TRKLER

CLT 9
OSMANLI

YEN TRKYE YAYINLARI 2002 ANKARA 15

YAYIN KURULU

16

DANIMA KURULU

17

KISALTMALAR

18

NDEKLER (LNKLENDRLM) TRKLER YAYIN KURULU DANIMA KURULU KISALTMALAR KIRKDOKUZUNCU BLM, OSMANLI DEVLET'NN KURULUU / OSMAN GAZ, ORHAN GAZ, I. MURAD, I. BAYEZD 24
Osmanl Devleti'nin Kuruluundan Fetret Dnemine / Prof. Dr. Feridun Emecen [s.15-32] 24

A. OSMANLI TARH ZERNE DNCELER

56

Trkiye'deki Tarihi Anlay ekilleri: Yenia Balarnda Siyasi ve ktisadi Bunalmlar / Prof. Dr. Suraiya Faroqhi [s.33-44] 56 Osmanl mparatorluu'nun Tarih Corafyas / Prof. Dr. Wolf Dieter Htteroth [s.45-53] Osmanl Devri Trk Kltr ve Medeniyetinin Temel zellikleri / Prof. Dr. Mehmet Ali nal [s.54-59] 80 95

Grlmeyen Osmanl: Ge Ortaa ve Modern Dnemlerde Akdeniz Tarihinin Kayp Devleti / Prof. Dr. Kate Fleet [s.60-65] 106

B. KURULU 118
Osmanl Devleti'nin Kuruluu / Prof. Dr. Halil nalck [s.66-88] Osmanl Vekyinamelerindeki Soyktkleri Hakknda Notlar / Yrd. Do. Dr. Cezmi Karasu [s.89-98] Osmanl Devleti'nin Kuruluunda Hizmeti Geen Alpler ve Gaziler / Do. Dr. Ahmet imirgil [s.99-106] Osmanl Devleti'nin Kuruluunda Trk Dervilerinin zleri / Dr. Zafer Erginli [s.107-115] 118 160 178 193

Erken Osmanl'nn Fetih ve Yerleim Sisteminde Aknc Beylerinin Stratejik nemi / H. etin Arslan [s.116-121] 212 Osmanl - Bizans likileri / Prof. Dr. Melek Delilba [s.122-132] 223

C. BALKANLAR'DA OSMANLI HKMYET VE SKN SYASET 242

Osmanl mparatorluu'nda Kolonizatr Trk Dervileri / Prof. Dr. mer Ltfi Barkan [s.133-153] Balkanlar'da Osmanl Hakimiyeti ve skn Siyaseti / Do. Dr. Mehmet nba [s.154-164] Osmanl Devleti'nin Rumeli'de Fetih ve skan Siyaseti / Do. Dr. Halime Doru [s.165-176] 242 279 302

Rumeli'ye Yaplan sknlar Neticesinde Kurulan Yeni Yerleim Yerleri (1432-1481) / Havva Seluk [s.177-186] 327 Yunanistan'da Osmanl Hkimiyetinin Kurulmas (1361-1461) / Dr. Levent Kayapnar [s.187-195] Gney Arnavutluk'ta Osmanl Hakimiyeti / Bilgehan Pamuk [s.196-205] 347 364

Osmanl Hakimiyetinin Tuna Nehrinin Kuzeyinde Yayl: XIV ve XVI. Yzyllarda Eflak ve Bodan / Prof. Dr. Viorel Panaite [s.206-218] 382

19

ELLNC BLM FETRET DEVR VE OSMANLI HKMYETNN YENDEN TESS / I. MEHMED VE II. MURAD 408
Fetret Devri ve Osmanl Hkimiyetinin Yeniden Tesisi / Prof. Dr. Necdet ztrk [s.221-251] Fetret Dnemi ve Sonular / Do. Dr. Kenan Ziya Ta - Sadettin Batrk [s.252-258] eyh Bedreddin Olay / Prof. Dr. efaettin Severcan [s.259-275] 408 467 479

ELLBRNC BLM FATH SULTAN MEHMED VE DNEM / STANBUL'UN FETH / II. BAYEZD 510
Fatih Sultan Mehmed-stanbul'un Fethi ve Etkileri / Do. Dr. Kenan nan [s.279-311] 510

A. FATH VE STANBUL'UN FETH 573

stanbul'un Fethi / Prof. Dr. Feridun Emecen [s.312-321] a Aan Fetih in Yaplan Hazrlklar / Dr. nder Bayr [s.322-337] Fatih / Dr. Ekrem Hakk Ayverdi [s.338-354] 573 591 626

B. FATH DNEM DENZ HKMYET

654
654 670 689

birliinden Ayrla: XIV ve XV. Yzyllarda Cenevizliler ve Trkler / Prof. Dr. Enrico Basso [s.355-362] Ege Adalarnda Osmanl Hakimiyeti / Do. Dr. Yasemin Demircan [s.363-372] Osmanllarn Otranto ve Apulia Seferi (1480-1481) / Dr. Konstantinos Giakoumis [s.373-382]

C. II. BAYEZD DNEM 711

II. Bayezid Dnemi / Do. Dr. Kenan nan [s.383-392] Endls Mslmanlarna Osmanl Yardm / Prof. Dr. Mehmet zdemir [s.393-408] Safev Devleti'nin Ortaya k ve II. Bayezid Dnemi Osmanl-Safev likileri / Yrd. Do. Dr. Behset Karaca [s.409-418] 711 728

759

ELLKNC BLM YAVUZ SULTAN SELM VE DNEM / ORTADOU'DA OSMANLI HKMYETNN TESS 780
Yavuz Sultan Selim Dnemi / Prof. Dr. Yavuz Ercan [s.421-445] Yavuz Sultan Selim Dnemi'nde Osmanl-Safev likileri / Dr. Mustafa Ekinci [s.446-458] Dou Anadolu'nun Osmanl Hakimiyetine Girii / Yrd. Do. Dr. Gknur Gebakan [s.459-469] Osmanl-Memlk Mnasebetleri / Prof. Dr. Kzm Yaar Kopraman [s.470-485] 780 831 859 879

Osmanl Devleti'nin Beylikleri lhak Siyaseti ve Dulkadirli Beylii'nin lhak / Do. Dr. Hasan Basri Karadeniz [s.486-498] 909

ELLNC BLM KANUN SULTAN SLEYMAN VE DNEM / ORTA AVRUPA'DA OSMANLI HKMYETNN TESS 935 20

A. MUHTEEM SLEYMAN VE DNEM 935

Sultan Sleyman a ve Cihan Devleti / Prof. Dr. Feridun Emecen [s.501-520] Sleyman I / Prof. Dr. Tayyip Gkbilgin [s.521-554] 935 968

Osmanl Devleti le Habsburg mparatorluu Arasndaki Diplomatik likiler / Do. Dr. Ali brahim Sava [s.555566] 1020 Osmanl Belgelerinin Tankl le XVI. Yzylda Osmanl-Fransz likileri / Tahsin Fndk [s.567-574] Afrika'da Trklerin Hakimiyeti ve Kurduklar Devletler / Dr. Ahmet Kavas [s.575-588] 1041 1058

B. DENZLERDE OSMANLI HKMYET 1082

XVI-XVII. Yzyllarda Akdeniz'de Osmanl Hakimiyeti / Yrd. Do. Dr. Ersin Glsoy [s.589-598] 1082

Yavuz Sultan Selim ve Kanun Sultan Sleyman Devirlerinde spanya ve Osmanl mparatorluklar Arasnda Deniz Savalar / Prof. Dr. Miguel A. De Bunes Ibarra [s.599-607] 1100 XVI. Yzylda Ceneviz ve Osmanl mparatorluu / Dr. Riccardo Musso [s.608-613] 1115

XVI. ve XVII. Yzyllarda Cezayir- Bahr- Sefd (Akdeniz-Ege Adalar Ya Da Kapudan Paa Eyaleti) / Ayhan Afn nal [s.614-617] 1127 Gneydou Asya slm lkelerinde Trk zleri / Do. Dr. smail Hakk Gksoy [s.618-631] Seyd Ali Reis / Prof. Dr. Cengiz Orhonlu [s.632-639] 1133 1159

ELLDRDNC BLM ZRVEDEN DN: II. SELM'DEN III. MEHMED'E 1176

Zirveden Dn: II. Selim'den III. Mehmed'e / Prof. Dr. Mcteba lgrel [s.643-666] Kbrs'n Fethi / Yrd. Do. Dr. Recep Dndar [s.667-678] 1176 1219

1795'e Kadar Osmanl-Leh likilerinin Karakteri zerine Baz Tespitler / Prof. Dr. Dariusz Kolodziejezk [s.679685] 1244 Dnemin Resimlerinde Avusturya Takviye Kuvvetlerinin Kanije'ye Yry / Do. Dr. Mria Ivanics [s.686-694] 1259 Cell syanlar (1591-1611) / Yrd. Do. Dr. Fatma Acun [s.695-708] 1275

ELLBENC BLM XVII. YZYIL: ZLME VE BUHRAN DNEM / II. VYANA KUATMASI VE AVRUPA'DAN DN 1298 A. XVII. YZYIL: ZLME VE BUHRAN DNEM 1298
II. Viyana Seferine Kadar XVII. Yzyl / Do. Dr. Mehmet z [s.711-729] Zitvatoruk (1606) ve Vasvar (1664) Anlamalar Arasnda Orta Avrupa'da Osmanl Siyaseti / Do. Dr. Petr tCpnek [s.730-737] Girit Savalar ve Birleik Hristiyan Ordular / Yrd. Do. Dr. Nuri Adyeke [s.738-745] 1298

1337 1352

B. II. VYANA KUATMASI VE AVRUPA'DAN DN 21

1372

II. Viyana Kuatmas ve Avrupa'dan Dn (1683-1703) / Prof. Dr. Kemal iek [s.746-764] Viyana Sava'ndan Sonra Srbistan (1683-1699) / Dr. Tatjana Kati/ [s.765-772] XVII. Yzyl Sonlarnda Mora'nn Venedikliler Tarafndan gali / Hacer elebi [s.773-782] Venedik Kaynaklarnda Karlofa Antlamas: Diplomasi ve Tren / Dr. F. Mnika Molnr [s.783-791]

1372 1410 1426 1444

ELLALTINCI BLM KLSK DNEMDE OSMANLI DEVLET TEKLTI

Klsik Dnemde Osmanl Devlet Tekilat / Prof. Dr. Yusuf Halaolu [s.795-838]

1462
1462

A. DAR TEKLT (MERKEZ VE TARA)

1549

Osmanl Esas Yapsnn Bozulmas ve Islah almalar zerine Baz Gzlemler / Prof. Dr. Mehmet pirli [s.839846] 1549 Klasik Dnem Osmanl Devlet Tekiltnda eyhlislamlk / Dr. Murat Akgndz [s.847-854] Klasik Dnem Osmanl ehzadelik Kurumuna Dair Baz Grler / Haldun Erolu [s.855-859] 1563 1578

Osmanl Brokrasisinden Bir Kesit: Defterhne- mire'nin Kuruluu ve Gelimesi / Yrd. Do. Dr. Erhan Afyoncu [s.860-864] 1589 Osmanl Diplomatikasnda Bert Formu ve Bert Anlamnda Kullanlan Dier Terimler / Yrd. Do. Dr. Nejdet Gk [s.865-874] 1600 Osmanl Saray Terift ve Trenleri / Dndar Alikl [s.875-886] 1621

Klasik Dnem Osmanl Tara Tekilt: Beylerbeylikler / Eyaletler, Kaptanlklar, Voyvodalklar, Meliklikler (13621799) / Do. Dr. Orhan Kl [s.887-898] 1644 Klasik Dnem Eyalet dare Tarz Olarak Timar Sistemi ve Uygulamas / Yrd. Do. Dr. Fatma Acun [s.899-908] 1665 XVI. Yzylda Macaristan'da Osmanl dar Sistemi / Prof. Dr. Gza Dvid [s.909-915] 1684

Orta Balkanlar'da Osmanl dari Sistemi ve Tara daresi (XV. Yzyl) / Prof. Dr. Rossitsa Gradeva [s.916-925]1697 Garp Ocaklarnda Trk Varl / Prof. Dr. Atilla etin [s.926-935] XVII. Yzylda Haremeyn'in daresi ve aesinde Msr Beylerbeylii'nin Rol / zen Tok [s.936-942] 1716 1735

INDEX

1750

22

23

KIRKDOKUZUNCU BLM, OSMANLI DEVLET'NN KURULUU / OSMAN GAZ, ORHAN GAZ, I. MURAD, I. BAYEZD Osmanl Devleti'nin Kuruluundan Fetret Dnemine / Prof. Dr. Feridun Emecen [s.15-32]
stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi / Trkiye 1. Bat Anadolu U Blgesi ve Osmanl Beyliinin Douu Bir cihan devleti olarak tarih sahnesinde yer alm olan Osmanl mparatorluunun Bat Anadolunun kuzey kesiminde kk bir beylik halinde ortaya k, dorudan doruya bu dneme ait ada kaynaklardan takip edilememektedir. Bu durum olaylara ynelik kronolojik bir aktarm mmkn klmad gibi, bylesine cihanmul bir imparatorluk kuran hanedann meneini de karanlklar iinde brakmaktadr. lk Osmanl tarihlerinin kurulutan bir asr sonra kaleme alnm olmalar bunlardaki kurulu ve mene ile ilgili bilgileri tartmal hale getirmitir. Osmanl kaynaklarnn bu problemi daha XX. asr balarndan beri bilinmekte ve tartlmaktadr. Sadece Osmanl kronikleri deil, ilk Osmanllarla ilgili ada Bizans kaynaklarnn aktardklar dolayl bilgilerde de nemli problemler mevcuttur. Btn bu durum Osmanl tarihinin bu ilk safhasnda gerek beyliin gerekse hanedann ortaya k ve mstakil bir devlet haline geli sreciyle alakal olarak bu konularla uraan aratrclar vakaya/olguya ynelik olmaktan ok teorik kurgulamalara yneltmitir. Bu durum zellikle Gibbons1 ile balayp F. Kprl,2 P. Wittek,3 H. nalck4 izgisiyle devam eden genel kabullere ve bunlara 1980li yllardan itibaren balayan, ancak yeni bir zm ortaya koymaktan ok, daha nce zerinde durulmu, bir ksm unutulmu bilgileri yeniden canlandran ve sosyolojikantropolojik kuramlarla sslenmi itirazlara yol amtr.5 Yine de Osmanl tarihinin bu ilk safhas ve ailenin menei hususunda ge tarihli erken Osmanl kroniklerinin malzemesini yourmaktan, bunlar gerek Bizans gerekse XIII. yzyl Seluklu kaynaklaryla karlatrmaktan ve ou ge tarihli olmakla birlikte erken tarihli kaytlara atfta bulunan resmi belgelerin, topografik ve maddi malzemelerin yol gstericiliinde olguya ynelik bilgilere ulamaya almaktan baka tarihinin yapabilecei pek fazla bir ey yok gibidir. Teorik yaklamlarn da nispeten doru dnlerek ortaya konmu olan olgulara dayanmak lsnde bu ereveyi tamamlayabilecei sylenebilir. lk Osmanllarn tarih sahnesine klar, XIII. yzyl Anadolusundaki ok nemli sosyal deiime dayanr. Bu deiimin temeline 1071den itibaren Anadolu yarmadasna kati olarak yerleen ve siyasi birlikler kuran Seluklular yerletirmek gerekir. Seluklu idaresindeki Anadolu, Osmanllar iin her eyin balangcn oluturacak olan XIII. asr sonlarna doru hemen hemen Trkleme vetiresini tamamlam bir grn arzeder. Bu grn ve Trkleme sadece geni lde yerli unsurlarn islamlamas sonucu ortaya km bir vaka olmayp dnemin muasr

24

kaynaklarnda da ifadesini bulduu zere Trkmen/Ouz boylarnn Anadoluya ynelik glerinin bir sonucudur.6 phesiz Anadolunun trl etnik kkenden gelen ve Dou Hristiyanlnn muhtelif inan kmeleri emsiyesi altnda birlemi olan yerli unsurlarn bir blmnn yeni ftihlerin din inanlarna katlm olduklar inkar edilemez. Fakat bunun ok byk saylara ulamad, aksine mesela XV ve XVI. asra ait Osmanl resmi saymlarnn sonularnn, Seluklularn asl corafyas olan Orta ve Dou Anadoluda, Bat Anadoluya kyasla ok daha fazla sayda Ortodoks Hristiyan guruplarn yaadn ortaya koyduu dikkati eker.7 Bu defterlerde grlen nfusun birden bire ortaya kmad, eer kitleler halinde islamlama olsayd, baz blgelerde hemen hemen mslman Trk unsurla ayn younlukta nfusu bulunan Hristiyan gruplara rastlanmamas gerektii aktr. Anadolunun sosyal, iktisadi, dini hatta idari yapsnda mhim deiikliklere yol aacak olan Ouz kabilelerinin gleri yerleik Seluklu idaresini ve devlet sistemini etkilemitir. Seluklular yar gebe hayat tarz iindeki bu guruplar i dzenlerinde karkla, ekimeye yol ama ihtimali karsnda snr boylarna sevkettiler.8 Bu snr boylarnda yeni gelen guruplarn ve bu blgelerde yaayan Bizans tebaas unsurlarn kar karya gelmeleriyle sadece bir atma ortam deil, karlkl bir sosyal etkileim de vucud bulmutur. Snr kltrnn bu kendine has zelliklerinin kaynaklara yansyan akislerini, Osmanl dnemindeki Balkanlarda gzlemlemek ve benzeri gelimeleri anlamak mmkndr. Bylece u denilen kesimde bir yandan geleneksel olarak hayat tarzlarn srdren, te yandan yine kendi anlaylaryla ekillendirdikleri dini motifleri manevi idealle ssleyen Bizans topraklarna aknlar yaparak elde edilen ganimeti siyasi kudret iin gerekli olan iktisadi gcn kayna haline getiren yeni siyasi teekkller ortaya kt. nceleri Orta ve Dou Anadoluda grlen ve bilahire Seluklu idaresi altnda btnleen bu u sistemi XIII. yzylda Moollarn ortaya karak Anadoluyu tehdit altnda brakmalaryla yeni bir hamle ve ivme kazand. Beklenmedik bu gelime sadece Yakndou tarihini deil, Avrupa tarihini de derinden etkileyecek olan hatta amza kadar uzanan yeni oluumlara zemin hazrlad. 1071den sonra Anadolunun ilerine ynelik olan Trk aknlar beraberinde yeni gmen guruplarn getirmi, Seluklularn yklmaya yz tuttuu, Harezmahlarn ykseldii XII. yzyln ikinci yarsnda yeni Trk gleri olmu, XIII. yzyln yirmili yllarnda Moollarn ran ve zerbaycana hakim olmalaryla yeni ve belki de dierlerinden daha byk bir g dalgas meydana gelmitir. Bu durum sadece Anadoluyu deil ileride onunla balantl olacak olan Karadenizin kuzey steplerinden Balkanlarn kuzey kesimlerine kadar ulaan blgeleri de ilgilendiren gelimelerin balangcn tekil etmitir.9 Bylece zellikle XIII. asrda Anadolu ile Kuzey Karadeniz kesimi arasndaki irtibat ve balar daha da sklamtr. Bizansllarn bu kuzey kesimlerinden Balkanlara szan bir ksm Trk boylarn kendi hizmetleri altna almalar ve bunlar u blgesindeki siyasi oluumlara kar kullanmak zere Bat Anadoluya geirmeleri, snr boylarnda yeni bir karma ve imtizaca yol aarak siyasi teekkllerin glenmesinde yahut kolayca yaylmalarnda rol oynam olmaldr. lhanl basks sonucu Seluklu Devleti dalrken, i blgedeki yaylaklarn kaybeden Trkmen boylar, Anadolunun bat u

25

kesimlerine ylmaya balamlardr. Kuzeydou Anadolunun dalk kesimleriyle Kastamonu blgesinden Antalyaya kadar uzanan hat, Trkmen boylaryla dolup tamtr.10 Bu Trkmen boylar basit birer gebe kabile deillerdi. Onlar Harezmahlarn, Seluklularn ve dier Trk beyliklerinin idaresi altnda bulunmulard, idari, askeri yapdan haberdar idiler. Ayrca bir ksm 1240larda Anadolu tarihi bakmndan byk nemi haiz Baba isyanna vcud vermiti.11 Yanlarnda dervi, baba, eyh gibi dini ve kltr hayatlarnda rol oynayan zmreler de yer alyordu. Bunlar kendi anlaylar gerei islam teyidi salayp manevi gc takviye ediyorlard. Bu kat gibi grnen manevi yap aslnda yumuak bir geii salayacak motiflerle bezenmiti ve yerli unsurlarla belirli noktalarda uyum gsterebilecek bir karekter tayordu. Bu guruplarn kat ve kitabi bir islami anlayla hareket edip cihad-gaza prensibine sk skya bal olduklarn sylemek, XV. ve XVI. yzyllardaki sofistike Snni akaidin etkisi altnda olup olaylar bu pencereden aklamalar beklenen Osmanl kronik yazarlarnn bile tercih etmedikleri bir anlatm tarzdr. Hayli renkli u dnyasna ehirli unsurlar, ahi guruplar, esnaf teekklleri, sanatkarlar, tacirler ve iftciler gibi Orta Anadolunun ve Dou Anadolunun yerleik halkndan bir blmnn gelip yerlemi olduklar aktr. Bylece bir taraftan siyasi bir idari yap ok ksa srede oluturulurken dier taraftan bu yapy destekleyecek iktisadi faaliyetler balam ve retimi salayacak temel admlar atlm oldu. Btn bunlar belirli bir bilincin, sistemli bir siyasetin eseri gibi grmek de doru bir yaklam tarz deildir. Burda daha ok kendiliinden oluan bir siyasi at etrafnda toplanmann getirdii oluum sz konusudur. Nitekim u kesimindeki Trkmen beylikleri 1300l yllarda ortaya ktklarnda, bylesine hazr ortama sahip deillerdi, fakat siyasi teekkl haline gelmekle ksa srede bunun iin gerekli alt yaplar, gemi tecrbelerin nda salayabildiler. Bu guruplarn kabilevi anlay, devlet teekklnde kan balarnn getirdii yaplarn sosyolojik zmlemeleri, bugnn aratrclarnn sistemletirme abalarnn bir rn12 olup dnemin tarihi artlarn ortaya koyabilecek olgunluktan uzaktrlar. Bu bakmdan burada iinde Osmanl beyliinin de yer ald Trkmen beyliklerinin ortaya kn bu teorik nermelerden deil vakalar temelinde ele almak yolu tercih edilmitir. Tarihi gelimeye dnecek olursak, XIII. yzyl sonlarnda karmza kan manzara udur. Orta Anadoluda skp kalan ve lhanl hakimiyetini kabul eden Seluklulara kar onlara szde bal Trkmen beylikleri, merkezi otoritesi zayflayan Bizansn iinde bulunduu siyasi bunalmdan istifadeyle Bat Anadoluda youn bir faaliyete giritiler. Zamanla sz konusu blgede mstakil ve yar mstakil hale gelecek olan ve birer devlet eklinde tekilatlanan beylikler arasnda zellikle eski Seluklu payitahtn ele geiren Karamanoullar stn bir mevki kazandlar. Bunlar Seluklu varisi olma iddialarn ve siyasetlerini dier Trkmen beylerine kar n plana kardlar. Daha batdaki beylikler iinde Ktahya merkezli kurulmu olan Germiyanoullar ile Kastamonu-Sinop havalisindeki Candaroullar, ilk dnemlerde gl beylikler olarak sivrilmilerdi. Karesi, Aydn, Saruhan, Mentee beylikleri nceleri denize ak, formel gaza ideolojisinin mahiyet deitirip idealize edildii bir itici gcn ynlendirdii beylikler durumundayd. zellikle Germiyan ve Candaroullar Bizansn

26

payitahtna yakn snrlarda yer alm olmakla snr hattnda kendilerine bal her biri boy beyi olan savac liderleri devreye sokmulard. Bunlar muhtemelen yar bamsz, ou defa da kendi namlarna hareket ediyorlar, zaman zaman kendileri gibi olan dier beylerle birleebiliyorlar, snr blgelerindeki Bizans feodal beylerine kar mterek saldrlar dzenleyebiliyorlard. Bu oluumlarn Bolu hattndan Eskiehir hattna kadar olan yerlerde ve Sakarya havzasnda younlat, hatta Umurlu,13 Osmanl, Karesi beyliklerinin bu gibi blklerden ortaya kt zerinde durulur. te yandan Bat Anadolunun d cephesinde Eretna, Kad Burhaneddin, Erefoullar, Ladik beyleri, gneyde Hamidoullar, kuzeyde Trabzon Rum Devleti hudutlar evresinde epni beyleri (Taceddinoullar, Hac Emir oullar) yer almaktayd. Fakat zellikle Bizans hududuna yakn Bat u kesimindeki beylikler iinde Germiyan ve Candaroullar arasnda skm blgede bulunan kk bir beylik yava yava siyasi artlarn ve jeopolitik durumun kendisine salad avantajlarla ykselmeye ve dikkat ekmeye balad. Bu blge sadece Anadolu deil, Karadenizin kuzey bozkrlar ve hatta Balkanlar ile kolayca irtibatn kurulabildii bir aland. Hususiyle zzeddin Keykvus a bal Trkmen liderleri bu yredeki kalabalk Trkmen boylarna dayanmakta idiler. 1260l yllarda Keykvus un Bizansa sn, oradan Krma sevki, ona bal Trkmen guruplarnn buralarda toplanmasna vesile olmutu.14 Osmanl beyliinin zuhur ettii kesim olduka hareketli, birok olaya sahne olmu bir yerdi ve burada bulunanlar da btn bu ortamdan tecrbe kazanmlard. Hatta Bizans tebaas yerli guruplarla da irtibat kurabilecek vasat da salanmt. 2. lk Osmanllar ve Osman Bey Osmanl beyliinin kurucular ve devlete adn veren ailenin menei, hatta Osmanl tarihinin ilk safhalar ve siyasi hadiseler hakknda kaynaklara dayal salam bilgilere ulamak zordur. Mevcut kaynaklardan elde edilen menkbevi bilgilerden tarihi realiteye tam anlamyla erimek kolay grnmemektedir. Pek ok aratrc ilk Osmanl kroniklerini yeniden yorumlayarak Osmanllarn kimlii ve beyliin teekkln izaha alrlar. Tarihi ahsiyet olarak muasr bir Bizans kaynanda ad geen Osman Beyin dnda onun atalar, bulunduu yere gelii, beyliin teekkl konusu en eskisi Osman Beyin ortaya kndan bir asr sonra kaleme alnd bilinen ilk Osmanl kayna ve onu takip eden XV. asr ortalarnda ou Fatih Sultan Mehmed ve II. Bayezid anda yazlm Osmanl tarihlerine dayal olarak ele alnmtr. Bu kaynaklarda Osmanl ailesinin ve mensup olduu boyun Anadoluya geli hikayeleri, pekok aratrc tarafndan inandrc bulunmaz. Bununla beraber sz konusu rivayetleri karlatrmak suretiyle nisbeten doru bilgilere ulalabilecei de savunulur. Osmanl tarih gelenei, Osmanl beyliinin kurucusu Osman Beyin atalarn 1220lerden itibaren Moollarn ortaya k sonucu Anadoluya akan Trkmen kitlelerine balar. Bir ksm Osmanl kaynaklar Osmanllarn k noktasn Mahan olarak belirtirken, bir ksm Ahlat n plana karr. zellikle Ahlat Celaleddin Harezmahn Anadolu Seluklu Sultan I. Alaeddin Keykubad tarafndan 1230 ylnda yenilgiye uratld yerdir. Bu blge hem Harezm blgesinden hem de daha nce buralara gelmi olan Trkmen topluluklarnn iskanna sahne olmutur. Moollarn Anadoluya ilerlemeleri zerine Osmanllarn atalar Ahlattan Erzurum-Erzincan taraflarna ynelmiler, bir sre

27

burada kaldktan sonra eski vatanlarna dnmek niyetiyle Halebe kadar inmiler, sonra yeniden Pasin ovasna gitmek zorunda kalmlar, burada iken ailenin bir ksm ayrlm, geri kalanlar Erturul Bey liderliinde Ankara-Karacada yoluyla Sde gelmilerdir. Osmanl kaynaklarnn belirttii bu corafi gzergh bn Bibinin uzun uzadya naklettii Harezmli guruplarn Seluklulara snma hadisesine ve onlara yerlemek zere gsterilen yerlerle byk benzerlik arzeder. Ancak bunlar Osmanllarn atalaryla irtibatlandrmaya yarayacak baka ipular yoktur. Nitekim Osmanl kaynaklarnn bu macerada ilk zikrettikleri ahs, Sleyman ahtr, onun aktarlan hikayesinin sonradan kroniklere sokulduu anlalmaktadr.15 kpaazade, Anonim Tevrih-i l-i Osmanlar, Oru Bey tarihleri Sleyman ah hikayesini n plana alrlarken, ilk Osmanl kayna olan Ahmedi, Sultan Alaeddin ve Gndz Alpi esas alr, ancak onlarn nereden geldiklerini belirtmez. Enveri, hanedann atalarndan ah Melik adl birini Urfadan yola karr ve Sultannne getirir. krullah ise Osmanllarn Seluklu soyu ile birlikte Anadoluya geldii iddiasndadr ve onlar Karacadaa yerletirir. Karamani Mehmed Paa Ahlat temel alarak bunlarn nderleri olan Kayk Alpden bahseder ve yine Ankara-Karacadaa geldiklerini belirtir. Sleyman ah bir tarafa brakrsak kaynaklarn zerinde birletikleri ahsiyetler, Gk Alp, Gndz Alp, Erturul, Sungur Tekin, Gndodu, Saryat ve Osman Beydir.16 Bunlardan karlabilecek sonu ise, dier baz maddi kaynaklarn delaletiyle, Gndz Alp-Erturul ve Osman Bey silsilesidir. Bunun dndakiler hakknda herhangi bir ey sylemek imdilik fazla hayalcilik olur. lk Osmanllardan tesbit edilebilen ve zerlerinde belirli bir mutabakat oluan bu sima, ayn zamanda nesli iaret eder ve en aznda aileyi 1220li yllara kadar uzatr. Bunun dnda kroniklerde yer alan secereler olduka gvensizdir. Osmanl kaynaklarnn menkbevi bilgileri daha ok Osman Beyin ahsnda toplanm gzkmektedir. Onun babas Erturul ve kardeleriyle olan ilikileri, gazann lideri vasfn kazan, eyh Edebali ile olan ba epik bir tarzda anlatlr. Bunlar yaplrken araya trl efsaneler eklenir, devletin teekkl idealize edilir. Ancak Osman Beyin adn veren tek ada eser, bir Bizans kroniidir. Burada da onun ad dnda atalar haknda hi bir bilgi yer almaz. Bu kaynak, Osman Beyin tarihi bir ahsiyet olduunu ak bir ekilde ortaya koyar. Onun babasnn adnn Erturul olduu yolundaki bilgi ise Osman Beye ait olduu tesbit edilen bir sikkeye dayanr.17 te yandan yine Osman Beye ait olup izimleriyle ortalkta dolaan bir baka parada sadece onun deil hem babas Erturul hem de bykbabas Gndz Alpn ad yer almaktadr. Ancak sadece bu sonuncu para deil, ilki hakknda da pheler tamamyla zail olmamtr.18 Osman Beyin tarihi bir ahsiyet olarak Kay boyuna mensup olduunda Osmanl kaynaklar ittifak etmektedir. Yine baz aratrclar byle bir irtibatn sonradan uydurulmu olduu grndedirler.19 Bununla beraber Kay ananesi XV. yzylda Osmanl hanedan tarafndan resmi bir kabul grmtr. te yandan XV. ve XVI. asra ait tahrir defterlerine yansyan bilgiler, Osmanllarn ekirdek corafyasnda Kaylarn ak izlerini gsterir. Bu blgede epni, Bayat, Eymir, Kaylar vardr, bunlarn adlar ky ismi olarak bugne kadar da ulamtr. Keza bn Bibi, Aksarayi gibi Seluklu kaynaklar bu corafyadaki u Trkmenlerine ok sk atf yaparlar. te yandan Osmanllarn Kay

28

boyuna mensup gsterilmeleri dnemi iin pek cazip bir durum deildir. Eer sz konusu kaynaklar, Osmanl hanedannn meruiyeti iin onlara bir boy uydurmak gayretini tasalard, ad san pek duyulmayan Kay yerine daha faal ve nde gelen dier boylar tercih ederlerdi. Bu bakmdan Kay lafznn ne karlmas tarihi bir realiteden kaynaklanm olabilir, fakat onun beylik kurma stnln haiz olduu iddiasnn sonradan ortaya konulduu sarihtir.20 Her ne olursa olsun Osman Beyin ilk tekilatnn Trkmen boy sisteminin bir yansmas olduu aktr. Nitekim paralara ayrlan boylarn blk denilen savac guruplar oluturduu ve her bln idarecisinin adyla anlmaya baland anlalmaktadr. Bu husus eski Trkmen yerlemelerinin olduu blgelerin tahrir kaytlarnda bile eski sistemin bir paras olarak yer almtr. Defterlerde Trkmen boylar ou defa idarecilerinin adlaryla kayd edilmitir. Vergi amal bu paralanmann aslnda baz yerlerde tarihi bir yaplanmadan ortaya kt sylenebilir. Mesela, Bolu, Orta Anadolu, Dou Karadeniz, Mula kesimlerine ait defterlerde sk rastlanan divan, blk, tir gibi adlandrmalar aslnda askeri tekilatn birer yansmasdr ve defterlerin tutulduklar dnemler iin hi bir anlam ifade etmemektedir. Osman Beyin de bu gibi savac blklerden oluan toplulukta n plana kt, Pachimeresin onun adn vermesinden anlalmaktadr. Bu durum Osman Beyin giderek kendi aireti iinde glenmesi, Bizans ile mcadelesi sonucu hretinin her tarafa yaylmas ve mstakbel bir beylik kurma srecini balatmasyla ilgilidir. Onun liderliinde cemiyet sisteminde ve yapsnda nemli deiiklikler olmu, zamanla u blgesinin biraz dank ve kark yapsna eki dzen verilerek bir beylik-devlet haline dnecek temel hiyerarik unsurlar olumu, siyasi hakimiyetin douu gereklemitir Osmanl beyliinin dier Trkmen beylikleri gibi ortaya knda, XIII. yzyln ikinci yarsnda Seluklu Anadolusu ile Bizans Anadolusundaki siyasi gelimelerin nemli rol olduu aktr. Osmanllarn Eskiehirden Bursa hattna kadar uzanan ve biraz kuzey ynne kayan sahada faaliyet gstermeye balamas Osmanl kaynaklarnda daha ziyade Seluklu Sultan Alaeddin ile Erturul, yahut Osmann bu blgedeki mterek askeri harekatyla irtibatlandrlr. Bu kaynaklarda anlatlanlar tarihi olarak kyaslamaya yarayacak muasr kaynaklarda herhangi bir ak ibare bulunmamaktadr. Ancak Osmanl kaynaklar Osmanllarn faaliyetlerini kartrmalar ve kulaktan dolma bilgilerle bu dnemin siyasi ortamna yerletirmeye itina gstermilerdir. Mesela ok ehemmiyet verilen Karacahisarn fethi Osmanl tarihlerinde devletin ortaya knn ve Seluklu Sultan ile irtibatn temeli, dnm noktas olarak ele alnr. Fakat dnemin Seluklu kaynaklar bu konuda tamamyla sessizdir. Bu bakmdan Seluklu ve Bizans kaynaklarnn XIII. yzyl Anadolusu iin anlattklarna dnmek, ad gemese de ayn zamanda Osmanllarn da teekklne yol aacak siyasi ortam ve ereveyi anlamak bakmndan gereklidir. 3. Anadoluda Siyasi Ortam ve Osmanl Beylii XIII. yzyln ikinci yarsnda zellikle 1243teki Kseda savandan sonra Anadolu Seluklu Devletinin vesayet altna girmeye balamas, siyasi ve sosyal yapda birtakm deimeleri de

29

beraberinde getirdi. 1256da Baycu Noyan idaresindeki Mool kuvvetleri Konyay tazyik etti. II. Keykvus ordularnn malubiyete uramas zerine znik imparatoruna snd. Baycunun dnnden sonra geni lde destek ald Denizli Trkmenleriyle birlikte Konyaya geldi (1257). Sonra lkeyi kardei Klaslan ile ikiye blp paylat. Bu durum batdaki u blgesi asndan yeni gelimelerin zeminini hazrlad. Keykvus kardeiyle anlamazla dnce mcadele yaniden balad. Ona tabi Sivrihisar yresindeki Trkmenlerden asker toplayan Ali Bahadr, Konya zerine yrd, fakat yenildi ve u Trkmenlerine snd. Keykvus ise kaarak stanbula geldi, oradan da 1278de Krma yolland. Keykvus stanbulda iken Ali Bahadr da onun yanna gitmi, ona bal u Trkmenleri ise Bizans snrnda toplanmlard. Fakat Ali Bahadrn bir suikast planlad anlalnca kendisi ldrld. znik dolayna gelen Trkmenlerin bir ksm snr boylarnda kald, bir blm Rumeliye geirildi.21 Moollarn giderek artan basklar, onlarn hkm altndaki Seluklu sultanlar ve Trkmenler arasnda tepkiyle karlanmaktayd. Moollar 1284te Sultan Mesudu tahta kardlar. Buna muhalif olan Karaman ve Erefolu kuvvetleri Konyay alp Keyhusrevin iki olunu tahtta oturttular. Fakat bunlara kar lhanl Argun Hann olu Keyhatu byk bir gle Anadoluya geldi. Sultan Mesud yannda olduu halde Konyaya girdi. 1288de Germiyanllar da dahil u Trkmenleri Sultan Mesuda itaat arzetmek zorunda kaldlar. Bu arada Germiyan ve u Trkleri datld ve iyice bat snrlarna doru itildi. Bat ucunda Germiyana bal snr beyleri giderek bulunduklar blgede kontrol ellerine geirdiler. Aydn, Saruhan, Karesi ortaya kt, daha aada sahil beyi Mentee ok nemli bir beylik kurdu. Kuzeybat Anadoluda ise Kastamonu beylerine tabi aknc beyler u kesimlerde faaliyetlerini younlatrdlar. 1291-1292de Keyhatu u Trkmenlerine kar bir harekat dzenledi. 1298de Anadoludaki Moollarn yeni kumandan Bayncar, III. Alaeddin Keykubad tahta kard. Bu durumu kabullenmeyen dier Mool kumandan Slemi isyan etti (1299). Bu isyan zerine u blgesindeki lhanl kontrol ok zayflad. Slemiin isyan lhanllar oldukca uratrd.22 1299-1301 yllarnda hem Osman Bey hem de dier u beyleri zellikle Bizans snrlarnda aknlarn daha da sklatrdlar. te btn bu gelimeler Osmanl tarihlerinde Osmanl temelinde ele alnm gzkmektedir. te yandan ada Bizans kaynaklar, Bizansn dousundaki snr boyunda grlen hareketlenmeler ile ilgili ayrntl bilgiler verir. Bu bilgiler Osmanllarn ekirdek corafyasn da ilgilendirir. Dnemin mahidi olarak Pachimeres Bizansn Anadolu snrndaki gelimeleri biraz kark da olsa tafsil eder. Onun bu tasviri ilk Osmanl corafyasn kabaca zihinlerde canlandrmaya yardmc olmaktadr. 1250den itibaren Paflagonya-Kastamonu dalar Trkmen boylaryla dolmutur. mparator VIII. Mikaelin 1260l yllardan itibaren takip ettii askeri g oluturma yolundaki gayretlerinin tepkiyle karlanmas, snr boylarndaki savunma zincirini zayflatr. Savunma hatt ker, fazla vergi talebleri de Paflagonya kyllerinin Trklere dnmelerine ve onlara lojistik destek salamalarna yol aar. Mikael 1281-1282de tahkimat arttrrsa da bir sre sonra bu da bir ie yaramaz.23 Trkmenlerin youn faaliyetleri zerine Mikaelin olu Andronikos ancak 1290da Bursa

30

tarafna geer. Bursa, znik, Ulubat gibi kasabalarn savunma dzenini gzden geirirse de bu faaliyet etkisiz kalr, zellikle Sakarya savunma zinciri kmektedir. Bu anlatlanlar Osman Beyin bu vasattan istifade ettiini gsterir. Nitekim Osmanllarn hedefledii blge olan Bitinya hakknda detayl bilgiler veren ve eseri 1307de son bulan Pachimeresin obanoullarna dair haberleri, hareketle Osman obanolu Beyin onlarla olan birlikteliiyle Arslann irtibatlandrlmtr. Pachimeresden Muzafferiddin Yavlak

ldrlmesinden sonra (1291-1292) onun yerine geen olu Mahmudun Bizans snrndaki akn faaliyetini kardei Aliye brakt, onun da daha sonra Bizans ile anlat ve yerini Osmann ald zerinde durulur. Pachimereste Alinin Osman ile bana deinilmedii halde bu bilgiler Osman Beyin Kastamonu emirine bal olarak faaliyet gsterdii ve Aliden sonra uta liderlii eline ald ve bana toplad Paflagonyadan gelen Trkmenlerle sert bir gaza faaliyetine giritii yorumu yaplr.24 Aslnda Pachimeres burada Osman ile Alinin faaliyetlerini karlatran bir ifade kullanmtr ve Osmann adn ilk zikrettii hadise bir Bizans kuvvetini malubiyete uratt Bafeus sava dolaysyladr. Osmann adn da Atman olarak yazar.25 Baz aratrclar bunun bir ad olmaktan ziyade bir unvan olabileceini ileri srmler, hatta onun Altnorda sahasnda meydana gelen karklklar sonucu Bitinya yresine gelmi bir topluluun liderlerinden biri olup adnn da bu liderlikten gelen unvana yani atamana dayand, dolaysyla onun Bitinyal atamanlardan biri olabilecei dahi belirtilmitir.26 Btn bu varsaymlar dnda dorudan muasr kaynaa yani Pachimerese dayal kesin bilgi, Osman Beyin Mouzolon komutasndaki bir Bizans ordusunu 1301 veya 1302de Bafeus denilen yerde malubiyete uratmasdr. Bylece Osman Bey bir askeri lider, tarihi bir ahsiyet olarak kaynaklarda ortaya km oluyordu. Bizansllar Trklere kar harekete gemek iin asker bulmakta ok zorland bir devrede, 1302 yl banda Moollarn nnden Tunadan aa kaan ve aileleriyle birlikte saylar 15.000i bulan Alan guruplarndan istifade etmek ve onlar Bat Anadoluda Trklere kar savamak iin kullanmak istediler. 1302 baharnda mparatorun olu IX. Mikaelin Manisa blgesinde Trklerle yapt mcadeleye katlan Alanlar, daha sonra 1302 Temmuzunda Sakarya rma boyunda uzanan snrn savunmasna yardm etmek zere grevlendirildiler ve bu blgede muhtemelen Osman Beyin de dahil bulunduu Trkler tarafndan geri pskrtldler. Bunlarn banda bulunan Mouzolon ailesine mensup kumandan Nikomedia yaknlarnda Bafeusta 27 Temmuzda Osman Beyin kuvvetleri karsnda yenilgiye urayarak geri ekilmek zorunda kald. Art Alanlar ordunun geri ekilip Nikomedia hisarna kapanmasna yardmc oldular. Osmann idaresindeki kuvvetler znikten Bursaya kadar Bitinyay alt st etmiler, zmit, znik, Bursa ve dier surlu kasabalarn birbiriyle irtibatn kesmilerdi. Bu ilk aknlarda Trkler bu blgeye yerlemi deillerdi, aknlar srasnda blgedeki kyler boalm, mstahkem hisarlar ayakta kalm, kaanlar ya bu hisarlara ya da stanbula ynelmilerdi. Bizans kroniindeki bu bilgiler, Osman Beyin gcnn mahiyetini gstermesi bakmndan dikkat ekicidir. Aslnda Osman Beyin znik ve Bursay esas hedef ald 1310lu yllarn balarna kadar

31

bulunduu Bitinya blgesinin ve Sakarya rma civarnn sakinleri tamamyla kam deillerdi. Bu blgenin sakinlerinin etnik, dini ve sosyal yaplarnn mahiyeti yeni bir beylik tabannn tekilinde etkili olmutur denilebilir. Hem ge Osmanl hem de erken Bizans kaynaklar birlikte deerlendirildiinde Bitinya blgesinin tamamyla terk olunmad anlalr. XV. asra ait Osmanl tahrir kaytlarna yansyan izler, Bitinya blgesinin daha aalarnda, Karesiden Menteeye kadar tam bir kaosun yaandn, buna mukabil Bursa yresinde Hristiyan Ortodoks ancak etnik menei tartmal kyllerin eitli ad ve namlarla -bazlar Trke adlaryla- varlklarn srdrdklerini gsterir.27 Blgedeki savac Alanlarn da Osmanl safna gemi olduklar bilinmektedir. Bylece Osman Beyin dayand mtecanis olmayan savac guruplar, onun henz belirginleen siyasi kimliinin ortaya knda rol oynamtr. Ayrca Pachimeresin Osman Beyin Meander (Menderes) Trkmenlerinden destek aldn kaydetmesi ilgintir.28 Corafi uzaklk bu bilginini doruluunu glgelemektedir. Bununla birlikte Kay boyunun yayl sahas byle bir irtibatn mmkn olabilecei hususunda ipucu salar.29 Btn bunlar zellikle Bafeus sava sonras Osman Beyin Trkmen beylikler dnyasnda nemli bir ahsiyet olarak sivrilmesinin gstergesidir.30 Bafeus sava sonras Osmanl beyliinin bir siyasi teekkl haline geldii genel olarak kabul edilmektedir. Osman Bey civarndaki Bizansl feodal beylerle amansz bir mcadeleye girmek yerine onlarla genellikle iyi geinip blgedeki durumunu kuvvetlendirdi. Osman Beyin blgedeki bu beylerle ilikisi konusunda Bizans kaynaklarnda herhangi bir bilgi yoktur. Osmanl kaynaklar ise bu konuda epik hikayelere bolca yer verir. Bunlardan karlacak sonu, Eskiehirden Bursa ve znike kadar olan havalide bir ok kk kalenin Osmanl idaresi altna alnddr. Nitekim Bafeusun hemen ardndan Osman Bey, Melangeiay (Yeniehir?) ele geirdi ve hareket ss yapt.31 zniki tehdit ederek buray srekli abluka iinde tuttu. Bu arada da adlar Osmanl kaynaklarnda zikredilen irili ufakl kaleleri ele geirdi. znik ablukas dnda Osman Beyin faaliyetleri ile ilgili olarak Bizans kaynaklarna dayal bilgiler 1307ye kadar yoktur. Bu arada Bizansllar arl Bat Anadoluya kaydrmlard. Bizansllar parayla tuttuklar Katalanl askerlerle Trkmenlerin faaaliyetini nlemeye altlar. Bunlar balangta etkili olup Trkmen saldrlarn engelledilerse de daha sonra Bizansla anlamazla dp blgeden ekildiler (1304). Onlarn ekilmesinden sonra Osman Bey znik-Bursa zerindeki basky artrd. Nitekim imparator 1305 baharnda lhanl Olcaytoya daha nce Gazan Hana yapt teklife benzer ekilde, gayri meru kzn e olarak verme ve Trklere kar ittifak kurma isteini iletti. lhanllardan yeteri kadar asker gnderilecei vaadini ald ve kz kardei Mariay znike gnderip ehir halknn Osman Beye kar direnilerini desteklemeye, canlandrmaya alt. Fakat Moollarn geli haberleri Osman Beyin faaliyetlerine daha da hz vermesiyle sonuland. Nitekim 1307de Trikokkia (Karahisar) kalesini alp znik-zmit balantsn tamamen kesmiti. Pachimeres bu yln sonlarnda Mool ordusunun Bitinyaya gelip bir ok yeri kurtardn aktarr.32 Pachimeresin bu bilgisinin doru mu yoksa bir temenniden mi ibaret olduu belirsizdir. Fakat doru bile olsa, Osman Beyin daha sonra sratle blgeyi ele geirdii sylenebilir. 1321de patlak veren i savaa kadar

32

Avrupada uraan Bizansllar, Osman Bey ile ilgilenemediler. Ancak 1307den 1326da Bursann fethine kadar geen sre zarfnda Osman Beyin ve olu Orhann faaliyetleri hakknda muasr bir kaynak mevcut deildir. Osmanl kaynaklarndan anlaldna gre Osman Bey Sakaryadan Boaza ve kuzeyde Karadeniz kysna kadar ok geni bir blgenin kontroln ele geirmiti. kpaazadenin tarihinin iinde yer alan ve ilk dnemlere ait en nemli kaynak olan Yahi Fakih Menakbnamesi, Osman Beyin blgedeki faaliyetleri hakknda nisbeten ayrntl bilgiler verir. Buna gre Osman Bey Yeniehiri aldktan sonra negle hucum eder. Buradaki kk bir hisar olan Kulacay fetheder. Ardndan Sakaryann dousunda Mudurnuya aknlar yapar, sonra zmite yakn blgelere ular. Bilecik ve negl ele geirir. Bursa tekfuru Osman Beyin aknlarn durdurmak iin drt komu ehrin Atranos, Kestel, Kite ve Bednosun tekfurlaryla ittifak yapar. Bu seferberlik Dinboz bozgunuyla son bulur. Yahi Fakihe gre Osmanllar bundan sonra Bursann fethine giriirlerse de buray alamaynca abluka siyaseti izler. Hatta Pachimeres 1304te ehrin Trklere yllk bir hara verdiini belirtir. Bu arada Trkler Sakarya boyunda Lefke, Mekece, Geyve, Karaepi, Karatekin gibi hisarlar almtr. Sonra znik ablukas balar.33 Bu bilgilerin ayrntlar hakknda baka bir kaynaa dayal teyid yaplamamakla birlikte Bizans kaynaklar blgedeki Trklerle savamak iin grevlendirilmi olan idarecilerden sz eder. Mesela Bafeus savann malubu Mouzolon, 1303te Kiteye gnderilen ve yolda 5000 Trk tarafndan yenilgiye uratlan Siouros, 1305te Ulubada yerleen Makrenos, 1303-1306da Achyraousda faaliyet gsteren Marules, 1306da Kocaeli yarmadasnda byk bir snr kuvvetinin komutan olan Kassianos, 1311-1315lerde dou eyaletlerine sevkedilen Mikael Atzimes. Buna kar Yahi Fakih blgedeki tekfurlar ok farkl adlarla anar. Bu ekilde Bursa, zmit, znik gibi ehirler adeta bir ada gibi geride kalm oldu. Osman Beyin 1324te vefat, olu Orhannn iki sene sonra Bursann fethiyle Osmanl beyliinin teekkl aamas tamamlanm oldu. Osmanl beylii bulunduu blgede siyasi istikrar temin etme yolunda kuvvetli admlar att. 1321de balayp yedi yl sren i sava Bizans olduka hrpalam, bu arada Osman Beyin yerine geen olu Orhan Bey bir aydr sk bir ekilde kuatt Bursay 6 Nisan 1326da ele geirmiti. Ertesi yl Mays aynda Ulubat surlarnn depremle harap olmas sonunda buras da dt. Bu durum Bitinyada ancak ehirlerle snrl hakimiyetin sonu anlamna geliyordu. Bursann alnndan sonra blgedeki en nemli merkez olan znikin ablukasna hz verildi. III. Andronikos znikin ve zmitin hedef haline gelmesi zerine toplad bir orduyla zmit krfezi boyunca ilerledi ve Pelekanon denilen yere geldi. Orhan Bey 8000 savac ile onu kyya inan yamalarda beklemekteydi. 10 Haziran 1329da atma balad, sert Osmanl hucumlar srasnda Bizans ordusu zayiat verdi ve imparator da dizinden yaraland. Trkler geri ekilen kuvvetlerle 11 Haziranda Filokrenede yeniden att, imparator glkle gemiye binip stanbula yelken at.34 Bu sava eski ihtiamndan ok ey kaybetmi olmakla birlikte bir Dou Roma imparatoru ile basit bir Trkmen beyi olarak grlen Orhan Beyin dorudan doruya

33

kar karya geldikleri ilk muharebe idi. Bu mcadele Osmanllara znik ve zmit yolunu aarken, Orhan Beye de gerek tebaas gerekse dier Trkmen beyleri arasnda byk hret kazandrm olmaldr. Nitekim 2 Mart 1331de znik alndktan sonra imparator bu durumu kabullenip 1333te Orhan ile bir anlama yapm, Bitinya blgesinde elinde kalm bir ka ehir iin harac demeyi kabul etmitir. Daha sonra da 1337de zmit alnarak btn Kocaeli blgesine hakim olunmutu. Bylece Osmanl beylii ok iyi tannan ve bilinen bir siyasi teekkl olarak n plana kp varln iyice perinlemi oluyordu. 4. Anadolu Beylikler Dnyasnda Osmanllar lk yllarda Bizans hududunda daha ok Bizansllar ile olan mcadelesiyle bulunduu yerde bir beylik olarak ortaya kan Osmanllarn, dier Trkmen beylikleri arasndaki yeri ayr bir nemi haizdir. Trkmen dnyasnn kendisine has temel zelliklerinden etkilenen ve aslnda bu dnyann bir paras olan Osmanllar XIV. yzyln ilk yarsnda tpk dier beylikler gibi lhanl nfuzunu yakn bir ekilde hissetmekteydi. Onlar da dierleri gibi belirli dnemlerde lhanllarn hareketlerini dikkatle takip etmek zorunda kalmlard. 1320li yllarn ortalarnda Timurtan sebep olduu karklk, lhanllar esasl bir ekilde sarst. 1326da u beylerini sktran Timurtan durumunun ktleip ertesi yl Msra kamas, btn dier u beyleri gibi Osmanllar da olduka rahatlatmt.35 Osmanl beyliinin ortaya kt corafyann sosyal artlarnn ve dayanlan tabann zelliklerinin Bizans ile komu olmann gerektirdii tesirler dnda onun i yerleik airet yapsndan kan Orta Asya konar ger Trkmen geleneklerinin, uzun sredir yerleik bir hayat tarz iinde bulunan ve yeni topraklara ihtiya duyan kesimlerin, manevi alt yapy derinden etkileyen tarikat ehlinin bir terkip oluturmada nemli rolleri olmutur.36 Aslnda XIII. yzyl sonlarnda Bat Anadoluda ortaya kan Trkmen beyliklerinin durumu bu bakmlardan birbirlerinden ok farkl deildi. Her ne kadar bunlar ayr siyasi teekkller olsa da anlay, kltrel alt yap, insan unsuru bakmndan ayn dnyann temsilcisiydiler, yani taban itibaryla ayn inan manzumesinin hakim olduu bir manevi birlik zellii gsteriyorlard. Osman Beyin bir siyasi oluumun lideri haline geliinden Orhan Beyin Bursay alna kadar geen sre iinde ilk ilikilerin yakn evredeki obanoullar, Bolu yresindeki Umurlu beylii, Germiyanoullar ve Karesi beylii ile olduu sylenebilir. Orhan Beyin Bursay alndan sonra bir taraftan Marmara sahillerine bir taraftan Gelibolu yarmadasna ulama yolunda, dier taraftan da yakn blgelerdeki Trkmen beyliklerine ynelik yeni bir siyasi anlayn yeerdii anlalmaktadr. Osmanllar Bizans hududunda iken dier Trkmen beyliklerinden bazlar i blgelerde kalm, sahil beylikleri ise daha ok denize mteveccih bir gaza faaliyeti srdrmeye balamt. zellikle Saruhan, Aydn, Mentee ve Karesi beylikleri denize ve adalara sk sk aknlarda bulunuyorlard ve bunlarn yama, ganimet amal seferleri dnemin muasr kaynaklarnda kutsal bir erevede gaza formlasyonu ile nitelendiriyor, beyleri gazi lafzyla anlyordu.37 Osmanllar nceleri basit ekillerde bilinen bu ideolojiyi muhtemelen bu sz konusu beylikler kanalyla benimsemi ve kendilerine gre

34

formel, yksek slami anlayn dnda, farkl adan yorumlamlard.38 lk Osmanl tarih yazarlarndan Ahmedi bu formlasyonu yksek slami kalplar erevesinde yeni batan tanmlamtr.39 Bu anlay yine de kat bir srekli sava deil, daha yumuak bir tarzda Osmanl idaresine meylettirmekle, yani istimalet denilen bir uygulamayla kendisini gsterdi. Osmanllarn ilk yllarnda Kastamonu ve Germiyan beyleri ile olan balar dnda ilk mnasebetlerin Karesi beylii ile olduu grlr. Kaynaklardan elde edilen belli belirsiz bilgiler, Osmanllarn Germiyanoullarnn bask ve glerine kar halk koruma iddiasyla ortaya ktklarna iaret eder. Bizansa kar yaplan mcadele ve zellikle 1330lu yllarda Orhan Beyin kazand hret, komu beyliklerin alt yaplarnn kazanlmasnda etkili olmutur denilebilir. Ayn blgede bulunan Karesioullar ile Osmanllar iki rakip beylik olarak sivrildiler. Karesi-Osmanl rekabeti, ilgin bir ekilde iki beyliin birbiriyle btnlemesini salad. Kaynaklar Balkesir merkezli Bergamaya ve Ege denizine ulaan bir corafyada yer alan Karesi ilinin ilhakn, beyinin lm zerine beyliin ikiye paralanmasna, hanedan mensuplarnn bir mcadele iine girmeleri ve bu mcadeleden Osmanllarn yararlanmasna balarlar. Kesin olan husus 1345-1346da Karesi ilinin tamamyla Osmanl idaresi altna girdiidir.40 337de zmitin alnndan sonra Karesi ilinin Osmanllar nezdinde nem kazand ve Rumeliye geite onlara hareket kolayl salad aktr. Osmanllar Karesi merasnn denizcilik tecrbesinden de istifade ettiler. Karesinin ilhak ve ardndan Rumeliye geie kadar Osmanllarn komu Trkmen beylikleriyle olan mnasebetleri, belirli bir mutabakat zemini iindeydi. Bunda Anadoludaki mevcut statye dikkat eden lhanllarn etkisi hesaba katlmaldr. 1349-1350li yllara ait bir lhanl vergi listesinde Bat Anadoludaki beylikler iinde Osmanllarn, Candaroullarnn, Aydnoullarnn, Hamid ve Denizli beylerinin ad geer, Karesi, Saruhan ve Menteeden sz edilmez.41 Karesinin Osmanl kontrolnde olduu bu listedeki bilgilerden karlabilir. Ancak bu liste o sralarda hayli gevemi de olsa lhanllarn beylikler zerindeki glgesini ortaya koymas bakmndan nemlidir. 1330lu yllarn banda bn Battuta bizzat ziyaret ettii Anadolu beylikleri hakknda bilgi verirken Orhan Beyi Trkmen beylerinin ulusu olarak anar, srekli hareket halinde olan kuvvetli bir askeri gcnn olduunu bildirir.42 Dier beyliklerle olan mnasebetleri hakknda bir ey sylemez. Ancak bir beylikten dier beylie geerken herhangi bir problemle karlamamtr. Bu da Bat Anadolunun geni Trkmen tabannn siyasi blnmlnn ok nemli olmadn gsterse gerektir. Daha sonra dier bir kaynak olan mernin szl ravilerinden olan Sivrihisarl Haydar, Karaman ve Osmanllarn kfire kar savamak ile hret kazandklarn, dier rivayeti Ceneveli Balaban ise Orhan Beyin komular ile sulh iinde yaadn belirtir. Beylikler iinde Germiyanoullar olduka saygn bir konumdadr. Orhann tebaas ise fena kiilerdir.43 Bu sonuncu ifade muhtemelen Orhan Beyin tebaasnn gayri mtecanis topluluklardan olumasndan kaynaklanmtr. Ayrca bunun bir kar propoganda olma ihtimali de hesaba katlmaldr. Orhan Beyin Aydn, Saruhan gibi denizci beyliklerle ilikileri konusunda Osmanl kaynaklarnda hi bir bilgi bulunmaz. Ancak Bizansn iinde bulunduu ortam, yaplan ittifaklar bu beylii birbirine siyaseten de olduka yaknlatrm

35

gzkmektedir. Daha 1329da III. Andronikos o srada znik ve zmiti tehdid eden Orhan Beye kar Saruhan ve Aydnoullar ile ittifak yapmt. Fakat bu iki beylii ittifaka iten sebepler Osmanllar deildi. Bizansn bu mttefiklerinin amalar ve beklentileri farklyd. Nitekim Aydn ve Saruhan gleri 1331de Gelibolu zerine bir sefer dzenlemiler, ertesi yl Eriboz ve Semadireki yamalamlard. Bu srada da Osmanllar yukarda temas edildii gibi zniki almlard. te yandan III. Andronikosun lmnn ardndan onun vasisi sfatyla idareye el koymaya alan Kantakuzenosun giritii taht kavgasnda balca mttefikleri Aydn, Saruhan ve Osmanl beylikleriydi. Kralie Anna ile Kantakuzenos arasndaki ekime dolaysyla bu l ittifakn 1346da Trakyada birlikte harekat dzenledikleri dikkati eker.44 Orhan bu srada Kantakuzenosun kz Theodora ile evlenmiti. 6000 kiilik Saruhanl ve Aydn kuvvetleri mparatorie Annann yannda iken saf deitirmiler ve eski mttefikleri Kantakuzenosun yannda yer almlard. Bylece bir bakma Osmanllarn Rumeli maceras da balam oldu. 1350li yllardan itibaren Osmanllar bir taraftan Bursa-znik merkezli olarak gneye Bat Anadolu ynne, dier taraftan Kastamonu blgesine ve Bolu istikametinde Ankaraya uzanan kesimde nemli bir alan nfuzu altnda bulunduran bir beylik olarak n plana kmt. En douda Ankaraya daha Orhan Bey dneminde olduka erken bir tarihte uzanlm olmas (1354),45 Orta Anadoluya ynelik Osmanl hedefinin ilk nemli mjdecisidir. 5. Osmanllarn Yeni Hayat Sahas Avrupa Yakasna Gei Osmanl tarihinin dnm noktasn Rumeli yakasna gei ve burada tutunma tekil eder. Orhan Beyin saltanatnn son yllarnda Osmanllarn Gelibolu yarmadasnda, ileride Trakyaya kadar uzanacak bir kpr ba tutmay baarmalar o dnem iin hi kimsenin dnemeyecei gelimelerin balangcn oluturmutur. Kocaeli blgesinin aln, Karesioullarnn ilhak ve bu yllarda Bizanstaki i sava ortam, Osmanllara Rumeli yakasna gei iin nemli bir frsat salad. Osmanllarn yeni hedefleri olarak bu topraklar, onlara dier beylikler iinde mstesna bir yer temin ettii gibi. imparatorluk yolunu da at. Daha nce Ege adalar ve Trakyaya defalarca geen Aydn ve Saruhanoullarnn bulunduklar yerlerin Ege denizinin kuzeyindeki ve batsndaki topraklara olan uzakl, ulam ve destek problemlerini beraberinde getirmi, ayrca tabanlarn zayflatmamak iin ulatklar bu topraklarda kalc bir iskan anlay da takip edememilerdi. Onlar, daha sonra Osmanllarn daha farkl artlar, jeopolitik konum ve uygun siyasi ortam altnda baaryla uyguladklar iskan ve tutunma hareketine tevessl etmemekle sulamann pek yerinde olmadn syleyebiliriz. Osmanllarn Rumelide tutunmalar, civar beyliklerin ilhak, onlarn tabann yeni iskan sahalarna aktarmalar sayesinde gerekletirmitir. Btn bunlar Osmanl idarecilerinin belirli bir bilinle hareket ettiklerini gsterir. Dier denizci Trkmen beylikleri ise gaza ve ganimet ideolojisiyle hareket etmeyi pratik olarak kendileri iin uygun grm ve daha ksa vadeli fikirler peinde komu olmaldrlar. 1345-1346da Karasi beyliinin tamamyla Osmanl idaresi altna girmesi, Edremit krfezi ve Marmara denizinin gneybat kylarna uzanmay salam ve bu yre Osmanllar iin yeni bir u blgesi haline gelmitir. Osmanl gcnn bundan sonra bu yne aktarlmas, Anadoludaki fiili

36

yaylma ve nfuz tesisini hem yavalatan hem de kuvvetlendiren bir etki yapmtr. Paradoks gibi gzken bu husus, Rumeliden elde edilenin Anadoluya aktarlmas, bir yandan da Rumelideki yaylmada Anadolunun insan gc kaynaklarn kullanma eklinde kendisini gstermitir. Osmanllarn 1350li yllardan itibaren Geliboluda sk bir ekilde tutunmalarnda, hem idareleri altnda bulunan Karesi merasnn, hem de Kantakuzenosun imparatorluu elde etme yolunda Orhan Bey ile sk iliki iine girmesinin nemli pay vardr. Kantakuzenos iki esasl dostu Umur ve Orhan Bey ile daima birlikte hareket etmi, Umurun lmnden sonra Orhan Bey ile daha yakn bir iliki iine girmitir. Bu ittifaklar dolaysyla Osmanl kuvvetleri Rumeli yakasna geme imkan bularak szkonusu corafyay tanmlard. ttifaklar ksa vadede Kantakuzenosa stanbul yolunu aarken Osmanllara da kalc bir yerleme imkan salad. Osmanl kuvvetleri Gelibolu yarmadasna ve Trakyaya 1349da ve 1352de Kantakuzenosa yardm amacyla gemilerdi. 1352 yaznda mparatorie Annann olu olup kendisine Kantakuzenos tarafndan Trakyada bir ksm topraklar verilen Ioannes Palaiologos (V.), Kantakuzenosun olu Mathaios ile anlamazlk iine dm, Ioannes Mathaiosun topraklarn ele geirip Edirneyi kuatmt. mparator Kantakuzenos olunu kurtarmak iin Trklerden oluan bir ordu toplad ve ksa bir atmay mteakip Edirneye girdi. Fakat problem halledilemedi, Kantakuzenos, kendisine kar Srplardan ve Venediklilerden destek gren Ioannesin faaliyetleri zerine Orhan Beyden yeniden yardm istedi. Orhan Bey de olu Sleyman idaresinde 10-12.000 kiilik atl askeri gc ona yardm iin gnderdi. Osmanl kuvvetleri Kantakuzenosun dmanlar Srp-Bulgar ordusunu 1352 sonbaharnda Meri rmaa boyunda malup etti.46 Bu gelime Osmanllarn mstakil olarak Trakyadaki ilk ciddi baarlaryd. Bu hususta hi bir detaya rastlanmayan Osmanl kaynaklarnda zikredilen ve hakknda pheler izhar edilen Srp Snd savann sz konusu mcadele ile bir ilgisi olabilecei ihtimal dahilindedir. Bylece Osmanllar araziyi iyice tanmlard. Orhan Beyin olu Sleyman Bey, 1352de Kantakuzenosa yardm iin giderken Geliboluda bir ok yeri ele geirmiti. impi (Tzympe) hisar onlara s olarak verilmi, fakat Sleyman Bey harp bitiminde buray brakmamt.47 mparator Kantakuzenos, hisar boalttrmak iin Orhan Beye bavurdu, hatta tazminat deyeceini de bildirdi. Bu arada 1-2 Mart 1354te vuku bulan zelzelede Trakyann Marmara ky izgisi yknt haline gelince, bundan Gelibolu da etkilendi. Halk ehri terketti ve Sleyman Bey derhal buraya girdi.48 Bylece Gelibolu yarmadas tamamyla alndktan baka Trakyaya yaylma frsat da ele gemiti. Orhan Bey henz hayatta iken Edirnenin fethi, Osmanllar daha da glendirdi. Edirnenin ne zaman ve nasl ele geirildii tartmaldr. Osmanl kaynaklarndan karlan bilgiler, Orhan Beyin salnda olu Muradn ve Lala ahinin sistemli bir askeri harekat sonras 1361 yl iinde Meri nehrinin takn olarak akt bir mevsimde Osmanllara teslim edildiidir.49 Bu tarihi bilgi genellikle kabul grmse de bir mersiyeden hareketle fethin 1366dan sonra 1369da gerekletii zerinde de durulmutur. Her ne ekilde olursa olsun Edirnenin aln, Trakya ve

37

Balkanlar iin bir dnm noktas tekil ettii gibi bir bakma stanbulun fethini de kolaylatracak bir adm oluturur.50 Buras bir s haline getirilerek bir taraftan Balkanlara, dier taraftan stanbula ynelik iki cephe ortaya kmtr. Trklerin Rumeli yakasna geileri ve yerlemeleri sistemli bir ekilde cereyan etti. Anadoludan gelen Hac lbeyi, Evranosoullar, Mihaloullar gibi u beyleri snr kesimlerinde faaliyet gsterdiler, yeni u blgeleri gelitikce, zaptedilen yeni topraklardan salanacak imkanlar Anadoludaki Trkmenleri ve yerleik guruplar buraya ekmeye balad. Osmanl idaresi de bu gleri destekledi, bazen zorunlu bazen gnll srgnler51 yapp buradaki insan gc an kapatmaya alt. Osmanl fetihleri ou defa uzlatrc ve sisteme entegre edici bir anlayla yayld ve kalc hale geldi.52 slam hukukunun kitap ehli gayri mslimlere tand haklar, Osmanllar iin de belirleyici oldu, uygulamalarda grlen hassasiyet de bu unsurlarn kolayca itaatini salad. zellikle ar siyasi belirsizlik iinde bulunan ve basklarla yldrlm olan guruplar, yeni Osmanl idaresini benimsemekte tereddt etmediler. Vaktiyle Bursa blgesinde kurulu yllarnda uygulanan sistem, burada da kendisini gsterdi. Yani Osmanllar her nlerine kan Hristiyan kltan geirmediler, aksine kendi taraflarna gemeye ikna edip kr ve ehir kesiminde halk yerinde tutmaya altlar. Aldklar hara onlarn daha nce Bizansl idarecilere dediklerinden fazla deildi. Bundan dolay Bizansl ahali idare deiikliinden ok etkilenmiyordu. Bu durum baz Hristiyanlarn din deitirmesine de yol amtr. Osmanl hizmetine giren herkes, ayn devletin bir ferdi oluyordu ve farkl bir ayrm grmyordu. te bu gibi uygulamalarla olduka tecrbe kazanm olan Osmanllar bunu Rumeliye de aktardlar. XIV. yzyln ikinci yarsnda btn Avrupay ve Balkanlar etkileyen byk veba salgn ile iyice ypranm ve nfusu azalm olan blgelerde yaayanlar, siyasi yapdaki karklklar dolaysyla feodal beylerle krallar arasndaki ekimelerin ortasnda kalm, Ortodoks-Katolik ztlamalaryla bilirsizlikler iine dmlerdi. Bu ortamda Balkanlara kan Osmanllar, bu kitlelere yerleik bir devlet gvencesi salamaktayd. Osmanl hakimiyetini kabul etmeyip sert aknlara urayan ve tahrib edilen blgelerdeki dalara kam halk dahi Osmanl idaresinin yerlemesinden sonra oluan msait artlar grerek eski yerlerine dnmlerdi.53 Ele geirilen blgelerde timar sisteminin tatbiki de eskisine nisbetle daha dzenli bir idarenin kuruluu anlamna geliyordu. Eski yerli beylerin bir ksm timar sistemi iine alnp pasifize edildi. Baz askeri guruplar da adlar bile deimeksizin dorudan Osmanl askeri tekilat bnyesi iine alnd. Feodal haklar ortadan kaldrld, onun yerini timar sisteminin deiken uygulamalar ald. Kyller bir nevi vergi toplaycs hviyetini haiz olan ve zerlerinde hi bir hukuki hakk bulunmayan timarl sipahiye, yahut dorudan vakf, mlk yoluyla merkezi idareye mali adan bal klnd. Trk kyllerle ayn staty -cizye dnda- haiz hale geldiler. Balkanlardaki fetihler ilerledike arkada kalan blgelerde kalabalk ehirler ykselmeye, kasabalar olumaya, kyler yaylmaya ve ssz, harap, ilenmememi topraklar enlenmeye balad. Aslnda bu Osmanl askeri, mali idaresi iin gerekliydi. Timar sistemi hereyden nce retim yapacak insan gcne bal bir zellik gsteriyordu ve verimli Rumeli topraklar iin insan gc an

38

kapatmak glerin tevik edilmesine yol at. Anadoludan Rumeliye mteveccih gler birden olmad, daha ok XV. ve XVI. asr boyunca aralklarla srd. Trk yerlemeleri daha ok Trakya, Makedonya, Kuzeybat Rumeli kesimleriyle, daha ncesinde Trklerin bulunduu Dobruca ve Varna hattnda younlat. Bu blgelerin toponimisinde, Trk dervilerinin yerlemede nemli rolleri olduuna dair iaretlerin bulunmas,54 Anadoludaki yerleme vetiresinin adeta ikinci bir tekrarnn yaandn gsterir. 6. Balkanlardaki Siyasi Gelimeler (1362-1389) Orhan Bey dneminde Osmanllar bir taraftan Bizans ile ittifak ierisinde hareket ederken dier taraftan Cenevizliler ile de iyi ilikiler kurmular, 1351de balayan Venedik-Ceneviz sava srasnda stanbulda Peradaki Cenevizlilerle anlama yapmlard. Hatta 13 ubat 1352de Boazda yaplan savata Venedik-Katalan-Bizans donanmasna kar Cenevizlilerle ayn safta yer almlard. Sava srasnda Galatadan gelen Ceneviz elileri Orhan Bey ile anlap gemilerinin Osmanl limanlarna yanamasn salamlard. 1352 baharnda Cenevizliler Trk birliklerini gemileriyle Avrupa yakasna dahi tamt. Yukarda da belirtildii gibi Kantakuzenosa yardm etme amacyla harekete geen bu birlikler Edirnenin gneyinde Srp-Bulgar mterek ordusunu malubiyete uratmt. Btn bunlar Osmanllarn Bizans ve Latinler arasnda dengeli bir siyaset gttne iaret eder. Bu erken dnemde kazanlan tecrbe, Osmanl beyliinin ksa srede ald mesafeyle de kendisini gsterdi. Latin kaynaklarna gre Orhan Bey 1361de Geliboludaki slerini kullanarak stanbula saldrmt.55 Osmanllar Trakyada kademe kademe ilerliyorlard. Edirneden sonra ikinci byk merkez olan Dimatoka ve ardndan Filibe 1363te Osmanl idaresi altna girdi. Bu sonuncu fetihi Lala ahin Paa gerekletirmi ve buray kendine s yapmt. Trakyada Trklerin ilerleyileri srasnda BizansMacar ve Srplar arasndaki mnasebetlerde bir ok problem yaanmaktayd. Bu ortam Osmanllara nemli frsatlar salad. Bizans imparatorunun Osmanllara kar Batdan mttefik bulma abalar 1366da kuzenlerinden biri olan Savoie Kontu Amedeodan karlk buldu. Daha nce 1363te Papann dzenledii, Macar ve Kbrs krallarnn da katld skenderiyeye ynelik Hal seferinin byk bir baarszla uramasnn ardndan Amedeo imdi yalnz bana dorudan Trklerin zerine bir sefer yapma karar almt. 23 Austos 1366da nemli bir Trk deniz ss olan Geliboluyu ele geirdi. Bu husus Hrsitiyan dnyasnda sevinle karlanacak kadar byk bir baar olarak grld. Amedeo 1367de buray Bizansa verdi. Bu durum Osmanllarn Balkanlar ile olan ban kesintiye urattysa da V. Ioannesin olu ve naibi IV. Andronikos I. Muradn srarl taleblerine boyun eerek kaleyi 1376da yeniden Osmanllara terk edecektir.56 Anadolu ve Balkanlarda giritii faaliyetlerle Osmanl beyliini bir devlet haline getiren I. Murad dneminde yeni ihtiyalar, askeri sistemin dzenlenmesine ve devlet tekilatnda nemli deiikliklere yol am, merkezi bir yapnn temelleri atlmt. I. Murad zellikle Stefan Duann kurduu imparatorluun dalmasndan sonra feodal beyleri vasallik balaryla kendisine balayp Balkanlarn siyasi yapsnda nemli deiikliklere sebep oldu. Balkanlarda kol halinde ilerleyi, bazen birleik

39

yerli kuvvetlerin direnii ile karlat, hatta kar taarruzlarla Osmanllar zaman zaman savunma durumunda bile kaldlar. Papann, talyan devletlerinin Balkanlardaki yerli unsurlarla ittifak, fetihleri aksattysa da onlar Balkanlardan karmay salayamad. Nitekim babasnn Avrupada olduu srada onun naibi olarak stanbulda bulunan IV. Andronikos, Trklere kar direnmektense onlar yattrmak gerektii inancndayd. stanbulda bu karklk hakimken, 1371de Balkan tarihi bakmdan bir baka nemli hadise daha vuku buldu. Osmanllarn Makedonyaya doru ilerlemelerini engellemek isteyen Serezdeki despot van Ugljea kardei Vukain ile 1371 Eyllnde Edirneye doru ilerledi. Fakat Meri rma kysnda irmende (rnomen) 26 Eylde yapt sava kaybetti. Srp ordusunun bir blm imha edildi. Bu savata kazanlan baar Osmanllara Makedonya, Srbistan, Yunanistan kaplarn at. Birok Srp prensi hara demek artyla ballk bildirdiler. Bunlardan biri de daha sonra efsanevi bir hrete sahip olacak olan Vukainin olu Marko idi.57 Ayrca bu sava sonunda Bizansn Bat ile kara balantlar kesildi. Fakat imparatorun kk olu Manuel, Ugljeann malubiyetini renince 1372 Kasmnda Serezi almt. Osmanllar buna tepki gstererek Serezi kuattklar gibi 1372 Nisannda Selanike hcum ettilerse de bir sre iin geri ekilmek zorunda kaldlar. Bununla birlikte Bizans zor durumda kaldndan imparator V. oannes I. Murad ile bar yapt. Bylece Bizans Osmanllara baml hale gelmi ve vasallik yoluna girmi oldu. Hatta V. Ioannes Murad sayesinde olu IV. Andronikosa kar yeniden tahtn elde edebilmiti. 13761381 arasnda IV. Andronikosun hakimiyeti ve stanbul ile Galatadaki Cenevizliler arasndaki i sava yllar, Murada Rumelide olduka rahat hareket etme imkan vermiti. Bu dnem Osmanllarn Rumelide kalc bir ekilde yerletikleri devreyi oluturdu. Trkler Vardar rma vadisine ulat, 1380de Ohriye ve Pirlepeye girdiler, Arnavutluka doru indiler. Bir baka Trk kolu Meri rma boyunca ilerleyerek Sofyay 1385te, Nii 1386da almt. te yandan V. oannesin dier olu Manuel 1371de Serezi alarak kendi bana hareket etmeye balamt. Murad babasna da kar kan Manuelin zerine Hayreddin Paay gndermiti. Osmanl gleri Eyll 1383te Serezi yeniden ald, Manuelin merkezi olan Selanik nlerine ulat, 1387ye kadar buray kuatma altnda tuttu. ehir 9 Nisanda ele geirildi.58 Osmanllarn Balkanlarda faaliyetlerini younlatrd dnemde bir Srp imparatorluu kuran ve tacn 1346da skpte giymi bulunan Stefan Duann 1355te lm zerine, devleti dalm ve mstakil feodal beyliklere blnmt.59 Bunlardan biri olan ve Morava nehri etrafnda hakimiyet kurmu bulunan Lazar, yukarda da belirtildii zere, 1371de irmen savanda ayn zamanda rakibleri olan Serez despotlarnn ve yine ayn yl Duann olu ve halefi Kral Uroun lmnn ardndan giderek n plana kt. Duann kurduu bamsz Srp kilisesinin de desteini alarak glendi. 1371de irmenden sonra Balkanlarda Osmanl hakimiyetinin geleceini tayin edecek olan Kosova sava, Lazarn mttefik gleriyle I. Murad arasnda cereyan etti. Kaynaklarda I. Muradn dorudan Lazarn zerine yrmesi 1388de Osmanl kuvvetlerinin Plonikte urad malubiyete dayandrlr. Niin kuzeybatsndaki Plonikte Osmanl kuvvetleri ile Srplar karlamlarsa da ciddi bir arpma olmam, hemen ardndan da I. Murad 1386 Ekim ay sonlarnda Nii almt. 1388 Austosunda Osmanl kuvvetlerinin ar bir malubiyete urad sava, Bileka da Tvrtko

40

liderliindeki Bosna ordusuyla yaplmt. I. Murad Lazar ile Tvrtko arasnda ibirlii olma ihtimali karsnda ayn zamanda vasali olan Lazarn zerine yrd. Aslnda bu Osmanl snrlarnda bir vasalin isyann bastrma amal bir sefer deil, bagstermesi muhtemel bir tehlikenin ortadan kaldrlmasna ynelik bir harekatt.60 Bu nemli sava, 28 Haziran 1389da Kosova ovasnda vuku buldu. Yaplan mcadele kesin bir Osmanl galibiyeti ile neticelendi.61 Ancak I. Murad ve Lazar sava meydannda hayatlarn kaybettiler. Bu savata alnan yenilgiye ramen Srp mitosu Kosova mcadelesini bir zafer olarak iledi. zellikle XIX. yzylda bu popler mitosun oluumunda milli bir ideolojinin varl temel olmutu. Bu mitos Lazarn ahsnda topland, Srp Ortodoks klt teekkl etti. Srplarn ana yurdu, kalpgh olarak Kosova byk bir nem kazand. Aslnda bu sava neticeleri itibaryla Osmanllar asndan mhimdir. Ksa vadede Osmanllara byk bir askeri ve siyasi kazan salad. Artk onlara Tuna nehrinin gneyinde kalan blgelerde Macarlardan baka kar koyacak bir g kalmamt. Kuzey Srbistan yolu Osmanllara alm, Srp despotluu vasal hale gelmi, Makedonya, Srbistan, Arnavutluk ve Bosnaya doru ilerleme imkan domutu. Uzun vadede ise Bosnaya uzanacak fetihler, sz konusu blgenin etnik, sosyal, siyasi, ekonomik ve kltrel yapsnda nemli deiikliklere yol at.62 Burada slamiyetin yayl sebepleri tartmal olmakla birlikte Katolik basks altndaki guruplarn Osmanl idaresinde slamiyeti setikleri, slamiyetin birden deil tedrici olarak yayld, bunda ekonomik ve sosyal sebeplerin rol oynad zerinde durulur. slamlamann ehirlerden kylere doru bir yaylma eilimi gstermi olduu dnlmektedir. Ayrca slamiyetin yaylnda yerli unsurlarn Osmanl idaresinde sz sahibi olmak, mevkilerini kuvvetlendirmek maksadnn da etkili olduu ileri srlmtr. Ancak btn bu grler iinde Trk kolonizasyonunun tesirleri, tekkelerin, dervilerin manevi rolleri yeterince incelenmi deildir. Bogomil faktr ise btn bu sebepler iinde en zayf olandr. Osmanl hakimiyetinin Gney Balkanlardaki halk zerinde olumsuz tesirleri olduu, onlarn millet eklinde teekkllerini engelledii, hatta fetihlerin Balkanlardaki eitli unsurlarn Avrupa kltr ve medeniyetine katlmasn yavalatt grleri, arival kaynaklar zerinde almalarn artmasyla iyice zayflam gzkmektedir. Geri Balkanlardaki Osmanl fetihleri yerli unsurlarn iskan sahalarnda nemli deimelere yol amt, ancak onlarn milli benliklerini korumalarn da temin etmiti. Mesela Rum ve Slavlarn youn dini, etnik ve kltrel basklar altnda Arnavutlar, slamiyeti byk lde kabul ederek, belki de bu sayede etnik varlklarn koruyabilmiler, Rumlama ve Slavlama sreleri kesilmitir.63 Ayrca slamlama onlarn trklemesine deil, bu kltrn youn etkisinin hakim olmasna yol am, fakat eitli blgelerden g etmi olan Anadolu meneli Trk nfus ile kaynama da husule gelmitir. Osmanl hakimiyetinin yerlemesi ile uygulanan hukuk sistemi, gvenlik vaad eden salam merkezi idare, Balkan milletler mozayiinin muhafazasnda etkili olmutur. mtiyaz tannan kiliseler, dini ve sosyal hayat derinden etkileyecek bir tarzda ve eskisinden de daha rahat artlar altnda faaliyetlerini srdrdkleri gibi Ortodoks Hristiyanl maddi ve manevi adan gelimi, Osmanl mercilerinin esas olarak tandklar, kilise hiyerarisini koruyup destekledikleri imtiyazl bir stat kazanmtr. Hatta bu kiliseler bilahare XIX. yzylda Osmanl

41

idaresine kar direnii organize edebilecek bir konuma gelmilerdir. Balkan milletlerinin benliklerini korumalarnda yeni ftihlere kar yerli halkn iktisadi ve sosyal, kltrel bakmdan stn olmalarnn etkili olduu yolundaki grler64 tarihi gereklere uygun dmez. Bu grler Osmanl hukuk, iktisadi sisteminin ve uygulan ekillerinin laykyla kavranamam olmasndan kaynaklanmtr. Kosova sava ile balayan srete kademe kademe Trakya, Makedonya ve Kuzeydou Bulgaristan fetihler iin temel dayanak noktas olacak Anadolu meneli Trk kolonizasyonuna sahne olup kesif bir ekilde Trk iskan sahalar haline gelirken, Bosna ve Arnavutlukta islamlama balayarak Balkanlardaki Osmanl varlnn salamlamasn temin edecektir. Bu salam yerleme 1402de Ankara savanda darbe yiyen devletin bu byk buhrann dahi stesinden gelebilecei potansiyeli salam ve bir bakma yeniden toparlanma imkann da vermitir. 7. Bat Anadolu Beyliklerinin Vasalleme Srecinin Balamas Osmanllarn Rumelide tutunmaya balamalar daha 1350li yllardan itibaren onlarn Bat Anadolu Trkmen beylikleri ile olan mnasebetlerinde bir dnm noktas olmutur. zellikle Rumelide snr hatlarnda kendi askeri gruplaryla gaza yapan u beyleri byk hrete sahip oldular. Bu ayn zamanda onlara ihtiam ve zenginlik de kazandrmt. Sz konusu ihtiam ve bu blgede elde edilenler, Anadoluda gerek Osmanl gerekse dier beylikler tebaas zerinde byk bir etki yapt. Bat Anadolu ve Orta Anadolu beylerinin tabanlarnn ve askeri zmrelerinin Osmanl tarafna kaymasn, ayn imkanlara kavuma hevesi dolaysyla, kolaylatrd. Hatta ge tarihli de olsa tarihi krllahn bu konudaki ifadelerinin tarihi seyirle parelellikler gsterdiini sylemek yanl olmaz. Osmanllar komularndan balayarak Anadoludaki Trkmen beylikleri zerinde son derece dikkatli bir siyaset takip etmilerdi. Bu siyaset iki safhada kendisini gsterir. lki I. Murad dneminde balayan vasallik, yani Bat Anadolu Trkmen dnyasn Osmanl bayra altnda gevek saylabilecek bir konfederasyon halinde tutma, ikincisi ise Yldrm Bayezidin merkezi bir devlet kurma fikri ierisinde btn vasalleri dorudan merkezi idareye balama ve eski bey ailelerini tasfiye etme idi.65 I. Murad muhtemelen Rumelideki faaliyetlerini younlatrmann da etkisiyle arkadan gelebilecek tehlikeleri hesaba katyordu. Ayrca Orta Anadoluda Seluklularn varisi olma iddiasndaki gl Karamanoullar, Bat Anadolu beylikleri zerinde benzeri politikalar takip ediyordu ve bu bakmdan nemli bir rakip durumundayd. 1360l yllardan itibaren Karamanoullar faktr ve rekabeti n plana kt. Osmanllarn kfirle savama hreti btn Trkmen u dnyasnda, hatta Orta Anadoludaki beyliklere kadar yaylmt. U dnyasndaki Germiyanoullarnn oynad rol imdi Osmanllar stlenmiti. Bylece I. Murad dikkatli bir ekilde vasallik ba kurma siyaseti balatt. Bu iki gl beylik arasnda kalan kk beylikler ise durumlarn bunlarn hareketlerine gre ayarlamaya altlar. Fakat Osmanllar iki olay sonrasnda liderlii stlenmekte ve Anadoludaki beylikleri kendisine balamakta gecikmediler. lk olay, Karamanoullarnn Osmanllarn gaza hretlerini kendilerinin de stelenebileceini gstermeye ynelik olarak giritikleri Gorigos (Silifke ile Erdemli arasnda bir ky yerlemesi) seferidir.

42

Bu seferin almasnda Memlk sultannn ars da etkili olmutu. Seluklu varisi olma sfatyla Trkmen beyliklerini kendi bayra altna aran Karamanllarn 40.000 kiilik byk ordusuna Anadolu beylerinin kuvvetleri de katld. Kbrs kralnn himayesindeki Gorigos kale kumandan Robert de Lusignan Kbrs kral I. Pierre Lusignandan yardm istedi. ubat 1367 sonlarnda Anadolu beylikleri mterek kuvvetleri Kbrstan gelen yardm nleyemediler ve bu kuvvetler karsnda bozguna uradlar, dalara ekildiler.66 Bu baarszlk Karamanoullarnn beylikler nezdinde imajn tamamen sarsm olmaldr. Bylece Rumelide baarl gazalarla n plana kan Murad Bey birden stn bir konum kazanm oldu. Nitekim Gorigos seferi sonunda kendi adna hutbe okutup Felekabadda sikke kestiren Hamidolu lyas Bey, Karamanolu Alaeddin Beye kar kt. Fakat Alaeddin Bey nnde zor duruma dnce de Germiyanolu Sleyman ve Osmanl beyi Muraddan yardm talep etti. Daha sonra yerine geen olu Hseyin Bey de Karamanllara kar Osmanl himayesine girdii gibi, onlarn basks karsnda da Karaman snrnda bulunan kaleleri Osmanllara para karl devretti. Bunlar Akehir, Beyehir, Seydiehir, Yalva ve Karaa gibi nemli merkezlerdi.67 Bu arada I. Murad olu Bayezidi Germiyanolu Sleyman Beyin kz ile evlendirmi, karlnda eyiz olarak Ktahya, Emet, Simav ve Tavanl Osmanllara verilmiti. 1380e kadar bu yrelerin Osmanl idaresine getii aktr. Ancak toprak satn alma ve eyiz yoluyla toprak kazanma keyfiyeti, Osmanl kaynaklarnn durumu meru gsterme abalarnn rn bile olsa, KaramanlOsmanl rekabeti iinde skan Germiyanoullar ve Hamidoullarnn ynlerini Osmanllara evirdiklerinde phe bulunmamaktadr. te yandan 1354te Ankarann ele geirilmesinin ardndan Orta Anadoluya doru alan koridor, I. Murad dneminde ilerlik kazanmt. Anadoluda ikinci yaylma ynn ran ipek ticareti yolu zerindeki bu koridor oluturdu. Sivasta Eretna oullarnn yerine geen Kad Burhaneddine kar Tokat-Amasya blgesindeki kk beylikler Osmanl himayesine girdiler. Osmanl nfuzu daha sonra Eyalet-i Rum denilecek olan Orta Anadolu kesimine doru etkili olmaya balad. Hamidoullarndan satn alnd iddia edilen blge, Osmanllarla Karamanllar arasnda hzlanan mcadelenin grnr sebepleri olarak takdim edilir. Aslnda bu iki rakib beylii eninde sonunda birbiriyle kar karya getirecek daha derin sebeplerin bir bahanesiydi. I. Murad 1387de Konya zerine yrd ve burada Frenkyazs adl yerde yaplan savata Karamanllar bozguna uratt. Bu durum ayn zamanda Karamanoullarnn beylikler zerindeki iddialarnn sonunu oluturdu. Bylece 1367den 1387ye kadarki dnemde Osmanllar en byk rakipleri olan Karamanllarn nfuzlarn iyice krm oldular. Karamanoullar Osmanl hakimiyetini tand, dier beylikler de yine Osmanllarn yksek hakimiyeti altna girmilerdi. Osmanllar ilk defa Orta Anadoluda nemli saylabilecek bir ilerleme yapmlar, Sivasa kadar dayanmlard. Anadoluda iki kol halindeki ilerleyi birlemi oldu. 1389da Kosova sava Osmanl bayra altndaki Anadolu konfederasyonunun ilk ciddi grntsn tekil etmitir. Bu savaa Bat Anadolu beyleri kuvvetleri katlmt. Burada yukarda da temas edildii gibi byk bir baar kazanlmt, fakat I. Muradn ehadeti, bu ittifakn zlmesine, Karamanoullarnn son bir abayla dier beylikleri kendi yanna alarak Anadoludaki Osmanl topraklarna saldrmasna yol at. Belki de bu durum babasnn yerine

43

geen Yldrm Bayezide kkl bir zm yolu gsterdi. Bu ise sert ve kat bir anlayla beylik topraklarn vasilik deil dorudan merkezin kontrolne alp bir Osmanl sanca haline getirmek idi.68 Vasallik ba ile balanan yahut dorudan Osmanl topra olan Anadolu beylikleri halknn bu hakimiyeti kolay kabul edip etmedikleri konusu ak deildir. Osmanl sisteminin merkezilememi olmas, beyliklerin cemaat yaps ile Osmanl cemiyetinin taban itibaryla birbirleriyle ayn kltrel evreye mensup bulunmalar, timar ve mlk yoluyla yerel bey aristokrasisine riayet etme ve onlar kendi sistemleri iine almalar, nihayet Rumelide gaza hretiyle sivrilmeleri, olmas muhtemel tepkileri dengelemi ve halkn uyumunu salam olmaldr. te yandan Anadolu beyliklerinin ilhakn meru zeminlere ekmek iin ge tarihli Osmanl kaynaklarnn yeni formllerle eri zemini oluturma abalar da dikkat ekicidir. 8. Yldrm Bayezidin Merkezi Devlet Modelinin Ortaya k Kosova savanda I. Murad hayatn kaybederken geride Anadolu ve Rumelide nemli gelimeler salam, beylik yapsndan syrlm, mhim rakiplerini sindirip kendi bayra altna toplam ve himayesine alm bir devlet brakmt. Fakat vasallik siyaseti devletin gl bir merkezi sistem kurmasnn nnde byk bir engel olarak durmakta idi. Gerek Anadoluda gerekse Rumelideki vasal beyler her an bir frsatn bulduklarnda kolayca bu gevek badan kurtulabilirlerdi. Nitekim Muradn sava meydannda vefat, hem Anadoluda hem de Balkanlarda kprdanmalara yol amakta gecikmedi. Sava alannda babasnn lmnnn hemen ardndan Osmanl tahtna geen Bayezid,69 ilk i olarak iteki rakiplerini bertaraf ederek kontrol salad. Hemen ardndan en nemli hedefi, Karamanoullar ile birleen vasalleri Bat Anadolu Beylikleri oldu. Bizans da frsattan istifade ederek baz yerleri, bu arada Selaniki geri almt. Fakat Anadoludaki meseleler daha aciliyet kazanmt. Karamanolu Alaeddin Bey Beyehri alarak Eskiehire kadar uzand. Germiyanolu II. Yakub Bey miras yoluyla elinden kard topraklar yeniden zapt etti, Kad Burhaneddin ise Krehire girmiti. Yldrm Bayezid Srp kralnn olu Stephan Lazarevic ile anlaarak onu vasali yaptktan sonra Anadoluya gitmek zere harekete geti. Onun Rumeliden ayrlmasndan sonra Osmanl hakimiyetini tanmayan skp ve Pritina havalisi hakimi Vuk Brankovic Kendi blgesindeki ehirleri almaya alan Osmanllara kar koyduysa da 1391de skp, Paa Yiit Bey tarafndan ele geirildi ve nemli bir s elde edildi. Anadoluya geen Yldrm Bayezid, 1389-1390 knda Bat Anadoludaki Saruhan, Aydn, Mentee, Hamid, Germiyan beyliklerini dorudan Osmanl idaresi altna ald. 1390 sonbaharnda yannda Bizans imparatorunun olu Manuel ve Candarl Sleyman Bey olduu halde Bat Anadoluda Trk topraklar iinde adeta bir ada gibi kalm olan tek Bizans ehri Alaehiri ele geirdi.70 1390 Maysnda Karahisar Sahipte bulunan Yldrm Bayezid, Karamanoullarna kar hazrlk yapmaya balad, harekete geerek Beyehiri ald, Konya zerine yryp kuatt. Fakat Candarolu Sleyman Bey ile Kad Burhaneddin mterek bir harekat dzenleyerek Osmanl topraklarna girince, kuatmay kaldrp Karamanoullar ile anlama yapt. aramba suyu her iki devlet arasnda snr

44

oldu, ayrca Beyehir ve civar Osmanl snrlar iinde kald. Yldrm Bayezidin bundan sonraki hedefi ise Candaroullar oldu.71 Sefer iin babasnn lm zerine 1391 Martnda Bizans imparatoru olan II. Manueli yeniden yanna ard.72 Bu arada vasali durumundaki Bizansn baehrinde mslman tccarn yerletii bir mahalle olumu, bunlarn ileri iin bir kad tayinini kabul ettirmi, denmesi gereken haracn miktarn da artrmt. imdi bizzat Bizans imparatorunu Candaroullar zerine yapaca sefer iin yanna getirtmesi, bir bakma Bizansn kaderinin kendi ellerinde olduunu gsterme dncesinden kaynaklanmaktayd. II. Manuel 8 Haziran 1391den 1392 Ocana kadar kuvvetleriyle Yldrm Bayezidin yannda bulundu.73 Bu sefer srasnda Osmanllar Kastamonu-Sinop hattna kadar ilerledilerse de Candarl ve Kad Burhaneddinin kuvvetleri karsnda baarl olamadlar. Ardndan Osmancka kadar gelindi, fakat orumlu mevkiinde Kad Burhaneddin karsnda tutunulamad. Kad Burhaneddin Sivrihisar ve Ankaraya kadar uzand, tahribatta bulundu.74 1392de Kad Burhaneddinin kuatmas altndaki Amasya emirinin Osmanl himayesi altna girmesi zerine burada Osmanl kontrol kuruldu. Bu ynde Yeilrmak vadisindeki Taceddinoullar, Merzifon blgesinde Taanoullar, Bafra hakimi gibi baz mahalli beyler Osmanl hakimiyetini tanmlard. Bu ekilde Osmanllara kar koyabilecek balca iki g oda kalmt. Kad Burhaneddin ve Karamanoullar. Onlarn bertaraf edilmesi ancak 1397-98 yllarndaki mcadeleler srasnda, Avrupadaki durumun salamlatrlmasnn ardndan gerekleecekti. Nitekim Osmanllarn Avrupadaki meguliyetleri srasnda yeniden hareketlenen Karamanoullarna kar sefer alm, Karamanolu Alaeddin Beyin kuvvetleri Akayda malubiyete uratlm, Alaeddin Bey kaarak Konya kalesine kapanm, ancak kaleye giren Osmanl kuvvetleri tarafndan idam edilmiti. Bylece Konya ve dier Karaman topraklar kontrol altna alnd (1397 sonbahar). Ertesi yl Kad Burhaneddinin hakim olduu yerler ele geirildi. Osmanl ordular Frat vadisinden Memlk topraklarna girerek Malatya-Elbistana kadar ilerledi. Bu durum ufukta belirmi olan Timur tehdidine kar muhtemel Osmanl-Memlk ittifakn engellemi, Osmanllarn yalnz kalmasna yol amtr. Avrupada ise Yldrm Bayezidin bu cretkar hakimiyet anlay etkili bir ekilde srmekteydi. 1392 ubatndaki ta giyme treni sonrasnda mparator II. Manuel, bir sre iin padiahn vasali olarak askeri ykmllkten kurtulmu durumdayd. Fakat btn Balkanlarda Trk gc daha da kuvvetleniyordu. Osmanllarn Anadoludaki meguliyetleri srasda u beyleri faaliyetleri devam ettirmi, Paa Yiit yukarda da temas edildii zere Vuk Brankovice boyun edirmi, bu arada da Firuz Bey Eflaka, ahin Bey Arnavutluka kar aknlarda bulunmutu. Fakat Balkanlarda nemli hareketlenmeler olmaktayd. Eflak prensi Mirea Silistreyi geri alm ve Karinabaddaki Osmanl kuvvetlerini sktrmaya balam, Venedikliler Mora zerinde younlarken, Macarlar da Eflak ve Tuna Bulgaristan zerinde faaliyetlerini artrmlard.75 1393te Bulgar kral iman Macarlarn da destei ile bakaldrd. Bir Osmanl ordusu 17 Temmuz 1393te Trnovay ele geirdi. iman Nibolu ya ekilmek zorunda kald. Bylece btn Bulgar krall Osmanl topra haline gelmi oluyordu.

45

Yalnz Macar snrna yakn Vidinde bir prenslik braklmt, burada imann vey kardei Strasimir bulunuyordu. Balkanlardaki duruma eki dzen vermek isteyen Bayezid 1393-1394 knda Balkan prenslerini ve Palaologoslar Serezde toplayarak onlarn ballklarn denemek ve pekitirmek istedi. mparator II. Manuel, Mora despotu olan kardei Theodoros, yeenleri mparator VII. oannes, Manuelin kaynpederi Konstantin Dragas, Srp kral Stefan Lazarevic Sereze geldiler. Bayezid Theodorosdan tasarlam olduu Teselya seferine katlmasn, Venedike kar Morada belli bal ehirlerin kendisine teslim edilmesini istedi. Fakat Theodoros ve Manuel bu teklife scak bakmadlar. Theodoros kaarak Moraya gitti. Manuel de stanbula zorlukla dnebildi. Osmanllar 1387de alnan daha sonra 1389da kaybedilen Selaniki ele geirdi, Teselya blgesine girerek baz ehirleri ald. Evranos Bey Moraya gnderildi. Theodoros ise Argosu Venediklilere brakt (27 Mays 1394). Ertesi yl Osmanl kuvvetleri nemli bir merkez olan Trhalay ald, buras Turhan Beyin karargah haline geldi. te yandan Bayezid 1394 Eyllnde stanbulu kuatma altna almsa da zor durumda kalan Bizans halkna denizden gelen dzenli yardmlar nleyememiti.76 Kuatma sekiz yl srecekti. Osmanl kuvvetleri 1395te Macaristana ani hucumda bulundu, Salankamen, Krasova, Titel, Beckerek, Tmvar, Mehadiye gibi kaleler Osmanl aknlarna hedef oldu. Eflak prensi Mireanin Macar kral Sigismundun desteiyle yapt harekat, 17 Mays 1395te Arge nehri civarnda Rovinede baarszlkla sonuland. Fakat savaa Osmanl vasali olarak katlan Draga ve Vukainin olu Marko atmada hayatlarn kaybettiler. Eflak prenslii Osmanl vasalliini kabullendi. 1395 Hazirannda Niboludaki Kral iman ortadan kaldrld. Osmanllarn bu ani ve sratli seferleri, Macarlar ve Venediklileri harekete geirdi. Macar kral Sigismund Balkanlarda bir kar saldr dzenleme iinin ncln stlendi. Papann desteini ald ve bu hareketi bir Hal seferine dntrd. Fransadaki ovalyeler arya heyecanla mspet cevap verdiler. Burgonya dknn olu Jean de Nevers idaresinde 10.000 kii, Almanya ise 6000 ovalye ile bu harekata katld. Venedikliler birka gemi salamay taahhd ettiler. Midilli ve Sakzdaki Cenevizlilerle Rodos ovalyeleri deniz yolunun kontroln stlendiler. Bat ordular 1396 Temmuzunda Budinde topland. Eflak prensi Mirea 10.000 kiiyle gelmiti. Sigismund ise 60.000 kiilik bir kuvvet toplamt. Lehistan, Bohemya, ngiltere, spanya, talyadan gelme kk birlikler ile Hal ordusunun 100.000 civarna ulat tahmin edilmektedir. Bu haberi alan Bayezid derhal kendi kuvvetleriyle Tuna boyuna yrd. Hal kuvvetleri Trkleri Balkanlardan atmak, hatta Kudse kadar ilerlemek gibi bir romantizm iindeydi. Vidindeki Stratsimir de kaplarn Hallara at. Bu kuvvetler Rahovadaki kk Trk garnizonunu ezdikten sonra Niboluya vard. Tunaya bakan yksek bir tepe zerinde bulunan Nibolu kalesi stratejik bakmdan nemli bir kilit vasfn tayordu. Bayezidin vasali Stephan Lazarevicin glerinin de yer ald Osmanl ordusu kuatma altndaki Nibolunun imdadna yetiti. Kaleden 4-5 km. uzaktaki Osmanl ordusuna kar nce Franszlar harekete getilerse de tamamiyle ezildiler ve balarndaki komutanlar Jean esir dt. Dier Hal kuvvetleri dald, Sigismund ilerlemeye altysa da Osmanllar tarafndan geri pskrtld ve kamak zorunda kald (25 Eyll 1396).77

46

Nibolu nlerinde kazanlan bu byk zafer, Osmanl gcnn Balkanlarda kati olarak yerlemi bulunduunu ve atlamayacaklarn gsterdii gibi Yldrm Bayezide de btn tebaas, hatta Msrdaki hilafet merkezi ve slam dnyasnda byk hret kazandrd. Bu harekat daha nceki Hal seferlerine benzer ideoloji ve askeri mcadelenin sonuncusunu tekil eder. Neticesi ise durumu zaten kt olan Bizanstan ok Bat Avrupay ilgilendirmekteydi. Hallarn II. Manueli ve Bizans korumaktan ok Macaristan dndkleri ve Orta Avrupay tehdit eden Osmanllar bu kesimden btnyle karmak fikrinin peinde kotuklar ifade edilir. Kutsal topraklara ulama ve Bizans kurtarma ikinci plandayd. Sava Batl devletlerin mterek kuvvetleriyle Osmanl ordusunun kar karya geldii ilk byk mcadeleydi ve bir bakma hem Macaristana ynelen Osmanl gcnn nn am, hem de en azndan bu blgeye ulalabildiini onlara gstermi bulunuyordu. Bu mcadele Bizansn kaderinde nemli bir deimeye yol amamtr. Nitekim Vidindeki Bulgar kral Stratsimiri uzaklatrp buray ele geiren Bayezidin nnde sadece stanbul kalmt. ehir iddetle kuatma altna alnd. Evranos Bey yeniden Moraya girdi. nemli bir ehir olan Argos 1397 Hazirannda Osmanllarn eline geti. Osmanl gleri Despot Theodorosun ordusu Leontarion yaknlarnda yendi ve Moray batan baa geip Modon-Korona kadar uzand. Yldrm Bayezidin btn bu faaliyetleri ona merkezi devlet dzenine geme imkann da salamtr. stanbul zerinde bask kurmas ve buray fethetme dncesiyle giritii harekat, merkezi bir imparatorluun tekili iin gerekliydi. Buray kontrol etmek iin anakkale boaznda Geliboluda bir deniz ss kurdu. Batdaki baarlar ise ona btn islam dnyasnda nemli bir mevki ve hilafet makamndan sultan unvann kazandrd. Merkezi devlet idaresinin artlarn yerine getiren alt yapy oluturmaya, tahrir, vergi sistemi, lhanl geleneine bal mali usullerin tatbikine, idareyi dorudan hanedan tarafndan yrtlmesini gerekletirmeye alt. Kapkulu ve gulam sisteminin yeni bir dzenlemesi gerekletirildi. nemli grevler dorudan kendisine bal, kul asll kimselere verildi, kendi balarna hareket eden u beyleri, yerli hanedanlar, Trkmen beyleri kontrol altna alnd. Bylece merkezi imparatorluun temelleri atlm oldu. Ayrca yksek islami anlay yerletirme abalar, geleneksel anlamdaki gazilii yava yava geriletti, bunun islami formlasyonu daha yksek bir idealizm iinde takdim edildi. Fakat uygulamalar, yazdklar eserlerde meruiyet zeminlerini arayan yazarlarn belirttii ve idealize ettiinden farklyd. Yldrm Bayezid artk bir u beyliinin deil kurumlar ile teekkl etmi bir islam devletinin sultan idi.78 Yldrm Bayezidin btn bu abalar, merkeziyeti anlay, yerli aristokrat zmrelerin, hatta u beylerinin tepkilerini ekti. te yandan Antalya zerinden Msra ve Hindistana balanan ticaret, Amasya-Tokattan rana uzanan ipek yollar denetim altna alnmt. Bursa ve Edirne gibi Osmanl merkezleri byk ticari aktiviteye sahip oldu, milletleraras ticarete ald. Bu yeni atlan imparatorluk temelleri, Timurun ortaya k ve Anadoluya giriiyle skut edecek, Fatih Sultan Mehmedin yeniden imparatorluu tekil ediine kadar toparlanma sanclar ekilecektir. 9. Timurun Anadoluya Yry ve Merkezi Devletin k

47

1396daki Nibolu sava sonrasnda stanbulu kuvvetle tazyik eden Osmanllar, 1397de bu ablukay Karaman seferi dolaysyla biraz gevettiler. II. Manuel bu srada Batdan yardm talebinde bulunmu, bu arlara Fransadan bir cevap gelmiti. IV. Charles 1396da Cenovay ve dolaysyla Cenovann Bizans topraklarndaki kolonilerini kendisine balad iin stanbul ile yakndan ilgilenmekteydi. Niboluda Osmanllara kar savaan ve hatta esir dtkten sonra fidye denerek kurtarlan Fransz ovalyelerinden mareal Boucicaut (Jean de Meingre) stanbula yardm iin grevlendirilmiti. 1399 yl balarnda mareal Boucicaut kk kuvvetiyle Osmanl ablukasn yararak stanbula ulat. Bu durum ehirde byk sevince yol at. II. Manuel onunla birlikte Avrupaya giderek stanbul iin yardm bulmaya alt (10 Aralk 1399).79 talya, ngiltere, Fransada teebbslerde bulunduysa da bir yardm alamayacan anlad. O buralarda urarken yerinde brakt yeeni VII. Ioannes stanbulu savunmaya urayordu. Bayezid kuatmay ok sk hale getirmiti. ehir her an debilirdi. Fakat tam bu srada douda beliren yeni bir g Osmanllarn btn planlarn altst etti. Moollarn mirass olarak Anadoluda vasilik iddiasnda bulunan Timur, olduka geni topraklar kontrol altna alm ran, Afganistan, Hindistan ve kuzeyde Altnorda sahasna dzenledii seferlerle etki alann geniletmiti. 1390larda douda Osmanllarla menfaatleri bir noktada kesimiti. 1394te Anadolunun dou kesimine inen Timur, gzn daha batya evirdi. 1399da Bayezid Erzincana doru nfuzunu yaymak istediinde Emir Mutahharten Timura snmt. Timur 1400de Erzincana girmi, oradan Sivasa saldrm ve buray zabtetmiti. Burann Osmanl idaresinde bulunuu, durumu olduka nazik hale getirdi. Timur ile Bayezid arasnda bir nfuz mcadelesi yaand. Timur gazi sultan sfatyla islam aleminde hrete sahip olmu Bayezid zerine yrmekte tereddt ediyordu. Ancak onun dier Anadolu beyleri gibi kendisine tabi olmasn istiyordu ve Anadoludaki statnn deimemesini, beyliklerin yeniden eski topraklarna hakim olmalarn arzuluyordu. Bunu Bayezide de bildirmiti. Bir anda eski Mool-lhanl ve Seluklu rekabeti deiik bir ekilde ortaya kmt. Timur Moollarn, Bayezid ise Seluklularn varisi gibi hareket etmekteydi. Sivas tahrip ettikten sonra Timurun birden Memlkler zerine yrmek zere Anadoludan ekilmesi, onun Osmanllara kar harekete gemekte aceleci davranmamasna, hatta tereddt geirmesine balanr. Sebep her ne olursa olsun aslnda Memlk seferinin Timur iin acil bir durumu yoktu. Belki muhtemel bir Osmanl-Memlk ittifakndan ekinerek, ncelikle daha kolay alt edebilecei Memlkleri Anadolunun gneyinden atmak ve bylece Osmanllar da savamadan kendisine balamak gibi bir dnce iinde bulunmas mmkndr. Nasl olursa olsun Timur Malatyadan Behisniye, oradan Halebe geldi. Hama ve Hums gibi ehirleri ald.1401 ocanda Dimaka geldi. Henz yeni tahta km olan Ferec, Kahireye ekildi. Timurun Suriye seferi srasnda Bayezid srann kendisine geleceini dnerek tedbirli davranmak gibi bir eilim iinde deildi. Timura kar hareket etmekten ekinmedi. Kendisine snan Kara Yusuf ve Sultan Ahmedi himayesi altna ald. Ardndan Timur ile anlamazlk noktalarndan biri olan Erzincan emirinin zerine yrd. Mutahharten Bayezide boyun edi. Erzincan Osmanl kontrol altna girdi. Timur buraya asker gnderdiyse de

48

bunlar buraya ulatnda Osmanl kuvvetleri geri ekilmi bulunuyordu. Timur bunun ardndan Kara Yusufun ldrlmesini veya kendisine teslimini istedi. te yandan Anadolu beyleri de kaarak Timura snmlard. Sonunda Bayezidin zerine yrmeye karar veren Timur, 1402 Martnda harekete geti. Kemah zerinden Sivasa geldi. Oradan Yldrm Bayezide savaa hazrlanmasn bildirdi. ki taraf 28 Temmuz 1402de Ankara yaknlarnda ubuk ovasnda kar karya geldi. Bayezid toplayabildii kadar byk bir ordu ile gelmiti, ordunun sa kanadnda vasali Srp despotu Lazarevic, sol kanadnda byk olu ehzade Sleyman vard. Kendisi yenierilerle birlikte merkezde yer almt. Arkada yanlarda oullarnn idaresinde birlikler bulunuyordu. Timurun ordular sayca daha stnd. Ordudaki fillerden de sava srasnda ok istifade eden Timur, Bayezidi ar bir hezimete uratt. Osmanl kuvvetleri dald. Bayezidin oullar savan kt gidii zerine geri ekildi. Anadolu beylikleri kuvvetleri ise Timur ordusundaki beylerinin yanna iltica ettiler. Neredeyse kendi bana kalan Bayezid yanndaki az sayda kuvvetle sava srdrdyse de sonunda esir dt. Bir sre sonra da esaret altnda vefat etti.80 Ankara sava zellikle neticeleri itibaryla Osmanl devleti iin bir dnm noktas olmutur. Bayezidin kurduu merkezi devlet km, Anadolu birlii bozulmu, beyler eski statlerini kazanp yeniden beyliklerinin bana gemiler, bylece Anadoluda I. Murad devri balarndaki duruma dnlmt. Timurun kuvvetleri Bursaya girip oradan Bat Anadoluya yneldi ve Osmanllar gibi bir gazi olduunu gstermek isteyen Timur Latinlerin elinde bulunan zmiri kuatp ele geirdi. Bayezidin oullar ise ksa bir sre sonra birbirleriyle taht mcadelesi iine girdi. Bu durum kuatma altndaki Bizans olduka rahatlatt. Ancak Timurlularn stanbula gelerek Rumeliye gemesinden korktularsa da bu gereklemedi. Osmanl devleti paralanmt, Rumelideki topraklar ile Anadoludaki topraklar arasndaki ba kopmutu. Osmanllar ksa bir sre sonra belirsiz bir ortama srklendi, Osmanl tarihlerinde fetret dnemi denilen yeni bir kaos devri balamaktayd.

1 2 3 4

Osmanl mparatorluunun Kuruluu, trc. R. Hulusi, stanbul 1928. Osmanl mparatorluunun Kuruluu, Ankara 1972. The Rise of The Ottoman Empire, London 1938. The Question of the Emergence of the Ottoman State, IJTS, II/2 (1982), 71-79; Osmanl

Tarihine Toplu Bir Bak, Osmanl, I (Ankara 1999), 37-60. 5 Bu tr literatr iin bk. Stten stanbula. Osmanl Devletinin Kuruluu zerine

Tartmalar, (haz. M. z-O. zel), stanbul 2000, giri.

49

O. Turan, Seluklular zamannda Trkiye, stanbul 1971, s. 505 vd. Cl. Cahen,

Osmanllardan nce Anadoluda Trkler, trc. Y. Moran, stanbul 1979, s. 149 vd. 7 Bu konuda tahrir kaytlarna dayal muhtelif blgelerle ilgili bilgiler iin bk. Anadoluda ve

Rumelide Yrkler ve Trkmenler, Ankara 2000. 8 9 10 Cl. Cahen, a.g.e, s. 296 vd. Z. V. Togan, Umumi Trk Tarihine Giri, stanbul 1970, s. 154 vd., 267-271. Cl. Cahen, Note pour des Turcomans dAsia Mineure au XIIIe siecle, Journal Asiateque,

sy. 239 (1952), s. 335-354; amlf, bn Said sur lAsia Mineure Seldjuqide, Tarih Aratrmalar Dergisi, VI/10-11 (1972), s. 41-50. 11 12 Bk. A. Yaar Ocak, Babailer syan, stanbul 1980. Bunlar iin bk. P. Lindner, Ortaa Anadolusunda Gebeler ve Osmanllar, trc. M.

Gnay, stanbul 2000, s. 17-86; zelikle S. Divitiolu, Osmanl Beyliinin Kuruluu, stanbul 1996, s. 35 vd.; mit Hassan, Osmanl. rgt-nan-Davrantan Hukuk-deolojiye, stanbul 2001, s. 95-107. 13 Bu beyliin Osmanllarla irtibatl olduu dnlmektedir. Bunun iin bk. E. Zachariadou,

Pachymeres on the Amorioi of Kastamonu Byzantine and Modern Greek Studies, III (1977), s. 5770; Ayrca, Z. G. den, Umuroullar Hakknda Baz Grler, XII. Trk Tarih Kongresi, Bildiriler, Ankara 1999, II, 589-594. 14 F. M. Emecen, lk Osmanllar ve Bat Anadolu Beylikler Dnyas, stanbul 2001, s. 11-13.

A. Decei, Le probleme de le colonisation des Turcs Selcoukides dans la Dobrogea au XIIIe siecle, Tarih Aratrmalar Dergisi, VI/10-11 (1972), 85-111. 15 Sleyman ahn Osman Beyin atas olduu iddas, bizzat onun azndan nakledilir.

kpaazadenin eserinde Osman Beyin Seluklu sultanna kar bamszlk iddiasnda bulunurken dedesi Sleyman ahn Seluklulardan nce Anadoluya girmi olduunu syledii ifade edilir (Tarih, Atsz neri, Osmanl Tarihleri iinde, stanbul 1949, s. 103; ayrca bak. aada not 20). Buradaki tenakuz dikkat ekicidir. nk Sleyman ah hem Osmann dedesi olarak gsterilir, hem de bir asr nceki Kutalmolu Sleyman ah ile ayniletirilir. Bundan dolay burada bilinli bir iddia sz konusudur ve bu Osman Beyin deil kpaazadenin yahut onun kaynann problemidir. 16 Btn bu kaynaklardaki sz konusu bilgilerin yorumu iin bk. F. M. Emecen, lk

Osmanllar, s. 1-16. 17 . Artuk, Osmanl Beyliinin Kurucusu Osman Beye Ait Bir Sikke, Trkiyenin Sosyal ve

Ekonomik Tarihi (1071-1920), Ankara 1980, s. 27-33. P. Lindner, Osman Beye ait baka paralardan

50

da sz eder. Londrada British Museumda bulunan ikinci bir para Osman Bey adn tar, ge Seluklu ve modern lhanl paralarna benzer. Keza dikkat ekici bir baka para 699 tarihli olup Gazan Mahmud Han adna St baslmtr. (Seluklular, Moollar ve Osmanllar Arasnda, Osmanl, I, 148). 18 Baz tarihiler ve para tarihi ile uraanlar, bu paralar sahte olduklar gerekesiyle

nceden mahkum ederek hi nazar itibara almazlar. Fakat nmizmatlar ayn kanaatte deillerdir. (Mesela bak. Ouz Tekin, lk Osmanl Sikkesi Ne Zaman Basld, Toplumsal Tarih, sy. 66 (Haziran 1999), s. 62-63. 19 Tartma ok eskidir. Mesela Wittekin buna benzer grlerine kar F. Kprl Kay ile

ba kurar, aidiyeti ispatlamaya alr (Osmanl mparatorluunun Etnik Menei Meseleleri, Belleten, VII/27 (1943), 284-300). F. Smer konuyu mnakaa ederse de kesin bir kanaat serd etmez (Kay, slam Ansiklopedisi, VI, 461). 20 Yazczade Alinin Kay boyu hakkndaki anlattklar, kpaazadenin kaynanda da

yank bulmua benzer. Osman Beye bamsz olduunu ifade etmek iin sylettirilen u szler ilgintir. ger ben l-i Selukvn der ise ben hod Gk Alp oluyun derin ve ger bu vilyete ben anlardan ndin geldim der ise Sleyman ah dedem hod andan evvel geldi (kpaazade, Tarih, Atsz neri, Osmanl Tarihleri iinde, stanbul 1949, s. 103). 21 O. Turan, Keykavus II, A, VI, 644-655; N. Kaymaz, Pervane Muinddin Sleyman,

Ankara 1970, tr. yer. 22 23 24 O. Turan, Trkiye Seluklular Tarihi, stanbul 1984, s. 620 vd. J. Lefort, 13 Yzylda Bitinya, Osmanl Beylii, s. 107 vd. H. nalck, Osmanl Tarihine Toplu Bir Bak, Osmanl, I, 40; a. mlf, Osman Gazinin

znik Kuatmas ve Bafeus Sava, Stten stanbula, s. 307; Y. Ycel, obanoullarCandaroullar Beylikleri, Ankara 1980, s. 49. 25 Bu hususta Kramers, Gy. Moravcsikin grleri ile ilgili mnakaalar ve yorumlar iin bk.

L. Bazin, Antiquite meconnue du titre dAtaman, Harvard Ukrainian Studies, III-IV (1980), 61-70. 26 C. Heywood, Osmanl Devletinin Kurulu Problemi. Yeni Hipotez Hakknda Baz

Dnceler, Osmanl, I, 137-145. ok nce Habibs-Siyerden hareketle, buna benzer iddialar zerinde durulmutur. Cl. Huart, Z. V. Togann benzer fikirleri ve dorudan kaynaa dayal F. Kprlnn aktarmlar (Osmanl mparatorluunun Etnik Menei, s. 289-90) rnek olarak gsterilebilir.

51

27

Beldiceanu-Steinherr, Bitinyada Gayrimslim Nfus, Osmanl Beylii 1300-1389,

stanbul 1997, s. 8-22. 28 29 30 31 32 33 D. Nicol, Bizansn Son Yzyllar (1291-1453), trc. B. Umur, stanbul 1999, s. 135 vd. F. M. Emecen, lk Osmanllar, s. 175-185. H. nalck, Bafeus, s. 306. Melangeia iin bk. Zachariadou, lk Osmanllara dair Tarih ve Efsaneler, s. 368-369. D. Nicol, Bizansn Son Yzyllar, s. 150-151, 156. kpaazade, Tarih, (Atsz neri) s. 105-111. Bu bilgiler Bizans kaynaklaryla

karlatrlmtr. Bunun iin bk. E. Zachariadou, Ayn makale, s. 368-373. 34 35 36 37 38 Geni bilgi iin bk. D. Nicol, Ayn Eser, s. 180-181. O. Turan, Seluklular Zamannda Trkiye, s. 645-650. Genel olarak bk. F. Kprl, Osmanl mparatorluunun Kuruluu, Ankara 1972. F. M. Emecen, lk Osmanllar, s. 75-86. Bu hususta ayrca bk. C. Kafadar, Between Two Worlds. The Construction of the Ottoman

State, California 1995, s. 62 vd.; a. mlf, Gaza, DA, XIII, 427-429. 39 Dstn ve Tevrh-i Mlk- l-i Osman, nr. Atsz, (Osmanl Tarihleri, stanbul 1949

iinde), s. 7, 9-10. 40 E. Zachariadou, Karesi ve Osmanl Beylikleri ki Rakip Devlet, Osmanl Beylii, s. 243-

255; Z. G. den, Karas Beylii, Ankara 1999. 41 F. M. Emecen, lk Osmanllar, s. 89; Z. V. Togan, Mogollar Devrinde Anadolunun ktisadi

Vaziyeti, Trk Hukuk ve kitsat Tarihi Mecmuas, I (1931), s. 22-27, 32-33. 42 43 44 45 Seyahatname, trc. M. erif, stanbul 1330, I, 340-345. Mesalikl-ebsr, ed. F. Sezgin, tpk basm 1988, III, 156-157, 174-175. F. M. Emecen, lk Osmanllar, s. 108-109. M. Akda, Ankara Sultan Alaeddin Cami Kapsnda Bulunan Hicri 763 Tarihli Bir

Kitabenin Tarihi nemi, Tarih Vesikalar, III/18 (Mart 1961), 366-373.

52

46 47

Geni bilgi D. Nicol, Bizans, s. 255 vd. Bu konudaki tek monografi, M. Aktepe, Osmanllarn Rumelide ilk fethettikleri impi

Kalas, Tarih Dergisi, sy. 2 (1950), s. 283-306. Ayrca Oikonomides, From Soldiers of Fortune to Gazi Warriors the Tzympe Affair, Studies in Ottoman History of Honour of Professor V. L. Menage, stanbul 1994, s. 239-247. 48 49 50 F. M. Emecen, Gelibolu, DA, XIV, 1. H. nalck, Edirnenin Fethi 1361, Edirne, Ankara 1965, s. 137-160. F. M. Emecen, Tarih Koridorlarnda Bir Snr ehri. Edirne, Edirne Serhattaki Payitaht,

stanbul 1998, s. 53. 51 Rumelideki srgnler konusunda . L. Barkan, Osmanl mparatorluunda Bir skan ve

Kolonizasyon Metodu Olarak srgnler, ktisat Fakltesi Mecmuas, XIII/1-4 (1952), 56-78. 52 53 H. nalck, Osmanl Fetih Yntemleri, Stten stanbula, s. 443-474. zellikle Kuzeydou Balkanlardaki kr kesimlerinde grlen bu gelime iin bk. F. M.

Emecen, XVI Asrda Balkanlarn Kuzeydou Kesiminde skan Tipleri ve zellikleri Hakknda Baz Notlar, V. Milletleraras Trkiye Sosyal ve ktisat Tarihi Kongresi, Ankara 1990, s. 543-550. 54 skanda bu dervilerin rollerinin n plana alnd klasiklemi bir alma. . L. Barkan,

Osmanl mparatorluunda bir skan ve Kolonizasyon Metodu Olarak Vakflar ve Temlikler, Vakflar Dergisi, II (1942), s. 279-553. Ayrca Barkan Osmanl beyliinin kuruluunu bu gelimelere balar (Bir skan ve Kolonizasyon Metodu olarak Srgnler, ktisat Fakltesi Mecmuas, XI/1-4, 524-569). 55 136. 56 57 A. Luttrel, Ayn Makale, s. 136. Geni bilgi D. Nicol, Bizans, s. 294-295. Kralot Marko vo Istoriyata i vo traditsiyota Prilep, A. Luttrel, 1389 ncesi Osmanl Genilemesine Latin Tepkileri, Osmanl Beylii, s. 133-

23-25 Yuni 1995, Prilep 1997. 58 59 D. Nicol, Bizans, s. 306-309. D. Nicol, Bizans ve Venedik, trc. G. . Gven, stanbul 2000, s. 250; I. Demirkent, 14

Yzyla kadar Balkan yarmadasnda Bizans hakimiyeti, I. Kosova Zaferinin 600. Yldnm Sempozyumu, Ankara 1989, s. 8.

53

60

Stephan W. Reinert, Niten Kosovaya. I. Muradn Son Yllarna likin Dnceler, Sava ve cereyan tarz hakknda eitli kaynaklarn

Osmanl Beylii, s. 183-230.61

deerlendirildii almalar iin bk. T. Emmert, Serbian Golgotha. Kosova 1389, New York 1990; a. mlf, The Battle of Kosovo. Early Reports of victory and defeat, Kosovo. Legacy of Medieval Battle, ed. W. Vucinich-T. Emmert, Minneapolis 1991, s. 19-40. S. Reinert, A Byzantine Source on the Battles of Bileca and Kosovo Polje. Kydones letters 396 and 398 Reconsidered, Studies in Ottoman History in Honour of Professor V. L. Menage, stanbul 1994, s. 249-272. 62 F. M. Emecen, I. Kosova Savann Balkan Tarihi Bakmndan nemi, Kosova Zaferinin

600. Yldnm, s. 35-44. 63 H. Kalei, Trklerin Balkanlara Girii ve slamlatrlma, trc. K. Beydilli, Tarih Enstits

Dergisi, sy. 10-11 (1981), 177-194. 64 Bunun iin bk. Werner, Byk Bir Devletin Douu Osmanllar (1300-1481), trc. O. Esen-

Y. nen, stanbul 1986, I, 190. 65 Bu hususta geni bilgi iin bk. F. M. Emecen, lk Osmanllar, s. 113 vd., 125-126.66 .

Tetinda, Karamanllarn Gorigos Seferi (1367) , Tarih Dergisi, sy. 6 (1954), s. 161-174.67 S. Kofolu, Hamidoullar, DA, XV, 473-474.68 F. M. Emecen, lk Osmanllar, s. 45 vd. 69 70 71 Hayat ve faliyetleri iin bk. H. nalck, Bayezid I, DA, V, 231-234. D. Nicol, Bizans, s. 313-314. F. M. Emecen, Alaehir, DA, II, 342-343. Y. Ycel, XIII-XIV. Yzyllar Kuzeybat Anadolu Tarihi. obanoullar-Candaroullar

Beylikleri, Ankara 1980. 72 Bu tarihe kadar Yldrm Bayezidin Palaiologlarla olan ilikileri iin bk. S. Reinert, The

Palaiologoi, Yldrm Bayezid and Constantinople. June 1389-March 1391, Studies in Honor of Speros Vryonis, Jr., vol. I. Hellenic Antiquity and Byzantium, New York ts. ayr basm. 73 74 D. Nicol, Bizans, s. 318-319. Kad Burhaneddin hakknda Esterabadi, Bezm Rezm, trc. M. ztrk, Ankara 1990. Y.

Ycel, Kad Burhaneddin Ahmad ve Devleti 1344-1398, Ankara 1970. 75 76 77 H. nalck, Bayezid II, DA, V, 232. D. Nicol, Bizans, s. 321-323; a. mlf, Bizans ve Venedik, s. 319-320. A. Atiya, The Crusade of Nicopolis, Londra 1934 (trke trc. Esat Uras, Nibolu Hallar

Seferi, Ankara 1956); S. Runciman, Hal Seferleri Tarihi, trc. F. Iltan, Ankara 1987, III, 384-390.

54

78 79 80

H. nalck, Bayezid I, DA, V, 233-234. D. Nicol, Bizans ve Venedik, s. 324 vd. Timurun Anadolu harekat ve Ankara sava hakknda bk. A. Dersca-Bulgaru, La

Campagne de Timur en Anatolie, Bkre 1942; mer Halis Byktay, Yedi Yl Harbi inde Timurun Anadolu Seferi ve Ankara Sava, stanbul 1934; Y. Ycel, Timurun D PolitikasndaTrkiye ve Yakn Dou 1393-1402, Ankara 1980; H. nalck, Osmanllar, A, XII/2, 293-294; . Aka, Timurun Ankara Sava 1402 Fetihnamesi, Belgeler, XI/15, 1-22; F. M. Emecen, lk Osmanllar, s. 161-173.

55

A. OSMANLI TARH ZERNE DNCELER Trkiye'deki Tarihi Anlay ekilleri: Yenia Balarnda Siyasi ve ktisadi Bunalmlar / Prof. Dr. Suraiya Faroqhi [s.33-44]
L. M. Mnih niversitesi Yakn Dou Kltr ve Tarih Enstits / Almanya Bu almann konusu, bugnk Trk tarihiliinin nemli birka vasfn, dnemler ve dnmler problemlerini tartarak ortaya koymaktr. Cevaplandrlmas gereken asl soru, Trk tarihiliinde, XV. yzylda veya XVI. yzyln balarnda siyasi, iktisadi veya kltrel adan gerekten yeni bir eylerin ortaya kt bir dnemin balayp balamad hususunda bir kanaat oluup oumad sorusudur. Bu dnem iin, Anglo-Sakson ve de Alman anlaynda, Frhmoderne yani Erken Modern Dnem tabiri kullanlr; bu dnemden Fransada genellikle, temps modernes Modern Zamanlar olarak bahsedilir. Trke stlahta ise bu dnem iin, Yenia Tarihi tabiri kullanlr. Biz bu soruyu boyutta deerlendireceiz: Evvel, geleneksel dnemlendirmeleri gz nnde bulundurmak iin, Osmanl tarihinin umumi manzarasna mracaat edeceiz. Benim kanaatime gre daha nemli olan ikinci blmde, Osmanl tarihilerinin tespit ettikleri en nemli bunalmlar ve dnm noktalarn ortaya koymay deneyeceiz.1 nc blmde ise nih olarak, bana gre bunalmlara ve dnm noktalarna ynelik dnemlendirmelere temel tekil eden siyasi, iktisadi ve de kltrel ilkeleri bahis mevzuu edeceiz. Bu nc blmn, nceki iki blmden daha znel olmas kanlmazdr. Byle bir deerlendirme bize, her halkrda Trk bak hakknda, bugn tarihiler tarafndan izah edilmeye alld gibi, Yenian balangcnda ve sonunda ortaya kan daha ziyde ekl olan tezhrleri ama ve az da olsa Osmanl tarihinin saikleri ve ak hakknda bir eyler syleme imkan verecektir. Osmanlnn Balangc Dnemi: Kroniklerin Yaps Osmanl kltr, XV. yzyla kadar geri gtrlebilen bir tarihilik geleneine sahiptir. zellikle, XVI. yzylda Vakayiname (Tarih) kendine has edeb bir tr olarak ortaya kmtr. Tarihi eserler, ounlukla resm yani eski devlet grevlileri tarafndan yazlmtr veya bu ahslar bu hususta grevlendirilmilerdir; sultanlarn ve onlarn iktidar ilgi oda durumundadr.2 Eserlerin, evvel Allaha hamd ve Peygambere, salt u selma hasredilen ve nisbeten benzeen (stereotip) girileri, hitap eklinde hkmdara yaplan uzun dua ksm da nemli bir edir.3 XVI. yzylda tarihi tahtta oturan sultann ilerini nazm halinde yazmak iin husus olarak grevlendirilmitir.4 Hatt zengin minyatrlerle sslenmi ve hanedann tarihini ve daha nce hkmdr olan Sultan Sleymann dnemini bir dnya ve byme tarihi erevesinde tasvir eden bir byk almann bugn birka nshas mevcuttur.5 XVII. yzylda ehnmecilik memuriyeti ortadan

56

kalktktan sonra, XVIII. yzyln balarndan itibaren resm tarih eserler yazdrmak iin yeni bir deneme yapld.6 XVIII ve XIX. yzyln vakanvsleri memuriyetleri icab eserlerini nesir halinde ve resim, minyatr olmakszn kaleme almlardr; umumiyetle ariv belgelerine kolaylkla ulaabilmekteydiler. Osmanl Devletinin yklna kadar srekli olarak, yazaca dnem kendisine sipari edilen ve yazarn bizzat yaamad gemi bir dnemi kaleme almas gereken bir vakanvs memur edilmitir. Bu grevlilerin en sonuncusu olan Abdurrahman eref, kariyerini Cumhuriyet dneminde yar resm tarih encmeninin bakan olarak tamamlamtr.7 Bu istikamete uygun olarak, kroniklerin yaps da hkmdr zerine ekillendirilmiti; lokal dnldnde, dikkatler sultann o anda ikmet ettii veya sava zamannda serdr- ekrem olarak grev yapan sadrazamn bulunduu yere evrilmitir. Bir ok durumda bak alar stanbul merkezli ve huss bir vurgu ile sultann sarayna greydi. Dnemin nemli olaylarnn fihristine gelince, ou kez o dnemin padiahnn iktidar olduu dnemdeki olaylar anlatan mufassal blmler ortaya kmaktayd. Konunun titiz bir ekilde fihristinin yaplmas iin, o esnada tasvir edilen huss bir olayn zikri ifadesi kullanlyordu. Bu ara balk el yazma nshalarnda sklkla krmz yaz ile belirtilmi ya da XIX. yzylda matbaann kullanlmaya balamas ile birlikte, bu ara balklar zel ssl erevelere alnmtr. Bunlar okuyucu iin grsel olarak kolaylk salamas asndan nemli olsa gerektir.8 Baka kltrlerde de sklkla grld gibi, XIX. yzyla kadar ordu-y hmynun savalar ve zaferleri kroniklerin esas konusunu tekil ediyordu. Eer bir sava sona ermise, bir alt balk, atekese ve de bar antlamasna ayrlmtr; bunun dnda, kroniklerde yksek memuriyet grevi olanlarn azilleri, tayinleri, ayrca sarayda icra merasimleri dier konular oluturmaktadr. Nadir de olsa bakentte meydana gelen dikkate ayan olaylar hakknda da blmler mevcuttur. Bu sonuncusuna rnek olarak, sklkla meydana gelen yangn felketi ve sk korunduu dnlen pazardaki bir dkkandan yaplan hrszlk olaylar da zikredilir. Bu ekil nisb olarak yoruma pek mahal brakmamaktadr; genellikle yazarlar kendi dncelerini, belirli bir olay dierlerinden daha vurgulu anlatmak suretiyle metin dahilinde ifade etmektedirler. Eer yazar belirli bir konuda daha mufassal kaynaa sahip veya kendisi olayn ahidi ise, yorumla alakal sylediimiz bu ifadeler sz konusu olmaktayd. Fakat phesiz, yazarn kendi yorumlarn dorudan ifade ettii durumlar da vardr. Metnin kendisinde, giri blmne kyasla ve bundan farkl olarak dn motifler daha nadir kullanlmaktadr. Sultann zaferleri vastasyla devletin yaylmasna ve slamn korunmasna yardm etmesi, Osmanl devlet anlaynn temelini tekil etmektedir. Fakat bu anlay ok nadir olarak kroniklerde ifade edilir; bu da anlalr bir husustur. Osmanlnn Balang Dnemi: Zaman Tasnifinin Eski Ama ok Messir Bir Modeli Fakat bunun yannda, bir zaman taksiminin baka bir eklini gerektiren yoruma ynelik gl bir tarih yazm imkan da mevcuttur.9 XVII. yzyldan itibaren, sultanlarn dnemleri tarihi hakknda kafa yoran Osmanl yazarlar iin, kuzey Afrikal tarihi ve devlet teorisyeni bn Haldunun hazrlad model nemli bir rol oynamtr.10 Bu temel dnceye gre her devlet tab bir mre sahiptir. bn Haldun

57

bunu, kurulu, gelime, duraklama ve gerileme dnemleri olan ekl dnemlerin bir sonucu olarak gryordu. Eer bu model kabul edilecek olursa, bylece tarih bir konunun fihristi elde edilmi demektir. bn Haldunun tarih tezi, Osmanl fthtnn hem dou ve hem bat snrlarnda niin durduuna cevap tekil ettii iin, phesiz 1600 yllarndan sonra Osmanl tarihileri tarafndan kullanlmaya balanmtr.11 bn Halduna gre, gerileme srecindeki en belirleyici faktr, sosyal dayanmann kayboluu oluturmaktadr. Bu durum, gebelerden bir yksek snf bir saray evresinde yerleir yerlemez sklkla ortaya kyordu. Devletlerin kuruluunun tipik olarak gebeler tarafndan gerekletirildii dncesi; bn Haldunun, bu tr oluumlarn onun iin pek eski olmayan bir gemite birok kez vuku bulduu XIV. yzyl kuzey Afrikasnda edindii tecrbe ile aklanabilir. Bunun dnda o, Mool hakimiyeti anda yaam ve bizzat kendisi Timur ile mzakerelerde bulunmutur.12 Fakat gebelerle alakal bu dnceler Osmanl tarihileri iin de nemliydi. Kaynaklarn yetersizlii XVII. yzyln tarihilerine ve bugnk tarihilere bu konuda daha kesin bir eyler syleme imkan vermese de, ilk Osmanl sultanlar balangta Anadoludaki gebelerin yannda kendilerini daha rahat hissetmi olabilirler.13 Daha nceki Osmanl sultanlarnn, devlet hizmeti iin yenieriler veya garimslim reayadan genleri askere alma (devirme) gibi karakteristik kurumlar gelitirmi olmalar, yerleik hayata yeni balayan gebeler arasnda siyasi dayanmann zayflamas iin yeterli bir sebep olabilir.14 XVII. yzylda yaayan bir yazar iin Osmanl Devletinin eski tarihi pek fazla nem arzetmemektedir. Fakat bn Haldunun fikirleri bir yabanc kabul olarak bakalarndan daha ziyade ada mlahazalardan neet etmektedir. zellikle 1450 ile 1550 yllar arasnda gelitirilen ve 1600 yllarnda ve sonrasnda nemini yitiren Osmanl Devletinin klasik kurumlar bu dnemin eletirel bir gzlemcisi iin gayet anlalr bir eydi. zellikle ordunun nemli bir ksm, yani vergilerle beslenen ve bu yzden kendilerine merkez ynetim tarafndan cret denmeyen sipahiler ateli silahlarn yaygnlamas sebebiyle geni lde lzumsuz hale geldi. Bu gerekle nasl baa klaca hususu iin, XVII. yzyln Osmanl yazarlarnca byle anlalyordu. bn Haldun birka neride bulunmutu.15 Ahmed Cevdet Paa (1823-1895), Fransz Devrimini, Napolyonun Osmanl eyleti olan Msra kn ve hatt erken sosyalizmi kendisi ve okuyucular iin anlalr klmay denedii eseri ile tarih yazmnn yeni bir rnei ilk defa XIX. yzylda gelitirildi.16 nk byle bir teebbs, sadece Yenia Avrupa tarihi ile mzakere edildiinde mmkn olabilirdi. Fakat bu, daha nce belirtildii gibi, standart Osmanl tarih yazmnda sadece savalarn ve bar antlamalarnn erevesinde mutat idi; yle ki, ilgili devletlerin dahili geliimine hemen hemen hi girilmedi. Pek fazla yaygn olmayan ve saylar az da olsa, birka Avrupal devlet hakknda bilgi edinmek iin bu konuyla alakal el yazma

58

koleksiyonlara ulama imkanna sahip olmu baz kimselerin kaleme ald eserlerin varl da phesizdir.17 Daha eski kroniklerin bu yaps, Avrupa tarihinin fenomenlerinin tartlmasn ve bylece dnemlendirme prensiplerinin olduka byk bir deiimini gerekli klyordu; Ahmed Cevdet Paann Osmanl Tarihi adl eseri, byk bir ustalkla Osmanl ve Avrupa sahnelerinde hareket ediyordu. Yenia Hakknda: Trkiyenin Bugnk Tarih Terminolojisi Ahmed Cevdet Paann kendi zamannda mutat olan; Osmanl ve daha sonra Trk tarih aratrmalarnn Avrupa tarih yazm ile daha youn olarak kar karya geldii yeni bir yzyl girdiinde Ahmed Cevdet Paa leli birka yl olmutu.18 Ahmed Cevdet Paann lmnn elli yl sonrasndan II. Dnya Savann sonuna kadar byk lde Fransz tarih yazcl ile entelektel iliki vard ve bu husus terminolojiyi de ekillendirmiti. Dnya savalar arasnda ve ksmen bunu aan dnemlere ait Fransz literatrnde, bilindii gibi Avrupa tarihi, Rnesans ve Reformasyondan beri, Fransz Devriminin snr tekil ettii, poque moderne ve poque contemporaine gibi dnemlere ayrlmt.19 Bu anlay, en ge XX. yzyln krkl yllarndan beri, Trkiyedeki el kitaplarnda ve ders kitaplarnda belirleyici olmutur. Trkiyedeki okullarda ve niversitelerde buna uygun bir ekilde, Ortaa ile daha nce ksaca bahsedilen Yenia ve Yakna arasnda ayrm yapmak mutat olmutur.20 Bu aratrmada, Yeni Zaman tabiri burada erken yeni zaman anlamnda kullanlacaktr. Buna karn erken yeni zaman kavram Trkiyede sadece ngilizce yazlm bilim literatrnde, yani yabanc bir kelime olarak bilinir ve tarih aratrmalarnda hemen hemen hi kullanlmaz. Yeni a Hakknda: Dnemlendirme Meselesine Duyulan Snrl Bir lgi Bunun dnda, dnemlendirme meselelerinin Trk tarihi tartmalarndaki kelimenin snrl anlamyla nisbeten ikincil bir rol oynamas belki de ilgintir. Essen, Osmanl tarihinin genel grnnn yazarlar ve bu konuda alan aratrmaclar bu sorunsal ile ilgilenmek zorundadrlar.Bu tr yaynlarn says ok deildir.21 Dnemlendirme meselelerinin ikincil bir anlam ihtiva ettii monografiler, uzun zaman dilimi ve umumi tarih aratrmalarnda tamamen merkez bir rol oynamaktadrlar. Elbette istisnalar mevcuttur, fakat genelde hepsi bu kural onaylamaktadrlar. Bu istisnalar ile birlikte, Dnya Dzeni anlay ile alan yazarlar hi phesiz en nemli kategoriyi oluturmaktadrlar.22 ktisd kariyerlerinin belirli dnemlerinde, Immanuel Wallerstein, Reat Kasaba, evket Pamuk, Murat izaka veya Huri slamolu iin, Osmanl Devletinin peyk olarak Avrupa iktisd sistemine ne zaman dahil olduu sorusu merkez bir rol oynamtr. Baka bir deyile ifade etmek gerekirse, ne zaman Osmanl mlk az veya ok kendine yeten bir btn olarak

59

ilev icra edemez olmu ise, o dnemden itibaren Avrupann hazr retim pazar, yiyecek maddeleri ve hammadde mterisi konumuna drlmtr. Eer byle bir tarih belirlenebilseydi, bu kesinlikle, Osmanl tarihinin tamamen farkl iki dnemi arasnda ana izgi olarak kabul edilebilirdi. Halbuki tartmalarn ak iinde, elbette ittifak edilebilen ve bu ilhakn gerekletii bir zamandan yola klamayaca tespit edilmitir. Birok durumda, XVIII. yzyln sonlarna ve XIX. yzyln balarnda, faydal bir cut-off points (biti noktas) olarak tezahr etmitir. Fakat ilhak srecinin, nemli saylabilecek erken bir zamanda baz blgelerde mutlaka gl bir ihracaatla balam olduu gibi bir gr nazar- itibara alnabilir. Bu ok ynllk, ilhak hakkndaki tartmalarda, dnemlendirme sorununun niin muhtemelen beklendiinden daha az tartldn izah etmektedir. Tarihin Dnm Noktalar: stanbulun Fethi Trke ikincil kaynaklarda, modern dnem nadir olarak, stanbulun 1453 ylnda Osmanllar tarafndan fethi ile son bulmaktadr.23 Tarih devirlerinin bu snrlar Avrupa tarih yazmnda mutat olandan farkl bir varyasyonunu ortaya koymaktadr (1492-Kolombus Karaiblere kar). Osmanl tarihinin ak iin, Amerikann kefinin (fethinin) Avrupa tarih yazmnda sahip olduu anahtar grev gibi, stanbulun fethine ve yeniden yaplandrlmasna da buna benzer bir grev atfedilir.24 Trk tarihilerinin bu telakkileri, Avrupal Yenia mtehassslar iin allmam bir husus deildir. Bilahare Hristiyan Avrupadaki muasrlar stanbulun fethini felaket olarak grseler de, dnya tarihi asndan nemli bir olay olarak mlahaza etmilerdir. Daha yeni almalara bir gz atlacak olursa, bugn Bat ve Orta-Avrupa tarihileri stanbulun Osmanllar tarafndan fethini ve Bizans mparatorluunun sonunu bir dnm noktas olarak telakki etmektedirler.25 phesiz bu arada, Trk tarihileri arasnda stanbulun fethinin anlam ile alakal farkl bak alar ve ifadeler mevcuttur. Bu olay ve akabinde stanbulun slamlamas ve Trklemesi, milliyeti izgide olan tarihiler iin, Fatih Sultan Mehmedin bir harikas ve kahramanldr. Bu telakki, bugnk stanbulun Heykel Mimarisine de yansmtr. Mesel, bundan hemen hemen yirmi yl nce bu sultann byk ve olduka grkemli atl heykeli, stanbul Belediyesi binasnn ok yaknlarnda bir yere dikilmitir. Fatih Sultan Mehmed, stanbulda hsnkabul gren yegne padiahtr.26 Dier taraftan, Sefer ve Zafer deolojisine mesafeli yaklaan veya bunu reddeden yazarlar, stanbulun fethini gerekten ehir tarihine ait bir olay olarak telakki etmektedirler. Bu yazarlar, eski Bizans imparatorlarnn metropol olan ehrin sultanlarn bakentine dntrlmesi alakadar etmektedir; bu konuda slm unsurlar nemli olmakla birlikte, tek bana messir sebep olarak grlmemektedir.27 zellikle ticaretin teviki gibi iktisd etkenler hususiyetle vurgulanmaktadr. Bu sebeple 1453 yl bu tarih geleneinde, kresel anlamnn yansra, zellikle nemli telakki edilen yerel anlamna da sahiptir.

60

Ayrca, 1453 ylnn Trkiyedeki tarih hafzada Sultan I. Selimin Memluk Sultanlarna kar at ve Osmanlya, Suriye, Msr ve kutsal ehirler olan Mekke ve Medineyi kazandran seferden daha nemli olmas dikkate yn bir husustur. Bu, Trkiyeden bakldnda Arap memleketlerinin seksen yl akn bir sredir Trkiye dnda olmalar gibi son derece basit bir keyfiyet ile alakal olmaldr. Suriye ve Msr ile ilgili olarak bir fikr btnlk hareketi mevcut deildir ve bu blgelere duyulan resm tevecch, Avrupa ve Amerikaya duyulan ilgiden daha azdr. Buna uygun olarak, okuyucu kitlesinin takip ettii kitaplarn nemli bir ksm, Arap dnyasn konu alan eserlere nemli lde ilgisiz kalmaktadr. Dier taraftan stanbul siys olmasa bile, iktisd ve kltrel anlamda bugnk Trkiyenin bakenti konumundadr; ve bunun niin byle olduu sorusu ise, ada tarihiler iin hl ehemmiyetli bir husustur. Tarihin Dnm Noktalar: 1800 Yl m Yoksa 1600 Yllar m? Yenian snrlarn belirleme hususu, bu a takip eden dnemlere nisbetle daha zor grnmektedir. Krkl yllarda yazlan ve bir ok ciltten mteekkil, yakn zamanlara kadar saysz basklar yaplan Osmanl Tarihi adl eserin yazar ve nde gelen bir tarihi olan smail Hakk Uzunarl, ilk snr, Muhteem Sleymann lm tarihi olan 1566 ylnda koymaktadr. Eserinin altnc cildi ayn tarihle sona eren Ylmaz ztuna da ayn eyi yapmaktadr. Bunlar Yaar Ycel ve Ali Sevim takip etmekte ve bunlar da, Osmanl Tarihinin Klasik Dnemlerini iledikleri eserlerini ikinci cildinde 1566 yln bir dnem snr olarak vermektedirler. Bu seim phesiz, Polonya ve Venedik gibi devletlere kar yaplan fthtn (Kbrs 1570-1573, Girit 1645-1669, Kamieniec-Podolski 1672) henz devam etmesine ramen, daha nce hzla gelien Osmanl fthtnn XVI. yzyln ortalarnda sona ermesi sebebiyle sz konusu olmaktadr. Uzunarlda bunu mteakiben, 1774 Kk Kaynarca bar ile biten dnem gelmektedir. Bir dnem snr olarak bu yln seimi, ayn zamanda ada tarihilerin de kabuln kazanmtr. nk Emecen ve hsanolu da Kk Kaynarcay byk bir yol ayrm olarak kabul etmilerdir. Daha ziyade iktisdi ynleri ne karan tarihiler de, bu yl yani 1768-1774 Osmanl-Rus savan bir yol ayrm olarak grmektedirler. Son otuz yl iinde, Andr Raymond, Mehmet Gen ve Katsumi Fukasawann almalarnda, bu savan, iktisd bir yaylma dneminden, XIX. yzyla kadar devam eden uzun bir sarsnt dnemine geii temsil ettii izah edilmitir.28 Hakiki bir Yenia mtehasss olarak Uzunarl eserini XVIII. yzyln sonundan sonra devam ettirmemitir. Eserinde deerlendirilen son otuz yl, zellikle Sultan III. Selimin (1789-1807) uygulamaya koyduu asker reformlarn anlatmna ayrlmtr; baarl olmasa bile, III. Selim, Yenieri ordusunun yerine modern bir orduyu ikame etmeyi denemitir. Aslnda, XVIII. yzyln sonunda bir tarih snr belirlemek, yuvarlak rakamlarn zorlamasnn dnda pek mmkn deildir. Fakat Osmanl siyaseti alanndaki tarihiler iin, III. Selimin tahta gei yl olan 1789un veya (yeni mutlak

61

reformcu II. Mahmudun) tahta gei yl olan 1808in, Yenian sona erdii tarih olarak kabul edilmesi savunulabilir bir husustur.29 Bununla beraber bugnk Trk tarihileri arasnda, 1800l yllarn bir dnem sonu olarak kabul edilmesi hususunda kesinlikle bir konsensus (tarz- itilaf) mevcut deildir. Sina Akin tarafndan 1990 ve 1995 yllar arasnda neredilen ve ikinci basks yaplan Osmanl ve Trk Tarihi adl eserin birinci cildi, Osmanl ncesi Trklerini; bunu mteakiben ikinci cildi ise, Osmanl Devletini 1300-1600 ihtiva etmektedir. nc cildin bal: Osmanl Devleti 1600-1908 eklindedir.30 O halde XVIII. yzyln sonuna doru bir dnem snr sz konusu deildir. Fakat aratrmada sklkla rastlanan, XIX. yzyln ortalarnda devletin yeniden yaplandrlmas teebbslerini bir Dnm Noktas olarak grme temaylnden kanlmtr.31 Osmanl Devletinin byk ftht dneminin kapanmasndan sonra, sultann ve brokrasinin deiken keyfiyetlerle devleti birlikte idare ettikleri dnem, bu eserde tek ve btn bir zaman dilimi olarak telakki edilir. Tarihin Dnm Noktalar: 1700 ve 1830 Aras Dnem Bugnk aratrmalar, bir ok snrlandrmalar olsa da, Osmanl Devletinin sonunun balangcn 1600l yllara gtrmeye almaktadr. Bu yaklam daha nceki nesilde nadir idi. Bu dnm, XVIII. yzyln ortalarnda (yaklak 1718 ve 1768) iktisd bir ok alanda gzlemlenebilir bir bymenin ortaya kmas ile de alakaldr.32 Bu iktisd byme (konjonktr), Mehmet Genin XVIII. yzyla ait son derece zor iltizam vesikalar hususunda yapt zahmetli bir ura sonunda tespit edilmitir. Arap eyletleri hakkndaki almalar, Osmanlnn asl corafyas hakkndaki ifadelerini tasdik etmitir.33 XVIII. yzyln ortalarndaki iktisd genilemede, sadece ticarette meydana gelen byk iktisd byme deil, ayn zamanda sanayide de parlak bir dnemin sz konusu olduu dikkate ayan bir husustur. Burada, zanaat dallarnn bir oundaki canlanmann da son derece nemli olmas dncesi, ticaretin bymesi ve Avrupann belirleyici olduu bir dnya ekonomisine Osmanl iktisadnn dahil olmas ile izah edilebilecei anlayndan kaynaklanmaktadr. Nihayet XIX. yzylda gerekleen ilhak, gerekten ticaretin byle bir ykseliine sebep oldu. Fakat, XVIII. yzyln ortalarnda birok Osmanl merkezinde ahit olunduu gibi, tekstil sektrnn canlanmas, sz konusu ilhak modeline balanamaz. Yeteri derecede izah kabil olmad gibi, Osmanl Devletinin birbirinden ok uzak blgeleri arasndaki farkllklar daima gz nnde bulundurulmaldr: Eer i Anadolu ehirlerinden Tokat XVIII. yzyln sonlarnda zerk bir konumda nemli iktisd bir merkez durumunda ise, ayn durum Ege kylarndaki zmir iin asla sz konusu deildir. Bu arada daha tam endstrilememi ngilterenin Akdenizde hkim bir g olduu 1830lu yllar, yeni bir dnemin balangc olarak telakki edilebilir. ktisat tarihilerinin zaviyesinden bakacak olursak, Osmanl zanaat mamulleri ilk kez azami lde fabrikasyon rnlerinin dourduu rekabet basksna maruz kalmtr. Fakat 1830 civarndaki yllar, siyasal alanda da ar iktidar kaybnn yaand yllard; Sultan II. Mahmud (1808-1839), Msr valisi (Kavalal) Mehmed Aliye kar kendisini ancak ngiliz krallnn ve hatt arn yardmlarn kabul etmek suretiyle savunabiliyordu.34

62

Avrupa siyasetinin Osmanl Devletinin i ilerine karmas, nadir de olsa, daha XVIII. yzylda vuku bulmutu; fakat artk bu husus imdi daha youn bir ekil almt.35 Tarihin Dnm Noktalar: Tanzimat Dneminden Aldlhamid ve Jn Trklere Osmanl devlet ricali bu bunalma, terminolojik szlklere Tanzmt olarak geen bir dizi tedbirle karlk verdi. Dzen veya Dzenleme olarak tercme edebileceimiz bu ifade ile, Trk tarih yazmnda 1839 ve 1878 yllar aras dnem anlalr. Eskiden Arnavutluktan Frata kadar uzanan bir corafyaya sahip olan mparatorluu kurtarmak iin, bir taraftan ynetimi daha verimli bir hale getirmek gerekiyordu.36 Dier taraftan ise, Mslman olmayan aznlklar, hukuk statlerini iyiletirerek, milliyetilik projelerinden ve grnrdeki bu tr uralardan uzaklatrmay hedefliyordu. Bu dzenleme ayn zamanda Avrupal byk gleri, zellikle ngiliz hkmetini, Osmanl Devletinin tamamen kendi gcyle modern bir devlete dnmeye muktedir olduu hususunda ikna etmekti. nk, eer bu istikametteki bir gelimeye msaade edilmi gibi grnyorsa, mmkn olduunca Osmanl Devletinin Avrupal byk devletler arasnda ve Balkanlarda vsiliine soyunduklar kk devler arasnda paylalmas engellenebilirdi. En azndan stanbuldaki hkmet evrelerindeki kanaat bu istikamette idi. Devletin ve toplumun bu kkl deiim teebbs phesiz arzu edilen ekilde messir olmad. Bir taraftan Balkan halklarnn mill hareketleri artk engellenemiyordu. Daha fenas, Bulgar ayaklanmas ve bu olayn dzensiz Osmanl ordular tarafndan (mehur Bulgar deheti 1875-1876) kanl bir ekilde bastrlmas, o zamana kadar Osmanl politikaclar tarafndan nemli ve gvenli bir hareket olarak hesaba katlan ngiliz desteinin sona ermesi ile sonuland. Bunun dnda, devletin yeniden yaplanmas, zellikle d politikadaki baarszl, Osmanl devlet ricalinin Mslman halkn gznde meruiyetinin kaybolmasna sebep oldu.37 Bu insanlar kendilerini gayrimslimlere gre iktisd adan madur olarak gryor ve bundan byle de siyasal anlamda madur edildiklerini hissediyorlard; bu yle bir durumdu ki, Trke ok kolay ifade edilebilen, (Politik) Dzenin Yabanclamas sz ile tarif edilmitir.38 Eer btn bunlara ramen Tanzimat dnemi Trk tarih yazmnda sadece felaketlerin dnemi olarak anlalmayacaksa, o halde bu dnemde devletin yeniden yaplandrlmas, sklkla, yeni oluacak bir mill Trk devletinin n art olarak grlmesi keyfiyeti ile alakadar olmaldr.39 Bunun dnda, yeni aratrmalar, Modernleme Kalkmasnn Sultan II. Abdlhamidin (1878-1909) yeni istibdat rejiminin kurulmas ile nih olarak sona ermediini aa karmtr.40 Aksine, Sultan, telgraf, fotoraf veya demiryollar gibi yeni teknolojinin iktidar tahkim ettii ve bu teknolojilerin elde edilebilmesi iin de kalifiye elemanlarn mevcut olmas gereinin uurundayd. Bu dnemde eitim sisteminde de bir genileme meydana geldi. Eer bu sebepler vurgulanacak olursa, Tanzimat Dneminde devleti tek bana idare eden yksek brokrasinin nfzu, sultann kendine yakn adamlar lehine byk lde krlm olsa bile, tek bana bir dnem olarak dnmek savunabilir bir konudur.

63

Bu zaviyeden bakacak olursak, eski tarz Osmanl Devleti, 1908 Jn Trk ayaklanmas ve 1909 ylnda Sultan Abdlhamidin azledilmesiyle sona ermitir. Eer, biraz nce denendii gibi, 1908 ylndaki olaylar basit bir asker ayaklanma olarak deil de, aksine gerek bir devrim olarak anlalrsa, bu daha ok anlaml gzkecektir.41 Yeni kurulan mert monari rejiminin tahkim edildii o gnlerde nefes alacak zaman yoktu. 1908 ylnda Avusturya-Macaristan tarafndan Bosna-Hersekin ilhak; 1911 ylnda Trablusgarbn talyanlar tarafndan igali; 1912 ylndan itibaren balayan Balkan Savalar ve son olarak Birinci Dnya Sava, hukk kurallarn bahis mevzuu olmad bir anlay meydana getiriyordu. Siyasal snf iinde hizip mcadeleleri, asker darbe, anayasada ngrlmeyen komiteler vastasyla alnan anayasal kararlar ve son olarak sadece Ermeniler olmasa bile, zellikle Ermenilerin youn basks iin artlar son derece msaitti. Tarihin Dnm Noktalar: Osmanl mparatorluu ve Trkiye Cumhuriyeti Daha nce temas ettiimiz zaman taksimat, 1923 ylnda ilan edilen Cumhuriyetle son bulan Osmanl tarihi ile alakaldr. Bu arada, ekseriyetle Trk tarih anlayna gre, uzun zamandan beri siyaset biliminden daha az Osmanl Tarihi ile ilikisi olan, 80 yllk Cumhuriyet Tarihi hususi bir bilim alan oluturmaktadr. Geri bu durum, yeni yaynlara bir gz atacak olursak, son senelerde biraz deimitir.42 Belki de bu, ksmen liberal-demokrat tarihilerde olduu gibi muhafazakar-mtedeyyin tarihilerin Cumhuriyetin otokratik modernleme uygulamasna mesafe koymasyla balantldr. Byle bir arkaplan aratrmas muvacehesinde, 1923 yln eskiden daha az bir ekilde yakn tarihin temel dnm noktas olarak telakki etme eilimi grlmektedir. Fakat btn bunlara ramen kaynaklarn bugnk durumu Osmanl ve Cumhuriyet tarihi arasndaki ayrm, tevik etmektedir. stanbulda Osmanl Devletinin son on yl ile alakal zengin ariv malzemeleri mevcuttur ve bunlar bugn gelimi bir ekilde kataloglar hazrlanm ve tarihilerin hizmetine sunulmutur. Buna mukabil Cumhuriyet Dnemi resm arivlerinin byk bir ksm kapaldr. yle ki, aratrmaclar nemli lde yabanc arivlere ve yaynlanm ariv malzemelerine muhta bir durumdadr.43 Tarihin Dnm Noktalar: Siyset ve ktisdn Mutabakat Osmanl siys tarihinin farkl kademelendirilmesi imkanlarndan yola karak, mmkn olduu kadar sorunsuz ve bakm kolay olan aranacak olursa, yle bir silsile ortaya kmaktadr: Kurulu Dnemi (1453e kadar); Genileme (1453-1575); Bunalm ve stikrar (1575-1768); Yeni Bunalmlar (1768-yaklak 1830) ve Klme (yaklak 1830-1918).44 Byle bir kademelendirmenin kolay bir ekilde tatbiki, benim dnceme gre, Osmanl Devletinin yaylmas, duraklamas ve de klmesinin haritada kolay bir ekilde izilebilmesi ile ispat edilebilir; yani dnemlendirme iin deneysel olarak tahkik edilebilir ltler mevcuttur.

64

1600l yllara, XVIII. yzyln sonuna ve XIX. yzyln bana tesadf eden yllarn siys ve asker bunalmlar da, mevcudiyeti hakknda kesinlikle ciddi bir phe bulunmayan bir ok birincil kaynakta tespit edilmitir. Eer iktisd gelime zaman taksimi iin temel olarak kullanlrsa, dikkate ayan bir ekilde ayn manzara ile karlalr.45 Yaklak 1450 ylna kadar olan en erken dnem hakknda ok az sayda ve daha ziyade Venedik veya Ceneviz kaynaklarna istinat eden bilgiler verilebilir: Bu durum ayn zamanda, sz konusu genel tarihlerin niin ilk kez 1450 yl civarn n plana kardn izah etmektedir.46 Geri iktisat tarihileri iin nemli bir kesit olan 1585li yllarda parann byk deer kaybetmesi, phesiz Osmanl Devletinin bildii ilk devalasyon idi ama XVI. yzyln sonlarnda yaplan devalasyon ar siys neticeler dourmutur. Ez cmle, Osmanl parasnn azalan alm gc asker isyanlara sebep olmu ve bu andan itibaren zellikle devlet ricalinde, artk imparatorluun zirvedeki zamann at fikri yaylmtr.47 Rusya ile yaplan savan kaybedilmesini takip eden 1768-1774 ylndan sonraki dnemde de biz, iktisd nokta-i nazarlara gre belirlenen dnem snrlandrmas ile siyasi kriterlere gre yaplan zaman taksimi arasnda bir mutabakat gzlemledik. Bunun benzeri, ngiliz ithal mallar yerli sanayii ar zarara uratt ve Msrl (Kavalal) Mehmed Alinin birliklerinin bat Anadolu ehri Ktahyaya kadar ilerledii ve Osmanl Devletinin yklnn ok yaknda olduunun anlald 1830 yllar iin de, siys olduu kadar bir iktisd bunalmdan bahsedilebilir.48 Erken Yenia, gayet esnek bir tespit ile XIX. yzyln ortalarnda son bulduu iin, bu dnemi kapsayan yzyllarn, siyasi ve iktisdi olarak nisbeten iyi temellendirilmi bir zaman taksimine istinat ettirilmesi isabetli olacaktr. Fakat, tab ki hi kimse, dnemlendirmenin baka seeneklerinin olmadn iddia etmeyecektir. Dnem taksiminin Yorumu: Yenian Bunalmlarnda Ahlak ve Para Ak Bundan sonraki bir adm olarak, bu ana kadar mzakere edilen taksim denemelerinin arkasndaki dnceleri deerlendirmeye alacaz. Daha nce grdmz gibi, tarihi malzemenin, Trklerin aratrmalarnda kullandklar Ortaa, Yenia ve Yakna kategorilerine taksimi nisbeten tl bir rol oynamaktadr. Elbette bu kesinlikle, Osmanl tarihindeki dnm noktalarna ilgi duymamak anlamna gelmemektedir. Yalnz, bu dnm noktalar, zellikle Yenia olarak tanmlanan an ortasnda ve sonunda meydana gelen belirli iktisd ve siys bunalmlarla tarif edilmitir. Yenian balarnda meydana gelen bunalmlara gelince, konu daha da karmak bir hal almaktadr, nk XV. yzyln ortas, Trkiyede yetien ve tarih eitimi alanlarn zihninde kesinlikle Bunalm Dnemi olarak yer etmemitir. Bu dnem zaten, hafzalarda iz brakan stanbulun fethinden sarf- nazar edecek olursak, Balkanlarda olduu gibi Anadoluda da bir yaylma dnemidir. Halbuki, II. Mehmedin yapt seferler, yksek vergilere ve byk devalasyonlara sebep olan ml kaynak ihtiyacn dourmutur. II. Mehmed hayatnn sonuna doru, slm hukuk tarafndan itina ile korunan

65

meru dn vakflar ksmen kaldrmay ve asker hizmetle mnasebetdar olan vergilendirilmi timara dntrmeyi denemitir. Bu politika, XV. yzyln ortalarna kadar oluan toplumsal-siyasal dzenin Fatih Sultan Mehmed tarafndan artk yeterince verimli olmayan bir dzen olarak kabul edildiine dellet etmektedir.49 Bunun dnda, bu yeni dzenleme iddetli mukavemetlere ramen uygulanmtr. Dn vakflarn gasp edilmesi anlamna gelen bu dn-hukk problem bir an iin gz ard edilirse, bu hareketle, yksek memuriyette bulunan bir ok Osmanlnn menfaatleri zarar grm ve bunlar kendilerini savunmay bilmilerdir. Fatih Sultann vefatndan sonra, uzun sren taht kavgalarna bulaan olu II. Bayezid bu tedbirleri cilen feshetti.50 O dnemin tarihileri gibi bugnk tarihilerin de dikkatini daha ziyade XVI. yzyln sonu ve XVII. yzyln banda meydana gelen bir dizi bunalm ekmitir. Sina Akin tarafndan neredilen eserde, 1600 yl ayn zamanda dnem snr olarak seilmitir. Zira bu yldan itibaren, yorulmak bilmeden gerekletirilen yaylmas artk gemite kalan imparatorluun devlet ricalinin mcadele etmek zorunda kald sorunlar alen bir ekilde gndeme oturmutur.51 Osmanl Devleti, batda Habsburg monarisi, douda Safev devleti ve kuzeyde Rusya gibi kuvvetli devletlerle kar karya geldiinden, srekli artan asker harcamalar yapmak zorunda kalm ve bu harcamalar da rey ve hazine iin gnden gne byyen bir yk haline gelmitir. Hatt bugnk tarihiler, Asya ktasndan geen ticaret yolunun XVII. yzylda hl nemini koruduunu ve sklkla zikredilen dnya iktisdnn Atlantik kylarna nakledilmesinin, daha nceleri sk sk sz konusu olduu gibi, mutlak olarak grlemeyeceini ortaya karmlardr.52 Buna ramen Amerikan kaynaklarna ulamadaki eksiklik Avrupal rakiplerine kar Osmanl Devleti iin elbette nisp bir dezavantaj manasna gelmekteydi. Bunun dnda, yetmili yllardan beri XVI. yzyln son dneminde ortaya kan sorunlar tahlil eden yazarlar, zellikle Osmanl Ordusunun iktisd ve teknolojik aklarndan neet eden bunalmlarn vurgulamaktadrlar. Osmanl tarihiliinin yaayan tarihiler arasnda en ileri gelen tarihisi olan Halil nalckn rnek izahatnda, ateli silahlarn yaylmas, baz seferler sresince muvakkat olarak tanzim edilen paral askerlik gibi sorunlar ortaya konmaktadr.53 nalck, dzenli ordular ile paral askerler arasnda, XVII. yzyl sresince bir ok kez kanl ayaklanmalarn patlak vermesine sebep olan iddetli ztlamalarn ortaya ktna iaret etmektedir. Umumiyetle uzun sre baarl olamayan isyanclar, sultann kullar Yenieriler olarak uzun zamandan beri sahip olduklar memuriyetlerinin garanti edilmesini talep ettiler.54 Kaynaklara yaplan bu vurgu ve bunlarn asker-siyasal kullanm nisbeten modern bir bak asdr; Cumhuriyetin ilk onlu ve otuzlu yllarnda Osmanl Devletinin yklnn sebepleri olarak, daha ziyde Rvet ve Harem Ynetimi (Kadnlar Saltanat) gibi ahlk zlmeyi gsterme eilimi vard.55 Bu arada bu szde rvetin

66

muhtevas hususu geni lde aratrlmamtr; Yenia Osmanl tarihinde ve ayn yllarda Fransada yaygn bir hal alan makamlarn para karl satlmas gibi hadiseler hususunda sistematik almalar mevcut deildir. Harem Ynetimine (Kadnlar Saltanat) gelince; uzun zaman Trk tarihileri birincil kaynaklarn, yani Osmanl vakanvslerinin kadn dman iddialarn tetkik etmeden aktarmlardr. lk kez son on ylda Amerikal ve Trk tarihilerinin, Osmanl hnednnn kadn yelerinin siyasal hareketlerinin, Osmanl hkimiyetinin meriyet ve istikrar adna yapldn kavramak isteyen almalar vardr.56 Bunun dnda, elli yldan beri Trk tarih yazmnda, Fernand Braudelin ismiyle zdeleen Akdeniz Tarihi adl rnek eseri nemli bir rol oynamtr.57 Bu husus, Osmanl tarihinin eski statlarndan ikisinin, yani . Ltfi Barkan (doum tarihi 1902 veya 1905-1979) ve Halil nalckn (1916) almalarna dayanmaktadr. Barkan, La Mditerrane et le monde mditerranen et le lpoque de Philippe II adl eserin birinci basksnn piyasaya kmasndan ksa bir sre sonra, bu kitabn Braudelin aratrmalarnn Osmanl Tarihi asndan ehemmiyetini vurgulayan geni bir eletiri yaymlad.58 Daha sonraki almalarnda da, Braudelin tasarlad ancak Osmanl kaynaklar hakkndaki bilgi eksiklii sebebiyle cevaplandramad nfus, fiyat ve beslenme tarihinin temel meselelerine bir zm getirmeye almtr.59 Nazar- dikkatini ticaret tarihine tevcih eden Halil nalck da, sklkla Braudelin sz konusu ettii sorulara benzer meseleleri aratrmtr.60 Geri Braudelin yazlarnn byk bir ksmnn Trkeye tercme edilmesi seksenli yllar bulmutu, ama Barkann, alma arkadalarnn ve de nalckn almalar vastasyla, Fernand Braudelin eseri Trk tarih yazmnda uzun bir zamandan beri belirgin izler brakmtr.61 Hem Barkan hem de nalck 1600deki bunalm yllarnn manasn, zellikle mehur ve bednm Fiyat Devrimini, Osmanl Tarihinin siys ve iktisd kaderinin bir dnm noktas olarak vurgulamlardr.62 phesiz, son onlu ve yirmili yllarn aratrmalar, bu bunalm daha ziyade dierlerinin arasnda grmeye mtemayildirler ve buna, zellikle Barkann ngrm olduu ehemmiyetli bir rol yklemezler. Sadece Trk yazarlarla devam edecek olursak bu meselelerde gerek Trk ve gerekse yabanc aratrmalar arasnda kayda deer farkllklar bulunmamaktadr. Ksa bir sre nce evket Pamuk, 1585 ylnda meydana gelen devalasyonu gstererek, bu devalasyonun XVIII. yzylda madeni paralarn kaybettii deerin ok gerilerde kaldndan ksaca sz etmitir.63 Bundan baka Pamuk, Barkann, Fiyat Devriminin Avrupadaki ve Osmanldaki fiyatlar arasnda byle bir seviye farkna sebep olduu hususundaki grn paylamaktadr. htiya maddelerinin ve hammaddenin byk bir pompa vastasyla lkeden hortumland grnde ise biraz mbalaa yapmtr.64 Geri ehirli zanaatkarlar fiyat artlarnda en ok zarar grenlerdi, fakat sadece bu olgu, Osmanl lonca esnafnn, yeni rnlerle ve pazar stratejileriyle deien duruma niin uyum salamay denemediklerini izah etmeye kfi deildir.65 Para bilimi tarihisi olarak evket Pamuk bu a izah etmek iin, zellikle XVII. yzylda (XVIII. yzyl da dahil) parann istikrarszlndan neet eden meseleleri sz konusu etmitir. Pamuk, zellikle XVII. yzylda Osmanl Devletinin ve iktisdnn skntsn ektii gm noksanlnn ticaret ve

67

retime ayn llerde kt bir ekilde tesir ettiine iaret etmektedir. Fakat, iktisd durgunluk gm skntsn daha da iddetlendirdii iin, bu hususta gerekten bir eytan geni olumutur. Pamuk, Osmanlnn bu dahili sorunlarnn yannda, ortal kasp kavuran gm skntsnn izahn mmkn klan uluslararas birlikteliklere iaret etmektedir. Buradaki vurgu, XVII. yzylda ve de bu yzyl boyunca Amerikan gmnn ine nakledilmesi esnasnda Avrupadaki gm skntsna yaplmaktadr. Pamuk, Osmanl insan ve retim kaynaklarnn Bat Avrupann tahakkm ettii dnya iktisadna ilhaknn balangc olarak tanmlanan Fiyat Devriminden tamamen uzaklamtr.66 Bu ispat silsilesinden arta kalan yegne faktr, rettii gm Amerikan gmnden pahalya mal eden mehur Sidrekapsa gibi Osmanl maden ocaklarnn kapanmasna yaplan iarettir. Elbette bu, yerli gm darlnn hayat fel eden gm skntsna dnmesine katkda bulunduu gereini deitirmedi.67 Dnem Taksiminin Yorumu: Kltrel Amillerin Manas Bu almann aknda bizi sk sk megul eden iktisd ve siys dnem snrlarnn byk lde yaknlamas, gemite sklkla grld gibi, kltr tarihine de fark gzetmeksizin ayn muameleyi yapmaya sebep tekil ediyordu. Kltrel ve siys ihtiam dnemlerinin zdeletirilmesi, stanbuldaki ehzde, Sleymniye Camileri ve Edirnedeki Selimiye Camisi iin kran borlu olduumuz uzun mrl Mimar Sinann (1490-1588) faaliyetlerinin hemen hemen XVI. yzyldaki gelien byk Osmanl hakimiyetinin btn dnemini a gibi rmesiyle tevik edilmitir. Fakat baz tarihilerin dncesinde olduu gibi, gl bir devletin, sanatn retilmesi de dahil, her eye kadir olduu tasavvuru daha ziyade uuraltnda yatan bir eydi. Yeni aratrmalar, Sinann rencilerinin, zellikle Sultan Ahmed Camiinin mimar Mehmed Aann eserlerini, bugn artk Sinann aheserinin bir kopyas olarak telakki edilmediini ortaya karmtr. Mehmed Aann en nemli faaliyetleri bunalm dneminde 1600l yllarda gerekletii iin, siys iktidrn ve sanatsal yksek verimin zdeletirilmesi daha nce sorgulanmt. XVI. yzyldaki nclerinden daha az gsterili, ancak daha ok alml olan XVIII. yzyldaki ressamlk ve mimarlk sanatlar da, son yllardaki baz ehliyetli sanat tarihilerinin almalar vastasyla yeniden deerlendirilmitir.68 Nih olarak, Edebiyatta znelin gelimesine olan alakay gelitiren tarihiler, XVII. ve XVIII. yzyln sonlarnn manasn bu cihetten gstermilerdir.69 Uzun zamandan beri benim gzmde bir skandal olan siys ve kltrel ihtiam dnemlerinin zdeletirilmesi yeni edebiyatta alen bir ekilde hkmn yitirmitir. Eer XVII. yzyln sonlarnda ve XVIII. yzyln balarnda belirgin bir dnm noktas tespit edilirse, kltr tarihi alannda da byle bir skandal olmas beklenemez. Fakat, benim kanaatime gre XIX. yzyln ikinci yarsnda aranmas gereken byle bir ikinci krlma noktas daha ok ikr olurdu. 1850 ile 1875 yllar arasnda, roman olarak tarif edebileceimiz ilk anlat eserleri yaymlanmaya

68

balad ve bu edeb tr, XX. yzylda, zellikle Cumhuriyet Dneminde Trkiyede edebiyat kavramnn hkim bir trne dnt. Ayn dnemde, nceleri yabanclar ve gayrimslimler tarafndan icra edilen ve ksa bir sre sonra Mslmanlar tarafndan zellikle yksek ve orta tabaka tarafndan itibar edilen fotoraflk, Osmanl kltr hayatna girdi. stanbuldaki tiyatrolar ve edeb iddialar olan benzerleri artarak seyirci buluyordu ve halka ak konserlerde de bu sz konusu idi. Ayn dnemde, gelien basnn yan sra, eskiden sadece sultanlarn, vezirlerin ve eitim kurumlarnn destei gerektii halde artk, zel kiilerin de yaynevi kurmas ve kitap basmn finanse etmesi mmkn oluyordu.70 Fazla mbalaa edilmi olmazsa, Trkiyenin bugnk kltr hayatnn temelleri 1870 ve 1912 yllar arasnda stanbulda atlmtr. Bu kltrel yenilikler ikincil Trk literatrnde cokuyla vlmtr; fakat ekseriyetle ilgili eserlerden kast her zaman kltr hayatnn belirli bir alann ileyen monografilerdir. Buna karn, esasl kltrel dnmlerin zaman olarak, kendi btnl iinde XIX. yzyl sonlarnn takdir edilmesi, bildiim kadaryla olduka nadirdir. Zorluk ksmen, muhtemelen bugnk Trk kltr hayatnn balangcn srekli Gerileme Dnemi olarak telakki edilen bir dnemde aramak gerektiini yksek sesle ve ak olarak sylemenin o kadar kolay olmadyla alakaldr.71 Fakat belki de, bu younlama monografilerde, umumi manzaraya duyulan nefrette ve de zamanla balantl hadiselerde olmutur; daha nce grdmz gibi, Osmanl tarihinin son dnemlerindeki birok ey imdi hl cereyan etmektedir. Sonu Olarak Eer bulgularmz net ifadelerle zetleyecek olursak, Trk tarih yazm dar anlamda dnemlendirme sorununun ve zellikle ll bir Balang ve Sonu aramann Yenia iin nisbeten marjinal bir sorun ifade ettii tartlmaz bir husustur. 1450 ile 1575 yllar arasndaki yllar, Osmanl Devletinin inkiaf olarak, fakat yeni bir dnya ve insan tipinin kltrleri aan geliimine muhtemel bir itirak anlamnda deil, elbette hususi bir anlam ifade etmektedir. phesiz bu son iddia, yaklak 1985 ylndan beri artk kstlamalar olmakszn geerlidir: Abdullah Kuran, bu iki nemli ada ahs arasnda dorudan bir balantnn kesinlikle olmamasna ramen, Palladio ve Mimar Sinann modelleri arasndaki yaknla armtr.72 Bugn, saraya ait grsel kltr alannda Osmanl Devleti ile talya arasndaki snrlarn, eskiden iddia edildii gibi, daha kabil-i nfz olduu kabul edilmektedir. Fakat, kaynak sknts yznden daha fazla eyler sylemek mmkn grnmemektedir. Dier taraftan Trk tarihilerinin uralar esas olarak, Osmanl tarihinin akn belirleyen bunalmlarn karakterize edilmesi ve dnmlerin daha yakndan incelenmesi istikametindedir. Bu uralarn istikametinde, en azndan bilin altnda yatan, Osmanl Devletinde yerli kapitalizmin niin gelimedii gibi hususlarn da izah denenmektir.73 Fakat bu, dnemlendirmede sadece Osmanlya ait ltlerin esas alnd anlamna gelmez. Osmanlnn son dnemlerine kadar uzanan bir gelenee sahip siyasal, toplumsal ve iktisd

69

bunalmlarnn aratrlmasnda, Avrupa

ile olan ilikiler sorusu genellikle nemli bir rol

oynamaktadr.74 phesiz burada Ortaa, Yenia veya Yaknadaki dnemlendirmelerin soyutlanmas sz konusu deildir aksine sz konusu olan, her defa siyasal ve iktisd genel konjonktrdeki deiimlere sebep olan somut artlardr. Btn bu deiimlerde Avrupal devletler, krallar ve tccar toplumlar, herhangi bir ekilde pay sahibidirler. 1453 ylnda yenilmi dman olarak ve XVI. yzyln sonunda ve XVII. yzyln balarnda varl artarak hissedilen, gm ithal eden ve tahl kaakl yapan tacirler olarak tezahr ettiler. Napolyon savalarnn sebep olduu bunalm zamanlarnda ve XIX. yzyln balarnda ngiliz ve ksa bir sre sonra Avrupa pazarlarna katlmada, Avrupal devletler ve tacirler muzaffer dman, sorunlu mttefik ve iktisdi olarak gittike stnlk kazanan ticr rakipler oldular. XIX. yzyln ortalarnda ve sonunda meydana gelen siyasal ve kltrel deiimler nihayet Avrupal devletlerin ve firmalarn faaliyetleri, Osmanl devlet ricalinin, hi olmazsa devletin bir ksmn muhafaza etmek iin kkl siyasal yaplanmay gze ald arka plan tekil ediyorlard. En ge 1453 ylndan beri Osmanl Devleti Avrupa politikasnda aktr idi ve bu gerek, Bunalm ve Deiimlerin deerlendirildii yeni Trk tarih yazcl vastasyla hemen hemen her zaman gnceldir. Trk tarih yazmnn entelektel anlamda en iddial temsilcilerinin hepsi, iktisdi dinamie gl bir vurgu yapmaktadrlar. Buna karn, okul kitaplarnda siyasal tarih hkim bir rol oynamaktadr. Fakat entelektel dzeyde, siyasi tarihin Yenia tarihiyle deil de XIX. yzyl tarihiyle alakal olmas hususunda yeni tevikler oldu. Bu ge ve nisbeten iyi belgelendirilmi dnem iin, siyasal kltrdeki deiikliklere girmek mmkndr.75 Seksenli yllardan beri kuzey Amerika ve Avrupa tarih yazmndan bildiimiz mikro tarihe, subjektif ve Zihniyet Tarihine ynelme, Trk anlaynda da yle tamamen hesaba katlmayan bir ey deildir; fakat karlatrdmzda tl bir rol oynad da muhakkaktr.76 Bu muhtemelen, bugn hl, basit bir ekilde insann kendini soyutlayamayaca iktisd problemlerin insann gnlk hayatna had safhada tesirlerinin olduu gerei ile alakaldr. u veya bu gibi, iktisd realitelerden sarf- nazar belki de zengin lkelerin bir lksdr. 1 Doru ifade edecek olursak, bu almada da sz konusu edilecek olan, Trkler

tarafndan yaplan ve Trk olmayanlar tarafndan yaplan tarihilik arasndaki ayrm sundir. Bu tarihi kategorilerinin her ikisi arasnda, dnemlendirme hususunda temel fikir ayrl olduu iddia edilemez. nk bana, Trklerin durumlar hakknda konumam rica edildii iin, ister istemez bu kategorileri yapmak zorunda kaldm. 2 Verileri uzun bir zamandan beri eskimi olan fakat daha henz yeri doldurulmayan

Osmanl Tarihileri hakknda ansiklopedik bir bak iin bkz. Franz Babinger, Osmanl Tarih Yazarlar ve Eserleri, ev.: Cokun ok, Ankara 1982. Eserin asl, Die Osmanischen Geschichtsschreiber und Ihre Werke, Leipzig 1927 knyesiyle yaynlanmtr. Trke tercmesi baz ilaveler iermektedir.

70

Allaha hamdn ve Peygambere salt u selmn ok ksa tutulduu, ardndan Sultan IV.

Murada uzun vglerde bulunan byle bir hitaba bir rnek olarak karlatrnz; Evliy elebi Seyahatnmesi, I. Kitap stanbul Topkap Saray Badat 30 Yazmasnn Transkripsiyonu-Dizini, haz. Orhan aik Gkyay, stanbul 1995, s. 9. 4 Bu ahs, ranl air Firdevsnin ehnme adl eserinden mlhem olarak ehnmeci

nvanna sahipti ve bu yazarlar rnek olarak ranl air Firdevsnin ehnme adl eserine yknmlerdir. 5 89-97. 6 7 Bu yazarlar Osmanlcada vaka-nvs olarak tanmlanr. Bkz. Christine Woodhead, Shahnmedji, The Encyclopedia of Islam (EI) 2. Bask, Esin Atl, The Age of Sultan Sleyman the Magnificent, Washington, New York 1987, s.

Leiden 1960. 8 Osmanl kroniklerinin ksa bir mlahazas iin bkz. Suraiya Faroqhi, Approaching Ottoman

History: an Introduction to the Sources, Cambridge 1999, s. 144-173. 9 Bu tr tarih yorumuna gzel rnekler iin Mustafa lnin kronii (1541-1600) ve yorumlar

iin bkz. Cornell H. Fleischer, Bureaucrat and Intellectual in the Ottoman Empire, The Historian Mustafa l (1541-1600), Princeton 1986. brahim Peevnin XVII. yzylaki kahve ve ttn imekle alakal yorumlar iin bkz. Hans-Joachim Kissling, Zur Geschichte der Rausch-und Genussgifte im Osmanischen Reiche, Zeitschrift fr Sdostforschungen, XVI (1957), s. 342-355. XVIII. yzylda Mustafa Naim, zellikle tarih eserinin nsznde gayet ak bir ekilde yorumlarda bulunmaya gayret gstermitir: Lewis Thomas, A Study of Naima, haz.: Norman Itzkowitz, New York 1972. 10 Cornell Fleischer, Royal Authority, Dynastic Cyclism and Ibn Haldunism in Sixteenth-

Century Ottoman Letters, Journal of Asian and African Studies, 18 (1983), s. 198-220. 11 XVIII. yzyln ilk yarsnda vaka-nvs olarak grev yapan Mustafa Naima, Osmanl

Devletinin sinn-i nemsn oktan at, fakat Kprl ilesinden gelen vezirlerin akll politikalar sebebiyle gerilemenin bir mddet iin geciktii dncesindedir. Bu yazar, Fetih ve devletin tekili dneminden balayan ve kurulu ile biten be dnemden bahsetmektedir. Namya gre bir ok devlet bu ikinci dnemi yaayamazlar. nk, daha nceki fatih sultanlarn yakn adamlar baaryla politikadan uzaklatrlmalarna kar kendilerini mdafaa etmilerdir. nc dnem, siyasi st kademenin emniyeti ve kendine olan gveni ile tavsif olunur. Eer devlet ftht braktysa, sorunlar drdnc dnemde balar. Devleti ynetenler artk gemite yaamay adet haline getirirler. Namnn dncesine gre, Osmanl devleti iin bu drdnc dnem 1683 Viyana bozgununa dayandrlr. Fakat bu bir kere daha savuturulmutur. Gerilemenin ciddi olarak balad beinci

71

dnem, mutadn dna kma ve messir olmayacak yeniliklerle urama ile kendini gsterir. L. Thomas, a.g.e., s. 77 (dipnot: 10). 12 13 Biyagrafi iin bkz., M. Talibi, Ibn Khaldun, EI2. Bask. Bu sorunsaln daha entelektel bir ekilde tartlmas iin bkz. Cemal Kafadar, Between

Two Worlds, The Construction of the Ottoman State, Berkeley, Los Angeles 1995. 14 Halil nalck, The Ottoman Empire, The Classical Age, 1300-1600, London 1973, s. 65-

75. Ayrca bkz. Basilike Papoulia, Ursprung und Wesen der Knabenlese im osmanischen Reich, Mnchen 1963. 15 16 Fleischer, a.g.e., dipnot: 11de olduu gibi. Christoph Neumann, Das indirekte Argument, Ein Pldoyer fr die Tanzimat vermittels der

Historie. Die geschichtliche Bedeutung von Ahmed Cevdet Pasas Tarih, Mnster, Hamburg 1994. Ayn yazar, Mazdak, nicht Marx: Frhe osmanische Wahrnehmungen von Sozialismus und Kommunismus, Trkische Wirtschafts-und Sozialgeschichte von 1071-bis 1020, haz.: Hans Georg Majer ve Raoul Motika, Wiesbaden 1995, s. 211-226. s. 17 Mesel, XVII. yzyln sonunda Avusturyada sava tutsa olarak ikmet eden Osman

Aa daha sonraki yllarda bir Neme Tarihi yazmtr. Bkz. Osman Aa, Der Gefangene der Giauren. Die abenteuerlichen Schicksale des Dolmetschers Osman Aa aus Temeschwar, von ihm selbst erzhlt, ev. ve aklamar: Richard Kreutel ve Otto Spies, Wien-Kln-Graz 1962, s. 13. 18 Osmanl tarihi ile youn bir ekilde uraan iki ge dnem Osmanl tarihisinin tarihi tasviri

iin bkz., Christoph Herzog, Geschichte und Ideologie: Mehmed Murad und Celal Nuri ber die historischen Ursachen des osmanischen Niedergangs, Berlin 1996. 19 poque contemporaine bir mddet sonra tab olarak artk ada deildir; Fransz

yazarlar son onlu yllardan bahsettiklerinde, daha ziyade histoire du temps prsent tabirini kullanrlar. Bu son tanm Trk terminolojisine girmemitir. 20 Bunlar ayn zamanda, doentlik snavna giren tarih alan doentleri iin de zel alanlardr.

Yukarda iaret edilen alanlarn yan sra, Eskia, Cumhuriyet Tarihi, Osmanl Devleti ve Trkiye dndaki Trk halklarnn tarihini ierenGenel Trk Tarihi ve de Osmanl Messeseleri ve Medeniyeti Tarihi gibi alanlar vardr. YKn bir alt birimi olan niversiteleraras Kurula, hibir yerde alar birbirinden ayran zaman ayrmnn yaplmadn ieren nerge sunulmutu. 1450 ylndan nceki yllar kapsayan almalar ieren dnemin Ortaa alanna ait olduu hakknda genelde bir ittifak vardr. Buna karn, XVIII. yzyln sonundan Osmanl Devletinin yklna kadar olan zaman deerlendiren almalar Yakna Tarihi alanna girmektedir. Fakat baz zel durumlarda bir almann tasnifi, duruma gre adayn aleyhine olabilecek son derece tartmal bir durum

72

arzedebilir; nk, Bu seilen bilim dalna uygun deildir eklindeki bir argmann mracaatn reddedilmesine sebep olduu daha nce vuku bulmutu. 21 Burada temel alnan metinler: T. Ylmaz ztuna, Balangcndan Zamanmza Kadar

Trkiye Tarihi, 12 Cilt, Cilt:I, Trklerden nce Anadolu ve Anadoluya Gelmeden nce Trkler, Seluklular ve Anadolu Beylikleri, stanbulun Fethine kadar Osmanl mparatorluu, Fatih Sultan Mehmed ve kinci Bayezid 1453-1512, Yavuz Sultan Selim Kanuni Sultan Sleyman, Kanuni Sultan Sleyman ve Zaman,1566ya kadar, Asrn Sonu,1566-595, Asr, Asrn Sonlar, Asr, Asrlar, stanbul 1963-1967. smail Hakk Uzunarl, Osmanl Tarihi,4:I, Anadolu Seluklular ve Anadolu Beylikleri Hakknda bir Mukaddime ile Osmanl Devletinin Kuruluundan stanbulun Fethine kadar stanbulun Fethinden Kanuni Sultan Sleymann lmne kadar, Blm:1: Selimin Tahta kndan 1699 Karlofa Andlamasna kadar, Blm:2, XVI. yzyl Ortalarndan XVII. yzyl Sonuna kadar,Blm:1, Karlofa Antlamasndan XVIII. yzyln Sonuna kadar, , Blm:2: XVIII. yzyl. Ankara,; Bizi burada kydan keden ilgilendiren XIX. yzyl iin bu seriyi Enver Ziya Karal devam ettirmitir.Sina Akin (Ner. ), Trkiye Tarihi, , Osmanl Devletine kadar Trkler, Cilt:II, Osmanl Devleti 1300-1600,: Osmanl Devleti 1600-1908, Cilt:IX, ada Trkiye 1908-1980, Cilt:V: Bugnk Trkiye 1980-1995, stanbul 1990-1995.Yaar Ycel, Trkiye Tarihi,: Fetihten Osmanllara Kadar (1018-1300); Cilt:II, Osmanl Dnemi (1300-1566) Osmanl Dnemi (1566-1730), , Osmanl Dnemi (1730-1861), Ankara 1991, 1992. Kltr ve messeseler tarihini ieren beinci cilt benim elimde bulunmamaktadr. Ekmeleddin hsanolu (Ner. ), Osmanl Devleti ve Medeniyeti Tarihi, 2 Cilt, stanbul 1994, 1998. s. 22 Immanuel WallersteinNew York 1974, 1980, 1989. Trk aratrmaclarn terik-i mesaisi

iin bkz., Immanuel Wallerstein, Hale Decdeli ve Reat Kasaba, The Ner.: Huri slamolu-nan, The Ottoman Empire and World Economy, Cambridge ve Paris 1987, s. 88-100. slamolunun kendisi iin bkz26. Murat izaka iin bkz., Price History and the Bursa Silk Industry: A Study in Ottoman Industrial Decline, 1550-1650, ve evket Pamuk iin bkz., Commodity Production for World Markets and Relations of Production in Ottoman Agriculture, a.g.e., s. 178-202. 23 Ortaa tarihi bal altnda aadaki konular deerlendirilir: Anadolu Seluklu Devleti

(XII -XIII. yzyl), Anadoludaki lhanl-ol Hakimiyeti (XIII. yzyln sonu-XIV. yzyln ba), Anadolu Beylikleri Dnemi (XIV.-XV.yzyl). 24 Uzunarl, 22. dipnotta ifade edildii gibi, genel Osmanl Tarihinde de stanbulun fethi

ile balar. Ve bu bu an byle snrlandrlmas da rabet grmektedir. Bunun ideolojik ve de pratik sebeplerinin yansra, anlatm diliyle yazlan eserler ve ariv belgeleri gibi Osmanl kaynaklar, ancak II. Mehmedin dneminden itibaren daha zengin bir ekilde ortaya kmaktadr. ztuna iin de 1453 yl, eserinin nc ve drdnc ciltlerinin snrn oluturmaktadr. Buna karn, modern ikincil literatrde de, 1453 yln dnm noktas olarak deerlendiren almalar mevcuttur. rnein, Ycel ve Sevim btn ekl dnemleri (1300-1566) tek bir ciltte zetlemiler, ancak 1453 yl, bir dnemin dnem snrn deil, o dnemin ortasn tekil etmektedir. Feridun Emecen de, hsanolu tarafndan

73

neredilen, Osmanl Devleti ve Medeniyeti Tarihi eserin birinci cildinde, bu yl (1453) atlam ve makalesinde balangcndan 1774 ylna kadar olan dnemi bir izgide vermitir. Buna benzer olarak, Sina Akin de eserinin ikinci cildinde 1300-1600 yllar arasn esas olarak almtr. 25 Bkz. Bodo Guthmller ve Wilhelm Khlmann, Europa und die Trkei in der Renaissance,

Tbingen 2000, ve bu eserde zikredilen son derece zengin literatre bkz. 26 Pek eit olmasa da, Trklerin tarih uurunda Fatih Sultan Mehmede benzer bir yeri olan

Muhteem Sleymann heykeli stanbulda deil, Macaristanda pek meskun olmayan Zigetvar ovasndabulunmaktadr. Bu heykel, Trk makamlarnca finanse edilmi, ancak halkn zihninde pek bir nemi yoktur. Belediye veSuKemerleri arasndaki meydandan daha az rktc olmaktan ziyade baarsz yer altna inen, yani ksa zaman nce hizmete giren stanbul Metrosunun giriinde, Osmanl minyatrleri tarznda fayans resimler, ehrin eski tarihi ve de 1453 ylnda Osmanl gemilerinin, fetihten ksa bir sre nce karadan Halie indirilmesi tasvir edilmektedir. 27 Halil nalck, The Policy of Mehmed II Toward the Greek Population of Istanbul and

theByzantine Buildings of the City, Dumbarton Oaks Papers, GlruNecipolu,Architecture, Ceremonial and Power, The Topkap Palace in the Fifteenth and Sixteenth Centuries, Cambridge MA 1991; Glru Necipolu, The Life of an Imperial Monument: Hagia Sophia after Byzantium, Hagia Sophia from the Age of Justinian to the Present, ner.: Robert Mark and Ahmet 5. akmak, Cambridge 1992, s. 195-225. Ayrca, Theocharis Stavridisin yakn zamanda yaynlanan eseri, The Sultan of Vezirs, The Life and Times of the Ottoman Grand Vezir Mahmud Paa Angelovic, Leiden 2001 ve idem Kafesolunun yayna hazr eserine bkz. 28 Mehmet Gen, XVIII. yzylda Osmanl Ekonomisi ve Sava, Toplumsal Aratrmalar

Dergisi, 49, 4 (1984), s. 51-61; 50 5 (1984), s. 86-93; Franszca Tercmesi, Lconomie ottomane et la guerre au XVIIIe. sicle, Turcica, XXVII (1995), s. 177-1196; Katsumi Fukasawa, Toilerie et commerce du Levant dAlep marseille, Paris 1987; Andr Raymond, Artisans et commerants au Caire, au XVIIIe sicle, 2 cilt, Damascus 1973-1974. 29 Ycel ve Sevim dnem snrlandrmasnda daha geriye yani 1730 ylna gitmektedirler.

Galiba bu husustaki kanaatin temeli, bu ylda III. Ahmedin ve sadrazamn devrilmesiyle birlikte, Osmanl idarecilerinin Fransa ile tesis ettikleri sanatsal ve entelektel ilikilerin sona ermesi olayna istinat etmektedir. Ylmaz ztuna farkl bir dnemlendirme yapm ve eserinin sondan bir evvelki cildinde, III. Ahmedin (1703) tahta clsundan XIX. yzyl ortalarnda ngrlen Tanzimata kadar gtrlen uzun bir XVIII. yzyl ilemitir. 30 Sina Akinin, 22. dipnotta ifade edildii gibi, eserinin son iki cildi Modern Trkiye ile

alakaldr; cilt: 4: ada Trkiye 1908-1980, cilt:5: Bugnk Trkiye 19801995.

74

31

Devletin yeniden yaplandrlmas (Tanzimat) iin aratrmada bir ok nemli dnemeler

vardr: 1839 yl, yeni tahta clus etmi Sultan Abdlmecidin tebasna, mal, can ve inan zgrl verdii bir tarihtir; Mslmanlar ile gayrimslimlerin hukuk eitlii saland iin 1856 yl; ve nih olarak 1876 yln zikretmek gerekir; zira bu ylda, ksa bir sre geerlilii olsa da, ilk defa bir anayasa hazrlanm ve ilan edilmitir. Akinin denetiminde hazrlanan eserlerde ayrca allagelmi olmayan 1918-1923 Jn Trkler dneminin, Geici Hkmetin zeti ve 1980 yl asker darbesine kadar Cumhuriyet Tarihi tek bir dnem iinde verilmitir. phesiz bunun arkasnda,Eric Jan Zrcheri buna benzer dnemlendirme yapmaya sebep olan dnceler yatmaktadr:Turkey,a Modern History, London-New York 1993,s.4.Cumhuriyetin kuruluundan sonraki yllarda Mustafa KemalAtatrk ile ttihad ve Terakk Cemiyetie mensup eski arkadalar arasnda iddetli tartmalar olmutur.Ancak,Cumhuriyetin kurucu ahsiyetleri eski Jn Trklerve bunlarn cemiyetleri, Yunan igalini (1920-1922) krmada nemli bir rol oynamlardr. 1923 ylndan sonra,Osmanl Gemii ile btn alakay kesme temayl, alar Keyderde de grlmektedir: London-New York 1987. Yalnz, Keyder 1950 yln, devleti kuranlarn partisinin,ticari ilgilerin nemli bir rol oynad muhalefet tarafndan alaa edilmesi sebebiyle bir dnem sonu olarakgrmektedir. 32 Gen, dipnot 29da ve deManufacturingintheOttoman Empire and Turkey 1500-1590,

Albany 1994, s. 59-86. 33 34 Bkz. Raymond, Artisans et commercants ve Fukasawa,Toilerie. Engin Akarl,Provincial Power Magnates in Ottoman Bilad al-Sham and Egypt, 1740-

1840,ner.:Abdeljelil Temimi, La vie sociale dans le provinces arabes lpoque ottomane, Zaghouan 1988, III, s. 41-56. 35 Ali hsan Ba,Osmanl Ticaretinde GayriMslimler,Kapitlasyonlar,Beratl Tccarlar ve

Hayriye Tccarlar (1750-1839), Ankara 1983. 36 1985. 37 erif Mardin,Freedom in an Ottoman Perspective, ner.:Metin Heper ve Ahmet Evin, dris Kkmer, Bu ayn zamanda byk yerlerde, zellikle stanbulundeiiksemtlerinde yerel idarelerin

kurulmasn salad.Bkz. lber OrtaylTanzimattan Cumhuriyete Yerel Ynetim Gelenei, stanbul

State, Democracy and the Military, Turkey in the 1980s, Berlin-New York 1988 Dzenin Yabanclamas,Batllamastanbul 1969. 39 Bu sebeple, Tanzimatn 100. ve 150.

yldnmbuTanzimatdncesine

ve

aratrlmasna hasredilen bir klliyat oluturulmasna sebep olmutur: Tanzimatn 100nc Yldnm Mnasebetiyle, stanbul 1940 ve ner.: Hakk Dursun Yldz, Glhne Hatt- Hmynu, 150. Ylnda Tanzimat, Ankara 1992.

75

40

Selim Deringil, The Well-Protected Domains, Ideology and the Legimitation of Power in

the Ottoman Empire, 1876-1909, London 1998; Seluk Akin Somel, The Modernization of Public Education in the Ottoman Empire, Islamization, Autocracy and Discipline, Leiden 2001. 41 42 Aykut Kansu, The Revolution of 1908 in Turkey, Leiden 1997. Bundan sonraki paragraflarda, 1923 ylnda ilan edilen Cumhuriyetin kendileri iin yle

derinlemesine konu olarak anlam ifade etmeyen yazarlarla karlaacaz. Buna uygun olarak, Sina Akin ve alar Keyder, Osmanl ve Trkiye tarihini birbirlerineskskyabalamaktadrlar. Fakat, son onbe ylda bir ykseli gsteren hatrat edebiyat, bu zihniyet deiikliine biraz yardm etmektedir. Bu zellikle, aile tarihini n plana karan yazarlar iin geerlidir ve bunlar az da deildir. nk, eer neslin devam sz konusu ise, 1923 yln azmsanmayacak ekilde gnmze tayan kitaplarn yansra, daha nceki ve daha sonraki yllarn arasndaki sreklilik de uur altna itilecektir. 43 44 Yar resm ve zel kurulularn arivleri istisna tekil etmektedir. Ben de bu taksimata uydum ve btn Osmanl tarihini 128 sayfada deerlendirdiim iin

sulandm: Geschichte des Osmanischen Reiches, Mnchen 2000. Klme Dnemi, 1908-1909 Dnm Noktas ile iki alt balkta deerlendirilebilirdi. 45 Bu, birka yl nce Halil nalck ve DonaldQuataertbakanlnda, yaklak 1300 ve 1914

yllar arasnda Osmanl tarihinin iktisd ve sosyal tarihini hazrlayan tarihi grubunun da tecrbesidir: Halil nalck ve Donald Quataert, AnEconomic and Social History of the Ottoman Empire, 1300-1914, Cambridge 1994. ki ciltlik ciltsiz basks 1997 ylnda yaynlanmtr ve Halil nalckn baz almalar birinci cildi oluturmaktadr. Bu almada bir Trk-Amerikan projesi sz konusudur: 1585 yl ncesini alan ve projenin ynetici beyni Halil nalckn yansra, evket Pamuk para tarihi ile ilgili almtr. Donald Quataert, 1812-1914 yllar aras dnemi yazm ve Bruce McGowan ise, XVIII. yzyl (16991812) iin sorumlu olmutur. XVII. yzyl (1585-1699), bu satrlarn yazar tarafndan kaleme alnmtr. Dnemlerin snrlandrlmas, tamamen siysi ltlere uygundur. 1699 tarihi, Osmanl Devletinin Macaristan kaybettii Karlofa Barnn tarihidir: 1812 yl, Basarabyann Rusyaya verildii Bkre Antlamasna tekabl etmektedir. Bu her iki tarih, hususan iktisd i bir anlama sahip deildir, aksine muhtemelen her yazara, nalck ve Pamuk hari, yaklak bir yzyl almasn salamak iin seilmitir. 46 nalck da, ad geen geneldeerlendirilmesinde mevzu bahs etmitir.

47 Cemal Kafadar,Les troubles montaires de la fin du XVIe sicle et la conscience ottomane du dclin, Annales ESC, 43 (1991): 381-400. 48 Donald Quataertin, Ottoman Manufacturing in the Age of theIndustrial Revolution,

Cambridge 1993, adl almasna gre, Osmanl sanayiinin endstriyel mallarn rekabeti sebebiyle

76

pazardan kaybolduu bu konuda aratrma yapmadan kabul edilmeyecektir. Kk ve orta lekli bir ok sanayiici yeni pazar durumuna baarl bir ekilde intibak etmilerdir. Fakat bu arada iiler, hemen hemen srekli bir ekilde zaten mtevaz olan hayat standartlarnn dmesine katlanmak zorundaydlar. 49 nalck, s.30, dipnot:15. Bugn hl satn alnabilen bu kitap, btn nesiller boyunca

Osmanl aratrmalarna giri olarak hizmet etmitir. 50 51 evket Pamuk, A Monetary History of the Ottoman Empire, Cambridge 1999, s.58. Kitabnbalnn da izah ettii gibi, Halil nalck 1973de ayn tarihi dnem snr olarak

semitir: dipnot:15. Sina Akinin nalckndnemlendirmesindentkilendiikabuledilebilir. 52 Stephen Frederic Dale, Indian Merchants and Eurasian Trade, 1600-1750, Cambridge

1994; Rudolph P. Matthee, The Politics of Trade in Safavid Iran, Silk for Silver 1600-1730, Cambridge 1999; Ina Baghdiantz McCabe, The Shahs Silk for Europes Silver, The Eurasian Trade of the Julfa Armenians in Safavid Iran and India (1530-1750), Atalanta-Georgia 1999. 53 Halil nalck, The Socio-Political Effects of the Diffusion of Firearms in the Middle East,

London-Oxford 1975, s. 195-217; ayn yazar, Military and Fiscal Transformation in the Ottoman Empire, 1600-1700, Archivum Ottomanicum, VI (1980), s. 283-337. 54 Engin Akarl, Provencial Power Magnates in Ottoman Bilad al-Sham and Egypt, 1740-

1840, ner.: Abdljelil Temimi, La vie sociale dans le provinces arabes, lpoque ottomane, Zaghouan 1988, III, s. 41-56. 55 Bra Ersanl, The Ottoman Empire in the Historiography of the Kemalist Era: a Theory

of Fatal Decline, ner.: Fikret Adanr ve Suraiya Faroqhi, Ottoman Historiography: Turkey and southeastern Europe Leiden, 2002 yl iin planlanmtr, s. 115-154 56 Tlay Artan, From Charismatic Leadership to Collective Rule: Introducing Materials an

the Wealth and Power of Ottoman Princesses in the Eighteenth Century: Toplum ve Ekonomi, IV (1993), s. 53-94 ve Leslie P. Peirce, The Imperial Harem, Women and Sovereignty in the Ottoman Empire, Oxford-New York, 1993. 57 Fernand Braudel, La Mditerrane et le monde mditerranen et le lpoque de Philippe

II Birinci Bask tek cilt; ikinci bask iki cilt halinde, Paris 1949 ve 1966. 58 mer Ltfi Barkan, Fernand Braudel, La Mditerrane et le monde mditerranen et le

poque de Philippe II, (Philippe II Devrinde Akdeniz ve Akdeniz Memleketleri), (Paris 1949) , stanbul niversitesi ktisat Fakltesi Mecmuas, XII, 3-4 (1951), s. 173-94.

77

59

Bkz.rnein. mer Ltfi Barkan, Tarihi Demografi Aratrmalar ve Osmanl Tarihi,

Trkiyat Mecmuas, X (1951), s. 1-26. Ayn yazar. 60 Bkz. Halil nalck, Capital Formation in the Ottoman Empire, The Journal of Economic

History, XXIX, 1 (1969), s. 97-140. 61Halil nalck, Impact of the Annales School on Ottoman Studies and New Findings, Review, a Journal of the Fernand Braudel Center., I, 3-4 (1978), s. 69-101 62 mer Ltfi Barkan, The Price Revolution of the Sixteenth Century: A Turning Point in the

Economic History of the Near East, International Journal of Middle East Studies, VI (1975), s. 3-28 ve nalck, bkz. dipnot: 61. 63 64 65 66 67 68 Pamuk, dipnot:51, s. 168. Barkan, dipnot: 63. Pamuk, dipnot: 51, s. 130. Bu mer Ltfi Barkann grdr. Bkz. dipnot: 63. Pamuk, dipnot: 51, s. 139. Ayda Arel, 18. yzylda stanbul Mimarisinde Batllama Sreci, stanbul 1975,; Tlay

Artan, Architecture as a Theatre of Life: Profile of the Eighteenth-Century Bosporus, (yaynlanmam doktora tezi) Massachusetts Institute of Technology, Cambridge MA 1988; Gl Irepolu, Levn, Nak, iir, Renk, Ankara 1999; Esin Atl, Levn and the Surname, The Story of an Eighteenth-Century Ottoman Festival, stanbul 1999. 69 Cemal Kafadar, Self and Others: the Diary of a Dervish in Seventeenth-Century Istanbul

and First-Person Narratives in Ottoman Literature, Studia Islamica, LXIX (1989), s. 121-150. 70 Fotoraflk iin: Gilbert Beaug ve Engin izgen, Images dempire, Aux origines de la

photographie en Turquie, Trkiyede fotorafn ncleri, stanbul 1992-93; ehir planlamas iin: Zeynep elik, The Remaking of Istanbul,: Ahmet . Evin, Origins and Development of the Turkish Novel, Minneapolis 1983; Edeb tiyatro iin: Metin And, Tanzimat ve stibdat Dneminde Trk Tiyatrosu 1839-1908, Ankara 1972; Kitapla da basan eski bir mhendislik okulunun tarihi iin: Kemal Beydilli, Trk Bilim ve Matbaaclk Tarihinde Mhendishane, Mhendishn Matbaas ve Ktphnesi (1776-1826), stanbul 1995. 71 Hereyden nce nostalji kltr stanbulda, Ankarada ve zmirde de XIX. yzyl

sonundaki sanatn olumlu deerlendirilmesine sebep olmutur.

78

72

Aptullah Kuran, Sinan, the Grand Old Master of Ottoman Architecture, Washington-

stanbul 1987, s. 246. Kuran, XVIII. yzylda, Osmanllar tarafndan Avrupadan sanatsal teviklerin kabul edildii esnada, XVI. yzylda tam tersine etkilemenin karlkl olabildiine iaret etmektedir. 73 Fatma Mge Gek, Rise of: 19,Osmanlnn son dnemlerindeki bu sorunun

deerlendirilmesi hususunda bkz. a.g.e., 75 Bu erif Mardinin bir hizmetidir, The Genesis of Young Ottoman Thought, a Study in the

Modernization of Turkish Political Ideas, Princeton 1962. Ayn yazar, Super Westernization in Urban Life in the Ottoman Empire in the last Quarter of the Nineteenth Century, ner.: Peter Benedict, Erol Tmertekin ve Fatma Mansur, Turkey, Geographic and Social Perspectives, Leiden 1974, s. 403-446. XIX. yzyln siyasal kltr hakknda bir dier nemli alma lber Ortaylya aittir, mparatorluun en Uzun yzyl, stanbul 1983. 76 Mikro tarih ve sbjektif mil, Cemal Kafadarn eserinde ak bir ekilde n plana kyor.

Bkz. Mtereddit bir Mutasavvf: skpl Asiye Hatunun Rya Defteri 1641-43, Topkap Saray Yll, 5 (1992), s. 168-222.

79

Osmanl mparatorluu'nun Tarih Corafyas / Prof. Dr. Wolf Dieter Htteroth [s.45-53]
Erlangen niversitesi Nrnberg Corafya Enstits / Almanya Onbe onaltnc yzyllardaki hzl geliimi srasnda, Osmanl mparatorluu inanlmaz derecede farkl manzaralar iermekteydi: Akdeniz yaknlarnda nemli, tropik ormanlar, Balkanlarda ve Tuna lkelerinde serin eski ormanlar ve Kuzey Afrika, Arap Yarmadasnda son derece kurak ller. Bu blge pek ok nemli s ve ya snryla eitlilik gstermektedir. Sonu olarak tarm yapma olanaklar da son derece farkllk gsterir. Bunlardan en nemlisi, bir tarafta ormanlarn, ya da eski ormanlarn, bulunduu blgeyi, te taraftaki ak bozkr alanlarndan kabaca ayran hattr. Bu bakmdan ounlukla 300 milimetrelik bir yllk ya izgisi kullanlr. Osmanlnn btn Tuna topraklarn, Anadolunun neredeyse tamamn ve Levantn Akdenizdeki blgesini ieren ve daha nemli olan tarafta, ormanlk alan ve geni tahl tarm kalntlarn buluyoruz. Ayn zamanda bu, herhangi bir ek suni sulama kanal olmakszn tahl tarmna olanak veren hattr. Yaz yamurlarnn yad Tuna lkeleri, Krm, Kuzey Anadolu, Kafkaslar ve hatta Yemen gibi eski Osmanl topraklarnda, bu hattn yerini daha yksek ya izgileri alabilir, rnein 400 milimetrelik bir hat. Daha kuru olan dier tarafta ise, artk hakiki ormanlar bulunmamaktadr. Orman-bozkrlar, doal bozkrlar ve ller hkm srer. kinci nemli snr, k havasdr. iddetli k souu olarak +5 Clik ortalama Ocak izgisi, ilk ve en nemli izgidir. Ocakta 0 Clik hat ise, ikinci nemli ekim snrdr: Daha souk tarafta her mevsim yeil kalan bitkiler ve aalar yaayamazlar. +5 Clik snr, Dalmaya kylarn, Yunanistan ve Bat Anadolunun baz kesimlerini, gney Anadolunun ky blgelerini ve dalar hari btn Arap topraklarn kapsar. Bat Grcistan ve Trk Karadenizinin dousunda kalan kylar da bu gruba dahildir. 0 Clik Ocak hatt, kukusuz, bu blgenin daha i ksmlarna da yerletirilebilir. Bu ksm, aa Bulgaristan ve gney Krm ierir, Bat Anadolunun dzlklerine kadar uzanr, Trkiyenin gney dalar boyunca 800-1000 metreye kadar kar ve Diyarbakr havzas ve Levant dalarnn orta seviyesini kapsar. Douya ve kuzeye doru gidildike, her mevsim yeil bitkiler iin fazla souk bir hava olduu aka grlr. Dou Anadolunun baz kesimleri (Kars), Moskovann havasna benzer bir k iklimi bile gsterebilir. Doal yerleimin bir neticesi olarak, bir ok eski insani uyum rneklerine rastlanabilir. lk olarak, Akdeniz kylar boyunca +5 Clik Ocak hattnn tarmsal sonularn ele alalm. Zeytin ve zeytin yann kullanm burada, Akdenizin baka blgelerinde olduu gibi, bir adettir. Daha kuru alt-tropik alanlara gidildike, en azndan ya retilen Antep fst yetitirilebilir. Karadeniz dalarnda fndk eski alardan beri blgenin ya bitkisidir. Akdenizin alvyonlu dzlklerinde yal bitki olarak susam buluyoruz. mparatorluun k souunun hakim olduu alanlarda ise, bugn blgesel olarak retimi

80

srdrlen hayvansal yalara bel balanmas gerekiyordu. Bilinen btn dnemlerde hakim tahl tr budayd. Ancak Osmanllar zamannda arpa, bugn olduundan ok daha byk bir neme sahipti: Hayvanlarn beslenmesinde temel gda arpayd. Son yzyllarda arpann kullanm, buday retimi iin tahsis edilen alanla yaklak olarak ayn miktarda tarm alan gerektirmekteydi. Dier tahl rnleri ise, nemli Karadeniz lkelerindeki msr hari olmak zere, bir nem tamamaktadr. Geleneksel Afrika dars yerine, yaklak olarak 18/19. yzyllardan beri orada blgesel retim hkm srmektedir. klimin nemli oluunun bir sonucu da, zellikle Tuna lkelerinde, ormanlarn hayvan srleri iin kullanlmas imkandr. Yaz yamuru alan bu kesimlerde farkl mee trleri dalarn orta seviyelerine kadar hkm srmektedir. Bununla beraber mee aac Anadoluda ve Arap lkelerinde de yok deildir. Ancak binlerce yllk insan etkisinden dolay ok daha az bir neme sahiptir. Bunun bir neticesi olarak farkl beeri kullanm alanlar domutur. Mee palamudunun domuzlar iin yem olarak kullanlmas, ok uzun zamandan beridir engin mee ormanlarnn en aklc kullanm yollarndan biri olmutur. Tuna lkelerinin kyllerinin baka bir seme ans hemen hi yoktu. Ne var ki Mslmanlar iin domuz yetitiricilii yasakt. Tuna lkelerindeki kyllerin din deitirmesindeki son derece vasat baarnn -en azndan dierleri yannda saylabilecek- nedenlerinden biri, muhtemelen blge kyllerinin domuz srs yetitirmesinin kanlmazlna dayanmaktayd. Ancak yine de lkenin baz kesimlerinin tarma ynelik olarak kullanlmas iin artlar, eski alarda olduundan ok daha farkl bir hale gelmiti: Sulanabilir nehir dzlklerinin tercihi ve hakimiyeti, en azndan Asya tarafnda ok uzun zamandan beri uygundu. Mmkn olan her yerde normal tarm arazileri aranyor ve kullanlyordu; Hatta yamur suyu ile beslenen arazilerde kullanlan tarm tekniklerindeki deiimler bile kesinlikle nemsizdi. Osmanllar geldiinde, topran kullanm konusunda binlerce yllk bir gelenek hkm sryordu. 20.yy.a kadar herhangi bir deiiklik beklenmesi pek de mmkn deildi. Bu geleneksel yntemin sonucu, tarmn tepeler zerinde ve tabii ki dzlk, havza ve nehir teraslarnn bataklk olmayan ksmlarnda younlamas olmalyd. Krsal yerleim muhtemelen daha ge bir tarihte, zellikle 18 ve 19. yzyllarda, havza ve dzlklerde bir ekilde yaygnlamt. Kukusuz sel tehlikesi olan alanlar Trklerden nceki zamanlarda bile kullanlmad. Bunun nfus zerinde baz sonular oldu: Tehlikeli stma pek ok yerde, salgn vakalarnn olduu blgeler halini ald. Daha sonralar da iftilerin ak alanlar koloniletirmesi kyllerin basit tarm aralaryla neredeyse hi mmkn olmad. 19. yzyla kadar Akdenizin her blgesinde olduu gibi, tarm aletleri ve onlarn kullanm Osmanl zamannda da deiiklik gstermedi. Tunadan Arap lkelerine kadar her yerde basit ahap saban Avrupann pek ok yerinde olduu gibi hakimdi. Bir eek srtnda rahata tanabiliyordu. Bugn sadece Suriyede Hamada bilinen bir yntem olarak, suyu alak teraslarn seviyesine karmada kullanlan su ark Bosna ve Macaristann i kesimlerinde bile yaygnd ve elbette, sadece Frat ve Diclede deil ayn zamanda Asya tarafndaki pek ok nehirde kullanlyordu. Deirmenler

81

iin, Avrupann dikey dn yapan ark yerine, gnmzde bile ksmen bulunan yatay hareketli arklar kullanmdayd. Btn Osmanl mparatorluunda atl arabalarla ulam imkanszd. Bunun tek istisnas ise Viyana-stanbul yoluydu. Osmanl lkelerindeki dzlk alanlarda sadece iki tekerlekli, bir ift kz koulmu hantal arabalar biliniyordu. Yaygn emniyetsizlik, nfus seyreklii ve Ortaa tarm teknikleri gibi basit arazi kullanm artlarnn bir sonucu olarak, bugn gelimi olan, ksmen de epeyce verimli alanlara ait olan deiik trde krlk alanlardan yararlanma fikri ge ortaya kt. Bu ilk olarak, zellikle imparatorluun Asya tarafndaki dalarn geni kesimlerinde yer alan yerleim alanlarnn ykseklii ile ilgili bir konudur. Bu da sralarnn daha yksek blgelerinin ekonomik bir deer olarak kullanm genellikle yaz aylar boyunca sr otlatan gebelerde grlr. Kyler sadece alak seviyelerde, gebelerin g yollarndan ok uzakta mevcuttu. Karadeniz kysndaki dalarda dahi yerleim alanlar bugnk seviyeye ulamamt. Bu durumun bir istisnas sadece etnik veya dini aznlklarn olduu blgelerde mevcuttu. Lbnan dalarndaki Drzi ve Maronitlerin krsal alanlardaki yerleimleri, Nesturi Hristiyanlarn Dou Toroslardaki, veya bugnk Trkiyenin Dou Karadeniz kesimindeki Hristiyan ve Laz yerleimleri muhtemelen Orta adan bu yana dalara doru yayld. Osmanl dneminin gnmze kyasla ikinci ve belki de daha nemli olan farkll ky dzlklerinin aka ihmal edilmesiydi. Nedeni her yerde aynyd. lk ve en nemli ey yerleimcilerin ahsi gvenliiydi. Kesinlikle tarm nedenler arasnda ikinci srada geliyordu. Ancak tarihin bildiimiz dnemlerinin ounda emniyet, mehur korsanlklardan dolay ky kesimlerinde hep tehlike altndayd. Polonius Gney Anadolu kylarnda mehur korsan savan bile balatmt. Bu tehlikeli ortam 19. yzyla kadar fazla deimedi. Bugnk ky kyleri, en azndan eski kesimler, genellikle ky eridinden belli bir uzaklkta kurulmutur. Bu durum eski Osmanl mparatorluunun btn kylarnda karmza kar. Hatta ounlukla Trk ve Kazak korsanlarn bulunduu Karadeniz kylarndaki denize yakn yerleim yerlerinde bile yama korkusu vard. 19. yzylda korsanln ortadan kalkmas, stmann gcn kaybetmesi, sulama ve Akdeniz tarmnda yeni frsatlarn domasndan sonradr ki, bu durum 19. yzyl sonlarnda deiti. Dou Akdeniz kylar, Bat Akdenizle, rnein talya kylaryla, karlatrldnda, bu tr modern gelimeleri bir yzyl daha beklemek zorundayd. 20. yy.dan hemen nce, Osmanl dnemindeki en parlak krsal blge devri kukusuz 16. yzylda oldu. Yerel yerleim ve ekonomiyle balantl binlerce iyi korunmu blgesel tahrir kayd sayesinde elimizde son derece iyi bilgi bulunuyor. Gney Slovakyadan Arabistann aa kesimlerine kadar uzanan bu blgesel tahrir kaytlar bize her bir kent, ky, dnemsel ya da kabile yerleimi (mezraa) hakknda 15. yzyldan 17. yzyla kadar gittike artan bir gvenilirlikte ve btnlkte bilgi vermektedir. Sadece byk Arap kabileleri bu saymdan uzak durabiliyordu. Ksmen de Irak ve Dou Anadoludaki kabileler iin geerliydi bu. Ne var ki u blgelerdeki tahrirlerle ilgili olarak elimizde kesin bilgiler bulunmuyor. te yandan Bat Anadoluda ve Gney Balkanlarda erken gelimi baz eyaletler iin bu kaynaklar 15 yy. iin bile kullanabiliyoruz.

82

Baz erken dnem Avrupal gezginlerin seyahatnameleri de bize o lkenin o zamanki durumu hakknda bir ipucu vermektedir. Bu dnemin ilk nemli belirtisi, kentlerin korunmasnda faydalanlan tarihi surlarn artk eskisi kadar nemli grnmedii gereidir. Sadece kylere deil, ehirlere de saldran dman ya da haydut beklentisi artk yoktu. Sonu olarak 16. yzylda kentsel yerleim, tarihi surlarn tesine geebilmekteydi. Kukusuz bu durum Bat ve Orta Anadolu, Suriyenin i ksmlar ve Gney Balkanlardaki topraklar gibi sadece imparatorluun gvenli kesimleri iin geerliydi. Macaristan, Bosna snr blgesi gibi Avusturyaya doru gidildike bu beklentilerin azalmas sz konusu olmal. Elbette bugn ile karlatrldnda ehirlerin says ok daha azd. Genellikle bilindii gibi, bugnk kentlerin ounluu, 19. hatta 20. yzyldan daha ncesine dayanan kylerden ya da blgesel pazarlardan gelierek olmutu. Gerek anlamda Osmanlnn kurulu dnemindeki tarihi kentler ya da antik dnemden kalan kentler ehir merkezindeki eski minareleriyle hemen her yerde ayrt edilebilmektedir, en azndan Tuna topraklarndakiler, sonraki devletler tarafndan yerinde braklmsa. Hemen btn tarihi kentler bir kalenin mevcudiyeti ile kimlik kazanmaktayd. Mmkn olduu takdirde, Avrupadaki gibi, kale bir lde daha yksekte bir yere kuruluyordu. Bununla birlikte pek ok Avrupa kalesinden ayrlan ok nemli bir fark vard: Osmanl zamannda kullanlan kalelerin hemen tamamnda, Avrupa kalelerindeki palas benzeri herhangi bir ey yoktur. Lbnan ve Dou Anadoludaki birka istisna haricinde, zel bir yap talep edebilen bir kale efendisi bulunmuyordu. Kalenin bandaki kii genelde ksa aralklarla, kimi zaman her yl deien Osmanl askerleriydi. te yandan pekok Osmanl kalesi dikkat eken bir byklkteydi. Ayn zamanda blgenin askeri gc ve aileleri iin barnak grevi gryordu ve bu nedenle belli bir byklkte olmas gerekiyordu. Osmanl zamannda ehirlerin grn de deiti. En azndan bir-iki kent iin 17.-18. yzylda iki katl yaplarn gelitiini biliyoruz; en azndan orta snfn evleri, ounlukla ikinci bir blmeye sahipti (Faroqhi 1987). 20. yzyla kadar hl kylerde hakim olan eski dz at yerine, imparatorluun Asya tarafndaki eimli at rnei muhtemelen yine ayn dnemde yayld. Anadolu ve ksmen Balkanlarda btn Osmanl dnemi boyunca varln koruyan bir farkllk da mparatorluun Asya tarafndaki, ve hatta ksmen de Avrupa kesimindeki gebelerin stlendii ekonomik ve siyasi rol ve gebe hayatyd. nceki Bizans dnemindeki gebelikle ilgili herhangi bir bilgi yok gibi grnyor. Gebelik muhtemelen Arabistan dnda hi olmad ya da sadece ihmal edilebilir bir ldeydi. Bu nedenle gebelik Anadoluda ok eskiye dayanan bir blgesel yaam ve ekonomi deildir. Daha ziyade Seluklu dneminden geriye gitmeyen yeni olumu bir yaam biimi gibi grnyor. Kukusuz, Arabistanda ok daha eskiye dayanan kkleri mevcuttur. Gebelii elbette Osmanl mparatorluunun o dnemdeki daha kuru blgeleri iin son derece uygun bir blgesel yaam ekonomisi olarak grmek mmkn. En azndan bu kuru alanlar gebelik

83

sayesinde bir lye kadar kullanma alm oldu. Yine de ou gebe kabilelerinin bilinen sava karakteri, gebe blgelerinde tarmla uraan yerlemecilerin yeni kyler oluturmasn engelliyordu. rdn, Suriye ve Anadolunun gneyinde 19. yzyl boyunca yerleim mmkn olmad. Balkan Yarmadasnda ise gebelerin rol daha nemsizdi. Yine de baz Rumen Aroman ve Kutso-ulahlar ve Yunan Sarakatlar 20. yzyla kadar gebe yaamlarn koruyabildiler. Gebelik iin en nemli unsur kn olduu kadar yazn da yeterli sayda yaylaya ulaabilmektir. Sadece yaylalara g mevsimi sisteminde olduu gibi obanlar deil, btn nfus oraya birlikte gider. Bu, Kuzey Arabistan Bedevileri, yani resmi olarak Osmanl Bedevileri iin en azndan bir miktar yamurun yad k dneminde llere gitmek ve kuru yaz aylarndaki verimli hilal denilen dnemde kuzey bozkrlarna geri dnmek anlamna geliyordu. Blgelerinde srlerini, en gney utaki iftilerin anzlaryla yaz boyunca beslemek zorundaydlar. Trk gebeler genelde da gebeliini takip ediyordu. Baharda Toroslarn yamalarna karlar, sonra Eyll-Ekim dneminde gney dzlklerine ve kylarna dnerlerdi. Orta Anadolu gebeleri iin kyya giden yollar hem ok uzundu hem de Bizansllar tarafndan uzun sre kesilmekteydi. Kn dalk alanlarn dzlklerinde konaklamak zorundaydlar. Nemli ikliminden dolay Kuzey Anadoluda genel olarak gebe bulunmazd. Balkan topraklarna ise sadece baz Trk gebe gruplar ulaabiliyordu. Bunlar da Romen-Yunan gebe gruplar gibi, snrl saylar yznden olduka zayf durumdayd. Gebelerin en iyi dnemleri olan 14. ve 15. yzyldaki saysyla ilgili bilgiler elikilidir. Yine de elimizdeki rakamlarla karlatrldnda, siyasi ve askeri nemlerinin byk bir say yansttn tahmin edebiliyoruz. 16. yzylda Anadoluda ve Suriyede cemaat olarak adlandrlan insanlarn says, sz konusu sancaktaki nfusun drtte birini nadiren gemektedir. Sadece le doru baz blgelerde, yalnzca liva ya da sancak olarak tasnif edilmi yerlerde, youn bir gebe nfusu bulunuyordu. Tarihin pek ok devresinde gebeler yerleik hayata gemi olmal. Bugn hl pek ok kyde farkl Osmanl devirlerinden kalan geleneklere ve kabilelerden alnan ky isimlerine rastlanr. Ancak tehlikeli zamanlarda tersine hareketler de meydana gelmekteydi. Kyller tekrar gebe hayata dnebiliyorlard. Her iki ihtimal de daima karlkl olarak mevcuttu. Gebeler her zaman saban kullanabiliyorlard ve kyller de koyun yetitiriciliini biliyorlard. Kent, ky ve gebe nfusun tam saysyla ilgili Osmanl kaynaklar deerlendirildiinde kan artc sonu udur: Tunadan Arabistana kadar bugn mevcut olan kentlerin hemen tamam ve pek ok ky Osmanl zamannda umulandan ok daha az nfusa sahipti. Nfusla ilgili en salam belgeler 16. yzylda Osmanl tahrir kaytlardr. Ancak rakamlar toplamada kabilecek baz makul hatalara ramen, yine de baz temel sorunlar mevcuttur. lk soru saymn btnl ile ilgilidir. Bildiimiz kadaryla pek ok grup yer almaz: Tmar sahipleri (zaim, sipahi), hkmet grevlileri, kale muhafzlar ve elbette klelerin tamam. Kadnlar ve

84

ocuklar da yoktur; olanlar ise sadece ergenlikten sonra yer alr ki, bu ergenlik, blgedeki idarenin deerlendirmesine gre farkl yalarda tahmin edilirdi. Bu nedenle tahmin edilmi vergi mkellefi saysndan muhtemel toplam nfusa ulaabilmek iin belli bir arpan uygulamak zorunludur. Bu gereken arpan bir ok tartmay da beraberinde getirmi, 3,5 ile 7 arasnda olduu farz edilmitir. Ne var ki son yllarda pek ok aratrmac daha indirgenmi bir arpana meyletmektedir. Onlarn grne uygun olarak, genelde tahmin edilmi vergi mkellefi saysn 4 ile arparak muhtemel toplam nfusa ulayoruz. Bu ekil bir istatistik yntem kullanarak elde ettiimiz nfus tahminleri pek de tatminkar deildir aslnda. Mandater dnemindeki Filistin, srail ve Bat eria blgelerinde 16. yzylda en fazla 200.000 yerleimci vard. Oysa 20. yzyla karlk gelen rakamlar neredeyse bunun 30 kat fazlasdr. Transjordanda, yani bugnk rdn Krallna karlk gelen blgede ise sadece 50.000 yerleimci vard. Osmanl mparatorluunun dier blgelerinde 16. yzylda karmza kan rakamlar karlatrlabilir ldedir. Sadece bakent stanbul muhtemelen 16. yzyl Avrupasnn en byk kentiydi ve birka yz bin yerleimcisiyle Parisi dahi geride brakmt. Bu rakamlar nfusun o zamandan bu yana ar bir art gsterdiine iaret ediyor. En byk art ise 20. yzylda oldu. Osmanl imparatorluunun geni kesimlerinde, zellikle Asya tarafnda bu art hemen hibir azalma gstermedi. 19. yy.n son dnemindeki deerler ise burada, Tuna lkeleriyle kyaslandnda hl daha az bir art olduunu gsteriyor. Yakn Douda modern tbbn kylere kadar ulap ocuk lmlerini azaltmas ancak 20. yy.n ortalarndan itibaren balad. Ar nfus art dalgas imparatorluun topraklar boyunca kuzeybatdan gneydouya doru ilerledi. Osmanl mparatorluunun son derece iyi bir biimde belgelenmi olan 16. yy.daki durumunu yeniden kurmaya ynelik amacmz vastasyla, imparatorluun o dnemdeki farkl eyaletlerinin iinde bulunduu duruma ilikin pek ok sonu elde etmekteyiz. Ancak btn imparatorluu kapsayan bir genel gr u ana kadar pek mmkn olmamtr. Bu durum gelecee deftercilik (defterology) ile ilgili ciddi bir i yklyor. Bununla birlikte, 15/16. yy.da Gneydou Avrupa ve Gneybat Asyann geni alanlarnda yaplan bu ayrntl tahrirlerle, Trkiye, byk lde yerel tarihin detayl olarak belgelenebildii lkeler grubuna dahil olmutur. ngilizlerin Domesday Booklar kadar eskiye uzanmasa da, Osmanl belgelerinin btnlkleri ve nemi, blgesel tarih iin Domesday Booklarla mukayese edilebilir. 16. yy.n bu mehur Yksek Osmanl devresini takip eden dnem yaklak olarak btn imparatorluun deiim geirdii bir dnemdi: Krsal yerleimde bir azalma ve idarenin gcnde bir kayp sz konusuydu. 17./18. yy.lar kapsayan dnem ve ksmen de 19. yy. merkezi devlet otoritesinin ve dzenli idarenin iyice kld bir dnem oldu. Gerileme a, 16. yy.n sonlarnda yava yava, hkmet etkisinin azalmasnn bir sonucu olarak Celali isyanlarnn balamasyla meydana kt. Arap topraklarnda ya da Tuna lkelerinde de

85

buna paralel isyanlarn olup olmad ile ilgili bugne kadar yeterli bilgi edinmi deiliz. Yine de hkmetin otoritesi Osmanllarn btn topraklarnda gcn kaybetmeye balam olmal. Kukusuz her yerde merkezi idarenin zayflamasnn sonucu olarak yerel glerin ykseldiini gzlemleyebiliriz. 17 ve 18. yy.larda ortaya kan bu yerel idareciler, blgelerinin ileri gelenleri, yani Ayanlard. Onlarn byk bir ounluu kesinlikle az ya da ok sultana sadkt ve onu destekliyordu. En azndan kendi mali karlarna mdahale edilmedii srece. Tam olarak hesaplanm olmamakla birlikte pek ok ayan muhtemelen belli bir miktar paray hazineye vergi olarak demekteydi. Ancak iddetli merkeziyetilik ve imparatorluun parlak gnlerinin sk denetimleri artk yoktu. mparatorluun son yzyllarnda sultann merkezi gcnn etkisi son derece yetersiz kalyordu ve merkezden organize edilen reformlar hayata geirilemiyordu. Btn bunlar, daha nceleri sultann dorudan idaresiyle karlatrldnda, yerel Ayanlarn kontrolndeki yerlerde idarenin etkinliinin ve emniyetinin ok ciddi bir biimde g kaybettii anlamna gelmemeli. Hatta yerel idarecilerin en gl olduu blgelerde dahi, toprak tasarruf eden kyllerin nceki zamanlara kyasla daha fazla gvende olduklar varsaylabilir: iftiler yllk olarak deien ve az ya da ok rvet yiyen vergi memurlaryla artk yz yze gelmiyor, aksine istikrarl artlar altnda olduklarn biliyorlard. Ayanlar elbette idarelerini kendileri ve ocuklar iin istikrarl klmaya alyorlar, mlklerinin kuaktan kuaa devam iin urayorlard. Yine de Ayanlar dnemi, kyllerin hayat artlarn iyiletirme konusunda bir ounun hibir ey yapmamasndan dolay, bir duraklama devresi olarak deerlendirilmelidir. Ayanlar, durumlarnn meruiyeti eitim ve uluslararas balantlar veya kylere ynelik dorudan mdahaleler bakmndan hibir ekilde Avrupadaki orta snf ile karlatrlamaz. Yine de, 17. ve 19. yzyllar arasndaki dnem Osmanl mparatorluunda, blgesel anlamda nemi hl aydnlatlmay bekleyen farkl yeniliklerin ortaya kt bir zaman dilimidir. ncelikle baz tarm rnlerinin retiminin ancak bu dnemde yaygnlk kazanmaya baladn dile getirmek gerekiyor. rnein pirincin, 15. yy.da Meri blgesinde bir ka yerde zikredildiini biliyoruz. Ancak rnn pek ok ovada yaygnlamas iin iftilere deil, dzenli alan pirin iilerine ihtiya vard. Ne var ki bunlar Ayan dneminden nce yoktu. Ayn durum pamuk reticilii iin de geerlidir. Anadoluda pamuk biliniyordu ancak, sadece minder tr eyleri doldurmakta kullanlyordu. Balangta, her amaca uygun olmayan ksa lifli tr yetitirildi. Orta lifli tr Osmanlnn son dneminde ortaya kt. 20. yy.n pamuk patlamas ise bu trn yaygnlamasndan sonra gerekleti. Dahas, Amerikadan yeni tarm rnleri geliyordu. Bunlar iinde en nemlisi msrdr. Muhtemelen lkeyle ayn ad tayan bu rn Msr zerinden geldi. Ancak nemli blgelerde yaylmas biraz daha ge oldu. 17. yzyl Osmanl kaynaklar msrdan bahsetmez. Ancak sonralar, 19. yzyla kadar ve daha da fazla 20. yzylda iyice yaygnlat. Bu, Tuna lkelerinin yal yaz geiren btn

86

blgelerinde ve msrn, geleneksel Afrika darsnn neredeyse tamamen yerini ald Trkiyenin Karadeniz kylar boyunca meydana geldi. Kuzey Anadoludaki dalm ise, msrn dorudan doruya bat Kafkaslardaki dalm ile balantlyd. Amerikadan gelen bir baka yenilik ttn oldu. Btn Trkiye kylar boyunca ve ksmen de bat kylarnda yayld ve hl yaylmaktadr. Yunan Makedonyasnda son derece yaygndr ve ayrca Tuna lkelerinin scak yaz geiren blgelerinde ksmen bulunur. Gnmzde ise Virginia ttnne olan dnya apndaki ilgiden dolay bu ttnn nemi biraz olsun azalmtr. zellikle 17 ve 18. yzyllarda karmza kan ok nemli bir geliim, Osmanl mparatorluunun byk bir kesiminde iftliklerin malikhanelerin douu ve bymesidir. Bununla birlikte, daha nceleri mevcut olmayan yeni bir yerleim tr de birlikte gelmitir. Genellikle estate olarak tercme edilen bu tabir, asl anlamn ancak ksmen karlamaktadr. Babadan ola geen mlk, merkezi hkmetin gzetimi altnda, Avrupadaki orta snfn aksine, hibir dnemde tam bir kesinlik arz etmiyordu. iftlik mlkiyeti ise zde bir yerel iktidar meselesiydi ve merkezi hkmetin pek az dahli vard. iftliklerin ortaya kndaki en nemli neden, st snfn 17, 18 ve 19. yzyllardaki ekonomik frsatlara akllca uyum gstermi olmasndandr. Hububat retimi ve sonralar hayvan yetitiricilii Osmanl topraklarnda, zellikle yasal ya da yasad ihracatn mmkn olduu blgelerde, belli bir krllk salamaya balad. Ancak bu, iftlik rnlerinin temelde, iktisadi olarak makul mesafelerdeki pazarlara veya ihracat olanaklarnn olduu yerlere ulat blgelerde mmknd. Bu, bir de pazarlara ucuz tamacln yaplabildii sefere ak deniz yollarnda mmknd. 19. yzyl sonlarnda ortaya kmalarndan hemen sonra ayrntl topografik haritalardaki iftlik isimleri zerine bir genel deerlendirme henz yaplm deildir. Ancak bylesi ucuz tama vastalaryla iftliklerin dalm arasndaki ilikiyi gsterecei kesindir. iftliklerin ya da eski iftliklerin ounluu Bat Anadoluda, Kuzey Yunanistanda,

Bulgaristanda, Makedonya ve Gney Srbistanda karmza kyor. Orta Anadoluda fazla olmad gibi, Dou Anadolu ve Arap lkelerinde iftliklerin etkisine hemen hi rastlanmyor. Kukusuz bu blgelerde ok byk, hatta belki de bat Anadoludakinden bile byk, toprak tasarruflar mevcuttu. Ancak bunlar, tamamiyle normal ky ahalisine hkmeden toprak sahipleri eklinde mevcut bulunuyorlard, tekilat yaplar iftlikvari deildi. Aslnda tekilat (henz), Ege ve Tuna topraklarna kyasla imparatorluun dousundaki yerlerin greceli geri kalmlnn temel unsurlarndan biri olan merkantilist biimde oluturulmu deildi. iftlik-vari toprak tasarruflarna daha ayrntl olarak bakacak olursak, Slavca polje olarak bilinen ovalardaki, havzalarn geni dzlklerindeki hakim dalmlarn grrz. Bunun iki nemli nedeni vard: Birincisi, bu havzalarda yerleim fazla yoktu, ya da henz ok deildi, bylece uygun arazi bulmak daha kolayd. kinci olarak, tepelik blgelerde mecburi olarak topra blp paralama uygulamasna gerek olmakszn, araziyi geni iftlikler halinde btnlkl bir biimde tasarruf etmek

87

sadece havzalarda mmkn olabiliyordu. Gelecek dzlklerdeydi, ve bu bakmdan iftlik sahipleri bugne kadar hakllklarn devam ettirdiler. iftliklerin ekonomisi balangta temel olarak hububat tarmna dayanyordu. En azndan evre kylerden bu ii yapabilecek insanlar istihdam edilebildii srece bu byleydi. Bir iftlikte yirmi veya daha fazla iftin iledii ynnde elimizde bilgiler bulunuyor (Nagata 1976). 18. ve 19. yzyl boyunca, ne var ki, bu yar-kle igc gittike daha fazla demode oldu. Kyller genellikle dalara kayor, iftlik sahipleri arazileri iin daha az insan gcne ihtiya duyan baka kullanm yntemi aramak zorunda kalyorlard. Pek ok iftlik, belki de ounluu, zm tarmsal retimden hayvancla gemekte buldu. Koyun ya da sr srlerini kiralamak ok daha az igc gerektiriyordu ve srlar iftlikte her akam gzlem altnda tutulabiliyordu. Ek olarak ekonomik koullar da Orta Avrupaya sr sat ynnde deimekteydi. 19. yzylda dzlk arazilerin geni yollar, topran bakmdan mahrum olmasnn ve bataklk ortamlarn genilemesinin bir sonucu olarak, kabaca otlaktan baka bir i iin kullanlamyordu. iftliklerin ou, Tuna ve Balkan devletlerinin bamszl dnemine bu kullanm biimiyle geldiler. Bugn bu iftliklerden geriye hemen hibir ey kalmamtr: Eski Mslman ynetici snfn tasarruf ettii topraklar olarak milliletirilmi, blnm ya da komnist dnemden ok nce yerel ahali buralara yerlemitir. Trkiye gibi sosyalist tarm reformunun uygulanmad lkelerde dahi, mlkn miras hukukuna gre basite blnmesi iftliklerin gitgide klmesine yol at. Osmanl mparatorluunun hkm srd topraklar zerinde kurulan lkelerin hibirinde eski iftlikler artk bir sorun tekil etmiyorlar. 17. ve 19. yzyllar boyunca yaanan gelimelerin bir baka neticesi de yerel nfusun byk blmnn dalk ve ormanlk alanlara doru kayd. mparatorluun son devirlerinde Osmanl hkmetinin gayrimslim teba zerindeki basks artm olmal ki, ky nfusu kurtuluu kamakta buluyordu. O zamandan bu yana, zellikle Balkanlarda, dalk ve ormanlk alanlarda yaayan ciddi bir nfusun mevcut olduunu gryoruz (Wilhelmy 1935). Yerli halkn hangi artlarda ve ne zaman kat ve dalardaki kk aile kylerine ilk yerleimleri ile ilgili eitli raporlar bulunuyor. Da ormanlarndaki bu kk krsal yerleimler, Rodopta, Balkan tepelerinde, Makedonya ve Bosnada byk lde Bulgar, Srp ve Bosnal yerleimcilerin eseriydi. Ormanlarda allmadk yaam artlarn beklenmedik vergilere ve dzlklerdeki baskya tercih etmilerdi. mparatorluun Trk ve Arap topraklarnda bile krsal nfus bu dnemde azalma gsterir. Yine de imparatorluun Mslman nfusunun hakim olduu blgelerde bu durum, iftliklerin gvenlii ve toprak iletimi meselesinden ziyade, srf kyllerin gvenlii meselesiydi. Uzaktaki kk aile kylerinde hayat artlar phesiz daha emniyetliydi, ancak ayn zamanda daha ilkel ve geriydi. Bu da Orta a aile yapsnn srmesine yol at. (Slavca Zadruga: Geni aile, Trke karl Slale, Arapa aila, ehl). Bu yerel aile oluumunun o dnemdeki baka hibir Avrupa lkesinde benzeri bulunmaz.

88

19. yzyln sonu ve zellikle 20. yzyln balarnda bu kapsamdaki lkelerin durumu tamamen deiti. Bu deiim, 19. yzyl balarnda, bir zamanlarn gl imparatorluunun geri kalmln az ya da ok gizlice kabullenmi olan Osmanl hkmetinin yksek rtbeli grevlileriyle balad, ancak ilk reform admlar Sultan Abdlmecidin zamanndan nce 19. yzylda atld. 19. yzyl ortalarnda, 1856 ylnda, Tanzimat- Hayriye yasa haline geldi. Balangta tereddtl olarak, sonralar artan bir hzla reform hareketi ve modern Avrupa tekniklerinin hcumu Osmanl eyaletlerindeki etkilerini arttrmaya balad. Krsal blgenin geliimi iin atlan en nemli adm genellikle kaybedilen topraklardan kan Mslman muhacirlerin geliiydi. 19. yzyln altml yllarnda Krmdan kan Tatarlar ilk gelenler oldu. Kafkaslardaki erkesler ve ayn zamanda Gneydou Rusyada Nogay-Tatarlar dierlerini izledi. Birinci Dnya Savana kadar pek ok muhacir dalgas, Balkanlardan kp geldi. Bir ksm Kafkaslardan Bulgaristana geldikten sonra ikinci kez g etmek zorunda kaldlar. zellikle Balkanlardan gelen kalc muhacir dalgas gerekte 20. yzyln ikinci yarsna kadar hi durmad. Tam says u an elimizde olmasa da, muhacirlerin toplam says bir ka milyon olarak tahmin edilebilir. Osmanl Hkmeti muhacirlere tarmsal iler verdi. Karlksz toprak genelde Anadoluda sz konusuydu. Ancak yeni muhacir kylerinin bir oundan sonralar vazgeildi veya gelenler iin uygun olmayan yerler seildiinden nfusunu kaybetti. Kafkas da ormanlarndan gelen insanlar ukurovada fazla mutlu olamadlar, binlercesi stmadan ld. Blgenin yerli halk daha sonra youn bir direni gsterdi. Ancak herhalkrda muhacirlerin ou Trk Devletine sonunda baarl bir biimde uyum salad. Mslman olduklarndan dolay, Yunan ve Ermeniler gibi gayrimslim aznlklardan ok daha kolay uyum salayabiliyorlard. smi en son anlan grup olan Ermeniler ve Yunanllarn uyumu baarl olmad. ki gurptan 2,5-3 milyon insan 1915/16 yllarnda kat, g etti veya ld, ya da 1923 ylnda lkeyi terk etmek zorunda kald. Bu dnemde yzbinlerce insan hayatn kaybetti (McCarthy 1983). Ayn zamanda Birinci Dnya Sava srasnda, Rus igalinde daha fazla sayda Mslman Trk ve Krt dou Anadoluda ld. Yunan-Trk nfusun yer deitirmesinde 400.000 Trke karlk 1,4 milyon Yunanl vard. Ancak bu hesaba Kuzey Yunanistandaki topraklar sava esnasndan terk eden pek ok Trk dahil edilmemitir. 19. yzyldan 1923 ylna gelene kadar olan dnemdeki toplam rakam dikkate aldmzda, iki milletin ilikisi bizi daha aklc bir rakama ulatracaktr. Muhacirlerin bir ounun, az ya da ok Anadolunun bo kalan ksmlarna yeniden yerletirilmesine alld. Andrewsun (TAVO 1990) hazrlad olduka ayrntl Muhacir kyleri haritas Anadolunun i ksmlarnda bir younluk olduunu gsteriyor. Suriye topraklarnda sadece bir ka muhacir ky bulunmutur.

89

lk dzenli ky planlar ve tarla sistemleri bu dnemde ortaya kar: Muhacir kyleri, yerleimcilerinin soyundan gelmedikleri iin, eski kyn merkezinde, bir bakma muntazam bir satran tahtasna benzeyen bir plana sahipti. Bu durum, Anadoludan Filistine kadar ister erkes ister Yunan kyleri olsun, her yerden gelen muhacirlerin yerletii kyler iin aynyd. Bu, Trk idarecilerin tasarlayp organize ettikleri yerleimlerin en nemli hareket noktas gibi grnyor. Bozkrdaki tarmsal alanlarn ilk paralarnn her zamanki tam blmlenmesi bile sadece muntazam dar araziler biiminde mmkn olabiliyordu. Bu tr dar arazilerin geniliinin basite llmesi o zamanlar karmak aralar olmakszn en basit toprak blmlemesi biimi gibiydi. Ancak daha sonralar, yeni kyn nfusu arttnda, yeni toprak ihtiyac farkl zamanlarda ve farkl ailelerde ortaya kt. Ortak dar arazi blmlemesi, geriye kalan bozkrlarda, muntazam olmayan, birbirinden ayr iletilen topraklarla yer deitirdi. Yerli halkn yeni blgesel yerleimi ve birbirinden ayr arazi iletimi, muhacir kolonizasyonu ile paralel olarak balad. Nedenlerden bir tanesi son derece basit ve dnyann her yerinde geerli olan bir nedendir: Yeni gelenlerden daha hzl olmak ve dzlklerdeki geleneksel otlak hakkn kullanmak. Dahas, Modern Trk polisinin ve askerinin silahlanmas kyllerin eski moda silahlarndan ok daha stnd. Her tr direni umutsuz grnmekteydi. Dalardaki kylerin geleneksel sakl konumlar artk nemini kaybetmekteydi. Ayn zamanda dzlk alanlardaki yerel gvenlik gitgide artm, emniyete verilen nceliin yerini paraya ynelik dnce almt. Geni alanlardaki hububat tarm yerleimler iin yeni bir motif oldu. Blgesel olarak yeni demiryollar genilemeyi tevik ediyor, hububat artk tren sayesinde stanbul pazarlarna ok daha ucuz olarak tanp satlabiliyordu. Yukardan aaya, gizli da yerlerinden aaya daha iyi kullanlabilen dzlk alanlara doru ilerleyen bu gelime, laik srecin, 19. ve 20. yzyln en byk geliiminin, bir baarsdr. nemli neticeleri asla gz ard edilemez. Bugn binlerce Anadolu da ky sadece birka yal tarafndan kullanlmakta veya neredeyse tamamen bo olarak durmaktadr. Dz alanlar ok daha iyi frsatlar sunar. zellikle hzla byyen ehirler gnmzde yeni kazan kaplar sunmaktalar. Bu sre batdan douya Anadoluda yayld; kinci Dnya Savandan nce Ege ve Trakyada, savatan sonra Orta Anadoluda, ve gnmzde de douda ortaya kt. Aa yukar ayn sre Yunanistanda kinci Dnya Savandan nce gerekleirken, Arabistann dalar da boalmaktayd. talya ve gney Fransada da ayn sre uzun bir sre nce yaanmt. Aa yukar btn Akdeniz lkelerinde grld. Bu geliime paralel olarak, soyutlanm yeni birok iftlik yaplar meydana getirme eilimi dikkat ekici bir biimde yayld. Bu kesinlikle Dou Akdenizin bir ok blgesi iin yeni bir eydir. Sadece Karadeniz dalarnda toprak azlndan kaynaklanan bir dank yerleim gelenei mevcuttur. Dier btn blgelerde, genel olarak insanlar birlikte yaamaya gtren neden gvenlik meselesiydi. Bir de ksmen su kaynaklarnn azl bir neden olabilir. imdi, 20. yzyln sonunda, Akdeniz kylarnn tek

90

tek iftliklerle dolu olduunu, yeni yollar boyunca ya da yeni yollara doru, ayn zamanda da meyilli yzeylere doru yayldn gryoruz. Seralarda tarm son derece yaygnlamtr. Erken bir vakitte rnn yetitirilmesine olanak salamaktadr. Baka blgelerde mlkiyetin belgelenmesi (Filistin) ayrca arazide bireysel yerleimi tevik edici bir unsur olmaktadr. Ayn zamanda bir ok yeni kent gelimekte ve bunlarn ou yeni idari mahaller olarak seilmekteydi. 19. yzyl sonu ve 20. yzyl balar, kentlerin kurulduu, zellikle yeni blgesel kentlerin ortaya kt bir devirdir. Bu eilim, dalk alanlardaki geleneksel yerel merkezlere ulama imkanlarnn ortadan kalkmasyla balad. Geleneksel idarecilerin ya da yneticilerin bulunduklar yerler olan eski kaleler nemini kaybetti, artk bu yerler yeni ekonomik ihtiyalara cevap vermez oldular. Dzlk alanlardaki yeni ve hzla byyen kylerden buralara ulamak da son derece zordu. Yerel ve blgesel idare daha kolaylkla eriilebilen mahaller semek zorunda kald. Bu yeni merkezlerin ekirdei genellikle tarihi pazarlard. Eski zamanlardan beri haftann belli bir gnnde ak alanda herkese ak bir pazar kurulurdu. Bu yerler, farkl ynlerden kolayca eriilebilir bir noktada olduklar iin uzun sre merkezi nemlerini korudular. Yerel bir devlet memuru (Kaymakam, ya da mdr-i nahiye) ve ayrca baz polisler buralara yerletiriliyordu. Genellikle bir ok dkkan ve lokanta bunu takip ediyor ve daha sonra dier resmi ve zel kurumlar ortaya kyordu. Bu yeni yerleimlerin ilk aamasnn balangc Anadolu, Suriye ve Irakta son derece birbirine benzer olmu olmaldr. Son zamanlara kadar nemini koruyan unsur, yerellemenin temel ilkesiydi: Sradan kyl kaymakamnn huzuruna yryerek bir gn iinde kolayca varabilmeliydi. Bu ilke kukusuz motorlu trafiin mevcut olduu gnmzde artk ortadan kalkm bulunuyor, ancak yz yl nceki kentleme iin nemliydi. nemli bir deiiklik de, Tuna lkelerinden Arap topraklarna kadar, bugn iin hl geerli olan yer isimlerinin sk sk deimesidir. 19. yzyln ortalarna kadar bu ky isimleri, yerel idarecilerin ilgisinden tamamen uzakta, geleneklere gre yerel ahali tarafndan konulmaktayd. Hatta bir ok Romen ky ismi kk ekil deiiklikleriyle bugne kadar gelebilmitir. Ancak Osmanlnn son zamanlarnda deiim balamt: Muhacir kylerinin isimleri sk sk yneticinin isminin Arapalatrlm ekliyle adlandrlyordu: Mecidiye, Muradiye, Mahmudiye gibi. Dier lkelerde deiiklikler dier kurallar takip etti. Yunanistanda rnein bugn Trkeden gelen herhangi bir ky ismi bulmak hemen hemen imkanszdr. Bu szde Trkokratya btn ky isimlerinden silinip atlmtr. Trkiyede de Trke kkten gelmeyen btn ky isimlerinin deitirilmesi eilimini gryoruz. zellikle dou Anadoluda bunlarn saylar binleri bulur. Hatta Mslman isimleri bile gerek Trk isimlere dntrlmtr. Arap lkelerinde isim deiiklii daha az grlr, ancak Krte Trbe Sipinin (Kuzey Suriye) Arapa Kubur el-Beide evrilmesi rnei, ve yakn zamanlarda milliyeti izler tayan Kahtani rnei dikkat ekicidir. ehir isimlerinin deitirilmesi ise bugne kadar sk olmu deildir. Ancak sk sk eklemeler yaplmaktadr: Urfann anlurfaya, Ayntabn Gaziantepe evrilmesi gibi. Btn corafi-tarihi aratrmalar iin isimlerdeki bu istikrarszlk ciddi bir engel oluturmaktadr.

91

Gnmzdeki durum ise bu almann konusu deildir. Ancak gnmzn en nemli eilimleri yle ifade edilebilir: Son on yllk dnemde, toprak kullanmndaki deiim, yaklak olarak 1960lardan bu yana, beklenilenden ok daha frtnal gemitir. En dikkat ekici, ya da en aikr deiim, tarmn makinelemesidir. Bugn, traktrn ulaamad da arazilerini katmazsak, sadece byk toprak sahiplerinin deil, hemen hemen her iftinin, traktr vardr. Ayn zamanda bir zamanlarn kk tarlalar, makinalara uygun hale gelmesi iin kyller arasndaki basit anlamalar sayesinde birletirilmi, bytlmtr. Krsal alandaki mevcut bu durum, dolaysyla bundan krk yl ncesiyle kyaslanamayacak bir noktadadr. kinci nemli eilim ise sulama tarmnn yaygnlamasdr. Bu da, yalnzca Osmanl mparatorluunun ardndan gelen devletlerde deil, btn Yakn Douda karmza kan bir durumdur. umrann (1914) sulanmas projesiyle Trkiye, Msr dndaki Yakn Dou lkeleri arasnda modern sulama sistemini kuran ilk lke olmutur. Birinci Dnya Savandan nceki dnemle karlatrldnda, Trkiyenin bugnk snrlar dahilindeki sulama alan be kat artm ve yaklak 6 milyon hektara ulamtr. Sulamayla btn tarm rnlerindeki verimlilik buna bal olarak art gstermitir. nc bir eilim, nadiren dile getirilen idari kurumlarn byyen etkisi ve byk bir nfusun gelien ekonomik dnce yapsdr. Hayvan says, zellikle kei, at ve katr, ayn zamanda deve, hatta Ankara keisi ve koyun, uzun bir sredir ciddi bir biimde azald. Bu sadece tarmsal iler ya da ulam iin artk hayvan gcne ihtiya duyulmamasndan deil, ayn zamanda snma yntemi olarak hayvan gbresine duyulan talebin azalmasndan dolay da byle olmutur. Bir baka modern etki ise ormancln gnmzde artan etkisidir. Ormanlarda beslenen (ve ormanla beslenen) kei srleri artk nadiren grlyor. Bir zamanlar kra olan geni topraklar imdi aalandrlyor.Krsal kesimden ehire ve ehirdeki i alanlarna doru nfusun akmas, belki de gnmzn en dikkat ekici eilimidir. Trkiyede, ehirde yaayan nfus (1995) ounluu oluturur. Osmanl mparatorluundan sonraki dier lkelerde durum aa yukar ayndr. ehirlerdeki muhtemel basit ilerin says, geleneksel ky ekonomisiyle karlatrldnda ok daha fazladr. Gnmz Trkiyesinin Avrupann ortalama yaam artlarna uyum salamas daha uzun yllar alabilir, ve Tuna blgesindeki pek ok eski Osmanl topra hl daha ileri seviyede olabilir. Ancak geliim devam etmektedir ve eski Osmanl lkeleri gelecek on yllk dnemde Avrupa seviyesini yakalayabilir. Akda, M. (1963): Celali syanlar 1550-1603.-Ankara. Alexander, J. C. (1985): Toward a History of Post-Byzantine Greece: The Ottoman Kanunnames for the Greek Lands ca. 1500-1600.-Athens. Braudel, F. (1986): Sozialgeschichte des 15.-18. Jahrhunderts.-(Original

92

title: La Mediterranee et le monde mediterraneen a lepoque de Philippe II.-German translation according to IV. edition 1979) Mnchen Busch-Zantner, R. (1938): Agrarverfassung und Siedlung in Sdosteuropa, unter besonderer Bercksichtigung der Trkenzeit.-Leipziger Vierteljahrsschrift fr Sdosteuropa, Beihefte, Nr. 3. Dols, M. (1979): The second plague pandemic and ist recurrences in the Middle East 13471894.-Journ. Of the Econ. and Soc. Hist. Of the Orient (JESHO) 22/2, pp. 162-189. Faroqhi, S. (1987): Rural Society in Anatolia and the Balkans during the Sixteenth Century.Turcica, Revue des Etudes Turques. I: vol. IX, p.161-195; II: vol. XI, p. 103-153. Faroqhi, S. (2000): Ottoman Peasants and Rural Life: The Historiography of The Twentieth Century.-Archivum Ottomanicum 18, p. 153-182. Faroqhi, S. (1987): Men of Modest Substance-House Owners and House Property in Seventeenth-Century Ankara and Kayseri.-Cambridge. Flohn, H.; Fantechi, R. (eds.) (1984): The Climate of Europe: Past, Present and Future. Natural and Man-Induced Climatic Changes.: A European Perspective.-Doordrecht, Boston, Lancaster. Gassner, G.; Christiansen-Weniger, F. (1942/43): Dendroklimatologische Untersuchungen ber die Jahresringentwicklung der Kiefern in Anatolien.- Nova Acta Leopoldina N. F., vol. 12/80, Halle. Hhfeld, V. (1988): Near East-Early and Late Settled Areas., 1: 8 Mill.- Map A IX 1 of: Tbingen Atlas of the Near East (TAVO), Tbingen. Htteroth, W.-D. (1982): Trkei.-Wiss. Lnderkunden Vol. 21, Darmstadt. Htteroth, W.-D. (1993): The Role of the Ottoman Empire in the Early Modern World-System.In: H.J. Nitz (ed.): The Early-Modern World- System in Geographical Perspective.-Stuttgart. nalck, H. (1983): The Emergence of Big Farms, iftliks: State, Landlords and Tenants.-In: J. L. Baque-Grammont/P. Dumont (eds.): Contributions a lhistoire economique et sociale de lempire Ottoman.-Coll. Turcica III, p. 105-126. nalck, H.; Quataert, D. (eds.) (1994): An Economic and Social History of the Ottoman Empire 1300-1914.-Cambridge Univ. Press. slamolu-nan, H.; Faroqhi, S. (1979): Crop Patterns and Agricultural Production Trends in Sixteenth Century Anatolia, Review.-Revue detudes interdisciplinaires II, p. 401-436.

93

Le Roy Ladurie, E. (1973): Times of Feast and Times of Famine: A History of the Climate since the Year 1000.-London. Keyder, C.; Tabak, F. (eds.) (1991): Landholding and Commercial Agriculture In the Middle East.-Albany/N.Y. McGowan, B. (1981): Economic Life in Ottoman Europe. Taxation, Trade and Struggle for Land 1600-1800. Cambridge. Nagata, Y. (1976): Some Documents on the Big Farms (Ciftliks) of the Notables in Western Anatolia.-Inst. for the Study of Languages in Asia and Africa. Tokyo. Planhol, X. de (1965): Les Nomades, la Steppe et la Foret en Anatolie.- Geogr. Zeitschr. 53/1-2, p. 101-116. Planhol, X. de (1975): Kulturgeographische Grundlagen der islamischen Geschichte.-(translated from french by H. Halm.-Orig. title: Les fondements geographiques de lhistoire de lIslam.-Paris 1968). Vakalopoulos, A. E. (1963): Le retraite des populations greques vers les regions eloingees et montagneuse pendant la domination Turque.- Balkan Studies 4, p. 265276, Thessaloniki. Wagstaff, J. M. (1993): The Role of the Eastern Mediterranean for the World Economy.Erdkundl. Wissen 110, p. 327-342. Wallerstein, I.; Decdeli, H.; Kasaba, R. (1987): The Incorporation of the Ottoman Empire into the World Economy.-In: H. Islamoglu-Inan (ed.): The Ottoman Empire and the World economy. p. 88-97, Cambridge. Wilhelmy, H. (1935): Hochbulgarien I: Die lndlichen Siedlungen und die buerliche Wirtschaft.Schr. Geogr. Inst. Kiel IV, Kiel. Tercme: Babr Turna

94

Osmanl Devri Trk Kltr ve Medeniyetinin Temel zellikleri / Prof. Dr. Mehmet Ali nal [s.54-59]
Trakya niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi / Trkye Trk Tarihi ve Kltrnn Genel zellii Kltr, bir millete ait davran ve karakterlere denir. Medeniyet ise, inan ve ahlk nizamdr. Her milletin olaylar karsnda gsterdii tepki farkldr. te en basit anlamyla kltr, toplumun karlat bir olay karsnda sergiledii tavr ve hareket tarzdr. Bir toplumun kltrel hayatn ekillendiren en mhim unsur ise din inanlar ve geleneklerdir. Atadan, dededen kalma davran kalplar olan gelenekler sosyal hayat ynlendiren temel normlardr. Dnya ve eyay alglamakta insann davranlarn tayin eden en nemli faktr de inantr. Trk tarihinin, dier milletlerin tarihine nazaran birbirinden ok farkl corafyalarda cereyan ettii grlr. Bu ynyle Trklere benzeyen baka bir millet bulmak zordur. nk Trkler, Orta Asyada meydana kmlar, fakat orada kalmayarak eski dnyann birok blgesine yaylmlardr. Ana kol, ran zerinden Anadolu, Kafkaslar, Suriye, Msr, Kuzey Afrika ve Avrupaya uzanm; ikinci bir kol Hazar Denizinin kuzeyinden Ukrayna, Balkanlar ve yine Avrupaya inmi; dier bir kol ise Hindistana ulamtr. Birbirinden ok farkl zelliklere sahip lkelere yerleen Trkler, deiik zaman ve meknlarda birok devletler kurmulardr. Trkler, geni bir corafya zerinde srekli hareket halinde olduklar iin, birbirinden ok farkl, deiik toplum ve kltrlerle karlamlardr. Bu kltrlerden pek ok unsur almlar ve o kltrlere de pek ok ey hediye etmilerdir. Bu durum Trk kltrne dinamik bir yap kazandrmtr. Bir toplumun kltr iin en byk iki tehlikeden ilki, baka toplumlarla mnasebette bulunmamak ve kendi ierisine kapanmaktr. Byle bir durumda kltr, dinamizmini, yani kendini yenileme ve retme kabiliyetini kaybeder. Bu yzden dier toplumlarla srekli mnasebet halinde olan toplumlar kltr asndan ansl ve gldrler. Kolay kolay hkim karakterini kaybetmezler. kincisi ise kltrn kayna olan medeniyette bir zlme balamas yani, toplumun inan ve ahlknda bir yozlama meydana gelmesidir. Bu durumda kltr, seme gcn ve kendine has ahengi kaybeder. Belirli bir corafya zerinde kalm, siyas ve asker bakmdan herhangi bir varlk gsterememi ve baka toplumlarla mnasebet kurmam toplumlarn kltrleri yeknesaktr (homojen), saftr, ilenmemitir. Buna karlk, Trkler gibi hareketli bir milletin kltr eitlilik arz eder. Makbul olan da budur. Bir kltr, farkl toplumlarn kltryle temas ettii lde gelime imkn bulur ve glenir. Kltrde saflk, basitlii ve zayfl ifade eder. Kltr srekli bir deiim ve geliim ierisinde olmaldr. Bu da ancak dier kltrlerle kurduu salkl iliki sayesinde mmkn olabilir. Trk kltr bu ynyle son derece dinamiktir. eitli toplumlardan alnan unsurlarla zenginlemi ve glenmitir.

95

Kltrn, an ve kkl bir deiiklik karsnda kalmas onu zaafa uratr ve belirli bir sre de olsa bocalatr. Trk kltr bunu yaam ve tarih boyunca iki byk badire atlatmtr. Bunlardan birincisi, Trklerin Mslman olmalar srasnda yaanmtr. IX. ve XI. yzyllarda Mslman olan Trkler, atalar Mslman olmadklar iin onlarn kltrel deerlerinin ounu terk etmiler, Orta Asyada kullandklar yazy da brakmlardr. Arap harfleri ile Trke eserlerin Anadoluda ortaya k XII. yzyln sonlarnda gerekleebilmitir. Bu, 300 seneden fazla Anadolu Trklerinin kendi dilleri ile yaz yazmadklarn gsterir. Bu durum Trk kltr iin ok zararl olmu, Orta Asyada yzlerce ylda teekkl etmi kltr birikimi yeni nesillere aktarlamam, yazl ve szl kltr unsurlar unutulup gitmitir. Sadece Ouz Destan ve Dede Korkut Hikyeleri gibi Trkler arasnda szl olarak yaayan baz destanlar ancak XV. yzyldan sonra yazya geirilebilmitir. Fakat dinamik yaps sayesinde1 Trk kltr ksa srede bu kesintiyi telafi etmi ve Osmanl Devleti zamannda son derece glenmi, ilenmi ve bir imparatorluk kltr haline gelmitir. Bu dnemde meydana getirilen eserler ve ortaya konulan deerler Trk kltrnn klasiklerini tekil eder. Osmanl devrinde teekkl eden kltr de, btn dier kltrler gibi homojen ve statik olarak kabul edemeyiz. Zamann ve artlarn deimesi ile farkl toplumlarla kurulan mnasebetler erevesinde kltr srekli bir deiim ierisindedir. Bu sebeple XIV. yzyldaki Osmanl kltr ile XIX. yzyldaki arasnda dalar kadar fark vardr. Sosyal deimenin ap btn kltr kapsad iin, statik, yeknesak bir kltrden sz edilemez. Ancak XV. yzyldan XVIII. yzyln ortalarna kadar olan 250-300 yllk dnemde kkl kltr deimeleri yoktur ve kltr kendi tabi seyri ierisinde bir gelime ve deime gstermitir. Trk kltrnn karlat ikinci byk tehlike ise, Bat ile yz yze kaldmz son iki yz yllk dnemde ortaya kmtr. XVII. yzyln sonlarndan itibaren birleik Avrupa karsnda uradmz asker malubiyetler Trk insannda bir ok meydana getirmi, teknolojik ve ekonomik alanda Batnn gerisinde kalmamz bu oku pekitirmitir. Zaman ierisinde Batnn ilim, teknik, askerlik ve siyaset alannda gsterdii stnlk, insanmz sahip olduumuz deerlerden pheye drm ve sonuta kendine ait deerleri inkra gtrmtr. Bunun tabi sonucu olarak Trk kltrne ait unsurlar ihmal ve hatta tahrip edilmitir. Sultan II. Mahmuddan itibaren devlet kurumlarn Batllatrmak iin bir program uygulanmtr. Bu uygulamalarn toplumun kltrnde byk deiiklikler meydana getirdii ve hatta yer yer dejenerasyona uratt bir gerektir. Merhum Mmtaz Turhan bu dneme Zoraki Kltr Deimeleri Dnemi adn vermektedir.2 Osmanl Devri Trk Kltrnn Evreleri Bu noktadan bakldnda Osmanl dnemi Trk kltrnn iki safhada ele alnmas icap eder kanaatindeyiz. Birinci safha kurulutan 1720lere kadar olan devir,

96

kinci safha ise 1720lerden XX. yzyla kadar olan devirdir. Klasik dnem olarak tanmlanan ilk safha da kltrn teekkl ve kemal devri olmak zere ikiye ayrlabilir. Kltrn teekkl ve kemal devrinde Osmanl kltr son derece dinamik ve ahsiyetlidir. Hkim millet olmann salad avantajla da, farkl kltrleri kendi potasnda eriterek, hepsine kendi damgasn vurabilmitir. Bu kltr zenginliinin ierisine Orta Asyadan gelenek halinde intikal eden Trkle ait deerler, slamiyetin Trk milletine kazandrd iman ve kendine gven duygusu ile Trklerin Anadolu ve Rumelide karlat toplumlara ait unsurlar yer almaktadr. XV. yzyln ortalarna doru, Osmanl Devleti klasik yapsn buldu. Fatih Sultan Mehmed, imparatorluu merkez devlet esaslarna gre dzenledi ve bu yap XIX. yzyla kadar ufak tefek deiikliklerle devam etti. Tarihiler, 1453ten sonraki dneme Osmanl Klasik Devri adn vermektedirler. Ancak klasik dnemin ne zaman sona erdii konusunda kesin bir tarih verilememektedir. Bazlar bunu III. Selim, bazlar II. Mahmuda kadar uzatmaktadrlar. Bir ksm da Avrupann tesiriyle kabul edilmi olan Yeni a ve Yakn a gibi blmlemeyi esas alarak klasik dnemi 1789larda sonlandrmaktadrlar. Bizim kanaatimize gre Osmanl klasik dneminin sonu 1720lerde balamaktadr. Tarihilerin Lle Devri diye adlandrdklar dnem, Trk kltr tarihinde mhim bir dnm noktasdr. nk bu tarihten itibaren Osmanl kltr gittike sratlenen bir deiime maruz kalmtr. Osmanl kltrnn temel zelliklerine gemeden evvel, bu kltr meydana getiren Osmanl medeniyetine, yani Osmanl inan ve ahlk nizamna ksaca temas etmek gerekmektedir. Burada uzun uzadya medeniyet ve kltr ayrmna girmek istemiyoruz. nk bu konu olduka etrefil ve uzundur. Medeniyet ve kltr kavramlarnn tanm konusunda bir fikir birlii yoktur. kisini ayn ey sayanlar olduu gibi, ikisi arasnda hibir fark olmad grn paylaanlar da oktur. Bu hususta bizde ilk olarak Ziya Gkalp medeniyet ve kltr (hars) kavramlar zerinde durmu ve medeniyeti kltrn bir sonucu olarak telakki etmi ve medeniyetin ksaca bilim ve teknik ile meydana getirilen eserlerden ibaret olduunu belirtmitir. Bundan baka Ziya Gkalp, medeniyeti insanln ortak mal kabul etmi ve malum olduu zere, Trk milletindenim, slam mmetindenim ve Garp medeniyetindenim, demiti.3 Gnmz bilim ve fikir adamlarndan Ylmaz zakpnar ise tam tersine, medeniyeti bir inan ve ahlk nizam olarak tarif etmekte; medeniyetin kltr meydana getirdiini, yani ona kaynaklk ettiini ileri srmekte ve bu konuda yeni bir teori ortaya atmaktadr.4 Bizce de bu teori, ciddiye alnmas gereken, Osmanl medeniyet ve kltrn izahta azami lde baarl bir grtr. Burada tabii ki, sayn zakpnarn teorisinden uzun uzadya bahsedecek

97

deiliz. Kendisi mezkur grlerini muhtelif kitap ve makalelerinde ilemitir. Sadece burada medeniyeti onun tanmna uyarak, bir inan ve ahlk nizam olarak ele alacamz belirtmek isteriz. Bu noktadan hareketle Osmanl kltrn yaratan medeniyetin temelinde yatan asl unsurun ne olduu hususuna bakmamz gerekmektedir. Zira Osmanl inan ve ahlk nizamn kavramadan, 1450lerden 1700lere kadar bir cihan devleti olmay baarm ve sadece Osmanl corafyas deil, btn Avrupa, Akdeniz ve Asyada siyas, asker ve kltrel adan baat bir rol oynam olan Osmanl medeniyeti vakasn izah edemeyiz. Osmanl Medeniyetinin Dayand Temeller M. Fuad Kprl, Selukler Zamannda Anadoluda Trk Medeniyeti adl aratrmasnda Ularda yaayan Trkmenlerin yaantlar, gelenekleri ve Seluklu merkeziyle olan mnasebetleri zerinde durur.5 Hal savalar dalgas atlatldktan sonra XIII. yzylda Bizans hudut boylar Trkmen beyliklerine emanet edilmitir. Henz Orta Asya karakterini byk lde devam ettiren bu konar-ger Trkmenlerin hayat, Dede Korkut hikayelerinde anlatlan yaant biimine ok benzemektedir. Osmanllar da, XIII. yzyln sonlarnda ortaya kt zaman Seluklu Devletinin bir U Beyi idiler. U Beylerinin temel grevi dmann ni bir saldrsn nlemek ve merkezin emri zerine gerektiinde dmana basknlar yaparak zarar verdirmek eklinde zetlenebilir. Ulardaki hayat ierisinde en dikkati eken nokta gaz ve cihad motifidir. Erturul Gziye bal Kay airetinden gl bir devletin ortaya k konusu zerinde tarihilerce ok durulmutur. Bu sebepsiz deildir. nk Osmanl Beylii, U ve airet geleneklerinden syrlp, topraa bal bir toplum tipini esas alan, merkez bir devlete dnm gerekletirebilmitir. Anadoludaki dier beylikler de XV. yzyla kadar mevcudiyetlerini srdrdkleri halde bu konuda baarl olamamlar, airet karakterli yapdan bir trl kurtulamamlardr. Kurulu dnemine ait kaynaklar zerinde yaplan tetkikler, Osmanl Devletinin kurucularnn son derece dindar insanlar olduunu gstermektedir. Akpaazde, Osmanl Devletini kuranlar arasnda sayd drt unsurdan ikisi Ahiyn- Rum ve Abdaln- Rumdur.6 Osman Gzinin, eyh Edebalinin tekkesinde grd rya ve Kurana kar duyduu hrmet ile onu takip eden Orhan, I. Murad ve dier Osmanl hkmdarlarnn eyh, mderris, dervi gibi lim ve mutasavvflara kar gsterdikleri izzet ve ihtiram Osmanl medeniyetinin karakteri konusunda bir fikir vermektedir. Bazlarnn zannettii gibi, Osmanl hkmdarlar siyaseten byle davranyor deildirler. Bu konuda son derece samimidirler. Nitekim Enderun ve Haremdeki eitimin esas da dine dayanmaktadr. Osmanl ehzadelerinin eitiminde de din en nemli yeri igal etmektedir.

98

Gerek devlet hayatnda ve gerekse sosyal hayatta dindrlk en mhim haslettir. Bir greve tayin edilecek kiide aranan zellikten en bataki dindrlk, sonrakiler ehl-i vukf ve srat- mstakim zere olmaktr. Bir gre gre Osmanl Devletinin temel ve resm ideolojisi slamiyettir. Bu ideoloji, slamn ehl-i snnet vel-cemat yorumuna dayanmaktadr.7 Osmanl Devlet adamlar da devletlerini bir slam Devleti olarak gryorlard. Nitekim Osmanl kaynaklarnda padiah iin birok yerde slam Padiah denilmektedir. slam inan ve telakkisi o derece gldr ki, slam kaynakl olmayan Orta Asyadan gelen birok rf ve det yannda, vergi hukukuna ait Bizans, Sasan kalnts birok unsurun da zamanla slamiletirildii grlmektedir.8 Fetihler iin motivasyonu salayan temel unsur da slamn gaz ve cihad anlay olmutur. Osmanl Devletini kuranlarn kimliine baklacak olursa slam unsurun ne derecede ar bast grlebilir. Bir ksm Seluklu brokrasisine mensup, bir ksm ahi, eyh, abdal vs. olan bu insanlarn ortak yn, nizm- lem lksne inanm, il-y kelimetullah, yani Allahn annn ycelmesi urunda kendi benliini yok etmi idealist insanlar olmalardr. te Osmanl medeniyetinin temelinde yatan esas unsur, gl bir iman, salam bir inan ve ahlk nizamdr. Ahlk anlaynn esas Hz. Peygamberin gzel ahlkdr. Hz. Peygamberin hareket, tavr, davran ve szleri her Mslman iin bir rnek tekil etmitir. Ayrca slam inan ve iman Trk insanna kendine gven duygusu vermi, slamn dndaki hibir unsura kymet atfedilmemitir. Osmanl Beyliinin byk bir devlet olarak ortaya kmasn ve kurumlamasn salayanlar ise Seluklu devlet adamlardr. Kaynaklarda bunlardan bahsedilmektedir.9 Osmanl Medeniyetinin zellii: Tevazu, Tesamuh ve Vakar Orta Asyadan beri yaayp gelen gelenekler, fethedilen corafyada karlalan unsurlar bu slam pota ierisinde eriyerek Osmanl kltrn meydana getirmitir. Muhakkak ki, bu kltrn ierisinde, imparatorluk corafyas ierisindeki toplumlarn her birinden bir unsur bulunmaktadr.10 Fakat bu unsurlar kaynatrp, imtizac gerekletiren Trkn kendine has karakter ve vasflar ile slamn kazandrd tesamuh, tevazu ve vakrdr. Ayrca Osmanl kavramnn siyas ve asker mnsndan baka, vakur, hamiyetli, salabetli, ecaatli, mrvvetli, cmert, merhametli, semahatli, ferasetli, faziletli, celadetli, nezaketli, erefli ve haysiyetli bir insan tipini ifade eden Osmanl adam ya da Osmanl kadn gibi sfat haline gelmesi Osmanl kltrnn temel zellikleri arasndadr. Ksacas Osmanl insan bu dnyay fni bulan, fni bulduu iin de ona metelik vermeyen, serzd ve kimseye minnet etmeyen bir zellie sahiptir. Bunu XVI. yzyln byk airi Bknin:

99

Fermn- aka cn iledir inkydmz Hkm-i kazya zerre kadar yok indmz Ba emezz edniye dny-y dn in Allahadr tevekklmz, itimdmz adl iirinde buluruz. Keza ayn yzylda bir Osmanl sipahisi klcnn zerine: Ey gnl bir can in her cana minnet eyleme zzet-i dnya in sultana minnet eyleme, diye bir beyit yazdrmtr ki, Osmanl insann ifade etmesi bakmndan dikkat ekicidir. Tesamuha gelince; medeniyetler iin l olarak alnabilecek temel bir tavr, o medeniyeti kuran toplumun kendine benzemeyenlere kar olan yaklamdr. Bu mnda Osmanl idaresinin temel prensibinin her toplumun inan ve deerlerine sayg gstermek ve devlet dzenine zarar vermedii mddete diledikleri gibi rf ve detlerini yaamalar konusunda msamaha gstermek olduu grlr. Osmanl Devleti slamiyeti bir ideoloji olarak benimsemise de ehl-i kitap sayd zmrelerin din ve diyanetlerini srdrmeleri hususunda son derece hogrl davranmtr. Bu hogr bugn iin bir anlam ifade etmeyebilir ancak mezhep farkllklarna bile tahamml edilemeyen ve Engizisyon Mahkemelerinin hkm srd ayn dnemdeki Avrupa gz nne alnrsa nemi ortaya kar. Geri Osmanl idaresinin ilere kar her zaman pek hogrl davranmad ileri srlebilir. Fakat bu da daha ok Safevlerle siyasi ve askeri ilikilerin gerginletii dnemlerde ortaya kan arz bir durumdur. Osmanl tavr ve vakarnn kayna ise eskilerin salabet-i diniyye dedikleri iman peklii ve kendine gven duygusudur. Vakar, XVII. yzyl sonlarna kadar srekli zafer haberleri almaya alm, geni bir corafya zerinde hkm srmenin insan zerinde meydana getirdii marurluk duygusuna kaplmaktan korkan Osmanl insannn gelitirdii bir tavrdr. Padiah- Cihan denilen Osmanl padiahlarnn Cuma Selaml trenlerinde bir tabur askere marur olma padiahm senden byk Allah var! diye bartmalarnn sebebi budur. Osmanl Kltr retim Merkezleri Osmanl dneminde kltrn en bata gelen retim merkezleri saray ve konaklardr. Buralarda, sanat ve bilim alannda en nde gelen isimler toplanm olduundan kltr faaliyetleri konusunda halka nclk edilen yerler olmutur. Padiah, vezir, paa ve beylerin rtbeleriyle mtenasip byklkteki saray ve konaklarnda ilim ve sanat adamlar himaye edilmitir. Bu sebeple yemek

100

kltr, gzel konuma, iir, musiki vs. alannda saray ve konaklar bulunduklar evreyi etkilemilerdir. Kul sistemi ierisinde yetien ve taraya suba, sancakbeyi, beylerbeyi, kad, mfti vs. olarak atanan devlet adamlar da vazifeli olarak gittikleri yerlerde stanbuldaki sarayn daha kk aptaki benzerini kurarak Osmanl kltrnn retilmesinde ve btn imparatorluk corafyasna yaylmasnda mhim bir rol oynamlar, gittikleri yerlerdeki toplumlar etkilemilerdir.11 Saray ve konaklarda retilen Osmanl kltr tabiatyla ehirlidir, ehir kltrdr. Bu meyanda stanbul ,kozmopolit yaps ile geni Osmanl corafyasnn her yresinden birok unsuru bnyesinde toplamtr. stanbulda, Kuzey Afrikadan, Kafkaslardan, Balkanlardan, Orta Avrupadan ksacas en cra eyalet ve blgelerden farkl etnik kkenlere ve inanlara mensup gruplar bulunduu gibi, ticaret, elilik vs. amalarla Osmanl hudutlar haricinde kalan ran ve Hindistan gibi Dou lkelerinden gelmi heyetlere de sk rastlanrd. Btn bu deiik ve farkl unsurlarn stanbulun kltr zerinde tesiri olduu gibi, bu gruplarn da stanbul kltrnden yani merkezi Osmanl kltrnden etkilenmeleri sz konusu idi. stanbulun idare merkezi olmas itibariyle ynetim, askerlik, tren, elence kltr ve gnlk yaant ile ilgili det ve gelenekleri, bu gruplarca uzak eyalet ve lkelere tanmakta idi. Bunlarn banda Osmanl nezaket ve inceliinin, mtehakkim diplomatik lisann, nktedanln, otoriter tavrn model olarak alnd bilinmektedir. Bunlarn dnda medrese ve tekkenin kltr retiminde ve toplum kesimine yaylmasnda mhim yeri olduunu da belirtmek icap eder. Bilhassa tasavvuf slamnn halk arasndaki medreseyi glgede brakan nfuz ve itibar zikredilmeye deerdir. Yukarda bahsettiimiz tevazunun en nemli kaynaklarndan birisi de tasavvuftur. Osmanl Kltrnn Tesirleri Her devlet ve medeniyet kendisinden nceki medeniyetlerin kltrel mirasndan istifade eder. Messeseler ve tekilat yaps ok defa rnek alnr. Fakat bu durum, herhangi bir messesenin aynen alnmas, yani taklit mnsna gelmez. Taklit baka, mteessiriyet (etkilenme) bakadr. Etkilenmede orijinallii kaybetmek sz konusu deildir. Taklitte ise uur ve irade kaybolmu demektir. Dolaysyla taklit, bir toplumun ruhunu ve sanat zevkini yanstamaz.12 Osmanl Devleti de kendisinden nceki Seluklu, Bizans, Abbas ve lhanl devletlerinden birtakm kurumlar iktibas etmitir. Fakat bunlarn Osmanl devrinde kazandklar mahiyet ve fonksiyon tamamen farkl bir ekilde tezahr etmitir. nk klsik dnemde Osmanl medeniyeti kendi ahsiyetini mdriktir ve kltr kendini yenileme kabiliyetine sahiptir. Ayrca Osmanl medeniyetinin zellii, sadece uzun bir dnemi kapsamas deildir. Hakim olduu corafya zerindeki toplumlar zerinde brakt muazzam tesirlerdir. Bazlar Giritteki Rumun, Yemendeki Arabn, Kuzey Afrikadaki Berberinin Osmanl ile ne alakas var diyorlar. Byle

101

sakat bir tarih anlay esasen bilgi eksikliinden ve Osmanl devri kltrnn zelliklerini kavrayamamaktan ileri gelmektedir. Orta Avrupadan Yemene, Afrika ilerinden Ukrayna bozkrlarna kadar olan geni Osmanl corafyas ierisinde hibir toplum yoktur ki, Osmanl kltrnn herhangi bir unsurundan etkilenmemi olsun. Bu corafya ierisindeki toplumlar hi Trke bilmese ve Mslman olmasa bile, kimisi Osmanl lisanndan, kimisi Osmanl nezaket ve zarafetinden, kimisi devlet idare etme kabiliyetinden, kimisi asker disiplininden, kimisi yemek kltrnden, kimisi oturup kalkma dbndan, kimisi Trk musikisinden,13 kimisi mimarisinden, kimisi giyim kuamndan, kimisi Osmanl vakrndan yle veya byle etkilenmitir. Osmanl Devletinin bir dnya devleti haline gelmesi ve asker ve siyas gc elinde tutuyor olmas iletiim vastalarnn bugnk kadar gelimemi olduu bir ada, Osmanl dndaki toplumlara bile belli llerle de olsa tesir etmitir. Osmanl Medeniyetinde Sarslma XVI. yzyln sonlarnda devlet, gcnn zirvesine ulam, Osmanl medeniyeti en parlak an yaamt. Bu yzyln sonlarndan itibaren Osmanl medeniyeti gemite birok medeniyetin bana gelmi bir kaderi yaamaya balad ve kendi ierisine kapanmaya yz tuttu. Dnya ticaretinin Akdenizden okyanuslara kaymas, Amerika gibi yeni ktalarn maddi kaynaklarnn Avrupallar tarafndan istismar edilmesi ve bu sayede sermaye birikimi salayp, Rnesans ve reform hareketleri ile bilim ve teknolojide nemli merhaleler kat etmesi gibi gelimelere yabanc kald. Osmanl, kefere-i fecere, kffr- hksar gibi sfatlarla hakir grd, sava meydanlarnda yendii, ahlk ve fazilete kendisinden ok geri olan Batlnn ilim ve hikmette o derece ileri gidebileceine ihtimal vermiyordu. XVII. yzyln sonlarnda girdii ve btn Avrupa devletlerine kar giritii sava kaybedince Osmanl ok oldu. XVIII. yzylda bir dizi sava daha yaplarak ok atlatlmaya, Karlofa Antlamasyla kaybedilen topraklar geri alnmaya alld. Avrupalnn kazanmas tesadf eseri zannediliyordu. Fakat bu defa da muvaffak olunamaynca o zaman bir eylerin deitii anlald ve Baty tanmak iin harekete geildi. Sefirler gnderilerek Avrupadaki deime ve gelimeler renilmeye alld ancak bu ite de muvaffak olunamad. Giden btn sefirler Batnn d grnnn etkisinde kaldlar. Baty, Bat yapan deerleri kavrayamadlar. Fransaya giden ilk elimiz Yirmisekiz Mehmed elebi, bugn elimizde olan sefaretnmesinde Fransa Kralnn saraylarn dan, bahelerinden, caddelerinin geniliinden; Fransz rf ve detlerinden ve katld davetlerden bahsedip durmaktadr. Onu takip eden sefirler de ayn gzlemlerle dndler. Birou Avrupa ordu dzeninin, silahlarnn ve donanmnn alnmas halinde meselenin hallolacan dnyordu. Oysa Batnn asker alandaki stnl, silah sanayi ve teknolojisi birer sonutu. Bu sonular meydana getiren gelimenin arkasnda teorik alanda Rnesans dneminden beri sregelen disiplinli ve byk bir gayretin rn olan ilm aratrma ve almalar neticesinde ortaya km bilgi birikimi

102

yatyordu. Dolaysyla Batnn sahip olduu bu bilgi birikimini iktibas etmeden ve bunu gelitirmek iin bir aratrmac bilim adam snf yetitirmeden problemin zm mmkn deildi. Gel gr ki, btn reformcular, Batnn kltrel deerleri ile teknolojik rnlerini almaya altlar. Teknolojik rnler ise olduka pahalyd ve ksa zamanda demode oluyorlard. XVIII. yzyl, Osmanl medeniyet ve kltr iin bir dnm noktas oldu. Osmanl insan kendine gven duygusunu kaybetti. Sahip olduu deerlerden phelenmeye balad. Medeniyet, kendi asl izgisini, sentez ve retim kabiliyetini kaybetti. nan ve ahlk nizm asndan tamamen farkl ve taban tabana zt bir medeniyetin madd plandaki stnl Trk kltrn bir bocalamaya itti. Trk insan, ahsiyetini ve kendine has tavr ve karakterini yitirdi. Ne yapacan bilemez hale dt. Baty kr krne bir taklit balad. Bylece Osmanl medeniyeti kendine zg ahengi ve seme gcn kaybetti.14 Sultan III. Selim, II. Mahmud, Tanzimatlar ve Merutiyetiler birok reformlar yapmaya altlar. Fakat bunlar iyi dnlm ve aratrlm teebbsler deildi. Ayrca Bat kltrnn halka zorla kabul ettirilmeye allmas bir fayda salamad. Avrupay tanmak ve ilim tahsil etmek iin Avrupaya birok talebe gnderildi. Fakat ou paazde olan bu grup da Avrupa kltrnn lkemize tanmasndan baka bir hizmette bulunmadlar. Ancak bu sayede Batnn kltrel deerlerini benimsemi bir aydn snf yetimiti ve bunlar meselenin zmn Avrupann rejimini almakta gryorlard. Bunu da yaptlar fakat sonu yine hsran oldu. Trk aydn mthi bir ekilcilie sapmt. Bu ekilcilik insann grnnden tutun da, yaanlan evrenin fizik yapsna kadar her eye temil edilebilir. Sultan II. Mahmud, sark yerine fes, alvar ve dier klasik kyafetler yerine ceket, pantolon giyilmesi halinde Batl olunacan zannediyordu. Sultan Abdlmecid ve Aziz zamanlarnda ise Avrupa tarznda saraylar yaplarak kalknacamz ve modernleeceimiz zannna kaplnd.15 Malum, kltr bir davran ve tavr olarak da tanmlanmaktadr. Bu tanmdan hareket edecek olursak, adna ister modernleme, ister Batllama, ister adalama, ne dersek diyelim, XVIII. yzyldan itibaren Trkn Osmanl klasik devrindeki karakterinde kkl deiiklikler meydana gelmitir. nk klasik dnem Osmanl toplum ve insan hakknda bilgi veren kaynaklardaki Trk insan ile XIX. ve XX. yzyldaki Trk insan arasnda tavr, karakter, ahlk ve fazilet bakmndan byk farkllklar mevcuttur. Bu cihetlerden Osmanl dnemi kltrnn genel zellikleri konusunda kesin sonulara ulamak iin daha pek ve esasl almalarn yaplmas gerekmektedir, kanaatindeyiz. 1 Trk kltrnn dinamik yaps, Trklerin slamiyete geerken hakim millet olmasndan

kaynaklanmaktadr. Karahanllar zamannda kitleler halinde Mslmanl kabul ettikleri zaman devlet sahibi konumundaydlar. Keza Seluklu Devleti kurulduu sralarda da Trklerin slamiyete geii devam ediyordu. Trkler slamiyete getikleri srada baka bir devletin tebas olmu olsalard o

103

medeniyetin ierisinde kaybolup gidecekleri, ad ve sanlarnn dahi kalmayaca ve dolaysyla Trk tarihinin ok farkl ekillerde tezahr edecei muhakkakt. 2 3 Mmtaz Turhan, Kltr Deimeleri, stanbul 1987. Bu konuda Z. Gkalpin Trkln Esaslar ve Trklemek, slamlamak ve

Muasrlamak, adl eserlerine baklabilir. 4 Ylmaz zakpnar, Kltr ve Medeniyet Anlaylar ve Bir medeniyet Teorisi, stanbul

1997; ayn yazar, Batllama Meselesi ve Mmtaz Turhan, stanbul 1997. 5 M. Fuad Kprl, Selukler Zamannda Anadoluda Trk Medeniyeti, Mill Tetebbular

Mecmuas, c. 2, say 5, (1331), s. 193-232. 6 7 Bu konuda bkz. M. Fuad Kprl, Osmanl mparatorluunun Kuruluu, stanbul 1972. Bu hususta bkz. A. Yaar Ocak, Osmanl Toplumunda Zndklar ve Mlhidler, stanbul

1998, s. 71 vd. 8 9 Bu konuda bkz. mer Ltfi Barkan, Kanunnme, slam Ansiklopedisi (A), c. VI, s. 191. . Hakk Uzunarl, andarl Vezir Ailesi, Ankara 1974, s. 12. Cenderel Kara Halil ve

Karaman Trk Rstem bu ikisi ol zamanda ulular ve limler idi Anlardan iler hisap ve defter bilmezlerdi, heman kim onlar Osman beyleri yanna geldiler defteri ve hesab onlar iin telif ettiler. 10 Ancak bu haric unsurlar birer malzeme olarak deerlendirmek gerekir. Bunlarn Trk

kltr hayatndaki rol son derece snrl kalmtr. nk gavur denilen bu toplumlara kar Trkler psikolojik bir stnlk duygusu ierisinde olduklar gibi, din farkll dolaysyla gavura benzemek gibi bir zillete dmek korkusu yznden yerli toplumlarn kltrel hayat Trkler iin bir rnek tekil etmemitir. Bilakis hakim millet olmann salad avantajlar sebebiyle Trk toplum hayat onlar iin rnek tekil etmi ve kyafet bata olmak zere toplum hayatyla ilgili olarak konulan baz tahditlere ramen taklid yoluna gidilmitir. Bu sebeple yerli ahali ile kltrel olarak tam bir kaynama meydana gelmemi, temas etmeden ve yanyana yaamak sz konusu olmutur. Bkz. Ahmet Gner Sayar, Osmanl ktisat Dncesinin adalamas, stanbul 2000, s. 98-99. 11 Sarayn Osmanl kltr retimindeki yeri iin bkz. Mehmet Ali nal, Osmanl Messeseleri

Tarihi, Isparta 1998, s. 23 vd. 12 13 Y. zakpnar, bkz. yukarda zikredilen eserleri. Trk muskisinin Osmanl corafyas ve buna komu olan corafya zerindeki tesirleri iin

bkz. Hseyin Sadettin Arel, Trk Muskisi Kimindir?, stanbul 1969.

104

14 15

zakpnar, Batllama Meselesi ve Mmtaz Turhan, stanbul 1997. Bu dnemi Mmtaz Turhan, Zoraki Kltr deimeleri dnemi olarak nitelemektedir, bkz.

Kltr Deimeleri, stanbul 1987.

105

Grlmeyen Osmanl: Ge Ortaa ve Modern Dnemlerde Akdeniz Tarihinin Kayp Devleti / Prof. Dr. Kate Fleet [s.60-65]
Cambrdge niversitesi Newham College (SCOS) / ngiltere Kuzeydou Trkiyenin siyasi corafyas uygarlklarn arkeolojik bir zaman izgisi gibi okunur: Hititler, Frigyallar, Asurlular, Farslar, Yunanllar, Romallar, Bizansllar, Seluklu Trkleri, Moollar ve dierleri.1 Bu dierleri, Osmanl dnyasn kendileri iin ok az neme sahip gren veya byle bir nemin mevzu bahis dahi olmad birok ngiliz ve Amerikal Avrupa veya Akdeniz tarihisi, arasnda yaygn olan genel tutumu nazike simgeler. O yle bir dnyadr ki inkar edilir veya eer gnderme yaplr ise gndermeye yanllar elik edebilir, nk Osmanl dnyas hakknda bir yanl, Avrupa veya Klasik dnya hakkndaki bir yanln kabul edilemeyecei ekilde dahi kabul edilebilir. En son ve hacimli almalarnda, Peregrine Horden ve Nicholas Purcell haccn sadece dini sebeplerden dolay yerine getirilmediini aklarken, bir deyim alntlarlar: hem ziyaret hem ticaret.2 Bunlar gibi akademisyenler arasnda acaba Antik Yunandan bir deyimi yanl olarak alntlanp sonra da buna Latince demek kabul edilebilir miydi? Penguin Classic History serisinden 2000 ylnda tekrar yaynlanan bir Akdeniz tarihinde Osmanl mparatorluu okuyucuya aklanr. Buna gre Osmanl Trkleri Araplardan farkllk gstermitir. yle ki Araplar uygarlklarnn ounu Farslardan alp ve sonra da kendi katklarn yapmken Trk sadece kendine yarayacak kadarn zmsemi ve ok az katkda bulunmutur. Onun imparatorluu anlay olarak ilkeldi ve en byk sultanlar ve onlarn en sekin nazrlar bile hibir gerek hkmet ekli fikrine sahip olmam grnr. Trkler mizah duygusu ve cesurca dvme yetenei gibi baz pozitif zelliklere sahip olmalarna ramen Kalben, emperyal bir g olarak gnlerinin sonuna kadar, Asyal gebe bir rk olarak kaldlar. Kalben gebe Trk Avrupaya tamamen yabanc idi.3 Basit bir saduyu bile, kiiyi, 600 yl yaam ve en parlak dneminde ana bir askeri ve ekonomik g olarak merkezi Avrupadan Orta Douya ve Kuzey Afrika ilerine kadar uzanm bir imparatorluk hakknda hibir hkmet ekli fikrine sahip olmamtr gibi bir yargnn geerliliini sorgulamaya yneltebilir. Ayn ekilde, Horden ve Purcell tarafndan Osmanl mparatorluunun kontrol veya etki alan baz Akdeniz kylarna kadar uzanan, fakat ekim merkezi Akdeniz blgesi iinde olmayan imparatorluklar veya devletlerden biri olarak betimlenmesi artc grnr.4 yle ise Osmanl Devleti bir Akdeniz gc deil miydi? Corafi adan, Osmanl Devleti, fiziksel olarak bir Akdeniz devletiydi. 1300 civarnda ortaya kan Osmanllar 14. yzyl ortasnda hzl bir ekilde Avrupaya geerek ve I. Murad zamannda sratle Balkanlara ilerleyerek genilediler. I. Beyazd zamannda Balkanlara olan ilerleme gneyde Arnavutluk, Epirus ve Gney Yunanistana doru hareket eden Osmanl gleriyle devam etti. 15.

106

yzylda Akdeniz blgesindeki Osmanl fetihleri 1430da Selanik, 1453te stanbul, 1459da Mora ve 1462de nebahty kapsad. Takip eden yzylda Suriye ve Msr, srasyla 1516 ve 1517de, Rodos 1522de, Trablusgarb 1551de, Kbrs 1571 ve Tunus 1574te dt. Malta 1565te muhasara edildi. Sultan Sleyman zamannda Osmanl donanmas Bat Akdenizde baarl bir ekilde savat. 1571de nebahtda Osmanllara kar kazanlan nl zafer ezici bir zafer deildi; Osmanl filosu takip eden yl iinde tekrar ina edildi. Akdenizdeki bu Osmanl varlnn aka bir donanma gerektirmesine ramen, Osmanl Devleti genellikle bir deniz gc olarak saylmaz. Bir deniz gc olmasna karlk, Osmanl mparatorluu grnte denize ilgi duymamtr. Osmanllarn bu imaj, Palmira Brummettin yakn bir zamanda yaynlanan makalesinde tartlmtr.6 Aratrmac bu makalede, Osmanllarn sadece denize ilgisi olmayan karasal bir askeri g olarak tanmland, onlarn deniz gcnn ksa mrl bir tesadf sayld, Osmanl deniz seferlerinin sadece bir eit cihat olarak dnld ve Osmanllarn bir deniz gc olmak iin gerekli teknolojiyi asla uyarlayamam ya da gelitirememi olarak algland paradigmaya kar gelir. Brummett, sonu olarak, akademisyenlerin Osmanl devletini -ki bu devlet iin deniz seferleri hibir ekilde sadece cihat dncesiyle motive edilmemi ve deniz gc Osmanl kara gcnn evriminde nemli olmutur- bir deniz gc olarak dnmeleri gerektiini savunur. Ksaca Osmanl Devleti deniz kltrne dorudan katlmcyd.6 Balangcndan beri yaam, devletin iki yasasn ayran denizi gemek zerine kurulan bir devlet olan Osmanllarn donanmaya sahip olmas artc olamaz. Gerekte Osmanllarn erken dnemden itibaren deniz gcne sahip olduklar tartlamaz.7 I. Murad8 ve halefi I. Beyazd donanmaya sahiptiler. I. Beyazd, Bizansl tarihi Dukasa gre, Eriboz, Sakz ve Siklat adalarna bir filo gndermiti.9 Beyazdn 1392de Venedik senatosunu endielendirecek bir donanma hazrlad bilinmektedir.10 1400de Venedik bir kere daha Beyazdn deniz sava hazrlklarna endieli bir ilgi duymutur.11 Timura eli olan Aragon Ruy Gonzalez de Clavijo 1402 ylnda stanbul yolunda grd Osmanl donanmasna gnderme yapar.12 Beyazd bir deniz istasyonu, istihkam ve kule ina ederek Gelibolu Limann glendirmi ve bu yolla kendi donanmasn korumak istemitir.13 Beyazdin olu Sleyman 40 gemi ve kalyondan oluan donanmasn, byk bir garnizona sahip, iyi korunan bir kalesi bulunan Geliboluda muhafaza etmitir.14 Gelibolunun Osmanl donanmas iin bir s olarak byk stratejik nemi vardr. Eer Osmanllar Geliboluyu kaybetselerdi, Avrupadaki btn fetihlerini de kaybedeceklerdi. Bu nem Osmanllar Geliboluda, Anadolu topraklarndan Avrupa topraklarna ksa srede g sevk edebiliyorlard, yorumunu yapan Ruy Gonzales de Clavijo tarafndan da vurgulanmtr.15 Dukasn, Mustafa ve II. Murad arasndaki sivil sava srasnda Osmanl kumandan olan Beyazddan aktardna gre, Osmanllar iin Gelibolu hem Dou ile Bat ve hem de Ege ile Karadeniz iin anahtard.16

107

I. Mehmed, Amiral al Bey kumandas altnda Naka Dkne kar bir filo hazrlad. Filo Gelibolu yaknlarnda bir zincirin halkalar gibi dizilmi olarak hareket eden gemileri grerek hzla saldrya geen Venedikliler tarafndan ciddi bir ekilde yenilgiye uratld. Yirmi yedi tane Osmanl gemisi ele geirildi ve mrettabat arasndaki Trklerin asld Bozcaadaya gtrld. Dukas Btn adann zerinde, stnde zm salkmlarnn asl durduu asmalar gibi daraalar dorusu grlecek bir manzarayd der.17 Osmanl deniz gleri, hem Dukas18 hem de muhasarada hazr bulunan Nicolo Barbaronun19 bildirdiine gre, stanbulun en son muhasarasnda yer aldlar. Nicola Sagundinonun, stanbulun dnden sonra hazrlad raporda ifade ettii gibi Osmanllar aka deniz deneyimine sahiptiler.20 Akdenizdeki dzenli deniz gcnden balca Trkler korsan olarak da etkindiler. Trklerin Bat Anadolu kylarnda yamalar, hem adalarda hem de denizde Latinler iin srekli bir korku kaynayd. Enverinin Dsturnamesinde betimledii Aydnolu Umur Beyin istismarlar, Ege evresinde birok deniz saldrs ve John Kantakuzenosun Bizans mparatoru V. John Palaeologosa kar deniz desteini ierir.21 Girit ile Aydn ve Mentee Beylikleri arasnda yaplan antlamalarda Trk gemilerini ilgilendiren hkmlerin skl da Trklerin denizle ilgili faaliyetlerinin derecesini gsterir.22 Hem Cenova hem de Venedik, Trk korsanlaryla yakndan ilgiliydi ve Dou Akdenizdeki Trk gemilerinin hareketlerini iyi takip ediyorlard.23 Tehlikeli olsa da, korsanln ok krl bir faaliyet olduu aktr. Bir Yunan tccar olan Manuel Calogenitiye gre birok Trk iin denizde apulculuk etmek, ykselen Timur tehlikesine kar gelmekten ok daha cazipti.24 Erken dnem Osmanl tarihini bulandrmaya hizmet eden dier bir pein hkm ise birok akademisyen arasnda yaygn olan Osmanllarn ekonomik bir bilince sahip olmadklar grdr. Osmanl tarihine ska uyarlanan Avrupa merkezli bu yaklam, Palmira Brummettin deyimini kullanrsak, Osmanllar zihnen kapasitesizletirmekte, onlarn ekonomik oyuncu olarak aratrlmasn yararsz grmektedir.25 Palmira Brummet, 16. yzyl Osmanl tarihini yeniden deerlendirir; ikna edici bir ekilde Osmanl Devletinin bu dnemde sadece tepkisel bir varlk olduu fikrine kar gelir ve Osmanlnn ticaret politikasn bilmez ve ilgilenmezlerdi (did not know and did not care) modeli olarak gren anlaya kar kar ve Osmanllara Akdeniz sahnesinde merkezi bir rol vererek Osmanl Devletinin 16. yzyldaki dnya dzeninin bir paras olduunu savunur.26 Bu ekil bir deerlendirme erken dnem Osmanl tarihi iin ne derece uygulanabilir ve Trkler, zellikle de Osmanllar Akdeniz sahnesinde nasl bir ekonomik nemi olan oyunculard? Aka anlalabilecei gibi Trkler kendi kontrolleri altndaki topraklarda Latin tccarlar iin ok ekici ve kazanl ticari bir frsat oluturdu. Trk topraklar, Batya Avrupa kuma endstrisi iin gerekli olan ap, 14 ve 15. yzyllarda Akdeniz zerinden geerek Dou ve Bat arasnda ticareti yaplan bir dier

108

ana mal olan hububat ve Akdeniz dnyasndaki ekonomik faaliyet iin yaamsal bir mal olan kle gibi ok ihtiya duyulan mallar salad.27 Trk topra sadece bir ihra pazar deildi, ayn zamanda bir ithal pazar olarak hayli frsatlar sundu: Avrupann en nemli ihra mallarndan olan ilenmi kuma; camlet, tela, Lombardy, Narbonne, Perpignon ve Toulous bezleri, Floransann boyanm ynleri Challons bezleri, fstk yeili, zmrt yeili, al, gk mavisi, trkuaz ve sar kumalar, panni gentili, tafta ve beyaz damasko, bunlarn hepsi Theologos, Antalya, Edirne, Samsun, Sinop ve kuma ticaretinin ana merkezlerinden biri olan Bursa gibi Trk pazarlarnda grlmtr.28 Latin tccarlar sadece Trk pazarlarna gelip gitmediler, 14. yzyln bandan itibaren bu topraklarda yaadlar. Sylendiine gre 1311 yl civarnda Menteede etkin olan 250 Rodoslu tccar vard29 ve Venedikli tccarlara bahedilen evlerin, bir kilisenin ve ticari faaliyetlerini devam ettirmeleri iin bir arazinin bulunduu Mentee ve Aydnda, 14. yzyln ilk yarsndan itibaren Venedik konsolosluklar kuruldu.30 II. Murad ve II. Mehmed maiyetinde yaayan Cenoval Jacopo di Promontorio ile Edirne ve Bursa gibi ana ticaret merkezlerinde oturan tccarlar gibi Latinler Osmanl maiyetinde ikamet ettiler.31 Osmanllar sadece Latin tacirlerini topraklarna kabul eden pasif ekonomik oyuncular deillerdi; tam tersine ekonomik manada etkin oyunculard. Osmanllar kendi ekonomik potansiyellerinin kesin olarak farkndaydlar ve bir lde de ticaret yollar onlarn ticari ilerlemelerine sebep oldu. Gerekte bu yollar kontrol etme arzusu, Huri slamolu-nan ve alar Keydere gre byk lde Osmanlnn karasal genileme modelini belirledi.32 I. Murad akca 1381de Ktahyann ilhakndan sonra ap ihracatna snrlamalar uygulayarak ap piyasasn kontrol etme yolunu aram grnr. Venedikliler birka yl sonra Osmanl lkesinden kaya apn ykleme ve ihra etme hrriyetini salamak ve I. Murad tarafndan belirlenen ap fiyatnda indirim elde etmek iin uratlar.33 Muradn olu ve halefi olan Beyazd hububat ihracatna snrlamalar getirdi34 ve 1390 ylnda hububat ihracatn durdurdu.35 Aydn emiri ve Venedikliler arasndaki mzakerelerden anlalaca gibi 1400 ylnda at ve kereste ticaretinde olduu gibi hububat ihracatnda da bir snrlama yrrlkteydi.36 Osmanllarn kendi topraklar dahilinde piyasalar ynlendirmeye teebbs etmek ve sahip olduklar byle byk bir pazarn onlara verdii ekonomik kudreti kullanmak yoluyla 14 ve 15. yzyln balarnda ekonomik olarak etkin olduklar iddia edilebilecekken ayn zamanda kendi topraklar dnda Osmanlnn ekonomik etkinlii hakknda bir delil bulunabilir mi? Bu sorunun cevabnn evet olduu grnr, fakat bu evet, kaynak eksiklii dolaysyla, zorunlu olarak biraz zayftr. Buna ramen imdiye kadar sahip olduumuz veriler Trk lkesi dndaki Trklerin ekonomik olarak etkin olduklarn iaret eder. Mentee, Venedik ve Aydn ile Venedik arasnda imzalanan baz antlamalarn ierdii hkmlere gre herhangi bir tarafn antlamay bozmaya karar vermesi halinde tccarlarn, imdi

109

dman topra haline gelen lkeyi mallaryla birlikte terk etmelerini salamak iin bir veya iki aylk bir mhlet tannr.37 Bu hkmlerin sadece usulen konduu ve bunlarn Latin topraklarnda Trk tccarlarnn olduunu iaret etmesini gerektirmedii iddia edilebilir. Ancak Ceneviz hkmeti, 1356 ylnda, Orhann Peradaki temsilcilerine vergi muafiyeti tanmtr.38 Ayrca I. Murad ve Cenevizler arasndaki 1387 antlamas I. Muradn Trk tebaasna stanbuldaki Ceneviz blgesi olan Peraya getirilen ya da oradan gtrlen ya da Perada satlan mallar iin salanan vergi imtiyazlarna ve Perada ticaret yaparken fazla vergilendirilen Muradn temsilcilerine bu fazlalklarn geri verilmesine dair hkmler ierir.39 Peradaki Trk varln gsteren dier bir kant ise sabk Ceneviz memurlar, Ettore di Flisco ve Ottobono Giustinianoya alan davada Peradaki sabk ynetime kar herhangi bir ikayeti olan Trklerin bu ikayetlerini bildirmeleri iin yaplan arda grlmektedir.40 Beyazd, 1393te Ospitalye ile yapt mzakereler srasnda Rodosda hi bir ekilde engellenmeden kleleri satabilmek iin srar etmitir; 41 Beyazdin bu srar, Osmanl tccarlarn bu pazarda etkin tacirler olduklarn ima etmektedir. Mslman tccarlar Gelibolu ve Edirneden Msr Memlk Sultanlna kle ticareti yaptlar. Bu pazarlar Osmanl kontrolnde olduu iin en azndan bu Mslman tacirlerin bir ksm belki de Osmanl olmalyd.42 Krfez Kaptan, Venedikli Pietro Civrano ve Mentee Emiri lyas arasnda 1414deki antlama Trklerin ve emirin tebaasnn Venedik topraklarnda ierir.43 Sakz Adasndaki Trkler Cenevizlilerle, hububat ieren mallarn ticaretinde kesinlikle etkindiler. rnein Sipahi Beyazd 1414 tarihli bir belgede Domenico Giustinianoya satt mallar iin demenin tamamn aldn tasdik eder ve bu belgenin ahitleri arasnda iki Trk, Bayrambey Turko de Smirris (zmir) quondam Ezedim (zeddin), Elies (lyas) Turcho de Smirris (zmir) quondam Tagdira (?) ve Sipahi Beyazdin isteiyle Trkeden Latinceye eviri yapan tercman Cristoforo Picenini vardr.44 Ayn dnemde Sakz adasndaki pamuk satyla ilgili bir davada Bergamal Katip Paann temsilcisi de taraflardan biridir.45 1413 ylndaki dier bir davada Hac Satolu diye bilinen ve o tarihte Aydn emiri Cneytin elisi olan kii, Ceneviz tebaasndan birine kar davas olan Cneytin tebaasndan Hac Sarty temsil etmek iin Sakzdaki Ceneviz toplumunun ba olan Podestya bavurur.46 yle ise grld gibi Trkler, 14. yzyl ile 15. yzyln ilk yarsnda kendi topraklar dnda etkin olarak ticaret yapmaktaydlar. Beyliklerin ykselii ve 1453te stanbulun II. Mehmed tarafndan alnmas arasndaki dnemde, Akdeniz ekonomik havzasnn bir unsuru olan ve bu ticari ala sk bir ekilde btnleen Latin kaynaklarnca Turchia diye gnderme yaplan Trk topraklardr. Her ne kadar bu topraklarn pazar olarak yaratltan gelen nemi Osmanllarn Akdeniz ekonomik sistemine otomatik olarak giriini salam olsa da, Osmanllar sadece pasif ekonomik aktrler olarak grnmez. Grld gibi, I. Murad ve Beyazdn piyasalar kontrol altna almaya almalarndan ve Trk tacirlerin kendi hibir engelle karlamadan mallarn ykleyebilecekleri, boaltabilecekleri, satabilecekleri ve buradan mallar satn alabilecekleri bir ticaret serbestisini garantiye alan hkmler

110

topraklar dnda ticaret yapmalarndan da anlalabilecei gibi Trklerin rol ekonomik olarak etkin bir rold. Bylece Osmanl Devletinin erken gelime dneminde dahi bir Akdeniz gc olduunu iddia etmek iin yeterli neden vardr. Osmanl Devleti, Akdeniz dnyas ve Avrupann yekpare bir parasn oluturmutur. yle ise bu blgelerin ngiliz ve Amerikal tarihiler tarafndan yaplan yaynlarda Osmanllar niin ska gz ard edilirler ve Osmanllar bu tarihlerde ortaya ktklarnda onlara neden genellikle yanllar elik eder? Jardinin Rnesans zerine kitabnda Osmanl varl kesinlikle grlmektedir. Aratrmac, Osmanllarn politik olduu kadar kltrel glerinin, Avrupa kltr zerinde artan etkiler arasnda yaamsal rol oynam olduunu belirtir. Bu roln gc,47 Jardinin iddia ettiine gre, Hans Holbeinn, The Ambassadors (Eliler) adl tablosunda yer alan Osmanl halsnda vurgulanr. Bu resim, bize hem Osmanl mparatorluunun siyasi gcn hem de Osmanl mallarnn byle bir toplumda nasl deerli bulunduunu hatrlatr.48 Ancak Lisa Jardin bile Osmanllarn Msr fethini gzden karr. nk ona gre 1526da Osmanl mparatorluu Suriyeden Bosnaya kadar uzanyordu.49 Osmanl mparatorluu hakkndaki cehalet; insanolunca bilinen en ksr yaplardan biri50 olan [sic], Anglo-Sakson dnya ile snrl deildir. Bu cehalet, Predrag Matvejevii, Akdeniz ve Avrupa zerine kitabnda, Osmanllarn ortaya kt nerdeyse tek bir yerde Seyahatname [sic] yazar Trk Evli elebiye (Bosnallarn adlandrdna gre Evlija 1elebija) gnderme yapmaya sevk eder.51 Bu cehalet eiliminin sebeplerinden biri -hem inkar etmek ve hem de cahil olmak anlamndabirok Anglo-Sakson akademisyenin iinde yetitii klasik zihin yapsdr.52 Horden ve Purcellin yazd Akdeniz zerine olan kitap, rnein, byk bir klasik bilgi eseridir, fakat bu Akdeniz dnyas birok lde Yunanistan ve Romann klasik figrleriyle nfuslandrlmtr. Bu yaklam 19. yzyldaki ngilizlerin ileride modern Yunanistan olacak olan topraklarn yeni Homer ve Sofokleslerle dolu olduunu dnmelerine benzemektedir. Bu dnya Osmanllarn ierisinde rahata oturduu bir dnya deildir; Osmanllarn kontrol altna giren bu topraklar, Osmanllar tarafndan alndnda byk lde gzden uzaklar ve ancak 19. yzylda mparatorluun gerilemesi ve Osmanlnn bu topraklardan geri ekilmesiyle yeniden ortaya karlar. Anglo-Sakson entelektel evrenin hapsolduu klasik kapsl anlay gnmz ngiliz ve Amerikal gezginlerin Trk dnyasn nasl grdne etki etmektedir. Bu gezginlerin bugnn Trkiyesinde grdkleri gemi, ounlukla Osmanl deildir; bu gemi klasik dnya zerinde ykselir. rnein, Aschesonn Giresun zerine yapt tek yorum udur: Yunanllar tarafndan Kerasos diye adlandrlan ve ismini Romallar tarafndan orada bulunan ve Roma dnyasnn her tarafna dikilen bir meyvaya; kiraza veren kasaba.53 Benzer ekilde Achersonn bindii otobsn Ankaradan Trabzona -Trebizond olagelmitir54- ald yol, Xenophon ve on bin askerinin M..

111

400de randan baladklar gzergah takip eder; her naslsa bu askerlerin thalassa (deniz) diye bardklar kesin konum, Aschesonun bize anlattna gre, belirlenememektedir. Trabzon imdi cami olan Bizans kiliseleriyle doludur: St. Eugenius, St. Anne, St. Andrew, St. Michael, St. Philip, St. Sava maara kilisesi, Panaghia Chrysocephalos kilisesi. imdi mze olan ve Bizans freskleri David Talbot-Rice ve Edinburgh niversitesi tarafndan restore edilen Aya Sofya Katedrali, ehrin batsnda yer alan, denizden gelen rzgarla serinleyen bir burun zerindedir.55 Camiler, bylece, cami olarak ortaya kmazlar ve Trabzon hakkndaki bu blmde, Osmanl Devleti tartlmamtr. Bu eilim, 1990larn banda yaynlanan ve okuyuculara Balkanlar aklayan Balkan Ghosts (Balkan Hayaletleri) adl kitabn da yazar olan Thomas Kaplann kitabnda da ortaya kmaktadr. Kaplan iin de Osmanl tarihi, Trkiyedeki gezilerinin tarihsel arka plann verirken referans noktas olmaz. 1922ye kadar bin yl boyunca Bat Anadolu kylar ve arka blgesi Yunan dnyas olmutur56 gibi bir deerlendirme kiiyi Osmanl gemiinin eksikliini aklarken, bunun bir para yazarn bu dnem hakkndaki cehaletinden kaynakland kararna yneltebilir. Gezisi srasnda Kaplan, Amasyann yaknndan gemitir; Amasya Yunan corafyac Strabonun M.. 64 veya 63 ylnda doduu yer, ama Osmanl ehzadelerinin ynetme sanatn renmeleri iin gnderildii yer veya iinde imaret, ktphane ve muhteem bir cami olan II. Beyazd Klliyesinin bulunduu yer deildir. Bunun yerine, pasaj yle devam eder: Strabo douda Ermenistandan batda Tuscanye ve Karadenizden Etyopyaya kadar seyahat etmitir. Onun Corafya adl eseri Augustus Caesarn hkmdarl (M.. 27-M.S. 14) srasnda Yunanllar ve Romallarca bilinen halk ve memleket silsilesini belgeleyen bugne kadar ulam tek eserdir. Strabo jeo-politik deiim konusunda uyanktr, nk burada genlii kendi Pontus-Yunan uygarlnn d ve Romal lejyonerlerin buraya geliine rastlar.57 Strabo, grlecei gibi Amasya dnldnde, gznn nndekileri bildirmekte Kaplandan daha bilinliydi. Kaplan ayn eyi Trabzonu betimlerken de yapar; onun Trabzona olan ilgisi Trabzonun 1461de Osmanllar tarafndan alnmasndan mparatorluun sonuna kadarki 450 yllk ehir tarihindeki olas herhangi bir olaydan ok Alexios ve David Comenosun 1204teki faaliyetlerinin zerinde younlamaktadr.58 Mkemmel Bizans bazalikas Fatih Camiinde otururken bile Kaplan Osmanl gemiini deil, (beyaz badanal duvarlar) altnda tesviye edilmi freskler, bu binann hem Bakire Meryem ve hem de Altn Bal kubbeye gnderme yapan Panagia Khrisokefalos diye adlandrld dnemi hatra getirerek burann bir zamanlar Trabzon-Yunan Krallnn ana katedrali olduunu59 hayal eder. Kaplan ayn zamanda Trkler tarafndan Antakya diye adlandrlan Antiochun tarihi zetini verir (is. 122): Antioch antik dnyann byk ehirlerinden biriydi. ehir M.. 300 ylnda skenderin Makedonyal generali, Seleucus tarafndan kurulmu ve babasnn Antoichus adn almtr. M..

112

64te, Pompey Antiochu Romaya ilhak etti. Stratejik olarak hem Anadoludan Arabistana uzanan ana ticaret yolu zerinde hem de ine giden pek Yolunun bir kolu zerinde yerleen ehir, Yunan felsefesinin nlenmi bir okuluyla geliip askeri ve ticari bir merkez haline geldi. mparatorlar, Julius Caesar ve Diocletian, Antiochu ziyaret ettiler, Peter ve Paul orada vaaz verdiler. Antiochda, sann takipileri ilk defa Hristiyanlar olarak adlandrldlar. Roma ve skenderiye ile beraber Antioch, Kilisenin orijinal Patrikhanesinden biriydi. 14 ve 15. yzyllarda, Bizans ynetimi altnda Antiochun sekinleri paralarn mozaiklere harcadlar ve buradaki arkeoloji mzesi dnyadaki en iyi koleksiyonlardan birine sahiptir. Roma-Bizans anda, parlaklnn en yksek dneminde, ehir bir amfi tiyatro, hamamlar, su kanallar, kanalizasyon borularna sahip olduunda Antiochda yarm milyon insan yayordu. Kasaba iin bir gemi kurduktan sonra Kaplan gnmze dner. Ortada kalan Osmanl blm atlanr ve 600 yllk mparatorluu klasik gemi karsnda gzden kaybolan Osmanllarn varl, gnmz modern Trkiyesinin gemii olarak bile inkar edilir ve grnmez olarak kalr.60 1 Kaplan, Robert D., Eastward to Tartary. Travels in the Balkans, the Middle East, and the

Caucasus (New York: Vintage Books, 2001), s. 215: The Political Geography of northeastern Turkey reads like an archaeological time line of civilizations: Hittites, Phrygians, Assyrians, Persians, Greeks, Romans, Byzantines, Seljuk Turks, Mongols, and so on. 2 Horden, Peregrine and Nicholas Purcell, The Corrupting Sea. A Study of Mediterranean

History (Oxford: Blackwell Publishers, 2000), s. 445. 3 Bradford, Ernle, Mediterranean. Portrait of a Sea (ilk bask 1971), (London: Penguin

Books, 2000), s. 395-6. 4 5 1-21. 6 7 Ibid, s. 9. Fleet, Kate, Early Turkish naval activities Kate Fleet (der.), The Ottomans and the Sea Horden and Purcell, The Corrupting Sea, s. 23. Brummett, Palmira, The Ottomans as a world power: what we dont know about Ottoman

sea-power Kate Fleet (der.), The Ottomans and the Sea (Oriente Moderno xx (lxxxi), n. s. 1-2001), s.

(Oriente Moderno xx (lxxxi), n. s. 1-2001), s. 129-38. 8 1374. vii. 14: Thiriet, F., Rgestes des Dlibrations du Snat de Venise concernant la

Romanie, cilt I-III (Paris, 1958-1961), cilt I, nu. 541, s. 135. 9 Dukas, Historia Byzantina, Bekker, Cilt I. (der.) (Bonn, 1843), s. 47; Dukas, Ducae Historia

Turcobyzantina (1341-1462), Grecu, B. (der.) (Bucharest, 1958), s. 75; Dukas, Decline and Fall of Byzantium to the Ottoman Turks, H. J. Magoulias (der. ve ev.) (Detroit, 1975), s. 81.

113

10

1392. iv. 26 = Loenertz, Raymond-J O. P. Dmetrius Cydons correspondance, Cilt II

(Studi e Testi 206) (Vatican, 1960), Ek D, nu. 18, s. 446-8. 11 1400. v. 18 = Chrysostomides, J., Monumenta Peloponnesiaca. Documents for the History

of the Peloponnese in the 14th and 15th Centuries (Camberely, 1995), nu., 215, s. 419. 12 Ruy Gonzalez de Clavijo, Narrative of the Embassy of Ruy Gonzalez de Clavijo to the

Court of Timour at Samarcand A. D. 1403-6, Clements R. Markham (der. ve ev.) (The Hakluyt Society, 1859), s. 47. 13 Dukas, Historia Byzantina, s. 19; Dukas, Historia Turcobyzantina, s. 41; Dukas, Decline

and Fall, s. 63. 14Gonzalez de Clavijo, Narrative, s. 27-28. 15 16 Gonzalez de Clavijo, Narr. ative, s. 28. Dukas, Historia Byzantina, s. 146; Dukas, Historia Turcobyzantina, s. 189; Dukas, Decline

and Fall, s. 139. 17 Dukas, Historia Byzantina, s. 109-111; Dukas, Historia Turcobyzantina, s. 147-149;

Dukas, Decline and Fall, s. 118-119. 18 Dukas, Historia Byzantina, s. 268; Dukas, Historia Turcobyzantina, s. 333; Dukas, Decline

and Fall, s. 213. 19 Nicol Barbaro, Diary of the Seige of Constantinople 1453, J. R. Jones (ev.) (New York:

Exposition Press, 1969), s 31; Nicol Barbaro, Giornale dellassedio di Costantinopoli Agostino Pertusi (der.), La Caduta di Costantinopoli. Le Testimonianze dei Contemporanei (Milan: Fondazione Lorenzo Valla, 1999), s. 18-19. 20 129-135. 21 Dukas, Historia Byzantina, s. 27; Dukas, Historia Turcobyzantina, s. 51-3; Dukas, Decline Ad serenissimum principem et invictissimum regem Alfonsum Nicolai Sagundini

oratio=Pertusi, Agostino (ed.), La caduta di Costantinopoli cilt II, Leco nel mondo (Milan, 1976), s.

and Fall, s. 68-9; Melikoff-Sayar, I., Le Destan dUmur Pacha (Dusturname-i Enveri) Text, translation et notes (Paris, 1954), s. 52-3, 56-8, 60-1, 64, 74, 78, 85, 95. 22 1337. iii. 9 = Zachariadou, Elizabeth A., Trade and Crusade, Venetian Crete and the

Emirates of Menteshe and Aydn (Library of the Hellenic Institute of Byzantine and Post-Byzantine Studies, No. 11) (Venice, 1983), belge 1337A, madde 9, s. 192, madde 14, s. 193; 1337. pre iv = ibid, belge 1337M, maddeler 3, 5, 7, 10, 11, s. 195-7; 1348. viii. 18 = ibid, belge 1348A, madde 10, s. 208,

114

madde 11, s. 208; 1353. iv. 7 = ibid, belge 1353A, madde 4, s. 212, madde 6, s. 212, madde 8, s. 212-13, madde 10, s. 213; 1375. iv. 22 = ibid, belge 1375M, madde 3, s. 219, madde 5, s. 220, madde 7, s. 220, madde 10, s. 220, madde 11, s. 220-1; 1403. vii. 24 = ibid, madde 2, s. 225, madde 4, s. 226, madde 5, s. 226-7, madde 6, s. 227, madde 11, s. 228; 1407. vi. 2 = ibid, madde 2, s. 234,madde 3, s. 234, madde 4, s. 234, madde 5, s. 235, madde 7, s. 235, madde 11, s. 235. 23 Chrysostomides, Monumenta Peloponnesiaca no. 36, s. 85; 1392. vi. 16 = Archivio di

Stato di Genova, Antico Comune 22, f. 40; 1401. viii. 10: Thiriet, F., Rgestes des Dlibrations du Snat de Venise concernant la Romanie, Cilt 1-3 (Paris, 1958-1961), Cilt. II, no. 1023, s. 19-20, no. 1573; 1415. iii. 26: ibid, s. 134; 1423. vi. 4: ibid, no. 1423, s. 100; 1414. viii. 23 = Sathas, C. N., Documents Indits relatifs lHistoire de la Grce au Moyen ge (Paris, 1881), cilt III, s. 72-3; 1416. i. 4 = Iorga, N., Notes et extraits pour servir a lhistorie de croisades au XVe siecle, cilt I-III (Paris, 18991902), Cilt 1, s. 241. 24 1402. iii. 3 = Dennis, G. T., Three Reports from Crete on the Situation in Romania, Studi

Veneziani 12 (1970) 243-65, no. 2, s. 247. 25 Brummett, Palmira, Ottoman Seapower and Levantine Diplomacy in the Age of Discovery

(SUNY Series in the Social and Economic History of the Middle East) (State University of New York Press, Albany, New York, 1993), s. 16. 26 27 Brummett, Ottoman Seapower, s. 2-4, 177. Fleet, Kate, European and Islamic Trade in the Early Ottoman State (Cambridge:

Cambridge University Press, 1999), blmler 7, s. 80-94, 5, s. 59-73 ve 4, s. 37-58. 28 29 Baknz Fleet, European and Islamic Trade, blm 8, s. 80-94. Luttrell, Anthony, The Hospitallers of Rhodes confront the Turks: 1306-1421 Philip F.

Gallagher (der.), Christians, Jews and Other Worlds. Patterns of Conflict and Accommodation (Lanham, New York, London, 1988), s. 84-5. 30 1331. iv. 13 = Zachariadou, Trade and Crusade, madde 8, s. 188; 1337. iii. 9 = ibid,

madde 8, s. 191-2; 1337. pre iv. = ibid, madde 17, s. 197; 1348. viii. 18 (Sancta Unio ile) = ibid, maddeler 14, 18, s. 209; 1353. iv. 17 = ibid, maddeler 16, 17, s. 214; 1375. iv. 22 = ibid, maddeler 16, 17, s. 221; 1403. vii. 24 = ibid, madde 16, 17, s. 229-30; 1407. vi. 2 = ibid, maddeler 16, 17, s. 236. 31 rnein Bursadaki Piero Palavexin, 1439. vii. 8 = Badoer, Giacomo, Il Libro dei Conti di

Giacomo Badoer (Costantinopoli 1436-1440), Umberto Dorini & Tommaso Bertel (der.) (Il Nuovo Ramusio, volume terzo) (Istituto Poligrafico dello Stato, Libreria dello Stato, 1956) C. 325, s. 652.

115

32

Huri slamolu-nan ve alar Keyder, Agenda for Ottoman historyin Huri slamolu-nan

(ed.), The Ottoman Empire and the World-Economy (Cambridge, 1987), s. 50-1. 33 1384. vii. 22 = Thomas, G. (der.) Diplomatarium Veneto-Levantinum, (Venice, 1890-9) cilt

II, no. 116, s. 194. 34 Fleet, Kate, Turkish-Latin relations at the end of the fourteenth century Acta Orientalia

Academiae Scientarum Hungaricae 49/1 (1996), s. 131-7. 35 Dukas, Historia Byzantina, s. 47; Historia Turcobyzantina s. 75; Decline and Fall s. 81;

Chrysostomides, Monumenta Peloponnesiaca, belge 68, s. 138, not 2. 36 1400. iii. 19: Thiriet, Rgestes, cilt II, belge 988, s. 12-13; Noiret, Documents indits pour

servir lhistoire de la domination vnetienne en Crte de 1380 1485, (Paris, 1892), s. 110-11; Iorga, Notices et Extraits, cilt I, s. 102.37 1337. iii. 9 = Zachariadou, Trade and Crusade, madde 2, s. 190; 1337. pre iv = ibid, madde 1, s. 195; 1353. iv. 7 = ibid, madde 2, s. 211.381356. iii. 21 = ASG San Giorgio Manoscritti Membranacei IV, f. 304v; 1356. 111. 22 = ibid, ff. 304v-305r. Bu imtiyaz 1361de geri alnmtr, ibid, ff. 303r-308r.391387. vi. 8 = ASG, Archivio Segretto, Materie Politiche 2729, no. 26; Fleet, Kate, The treaty of 1387 between Murad I and the Genoese The Bulletin of the School of Oriental and African Studies 56 (1993), maddeler 2, 3, 4, s. 14-15. 40 41 1402x30 = ASG, San Giorgio 34 590/1306, ff. 16r-17r. Anthony Luttrell, The Hospitallers of Rhodes confront the Turks: 1306-1421 Christians,

Jews and Other Worlds. Patterns of Conflict and Accommodation, Philip F Gallagher (der.) (Lanham, New York, London, 1988), s. 96-7. 42 Piloti, Lgypte au Commencement du Quinzime Sicle daprs le Trait dEmmanuel

Piloti de Crte (Incipit 1420) avec une introduction et des notes par P-H Dopp (Cairo, 1950), s. 15. 43 44 1414. x. 17 = Zachariadou, Trade and Crusade, madde 5, s. 239. 1414. vii. 16 = ASG, Notaio Giovanni Balbi, Sc. 46, filze 1, belge 311. Baknz Fleet,

European and Islamic Trade Ek 5, belge 12, s. 173-4. 45 s. 172-3. 46 s. 170. 47 Jardine, Lisa, Wordly Goods. A New History of the Renaissance (London & Basingstoke: 1413. viii. 28 = ASG, Giovanni Balbi, Sc. 46, filze 1. Belge 255. Baknz ibid, Ek 5, belge 9, 1414. iv. 2 = ASG, Giovanni Balbi, Sc. 46 filze 1, belge 286. Baknz ibid, Ek 5, belge 11,

Papermac, 1997), s. 74.

116

48 49 50 51

Jardine, Wordly Goods, s. 429. Jardine, Wordly Goods, s. 283. Bradford, Mediterranean, s. 409. Matvejevic, Predrag, Il Mediterraneo e lEuropa. Lezioni al Collge de France (Garzanti

Libri, 1998), s. 70. 52 Boyar, Ebru, British archaeological travellers in 19th-century Anatolia: Anatolia without

Turks, yaynlanacak Eurasian Studies, 19. yzyl Anadolusundaki ngiliz arkeoloji gezginlerinin zamann Osmanl dnyasn deil, sadece blgenin klasik gemiini grdklerini savunur. Bu noktann tartlmasnda Ebru Boyara teekkr etmek istiyorum. 53 Ascherson, Neal, Black Sea. The Birthplace of Civilisation and Barbarism (London:

Vintage, 1996), s. 177. 54 55 56 57 58 59 60 istiyorum. Ascherson, Black Sea. s. 176. Ascherson, Black Sea, s. 179. Kaplan, Eastward to Tartary, s. 215-16. Kaplan, Eastward to Tartary, s. 215. Kaplan, Eastward to Tartary, s. 216 17. Kaplan, Eastward to Tartary, s. 216. Bu makalenin Trkeye evirisindeki yardmlar iin Ebru Boyara teekkr etmek

117

B. Kurulu Osmanl Devleti'nin Kuruluu / Prof. Dr. Halil nalck [s.66-88]

Chicago niversitesi / A.B.D. Bilkent niversitesi / Trkiye Dnya tarihinin ve Trk tarihinin en byk sorularndan biri, 14. yy.da Bat Anadoluda ortaya kan bir Trkmen beyliinin yarm yzyl iinde Tunadan Frata kadar uzayan bir mparatorluk halinde gelimesi sorusudur. Ancak, Osmanl beyliinin kuruluu, ilk siyasi ekirdein ortaya k ile Osmanl mparatorluunun kurulu sorusunu birbirinden ayr iki tarihi sre olarak ele almak gerektir. mparatorluun kurulu problemi Macaristandan ran ve Orta Asyaya kadar uzayan geni bir corafyadaki koullarn incelenmesini gerektirir. Burada ilkin, Osmanl Beyliinin kuruluu sorusunu inceleyeceiz. Osmanl Beyliinin ortaya kn, 13. yy. ikinci yarsnda Orta Anadoludaki gelimeler ve Bat Anadoluda Bizans topraklar zerinde gz Trkmen beyliklerinin kuruluu sreci iinde incelemek gerekir. Bu sreci, temel etken belirlemitir: lkin bir demografik devrim, Ouzlarn yani Trkmenlerin Anadoluya srekli youn gleri, sniyen Trk-slm gaz hereketinin yeni bir evrim kazanmas ve nihayet Denizli, Antalya, Ayasoluk ve Bursann milletleraras pazarlar durumuna ykselerek Trkiyenin dnya ticaret yollar zerinde nemini korumu olmas. lkin demografik etkeni, Ouzlarn kitle halinde batya, Anadoluya g konusunu grelim. Anadoluya Ouz / Trkmen Gleri Ouzlarn batya byk gleri balca iki aamada olmutur; birincisi, Trkmenlerin Seluklular nderliinde 1020lerden balayarak Azerbaycan istil etmeleri ve Anadoluya aknlar ve nihayet Byk Seluk Sultan Alparslann 1071de Malazgirt zaferiyle Bizans Anadolusunu istilya amasdr. Bizans direnci ykldndan birka yl sonra Trkmenler Ege denizine kadar tm Anadoluyu istil ettiler. Rum ahali kylara kayor veya ehirlerde yeni gelenlerle uzlama iinde yaamlarn srdryorlard. Bu istil Anadolu tarihinde kesin dnm noktalarndan biridir. randa Byk Seluklu Devletinin k ve Harzemahlarn ykselii dneminde, 12. yy. ikinci yarsnda Anadoluya yeni bir Trkmen g kaydedilmitir. Asl ikinci byk g, 1220lerden sonra doudan gelen ykc, acmasz Mool istilas sonucu Trkmenlerin Orta Asyadan ve youn yerleme merkezleri olan Azerbaycandan Anadoluya gleridir. G, her snftan dehet iindeki ahali iin bir eit kavimler g niteliini ald. Seluk Sultanlar ve ran lhanl (Mool) hanlar altnda ran brokrasisi, vergi kayna tarm alanlarndan uzaklatrmak iin Ouz boylarn bat snrlarna, srmeye alyorlard. F. Smere gre, Mool basks altnda Maverannehir, Horasan ve Azerbaycandan gelen ikinci byk g sonucu Anadoluda krsal kesimde ve ehirlerde Trk nfusu eskisine bakarak ok daha youn bir hal almtr. Bu gmenler arasnda ehirli halk, ulema, tccar ve sanatkrlar da vard. 13.

118

yzylda Anadolu, her bakmdan bir Trk yurdu grn almtr. 1279da Dou Anadoludan geen Marco Polo, blgeyi Turkmenia diye anar. Trkmenlerden nemli bir ksm elverili bulduklar yerlerde kyler kurarak yerleik hayat yelemekte idiler. Eskiehir Mool valisi Nureddin Caca Beyin 1272 tarihli vakfiyesindeki ky adlar, daha bu tarihten nce, Osmanllarn bu ilk yerleme blgesinde birok Trkmen boyunun kyler kurduunu gstermektedir. Blgede epni, Bayat, Eymir, Avdan, Kay Trkmen boy adlarn tayan kyler buluyoruz. Trkmen boylarnn Anadoluya youn g, 1230 tarihinde Moollarn Azerbaycanda geni otlaklar gelip almalaryla balar. Maraga, Arran ve Mogan ovalarndaki Trkmenler zengin gzel otlaklar boaltmak zorunda kalmlardr. Trkmenlerin eskiden beri youn olarak yerletikleri blgeler, Sivas-Amasya-Bozok blgesi ile Toros da silsilesi ve Bizans topraklarna komu Bat Anadolu dalk blgesidir. Bu Trkmenler, ar vergiler koyan merkezi brokratik idareye her zaman kar idiler. Trkmenlerin Seluklu idaresine kar byk ayaklanmas Vefiyye tarikatinden Trkmen eyhi Baba lyas ve onun aksiyon adam Baba shak idaresinde 1240daki ayaklanmadr. yl sonra Mool kumandan Baycu Anadoluyu istila edecektir. Bu korkun Trkmen ayaklanmas Anadolu tarihine yn veren byk olaylardan biridir. Vefiyye tarikatndan Baba lyasn soyundan gelen Ak Paa, Muhlis Paa ve onlarn halifeleri Babaler, Uclara gerek zellikle Osmanl uc blgesinde toplum ve kltr hayatnda kesin bir rol oynayacaklardr. Ayaklanma bastrldktan sonra birok Baba dervii, bat uc blgelerine g etmitir. Bunlardan biri Vefiyye-Baba eyhi Ede-Bali, eski Osmanl rivyetlerinde Osman Gazinin yakn mrdi olarak grnmektedir. Anadolu Seluklu Devleti 1235te Moollarn stn egemenliini tanmak zorunda kalm, asl Mool egemenlii 1243te Mool generali Baycunun kalabalk bir Mool ordu ve Mool-Trk airetleriyle Anadoluyu istils ile gereklemitir. Onnc yzyl ikinci yarsnda Orta Anadoluda Mool basks gittike glenmi ve Trkmenlerin bu bask altnda Bat Anadoluyu istilsna yol amtr. Bat uclarnda Bizansa kar ilk zamanlarda en gl beylii kuran Germiyanllar, 1240da henz Malatya blgesinde idiler, 1260larda batya gp Ktahya blgesine yerletiler. Galiba, Osmann babas Erturul da airetiyle bu tarihlerde Eskiehir-Sakarya blgesine gm olmaldr. 1277de Msr sultan Baybarsn yardmyla Mool egemenliine son verme giriimi baarszlkla sonulanmtr. Mool kontrol, Mool valilerinin ve ranl brokratlarn Anadoluda dorudan doruya idareyi ele almalar ile son aamasna erimitir. Batda gazi Trkmen beyliklerinin, bu arada Osmanl Beyliinin kuruluu sreci bu gelime ile dorudan doruya ilgilidir. Anadoluda Moollara direnen balca g olarak Trkmenler, slm gaza ideolojisini benimseyerek Msr Memlklularyla ibirliine girmi ve bylece Anadolu Trklnn Moollara kar bamszlk hareketlerinde siyasi nderlii ele almlardr. Siyasi g, bylece Orta Anadoludan bat uclarna gemitir. Ouz Trkmenlerinin batya g hareketleri, Moollarla ekimenin temposuna gre zaman zaman kuvvetlenmi ve azalmtr. lhanl hkmdarlarn, Trkmen ayaklanmalarn bastrmak iin

119

yaptklar seferler, ou kez Trkmen beylerinin boyun emesi sonucunu vermise de, bu bask zayflad zamanlarda bamszlk hareketleri ba gstermitir. Al-Umar 14. yy. balarnda Denizli blgesinde 200.000 adr, Kastamonu ucunda 100.000 adr, Ktahyada 30.000 adr Trkmen nfusu bulunduunu kaydetmitir. Seluklu serhad blgelerindeki bu Trkmen nfusunun younluunu Bizans kaynaklar da desteklemektedir. Kastamonudan aa Sakarya blgesine kadar uzanan yerlerde youn Trkmen varl ve 1290larda ortaya kan olaylar, Osmanl Beyliinin kuruluu ile dorudan doruya ilgilidir. Biz bu olaylar ada Bizansl ve Seluklu kaynaklardan yakndan izleyebilmekteyiz. Osmanl Beyliinin Douu Seluklu Devletinin snr blgeleri, Akdeniz, Karadeniz ve bat ucu olarak serhad blgesi olarak rgtlendirilmiti. Her blgenin banda, Seluklu sultannn gnderdii bir emr (bey) bulunuyordu. Bu Uclarda daha 13. yzyl iinde, Denizli (Tonguzlu), Karahisar (Afyon), Ktahya, Kastamonu, Amasya, klsik slm-Trk medeniyetinin yerletii merkezler olarak gelimiti. Daha ileride dalk blgelerde yar-gebe sava Trkmenler, ada kaynaklardaki deyimiyle, Etrk-i Uc, egemendi. Onlar, hinterlandda egemen olan Orta Dou kozmopolit kltrn, gelimi bir ehir hayatnn ve merkez devlet siyasetinin etkisinden uzak idiler. Uclarda, dinsel yaamda, derviler ve Orta Asya Trk gelenekleri (Yeseviyye ve Babaiyye) egemendi. Orada savac elemanlar, Alplar, Alperenler kendini slm gazya adam, kutsal ganimetle yaayan uc gazileri idi; dinsel yaama, heterodoks derviler, genel abdal adyla tannm Trkmen babalar yn veriyordu. 1261 tarihini, Anadoluda Moollara kar geni Trkmen hareketinin balangc saymak yerindedir. Bu hareket, Trkmen beyliklerinin, bu arada Osmanl beyliinin kuruluu srecini balatmtr. Bu tarihten balyarak Anadolu iki siyasi blgeye ayrlmtr. Biri ran lhanl Mool Devletinin ve onlarn kuklas Seluklu Sultanlarn egemen olduu dou ksm, teki uc Trkmenlerinin egemen olduu bat kesiti. Seluk bat snr blgesinde kurulmu Eref oullar, Hamid oullar, Sahib Ata oullar, Germiyan (Aliir) oullar ve oban oullar (Kastamonu) ve Seluklu snrlar tesinde Bizans topraklar zerinde fetihle kurulmu Bat uc beylikleri (Mentee, Aydn, Saruhan, Karesi ve Osmanl beylikleri) Trkmen egemenliinde yar bamsz Anadoluyu temsil ediyordu. Orta Toroslar blgesinde Kilikya-ukurovada kk Ermenistana kar Memlk sultanlar ile beraber srekli gaza yapan Karaman Trkmenlerinin Konyaya kar ilk saldrlar 1261 ylna rastlar. Ayn ylda Seluklu sultan II. zzeddin Kevkvs, Moollarn destek verdii rakibi karsnda yenilerek yandalar ile birlikte, uc Trkmenleri yanna snd ve sonunda Bizansa kamak zorunda kald. Keykvsun batya ka ile ilgili bir olay, Balkan tarihi ve Balkanlarda slmlama ile yakndan ilgilidir. Baba Saltuk, Batya gen babalerdendir, onun Dobrucadaki zaviyesi heteredoks dervilerin merkezi olmutur (II. Bayezid 1484 Akkerman seferinde onun trbe ve zaviyesini onarmtr.). Keykvsu destekleyen Trkmenlerden 40 kadar Trkmen obas, kendisine Bizans topraklarnda katlm ve

120

Bizans mparatoru tarafndan Dobrucada yerlemelerine izin verilmitir. Sar Saltukun Trkmenleri, Baba Da blgesinde yerlemi ve gl Altnordu emiri Nogayn korumas altna girmilerdi. Nogay, Mslmand ve Sar Saltukun etkisi altnda idi. Paul Witteke gre, bu Trkmen grubu, Keykvsa ballklar dolaysyle Keykvs/Gagavuz adn almlardr. Balkan Trklerinin byk destan Saltuknmede Baba Saltuk, ayn zamanda Balkanlarda slmiyeti yaymak iin savaan bir alp-eren gazi olarak gsterilir. Sonralar, 14. yzyl sonlarnda Osmanllar bu blgeyi kontrollar altna alnca Dobruca uc kuvvetlerinin ve heteredoks hareketlerin, zellikle baba-abdal dervilerin Balkanlarda balca faaliyet merkezi olacaktr. 1299da Nogay lnce, bu Trkmen grubu koruyucularn kaybettiler. Keykvs halknn bir bl, Anadoluya geri gelmeye alt ise de, ou yok edildi. Kalanlar ise, Hristiyanlaarak Gagavuz ad altnda varlklarn blgede srdrdler (Gagavuz lehesinin Anadolu Trkesi olduu linguistlerce tespit edilmitir). Mool lhanl brokrasinin merkez kontrol ve mal sistemine kar olan yar gebe Trkmen boylar Moollarn tahta geirdikleri kukla Konya sultanlarna kar idiler. 1284de Moollarn, Sultan Mesudu (1284-1296) Konya tahtna oturtmalar ve onun saltanat rakibini destekliyen Germiyan Uc Trklerine kar harekta girimeleri zerine Trkmenler gzlerini batya, Bizans topraklarna evirdiler. Sonuta, Bat Anadolu Germiyan subalar tarafndan fethedildi; bylece blgede 12901310 yllar arasnda Aydn, Saruhan ve Karesi Gazi Trkmen beylikleri dodu. Gneyde Teke Trkmenlerinin destekledii sahil beyi Menteenin kurduu beylik, blgede kurulan ilk beylikti (1269). Bu beylikler, Osmanl beylii gibi, Seluklu snrlar tesinde Bizans topraklarnda fetihle ortaya km yeni bir Trkmen beylikleri halkas oluturuyordu. Bat Anadoluda ortaya kan bu beyliklerden Osmanl beylii bu beyliklerin en gls ve zengini haline geldi (bn Battutann gzlemi) ve teki beylikleri igal etmeye balad (ilkin 1335-1345te Karesi beyliini igal ettiler). Kurulu sreci, kltr itibariyle tekilerden farkszdr. Egede gaz ncs teki beylikler, birer denizci gazi beylik (guzt filbahr) halinde gelitiler. Osmanllarn nemli bir donanmaya sahip olmalar ise 1330lardadr. Bu tarihte Kantakuzenos, Orhann donanmasndan sz eder. Anadoluya dnp egemenlik kurmalar 14. yzyl tarihinin temel gelimelerinden biridir. Bu dnemde Osmanllarn Rumeline geip Balkanlarda Bizans mirasn ele geirerek bir mparatorluk durumuna ykselmesi balca iki temel olaya baldr: Gaza gelenei ve kitle halinde g. Gaza ve Osman Gazinin Ortaya k slm dnyasnda, zellikle Anadoluda gaz ideolojisinin ve hareketlerinin n plana km olmas, bir yandan Moollarn Anadolu Seluk Sultanln bozguna uratarak (1243) Anadoluda egemenlik kurmalar, te yandan Msr, Suriye ve Anadoluya kar Batdan hal saldrlarna bal bir gelimedir. (1291de Papaln slm lkelerini abluka emri, Rodos ve Ege adalarnda Ltin aslndan Hristiyanlarn yerlemesi). ran ve Anadoluda yerleen lhanl Mool hanl Suriyeyi istil giriimlerinde bulunuyor ve Papalk ve Bizans ile diplomatik ilikilere giriyordu. te bu durum karsnda slm dnyasnda kutsal sava, gaz, bir lm-kalm sorunu olarak ortaya kt. Anadoluda uc Trkmenleri Moollara ve Bizansa kar bu gaza hareketinin n safnda mcadeleye

121

girerken, Msrda Salheddin Eyyubnin devleti yerine Memlk asker rejimi geliyor (1250-1517) ve Kpak Trklerinden Baybars (1260-1277) kumandasnda Moollar Suriyede ar bir bozguna uratyor (Ayn-Calut, 1260). 1277de Baybars ordusu ile Kayseriye gelip Trkmenlerle ibirlii halinde Anadoluda slm egemenliini yeniden kurma giriiminde bulundu. te, Bat Anadoluda Gazi Trkmen Beyliklerinin kuruluunu, 1260-1300 dneminde en yksek dzeye kan bu gaz etkinlikleri erevesinde ele almak gerekir. O zaman Osman Gz, Kastamonu uc emiri oban oullarnn emri altnda Bizansa kar en uzak serhadde savaan bir boy-beyi idi. Pachymeres ile eski Osmanl rivyeti karlatrlnca u tablo ortaya kmaktadr: Kastamonu beyleri Bizansa kar gaz hareketini gevek tuttuklar halde Osman, uclarn en ileri blmnde gazy son derece bir atlganlkla srdrm, bu yanda gazi alplarn gerek nderi durumuna ykselmitir. Osman Gazi ortaya kmadan nceki durum, Pachymeres ve Aksarayde yle anlatlr. 1291e doru Kastamonuda Seluklu emiri nl Hsamddin oban soyundan Muzafferddin Yavlak Arslan, sipah-bed-i diyar-i uc unvaniyle hkm sryordu. Pachymeres, Osman Gazinin zuhurunu Kastamonu emiri Amurius oullar, yani oban oullarna balar. Onun Melek Masur ve Amurius oullar hakknda verdii kark bilgileri ada Seluklu kayna Aksaray aydnlatmaktadr. Bu kaynaa gre, Keykvsun oullar Krmdan Anadoluya dndkten sonra onlardan Mesud, Argun Handan Seluklu tahtn elde etmi, kardei Rkneddin Kl Arslan uc blgesinde (muhtemelen Akehir civarnda?) yerletirmiti. Argun Hann lm ve Keyhatunun Han seilmesinden (22 Temmuz 1291) sonra ran moollar arasnda balyan taht kavgalar srasnda Anadolu anari iinde kald. Uclarda Trkmenler ba kaldrdlar. Kl Arslan da kardei Mesuda kar ayakland. Keyhatu Hann ordusuyla gelmesi zerine (1291 Kasm) Kl Arslan Kastamonu ucuna gitti ve oradaki uc Trkmenlerini etrafna toplad ve eskidenberi Mesuda taraftar bulunan uc emiri Yavlak Arslan ldrd. Keyhatu tarafndan ona kar gnderilen Sultan Mesud evvela yenildi (Pachymeres, Melik Kl Arslan yerine bu Masuru, yani Mesudu koymakla yanlmtr), Mesud sonra yanndaki Mool kuvvetleri sayesinde galebe ald (Aralk 1291). Kl Arslan kam ise de Yavlak Arslann olu Ali nihayet bir basknla onu katletti, 1291 olaylarndan sonra Seluklu-Mool bamllndan km olan oban ollarndan Ali, uzakta batda Bizans topraklarna saldrlara balam, Sakarya nehrine kadar blgeyi feth etmi, hatta aknlarn nehrin br tarafna kadar ilerletmiti. Fakat sonralar Bizansllarla bar ilikiye girdi. Osman Gazinin blgesi, ortaya Sakarya vadisinin beri yakasnda St blgesinde bulunuyordu. Pachymeres akca bildirmektedir ki, Ali aknlarn durdurunca, Osman Gazi, akn liderliini zerine ald ve Bizans topraklarna kar iddetli gaza faaliyetine balad. Gaziler imdi onun bayra altnda toplanmaa baladlar. Pachymeres, Osmann baarlar zerine gazilerin Paphlagoniadan, yani Kastamonu emirine tbi blgeden geldiklerini aklar. te ada Bizans kaynandaki bu aklamalarla Osman tarih sahnesine km oluyor. Osmann gaza etkinliklerini ve Osmanl Beyliini nasl kurduunu aada anlatacaz.

122

Osmanl Devletinin kurucusu Osman zamannda Anadoluda ortaya kan tm beylikler tipik patrimonyal devletiklerdir. Patrimonyal devlette lke ve reaya hanedan kurucusunun atadan miras, mlk gibi alglanr. Bu nedenle beylikler kurucusunun adn almtr: Aydn ili, Mentee ili, Saruhan ili gibi. Osmanl Devleti de kurucusunun adyla Osmanl Beylii diye anlmtr. Gerekten ilk sava grup; gaz liderinin, kutsal sava ve ganimet iin etrafna Alplar ve nker/yoldalar toplamasyla ortaya kar (bu konu iin ileride Alplar). Nker/yoldalarn mutlaka kan akrabalna dayanan bir klanboydan gelmesi art deildir. Daha ziyade dardan gelen garbler, ganimet iin savamaya hazr yabanclar, kullar olabilir. Orhann imam shak Fakya (Fakh) kadar inen en eski rivayette, Osman Gazinin nker/yoldalar, bu biimde onun bayra altnda toplanan eitli kkenden insanlardr. Oruc Tarihinde yazld gibi bu Osmner garbleri sevicilerdir ve bu gelenek Osmanl tarihinde sonuna kadar devam etmitir. Hanedana balanan yabanclar, daima sultann yaknlar olmutur. Bu sava grubu birletiren etken, bir yandan doyum, ganimet olmusa, br yandan kutsal sava, gaz olmutur. Kzl brk giyip gazilie zenen ve alplarn hizmetine giren airet Trkmenleri ise belki ounlukta idiler. Osman Gazinin, gziyn iin gsterdii son hedef, Seluklu Sleymanahn (1075-1086) payitaht olup 1097de Hallarn ald zniktir. Onun Kse Mihal ve Samsa avu ile ibirlii yapt Mudurnu-Gynk doyum seferi ve feth ettii Sakaryann geit ehirleri, Lefke, Mekece ve Geyve znikin fethine hazrlktr. znik, bu uc Trkleri iin tekrar slma kazandrlmas gerekli bir kutsal amat. Eski menkbname riytinde, 1078te zniki fethedip payitaht yapm olan Seluklu Kutalmolu Sleymanah; Osmann dedesi olarak benimsenmitir. Baka deyimle, slm kutsal sava, Osman ve onun gibi bu ucda, gaz serhaddinde savaan alplar ve alp-erenleri harekete geiren, doyum aknlarna anlam kazandran kutsal ideolojidir. Balangta Aygut Alp, Turgut Alp, Konur Alp, Hasan Alp, Aka Koca, Samsa avu gibi uc liderleri bamsz hareket ediyorlard. Zamanla onlar, Osman Gazinin yoldalar oldular; zira Osman Gazi, ada gzlemci Pachymeresin kantlad gibi, bu ucda en atlgan, en baarl gaz ncs durumuna gelmiti. br yandan rivyetin anlattna gre, uc toplumunda, Baba dervilerin en saygl kiisi Vefiyye halifelerinden Ede-Bali, Osmana teberrkte bulunmu, Tanrdan gaz nderlii beretini vermitir (Ede-Balinin bu ucda Vefiyye halifesi olduunu ada bir kaynak, Elvan elebi Menkbnmesi aklar, bak. ileride). Hanedana Tanrnn dnya egemenlii balad hakknda ok rastlanan rya motifi ise, kukusuz sonralar eklenmi bir hikyedir. Osmann ve sonralar Osmanl sultanlarnn Vefiyye eyhleriyle yaknl tarih bir gerektir. Trk-Mool geleneine gre anda, veya ritel yeminle gerekleen nkerlik/yoldalk kurumu, bylece slm gaz ideolojisiyle kaynayor, Osman Gaziyi uclarn en ileri kutsal sava lideri durumuna ykseltiyordu. Kukusuz, bu durum, Osmann kariyerinde siyas formasyon yolunda ilk aamadr. Osman geleneksel rivyette daima Osman Gazi diye anlr ve onun torunlar da en ziyade bu unvanla vnrler (bak. ileride Gaz).

123

Birinci aamada Osman Gazinin harekt ss Sttr. Devletin douunda ikinci aama, Karacahisar (Eskiehire 7 km uzaklkta)n fethidir. Rivayete gre bu fetih onu gazilikten uc beyliine ykseltmitir. Osman Gazi dneminde tm Anadolu Trkmen beyleri, Seluk sultannn bir menrla atad beyler/emrler durumunda idiler ve onlardan hibiri sultan unvann almaya cesaret edemezdi. Byle bir hareket, mer hkmdara, Seluk sultanna ve lhana kar isyan anlamna gelirdi. Seluk Devleti kadrosunda, snr blgelerinde sultann menru ile atanm siph-bed veya sipeh-slr unvan ile emirler vard. Onlarn emrinde snrn en ileri kesimlerinde yerel Trkmen uc beyleri, gaz faaliyeti gsterirlerdi. Osman Gazinin bu uc-beylerinden biri olarak, Kastamonu blgesi sipah-slr olan obanoullarna bal olduuna yukarda iaret ettik. Demek ki, Osman iin o zaman yle bir hiyerari mevcuttu. Osman, Kastamonu emrine, o da Seluklu sultanna, Sultan da randaki lhana baml idi. Siyas otorite, bu bamllk zinciri iinde merluk kazanrd. Menkibnme geleneinde, Osman Gazinin Karacahisar fethi zerine (1288) Seluk sultanndan bir menr ile resmen sancak beylii unvan ald iddia edilmitir. Bu sonradan eklenmi bir iddia olabilir. Osman olu Orhan Gazinin 761/1360 tarihli vakfiyesinde Osman Gazi, Bik (Bey) diye anlmtr. Herhalde Osman, daha salnda, beylik iddiasnda bulunmu olmaldr. Karacahisar fethinden sonra bu balamda, eskirivyette Osmann devlet politikasna ait kararlar zerine ilgin bir blm ayrlmtr (kpaa-zde 9. Bab). Kardei Gndz ile konumasnda Gndz yama aknlarna devam nerisinde bulunur. Buna kar Osman, der ki, bu nevhlermz yakp ykcak, bu ehrmz kim Karacahisardur, mamr olmaz. Olas budur kim, komularmz ile mdr dostluklarn edevz. Osman, Germiyan tarafndan gelen yama aknlarna kar blge Hristiyanlarn koruma grevini stlenmi, fetholunan yerlerde yerli Hristiyan halk, kyl ve ehirliyi istimlet ile yerlerinde brakp korumutur. stimlet, hogr ile kendi tarafna kazanma anlamnadr. Osmanl kaynaklar, istimletin, Osmanl fetihlerinde ve devletin kolaylkla yaylnda nemini vurgularlar. kpaa-zde (Bab 13) diyor ki: Bu drt pre hisarlar (Bilecik, Yarhisar, negl, Yeniehir) kim aldlar, vilyetinde adl dd ettiler, ve cem kyleri yerl yerine gelp mtemakkin oldlar. Vakitleri kfir zamanndan daha ey old belki. Zira bundaki kfirlerin rahatln iidp gayr vilyetlerden dahi adam gelmeye balad. Geyve fethinde (20. Bab) halkn emn amn ile inandurdlar. Rum halk, slmn zimmet hukuku dairesinde koruma, Rum Ortodoks rahiplerinin ayrcalklarn tanma, Osmanl egemenliinin hzla yayl srrn aklar (bak. leride istimlet). slm devletinin egemenliini kabul eden gayrimslimler, zimm haklarn kazanr, onlarn cann maln himaye ve dinlerini icrada serbestlik, devlet iin din bir bortur. Osmanllar bir yeri zorla fethe girimeden nce, kez teslim nerisinde bulunurlar, kabul edilirse amn verirler, ehirlere amn-nme veya ahdnme ile gvenceler tanrlard. Karacahisar fethinden sonra ikinci aama, 699/1299 ylnda Eskiehirin batsnda Bilecik, Yarhisar, Yeniehir ve negl Tekfurlarnn hisarlarn fethettii zaman gerekleir. Rivyete gre o zaman Osman kendi adna hutbe okutmu, bamszlk iddiasnda bulunmutur. yle grnyor ki, Menkibnme, bu aamada Osman, br Trkmen beyleri gibi bamszla hak kazanm, kendi adna hutbe okutabilecek bir slm hkmdar gibi gstermeye almaktadr. Menkibnme, Osmann 699/1299 ylnda Karacahisarda kendi adna hutbe okuttuunu, bamszlk iddiasnda bulunduunu (14. Bab), kendi tre/kanununu iln ettiini (15. Bab), kad tayin ettiini, zetle bamsz beyliini bir Trk-slm saltanat gibi tekiltlandrma

124

iine giritiini anlatmaktadr. Baka deyimle, Menkibnmeyi yazan (Yahi Fakh) veya anlatan (Orhann imam shak Fakh) bamsz Osmanl Devletinin bu tarihte doduu bilincindedir. imdiye kadar tarihiler onu izleyerek bu tarihi, devletin gerekten ve hukuken kurulu tarihi olarak kabul etmilerdir. Devletin kuruluu, her eyden nce, egemenliini Tanrdan aldna inanlan karizmatik bir liderin ortaya kna baldr. Tabii, liderin lkesi, vergi deyen geni bir halk kitlesi yani reayas gerekli koullar olarak dnlr. Yazczde Ali (Trh-i l-i Seluk, 30a, yazl II. Murad devri) bu koullar yle anlatr: Pdihlarn devleti ve hrmeti nker ve il ve memleketledir. Eer nker ve il ve raiyyet olmayacak olursa pdihlk mmkn deildir (nker, lidere anda ile balanm, ona lme kadar sadk yolda demektir. l ve memleket, vergi veren tbi halkn oturduu lke anlamndadr). ou kez nemli bir zafer, Tanr desteinin ak bir iareti kabul edilerek, karizmatik liderin ortaya kmasnda ve hanedan kurma yolunda kesin olay saylr. Bu eski rivyet, Osmanl devleti iin balangtan beri bamszlk iddia eden sonraki Osmanl sultanlar zamannda eklenmi olmaldr. Herhalde, Bilecik-Yeniehir blgesinin fethi Osmann kariyerinde kesin bir gelime aamasn ifade eder. Bu fetihten az sonra, 1302-1303 yllarnda Osman dorudan doruya Bizans Devletinin Bithyniada iki nemli merkezini, znik ve Bursay abluka altna alacaktr. Bizanstan Bat Anadolu topraklarn fetheden br beyler gibi Osman Bey de, kukusuz 1299da Seluk snrlar tesinde geni bir blgeyi egemenlii altna alm, birok ehir ve kalelere hkmeden bir bey durumuna gelmitir. Bundan sonra Osman, Seluk Sultanna tbi yerel Tekfurlarla deil, dorudan doruya Bizans mparatorluk kuvvetlerine kar sava vermek zorunda kalacaktr. Bu tarihlerde gerek Seluklu sultanlar, gerekse onlarn metbu ran lhanllar artk bu uclarda kontrolu kaybetmi bulunuyorlard. zetle, Osmann Beyliine dair eski rivyetteki aamalar bir rpda efsne diye bir yana brakacak yerde tarih kritik metoduna gre dikkatle incelenmek gerekir. Evvel, kaynamz Karacahisar Tekfurunun sultannn bir harc-gzr olduunu kaydeder. Karacahisar, Eskiehirden 7 km. kadar uzakta sarp bir tepe zerinde kurulmu kuvvetli bir hisardr. Seluklu sultan hara deme kouluyla bu hisar tekvuru elinde brakmtr. Drl slma dahil bu Tekfur, bir harc-gzr olarak sultann himayesi altndadr, ona saldrmak sultana isyan anlamna gelir; fakat rivyete gre, Tekfur Osman Gaziye, yani Mslmanlara saldrm, bylece slm hukukuna gre illikten kp yaglk durumuna dmtr. Rivyete gre sultan, Karacahisar Tekvuru bizm ile yag olmu demi. O srada, Orta Anadoluda lhanl kumandan Bayancarn saldrs haberi zerine sultan szde kuatmay Osmana brakm ve kale Osman tarafndan fetholunmu. te yandan biliyoruz ki, ada Seluk kayna Aksarynin Msmeretl-Ahbr adl kroniine gre, III. Aleddin Keykubad (12981302) zamannda lhanl generali Bayancar Anadoluda Mool kuvvetlerinin bana getirilmi, ona kar bu mevkii kendisi iin isteyen br lhanl kumandan Slemi isyan bayran kaldrmtr (1299). Grlyor ki, Osmann Karacahisar fethi (1288) ile Bayancar olay (1299) arasnda bir iliki kurmak gtr. br yandan, III. Aleddin Keykubadn 1298-1302 arasnda Seluklu tahtnda

125

oturduu kesindir. 1299 ylna ait olaylar, Osmanl kroniinde 1288de Osmann Karacahisar fethiyle kartrlm olmaldr. zetle, Osmanl rivyeti, Sultann bir harc-gzr olan Karacahisar Tekvuruna kar 1288de Osmann saldrsn mer gsterme abas iindedir ve Sultan Aleddin ile ilgili 1299da vukubulan olaylar kartrm grnmektedir. 1288de Seluk tahtnda Aleddin deil, II. Gyseddin Mesud oturmakta idi. Slemi isyan (1299), Osmann bamszlk iddiasyla ilikili olabilir. nk bu isyan sonucu, uzak uc blgeleri lhann otoritesi altndan fiilen km oluyorlard. Bu koullar altnda Osman, 1299da fiilen bamsz bir bey durumundadr ve nemli siyas giriimlerde bulunmaktadr. O, bu tarihte yine Konya Seluk sultannn harc-gzar gl Bilecik tekvuruna kar harekete gemitir. 1299da Yeniehir uc merkezinden dorudan doruya zniki tehdit etmektedir; 1302de Osman, 1204-1261 dneminde Bizans mparatorluunun, daha nce 1078-1097 dneminde de ilk Seluklu payitaht olan zniki fethetme giriiminde bulunacaktr. (Rivyet, Osmann Bilecike bir Seluklu harc-gzarna kar hareketini mer gstermek iin bir dn ve kompol hikyesi anlatmaktadr. (bak. k Paazde 12. Bab) Herhalde, 1288-1299 dneminde Anadoluda ortaya kan olaylar gznnde tutulmadan Bat Anadoludaki gelimeler anlalmaz. 1284-1288 dnemi Seluklu Anadolusunda bir kargaa dnemidir. 1284te Argun Han, Sultan Gyseddin Keyhsrevi idam etmi ve yerine Gyseddin Mesudu birinci defa Seluk tahtna oturtmutu. Ona kar Karaman ve Erefolu kuvvetleri Konyay aldlar ve Keyhsrevin iki olunu tahta oturttular. Trkmen beylerini cezalandrmak iin Argun Han, olu Keyhatuyu (Geyhatu) byk bir Mool ordusuyla Anadoluya gnderdi. Keyhsrevin oullar yakalanp ortadan kaldrld. Sultan Mesudla birlikte Keyhatu Konyaya girer. 1288de Germiyanllar dahil, Trkmen beyleri Sultan Mesuda itaat ederler. te bu balamda Osman Gazi Karacahisar fethetmi grnyor. Keyhatunun geliiyle, Orta Anadoluda Mool-asker ve mal kontrolu her zamandan daha kuvvetle yerlemitir. Konya Seluklu pyitahtnda artk brokrasi tmyle lhannn randan gnderdii ranl brokratlarn eline geer. Osmann komusu gl Germiyan beylii, lhanl tehdidi altnda Osmana kar harekete geecek durumda deildir ve Osman Moollardan ayran bir yastk devlet durumundadrlar. 1291-1292 dneminde Keyhatunun Uc Trkmenlerine kar sert tedip harektna tank oluyoruz. Konyada Sultan Mesud, tamamyla Moollar elinde gsz bir oyuncak durumundadr. 1298de lhan, III. Aleddin Keykubad onun yerine Konya tahtna oturtacaktr. 1302de Mesud ikinci defa Seluk tahtna gelecek, onun lmyle (1308) birlikte Anadoluda Seluk saltanat son bulmu olacaktr. Grlyor ki, Osman Gazinin 1288den bu yana Ucda Bizansa kar gittike artan saldrlarn gerisinden nleyecek bir g kalmamtr. Komusu gl Germiyanllar, Orta Anadolu olaylaryla oyalanmakta, Seluk sultan gcn tamamyla kaybetmi bulunmakta ve Mool hanlar kendi aralarnda taht kavgalar ve Anadoluya gnderdikleri asker valilerin isyanlar ile uramaktadr. 1299-1300 yllarnda lhan, Slemie kar Anadoluya birbiri arkasndan ordular gndermek zorunda kalmtr. 1299-1302de Mool kontrolunun zayflamasndan yararlanan Osman ve tm teki Uc beyleri Bizans ehirlerine kar genel bir saldrya gemilerdir. 1302de Osman gelip zniki kuatmtr.

126

Osman ld zaman (1324), beylik teki beylikler gibi olduka geni bir blgeyi egemenlii altna alm, ehirleri, ordusu ve de bir brokrasisi olan bir devletik haline gelmi bulunmakta idi. Beylik durumunu kantlayan bir belge bize kadar gelmitir. Bu belge, Mekece vakfna ait bir tevliyet niandr. Belge sonradan yaplm bir kopya olmayp orijinal nshadr ve 724 ylnn Rebilevvel aynn ortalarnda/1324 Mart aynda yazlmtr. Ayn ylda Osmann lmnden hemen sonra dzenledii ak olan bu belge, tav (hadm) aalarndan erefeddin Mukbili zaviyenin mtevilliine atayor. ahitler arasnda Osman Gazinin ocuklar oban, Melik, Hamd, Bazarlu, Fatma Hatun sralanyor. mer Bey kz Malhatun da tanklar arasnda yer alyor. Farsa gelimi brokratik kurallara gre yazlm bu belge, Osmann bu eit belgeleri karabilen ktiplere, yani bir brokrasiye sahip olduunu kantlamaktadr. Zaten, 15. yzyl tahrir defterlerindeki kaytlar, Osmann, Ede-Bali dahil birok dervi, ah ve fakya (fakh) vakflar yapm olduunu ortaya koymaktadr. Tevliyetin bir hadm aasna verilmi olmas, Osmann bir saray olduuna kant kabul edilebilir. zetle diyebiliriz ki, Osman Bey zamannda Osmanl Beylii; Aydn Beylii, Karaman Beylii gibi tam tekiltl bir beylik olarak kurulmu, Bizansa kar nemli baarlar kazanm ve olu Orhan hi itiraza uramadan onun yerine beylik tahtna oturmutur. 1334te Arap Seyyah bn Battuta, Bursay ziyaret ettiinde Orhan yle tantyor. Bu sultan Trkmen hkmdarlarnn en by, servet, toprak ve asker kuvvetler bakmndan en ileride olandr. Elinde olan kaleler yaklak yz kadardr, kendisi zamannn byk ksmn devaml bu kaleleri ziyaret edip, durumlarn gzden geirip slh etmekle geirir Babas znik ehrini yirmi yl abluka altnda tutmutur, alamadan lm, ad geen olu Orhan, ehri 12 yl daha kuatarak almtr. Kendisiyle orada bulutum, bana byk meblada para gnderdi. Bu tasvir, Osmann lmnden ancak 10 yl sonrasna aittir. zetle, Osmanl Beylii, kesinlikle fiilen Gazi Osman Bey tarafndan kurulmu, Orhan zamannda bir sultanlk halinde gelimitir. Bapheus (Koyunhisar) Sava (27 Temmuz 1302) Osmann bir hanedan kurucusu durumuna gelmesi, 1302de bir Bizans ordusuna kar zaferiyle ilgilidir. Bilecik-Yeniehir blgesinin fethinden (1299) sonra Osman Gazi, Bithyniada Bizansa ait iki merkezi, znik ve Bursay almak iin harekete gemitir. znik zerine yrmeden nce gerisini koruma altna almak iin Bursa ovas tarafnda Marmarack ve Koyunhisar itaat altna alr ve 1300de Avdan dalarn Kzlhisar vadisinden geerek znik ovasna iner ve ehri kuatr. Osmann znik kuatmas ve mparatorun ehri kurtarmak iin Heteriarch Muzolon kumandasnda gnderdii orduya kar kazand Bapheus zaferi hakknda ada Pachymeres ve Anonim Tevrh-i l-i Osman etrafl bilgi verirler. Osman tarih sahnesine karan bu nemli olay zerinde bu iki kaynan karlatrlmasyla u sonulara varmaktayz. Osmanl anonim tarihin verdii ayrntlara gre ilkin znike gtren vadi giriinde stratejik Kprhisar (bugn ayn adla genice bir rmak Gksu zerindedir) alnd. Osmann kuvvetleri ilkin ovada etraf tahrib ve yama yaptlar. Osmanl ordusuna kar kaleden dmann yapt karmalar pskrtld. Fakat zniki her yandan kuatmak olanakszd. Etraf bataklkt ve gle alan kap stanbul ile ulamaya imkn veriyordu. Osman,

127

ekilmeden nce ehri srekli abluka altnda tutmak ve alkla teslim almak amacyla da tarafnda bir havale kulesi yapt ve Draz Ali kumandasnda kk bir kuvvet yerletirdi (Bugn da eteinde Draz Ali Ky ve Draz Ali Pnar hal ayn adla grlr: Osmanl kayna bu pnar da zikreder). znikliler mparatora haberci gnderip ayet yardm gelmezse teslim olmak zorunda kalacaklarn bildirdiler. n slambol Tekfuru bu hle vakf oldu, hayli gemi cem edb iine ok ekerler koyub gnderdi kim varalar gazileri znik zerinden ayralar Gaziler dahi ol kfirler kacak kenerda pusuya girip pinhan olup durdular. Bu yanadan kfirler dahi gemilerin srp varb Yalak-Ovasnda ol kenara iskele urub bir gece kmaa baladlar. Kara yere dkldler. Herbiri atlarn ve esbablarn karmaa alrken gazler dahi gfilen Allaha snb tekbir getrb cmle hamle edb at salb kfirler arasna koyulub klc urdular gemi iinde olanlar gemilerin alub gb gitmek ardnca oldular. Savan vuku bulduu Yalak-Ova, Yalak-Deresinin (bugn ayn adla) Hersek-Diline vard ovadr. Yalovann dousundadr. Savala ada Pachymeres bu sava zerinde baz ek ayrntlar vermekle beraber, Anonimlerle uyum iindedir. Pachymerese gre, mparator II. Andronikos zniki kurtarmak iin Heteriarch Muzalon komutasnda bir ordu gndermitir. Bu ordu, stanbuldan gelen kuvvetler, Alan cretli askerleri ve yerlilerden oluan 2000 kiilik bir kuvvetti. Bu gruplar arasnda anlamazlk vard. Yalak-Dereden kydaki ovaya kmadan nce Bapheus kalesi yola hakimdir. (Bu kale Osmanl kaynaklarnda Koyunhisar diye geer. Bugn tepedeki harabesine oban-Kale denir. Bu Koyunhisar Hammerden beri Bursaya yakn Koyunhisarla kartrlmtr.) Osmann nc kuvvetleri ilk kez burada baarl oldular. Bu baar Osmana kyya inme ve Bizans ordusunu karlama imkn verdi. Pachymerese gre Bizansn hazrlklarn haber alan Osman, etraf Trkmenlerinden yardm istemi ve kalabalk bir orduyla Bizans askerine kar kmtr (Gazi beylikler arasnda ibirliine ait baka mislleri biliyoruz). Osmann ordusu yaya ve svarilerden oluuyordu. Pachymerese gre bozguna Bizans ordusunda ba gsteren anlamazlklar yznden olmutur. Alanlar iyi savam, fakat Bizans askeri ve yerli yardmclar panie kaplmlardr. Bapheus (Koyunhisar) sava iin Pachymeresin verdii tarih 27 Temmuz 1302dir. Osmanl kaynana gre Koyunhisar sava Hicr, 702 (balangc 26 Austos 1302 tarihine der). Bylece savan tarihi zerinde de iki kaynamz birleir. Bir mparatorluk ordusuna kar kazanlan bu zafer, Osman blgede karizmatik bir bey durumuna getirmitir. Pachymeres onun bu zaferle hretinin Paflagonyaya (Kastamonu) blgesine kadar yayldn ve gazilerin onun bayra altna koutuklarn kaydeder. 15. yy. sonlarnda tarihi Ner, onun beyliini ve bamszln hakl olarak bu tarihe kor. Bapheus (Koyunhisar) sava, Osmana bir hanedan kurucusu karizmasn kazandrm, kendisinden sonra olu Orhan itirazsz beylik tahtna gemitir. Biz 27 Temmuz 1302 tarihini Osmanl hanedannn, dolaysyle Osmanl Devletinin kesin kurulu tarihi olarak kabul edebiliriz. Bylece 1300lerde Osman, Bithinyada Bizans egemenliini tehlikeye dren nemli bir siyasiaskeri g olarak ortaya kmtr. Pachymeres gibi Osmanl yazar Yazczade de 1300den sonra

128

Osmann hretinin uzak slm memleketlerine yayldn ve her taraftan g g ardnca Trkevleri gelip dolduunu kaydeder. O zaman olaylar izliyen Pachymeresin kayd, Bizansn Osmanl tehdidini ne kadar ciddi, karladn gsterir. Bizans mparatoru o zaman Osman durdurmak iin randa Gazan Han, onun lmnden sonra da Olcaytu Hana prenses Mariay zevce olarak nermek ve bir Mool ordusunu tahrik etmek giriiminde bulunmutur. Osmanl Beyliinin kesinlikle kurulduu tarihte Bat Anadoludaki duruma bir gz atalm. 1300lerde Bat Anadoluda Germiyan olu ve onun kumandanlaryla Menteenin damad Sasa tarafndan yaplan fetihler Bizans iin daha hayati mahiyette saylyordu. mparatorluk hkumeti 1278de ve 1296da bu Fetihleri geri atmak iin bu tarafa iki mparatorluk ordusu gndermi, fakat bir netice alamamt. Alan ve Katalan cretli askerlerinin cevelan da hi bir sonu vermedi. Katalanlar ekildikten hemen sonra Ephesus (Seluk) dt (1304). Aydn olu Mehmed Bey Birgi (Pyrgion) u ald (1308) ve merkezi yapt; beyliini zmire kadar genileterek Bat Anadolunun en kuvvetli beyliini kurdu. Saruhan Bey Manisay alarak (1313) pyitaht yapt ve bylece bamsz Saruhan Beylii kesin ekiliyle ortaya kt. Daha kuzeyde 1293ten beri Mysia, Karesi Beyin basks altnda idi. O, Balkesir (Plaeocastron)i zaptetti ve nfus yerletirerek merkezi yapt. Bu beylik, Maramar Denizi, anakkale Boaz ve Edremid krfezine kadar yeni ftuhatla geniledi. Onun dousunda Osman Beyin lkesi geliyordu. Uc beylerine kar iddetle hareket ederek onlar itaat altna sokmaya alan Anadolu Mool valisi Timurta efendisi lhana kar bakaldrd. Sonunda 1328de Msr Memlkleri yanna kamak zorunda kald. lhanl devlet gelir defterinde 1349 ylnda Ucat ad altnda Karaman, Hamid oullar, Tonguzlu (Denizli) beyleri, Aydnda Umur Bey, Germiyan, Orhan (Osmanl), Gerdebolu (Gerede), Kastamonu, Eridir, Sinop hl Mool devleti hududlar iinde getiriliyorsa da, bu uc beyleri gerekte bamsz duruma gelmilerdi. Orhann ilk Osmanl akasn 727/1326-1327de bastrdn ileri srlmektedir. Fakat onun sultan olduu tarih Abusaid Hann lm zerine 1336 yldr. Uc Toplumu ve Kltr Sava, eyhlerin destekledii gazi liderler etrafnda, ou zaman bu liderlerin adn tayan gruplarn teekkln salar. Gaziler, baar gsteren nl liderler, beyler, etraflarna toplanrlar, onun bayra altna koarlar. Trkmen gebelerin hakim olduu Seluklu uclarnda bu liderler ou zaman boy beyleridir. Fakat devlet kuran bu beylerden bir ounun eski seluk emirleri arasndan ktklarn grdk. Bu gazi beyler merkezi hkmete umumiyetle vergi vermezler, yahut tbiiyetlerini gstermek zere lafz mahiyette bir ey gnderirler. Uc hayat byk tehlikelerle dolu olup ahsi teebbs ister. Zira serhaddin te tarafnda ayn ruhla hareket eden Hristiyan serhad tekilt, bat ucunda Bizansl akritai vardr. Etnik bakmdan uc cemiyeti ok karktr. Buraya hareket kabiliyeti byk gebelerle merkezden kaan siyasi muhallifler, rafzler, maceraclar kap snmlardr. Hinterlandda hakim muhafazakr yksek medeniyet ekilleri (teoloji, saray edebiyat, eri hukuk) karsnda ucda mistik

129

ve eklektik henz kalplamam bir hak kltr (rafzi tarikatlar, mistik ve epik bir edebiyat, rfi ve milli hukuk) hakimdir. Eski Osmanl rivayetlerinde Osman Gazinin hayatna ait kaytlar bu hayat tarzn kuvvetle aksettirmektedir. Bu menkibnamelerde realitenin olduka tahrif edilmi olduunu unutmamalyz. Osmanllar, Oruc Tarihine (s. 3)a gre Gzlerdir ve gliplerdir, f seblillah hak yoluna durmulardr, gaz maln cem edp Hakka harc edicilerdir ve Haktan yana gidicilerdir. Din yoluna gayretldrler, dnyaya marr deillerdir. erat yolunu gzeticilerdir ehl-i irkten intikam alclardr. 1354te onlar Gregory Palamasa, slm hakimiyetinin srekli batya doru yayln Tanrnn iradesi, mukadder bir olay olarak tasvir etmilerdir. Kendilerini Allahn klc saymakta idiler ve bu gr yalnz onlarn arasnda deil, Bizansllar arasnda da yaylmt. leride Luther de, Osmanllar hakknda ayn eyi dnecektir. Eski Osmanl rivayetlerinde Alplar, Alp-erenler, ahiler Osman Gazinin en yaknlar olarak gsterilir. Osman, bir ahi eyhi olmas kuvvetle muhtemel olan eyh Ede Balinin irad ve beline gaza klcn balamas ile (bu tambir ahi detidir) gazi olmu, gaza aknlarna balamtr. Alplar Orta Asya Trklerindeki kahramanlk geleneine baldr. ada bir kaynak alp-eren olmak iin dokuz art arar: ecaat kol kuvveti, gayret, iyi bir at, hususi bir kyafet, ok yay, iyi bir kl, sng, uygun bir yolda. Kprl, bu yar gebe Trkmenler arasnda Orta Asya Trk gelenek ve inanlarnn kuvvetle yaad dncesindedir. Wittek ise bu uclarda daha ziyade slm hilfetinin sugr ve awsm geleneklerinin hakim olduu kanaatindedir. Eski Osmanl rivayetlerinde Osman Gazi, Kay boyuna mensup bir yar gebe airetin beyi olarak takdim edilir. Uclarda en parlak gaz baarlarn 1330-1345 yllar arasnda Aydn olu Umur Bey temsil etmitir. zmir beyi olarak gazay deniz seferleriyle devam ettiren Umura kar, Ege denizinde Hristiyan hkmetler bir hal seferi iin ilk anlamay 6 Eyll 1332de aralarnda imzaladlar. 20 kadrgalk bir donanma vcuda getirildi. 1334te Egede birok Trk gemileri batrld ve edremid krfezinde Karesi Beyi Yahi Beyin donanmas mahvedildi. 28 Ekim 1344te zmir limanndaki hisar Birleik Hal kuvvetleri tarafndan basknla zaptedildi. Umur buray almak iin yapt bir savata ehid dt (Mays 1348). Kardeinin akbetini gren yeni Aydn Beyi Hzr Bey gaza politikasn brakt ve ticaretin getirecei faydalar tercih etti. Papalk yoluyla ilgili Hristiyan hkumetleriyle bar yapt ve onlara lkesinde serbest ticaret imkn salyan tam bir kapitlasyon, aman-nme verdi (17 Austos 1348). Bununla Hrisityanlara kar savaa son verdiini bildiriyor, onlar himaye edeceini, gmrk vergisinin nispetini deitirmeyeceini, Rodos valyeleriyle, Venedik ve Kbrsn beylik arazisinde konsoloslarnn yerletirilmesine ve limanlarn serbestce kullanmalarna msaade edeceini vaad ediyordu. 1330larda Al-Umar Karesi, Saruhan, Mentee ve Aydn beylerini deniz gazalaryle tannm beyler, ghuzt fil-bahr olarak tasvir eder. Fakat aralarnda daimi olarak cihad yapan bir bey olarak Umur Beyi ayrt eder. Yukarda gsterdiimiz gibi bu beylikler, Ege denizinde Hristiyan Ligas tarafndan durdurulunca bu gaza fonksiyonunu kaybedeceklerdir. Rodos valyeleri gibi onlar da ark-Garp ticaretinin nimetlerini tercih edeceklerdir. Gazi uc beylikleri olmaktan ziyade hinterlanddaki

130

klasik slm cemiyetinin hayat tarz, messeseleri onlarda hakim olacaktr. O zaman gazann nderlii, uclarn en ileri safnda bulunan ve Rumeliye geerek yerleen Osmanllara intikal edecektir. Ftih Mehmed 1461de Trabzon dalarna yaya trmanrken yle demitir: Bu zahmetler Allah iindir. Elimizde slm klc vardr. Eer bu zahmeti ihtiyar etmese, bize gazi demek lyk olmazd. Osmanl hkmdarlar Orhandan itibaren Sultan al-ghuzat wal-mudjahidn unvann benimsemilerdir. Osmanl gazilerini, hulef-i raidin devrindeki ilk Arap ftihlerine benzetenler hesiz doru bir kyaslama yapmaktadrlar. P. Wittekin belirttii gibi gaza Osmanl Devletinin bir varlk sebebi olmutur. Meneindeki uc gazi gelenei, onun btn tarihine hakim olmu, d ve i politika gazi uc beyleri menede ucun birlii geleneini, aknlarda zaman zaman ortaklaa hareket etmek ve birbirlerine yardm etmekle gstermilerdir. Kantakuzinos, bir gaza seferine kalkan beyin komu beyliin gazilerini saflarna severek kabul ettiini belirtir. Bununla beraber, aralarnda rekabet ve savalar eksik olmamtr. Dier taraftan eski Trk l geleneine gre bey, lkesini oullar arasnda taksim ederdi. Yar mstakil olan bu beyler zerinde merkezdeki bey, ulu-bey sfatyle devletin birliini salard. Fakat kardeler arasnda i harp eksik deildi. Daha byk tehlikleer karsnda Osmanllarda birlik daha iyi muhafaza olunabilmitir. Gazi beyler Bat Anadolunun zengin ovalarnda yerletikten ve sahilde Ayasolug (Altoluogo, bugn Seluk), Balat (Milet) gibi beynelmilel ticaret limanlarn ele geirdikten sonra lkeleri ticaret ve kltr bakmndan gittike gelien ve slm kltrnn yksek ekillerini benimseyen ufak birer sultanlk haline gelmilerdir. 1330-1333 yllarnda Al-Umar ve bn Battutann syledikleri bunu, akca gstermektedir. Bu ehirler; gzel arlar, saraylar ve camileriyle bn Battutann takdirini ekmitir. Ona gre Denizli yedi camii ve gzel arlaryle Anadoluda en gzel ve byk ehirlerden biri idi. Karesi oullarnn merkezi Balkesir gzel pazarlar olan kalabalk gzel bir ehir ve nihayet Bursa gzel pazarlar ve geni caddeleri olan byk nemli bir ehirdi (sh. 449). Bat Anadoluda Ayasolug ve Balat Levant ticaretinin iki byk merkezini tekil etmekte idi. 14. Asr ortalarnda bu iki ehirde Venedik konsoloslar yerleti. Venedik beyliklerle ticarete hayati bir ehemmiyet vermekte idi. Buralarda zengin Hristiyan tccarlar yerleti. Ayasolugda Trklerin tepede kurduklar ehir asl ticaret merkezi idi. Buraya dnyann her tarafndan tccarlar gelmekte idi. talyanlar bu pazarlarda Anadolunun tabii mahsulleri, pamuk, pirin, buday, safran, balmumu, yn, kenevir, zm, ap, maz ve esir satn almakta idiler. Dier taraftan bu pazarlarda Denizlide dokunan deerli pamuklular ve Balkesirde dokunan kymetli ipek kumalar buluyorlard. ran ve Anadolu zerinden gelen ipek ve ipekli kumalar da Byk Menderes yoluyla Ayasolugta Bat tccarlarna eritiriliyordu. Buna karlk Batl tcirler balca ince kymetli yn kumalar ithal etmekte idiler. Buna kalay, kurun eklenmelidir. Geniliyen bu ticareti kolaylatrmak gayesiyle, Balat, Ayasoluk ve Manisada Trkmen beylerinin Napoli paralar tipinde Latince harflerle gigliati denilen gm paralar bastrdklar malumdur. bn Battuta Birgide Aydn Olunun sarayn ve ipek elbiseler geymi gulamlarn zikeder. Btn bu beyler yannda slm hukuk limleri, fakhlerin haiz olduu byk nfuz ve itibar belirtir. lk vezirler phesiz hinterlanddaki byk merkezlerden gelen bu fakihler arasndan seilmekte idi. lk Osmanl

131

vezirleri ve devleti tekiltlandran hukuk adamlar, Sinanddin Yusuf, endereli Halil ve bakalar hep byle ulemadan idiler. Orhan Bey, 1331de znikte bir medrese am, Bursa hisarndaki manastr medrese haline getirmiti. Onun Bursada yaptrd site; cami, imaret, hamam, han, bu gne kadar ehrin en canl merkezi olarak kalmtr. Bu Trkmen beyliklerinde gelien kltrn en bariz vasf, slm kltr iinde z Trk kltr geleneklerini devam ettirmeleridir. Bu bakmdan en anlaml olan, Trkenin devlet dili ve yazl edebiyat dili olarak hakim mevkie gemesidir. Bu Trkmen beylerinin emriyle Farsadan ve Arapadan klasik eserlerin Trkeye evrildiini biliyoruz. Trkeye tercme faaliyeti devam ederken 14. Asr ikinci yarsnda eyh olu Mustafa ve Ahmed gibi yazarlarla bu edebi faaliyet yaratc bir safhaya erimitir. Bu beyliklerde Arapa ve Farsa vakfiyelerle beraber Trke yazlanlar bilhassa dikkati eker. Beylikler devrinde Bat Anadoluda meydana getirilen mimari eserlere gelince en mhimleri Birgide Ulu Cami (1312)yle, Bursada Orhan Camii (1340) yaplmtr. Yzyln ikinci yarsnda mkemmel rnekler yaratlmtr: Manisada Ulu Cami, Ayasolugda sa Bey Camii (1375), Peinde Ahmed Gazi Medresesi (1375), znikte Yeil Cami (1379) yksek bir sanat zevkini aksettirirler. Tezyinatta Seluk mimarisine nazaran sadelik, fakat planda yenilikler bu yaplar karakterlendirir. Baba Dervileri Osmanl Ucunda Baba dervileri, uclarn en uzak noktalarna, bu arada zellikle Osmanl topraklarna kap snm grnmektedirler. Mool kuvvetleri, Bat Anadoluda gller blgesi ve Denizliye tedip seferleri yaptklar halde, Osmanl ucuna erimek iin Germiyan topraklarn inemeleri gerekirdi. te yandan Uclar genellikle esir ve ganimetle zenginlemi blgeler saylyor, Orta Anadoludan, Azerbaycandan bu arada Konyadan derviler cize, sadaka toplamak iin uclara geliyorlard. Uclara snan din adamlarndan biri olan Ede-Bali hakknda imdi gvenilir bilgilere sahip bulunuyoruz. Hdavendigr Livas Tahrir defterinde, yani resm bir kaynakta Ede-Bali (Ede eyh)nin Bilecikteki zaviyesine Osman Bey tarafndan Kozaac kynn vakf verildiini okuyoruz. Vakflar arasnda Stte yayan esir kfir zikredilmitir. Bu kaytta Ede eyhin olu, Akpaazde Tarihinde zikrolunduu gibi (Atsz yay. 96) Mahmuddur. 1300 tarihinde, yani Orhan Gazinin salnda yazlm Elvan elebi Menkibnamesi bize eyh Ede-Balinin Baba lyasn halfelerinden biri olduunu, dinsizleri ve kfirleri slmiyete kazandrdn, Hac Bektatan dnya saltanatna heves etmemeyi rendiini kaydeder. Bu son kayt nemlidir. Zira Babaler, sultana isyan eden militan dervilerdendir. Genelde derviler, devlete bal olup Sultandan vakf kabul eden uyumlu derviler ile devlete kar olan (eyh Bedreddin, Otman Baba gibi) iki grupa ayrlr. Abdal Babalar, kutbiyye inancnda olup her devirde kutbal-aktb olan velinin cezbe halinde Tanr ile srekli iliki iinde olduunu ve saltanat ilerinin de onlarn bilgisi dahilinde bulunduunu iddia ederler. Toplumda hakszla urayanlarn hakkn almak iin gerekirse isyana nclk ederler.

132

eyh Bedreddin, 1511de bakaldran ah-Kulu bu tip dervilerdendir. Ftih dneminde sultann byk iltifatna erien Vef eyhi Seyyid Velyet ise tamamiyle farkldr. O, Osmanl hanedanyla vefiyye tarikat, arasnda sk ball kendi kiiliinde temsil etmitir. Vef eyhleri, ar AbdalKalender dervilerden farkl olarak eriata saygl dervilerdi. Elvan elebi, Menkibnmesinde bu noktay belirtir. Tarihci Baba lyas soyundan k Paazade kendisi Vefiyyeden olup Seyyid Velyetin kaynpederi idi ve tarihinde Vefiyye eyhi Ede-Baliye olaanst bir yer vermi, hanedanla aile ilikisini belirtmeye zen gstermitir. Onun anlatmnda Ede-Bali, Osman Gazinin eyhi, mridi ve slam hukukunu ilgilendiren nemli sorunlarda danmandr. Osman adna hutbe okunmas meselesi ortaya atldnda Tursun Fakh Osman Gazinin kaynatas Ede-Baliye dant. Orhan Gazi, yaya askeri dzenlemede Ede-Balinin reyini ald. Ede-Balinin akrabalar ahler o zaman beylikte nfuzlu kiilerdi. Vef eyhleri, hanedann nfuz ve otoritesini destekleme gayretiyle, Osmanl sultanlarna Tanrnn teyidine erimi vellik (bu arada Gazi Hdavendigr unvan tayan I. Murada) sfat verirler. Osman ve Orhann birok vakf toprak baladklar hakknda abdal, baba, fak ve dedelere ait kaytlar daha sonraki dnemlerde yaplan vakf tahrir defterlerinde bulmaktayz. Mesel, 1455 tarihli bir vakf tahrir defterinde Osman Beyin Sd civarnda verdii vakflardan (bak. Maliyeden Mdevver no. 16016, sh. 13) Ede-Baliye verdii zaviye vakf kayd yledir: Karye-i Kozaga ki vakfdr Osman Begden, mezkr Ede olu Mahmud Paa tasarruf ederdi, imdi olu eyh Mehmed tasarruf eder (Ede-Bali olu Mahmud ve torunu Mehmed iin bak. Apz. 96). Sdde Ede-Bali evladnn elindeki vakf kyler Kozcu, Kozaga kyleridir. Kayda deer ki, Sd evkafnn ounluu fak (fakih) lere verilmitir (Hac Eref, Ahmed, mer, Ali, Murad, Mustafa faklar). Osman Beyin Kumral Dedeye verdii vakf kyleri (bak. Apz. 95) tahrir defterlerinde kaytl olup, bugn de ayn adlarla biliniyor ve Akpaazde rivyetinin doruluunu kantlyor. Osmanl toprana snp alp-erenler tarznda savalara katlan, Osman ve Orhandan zaviyeleri iin vakf alan birok dervi ve eyh arasnda Abdal Murad, Abdal Musa, Geyikli Baba, Kumral Dede Akpaazdede zikredilmitir. Bunlardan Geyikli Babaya ait belgelenmi nemli kaytlar elimizdedir. Bab dervilerinden bir grup, Uluda eteinde negle yakn aalk sulak bir yerde yerlemilerdir. Onlar Babaler diye bilinir. Buras Ftih dnemine ait vakf defterinde (Osmanl Arivi, MM 16016, 5,8) Baba ky diye kaytldr (bugn Baba Sultan). Bu dervilerden biri, Otman Baba gibi dalarda gezen ve geyikleri kendine altran aman tipi gezginci meczub bir dervitir ve bu tip dervilere yaknlk gsteren br uc beyleri gibi negl yresini yurtluk olarak elinde tutan Turgut Alp da Geyikli Babay sever, Baba daym onun yanna gelir. Turgut Alp dervileri tefti etmekte olan Orhana bu mbarek dervi hakknda haber gnderir (Orhan, bn Battutaya gre lkesinde srekli dolap tefti yapan bir beydir). Geyikli Baba kendini Baba lyas mridiyim diye nl Baba eyhine balar. Orhan tekrar tekrar adam gnderip davet eder, dervi gelmez, derviler vaktini bekler, der, Orhan onu ziyaret eder. Geni bir araziyi vakf vermek ister, dervi kabul etmez, Baba dervilere

133

zg mutlak fakr prensibine sadk kalr. Orhann srar zerine u karda duran tepecikten ber yercegz dervilerin havlusu olun der. Sonradan dervilerin ihya ettii bu yer, Ftih dnemi vakf tahrir defterinde Baba ky yahut Babayler ky diye kaytldr. 6 iflik sahibi aile ve 8 benlekin (topra az aile) oturduu bu kyn vakf geliri 1500 aka (25-30 altn)dr. Ftih dneminde Elvan Seydi evlad elindedir. Defter kaydna gre ayn kyde Ermen Babann Orhan nianyla bir iflik vakf yeri vardr. Meyve baheleri eklenmitir. Osmann yolda Aykut Alp neslinden Umur Bey II. Murad dneminde Geyikli Baba zaviyesine bir hamam vakfetmitir (420 aka yllk geliri var). Bir deirmen ve Bursada 3 dkkan zamanla vakfa eklenmitir. 16. yzylda vakfn ziyadesinden elde kalan 6000 aka faizle iletilmektedir. Hamam ve deirmen tamiri yalnz r gelirinden karlanmaktadr. Dervi birgn bir kavak (nar) aacn alp Bursa hisarnda Orhann sarayna kagelir. Avluya aac diker, ona teberrkmzdr, o orada olduka dervilerin duas sana ve neslne makbldr deyip gider. Aa 15. yy. sonlarnda Apz. tarafndan grlmtr (nar Orta Asya Trklerince kutsaldr, Rumeline geen Trkmenler birok yere kavak/nar adn vermilerdir). Dervi durmad, dnd. Geyikli Babann davranlar onun, Otman Baba gibi, dalarda yabani ot ve meyve ile geinen, hayvanlarla arkada olan, mutlak fakirlii seen, sultanlardan sadaka kabul etmeyen (bu nedenle da eteinde bo bir arazi paras ister) kalender tipi baba dervii olduunu kantlar. lk dneme ait tahrir defterlerinde dada krda bo topraklar enletip zaviye kuran, sonra bunu vakf olarak sultanlara onaylatan Kalender Baba dervilere ait birok kaytlar bulmaktayz. Defter kaytlarndan bir misl: Saruhanda da eteinde uc Abdal, Sinan, smail, Mustafa, Ali, Kaygusuz ve baka dervilerle birlikte sipahiden bir yer tapulamlar tan aacn ardup yurd edinip ihya etmiler zaviye kurmular ve sultandan enlettikleri yer iin vakf berat almlar. Yer ap zaviye kuran ve vakfa balayan bu dervileri . L. Barkan, fetihleri kolonize eden derviler saymaktadr. Sultanlar bu vakflar daima, yende ve revendiye (gelip geen yolculara) hizmet kouluyla verirler. Osman Gazi Mudurnu seferinde Beta zaviye eyhinden yol hakknda bilgi almtr. Dervi bir zaviye kurar, etrafndaki br dervilerle topra iler, tarla aar, bahe yapar, geliriyle kendileri geinir ve yolculara gn kalmalar kouluyla barnma ve yeme ime salarlar. Misafirlik gelenei yalnz ahi zaviyeleri iin deil ayende revendeye hizmet etme kouluyla sultandan berat alm tm zaviyeler iin deimez bir kuraldr. Topra ilemede, hasat ve harcamada zaviye mensuplar hereyi ortaklaa (itirk zere) yaparlar kommnal bir hayat yaarlar. Herkes almak zorundadr (Bayramiyyede bu zellikle belirtilir). Ftvvet disiplini iinde ortaklaa alma, yolcu ve fakirlere hizmet din bir hayr ii saylmakta, bu nedenle vakfa balanmaktadr. Bir blm zaviye etrafnda zamanla nfus yerlemekte, kyler meydana kmaktadr. Anadolu ve Rumeli toponimisi pek ok kyn menede bu biimde dervi zaviyeleri ile ilikili olduunu ortaya koymaktadr. Sultanlarn bu gibi yeni yerlemelere vakf stats vermeleri, vergilerden affetmesi, Anadolu ve Rumelide Trk yerleme, kolonizasyon srecini kolaylatran bir yntem olarak nemlidir. Bugn Trkiyenin birok yerinde eski dervi zaviyeleri bir Osmanl kltr miras olarak festivallere sahne olmaktadr. Geyikli Baba (Baba Sultan) kutlamalar, Haziran balarnda onbinlerce

134

yurttan topland bir din ve mill kltr gsterisine tank olmaktadr. Krehir Hac Bekta Tekkesini ylda 700 bin kiinin ziyaret ettii ve her yl grkemli trenler dzenlendii bilinmektedir. Gaz ve Gazilik 13. ve 14. yzyllarda Anadoluda slm dinini, suflik, ftvvet ve gaza kurallarn halka retmek iin Trke yazlm bir literatr bulmaktayz. Bunlar, kukusuz o zaman toplumdaki belli gereksinimlere yant vermek ve belli gruplar aydnlatmak ve eitmek amacn gdyordu. Seluklu ehirlerinde, zellikle Konyada egemen Fars dili ve kltr dairesi karsnda basit bir Trke ile yazlm bu gibi eserler, ou kasaba ve kylere yerlemi Trkmen halkna, bu arada Ucatta, serhadlerdeki geni gazi kitlesine hitap etmekte idi. Uc toplumuna hitab eden bu didaktik eserlerin bir bl, srf slm dininin gnlk ibadet ve yaama ait din kurallarn retmek amacn gdyor (ilm-i haller), yahut ahiler iin ftvvetnme dbn anlatyor veyahut dervilere tarikat esaslarn ve erknn aklyordu. Bir bl de gazilik kurallarn aklyan didaktik yahut sava heyecann ykselten destan nevinden eserlerdi. Uc blgesinde, ak-seik belli kurallara bal bir sosyal grubun varln ada kaynaklar kesinlikle ortaya koymaktadr. Bu grup, gziyn, alplar adyla anlmaktadr. 13. yzylda bir yandan Hallara te yandan Moollara kar bir lm-kalm sava veren slm memleketlerinde gaz ruhu toplumlar ayaklandrmakta idi. Bu gaz heyecan Memlk sultanlnda ve Anadoluda Trkmenler arasnda dorua eriti. Hal ve Mool kskac arasnda yok olma tehkilesiyle kar karya kalan bu iki slam memleketinde asker rejimler hakim oldu; Msr ve Suriyede Kpak-aslndan asker bir aristokrasi, Memlkler saltanat ele geirirken, Anadoluda Gazi Trkmen devletleri ykseldi, ve 14. yy. da bu devletiklerin tm Osmanl Hanedannn emsiyesi altnda birleti. Osmanl Devletinin gz karakteri bu tarih sreten kaynaklanmaktadr. Burada bu gazi beyliklerinden birinde yazlm olan Risletl-slm adl ilm-i hl eserinde gaz ile ilgili blm ilgintir, konu zerinde slm kurallar bildirir. Risle, . Tekinin incelemesine gre, 14. yy. ilk yarsnda, yani Osman-Orhan dneminde Kareside yazlmtr. Karesi beyleri Rumeliye gei ve gaza hareketinde nde gelirler. Tekine gre, eserin asl, 10. yy. sonlarnda yazlm Arapa Abl-Leys-i Semerkandnn bir rislesidir. Bu gibi eserlerde gaz, slmn emrettii bir grev, kesin kurallara balanm bir faaliyet alan olarak ele alnmaktadr. Osmanl lkesinde brahim Halebnin eseri (yazl 1478) yaylncaya kadar slm hukukuna ait temel metin olarak ilkin eyh Bedreddinin Tashli, ondan sonra Molla Hsrevin Durari esas tutulmutur; Rislede olduu gibi bu eserlerde gaz ve gzlik zerinde eratn koyduu kurallar erh edilmitir. Gziler yurdu Anadoluda gaz hakknda Trke olarak erkenden baka eserler de yazlm veya tercme edilmitir.

135

Genel olarak gz ahret iin sevab kazanma amacyla savaan Mslman olarak tanmlanr. Burada gaznn din-slm nitelii zerinde durulmutur, gz iin kitalde elde edilen ganimet dini bir mkfattr. Osmanl menkbnmelerinde gaz ve ganimetin (doyum) kutsall, hell nitelii zellikle belirtilir. Batda yazlan eserlerde, gaz; kital ve yamay mer gstermeye yarayan bir ara olarak alglanmakta, bylece belli bir toplum iin anlam ve fonksiyonu gzard edilmektedir. Gzlerin fiillerini ahlak bakmdan tartma konusu yapmak tarihinin devi deildir; tarihcinin devi, insan o biim harekete sevkeden dnce ve maksad tespite almaktr. Gz olmann koullar Risletl-slmda dokuz noktada toplanr: 1) Ana ve atann arz olmas, 2) zerindeki emnetleri yerine getirmi olmak (mesel borlarn demi olmak, 3) Ailesinin geimi iin nafaka brakmak, 4) Gaz srecinde gerekli geimini salam olmak (yolda ekiyala sapabilir kaygs dolaysyla), 5) slm hkmdarnn gaz iin emretmi olmas, yani savan slm topluluunun hayrna bir hareket olduunu emirl-mmininin onaylam olmas, 6) Yoldana yardmc olmal, baka deyimle dayanma, birlik salanmal, 7) Yolda kimseyi incitmiyecek (askerin getii gzergahta Mslman halkn yamalanmas her dnemde idarecilerin ba ars olmutur, bunu nlemek iin idam cezas bile uygulanrd), 8) Dmanla arpma halinde kamamal, sonuna kadar dayanmal. slam bu yolda lene ehadet sa kalana gazilik mertebesi vaadeder, 9) Ganimet malnda ihanet etmemeli. slm kurallarna gre ganimet malnn bltrlmesine ok dikkatli davranlmas nemlidir. 10) Gaznin niyeti samimi olmal, slm dini ve mslman halk iin savatn unutmamal, gazda tama ve riy olmamal, yani hareketlerinde din hayr dnceden uzaklamamal, gazya srf ganimet iin gitmemeli. Bu son madde, yukarda akladmz gibi gaznn din-ideolojik niteliini vurgulayan temel kouldur. Kimin samim dindar, kimin tamahkr olduunu belirlemek mmkn deildir. slm prensiplerine gre genellikle gaz farz-i kifyedir, yani ancak baz koullar yerine getirildii taktirde yaplmas gerekir. Fakat slm lkesi hayat bir tehlike altna derse, gaza emirlmminin tarafndan farz-iayn iln olunabilir. O zaman her Mslman yetikin er iin zorunlu bir devdir, sefere gidemeyen bu dev karl hazneye bir deme yapmak zorundadr. 1444te Hallar, Rumeliyi istil edip Varnaya geldiklerinde ve 1686da Osmanl lkesi drt bir yandan istilya uradnda gaz zorunlu saylm, nefr-i m iln edilmitir. Pencik Uygulanmas ve Yenieri Kurulmas Edirnenin fethinden (1361) sonra Rumelide gneyde Selanik dorultusunda Via Egnatia zerinde Karesili gazi bey Evrenuz Gazinin, Meri vadisinde Hac-lbeyinin hzl fetihleri sonucu sava esirleri byk art gsterdi. Gazilerden Sultan iin esir bana bete bir pencik (penc-i yek) alnmaya baland. Bu nemli gelir kaynann hazine iin kaybolmamas iin Karamanl Mevlana Kara Rstem uyarda bulundu. Genelde her trl ganimeti asker elinde brakmak, cmertlik siyaset

136

kitaplarnda en iyi politika saylrd. I. Murad andarlnn arz zerine Tanr buyruu ne ise et emrini verir. Bunun eratta yeri olduu ulemaca onaylandndan, Kara Rsteme Gelibolu geidinde pencik toplama yetkisi verildi. Pencik her be esirden biri, yahut esir be deilse deerinin bete biri olarak toplanmya balad. Bu iki dnimendin ihdasnn askerin hi de houna gitmedii anlalyor. Rumeliden akndan dnenler bu vergiden kamak iin esirleriyle baka yoldan gemeye baladlar. Bunun zerine Gazi Evrenuza pencikin snrda toplanmas iin emir gnderildi ve din niteliini gstermek zere tahsil ii iin bir kad atand. andarl devlet elinde toplanan ok sayda pencik olanlarndan sultan kapsnda yeni bir asker, yenieri tekili fikrini buldu. Olanlarnn, Bursa civarnda Trk kylerine gnderilip Trkeyi renmeleri ve slmlamalar saland. Sonra bunlar bir klada toplanp sultann emrinde bir yolda ordu, yenieri ordusunu oluturdular. Gaz btn Mslman halk iin bir dev sayldndan sultanlar baz koullarda tm halk gazya armaktadrlar. Dindar halk gazy ciddiye almakta, Sultann gazlarna parayla katlmaktadr. Bursada Hoca brahim adl bir zengin 1476 ylnda Fatih Sultan Mehmedin Macarlara kar seferinde ol gaznn savabnda ben dahi bile olayn diye 20,000 aka ile 20 atl svariyi ulufe ile tutmu ve sefere gndermitir. Bayezid, Anadolu halkna gnderdii bir fermanda timar ve baka mkfatlar vaadederek Tunada Uc Beyi Bali Beyin Lehistana aknna katlmaya davet etmitir. Osmanl sultanlar son padiaha kadar gz unvan tercih ettikleri bir unvan olarak daima kullanmlardr. Osman eski menkibnme kaytlarnda tipik bir gazi nderi olarak en ok gz unvanyla anlmtr. Alplar, Nker (Yolda)lar Osman, beylii ailenin br yeleriyle birlikte idare eder grnyor. Karacahisar subaln (komutanln) kardei Gndze vermiti. nemli siyasi kararlarda amcas Dndar ile danrd (Neri, 94). Osman gdlecek siyaset konusunda tartmaya girdii amcasn okla vurmu, ldrm. 1303de Bursa hisarn abluka iin yaptrd havale kulelerinden birini Osman kardei olu Aktimura verdi. Osman, olu Orhan kendi salnda deneyimli kumandanlar, Aka Koca, Konur Alp, Kse Mihal ile seferlere gnderiyor, onun beyliini hazrlyordu. Bu ikisi zmit fethinden (1337) nce vefat etmilerdir. Hasta olan Osman beyliinin son yedi ylnda beylii olu Orhana brakmt. Orhan, 1324te beylik tahtna oturdu. Kardei Aleddin Beyin ekildii, kendisinden sonra evldnn Kiteye bal Fodura Kynde bar iinde yaadklar anlalmaktadr. Orhann lmnde (1362) beylik iin Murad ile kardeleri arasnda atma kt ve Murad onlar ortadan kaldrmak zorunda kald. Eski Trklerde beylii ancak Tanr balar inanc vazgeilmez bir gelenekti. Herhangi bir hanlk veraset kanunu yoktu. Kurultay karar veya bir savan sonucu, Tanrnn kutuna mazhar olunduunun iareti saylr, ya veya vasiyet, beylik/hanlk iin bir l kabul edilmezdi. Aslnda her oula bir yurtluk verilerek lkenin beyin oullar arasnda bllmesi Avrasyada Trk-Moollar arasnda sregelen aile hukukuna dayanr. Osman ve Orhan fethedilen topraklar oullara ve alplara

137

yurtluk (apanaj) olarak datmakta ve en nemli uca byk oul atanmakta idi. lkeyi feodal bir karakter veren bu gelenek, Osmanllarda merkeziyeti brokrasi glendikce sembolik bir dzenleme biiminde kalacaktr. Bununla beraber Ftihten sonra da devleti sarsan ehzadeler mcadelesinin temelinde bu Avrasya egemenlik ve lke anlaynn devamn gryoruz. Akpaazdenin naklettii eski menkbnmeye gre, Osmann seferlerinde yarar yolda ve nkerleri belli bal kumandanlardr. Osman, Eskiehirden Bilecik ve Yeniehire kadar geni bir lke sahibi olunca (1299) nnn olu Orhan Beye, Yarhisar Hasan Alpa verdi, bu dahi bahadr yolda idi, (Ner, 112) negl Turgut Alpa verdi, oraya Turgut-li derler, Osman ile sefere giden teki alplardan, Saltuk Alp, Konur Alpn ad geer. Bu alp ve nkerlerin ocuk ve torunlar sonralar nemli makamlar igal edecekler ve bir eit Osmanl aristokrasisi oluturacaklardr. Tmar ve yurt (apanaj) larn kaldrlmas olduka ge bir zamandadr. Osman yoldalar, Samsa avu, Aka Koca, Gazi Abdurrahman Sakarya seferinde Orhann yanna verdi. yarar yoldadur diye (Apz. 22. Bab) Bunlar her biri bir ucda srekli akna tayin olundu. Samsa avu ve cemaat yoldala yarar kiilerdi (Ner, 90). Orta Asya bozkr mparatorluklarnda, Trklerde alplar, Moollarda noyanlar (oulu noyad) soylu ailelerden gelen kumandanlardr. Moollardan noyanlar aristokrat ailelerden baatur veya bagatur (Trke bahadr) unvan tarlard. Grdk ki, Osmanllarda alplar ayn zamanda bahadr unvan tarlar. Bu alplar, her biri kendi yurtluunda, kendi kumandas altndaki gazilerle kendi uc blgesinden akn yapmaktadr. Balangta alplar, Osman Gazi ile mttefik olarak seferler yapmakta idiler (bak. Apz. 10. Bab) yle anlalyor ki, Osman Gazi 1299-1301 yllarnda nemli baarlar kazanp karizmatik bir babu durumuna gelince alplar onun yakn yoldalar oldular, hizmetine girdiler. 1304 Sakarya seferinde Samsa avu itaat eden Lefke ve adrlu blgesini kendine istedii zaman Osman Gazi buna kar kmt (Neri I, 120). Nkerlik/Yoldalk, gaz nderine anda (and) ile balanma yoluyla kurulur ve gziyn grubu bylece ortaya kar grnmektedir. Tutsak den Harmankaya Tekfuru Kse Mihal, Osmann nkeri olmu (Ner, 76), ilk aknlarda ve teki Rum tekfurlaryla Osman arasndaki ilikilerde daima ona sadakatla hizmet etmi, sonunda slmiyeti de kabul etmitir: Kse Mihal daym onun bile olurd. Ekseri bu gazilern hidmetkrlar Harman Kaya kfirleriydi (Apz. 19. Bab). negl fetheden Turgut Alpa bu blge bir yurt (apanaj) olarak verilmi grnyor. Blgenin o zaman Turgut-li diye anlmas bu bakmdan kayda deer (Aydn-li, yahut Rumelide Osmanlya tbi Bulgar Kralnn lkesi iin kullanlan iman-li, Konstantin-li, vb). Moollarda noyanlara ait otlak blgesi yurt, yahut Moolca nutug diye bilinir. Nutugun tanmlamas yledir: u veya bu gebe birliini geinderecek noyana ait arazi (Vladimirtsov). Seluklularda ve Osmanl klasik dneminde 1516. yzyllarda yurt veya yurtluk bir ger-ev grubunun reisine zerklikle verilen bir arazi nitesi olarak tanmlanmaktadr. Baka deyimle, yurt, soylu bir bahadra ait apanaj nitelii tar. Osman alnan

138

vilyetleri guzta taksim etmekte idi (Neri I, 118). 1320lerde Konur Alpa Kara-epi hisar, Absu (Hypsu) hisar Aka-Kocaya uc tayin edilmiti. Bu feodal apanaj sistemi daha sonra Rumelide gaza yapan uc beyleri, Evrenuz, Gazi, Mihal oullar, Paa-yiit oullar iin uygulanacaktr. Osman dneminde beyliin bu feodal yaps karsnda Orhan dneminde ulema snfndan vezirler idareyi ele geirdii zaman merkeziyeti brokratik rejim hinterlandda egemenlik kazanacaktr. Ak Paazde, Hac Bektatan sz ederken Anadoluda drt msafir (dardan gelmi) din taife (cemaat) tan sz eder: Gziyn, Ahiyyn, Abdln ve Bciyn. Hac Bekta, kz ve srda olarak Htn Anay semitir, ona mensup olanlar Bciyn oluturmutur. M. Bayrama gre Bciyn taifesi, eyh Evhadddin Kirmnnin kz Kadn Ana Fatma Hatundur ve Ahi Evren (Nsirddin Mahmud) ile evlenmi olup Anadoluda kadnlar arasnda ahilie denk Bciyn taifesini kurmutur. eyhler neslinden Zaviye yneten hatunlar, mesel Hdavendigar sancanda bir vakf idare eden Tc Hatun Baciyn cemaatndan saylrlar. Rum Abdallar ve ahilerle yanyana bir tife olarak zikredilen Gziyn, Osman dnemindeki alplardan bakas deildir ve bu alplar belli nitelikler tayan bir gruptur. Baba lyasn torunu Ak Paa (1271-1332) Garbnme (Maarifnme) adl eserinde (bitii 1310) alplarn dokuz nitelie sahip olmalar gerektiini vurgular. Ak Paann gziyn kelimesi yerine slmdan nce Avrasya toplumundaki bahadr nderler iin kullanlan alp terimini kullanm olmas ilgintir. Alp varl korumak iin ay ve ylda birbirleriyle kol kola sava yapan bahadrlardr. Onun paralleli, nefsiyle mcahedede bulunan alp-erendir. Garbnmeye gre alp, alperen adn almak isteyen kii iin 9 nesne gerektir. lk koulu muhkem yrek, cesaret sahibi olmaktr, yag grp sinmiya, cesurluk, askeri ayakta tutan direktir (alpin liderlii). kincisi Alpin kolunda kuvvet olmal (fiziksel g). Herkes onun gcn grr ve sayar. ncs, alp gayret ve hamiyet sahibi olmaldr. Alpl baarmya gayretsz er Drdnc koul, bir bayk at sahibi olmaldr. Osmanllarda at zerinde sipahilik, soyluluk kouludur. Osmanllar Balkanlarda Hristiyan svari askerini soylu sayp timar vermiler, fakat yaya askeri (voynuklar) reaya saymlardr. Gayr-mslim reayaya ata binme yasa vard. Beyler arasnda en deerli peke att. Alpn atnn karnn rten bir zrh olmak gerektir. Zrh, kardan heybetli bir grn gsterir ve hayvan kl ve ok darbesinden korur. Dman alp atndan tanr. Beinci koul, alpn zrhl olmasdr. Alplk zrhla belli olur. Alpa alplk adn don kondurur

139

Osmanllarda, timarl sipahi daima cebel, yani zrhl sipahidir. Byk timar sahiplerinin zrh, brme zrhtr. Avrasya tarihinde, gebe halklar arasnda mparatorluk kuran, yerleik halklar egemenlii altna sokan gerek asker birlik, zrhl srvari ordusudur. T ki ah smailin 40 bin zrhl svarisi Selimin top ve tfei karsnda bozguna urayacaktr. Bata Alplarn kol-kola savamas gerei belirtilmitir. Bu, Akpaazdede belirtildii gibi gaziler arasnda yoldala iaret etmektedir. Altnc ve yedinci koullar, alpn silhlar, yani yay ve klcdr. Kat yay ekmek ve uzatmak ere Key hnerdr kim kime Tengri vire Kat yay, kemikle berkitilmi uzun menzilli yaydr, Osmanlya Hristiyan askeri karsnda stnlk salyan bir silhtr. Bu oku ekip uzatmak bir zel hnerdir. Alplk iin gerekli yedinci ve sekizinci koullar letler kl ve sng sahibi olmaktr. Yalunuz ok yay ile alp olamaz Ok ile ol alplk adn alamaz Kl, alpn en deerli maldr, onun altn ve incisidir. Kl zre and anunn iilr Alplar arasnda anda (and), Avrasya halklar arasnda sava birliini (Bat dnyasnda comitatus), nkerlii (yoldal) oluturan riteldir. Osman Gazi ile alplar, garibler yahut esiri Kse Mihal arasnda lme kadar sadakat ba, and imek (kanlarn bir kapta kartrp imek, kan kardei olmak) mersimi ile gerekleiyordu. Ganimet ve fethedilen topraklar, anda ile ndere bal olan alplar arasnda yurtluk olarak paylalyordu. Garbnmeye gre kl ve ok yalnz bana i gremez. Sg (Sng) gerektir. Eski metinlerde sg; karg, mzrak olarak tanmlanr. Osmanl sipahisi iin daha ok gnder (mzrak) szc yaygndr. Sg/mzran savalarda balca silhlardan biri olduunu eski metinlerde klla birlikte sk sk anlmasndan anlyoruz. Sgnn kolu aatan olup ucunda temren (demren) denilen kesimi demirden olurdu. Garbnmeye gre kol ve elile sg/mzrak kullanmas ayr bir beceri ister; dman alp karsnda sgsnden bilir. Btn bunlar gzmzde alp ok, yay, kl ve mzrakla silhlanm, zrhl svari olarak canlandrr. Bu svari, gerekten alp olmak iin bedenen gl, yrei cesur bir yiit olmaldr. Bunun

140

yannda Garbnmenin belirttii baka nemli bir koul, alpn arkasnda yryen kafadar yani yolda olmaldr. Yolda hakknda: Cmle let oldu bu kez yr yok Bile ardnca yrr dildr yok un kafadar olmaya pes neyleye Drt yann kend nice bekleye Bil ki alplk yalnuz olmaz ey saf Nitekim yalnz deildi Mustafa . Pes bu alplk yalnz olmaz yr gerek Yar in ol ba-u-can oynar gerek Yoldaln zel bir merasimle gerekletiini yukarda iaret etmitik. Yolda olan Alplar kol kola savamaldr. Ak Paa zetle alp kiiyi yle tanmlar Kimde varsa bu dokuz nesne tamm Alp adyla an okur hss-u-m Alplk Tanr vergisi (dd) dr. Bildk alplk dnyada niceyimi Dinle imdi dn iinde neyimi Hazret-i Peygamberin dedii gibi: Nefisle savama cihd-i ekberdir Ak Paaya gre: Dn gndz ala nefsi ile T ki nef-si dzele akl ile

141

Alp-eren iin din, spiritl nitelikler yle zetlenir. Alp-eren, dnya sevgisi havsna kaplmamal. Cimrilik, fsk-u-fesd gibi kt huylardan kanmal. Bu huylar havaylikten doar; Din Alp bunlara kar ura vermek zorundadr. Din direi olan byle bir alp nnde halk yzn yere srmelidir. Hd bu alplk kimde olsa ekszn Ayana sre cmle halk yzn lk vel olmak gerekdr ol kii . Gec vilyet olmasa anda ayn Din yolunda alp del bell beyn Evliydur ol kim ana korku yok Dnyada hem hirette kaygu yok Ak Paa bundan sonra dinde alp veya alp-eren olmann dokuz spiritl koulunu zetler. Bu koullar; vilyet, riyzet, kifyet (nefsini basmak), k (nefsini dnya ilgilerinden kurtarp bamsz olma), tevekkl, eriat bilgisi, ilm, himmet (bakasna zveriyle yardm etme), doru yr (eshb, arkada; derviler) edinme, Yr ile ald bu dn ey Dede Bu dokuz sfat nefsinde toplyan alp ve alp-eren halkn klavuzudur. Y kii dnya iinde er gerek Y din ire hkim server gerek Kutlu kii bu ikiden alp veya alp-erenden biri olmaktr. k, k, Tanr muhabbeti ile btn mrn harcar Ey Hudy, ktan ayrma bizi Akpaada alp ve gazi zde terimlerdir. Kukusuz birincisi Avrasya hakanlklarnda alp, baatur/bahadr diye anlan kahraman savacy, lider tipini, ikincisi ise alpn daha ok slm gaz ile kaynam tipini vurgular. k Paann grd gibi alp, 13. yy. Anadolusunda ideal profesyonel savac kiidir. Ak Paada slmi gazi terimi yerine z Trke alp terimi kullanlmas dikkate deer.

142

k Paann bu anlatm, Ahiyyn iin ahlk ve edeb kurallarn tespit eden ftvvet kurallarna paraleldir. Toplumda alp sfatn kazanmak iin bu dokuz nitelie sahip olmak gerektir. Alp, zrhl svaridir ve mutlaka bir yolda olmal, onunla beraber kol kola gaz yapmaldr. Ak Paann alp tasviri, Osman Gazi ve onunla birlikte savaan yolda alplarn genellikle Anadoluda uclardaki gazilerin tasviridir. Bu alp veya gz tasvirini, Battalnme, Dnimendnme ve Dede Korkud gibi Anadolu destanlarndaki kahraman tasvirine e buluyoruz. Eski Osmanl menkibnmesinde Ak Paa dedikleri aziz (Ner 162) teki ulema arasnda saygyla anlr. Krehirde grkemli trbesi, bugn de bir ziyretghdr. O, Mevlevlerin deil, Babalerin, alp-erenlerin pridir. Anadolu Uc blgelerinde kzl brk giyen, gaz ve ganimet aknlarna katlan, bylece akncl yol edinen Trkmenler, kabile balar dnda gziyn rgtne katlm, bylece yeni yaam tarz sonucu kendi airet grubundan kopmu, sosyal bakmdan farkllam oluyorlard. slm kutsal ganimet iin her yandan, her meneden gelen garbler, babua anda ile balanrlar, onun nkeri veya yolda olurlard. Anda yani and imekle nderle nker arasnda lnceye kadar sren bir ballk kurulmu olurdu. Orta Asya Trk-Mool toplumunda nkerlik, Bat feodalizminde commendatio veya hommage (Almanca mannschaft) anda ile kyaslanabilir (Bak. Marc Bloch, La socit fodale, la formation des liens de dependance, Paris: A. Michel yay. 1968, 210-217). Marc Blocha gre (s. 210) Commendatio ef ile hizmet yklenen arasnda feodal dnemin tand en gl sosyal balardan birini olutururdu. 13. yy. Mool toplumunda nker, soylu kiilerin, bagaturlarn evinde ve seferde yanndan ayrlmayan hizmetkar ve silh arkada olarak tanmlanr. Esir olan nker, kendine tbi olanlarla birlikte efin hizmetine girer. ou tutsak edilip anda ile babua hayat boyu bal silh arkada (comrade-in-arm) olur. Bylece Avrasya steplerinde olduu gibi alplar etrafnda gaz-akn birlikleri olumakta, her biri Ucun bir blgesinde gaz faaliyetinde bulunmaktadr. Osman Gazi de, kukusuz balangta bu alplardan biri idi. Onu tekiler arasnda sekin duruma getiren zellik, bir Vefa-Baba tarikat halfesi olarak Uca gelen eyh Ede Balinin yaknlk ve berekt olmutur. ada Bizans tarihcisi Pachymeres Osman blgede Bizans topraklarna kar akn yapanlar arasnda en atlgan bir nder olarak tantmaktadr. Ucta gzler, alplar ganimet seferlerinde en baarl nderin bayra altna giderler. Menkibnmeye gre (Apz. 105) Osman Yarhisar Hasan Alpa verdi; bu dahi bir yarar yolda idi. Osman Gazinin kariyerinde ikinci aama, seferlerde bayra altnda alplar toplamasdr. Onlar bu enerjik ndere Kse Mihal gibi nker/yolda oldular. Osman Gazinin gziyn gibi teki Uc beyliklerinde de ilk asker-siyas ekirdek benzeri bir srete ortaya km olmaldr.

143

Osman Gazi dneminde asker-sosyal sistemde nkerlik/yoldalk, Alplk gibi egemen bir kurum olarak grnmektedir. 1302de Osmann Sakarya seferinde Lefke (bugn Osman-eli) ve adrlu tekfurlar Osmana itaat ettiler ve Osman Gaziye hss nker oldular (Apz. 10. Bab Ner, I, 120). Osman tutsak den Harmankaya Tekfuru Kse Mihali aff edip azad etti. Kse Mihal dahi heman can dilden Osman Bege etbiyle nker olup gerek muhibbi oldu (Ner I 76). Kse Mihal daym onun bile olurd. Ekseri bu gazilern hidmetkrlar Harman kaya kfirleriydi. (Apz. 10. Bab). Nker kurumu, Osmanl Devletinin gelime anda kul sistemine vcud vermi grnmektedir. Yenieriler, bey kullar (gulm-i mr), timarl sipahilerin hizmetkr gulmlar hep nker, maiyet askeri durumundadrlar. Uc Trkmen toplumlar dahil, Anadolu Trk halknn tm sosyal hayatn dzenleyen pragmatik bir sosyal-etik sistemden ve buna dayanan bir model rgtten sz etmek mmkndr. Bu model, gziyn, ahiyyan, abdln ve bciyan iin ortak bir modeldir. Aratrclar, kkleri bakmndan bu modeli slm ncesi ran, Orta Asya Trk dnyas ve Roma idaresindeki Suriye ve Msrda rastlanan genler birlii geleneine kadar izlemektedirler. Yiitlik/centilmenlik, dayanma, zveri, alak gnlllk gibi etik nitelikler ve yzl bir rgtlenme (eyh, ahi, yiit yahut eyh, dervi, tlib) modelin genel izgileri olarak ortaya kmaktadr. Osmanl Ucunda Ahiler ve Faklar Uc toplumunda Osman Gazinin manev destekleyicisi, hukuk ve sosyal hayat rgtleyici olarak ahileri ve faklar gryoruz (fak, fakhin ksaltlmdr). Osman bir blgeyi ele geirdikten sonra bu lkeyi nasl rgtleyeceini ahilerden ve faklardan sormaktadr. Faklar, slm hukukunu, slm kurumlarn bilen insanlar olarak gazi nderi ynlendirici bilgiler salamaktadr. lk Osmanl beyleri Osman ve Orhan tarafndan ahiler ve faklara verilmi birok vakf ky ve iftlikler tahrir defterleri kaytlaryla bize kadar gelmitir. Bu dnemde vakflarn byk bir ksm faklara verilmitir. Bu kaytlarda, daha bu zamanda, Trkmenlerin kylere yerletiklerini biliyoruz. Kye yerleen bir grubun, tabii, slm kurallarna gre yaamlarn dzenlemek iin bir ky imamna, bir din adamna ihtiyac vard. Bylece, faklarn en aa kademede olanlar bu ky imamlardr. Daha yukarda kadlar, vezirler gelmekte idi. bn Battuta seyahatinde rastlad bu eit ky imamlarndan szeder. Osman dneminde bu faklarn en mehuru Tursun Fakhtir. St yaknnda trbesi bugn bir ziyaretghtr. Eskiden daha ok ahilerin nde geldii sanlyordu. Fakat tahrir defterlerindeki vakf kaytlar gsterdi ki, faklar daha ar basmaktadr. leri gelen faklar snn slm hukukunu bilen insanlar olarak nemli rol oynamlardr. Osman dnemine ait faklar arasnda Ede Bali, Tursun Fakh adlarn biliyoruz. Bize ilk Osmanl tarihini nakleden shak Fakh ve onun olu Yahi Fakh vakf alm bu faklardan ikisidir. Demek ki, vakflarn

144

kantlad gibi, daha Osman Gazi zamannda slm hukunu bilen kiilerle devlet kuran Bey arasnda sk ilikiler kurulmutur. Beylii tekiltlandrma, sosyal hayat dzenleme bakmndan bu faklar ve ahiler son derece nemli bir rol oynamlardr. Din adamlarnn ilk dnemlerde devletin rgtlenmesinde beylere danmanlk yapm olmalar, ilk vezirlerin de onlar arasndan seilmi olmas olayn aklar (ilk vezirlerden Sinaneddin Yusuf kukusuz ulemadandr). andarl Kara Halil, ulema meneinden vezirlerin en nlsdr. Onun ocuklar, 1453e kadar devlet iinde otorite bakmndan pdiahla kyaslanacak bir mevkie sahiptiler. Ahi Evren Seluk sultanlar Badad Halifesi ile yakn ilikide olup kendilerini resm yazlarda Halifenin bir menurla tayin ettii sultanlar durumunda grr, Halfenin yardmcs (zahr, mun) gibi nvanlar kullanrlard. Anadoluda ahilik tekiltnn temelini oluturan ftvvet hareketinin balangc, Halife Nsrn sultanlar yannda giriimlerine balanmaktadr. Trkiye ahi teiktnn kurucusu, Ahi Evren (Evran Nsiruddn), 13. yy. balarnda Badaddan Anadoluya gelen bir grup ulema ve sufler arasnda idi. Bu limler, ftvvet erbabnn dostu Aleddin Keykubad Iin (1221-1237) himayesi altnda idiler. Olu Gyaseddin Keyhsrev II tarafndan zehirlenen Aleddinden sonra Nsiruddn hapse atld. Nsruddinin Babalerle ve Trkmenlerle yaknl vard. Hapisten kurtulunca, Krehirde debbalar eyhi olarak yerleti. Ahi Evren, tasavvuf ve felsefe zerinde eserleri olan bir limdir. Asl ad Hoylu eyh Nsrddn Mahmuddur. Hocas ve kaynpederi ftvvet akmnn byk eyhi nl suf Evhadd-dn Kirmndir Kirmannin Anadoluda birok ehirde halifeleri vard. Moollarla ibirlii yapan ve Fars kltrne tutkun Seluklu sekin snfna hitab eden Celleddin Rum ile Ahi Evren arasnda dmanlk vard. Bu dmanlk Mevlannn eyhi ems-i Tebriznin katliyle (1247) ilikilidir. Nsiruddinin ahileri, Moollarla mcadeleye giren II. zzeddin Keykvus destekliyorlard, Keykvus 1254de Krehire gitti. Mool kuvvetleri onu yenilgiye urattlar (Sultan Han Sava, 1256). Anadoluda isyan bastrmaya alan Moollarn soykrmndan Nsruddin de kurtulmad. Onun, Krehir emrliine atanan Mevlev Nureddin Caca Beyin ehirde yapt katlimda hayatn kaybettii (1261) anlalmaktadr. Tokat, Sivas, Kayseri gibi byk ehirlerde Moollar, kar kan esnaf, bunlar arasnda savac kalabalk debba esnafn katliam ettiler. Ahilere ait zaviyeler, Mevlevlere verildi. Bunun zerine ahiler uzak uc blgelerine, Trkmenler arasna g ettiler. Osman Gazinin eyhi Ede-Balinin Krehri (bugn Krehir)den uca genler arasnda bulunduu ileri srlmtr. Keza Orhan Gazi ile Bursa kuatmasnda hazr bulunan Abdal Musa da ahilerle beraber uca gen dervilerdendir. Trkmen halk iin Trke Garbnme adl eseri yazan k Paa da Krehirlidir. Btn bu olaylar, Osman Gazi zamannda Sultan-n Ucunda rastladmz ahiler ve abdal/kalendirlerin orta

145

Anadoluda 1256de patlak veren Mool-Trkmen mcadelesinin serpintileri olduu olgusunu ortaya koymaktadr. Ahi Evren, Anadolu Trkleri arasnda bir vel mertebesine ykselmi olup kerametleri bir menkibnmede toplanmtr. Ahi Evren zerinde etrafl aratrmalar yapan Mikyil Bayrama gre o, Anadoluda ahilii kuranlarn banda gelir. Osmanl Devletinin kurulu dneminde ahilerin ve ftvvet akmnn kesin bir rol oynad kuku gtrmez. Debbalarn pri saylan Ahi Evren 32 eit esnafn pri saylr. Gerekten dericilik, Anadolu Trk sanatlarnn en nemlisi saylr. Eskinin geleneksel yaamnda ev eyas, hayvan takmlar, vb. deriden yaplrd. Ftih Mehmed kendi cami klliyesini yapt zaman yannda sarraclar iin byk bir sarrachane yaptrmtr. ehirlerde debbalar en kalabalk, devlet karsnda en gl, bamsz, ii grubunu oluturmakta idi. Kanun Sleymann itaatsizlik gsteren kapkulu askerine kar debbalar anarak tehdit ettii rivyet edilmitir. Evliya elebiye gre, stanbulda debbahanede bebin kadar debba vard. 1651 esnaf isyannda ilkin sarrachane ahileri bayrak kaldrdlar. Krehirde Ahi Evren (Evran) tekkesi post-nini (eyhi) tm mparatorlukta her ehirde ahilerin reisi saylan ahi babalara icazetnme gndererek makamlarn onaylard. Orhan Dneminde Bizansn Tbilii Pelekanon (Eskihisar) Sava (1329) 1330larda Osmanl tarihinin dnm noktalarndan birisindeyiz. Osmanllar 1305-1331 dneminde Adapazarnda ve Sapancann dousunda yerlemiler, Bursa, znik ve zmiti abluka ve aknlaryla bask altnda tutuyorlar; znik alktan dmek zere. Bu durum, Bizansllara bir lm kalm noktasna gelindii inancn verdi. Osmanllar, Orhan dneminde (1324-1362) znik ovasn ele geirdikten sonra stanbula en yakn iki mhim ehri, znik ve zmiti almak iin son bir atlm yapacaklardr. Kukusuz, 1329 Pelekanon Sava stanbulun fethi gibi, Bizans ve Osmanl tarihinin dnm noktalarndan biridir. Beylik bu sava kazandktan sonra 1331de znik, ondan alt sene sonra da zmit decektir. Bu arada Hereke dahil, bu sahildeki tm kk hisarlar, Osmanlnn eline geecek, bylece, Anadolu tarafndan Trkler stanbul Boazna dayanm olacaklardr. ki taraf ordular, 1329 baharnda Gebze liman yaknnda Pelekanon denilen yerde, bugn Eskihisarn hemen batsnda dzlkte kar karya gelecektir. Osmanl ordusunda bizzat Orhan kumanday ele almtr. Kar tarafta Bizans ordusunun banda mparator Andronikos III. vardr. Andronikosun dzenli ordusu 2000 kiidir; buna dzensiz eyalet askeri de katlyor. mparator ordusuyla buraya, zniki kuatmadan kurtarmak iin gelmitir. znik, 30 yldr abluka altndadr. Bursann fethinden (6 Nisan 1326) sonra Osmanllarn basks tehlikeli bir hal ald iin znik teslim olmak durumundadr.

146

Aka maksat, znik Krfezinin br tarafna geip Yalakdere Vadisinden inerek zniki kurtarmaktr. (Pelekanon Zaferi Hammer tarihinde ve onu izleyen tarihcilerimizin eserlerinde Maltepe Sava olarak bilinir. Oysa, Maltepe, Pelekanondan epey uzaktadr. Pelekanon, Gebze-Eskihisar blgesindedir). Bu savan Bizans kaynaklarndan tam tarihini de biliyoruz. Sava, 1329 yl Mays sonu Haziran bana rastlar. Bu zaferin ilk sonucu, znikin teslim olmasdr. Bylece, Osmanllar 1300den beri Osman Gazinin amalad gayeye erimi oldular. Bursa ile znikin dmesi artk Osmanl Devletinin Bizans tehdit eden bir g haline geldiini gstermitir. Pelekanon Sava, Osmanl tarihinde gerekten bir dnm noktasdr. Bizim vekayinamelerde Pelekanon Sava yoktur; anlatlmamtr. ok ksa olarak Abdurrahman Gazinin Orhan Gazi ile beraber bir Bizans kuvvetini pskrtt sylenir. Oysa, bizzat o muharebeye katlm olan Byk Domestikos Kantakuzenos, bu muharebeyi uzun uzadya btn ayrntlaryla anlatyor. Biz burada devir aan bu sava ayrntlaryla ele alacaz. Pelekanon Sava iki aamada gerekleti. Birinci safhada Bizans mparatoru harp meclisinde u karar ald: Tepelerden Osmanllar dzle ekelim ve sava dzlkte kabul edelim. Bizans komutas, eer bunu yapamazsa o zaman sava brakmay dnyor. Bylece, daha balangta Osmanllar stratejik stnlk salam bulunuyorlard. Orhan, tepelerden harp sahasn gzetliyor, Bizans ordusunu arzal araziye ekip orada evirmeyi dnyordu. Bunun iin de nemli bir kuvveti bir vadide pusuya sokmutu. Bu, klasik Osmanl sava taktiidir; Moha Savanda Macar ordusuna kar da uygulanmtr. Savan ilk gn, 1 Haziranda, Orhan Gazi, Bizans ordusunu kendine ekmek iin 300 kiilik bir kuvveti Bizans mevzileri zerine gnderir. (Bu ayrntlar o savata hazr bulunan Kantekuzenos anlatyor). Bu aknc kuvveti Bizans ordusuna yaklat, oklarn serpti, sonra geri kaa balad. Bu yalanc katan maksat, Bizans ordusunu yerinden karp, tepelere doru ekmek. Bu saldry birka kere tekrar etti aknclar. Balangta, Bizans ordusu mevzilerini brakmad, iki tarafn esas kuvvetleri birbiriyle tutuamad. Orhann kuvvetleri de tepeleri terk etmediler. tekiler de bu tepelere doru hareket etmediler. Fakat savan ikinci gn tekrarlanan bu aknc saldrlar srasnda mparator bu ufak kuvveti yok etmek iin bir ksm kuvvetlerini harekete geirdi. Bunun zerine, Orhan, bir ksm kuvvetlerini kardei Pazarlu kumandasnda dzle indirdi. Bizans ordusu da kar kt; bu suretle akn eklinde balayan arpmalar, iki tarafn byk kuvvetlerinin katld bir sava halini ald.

147

Bu savata Osmanllar stn geldiler. mparator okla yaraland. Bizans ordusunda panik balad. mparator, paniin nne gemek iin yaral olduu halde alyor, fakat asker panik halinde kayor. Bu blge, Anadoluya gemek iin bir geit yeri olduundan iin, Bizansllar, geen yzyllarda burada kaleler yapmlar. Bunlar 4 tane kaledir. Kale burnunda Flokrinia, yahut Flokren burnun berzahnda Nikitiaton Kalesi, Darca, yani Daritzion Kalesi Drdnc kale, Eskihisardr. Gebzenin limanndaki byk kaledir. Bugn bu kale ayaktadr. Panik halinde kaan Bizans kuvvetleri bu kalelere snmaya alyor. Orhann kuvvetleri kaanlar kovalyor. Bizans mparatoru panii nleyemeyince kendisini bir hal zerinde gemiye tatt ve stanbula kat. Bu zaferden sonra, artk zniklilerin hibir midi kalmyor. Osmanllar ablukay iddetlendiriyorlar ve 2 Mart 1331de znik ehri Orhana teslim oluyor. Rumeliye Gei Osmanllarn Avrupada yerlemesi, tarih literatrde ve mektep kitaplarnda sallarla gei efsanesinden hala kurtulamamtr. Oysa, bu byk olayn tm ayrntlar ada kaynaklardan biliniyor. Sal hikyesi, Karesili gazilerin zaman zaman sal ile kar sahile yaptklar aknlarn bir yanks olmaldr. Osmanl rivayetlerinde tutsak yaplan ve Mslman olan bir Rumun, Gelibolu Rum Valisi Asenin olundan biri olduu kesinlik kazanmtr. O, kardeleriyle geinemeyerek Osmanllara snm mslman olmu, Osmanllarn Avrupada yerlemesi olayn hazrlamtr. Gerekte, Rumelide yerleme, stanbulun fethi gibi, tarihte yeni bir dnem aan olaydr. Boazlarn tesinde bir Osmanl yerlemesi olmasayd, Osmanl Devleti teki Trkmen beylikleri gibi kk bir Trkmen devleti olarak tarihe karm olacakt. Sleyman Paann baarsnn arkasndaki tarihi gelimeleri yle zetlemek mmkndr. 1329-1344 yllarnda zmirden donanmas ile Trakyaya deniz seferleri yapan Aydnolu Umur Bey, Balkan fetihlerini hazrlayan ilk byk gazi beydir. O, bu seferlerinde, stanbulda Yuannis V. Paleologusa kar mparatorluk iddiasyla Trakyada faaliyette bulunan Kantakuzenos ile ibirlii yapyordu. Bu sayede, hafif donanmasn, kyya ekiyor, Kantakuzenosun mttefiki olarak Srp ve Bulgar topraklarna aknlar yapyor, gemileri ganimet dolu olarak zmire dnyordu. Umur Beye kar Bizans, 1344de bir Hal donanmasn harekete geirdi. Gl Hal donanmas, aa zmir Kalesini ele geirdi ve Umurun donanmasn yakt. Umur, bu kaleyi geri almak iin yapt savata, 1348de ehit oldu.

148

Umur Gazi, lmeden nce, mttefiki Kantakuzenosa Orhanla ittifak yapmasn tavsiye etmitir. Trk yardm, Kantakuzenos iin, hem stanbuldaki rakipleri, hem de Edirne ve stanbulu almay tasarlayan Srp Kral Stefan Duana kar en etkin askeri yardm oluturmaktayd. Gerek Umur, gerekse Orhan, Kantakuzenosla ittifak yapmay Rumeliye aknlar iin gerekli gryorlard. Osmanllar, 1335-1345 dneminde Karesi Beyliini igal ederek anakkale Boazna ulamlard. Karesili Beyler; Ece Bey, Gazi Evrenos, Hac Ilbeyi, Gazi Fazl Osmanllar anakkalenin br yakasnda yerlemeye tevik eden gazilerdi. Kantakuzenos, 1346da kz Teodoray Orhana e olarak vererek, Osmanlyla ittifak pekitirdi. 1347de, Kantakuzenos, Orhann yardmyla stanbula girdi ve Yuannis V ile ortak mparator iln edildi. Bu tarihte, Bizans, Orhann himayesi altna girmi saylabilir. imdi, mparator Kantakuzenos, Srp Kralna kar Osmanl kuvvetlerini kullanarak Trakyada, Bizans egemenliini koruyabiliyordu. Bizansa yardma koan Sleyman Paa, 1352 ylnda, Trakyada ilerleyen bir Srp ordusunu bozguna uratt. Sleyman Paa, Edirneye gitti, Kantakuzenoslar tarafndan kurtarc olarak karland. Osmanl kaynaklarnda, 1361 Edirne fethi ve 1371 irmen, (Srpsnd) Sava ile, Sleyman Paann 1352deki bu harekt kartrlmtr. Bununla beraber, Sleyman Paann 1352 zaferi, kendisine Rumelide yerleme imkn salamtr. Dnte, Sleyman Paa, ertesi sene yaplacak sefer iin Boazn Avrupa yakasnda, Tsympe denilen kalede, bir ksm Osmanl askerini brakm, kaleyi bir kpr-ba durumuna getirmitir. Kantakuzenosun, bu kaleyi Osmanl askerlerinden boaltma iin nerdii byk paralar Sleyman tarafndan reddedilmi, aksine o, bu kpr-ban, Anadoludan getirdii yeni kuvvetlerle glendirmitir. Rumelide yerleen Karesili Beyler, bir yandan Gelibolu, br yandan Tekirda ve Malkara dorultusunda fetihlere balamlardr. Geliboluyu kuatan Ece Bey, bir sre sonra lm ve Geliboluya yakn bir yere gmlmtr. Trk yerlemesi stanbulda byk tel uyandrm, Bizans payitahtnn hem Kocaelide, Anadolu tarafndan; hem Avrupada Trakya tarafndan kuatlmakta olduuna tank olmulardr. Bu arada Sleyman Paa, merkezi Bigaya yakn Kemer Limannda 3000 kiilik bir kuvveti gemilere bindirmi ve kar kyda Kozludereye karma yapm, Bolayr fethetmitir. 1354te, beklenmedik bir tabii olay, 1 Mart 2 Marta balayan gece meydana gelen iddetli bir deprem sonucu, Gelibolu ve civar kalelerin surlar ykld. Osmanl kuvvetleri derhal bu kaleleri igal ettiler. Depremi, btn ada kaynaklar kaydetmitir. Olay Tanrnn ltfu olarak yorumlayan Osmanllar, Rumeliyi kesinlikle boaltmamaya karar verdiler, yeni kuvvetler ve Karesiden gelen gmenler Boazn Avrupa yakasna gemeye baladlar. stanbulda halk, isyan ederek bu durumdan sulu saylan Kantakuzenosu taht brakmaya zorlad. O zaman, Osmanllar iin elverili bir durum da, Srp ar Stefan Duann lm ve Srp mparatorluunun paralanmasdr (1355). Bylece, Osmanllar karsnda en byk rakip ortadan kalkm bulunuyordu. Bu olaanst olaylar, Sleyman Paann ve Karesili gazilerin azim ve karar sonucu, Trklerin Balkanlarda yerlemesi artk kesinlemi bulunuyordu. Bizans mparatoru Yuannis V, btn midini Avrupadan gelecek bir Hal seferine balam bulunuyordu. mparator, 1355 yl sonuna doru 6.

149

Innocente eliler gndererek Roma Kilisesiyle birleme vaadinde bulunuyor ve cilen bir Hal ordusunun yola karlmas iin yalvaryordu. Fakat 1357 ylnda olaylar birden Osmanllar aleyhine dnd. Orhann 12 yandaki olu Halil, 1357 yaznda Foal Rum korsanlar tarafndan zmit Krfezinde, esir edildi. Bu arada Rumeli fatihi ehzade Sleyman Paann lm haberi geldi. Bu talihsiz olaylar, Osmanl-Bizans ilikilerinde bir dnm noktas oluturmutur. htiyar ve hasta olan Sultan Orhan, olu Halilin kurtarlmas iin mparator Yuannis V, Palaeologusa bavurdu. Bizans diplomasisi, durumdan yararland ve Orhana bir anlama imzalatt. Buna gre Orhan, Bizans topraklarna kar her trl saldry durduracak, olunu kurtarmak iin Foaya gnderilecek gemilerin btn masraflarn zerine alacak, mparatorun o zamana kadarki borlarn affedecekti. Orhan, ayn zamanda Trakyada Kantakuzenosun olu Matheosa yardmdan vazgemeyi ve mparator Yuannisi desteklemeyi vaad ediyordu. Bu anlama ile Osmanllar, Rumelide Osmanl topraklarn geniletmek iin imdiye kadar Kantakuzenos ailesi ile yaptklar ibirlii politikasndan vazgeiyor, nemli bir bekleme ve gerileme dnemine girmi grnyorlard. Gerekten, 1359da Halil kurtarlncaya kadar, Rumelide Osmanlnn yaylma faaliyetleri durdu. Bu arada 1358de, Osmanl mttefiki Matheos Kantakuzenos, Dimetokada Srp yardmyla mparator gleri tarafndan sktrld ve esir edildi. Bylece Bizans, Trakyada durumu kendi lehine evirmi bulunuyordu. Orhanla yaplan anlamada mparatorun eski borlarndan sz edilmektedir. Bu kayt Bizansn daha bu tarihte, Osmanlya hara demeye balam olduunu kantlamaktadr. Gerekten 1333te zmiti rahat brakmak karl mparator, yllk bir hara demeyi kabul etmiti. Kesin olarak biliyoruz ki, Bizans 1371 Meri Savandan sonra, Osmanllara yllk 15 bin hyperpera, yani 7500 Venedik altn hara vermeye balam, bir Osmanl bamls durumuna dmtr. Bu arada Bizans diplomasisi, ayn zamanda Osmanlya kar en etkin bir silah olarak Batdan bir Hal donanmasn harekete geirmek iin abalarn younlatrmakta idi. Sleyman, rivayete gre, Rumelinin terkedilmesi gibi bir olasln nne gemek iin lm deinde, cesedinin Bolayrda gmlmesini ve yerinin belli edilmemesini vasiyet etmiti. Gaziler yeni durum karsnda, Anonim Tevrh-i li Osmanda belirtildii gibi, mitsizlik iinde idiler. Fakat Karesili Gazi Beyler, boaltmaya kesinlikle kar olmaldrlar. Cinbi ve Gelibolu fethinden sonra, Karesiden halk, Rumeliye geip yerlemeye, kyler kurmaya balamtr. Sleymann lm zerine Orhan, onun yerine olu ehzade Murad deneyimli bir kumandan olan Lalas ahinle beraber Geliboluya gnderdi. Bizans ve Osmanl kaynaklar, Chalcocondyles ve Dsturnme, Sleymann lm zerine Muradn derhal Rumeliye gnderildiini kaydederler. Fakat 1357-1359 arasnda Halil kurtarlncaya kadar, Murad hareketsiz bekledi.

150

Halilin kurtarlmas iin Bizans mparatoru 1358 baharnda kadrgasyla Foa zerine hareket etti. Orhann dostu; Saruhan Beyi lyas da ayn zamanda karadan yrd ve ehri kuatt. Fakat sonu alamadlar. mparator, Orhana danmadan stanbula dnd. Eski-Foann hkimi Kalothetos, Halil iin byk bir mebla koparmak iin direniyordu. Orhan, anlamay bozacan syleyerek tehdit etti. mparator, derhal Orhan ile buluma isteinde bulundu ve ayn yl iinde tekrar Foaya gitti. Foaya yeni sefer de sonu vermedi. 1359 baharnda Kadkye gelen Orhan ile kyya gemisiyle gelen mparator arasnda eliler araclyla grme balad. Bizans, Orhann g durumundan sonuna kadar yararlanmak istiyordu. Orhana yeni koullar kabul ettirildi. Orhan, fidye olarak, 30 bin Venedik altn dedi. Halil kurtarld. stanbula getirilip, Yuannisin kk kz ren ile nianland ve mparator tarafndan zmite getirildi. mparator, Halilin Orhandan sonra, tahta gemesi vaadini de ald. Bizans bylece, Halilin ahsnda Osmanllarla bir bar ve denge dnemi amay arzuluyordu. ada Bizans tarihisi Gregorasa gre, Orhan bu dzenlemeyi kabul etti. Rumelideki ehzade Murad ise, bu politikaya kar idi ve Karesili Gazi Beyler ve Lalasyla birlikte, gaza ve yaylma politikasnda kararl idi. Trakyada Bizansa kar sava ve baar kendisine taht yolunu aacakt. ada Bizans tarihisi Gregoras, Halil gelinceye kadar iki yl Trakyada askeri harektn durduunu dorulamaktadr. Bu arada u noktay belirtelim ki, Trk-Mool geleneini izleyen Osmanllarda, hkmdarlk iin bir veraset kanunu yoktu. Kimin tahta geeceini olaylarla Tanrnn iradesi belirlemelidir. Murad, byk oul olarak, en ileri uca, ordunun bana gnderilmiti. Bu durum kendisi iin, hukuken olmasa da fiilen saltanat garanti etmekteydi. Ama bu ancak Rumelide onun gerekten byk bir fetih baarsyla gerekleebilirdi. Bu iki yl iinde Anadoludan Rumeliye g devam edecek Rumeli Ucu glenecektir. Orhann Sleyman iin Bolayrda yaptrd imarete ait 1360 tarihli vakfiyede bu blgede Trke adlar tayan birok ky ve iftliin kurulmu oluduunu gryoruz. Yunan kaynaklar da bu g kantlamaktadr. Osmanl Rumelisi bylece birka yl iinde olduka geni bir blgede ortaya km bulunuyordu. Gregoras, Sleymann salnda devletin genel politikasn ynlendirdiini ifade etmektedir. br yandan onun lm ve Bizans idaresinin Hal abalar hereyi tehlikeye atmaktayd. Durum gerekten Osmanl Devletinin gelecei bakmndan tehlikeli idi. Bizans Orhanla anlama dzenlerken br yandan Rumelide acele bir Hal kuvveti gnderilmesi hususunda mitliydi. Bizans, Hal yardmyla denizden boazlar kesmek, Rumelideki Trkleri Anadoludan ayrp yok etmek stratejisini izlemekteydi. Osmanllar iin cidden kritik bir durum ortaya kmt. Bu plan, 1415. yylarda btn Hal projelerinde izlenen bir plan olacaktr. mparator Yuannis, kiliselerin birlii vaadiyle Papa VI. nnocentin (1352-1362) Trklere kar bir Hal Seferi dzenlenmesi iin abalarna Gelibolunun dmesinden hemen sonra 1355te balamt. lkin be kadrgalk bir donanmann derhal harekete gemesini, arkasndan geni lde bir Hal ordusunun gnderilmesini istiyordu. Bunun iin mparator, olu Manueli Avignona, Papann yanna rehin olarak gndermeyi bile kabul ediyordu. Ertesi sene mparator, Levantta kolonileri olan

151

devletleri Venedik, Ceneviz Cumhuriyeti ve Rodos valyelerini Osmanllara kar harekete geirmeye alt. Fakat btn bu abalar boa gitti. Hal iin gl devlet Venedik, Dalmaya sorunu yznden Macaristan ile 1357 baharnda yeniden savaa balamt. Senato, Bizans iin durumun ciddiliini anlamyordu. stanbuldan Venedik balyozu durumun arln bildirmekte; stanbul Rumlarnn Venedikin himayesi altna girmeyi bile dndklerini yazmakta idi. Papa ise, mmessili nuncio Pierre Thomas Macaristana ve stanbula gndererek bir Hal seferi iin faaliyete gemiti. Sonradan Hristiyan Avrupada bir Hal kahraman olarak kutlanan Thomas, byk gayret gsterdi. Papann talimatyla ilkin Budaya giderek Venedik ve Macaristan arasnda bar salamaya alt. Papalk daha bu tarihte Osmanl ilerlemelerinin Avrupa iin tehlikesini fark etmi, stanbulun kilidi saylan Gelibolunun geri alnmas iin bir Hal kuvvetini harekete geirmeye alyordu. Osmanllara kar bu ilk Hal Seferi Thomasn abalaryla 1359da gerekleecektir. Rifaat Ali Abou-El-Haj, Formation of the Ottoman State, The Ottoman Empire Sixteenth to Eighteenth Centuries, Albanay, NY, 1991. M. Akda, Trkiyenin ktisadi ve tima Tarihi, 2. Cilt, stanbul, 1974. M. Akda, Cell syanlar, Ankara 1963. Mnir Aktepe, Patrona syan, stanbul 1958. M. Aktepe, Patrona syan (1730), stanbul 1958. Ali Akyldz, Tanzimat Dnemi Osmanl Merkez Tekiltnda Reform, stanbul: Eren Yay. 1993. Metin And, Krk Gn Krk Gece. Eski Donanma ve enliklerde Seyirlik Oyunlar, stanbul 1959. Ayda Arel, 18. Yzylda stanbul Mimarisinde Batlama Sreci, stanbul 1975. Esin Atl, The Age of Sultan Sleyman the Magnificent, Washington DC, New York 1987. E. H. Ayverdi ve . L. Barkan, stanbul Vakflar Tahrir Defteri, stanbul 1970. Ali hsan Ba, Osmanl Ticaretinde Gayri Mslimler, Kapitlasyonlar, Beratl Tccarlar ve Hayriye Tccarlar, Ankara 1983. . L. Barkan, Toplu Eserler, stanbul 1980. . L. Barkan, XV. ve XVI. Asrlarda Osmanl mparatorluunda Zira Ekonominin Hukuk ve Mal Esaslar, stanbul 1943. . L. Barkan, Sleymaniye Camii ve mareti naat, 1550-1557, 2 Cilt, Ankara: TTK 1972-1979.

152

. L. Barkan, Osmanl mparatorluunda Bir skn ve Kolonizasyon Metodu Olarak Srgnler, stanbul niversitesi ktisat Fakltesi Mecmuas, Cilt XI (1950), 524-569. . L. Barkan, Tarih Demografi Aratrmalar ve Osmanl Tarihi, Trkiyat Mecmuas (1951). . L. Barkan, Edirne Asker Kassamna ait Tereke Defterleri, Belgeler 1966. . L. Barkan, The Price Revolution of the Sixteenth Century: A Turning Point in the Economic History of the Near East, International Journal of Middle East Studies (1975). . L. Barkan ve Enver Merili, Hdavendigr Livas Tahrir Defterleri, I, Ankara 1988. Felix Beaujour, Tableau du commerce de la Grce form daprs une anne moyenne depuis 1787 jusquen 1797, Paris 1800. Irne Beldiceanu-Steinherr, Les Bekta la lumire des recensements ottomans, 1991. N. Berkes, Trkiyede adalama, stanbul 1975. A. Bombaci, Histoire de la littrature turque, Paris 1968. A. Bou, Receuil ditineraires dans la Turquie dEurope, Vienne 1954. H. Bowen ve H. A. R. Gibb, Islamic Society and the West, Londra: Oxford University Press, 1957. B. Braude and B. Lewis, Christians and Jews in the Ottoman Empire, New York-Londra 1982. O. G. Busbecq, The Turkish Letters, ev. S. Foster, Oxford 1968. Mustafa Cezar, Osmanl Tarihinde Levendler, stanbul: stanbul Gzel Sanatlar Akademisi 1965. Mustafa Cezar, Typical Commercial Buildings of the Ottoman Classical Period and the Ottoman Construction System, stanbul: Trkiye Bankas 1983. M. A. Cook, Population Pressure in Rural Anatolia, 1450-1600, Londra 1972. M. adrc, Tanzimat Dneminde Anadolu Kentlerinin Sosyal ve Ekonomik Yaplar, Ankara: TTK 1991. Z. elik, The Remaking of stanbul, Portrait of an Ottoman City in the Nineteenth Century, London 1986.

153

N. Clayer, Mystiques, Etat et Socit, Les Halvetis dans laire backanique de la fin du XVe sicle nos jours, Leiden, 1994. F. Dalsar, Trk Sanayi ve Ticaret Tarihinde Bursada pekilik, stanbul 1960. . H. Danimend, zahl Osmanl Tarihi Kronolojisi, 4 cilt, stanbul 1971-72. H. Roderic Davison, Reform in the Ottoman Empire 1856-1876, New York 1973. H. Dernschwam, stanbul ve Anadoluya Seyahat, Trke ev. Y. nen, Ankara 1992.

K. Dilger, Untersuchungen zur Geschichte des Osmanischen Hofzeremoniells im 15. und 16. Jahrhundert, Mnchen 1967. J. M. DOhsson, Tableau gnral de lEmpire Ottoman, Paris 1788-1824. Dnden Bugne stanbul Ansiklopedisi, 8. Cilt, stanbul 1993-95. Dnya Kenti stanbul, stanbul-World City, stanbul: Tarih Vakf, 1996. E. Eickhoff, Venedig, Wien und die Osmanen, Umbruch in Sdosteuropa 1645-1700, Stuttgart 1992. I. S. Emmanuel, Histoire de lindustrie des tissus des Israelites de Salonique, Paris 1935. O. Ergin, Mecelle-i Umur-i Belediye, I. Cilt, stanbul 1338/1992. Evliya elebi Seyahatnmesi, yay. A. Cevdet, 10 cilt, stanbul, 1898-1938. S. Faroqhi, Coping with the State, stanbul: ISIS yay. 1995. S. Faroqhi, Der Bektaschi-Orden in Anatolien (vom spten fnfzehnten Jahrhundert bis 1826), Wien 1981. S. Faroqhi, Herrscher ber Mekka, die Geschichte der Pilgerfahrt, Mnchen, Zrich 1990. S. Faroqhi, Men of Modest Substance. House Owners and House Property in Seventeenth Century Ankara and Kayseri, Cambridge 1987. S. Faroqhi, Towns and Townsmen of Ottoman Anatolia. Trade, Crafts and Food Production in an Urban Setting, 1520-1650, Cambridge 1984. C. Findley, Bureaucratic Reform in the Ottoman Empire, The Sublime Porte 1789-1922, Princeton: PUP 1980.

154

C. Findley, Ottoman Civil Officialdom, A Social History, Princeton: PUP 1989. C. Fleischer, Bureaucrat and Intellectual in teh Ottoman Empire: The Historian Mustafa l, 1541-1600, Princeton: PUP 1986. C. Finkel, The Administration of Warfare: the Ottoman Military Campaigns in Hungary, 15931606, Wien 1988. H. Gerber, Economy and Society in an Ottoman City: Bursa, 1600-1700, Jerusalem 1988. F. M. Gek, East Encounters West, France and the Ottoman Empire in the Eighteenth Century, Owford, New York 1987.Abdlbaki Glpnarl, Melamlik ve Melamler, stanbul 1931. Abdlbaki Glpnarl, Mevlndan sonra Mevlevlik, stanbul 1953. W. Griswold, The Great Anatolian Rebellion, 1591-1611, Berlin 1983. A. H. de Groot, The Ottoman Empire and the Dutch Republic, A History of the Earliest diplomatic Relations 1610-1630, Leiden 1973. L. Ger, XVI-XVII Asrlarda Osmanl mparatorluunda Hububat Meselesi ve Hububattan Alnan Vergiler, stanbul 1984. A. Gl, Osmanl Medreselerinde Eitim-retim, Ankara 1977. F. W. Hasluck, Christianity and Islam under the Sultans, 2 Cilt, Oxford 1929. A. Hess, The Forgotten Frontier, A History of the Sixteenth Century Ibero-African Frontier, Chicago, London 1978. W. D. Htteroth, Trkei, Darmstadt 1982. W. D. Htteroth, Lndliche Siedlungen im sdlichen Inneranatolien in den letzten vierhundert Jahren, Gttingen 1968. Charles Issawi, The Economic History of the Middle East 1800-1914, Chicago 1966. H. nalck, The Ottoman Empire: The Classical Age, 1300-1600, Londra, 1973.

H. nalck, The Middle East and the Balkans under the Ottoman Empire, Bloomington, 1993. H. nalck, An Economic and Social History of the Ottoman Empire, ed. Halil nalck with D.

Quataert, Cambridge, 1994. H. nalck, Essays in Ottoman History, stanbul: Eren Yaynevi, 1998.

155

H.

nalck, Military and Fiscal Transformation in the Ottoman Empire, 1600-1700, Archivum

Ottomanicum, VI (1980), 283-337. Articles by H. nalck in Encyclopaedia of Islam, 2. edition, Leiden: Brill: Bayazid I, Eyalet, Dzizya, Filaha, Gelibolu, Ghulam, Harir, Giray, Imtiyazat, Iskender Beg, stanbul, Kanun, Rumeli, Timar. H. nalck, The Ottoman Empire: Conquest, Organization, and Economy, London: Variorum

Reprints, 1978. H. nalck, Studies in Ottoman Social and Economic History, London: Variorum Reprints, 1985. H. nalck, Centralization and Decentralization in Ottoman Administration, Studies in

Eighteenth Century Islamic History, eds. T. Naff and R. Owen, London, 1977, 55-71. slm Ansiklopedisi, stanbul: Mill Eitim Bak. 13 cilt, stanbul: 1940-1988. H. slamolu-nan, State and Peasant in the Ottoman Empire, Leiden 1994. C. R. Jennings, Christians and Muslims in Ottoman Cyprus and the Mediterranean World, 15711640, New York: New York University Press 1993. Enver Ziya Karal, Osmanl Tarihi, 3 cilt, Ankara: TTK 1954-1962. Kemal Karpat, The Ottoman State and its Place in the World History, Leiden: E. J. Brill 1974. Kemal Karpat, Ottoman Population 1830-1914. Demographic and Social Characteristics, Wisconsin: Madison 1985. Z. Kazc, Osmanllarda htisab Messesesi, stanbul 1987. M. Kiel, Art and Society of Bulgaria in the Turkish Period, A Sketch of the Economic, Juridical and Artistic Preconditions of Bulgarian Post-Byzantine Art and its Place in the Development of the Art of the Christian Balkans, 1360-1700, Maastricht 1985. M. Kiel, Studies on the Ottoman Architecture of the Balkans, London: Variorum 1990. Koi Bey Rislesi, yay. A. K. Akst, stanbul 1939. R. E. Kou, Trk Giyim Kuam ve Sslenme Szl, Ankara 1969. . H. Konyal, Mimar Koca Sinan, stanbul 1948. . H. Konyal, Abideleri ve Kitbeleri ile Konya Tarihi, Konya 1964.

156

Doan Kuban, stanbul: An Urban History, stanbul 1996. A. Kuran, Mimar Sinan, stanbul 1986. M. Ktkolu, Osmanllarda Narh Messesesi ve 1640 Tarihli Narh Defteri, stanbul 1981. Hans-Peter Laqueur, Osmanische Friedhfe und Grabsteine in stanbul, Tbingen: Erns Wasmuth Verlag 1993. R. Lewis, Everyday Life in stanbul, New York and London 1982. Manifestations of Sainthood in Islam, yay. G. Smith ve C. Ernst, stanbul 1993. R. Mantran, Histoire de lEmpire Ottoman, Paris: Fayard 1989. R. Mantran, stanbul dans la seconde moiti du dix-septime sicle, essai dhistoire institutionelle, conomique et sociale, stanbul, Paris 1962. A. Marcus, The Middle East on the Eve of Modernity: Aleppo in the Eighteenth Century, New York 1989. . Mardin, The Genesis of Young Ottoman Thought, a Study in the Modernization of Turkish Political Ideas, Princeton 1962. J. McCarthy, The Arab world, Turkey and the Balkans, 1878-1914: a Handbook of Historical Statistics, Boston: (Mass) 1982. B. McGowan, Economic Life in Ottoman Empire, Cambridge 1981.B. Miller, Beyond the Sublime Porte: The Grand Seraglio of Stambul, New York 1970Lady Mary Wortley Montagu, Turkish Embassy Letters, yay. M. Jack und A. Desai, London 1993.Mustafa ls, Counsel for Sultans of 1581, yay. ve ngilizceye ev. Von Andreas Tietze, 2 Cilt., Wien 1978-1982.Nashs-silh Matrak, Beyn-i Menzil-i Sefer-i Irkeyn-i Sultan Sleyman Han, yay. Hseyin G. Yurdaydn, Ankara: TTK 1976.G. Kafadar Necipolu, Architecture, Ceremonial and Power, The Topkap Palace in the Fifteenth and Sixteenth Centuries, Cambridge 1991.Ner Tarihi, yay. F. R. Unat ve M. A. Kymen, 2 Cilt, Ankara: TTK 1987.C. Orhonlu, Osmanl mparatorluunda Airetlerin skn, stanbul: Eren yay. 1987. C. Orhonlu, Osmanl mparatorluunda Derbend Tekilt, stanbul 1967.. Ortayl, kinci Abdlhamit Dneminde Osmanl mparatorluunda Alman Nfuzu, Ankara 1981.. Ortayl, mparatorluun En Uzun Yzyl, stanbul 1983The Ottoman Empire and the World Economy, yay. H. slamolu-nan, Cambridge 1987.Roger Owen, The Middle East in the World Economy 1800-1914, Londres and New York: Methuen 1981.. Pamuk, Para Tarihi, stanbul 1999.Mmorial mer Ltfi Barkan, yay. R. Mantran, Paris 1980.. Pamuk, Osmanl Ekonomisi ve Dnya Kapitalizmi, 18201913, Ankara 1984.M. Z. Pakaln, Osmanl Tarih Deyimleri Szl, stanbul 1971.D. Panzac, La

157

peste dans lEmpire Ottoman, 1700-1850, Louvain 1985.D. Panzac, Les villes dans lEmpire ottoman; activits et societs, IREMAM/CNRS 1991.Leslie Peirce, The Imperial Harem, Women and Sovereignty in the Ottoman Empire, New York, Oxford 1993.R. Pococke, A Description of the East and Some Other Countries, 3 cilt, Londra 1743-1745.J. Raby, Venice, Drer and the Oriental Mode, London 1982Andr Raymond, Artisans et commercants au Caire au XVIIIe sicle, 2 Cilt, am 197374.G. Renda, alarboyu Anadoluda Kadn, Anadolu Kadnnn 9000 Yl, Ankara: TC Kltr Bakanl 1993.St. Rosenthal, The Politics of Dependency: Urban Reform in Istanbul, Westport: Greenwood 1980.S. Runciman, The Fall of Constantinople, Cambridge 1965.H. Sahilliolu, Osmanl Para Tarihinde Dnya Para ve Maden Hareketlerinin Yeri, 1300-1750, Gelime Dergisi, zel Say 1978, 1-38.S. and E. Shaw, History of the Ottoman Empire and Modern Turkey, 2 Cilt, Cambridge 1977.Adolphus Slade, Records of Travels in Turkey, Greece etc. and of a Cruise in teh Black Sea, with the Capitan Pasha, in the Years 1829, 1830 and 1831, Londres: Saunders and Otley 1832. Sultan II. Mahmud ve Reformlar Semineri, 28-30, Haziran 1989, Bildiriler, stanbul: Edebiyat Fakltesi 1990. smail Soysal, Fransz htilli ve Trk-Fransz Diplomasi Mnasebetleri (1789-1802), Ankara: TTK 1964. Mehmed Sreyya, Sicill-i Osmn, 4 Cilt, stanbul 1308-1315. Bill imir, Rumeliden Trk Gleri/emigrations turques des Balkans/Turkish Emigrations from the Balkans, Ankara 1970. A. Tabakolu, Trk ktisat Tarihi, 2. Bask, stanbul: Dergh Yay. 1994. Tanzimat, I, stanbul: M. E. Bakanl 1940. N. Todorov, La ville balkanique au XV e-XIXe sicles. Developpement socio-conomique et dmographique, Bucarest 1980. E. R. Toledano, The Ottoman Slave Trade and its Suppression: 1840-1890, Princeton University Press 1982. . Uluay, Haremden Mektuplar, stanbul 1956. . Uluay, Harem, Ankara: TTK 1985. M. Ursinus, Regionale Reformen im Osmanischen Reich am Vorabend der Tanzimat, Berlin 1982. David Urquhart, The Spirit of the East Illustrated in a Journal of Travels Through Rumeli During an Eventful Period, London 1838.

158

. H. Uzunarl, Osmanl Devletinde lmiye Tekilt, Ankara: TTK 1965. . H. Uzunarl, Osmanl Tarihi, 4 cilt, Ankara: TTK 1982. . H. Uzunarl, Osmanl Devletinin Saray Tekilt, Ankara: TTK 1945. . H. Uzunarl, Osmanl Devletinin Merkze ve Bahriye Tekilt, Ankara: TTK 1984. B. Yediyldz, Institution du wakf au XVIIIe sicle en Turquie (tude socio-historique), Ankara: TTK 1985. Georges Young, Corps de droit ottoman: recueil des codes, rglements, ordonnances et actes les plus importants du droit interieur et detudes sur le droit coutumier de lEmpire ottoman, Oxford: Clarendon 1905-1906. M. Zilfi, The Politics of Piety: The Ottoman Ulema in the Postclassical Age (1600-1800), Minneapolis 1988. D. Zeevi, An Ottoman Century, The District of Jerusalem in the 1600s, New York 1996.

159

Osmanl Vekyinamelerindeki Soyktkleri Hakknda Notlar / Yrd. Do. Dr. Cezmi Karasu [s.89-98]
Osmangazi niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi / Trkiye 1. Soyktk Anlay Hakknda Genel Deerlendirme ounluu XV. yzyla ait olmak zere Osmanl tarihinin ilk devirlerini anlatan kroniklerde Osmanllarn meneini gstermek zere birtakm soyktkler dzenlenmitir. Ancak bilinen bir gerektir ki bu soyktkler bilgi ve tarih malzemesi bakmndan kroniklerin az gvenilir blmlerindendir. Bunun en nemli nedeni ise belli bir takm kaytlar yerine sylentilere, rivayetlere dayal olarak dzenlenmi olmalar ve ilerinde kimi uydurma unsurlar kaydedilmi olmasdr.1 Esasen Osmanllarn bu ilk dnemlerine ait bir hayli rivayetin kaynak belirtilmeden vekayinamelere kaydedildiini grmekteyiz. Daha doru bir deyile konumuz olan soyktkleri ilk dnemlere ilikin bu trden uydurma kaytlarn sadece bir blmdr. Bilindii zere sonradan uydurulmu soyktklerle, kendisini daha nce yaam olan byk ve nl bir kiiye balama gelenei Trk-slm dnyasnda zaman zaman rastlanan bir gelenektir. Bu yolla soykt dzenlenmi kiiye bir stnlk, bir asalet salama amac gdlmektedir. Dzenli nfus kaytlarna dayanmakszn, birtakm uydurmalar ilavesiyle sylentiye gre bir liste oluturmas, genellikle bu trden soyktkler dzenlenmesinde izlenen yol olmaktadr. Ancak bu soyktkler gereki tarih malzemesi sunmamakla birlikte kimi karlatrmalarla incelendii zaman ilgin saylabilecek birtakm unsurlar ortaya koyarlar. Bu unsurlar zellikle adna soykt dzenlenen kiinin kendisini nereye/neye ait ya da mensup hissettiini gstermesi bakmndan nemlidirler. Osmanl kaynaklarndaki soyktkleri zerine yaplm fazlaca bamsz inceleme yoktur. Ahmed Refik,2 Paul Wittek,3 Fuad Kprl,4 Mkrimin Halil Yinan5 ve smail Hakk Uzunarl6 gibi aratrmaclar bu konuya yaptklar baz incelemelerde ksaca temas etmiler; Hseyin Namk Orkun7 gibi aratrmaclar ise bamsz almalar yapmlardr. 2. Kroniklerdeki Soyktklerine Toplu Bir Bak Eldeki en eski Osmanl kronii saylan Ahmednin eserlerinde jenealojik (soyktk-bilimsel) bilgi olarak Gk Alp (koluna mensup) Ouzlardan ok kiinin Gndz Alp ve Erturul ile birlikte Konyadan Sultan Ykine (kaynaklarda Sultan y veya Sultann eklinde de geen bu isim bugnk Eskiehir ve yresini ifade etmektedir) geldikleri yolunda bir kayt bulunmaktadr.8 krullah verdii kaytta Kzl Bura olu Kaya Alp olu Sleyman ah olu Erturulu Ouz oullarndan birisi olarak tanmlar. krullaha gre Osmanl soyktnn banda Nuh olu Yafes olu Kav Han olu Kara Han olu Ouz olu Gk Alp vardr ve krkbeinci gbekte Erturula ulamaktadr.9 Eserinin banda zikrettiine gre krullah 1449 ylnda Sultan II. Murad tarafndan

160

Karakoyunlu hkmdar Mirza Cihanaha eli olarak gnderilmitir. Orada Mirza tarih okuyucu Mevlana smaile Uygurca Ouzname okutturarak Osmanllarn Ouz Hana Gk Alp yoluyla ve Karakoyunlularn da Deniz Alp yoluyla balandklar iin akraba olduklarn sylemitir. te krullah, Osmanllar Gk Alp yoluyla Ouza balayan kaytlar, Mirzann huzurunda okunan bu Ouznamenin etkisiyle eserine alm olmaldr. Gk Alp yoluyla Ouz Hana balanma motifi ise bundan sonra artk bir gelenek ekline brnmtr. Nianc Karaman Mehmed Paa dier kroniklerimize gre hayli farkl kaytlar verir. Ona gre Erturul Gazinin dedesinin dedesi Kayk Alp idi ki 21 gbekte Yafesin oullarndan Ouza ulard. Osmanllarn soyundan Anadoluya gelen ilk kii Kayk idi. Yerine Sarkuk Alp bey oldu. Bunu ise Gk Alp ve Gndz Alp izlediler ki Erturul Gndz Alpin oludur.10 Eserinden Ouz silsilesi hakknda olduka bilgi sahibi olduu anlalan Bayatl Hasan dier soyktklerinden farkl olarak listesine ald kiiler hakknda adlarnn nasl konduu, ka yl yaadklar ve ka yl hkmdarlk yaptklar hakknda baz kaytlar dmtr ki bu kaytlar pheli grnmektedir. Cm- Cem Ayin Osmanl soyunu Gk Alp yerine Gn Alpe balayan tek ve Kay boyuna balayan ilk kaynamz olup verdii liste yledir:11 Ertorul-Sleyman ah-Kaya Alp-Kzl Bua-Bay Temr-Ay Kutlug-Torul-Kara Batur-Sakur-Bulgay-Sungur-Tok Temr-Yasak-emendrAy Kutlug-Toprak Han-Kara Han-Yasu-Yalva-Bay Beg-Torul-Tom Beg-Ki Beg-Ortuk-Kurtar Beg-ek Temr-Tura-Kzl Buga-Yumak-Ba Bua-amur Han-Bay Soy-Sevin-ar BuaKurtulm-Korak Han-Balk Han-Kuma Han-Kara Olan-Sleyman ah-Kokulu-Bozdoan-Bay Temr-Turm Han-Kay Han-Gn Han-Ouz Han-Kara Han-Dip Tokuy-Bolcas (Trk)-Yafes-Nuh. Akpaazade12 bize dierlerinden daha farkl bir liste brakmtr. Er Dunrl-Sleyman ahKaya Alp-Kzl Bua-Bayntur-Aykuluk-Toar-Kaytun-Sunkur-Bak-Suar-Tok Temr-Basuk-Gk AlpOuz-Kara Han-Ay Kutluk-Tuzak-Kara Han-Baysub-Karamar-Kzl Bua-Yamak-Ba Bua-BaybusSevnc-ar Bua-Kurtulm-Karaca-Amud-Karalu Olan-Sleyman ah-Karahul-Karlua-Yan Temr-Durm-in-Main-Yafes-Nuh. dris Bitlis13 eserinde yle bir liste sunmaktadr: Erurl-Sleyman ah-Kaya Alp-Kzl BuaBay Temr-Kanla-Turul-Kara Yatu-Baysungur-Balgay-Sungur-tok Temr-Yasak-Hamide-AklkDorlak-Kara Han-Tasu-Yalvac-Bay Beg-Tura-Tom-G Beg-Artuk-Kamarin-ek Temr-TurahKzl Bua-Mak-Baua-Hormir-Baysu-Tura-Sevinc-ar Bua-Kurulmu-Kor Had-Balk-Kamas-Kara Olan-Sleyman ah-Kara Halu-Burluan-Bay Temr-Turm-Gk Alp-Ouz-Kay Han. Mehmed Nerinin listesi-ki bu liste daha sonraki dnemler iin gelenek oluturmuturyledir:14 Erturul-Sleyman ah-Kaya Alp-Kzl Bua-Bay Temr-Aykutlu-Tura-Karaytu-SakurBulgay-Sunkur-Toktemr-Yasak-emendur-Aykutlu-Turak-Kaz Han-Yasuv-Yalvac-Bay Beg-TuraTomu-G Beg-Artuk-Karatay-Cem Keymr-Turac-Kzl Bua-Yamak-Ba Bua-Cumur Mir-Bay

161

Suy-Tura-Sevinc-ar Bua-Kurtulm-Korhav-Balcuk-Komas-Kara Olan-Sleyman ah-KorhuluBozluan-Bay Temr-Tortumu-Gk Alp-Ouz-Kara Han-Zib Bakoy-Bulcas-Yafes-Nuh. Ruhi bize u listeyi brakmtr:15 Erturul-Seman ah-Kaya Alp-Kzl Boga-Bay Temr-Ay Kutlga-Tura-Karayto-Sakur-Bolgay-Soykur-Buftumuz-Yasak-Cemendr-Aykutluk-Kaz Han-YasuYalva-Bay Beg-Tugra-Togm-Ko Beg-Artuk-Komar-Cem Giymz-Tora-Kzl Buga-Ymak-Ba Buga-Hamur-Baysu-Togra-Sevin-ar Buga-Korolm-Korad-Balk-Koma-Kara Olan-Sleyman ah-Korhulu-Bozlugan-Bay Temr-Trmi-Gk Alp-Ouz-Kazhan-Koyhan-shak-Sam-Nuh. Baz kaynaklarmzdaki soyktkleri eksiktir. rnek olarak bunlardan Anonim Tevarih-i Al-i Osman Akpaazadeye yakn yarm bir soykt vermekte ve bundan sonra otuzalt batnda Yafese ulaldn kaydetmektedir. Hikayetde getrmilerdr kim, nesl-i Osman Gazi bin Erturul bin Sleyman ah Gazi bin Kaya Alp bin Kzl Boga bin Bayntur bin Aykutluk Aga bin Togan bin Kaytun Baysunkur bin Bolgay bin Sogancak Aga bin Toktimur bin Yask bin Gk Alp bin Ouz bin Karahan bin Kutlucak Aga bin Tozak Ali. Hz otuzalt nefredr ced be-ced ibn Yafese knca, kim Nuh ogldur, ol nesilden ced be-ced Acem vilayetinde padiahlar idi16 Hadd soykt kayd olarak sadece Osman Beyin babas olarak Erturul ve dedesi olarak da Sleyman ahn isimlerini vermektedir.17 Osman Bey dnemine ait en geni bilgilere yer veren bn-i Kemlin eserinde de tam bir soyktk listesi yer almaz. Ancak mellif Reidddinin Ouz geleneine ilikin kaytlarndan alntlar yapmaktadr.18 Kitab yaynlayan erafettin Turan bn-i Kemlin bu tavrn mellifin dier kaynaklardaki listeleri beenmedii, kabul etmedii; kendi eserine byle bir listeyi almamakla da soyktk dzenlemeyi st kapal bir ekilde de olsa eletirmi olduu eklinde yorumlamaktadr.19 Ltfi Paa ise kitabnda tam bir liste vermemekte ve Osman Beyin ceddine ait olarak u kayd dmektedir: Tevarihlerde getrmler ki nesl-i Osman Gazi b. Erturul b. Sleyman ah Gazi al-i haza cedberced otuz alt nefedir yafese knca tevarihlerde mehurdur20 Eserini Fatihin veziriazam Mahmud Paa adna kaleme alan Enver hayli farkllklar bulunan bir Osmanl soyktnden bahseder: Ouz Tmen Han-Kz Turunc Hatun-Ouz Sleyman HanCemit Han (Kay Han)-Turul Han-al Han-Ermi Han-Gazan Bey-Sleyman Bey-ah Melik BeyGndz Alp-Erturul Bey-Osman Bey.21 XVI. yzyln banda artk resmi bir gelenek eklini alan bu soyktk listeleri daha sonraki eserlerde de yer almaktadr. rnek olarak Mneccimba,22 Hoca Sadeddin23 ve Solakzade24 gibi esrelerde olumu gelenee uygun listeler verilmektedir.

162

XIX. yzylda Beyrutta kaleme alnm olan Arapa bir kaynakta, Ebulfevz Muhammed Emin esSuveyd, Osmanllarn soyktkleri hakknda ilgin kaytlar vermektedir. Eserinin iki ayr yerinde bu soyk tamamlayan Suveydi, soyktnn en banda Nuh-Yafes-Kumer-Trk isimlerini saymakta ve Trk adnn yanna dt kaytta Hayatila (Akhunlar), Guzlar (Ouzlar), Tatarlar, Ezgiler, erkesler ve Ruslarn da Trke mensup sayldn sylemektedir.25 Yazar buradan sonra soyktn Trkten deil de onun iki st ismi olan Yafes ile devam ettirmektedir. Suveydnin soykt yledir26: Bulcas-Main-in-Kay Han-Turmu Han-Baytemr Han-Korlugan Han-Karahul Han-Sleyman ah Han-Karaolan Han-Karma Han-Balk Han-Karacad Han-Kurtulm Hanarpua Han-Sevinc Han-Turul Han-Paysub Han-Hamurmir Han-Kay Han-Babua Han-Yimak Han-Kzl Bua-Kamar Han-Tuva Han-Pektemr Han-Kamar Han-Artuk Han-Gbeg HanAydom Han-Turul Han-Baybeg Han-Yalvac Han-Ouz Han-Gkalp Han-Basuk-Toktemr HanSurgad Han-Baka-Baysungur Han-Turar-Aykutlu-Bayndr Han-Kzl Bua-Kaya Alp-SleymanErturul. Listelerimizin zellikle ba taraflarnda benzerlikler grlyor ise de unu belirtmemiz gerekiyor ki herhangi bir (nfus, vakfiye, kronik vb.) kayda dayanmayan bu isimlerin tamamna yaknnn uydurma olmas mmkndr. Her ne kadar Wittek baz soyktklerinde saylar 52ye kadar kan bu isimlerden 21nin orijinal olduunu, 31 ismin ise kronolojik baz problemleri ortadan kaldrmak amacyla eklendiini sylyorsa da27 orijinal sayd 21 ismin de doru, salam ve gvenilir olduunu belgeleyecek kaytlara sahip deiliz. Elimizdeki malzemenin daha ziyade rivayetlere dayal destan nitelikte olduu gzden uzak bulundurulmamaldr. 3. Osmanl Soyktklerindeki Etnik Unsurlar XV. yzyldan itibaren balayan kroniklerde, Osmanllar birisi genel anlamda Ouzlara dieri de bir Ouz boyu olarak Kaylara mensup gsteren iki ana eilim grmekteyiz. Ancak bununla birlikte Osmanllar baka etnik kimlikler altnda zikreden kaynaklar da yok deildir. Bunlardan bn Hacer Osmanllar Arap aslndan sayar.28 Gibbons ise Osmanllarn Cuk adl bir obann veya Bizansl Komnenoslar ailesinden ihtida etmi bir prensin soyundan olduklar gibi iddialar ortaya atmtr.29 Marquartn Osmanllar Mool aslndan gelen Kay kabilesine balama fikirleri ve Zeki Velid Togann Osmanllarn Kay kabilesine mensubiyetlerinin mmkn olabilecei yolundaki fikirleri30 Kprl tarafndan esasl bir biimde eletirilmitir.31 Esterabad Sultan ilim ve irfandan, incelikten nasbi olmayan ve basit bir Mool olan Osmanolunun kaydn veriyor ise de32 burada bir etnik tanmlama yerine Osmanllar aalama ile kar karya bulunuyoruz. Yine ayn ekilde bn- Kemlin Yafes bin Nuhun ki lisan- Moolda Ebulca Han adyla yad olup ol taifenin dilinde mezbur nvanla mezkr ve mevsuf olmudur.33 kayd da yine etnik bir tanmlama olmayp Ouznamenin Uygurca metni kastediliyor olsa gerektir. Akpaazade dzenledii listenin sonunda .in-MainYafes-Nuh34 srasn zikreder ki burada Ouz geleneine aykr olarak Trk (veya Bolcas) yerine alnm in-Main isimleri dikkat ekmektedir. Ruh de yine Ouz geleneine aykr olarak

163

soyktn Koyhan-shak-Sam-Nuh srasyla bitirir ki35 buna gre Osmanllarn etnik bakmdan Sam rka mensup saymak gerekecektir. A. Soyktklerinde Trk Motifi Yukarda soyktklerinin genel olarak deerlendirildii bahiste grld zere elimizdeki kaynaklarda Trk ad gememektedir (Bayatl Hasann Bolcasn dier adnn Trk olduu kaydn burada istisna oluturmaktadr). Ancak daha nceki dnemlerde varln bildiimiz baz destan motiflerin elimizdeki soyktklerinde de yer aldn grmekteyiz. Eski treyi destanlar ile elimizdeki soyktkleri arasndaki en nemli balant unsuru Nuh Peygamberin olu Yafestir. Ruhi dndaki btn kaynaklarmz Osmanoullarnn soyktn Yafese kartmaktadrlar. O halde elimizdeki eski destan motiflerde Yafesi inceleyelim. Bu konuda elimizde birbirine yakn iki treyi destan bulunmaktadr. Bunlardan birisi XI. yzylda Hemedanl bir mellif tarafndan kaleme alnan Mcmelt-Tevrih adl eseri; dieri ise Hive Han Ebulgazi Bahadr Han tarafndan XVII. yzylda Trkmen geleneklerinin yazya geirilmesiyle meydana gelen ecere-i Terakimesidir. Her iki kaynakta da Trklerin Nuh Peygamberin olu Yafes ve onun olu Trkten tredikleri kaydedilmitir. Szn ettiimiz kaynaklarda Trklerin treyii ile ilgili kaytlara bir gz atalm. Mcmelt-Tevrihde Trklerin nesebi hakknda u bilgiler kaytldr: Nuh Peygamber Tufandan sonra yeryzn ocuklar arasnda paylatrd. Ceyhun taraflarn Yafese verdi Yafesin yedi olu vard. Bunlardan birincisinin ad in, ikincisinin ad Trk, ncsnn ad Hazar, drdncsnn ad Saklab (Slav), beincisinin ad Rus, Yeccn babas olan altncsnn Misek, Bulgarlarn ve Burtaslarn babas olan yedincisinin ad Kemari idi. Bu oullarn tabiatlarna gelince, in ok akll ve terbiyeliydi, Hazar sakin ve az konuurdu, Rus hilekr, gafil ve utanmaz (ihtiyatl idi) biriydi. Saklab yumuak kalpliydi. Misek pek yaamamt. Onun olu Guz (Ouz) hile ve hurda doluydu (kurnazd). Dedesi Yafes onu oullarndan daha ok severdi. Kemari oyun seven, av ve irete dkn biriydi. Trk edepli ve doru kalpliydi.36 ecere-i Terakime ise u efsaneye yer vermektedir: Nuh Peygamber. Ham adl olunu Hindistana, Sm adl olunu rana, Yafes adl olunu Kuzey lkelerine gndermi ve onlara sylemiti. (Tufandan sonra) Artk insanolundan dnyada hi kimse kalmad. Her nzn de, ayr ayr nesilleri tresin ve soylar oalsn. Gittiiniz lkeler de yurdunuz olsun ve oralarda oturun!. Yafes babasnn yurdundan ayrldktan sonra til (Volga) ve Yayk (Ural) nehirlerinin arasndaki blgeye gitti ve orada 250 yl oturdu. Yafesin 8 olu vard. Bu oullarnn soylar da gittike oalmaya balad. Bu ocuklarn adlar da yle idi: 1. Trk, 2. Hazar, 3. Saklab, 4. Rus, 5. Ming, 6. in, 7. Kimeri, 8. Tarh.

164

Yafes lrken byk olu Trk yerine koydu ve dier ocuklarna yle dedi:-Trk kendinizin hakan olarak bilin ve onun sznden kmayn!. Trk lrken yerine Tutukun gemesini vasiyet etti Bundan sonra yerine olu Bulca-Han geti37 Burada ad geen Sam adnn Ruhde, in adnn Akpaazadede getiini grmtk. Suveydnin eserinde ise bu destanlarn etkisini daha fazla grebiliyoruz. Trkmen geleneklerini iyi bildii anlalan Bayatl Hasan eserinde Trkn adn Bocas adnn Trk olduunu kaydetmektedir.38 Bu isme Nerinin de soyktnde yer verdiini grmekteyiz.39 Bylelikle Ouz geleneini kaydeden bu destanlar ile elimizdeki soyktkleri arasnda ortak ismi bulmu oluyoruz. Grld kadaryla elimizdeki soyktk listelerinde bu eski destanlarn etkileri hissedilmekle birlikte bu etki olduka silik durumdadr. B. Soyktklerinde Ouz Gelenei Yukarda szn ettiimiz istisna nitelii tayan kaytlarn dnda elimizdeki kronikler ya dorudan zikrederek ya da Kay Han yoluyla Osmanllar Ouz Hana balamaktadrlar. Dier bir deyile kroniklerimizin bulutuklar ortak bir nokta Osmanllarn Ouz neslinden gelmesi motifidir. Kaynaklarmzdan Ahmed, krullah, Oru Bey, Karaman Mehmed Paa, Akpaazade, Ner ve bn-i Keml Osmanllarn Ouz Han neslinden olduunu sylerken Bayatl Hasan, Ruh, dris Bitlisi ve Ltf Paa ise Kay Han yoluyla Ouz Han nesli mensubiyetini ortaya koyarlar. Bu son gruptaki melliflerimizi ikiye ayrmamz mmkndr. Bayatl Hasan Kay Han Ouz Han olu Gn Hana balarken dier melliflerimiz Ouz Han olu Gk Han (Gk Alp) balantsn tercih ederler. Ayrca ilk gruptaki melliflerimizden Ner, Akpaazade ve Ruh Ouz Hana Gk Alp yoluyla balantda ikinci grubumuzdakilerle birleirler. dris Bitlis ise Kay Han Gk Alpin olu deil de Ouz Hann babas olarak zikreder. Grld gibi kaynaklarmz (byk bir ounlukla) Osmanllarn Ouz neslinden olduu konusunda birlemekle birlikte bunun izledii silsilede zerinde anlaabilmi deildirler. O halde imdi Ouz (Trkmen) geleneini ortaya koyarak bir karlatrma yapmalyz. imdi Trkmen boylar hiyerarisini bir tablo halinde grelim: Tablo: Ouz Geleneinde Trkmen Boylar Hiyerarisi Ouz Han Bozoklar Gn-Han Ay-Han oklar Yldz-Han Gk-Han Salur dir Da-Han Deniz-Han

Kay Yazr AvarBayndr

165

Bayat Der Alkaevli Karaevli

Kzk Beene Bedili Kargn

Eymr avuldur epni

Bdz Alayund regir Yiva Knk

Dodurga Yaparl

Trkmenlere ait dzenlenen boy hiyerarisini dikkatle gzden geirdiimizde bir nokta dikkatimizi ekmektedir. Gerek Reidddinde, gerek Yazcolu Alide ve gerekse Ebulgazi Bahadr Handa grdmz Trkmen boylar listelerinde40 Kay boyu Gn Hana (Gn Alp) ve dolaysyla Bozoklara balanmtr. Bu hiyerariye uygun yani Ouz Han-Gn Han-Kay sralamasna sadece Bayatl Hasanda rastlayabiliyoruz. Dier kaynaklarmz ise Ouz Hana Gk Han (Gk Alp) yoluyla balanmaktadr. stelik Gk Alp yoluyla Ouz Hana balama kaynaklarmzn sadece soyktk listeleri bahislerinde yer almakla kalmaz baka konularda da kendisini gsterir. Buna rnek olarak u rivayeti nakledebiliriz: Osman Bey, Karacahisarn fethinden sonra Dursun Fakihi buraya kad atar ve ondan kendi adna hutbe okumasn talep eder. Dnemin anlay ierisinde kendi adna hutbe okutmak bamszlk alameti sayldndan Dursun Fakih Konya Seluklu sultanndan izin alnmas gerektiini ileri srer. Bundan sonrasn Akpaazadenin slubuyla izleyelim: Osman Gazi eyidr: Bu ehri ben hod kendi klcm ile aldum. Bundan Sultanun ne dahli var kim andan izin alam. Ona Sultanlk veren Allah bana da dah gazayile hanlk verdi dedi. Ve eger minneti u sanca ise ben hod dah sancak gtrb kafirler ile uradum der. Ve eger iderse kim ben Al-i Selukum dirse ben hod Gk Alp nesliyim. Eer bu vilayete be anlardan ndin geldim dirse Sleyman ah anlardan hod ndin geldi.41 bu diyalog ierisinde dikkat etmemiz gereken isim iaretlediimiz Gk Alp olmaldr. Yukarda da szn ettiimiz zere kayda gre bizzat Osman Bey kendisini Gk Alpe nesli saymakta dolays ile kendisinin Kay boyuna mensup olmadn ortaya koymaktadr. Bu ayrmn genellikle Osmanl tarihi incelemelerinin dikkatinden kamtr. Bir lde Ahmed Refik (o da ok-Bozok ilikisi erevesinde) bu elikili kaytlar zerine fikir yrtmtr.42 Osmanllarn Kay boyuna mensup olmalar konusunda her kayd dikkatle deerlendiren Kprl bu noktay dikkatinden karm olmaldr. Zira tandmz kadaryla Kprl bu noktaya dikkat etmi olsayd gerekli eletiriyi yaparak nemli ya da nemsiz oluu zerine bir sonuca varrd. Bylelikle kaynaklarda yer alan bu trden Gk Alp yoluyla Ouz Hana balama anlayna gre Osman Bey dolayl olarak kendisinin Kay boyu mensubu olmadn ortaya koyuyor. Demek ki XV. yzyln ikinci yarsnda Ouz geleneinin sistematii tam anlamyla yaygnlam deildi. Bu dnce tarz Ouz geleneini dlamayan ancak Kay boyu mensubiyetini henz kabul etmeyen bir nitelik gstermekteydi. Kroniklerimizin en erken dnemlerine ait olanlarnda genel yaklam tarz ite bu iaret ettiimiz Kay fikrinin ortaya kmad Ouz gelenei fikridir. Esasen daha sonraki baz kaynaklarda da Gk Alp yoluyla Ouz Hana ball ngren Trkmen geleneine uymayan kaytlara da rastlyoruz.

166

C. Kroniklerde Kay Boyu Mensubiyeti Anlay II. Murad Devrinde artk Osmanllarn kendilerini Kay boyu mensubu saydklarn ve Kay boyu tamgasnn paralara ve silahlara vurulduunu biliyoruz.43 Burada akla gelen bir ihtimal II. Murad Devrinde balayan Kay boyu mensubiyeti fikrinin artk resmi bir nitelik kazanmasdr. Burada krullahn Karakoyunlu hkmdar Mirza Cihanah nezdindeki eliliinde edindii fikirlerin etkisi olsa gerekir. Yukarda da deindiimiz gibi Trkmen geleneindeki hiyerariye uygun olarak bir soykt listesi dzenleyen tek kaynamz Bayatl Hasann Cam- Cem Ayinidir. Bayatldan itibaren Gk Alp gibi yanl bir isimle de olsa Osmanllarn Kay boyuna mensubiyeti fikrinin kroniklere girmee baladn gryoruz. Osmanoullarnn Kay boyu mensubu olmalar artk bir tarihi gerek eklinde kabul grmektedir. XX. yzyln ilk yarsnda yaplan incelemeler ve tartmalar sonucunda zellikle Fuad Kprlnn almalar sonucunda bu fikir bilim dnyasnda kabul edilir olmutur. Kprl Ouz Etnolojisine Dair Tarihi Notlar, Osmanl Devletinin Kuruluu, Osmanl mparatorluunun Etnik Menei Meseleleri gibi incelemelerinde yapt eletiriler ve belirlemelerle Osmanllarn Kay boyu mensubiyeti fikrini ok kuvvetli bir ihtiml olarak ortaya koymu ve bu fikir tarihi gerek halinde yaylmtr. Fuad Kprl Osmanl mparatorluunun Etnik Menei Meseleleri adl incelemesinde Osmanllarn Kay boyuna mensubiyeti zerine balca u noktalar savunmaktadr: I- Osmanllarn Kay boyuna mensup olduklar ileri srdkleri devirde (XV. yzyl) kabile gelenekleri canlln koruyordu. Bu geleneklere bal olarak ortaya atlan soyktkleri btn bir kabileye aitti. Hkmdarlar sadece Kay boyundan deil dier boylardan da mesel Salur, Bayndr, Knk vs. kabiliyordu. Eer Osmanllar uydurma bir soyktk dzenletseler bunda mesel Knk boyuna mensup olduklarn syleyerek daha fazla siyasi meruiyet salayabilirlerdi. Uydurma bir soyktne sadece Kay airetine mensup dier oymaklar deil hatta dier airetler de inanmayacaklard.44 II- Osmanllarn devletin kuruluundan bir yzyl sonra kendilerini Kaylara karan soyktkler dzenlemelerinin nedenleri unlar olabilir: 1- Hakimiyetleri altndaki sahalarda yaayan Ouz kabileleri zerindeki saltanatlarnn kabile geleneklerine uygun olduunu gstermek, 2- Osmanl snrlar dndaki Ouz kabileleri arasnda kendilerine kar bir sevgi yaratmak, 3- Bunlardan daha nemli olmak zere o srada sekin tabaka arasnda yaygn olan fikirlerin etkisiyle kendilerini asil bir snfa mensup saydrmak.45

167

Bu unsurlardan hangisi ya da hangileri etkili olursa olsun kabile gelenekleri canldr. II. Murad Devrinde grlen mill romantizm uyan da kabile geleneklerinin canll ile aklanabilir. Kaylara balama da bu romantik akm nedeniyle ortaya km olabilir. nk Ankara yenilgisinden sonra birlik salama dncesindeki II. Murad bu fikirleri bir taviz olarak gryordu. III- XV. yzyl balarnda Osmanl saraynda kuvvetle mevcut olan Kay mensubiyeti fikri Anadoludaki Ouz geleneklerinin btn canllyla yaadn gsteriyor. Ebulgazinin aktard bilgiler46 ve Abdulkadir nann tetkikleri47bunun gl delilleridir. Kprl szn burasnda jenealojilerdeki geleneklerin yaadna ilikin olarak iki rnek vermektedir. Bunlarn birincisi Ruhde ve ondan naklen Mneccimbanda yer alan bir rivayettir. Buna gre Konya Seluklu Sultan Gyaseddin Keyhusrev 1277de Hatirolu isyann48 bastrdktan sonra uc beylerinin sadakatini salamak zere onlardan rehineler almt. Bu arada Erturul Bey de Osmann oullarndan birisini49 Sultana yollam; bir mddet Kahta kalesinde hapsedilen bu ocuk, daha sonra buradan karlm kendisine Pg nahiyesi tmar olarak verilmi, Yldrm Beyazid Malatyaya geldii zaman, bunun torunlarndan Hayli (Halil), Bayat ve Ahmed beyler gelip akraba olduklarn bildirmiler ve hkmdarn ihsanlarna mazhar olmular. Kprlnn sunduu ikinci rnek Behcet t-Tevarih adl kroniin yazar krullahn Karakoyunlu hkmdar Mirza Cihanaha eli olarak gnderildii srada yaad bir olaydr.50 IV- Elde XIV. yzyla ait dier kaynaklar bulunmad iin XV. yzyldan nce Kay geleneinin olmadn ileri srmek doru deildir. Eer bu rivayet uydurulmu olsa idi hi olmazsa saraya mensup tarihiler bu fikri savunurlard. Oysa bu konuda bir fikir birlii yoktur. Btn bu sonulara dayanarak Kprl Osmanllarn Kay airetinin uclarda yaanan kk bir parasna mensup olduu ok kuvvetli bir ihtimalle sylenebilecei sonucuna varmaktadr. Fuad Kprlnn Osmanllarn menei zerinde yapm olduu bu kapsaml incelemeden sonra, onun kulland ihtiyatl dile ramen Osmanllarn Kay boyuna mensup olduklar fikri kaytsz artsz bir tarihi gereklik eklinde kabul edilmee balanmtr. Ancak Kprlnn tezindeki ana dnce ile hareket edildii zaman, yani soykt dzenlettirme yoluyla bir asalet salama fikri gz nnde bulundurulduu zaman da Osmanllarn kendilerini Kay boyu mensubu gstermeleri yanl bir hareket saylmaz. Zira gerek Reidddinin gerek Yazcolu Alinin ve gerekse de Ebulgazi Bahadr Hann verdii Trkmen hiyerarisinde Kay boyu 24 boyun en banda yer almaktadr (Divan- Lgat it-Trkteki kaytta ise Kay ad ilk sradaki Knk boyundan sonra yer almaktadr ki bu eserin yazlmas srasnda Knk boyu mensubu Seluklu hanedannn Trk-slm dnyasnda hakim olduu dnlmelidir). Kay boyu mensubu olmak da airet gelenekleri hafzalarnda canl olarak yaayan Trkmen kitleleri arasnda zel bir nem kazanacaktr. Bu nedenle bir ihtimal olarak Osmanllarn kendilerini Kay boyu mensubu gsteren soykt dzenlettirmi olmalar dnlebilir. Bununla beraber dnlmesi gereken konu ise udur: Kay boyu Artuklu Devletinin kurucu boyu olarak

168

Gneydou Anadolu blgesinde bir miktar younlam ancak bunun dnda kalan Anadolu corafyasnda ok dank bir ekilde yaylmtr. Bir beylik tekil edecek younlukta Anadolunun bir baka yerinde toplanmamtr (Belki de bu nedenle Osmanl Beyliini kuran topluluun 4000 adr halkndan meydana geldii rivayeti ortaya kmtr)51 Bylesine dank bir manzara arzeden Kay boyu, XV. yzyln ortalarnda artk Rumelide iyice varln kabul ettirmi, Bizans lkesinin en gl varisi olmaya aday, gl durumda bulunan Osmanllar tarafndan sahiplenince muhtemeldir ki bu durumu memnuniyetle karlamlardr. Mevcut kaynaklardaki kaytlardaki kaytlar genel olarak deerlendirildiine bir-iki istisna ile sistemlemi Ouz gelenei ile bir paralellik kurmann zor olduu grlmektedir. Bu nedenle Kprlnn savunduu Trkmen geleneklerinin btn canll ile yaad fikrini elimizdeki soyktksel malzeme ile desteklememiz kolay deildir. Buna karlk sanyoruz ki resm bir Kay boyu gelenei oluturmak iin gerekli ortam mevcuttur. Byle olunca da dier airetlerin buna inanmayacaklar gibi bir problem gndemde fazlaca yer igal etmeyecektir. Osmanl kroniklerinden anlald kadaryla Anadoluda mevcut bulunan kk Trkmen beylikleri Konya Seluklu sultanlarndan umutlarn kesince Ouz resmince zaten Osman Beye ballklarn sunmulard.52 XV. yzyln ortalarnda Anadoluda Osmanl Devletine rakip olarak artk Karamanoullarndan baka kayda deer bir rakip kalmamt, onlar da olduka ypranm durumda idiler. Bu nedenle Osmanllar Kay boyuna mensup olduklarn ortaya atnca muhtemelen kayda deer bir itirazla karlamam olabilirler. imdi Kprlnn delil olarak verdii rivayetleri deerlendirelim: Birinci Rivayet: Rivayetin naklinden sz edilen ocuun rehine olarak verilmesinden sonra artk geri dnmedii anlalyor. Elimizdeki kaytlarda Osman Beyin by Orhan k Alaaddin olmak zere iki olunun olaylar ierisinde rol oynadklarn grmekteyiz. Her ne kadar Orhan Beye ait olan ve Uzunarl tarafndan yaynlanan vakfiyede Osman Beyin bu iki olundan baka Pazarl Bey, oban Bey, Melik Bey ve Hamid Bey adl drt olundan ve Fatma adl bir kzndan bahsediliyor53 ise de bu ocuklarnn anneleri, doum tarihleri ve akbetleri hakknda fazlaca bilgimiz yoktur. Ayrca dikkatimizi eken daha baka kronolojik elikiler de mevcuttur. Osman Beyin doum tarihi olarak genellikle 1258 tarihi kabul edilmektedir.54 Demek oluyor ki Hatirolu isyan ile Onun doumu arasnda 19 yl vardr. Dier bir deyile rivayete gre Osman Bey 19 yanda bir baba iken; kimliini bilmediimiz bir olu, Erturul Bey tarafndan Konya Seluklu sultanna rehin olarak gnderilmitir. Rivayette gnderildii kaydedilen Osman Beyin olu Orhan ve Alaaddin dnda birisi olmaldr. Kaynaklara gre Osman Gazi iki defa evlenmitir ve bu iki ocuun anneleri ayrdr.55 Gnderildii rivayet edilen ocuk Osman Beyin ilk karsndan olmu olsa bile (bu arada Yazcolunda kk oulun gnderildii rivayeti gzden rak tutulmamaldr) Osman Beyin erken yalarda (hatta 13-14 yanda) evlendirilmi ve hemen ocuk sahibi olduu sonucuna varlr. Orhan Beyin yaklak olarak H. 680 (1281-1282) ylnda domu olduu gz nne alndnda56 bu rivayet bize ok pheli

169

grnmektedir. Kaynak eletirisi konusunda ok titiz davranan ve benzeri rivayetleri tereddtsz reddeden Kprlnn, bu rivayeti eletirisiz olarak incelemesine dahil etmesi ve bunu Osmanllarn Kay boyuna mensubiyeti konusunda gl delillerden birisi olarak sunmas gerekten kolay anlalabilecek bir durum deildir. Ayrca bu rivayeti (Hatirolu yerine Cimri olayn koyarak kk bir farkla) Kprl gibi eletirisiz olarak kitabna alan Uzunarlnn57 tutumu da bizi artmtr. Kitabnda daha Orhan Bey domadan-belki de Osman Bey henz evlenmeden- gemi gibi nakledilen bu rivayeti eletirisiz olarak kaydetmektedir ki bu kayt, deerli yazarn (daha nce yaynlad Orhan Bey Vakfiyesinin salad bilgilere ramen) burada Kprlye kaytsz artsz uyduu izlenimini vermektedir. kinci Rivayet: Kprlnn nemli bir delil olarak sunduu dier olay yukarda kroniklerimizin genel olarak gzden geirildii bahiste krullah ile ilgili olarak zikrettiimiz olaydr.58 Kprl ok nem verdii bu olayn Farsa metnini daha nce de bir eserinde kullanmtr.59 Fakat krullahn anlatmndan Osmanoullarnn Kay boyuna mensup olduklarna ilikin bir iaret ya da ima karmak zor grnmektedir. Belki her ikisinin de Ouz boyu olmas dolaysyla akraba olduklar ileri srlebilir ancak bu akrabalk Ouz motifi olan bir akrabalktr yoksa Kprlnn anlatmak istedii gibi Kay boyu ilikisini ieren bir akrabalk deildir. Ayrca Kprl her ne kadar ileri srd fikri OuzNameye dayandrmak istiyor ise de Ouz-Name de bize Osmanllarn soyktn vermez. Geri Kprl bir incelemesinde60 .Cihanah nezdindeki Ouz-Name Osmanl hkmdarlarn Gn-Han evld sayd halde, Cam- Cem Ayin yine Ouz-Nameye dayanarak onlar Gk-Han slalesi olarak gsteriyor. Demek oluyor ki Ouz-Name yle bir tek belli esere deil, btn Trk-Ouz tarihlerine verilmekte olan umumi bir isimdir. diyorsa da burada da baz yanllar grmekteyiz. Bu kaytta isim yanllar olduu gibi (buradaki kaydn tersine olarak Cihanah Gk Alp silsilesini, Cam- Cem Ayin ise Gn Han silsilesini ngrr) bize gre anlay bakmndan da bir yanllk varm gibi grnmektedir. Kprlnn bu kaydndan sanki Ouznameler btn Ouz boylarnn soyktklerini (hatta XV. yzyla kadar) kaydediyorlarm gibi bir izlenim ortaya kmaktadr. Oysa Ouznameler -eitli nsha farkllklarna ramen- genel olarak Ouz Han ve onun birka gbek neslinin menkbelerini kaydederler. Ouz boylarnn Ouz Han neslinden hangi isme mensup olduklarn genel olarak Ouznameler deil boylar tarafndan dzenlenen soyktkleri ortaya koyar. Kprlnn zikrettii her iki kaynakta da Ouznameden yararlanld grld halde aynen alnt sz konusu deildir. Dolaysyla delil olarak aktarlan krullahn bu rivayeti de Osmanllarn Kay boyuna mensup olmalar konusunda bir kesinlik ifade etmez. Grld zere her iki rivayetin de Osmanllarn Kay boyuna mensubiyetleri konusunda destekleyici nitelikleri yoktur. Osmanllarn kendilerini XIV. yzylda Kay boyuna mensup hissedip hissetmediklerini tam olarak bilemiyoruz. Kprlnn temas ettii gibi bu aa ait baka kaynaklar ortaya karsa belki yeni bilgilere sahip olabiliriz. Kprl Kay mensubiyeti konusunda hi olmazsa saray mensubu tarihilerin fikir birlii iinde olmalar gerei zerinde durmaktadr. Burada bir yandan henz resm tarihilik

170

kurumunun henz olumadn, dier yandan Kay mensubiyeti fikrini destekleyen II. Muradn fikirlerini kitaplatran krullahn etkisini de gz nnde bulundurmalyz. Kprlye ayrca almasnda toponomi denemesi de yaparak Trkiyede Kay boyuna mensup oymaklar tarafndan oluturulmu yerleim birimlerini bir harita eliinde ortaya koymutur. Bu deneme ve haritada Anadolunun pek ok yerinde (ve hatta Trakyada) Kay adn tayan yerleimler grlmekte, bu gibi yerlere Osmanl Devletinin temellerinin atld Eskiehir ve Bilecik evresinde de rastlanmaktadr. Anlald kadaryla Kay boyu Anadolunun pek ok yerinde dank bir yerleim gstermektedir. Bu toponomi almasnn Osmanllarn Kay boyuna mensup olduunu gstermesi bize gre zordur. nk harita ncelikle Kay boyu mensubiyeti fikrine inanlarak sadece Kay boyunu esas alarak yaplmtr. imdi St ve evresinde yaayan ve kendilerini Osmanllarn akrabalar sayan Karakeili oymandan61 hi sz edilmemektedir. Oysa kendilerini Osmanl Devletinin kurucusu sayan ve grleri Osmanl Sultan II. Abdlhamid tarafndan da desteklenen Karakeeli airetinin yerleim yerleri Kay boyunun yerleim yerleri ile rtmektedir. Yaplacak esasl bir toponomik almann daha salam verileri ortaya kacana inanyoruz. Yine Osmanllarn baka bir Ouz boyuna mensup olmalar ihtimli hi dnlmemitir. Belki btn Ouz boylarnn Trkiyedeki yerleimini gsteren veya en azndan Osmanl Devletinin temellerinin atld Ankara-Eskiehir-Bilecik evresindeki yerleimi esas alan bir toponomi almas yaplm olsayd daha yararl olabilirdi. Her ne kadar bu dediimiz trden bir toponomi denemesi Hseyin Namk Orkun tarafndan yaplm ise de yetersiz bir grnm arzetmektedir.62 Bu konuda sylediklerimizi toparlayacak olursak, elimizdeki soyktklere dayanarak Osmanllar kesin biimde Kay boyuna mensup saymak olduka zordur. Faruk Smere gre bu iliki pheli grlmekle birlikte imknsz da deildir.63 4. Osman Beyin Babas ve Dedesi Hakknda Elimizdeki soyktklerinde Osman Beyin64 babas olarak Erturul ad gemektedir. Erturul baz kk iml farkllklaryla (Erdunrl, Erturl gibi) en kesin ekilde bildiimiz tek isimdir. Oysa Erturulun babas hakknda kaynaklarmzdaki bilgiler arasnda bir birlik yoktur. Erturul Beyin babas olarak rivayetlerde biri Sleyman ah dieri ise Gndz Alp olarak iki ismin getiini grmekteyiz. almamzn banda arzettiimiz soyktk listelerinin hemen hemen tamamnda Erturul Beyin babas olarak Sleyman ah ad gemektedir. Ancak bu rivayetin Anadolunun fethinde nemli bir ahsiyet olan Kutalm olu Sleyman veya tarih literatrnde yer alan dier suda boulma motifleri ile kartrlm olmas kuvvetle mmkndr.65

171

lk kroniimizin yazar olan Ahmed, Erturul Bey ile ilgilerini belirtmeden Gndz Alp ve Gk Alp ile birlikte pek ok Ouzun Anadoluya geldiklerinden sz eder. Karaman Mehmed Paa ise Osman Beyin dedesi olarak Gndz Alp adn zikreder ve onun Kzlsarayda ldnden bahseder.66 te yandan Fehameddin Baar yeni bir incelemesinde Nitekim ele geen Osman Beye ait bir sikkede Osman b. Erturul b. Gndz Alp ibaresinin bulunmas bu fikri daha da glendirmitir. diyorsa da sikkenin zerinde Gndz Alpin adnn getii bir ibare mevcut deildir.67 Sonu olarak her iki isim konusunda da ok kesin dayanaklara sahip deiliz. Nitekim Mkrimin Halil Yinan slm Ansiklopedisindeki incelemesinde kaynaklardaki bilgileri aktardktan sonra, bu konuda kesin bir yargya varmak iin eldeki kaytlarn yetersiz olduunu zikretmi ve iki isim arasnda bir tercihte bulunmamtr.68 Sonular Kaynaklardaki soyktk bilgileri belirli bir gelenein olumas ynnde geliim gsterirler. XV. yzyln ilk eyreinden itibaren Osmanl kronikleri XVII. yzyla kadar gsterdii geliim izgisi ile artk geleneklemi bir soyktk listesi ortaya karmtr. Bu liste XV. yzyln ilk yarsnda grlen Ouzculuk ve zellikle II. Murad Dneminin resm Kay Boyu mensubiyeti akmnn etkilerini tamaktadr. Bununla birlikte listelerde zikredilen isimlerin byk bir ounluu kukuludur. Elimizdeki kaytlarn nemli bir ounluu Ouz geleneinin btn canllyla yaad ileri srlen bir ada kaleme alnm olmalarna ramen sistematik Ouz gelenei ile pek uyumazlar. Ayrca dier dikkat ekici noktalar arasnda Osmanllar Yafes olu Trke balamayan hatta Yafese bile deil de Sama balayan kaytlar bulunmaktadr ki bunlar mnferit bilgiler olmakla birlikte Trkmen gelenei tamamen aykr bir nitelik arzetmektedirler. Elimizdeki soyktk malzemesinde Osmanl gelenei eski treyi destanlar ile birletirecek unsurlar fazla deildir. Dier bir deyile soyktk listelerimizde Trk unsuru gze arpmaz. Bu durum devirme sisteminin oluum devresi iin fazlaca yadrganmayacak niteliktedir. Soyktklerimizin ortak noktalarndan birisi Osmanllar Ouz nesli sayma motifidir. Sistematik Ouz geleneine pek uymasa da anlald kadaryla Osmanl kronik yazarlar Osmanllar Ouz nesli sayma konusunda hem fikirdirler. Ancak Kay boyu mensubiyeti konusunda bir birlik sz konusu deildir. Bu fikir kroniklere XV. yzyln son eyreinde girmitir. Bu konudaki kaytlar resm nitelikteki yaklamnn yansmalar gibi grnmektedir. Osmanllar kay boyuna mensup gsteren incelemelerin de soyktk bilgilerimiz bakmndan salam dayanaklar yoktur. Eldeki kaynaklara gre Osman Beyin babasnn Erturul Bey olduunda kuku yoksa da dedesi hakknda kesin hkm vermemizi salayacak esasl dayanaklardan yoksunuz. Ortada mevcut bulunan Sleyman ah veya Gndz Alp isimlerinden hangisinin doru olduu, bu iki isim arasnda bir birlik olup olmad veya baka bir ismin varl gibi konular imdilik speklasyon grnmndedir.

172

Yukarda da belirttiimiz zere almamza esas olan kaynaklar daha ok geleneklere ve rivayetlere dayal olduu iin soyktk bilgisi asndan ulatmz sonularda da geni bir ihtiyat pay dnlmelidir. 1 unu da hemen belirtmemiz gerekiyor ki, Osmanllarn menei ile ilgili uydurma rivayetler

sadece Osmanl kroniklerinde yer almaz. Rum soylularn veya korsanlarn soyundan vb. geldiklerini ileri sren hayli rivayet mevcuttur. Bu rivayetlerin genel bir deerlendirmesi iin bkz: smail Hami Danimend, Osman Gazinin Nesep ve Hviyeti, Trklk Mecmuas, c. I (1939), s. 207-223.; Ayn yazar, Osmanoullarna snad Edilen Sahte Milliyetler Ayn dergi, s. 367-382. 2 s. 12 vd. 3 s. 17 vd. 4 Kprlzade Mehmed Fuad (Kprl), Ouz Etnolojisine Dair Tarih Notlar Trkiyat Paul Wttek, Osmanl mparatorluunun Douu, (ev: Fatmagl Berktay), stanbul, 1985, Ahmed Refik, Osmanoullar, Trk Tarihinin Ana Hatlar, stanbul, tarihsiz. Seri: II, No. I,

Mecmuas, c. I. (1925) s. 187 vd; ayrca Osmanl mparatorluunun Etnik Menei Meseleleleri Belleten, VII/28 (1943) s. 286 vd. 5 6 7 8 Mkremin Halil Yinan, Erturul Gazi mad. A. c. IV s. 328 vd. smail Hakk Uzunarl, Osmanl Tarihi, c. I 4. bs. Ankara, 1982, s. 100 vd. Orkun. a.g.e., s. 345 vd. Ahmedi, Dstn ve Tevrih-i Mlk- Al-i Osman, s. 8; ayn mellif, skendername,

nceleme-Tpkbasm (haz: smail nver) Ankara, 1983. Varak:65 b. 9 51. 10 Karamani Mehmed Paa, Tevrih-i Seltin-i Osmaniyye (ev: brahim Hakk Konyal) krullah, Behcett-Tevrih (haz: Nihal Atsz) Osmanl Tarihleri iinde, stanbul, 1949. s.

Osmanl Tarihleri iinde, stanbul, 1949. s. 343. 11 Bayatl Mahmudolu Hasan, Cm- Cem-Ayn (yay:Fahrettin Krzolu) Osmanl Tarihleri

iinde, stanbul, 1949. S. 381 vd. 12 Akpaazade, Tevrih-i Al-i Osman (H. 1332 Ali Bey nerinin tpk basm) Farnborough,

1970. S. 92 vd.

173

13

M. kr, Osmanl Devletinin Kuruluu, Bitlisli drisin Het Behit adl Eserine Gre,

Ksm-I. Ankara, 1934. S. 29 vd. 14 Mehmed Neri, Kitab- Cihannm (yay: Faik Reit Unat-Mehmet Altay Kymen) 1. cilt.

2bs. Ankara, 1987. S. 55 vd. 15 Yaar Ycel-Halil Erdoan Cengiz, RuhI Tarihi, Oxford Nshas Belgeler, XIV/18 (1989-

1992) Ankara, 1992. S. 375. Osman Bey hakknda bu soyktn dzenlemi olan Ruhi eserinin baka bir yerinde (s. 369) u bilgiyi aktarmaktadr: Seltin-i Mezkure Ouz Han olanlarndan Kay Han evladndandr. Ve Kay Han Ouz Hann ulu ol idi ve Ouz Han yle vasiyyet itmi idi ki kendden sonra han Kay ola idi. Andan sonra Kaynn evlad ola, madem ki ann evladndan bir kimse ola ki hanla yaraya gayri taifeden han olamaya idi. Bir nice zaman vasiyyet mucibince hanlk Kay neslinde kald. Amma sonra Selukiler ve sayir Trk begleri galabeyile han oldular Osman Beg devrine dek. Grlyor ki Ruhi eitli rivayetleri eserine alrken aralarnda bir seim yapmam ve kendi kendisiyle elikiye dmtr. nk verdii soykt listesinde Ouz Hann adn Kay izlemez. 16 17 18 vd. 19 20 21 22 bn-i Kemal, s. 28. Ltfi Paa, Tevarih-i Al-i Osman, (ner: Ali Bey) stanbul, 1341. s. 17. Enveri, Dsturnamei Enver, (ner: Mkrrimin Halil), stanbul, 1929. s. 94. Mneccimba Ahmed Dede soyktkleri konusunda daha nceki kaynaklarda zikredilen Anonim Tevrih-i Al-i Osman-F. Giese Neri- (haz:Nihat Azamat) stanbul, 1992. s. 8. Hadidi, Tevrih-i Al-i Osman (haz: Necdet ztrk) stanbul, 1991. s. 22 vd. bn-i Kemal, Tevrih-i Al-i Osman, I. Defter (yay:erafettin Turan) Ankara, 1970. S. 201

iki ayr listeyi aralarnda herhangi bir seim yapmakszn kaydetmektedir. Bkz: Sahaifl-Ahbar f Vekayil-Asar (ev: smail Ernsal) c. I. stanbul, tarihsiz. s. 52-53. 23 27 vd. 24 Solakzade Mehmed Hemdem elebi, Solakzade Tarihi, (Haz: Vahid abuk), c. I, Ankara, Hoca Sadeddin Efendi Tactt-Tevarih, (Sad: smet Parmakszolu), c. I. stanbul, 1974. s.

1989. s. 27 vd. 25 Ebulfevz Muhammed Emin es-Suveyd, Sabaikz-Zeheb f Maarifl-Kabaill-Arab,

Beyrut, 1823. Varak: 3. Yeri gelmiken bu kaynan mikrofilm fotokopilerini Kln niversitesi slm

174

Bilimleri Enstits Ktphanesindeki nshadan temin eden deerli dostum Alman slmbilmci Thomas LERi kranla anmalym. 26 27 28 Ayn eser, varak, 23. Wittek, s. 18 vd evkiye nalck, bn Hacerde Osmanllara Dair Haberler, DTCFD, cilt VI, say 3 (Mays-

Haziran 1948), s. 190. 29 Herbert Adams Gbbons, Osmanl mparatorluunun Kuruluu, (tere: Ragp Hulusi),

stanbul, 1929. S. 239. 30 31 32 33 34 35 36 Zeki Velid Togan, Umumi Trk Tarihine Giri, 3. bs. stanbul, 1981. s. 320. Kprl, Osmanllarn Etnik Menei, s. 219 vd. Aziz b. Erdeir-i Esteabadi, Bezm Rezm, (ev: Mrsel ztrk), Ankara, 1990. s. 353. bni-i Kemal, s. 201. Akpaazade, s. 2 Ruhi, s. 375. Eref Buharl, slm Kaynaklarndaki Trklerin Nesebi ile Alakal Bilginlerin Gktrk

Treyi Efsaneleri ile rtibatlandrlmas Trk Kltr, say 357 (Ocak 1993), s. 20. 37 vd. 38 39 Bkz: Bayatl Hasan, s. 382 Neri, s. 55. Ebulgazi Bahadr Han, ecere-i Terakime, (haz: Muharrem Ergin), stanbul, tarihsiz. S. 23

40Bu listeler iin bkz: Faruk Smer, Ouzlar (Trkmenler) Tarihleri-Boy Tekilat-Destanlar, 3. bs. stanbul, 1980. s. 210 daki ekler. 41 42 43 Akpaazade, s. 18. Ahmed Refik, s. 12-13 Smer, Ouzlar, s. 220.

175

44

Kprl bu grlerini baka bir incelemesinde de ileri srmektedir: Osmanl Devletinin

Kuruluu, 5. bs. Ankara, 1994, s. 69. 45 Esasen Osmanllarn Kay boyuna mensup olduklar grn yapt almalarla bilim

dnyasna kabul ettiren Kprl daha nce Kaylar Salurlar, Bayatlar ve epniler hakknda yaynlad bir incelemede de bu gr ileri srmektedir. bkz: Ouz Etnolojisine Dair Tarihi Notlar, s. 186 vd. 46 Trkmenlerin soykt zerine geni bir soyktk kitab yazan Ebulgazi Bahadr Hann

eseri ile Osmanl vekayinamelerinde verilen soyktkleri arasnda (Yafes ve Ouz Han ksmlar dnda) bir paralellik kurmamz zor grnmektedir. Karlatrnz: Ebulgazi Bahadr, s. 29 vd. 47 Kprl burada rnek olarak Abdlkadir nann u makalesini rnek olarak veriyor: Orun

ve l Meselesi, Trk Hukuk ve ktisat Tarihi Mecmuas, C. I, stanbul, 1931. s. 121-131. Ancak bu makalede Kprlnn vermek istedii izlenime uyacak dorudan bilgiler bulunmaz. nan genellikle, Hazar tesi Trkmenler arasndaki geleneklerden sz eder ve bunlarn kimilerinin gnmze kadar yaadklarn vurgular 48 Hatirolu isyan hakknda bkz: Osman Turan, Seluklular Zamannda Trkiye, stanbul,

1971. s. 537 vd. 49 Uzunarl Yazcolu Alinin Seluknamesine dayanarak bu ocuun Osman Beyin

kk olu olduunu kaydeder. bkz: Osmanl Tarihi, c. I, s. 99. dn 3. 50 51 krullah, s. 51. yukarda krullahn soyktk kaytlarn verirken bu olay anlatmtk. Gibbons Osmanl Devletinin bu 400 Trkmenin uctaki Rumlar Mslman yaparak yeni bir

milletin domas yoluyla kurulabildii dncesindedir. bkz. Osmanl Devletinin Kuruluu, s. 13 vd. 52 53 Ruh, s. 377-378.; Ltfi Paa, s. 21-22. smail Hakk Uzunarl, Gazi Orhan Bey Vakfiyesi724Rebilevvel-1324 Mart, Belleten,

V/19, s. 283). 54 Tayyib Gkbilgin, Osman I. Mad. A, c. IX. s. 433. Kiraz Hamdi Paann Hanedan- Al-i

Osman adl eserinde (Sleymaniye Kt. Yazmalar No: 2173 varak: 3) Osman Gazinin doum tarihi h. 656 (M. 1257) olarak veriliyor. Bu kaynak iin deerli meslektam Selahattin ndere teekkr borluyum. 55 Uzunarl, Gazi Orhan Vakfiyesi, Belleten, V/19, s. 284 vd.

176

56 1993. I/71. 57 58

Tayyib Gkbilgin, Orhan mad. A, c. IX, s. 399; ayrca Kiraz Hamdi Paa, ayn eser,

varak: 5; Hammer Orhan Beyin doum tarihini 1288 olarak verir. Byk Osmanl Tarihi, stanbul,

Uzunarl, Osmanl Tarihi, c. I, s. 99. dn. 3. krullah, s. 51. Burada yazarmzn Karakoyunlu hkmdar Mirza Cihanaha yapt

elilik srasndaki yaadklarna ilikin olarak anlattklarn kastediyoruz. 59 60 61 Bkz: Trk Edebiyatnda ilk Mutasavvflar, 4. bs. Ankara, 1981. S. 249. Ayn eser, s. 250. dn: 105. Faruk Demirta (Smer), Osmanl Devrinde Anadoluda Kaylar, Belleten, XII/47.

(Temmuz 1948) s. 598-599; ayn yazar, Ouzlar, s. 221. 62 63 64 Orkun, s. 355. Bkz: Ouzlar, s. 220. Her ne kadar Adnan Erzi Osmanl Devletinin kurucusunun adnn Otman veya Ataman

biiminde de okunabileceini ileri sryor (Osmanl Devletinin Kurucusunun smi Meselesi Trkiyat Mecmuas, VII-VIII/1 (1942) s. 323-326. ) ise de bu okunular kukuludur. 65 66 s. 351. 67 Fahamettin Baar, Erturul Gazi mad. TDVA, c. IX s. 314. Yazar yukarda zikredilen Yinan, Erturul Gazi, s. 334-335. Hseyin Namk Orkun almasnda Beypazarna bal olan Kzlsarayda yapt alan

almasnda Gndz Alpin trbesini grdn belirterek trbenin bir de fotorafn verir. Ayn eser,

ifadesinde Osman Beyin elimizde bulunan yegne sikkesine atfta bulunuyor ki bu sikkenin n yznde Osman bin Erturul Abdullah arka yznde ise Osman bin Erturul ibareleri bulunmakta olup sayn yazarn Gndz Alp adn kaydetmesi herhalde bir yanl anlama sonucu olsa gerektir. Osman Beyin sz edilen sikkesi iin bkz: brahim Artuk, Osmanl Beyliinin Kurucusu Osman Gaziye Ait Sikke Birinci Uluslararas Trkiyenin Sosyal ve Ekonomik Tarihi (1071-1920) Kongresi Teblileri, Ankara, 1980. S. 27. Burada unutmadan sikkenin zerindeki ibarenin Haddnin kaydna aynen uyduunu belirtmemiz gerekiyor. Kar: Hadd, s. 43. 68 Yinan, ayn yer.

177

Osmanl Devleti'nin Kuruluunda Hizmeti Geen Alpler ve Gaziler / Do. Dr. Ahmet imirgil [s.99-106]
Marmara niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi / Trkiye Osmanl Devletini kurmu olan hanedann menei ve Osmanllarn kk bir beylik iken byk bir devlet haline nasl geldii sorusu, tarihiler arasnda bir muamma gibi tazeliini korumaya devam etmektedir. Esasnda Osmanl Devletini kuran hanedann tarihi kaytlara, etnik incelemelere, geleneklere, mevcut damgalarna ve sikkelerine gre Ouzlarn sa kolu olan Gn Han kolunun Kay boyundan geldikleri kesinlemi durumdadr.1 Bunun aksine olarak eitli grler ileri srlm ise de2 hibiri ilim aleminde rabet grmedii gibi bu tezlerin sahipleri, grlerini glendirecek belge ve bilgilerde ortaya koyamamlardr. Buna ramen en sonunda Osmanl Devletinin kurucular ve onlarn silah arkadalar iin efsane ahsiyetler denecek kadar, ilmi kymeti haiz olmayan fikirler dahi ileri srlebilmitir.3 uras muhakkak ki Osman Gazinin dayand Kay boyunun mevcudu ksa srede byk bir beylik tekil edecek miktarda grnmemektedir. Ancak 1230lu yllarda Anadoluda grlen Erturul Beyin kudret ve itibar sahibi bir ahsiyet olduu da anlalmaktadr. Nitekim kendisine St ve Domani civar klak ve yaylak olarak verildiinde o mntkada ksa bir srede sz sahibi olabilmitir. Bu durum Erturul Beyin sava kiiliinden ziyade karizmatik yapsndan da kaynaklanm olmaldr. O, blgedeki gayrimslim unsurlarla iyi geinmekte, byk bir ihtimalle arazi ve sair ihtilaflarda hakem rol stlenmekte, Mslim, gayrimslim halklar arasnda bir baba rol oynamakta ve herkes zerinde sayg uyandrmaktadr. Kaynaklara yansyan baz hadiselerden onun Seluklu Sultan nezdinde de itibar sahibi olduu ve yeri geldiince u kuvvetleri komutan olarak savalara katldn da grmekteyiz.4 Bu faaliyetleri ve konumu Erturul Gaziyi ulardaki Ouz boylarna mensup dier Trk airet ve gruplarnn da tartmasz lideri yapm olmaldr. Nitekim Erturul Gazinin vefatndan sonra Osman Gazinin airetin bana getirilmesinde, bu husus btn aklyla ortaya kmaktadr. Her ne kadar babasnn salnda faal bir rol oynamas, gen ve cesur olmas sebebiyle airetin bana getii belirtilirse de dier beylerin ona biat etmeleri de nemli derecede etkili olmutur. Bu husus kaynaklarda yle belirtilmektedir. Baa getii gn ol ilin beyleri ve kethdalar huzuruna karak yle dediler; Siz Kay Han neslindensiniz. Kay Han btn Ouz beylerinin Ouzdan sonra aalar ve hanlar idi. Ouz tresi mucibince Ouz neslinden kimse bulunmaynca hanlk ve padiahlk Kay soyu var iken baka bir boy soyuna dmez. Bundan byle Selukilerden bize medet ve are yoktur. Memleketin ou ellerinden gitti. Tatar onlarn stne galip gelmitir. Ayrca merhum Sultan Alaaddinin babanza ve sizlere tevecch olmutur. Bu ular size ol vermitir. Bu sebeple sizin han olmanz gerekir. Sizde sultan ve

178

hanla liyakat var. ttifak dahi bulunsun, zira saltanat ya ittifakla ya istihkakla (liyakat) olur. Bizde sizlere gerei gibi muti ve tabi oluruz. Ta kim bu taraflarda gnl holuu ile gaza edelim.5 Grld gibi Osman Gaziye kendi airetinin yan sra evredeki Ouz kabile ve oymak beyleri de gelerek tabiiyetlerini arz etmilerdir. Bu durum onun gcn en st seviyede tutmu olmaldr. Eski kaynaklarda Erturul ve Osman Gazinin en eski silah arkadalarndan olarak Akakoca, Abdurrahman Gazi, Hasan Alp, Konur Alp, Turgud Alp, Aygud Alp, Gndz Alp, Saltuk Alp, Kse Mihal, Samsa avu ve Kara Alinin ad sk sk fetihlerde gemektedir. Bunlar bazen bir ve beraber olarak meydan savalarna veya byk bir hisarn zaptna katlyorlar bazen her biri bir kalenin muhasarasna gidiyor bazen de bir ehrin idare ve imarnda bulunuyorlard. En nemlisi gerek harp gerekse sulh esnasnda yaplacak her iten evvel mutlaka ulema mensuplarnn da katld bir istiare meclisi tertip ediyorlar ve kararlarn ondan sonra veriyorlard. Dolaysyla sanki gelecein ktasna yaylacak, dnya siyasetine asrlarca yn verecek bir ulu devletin temellerini sabrla, gayret ve feragatle, ak ve arzuyla, muhabbet ve sadakatle atyorlard. Aslnda aralarndaki ilikiler gzden geirildiinde, Seluklularn son iki asrnda ve Beylikler Trkiyesinde grlen ayrlklar, sen-ben davalar, menfaat kayglar sanki bu uc blgesine hi uramamt. Herkes eski tabirle ba ve bu bildikleri Erturul Gazi ile ahfadna candan ve gnlden bal olup her emrine lesiye muti idiler. Bu itibarla Osmanl Devletinin salam ve kkl temellere oturmasnda Osmanl soyu ve ulema snf kadar bu gazi alperenlerin de olaanst katklar olduu inkar edilemez bir gerektir. Turgud Alp Osman Gazinin en yakn silah arkadalarndan biri idi. Osman Gazi Bilecikin fethi ile megul olurken onu negl zaptetmek zere grevlendirmiti. Turgud Alp sratle gelerek ehri kuatt. Az sonra Bilecik ve Yarhisar zapteden Osman Gazi de gelerek kuatmaya katld ve gazilere yama iznini verdi. Osman Gazinin de katlmasyla daha da gayrete gelen gaziler ksa srede negl zaptettiler (699/1299-1300). Kalenin tekfuru ldrld. Zira o, yllardr Mslmanlara byk eziyetler vermi olup pek ok kimseyi de ehit etmiti.6 Osman Gazi 701/1301-1302de negln idaresini Turgud Alpe verdi.7 Bundan dolay negl yresi Turgud ili eklinde anld. Uzun bir sre negln idaresinde bulunan Turgud Alpin zaman zaman gaza hareketlerine de katld anlalmaktadr. Nitekim 725/1325te Orhan Gazi ile birlikte Atranosun fethine katld. Burann fethini zellikle Osman Gazi ok arzu etmekteydi. Zira tekfurun babas Koyunhisar harbinde yeeni Bayhocann ehadetine sebep olmutu. Orhan Gazi kale nnde grndnde tekfuru daa kaarak beklemeye balad. Maksad gazilerin ekilmesinden sonra tekrar dnerek kaleye sahip olmakt. Ancak Orhan

179

Gazi kendisini takip ederek tekfuru ve kar koyanlar ortadan kaldrd. Kale halkna aman vererek yerlerinde kalmalarn salad. Buras o tarihten itibaren Orhaneli adyla anlmtr.8 Turgud Alp bu zaferden sonra gazileriyle birlikte Bursa muhasarasna katld ve fetihte bulundu.9 Uzun bir mr sren Turgud Alp negl yresindeki hal ehli velilerden Geyikli Babaya samimiyetle bal idi. Saltuk Alp Osman Gazinin sadk silah arkadalar arasndadr. Tarihlerde ismine fazla rastlanmaz. Muhtemelen devaml Osman Gazinin yannda bulunmu olmaldr. Osman Gazi Sakarya vadisine sefere ktnda lkenin gvenliini salamak zere olu Orhan Gazi ile birlikte Kse Mihal ve Saltuk Alpi grevlendirmiti. Gerekten de frsattan istifade etmek isteyen avdarlu Tatarlar gelerek Karacahisar pazarn yamaladlar. Bu srada Eskiehirde olan Orhan Gazi sratle gelerek yamaclar Oynahisar denilen mevkide yakalad. Mihal Gazi ve Saltuk Alple birlikte ekya grubunu ksa srede dattlar. Reisleri bata olmak zere pek ounu da esir ederek Karacahisara dndler.10 Bursann fethinde bulunan ve Osman Gazinin son nefeslerinde yannda olan Saltuk Alpin adna, bu tarihten sonra kaynaklarda raslanmamtr. Aygud Alp lk fetihlerden itibaren Osman Gazinin yannda yer alan naml yiitlerden biridir. Nitekim Osman Bey 701/1301-1302de hkm altnda bulunan beldeleri silah arkadalarna dirlik olarak verirken Aygud Alpe de nn kalesini vermitir.11 Aygud Alp, muhtemelen uzun bir sre nnnn idaresi ve imar ile megul olmutur. Onu son olarak zmitin fethinde grmekteyiz. Orhan Gazi 728/1327-1328de uzun sredir gazilerin hedefi ve Akakocann da vasiyeti olan zmiti (znikmid) almak zere harekete gemiti. O, kuatmann uzun srebileceini hesaplayarak denizden ve karadan gelebilecek btn yardm yollarn kesmeyi amalad. zmit o srada Kayserlerin soyundan Belakonya adnda bir prensesin ynetimindeydi. Yaknnda bulunan ve Koyunhisar denilen kalede ise prensesin kardei Kalayun hkm sryordu. Emrinde bulunan gl bir ordu ile sk sk Mslman kylerine saldrda bulunduu gibi frsat bulduu zaman evrede dolaan Trk sipahilerine de saldrmaktan da geri durmuyordu. Onun zararn ortadan kaldrmak ve muhasara srasnda yardmn engellemek isteyen Orhan Gazi, Aygud Alp ile olu Kara Aliyi Koyunhisarn fethiyle grevlendirdi. Kalayun kendisine sonsuz bir gven duyduundan ve yllardr Trklere kar arptndan teslim tekliflerini reddetti. Bir taraftan kalesini tahkim ederken dier taraftan da bizzat muhariplerinin banda olarak kaleden Trklere ok yadrmaya balamt. Ancak daha savan banda gsne

180

isabet eden bir okla vurularak, kale burcundan aaya yuvarland. aknlk ierisinde kalan mdafiler ne yapacaklarn bilemeyip kale kapsn gazilere atlar. Bylece Koyunhisar neredeyse hi savalmadan fethedilmi oldu. Aygud Alp Kalayunun kesik ban Orhan Gaziye getirdi.12 Orhan Gazi bunu bir mzrak ucuna takarak znik nne dikti. Prenses Belakonya bu hali grnce derin bir znt ierisinde hayatna dokunulmamas kaydyla ehrin kapsn Trklere at.13 Olu Kara Ali, kendi dneminde de pek ok fetihlere katlan naml kumandanlardandr. Aygud Alpin soyundan gelenler, devletin eitli kademelerinde nemli grevler stlenmilerdir. Kara Ali Aygud Alpin oludur. Osman Gazinin ilk fetihlerinden itibaren baarlar ile adndan ska bahsedilen komutanlardan biridir. 1308de Osman Beyin emriyle Ulubat civarnda Kite tekfuruna bal memleketlerden Galios/Alyos adasn zaptetmekle grevlendirildi. Kaleyi sulhen fetheden Kara Ali byk kilisenin rahibini ailesi ile beraber Osman Gazinin huzuruna getirdi. Osman Gazi rahibin gzel kzn bu gen bahadrla evlendirdi.14 Kara Ali ayn yl Osman Gazinin Leblebici hisar, Lefke, adrl, Mekece, Akhisar ve Geyvenin fethi ile neticelenen seferine itirak etti. Geyveden sonra Tekfur pnar muhasara olunduunda lhanl hkmdar Olcayto Hann oban Bey idaresinde byk bir orduyu Anadoluya sevk ettii haberi alnd. Bunun zerine Tekfur pnarnn zaptn Kara Aliye brakan Osman Gazi geri dnd. Ksa bir mddet iinde Tekfur pnarn zapteden Kara Ali elde ettii ganimetleri Osman Gaziye gnderdi. Hizmetlerine mkafat olarak Tekfur pnar ve evresi bu gen bahadra timar suretiyle verildi. Kara Ali bundan sonra idare ettii blgenin etrafn fethetmekle urat. Geyveye tabi kalelerden Yenikale, nde ve Yankahisar Osman Gazinin memleketleri arasna katt.15 Orhan Gazi dnemindeki fetih hareketlerine de Kara Ali Beyin aktif olarak katld grlmektedir. Nitekim Koyunhisar kalesini babasyla birlikte fetheden Kara Ali, bu muzafferiyetle zmitin fethini de kolaylatrm oluyordu. Zira kardei Kalayunun kesik ban gren zmit kalesi kumandan Prenses Belakonya, ehri Trklere teslim etti. zmit ve evresinin fethi ile buralardaki muharip Rumlarn Hereke kalesine yerletikleri ve buray iyice tahkim ederek s edindikleri haberi Orhan Gaziye ulanca buray zaptetmek zere Kara Ali Bey grevlendirildi. Sratle gelerek kaleyi kuatan Kara Ali Bey hcum zerine hcum tazeleyerek kaleyi bir an nce fethetmek istedi. Ancak bu srada gzne ok isabetiyle yaraland. Tarihlerin ifadesiyle arslanlar tava getiren yiiti bu ac da durduramad ve harekata devamla kaleyi ksa srede drrken aman dileyenlere dokunulmam kar koyanlar ise kltan geirilmitir. Kaledeki

181

savalar stanbul ynne doru ekilip giderlerken halk ise kalede kalarak Trklerin idaresinde yaamay kabul etmitir.16 Kara Alinin ismi son olarak Orhan Gazinin Bizans ile yapt Pelekanon meydan muharebesinde geer. Kara Alinin olu Kara Timurta Rumeli fatihlerindendir. Fevkalade baarlaryla Osmanl devletinde vezirlik ve beylerbeyilii uhdesine alan ilk kiidir. Samsa avu Erturul ve Osman Gazinin sadk dost ve silah arkadalarndandr. Osmanl devletinde avu nvann kullanan ilk kiidir. Samsa avuun Erturul Gazi ile birlikte kendisine bal airet ve obalarla Ste geldii rivayet olunmaktadr. Ancak Samsa avuun ailesi ok kalabalk olduundan negl Rumlarnn tazyikinden bunalarak Stten ayrlm ve Mudurnu yresine g etmitir. O, buradaki Rumlara mdara (dini ve huzuru iin dnyalk verme ve gler yz gsterme) ile varln ve geimini srdrmeye balamtr.17 Osman Gazi Sarkaya ve Sorgun zerine sefere ktnda Samsa avula karlat. Samsa avu baba dostu bu gen muharibe her bakmdan yardmc oldu. Onlar Bolu yolu zerinde yer alan Tarakl, Gynk ve Mudurnu taraflarna gtrd. Osman Gazi buralar idaresi altna aldktan sonra Samsa avua itaat etmelerini buyurup geri dnd.18 Osman Gazi 17 sene sonra Sakarya ynnde ikinci seferine ktnda yine Samsa avu yardmcsyd. Lefke ve adrlya vardklarnda her iki kalenin tekfurlar da aman dileyerek kalelerini teslim ettiler. Samsa avu bu iki kalenin has olarak kendisine braklmasn rica edince Osman Gazi: Bu doru bir hareket olmaz. Zira bize itaat edenlerin mlklerini ellerinden alrsak, sonra bize kimse itaat etmez ve daima savamaya mecbur oluruz, diyerek ricasn kabul etmeyip tekfurlar yerlerinde brakt. Samsa avua ise kendi haslarndan Yeniehir yaknlarndaki bir kaleyi vererek gnln ho eyledi.19 Buras halen avu ky adyla anlmaktadr. Ardndan Mekece, Akhisar ve Karaepi hisarlar feth olundu. Samsa avu bundan sonra fetihlerde daha aktif bir rol almaya balamtr. 1317de Orhan Gazi ile sefere karak znik yolu zerindeki Karatekin hisarnn fethinde bulundu. Orhan Gazi fethi mteakip Samsa avuu kalenin komutanlna atad.20 Samsa avu bundan sonra gazileriyle devaml surette znik zerine akn hareketlerinde bulundu. Kalenin fethini kolaylatracak faaliyetler ierisinde oldu. 731/1330 ylnda Bizans ile yaplan Pelekanon meydan muharebesine de katlan21 Samsa avuun bu tarihten az sonra vefat ettii sanlmaktadr. Kabri Mudurnu yaknlarnda Hac Musalar kyndedir.

182

Konur Alp Osman Gazinin en mehur silah arkadalarndandr. Muhtemelen balangtan itibaren btn savalarnda bulunmu olmaldr. Ancak ismi ilk kez Orhan Gazi ile birlikte katld Akyaz ve Kocaeli zerine dzenlenen seferde geer. Osman Gazi artk gaza hareketinin bana olu Orhan Beyi getirirken en nl ve gvendii kumandanlarn da ona yolda etmitir. Nitekim kaynaklarda yirmi senelik sadakat ve cenk ile tecrbe edilmi en cesaretli silah arkadalarndan drdn Kse Mihal, Abdurrahman, Konur Alp ve Akakocay ona katt, denilmektedir.22 Bu seferde Kara epi ve Alp/Ebe suyu hisarlar alnd. Kendisine Kara epi hisar verilen Konur Alp, Akyaz cihetine aknlarla grevlendirildi. Akyazda Tuzpazarn zaptettikten sonra Uzuncabelde dmanlarla iki gn kanl arpmalar yapt. Bursann alnd srada Konur Alp de Akyaz, Konurapa/Konrapa (Dzce), Bolu ve Mudurnuyu Trklerin idaresine katyordu.23 Bursa fethedildikten sonra Orhan Gazi Konur Alp, Akakoca ve Gazi Abdurrahman gibi tecrbeli beylerini stanbul yolu zerindeki kalelerin fethiyle grevlendirdi. Bu komutanlar ksa srede ve kolaylkla Kandra, Samandra ve Aydos gibi mstahkem mevkileri zaptettiler.24 Konur Alp, znik fethinin hazrlklar srasnda muhtemelen 1328 ylnda vefat etti. Na Konurapaya defnedildi. Hammerin ifadesiyle harp sevkiyatlarnda defalarca inedikleri topraklar imdi onun nan rtyordu.25 Gazi Mihal Osman Gazinin silah arkada ve vefakar dostu. Bizans mparatorluunun hudut kalelerinden Bilecik vilayetinin dousunda yer olan Harmankaya ve havalisinin beyi idi. Osman Gazinin Eskiehir beyi ile yapt bir muharebede kar tarafta bulunan Kse Mihal esir edilmiti. Osman Bey, Kse Mihalin tavrlarndaki asalet, cesaret ve yiitliine bakarak kendisini affetti ve ok gemeden de bu ikili iyi bir dost oldular. Kaynaklarda Kse Mihalin devaml Osman Gazi ile beraber olduu ve gazilerin her hizmetini Harmankaya halknn grd vurgulanmaktadr. Osman Gazinin ise kendisine itimat ve gveni tamd. Zor bir mesele ile karlasa onunla meveret ederdi.26 Osman Gazi Bolu yolu zerinde gerekletirilen Tarakl, Gynk ve Mudurnunun fethi ile neticelenen seferinde yolu ve yreyi iyi bilen Kse Mihalin bulunmasn arzu etmiti. Kendisine Tarak Yenicesine hcum edelim deriz. Sen ne dersin? deyince o, Hnm; Sorgun zerine Sarkayadan Betatan geelim ki Sakarya suyunu rahat aalm. Hem gaziler bize o taraftan gelirler. Mudurnu ilini dahi vurmaya kolaydr. Hem o il mamurdur. Samsa avuda o ile yakn yerdedir. Ona da haber verelim ki bir frsat olduu demde bize bildirsin. Szleriyle seferin gzergahn ve projesini de tespit etmi oldu. Osman Gazi bu seferden tam bir baar ve byk ganimetlerle dnd.27

183

Kse Mihalin Osman Gaziye sayg ve ball gerekten ok fazla idi. Kzn Kalanusun oluna nikahladnda yredeki Bizans tekfurlarnn yan sra Osman Gaziyi de dne davet etmiti. Osman Gazi dne dierlerinden daha fazla hediyelerle geldi. Kse Mihal aslnda Rum tekfurlarn Osman Gazi ile aina klmaya, onu sevmeye ve dostluk kurdurmaya alyordu. Ancak dierleri Kse Mihalin barsever tekliflerini dinleyecek yerde, onu kendileriyle ittifak edip Osman ortadan kaldrmaya davet ettiler. Zira onun gittike artan g ve kudreti onlar endielendirmeye balamt.28 Nitekim ok gemeden aradklar frsat buldular. Bilecik tekfurunun Yarhisar beyinin kz ile yaplacak dnne Osman Gaziyi de davet edecekler ve orada elbirlii ile ortadan kaldracaklard. Mihal Gazi ise tekfurlarn hazrladklar plandan, dostunu zamannda haberdar ederek tehlikeden kurtard gibi Yarhisar ile Bilecikin zaptna da sebep oldu.29 Kse Mihalin Trkle ve Osman Gaziye muhabbeti gn getike artt ve 1313 ylnda ecdadnn dinini terk ile Mslman oldu ve Abdullah adn ald. Kse Mihalin 1305, 1308 veya 1313 tarihlerinde Mslman olduuna dair farkl kaytlar mevcuttur. Onun genel olarak 1313te Osman Beyin daveti zerine Mslman olduu kabul edilir. Osman Gazi uzunca bir aradan sonra bu senede Sakarya hattna sefere kaca zaman Kse Mihali yine orduya davet etti. Geldiinde kendisine izzet ve ikramlarda bulundu. Sohbet srasnda; Bunca zamandr ki bizimle muhabbet edersin. Kendi rkdalarnla dmanlk edip bize sadakat gsterirsin. Cmle alem bize ayar iken sen yar- vefadar oldun. Bizimle gl gibi alp dmanlarmzn gzne hr (diken) oldun Can u gnlden bu kadar dostluun ve tamam sadakatin var iken layk mdr ki dinimize mnkir olasn szleriyle onu slama davet etti. Kse Mihal bu szler zerine muhakkak ki uzun bir sredir belki de dnmekte olduu slamiyeti severek kabul etti. Bu duruma ok sevinen Osman Gazi ona hilat giydirdi.30 Baz kaynaklarda ise onun daha erken bir tarihte ryasnda Peygamber Efendimizi grerek Mslman olduu ve Osman Gaziye gelerek mjdeledii bildirilmektedir.31 Osman Gazi Akhisar ve Lefke seferine karken Gazi Mihali Orhan Bey ve Saltuk Alple birlikte gvenlii salamak zere Karacahisarda brakt. Bunlar Karacahisar pazarna baskn yapan avdarlu tatarlarn perian ettiler.32 Yine Osman Gazi 1317den itibaren gaza hareketinin bana olu Orhan getirdiinde onun ba yardmclarndan ve mavirlerinden biri olarak Gazi Mihali tayin etti. Bundan sonra devaml Orhan Bey ile birlikte hareket eden Mihal Gazi nce Kara epi Alp suyu ve Kara Tekin hisarlarnn fethinde bulundu. Atranosun zaptnda mhim rol oynad.33 Bursann fethine katld. Orhan Gazi onu kaleyi sulh yoluyla teslim etmeye ikna iin tekfura gnderdi. Mihal Gazi sava halinde bana gelecekleri tekfura hatrlatarak ona nasihat ve tavsiyelerde bulundu. Kurtulu iin tek yolun kaleyi teslim etmek olduunu bildirip, canna ve malna dokunulmayaca garantisini verdi ve tekfuru ikna etti. Tekfur kaleden ayrlmas srasnda koruma isteyince Mihal Gazi ondan otuz bin altn talep etti ve ald.34 Bylece fethin kolaylkla gereklemesini salad.

184

Bursann

fethinden

sonraki

gazalarda

ad

grlmeyen

Mihal

Gazinin

vefat

tarihi

bilinmemektedir. Trbesi Mihalgazi nahiyesinin Ermeni ky yanndadr. Osmanl tarihlerinde XVI. asr sonlarna kadar faaliyetleri grlen Mihall aknclar Gazi Mihal Beyin oullar ve torunlardr. Gazi Mihalin Ali ve Aziz adlarnda iki olu bilinmektedir. Abdurrahman Gazi Osmanl Devletinin kuruluunda byk hizmetleri geen mcahit kumandanlardandr. Osman Gazinin sadk silah arkadalarndan olup fetihlerde yardmclarndan biriydi. Osman Gazi 1317 ylndan itibaren kenara ekildikten sonra Abdurrahman Gaziyi aknc kollarndan birinin bana getirdi. Orhan Gazi ile birlikte nce Kara epi ve Alb/Ebe suyu hisarlarn ardndan Kprhisarn zaptettiler. Daha sonra znik fethini kolaylatrmak zere mstahkem Kara Tekin hisar zerine varp aldlar.35 Orhan Gazi bu fetihlerden sonra Samsa avuu znikin kuatmasyla, Abdurrahman Gaziyi ise Bizanstan gelebilecek yardmlar ve tehlikeleri nlemekle vazifelendirdi. Nitekim Abdurrahman Gazi stanbuldan gemilerle Yalovaya karlan kuvvetleri bir basknla datt.36 Bylece Bursann fethine kadar u beyi olarak hizmet grd. Bursann fethinde bulundu. 728/1327-1328 ylnda Konur Alp ile birlikte Aydosun fethi iin grevlendirildi. Kalenin gl ve yksek duvarlar hcumlar neticesiz klyordu. Ancak kale kumandannn kz surlardan Trkleri seyrederken daha nce ryasnda kendisini skntdan kurtardn grd bir yiidin-ki o Abdurrahman Gazi idi-kar saflarda arptna ahit oldu. Derin bir akla baland gence bir mektup yazarak taa sarp frlatt. Kzn plan gereince geceleyin Abdurrahman Gazi, seksen kadar adamyla gizlice alan kapdan ieriye girdiler. Bylece kale kolaylkla gazilerin eline gemi oldu. Abdurrahman Gazi birka gn sonra Aydosun fethi haberini Orhan Gaziye bizzat ulatrd. Orhan Bey fethe vesile olan kz Abdurrahman Gazi ile evlendirdi.37 Bilahare ecaat ve yiitlikte byk bir hret kazanan Kara Rahman bu izdivatan domutur. Aka Koca Erturul ve Osman Gazinin en sadk ve namdar silah arkadalarndandr. Nitekim Osman Gazinin negl beyi ile ilk arpmasndan nce, dant beyler arasnda ve ardndan vuku bulan muharebede o da vardr. Bu tarihten Orhan Gazinin babasna vekalet etmeye balad 1317 ylna kadar, seferlerde ismi gemez. Ancak bu husus onun savalara katlmad manasna gelmez. Zira Osman Gazi olunu seferlere komutan tayin ederken yirmi senelik sadakat ve cenk ile tecrbe edilmi en cesaretli silah arkadalarndan drdn ki bunlardan birisi de Akakocadr38 ona yardmc tayin eder.

185

Akakoca 1317de Kara epi, Alp suyu hisarlarnn fethine katld. Orhan Gazi Alp/Ebe suyu hisarn Akakocaya verdi.39 1320 senesinde yanndaki dilaverlerle birlikte zmit ve havalisini fetihle grevlendirildi.40 Ayan suyu Sapanca gl tarafndaki Bekprdeki bir mevkiyi ordu kona edinen Akakoca artk gnlerini evredeki dmanlarnn stne at kaldrmak, onlar tutsaklk zincirine vurmakla geirmeye balad. Aknlarn Akovaya kadar ilerletti. Buradaki mevkileri bir bir Osman Gaziye boyun edirmeye balad. Akakoca bundan sonra Orhan Gazinin emriyle fetih hareketinin ynn Karadeniz ve stanbul boazna doru evirdi. Kandra ve Ermenipazar (Akmee) kalelerini ald (1326). Ardndan Konur Alple birlikte Samandra zerine yrdler. Tekfurun len olunun cenaze treni iin askerleriyle birlikte kaleden kmas gaziler iin byk frsat oldu. Derhal kale ile cenazeyi izleyen dman askerlerinin arasna girerek dn yollarn kestiler. akna dnen dmanlar gszlk ve ylgnlk ierisinde etrafa daldlar. Tekfurunun gaziler tarafndan yakalanmasyla Samandra kalesi de kolaylkla elde edilmi oldu. Samandra hisar kendisine mlk olarak verildi.41 Bundan sonra Konur Alp ve Abdurrahman Gazi ile Aydosun fethini geekletirdiler. Kandra, Samandra ve Aydosun fetihlerinden byk memnuniyet duyan Orhan Bey, Akakocay znik zerine akn yapmakla grevlendirdi. mr Rum tekfurlar ile gazalarla geen bu byk Trk kumandan zmit-skdar arasndaki yerlere aknlarda bulunurken 1328 ylnda vefat etti.42 Kabri Kandra yaknlarndaki bir tepe zerindedir. Akakocann gayretleriyle Trk hakimiyeti altna alnan zmit ve evresine, sonradan onun ismine izafeten Kocaeli denmitir. Ayrca gnmzde Bolu iline bal Akakoca ilesi de onun adn tar. Hac lyas adnda bir olunun olduu bilinmektedir. Torunu Fazlullah ise nce kad sonra da vezir olarak Osmanl siyasetinde nemli roller stlenmitir. Kara Mrsel Kaynaklarda Orhan Bey zamannda sahnede grlr. Muhtemelen zmitin fethinde

bulunmutur. Orhan Bey zmiti byk olu Sleyman Paann idaresine verdiinde evre illere de tayinler yapmt. Bu husus Akpaazade de; Kara Mrsel denilen bir bahadr er var idi ol kenar (yani kendi adn tayan yreyi) ona timar verdiler. Ermeni pazarn Yahluya verdiler. Kandra vilayetini Akbaa verdiler. mdi bunlarn neslinden imdi dahi vardur, denilerek anlatlmaktadr.43 Ve Dierleri Bu komutanlardan baka kaynaklarda ismi ok az geen ancak uzun yllar nemli grevlerde bulunduklar anlalanlar vardr. Nitekim Osman Gazinin dirlik tevcihi srasnda (1301) Yarhisarn idaresine getirdii Hasan Alp iin; bir yarar yolda idi. Kendileriyle beraber Ste gelmiti44 ifadeleri kullanlmaktadr.

186

Osman Gazi 1302de zniki kuatm ancak surlarnn salaml sebebiyle drememiti. Bunun zerine kaleyi devaml surette tazyik edebilmek ve teslime zorlamak iin yaknna bir hisar yaptrd. ine levazm ve mhimmat konulan hisarn serdarlna Taz Ali getirildi. Bir ksm kaynaklarda Targan ad ile zikredilen45 bu komutan; savata yz kiiden yz dndrmez bir yiit olarak anlatlmaktadr. O, kalede dizdar bulunduu srada zniklileri taciz iin btn gayretini sarfetti. Onlar ile birka defa muharebe yapt.46 Bylece zniki fethe hazr hale getirebilmek iin gece gndz alt. Osman Gazinin znik gibi abluka altna aldrd bir dier nemli Bizans Kalesi de Bursa idi. Burann da gl surlarn aamayacan anlam ve devaml tazyik iin biri Kaplcalar, dieri da tarafnda olmak zere iki hisar yaptrmt (714/1314-1315). Bunlardan da yakasndaki hisara kendisine hudutsuz ball ile tannan kullarndan Balabanck babu atamt.47 Balabanck dier hisarn komutan Aktimurla birlikte on yl Bursay abluka altnda tuttular. yle ki ehirde ktlk had safhaya ulam, hibir yerden yardm alamayan halknda dayanma gc tkenmiti. Serbeste ekip gitmelerine msaade olunmak artyla kaleyi sulh yoluyla teslim edecekleri anlalnca bu iki nl komutan Osman Beye haber saldlar. Bylece onlarn gerekten sadkane hizmetleri sonucunda Bursa harpsiz ve kaypsz kolaylkla ele geirilmi oldu. Samsa avuun kardei Slemi de bahadr bir kimse idi, yoldala yarar erdi denilerek anlatlmaktadr.48 te yandan Osman Gazinin kardeleri ve yeenleri de kurulu yllarnda tam bir nefer gibi hizmet etmi bu uurda canlarn vermilerdir. Nitekim negl tekfuru ile Ermeni derbendinde yapt savata aile ilk ehidini verdi. Kaynaklarda gaziler iinde dolunay gibiydi, harp meydanlarnn eriydi denilerek vlen49 Osman Gazinin kardei Saru Yatnn olu Bayhoca ldrld. Na muharebe sahasna yakn Hamzabey ky civarnda harap bir kervansaray yannda defnedildi.50 Osman Gazi 686/1287-1288de ise negl ve Karacahisar tekfurlarnn mttefik kuvvetlerine kar Ekizcede kanl bir sava yapt. Burada dman bozularak kat ise de bu kez kardei Saru Yaty kaybetti.51 Kabri Stte Erturul Gazi trbesindedir. Osman Gazi iin dier byk kardei Gndz Alp ise hem vazgeilmez bir danman hem de seferlerde en nemli bir komutan durumundayd. Eskiehir beyinin saldrsna beraberce kar koymulard. Bu savata Kse Mihali esir etmiler ise de Osman onu yiitliine balayarak affetmiti. Gynk ve Tarakl Yenicesine yaplan aknda Gndz Alp de vard.52 Osman Gazi 698/1298-1299da Bilecik, Yarhisar ve negln fethinden sonra Seluklu tahtnda da meydana gelen deiiklikler sebebiyle, istiklalini ilan ettiinin iareti olmak zere bamsz hareketlere balad. 1301de beyliini be idare blgesine ayrarak her birini savalarda yararlklarn grd ve gvendii beylerine tahsis etti. Bu srada Gndz Alpe de Eskiehirin idaresini verdi.53

187

Ancak Gndz Alp muhtemelen ayn sene ierisinde meydana gelen Koyunhisar harbinde ehid dt.54 Beylik merkezini Yeniehire tayan Osman Gazinin tek hedefi sadece 25 km.lik bir mesafede bulunan Bizansn en mhim ehirlerinden zniki fethetmekti. Kprhisar zaptettikten sonra znikin muhasarasna baland ise de Bizanstan yardmc birliklerin geldii duyulunca kaldrld. Bursa, Atranos, Kestel ve Kite gibi komu Rum beyleri de onun faaliyetlerine son vermek zere ittifak etmilerdi. te bu ittifaka Bizanstan da Muzalon kumandasnda iki bin kiilik yardmc kuvvet gelmesi Osman Beyin durumunu gletirdi. Bizans kaynaklarnn ifadesine gre be bin kiilik bu mttefik ordusunu Osman Gazi Koyunhisar mevkiinde yaplan iddetli bir savata bozguna uratt. Muzalon cann glkle kurtarrken Gndz Alpin olu Aydodu da ehid dt.55 Osman Gazi bu cengaver yeeninin lm karsnda zntden gzyalarn tutamad.56 Dier Osmanl kaynaklarnda grlmemesine ramen Kemalpaazade bu savata Aydodunun yan sra babas Gndz Alpin de vefat ettiini yazar. Kabirleri Koyunhisara giden yol zerindedir. Osman Gazinin ilk dnemde faaliyetleri grlen dier bir yeeni de Aktimurdur. Kaynaklar onun babasnn ismi konusunda sessizdirler. Ancak Osman Gazinin en sevdii, gvendii, yiit ve kabiliyetli beylerden biri olmaldr. Zira Osman Gazi Karacahisarn fethinden sonra kale tekfurunu bol ganimetlerle Seluklu sultanna gtrme grevini bu yeenine vermitir. Orada en gzel bir ekilde amcasn temsil eden Aktimur, Seluklu sultanndan ok izzet ve itibar grmtr. Osman Gazinin faaliyetlerinden son derece memnun olan Seluklu sultan ona hizmetlerine mkafat olarak Karacahisar malikane olarak verdii gibi sancak, tabl, alem ve tu gibi saltanat alametlerini de gnderdi. Osman Bey yeeni Aktimur bu hediyelerle geldii srada, onu istikbal iin birka adm ilerledi. Mehter cenk havas alarken, elleri gs zerinde kavuturulmu olarak hrmetkar bir tavrla durdu.57 Halefleri de Fatihe kadar be vakit namaz zamanlarnda mehter alnd srada bu kaideye riayet etmilerdir. Aktimurun bundan sonraki en mhim grevi Bursay tazyik iin yaptrlan iki hisardan Kaplcalar tarafndakinin serdarl olmutur. Dier hisarn komutan Balabanck ile birlikte on yl Bursay abluka altnda tutan Aktimur kalenin fethinde en mhim rol oynad.58 Bursann fethini mteakip Akakoca ile birlikte Akovada fetihlerde59 bulunan Aktimurun sonraki faaliyetlerine ve vefatna dair bilgi yoktur. Byk tarihi Halil nalck; Bir milletin veya devletin tarihi yazlrken dnya kamuoyunda yerlemi belli bir imaj, dostluk ve dmanlk, siyasi ideolojiler, yeni kltr ynelileri gerei saptrr, abartr veya karalar. Bu kanlmaz bir aln yazsdr. Osmanl tarihi bu bakmdan en ok saptrlm, tek yanl yorumlanm bir tarihtir.60 diyerek gnmzde bu devlet hakknda ortaya konulan yanl ve yanl fikirlerin temel nedenini bir bakma aklamaktadr. Gerekten de gnmz yazarlarndan Colin Imber; Osmanllarn kkenleri hakknda yazd bir makalesinde Osman Gazi ve Onun yaknndaki silah arkadalarnn bir hayal rn olduklarn aklar. Ona gre; ada bir tarihinin yapabilecei en iyi ey Osmanl tarihinin balangcnn bir kara delikten ibaret olduunu kabul etmek olacaktr. Bu

188

delii doldurmak ynndeki her giriim yalnzca masallarn saysn arttrmakla sonulanacaktr,61 demektedir. C. Imberin bu tip ifadelerini deerlendiren lber Ortayl; Bu yazdklar hep palavradr. Gayet kolay kl salladn veya Franszlarn tabiriyle ak kap omuzladn gryorsunuz. O, bu anlatlanlarn ve nakledilenlerin hepsi yalandr efsanedir, gerekle ilgisi yoktur diyor. Bunu sylemek ok zordur. nk gerekle ilgisini tespit iin hakikaten gerei nakleden verileri bulmanz lazmdr.62 diyerek iddetle tenkit etmektedir. Gerekten de tarihi kaytlar, toponomi aratrmalar ve kabir yerleri Osman Gazi ve silah arkadalarn haber vermektedir. Onlar efsane diye adlandrmak, gnmzde onlara ait Balkanlarda, Arabistanda ve daha pek ok mparatorluk bakiyesi topraklardaki eserlerini de ortadan kaldrmaya ynelik faaliyetleri yrtenlerin bir organizasyonu olmaldr. Bir vakfiyenamede; Bizden sonra bizi tanmak isterseniz, braktmz eserlere bakn. nk bizi en iyi tantan eserlerimizdir der.63 Osmanl devletini ve onun ktadaki azametini grenler, bu devletin banilerini en iyi ekilde idrak edeceklerdir. 1 Fuad Kprl, Osmanl Devletinin Kuruluu, Ankara 1984, s. 68-73; . Hakk Uzunarl,

Osmanl Tarihi, I, Ankara 1972, s. 97-101; Halil nalck, Osmanl Devletinin Kurulu Problemi, Dou Bat (yl 2/7 Temmuz 1999), s. 9-22; M. Tayyib Gkbilgin, Osman I, slam Ans., 95. cz, stanbul 1979, s. 432-433; Fehamettin Baar, Osmanllarn Menei ve Kaylarn Anadoluya Gelii Hakknda, Tarih Dergisi, sy. 36, st. 2000, s. 69-80; ler Bulduk, Osmanl Beyliinin Oluumunda Ouz/Trkmen Geleneinin Yeri, Osmanl 1, Ankara 1999, s. 161-166; Faruk Smer, Osmanl Devleti Kurucusu Osman Gazi ve Devri le lgili Baz Meseleler Hakknda Dnceler, Trk Dnyas Aratrmalar, sy. 80 (1992), s. 6-26; Ayn mellif, Kay, slam Ans. c. 6, s. 462; Ayn mellif, Osmanl Devletinde Anadoluda Kaylar, Belleten, s. 47 (Ankara 1948), s. 600-604; Fahriye Ark, Ouz Boylar ve Osmanoullar eceresi, (P. Wittekten Tercme, Osmanl mparatorluunun Douu isimli esere ilave), stanbul 1947, s. 69-112; Orhan F. Kprl, Osmanl Devletinin Kurulu ve Gelimesindeki tici Gler, Osmanl 1, Ankara 1999, s. 153-160. 2 Z. Velidi Togan, Umumi Trk Tarihine Giri, stanbul 1981, s. 184-194; Gibbons, Osmanl

mparatorluunun Kuruluu (trc. R. Hulusi), stanbul 1928, s. 1-15; P. Wittek, Osmanl mparatorluunun Douu (trc. F. Ark), stanbul 1947, s. 16-17; . Hami Danimend, Osman Gazinin nesep ve hviyeti, Trklk Mecmuas, sy. 3, stanbul 1939, s. 107-223; C. J. Heywood, Osmanl Devletinin Kurulu Problemi: Yeni Hipotez Hakknda Baz Dnceler, Osmanl 1, Ankara 1999, s. 137-145. 3 4 C. Imber, Osman Gazi Efsanesi, Osmanl Beylii (1300-1389), stanbul 1997, s. 73-74. bn-i Kemal, Tevrih-i l-i Osman, I. Defter (haz. . Turan), Ankara 1970, s. 45-46, 52-53.

189

5 6

Ltfi Paa, Tevrih-i l-i Osman, Sleymaniye Ktp, Yazma Balar, 468, s. 21-22. Akpaazade, Tevrih-i l-i Osman (Ali Bey neri), stanbul 1332, s. 16; Hoca Sadettin

Efendi, Tct-Tevrih, I, (haz. . Parmakszolu), Eskiehir 1992, s. 36. 7 Mehmed Neri, Kitab- Cihan-nma-Neri Tarihi, I, (haz. F. R. Unat-M. A. Kymen),

Ankara 1987, s. 131; kpaazade (li), s. 20; Hoca Sadettin (Parmakszolu), I, s. 37; bn-i Kemal (Turan), I, s. 139. 8 9 10 kpaazade (li), s. 28; bn-i Kemal (Turan), I, s. 183-184. Neri (Unat-Kymen), I, s. 131. kpaazade (li), s. 24; bn-i Kemal (Turan), I, s. 160-161; Neri (Unat-Kymen), I, s.

121; Hammer, Osmanl Devleti Tarihi, 1, (dal Neriyat), s. 85. 11 Hoca Sadettin (Parmakszolu), I, s. 37; Mneccimba Ahmed Dede, Mneccimba

Tarihi, 1, (ev. . Ernsal), s. 70; bn-i Kemal ise Aygud Alpe Eskiehirin verildiini belirtir (s. 139). 12 13 Hoca Sadettin (Parmakszolu), I, s. 60-61; Mneccimba (Ernsal), 1, s. 87. Uzunarl zmitin bu fetihten sonra elden ktn ve 1337de tekrar zaptedildiini

belirtir. Bk. Osmanl Tarihi, I, s. 122. 14 Uzunarl, Osmanl Tarihi, I, s. 109; Gkbilgin, ayn madde, s. 438; Hammer bu aday

Kalo Limni adas olarak gsterir. Bk. Osmanl Devleti Tarihi (dal), 1, s. 81. 15 16 17 18 19 1, s. 75-76. 20 21 22 bn-i Kemal (Turan), I, s. 178-180; Hoca Sadettin (Parmakszolu), I, s. 47. Hammer (dal), 1, s. 105. Neri (Unat-Kymen), I, s. 125; bn-i Kemal (Turan), I, s. 172; Hoca Sadettin Hammer (dal), 1, s. 85. Hoca Sadettin (Parmakszolu), I, s. 63-64; Mneccimba (Ernsal), 1, s. 88. Neri (Unat-Kymen), I, s. 91; Hoca Sadettin (Parmakszolu), I, s. 43. Neri (Unat-Kymen), I, s. 91-93; bn-i Kemal (Turan), I, s. 116-117. Neri (Unat-Kymen), I, s. 121; bn-i Kemal (Turan), I, s. 162-63; Mneccimba (Ernsal),

(Parmakszolu), I, s. 46; Hammer (dal), 1, s. 85.

190

23 125-129. 24

kpaazade (li), s. 25-26; bn-i Kemal (Turan), I, s. 172; Neri (Unat-Kymen), I, s.

kpaazade (li), s. 32-34; Neri (Unat-Kymen), I, s. 137-143; Hoca Sadettin

(Parmakszolu), I, s. 53-54. 25 26 27 89-93. 28 kpaazade (li), s. 14; Neri (Unat-Kymen), I, s. 95-96; Hoca Sadettin Hammer (dal), 1, s. 111. kpaazade (li), s. 12; bn-i Kemal (Turan), I, s. 120; Neri (Unat-Kymen), I, s. 77, 89. kpaazade (li), s. 12; bn-i Kemal (Turan), I, s. 116-119; Neri (Unat-Kymen), I, s.

(Parmakszolu), I, s. 33; Hammer (dal), 1, s. 73. 29 kpaazade (li), s. 15; Neri (Unat-Kymen), I, s. 97-103; bn-i Kemal (Turan), I, s.

122-126; Hoca Sadettin (Parmakszolu), I, s. 33-35. 30 kpaazade (li), s. 23-24; Neri (Unat-Kymen), I, s. 119-121; bn-i Kemal (Turan), I, s.

159-160; Hoca Sadettin (Parmakszolu), I, s. 42-43. 31 Oru Be (Tarih, trc. Atsz, s. 26) ve Hadidi (Tevarih-i Al-i Osman, haz. N. ztrk, stanbul Didi bir mlkde kim serdardum ben. yzm srrem.Dmde bana telkin etti

1991, s. 33-34) tarihinde Kse Mihalin ryasnda Hz. Muhammedi grerek Mslman olduu rivayet edilmektedir. Hadidi eserinde bu durumu yle anlatr: Hidayet erdi n an grrem. Dp ayana Kt inanl bir kimseydim ben.Geen bir gece grdm dmde.Fahr-i alem gelmiti eshab ile. iman.Kodum kfr hemen oldum Mslman.Hem bana Abdullah diye hitap etti.Ne erefdir bu ad Resulullah verdi.Bana kim eyledi telkin-i slam.Sizin evsafnz etti ilam.Bugnk gn iin eydur varasn. Filan sahrada hayli er gresin.Aralarndadr Osman- Gazi.Ana asker olup eyle niyaz.Ann nesli cmle sultan olsar. Cihan mlkne bir bir han olsar. 32 kpaazade (li), s. 32-33; Neri (Unat-Kymen), I, s. 121; bn-i Kemal (Turan), I, s.

160-161; Hoca Sadettin (Parmakszolu), I, s. 143; Mneccimba tarihinde (Ernsal, 1, s. 75) Orhan Gazi ile sadece Saltuk Alpin braklp Mihal Gazinin Lefke ve adrl seferine itirak ettii yazldr. 33 34 Neri (Unat-Kymen), I, s. 131; kpaazade (li), s. 28; bn-i Kemal (Turan), I, s. 183. Neri (Unat-Kymen), I, s. 131-133; kpaazade (li), s. 29; bn-i Kemal (Turan), I, s.

187-192; Hoca Sadettin (Parmakszolu), I, s. 49-50.

191

35

kpaazade (li), s. 25-26; Neri (Unat-Kymen), I, s. 125-129; bn-i Kemal (Turan), I, s.

172; Hoca Sadettin (Parmakszolu), I, s. 46-47. 36 37 Neri (Unat-Kymen), I, s. 129; Hoca Sadettin (Parmakszolu), I, s. 48. kpaazade (li), s. 33-34; Neri (Unat-Kymen), I, s. 139-143; Hoca Sadettin

(Parmakszolu), I, s. 55-58; Mneccimba (Ernsal), 1, s. 72. 38 Neri (Unat-Kymen), I, s. 125; bn-i Kemal (Turan), I, s. 171-172; Hoca Sadettin

(Parmakszolu), I, s. 46. 39 Neri (Unat-Kymen), I, s. 125-129; bn-i Kemal (Turan), I, s. 175; Hoca Sadettin kpaazade (li), s. 32-34; Neri (Unat-Kymen), I, s. 149-153;

(Parmakszolu), I, s. 46-48.40

bn-i Kemal (Turan), I, s. 180; Hoca Sadettin (Parmakszolu), I, s. 53-59. 41 42 Neri (Unat-Kymen), I, s. 139; Hoca Sadettin (Parmakszolu), I, s. 55. kpaazade (li), s. 37; Neri (Unat-Kymen), I, s. 153; Feridun Emecen, Aka Koca,

Diyanet slam Ans., 2, s. 224. 43 Neri (Unat-Kymen), I, s. 153; kpaazade (li), s. 38-39; Hoca Sadettin

(Parmakszolu), I, s. 63; Oru Be (Atsz), s. 33. 44 Neri (Unat-Kymen), I, s. 113; kpaazade (li), s. 20; Hoca Sadettin (Parmakszolu),

I, s. 37; Oru Be (Atsz), s. 29; bn-i Kemal (Turan), I, s. 139; Mneccimba (Ernsal), 1, s. 70. 45 46 47 Hoca Sadettin (Parmakszolu), I, s. 38. Mneccimba (Ernsal), 1, s. 71; Gkbilgin, ayn madde, s. 438. Neri (Unat-Kymen), I, s. 118; kpaazade (li), s. 22; Hoca Sadettin (Parmakszolu),

I, s. 41; Oru Be (Atsz), s. 31.48 kpaazade (li), s. 12-13; Neri (Unat-Kymen), I, s. 91. 49 bn-i Kemal (Turan), I, s. 86.50 kpaazade (li), s. 4-5; Neri (Unat-Kymen), I, s.

81. bn-i Kemal (Turan), I, s. 86.51 kpaazade (li), s. 7; Neri (Unat-Kymen), I, s. 85. bn-i Kemal (Turan), I, s. 102-103; Hoca Sadettin, bu savata ehid olan bir rivayete gre Gndz Alp demektedir (Parmakszolu, s. 31).52 53 bn-i Kemal (Turan), I, s. 114.

Hoca Sadettin (Parmakszolu), I, s. 37; Mneccimba (Ernsal), 1, s. 70; kpaazade

(li, s. 20), bn-i Kemal (Turan, I, s. 139) ve Oru Be (Atsz, s. 29) ise Gndz Alpe Karacahisarn subalnn verildiini kaydederler.

192

54

bn-i Kemal (Turan), I, s. 15155

kpaazade (li), s. 21; Neri (Unat-Kymen), I, s.

115; bn-i Kemal (Turan), I, s. 151; Hoca Sadettin (Parmakszolu), I, s. 40. 56 109. 58 Neri (Unat-Kymen), I, s. 117; kpaazade (li), s. 22; Hoca Sadettin (Parmakszolu), Hammer (dal), 1, s. 80.57 kpaazade (li), s. 10; Neri (Unat-Kymen), I, s. 107-

I, s. 41; Oru Be (Atsz), s. 30-31; bn-i Kemal (Turan), I, s. 157. 59 Neri (Unat-Kymen), I, s. 129.60 Halil nalck, Osmanl tarihi en ok saptrlm, tek

yanl yorumlanm tarihtir (lber Ortaylnn nalckla yapt sylei), Cogito, sy. 19, 1999, s. 37-38. Imber, s. 77. 62 lber Ortayl, Menkbe, Osmanl Devletinin Kuruluu Efsaneler ve Gerekler, Ankara Hasan Yksel, Osmanl Toplumunda Vakflar ve Kadn (XVI-XVII. Yzyllar),

2000, s. 17.63

Osmanl 5, Ankara 1999, s. 49.Osmanl Devletinin Kuruluunda

Osmanl Devleti'nin Kuruluunda Trk Dervilerinin zleri / Dr. Zafer Erginli [s.107-115]
Karadeniz Teknik niversitesi Rize lahiyat Fakltesi / Trkiye A. Dervilerin Faaliyet Alanlar Anadolunun Trk topra olmasnda nemli pay sahibi olanlar arasnda dervilerin zel bir yeri vardr. Anadolunun fethi ve slmlamasnda olduu gibi, Osmanl Devletinin kuruluu srasnda da Trkleri harekete geiren en nemli unsurlarn banda tasavvuf gelmektedir. Anadoludaki slmlamay hzlandran tekkeler ilk olarak Trkler tarafndan kurulmu, hayatn her alan zaviyeler evresinde rgtlenmi,1 Anadoluyu dolduran pek ok Trkmen eyhinin kabri, ziyaretgh haline gelmitir. rneine oka rastlanan asker igallerin hibirine benzemeyen Trkmen gleri sonucunda Anadoluya ok sayda dervi gelmitir. Bu derviler, Seluklular gibi, Osmanllarn da manev dayanaklarn oluturur. Bunlarn Anadoludaki etki alanlar, birbirine bal balk altnda toplanabilir: Fetih ve iskn, sosyal hayat ve kltr hayat. Kl ve klca hkmeden ruh yardmyla fethedilen blgelerin yaanr hale gelebilmesi, iskn faaliyetleri ve vakflar gibi kurumlarla mmkndr. Kurulan bu sosyal yapnn gelitirilmesi, yenilenmesi ve gelecee aktarlmas da sosyal etkinlikler yannda, toplumun imentosu olabilecek eserlerin yazm gibi kltrel etkinlikleri zorunlu klmaktadr. Bu almada, dervilerin din ve itikad dnceleri zerindeki tartmalardan ok, Osmanl Devletinin kurulu dneminde deiik alanlarda oynadklar roller zerinde durulacaktr.

193

B. Osmanl Devletinin Kuruluunda Anadoludaki Derviler ve Tarikatlar Anadolu, Osmanl Devletinin kuruluundan nceki yzylda, ihabeddin Shreverd (. 1234), Evhadeddin Kirman (. 1237), bn Arab (. 1240), ems-i Tebriz (. 1247), Necmeddin Dye (. 1256), Ah Evran (. 1261), Mevln Celaleddin Rum (. 1273), Sadreddin Konev (. 1273), Yunus Emre (. 1342) gibi dervilerin damgasn vurduu bir corafyadr. Bu derviler, Anadolu insannn duygu ve dnce dnyas zerinde derin izler brakmtr. Sufilerin yalnzca halk tabakas deil, aydn tabaka ve hatta devlet adamlar zerinde de etkileri vardr. I. Keykavusun eyhi saylan bn Arab, Horasan tasavvuf ekol etkisiyle tekilatlanan ftvvet hareketini Anadoluya tayan Shreverdyenin kurucusu mer Shreverd gibi suflerin Seluklu Anadolusundaki derin etkileri bilinmektedir. Melmetle de ilikisi bulunan ftvvet hareketi Ahliin temelini oluturur. Anadolu Erenleri de denilen dervilerin Akpaa-zde tarafndan drt guruba ayrld malumdur: Gaziyn- Rm, Ahyn- Rm, Bacyn- Rm, Abdaln- Rm.2 Anadolu Gazileri diye Trkeletirilebilecek olan Gaziyn ifadesinden ulardaki din-asker tekilat anlalr. Bizansllarla srekli mcadele halinde olan bu mcahitlerin temeli Turul Bey ve Alparslana dayanr.3 Daha sonraki dnemlerde kurulan Yenieri tekilatnn manev arka plann ise Anadoluda kurulmu olan Bektaiye oluturmutur. Ftvvet dncesinin etkisi altnda gelimi bir hareket olan Ahlik, esnaflktan eitime, siyasetten savaa kadar geni bir faaliyet alanna sahip, Anadolu Trklerine zg bir oluumdur. XIII. yzyl Anadolusunda ticaret ve ehirlemenin gelimesine paralel olarak yaygnlaan Ahlik4, sava sanayiinin temel hammaddelerinden deri sektrn elinde tutan bir harekettir.5 Ah i adamlar, oluturduklar gl lobilerle devlet mekanizmalarnda ba gsteren krizlere mdahil olmulardr.6 Osmanl Beyliinin kurucusu Osman Beyin kaynpederi eyh Edebli, Ahlerin lideri ve beyliin manev nderi konumundayd. Devletin kuruluuyla ilgili mehur ryay gerekletirme yolundaki ilk admlar eyh Edebal tarafndan atlmtr. Anadolunun pek ok yerindeki zaviyelerle konaklama hizmetleri de veren Ahlerin Osmanl Devleti zerindeki etkileri Fatih dnemine kadar srmtr. Ah Evrann ei Fatma Bacnn, Bcyn- Rmun kurucusu olarak gsterilmesinden dolay,7 bu tekilatn Ahlerin kadn kollar olduuna dair kanaatler bulunmaktadr.8 Kadnlarn eitimiyle ilgilenen ve gayrimslim kadnlar arasnda slmlama faaliyetleriyle tannan bu tekilatn Baycu komutasndaki Mool basknndan sonra toparlanamadklar anlalmaktadr.9 Ancak ortadan kalkmasndan ok zaman sonra yaayan Ak-paa-zdenin bu tekilat ismen de olsa zikretmesi, etkilerinin gc hakknda fikir vermektedir. Abdal kelimesi, XII. XIV. yzyllarda dervi anlamnda kullanlmtr.10 Horasan Erenleri de denen Abdallarn11 Yesev, Vefa, Baba, Bekta ve Kalender zmrelerle ilikili olduklar kanaati

194

vardr.12 Bu rneklerden biri Vef tarikatna mensubiyeti kendi ifadelerine dayandrlan Geyikli Babadr.13 Bu zmrelerin i-Batn, ibah, serseri derviler olduu sylenmekle birlikte,14 tahrir defterleri bata olmak zere, baz kaynaklarda dzenli aile hayatna sahip olduklarnn bir gstergesi olarak ocuk ve torunlarndan sz edilen, fetihlere katlan, yerleim merkezleri kuran, devletin iskn ve slmlatrma abalarna katkda bulunan dervilerin tamam iin bu hkme varabilmek mmkn gzkmemektedir.15 Ayn problem, Anadolunun slmlamasna katk salayan dervilerle ilgili tartmalarda da karmza kmaktadr.16 Osmanl Devletinin kuruluu srasnda dalgalar halinde Anadoluya gler yapld

anlalmaktadr. Abdal Murad,17 Alaca Hrkal,18 Bursa fethine katlan gazilerin susuzluunu gidermek iin ayran datan Dolu Baba,19 bunlardan baka ad pek az duyulmu olan Yegn Gazi,20 Kaplan Gazi,21 Mehmed Dede,22 Seluk Gazi,23 Lleli ve Yalnz Dede kardeler,24 muhtemelen Esemen Baba25 ve Esenli eyh26 ve ad duyulmam pek ok derviin ayn sralarda Anadoluya gelmi olmalar bunu gstermektedir. Osmanl Devletinin kurulu dnemindeki bir baka nemli dervi g de, hacca gitmek zere Seyyid Usl,27 Seyyid Nsr,28 Seyyid Nimetullah- Vel,29 Ali Dede el-Buhar,30 Baba Zakir31 gibi dervilerle yola kan ve asl ad emseddin Muhammed olan Buharal Emir Sultann n ayak olduu harekettir.32 Bu yzylda Anadoluya gelen tarikatlar arasnda dolayl etkileri bulunan, fakat yaylamayan Kbreviye, Shreverdiye, kurucusu Ebu shak Kzernye (. 1034) nispetle shakiye de denen Kzerniye33 ve Edhemiye saylabilir. Rifaiye, Kadiriye, Kalenderiye, Haydariye Anadoluda yaylma imkn bulabilmi, Huruflik ise fikri bir akm ve tasavvufi bir neve olarak varln srdrmeye devam etmitir.34 Kadiriyeyi Anadoluya getiren Erefolu Rum (. 1469) Erefiye kolunun kurucusudur. Molla lah (. 1490) ve Emir Ahmed Buhar (. 1516) Nakibendiyeyi Anadoluya getirirken, Zeyneddin Hafinin (. 1435) kurduu Zeyniye,35 Abdllatif Kuds (. 1452) ve halifeleri araclyla Bursa, stanbul, Konya, Karaman, Tosya, Eridir ve Rumeli, Abdrrahim Merzifon (. 1446) araclyla Merzifon,36 eyh Abdlmut (?) araclyla da Kuzey Afrikaya tanmtr.37 Zeyniye, muhtemelen ayn izgiyi yeni bir havayla srdren Nakibendiye, Celvetiye gibi tarikatlarn gelimesiyle, XVI. yzyldan sonra yava yava ortadan kaybolmaya yz tutmutur.38 Halvetiye ise ikinci Pir Yahya irvan (. 1458) ve mridi Dede mer Ruen (. 1480) tarafndan sonraki yllarda Anadoluya girmi ve byk rabet grmtr. Bayramiye ile de irtibatndan sz edilen bu tarikattan Celvetiye, emsiyye, Msriyye, Uakiye gibi Anadolu kltr zerinde derin izler brakan kol ve ubeler domutur. Bunlardan Celvetiye I. Ahmedin itibar ettii bir tarikat olurken, Msriyye Niyaz-i Msrnin srgnleriyle gndeme gelmi, emsiyye de tekke-medrese kavgasnda tekke taraf olarak n plana kmtr.

195

Anadoluda doan tarikatlar arasnda Mevleviye ve Bektaiye ilk sray almaktadr. Bunlardan Mevleviye ile Osman Bey arasnda bir ilikiden sz eden bir menkbe mevcuttur. 1826da Yenierilikin kaldrlmasna bal olarak ordunun manev arka plann oluturan Bektaye yasak edilmi, onun asker hayattaki rol Mevleviyeye verilmitir. Bu sonucun sz edilen menkbeyle irtibatl olmas mmkndr. Erdebil Sufileri ve Erdebiliye gibi isimlerle tannan ve balangta Snn bir tarikat olan Safeviye, Hamidddin Aksaray ile Anadoluya gelmi, ancak bir sre sonra ah smailin dedesi eyh Cneyd araclyla rann ilemesinde etkili olmutur. Safeviyeden Hac Bayram Vel etkisiyle ayrlan bir kol Bayramiyeyi oluturmutur. Bayramiye Ak emseddinle gelen koluyla devlet desteini alrken, bu tarikattan Bursal Bak mer Dedeyle ayrlan Bayram-Melmler zellikle XVI. ve XVII. yzyllarda devletin ensesini soluunda hisseden bir zmre olmaktan kurtulamamtr. C. Osmanl Devletinin Kuruluunda Dervilerin Etkileri 1. Dervilerin Fetih, skn ve slmlamadaki Etkileri Abdal denilen dervilerin, Bursa, Eskiehir, zmit, Yalova, znik gibi Marmara ve Anadolu Blgesindeki pek ok yerleim merkezinin fethinde etkileri bulunduu bilinmektedir.39 Abdal Murad, Abdal Musa, Alaca Hrkal, Dolu Baba, Geyikli Baba, Barak Baba, Karaca Ahmed, Selahaddin Buhar gibi derviler bu fetihlerde ba rol oynayanlar arasndadr. Fetihlerde derviler tarafndan gerekletirilen kuatmalarn, siyas otorite emriyle yapld tahmin edilmektedir.40 Bu durumun bilinen rneklerinden biri, fetihten nce Uluda eteklerine yerleerek kaleyi tarassut altna alan Abdaln- Rumun en mehur simalarndan Buharal Abdal Muraddr.41 Top mermilerinin Osmanllar tarafndan kullanlmaya balanmad bir zamanda, Bizansllar elindeki Bursa kalesini tahrip etmek iin tepelerden yuvarlad kayalar, kale sakinlerini byk korkulara sevk etmi, bu ve benzer hizmetleri karlnda kendisine Filidar ky balanmtr.42 Kukusuz hizmetleri karlnda kendisine arazi balanan tek dervi Abdal Murad deildir. ada Geyikli Baba da, bugn Baba Sultan adyla bilinen negl yaknndaki kyn bulunduu yere yerlemi ve burada bir yerleim merkezinin kurulmasna n ayak olmutur.43 Osmanl Devletinin kurulu dneminde Bursa evresinden Balkanlara kadar zellikle krsal alanlardaki pek ok yerleim merkezinin dervilere verilen topraklar zerinde kurulduu kesindir. zellikle saylar hi de az olmayan ve baba, dede, klar,44 tekke gibi kelimeleri ieren ky isimleri bu dervilerden gelmektedir. Kylerden baka ehirlerdeki baz yerleim merkezlerine ait isimlerin de derviler ya da tarikatlardan esinlendiini gsteren rnekler az deildir. Bursada Abdalmurad, Alacahrka, Emirsultan, Babazkir, Davuddede, Elmasbaheler45 gibi isimler bunlardandr. Yine ayn ehirde, Zeyniye tarikatnn isminden treyen Zeyniler kelimesinin bir mahalleye ve Uluda eteinde bir kye46 isim olmas da buna eklenebilir. Ayn tarikat eyhlerinden eyh Vefadan baka Merkez

196

Efendi, Seyyid Nizam, Akbyk, Etyemez, Fndkzade gibi ahs isimleriyle, mrahor, aramba, Selamsz, Fstkl, Atpazar gibi dergh isimlerinin de adn stanbuldaki eitli semtlere vermi olmas bu rnekler cmlesindendir.47 Hac Bayram- Velnin de Ankarada bir semte adn verdii malumdur. Burada dikkatleri celbeden bir husus, devletin temellerinin atld sralarda sultan tarafndan balanan araziler zerinde daha ok kylerin, devlet yapsnn oturmaya balad zamanlarda ise ehirlerdeki yerleim merkezlerinin oluumundaki dervi katksdr. Dervilerin fetih ve iskndan baka, slmlamada da etkilerinin olduu bilinmektedir. Anadolu fethedilirken dikkat eken slmlama faaliyetlerinde rol oynayan derviler, fethedilen topraklarn slmlamasn da salamlardr. Genlerin ve yeni Mslmanlarn dini kolay renmeleri iin ilmihal yazan Ahlerin bu konudaki gayretlerinden baka, Mevlnnn da ok sayda gayrimslimin slma girmesini salad bilinmektedir. Dervilerin slmlama faaliyetleri menakbnmelere de yansmtr.48 2. Dervilerin Sosyal Hayat zerindeki Etkileri A. Ahlk Geveklik Karsndaki Islahat Faaliyetleri Osmanlnn kuruluunda, dervilerin ahlk ders mahiyetindeki davranlarndan baka, devlet kademeleriyle ters dmek pahasna da olsa, zaman zaman ahlk buhranlarn zmeye altklar gzlenir. Geyikli Babann, negl evresiyle birlikte kendisine vermek isteyen Orhan Beyin teklifini Dnya mlk sultana yakr diyerek reddetmesi, fakat srarlar karsnda bir tepenin havliciini dervilerin mekn olarak kabul etmesi,49 Horasan ekolne mensup gebe dervilerden bir ksmnn zhd anlayn ortaya koymaktadr. Dervi bu tavryla dnya karsnda taknlmas gereken tutuma iaret etmektedir. Yldrm dneminde, adalet sisteminin tkand, paalarn sefahate yneldii, padiahn bile halkla dorudan irtibat kurabilecei camilere gelemedii nakledilmekte, esasen bu dnemde bir ahlk knt yaand kimi tarihiler tarafndan da kabul edilmektedir.50 Nitekim Yldrmn Ankara Savanda ihanete uramas da bu ahlk zaaf gstermektedir. Bu sapmay durdurma yolunda aba gsterenler arasnda Molla Fenari51 gibi alimler yannda, Emir Sultan gibi mutasavvflar n safta yer almaktadr. yle ki Emir Sultan, kaynpederi Yldrmn halktan kopuk olarak yaamaya balamasn, tasavvufun kendine zg yntemleri erevesinde tenkit ederek toparlanmasn salamtr.52 Zeyn eyhi Abdllatif Kudsnin Konyada bulunduu srada (1447) 53 ehl-i snnet d akmlarla mcadele ederek, bunlardan rann ilemesine katkda bulunan Erdebiliye eyhi ve ah smailin dedesi eyh Cneydle yzyze tartmaktan ekinmemesi de54 slahat faaliyetlerine rnek gsterilebilir. Hatta Kefl-tikad fi Reddi al Mezhebil-lhad adl eserini de bu tr akmlarla mcadele etmek maksadyla kaleme almtr.55 Zeyniye tarikatnn esaslar arasna daha nceki eyhi

197

Abdlazizden ald zarar giderme, yarar elde etme, kt ve ktlklere kar kma prensiplerini de dahil etmi,56 klasik bir Snn mutasavvf portresi izmitir. Zeyniyenin fizik bilimlerle gzel sanatlara kar olduu ve Nakibendiye ile birlikte, gerilemeye sebep olduklar iddia edilmekle beraber, Anadoluda Yldrm ve Kad Burhaneddin zamannda yaygnlaan ahlk dn durdurulmasna yardmc olduu da kaydedilmektedir.57 lk dnemlerde dorudan doruya siyasetle uraan dervilere pek rastlanmaz. Fetret dneminde Musa elebinin kazaskerliini yapan ve adn tarihe bir dervi isyanyla yazdran eyh Bedreddin (. 1420) bir istisna saylabilir. te yandan, II. Murada kl kuatan Emir Sultandan itibaren, tahta geen padiahlar dervilerden destur almlardr. B. Tekkeler ve Vakflar Seluklu sultanlar sayg duyduklar eyhlere tekkeler aarak vakflar tahsis etmiler,58 Osmanllar ise bir yandan dervilere vakflar ve kyler balayarak onlar desteklerken, dier yandan da onlara devlet hizmetinde mhim grevler vermilerdir. Osmanllarda zaviye iletimi daha sistemli hale getirilerek zel teebbse destek verilmi, ancak hizmet aksamas, yolsuzluk, ktye kullanma, tekelcilik gibi durumlara kar da sk skya denetlenmitir.59 Bunlarn en mhim rneklerinden biri Orhan Gazinin Geyikli Babay denetlemesidir. Bu denetleme grevi, o civarda bulunan komutanlardan Turgut Alpe verilmitir.60 Denetimin en nemli sebeplerinden biri, Geyikli Babann o zaman iin olduka hretli bir Vefa eyhi olmas ve ok sayda mridinin bulunmasdr.61 Geyikli Babayla Orhan Gazi arasndaki olaydan anlaldna gre, devlet tarikat zmrelerini sk skya kontrol etmekte, denetimden temiz kan dervileri desteklemekte, bununla birlikte Osmanllar, Seluklu Devletini kknden sarsan bir ayaklanmann temsilcisi olan Babailere daha lml davranmaktadr.62 Bir baka denetleme rnei de, II. Murad zamannda bir buuk milyon mridi sebebiyle devlet ricali zerinde tedirginlie yol aan Hac Bayramdr. Bu tedirginlii artran hususlardan biri de Hac Bayramn eyhi olan Hamidddin Aksaraynin eyh Bedreddinle halvete girmi olmasdr. Osmanl Devletinin ilk byk bakenti olan Bursann, Konya ve Kayseri gibi Seluklu ehirlerinden farkl olarak fakih ve medreselerin deil, dervi ve tekkelerin etkisi altnda gelime gsteren bir ehir olduu kesindir.63 Fetihten sonra ina edilen Orhan, Hdavendigr, Yldrm, Yeil, Ebu shak gibi zaviyeli camiler de, ehrin tasavvuf kurumlar evresinde gelitiini gstermektedir. Bu dnemde zaviyeli cami tipi gelitirilerek medreseyle tekke birletirilmi, bu mimari tipi sonraki yzyllarda terkedilmitir.64 Zaviyelere verilen imtiyazlarn Fatih dneminde kstland ve bu kurumlarn yldznn snd,65 dolaysyla zaviyeli cami inasna son verilmesinin, mimari zevkinin deimesinden baka zaviyelerle ilgili yeni politikalara da bal olduu anlalmaktadr.

198

lk dnemde dervilere verilen vakflarn ne derece zengin olduu belgelerden anlalmakta, bu durum da Trklerin vakf sistemini fonksiyonel biimde ele aldklarn gstermektedir. Buna rnek olarak Geyikli Baba,66 Abdal Murad,67 Abdal Musa,68 Postinp Baba,69 Emir Sultan,70 Ebu shak,71 Abdal Mehmed72 zaviyelerinin vakflar gsterilebilir. Sz edilen tekkelerin yapm kadar tamiriyle ilgili bilgiler de veren belgeler, gerek devlet ve gerekse toplumun, bu maneviyat ocaklarn ayakta tutmak iin gayret ve fedakrlklarda bulunduklarn gstermektedir.73 Tekkelerin verdii hizmetler arasnda, konaklama, sosyal yardm, gvenlik, savunma, din eitim, salk, sanat, spor ve ruh eitiminin yer ald bilinmektedir. Sosyal yardm asndan bakldnda, tekkelerin yaygn olarak imaret ve konaklama hizmeti verdikleri grlr. Bunun rnekleri arasnda Abdal Murad,74 Yourtlu Baba,75 Postinp Baba,76 Ebu shak,77 Mecnun Dede78 ve Semerkand ve Buharadan Anadoluya g eden dervilerin urak yerlerinden biri haline gelen Gar- Akn79 zaviyeleri saylabilir. Bu tekkelerden Geyikli Baba, Alaca Hrka, Postinp Baba, Abdal Mehmed, Emir Sultan, Seyyid Nsr, Baba Zakir, Ebu shak, Mecnun Dede, Kozlar ve Zeyniler gibi rnekler, halen cami olarak hizmet vermektedir. Tekke ve zaviyelerin geni imknlara sahip olmalar sebebiyle istismara ak meknlar olduklar kanaati gnmzde hakimdir. Kuruluu aamasnda Osmanl Devletinin dervilere verdii vakf arazileri denetlediklerine ve yolsuzluk yapanlarn arazilerinin ellerinden aldna temas edilmiti. Kurulu dnemindeki bu sk denetimlere karlk, devletin geriledii dnemlerde baz tekkelerin yolsuzluklarla hret kazandklar da dorudur.80 Ancak yine belgelere yansd kadaryla, ynettii tekkenin ihyas iin kendi canndan ve malndan fedakrlk yapan eyhlerin says da azmsanacak miktarda deildir. 1840l yllarda Postinp Baba Zaviyesinin durumunu iyiletiren ve zaviyeyi aibelerden kurtarmaya alan Bekta eyhi Elbistanl Hac Ahmed bunlardan biridir.81 Bundan baka Abdal Murad Tekkesi eyhi Kasm Efendi (. 1854),82 Emir Sultan trbedr Eref Hk Dede (. 1835),83 Ebu shak Zaviyesi eyh vekili Rait Dede,84 Seyyid Usl Dergh eyhi Mehmed Emin Zuhur (. 1844),85 Seyyid Nsr Zaviyesi eyhleri Hacbeyzade Mustafa Dede86 ve Abdssamed Efendi (.1913),87 Kozlar Dergh eyhleri Safiyddin Mehmed (. 1822), Ref Mehmed (. 1870) 88 ve Abd Efendi (. 1750) 89 de bu rneklerden sadece birka tanesidir. Bu tr fedakrlklar sonucundadr ki, Osmanl Devletinin kurulu aamasnda alan bu tekkelerden bir ksm tekkelerin kapan yl olan 1925e kadar faaliyet gsterebilmitir.90 3. Dervilerin Anadolu Kltr Hayat zerindeki Etkileri A. Anadoludaki Dnce Dnyasnn Oluumunda Dervilerin Rol

199

XIII. yzyla kadar Anadoludaki ilim ve dnce hayat Maverannehir, Horasan, Harezm, Irak, Suriye, Msr, Hicaz, Marib ve Endls etkisi altndadr. Doudan Fahreddin Raz (. 1209) ve talebelerinin temsil ettii kelam dnce ve Shreverd-i Maktl (1190) ve talebelerinin temsil ettii irak dnce yannda, bat ve gneyden vahdet-i vcud dncesi bu topraklar etkisi altnda almtr. Kltr hayatnn gelimesinde Konya, Kayseri, Sivas, Aksaray, Krehir, Amasya, Nide, Tokat, Niksar, Ankara ve Erzurumdaki cami, medrese, imaret, hastane, kervansaray, han ve zaviyeler gibi kurumlarn etkisi de inkar edilemez. Mool istilas byk tahribata yol amakla birlikte, Anadoludaki kltr hayatn da canlandrm,91 yeni Trkmen gleriyle birlikte, pek ok alim ve mutasavvfn bu topraklara gelmesini salamtr. Bu yzyllarda Osmanl bnyesinde tekke-medrese kavgasna rastlanmaz. Biri tekkenin, dieri medresenin temsilcisi saylan eyh Edebal ve Dursun Fakih,92 devlet nfuzunu da temsil etmektedirler. Osmanlnn ilk medresesi olan znik Orhaniye Medresesinin ilk bamderrisi Davud- Kayser (. 1350) gibi, bu medreseden yetien Yldrmn kazaskeri Molla Fenarnin de medresetekke sentezinin en mhim ahsiyetlerinden biri olduu kabul edilmektedir.93 Emir Sultann, Molla Fenariden Konevnin eseri olan Miftahl-Gayb icazeti alm olmas, ann alimleriyle temas halinde olduunun gstergesidir.94 Zeyniler Kabristan, Fatihin hocalarndan Molla Hsrevin de dahil olduu Osmanl ulemasndan pek ok kiinin istirahatgh durumundadr. Tekkelerin dikkate deer ynlerinden biri de, bazlarnn, orta retim dzeyinde de olsa, medrese hizmeti vermesidir. Bursada Musa Baba,95 Seyyid Usl96 ve Mecnun Dede97 zaviyeleri bunun rneklerindendir. B. Anadolu Kltrn Besleyen Suf Mellifler Sz edilen yzyllarda Anadoluda her ilim dalnda kitap yazlmtr. Bu yzyllarda yazlan en nemli tasavvuf eserler arasnda bn Arabnin Ftuhat- Mekkiye ve Fususul-Hikemi, Mevlnnn Mesnev, Divan- Kebir ve Fihi Ma Fihi, Konevnin Nusus, Fukuk ve Risaletl-Vcudu, Ebu Hafs Shreverdnin Avarifl-Maarifi, Necmeddin Dyenin Mirsadl-bad saylabilir. Bu eserlerden Mesnev, Avrif ve Mirsd derghlarda okunan eserler olma zellii tamaktadr. Hikyeleri ve toplumdan verdii rnekleriyle Mesnev, ayet ve hadislerle tasavvuf dnceyi birbirinden ayrlmaz bir tarzda ele alan ve tekke dabn sistemletiren Avrif ile tasavvuf kltrnn yaygnlamasna yardmc olan Mirsd Trkeye tercme edilmitir. Biri Shreverdiye, dieri Kbreviye kltrn Anadoluya nakeden bu son iki eser yzyllarca tekkelerde okunarak Anadolunun manev arka planndaki yeri almtr. Mesnev iin Drul-Mesnev denen zel bir eitim kurumu alm, buralarda hem Farsa retilmi, hem de bu eser okunmak suretiyle tasavvuf eitimi

200

yaplmtr. Drul-Mesnevlerin mdavimlerinin yalnzca Mevlevlerden ibaret olmayp, mesnevhan sfatyla anlan Mehmed Murad Buhar gibi Nak eyhlerinin varl da gstermektedir ki bu eser tarikatlar arasnda bir kpr olmay baarmtr. Din eitime verdii nemle de tannan Ah Evrann (. 1262), afi fkhna gre yazlan ilk ilmihal olarak bilinen Farsa Menahic-i Seyfi adl eserini, yaklak yz elli yl sonra Kutbeddin zniknin (. 1418) Trke olarak yazd Mukaddime adl ilmihali izlemitir. Bu yeni trdeki eserler, yeni Mslman olanlardan baka, Mslman genler iin dinin kolayca renilmesini salamaya ynelik olarak hazrlanm, bundan sonra ilmihal yazm gnmze kadar gelen bir gelenei de beraberinde getirmitir. Beylikler dneminde yazlan eserlerin Trke olmas, Trkeye ilginin II. Murad dneminde artmas, Anadoludaki kltrel ve siyas birliin salanmasna zemin hazrlamtr.98 Yunus ve Sultan Veled divanlar bu yzylda yaylmaya balamtr. Bu yzyllarda yazlan eserler arasnda, Ak Paann o dnem Osmanl toplumunun harc olan ve Sleyman elebinin Mevlid adyla mehur Vesletn-Necatna kaynaklk eden Garibnamesi bata gelmektedir. Peygamber akn terennm eden Mevlidin makamla okunmasnn Mevlidhanlk kurumunu ortaya kard malumdur. Yine bu yzyllarda yazlan eyh Bedreddinin Vridt da, bata Nak Molla lah olmak zere pek ok suf mellif tarafndan erh edilmitir. Hac Bayramdan bugne yazl olarak birka iir kalmtr. Ancak ondan feyiz alanlar arasnda yzyllarca ilgi duyulan eserlere imza atanlar oktur. Bunlardan Erefolu Rumnin MzekkinNfusu, tasavvuf kltrnn ahlk prensipler erevesinde topluma aktarlmasn salarken, Yazcolu Muhammedin Muhammediyesi, Hz. Peygamberin hayatn lim-cahil demeden nesilden nesle aktaran, genlere ruh vererek insan- kmil modeli sunan bir eser zellii tar. Hemen hemen gnmze kadar evlerde ve ky odalarnda makamla okunan bu eser, Mesnev ve Mevlid evresindekine Mesnevhanlk benzer gibi, zel bir kurum olan Muhammediyehanln domasn salam, bu kurumun yrmesi iin de vakflar oluturulmutur.99 Yazcolu

Muhammedin kardei Ahmed-i Bcann Envrul-Akni de inan ve ibadetle ilgili bilgilerden baka Ehl-i beyt sevgisiyle ne kan bir eser olarak ayn ilgiyi hak etmitir. Erefolu bir ara Hac Bayrama mrid ve damat olduktan sonra Kadiriyeye intisap etmise de, Yazcolu kardeler Bayramiye mensubu olarak n kazanmlardr. Bayramiyenin mehurlarndan biri de ebsternin Glen-i Rzn mridinin tavsiyesi zerine ilavelerle Trkeletiren Elvn- irazdir. Btn bunlar Hac Bayramn mridlerini yazmaya tevik eden bir nder olarak Anadolu kltrne katkda bulunduunu gstermektedir. C. Halkn Duyu ve Dn zerinde Dervilerin Etkileri

201

Derviler, baz etkinlikleriyle halkn elence kltrn de zenginletirmilerdir. Emir Sultann Bursa kltrnde tarikatlar aras ilikiler asndan da birletirici bir rol oynayan Erguvan Bayram geleneini balatmas, bunun en arpc rneklerinden biridir. Ahmet Hamdi Tanpnar, her bahar erguvanlar iek atnda Bursa iinden ve dndan farkl merep ve tarikatlardaki pek ok eyh ve derviin Emir Sultan Dergh rehberliinde dzenlenen pikniklere katlmasn ve burada her tarikatn usullerinin uygulanmasn nefis slubuyla anlatr. Bu piknik kltr, Abdal Murad gibi baz trbe evrelerinin mesre yeri haline gelmesini salamtr.100 Bu gelenein gnmze kadar uzanan pek ok rneinden biri de, Geyikli Baba evresinde oluturulan ve gnmzde kiraz mevsiminde halen uygulanmakta olan ihtifaldir. Osmanlnn kurulu dneminde yaayan dervilerin en derin etkileri halkn zihniyeti zerinde grlr. Osman Gazinin ryas hl toplumun zihninde yer bulurken, dervilerin menkbeleri de halkn hayal dnyasn sslemektedir. Bu derin etki, trbeler evresinde de engin bir kltrn gelimesini salamtr. nsanlar yzyllar boyunca bu dervilerin trbeleri bana salklarna kavuma umuduyla gelmilerdir. Bundan baka, Trk insan emlkini satabilmek ve hatta kayplarn bulmak iin bile trbelere hcum etmitir. Abdal Mehmed, Alaca Hrkal, Buharal Ali Dede, Ali Mest-i Edhem, Gaib Dede, Geyikli Baba, Karaca Ahmed, Mecnun Dede, Lokman Dede, Selahaddin Buhar, Seluk Gazi, Seyyid Natta, Seyyid Usl trbeleri bunlarn rnekleri arasnda yer alr.101 stanbulda Eyp Sultan, Bursada Emir Sultan ve Veysel Karn trbelerinin bugn hl snnet ve nikh trenlerinden nce ziyaret edilen yerler olmaya devam etmesi de bu etkilerin gcn gstermektedir. Sonu Derviler, fetihlerde etkili olduklar kadar, krsal ve kentsel blgelerde yerleim merkezlerinin kurulmasnda da aktif rol oynam imaret ve konaklama hizmetleri bata olmak zere sosyal hayatn eitli kademelerine damgalarn vurmulardr. Devletin kuruluu srasnda saf yreklere zaman zaman debilecek stnlk duygusu ve gurura kar yneticileri uyank olmaya aran Geyikli Baba gibi derviler yannda, devlet iindeki ahlk bozulu srasnda duruma mdahale eden, karsndaki padiah da olsa, en byk cihad olan doruyu sylemekten ekinmeyen Emir Sultan ve zararl akmlara kar toplumu uyank tutmaya alan Abdllatif Kuds gibi mutasavvflarn devleti ve toplumu bir kn eiinden kurtardklar rahatlkla sylenebilir. Derghlarn vakflarla desteklenmesi ekonomik yapdaki dervi izlerinin bir gstergesidir. Bu vakflar zaman zaman istismarlara konu olmularsa da, derghlarn onarm ve gelirlerinin karlanmas iin madd-manev fedakrlklardan kanmayan dervilerin says da az deildir. Kltrel adan bakldnda, Osmanlnn kurulu dneminde tekke-medrese atmasnn deil, sentezinin n planda olduu grlr. Bu dnemde yazlan tasavvuf eserler, yzyllar boyu toplumun harc olma zelliine sahiptir. Hatta bunlardan bazlar iin zel vakflar oluturulmu, bu vakflar sz edilen eserlerin gnmze kadar okunmasna katkda bulunmutur.

202

Dier yandan dervilerin, elence kltryle de toplumu etkiledikleri, trbeleri evresinde mesre yerleri olutuu ve bu trbelerin zaman zaman tartmal ynelilerin hedefi haline geldii de gzlenmektedir. Bununla birlikte dervilerin, insanmzn muhayyilesinde insan- kmil modelleri olarak yer etmi olduklar da inkr edilemeyecek bir olgudur. Toplumlarn madd ve manev trl skntlarla boumak durumunda kald gnmzde, tm bu fonksiyonlar icra edebilecek yeni kahramanlara ihtiya duyulduu tartmaszdr. 1 . Ltfi Barkan-Enver Merili, Hdavendigr Livas Tahrir Defterleri, I, Ankara 1988, 134.

Tekke ve zaviyeler hakknda geni bilgi iin bk. Fuad Kprl, Ribat, Vakflar Dergisi, sy. 2, 273 vd.; Mustafa Kara, Tekkeler ve Zaviyeler, stanbul 1990; Ahmet Yaar Ocak, Zaviyeler, Vakflar Dergisi, sy. 12, Ankara 1978, s. 247 vd. 2 3 Akpaa-zde, Tevarih-i l-i Osman, stanbul 1332, s. 386. Fuat Kprl, Osmanl Devletinin Kuruluu, Ankara 1991, s. 84. Gazi diye anlan ve

hakknda menakbnameler de bulunan en nl Seluklu komutanlar Danimendolu Melik Ahmed Gazi ile Mengck Gazidir. Osman etin, Anadoluda slmiyetin Yayl, stanbul 1990, s. 1924etin, a.g.e., 235. 5 Hareketin banda bulunan Ah Evran debbalar zmresinin piri saylr. akyk ve

Zeyilleri, haz. Abdlkadir zcan, I-V, stanbul 1989, I, s. 33. Ayrca bk. Mikil Bayram, Ah Evran ve Ah Tekilatnn Kuruluu, Konya 1991.6etin, a.g.e., 244-246. 7 8 Mikil Bayram, Bacyn- Rum, Konya 1987, s. 13. kr. Kprl, Osmanl Devletinin Kuruluu, 93-94; Zeki Velid Togan, Umumi Trk

Tarihine Giri, stanbul 1981, s. 496; Bayram, a.g.e., 36-39, 47-52. 9 10 11 Bayram, a.g.e., 39, 47-52; etin, a.g.e., 195-197. Kprl, Edebiyat Aratrmalar, stanbul 1989, II, s. 370. Kprl-zde, M. Fuad, Anadoluda slmiyet, Darlfnn Edebiyat Fakltesi Mecmuas,

stanbul 1922, sy. 3, s. 403; Osmanl Devletinin Kuruluu, 94. 12 Kprl, Trk Edebiyatnda lk Mutasavvflar, Ankara 1984, s. 339; Ocak, Babaler syan,

stanbul 1980, s. 170-176; Kalenderler, Ankara 1992, s. 75, 86, 87, 193, 205, 209, 212. 13 Onun kendi ifadesiyle Baba lyas mridi, Ebul-Vefa tarikinden oluunu aktaran kaynaklar

muahhar kaynaklardr. Takpr-zade, e-akykun-Numniyye f ulemi devletil-Osmniyye, haz. Ahmet Subhi Furat, stanbul 1985, s. 11; Akpaa-zde, a.g.e., 46; Baldr-zde Selis Mehmed, Ravza-i Evliy, Bursa Yazma ve Eski Basma Eserler Ktphanesi (BYEBEK), Orhan, 1108, v. 24b;

203

Hsameddin Bursevnin naklettiine gre tarikat Kbreviyenin devam olarak grnmektedir. Hsameddin Bursev, Mhimmtl-Mminn f Umurid-Dnya ved-din, Topkap Saray Merkez Ktphanesi, Badat, 189, v. 308b. Dier ihtimaller iin bk. Ner, Kitab- Cihannm, haz. Faik Reit Unat-Mehmet Altay Kymen, Ankara, 1987, I, s. 168-169; Evliya elebi, Seyahatname, stanbul 1314, II, s. 17. 14 Kprl, Edebiyat Aratrmalar, II, 372, 375; Togan, a.g.e., 370-371; Osman Turan,

Seluklular Zamannda Trkiye, stanbul 1971, s. 653; Ocak, Kalenderler, 90, 100-101, 115-116. 15 16 Bu nokta Barkan tarafndan da vurgulanr. Barkan, a.g.m., 285. Kr. Babinger, Anadoluda slmiyet, Darlfnn Edebiyat Fakltesi Mecmuas, trc.

Ragb Hulusi, stanbul 1922, sy. 2-3, s. 197; Kprl, Osmanl Devletinin Kuruluu, 79, 102, 108; Bektailiin Meneleri, Trk Yurdu, sy. 8, s. 126; Abdlbak Glpnarl, Alev-Bekta Nefesleri, stanbul 1992, s. 85; Ocak, a.g.e., 50; Baz Menakbnamelere Gre XII-XV. Yzyllardaki htidalarda Heterodoks eyh ve Dervilerin Rol, Osmanl Aratrmalar, II, (1981), s. 42 vd.; Bayram, Evhadiye Tarikat, Konya 1993, s. 88-97; etin, a.g.e., 165-166, 247; Kara, Bursada Tarikatlar ve Tekkeler, II, stanbul 1993, s. 58 vd. 17 Takpr-zde, a.g.e., 13; akyk- Numaniye ve Zeyilleri, I-V, stanbul 1989, I, s. 34;

Baldr-zde, a.g.e., 8a 18 Baldr-zde, a.g.e., 9a; smail Beli, Gldeste-i Riyaz- rfn ve Vefeyt- Danivern-

Nadiredn, Bursa 1302, s. 214. 19 stanbul fethinde de askere ayran datan smail Gazi adl bir zatn Dolu Dede veya

Toklu Dede adyla anlr. Kepeciolu, a.g.e., I, 392. 20 Geyikli Babayla gelip negl yaknna yerletii sylenmektedir. Baldr-zde, a.g.e., 82b.

Yegn Gazi kynn haric ez defter olduu iin bk. Barkan-Merili, a.g.e., I, 95. 21 Fidyekzkta medfun bulunan Kaplan Gazi de Geyikli Baba ve Yegn Gazi ile birlikte

Bursa fethine katlmtr. Baldr-zde, a.g.e., 59b. 22 23 24 25 Akakyde medfundur. Baldr-zde, a.g.e., 73a. Baldr-zde, a.g.e., 42b. Baldr-zde, a.g.e., 61b, 82b. Orhan Bey zamannda Mihalta yerlemitir, seyyid olduuna inanlr. Zaviyesi 1832ye

kadar mamurdur. Kmil Kepeciolu, Bursa Kt, I-IV, BYEBEK, Genel, 4521, II, s. 51.

204

26

Yeniehir Barnl (veya Barn) kynde zaviyesi bulunan ve 1767 ylna kadar evlatlar

olduu bilinen dervie, Orhan Gazi tarafndan Halkahavlu kynde bir buuk mdlk yer vakfedilmitir. Kepeciolu, a.g.e., II, 52. 27 Baldr-zde, a.g.e., 42b; Beli, a.g.e., 219; Gazzi-zde Abdllatif, Hlsatl-Vefeyt,

BYEBEK, Genel, 2162, v. 10b; Kepeciolu, a.g.e., IV, 295. 28 29 30 a.g.e., 237. 32 Hatta muhtemelen Abdal Mehmed, Ali Mest-i Edhem, Davud Dede, eral Dede gibi Beli, a.g.e., 215; Gazzi-zde, a.g.e., 10a. Baldr-zde, a.g.e., 81a; Beli, a.g.e., 222. akayk ve Zeyilleri, II, 161; Kepeciolu, a.g.e., II, 4.31Baldr-zde, a.g.e., 28a; Beli,

derviler de bu kafilededir. Osmanl Devletinin ilk nakbl-eraf olan Seyyid Nattada Badatta kafileye katlmtr. akyk ve Zeyilleri, II, 162. Ayrca bk. Baldr-zde, a.g.e., 3b-4a; Beli, a.g.e., 73 vd. 33 Kzeruniye iin bk. Kprl, Ebu shak Kzerun ve Anadolu da shaki Dervileri,

Belleten, XXXIII, s. 225-232. Kara, a.g.e., II, 13 vd.; Bursadaki tekkenin vakfiyesi iin bk. Erzi, H. Adnan, Bursada shaki Dervilerine Mahsus Zaviyenin Vakfiyesi, Vakflar Dergisi, sy. 2, s. 423. 34 Takpr-zde, a.g.e., 60-61; akyk ve Zeyilleri, I, s. 82-83; rfan Gndz, Osmanllarda

Devlet-Tekke Mnasebetleri, stanbul 1989, s. 31-32. 35 Anadoluda Nakibendiye ve Zeyniye iin bk. Kara, Bursada Tarikatlar ve Tekkeler,

stanbul 1990, c. I. 36 37 38 39 akyk ve Zeyilleri, II, 198. Takpr-zde, a.g.e., 70; akyk ve Zeyilleri, I, 90, II, 63. Kara, a.g.e., I, 112; a.g.m., 18. Anadolu ve Balkan fetihlerine katkda bulunan abdallar arasnda Barak Baba, Seyyid Ali

Sultan, Sultan ucaeddin, Otman Baba gibi isimler saylabilir. bk. Ocak, Kalenderler, 96-101. 40 Bursa rnei iin bk. Ziyaeddin Fahri Fndkolu, stanbulun Bir Kltr Merkezi Olarak

Teekkl Meselesi, stanbul 1953, s. 3-4. 41 42 Takpr-zde, a.g.e., 13; akyk ve Zeyilleri, I, 34; Baldr-zde, a.g.e., 8a. Baldr-zde, a.g.e., 8a, 9b; Beli, a.g.e., 213; Kepeciolu, a.g.e., III, 367.

205

43

Orhan Gazinin burada kendisine bir tekke ve mescid, vefatndan sonra da trbe

yaptrmas ona saygsn gsterir. Akpaa-zde, a.g.e., 47; Ner, a.g.e., I, 170-171. 44 Ik kelimesinin eyh kelimesini Trk fonetiine uyarlama suretiyle ortaya kt ve h

kelimesine dnt gr iin bk. Kprl-zde, Edebiyat Aratrmalar, II, 383-384. 45 46 47 Buradaki Elmas kelimesi Ali Mestin bozulmu biimidir. Takpr-zde, a.g.e., 69; akayk ve Zeyilleri, II, 89; Beli, a.g.e., 95. Turgut Kut, stanbul Hnkhlar Meyh, Abdlbk Glpnarl Hatra Says, Harvard

1995, I, s. 1-156. 48 49 Ocak, htidalarda Heterodoks eyh ve Dervilerin Rol, 42 vd. Akpaa-zde, a.g.e., 46-47; Ner, a.g.e., I, 168-169; Takpr-zde, a.g.e., 12; akyk

ve Zeyilleri, I, 32. 50 51 rnek iin bk. Togan, a.g.e., 377-378. Molla Fenarinin bir ara Yldrmla ihtilaf yznden Karamana giderek, burada Sar

Yakubla Kara Yakubu yetitirmesi de bunun gstergesi olmaldr. bk. M. Tayyib Gkbilgin, Bursada Kurulu Devrinin lim Messeseleri, lim Adamlar ve Bursa Tarihileri Hakknda, Necati Lugal Armaan, Ankara 1968, s. 264. 52 Konuyla ilgili halk arasnda yaygn rivayetlerden biri Yldrmn iki mptels olduu

eklindedir. Buna karlk, Emir Sultann, Ulucami hakkndaki grn belirtirken, onu bu iptilsndan vazgeirmek amacyla kinayeli olarak Drt yannda drt meyhane eksik hem belki bylece camiye gelmenize bir engel kalmaz dedii bugn bile halk arasnda anlatlr. 53 54 Kepeciolu, a.g.e., I, 30. Akpaa-zde, a.g.e., 265-266. Akpaa-zdenin Kudsnin mridi olduu

unutulmamaldr. 55 56 57 58 59 Kara, a.g.e., I, 96. Takpr-zde, a.g.e., 68; akayk ve Zeyilleri, I, 89; Baldr-zde, a.g.e., 48a. Togan, a.g.e., 377-378. Kprl-zde, a.g.m., sy. 2, s. 293. Akpaa-zde, a.g.e., 46. Ayrca bk. Kepeciolu, a.g.e., II, 137; Barkan, a.g.m., 299, 302.

206

60 61

Akpaa-zde, a.g.e., 46; Ner, a.g.e., I, 168-169. Germiyan, Konya, Erzurum, Sivas, Malatya, Adana, Biga, Bursa ve negl gibi o zaman

iin birbirinden uzak mntkalarda Geyikli Baba cemaatinin olduka kalabalk mrid topluluu bulunduu iin bk. Ocak, Kalenderler, 91. 62 63 Kara, Bursada Tarikatlar ve Tekkeler, II, 39. Bk. Barkan-Merili, a.g.e., I, 149-150, 259, 282-283; Gkbilgin, a.g.m., 261. Yadigr

mellifi bunu Burc- evliy sfatyla vurgular. Mehmed emseddin, Bursa Derghlar Yadigr- ems, I-II, haz. Mustafa Kara-Kadir Atlansoy, Bursa 1997, s. 35. 64 Filiz Yeniehirliolu, XIV. -XV. Yzyllardaki Mimari rneklere Gre Bursa Kentinin

Sosyal Ekonomik ve Kltrel Geliimi, IV. Trk Tarih Kongresi, Ankara 1989, III, s. 1349-1350. 65 66 Ocak, Zaviyeler, 258-259. Barkan-Merili, a.g.e., I, 109-110. Tekke 1753 ylnda tamirat geirmitir. Bursa eriyye

Sicilleri, C 81/546, v. 11a-b. 67 Mehmed emseddin, a.g.e., 265. Ayverdinin aktard bilgiye gre tekkenin geni bir

arazisi, zengin kestanelik ve koruluklar vardr. 265 no.lu Bursa eriyye Sicili, s. 116dan Ekrem Hakk Ayverdi, Osmanl Mimarisinin lk Devri, stanbul 1966, s. 102. 68 ki iftlik miktar topra, ba, meyve ve gl baheleriyle gl ya retim tesisleri vardr.

Barkan-Merili, a.g.e., I, 140. 69 Bursadaki baz arazilerden baka, Yeniehir, negl ve kylerinden vakflar vardr. bk.

Baldr-zde, a.g.e., 26a; Kepeciolu, a.g.e., IV, 67; Barkan-Merili, a.g.e., I, 239-240. Orhan Gazinin vakf olan kyn vakfa yardm Baldr-zde zamannda srmektedir. 70 Barkan-Merili, a.g.e., I, 42 vd., 108-109. Ayrca bk. Kunter, H. Baki, Emir Sultan Vakflar

ve Fatihin Emir Sultan Vakfiyesi, Vakflar Dergisi, sy. 4, 1958, s. 39-63. Tekke, 1844 ylnda tamamen yenilenmitir. Bursa eriye Sicilleri, C 10/310, v. 128a. 71 IV, 405. 72 XVI. yzylda Medine evkafndan geliri vardr. Barkan-Merili, a.g.e., I, 46. Barkan-Merili, a.g.e., I, 38-39. Sonuncusu 1913de olmak zere, eitli zamanlarda irili

ufakl yedi-sekiz tamir grmtr. Mehmed emseddin, a.g.e., 273; Kepeciolu, a.g.e., II, 4; III, 434;

207

73

Yukarda ad geen tekkelere ek olarak Seyyid Usul Dergh 1216/1801, 1306/1888 ve

1319/1901 yllarnda tamir geirmitir. Beli, a.g.e., 219; Mehmed Fahreddin, Glzr- rfn, Millet Ktphanesi, Ali Emr, 1098, v. 104a; Mehmed emseddin, a.g.e., 266, 273. Seyyid Nsr Zaviyesine ait 1260-61/1844 tarihli bir vesikada da tekkenin giderleriyle ilgili meblan teminini emreden bir ferman vardr. Bursa eriye Sicilleri, C 92/664, v. 26a. 74 75 76 77 405. 78 79 Kepeciolu, a.g.e., III, 207. Baldr-zde, a.g.e., 4a; Kepeciolu, a.g.e., II, 24. Derghn eyhlerinden zbek Mehmed emseddin, a.g.e., 265-266; Kepeciolu, a.g.e., III, 367. Kepeciolu, a.g.e., IV, 388. Ayverdi, a.g.e., 212. 1844 ylna kadar faaliyette olduu anlalmaktadr. Kepeciolu, a.g.e., II, 4; III, 434; IV,

Abdurrahman Baba (. 1157/1745) zbekistandan gelmitir. Mehmed Fahreddin, a.g.e., 301a-b; Ahmed Ziyaeddin, Glzr- Suleha ve Vefeyt- Uref, BYEBEK, Orhan, 1018/2, 174b-175a; Mehmed emseddin, a.g.e., 447-448. 80 Bunun belgelere yansyan rneklerinden bir tanesi Postinp Baba Zaviyesidir. bk.

Kepeciolu, a.g.e., IV, 67. 81 82 83 84 85 86 87 88 Kepeciolu, a.g.e., IV, 67-68. Mehmed emseddin, a.g.e., 266-267. Mehmed Fahreddin, a.g.e., 336a. Mehmed emseddin, a.g.e., 273. Beli, a.g.e., 219; Mehmed Fahreddin, a.g.e., 104a; Kepeciolu, a.g.e., IV, 295. Bursa eriye Sicilleri, B 90/295, v. 87a-b. Mehmed emseddin, a.g.e., 441. Kepeciolu, a.g.e., IV, 80, 104. Bu iki zat ellerinin emeini tekkenin ihtiyalarna

harcamlardr. 89 Kepeciolu, a.g.e., IV, 280; Kzm Baykal, Bursa Antlar, Bursa 1993, s. 74.

208

90

1925 ylna gelindiinde Bursada Seyyid Usul Tekkesi Celvet, Baba Zakir Zaviyesi Sad,

Seyyid Nsr Tekkesi Kadir-Rifa, Kozlar Dergh Halvet, Zeyn Dergh Kadir, Gr- ikn, Emir Sultan ve Yourtlu Baba tekkeleri Nakdir. Hacbeyzade Ahmed Muhtar, Bursa Sergisi Rehberi, stanbul 1339, s. 56-57. Ayrca bk. Mehmed emseddin, a.g.e., 448. 91 92 93 94 95 Barthold-Kprl, a.g.e., 62 vd.; Togan, a.g.e., 116 vd., 220 vd.; etin, a.g.e., 214-215. Kepeciolu, a.g.e., I, 395; Turan, a.g.e., 653. smail Hakk Uzunarl, Osmanl Tarihi, Ankara 1983, I, s. 591. Takpr-zde, a.g.e., 54-55. Buradaki cami ve medrese Fatihin torunu Hanerli Sultan tarafndan yaptrlmtr. Baldr-

zde, a.g.e., 9a; Kepeciolu, a.g.e., III, 375. 96 Baldr-zde, a.g.e., 42b; Beli, a.g.e., 219; Gazzi-zde Abdllatif, Ravzatl-Mflihun,

BYEBEK, Orhan, 1041, 21a-b; Mehmed emseddin, a.g.e., 413; Kepeciolu, a.g.e., IV, 295. 97 Mehmed emseddin, a.g.e., 541.Hulsatl-Vefeyt, 9a, 10b, 32a; Mehmed Fahreddin,

a.g.e., 104b, 299b, 324a-b; Mehmed emseddin, a.g.e., 413, 439, 541; Kepeciolu, a.g.m., I, 62, II, 129, III, 216, IV, 295.AHMED ZYAEDDN; Glzr- Suleha ve Vefeyt- Uref, Bursa Yazma ve Eski Basma Eserler Ktphanesi (BYEBEK), Orhan, 1018/2.AYVERD Ekrem Hakk; Osmanl Mimarisinin lk Devri, stanbul 1966. AIKPAA-ZDE; Tevarih-i l-i Osman, stanbul 1332.BALDIR-ZDE SELS MEHMED; Ravza-i Evliy, BYEBEK, Orhan, 1108.BARKAN, . Ltfi; Kolonizatr Trk Dervileri Vakflar Dergisi, sy. 2, stanbul 1974, s. 279-365. BARKAN . Ltfi-MERL, Enver; Hdavendigr Livas Tahrir Defterleri, I, Ankara 1988.BAYKAL Kzm; Bursa ve Antlar, Bursa 1993.BAYRAM Mikil; Bacyan- Rum, Konya 1987.Ahi Evran ve Ahi Tekilatnn Kuruluu, Konya 1991.Evhadiye Tarikat, Konya 1993., Bursa eriye Sicilleri, B 90/295, C 10/310, C 92/664, C 81/546. ETN Osman; Anadoluda slmiyetin Yayl, stanbul 1990.EVLY ELEB; Seyahatname, I, stanbul 1314.FINDIKOLU Ziyaeddin Fahri; stanbulun Bir Kltr Merkezi Olarak Teekkl Meselesi, stanbul 1953. GAZZ-ZDE ABDLLATF; Hlasatl-Vefeyat, BYEBEK, Genel, 2162. Ravzatl-Mflihun, BYEBEK, Orhan, 1041.

209

GKBLGN M. Tayyib; Bursada Kurulu Devrinin lim Messeseleri, lim Adamlar ve Bursa Tarihileri Hakknda, Necati Lugal Armaan, Ankara 1968. GLPINARLI Abdlbaki; Alev-Bekta Nefesleri, stanbul 1992. GNDZ rfan; Osmanllarda Devlet-Tekke Mnasebetleri, stanbul 1989. HACIBEY-ZDE AHMED MUHTAR; Bursa Sergisi Rehberi, stanbul 1339. HSAMEDDN BURSEV; Mhimmtl-Mminn f Umurid-Dnya ved-Din, Topkap Saray Merkez Ktphanesi, Badat, 189. SMAL BEL; Gldeste-i Riyz- rfn ve Vefeyt- Dnivern- Ndiredn, Bursa 1302. KARA Mustafa; Tekkeler ve Zaviyeler, stanbul 1990. Bursada Tarikatlar ve Tekkeler, I, stanbul 1990, II, stanbul 1993. KEPECOLU Kmil; Bursa Kt, I-IV, BYEBEK, Genel, 4521. KPRL[-ZDE] M. Fuad; Trk Edebiyatnda lk Mutasavvflar, Ankara 1984. Edebiyat Aratrmalar, II, stanbul 1989. Osmanl Devletinin Kuruluu, Ankara 1991. MEHMED FAHREDDN; Glzr- rfn, Millet Ktphanesi, Ali Emr, 1098. MEHMED EMSEDDN, Bursa Derghlar Yadigr- ems, I-II, haz. Mustafa Kara-Kadir Atlansoy, Bursa 1997. NER; Kitab- Cihannm, II, haz. Faik Reit Unat-Mehmet Altay Kymen, Ankara 1987. OCAK Ahmet Yaar; Babailer syan, stanbul 1980. Kalenderler, Ankara 1992. Zaviyeler, Vakflar Dergisi, sy. 12, Ankara 1978, s. 247 vd. Baz Menakbnamelere Gre XII-XV. Yzyllardaki htidalarda Heterodoks eyh ve Dervilerin Rol, Osmanl Aratrmalar, II, (1981), s. 42 vd. CALAN Hasan Basri; Bursada Tasavvuf Kltr (VII. Yzyl), Bursa 2000. SMER Faruk; Ouzlar, stanbul 1980.

210

akyk- Numaniye ve Zeyilleri, haz. Abdlkadir zcan, I-V, stanbul 1989. TAKPR-ZDE; e-akykun-Numniyye f ulemi devletil-Osmniyye, haz. Ahmet Subhi Furat, stanbul 1985. TOGAN, Zeki Velid; Umumi Trk Tarihine Giri, stanbul 1981. TURAN, Osman; Seluklular Zamannda Trkiye, stanbul 1971. UZUNARILI, . Hakk; Osmanl Tarihi, I, Ankara 1983. YENEHRLOLU, Filiz; XIV-XV. yzyllardaki Mimari rneklere Gre Bursa Kentinin Sosyal Ekonomik ve Kltrel Geliimi, IV. Trk Tarih Kongresi, Ankara 1989, III, s. 1348 vd.

211

Erken Osmanl'nn Fetih ve Yerleim Sisteminde Aknc Beylerinin Stratejik nemi / H. etin Arslan [s.116-121]
Anadolu Medeniyetleri Mzesi / Trkiye Erken Osmanl dneminin yerleim sistemi, ana temel prensip zerinde ekillenmektedir. Sistem, Osmanl idaresinin, toprak ynetiminin ve toplum yaamnn yeni alnan yerleim blgelerine yerletirilmesi amacn tamaktayd. U savalar olarak nitelenen gaziler, fethettikleri blgelerde bir sre sonra kendi beyliklerinin yneticileri durumuna gelmitir. Aknlar sonrasnda fethedilen yerleim blgeleri, lokal kaynaklar ile idare edilmek zorunda kalnm bu suretle tekilatlanma ve imr ilerine zaman ayrlmtr. Bylece yeni alnan topraklarda bulunmayan unsurlar kolaylkla yerletirilmitir.1 Bolu, Ankara ve Konya zerinden gelen yollarn nemli kavak noktalarnda bulunan Bizans ehirleri Osmanllarn eline getii srada, savalardan dolay, halkn ounun lmesi ve kamas ile birlikte, bazlarnn da mallarnn msaderesi sonucu boluklar meydana gelmi, ancak Anadoludan ekonomik sknt ierisindeki halkn byk bir ksm yeni alnan bu ehirlere gelerek kendilerine ev ve arazi edinmilerdir. Ayrca Anadolunun her tarafndaki Ulema ve tarikata mensup kiiler Osmanllarn hizmetine girmi bylece fetih ve iskn faaliyetlerinin ksa bir srede gereklemesi iin uygun bir ortam salanmtr.2 Osmanl beyliinin mali kayna, akn ve fetih gelirlerine dayanmaktayd. Aknclk sistemi fetihlerle ganimet elde edip, mal destei salamakta nemli bir etken olarak dikkati ekmekteydi.3 Mool istilas sonucu, Trkmen airetleri, Orta Asyadan gelip Bizans snr blgelerine yerletirilmi, zamanla nfusun da artmasyla aknlar da younluk kazanmtr. Trkmenlerin Bizanstan aldklar topraklar zerinde zamanla bamsz beylikler kurulmutur. Trkmen aknlar Osmanl Beyliinin kuruluunda, zellikle snr boylarnn gvenliinde nemli roller stlenmitir. Hristiyan ahaliye can, mal ve din zgrl verilmi olmas, Seluklu geleneinin Bizans arazisine yerlemesini salamtr. Osmanllarn Balkan topraklarnda uygulad yerleim politikasnn baarsn H. nalck Trklerin getirdii bu adalete balamaktadr.4 lk aamada fethedilen topraklarn mlkiyet ve cretim ilikilerine dokunulmam, sadece yerel beylerin yllk vergiye balanmasyla yetinilmitir. Devlet mlkiyetinin yerletirilmeye allmasyla birlikte tmar sistemi ile fethedilen araziler ykmllk karlnda datlm, ancak kurumsal ve idari deiikliklerle kalc olunamayacan bilen Osmanllar, bu blgeleri gnll ve zorunlu g yoluyla iskana tabi tutmulardr.5 Osmanllarn yeni alm olduklar blgelerde uyguladklar bir baka iskn sistemi de Kolonizatr Trk Dervileri denilen bir grup tarafndan gerekletirilmekteydi.6 Bu dervilerin

212

stlenmi olduklar zaviyelerin ou bo toprak bulmak, kendilerine yer ve yurt edinmek iin gelip, yeni alnan Hristiyan topraklarna yerleen gebelerden olumaktayd. Issz, tenha, tehlikeli geit noktalar ve boazlarda ina edilen zaviyeler bir eit gvenlik noktalarn oluturmaktayd. Manisann Saruhan kazasnn Nif (Kemalpaa) nahiyesinde Kapukaya denilen mevkide Hamza Baba adndaki dervi iin, Dest-i rencile aup ihya idp, su getirp bir zaviye bina idp, ba dikp, Allah rzasiyn oradan gelp geene hizmeti dokunduu sebeple; Sultan Bayezid tarafndan rden affedilmitir. denilmektedir.7 Dervilerin nderliinde gerekletirilen iskan faaliyetleri sonucunda blgelerin Trk ve slm kltr ile kaynamas salanmtr. Osmanllarn fetih ve iskn politikalar zerine bilgiler aktaran S. Yarasimos, Osmanl fetihlerinin ilk yllarda; macerac, yar sava ve dini topluluklarn, oluum sreci ierisindeki bir devletin hizmetine girmekten ok yeni fethedilen topraklardan kendilerine pay karmaya altklarn; Osmanl snrlarnn yeni aknlara imknlar aan tek yol haline gelmesinden dolay gazi ruhunun aknlar besleyen bir etken haline geldiini belirtmektedir.8 Osmanl fetih ve iskn politikasnn dayand temel unsurlarn; dini, ekonomik ve sosyal nedenlere dayand grlr. Bu neden ierisinde, dini faktrlerin oynam olduu roln daha fazla olduu; insanlar dini ba ile birletiren ve toplum iinde gl klan bir zellik tad anlalmaktadr. Osmanllarn fetih ve iskn politikas ierisinde alm olduklar topraklarda uyguladklar tmar sistemi de; yeni alnan blgelerde Osmanllarn daha kalc hale gelmesini salayan nemli unsurlarn banda gelmektedir. Herhangi bir ykmllk karlnda verilen tmarlar sayesinde, devletin topraklar zerindeki etkinlii daha da glenmitir. Tmarlar sahiplerine saladklar yarar bakmndan iki ksma ayrlmaktadr. Birincisi serbest tmar (has, zeamet, dizdar ve vakf tmarlar) olup, bu tmara sahip olanlar, dirliklerini oluturan arazileri de korumakla grevliydiler ve bunu salarken kendilerine rsum-u serbesti adn alan bir gelir salamaktaydlar. Ancak bu durum, Kadnn kontrolne ve hkmne balyd. Bunlarn tevcih beratlarnda serbest tmarlarn ulumm rsm- eriye ve tekalif-i rfiyeleriyle tevcih olunmu olduklar kaytl bulunduundan, yasalarn raiyyete ykledikleri btn vergiler tamamyla kendilerine aitti. Devlet serbest tmar raiyyeti zerindeki en mhim haklarn yine kendisine brakmaktayd. Serbest olmayan tmarlar ikinci grubu oluturmaktayd. Bunlar genelikle sipahi tmarlardr. Gelirleri de sipahi (tmar sahibi svari eri), suba (gvenlik grevlisi) ve sancak beyine ortak yazlmtr. Serbest tmardan en byk fark irsi olmasyd. Tmar sistemi iinde sancak beylerinin konumu da u ekildeydi. Sancak beyi banda bulunduu sancan asla sahib-i raiyyeti deildi. Ancak bu sancan herhangi bir kazasnda bulunan bir veya iki nahiyedeki has topraklarnn sahibi durumundayd ve askeri grevini yerine getirdiinden, hizmetinin karl olmak zere verilmekteydi.9 Ykmllkleri karlnda verilen tmarlar sivil ve askeri tmarlar olmak zere iki ana grup altnda inceleyebiliriz. Bunlardan sivil tmarlar, toplumun deiik kesiminden stat ve konum olarak

213

farkl kiilere verilmekteyken, askeri tmarlarn, svari (atl) olsun veya olmasn askeri grevlilere verilirdi. N. Beldiceanu askeri tmarlar da kendi ierisinde, atl hizmet karlnda verilen tmarlar ve svari olmayanlara verilen tmarlar olmak zere iki gruba ayrmtr. Son grubu da iki gruba ayrlarak kale komutanlarna ve garnizonlardaki askerlere verilen tmarlar ile grevleri denizle ilgili olan kiilere verilen tmar olarak ele almtr.10 835 H./1431 M. tarihli Arvanid sanca tmar defteri incelendiinde, tmar sahibi kiilerin deiik grevde ve statdeki kiilerden olutuu ve Saruhan ilinden zorunlu olarak g ettirildikleri anlalmaktadr. Devlet tarafndan tmar verilerek bu blgeye iskn ettirildikleri anlalmaktadr. rnein 47 b nolu ksmda, Tmar- Yusuftan bahsedilirken: Saruhanlu srlp gelmi, merhum sultan zamannda Umur ve Ali yermi, sultanmz zamannda mezkra vermiler, elinde paa bitisi vardr11 Tmar sistemi, Osmanllarn topran kullanm hakknn deerlendirilmesi bakmndan nemli ve vazgeilmez bir uygulama olarak varln yzyllarca srdrmtr. Aknc beylerinin tmar edinmeleri ile balayan yerleim ve iskan etkinliinin birinci sreci hakim olduklar s merkezlerinde, imr faaliyetleri iin gerekli mali destei salamalar ile devam etmitir. Tarihi kaynaklardaki bilgiler aknc beylerinin tmar almalarna ilikin hibir pheye yer vermemektedir.12 Karamrsel derler ki bahadr vard. O kyy ona tmar verdiler. Orasn tmarlara bltrdler tmar erlerini kyya getirdiler ki stanbuldan yeni kp memleketi varmasn. Yalovay da tmara verdiler. Akcakoca ile olan gazileri buraya topladlar Orhan Gazi dneminde aknc beylerinin tmar edindiklerini belgeleyen bu bilgiden, fethedilen topraklarn tmarlara blnerek datldn ayrca, tmarlarn ncelikle o topraklar alan tmar erleri ve aknc beyleri arasnda pay edildiini gstermektedir. I. Murad Dnemindeki Gmlcine, skee ve Brenin alnmasna ilikin vermi olduu bilgilerde ise u kaytlar dikkati eker.13 Veziri Hayreddin Paaya emretti: Varn Evrenz ile o illeri fethedin dedi Evrenz, Gmlcineyi yer edinip oturdu. Breyi skeeyi Marulyay fethetmiti. Haracn Murad Hana gnderdi. Daha baka memleketlere de hcum ederdi Aldklar yerlerde padiahlk kanunu tatbik ettiler hana gnderilmesi gerekli olan gnderdiler gazilere verilmesi gerekli olan verdiler o dahi btn civar ile fetholundu memleketini tmar erlerine paylatrdlar. Kafirlerine hara tayin ettiler oradan devletle yine buna geldiler Evrenz Gaziye Serezi u verdiler Aknc beylerinin fetih ve yerleim politikasnda rol oynayan nemli faktrlerden birisi de tarikatlara mensup eyh ve dervilerin etkin faaliyetleridir. A.Yaar Ocak heterodoks tasavvuf

214

akmlarna mensup eyh ve derviler olarak niteledii bu grubun tekkelerde toplanmak yerine 13. yzyldan itibaren snrlardaki fetih hareketlerine katldklarn, yeni alnan topraklarda gayri mslimlerle temasa geerek onlarn blgeleri mslmanlatrdklarn belirtmektedir. Yazar I. Bayezid devrinde Rumeli fetihlerine katlan ve Dimetokada bir zaviye aan Kalenderi eyhi olan Seyyid Ali Sultann rahiplerin aracl ile Hrstiyan halk mslmanlatrdn Menkbnmesine dayanarak aktarmaktadr. Yazarn Kalenderiler ve Bektailik zerine verdii bilgilerden de, Osmanllarn fetih ve iskn politikasnda tarikatlarn nemli rol olduunu reniyoruz.14 Aknc Beyleri tmar edinmekle brlikte fethettikleri topraklarn sancakbeyi olarak idari sorumluluunu da almlardr. Bu duruma en iyi rneimizi; I. Muradn, Gazi Evrenos Beye Sancaklk yerler verildiini gsterir bir beratnmesidir.15 Kend klcyla fetheyled Kale-i Gmlcine ve dahi Sereze ve Manastra varnca bir sancaklk yer. aknc beylerinin sultann izni ile aldklar blgede idari sorumlular haline geldiklerini de gryoruz. Bunun yannda aknc beylerinin belirli blgelerde ekonomik birer g haline gelmelerine ilikin bilgilere de rastlanlmaktadr. Evrenos Beye ait bir temliknamede de Vardara tabi bulunan kylerden has, har ve koyun resminin (Vergisini) ve sahip olunan topraklarn snrlarnn belirlenmesi iin grevliler tesbit edildii; bu kiilerce yaplan tescilden sonra da baz ky, iflik ve mezarlarn kendisine temlik edildii belirtilmektedir.16 Arazinin kim tarafndan fethedilirse edilsin, devletin mal olduunu, fethedene ancak o da grevi ve hizmeti devam ettii srece, fethedilen topraklardan bol tmarlar verildiini, bu topraklardan evlatlara kalan arazilerin olmadn aknc beylerinin ise I. Murad Dnemi ile birlikte alm olduklar yerleri malikne tarznda evlatlarna geirebilmek iin, temliknme aldklarn grmekteyiz.17 Osmanldaki tmar sistemi malikane-divani ad verilen Seluklu kkenli uygulamann bir paras olarak devam etmitir. Uygulama olarak mlk ve miri arazilerin bir birleiminden bahsetmek mmkndr. Gelirler, toprak sahibi ile devlet arasnda paylalmakta; malikne blmnden toprak sahibine olan pay eriata, devlete den pay ise rflere gre belirlenirdi. Malikneyi elinde tutan topran; divaniyi elinde tutan sahibinde, her iki blmde tek elde bulunuyorsa, divan iin bir sipahi atanrd. ou zaman divani gelirleri ve malikne vergileri birden fazla kii tarafndan paylalmak zorundayd. Seluklu tmarlar, Osmanl tmarlarndan bu noktadan ayrlmaktayd. Har ve avarz dndaki tm gelirler tmar sahibine, yani sipahilere aitti. Rant paylalmyor ve gerekli sava hizmetleri grld srece bir tek kiiye aitti. Malikne blmne gelince, hukuki adan mlkiyetin mutlak biimde devredilmesi deil, tersine zamanla kstl bir vergi hakk tannmas anlamna gelmekteydi. Topra satma, miras brakma ya da vakflar yoluyla deitirme haklar sakl kalmaktayd. Emlakn sultanlar tarafndan snrlandrlmas, maliknenin beyler, askerler, aknc

215

beyleri arasnda yaylmasn engelleyemedi. Vakf kurulular da bu amaca hizmet etmekteydi. Vakflar araclyla devlet mdahalesi, vergi ve hizmet ykmll ortadan kalkyordu.18 Osmanl Devletinin fetih, iskn ve yaylma politikasnn tarihi baarsn iki temel noktaya balamak mmkndr. Bunlardan birincisi, iyi rgtlenmi az saydaki aknclarn am olduu yol; ikincisi de ger ve ifti kolonistlerin yeni fethedilen topraklara yerlemesi oluturmaktadr. Aknc komutanlarna u beyleri denilmekte ve kendilerine tmar deil emlak verilmekteydi. Aknc beyleri slaleler oluturmakta, yabanc ahalinin de haracn toplamaktaydlar. Bu durum allagelmi durumun dnda idi, toprak vergilerini sultanlar, grevli memurlar ile toplatyorlard. U beyleri, etrafndakilere tmarlar datarak geni bir askeri evre oluturmaktayd. Aknc beyleri arasnda Mslmanl sonradan kabul eden beyler de vard. Harmankaya kalesinin Bizansl komutan Kse Mihal aknclk hizmeti grevini ailesine brakmt. Aknc beyleri ksa zamanda ayrcalklar elde etmi; mir araziler zerinde iki- ift kz tutabilme ve bu topraklarn, r vergisini demeden klelerce iletebilme hakkn kazanmlard. Bir gurup seferde iken, teki grup tarlalarda almaktayd. Bosnann 1516-17 yllarna ait kaytlarndan anlaldna gre, dzenli vergilerden at besleme gibi angaryadan muaftlar.19 Aknc beylerinin, topran kullanm hakkn ve dolaysyla gelirlerini toplama sorumluluuna erimeleri, imr faaliyetlerinde bulunmalarn salamtr. Bylece aknc beylerini bir bni olarak deerlendirme frsat ortaya kmaktadr. Aknc Beyleri ve ina ettirdikleri yaplara ilikin bilgiler deerlendirildiinde, her aknc ailesinin ina eylemlerinde belirli farkllklarn olduu gzlemlenmektedir. Bu farklklar, Aknc ailelerinin Hanedana olan yaknlklar, ekonomik gleri ve youn imar ve ina eyleminde bulunduklar yerleim birimlerine gre farkllklar gstermektedir. rnein Osman Gazi dneminde, Mihaloullarnn atas olarak kabul edilen Kse Mihal, Osman Gazi ile aknlarda bulunmakta, yaplacak fetihlerde fikirlerine deer verilmekte ve Bizans tekfurlar (kale komutanlar) ile Osman Gazi arasnda iletiimi salayan bir konumda bulunmaktayd. 1299 ncesinde, daha Mslmanl kabul etmemi olmasna karn, Osman Gazinin gven ve dostluunu kazanan Kse Mihal ilk Osmanl fetihlerinde byk baarlar elde etmitir. rdelenmesi gereken bir konu da aknc beylerinin kimlikleridir. Evrenosoullarnn kesin olmamakla birlikte, ailenin ilk atalarndan Evrenos Beyin Mslmanl sonradan kabul etmi olabilecei ihtimali baz aratrmaclar tarafndan kabul edilmektedir. Orhan Gazi ve I. Murad dneminde Rumeliye yaplan aknlara katlan ve aknc beyi olarak hizmetleri veren Evrenos Beyin Sultan ile yakn bir ilikisinin dolaysyla nemli bir statde olduunu tarihi kaynaklar aktarmaktadr. Evrenos bey ve oullarnn hakim olduu bir s merkezi nitelii de tayan imdiki Yunanistan snrlar ierisindeki Gmlcine, Serez ve Yenice Vardarda Evrenosoullarnn youn ina faaliyetleriyle karlalmaktadr. Her yerleimde ayn gzergah zerindedir. Aknc beylerinin u merkezlerini

216

snra yakn blgelere tadklarn ve nemli ana yollar zerindeki yerleimleri tercih ettiklerini gstermesi bakmndan Evrenosoullar iyi bir rnek tekil etmektedir. Paikon dalarnn gney eteklerinde ve ovaya ak halde kurulmu olan Yenice Vardar, stratejik adan bilinli olarak seilen bir s merkezi durumundadr. Gmlcinede Evrenos Beyin imaret ve camisi (Eski Camii); Yenice Vardarda ise trbesi, hamam gnmze ulamtr. Feres ile Dedeaa arasnda kk bir yerleim olan Loutra kynde de bir han bulunmaktadr. Gnmze gelmeyen ancak kaynaklarda tespit edilen yaplarla, Evrenosoullarnn bu blgede ok sayda yap ina ettirmi olduklar belirlenebilmektedir Evrenos Beye ait Vakfiyelerde de Evrenosoullarnn bu blgede zengin vakflar kurduklar anlalmaktadr. 19. yzyln balarna kadar Evrenosoullar soyundan gelen kiilerin Yenice Vardarda bulunmalar hatta Evrenosolu erif Ahmet Beyin bir saat kulesi ina ettirdii, baniliklerinin hala devam ettiini gstermektedir. Bununla birlikte Evrenosoullarna ait yaplarn yerleim birimlerindeki konumlar dank bir ema gstermekte ve klliye eklinde ina edilmedikleri grlmektedir. Aknc beylerinin uzun sre bir yerde bulunmamalar ve s merkezlerinin devaml deimesi klliye yaptrmalarna engel tekil etmi olabilir. Ayrca s merkezi durumundaki yerleimler ayn zamanda aknc beylerinin ina faaliyetlerine sahne olan ve Batya yaplan aknlar iin snr blgelerinde bulunan, u karakollar olarak niteleyebileceimiz yerlerdir Turhanoullarnn bugn Yunanistan topraklar iindeki Teselya blgesindeki Yeniehir Trikkale ve Mora Yeniehirde 20 Malkooullar Niboluda s merkezleri olduunu bildiimize gre bu iki aknc ailesinin de bat da Balkan topraklarndaki s merkezi durumundaki yerleimlerde youn bir imar faaliyetine giritikleri grlr. Fethettikleri blgelerin ynetimlerinin Hanedan tarafndan kendilerine verildii aknc beyleri, tmar edinmek suretiyle topran kullanm hakk zerinde sz sahibi olmu; blgenin gelirinin toplanmasyla elde ettikleri ekonomik gc yine kendi blgelerindeki; yerleim birimlerinde, zellikle de s merkezi konumundaki yerleimlerde kullanarak imar faaliyetlerinde bulunmulardr. Fetih ve yerleim politikasnda nemli etkinlikleri olan tarikatlara mensup eyh ve dervilerin de aknc beyleri tarafndan alnan yeni topraklarda, gayrimslim halk Mslmanlatrmak suretiyle, dini faktrlerin yerlemesinde nemli lde katklar olmutur. Tarikata ait ina edilen tekke ve zaviyelerde slenen eyh ve derviler halk din ats altnda birletirerek rgtlemilerdir. Dimetokada zaviye yaptran Kalenderi eyhi Seyyid Ali Sultan ve Yenice Vardarda eyh lahi bu dervilerin ban ekmektedir.21 Aknc beylerinden Timurta Paann Saruhandaki halkn Balkan topraklarna iskan ettirilmesinde bizzat grevlendirilmesi de yerleim politikasnda etkin faaliyet iinde olduklarn gsterir. Aristokrat aileler olarak nitelenen aknc beyi ailelerinin Osmanl beyliin kurulu yllarnda nemli rolleri olmutur. Osmanl Hanedannn ykseliine bal olarak, Osmanl Devletini kuran bu

217

aristokrasinin, 14. yzylda btn idareyi ellerinde tuttuunu ve aknc beyi ailelerinden byk kumandanlar, idareciler, yksek tekilatlarn ve diplomatlarn yetitiini gryoruz.22 Hanedanla sk ilikileri bulunan aknc beyi aileleri, Erken Osman dneminde uzun sre ayn statde ve grevlerde bulunarak konumlarn muhafaza etmilerdir. Aknc beylerinin bnilikleri ise hakim olduklar blgelerle, yerleim biriminin ihtiyalar dorultusunda gelimitir. Osmanl Devletinin Balkan topraklarnda kendi otoriteleri ile salanan siyasi, idari ve kltrel bir yap oluturmalar ok kolay olmamtr. Osmanllarn Avrupa kaplarndan dnmesine kadar devam eden bu srete baarl olduklar grlmektedir. Kltrel kimlik farkllklar ve siyasi birlikteliin Balkan topraklarnda olduka ge salanm olmas, beraberinde birok sorunu Osmanl siyasi dnyasna getirmitir. Osmanl Sultanlar, Rumeli topraklarna getiklerinde, kendileri iin nemli fetihler, bol ganimetler ve geni arazilerin salayaca imkanlar ok iyi biliyorlard. Balkan topraklarn gerek anlamda sosyal, kltrel ve ticari anlamda kazanmak iin verilen mcadele yeni balamaktayd. Aknc beyleri Osmanl kltr yapsnn yeni fethedilen Balkan topraklarna tanmasnda, idare edilmesinde hatta kontrol mekanizmasnn ilerlik kazanmasnda asl rol stlenmilerdi. Aknc beylerinin grevleri sadece yeni fetihlerle Osmanl devletinin genilemesini salamak deil, alnan blgelerde Osmanl idari yapsn ve sistemini yerletirmek anlamn da ieriyordu. Otoriter bir yapya sahip olan ve nemli bir kusuru bulunmad srece grevleri yzyllarca devam eden aknc aileleri, hanedann ilgi ve gcn zamanla bnyesinde toplayarak inanlmaz bir siyasi gce ve konuma ulamlardr. Osmanl idaresinin bir ekilde, Balkan topraklarndaki temsilcisi ve denetleyicisi konumundaki aknc aileleri yerlemi olduklar blgelerde birer s merkezinde yerlemek suretiyle adeta bakent stanbulun Rumeli topraklarndaki siyasi gcn gstermekteydi. Gerektiinde ynetimin isteiyle binlerce kii Anadoludan, Balkan topraklarna zorunlu iskna tabi tutuluyor ve bu insanlara Anadoluda mr boyu elde edemeyecekleri kadar geni otlaklar, tarlalar ve srler veriliyordu. Osmanl ynetimi, elindeki idari gc kullanarak, Balkan topraklarnda Osmanl idari sisteminin oluumu iin bir eit kltr g uygulamaktayd. Bylece idari alt yap bu blgeleri fetheden ve denetleyen aknc beylerinin evresinde kontrol edilebiliyordu. na ettirilen her tekke ve zaviye, Anadolu topraklarnda yzlerce eyh ve derviin hatta sanat ve ilim adamlarnn yeni topraklara Osmanl kltrn tamas nemli bir etkinlikti. Bylece Balkan topraklar fethedilmekle kalmyor, Osmanlnn Mslman kimlii ve beraberinde birok kurum Anadoluda olduu gibi yeni dokular oluturacak ekilde meydana getiriliyordu. Hanlar ve kervansaray gibi ticari ilevli yaplarn aknc beyleri tarafndan ina ettirilmesi, sadece maddi finansman ellerinde tutmalarndan kaynaklanmyordu. Balkan topraklarndaki ticaret noktalar zerinde Osmanl-ticaret yaam etkin hale geliyor ve blgelerin ticari potansiyeli Osmanl denetimine geiyordu. Ticari kontroln Osmanl denetimine gemesi nemli bir maddi kaynan da temelini oluturmaktayd. Zengin vakflar ile desteklenen mimari eserler evresinde zamanla tpk Bursa, znik,

218

Edirne ve stanbulda olduu gibi mahalle dokular meydana gelmekte, bu ise beraberinde rgtl ve dzenli bir ehircilik anlaynn oluumuna imkan tanmaktayd. Rumeli fetihlerinin beraberinde getirdii kanlmaz bir zorunluluk gibi grnen aknclk sistemini bu kadar gl klan neydi? Aslnda bu sorunun cevab Osmanllarn fetih politikasnda ve beraberinde getirdii babadan-oula devreden bir eit feodaliteye dnen aknclk sisteminin temel ruhunda yatan bol ganimetler elde etme isteinde aramak gerekir. Elde edilen her ganimetin 1/5i hanedana kalrken byk blm aknc sisteminin potas iinde kalmakta, bu ise gl bir maddi enerji birikimine yol amaktayd. Bylece ok ksa zamanda imr faaliyetlerine dnen ganimet zenginlii ile Balkan topraklarnda imr ve iskn sorunu kendiliinden zlm oluyordu. Aknclk sisteminin meydana getirdii s merkezi durumundaki payitahtlar, bakent stanbulun dolaysyla Osmanl idari sistemiyle e deer nitelikteydi. zellikle Evrenosoullarnn s mekrezi Yenice Vardar, sadece imr faaliyetleriyle deil, ayn zamanda kltrel merkez olarak ev sahiplii yapan bir yerleim zellii tamaktayd. Nitekim ina ettirilen onlarca medresede an nemli ir ve ilim adamlar yetimi ve bugn dahi adlarn hatrladmz isimlerle Balkan edebiyatnda yerlerini almlardr.23 16. yzyldan sonra Osmanlnn siyasi adan eski gcn kaybetmesiyle birlikte sosyal ve kltrel alanda da bir duraanlk balamtr. Buna bal olarak ellerindeki siyasi otorite gcnn zayflamasna bal olarak aknc beylerinin hakim olduklar merkezlerde kltrel ve sosyal bakmdan gerilemelerin olduu dikkati ekmektedir. Bu durum Osmanlnn kabuuna ekilmeye balamas ve Balkan topraklarndaki etkinliinin etkisini yitirmeye balamas anlamna da geliyordu. Ancak unu hatrlatmak gerekir ki, Osmanlnn en aktif zamanlarnda Balkan topraklarnda, yzyllar boyunca etkin hale gelmesinde, Osmanl idari sistemi ve ynetiminin fethedilen topraklara tanmasnda, kaltsal etkilerinin devam etmesini salayan en nemli olgunun temelinde aknclk sistemi yatmaktadr. Aknc beylerinin fethettikleri yerleim blgelerinde, iskan edilmek zere nemli s merkezi konumundaki yerleim birimlerinde imar faaliyetlerin de bulunduklar ve dini, sosyal ve ticari ilevli yap ina ettirdikleri grlmektedir. Hakim olduklar blgelerin ekonomik adan da gelir sahibi durumundaki aknc beyleri, bu zenginlikleriyle ok sayda yap ina ettirerek, ehir dokusunun ana karakterinin belirlenmesinde nemli rolleri olmutur. 1 2 Bkz. P. Wttek, The Rise of the Ottoman Empire, stanbul, 1947, s. 43, 52, 57. Bkz M. Akda, Osmanl mparatorluunun Kurulu ve nkiaf Devrinde Trkiyenin

ktisadi Vaziyeti Belleten, 13/51, 1949, s. 504-505. 3 Bkz. N. Berkes, Trkiye ktisadi Tarihi, stanbul, 1969, s. 28.

219

4 5 6 7 8 161. 9 10 11 12 13 14

Bkz. H. nalck, The Ottoman Empire The Classical Age, 1300-1600, London, 1973, s. 4-5. Bkz. . Pamuk, Osmanl-Trkiye ktisadi Tarihi (1500-1914), 1988 s. 43. . L. Barkan, Kolonizatr Trk Dervileri, stanbul, 1986, s. 17. Bkz. . L. Barkan, Kolonizatr Trk Dervileri., 1986, s. 53-54. Bkz. S. Yerasimos, Az Gelimilik Srecinde Trkiye (ev. B. Kuzucu), stanbul, 1986, s.

Bkz. M. Akda, a.g.m., 1949, s. 543-544. Bkz. N. Beldiceanu, Osmanl Devletinde Tmar., 1985 s. 42-45. Bkz. H. nalck, Suret-i Defter-i Sancak-i Arvanid, Ankara, 1987, s. 55. Akpaazde, a.g.e., s. 42-43. Akpaazde, a.g.e., s. 66. Bkz. A. Y. Ocak, Bz Menakbnmelere Gre XIII-XV. Yzyllardaki htidalarda

Haterodoks eyh ve Dervilerin Rol, Osmanl Aratrmalar, C: II, 1981, s. 37, 39-40; Kalenderiler ve Bektailik, Atatrke Armaan Kitab, 1981, s. 297-308. 15 242. 16 Bkz. O. Ferid, Evrenos Bey Hanedanna Ati Temlikname-i Hmayun, Tarihi Osmani Bkz. F. V. Kraelitz, lk Osmanl Padiahlarnn htas Ettii Baz Beratlar, Toem. C. 28, s.

Encmeni Mecmuas, say: 31, 1915, s. 432-433. 17 18 Bkz. M. Akda, Trkiyenin ktisadi ve timai Tarihi, C-I, 1979, s. 373. Bkz. N. Beldceanu, a.g.e., s. 3-10, 27; E. Werner, Byk Bir Devletin Douu Osmanllar,

1986, s. 54-55. 19 20 Bkz. E. Werner, a.g.e., s. 127, 142-143. Bkz. N. Gyn, Morada Osmanl-Trk na Faaliyetleri, Gney Avrupa Aratrmalar, c.

I, 1972 13-28; Y. Halaolu, Teselya Yeniehiri ve Trk Eserleri Hakknda Bir Aratrma, GneyDou Avrupa Aratrmalar, cilt: 2/3. 1973/74, s. 89-100. 21 Bkz. A. Y. Ocak, a.g.m., s. 40; M. Kiel, Yenice Vardar, Studies On the Ottoman

Architecture of the Balkans, 1990, s. 329.

220

22 23

Bkz. F. Kprl, Osmanl Devletinin Kuruluu, 1999, s. 110. Bkz. M. sen, telerden Bir Ses, Ankara, 1997, s. 77-84.

AKDA, Mustafa, Osmanl mparatorluunun Kurulu ve inkiaf Devrinde Trkiyenin ktisadi Vaziyeti Belleten: l3/51, 1949, s. 497-569. AKDA, Mustafa, Trkiyenin ktisadi ve timai Tarihi, c. I, II, stanbul, 1979. AIKPAAZADE, Osmanl Tarihi (Haz. Atsz), stanbul: Milli Eitim Bakanl Devlet Kitaplar, 1970. BARKAN, . Ltfi, Kolonizatr Trk Dervileri. stanbul, 1986. BELDICEANU, Nicoara, XIV. YYdan XVI. YYla Osmanl Devletinde Tmar (ev. M. Ali Klbay), Ankara: Teori Yaynlar, 1985. BERKES, Niyazi, Trkiye ktisat Tarihi, stanbul, 1969. FERD, Osman, Evrenos Bey Hanedanna Aid Temlikname-i Hmayun, Tarihi Osmanl Encmeni Mecmuas, c. 31, 1915, s. 432-438. GYN. Nejat, Morada Osmanl-Trk na Faaliyetleri, Gney-Dou Avrupa Aratrmalar Dergisi, c. I, 1972, s. 13-28. HALAOLU, Yusuf, Teselya Yeniehiri ve Trk Eserleri Hakknda Bir Aratrma, Gney Dou Avrupa Aratrmalar Dergisi, c. 2/3, 1973/74, s. 89-100. NALCIK, Halil, The Ottoman Empire The Classical Age 1300-1600, London, 1973. NALCIK, Halil, Sret-i Defter-i Sancak-i Arvanid, Ankara: Trk Tarih Kurumu Yaynlar, 1987. SEN, Mustafa, telerden Bir Ses, Ankara, 1997. KEL, Machiel, Yenice Vardar (Vardar Yenicesi-Ganntsa Studies on the Ottoman Arahitecture of the Balkans, Hamphire: Variarum, 1990b, s. 300-329. KPRL, Fuad, Osmanl Devletinin Kuruluu, Ankara: Trk Tarih Kurumu Yaynlar, 1999. KRAELITZ, F. Von, lk Osmanl Padiahlarnn hds Etmi Olduu Baz Beratlar, Tarihi Osmani Encmeni Mecmuas, c. 28, 1914/15, s. 242-250.

221

OCAK, A. Yaar, Baz Menakbnmelere Gre XIII-XV yzyllardaki ihtidalarda Heterodoks eyh ve Dervilerin Rol Osmanl Aratrmalar, c. II, 1981 a, s. 31-42. PAMUK, evket, Osmanl-Trkiye ktisadi Tarihi (1500-1914) stanbul: Gerek Yaynevi, 1988. WERNER, Ernst, Byk Bir Devletin Douu Osmanllar (ev. Orhan Esen Ylmaz ner), stanbul: Alan Yaynclk, 1986. WITTEK, Paul, Osmanl mparatorluunun Douu (ev. Fahriye Ark), Ankara, 1944. WITTEK, Paul, The Rise of the Ottoman Empire, stanbul, 1947.

222

Osmanl - Bizans likileri / Prof. Dr. Melek Delilba [s.122-132]

Ankara niversitesi Dil ve Tarih-Corafya Fakltesi / Trkiye Osmanl Trkleri Tarih Sahnesine kmadan nce Bizans mparatorluu Onbirinci yzyln balarndan itibaren eitli i ve d faktrler nedeniyle Bizans Devleti gerileme dnemine girmi bulunuyordu. 1071 ylnda Romanos Diogenesin Sultan Alp Arslan tarafndan Malazgirtte yenilgiye uratlmas ve 1204 ylnda stanbulun (Constantinoupolis) IV. Hal Seferi sonucunda Latinler tarafndan zapt ve paralanmas mparatorluun kn hazrlayan balca d olaylard. IV. Hal Seferinin sonucunda topraklar zerinde feodal Grek ve Latin prenslikler kurulan mparatorluu, 1261 ylnda stanbulu Latinlerden geri alarak yeniden kuran, znik Grek Devletinin hkmdar VIII. Mihael Palaeologos olmutur. VIII. Mihael ve Son Palaeologoslar (1261-1282) Bizansn restorasyonunu gerekletiren VIII. Mihael Palaeologos, tahta kar kmaz Grek ve Latinler tarafndan paylalm olan mparatorluun kaybettii eyaletleri geri alma giriiminde bulundu ve 1261 yl sonlarna doru Franklarn elinde bulunan Moraya ayak bast. 1264/65te Epir Despotluunun elinden Yanyay, Bulgarlardan Makedonyann bir blmn, Venediklilerin elinden de adalarn byk bir ksmn geri almay baard. Dier taraftan, 1272de Srp ve Bulgar kiliselerini tekrar bir Grek ruhanisi idaresine verdi. VIII. Mihael, ayrca, kendisini tehdit eden Bulgarlar, Srplar ve Moollar ile shri ilikiler kurarak dostluk anlamalar yapt. mparatorun ald btn bu nlemlere ramen, Papalk ve Venedik, stanbulda tekrar bir Latin mparatorluu kurma emelinden vazgememilerdi. Sicilya ve Napolinin yeni hkmdar olan Charles dAnjou, Papa ile anlaarak 1267de Viterboda stanbuldan kovulmu olan Latin mparatoru II. Baudouin ile bir dostluk ittifak ve zapt edilecek Bizans mparatorluunun taksimi iin bir anlama yapt. Bizansa kar besledii emelleri ksa zamanda aa karan Charles, 1267de Korfuyu zapt ettikten sonra Moraya kuvvetler gndermi, 1272de Dra ve Epir sahillerini de igal ederek Arnavutluk Kral unvann almt. Charles, ayn zamanda Bizansn Balkanlardaki dmanlar olan Bulgarlar, Srplar, Epir Despotu ve Tesalya hkmdar ile dostluk anlamalar imzalad. Bizans, geleceini tehdit eden bu krizden VIII. Mihaelin izledii baarl diplomatik politika sayesinde kurtulabildi. VIII. Mihael ilk nce Grek kilisesi zerinde Romann stnln salamak isteyen Papa X. Gregorios ile 1274te Lyonda bir antlama yapt. Bu antlamaya gre, Dou kilisesi yeniden Papala balanyor, buna karlk kaybedilen topraklarn yeniden kazanlmas iin Latinlerle bile serbeste mcadele edebilme hakkn elde ediyordu. Bu suretle, iki yzyldr Romann gerekletirmeye alt Union (Kiliselerin Birlii)

223

tamamlanm oluyordu. mparator dier taraftan, 1275te Epirde Anjoulara kar harekete geiyor ve Tesalyada Neopatras kuatyordu. Eribozda Venedikliler ile de mcadele eden VIII. Mihael, Guillaume de Villehardouinin lm ile (1278) Frank Prensliinin zayflamas yznden Akhaiaya kadar ilerlemeyi baard. VIII. Mihaelin elde ettii bu baarlara ramen, Union teden beri Latinlere kar olan Grekler arasnda byk tepkiye yol at. Artk Dou ve Bat kiliseleri arasnda uzlamazlk daha ak bir ekilde ortaya kmt. Dier taraftan Charles dAnjouda mcadelesini srdrerek 1278de Epirde egemenliini salamlatrd ve Latin mparatorluunu yeniden kurmak amacyla Papay kendi tarafna ekmeyi baard. ok gemeden Charles Roma, Venedik, Srp, Bulgar ve hatta Tesalya ve Epir Greklerinden oluan bir ittifak kuruyordu. VIII. Mihael, kendisini kska altna alan bu ittifak da etkisiz hale getirdi. Beratte Charles Anjounun kuvvetlerini bozguna urattktan baka, Aragon kralyla anlaarak Anjoulara kar Sicilyada bir isyan patlak vermesini krkledi. Sicilyann kaybedilmesinden sonra, Anjoular sadece talyadaki topraklarn koruyabilmilerdi. Bylece, Bizansa kar kurulmu cephe ortadan kalkyor, Venedik ise, bundan sonra Manuele ve Aragon kralna yanamaya alyordu. VIII. Mihael devri, Bizans iin yeniden doma dnemi olarak kabul edilmekle beraber, onun Latinlere kar Batyla fazla megul olmas ve Douyu ihmal etmesi, mparatorluk iin Trk ve Srp tehlikesinin bymesine yol amtr.1 VIII. Mihaelin baarl politikas artk kk bir devlet olarak varln srdren, ite ve dta eitli sorunlar bulunan Bizans kurtarmaya yetmeyecekti. Kendisinden sonra gelen halefleri II. Andronikos (1282-1328) ve III. Andronikos (1328-1341) Mihael ile ayn yetenee sahip deillerdi. Ondrdnc yzylda Bizansta mparatorluu kurtaracak bir hamlede bulunan gasp VI. Johannes Kantakuzenos (1347-55) olmutur. Kantakuzenos, Bizansn eski gcnn Helen mirasn koruyan Bizans uygarl ve Grek kilisesinin btn Douya egemen olmas ile salanabileceini anlam olmakla beraber, ok ksa sren saltanat icraatn tamamlamasna yetmedi. V. Johannesin olu olan ve daha elverili bir ortamda mparatorluu kurtarabileceine inanlan II. Manuelin de abalar kmekte olan Bizans kurtaramad. II. Manuel ve olu VIII. Johannesin (1425-48) gayretleri mparatorluun sona ermesini ancak bir sre ertelemeye yaramt. Aslnda, Bizansn kn hkmdarlarn kiisel nitelikleri deil, mparatorluun onbirinci yzyldan beri karlat i ve d olaylar hazrlamtr. Bizansn kn Hazrlayan Faktrler Bizansn birliinin yksek asalet snfndan olan Palaeologoslar hanedan tarafndan salanmas, feodalleme oluumunu hzlandrd. Dnyevi ve ruhani byk arazi sahipleri gittike glenerek imtiyazlarn genilettiler. Buna karlk onlara baml yar-zgr (paroikoi) kyllerle birlikte kk asalet snfnn durumu daha da ktleti. Bu oluumun bir baka nedeni de,

224

Anadoludan ve Balkanlardan gelen d tehditler yznden sadece byk arazi sahiplerinin ayakta kalabilmeleriydi. Bylece bir yandan feodal gelime, dier yandan Anadoluda Trk, Balkanlarda Srp tehdidi, mparatorluun stesinden gelemeyecei glerdi. Kk bir devlet olarak yeniden kurulan Bizans, sadece siyasal deil, ayn zamanda ekonomik ve askeri gcn de yitirmiti. Byk arazi sahiplii messesesi, mparatorluun balangcndan itibaren Bizans toplumunun zelliklerinden birini oluturmutur. Byk mlk sahipleri dokuzuncu yzyln sonlarndan itibaren kk kyl topraklar aleyhine arazilerini geniletmeye balamlardr. Onuncu yzylda Romanus Lekapenus, II. Basil gibi baz mparatorlarn bu geliimi nlemek amacyla kardklar yasalar (novella) da fazla ie yaramam ve aristokrasi, kyl ve asker mlklerinin byk bir ksmn zamanla ele geirmeyi baarmtr. Onbirinci yzylda izlenen antimilitarist politika da askeri mlklerin kn hzlandrmtr. Askeri snfn nemsiz bir hale gelmesinden sonra onbirinci yzyldan itibaren Bizans ordusu ngiliz, Norman Germen, Peenek, Bulgar gibi yabanc askerlerden olumaya balad. Onbirinci yzylda pronoia2 ve exkuseia3 kurumlarnn gelimesi de aristokrasinin glenmesine yardmc oldu. Pronoia, onbirinci yzyln sonlarndan itibaren mparatorlar tarafndan terkedilmi topraklar canlandrmak, toprak gelirleriyle askeri snfa yeniden g kazandrmak iin kurulmu bir sistemdi; genellikle bir toprak paras, nehir ya da balkhane olabilirdi. Bu dirlikler, belirli bir sre ya da ou zaman mr boyu tevcih edilmekteydi. Palaeologoslar hanedan zamannda pronoia sahiplerine kendilerine tevcih olunan emlak ve geliri varislerine devretme hakk da tannd. Bununla beraber, pronoia dirliklerinin eskiden olduu gibi satlmas yasakt ve bu mlk devlete askeri ya da baka hizmetler karlnda tevcih edilmekteydi. Bu ykmllk tevars eden mirasya da aynen geiyordu. Pronoia sahiplerinin ou aristokrasiye mensup kiilerden oluuyordu. Eski askeri mlklerin sahipleri ise, kyllerdi. Pronoia sisteminin geni olarak uygulanmas sadece aristokrasinin gcn artrmakla kalmam, ayn zamanda arazi ba (appanage) sisteminin gelimesine de yol aarak, merkezi idarenin zayflamasna neden olmutu. Manastrlara ihsan edilmi mali ve kazai muafiyet sistemi olan exkuseia sistemi de bu dnemde merkezi idarenin daha fazla zayflamasna yol amtr. Onbirinci yzyldan itibaren imparatorlar, kendi yaknlarna exkuseia imtiyazna sahip manastrlarn gelirlerini baladklarndan, bu sistem ayn zamanda dnyevi aristokrasinin servetinin artmasna da yardmc oldu.4 Bylece, Palaeologoslar hanedan zamannda dnyevi ve ruhani byk arazi sahiplerine verilen imtiyazlarla byk arazi sahiplii messesi vergi vermek ykmllnden syrlmaya balam ve devletin esas vergi kaynan tekil eden kyl ve kk asalet emlakini ortadan kaldrdndan devletin ekonomisi daha da bozulmutur. Palaeologoslar zamannda Pronoia sisteminin yetersizlii,

225

ordunun btnyle yabanc cretli askerlerden olumasndan anlalmaktadr. Bu askerlerin bakm ve muhafazas da devlet iin ar bir mali ykt. II. Andronikosun sava kuvvetlerini azaltmak amacyla, Cenevizin deniz gcne dayanarak donanmasn snrlamas, Cenovaya sadece ekonomik bamll deil, ayn zamanda askeri bamll da beraberinde getirdi. Devrin kaynaklarnn verdii bilgiye gre, Bizansn sava gc artk hi kalmamt. Onuncu yzyln sonlarndan itibaren Venedike; 1261 Nymphaeon Antlamasyla Cenovaya verilmeye balanan ar ticari imtiyazlar, mparatorluun ekonomisini btnyle talyan kent cumhuriyetlerinin denetimi altna sokmutur. mparatorluun topraklar zerinde yerleen Venedik ve Cenova, Bizansn kn hzlandrmtr. 1261de stanbuldan kovulan Venedik, Ege Denizindeki gcn koruyordu. IV. Hal Seferinden sonra Adalar ve Bizans topraklarndan uzaklatrlan Cenova ise, Karadenizde stnlk salam, Nymphaeon antlamasyla da Bizanstan nemli ticari imtiyazlar almt. 1267de Galataya yerleen Cenevizliler, Sakz, Midilli ve Foay ellerinde tutuyorlard. Ekonomik krize paralel olarak Bizans sikkesi (nomisma/hyperpyron) da bozulmu ve nemli lde deer kaybetmiti. Ondrdnc yzyln balarnda hyperpyronun eski asli maden deerinin yarsna dmesi, fiyatlarn ar ykselmesine ve halkn sefaletine yol amtr. II. Andronikos, devlet gelirlerini ykseltmek iin baz nlemlere bavurdu. mparatorun, byk arazi sahiplerinin elde ettikleri mspet sonular olmusa da, yeni vergiler koymas, halkn sefaletini daha da arttrmt. Bizans ekonomisinin nemli bir ksmn oluturan gmrk vergi gelirleri, talyan deniz cumhuriyetlerinin hazinesine akarken, devlet gelirlerinin bir ksm da, Bizans tehdit eden glere kar hara olarak verilmekteydi. Bundan byle, imparatorlar tarafndan alnan hibir nlem Bizansn eski gcn elde etmesini salamayacakt. Bizansn kme dneminde sadece kilise eski gcn korumu, stanbul Patriklii Ortodoks dnyasnn merkezi kalmaya devam etmi ve kaybedilen topraklar zerinde kendisine tabi metropolitlik ve bapiskoposluklara sahip bulunmutur. II. Andronikos da tahta kt zaman Ortodoksiyi kuvvetlendirmek iin babasndan tamamyla ayr bir politika izleyerek, Uniondan ayrldn ilan etmitir.5 Palaeologoslar hanedan ayn zamanda sosyal alkantlar, mezhep ekimeleri ve iktidar kavgalar ile dolu olan bir dnemdi. nce, II. Andronikosa kar, ihtiyar mparatorun taht zerindeki meru haklarndan yoksun brakmak istedii torunu III. Andronikos ayakland. 1321-1328 yllar arasnda aralkl olarak devam eden bu i sava sonunda mparatorluk harap dt ve II. Andronikos yenilgiye urad. 1325te bykbabasna ortak mparator olarak ta giymi olan III. Andronikos, 1328te bykbabasn istifaya zorlayarak tek bana iktidar ele geirdi.6 III. Andronikos ile birlikte kendisini i sava boyunca desteklemi olan Megas Domestikos (ordu kumandan) Kantakuzenos, devlet politikasnda birlikte sz sahibi oldular. Adalet ve hukuk kurumlarn yeniden dzenleyen yeni hkmet, zellikle donanma gcn arttrmak iin gayret gsterdi.

226

III. Andronikos, 1341 ylnda ldnde olu V. Johannes henz dokuz yanda olduundan, bu durum Kantakuzenosun niyabet zerinde hak iddia etmesine yol at. mparatorie Anna de Savoyen ile Patrik Kalekasn, Kantakuzenosa muhalefet etmeleri zerine kan i sava 1341-1347 yllar arasnda devam etti ve Kantakuzenosun zaferi ile sonuland.7 Kantakuzenos, stanbula kar at savata en ok Trakya asalet snfnn desteine dayanmt. Bizansta siyasal partilerin mcadelesi, d devletlerin daha ok mdahalesine yol at gibi, sosyal ve siyasal ekimeleri de krklemitir. stanbul, Edirne gibi pek ok kentte fakir halk aristokrasiye kar ayakland. Snf ekimeleri en st noktasna Selnikte ulat ve fakir halka dayanan Zelotlar partisi 1342-1349 yllar arasnda bir sre iin iktidar ellerine geirerek Kantakuzenos taraftarlarn kentten kovdular. Kantakuzenos Athos tarafn, Anne de Savoyen Barlaam tarafn tuttuu iin nceleri teolojik olarak balayan bu mcadele ok gemeden siyasal atmaya dnt. Latin ve Ortodoks kiliselerinin birlemesi sorunu kmekte olan Bizans daha da kargaaya itmitir.8 VIII. Mihaelden itibaren imparatorlar Batnn yardmn salamak amacyla kiliselerin birlii fikrine sarlmalar, Latinlerin sadece, Grek kentini, rkn ve adn ykmaktan baka bir gaye gtmediklerine inanan Ortodoks halkn iddetli tepkisiyle karlat. Bu durum 29 Mays 1453te stanbulun Trklerin eline gemesine kadar devam etmitir. Yukarda aklanan i sorunlarla karlaan Bizans, dardan Srp ve Trkler tarafndan tehdit ediliyordu. Bulgar ar II. Asenin (1218-1241) lmnden sonra Bulgar mparatorluu zayf dtnden, Bizans iin artk bir tehlike tekil etmiyordu. Balkanlarda Bizans iin en byk tehlike, Stephen Milutin (1282-1321) ve Stephen Duan (1331-55) zamanlarnda ok glenen Srplard. Epir ve Anjoularla ittifak yapan Milutin, Greklerden Kuzey Makedonyay zapt ettikten sonra, Serez ve Khristopolisi (Kavala) de ele geirmek suretiyle Ege Denizine gei salad. II. Andronikos 1298de Milutinin fetihlerini kabul etmek zorunda kalarak kzn Srp despotuna verdi. Stephan Duann btn amac, Balkanlar zerinde egemenlik kurduktan sonra stanbulda ta giymekti. Son derece usta bir politika izleyen Srp kral, Venedik ve Papalkla iyi ilikiler kurdu. Duan, 1334te Makedonyann tamamn ele geirmekle fetihlerine balad. Duann snr Douda Merie kadar uzanm, Bizansn elinde sadece Selnik ve Halkidikya kalmt. Anjoularn elinden Arnavutlukun bir ksmn, Grek Despotluundan da Epirin bir blmn zapt eden Duan, 1336 ylnda skp kilisesinde Srplarn ve Romallarn mparatoru olarak ta giyiyordu. Srp mparatorluu Tunadan Ege Denizine ve Adriyatike kadar uzanmt. Edirne ve Trakyay da zapt eden Duan, stanbulu ele geirmeye teebbs ettii srada aniden ld. Yerine geen olu Uro (1355-1371) Srbistann birliini muhafaza edemediinden mparatorluk eitli feodal beylikler arasnda paraland.9 Bizans ise, yirmi be yl sren bu mcadeleden daha da zayf olarak kt. Bizansn miras zerinde hak iddia edebilecek tek g olarak artk Trkler kalmt. Bizans ve Osmanl Devletinin Kuruluu Bizans mparatorluu Avrupada Slav devletleriyle yapt mcadele sonunda klrken, Anadoluda Bizans snrnda bir u Beylii olarak kurulan Osmanl Devleti douyordu. Prof. nalck tarafndan Pachymerese dayanlarak yaplan tespite gre, 1302 ylnda Osman Gazinin Bizansn

227

eski merkezi zniki kuatmas ve Bizans mparatorluunun Muzalon kumandasnda gnderdii 2000 kiilik bir orduyu Bapheusda (Koyunhisar) bozguna uratmasyla Osmanl Beylii kesin olarak kuruldu. Bu savalar srasnda karizmatik bir bey olarak ortaya kan Osman Gazinin bayra altnda Trkmenler youn bir ekilde toplanmaya baladlar.10 Osman Gazi zamannda Bizansn elinden Bilecik, Yarhisar, negl, Eskiehir ve Yeniehir alnd. Osmanl fetihlerinde ve yaylmasnda gaza ananesi ve kitle halinde g nemli faktr olmutur, fethedilen yerlerde Hristiyan halk zimmet statsnde yerlerinde braklp korumaya alnmtr. 1326 ylnda Orhan Gazi tarafndan Bursa alnd ve bir sre sonra Beylik merkezi buraya tand. Kumandanlar Akakoca, Karamrsel ve Gazi Abdurrahman Kocaeli yarmadasn fethettiler. Bizans mparatoru III. Andronikosa kar Pelekanonda 1329 ylnn Haziran banda kazanlan bu zafer Prof. nalck tarafndan da vurguland zere, Osmanl tarihi iin bir dnm noktas olmutur. 30 yldr kuatma altnda olan zniki kurtarmak zere Pelekanona (Eskihisar) gelen mparator III. Andronikos Orhan Gazinin karsnda ar bir yenilgiye uramtr. Bu savatan sonra znik kuatmasn kuvvetlendiren Osmanllar kenti 2 Mart 1331de teslim alrlar. Bizansn eski merkezi olan znikin fethinden sonra 1337de zmit de Osmanl topraklarna katlr. Anadoluda Bizansn elinde sadece Alaehir (Philadelphia), Karadeniz kysnda Ereli (Herakleia) gibi birka kent kalmt.11 1345 ylnda Karesi Beyliinin katlmasndan sonra donanmaya da sahip olan Osmanllarn Avrupa yakasna gemesini i mcadeleler yznden Bizansn yardm istemesini de kolaylatrd. Kantakuzenos, Rumelide Aydnolu Umur Beyin desteini saladktan sonra, 1346 ylnda kzn Orhan Beye vererek onunla bir ittifak yapt.12 Bu ekilde Bizansn dahili ekimelerine karma frsat bulan Osmanllar, Trakyada Kantakuzenosun kuvvetlerine de yardmc oldular. 1347de Kantakuzenos Orhann yardmyla stanbula girdi ve V. Johannes ile ortak mparator ilan edildi. 1352de Orhan Beyin olu Sleyman Beye, Srp ve Bulgarlara kar Bizans ordusuna destek olduu iin impe (Tzympe) kalesi verildi. 1354te Gelibolunun fethinden sonra, Avrupa topraklarnda kesin olarak yerlemeye balayan Trklere Gelibolunun yolu artk almt. stanbulda halk ayaklanarak bu durumdan sorumlu tuttuklar Kantakuzenosu taht brakmaya zorladlar. Bu arada Srp ar Stephan Duann lm de Osmanllar gl bir rakipten kurtard. Ksa zamanda Dimetoka ve orlu da alnd. Fethedilen blgelere Anadoludan Trkler getirilerek yerletiriliyor ve youn bir iskan politikas uygulanyordu. Osmanllar, Balkanlarda yaylmalarn daha ok corafi ve siyasal artlara gre dzenlemilerdir. Bizansn iinde bulunduu durum, Balkanlarn kk devletikler ve feodal senyrlkler halinde paralanm olmas da Osmanl fetihlerini kolaylatrmtr. Kuzeyde Macaristan; batda ve gneyde de Venedik gibi devletler Balkanlarda egemenlik kurmas abas iindeydiler. Bu iki Katolik devlete kar, Ortodoks halk ise, Osmanl egemenliini tercih etmekteydi. Katolik yanls olan aristokrasiye kar halk tabakalar ar vergiler altnda ezildii mahalli senyrlkler yerine, merkezi ve kuvvetli Osmanl egemenlii altnda devletin raiyeti haline

228

gelmeyi tercih ediyordu. Ortodoks halkn bu durumu devrin Bizans kaynaklarna yansmtr. Selnik kentinden baz rnekler vermek konuya daha da aklk getirecektir. XIV. yzylda Selnikteki sosyal alkantlar ve ekonomik skntlar, kentin Osmanl egemenliine geerken Ortodoks halkn Bizansl idarecilere ve Osmanllara kar taknd tavr ile yakndan ilikilidir. XIV. yzyln banda Katalan ve Srp istilalar dnda mparatorluktaki yal II. Andronikos ile gen III. Andronikos arasndaki i sava ordu masraflarnn artmasnda ve sosyal yapnn deimesinde etkili olmutur. Devrin kaynaklarnda orta snfn ortadan kalkmakta olduu grlmekte ar vergiler ve angaryalar altnda ezilen halk daha da fakirlemekteyken Osmanllar karsnda toprak kaybetmi olan Venedik ve Ceneviz gibi Batl tccar devletlerle ilikilerini gelitiren bir burjuva snf ortaya kmaktayd.13 Faizle bor verenler ile ilgili dini bir konumas bulunan Bapiskopos Nicolaos Cabasilas ve Nikephoros Choumnos fakirleri korumak iin seslerini ykselten ilk din adamlardr. 14 1354 ylnda Gelibolu aklarnda gemisi frtnaya tutularak Trklere esir den Palamas da Lapseki, Bursa ve znik gibi Osmanl kentlerinde Hristiyan ile Mslmanlarn bar iinde yan yana yaadklar hakknda mektuplarnda eitli rnekler vermektedir.15 Palamas Anadolu topraklarnda Selniklilere hitaben yazd mektuplarda Para hrs olan ve halka zulmedenlere itidalli olmalar ve halka kar adil olmalar konusunda tler vermektedir. Halkn blnmesinde rol oynayan nemli faktrler arasnda sosyal ekimelere ve i savalara ilaveten dinsel atmalar da bulunmaktadr. Yukarda sz konusu ettiimiz Palamasn ban ektii Bizans manastrlarnda akis bulan Hescyhast hareketi Dou mistisizmini, Barlaamn nclk ettii hareket ise, Eski a felsefesi ile Bat ruhunu savunmaktayd. Bu mcadele ok gemeden mparatorlukta bir snf atmasna dnt. Trakya, Makedonya ve Tesalyada hemen hemen yok olma tehlikesi ile karlaan kyl zmresi Edirne ve Selnik gibi byk kentlere g etmeye balad. Devrin yazarlarndan Palamas, Makrembolites gibi din adamlarnn eserlerine yansyan Selnikteki halk mcadelesi, belirli bir siyasi ideolojisi bulunan bir halk partisi kimliindeki Zealot partisini aristokratlar aleyhine galeyana getirmitir. Zealotlar, 1342 ylnda Kantakuzenos taraftarlarn ve ehir valisi Theodoros Synadenosu kentten kovarak iktidar ele geirmilerdir.16 Kantakuzenos taraftarlarna pronoia datmakla grevli mali ilerden sorumlu devlet adam Makrembolitesin Bizans halknn sosyal farkllklar ve iinde bulunduu sefaleti anlatan Zengin ve Fakirler Arasnda Diyalog adl eser, devrin sosyal tarihinin en nemli kaynaklar arasnda bulunmaktadr.17 Makrembolites yazlarn Bizansta i sava devam ederken, bir yandan Bizans topraklarnda Trk yerlemelerinin balad, dier yandan Selnikte Zealot isyanlar ve stanbul surlarnn 1343 depreminde ykld srada yazmtr.

229

Zenginlere kar fakirleri savunduu eserinde Trklere kar tavr menfi deildir. Trklerin baarlarn, onlarn manen stnlkleri ile aklarken, Bizansllarn balarna gelenleri de, dier Bizans yazarlarnda grdmz gibi, onlarn iledikleri gnahlardan dolay gerekletii eklinde aklamaktadr. Makrembolites, yazlarnda Bizansllardan kt yaratll, fakirleri aalayan ve saysz gnah ileyen kimseler olarak bahsetmektedir. Ona gre, Bizansllarn sosyal adaletsizlik konusunda yaptklar karsnda Trklerin iledikleri sular daha az yerilmeliydi. Cahil barbarlar olarak Trklerin ikonlar tahrip ettikleri, tablolar paraladklarn Bizansllarn ise, fakirleri istismar ederek Allahn yaayan ikonlarna zarar verdikleri eklinde sosyal dengesizlikten sz etmektedir.18 Meru mparator Johannes Palaeologosu tanyan Zealot partisinin ileri gelen reisleri Palaeologos hanedannn mensuplar idiler. mparatorluun ikinci nemli kenti olan Selnik, 13421349 tarihleri arasnda aristokratlarn ve byk kilise mlklerini msadere eden bu partinin hakimiyetinde kald. Kantakuzenosun 1347de kesin olarak iktidar ele geirmesi bir sre sonra Zealotlarn ve Selnikteki hakimiyetlerinin sona ermesini salad. Zealot partisinin ynetiminden sonra toplumda aristokrat ve zenginliin fakir halk aleyhine istismar daha da hz kazand. Bu arada V. Johannes Palaeologos ile Johannes Kantakuzenos arasnda yeniden patlak veren i sava V. Johannesin galibiyeti ile sona erdiinde mparatorluk tamamen dalma belirtileri gsteriyordu. Artk Bizans mparatorluunun paralanma oluumu daha da hzlanm, vergi kaynaklar ve savunma gc ortadan kalkm, hazine boalm, idari mekanizma zlmt. Bizans can ekiirken, Balkanlarda Osmanl fetihleri devam ediyordu. Orhan Gazinin olu Halilin 1357 ylnda zmit Krfezinde Rum korsanlar tarafndan esir edilmesi Balkanlarda Osmanl yaylmasn durdurmusa da, 1359da Halilin kurtarlmasndan sonra Osmanl ftuhat yeniden balamtr. 1359 ylnda ilk defa olarak stanbul nnde Osmanl ordular grnm ve Sleyman Beyin ani lmnden sonra elden kan orlu ve Dimetoka Sultan Muradn (1362-1389) ilk saltanat yllarnda yeniden ele geirilmiti. Lala ahin Paa tarafndan ksa srede Trakyann nemli kentleri zapt edildi ve stanbulun Balkanlarla olan ulam kesildi. 1363te Filibeyi alan Lala ahin Paa ilk Rumeli Beylerbeyi sfatyla buraya yerleti. Edirne Sultan Murad tarafnda fethedilerek (1361/69) bir sre sonra bakent ilan edildi.19 mparator V. Johannesin ise Trk fetihlerini onaylamaktan baka aresi kalmamt. 1371 ylnda Balkanlarn geleceini tayin eden en nemli savalardan biri Meri kenarnda cereyan ediyor, Srp ve Bulgar ordusu bozguna uratldktan sonra, Bulgaristan Osmanl egemenlii altna alnyordu. Bir sre sonra da V. Johannes, Sultan Muradn vassal olarak hara demeyi ve Osmanl ordusuna hizmet etmeyi kabul etti. Meri nehri nlerinde cereyan eden bu savatan sonra Osmanl egemenlii Makedonyada kesin olarak yerlemi oldu. 1374 ylnda bir sre iin Selnik de Osmanl egemenliine alnd.20 Bizansta ise, bu arada saltanat kavgalar devam etmektedir. 1373 ylnda V. Johannes, Osmanl ordusunun Anadolu seferine itirak etmek zere stanbuldan ayrlnca olu Andronikos, Osmanl ehzadesi Savc ile birleerek isyan etmiti. Murad, sratle isyan bastrmay baard. Bizansta ise, Andronikos ile olu Johannes, veliahtlk haklarndan mahrum edilerek 1373te Manuel

230

ortak mparator ilan edilmise de, asiler bir sre sonra yeniden iktidar kavgasna baladlar. Bu mcadeleye Bozcaada (Tenedos) zerinde rekabete girien Venedik ve Cenova da kart. Venedik, V. Johannesi; Cenova ise, IV. Andronikosu destekledi. Kesin sonucu ise, Sultann iradesi tespit etti. Sultan I. Murad tarafndan desteklenen V. Johannes ve II. Manuel 1379 Temmuzunda stanbula girdiler ve mparator ilan edildiler. Bir sre sonra V. Johannes yeniden IV. Andronikos ve bunun olu VII. Johannesi meru halefleri olarak tanmak zorunda kald. 1382 ylnda Bizans Devleti hanedan yeleri tarafndan paylald. V. Johannes stanbulda; IV. Andronikos, Marmara Denizi kenarndaki Silivri (Selymbria), Ereli (Herakleia), Tekirda (Rhaidestos) gibi kentlerde; mparatorun nc olu Theodoros da Morada hkm sryordu. II. Manuel ise, bu durumu iine sindiremeyerek eski hakimiyet blgesi olan Selniki yeniden ele geirdi. Palaeologoslar hanedan sadece mparatorun nc olunun egemen olduu Morada eski gcn koruyabilmitir. Bu arada stanbulda mparator IV. Andronikos ile olu V. Johannes arasndaki mcadele yeniden alevlenmi, bir sre sonra da IV. Andronikos lmtr (1385).21 Osmanl yaylmas Balkanlarda devam ederek 1383te Serez, 1385te Sofya, 1386da Ni fethedildi. Selnik ise, drt yllk kuatmadan sonra 1387 ylnda halkn kendi istei ile teslim oldu. Manuelin hocas ve ba mabeyncisi olan Cydonesin 1383-1387 yllar arasnda yazm olduu 450 mektup da devrin nemli kaynaklar arasndadr. 1372 ylnda ilk Trk saldrlar zamannda Cydones dardaki dmandan ok ehirdeki halkn kente zarar verdiine dikkat ekmitir. Liderlerinin erdeminin ona tabi olanlarn hainlii ile yenilgiye uradn 1384 ylnn sonlarna doru yazm olduu bir mektubunda belirtmitir. Cydones bir baka mektubunda da baz Selniklilerin ehri Trklerden kurtarmaya almann aka Tanrya sava amak anlamna geleceini sylediklerini kaydetmektedir.22 Selnik Bapiskoposu sidoros ise, halkn iinde bulunduu durumu Kendi soydalarmza kar birok defa savatk. Babalar doay gz ard ederek ocuklarna canavarlardan daha kt davrandlar, kardeler de kendilerine can veren ortak ba ve bedeni unuttular. Birbirlerine kar silahlandlar ve birbirlerini kltan geirdiler; tm bu eytani davranlar bizim aramzda devam etmekteydi. eklinde ifade etmitir.23 Manuelin 1371de Osmanllara kar kenti savunmak iin kilise mlklerinin yarsn msadere ettii bilinmektedir. Ayn ekilde 1383te ve 1390da Rodos valyelerinden ald borcu demek iin kilisenin servetine bavurmutu.24 Bylece XIV. yzyln bandan beri bir yandan i savalar dier yandan d saldrlar ve sosyal alkantlar ile kar karya bulunan Selnik halknn iinde bulunduu durum sz ettiimiz Bizansl yazarlar tarafndan ak bir ekilde tasvir edilmektedir. Bu nedenle 1383te Serezin alnmasndan sonra kenti kuatan Hayrettin Paaya ehir halk 1387de kentin kaplarn amtr. Manuel ise, kentin dnden bir sre nce Midilli adasna kamt.

231

Balkanlarda Osmanl ilerleyii karsnda Srplar, Bulgarlar ve Bosnallar aralarnda ittifak yaparak Osmanl ordusunu 1388de Plonikte yenilgiye urattlar. Fakat ayn yl Sultan Murad, Bulgaristana giderek Bulgar arn itaate zorlad. Sra Osmanllara kar Balkanlarda en byk direnmeyi gsteren Srplara gelmiti. 15 Haziran 1389da Kosovada Srp ve Bosna kuvvetleri ar yenilgiye uratlarak Srp Devletine son verildi. Gerek Trk, gerekse Balkan devletlerinin tarihinde son derece nemli yeri olan bu savatan sonra Osmanl egemenlii kesin olarak Balkanlarda yerlemitir. Sava srasnda bir Srp soylusu tarafndan ldrlen Sultan Muradn yerine olu I. Bayezid geti. I. Murad, Balkan devletlerini ve mahalli senyrleri vassal hale getirmi ve vassal devletlerden oluan bir mparatorluk kurmutur. I. Bayezid ise, ilk defa merkeziyeti bir mparatorluk kurmaya giriecek, fakat bu giriimi 1402 Ankara Savandan sonra sonusuz kalacaktr.25 I. Bayezidin (1389-1402) tahta kmasndan sonra Bizans zerinde Osmanl basks daha da artt. VII. Johannesin mparator olmasn salayan Sultann ilk hedefi, Anadolu beyliklerinin ortadan kaldrlmas ve stanbulun zapt ile, burasnn slam mparatorluunun merkezi haline getirilmesiydi. Bizansn durumu ise, gittike daha gleiyor ve Bizans tahtnn anahtar Sultann elinde bulunuyordu. mparator VII. Johannesin saltanat fazla uzun mrl olmad ve daha nce Midilliye kam olan Manuel, darbe ile kendisinin ve babas V. Johannesin hakimiyetini yeniden salad. Babas stanbulda hkm srerken Manuel vassal sfatyla Sultan Bayezidin yannda, Anadoluda son Bizans kenti olan Alaehirin (Philadelphia) fethine katlyordu. Manuel 1391de babasnn lm haberini alnca, mparatorluk tahtn VII. Johannese kaptrmamak iin Bursadan kaarak stanbulda taht ele geirdi. 1394te kendine bal btn vassallerin statlerini salamlatrmak zere Veroiaya (Kara Ferya) gelmelerini buyuran Sultan I. Bayezid, ayn yl stanbulu iddetli bir ekilde kuatyor, Tesalyaya ya hakim olduktan sonra Trk aknclar Moraya kadar uzanyorlard.26 H. 859 (1454-55) tarihli Trhala (Tesalya) mufassal Tahrir Defterine gre, Tesalyada daha I. Murad zamannda Damas, Larissa (Yeniehir), Fenar blgesi Osmanl hakimiyetini tanm ve haraca balanmt. Tesalyann tamamnda ise, Osmanl hakimiyeti Trhala Tahrir Defteri ve Lavra Manastrndaki Greke kaytlara gre, I. Bayezid zamannda ubat 1394ten nce kurulmutu.27 Tesalya ovasn ele geiren Evrenos ve daha sonra Turhan Beyin gazileri Sperchios Vadisi ve Orta Yunanistann masif da kitlesi nnde yarm yzyl durakladlar ve sadece Korinth berzahna kadar olan blgeye aknlarda bulundular.28 Balkan yarmadasnn kuzeyinde Osmanl fetihleri sratle devam etti. Bulgar arlna kesin olarak son verildikten sonra Dobruca ele geirildi. Aa Tuna blgesinde egemenlik iin Trkler artk Macarlarla kar karya gelmilerdi. Balkanlarda Trk tehdidine kar Macar Kral Sigismundun arsna bata Fransa olmak zere, Avrupa lkelerinin valyeleri ve Venedik katld. Bu Hal ttifak 25 Eyll 1396 tarihinde Niboluda Osmanl ordusu tarafndan ar bir yenilgiye uratld. Bu sava,

232

Balkanlarda Osmanl egemenliini pekitirdii gibi, ayn zamanda slam dnyasnda da nemli lde prestij kazanlmasn salad. Sultan I. Bayezidin, Tunadan Frata dein uzanan mparatorluunu kurmas artk an meselesiydi. Sultan, Anadoluda Karamanoullar ve Kad Burhaneddinin Beyliini Osmanllara kattktan sonra stanbul zerindeki basksn arttrd. I. Bayezidin merkezi mparatorluk kurmak iin abalarna, Anadoluda lhanllarn hkmranlk haklar zerine iddia eden Mool hkmdar Timur tarafndan son verildi. 28 Temmuz 1402de Ankara Savanda Bayezid, Timura esir dyor ve Osmanl Devleti bir sre iin paralanarak ehzadelerin taht kavgalarna sahne oluyordu. 1402den sonra Osmanl mparatorluunda Fetret Dneminin balamas, Bizansn mrnn bir sre daha uzamasna yarad. I. Bayezidin byk olu Sleyman elebi, kardelerine kar yapt taht mcadelesinde mparatorun desteini salamak maksadyla, 1403 ylnda Bizans, Srp Despotu, Venedik, Cenova ve Rodos ile bir antlama imzalad. Bu antlamaya gre; Bizans hara demekten ve vassallik statsnden kurtuluyor, ayrca Tesalya, Selnik ve baz sahil kentlerini de Trklerden geri alyordu. Sleyman elebinin kardei Musa elebi tarafndan ortadan kaldrlmasndan sonra (1411) Bizans yeniden Trk basks ile karlat. Musa elebi, Sleyman elebinin Bizansllara terk etmi olduu Karadeniz sahilindeki kentleri ve Tesalyay aldktan sonra, stanbulu ve Selniki kuatt. mparator Manuel ise, Musa elebiyi bertaraf etmek iin Mehmed elebiyi destekleyerek Avrupaya gemesine yardmc oldu. Mehmed elebi, Bizans imparatoru ve Srp despotunun destei ile Musay ortadan kaldrmak suretiyle 1413 ylnda Osmanl Devletinin birliini yeniden salamay baard. Bylece Hristiyan Devletler, Osmanl Devletinin yeniden canlanmasnda farknda olmadan yardmc olmulardr. Artk Osmanl Devletinin kurulu dneminde karlat en ciddi kriz atlatlm ve Osmanl Devletinin yeniden glenmesi iin gerekli artlar hazrlanmt.29 I. Mehmed (1413-21) devletin i huzurunu salamaya ve Anadoluda egemenliini glendirmeye altndan, Bizans mparatoru ile olan dostluk ilikilerini srdrd. Bizans ile olan bar havas I. Mehmedden sonra olu II. Muradn tahta kmasna kadar devam etti. 1421 ylnda tahta kan II. Murad (1421-1451), dedesi Sultan Bayezidin Bizansa kar izlemi olduu taarruz politikasna yeniden dnd. 1421de Manuel ile ortak mparator olarak ilan edilen VIII. Johannes, II. Murada kar, kendisine Geliboluyu terk etmeye raz olan Mustafa elebiyi kartt. Sultan II. Murad, Rumeliden zerine yryen Mustafa elebiyi yendikten sonra, 2 Haziran-16 Eyll 1422 tarihleri arasnda stanbulu kuatt.30 Bizans, bu defa, II. Murada kar kardei Mustafay kartt iin Sultan II. Murad stanbul kuatmasn kaldrmak zorunda kald. Bu kuatma hakknda Bizans tarihisi Kananos ayrntl bilgi vermektedir. Sultan, 1423te kardeini ve onu destekleyen Bat Anadolu Beyliklerinin isyann bastrdktan sonra, dikkatini Balkanlar tehdit eden gler zerine evirdi. Macarlar, Sultan II. Muradn Anadolu ile megul olduu srada Aa Tuna zerinde nfuzlarn arttrmaya almlar; Venedik ise, Selniki teslim almak zere Bizans ile grmelere balamt.

233

1423 ilkbaharnda Trk aknclar Gney Yunanistana girdiler ve Moraya kadar aknlarda bulunarak Heksamilion surunu tahrip ettiler. Ayn yl Venedik ynetimine teslim edilmi olan Selnik kuatld ve yedi yl srecek olan Osmanl-Venedik Sava patlak verdi. Bizans ise, yeniden Sultana hara demeyi ve 1402den sonra kurtulmu olduu vassalk statsne girmeyi kabul ederek Osmanllarla bir antlama yapt (1424). Son gnlerini yaamakta olan Bizans bu vassallk statsnden artk kurtulamayacakt. Selniki mparator II. Manuelin olu Despot Andronikostan baz artlarla teslim alan Venedikliler, kentin hukuki durumunu Sultana kabul ettirmek iin yllk vergiyi 150 bin daha sonra 300 bin aspraya (ake) karttlar. Bununla beraber Venedikin btn bu pazarlk abalar bir sonu vermemi ve 1423-1430 yllar arasnda devam eden Osmanl-Venedik Sava sonucunda Selnik, 1430da Sultan Murad tarafndan fethedilmitir. Daha sonra stanbulun fethinde de grlecei zere, Selnikte Rum-Ortodoks halk, Katolik Venedik egemenliine kar Osmanl ynetimini tercih ettikleri halde, Venedikli yneticilerin basksyla savamaya mecbur kalmlardr. Selnik halknn iinde bulunduu durum devrin kaynaklar, Bapiskopos Simeonun31 ve J. Anagnostisin32 eserlerinde ayrntl bilgi bulunmaktadr. 1416-1419 tarihleri arasnda Selnik Bapiskoposu olan ve fetihten 6 ay nce len Simeon, Aziz Dimitrios zerine Konumalar adl eserinde byk skntlar iinde bulunan Selnik halknn ounluunun Despot Andronikos ve kentin ileri gelenlerinin halkn karn gzetmedikleri konusunda ikayet ettikleri ve kenti Trklere teslim etmek istedikleri konusunda bilgi vermektedir. Simeon, halkn iinde bulunduu sknty yle ifade etmektedir. Bu ehir (Selnik) halk da stanbullular gibi zor gnler geirmekteydi; Selnikliler ayn olmasa da benzer sular ve gnahlar ilemekteydiler. hmaller, ahlaksz iler, kskanlklar, en kts de, halk arasndaki blnmeler, sulamalar ve ksknlkler; (bunlardan) hangisi su deildir? Selnikliler birbirlerine kuku ile bakmaya balamlard. Arhontlar, mparatorluk sarayna sadk olan halk aleyhinde; halk ise arhontlar aleyhinde konuuyordu. Bu sulamalardan dolay ehir iinde salkl bir ortam yoktu ve sann her mparatorluk kendiliinden blnr sz geerli idi.33 Simeonun eserinde ayrca Trklere snmay tercih eden Selnikliler hakknda da bilgi bulunmaktadr. Gerek Simeonun gerekse Anagnostisin eserlerinden anlalaca zere halk Osmanl, Bapiskopos ve aristokrasi ise, ticari karlarndan dolay Latin ynetimini tercih etmekteydi. Selnikli bir din adam olan Johannis Anagnostis Diigisis adn tayan kroniinde Selnik, Venedik tahakkmnden ok ekti. Her gn bize ikayetler geliyor ve nasl ayaklanlaca konusunda planlar yaplyordu demek suretiyle Rum halkn Venedik ynetimine kar isyan hazrl iinde bulunduunu anlatmaktadr.34 Fetihten nce Sultan II. Muradn Selniklileri aman dilemeye davet ederek izledii bar politika hakknda Kronikte u bilgiler verilmitir. Murad sonradan vuku bulmu olanlar olmasn ve kenti kt bir ekilde zapt etmesin diye, biz Selniklilere ilk nce dostluk gsterilerek iyi szler sylenmesi gerektiini dnd.

234

Murad, szleriyle kentin ba eeceini ve sava amadan teslim olacaklarn umuyordu. Ayrca, nasl kurtulacamz hakknda tlerde bulunmak ve Latinlere (Venediklilere) kar ba kaldrmaya tevik etmek iin bize baka kentlerden Hristiyanlar yollad. Fakat eliler kaleden atlan oklar nedeniyle kente yaklaamayarak geri dndler.35 Kronik yazar, elilerin geri dnmesinden sonra, Sultan Muradn kente yaklar yaklamaz hemen saldracan sandklarn, halbuki Sultann byle davranmadn syler ve olay u ekilde nakleder. Sultan bir sre dinlendikten sonra yeniden bize eliler gndererek zgrlk ve baz imtiyazlar vaat etti. Ona itaat etmediimiz taktirde daha kt eyler yapaca tehdidinde bulundu. Murad, daha nce szn ettiimiz eyleri yaptktan sonra, ayn yemin ve artlar ieren mektuplar kaleden ieriye oklarla attrd. Fakat, hibir ey elde edemedi. nk ierdeki Selnikliler, Venediklilerden ve onlarn savunma srasnda yanlarna muhafz olarak yerletirmi olduklar ekyalardan korktuklar iin istediklerini yapamyorlar, yani teslim olamyorlard. te Sultan Murad, ierdekilerin itaatsizliinden ve direnmesinden deil, bu nedenle savaa balamaya mecbur oldu demektedir.36 Kronik yazar Anagnostisin verdii bu bilgilerden anlalaca zere, Sultan II. Murad, olduka kuvvetli Trk taraftarnn bulunduu Selniki fethetmeden nce kenti bar yoluyla ele geirebilmek iin ok aba sarf etmitir. Ancak teslim olunmamas zerine, drt gn sren kuatmadan sonra 29 Mart 1430de Selnik ele geirilmi, slam hukukuna gre halk tutsak, toprak ve emlak ise devlet mal saylmtr. Bir sre sonra da Vardar Yenicesinden gelen 1000 kadar Trk Selnikte yerletirilerek Osmanl fetih yntemlerinin gerei olarak bilinli bir iskan politikas da izlenmitir.37 Selnikin zaptndan yedi ay sonra Yanya halk, sava amadan nce Sultann aman dilemeleri arsna uymular ve bar yoluyla Osmanl egemenliini kabul etmilerdir. Rumeli Beylerbeyi Sinan Paann Yanya halkna aman dilemeleri iin gnderdii Greke mektup, Osmanllarn gayrimslimlere tandklar imtiyazlar gsteren en eski belge olmas bakmndan nemlidir. Bu amannamede Sinan Paa, kent halkna teslim olduklar takdirde ocuklarnn esir edilmeyeceini, mallarna mlklerine dokunulmayaca ve dini inanlarnda serbest olacaklar konusunda gvence vermektedir. Bu nameyi alan Yanyallar kentin anahtarn Sultan Murada teslim etmilerdir.38 Son dnem Bizans tarihinin en sekin simalarndan olan mparator II. Manuel, 1425te lnce, ortak mparator olarak olu VIII. Johannes (1425-48) tek bana tahta geti. Paralanm ve artk tamamen gcn yitirmi olan Bizansn tek baar elde ettii yer Theodoros, Konstantin ve Thomas adndaki karde mparator tarafndan idare edilen Mora yarmadasyd. Burada uzun sredir Greklerle Latinler arasndaki mcadele Greklerin zaferi ile sonulanmt. Ayrca, Morada Mistra39 saray, onuncu yzylda olduu gibi, Palaeologoslar dneminde klasik geleneklerin canlandrd fikir ve sanat hareketlerinin de merkezi olmutur. mparator VIII. Johannes, her gn daha artan Trk tehlikesine ve basknna kar Bizans kurtarmak iin yeniden Batnn desteini aramaya alt. Bu nedenle Unionu salamak ve Katolik Hristiyan devletlerden yardm elde temek iin 1437de Avrupaya gitti.

235

Ferrara ve daha sonra Floransa da yaplan grmelerden sonra Union, 6 Temmuz 1439da Floransa katedralinde Latince ve Greke olarak ilan edildi.40 Floransada Kiliselerin birlii kararnn alnmas teden beri Roma domasna ve Latinlere kar olan Bizansn Ortodoks-Rum halknn isyanna sebep oldu. Floransa konsili ayn zamanda Ortodoks Slav halknn byk tepkisine yol atndan Ruslar metropolitlerini kendileri semeye baladlar. Osmanllar, 1434ten sonra Balkanlardaki ilerleyilerini hzlandrdlar. Sultan II. Muradn, Tunann Gneyini kontrol altnda tutmas iin Bosna, Srbistan ve Bulgaristan egemenlii altna almak isteyen Macarlarla, Mora ve Arnavutluku egemenlii altna almak isteyen Venedik ile atmas zorunluydu. 1439da Srp Despotluunun Osmanl egemenliine gemesine ramen, 1441-1442de Hunyadi Transilvanyaya girdi ve ertesi yl Macar ordusu Tunay geerek Balkan dalarna kadar ilerledi. Sultan Muradn 1444te41 Macarlar ile Segedinde yapt antlama, Balkanlarda Osmanl egemenliini olduka snrlamtr. Bu antlamaya gre Srp Despotluu yeniden kuruluyor, Eflak beyinin tbiiyet balar gevetiliyordu. Macaristan ise, Bulgaristan zerindeki iddialarndan vazgemeyi taahht ediyordu. Bu antlamadan ve Sultan II. Muradn olu II. Mehmed lehine tahttan ekilmesinden cesaret alan Hallar, Osmanllar Balkanlardan atmak maksadyla yeni bir sefer dzenlediler. Macar ve Eflak ordusu Tunay geti; Venedik donanmas ise, Boazlar tuttu. Bu arada Sultan I. Bayezidin torunu olan Orhan isyan kartmak zere Bizans tarafndan serbest braklm, Sarayda Sadrazam andarl Halil Paa, Rumeli Beylerbeyi ehabeddin ve Zaanos Paa arasnda iktidar zerinde hakimiyet iin ekime balamt. Babasnn ekilmesi zerine tahta oniki yanda kan II. Mehmedin bu olaylarn stesinden gelmesi beklenemezdi. Bu nedenle II. Murad, tekrar ordusunun bana geti ve Hal kuvvetlerini 10 Kasm 1444te Varnada bozguna uratt. Bu sava artk Bizansn ve Balkanlarn kaderini belirlemiti. 1446da tahta yeniden Sultan II. Murad, ayn yl Atina Dkaln ele geirdikten sonra Mora Prensliini de vergiye balad. II. Murad, dier taraftan Aka-Hisar Subas skender Bey ve Hunyadi ile mcadelesine devam ederek 1448de Kosovada Macar kuvvetlerini ar bir yenilgiye uratt. Varna ve Kosova savalaryla Osmanl egemenlii Balkanlarda kesin olarak yerlemi oluyordu. II. Muradn lm zerine 18 ubat 1451de II. Mehmed tahta ikinci defa getiinde ilk hedef artk Bizans bakentinin zapt olmutu. Bizansta 1448de VIII. Johannes arkasnda ocuk brakmadan lnce yerine 1449da Morada mparator olarak ta giyen XI. Konstantin Palaeologos geti. mparator Konstantin de kardei gibi Trklere kar Batnn yardmn salamak amacyla Union ilan ederek 12 Aralk 1452de Ayasofyada Roma usulne gre ayin yapt. Bu durum stanbul halknn yeniden byk tepkisine ve isyanna neden oldu. teden beri, Latinlere kin besleyen ve aralarnda uzlamaz dinsel ayrlklar olan Ortodoks Rum halk, Kardinal klah grmektense, Trk sar grmeyi tercih ettiklerini sylyorlard. Bizansn bakenti artk son anlarn yaamaktayd. stanbul daha nce de Yldrm Bayezid, Musa elebi ve II. Murad tarafndan kuatlm fakat alnamamt. II. Mehmed iin stanbulun fethi hem ilk tahta kt

236

zaman (1444-1446) karlam olduu iktidar bunalmn zerek kesin olarak iktidarn salamlatrmasn, hem de iki yakadaki topraklarn birlemesi suretiyle mparatorluun kesin olarak kurulmasn salayacakt.42 II. Mehmed, bir yl kadar youn bir ekilde fetih iin hazrlklarda bulundu ve nce, Anadolu Hisarnn karsna Rumeli Hisarn ina ettirdi. Austos 1452de tamamlanan bu hisar sayesinde, stanbulun Karadeniz iaesi merkezleri ile balants kesilmi, Anadolu ve Rumeli arasndaki ordularn gei gvenlii salanmt. Ayrca, Bizansa yardm gnderebilecek Macaristan ve Venedik gibi devletlerle de eski antlamalar yenilendi. Kuatma, 6 Nisan 29 Mays tarihleri arasnda 54 gn srmtr. 20 Nisanda Bizans ve Ceneviz gemilerinin Trk gemilerini Halie girmesi zerine ertesi gn Sultan II. Mehmed stn bir taktikle Osmanl donanmasnn Galata srtlarndan Halie indirilmesi emrini verdi. Bylece, stanbul hem karadan hem de Haliten bombardmana maruz kald. Osmanl topular yedi haftalk kuatma sresince kentin surlarnda byk gedikler atlar. Kuatma srasnda byk toplarn kullanlmas Ortaa Avrupasnn en kuvvetli suru olan stanbulun surlarnn yklmasnda byk rol oynamtr. Nitekim asl ordu Topkap ile Yalkaps arasnda alan gediklerden kente girdi. O zamann en modern silahlar ile donatlm Osmanl ordusu karsnda Bizans, Batdan bekledii yardmn pek azn alarak kendi imkanlar ile savamak zorunda kalmtr. 8-9 bin kii olan Bizansn savunma gcnn 2-3 binini Latinler oluturuyordu. Kentteki Rum-Latin anlamazl savunma srasnda da ortaya km, dier pek ok Bizans kentinde olduu gibi, Ortodoks-Rum halk Dou ticaretinin aksayaca korkusu duyan Latinler tarafndan direnmeye zorlanmlardr. Hal ordusunun stanbula yaklat sylentisi zerine, Paalarn bir ksmnn kuatmay kaldrma eilimine ramen, II. Mehmed, Zaanos Paann da teviki ile 26/27 Mays tarihlerinde kentte kesin hcum emrini verdi. slam Hukukuna gre yaplan teslim arsna uyulmamas zerine, 29 Mays Sal gn kent, taraftan sarlmak suretiyle zapt edildi. Kuatma srasnda Latin kuvvetlerinin kumandan Giustinianinin ar yaralanmas da halk arasnda panik yaratmt. mparator XI. Konstantin Palaeologos ise, kenti savunurken atma srasnda lmtr. Fethin ilk gn kente giren Fatih Sultan Mehmed, Ayasofyaya giderek buray camiye evirdikten sonra stanbulu da bakent olarak ilan etti. Sultan, ayrca, ilk gn sava yoluyla alnan kentte, yamann durdurulmas emrini verdikten sonra kentin yeniden iskan ve onarlmas kararn ald.43 Bylece 11 Mays 330da stanbulun Roma mparatorluunun bakenti ilan edilmesiyle balayan Bizans mparatorluu, bakentin 29 Mays 1453te Fatih Sultan Mehmed tarafndan fethedilmesiyle son buluyordu. XI. yzylda Malazgirtte nemli bir darbe alm olan Bizans, 1204 ylndaki IV. Hal Seferinden sonra tamamen paralanma srecine girmi bulunuyordu. stanbul dtnde mparatorluk nfusu elli bine inmi, ticareti Venedik ve Cenevizlilerin eline gemi, topraklar stanbul dnda Mora, Ege Denizindeki birka adadan ibaret kalmt.

237

mparatorluun son kalntlar olan Mora (1460) ve Trabzon (1461) ise, ksa bir sre sonra Osmanl topraklarna katlmtr. Bizans, yaam boyunca Ortodoksluun lideri sfatyla bu dini Slavlar arasnda yaym ve Balkan devletlerinin olumasnda ve idari tekilatlarnda nemli rol oynamtr. Yzyllar boyunca Grek kltrn ve Roma hukukunu bnyesinde koruyan Bizans, antik mirasn Batya aktarlmasn salayarak dnya tarihindeki misyonunu tamamlam oluyordu. Bizansn yaam, stanbulun Trkler tarafndan fethiyle noktalanrken, Anadolu tamamyla bir Trk yurdu haline geliyor ve Osmanl mparatorluunun kurulu dnemi tamamlanyordu. 1 VIII. Mihael devri iin bkz. G. Ostrogorsky, Bizans Devleti Tarihi, Trkeye ev. F. Iltan,

Ankara, 1991, s. 416-430; D. M., Nicol, The Last Centuries of Byzantium, (1261-1453), London 1993, s. 41-89; R., Browning, The Byzantine Empire, Washington, 1992, s. 223-232; D. J., Geanakoplos, Emperor Michael Palaeologus and the West, 1258-1282, Cambridge, Mass., 1959; M. J., Angold, A Byzantine Government in Exile: Government and Society under the Lascarids of Nicea (1204-1261), Oxford, 1975. 2 Pronoia iin bkz. G. Ostrogorsky, Pour lhistoire de la fodalit byzantine, Brksel, 1954,

s. 1-257; K., Chrostova, Pronija: Socialno-ekonomiceskie i pravovye problemy, Viz. Vremmennik 49 (1988), 13-23. 3 Exkusseia iin bkz. G. Ostrogorsky, Pour lhistoire de limmunite a Byzance, Byzantion

28 (1958), 165-254. 4 J. Maksimovic, The Byzantine Provincial Administration under the Palaiologoi, Amsterdam

1988; P., Charanis, Bizans mparatorluunun kndeki Ekonomik Faktrler, Trkeye ev. M., Delilba, Belleten XLV/191-192 (1985), 163-168; P., Charanis, The Monastic Properties and the State in the Byzantine Empire, Dumbarton Oaks Papers 4 (1948), 51-119. 5 II. Andronikos devri iin bkz. A. E., Laiou, Constantinople and the Latins: The Foreign

Policy of Andronicus II, 1282-1328, Cambridge, 1972. 6 7 D. M., Nicol, The Last Centuries of Byzantium, (1261-1453), London 1993, s. 159-192. Johannes Kantakouzenos dnemi iin bkz. . Cantacuzeni, Eximperatoris Historiarum Libri

IV, ed. L. Schopen, Corpus Historiae Byzantine, 3 vols. Bonnae, 1828-1832; T. S., Miller, The History of John Cantakouzenos (Book IV): Text, Translation and Commentary, (Dissertation), Washington, D. C., 1975; D. M., Nicol, The Reluctant Emperor, A biography of John Cantacuzen, Byzantine Emperor and monk, c. 1295-1383, Cambridge, 1996. 8 P., Charanis, Internal Strife in Byzantium During the Fourteenth Century, Byzantion 15

(1940-41), 208-230.

238

G. C., Soulis, The Serbs and Byzantium During the Reign of Tsar Stephan Dusan (1331-

1355) and his Successsors, Washington, D. C., 1984, s. 1-86; J. Fine, The Late Medieval Balkans: A Critical Survey from the Late Twelfth Century to the Ottoman Conquest, Ann Arbor, 1987, s. 286-337. 10 H., nalck, Osmanl Devletinin Kuruluu, Trkeye ev. T., Smbl, Tarih Aratrmalar

Cilt 15, Say 26 (1990-91), 329-339; H., nalck, Osman Gazinin znik Kuatmas ve Bafeus Muharebesi, Osmanl Beylii (1300-1389), ed. E. Zachariadou, stanbul, 1997, 78-105. 11 61. 12 Umur Bey Bizans ilikileri iin bkz. P., Lemerle, LEmirat dAydn, Byzance et H., nalck, Osmanl Tarihine Toplu Bir Bak, Osmanl I, ed. G., Eren, Ankara, 1999, 60-

lOccident:recherches sur La geste dUmur Pacha, Paris, 1957; . Batav, Bizans mparatorluu Tarihi, Son Devir (1261-1461), Osmanl Trk-Bizans Mnasebetleri, Ankara, 1989, s. 40-45. 13 O., Tafral, Thessalonique au quatorzieme siecle, Paris, 1912; P. Charanis, Internal Strife

in Byzantium During the Fourteenth Century, Byzantion 15 (1941), 286-314; konuya ilikin son bibliyografya iin b. k. N. Necipolu, Byzantium Between the Ottomans and the Latins: A Study of Political Attitudes in the Late Palaiologan Period 1370-1460, Harvard University 1990 (Baslmam Doktora Tezi). 14 15 A. E., Vacalopoulos, A History of Thessaloniki, Thessaloniki 1972, s. 54. Palamas iin bkz. A. Phillippides-Braat, La Captive de Palamas chez Les Turcs, Travaux

et Memoirs IV (1979), 109-221. 16 17 A. E., Vacalopoulos, a.g.e., s. 56-59. I. Sevcenko, Alexios Makrembolites and His Dialogue BetweenThe Rich and The Poor,

ZVRI VI (1960), 203-228.18 I. Sevcenko, a.g.m, 195-197; M., Delilba, Balkanlarda Osmanl Fetihlerine Kar Ortodoks Halkn Tutumu, XIII. Trk Tarih Kongresinde Sunulan Bildiri (Ekim 1999), (T. T. K. tarafndan baskya hazrlanmaktadr. ).19 H., nalck, Edirnenin Fethi (1361), Edirne, Edirnenin 600. Fetih Yldnm Armaan Kitab, Ankara, 1965, 139-159; I., Beldiceanu-Steinher, La Conquete dAndrianople par les Turcs. La Pntration Turque en Thrace et valeur des chroniques Ottomanes, Travaux et Mmoires I (1965), 439-461; E. A., Zachariadou, The Conquest of Adrianople by the Turks, Studi Veneziani XII (1970), 211-217. 20 H., nalck, The Ottoman Turks and the Crusades, 1329-1522, gen. ed. K. Setton, A

History of the Crusades, VI, Madison, 1989, 107-110; H., nalck, Osmanl mparatorluunun Ekonomik ve Sosyal Tarihi I 1300-1600, stanbul 2000, s. 46-53; H., nalck, Osmanl Tarihine Toplu Bir Bak, Osmanl I, ed. G., Eren, Ankara, 1999, 67-68.

239

21

G. Ostrogorsky, Bizans Devleti Tarihi, Trkeye ev. F. Iltan, Ankara, 1991, s. 490-509;

D. M., Nicol, The Last Centuries of Byzantium, (1261-1453), London 1993, s. 277-288; . Batav, Bizans mparatorluu Tarihi, Son Devir (1261-1461), Osmanl Trk-Bizans Mnasebetleri, Ankara, 1989, s. 73-80. 22 G. T., Dennis, The Reign of Manuel II Palaelogus in Thessalonica, 1382-1387, Roame

1960, s. 85-86. 23 G. T., Dennis, a.g.e., s. 86; S., Lampros, Isidron MhTropolton QesaslonkhV Oct

Epistola, Ankdotoi NeoV Ellhnomnmwn c. IX (1912), s. 350, satr 5-10. 24 25 G. T., Dennis, a.g.e., s. 90-91. H., nalck, The Ottoman Empire, The Classical Age 1300-1600, Londra, 1994, s. 14-16;

H., nalck, The Ottoman Turks and the Crusades, 1329-1522, gen. ed. K. Setton, A History of the Crusades, VI, Madison, 1989, 110-114. 26 H., nalck, The Ottoman Turks and the Crusades, 1329-1522, gen. ed. K. Setton, A

History of the Crusades, VI, Madison, 1989, 115-116. 27 s. XX-XXII. 28 115-116. 29 H., nalck, Osmanl Tarihine Toplu Bir Bak, Osmanl I, ed. G., Eren, Ankara, 1999, 68H., nalck, Trkler ve Balkanlar, Balkanlar I, (1993), 13; H., nalck, The Ottoman Turks M., Delilba-M. Arkan, H. 859 Tarihli Suret-i Defter-i Sanacak- Trhala, I, Ankara 2001,

and the Crusades, 1329-1522, gen. ed. K. Setton, A History of the Crusades, VI, Madison, 1989,

69; C., Imber, The Ottoman Empire, 1300-1481, stanbul, 1990, s. 53-73; J., Barker, Manuel II Palaeologus (1391-1425): A Study in Late Byzantine Statesmanship, New Jersey, 1969. 30 226. 31 D., Balfour, Politico-Historical Works of Simeon Archbishop of Thessalonica (1416/17Z., Talklolu, II. Muradn stanbul Muhasaras Hakknda Bir Eser (Johannis

Kananosun 6930 Hilkat yl stanbul Sava Tarihi . . E. F. Tarih Dergisi c. VIII/11-12 (1955), 209-

1429), Viyana 1978; ayrca metnin Trkesi iin bkz. F., Krldkme, Selnik Bapiskoposu Simeon (Symeon)un Tarihi Nutku (1387-1429), A. . Sosyal Bilimler Enstits 1998 (Baslmam Yksek Lisans Tezi).

240

32 101. 33 34 35 36 37 38 39 40 41

M., Delilba, Johannis Anagnostis, Selnikin Son Zapt Hakknda Bir Tarih, Ankara 1989;

M., Delilba, Selnik ve Yanyada Osmanl Egemenliinin Kurulmas, Belleten LI/199 (1987), 75-

F., Krldkme, a.g.t. M., Delilba, a.g.e., s. 23. M., Delilba, a.g.e., s. 26-27. M., Delilba, a.g.e., s. 28-29. M., Delilba, a.g.m, 84-90. M., Delilba, a.g.m, 84-90. S., Runciman, Mistra. Byzantine Capital of Peloponnese, Londra, 1980. J., Gill, The Council of Florence, Cambridge, 1958. H., nalck, Murad II, A, VIII, 598-615; H., nalck-M. Ouz, Gazavt- Sultn Murd b.

Mehemmed Hn, Ankara 1989. 42 D. M., Nicol, The Last Centuries of Byzantium, (1261-1453), London 1993, s. 369-393; H.,

nalck, Mehmed II, A, VII, 506-535. 43 H., nalck, The Policy of Mehmed II Toward the Greek Population of Istanbul and the

Byzantine Buildings of the City, Dumbarton Oaks Papers 23/24 (1969-70), 231-249; H., nalck, stanbul, EI2, IV, 138-140.

241

C. Balkanlar'da Osmanl Hkimiyeti ve skn Siyaseti Osmanl mparatorluu'nda Kolonizatr Trk Dervileri / Prof. Dr. mer Ltfi Barkan [s.133-153]
Seluk-Bizans hudutlarnda yaayan bir u beyliinin, dier emsalinin mazhar olmad bir talihle, pek ksa bir zaman iinde tarihin seyrini asrlarca deitirecek kuvvetli bir mparatorluk haline girivermesi hadisesi, son zamanlara kadar birok malumlar noksan bir muadele eklinde vazedildii veyahut Trk rknn tarihi varl hakknda mevcut ve anane halinde messes dar ve ksr noktai nazarlara esir kalnd iin, iinden klmaz bir mesele tekil etmekde idi. Filhakika, koskoca bir imparatorluun kuruluu nevinde muazzam bir hadise, bizde uzun zaman, sadece padiahlarn dirayet ve ecaati veya Allahn bu saltanatn kurucularna kar gsterdii ltuf ve inayet ile izal edilmek istenilmitir. lk Osmanl menbalarnda kaydedilmi grlen Sultan Osmann ryas, mucize nevinden vukua gelen bu hadisenin izahn ancak ilahi takdir ile yapmak mmkn olduuna inann bir ifadesidir. Bu iin izah edilmesi matlup bir mesele tekil ettiinin farkna varan daha yeni ve ecnebi tarihiler ise; Trkler hakknda tetkik edilmeden kabul edilmi batl itikatlar kafalarna koymu olmalarndan ve meseleyi muhtelif cephelerden ve daha geni kadrolar iinde mtalaa etmee hazrlklar ve ellerinde mevcut malzeme kafi gelmediinden, iinden klmaz faraziyelerle tarihi hakikati tahrif etmee mecbur kalmlardr. Mesel, henz son zamanlarda bu meseleyi tetkik etmi bulunan Gibbons gibi melliflere gre: Osmanllarla Asya insan kaynaklar arasndaki muvasalann rakip civar beylikler tarafndan kesilmi olmas lazm geldiinden, bu devletin kurulmas iin lzumlu unsurlar ancak yerli Rumlar arasndan tedarik edilebilirdi. Bu gr tarzna nazaran yeni slm olmu Trklerle slmlaan Rumlardan hasl olan Osmanl milleti faraziyesi, btn mklleri hal ile lazm gelen izahn anahtarn vermi oluyordu. Bu suretle Trkler, ancak bu sayede yeni ve byk bir devleti kurmak iin lazm gelen idarecileri, mparatorluk harblerinde kan dkecek askeri bulmu ve Osmanl mparatorluunun Osmanllam Rumlar ve Bizansta grdkleri tekilat ile kurmu oluyorlard.1 Aikardr ki, ilmi olmak ve izah etmek iddiasnda bulunmalarna ramen, esasl tetkiklere istinat ettirilmeyerek ortaya atlan bu nevi faraziyetler, sadece gebe olduu zannedilen Anadolu Trklerinin yalnz bana bir imparatorluk kurmadklarna ve kuramayacaklarna ait ola batl, fakat dne kadar umumi bir itikada istinat etmekte ve herhangi bir tenkide dayanamayacak kadar esassz bulunmaktadrlar. *** Osmanl mparatorluunun meneleri ve kuruluu meselesine dair yaplan tetkiklerin imdiye kadar saplanp kald bu dar ve ananevi telakkilerin manaszln son zamanlarda nerettii

242

ettlerinde2 Prof. Fuad Kprl, ilim lemine gstermitir. stadn Ortak Zaman Trk Tarihinin bu ok mhim olduu kadar ok daval da olan meselesini bsbtn yeni bir ekilde vazetmi olmak itibaryla, ilme ve ihtisasa feyizli alma yollar aan ettlerinin baz ana fikirlerini burada hatrlatma mnasip grmekdeyiz. nk ancak bu sayededir ki, makalemezin mevzuunu tekil eden meseleyi ne mnasebetle ve hangi gr tarznn tesiri altnda tetkik etmi olduumuzu daha iyi anlatabileceimizi zannediyoruz. Filhakika, etdmzn esaslarnda biroklar, Prof. Fuad Kprlnn kitablarnda daha evvel vaz ve iaret ettii mhim meselelerden birkann daha muayyen ve mahdut kadrolar iinde ve elde mevcut ariv malzemesiyle ilenmesi suretiyle bir kymet ve mana kazanabilmilerdir. u halde Prof. Fuad Kprlnn kurulu meselesini vazedi ekli nedir ve ne iin birok hadisatn anlalmas ve izah edilmesi iin kendimizi vazetmemezi zaruri olan noktai nazar temsil etmektedir? Her eyden evvel, mellifin ortal mevcut hazr fikirlerden temizlemek iin kullanld sk ilmi tenkit usuln tebarz ettirmek mnasip olur. Byle bir tenkid karsnda ilk Osmanl menbalarnn izah tarz kadar, dne kadar yabanc limlerin saplanp kaldklar noktai nazarlar da kymetini tamamen kaybetmekte ve zamanmzn ilmi tarih usullerine gre geri ve kr krne ananeci gzkmektedirler. yle ki: lk Osmanl menbalarnn, Osmanl mparatorluunun kuruluunu izah ederken Osmanl padiahlarnn mensup olduu soyun nereden ve ne zaman geldiine, dinine, u beyliklerinde bulunduklar zamanki sosyal hacimlerine, gebe, kyl veya ehirli olularna, Hristiyanlar ve dier Trk beylikleri ile olan mnasebetlerine ait verdii malumat eksiktir ve batan aa yeniden tetkike muhtatr. Bundan baka, meselenin anlalmas iin bilinmesi art olduu halde, Osmanl mparatorluunun teekkl edecei sralarda Anadolunun iinde bulunduu siyasi ve sosyal vaziyet de, imdiye kadar, ilmi bir ekilde tetkik edilmi deildir. Bu sebeble, Osmanl menbalarnda olduu kadar, Garpl tarihilerin eserlerinde de Osmanl tarihi bir g hikyesiyle balar: Drt yz adr halkndan cihangirane bir devlet kuran kadar airetin Bizans hudutlarnda yerletii yer, bahri muhit ortasnda yalnz bana bir ada gibi, Trk ve slm dnyasndan uzaktr. Bu itibarla, srlerine otlak aramak zere buralara gelmi olan bu gebelerin bir mddet sonra muntazam bir ordu tekil ettikleri, bir imparatorluk kuracak kadar oaldklar grlnce heyet drmektedir. Halbuki, Prof. Fuad Kprlnn yapmak istedii, ekilde, hadisata biraz daha geriden ve ilmi bir gzle bakmak sayesinde bu nevi hayretlere mahal bulunmad ve her eyin izah mmkn bir ekilde cereyan ettii anlamaktadr: Osmanl tarihi, btn dier tarihler gibi, bir hanedann destann yapmak istiyen tarihilerin kaydettikleri ekilde mnferit ve mstakil bir seri vakaydan ibaret deildir. Her hadise kendisni hazrlayan bir sr sosyal, ekonomik ve dini artlara ilenmi ve harici tesirlerle dnya yznn

243

deimesi nevinden bir olula yava yava tabii olarak hazrlanmtr. Bu bakmdan siyasi ahsiyetler ve vakay arkasnda onlar hazrlyan itimai sebepleri aramak lzmdr. *** Byle ilmi ve derin sebepler ile Anadolu tarihi tetkik edilecek olursa, Osmanl tarihi XIII. asrda Anadoluda cereyan eden sosyal ve siyasi byk tahavvllerin bir temadisi gibi gzkecek ve bu sayede bir ok meseleleri anlalmaa daha yakn bir ekilde vazetmek imkan bulunacaktr. Esasen, her eyden evvel hatrda tutmak lazm gelir ki, daha Seluklular zamanndaki Anadolu ftuhat da, garbe doru devam eden byk Trk muhacereti iin, sistematik bir iskan ve kolonizasyon ii olmutu. Nitekim Prof. Fuad Kprl tarihi vesikalarda, XII. ve XIII. asrlara doru yaplan byk apta iskan ilerlerine ait mevcut kaytlar tetkik ve toponymie tetkikatyla tamamlamak suretiyle, Selukilerin iskan siyasetlerinin baz esaslarn tespit etmek imkan bulunduunu kaydetmektedir. Anadoluda muhtelif tarihlerde vukua geldii muhakkak olan mhim hacmlardaki nfus hareketlerinden baka, vakayn ilmi bir ekilde anlalmas iin ayn surette ehemmiyetli olan, Anadoludaki nfusun gebe, kyl ve ehirli nispetleriyle; Orta Asya, Msr, Suriye ve Rusya arasndaki byk muharecet ve ticaret yollar zerinde kurulmu olan Seluk Devletinin ekonomik ve kltrel terakkileri gibi mhim meseleleri de gzden geirilmek lzumuna kani olan Profesr, ayrca Mool istilasyla Anadoluda hadis olan yeni vaziyet zerinde bilhassa durmak lazmgeldiini tebarz ettirmitir.3 Filhakika, Osmanl mparatorluunun kuruluu meselesinde bu mtekaddim hadiselerin byk rol olduunda kimsenin teredddne meydan vermeyecek kadar bu hususlar aikar gzkyor: Trk orta zamannn edebi, sosyal ve bilhassa dini tarihi zerinde uzun senelerden beri giritii ok verimli ve orijinal mesainin verdii bir salahiyetle Prof. Fuad Kprlnn kitabnda bu asrlarda Anadoluda husule gelen dini cereyanlarn ve Mslman mistik tarikatlerinin teekklnde Orta Asyadan gelen aknlarn ve Trk Mool amanizminin tesirlerinin oynad rol hatrlatmas, kayda ayan olduu gibi; Moollarn ncs olarak gelen gebe Trkmenlerle Anadolu nfusunun ibaa geldii bir srada, mparatorluun sosyal ve hukuki kadrolar iinde skan bu gebe unsurlarn ne byk bir kuvvet tekil ettiklerini ve ne geni bir tekilat iinde birbirine bal bulunduklarn Baba syannda Seluk devletini pek fena bir halde sarsm olmalaryla gstermi olduklar tespit etmesi, de bizim bu makaleyi yazarken daima gz nnde bulundurduumuz fikirlerden birini tekil etmektedir.4 Filhakika, 1242de Erzurumu alan Moollar, Sivas ve Kayseriyi yama ettikten sonra ekildilerse de, Seluk Devleti onlarn tabiiyetine girdi ve bu istiladan sonra, Mool mparatorluunun dier aksamyla teess eden mnasebet dolaysyla, yeni birtakm glere yol ald. Bu suretle Anadolu muhtelif devirlerde kadnlar, ocuklar ve davarlar ile beraber gelen Mool igal ve tedip ordular, Mool valilerin maiyet askerleriyle doldu. Bu vaziyet karsnda Garba doru akn o kadar tabii ve zaruri bir hadise haline gelmi bulunuyordu ki, Profesre gre, eer Anadoluda hasl olan bu

244

kesafet, ftuhat sayesinde Garba doru boaltlmam olsayd, itimai vcutte derin huzursuzluk dourarak dahili karklklara ve mevcut sosyal nizamn tahrip edilmesine sebep olabilirdi. Dier taraftan, Prof. Fuad Kprlye gre, Gibbonsun iddiasnn tamamen aksine olarak bu asrda Anadolu ve Osmanllarn yaadklar u beylikleri ile dier Trk ve Mslman dnyas sk bir mnasebet halinde bulunmakta idi. Bu devirde putperest Mogollara kar slmlamakta devam eden Anadoluda tarikatta bulunan Altnordu Devleti ile, Suriye ve Msr Memlukleri, velhasl slm ve Trk leminin her taraf Anadolu ile sk bir mnasebet halinde bulunmakda idi. Hudutlarn yalnz gebe deil, Trk-slm dnyasnn her tarafndan gelmi ehirli unsurlar ve o meyanda ulame, eyh ve zanaat sahibi her trl muhacir kafilerinin cezbetmi olmas, bu noktai nazar teyit etmekte idi. *** Demek oluyor ki, Osmanl mparatorluu teesss etmee balad zaman, bu kadar geni hudutlar iinde kaynamakta olan bir lemin drt bucanda tekevvn eden dini ve sosyal cereyanlar, bilgi ve tecrbeye sahip insanlar ve manevi kuvvetleri kendi arkasnda buldu. te mevzuubahs cereyanlar bulmak ve i banda gstermek teebbs, Prof. Fuat Kprlnn, Osmanl mparatorluunun sratle kuruluu mucizesini izah etmek iin, ortaya att fikirlerin ve yapt ilmi yardmlar en mhimelerinden birin tekil etmektedir. Zira, ancak bu sayededir ki; Osmanllatrlm Bizansllar, devirmeler, slmiyeti kabul etmi esirler faraziyesine mracaat etmee lzum kalmadan, Osmanl mparatorluunun kurulmas iin lazm gelen kan ve kol kuvvetinin, akl ve siyaset adamn Osmanllarn, bilhassa ilk zamanlarda, nereden bulmu olduklarn anlamak mmkn gzkmektedir. Filhakika, Osmanl tarihinde bilhassa stanbulun fethine kadar, ktleler halinde slmlama ve devletin kozmopolitlemesi mevzuubahs deildir. Bilakis, Osmanl idare tekilat Seluki ve lhanilerin devlet ve idare ananelerine gre tesis edilmi ve devlet ilerinde bidayette daha fazla Seluk idari tekilatna mensup yksek Trk aristokrasisi ve memurlar kullanlmtr. Bu Trk idare adamlar devirme unsurlar lehine ancak XV. asrdan sonra azalmaa balamtr. Esasen Fuad Kprlye gre, muhtelif unsurlardan teekkl eden her by mparatorluk iin sarayn bir mddet sonra atszlar ve soysuzlardan mrekkep bir Kapu Kulu yaratmas ve kozmopilitlemesi mukadder bir hadisedir. Abbasiler ve Bizansllar iin tabii addedilen bu hal, Osmanl mparatorluunda neye Trklerin kabiliyetsizliine veriliyor? Bizansta bir ok imparatorlarn yabanc unsurlarn yetimi olmas, Bizans Rumlarnn idare kabiliyetini haiz olmadn m ispat eder?.5 *** Trklerin, Osmanl mparatorluunun kurmak iin kendilerine lazm gelen kuvvetleri nereden bulduklarn gstermek itibaryla, Fuad Kprlnn o asrlarda Trk Anadoludaki dini ve sosyal

245

hareketlere ait verdii malumatta, yukarda sylediimiz gibi, ok kymetlidir ve bu husustaki esas fikir u ekilde hulasa edilebilir. Osmanl mparatorluunun kurulmakta olduu zamanda Anadoludaki u beylikleri, medeni bir hayatn kayna olan Trk ve slm dnyasnn her tarafndan gelmi her snftan ve meslekten adamlarla doludur. ran, Msr ve Krm medreselerinden kan hocalar, orta ve arki Anadoludan gelmi Seluki ve lhani brokrasisine mensup ahsiyetler, muhtelif tarikatlerin mmessilleri slm valye ve misyonlerleri diyebileceimiz derviler. Bunlar arasnda bilhassa, Ak Paazade tarihinde Gaziyan Rum dier tarihlerde Alpler (kahraman, muharip manasna) veya Alp Erenler nam altnda zikredilen ve daha slmiyetten evvel btn Trk dnyasnda mevcut olan eski ve geni bir tekilata mensup Trk valyeleri mevcuttu. Filhakika; Osman Gazinin arkadalarndan bir ocuun unvan olan bu Alp tabiri dikkate ayandr. Bunlardan ehirlerde yerlemi ve slm dnyasna mensup baz dini tarikatlerin tesiri altda kalm olanlarn ise unvan bilhare Gazi ye tebdil edilmi gzkmektedir. Yine ayn kitapta ismi geen Ahyan Rum yani abdal ve baba isimini tayan ve bilhassa Trkmen kabileleri arasnda telkinatta bulunan ve umumiyetle Osmanl Padiahlaryla btn harplere itirak etmi bulunan delimen tabiatl ve garip etvarl6 derviler bulunmakta idi. k Paazade tarihini Bacyan Rum yani Anadolu kadnlar dedii ve haklarnda tafsilata malik olmadmz tekilat veya tarikatten sarfnazarla, dierlerini ele alacak olursak, bunlarn her birnin Trk ve slm dnyasnn her tarfnda ubeleri olan ve bu gnk Komnist yahut farmasyon tekilatna benziyen tekilat bulunan tarikatler oldunu grrz. Kkleri bu suretle geni Trk ve slm dnyasna yaylm olan bu gibi tekilat vastasyla her tarafla temas halinde bulunan Osmanllarn ise, Osmanllam Rumlarn yardmna muhta olmadan daha evvelki emsali Trk imparatorluklar gibi byk bir imparatorluk kurmak teebbsnde bu kuvvetlerden istifade etmi ve kendilerine lazm gelen her trl unsurlar bulmu olduklarna phe yoktur. Burada, yalnz baz byk ehirlerde ve burjuvalar muhitinde deil, u beyliklerindeki kylerde de bilhassa ubeleri olan Ahi tekilatnn Anadoludaki faaliyetlerini Osmanl mparatorluunun kurulmasnda byk rol oynam olduunu kaydetmek icap eder.7 Prof. Fuad Kprlye gre; Gazi Osmann kayn pederi eyh Edebali ile silah arkadalarndan birounun hatta Orhann kardei Alaeddinin bu tarikata mensup bulunuu, ilk piyade askeri niformasnn Ahi niformas oluu ve Yenieriler iin ahi balnn kabul edilmi olmas, bu bakmdan sn derecede manidadr.8 Bu mistik tarikat ve tekiltn ne byk bir kuvvet temsil ettiini, aralarna ald halk ktlesini muayyen sosyal nizamlar iin nasl harekete getirerek zamanlarnn vakaynda byk roller oynam olduklarn tarih esasen kaydetmektedir: Seluk Devletinin en kuvvetli bir zamannda Babailerin Anadoludaki btn Trkmen airetlerini birden hareket getirmek suretiyle bu devleti fena halde sarsm olduklar malum bir hakikattir. Ftuhat baarmak iin Osmanl ordularna yalnz tekilatl ve imanl muharip temin etmekle kalmayp, bu misyoner dervilerin dini ve sosyal fikirler propagandasyla da, halk ktleleri arasnda ok faal bir maya gibi faaliyete geerek, o memleketleri sosyal bnyesinde

246

ve siyasi kuruluunda byk yenilikler yapmak iin msait kaynamay yaratmakta, temsil ve fthat ilerini kolaylatrmakta amil olduklar da muhakkaktr. Rum ilinin slmlamasnda bu misyoner dervi gruplarnn oynad rol her halde byktr.9 Hatta daha ileri giderek baz delillere gre diyebiliriz ki, Orta Zaman Hristiyan hukukyatn kar yeni bir sosyal nizam ve adalet telakkisi tayan ve esrarengiz bir din propagandas ekline brnen misyoner Trk devrilerini telkinat ordularla birlikte ve hatta ordulardan evvel ftuhata km ve kar taraf daha evvel manen fethetmi bulunmaktadr. Demek oluyor ki, Osmanl mparatorluunun kuruluu iinde alan kuvvetler byle tevettr yksek derin ve uzak menbalardan gelmekte ve Hristiyan ve slm dnyalar gibi iki ayr lemin maddi ve manevi btn kuvvetleriyle karlamas eklinde tarihi ilemektedir. Prof. Fuad Kprlnn, tetkikimizin muhtelif fasllarnda mevzuubahs toprak meseleleri mnasebetile10 ve baz yeni vesikalarn yardmile ilemek frsatn bulduumuz ve etdmzn manasnn anlalmas iin zaruri bir methal telakki ettiimiz baz esas fikirleri aa yukar bunlardr. Bu fikirlerden hareketle, biz Osmanl tarihinde mparatorluun teekklyle beraber, itimai bnyesinin kendisine mahsus hususi eklini almas iin yuurulmas hususunda i banda alan demorafik ve dini amilleri tespit etmee alacaz. Kanaatmzca, yine ayn fikirlerin kuvvetle ortaya koyduu gibi, Trk tarihini bir muharebeler ve muahedeler tarihi, bir hanedan destan olmaktan kurtarlarak hakiki bir izahn yapmak ve anlalmasn temin etmek iin bu meseleleri vaz ile hemen ie balamak lazm gelmektedir. Bu sebeble, Osmanl mparatorluunun kurulu meselesinin daha iyi izah edebilmemize yarayacak olan byle bir faraziyeyi takviye edecek mahiyette grdmz baz vesikalar, ok hususi bir noktai nazardan yapma tecrbe ettiimiz ksa izahlarla birlikte, okuyucularmza arz edeceiz. Kolonizatr Trk Dervileri Osmanl mparatorluunu kuruluu hadisesini, Anadoludan gelen bir muhacereti akvam; daha dorusu Anadoluda istikrarn bulamayan bir muhaceret aknn ve topraa yerlemek zere olan bir nevi muhacir gebelerin temsil ettii kudretin kendisine yer bulmak iin nne geen siyasi hudutlar ykp takatinin yettii bir yere, Tuna boylarna ve Arabistan llerinin ilerine kadar yaylmas hadisesi gibi tetkik ve mtalaa etmek lazmgeleceini yukarda sylemitik. mparatorluun teekklnden evvel Anadoluda byk bir izdiham halinde tekasf eden Orta Asya glerinin teden beri bu istikametlerde yaylmaa namzet bir kudret temsil ettiklerini ve lk Osmanl padiahlarn imparatorluun kurulmas iin lazmgelen askeri ve bu imparatorlua bir Trk devleti damgasn vuran her nevi kuvveti bu byk insan hazineleri iinde bulmu olduklarn da gryoruz. Byle bir imparatorluun kurulmas hadisesinin byk mikyasta nfus kitlelerini yer deitirmesi nevinden demografik yahut, metanastasiques hadiselerle ayn zamanda vukua gelmi olduunu gstermek iin; istilalarla birlikte gebe unsurlarn bu harekat temin edecek bir ekilde kolaylkla ve

247

muvaffakiyetle ileri srlm olmalarn, muhtelif mntkalarn imar ve iskan iin kullanlan srgn usullerini ve topraklandrma ve topraa yerletirme siyasetinin bu hususta oynam olduu rol de baka bir yerde izah edeceiz11. Biz imdilik burada bu nfuz hareketlerini ve byk apta kolonizasyon iinin ayan dikkat tezahrlerinden birini gzden geirelim: Mevzubahs etmek istediimiz mesele; hali ve tenha yerlerde, bo topraklar zerinde bu Orta Asyal muhacirler tarafndan kurulan bir nevi Trk manastrlar, (couvent ermitage)i olan zaviyelerle, yeni bir memlekete gelip yerleen kolonizatr Trk dervileridir. Dervilerle tekkelerin son zamanlardaki soysuzlam ekillerine ait tadmz kanaatleri sarsacak mahiyette ve iddial olduu kadar garip de gzkecek olan bu fikrimizi hakl gsterecek baz vesikalar bu tetkikimizde zikredebilecek vaziyette olduumuzu zannediyoruz. Meselenin bu suretle izah edilmesi matlup bir takm vakalar eklinde hazrlanp bahse mevzu edilmesi ise, bizim tetkikimizin yeniliklerinden bir olacaktr. Filhakika, Prof. Fuad Kprlnn telkinlerine istinaden12 Mslman mistik tarikatlerinin teekkllnde Trk Mool amanizmin tesirleri olduunu ve binnetice Orta Asyadan gelen aknlarla birlikte Anadoluya yeni bir takm dini cereyanlarn sokulmu olduunun kaydedebiliriz. te bizim burada mevzuubahs etmek istediimiz derviler, kendileriyle beraber memleketlerinin rf ve adetlerini, dini adab ve erkann da beraber getiren insanlardr ki bunlarn iinde Trk slm memleketlerinden Anadoluya doru mevcudiyetini kayt ve iaret ettiimiz muhaceret aknn sevk ve idare etmi mteebbis kafile reisleri, bu istilann ncs olmu kolonlar, gelip yerletikleri yerlerde hanedan tesis etmi soy ve mevki sahibi mhim ahsiyetler vardr. Bu dervilerin nazar dikkati celp eden din ve cihan telakkileri, daha eski Trk memleketlerinden gelen muhacir kitlelerin getirdii din ve cihan telakkilerinin ayn olduu gibi, mridleri de ekseriya kendi aile ve soylar azasdr. Bu sebebledir ki bu unsurlar sayesinde Anadolu ayr bir tekilat ve ananelere sahib insan ynlaryla beraber, onlarn getirdii dini ve mistik cereyanlarn da kaynamasna bir sahne tekil etmekte idi. Bu sralarda karmza kan ayan dikkat ahsiyetlerin haklarnda bilahare uydurulmu menakbede umumiyetle kabul edildii gibi dervi, tarikat messisi ve keramet sahibi insanlar gibi tasvir edilmi olmalarna ramen; maeri psikolojinin malum kanunlarna uyarak kendilerini ihata eden bu dini halenin hakiki manasn kefetmek g deildir. Onlar yeni bir dnyaya, yani dier bir Amerikaya gelip yerleen halk ynlar iin, itimai ve siyasi byk bir rol oynam byk kahramanlar, bu hengameli devirde halkn iinden yetimi mmessil ahsiyetlerdir ve bu itibarla onlar son zamann dilenci dervilerinden dikkatle ayrmak lazm gelir.13 bittabi biz burada ne Anadolu din tarihinden ne de muhtelif tarikatlerin birbirine benzeyen ve benzemeyen taraflarndan bahsetmek niyetinde deiliz. Dervilerle ve zaviyelerle alakamz, onlarn Osmanl mparatorluunun kuruluu meselesinin anlalmas iin zerinde srarla durduumuz bu garbe doru akn iinde bize birer mmessil ve nc gibi gzkmelerinden ileri gelmektedir. Birok kylere ismini veren, elinin emei ve alnnn teriyle da balarnda yer ap yerleen, ba ve bahe yetitiren derviler ve daima garbe doru Trk akn ile beraber ilerleyen benzerlerini douran

248

zaviyeler ve bu zaviyelerin harbe giden, siyasi nfuzlarn padiahlarn hizmetinde kullanan, zaviyelerinde padiahlar kabul eden ve onlara nasihat veren eyhler, bizim alakamz celp etmek iin bir ok vasflar haizdirler. Hele onlarn daha fazla yar gebe Trkmenler arasnda telkinatta bulunuu, kylerde yaay, toprak ileriyle megul gzkmesi ve benimsemek iin dadan ve bayrdan toprak amas bu alakay iddetlendirmektedir. Filhakika, bilahare tanyacamz dervilerin ehirlerdeki tekkelerde ayin ve ibadetle megul olan ve sadaka ile geinen mmesillerinin aksine olarak mtemadiyen krlara, bo topraklar zerine yerleen ve henz bir devlet memur ve aylks ekline girmemi olan bu dervilerin hayat ve onlar oralara iten kuvvetlerin manas anlalmaa layktr. *** Baz Tarihi Simalar Bu suretle, muhtelif memleketlerden gelmi muhtelif insanlarn ve onlarn temsil ettikleri telakkilerin kaynat Osmanl mparatorluu; o zamanki Trk slm lemi iinde yeni bir dnya, bir baka Amerika tekil ettikten sonra, her trl yeniliklere sahne yeni bir hayatn hazrlad yeni bir lem haline girmi bulunuyordu. Dnyann her tarafndan gelmi insan ve malzeme kuvveti onun zamann cihanmul bir Trk ve slm dnyas imparatorluu olarak kurulmasna hizmet ediyordu. imparatorluun kuvvetini ald menbalarn okluu ve bu nevi kozmopolitlii, kurulu devirlerinde bu devletin kurucular yannda toplanm olan ahsiyetlerin muhtelif cereyanlarn mmessili olan muhtelif meneli kimselerden teekkl etmesiyle sabittir. Bu suretle bu ahsiyetlerin kimler olduunu tespite almak bu adamlarn ahsiyetinde imparatorluun kurulmas iin i banda olan kuvvetleri alrken grmek demek oluyor. bu bakmdan isimleri bir tesadf gibi tarihlere gemi olan baz ahsiyetler ve onlar hesabna imal edilmi olan pek saf ve pek basit gzken menalap, bize tetkikatmzn istikbali iin geni ufuklar aan kymetli grler ilham edecek vaziyette bulunmaktadrlar. Filhakika, Osman Gazinin silah arkadalar kimlerdir, kimlerle konumu ve kimlerin yardmn ve hayrduasn istemitir. Bu hususta elimizde mevcut kaytlar, umumiyetle zannedildiinden ok daha manidardr. Bu kaytlara dair fikir vermek iin baz tarihilerin Osman Gaziye dierlerinin ise babas Ertorula grdkleri mehur rya hikayesini ele alalm:14 I. Ertorol hal-i hayatdayken bir gice d grd. bir aceb vaka grb ol vakadan uyanb bu di fikr iderek, Allah zikr iderek durdu, sabah namazn kld. suret deidirb doru Konyaya vard, anda bir muabbir kii vard adna Abdlaziz dirlerdi amma bazlar didiler kim bu d tabir iden bir aziki eyh idi (Giesenin nerettii Tarihi Al-i Osman Sf. 11). Babingerin nerettii Uruc Bey tarihinde ise, Ertorulun grd ryay tabir eden eyh, Konyada oturan ve sultan Aladdinin dahi itikat ettii mehur vezengin bir ahsiyetti. Yukardaki

249

kaytta ismi geen Abdlazizi ise, sultan Aladdinin veziridir. Sultan Osman Konya sultannn askerleriyle birlikte stanbul tekfuruna kar yapt bir mcadeleyi mteakip, ganaimden rn karub konyasultanna gndermesi zerine, sultan tarafndan kendisine gnderilen sancak ve saire ile birlikte eyh Edebalinin kzn da getiren ite bu vizirdir. Aaya dercettiimiz kayttan anlalaca vehile, Osman Gaziye bu kz ne iin almas lazm geldiini izah ederken, babas Ertorulun grd ryadan u ekilde bahsetmektedir: II. Ey oul atan Ertorul grd d buydkim, eyh Edebali ol di tabir etmiti Atna sivar olup doru Konyaya vard. Meer Konyada bir muabbir muteber kii vard, eyh Edebali dirlerdi. Sahib-i kemal idi. lm-i ryay hub bilrdi. Kerameti zahir olmu kiidi, dnyas od. Ol vilayetde mehurd, sultan Aladdin dahi ana itikat etmiti eyh aytd, ya yiit dinin tabiri budur kim bir olun ola, ad Osman ola ve benim dahi bir kzm ola Rabia (dier tarihler de Balahun Malhum) adlu, benim kzm senin olun Osmana vireler (Sf. 8). lk Osmanl padiahnn bu surette akrabalk mnasebetleri tesis ettiini grdmz bu eyh Edebali kimdir ve byle nfuzlu bir adamla bir nevi siyasi anlamay tahakkuk ettiren bu izdiva ne gibi artlar altnda yaplm ve neticesi ne olmutur? Dier tarihler de, ryay gren ahsn Ertorul deil Osman Gazi olduunu ve eyh Edebalinin davar, nimeti ok, misafirhanesi daima dolup boalan zengin ve halk zerinde nfuzlu bir eyh olduunu ve Osman Gazinin bu eyhe sk sk misafir olduunu kaydetmektedirler. Ryada bu eyhin kuandan kan bir ay Osmann koynuna girmekte ve oradan glgesi btn lemi tutan bir aa halinde ykselmekte olduuna gre ryay gren ahsn bu eyh ile tank olmas ve glgesi lemi tutan bir aa hayaline sahip olacak kadar siyasi emeller besleyecek vaziyette bulunmas; ryay tabir eden eyhin de hi olmazsa, byle bir ryann ifade ettii fikrin tahakkukunu mmkn telakki edecek kadar hadistan bu hususta hazrlamakta olduuna dair bir sezi ve tecrbeye sahib olunuu hakikaten manaldr. Bu nevi ryalarn Osmanllardan evvel dier hanedan messislerine de grdrlm olmas, bu nevi hikyelerin alelade bir masal ve fantazi olduunu kabul ettirse bile, bu rya hikyesi mnasebetiyle Osmanoullarnn byle bir eyhle sk mnasebetlerini renmekte ve eyhin kzile mevzuubahs olan bu evlenme hikyesini hakikaten manidar bulmaktayz. u halde yalnz bu bakmdan, yani tarihi folklor da malum bir mevzuu ilemek iin o cemiyetten alnan motifler dolaysyla, hadisenin hakikatte ne ekilde cereyan etmi olduunu bize tasavvur etmek iin lazmgelen malzemeyi temin edecek olan hikyeyi muhtelif menbalardan takip edelim: III. Meer Osmann halk arasnda bir aziz eyh vard. Adna Edebali dirlerdi ve dnyas bi nihaye idi. amma dervisiyretin dutard. Hatta dervi diy lakap iderlerdi. Bir zaviye yapup ayende ve revendeye hidmet iderdi. Kh kh Osman onun zaviyesine misafir olurd. (Neri Tarihi, Yp. 24, Veliyddin Efendi Ktphanesindeki nsha).

250

IV. kendlerin arasnda bir aziz eyh vard, hayli kerameti zahir olmutu ve cemi halkn mutemedi idi. ve illa dervilik batnnda idi, dnyas nimeti ve davar oktu ve sahib-i era ve lemdi, daim misafirhanesi hali olmazd ve Osman Gazi kim bu dervie konuk olurdu (k Paazade Tarihi, stanbul basm Sf. 6.). Grlyor ki bu eyh dnyas ve davar ok olan bir adamd, btn zevahir onun mali kudretinin ve siyasi nfuzunun byk olduunu gsterir. Misafirhanesi hi bir zaman bo kalmamaktadr. Bununla beraber. Ak Paazadeye gre, btn bu alemetlerle beraber, bu mehur adam bir derviti de. Bu nfuzlu eyh ile Osman Gazinin mnasebetleri meselesi, Osman Gaziye verilen bu mjde ve mevzuubahs mnasebetlerin temin ettii yardm mukabilinde, kendisi Padiah olduu takdirde gerek bu eyhe ve gerekse mritlerine yani btn zmreye ve tekilata bir ey vadetmesi mevzuubahs edilince, hakik ve siyasi anlama eklini almaktadr. Filhakika, Nerinin eyh Edebalinin olu Mehmet Paadan nakletiklerine gre, bu eyh ve mritlerinin Osmanl memleketlerinde igal ettikleri mevkie baklrsa, bu sk mnasebet ve kz alma hikyesinin hakikatte mtekabil bir anlamadan ibaret olduu meydana kmaktadr: V. nki eyh, Osmann dn byle tabir etdi, dervi Durgud adl eyhin bir mridi vard, anda hazrd, aytd: Ya Osman! Sana Padiahlk virildi, bize krane ne virirsin, didi. Osmanaytd, sana bir ehir vireyin, dervi aytd, ol kyceize dahi razym, dedi ve bana mektub vir, didi. Osman aytd, ben yaz yazmak bilmezin, ite bir maraba ve bir klcm var sana vireyin, ta ki sana nian olub anlar evladm grdkde ibka edeler. Ol maraba ve ol kl anlarda nian kald. Ve imdi dahi padiah olanlar an grb ziyaret idb ol derviin evladna inamlar ve ihsanlar ideler. Ve bu Edebali de didiimiz eyh yz yirmi yanda vefat itdi. mrnde, hemen iki hatun ald, birin cvanlkda ve birin pirlide. Evvelki hatunun kzn Osman Gaziye virdi, sonraki hatun Taceddin krt kz idi. Hayreddin Paa ile bacanaklar idi ve bu mnasebet ve bu menakb Edebali olu Mehmed Paadan naklolundu. (Neri Tarihi. Yp. 24). Ayn mesele hakknda tafsilat k Paazade Tarihinde (stanbul tab) 60. sayfasndada mevcuttur. Fakat mevzuubahs tarihe gre, eyh Edebalinin mridi olan ve Osmana bize bir kt vir imdi diyen ve atasndan kalm bir klc nian olarak al koyan eyh Durgud adlu dervi deil, Kumral Dededir15 ve bu defa kendisine bir ehir vadedilmi gzkmektedir. Burada Ertorul Beye ait olarak gsterilen kl, derviin elinden kynn gelecek padiahlar tarafndan geri alnmamas iin verilmitir. Her ne kadar bu iki tarihte grlen isim farklar, ayn vakann iki anlat tarzna ait gibi grnyorsa da, Osmann bu tarikattan birok dervie yardm mukabilinde sadece bir ky deil belki birok ky ve kasabalar vadetmi olmasn da hatrlatabilir. Osmann mezkur birok dervilere yazl nian yerine kl verii ise zikri geen tarihilerin izah etmek istedii gibi, Osmann yaz bilmemesine deil, belki henz resmen nian vermek salahiyetine sahip olmay veya skk vaziyette bu tarikatn

251

dervilerine yazl bir kttan ok daha kymetli ve kendisinden sonra gelecek evltlar zerinde de messir olacak bir ata klc vermee mecbur edilmesiyle, yahut da kendisinin her trl pheyi izale edecek bir garanti vermek istemesiyle izah edilmelidir. Yoksa Osman Gazinin muhitinde herhangi bir senedi veya nian hazrlyacak kimselerin mevcut bulunub bulunmadndan bhe etmek caiz deildir. Ehemmiyetine binaen k Paazade Tarihinin verdii malumat da aaya dercedelim: VI. eyh Edebali kim Osman Gazinin dini tabir eyledi ve padiahl kendye ve neseb ve nesline mutulad. Yannda eyhin bir mridi vard Kumral Dede dirlerdi, ol dervi aydr: Ey Osman, sana Padiahlk virildi, bize daha krane, didi, Osman Gazi aydr: Her ne vakit kim Padiah olam, sana bir ehir vireyin, didid. Dervi ider, bize bir kt vir imdi, dir. Osman Gazi aytd ben kd yazmak bilir miyim ki benden kd istersin, didi. Amma atamdan bir kl kalmdr sende dursun, nian. Beni Allah Teala Padiahla irgrrse benim neslim ol klc greler, kynn almayalar, dey virdi. imdi dahi ol kl Kumral dede neslindedir. Al-i Osmandan her kim ki Padiah olsa ol klc ziyaret iderler. (Sf. 6). Aaya dercettiimiz kayttan da eyh Edebalinin nfuzlu bir Ahi efi bulunduu, kardeinin de bir Ahi olduu anlalmaktadr. Filhakika Bursa fethinde Orhana yoldalk eden ahi Hseyin, mevzuubahs eyh Edebalinin kardei Ahi emseddin olu idi: VII. Orhan Bursa fethine giderken babasnn nnde yer pp itaat gsterdi. Ve yine Kse Mihal ve torgut Alp Orhan Gaziye yolda kodu. Ve anda bir aziz vard ana eyh Mahmud dirler idi. Anunla Edebali didikleri azinin bir karnda var idi. Ahi emseddin dirler idi. Ann olu Ahi Hseyinin Orhan Gazi atasndan isteyp Osman Gazi dahi virdi ve bilece gnderdi. (Neri Tarihi, Sf. 38). Ba tarafta, Osmanl mparatorluunun kuruluu meselesini tetkik ederken, Prof. Fuad Kprlnn o zamanlar Anadoluda kuvvetli bir tekilat halinde mevcut olan bu ahi zmrelerine mensup ahsiyetlerin bu devletin kuruluunda byk bir rol oynadklarna ait fikirlerinin hulasasn kaydetmitik.16 Bu neviden dini tekilat, mevcut delailden anlaldna gre dier Anadolu Beyliklerinin teekklnde de byk bir rol oynamtr. Anadoluda, Osmanllardan evvel teekkl etmi olan dier beyliklerin de Osmanllar gibi muhtelif tarihlerde Anadoluya gelen veya nakledilen Ouz yani Trkmen boylarnn Bizans ve Kilikya hudutlarna yerletirilmesi neticesi meydana geldii dnlecek olursa, Trkmen kabileleri arasnda yaylm olan dini tarikatlerin ve bu tarikatleri temsil eden ahslarn nfuzu kendiliinden meydana kar. Seluk Devletinin sarslmasnda bu Trkmen kabilelerine istinat eden Babalerin isyan ve propagandalarnn tesiri olduu gibi, ayn Babai eflerinin Ertorul ve Osman Gazi zamannda faaliyette bulunduklar ve Karamanoullarnn da mstakil bir devlet kurmasndan Babaliin ve Babai eflerinin byk bir rol oynam olduu anlalmaktadr. Bu mhim meselelerin tafsilatyla tetkikinin yapacak ve bu hususta kati bir fikir beyan edecek vaziyette bulunmamakla beraber; biraz ilerde toprak mlklerinin ve vakflarn tetkik edeceimiz dervilerin hakiki ahsiyetleri hakknda bir fikir

252

edinebilmek iin, esasen herkes tarafndan bilenen baz kaytlar burada zikretmei mnasip grmekteyiz: VIII. Aladdin vefat itdi. Hicretin 659unda olu sultan Gyas tahtna geb padiah oldu, hkm hkmet itdi. Amma zulm itmee balad. Meer ol zamanda bir eyh vard, adna Baba lyas dirlerdi. Acemden gelmidi. Sultan Aladdin zamannda gelb Amasya nahiyesinde at dirler bir kasabada karar itmidi. Hazreti Mevlana Celaleddin dah ol vakitde Konyada olurdu. Ol zamanda ok ulular ve eyhler vard. Zira Sultan Aladdin eyhlere muhib olduu iin kamu onun memleketine gelmilerdi Sultan Aladdin vefat idb olu Gyasddin kim tahta gedi idi ok zulmler itmee balad akibet bir sebeb ucundan Baba lyasdan havf idb leker gnderdi. Babaileleri kltan gerd. Anun dah baka bir hikayesi vardr, k Paa olu Elvan elebi menakbnde malum itmidir. Karaman iline evvel Yunan dirlerdi, Karaman dinmesine sebeb anun n bu hikayeti getrdk: Bir gice nghsultan Gyasddin Padiah kullar tepelediler, olu ve kz memleket hali kald. Babalerden Muhlis Paa bir sebeple Padiah oldu. Babaleri kranlardan intikam alub ol lekerden kim varsa hep kldan gerdi, krk gn beylik itdi. Bazlar alt ay beylik itdi didi. Andan sonra Babalerden Halife Gre Kad, baba lyas zamannda ile ( yla) Halife olmudu. Meer ol Gre Kadnn be yanda bir olu kalmd, adna Karaman dirlerdi. Muhlis Paa ol olan getrb tahta gerdi, Padiah eyledi, Nefes idb itdi ki, bu nesil bu vilayeti duta, Padiah ola, didi, Karaman vilayetine. Karaman didiklerine sebeb budur. (Uru Bey, Tevarih-i Al-i Osman, Sf. 11. Babinger Tab 1925). IX. Ertorul zamannda Baba lyas divane vard. Ruma Ertorulla bile gelmilerdi ve Koum Seydi vard. Baba lyasn Halifesi idi, bunlarn kerametleri zahir olmu dualar makbul azizlerdi. Osman Gazi zamannda ulemadan Tursun Fakih vard ve fukaradan Baba Muhlis ve Osman Gazinin kayn atas Edebali vard, bunlar dualar makbul azizlerdi. (17) (k Paazade Tarihi Sf. 199). X. Murad Hudavendigar zamannda dirler ki ol vakit Kala-i Ankara ahiler elinde idi. Sultan Murad Han Gazi yakn geliyecek Ahiler istikbal idb klay teslim etdiler. nki Sultan Murad Han Gazi ehre girdi, zerine akeler nisar ittiler, kullar ol akeyi yama itdiler. (Neri Tarihi, Yp. 55). Ahilikte Babaliin ve burada muhtelif mmessillerinin isimleri zikrettiimiz muhtelif tarikatlarn yekdigerleriyle olan mnasebetini tayin edememekle beraber, bu tarikatlar mmessillerinin Trkmen kabileleri zerinde telkinatta bulunduu, Trkmenlerle birlikte onlar temsil eden bu dervilerin ve tarikatlarn da Orta Asyadan gelmi olduunu syleyebiliriz. Dier tarikatlar gibi Ahiliin de yalnz ehirlerdeki Burjuva snflarna has bir tekilat, mesleki zmrelere ait teekkller olmad ve birok Ahi resasnn kylerde yerlemi olduu da nazar dikkati celp etmektedir. Ve biz burada henz

253

laykyla tenvir edilmemi olan bu meselelerin zerinden atlayarak, gerek Ahileri gerek dier tarikat messirlerinin kylerdeki faaliyetleriyle, bilhassa kylerde tesis ettikleri zaviyeler ile, memleketin imar ve iskan ile dini propaganda ilerini yaptklar yardm bakmndan ve tamamen hususi bir zaviyeden tetkik edeceiz. Anadoluda dinlerin tarihi, ehirlerin ve ehre ait teekkllerin tarihi bizim mevzuumuzdan haritir.18 Bununla beraber, bu hususta daha fazla malumata sahip olmak bizim iimizi de ok kolaylatrabilirdi. *** Buraya kadar Osmanoullarnn bir devlet kurmak teebbslerinde ilk gnden itibaren esrarengiz gzken baz ahsiyetlerin ve onlar vastasyla birtakm dini ve siyasi teekkllerin yardmndan istifade etmi olduklarn ve bu yardmlar daima kendilerine birtakm arazinin mlkiyet haklarnn veya sadece topran temin ettii menafiin terki eklinde mkafatlandrlm olduklarn grmee altk. Bundan sonra, bu hususu daha fazla derinletirerek, ayn meselenin tenvir edilmesine yardm etmee alalm. Bu hususta Osman Gazinin kayn atas eyh Edebali ve mritlerine Osman Gazinin daha padiah olmadan vadettii kyler ve ellerine verilen nianlardan sonra; ayn ekilde Anadoluda son zamanlarn siyasi vekayiinde byk bir rolleri olan tarikatlar mmessillerinden birine, Bursada trbesi olan Geyikli Babaya verilen araziden bahsedelim: Yukarda mevzuubahs ettiimiz gibi, Osmanoullar ile beraber, bir ok eyhler gelip Anadolunun garp taraflarnda yerlemilerdi. Bu yeni gelen dervi muhacirlerin bir ksm gazilerle birlikte, memleket amak ve ftuhat yapmakla megul bulunduklar gibi; bir ksm da o civarda kylere veya tamamen bo ve tenha yerlere yerlemiler ve oralarda mritlerile beraber ziraatla ve hayvan yetitirmekle, megul olmulard. Filhakika, o zamanlar bu ayan dikkat dini cemaatlere hemen her tarafta tesadf edilmete idi. Onlarn, tercihan bo topraklar zerinde kurduklar zaviyeleri, bu suretle byk kltr, imar ve din merkezleri haline giriyordu. Bu zaviyelerin ordulardan daha evvel hudut boylarnda gelip yerlemi olmas, onlarn harekatn kolaylatran sebeblerden biri oluyordu. Aadaki kayt bu noktay gstermektedir: XI. Gynk ve Taraklu, hazrlanan bir aknda Osman Gazi Kse Mihaln bu vech tedbirini savab bilb guzat cemidb gelb Be ta (Beikta) zaviyesine konub eyhine Sakari suyunun geidin sordular, eyh aytd (Neri, 26) (k Paazade, 12). Bursann fethini mteakib, Evliya elebinin kaydettii gibi,19 Belh, Buhara ve Horasan taraflarndan nice erenlerin gelip tavattun etmesi de manidard. Ve esasen, Bursada trbesi olanlardan eyh Abdal Murad Horasan erenlerinden olub Bursa fethinde bulunmudur. eyh Abdal Musa Yesevi fukarasndandr. Ve Hac Bekta ile Ruma gelmitir. Emir sultan Hseyini nesebdir. Buharada domu bymtr. eyh Geyikli Baba Sultan da fukaray Yeseviyedendir. Konyada, baz airetler arasnda Geyikl Baba dervilerinin bulunduuna nazaran, bu taraflardan gelmi bir Trkmen kabilesine mensup olmas lazm gelen Geyikli Babann Bursann fethini mteakip Orhan

254

Gazi ile mnasebetlerine ait aadaki fkra da, naklettii menakb ileyen motifler bakmndan, dikkate ayandr. Bu kayttan anladmza gre, bu sralarda negl civarnda ve Kei Da yannda gelip yerleen derviler bir nicedir ve bu derviler tercihan krlara ve kyler civarna yerlemilerdir. Bunlar, Baba lyas mridlerinden ve Seyyid Ebu elvan tarikatindendirler. Az ok kendi lemlerinde kendi kuvvetlerinden emin, ekingen bir halde yaamakta ve zamann Padiahnn harekatn uzaktan takip etmektedirler. Aadaki kaytta grld zere Geyikli Babann kendisiyle o kadar grmek isteyen Sultan Orhana kar istignas, gnn birinde Bursaya kageldii zaman hediye olarak bir aa getirip dikmesi de manidardr. Kendisini mekannda ziyaret eden Padiahn verdii kymetli eyay red ile derviin ol karuda duran tepecikden beri yerceiz dervilerin avlusu olsun eklinde arazi temlik edilmesini teklif etmesi ve padiahn gerek kendi nefsine ve gerek nesline bu dervilerin makbul dualarnn temin etmi olmak hususunda gsterdii alaka da ayrca kayda deer: XII. Hikyet-i Geyikli Baba Hazretleri: Rivayet olunur ki, nki sultan Orhan Gazi Bursaya geldi, Bursada bir imaret yabdrb dervileri tefti itmee balad. negl yresinde Kei Da yannda bir nice derviler gelb karar itmilerdi. Amma ilerinde bir dervi vard, dada geyikcikler ile bile yrrd. Turgut Alp ana gayet muhabbet itmidi, dayim annla musahabet iderdi. Turgut Alp ol vakit gayet pir olmudu. Sultan Orhan Gazinin dervileri tefti ittn iidb adem gnderb aytd: Benim kylerim dayiresinde bir nice derviler gelb tavattun itmilerdir, ilerinde bir dervi vardr, geyikcikler ile musahabet ider, hibir hayvan ondan kamaz, hayl kimesnedir. Dey haber gnderdi. Sultan Orhan Gazi iidb kimn mridlerindendir sorun diyb yine kendden istifsar itdiler. Andan dervi aytd: Baba lyas mridlerindendir sorun diyb yine kendden istifsar itdiler. Andan dervi aytd: Baba lyas mridlerindendir ve Seyyid Ebu Elvan tarikatindeyin. Dedi. Gelb Sultan Orhan Gaziye didiler, adem gnderb varn ol dervii bunda getrn didi. Varub dervii davet itdiler. Gelmedi, aytd: Zinhar Orhan dahi bunda gelb beni gnaha koymasn. Bu haberi Sultan Orhan Gaziye didiler. Yine adem gnderb aytd bizim hazretimiz ile didar grmek gayet muradmzdr, nin gelmezsiz veya nin bizi anda varmaa komazsz didi. Dervi yine cevab virdi ki derviler gzc olur dua iderz, deyb bunun zerini birka gn gedi. Bir gn ol dervi bir Kavak aacn omuzuna koyub getrb Bursa hisarnda Bey saray havlusun kapusnn i yannda bu kava dikmee balad. Tiz Sultan Orhan Gaziye haber verdiler ol dervi bir kavak aac getrm dikeyordu. Sultan Orhan Gazi dahi sormadan dervi haber virdi kim bizim teberrkm oldukca budur. Amma dervilerin duas sana ve senn nesline makbldr, deyb hemandem dua idb ve durmayub yine dnb gitti. Ol kavak aacnn imdi eseri vardr, saray kapusunun i yanndadr, gayet youn ve byk aa olmudur, padiahmz ol aaca timar idb daima kurucasn giderirler. Sonra Sultan Orhan Gazi dahi ol derviin mekanna varub bir vafir eya virmek muradidb dervi aytd. Ey Han bu mlk ve mali hudayi mtteal ehline virir biz bunlarn ehli deiliz, yine mal sizlere layktr, didi. Sultan Orhan Gazi ibram idb aytd: Dervi elbetde sz kabul eyle, didi. Dervi aytd, padiahm senin szn snmasun ol karuda duran depecikden beri yerceiz dervilerin avlusu olsun, didi. Sultan Orhan Gazi kabl idb derviin yine hayr duasn alub gitdi. Sonra ol dervi vefat

255

edicek Sultan Orhan Gazi zerine trbe yapub yanna bir tekye ve bir cami dahi yapd. imdiki halde anda be vakitde dua olunub ihya olunmudur. Geyikli Baba zaviyesi dirler. (Neri, Yp. 50) (k Paazadeye de bak, Sf. 46). Askeri istilalarla birlikte, ilerde tetkik edeceimiz bir ekilde, birok airetlerin veya kyl ve asker halkn kendiliinden gelb yerlemesi ile veyahut mecburi iskan ve srgnlerle birlikte gelen ve ayn cereyann bir baka ekildeki ifadesi olarak dervi sfatl insanlarn az ok bir tekilatn tabi aknlar, bo yerlere gelip yerlemeleri ve orada bir nevi Trk uzletgah ve manastrlar (couvent ermitage) tesis ettikleri ve oralarn yava yava bir ky, bir kltr ve tarikat merkezi halinde tekilatlandrldklar grlmektedir. Bidayette Trk nfusunun mtemadiyen garbe doru tamasnn o kadar tabii bir tezahr olan bu teekkller, Anadolu iinde bu tab yaylmann btn merhalelerini tespit etmee hizmet edecek vaziyette adm adm ilerlemilerdir. O kadar ki bu kolonizastr Trk dervilerine ve onlar kylerde tesis ettikleri zaviyelere, Trk istilas ile birlikte ilerleyen bir ekilde, btn Anadoluda tesadf edilmektedir. Ayn muhacir akn garbe doru tatka bu aknn ncleri olan derviler ve onlarn kurduklar mamureler (zaviyeler) garbe doru ilerlemi ve oalmtr. Bu yayl hakknda olduka tam bir fikir vermee yardm edecek birok kaytlar ihtiva etmesi, tetkikimiz iin iddia edebileceimiz kymetli noktalardan birini temin etmektedir. Trk tarihi iin bu kadar byk ve ehemmiyetli bir meselenin halli iin bundan byle giriilecek mesainin kymetli yardmclarndan biri gibi telakki edebileceimiz bu kaytlar ne ekilde anlamak lazm geleceine ait burada verdiimiz izahat ise, ancak bir deneme mahiyetindedir.20 *** Bu kaytlara gre, bidayette ve asliyet halinde bu ekilde kendiliinden bir kolonizasyon hareketin temsil eden bu zaviyelerin messislii ve eyhlii vazifesi, yava yava devlet teekkl ettike, bir memuriyet ekline girmi ve nihayet bu devlet messeseleri de soysuzlaarak bir nevi tufeylilie (parasitisme) mncer olmulardr. O kadar ki, son devirlerin dilenci dervileri ve tenbelhane haline inklab etmi tekke ve trbelerile mevzuubahs ettiimiz messeseler arasnda hibir mnasebet kalmamtr. Bittabi Osmanl mparatorluu teekkl edecei devirlerde Anadoluya doru yaplm olduunu grdmz bu dervi akn ve bu dervilerin kylerde yerleerek toprak ileri ve din propagandas ile megul olmalar hareketi ve zamann beylerini bu gibi kolonizatr dervilere birtakm muafiyetler, haklar ve topraklar bahetmek suretile onlarn kendi memleketlerine yerlemelerine temine almalar, Anadolu istila ve iskanlar kadar eskidir ve bu istilalarn idditiyle mtenasib bir ekilde kuvvet ve ehemmiyet kazanmakta bulunmutur. Bu itibarla, Osmanoullar beyliinin kuvveti gn getike artmakta olduu sralarda bu tekilatn Anadoluda ancak teden beri mevcut cereyanlar temadi ettirdiini ve belki ancak son siyasi hareketler dolaysyla daha fazla bir hareket ve faaliyete meydan vermi olduunu kaydedebiliriz. Nitekim; tetkikimizin kaytlar ksmnda grebileceimiz, 24, 25, 26, 28, 29 ve 217 numaral kaytlara gre Anadoluda tesadf edilen zaviyelerin ounun

256

Osmanllardan evvelki beyliklerin himaye ve nianlaryla kurulmu Ahi zaviyeleri olmas lazmgelir. Bu ahiler ve eyhler, biraz sonra Osmanoullar zamannda olduu gibi, bu devirlerde mevcut hak ve imtiyazlarnn ayende ve revendeye hizmet etmek mukabilinde almlardr (216, 73, 77, 78).21 Hatta bazlar bu yerlerin kafirin kovub gelb oralarda yerlemilerdir (82, 91). Ayn ekilde, mesela; Ahi Mahmud Aydn taraflarnda sa Bey nianile birtakm araziye mlkiyet zere tasarruf etmekte idi. (96). Bu gibi eski devirlerden mdevver olmak zere Saruhanda Ahi Aslan, Ahi Farkun, Ahi aban, Ahi arpk, Ahi Yahi ve oullarna Ahi Yunus, Kandrm eyh, Adil eyh, Duruc Baba, Nusrat eyh, Saru sa, Saru eyh, Kutlu Bey, Kzl Emeli zaviyeleri ile Menteede Ahi Yusuf, Ahi Feke, Ahi Debba, Ahi mmet, Ahi smail zaviyelerinin mevcut bulunmas da bu hususu teyit eder. Amasyada ve Tokatda da ayn ekilde eski devirlerde tesis edilmi olmas muhtemel bulunan pek ok ahi zaviyesi mevcuttur (198, 199). Nitekim mehur seyyah bn-i Batuta da ahileri Bilad-i Rumda sakin Trkmen akvamnn her vilayet ve belde ve karyesinde mevcut olarak tasvir etmitir.22 lk Osmanl padiahlar da, ayn ananeyi idame ettirerek mevcut zaviye eyhlerini muhafaza ettikleri gibi; biroklarnn yeniden yerleip zaviye amasna da yardm etmilerdir. Osman Beyin ve Orhan Gazinin eyhlerle olan mnasebetlerine dair baz tarihi kaynaklarda grdmz kaytlar yukarda zikretmitik. Burada, arazi tahriri defterlerinden kardmz dier baz kaytlara istinaden; bu hanedann eyh, ahi vesaire gibi birer dini tekilata merbut kimselerle olan mnasebetlerini takib edeceiz: Mesela kaytlar ksmnda birok numunelerini kardmz vehile, 544 numaral Bolu evkaf defteri ilk Osmanl Padiahlarn ve silah arkadalarnn vakf ve mlklerini ihtiva etmektedir. Bunlar arasnda pek ok eyh, fakih ve ahi mevcuttur. Bundan baka (22, 225) numaral kaytlar da gerek Osman ve gerek Orhan Gazinin bu gibi ahsiyetlere verdii mlklerden bahsetmektedir. Nitekim (46) numaral kayt da, Ezine kasabasn Sleyman Paann Ahi Yunusa vakf ve kendisini her trl tekaliften muaf klm olduunu; ehrin sahibinin ise artk kendisine ait olan bu ehrin varidatn gelene geene hizmet edilmek zere zaviyesine vakfetmi bulunduunu gstermektedir. Ayn Sleyman Paa zamannda Geliboluda Hac zzeddin isminde bir zat Hudavendigarn ba sadakas olarak mid Virann ve Kavakdaki ba yannda iftlii ile Kavak Ahisine, Emir lyas iftliini ise shak Fakihe vakfetmitir (192). Bu kaytlarda mevzuubahs olan kavak ahisi, Kavak kasabasndaki ahi manas alnacak olursa, her ky ve kasabada bir ahi reisi mevcut bulunduu anlalmaktadr. Kayda gre Kavak Ahisi vefat edince bu yerler dier bir ahiye verilmitir. Bu suretle, Osmanl Padiahlarn Rumelideki ftuhatlar ve icraatlar esnasnda da bir takm ahiler, eyhler ve mnasebette gryoruz. Ayn tekilat, ayn akn Rumeline de gemi ve kendisine mahsus usullerle oralar da Trkletirmee, slmlatrmaa ve imar etmee almaa koyulmutur: Mesela (195/4) numaral kaytlarda mevzuubahs Ahi Musa ailesine Geliboluda bahedilen imtiyazlar ve arazi bu hususta tetkika ayandr. Ellerinde bulunan ve 767 tarihinde tanzim edilmi olan vakfname mucibince; bu ailenin mlk evlatlk vakf olarak Ahi Musann evladna ve evlad inkraz

257

bulduktan sonra akrabalarndan veya kyllerinden her kim Ahilik icazeti verilmise ona; art konulmutur. Bu art, Ahilii tevik ve himaye eylemek zere konulmu olduu gibi Ahilik tekilatnn ehemmiyetini de gstermektedir. Bundan baka istilay mtakib birok derviler ve ahi unvann haiz kimselerle birlikte Rumeline geen bu eyhin, ilk Osmanl Padiahlar nezdindeki itibarl mevkii bu ailenin ele geirdii dier mlklerle de gze arpmaktadr. Filhakika ayn Ahinin iftliklerinden baka, Malkara ehrinde bir bahane ile dkkan ve deirmelenlerinin mevcut bulunmas bu keyfiyeti ispat eder. Nitekim ahi Musa evladndan ve hatta azadl kullarndan dier bazlar da, bu civarda evlatlk vakf olarak baz iftliklere sahip olmulardr. Ayn ekilde Gelibolu taraflarnda bir kara Ahi ky, dier bir ahi Zule (?) zaviyesi de mevcuttur. Murad Hdavendigarn Rumelinde ilk igal mntkalar zerinde bulunan Malkara kylerinde, Yegan Reise bir ky balad ve bu kye oraya yerleen Yegan Reis evlatlar namna izafeten Yegan Reis ky denildii gibi Yegan Reisin bu kyde bulunan zaviyesi vakf olu ahi sa ve evlad elinde bulunmakdadr (195/I). Ayn mntkada yine Murad I. zamanndan beri Aydn eyhe vakfedilmi bir yer bulunmaktadr (168). Ayn ekilde Yldrm Beyazidin de Dimetokada dier bir Ahiye bir zaviye yapdrp, ayrca ehir iinde bina ettirdii bir bahanenin gelirini bu zaviyeye vakfetmi olduu grlmektedir (169). Yenice Zarada Kl Baba zaviyesi (204), irmende Musa Baba zaviyesi (197) hep bu devirlerde tesis edilmi zaviyelerdir. Ve yalnz Paa livasnda ekserisi bu suretle ilk zamanlarda tesis edilmi bulunan 67 zaviye mevcuttur. Dier taraftan, Rumeline ilk Osmanl Padiahlarile birlikte geen ve ftuhat beraber yapan bu dervilere dair hakikaten ayan dikkat baz malumat ihtiva eden kaytlar da mevcuttur. Bu hususta bir fikir edinmek iin (172-173) numaral kaytlar gzden geirmek kafidir: Dimetoka kazasnda medfun eyseyyid Ali nam dier Kzl Sultan (kzl Del) diyar-i Rumeli eref-i slmla merref oldukta bile geb zikrolan kylere 804 tarihli bir mlkname ile mtasarrf bulunmaktadr. Ve o tarihten beri Kzl Deloullarnn tasarruflarnda olan Tatar Viran ve Tatarlk gibi mezralar zaviyelerine inen yolculara hizmet etmek mukabili evlatlk vakf olarak kaytldr. Ve ayan dikkattir ki, vaktile, Tatarlar tarafndan iskan edilmi olan bu viraneler bir derbend kydr. Ve babalar hissesine mutasarrf olan ahi ren ve Bahayi, vakfn messisi ve atalar adna izafeten Kzl Del derbendi ismi verilen bu derbendi kendlerile birlikte olan dervilerile beraber hfzetmektedirler ve bu derbend onlar sayesinde 58 Mslman ve 23 kafir haneli bir ky haline gelmitir. Demek oluyor ki, Allahn danda byle asayiin ve yolculuun temini iin enlendirilmesi lazmgelen bir derbend yerinde zaviyeyi tesis ve ky vcude getirmi olan bu Bektai eyhleri ayn zamanda hizmetleri takdir edilen jandarmalar, da balarnda emniyeti temine kadir tabiatte insanlardr. Ve, ilk zamanlarda ancak bu gibi hizmetleri mukabilinde rfi tekaliften muaf tutulmular ve kendilerine da banda ancak bir harabenin mlkiyeti bahedilmitir. Filhakika, bu devirlerde henz yzlerce kylerden hara toplayan Bektai dergahlarndan eser yoktur. Da balarn, hali ve orak topraklar ilemek iin yerleen,

258

evlatlar oalnca kyler tesis eden ve yerletikleri topraklar yava yava bir kltr ve iktisat merkezi bir maure haline sokan birtakm muhacirler mevcuttur. Da balarnda yerleen bu muhacirlerin orada tutunup oalmalar da onlarn kuvvetini gstermektedir. Bunlar gz pek ve azimkr Trk kolonlar, bu memlekete yalnz bir fatih ve igal ordusu olarak gelmiyen Trklerin memleket ve toprak alardrlar (Not. 11). Yeni fethedilen bir Hristiyan memleketinde, bu ekilde gelip da balarnda yerleecek, oralarn imar ve emniyeti ile megul olacak ve tesis ettikleri merkezlerle Trk dil ve dinini yaymaa balayacak misyonerlere ve gnll muhacrlara malik olmak ise; yeni kurulmakta olan Trk devletinin en byk kuvvetini temsil etmekte olduu meydandadr. mparatorluu kuran kuvvet ite kendisinden bu kadar emin, kendiliinden taan ve atlgan bir istila kuvveti idi. Bu dervilerin geldikleri yerlerde fevkalade imtiyazlarla karlatn da zannetmek doru deildir. Bir asker gibi harp edebildii halde yine bir kyl gibi alan bu dervilerin ou bu devirde henz rden bile muaf deillerdi. Mesela, 182 numaral kaytta grlecei zere, Anadoludan gelip umnya tabi bir kyde yerleen Hseyin Dede ve yerine geen be olu, o kyde bina edilmi olan zaviyede gelene geene hizmet mukabilinde cemi rsumdan muaf olmakla beraber, rlerini ky sipahisine vermekte devam etmektedirler. Filhakika, bu devirlerde grdmz derviler, henz bizzat ziraatle megul olan ve ba bahe yetitirmekle zaviye ve deirmen ina etmekte mahir olan igzar insanlardr. Vakitlerini ayin ve ibadetle geirdiklerine, bakalar srtndan yaadklarna dair ortada henz hibir delil mevcut deildir (Not: 11). Nitekim, bilahare bir ok vakflara sahip byk bir dergah halini alacak olan, Varnaya tabi Kaligra kalesi iinde bulunan Sar Saltk Baba trbesi ervileri de henz bir sralarda iledikleri ba, baha ile, ellerindeki sazlk, ayr ve iftliklerinin mahsulnden bir ksmn sipahiye ve padiaha verdikten sonra geriye kalan zaviyede gelene ve geene yedirmektedirler. Bu suretle bu mezar da henz byk ve zengin bir tekke halinde deildir (208/1). Mevzuubahs Sar Salta ait bildiklerimizi biraz hatrlamak, bu dervilerin Rumelinin igalinde oynam olduklar mhim rol hakknda bize bir fikir vermee de hizmet edecektir. Filhakika; gerek Evliya elebide23 ve gerek dier saltknameler 24 de verilmi malumat efsanevi hikye ve menakp mahiyetinde25 olmala beraber, ok manidardrlar. Bilhassa, derviin eski bir Trk vatan olan Dobruca ile dier Hristiyan memleketlerindeki faaliyeti, Osmanl istilas ile birlikte ve ondan evvel Balkanlar ileyen din ve fikir propagandasnn ve bu propagandann faal ajanlar olan dervilerin rol hakknda bizi dnmee sevkedecek mahiyette grlmektedir. Kylerde Zaviyeler Nasl Kurulur Umumiyetle bizim ehirlerde grdmz trbe ve mezarlar, sahiplerini lmden sonraki hayatlarnn temini iin, birtakm hayr ileri ve umumi hizmetlere tahsis edilen gelirlerle vakflandrlmlardr. Bu suretle ayende ve revendenin yani gelenin geenin emesinden su iip hayr sahibi iin dua ettii trbeler olduu gibi, vakit vakit fukaraya yiyecek ve giyecek datmak, yolcu

259

ve misafirlere yiyecek ve yatacak yer temin etmek iin vakflar olan trbeler de varr (2, 135). Bu hususta en mteammin olan usullerden birisi de, braklan vakf para ile trbeyi bekleyen kimselerin lnn istirahat-i ruhi iin gece gndz ibadete yahut Kuran okumaa memur edilmeleridir. Ayn ekilde metammin olan dier bir usul de, zamann zengin ve nfuzlu ahsiyetlerinin yine kendi ruhlarnn selameti hesablariyle, baz evliyalarn veyahut eshabtan baz kimselerin mezarlarn tamir ve ihya ile bu byk llerin yardmn kendi zerine ekmek istemeleridir. Bu gibi mezarlar ziyarete gelenlerin getirecei adaklar ve sadakalarla zengin olma veya kolayca yaama dnerek bir evliya mezar ihdas ve ihya idb kendisini trbedar tayin ettirmek isteyen insanlar da bittabi mebzulen mevcut bulunmutur.26 Fakat bizim burada tetkik edeceimiz trbeler ve bazen o trbelerin etrafnda teekkl eden zaviyeler, dah baka mahiyette ve daha manal messeselerdir ve ok dafa zaviyede yatan ller o zaviyenin tesisinde bir gaye deil ancak bir vesile ve timsal hizmetini grmektedirler. Filhakika, bizim tetkik etmek istediimiz zaviyeler, itimai ve dini mhim cereyanlarn dourduu mhim propaganda ve kltr messeseleri, yeni alan memleketlerde yerleen Trk muhacirlerinin yerleme ve tekilatlanma merkezidirler. Mevzubahs zaviyelerin messisleri veyahut namna kurduklar eyhler ve derviler de umumiyetle o kylerde yerleen muhacrlar o mntkada ncleri ve kafile efleri veya byk babalardrlar. Bu hususta daha ak bir fikir vermek iin tetkikimizin Defteri Hakani kaytlar ksmnda bulunan baz zaviye tarihilerini gzen geirelim: Mesela, (142) numaral kayda nazaran; an cemaatin dervilerile diyar-i Horasandan gelmi olan eyh Hac smail, Larende kazasnda kendi ismini verdii bir ky kurmutur ve bu suretle eyhin evlad ve akrabalaryle teekkl eden bu ky halk, Yavuz Sultan Selim zamannda yazlan bir defterde 95 yetikin erkei ihtiva etmektedir. Bu kyde oturan eyh Hac smailoullarn yaylak ve mera ilerinde civarda oturan Trkmen airetlerile olan itirakleri ve sair mnasebetler, bu ailenin bu cemaatlerden ayrlm ve topraa yerlemi bir cemaat olduunu ve belki de bu memleketlere komu cemaatlerle ayn zamanda gelmi olduklarn gstermektedir. Dier taraftan; bu aile gn getike bu kyde yerlemekte ve oalmaktadr: eyh smailin olu Musa Paa burada bir zaviye bina etmi ve onun olu da ikinci bir zaviye yaptrmtr. Ayn cemaatten Yunus Emre namnda bir zat, bir mezraay Karamanolu brahim Beyden satn almtr ve elinde mlknamesi vardr. Bundan baka, bu ailenin efrad ve dervileri avarzden, resm-i ganemden ve resmi iftden muaflardr ve rleri de bu zaviyede sarf edilmektedir. Grlyor ki, eyh Hac smail kyn kuran dervi, bizim bildiimiz derviler gibi elinde asa, belinde teber dolaan cezbeli bir ak deildir.27 Belki de bir cemaat bei ve bir kabile reisidir.28 Her halde nfuzlu bir ahsiyettir. nk, birok imtiyazlarla buraya gelib yerlemi olan bu Horasanl muhacirlerin devlet hemen hi bir ilerine karmamaktadr. Bu sralarda onlar zaviyelerine misafir

260

olmu olan seyyahlarn kendileri hanedandan bir kiinin, bir Derebeyinin konana inmi addedeceinde phe yoktur. Bir kyde bir zaviye inasile rn oraya tahsisi de, bugn devlete ait olan umumi hizmet ilerinden birini, yani yolun ve yolculuun temini hizmetinin bu ailenin mstakil olarak ifasna terk edilmesi eklinde anlalabilir. Ayn ekilde, Ankarada Tapu ve Kadarstro Umum Mdrlnde muhafaza edilmekte olan 537 numaral Erzurum Evkaf defterinde, Kuzey Nahiyesinde Kurdi kynde u izahat mevcuttur: XIII. Molla Mehmed Kurdi ulema-i izamn mevdudi idi. Diyar Acemden olub, Akkoyunlu zamannda Ruma gelb Kurdi nam karye hali iken ihya idb, ziraat hraset idb Talebeye talimi hasbi ve kut- layemuta vefa edecek nafakas kendi kisbi imi (Kayt, 159). Bo bir kye gelip yerleen ve oray ihya eden Molla Mehmedin Kurdi unvann izah iin vilayet muharriri yle bir hikye naklediyor: Mkl bir meseleyi Acem ulemas halledemeyib kendisine gnderdikleri zaman, o meseleyi, bu adam ulemann kurdudur eklinde bir takdir uyandracak tarzda, halletmitir. Fakat, ilmi bu dereceyi bulduu halde gelib bir kyde ziaraatle megul olan bu Trk liminin Kurdlukla olan mnasebeti ayrca tetkike deer bir mesele tekil edecei meydandadr. lerinde ehl-i ilm ve mderissi olanlar da bulunan ve bu suretle bulunduklar yerlerde neir-i maarif eden, fakat daima ziraatle de megul olan dervilere, dier kaytlarda da tesadf edilmektedir (143). Ayn ekilde, akraba ve taallukatile gelib bir mntkay enlendiren, kyler tesis

261

eden, derbendleri bekleyen, kprler, cami ve deirmenler kuran ve ancak bu gibi hizmetleri mukabilinde kendilerine eyhlik rtbesi verilen ve muafiyetler bahedilen sahib-i velayet ve keramet ahsiyetlere ait daha bir ok misaller zikretmek, bizim iin mmkndr. Mesela (194) numaral kaytta mevzuubahs olan mefhar-l-arifin Yakub Halifenin akrabas ve taallukat, Trabzonda Krtun kazasnda, elinde toprak olan 35 ve topraksz olarak 38 olmak zere ceman 73 hane halinde o civarda be ky tesis edecek ekilde dalm bulunmaktadr. Bu aile buradaki Yakub Halife ve Sleyman Halife kprlerine; Yakub Halife ve bakacak derbendlerine hizmet ettikleri iin r ve rsumdan muaf addedilmektedir ve mahsulatlarn hanedan-i mezkureden her kim eyh olursa ayende ve revendeye sarf etmektedir. Ayn ekilde 203 numaral kaytta da, yol zerinde olduu halde otuz krk yldan beri harab olan bir yeri airetlerden adam bulub enlendirmek artile Sinan Beye kadimlik ve Yurdluk olarak ve otorub enlik olmasna sebeb olsun maksadile vermilerdir. Bu zat da orada bir cami ve tekke bina edib yeni yerler ab iftlik haline sokuyor ve bu suretle mlk haline giren bu topra zaviyeye vakfediyor. *** Bu ve buna benzer kaytlar, birok zaviyelerin nasl tesis edilmi olduklarn aka gstermektedir. Filhakika, bu derviler buralara akvam ve akrabalar ile gelib yerlemi olan muhacirlerdir ve byle hali bir yerde bir zaviye bina etmek ii, oralarn imar ve asayiinin temini iin olduu kadar, ailenin imtiyazl mevkiinin muhafazas iin de tesisi lzumlu umumi bir hizmet messesi kurmak demek oluyor ve imar ve iskan taahhdn ifa edilmi olmasnn fiili bir alemeti saylyor 141 numaral kaytta da, Aka Kurum demekle maruf bir zemin zerinde birtakm muafiyetlerle topra ileyen sadat grlmektedir. Dier bir ky de yine enlendirmek art ile dervilerin elindedir (202). Nitekim Yatagan Abdal zaviyesinin Bozda da Karl Oluk deresi ve Kaba Koz denmekle mehur yerleri bu eyhe verilmi yurtluk yerlerdir (198). Ayn ekilde arki Karahisar da kadimlik yurdlar zerinde zaviyedar olan bir abdal taallukatnn, ayn zamada fatih-i vilayet olanlarn evlad da olmalar dolaysyle ve yol zrinde bir yerde oturub gelene geene hizmet ettikleri iin, salb ve siyaset icab etmedike hi bir kimsenin mdahale edemeyecei bir istiklal iinde, o mntkay idare ettikleri anlalmaktadr (158). Bu zaviye sahiblerinin fatih-i vilayet olanlarn evlad olarak anlmalar da dikkate ayandr. Filhakika, dier taraflarda da bir ok dervi bizzat o memleketlerin fethine itirak etmi gazi askerler olduklar da malumdur. Ekseriya bu gibi hizmetler mukabili olarak kendilerine verilen bo topraklar zerine ailelerile birlikte yerlemektedirler. Bu suretle birok kylere isimlerini veren eyhler mevcuttur. Bu imar ve iskan iinin vsati hakknda bir fikir vermek iin, ayrca u misalleri de zikredebiliriz: Rumelinde, Yamurolu Hasan baba zaviyesi, Tanr da kurbnde hali ve viran bir mezrea zerine kurulu olmakla beraber, kendisine cezb ettii kalabalk ve civarnda bina edilen deirmen ile bahe sayesinde, buralarn mamur olmasna ve gelene geene faydal durak ve orak mahali haline gelmesine sebep olmutur. Bu zaviyede 28 nefer dervi toplanmtr (179). Hasky civarndaki

262

Osman Baba zaviyesi de, Osman Babann tapulad bo yerler zerinde kurulmu olmakla beraber, bu eyhin maiyeti defterde 69 kii olarak kaytldr. Bu zaviyenin eyas arasnda 16 kazan, 37 tepsi, 16 Bakra ve saire mevcut olduunu, merasim gnlerinde pien yemein ehemmiyeti hakknda bir fikir vermek iin zikretmek mmkndr. Filhakika, bu zaviyeye senede 356 kadar kurbanlk koyun gelmekte olduu yine kaytlardan anlalmaktadr. Ayn ekilde zaviyelerle birlikte o zaviye civarnda toplanan kalabala bir misal olarak, Dimetoka civarnda Elmalu Mezreasnda yerlemi olan Temurhan eyhe ait bir kayd da zirkedebiliriz. Bu zaviye civarnda sahibi vakf evladndan 128 hane mevcuttur ve bunlar bilfiil beratla bu vakfa tasarruf eden 24 haneden ve beratsz olarak tasarruf eden dier 31 haneden ayrdrlar. Ayrca bu vakfa hizmet ettii iin muaf addedilen 53 hane mevcuttur (171, 174). Ayn ekilde, Eskihisar zagrade bervech-i timar tasarruf edilen Mmin Baba Zaviyesinin de 30 nefer dervileri olduu gibi (177). eyh mer Dede Zaviyesinin dervileri de eyh-i mezburun nesli olduu ve bizzat kendileri alb zaviyeyi iletmekte olduklar tasrih edilmektedir (212). *** Alacak Toprak Arayan Muhacir Derviler Grlyor ki; zaviyelerin pek ou bo toprak bulmak ve kendilerine yer ve yurt edinmek iin gelib yeni alan Rum memleketerine yerleen muhacirler tarafndan kurulmaktadr. Filhakika, yeni alan veya bo bulunan bu topraklar zerinde zaviyelerin tesisi oralarn enlendirmek, imar ve iskan etmek hususunda byk bir rol oynamaktadr. Bo toprak aramak, dadan ve bayrdan toprak amak, iskan edilmeyecek bir halde ssz, tenha ve vahi bir tabiat ortasnda, hrsz yata yerlerde yerlemek gibi ilerin ise ancak azimkar insanlar ve hayatiyeti yksek bir millet tarafndan yaplabilecei aikardr. Hatta biraz sonra greceimiz vehile, zaviyelerin ekseriya devlet tarafndan bilhassa seyahat ve mbadele ileri iin tehlikeli addedilen yerlerde tessi tevik edilmektedir ve bu bakmdan dalarda korkun boazlarda tesis edilen melcelere, jandarma karakollarna benzemektedirler. Bu hususta bir fikir edinmek iin baz zaviye kaytlarn gzden geirmee devam edelim. Bu suretle zaviyelerin dadan, bayrdan yer amak ve yeni kyler tesis etmek hususunda oynadklar rol daha iyi anlayacaz. Saruhanda Nif nahiyesinde Kapu Kaya demekle maruf mevzii Hamza Baba namdervi dest-i rencile aub ihya idb, su getirib bir zaviye bina idb ba dikb Allah rzasiyn oradan gelb geene hizmeti dokunduu sebeble; Sultan Bayezid tarafndan rden affedilmitir (89). Ktahya kylerinden birinden Gen Abdal ismindeki dervi, bir zaviye bina iderek zaviye civarnda kafir zamannda kalm kr yerleri derviler muavenetiyle aub ziraat etmi olduundan; Ktahya kads, bu dervilerin kafiri krden yer aub, ziraat idb zaviye bina itdklerin Padiaha bildirince, ellerine baz vergilerden muafiyet iin hkm verilmi bulunuyor; ayn ekilde, Ktahyada Beparmak isminde bir dan altnda Hsam Dede namnda seccade niin bir aziz kendi abasyla otuz be dnm kadar yer aub bir

263

mikdar yere balar dikmi; oraya evler, ahrlar, hankah ve mescit yapm ve bu suretle meydana kard mlklerinin gelirini gelene geene sarf edilmek zere vakfetmi. Sonra, oraya daha bir ok derviler gelb sakin olmular ve alub hasl itdiklerini rn ve resm-i zeminlerini sahib-i arza virmekle beraber, ayrca oradan gelb geenlere de hizmet idiyorlarm (35); Saruhanda eyhler kyndeki zaviyenin arz- beyzasna dede Bali b. eyh Torul arak-i cebiniyle ba ve bahe idb ziraat olunan arzn r zaviyeye vakfedilmi (1-4). Yine Saruhanda, Akkaya adlu da iinde ucca Abdal ve arkadalar mtereken suvarndan bir pare yer tapulayub ta ve aacn ardub on ake haraciyle yurd idinb ihya idicek Fatih Sultan Mehmed tarafndan kendilerine muafiyetname verilmi (84). Ayn ekilde Malatyada bir zaviyenin vakf olan toprak, mevatdan ihya edilmidir (628). *** Bu dervilerin yalnz mevatdan, kafiri krden toprak aub tan budadn ardub ba ve bae yetitirmekle kalmayub; gayit iyi cinslerde meyve aalarn, limon, portakal ve gl baeleri yetitiren mahir bacvanlar, deirmen ar ve binas ina eden, kuyu kazub su karan ve araziyi sulamasn bilen muktedir mhendisler olduu da anlalmaktadr. Zamann teknik vaziyeti dnlecek olursa, mnasebetli bir yerde bir deirmen bina etmek ve onu iletmek gibi iler, byk bir meharete ve tecrbeye mtevakf addedilebilir. (100, 101, 102, 1) numaral kaytlardaki zaviyelerin vakflar iinde gl ve limon bahesi, armutluk, zeytnlik ve kestanelikler ve dier meyve aalar zirkredilmektedir (214) numaral kaytta da Del Baba seccadesi zerinde oturan Hac baba, zaviyesine iki deirmen ile mlk zeytn baesi ve armutluk vakfedilmitir ve eyhin oullar ziraatle megul olmaktadrlar. (215) numaral kaytta ise; Tufan Dede nmile mehur eyhin kendi bina ettii zaviyesinde gelene geene sarf edilmek zere vakfettii mlkler arasnda, deirmen, haralu bae ve saire yannda, mehur bir cins armut yetitiren Koz deresindeki Abas armutluu da bulunmaktadr. Hele deirmen yapub vakfetmek hemen hemen umumi bir usul saylabilir: Varnada Akyazl baba zaviyesinin dervileri birok deirmenler yapmlar ve deirmenlerin etrafnda ba ve bae yetitirerek zaviyelerini vakfetmek iin msaade almlardr. Fakat vaktile aldklar bu msaadeler sayesinde resimden affedilen deirmenlerle r alnmayan ba ve baheleri zamanla ok bym olacak ki, muahhar bir fermanla fakat sair deirmenlern resmin ve Batava nehrinin ve Varna etrafnda olan balarnn ve baelerinin rn vermemek caiz deildir denilmektedir. Filhakika, bu zaviyede, zamanla dervilerin says muhtelif tarihlerde 5, 10, 19 olarak artt gibi, iki gz deirmen de 4, 6 deirmen olmutur (208). Ayn ekilde, Nigeboluya tabi derviler ky de u ekilde teekkl etmitir: Koyun Baba dervilerinden Ali Kocu nam derviin zaviyesinin vaktile hibir evkaf ve varidat yokmu. Bu zat ldkten sona ahbaplar toplanp kendi yetitirdikleri balardan ve bahelerden hasl eylediklerini zaviyede gelene geene sarfetmee balamlar. Bu mntkada bo ve defterden hari bir mezreay tapulayub, bedel-i r senede 200 ake vermek zere, Padiahtan hkm almlar.

264

Ondan sonra, bu mezrea iindeki iki deirmen bina etmiler ve bu suretle zaviyenin vakf olan mezrea yava yava bymee balam, hariden kimsenin yazls olmayan kafirlerden de 14 nefer kadar kafir toplanarak mezrea 45 hanelik bir ky haline gelmi ve zamann Padiah da bu ky btn hukuku ve rsumu ile, nfuz ve kudretini bu suretle gstermi olan zaviyeye vakfetmi (181). irmen nahiyesinde Timur Ta Bey Oulu Hzr Babaya verilen ve kendisi tarafndan zaviyeye vakfedilen yerler zerinde de az zamanda 22 hane dervi toplanmtr. Bu derviler bizzat 35 mudluk tohum ekilen bir topra ilemektedirler ve 300 kadar armut aac yetitirmilerdir (193). Grlyor ki, mevzuubahs ettiimiz derviler, zahit ve tufeyli bir zmre tekil etmekden ziyade; almak ve topra amak muhabbetile mteharrik bir snf kolon, krlara doru tamakta ve yaylmakta olan bir cemiyetin dourduu canl ve mteebbis bir tip yeni insandr. Ve esesan, istifade etmekte olduklar ehemmiyetsiz baz muafiyetler, bilhassa bidayette tadklarn grdmz byk hizmet ve fedakarlk duygularna kar hakikaten yerinde ve adil bir mkafat tekil edecek ekilde verilmi bulunmaktadr. Bylece bo ve tenha yerleri ihya etmi gzken dervilerin bile, birok vergilerden muaf tutulmad, r verdikleri ve rfirsum iin de miriye maktu bir ey dedikleri grlmektedir. Sk bir devlet kontrol de bu dervi isimli iftilerin bilahare yaptklar gibi mhim bir ksm devlet gelirini ellerine geiren bir mtegallibe ve istismarc snf haline gelmesine mani olmaa almaktadr. u halde bu derviler terkik ettiimiz devirlerde, cemiyet iinde duyulan bir ihtiyacn ifadesi olmann verdii bir hayatiyetle canl kalarak binbir mklata ramen kendilerinden yerletikleri yerlede topraa yapup tutunmakta ve oralarda muvaffakiyetle remektedirler. Esasen bu gibi zaviyelere daha ziyade mevatdan alm veya hali ve harabeden satun alnm olan ve bu itibarla hukukan kendilerini ileyecek olanlarn mlk olabilir bir vaziyette bulunan topraklar vakfedilebilmektedir.29 Bazan r veren bir mlk toprak, zaviye vakf olduktan sonra da r vermekte devam ettii gibi; vaktile sahibinin sefere emek mecburiyetiyle elde ettii bir yurtluk toprak da; zaviye vakf olduktan sonra da yine sefere eknci gndermek mecburiyetinde bulunmaktadr. Mesela, (67, 71) numaral kaytlardaki zaviye vakf topraklar, r ve hara vermekte devam etmektedir. (8, 9, 10, 71 ve 73) numaral kaytlarda grdmz vechile, harbe giden veya yerlerine adam gnderen zaviye eyhlerinin bulunmas, daha evvel Osman Gazinin ve Orahnn birok silah arkadalarnn Ahi ve dervi unvan tayan muharib derviler olduunu yukarda grdmz iin, bizi hayrete drmemelidir. Nitekim; ahilerden bahseden bni Batuta da onlarn Anadoluda Trkmen akvam arasnda her ky ve kasabada mevcut olub ekyay tenkil iin byk bir kudret temsil ettiklerini sylemektedir.

265

phe yok ki, bugnk baz Faist rejimlerdeki frka milisleri gibi, Ahilerin emri altndaki genlik tekilat da, silah kullanmasn renmi oluyor ve icabnda Ankara ahilerinin yaptklar gibi, idari bir istiklale kadar varan salam bir tekilat kabiliyetini gsterebiliyorlard. Bundan sonra greceimiz vehile; tenha ve ssz yerlerde adeta bir emniyet karakolu ve beki vazifelerini gren zaviye eyhlerinin bu hususi zaviyeleri de ancak kendilerinin temsil ettikleri bu harb ve tenkil kuvvetli ile izah edilebilir. Derbend Bekleyen Derviler ve Zaviyelerin Emniyet ve Menzil Vazifeleri Zaviyelerin bir ksmnn tesis ve muhafazasnn sebebini, bo toprak bulup yerlemek ihtiyacnda olan muhacirlerin nfuzlu mmessilleri tarafndan yeni atklar topraklarn geliri mukabili olarak, devlete ait umumi hizmetlerden bir ksmn kendi zerlerine alarak yolculara ve nakliyata yardm etmek suretile muafiyetlerini idame ettirmek teebbs gibi telakki edebiliriz. Filhakika, unutmamak lazmgelir ki, hkmetin zaviye sahibleri gibi i kolonizasyon ilerinin faal ajanlar vaziyetinde olan dervilere kar uzun zaman birtakm imtiyazl vaziyetler tanmas iin, onlarn tesis ettikleri zaviyelerin hakikaten mahallinde alm olmas ve messir bir ekilde yolculara muavenette bulunabilmesile kaimdir. Aksi takdirde ya 15 numaral kaytta grlecei zere, yol zerinde vaki olmad iin zaviye olmaa salahiyeti olamayacandan bahsedilerek; veyahut 12, 13, 14 numaral kaytlarda olduu gibi, eyhlerinin ayende ve revendeye hizmette kusuru veya beliyat zahir olduundan bu zaviyeler ilga ve yahut sahiplerini elinden alnub bakalarna verilmektedir. Dier taraftan devlet iin malum birok zaviyelik yerler bo ve harap olduu zaman, oralarn tekrar enletmee ve zaviyeyi iletmee iltizam edenlere tekrar verilmektedir. Nitekim, Ktahya da eyh Saltk zaviyesinin vaktile timara verildii iin harab olmu bulunduunu gren bir vilayet muharriri, onu merkeze tamir ider kimesne bulunur diye bildiriyor. Bu suretle bu zaviye eyhlii talibi uhdesine havale edilmek zere, adeta askdadr (15). Bu ekilde mnhal olan dier bir zaviye eyhlii iin ise; Ktahya kads Ahi Hzrn mnasib olduunu bildirmektedir (16). Ayn ekilde Ktahyada harab bir halde braklm olan eyh Bahayi zaviyesinin imaretine sa Fakih iltizam gsterd ecilden kendisine sadaka olunmutur (18). Ayn suretle Karamanda ykl Viran denilen mezreay dervi Bahayi tamir ve ayende ve revendeye hizmet eylemee iltizam gsterdii sebebden Cem Sultan iaretile mezkur dervie kaydolunmutur. Daha sonraki bir tarihte de ayn zaviye gayret mahallinde bir zaviye olduu ecilden kaydyla mukarrer klnmtr ve bu eyhin evlad bu zaviye civarnda kendi iftileriyle ziraat idb ayende verevendeye hizmet ettikleri mukabilinde rsum ve avarz virmezler imi (36). Kad olanlarn kime dilerlerse verdikleri dier bir zaviye hakknda da; Hac Hzr, tamirine iltizam itmekle eline berat verilmi o da zaviyeyi, yeniden ina ile gelene ve geene hizmet etmee balam olduu kaydn grmekteyiz (37). Bursada birka defa yandktan sonra yenisi yaptrlamyan bir zaviyenin; yol zerinde ve ayende ve revende yata olduu ileri srlerek bu defa asl vakf ky iinde kurulduunu gryoruz. Sivas taraflarnda yol zerinde memerrinasta mahalli hatar birtakm

266

viraneleri enledb ve zaviye bnyad idb ayende ve revendeye hizmet itmee birtakm derviler iltizam etmilerdir (152). orumlu livasnda; haricez defter. mahuf ve tahaffuzu vacib bir yerde Mezid Fakih bir mescit ve bir karbansaray bina idb enletmek iin gelecek halka birtakm muafiyetler bahedilmesinini temin etmi bulunduundan; bu ekilde kona muhafaza iin istimalet ile cem olanlarla tekil edilen bu kyn malikane hissesi zaviye ye ait bulunmaktadr. Bu kayda nazaran; zaviye kelimesi gayet umumi bir mana ifade etmekte ve bazan bir tekke, bir konak yeri veyahut burada olduu gibi, bir karbansaraya bile zaviye addedilmektedir. Filhakika, 219 numaral kayttan da anlalaca vehile; zaviye, yolcularn emniyetle inb istirahat edebilecekleri, hatta yiyecek bulabilecekleri bir yerdir ve zaviyenin biraz by bir imaret addedilebilir. Bu kaytda vilayet muhariri, Silifkenin, Kbrs fetholunaldan beri gayetle geit yeri olduu sebebden, zaviye deil hatta imarette klli ihtiyac varken zaviye vaknn medreseye verilmesini ok manasz bulunyor ve gelb gidenlerin yatacak yer hususunda mzayaka ekmelerini mnasib grmeyerek ber karar-i sabk taam kmak zere zaviyelik zere tasarrufunu deftere geiriyor. Nitekim Bursa civarnda da Samit Dede isminde bir dervi Bursa ile negl arasnda Aksu kenarnda byle karbansarayl bir merkezi idare etmektedir. Bu yeri kendisinden evvel iek Dede enletmitir (88-65). Bu kaytlar bize gstermektedir ki, mevzuubahs ettiimiz dedeler ve eyhler yalnz ufak zaviyelerin deil, bu zaviyelerin daha bym ekilleriden baka bir ey olmayan tekkelerin krbansarayl konak yerlerinin de banda bulunmaktadrlar. Tekkeler ile konak yeri ve zaviye arasndaki bur vazife birliini aadaki kaytlarda da grmekteyiz. Nigeboluda Hezar Grad civarnda Bali Bey Olu Yahya Beyin tekkesi Tutrakan gibi Rumelinde ekavet yeri olarak tanlan ve halk aznda, son zamanlara kadar. Tutrakandan gelmiyorum yani, o kadar kaba deilim, eklinde dolaan bir szn yaamasna sebep olan bir yerde, kurmutur: Zikrolan mahal, ifratla mahuf ve harami yata olman ol yerde mezkur tekkeyi bina eyleyb ve Haymanadan ayende ve revendenin atlarna ot bib odun getrmek iin mezkur kafirleri, cem eyleyb teskin etdirmi. Ol vakitden ber zikrolunan mahal, mezkur bey sebebiyle memmen olub Mslmanlar bila havf gelb gider olmular... Bu suretle meydana gelen 162 haneli ky kaydnn kulland tabir ile, Padiah tarafndan Bali bey zaviyesine vakfedilmitir (183). Ayn ekilde, Bozokda, yalnz yol zeri olmakla kalmayub ayn zamanda bir lcas bulunan kyde, gelb gidenlerin inmesine ve hizmet grmesine mahsus olarak yaplan bina, tekke misali bir ev olarak tavsif edilmekedir. Bu suretle kendiliinden bir iskan ve kolonizasyon ekli olmaktan karak hkmetin mtemadi kontrol altnda alan bir umumi bir hizmet messesesi eklini aldklarn ve zaviye eyhliklerinin resmi bir memuriyet haline girdiini ve bu suretle memleketin nakl ve mbadele ilerinin muntazam ilemesine yardm etmek sayesinde, refahn ve zenginliin artmas iin ne kadar byk bir mevkii olduunu byk idare memurlarnn ok iyi takdir etmi olduklarna dier bir misal de Erzincan evkaf kanununda bulunmaktadr. Bu kanunun muhtelelif maddelerinde uzun sren harbler neticesinde harab olan bir memleketi enlendirmek, asayi ve emniyetini temin ederek halk celb edebilmek iin

267

dnlen tedbirler arasnda; (madde, 3) eski zaviyelerin ihdas ve mnasib mahallelerde yenilerini ihdas hususu, vilayet muharrine devlet merkezi tarafndan sarih bir talimat eklinde tafsilatiyle emredilmi bulunmaktadr.30 Bundan baka, zaviyelerin oynad rol hakknda bir fikir edinmek iin Sultan Sleyman tahrirlerine gre; bu sralarda Anadolu vilayetinde, (623), Karamanda (272), Rum vilayetinde (205), Diyarbakrda (57), Zlkadiriyeide (14), Paa livasnda (67), Silistire livasnda (20), irmen livasnda (4) zaviye mevcut bulunduunu hatrlatmak da lazmdr.31 Bu zaviyelerin her birinin lzumlu ve tenha yerlerde mamur bir konak yeri hizmetini grdn, derece derece muhtelif byklkte olanlarnn, imaretli ve karbansarayl ekillerinin mevcut bulunduunu da biliyoruz. Zaviye eyhlerinin ayn zamanda gerek zaviyenin ve gerek civarn emniyetinden de mesul bulunduunu hatrlayalm. Filhakika; Osmanl mparatorluunda aylkla akser ve memur kullanacak kadar para ekonomisi mnkeif bir halde bulunmadndan, her vazife ve memuriyet toprak gelirinden bir ksmnn hasr ve tahsisi veya sadece baz vergilerden muafiyet mukabili olarak ifa edilmektedir. Bu vaziyette yollarn ve memleketin emniyeti ile alakadar olan devlet; ok defa bu emniyetin temin edecek vaziyette olan kimselere, harb adamlarna veya cemaat reislerine bir kyn timarn veya bir derbend yerinin bac resmini vermektedir; veyahut o hizmet mukabilinde cemaati ile beraber o civarda yaayp her trl vergi vermekten affedilmi olmasn kabul etmektedir. Fakat bu kabil kimseler, bu gibi muafiyetler mukabilinde, o yerin emniyetinden mesuldr. O civarda bir hrszlk veya katil vakas vuku bulursa onlar tazmin etmekle mkellefdirler. Suret-i umumiyede derbend tekilatna has olan bu nizamlar zaviyelerin bir ounda caridir. (156, 155, 156, 210). Da balarnda (83, 65) ve isimlerinin ifade edecei vehile mesela, Yalnz Kuyu demekle maruf viranelerde (136), Ahi ukurunda (119) be-gayet gerekl yerlerde tesis edilen zaviyelerin, yukardanberi gsterdiimiz vehile krlarda emniyet ve konak hizmetleri olduu gibi; 3 numaral kaytta grlecei zere, aka ssuz ve korkuluk yerleri grp gzetmek in bir tekke kurub oralara yerleen ve sefer olduu zaman asker gnderen yerler gibi zaviyeler de pek oktur. Filhakika, o zamann mnakale tekniinin ok geri vaziyetine ramen ancak bu sayededir ki ticaret ve ziyaret maksatlaryla seyahat byk mikyasta kolaylam, teminat altna alnm bulunmaktadr. nk, yol boylar ve menziller hesabl bir ekilde yerletirilen kyler zaviyeler ve karbansaraylar tarafndan itina ile muhafaza edilmektedir. Ve ayan dikkattir ki, bugn ancak devletin salahiyetdar dairelerinin bir plan dahilinde tasavvur idb meydana getirecei bu neviden etrafl dnlm ve ilerisi grlerek tahakkuk ettirilmi eserler, o zamanlar daha ziyade hususi teebbslerle ve pek ok defa kendiliinden meydana gelmekte bulunmutur. Devletin bu hususta takib ettii hatt hareket ise, bu gibi teebbslerin tevik edilmi olmas iin zaruri olan msaadeleri, muafiyetleri ve hatta idari mali muhtariyetleri bahetmekten ekinmeyerek, her mahallin ihtiyalarn o mahalde bulunub hissedenlerin rey ve teebbslerile becerebilmesi iin adami merkeziyeti ve mmkn olduu kadar her tesis kendi mahiyetine uygun bir ekilde inkiaf edebilmesi iin mdahalelerini az hissettirir bir tavr ihtayar etmi olmasdr. te tetkik ettiimiz zaviyeler de, umumiyetle vakf messeselerine bahedilmi olan bu idari mali muhtariyetten

268

istifade etmektedirler ve zamanna gre yollarn emniyetini en kolay, en messir ve en ucuz bir ekilde temini iin bulunmu en iyi areyi temsil etmektedirler. Zaviyelerin daresi ve leyi Tarz Bu zaviye eyhliklerinin ekserisi, vaktiyle o zaviyeleri tesis etmi olanlarn evlatlar elinde ve evlatlk vakf32 olarak bulunmakla bera.er; zamanla evlat munkariz olunca veya eyhlerin baz yolsuzluklar grlnce, yerine devlet tarafndan bakalarnn tayin edildii (17, 29, 34). Ve bu suretle vakfn evlatlk vakf halinde karak bir amme vakf haline girdii grlmektedir (22). Dier taraftan bu zaviyelerden bir ksmnn dorudan doruya devlet tarafndan alm olmas da mmkn olduu gibi, baz vakflar art olarak hakim-l-vakt, her kim bu makamn hizmetine elyak ise an eyh nasb ider kaydn koymu bulunmaktadrlar (215). Filhakika, dier vakflar gibi, zaviyeler de vakflarn tayin edecei artlar dahilinde idare edilmektedirler, onlarn da bazen mtevellileri ve nazrlar vardr (65, 83). Fakat topraklar, daha ziyade, vaktile yurtluk olarak virilmi olub ailenin mterek mal vaziyetindedir. Bu vaziyette, bittabi bazen art-i vakf iyice tasrih edilmedii iin, evlatlk vakf halinde idare edilen zaviyelerde meihat bervech-i itirak tasarruf edilmektedir (217). Fakat ok defa, bir zaviyenin idaresine seksen kii karmasn diye, itirak merfu olman ibaresiyle berat hak sahiblerinden yalnz birine verilmektedir (38). Filhakika, yukarda pek ok misallerini grdmz vehile, bu zaviye messislerinin evlat ve akrabalar pek kalabalktr. Nitekim, herkesin hissesine sahib olmak istemesi zerine byk ihtilaflar km olan, Kengrda Kozlu Dede boynundaki, iki zaviyenin sahibleri (eyh ami evlad) 50 kii idi. Bu sebeble hkmet, hisse usulnn tamamen kaldrp bu zaviyelere tarikatleri zere kim eyh ve seccade niin olur ise yalnz onlarn nazr olmasn emretmitir (145). Bu zaviyeler bazan ayn tarikate mensub dier daha eski zaviyeleirn bir ubesi mahiyetinde bulunduundan, yeni zaviyenin eyhleri ana zaviyedeki dervilerin aslah olarak seilmektedir (167). Baz zaviye messislerinin (63, 74, 32, 81) numaral kaytlarda grdmz Kz Bac, Ahi Ana, Sakari Hatun, Hac Fatma zaviyeleri gibi baz zaviye eyhlerini de ayn suretle kadnlar olmas nazar dikkati celp etmektedir. Bu hususta bir misal olarak (43 mkerrer) numaral kayd zikretmek isteriz: yle ki, Ktahya evkaf iinde Od Yakan Baba namndaki derviin bir kyde bina ettii tekke, civardan gelen adaklar ve kurbanlarla az zamanda inkiaf bulup dini mhim bir merkez haline girmitir ve bu inkiafta bu zaviyeyi idare etmi olan Hac bac nam saliha ve mtedeyyine ehl-i velayet hatunun ve kendisinden sonra yerine geen Hundi Hac nam hatunun ve ondan sonra zikrolan oca ihya etmi olan Sume Bac nam bir aziz ve saliha ve bakire hatunun byk hizmetleri olmutur. Ve hatta bu sonuncu Bac, kendi zamannda tekkeye malettii iftliklerle, ba, bahe, deirmen ve sairenin, kendi lmnden sonra akrabasndan kimsenin mdahale etmemesi iin, kendi parasile temin edilmeyip hayrat-i msliminden toplanan para ile satn alnm olduunu herkesin nnde ikrar ve zabta geirmitir.

269

Filhakika, bu asrlarda Anadoluda kadn tekke eyhleri grmek bizi hayrete drmemelidir. Yukarda zikrettiimiz gibi, k Paazade bu kadn dervilerden baciyan Rum nam altnda bahsetmektedir ve Hac Bektan Rum ahileri, Rum Abdallar ve Rum Gazileri gibi grublar iinde Baciyan-i Rumi ihtiyar edip, kadnck ana (Fatma) isminde bir kadna, btn kerametini gstermesi ve takirat ona smarlamas bu bakmdan manidardr: XIV. Ve hem bu Rumda drt taife vardr kim misafirler iinde anlr. Biri Gaziyan-i Rum biri Ahiyan-i Rum ve biri Abdalan-i Rum ve biri Baciyan-i rum. mdi Hac Bekta Sultan bunlarn iinden Baciyan-i Rumi ihtiyar itti kim o Hatun Ana dr, an kz idindi, kef ve kerametini ana gsterdi, teslim itdi, kendi Allah rahmetine vard. Sual: Bu Hac Bekta Hazretlerinin bunca mridi ve muhibbi vardr, bunlarn biatleri ve silsileleri nerede olur? Cevap: Hac Bekta, Hatun Anaya smarlad, nesi varsa, Kendi bir meczub budala azizdi, eyhlikden ve mridlikten fari idi. Abdal Musa dirlerdi bir dervi vard. Hatun Anann muhibbi idi ol zamanda eyhlik ve mridlik iken zahir deildi, silsileden daha farilerdi. Hatun Ana ol azizin zerine mezar itdi. Geldi bu Abdal Musa bunun zerine de bir nice gn sakin oldu. (k Paazade Tarihi Sf. 205). *** Birou ayn zamanda tekke misillu, mterek bir ayin ve ibadret yeri de olan zaviyelerin, gerek mutad olan vakitlerde yolculara temin ettikleri yatak ve yiyecek ve gerekse mterek byk merasim gnlerinde hazrladklar yiyecek hakknda bir fikir edinmek iin onlardan bazlarnn sahib olduklar eyann gzden geirilmesinin faydal olacan zannediyoruz. ayan memnuniyettir ki, tetkik ettiimiz defterlerdeki zaviye kaytlar ok defa bu gibi malumat da ihtiva etmektedir. Fakat, bu hususta bu defterlerde ne buldu isek alm olmakla beraber bir zaviyenin i hayatn ve dini vazifelerini tetkik iin baka menbalardan ayrca istifade etmee de lzum vardr. Bu hususlar ayrca yaplacak ilerdir. Biz burada yalnz u kadarn hatrlatmakla iktifa edelim: Umumiyetle, byk bir iftlik, bir zirai merkez ve malikhane manzarasn arz eden zaviyelerde her trl zirai iler, bahvanlk, meyvaclk, frnclk, deirmencilik yaplmaktadr ve bilhassa hayvan yetitirilmektedir. Bu hususta bir misal vermek iin Aydn taraflarnda Umur Paa trbesi evkafnn bu ekilde byk bir zirai iletme halinde bulunduunu hatrlatalm (105). Filhakika bu vakf iftlikte 32 ba su sr, 70 ba kara sr mevcut olduu gibi; vakfn dier bir iftliinde de 73 kara sr mevcuttur. Bundan baka, bu iftliklerin ayrca, yoncalklar, korular, yaylak ve klaklar, ortaklar ve ihtimal ortak kullar mevcuttur.33 Fakat, byle byk bir iletme mahiyetinde olan bir vakfn zamanla maruz kalaca buhranlar ve ziyalar da bu kaytlarda grlmektedir. nk, birok vakflarda vaktiyle kaydedilmi bulunan, samal ineklerle dier ift hayvanlar ve kullar, byle bir iftlik manzarasn arz eden bir vakfta uzun zaman idare edilmemektedir. Kullar zamanla hrler arasnda karyor, zaviyede nfuz ve mevki kazanyor; hatta

270

bir ksm dervi ve eyh oluyorlar. Hayvanlar bakmszlk yznden lyor ve kayboluyorlar, idaresizlik ve su-i istimal de kendisini hissettiriyor. Bu itibarla, en salam ve devaml zaviyeler, dierleri kadar zengin olmamakla beraber, bizzat sahibleri tarafndan ilenen ve aile vakf olarak verilmi olan zaviyelerdir. Kullarn altrld bir iftlik eklinde idare edilen bir zaviye misalini Bursa livasnda Kar danda eyh Akbyn tesis ettii zaviyede grmekteyiz (220). Bununla beraber-ekseri zaviyelerin, ift hayvanlar, kovan, inek ve saire ile birlikte birka beyaz veya Arab kula sahib olduklarn da bu zaviyelerin eya listelerinden anlamaktayz (76, 190). Messir bir din propagandas merkezleri olan bir ok zaviyelerin bilhassa Rumelinde baz mridlerini de Mslman olmu kullar ve Hristiyan reaya arasndan temin etmi olduklar nazar dikkati celb etmektedir. Birok dervilerin Abdullah Olu olarak kaytl bulunmalar baz mtevellilerin kul ve kul olu olmalar bu hususu iaret etmektedir. Eski Hristiyanlardan yaplm dervileri daha mutaassb ve hararetli bir din propagandas vastas olacaklar da aikar olduu gibi; uzun seneler, zaviyede oturan Hristiyan hizmetkarlarn, cokun ve esrarl dini ayinlerin tesiri altnda Mslmanl kabul etmemelerinde de esasen imkan yoktur.34 Hristiyan memleketlerinde alan Trk misyoner dervilerinin bu neviden faaliyetleri, Hristiyan iken sonradan Mslman olmu dervileri baz tarikatlerin ayin ve erkan zerinde yapacaklar tesirler de ayrca tetkik edilecek mevzulardr. Ayn ekilde, bu tarikatlerin itimai hayat idealleri ve muhtelif itimai meseleleri telakki tarzlar da ayrca tetkike deerse de, bu hususlar maalesef bizim iin malum deildir. Yalnz, birok dervileri komnist bir hayat yaamak iin bir araya toplandklar ve beraber alb beraber yemenin ve byle mterek bir hayat srmenin zevklerini tercih ettiklerini kabul edebiliriz. Bundan baka, son zamanlarda Rumelinde baz dervilerin beraber alb elde ettikleri mahsullerini iki gzl anbarlarna taksim ederek bir gzn muhtevasn kendilerine ve dier gzdeki mahsullerini yolcularn fukaralarna tahsis etmek zere kullandklar nakledilmektedir. Bu hareket tarzlar, onlarn hayr ve beni nevine hizmet gayesine kendilerini hasretmi olduklarn istidlal ettirebilirler. Her halde muhakkak olan bir ey varsa, o da bir itimai yardm mesesesi olduu kadar, bu tekkelerin ayn zamanda bir imar ve iskan vastas bulunmas ve emniyet ve mnakalatn temini ve dini propaganda bakmndan birinci derecede ehemmiyetli tesisler olmasdr.35 1 Gibbonsun Trkeye Prof. Ragb Hulusi zdem tarafndan Osmanl mparatorluunun

Kuruluu (Trkiyat Enstitis meriyatndan) nam altnda evrilmi olan kitabnn baz fasllarnn ismini gzden geirmek bu hususta kafi bir fikir verecek mahiyettedir. Birinci mebnas Osman tarihde yeni bir rk zuhur ediyor (s. 1-38). kinci mebhas Orhan yeni bir millet teekkl ediyor ve garb alemiyle temesa geliyor (s. 39-91) 2 Les origines de Pempire Ottoman (Paris 935) namndaki eser, Profesrn Sorbon

niversitesinde Trk etdleri merkezinde verdii konferanslarn bir araya getirilmesi suretile vcude

271

gelmitir.Ayn mellifin1933 senesi Varovada toplanm olan beynelmilel tarihi ilimler kongresinde yapt bir komnikasyonun mevzuunu tekil eden Bizans messeselerini Osmanl messelerine tesir hakknda baz mhazalar ismindeki etd de Trk Hukuk ve ktisat Tarihi Mecmuasnn birinci cildinde neredilmi bulunmaktadr. (sf. 165-313). Bu beseleye dair, yine ayn mellifin, Hayat Mecmuas (say 11 ve 12, 1924) nda kan tenkidi makalelerine baknz. 3 4 5 6 7 Zikredilen eser, s. 38-41. zikredilen eser, s. 39, 58-59, 118, 120. smi geen eser. s. 17. 11 numaral nota baknz. Bu hususta Giesenin tercmesi Trkiyat Mecmuasnn I. cidlinde (sf. 151-171) neredilen

makalesi ile, bu makale hakknda Fuat Kprlnn Hayat Mecmuasnda yazdklarna (say 11 ve 12, 1922) baknz, F. V. Hasluckun Prof. Rap Hulusi Tarafndan Bektailik tetkikleri nam altnda tercme edilen (1928) makalelerine de baknz (sf. 83) 8 9 Zikredilen eser, s. 109-111. Prof. Fuat Kprl, Osmanl heyeti itimaiyesinin bnyesindeki ususiyeteleriyle o

zamanlar mevcut sosyal fikir propagandalarnn nazar dikkati celbedecek mahiyette olduunu gstererek iin, Avrupada rnesansn nclerinden biri gibi telakki edilen fakat hayatn bir ksmn Trkler arasnda ve Osmal saraynda geirmi olan Pleton isminde bir zatn memleketinde ortaya att sosyal reform fikirlerinin teekklnde slm aleminde o zamanlar mevcut dini ve sosyal cereyanlardan ve Trk cemiyetinin sosyal bnyesini taklit arzusunda mlhem olub olmadnn tetkike deer bir mevzu olduunu kaydediyor (s. 112).Tarihilerin daima kaydettii zere, Osmanl idarecisinin yabanclar cezbeden adilane hareketinin mevcudiyetine de istinad ederek bu fikrin doru olduunu kabul edebiliriz. 10 Bu etdmz ve bunu takip edecek olanlar, Osmanl mparatorluunda, Kurulu Devrinin

Toprak Meseleleri ismini tayacak olan eserimizin medhali mahiyetindedir ve zaviyetlerle dervilerden sadece toprak meselelerinin u veya bu ekli almasnda mhim bir amil olmu olan bir iskan ve kolonizasyon metodu mnasebetiyle bahsetmektedir. Okuycularmzdan makalemizi bu hususlar gz nnde bulundurarak mtalaa etmelerini bilhassa rica ederiz. 11 Prof. Fuat Kprl, nfluence du Chamanisme Turco-Mongol sur les ordres mysttiques

musulmans. Memoires de Iinstitut de Turcologle de Iuniversite dstanbul. 1929. 12 ktisat Faklteleri Mecmuasnn III.cildinden balayarak Osmanl mparatorluunda, bir

iskan ve kolonizasyon metodu olarak srgnler bal altnda neredilecek olan yazlar.

272

13

Bizim burada tedkik ettiimiz dervilerle XVI. asr eski Osmanl airlerinin tasvir ettii

ekilde, plak gezen, esrar yiyen, kalarn, sa ve sakallarn tra eden, vcudlernda yank yerleri ve dvme Zlfikar resimleri ve ellerinde musiki aletlerile dolaan serseri derviler arasnda byk bir fark mevcud bulunmas lazmgelir. Prof. Fuad Kprl, Trk Halk Edebiyat Ansiklopedisinde yazd abdal maddesinde; XVI. asrdan beri Trkiyede yaayan abdal lakapl eyhler ile abdallar yahud klar ismi verilen dervi zmreleri hakknda izahat verirken onlar birtakm gezginci dervi zmreleri gibi tasvir etmitir. Bu izahata gre onlar ayin ve erkan itibarile olduu gibi akideleri bakmndan da mfrit ii ve Alevi heterodokse bir zmre idi (sf. 36). Dier serseri dervi zmreleri gibi evlenmeyerek bekar kalrlar ve ehir ve kasabalardan ziyade kylerde kendilerine mahsusu zaviyelerde yaarlard. Bunlarn arasnda bilhassa daha fazla Kalenderiye tarikatinden mteessir olanlarn dnya alakalarndan tamamen uzak olmak, gelecei dnmemek, tecerrdd, fakr, dilenme ve melamet balca iarlardr. Bununla beraber, btn Rum abdallarnn her zaman ve her yerde dilencilerden, serseri ve ingene dervilerden ibaret olduunu farzetmek doru deildir. Esasen, Prof. Fuad Kpl de, btn abdallarn ayni ekilde yaamadn ve baz abdal zmrelerinin, mcerred kalmak prensibinden ayrlarak, sair Kzlba zmreleri kabilinden bir secte halinde Trkiyenin muhtelif sahalarnda kyler kurup yerlemi olmalar ihtimalini kaydediyor. Ayn suretle profesr, ran Trk airetleri ve Hazer tesindeki Trkmenler arasnda abdal adn tayan Trk oymaklarna tesadf edilmesini ve Eftalitlerin daha asrlarca evvel abdal adn tam olmalarn da tedkike ayan grerek hatrlatmtr. Bu vaziyette, abdal sznn bir tasavvuf stlah olmadan evvel bir airet veya zmre ismi halinde bulunun bulunmad ve bu nam altndaki btn dervilerin bidayette Orta Asyadan gelmi abdal airetlerini mmessili birer airet evliyas olup olmad meselesi tedkike muhta gzkmektedir. Serseri dervi zmrelerinin dkntlerinin topraa yerleerek kyler vcude getirecek yerde, kyler vcude getirecek ekilde topraa yerlemekte olan gebe airetlerini birtakm dervi zmreleri meydana getirmeleri daha fazla muhtemeldir. Esasen Prof. Fuad Kprl de, bu abdallarn kendilerini Horasandan gelmi gstermelerini, eski Ouz rivayetlerinin aralarnda hl yaamasn, bunlarn etnik menelerinin yani Trklklerinin tesbiti bakmndan ok mhim addetmekte sh. 39) ve abdallar Trklklerinden en ufak bir phe bile caiz olmayan ve eski Trk amanizminin izlerini hl sklyn Anadolu Alev trklerinden ayrmaya imkan grmemektedir. u halde, abdallarn dilencilerden ve ingenelerden ibaret olacana tpk bu Alevi Trkler gibi, ksmen gebe olmakla beraber, ksmen de eski zamanlardan beri topraa balanm ve ekincilik hayatna gemi Trk oymaklarndan km olmalar lazmgelmez mi? (26 numaral nota da baknz). Bu nevi rya hikyelerini tarihi bir hakikat gibi telakki edilmeyeceini ve Prof Fuad Kprlnn tedkiklerinin gsterildi gibi gibi, onlarn Reidddinin de ve Paris nshas bir Anonim Seluknamede daha evvel kaydedilmi bulunan Eski bir Ouz efsanesini yeniden canlandrm bir eklinden ibaret olduu mahakkak ise de; biz yine, ilk Osmanl menbalarnn buna benzer hikayeler ile dervi menakbini sslemek iin kullanld motifleri hatrlatmann, hi olmazsa bu tarihilerimizin yazdkar zamanlarda, kurulu devrine ait kanaatlerin mahiyetini anlatmak bakmndan faydal olabileceine inanyoruz. Bu sebeble burada, bu nevi dervi menkbini, bu menakbin teekkl ettii zamann psikolojik halini ve onun arkasndan tarihi hakikatin kendisini bulabilmek gayesile tahlil ediyor ve bu arada mevzuubahs

273

hikyelerde umumiyetle dervilere atfedilen nfuz, okluk ve toprakla alakadarlk vasflarn ve onlara umumi nfuz ve arazi tahririni defterlerindeki kaytlar yekdierlerini tamamlar vaziyette gryoruz. Elviya menakbinin, birok dervileri ziraatle megul ve toprak ileriyle ilgili gsterdii gibi,Osman Beyide ift srmekle. stanbul ehri nklab Mze ve Ktphanesinde M. Cevdet yazmalar arasnda (ktk boy) Velayetname-i Hac bekta-i Veli sf. 157ye baknz. halk azndan dolaan ve bektai derviini elinde apa tasavvur eden u sz de manaldr: Bektainin apas, Mevlevinin ivisi. 15 Yukarda ismi geen Trk Halk Edebiyat Ansiklopedisindeki Kumral Abdal maddesine

baknz (sf. 58). 16 Osmanl mparatorluunun kurulu devirlerinde dini tarikat ve tekilatn oynam olduu

rollere mmasil tesirleri, son zamanlarn tarihi vakalarnda da mahade etmek mmkndr. Hasluck, Trkeye Bay Ragb Hususi Bektailik tedkikleri nam altnda tercme edilen (1928) ettlerinde. Yanyal Ali Paa (vefat 1822)nin Tisalya ve Arnavutlukta tesis ettii Bektai tekkeleri tamamen siyasi maksadlar en ilek yollarla hakim sevklcey noktalarnda kain olan bu tekkeler etraflarndaki ahali iin siyasi itima merkezlerinde idi. Tisalyada Tempe Boaz medhalindeki Hasan Baba Tekkesi o boazdan bir ticaret yolunun kontrol iin Ali Paa tesis ve himaye edilen bir Bektai Tekkesi idi. Trhalada da bizzat Ali Paa tarafndan ina edilen ve mhim bir geidi mrakabe eden byk ve mamur bir tekke mevcuddu (sf. 35). Ali Paa bu tekkelerin eyh ve mridlerini muntazam memurlar gibi kullanyordu. Tekkelerin halk zerindeki nfuzundan istifade etmek iin, bu sralarda Rumeli ve Anadoluda teekkl eden ayan ve mtegallibe de tekke ve tarikatlerle sk bir mnasebet halinde idiler (sf. 32). Haslucka gre, bu yar mstakil derebeylerinin ahenk ve mesalemet iindeki idareleri ve Hristiyanlara kar muameleleri arkalarnda Mevlevilik ve Bektailik gibi hr prensipli dinlere ait serbest tekilatn mevcud olduunu farzettirir. Osmanl mparatorluunda son zamanlara kadar devam eden Mevlevi Bektai nfuz mcadeleleri de herkesin malumudur. Yenieriler Bektailik tarafndan tutulmakta idi. Sultan Mahmud devri slahatnda yenierelikle birlikte Bektailiin de mahkum ediliinde Mevlevi tekilat byk bir rol oynam gzkmektedir. (sf. 132). Yenieri-Bektai ittifaknn pervasz bir dman olan vezir Halet Efendi, mevlevilerle sk bir mnasebet halinde idi. Galatadaki Mevlevihaneyi o yaptrm 17 Baba Muhlis hakknda nair Ali beyin ilave ettii not: Cengiz fetretinde Anadoluya gelerek

Amasya kurbnde bir mahalde tavattun eyleyen eyh Baba lyas Horasaninin oludur. Devleti Selukyeninleri inksamnda alt ay Konyada Emir olmu ve badelistifa sultan Osman ile gazalarda bulunmutur. k paann pederidir. 18 19 9 numaral nota baknz. Cilt II. S. 9 ve 46.

274

20

Dervi ve zaviyelerin hakiki hviyet ve mahiyetleri ile, sarih bir ekilde yer tayin etmek

suretile onlarn corafi yayl tarzlarn, adatlerini ve dervilerin ellerindeki vesikalara nazaran zaviyelerin tercmei hallerini ve muhitlerile olan mnasebetlerini nakleden bu kaytlarn, Fatih Mehmed, Selim ve Kanuni Sleyman devirlerinde yaptrlm olan umumi nfus ve arazi tahriri defterlerinde resmi bir vesika mahiyetini kazanarak muhafaza edilmi bulunmalar onlarn kymetini bsbtn arttrmaktadr. Herhangi bir seyyahn tesadfen naklettii sathi mahadelerden veya halk arasnda nakledilen rivayetlerin toplanmas suretiyle elde edilen malumattan farkl olarak bu kaytlarda tahrir eminleri bir devlet memuru sfatyla bizzat mahallinde yaptklar tedkiklerle bu devrvileri isimlerile kaydetmiler ve bilhassa zaviyelerin eyasn tarlalarn, deirmen ve bahe gibi emlakini ayr ayr sayp dkmek, mevkiin ehemmiyeti ile zaviyenin ifa etmekte olduu vazifeler ve bu vazifelere mukabil istifade ettii imtiyaz ve muafiyetleri ayr ayr bildirmek suretile bizim iin ok kymetli malumat toplamlardr. Bu tahrirlerin mahiyeti hakknda ktisad Fakltesi Mecmuasnn ikinci cildinde nerettiimiz makalelere baknz (Osmanl mparatorluunda by nfuz ve arazi tahrirleri ve hakana mahsus istatistik defterleri). 21 Bu ekilde mutarza iinde zikredilen rakamlar, tetkikimizin sonunda sralanm olan

Kaytlar sra numaralardr 22 23 Cild: I. sf. 331. Cild: II. Sf: 133,137. Hoca Ahmed Yeseviden cihaz- fakr kabul idb diyari Rumda sahibi

seccde olmaa izin alm ve yz yetmi fukarasile Kaligra sultan ser eme-i fukra olduu halde, Rumda Orhan Gaziye gelb snmtr. Bursa fethinden sonra Hac Bekta Kaligra sulnat yetmi kadar fukarasile Moskov, Leh, ek Dobruca diyarlarna gnderb Rum erenlerinden olmaa izin vermiti. 24 25 Topkap Saraynda, Hazine Ktphanesi Kitaplar arasnda No: 1612ye baknz. Hasluck yukarda ismi geen etdlerinde, Evliya elebi tarafndan tesbit edilen Saltuk

Menkibesini tedkik ile, Sar Saltuun Krmdan gelen muhacir Tatar kolonlar tarafndan Baba daa ithal edilen bir airet evliyas olduunu farzedilebileceini (sf. 68) ve onun Krmda Sodak civarndaki ehre ismini veren baba saltuk ismindeki veli olmas lazmgeldiini, ilk defa slmiyeti kabul etmi bir Trk hkmdar olmak zere maruf efsanevi bir ahsiyet olan Satuk Bugra (944-1038) ile Sar Saltuk arasnda bir sirayet hadisesi mevzuubahs olabileceini, Krt halk rivayetlerinde mevcud sar salt unvanl derviin sar saltk efsanesinin garba doru intikalinde bir menzil tekil ettiini sylyor. Sar Saltuk ancak bilahara ziyaretgaha memur edilen derviler ve halefleri tarafndan Hac Bekta halkasna ithal edilmi bir airet evliyasdr. Sar lakab umumiyetle airetlerin inksama urayan ubelerini ayrd etmee yarayan renk sfatlarndan gelmektedir. Yine Haslucka gre, bu mntkada teekkl eden Sar Saltuk menkbeleri arasnda Bulgar halk rivayetlerinde lyas peygambere ait

275

bulunan menkbeler mevcuddur. Arnavudluka ise eski Ayayorgi hikyeleri, eski Hristiyan bir azizin yerine bir Mslman evliya kaim olutur. 26 Mene ve teekkl tarz trbe ve tekke tipleri bulunabilecei ve hatta zamanla ayn

tekkenin hayatnda byk deiiklikler olabilecei aikardr. Bu hususta Haluckun yukarda 14 numaral notta ismi geen etdlerinde etrafl malumat vardr. Zaviye tipleri arasnda Anadolu Seyyid Battal Gazi, Hseyin Gazi, Melik Gazi ile stanbuldaki eyb Sultan trbeleri Arab kahramalarnn mezarlar olduu. Bu mezarlar ok defa bir rya veya keramet vakasile kef ve tespit edilmitir. Hasluckun Osmanl devrindeki zaviyelerden bir ksmnn eski Hristiyan azizlerine atfedilen halk peritikahlarnn ve azizlerin ismi deitirilerek Trk ftuhat devirlerine baz tekkelerin eski manastrlar olmas da mmkndr. Bu suretle bu mezar hakkndaki mahalli eski halk itikadlarnn slmilemi. tekkenin veya peritigahlarn mecnunlar, saralallar ve ksr kadnlar zerinde ifa verici bir hassaslarndan Hristiyan ve Mslman halkn mtereken Bektailerin dier tarikatlerin mbarek yerleri ile birtakm airet ziyaretgahlarn Zaviye kurmak iktisadi ve itimai bnyenin ve dini hisleri tabii ve zaruri bir neticesi olarak her tarafta zaviyeler kurmak ve hayat bu zaviyeler Devrin hususi artlar iinde zaviyelerin tebarz ettirilmee deer bir mana ve vazifesi olduu phe gtrmez bir hakikattir. Bu dikkate ayan kudret tezahrlerine, dini ve tasavvufi cereyanlarn kendi organlarn yaratma faaliyetine bilhassa kylerde tesadf edilmesi ise; o devirlerde ky hayatn bugn olduu gibi ehirlerin tabii artk ve ek bir mevcudiyeti yaamaktan ibaret olmaktan ziyade; kendilerine mahsus bir lemi ve hayat yaratmakta devam edecek kadar mstakil ve heyatiyeti bol bir vaziyet tekil ettiklerini btn hayat prensiplerini kendi ilerinde bulduklarn, kuvvetli bir ekilde kklerini kendi topraklar iinde olduunu gstermektedir 27 11 ve 18 numaral notlar okuyunuz. zaviye eyhlerini umumiyetle bir cemaat beyi veya

kabile reise olmas, bir airetin muhtelif paralarn muhaceret dolaysyile gidip yerletikleri uzak noktalarda hep ayn nam altnda kyler ve zaviyeler kurmas ve evliyalar kabul etmi bulunmas keyfetini de kolayca izah edebilir. Hasluck da yukarda ismi geen makalelerinde, haklarnda uydurulan menakb ne olursa olsun, birok tekkelerin bir airet evliyas mezar olarak kurulduunu farz ve kabul etmektedir. Bu suretle, Karaca Ahmedin, ak Yazl Babann, Sar saltuun muhtelif yerlerdeki mezarlarn ve bu isimlerde mteaddid kylerin mevcudiyetini, hep ayn airetin muhtelif yerlerdeki mezarlarn ve bu isimlerde mteaddid kylerin mevcudiyetini, hep ayn airetin muhtelif yerlere dalm olan muhtelif paralarnn eserleri gibi kabul ediyor ve evliya isimlerindeki sar kzl gibi renk sfatlarnn ayn kabilenin muhtelif paralarnn yekdierinden ayrlmas iin kullanlan sfatlar olmas lazm geleceinden, bu surete mevzubahs sfatlar tayan evliyalarn kabileleri meneini isbata alyoruz.Bu faraziyeler, bizim tedkik ettiimiz dervilerin ve o dervileri temsil ettikleri gruplar Orta Asyadan gelmi muhacir gebelerin mmessil ve bu muhacceret aknn ncleri olduklar. 29 Hukuk Fakltesi Mecmuasnn VII. cildinin 1-2. saylarnda (1941) Sultanlarn temlik

hakk ve mlk topraklar ismini tayan makalemize baknz (sf. 489)

276

30

Ve haric-ez defter baz mahuf derbend ve mermerr-i nas vak olan kurada kadimeden

zaviyeler vaz olunub, ahalisi Kzlba fetretinde perakende olub gitmek ile kura ve zevaya hali ve harab kalub, bervech-i tahmin yazlb timara virilmi imi. yle olsa vilayet-i mezbre mceddeden kitabet olundukda, o hali ve harab olan kurann ehalisinden baz kayd-i hayatta olanlar hazreti hdavendiar-i gerdn iktidarn eyyam-i adaletinde il ve vilayet emn- eman zere asde hal olmala gelb her biri yerl yerine mtemekkin olub enlenb, ehali-i vilayeti mezbure zikr olan hali ve harab zaviyeler ihya olunmas labud ve lazmdr, memalik-i mahrsaya dahi intifa vardr dey rica eyledkleri baisden, vuku zere der-i devlet nisaba arz olundukta padiahmz eazallah ensarhu hazretlerinin hayrat-i amme mey-i tammesi olub baz evvelden harab ve yebab olub girihyas lazm olan uraya ve baz mahf derbendlerde ber karar ihyas kabd olan mahallelerde zaviyeler vaz idb evkafn hullide mlkn kibelinden her hangi karyede vak olmu ise mahsulnden birer iftlik tayin ve takdir idesin diy emrolunman ber muteb-i emr-i mnif lazm olan mahaller de baz ihya ve baz ihdas zaviyeler vaz olunub sebt olundu (stanbul Bavekalet Arivi 917 numaral defter). Bu kanunu btn yaknda neredilmi bulunacak olan Osmanl mparatorluunda, XV. ve XVI. asrlarda, zira ekonominin hukuki ve mali esaslar isimli itabmzn birinci cildinde XX. numaral kanun olarak mevcuttur. 5 sf. 74). 31 ktisat Fakltesi Mecmuasnda neredilmekte olan Osmanl mparatorluunda byk

nfus ve arazi tahrihleri ve hakana muhsus istatistik defterleri isimli etdmze baknz (cild II. ). 32 Hukuk Fakltesi Mecmuasnda (1940 senesi, VI. Cildin birinci saysnda) neredilmi olan

Evladlk vakflar balkl yazmza baknz. 33 ktisad Fakltesi Mecmuasnn 1. 2 ve 4. Saylarnda km olan Osmanl

mparatorluunda toprak iiliinin organizasyonu ekilleri: 1, kulluklar ve ortak kullar balkl makalelerinize ve bunlar iinde bilhassa 47 numaral notun bulunduu yere ve XXXV numaral kayda baknz. 34 Zaviyelerinden propagandas bakmndan oynam bulunduklar roln byk olmas lazm

gelir. Cahil halk ynlar iin azizlerin mezarlarna, onlarn metrukatna ve kerametlerine inanmak daha basit ve kolay anlalabilir bir din tekil etmektedir. Bu sebeple, bahsettiimiz zaviyelerdeki dini hayat kolayca evliya perestlik ekline girmi bulunduundan halk arasnda byk bir tesir icra edecek vaziyettedir. Dier taraftan, bahse mevzuu zaviyeleri kuran veya idare eden derviler ok defa yerli Hristiyanlar temsil kabiliyeti dikkate ayan bir derecede byk bir takm dini cereyanlarn ve tarikatlerin mmessilleridirler. Bu tarikatlerin ekserisinde bilahare Bektailikte olduu gibi slm dini yerli halk tarafndan benimsenebilmek iin lazm gelen btn kolaylklar ihtiva eden bir ekle girmi mnevver, msamahakar ve telifci bir mahiyet alarak bazan yerli ayin ve itikatlar da benimseyebilmitir. Btn insanlarn kardelii, ie ve vicdan temizliine nazaran dini ayin ve ibadet

277

sahasndaki ekilciliin kymetsizlii gibi, her dervihane dncede gizli bir ekilde mevcut bulunan fikirler, dini kaynamay byk nispette kolaylatryordu. Haslucka nazaran, slmiyetin ehl-i snnet haricinden kalan bu ulzatrc ve mnis ekillerinin tesiri altnda cahil Hristiyanlarn din deitirmeleri pek kolay olmu ve bu suretle fatih bir rk veya misyoner tekilatna malik bir rhban snf tarafndan ecnebi memleketlere getirilen bir din, ikna ve intibak kuvvetile, kendisini yerli ayinler zerine ilave ve ilzam etmitir. Bu suretle dini kaynamay mmkn klarak Hristiyanlar iin slml kolayca kabul edilir bir ekle sokmak hususunda Bektailiin ne suretle altn gstermek isterken Hasluckun iki tarafl ziyaretgahlar hakknda vermi olduu malumat da dikkate ayandr. Bektailer ve onlardan evvel dier tarikatler bu nevi tekke ve ziyaretgahlarda yatan Mslman evliyann mezarnda bir de Hristiyan aziz, bulunduunu veya eski Hristiyan azizin gizlice Mslmanl kabul etmi bulunduunu ileri srerek trbeleri her iki din salikleri iin ziyaret edilebilir bir hale sokmular ve bu itirakten kendileri iin byk faydalar ummulardr (sf. 53, 62). Bylece Haslucka gre, Seluk hanedann cismani ve Mevlevi dervilerinin ruhani merkezi olan Konya da, ayn suretle gerek Hristiyan ve gerek Mslmanlar tarafndan hi bir vicdani endie olmakszn ziyaret edilen drt peristigah vard, y bu gibi imkanlarla Konya sultanlar zamannda Hristiyanlk ve slmlk birbirine yaklayor ve kaynayordu. Orta zaman Anadolusunun gayri mtecanis ahalisi arasnda bir kaynama zemini hazrlayan bu nevidini cereyanlar, sultanlar iin siyasi bakmdan, Mevleviler iin ise felsefi grten arzuya ayand ve bu ihtiyaca cevap vermek iin domua benziyorlard. XV. asrdaki eyh Bedrddin isyannn muharrik kuvveti de temsil ettii fikirlerin bu nevi bir dini kaynama ihtiyacnn hazrlad bir zemin zerinde kolaylkla yaylabilirl bir mahiyette olmalarndan geliyordu. (sf. 141). 35 Bu zaviyelere urayan yolcular orada herkese ak bir misafirhane, yatacak yer ve yiyecek

bulunabilmektedir. Hatta bunlardan bazlarnda mevcut kazan ve tepsilerin adedi hi olmazsa ayin ve bayram gnlerinde byk miktarda yemek datldn isbat etmektedir. Mesela, Haskyn kylerinde Yamur Olu Hasan Baba zaviyesinde 16 kazan, 37 tepsi ve 16 bakra vardr ve senede 350 kadar adak koyun kesilmektedir. (96). irmende Hzr baba zaviyesinde sekiz kazan, 16 tepsi vardr. Dier bir oklarnda gerek yemek takmlar gerek hal, yatak ve yorgan oktur. 63 numarada kaytl bulunan Ahi Ana zaviyesinin eyalarna da baknz.

278

Balkanlar'da Osmanl Hakimiyeti ve skn Siyaseti / Do. Dr. Mehmet nba [s.154-164]
Atatrk niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi / Trkiye Giri Anadoluda Seluklu Devletinin yklmasyla birlikte, kurulan beylikler arasnda ftuhat alanna yakn bir yerde kurulan ve Anadoludaki Mool basks sebebiyle Trkmenlerin youn ekilde iskanna maruz kalan Osmanl Devleti, XIV. yzyln ikinci yarsndan itibaren en nemli faaliyet sahas olarak Balkanlar semitir. Yzyln sonlarna doru, Bulgaristann ilerine ve Makedonyaya kadar pek ok yer Trk hakimiyeti altna girmitir. Bu almada, blgedeki Trk fetihlerinin gelime aamalar, fetihten sonraki iskan politikas ve XVI. yzyl sonuna kadar ki idari yap ile Trk halknn durumu hakknda bilgi verilecektir. Balkanlar ve Anadolu Anadolu Seluklu Devletinin Mool basks altnda kalmas, hudut blgelerinde bulunan u beylerine daha serbest hareket etme imkn salamt. Bunlardan birisi olan ve Karacada, St, Domani havalisinde faaliyet gsteren Kay Airetinin reisi olan Osman Bey, ksa srede mstakil olarak hareket etmeye balamt. Faaliyet sahas olarak Bizansn Bithyniadaki topraklarn kendisine hedef seen Osman Bey, elde etmi olduu blgelerde kendi adn tayacak olan beyliini kurmu ve ksa srede bu devletin aleyhine topraklarn geniletmiti. XIV. yzyln balarnda, Osmanllarn byk bir g olarak ortaya k, Anadolu tarihinin nemli olaylarndan birisidir. Avrupadaki Osmanl olgusunu ortaya karan en nemli olay, 1204te IV. Hal Seferinin Kudse deil de stanbula olmasyd. Bizansn bakentinde Latin hakimiyeti kurulduktan sonra, Moradaki Bizans topraklar onlarn arasnda paylatrld. mparator VIII. Paleologos, 1261de Konstantinopolis ve Bizans ele geirinceye kadar Trakya, Makedonya ve Teselyada bulunan Latin beylikleri hakimiyetlerini srdrmlerdir. Daha sonra XIV. yzylda meydana gelen olaylar, Kuzey Balkanlarda, Arnavutluk ve bat Morada kk beylikler ortaya kard. Bunlar ierisinde en nemlisi sadece Srbistan deil Makedonyann byk bir ksmn, Trakya, Arnavutluk ve Epire kadar bir ok yeri hakimiyeti altna alan Srp mparatoru Stephan Duan idi. Onun lm ile lkesi, Vukain ve Uglyea arasnda paylalmt. Ayn durum Bulgaristan ve Tuna blgesinde de meydana geldi. Bizans ise, zaten byk bir ekime ve saltanat mcadelesi ile megul idi. Nitekim bu hususla ilgili olarak ada melliflerden Nikephoros Gregoras, Bizans mparatorluu dou blgesini grmezlikten geldii iin, Bithynia blgesindeki bir ok ehir ve blge, Trklerin eline geti demektedir.1

279

Bu srada Osmanllarn blgede bir g olarak ortaya kmasnda, d artlar bakmndan nemli gelimeler meydana gelmitir. Bunlar; ran ve Anadoluda hakim Mool lhanl Devletinin k, Trkmen beyliklerinin ykselii, Latin koloni devletlerinin 1204-1320 dneminde siysi-ekonomik basks sonucu Bizansn k ve Rumlar arasnda Kantakuzenos gibi Trklerle ibirlii yapmak isteyenlerin ortaya kmas, Bizanstaki saltanat mcadelesi, 1396ya kadar bat Hristiyan aleminde Hal seferi organizasyonunun yaplamamas, Bat Anadoludaki Trkmen beyliklerinin zellikle Aydnoullar Beyliinin ykselii ve Orhan ile temasa gemesi, Balkanlarda Srp ve Bulgar Devletlerinin paralanmas ve Osmanllarn 1352den itibaren Venedik ve Latinlere kar Cenevizlilerle ittifak kurmalardr.2 zellikle Mool etkisinin ok az hissedildii Antalya-Sinop hattnn, baka bir ifadeyle Kzlrmakn batsndaki blgede bulunan ve Anadolu Seluklu Devletinin etkisini kaybetmesiyle filizlenen Trkmen beylikleri iinde, Osmanllarn mstesna bir yeri vardr. Nitekim ftuhat blgesine ak olmas nedeniyle, Anadoluda bulunan gaziler, ncelikle geimlerini temin etmek, arkasndan gaza hareketlerinde bulunmak maksadyla, Marmara u blgesine youn bir ekilde g etmeye baladlar. Bu durum yeni fetih blgeleri aramalarna sebep olmutur. Rumeliye Gei ve lk Fetihler Osmanl kuvvetleri, ilk defa 1321de Mudanyay aldktan sonra, Marmara Denizi kylarna ulaarak Rumeli ile kar karya gelmilerdir.3 Zaman zaman da Bizans tazyik maksadyla kk gruplar halinde Rumeliye gei yapmalar, Trklerin Rumeliyi grmelerine ve tanmalarna imkan salamtr.4 1341 ylnda Bizans mparatoru III. Andronikosun vefat ile tahta geecek olan olu V. Ionnes Paleologosun ok kk yata olmas sebebiyle, kendisine vasi olarak tayin edilen Domestik Kantakuzenos, ksa bir sre sonra iktidar ele geirebilmek iin faaliyete girimiti. Kantakuzenos ile meru vris Ionnes arasnda balayan saltanat mcadelesinden Trkmen beylikleri, zellikle de Osmanl Beylii istifade etmitir. eitli beyliklere mensup Trkler, paral asker veya mttefik sfatyla Bizansn saltanat mcadelesinde tam anlamyla taraf oldular. Kantakuzenos, nce Aydnolu Umur Bey, onun da tavsiyesi zerine Orhan Bey ile temasa geerek rakiplerine kar stnlk elde etmitir. Orhan Bey ile olan bu dostluk ve ittifak, Kantakuzenosun kz Theodora ile evlenmesiyle daha da artmtr.5 1345 baharndan beri Osmanllar, Kantakuzenosun mttefiki olarak Balkanlarda faaliyette bulunmaya balamlardr. Bu dnemde Karesi Beyliinde meydana gelen i karklklardan istifade eden Orhan Bey, bu mcadeleye mdahale etmitir. Bylece 1345te Karesi Beyliinin ilhak, Osmanl Devletine Edremit Krfezi ve Kapda arasndaki blgeyi kazandrnca da, Osmanllar Rumeli topraklar ile kar karya gelmilerdir. Ayn zamanda Karesi Beyliinin ilhaknn Osmanllarn Rumeliye geiini hzlandrd, hatta onlarn Rumelide gn getike ilerleyecek fthatlarna nemli bir zemin hazrlad grlmektedir. Sleyman Paa, Rumeliye geiin gerek hazrlk safhasnda gerekse sefer srasnda Karesi Beylii mersndan olup, Osmanl kaynaklarnda Aclan Beyin

280

hizmetinde bulunduklar belirtilen Ece Bey, Fazl Bey, Evrenos Bey ve Hac lbeyi gibi beylerin yardm ve desteklerini grmtr.6 Osmanllarn Balkanlardaki devletlerle ilikileri, 1340l yllara kadar dayanmaktadr. Bu tarihte Bizans mparatoruna rakip olarak kan Srp Kral Stephan Duan, Makedonyay elde ettikten sonra stanbulu ele geirmek iin Orhan Beye bir heyet gndererek anlama teklifinde bulunmutu.7 Orhan Bey, menfaatlerine ters dt iin bunu dikkate almamt. Bizanstaki taht mcadeleleri srasnda Stephan Duan, karlarna uygun olarak Bizans mparatoru V. Paleologosu, Osmanllar ise belirtildii zere, taht elde etmek isteyen Kantakuzenosu desteklemilerdir. Bylece 1352de Rumeliye adm atan Osmanllar, Bizansn iinde bulunduu durumdan istifade ile ksa srede blgedeki faaliyetlerini genilettiler.8 Gelibolu Yarmadasnda ehirlerin etrafndaki krsal blgelere yerleen Trk kuvvetlerinin banda bulunan Sleyman Paa ile ilgili olarak Gregoras, Bir Osmanl kolonisinde bulunuyormu veya kendi z yurdunda imi gibi davranyordu demektedir.9 Ayn yl ierisinde, Cenevizliler Trk birliklerini gemileriyle Avrupaya tadlar. Ekim 1352de Trkler, Edirnenin gneyindeki Pythionda Srplar yenilgiye urattlar. Bu srada Kantakuzenosun kuvvetleri arasnda Katalanlar ile birlikte Trkler de vard. Orhan Bey ile Cenevizliler arasnda yaplan antlamay, Kantakuzenos da kabul etmek zorunda kald.10 Osmanllarn destei ile bu sava kazanan Kantakuzenos, taht elde etmitir. Bu hadiseden sonra Srplar, Osmanllara kar bir Hal Seferi teebbsne girimiler, ancak 1355de Kral Duann lm, bu faaliyeti sonusuz brakmtr.11 Bylece Kantakuzenos, kendisine bal olmadna kanaat ettii ehirleri gzetmek ya da Bulgarlar ile Srplar tehdit etmek iin Trk birliklerini kullanmaya devam etti.12 Kantakuzenos, Orhan Gazinin bu yardmlarna karlk Rumelide bir s olarak impe, imbi (Cinbi)/ Tsympe Kalesi ve civarn Osmanllara verdi.13 Bylece 1352de Kantakuzenosun mttefiki olarak impe Kalesine yerleen Sleyman Paa, burasn Balkanlarda yaylma iin nemli bir kprba olarak tekilatlandrd. Anadoludan getirttii kuvvetleri yerletirdi ve bylece Osmanl Rumelisinin ekirdei kurulmu oldu.14 Osmanl kuvvetlerinin impe Kalesine yerlemesinden sonra, 1-2 Mart 1354te meydana gelen depremde, surlar yklan Gelibolu Kalesi ile etraftaki kasaba ve kyler, Trk kuvvetleri tarafndan fethedildi.15 Ksa srede Sleyman Paa, Anadoludan getirttii kuvvetleri, boalan bu yerlere iskan ederek Geliboluda nemli bir askeri s oluturdu.16 Gelibolunun fethinden sonra Sleyman Paa, Rumelide sa, orta ve sol kolda olmak zere ular tekil ederek, fetih hareketlerini organize etmitir. Kantakuzenos, bu Trk ilerlemesi karsnda, Orhan Beye haber gndererek elde ettii yerleri para karlnda iade etmesini teklif etti. Ayrca kendisi ile zmitte grmek istediini bildirdi. Orhan Bey ise, kendisine ittifak karl verilmi olan impe Kalesini on bin altn karlnda iade edebileceini, ancak Gelibolu ve dier kalelerin kendi kuvvetleri tarafndan fethedildiini, bu sebeple de iadesinin mmkn olmadn bildirdi. Bu srada Sleyman Paa, Malkara, psala ve Vize taraflarn ele geirdi.17 1357de Sleyman Paann vefat, Rumeli ftuhatn bir mddet yavalatm ise de,

281

Orhan Beyin dier olu ehzade Murad ve Karesi beylerinden Evrenos ve Hac lbeyi gibi komutanlarn gayretleri neticesinde, yeniden hz kazanmtr. Ancak erken dnem Osmanl Vekyinmeleri, Rumelideki fetihlerde Karesi Trklerinin etkisinden ziyade, Sleyman Beyin kabiliyetleri zerinde durmaktadrlar.18 Balkan Fetihlerinin Gelimesi Sultan I. Muradn saltanatnn ilk yllarnda Edirne, 1361de fethedildikten 4 yl sonra da devlet merkezi buraya nakledilmitir.19 Osmanl hkmdar, Meri Vadisi boyunca hareketle 1363de Filibeyi zaptetmi ve Bizans nfuzu altna almt.20 Edirnenin fethinden sonra ularda biriken Trkmenlerin Rumeliye geileri hzlandrld.21 Balkanlardaki Trk ilerlemesine kar Bizans, Papadan yardm istemi ve 5 Aralk 1366da Katolik ve Ortodoks kiliselerinin birletirilmesi ile bir Hal Seferi dzenleme teebbsne girimi, fakat bundan bir netice elde edilememitir. 26 Eyll 1371de meydana gelen ve II. Meri ya da ernomen denilen muharebede, Srp kral ve mttefikleri, Osmanllar tarafndan malup edilerek Vukain ile Uglyea ldrlmt.22 irmen Zaferinden sonra Bat Trakyann, mteakiben Makedonyann zapt da mmkn olmutur. Buna karlk Macar Kral Layo, Osmanllara kar bir Hal Seferi dzenleme arzusunu aka belirtmesine ramen bunu, Bulgaristan ve dier Hristiyan devletleri aleyhine olarak topraklarn geniletme maksadyla kullanmak istediinden, sonu alnamamtr. 1371den itibaren Osmanl tehdidi, bat iin tehlikeli bir boyut ald. Bat Hristiyan dnyasnda papann nclnde, bir Hal Seferi dzenlemek iin pek ok grme ve pazarlklara ramen neticesiz kalmtr.23 Evrenos Bey ve Halil Hayreddin Paann baarlarndan sonra, Vardar Nehri vadileri Osmanl kuvvetlerine alm ve Vardarn dousu Osmanl hakimiyetine girmitir. 1372de Kstendil, 1380de Vardarn sol sahilindeki tip, 1382de Manastr ve Pirlepe ve 1385te de Ohri fethedildi.24 Bulgaristan taraflarnda da 1385de Sofya, 1386da Niin fethinden sonra artan Trk basksn nlemek iin bu dnemde Srp Devletini yeniden kuvvetlendiren Lazar, harekete geerek Plonikde nemli bir Trk kuvvetini malup etti.25 1389a gelindiinde bile, Osmanl tehdidinin ciddiyetinin farkna varmalarna ramen Bat Hristiyan alemi, sorunlar ve ticari kayglar ile fazlasyla megul, kendi aralarnda blnm durumdaydlar.26 Buna ramen Plonik baars, Balkan devletlerini mitlendirmitir. Bu sebeple Srp ve Arnavutlarn ounlukta olduu Balkan devletlerinden oluan bir ittifak kurulmutu.27 Sultan I. Murad, ordusunun banda htiman, Sofya, Kstendil, Kratova yoluyla Pritineye hareket edip, nc kuvvetlerin komutanlna, Gazi Evrenos Bey ile Paa Yiit Beyi tayin etmitir.28 nc kuvvetlerini mteakiben esas Osmanl Ordusu da Pritinenin hemen gneyindeki Kosovaya gelerek dman karsnda tertibat ald.29 Tarihlere I. Kosova (Kosovo-Polje) Sava olarak geen bu harpte, Osmanl Ordusu byk bir zafer kazanarak Srp Kral ile mttefiklerini malup etmitir.30 Sultan Murad, sava sonunda muharebe alann gezerken, padiaha bir eli gibi yaklaan Milo Obili adnda bir Srpl tarafndan ehit edilmitir.31

282

Sultan I. Muradn ehadetinden sonra, Osmanl tahtna olu Yldrm Bayezid gemitir. Kazanlan bu zaferden sonra balayan ve Gney Balkanlarda genileyen Trk fetihleri, Makedonya, Srbistan, Arnavutluk ve Bosnaya kadar uzanmtr.32 Yldrm Bayezid, 1390 ylnn baharnda Timurta Paay Lazar ilinin zaptna gnderdi. Ayn zamanda Evrenos ve Paa Yiit Beyler de blgede fetih yapmakla grevlendirildi.33 Bu hususda Haddde manzum bir kayt bulunmaktadr. Buna gre; Cls eyledi tahta Yldrm Han Atasnn yirinde oldu sultan Karatova gm madenlerini Cevahir toptolu mahzenlerini Paa Yiit Beyi skpe sald Vidin etrafn Firuz Bey ald eklinde bilgiler yer almaktadr.34 Burada da belirtildii gibi skp, Yldrm Bayezid zamannda Paa Yiit Bey tarafndan fethedilmitir. Osmanl mellifleri fetih hadisesinden bahsetmekle beraber, fethin tam olarak tarihini vermemektedirler. Batl mellifler ise, ehrin fethini 6 Ocak 1392 olarak gstermektedirler.35 Bat Hristiyan aleminde, Balkanlardaki Trk ilerlemesine karlk, 1396da yeni bir hareket meydana gelmitir. Ancak 1396da Niboluda meydana gelen savata, Osmanllarn galip gelmesine ramen, Konstantinopolis zerindeki bask geici bir sre iin kaldrlm oldu. Osmanllar, 1402 Ankara Savanda Timura kar koyamayarak malup oldular. Bu srada Venedik ve Ceneviz gemileri, kalan Trk kuvvetlerini Avrupaya tayarak gvenliklerini saladlar. 1403te de, Bayezidin olu Sleyman elebi ile ittifak kurmaktan ve onu desteklemekten geri kalmadlar. Latinlerin ve Hristiyan aleminin duyarszlndan yaknan Luttrell bu durumu, Verilen tavizlerin ardndan Latinler, Osmanllar levanten dnyasnn ayrlmaz bir paras olarak grmeye baladlar ve onu srekli koruma yolunu setiler eklinde ifade etmektedir.36 Luttrellin bu ekildeki ifadesine ramen, Osmanllarn elde ettikleri arazinin stratejik konumu, anakkale Boazna hakim olmalar ve Karadenize alan ticaret kolonilerini kontrol etmeleri sebebiyle, Avrupal Hristiyan devletler zellikle de, talyan devletlerinden Venedik ve Ceneviz, ticari menfaatlerini, ou defa kurulacak bir Hal ittifakna tercih etmilerdir. Bu durum, Osmanllarn lehine bir gelime olmutur. Osmanllar, Balkanlarda koldan ilerlemelerini devam ettirdiler. Gneyde Arnavutluk ve Adriyatik kylarna, Yunanistan ve Selanike, kuzeyde Bulgaristan ve Srbistan zerinden Belgrada

283

kadar ulatlar. Balkanlarn fethi, XIV. yzyl ortalarndan yzyl sonuna kadar ok ksa bir srede gerekleti. ayet Timur tehlikesi ortaya kmasayd, Balkanlarn fethi ok daha abuk olacakt.37 elebi Mehmed zamannda (1413-1421) Balkanlarda yaplan fetihlerde bir duraklama

olmasna ramen, Sultan II. Murad, tekrar bu hususa arlk vermitir. Srbistan, Arnavutluk ve Macaristan ile olan mcadeleler neticesinde pek ok baarlar elde edilmitir. Bizansn ikinci byk bir kenti olan Selanik bu srada fethedilmitir. Varna ve II. Kosova zaferleri ile artk Osmanllar, Balkanlarn en byk hakimi olmulard. Fatihin (1451-1481) Bizansn merkezi olan stanbulu 1453te fethetmesi, kendisini Bizansn meru varisi ilan edip nceki Bizans topraklarn ele geirmek iin faaliyete gemesi, Balkanlardaki hakimiyeti daha da kuvvetlendirilmitir. Mora, Bosna, Arnavutluk, Ege adalar ve hatta Belgradn muhasarasna kadar uzanan fetih hareketi, Fatihin son dnemlerinde Pulya seferi ile talyaya uzanmtr. II. Bayezidin (1481-1512) Bodan seferi ile Osmanl hakimiyeti Romanyaya kadar ularken, Modon ve Koronun ele geirilmesi ile Morann fethi tamamlanmtr. Avrupadaki Osmanl hakimiyeti, Kanuni Sultan Sleymann saltanat zamannda (1520-1566) Rodos ve Belgradn fethi ile balam, Macaristann hakimiyet altna alnmas, Viyana ve Malta muhasaralarna kadar ok geni bir yelpazede devam etmitir. XVI. yzyln sonuna kadar dier hkmdarlar zamannda kk apl da olsa baz baarlar elde edilmitir. Rumelinin skn Orhan Bey zamannda Rumelide balayan ftuhat hareketi, Osmanllarn kuracaklar imparatorluk iin en nemli olaydr. Nitekim Osmanl mparatorluu bir Balkan mparatorluu olarak dodu ve geliti.38 Trklerin Balkanlara geii ile ilgili olarak kaynaklarda verilen bilgiler, gnmz tarihileri tarafndan eitli ekillerde yorumlanmaktadr. Bunun sebebi, birincil kaynaklarn olmamasdr. nalckn da belirttii gibi, bu konuda yorum yapabilmek iin kpaazdenin ok iyi bir ekilde irdelenmesi ve bunun zerine, Bizans kaynaklarnn da konularak toponomi aratrmas yaplmas gerekmektedir.39 Bu hususta Ortayl; Colin Imberin Rumeliye geile ilgili syledikleri eyin bilimsel bir dayana yoktur. nk gerekle ilikisi olmadn tespit iin, hakikaten gerei nakleden verileri bulmanz lazmdr. Oysa Colin Imber, o sahay gezmemitir. Yani vekyinmelerdeki nakilleri, dnemleri snayacak bir saha aratrmas yapmamtr. Yapldka baz eylerin doru olduu anlalyor. Yani Halil Beyin ve br gen arkadalarn yapt toponomi aratrmalarndan vekyinmelerin baz anlattklarnn gerek olduu anlalyor Rumeliye geile ilgili olarak kaynaklarda yer alan olay, menkbedir. Bunun da yaatlmas gerekir. nk menkbe, milletlerin tarihinde ho eylerdir Yaplan aratrmalar, Rumeliye geiin hite kolay olmadn, bir dizi olaylara ihtiya duyulduunu, talyan ehirleri ile Bizanstaki i karklklar sonucu gerekletiini, stelik Geliboluda bir depremin lazm geldiini biliyoruz. eklinde, Rumeliye geile ilgili olarak arkiyatlarn yaptklar tenkitlere cevap vermektedir.40

284

Osmanllar, yeni fethedilen yerlerin gvenliini salamak amacyla iyi hazrlanm bir iskan ve toplu srgn yntemi kullanmlardr. Babo gebeler, ya da bir kyn ve kasabann sorunlu halk, imparatorluun uzak bir blgesine kaydrlrd. Fetihlerin devam ettii ilk yllarda Osmanllar, Anadolunun her tarafndan akn akn kendi topraklarna gelen Mslman Trk halkn, Balkanlara gnll gn srekli tevik etmitir. Nfus fazlasn yerletirme amacnn yan sra, askeri ve mali artlar da, bu iskan politikasn zorunlu klyordu. Ordunun byk bir ksmn azab ve yaya adlaryla, ehirlerden ve kylerden askere alnan Trklerin oluturduu Osmanl Devletinin ilk dnemlerinde, Trk nfusun askeri adan byk bir nem tad muhakkaktr.41 Sleyman Paann Geliboluya yerlemesinden sonra, fethettii yerlerde emniyeti temin etmek maksadyla Anadoludan Trkmenler getirterek iskan ettirdii bilinmektedir. Bununla ilgili olarak kaynaklarda benzerlik arzetmekle birlikte pek ok kayt bulunmaktadr. Bu kaynaklardan ilki olan kpaazdede;Gaziler gedi kfir mlkne hoNice kfir saray etdiler bon Rumiline gedi MslmnAtas Orhan Gaziye haber gnderdi kim devletinle himmetinle Rum-ili feth olunmaa sebeb olund. Kafirler gyet zebundur. md yle malum ola kim, bu tarafdan feth olunan hisarlara vilyetlere ehl-i islamdan ok dem gerekdir. Bu feth olan hisarlar in iine komaa ve hem yarar gaziler gnderin. Orhan Gazi dahi kabul etdi. Vilyetine ger Arab evleri gelmi idi. Anlar srdi Rumiline geirdi. Birinci zaman Gelibol nevhisine skin oldlar, eklinde yer alan kaytlardan Sleyman Paann iskan faaliyeti hakknda bilgi edinmek mmkndr.42 Benzer bilgiler dier kaynaklarda da yer almaktadr. Bunlardan Haddide; Bir iki gn iinde danub er ki binden ziyade gedi leger, Hem alduk Rumelinin hisrn Tektur -ta, Gelibol diyrn, Gaza in bize leger gerekdr Hisrn hfz in er gerektr eklinde manzum bir kayt yer almaktadr.43 Ayn ekilde Nerde de; Sleyman Paa Rum-iline geti, evvel atas Orhan Gaziye haber gnderdi kim devletli sultanmn himmetiyle Rum-ilini fethetmeye sebep olundu. Kffarn gayrette zebunluu vardr dedi. Ve bu tarafta feth olan hisarlarda konmaa ok dem gerek. Ltf edip yarar yolda gnderesiz dedi. Orhan Gazi dah bu sz iitip ferahnk oldu. Karesi vilyetinde ger arab olurdu. Ger evlerle gelmilerdi. Anda olurlard. Anlar Orhan Gazi srp, Rum-iline geirdi. Bir zaman Gelibolu nevhisinde skin oldular Yevmen fe-yevmen durmadan feth iinde oldular. Ve bu

285

taraftan Karesi vilyetinin halk dahi gelir oldular ve gelenler yurt tutup gazaya megl oldular eklinde yer alan kayt, kpaazdenin verdii bilgilerle hemen hemen ayndr.44 Dier kaynaklardan Lutfi Paa,45 Anonim Tevrih-i l-i Osman46 ve Katip elebide47 de benzer bilgiler yer almaktadr. Sleyman Paann 1357de vefatndan hemen sonra da, Rumeliye g devam etmi, Rumelideki u glenmitir. Orhan Beyin olu Sleyman iin Bolayrda yaptrd imarete ait 1360 tarihli vakfiyede, bu blgede Trke adlar tayan bir ok ky ve iftliin kurulduu grlmektedir. Yunan kaynaklar da bu g dorulamaktadr.48 Osmanl Devleti, Rumelide ilk fthata balad andan itibaren ele geirdii ehir ve kylerde sistemli bir iskn politikas takip etmitir.49 Osmanl fetihleri devam ettii srece krsal yrede yaayan Hristiyan halk, Balkanlarn daha i blgelerine ve dalk kesimlerine doru hareket etmilerdir.50 Ftuhat srasnda ky ve kasabalarn terk ederek baka blgelere kaanlarn yerlerine, Anadoludan byk lde Trkmen unsuru nakledilmitir.51 Bu g harekat daha ziyade Bulgaristana doru olmutur. Kyl nfusunu ayrntl olarak veren mufassal tahrir defterlerinde, Dou Balkanlarda, Varnadan Tunaya kadar uzanan blgede yrk kylerini, yerli Hristiyan Bulgar kylerinden ayrt etmek kolaydr. Her eyden evvel asl Anadolulu olan Trk kylerinde, ky adlar, baba-oul adlar, Mslman-Trk adlardr ve bu kyler, yerli Hristiyan-Bulgar kylerine gre genellikle daha ufak ve fakir kylerdir. Bulgar kylerinde birka Mslman haneye rastlanmaktadr. Bunlarn slamiyeti yeni kabul eden yerli Bulgarlar olduu, baba adnn Abdullah yazlmas ile anlalmaktadr. Genel olarak Mslman olan Bulgarlar, yine kendi kylerinde yaamaktadrlar.52 Trklerin blgeye gleri ve yerlemesi, Balkanlarn nfus ve ekonomik artlar sebebiyle hzl bir ekilde gelimitir.53 Osmanl mparatorluunda devletin gelirlerini artrmak amacyla ve eski bir idarecilik ananesinin tecrbelerine dayanan basit ve pratik usullerle reayay, en verimli sahalarda ve rasyonel bir ekilde altrmak maksadyla yaplan tehcir ve isknlarn yannda, yeni fethedilen harap bir memleketi enlendirmek, asker sevkyat ve erzak tedarikini kolaylatracak ekilde, yollar boyunca kyler ve kasabalar kurarak nakliyat ve seyahati tekiltlandrmak ve nihayet yabanc bir memlekette dier dman unsurlar arasna yerletirecek Trk ve Mslman muhacirler ile, siyas ve asker emniyeti salamak gibi gayeler ile de, devletin srgn usulne sk sk mracaat ettii grlmektedir. Rumelinin iskn hususunda alnm olan tedbirlerin iinde en dikkati ekeni, bu blgeye daha ilk gnlerden itibaren klliyetli konar-ger unsurlarn aktarlm olmasdr.54 Osmanllar, Balkanlara nakletmi olduklar bu gruplarla, yakndan ilgilenmilerdir. Eski Osmanl kroniklerine gre, Sleyman Paa tarafndan Gelibolu ve havalisine yerletirilen Trkmenler daha ziyade Karesi blgesinden getirilmitir.55 Balkanlara adm atan Osmanllarn hzl bir ekilde ilerlemesini kolaylatran sebep, corafi olduu kadar siyasi olaylard.

286

Tuna vadisi boyunca Osmanllarn ilerlemesi kolay olmu ve ksa srede Eflak ve Moldovyaya kadar fetihler uzanmtr. Bunun yannda Bizansn gcn kaybetmesi, Bulgar krallar arasndaki saltanat mcadelesi ve Duann lmnden sonra Srbistann Balkanlardaki nfuzunu kaybetmesi gibi siyas olaylar, Osmanl ilerlemesini hzlandrmtr.56 Balkan Yarmadasndaki hakimiyetin hzl gelimesinin sosyal, kltrel ve siyasi sebepleri vardr. Zira Osmanl Devleti, Bizans ve Hallarn getirdii feodal toprak rejimini ortadan kaldrarak araziyi mir esaslar dahilinde iletmeye koymutur. Ortodoks halka geni imtiyazlar tanmtr.57 XVI. yzyla kadar Balkan Yarmadasndaki halkn ounluu gayr-i mslim idi. Ama bu yapya ramen ideolojisi slamd ve slam iin savayordu. Nitekim Balkanlarn Bonak ve Arnavut gibi iki nemli grubu XV. yzyln ikinci yarsnda slam dinine getiler.58 Balkanlarn fethinden sonra bir tarafta dou Mslman ve Grek Ortodoks dnyas, dier tarafta batda Katolik dnyas olmak zere aralarnda ok gl bir rekabet vard. XIV. yzyln ikinci yarsndan beri, bilhassa bu blgeleri kontrolleri altnda tutan Katolik gler, Osmanl yaylmas ve yerli halk ile birleip btnlemesi karsnda akna dndler. Bu artlara gre Balkan Hristiyanlarnn Osmanllarla bar ve yaknlamas politik bir durumu da ortaya kard. slam kurallara gre sadece Mslmanlarn deil, Bat Hristiyan dnyasnn ana kolundan birisi olan Ortodokslarn da bu birlikte yer almas, Osmanllarn Avrupadaki yaylmasnda etkili olmutur. Fatihin kendisini Ortodokslarn hamisi ilan etmesi ile bu politika, daha da g kazand. Osmanllar zamannda sadece Ortodokslar deil, Katolikler de nemli bir konuma geldiler. rnein Osmanl hakimiyetinde olup Mslman nfusun youn olarak yaad skpte Grek Ortodoks kilisesinin yan sra, Yahudiler ve Katolikler de bir arada yaamaktaydlar.59 Nitekim Bosnada bulunan Fransisken papazlarna temel insan haklarn veren ve onlarn Bulgaristanda faaliyetine hogr ile yaklaan Fatih Sultan Mehmed idi.60 Osmanllarn Avrupaya ok erken geip yerlemeleri, devlet bnyesinin kuvvetlenmesinde byk bir amil oldu. Bo ve zengin topraklar bulup buralarda yerlemek maksadyla bir ok gebe unsurlar, fakir kyller, Rumelinin zengin topraklarn elde etmek isteyen sipahiler Orta Anadoludan ve Karesi, Saruhan, Aydn ve Mentee gibi sahil beyliklerden Trakyaya geldiler. Bylece Osmanl Devleti Rumeliden ald gle srekli kuvvetini artrd.61 Osmanl fetihlerinin Balkanlarda bu kadar hzl yaylmasnn dier bir sebebi de, bunun gereklemesinde nemli rol oynayan tarikat eyhleri ve halkla daha yakn temasta bulunan dervilerin faaliyetleridir. Bu dervilerin rollerini noktada toplamak mmkndr: 1. Fetihteki rolleri; bu insanlar geimlerini salamak iin gnll olarak sefere katlyorlard. Bunlar Osmanl Beyliine gelerek bey ile iliki kurup yanlarndaki, bazen 50-60 bazen de 150-200 kiilik dervi gruplaryla beraber Bizans topraklarnda bir takm fetihlere katlyorlard. Bunun en gzel rneklerinden birisi Geyikli Babadr.

287

2. Trkletirme ve slamlatrmada etkin rol oynuyorlard. Bu derviler geimlerini temin ederken yerletikleri yerlerde zaviyeler kuruyorlard. Bu zaviyeler, ya kendileri tarafndan ya da beyler tarafndan yaptklar fetihlere karlk olmak zere, topraklar kendilerine vakfediliyor ve bu ekilde orada yerleiyorlard. 3. En nemli fonksiyonlar ise, Osmanl hakimiyetinin merulatrlmasdr. Bu insanlar maiyetlerindeki dervilerin dnda ok byk kitlelere hitap ediyorlard. Hatta Osmanl yksek brokrasisi, yksek askeri erkan ierisinde de bunlarn mritleri olan kiiler vard.62 Bu eyh ve derviler, Balkanlarda, kurmu olduklar zviye ve tekkeler vastasyla blgenin gayr-i mslim halkn etkiliyor ve deta Osmanl ordusunun gelip blgeyi fethetmesinden nce bir anlamda, halk psikolojik olarak fethe hazr hle getiriyorlard.63 Bu zviye eyhleri, dindeki msamahal tutumlarndan dolay Hristiyanlarn daha kolayca ihtida etmelerini saladklar gibi, fetih hareketlerine de katlyorlard.64 Osmanllar tarafndan iskna tbi tutulan Trkmenler, Anadoludan Rumeliye dillerini ve kltrlerini de getirdiler. Bunlarn ou yeni isimler altnda, yeni kyler ve yerleim birimleri kurdular.65 Bu ynyle Osmanl fetihlerinin geici macera ve apulcu hareketi deil, kesin bir yerleme ve yurt tutma gayesini hedefledii ikardr. Dolaysyla Balkanlarn fethi srasnda buradaki baz muayyen blgeler, youn bir g ve iskn hareketine sahne olmu, kurulan iskn birimleri ile boalm topraklar enlendirilmi ve ilenmeye balanmtr.66 Buralara iskn edilen Trkmenler, zamanla buralarda han, hamam, kpr, medrese, zviye, imaret, tekke, cami ve mescit gibi Trk-slam eserleri ina etmiler ve bylece Balkanlar bir Trk yurdu haline getirmilerdir.67 Balkanlarda uygulanan iskn politikalar iinde dikkati eken en ilgin rnek, Bulgaristann Prevadi blgesine Anadoludan nakledilen 1.025 ailenin yerletirilmesidir.68 Sultan I. Murad mteakiben Yldrm Byezid dneminde Rumelinin Trklemesi amacyla daha byk lde Trkmen unsurun nakledildii bilinmektedir.69 Bu nakil srasnda, devlet tarafndan kendilerine zengin topraklar verilmek, btn akrabalaryla gecek olanlara yurtluk, toprak, tmar gibi imtiyazlar tannmak suretiyle muhaceret tevik edilmitir. Yldrm Byezid devrine ait ilk iskn kayd 1400-1401 yllarnda tuz yasana uymayan airetlerin nakledilmesi ile ilgilidir.70 Bu hususta kpaazdede,71 Saruhan ilinin ger halk var idi. Menemen ovasnda klarlar idi. Ol iklimde duz yasa var idi. Anlar ol yasa kabul etmezler idi. Byezid Hana bildirdiler. Han dahi Erturla haber gnderdi kim. Ol ger evleri her ne kadar var ise iyice dzene alasn. Yarar kullarna smarlayasn. Filibe yresine gnderesin. Erturl dahi atasnn szlerini kabul etdi. Ol ger evler gnderdi. Geldi Filibe yresine kondurdular. imdiki dem de Saruhan Bel dedikleri anlardr. Paa Yiit Be, o kavmin ulusu idi. Ol zamanda anlarun ile bile gelmi idi. eklinde bir kayt vardr. Bu blgeye yaplan iskn neticesinde, 1516 tarihli bir tahrir defterinde, merkezi Tatarpazar olan

288

nahiyenin Saruhan Beyli adyla kaydedilmesi, kurulu aamasnda buraya youn bir Trk unsurunun yerletirilmi olduunu aka ortaya koymaktadr.72 Yldrm Byezid, Rumelinin Trklemesinde byk gayret sarf etmitir. Nitekim skp ile Ni arasndaki araziye Mslman Trkleri yerletirmitir.73 Timurun Anadoluyu istilasndan sonra da gler younlam, Fetret Devri srasnda kuvvetli ve nfuzlu Trk unsurlarn kendi yanlarna ekmek isteyen taraflar vastasyla da, Rumeliye Trkmenler sevk edilmitir. 1397de Morada Argosun fethinden sonra Anadoludan bir ksm Trkmen ve Tatar gmenleri getirilerek skp ve Teselya civarna yerletirilmilerdi. Rumeliye nakledilenler arasnda Tatarlar da bulunmaktayd. Nitekim Krmda iktidar mcadelesini kaybeden Aktav Han/Aktay Han, kendine tabi akraba ve kabilesi ile Tunay geip Sultan Byezide iltica etmi ve onun tarafndan Filibe havalisine yerletirilmiti.74 XV. yzylda Trakya, Bulgaristan ve Makedonya tamamen Trk kontrol altna girmiti. Speros Vryonis bunu tipik bir asker fetih, fakat sayca olduka fazla etnik bir gebe hareketi olarak yorumlamaktadr.75 Osmanllarn Balkanlardaki faaliyetleri ile ilgili olarak, mehur tarihi Iorgann alacak kadar hzl tempolu dedii ilerlemesine, o alarn en nemli toplumsal belirleyicisi olan din asndan baklacak olursa, devletin topraklarnda Avrupaya nazaran tercih edilecek bir hogrnn bulunduu grlebilir.76 Nitekim Osmanllara esir den Selanik Bapiskoposu Grigorios Palamas, mektuplarnda kimi zaman kendi giriimi ile, nde gelen devlet ve din adamlar ile yapm olduu dini tartmalar anlatr. Bu tartmalara hogr ve uzlama havasnn egemen olduu grlr. Kaynaklardan anlaldna gre, XIV. yzyln ortasndan beri Osmanl Beyliinde hkm sren atmosfer, Mslmanlarla Hristiyanlar arasnda uzlamac ilikilere btnyle elverilidir ve Palamas tarafndan resmedilen ortam da dorulamaktadr.77 Nitekim Balkanlardaki ehirleme srecinin temel faktrn, byk Balkan tarihisi Konstantin Jirecek; Osmanl mparatorluk rejiminde, kk Balkan devletleri arasndaki snrlar kalkm, dolam ve ticaret kolaylamtr. eklinde ifade etmektedir. Osmanlnn kendi egemenlik iddias dnda bu milletler iin istedii ortak bir din, dil, kltr iddias olmamtr. Eer Balkanlarda Hristiyan topluluklarda slamlama, kltr bakmndan Osmanllama olmu ise, bu sre bir zorlama, yahut devlet politikas sonucu deildir.78 Bu hogr, mellifler tarafndan istimlet olarak isimlendirilmektedir. Osmanl yaylnda kl kadar, belki ondan da ziyade istimlet politikas denilen bir uzlatrc politika, temel bir faktr olarak hesaba katlmaldr.79 Osmanl kaynaklarnda siyasi bir terim olarak kullanlan istimlet, kendine meylettirme, kendi tarafna kazanma anlamna gelir. Osmanl sultanlar bir memleketi kendi lkelerine ilhak etmeden nce balca iki yntemle hareket ederlerdi. Bir taraftan u dedikleri serhat blgelerinden u beylerinin nderliinde yaplan gaza aknlar ile hudut tesi halkn yldrrlar, direnme gcn krarlar, sonra o devlet veya halk istimlet yoluyla kendilerine yaklatrrlard. Bulgaristan, Makedonya, Arnavutluk, Srbistan ve Yunanistanda yerli asker snftan Osmanlya sadk kalm olan unsurlar, Osmanl asker kadrolarna alnr, onlarn fetih ncesi

289

dnemde tasarruf ettikleri pronia ve batinalar, Osmanl idaresince kendilerine tmar olarak verilirdi. Bylece yerli asker snf, Osmanl hizmetine alnrd. Bu da istimlet politikasnn, idarece asker snflara temili anlamna gelirdi. Bylece fethedilmemi yerlerin asker snflar, bu gibi garantilerle Osmanl egemenlii altna girmeye tevik edilirdi.80 Bu ekilde Osmanl asker kadrolarna girmi olan yerli elemanlar, birok sancakta Hristiyan tmar erleri olarak XV. yzyl tahrir defterlerinde sk sk rastlanmaktadr.81 Bundan baka Balkanlardaki Osmanl egemenliini kabul etmi olan topluluklar, madenci, tuzcu, derbendci, eltikci vb. gibi eitli grevleri de yapmaktaydlar. XVII. yzyln ilk yarsnda Balkan Yarmadasnda, gayr-i mslim olan bu hizmetli gruplar, baz yerlerde nfusun 1/3ne ulamt. rnein nfusun Sofyada %31, Radomirde %45, Kstendilde %46, Varnada %50, Zihnede %55, Kratovada %59, Selanikte %68i zel hizmet gruplar arasnda yer almaktaydlar.82 elebi Mehmed zamannda ise, Yrg Paa tarafndan isyanlar bastrlan skilip ve Tokat civarndaki Tatarlar, Koyunhisar civarna yerletirilmitir.83 Tatarpazar84 ad verilen kasaba bu ekilde kurulmutur. Bu fetih ve iskn politikas, Sultan II. Murad ve Fatih Sultan Mehmed dneminde de baaryla devam ettirilmitir. 1453te stanbulun fethiyle birlikte Balkanlardaki Ortodoks halk tam manasyla Osmanl tebas durumuna gelmitir. Yine Fatih Sultan Mehmed zamannda, Kastamonu ve Sinopun fethinden sonra, sfendiyaroullar Beyliinin banda bulunan smail Bey de, btn cemaati ile birlikte Filibe havalisine iskn edilmilerdir.85 Rumelideki bu nfus art, XVI. yzylda da devam etmi ve yzyln banda 37.435 nefer daha blgeye nakledilmitir.86 1520-30 yllar arasnda Balkanlardaki 77.268 olan gebe says, 1570-80 yllarnda %51 artarak 116.219a ykselmitir.87 XVII. yzyldan itibaren ise savalarn uzamas ve devletin Balkanlardaki kontrolnn zayflamas, iskn edilmi olan Trkmenlerin yzyln sonlarna doru, bu defa tersine olarak, iskn edildikleri blgelerden ayrlmalarna, Balkanlarn dousuna hareket etmelerine sebep olmutur. Osmanl dari Tekilatnda Rumeli Rumeli, Osmanllarn Balkan Yarmadasna verdikleri coraf isim olup, ayn zamanda bu blgeyi iine alan Osmanl Eyaletinin addr. Osmanllar, Balkanlar iin Rumeli adn Yunanllarn Romanyasndan aldlar ve onu Anadoluya kar denizin tesinde Bizansllardan fethettikleri blgeler iin kullanmaya baladlar.88 1352de Rumeliye geen Sleyman Paa, Osmanl Beyliinin esas kuvvetlerinin komutan sfatyla beylerbeyi durumunda idi. Sultan I. Murada, Edirneyi fethedince, Lalas ahini, Eski Zara ve Filibe istikmetinde ftuhatta bulunmak zere, orta uca tayin etti. Sonra kendisi Anadoluda

290

payitaht olan Bursada bulunurken, onu deniz ar yerlere beylerbeyi yani bu taraftaki kuvvetlerin bakumandanl grevine getirdi.89 Bylece Rumeli, bir beylerbeyi idaresinde ayr bir asker-idar blge olarak ortaya kmtr ki bu idar yapnn ilk merkezi de Edirnedir. Osmanl Devletinin ilk beylerbeylii olan Rumeli Beylerbeylii bu ekilde teekkl etmi oldu.90 lk devirlerde Rumeli iin eyalet denilmedii gibi liva veya sancak tabirleri de kullanlmamaktadr. Fethedildii andan itibaren Osmanl Devleti iin kazand ehemmiyet gz nne alnrsa, Rumeli idaresine ve kuvvetlerin bana en kabiliyetli devlet ricalinden birinin getirilecei aikardr. Nitekim XV. yzyln ikinci yarsnda Timurta, Bayezid, Sinan, ehabeddin Paalar gibi devlet idaresinde birinci derecede rol oynayan ahsiyetlerin, bu blgenin idaresinin bana getirildii grlmektedir. Bunlar ilk zapt edilen yerleri bizzat idare ettikleri gibi daha ziyade stratejik ehemmiyeti bakmndan n planda gelen veya idar bir merkez olmaya elverili bulunan kale veya ehirleri de bir liva olarak en ziyade yararll grlen mera vastasyla emir ve kumandalar altnda bulunduruyorlard. Bylece srasyla Gelibolu, irmen, Vize, Sofya ve Nibolu livalar teekkl etmi ve bunlar Rumeli Beylerbeyliine balanmtr. Bu blge, ftuhat ne kadar geni olursa olsun XVI. yzyl ortalarna hatta Kanuni devri sonlarna kadar, Macaristan hari, tek bir beylerbeylik olarak idare edilmi, yeni ilhak edilen yerler idar ve stratejik ehemmiyetlerine gre birer liva halinde tesis edilmitir.91 Osmanllarn Balkanlara girmesi ve 1361de Edirneyi fethetmesinden 1453te stanbulun fethine kadar, buras devlete merkez olmutu.92 Rumeli Eyaletine ise nce Edirne, mteakiben de Gelibolu, Plovdiv ve Manastr,93 1453den itibaren ise Filibe ve nihayet XVI. yzylda da Sofya beylerbeylik merkezi olmutur.94 Beylerbeyinin ikamet ettii bu yerlere de Paa Sanca ad verilmekteydi.95 Edirne Livas olarak da bilinen Paa Sanca, Balkanlarda daha Osmanl ftuhatnn ilk devirlerinde kurulan en eski Rumeli Sancaklarnda birisiydi. Daima Paa rtbesine haiz Rumeli Beylerbeyi tarafndan idare olunduundan dolay bu sancan dier bir ad da Paa Sanca idi. XV. yzyl balarnda hatta Fatih devrinden itibaren bazen bu beylerbeyliin dorudan doruya vezir-i azamlk makam ile birletirildii grlmektedir. II. Murad devrinde Bayezid Paa, Fatih Sultan Mehmed devrinde Mahmud Paa, Kanuni Sultan Sleyman devrinde ise brahim Paa, hem vezir-i azamlk hem de Rumeli Beylerbeylii grevlerini birlikte yrtmlerdir.96 XV. yzyln ikinci yarsndan itibaren Rumeli Eyaleti, mir-liva da denilen sancakbeyleri tarafndan ynetilen ve daha kk mlk, asker ve idar bir nite olan sancaklara ayrld. Balkanlardaki fetihler geniledike, sancaklarn says da artt. Sancaklarn saysndaki arta paralel olarak XVI. yzyln ikinci yarsnda yeni eyaletler kuruldu.97 1490-1491 tarihli Cizye Defterine gre, Rumeli Eyaletinde 26 sancak bulunmaktayd. Bunlar; Paa, Gelibolu, Vize, Silistre, Nibolu, Vidin, Sofya, Kstendil, Alacahisar, Vulitrin, Prizrin, Bosna,

291

Hersek, Semendire, kodra, Dukakin, Ohri, Elbasan, Avlonya, Yanya, Trhala, Argiri Kasr, Mora, Preveze, Midilli ve Kefe sancaklardr.98 1521-1522 tarihli olup vilayet ve sancak listelerinin bulunduu defterde, Rumeli Beylerbeyliinin 33 sancann olduu grlmektedir.99 Bu sancaklar; Paa, Bosna, Semendire, Vidin, Hersek, Silistre, Ohri, Avlonya, skenderiye, Yanya, Gelibolu, Kstendil, Nibolu, Sofya, nebaht, Trhala, Alacahisar, Vulitrin, Kefe, Prizrin, Karl, Ariboz, irmen, Vize, zvornik, Florine, lbasan, ingane, Midill, Voynuk, Karada ve Mselleman- Krkkilise sancaklardr. Tahmini olarak 1526 tarihli olup beylerbeyleri ile sancakbeylerinin isimleri bulunan defterde, Memlik-i Mahrse-i padiah- ve akm-i mahmiye-i ehinhiden Rum-ilinde ve Anadoluda ve Vilyet-i Karaman ve Rumda ve Diyr- am ve Msriyye ve Diyarbekir ve Krdistanda ve Vilyet-i Dulkadiriyede vaki olan beylerbeylerinin ve sancakbeylerinin esamisi ve avtf- Hakniden ihsan olunan dirlikleri ve yaya ve msellem sancaklarnn dahi nfus defteridir. eklinde bir kayt bulunmaktadr.100 Burada Rumeli Beylerbeyliine bal sancaklar ile sancakbeylerinin isimleri ve bunlarn tasarruf ettikleri has miktarlar belirtilmitir. Paa Livas iin, Sadrl-vzeril-izam ve vezir-i azam ve emirl-mer Hazret-i brahim Paa eklinde bir kayt bulunmaktadr. Daha sonra da Rumeli Eyaletine bal sancaklarn isimleri zikredilmitir ki bunlar aadaki tabloda gsterilmitir. Tablo: Olduu 1526 Tarihli Deftere Gre Rumeli Beylerbeylii Sancan smi Haslat/AkePaa Vezir-i azam Hazret-i brahim Paa Kimin -Semendire Tasarrufunda

Mehmed Bey v. Yahya Paa 500.000Bosna Gelibolu Mustafa Bey

Hsrev v. Ferhad Aa 605.000 603.000

605.000Nibolu Mehmed Bey

Mora Zeynel Paa Ohri Hseyin Bey Silistre Vulitrin

606.000Hersek Ahmed Bey birader-i Mustafa Bey 375.000 300.000skenderiye Bali Bey 605.000 473.000

Mehmed Aa Aa-y bevvaban Pri Bey 406.380Alacahisar

540.000Avlonya Sleyman Bey Mahll 335.000

Vidin Bahi Bey 400.000Yanya Trhala Ariboz

Mehmed Bey

600.000 Kk Bali Bey 200.000 200.000

Hasan Bey v. mer Bey

512.000Prizrin

Ahmed Bey v. Kasm Paa 320.000lbasan Hseyin Bey v. Evrenos 230.000KstendilMehmed Bey v. Ahmed Aa 314.000 Kaytbay Bey el-Hersek Mehmed Bey 200.000 140.000

Vize Zaarc Ahmed Bey zvornik irmen

Sinan Bey 256.000Karl-ili Ali Bey

152.000Kzlca Msellem

292

Voynuk Karada

Nebi Bey

80.000ingane Ali Bey v. skender Paa 100.000

170.000

skender Bey

Kefe mahll (Amasya Beyi skender Beye verildi)

400.000Selanik Ber-vech-i tekad

1527 tarihini tayan beylerbeyi ve sancakbeylerinin isimlerinin kaydedildii bir defterde ise, Liva-i Paa be-nm- mirmirn- Rum-ili Hazret-i Kasm Paa ibaresi kullanldktan sonra, Rumeli Eyaletinde bulunan 31 sancan isimleri zikredilmitir.101 23 R.ahir 940/8 Kasm 1533 tarihli olup Rumelideki zuama ve sipahilerin isimlerinin kaydedildii bir defterde de yine Rumeli Beylerbeyliine bal 29 sancan ismi zikredilmitir. Bunlar; Paa, Sofya, Vize, Gelibolu, irmen, Silistre, Nibolu, Vidin, Kstendil, Trhala, skenderiye, Yanya, Vulitrin, Ariboz, Avlonya, Ohri, Prizrin, Alacahisar, Hersek, lbasan, Bosna, Krkkilise, Semendire, Mora, zvornik, Karl, skenderiye, ingane sancaklardr.102 1551-1553 tarihli cizye Defterine gre, Rumeli Beylerbeyliine tabi sancaklarn says 26 tanedir. Bunlar; Paa, Silistre, Vidin, Kstendil, Vulitrin, Prizrin, Alacahisar, Semendire, zvornik, Sirem, Pojega, Bosna, Kilis, Hersek, Trhala, Ariboz, Karl-ili, nebaht, Yanya, Avlonya, Delvine, kodra, Elbasan, Ohri, Dukakin ve Mora sancaklardr.103 1574-84 tarihleri arasndaki Osmanl mparatorluunun idar taksimatn gsteren Rus Defterinde Elviye-i Vilyet-i Rum-ili bal altnda tbi sancaklarn isimleri zikredilmitir. Buna gre 1574-84 tarihleri arasnda Rumeli beylerbeyliine bal sancaklar unlardr; Paa, Bosna, Mora, Nibolu, Hersek, Ohri, skenderiye, Silistre, Avlonya, Delvine, Yanya, Prizrin, Trhala, lbasan, Vize, Kstendil, irmen, Selanik, Kefe, Kilis, skb, Azak, Vulitrin, Semendire, Dukakin, Krkkilise, Voynuk, ingane, Akkirman, Zacesne, Kurupa, ve Mizistre olmak zere 32 sancan ismi kaydedilmitir.104 Sonraki dnemlerde idar yapda baz deiiklikler meydana gelmitir. Sonu 1352 ylnda Rumeliye adm atan Osmanllar, XX. yzyl balarna kadar, bu blgede en etkin devlet olarak varlklarn srdrmlerdir. Mbadele Kanunu ile, Balkanlara yerletirilmi olan Trkmenlerin bir ksm tekrar Anadoluya gelmilerdir. Buna ramen gnmzde Makedonya, Arnavutluk, zellikle Bulgaristan ve Yunanistanda pek ok soydamz varlklarn srdrmektedirler. 1 2 Colin Imber, The Ottoman Empire 1300-1481, stanbul 1990, s. 15-16, 19. Halil nalck, Osmanl Tarihi En ok Saptrlm Tek Yanl Yorumlanm Tarihtir, Cogito

say 19, stanbul 1999, s. 34.

293

Feridun Dirimtekin, Muasr Bizans Kaynaklarna Gre Osmanllarn Rumeliye Gei ve

Yerleileri, VII. Trk Tarih Kongresi (25-29 Eyll 1970) II, Ankara 1973, s. 577-580. 4 Necdet ztrk, Ferecikin Sleyman Paa Tarafndan Fethine Dair , Trklk

Aratrmalar Dergisi IV, stanbul 1989, s. 136; ayn mlf. Osmanllarn Rumeliye Geii ve Gelibolunun Fethi, Trk Dnyas Tarih Dergisi, say 52, stanbul 1991, s. 22. 5 Kantakuzen, bundan sonra Umur Beyin yerini tutacak sadk ve vefakr bir mttefik

aryordu. Bu mttefik Trk beylerinin en kuvvetlisi olan Osman Beyin olu Orhan Bey olabilirdi. Orhan Gazi, epeyce zamandan beri, kerimesi Theodoray kendisine vermek hususundaki vdini yapmas hakknda imparatoru tazyik ediyordu. Enver, Dsturnme, nr. M. Halil Ynan, stanbul 1928, s. 67; Paul Wittek, Osmanl mparatorluunun Douu, ev. Fatmagl Berktay, stanbul 1995, s. 59; Imber, Ottoman Empire, s. 22-23; Elizabeth A. Zachariadou, Karesi ve Osmanl Beylikleri: ki Rakip Devlet, Osmanl Beylii (1300-1389), stanbul 1997, s. 249, 252. 6 Zerrin Gnal den, Karas Beylii, Ankara 1999, s. 60-62, 74; Zachariadou, Karesi ve

Osmanl, s. 248-251. 7 8 . Hakk Uzunarl, Osmanl Tarihi I, Ankara 1984, s. 133. Yaar Ycel, Balkanlarda Trk Yerlemesi ve Sonular, Bulgaristanda Trk Varl,

Ankara 1985,s. 69. 9 Elizabeth A. Zachariadou, lk Osmanllara Dair Tarih ve Efsaneler, ev. Y. Ko,

Stten stanbula Osmanl Devletinin Kuruluu zerine Tartmalar, Der. O. zel-M. z, Ankara 2000, s. 379. 10 Anthony Luttrell, 1389 ncesi Osmanl Gelimesine Latin Tepkileri, Osmanl Beylii

(1300-1389), stanbul 1999, s. 134. 11 In Demirkent, 14. Yzyla Kadar Balkan Yarmadasnda Bizans Hakimiyeti, I. Kosova

Savann 600. Yldnm Sempozyumu (26 Nisan 1989), Ankara 1992, s. 9-11. 12 13 Zachariadou, lk Osmanllar, s. 379. M. Mnir Aktepe, Osmanllarn Rumelide lk Fethettikleri imbi Kalas, .. Edebiyat

Fakltesi Tarih Dergisi (TD) 1-2, stanbul (1949-50), s. 283-285; Ayn melf. imbi, DA. VIII, stanbul 1993, s. 317; Donald M. Nicol, Bizansn Son Yzyllar (1261-1453), ev. Bilge Umar, stanbul 1999, s. 258; erif Batav, Osmanl mparatorluunun Kuruluunda Bizans ve Avrupa, Osmanl, c. I, stanbul 1999, s. 171; Andrina Stiles, The Ottoman Empire 1450-1700, London 1989, s. 13.

294

14

Georg Ostrogorsky, Bizans Devleti Tarihi, ev. Fikret Iltan, Ankara 1986, s. 488; erif

Batav, Bizans mparatorluu Tarihi Son Devir (1261-1461) Osmanl Trk-Bizans Mnasebetleri, Ankara 1989, s. 57; Feridun M. Emecen, Kurulutan Kk Kaynarcaya, Osmanl Devleti Tarih I, stanbul 1999, s. 12-14; Lord Kinross, The Ottoman Centuries: The Rise And Fall of The Turkish Empire, New York 1977, s. 40-42; Herbert Adams Gibbons, Osmanl mparatorluunun Kuruluu, Ankara 1998, s. 84-87; Stanford Shaw, Osmanl mparatorluu ve Modern Trkiye I, stanbul 1994, s. 38-39; Robert Mantran, Osmanl mparatorluu Tarihi I, ev. Server Tanilli, stanbul 1995, s. 27-29 15 Fevzi Kurtolu, XVI. Asrn lk Yarsnda Gelibolu, Trkiyat Mecmuas V, stanbul 1936, s.

291-292; Halil nalck, Osmanl Tarihine Toplu Bir Bak, Osmanl, c. I, Ankara 1999, s. 64; brahim Sezgin, Osmanllarn Rumeliye Geii ve lk Fetihler, Osmanl, c. I, Ankara 1999, s. 215. 16 verilecektir. 17 18 19 Imber, Ottoman Empire, s. 25-26. Zachariadou, lk Osmanllar, s. 381; Ayn mellif. Karesi ve Osmanl Beylikleri, s. 254 Edirnenin fethiyle ilgili olarak Burmovun ve nalckn mstakil almalar vardr. A Rumelide Sleyman Paa ve haleflerinin iskn politikalar hakknda ayrca bilgi

Burmov, Trkler Edirneyi Ne Vakit Aldlar? , ev. H. Eren, Belleten 49 (1949), s. 97-106; Halil nalck, Edirnenin Fethi (1361), Edirne: Edirnenin 600. Fethi Yldnm Armaan Kitab, Ankara 1993, s. 137-159. 20 Salahi R Sonyel, Minorities And The Desruction Of The Ottoman Empire, Ankara 1993, s.

11-12; erif Batav, Osmanl mparatorluunun Yeniden Kuruluunda Rumelinin Katks, XI. Trk Tarih Kongresi (5-9 Eyll 1990), c. III, Ankara 1994, s. 839. 21 Mcteba lgrel, XIV. Yzylda Osmanl Devletinin Siyasi Durumu, I. Kosova Zaferinin

600. Yldnm Sempozyumu 26 Nisan 1989, Ankara, 1992, s. 18. 22 23 24 Luttrell, Latin Tepkileri, s. 137; Demirkent, Balkan Yarmadasnda, s. 10-11. Luttrell, Latin Tepkileri, s. 137. Yavuz Ercan, Osmanl mparatorluunda Bulgarlar ve Voynuklar, Ankara 1989, s. 5;

Uzunarl, Osmanl Tarihi I, s. 171-176. 25 s. Reinart, 1386 Plonik malubiyetinden sonra Niin fethi ve 1389a kadar olan srede

Sultan Muradn faaliyetleri hakknda geni bir inceleme yapmtr. Bu aratrmann sonuna da, Osmanl-Srp kaynaklarna gre 1386-1389 yllar arasnda meydana gelen olaylar kronolojik olarak

295

verilmitir. Stephen W. Reinert, Niten Kosovaya: I. Muradn Son Yllarna likin Dnceler, Osmanl Beylii (1300-1389), ed. E. A. Zachariadou, stanbul 1999, s. 185-194, 227-230. 26 27 Luttrell, Latin Tepkileri, s. 147. Demirkent, Balkan Yarmadasnda, s. 10-11; M.M. Aktepe, Kosova, A VI, s. 870;

Uzunarl, Osmanl I, s. 200, 249-250;, Yksel Sylemez, The Turks Place In Europe; A Historic Cultural And Diplomatic Overview, V. Miletleraras Trkiye Sosyal ve ktisat Tarihi Kongresi Tebliler, Ankara 1990, s. 682. 28 Hoca Sadeddin Efendi, Tct-tevrih I, stanbul 1280, s. 176; Halil nalck, The Ottoman

Empire The Classical Age (1300-1600), London 1976, s. 15. 29 s. 31. 30 C L Huart, Kosowa, EI 2, s. 1143; Halil nalck, Osmanl mparatorluunun Ekonomik ve Ali Haydar, Kosova Meydan Muharebesi, stanbul 1328, s. 32-33; Yusuf Halaolu,

Kosova Sava, I. Kosova Savann 600.Yldnm Sempozyumu, (16 Nisan 1989), Ankara 1992,

Sosyal Tarihi (1300-1600) I, stanbul 2000, s. 47-48; Kosova Sava ile ilgili olarak teblilerin yer ald bir eser bulunmaktadr. bkz. Kosovska Bitka U Istoriografiyi, Beograd 1990. 31 Bu konuda kaynaklarda baz farkl anlatmlar vardr. Ahmed, Kanlara bulaban t p

v ser, Bir gebir yatur imi anda meer. Gvdeler iinde olmud nihn, Lik Gzi Han grrdi ayn. n kaz erdi yaturken durd ol, Stayub hanerle h urd ol., eklinde kaydedilmitir. Ahmed, Dstn ve Tevrih-i Mlk-i l-i Osman, Osmanl Tarihleri, dz. iftiolu N. Atsz, stanbul 1949, s. 20; kpaazde, Milo Koble dirler bir kfir vard. apkasn eline alm snsn ardna sryor. Hana dor yrd. Gaziler karulad. Aydr gidin ben el pmee geldim ve hem berete geldim. Las olunu tuttular ite getiriyorlar dedi. Gziler fari oldular. Heman kim ard gnderini evirdi. Murada Han sancd, eklinde bilgi vermektedir. kpaazde, Tevrih-i l-i Osman, stanbul 1332, s. 63; Sonraki kaytlarda benzelikler vardr. Katib elebi, Sultan Murad harpten sonra kafirleri seyrederken bir kafir ktal arasndan kalkub padiaha tevecch eyledi. avular men etmek istediler Sultan msaade etmedi. Kafir yeni altnda saklad hanerle sultan ehid etti demektedir. Cihannm, stanbul 1145, s. 683; Feridun Bey, Mecmua-i Mneats-Seltn I, stanbul 1264, s. 115; M.M. Aktepe, Kosowa, Kosovo EI IV, s. 276; Uzunarl, Murad I, A IV, s. 595. 32 F. M. Emecen, I. Kosova Savann Balkan Tarihi Bakmndan nemi, I. Kosova

Zaferinin 600. Yldnm Sempozyumu (26 Nisan 1989), Ankara 1992, s. 37. 33 s. 37. Mehmed Ner, Kitb- Cihan-nm I, yay. F.R. Unat-M.A. Kymen, Ankara 1987, s. 267;

Tact-Tevarih II, s. 69; Anonim, Tevrih-i l-i Osman, F. Giese neri, haz. N. Azamat, stanbul 1992,

296

34

Hadid, Tevrih-i l-i Osman (1299-1523), haz. Necdet ztrk, stanbul 1991, s. 74-75.35

John V. A. Fine, The Late Medieval Balkans: A Critical Survey From the Late Twelfth Century to the Ottoman Conquest, Michigan 1987, s. 412; Skopje And Its Surrounding, Zagreb 1986, s. 20; A. Stojanovski-. Kutarciev-D. Zografski- M. Apostolski, Istoriya Na Makedonskiot Narod, Skopje 1988, s. 77; Herbert W. Duda, Balkantrkische Studien, Wien 1949, s. 15; Hazim Sabanovic, O Organizaciyi Turske Uprave U Srbiji u XV i XVI Vyeku, Beograd 1955; F. Bajraktarevic,skp, EI IV, s. 1110. 36 37 Luttrell, Latin Tepkileri, s. 147. Speros Vryonis, The Conditions and Cultural Significance of the Ottoman Conguest In

The Balkans, Actes Du IIe Congrs International Des Etudes Du Sud-est Europen (Athenes, 7-13 Mai 1970), III, Historie, Athenes 1978, s. 13. 38 ilavesi. 39 Halil nalck, kpaazde Tarihi Nasl Okunmal? , ev. F. Unan, Stten stanbula: lber Ortayl, nc Roma mparatorluu, Hrriyet Gazetesi (18 Ekim 1999), Osmanl

Osmanl Devletinin Kuruluu zerine Tartmalar, ed. O. zel-M. z, Ankara 2000, s. 119-145. nalckn, Osmanl Beyliinin kuruluu ve fethettii yerlerle ilgili olarak Eskiehirden balatt ve Marmara sahillerine kadar srdrd yzey aratrmas takdire ayan bir hadisedir. Bu konudaki grleri iin H. nalck, Cogito, 2001 40 lber Ortayl, Menkbe, Osmanl Devletinin Kuruluu Efsaneler ve Gerekler,

Tartma/Panel Bildirileri (Ankara, 19 Mart 1999), Ankara 2000, s. 17-181 41 42 43 44 Halil nalck, Ottoman Methods Of Conquest, Studia Islamica II, Paris 1954, s. 122, 128. kpaazde, Tevrih-i l-i Osman, stanbul 1332, s. 49. Hadid, Tevrih-i l-i Osman (1299-1523), haz. Necdet ztrk, stanbul 1991, s. 74-75. Mehmed Ner, Kitb- Cihan-nm I, yay. F.R. Unat-M.A. Kymen, Ankara 1987, s. 182-

183; bn-i Kemal, Tevrih-i l-i Osman, II. Defter, yay. erafettin Turan, Ankara 1983, s. 114-118, 125, 128-131, 132-134. 45 46 Ltfi Paa, Tevrih-i l-i Osman, stanbul 1341, s. 29-30. Anonim Tevrih-i l-i Osman, F. Giese neri, haz. Nihat Azamat, stanbul 1992, s. 18-19;

Anonim Osmanl Kronii (1299-1512), haz. Necdet ztrk, stanbul 2000, s. 20-22. 47 48 Katib elebi, Kitb- Cihannm, stanbul 1145, s. 682. Halil nalck, Osmanl Tarihine Toplu Bir Bak, Osmanl c. I, Ankara 1999, s. 64.

297

49

M. Mnir Aktepe, XIV. ve XV. Asrlarda Rumelinin Trkler Tarafndan sknna Dair, TM.

X, stanbul 1953, s. 299-305; Yusuf Halaolu, XVI. Yzylda Sosyal, Ekonomik ve Demografik Bakmdan Balkanlarda Baz Osmanl ehirleri, Belleten say 207-208, (1989) s. 637. 50 Paul Hehn, Man and the State in Serbia, From the Fourteenth to the mid-Nineteenth

Century: A Study in Centralist and Anti-Centralist Conflict, Balkan Studies, vol. 27/1, Thessaloniki 1986, s. 10. 51 52 53 D. Nicol, Bizansn Son Yzyllar, s. 259, 281. Halil nalck, Trkler veBalkanlar,Balkanlar, stanbul 1993, s. 20. . ahin-F.M Emecen-Y. Halaolu, Turkish Settlements in Rumelia (Bulgaria) in the 15th

and 16th Centuries: Town and Village Population, International Journal of Turkish Studies (IJTS) IV/2 (1988), s. 24. 54 . L. Barkan, Osmanl mparatorluunda Bir skn ve Kolonizasyon Metodu Olarak

Srgnler, FM. XIII/1-4, stanbul 1953, s. 58; Yusuf Halaolu, Kolonizasyon ve enlendirme, Osmanl, c. IV, Ankara 1999, s. 581-582. 55 56 Halil nalck, Ottoman Methods of Conquest, Studia slamica II, Paris 1954, s. 122-123. John V.A. Fine, The Late Medieval Balkans: A Critical Survey From the Late Twelfth

Century to the Ottoman Conquest, Michigan 1987, s. 604; Halil nalck, Osmanl Dneminde Balkanlar Tarihi zerine Yeni Aratrmalar, Tarihte Gneydou Avrupa: Balkanolojinin Dn, Bugn ve Sorunlar, Ankara 1999, s. 21. 57 58 59 Kemal Karpat, Balkanlar, DA. V, stanbul 1992, s. 29. Ortayl, nc Roma, s. 1. Fikret Adanir, The Tolerant and The Grim: The Ottoman Legacy in Southeastern Europa,

www.cdsee.org/adanir.htm. 60 Adnan Kadri, Osmanl Devletinde Dini Hogrrln Bir rnei: Osmanl Dneminde

Bosnada Fransiskenlerin nsan Haklarna Bir Bak, Osmanlda nsan Haklar Uluslararas Sempozyum Bildirileri (Manisa, 25-26 Kasm 1999), Manisa 2000, s. 55. 61 Orhan F. Kprl, Osmanl Devletinin Kurulu ve Gelimesindeki tici Gler, Yeni

Trkiye say 31, 701. Osmanl zel Says I, Ankara 2000, s. 41; Osmanllarn Balkanlarda uyguladklar ekonomik hayat, kendi kurallarna ve artlarna gre serbest bir ekilde yrtlmekteydi. Tuncer Baykara, Osmanl Devletinin Ekonomik Yaps, Osmanlda nsan Haklar Uluslararas Sempozyum Bildirileri (Manisa, 25-26 Kasm 1999), Manisa 2000, s. 194.

298

62 70-71. 63

Ahmet Y. Ocak, Osmanl Devletinin Kuruluunda Dervilerin Rol, Osmanl Devletinin

Kuruluu Efsaneler ve Gerekler: Tartma/Panel Bildirileri (Ankara, 19 Mart 1999), Ankara 2000, s.

. Ltfi Barkan, Osmanl mparatorluunda Bir skn ve Kolonizasyon Metodu Olarak

Vakflar ve Temlikler, stila Devrinin Kolonizatr Trk Dervileri ve Zviyeler, VD. II, Ankara 1942, s. 279-280; Mehmet brahim, Eski Yugoslavya Snrlar Dahilindeki Tarikat Hareketlerinin Tarih indeki Geliimi ve nemi, VD. XXIV (1994) s. 293. 64 s. 582. 65 66 . ahin-F. M. Emecen-Y. Halaolu, Turkish Settements, s. 25-26. Feridun M. Emecen, XVI. Asrda Balkanlarn Kuzeydou Kesiminde skn Tipleri ve Ahmet Yaar Ocak-Sureiya Farki, Zviye, A. XIII, s. 474; Y. Halaolu, enlendirme,

zellikleri Hakknda Baz Notlar, V. Milletleraras Trkiye Sosyal ve ktisat Tarihi Kongresi Tebliler, Ankara 1993, s. 543, vd. 67 Yusuf Halaolu, Kurulutan Gnmze Bulgaristanda Trk Nfusu, V. Milletleraras

Trkiye Sosyal ve ktisat Tarihi Kongresi Tebliler, Ankara 1993, s. 505 vd. 68 H. nalck, Ottoman Methods of Conguest, s. 123; Stephen Turk Christensen, From

Fugo Simulata to the Armed Sultanic Redoubt, Reflections on the South-East European Impact on the Ottoman Battle Tactics (Fourteenth to Sixteenth Centuries), Tarihte Gneydou Avrupa: Balkanolojinin Dn, Bugn ve Sorunlar, Ankara 1999, s. 54. 69 Nevra Necipolu, Sources for the Social and Economic History of Late Medieval

Thessalonike and Their Significance for Byzantine and Ottoman Studies, Tarihte Gneydou Avrupa: Balkanolojinin Dn, Bugn ve Sorunlar, Ankara 1999, s. 97, 103; Ernst Werner, Byk Bir Devletin Douu, ev. Ylmaz ner, stanbul 1988, s. 21-22. 70 71 72 s. 250-251. 73 Herbert Adams Gibbons, Osmanl mparatorluunun Kuruluu, Ankara 1998, s. 153. Y. Halaolu, skn Siyaseti ve Airetlerin Yerletirilmesi, s. 4. kpaa-zde, Tevrih-i l-i Osman, ner. li, stanbul 1332, s. 73. lhan ahin, XV. ve XVI. Yzyllarda Sofya-Filibe-Eski Zara ve Tatar Pazarnn Nfus ve

skn Durumu, Trk Dnyas Aratrmalar Dergisi, Mehmet Erze Armaan, say 48, Haziran 1987,

74C. Orhonlu, Airetlerin skn, s. 103.

299

75

Halil nalck-David Quataert, An Economic and Social History of The Ottoman Empire

1200-1914, Cambridge 1994, s. 14, 35. 76 Orhan Kololu, Tarihte Balkanlar 1, Osmanl Dneminde Balkanlar, Balkanlar, stanbul

1994, s. 59. 77 Michel Balievet, Ak Kltr ve 14. Yzyl Osmanl Kentlerinde Dinler Aras likiler,

Osmanl Beylii (1300-1389), ed. E.A. Zachariadou, stanbul 1997, s. 2, 4. 78 79 nalck, Osmanl Tarihi Tek Yanl Yorumlanm Tarihtir, s. 39. erif Batav, Osmanl mparatorluunun Yeniden Kuruluunda Rumelinin Katks, XI.

Trk Tarih Kongresi (5-9 Eyll 1990), c. III, Ankara 1994, s. 839. 80 H. nalck, Balkan Tarihi zerine Yeni Aratrmalar, s. 17-18; Yavuz Ercan, Balkan

Trkleri ve Bulgarlar, Belleten LIV, say 209, (1990), s. 299. 81 Bu gibi grevlilere skb Kazsnda shak ve sa Beylerin adamlar arasnda Bkz. Mehmet nba, Osmanl daresinde skb Kazas (1455-1569)

rastlanmaktadr.

(Yaymlanmam Doktora Tezi), Erzurum 1995; Halil nalck, Stefan Duandan Osmanl mparatorluuna XV. Asrda Rumelide Hristiyan Sipahiler ve Meneleri, Osmanl mparatorluu Toplum ve Ekonomi, stanbul 1993, s. 67. 82 83 Adanir, Tolerant and Grim, s. 2 Nevin Gen, XVI. Yzyl Sofya Mufassal Tahrir Defterinde Sofya Kazs, Eskiehir 1988,

s. 16; Orhonlu, Airetlerin skn, s. 103; Halaolu, skn Siyaseti, s. 4. 84 Machiel Kiel, Tatar Pazarck; A Turkish Town in the Heart of Bulgaria, Some Brief

Remarks on its Demographic Development 1485-1874, X. Trk Tarih Kongresi Teblileri V, (22-26 Eyll 1986), Ankara 1994, s. 2570. 85 86 87 88 89 . ahin, Sofya-Filibe-Eski Zara ve Tatar Pazar, s. 249-250. Vryonis, Ottoman Conquest in the Balkans, s. 15. nalck, The Yrks, s. 104. Halil nalck, Rumeli, A IX, s. 766; Franz Babinger, Rumeli, Roumelie, EI III, s. 1259. M.T. Gkbilgin, XV-XVI. Asrlarda Edirne ve Paa Livas, Vakflar- Mlkler- Mukataalar,

stanbul 1952, s. 6-7; Ayn mlf., Kanuni Sultan Sleyman Devri Balarnda Rumeli Eyaleti, Livalar, ehir ve Kasabalar, Belleten XX (1956), s. 247-248; Nikolai Todorov - Asparuh Velkov, A Stuation

300

Demographique De La Peninsule Balkanique (Fin Du XV s-debut du XVI s), Sofia 1988, s. 9; Suzuki Tadashi, The Governance Structures Of The Ottoman Empire: A Comparative Historical Analysis, Senri Ethnological Studies 25 (1989), Osaka/Japan, s. 143. 90 nalck, Rumeli A IX, s. 771; Ayn mlf., Ottoman Empire, s. 104; Uzunarl, Osmanl

Tarihi II, s. 502-3. 91 92 93 Gkbilgin, Rumeli Eyaleti, s. 247-248. Stuyanovski-Kutarciev-Zografski-Apostolski, Istoriya Na Makedonskiot, s. 5. Skender Rizay, Kosova Gjate Shekujve XV, XVI Dhe XVII Administrimi, Ekonomia,

Shogeria dhe Levizja popull, Pristhtine 1982, s. 41. 94 s. 15. 95 189. 96 97 Gkbilgin, Rumeli Eyaleti, s. 248. Aleksandar Stoyanovski, La Division Administrative Territoriale De La Macdoine Sous lhan ahin, Urbanization And The Social Structure Of The Ottoman Empire in The 16th Nevin Gen, XVI. Yzyl Sofya Mufassal Tahrir Defterinde Sofya Kazs, Eskiehir 1988,

Century, The Ottoman Empire In The Reign Of Sleyman The Magnificent I, stanbul 1988, s. 187-

LEmpire Ottoman Jasqua La Fin Du XVII Sicle, Macdoine, Skopye 1989, s. 88-89; Bu makalenin tercmesi iin bkz. Ayn mlf. XVII. Yzyln Sonuna Kadar Makedonyann Osmanl Hakimiyeti Devrinde dari Taksimat, ev. . Eren, TED 4-5 (1974), s. 215. 98 Rzay, Kosova Gjate Shekujve., s. 42.99Topkap Saray Mzesi Arivi (TSMA).Defter (D).

9772, vr. 1b-2b. 100 TSMA. D. 10057, vr. 1b-3a. 101 TSMA. D. 5246, vr. 1b-3a; Ayrca bkz. . Metin Kunt, Sancaktan Eyalete 1550-1650 Arasnda Osmanl meras ve l daresi, stanbul 1978, s. 125-127; Rzaj, Kosova Gjate Shekujve., s. 43. 102 TSMA. D. 734, vr. 1b-9b. 103 Rzay, Kosova Gjate Shekujve, s. 44. 104 Babakanlk Osmanl Arivi (BOA).Kamil Kepeci Tasnifi (KK).Rus Defteri (RD). 262, s. 19, 266-269.

301

Osmanl Devleti'nin Rumeli'de Fetih ve skan Siyaseti / Do. Dr. Halime Doru [s.165-176]
Anadolu niversitesi Edebiyat Fakltesi / Trkiye Rumeli slam dnyas, Osmanllardan nce Roma mparatorluunun lkesini Bild- Rum veya Memleketl Rum olarak tanyordu. Seluklularla birlikte Trk hakimiyetine geen Anadoluda Rum ismi vaktiyle Bizans idaresinde bulunmu olan Anadoluyu gsteren corafi terim olarak kullanlr oldu.1 XII. yzyldan itibaren Anadoludan geen Batl gezginler Anadoluya; Turquemenie veya Turquie, Bizans mparatorluuna tabii yerlere Romanie veya Romania demeye baladlar.2 Ksa sre sonra bu kavram Balkan Yarmadasnn tamam iin kullanlr oldu. Osmanllar, Bizansdan fethettikleri Balkan Yarmadas topraklar iin Romaniadan esinlenerek Rum-ili adn kullanmaa baladlar. Rum ad eski anlamn korudu ve corafi ad olarak devam etti.3 Katip elebi, Cihannma adl eserinde, stanbul boaznn kuzey ve batsnda bulunan yerlerin Rum-ili unvan ile hret bulduunu bildirmektedir.4 Bu tanm balangtan itibaren corafi blge ad olarak kullanld gibi, idari taksimatta da genilii gittike byyen idari bir birimi ifade etmitir. Sleyman Paa, Bizansa yardm amacyla Trakyaya getii andan itibaren Rumeli, Trkler iin ok nemli oldu. I. Murad (1360-1389), 1362de Edirnenin fethinden sonra Rumeli Beylerbeyliini oluturarak Lala ahin Paay Beylerbeyi atad. Rumeli Beylerbeylii kuruluunda idari olmaktan ziyade askeri bir kimlie sahipti ve Rumeli topraklar Osmanl snrlarnn dnda kalncaya kadar ayrcalkl statsn korudu, daima Anadolu Beylerbeyliinden nde geldi.5 Rumelide Trklerin lk Yerlemesi eitli Trk kavimleri Kuzey Karadeniz steplerinden gelip VI. yzyldan itibaren Balkan Yarmadasna yerlemilerdir. Fakat Bizansn dini basks ve nceden yerleik hayata gemi olan Slavlarla karmalar sonucu ortadan kaybolmulardr.6 Trklerin gneyden gelip Kuzeydou Bulgaristanda yerlemesi Anadolu Seluklu Sultan II. zzeddin Keykavusun (1238-1278) Dobrucadaki7 srgn hayatyla yakndan balantldr.8 Sultana ball devam eden ok sayda Trkmen Anadoludan gelip Dobrucaya yerleti. Trkmenlerin blgeye gelii ile ilgili eitli rivayetler bulunmaktadr. Bunlarn odak noktasnda daima Sar Saltuk9 yer almaktadr. Sar Saltuk, manevi olarak kendisine bal olan kalabalk saydaki Trkmen nfusla birlikte Rumeliye gelmi ve buray yurt edinmitir.

302

Sar Saltukun Dobrucadaki faaliyeti ve faaliyet alanyla ilgili en geni popler bilgi Evliya elebi Seyahatnamesinde bulunmaktadr.10 Seyahatnamede Evliya elebi sk sk gereklerle efsaneleri birbirine kartrmtr. Yazczade Ali, II. Murada ithaf ettii Tarih-i l-i Selukda, Rumeliye giden gmenlerin bir ksmnn Halil Ece ile birlikte Karesi iline11 geri dndklerini, kalanlarn ise Sar Saltukun etrafnda toplandklarn kaydetmitir.12 Rumelide Yollar ve Osmanl Devletinin Fetih Ynleri Rumeliye geen Sleyman Paa buradaki ana yollar boyunca aknlar yapmaa balamt. Osmanl kuvvetleri batya, kuzeybatya ve kuzeydouya doru ilerlerken Romallarn yaptrd ve daha sonra da Bizansn kulland yollardan yararlandlar. Bu yollar Sol Kol (Via Egnatia-canib-i yesar), Orta Kol (Via Militaris-tarik-i evsat) ve Sa Kol (Krm-Karadeniz ticaret yolu)13 olarak biliniyordu. Sol kol; psala, Gmlcine, Serez, Karaferiye ve oradan ikiye ayrlp Trhala ve skpe ulayordu.14 Orta kol; irmen, Zaara, Filibe ve oradan ikiye ayrlyordu. Birinci yol Sofya zerinden Ni ve Belgrata ulayor, ikinci kol Kstendil zerinden skpe balanyordu. Sa kola15 gelince; Bu yol Trakyadan balayarak Krklareli zerinden kuzeye doru devam ediyor, Edirneden gelen yolla birleip Tunca vadisini takip ederek Istrancalarn ve Balkan Dalarnn doal geitlerinden gemek suretiyle Karadenize paralel olarak Tuna nehrine kadar ulayordu. Yol byk merkezlere ulaacak ekilde baz yerlerde ikiye ayrlarak devam ediyordu. Pravaddan batya giden yol Trnovo ve Niboluya ulayor, asl yol kuzeye doru devam ediyor ve Dobrucadan geip Babadaa geldikten sonra Tuna nehrini geiyordu. Tekrar ikiye ayrlan yolun douya doru devam eden kolu Krma gidiyor, dieri Ya zerinden Kuzey Denizine kadar ulayordu. Sa kol, askeri anlamda orta kol kadar faal olmamasna ramen nemini daima korudu. Bu koldan yaplan aknlar Mihal oullarnn denetiminde bulunuyordu.16 stanbula buday, et ve tuz salayan merkezlerin younluu bu gzergahta idi. Buday ve kesimlik hayvanlarn kara yolu veya denizyolu ile bakente ulatrlmas bu yolun nemini arttryordu.17 Kstence, Varna, Burgaz, Mesembria gibi sa kolun nemli limanlarndan her trl retim bakente ulatrlyordu. Fetihler tamamlannca uclarda idari, askeri ve stratejik anlamda eitli konular gz nnde bulundurularak Sancak tekilat kuruldu. Sancaklar askeri ve idari birim olarak Rumeli beylerbeyliinin ynetiminde topland.18 Osmanl Devletinin Rumelide Uygulad Fetih ve skan Siyaseti Osmanl Devleti, Rumeliye getii andan itibaren yerli halkla iyi geinme politikas uygulam, istimalet vererek yerli halkn Osmanlya meyletmesini salamtr.19 Prof. Dr. Halil nalckn

303

tespitine gre Osmanl padiahlar brokraside de bu prensibi uygulam Reaya fukarasn zi-kudret ekabire kar korumulardr.20 zellikle Balkanlarn fethinde Toprak ve reaya sultanndr prensibini ilan ederek yerli feodallere kar topra ve kyl emeini; devlet veya tmar rejiminin garantisi altna sokmular, yerel feodallerin yerine merkezi imparatorluk rejimini ihya etmilerdir. Balkan tarihilerinden N. orga; anariden bkm olan kyllerin Osmanlnn merkeziyeti yapsn uygun bulduklarn ve benimsediklerini kaydetmitir.21 Osmanllarn Balkanlarda grnmesi ile birlikte Ortodoks halk Papalkla Macar Krallarnn Katoliklik propagandasndan ve mezhep deitirmek iin yaptklar baskdan kurtulmutur. Devlet, halkn yan sra Ortodoks kilisesine kar da koruyucu bir politika gtm, Ortodoks kilisesinin btn ayrcalklarn ve hiyerarisini aynen tanmtr. Kilise gibi manastrlarn ayrcalklarn, baklklarn Hristiyan devletler dneminde naslsa o biimde brakm,22 Balkanlarda Hristiyan dinini yok etmek isteyen tutucu bir davran iine girmemitir. Hatta Yldrm Bayezid Balkan halklarndan salad askerlere Anadolu Beyliklerine, Ankara savanda Timura kar ordusunun iinde yer vermitir.23 P. Wittek; kuruluta Osmanl Devletinin bir U Gazi Devleti karakteri tad ve bu zelliinin n plana karlmas gerektii zerinde durmaktadr. Ayrca U kltrnn nemli olduunu, Osmanlnn bunu ok iyi uygulayarak fethedilen yerlerde halka ho grl davranarak onlar kazanmay baardn belirtmektedir. Bu yaklam Anadoluda ve Rumelide kltrn srekliliini salamtr. P. Wittek zellikle Rumelide bu yaklamn ok yararl olduunu, baz kale ve ehirlerin zorluk karmadan teslim olduunu yazmtr.24 Dier taraftan P. Wittek, Hristiyan halkn din deitirmeye zorlanmam olmasnda, cizye gelirinin ortadan kalkaca iin mali bir kayg duyulmu olabileceini ve bu yntemle gayrimslimlerin idari kadrolarda yer almamasnn salandn dnm, ancak devirme metodu iinde yetitirilen Hristiyan ocuklarnn dikey aama ile devlet hizmetinde en st makama kadar gelebilmeleri sayesinde bunun dengelendiini grmtr.25 Osmanl Devletinin Balkanlarda yaylmasnda baka faktrler de bulunmaktadr. Devlet kylnn yan sra eski Rum, Srp, Bulgar ve Arnavut feodal beylerini devlet hizmetine alarak kazanma ynne gitmi, onlara karlkl gvene dayanan grevler vermitir. Voynuk, Martolos, Eflak (ve dierleri) gibi geri hizmet kurumlar iinde hatta tmar sistemi iinde yer almlar, vergi muafiyeti elde etmilerdir.26 Rumelinin skan Osmanl Devleti, fethettii topraklarda smrge siyaseti takip etmedii iin fetihten ksa bir sre sonra Balkan Yarmadasnn iskanna ncelik verdi. Gelenlerin ounun gayesi Rumeliyi yurt edinmekti. Anadoluda olduu gibi Balkanlarda da Trkleme ve slamlama, birbirine paralel yrd. Ancak Anadolunun Trkler tarafndan iskan ile Rumelinin iskan arasnda nemli bir fark olduu grlmektedir.

304

Anadoluya gelenler; Mool basks sonucu g eden Trkmenlerdir. Airet reislerinin ynetiminde gvenli ortam bulabilmek amacyla daha batya gitmiler ve Anadolunun her tarafnda yerlemilerdir. Buna ramen XV ve XVI. yzyllarda Dou ve Gneydou Anadoluda Trk nfusun Bat Anadoludan ok daha az olduu bilinmektedir.27 Anadolunun fethiyle birlikte dalgalar halinde Anadoluya gelen gmenler nceki yaam koullarna uygun olarak gebe, yerleik ve kent yaamn genellikle kendileri semilerdi. Seluklu Devleti gelen gmenleri ulara iskan edebilmise de karlnda onlardan lkenin snrlarn savunma ve koruma grevi istemitir. Ulara gnderilen konar gerler ok sk takip edilmesine ramen bir trl denetim altna alnamam, gerler daima devlete problem yaratmtr.28 Anadolu Seluklu Devleti; siyasi zafiyeti nedeniyle XIII. yzyln ikinci yarsndan itibaren kalabalk gruplar halinde gelen gmenleri iskan edemeyecek hale gelmitir. Buna ramen airet reisleri ve gaziler Anadoluyu yurt edinip yerleme amac gttkleri iin kendileri gvencede hissettikleri yerlere konmulardr. Nitekim bir sre sonra Seluklu iktidarnn zayflamas ve Mool istilas nedeniyle Trkmen Beylikleri ayr ayr bamszlklarn ilan etmilerdi.29 Rumelideki yerleme Anadoludakinden farkl olarak daima devletin benimsedii resmi iskan politikasna uygun olarak gelimitir. Osmanlnn Rumelideki iskan politikasnda, Ortaada yaygn olan bir grn izleri bulunmaktadr. Buna gre devlet, fethettii topraklara Anadoludan nfus getirip yerletirmi, blge halkn da kolayca denetim altnda tutabilmek amacyla baka yere nakletmitir. Fethedilen topraklarda, ayaklanma potansiyeli olarak grnen kitlelere dikkat edilmi, onlar Trk nfusun youn olduu yerlere tanp iskan edilmitir. Osmanl Devleti, Rumelinin iskan konusunda ok dikkatli davranm ve iskan politikasn hassasiyetle uygulamtr. Devlet, Anadoluda hayvanlarna otlak bulmak iin mevsime gre yer deitiren konar gerlere iskan konusunda ncelik vermeyi tercih etmitir.30 Bylece miri arazi haline getirilmi olan Rumelide, konar gerlerin topraa balanmas, askeri snfa dahil olmalar, Rumelide nfus ve tmarl sipahi saysnn arttrlmas ayn anda salanm oluyordu. Rumeliye lk Yerletirilenler Rumelinin iskanna nclk edenler; andarl Ali Paa ile birlikte sa kolun fethine katlan gaziler, airet reisleri, airet mensuplar, Anadolu yayalar,31 aknclar, derviler ve tmarl sipahilerdi. skan konusu n plana alnarak incelendiinde ilk seferin ayn zamanda bir keif ve yurt arama seferi olduu grlmektedir. 1388 ylnda I. Murad, askeri anlamda kuzey ve kuzeydou Bulgaristann tamamn denetim altna alm olmasna ramen idari ynden bir ilem yapmamt. Rumelinin iskan politikas Yldrm Bayezid dneminde sancak tekilat kurulduktan sonra uygulamaya konuldu. Bayezid hakimiyetini fiilen hissettirebilmek iin iskan siyasetini btn Osmanl lkesinde uygulamt. rnein, stanbul kuatmasn kaldrrken yapt anlamann maddeleri arasna

305

Sirkecide bir Trk mahallesinin kurulmas ve Kad atanmas bulunuyordu. Nitekim ksa sre sonra Gynk ve Tarak Yenicesi halkndan stanbula ger evler nakledilmiti. XIV. yzylda gaziler ve airet reisleri, Rumeli seferlerine katlrken kahraman olarak n yapmann yan sra ekonomik g elde etmeyi de arzu ediyorlard. Osmanlya tabi beyliklere mensup olanlar da Gaza ve ganimet niyetiyle gelenlerin arasnda bulunuyordu.32 Gelenlerin arasnda yerlemeyi tercih edenler de vard.33 Osmanl Devletinin kuruluunda etkin olan gaza politikas Rumelinin fethinde de devam etti. Airet reislerinin, airet yeleri zerindeki gc onlarn toplu olarak hareket etmesini kolaylatryordu. slamiyeti benimsemi olan Trkmen gaziler kahramanlk ve ekonomik koullarn bir araya geldii yaam biimi iinde, Osmanl Devletine hizmet ederken Rumelinin fethi ve iskann da kolaylatryorlard. Seferlerde baarl olan gaziler tmar sahibi olup devlete daha fazla ve srekli hizmet etmeyi umuyorlard. Nitekim pek ou bu emeline ulat. Airet reisleri ve onlara bal olanlar dirlik sahibi olarak fethedilen topraklara yerletiler. Ayn tarihlerde Anadoluda bulunan dier Trkmen Beylikleri gaza ve cihad n plana karrken siyasal, sosyal ve ekonomik g kazanmann peindeydiler. Ancak Trkmen Beylikleri Mslman komularna kar cihad ama ansna sahip olmadklar iin Osmanl Devletinin baarsna ulaamadlar. Rumelinin fethinde hizmeti ok byk olan aknclar yerleme konusunda da nclk etmilerdir. Aknc beylerinden olan Timurta Paa-olu Yahi Bey, Paa Yiit, Yanc Bey, Kutlu Boa sefer esnasnda andarl Ali Paann en byk yardmclar olmulardr. Aknclar arasnda Rumelide hizmet etmek iin l ve boy halinde kar yakaya geerek yerleenlerin says bir hayli fazlayd. Bunlar bal olduklar Aknc beyleri ile birlikte hareket ediyor onlara ayrlan yrelere yerleiyorlard. Rumelinin cra yerlerinde Paayiit, Korkud, Mihalolu gibi aknc gazilerin adna kurulan kyler bunu gstermektedir. Anadolu Yaya Sancakbeyi Saruca Paa, ona bal yaya balarndan Kara Mukbil, Pazarl Togan, nceck Balaban, Mstecap, Papas olu ahin, Kutluca, Lala ahin 1388de andarl Ali Paann seferine katlmlar,34 yayalarn birlikte gtrmlerdi.35 Yaya balar, Airet reisleri ve birlikte gelenler toplu halde hareket etmiler, yerletikleri yeni evrede yalnzlk duygusu yaamamlardr. Orduyla birlikte hareket eden eitli tarikatlara mensup eyh ve dervilerin cesaret verici ve olumlu davranlar yeni topraklarn benimsenmesinde gazilerin ve gmenlerin zerindeki etkisi ok byk olmutur. eyh ve derviler daha Sleyman Paa ile Rumeliye geilerinden itibaren yol kavaklarna, derbentlere ve iskana uygun yerlere yerleerek zaviyeler kurmular, evrelerini enlendirmilerdir.36

306

Rumelide Yerlemeyi Kolaylatran Dier Faktrler Ali Paa, Kuzeydou Bulgaristanda fetih hareketine devam ederken gaziler burada Trke konuan, olduka kalabalk bir Mslman ve Hristiyan nfusla karlatlar. Bunlarn banda, hemen hemen bir yzyl nce Sar Saltuk nderliinde gelip blgeye yerlemi olan Trkmen nfus bulunuyordu.37 Airet reisleri ve airet yelerinin Hac Bektaa ve Sar Saltuka yaknlk duymas nedeniyle yeni gelenlerle yerleik nfus kolaylkla btnleti. Dier taraftan, o tarihte yklm olan Altnordu Devletine mensup olan Mslman ahali henz Kuzeydou Bulgaristandan ayrlmamt. Altnordu halknn ayn blgede oturmas da Dobrucann fethini ve iskann kolaylatryordu. Ayrca Kuzeydou Bulgaristanda yaayan ve Hristiyanlam olan Kuman, Kpak ve Gagauzlarlarn38 ayn dili konutuklarna ahit oldular. Onlar da Hristiyan olmalarna ramen Anadoludan gelen Trkmenler gibi amani inan motiflerini henz terk etmemilerdi. Bu nedenle aralarnda kolayca iletiim kurabildiler. Bu suretle toplumlarn bir arada yaamas kolaylam devletin iskan politikas ilk aamada baarya ulam oluyordu.39 Daha nce belirtildii gibi Sar Saltuk Dobrucada oturan btn Trk toplumlar tarafndan aziz kabul ediliyordu. bn-i Batuta bu durumu gzlemi ve eletirel bir dille ifade etmitir. Arap gezgin 1328 ylnda Babadada trbesini ziyaret ettii Sar Saltukun slamiyete hizmetinden ve kerametlerinden sz etmi, ancak bunlarn bazlarnn eriata uygun olmadn belirtmeden geememitir.40 Bizans ve Balkan Yarmadasnn siyasi ve sosyal durumu Osmanl Devletinin Balkanlardaki iskan siyasetine yardmc olmutur. XIV. yzylda Balkanlarda gl, merkezi bir devlet bulunmuyordu. Srp ve Bulgar Devletleri paraland iin baka glerin istekleri ayn yerde odaklanyordu ve Balkanlara sahip olmak istiyorlard. Bat kilisesi ile eskiden beri anlaamayan dou kilisesi, siyasi iktidarnn yan sra dini iktidarn da kaybediyordu. ki kilise arasnda dmanlk hzla artyordu. talyan airi ve hmanist Ptrarque (1304-1380) Papa Urbain Ve (1362-1380) yazd bir mektupta Trkler yani Osmanllar sadece dmandrlar, Rafzi Rumlar ise dmanlardan daha beterdir. Osmanllar bize kar o kadar kin beslemezler, nk bizden o kadar korkmazlar, Halbuki Rumlar btn ruhlar ile bizden korkar ve nefret ederler diyordu.41 Bu fikrin siyasi temsilcisi olarak Katolik Macar Kral siyasi ve dini olarak Balkanlarda yaylmak istiyordu. Halk, dini baskdan uzak yaayabilmek iin Balkan Yarmadasnn kuzeydousundaki bo ve tehlikeden uzak yerlere g etti.42 Nitekim bu ortamda Ortodoks olan yerli ahali Osmanl aknlarna tepki gstermiyor, onlar kurtarc gibi gryordu. Machiel Kiel, Constantin Jiriceke dayanarak, Osmanllarn kesin fethinden sonra blgenin huzura kavutuunu belirtmektedir.43 Osmanl Devletinin Rumelide takip ettii iskan siyaseti daha balangtan itibaren bir yama hareketi olmayp yerlemek ve yurt edinmek amacn tayordu. Bu siyaset, gelecee dnk bir yerleme younluu tad iin baarl olmutur. Gmenler Rumeliye yurt edinmek zere

307

geldiklerinden geri dnmeyi dnmyorlard. Sleyman Paa, Gazi Fazl Ece, Yakub Ece gibi Rumeli fatihlerinin mezarlarnn Gelibolu Yarmadasnda olmas da onlarn Rumelide yerlemesini manevi olarak kolaylatryordu. Saruhan linden Sa Kola G ve Srgnler Osmanl padiahlar ve devlet adamlar Anadolunun insan kaynan ok iyi tanyorlard. ncelikle, hareket yetenei yksek olan gerleri ele aldlar. Toplumun huzuru bakmndan bu karar son derece nemliydi. Sipahi, yaya, msellem, vakf gibi bir kuruma bal olan ve vergisini deyen yerleik nfusun hukuki durumu deitirilmedi. Bat Anadoluda kalabalk olan Yrk gruplar arasnda ilk grlenler Karesi Blgesinde konaklayanlar oldu. Bunlar daha sonra Sleyman Paa tarafndan Geliboluya iskan edilmilerdi44 (1356-1357). 1374-75 yllarnda Lala ahin Paa Drama, Serez ve Karaferyay fethettikten sonra Saruhan daki gerlerin bir ksm buraya nakledildi.45 Yldrm Bayezid, Bat Anadolu harekat srasnda (1390) Saruhan Beyliini Osmanl topraklarna dahil etti.46 Padiah buradaki nfus younluunu azaltmak ve fethedilen blgenin nfusunun yerini deitirmek geleneine uyarak Saruhan blgesinde oturan Yrkleri Rumeliye geirdi.47 Bu durumda Saruhan ili, Karesiden sonra g veren ikinci blge oldu. Osmanl Devleti, Trkmen Beyliklerinin topraklarn fethettike beylik mensubu olan yerleik ve gerlerle nemli sorunlar yaamtr. Bunlar kendi beylerinden uzaklamak istememiler, Osmanly benimsememilerdir. Bu durum daha sonraki yzyllarda da devam etmi, her biri Saruhanl, Dlkadirli, Karamanl olarak kalmaya devam etmitir. Bu nedenle Osmanl snrlar iinde yer almalarna ramen Bat Anadoludaki Trkmen Beyliklerinin topraklarnda oturan halk bir sre sonra Osmanl Devleti iin sorun olmu ve bu durum devam etmitir. ok youn biimde gebe nfus barndran blgede airet gelenei hakimdi ve airet mensuplar merkezi otoriteyi kabul etmek yerine kendi airet reislerinin szlerinden dar kmak istemiyorlard. Yldrm Bayezid, gerleri verimli ve geni Rumeli topraklarna gndererek zm retmek istedi. Devlet, Osmanl hizmetine girmi olan Anadolu Beylikleri yneticilerini de Rumelide eitli grevlere tayin ederek bir taraftan onlar onurlandrm dier taraftan eski hakimiyet alanlarndan uzaklatrm oldu.48 Anadoluda Trkmen Beylikleri Osmanl snrna dahil olduktan sonra uyum salayamayan beylik halk zaman zaman Rumeliye geirilerek iskan edildi. Kronikler, genellikle Saruhandan sol kola yaplan glerden sz etmekte, sa kola yaplan glerin zerinde durmamaktadr. Sa koldaki iskan hareketi daha Rumeli Beylerbeyi Lala ahin Paa ve Kara Timurta Paann askeri faaliyeti srasnda balamt. Buna ramen Saruhan ilinden sa kola g ancak Osmanl Devleti Saruhan Beyliine49 sahip olduktan sonra youn ekilde gerekleti. nce gelenler daha ziyade askeri faaliyet iinde yer alm olan beylik mensuplaryd. Yldrm Bayezidin Srgn Emri ve Uygulanmas

308

Yldrm Bayezid 1390 ylnda Saruhan ilini topraklarna ilave ettikten sonra olu ehzade Erturulu buraya Sancakbeyi tayin etti. Saruhan blgesi; gerlerin ok youn yaad blge olmas, airetlerin otorite tanmaz olmas, te yandan tuz yasana uymamalar Yldrm Bayezidin yeni fethettii blge halk iin srgn karar almasna neden oldu. Babasnn emri ile Sancakbeyi olan ehzade Erturul elebi srgn uygulamasn balatt. Kroniklerde verilen bilgiye gre ehzade Erturul; Kavmin ulusu Paa Yiit Bey50 bakanlnda gerleri Filibe yresine gnderdi. Ak Paa-zade srgn olaynn onur krc olduunu, ancak bir yerin imar ve mamur hale gelmesi iin bu yntemin padiahlar tarafndan uygulandn hznl bir ifade ile anlatmtr. Kanundur padiahlar srgn ede Ki yani bir dahi El mamur ede, Ve gere incnr halk ol seferden Bu tanr takdiridir dahi ne de, Gzetsen takdiri ho muti olsa Olur rahat ki ol nasibm ede.51 ehzade Erturulun vefatndan sonra Saruhan sancakbeyi olan52 ehzade Sleyman zamannda da Saruhan ilinden Rumeliye srgn53 eklinde byk apl g hareketi gerekleti. Ger evler bizzat Yldrm Bayezidin emri ile ehzade tarafndan gnderiliyordu. Srgn gmenler btn Rumeliye yerletirildi. Kroniklerde Sa Kola yaplm olan srgn ve iskana deinilmemi olmasna ramen Rumelinin haritas saylan bir Tapu Tahrir Defterinde54 srgnler hakknda geni bilgi bulunmaktadr. Kanuni dneminde dzenlenmi olan bu defterde Sa Kolda yer alan Aydos, Pravad, Varna, Hacolu Pazar kazalarnda bulunan kylere Saruhan ilinden kaar hane srgnn yerletirildii kaydedilmitir. Bu bilgi, Saruhan blgesinden Sa Kola da youn nfus nakli olduunun ak iaretidir.55 Srgnler genellikle 10 haneyi gemeyen gruplar halinde yerletirilmitir. Baz hallerde ky ve mezralara iskan edilenler birlikte yazlm, bu durumda dahi iskan edilen hane saysnn toplam 14-15 haneyi gemedii grlmektedir.56 Saruhan ilinden ilk gnderilenler daha nce belirtildii gibi ilk gmenler disiplinsiz davranlar ve yrede uygulanan tuz yasana kar kan gerlerdi.57 Devlet bu yntemle bir taraftan Bat Anadoludaki nfus younluunu azaltp asayii salarken te yandan Rumelinin iskan ve enlendirilmesi iini gerekletirmi oluyordu.58 Sa Koldaki iskan yerleri toponimik olarak incelendii zaman kylerin adlarnn Saruhandaki yerlerin ad, eitli su kaynaklar ve ahs adlar ile dorudan ilikili olduu grlmektedir. Kara Murad Pnar, Ak Kuyu, Osman Pnar, Yunus Pnar gibi.59

309

Sa Kolda Srgn Zeameti Ad geen Tapu Tahrir Defterinde Sa kola yaplan srgnlerin hukuki stats ve uymalar gereken kanun maddeleri aka belirtilmitir. Sa kolun en byk sancaklarndan olan Silistre sancann Pravad kazasnda 1025 srgn hanesinin bal olduu ayr bir idari birim kurulmutur. Buras srgnler zeameti ad ile kayda geirilmitir.60 Kaytta Zeamet-i srgnan ki, zikrolunan taife bundan evvel Anadoludan Dobrucaya srgn gelb, iftlsnden on iki ve iftsznden altar aka ve yz koyundan bir koyun vermek vazolunub sair avarrz- divaniyeden muaf ve msellem olalar, deyu defter-i khnede mukayyed olnub ellerinde selatin-i maziyeden ve padiahmz Sultan Selim ah eazzallah ensarehu hazretlerinden mteaddit hkmleri olduu aklanmtr. Srgnler prensip olarak ayn kyde younlaamayacana gre eitli kylere datlm olmalar doaldr. I. Selim (1512-1520) devrinde dzenlenmi olan Silistre kanunnamesinde, srgnlerin haklarnn benim srgnmdr diyerek Srgn Subas tarafndan korunaca belirtilmitir.61 Kanunnamede aklandna gre bir gmenin srgn taifesinden saylabilmesi iin Anadoludan gelmi olmas ve hakiki srgnn akrabasndan bulunmas gerekiyordu. Rumeliden gelenlerle kafir iken Mslman olup srgnlere katlanlarn srgnlere tannan haklardan yararlanmasna izin verilmiyordu. Srgn akrabas olmayanlarn hangi tmarda yerlemise oradan ayrlmas olanakszd. Aka grld gibi srgn konusu tamamen devlet denetiminde bulunuyordu. Pravad merkezli Srgn Zaimliinin sorumlu kiisi Srgn Subasyd. Rumelinin iskan XIV. yzyln ortasnda balam, ancak ksa zamanda tamamlanamamtr. Devlet iskan nce Balkanlar enlendirmek amacyla balatmtr. 1444 ylnda Varna savandan nce blge Hal ordular tarafndan tamamen yaklp yamalanmt. Trkler blgeye yerleeli henz yarm yzyl bile olmamken kylerini terk etmek zorunda kalmlard.62 Sava bitip geri dndklerinde kylerinin izini bile bulamamlard. Varna savan takip eden yllarda Kuzeydou Bulgaristana yeniden nfus nakline baland. Daha sonraki yllarda Anadoludaki baz ayaklanmalar bastrmak ve muhalif topluluklar datmak, ayn hareketi tekrarlayacak nveyi yok etmek amac ile topluluklar srgn eklinde Rumeliye gnderildi. Uygulanan yntem ne olursa olsun Kuzeydou Bulgaristann krsal kesiminde Trk nfusun younluu artmtr. Kentlerde Trklerin says, oran olarak krsal kesimin gerisinde kalmtr.63 En youn iskan blgesi Dobruca ve Deliorman olmutur. II. Bayezid zamannda yaplan saymda, takip eden yzyllardaki kaytlarda veya XIX. yzylda yaplan nfus saymlarnda zellikle Balkanlarn kuzeydousunda, Dobruca ve Deliormanda bulunan kylerin tamamna yaknnn Trke adlar tad grlmektedir. Tuna nehri ile Balkan Dalar arasna yerletirilen ve geri hizmet kurumu olarak Yrkler yrede, Trk ve Mslman nfusun younluunu daha da arttrmtr.

310

Rumeliye gelenlerin tamam srgn eklinde gelmemitir. Askeri bir hizmet olan Yrk Tekilat64 iin tayin edildikleri yerlere gelenler olduu gibi evre koullarnn deimesi ile g etmek zorunda kalanlar da olmutur.65 Brklce Mustafa ve Torlak Kemal ayaklanmalar,66 ahkulu Ayaklanmas67 ve Saruhan Blgesinde suhte ve Celali olaylar68 srasnda da halk kyleri boaltmt. Bunlarn arasnda da Rumeliye g edenler olmutu. Btn iskanlar ve Anadoludan Rumeliye doru olan nfus hareketi gz nne alndnda Balkanlara Trk nfusun iskannn srekli olduu sonucu ortaya kmaktadr. Vaktiyle Anadoluya gelen gmenler Anadoluyu garipler sna, rahat yuvas, kimsesizlerin diyar saymlard.69 imdi gmenler iin Rumeli ayn anlam tayordu. andarl Ali Paann seferinden sonra Sa Kolda askeri faaliyet tamamlanm (1388), anakkale Boazndan Tuna nehrine kadar geni ve bereketli topraklara sahip olunmutu. Bu topraklarn bykl Osmanlnn Anadolu topraklarndan ok daha geniti. Ancak bo alanlarn nfuslandrlmas gerekiyordu. Saruhan Kylerinden Sa Kola skan Sa Koldaki kyler incelendiinde ky adlarnn ounun Saruhan ilindekilerle ayn ad tad grlmektedir. Ky adlarn balk altnda toplamak mmkn olmaktadr. Birincisi Saruhandakilerle ayn baba, dede ve eyhlerin adn tayanlar, ikincisi Saruhan Beyliinin nllerinin ve airetlerin adn tayanlar ve son olarak evre koullarndan ve su kaynaklarndan etkilenerek konulan adlardr. A. Baba, Dede ve eyhlerin Adn Tayan Kyler Pek ou unutulmu veya bunlara Bulgarca ad verilmi olmasna ramen, halen Sa kolda bulunan ky adlar arasnda baba, dede ve eyhlere adanm ok sayda ky bulunmaktadr. Kozluca Baba, Hssam Dede, Mente Baba, Sindel Baba, Pir Can Baba bunlar arasnda saylabilir. Gnmzde hemen hemen hibir kyde tekke ve trbe izine tesadf edilmemektedir. Tekke Kozluca gibi tekke adn korumu olan kyler arasnda bile, kyller Tekke kelimesinin niin korunmu olduu bilmemektedir. Bu kyler iin pek ok rnek bulunmaktadr. Bir kaza merkezi olan Kozluca,70 Tavan Kozluca71 ve Tekke Kozluca.72 Saruhan ilinde bulunan Kozluca Babaya manevi olarak adanm yerleim yerleriydi. Youn olarak Saruhanllarn iskan edildii yerde; kaza merkezine be ila on kilometre mesafede iki tane daha Kozluca kynn bulunmas Kozluca Baba ile manevi ba olan yrklerin yeni topraklaryla daha kolay btnlemesini salamtr.73 Kutsal saydklar ve geldikleri yerleri kesin olarak belirterek srgn ve gn ypratc ve yalnzlk duygusundan kurtulmulardr. Anadolu ve Rumeli eyaletinde sz konusu kaza ve kylerden baka Kozluca Babaya adanm ok sayda ky bulunmaktadr.

311

Hssam Dede kyne ise Manisada Muradiye Camii vakflar arasnda bulunan Hssam Dede kynden gelenler yerletirilmitir.74 Her iki ky de adn Hssam ahtan almtr. skan tarihinde eyhlerin nemini gstermesi bakmndan son derece dikkat ekici bir rnektir.75 Kk Abdal tarafndan kaleme alnan menakbnameye gre Kalenderi eyhlerinden olan Otman Babann asl ad Hssam ahtr.76 Menakbnameye gre Otman Baba H. 780/1378 tarihinde domutur. Bazlarnn Gani Baba, Hssam Dede de dedikleri Hssam ah H. 883/1478de yz yan getikten sonra lm, ldkten sonra hilafet brahim-i sani de denilen Akyazl Sultana gemitir. Rivayete gre Otman Baba daha ok genken, Timurun Anadoluyu istilas srasnda Anadoluya ayak basm, Germiyan ve Saruhan77 havalisinde uzun sre dolam ve hatta II. Mehmedin ehzadeliindeki Manisa valilii srasnda burada bulunmutur. Yaz aylarnda Geliboludan Dobrucaya kadar kasaba ve kylerde dolaarak kurban toplad bilinmektedir.78 Otman Baba baz yllar k aylarn Varnadaki zaviyesinde geiriyordu. Bu zaviye; Hssam Dede ky ile komu olan Batova kynde bulunan ve daha sonra Akyazlnn ad ile anlacak olan zaviyedir.79 Hssam Dede ile ilgili bilgiler nda Anadoludan Rumeliye g incelendiinde, Rumeliye gn XV. yzyln ikinci yarsnda da devam ettii grlmektedir. Hssam Dede ile ilikisi nedeniyle Akyazl Sultan Tekkesine deinmek gerekmektedir. Akyazl Sultan Tekkesi, Kozluca kazasnn Hssam Baba kyne snr olan enli kynden geen Botova nehrinin oluturduu vadinin yamacnda yer almtr. Evliya elebi, 1652de tekkeyi ziyaret ettii80 zaman menakbden yararlanarak Akyazl Sultann hayat, kiilii ve tekke hakknda geni bilgi vermitir. Akyazlnn Ahmed Yeseviye bal ve Hac Bekta Veli halifelerinden olduunu, nce Bursaya daha sonra Rumeliye gittiini belirtmi, yz yl kadar yaadktan sonra II. Murad zamannda ldn kaydetmitir. Faziletname adndaki eserin sahibi Yemeni; Akyazlnn Kalenderi eyhi Osman Babann halifesi ve Hssam ahn halifesi olduunu, kendisinin de Akyazl Sultann halifesi olduunu yazmtr. Yemeniye gre Gani Baba da denilen Hssam Baba H. 883/1478de halife olmu, H. 901/1495de vefat etmi, ve hilafet brahim-i sani denilen Akyazl Sultana gemitir. Yemeni bunlar anlatt iirini H. 925/1519 ylnda kaleme almtr ve Akyazl Sultann Kutb81 olduunu belirtmitir.82 Bir Bektai tekkesi olarak kurulan Akyazl zaviyesinde, Iklarn saysnn artmas zerine Kanuni dneminde takibe alnm, 1559 ylnda tefti edilerek rafz Iklara kar tedbir alnmas istenmitir.83 Yenieri ordusunun kaldrlmasndan sonra, 1243/1827 ylnda karlm olan bir irade ile Anadoluda ve Rumelide ne kadar Bektai tekke ve zaviyesi varsa bunlar yalnz trbelerinin braklmasn ve her trl vakf emlakinin devletlemesi emredilmiti.84 Bunlarn aralarnda bazlar Nakibendi tarikatna dahil olduklarn ilan ederek otorite ile bark yaamay semilerdi.

312

Hssam Dede ky ile komu olan ca kyne gelince; kyde oturan yrkler Saruhanoullar dneminden beri ayende ve ravendeye (gelene geene) hizmet eden ca Baba Zaviyesine bal bulunuyorlard.85 ca Babann tasavvufi kimlii Hssam Dede, Taptuk Dede ve Akyazl ile paralellik gstermekte; Varna, Deliorman ve Dobruca iin byk nem tamaktadr. ca Baba veya Menakbnamesinde zikredildii gibi Sultan varl, XV. yzyln bir hayli etkili olmu Kalenderi eyhlerindendir.86 1450lerde kaleme alnm bir de Velayetname-i Sultan caud-Din adnda Menakbnamesi bulunmaktadr. Buna gre elebi Mehmed ve II. Murad devirlerinde yaamtr. Fatih dneminde yaam olan nl Kalenderi eyhi Otman Babann Menakbnamesinde de eyhden sz edilmitir. Buna ramen szl kaynaklardan bazlar onu ok daha eskilere gtrerek ucaud-Din lakabndan hareketle, 1240daki Babai isyannn ba ucaud-Din Ebul-Baka Baba lyas- Horasani ile zdeletirmektedir. Baka bir sylenceye gre Sultan caud-Din, Seyyid Gazi Zaviyesinin yaknnda bir yerde yaamaya balam, burada zaviyesini am, halen ad Aslanbeyli olan kye adn vermitir. Burada en tannm mridi Timurta Paa olmutur.87 Bilgiler zaman olarak birbiri ile elimesine ramen szl bilgiler Trkmenler arasnda itibar grm ve sayg ile kuaktan kuaa nakledilmitir. Sultan ucad-Dinin yalnz Kalenderi zmreleri iinde deil, nl gaziler arasnda da sayg duyulan bir eyh olmutur. Timurta Paa ve olu Ali Bey bunlar arasnda bulunmakta hatta Aslan Beyli kynde Timurta Paa ile eyh cad-Dinin trbeleri yan yana yaplmtr. Velayetnamede eyhin bir dervi gazi olarak zaman zaman gazilerle Rumeli gazalarna katldndan sz edilmektedir. Hssam Dede, ca, Taptk, Akyazl (enli-Batova) kylerinin bir birine ok yakn kurulmu olmas gelenein devamn gstermektedir. Taptk (Taptuk Baba) kyne gelince Varnaya bal olan ky halk88 yrk ve celep yazlmt.89 Saruhanda Taptk ky bulunmamasna ramen Saruhanda Taptuk Baba ad sk sk kullanlmaktadr.90 Bektai ananesine gre Taptuk Emre, Yunus Emrenin eyhidir. Her ikisi de Hac Bekta- Veli mrididir. Yunus Emre bir iirinde tarikat eceresini aklarken eyhinin Baba Taptk olduunu syler, Taptk ise Barak Babann halifesidir. Barak Baba, Sar Saltukun en sevdii halifesidir.91 Anadoludaki snni-gayri snni tasavvuf evrelerini derinden etkileyen Yunus Emre; Taptuk Baba veya Baba Taptuk yannda yetimitir. Fuat Kprl, Taptuk Emrenin Babai evreleri ile alakal bulunmas nedeni ile bir Trkmen Babas olduunu belirtmitir. Bu nitelii sebebiyle Taptuk Baba, Taptuk Emre adyla XV. yzylda Kalenderilik kanalyla Bektailik geleneine girmitir.92 Varna kazasndaki Pir Can Baba Zaviyesinin bulunduu Douca ky93 yrk tekilatna balyd ve adn Saruhanda Akhisara bal Douca kynden almt.

313

Anadoluda ska rastlanan Karyad Hatun adndaki kadn evliya burada da sayg ve sevgi grm adna kurulan zaviyenin etrafnda bir ky oluturulmutur.94 Karyad kynde Naldken yrkleri oturuyordu95 Saruhanda da yrklerin oturduu Grdesin bir Karyad ky bulunmaktadr.96 Karyad, Anadolunun pek ok yerinde trbesi olan bir kadn evliyadr. Efsaneye gre gen bir kadn Austos aynda aerdii srada kar yemek ister. Kuvvetle diledii iin geceleyin kar yaar. Kadn, bu kardan avu avu yer ve hastalanp lr. Karyad adn tayan trbelere gen ve hamile kadnlar adak adar, muratlarnn yerine getirilmesini dilerler. Sa kolda Varna, umnu, Hac-olu Pazar, Deliorman ve Dobrucaya yerletirilen, gerlerin ve Anadoluda yerleik hayata yenilerde gemi olan gmenlerin gelirken Anadoludaki inan geleneklerini beraberlerinde getirmi olmalar bir taraftan yaamlarn kolaylatrm te yandan aralarnda dayanmay arttrmtr. B. Saruhan li Ynetici ve Airetlerinin Adlar Kozluca kazasnda bulunan Paayiit ky,97 Saruhanl gerlerin nl lideri Paa Yiit Bey adna kurulmutur. Paayiit ky II. Bayezid dneminden itibaren tahrirlerde yer almaktadr.98 Ayn yrede bulunan Turhanl ky Paa Yiit Beyin olu Turhan (Turahan) Bey adna kurulmutur.99 Paa Yiit gibi bu ky de II. Bayezid dneminden itibaren tahrirlerde yer almlardr.100 Ad geen kylerin yrk tekilatna dahil olmas nfusun geli ynn iaret etmektedir.101 Varna kazasna bal Azizl ky,102 Saruhandaki Azizl yrklerinin iskan edildii kylerden biri idi. Azizl yrkleri koyun yetitiriyorlard. Varna yaknnda yerletikleri kylerinde de koyunculuk yapyorlard.103 Ayn kazadaki Betepe kyne gelince104 Saruhanda, Somaya bal Betepe mevkiinde bulunan Osman Dedeye bal Naldken yrkleri yerlemiti.105 Korkud106 kyne yerleenler Saruhan ilinin Belen nahiyesinde bulunan Korkud ky civarnda konaklayan Demirci yrklerinin Korkut Cemaatine mensuptu. ahs isimlerinin verildii kylere gelince bunlar; Kk Ahmed, Mihalli Ali Paa, Kara Yusuf, Uzun brahim, Uzun Yusuf, Seydi Hoca, Kara Hseyin, Hasan Fakih gibi ayrc ve tanmlayc zellikler tamaktadr. ou airet ileri gelenleri veya sava kimlii ne kan fatihlerdi. C. Su Kaynaklarna Gre Adlandrlan Kyler

314

Sa koldaki kylere ad verilirken su kaynaklarna fazlasyla nem verildii grlmektedir. Suyun bulunduu yerler yerlemek iin uygun bulunmu Yunus Pnar,107 Turahan Kuyusu, Mihal Bey Pnar, Mihalli Ali Paa,108 Karagz Kuyusu, Doan Kuyusu, Kara mer Kuyusu, dris Kuyusu, Kara Murad Kuyusu, Mihal Bey Pnar, Bayram Pnar, Turahan Pnar, Yunus Pnar, Karaaa Pnar Dere Ky109 adl kyler kurulmutur. Yeni kurulduu izlenimi veren kylerde srgn ve bac haneleri bulunmaktadr..110 Ayrca Dobuca ve Hac-olu Pazar dolaylarnda su kaynaklarn azl bu tercihte rol oynamtr. Sonu Osmanl Devleti, Rumeliye yerleme kararyla gemi ve yerli halkla iyi geinme politikasn uygulayarak halkn Osmanlya meyletmesini salamtr. Sleyman Paa Geliboluya geer gemez Rumelide iskan hareketi balamtr. Devletin kuruluunda etkili olan gaza politikas Rumelinin fethinde de devam etmitir. Gaziler ve airet reisleri seferlerde baarl olup tmar sahibi olarak devlete srekli hizmet etmeyi ama edinmi, pek ou bu emeline ulamtr. Gerek gaziler gerek airet reisleri ve Osmanlya tabi beyliklerin mensuplar XIV. yzylda Rumelideki seferlere katlrken kahramanca n yapmann yan sra ekonomik g elde etmeyi de arzu etmilerdir. Rumelinin fethinde hizmeti ok byk olan aknclar yerleme konusunda da nclk etmilerdir. Rumelide hizmet etmek iin l ve boy halinde kar yakaya geen Aknclar arasnda yerleenlerin says bir hayli fazladr. Ayn tarihlerde Anadoluda bulunan dier Trkmen Beylikleri gaza ve cihad n plana kararak siyasal, sosyal ve ekonomik g kazanmann peinde olmusa da Trkmen Beylikleri Mslman komularna kar cihad ama ansna sahip olmadklar iin Osmanl Devletinin baarsna ulaamamlardr. Balkanlarn fethinde Toprak ve reaya sultanndr prensibini ilan eden Osmanl Devleti yerli feodallere kar topra ve kyl emeini tmar rejiminin garantisi altna sokmu, yerel feodallerin yerine merkezi imparatorluk rejimini ihya etmitir. Balkanlarda anariden bkm olan kyller Osmanlnn merkeziyeti yapsn uygun bulmular ve ksa zamanda benimsemilerdir. Osmanllarn Balkanlarda grnmesi ile birlikte Ortodoks halk Papalkla Macar krallarnn Katoliklik propagandasndan ve mezhep deitirmek iin yaptklar baskdan kurtulmutur. Devlet, Balkanlarda Ortodoks kilisesine kar da koruyucu bir politika gtm, Ortodoks kilisesinin btn ayrcalklarn ve hiyerarisini aynen tanmtr. Kilise gibi manastrlarn baklklarn Hristiyan devletler dneminde olduu gibi brakm, Hristiyan dinini yok etmek isteyen tutucu bir davran iine girmemitir.

315

Yldrm

Bayezid,

Bat

Anadoludaki

fetihlerden

sonra

Rumelide

iskan

politikasn

yaygnlatrmtr. Saruhandaki airetlerin otorite tanmaz olmas ve tuz yasana uymamalar zerine bu blge halk iin srgn karar almtr. Padiah, Saruhan blgesindeki nfus younluunu dikkate alarak, yeni fethedilen blgenin nfusunun yerini deitirme geleneine uymu burada oturan yrkleri iskan amacyla ve srgn olarak Rumeliye geirmitir. Srgnler daha sonra merkezi Pravad olan srgn zaimliine balanmtr. Rumelide Sa Koldaki kylerle Saruhan ilindekiler karlatrldnda byk oranda ayn ad tadklar grlmektedir. Ky adlarn balk altnda toplamak mmkn olmaktadr. Birincisi Saruhandakilerle ayn baba, dede ve eyhlerin adn tayanlar, ikincisi Saruhan Beyliinin nllerinin ve airetlerin adn tayanlar ve son olarak evre koullarndan ve su kaynaklarndan etkilenerek konulan adlardr. Sa Kolda bulunan kazalardan Aydos, Karnabad, Pravad, Varna, Kozluca ve Hac-olu Pazar gibi kazalarda Saruhan ilinden gelen gerlerin yerletirildii, kyler arasnda baba ve dede ve eyhler adna kurulmu ok sayda kyn bulunduu tespit edilmitir. Bunlarn bazlar Kozluca Baba, Tavan Baba, Taptk Baba, Hssam Baba, ca Baba, Pir Can Baba (Douca), Otman Baba, Sindel Baba adna kurulan kylerdir. Sz konusu zaviyelerin en nemlisi Batova ky yaknnda bulunan Akyazl zaviyesidir. Halen belirli gnlerde Akyazlya mensup Deliorman Trkleri tarafndan ziyaret edilen ve kurban treni dzenlenen Akyazl trbesi, Gagauz ve Bulgarlar tarafndan da Dervi Manastr olarak tannmakta ve kutsal saylmaktadr. skann kklemesinde zaviye eyleri ile dervilerinin nemli katksnn yan sra olumsuz taraflar da grlmtr. Bat Anadoluda ve Deliormanda ezamanl balatlan eyh Bedreddin ile Brklce ve Torlak Kemal ayaklanmalar Anadolu ile Rumeli arasndaki fikri iletiimin kolaylndan dolay hzla gelimitir. Ayrca eyh Bedreddinin 1420 tarihinde idam edildii111 gz nne alnrsa Saruhandan yaplan srgnn anlarnn geen 20-25 senede henz silinmedii aka ortadadr. Bu ortamda eyh Bedreddinin Anadolu ve Rumelideki mridlerinin bir araya gelmesi ok kolay olmutur. skann balca kaynaktan beslendii tespit edilmitir. Birincisi; ordu ile birlikte gelenler, ikincisi srgn olarak gelenler, ncs ise yrk tekilat iinde yer alanlardr. Her nde de temel gaye Rumelinin nfuslandrlmas ve askeri gcn arttrlmasdr. Ordu ile birlikte gelenler genel ve sancak kanunnamelerindeki maddelere uygun ekilde Rumelinin miri arazisine yerletirilmiler, tmar tekilatna dahil edilmilerdir. Ordu iin gereken geri hizmet ve destek kuvveti yerli halkn tekilatlandrlmas ve Anadoludan, zellikle Bat Anadoludan getirilen yrklerin, Yrk Tekilat iinde bir araya getirilmesi suretiyle oluturulmutur. Srgn olarak gelenler ise XVI. yzyln sonuna kadar Rumelinin iskannda rol oynamlardr. Anadolu Beylikleri topraklarnn Osmanl topraklarna dahil edilmesi, gerlerin uyumsuz davranlar ve ayaklanmalar hep srgn nedeni olmutur.

316

Devlet iskan hareketi srasnda, gmenler ne trl gelmi olurlarsa olsunlar, onlar kk birimler halinde yerletirmeyi prensip edinmitir. Gerlerin yaam biimi buna uygun olduu iin zorluk ekilmemitir. Sa kol kazalarnda Karagz Kuyusu, Doan Kuyusu, Kara mer Kuyusu, dris Kuyusu, Kara Murad Kuyusu, Mihal Bey Pnar, Bayram Pnar, Turahan Pnar, Yunus Pnar, Karaaa Pnar gibi yeni kurulduu izlenimi veren kylerde srgn ve bac haneleri bulunmaktadr. Kyler kurulurken suyun bol bulunduu yerler tercih edilmitir. Trklerin Rumeliye yerlemesi ile Anadoluya yerlemesi arasnda nemli bir fark

bulunmaktadr. Anadoluya gelenler airet reislerinin ynlendirmesi ile gvenli blge aray iinde Bat Anadoluda yerlemilerdir. Rumelideki iskan ise tamamen devletin denetiminde yaplmtr. Trkmenler Anadoluya, geldiklerinde zellikle Sultann Sancanda uzun zaman nce terk edilmi veya yenilerde boaltlm pek ok kyn zerine yerlemiler ve buralara Karacahyk, Yasshyk, Deiren, ukurren gibi kyn eski durumunu ifade eden isimler vermilerdir. Kuzeydou Bulgaristandaki kyler ounlukla yeni kurulduu iin adlarnn arasnda benzer tanmlara hemen hemen hi tesadf edilmemektedir. 1 2 Halil nalck; Rumeli mad. A. Anadolu Seluklu Sultan I. Mesud (1116-1155) zamannda Anadoludan geen II. Hal

ordusu, Anadoluda ok zor koullarla karlamlar, zellikle 1147 tarihinde Eskiehirde sultan Mesuta yenildikten sonra Anadolunun Trklerin lkesi olduuna inanmlardr. Daha geni bilgi iin bkz. Osman Turan, Mesud I, A. Osman Turan, Seluklular Zamannda Trkiye, 3. Bask, stanbul 1993, s. 196. 3 4 Halil nalck; a.g.m., Akdes Nimet Kurat ve Rauf Ahmet Hotinli; Bulgaristan mad. A. M. Tayyib Gkbilgin, Kanuni Sultan Sleyman Devri Balarnda Rumeli Eyaleti, Livalar,

ehir ve Kasabalar, Belleten, C. XX. Ankara 1956, s. 247-285. 5 Mehmet birli; Osmanl Devlet Tekilat, Osmanl Devleti ve Medeniyeti, stanbul 1994,

s. 225. . Metin Kunt; Sancaktan Eyalete, 1550-1650 Arasnda Osmanl meras ve l daresi, Boazii niversitesi Yaynlar No 154. s 26 ve devam. 6 7 8 Halil nalck, Trkler ve Balkanlar, Balkanlar, stanbul 1993, 934. Dobruca hakknda bkz. Aurel Decei; Dobruca mad. A. zzeddin Keykavs hakknda bkz. Osman Turan; Keykavs II, mad. A. stanbul 1204

ylnda IV. Hal Seferine kan Latinler tarafndan igal edilmiti. mparatorluk Trabzon, Mora ve znik ehirleri merkez olmak zere e ayrlp hayatiyetini srdrmee alt. 1261 ylnda Mihail

317

Paleologos Latinleri stanbuldan kararak Bizans tahtna sahip oldu. Bu konu ile ilgili bkz. Georg Ostrogorsky, Bizans Tarihi, s. 388 ve devam. Osman Turan; Seluklular Zamannda Trkiye, s. 497 ve devam. Aurel Decei, Dobruca, A. a.g.m. 9 10 Aurel Decei, a.g.m. Franz Babinger; Sar Saltuk Dede mad. A. Ahmet Yaar Ocak; Sar Saltuk ve

Saltukname, Trk Kltr, S. 197, Trk Kltr, stanbul 1979. Evliya elebi; Seyahatname, (Rumeli, Sokol ve Edirne), Haz. smet Parmakszolu, Ankara 1984, s. 75. Zllolu Evliya elebi; Evliya elebi Seyahatnamesi, yay. Tevfik Temel Kuran, Necati Akta, Mmin evik, stanbul, 1984, s. 927. 11 Karesi ili hakknda bkz. smail Hakk Uzunarl, Karesi Oullar mad. A. Fuat Kprl,

Osmanl Devletinin Kuruluu, Ankara 1984, s. 34. 12 13 Aurel Decei, a.g.m. Polonyal eliler ve Ermeni tccarlar stanbula ulamak iin bu yolu kullanyordu.

Kuzeyden gelen seyyahlar da bu yolu tercih ediyordu. ngilizler deniz yolu ile Gdanska geliyor, kara yolu ile Hamburg veya Warovaya gelip oradan Lvova ulayorlard. Lvov, kuzeyden gelen btn yollarn birleme yeridir. Moskovadan gelen yol da burada birleir. Yolcular Dinyester ve Purut nehirlerini getikten sonra Ya ehrine gelip Osmanl topraklarna girmi oluyorlard. Buradan sakaya gelip Tuna nehrini geip Babadadan Dobrucaya ulayorlard. 14 Colin Heywood; Sol Kol, Osmanl Egemenliinde Via Egnatia (1380-1699), Editr:

Elizabeth A. Zachariadou, stanbul, 1999, s. 136, 139. Yollar hakknda daha geni bilgi iin bkz. Stephane Yerasimos; Les Voyageurs Dans LEmpire Ottoman (XIV.-XVI. Sicles), Ankara, 1991, Sa Kol hakknda: s. 56-60, Orta Kol hakknda s. 43-55, Sol Kol; s. 33-42. Osmanl Devleti yeni yollar yapmam gerektii zaman yollar onartm veya kprler yaptrmtr. Bu ta kprlerin genilii de yollardan farkl deildi. rnein Uzunkpr: 5.50 m., Silivri Kprs 5.75 m., Babaeski Kprs 5.85 m. geniliinde idi. Bu konu ile ilgili bkz. Rhoads Murphey; 17. yzylda Via Egnatia Boyunca Grlen Ticaret rntleri, Sol Kol Osmanl Egemenliinde Via Egnatia stanbul, 1999, s. 198. 15 devam. 16 Mihal-oullar hakknda bkz. M. Tayyib Gkbilgin; Mihal-oullar mad. A. smail Hakk Tayyib Gkbilgin, Kanuni Sultan Sleyman Devri Balarnda Rumeli Eyaleti s. 250 ve

Uzunarl, Osmanl Tarihi, C. I, s. 570. 17 Hububat konusunda bkz. Ltfi Ger; XVIII. Yzyln Ortalarnda stanbulun aesi in

Luzumlu Hububatn Temini Meselesi, ktisat Fakltesi Mecmuas, S. 1-4, stanbul, 1950, s. 397-416. Ltfi Ger; XVI. ve XVII. Asrda Osmanl mparatorluunda Hububat Meselesi ve Hububattan Alnan Vergiler, stanbul, 1964. stanbulun et tketimi hakknda bkz. Antony Greenwood, stanbuls Meat

318

Provisioning, A Study of The Celepkean System, (Baslmam Doktora Tezi) Chicago, 1988. Celepkean hakknda bkz. Halime Doru Rumelide Celepkeanlar, Bildiri, Trk Tarih Kongresi, 1999. 18 Halil nalck, a.g.m. Metin Kunt, Sancaktan Eyalete. Kanuni zamannda Rumeli

Beylerbeyliine bal 33 sancak bulunuyordu. Sa kol zerinde bulunan, Silistre Sanca olduka byk bir sancak olup Varna, Pravad, Hacolu Pazarc, Kozluca gibi kazalar bulunmaktadr. Katip elebi Sa Kolda: Vize, Krk Kilise, Silistre, Nibolu ve Vidin sancaklarnn bulunduunu belirtmitir. 19 Halil nalck, Rumeli mad. .A. Halil nalck, Osmanl Fetih Metotlar, Yeni Forum Aylk

Siyaset, Kltr Dergisi, C. 12, S. 363, stanbul 1991, s. 21-25. Halil nalck, Trkler ve Balkanlar, s. 16. stimalet, Yerli Gayrimslim ahaliye hogrl ve yumuak davranarak onlar kazanmak ve Osmanl hakimiyet alann geniletmek anlamnda kullanlmaktadr. 20 21 Halil nalck, Trkler ve Balkanlar, s. 16. Halil nalck, Stefan Duandan Osmanl mparatorluuna, Fatih Devri zerinde Tetkikler

ve vesikalar, Ankara 1954, s. 137-184. 22 Halen Bulgaristanda: Alaca, vanovo, Arbanassi, Kilifarevo, Kapinovo, Drayanovo, ipka,

Tranfiguration, Troyan Keremikovski, Drayanovo, ipka, Bakovo, Rozen, Rila, Zemen, erepi manastrlar bulunmaktadr. Bunlarn ou mze olarak faaliyette ise de bir blm Osmanl dneminde olduu gibi fonksiyonunu devam ettirmektedir. Bunlarn arasnda yer alan Varnaya 12 km. uzaklktaki Alaca Manastr 13. yzyldan kalma bir yapdr. Karadenize bakan dik yamacn zerinde, arkasn kayala dayamak suretiyle 3 kat olarak ina edilmitir. Halen iinde faal durumda olan bir kilise bulunmaktadr. Rila Manastr ise Sofyaya 120 km. uzaklkta, Rila dalarnn ortasnda, 14. yzylda yaplm olup tamamen ayaktadr. Bulgaristann bamszlk hareketi srasnda ok nemli rol oynamtr. Ktphanesinde 16.000den fazla deerli yazma kitap bulunmaktadr. 23 . H. Uzunarl, (a.g.e., s. 313) Neri ve Ak Paa-zadeden naklen Ankara savanda

Timurun yannda bulunan Srp askerlerinin kahramanca savatn, bunun Timur tarafndan da takdir edildiini belirtmitir. 24 25 P. Wittekin grleri hakknda bkz. Halil nalck, a.g.m. s. 140 ve dipnot 12-13. Devirme kurumunda dikey aamann zararlarna deinen tarihiler de bulunmaktadr.

Bunlarn arasnda Hseyin Hsameddin (Amasya Tarihi, stanbul, 1327-1330) ve smail Hami Danimen bata gelmektedir. 26 Voynuklar hakknda bkz. Yavuz Ercan, Osmanl mparatorluunda Bulgarlar ve

Voynuklar, Ankara 1986. Martaloslar hakknda bkz. Robert Anhegger, Martolos mad. A. Eflak hakknda bkz. mer Ltfi Barkan, XV. ve XVI. Asrlarda Osmanl mparatorluunda Zirai Ekonominin

319

Hukuki ve Mali Esaslar, stanbul, 1943, s. 289, Trhala Kanunnamesi, s. 325, Semendire Kanunnamesi. 27 Kanuni Devri Malatya Tahrir Defteri 1560 (Refet Ynan-Mesut Elibyk Ankara 1983)

incelendiinde sancakta ok sayda gayrimslimin oturduu grlmektedir. Bat Anadolu ve Rumeli ile karlatrld zaman Trke yer adlarnn ok az sayda olduu grlmektedir. 28 Bu konu ile ilgili Seluklular Zamannda Trkiye (Osman Turan, stanbul 1973) ve Trkiye

Tarihinde (Mkrimin Halil Ynan, stanbul 1944) geni bilgi bulunmaktadr. 29 Ali Sevim, Trkiye Tarihi, Fetih, Seluklu ve Beylikler Dnemi, Ankara, 1989. smail Hakk

Uzunarl, Anadolu Beylikleri ve Akkoyunlu, Karakoyunlu Devletleri, 3. Bask, Ankara, 1984, 30 Genel olarak gebelik hakknda bkz. Fernand Braudel, Akdeniz ve Akdeniz Dnyas,

stanbul, 1989, s. 40-53. Anadoludaki konar gerlerin hukuki statleri hakknda bkz. Cengiz Orhonlu, Osmanl mparatorluunda Airetlerin skan, 2. Bask, stanbul, 1987, s. 16 ve devam. Yusuf Hallaolu, XVIII. Yzylda Osmanl mparatorluunun skan Siyaseti ve Airetlerin Yerletirilmesi, Ankara, 1991, s. 14 ve devam. 31 Yaya Tekilat hakknda daha geni bilgi iin bkz. Halime Doru, Osmanl

mparatorluunda Yaya-Msellem-Tayc Tekilat (XV. ve XVI. Yzylda Sultann Sanca), stanbul, 1990, s. 55 ve devam. 32 Colin mber, Osmanl Beylii, (1300-1389), stanbul, 1999, s. 68-77). Arapa Gazi

szcnn, Trke Aknc szc ile ayn anlamda kullanldn aklamtr. Halil nalck, (Osmanl Tarihi En ok Saptrlm, Tek Yanl Yorumlanm Tarihtir, Cogito, Osmanllar zel Says, S. 19, stanbul 1999, s. 26. ) gaza liderinin, kutsal sava ve ganimet iin etrafna nker/yoldalar toplamasyla ortaya ktn ve nker/yoldalarn arasnda kan bann olmasnn gerekmediini, bunlarn daha ziyade dardan gelen garipler olduunu, uta savaan Alp-erenleri harekete geiren doyum aknlarna anlam kazandran, bir anlamda kutsal ideoloji olduunu belirtmitir. Feridun Emercen (Osmanlnn Bat Anadolu Trkmen Beylikleri Fetih Siyaseti: Saruhan Beylii rnei, Osmanl Beylii (1300-1389), stanbul, 1999, s. 34-40. ) Saruhan ilinden gazaya katlanlarn doyum aknlarna katldklar, ve gaza ruhunu srdrdklerini belirtmitir. Dervilerin iskan siyasetindeki, rol hakknda bkz. mer Ltfi Barkan, Osmanl mparatorluunda Bir skan ve Kolonizasyon Metodu Olarak Vakflar ve Temlikler, I, stila Devirlerinin Kolonizatr Trk Dervileri ve Zaviyeler, Vakflar Dergisi, S. 2, stanbul, 1942, s. 293. 33 Colin mber, Osmanl Beylii, (1300-1389), stanbul, 1999, s. 68-77). Arapa Gazi

szcnn, Trke Aknc szc ile ayn anlamda kullanldn aklamtr. Halil nalck, (Osmanl Tarihi En ok Saptrlm, Tek Yanl Yorumlanm Tarihtir, Cogito, Osmanllar zel Says, s. 19, stanbul 1999, s. 26. ) gaza liderinin, kutsal sava ve ganimet iin etrafna nker/yoldalar

320

toplamasyla ortaya ktn ve nker/yoldalarn arasnda kan bann olmasnn gerekmediini, bunlarn daha ziyade dardan gelen garipler olduunu, uta savaan Alp-erenleri harekete geiren doyum aknlarna anlam kazandran, bir anlamda kutsal ideoloji olduunu belirtmitir. Feridun Emrecen, Osmanlnn Bat Anadolu Trkmen Beylikleri Fetih Siyaseti: Saruhan Beylii rnei, Osmanl Beylii (1300-1389), stanbul, 1999, s. 34-40. ) Saruhan ilinden gazaya katlanlarn doyum aknlarna katldklar, ve gaza ruhunu srdrdklerini belirtmitir. Dervilerin iskan siyasetindeki rol hakknda bkz. mer Ltfi Barkan, Osmanl mparatorluunda Bir skan ve Kolonizasyon Metodu Olarak Vakflar ve Temlikler, I, stila Devirlerinin Kolonizatr Trk Dervileri ve Zaviyeler, Vakflar Dergisi, S. 2, stanbul, 1942, s. 293. 34 Pravad ve Kozluca kazalarnda Balalabanl, Kutlubey, Paa Yiit gibi kylerin varl

sekban balarn iskana katldn aklamaktadr. 35 36 Neri, a.g.e., C I, s. 243. Ahmet Yaar Ocak, Zaviye, Vakflar Dergisi, XII, 1978, s. 247-269. Ahmet Yaar Ocak-

Sreyya Faroqi Zaviye mad. A. mer Ltfi Barkan, Osmanl mparatorluunda Bir skan ve Kolonizasyon Metodu Olarak Vakflar ve Temlikler I, stila Devirlerinin Kolonizatr Trk Dervileri ve Zaviyeler, Vakflar Dergisi II, 1942, s. 279-304. 37 p. 205-220. 38 Gagauzlar hakknda bkz. Kemal H. Karpat, Gagauzlar mad. Diyanet Vakf, slam Babadada bulunan Sar Saltuk trbesi hakknda bkz. Machiel Kiel, The Trbe of Sar

Saltuk at Babadag-Dobrudja, Studies on the Ottoman Architecture of the Balkans, Hampshire 1990,

Ansiklopedisi. 39 bn-i Batuta; Babadan Mslman Trklerin son noktas olduunu, burada kerametlerine

dair sylenceler olan Sar Saltukun trbesi bulunduunu ve hakkndaki rivayetlerin eriata uymadn ilave etmitir. Uta Mslmanlk, Hristiyanlk ve amanln birbiri ile ok yakn iliki iinde yayor olmas Arap gezginin byle bir izlenim edinmesine neden olmutur (Zeki Velidi Togan, Umumi Trk Tarihine Giri, stanbul 1946, s. 333. ). 40 41 Zeki Velidi Togan, a.g.e., s. 333 ve devam. H. A. Gibbons Osmanl mparatorluunun Kuruluu, eviren Ragp Hulusi, stanbul, 1928,

s 112de Latince metinden nakledilmitir. Mnir Aktepe XIV ve XV. Asrda Rumelinin Trkler Tarafndan skanna Dair, Trkiyat Mecmuas, C. X, stanbul 1953, s. 299-312. 42 Mnir Aktepe, a.g.m., s. 300 ve dipnot 2.

321

43 dipnot 4. 44 45 46

Machiel Kiel, Bulgaristanda Eski Bir Osmanl Mimarisinin Bir Yapt, Kalugerovo-Nova

Zagoradaki Kdemli Baba Sultan Bektai Tekkesi, Belleten, C. XXXV, S. 137, Ankara, 1971, s. 46,

Neri, a.g.e., s. 181. Oru bin Adil, Tevarih-i Al-i Osman, Hannover 1925, s. 24. aatay Uluay, Saruhanoullar, A. Feridun Emecen, XVI. asrda Manisa Kazas,

Ankara, 1989, s. 20. 47 Ak Paa-zade, Aki, Tevarih-i Al-i Osman, yay. N. Atsz, Osmanl Tarihleri, stanbul,

1940, s. 133. Oru Bey, Tevarih-i Al-i Osman, Babinger neri, Hannover, 1925, s. 24. 48 II. Murad zamannda da benzer bir uygulama yaplm, Osmanl hizmetine giren Aydn-

olu Cneyt Bey Nibolu Sancakbeyliine atanmt (smail Hakk Uzunarl, Osmanl Tarihi, C. I, Ankara 1961, s. 369. ). 49 50 51 52 53 aatay Uluay, Saruhanoullar, mad. A. Ak Paa-zade, a.g.e., s. 141. Neri, a.g.e., S. 339. Ak Paa-zade, a.g.e., s. 142. Feridun Emecen, XVI. Asrda Manisa Kazas, Ankara 1989, s. 20. mer Ltfi Barkan Osmanl mparatorluunda Bir skan ve Kolonizasyon Metodu Olarak

Srgnler, ktisat Fakltesi Mecmuas, C. 15, No 1-4, stanbul 1953-1954. 54 55 BOA, Tapu Tahrir Defteri, No 370. BOA, Tapu Tahrir Defteri, H. 890/1485, No 20, s. 27-83. Askeri tekilat olarak Rumelide

Yrkler hakknda bkz. M. Tayyib Gkbilgin, Rumelide Yrkler, Tatarlar, ve Evlad- Fatihan, stanbul 1957, s. 14. 56 57 BOA, TD: No 370, s. 438; Sulu ky maa Gne Arslan Mezraas; 14 hane srgn. Rivayettir ki Saruhan ilinde ger-evler var idi. Menemen ovasnda klarlar idi. Ol iklimde

tuz yasa vard. Anlar o yasa tutmazlar idi. Hnkara bildrdiler. Bayezid Han dahi ol Erturula haber gnderb, Menemen ovasnda ne kadar ger evler varise onar zapt idb, kullarna smarla ki, temam srb Filibe ovasna gre. Pes Erturul dahi atas emrine imtisal edp, bi-kusur ol gerevleri Filibe ovasna gnderdi, getrdler, Filibe yresine kondurdular. imdi Filibe yresi klli anlardur (Neri, a.g.e., s. 339).

322

58

Tuz tekeli, tuzun tanmas srasnda da gndeme gelmitir. Karesi ilinde bulunan Kzlca

Tuzlann tuzlarn tamakla grevli olan Karaburun, Edremit ve Kzlcada airetleri de zaman zaman anlamazla dmler, onlarn da yerleri ve grevleri deitirilmitir. Bu konu hakknda bkz. mer Ltfi Barkan, Osmanl mparatorluunda Bir skan ve Kolonizasyon Metodu Olarak Srgnler, ktisat Fakltesi Mecmuas, C. 13-14, S. 1-4, s. 62 ve dip not 34. 59 Varna kazasnda baz kylerde oturan srgn haneler: (BOA, TD No 370); Mihal Bey

Pnar: 7 hane, (s. 414), Kara Murad Pnar; 6 Hane (s. 426), Kara Balinam- dier dris: 9 hane (s. 426), Kara Murad Kuyusu: mam ve 4 hane (s. 427), Osman Pnar: 5 hane (s. 438), Sulu Ky maa Gne Arslan Mezraas: 14 hane (s. 438), Aknc: 5 hane (s. 438), Orta Ky maa Esedl 17 hane (s. 440), Beyce Ky nam- dier Kara Mustafa: 6 hane (s. 443), Kozluca: 3 hane (s. 3 hane). 60 mer Ltfi Barkan, Srgnler, s. 225. Bu bilginin BOA, TTD, No 370, s. 242de

bulunduu aklanmtr. Bu defter sancak, kent, kasaba ve kyler hakknda verdii bilgilerle Rumelinin haritas niteliindedir. 61 62 41. 63 mer Turan, The Turkish Minority In Bulgaria, Ankara, 1998, Tablo 4. 1880de Varnada BOA, Tapu Tahrir Defteri, No 370, s. 380. mer Ltfi Barkan, Kanunlar, s. 274. M. Kiel, Urban Development in Bulgaria in the Turkish Period: The Place of Turkish

Arhitecture in the Process, nternational Journal of Turkish Studies, Vol. 4, No 2, 1989, s. 100, not

Trkler %36.26, Bulgarlar %27.34 nfus bulunurken bu oran 1910da %10.70 Trk, %59.02 Bulgar oran ile yer deitirmitir. 64 Askeri tekilat olarak Rumelide Yrkler hakknda bkz. M. Tayyib Gkbilgin, Rumelide

Yrkler, Tatarlar, ve Evlad- Fatihan, stanbul, 1957. Sema Altunan, XVI. Ve XVII. Yzyllarda Rumeli Yrkleri ve Naldken Grubu, Yaynlanmam Doktora Tezi, Anadolu niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits, Eskiehir 1999. 65 Saruhan Sancanda taknlar nedeniyle tarm yaplamad, salk sorunlar balad

iin halkn kyleri boaltt anlalmaktadr. 1531 saymnda sancakta ok sayda ky bo grnmektedir. Su basmas nedeniyle boalan kyler hakknda bkz. Feridun Emecen, XVI. Asrda Manisa Kazas, Ankara, 1989, s. 158-221. 66 smail Hakk Uzunarl, Osmanl Tarihi, C. I, s. 363. eyh Bedreddin ve Bat

Anadoludaki ayaklanma hakknda bkz. Ahmet Yaar Ocak, Osmanl Toplumunda Zndklar ve Mlhidler (15 ve 17. Yzyllar), stanbul 1998, s. 136-200. 67 ah Kulu ayaklanmas iin bkz. ehabeddin Tekinda, ah Kulu Baba Tekeli syan,

Belgelerle Trk Tarihi Dergisi, C. I, S. 3, stanbul, 1967.

323

68

Saruhan blgesinde suhte ve celali olaylar hakknda bkz. aatay Uluay, XVII. asrda

Saruhanda Ekyalk ve Halk Hareketleri, stanbul, 1944. 69 Aksarayl Kerimddin Mahmud, Seluki Devletleri Tarihi, ev. M. N. Genosman, Ankara,

1943, s. 252. 70 BOA, Maliye Nezareti, Kozluca Temettuat Defteri (MNTD) No 12 122, s. 2-66.

Celepkeanlar hakknda bkz. BOA, Maliyeden Mdevver Defter (MMD) No 1614, Pravad kazas, s. 39. BOA, MMD. No 5567, s. 177. Yrkler hakknda bkz. S. Altunan, a.g.e., s. 291, 291, 300 ve 350. Listeler hazrlanrken BOA, TTD. 707, 685 ve 616 numaral defterler kullanlmtr. Seraske, ekinci ve yamaklar ayr ayr verilmitir. 71 72 S. Altunan, a.g.e., Naldken Yrkleri, s. 309. Slavka Draganova, A Quantitative Analysis Of Sheep-Breeding n Bulgarian Lands Under

Ottoman Domination Rrom The Middle Of The XIX C. To The Liberation. Sofia 1993, s. 62. 73 F. Emecen, a.g.e., s. 116. Kozluca mezras; s. 175, Kozluca ky; 209 ve 217. brahim

Gken, Tarihte Saruhan Kyleri, stanbul 1950, s. 42. 74 75 F. Emecen, a.g.e., s. 303. mer Ltfi Barkan, stila Devrinin Kolonizatr Trk Dervileri ve Zaviyeler, Vakflar

Dergisi, C II, Ankara 1942. 76 Ahmet Yaar Ocak, Osmanl mparatorluunda Marjinal Sufilik: Kalenderiler, (XIV-XVII.

Yzyllar), Ankara 1992, s. 99. Halil nalck, Dervi And Sultan: An Analysis Of The Ottman Baba Vilayetnamesi, Manifestatons of Sainthood In Islam, stanbul 1993, s. 209-223. 77 Saruhanda, Palamud nahiyesinde bulunan Adil-Obas kynde ve Osmancalu kynde

Osman Dede yatrlar bulunmaktadr. Kylerde buralara kurban kesilip yamur duasna klmaktadr. F. Emecen, s. 183, 219. ). 78 79 80 81 A. Y. Ocak, a.g.e., s. 100. A. Y. Ocak, a.g.e., s. 101. Evliya elebi, Seyahatname, Haz. smet Parmakszolu, Ankara,1984, s. 62. Bayramiye Melamiliine gre kutb; Ruh- Muhammedidir, Allahn tecelligahdr. Allah

ona btn sfatlar ile vastasz olarak tecelli ettiinden, her zaman ve mekanda diledii ekil ile grnr. Bu konu ile ilgili geni bilgi iin bkz. Ahmet Yaar Ocak, Osmanl Toplumunda Zndklar ve Mlhidler, (15 -17. yzyllar) stanbul 1998, 264 ve devam.

324

82

Semavi Eyice, Varna ile Balk Arasnda Akyazl Sultan Tekkesi, Belleten, C. XXXI, S,

124, Ankara, 1967, s. 558. Kamil Drst, Varnada Akyazl Sultan Tekkesi, Vakflar Dergisi, C. XX. 83 Ahmet Refik, Osmanl Devrinde Rafzilik ve Bektailik, Darl Fnun Edebiyat Fakltesi

Mecmuas, S. VIII, stanbul, 1932, s. 37. 84 85 86 87 BOA, Cevdet Evkaf/II, No 13 680, 29 S. 1243/1828. F. Emecen, a.g.e., s. 197, 274. A. Y. Ocak, a.g.e., s. 97. A. Y. Ocak, a.g.e., s. 98. Aslanbeyli kynde bulunan ve Nevzat Dedenin sorumluluunda

olan eyh caddin imareti belli gnlerde, zellikle hdrellezde younluu her yl artan sayda kii tarafndan ziyaret edilmekte kurban treni dzenlenmektedir. Bir sre nce Nevzat Dede Bulgaristana gidip Otman Baba tekkesinde cem treni dzenlemitir. (Nevzat Dededen alnan bilgi). 88 BOA, TD, No 771. BOA, KK, MK, No 2591, s. S. 36. BOA, MN TD, No 12122, s. 106-116.

1845 saymnda kyde 17 hane Mslim, 17 hane gayrimslim yazlmt. 89 90 91 92 93 BOA, MD, No 1614, s. 45. T. Gkbilgin, a.g.e., s. 107, 157. M. avu, a.g.m., s. 171. Abdlbaki Glpnarl, Yunus Emre ve Tasavvuf, stanbul, 1961. A. Y. Ocak, a.g.e., s. 74. BOA, MD. No 1614, s. 21. Tuncer Baykara, Vakflar Dergisi, C. XX, Ankara 1988, s. 413.

brahim Gken, a.g.e., s. 54. 94 95 96 97 98 99 6. Tuna Salnamesi, s. 289. T. Gkbilgin, a.g.e., s. 162. brahim Gken, a.g.e., s. 60. BOA, MNTD: No 12 122, s. 522-539. BOA, TTD. No 20. BOA, TTD, No 771, s. 44 ve devam. Ak Paa-zade, a.g.e., s. 134. 6. Tuna Salnamesi, 1290/1874, s. 249.

100 BOA, TTD, No 20. BOA, TTD, No 44.

325

101 Tayyib Gkbilgin, a.g.e., s 157. S. Altunan, a.g.e. s. 281, 301. 102 6. Tuna Salnamesi, s. 285. 103 Azizl yrklerinin koyun yetitirmesi hakknda bkz. F. Emecen, a.g.e., s. 266. 104 BOA, MN TD, No 12 122, s. 314-332. 105 brahim Gken, a.g.e., s. 63. F. Emecen, a.g.e., s. 219. 106 BOA. MNTD. No 12 122, s. 490-499. 107 BOA, MN TD, No 12 122, s. 272-290. BOA, MD, No 1614, s. 39. 108 BOA, TTD. No 370, s. 420, 418. 109 BOA, KK. No 12 591, s. 30 B. BOA, TD, No 370, s. 422, Paa Deresi. 110 BOA, TD, No 370, s. 418, 422, 423. 111 smail Hakk Uzunarl, Osmanl Tarihi, C. I, Ankara 1961, s. 365.

326

Rumeli'ye Yaplan sknlar Neticesinde Kurulan Yeni Yerleim Yerleri (1432-1481) / Havva Seluk [s.177-186]
Erciyes niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi / Trkiye Geni bir corafyada hayli uzun bir sre hakimiyetini srdren Osmanl Devletinin Rumelideki ehirlerin, kylerin, mahallelerin teekkl hadisesi u ekilde idi: 1. lk kez (yeni) kurulan Osmanl ehirleri, kyleri, mahalleleri, 2. Antik kentlerin yannda, civarnda ve zerinde kurulan Osmanl ehirleri, kyleri, mahalleleri, 3. Bizans kalesi ya da ehri iken Osmanl ehri haline dntrlen yerleimler.1 almamzda Rumelide ilk kez tarafndan kurulan ehir, mahalle ve kyleri tespit etmeye alacaz. I. Rumelide lk Kez Kurulan Osmanl ehirleri 1. Cisr-i Ergene: Sultan II. Murad Edirneyi anakkale Boazna balayan tarihi yol zerinde gnmzde Uzunkpr adyla bilinen Cisr-i Ergene ehrini kurmutur. Ergene Nehrinin zaman zaman taarak zarar vermesiyle evrede gizlenen haramilerin yolu kullananlara verdii can ve mal kaybn nlemek amacyla kurulmutur. Sultan Murad bu blgedeki aalar kestirerek nehir zerinde bir kpr ile cami, imaret, hamam ve pazar yeri yaptrarak bu mevkii imara ve yerleime amtr. Bu ekilde evre halknn yeni kurulan ehre yerlemesi salanmtr. Bu ehre yerleen insanlar vergiden muaf tutarak halkn buraya yerlemesine imkan ve kolaylk salamtr.2 2. Saruhan Beyli-Tatar Pazar: Osmanl Devletinin kurulu ve genileme devrinde Saruhan Blgesinde bu havaliye hatr saylr bir Trk unsurunun iskn edilmi olmas, nahiyenin adn bu sebepten alm olduunu akla getirmektedir. 1516 tarihinde 168 hane 27 mcerred vergi nfusunun yaad bu ehrin tamamn Trkler tekil ediyordu.3 3. Eski Zara: Osmanl idaresine girdikten sonra Rumeli eyaletinin kazalar iinde yer alan ve uzun sre Edirneye bal kalan Eski Zara Osmanllarn ilk devirlerinde bir u kale ehri durumundayd.4 1516 ve 1530daki mahalle says 18 olup tamam Trklerle meskundu. Eski Zarada gayrimslim nfusa rastlanmamas bu ehrin Trkler tarafndan kurulduunu gstermektedir.5 Yenipazar, Saraybosna, Travnik, Kprl, Pirot ve Yeniehirde yeni kurulmulardr.6 Teselyadaki Yeniehirin nfusu tamamen Trklerden mteekkildi.7 II. Rumelide lk Kez Kurulan Osmanl Ky, Mahalle ve Mezralar Osmanllar

327

Defterlerde rastladmz ky adlar yerletirmenin niteliini bir dereceye kadar ortaya koymaktadr. Bu kyler de sadece Trklerin meskun olduu ve Trk adn tayan kyler bizzat Trkler tarafndan kurulmu kylerdir. Anadoludan gelen Trklerin yeni yurtlarnda ayr ayr kurduklarn ve yerli Hristiyan nfusla pek karmadklarn syleyebiliriz. Kasaba ve kylerin adlarn veren 15. yzyl tahrirlerine gre sz konusu yeni kylerin sakinlerinin tamam Trkt.8 Bunun yannda aada belgelerde ifade edildii gibi Hristiyan bir ky ya da mahallelere de bir takm Trk yerleimlerinin sz konusu olduu grlmektedir. Bununla birlikte Mslmanlarla Hristiyanlarn beraber olduu kylerde yaayanlarn, daha ok ihtida etmi Osmanl tebaas olma ihtimali byktr. Bunun yannda mahallelerde oluturulan yerleim yerlerinde ise Trklerin tamamen Hristiyan nfustan ayr ve cemaat halinde tekilatlanarak yerletiklerini grmekteyiz. Vaktiyle meskun iken daha sonra eitli sebeplerle ahalisi boalm baz iskn mahallerinin Trkler tarafndan yeniden iskna aldn grmekteyiz. Bu tip kyler hem eski ismiyle hem de oray enlendiren zatn ismiyle deftere kaydedilmitir. Rumeli blgesinde Trklerin oluturduu kylerin nfus itibaryla saylarnn ilk zamanlarda fazla olmadn grmekteyiz. Hristiyan kylerle mukayese edildiinde Trk kylerinin nfusunun olduka dk olduu grlmektedir. skn hadisesinin bir neticesi olarak ncelikle ekirdek olarak bir blgede cami ya da tekke etrafnda kurulan kylerin nfuslarnn birka haneden ibaret olduu grlmektedir ki daha sonra Anadoludan getirilen veya gelen kiiler iin yeni bir yerleim yerinin bu ekilde temelleri atlm oluyordu. Az saydaki Hristiyan kyleri nfus younluu ok fazla iskn birimleri eklindedir ve ky bana 40-50 hane gibi yksek bir rakam dmektedir. Gayri mslim kylerin bu kalabalk vaziyeti, eski Balkan kylerinin ananevi yapsndan kaynaklanabilecei gibi, onlar kontrol altnda tutmak, dalmalarn nlemek iin bir tedbir olabileceini, ayrca bir ounun belirli hizmetler karl avarz vergilerinden muaf tutulmas sebebiyle, gayri mslim unsurlarn bu vergi muafiyetlerinden istifade edebilmek maksadyla buralarda toplandklarn hatra getirmek lazmdr.9 Osmanl Devletinde birbirini tanyan, itima dayanma iinde olan, ayn mescitte ibadet eden, ayn inana sahip insanlarn aileleriyle birlikte yaad mahalleler10 beled ve adl tekilatn ilk basaman tekil ederdi.11 Mahalleler, cami, mescit, zaviye ve imaret gibi messeselerin etrafndaki ok saydaki evlerden mteekkildi. Yeni kurulacak bir ehir veya imar veya iskn edilecek bir semtte; nce cami, medrese, imaret gibi itima messeseler ve bu messeselerde alacak memurlarn ikametgahlar ile su, kanalizasyon gibi beled tesisler yaplr ve mahalle bu eserler etrafnda geliirdi.12 Cami veya mescidin merkez olmas mahallede imamn fonksiyonunu artrmaktadr. mam din adaml yannda mahallenin lideri durumunda idi. Mahallelerde yiitba ve kethda gibi grevliler

328

eitli hizmetlerin grlmesinde imama yardmc olurlard. Camiler ve mescitler mahallelerde avarz vergilerinin toplanmasnda ve asayiin salanmasnda da nemli bir nite idi.13 Tahrir defterlerinde Mslim ve gayri mslim gruplar ehirlerde mahalle taksimatn veren listelerde ayr ayr belirtilmilerdir. Bu listelere bakanlar grnte bunlarnn her birinin ayr ayr mahallelerde oturduklar kantatna sahip olabilir. Ancak ayr ayr kayt edilmi olsalar da bir ok ehirde bunlarn birlikte oturduunu grmekteyiz. Hatta ayn mahallenin mslim ve gayri mslim sfat eklenerek farkl mahalleymi gibi kaydedildii grlmektedir ki gayri mslim nfusun ok olduu Balkan ehirlerinde buna ska rastlanmaktadr. Bunun yannda Anadoluda mevcut bulunana ehirlerde de bu ekilde gayri mslim nfus ile Mslim nfusun bir arada yaad mahallelere rastlanmaktadr. Mesela, Safranboluda fetih sonras kaleden karlan gayri mslimlerin kasabann uzanda bir mahalleye ikamet etmeleri salanrken, Edirnede kale iinde kalmalarna izin verilmi. Giresun Kalesinde de ayn zelliin olduunu grmekteyiz.14 Hibir zaman ok geni boyutlara sahip olmayan mahalle, kurulu dneminde aa yukar 50100 kiiden olumaktayd. Mahalleler ile ilgili ynetmelik dini bir temele dayanr; mahallelerin en st otoritesi caminin imam olmutur.15 Mezra umumiyetle ahalisi dalm, eski iskn yerine denir. Bir yerin mstakil mezra olabilmesi iin, harabesinin, suyunun veya mezarlnn bulunmas artt. Bir mezra, bir timar-erine gelir olarak yazlabiliyordu. Mezralar, defterde yakn bir kyn ekinlii, yani ziraatle urap edip iledii yer olarak tayin edilebildii gibi, haymana, yrk veya umumi bir tabirle haric raiyyetin (yani o timar sahibi zerinde yazlmam iftilerin) gelip iledikleri topraklar olarak da yazlabilir. Mezra herhangi bir timar sahibi zerine yazlm ise r alnr. Mezralar evvelce ky olduklarndan umumiyetle snrlar vardr.16 Osmanl vakayinamelerinde tesadf edilen kaytlarda, Anadoludan Rumeliye eitli zamanlarda toplu isknlarn yapld anlalmakla beraber, bunlarn kesin olarak hangi blgelere yerletirildii, hangi ky, kasaba ve ehirlerin kurulmasnda veya gelimesinde rol oynad, ne kadar nfusa sahip olduu ve Anadolunun hangi blgesinden geldii hususunda bir fikir beyan etmek olduka zordur.17 Byle olmakla beraber Osmanl arivlerinde mevcut olan tapu tahrr defterlerine ve maliyeden mdevver defterlere dayanmak suretiyle, her ehir, kasaba, ky mezra gibi yerleme merkezlerinin adlar, orada meskun olan halkn nereden geldii gibi konular hakknda malumat edinmek mmkn grlmektedir. Corafyadan vatana gei srecinde insan gruplarnn veya etnik gruplarn zerinde yaadklar, yrdkleri toprak paralarna vurduklar ilk damgalar, snr talar, yer belirtme iaretleri, kltrlerinde yer adlar olarak karmza kar. Her bir ad, ait olduu etnik grup iin, zerinde yaanlan toprakla ilgili ayr bir anlama sahiptir. Eski yurtlarndan baka yerlere g srecini yaayan insan gruplarnn

329

yeni ortamdaki durumlarn ortaya koymak iin onlarn buraya tad, burada yaratt, kendi yapsna benzettii veya kullanmada rahatszlk duymad yer adlarna bakmak gerekmektedir.18 Tarihi kaynaklara gre yerleimde, adn, banilerin (eser yapan kii) ina ettii ya da halkn geldii yrenin ismini tayan yeni mahalleler kurulmutur. Yeniden ihya ve imar edilen Rumelinin ky, kasaba ve ehirleri esas itibaryla ya eski harabelerin yannda ya da zerinde kuruldu. Trkler kendilerinden nce Rumelide mevcut olan yollarn ve gzergahlarn hem stratejik ve hem de ticar bakmdan nemli mevkileri zerinde bu tr faaliyetlerini younlatrdlar. Yeni yurtlarnda ksa zamanda yzlerce ky ve kasabay kurarken harabe durumunda olan pek ok ehri de yeniden ina ettiler. Kurduklar ky, kasaba ve mahallelere isim verirken Orta-Asyadan getirdikleri geleneklerine gre davrandlar ky ya da mahallenin adlandrlmasnda fetih ya da imarnda emei geen beylerin veya manevi ncelikle byklerin adlar, ikinci olarak tabiat ve corafya artlar nc olarak Ouz veya Trmen-linin 24 boyunun adlar ve bu boylardan doan Trkmen oymaklarnn adlar kullanlmtr.19 Bunun yannda baz yerleim yerlerinin iki isim tadn grmekteyiz. Mesela Karye-i Umur Hac, nam- dier Derbend ky,20 Karye-i Ebri, nam- dier Saruhanlu olu Yunus Ky,21 Karye-i oban viran, nam- dier Tatarlar ky22 gibi. Belirli zelliklere gre adlandrlm bir yer ad yeni bir duruma ve daha belirli, ya da gncel olaya gre baka bir Trke ada yerini brakm, belli bir sre yukarda rneklerini verdiimiz gibi iki isim birlikte kullanlmtr. A.zel sim Tayan Yer Adlar Yeni kurulan ky ve mahalle adlarnn tamam Trke isim tamaktayd. Trklerin isim verme gelenekleri arasnda bir yerin fethi ve imarnda emei geen beylerin ve manevi byklerin adlarnn verilmesine ok ska rastlanmaktadr.23 Mahalle ve Kyler Mahalle-i Bolayr,24 Mahalle-i Birgi,25 Mahalle-i Cami,26 Mahalle-i Edilci Hac,27 Mahalle-i Hac brahim,28 Mahalle-i Veled Reis,29 Mahalle-i Yegan Olu,30 Mahalle-i Mescid-i Bahadr,31 Mahalle-i Kaya Bey,32 Mahalle-i Mescid-i Yegan Reis,33 Mahalle-i Tatar Hamza,34 Mahalle-i Mescidi Hac,35 Mahalle-i Hac Hzr,36 Mahalle-i Kohar Tatar,37 Mahalle-i Akba,38 Mahalle-i Mescid-i Hac Hak,39 Mahalle-i Mescid-i Hac Sinan,40 Mahalle-i Mescid-i Hac Halil,41 Mahalle-i Mescid-i Hac lyas tabi Ta Dadan,42 Mahalle-i Mescid-i Hac lyas tabi-i Peki (?),43 Mahalle-i Mescid-i Durulgan Be,44 Mahalle-i Mescid-i Alac Hac,45 Mahalle-i Mescid-i Hac Yunus,46 Mahalle-i Mescidi Hac Mahmud,47 Mahalle-i Mescid-i Hac Yakub,48 Mahalle-i Mescid-i Tatarlar,49 Mahalle-i Mescid-i Hac Hasan,50 Mahalle-i Mescid-i Kse vaz,51 Mahalle-i Mescid-i Kara Hamza,52 Mahalle-i Mescid-i Koyun Yusuf,53 Mahalle-i Mescid-i Selanikl Yusuf54 Hac Kurt Mahallesi,55 Karye-i Del an,56 Karye-i Del Pazarl,57 Karye-i Akba,58 Karye-i Tatarlar,59 Karye-i Tatarlar,60 Karye-i Musalar,61

330

Karye-i Balabanlu,62 Karye-i Devlethan,63 Karye-i Kzlca Sula,64 Karye-i Balta Olu,65 Karye-i Tatarlu,66 Karye-i Karc,67 Keanda Karye-i Musa Be,68 Karye-i Devletli Kaba Aa,69 Karye-i Cezallu,70 Kean Karye-i Aktoku,71 Karye-i Mrsel,72 Karye-i Umur Hac nam- dier Derbend ky,73 Karye-i Sultan ah,74 Karye-i Aslhan,75 Karye-i Haydar Havar,76 Karye-i Arpuz Ata,77 Karye-i Panl (Yanl) Kads Yamurca Danimend dahi derler,78 Karye-i Emir Gazi,79 Karye-i Balabanlu,80 Karye-i Evrenos Be,81 Karye-i Evrenl,82 Karye-i Gkhan,83 Kean Karye-i Kse Ahmedl,84 Karye-i Ali Seydi,85 Karye-i Saru Demircil,86 Karye-i Musa Bel,87 Karye-i Kara Yusuflu,88 Karye-i licel,89 Karye-i Dudullu,90 Karye-i Oulbeyl,91 skdar Karye-i Karye-i Hamza Beli, Karye-i Rum Beli, Karye-i Aruz Beli,92 Karye-i Ebri nam- dier Saruhanlu olu Yunus Ky,93 Karye-i shak Bey Ky Tatarlar otururlar,94 Karye-i shak Aktav Tatarlar otururlar, Karye-i Hisar Bei,95 Karye-i Bek Ak Bekl dahi derler,96 Karye-i Budak,97 Karye-i Tatarlar,98 Karye-i Karasil, Karye-i Paa Yiitli,99 Karye-i Haydar,100 Karye-i Davud Bali,101 Karye-i avulu,102 Karye-i Tatarlar,103 Karye-i Mahmud veled-i Evrenos,104 Karye-i Arablu,105 Karye-i Deller,106 Karye-i Hac lyas,107 Karye-i Tatarlar,108 Karye-i Bazarlu Be,109 Karye-i Haydrarlu,110 Karye-i Mstecabl,111 Karye-i Eytimur,112 Karye-i Sasani,113 Karye-i Yahi,114 Karye-i Ballu lyas,115 Karye-i Ko,116 Karye-i Aksaklu,117 Karye-i Kbelekl,118 Karye-i shak eyhl,119 Karye-i Del ani120 Karye-i Del ani tabi-i Hrala121 B. Meslek smi Tayan Yerleim Yerleri Gebe Trkmen kabilelerinin yeni fethedilen topraklara nakline ve orada hizmet grmelerine allrken, vezirler, beylerbeyi, sancakbeyi gibi byk merann, mrahur, hazinedar-ba, kilarc gibi sarayn yksek memurlarn, ulema, meayih ve fakihlerin bu iskn ve kolonizasyon hareketlerinde byk rolleri olmutu. Devlet hizmetinde vazife grenler kendi dirlikleri dahilinde bir taraftan ky, iftlik, mezra gibi meskun mahaller kurarken dier taraftan reayann rahat ve Trk ahalinin younlamas iin gerekli tedbirleri alyor ve bu suretle kurucu ve enlendirici oluyorlard. Mutasavvflara zaviyeler amak, mescit ve tekkeler temin etmek, ilk hkmdarlardan aldklar muafiyetler, beratlarla birer kltr ve sosyal, iktisad faaliyet merkezi haline getirerek byk hizmetler sunuyorlard.122 Mahalle ve Kyler Mahalle-i Yazc Hzr,123 Mahalle-i Hatib Hac,124 Mahalle-i Bedreddin Hoca,125 Mahalle-i Halveti Ali,126 Mahalle-i sa Fakih,127 Mahalle-i Kuyumcu,128 Mahalle-i Doanc,129 Mahalle-i Mescid-i Mahmud Be veled-i Kassab,130 Mahalle-i Kazaz Mustafa,131 Mahalle-i Mescid-i Sarac Kad,132 Mahalle-i Mescid-i shak Fakih,133 Mahalle-i Ahi,134 Tabbakan Mescidi, Hac Dizdar Mescidi, Hac Hzr Yac Mescidi, Bostanc nebei Mescidi, Mtevelli Hokadem Mescidi, Ali Fakih Mescidi,Edirne de Mahalle-i Mescid-i Maruf Hoca Mahalle-i Mescid-i Hac Mustafaa El-Karaman, Mahalle-i Mescid-i eytan Karaca.135

331

Karye-i Okular,136 Karye-i Topcu shaklu,137 dini grevi dolaysyla verilmi ky ad; Karye-i Aydn Fakih,138 Karye-i Osman Fakih,139 Karye-i Hoca,140 Karye-i Kprcler,141 Karye-i Beki,142 Karye-i Bazargan Mahmud,143 Karye-i Urganclar,144 Dimetokada Karye-i avu,145 Karye-i obanlu,146 psala Karye-i Ahi,147 Karye-i Koyunlu,148 Karye-i adurlu Baky dahi derler,149 Karye-i Sofyalu nam- dier akc Ba Hamza,150 Karye-i oban viran nam- dier Tatarlar ky,151 Karye-i Ahur Ky Numan ky dahi derler,152 Karye-i Kara Ahi,153 Karye-i Ahi Evren,154 Karye-i Demircil tabi-i Kavak.155 C. Ouz Boylarnn Adlarn Tayan Yer Adlar Rumeli blgesine geerek burada ky ve mahalle kurmu olan Ouz boylar da unlardr: Mahalle-i Kay,156 Mahalle-i Kzk,157 Mahalle-i Bayndrl,158 Mahalle-i Salurlu,159 Mahalle-i Avarl,160 Mahalle-i Kzkl.161 Karye-i Salurlu,162 Karye-i Eymrl,163 Karye-i Bayatlar,164 Karye-i Derli,165 Yanbolu Karye-i Kara Osman Yreir dahi derler,166 Ferecik Karye-i Trkel,167 Karye-i Bayatlu viran nam dier avu Ky,168 Karye-i Salurlu,169 Karye-i Trkmen,170 Karye-i Salurlu,171 Karye-i Yuva,172 Karye-i Eymrl,173 Karye-i Salurlu.174 D. Cemaat ve Oba Adlar Oba adr topluluu anlamna gelmekteydi ve mera yetersizlii sebebiyle 5 ile 10 adrdan fazlas bir arada barnamad iin obalar vcut bulmutu. Oba, 5-10 adrn en yals, en dirayetlisinin ismi ile anlr. Ekseriye akraba olanlar bir oba tekil ederlerdi.175 Anadoludan Rumeliye belli obalara mensup insanlar gelmiler ve oba adlarn yeni kurduklar mahalle ve kylere vermilerdir. Cemaat hemen hemen btn gebelerin temel yaps idi. Birbirleriyle akraba olan ve birbirlerini ok iyi tanyan bu grup 10 ile 80 ve hatta daha fazla haneden meydana gelmekteydi.176 Ayn ekilde cemaat mensuplar da kendi adlaryla anlan mahalle ve kyler vcuda getirmilerdir. Mahalle ve Kyler Mahalle-i Bulduklu,177 Karye-i Bulduklu, Bulduklu cemaati yrkan taifesindendir. Krehri, Bozok, Adana, Karahisar- arki, Tarsus, Sivas sancaklar, Larende kazas,178 Karye-i brahim Obas,179 Karye-i Habil Obas,180 Karye-i Bulduklu nam- dier Buldu Ky,181 Karye-i Resurlu nam- dier Gazi Obas,182 Karye-i Danimendl Obas,183 Karye-i Kara Osmanlu,184 Karye-i Bayezidli Obas,185 Karye-i Bezci Doan Obas,186 Karye-i Hseyin Obas,187 Karye-i Musa Fakih Salih Obas dahi derler,188 Karye-i Armudlu nam- dier Halil Obas,189 Karye-i Kalkan Obas,190 Karye-i Grene,191 Karye-i shak Obas ki 17 kii otururlar.192

332

Cemaat Adlar Cemaat-i Fndkl,193 Cemaat-i Aktav Tatarlar (Aslnda krk elli yldr dahi varlar),194 Cemaat-i yrkan (Gerlidirler, Bu mezkur Yrkler baz Yanbolu baz Naldken).195 E. Coraf artlara zafeten Verilmi Yerleim Yerleri Yaygn olan adlandrma ekillerinden birisi de ssz ve harap durumdaki topraklarn, vatan tutmak zere geldikleri corafyada hislerinin zerine yapm olduu tesirin etkisiyle karlatklar harabe lkenin umum durumuna bakarak Trkede harabe yerler iin kullanlan ren, Viran, kelimelerine o yerlerin sfatlarn da ilave etmektir. Anadoluda bu tr ky ve kasaba adlarna, yani Kii-ren, Seki-ren, Kara-Viran, Viran-ehir gibi isimlere oka rastlamaktayz.196 Ayn ekilde Rumeli blgesine gelen atalarmz corafyann yaratt artlar altnda bu tr isimler vermilerdir. ehrin kenar bir mahallesinde kurulan ehre biraz uzak olan mahallere de Ksti kelimesini kullanarak isim vermilerdir. Mahalle ve Kyler Mahalle-i Karaba,197 Mahalle-i Kara Hisarl,198 Mahalle-i Akviran,199 Mahalle-i Mescid-i Bazar,200 Mahalle-i Mescid-i Cami,201 Mahalle-i imali Ksti,202 Mahalle-i Mescid-i Tavan Dadelen,203 Mahalle-i Mescid-i Tahtalu.204 Trkler de Yeni, Yenice ismi olduka sk kullanlmaktayd. lk defa kurulan ok yaygnd yerleim merkezine Yeni, Yenice, Yeniehir gibi isimler vermek.205 Yrede eskiden beri var olan ehirlere kylere nispetle, yeni yapldnda Trk ad verme geleneine ve gerelerine uygun bir ekilde206 Yenice denilmektedir ki skp de kurulan kylerden birinin ismi de Yenice207dir. Karye-i Akova,208 Karye-i eyh Viran nam- dier Kozlu Pnar.209 Karye-i Kayaglu,210 Karye-i ukur ren,211,212, Karye-i Pazarck,213 Karye-i Kara Hisarlu,214 Kean Karye-i Yerblen,215 Kean Karye-i Kk Cezal,216 Karye-i al,217 Karye-i Ak Kova.218 F. Anadoluda Belli Bir Yerleim Merkezinin smini Tayan Yerleim Yerleri Anadoluda ele geirilen beylikleri daima zayf durumda bulundurmak onlar yeni bir isyan hareketinden men etmek amacyla bu beyliklere mensup insanlar gruplar halinde zaman zaman Rumeliye nakli lzum grlm ve tatbik edilmitir. Anadoludaki ehir ve kyleri terk ederek Rumeli blgesine yerletiklerinde, yerletikleri yerlere ya da oluturduklar ehir, ky ve mahallelere Anadoluda braktklar ehir, ky, mahalle ve bucaklarn adn vermilerdir. Aada zikrettiimiz ky ve mahalle adlar ya Anadolu Trk Beyliklerine ya da Anadolunun her hangi bir iline mensup kiilerin kurduu yerleim yerlerinin adlardr. Mahalle ve Kyler

333

Mahalle-i Saruhanlu,219 Mahalle-i Germiyanlu,220 Mahalle-i Tekeli mam,221 Mahalle-i Karasili,222 Mahalle-i Krehirl,223 Mahalle-i Karahisarl,224 Krml Hzr Mescidi, Mahalle-i Emirhanlu nam- dier Ayanlu.225 Vidin de Karye-i Hamidl, Karye-i Karasili,226 Karye-i Koi,227 Karye-i Hisarbei,228 Karye-i Emirhanlu, nam- dier Aydnl,229 Karye-i Hamidl,230 Karye-i Keanlu,231 Karye-i Trnev,232 Karye-i Tekeli,233 Karye-i ekirdekl Menteel Ky dahi derler,234 Boravadi Karye-i Byk Saruhanlu,235 Kk Saruhanlu,236 Karye-i Krehirl,237 Karye-i Bigalu,238 Karye-i Stl,239 Karye-i Evren nam- dier Karahisarl,240 Karye-i Krml,241 Karye-i Hisarba nam- dier Aydnlu,242 Karye-i Kk Geredel,243 Karye-i Danimendl,244 Karye-i Saruhan,245 Gmlcine Karye-i Danimend olu ve nam- dier Han Ky,246 Karye-i Saruhanlu,247 Karye-i Saruhanlu ma Kad- Kastamon,248 Karye-i Karasil.249 G. Kadn Ad Tayan Yerleim Yerleri Trk ordularnn seferlerine kadn ve ocuklar katlmazlard. Fakat ok uzun sren seferlere, zellikle byk cihangirlerin senelerce devam eden seferlerine kadn ve ocuklarn da katldn gryoruz. Cengiz Han ve Timurun seferlerine aile efradnn katld bilinmektedir. Herhalde senelerce devam eden byk seferlerin dnda, orduya kadn ve ocuklarn katlmas, Trk tarihi iin sz konusu deildir. Trk beyleri sefere giderken kadn ve ocuklarn mahfuz yerlere brakrlard.250 Rumeli topraklarnda herhangi bir blge tam manasyla emniyet altna alndktan sonra aileler o blgeye yerleiyorlard. Osmanl Devleti bandan beri net bir iktidar merkezine sahip olduundan kadn olsun erkek olsun btn sekinlerin kltr hamiliinin her dnem de bakentlerde yani Bursa, Edirne ve stanbulda odaklam oluyordu. zellikle erken dnemde kadnlarn, Balkan topraklar kendileri iin belirli bir alan yaratlmasna izin verilmediini gryoruz. Rumelinin fetih ve iskn srecinde bu blgelerde arlkl olarak askeri snfa mensup aknc ailelerinin etkili olduu ve bu tr vakf tesislerinde ya da mlk edinmede daha ok onlarn sz sahibi olduunu gryoruz.251 Mahalleler Mahalle-i Mescid-i Ahi Ana,252 Mahalle-i Fatmack,253 Mahalle-i Sat,254 Hac Doan Mescidi SinanBeye Kz, Mahalle-i Aie Hatun255. Rumeli blgesinde defterlerden elde ettiimiz bilgiler dorultusunda ky adlar arasnda kadn ismine rastlamadk. Kadnlarn nclnde kurulmu ky Rumeli blgesinde bulunmamtr. Bununla birlikte yine Gelibolu blgesini iine alan corafyada kadnlar tarafndan kurulan mahallelere rastlamakla birlikte bunlarn saysnn fazla olmadn grdk.

334

Yukarda da ifade ettiimiz gibi Rumeli blgesinde kadnlarn nclnde ok fazla bir teekkl oluturulmam yeni yerleim blgeleri onlarn nderliinde kurulmamt. Bu durumun Trklerin kadnlara verdii nemden daha dorusu onlar koruma amacyla gvenilir blgelerde brakma anlayndan kaynaklandn syleyebiliriz. Trk kadnlarndan bu gibi vakf kuranlar genellikle padiahn e ve ocuklar ile devlet memuru kiilerin aileleri idi. Sradan bir Anadolu kadnn bu tr bir faaliyetine ekonomik ve sosyal artlar gerei hem Anadoluda hem Rumelide pek tesadf edilmemektedir. H. Trke Ad Tamamakla Beraber Trklerin ve Mslmanlarn Meskun Olduu Yerleim Yerleri ehrin on Hristiyan mahallesi vardr. Buraya yerletirilen Mslmanlar bu mahallelerde cemaat halinde oturmaktadrlar ki bu cemaatler u ekildedir: Ayo Mine Mahallesinde; Cemaat-i Mescid-i Kilise, Cemaat-i Mescid-i Hzr Aa, Cemaat-i Mescid-i Hac Mustafa, Cemaat-i Mescid-i dier Hac Mustafa. Mahalle-i Hore; Cemaat-i Mescid-i Kara Hac, Cemaat-i Mescid-i Ahi Bali, Cemaat-i Mescid-i Mustafa Karaferi. Mahalle-i Ofalo; Cemaat-i Mescid-i Hatib, Cemaat-i Mescid-i Yusuf Tokmak, Cemaat-i Mescid-i Hac Kemal. Mahalle-i Ayo Dimitri; Cemaat-i Mescid-i Ahmed bin Kara Hac, Cemaat-i Mescid-i Hac smail Mahalle-i Ketafi; Cemaat-i Mescid-i Hac Suf, Cemaat-i Mescid-i Kad Abdullah, Cemaat-i Mescid-i Balaban Aa, Cemaat-i Mescid-i Hamza Be. Mahalle-i Ahiropit; Cemaat-i Mescid-i Hac Hasan Mahalle-i Ayo Pelaye; Cemaat-i Mescid-i Mehmed Talyanc, Cemaat-i Mescid-i Raif, Cemaat-i Mescid-i HacMehmed. Mahalle-i Bodrom; Cemaat-i Mescid-i Sinan Be birader-i Saruca Paa, Cemaat-i Mescid-i Emir Sle. Mahalle-i Ayo Dimitri, Cemaat-i Mescid-i Hazret-i Kasm Paa. Mahalle-i Asomat; Cemaat-i Mescid-i Ali paa,; Cemaat-i Mescid-i Hac Mustafa. Mahalle-i Ahiropit, Cemaat-i Mescid-i Hoca Burhan, Cemaat-i Mescid-i Cami.

335

Mahallelerin Mslman ve Hristiyan nfuslarnn incelenmesi bize 1478 tahririnin yapld yllarda ehrin bu iki unsurunun i ie yaadn gstermektedir. Bir mahalle hari btn mahallelerde hem Mslman hem de Hristiyan nfus birlikte yaamaktadr. ehrin Mslman nfusunun cemaatler halinde deiik mahallelere bal olarak yazlmas, bu yllarda fetihten sonraki artlarn henz pek deimediini gstermektedir. Fetihten sonra Mslmanlarn Hristiyanlarn terk ettikleri bo evlere yerletirildikleri bilinmektedir. Mslmanlarn meskun olduu kyler; Karye-i Bardofa,256 Karye-i Belalene,257 Karye-i Istaykofa,258 Karye-i Torbarova; 259 Mslmanlarn Hristiyanlarla birlikte oturduklar ky; Karye-i Beraseni260 gibi. smini daha sonra Trkeletirdikleri fakat daha yine yerli halk tarafndan tesis edilmi fakat fetihten sonra birka Mslman ailenin meskun olan ky de bulunmaktadr ki karye-i Romanulula/Baharnky261 gibi. Yine Hristiyanlarla Mslmanlarn birlikte oturduklar kyler Zaanos Paann zevcesinin Bursada bulunan Kubad arsndaki muallim-hanesine vakfetmi olduu kyler ki Vrgaro-Hori 34 hane gebran iken 2 hane Mslim, Gidro-Hori 23 hane gebran iken 3 hane Mslim idi262. Muhtemelen bu kylerde yaayan Mslmanlar ihtida etmi kiilerdi. Genel teaml gerei Mslman ve Hristiyanlarn birlikte yaad kyler pek bulunmamaktayd. ehirlerde farkl olarak birbirleri ierisinde mahalleler oluturuyorlard fakat kyler iin bu durum sz konusu deildi. Zaten Hristiyan kyleri de Trk kylerinden olduka farkl bir konumdayd. I. Mezra Adlar Mezra adlar ierisinde hem zel isim tayan, hem cemaat ismi tayan yerleim yerleri mevcuttur. Mezralar genellikle ssz yerler olduklar ve tarm topraklar az olduu iin ierisinde yerleenler says olduka snrldr. Bazen bir bazen 2 ya da 3 hanenin oturduu kaydedilmektedir. Bununla birlikte 7 veya 19 hanenin oturduu byk mezralar da bulunmaktadr. Bu mezralara genellikle yrkler yerlemilerdir. Yrkler yaay tarzlarnn gerei dank ve az kalabalk bir toplum halinde yaadklar, buralarda ok defa kk topluluklarn -ki bunu byke bir aile de kabul edebiliriz- en byk nfuzlu ve ileri gelen ahsiyetlerin adn ve lakabn yahut da her ikisinin adn verdikleri aka grlmektedir. Mezralara gelince; Yeniehirde Mezra-i Kobasan,263 Mezra-i Mecader (?),264 Mezra-i Tuyuzlar,265 Mezra-i nehanlu,266 Mezra-i Bylday,267 Mezra-i Hasan Tatarlar,268 Mezra-i oban Kuyusu,269 Mezra-i Sdsl,270 Mezra-i Ko Basan,271 Mezra-i Surular,272 Mezra-i Saruhanlu,273 Mezra-i ullular,274 Mezra-i Sakallu,275 Mezra-i Ak Aliler,276 Mezra-i Kula Mustafa,277 Mezra-i Sadklar,278 Mezra-i Sdler,279 Mezra-i Odullar (Evdiller?),280 Mezra-i Ak Bedirl,281 Mezra-i abanlu,282 Mezra-i negl,283 Mezra-i Akpnar,284 Mezra-i Sarucalar,285 Mezra-i Sokalar,286 Mezra-i Lala Mustafa,287 Mezra-i Salaklar,288 Mezra-i Aydullar,289 Mezra-i Altunlar,290 Mezra-i Muhiddin Halife291

336

Mezra-i Kayalu Hac Hamza yaylas dahi derler,292 Mezra-i Tatar viran,293 Mezra-i Kncak, Mezra-i Akpnar,294 Mezra-i Sazlk,295 Mezra-i Saruhan iftlik.296 Mezra-i Ak Seid de bulunan yrklerin Germiyanlu yrklerinden olduu deftere kaydedilmitir.297 Saruhan ismine mensup ky ve mahallelerin Malkarada, Hralada, psalada, Edirnede Yanboluda vs. bulunmas bu insanlarn farkl blgelere zellikle datld sonucuna varmamza neden olmaktadr. 1 Fatih Mderrisolu, Osmanl ehircilii zerine Baz Gzlemler, Prof. Dr. Zafer

Bayburtluolu Armaan, Kayseri 2001, s. 387. 2 Akpaa-zde, Tevarih-i Al-i Osman, s. 110, Mehmed Ner, Kitb- Cihn-nm, C. I,

Yayna Hazrlayan: Faik Reit Unat-Mehmet Kymen, Altay T. T. K., Ankara 1987, 603-605. 3 lhan ahin, XV. ve XVI. Yzylda Sofya-Filibe-Eski-Zara ve Tatar-Pazarnn Nfus ve

skn Durumu, Trk Dnyas Aratrmalar, S: 48, 1987, s. 250-253. 4 5 ahin, Eski Zara, Diyanet, C. 11, s. 395. ahin, XV. ve XVI. Yzylda Sofya-Filibe-Eski-Zara ve Tatar-Pazarnn Nfus ve skn

Durumu, s. 255. 6 Maurce M. Ceras, Osmanl Kenti, Osmanl mparatorluunda 18. ve 19. Yzyllarda Kent

Uygarl ve Mimarisi, ev: Asl Atav, Y. K. Y, stanbul 1999, s. 51. 7 127 8 9 nalck, The Ottoman Metohods of Conquest, s. 127-128. Feridun M., Emecen, XVI. Asrda Balkanlarn Kuzeydou Kesiminde skn Tipleri ve Halil nalck, The Ottoman Metohods of Conquest, Studia slamica, S. II, Paris 1954. s.

zellikleri Hakknda Baz Notlar, V. Milletleraras Trkiye Sosyal ve ktisat Tarihi Kongresi Tebliler, Marmara niversitesi Trkiyt Aratrma ve Uygulama Merkezi, stanbul 21-25 Austos 1989s. 550 10 zer Ergen, Osmanl ehrindeki Mahallenin lev ve Nitelikleri, Osmanl Aratrmalar

IV, stanbul 1984, s. 69. 11 12 Osman Ergin, Trkiyede ehirciliin Tarihi nkiaf, stanbul 1936, s. 103. mer Ltfi Barkan, Osmanl mparatorluunda maret Sitelerinin Kurulu ve leyi

Tarzna Ait Aratrmalar, FM, XXIII, S: 1-2, stanbul 1963, s. 239.

337

13

zer Ergen, Osmanl ehirlerinde Ynetim Kurumlarn Nitelii zerinde Baz

Dnceler, VIII. Trk Tarih Kongresi, Kongreye Sunulan Bildiriler, Ankara 1981, s. 1271. 14 Feridun M. Emecen, Osmanllarda Yerleik Hayat ehirliler ve Kyller, Osmanl, Yeni

Trkiye Yay., Ankara 1999, C. 4, s. 93. 15 16 17 Ceras, a.g.e., s. 72. Halil nalck, Suret-i Defter-i Sancak-i Arvanid, T. T. K., Ankara 1987, s. lhan ahin, XV. ve XVI. Yzylda Sofya-Filibe-Eski Zara ve Tatar Pazarnn Nfus ve

skn Durumu, s. 250. 18 Dursun Yldrm, Corafyadan Vatana Gei ve Vatan ile G Edi Problemi, Trk Yer

Adlar Sempozyumu Bildirileri, Babakanlk basmevi, Ankara 1984, s164. 19 Mustafa Kafal, Anadolunun Fethi ve Trklemesi, Erdem, C. 8, S: 22, 1996, s. 10.20 MAD MAD 10, vr. 3b.26 MAD 10, vr. 53a.27 MAD 10, vr. 54b. TD 12, s. TD 1.32 12, 12.48

MC 0. 89 vr. 1b.21 MC 0. 89 vr. 101b.22 MC 0. 89 vr. 73b.23 Kafal, a.g.m., s. 10.24 10, vr. 2a.25 28

MAD 10, vr. 55b.29

MAD 10, vr. 56b.30 TD 12, s. 6.40

MAD 10, vr. 57a.31 TD 12, s. 7.41

TD 12, s. 3.33 35, vr. 17a.38 s. 9.43

TD 12, s. 2.34

MAD 35, vr. 225b.35

TD 12, s. 4.36 TD 12, s. 537 MAD TD 12, s. 9.42 TD 12, s.

MAD 35, vr. 32b.39

TD 12, s. 9.44

TD 12, s. 10.45 TD 12, s. 10.46 TD 12, s. 11.47

TD 12, s. 12.49 51 232. 56 57 58 59 60 61 62 63

TD 12, s. 13.50 TD 12, s. 14. TD 7, s. 7, s.

TD 12, s. 14.52 TD 7, s. 222.53 TD 7, s. 223.54 TD 7, s. 7, s. 232.55

MAD 544, s. 276. MAD 544, s. 283; BOA, TD 4, s. 681; BOA, TD 16M, s. 41. MAD 544, s. 280. MC 0. 90, vr. 50a. MAD. 66, vr. 9a. MAD 10, vr. 444b. MAD 10, vr. 337a. MAD 10, vr. 360a.

338

64 65 66 67 76 86 87 88 89 90 91 92 93 94 95 96 97 98 99

MAD 10, vr. 373b. MAD 10, vr. 449b. MAD 10, vr. 40b. MC 0. 89 vr. 25b. MC 0. 89 vr. 5a. MC 0. 89 vr. 73b. MC 0. 89 vr. 74a. MC 0. 89 vr. 74b. MC 0. 89 vr. 78b. MC 0. 89 vr. 78b. MC 0. 89 vr. 79a. MC 0. 89 vr. 87a. MC 0. 89 vr. 101b. MC 0. 89 vr. 102a. MC 0. 89 vr. 113b. MC 0. 89 vr. 115b. MC 0. 89 vr. 117b. MC 0. 89 vr. 118a. MC 0. 89 vr. 124a.

100 BOA, MAD 17748, s. 3. 101 BOA, MAD 17748, s. 28. 102 TD 12, s. 22. 103 TD 12, s. 34.

339

104 TD 12, s. 39. 105 TD 12, s. 209. 106 TD 12, s. 232. 107 TD 12, s. 249. 108 TD 12, s. 213. 109 TD 12, s. 217. 110 TD 12, s. 219. 111 TD 12, s. 219. 112 TD 12, s. 223. 113 TD 12, s. 224. 114 TD 12, s. 224 115 TD 12, s. 226. 116 TD 12, s. 226. 117 TD 12, s. 227. 118 TD 12, s. 230. 119 TD 12, s. 230. 120 TD 12, s. 187. 121 TD 12, s. 215. 122 Tayyib Gkbilgin, XV-XVI. Asrlarda Edirne ve Paa Livas Vakflar-Mlkler-Mukataalar, stanbul 1952, s. 20. 123 MAD 10, vr. 4a. 124 MAD 10, vr. 53b. 131 MAD 10, vr. 3a. 136 MAD 544, s. 283; TD 4, s. 680; TD 16M, s. 140:

340

137 TD 4, s. 840-841; TD 16M, s. 163-164. 138 MAD 544, s. 283; TD 4, s. 680; TD 16M, s. 140 139 TD 12, s. 241. 140 MC 0. 90, vr. 20a. 141 MAD 10, vr. 335a. 175 Mehmet Erz, Yrkler, Trk Dnyas Aratrmalar Vakf Yay., stanbul 1991, s. 44. 176 ahin, a.g.m., s. 137. 177 MAD 35, vr. 193b. 178 Trkay, a.g.e., s. 260. 179 MAD 544, s. 282; BOA, TD 4, s. 680; BA, TD 16M, s. 140. 180 TD 4, s. 679; BA, TD 16M, s. 100-101. 181 MC 0. 89 vr. 3a-3b 194 MAD 35, vr. 172a. 195 MAD 35, vr. 172a. 196 Kafal, a.g.m., s. 10-11. 197 MAD 35, vr. 14b. 198 MAD 35, vr. 85a. 199 MAD 35, vr. 151a. 200 TD 12, s. 6. 201 TD 12, s. 8. 202 TD 12, s. 10. 203 TD 12, s. 2. 204 TD 12, s. 2.

341

205 Bununla birlikte sadece ilk defa kurulan yerleim merkezlerinin yannda daha nce kurulmu yerleim merkezlerinin ismi deitirilerek Yenice isminin verildii yine tahrir defterlerinde mevcut kaytlarda bulunmaktadr. Mesela BOA TD 282, s. 190 v. d., Yenice isminin yannda Srpa ismi de mevcut olan ky ismine rastlanmaktadr. (Feridun M. Emecen, XVI. Asrda Balkanlarn Kuzeydou Kesiminde skn Tipleri ve zellikleri Hakknda Baz Notlar, V. Milletleraras Trkiye Sosyal ve ktisat Tarihi Kongresi, Tebliler, Marmara niversitesi Trkiyat Aratrma ve Uygulama Merkezi, stanbul 21-25 Austos 1989, s. 545. 206 Tuncer Baykara, XIII. ve XIV. Yzyllarda Bat Trklnde ehirleme Eilimleri ve Yeniehirler Tarih Enstits Dergisi, S: 16, stanbul 1998, s. 30. 207 TD 4, s. 840-841; TD 16M, s. 6-7. 208 MC 0. 90, vr. 4b. 209 MAD 10, vr. 451a. 210 MC 0. 89 vr. 64b. 211 MC 0. 89 vr. 67a. 212 MAD 35, vr. 40b. 213 MAD 17748, s. 29. 214 TD 12, s. 37. 215 MC 0. 89 vr. 60b. 216 MC 0. 89 vr. 60b. 217 TD 12, s. 222 218 MC 0. 89 vr. 63b. 219 MAD. 66, vr. 1b. 220 MAD 35, vr. 16a. 221 MAD 10, vr. 54a. 222 MAD 35, vr. 153b. 223 TD 12, s. 199.

342

224 MAD 35, vr. 178a. 225 MAD. 66, vr. 1b. 226 MAD 525, s, 44. 227 MAD 525, s, 44 228 MAD 525, s. 44. 229 MAD 10, vr. 221a. 230 MAD 10, vr. 328a. 231 MAD 10, vr. 373a. 246 MC 0. 89 vr. 18b. 247 MAD 35, vr. 10a. 248 TD 12, s. 212. 249 MC 0. 89 vr. 124a. 250 Tuncer Baykara, Trk ehircilik Tarihinde: Hatun ehirleri, Belleten, s. 497-498, 502. 251 Tlay Artan, Via Egnatinn Osmanl (Kadnlarnn) Kltr Hamilii: Dnemleri ve Sorunlar, Sol Kol Osmanl Egemenliinde Via Egnata, Editr: Elzabeth A. Zachariadou, Tarih Vakf Yurt Yaynlar, stanbul 1999, s. 37, 41. 252 TD 12, s. 8. 253 TD 12, s. 3. 254 MAD 10, vr. 54a. 255 TD 7, s. 226. 256 MAD 544, s. 282; TD 4, s. 678; TD 16M, s. 102. 257 TD 4, s. 754. 295 MC 0. 89 vr. 5b 296 MC 0. 89 vr. 59a.

343

297 MAD 66, vr. 9a. Ariv Malzemeleri. TD 4, H. 881 (M. 1476) Fatih Devri Pirlepe, Kprl, Kreva ve Kalkandelen. TD 7, Fatih Devri, Paa Livasnn Yenice Karasu, Drama, Kavala, Zihne, Keilik, Demurhisar, Selanik, Sidrekaps. TD 12, 1475 Tarihli Malkara Kazasyla Gelibolu Blgesi ve sair mahallerdeki evkaf defteri. TD 16M 1481 Tarihli skp, Kalkandelen, Karova, Pirlepe, Manastr, Florine nahiyeleri. TD 20 skdar, Kzlaa, Prevadi, Dimetoka, Ergene nahiyeleri. MAD 35, H. 873-881 (M. 1468-1476) Tekfurda, irmen, Akakzanlk, Ergene, Zara-i Yenice ve Hasky Mufassal Defterleri. MAD 10, H. 859 (M. 1454-1455) Tarihli Trhala Livas Defteri. MAD 17748, 883 (M. 1478) Tarihli Selanik Kalesi Mustahfizan. MAD 525 Rumelide vaki Timur Hisar, stefanya, Kalonya, Narakob, Badanos, Kprl ve Kesriye. MAD 544 H. 859 (1454-1455) Tarihli Rumeliye Ait Mcmel Tmar Defteri. MAD 66, H. 871 (M. 1466-14679) Rumelinin Has ve Zeamet ve Tmarlarn Gsterir cmal Defteridir. (Tarihli Trhala Livas cmal Defteri). Muallim Cevdet Yazmalar Nr: 0. 89 Hicri 860dan (M. 1454) nce Yazlm Rumeli Tahrir Defteri. Muallim Cevdet Yazmalar Nr: 0. 90 Vidin Sanca Tmar Defteri. Kaynak ve Tetkikler. ARTAN, Tlay, Via Egnatinn Osmanl (Kadnlarnn) Kltr Hamilii: Dnemleri ve Sorunlar, Sol Kol Osmanl egemenliinde Via Egnata, Editr: Elzabeth A. Zachariadou, Tarih Vakf Yurt Yaynlar, stanbul 1999. AIKPAA-ZDE, Tevarih-i Al-i Osman, Haz. H. Nihal Atsz,. BARKAN, mer Ltfi, Osmanl mparatorluunda maret Sitelerinin Kurulu ve leyi Tarzna Ait Aratrmalar, FM, XXIII, S: 1-2, stanbul 1963.

344

BAYKARA, Tuncer Trk ehircilik Tarihinde: Hatun ehirleri, Belleten, s. 497-498, 502. , XIII. ve XIV Yzyllarda Bat Trklnde ehirleme Eilimleri ve Yeni-ehirler Tarih Enstits Dergisi, S: 16, stanbul 1998. CERASI, Maurce M., Osmanl Kenti, Osmanl mparatorluunda 18. ve 19. Yzyllarda Kent Uygarl ve Mimarisi, ev: Asl Atav, Y. K. Y, stanbul 1999. EMECEN Feridun M, Osmanllarda Yerleik Hayat ehirliler ve Kyller, Osmanl, Yeni Trkiye Yay., Ankara 1999, C. 4. , XVI: Asrda Balkanlarn Kuzeydou Kesiminde skn Tipleri ve zellikleri Hakknda Baz Notlar, V. Milletleraras Trkiye Sosyal ve ktisat Tarihi Kongresi Tebliler, Marmara niversitesi Trkiyt Aratrma ve Uygulama Merkezi, stanbul 21-25 Austos 1989. ERGEN zer, Osmanl ehirlerinde Ynetim Kurumlarn Nitelii zerinde Baz Dnceler, VIII. Trk Tarih Kongresi, Kongreye Sunulan Bildiriler, Ankara 1981. , Osmanl ehrindeki Mahallenin lev ve Nitelikleri, Osmanl Aratrmalar IV, stanbul 1984. ERGN, Osman, Trkiyede ehirciliin Tarihi nkiaf, stanbul 1936. ERZ, Mehmet, Yrkler, Trk Dnyas Aratrmalar Vakf Yay., stanbul 1991. GKBLGN, Tayyib, XV-XVI. Asrlarda Edirne ve Paa Livas Vakflar-Mlkler-Mukataalar, stanbul 1952. NALCIK, Halil, Suret-i Defter-i Sancak-i Arvanid, T. T. K., Ankara 1987. , The Ottoman Metohods of Conquest, Studia slamica, S. II, Paris 1954. KAFALI, Mustafa, Anadolunun Fethi ve Trklemesi, Erdem, C. 8, S: 22, 1996, s. 10. MEHMED NER, Kitb- Cihn-nm, C. I, Yayna Hazrlayan: Faik Reit Unat-Mehmet Kymen, Altay T. T. K., Ankara 1987. MDERRSOLU, Fatih, Osmanl ehircilii zerine Baz Gzlemler, Prof. Dr. Zafer Bayburtluolu Armaan, Kayseri 2001. AHN, lhan, Eski Zara, Diyanet, C. 11. , XV. ve XVI. Yzylda Sofya-Filibe-Eski-Zara ve Tatar-Pazarnn Nfus ve skn Durumu, Trk Dnyas Aratrmalar, S: 48, 1987.

345

YILDIRIM, Dursun, Corafyadan Vatana Gei ve Vatan ile G Edi Problemi, Trk Yer Adlar Sempozyumu Bildirileri, Babakanlk basmevi, Ankara 1984.

346

Yunanistan'da Osmanl Hkimiyetinin Kurulmas (1361-1461) / Dr. Levent Kayapnar [s.187-195]

Ankara niversitesi Dil ve Tarih-Corafya Fakltesi / Trkiye Kronolojik olarak bugnk Yunanistan topraklarnda Osmanl egemenliinin kurulmas, Dimetokann 1361 ylnda alnmasyla balar ve 1461 senesinde Morann fethi ile byk lde tamamlanr.1 Bu dnem tarihiler tarafndan Proti Turkokratia (Yunanistanda ilk Osmanl egemenliinin kurulmas) olarak adlandrlr. Osmanl Devletinden nce, Yunanistanda cretli asker olarak Bizans mparatorluuna hizmet veren Trklere rastlanr. 1263 ylnda mparator VIII. Mihail Paleologos, Anadoludan toplanan 3500 cretli Trk askerinin de bulunduu bir orduyu Ceneviz gemileri ile Moraya gnderdi. Melik ve Salik komutasndaki bu askerler, Bizans ordusu ile birlikte Monemvasiyada karaya ktlar. Bizans, bu Trk askerleri sayesinde Moradaki Frank devletlerine kar stnlk salad. Daha sonra bu askerler, Franklar iin de altlar. 1295 ylna kadar Morada mevcutiyeti bilinen bu askerlerin bir ksm Anadoluya dnm, bir ksm ise orada kalmtr. Bu Trklerle ilgili olaylar, Mora kroniininin Yunanca versiyonunda u ekilde aklanrken; O (Bizans mparatoru Palaiologos) Trkiyeye gitti (geldi) ve cretli askerler olarak 1500 sekin Trk ve en az 2000 Anadolulu ile birlikte (Moraya) geldiler. Trkler, adetleri gerei, komutanlar olan Melik ve Salik dnda, byk kk Prensi selamlamak iin atlarndan indiler eklinde zikredilir.2 Ayrca Mentee, Aydn ve Karasi gibi Bat Anadolu Trk Beyliklerine bal denizcilerin ve aknclarnn Yunanistandaki faaliyetleri bilinmektedir.3 zellikle Aydnolu Beyliine bal Trkmenler, Rodos, Eriboz, Mora ve Girite kadar seferler dzenlemilerdir. Bu seferler srasnda Umur Bey byk bir gce erimitir.4 Umur Bey, Bizans imparatoru Ioannes Kantakuzenos ile ittifak kurmu, stanbuldaki rakiplerine ve Srplara kar onu destekleyerek 1342 ile 1344 yllar arasnda Trakyada askeri seferlere katlmtr. zmir kalesinin Hallar tarafndan zapt edilip Umur Beyin 1348 ylnda lmnden sonra Orhan, yeni mttefik olarak Kantakuzenos ile i birlii yapm ve Osmanllar, Trakyada Srp ar Stefan Duana kar Bizansllarn yannda savamlardr.5 1345/46 ylnda Karesi Beyliini topraklarna katan Osmanllar, kk de olsa bir deniz kuvetine sahiptiler. Nitekim bu sayede 1352 ylnda impi6 ve 1354 ylnda da Geliboluyu7 alarak Avrupa ktasna yerletiler. 1354 ylndan sonra Bizansdaki i gelimelerle Osmanl Devleti, Bizansn mteffiki olmaktan kp rakibi durumuna geldi. Bu da beraberinde Yunanistann fethinin 1361 ylnda balamasna yol at. Yunanistan ana karasnda Osmanl egemenliinin kurulmas iki corafi blgede gereklemitir. lk nce Trakya, Makedonya, Tesalya ve Epir, Etolia, Biotia, Atiki blgelerinin yer ald kta Yunanistannda, gereklemitir. daha sonra da Mora yarmadasnda Osmanl egemenliinin kurulmas

347

A. Kara (Kta) Yunanistannda Osmanl Egemenliinin Kurulmas (1361-1456) Yunanistan topraklarnn fethinin balangcnda Osmanllar, IV. Hal Seferi (1204) ile imparatorluk niteliini yitirmi, blgesel gce indirgenmi bir Bizansla karlatlar.8 Bizans bu tarihlerde bir i savan iindeydi. Bu mcadelenin taraflardan biri olan Ioannes Kantakuzenos Trklerle mttefikti. Balkanlarda 1330daki Velbujd (Kstendil) Sava ile Bulgar ve Bizans ordularn yenmi olan Srbistann bana 1331 ylnda VI. Stefan Duan (1331-1355) geti. Onun dneminde Srbistan giderek glenmi ve Yunanistan ynnde genilemek suretiyle Arnavutluk, Epir, Makedonya ve Tesalya blgeleri Srp snrlar ierisine dahil edilmitir. Trklerin Geliboluyu aldklar 1354 ylnda Srp Devleti Balkanlarda en gl devlet haline gelmiti. Hatta 1345 ylnda Serezi ele geiren Stefan Duan, Srplarn ve Romallarn mparatoru unvann kullanyor9 ve stanbulu almay kendine hedef olarak belirliyordu. Kantakuzenos, Duan nce Aydnolu Umur Beyden ve daha sonra da Osmanl Sultan Orhandan ald kuvetlerle durdurdu. 1354 ylnda Kantakuzenos tahttan ekilmek zorunda kalnca V. Ioannes Paleologos iktidara geldi. 1354-1379 yllar arasnda V. Ioannes Trk kart bir politika izledi.10 Kantakuzenosun olu Matheos ise Edirneden Nestos (Mesta-Karasu) rmana kadar olan blgeleri elinde tutmaya devam etmi ve Orhandan ald yardmc kuvvetlerle 1354 ylndan sonra da Trklerle i birliini srdrmtr. 1356 ylnda Nestos rman geen Matheos Srp topraklarna girmitir.11 Fakat Drama yaknlarndaki Fhilippide Srplara yenilmi ve esir dmtr.12 Bu srada Tenedos adas yaknlarnda donanmann banda bulunan Bizans mparatoru V. Ioannes Paleologos, Matheosun esir alndn renince onun egemen olduu Trakyadaki topraklarnn merkezi Gratianouyu (bugn Gritzen Asar), Peritheorionu, ve Gmlcneyi (Koumoutzina) herhangi bir direnile karlamadan ele geirdi. Ayrca Dramann Srp idarecisi Sezar Vojihnadan Matheosun kendisine teslim edilmesini istedi. V. Ioannes, Matheosu teslim alarak Tenedos adasnda bulunan Akropolisde hapsetti.13 Matheos, Aralk 1357de Bizans taht zerindeki iddiasndan feragat etmeye zorland ve 1361 ylnda Moraya kardei Manuel Kantakuzneosun yanna gnderildi. Orada 1383 ylnda ld.14 Matheos esir dnce Trklerin mttefik olduu Bizans kuvveti kalmamtr. 1361 ylnda Dimetokay15 alarak bugnk Yunanistan topraklarna giren Osmanllarn eskiden Matheosa ait olan Meri rmandan Nestos (Mesta-Karasu) rmana kadar olan Trakya blgesini Evrenos Bey komutasndaki aknclarla 1371 ylna kadar Bizans mparatorluundan aldklar anlalyor. XIII. yzyln sonundan itibaren yaanan veba salgnlar16 ve srekli savalar bu mnbit blgeyi viran ve metruk bir hale getirmiti. Fetihten sonra Trakyaya Anadoludan Trk nfus getirilerek iskan edildi. Ayrca Evrenos Bey u merkezini Dimetokadan Gmlcineye tad.17 Bu blgenin nfusu 16. yzylda %82i Mslmanlardan, %18 de Hristiyanlardan oluuyordu. Evrenos Beyin aknclarla fethettii bu blge, 1912 ylna kadar hi elden kmadan bir Trk yurdu olarak kald. Blgenin bu demografik yapsn, fazla deiiklikler gstermeden 1923 ylndaki Lozan Konferans

348

kaytlarnda da koruduu grlyor.18 Ayrca Osmanllar blgeyi mimari yaplar ile donattlar. Dimetokada Timurtazade Oru Paa Hamam (1398), elebi Mehmed Paa Camii (1420),19 ve Ahmed Bey hamam (1571) hl mevcut olan Osmanl yaplardr.20 Dimetoka, Osmanl eitim sisteminde Oru Paa, Karagz Paa ve Abdlvasi medreseleri ile nemli bir yere sahip oldu. 1371 irmen Savanda ksa bir sre nce fethedilen Gmlcinede 1375-1385 yllar arasnda Evrenos Beyin imaretleri, hamamlar ve camisi ile balayan Osmanl imar faaliyetleri Gmlcineyi, XVII. yzyln ortasna gelindiinde aralarnda Eskicami, Yenicami, Hac Bitlisi, Culha ve Teke camilerinin de bulunduu 16 camiii, 17 kervansaray ve 400 dkknl bir mamur ehre evirmiti.21 1371 irmen (bugn Yunanistanda bulunan Ormenion beldesi) Savandan sonra Osmanllar hzla gneye doru ilerlediler. Serezden itibaren Srplarla karlatlar. nk 1355 tarihine kadar Stefan Duan, Edessa (Vodena), Florina, Melnik ve Kastoria ehirlerini iine alan yukar Makedonyay (1342); Serez, Kavala, Filippi ve Drama ehirlerini iine alan Aa Makedonyay (1347); Berrhoia (Kara Ferye)yi (1347, 1351); Trhala, Fener, Halmyros, Farsala ehirlerini iine alan Tesalyay (1348); Yanya ve Arta ehirlerini kapsayan Epir blgesi ile Etolia blgelerini ihtiva eden tm kta Yunanistann (1348) (Atiki ve Mora blgesi hari) Srp mparatorluunun snrlar iine dahil etmiti.22 Bu blgede sadece dar bir sahil eridiyle snrl olmak zere Ege Denizinde Selanik, Adriyatik Denizinde Lefka adasnn karsnda Vonitsa ve Korfu adasnn karsndaki Butrinto, Srp hakimiyeti altna girmemitir. Dolaysyla Osmanllar bu topraklara geldiklerinde Stefan Duann halefleriyle mcadele etmilerdir. Stefan Duan, lmeden nce kendi bakanl altnda devleti, Bizans mparatorluunun devlet yapsna gre tekilatlandrmt. Buna gre kendisinin altndaki ynetim birimleri despotlar, sebastokratorlar, sezarlar ve byk logothethetten oluuyordu. Stefan Duann 1355 tarihinde lmesiyle Srp arl bu yneticiler arasnda paylatrld. Stefan Duann vey kardei Symeon Uro Trhalaya gelerek Epir ve Tesalyada kendi bamszln ilan etti. lm tarihi olan 1369 ylna kadar burada hkm srd.23 Yerine olu Ioannes Uro Dukas Paleologos geti. Ancak o, 1381 ylnda Meteorada rahip oldu. 1394 ylnda Athosta bulunan Vatopedi manastrna gitti ve 1401de tekrar Meteoraya geri dnd. 1422/23 tarihindeki lmne kadar mrn burada tamamlad. Resmi olarak Ioannes Uroun rahip olduu 1381 ylnda Uroun Thesalyadaki Srp idaresi bitmitir. Bununla birlikte yerini akrabas Aleksius Angelus Philanthropenusa brakmtr. Onun yerine de 1394 ylndaki Trk fethine kadar Tesalyada Manuel Philanthropenus hkm srmtr. Osmanllarn gelmesi ile Tesalyada Srp hakimiyeti 1394 ylnda son bulmutur.24 Gregoras Preljubun olu Thomas 1366dan 1384e kadar Yanyann yneticiliini yapt. Thomas, Yanyay kuatan Bua, Muzak, Zenebi, Loa ve Malaka gibi Arnavut kabilelerine kar mcadele vermek zorunda kald. Srekli Arnavut aknlar karsnda Thomas nce Latinlerden, sonra da Trklerden yardm istedi. 1380 ve 1382 yllar arasnda ahin Paa komutasndaki Trkler Thomasa yardm etmilerdir.25 1384 ylnda da Timurta Paa Ardaya kadar geldi.

349

Duann lmnden sonra Vojihnann ynettii topraklarn bana 1366 ylndan itibaren Uglea ve Vukain kardelere getiini gryoruz. Bu topraklar batda Strymon rma, douda Nestos (Mesta) nehri, kuzeyde Bozda, ve gneyde de Kavala, Filippi, Drama, Zihna ve Serez ehirlerini kapsayan Ege sahillerini ieriyordu. 26 Eyll 1371 tarihindeki irmen Savanda maktul den Uglea ve Vukain kardelerin sahip olduu bu topraklar, Osmanl Trklerinin Yunanistanda fethedecekleri yeni topraklar olacaklard. Ancak unu belirtmek gerekir ki, Bizans 1357 ylndan itibaren Aleksios ve John Asen kardelerin idaresinde Ege sahillerinde yer alan Hrisopolis, Anaktoropolis, Kavala, Strymon rmann azn ve Tasos adasn Srplardan ele geirmiti ve Trklerin buralar fethine kadar Bizansn elinde kald. Bunun dndaki Atiki blgesine kadarki Yunanistan blgesini Osmanllar, halklar Srp, Vlah, Yunan ve Arnavutlardan oluan ancak idarecileri Srp olan yerel yneticilerden aldlar. 1354 ylndan 1373 ylna kadar V. Ioannes Paleologos, Trk kart politika izledi. Sadece 1358 senesi bu durumun dnda kalr. Latin devletleriyle 20 yl boyunca dostluk kurmaya alt. Kz kardei Mariay Trk dman olarak bilinen Francesco Gattilusioya e olarak verdi ve Lesbos adasn ona brakt. Sakz adasn Cenoval Mahonaya verdi. 1363 ve 1370 yllarnda Venedik ile ticari Antlamalar yeniledi. Buna karn 1358 ylnda Orhanla bir atekes imzalam olmasna ramen 1359 ylnda papaya ait donanmaya gemiler vererek Osmanl topra olan Lapsekiye saldrd. 1366 ylnda da kuzeni Savoy kontu IV. Amedeo Geliboluyu Trklerden geri ald. 1371de irmen Savanda len Gneydou Makedonya Srp despotu John Ugleann topraklarn tekrar Bizansa gemesi iin olu Manueli 1371 sonbaharnda Selanikin idarecisi olarak atad. Kasm 1371de Manuel, Serezi igal etti. Ancak 10 Nisan 1372de Trk birliklerinin Selanike aknlarndan nce deniz yolu ile ehirden ayrld. V. Ionnes Paleologosun Trk kart politikas, olu IV. Andronikosun 1373 ylnda Muratn olu Savc ile birlikte isyan etmesi ile zorunlu olarak sona erdi. syan, Muratla i birlii yaplarak bastrld ve Andronikos hapsedildi. 25 Eyll 1373te Manuel 23 yanda ortak imparator ilan edildi.26 Ancak Ioannesin Trk kart politkalar srdrmesi zerine Andronikos, Cenevizlilerin ve Muratn yardm ile Temmuz 1376da esaretten kurtuldu ve 3 Eyll 1376da stanbulu ele geirdi. Bunun karl olarak Osmanlya hara vermeyi ve Geliboluyu Trklere iade etmek oldu. yl iktidarda kalan Andronikos, Cenevizlilerle birlikte Venedik ve Osmanl kart bir politika takip etmesi zerine 1379da tahttan indirildi. Bursaya gelerek Murattan yardm talep eden V. Ioannes ve olu II. Manuel 1 Temmuz 1379da tekrar iktidara geldiler.27 Ancak IV. Andronikos mcadelesini brakmad. Cenovann desteini alarak V. Ioannesi Mays 1381de bir Antlama yapmaya zorlad. Venedik ve Cenevizin de katld bu Antlamaya gre V. Ioannes, olu II. Manuelin tahttaki hakkndan men ediyor, IV. Andronikos ve onun olu VII. Ioannesi tahtn yasal varisi olarak kabul ediyordu. Ayrca Andronikosa Silivri, Ereli (Marmara) ve Tekirda civarnn idareciliini veriyordu.28 Manuel 1373 ylnda taht zerinde elde ettii haklar elinden alan bu

350

Antlamay kabul etmedi. Antlamann imzaland srada Muratn yannda bulunan Manuel 1382 sonbaharnda nce stanbula oradan da gizlice Selanike gitti.29 Manuelin Selanike bu gelii ilk deildi. Selanik, ona 1369dan 1373 ylna kadar dirlik olarak verilmiti. 1371 irmen Savandan sonra Manuel, hzl davranarak Selanikin yaklak 110 km kuzeydousunda Strymon ovasnda bulunan Serezi Kasm 1371de alarak dirliine balad.30 Osmanllarn Serezi ele geirdii 19 Eyll 1383 tarihine kadar ehir Bizansn elinde kald. Ancak Serez yaknlarndaki Menese Danda bulunan Prodromos Manastrna evail-i Receb 774 (27 Aralk 1372-5 Ocak 1373) tarihinde I. Murat tarafndan verilmi bir ferman mevcuttur.31 ehrin evresinin Osmanllarn kontrolnde olmasna ramen ehir merkezi Bizansn hakimiyeti altnda kalmtr. Evrenos Bey komutasndaki Osmanl aknclar 1372 ylnda Selanik ehrinin surlar nnde grlmtr.32 1366 senesinden 1371 ylna kadar Sereze hakim olan Srp despotu John Ugleann 1371 tarihinde irmen Savanda lmnden sonra Duann yeenleri olan Ioannes Draga ve Kostantin Draga kardeler blgenin ynetimine getiler ve Osmanl vassal oldular. Ioannes Dragan 1378deki lmnden sonra bu topraklar kardei Konstantin Dragan elinde kald. O, da 17 Mays 1395 tarihinde Vukainin olu Marko Kralyevi ile Rovinada ld. Ona ait Ohri, manastr ve Florina ehirleri Osmanlnn eline geti. 1366dan 1384 ylna kadar Tesalyay idare eden Srp Thomas Preljub, Arnavutlara kar Osmanldan yardm istedi. 1381 ylnda Lala ahin komutasndaki Trk birlikleri Epir blgesine girdi. 5 Mays 1382de Epirde bulunan Reunekon ve Eyll aynda da Dryniapolis ahin Paa tarafndan alnd. Eyll 1384te de Timurta Paa komutasndaki birlikler Artaya kadar aknlarda bulundu.33 Serez ehir merkezi 19 Eyll 1383te Hayrettin Paann komutasndaki Trkler tarafndan alndktan sonra ehir yamaland ve aralarnda metropolit Matheos Phacrasesin de bulunduu pek ok kii esir alnd. Osmanl birlikleri ilerleyiini srdrd ve Selanikin yaklak 11 km uzanda bulunan Chortiatouyu aldlar. Hayrettin Paa, Ekim aynn banda Selanikin teslim olmasn istedi, Manuel bunu ret etti ve Kasm 1383ten itibaren Selanik kuatma altna alnd.34 1383ten 1387 ylna kadar Selanik drt yl boyunca kuatma altnda kald. Makedonyann birok ehri bu kuatma yllarnda Osmanl egemenlii altna geti. Bu yllarda Kavala da Trklerin eline geti. 1385te tip, Manastr, Prilep ve Kastoriada Osmanl egemenlii kuruldu.35 Ferye (Berrhoia) Mays 1387 ylnda alnd.36 1386da Selanikin 55 km gneybatsnda sahilde bulunan Kitros37 Hayrettin Paa tarafndan fethedildi. Hatta ayn yl Tesalyada bulunan Yeniehir de (Larissa) Hayrettin Paa tarafndan Osmanl egemenlii altna alnd.38 Bylece Selanikin evresindeki tm ehirler Osmanl egemenliinin altna girmi oldu. Nisan 1387de Manuel gemi ile Midilliye kat ve Selanik Hayrettin Paaya drt gn sonra teslim oldu. Bylece I. Murat dneminde Trakya, Makedonya ve Tesalyann bir ksm Osmanl topraklarna balanm oldu. Selanik 1404 ylna kadar Osmanl idaresinde kald. 1403 yaznda I. Bayezidin oullarndan Sleyman ile Bizans arasnda yaplan 1403 tarihli Gelibolu Antlamasndan sonra Selanikte tekrar Bizans hakimiyeti kuruldu.

351

19 Eyll 1383 ylnda Osmanl egemenliine geen Serez 1912 ylnda I. Balkan Savanda Bulgarlar tarafndan alnana kadar kesintisiz olarak Trklerin elinde kald. Serezin fethinden ok ksa bir sre sonra 12 ubat 1385 ylnda burada vezir Candarl Kara Halil tarafndan cami ina edildi.39 Orta Anadoludan Tokat, Amasya, Krehir, Kayseri, Niksar ve Ankaradan Trkler getirilerek Sereze yerletirildi.40 Ancak Makedonya blgesinin demografik yapsnn Trakyadaki gibi arlkl olarak Trklerden olumadn gryoruz.41 Epir blgesinin idarecisi Esau da 1386 ylnda I. Muratn yanna giderek yardm talebinde bulunmutu. Bu talebini 1389daki Kosova Savandan sonra I. Bayaztn sarayna giderek tekrarlad. 14 ay Osmanl saraynda kaldktan sonra 4 Aralk 1390da Evrenos Bey komutasndaki Trk birlikleri ile birlikte Aheloos rman geerek Arta ehrine kadar geldi. Osmanlya tabi olarak 1394 ylna kadar Yanyada istikrar salad ve 1408 ylnda ld.42 I. Bayazt (1389-1402) dneminde ise tm Tesalya blgesi Osmanl Devletine balanmtr. 1393/94 knda Serez (Kara Ferye) olayndan sonra II. Manuel ve kardei Mora despotu Osmanl Devletine tabi olma politikasn brakmlardr.43 Bunun zerine H. 796da (6 Kasm 1393-26 Ekim 1394) Sultan Yldrm Bayazt Platomona kalesini alarak Yeniehir ovasna girdi ve arsuyu olarak adlandrlan Kstem-Salabriya nehri boyunca burada Srp idaresinden kalan unsurlar ortadan kaldrd. Daha sonra bu blgeyi Evrenos Beye smarlayp geri dnd. Evrenos Beyin olu Barak Bey Fenar ehrini fethetti. Bunu Evrenos Beyin emir-i ahuru olan Turhan Beyin 1395 ylnda Trhalay al takip etti.44 Turhan Bey, ehri kendisine merkez yaparak blgeyi yurt edindi. Evrenos Bey, daha sonra Yeniehirden Vardar Yenicesine ekildi ve burada ikamet etti.45 Yeniehiri Turhan Beye brakt.46 Bu yrede Turhan Beyin olu mer Bey sancak beyi olarak Osmanlya hizmete devam etti.47 Yeniehiri merkez yaparak Mora zerine aknlarda bulundu. Osmanllar, ilerleyilerini srdrerek Farsala, Zituni ve Yeni Patray alarak Atiki blgesine kadar ulatlar.48 Osmanllarn bu ilerleyiini 1403 ylnda Emir Sleymann Bizans ve Latin dnyas ile imzalad Gelibolu Antlamas da teyit eder.49 Timurun yendii Osmanl Devleti fetret dnemine girmi ve iktidar mcadelesine girien Emir Sleyman, Selanik, Kalamarya, Halkidiki ve Selanik krfezinin sahil ksmlarn Bizans mparatoru Manuele brakt gibi Eriboz adasnn karsndaki denizden karaya be mil olan topraklar, tuzlalar ve limanlar kendisinde kalmak artyla, Venedike ve Salonay da Rodos valyelerine vermitir.50 Bu topraklarn geri alnmas II. Murat dneminde olmutur. 7 yllk bir kuatmann sonucunda Selanik 29 Mart 1430da tekrar Osmanl egemenliinin altna girdi.51 Ayn yln haziran aynda Trkler, Adriyatik sahillerinde Lefka adasna kadar aknlar dzenlediler ve pek ok esir aldlar.52 Menuno ve kardei Ercole sultan grmeye gittiler ve miraslarn alabilmek iin ondan yardm istediler. Sultan II. Murat, onlarla birlikte Rumeli Beylerbeyi Sinan Paa komutasndaki Osmanl ordusunu Epire gnderdi. Osmanl birlikleri Despot Karlosa ait olan yerlerle birlikte Yanyaya da 1430 ylnn Mays ve Haziran aylarnda aknlarda bulundu.53 Sinan Paa Yanyallara teslim olmalar konusunda

352

mektup yazd.54 Yanyallar 9 Ekim 1430da Sinan Beye ehri teslim ettiler. Trkler Yanyay aldktan sonra kale duvarlarnn dndaki bir blgede daha sonra Turkopalukon denilen mahalleyi kurdular ve oraya yerletiler. 1443 ylnda Moraya despot olarak dnen Konstantin Paleologos, II. Muratn Macar Kral Hunyadi ile mcadelesinden istifade ederek Atina, Thebe ve Orta Yunanistanda baz ehirleri kontrol altna ald. II. Karlo, 30 Eyll 1448de ld. 1448 II. Kosova Savandan galip ayrlan II. Murat ve Turhan Bey, 29 Mart 1449da Artay herhangi bir direnile karlamadan Osmanl Devletine baladlar. Osmanllar II. Karlonun ocuklarna Vonitza, Angelokastron ve Barnakoyu ellerinde tutmalarna msaade ettiler. 29 Mays 1460 ylnda Mora despotluunun merkezi Mistray fetheden Osmanl ordusu, dn yolunda Angelokastron ve Barnakoyu da Osmanl topraklarna balad. Epir despotluundan kalan son kara topra olan Vonitza, 1479 ylnda Avlonya Beylerbeyi olan Gedik Ahmet Paa tarafndan alnd. Trk gemileri, 17 Austos 1479da Lefkay, 26 Austosta Kefalonyay ve 8 Eyll 1479da Zakynthos adasn zapt ettiler. Osmanllar Karlonun hkmettii Etolia ve Akarnania blgesine Karlonun ili manasnda Karlili ad ile sancaa dntrdler ve merkezi Angelokastron olan bu sancaa Preveze, Ayo Mavra, Vonitza ve Kheromeray baladlar.55 Bylece Kta Yunanistanda Osmanl egemenliinin kurulmas tamamlanm oldu. B. Morada Osmanl Egemenliinin Kurulmas (1387-1461) 1204 ylndaki IV. Hal Seferiyle Moradaki Bizans varlna son verilmi ve Mora ve Atikide Latin prenslikleri kurulmutu.56 Tarihiler tarafndan Akhaya Prenslii olarak adlandrlan Moradaki Latin varl 1430 ylna kadar srecektir. Bizans, bu topraklara 1259 ylnda yaplan Pelagonya (Manastr ya da Bitolya) Savandan sonra Mistra ve civar ile snrl olarak dnebilecektir. 1261de stanbulun tekrar Bizansn eline gemesinden sonra ise, Moradaki gc artacaktr. 1348 ylnda da mparator oannes Kantakuzenos, olu Manuel Kantakuzenosu Moraya gndererek burada Mora despotluunu oluturdu. Despotluu 1384 ylna kadar Kantakuzenos ailesi ynetti. Ancak stanbuldaki i mcadeleyi kaybeden Kantakuzenos hanedannn bana Morada da ayn ey geldi. 1382 ylndan itibaren Mora despotluuna Paleologos hanedanna mensup kiiler atanmaya balad. Osmanl Trklerinin Moraya davet eden I. Theodoros Paleologosdur (1383-1407). Tpk Bizansn Orhan dnemindeki Osmanl Trklerinden Bizans i savanda ve d tehlikelere kar yardm istemesi gibi Theodoros da i rakiplerine ve Latin devletlerine kar stnlk salamak amacyla Evrenos Beyden yardm istemitir.57 Osmanllardan ald bu yardm sayesinde Theodoros rakiplerine kar stnlk salamtr. 1387 ylnda gerekleen bu sefer, Osmanl Trklerinin Morada grld ilk tarihtir. Kaynaklar bu seferle ilgili olarak herhangi bir yama ya da fetih olayndan bahsetmezler. Bununla birlikte ilk sefer Trklerin Moraya mdahale devrini amtr.58

353

Ancak daha sonra Moraya gerekletirilen Osmanl seferleri ama bakmndan ilk seferden farkldr. nk 1393-94 knda gerekletirilen Serez ya da Ferye toplantsndan sonra Bizans mparatoru Manuel ve Mora Despotu Theodoros Paleologos Osmanl vassallna son verip Trk kart bir politika izlemeye balad. Trklere kar olarak Venedikle 27 Mays 1394te antlama imzalad.59 Bununla da yetinmeyerek hem Osmanllara hem de i muhaliflerine kar 10.000 Arnavudu aileleri ile birlikte Korintos Berzahna yerletirdi. 25 Eyll 1394te len kaynpederi Atina dukas Nerio Acciaioulinin mirasndan da hak talep ederek Atina dukaln igal etti. Bunun zerine Epir despotu Karlo Tocco bu durumu kabul etmeyerek Trklerden yardm talep etti. Evrenos Bey 1395 ylnn banda Moraya girdi. Akhaya piskoposunun i birlii ile 28 ubat 1395 tarihinde Akova kalesini ele geirdi.60 Byk lde ganimet ele geiren Evrenos Bey 17 Mays 1395 tarihinde meydana gelen Rovina Savana katlmak zere Moradan hzl bir ekilde ayrlr. Rovinay takip eden 25 Eyll 1396daki Nibolu Sava ile megul olan Osmanlnn Morada brakt otorite boluundan yararlanan Theodoros i rakiplerine kar stnlk salamaya almtr. Evrenos Bey ve Yakup Paa 60000 asker ile birlikte Nibolu Savandan sonra 1397 ilkbaharnda Moraya geldi, Germe surlarn ykt, Argosu ele geirdi, ehir halkndan tutsak edilen 3000 esir Anadoluya nakledildi.61 Modon ve Korona kadar tm Mora yamaland. 21 Haziran 1397de tarihinde Leontarion yaknnda yaplan savata Theodoros kuvvetleri yenilgiye uratld.62 Mora yamalandktan sonra Evrenos Bey daha nce olduu gibi Tesalyaya geri dnd. Theodoros, kendi sahip olduu glerle Osmanllarn Moraya aknlarn nleyemeyeceini anladndan Korintosu 1397 ylndaki Evrenosun seferinden sonra Rodos valyelerine satt. Ancak Theodorosa yardm Rodos valyelerinden deil, 20 Temmuz 1402de Ankara Savanda Bayazt, yenilgiye uratan Timurdan geldi. II. Murata kadar fetret ve I. Mehmet dnemlerinde Moraya Osmanl aknlar yaplmamtr. I. Murat ve I. Bayazt dneminde Moraya yaplan aknlardan Evrenos Bey sorumlu olmutur. Yldrm Bayazt, Sperhios rmana kadar gelmi olmasna ramen Moraya gememitir. Bu da Osmanllarn Moraya ynelik aknlarnn fetih ncesi blgenin beeri ve ekonomik kaynaklarn tketmeye ynelik olduunu gstermektedir. 1423ten sonra Moraya tekrar balayan Osmanl aknlarnn banda Tesalya Ubeyi Turhan Beyi gryoruz.63 Morada ise 1407 ylnda len I. Theodorosun yerine Bizans mparatoru Manuelin on yandaki olu II. Theodoros despot olmutur. Ancak yann kklnden dolay Manuel Mart 1415ten Mart 1416ya kadar64 Morada kalarak Germe Berzahn onarmtr. Bu inaat srasnda yerel idarecilere ar llerde vergi ve angarya yklenmitir. Bu da Morada 1394 ylndan beri varl bilinen Trk taraftarlarnn glenmesine neden olmutur.65 Mays 1423 tarihinde Turhan Bey, Germe surlarnn inaatna harcanan btn masraflara ramen ok kolaylkla geti. nk Trk askerlerini gren Rumlar, surlar savunmayarak terk etmilerdi. Bunun yan sra Karlo Tocco da Turhan Beye yardmc olmutu.66

354

1423-1430 yllar arasnda Osmanllar, Selaniki kuatmlar ve Venedikle etin bir savaa girimilerdir. Buna ramen 1425 ylnn ubat aynn sonunda Mart aynn balarnda 25000 kiilik bir Trk birlii Morada grlmtr.67 1428 ylndan iktidardan ekilen II. Theodorosun yerine Konstantinos Paleologos ve kardei Thomas geti. Evlilik yoluyla ve Osmanllarn dikkatini Selanikin kuatmasna vermelerinden istifade ederek Moradaki Akhaya prensliini 1430da ilhak ettiler.68 Fakat Selanikin 29 Mart 1430da alnmasndan sonra 1431 ilkbaharnda Turhan Bey, o yl vebann grld Moraya aknda bulundu.69 Bundan sonra Konstantinos 1443 ylna kadar barl bir politika izlemitir. Ancak 1443 ylndan sonra II. Muratn Macar Hunyadi ile mcadelesinden istifade ederek tekrar Trk kart bir politika izlemeye balad. 1423 ylnda Turhan Bey tarafndan yklan Germe surlarn 1444 ilkbaharndan itibaren tekrar inaya balad. Bununla da yetinmeyerek Osmanl Devletine tabi olan Atina dukalna saldrd.70 1444 Varna Savandan nce yeterince baarl olmad iin tutuklanan Turhan Bey71 zaferden sonra serbest brakld ve Morann fethi olan eski vazifesine geri dnd. 1446 ylnn banda II. Murat, yanna Turhan Beyi alarak Moraya seferde bulundu. Kasm 1446da Korintos nlerine geldi. 10 Aralk 1446 Germe surunu ele geirdi. Kendisi Akhaya, Turhan Bey de Mistraya yneldi.72 Bu seferden o gne kadar hibir yerden alnlmad kadar esir73 ve ganimet elde edildi. Konstantinos ve Thomas Osmanl Devletine yllk hara deyerek tekrar Osmanl tabiyetini tandlar. 1443 ylnda haklarn kardei Konstantinosa brakarak Moradan ayrlan II. Theodoros Temmuz 1448de Silivride ld.74 31 Ekim 1448 ylnda da Bizans mparatoru VII. Ioannes Paleologos ld. Bunun zerine Bizans imparatorunun halefi olarak Konstantinos 6 Ocak 1449da Bizans imparatoru sfatyle Mistrada ta giydi. 12 Mart 1449 ylnda son Bizans imparatoru olarak stanbula geldi. Mora Despotluu kardeleri Thomas ve Dimitrios arasnda paylatrld. Dimitrios ve Thomas 1449-1460 yllar arasnda son Mora despotlar oldular. Ancak iki karde arasndaki Antlamazlk kt ve Thomas, Dimitriosa ait topraklara saldrd. Bunun zerine Sultan Murattan yardm talebinde bulunan Dimitriosun yardmna Turhan Bey komutasndaki bir Osmanl ordusu geldi ve Thomas kardei Dimitriosla Antlamak zorunda kald.75 1449 seferi II. Murat dneminde Moraya yaplan son sefer oldu. 8 ubat 1451 tarihinde len II. Muratn yerine II. Mehmet tahta geti. Turhan Bey oullar mer ve Ahmetle birlikte Ekim 1452de stanbul kuatmasna gelebilecek yardm nlemek amac ile Moraya bir sefer daha dzenlediler. 24 Mays 1453te stanbulun alnmasndan sonra stanbuldan kaan pek ok kii kendilerine vatan olarak Paleologos hanedannn elinde kalan son toprak olan Mora yarmadasna gittiler. Ancak Moraya gelen stanbullular Thomas ve Dimitrios Paleologos kardeleri talyaya kama planlar yaparken buldular.76 II. Mehmet, stanbulun fethinden sonra kendisine hara vermeyi kabul eden despotlarn hakimiyetlerini devam etme imkan tand. Hatta 1453 ylnda Moradaki Arnavutlar tarafndan despotlar aleyhinde kan isyanda Fatih Sultan Mehmet, Turhan Beyin olu mer Bey komutasndaki Trk kuvvetlerini desptolarn yardmna gnderdi. Ancak isyan bastrlamad ve Turhan Bey 1454te Moraya geldi, 10.000 tutsak alarak isyan

355

bastrd. Arnavutlar, despotlarn hakimiyetini tanmak zorunda kaldlar. Despotlar ise aldklar yardm karl Osmanllara yllk 12.000 altn demeye raz oldular. Bu seferin sonucunda II. Mehmed, kendisine bavurarak Morann despotlarna deil de, sultana tabi olmak istediklerini beyan eden Sfanzis, Manuil Raoul, Sofianos, Dimitrios Laskaris, Diplovatatzis, Kavakis, Pagomenos, Frankopoulos, Sgouromales, Mavrapapas, Filantropineos gibi Mora yarmadasnn yerel idareci ailelerinin isteklerini 24 Aralk 1454 tarihli bir fermanla kabul etti.77 Ancak sultan yl beklemesine ramen Moradan sz verilen hara gelmemitir. Bunun sonucunun ne olacan Chalcocondyles, Barn geerli olmas iin yllk vergiyi istediler, ama onlarn (despotlar) aklszlklar ve duyarszlklar78 sonucunda Moraya saldrmakt cmlesi ile aklar.79 Byle de oldu ve 1458 ylnda Fatih Sultan Mehmet, Moraya ilk seferini dzenledi. 1458 ylnn ilkbaharnda Edirneden ayrld ve 15 Mays 1458 tarihinde Korintos nnde karargah kurdu. Bu seferde Fatih Sultan Mehmetin ald yerlerde ilhaktan nce slamn fkhn80 uyguladna ahit oluyoruz. Uygulamann esas fethedilecek yerin halknn teslim olmaya (amana) davet edilmesi oluturuyordu. Eer ehri savunanlar teslim olmay kabul ederse, can, mal ve dinleri ile yaama haklar sultann ve slam hukukunun teminat altna giriyordu. Ancak teslim olmamas durumunda direnenler katlediliyor, ehir halk esir ediliyor ya da baka blgelere srgn gnderiliyordu. Fakat bu uygulamann Morada ok kesin olmad anlalyor. Gerekten de hem Osmanl kaynaklar hem de Bizans kaynaklar teslim olmay kabul eden halkn canna dokunulmadn, ancak stanbula nakledildiklerini sylyorlar.81 Fkhn teslim olan halkn srgn edilmeyeceine dair hkmne aykr olan bu uygulamann Fatih Sultan Mehmetin stanbulu aldktan sonra buray megapol yapma politikasnda aramak gerekir. Bu politikaya ters derek Sandomiride halkn teslim olmasna ramen ehri talan etmesi ve birok kiiyi ldrmesi zerine Zaganos82u dier ehirlerin teslim olmasn zorlatrmas nedeni ile II. Mehmet 1460daki Moraya nihai seferinde grevden almtr. Chalcocondylesin eserinde geen ehrin kklerini talan etmekte idiler. Byklerini ise seerek teslim almakta idiler83 cmlesinden Osmanllarn fkhn baz kat kurallarna gre deil, daha rasyonel hareket ettiklerini syleyebiliriz. 1460 seferinde84 bu yntemi takip eden II. Mehmet 20 Maystan sonbahara kadar Venediklilerin elinde olan Modon, Koron, Navarin ve Salmenikon dnda Morann tmn fethetmeyi baarmtr.85 1461 ylnda yaplan tahrirle Osmanl tmar sistemi Morada uygulanm ve byle Osmanl egemenlii Morada ve Kta Yunanistannda kurulmu oldu. Sonu olarak unu diyebiliriz ki, Trakya, Makedonya ve Yukar Tesalya blgeleri Evrenos Bey, Tesalya, Atiki ve Mora ise, Turhan Beyin aknlar ile beeri ve ekonomik kaynaklar tketilmeye allm, blge tannm ve Osmanl taraftar bir grup oluturulmutur. Sultanlarn komutasn yapt seferlerle blge haraca balanm ve daha sonra da fethedilmitir. Tmar sistemi ile de Osmanl egemenlii bu topraklarda kurulmutur.

356

Morada Venedike ait baz topraklarn ve Ege ile Akdenizdeki Latin hakimiyeti altndaki

baz adalarn alnmas 1715 ylna kadar srer. Ancak bu alma zaman olarak XIV. ve XV. yzyllarla, mekan olarak da bugnk Yunanistan ana karas ile snrl olacaktr. 2 P. P. Kalonaros, To Chonikon tou Moreos (Mora Kronii) (yer ve yl verilmemi), s. 190-

191/4553, 4554, 4555: Entanta hlqen sthn k errogeye touV TourkouV / sunhqeian liouVerrogeye eklectouV ki allouV pentekosiouV, / kai hlqau ki anatolikoi kan alleV duo ciliadeV s. 219/5253, 5254, 5255: Ot Tourkoi gar epezeyan, wV to ecousin sunhqeian / tou prigkipa eproskunhsau mikroi te kai megaloi,/aneu o Melik ki o Salik... 3 Bat Anadolu Trk Beyliklerinin Yunanistandaki faaliyetleri iin bk.: M. H. Yinan,

Dsturname-i Enveri, stanbul 1928; I. Mlikoff-Sayar, Le Destan dUmur Pacha, Paris 1954; E. A. Zachariadou, Romania and the Turks (c. 1300-1500), London 1985; H. nalck, The Rise of the Turcoman Maritime Principalities in Anatolia, Byzantium and the Crusades Byzantinische Forschungen, LX (1985) Amsterdam, s. 197-217; E. A. Zachariadou, The Emirate of Karasi and that of the Ottomans: Two Rival States The Ottoman Emirate (1300-1600), Rethymnon 1993, s. 225-236; K. Fleet, Early Turkish Naval Activities The Ottomans and the Sea. ed. by Kate Fleet, Oriente Moderno, XX (LXXXI) Roma 2001, s. 129-138. 4 5 I. Mlikoff-Sayar, Le Destan dUmur Pacha, Paris 1954, s. 40-41. H. nalck, The Ottoman Turks and the Crusades, 1329-1361 A History of the Crusades,

c. VI, Wisconsin 1989 s. 228-230. 6 M. Aktepe, Osmanllarn Rumelide Fethettikleri imbi Kalesi, stanbul niversitesi

Edebiyat Fakltesi Tarih Dergisi, c. 1/1-2 (1950), s. 283-306. 7 8 I. Cantacuzeni, Historiarum, C. III, Bonn 1832, s. 278-279. K. Fledelius, Byzantium and the West 1204-1296 a European Perspective, Byzantium,

dentity, mage, nfluence, Major Papers, XIX nternational Congress of Byzantine Studies University of Copenhagen, Copenhagen 1996, s. 373-389. 9 G. C. Soulis, The Serbs and Byzantium During the Reign of Tsar Stephen Dusan (1331-

1355) and his Successors, Washington 1984, s. 29. 10 G. T. Dennis, The Reign of Manuel II Palaeologos in Thessalonica, 1382-1387, Roma

1960, s. 30-40. 11 12 I. Cantacuzeni, Historiarum, c. III, Bon 1832, s. 328. N. Gregoras, Scriptorum Historiae Byzantinae, III, s. 564.

357

13

G. C. Soulis, The Serbs and Byzantium During the Reign of Tsar Stephen Dusan (1331-

1355) and his Successors, Washington 1984, s. 89-90. 14 15 D. Nicol, A Bibliographical Dictionary of the Byzantine Empire, Londra 1991, s. 81. H. nalck, Edirne. Edirnenin 600. Fethi Yldnm Armaan Kitab, Ankara 1993, s. 159;

P. Schreiner, Die Byzantinischen Kleinchroniken, Wien 1975, s. 560/72a-2. 16 A. Laiou-Thomadakis, Peasant Society in the Late Byzantine Empire. A Social and

Demographic Study, Princeton 1977. 17 s. 214-215. 18 Lozan Konferansnda 1922/23 yllarnda Bat Trakyann nfusu 161. 199 olarak veriliyor. Mehmet Neri, Kitab- Cihan-nma yay. F. R. Unat ve M. A. Kymen, c. 1, Ankara 1995,

Bunun 129. 120 Mslmanlardan, 33.910 Yunanllardan ve kalanlarda Yahudi, Ermeni ve Bulgarlardan oluuyordu. Bk. M. Kiel, Observation on the History of Northern Greece During the Turkish Rule Balkan Studies, C. 12 (1971), s. 418. 19 E. H. Ayverdi, Dimetokada elebi Sultan Mehmed Camii Vakflar Dergisi, c. III (1956)

Ankara, s. 13-16. 20 M. Kiel, Two Little Known Monuments of Early and Classical Ottoman Architecture in

Greek Thrace Balkan Studies, C. 22 (1981) Selanik, s. 127-147. 21 M. Kiel, Observation on the History of Nothern Greece During the Turkish Rule, Balkan

Studies, c. 12 (1971), s. 415-429. 22 G. C. Soulis, The Serbs and Byzantium During the Reign of Tsar Stephen Dusan (1331-

1355) and his Successors, Washington 1984, s. 19-37. 23 24 D. M. Nicol, The Last Centuries of Byzantium, 1261-1453, New York 1993, s. 254. G. C. Soulis, The Serbs and Byzantium During the Reign of Tsar Stephen Dusan (1331-

1355) and his Successors, Washington 1984, s. 118-119. 25 26 27 D. M. Nicol, The Despotate of Epiros 1267-1479, Cambridge 1984, s. 150-151. J. W. Barker, Manuel II Palaeologus (1391-1425), New Brunswick-Jersey 1969, s. 23. G. T. Dennis, The Reign of Manuel II Palaeologos in Thessalonica, 1382-1387, Roma

1960, s. 5-42.

358

28

IV. Andronikos Silivriyi bu blgenin merkezi yaparak lm tarihi olan 1385e kadar hkm

srd. Daha sonra olu VII. Ioannes 1399 ylna Silivride blgeyi idare etti. 29 G. T. Dennis, The Reign of Manuel II Palaeologos in Thessalonica, 1382-1387, Roma

1960, s. 44-50. 30 G. C. Soulis, The Serbs and Byzantium During the Reign of Tsar Stephen Dusan (1331-

1355) and his Successors, Washington 1984, s. 65; D. M. Nicol, The Despotate of Epiros 1267-1479, Cambridge 1984, s. 153. 31 E. Zachariadou, Early Ottoman Documents of the Prodromos Monastery (Serrez),

Sdost-Froschungen, XXVIII (1969), s. 1. 32 V. Dimitriades, Byzantine and Ottoman Tessaloniki, Byzantinische Forschungen, XVI

(1991), s. 266. 33 G. T. Dennis, The Reign of Manuel II Palaeologos in Thessalonica, 1382-1387, Roma

1960, s. 106-108; G. C. Soulis, The Serbs and Byzantium During the Reign of Tsar Stephen Dusan (1331-1355) and his Successors, Washington 1984, s. 127. 34 G. T. Dennis, The Reign of Manuel II Palaeologos in Thessalonica, 1382-1387, Roma

1960, s. 74-76. 35 G. C. Soulis, The Serbs and Byzantium During the Reign of Tsar Stephen Dusan (1331-

1355) and his Successors, Washington 1984, s. 156-157. 36 72/4. 37 38 D. M. Nicol, The Despotate of Epiros 1267-1479, Cambridge 1984, s. 160. G. T. Dennis, The Reign of Manuel II Palaeologos in Thessalonica, 1382-1387, Roma P. Schreiner, Die Byzantinischen Kleinchroniken, c. 1, Wien 1975, s. 58/4, 63/3, 64/3,

1960, s. 105, 124. 39 Bu cami Serezde eski cami olarak bilindi. 1719 ve 1836 yllarnda kan iki yangnda

byk zarar grd. II. Mahmut tarafndan restore edildi. Ancak I. Dnya Sava srasnda ykld. Bk. M. Kiel, Observation on the History of Northern Greece During the Turkish Rule. Balkan Studies, c. 12 (1971), s. 430-432. 40 Konu ile ilgili olarak bk. T. Gkbilgin, Edirne ve Paa Livas, Vakflar-Mlkler-Mukataalar,

stanbul 1952, s. 221-225de Vakfiyeler ksmna.

359

41

P. . Nasturel-N. Beldiceanu, Les glises byzantines et la situation conomique de

Drama, Serrs et Zichna aux XIVe et XVe sicles, Jahrbuch der sterreichischen Byzantinistik, 27 (1978), s. 270-274. 42 G. C. Soulis, The Serbs and Byzantium During the Reign of Tsar Stephen Dusan (1331-

1355) and his Successors, Washington 1984, s. 109-133. 43 1383-1387 yllar arasnda I. Murat dneminde Tesaly blgesinde alnan baz blgelere

1393 ylnn sonundan itibaren Osmanl aknlarnn balamas bu topraklarn ksa sreli de olsa Osmanllarn elinden ktn dndrmektedir. 44 45 D. M. Nicol, Bizansn Son Yzyllar (1261-1453), ev. Bilge Umar, stanbul 1999, s. 324. V. Demetriades, Problem of Lang-owning and Population in the Area of Gazi Evrenos

Beys Wakf, Balkan Studies, c. 22 (1981), s. 43. 46 Yeniehirin Osmanl dnemindeki gelimesi ve mimari eserleri iin bk. Y. Halaolu,

Teselya Yeniehiri Ve Trk Eserleri Hakknda bir Aratrma,, Gney-Dou Avrupa Aratrmalar Dergisi, say 2-3 (1973-74), s. 89-100. 47 bn Kemal, Tevrih-i l-i Osman, haz. Koji mazawa, Ankara 2000, s. 218-231; mer

Beyin Trhaladaki sancakbeylii ve tasarruf ettii dirlik iin bk. Hicr 859 Tarihli Sret-i Defter-i Sancak- Trhala, ner. M. Delilba ve M. Arkan, c. 1, Ankara 2001, s. 1-35 ve c. 2, vk. 1b-61b. 48 49 65. 50 G. T. Dennis, 1403 Tarihli Bizans-Trk Antlamas, ev. M. Delilba, A. . Dil ve Tarih16. Asrda Yazlm Greke Anonim Osmanl Tarihi, haz. . Batav, Ankara 1973, s. 98. Bizansn XV. yzyldaki snrlar iin bk. A. Vacalopoulos, Les limites de lEmpire

byzantin depuis la fin du XIVe sicle jusqu sa chute (1453), Byzantinische Zeitschrift, 1962, s. 56-

Corafya Fakltesi Dergisi, c. XXIX/1-4 (1979), s. 160-161. 51 Selanik ehrinin kuatlmas ve alnmas iin bk. M. Delilba, Selanikin Venedik

daresine Gemesi ve Osmanl-Venedik Sava (1423-1430), Belleten XL/160 (1976), s. 573-588; Selanik ve Yanyada Osmanl Egemenliinin Kurulmas, Belleten, LI/199 (1987), s. 75-106; Johannis Anagnostis, Selanik (Thessaloniki)in Son Zapt Hakknda Bir Tarih, Ankara 1989; Selanikin Bizans ve Osmanldaki durumu hakknda bk. V. Dimitriades, Byzantine and Ottoman Thessaloniki, Byzantinische Forschungen, c. XVI (1991), s. 265-273. 52 D. M. Nicol, The Despotate of Epiros 1267-1479, Cambridge 1984, s. 199.

360

53

F. Thiriet, Rgestes des dlibratons du snat de Venise concernant la Romanie, Paris-

la Haye, c. II, s. 275/2201; D. M. Nicol, The Despotate of Epiros 1267-1479, Cambridge 1984, s. 201. 54 106. 55 56 235-276. 57 P. Schreiner, Die Byzantischen Kleinchroniken, c. I, Viyana 1975, s. 244, 33/14: 6896 ylnda (1387) Vranezis (Evrenos) despotun istei ile Moraya geldi ve gitti. Osmanl birliklerinin Moraya neden davet edildiini aklayan bir kitabe bulunmaktayd. Bu kitabe u anda mevcut deildir. Ancak Fourmont adl bir rahip tarafndan 1730 ylnda bir rnei kartlan bu kitabenin Fransadaki Notre Dame mzesinde bir sureti muhafaza edilmektedir. Bu kitabe iin bk. G. Millet, nscriptions byzantines de Mistra, Bulletin de Correspondance hellnique, c. 23 (Paris 1899), s. 97-156. 58 Max Silberschmidt, Venedik Menbalarna Nazaran Trk mparatorluunun Zuhuru D. M. Nicol, The Despotate of Epiros 1267-1479, Cambridge 1984, s. 203-214. Moradaki Latin presnlikler hakknda ayrntl bilgi iin bk. J. Longnon, The Frankish Bu namelerin Yunanca metin ile Trke evirileri ve uygulanan fetih metodu iin bk. M.

Delilba, Selanik ve Yanyada Osmanl Egemenliinin Kurulmas, Belleten, LI/199 (1987), s. 75-

States in Greece, 1204-1311, A History of the Crusades, ed. K. M. Setton, c. II, Philadelphia 1962, s.

Zamannda ark Meselesi, ev. Kprlzade Ahmet Cemal, stanbul. A. Zakythinos, Le Despotat grec de More, c. 1, Paris 1932, s. 139-141. 60 R. J. Lonertz, Pour lhistoire du Ploponnse au XIV sicle (1382-1404), Etudes

byzantines, c. 1 (1944), s. 186; P. Schreiner, Die Byzantischen Kleinchroniken, c. I, Viyana 1975, s. 244, 292, 321. 61 N. Nicoloudis, Laonikos Chalkokondyles. A Translation and Commentary of the

Demonstraions of Histories, Books I-III, King College, London 1992 baslmam doktora tezi, s. 228230; L. Chalcocondyle, Historiarum Demonstrationes, ne. E. Darko, c. I, Budapestini 1922, s. 90-93. 62 P. Schreiner, Die Byzantischen Kleinchroniken, c. I, Viyana 1975, s. 32/30, 33/19, 35/15,

36/10, 42/2, 33/20. 63 Turhan Beyin Morann fethi iin grevlendilmesi iin bk. Hoca Saadettin, Tact-tevarih,

c. I, stanbul 1279, s. 389: Nice mddet-i hudud- mezburede sahib-i ilm ve serhad merasna pi-i kadem olub Germe hisarnn tarik-i teshirine vakf ve mdahil ve mesalikine kema-yenbagi arif idi. Tafsil-i ahvali mumaileyhden istilam buyurduktan sonra hilat- fahire 64 J. W. Barker, On the Chronology of the Activities of Manuel II Palaelogus in the

Peloponnesus in 1415, Byzantinische Zeitscrift, c. 55 (1962), s. 39-55.

361

65

N. Necipolu, Byzantium Between the Ottomans and the Latins: A Study of Political

Attitudes in the Late Palaiologan Period, 1370-1460, Harvard niversitesi baslmam doktora tezi, 1990, s. 450-451. 66 67 68 D. A. Zakythinos, Le Despotat grec de More, c. 1, Paris 1932, s. 196-198. K. M. Setton, The Papacy and the Levant (1204-1571), c. II, Philadelphia 1978, s. 17. P. Topping, The Morea, 1364-1460, A History of the Crusades, ed. K. M. Setton, c. III,

Wisconsin 1975, s. 165. 69 70 91-92. 71 72 H. nalck, II. Murad, slam Ansiklopedisi, s. 611. L. Chalcocondyle, Historiarum A. N. Kurat, Bizansn Son ve Osmanllarn lk Tarihileri, G. Sphrantzes, Memorii 1401-1477, ne. V. Grecu, Bkre 1966, s. 300. L. Chalcocondyle, Historiarum Demonstrationes, ne. E. Darko, c. I, Budapestini 1922, s.

Trklerin 1446da Moray haraca balamalarna ait Bizans ve Osmanl-Trk Kaynaklarnda Verilen Malumatn Mukayesesi, Trkiyat Mecmuas, 3 (1935), s. 185-206. 73 Dukas, Bizans Tarihi, ev. V. Mirmirolu, stanbul 1956, s. 136; Al, Khnl-ahbr, C. V,

stanbul 1277, s. 216-17. 74 75 140-145. 76 N. Necipolu, Byzantium Between the Ottomans and the Latins: A Study of Political G. Sphrantzes, Memorii 1401-1477, ne. V. Grecu, Bkre 1966, s. 344. L. Chalcocondyle, Historiarum Demonstrationes, ne. E. Darko, c. I, Budapestini 1922, s.

Attitudes in the Late Palaiologan Period, 1370-1460, Harvard niversitesi baslmam doktora tezi, 1990, s. 392. 77 F. Miklosich-J. Mller, Acta et Diplomata graece medii aevi sacra et profana, c. III, s. 90;

D. A. Zakythinos, Le despotat grec de More, c. I, Paris 1932, s. 250; Vl. Mirmirolu, Fatih Sultan Mehmet Han Hazretlerinin Devrine Ait Tarihi Vesikalar, stanbul 1945, s. 43-44. 78 Kritovulos, Mora despotlarnn harac toplam olduklar halde kendileri iin harcayp israf

ettiklerini ve szlerini yerine getirmediklerini syler. Bk. Critobul, Din Domnia Lui Mahomed al II-Lea anii 1451-1467, ed. V. Grecu, Bukre 1963, s. 215.

362

79 202. 80

L. Chalcocandyle, Historiarum Demonstrationes, ne. E. Darko, c. II, Budapestini 1922, s.

slam hukuku hakknda daha fazla bilgi iin bk. M. Khadduri-H. J. Liebesny, Law in the

Middle East, Washington 1955. Fkhn bu kuralnn II. Murat dneminde Yunanistandaki uygulamalar iin bk. M. Delilba, Selanik ve Yanyada Osmanl Egemenliinin Kurulmas, Belleten, C. LI/199 (1987), s. 75-106. 81 bn Kemal, Tevarih-i Al-i Osman, VII. Defter, haz. . Turan, Ankara 1957, s. 159-161; L.

Chalcocandyle, Historiarum Demonstrationes, ne. E. Darko, c. II, Budapestini 1922, s. 230. 82 Zagonos hakknda bk. A. Savvides, Notes on Zaghanos Pashas Career, Journal of

Oriental and African Studies, c. X, (1999) s. 144-147. 83 234. 84 Tursun Bey, Tarih-i Ebl-Feth, haz. M. Tulum, stanbul 1977, s. 103-104; Tursun Beg, L. Chalcocandyle, Historiarum Demonstrationes, ne. E. Darko, c. II, Budapestini 1922, s.

The History of Mehmed the Conqueror, yay. H. ncalck-R. Murphey, Chicago 1978, s. 44/85b-86b. 85 Fatih Sultan Mehmetin Moraya yapt iki sefer hakknda Bat kaynaklar esas alnarak

yaplan bir alma iin bk. K. M. Setton, The Papacy and the Levant (1204-1571), C. II, Philadelphia 1978, s. 196, 230.

363

Gney Arnavutluk'ta Osmanl Hakimiyeti / Bilgehan Pamuk [s.196-205]

Atatrk niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi / Trkiye Arnavutlarn, Balkan Yarmadasna en erken gelip yerlemi bulunan Hind-Avrupa kkenli liryallara dayandklar yaygn olarak kabul edilen bir grtr. Balkanlarn en eski halklar arasnda zikredilen liryallarn mstakil bir devlet olarak tarih sahnesinde grlmedikleri, daha ziyade muhtelif devletlerin hakimiyetleri altnda kaldklar belirtilmektedir. Osmanllarn blgeyi fethetmeden nce Roma, Bulgar, Srp, Bizans hakimiyetinde bulunan Arnavutluk, 1385-1912 tarihleri arasnda Osmanl hakimiyeti altnda kalmtr.1 Osmanllarn blge iin kullandklar Arvanid-Arnavut tabiri Bizansllarn Orta Arnavutluka verdikleri Arbania kelimesinden gelmektedir.2 Bozbora, XII. yzyldan itibaren Bizansllar tarafndan yaygn olarak kullanlan bu tabirin, etnik olmaktan ziyade siyasal ve dinsel bir yapy temsil etmekte olup Katolik Arbonan blgesindeki nfusu tanmlamak iin kullanldn zikretmitir. Bu blge dnda kalanlar ise Romaia, Gracei, Sklavinoi, Sclavinus, Bulgario ve Epirotlar eklinde adlandrlm olduklarna belirtmektedir.3 Geri blge, M.. III. yzyldan itibaren liryallar ve Epirliler diye birbirinden ayrlmaktadr. kumbi Nehrinin meydana getirdii ayrmla, Arnavutluk ikiye ayrlm olup nehrin kuzeyinde bulunan skenderiye, lbasan, Bezrezin / Prizren ve Dukakini kapsayan blgede oturanlara Gegler, ikinci ksma tekil eden Epiros ki Avlonya ve Delvine havalilerini kapsayan blgede oturanlara ise Tosklar denilmitir.4 Bu almamzda Gney Arnavutluk blgesinin Osmanl hakimiyetindeki Siyasi-dari ve Sosyal yaps zerinde durulmutur A. Gney Arnavutlukta Osmanl Fetihleri

Osmanllarn Avrupaya gemesinden nce, ilk kez Gney Arnavutluka 1337 ylnda Bizans mparatoru III. Andronikosun mttefiki olarak Aydnolu Umur Bey, Epir despotluunu imparatorlua dahil etmek zere iki bin kiilik bir kuvvetle blgeye gelmitir. Umur Beyin yardm ile Bizans, blgede hakimiyetini temin etmitir.5 Bizans iin nemli bir sorun tekil eden bu sorunun zlmesinden, ksa bir sre sonra daha tehlikeli bir durum ortaya kmtr. 1331de Srp asilzadelerinin destei ile Srp krallna getirilmi olan Stephan Duan, 1340ta Gney Arnavutluku hakimiyeti altna almtr.6 Duann bu igal hareketin de baz Arnavut beyleri askerleri ile ona yardmc olmutur. 1355te Duann lmesi ile Arnavutluktaki Srp basks sona ermitir. On yl ierisinde btn Arnavutluk topraklarnda bazs Arnavut bazs da Srp kkenli feodal beyler mstakil olarak faaliyetlerde bulunmutular. Bu feodal beylerin tamam, topraklarn kk prenslikler haline dntrerek birbirleriyle mcadeleye giritiler.7 Gerek Duann lm ve gerekse Arnavut feodal beyleri arasndaki mcadeleler, Osmanllara blgede etkin olma frsat tanmtr. lk defa Rumeliye Bizansa yardm amacyla geen Osmanllar, Arnavutlukta da benzer bir durumla karlamtlar. Orta Arnavutlukta hakim bulunan Charles Thopia, Kuzey Arnavutlukta hakim olan Srp II. Balsha ile olan mcadelesinde kendisine yardm etmeleri iin Makedonyada seferde bulunan, Osmanllar davet etmitir. Sultan I. Murad bu yardm teklifini uygun grerek bir Osmanl kuvvetini Arnavutluka

364

Thopiaya yardm iin gndermitir.8 1385te Viyosse (Viosse) Nehri zerinde vuku bulan savata II. Balsha malup olmutur. Arnavutluktaki en gl beyler arasnda zikredilen Balshann, Osmanllarn yardm ile yenilmesi ve bu savata lmesi, Arnavutluktaki Osmanl hakimiyeti balangc olarak kabul edilmektedir.9 Nitekim Viyose savandan ksa bir sre sonra Arnavutluktaki belli bal feodal beyler; Balshalar, Thopialar, Dukakigler, Coia Zaccarialar, Musakiler, Zenebissiler, Aranitiler, Vulkainler ve Kastriotalar Osmanl metbuluunu tanmlardr. Osmanllar, kendilerine has fetih politikas gereince ilk aamada mahalli beylerin himaye edilmelerini yeterli grmlerdir. Osmanllarn bu himayelerine karlk olarak mahalli beyler, oullarn Osmanl sarayna gndermek, ihtiya durumunda yardmc kuvvet olarak Osmanl ordusuna yardm etmek ve yllk hara demek gibi artlar yerine getirmilerdir.10 Bylelikle Osmanllarn fetih politikalarnn bu ilk aamasnda yani hakimiyetlerini altrma devresinde genel bir hakimiyet teekkl olmutur.11 Osmanllarn, Arnavutlukta hakim unsur olarak n plana kmas Venedikin tepkisine yol amtr. XIV. yzyln sonlarna doru Arnavut sahillerinde nemli birka kaleyi ele geiren Venedik, nceki yzyllardaki talyan devletlerinin politikasn devam ettirmitir. Kuruluundan itibaren Venedikin balca geimleri, Ana-kara ile yaptklar tuz, balk, kle ve kereste ticareti olup gerek tuz ve kereste temini ve gerekse denizar ticaretleri iin Adriyatik sahili ki dolaysyla Arnavutluk havalisi Venedik iin hayati bir neme sahip olmutur.12 Ne var ki ortaya kan Osmanl tehlikesi, Venediki harekete gemitir. Carl Thopiay himaye maksadyla bir elisini Sultan I. Murada gndermilerse de Osmanllarla, uzun sre devam edecek olan bir mcadeleye balamlardr.13 1388de Osmanl ordusu, Bosnada Plonikte ar bir yenilgi almas zerine Balkanlardan, Osmanllarn atlmas iin bata Srplar olmak zere Bonak, Macar, Eflak ve Arnavut feodal beylerinden mteekkil bir ordu harekete gemitir. Osmanl tehlikesini sona erdirmek iin 1389da Kosova ovasnda yaplan savata mttefikler ar bir yenilgi almlardr. Bu mnasebetle Balkanlarda, Osmanllara kar koyabilecek bu kuvvetin bertaraf edilmesi ile Arnavutluktaki Osmanl hakimiyeti devam etmitir.14 Kosova Sava ve Bayezidin clusundan sonra Anadolu Beylikleri ile olan mcadele, Arnavutluktaki harekat, 1394e kadar geciktirmitir.15 Geri skpte bulunan u-beyi Paa-Yiit, Arnavutlukta bulunan mahalli beyler zerine aknlarda bulunarak onlar itaat ve bask altnda tutmu ve memleketi hakiki manada fetih iin olgun hale getirmeye almtr.16 1394den itibaren Gney Arnavutlukta Osmanl fetih politikasnn ikinci aamasna geilmitir.17 Devlet, bu aamada topra hakiki bir ekilde ve dorudan doruya kendi hakimiyeti altna alarak bir Osmanl memleketi olarak kabul etmitir. te bu aamada, Gney Arnavutlukta bulunan Kanina ve Ergiri etrafndaki mahalli feodal beyler kovularak, Ergirikasr havalisine yerleen Osmanl kuvvetleri buray sonraki fetihleri iin bir dayanak noktas olarak u merkezi haline getirmilerdir.18 1402de Ankara Savandan, Osmanllarn malup kmalar zerine Arnavutluktaki feodal beyler, Osmanl hakimiyetiden karak mstakil hareket etmeye balamlardr.19 Bu skntl

365

durumundan istifade eden Venedik ise ok gemeden feodal beyleri kendi himayesi altna almtr.20 Bu ara dnemde Gney Arnavutlukta Semeni ve onun bir kolu olan Devoll vadisinde bakentleri Berat olan Muzakiler, daha gneyde Thopialarn akrabas olan Araniti Comnenus, Viyosse havzasn ynetiyordu. Bir dnemin nemli ismi Zenebissiler ise Korfu adas karsndaki topraklarnn byk bir ksmn Venedike kaptrmlard.21 Mahalli beylerin bu tutumlarna karlk olarak skpte u-beyi Paa-Yiit blgeye iddetli aknlar dzenlemitir. Bu kk feodal beyler, Paa-Yiite kar duramamlardr. Bunun yannda Venedike teslim olmak istemeyenler ise hemen her tarafta askeri garnizonlara sahip olan Osmanllarla anlamay ve bylelikle hi olmazsa topraklarn ve itibarlarn kurtarmaya kendileri iin uygun grmlerdir.22 Sultan I. Mehmedin idareyi ele alarak mevcut kargaay bertaraf etmesiyle Osmanllar, ikinci defa Arnavutlukta fetihlere baladlar. Mahalli beylerin, Venedik denetimi altndaki limanlara eriimini engelleyerek onlar zayf drme politikas ierisinde olan Osmanllar, bu beyleri tarmsal rn fazlasn satmak iin Osmanl topraklar dnda pazar bulamamalar iin Gney Arnavutlukta Myzeqeja (Musachia), kumbi ve Devolli ve Osumi havzalarn ele geirmilerdir.23 Ayrca bu devrede Gney Arnavutlukun nemli ehirleri Berat, Avlonya, Kanina ve Ergirikasr fethedilmitir.24 Blgenin corafi konumu yannda bilhassa Venedikin mdahaleleri ile Osmanl idaresi, mhim kargaalk devreleri geirmitir. Mahalli beylerle ayr ayr uzlaarak eskiden beri sahip olduklar topraklar zerinde Osmanl tmar sahipleri olarak braklmlardr.25 Geri bu uygulamadan honut olmayanlar ise Venedikin kkrtmasyla isyan etmilerdir. Nitekim 1423te Araniti ve Kastriota aileleri isyan etmilerse de Evrenos-olu sa Bey, bu isyan bastrarak mahalli beyleri itaat altna almtr.26 Sultan II. Murad, Arnavutlukta Osmanl hakimiyetini daha yaygn bir hale getirmitir. Venedike kar stnlk kuran Osmanllar, blgenin dorudan kontroln salayarak tmar sistemini uygulamlardr. Tmar sisteminin uygulamas, blgede birtakm sorunlarn da ortaya kmasna da sebep olmutur. Osmanllar, bu rejim ierisinde kk soylular kazanmay baardlar ise de byk feodal beylerin hcumlarn engelleyememilerdir. Byk feodal beyler, tmar sisteminde byk kayplar olmu ve frsatn bulur bulmaz isyan etmilerdir.27 Nitekim Gney Arnavutlukta Viyosse havzasnda Avlonya (Vlore), Kanina, Kermenika, Katafigo, Mokra havalisine hakim olan Araniti, tahrir sonrasnda topraklarnn bir ksm bakalarna tahsis olunduundan fakirlemitir. Bu duruma zm bulmas iin Edirneye kadar gelmise de bir netice elde edememitir. Bunun zerine Osmanllara kar isyan bayra aan Araniti, kendisi gibi memnun olmayan beylerin de destei ile harekete geerek topraklar zerindeki tmar tasarruf eden Anadolulu sipahileri katletmitir.28 syan bastrmak iin harekete geen Arvanid Sancakbeyi Evrenos-olu Ali Bey, Kurvele danda yaplan savata malup olmas, isyann boyutunu deitirmitir.29 Gneyin gl beylerinden Gepe Zenebissi, Ergirikasr havalisinde, Thopia ise Dra havalisindeki kyller ile ayaklanmaya katlmtr.30 Araniti isyannn bilhassa Gney Arnavutlukta ok ksa srede yaylmas, Osmanl payitahtnda byk bir kayg uyandrmtr. Muhtemel bir Venedik yahut Macar mdahalesinden ekinen Sultan Murad, blgenin nazik durumunu da gz nne alm olsa gerek, bizzat Sereze kadar gitmi ve maiyetindeki

366

hemen hemen btn kapkullarn seferber etmitir. Rumeli Beylerbeyi Sinan Paa, u komutanlar Turahan Bey, shak Bey ve Evrenos-olu Ali Beyin yaptklar byk bir seferle isyan bastrlabilmitir. Bu sefer srasnda Sultan Murad bizzat Manastra gelerek harekatn neticesini beklemitir. syan bastrlmakla beraber dalara snan asilerin tamam 1435te Evrenos-olu Ali Bey tarafndan etkisiz hale getirilmitir.31 Bylece skender Beyin isyanna kadar blge huzur ierisinde kalmtr. 1443te Osmanl ordusunun zladi Savan kaybetmesi zerine Trklerin Balkanlardan atlaca dncesi ortaya kmtr. Bu durumun ortaya kard karklktan istifade eden skender Bey, Osmanl ordusundan kaarak babasnn topraklar Kuzey Arnavutluktaki Kocack ve Akahisar ele geirerek isyan etmitir.32 skender Beyin isyan hareketi daha ziyade Kuzey Arnavutlukta cereyan etmi olup Gney Arnavutlukta pek etkin olmamtr.33 Osmanl tmar sistemine dahil olmu olan Gney Arnavutluktaki Hristiyan sipahiler skender Beye kar Osmanl ordusu ile birlikte hareket etmitir. Bununla birlikte isyann ilk kmas ile bu durumdan istifade etmek isteyen Ergirikasr havalisinde bulunan Gin Zenebissi, 1444 ve 1454te blgenin hakimiyetini almak iin isyan etmise de netice elde edememitir.34 skender Bey, 1455te Napoli kuvvetlerinin yardm ile Berat ehrini kuatmtr. Gney Arnavutluun nemli ehirleri arasnda olan Beratn yardmna gelen Evrenosolu sa Bey, skender Beyi malup etmitir. skender Beyin lmesi ile son bulan bu meselede, Gney Arnavutlukta baka nemli bir hadise meydana gelmemitir.35 Osmanllar Arnavutlukta uzun sre megul eden skender Bey isyannda, Venedik ve Papalk etkin bir rol oynamlardr. Fatih Sultan Mehmedin saltanat dneminde, Osmanllarla anlamay uygun gren skender Bey, 1462de bir bar anlamas yapmtr. Fakat skender Beyin bu hareketi, Venedik ve Papalktan tepki grnce tekrar Osmanllarla sava durumuna gemitir. Bu durum zerine meseleyi kesin olarak zmek isteyen Fatih, Arnavutluk harekatna balamtr. skender Beyin lm akabinde, Venedikle olan mcadele sonucunda 1478de kodrann fethi ile Arnavutlukun tamam Osmanl hakimiyetine gemitir.36 Sultan II. Bayezid zamannda, Arnavutluk genelinde birtakm idari ve iktisadi dzenlemelere gidilmise de Gney Arnavutlukun idari yapsnda pek fazla bir deiiklik yaplmamtr. Osmanllar, Arnavutlukun genelinde hakim olmakla birlikte Venedik, sahil kesimlerinde kolonilerini bulunmaktayd. Osmanl-Venedik atmalarnda bu koloniler faaliyete geerek blgede huzursuzluun ortaya kmasna sebep olmulardr. Nitekim 1492 ve 1506da Venedikin etkisi ile Himara blgesinde isyanlar meydana gelmi olup bu isyanlar mevcut idare tarafndan bastrlmtr.37 Osmanl-Venedik savalarnda blge, ok hassas bir konumda olup atmalarn odak noktasn tekil etmitir. Kanuni Sultan Sleyman dneminde Gney Arnavutlukun sahil kesiminde kolonileri bulunan Venedik, 1537de Osmanllara kar faaliyetlerde bulunmas zerine, padiah bizzat harekete geerek Venediklilerin 1387den beri ellerinde bulunan Korfu adas zerine sefere kmtr. Filibe-skpElbasan-Avlonya-Delvine zerinden gelerek Korfu adasn kuatmsa da bir netice elde edememitir.38 Kanuni, her ne kadar bu seferden bir sonu elde edememise de blgede meydana

367

gelen huzursuzluk padiahn gelmesi ile son bulmutur. Padiah, stanbula hareketinden ncede blge birtakm idari yenilikler yapmtr. Avlonya Sancana ilaveten Delvine Sanca teekkl olmutur.39 Osmanllarn, Venedik ile savalarnda Arnavutluk tampon blge olmas nedeniyle, atmalarn etkin olduu bir saha olmutur. Nitekim 1570teki Kbrs ile 1571deki nebaht Savalarnda Gney Arnavutluk, Osmanl-Venedik mcadelesinde scak atma blgeleri arasnda bulunmutur. Kbrsn fethini mteakip blge tahkim olunarak muhtemel bir Venedik saldrsna kar tedbirler alnmtr. Adriyatik denizinde gl bir donanmas olan Venedik, denizden verdii tahribatn yannda blge ahalisi arasnda propaganda yaparak onlar Osmanllara kar isyana tevik etmitir. nebaht Sava sonucunda alnan yenilgi blgede huzursuzlua ve glere neden olmutur.40 Osmanllar, gerekli tedbirleri alarak huzursuzluu ortadan kaldrmtr. Nitekim 1583 ylnda yaplan tahrirlerde blgede huzurun temin edildii anlalmaktadr. B. Gney Arnavutlukta Osmanl dari Yaps

Osmanllar, 1352 tarihinden itibaren Rumelide fethettikleri blgelerde kendi idari tekilatlarn kurmulardr. lk olarak teekkl olan Rumeli Beylerbeyliine fetihler ilerledike ele geen yeni yerler arasnda stratejik neme sahip veya idari bir merkez olmaya elverili bulunan mahaller, liva olarak dahil edilerek geniletilmitir. Bir mahallin liva olmasnda idari ve stratejik neme sahip olmalar etken olmutur.41 Osmanllar iin bir yerin hakiki manada fethini ifade eden son aamada; nfus ve vergilendirilebilir kaynaklarn hesaplanmas ile bu verilerin Defter-i Hakani denilen deftere tahrir olunmas ve bunun sonucu olarak da tmar rejiminin uygulanmas olmutur.42 Bu suretle devlet, topra hakiki bir ekilde ve dorudan doruya kendi hakimiyeti altna alm ve en cra kylere kadar yaylan bir ebeke halinde maietlerini ve durumlar tamamyla merkezdeki defterlere bal bir eyalet askeri tekilat meydana getirmitir. Bundan sonra oras hakiki manasnda bir Osmanl memleketi saylabilirdi. Sultan I. Bayezid zamannda, bu noktay nazardan hareket eden Osmanllar, Gney Arnavutlukta bulunan Kanina ve Ergiri etrafndaki mahalli feodal beyleri kovarak bunlarn topraklarn fethederek Ergirikasr havalisine yerleerek, sonraki fetihleri iin bir u merkezi haline getirmilerdir.43 XIV. yzylda Arnavutluktaki Osmanl fetihleri ksa sreli ve geici mahiyette olmakla birlikte XV. yzyldan itibaren kalc bir hakimiyeti salamak amacyla yaplmtr.44 Nitekim Sultan II. Murad dneminde kalc bir Osmanl hakimiyeti tesis olmutur. Osmanllar, blgenin dorudan kontrol aamasnda tmar sisteminin uygulayabilmeleri iin blgenin tahririni yaptrmlardr. 1431 tarihli Tahrir Defterinde, Gney Arnavutluk blgesi tamamyla tmar sistemine dahil edilmise de Kuzey Arnavutlukun tamamnda byle bir uygulama bu dnem ierisinde gereklememitir.45 Osmanl idari tekilat ierisinde Arvanid Sanca, merkezi Ergirikasr (Argrkasro / Gjirokaster) olmak zere; kuzeyde Mat Nehrinden gneyde Yanya ve Philiatese kadar uzanan bir blgeyi kapsayan sekiz ayr vilayete ayrlmtr. Bu vilayetler; Ergirikasr, Klisura (Kelcyra), Kanina, Berat (Arnavut Belgrad), Iskarapar, Pavlo-Krtik, artolos ve Akahisar ihtiva etmekte idi.46 Klasik tahrir anlay ierisinde

368

yaplan Arvanid Sancann tahririnde, her vilayet kendi ilerinde nahiyelere ayrlm olup merkez vilayete olan uzaklklarna gre yazlmlardr.47 Osmanl tara tekilatnda eyaletler, balarnda birer sancakbeyi (mirliva) bulunan sancak ya da liva denilen ynetim birimlerine ayrlarak her sancak adli bakmdan kaza blgelerine taksim olunarak kaza blgelerinde bulunan ayn corafi zellikteki kyler de idari olarak nahiye denilen birimlere ayrlmtr.48 Bir zamanlar Zenebissi beylerinin ikametgah olan Ergirikasr Vilayeti; Ergirikasr, Edrine,49 Vayonetya,50 Zagorya,51 Kirela,52 Lahtakasru,53 Himara54 ve Sopot55 Nahiyelerinden, Berat Vilayeti; Berat ve Muzakiye56 Nahiyelerinden, Klisura,57 Kanina,58 Tomorince,59 Iskarapar60 ve artalos61 Vilayetleri de kendi nahiyelerinden mteekkil olarak kaydedilmitir.62 Kaza statsnde olan yerler, nce Vilayet daha sonra da Nahiye olarak kaydedilmi olup bu durum XVI. yzyla kadar devam etmekle birlikte Eyalet, Vilayet, Liva, Kaza ve Nahiye tabirleri birbirinin yerine kullanlmtr.63 Fatih Sultan Mehmed, Arnavutluk zerinde kesin bir hakimiyet tesis etmekle birlikte birtakm idari dzenlemeler gerekletirmitir. Gney Arnavutlukta Sasan adas ve Karaburun yarmadas ile evrili bulunan krfez kesimindeki Avlonya, sancak olarak teekkl olmutur.64 Sultan II. Bayezid saltanat zamannda, 1490 ve 1491 tarihleri arasnda, Gney Arnavutlukta Avlonya sanca, Rumeli eyaletine ait idari yaplanma ierisinde kaydedildii grlmektedir.65 1506 tarihinde ise Arnavutluk genelinde birtakm idari ve iktisadi dzenlemelere gidilmise de Avlonya Sancanda pek fazla deiiklik yaplmamtr. 1506da Avlonya sanca, Avlonya merkez olmak zere Berat, Iskarapar, Kanina, Ergirikasr, Delvine, Mazrak, Tepedelen ve Premedi kazalarn ihtiva etmitir.66 1506 tarihli tahrirden, on drt yl sonra 1520de Sultan I. Selim zamannda Avlonya Sancann tahriri yaplmtr.67 Eski bir Devlet gelenei ierisinde yaplan arazi tahrirlerinin belli aralklarla yaplmas kanun olmakla birlikte yeni bir Padiahn tahta gemesi; zamanla umumi olarak meydana gelen deiiklikler ki gler, salgnlar hastalklar sonucu nfusta meydana gelen deiikler; vergi gelirlerinin artm veya azalm olmas; en nemlisi olarak daha nce defter d kalan yerlerin deftere dahil olmas tahrirlerin yenilenmesine yol aard.68 1520de tahririn yaplmas ile ilgili herhangi bir hkm olmamasna karn bilhassa Avlonyaya spanya, Katalan, Otranto, Portekiz ve Sicilyadan gelenlerin olmas yannda has, zeamet ve tmarlardaki yeni dzenlemeler nedeniyle yeni bir tahririn yaplmas muhtemeldir. Klasik tahrir anlay ierisinde ncelikli olarak Padiah haslar mteakiben Sancakbeyi zeametleri ile Sipahi ve Mustahfzlara bulunduklar kaza snrlar ierisinde tahsis olunan yerler kaydedilmitir. Bu tarihte Avlonya Sanca merkez Avlonya olmak zere Delvine, Berat, Ergirikasr, Premedi, Tepedelen, Mazrak ve Grince (Grice / Kora) kazalarndan meydana gelmektedir.69 Kanuni Sultan Sleymann saltanatnn ilk yllarnda, Gney Arnavutlukta herhangi bir idari deiiklik yaplmamtr. Osmanl hakimiyetindeki blgede 1527de Avlonya Sanca; merkez Avlonya olmak zere Berat, Delvine, Tepedelen, Kanina, Iskarapar, Premedi ve Ergirikasr kazalarndan

369

mteekkil idi. Sancakbeyi Sleyman Bey olup 473.000 akelik bir gelir tahsis olunmutu.70 Padiah, 1537de Korfu seferi mnasebeti dolaysyla bulunduu Delvineden stanbula doru hareket etmeden nce, bu havalinin ehemmiyetine binaen yeni bir sancan kurulmasn uygun grmtr. Bylelikle Gney Arnavutlukta ilk defa olarak Fatih Sultan Mehmed zamannda teekkl olan Avlonya Sancann yannda Delvine Sanca teekkl olunmutur.71 Osmanllarn, Gney Arnavutluktaki ilk hakimiyet dnemlerinde yani 1431de 60 hanelik kk bir ky olan Delvine, sancak olarak teekkl olduktan sonra yaplan ilk tahririnde Delvine merkez olmak zere Prekalme,72 Aydonat73, Mazrak74 ve Kurvele75 kazalarn ihtiva eden byk bir sancak idi.76 Osmanl Devletinin muhtemel bir Venedik savanda sahil kesiminde Korfu ve civarnda kolonileri bulunan Venedike kar stratejik konumda olan Delvine, Venedik ve Venedikin kkrtmas ile ayaklanan dalk kesimdeki Arnavutlara kar yrtlecek harekatlar iin bir s olarak kullanlmak zere sancak olarak teekkl olmutur. Kanuninin saltanatnn son zamanlarnda, 1551-1553 tarihleri arasnda Rumeli ve Anadolu Eyaletlerine tabi olan sancak merkezlerinin kaydedildii Cizye defterinde, Delvine ve Avlonya sancaklar ayr ayr kaydedilmitir.77 Sultan II. Selim zamannda 1570 tarihindeki Kbrs ile 1571deki nebaht savalarnda, Gney Arnavutluk scak atma blgeleri arasnda bulunmutur. Kbrsn fethini mteakip blge tahkim olunarak, muhtemel bir Venedik saldrsna kar tedbirler alnmtr. Adriyatik denizinde gl bir donanmas olan Venedik, denizden verdii tahribatn yannda, blge ahalisi arasnda propaganda yaparak onlar Osmanllara kar isyana tevik etmitir.78 Osmanl Devleti bu huzursuz ortamn ortadan kaldrmak iin birtakm almalarda bulunmutur. XVII. yzylda da blgede idari ynden fazla deiiklik olmamasna karn XVIII. yzylda Gney Arnavutluk havalisi Yanya Paal olarak teekkl olmutur. 1830da II. Mahmud, Paalk sistemini ortadan kaldrarak merkezi idarenin denetiminde yeni bir idari ynetimin kurumutur. Bu yeni dzenleme ile Gney Arnavutluk havalisi, Yanya Vilayeti olarak idari yapya dahil olmutur. Blgeden Osmanllar ekilinceye dein mevcut idari yap devam etmitir.79 C. Gney Arnavutlukta Osmanl Sosyal Yaps

Sultan I. Bayezid zamannda daimi olarak Arnavutluk havalisine yerleme balayan Osmanllar,80 Sultan II. Murad ile daha etkili bir politika izlemilerdir. 1431 ylnda tmar sisteminin uygulayabilmeleri iin blgenin tahririni yaptrmlardr. Osmanl idaresine geen blgeler, bu idarenin nizam ve tekilat ierisinde, tmar sisteminin gerei olarak, gelir kaynaklarnn tespiti maksadyla tahrire tutulur; yerleme merkezleri (yani ehir, kasaba, ky, mezraa, hatta iftlik) ve buralarda mukim, vergi vermekle mkellef evli veya bekar ahslarn tek tek isimleri, ziraat sahalar, yetitirilen mahsuller ve bunlardan alnan vergiler belirlenerek resm toprak kayd ilemi gerekletirilmitir.81 Tmar sisteminin tatbik edilmesi ile Osmanl idaresi, Arnavutlukta ok dikkatli davranmak zorunda kalmtr. Her an isyana mtemayil mahalli feodal beyler, devletin en skntl zamanlarn, ilk frsatta kendileri iin deerlendirmeyi benimsediklerinden mevcut otorite ile dorudan doruya atma

370

ierisine girmekten ekinmemilerdir. Bu hususta Osmanl hakimiyetine kar mahalli beylere alternatif teklifler sunan Venedik ve Napoli etkin olmutur. Bu yzdendir ki Osmanllarn rakiplerinin nerdii tekliflerden daha uygun teklifler nermeleri gerekmitir.82 Bunun iindir ki Osmanl idaresi mahalli feodal beylere tmar tahsis ederek onlar tmar sistemine dahil etmilerdir. Babadan oullarna geen bu durum, tmar sisteminin temel kurallarna aykr olmasna karn Arnavutlukta bu devrede babadan oullarna geen tmarlarn olmas idarenin ald tedbirler arasnda zikredilebilir.83 1431de Arvanid Sancann genelinde 335 kadar has ve tmar kaydedilmitir. 335 tmardan %30u Anadoludan srgn edilmi Mslman Trkler; %20si bey kullar; %20si din adamlar; %18 Hristiyan tmar erleri; %12si de sair yerlere tahsis olunmutur.84 Osmanl idaresinin, XVI. yzyl boyunca Arnavutlukta elde ettii baarlara karn Arnavut nfusunun arasnda slamlama kitlesel bir ekilde olmamtr. Daha ziyade st tabakaya mensup feodal beylerin slamlamas ve bunun sonucunda Osmanl idari snfna dahil olmalar ehir nfusunun slamlamasna sebep olmasna karn krsal kesimde bu durum daha dk bir seviyede olmutur.85 Devlet fethi mteakip tmar kadrosuna ald Hristiyanlar arasnda yalnz sipahi soyundan olanlar kabul etmitir.86 Gney Arnavutlukta Hristiyan tmarl sipahiler, Beratta 17, artolosta 7, Iskaraparda 5, Ergirikasrda 4, Kaninada 4, Klisurada 4 ve Tomorince vilayetinde ise 2 tane kaydedilmitir.87 Dikkat edilmesi gereken bir husus da Gney Arnavutlukta Mslman ahali ile ilgili bir kayt bulunmamasdr. Bu devre ierisinde Osmanl askeri snfnn haricinde mstakil bir yerleme ve slamlama gereklememitir.88 Askeri snf da daha ziyade merkezi ve iktisadi faaliyetin nemli sleri konumunda olan ehirlere yerlemilerdir.89 Sancak dahilindeki ahali idari ve askeri bakmdan sancakbeyine, kaza olarak da kadlara balanmlardr.90 dari yap ierisinde en yetkili kii olarak Arvanid sancakbeyi Evrenos-olu Ali Bey, 273.382 ake gelir ile Ergirikasr vilayetinde ikametgah etmekteydi. Bunun yannda her vilayetin kad ve subana tmar tahsis olunarak bunlarda bulunduklar vilayetin veya nahiyenin merkezinde ikamet etmekteydiler. 1490-1491 tarihlerine ait Cizye93 Defterinde; Gney Arnavutluktaki Avlonya Sancandaki Gayr-i Mslim nfus yazlmtr. 1490da sancak genelinde 35.922 Gayr-i Mslim haneden 4.303 cizye demeye mkellef olup 1.839 bive ve ayrca 12 tane de Mslman hane kaytl iken 1491de sancak genelinde %10.6lk bir artla 38.369 (%10.6 -38386) Gayr-i Mslim hane yazlmtr.94 1506da yaplan tahrirde Avlonya Sanca; Padiah, Mirmiran / Beylerbeyi ve Mirliva / Sancakbeyi haslar yannda zeamet ve tmara tahsis olunarak kaydedilmitir. slamiyet, az yaylmakla birlikte nceki dnemlere nazaran Mslmanlarn saysnda art grlmektedir. Avlonya Sancanda zeamete tahsis olunan kasaba ve kyler arasnda 3.623 Hristiyan haneye karlk 70 Mslman hane bulunmaktadr. Iskarapar Nahiyesinde ise 192 Hristiyan hane, 50 Mcerrede karlk 15 Mslman hane mevcut idi. Avlonya Nahiyesinde 14.304 Hristiyan haneye mukabil 1.206 Mslman hane Ergirikasr Nahiyesinde ise 12.257 haneye kar ancak 93 Mslman hane kaytl idi. Bu devrede halen tmar tasarruf eden Hristiyan sipahiler de bulunmaktayd.96 Mslman nfusta ksm bir art

371

grlmesine karn, 1431deki tahrir gz nne alndnda blgede yaayan Gayr-i Mslimlerin nfusu hemen hemen iki kat artmtr. 1520de Avlonya Sancann tahriri, klasik tahrir anlay ierisinde yaplarak ncelik olarak Padiaha Avlonya ehri ile kazann 14 ky ve Delvine Nahiyesinde bulunan drt tane iskele tahsis edilmise de defter eksik olduundan geliri tam olarak tespit olunamamtr.98 Bunun yannda Sancakbeyine hem has hem de zeamet olarak gelir tahsis olunmutur. Sancakbeyine, Berat, Delvine, Debrevan, Kanina ve Premedi ehirleri ile Berat Nahiyesinden 25, Kanina Nahiyesinden 2, Delvine Nahiyesinden 5, Avlonya Nahiyesinden 15 ve Mazrak Nahiyesinden 4 ky tahsis olunmu olup zeametinin geliri ise 60.219 ake olarak kaydedilmitir.99 Ayrca sancak genelinde 24 kiiye zeamet, 1107 kiiye (638 Sipahi, 469 Mustahfz) ise tmar tahsis olunmutur.100 1431de olduu gibi bu tarihte de kadlara hizmetlerine karlk olarak tmar tahsis olunduu grlmektedir.101 Sancan merkezi konumunda olan Avlonya ehrine spanya, Portekiz ve talyadan gler olmakla, bunlar geldikleri yere gre ayr ayr mahallelerde kaydedilmilerdir.102 ehir merkezlerinde muhtelif hizmetlerde bulunanlar ki Tuzcu, Meremmeti, Kprc, Msellem ve Demirciler, Osmanllar iin yaptklar hizmet karlnda avarz vergisinden103 muaf tutulmulardr.104 Bu tarihte, Avlonya Sancanda vakf kurumlarnn yaygn olmad gibi sadece iki kiiye ait vakf kaydna tesadf olunmutur. Mustafa Paaya ait olan vakf kaydnda muhtelif nahiyelerde bulunan drt tane deirmen (hHasl, 20 ake) ve Selanik Sancakbeyi Kasm elebi ise Avlonyada yaptrd mescidine bir tane deirmen tahsis etmitir.105 1551 tarihli tahrirde; Sancan gelirleri has, zeamet ve tmar olarak taksim edilmitir. Padiah, Veziriazam, Vezirler, Rumeli beylerbeyi ile Delvine, Avlonya ve Yanya Sancakbeylerine ait olmak zere 1.032.719 akelik has; 14 kiiye taksim olan 51.000 akelik zeamet; Sipahiler ile Mustahfzlara ise 992.965 akelik tmar gelir olarak tahsis olunmutur.108 Daha nceki dnemlerde olduu gibi deiik mkellefiyetler karlnda vergiden muaf olanlar arasnda Tuzcu, Derbendci, Msellem, Mustahfz, Bazdar ve akrc gibi hizmet erbab bulunmaktadr.109 1520de kadlar tmar tasarruf ederken 1551de tmar tasarruf eden kadya tesadf olunmamtr. 1551-1553 tarihlerinde Rumeli ve Anadolu Eyaletlerine tabi olan sancak merkezlerinin kaydedildii cizye defterinde, Gney Arnavutluk blgesindeki Delvine ve Avlonya Sancaklar ile tabi kazalarndaki cizye toplama grevi Vezirazam, kinci Vezir, nc Vezir, Drdnc Vezir, Rumeli Beylerbeyi, Nianc, Sa Ulufeciler Aas, Sol Garibler Aas ve Sa Garibler Aasna tevcih olunmutur. Bu deftere gre; Delvinede 12.885 Cizye hanesi, Aydonatda 2740 Cizye hanesi, Ergirikasrda 10.017 Cizye hanesi, Avlonyada 4.472 Cizye hanesi, Premedide 4.050 Cizye hanesi, Beratda 4.402 Cizye hanesi, Muzakiyede 4.120 Cizye hanesi, Gricede 4.306 Cizye hanesi, Tepedelende 3.119 Cizye hanesi, Malakasda 4.353 Cizye hanesi ve Iskaraparda 2.848 Cizye hanesi yazlmtr.112

372

nebaht sava sonucunda alnan yenilgi blgede huzursuzlua ve glere neden olmutur.113 Osmanl Devleti bu huzursuz ortamn ortadan kaldrmak iin yapt almalar sonucunda blgede huzur ortam salanmtr. Nitekim 1583 ylnda yaplan tahrir sonular gerek demografik ve gerekse iktisadi bakmndan 1551deki verilerle kyaslandnda belirli bir artn olduu grlmektedir. Osmanl Devletinin Rumelideki fetihlerini sadece maharetli kumandanlarn ve askeri kahramanlklar sayesinde bir sra tesadflerin zoruyla meydana gelmi ve sadece askeri mahiyette kalm bir igal ve istila gibi grmek katiyen doru deildir. Osmanllarn, Gney Arnavutluktaki hakimiyeti tamamyla muhafazakar bir karakter tad gibi ani bir fetih ve yerlemenin sz konusu olamayaca gibi Gayr-i Mslim tebaa ierisinde bulunan askeri zmrelerin yerlerinde braklarak Osmanl askeri tekilat bnyesinde tmar tevcih olunarak hibir ekilde slamlatrma politikas gdlmemitir. Osmanllarn, Gney Arnavutluka hakim olmalar burada siyasi, kltrel ve etnik bakmdan deiiklikler meydana getirmitir. Venedik ve Napoli devletlerinden farkl olarak blgenin imar ve iskanna nem vermilerdir. Nitekim Avlonyada pek ok defa salgnlara sebebiyet veren Viyosse ve Terbufi batakllarnn kurutmu, ilk fetihlerle birlikte blgenin yerleim yerleri zerinde durarak Anadolunun muhtelif yerlerindeki ahaliyi blgeyi enletmesi amacyla iskan politikas oluturmulardr. Bunun yannda bilhassa Arnavutluk askeri snfna mensup olanlar 1486da Trabzon Sancana yerletirilmilerdir. Osmanllar, blgede hakim olduklar sre ierisinde, kalc bir yerlemeyi amaladklarndan olsa gerek, planl bir ekilde hareket etmilerdir. 115 1 Athanase Gegaj, L Albanie et l Invasion Turque au XVe siecle, Paris-1937, s. 1-3; .

Sami Fraeri (ev. ahin Kolonya) Arnavutluk Seyfettin zege No: 631, s. 3-5; Halil nalck, Arnawutluk EL2-I, London 1965, s. 653; Machiel Kiel, Ottoman Architecture in Albania (1385-1912), stanbul-1990, s. 15; Ahmed Hamdi, Arnavutluk Hakknda, stanbul-1920, s. 3-4; George Castellan, Balkanlarn Tarihi, stanbul 1993, s. 19; Mustafa L. Bilge, Arnavutluk, DA-III, stanbul 1991, s. 384; K. Sssheim, Arnavutluk A-I, stanbul 1978, s. 582. 2 Halil nalck, 1431 Tarihli Tmar Defterine Gre Fatih Devrinden nce Tmar Sistemi,

Osmanl mparatorluunda Toplum ve Ekonomi, stanbul-1996, s. 110. 3 Nuray Bozbora, Osmanl Ynetiminde Arnavutluk ve Arnavut Ulusuluunun Geliimi,

stanbul-1997, s. 28. 4 John V. A. Jr. Fine, The Late Mediavel Balkans A Critical Survey From The Late Twelfth

Century to The Ottoman Conquest, Michigan 1987, s. 51; P. L. nciciyan-H. D. Andreasyan, Osmanl Rumelisi Tarih ve Corafyas, Gneydou Avrupa Aratrma Dergisi C. 2 / 3, stanbul-1973-1974, s. 67; Sssheim, Arnavutluk, s. 582; nalck, Arnawutluk, s. 651; Nicholas C. Pano, Albania The Encylclopedia Americana v. I, New-York-1986, s. 477.

373

Donald M. Nicol, (ev. Bilge Umar), Bizansn Son Yzyllar (1261-1453), stanbul-1999,

s. 192; Donald M. Nicol, (Gl aal Gven), Bizans ve Venedik Diplomatik ve Kltrel likiler zerine, stanbul-2000, s. 245. 6 7 17. 8 erif Batav, Osmanl mparatorluunun Yeniden Kuruluunda Rumelinin Katks, XI. Georg Ostrogorsky, (ev. Fikret Iltan), Bizans Devleti Tarihi, Ankara-1985, s. 466, 469. Hasan Kaleshi (ev. Kemal Beydilli), Trklerin Balkanlara Girii ve slamlatrma, Tarih

Enstits Dergisi, Say. 10-11, stanbul 1979-1980, s. 181; Kiel, Ottoman Architecture in Albania, s.

Trk Tarih Kongresi C. III, (5-9 Eyll 1990) Ankara-1994, s. 831, Donald Edgar Pitcher, (ev. Bahar Trnak), Osmanl mparatorluunun Tarihsel Corafyas, stanbul-1999, s. 74; smail Hami Danimend, zahl Osmanl Tarihi Kronolojisi, C. I, stanbul-1971, s. 68; Sssheim, Arnavutluk, s. 584; Pano, Albania, s. 481; Bilge, Arnavutluk, s. 384. 9 Machiel Kiel, Aspect of Ottoman Turkish Architecture in Albania, Fifth nternational

Congress of Turkish Art, Akademia- Kiado- Budapest, (Ayr basm), s. 542; nalck, 1431 Tarihli Tmar Defterine Gre Fatih Devrinden nce Tmar Sistemi, s. 110. 10 Halil nalck, Arnavutlukta Osmanl Hakimiyetinin Yerlemesi ve skender Bey syannn

Menei, Fatih ve stanbul, C. I, Say: 2, stanbul-1953, s. 155. 11 Halil nalck, Osmanl Dneminde Balkanlar Tarihi zerine Yeni Aratrmalar, Tarihte

Gney-dou Avrupa: Balkanolojinin Dn, Bugn ve Sorunlar, Ankara-1999, s. 17-18; Bozbora, Osmanl Ynetiminde Arnavutluk, s. 53. 12 13 14 Nicol, Bizans ve Venedik, s. 271-272. Kiel, Ottoman Architecture in Albania, s. 17; Bilge, Arnavutluk, s. 384. Halil nalck, The Ottoman Empire The Classical Age 1300-1600, London 1997, s. 15;

Batav, Osmanl mparatorluunun Yeniden Kuruluunda Rumelinin Katks, s. 831-832; Danimend, zahl Osmanl Tarihi Kronolojisi, C. I, s. 75-81. 15 16 nalck, 1431 Tarihli Tmar Defterine Gre Fatih Devrinden nce Tmar Sistemi, s. 110. nalck, Arnavutlukta Osmanl Hakimiyetinin Yerlemesi ve skender Bey syannn

Menei, s. 155; Mehmet nba, Osmanl daresinde skp Kazas (1455-1569), (Baslmam Doktora Tezi), Erzurum-1995, s. 14. 17 Bilge Keser, XVI. Yzylda Delvine Sanca (1551-1583), (Baslmam Yksek Lisans

Tezi), Erzurum-1998, s. 8; Gegaj, L Albanie et l Invasion Turque au XVe siecle, s. 49.

374

18

Halil nalck-Mevld Ouz, Gazavat-i Sultan Murad b. Mehemmed Han, Ankara-1978, s.

89; nalck, Arnavutlukta Osmanl Hakimiyetinin Yerlemesi ve skender Bey syannn Menei, s. 155-156; Kiel, Ottoman Architecture in Albania, s. 17; nalck, The Ottoman Empire the Classical Age, s. 15. 19 20 21 22 156. 23 Traion Stoanovich, Osmanl Hakimiyetinde Via Egnatia, Sol Kol Osmanl Egemenliinde Bozbora, Osmanl Ynetiminde Arnavutluk, s. 55. nalck, Arnawutluk , s. 654. Pitcher, Osmanl mparatorluunun Tarihsel Corafyas, s. 106. nalck, 1431 Tarihli Tmar Defterine Gre Fatih Devrinden nce Tmar Sistemi, s. 111;

nalck, Arnavutlukta Osmanl Hakimiyetinin Yerlemesi ve skender Bey syannn Menei, s. 155-

Via Egnatia (1380-1699), stanbul-1999, s. 226-227. 24 Gegaj, L Albanie et l Invasion Turque au XVe siecle, s. 29; Kiel, Ottoman Architecture in

Albania, s. 18; Gilles Veinstein, Avlonya 16. Yzyln kinci Yarsnda Via Egnatiada Bir Menzil, Sol Kol Osmanl Egemenliinde Via Egnatia (1380-1699), stanbul-1999, s. 241; Machiel Kiel, Avlonya, DA. -IV, stanbul 1991, s. 118. 25 nalck, Arnavutlukta Osmanl Hakimiyetinin Yerlemesi ve skender Bey syannn

Menei, s. 158. 26 Hoca Sadettin Efendi, (Haz. smet Parmakszolu), Tact- Tevarih II, Ankara-1999, s.

141; bn Kemal, (Haz. erafettin Turan), Tevarih-i Al-i Osman VII. Defter, Ankara-1991, s. 143, 167168; Gegaj, L Albanie et l Invasion Turque au XVe siecle, s. 39. 27 28 Kiel, Ottoman Architecture in Albania, s. 18-19. nalck, Hicri 835 Tarihli Suret-i Defter-i Sancak- Arvanid, s. XIII; Gegaj, L Albanie et l

Invasion Turque au XVe siecle, s. 51. 29 585. 30 Gegaj, L Albanie et l Invasion Turque au XVe siecle, s. 11; Bozbora, Osmanl Gegaj, L Albanie et l Invasion Turque au XVe siecle, s. 52; Sssheim, Arnavutluk, s.

Ynetiminde Arnavutluk, s. 88. 31 nalck, Arnavutlukta Osmanl Hakimiyetinin Yerlemesi ve skender Bey syannn

Menei, s. 165-166.

375

32

Halil nalck, skender Bey, DA-XXII, stanbul-2000, s. 561; Danimend, zahl Osmanl

Tarihi Kronolojisi, C. I, s. 220. 33 34 35 36 Bilge, Arnavutluk, s. 384. nalck, Hicri 835 Tarihli Suret-i Defter-i Sancak- Arvanid, s. XV. nalck, skender Bey, s. 562. Franz Babinger, Mahomet II Le Conquerant et Son Temps (1432-1481), Paris-1954, s.

446-451; Selahattin Tansel, Fatih Sultan Mehmetin Siyasi ve Askeri Faaliyeti, stanbul-1999, s. 133146; Danimend, zahl Osmanl Tarihi Kronolojisi, C. I, s. 340-343; Gegaj, L Albanie et l Invasion Turque au XVe siecle, s. 136-152. 37 Gegaj, L Albanie et l Invasion Turque au XVe siecle, s. 156-157; Bozbora, Osmanl

Ynetiminde Arnavutluk, s. 107; Pitcher, Osmanl mparatorluunun Tarihsel Corafyas, s. 133. 38 Ersin Glsoy, Giritin Fethi ve Adada Osmanl daresinin Tesisi (1645-1670), (Marmara

niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Baslmam Doktora Tezi), stanbul-1997, s. 13; nalck, The Ottoman Empire The Classical Age, s. 36; Pitcher, Osmanl mparatorluunun Tarihsel Corafyas, s. 163; smail Hakk Uzunarl, Osmanl Tarihi C. II, Ankara-1994, s. 374-375; M. Jh Me Jouannn, (Haz. M. Ali Birant), Osmanl mparatorluu Askerlik Sanat rf ve Adetleri, stanbul-2000, s. 141; Tayyib Gkbilgin, Kanuni Sultan Sleyman, stanbul-1992, s. 84-89. 39 40 Keser, XVI. Yzylda Delvine Sanca, s. 11, 21. Babakanlk Osmanl Arivi Mhimme Defteri 12, Hkm no; 286, 293, 294, 307, 310,

311, 315-316, 333, 390-391, 401-403, 484, 500, 516, 532, 787, 955, 1187; smail Hakk Uzunarl, Kbrs Fethi ile Lepant (nebaht) Muharebesi Srasnda Trk Devleti ile Venedik ve Mttefiklerin Faaliyetine Dair Baz Hazine-i Evrak Kaytlar, Trkiyat Mecmuas C. III, stanbul-1935, s. 257-292; Maurice Aymard (ev. Mehmet Gen), XVI. Yzyln Sonunda Akdenizde Korsanlk ve Venedik, stanbul niversitesi ktisat Fakltesi C. XXIII, Say: 1-2, stanbul-1962-1963, s. 234; Kiel, Ottoman Architecture in Albania, s. 266; Sssheim, Arnavutluk, s. 585. 41 Tayyib Gkbilgin, Kanuni Sultan Sleyman Devri Balarnda Rumeli Eyaleti, Livalar,

ehir ve Kasabalar, Belleten C. XX, Say: 78, Ankara-1956, s. 247-248. 42 43 Halil nalck, Ottoman Methods of Conquest Studia Islamica II, Paris-1954, s. 109. nalck-Ouz, Gazavat-i Sultan Murad b. Mehemmed Han, Ankara-1978, s. 89; nalck,

Arnavutlukta Osmanl Hakimiyetinin Yerlemesi ve skender Bey syannn Menei, s. 155-156; Kiel, Ottoman Architecture in Albania, s. 17; nalck, The Ottoman Empire the Classical Age, s. 15.

376

44

Aldo Gallotta, lyas Bey, Mtevelliler ve Kora / Gricenin Kkenleri Sol Kol Osmanl

Egemenliinde Via Egnatia (1380-1699), stanbul-1999, s. 122. 45 Halil nalck, Hicri 835 Tarihli Suret-i Defter-i Sancak- Arvanid, Ankara-1987, s. 1-85, 97-

102; Keser, XVI. Yzylda Delvine Sanca, s. 9. 46 47 48 49 nalck, Hicri 835 Tarihli Suret-i Defter-i Sancak- Arvanid, s. 1-120. nalck, Hicri 835 Tarihli Suret-i Defter-i Sancak- Arvanid, s. XXIII. Glsoy, Giritin Fethi ve Adada Osmanl daresinin Tesisi, stanbul-1997, s. 221. Ergirikasrdan 5-10 km kuzeyde Drino nehrinin Lunar dalarndan ald kollar zerine

kurulmutur. 50 51 52 53 54 55 56 57 58 59 60 61 62 63 64 118. Ger dalar ile sahil arasnda Vurgos ovas Vagenetia. Ergirikasrdan 10 km kuzeyde Viosse nehrine dklen Zagorie vadisi. Ergirikasrdan 15 km kuzeybatda. Ergirikasrdan 35 km douda Kalamas suyu havalisi. Ergirikasrnn kuzeybatsnda Korfu adas kuzeyinde Arnavutluk sahilinde Himara blgesi. Ergirikasrnn dousunda sahilde Sopot havalisi. Semeni ve kumbi nehirleri arasnda Muzakiye (Myzekeye) ovas. Ergirikasrdan 25 km kuzeyde. Avlonyadan 4 km gneyde. Berattan 25 km douda. Berattan 10 km douda. Elbasanla Berat ve Tomorince arasndaki blge. nalck, Hicri 835 Tarihli Suret-i Defter-i Sancak- Arvanid, s. 1-85, 97-102. nba, Osmanl daresinde skp Kazas, s. 29. nalck, Hicri 835 Tarihli Suret-i Defter-i Sancak- Arvanid, s. I; Machiel Kiel, Avlonya, s.

377

65

Skender Rzaj, Kosova Gjate Shekujve XV, XVI dhe XVII Administrimi, Ekonomia,

Shoqeria dhe Levizya Popullare, Prishtine-1982, s. 42. 66 Gkbilgin, Kanuni Sultan Sleyman Devri Balarnda Rumeli Eyaleti, Livalar, ehir ve

Kasabalar, s. 274; Halil nalck, Stefan Duandan Osmanl mparatorluuna, Osmanl Devletinde Toplum ve Ekonomi, stanbul-1996, s. 88-89. 67 68 Babakanlk Osmanl Arivi Tapu-Tahrir Defteri 94; BOA. TD., 99. Erhan Afyoncu, Osmanl Devlet Tekilatnda Derterhne-i Amire (XVI-XVIII. Yzyllar),

(Marmara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Baslmam Doktora Tezi), stanbul-1997, s. 18-20; mer Ltfi Barkan- Enver Merili; Hdavendigar Livas Tahrir Defterleri I, Ankara 1988, s. 14-20; Dndar Gnday, Tahrir Defterleriyle Mukataa Defterleri Arasnda Mukayese, Prilozi 27, Sarajevo1979, s. 277, nalck, Hicri 835 Tarihli Suret-i Defter-i Sancak- Arvanid, s. XVIII. 69 70 BOA. TD., 94, s. 1-327; BOA. TD., 99, s. 1-524. Rzaj, Kosova Gjate Shekujve XV, XVI dhe XVII Administrimi, Ekonomia, Shoqeria dhe

Levizya Popullare, s. 43; Gkbilgin, Kanuni Sultan Sleyman Devri Balarnda Rumeli Eyaleti, Livalar, ehir ve Kasabalar, s. 252, 257. 71 72 73 74 75 76 77 Keser, XVI. Yzylda Delvine Sanca, s. 11, 21. Delvinenin gneyinde Filati havalisi. Yanyann 40 km. gneybatsnda Paramithia kasabas. Yanyann gneydousunda yerleim birimi. Delvinenin kuzeyinde bulunan dalk kesim. BOA. TD. 273., s. 1-251; nalck, Hicri 835 Tarihli Suret-i Defter-i Sancak- Arvanid, s. 12. Rzaj, Kosova Gjate Shekujve XV, XVI dhe XVII Administrimi, Ekonomia, Shoqeria dhe

Levizya Popullare, s. 44; Dndar Aydn, XVI. Yzyla Ait 1552 Tarihli Deiik Cizye Tevzi Defteri, (Atatrk niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi Aratrma Dergisinde Yaynlanacaktr. ), s. 37-38, 45, 5152, 55, 59, 70. 78 BOA. MD. 12, Hkm no; 286, 293, 294, 307, 310, 311, 315-316, 333, 390-391, 401-403,

484, 500, 516, 532, 787, 955, 1187; Uzunarl, Kbrs Fethi ile Lepant (nebaht) Muharebesi Srasnda Trk Devleti ile Venedik ve Mttefiklerin Faaliyetine Dair Baz Hazine-i Evrak Kaytlar, s. 257-292; Aymard, XVI. Yzyln Sonunda Akdenizde Korsanlk ve Venedik, s. 234; Kiel, Ottoman Architecture in Albania, s. 266; Sssheim, Arnavutluk, s. 585.

378

79

Ayni Ali, (ev. Hadiye Tuncer), Kanunnme-i Al-i Osman, Ankara-1962, s. 10, 17; Yanya

Vilayet Salnamesi, Yanya 1293, s. 120-121; Yanya Vilayet Salnamesi, Yanya 1311, s. 233, 239. 80 Keser, XVI. Yzylda Delvine Sanca, s. 8; Gegaj, L Albanie et l Invasion Turque au XVe

siecle, s. 49. 81 82 83 Feridun M. Emecen, XVI. Asrda Manisa Kazas, Ankara-1989, s. 2. Kiel, Ottoman Architecture in Albania, s. 18-19. Halil nalck- Donald Quataert, An Economic And Social History Of The Ottoman Empire

1300-1914, Cambridge-1994, s. 115. 84 112. 85 Ferit Duka, XV- XVIII. Yzyllarda Arnavutluk Nfusunun slamlamas Srecinin Gidiat nalck, 1431 Tarihli Tmar Defterine Gre Fatih Devrinden nce Tmar Sistemi, s. 111-

zerine Gzlemler, XI. Trk Tarih Kongresi (5-9 Eyll 1990) C. IV, Ankara- 1994, s. 1697. 86 nalck, Arnavutlukta Osmanl Hakimiyetinin Yerlemesi ve skender Bey syannn

Menei, s. 162. 87 88 89 nalck, Stefan Duandan Osmanl mparatorluuna, s. 86. nalck, Hicri 835 Tarihli Suret-i Defter-i Sancak- Arvanid, s. 1-85, 97-102. Duka, XV- XVIII. Yzyllarda Arnavutluk Nfusunun slamlamas Srecinin Gidiat

zerine Gzlemler, s. 1694. 90 91 92 Glsoy, Giritin Fethi ve Adada Osmanl daresinin Tesisi (1645-1670), s. 221. nalck, Hicri 835 Tarihli Suret-i Defter-i Sancak- Arvanid, s. 1-85, 97-102. nalck, Hicri 835 Tarihli Suret-i Defter-i Sancak- Arvanid, s. 1-6, 19, 27-28, 30-31, 33-34,

38, 55-56, 70, 78-79. 93 Cizye: Gayrimslim tebann dedii slami bir vergi olup ba vergisi (Ba Harac) olarak

denilen Cizye toprak maliki olma stats esas olarak alnmtr. Gelir olarak dorudan doruya Hazineye aktarldndan muafiyet ya da dirlik olarak verilmesi istisnai bir durumdur. Sultann kullar genellikle de sipahi oullar tarafndan toplattrlan bu vergiden toplamalar karlndan cret alrlard. nalck-Quataert, An Economic And Social History Of The Ottoman Empire s. 68.

379

94

Nikolaj Todorov-Asparuh Velkov, Situation Demographique de la Peninsule Balkanique

(fin du XV es- de but du XVI es), Sofia-1988, s. 26; Rzaj, Kosova Gjate Shekujve XV, XVI dhe XVII Administrimi, Ekonomia, Shoqeria dhe Levizya Popullare, s. 42. 95 96 Todorov-Velkov, Situation Demographique de la Peninsule Balkanique, s. 26. Gkbilgin, Kanuni Sultan Sleyman Devri Balarnda Rumeli Eyaleti, Livalar, ehir ve

Kasabalar, s. 274; nalck, Stefan Duandan Osmanl mparatorluuna, s. 88-89. 97 Nikolai Todorov, The Balkan City 1400-1900, London-1983, s. 62; nalck, Arnawutluk ,

s. 656; Kiel, Avlonya, s. 118; Muhteem Giray, Berat, DA-V, stanbul-1992, s. 474; Machiel Kiel, Ergirikasr DA -XI, stanbul-1995; Veinstein, Avlonya 16. Yzyln kinci Yarsnda Via Egnatiada Bir Menzil, s. 243; Kiel, Ottoman Architecture in Albania, s. 150, 266; Gkbilgin, Kanuni Sultan Sleyman Devri Balarnda Rumeli Eyaleti, Livalar, ehir ve Kasabalar, s. 274-275. 100 101 BOA. TD. 99, s. 57-113, 114-186; BOA. TD., 94, s. 110-286. BOA. TD., 94, s. 241, 256, 272, 281, 286, (Berat kads Mevlana Hasan hasl 5408,

Ergirikasr kads Mevlana Hayreddin hasl 5319, Delvine Kads Muslihiddin hasl 5400, Premedi Kads Mevlana Ahmet hasl 6200 ve Tepedelen Kads Abdurrahman hasl 2390 ake). 102 BOA. TD., 99, s. 5-14. 103 Avarz Vergisi fevkalade durumlarda ve genellikle sava zamanlarnda nakit olarak alnan bir vergi idi. Halil Sahilliolu, Avarz DA -IV, stanbul-1991, s. 109. 104 BOA. TD., 99, s. 9-10, 27, 43, 63, 107-108. 105 BOA. TD., 99, s. 431. 106 BOA. TD., 94, s. 1-327; BOA. TD., 99, s. 1-524. 107 BOA. TD., 99, s. 5-14, 23-29, 42-43-47, 63-65, 107-109, 209-211. 108 BOA. TD. 273., s. 1-251. 109 BOA. TD. 273., s. 19, 115, 214, 228. 110 BOA. TD. 273., s. 1-251. 111 BOA. TD. 273., s. 7-10, 144-145, 163-165.

380

112 Aydn, XVI. Yzyla Ait 1552 Tarihli Deiik Cizye Tevzi Defteri, s. 37-38, 45, 51-52, 55, 59, 70; Rzaj, Kosova Gjate Shekujve XV, XVI dhe XVII Administrimi, Ekonomia, Shoqeria dhe Levizya Popullare, s. 44. 113 BOA MD. 12, Hkm no; 286, 293, 294, 307, 310, 311, 315-316, 333, 390-391, 401-403, 484, 500, 516, 532, 787, 955, 1187; Uzunarl, Kbrs Fethi ile Lepant (nebaht) Muharebesi Srasnda Trk Devleti ile Venedik ve Mttefiklerin Faaliyetine Dair Baz Hazine-i Evrak Kaytlar, s. 257-292; Aymard, XVI. Yzyln Sonunda Akdenizde Korsanlk ve Venedik, s. 234; Kiel, Ottoman Architecture in Albania, s. 266; Sssheim, Arnavutluk, s. 585. 114 BOA. TD. 608, s. 1-240. 115 mer Ltfi Barkan, Balkan Memleketlerinin Zirai Reform Tecrbeleri, stanbul niversitesi ktisat Fakltesi Mecmuas c. IV, stanbul-1943-1944, s. 475; Duka, XV- XVIII. Yzyllarda Arnavutluk Nfusunun slamlamas Srecinin Gidiat zerine Gzlemler, s. 1697; Kaleshi, Trklerin Balkanlara Girii ve slamlatrma, s. 182; nalck, Stefan Duandan Osmanl mparatorluuna, s. 70

381

Osmanl Hakimiyetinin Tuna Nehrinin Kuzeyinde Yayl: XIV ve XVI. Yzyllarda Eflak ve Bodan / Prof. Dr. Viorel Panaite [s.206-218]
Bkre niversitesi Gney Dou Avrupa Aratrmalar Enstits / Romanya On drdnc yzyl sonu ve XVI. yzyl yarsna kadar geen dnemdeki siyasi ve askeri olaylar, belirli ortak zelliklerle tanmlanabilecei iin Gneydou Avrupadaki her olaydan ciddi bir ekilde etkilenmitir. Osmanllarla kar karya kalan kk Balkan devletlerinin Osmanlya kar koyabilmeleri, ieride iktidar kavgalarna bir son verebilmelerine, darda da, byk devletlerle, btn Hristiyan dnyasnn desteini alan Osmanl kart bir ittifak kurmalarna balyd. Gemiteki askeri ve siyasi uygulamalar bize, XIV. yzylda Bizans mparatorluunda, Yal Mirceann 1418de lmn takip eden yllardaki Eflakta ve XV. yzyl ortalarnda Bodanda grld gibi, Osmanl yneticilerinin, hasmlarnn dahili taht kavgalarndan ok iyi yararlandklarn gsterir. Tarihiler bu hususta, Osmanl padiahlarnn Bizans imparatorlaryla 1322-1328, 1341-1354 ve 1390 yllarndaki i karkllar srasnda yaptklar anlamalar rnek olarak verirler. Osmanllarla yaplan bu anlamalar srasnda iktidar ele geirmi olan veya iktidarda hak iddia eden Bizans imparatorlar, Sultan Orhan, I. Murad ve I. Bayezidin desteini alabilmek iin -tahta gemek veya tahttaki hasmnn yerini alabilmek amacyla- bamsz bir devlete verilemeyecek haklar vermiler, toprak vaadinde bulunmulardr. Osmanllar, Gneydou Avrupa devletlerini kritik anlarda zor durumda brakan siyasi tecrit edilmilikten yararlanmay da bilmilerdir.1 Hristiyan dnyasnda benimsenen gre gre aslnda bu durum, zor durumdaki Balkan prenslerini Osmanllarla bar grmeleri yapmaya zorlayan en nemli faktrdr. Ducasa baklacak olursa, V. Ioannerin 1379da ve II. Manuelin 1390-91de Osmanllara vergi olarak yllk 30.000 dka demeyi ve 12.000 asker tedarik etmeyi kabul etmelerinin ardnda, hi bir kral veya devlet liderinden bir yardm alamam olduklar gerei yatmaktayd.2 nceleri Eflak, daha ge tarihlerde de Bodan prensleri kendilerini sk sk, dnemin uluslararas konjonktrne gre etkin gzken siyasi ve diplomatik zmleri benimsemek zorunda braktklar aresiz durumlarda buldular. Nihayet, kendilerine komu olan Hristiyan krallarn politikalarn sulamak, Eflak ve Bodan kaynaklarnn yaygn tavr haline geldi. Yukarda sz edilen tecrit edilmilik halini ifade eden kalplam bir ibareyi, Petru Aron ve Bodan boyarlarnn II. Mehmedin Osmanl hakimiyetinin kabul edilmesi iin 5 Ekim 1455te yapt ar karsnda takndklar tavr eletiren 5 Haziran 1456 tarihli bir belgede bulmak mmkndr: 2.000 dkalk haracn denmesi kabul edilmitir; ancak Vasliuda bir araya gelen Bodan temsilcilerinin sndklar mazeret hi bir taraftan bir yardm ve destek alnamam olmas olmutur.3 Nitekim tarihi Nicolae Costin de, Petru Aronun Osmanl ynetimine boyun emesinin en nemli sebebi olarak, Polonya kralnn yaplan yardm tekliflerini geri evirmesini gstermitir: Polonyallar verdikleri cevapta Bodan voyvodalarna yardmc olamayacaklarn belirtiyorlard.4

382

Daha sonra Petru Rare de, Kanuni Sultan Sleyman dneminde Osmanllara teslim olmasyla ilgili olarak dorudan doruya Hristiyan dnyasn sulamtr. Bodan Voyvodas, Polonya Kral I. Sigismunda yazd mektupta padiahn hizmetine girmesinin gerekesini aklarken unlar yazmtr: Dinsizler, yani Trkler karsnda Hristiyanlar yznden aresiz brakldk.5 Askeri yardm salayanlar, zellikle de komu durumdaki hkmdarlar, Eflak ve Bodann siyasi tecrit edilmiliinin nelere mal olacan biliyorlard. Bu hususla ilgili olarak Macar Kral Lksemburglu Sigismund (13871437) 23 Mart 1399da Paszto kontu Ioana unlar sylemitir: Ulahlar bizden bir destek alamazlarsa () pek yaknda Trk hakimiyetine boyun emek zorunda kalacaklar.6 Voyyodalarn Osmanl hakimiyetine boyun emelerine hakl gerekeler arayan baz Romen tarihileri de, voyvodalarn Eflak ve Bodan eyaletlerinin menfaatleriyle badamayan kendi ksa veya uzun vadeli karlarn gzettiklerini grmezden gelerek, komu krallarn takip ettikleri tarafszlk ve uzlama politikalarn sulamlardr. Osmanl hakimiyetinin Gneydou Avrupada geniledii esnada Hristiyan prenslerin mevcut tehlikeden daha ar sonulara maruz kalnabilecei veya istila ile karlaabilecekleri korkusu, Osmanl stnln kabullenmelerinde ve dolayl olarak vergi demeye raz olmalarnda belirleyici olmutur.7 Srp knezi Lazar Hrebljanovitin (1371-1389) I. Murada biat edip hara demeyi kabullenmesi, ancak Ni kalesinin fethiyle gereklemitir. Ertesi yl Trnova hakimi Ivan iman (1371-1393) da padiahn askeri gcne kar durmann mmkn olmadn anlam ve padiahn bir haragzar olmay tercih etmitir.8 Eflak voyvodalar XIV. yzyl sonlar XV. yzyln ilk yarsndan itibaren Tuna nehri evresine ynelik Osmanl tehlikesinin farkna varmaya baladlar. Bu hususla ilgili olarak Yal Mircea 1399 ylnda Macar kralna yazd bir mektupta I. Bayezidin Edirnede 5 gn ierisinde Tuna nehrine ulaabilecek byk bir ordu bulundurduunu yazmaktayd.9 Daha sonra baz Osmanl kroniklerine gre 1416-1417 (H. 819)de Sultan I. Mehmed Tuna boylarndaki askeri faaliyetlere bizzat itirak etti ve blgeye aknclar gnderdi (Sultan devletle yryb Rumeliye geti ve Tunay geti kenarnda durub Yerkyn yaptrb).10 te Eflak voyvodasnn, Osmanl kaytlarnda harac veya cizye olarak geen para miktarn deyerek bara raz olmalar sadece bu artlar altnda gereklemitir. imdi tarihi kaynaklardan edindiimiz baka bir yaygn kanaat zerinde duralm. Osmanllarla bara raz olunmas ve hara demenin kabul edilmesi, dier Hristiyanlarca, zellikle de komu prensler tarafndan, Eflak ve Bodan prensleri tarafndan balatld dnlen ve bu yzden yerilen bir uygulama olmutur. Bu yzden Macar kral Sigismund Osmanl hakimiyetini kabul etmesini mteakip Eflak voyvodas II. Danla ilgili olarak kaleme ald 5 Aralk 1433 tarihli bir mektupta: majesteleri varken o yukarda ad geen Trklerin hizmetine girmeyi tercih etti ifadelerini kullanmtr.11 Nitekim I. Alexandru Aldeau lkeye dn srasnda, Macar kraln brakp Trk hakimiyetini kabul etmesi nedeniyle Sibiu halk tarafndan sulanmtr.12 Gneydou Avrupa topraklarnda XIV ve XV. yzyllarda Osmanl Devletinin haragzar olup yllk vergi demek zorunda kalan devletler ve bu devletlerin vergi dedikleri dnemler yledir:

383

Bizans Devleti (1372-1453); Srbistan (1372-1459); Bulgar arl (XIV. yzyln 80 ve 90l yllarnda); Bosna (1389-1463); Arnavutluk (eitli aralklarla 1385-1478 aras); Mora Despotluu (XIV. yzyl); Limni, Midilli ve mroz adalarndan mteekkil Siklad takmadalar (XV. yzyl). Bu blgelerin her birinde tesis edilen Osmanl hakimiyetini, her iki eyaletin siyasi ve hukuki konumlar esas alnarak XV. yzyl boyunca Eflak ve Bodanda benimsenen Osmanl hakimiyeti ile karlatrmak mmkndr. Eflak ve Bodan voyvodalar ile dier Balkan prenslerinin Osmanl Devletinin haragzar olmalar bakmndan gsterdikleri benzerlik, zaman zaman kaynaklarda aka dile getirilmitir. Mesela 13711393 yllar arasnda Trnova ar olan Ivan iman Eflak voyvodas gibi Hdavendigrun (I. Murad) haragzar olarak tasvir edilmitir.13 Ancak bu arada unu da belirtmek gerekir ki, Eflak ve Bodan haricindeki blgeler, bir mddet sonra dorudan doruya merkezden ynetilir hale gelmilerdir. Bu noktada Egenin gneyinde yer alan Siklad takmadalar (Paroz ve Androz ile birlikte), XVXIX. yzyllar arasnda Eflak ve Bodan gibi uzunca bir sre vergi deme mkellefiyetinden muaf tutulan Dubrovnik ve 1541-1699 yllar arasndaki dnemde Erdelin ayr bir nemi vardr. Ad geen blgelerin ortak zellii, hukuki ve siyasi konumlarnn birbirlerinden farkllk gstermesine ramen, varlklarn zerk eyaletler olarak muhafaza edebilmeleridir. Nihayet, Osmanl idaresi altnda olduka geni i zerklie sahip olan Krm Devletinin konumu da, Krm hanlarnn Osmanl Devletine vergi demekle mkellef olmamalarna ramen, Eflak, Bodan ve Erdelle benzerlik gstermektedir. Eflak Osmanl-Eflak ilikilerine dair ilk kayt, Macarlara srtn dnen ve Osmanllardan yardm isteyen Prens I. Vladislav ile ilgilidir.14 Ancak erken dneme ait ilk esasl ilikiler, XV. yzyl kronik yazar Kemalpaazadenin kendi dneminde yaayaan kafirlerin en hretli prensi (rzgrnda olan diyar- kffar ehriyarlarnn ehiriydi) 15 olarak tanmlad Yal Mirceann idaresi srasnda (1386-1418) kurulmutur.16 Mehmed Neri ve dris-i Bitlisininki gibi XV-XVI. yzyllara ait baz Osmanl kroniklerdeki kesin verilere ramen Eflak ve Bodanllar 15 Haziran 1389 tarihli Kosova Savanda Osmanllara kar savaan Hristiyan prensleri olduklar grne, Romen tarihilerinin ou kar kmaktadrlar.17 te yandan Dobrucann Osmanllar tarafndan Kosova Savann akabinde ilhak edildii de kabul edilen bir gerektir.18 Trklerin Tuna nehrinin tesine ilk defa getikleri 1391 ylnda Firuz Bey tarafndan Eflak zerine yaplan aknlar, tarihlerde farkllklar grlmekle birlikte, XV. yzyl kroniklerinin ounda yer almtr.19 1391-1395. Baz Osmanl kroniklerine ve mahalli inanlara baklacak olursa, daha 1390l yllardaki ilk temaslardan nce Eflak prenslerinden birisi Osmanllara vergi demeye balamt.20 Daha ge tarihli baz rivayetler de, Yal Mirceann, daha 1393 ylndaki Karnovas Seferi ve 1395 ylndaki Arge Savandan nce padiahn haragzar olmay kabul ettiini zikretmektedirler.21 Ancak u ana kadar bu hususu aydnla kavuturacak belge ile ilgili daha fazla bilgi yoktur. Yine, bir boyarn 1372 ylna ait niyaz ve yakarlarna yer veren Eflak mahalli ananelerinden birisine baklacak olursa, Eflak prenslerinden ikisi halihazrda Osmanl ynetimine biat etmilerdi. lkinin biat I.

384

Bayezidle yaplan Arge savandan nceydi; ancak verilen tarih bsbtn yanl olmaldr, zira bu dnemde Mircea Eflakta iktidarda deildi.22 Yal Mirceann 1393 ylnda Karnovasndaki aknclar zerine gerekletirdii sefer ise, XV. ve XVI. yzyl kroniklerinin ou tarafndan dorulanan bir vakadr.23 Macarlar sindirmek ve Ulahlara hakimiyetini kabul ettirmek isteyen I. Bayezid, 1395 yl baharnda Macaristan ve Eflaka bir sefer dzenledi. Bayezidin ordusu nce Macaristann gneyini yamalad, ardndan Eflaka girdi.24 Bayezidin Timurlenk ile yapt yazmalar ve XV. ve XVI. yzyl kronikleri bu seferle ilgili bilgi vermektedirler.25 dris-i Bitlisinin kaydettiine gre (. 1520), ulemann vermi olduu bir fetva Bayezidin seferini Eflak prensinin aknc yuvas Karnovaya yapt saldr zerine gerekletirilen ve Tunadaki slam snrlarn glendirmeyi hedef alan bir gaza olarak niteliyordu.26 Btn kaynaklar ittifak ettikleri husus, I. Bayezid ile voyvoda Mircea arasnda Eflak topraklarnda gerekleen bir sava olduudur,27 ancak bu savan tarihi ve yeri tam olarak belirlenebilmekten uzaktr. Olduka iyi donanml bir tarihi olduu bilinen Richard Knollese gre, Bayezid Eflaka iki sefer yapmtr. Eer bu bilgi doru kabul edilecek olursa, kronoloji tartmasna aklk getirilebilir.28 Kronik yazarlarnn ou, Arge nehri yaknlarnda (Arci nm suyn zerinde) bir sava yapldnda hemfikirdirler. te yandan dris-i Bitlisi sava yerini dalk ve tehlikeli bir yer olarak tarif eder. Romen tarihiler tarafndan dikkate alnan iki tarih vardr: 25 Kasm 1394 ve 17 Mays 1395.29 1395 yl baharnda yaplan savatan nce, 7 Mart 1395te Yal Mircea ile Macar Kral I. Sigismund arasnda bir ittifak kurulduundan da phe yoktur. Eflak prensi bu ittifakla eskiden beri mevcut olan Macar desteinden yararlanm ve Osmanllar ve taraftarlarna kar Macar kralnn yannda yer almtr. Ayn zamanda bu ittifakn padiahn sefere kmasna da mazeret tekil ettii anlalmaktadr. Ancak Bayezidin kt sefer, arpmalara abuk son verilmesi ve padiahn muzafferen Bursaya geri dnlmesi nedeniyle ksa srmtr.30 Bu savan sonular, tarihiler arasnda da tartmalara konu olmutur. Arge Sava ve akabinde varlan barn, Osmanl tarihi asndan bakldnda fazla nemli olmad grlmektedir. Halil nalck ve Colin Imber I. Bayezidin Eflaka dzenlemi olduu seferi, 1389-1402 yllar arasnda Osmanllar ile Macaristan, Srbistan, Bulgaristan ve Bizans arasnda srmekte olan ekimelerin bir paras olarak deerlendirmilerdir. Bu aratrmaclar Sultan Bayezidin Eflaka yapt seferin sonular zerinde durmamlar, sadece padiahn Tunay Niboluda getiini ve imann yakalanp ldrlmesiyle Bulgaristan Krallnn son bulduunu kaydetmekle yetinmilerdir.31 I. Bayezid ile Eflak voyvodas arasnda bir bar anlamas yapldndan phe yoktur, ancak bu prensin ad (Yal Mircea veya I. Vladdan birisi olabilir) ve bar maddeleri tam olarak bilinmemektedir.32 Bu dneme yakn tarihli bir belge olan Macar kralnn Aralk 1395 tarihli bir mektubunda Vlad I, tahta Osmanllarn yardmyla gelmesi ve Osmanl ve Eflak birlikleri tarafndan aktan aa desteklenmesi nedeniyle Macaristann dman olarak tasvir edilmiti. Ayn imaj, 1397 yl baharna kadarki kaytlar ihtiva eden btn Macar vesikalarnda grlebilir.33

385

Burada vurgulanmas gereken bir dier husus da, Osmanl kroniklerinin I. Vladn Eflak tahtn ele geirmesiyle ilgili hi bilgi vermemeleridir. Sadece Arge nehrindeki savatan sonra Eflak voyvodas ile bar yapldnn (Eflk voyvodasyla sulh edb) kaytl olduu ve tarihilerin XIV. yzyl sonlarna ait bir resmi belge veya XVI. yzyl sonlarna ait bir kroniin yapt iktibas olarak deerlendirdikleri bir tarihi metin vardr.34 XV. ve XVI. yzyl Osmanl kronikleri ierisinde, itaat ve ubudiyyet anlamasnn yenilendiini ve Eflak prensinin deyecei haracn iki katna karldn kaydeden, bunu yaparken de ahdz-zimmet, cizye gibi XIV. yzyldan ziyade XVI. yzyla mahsus er-hukuk bir terminoloji kullanlan dris-i Bitlisinin dnda yaplan barn artlar ile ilgili bilgi veren tarihi metin yoktur.35 Bu ge dnem Osmanl gr, XVIII. yzyl Eflak kroniklerinde yazlanlarla elimektedir. Bu dneme ait Osmanl gryle uyuan tek yazar, XIX. yzyl balarnda konuyla ilgili yazan Radu Popescudur. Popescu, Rovine sava sonrasnda bir bar anlamas yapldn ve Yal Mirceann, Trklerin kendilerinden ok emin olduklarnn farkna vararak kendileriyle anlama yoluna gittiini ve lkenin geri kalan ksmna dokunmamalar iin kendilerine bir hediye verdiini kaydeder.36 Popescunun bu yaklam, ilk Osmanl-Eflak anlamasn geici bir bar ve Osmanllara verilen ilk paray da sadece bir hediye olarak (plocon) deerlendiren tarihiler tarafndan sk sk kullanlmtr. Ancak Richard Knollesn, sava kaybettikten sonra I. Bayezide boyun emek ve yllk vergi demeyi kabul etmek suretiyle elde ettii barn Eflak voyvodas iin memnun edici olduunu ima eden ve akla daha yatkn gelen grn de unutmamak gerekir.37 Osmanl ordusu Tunay geip, Nibolu I. Bayezid tarafndan 1395 ylnda ele geirildiinde, Osmanllar Rumeliden Eflaka kadar olan blge ierisinde Tuna nehri zerindeki geitlerin ounu kontrolleri altna almlard.38 I. Bayezid, 25 Eyll 1396 tarihinde Osmanl kroniklerinde Osmanl snrnda (serhadd-i slmda) bir hisar olarak tasvir edilen Nibolu yaknlarnda, Hristiyan dnyasnn drt bir tarafndan gelen askerlerden oluan ve Macar Kral I. Sigismund tarafndan kumanda edilen bir orduyla karlat.39 Mirceann Nibolu Savana katlmas ve savata ilk saldran taraf olmaya almas, sadece Hristiyan kaynaklarnda (Johann Schiltbergerin eserinde olduu gibi) zikredilen bir husustur; Osmanl kaynaklarnda (szgelimi krllahn eseri) bu konuda bilgi yoktur. Ancak Hristiyanlarn sava sonunda urad hezimete btn kaynaklar yer vermitir. Zaferden sonra, 1396 gznde, I. Bayezid Bulgar ar Stratzimir idaresindeki Bulgar Kralln istila ve ilhak etmi ve dolaysyla Tuna nehrinin gneyindeki topraklarn byk blm Osmanl hakimiyetine girmitir.40 Kuzeyde ise, ok gemeden Osmanl hakimiyeti yok olmutur. Zira 1399 ylna ait resmi mektuplardan anlald kadaryla hem voyvoda Mircea, hem de Macar kral, Eflak henz Osmanl hakimiyeti dndaki bir blge olarak grmekte; Tuna nehrini de Osmanllarla Hristiyan dnyas arasndaki snr kabul etmekteydiler. Ancak her ikisi de Tuna nehrine sadece be gnlk bir mesafede bulunan Osmanl ordusunun varlna ve Mirceann Osmanl hakimiyetini tanmasnn olumsuz neticelerine kar son derece dikkatliydiler.41 Burada unutulmamas gereken dier bir nokta da, Timurlenkin 28 Temmuz 1402 tarihli Ankara Savanda I. Bayezide kar kazand zaferin XV. yzyl balarnda hem Anadolu, hem de Balkanlardaki hkmdarlarn takip ettii politikalarn ekillenmesinde nemli rol oynaddr.42 1402den 1413e kadar geen onbir yl ierisinde Yal Mircea I. Bayezidin halefleri

386

arasndaki iktidar mcadelelerine mdahale etmi;43 bu mcadeleler srasnda en byk destei de, 1409-1410 yllarnda Eflaka da gelmi olan Musa elebiye vermitir.44 1417: 1413 ylnda I. Mehmed (elebi) kardelerine kar stnlk salayarak Osmanl padiah oldu.45 Ducasn kaydettiine gre, bu vesile ile, dier yabanc heyetlerle birlikte Eflak temsilcileri de I. Mehmedin (elebi) clus merasimlerine katldlar.46 Hem Osmanl hem de yabanc kaynaklar, bir bar dneminin ardndan I. Mehmedin Eflaka sefere ktndan ve Eflak prensi ile 1416 ve 1420 tarihlerinde bar anlamasna varldndan bahsederler. Ancak hadiselerin tam tarihleri ve bu srete n plana kan ahsiyetler belirsizdir. Osmanl kroniklerinin ou, Tunann tesine dzenlenen ve gaza olarak adlandrdklar bu sefer47 srasnda kendilerine talimat verilen aknclarn Tunann kuzeyine gei; Nibolu ve saka ile birlikte Tuna zerinde stratejik neme haiz Yerkynn (Giurgiu) ele geirili; I. Mehmed ile Ulahlar arasnda Osmanl tarafna hara denmesini ve baz Eflak genlerinin (boyar) rehin olarak Bakente gtrlmesini ngren bir bar anlamasnn yapl tarihini 1416-1417 (H. 819) olarak verirler.48 krullah, Akpaazade ve Mehmed Nerinin rivayetleri temelde ayndr: (Cenab- Hakkn) uuruna nail olan padiah hareket etmi ve Rumeli tarafna gemitir. Daha sonra Tunadan te gemi ve Giurgiuyu (Yerky) ina etmitir. Akabinde de, Eflak prensi bir heyetle haracn gndermi, itaatini arzetmi (Eflakun bei dah eliyle harcn gndrd itat-i kll etdi) ve oullarn sarayn hizmetine vermitir.49 Chalcocondilin rivayetleri de ayn bilgileri ihtiva eder: Bizans kronik tarihileri tarafndan Dacia olarak adlandrlan Eflak seferi; artlar I. Mehmed tarafndan belirlenen bar anlamas ve hara deme ykmll.50 I. Mehmedin Eflaka dzenlemi seferle ilgili dier bir gr de, bu seferin (gaza), iki taraf arasndaki barn Eflak voyvodas tarafndan bozulduu dncesiyle ve Yal Mirceann olu ve halefi I. Mihail (Ocak 1418-Austos 1420) zamannda dzenlenmi olmasdr. Gerekten de, daha ge dneme ait bir Osmanl kronik yazar olan Koca Hseyin, yukarda bahsi geen olaylar iin 1420 (H. 823) tarihini vermitir.51 Eflak soylularndan olan Ienache Vacarescu da, I. Mihailin (Mihai Voda sin Mircea Voda) I. Mehmede, dolaysyla da Osmanl sultanlarna biat eden ve haragzar olan ilk Eflak voyvodas olduunu teyid etmi, ancak hadisenin gerekletii yl olarak 1418i (H. 820) vermitir.52 Komnist idaresi boyunca Romanyadaki tarihilerin bir ksm, Yal Mircea gibi byk bir prensin biatta bulunmak ve hara demeyi kabul etmek gibi kk drc admlarna hakl gerekeler bulmak iin bu ve benzer grlere sarlmlardr. Esasen bu hususta tarih yazclyla ilgili yaplan btn tartmalar Richard Knollesin 1603 ylna ait Turkish History adl almasnn ilk basksnn yaynlanmasndan sonra yersiz kalmtr; nk Knolles Bizans ve Osmanl kaynaklarna dayanarak, I. Mehmedin (elebi) Mirceaya kar 1417 ylnda dzenlemi olduu seferin ardndan Mirceann padiahn bir haragzar olduunu akla kavuturmutur. Bu konuyla ilgili olarak, kenarndaki notla birlikte yaplan iktibas yledir: 1417 yl. Eflak Trklere hara dyor. Karamanla yaplan sava bu nedenle (Osmanllarn) lehine sonuland ve (padiah) Avrupaya hareket etti. Tuna nehrini geerek Eflak topraklarn yamalad ve buradan byk ganimet

387

toplad. (Eflakta) durumu dzeltmek iin Eflak prensi gnderdii elilerle (padiahn) kendisinden talep ettii harac takdim etti ve olunu da sarayda padiahn hizmetine sundu. Bursa ve Anadoluda byk bir deprem meydana geldii zaman 53 1417den sonra Tuna aznn gneyindeki dier topraklar da (Dobruca) Osmanllar tarafndan kesin olarak ilhak edilmi oldu. 1462: Mirceann lmn takip eden onyllar boyunca, 1420-1456 yllar arasnda, Eflak Mirceann oullar ve tahtta hak iddia eden hasmlar arasnda ba gsteren ve Daneti (I. Dann halefleri) ve Draculeti (Mirceann halefleri) arasndaki mcadele olarak da anlan ayrlk kavgalarla sarsld.54 Bu dnemde Eflak prenslerinin statleri ve takip ettikleri politikalar, Osmanl Devleti ve Macaristan arasnda gidip gelen jeo-politik konumdan55 fazlaca etkilendi. Bu dnemin temas edilmesi gereken dier bir figr de eytan Vladd.56 eytan Vlad 1436 ylnda Macarlar tarafndan Osmanllara kar kullanlmak amacyla tahta geirilmi, ancak Macar Kral I. Sigismundun 1437de lmesinin ardndan Macaristan tarafndan yeterli yardm alamamas nedeniyle, tahta kndan ksa bir sre sonra, II. Murada biat etmiti. Bizans ve Osmanl kroniklerinin ounda da kaydedildii gibi Eflak voyvodasnn Osmanl hakimiyetini tanmas, (gemite denmeyen iki yllk harala birlikte) haracn demesi, oullarn (kendi oullar Vlad ve Radu ile birlikte ok sayda boyarn olunu saraya gndermiti) sarayn hizmetine sunmas ve Osmanllarn Macaristana kar dzenleyecekleri seferlerde Osmanl birlikleri yannda yer almas anlamna geliyordu.57 Hadiseleri zikrederken slamhukuk bir terminoloji kullanan dris-i Bitlisiye gre58 btn bu artlar, eytan Vladin haragzar olduunu ve II. Muradla bir andlama (ahd) yaptn gsteriyordu. eytan Vlad Osmanl idaresine boyun emesi karlnda, selefi Alexandru I. Aldeann yapt gibi, daha nceden esarete dm olan Eflak halkn esaretten kurtarm59 ve lke topraklarnn Osmanl birlikleri tarafndan yamalanmasn nlemi oluyordu.60 II. Mehmedin 1456 ylnda baarszlkla sonulanan Tuna nehri zerindeki Belgrad kalesini fetih giriiminden ksa bir sre, kazkl voyvoda lakabyla anlan Vlad Eflak tahtna geti.61 Kritovulos, II. Mehmedin tahta geer gemez andlama ve ahidlerle Kazkl Vladn hareketlerini kstlayp haragzar statsne drdn kaydeder.62 Ancak 1460 ylnda eskiden beri demekte olduu vergiyi demeyen Kazkl Voyvoda, kendi bak asyla Trk boyunduruundan kurtulmak amacyla, sultann haracn demesi ve gelip kendisine biat etmesi isteini geri evirdi.63 Sonu olarak Fatih Sultan Mehmed 1462 ylnda, XV. ve XVI. yzyl kroniklerinin ounda nakledilen Kazkl Voyvoda Vlada kar bizzat kendisinin kumanda ettii sefere kt. Bu yzden, Osmanl hanedannn tarihini yazan Mehmed Neri, sz konusu seferi Eflaka yaplan kutlu sefer (Hikyet-i Gazay- Eflk) olarak tanmlamtr.64 Richard Knollesa gre, II. Mehmedin amac esasen Eflak Prensi Vladusu tuzaa drmekti. nk padiah, 1462 yl ierisinde haragzar olan Eflak Prensi Vladus Draculann Osmanlya olan itaatini geri ekmeye ve Osmanllarn ba dman olan Macarlarn yannda yer almaya karar verdii haberini almt. Bu yzden bsbtn elinden karmadan voyvodann yolunu kesmek istiyordu.65

388

Osmanl tarafndan benimsenen gre gre bu sefer sonucunda Eflak kafirleri gruplar halinde gelerek padiaha biat ettiler. Yakkl Radu da, sadakat yeminini ettikten sonra dorudan doruya padiah tarafndan tahta geirildi. 1462 ylnda yaplan biat, Mehmed Nerinin biraz mbalaal ifadeleriyle tanmlanacak olursa, daha nce kiisel olarak yaplanlarla karlatrldnda kitleler halinde yapld: Padiah- Islm Tunay geb Eflk vilyetine girb cemi Eflkn vilyeti halk gelb tapdlar.66 Dimitrie Cantemire gre II. Mehmed, en yakn tehlikenin en nce savuturulmas gerektiini dnerek kuvvetlerini bir anda Eflak tarafna yneltti ve asi prensi srgne gndererek gen kardeini eyaletin yeni idarecisi olarak atad.67 Burada dikkat ekilmesi gereken dier bir husus da, XVII. ve XVIII. yzyllarda yaygn olan yerel gre gre ilk kez biat eden Eflak voyvodasnn, 1473-1476 yllar arasnda Eflak taht iin Yakkl Radu ile arpan ve Yakkl Radunun kardeiyle kartrlan Basarab Laiota (1473-1477, inktalara urayan bir iktidar) olduuna inanlmasdr.68 1462 yl, XX. yzyl Romen tarihileri tarafndan Eflakn Osmanl idaresi altndaki siyasi stats iin bir dnm noktas olarak deerlendirilir.69 1521-1529: 1530lu ve 1540l yllarda, yani Kanuni Sultan Sleyman dneminde, Gneydou Avrupa ve Orta Avrupadaki iktidar ilikilerinde nemli deiiklikler meydana geldi. Trkler 1521 ylnda bir Macar ehri olan Belgrad aldlar; 1526 ylnda yaplan Moha Savayla Macar ordusunu bozguna urattlar ve 1529 ylnda da Macaristann bakenti Budini igal ettiler. Btn bu olup bitenler, Macaristann paralanmas anlamna geliyordu.70 Bundan da te mevcut duruma Lehistann Macaristan zerindeki iddialar ve 1530lu yllardaki Habsburg saldrlar eklenince, Kanuni Sultan Sleyman Tunann kuzeyindeki Osmanl hakimiyetini tam olarak temniyet altna almaya karar verdi. Bu amala 1538 ylnda Bodan voyvodas Petru Rare zerine dzenlenen sefer, Budinin ikinci kez fethi ve Erdelin 1541 ylnda haraca balanan bir vilayete dntrlmesi, Eflakn siyasi durumunu da etkiledi. Sonu itibaryla 1530lu yllara girildiinde Eflak, banda bir Trk idareci olan ve dorudan Osmanl merkezi ynetimine bal bir eyalet statsne dme tehlikesiyle kar karyayd. Byle bir tehlikeli durumla kar karya kalnca Eflak boyarlar i ekimeleri bir kenara braktlar ve tpk 1462 ylnda yaptklar gibi71 toplu biat ederek, zerk satlerini kaybetmeye yol aacak tehlikeli bir gelimeyi savuturmay baardlar. Bu dneme ait olaylar nakleden Eflak kronik yazar Radu Popescu Osmanl ynetimi ile srdrlen ilikilerin, muhtemelen Afumatili Radu (1522-1529, inktal olarak) ve Eflak boyarlar tarafndan 1524 ylndan balayarak denetim altna alnmaya alldn kaydeder. Babaa veren Eflak boyarlar ve Radu u sonuca varmlardr: kk bir lke olmalar nedeniyle onca geni lkeleri fetheden ve bu kadar ok ordusu bulunan bir imparatorla (padiahla) savamalar mmkn deildir. Hepsi voyvodann Osmanl sarayna gitmesine ve imparatorun (padiahn) eteini pmesine karar verdiler. Nitekim yle de yaplmtr. Radu, ok sayda boyarla birlikte saraya gitmitir.72 Bu artlar altnda, Eflak voyvodasnn Sibiu sakinlerine yazd 1 ubat 1525 tarihli mektupta dile getirmi olduu u tatminkarlk daha iyi anlalr: Trklerin sarayna gittim ve padiahn ve Trk topraklarnn ileri gelenlerinin huzuruna ktm. Eflakn idaresi nce Tanr

389

tarafndan, daha sonra da padiah tarafndan tarafma tevdi edildi; daha sonra diri ve salkl olarak geri geldim ve Eflak tahtn ve idaresini ele aldm.73 Baz voyvodalarn Eflak bamszln yeniden ele geirmek ve evredeki Hristiyan devletlerin himayesine girmek iin baz teebbslerine ramen, bu balamda tek kayda deer olan Cesur Michaelinkisidir (1593-1601). Eflak topraklarnda 1714-1821 arasnda Fener idaresi kurulmu; 1774 ylndaki Kk Kaynarca Anlamasndan sonra Rus nfuzu artm 1829 ylndaki Edirne Anlamasndan sonra Bodan ile birlikte Rus himayesine girmitir. Buna ramen 1877-1878 yllarndaki Osmanl-Rus savalar ve ardndan imzalanan 13 Temmuz 1878 tarihli Berlin Anlamasna kadar,74 varln Osmanl idaresini benimsemi bir blge olarak srdrmtr. Ancak Berlin Anlamasyla birlikte, 1859 ylndan beri Bodan ile birlemi olan Eflak, Romanya ats altnda, Avrupa devletleri tarafndan da tannan bamsz bir lke haline gelmitir. Bodan 1455-1456:75 Fatih Sultan Mehmed stanbulun fethini takip eden yl Ceneviz kolonilerini nce hara vermeye zorlayarak, daha sonra da her birini tek tek fethederek, Karadenizdeki Osmanl hakimiyetini geniletmek politikasn baaryla uygulamaya devam etti.76 Bu artlar altnda Osmanl hakimiyetini Rumeli topraklarnda yaymak amacyla 5 Ekim 1455 tarihinde Belgrad zerine dzenledii sefer srasnda ise, Bodann yllk 2.000 dka vergi demeye mecbur tuttu.77 Ertesi yl padiahn emrini geri eviren Bodan voyodas Petru Aron (1451-1456, inktal olarak) yardmcs Mihul ile, yaplacak grmelerden bir sonu alnamamas ihtimaline karlk, barn salanmas ve topraklarnn igalden korunmas amacyla talep edilen miktar yerine 2.000 Macar zolotas gnderdi.78 Bunun zerine Fatih Sultan Mehmed 9 Haziran 1456da (5 Receb 860) taradaki idarecilere (sancakbeyleri, beyler, subalar, kadlar vs.) hitaben voyvoda Petru Aron ile barn salandn (Bodan ile beyi Pitri voyvoda ile barklk edb aradan dmanl gtrdm) ve bata Akkermandan Edirne, Bursa ve stanbul gibi merkezlere gelip alveri yapan tccarlar iin olmak zere Bodan topraklarndan Osmanl topraklarna gelecek tccarlarn emniyyetlerinin teminat altna alndn teyit eden bir nian hmayun hkm ibra etti.79 Yukarda bahsi geen ilk iki resmi Osmanl kayd hari, Osmanl kronikleri, en azndan yaynlanm olanlar, 1455-1456 yllarna ait olaylarla ilgili bilgi vermemektedirler. Bodan kroniklerinde ise bu hadise bariz neticeleri olan siyasi bir hareketten ok, Osmanl Devletine ilk defa vergi (Romen dilinde bir veya dajde) denmeye balanmas eklinde ele alnmtr. Bu konuyla ilgili olarak Grigore Ureche: Harac icad eden ve Trklere ilk olarak deyen bu voyvoda Petruydu ifadesini kullanmtr.80 1480-1486: 1457de Bodan tahtna tefan cel Mare geti ve denecek hara miktarn 3.000 dkaya kard. Aradan 15 yl getikten sonra bu vergi miktarn demeyi reddetti. Biraz gecikmeli olarak, 1474 ylnda II. Mehmed, Byk tefann vergisini bizzat stanbula getirmesini ve kendisine biat etmesini emreden bir ltimatom yaynlad. Bu arya kulak aslmamas zerine (kfir gelmedi),81

390

voyvodann cezalandrlmas maksadyla Bodan zerine Rumeli Beylerbeyi Sleyman Beyin kumanda ettii bir sefer dzenlendi. Osmanl kronikleri az birlii etmiesine Osmanl ordusunun 10 Ocak 1475de Vasluidaki sava meydannda nasl da alaka bozguna uratldn anlatrlar. 82 Ertesi yl teslim olmalar iin Bodanllara ikinci bir ar yapld83 ve (bu sefer Tatar destei de alnp84) titizlikle srdrlen hazrlklardan sonra 26 Temmuz 1476 tarihinde Valea Albada yaplan savata Bodanllar bozguna uratld. Bir gaza olarak nitelenen bu sava XV. ve XVI. yzyl kroniklerinin hepsinde yer nakledilmektedir.85 Savan ardndan balanan bar grmeleri, Fatih Sultan Mehmedin iktidarnn son ylnda, yani 1480-1481de verilen ahidname ile son bulmutur.86 Ancak tarihilerin ou, sadr olan ahidnameye ramen Bodandaki Osmanl hakimiyetinin bu tarihte henz tam olarak tesis edilemedii dncesini tamaktadrlar.87 stelik Osmanllarn d dnya ile mnasebetlerinde benimsedikleri gaza mefkuresi hesaba katlacak olursa, bu geici bir bart. Bodan, hl darlharp ierisinde yer almaktayd. II. Bayezid, XV. ve XVI. yzyl kroniklerinde de zikredildii gibi, Karadenizin kuzeybatsndaki Osmanl hakimiyetini glendirmek iin bu blgeye 1484 ylnda bir sefer dzenlemitir. rnein bu sefere itirak eden kronik yazarlarndan birisi olan Kvam, padiahn 1484 yl Temmuz-Austos aylarnda Tunann kollarndan biri zerinde yer alan Kili kalesini ve Dinyester nehri azndaki Akkirman nasl fethettiine eserinde yer vermitir.88 Bu artlar altnda Byk Stephen, II. Bayezidle bar yapmann bir zorunluluk olduunu grmtr. 1486-1487de (H. 892) bir eli Bodann Kara elebi tarafndan cizye veya hara olarak adlandrlan vergisini stanbula getirerek padiahtan bar istedi. XVII. yzyl kronik yazar Kara elebi Zadeye (. 1658) baklrsa, Bodan voyvodalar bu barla padiahn himayesini (aman) alarak tahtlarn muhafaza ettiler.89 Stephen 1504te sona eren II. Bayezid iktidarnn sonuna kadar padiahn bir haragzar olarak kald. Kendisine verilen himaye karlnda da baz askeri sorumluluklar stlendi. Mesela 1497 ylnda Bodan voyvodas Jan Olbrachtn saldrlarn pskrtebilmek iin padiahn yardmna bavurdu ve Osmanl yardm sayesinde Lehleri 26 Ekim 1497 tarihinde Bukovinann Kozmin blgesinde bozguna uratt. Lehlerin saldrlarnn devam etmesi zerine Bodanllar, bir yl sonra, 1498 ylnda II. Bayezid tarafndan gnderilen Malkoolu Bali Beyin birlikleri ile kuvvetlerini takviye ettiler ve Lehistana kar saldr durumuna getiler.90 1538: Dimitrie Cantemir ve Bodan kronik yazarlar tarafndan dikkat ekilen ve Osmanl idaresine 1511-1513 yllar arasnda voyvoda Kr III. Bodan ve 1529 ylnda Petru Rare tarafndan biat edildiini ngren91 XVII. ve XVIII. yzyllara ait yaygn kanaate ramen, Bodann Osmanl Devleti karsndaki siyasi ve hukuki statsnn ancak 1538 ylndan sonra kkl deiiklere uradn sylemek mmkndr.92 Nasuh Matrak 1538 yl Moldavyasn dman bir toprak olarak tanmlamtr. Dolaysyla Kanuni Sultan Sleymann dman voyvoda Petru Rare zerine dzenledii sefer de, bu dman topran fethedip Osmanl hakimiyeti altna almay amalamaktadr.93 Trklerin 1538 ylnda Bodan zerine yaptklar akn Venedikteki ngiliz elisi Edmund Harvelin 25 Ekim 1538de Cromwelle

391

hitaben kaleme ald mektupta da yer almtr. Harvel bu mektubunu yazarken Trk ordusu Bodana girmi ve kahramanca savunulan mstahkem kaleyi kuatmtr. Harvelin mektubundan Caraboldan (Trke Karabodandan bozma) olarak adlandrd Petru Rarein bu arpmalar srasnda 30.000 atls, iyi savalar ve Erdel Kral Janos Zpolya tarafndan gnderilen 40.000 svari destei vard.94 Ancak Bodann bakenti Suceavann teslim olmas savata belirleyici olmu ve bu gelime zerine Kanuni Sultan Sleyman ordusuyla birlikte tekrar Tunann gneyine geri ekilmitir.95 Gen prensler ve Bodan vilayetinin boyarlar Nianc Kk Mehmed Paann (. 1571) aktard ekliyle trl trl boyun eip yeri ptler ve topraklarnn idaresine yeni bir hakim atanmas iin padiaha yalvardlar. Hicri 945 ylnn Rebiulahirinde (16 Eyll 1538) kendi soylarndan gelen en gen prensin idareci olarak atanmasndan sonra da, yllk haralarn deyeceklerine sz verdiler. Aslnda seferin hemen akabinde, Ekim 1538de, Polonya Kral I. Sigismunda gnderdii mektupta Kanuni Sultan Sleyman, eski bir rehin ve Osmanl Devletine sadk biri olarak bilinen tefan Lacustay Bodan vilayetine voyvoda olarak tayin ettiini dile getirmiti.96 Nasuh Matrak ve brahim Peevi, tefan Lacustann Suceavadaki memuriyetine nasl tayin edildiini; dier Osmanl vilayetlerindeki idareciler iin eskiden beri yaplmakta olduu gibi nasl bert- hmyn ve alem verilip hilat, (genellikle Yenieri aalarnn giydii) skf ve brk giydirildiini eserlerinde anlatmlardr.97 Osmanl kronikleri daha ziyade Kanuni Sultan Sleymann bu seferinin siyasi sonular zerinde durmular ve 1538 ylndaki gelimeleri, haraca balanan Bodan eyaletiyle srdrlen ilikilerde bir dnm noktas olarak deerlendirmilerdir. 1538 ylnda, tpk 1462 ylnda Eflakllarn yapt gibi, nemi ve sonular bakmnda 1456, 1480-81 ve 1486 yllarndaki bar anlamalarn glgede brakan toplu bir biat hadisesi yaanmtr. Bu hususla ilgili olarak Muhiddin elCemali Eflak eyaletinin ve btn Eflak halknn 1538 ylnda padiaha biat ettiklerini ifade etmekte; brahim Peevi de O gn Bodann Osmanl hakimiyetine girdiini nakletmektedir.98 Bu gelimeden sonra, Osmanllarn hukuki yaklamlar daha fazla n plana kmaya balayacaktr. Nitekim artk Osmanl belgelerinin ounda Bodan eyaleti Memlik-i mahrsanin bir paras, Bodanllar da zmmi reaya olarak zikredilir.99 Mahalli gre gre, Kanuni Sultan Sleymann 1538 (H. 945) ylnda Petru Rare zerine dzenledii sefer, Bodann hukuki statsnde bir dnm noktas deildir; zira bu sefer sonucunda yaplan biatn benzerini Kr III. Bodan daha 1512 ylnda yapmtr. Bu noktada Dimitrie Cantemirin ifadeleri daha tarafszdr: (Kanuni) Sleymann kumandanlar Yemeni zaptetmi, Bodan yerle bir etmitir. Btn bunlar kumandanlar yaparken, (Kanuni) Sleyman maiyetindeki kalabalk asker birliklerle Bodana bir dost gibi girmi, ancak Bodan ahalisinin beklentilerinin aksine, Tunadan Soczavaya kadar olan yerleri, daha sonra da Soczavay atee verip halkn kltan geirmitir. stelik karargahn ehrin yaknnda kurup yllk hara denmesini istemektedir. Bodanllar bu muazzam g karsnda duramayacaklarn anlayp, aresizlik ierisinde kendisinden bar isterler ve kendilerinden talep edilen harac deyeceklerine sz verirler. Talepte bulunabilecekleri tek ey, bu kii

392

padiahn otoritesini temsil edecek olsa bile kendi ilerinden bir idarecinin tayini kalmtr. (Kanuni) Sleyman Bodanllarn isteklerini geri evirmez; Bodanllarn kendi aralarndan setikleri prensin tayinini onaylar ve esirleri serbest brakr. Ertesi gn Bodann ileri gelenlerini bir araya toplar ve Mslman hkmdarlardan grdkleri iyi muameleyi dikkate almayp bylesine gl bir imparatorlua kar klca sarldklar, Kiliyi atee verdikleri ve ok sayda Mslman katlettikleri iin kendilerini azarlar. Ancak (Kanuni) Sleyman, slam eriatine gre ilemi olduklar crmlerin karl lm cezas olmasna ramen, merhametinin bir nianesi olarak ve eski voyvodann hazinesini teslim etmeleri kaydyla canlarn balamaya hazrdr. aresizlik ierisindeki Bodanllarn itiraz edebilecekleri hi bir ey yoktur. Defterdar, beraberindeki yenierilerle ehre girer ve hem devlet hazinesi, hem de iinde asalar, halar ve kymetli talarla sslenmi kutsal nesnelerin bulunduu voyvodann ahsi hazinesine el koyar. Bu uygulamalara mdahale etmeyen ve bilakis daha memnun olan (Kanuni) Sleyman, birlikleriyle stanbula geri dner.100 Bodanla ilgili olarak, Eflak iin sylenen eylerin benzeri sylenebilir. Bodan, baz voyvodalarn bamszlklarn kazanmak iin verdikleri mcadelelere;

topraklarnda 1714-1821 arasnda Fener idaresi kurulmasna; 1774 ylndaki Kk Kaynarca Anlamasndan sonra Rus nfuzunun artmasna ve Eflak ile birlikte 1829 ylndaki Edirne Anlamasndan sonra Rus himayesine girmesine ramen, 1877-1878 yllarndaki Osmanl-Rus savalar ve ardndan imzalanan 13 Temmuz 1878 tarihli Berlin Anlamasna kadar,101 varln Osmanl idaresini benimsemi bir blge olarak muhafaza etmitir. Berlin Anlamasyla birlikte, 1859 ylndan beri birleik olan Bodan ve Eflak Romanya adyla ayr bir devlet halini alm ve bu devletin bamszl Avrupa devletleri tarafndan da tannmtr. 1 Byk devletlerle gl ittifaklar kurulmas halinde Osmanllara kar her zaman baar

salandn gsteren yeterince delil vardr. Bu hususta Janos Hunyadinin politikalar rnek olarak gsterilebilir: Pall, Hunedoara, 433-63; Murean, Iancu de Hunedoara, Bucureti, 1968. 2 3 Ducas, Istoria, XIII/1. DRH, A, II, doc. 58. Olumsuz siyasi ve askeri artlarla ilgili olarak N. Iorga Bodan

Voyodasnn Tatarlar tarafndan tehdit edildiini, Macarlar tarafndan nefret edildiini, Polonyallar tarafndan ise terkedildiini kaydetmitir: Iorga, Istoria Romnilor, IV, 113-4. 4 5 7 Nicolae Costin, Letopiset, 105. Ayrca bkz.: Papacostea, 1455-1456, 445-61. Corfus, Documente, XVI, doc. 35, 52. Budin Beylerbeyi olan Nasuh Paazade Hseyin Paann 1683 ylna ait bir takririnde

Erdel Voyvodas I. George Rckoziye yaplan Osmanl idaresini tanma teklifiyle (arz- ubudiyyet) ilgili

393

olarak yapt deerlendirme, Osmanllarn da askeri glerinin hasmlar zerindeki caydrc etkisinin farknda olduklarn gsterir. Bu takririnde Vezir-i Azam Tabanyas Mehmed Paaya bilgi veren Hseyin Paa, kfirlerin ancak silaha bavurulmas halinde hara demeye yanaacaklarn (kefere tifesi kl kermetin grmeyince) dile getirmitir: Gemil, Documente turc., doc. 102. 8 Saadeddin, Tact-tevarih, I, stanbul, 1280, 93-94, kr.: Decei, Sulhname, 134; Cronici

turc. I, 300-1. Ayrca bkz.: Mehmed Neri, dris Bitlisi, Mehmed bin Mehmed, Koca Hseyn, Cronici turc. I, 110-1, 400-1, 440 iinde. 9 Lksemburglu Sigismundun Pasztolu Ioana gnderdii 23 Mart 1399 tarihli mektupta yer

alan metin: DRH, D, I, doc. 105. 10 Neri, Tarih, II, 536-7; Ayrca bkz.: Akpaazade, Tevarih, Cronici turc. I, 85 iinde;

Tevarih-i Al-i Osman, Cronici turc. I, 181 iinde; Yaklak otuz yl sonra, I. Alexandru Aldea (14311436) byk imparator Amurat Beyin (II. Murad) kendisine sadece gnlk bir mesafede olduunu ileri srerek Braov halkndan yardm talebinde bulunmutur: DRH, D. I. doc. 191. 13 Topkap Saray Mzesi Arivi. stanbul (TKSMA), E. 6374 (nalck, Document, 220-2;

Decei, Deux documents, 396-402, 410-3; Guboglu, Le tribut, 58-9; Alexandrescu, Khatt- erifs, 253). Hdavendigr I. Murada verilen unvand: Redhouse, 496. 14 nalck, Rise, 23. Daha sonra I. Radu (1377-1383) Macaristana kar koyabilmek ve

Banatn Severin blgesini yeniden ele geirebilmek iin Bulgarlar ve Osmanllarla ittifak kurma yoluna gitti. Ancak 7 Haziran 1377 tarihli savata Macar kral I. Kudovice yenildi: Bratianu, Marea Neagra, II, 216. 15 16 bn Keml, Tevarih, Veliman, Mircea, 410-1 iinde. Erken dnem Osmanl-Eflak ilikileri ile ilgili olarak bkz.: Minea, Principatele romne;

Panaitescu, Mircea; Marele Mircea Voievod, coord. I. Patroiu, Bucureti, 1987 (Gemil, Mircea, 33064; Maxim, Mircea, 365-96; Veliman, Mircea, 397-429); Gemil, Romnii {i otomanii, 69-85. 17 Bu mehur savala ilgili olarak bkz.: krllah, Tevarih, Cronici turc. I, 31 iinde; Enver,

Dsturnme, Cronici turc. I, 38 iinde; Saadeddin, Tevarih, Cronici turc. I, 301-3 iinde; Mehmed bin Mehmed, Tevarih, Cronici turc. I, 401 iinde. lk Hristiyan ittifak 1387de Plocnikte uranlan bozgunu mteakip Srb knezi Lazar (1371-1389) kuruldu. Lazar btn Hristiyanlara eliler gnderip (tmmiyyet-i kefereye) yardm istemiti. Eflak, Macaristan, ek diyar, Srbistan, Arnavutluk, Bulgaristan ve Frenk diyarndan yardma gelen Hristiyanlar toplandlar (kffar cem oldlar): Neri, Tarih, Veliman, Mircea, 399-402 iinde; P. P. Panitescu bu gre iddetle kar kmtr:Panaitescu, Mircea, 219-23. 18 Ghiata, Dobrogea, 43-126.

394

19

Tevarih, Cronici turc. I, 180 iinde; Akpaazade, Tevarih, Veliman, Mircea, 405-6

iinde. Burada Richard Knollesin szkonusu hadise ile ilgili aktardklar yledir: Ve Firuz Bey nceden sylemi olduu gibi sadece Vidini almakla kalmayp Tuna nehrini geti ve Eflak tamamen talan etti; daha sonra ykl bir ganimetle geri dnd: Knolles, Turkish History, 140. 20 Akpaazade, Macar kral ile 1391-1392de (H. 793) Alacahisarda yaplan savan

ardndan I. Bayezidin Eflak prensine yapt arya yer vermitir: Bayezid Han burada gaza etti Bosna eyaleti ve Lazar hara verdi. Bayezid Han Eflak prensine derhal gel kulum ol (dedi Eflaka tiz gel kerim ol) dedi: Akpaazade, Tevarih, Veliman, Mircea, 406 iinde. 21 Ancak dris-i Bitlisi (. 1520) Yal Mirceann biatini yenileyip ballk vaadinde bulunmas

ve demekle mkellef tutulduu vergi miktarn iki katna karmasyla ilgili yeterli bilgi vermemektedir: dris-i Bitlisi, Het Behit, Veliman, Mircea, 423, 424, ve S. 202, 205 iinde; Rstem Paa da: Padiahn haragzar olmasna ramen Eflak prensinin Tunadan bu tarafa geip Karnovasn yamaladn (Eflk voyvodas pdihn harcgzr iken) zikretmitir: Rstem Paa, Tevarih, Veliman, Mircea, 407 iinde; Daha sonra Joseph von Hammer-Purgstall da, Eflakn Osmanl Devletinin haragzar olduunu gsterir ilk kayt olarak 1391 ylna ait bir kayt vermitir: Hammer, Empire Ottoman, Alman basks, I, 87; Seton-Watson, Roumanians, 33. 22 Osmanllara ilk kez Voyovda Mircea dneminde 1383 boyun eilmitir: Genealogia

Cantacuzinilor, 495-9; Bu gr Mihai Contacuzinonun 1806 ylnda Viyanada baslan ve daha sonra G. Sion tarafndan Romenceye de evrilen eserinin Rumca evirisinde Tunuslu Kardeler tarafndan da teyit edilmitir: 23 Neri, Tarih, Cronici turc. I, 113 iinde; dris-i Bitlisi, Het Behit, Cronici turc. I, 156-7

iinde; Saadeddin, Tact-Tevarih, Cronici turc. I, 303 iinde; Rstem Paa, Tevarih, Veliman, Mircea, 406-7 iinde. Richard Knollesin verdii gvenilir bilgilere gre Bayezidin Anadoluda zor durumda olduu haberini alan Eflak voyvodas Tuna nehri zerinden gneye inerek geni bir alan yamalam, ok sayda Trk katletmi ve daha sonra, beraberinde ok sayda Trk esir olduu halde, Eflaka geri dnmtr: Knolles, Turkish History, 141; Bu konuyu daha etrafl ele alan bir makale Decei tarafndan yaynlanmtr: Decei, Mircea, 140-55. 24 Direct Arhivelor Nationale Istorice Centrale. Bucureti (DANIC), mf. Turkey, r. 4, fr. 293;

Decei, Deux documents, 396-7; nalck, Rise, 25; Imber, Ottoman Empire, 44-5; Gemil, Romnii i otomanii, 25, 69-85. 25 Cronici turc. I, 38-9 (Enveri); 48-9 (Oru bin Adil); 13 (Mehmed Neri); 157-9 (dris-i

Bitlisi); 304 (Saadeddin); 339 (Mustafa Ali); 441-2 (Koca Hseyin); 543 (Kara-elebi-Zade); bn Keml, Tevarih, Veliman, Mircea, 410-1 iinde; Decei, Doua doc. 209-22.

395

26

dris-i Bitlisi, Het Behit, Cronici turc. I, 156-7 iinde; bn Keml, Tevarih, Veliman,

Mircea, 410-1 iinde. Ayn ayrntlar XVI. yzyl sonlarna ait anonim kroniinde de bulmak mmkndr: Gemil, Romnii i otomanii, 25. 27 I. Bayezidin Eflaka dzenlenen sefer srasnda takip etmi olduu gzergahla ilgili bilgi

veren ve tarihiler tarafndan en fazla aktarlan tarihi metin, XV. yzyl ortalalarna ait yoruma ak bir belgedir (Imber, Ottoman Empire, 44-5): andan (I. Bayezid) Eflk ili diyarna gelp, Eflak bei olan Mirce voyvoda askeriyle karu gelb geid vermeyp Arci nm suyn zerinde bir hafta mikdar Eflk askeriyle muharebe ve mukatele olub: DANIC, mf. Turkey, r. 4, fr. 293; nalck, Document, 220-2; Decei, Doua doc., 209-222. 28 Richard Knolles ilk sava u ekilde tasvir etmitir: bir anda hem Anadolu hem de

Avrupada saldrya maruz kalmas zerine Pontus prensine kar planlad sava daha uygun bir tarihe erteleyerek askeri gcn Eflak tarafna evirdi. Boazlar zerinden geerek Edirneye geldi ve ordusunu buradan Nie gnderdi. Daha sonra da Tuna nehrini geti ve getii yerleri yamalayarak Eflaka girdi. Hiddetini nleyebilmek iin voyvoda (Bayezidi) sava alannda karlad ve kendisiyle savat; ancak yenilgiye urad ve adamlarnn ou katledildi : Knolles, Turkish History, 144. 29 Osmanl kaynaklarna gre hicri 793 veye 794, Tahsin Cemile gre ise Austos 1395.

Son zamanlarda, B. P. Hadeunun, Constantin Dragan lm tarihinin 17 Mays 1395 olarak kaydedildii bir kaynaa dayanarak belirlemi olduu 17 Mays 1395 tarihi n plana kmtr. Bkz.: A. V. Dita, Victoria romneasca de la Rovine (17 mai 1395). Anale de Istorie, 4, 1986. 30 Macar Kral Sigismunda kar srdrlen savalar rasnda Eflak voyvodas Macar

kralnn yannda yer alm, bu durum Bayezidin voyvoday hedef almasna ve uzun vadede kendisinden intikam almaya karar vermesine yol amt. Bu yzden kumandan Timurta Paay Anadoluda Ankara yaknlarnda brakarak Eflak prensi zerine yrmye karar verdi. anakkale Boazndan karya geerek Eflak tarafna hareket etti (Knolles, Turkish History, 144). Ayrca bkz.: DRH, D. c. I, doc. 87; Imbere gre Sultan Bayezidin dzenledii seferinin amac, insiyatifi ele alarak muhtemel bar anlamasnda sz sahibi taraf olmakt: Imber, Ottoman Empire, 44. 31 nalck, Rise, 25; Imber, Ottoman Empire, 44-5. Bu seferle ilgili olarak Bulgar

kroniklerinde Bulgaristan hakimiyeti altna alp; Osmanl metinlerinde de merhum Yldrm Han dahi Arc suyn geb, Nikeboli kalesinin karusunda konub ol zamanda Nikeboli vilyetinin iman nm bir bei var imi Eflk voyvodas gibi Hdavendigrun harcgzrm eklinde ifadeler yer almtr: le Romen tarih yazclnda I. Vlad tahta Osmanl destei ile geen ilk Eflak prensi olarak geer. Ayrca bkz.: Trkler hakknda bilgi alabilmek iin I. Vlada gnderilen elileri muhtevi 21 Mart 1396 veya 10 Nisan 1397 tarihli mektuplar.: DRH, D, c. I, doc. 97. 34 DANIC, mf. Turkey, r. 4, fr. 293; Decei, Deux documents, 396-7.

396

35

Idris-i Bitlisi, Mircea, 423-4, n. 202, 205 iinde (tecdd-i ahd- bendeg v hidmet-kr;

harc cizye mukarreri her sle r muzaaf bi-Hizne-i mire resnde). 36 38 Popescu, Istoriile, 240 (vaznd obraznicia turcilor, History, 141. nalck, Rise, 25; Imber, Ottoman Empire, 44-5. Bu seferle ilgili olarak Bulgar

kroniklerinde Bulgaristan hakimiyeti altna alp; Osmanl metinlerinde de merhum Yldrm Han dahi Arc suyn geb, Nikeboli kalesinin karusunda konub ol zamanda Nikeboli vilyetinin iman nm bir bei var imi Eflk voyvodas gibi Hdavendigrun harcgzrm eklinde ifadeler yer almtr: (DANIC, mf. Turkey, r. 4, fr. 293; Decei, Deux documents, 396-7). 39 7. 40 41 Imber, Ottoman Empire, 47. Kral Sigismundun 23 Mart 1399 tarihli mektubunda u ifadeler yer almtr: non est vorbis krullah, Tevarih, Veliman, Mircea, 426 iinde; dris-i Bitlisi, Het Behit, Cronici turc. I,

156-157 iinde; Koca Hseyn, Bedai l-vekai, Cronici turc I, 442 iinde; Imber, Ottoman Empire, 45-

incognitum in 42 Eflak birliklerinin katlm tarihiler tarafndan tartlmakta olan bir husustur: A. Decei, A

participat Mircea Ankara? RIR, VII, fasc. III-IV, 1937, 339-57 (Decei basks, RRO, 5-14). 43 Macar Kral Sigismund tarafndan Burgond dkne hitaben kaleme alnan 16 Nisan 1404

tarihli bir mektupta, Eflak ve Bodann Trklere kar ittifak kurduklar belirtilmitir 44 Neri, Tarih, I, 114-6 iinde; Saadeddin, Tevarih,. I, 302-7 iinde; Koca Hseyin, Bedai

l-vekai,. I, 443-4 iinde; Mircea, 113-225; . Papacostea, 45 Osmanllarn Tuna havzasndaki topraklar fethederken takip ettikleri siyaset ve I. Mehmed

dnemindeki Osmanl-Eflak ilikileri daha etrafl olarak u almalarda ele alnmtr: V. Ciocltan, Competitia pentru controlul Dunarii inferioare. 1412-1420. Revista de Istorie (RdI), 10, 1982, 10901100 ve 11, 1982, 1191-1203; V. Ciocltan, Mehmed I elebi (1413-1421). RdI, 8, 1986, 774-94; N. Pienaru, 47 Neri, Tarih, II, 536-7; Tuna yakasna eriip:Akpaazade, Tevarih, Cronici turc. I, 85

iinde; Tevarih, Cronici turc. I, 181 iinde ( Tunada durdu). 48 Bkz.: Cronici turc. I, 32 (krllah); 51 (Oruc bin Adil); 85 (Akpaazade); 116 (Mehmed

Neri); 160-4 (dris Bitlisi); 181 (Tevarih); 238 (Ltfi Paa); 291 (Mehmed Paa); 307-8 (Saadeddin); 402-3 (Mehmed bin Mehmed); 445 (Koca Hseyin). Ayn rivayeti 16. yzylda Rumca olarak kaleme

397

alnm bir kronikte de bulabiliriz: 16. Asrda Yazlm Greke Anonim Osmanl Tarihi. Giri ve Metin (1373-1512), yay. . Batav, Ankara, 1973, 113. 49 Akpaazadenin rivayeti yledir: Bu bb an beyan eder kim Sultan Mehmed Gazi ibn-i

Bayezid Han Bursaya gelb Eflka azm etdini bildirr Devlet ilen vilyet-i Eflka yrd. Tuna kenarna vard. Dah aknclar gndrd. Kend oturdu. Yerggyi yapd. Aknclar mubalaa doyum geldiler. Eflkun bei dah eliyle harcn gndrd. Itat-i kll etdi. Ve olanlarn Kapuya hizmete gndrd: Akpaazade, Tevarih, Osmanl Tarihleri, 151 ve Cronici turc. I, 85 iinde. 1450 yl civarnda len krullah, bu hadiseye en yakn kronik tarihisiyedi. Bkz.: krllah, Tevrh, Osmanl tarihleri, 61, ve Cronici turc., I, 32 iinde (Dinsiz, kt dnceli Eflaka yneldi. O yrede kale vard ki karganm kfirlerin yznden yklmt. n de yaptrd. Birinin ad Sak, ikincinin ad Yeni Sala, nnn Yrkvi idi. Oradan ngrse ynelip Savarin kalesini ald. Tanr onlar aalatsn, karganm kfirler Islmlarn ululuk ve yceliini grb bilince bar dilediler. Harc vermei boyunlarna aldlar. Kendilerini sultann yce eii kullar srasnda saydlar. kfir bei olunu yara yasa ua ile hizmete gnderdiler ve onun zerine and ettiler ki Bar kldlar). Mehmed Nerinin rivayeti ise yledir: Hikyet-i Zihb- Sultan Mehmed il Ungurus ve feth-i kal Severin ve tat l-kffar leh-yay. Unat, Kymen iinde) andan hicretn sekiz yz on dokuzunda sultan etrfun lekerin cem idb Karaman olu dahi leker gnderb Isfendiyr olu Kasm Bei gnderdi. Andan devletle yryb (Rumeline geti ve-yay. U. K) Tunay geti. Kenarnda durub, Yerkyn yapdurub, (Isakyay. U. K.) ve Yeni-Kaleyi mamur idb, andan aknclar sal virb seirdb mblaa (ile) doyumluklar old. Andan Eflk Beyi harc (n) gnderb eliyle itaat etdi. Ve dahi olanlarn () hizmete Kapuya gnderdi ki, ayrk yalk etmiye. Eer edecek olursa olanlarn helk edeler. Eflk oluyla bu vech zere muslaha idb, barklk etdiler-yay. U. K.): Neri, Tarih, yay. Taeschner, II, 214; Neri, Tarih, yay. U. K., II, 536, 537, ve Cronici turc. I, 115-116 iinde. 50 51 Chalcocondil, Expuneri, 120.. Koca Hseyin, Bedai l-Vekayi, yay. Tveritinova, Petrosyan, 319, cf. Maxim, TRP, 223,

ve Cronici turc. I, 446-7 iinde: bu kafir ihanet edip anlamay bozduu iin (nakz- ahd -misak itd in). 52 53 Vacarescu, Istorie, 204. Knolles, Turkish History, 170. Daha sonra Dimitrie Cantemirin de ayn salkl gr

benimsedii grlr: Mehmed, Ulahlar haraca balar. Anadoludaki hasmlarn zayflattktan sonra, Anadolu ve Rumelideki glerini birletirir ve Bursadan Edirneye hareket eder. Edirneden Ulahlarn zerine yrr ve Eflak ordusunu bozguna uratarak Eflakn byk blmn harabeye evirir. Trojan tarafndan ina edilen bir kprnn de bulunduu Severiay alr ve Tunann te tarafnda yer alan Sakche (saka) ve Cale (kale) hisarlarn zapteder. Ardndan Girgiowu (Yerky) yeni inaa edilen binalar ve salam bir karargahla, Ulahlarn bir daha Tunay gemelerine frsat vermeyecek ekilde

398

glendirir. Bu ekilde keye skan, dman klcn zerlerinde hisseden ve yeterli sava levazmatndan mahrum olan Ulahlar, bamszlklarn muhafaza edebilmek ve emniyetlerini garanti altna alabilmek iin hara demeyi taahhd ederler. Prensin oullar ve dier nemli ahsiyet de rehin olarak imparatorun (padiahn) hizmetine verilir. Bu gelimelerden sonra padiah Edirneye geri dner: Cantemir, Othman History, 73-4. 54 Mesela II. Dan 1420-1427 yllar arasnda, en uzunu Aralk 1424-Mays 1426 tarihleri

arasnda olmak zere ayn dnemde drt kez iktidara geen rakibi II. Radu Praznaglava ile her defasnda mcadele ederek, tam drt kez tahta kt. 1420 ylnda Eflak prenslerinden bir tanesi, muhtemelen de II. Dan, padiahn himayesine girdi; II. Dan aknclarn da yardmyla Eflaka girdi ve kendisiyle arprken hayatn kaybeden I. Mihaili tahttan uzaklatrd. Ancak ok gemeden, ayn yln austos aynda, II. Murada olan ballk ve biatn geri ekti ve Srbistanda Tmevar ve Ozora kontu olan Pippo Spano ve Scolarili Filipponun da desteini alarak, Macar Kral Sigismundun himayesine girdi. 1421 ylnda II. Radu Praznaglava Tuna u beyleri Turahan ve Evrenosolu tarafndan tahta geirildi ve Erdeldeki Brsa blgesine yaplacak aknlarda aknclara itirak etmeye zorland. II. Radu Praznaglava ok gemeden Macar birlikleri tarafndan desteklenen II. Dan tarafndan tahttan indirildi ve bu uygulama 1430lu yllar boyunca devam etti. 1422-1423e gelindiinde II. Dan artk Osmanllarn aktan aa dmanyd. II. Dan, Pippo Spano ile birlikte Tunay geerek Silistre ve evresini yamalad. Giurgiu (Yerky) ve Turnu kaleleri de muhtemelen bu vesile ile fethedildi. Osmanllarn bu gelimelere verdii cevap, II. Raduyu Eflak tahtndan indirmek iin Firuzbeyolu Ali Beyin 1423 yl Ocanda dzenledii sefer oldu; ancak bu sefer sonucunda galip gelen II. Radu oldu. (Bu konuyla ilgili DRH, D, I, doc. 139, 141, 150, 151, 153, 157, 160, 161, 162, 209de yaynlanan resmi Macar ve Eflak belgeleri baz bilgiler ihtiva etmektedir. Bu dneme ait daha ayrntl bilgi iin bkz.: A. D. Xenopol, Lupta dintre Daneti i Draculeti. Analele Academiei Romne. Memoriile Sectiunii Istorice (Bucureti) (AARMSI), 2, XXX, 1907, 183-272; Decei, Imp. otoman, s. 85-86; Giurescu, Istoria romnilor, II, 112-4). 55 C. C. Giurescu ve Dinu Giurescu Eflak voyvodalarnn siyasi zmler (Hara demeyi

kabul etme) ve askeri zmler (Osmanllara kar Macarlarla ittifaka girme) arasnda srekli gidip geldiklerinden bahsederler: Giurescu, Istoria romnilor, II, 112. 56 ki defa iktidara gelmitir: Aralk 1436-Mart 1442 ve Gz 1443-Kasm-Aralk 1447. Kt

Vlad hakknda bkz.: I. Minea, Vlad Dracul i vremea sa, Iai, 1928 (Cercetari istorice, IVten yaplan iktibaslar); P. P. Panaitescu, N. Stoicescu, La participation des Roumains `a la bataille de Varna (1444). RRH, IV, 2 (1965) 221-31; V. Ciocltan, Intre sultan i mparat: Vlad Dracul n 1438. RdI, 29, 11 (1976) 1767-90. 57 Ducas, Istoria, XXIX/10; Decei, Imp. otoman, 87-8. Vlad Dracul 1438 ylnda Erdele

saldran II. Muradn dzenlemi olduu seferde yer almtr; ancak bu sefer A. Decei tarafndan arpmasz sefer olarak deerlendirilmitir

399

58

dris-i Bitlisi, Het Behit, Cronici turc. I, 167 iinde. Ayn politikaya daha sonra Silistreye

saldran eytan Vlad tarafndan da bavurulmutur. Ayn esnada Eflak prensi Dracula da Tuna nehrini geerek Trkleri Silistrede olduundan daha fazla zor durumda brakm, ancak daha sonra Murada teslim olmak zorunda kalm ve haraca balanmtr: Knolles, Turkish History, 175. 59 Genealogia Cantacuzinilor, 64 (i aa Turcii i-a dat i pe toti Romnii, ce-i robise mai

nainte). Belki de Firuzbeyolu Mehmed Beyin yapt aknlar srasnda ele geirilen esirlerdi: Akpaazade, Tarih; Neri, Tarih, Cronici turc. I, 86, 118 iinde 60 1437-1438de (h. 841), II. Muradn Macaristana dzenledii sefer srasnda olduu gibi:

dris-i Bitlisi, 61 kez iktidara geldi: Ekim 1448; 22 Austos 1456-Kasm 1462; 1476. Vlad Tepe, 534

documente, doc. 73, 75; I. Bogdan, , 1896; Y. zdemir, Kazkl Voyvoda, Istanbul, 1967; N. Stoicescu, Vlad Tepe, Bucureti, 1976; . Andreescu, Vlad Tepe (Dracula). ntre legenda i adevar, Bucureti, 1976; E. Stoian, Vlad Tepe. Mit i realitate istorica, Bucureti, 1989. 62 1448 ylndaki ilk iktidar dneminden mi yoksa ikincisinden mi bahsettii ak deilidir:

Critobul, Mehmed II, IV/10, 3. Bu konudaki ihtilaflarla ilgili olarak bkz.: Stoicescu, Vlad Tepe, 15-25, 35-7. Osmanl kronik yazar Dursun Bey Eflak voyvodas Vlad Tepe (Kazklu Voyvoda) zerine yaplan seferi anlatrken, dier kronik yazarlar gibi daha nceki voyvodalarn Osmanl Devleti karsndaki hukuki konumundan bahsetmitir: Tursun, Tarih, 47, 93a-103a. 63 64 Ducas, Istoria, XXIX/20; Cantemir, Othman History, 108. Neri, Tarih, II, 755-8. Ayrca bkz.: Cronici turc. I, 42-4 (Enveri); 59-60 (Oruc bin Adil); 67-

72 (Tursun-bey); 93-4 (Akpaazade); 126-7 (Mehmed Neri); 186 (Cronicile anonime); 201-206 (Ibn Kemal); 244 (Ltfi paa); 294 (Mehmed-paa); 317-20 (Saadeddin); 405-406 (Mehmed bin Mehmed); 455-456 (Koca Hseyin). William Wey de, kutsal topraklara yapt hac yolculuu srasnda, Trklerin 1462 ylnda Vlad Tepe zerine dzenledikleri seferden haberdar olmu ve bu seferle ilgili bilgi vermitir: F. Pall, Notes du plerin William Wey `a propos des oprations militaires des Turcs en 1462, RHSEE, XXII, 1945, 264-6; Tappe, Documents, no. 2. 65 66 Knolles, Turkish History, 246-8. Neri, Tarih, II, 756-7; DANIC, mf. Turkey, r. 65, fr. 751-2, cf. Gemil, Romnii i otomanii,

144, n. 375; Critobul, Mehmed II, IV, 10, 1-3 (ta pista labon). Ayrca bkz.: Chalcocondil, Expuneri, FHDR, IV, 515, 517 iinde. En uzunu Kasm 1462 ve Kasm 1473 yllar arasnda olmak zere 14621475 arasnda drt kez iktidara gelmitir.

400

67

Cantemir, Othman History, 108. Mihai Cantacuzino, Basarab Laiota olarak tehis ettii

hospodarn 1460-1462 (!) yllarnda lkeyi kendi elleriyle isteyerek teslim ettii kanaatindedir: Genealogia Cantacuzinilor, 67, 495-9. 68 Letopisetul Cantacuzinesc, 4; Popescu, Istoriile, 252 (care au nchinat tara turcilor);

Genealogia Cantacuzinilor, 67 (Laiot Basarab Voevod, la anul 1460. Acesta este carele cu totul sa supus, nchinnd Tara-Romneasca la Turci), 495-9; Filstich, Istorie, 104-5; Maxim, TRP, 233. Eflak ve Bodann bu dnemde verdii harala ilgili bir kayt Guboglu tarafndan yaynlanmtr: Le tribut, 49-80. 69 Ayrntlar iin bkz.: Stoicescu, Vlad Tepe, 85-136; Maxim, TRP, 230-40. te yandan

Halil nalck II. Mehmedin 1462 ylnda Eflak zerine yapt seferi dikkate almamtr. V. J. Parry de Eflakn 1462 ylnda Osmanllar tarafndan sadece yamalandn ne srmtr. Bu tarihilerin Osmanl iktidarnn Eflakta tesisi ile ilgili deerlendirmeleri tetkike muhtatr: Parry, Bayezid II-Selim I, 55. 70 1994. 71 Bu inisiyatif Nibolu Sancakbeyi olan Mehmed Beyindir: lui Macarie, CSR, Ayrntl bilgi iin bkz.: Gbor Basta, La route qui mene `a Istanbul 1526-1528, Budapest,

93hospodarn; Popescu, Istoriile, 272-4; Michael Bocignoli, Calatori straini, I, 178hospodarn; Tocilescu, 534 documente, doc. 308, 42; Nicolae Stoicescu, 75 Concert of Europe, 272-3.

Ayrntl bilgi iin bkz.: F. Babinger, Cel dinti bir al Moldovei catre sultan (iktibas),

Bucureti, 1936; A. H. Golimas, Sensul nchinarii de la Vaslui a lui Petru Voda Aron. Din legaturile de drept ale Moldovei cu Poarta Otomana. Cuget Moldovenesc, 9-12, 1940 (iktibas), Iai, 1941; Papacostea, 1455-1456, 445-61; L. imanschi, nchinarea de la Vaslui (5 <iunie>1456). AIIAI, XVIII, 1981, 613-37; M. A. Mehmet, Pacii, 631-9. 76 nalck, Rise, 45.

77 Mehmet, Documente turc., I, doc. 1. Sbigniev Olesnickinin 10 Eyll 1453 tarihli mektubuna gre II. Mehmed daha 1453 ylnn Haziran-Austos aylarnda II. Alexandrudan (1449; 1452-1454; 1455) hara demesini istemiti: gravia tributa requirit (Papacostea, 1455-1456, 446, n. 2). 78 79 DRH, A, II, doc. 58. 1456 ylna ait belge muhtelif zamanlarda yaynlanm ve deerlendirilmitir. Bkz.:

Mehmet, Documente turc., doc. 2; Guboglu, Paleografia, doc. 3. 80 Ureche, Letopiset, 33.

401

81

Akpaazade, Tevarih, yay. Giese, 178 (Padiah Kara Bodnn tekrunu Kapuya

okudular. Bu kez sen kendn getr harcn dediler). 82 rnek olarak bkz.: Neri, Tarih, yay. Unat, Kymen, II, 829 (Hikyet-i Inhizam- Sleyman

Bey der Gaz-y Kara Bodn). 83 Kronik yazar Nicolae Costinin eserinden bu yargya ulamak mmkndr. Costin, Fatih

Sultan Mehmedin bu tarihte, yllk haracn gndermesi, esirleri serbest brakmas ve Kili kalesini Osmanllara brakmas halinde Byk tefan ile bar yapmaya istekli olduunu yazar: Nicolae Costin, Letopiset, 119: Ar fi dat pace moldovenilor, de nu ar fi oprit birul cel legat pre an i de ar fi slobozit robii i de ar fi ntorsu cetatea Chiliei. 84 Krml bir yetkilinin 881 Cemaziyl-ahr/10-19 Ekim 1476 tarihli mektubu: Mehmet,

Documente turc., I, doc. 4. 85 Mehmet Neri (. 1520/H. 926) Bodana dzenlenen bu ikinci mbarek sefer iin ayr bir

blm ayrmtr (Hikyet-i Gaz-y Kara Bodn saniyen): Neri, Tarih, yay. Unat, Kymen, II, 82933; Neri, Tarih, Cronici turc. I, 127-8 iinde; Akpaazade, Tevarih, Cronici turc. I, 95-7 iinde; Tursun Bey, Tarih, Cronici turc., I, 74-5 iinde; Solakzade, Tarih, Cronici turc., II, 142 iinde. Ayrca bkz.: Cronici turc. I, 62 (Oruc bin Adil); 211-4 (Ibn Kemal); 294 (Mehmed-paa); 322-4 (Saadeddin); 407 (Mehmed bin Mehmed); 458-60 (Koca Hseyin); Razboieni. 500 de ani de la Campania din 1476, Bucureti, 1977, muhtelif sayfalar; Parry, Bayezid II-Selim I, 55. 86 Romen Osmanl tarihisi A. Decei tarafndan kefedilen Mneatn mellifi bu ahidnameyi

sulhnme olarak zikreder. Ayrntl bilgi iin bkz.: Decei, Sulhname, 465-94. Ayrca bkz.: N. Grigora, A existat un tratat de pace ntre Mehmed II i tefan cel Mare?, Iai, 1948; M. A. Mehmet, La politique ottomane a lgard de la Moldavie et du Khanat de Crime vers la fin du rgne du sultan Mehmed II Le Conqurant, RRH, 3, 1974, 509-33. 87 88 V. J. Parryye gre bu durum Eflak iin de geerlidir: Parry, Bayezid II-Selim I, 55. Kvam, Fetihnme, 304-6. Ayrca bkz.: Cronici turc. I, 63 (Oruc bin Adil); 75-8 (Tursun-

bey); 98-100 (Akpaazade); 130-2 (Mehmed Neri); 245 (Ltfi Paa); 253 (Rustem Paa); 326-7 (Saadeddin); 408 (Mehmed bin Mehmed); 461-2 (Koca Hseyin); 545 (Kara-elebi-Zade); Parry, Bayezid II-Selim I, 58. 89 Menakib, Cronici turc. I, 137 iinde; Kara elebi Zade, Sleymannme, Cronici turc. I, 532

iinde; Ion Neculce, Opere. Letopisetul firii Moldovei i 2, 1983, 117-28; Gorovei, 1486, 807-21; Parry, Bayezid II-Selim I, 58. 90 Koca Husein, Beda l-vekai, 54; Nicolae Costin, Letopiset, 129; Parry, Bayezid II-Selim

gelimelerden hi bahsetmediini ayrca belirtmek gerekir. Bunun yerine bkz.: Cantemir, Othman

402

History, 186 (Mhieddin el-Cemal); 221-32 (Nasuh Matraki); 248 (Ltfi Paa); 254-5 (Rustem Paa); 261-72 (Mustafa Celalzade); 351-2 (Mustafa Ali); 412 (Mehmed bin Mehmed); 480-2 (brahim Peevi); 532-47 (Kara-elebi-Zade). Ayrca bkz.: Moldavie (1538). Studia et Acta Orientalia (Bucarest) (SAO), I, 1957, 175-87; Decei, Imp. otoman, 190; Gorovei, Casa Pacii, 659-66; Petru Rare, 151-75 (T. Gemil, t. S. Gorovei); Veinstein, 128-36. 93 Kanun Sultan Sleymann Lehistan kralna hitaben yazm olduu Ekim 1538 tarihli

mektuba gre: Hurmuzaki, Documente, Supl. II/1, doc. LX. Ayrca, Nasuh Matrak, Fetihnme, Cronici turc., I, 228 iinde. Ayrca bkz.: Mustafa Celalzade, Tabakat al-memalik, Cronici turc. I, 263 iinde. 94 95 Tappe, Documents, no. 20. Ltfi Paa, Tevarih, Cronici turc. I, 248 iinde. Ayrca bkz.: t. S. Gorovei, Domnia lui

tefan Lacusta, Petru Rare, 161-2 iinde. 96 Mehmed Paa, Tarih, Cronici turc. I, 295. Eski boyarlarlardan bazlar 1540 ylnda

Lehistan kralna hitaben yazdklar bir mektupta, padiahn Bodana Trk meneli bir sancakbeyi tayin etmek istediinden bahsetmilerdir: Hurmuzaki, Documente, Supl. II/1, doc. LX. 97 Nasuh Matrak, Fetihnme, Cronici turc. I, 228 iinde; Nasuh Matrak, Fetihnme-i

Kara-Bodn (TKSMK, R. 1284); Peevi, Tarih, Cronici turc. I, 481 iinde. 98 99 Muhiddin el-Cemal, Tevarih, ve Peevi, Tarih, Cronici turc. I, 188, 480 iinde. Hurmuzaki, Documente, Supl. II/1, doc. LX.100Seferden dn srasnda Kanuni Sultan

Sleyman Bodanllar tarafndan tahrip edilen Kilinin yeniden inaasn emreder. Bu blgede aa bulunmamas nedeniyle Kilinin yeniden inaasnda ihtiya duyulan kereste, daha nce Tuna zerinde kullanlan kullanlan bir ahap kprden tedarik edilir: Cantemir, Othman History, 202-4.101 Concert of Europe, 272-3.Alexandrescu, Khatt-i erifs = M. M. Alexandrescu-Dersca Bulgaru, Lorigine des khatt-i erifs de privilges des Principauts roumaines. Nouvelles tudes dHistoire (Bucharest), VI, 1, 1980, 251-63. M. M. Alexandrescu-Dersca Bulgaru, Les relations du prince de Valachie Mircea lAncien avec les mirs seldjoukides dAnatolie et leur candidat Musa au trne Ottoman. Tarih Aratrmalar Dergisi, VI, 1968, 10-11 (1972), 113-225.Akpaazade, Tevarih = Fr. Giese, Die altosmanische Chronik des Akpaazade, Leipzig, 1929 (Cronici turc. Iden yaplan iktibaslar, 81-105; Crestomatie Turca, 77-101). Ayn ekilde iftciolu N. Atsz, Osmanl Tarihleri, I, Istanbul, 1949, 77-319 iinde.Bratianu, Marea Neagra = Gh. I. Bratianu, Marea Neagra de la origini pna la cucerirea otomana, I-II, yay. Victor Spinei, Bucureti, 1988.Calatori straini = Clatori straini despre Trile Romne, yay. M. Holban, Bucureti, I, 1968.Cantemir, Othman History = Demetrius Cantemir, The

403

History of the Growth and Decay of the Othman Empire. ev. N. Tindal, London, 1734-5. Chalcocondil, Expuneri = Laonic Chalcocondil, Expuneri istorice, yay. V. Grecu, Bucureti, 1958 (FHDR, IV, 450-517 iinde) Concert of Europe = The Concert of Europe, yay. R.Albrecht-Carri, New York, 1968.Corfus, Documente XVI = I.Corfus, Documente privitoare la istoria Romniei culese din arhivele polone. Secolul al XVI-lea, Bucuresti, 1979.Critobul, Mehmed II = Critobul of Imbros, Din domnia lui Mehmed al II-lea. Anii 1451-1467, yay. V.Grecu, Bucuresti, 1963; History of Mehmed the Conqueror by Critovoulos, ev. Ch. T. Riggs, Westport, Connecticut, 1954. Cronici turc. I = Cronici turcesti privind Tarile romne. Extrase. Vol. I. Sec. XV-mijlocul sec. XVII, yay. Mihail Guboglu and Mustafa Mehmet, Bucuresti, 1966. CSR = Cronicile slavo-romne din sec. XV-XVI, publicate de Ioan Bogdan. yay. P. P. Panaitescu, Bucureti, 1959. Decei, Doua doc/Deux documents = Aurel Decei, Doua documente turceti privitoare la expeditiile sultanilor Baiazid I i Murad al II-lea n Tarile Romne. Decei, RRO, 209-222 iinde) (Franszca basks Revue Roumaine dHistoire (Bucarest), XIII, 3, 1974, 395-413 iinde). Decei, Mircea = A. Decei, Expeditia lui Mircea cel Batrn mpotriva acngiilor de la Karinovasi (1393). Decei, RRO, 140-155 iinde (Franszca basks Revue des tudes Roumaines (Paris), I, 1953, 130-51 iinde). Decei, Sulhname = A.Decei, Tratatul de pace-sulhname-ncheiat ntre sultanul Mehmed al IIlea i tefan cel Mare la 1479. Revista Istorica Romana, XV, 1945, fasc. IV, 465-94 (ayn ekilde Decei, RRO, 118-39 iinde). Decei, Imp. otoman = A. Decei, Istoria Imperiului otoman pna la 1656, Bucureti, 1978. Decei, RRO = A.Decei, Relatii romno-orientale. Culegere de studii, Bucureti, 1978. DRH, A = Documenta Romaniae Historica. A. Moldova, c. II (1449-86), Bucureti, 1974. DRH, D = Documenta Romaniae Historica. D. Relatiile ntre Tarile Romne, c. I, Bucureti, 1977. Ducas, Istoria = Ducas, Istoria turco-bizantina (1341-1462), yay. V.Grecu, Bucureti, 1958. FHDR = Fontes Historiae Daco-Romanae, c. IV: Scriitori i acte bizantine. Secolele IV-XV, Bucureti, 1982.

404

Filstich, Istorie = Johann Filstich, ncercare de Istorie Romneasca, yay. Adolf Ambruster, Bucureti, 1979. Gemil, Documente turc. = Tahsin Gemil, Relatiile Tarilor romne cu Poarta otomana n documente turceti. 1601-1712, Bucureti, 1984. Gemil, Mircea = T. Gemil, Raporturile romno-otomane n vremea lui Mircea cel Mare, in Mircea, 330-64; Gemil, Romnii i otomanii = Tahsin Gemil, Romnii i otomanii n secolele XIV-XVI, Bucureti, 1991. Genealogia Cantacuzinilor = Mihail Cantacuzino banul, Genealogia Cantacuzinilor, yay. N. Iorga, Bucureti, 1902. Ghiata, Dobrogea = A.Ghiata, Conditiile instaurarii dominatiei otomane n Dobrogea. Studii istorice sud-est europene, I, Bucureti, 1974, 43-126. Giurescu, Istoria romnilor = C. C. Giurescu, Dinu C. Giurescu, Istoria romnilor. c. 2: De la mijlocul secolului al XIV-lea pna la nceputul secolului al XVII-lea, Bucureti, 1976. Gorovei, 1486 = t. S. Gorovei, Pacea moldo-otomana din 1486. Revista de Istorie, 7, 1982, 807-21 (Franszca basks RRH, 3-4, 1982, 405-21 iinde). Gorovei, Casa Pacii = t. S. Gorovei, Moldova n Casa Pacii. Pe marginea izvoarelor privind primul secol de relatii moldo-otomane. Anuarul Institutului de Istorie i Arheologie A.D.Xenopol (Iai), XVII, 1980, 629-67. Guboglu, Le tribut = M. Guboglu, Le tribut pay par les Principauts Roumaines `a la Porte jusquau dbut du XVIe sicle daprs les sources turques. Revue des tudes Islamiques (Paris), 37, 1, 1969, 49-80 (yeni basm Ord. Prof. mer Ltfi Barkana Armaan, stanbul, 1985, 59-144 iinde). Guboglu, Paleografia = M. Guboglu, Paleografia i diplomatica turco-osmana. Studiu i album, Bucureti, 1958. Hammer, Empire Ottoman = Joseph von Hammer-Purgstall, Geschichte des Osmanischen Reiches, I-X, Pest, 1827-1835; J. de Hammer, Histoire de lEmpire Ottoman depuis son origine jusqu`a nos jours, c. I-XVIII, ev. J. J. Hellert, Paris, 1837-41. Hurmuzaki, Documente = Documente privitoare la istoria romnilor culese de Eudoxiu de Hurmuzaki, Bucureti. Imber, Ottoman Empire = C. mber, The Ottoman Empire. 1300-1481, stanbul, 1990.

405

nalck, Document = H. nalck, An Ottoman Document on Bayezid I expedition into Hungary and Wallachia. Actes du X Congrs International dEtudes Byzantines, stanbul, 1957, 220-2. nalck, Rise = H. nalck, The Rise of the Ottoman Empire. A History of the Ottoman Empire to 1730, Cambridge, London, New York, Melbourne, 1976, 10-53 iinde. Iorga, Istoria Romnilor = N. orga, Istoria Romnilor, III-VI, Bucureti, 1936-39. Kvm, Fetihnme = F.Babinger, Fetihnme-i Sultan Mehmed, mellifi: Kvm, stanbul, 1955. Knolles, Turkish History = Richard Knolles, The Turkish History, from the Original of that Nation, to the Growth of the Ottoman Empire 6. Bask, c. I, London, 1687. Koca Hseyin, Bedai l-vekai = Koca Hseyin, Bedai l-vekai, yay. A. S. Tveretinova, I-II, Moscova, 1961 (iktibaslar Cronici turc. I, 437-68 iinde). Letopisetul cantacuzinesc = Istoria Tarii Romneti. 1290-1690. Letopisetul cantacuzinesc, yay. C. Grecescu, D. Simonescu, Bucureti, 1960. Maxim, Mircea = M.Maxim, Cu privire la ntelegerile de pace romno-otomane din timpul domniei lui Mircea cel Batrn, Mircea, 365-396 iinde. Maxim, TRP = Mihai Maxim, Tarile Romne i nalta Poarta, Bucureti, 1993. Minea, Principatele romne = I. Minea, Principatele romne i politica orientala a mparatului Sigismund, Bucureti, 1919. Mircea = Marele Mircea Voievod, Coord. I. Patroiu, Bucureti, 1987. Neri, Tarih = Fr. Taeschner, Gihannma. Die altosmanische Chronik des Mevlna Mehemmed Neschr, c. I-II, Leipzig, 1951-5; Mehmed Neri, Kitb- Cihan-nma. Neri Tarihi, yay. F. R. Unat, M. A. Kymen, I-II, Ankara, 1987 (1.bask 1947) (iktibaslar Cronici turc. I, 110-34, ve Crestomatie turca, 243-70 iinde). Nicolae Costin, Letopiset = Nicolae Costin, Letopisetul Tarii Moldovei de la zidirea lumii pna la 1601, yay. C. Stoide and I. Lazarescu, Iai, 1971. Osmanl Tarihleri = iftciolu N.Atsz, Osmanl Tarihleri, I, stanbul, 1949. Pall, Hunedoara = F. Pall, La condizioni e gli achi internationali della lotta antiottoman del 1442-1443 condotta da Giovanni di Hunedoara. Revue des tudes Sud-Est Europennes (Bucarest) III, 1965, 433-63.

406

Panaite, Limbaj = Viorel Panaite, Limbajul politico-juridic n Islamul otoman. Dictionar de termeni si expresii. I. Razboiul, pacea, comertul (The Political-Legal Language in the Ottoman Islam. Dictionary of Terms and Expressions. I. War, Peace, Trade), Tipografia Universitatii din Bucureti, 1998, 359 s. Panaite, Ottoman Law = Viorel Panaite, The Ottoman Law of War and Peace. The Ottoman Empire and Tribute Payers, East European Monographs, No. DLXII, Boulder, Columbia University Press, New York, 2000, 561 s. Panaite, Pace, razboi si comert n Islam = Viorel Panaite, Pace, razboi si comert n Islam. Tarile romne si dreptul otoman al popoarelor. Secolele XV-XVII (Peace, War and Trade in Islam. The Romanian Principalities and the Ottoman Law of Nations. 15th-17th Century), yay. All, Bucuresti, 1997, 560 s./16 renk illustrasyonlar. Panaitescu, Mircea = P .P .Panaitescu, Mircea cel Batrn, Bucureti, 1944. Papacostea, 1455-1456 = . Papacostea, La Moldavie tributaire de lempire ottoman au XVe sicle: le cadre international des rapports tablis en 1455-1456. Revue Roumaine dHistoire (Bucarest), XIII, 3, 1974, 445-61. Parry, Bayezid II-Selim I = V. J. Parry, The Reigns of Byezd I and Selim I, 1481-1520. A History of the Ottoman Empire to 1730, Cambridge, London, New York, Melbourne, 1976, 54-78 iinde. Petru Rare = Petru Rare, coord. L. imanschi, Bucureti, 1978. Popescu, Istoriile = Istoriile domnilor Tari Romneti de Radu Popescu, Cronicari munteni, yay. M.Gregorian, I, Bucureti, 1961, 225-578 iinde. Redhouse = Redhouse yeni Trke-Ingilizce Szlk/New Redhouse Turkish-English Dictionary, 12. Bask, Istanbul, 1991. Seton-Watson, Roumanians = R. W. Seton-Watson, A History of the Roumanians. From Roman Times to the Completion of Unity, Archon Books, 1963 (1. Bask, 1934, Cambridge University Press). Tappe, Documents = E. D. Tappe, Documents concerning Romanian History (1427-1601) collected from British Archives, The Hague, 1964. Thornton, Turkey = Th.Thornton, The Present State of Turkey together with the Geographical, Political, and Civil, State of the Principalities of Moldavia and Wallachia, c. I-II, 2. Bask, London, 1809.

407

Tocilescu, 534 documente = Gr. G. Tocilescu, 534 documente istorice slavo-romne din Tara Romneasca i Moldova privitoare la legaturile cu Ardealul. 1346-1603, Bucureti, 1931. Tursun, Tarih = Tursun Bey, Trh-i Ebl Feth Sultan Mehmed Han, Hazrlayan: A. Mertol Tulum, stanbul, 1972; The History of Mehmed the Conqueror by Tursun Beg, yay. H. nalck and R. Murphey, Minneapolis & Chicago, 1978 (iktibaslar Cronici turc., I, 65-80 iinde). Ureche, Letopiset = Grigore Ureche, Letopisetul Tarii Moldovei, der. P. P. Panaitescu, Bucureti, 1987 (1. Bask, 1955). Vacarescu, Istoria = Ianache Vacarescu, Istorie a prea puternicilor nparati othomani, Poetii Vacareti, Opere, yay. C.Crstoiu, Bucureti, 1982, 181-312 iinde. Veinstein, Oceakov = Gilles Veinstein, Loccupation ottomane dOceakov et le problme de la frontire lituano-tatars. 1538-1544. Pass turco-tatar. Prsent sovitique, Louvain-Paris, 1986, 123-55. Veliman, Mircea = V. Veliman, Domnia lui Mircea cel Mare n viziunea istoriografiei otomane (sec. XV-XVII), 0Marele Mircea Voievod, Bucureti, 1986, 397-429.

Ellinci Blm Fetret Devri ve Osmanl Hkimiyetinin Yeniden Tesisi / I. Mehmed ve II. Murad Fetret Devri ve Osmanl Hkimiyetinin Yeniden Tesisi / Prof. Dr. Necdet ztrk [s.221-251]
Marmara niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi / Trkiye Osmanllarn, Anadolu ve Balkanlarda etkili bir g hline gelme abalar, Yldrm Bayezidle Timur arasnda vuku bulan 1402 Ankara Sava1 ile geici bir sre kesintiye urad. Bilindii gibi, bu savata Bayezid yenildi ve Timura esir dt. Timur, Osmanllarn Anadoludaki gcn yok etmeye ynelik bir politika izledi. Fakat, bu dncesini btnyle gerekletirmeye mr yetmedi. Timurun,

408

Anadoluda bulunduu ksa srede yapt ok ynl tahribat, Anadolunun ve Osmanlnn geleceini dorudan etkiledi; devlet ve toplum hayatnda, onarlmas uzun yllar alacak derin yaralar at. Osmanl Devleti bir sre padiahsz kald gibi, lkenin siyas birlii yannda toprak btnl de paraland. Timur, Osmanllarn gcn yere sermekle, Bizansn mrn yarm yzyl daha uzatm oldu. Yldrmn ehzadeleri bir bir ortaya karak saltanat davasna kalktlar. Btn Osmanl corafyasnda, tam bir belirsizlik ve karklk hkm srmeye balad. Saltanat koltuunu elde etmek uruna, kardeler arasnda balayan bu uzun soluklu kavga 1413 ylna kadar srd. Ankara yenilgisinden 1413te elebi2 Mehmedin,3 lkenin ynetimini tek bana ele alncaya dein geen sre, yaygn ekliyle Fetret Devri4 veya Fsla-i Saltanat diye bilinir. lkede 11 yl sren bu kargaa ortam ve ok ballk, elebi Mehmedin iktidar koltuuna oturmasyla son buldu. phesiz, onun bu sonuca ulamas o kadar kolay olmad. nk, elebi Mehmedin saltanata giden yolu olduka sarp ve tehlikeli bir yoldu. O, sahip olduu kimi kiisel zelliklerini, lkesinin gelecei iin kullanarak karsna kan her trden gl yenmesini bildi. Onun, kardeleriyle giritii mcadelede, rakip olarak en son Musa elebi5 kalmt. Osmanl tarih kaynaklarnn, pek ok konuda olduu gibi, Ankara bozgunu sonrasnda ba gsteren kanl ehzade kavgalarna dair verdikleri bilgiler de olduka yetersiz, bulank ve elikilidir. Ankara Sava srasnda Yldrm Bayezidin, Sleyman,6 Mustafa, sa, Musa, Mehmed ve Kasm elebi olmak zere alt olu hayatta bulunuyordu.7 Kasm, henz kk yata olduundan Bursada kalm, dierleri savaa katlmlard. Savan, Osmanllar aleyhine biteceini gren Sleyman, sa ve Mehmed elebiler sava alanndan ayrlarak Timura esir dmekten kurtuldular. Sava ilk terk eden, byk karde Sleyman elebi oldu. O, babasnn ynetim kadrosunu oluturan Veziriazam andarlzade Ali Paa,8 Suba Eyne Bey9 ve Yenieri Aas Hasan Aa ile birlikte Bursaya gitmi; ancak Timurun kendisini takip edeceini dnerek burada fazla kalmam, kk kardei Kasm ile kz kardei Ftma Sultan ve alabildii devlet hazinesini de yanna alarak Gemlike, oradan da Gzelcehisara gitmitir. Sleyman elebi, Bizansn yardmyla Boaz geerek zaman geirmeden Edirneye hareket etmitir (1402). Mehmed elebi ise, savatan sonra sanca Amasyaya dnnde, eitli glerle arpmak zorunda kald. Merkez otoritenin zayflamasn frsat bilen kimi yerel beyler, Anadoludaki karkl iyice krklemek isteyen Timur tarafndan kkrtld. Samsun, Niksar, Tokat ve Sivas taraflarnda ortaya kan Kara Devletah, Kubadolu, nalolu, Gzlerolu, Kpekolu, Savcolu, Kad Burhaneddin ve Mezid Bey gibi yerli Trkmen beyleriyle arpmak zorunda kalan elebi Mehmed, sonuta bunlar itaat altna almay baard. Bylece elebi Mehmed ksa zaman ierisinde Sivas, Tokat ve Amasya taraflarna tamamen egemen oldu (1403).10 elebi Mehmedin, Edirnede padiahln iln eden aabeyi Emir Sleymana11 tepkisi, balangta olumlu oldu. Hatta o, Sleyman elebinin padiahln Emrm, ulum ve ulu karndaum. Eer atamuz ld ise kendler sa olsun, mbrek-bd szleriyle kutlad ve balln

409

bildirerek eitli armaanlar gnderdi. Kardeinin kutlama mesajndan olduka honut kalan Sleyman da Mehmed elebiye mukabil hediyeler gnderdi.12 Ancak, iki karde arasndaki bu karlkl sevginin ok iten olmad, sa ve Mehmed arasndaki mcadelede Sleymann, say desteklemesinden anlalmaktadr. Emir Sleyman, Anadoludaki hkimiyetin byk karde sa elebiye ait olmas gerektiini dnyordu.13 Sleyman elebi Rumeliye getii srada, babasnn ynetim kadrosundaki st dzey grevliler yannda olduundan, dier ehzadeler karsnda nemli bir stnle sahipti. Bu tecrbeli siyaset ve devlet adamlar sayesinde Rumelide durumunu salamlatran Emir Sleyman, nfuzunu Anadoluda da yaymaya kalknca; ehzadeler arasndaki kavga daha da kzmaya balad. Bu amansz kavgalarda Bizans, daima zayf olan ehzadeyi kuvvetliye kar destekleyerek Osmanllarn daha fazla blnp, g kaybna uramasn isteyen bir politika izlemitir.14 Ayrca, ehzadeler de birbirleriyle yaptklar mcadelelerde, zaman zaman Bizansn yardmna bavurarak bu devletle dostluk anlamas yapyorlard. Bizans Devleti ile iliki kuran ilk ehzade Sleyman elebi oldu. mparator II. Manuel Palaiologos (1391-1425), Trklere kar yardm iin gittii uzun Avrupa gezisinden dndkten sonra, Emir Sleymanla Gelibolu Anlamasn (1403)15 imzalad. Sleyman, anlama artlarna uyacan gstermek iin kardeleri Kasm ve Fatma Sultan stanbula rehin braktktan sonra Edirneye dnd.16 Timur, Anadoludan ayrlaca srada Yldrm Bayezidin cenazesiyle birlikte serbest brakt Musa elebiyi Ktahyaya gndermi ve kuvvetli bir rivayete gre bu ehzadeye Bursay vermitir. Musa elebi, Bursaya hkim olabilmek iin Karasi taraflarnda bulunan sa elebiyle birok kez arpm ve sonuta baar gstererek ksa bir sre Bursay ele geirmitir. Bylece Sleyman, sa ve Mehmedden sonra Musa da saltanat iddiasyla ortaya kmtr. ehzadelerden her biri Timura eliler gndererek ballklarn bildirdiler. Timur, elileri ok ustaca ve politik cevaplarla geri gndermi, hatta her ehzadeye saltanat davasna kalkmalar tavsiyesinde bulunmutur. O, izledii bu siyasetle ehzadeleri birbirine drp ortaya knda kendisinin de sorumlu olduu uursuz savatan sonra, siyas ve coraf btnl bozulan Osmanlnn varlna son vermek istemitir. Kardei sa elebinin Bursaya yneldiini renen Mehmed elebi hemen harekete geti. O, savaa girimeden nce, vezirleri ve beyleriyle nasl bir strateji izlenmesi gerektiini tartt. Balkesir Subas Eyne Bey meselenin savala deil bar yoluyla zmn tavsiye etti. Onun plnna gre Aydn, Saruhan, Germiyan, Karasi ve Karaman beylikleri arazisi sa elebinin; bunun dnda kalan Anadolu topraklar Mehmed elebinin ynetiminde olacakt. Mehmed elebi, Anadolunun kendisi ile kardei sa elebi arasnda bllmesi anlamna gelen Eyne Beyin bu plnn, lkenin daha fazla zarar grmemesi iin, aklc bularak benimsedi.17 sa elebi ise kendisine gtrlen bu teklifi, byk karde olmas dolaysyla, tahtn kendi hakk olduunu ileri srerek kabul etmedi. ki taraf arasnda meydana gelen Ulubad savan sa elebi kaybetti ve bir gemiye binerek stanbula kat. Bursaya gelen elebi Mehmed, Bursa halk tarafndan sultan olarak selmland.18

410

elebi Mehmed, Bursadan znike oradan da Yeniehire geti. Bu arada Karasi, Saruhan ve Aydn beyleri kendisine ballklarn bildirdiler. elebi Mehmed, Germiyanolu Yakub Beye bir mektup gdererek babas Yldrm Bayezidin tabutu ile Musa elebinin Bursaya gnderilmesini istedi. Babasn Bursada topraa veren elebi Mehmed Tokata dnd. Dier taraftan Edirnede tahta kan Emir Sleyman, elebi Mehmedin sa elebiyi Bursadan kardn iitince kaygya kapld. O, beylerine Anadolu tarafna gemek istediini, kardei Mehmedin kk olduu halde babasnn Anadoludaki topraklarna tamamyla sahip olduunu syleyince, onlar da elebi Mehmedin yaa kk, ancak devlete byk olduunu, onunla karlaan dier kardelerinin yenildii cevabn verdiler. Adamlar Sleymana, Bizans imparatoruna sa elebinin kendisine gnderilmesini dile getiren bir mektup yazmasn sylediler. Sleyman bunu kabul etti. Emir Sleyman, sa Beyin kendisine teslimi zerine baz yerleri Bizansa terk etti. Serbest braklan sa, Geliboludan geerek Karasi ilini ald. Beypazarnda klayan sa elebi, buradan Tokatta bulunan elebi Mehmede, onun egemen olduu topraklara konuk olarak geldiini bildiren bir mektup yazd. elebi Mehmed, bundan duyduu sevinci bildiren bir mektubu, baz armaanlarla birlikte kardeine gnderdi. Beypazarndan Sivrihisara ve oradan Karamana giden sa elebi, Karamanoluyla yapt sava kaybedince Bursaya hareket etti. Her ne kadar elebi Mehmedin kendisine gnderdii mektubu gsterdi ise de, Bursa halk onu ehre sokmad. Bunun zerine sa elebi, ehri yakp ykt. sa elebinin bu tr davranlara kalktn duyan Mehmed elebi, acele olarak Bursaya 3.000 kiilik bir birlik gnderdi. sa Beyin ise yannda 10.000 askeri vard. ki taraf arasndaki arpmada sa malp oldu ve az saydaki adamyla Kastamonuya kat. sa elebi, sfendiyar Bey tarafndan iyi karland. Bursaya gelen elebi Mehmed, eski bakentin yaklp yklmasndan byk znt duydu. sfendiyar Beyin desteini alan sa, tekrar harekete geti ise de, Gerededeki arpmay sfendiyar ve sa Bey kuvvetleri kaybetti. Bursaya gelen Mehmed elebi, oradan Tokata dnd. elebi Mehmedin Tokatta olduunu renen sa, Kastamonudan tekrar Bursaya gelerek Mihalie otan kurdu. elebi Mehmed, bunun zerine Tokattan Bursaya hareket etti. sa elebi, zmire kaarak zmirolundan yardm istedi. zmir, Aydn, Saruhan, Teke ve Mentee beyleri, sa Beye asker vererek destekte bulundular. Bu suretle 20.000 kiilik bir kuvvet topland. Mehmed, ordusu ile hemen zmir zerine yrd. Kardei tarafndan drdnc kez malp edilen sa, bu kez Karamana snd. elebi Mehmedle dost kalmay arzu eden Karamanolu, say lkesinden kard. sa elebi, Eskiehir taraflarna geldiinde, hamamda yakalanp boduruldu.19 sa elebinin bertaraf edilmesi (1405) ve Bat Anadolu beyliklerinin sindirilmesi Mehmed elebiyi, daha imdiden Anadolunun en gl hkmdar durumuna getirdi.20 elebi Mehmed, kardei say ortadan kaldrdktan sonra,21 Bursaya geldi. Bu arada aabeyi Emir Sleymann, ok sayda askerle anakkale Boazn aarak Anadoluya getii haberini ald.

411

Emir Sleymann, dzenledii bu seferin temel nedeni, elebi Mehmedin onun Rumelideki saltanatn tehdit eder bir gce erimi olmasndan kaynaklanmaktadr. elebi Mehmed, vezirleri ve beyleriyle bir araya gelerek durum deerlendirmesi yapt. Toplantdan, Emir Sleymanla kar karya gelinmemesi yolunda bir karar kt. Emir Sleyman, ordusuyla anakkale zerinden Bursaya gelerek ehri zapt etti. Ankara Kalesi ise, Emir Sleyman adna Veziriazam Ali Paa tarafndan igal edildi. elebi Mehmed, Bursa ve Ankaray geri almak iin yapt giriimlerden bir sonu alamad. Emir Sleyman, Karamanoullarnn elindeki Sivrihisar da almaya kalkt. Ancak o, Karamanolu tarafndan malp edildi. Bu arada Karamanolu ile elebi Mehmed arasnda, Emir Sleymana kar bir dostluk anlamas yapld.22 Musa elebi, padiah olarak grd kardei elebi Mehmedden, sfendiyara oradan da gemi ile Rumeliye geerek Sleymanla mcadele iin izin istedi. Eer Rumelide beylik ederse, sikke ve hutbede elebi Mehmedin adna yer vereceine dair sz verdi. Musa elebi, sfendiyardan tekrar Karamanolu yanna gitti. Bu arada Eflk beyi, sfendiyara Rumeli akncsndan huzurlar kalmadn bildiren bir mektup gnderdi. O, mektubunda ayrca Musa elebiyi Rumeliye gndermesini, yazyordu. sfendiyar Bey, bu mektubu Karamanda bulunan Musaya yollad. sfendiyara giden Musa, oradan da deniz yoluyla Rumeliye geti (1409). Rumeliye geen Musay, Mira grkemli bir trenle karlad ve kz ile evlendirerek Eflk Beyliini ona verdi. Musa, ksa zaman ierisinde Eflk askerini toplayarak btn Rumeliyi zapt etti. Bylece Musa, elebi Mehmede verdii sz unutarak tamamyla kendi hesabna hareket etmeye balad. O srada Anadolu tarafnda bulunan Emir Sleyman, Rumelideki bu gelimeleri iitince, hemen Rumeliye hareket etti. Emir Sleyman, Musa elebiye kar Manuelden tekrar yardm istemek zorunda kald. Musa elebi, Emir Sleymann zerine geldiini duyunca, ordusu ile ona kar yrd. Baz beyler, Emir Sleyman tarafna getiler. Meydana gelen savata Musa elebi yenildi. Emir Sleyman, Edirneye gelip tahta oturdu.23 Emir Sleymann Rumeliye getiini renen elebi Mehmed Bursaya geldi. Dier taraftan Musa ile Sleyman arasndaki taht mcadelesi, Rumelide devam ediyordu. Edirnede hamam sohbetleriyle hoa vakit geiren Emir Sleyman, son ana kadar kendisini bekleyen tehlikeyi fark edemedi. leri gelen beyler ve Yenieri Aas Hasan Aa, Musann yaklamakta olduunu, gerekli tedbirin alnmas lzm geldiini anlatmaya altlar ise de, sz dinletemediler; stelik Emir Sleyman Hasan Aann sakaln yoldurtarak hakaret bile etti. Gururu krlan Hasan Aa, saf deitirerek Musa elebi yannda yer ald. Bunu dier beyler takip etti. Emir Sleymann yannda tannm beylerden Karaca Bey, Kara Mukbil ve Temrtaolu Oru Paa kald. Tehlikeyi ge kavrayan Emir Sleyman, az saydaki adamyla birlikte, geceleyin Edirneden stanbula doru yola kt. O geceyi Babaeski kylerinden Dnc Kynde geirdi. Sabahleyin Musann adamlar tarafndan sarldlar. Emir Sleymann yannda bulunan Karaca Beyi yaraladlar, Kara Mukbili katl ettiler; Emir Sleyman tutup baladlar. Musa elebinin emriyle Emir Sleyman ehit edildi (1411).24 Rumelide sekiz yldan

412

fazla bir

zaman saltanat

sren Emir

Sleymann

Musa elebinin

adamlar tarafndan

ldrlmesinden sonra,25 Osmanlnn geleceini belirleyecek olan saltanat mcadelesi, bundan byle Musa ve Mehmed elebiler arasnda bir sre daha devam etti. Musa elebi ile Mehmed elebi Arasndaki Saltanat Kavgas Musa elebi, Emir Sleymann Rumelide egemen olduu btn yerleri ele geirdi.26 O, aabeyi Emir Sleyman gibi atl bir kimse deildi. Aknc beyleri ve dier mera, Sleymanda gremedikleri padiahlk ve liderlik zelliklerini Musada grmler ve o yzden onu desteklemilerdi. O, babasnn salnda Rumelide aknc beylii yaptndan27 Rumeliyi ve halkn ok iyi tanyordu. Bununla beraber Musa, aabeyinin adamlarn grevlerinden uzaklatrmaktan da geri durmad. Musa elebi, kendi apnda rgtlenerek brahim Paa ve Kr ahmeliki kendisine vezir yapt. Mihalolu Mehmed Beye beylerbeyilik verdi. Simavna kads olu eyh Bedreddini kazasker tayin etti.28 Musa elebi, ilk saltanat yl ierisinde Rumelide Pravadi,29 Akabolu ve dier baz yerleri ele geirdi.30 Onun bundan sonraki en nemli hedefi, stanbulu almakt. Musa, Rumelide idareyi tek bana ele alnca, Bizansa kar sert bir politika izlemeye balad. O, artk Bizansla uraacak gte olduunu dnyordu. Kendisine kar Emir Sleyman desteklemi olan Manuelden, bunun cn almann zaman gelmiti. Hemen kuatma hazrlklarna balad. Onun, Emir Sleymann Anadolu ve Rumelideki baz yerleri Bizansa vermesini iddetle tenkit etmesi, halktan kendisine destek verenlerin saysn artrd. Yldrm zamannda Bizansllarn sz verdikleri vergiyi vermeleri iin andarl Halil Paann kardei brahim Paa, Bizansa gnderildi.31 Mesele grmeler yoluyla zlemeyince Musa elebi, Eflk ve Rumeli birlikleriyle stanbulu kuatt. Fakat zellikle Manuel-elebi Mehmed yaknlamas ve ibirlii, bu kuatmay sonusuz brakt (1411).32 Vezir andarl brahim Paa ve dier beyler, Musann kendilerine ktlk edebilecei endiesine kapldlar. Onlar, elebi Mehmedle ibirlii yapmay, kurtulu yolu olarak setiler. Bu meselede brahim Paa yetkili klnd. stanbula giden brahim Paa buradan, elebi Mehmede Rumelideki havay ve Musann durumunu bildiren bir mektup gnderdi. elebi Mehmed, brahim Paann mektubuna gvendi ve onu yanna ard. Bursaya giden brahim Paa, elebi Mehmed tarafndan veziriazam tayin edildi. Rumeliye gemek iin 15.000 kiilik bir kuvvet topland. Musa elebinin, Edirnede hkmdarln iln ederek Rumelide Emir Sleymann kontrolndeki yerlere tamamyla sahip olmas33 ve stanbulu kuatmas, Mehmed elebiyi Bizansllarla anlamaya mecbur etmiti. Osmanl ehzadeleri arasndaki mcadelelerden her frsatta yararlanmay dnen Manuel, bu kez elebi Mehmedi Rumeliye geirmeyi plnlad. O bylece, kapsn alan Musa elebi tehlikesini surlardan uzaklatrarak stanbulun rahat bir nefes almasn salayacakt. elebi Mehmedle Bizans arasnda bir anlama yapld. Byle bir anlama, iki tarafn da iine gelmekteydi. Bizans, elebi Mehmedin bu dostluk siyasetinden o denli memnun kalm olmal

413

ki, Bizans tarihileri, kaderin Bizansa bahetmi olduu bu nefes alma aralnn, elebi Mehmedin lmnden sonra, II. Muradn tahta gemesiyle son bulduunu kaydederler.34 Diplomasiyi ve siyaseti ok iyi kavram grnen elebi Mehmed, Bizansn kar karya bulunduu skk durumdan yararlanmay bildi. ehirleri kuatma altnda tutulan Bizansllar da Mehmed elebi ile iyi geinmeyi, kendi karlarna uygun buluyorlard. elebi Mehmede ve veziri Bayezid Paaya, Bizansla bir anlama yaplmasnn gerekli olduunu tavsiye eden, Musadan kaarak elebi Mehmede gelmi olan Kr ahmelikti. Onun dncesine gre Gelibolu, Musa elebinin denetiminde olduundan, Rumeliye gemek iin stanbuldan baka yol yoktu. elebi Mehmed, Bizans imparatoru ile dost olan Gebze Kads Fazlullah elilikle stanbula gnderdi.35 Yaplan anlamaya gre, elebi Mehmed stanbul zerinden Rumeliye geecek, eer malp olursa stanbula kabul edilecekti. ayet Musa elebi yenilgiye uratlacak olursa, o takdirde onun Bizanstan alm olduu yerleri Bizansa geri verecekti.36 elebi Mehmed, Bizansla yapt bu anlamann ardndan skdara geldi. mparatorla elebi Mehmed arasnda daha nce yaplan anlamalar tasdik edildi. elebi Mehmedin Bizans gemileriyle stanbul Boazn getii haberini alan Musa, stanbul kuatmasn kaldrarak Edirneye doru ekilmeye balad. Musa elebi ile Mehmed elebi arasnda atalcann kuzeybatsnda nceiz denilen yerde yaplan savata (1411), Mehmed malp oldu ve Anadoluya gemek zere stanbula doru yola kt.37 elebi Mehmed, yaral olduu hlde stanbula kamay baard. stanbul nnde birka gn kalan elebi Mehmed, Bizans imparatoru tarafndan iyi karland. elebi Mehmed, bir yandan kendisini glendirmeye, dier yandan kardei Musay zayf drecek tedbirler almaya alt. Bizans gemileriyle Marmaray geip Bursaya dnen Mehmed elebi, ertesi yl stanbul civarnda Musa elebi ile yapt ikinci savatan da bir netice alamad.38 elebi Mehmed, Rumeliye ilk getiinde Bizans imparatoru ile dost ve mttefikti. Bu dostluu devam ettirmeye zen gsterdi. Ayrca politik hareket ederek Musadan memnun olmayan Rumeli beyleri ile balant kurmaya alt. Rumelinin ilk fatihi Gazi Sleyman Paa (. 1359) ile birlikte Avrupa topraklarna ayak basan Evrenos Gazi, o zamandan beri mrn sava meydanlarnda tketmi bir kumandand. Rumelinin bu nl beyi, Edirneden Vardar Yenicesine dnnce, olu Ali Bey araclyla elebi Mehmede haber gndererek onun tarafn tutacan bildirmiti. Daha ilk fetihlerden itibaren stn yararlklar grlen Evrenos Gazinin, Mehmed elebi yannda yer alm olmas, nemli bir gelimedir. O, Rumelinin asker durumunu ve siyas ynn en iyi bilenlerden biriydi. Bu nemli kiilik, Rumelide izlenecek stratejiler hakknda elebi Mehmedi bilgilendiriyordu. Srp snrndaki beylerden Paa Yiit, Budak, Trhala ve Sinan beylerin tam zamannda elebi Mehmede katlmalarn salayan da oydu. elebi Mehmedin, Srp Despotu Stefan Lazarovi ile anlamasnda, Evrenos Gazi birinci derecede rol oynamt.

414

elebi Mehmed, Rumelinin nl beylerinden bir blnn kendi safna katlmalaryla, daha da glendi. Musa elebinin en byk hatalarndan biri, bir bakma saltanatn borlu olduu, Rumeli halk zerinde sz geer saygn kiileri i bandan uzaklatrmas olmutur. nk Rumelide asl g ve kudret, merann ve zellikle aknc beylerinin elindeydi. Musa elebinin beylere ve kumandanlara kar duyduu gvensizlik, bunlarn frsat bulduka kendisinden uzaklamalarna sebep oldu. Musa, yaknnda bulunan kiilere gvensizlik duymakta haksz da deildi. nk o, kardei Emir Sleymana ballklarn bozarak yanna gelenlerin, bir gn kendisine de ihanet edeceklerini dnyordu. Musa elebi, Evrenos Gaziyi gnln almak iin yanna artm ise de, o artk ihtiyarladn ve gzlerinin grmediini bahane ederek bu davete uymad. Ancak Musa elebi srar edince, Edirneye gitmeye mecbur kald. Evrenos, kr taklidi yaparak cann zor kurtarabildi.39 Musadan ilk ayrlan, veziri andarl brahim Paayd. Musann, Rumeli beylerinin servetlerine el koymas, brahim Paadan sonra Evrenos Gazi, Mihalolu Yahi, Budak ve Sinan Beylerin de kar tarafa gemelerine neden olmutu. elebi Mehmed, kardei Musann Rumelideki saltanatna son vermekte olduka kararlyd. Bunun iin Amasyada asker toplama hazrlklarna balad. Dulkadroluna eli gndererek ondan yardm istedi. Ankaradan Bursaya geldi. Atl ve yaya 30.000 kiilik bir ordu toplad. Yalovaya gelince Manuele haber gnderdi. Bizansn verdii gemilerle asker kar tarafa geirildi. Bu arada elebi Mehmed, Evrenos Beyden bir mektup ald. O, bu mektubunda Musa elebiyle hemen kar karya gelinmemesini, Musaya bal Burak Bey, Paa Yiit ve Trhala Beyi Sinan Beyin kendi tarafna ekilmesi gerektiini tavsiye ediyor, kendisinin de hizmetine gireceini bildiriyordu. elebi Mehmed, ordusuyla Edirneye girdi. Bakent halk iki kardeten kim stn gelirse onu padiah olarak tanyacaklarn sylediler. elebi Mehmed bu teklifi hemen kabul etti. 40 XV. yzyl tarihisi Nerden takip edilebildii kadaryla, elebi Mehmed Edirneden Zaara Ovasna hareket etti. Musa elebi, Mehmed elebinin geldii haberini alnca, kar koyamayacan anlayarak gizlendi. elebi Mehmed Filibeye, oradan Deirmenderesine geldi. Meri suyunu takip ederek ilerledi. Derbende oradan da Sofyaya gitti. Musa, yine savaa cesaret edemedi. Mehmed elebi, Derbend yaknnda ehirkyovasna kondu. Burada, Paa Yiit, Burak ve Sinan Beyler, 3.000 kiiyle birlikte elebi Mehmede katlacaklarna dair haberler gnderdiler. Musa, kyafet deitirerek gizlendi. elebi Mehmed, Morava suyu kenarna geldi. Sultan, oradan Yellidere, Kurunlu yoluyla Kosovaya, ulat. elebi Mehmed, Haraca (Krevo)dan Karasuya oradan da Aladdinovasna41 geldi. Sultan, buradan Sofyann gneyinde bulunan Samako kasabas civarndaki amurluya42 geldi. Musa ise htimandayd.43 Musa burada beylerinden Tamacolunu ve Savcolunu balatt. Bu arada zmirolu Hamza Bey 500 atl adamyla elebi Mehmede katld. Musann yannda Mihalolu Mehmed Bey ile Timrta Paaolu ve Umur Beyden baka kimse kalmamt. Ayrca Srp askerleri de elebi Mehmedin ordusuna katldlar.

415

Nihayet iki taraf kuvvetleri amurluda kar karya geldi. Musa elebi 7.000 adamyla savaa balad. Yaplan arpmada Musann kuvvetleri yenilgiye urad. Musa elebi yiite arpmasna ramen, az saydaki birlikleri yenildi; kendisi de yaralanarak kuzeye doru kamaya balad. elebi Mehmed, adamlarn Musay takibe gnderdi. Musa kaarken amurlu denilen yerde eltik arkna dt. Kaynaklar, Musann lm nedenine (10 Temmuz 1413) dair deiik bilgiler verirler. Nerye gre, atna binmeye alrken Bayezid Paa, Mihalolu ve Burak Bey tarafndan yakalanp elleri balanm; sonra da Baltaolu, Emir Sleyman ne yaptn? diyerek onu bodurmutur.44 k Paazade ve anonim Trke tevrihler, Musa elebinin bataklkta yakalandktan sonra, elebi Mehmedin yanna getirilerek gece adrda bodurulduunu,45 Dukas kan kaybndan ldn,46 Enver ise kardei Mustafa elebi tarafndan ldrldn yazar.47 Musann cesedi, Bursaya gnderilerek babasnn yannda gmld. Rumelide yla yakn hkmet eden Musa elebi, kardeleri ile yapt mcadelenin yan sra Hristiyanlara kar da savam ve zellikle Bizans Devletinin korkulu ryas hline gelmiti. Fetret Devrinde, saltanat davasna kalkan ehzadelerden Musa elebi dndakiler Bizansn destek ve yardmna bavurduklar hlde, o tersine Bizansla savam, Emir Sleymann Bizansa verdii yerlerin bir ksmn geri ald gibi stanbulu da kuatmt. Szn z, Ankara Savandan sonra Yldrm Bayezidin saltanat davasna kalkan drt ehzadesinden sa, Sleyman ve Musa elebiler srasyla ortadan kaldrld. Bunlardan Musa elebinin amurluova Savan kaybetmesi ve lm ile, elebi Mehmedin karsnda saltanat orta kalmadndan, 11 yl sren ve fetret devri ya da fasla-i saltanat diye bilinen karklk dnemi, bir sre iin kapanm oldu. Bu olaylarda Bizans Devleti, kimi zaman gl olan ehzadeye kar zayf ya da kendine snan desteklemi, kimi zaman da daha byk kar elde edebilecei taraf tutmutu. Bizans imparatoru, anlamalarla saraynda ya da hapiste tuttuu Osmanl saltanat iddiaclarn, kar sz konusu olduunda anlamalar bozup, serbest brakarak Osmanlya kar bir tehdit unsuru olarak kullanmaktan hibir zaman ekinmemi; bu irkin tutumunu, yklna kadar srdrmtr. Bizans bu kaypak siyaseti ile, Osmanl Devletinin yeniden toparlanarak g ve kuvvet kazanmasna engel olmaya alm ise de, bizzat kendisi zlme ve dalma srecine girmi olduundan, bekledii yarar elde edememitir. elebi Mehmed, nne kan btn zorluklar aarak babas Yldrm Bayezid tarafndan byk glklerle kurulan merkez devleti dalma srecine gtren gelimelere son verdi. Kuruluunun daha ilk yzyl sonunda karlat bu byk sarsnty atlatmay baaran Osmanl Devletinin, ite ve dta, eski gcne erimesi iin gerekli olan artlar hazrlanm oldu. Bu suretle, 1243 Kseda

416

Savandan sonra, Anadolunun iine srklendii ve uzun yllar devam eden bunalmn benzeri bir durumun yaanmas nlenmi oldu. Ankara bozgunundan sonra Osmanl Devletinin iine dt bunalm daha da derinletiren saltanat ekimeleri, ayn lde olmasa bile, elebi Mehmedle olu II. Muradn ilk yllarnda ortaya kan ya da karlan saltanat iddiaclaryla devam etti. Dorusu, kurulu dneminde Osmanlnn i ve d siyaset gndemini, ksa ya da uzun sre megul eden ve hemen hepsi de, Bizansn eseri olan bu tr kavgalarn son perdesinin, stanbulun fethiyle birlikte kapand, rahatlkla sylenebilir. stanbulun fatihi II. Mehmedin derledii Kanunnmesinde, ceza hukuku asndan byk tartmalara neden olan, karde katli ile ilgili bir cmlenin yer almasnda, halk canndan bezdiren ve devleti gsz klan, bu yaanan ac tecrbelerin etkili olduu dnlebilir. Saltanat gcn tek bana eline alan elebi Sultan Mehmedin bundan sonraki programnda, gerekletirmeyi dnd birbirinden nemli konular bulunuyordu. Bunlarn banda, ncelikle Anadolu ve Rumeli yakasnda lkenin birliini yeniden kurmak, toplumda huzur ve bar salamak, halkn devlete olan gvenini tekrar kazanarak lkenin, Ankara Sava ncesindeki gcne ve snrlarna erimesi iin var gcyle almak geliyordu. elebi Mehmed Devri (1413-1421) Ankara Savan kazanan Timur, Osmanl Devletini yok etme plnn hemen uygulamaya koymutu. O, Candar, Saruhan, Aydn, Mentee, Hamid, Teke, Germiyan ve Karamanoullarna ait yerleri, Osmanl ynetiminden kararak eski sahiplerine vermiti. Anadoluda Osmanllara kalan yerler ise Sivas, Tokat, Amasya, orum, Ankara, Eskiehir, Kocaeli, Bursa ve Balkesirden ibaretti. Siyas birlii bozulan Osmanl Devleti, zellikle Anadolu yakasnda byk toprak kaybna uramt. elebi Mehmed, snrlar klen ve yllarca sren karklklar yznden, halk ve kurumlar ypranan bir lkenin ynetimine talip oldu. O, bana getii Osmanl Devletini, btn birimleriyle yeniden iler hale getirme, toplumda huzur ve bar ortamn kurma iine ncelik verdi. Yeni padiah, ar bir ykn ve sorumluluun altna girdiini ok iyi biliyordu. elebi Mehmedin, lkesinin yllardan beri birikmi eitli problemlerini zeceine dair salam ve sarslmaz bir inanc vard. Kendine gveni tam olan Mehmed, bu byk mcadelesinde yalnz deildi. Fetret Devri boyunca sanca Amasya ve evresinden byk destek grmt. elebi Mehmedin, Osmanl birliini yeniden kurma gibi zor bir grevi stlenirken Amasyann fikr ve kltrel birikiminden, blge halknn tad gaza ruhundan gelen dinamizminden yeterince yararlanm olduu sylenebilir. Devlet ve lke birlii idealini, uzun ve etin mcadelelerden sonra gerekletiren elebi Mehmedin kadrosunda, saylar ok olmamakla birlikte, Bayezid Paa ve Hac vaz Paa gibi tecrbeli sekin devlet ve siyaset adamlar bulunuyordu. elebi Mehmedin ynetim kadrosuna sancak beylii srasnda dhil olan bu iki nemli isim, btn Fetret Devri ve saltanat sresince, padiaha itenlikle bal kalmlardr.48

417

Osmanl Devletinin idare dizginlerini tek bana eline alarak Edirnede tahta kan elebi Mehmede, Bizans mparatoru Manuel, btn lkelerden nce davranarak sekin bir elilik heyeti gnderdi. elebi Mehmed, padiahln tebrike gelen bu heyete son derece scak ilgi gsterdi ve eitli armaanlar verdi. ki taraf arasnda yaplan anlamaya gre, Karadeniz ve Marmara kysndaki kalelerle, Tesalya Bizansa brakld. Rumeli yakasnda ise Emir Sleymann, kardelerine kar Bizansn desteini almak uruna cmerte verdii yerler,49 yaplan anlama gerei Bizansa verildi. elebi Mehmed, kardei Musa ile mcadelesinde yardmn grd Srp despotuna ise Musa elebinin ald yerleri geri verdi. Venedik, Ceneviz ve dier ilikide bulunulan lkeler, temsilcilerini gndererek dostluk ve ticaret anlamalarn yenilediler. elebi Mehmed, gelen elilere btn lkelerle bara ve dostlua dayal ilikiler ierisinde olmay arzuladn syledi.50 zmirolu Cneyd Beyin syan zmirolu Cneyd Bey (. 1426), Emir Sleyman tarafndan Ohri valiliine tayin edilmiti. Cneyd, ehzadeler arasndaki kavgalardan yararlanarak Ohriden zmire geip Ayasulu (Seluk)u ele geirmiti (1413). elebi Mehmed, zmire gelerek ehri karadan kuatt. Rodos valyeleri ile Midilli, Sakz ve Mentee donanmalar da denizden destek verdiler. Cneyd Bey, ailesini geride brakarak zmirden kamak zorunda kald. Padiah, Cneydi balayarak, onu Nibolu sancak beyliine tayin etti (1414). Daha sonra grlecei gibi, Cneyd, burada da rahat durmad, Mustafa elebi olay ile dier baz olaylara kart.51 Beyliklerle likiler Osmanl Devleti, elebi Mehmed Devrinde bata Karamanoullar olmak zere Candaroullar ve sfendiyaroullaryla eitli nedenlerle kar karya geldi. Karaman Beylii, Yldrmn ehzadeleri arasndaki saltanat kavgalarnda iki yzl bir siyaset izledii gibi, Osmanllara kar Bizans, Venedik ve Balkanlardaki krallklarla ibirlii yapmaktan da geri durmuyordu. elebi Mehmedin, Rumelide megul olduu bir zamanda, Karamanolu Bursay kuatt (1413). Bursa Subas Hac vaz Paa ve ehir halknn kahramanca direnmeleri zerine, Karamanllar geri ekildiler.52 Rumeli yakasndaki ileri yoluna koyan elebi Mehmed, Karamanolu zerine sefere kt. Dulkadr, sfendiyar ve Germiyanoullar da asker ve erzak yardmnda bulundular. Sonuta Akehir, Beyehri, Seydiehri, Okluk Hisar, Said-eli ve dier baz yerler geri alnd (1414). iddetli yamurlar dolaysyla Osmanl ordusu byk kayplar verdi. Mevsim artlarnn elverisiz olmas zerine padiah, Karamanolu Mehmed Bey ile bar yaplmasn uygun grd (1414). Karamanolu Mehmed Bey, bar bozarak Beyehri ve Seydiehriye kar yeniden saldrya geti. Konya nnde yaplan sava kaybederek, elin kuzeyindeki Taeline kat. Nihayet Bayezid Paann araclyla Mehmed Bey ile olu Mustafa Bey baland. Karamanolu ar bir anlama imzalamak zorunda kald (1415). Buna gre, Timur tarafndan Karamanoluna verilmi olan

418

Beypazar, Sivrihisar, Akehir, Yalva, Beyehri, Seydiehri Osmanl Devletine iade edildi. Ayrca Karamanolu, gerektiinde Osmanllara asker yardmda bulunmay da kabul etti. Karamanolu bir trl uslanmak bilmiyordu. Mehmed Bey, bu bar da bozarak tekrar harekete geti. Padiahn rahatszl dolaysyla Bayezid Paa bu ile grevlendirildi. Mehmed Bey ve byk olu Mustafa, yakalanarak Ankarada Sultann huzuruna karldlar. Yaptklarndan dolay zr dileyen Mehmed Bey, padiah tarafndan tekrar balanarak serbest brakld.53 Candaroullar Beyliinin banda bulunan sfendiyar Bey (. 1439), Yldrmn ehzadeleri arasndaki saltanat kavgalarna kararak mcadelenin uzamasna yol amt. O, Dzme Mustafa olaynda Mustafa elebiyi; eyh Bedreddin olaynda da Bedreddini desteklemiti. Olu Kasmn Osmanl padiahna snarak Kastamonu ve ankr dolaylarnn kendisine verilmesini istemesi ve elebi Mehmedin onu desteklemesi, Osmanl Devleti ile Candaroullar arasndaki ilikilerin iyice bozulmasna yol at. Sonuta sfendiyar Bey, Osmanl hkimiyetini kabul etti. Ilgaz Da snr kabul edilerek Osmanl himayesindeki Kasm Beye istedii yerler verildi. Ancak elebi Mehmedin lmnden sonra harekete geen sfendiyar Bey, olu Kasm ankr, Kalecik ve Tosyadan kard. Osmanl-Venedik likileri elebi Mehmed Devrinde Osmanllarla, Akdenizin hkimi durumunda olan Venedikliler arasnda ilk deniz sava meydana geldi. Akdenizdeki Siklad takm adalarndan Anderos adas hkimi olup, Venediklilere tbi olan asilzadelerden Pietro Zenonun gemileri, Osmanl ticaret gemilerine dmanca davranyordu. te bu yzden 1415te Gelibolu Limannda hazrlanm olan 30 kadrga, al Beyin kumandasnda Akdenize gnderildi. Osmanl donanmas Andros, Paros ve Milos adalarna geldi. al Bey, adalardan ok sayda esir alarak geri dnd. Bunun zerine Venedikliler, ertesi yln ilkbaharnda sra krekli 10 kadrga hazrlayarak Pietro Loredanonun kumandasna verdiler. Loredano, Eriboz (riboz/Arboz), Girid ve Siklad adalarna urayarak buralardan da ald 7 kadrga ile, boaz geerek Lapseki tarafna geldi. stanbuldan Midilliye giden ve iki tarafa da ait olmayan gemiye saldrda bulunan Venediklilere, Osmanllar karlk verdiler. Venedikliler, Marmara adasyla Gelibolu arasnda vuku bulan savata, Trk Amirali al Beyin kadrgasna hcum ettiler (Mays 1416),54 al Bey ehit dt.55 Sonra dier kadrgalara hcum edip Osmanl filosunu yok ettiler. Savata Venedik Amirali Loredano da eitli yerlerinden yaralanarak Bozcaadaya ekildi. Loredano ertesi yl tekrar anakkale Boazna girdi. Venedikliler Lapsekide Emir Sleyman tarafndan yaplm olan kaleyi top ateine tuttular. Ancak karada Hamza Bey kumandasnda 10.000i akn asker bulunduundan, cesaretlerini kaybederek stanbula yneldiler. Bizans mparatoru Manuelin arabuluculuuyla, alnan esirlerin karlkl olarak iade edilmeleri artyla, Osmanllarla Venedikliler arasnda bar yapld.56

419

Eflk Olaylar Osmanl Devletinin paralanmas ve ehzadelerin birbirleriyle mcadelelerinde, Eflk Voyvodas Mira byk rol oynam ve hatta son zamanlarda Musa elebiye de yardm etmiti. elebi Mehmedin Eflka kar dzenledii seferine, Karaman ve Candar Beylikleri de yardmc birlikler gndermiti. elebi Mehmed ordusuyla Rumeliye geerek Tunay at. Nehrin sahilindeki Yerg (Giurgiu)y yaptrd, Isak (Isaccea) ve Yeni Sala (Novo Selo) kalelerini tamir ettirdi. Etrafa aknclar salnarak yrye devam olundu. Durumun ciddiyetini kavrayan Eflk Beyi Mira, bara raz oldu. O, olunu rehin olarak verdikten ve yldr gndermedii vergiyi dedikten baka, yeni vergiyi de dzenli olarak her yl vermeyi kabul etti (1416).57 Osmanl-Macar likileri Eflk beyi ile bar yapan elebi Mehmed, Macaristan zerine yrd. Macar Kral Sigismund (1386-1437), 1396 Nibolu Savanda Yldrm Bayezide malp olarak cann glkle kurtarabilmiti. Sigismund, 1410 ylnda Macar tacn koruyarak Alman mparatorluuna da seilince Macaristan, Alman mparatorluu nfuzuna girmeye balad. Kendini gl hisseden Sigismund yeniden Osmanllarla atmaya dnebilecek tehlikeli ilere karmaya balad. Eflk Beyi Miray Osmanllara kar destekledi. Miraya akrabasndan Dan adnda bir rakip kmt. Osmanllar, Miraya kar da Dan desteklediler. ki taraf arasndaki savata Dan stn geldi. Macarlarla Trkler arasnda eitli arpmalar oldu (1418/ 19). Sigismund, Miraya kar Dana yardm edilmemesini Osmanl Devletinden rica etti ise de, sz verilmi olduundan onun bu ricas kabul edilmedi. Bylece Eflk meselesi, Osmanllarla Macarlar arasnda uzun sren snr atmalarna ve karlkl aknlarn yaplmasna neden oldu. Srbistan, Bosna ve stiryada Macarlarla youn arpmalar yaand. Severin (Savarn) Kalesi Macarlardan alnd. Bunun zerine, Sigismund bizzat sefere karak Nibolu ile Ni arasnda Trklere kar bir baar kazand (1419).58 Amasya-Tokat ve Samsun evresindeki Karklklar Sultan elebi Mehmed, sz konusu seferden sonra bakent Edirneye dnd. 1418/19 ylnda Bursa, Amasya, Tokat ve Erzincanda zelzele oldu. Deprem, zellikle Erzincanda byk can ve mal kaybna neden oldu. Ertesi yl Amasya ve Tokat evresinde birtakm karklklar ortaya kt. Karakoyunlu Kara Yusuf, Erzincan alp, Pir mer adndaki birini buraya bey tayin etti. Erzincanla yetinmeyen Pir mer, Karahisar Kalesini kuatt. Kalenin Beyi Hasan, Sultan Mehmede adam gndererek yardm istedi. Taceddinoullarndan Niksar havalisi beyi Hasan Bey, Kubadolu Ali Beyin olu Cneyd Beyi yenerek Canik Kalesini fethetti. sfendiyar Bey, Samsunu ve Bafray alarak ynetimini olu Hzr Beye verdi. Bu srada Timurun olu ahruhun bu blgeye kadar ilerlemesi zerine skender Bey kamak zorunda kald. Sultan Mehmed, bu olup bitenleri haber alnca olay blgesine hareket etti ve durumu yattrd. sfendiyarolu Kasm Bey, babasnn ynetimindeki

420

Tosya, Kangr (ankr), Kalecik, Kastamonu ve zengin bakr yataklarnn bulunduu Bakr Kresinin kendi ynetimine verilmesini talep etti. Padiah, istedii yerleri kendisine verdi.59 Tatar Airetlerinin Rumeliye Grlmesi Baz Osmanl kroniklerinin yazdklarna gre, Canikin fethinden sonra Bursaya dnmekte olan elebi Mehmed, skilip taraflarnda birka bin adrlk gebe Tatarlara rastlar. Bunlarn banda Minnet Bey bulunmaktadr. Bu bey, o srada dne gitmi ve padiaha balln bir iareti olarak, ad geen sefere kendi birlikleriyle katlmamt. Bunun zerine elebi Mehmed, Timurun Anadoluyu terkinden sonra geride kalan Tatarlarn Rumeliye grlmesini emretmi ve bu emri hemen yerine getirilerek bunlar, Filibe yresine yerletirilmilerdir. Tatar Pazarc, Rumeliye grlen bu Tatar aireti tarafndan kurulmutur (1419).60 elebi Mehmed Devrindeki syanlar 1. Bedreddin Simv (. 1416) 61 syan Simavna kads olu eyh Bedreddin Mahmud, Osmanl Devletinin kurulu dneminde yetien nemli slm hukukusu (fakih) ve mutasavvflardan biridir. O, ayn zamanda daha sonraki dnemlerde ortaya kan isyan ve ba kaldrma hareketlerine de kt rnek olan bir isimdir. Bedreddin, Edirne yaknlarnda bugn Yunanistan topraklarnda bulunan Simavna kasabasnda dodu. Babasnn meslei dolaysyla Simavna kads olu62 diye tannd. lk renimine babasnn yannda balayan Bedreddin, daha sonra Bursa ve Konyada eitimini srdrd. 1381de ama, oradan da Kudse gitti. 1383te Mekkeye ve Medineye geti. Buradan Kahireye giden Bedreddini, Msr Hkmdar Sultan Berkuk oluna hoca tayin etti. 1403te Tebrize giden Bedreddin, Timurun saraynda ranl bilginlerle yapt tartmalarla Timurun takdirini kazand. Tebrizden Kahireye geen Bedreddin, buradaki eyhlerle aras alnca alt ay sonra, Edirneye dnmeye karar verdi. Filistin, am ve Halep zerinden Konyaya geldi. Konyallar eyhe byk ilgi gsterdiler. Buradan Tireye geerek sonraki isyan hareketinin ileri gelen isimlerinden olan ve halk arasnda Dede Sultan diye anlan Brklce Mustafa ile tant. Daha sonra zmir zerinden Ktahyaya geerek isyan hareketinin dier elebas Torlak H Kemal ile tant. Oradan ayrlan eyh Bedreddin, Bursa ve Gelibolu zerinden Edirneye gitti. Musa elebi, Edirnede padiahln iln edince (1411), Bedreddini kazasker tayin etmiti. eyh Bedreddin bylece aktif siyas hayatn iine girmi oldu. Daha sonra Musa, kardei Mehmed elebiye yenilince eh Bedreddin, ailesiyle birlikte znike srlerek gz hapsine alnd ve kendisine 1.000 aka maa baland. O, grnte din-tasavvuf, gerekte ise siyas rgtlenmeyi gerekletirmek iin harekete geti. Youn bir propaganda faaliyetine girierek ksa zaman ierisinde evresinde geni bir mrit ve sempatizan kitlesi olumasn salad. Brklce Mustafay Aydn ve civarnda propaganda iiyle grevlendirdi. Brklce, Aydn ve Karaburunda binlerce taraftar toplad.

421

Brklcenin almalarndan kendisinin sorumlu tutulacan dnen Bedreddin, bir yolunu bularak 1416da znikten kamay baard. O, Kastamonuya giderek sfendiyar Beye snd. Fakat burada bekledii destei bulamaynca Sinop Limanndan gizlice bir gemiye binerek Rumeliye geti. nce Zaraya, oradan da Silistre, Dobruca ve Deliorman (Aa-denizi)a giderek burada yerleti. eyh Bedreddin ve mritlerinden Brklce Mustafa, Torlak H Kemal gibi ihtillcilerin faaliyetlerinden kayglanan elebi Mehmed, eyhin zerine byk bir kuvvet gnderdi. O srada Karaburunda bulunan Brklce ve Manisada bulunan Torlak gleri yenilgiye uratld. Bayezid Paa emrindeki devlet gleri, eyhin adamlarn datmay ve kendisini de ele geirmeyi baardlar. eyh, Serezde bulunan padiahn huzuruna gtrld. elebi Mehmed, onun bir din bilgini olduunu ve hareketinin de bu ynyle din nitelik tadn dnerek hakknda hkm vermek zere bilginlerden oluan bir komisyon kurulmasn buyurdu. Bu komisyon, Bedreddinin yapm olduu hareketin slmiyete uygun olup olmad ve cezasnn ne olmas gerektii zerinde alacakt. Ulemadan Heratl Mevln Haydar, bu konu zerinde Bedreddin ile tartma yapt. Sonunda, kamu dzenini bozmaya ynelik almalarndan dolay, mal ve ailesi korunmak artyla, kendisinin idam edilmesi gerektiine dair fetva verildi. Bu fetva zerine eyh Bedreddin Simv, 18 Aralk 1416da63 Serez pazarnda bir dkknn nnde aslarak burada defnedildi. eyh Bedreddin, slm ilimlerden zellikle fkh ve tasavvufta kendine sekin bir yer edinmitir. O, fkhta sadece ansiklopedik bilgi sahibi bir aktarc olmayp ayn zamanda mctehid lsnde bir bilgindir. Ancak Bedreddin asl nn, siyas almalar yannda tasavvuf ve felsef grleriyle yapmtr. Onun eserleri arasnda fkha dair Letifl-irt, mahkemeyle ilgili konularn arlkta olduu ilemlere dair Cmiul-fusleyni, felsefe, tasavvuf, kelm ve dier konularn yer ald en nemli eseri olan Vridt64 saylabilir. 2. Yldrm Bayezidin Olu ehzade Mustafa elebi Olay65 Osmanl kroniklerinin yazdklarna gre, Yldrm Bayezidin oullarndan Mustafa elebi de Ankara Savana katld. Bayezid, esir dtkten sonra, Musa ile Mustafann bulunmasn Timurdan rica etmitir. Musa elebi bulunmu ise de, Mustafa elebi bulunamamt. Timurla birlikte Semerkanda gtrlm olan Mustafa,66 Timurun lmnden sonra serbest braklm ya da bir yolunu bularak kamtr. Yldrmn ehzadeleri arasndaki saltanat kavgasnda deiken bir politika izleyen Bizans, bu tutumunu srdrmeye devam etti. Mustafa elebinin ortaya k, Osmanl topraklarndan daha ok menfaat elde etmek dncesinde olan Manuel iin iyi bir frsatt. Manuel, Mustafa elebiye yakn ilgi gsterdi. 1419da Rumeliye karlmas kararlatrlan Mustafa elebi, nce Eflk tarafna gnderildi. Eflk prensi, kendisini ok iyi karlad ve yardmda bulundu. Bu arada Nibolu Sancak Beyi Aydnolu (ya da zmirolu) Cneyd Bey, hemen Eflka giderek kendisine katld. Bu kiiler, Eflk birlikleri ve kendilerine uyan glerle Teselya ve Selnik taraflarnda faaliyetlere baladlar. elebi

422

Mehmed, onlarn bu faaliyetlerini haber alr almaz hemen harekete geti. Selnik yaknndaki savata Mustafa elebiyi yenilgiye uratt ise de, ele geiremedi. Mustafa elebi ve Cneyd Bey, Selnik Kalesine sndlar. Padiah, Selnik valisi Laskaristen, Mustafa elebinin teslim edilmesini istedi; ancak o, imparatorun izni olmadan byle bir ey yapamayacan bildirmekle yetindi.67 Bunun zerine padiah, bizzat Manuele bavurarak Mustafann kendisine teslim edilmesini istedi. Manuel, elebi Mehmedin bu isteini geri evirdi. Fakat Manuel, padiah hayatta olduu srece Mustafa ve Cneydin hapiste tutulacan bildirmeyi de ihmal etmedi.68 Bu gelimeler zerine Manuel, Selnik valisinden Mustafa ile Cneydin acele kendine gnderilmesini emretti. elebi Mehmed, Manuelin teklifini kabul edip Selnik kuatmasn kaldrarak Edirneye dnd. mparator, stanbula getirttii Mustafa ile Cneydi ve maiyetlerindeki 33 kiiyi Limni adasna gnderdi. Bu iler olup bittikten sonra, mparator, elebi Mehmede eliler gndererek Mustafann yapaca masraflarn karlanmasn istedi. Bu hususta iki taraf anlaarak, her sene 3.000 akalk bir meblan mparatora verilmesi ve elebi Mehmed hayatta olduka Mustafann serbest braklmamas kararlatrld. elebi Mehmed, Mustafa elebiye asker verip, yardm eden Eflk prensi topraklarna akn dzenleyerek onun bu tutumunu cezalandrd.69 Kukusuz, Mustafa elebi olay burada kapanmad. II. Murad tahta geer gemez Bizans, Mustafa elebiyi yeniden sahneye kararak amca-yeen arasnda zorlu bir mcadelenin yaanmasna neden olacaktr. elebi Mehmedin lm elebi Mehmed, k Bursada geirdikten sonra, 1421 ilkbaharnda Gelibolu yoluyla Edirneye dnd. Burada hastalanan elebi Mehmed, iyileemeyeceini anlaynca70 vezirleri Bayezid, brahim ve Hac vaz Paalardan byk olu Amasya Sancak Beyi ehzade Muradn acele olarak huzuruna getirilmesini istedi. Bunun zerine anigirba Elvan elebi hemen Amasyaya gnderildi. elebi Mehmed, eer Murad gelmeden nce lecek olursa, lmnn gizli tutulmas iin gerekli tedbirlerin alnmasn istedi. Glkle toparlad lkesinin en kk bir zarar grmesini arzu etmeyen elebi Mehmed, bu yzden lmnn gizli tutulmasn devlet ricalinden zellikle istemitir. Gerekten de ehzade Murad, Edirneye ulaamadan padiah vefat etti. elebi Mehmed, 8 yla yakn bir sre padiahlk yapmtr.71 elebi Mehmed, 1421de 42 yanda ldnde geride, ok iyi yetitirdii olu II. Murada, btn arklar gven ierisinde ileyen bir devlet mekanizmas ile ann en disiplinli ve gl ordusunu brakt. elebi Mehmed, Osmanl padiahlar arasnda lm gizlenen ilk padiahtr. Bakent Bursada yaptrd caminin yanndaki trbede gmldr. Deiik Ynleriyle elebi Mehmed elebi Mehmed, Yldrm Bayezidin Germiyan Hkmdar Sleyman ahn kz Devlet Sultanla evlenmesinden dnyaya geldi. Tarihler onu, beyaz yzl, kara gzl, atk kal, sk sakall, ak alnl, geni omuzlu, orta boylu, uzun kollu ve gler yzl olarak tasvir ederler. elebi Mehmed, ne babas

423

Bayezid ve kardei Musa kadar sert, ne de aabeyi Sleyman elebi gibi yumuakt. Yerine ve zamanna gre nasl hareket edeceini ok iyi bilen, sabrl, sadk, nazik, cmert, ar bal ve cidd bir padiaht. elebi Mehmed, halknn sevgisi ve saygsn kazand gibi, kararll, ciddiyeti, verdii sze ve imzalad anlamalara ballyla, ada hkmdarlarn da gvenini kazanmtr. sabetli gr, durumu kavrayarak, isteini ve olaylar ona gre ayarlamas, kritik anlarda uysal davranarak ileri gitmeyii ve seri hareketi, kendisini en tehlikeli ilerden baaryla karmtr. Tarihiler, onu, siyas ve toplumsal zlmle ve dankla son vererek, lkede huzur ve bar ortamn yeniden kurmada gsterdii stn baarsndan tr, Osmanl Devletinin ikinci kurucusu olarak kabul ederler. Osmanllarda sultan unvan da ilk kez bu padiah iin kullanlmtr.72 elebi Mehmed, lkesinin kendisinden bekledii ilk iin Timurun Osmanl Anadolusunda at yaralar sarmak olduunu ok iyi biliyordu. O, bar bir politika izlemeye zen gsterdi. Bizans ve dier devletlerle karlkl karlara dayal dostluk ilikisi kurdu. Anadoludaki ileri ise, ortal fazla bulandrmadan yoluna koymaya alt. Kardei Sleyman elebinin, Marmara kysnda Bizansllara terk ettii baz yerlerle, Samsun, Saruhan ve Aydn illerini geri alm, Mentee Beyliini ise Osmanl egemenlii altna sokmutur. Devlet ve siyaset adam Mehmed elebi, lkesinin bayndr olmas yolunda da byk aba harcamtr. O, Bursada cami, medrese, imaret ve trbe yaptrmtr. Edirnede Emir Sleyman tarafndan balatlan ve Musa elebi zamannda devam ettirilen, Eski-Camii tamamlatmtr (Ocak 1414).73 Onun saltanatnda, Osmanl ilim ve kltr hayatnda kayda deer bir alma grlmemekle birlikte, bu devirde ansiklopedik eserlere ilgi duyulmaya balanm ve kimi eserler Trkeye evrilmitir.74 elebi Mehmedin, kk byk 24 savata bulunarak 40a yakn yara ald rivayet edilir. Dnd ve gerekletirmek istedii en byk projesi, lkesinin her bakmdan babas devrindeki parlak gnlerine yeniden kavumasyd. Bunun iin alm ve bunda da byk lde baarl olmutur. O, sonucu belli olmayan ve lkeyi yeni maceralara srkleyecek olaylardan daima kanmtr. II. Murad Devri (1421-1451) II. Muradn Tahta k Sultan elebi Mehmedin Murad, Mustafa, Ahmed, Yusuf ve Mahmud adlarnda 5 olu vard. Bunlardan Ahmed, babasnn salnda lm olup, geriye 4 olu ve 7 kz kald. Daha sonra saltanat davasna kalkacak olan Mustafa ise 12 yanda olup, bir yl nce Hamidili sancak beyliine atanmt. Erkek kardelerden Yusuf 8, Mahmud ise 7 yanda olup, Murad padiah olunca Tokatta hapsedildiler.75 Kardeler arasndaki saltanat kavgalarnn lkeyi her ynyle geriye gtrdn

424

bizzat gren elebi Mehmed, lkesinin bir daha bu tr olaylar yaamamas iin gerekli tedbirleri almay ihmal etmedi. Onun dncesine gre oullarndan Murad, Edirnede saltanata geecek, Anadolu kardei Mustafaya kalacak,76 Yusuf ve Mahmud ise Bizans mparatoru Manuelin yanna gnderileceklerdi.77 elebi Mehmedi, bu tedbirleri almaya sevk eden dnce, kendisinden sonra gerek oullarnn, gerek Osmanl ynetimi altndaki beylerin giriebilecekleri muhtemel bir bakaldrma hareketinin kaygsn tam olmasdr. O, byk emekler harcayarak deta yeniden kurduu devletinin, kiisel kar hesaplar uruna, g ve toprak kaybna uramasn istemiyordu. elebi Mehmedin vasiyeti78 gerei byk olu ehzade Murad, Bursada tahta geti (1421).79 Tahta k (clus) treninin, aceleye getirilerek, Bursada yaplm olmas, Muradn amcas Mustafa elebinin saltanat iddiasnda bulunmasyla ilgilidir.80 Osmanl Devletindeki iktidar deiiklii, komu devletlere bildirildi. Bizans, btn lkelerden nce davranarak Murada iki eli gnderdi. Onlar, elebi Mehmedin lmnden imparatorun duyduu znt ile, padiahln tebrik eden mesajn Murada ilettiler. Eliler, Muraddan, babas ile imparator arasndaki dostluun devam isteniyorsa, kardeleri Yusuf ve Mahmudun, imparatora teslimini istediler. Bu istek yerine getirilmez ise imparatorun, elinde bulunan yedek padiah, ksa zaman ierisinde Makedonya ile Gelibolu yarmadasna ve ok gemeden btn Rumeli ve Anadoluya hkmdar yapacan Murada bildirdiler. Bu yedek padiah, Yldrm Bayezidin Ankara Savanda kaybolduunu bildiimiz Muradn amcas Mustafa elebiydi. II. Murad, padiah olduunda Bayezid Paa, veziriazam ve Rumeli beylerbeyi olarak btn ilerde yetkiliydi. O, gen hkmdar adna elilere, imparatorla dost kalmak istediklerini, yaplan anlamalara sadk kalacaklarn, fakat ehzadelerin, baka bir dinde olan bir imparatorun eitim ve terbiyesine verilmesinin slmiyete aykr olduunu syledi. Eliler lkelerine dndklerinde, Paann cevabn imparatora aynen aktardlar. Mustafa elebinin, Saltanat ddias ile Ortaya karl Bar iin ileri srd artlarn II. Murad tarafndan kabul edilmediini gren Manuel Paleolog, Limnide srgnde bulunan Mustafa elebi (. 1422) ile bir anlama yapt.81 Manuel, 10 kadrga hazrlayarak Dimitrios Leondariosu stanbuldan Limni adasna gnderdi. Dimitriosun emrindeki donanma, Mustafa elebi ile zmirolu Cneyd Beyi alarak Gelibolu yarmadasna kt (1421). Manuelin gerek amac Mustafa elebiyi, babas Bayezidden kalan ehir ve vilyetlerin mirass olarak Rumelide hkmdar yapmakt.82 Bizans, II. Muradn amcas Mustafa elebiyi meru sultan olarak tanyordu.83 Anadoludaki beyler de Bizans gibi dnyorlard.84 Devlet, her tarafta bir zlme ve paralanmaya doru gidiyordu. Dolaysyla yeni padiah da babas elebi Mehmed gibi saltanatnn ilk iki yln, padiahln salamlatrmak ve lkenin birliini yeniden kurmak iin harcad. Hamid ilinde sancak beyi olan kardei Mustafa elebi, Germiyanolu Yakup Beyin himayesi altndayd.

425

Hamid ili topraklar Karamanolu tarafndan igal olundu. Yattrma siyasetine bavuran II. Murad, bu gelimeleri kabullenmek zorunda kald. Menteeolu da ayakland ve bamszln kazand. Bu srada Aydn ve Saruhanoullar da bir ksm topraklarn tekrar geri aldlar. Padiah, Anadoludaki dmanlarn dnler vererek yattrmaya alt. II. Murad tahta getiinde, Osmanl lkesinin Anadolu yakasnda Ankara Sava sonras bir grnt sz konusuydu. Geliboluya kan, daha dorusu karlan Mustafa elebiye85 silhl, silhsz ehir ve evre halk, hemen ballklarn bildirdiler ve kendisini bey (padiah) olarak selmladlar.86 Fakat Gelibolu Kalesindekiler teslim olmayarak kar koydular.87 Onlar, hkmdar olarak Murad tandklarn iln ettiler ve Mustafa elebiyi de bu tutumundan dolay knadlar. Geliboluyu srarla isteyen Manuele, Mustafa elebi Geliboluyu teslim etmek istedi ise de, kendisine taraftar olanlar bunu kabul etmediler.88 Onlar, Rumelide Trklerin ilk ehri olan Gelibolunun, henz saltanat kesin olarak elde edememi Mustafa tarafndan, Rumlara verilmesini doru bulmadlar.89 Mustafa elebinin baarlarn gren Veziriazam Bayezid Paa, Bizansa yeni bir bar teklifi sundu. Buna gre, ileri gelen Trk ailelerinin iyi ocuklarndan 12 ocuk Bizansa rehine olarak verilecek, 200.000 altn balanacak, Gelibolu yresindeki bir blge Manuele braklacakt. Manuel, bu yeni bar artlarn kabule yanat ise de, olu Jean Paleolog, Mustafay desteklemeyi daha uygun buldu.90 Mustafa elebi, Geliboludan Edirneye hareket etti. Mustafa elebinin etkisiz hale getirilmesi iiyle kimin grevlendirilecei konusu, youn tartmalara neden oldu. Nihayet bu grev, Rumeli beylerbeyi Bayezid Paaya verildi.91 Gelibolu yolu kapal olduundan Bayezid Paa, stanbul Boazndan geerek Edirneye gitmek zorundayd. Ancak imparator, boazdan gei izni ve istenilen gemiyi vermedi. Bayezid Paa, bunun zerine Gzelcehisar yannda bulduu kk bir iki gemiyle ve atlar yzdrmek suretiyle kar yakaya geti. Edirneye ulaan Bayezid Paa halktan umduu destei bulamad.92 Bayezid Paa, btn Rumeli askerlerini toplad. leri gnderdii casuslar, Mustafa elebinin byk bir kuvvetle Geliboludan hareket ettiini haber vermilerdi. Bayezid Paa, 30.000 kiilik ordusuyla Edirneden karak Sazldereye93 geldi ve Mustafa elebinin birlikleriyle karlat. Bayezid Paa, askerlerine Mustafann dzme olduunu ve padiahn kardei Mustafann daha ocuk iken ldn, bunlar kendisine bizzat elebi Mehmedin anlattn, Mustafann, Manuel tarafndan Yldrmn olu Musay korkutmak iin ortaya karldn syledi.94 Ancak onun bu szleri, savan sonucunu deitirmedi. Sonuta iki taraf kuvvetleri Sazlderede kar karya geldi. Mustafa elebi, bir sava adam olmadndan, savan komutasn Cneyde brakt. arpma balarken Mustafa elebi, yksek bir yere kt ve kar tarafn askerlerine seslenerek duygu ykl bir konuma yapt. O, Yldrm Bayezidin olu olduunu ileri srerek, Osmanl tahtnn gerek mirass olduunu syledi. Bu

426

konuma zerine Bayezid Paann saflarndaki kumandanlar Mustafaya katldlar. aresiz kalan Bayezid Paa da Mustafaya itaat etti. Bayezid Paa, ok gemeden Cneyd Beyin tahriki ile idam edildi.95 Edirneye giren Mustafa elebi, Yldrm Bayezidin olu olarak, padiah iln edildi. Evrenosoullar, Turahan Bey ve oullar ile Kmlolu (Gmlolu), btn Rumeli fatihleri ve aknclar, Mustafa elebi etrafnda toplanarak itaatlerini arz ettiler.96 Mustafa, Cneydi kendisine Vezir tayin etti. Cneyd Beyin tavsiyesiyle Rum ilinin piyadesini msellem yapt. Osmanl asker tekiltnda, kara ve deniz piyadeleri olan azep97 rgtnde kara azepleri ehzade Mustafann Edirnede tahta kn mteakip kurulmutur.98 Mustafann Edirneye trenle girdiini duyan Gelibolu Kalesindekiler de teslim oldular. Mustafa ve Cneyd, halkn isteklerine uyarak, Gelibolu Kalesini Manuele teslim etmediler. Mustafann, Gelibolu gibi stratejik nemi tartma gtrmez bir yeri Bizansa teslim etmemesinin gerek nedeni, Rumelideki stnln srdrmek ve sonra da sras gelince Anadoluya gemek dncesinden kaynaklanyordu. O ancak bu suretle Osmanl Devletinin tamam zerinde sz sahibi olabilirdi. Mustafann bu kararl tutumu zerine Manuel ile Murad arasnda bir yaknlama oldu.99 Usta bir diplomat olan yeni Veziriazam andarl brahim Paa, iki ehzadenin ve Gelibolunun teslimi hari, Bizansn btn isteklerini kabule hazr olduunu bildirdi ve srekli bir dostluk isteinde bulundu. Manuelin, ehzadeler ve Gelibolu zerindeki srar yznden anlama salanamad. O srada Mustafann elileri tekrar Manuele gelerek, tarafsz kalmas durumunda Mustafann, Geliboluyu Manuele teslim edebileceini sylediler.100 Mustafa bylece Gelibolu geidine ve donanmaya hkim olduu gibi, stanbul Boazn da tutmu bulunuyordu. Bizans Devleti gibi, Srp despotu da Osmanl i savandan en iyi ekilde yararlanmay dnyordu. Despot, elebi Mehmede, olu Murada yardm edeceine dair sz vermiti. II. Muradn gnderdii eliye bu szn tekrarlad (1421).101 Amca-yeen arasndaki saltanat kavgasnda, Bizans, Venedik, Ceneviz gibi devletlerin yan sra, bat ularndaki Osmanl beylerinin tutumlar da, sonucun alnmasnda etkili ve belirleyici olacaktr. Ancak onlar kimin tarafn tutacaklar noktasnda kararszlk ierisindeydiler. Mustafa sadece Rumelide glyd. Murad, Srbistandan sonra Macaristana da bir eli gndererek 5 yllk bir anlama imzalad (1421). Venedik, kim stn gelirse onunla anlama yaplacan bildirmiti (Ekim 1421).102 II. Murad, ierde de kimi tedbirler ald; yeni kadro dzenlemeleri ve grev dalm yapt. Timurtaoullar Umur, Oru ve Ali, paa unvan ile, devletin en yksek karar organ olan Divn- Hmyuna103 alndlar. Mustafa elebinin, 20 Kasm 1422de 12.000 sipahi ve 5.000 piyade ile Gelibolu zerinden Anadoluya getii104 haberini alan II. Murad, vezirleri ve dier devlet erkn ile bir toplant yaparak alnmas gereken tedbirleri grt. Umur, Oru ve Ali Paalar, Tokat Kalesinde hapiste bulunan, Rumelinin nl eski u beylerinden Mihalolu Mehmed Beyin hapisten karlarak,105 tecrbesinden yararlanlmasn teklif ettiler. Mustafann daha fazla kan dklmeden bertaraf edilmesi iin, Rumeli

427

beylerinin elde edilmesinden baka kar yol yoktu. Padiah, Bursa yolunu Mustafaya kapatmak iin Ulubat Glnn aya zerindeki kpry yktrd. Mustafa, Ulubat Glnn br tarafnda kald. II. Murad, gln beri tarafnda otan kurdu. Mustafann yapmay dnd baskn, yenieriler tarafndan sonusuz brakld. Murad, rakibinin ordusunda bozgun karmak iin eitli areler arad. Mihalolu, Mustafann dzme olduunu ileri srerek btn Rumeli beylerinin, askerleriyle birlikte Muradn yannda yer almalarn salad. O, u beylerini ve tovcalarn (tmarl aknclar) adlaryla ararak padiah tarafna gemeye tevik etti. Bu kopmalar olurken Rumeli azeplerinden 5.000 kiilik bir birlik, Ulubat suyunu geerek padiahn kararghna gece baskn giriiminde bulundular. II. Murad, Timurtaolu Umur Beye 2.000 kii ile bir pusu kurdurmutu. Suyu geen Rumeli azepleri, pusuya drlerek ou esir edildi. Hac vaz Paa, Mustafa elebiye gizlice bir mektup gndererek, Rumeli beylerinin Muradla anlatklarn ve kendisini yakalayarak ona teslim edeceklerini bildirmiti. Rumeli askeri, suyu karya gemeden nce, mektup Mustafaya ulam ve o da yazlanlarn doruluuna inanmt. zmir beylii ile Aydn ilinin kendisine verilecei sz zerine Cneyd de padiahn ordusuna katld. Bylece bandan beri btn harekekt yneten ve Mustafann en ok gvendii adam olan Cneydle arasndaki kara dayal sk ibirlii bozuldu. zellikle Cneydin Mustafadan koparlmas, ordusunda byk bir bozguna ve moral kntsne neden oldu. Mustafaya kar yrtlen propaganda, hatta onun lkeyi Bizansllara verdii sylentisi, olduka etkili oldu. Taraftarlarnn ve evresindekilerin says azalan Mustafa elebi, gittike yalnzla itiliyordu. Hac vaz Paa, yaplan tahta kprden yenierilerle geerek Mustafann yaya askerini kltan geirdi. Daha nce Mustafay destekleyen ve onun padiahln tanyan Rumeli beylerinden Evrenos Gazinin oullar zellikle Ali ve sa Beyler, Paa Yiitolu Turahan Bey ve Kmlolunun II. Murada katlmalar, Mustafa elebi olaynn kknden zmne imkn vermitir. Mustafann, artk kamaktan baka aresi kalmamt. O da bunu yapt, acele olarak Bursadan Lapsekiye doru yola kt.106 Orada bulduu bir kaykla, birka adam ile birlikte Geliboluya gemeyi baard ve Boazdaki her trl geii yasaklad.107 II. Murad, vakit geirmeden Mustafay takibe koyuldu. Mustafa, derlenip toparlanamadan iini bitirmek istiyordu. Bursadan Geliboluya hareket eden Murad, amcas Boaz kontrol altnda tuttuundan Geliboluya geemedi.108 Padiah ve ordusu, Foadaki Ceneviz gemilerinin yardma gelmesiyle kar yakaya geebildi. Mustafa, bu kartmaya engel olmaya kalkt ise de, baarl olamad. Mustafa, Geliboludan Edirneye gitti; ancak daha nce kendisine verilen destei bulamad. II. Murad, Geliboluda gn kaldktan sonra Edirneye hareket etti. ehir halk padiah alklarla selmlad. Eflka kamak iin yola kan Mustafay, padiahn adamlar Kzlaa Yenicesinde yakaladlar. Sonuta Mustafa, Edirnede idam edildi (1422 k).109 Mustafa elebinin ortadan kalkmas, Muradn saltanat iin olduu kadar lkenin gelecei iin de nemli bir olaydr. Denilebilir ki, Fetret Devrinin son perdesi Mustafa elebinin ldrlmesiyle ancak kapanabilmitir. Daha sonra ortaya kan bu tr saltanat kavgalar, dar bir erevede kalm,

428

hibir zaman devleti ikiye blecek iddette ve kapsamda olmamtr. Her ne kadar halkn byk bir ksm Mustafann, Manuel tarafndan ortaya karlm dzme110 bir adam olduuna inandrlm ise de, gerekte bu Mustafa, baz kaynaklarn ve kendisinin de iddia ettii gibi, Yldrm Bayezidin Ankara Savanda kaybolduunu bildiimiz oluydu.111 Osmanl kaynaklar, Yldrm Bayezidin oullarndan Sleyman ve Musa elebilerin, Rumelideki saltanat srelerini bildirdikleri ve onlar padiah olarak kabul ettikleri halde, Mustafa elebi iin ayn eyleri yazmaktan kanrlar. Oysa Mustafa elebinin de Rumelide drt yl saltanat srd, adna kestirdii paralardan anlalmaktadr. Onun adna Edirne ve Serezde kesilmi iki aka olduu bilinmektedir.112 Ne var ki, bu ehzadenin hibiri, Osmanl Devletinin Anadolu ve Rumelideki topraklarnn tamamna hkmeden bir gce eriememilerdir.113 Mustafa elebinin lm ile Bizansn btn mitleri ve plnlar suya dm, stanbul yeni bir kuatmaya hedef olmutur. stanbulun Kuatlmas (Haziran 1422) Bizans mparatoru II. Manuelin, Midillide hapiste tuttuu Mustafa elebiyi, elebi Mehmedin lmnden sonra serbest brakmas ve onunla anlamalar yapmas, II. Muradn olduka cann skmt. Manuel, OsmanlDevletinin yllarca srecek karde kavgalaryla gsz deceini ve bundan da kendi lkesinin krl kacan hesap etmiti. Osmanl Devleti, Manuelin dnd ekilde ikiye ayrlmad gibi, saltanat ekimeleri de beklenenin tersine sadece drt yl kadar srd. Manuel, II. Muradn Mustafa elebi olayndan baar ile kmas durumunda, srann kendisine geleceini pekl biliyordu. Nitekim korktuu bana geldi. II. Murad, potansiyel iktidar orta amcas Mustafa tehlikesini bertaraf ettikten sonra gzlerini, Osmanl Devletine kar daima ikiyzl bir politika izleyen Bizansa evirdi. Mustafa elebinin g kazanmasnda Manuelin destek veriinin byk pay vard. Manuelin bu tutumu, iki lke arasnda elebi Mehmed Devrinde kurulan dostluk ilikilerinin dmanla dnmesine neden oldu. II. Murad, Manuele yaptklarnn hesabn sormann ve bedelini dettirmenin zaman geldiini dnyordu. II. Murad, 1422 ilkbaharnda stanbulun kuatlmas ile ilgili gerekli hazrlklarn yaplmasn emretti. Padiah, 1422 Hazirannda Mihalolu Mehmed Beyin emrinde 10.000 kiilik bir nc birliini stanbul evresini vurmak zere gnderdi. Bunun arkasndan kendisi de 20.000 kiilik bir ordu ile hareket etti ve Osmanl deniz gc de kuatmaya katld. Manuelin bar teklifi geri evrildi. Osmanl ordusunda top olduu gibi, surlara hcum etmek ya da amak iin sur yksekliinde yksek tekerlekli kuleler yapld. Surlar toplarla dvlmeye baland. 22 Austosta ehre genel bir saldrda bulunuldu. Youn ok atlaryla ehri savunanlarn direnileri byk lde krld ise de, sonu alnamad. Osmanl kaynaklarnn verdikleri bilgilere baklrsa, bu, stanbulun Osmanllar tarafndan altnc kuatlmasyd. Hatrlanaca gibi, kuatmalarn ilk drd Yldrm Bayezid, beincisi ise Musa elebi tarafndan yaplmt. stanbulun kuatlm olmasndan, Manuel kadar Bizans halk da korkuya kapld. Murad tarafndan, gerekletirilen bu kuatma, Yldrm Devrindeki drdnc kuatmaya

429

benzer iddetteydi. Haziran ortalarnda balayan kuatma, Eyll sonlarna kadar srd. Bu srada ihtiyar Manuel ar hastayd. Btn iler olu ve saltanat orta VIII. Yuannisin elinde bulunuyordu.114 Murad, Anadoluda olup bitenleri duyunca, kuatmay srdrecek bir miktar kuvvet braktktan sonra acele bakent Edirneye dnmek zorunda kald. Bizans, bundan nceki kuatmalarda olduu gibi, Osmanl Devletinin bana, ok bildik problemlerden birini daha kard. Bu konuda artk olduka tecrbe kazanm olan Bizans, II. Muradn kardei Hamid ili Sancak Beyi Mustafa elebiyi, saltanat davasna kalkmas iin kkrtt. Bununla da yetinmeyen Manuel, Anadoludaki beyleri Osmanllar aleyhine harekete gemeye ikna etti (Austos 1422). Bylece 50 gnden fazla sren stanbul kuatmas, eitli nedenlerle sonusuz kald. Bu arada, Venedik, donanma hazrlna girierek, Osmanl Devletini tehdit eder bir duruma gelmiti.115 Kk Mustafa elebinin Saltanat ddias ile Ortaya karl II. Muradn, 13 yandaki kardei Hamid ili Sancak Beyi Kk Mustafa (. 1423),116 Karaman ve Germiyan beylerinin verdikleri nemli bir gle Bursa zerine yrd (Austos 1422). Dier Anadolu beyleri gibi sfendiyar Bey de saldrya gemekte ve Mustafay desteklemekte gecikmedi. Rumeli yakasnda ise, Candaroullarnn mttefiki olan Eflk beyi, ayn srada saldrya geti. Venedik ve Macaristan da, II. Murada kar yrtlen hareketteki yerlerini alacaklardr. Bu olayn, stanbulun kuatlmas gnlerine denk dmesi, olduka dndrcdr. Aslnda ehzade Kk Mustafa Olay, II. Muradn ahsnda Osmanl Devletini hedef alan geni apl bir saldr plnnn kk bir blmn oluturmaktadr. Bursay kuatan Mustafa, Muradn gnderdii Mihaloullar117 karsnda tutunamayp stanbula snd. mparator ile grerek Silivriye gitti. Fakat Rumeli askerine kar koyamayp, bu kez Kocaeliye snd.118 Mustafa buradan znik zerine yrd. znikte andarl brahim Paann sarayna yerleerek hkmdarln iln etti. Mustafa, Bursa Ovasnn bir ksmn ele geirdi. Mustafaya Anadolunun nemli bir blm itaat etmi grnmektedir. II. Murad, Lalas Yrg Paa (. 1444)nn119 srar ile Bursaya gitmeye karar verdi. Oradan hareketle znik kuatld. K yaklatndan Mustafann askerleri dalmt. Mustafann Lalas arabdar lyas, kendisine Anadolu beylerbeylii verilmek suretiyle kazanlm, ehir halk da tekrar II. Murada dnmt. iddetli arpmalarda Mihalolu ar biimde yaraland. Ele geen znik yamaya urad. lyas Beyin getirip teslim ettii Mustafa, idam edildi (ubat 1423). Mustafa, Bursada babasnn trbesinde gmldr. Kk Mustafa elebi isyannn,120 beklenenden daha ksa bir srede ortadan kaldrlmasnda, II. Muradn stanbul kuatmasn yarda keserek, kardeinin taraftar toplamasna ve glenmesine frsat vermeyii etkili oldu. Olayn kapatlmasyla, lkenin ikiye blnmesi ve daha fazla karde kan aktlmasnn nne geildi. Bylece, eyrek yzyla yakn bir zamandr, bu tr olaylarn ilesini ok

430

ekmi olan Osmanl toplumu, rahat bir nefes ald. Ayrca Manuelin, Mustafay Osmanl tahtna geirmek iin akla gelebilecek her trl yolu deneme abalar da boa km oldu.121 Rumelideki Gelimeler II. Murad, sfendiyar Beyle urarken Eflk Beyi Drakulann, 1422/23 knda Macar yardm ile Tuna zerinde geit yerlerinde Trklere saldrd haberini ald. Drakulann bu frsat tutumunu cezasz brakmak istemeyen Murad, sfendiyar seferinde olduundan, u beyi Firuz Beyden Eflka kar aknlar yapmasn istedi. Firuz Bey, Drakulaya kar baarl bir mcadele sergiledi. II. Muradn Anadoluda dmanlarn bertaraf ettiini gren Eflk Beyi, iki olunu yanna alarak Edirneye geldi. Padiaha itaatini arz edip, demedii iki yllk borcunu da dedi. O, hara vermeyi kabul ettii gibi, oullarn da rehin olarak brakt.122 Anadoluda istikrar ksmen salayan II. Murad, Eflka olduu gibi Arnavutluka da birlik gnderdi. Evrenosolu sa Bey, Arnavutlukta baz ehirleri ele geirdi (1423). O, Arnavutluk seferinden sonra gneye doru yneldi. sa Bey, Bizansllarn Trk ilerleyiine engel olmak iin yaptrdklar ve Osmanllarn Grds dedikleri Korintos Kalesini ykarak Moraya girdi (Mays 1423).123 Selnik Bunalm ve zm (1423-1430) 1372 ylndan beri Trk aknlarna urayan Selnik, 1387de bir sre iin Osmanl egemenliine geti.124 Yldrm Bayezid Devrinde, kesin olarak Osmanl ynetimine giren Selnik, kardelerine kar Bizansn desteini elde etmek isteyen Sleyman elebi tarafndan 1403 Gelibolu Anlamas ile Kartal, Pendik, Gebze, Misivri ve Teselya ile birlikte Bizansa geri verildi.125 Selnik, Bizansn ikinci nemli kenti ve ticaret merkeziydi. Bizansa kar kesin saldr politikas izleyen II. Murad saltanatnda Selnik yeniden kuatld. 1422 yaznda Evrenosolu Burak Bey, Kassandra ve Kalamaryaya kadar ilerledi, 1423 Maysnda ise, Turahan Bey Moraya girdi. Uzun sreden beri devam eden Trk aknlar ve ortaya kan ktlk yznden ehirde durum ktlemiti. Manuelin olu Despot Andronikos, bakent stanbuldan yardm alamaynca, Selniki 1423 Eyllnde Venedik ynetimine teslim etmek zorunda kald.126 Selnikin Venedik ynetimine braklmasn II. Murad, Osmanl topraklarna bir saldr olarak deerlendirdi. O yzden kent, ok gemeden Tkler tarafndan kuatld.127 Osmanllar, Selnikten sonra stanbulun da Venediklilerin eline decei endiesine kapldlar. Cenevizlilerin araclyla Osmanllarla Bizans arasnda 22 ubat 1424te anlama yapld. Buna gre, Bizans yllk 300.000 aka hara vermeyi kabul ettikten baka, Misivri ve Terkos Hisarlarnn dnda, 1402den sonra alm olduu Marmara, Ege ve Karadeniz kylarndaki yerleri de geri verdi.128 Bunda Bizansn, Mustafa elebi ve Kk Mustafa isyanlarndan bekledii sonucu elde edememesi etkili oldu. Bylece Bizans, 1402den sonra bir sre iin kurtulmu olduu vasallk statsne yeniden girmi oluyordu.

431

Venedik, II. Muradn Selnikin iglini tanmas abasn srdrd. Bylece, 1423-1425 ve 1425-1430 yllar arasnda srecek olan Osmanl-Venedik Savanda, her iki taraf da kendine mttefik aramaya kt. Venedik, Arbozda tutsak olan smail adnda bir Osmanl ehzadesini bu i iin kullanmak istedi. II. Murad bara zorlamak iin, smailin Anadolu ya da Rumelide serbest braklarak isyan kartmaya tevik edecei haberini gnderdi. 1423-1425teki Osmanl-Venedik Savanda Venedikin yannda, Aydn ilini ele geirip Osmanllara ba kaldran zmir Beyi Cneyd Beyi de gryoruz. Venedik, dier yandan Karamanoullar, Eflk ve Macaristan ile ittifak hazrlklarna girierek, bunlardan Macar Kral Sigismund ile 11 Ekim 1426da 5 yllk bir anlama imzalad.129 Venedikliler smailden sonra Bayezidin olu olduu iddia edilen Dzme Mustafay ortaya kardlar. Mustafann, Osmanllar arasnda da taraftarlar vard. O, 1425 baharnda Selnikten karak Venedik donanmas ile ibirlii yapt. Bylece Osmanl-Venedik Sava (1425-1430) balam oluyordu. Ertesi yl Osmanllar kayplarn kapattlar. Trk deniz gazileri Venedike ait Arboz, Modon ve Koron topraklarna iddetli aknlara baladlar. Selnikten tekrar k yapan Dzme Mustafaya Pazarl ve Sarca Beyler kar koydular. Sava Arnavutluka da srad. Osmanllar burada Venedike ait Drac kuattlar. 1425te Venedikle Macarlar arasnda Osmanllara kar ittifak grmeleri balad.130 zmirolu Cneyd Beyin Ortadan Kaldrlmas Kiisel karn her zaman n plnda tutan Cneyd Bey, dneklii ile tannyordu. II. Muradn, amcas Mustafa elebiye kar yrtt mcadelede, zmir Beyliinin kendisine verilecei sz zerine Mustafay terk ederek Murad tarafna gemiti. Cneyd, Anadolu beylerini ve Bizans Osmanlya kar kkrtt gibi, Venedikle kayg verici ilikilere girmekten de geri durmuyordu. Dolaysyla Cneyd sa kaldka II. Muradn, saltanatta kendini gven ierisinde hissetmesi imknsz gibiydi. Gl bir kumandan olan Hamza Bey, 1425te Cneyd zerine gnderildi. Cneyd, Karamanolunu harekete geirmeye alt ise de, bunda baarl olamad. II. Murad, Cenevizlilerden yardm alarak Cneydi deniz tarafndan da kuatt. Teslim olmak zorunda kalan Cneyd, ailesi ile birlikte ortadan kaldrld (1425).131 Beyliklerle likiler Karamanoullarnn Osmanlya kar izledii politikaya benzer bir politika izleyen

Candaroullar, Osmanllarn ite ve dta megul olduu kt anlarndan yararlanmaya alm, hatta emeline ulamak iin Hrstiyan krallklarla ibirlii yapmaktan da ekinmemitir. II. Murad zniki aldktan sonra, Tarakl-Borlu denilen Safranboluya kadar ilerlemi olan sfendiyar Bey kuvvetleri zerine yrd. sfendiyar Bey, yaral olarak Sinop Kalesine snd ve bar teklif etti. O, II. Murada bal olma ve padiahn seferlerine asker gnderme sz verdi. Snrlar yeniden belirlendi.132

432

Mentee Beyliinin banda bulunan lyas Bey 1421de vefat etti. lyas Beyin, Leys ve Ahmed adlarndaki iki olu, Osmanl saraynda rehin olarak bulunuyordu. Bunlar, Mustafa elebinin bakaldrma hareketleri dolaysyla ortaya kan karklklardan yararlanarak saraydan kamay baardlar. Memleketlerine giden bu kardeler, Beyliin bana geip hkmdar oldular. Rumelide istikrar salayan II. Murad, bu iki kardei ele geirip Tokat Kalesine hapsetti. Mentee Beylii tamamyla Osmanl idaresi altna alnarak beylie son verildi (1425).133 Karaman Beylii, Osmanl Devletinin iinde bulunduu skk anlarndan yararlanma alkanln, bu padiah devrinde de srdrd. Karamanllar, Kayseriyi Dulkadrllardan almak iin Msr sultanndan yardm istediler. Karaman Beyi brahim Bey, 1435 yaznda Dulkadrllar iddetli bir sava sonucunda yendi; Kayseri ve evresi teslim oldu.134 Osmanllar, Karamanoluna kar Dulkadrllar desteklediler. 1436/37 knda Karaman birlikleri Amasya Beylerbeyi Yrg Paay sktrdlar.135 Bunun zerine II. Murad, Dulkadrllarla birlikte doudan ve batdan Karaman lkesine taarruz etti. Padiah, Rumeli ve Anadolu askerleriyle Akehire girdi (Mart 1437). Karaman gleri yenilgiye uratlarak Konya, Beyehri ve btn Hamid ili igal edildi. Ta-iline snan brahim Bey, Mevln Hamzay ve Muradn kz kardei olan karsn gndererek bar istedi. Padiah, ok ynl bir bilgin ve ayn zamanda diplomat olan Mevln krullah gndererek brahimden bir daha itaattan kmayacana dair yemin ile sz ald (Haziran 1437).136 Osmanllarn, Balkanlarda gelien olaylar yznden zor gnler yaad bir srada brahim Beyin, verdii szden dnerek saldrya yeltenmesi, padiah olduka kzdrd. Karamanllar, Bolvadin, Beypazar, Ankara, Seyitgazi ve Ktahyaya kadar olan yerlerde yama ve tahribatta bulundular, Akehir ile Beyehrini ise igal ettiler. II. Murad, Amasya sancak beyi byk olu Aladdin Beyi Karamanolu zerine gnderdi, kendisi de kapkulu askeriyle arkadan hareket etti. Rumelideki gelimeleri gz nne alan Padiah, brahim Beyin Osmanllara ait yerleri brakmas artyla, bar isteini kabul etti. Hallarn saldrlar yznden Padiah, acele Edirneye dnd (1443).137 II. Murad, ertesi yl Manisa Sancak Beyi olu Mehmedi yerine vekil brakarak Karamanolunu cezalandrmak iin kapkuluyla Anadoluya geti (Temmuz 1444). Osmanl ordusu Karaman topraklarnda byk tahribat yapt. II. Murad, Karaman topraklarn istilya girimeyerek Bursa Yeniehirinde brahim Beyin elileriyle bir anlama (Sevgendnme) yapt (1444 yaz). Buna gre brahim Bey, padiahn btn dostlarna dost ve dmanlarna dman olmay kabul ettii gibi, II. Murad ve olu Mehmede her yl olunu asker ile gnderme sz verdi. Buna karlk II. Murad, 1438de ald Beyehri, Seydiehri, Okluk-hisar ve Akehiri brahim Beye geri verdi. barahim Beyin, Varna Sava esnasnda anlamay bozacak davranlara girmedii grld.138 Osmanl-Macar likileri

433

1421den beri Eflk ve Srbistan zerindeki Macar nfuzu ok artmt. II. Murad, bu iki lke zerinde Osmanl egemenliini yeniden kurmaya alt. Macar himayesinde olan Eflk Beyi II. Dan yerine Raduyu getirmek iin, 1424te Osmanl u birliklerinin yapt harekta kar Kral Sigismund bizzat Orsovaya geldi. Fakat Osmanllar, 1426da Dan ve Macar kumandan Pippoyu bozguna urattlar. Sofyaya gelen II. Murad, Vidinden Tunay aarak Macarlara nemli lde zararlar verdirdi.139 Srp Despotu Stefan Lazarevi, kodra, Drivasto Dulcigno (lgn) gibi limanlar zaptetmi olan Venedike kar 1421den beri sava hlinde olduundan, II. Muradn dostluuna nem veriyor ve Arnavutluktaki Osmanl u beyleri, kendisine yardm ediyorlard.140 Fakat ok gemeden Stefan, Venedikle bir anlama yapt (12 Austos 1423) ve bunu, 1426da kesin olarak onaylad. Sofyada bulunan II. Murad, Stefana kar bir ordu gnderdi. Bunun zerine despot Alacahisara kadar olan yerleri terk etmeyi ve her yl hara vermeyi kabul etti; Macarlar veya kendisi tarafndan Osmanl topraklarna saldr olunmayacana dair sz verdi. Buna karlk Osmanllar, Bosnaya kar ona yardm etmeyi kabul ettiler. Stefan, Serebrenik (Srbrnica)e yrrken, Osmanl u birlikleri de gneyden Bosnaya girdiler ve Hrvatistana kadar ilerlediler (1426 yaz).141 Stefann 1427de lm zerine miras meselesi Srbistan zerinde Osmanl-Macar mcadelesini birdenbire iddetlendirdi. Stefan, despotluu yeeni Georg Vulkovic (Vlkolu; Brankovi)e brakmt. Fakat II. Murad, Oliverann Yldrm Bayezid ile evlenmesini ne srerek kendisinin meru vris olduunu ileri srd. Bu arada Sigismund Belgrad igal etti. Osmanl birlikleri de Alacahisar ve Tuna zerinde Gercinlik (Golumbac) Kalesi ile Macar adasn aldlar. Fakat o k, Macar kral Gercinliki kuatt. II. Murad, Beylerbeyi Vidinli Sinan Paay bir ordu ile imdada gnderdi. U beyi Sinann yapt bir baskn sonucu, dman kuatmay kaldrarak kat.142 Yeni Despot Vlkolu, eli gndererek Stefan ile padiah arasnda yaplm eski anlamay yeniledi; ayrca kzn padiaha zevce olarak verdi. Osmanllar Eflkta da stn geldiler. Sigismund, 1427 ilkbaharnda Dan ile birlikte tekrar Eflka girerek Yergy ald. Fakat ertesi yl Osmanl hcumlar nedeni ile Dan, padiaha balln bildirdi.143 II. Murad, Macar kral ile 3 yllk bir szleme imzalad (1428). Bylece batda, I. Bayezid devrindeki durum fazlas ile kazanlm bulunuyordu.144 Selnikin Fethi (29 Mart 1430) II. Murad, Selnikin yeniden fethini gerekletirmede olduka kararlyd. Sefer hazrlklarn tamamlayan Padiah, 1430 ubatnda btn ordusu ile Selnik zerine yrd. Beylerbeyi Hamza Bey kumandasndaki Anadolu askerleri de bu sefere katldlar. Venedik donanmas yetimeden, 29 Martta sabaha kar yaplan genel bir hcum sonucunda kale alnd.145 II. Muradn, Selnikin fethinden sonra ehrin ayrntl bir tahririni (yazmn) yaptrdn, Anagnostisten reniyoruz.146 Ancak sz edilen bu tahrir defteri ele gememitir. Osmanllarda, yaplan her fetihten sonra o yerin tahriri yaplrd. Bunun anlam, devlet adna btn nfus ve gelir kaynaklarnn, ayrntl ve titiz bir ekilde deftere kaydedilmesi demekti.147 Murad, bu zaferini Msr sultanna bildiren

434

fetihnmesinde,148 Selnikin stanbulun bir ei olduunu, Mslmanlara zarar vermekte belki de stanbuldan daha ileri gittiini yazarak, bir bakma fethin gerekesini de belirtmitir. II. Murad, sava dolaysyla nfusu azalan ve tahrip olan kentin onarlarak yeniden enlendirilmesi iin her trl tedbirin alnmas konusunda, yetkililere gereken emirleri vermitir.149 Selnikin fethi, Venedike Arnavutluktaki topraklarn da kaybedecei korkusunu yaatt. Venedik Amirali S. Morosiniye verilen direktifte, bar artlar ile birlikte Geliboluya saldrlabilecei bildiriliyordu. Anadolu ve Bat randa babas Timur zamanndaki dzeni kurmak isteyen ahruhun, Azerbaycanda bulunduu haberini alan Venedik, Selniki geri almak heyecanna kapld.150 Amiral Morosini, Geliboluya gelerek Emir Sleyman Burgaz denilen kaleyi kuatt ve Osmanllara nemli lde kayp verdirdi (1430 yaz).151 Venedik donanmas, boazlarda Osmanllarn her trl asker ve ticar ulamn kesti. Bunun zerine Hamza Bey, Lapsekide n bar imzalad (Temmuz 1430, onay tarihi 4 Eyll 1430). Buna gre Venedik, Selnik ve evresi zerinde Osmanl egemenliini tanyor, buna karlk Osmanllar da Arnavutluktaki ehirler ile nebaht (Lepanto) zerinde Venedik egemenliini, yllk 236 duka hara karlnda kabul ediyor ve boazlardan Trk gemilerinin serbeste geii iin gvence veriyordu.152 Selnikten sonra Yuvan iline gelen Osmanl gleri buray yeniden kendilerine baladlar.153 Ayn zamanda Rumeli beylerbeyi Sinan Paa, Yanya ve evresini ilhak etti.154 Bu arada Venedikliler, Aya Mavra, Zanta ve Kefalonya adalarnn himayesini saladlar.155 Osmanllar, fetihten hemen sonra bu blgede 1431/32de yeni bir tahrir yaptlar. Fakat Arnavutlukta kylerin tmar olarak blm srasnda direnmeler grld. silere kar harekete geen Evrenosolu Ali Bey, bir boazda pusuya drlerek ar kayplara uratld. Osmanllar, bu isyan Venediklilerin kkrttn dnerek ikazda bulundular. II. Murad, bizzat Sereze giderek olaylarn yaknnda bulunmak istedi (1432/33 k). Sinan Paa ile tannm u beyleri Turahan ve shak Beylerin yanna yenieri askeri de katld. II. Murad, Serezden Manastra geldi ve isyan bastrld. Venedik senatosu asilere yardm edilmemesi iin Arnavutluktaki resm makamlara emirler gndermiti. Bunun zerine dalara snan Arnavut asiler Macar kral ile balant kurdular. Kral, Balkanlarda Osmanllara kar yeni bir mttefik bulduuna inanarak onlar tevik etti. Hatta 1435te yannda bulunan Osmanl saltanat iddiacs Davud elebiyi gizlice Arnavutluka soktu. Bylece Osmanllar yarm yzyl uratran Arnavutluk problemi ortaya km oluyordu. Osmanl Devleti, II. Muradn Selniki fethinden sonra Balkanlarda Yldrm Bayezid Devrindeki gcne yeniden eriti. Eflk ve Srbistan, artk Osmanl denetimine girdi. Arnavutluk ve Epirde, Osmanl egemenlii yerleti. Bosna kral, Mora despotlar ve nihayet Bizans imparatoru, hara verir duruma geldiler. Venedik de Balkanlarda elinde tuttuu yerler iin hara dyordu. Bizans ve Srp despotluu, Fetret Devrinde Osmanllardan aldklar yerlerin hepsini geri vermilerdi.

435

Tuna zerinde Osmanl-Macar Mcadelesi (1434) Macarlarla 1426da yaplan anlamann sresi, 1431de sona ermiti. Macar Kral Sigismund, II. Muraddan Bosna, Srbistan, Eflk ve hatta Tuna Bulgaristan zerindeki egemenliinin resmen tannmasn istedi. Padiah bu istekleri geri evirdi. Bunun zerine Kral, padiaha kar kullanmak zere saltanat iddiasnda olanlar yannda toplad. Bunlar, Osmanl ehzadesi Davud elebiden baka, Yanya zerinde hak iddia eden Memnon Tocco ve Bulgar tahtn isteyen Frujindi. Kral ayrca Arnavut senyrleri ile gizlice haberleiyor, dier yandan Venedikle Osmanllara kar bir ittifak yapmaya alyordu. Nihayet 1434te Bosna Kral Tvrtko ve Srp Despotu Vlkolu Georg, Sigismundun yanna geldiler ve o k, Macar kral Osmanllara kar dmanla balad. Srp despotu 1433te kz Maray, II. Muradn zevcesi olarak byk bir cehiz ile (400.000 duka) Edirneye gnderdi. Olu Georg, tannm u beyi shak Beyle kodraya kadar ilerleyerek Venediklilere kar Zetada eski iddialar yeniden gndeme getirdi. Despotun, Osmanllara bu kadar bal olduu bir srada Macarlara katlmasnn nedeni, ok belli deildir. Bunda, Mehmed elebi tarafndan elilikle Bizansa gnderilen Gebze kads olup, daha sonra vezir olan Fazlullahn nemli lde etkisi olduu grnmektedir.156 Semendirenin glendirilmesine izin vererek, Srp despotuna yumuak davrand ileri srlen Sarca Paa azledilerek, fetih ve sava taraftar olan Fazlullah, devletin siyasetine hkim oldu. 1435te Eflkn bana Macarlarn yardm ile I. Vlad Drakula geldi. II. Murad, Osmanllar aleyhine bozulan dengeyi dzeltmek iin harekete geti. 1436da u beylerini Eflk ve Erdele gnderdi.157 Ancak bu srada Anadoluda durum tekrar kartndan, Balkanlardaki Osmanl yryne, ksa bir sre ara verilmek zorunda kalnd. Tuna zerinde Osmanl Egemenlii Sigismundun 1437deki lm zerine, Macaristanda taht kavgas balad. Bunun ilk sonucu Eflk Beyi Drakulann oullarn rehine olarak Edirneye getirmesi ve Osmanl stnln kabul etmesi oldu (1437). II. Murad ertesi yl kalabalk bir orduyla Macaristan seferine kt. Padiah, Vidinin st tarafnda Floridin (Florentin) Kalesi yaknnda, Kamen geidinden Tunay at. Macarlara ait Savarn Kalesi toplarla dvld. Demirkapdan ve Orsova Kalesi nnden geilerek Mehedia ve ebe kalelerine uranld ve Maro suyu takip edilerek Erdelin merkezi olan Zeybin (Hermannstadt/Sibin/Zbn) Kalesi 15 gn kadar kuatld. Etrafa blk blk aknclar gnderildi; sonra Praova (Kronstadt/Braov) zerine inilerek, oradan Karpatlar (ngrs/Ungurus Balkan) alp Eflka girildi. Yerg Kalesi nnden Tuna geilerek Edirneye dnld.158 Bu sefer olduka uzun srm ve zahmetli olmutur.159 Gidite Srp despotu ve dnte Eflk voyvodas, ballklarn gstererek Padiaha klavuzluk etmilerdir. II. Murad, bu seferde Macarlardan herhangi bir direnme grmedi. O zaman Srbistan ve Eflkn igali mmkn grnyordu. Drakula ve Vlkolu Edirneye arldlar ise de, onlar gelmediler. Bunun zerine II. Murad, 1439 Martnda Srbistan istil etti ve despotun merkezi Semendireyi ele geirdi

436

(27 Austos). Vlkolu daha nce burasn olu Gregora brakp Macaristana kamt. Segedinde kk bir ordu ile bekleyen yeni Macar Kral Albert hibir yardmda bulunamad. Osmanl kuvvetleri yine 1439 ylnda skp U Beyi shak Beyolu sa Bey idaresinde Bosna kralnn merkezi Yaya (Yaice)y almaya altlar. Kral Tvrtko, ylda 2.500 altn hara vermeyi kabul etti. Nihayet II. Murad, Srp mirasnn Macarlar elinde kalan gl ve salam kalesi Belgrad alma giriiminde bulundu; fakat 6 ay sren kuatmadan160 bir sonu alnamad. lk kez Trklere kar kullanlan tfek atei, bu baarszln nedenlerinden biri gibi grnyor. Ancak o yl, yeni Rumeli Beylerbeyi ehabeddin Paa, nemli gm madeni merkezi Novoberda (Novobrdo)y zaptetti.161 1439 Belgrad Kuatmasnn baarszlkla sonulanmas, II. Muradn asker baarlarna glge drd. Macaristanda huzur geri gelmi ve daha sonra 1440 sonbaharnda, Yanko kar saldrlara geerek Bosnadan sa Beyi karmt. Yanko, 1441de Erdele geni apl bir akn yapan Srbistan U Beyi Mezid Beyi pusuya drerek lmne neden oldu. Drakulann ihaneti yznden geri dn yolu kesilen Osmanl ordusu, byk kayp verdi.162 Ertesi yl beylerbeyi Hadm ehabeddin Paa, Anadolu askeri ve yenierinin takviye ettii Rumeli ordusuyla Silistre zerinden Eflka girdi. Yanko, Trk askerinin akn iin etrafa dald bir srada, yukar Yalomitzada bir baskn hareketinde bulundu (Eyll 1442). Byk kayp veren beylerbeyi, glkle cann kurtarabildi. Bu yenilgiler, Batda Trklere kar bir Hal seferi dzenlenmesini gndeme getirdi. Yankonun bu zaferi, Venedikte byk bir tren ile kutland. Trklerin yenilgisi, Bizans da mitlendirdi. Morava ve zladi-Derbendi Savalar (1443) Byk ksm tmarl sipahilerden oluan Osmanl ordusunun sonbaharda daldn, Yanko (Hunyadi Yano) ok iyi biliyordu. Dalan eyalet askerlerinin yeniden toplanabilmesi iin zamana ihtiya vard. Ayrca aknc beyleri ile tmarl sipahilerin kumandanlar arasnda geimsizlikler olduu gibi, kimi beyler de padiaha kar muhalefet ierisindeydiler. Yanko, yannda Srp despotu ve yeni Macar Kral Ladislas olduu hlde Tunay at (Ekim 1443). Kalabalk Hal ordusuyla ilk arpma, Morava nehri kenarnda ve Ni civarnda oldu (3 Kasm 1443). Rumeli Beylerbeyi Kasm Paann kumandasndaki Osmanl ordusu yenilgiye urayarak byk kayplar verdi. II. Murad, Balkanlarn gneyine ekilmek zorunda kald. Yankonun emrindeki birleik gler, Rumeli kuvvetlerini bozarak Ni ve Sofyay aldlar. Yerli Bulgarlar dmanla birletiler. Dman Meri vadisine yol veren son Balkan geitlerine dayand. Balkan geitlerini atktan sonra merkez Edirneyi tehlikeye drebilecek olan Hallarn hemen durdurulmas gerekiyordu. II. Murad, k ortasnda yenierilerle Sofya ile Filibe arasndaki zladi (Zlatica) -derbendi denilen yere geldi ve dmanla karlat (24 Kasm 1443). Padiah, toplad sava meclisinde durumu grp, kumandanlarn dncelerini sordu. Rumeli Beylerbeyi Kasm Paa saldrya geilmesini, Turahan Bey geri ekilip frsat ktnda taarruz edilmesini, Evrenosolu sa Bey ise savunmada kalnmasn syledi. Sonuta sa Beyin gr benimsendi. Dmann hcumuyla balayan savata Osmanl ordusu yenilgiye urad (24 Aralk). Dman, derbendi geerek

437

Filibe ovasna indi.163 Yalva (Yalowacz) denilen yerde meydana gelen sava, yine Osmanllar kaybetti. Kn iddeti dolaysyla Hallar geri dndler. Dman takibe giden Trk birlikleri, Hunyad tarafndan pusuya drld. Esir edilenlerin arasnda Bolu sancak beyi ve padiahn enitesi olan Veziriazam Halil Paann kardei Mahmud Bey de vard. Murad, Macarlara kar gerektii ekilde savamam olan u kuvvetlerinin nl beyi Turahan tutturup Tokata hapse gnderdi.164 Devletin siyasetini idare eden andarl Halil, bu durumda bar yapmaktan baka are gremiyordu.165 Ergene Kprsnn nas ve Uzunkpr Kasabasnn Kurulmas Osmanl Devletinde, lke iinde yatay hareketlilii tevik eden gelimelerden biri de II. Murad Devrinde yaanmtr. Osmanl Devleti, bataklk ve ssz yerlere, eitli amalara hizmet eden sosyal kurumlar (vakf tesisler) kurarak, bu gibi yerlerin enlendirilmesine byk nem veriyordu. Bu, o blgenin, sosyal ve ekonomik hayatnn canlandrlmasna ynelik plnl bir almadr. Uzunkprnn bulunduu yer, II. Murad Devrinde ekiyann kol gezdii ormanlk ve bataklk bir araziydi. Halk, ekyalk ve haramilik olaylarndan usanmt. Yre halknn ikyet ve yaknmalar, II. Murada ulat. Halknn problemlerini zmeyi, ynetim anlaynn bir gerei olarak kabul eden II. Murad, derhl atlanarak ikyete konu olan blgeye hareket etti. Yre halknn ikyetlerini hakl bulan II. Murad, 1443te Ergene suyu zerine bir kpr yaplmasn emretti. Gereken hazrlklar tamamlanarak, Osmanl lkesinde benzeri olmayan 174 kemerli ve 392 metre uzunluunda bir kpr yapld. Kprnn giriine yolcularn kalabilecei bir han, bir imaret, bir cami ve bir medreseden oluan bir klliye yaptrd. Topluma karlksz hizmet sunan bu sosyal kurumlara, gelir kayna olmas bakmndan hamam ve dkknlar ina ettirdi. Kprnn her iki ucunu enlendirdi ve halkn ihtiyalarn karlayabilecei bir de pazar yeri kurdurdu. II. Murad, buradaki hizmetlerin kesintisiz bir ekilde devam edebilmesi iin, Ergeneden baka Edirne, Malkara ve Hayraboluda vakflar kurdu. Bu yeni yerleim yerinin al trenine bizzat katlan II. Murad, emei geen mimar ve mhendislere teekkr ederek onlar dllendirdi. Padiah, vergiden hari tutulan bir gebe grubu da buraya yerletirdi. lkenin deiik blgelerinden insanlar, iskna alan bu yere gelerek yerlemiler ve 13 yl sonra 431 ailenin yaad, nfusu 2.000i aan Uzunkpr Kasabas ortaya kmtr.166 Segedin (Szegedin) Bar (12 Haziran 1444) II. Murad, daha 1443 Kasmnda bir mtareke iin Macarlarla temasa gemiti. Srp despotu Jorj Brankoviin kz padiahn kars Mara Sultan, bu grmelerin balamasnda nemli rol oynamtr. O, Mart 1444te yollad bir Rum keii vastasyla babasndan, Trklerle Macarlar arasnda yaplmas ngrlen bar iin arabuluculuk grevini stlenmesini istemiti. Macar Kral Ladislas ile Transilvanya veya Erdel Voyvodas olan Hunyadi Yano (Jan Hunyad, ya da Yanko Hunyad) sava taraftar dncelerinden despot tarafndan vazgeirildi. Srp despotu, Semendire ve Gercinlik kalelerinin kendisine braklmas artyla bara taraftard. Jan Hunyad ise, bar yaplrsa

438

padiahn btn kuvvetleriyle Anadoluya geeceini, bu sayede Hal donanmasnn kolaylkla boazlar keseceini, sonuta Balkanlarn zahmet ekilmeden ele geirilebileceini hesaplayarak, barn kendilerine yarar salayacan dnd. Trklerin bar teklifleri, mttefiklerce de uygun bulunarak Macar kral ile Yanko ve despotun elileri, 1444 baharnda Edirneye geldiler. Macar kral elisiyle gnderdii 24 Nisan tarihli gven ve yetki mektubunda, yaplacak barn padiah tarafndan yeminle onaylanmasn istiyor ve kendisinin de padiahn gnderecei eliler huzurunda ayn ekilde yeminle bar metnini imzalayacan sylyordu. Bar mzakereleri bir hafta kadar srd. zellikle Gercinlik Kalesi zerinde zorlu pazarlklar oldu. Grmeleri zora sokan Gercinlikin, Brankoviin lkesine braklmasn Trkler kabul edince bara varld. Buna gre: 1. Srp Despotluu, 1427de Stefann lmndeki durumuyla ihya olunarak (Gercinlik dahil) Srp kralna (Vlkolu) verilecek ve Brankoviin padiahn yanndaki iki olu iade olunacak, buna karlk despot da padiaha balln srdrmeye devam edecek, 2. Her iki taraf Tunay aarak herhangi bir saldrda bulunmayacak ve despot vergi verecek, btn Bulgaristan zerinde padiahn stnln tanyacak, 3. Eflk beyi padiaha bal olmakta devam edecek, vergi verecek, fakat ahsen padiahn yanna gitmek grevinden balanacakt. 4. Esirler karlkl olarak iade olunacak, 5. Bar on yl iin geerli olacak. Anlama, Edirnede padiah tarafndan yeminle onayland (12 Haziran 1444). Osmanllar, anlamann kendi elisi nnde kral, despot ve Yanko tarafndan da ayr ayr yeminle onayn art kotular.167 Bu maksatla Baltaolu Sleyman Segedine gitti. Kral ve despot yemin ettiler ise de, Yanko etmedi (15 Austos 1444). II. Muradn Saltanattan ekilmesi II. Murad, batda ve douda ald baz yerleri geri vererek lkesini kltmekle birlikte, bar saladn ve devletini gven altna aldn dnyordu. O bu dnceyle, 1444 Austosunda Mihalite kapkulu ve beyler nnde 12 yandaki olu II. Mehmed lehine tahttan ayrldn aklad. Bursa civarnda kendisini ibadete vererek sakin bir hayat srmeye balad. Byle bunalml bir zamanda Sultan Murad gibi tecrbeli bir kumandann saltanattan ekilmesi Edirnede byk heyecan uyandrd. II. Muradn, tahtan ekilmesinin deiik sebepleri vardr. Osmanl ordusunun Balkanlarda urad yenilgiler ve bunlara zellikle kendisinin serdar olarak bulunduu zladi-derbendi yenilgisinin

439

eklenmesi, II. Muradn prestijini bir hayli sarsmt. Byk olu Aladdinin lmnden duyduu derin znt, u beylerinden grd muhalefet de onu byle bir karara itmi olabilir. Bunlarn yan sra onun, olu Mehmedi tahtla bizzat tantrarak gelecek iin ok iyi yetitirmek istemi olabilecei ve Bizans imparatorunun yannda frsat kollayan baka taht iddiaclarnn karsnda, halkn gznde Mehmedin padiahln salamlatrmak amacn gtm olabilecei dnlebilir.168 II. Muradn saltanattan ekili zaman hakknda gr vardr: Bunlardan biri, II. Muradn zladi-derbendi yenilgisinden sonra olu Mehmedi Manisadan Edirneye armas, ikincisi Karaman seferine giderken olu Mehmed Han tahtna geirip kaim-makam yani vekil yapmas,169 ncs ise tahttan ekilmenin Karamanoluyla yaplan bartan (1444) sonra meydana geldiidir.170 II. Muradn saltanattan ekiliinin says meselesi de gnmz tarihilerini bir hayli uratrmtr. ada Osmanl kayna Gazavt- Murad Han adl eserle Tarih-i Ebl-Feth, k Paazade ve Ner tarihleri II. Muradn tahttan bir kez ayrldn, Oru Bey ve anonim tevrihler ise iki kez tahttan ekildiini yazarlar. Aada da grlecei zere, bugnk yaygn gr, II. Muradn bir kez tahttan ekildii ynndedir. Saltanat ddiacs ehzade Orhan elebinin syan II. Muradn, yetkilerini 12 yandaki bir ocua devretmesi, devleti cidd bir bunalma srkledi. andarl Halil, devlet iinde olaanst bir g kazand. Fakat dier vezirler, zellikle ehabeddin ile II. Mehmedin lalalar Zaanos ve brahim Paalar, ona kar cephe aldlar. te yandan Hal saldrs, her zamankinden daha tehdit edici bir durum ald. Bizans, Venedik, Papalk ve Yanko, Trklere kar kesin darbeyi indirmenin tam zaman olduunu dnyorlard. Macar kralna Segedinde verdii yemin bozduruldu. Btn bu olumsuz gelimelere baklrsa, 1444 yaz, Osmanllar iin gerekten scak bir yaz olmua benziyor. Hallar, Trkleri Rumeliden karmak iin, ortaya kan ya da kendilerinin bizzat dzdkleri olaylardan yararlandlar. II. Muradn saltanattan ekilmesinden en ok yararlanmak isteyen lke Bizanst. Bizans, bir taraftan Macar kraln Osmanllar aleyhine kkrtrken, dier yandan Osmanl saltanat iddiaclarndan Orhan elebi adndaki bir ahs Rumeliye gnderdi. Orhan elebi, Rumeliyi ayaklandrmak ve taht ehzade Mehmed (Fatih)in elinden almak zere, stanbuldan karak nceize ve buradan Aadenizi (Deliorman)ne geti. Orada tutunamaynca Dobrucaya ekildi. Orhan, ehabeddin Paann sk takibi sonunda herhangi bir baar elde edemedi. Orhan elebi, dmann ykc amalarna hizmet ettii iin, Rumelide hi destek grmedi. Fakat bu olay, Edirnede halk kayglandrd ve bir ksm Anadoluya kamaya balad. Kimlii tam olarak bilinmeyen Orhan, tekrar stanbula gitmek zere yola koyuldu. ehabeddin Paa, Orhan yakalamakla ahin Paay grevlendirdi. stanbula giden btn yollar kontrol altna alnd. Zor duruma den Dzme, tekrar stanbula varmay baard. Bu olay, Ankara Savandan sonra Yldrmn oullar arasnda kan, daha sonra Dzme Mustafayla devam eden olaylar

440

zincirinin son halkasdr. Bizansn, kendine snan ehzadeleri korumas ve onlar frsat ktnda saltanat iin kkrtarak Osmanl lkesini karklk ortamna srklemek istemesi, daha nceden aina olduumuz olaylardr. Bizans, Yldrm Bayezidden stanbulun fethine kadar bu yola srekli bavurmutur. Fatih, stanbulu aldktan sonra, Bizansllarn yannda kendisine kar surlar zerinde savam olan Orhan elebiyi aratt. Yakalanan Orhan elebi idam edildi. te ehzade Orhann lm ile birlikte, Yldrmn oullar arasndaki saltanat kavgas da kesin olarak son bulmu oldu.171 1444 yaznda Edirnede huzursuzluk havas estii bir srada halk ve ynetim iin tatsz bir olay daha yaand. inde bulunulan bu kt durumu frsat bilen baz Rafz gruplar kargaalk kard. Macarlar Tunay at gn Edirnede Hurf katliam yapld. Sultan II. Muradn Edirneye arlmas Hallarn snr getikleri haberi alnr alnmaz Veziriazam Halil Paa, durumu II. Murada arz ederek onu ordunun bana davet etti. II. Murad tekrar saltanata getirmek iin Halil Paaya frsat domutu. Sultan Murad ikna etmek172 ve tehlikeyi belirtmek zere Cebe Ali Beyi173 yollad. Nihayet Halil Paa ve onunla beraber olan dier devlet adamlarnn tavsiyeleriyle Sultan II. Mehmed, babasn bakumandan olarak ordunun bana davet etti.174 Bunun zerine II. Murad, 40.000 kiilik Anadolu askerleriyle Edirneye hareket etti. Fakat anakkale Boaz Hal donanmas tarafndan tutulduundan, stanbul Boaz tarafna Gzelcehisara geldi. Ceneviz gemileri kiralanarak asker Rumeli sahiline geirildi (20 Ekim 1444). ki Bizans gemisi geii engellemek istedi ise de, bunlarn biri batrld, dieri ise yaral olarak kat. II. Murad acele olarak Edirneye ulat. Sultan Mehmed ile veziriazam Edirnede brakarak serdar olarak ordunun bana geti. Varna nne gelmi olan Hallar zerine yrd.175 Varna Zaferi (10 Kasm 1444) 1444 Eyllnde Tunay geen Macar-Eflk ordusu, Kuzey Bulgaristan zerinden Varna yaknna kadar geldi. Ayn zamanda gl bir Venedik donanmas Gelibolu boazn tuttu. Srp despotu tarafsz kalmt. Hristiyan mttefiklerin sava iln ve giritikleri hazrlklarn bakent Edirnede iitilmesi, panie yol at. Osmanl Devleti, 1396 Nibolu Savandan bu yana ilk kez ok cidd Hristiyan tehdidiyle kar karya kalyordu. Trk ordusunun sa koluna Anadolu Beylerbeyi Karaca Bey, sol kola Rumeli Beylerbeyi Hadm ehabeddin Paa kumanda ediyordu. Merkezde ise bakumandan olarak II. Murad bulunuyordu. Trk merkez cephesinin nne bir mzrak ucuna, Segedin bar metni taklmt. Merkezde yenierilerin nnde kazklarla korunmu hendek bulunuyordu. Hallarn sava dzeni ise yleydi merkezde Kral Ladislas vard. Bakumandan sfatyla btn kollara kumanda edecek olan Hunyad, gezici durumdayd. ki tarafn kuvvet durumlar hakknda elikili bilgiler var ise de,176 arpan ordularn birbirine denk olduu sylenebilir.

441

Macar kralnn ar atl birlikleri ile yapt iddetli saldr, balangta baarl olmu, Osmanl hatlar dalm, dman II. Muradn kararghna ok yaklamt. Muradn geri ekilmesine Karaca Bey engel oldu. Asker, padiahn bayra etrafnda tekrar topland. 10 Kasm Sal gn sabahtan ikindiye kadar sren meydan savanda, Lehistann ve Macaristann gen kral Ladislas, Yenieriler tarafndan kuatlarak atndan drlp ba kesildi. Osmanllarn kar saldrs zaferle sonuland. Yanko glkle kaabildi. Bu savata, Anadolu Beylerbeyi Karaca Paa ile Kara Timurta Paann torunu Umur Beyin olu Osman Bey ehit dtler. Varnada kazanlan bu zafer, Edirneye ve btn slm lkelerine mjdelendi. Varna zaferi, Bizansa bir bakma mr bimi, Balkanlarda Trk egemenliini ve yerlemesini glendirip kesinletirmitir. Bu meydan sava, Hal dncesi ve saldrsnn, Trkler tarafndan krl ve iflsnn ok gzel bir rneidir. Osmanllarn iki yldan beri yaadklar bunalm, bu zaferle sona erdi.177 Varna zaferi, daha nceki I. Kosova (1389), Nibolu (1396) ve daha sonraki II. Kosova (1448) zaferleri gibi, kurulu dneminde Osmanlnn an ve hretini ycelten, askerin ve halkn moralini ykselten ve lkenin, an devletler sistemindeki saygnln artran nemli zaferlerden biridir. Bu zafer, stanbulun fethini hazrlayan baarlardan biri olarak saylabilir. Szn z, Varnada elde edilen bu parlak sonu, yalnz Osmanl tarihi iin deil, Avrupa tarihi iin de nemli bir dnm noktas olmutur.178 Buuktepe Olay Macarlar, Osmanl tahtna ocuk denilecek yata birinin gemesini frsat bilerek,

Karamanolunun da kkrtmasyla, 10 yllna imzalanm olan Segedin barn bozarak Osmanl Devletine sava atlar (1 Eyll 1444). Macarlara, bata papalk olmak zere Eflk ve Srp prensleriyle Alman ve talyanlar da katld. Bylece Avrupada byk bir Hal gc olutu. Hallarn Bulgar topraklarn yamalayarak Varnaya kadar gelmeleri zerine Osmanl vezirleri, II. Mehmedin bakanlnda toplanp babas Murad tekrar i bana getirmeye karar verdiler. II. Murad, bir rivayete gre Edirnede tahta oturmu, daha doru olan bir baka rivayete gre ise, sadece Osmanl ordusuna kumanda etmi, dolaysyla II. Mehmed bu savata padiahln korumu ve Halil Paa ile birlikte Edirnenin muhafazasnda kalmtr. Varna Zaferi (10 Kasm 1444)nden sonra II. Murad bir sre Edirnede kalm ise de, tahta gemedii anlalmaktadr. nk bu srada slm lkelerine gnderilen baz fetihnmeler II. Mehmed adna yazlm olup, gelen cevap yazlar da onun adna gelmitir. O sralarda Edirnede II. Murad ile olu Sultan Mehmedi tutan devlet adamlar arasnda byk bir anlamazlk vard. Veziriazam andarl Halil Paa ve Yenieriler, II. Murad padiah grmek isterken, ehabeddin, Zaanos ve Saruca Paa gibi vezirler II. Mehmedi tutuyorlard. andarlnn bar politikasna karlk rakipleri gen padiah fetihlere, zellikle stanbulun fethine tevik ediyorlard.

442

II. Mehmedin saltanattan ekilmesinin asl sebebi olan ve tarihlere Buuktepe Olay olarak geen olay da yine bu srada Edirnede kmtr. Osmanl Devletinde grlen bu ilk yenieri ayaklanmasnn grnrdeki sebebi, Osmanl para birimi olan akann179 ayarnn drlmesidir. nk bu ilk para ayarlamas, askeri ve piyasay zarara uratmt. Aylardr maalarn (ulfelerini) alamayan Yenieriler, parann deerinin drlmesinden rahatsz olmular ve isyan karmlardr. Yenieriler tarafndan evi yamalanan Rumeli beylerbeyi ehabeddin Paa, II. Mehmedin sarayna snarak cann zor kurtarabilmitir. siler, II. Mehmedin tahttan ekilmesini ve babasnn geri gelmesini istemilerdir. Yenieriler daha sonra ehrin dousundaki tepeye ekilmilerdir. siler, isyann bu ikinci safhasnda Buuktepede toplandklarnda, stanbulda Yldrm Han evldndan Orhan elebinin180 yanna gidecekleri tehdidini bile savurmulardr. Bu, yalnz Sultan Mehmedi deil, andarly da bir hayli endieye drmtr. syan, yenierilerin maalarna yarm (buuk) aka zam yaplarak yattrlm ve o zamandan beri bu tepe Buuktepe181 adyla anlmtr. Bu olay, II. Mehmedi tahtan uzaklatrmak iin Halil Paa tarafndan tertiplendiine dair salam deliller vardr. Bunun en nemli delili, andarlnn rakibi ehabeddin Paann hedef alnm olmasdr. Bu olayla, II. Mehmedin taht tehlikeye girmi ve Edirnede bir iktidar boluu domutur. Bu olayla birlikte, asker ilk kez politikann iine ekilmi ve bundan byle Yenierilerin iktidar zerindeki basks giderek artmtr. Olayn meydana geldii semt, bir mahallenin ad olarak gnmze kadar gelmitir.182 II. Muradn kinci Kez Tahta Gemesi (1446) Bakent Edirnede lke ve kamu dzenini bozacak tehlikeli gelimeler olurken, dta da Osmanl Devletini tehdit eden olaylar yaanmaktayd. Nitekim, 1445 yaznda bir Hristiyan donanmas Karadenizde faaliyette bulunurken Yanko, Tuna zerinde harekete geerek Rumeliyi tekrar tehdit etti. Onunla ibirlii yapan Eflk beyi, Yergy ele geirdi. ehabeddin Paa, dmann faaliyetlerini yakndan takip etti. O srada Osmanl saltanat iddiacs Davud elebi Dobrucaya karld ise de, bir ey yapamad. 1446 baharnda Davud Beyin Eflka yapt sefer, bozgun ile sonuland. Bu srada Edirnede sz edilen yenieri isyan patlak verdi. Grne gre Halil Paann tahrikiyle isyan geniledi. syan, halkn da yardmyla bastrld. II. Muradn tekrar saltanat koltuuna oturmas, devletin i ve d gvenlii iin gerekli grlyordu. Halil Paa, II. Murad gizlice tahta ard. II. Murad, 5 Mays 1446da Manisadan acele yola kt. Sonra ihtimal Edirnedeki isyan sebebi ile fikrini deitirerek Bursaya geldi. Bir i savaa neden olmadan saltanat deiiklii yapmak, andarlnn tutumuna balyd. Nihayet Austos sonlarnda Murad, olunun haberi olmadan Rumeliye geerek Edirneye geldi. II. Mehmede, tahttan babas lehine feragat ettiini sylettiler. Oysa Zaanos ve ehabeddin Paalar bu deiiklie karydlar. II. Murad, yenierilerin itaatinden sonra iki yllk aradan sonra, be yl daha saltanat srecei tahta, ikinci kez oturdu. ehzade Mehmed ise, Zaanos ve ehabeddin Paalarla birlikte Manisaya gnderildi.183

443

Morann Osmanl Egemenlii Altna Alnmas (1446) Sultan Muradn ikinci kez tahta gemesine sebep olan olaylardan biri de, Mora Despotu Konstantinin kkrtc davranlardr. Mora, Bizans imparator ailesine mensup despotlar tarafndan idare ediliyordu. Yldrm Bayezid Devrinde Osmanl nfuzu altna girmi ise de, Ankara Sava bunun ok ksa srmesine neden oldu. Hatrlanaca gibi, Evrenosolu sa Bey, Arnavutluk seferinden sonra gneye doru ynelmi, Osmanllarn Grds dedikleri Korintos Kalesini ykarak Moraya girmiti (Mays 1423). Mora despotu, 1444ten beri Bizansn hal siyasetini desteklemek zere gneyde Osmanllara kar hareketlerde bulunmaktayd. 1445 baharnda Pindos dalarna kadar aknlarn geniletti. Osmanllara bal olan Atina dukas, sultandan yardm istedi.184 Osmanl Devletinin iinde bulunduu skk durumdan yararlanmak isteyen Despot Konstantin, Korent Boazna yakn yerlerin kendisine braklmasn Muraddan istedi. Gnderdii eli padiah tarafndan Serezde bir sre hapsedildi. Tekrar tahta kar kmaz II. Muradn ilk ii Moraya sefer yapmak oldu.185 II. Murad, Turahan Bey emrindeki birlikleri nceden gnderdi. Makedonya-Teselya zerinden Moraya hareket eden II. Murad, 1446 Kasmnda Hexamilion (Kerme ya da Germe) suru nnde grnd. Son derece salam olan Germe Hisarnn yklabilmesi iin toplar dkld. Top atei ile sur dldkten sonra genel saldrya geildi. Padiah bizzat savaa katld. Surlar ele geirilerek ykld. Aknclar yarmadann her tarafna yaylrken II. Murad, Patras ve Klarentzaya kadar ilerledi. Mora Despotu Konstantin Dragazes, Germe Hisar surlarnn salam kalan yerlerini yktrmay ve her yl Osmanl Devletine belirli miktarda hara gndermeyi kabul etmek suretiyle yerini korudu. Padiah oradan Edirneye dnd.186 II. Muradn Arnavutluk Seferleri (1448, 1450) Osmanllarn Arnavutluk harekt ilk kez 1410 ve daha sonra 1423 ve 1424 yllarnda yaplmt. Arnavutlukun gl ve soylu ailelerinden Kastriyota ailesinden Mirdita Beyi Yani Kastriyota, Osmanl egemenliini kabul ederek oullarn rehin olarak Osmanl sarayna gndermiti. Bu ocuklardan Jorja Mslman olunca skender ad verildi. skender, uzun yllar saray eitimi alm ve sancak beyi olmutu. Babasnn lm (1443) zerine, lkesi Osmanl topraklarna katlmt. skender Bey, bir frsatn bulduunda kap, Mirditay ele geirmek istiyordu. O, muhtemelen Jan Hunyadla Osmanllar arasndaki Morava Savanda ordudan kat. Kroya (Akahisar) sancana tayin edildiine dair elde ettii uydurma bir fermanla Akahisara giderek mcadelesine balad. 1448de skenderin amca olu Hamza Bey, Arnavut ilinde skender Beye kar dmanlk olduunu syleyerek, Akahisar almak iin padiahtan izin istedi. Yaplan durum deerlendirmesinde II. Muradn bizzat sefere kmas kararlatrld. Arnavut ilinde Kocack Hisar (Svetigrad) ile baz kk kaleler fethedildi.187 Fakat bu srada Jan Hunyadn Macar, Erdel ve Eflk (Ulah) kuvvetleriyle Tunay aarak Srp topraklarna girmek zere olduklar haberi alnd. II. Murad, Kroya kuatmasn kaldrarak Sofyaya ekildi. Rumeli birliklerini terhis etti.

444

II. Murad, 1450de ikinci kez Arnavutluk seferine kt. Manisadan arlarak ehzade Mehmedin de sefere katlmas saland. Arnavutlukta skenderin merkezi olan Akahisar kuatld. Akahisar, sarp ve salam bir kaleydi. Orada dklen toplarla kale dvld. Kuatma iki ay srd. K mevsiminin gelip atmas zerine, herhangi bir sonu alnamadan Edirneye dnld. ehzade Mehmed sefer dn Edirneden sanca Manisaya gitti.188 Kosova Zaferi (17-20 Ekim 1448) Trklerin yeniden glendiini gren Eflk Beyi I. Vlad Drakula, padiah ile anlamak istedi ise de, Yanko tarafndan ldrld (1447). II. Murad, o yaz Edirnede kald. Papa ve Macar kral ile ilikide bulunarak yardm alan eski Arnavut beyinin olu skender Bey, Arnavutluk yolu zerindeki Kocack Hisarn ele geirmiti. Onun Venedikle arasnn almas zerine, Osmanllar durumu elverili grdler ve 1448 yaznda byk bir ordu ile Arnavutluka gelerek Kocack Hisarn zaptettiler. Fakat az sonra Yankonun Arnavutluka doru yrd haberi alnd. Sofyaya ekilen padiah, ordusunu yeniden dzene soktuktan sonra Kosova189 civarnda dmana sava kabule mecbur brakt. Zorlu bir savatan sonra Macarlar yenildiler (17-20 Ekim 1448). Yanko, 1444teki gibi, ateli silhlar ile glendirilmi arabalarn himayesinde geri ekilebildi. Srplar, daha nce olduu gibi, bu kez de Macarlarla ibirlii yapmadlar ve Karamanllar Murada asker yardmnda bulundular. Bylece Kosova ovasnda Trkler ikinci kez parlak bir zafer kazandlar. Yanko, Kosovaya doru yrrken hamisi Eflk Beyi Danolu Vladislav, bu tarafta Niboludan geip Osmanl topraklarna saldrmt. 1449da yeni RumelibBeylerbeyi Day Karaca Bey, Yergy geri alarak glendirdi ve Turahan Bey idaresindeki aknc kuvvetleri Eflka girdiler. Osmanllarn destekledii II. Vlad Drakula, Eflk Beylii iin Vladislav ile mcadeleye girdi.190 II. Muradn lm (3 ubat 1451) Arnavutlaktaki Akahisar Kalesinin aylarca sren kuatmasnn baarszlkla sonulanmas, halk kaygya drm ve padiah zmt. Bu kt hava, ehzade Mehmedin grkemli ve ok konuulacak olan dnyle giderilmeye allmt. II. Muraddan byk bir vgyle sz eden ada tarihi krullah, bu gazi padiahn, Selnik, zladi-derbendi, Varna, Mora ve Kosova Savalarna bizzat katlarak bakumandanlk yaptn yazar. Byk baarlara ve zaferlere imza atm olan Sultan II. Murad, olu ehzade Mehmedin dnn mteakip hastalanarak ld (3 ubat 1451). II. Mehmed, Manisaya dnnden ksa bir sre sonra babasnn lm haberini ald. II. Muradn lm de babas elebi Mehmedinki gibi gizli tutuldu. lm sebebi hakknda deiik rivayetler sz konusudur. Edirnede Meri nehri zerindeki Adaya yapt gezintiden atla dnnde souk alp hastalanm ve daha kuvvetli bir rivayete gre de nzul isabet ederek lmtr. ldnde 48 yandayd. II. Murad, 1446 Austosunda tanzim ettirdii vasiyetnamesinde, olu Aladdinin bitiiine gmlmesini, yanna soyundan kimsenin defnedilmemesini istemitir.

445

II. Murad Devrinin, ve D Siyaset Asndan Genel Bir Deerlendirmesi Batda: Sultan II. Murad, amcas ve kardei ile yapmak zorunda olduu saltanat kavgasn bitirdikten sonra, Batda Selnik yznden Venedike, Eflk ve Srp olaylar yznden Tuna zerinde Macarlara kar yrtt mcadeleleri baar ile sonulandrd (1430). Bunu izleyen 10 yl ierisinde gerek Balkanlarda gerek Anadoluda, Yldrm Bayezid Devrindeki durumun geri getirilmesi iin byk mcadeleler verilerek, zellikle Balkanlarda nemli baarlar elde edildi. Ne var ki, 1441-1444 yllarnda lkenin her iki yakasnda da cidd gerilemeler yaand. Venedik ve Macaristan, bir Hal seferi dncesiyle, byk bir koalisyon oluturarak Osmanllar Avrupadan kartmak amacn gttler.191 Ancak onlarn bu dnceleri 1444 Varna Zaferi ile byk lde krld. II. Murad Devri, Osmanllarn Balkanlarda yaylmas ve yerlemesi asndan nemli olmutur. Nitekim Bizans tarihisi Dukasn yazdklar da izilen bu baar grafiini dorulamaktadr.192 Timurun Anadoluyu igalinden beri, Osmanllarn Anadoluda zayflamalar sebebiyle, Rumeli ve Edirne, gittike nem kazanmt. Srbistan, Hamid ili, Mora, Arnavutluk ve stanbulun alnmas gibi konular ise, II. Mehmedin saltanat devresinde zlebilmi ve imparatorluk da gerek anlamda bu dnemde kurulabilmitir. Douda: Bu dnemde, Osmanl Devleti Douda daha dikkatli bir politika izlemek zorunda kald. Bunda, Timurolu ahruhun Anadoluya kar izledii yaylma politikas etkili oldu.193 II. Muradn, lkenin Anadolu yakasndaki en byk baars, 1425te Bat Anadoludaki eski beylikleri tamamyla Osmanl topraklarna katmasdr. Merkezde: II. Muradn iktidarn belirleyen gler merkezde veziriazam ve kapkulu, eyaletlerde ise u beyleri olmutur. Muradn, ikinci kez tahta gemesinde, yenierilerin ayaklanmas en nemli etken oldu.194 Bu olayla birlikte Osmanl tarihinde, saltanat deiiklikleri iin Yenierilerin gcne bavurulmas yolu alm oluyordu. Osmanl aristokrasisiyle ilk mcadele eden de II. Murad olmutur. Paalar ve beyler arasnda eskiden beri sregelen nfuz mcadelesine dayanan geimsizlik, bu zamanda daha da iddetlenerek devlete zarar verir hale gelmiti. II. Murad, bu problemin zmn, devletin st grevlerine, padiahlara daha sadakatli olan, devirme sisteminden gelen kiileri getirmekte grd. Kukusuz, bu uygulamadan Trk aristokrasisi byk yara ald. II. Mehmedin saltanatnda, bu politik uygulama daha da geniletildi. Bu tr idar tasarrufta bulunan padiahlar, kendi devirlerinde ve sonrasnda iddetle eletirilmilerdir. Ularda: II. Murad Devrinde, u beyleri de devlet iinde sz sahibi olacak bir gce eritiler. Balangta Mihalolu Mehmed Bey (. 1422), ondan sonra Paa Yiitolu Turahan Bey, u kuvvetlerinin kumandan oldular. Turahan Bey, birinci u blgesini oluturan Trhala ve Yeniehir merkez olmak zere, Yunanistan ve Moraya yaplan aknlar ynetti. kinci u blgesi, balangta Selnike kar Serez ve sonra Arnavutlukta Ergiriydi. Bu blge, Evrenosoullarnn faaliyet alanyd. nc u blgesi skp olup, burada Paa Yiit Beyden sonra, evltl shak Bey, onun lm zerine olu sa ve Mustafa Beyler hkim oldular. Onlarn faaliyet alan, zellikle Srbistan ve

446

Bosnayd. shak Bey, aknlarn Hrvatistan ve Dalmayaya kadar geniletti. Drdnc blgenin merkezi Vidin olup, buradan Srbistan, Macaristan ve Eflka kar seferler yapld. Bu uta, Vidinde Sinan Bey faaliyet halindeydi. Alacahisar alndktan sonra, Sinan Srbistana kar kurulan bu ucun bana geti ve Vidin U Beylii Mezid Beye verildi. Niboluda Firuz Beyin olu Mehmed Bey ve Silistrede Kmloullar faaliyette idiler. U beyleri, padiah ve merkez gc temsil eden beylerbeyine kar gelmekten, dzmeleri desteklemekten ekinmediler. O yzden II. Murad, u beylerine hibir zaman gvenmedi. II. Muraddan sonra, u beylerinin 1420lerdeki g ve kudretleri tarihe karmtr. II. Murad Devrinde lim, Kltr ve Sanattaki nemli Gelimeler Kurulutan, II. Murada uzanan zaman kesitinde, klsik eitim kurumlar olan medreselerdeki normal eitim retim faaliyetleri dnda,195 ilim ve kltr adna ok nemli almalarn yaplm olduu sylenemez. Gerekten zellikle fen bilimleri asndan bakldnda, Osmanl ilim ve kltr hayatnda kayda deer bir canllk gzlenmez. II. Murad Devrine gelindiinde ise, ilim, sanat ve kltre kar duyulan ilginin, daha nceki devirlerle kyaslanamayacak lde artt grlr.196 Kukusuz, Osmanl ilim ve kltr tarihinde nemli bir dnm noktas tekil edecek bylesine gzel bir tablonun ortaya knda Muradn kiiliinin byk rol olmutur. lme, sanata, kltre ve bunlarn temsilcilerine byk deer veren II. Murad, bu tr almalarn uzanda olan biri deildi. O, kendisi bizzat iir197 ve musiki ile uramtr. II. Murad, bilgin, air ve musikiinaslar saraynda toplayarak evresinde deta akademik bir kurul oluturmutur. Bu devirde telif ve tercme yoluyla Trk kltrne kazandrlan eserlerin nemli bir bl, dorudan onun emir ve tevikleriyle ortaya kmtr. Arap ve Fars diliyle yazlm kimi eserlerin Trkeye evirilerinin yaplarak198 Trk kltrne kazandrlmasnn yarar daha sonra grlmtr. Din, edeb, tarih, ahlk eserlerle, siyasetnameler, menakbnameler, musikiye dair eserler ve lgat almalar, ksaca ilmin eitli disiplinlerinde yaplan telif ve tercmeler, II. Murad Devrinde ilim ve kltrde ulalan seviyenin en nemli gstergesidir. Onun zamannda mensur yahut nazm nesir kark ok sayda telif veya tercme eser yazlm olup, bunlarn yirmi biri Padiaha ithaf olunmutur.199 Ayrca bu dnemde tasavvuf akmlarda da nemli lde ilerleme olmutur. II. Murad saltanatnda Osmanl medreselerindeki akademik kadroda Msr, ran, Trkistan ve Krm gibi ilim merkezlerinden gelen tannm bilginler bulunuyordu. Osmanl lkesinden, ilim merakls baz kiiler ise yksek renimlerini slm dnyasnn nde gelen ilim merkezlerinden biri olan Kahirede yapmlardr.200 Yerli ve yabanc bilim adamlarndan oluan bu sekin akademik kadronun, boalan kadrolar doldurulup daha da geniletilerek, II. Mehmed Dnemine devredildiini gz ard etmemek gerekir. II. Murad Devri, Trk tarihiliinin temellerinin atld bir devir olmas asndan zel bir anlam tar. Bu alandaki almalar ve ortaya kan eserler, onun balatt geni kapsaml mill kltr

447

hareketinin bir sonucudur. Osmanl tarihinin temel kaynaklarndan olan tarih takvimlerle,201 Trke kronikler yannda zel bir deer tayan gazavat-nme202 ve fetihnme203 trnden eserlerin ilk rneklerinin, daha fazla gecikmeden bu dnemde ortaya km olmas, Osmanl tarih yazclnn204 bundan sonraki almalarna, zellikle eitlilik ynnden rnek olmutur. Onun emriyle yazlan eserler arasnda, Ouz geleneinin gnmze tanmasn salayan Yazczade Alinin Tarih-i l-i Seluku,205 Molla rif Alinin, XI. yzyldaki Anadolu fethine ait Dnimendnmesi saylabilir. Kifnin Gaznme-i Rmu,206 anonim Gazavt- Murd Hn ve Yazc-zade Mehmed Bcann, din edebiyatn lmsz eserlerinden Muhammediyesi de bu devirde yazlmtr. zet olarak, II. Murad Devri sadece siyas, asker ve idar alanda elde edilen baarlar, devlet ve toplum hayatndaki dzenlemeler ve yaplanmalar asndan deil, youn denilebilecek ilim, kltr ve sanat almalar bakmndan da II. Mehmed Devri iin salam bir alt yap oluturmutur. Deiik Ynleriyle II. Murad Osmanl tarihleri, II. Murad orta boylu, ak benizli, koyu el gzl, kumral sal, gler yzl, lml, adaletli, kararl, cesur, olgun ve insafl olarak tasvir ederler. ok ynl kiiliiyle Osmanl padiahlarnn en renkli simalarndan biri olan II. Murad, zevk ve elence hayatndan holanrd. Bununla birlikte, lke savunmas sz konusu olduunda, iki sofrasndan kalkarak ordusunun banda sefere gitmeyi bilecek kadar da sorumluluk sahibiydi. Fakat kendisinde ne babasnn ne de olunun azim ve iradesi vard. Onun, elenceye ve ikiye olan ar dknl, devrinde eletiri konusu olmutur. Btn devlet ilerini, saltanatnn bandan sonuna kadar, kendilerine ok gvendii andarlzade brahim Paa ile onun olu Halil Paaya brakmtr. II. Murad, babas Mehmed elebi gibi, szne ve yapt anlamalara daima bal kalmtr. Baka hkmdarlardan da ayn ekilde hareket etmelerini beklerdi. Sznden dnenleri, anlamalar bozanlar cezasz brakmazd. Karamanoluna ve Macar Kral Ladislasa bu yzden cevab sert olmutur. II. Murad, gelecein stanbul fatihi olacak olu II. Mehmede brakaca devletin gl olmas iin byk aba gsterdi. Oturduu iktidar koltuunun, Anadolu ve Rumelide dmanlar olduunu ok iyi biliyordu. O yzden ehzade Mehmedin, her bakmdan en iyi ekilde yetierek saltanata hazrlanmas iin, btn imknlar sonuna kadar kullanmaktan ekinmedi. Onun, vaktinden nce saltanat terk ederek, lkeyi idare etme gibi ar bir grevi ve sorumluluu ehzadesinin omzuna yklemek istemesinin arkasnda yatan esas dnce de buydu. II. Murad, Osmanl padiahlar arasnda padiahl, olu lehine kendi isteiyle brakan tek padiahtr. O bylece, tac ve taht hrsn yenerek, byk bir olgunluk gstermi ve rnek bir davran sergilemitir. Bu cesur, metin, zel hayatnda pek duygulu, ili adam olaylar ok yormu, ypratmt. Fakat o taht brakt hlde taht onu brakmad; ite ve dta meydana gelen gelimeler, onu ikinci kez saltanata gemek zorunda brakt (1446).

448

Kurulu Devrinde, Osmanl fikir ve dnce hayatnda en byk gelime bu padiah zamannda yaanmtr. Bunda, kendisinin bizzat ilme, iire, edebiyata ve msikiye kar olan merak ve sevgisi nemli rol oynamtr. II. Murad, Osmanl padiahlar arasnda iirle uraan ilk padiahtr. Bilgin ve airlerin koruyucusuydu. lmin ve sanatn temsilcilerini tevik eder, eser sahiplerini cmerte dllendirirdi. Bu devirde, daha nceye oranla, Osmanl lkesindeki bilgin, air ve sanat adamlarnn saysnda byk bir art olmutur. Bu anlamda II. Murad, lke kalknmasnda siyas, asker ve ekonomik gcn yannda bilim, sanat ve kltrn de ok nemli bir yer tuttuunun farkna varan ilk padiahtr. Onun, elence meclislerinden olduu kadar bilimsel toplantlardan ve sohbetlerden de byk bir zevk ald bilinmektedir. II. Murad, babas elebi Mehmed kadar olmasa da, barsever bir padiaht. Onun devrinde grlen byk meydan savalar, dardan gelen tehlikeler ve Osmanl topraklarna kar yaplan saldrlar yzndendir. II. Murad, dedesi Yldrm Bayezid ve olu Fatih lsnde, asker kiiliiyle tannan bir padiah deildi. II. Muradn siyaset, askerlik, idare, ilim, kltr ve sanat alannda elde ettii baarlarnn yannda, Anadoluda ve Rumelide, topluma ve lkeye kazandrd ok sayda eser vardr. Osmanly ycelten, en nemli iki zaferin kahraman II. Murad, Kurulu Dnemi Osmanl padiahlar arasnda kpr yapmna en ok nem verendir.207 II. Murad, slm lkeleriyle de yakndan ilgilenmitir. O ayn zamanda, Hicaza surre gndererek Arabistan halkn Osmanllara sndracak slm bir siyasetin balatcs olarak kabul edilir.208 Grld gibi II. Murad, Kurulu Devrindeki Osmanl padiahlar arasnda, ok ynl kiilie sahip olandr.209 1 Y. Halaolu, Ankara Sava, DA, III, 210 vd.; . Aka, Timurun Ankara Sava

Fetihnmesi, Belgeler, XI/15 (1986), 1-22. 2 Asil, zarif, okumu, bilgili kimseler iin kullanlan bir unvandr. Kelimenin asl hakknda

eitli grler ileri srlm ise de, bugne kadar kesin bir sonuca varlamamtr. Ortaya atlan grlerden en eski ve en ok ilgi greni, elebinin Trkmen dilinde Allahn isimlerinden biri olan alaptan geldii grdr. Osmanllarda zellikle XIV. yzyldan XVIII. yzyla kadar kltrl yksek zmreye mensup olanlar, ilmiye ricali, divan airleri, kalem ehli, Divn- Hmyun ktipleri gibi genel olarak okumu, bilgili kimselere, hatta baz gayri mslimlere bu unvann verildii grlmektedir. Tespit edilebildii kadaryla, Osmanllarda ilk kez Yldrm Bayezidin ehzadeleri iin kullanlan bu unvann, Fatih Devrinden itibaren artk bu anlamda kullanlmad grlmektedir. Fazla bilgi iin bk. M. pirli, elebi, DA, VIII, 259; G. Doerfer, Trkische und Mongolische Elemente im Neupersischen, (Wiesbaden 1967), III, 89-91. 3 4 . H. Uzunarl, Mehmed I, A, VII, 496-506. F. Baar, Fetret Devri, DA, XII, 480-482.

449

5 6 7

M. C. ehabeddin Tekinda, Ms elebi, A, VIII, 661-666. M. T. Gkbilgin, Sleyman elebi, A, XI, 179-182. krullah (Behcett-tevrih, Atsz nr., Osmanl Tarihleri, stanbul 1949, I, 58), Yldrm

Bayezidin srasyla Er-turul, Sleyman Bey, Sultan Mehmed, sa elebi, Musa elebi ve Mustafa adlarnda alt olu olduunu, Erturulun babasnn salnda ldn, Mustafann babas ile tutsak olup belirsiz olduunu yazar. Anonim tevrihler (mesel bk. Anonim Osmanl Kronii (1299-1512), haz. N. ztrk, stanbul 2000, 56) de Yldrm Bayezidin alt olundan, ismini vermedikleri bir olunun Ankara Savanda belirsiz olduunu, hayatta Emir Sleyman, sa, Mehmed, Musa ve Kasm elebi olmak zere be olu kaldn kaydederler. 8 9 . H. Uzunarl, andarl Vezir Ailesi, (Ankara 19862), 31-45. Fazla bilgi iin bk. Sevim, Fetret Devrinin nemli Kiilii ne Bey Hakknda, Uluslararas

Osmanl Tarihi Sempozyumu Bildirileri, (zmir, 8-10 Nisan 1999), 26-33. 10 Fazla bilgi iin bk. Behit (Ahmed Sinan elebi), Tevrih-i l-i Osman, (British Museum,

Add. Gr. Mr. 7869dan ekilmi olan nsha Sleymaniye Ktp. Mikrofilm Arivi nr. 2764), 40a-47b; Mehmed Ner, Kitb- Cihn-nm, yay. F. R. Unat-M. A. Kymen, Ankara 19872, I, 368-407; Rh elebi, Rh Trhi, haz. Y. Ycel-H. E. Cengiz, Belgeler, XIV/18 (1992)den ayr basm, 400-411; Uzunarl, Osmanl Tarihi, (Ankara 19723), I, 347 vd.; . H. Danimend, zahl Osmanl Tarihi Kronolojisi, (stanbul 1971), I, 143 vd. 11 Edirnede hkmdarln iln eden Emir Sleyman, Osmanl lkesinin tamamna sahip

olamadndan baz yabanc ve yerli tarihiler tarafndan Osmanl padiahlar listesine dahil edilmez. Ancak Gelibolulu Mustafa l, yllarca adna hutbe okunduunu, eski devirlerde ok ksa sre hkmdarlk yapanlarn olduunu ileri srerek bu gre katlmaz (Kitbt-trh-i Knhl-ahbr, haz. A. Uur-A. Gl-M. uhadar-. H. uhadar, Kayseri 1997, I/1, 179 vd.) 12 Anonim, (ztrk), 57; k Paa-zade, Tevrih-i l-i Osman, (l Bey nr., stanbul 1332),

81; Hoca Sadeddin, Tct-tevrih, (stanbul 1279), I, 218 vd. 13 sa elebinin Anadoluda bana gelenleri iiten Sleyman elebi, huzuruna ard

beylerine Mehmed elebi hakknda unlar sylemitir: ben kail degilm ki, ulu karndamuz tururken kii taht- hilfete kup saltanat eyleye. Anatolya geelm, eger db- mtbaat yerine getrp muhlefet itmeyp gelrse memlekden hkmet itmege hayli yer tayn idem. (Behit, 55ab). 14 F. Baar, Fetret Devrinde Osmanl-Bizans Mnsebetleri (1402-1413) , Prof. Dr. Fikret

Iltana 80. Doum Yl Armaan, (stanbul 1995), 247-260.

450

15

Emir Sleymann Bizansla yapt anlama iin bk. G. T. Dennis, 1403 Tarihli Bizans-

Trk Antlamas, ev. M. Delilba, ADTCFD, XXIX/1-4 (1971), 153-166. Ayrca bk. E. Zachariadou, Sleyman elebi in Rumili and the Ottoman Chronicles, Der Islam, LX (1963), 268-296; Dukas, Bizans Tarihi, (ev. Vl. Mirmirolu, stanbul 1956), 47 vd. Ayrca bk. Dukasn Bonn basksndan ( 78) naklen . H. Uzunarl, Osmanl Tarihi, I, 328, not 1; G. Ostrogorsky, Bizans Devleti Tarihi, (ev. F. Iltan, Ankara 1981), 513; . H. Danimend, Kronoloji, I, 147 vd. Bu anlamaya gre, Sleyman elebi Kartal, Pendik, Gebze ile baz adalar ve Misivriye kadar Karadeniz sahilini, Rumelide Selnik, Teselya ve dier kimi yerleri Bizansa terk etmekteydi. Emir Sleyman ayn zamanda baz ticar imtiyazlar vermek suretiyle Venedik ve Cenevizlilerle de anlamt (3 Haziran 1403). Bu iki talyan Cumhuriyeti Timurun Rumeliye gemesine engel olacaklard. Emir Sleyman ayrca Srp Despotu Stefan Lazarovi ile de baz tavizlerde bulunarak anlamt (A, XI, 180). 16 Anonim, (ztrk), 56. Bu hususta Bizans tarihisi Dukas (Mirmirolu, 47) ise unlar

yazmaktadr: Sleyman elebi bat tarafna geerek stanbula girdi ve mparatorun ayaklarna kapanarak aadaki ricalarda bulundu. Ben senin olunum, sen ise benim babamsn. Bundan sonra aramza ne fitne, ne fesat, ne de rezalet girecek. Yalnz cetlerimden kalan yerler iin beni Trakya beyi yap dedi. Henz rte erimemi kardelerinden birini ve Fatma Hatun adnda bir yeenini rehin olarak mparatora brakt. Bundan baka mparatora Selniki ve Zitunioya kadar Strimone (Ustrumca) nehri havalisi ile Moray verdi. Bu anlama Trk devlet ricalinin ve zellikle Evrenos Beyin muhalefetine ramen vuku bulmutur. Emir Sleymann ar ykmllk altna girdii bu anlamay, br kardelerinin kendisine kar giriecekleri mcadelede Bizansn yardmn salamak ve dier Hristiyan devletleriyle de ihtilfa dmemek maksadyla imzalad anlalmaktadr ve anlama 3 Haziran 1403te imzalanmtr. Bunun iin bk. 16. Asrda Yazlm Anonim Greke Osmanl Tarihi, Giri ve Metin, (1373-1512), haz. . Batav, Ankara 1973, 68.17 Hatrlanaca gibi, daha sonra Fatih Sultan Mehmedin oullarndan Cem Sultan da aabeyi Bayezide benzer bir teklifte bulunmutu. Buna gre, Osmanl Devletinin Rumelideki topraklarnda Bayezid, Anadoluda ise Cem Sultan hkm srecekti. Devletin btnln cidd biimde tehdit eden bu tehlikeli teklif kabul grmemiti. Bunun iin bk. Uzunarl, Osmanl Tarihi, (Ankara 19753), II, 163 vd. 18 sa Bey dahi mektubu eli elinden alp, okuyup, mazmnn bilip, cevb verdi ki, imdi

ben ulu karndam, taht benim elimdedir. Ol henz bir gen olandr. Beylik ann nesine gerektir. (Ner, Unat-Kymen, II, 425 vd.; Tct-tevrih, I, 224). 19 Hoca Sadeddin (Tct-tevrih, I, 235) hamamda yakalanp bodurulduunu yazmaktadr.

Ner (Unat-Kymen, II, 451)de, andan sa Bey, ol aradan kaup Karamana dp ol yerde nbedd old. Ayruk nm u nin belrmedi kayd yer almaktadr. sa elebinin bertaraf edilmesine dair trl rivayet vardr: Bir rivayete gre say Musa, dier bir rivayete gre Mehmed ve nihayet nc bir rivayete gre de Bizans gemileriyle Rumeliden Anadoluya geen Emir Sleyman ortadan kaldrmtr. Bunun iin bk. Danimend, Kronoloji, I, 147.

451

20 330-333. 21

elebi Mehmed-sa elebi mcadelesi iin bk. Behit, 51b-58b; Ner, (Unat-Kymen); II,

425-451; Dukas, (Mirmirolu), 42, 48, 49; Uzunarl, A, VII, 496-506; ayn yazar, Osmanl Tarihi, I,

k Paa-zade, (l Bey, 81), Anonim (ztrk, 56) ve Oru b. dil, (Tevrih-i l-i Osman,

Die frhosmanischen Jahrbcher des Urudsch. Nach den handschriften zu Oxford und Cambridge erstmal herausgegeben und eingeleitet von Fr. Babinger, Hannover 1925, 37) Mehmed elebi ile sa elebi arasndaki mcadelelerden hi sz etmezler. Onlar, sann Ankara Savan mteakip Musa elebi tarafndan ortadan kaldrldn yazyorlar. 22 Bu anlamaya gre (1409), Karamanolunun yannda bulunan Musa elebi, Mehmed

elebiye sdk kalmak artyla Rumeliye geirilerek orada Emir Sleyman aleyhinde faaliyetlerde bulunacak ve bu suretle, Anadoluda bulunan Emir Sleyman Rumeliye dnmeye mecbur kalacakt. (Ner, Unat-Kymen, II, 473 vd.; A, XI, 181). 23 Ner, (Unat-Kymen), II, 430 vd.; M. Delilba, Trk Hkmdarlarna Ait Yunanca

Ahidnmeler ve Nmeler (XIII-XV. yzyl), (yaynlanmam Doentlik tezi, Ankara 1980), 98 vd. 24 Ner, (Unat-Kymen), II, 482 vd.; Ruhi Tarihi, (Ycel-Cengiz), 426. k Paa-zade, (l

Bey, 82); Anonim, (ztrk, 58), Emir Sleymann Edirneden stanbula doru yola ktn, urad bir kyde dncler tarafndan ldrldn; kardeinin bu ekilde ldrlmesine fkelenen Musa elebinin ky halkn evlerine kapatarak atee verdiini yazar. Kr. Dukas, (Mirmirolu), 55. 25 Behcett-tevrih (Atsz, 59) ve Ner (Unat-Kymen, II, 487) Emir Sleymann sekiz yl

on ay ve on yedi gn saltanat srdn yazmaktadr. Anonim tevrihlere gre, yedi yl padiahlk yapan Emir Sleymanla kardei Musa elebi arasndaki saltanat ekimesinden halk bezmiti. (Mesel bk. Anonim, ztrk, 59). 26 Fazla bilgi iin bk. P. Wittek, Ankara Bozgunundan stanbulun Fethine (1402-1455), ev.

H. nalck, Belleten, VII/27 (1943), 557-589. 27 Rum-ili tovcalar Msa elebiyi alup, tor Edreneye getrdiler. Zr evvelden tovcalar

bun gemee iitdiler ki, babas Yldrm Han zamannda aknc bei idi. Bunun iin bk. Oru Bey, (Babinger), 38. 28 Anonim, (ztrk), 59; Oru Bey, (Babinger), 39.29 Pravadi: Bulgaristanda Varnann 30

km. kadar batsnda kasaba. 30 31 Anonim, (ztrk), 61. J. von Hammere gre (Devlet-i Osmaniye Tarihi, M. Ata trc., stanbul 1336, I, 107),

stanbula giden brahim Paa, Manuel ile grtkten sonra Musa elebiye kar cephe alarak

452

Edirneye dnmedi, elebi Mehmedin yanna gitmek istediini bildirdi. Bu durum zerine Musa elebi stanbula gelerek ehri kuatt. 32 33 34 35 Dukas, (Mirmirolu), 56 vd. Musa elebinin Rumelideki egemenlik alan iin bk. k Paa-zade, (l Bey), 82 vd. Ostrogorsky, Bizans Tarihi, (Iltan), 515. Sultan Muhammedn yannda Bayezid Paa idi. Sultan Muhammedn vezri idi. Sultan

Muhammed aytd: Rum-iline gemee tedrk idn dedi. Ol zaman Kr ahmelik stanbuldan kup Sultan Muhammede gelmi idi. Paa, : Rum-iline gemek isterz. Tedbr nedr dediler. Kr ahmelik aytd: Tekvura eli gnderelm. stanbulun tekvuryla baralum. Andan gayr yirden imkn yokdur dedi. Gelibolu Musanundur. Heman Gelivize kads Fazlullh elilie gnderdiler. Kad, tekvur ile begyet ho idi. Gelp buluup Sultan Muhammed ile tekvur bardurd. Sultan Muhammed dah Bursadan gdi. stanbul tekvur gemiler gnderdi, Sultan Muhammedi Rum-iline gerdi. (Anonim, ztrk, 61; k Paa-zade, l Bey, 83 vd. ). 36 37 38 VII, 500. 39 Evrenos Be, Musanun korkusndan krlie urd. Andan Evrenos Ben.. Evrenos Be k Paa-zade, (l Bey), 84. Ner, (Unat-Kymen), II, 492 vd.; Uzunarl, Osmanl Tarihi, I, 314. Ner, (Unat-Kymen), II, 487 vd.; Anonim, (ztrk), 60 vd.; Uzunarl, Mehmed I, A,

dah grdi kim Musanun fili azgundur... Andan Musa elebi, Evrenos Bei ol hlde grdi, inand. Aytd: Gerekdr, gzsiz olm dedi. Gine destr virdi yerine gnderdi. (Anonim, ztrk, 59 vd. ). 40 41 Ner, (Unat-Kymen), II, 503 vd. Aladdin-ovas: Srplara kar yapt savata Bizans imparatoru Kantekuzenosun

yardmna gnderilen Orhan Gazinin kardei Aladdin Paann ordusunun konduu yer. (Ner, Unat-Kymen,. 42amurlu/amurlu-ova: Bulgaristanda Samako civarnda. ki karde arasndaki bu sava bataklk bir arazide meydana geldiinden, buraya amurlu ya da amurlu-ova ad herhalde Trklerce verilmi bir isim olmal. 43 44 htiman: Bulgaristanda Filibenin 85 km. kuzeybatsnda bir kasaba. Ner, (Unat-Kymen), II, 507 vd.

453

45

Sultan Muhammed, Edreneden gp Sofyaya kd. Samakoda Musa ile buluup

ugradlar. Musa snd kad. Musanun bir kul var idi. Derzi Saruca dirlerdi. Musanun at sinirin ald. Musa ddi. Suraca Musay dutd. Sultan Muhammede getrdi. Musanun kaydn grdiler. Ol gice Bursaya dedesinn yanna gnderdiler. (Anonim, ztrk, 61 vd.; k Paa-zade, l Bey, 84). 46 Mehmedin kumandanlarndan birisi, onu takip etmekte iken, Musa geriye dnerek, bunu

ldrd. Kumandan arkasndan gelen svari klesi Musann sa elini omuzundan keserek, batakla att. Tek kollu kalan Musa, fazla kan kaybettiinden bayld ve atndan dt. Kumandann klesi, Mehmed elebiye gelerek efendisinin Musa tarafndan ldrldn ve Musann yaralanmasn anlatt. Mehmed elebinin gnderdii adamlar Musay bataklkta l olarak buldular ve cesedini alarak Mehmed elebinin nne getirdiler. (Dukas, Mirmirolu, 58). 47 ldrr Msy kad Mustaf. ribosda habs olur ol b-vef (Dstrnme-i Enver, nr.

M. Halil [Ynan], (stanbul 1929), 92). 48 49 51 Mufassal Osmanl Tarihi, (heyet tarafndan, stanbul, tarihsiz), I, 239 vd. .50 Dukas, (Mirmirolu), 59 vd.; Uzunarl, Osmanl Tarihi, I, 347 vd.

Dukas, (Mirmirolu), 48-52, 54, 58, 62-67, 71-73; Ner, (Unat-Kymen), I, 497 vd.; Ruhi

Tarihi, (Ycel-Cengiz), 429 vd.; Uzunarl, I, 350 vd.; Mufassal Osmanl Tarihi, I, 243; F. Emecen, Cneyd Bey, DA, VIII, 122. 52 53 k Paa-zade, (l Bey), 85 vd.; Behit, 78b-80a; Ner, (Unat-Kymen), II, 517-523. Behcett-tevrih, (Atsz), 60; k Paa-zade, (l Bey), 87 vd.; Behit, 81a-82a; Ner,

(Unat-Kymen), II, 527 vd.; Oru Bey, (Babinger), 42 vd.; Ruhi Tarihi, (Ycel-Cengiz), 434; Uzunarl, Osmanl Tarihi, I, 352 vd.54 Franes (Bonn basks, 90)den naklen Uzunarl, Osmanl Tarihi, I, 354. 55 57 Dukas, (Mirmirolu), 66.56 Uzunarl, Osmanl Tarihi, I, 355.

Behcett-tevrih, (Atsz), 61; Kemal, Seltn-nme (1299-1490), haz. N. ztrk, Ankara Osmanl

2001, 131 vd.; k Paa-zade, (l Bey), 88 vd.; Ner, (Unat-Kymen), II, 536, 537; Anonim, (ztrk). 63; Oru Bey, (Babinger), 43; Ruhi Tarihi, (Ycel-Cengiz), 435.58 Uzunarl, Tarihi, I, 355 vd. 59 k Paa-zade, (l Bey), 89; Ner, (Unat-Kymen), II, 537-541; Ruhi Tarihi, (Ycel-

Cengiz), 434 vd. 60 Anonim, (ztrk), 63; k Paa-zade, (l Bey), 90 vd.; Oru Bey, (Babinger), 43; Ner, Anonim, (ztrk), 63-65; k Paa-zade, (l Bey), 83, 84, 91, 92;

(Unat-Kymen), II, 543.61

454

Ner, (Unat-Kymen), II, 543-551; Oru Bey, (Babinger), 43-45; Uzunarl, Osmanl Tarihi, I, 360367; B. Dindar, Bedreddin Simv, DA, V, 331-334. 62 Orhan aik Gkyay (eyh Bedreddinin Babas Kad m? , Tarih ve Toplum, Say 2

(1984), 16-18), Bedreddinin babasnn kad olmayp Hac lbeyin yannda Dimetoka ve evresini fethe giden gazilerden biri olduunu, onun bu ekilde tannmasnn gazi kelimesinin bir kopya veya telffuz hatas sonucu kad eklini alm olabileceini baz delillerle ortaya koymutur. 63 64 65 H. nalck, Osmanl Tarihi Kronolojisi, Osmanl/Siyaset, (Ankara 1999), I, 119. B. Dindar, ayh Badr al-DOn Mahmd et ses W#rid#t, (doktora tezi), Paris 1975. k Paa-zade, (l Bey), 96-100; Ner, (Unat-Kymen), II, 557-567; Kemal, Seltn-

nme, 114; Anonim, (ztrk), 47, 48, 70; Oru Bey, (Babinger), 34, 35; Dukas, (Mirmirolu), bk ndeks; M. C. ehabeddin Tekinda, Mustafa elebi, A, VIII, 687-689; Uzunarl, Osmanl Tarihi, I, 367-372. 66 Halil, 91). 67 68 Dukas, (Mirmirolu), 71. mparator Manuel, elebi Mehmede gnderdii mektupta unlar sylemitir: Malum Mustafay aatay etti esir. Nice yldan sonra geldi ol Emir (Dstrnme-i Enver, M.

olduu zere, hakikaten ben sana baba olmay vadettim, sen de benim evldm olmay kabul ettin. Her iki taraf bu taahhtleri muhafaza etmeye mecburdur. Allahtan korkan ve lh emirleri ifa eden byle yapar. Bu taahhtlerimizden ayrlacak olursak, baba evldna kar hiyanet etmi olur, evlt ise babasnn katili mevkiine der. Ben yapm olduum yeminlere uygun olarak hareket edeceim, sen yeminlerini tutmak istemiyorsan, zarar yok, hakszlk yapanlar lh adalet cezalandrr. Bana iltica edenleri senin eline teslim etmek hakkndaki talebini ifa etmek deil, byle bir teklifi dinlemek bile istemem. Zira mltecileri teslim etmek, hkmdarlara yakr muamele deildir. Bunu ancak zalimler yapar bir tek Allaha ve biz Hristiyanlarn itikat ettiimiz ekanim-i selseye yemin ederim ki, hkmdarln devam ettike ve sen hayatta bulunduka mlteci Mustafa ile arkada Cneyd hapishaneden kmayacaklardr (Dukas, Mirmirolu, 72). 69 70 Dukas, (Mirmirolu), 73. Seltn-nme ( 132, b. 1521) ve Ruhi Tarihi (Ycel-Cengiz, 435)nde, Edirnede

rahatszlanan elebi Mehmedin, 5 ay 23 gn hasta yatt kayd yer almaktadr. 71 elebi Mehmedin saltanat sresini Behcett-tevrih (Atsz, 62), 7 yl, 8 ay ve birka gn;

Kemal (Seltn-nme, 132, b. 1522), 7 yl, 11 ay ve 12 gn; Ner (Unat-Kymen, II, 551) 7 yl 11 ay ve birka gn olarak gsteriyor.

455

72

Leben und Taten der Trkischen Kaiser, Die Anonyme Vulgrische Chronik Codex

Barberinianus Graecus 111 (Anonymus Zoras), bersetzt, Eingeleitet und Erlutert von R. F. Kreutel, (Graz-Wien-Kln 1971), 64. 73 Uzunarl, Osmanl Tarihi, I, 374 vd.; ayn yazar, Mehmed I, A, VII, 505 vd.; M. T.

Gkbilgin, XV-XVI. Asrlarda Edirne ve Paa Livas, (stanbul 1952), 196-203; R. E. Kou, Osmanl Padiahlar, (stanbul 1981), 54-58. 74 75 Fazla bilgi iin bk. A. Kazancgil, Osmanllarda Bilim ve Teknoloji, (stanbul 1999), 69 vd. Behcett-tevrih, (Atsz), 62; Kemal, Seltn-nme, 135; k Paa-zade, (l Bey), 107;

Ner, (Unat-Kymen), II, 555; Dukas, (Mirmirolu), 77. 76Chalkokondyles (Halkondil) (Histoire de la Dcadence de Lempire Grec et lEtablissement de Celui des Turcs, Paris 1620, 1632, 102)den naklen nalck, Murad II, A, VIII, 598. 77 Mehmed vasiyetini yaparken dnd ki, iki evldm imparatorun ellerinde olacak, bu

suretle Murad gailesiz ve grltsz btn memleketin sahibi olacak, siler ba kaldramayacaklar, kk ocuklar ise, haksz lmden kurtulmu olacaklar ve mrlerinin sonuna kadar ihtiyalar, kardeleri olan padiah tarafndan temin edilecektir. (Dukas, Mirmirolu, 78). 78 Oullarnn en by Murad elebiyi veliahd edip ld. (Behcett-tevrih, Atsz, 61 vd.

); Sultan henz veft itmedin vasiyet itmidi kim, Sultan Murad tahta gern, demi idi. (Oru Bey, Babinger, 45); Sultan Muhammed dah hayatda iken vasiyyet itmidi kim Sultan Murad yirine gereler, pdih ideler. (Anonim, ztrk, 66). 79 80 Ner, (Unat-Kymen), II, 555; Oru Bey, (Babinger), 45. Behcett-tevrih, (Atsz, 62), elebi Mehmedin kendisinden sonra tahta olu Muradn

geeceine dair vasiyetini, dier olu Mustafa elebi tanmayp, saltanat ele geirmek iin asker toplayarak bakaldrdn ve bu yzden ldrldn yazyor. 81 Bu anlamaya gre, Mustafa elebi olunu mparatora rehin olarak brakacak, Gelibolu ile

Selnikin gneydousundaki Aynaroza kadar olan yerleri, Karadenizden Eflk snrna uzanan shil ehirlerini ve Teselyay Bizansa teslim edecekti. (Dukas, Mirmirolu, 85). 82 83 Dukas, (Mirmirolu), 77, 80 vd. Behit (89b) ve Ruhi Tarihi (Ycel-Cengiz, 435), Mustafa elebinin saltanat davasna

kalknda Bizans imparatorunun tevik ve kkrtmalarna, aralarndaki anlamaya dikkat ekiyor. 84Sultan Murad dah tahta gedi, oturd, lem kar mur olmaa balad. zmir-ol ve Mentee-ol ve Aydn-ol ve Saruhan-ol ve Hamid-ol ba kaldurdlar. (Oru Bey, Babinger, 46;

456

Sultan Murad hicretn sene-i 824 ylnda tahta oturd. Andan Sultan Muhammedin olanlar her tarafdan ba kaldurdlar, lem kar mur old. zmir-ol ve her tarafun beleri yir yirin deprendiler. (Anonim, ztrk, 66). 85 k Paa-zade (l Bey, 96 vd. ), Ner (Unat-Kymen, II, 557 vd. ), Behit (89b vd.);

Oru Bey (Babinger, 46) ve anonim tevrihler (mesel bk. Anonim, ztrk, 66 vd.), Yldrm Bayezidin olu Mustafa elebinin, birinci ve ikinci saltanat davasna kalkn, birbirine kartrmlardr. Bu tarihilere gre, elebi Mehmedin lmnden sonra Mustafa elebi Selnikten karak Vardar-Yenicesine ve oradan Sereze, daha sonra da Edirneye, buradan Geliboluya gemi ve btn Rumeli beyleri onun hkmdarln tanmlardr. 86 87 Dukas, (Mirmirolu), 86. Ruhi Tarihi, (Ycel-Cengiz, 435) ve Behit (90a), Gelibolu kalesi beyi ah Melikin kaleyi

teslim etmediini yazyor. 88 Greke Anonim, (Batav), 119.89 Chalkokondyles (Halkondil) (Histoire de la Dcadence

de lEmpire grec et lEtablissement de Celui des Turcs, Paris 1620, 1632, 107)den naklen Uzunarl, Osmanl Tarihi, (Ankara 19723), I, 377, not 2. 90 Halkondil ( 107)den naklen nalck, A, VIII, 599. Kr. Greke Anonim, (Batav), 118 vd.

Anonymus Zoras, (Kreutel, 66 vd. ), ayn bilgileri vermekle birlikte, 100.000 altn diyor. 91 92 93 94 95 96 97 98 99 Fazla bilgi iin bk. Behit, 90b; Anonim (ztrk), 66 vd. Behit, 91b, 92a. Sazldere: Edirnenin kuzeybatsnda Meri nehrine dklen rmak. Dukas, (Mirmirolu), 87 vd. Dukas, (Mirmirolu), 91. Behit, 90a; Uzunarl, Osmanl Tarihi, I, 379. . Bostan, Azeb, DA, IV, 312-313. Behit, 92a. Dukas, (Mirmirolu), 92, 95 vd.

100 Dukas, (Mirmirolu), 96 vd.; Halkondil ( 107)den naklen nalck, A, VIII, 600.

457

101 M. Braun (Lebensbeschreibung des Despoten Stefan Lazarevic, Wiesbaden 1956, 58)dan naklen nalck, A, VIII, 600. 102 N. Iorga (Notes et Extraits Pour Servir lhistoire Des Croisades, Paris 1899, 1900, I, 312)dan naklen nalck, A, VIII, 600. 103 A. Mumcu, Dvn- Hmyun, DA, IX, 430-432. 104 Iorga (Notes, I, 316)dan naklen nalck, A, VIII, 600. Ruhi Tarihi (Ycel-Cengiz, 435), Mustafa elebinin yeeni Murada kar mcadele iin 20.000 azep ve 50.000 atl ile, Anadoluya hareket ettiini yazyor. 105 Anonim, (ztrk), 67-69; Ner, (Unat-Kymen), II, 559; Uzunarl, Mihalolu Mehmed Bey neden dolay elebi Mehmed tarafndan Tokat Kalesinde hapsedilmitir?, Belleten, XXI/81 (1957), 173-188. 106 Baz tarihler (mesel bk. k Paa-zade, l Bey, 99; Ner, Unat-Kymen, II, 563 vd. ), Mustafa elebinin, mevsim dolaysyla ykselen Biga suyunu geemediini, geidi gstererek kendisine yardmc olan Biga kadsna rvet verdiini, arln brakarak 5-10 adamyla nc gnde Geliboluya ulatn, gemilere el koyarak boazn kotroln ele geirdiini, Mustafaya yardmc olan kadnn padiah tarafndan idam ettirildiini yazyorlar. 107 Anonim, (ztrk), 67-69; Behit, 93a-b; k Paa-zade, (l Bey), 99; Ner, (UnatKymen), II, 559 vd.; Oru Bey, (Babinger), 46 vd.; Dukas, (Mirmirolu), 102 vd. 108 k Paa-zade (l Bey, 99 vd. ) ve Ner (Unat-Kymen, II, 565), II. Muradn, Tahretsiz Hatibin Cenevizden drt bin floriye bir tccar gemisi satn aldn, II. Murad ve askerini bu gemiyle Ece-ovasna geirdiini ve oradan da Geliboluya ulatrdn yazmaktadr. Kr. Anonim, (ztrk), 69; Ruhi Tarihi, (Ycel-Cengiz), 436. 109 Mustafay kovdlar. Kzlaa-Yenicesinde tutdlar. Yine Edirneye getirdiler. Hisar burcundan aa asakodlar. (Behit, 97a-b; k Paa-zade, (l Bey), 100; Ner, (Unat-Kymen), II, 565; Oru Bey (Babinger), 47; Dukas, (Mirmirolu), 106-109. 110 Mesel, kiilii hakknda fazla bilgi sahibi olmadmz Mustafa elebiyi, k Paa-zade (l Bey, 86, 89), bize dzme olarak tantyor. 111 Dukas, (Mirmirolu), 109; Oru Bey, (Babinger), 46 vd. Ayrca bk. Anonymus Zoras, (Kreutel), 65 vd.

458

112 Fazla bilgi iin bk. . Galip, Takvim-i Meskkt- Osmaniye, (stanbul 1307), 24; Ali, Mustafa elebi Akeleri, Trk Tarih Encmeni Mecmuas, (sene 15), 387-390; Uzunarl, Osmanl Tarihi, I, 379, not 4; Mufassal Osmanl Tarihi, I, 273. 113 ehzade Mustafa elebi olay hakknda farkl rivayetler iin bk. Danimend, Kronoloji, I, 184 vd. 114 Dukas, (Mirmirolu), 109 vd.; Uzunarl, Osmanl Tarihi, I, 389 vd.; Mufassal Osmanl Tarihi, I, 274 vd. 115 Iorga (Notes, I, 325)dan naklen nalck, A, VIII, 600. 116 M. C. ehabeddin Tekinda, Mustafa elebi, A, VIII, 689. 117 Osmanl devletine, ilk zamanlardan itibaren nemli hizmetlerde bulunmu olan bu aknc ailesi iin bk. M. T. Gkbilgin, Mihal-oullar, A, VIII, 285-292. 118 stanbulun Fethinden nce Yazlm Tarih Takvimler, yay. O. Turan, Ankara 19842, 23 ve 61; kr. Iorga (Notes, I, 324 vd. )dan naklen nalck, A, VIII, 600; Dukas, (Mirmirolu), 109 vd. 119 II. Murad Devrinin bu nemli kiilii iin bk. A. imirgil, Rumeli Beylerbeyi Yrg Paann Hayat ve Vakf Eserleri, Prof. Dr. Hakk Dursun Yldz Armaan, (stanbul 1995), 459-471. 120 Dukas, (Mirmirolu), 113; Ner, (Unat-Kymen), II, 567-573; Uzunarl, Osmanl Tarihi, I. 390-393. 121 Dukas (Mirmirolu, 113), Manuelin Muradn kumandanlarn elde etmek ve ehzade Kk Mustafay tahta karmak iin, Mustafann lalas arabdar lyasa mektup gnderdiini ve byk mitarda para verdiini yazyor. 122 k Paa-zade, (l Bey), 105 vd.; Ner, (Unat-Kymen), II, 625. 123 Danimend, Kronoloji, I, 190. 124 Selnikin Trkler tarafndan ilk fethine dair deiik rivayetler iin bk. G. T. Dennis, The Second capture of Thessalonica 1391 or 94, or 1430?, Byzantinische Zeitschrift, 57 (1964), 53-61; J. W. Barker, Manuel II Palaeologus (1391-1425), (New Jersey 1969), 446-453. 125 Bk. yukarda not 15. 126Andronikosun, Selniki Venediklilere 50.000 floriye satt yolundaki iddias ve bunu reddeden kaynaklar iin bk. Johannis Anagnostis, Selnik (Thessalonik)in Son Zapt Hakknda Bir Tarih, yay. M. Delilba, Ankara 1989, 2, not 3.

459

127 H. nalck, Byzantium and the Origins of the Crises of 1444 under the Light of Turkish Sources, Actes du XIIe Congres International dEtudes Byzantines, (Beograd 1964), II, 159-165. 128 Dukas, (Mirmirolu), 118. 129 Anagnostis, Selnikin Son Zapt, 6 vd. 130 Iorga (Notes, I, 373-394 ve 409)dan naklen nalck, A, VIII, 602. 131 Takvimler, (Turan), 61; k Paa-zade, (l Bey), 107-109; Ner, (Unat-Kymen), II, 583-587; Ruhi Tarihi, (Ycel-Cengiz), 438; Uzunarl, Osmanl Tarihi, I, 400 vd.; nalck, A, VIII, 602. 132 Takvimler, (Turan), 61; k Paa-zade, (l Bey), 101-105. 133 k Paa-zade, (l Bey), 109 vd.; Ner, (Unat-Kymen), II, 586; Uzunarl, Osmanl Tarihi, I, 400. 134 Takvimler, (Turan), 41; nalck, A, VIII, 606. 135 k Paa-zade, (l Bey), 103, 111-115; nalck, A, VIII, 606. 136 k Paa-zade, (l Bey), 121; Ner, (Unat-Kymen), II, 617-619; nalck, A, VIII, 606. 137 Takvimler, (Turan), 31, 41; Anonim (ztrk), 78; k Paa-zade, (l Bey), 119; Ner, (Unat-Kymen), II, 637-662; Oru Bey, (Babinger), 53; kr. H. nalck, Ftih devri, I, 56. 138 k Paa-zade, (l Bey), 130; Ner, (Unat-Kymen), II, 637-645; Kemal, Seltn-nme, 144 vd.; Anonim, (ztrk), 78; Oru Bey, (Babinger), 53; nalck, Ftih Devri, I, 33; Uzunarl, Osmanl Tarihi, I, 427 vd. 139 M. Braun, Lebensschriebung des Despoten Stefan Lazarevi, (Wiesbaden 1956), 60; nalck, A, VIII, 602. 140 Stanojevi (Die Biographie Stefan Lazarevics von Konstantin, Archiv fr Slavische

Philologie, 1986, XVIII, 459-470)dan naklen nalck, A, VIII, 602. 141 nalck, A, VIII, 602. 142 Takvimler, (Turan), 63; k Paa-zade, (l Bey), 119-122; Ner, (Unat-Kymen), II, 613-617; nalck, A, VIII, 602 vd. Gercinlik fetihnmesi iin bk. Feridun Bey, Mneat, (stanbul 1275), I, 195 vd.

460

143 N. Iorga (Geschichte des Osmanischen Reiches, GOR, I, 392)den naklen nalck, A, VIII, 603. 144 Iorga (Notes, I, 485-488)dan naklen nalck, A, VIII, 603. 145 Grg tan olarak Grek tarihisi J. Anagnostisin, Selnikin Trkler tarafndan bu son fethine dair kaleme ald ad geen eseri, Trk ve Bizans kaynaklar ile karlatrma imkn sunmas dolaysyla byk nem tar. Dier kaynaklar iin bk. Anagnostis, Selnikin Son Zapt, 16-20. 146 Anagnostis, Selnikin Son Zapt, 41-43. 147 Fazla bilgi iin bk. H. nalck, Hicr 835 Tarihli Sret-i Defter-i Sancak- Arnavid, (Ankara 1954), XVIII. 148 Mneat, I, 198. 149 M. Delilba, Sultan II. Muradn Fethinden Sonra, (29 Mart 1430), Selnikte zledii Politika ve bir Hamam Kitbesi, Tarih Aratrmalar Dergisi, XIV/25 (1982), 361-364. Fetihten sonra Selnik ehrine yaplan iskn iin bk. Dukas, (Mirmirolu), 121; k Paa-zade, (l Bey, 118 vd. ), Vardar-Yenicesi halkn srdiler, Selnike getrdiler.; Ner, (Unat-Kymen), II, 610-612. 150 Iorga (Notes, I, 524 vd.)dan naklen nalck, A, VIII, 604. 151 Takvimler, (Turan), 27; Ner, (Unat-Kymen), II, 611-613; Iorga (GOR, 409)dan naklen nalck, A, VIII, 604. 152 Iorga (Notes, I, 526)dan naklen nalck, A, VIII, 604. 153 Oru Bey, (Babinger), 50, 114; Mneat, I, 199; Iorga (GOR, I, 409)dan naklen nalck, A, VIII, 604. 154 M. Delilba, Selnik ve Yanyada Osmanl Egemenliinin Kurulmas, Belleten, LI/199 (1987), 75-101. 155 Iorga (GOR, I, 409)dan naklen nalck, A, VIII, 604. 156 Dukas, (Mirmirolu), 126; k Paa-zade, (l Bey), 101; Oru Bey, (Babinger), 51. 157 Iorga (GOR, I, 419)dan naklen nalck, A, VIII, 605. 158 nalck, A, VIII, 607.

461

159 Macaristana kar dzenlenen bu seferin k Paa-zade (l Bey, 124) ve Ner, (UnatKymen, II, 623) 45 gn, Hadd ( 196) 50 gn, Ruhi Tarihi (Ycel-Cengiz, s, 440) 3 ay, Kemal (Seltn-nme, 143, b. 1646) ise 4 ay srdn yazyor. 160 Oru Bey, (Babinger), 52. 161 Takvimler, (Turan), 31; Anonim, (ztrk), 77; Oru Bey, (Babinger), 52; Ner, (UnatKymen), II, 635; nalck, A, VIII, 607 vd. 162 Iorga (GOR, I, 425 vd.)dan naklen nalck, A, VIII, 607; Anonim, (ztrk), 77; k Paazade, (l Bey), 129; Oru Bey, (Babinger), 52. 163 Dukas, (Mirmirolu), 132 vd. 164 Heman kim Anatol kfir ile dutudu gibi Turhan Be Rum-illi ile dndi kad. Rumillinn kadun kfir gricek Anatol zerine galebe geldi. Anatoly sdlar. Halil Paa karda Mahmud Be anda habs old. Hayli ikest vki old, Rum-ellinn kalpl ucndan. Eer Turhan Be olmasa zldi-derbendinde bir kfir kurtulmazd. (Anonim, ztrk, 78). 165 zladi ve Varna savalar hakknda bugn elimizde ada ok nemli bir kaynak bulunuyor: H. nalck-M. Ouz, Gazavt- Sultn Murd b. Mehemmed Hn (zladi ve Varna Savalar, 1443-1444, zerinde Anonim Gazavtnme), Ankara 1978. Bu konuda dier Osmanl tarihi kaynaklar iin bk. A. Erzi, Trkiye Ktphanelerinden Notlar ve Vesikalar II, II. Muradn Varna Muharebesi Hakknda Fetihnmesi, Belleten, XIV/56 (1950), 595-647. Ayrca bk. Uzunarl, Osmanl Tarihi, I, 422 vd.; Danimend, Kronoloji, I, 208 vd. 166 Kemal, Seltn-nme, 139; k Paa-zade, (l Bey), 116; Ner, (Unat-Kymen), II, 603605, 679; Oru Bey, (Babinger), 51; Hadd, 183 vd.; Gkbilgin, Edirne ve Paa Livas, 216 vd.; B. Yediyldz, Osmanl Toplumu, Osmanl Medeniyeti Tarihi, (stanbul 1994), I, 484 vd. 167 nalck, Fatih Devri, I, 17-28; Uzunarl, Osmanl Tarihi, I, 426 vd.; Mufassal Osmanl Tarihi, I, 312 vd. 168 nalck, Fatih Devri, I, 35-37; Uzunarl, Osmanl Tarihi, I, 430 vd.; Mufassal Osmanl Tarihi, I, 315 vd. 169 nalck, A, VIII, 607 vd. 170 Mufassal Osmanl Tarihi, I, 317. 171 nalck, Fatih Devri, I, 37, 38, 96, 132.

462

172 Sultan Murada Manisada haber olup Sultan Murad gelmeyp, varn benz anda Sultan Muhammeddr, varn uraun dedi. kbet beler: Biz sensz varmazuz. Sen bile olmak gereksin dediler, ikdm itdiler. (Anonim, ztrk, 79). 173 Oru Bey, (Babinger), 55. 174 Tursun Bey (Tarih-i Ebl-Feth, haz. M. Tulum, stanbul 1977, 34 vd. ), Sultan Muradn padiahl oluna brakmaktan duyduu pimanl aa vurmadn, tekrar saltanata gelmesi iini zmeyi gl vezir Halil Paaya braktn, Paa da belerin azndan Varna gazasna II. Muradn gitmesinin uygun olacan, sava bittikten sonra tekrar padiah olaca konusunda Sultan Mehmedi ikna ettiini yazyor. 175 Mneat, I, 214, 221; Uzunarl, Osmanl Tarihi, I, 434 vd. 176 Oru Bey, (Babinger, 55), Yankonun kumandasndaki Macar, ek, Neme, Ltin, Alaman, Leh, Sas, Bosna ve Eflkllardan oluan hal ordusunun 60.000 kii olduunu ve 400 top arabalar bulunduunu sylyor. 177 Gazavt- Sultn Murd Hn, (nalck-Ouz), 55-72; k Paa-zade, (l Bey), 126, 132; Ner, (Unat-Kymen), II, 649-657; Kemal, Seltn-nme, 147 vd.; Anonim, (ztrk), 80 vd.; Oru Bey, (Babinger), 56 vd.; Dukas, (Mirmirolu), 134 vd.; nalck, Fatih Devri, I, bk. ndeks; Uzunarl, Osmanl Tarihi, I, 435-439; Mufassal Osmanl Tarihi, I, 319-333; Danimend, Kronoloji, I, 214 vd.; M. T. Gkbilgin, Varna, XIII, 210-214. Varna Sava zerinde dier kaynaklar iin bk. Gazavt- Sultn Murd Hn (nalck-Ouz), 110 ve yukarda dipnot 199. 178 A. zcan, Buuktepe Vakas, DA, VI, 343-344. 179 H. Sahilliolu, Ake, DA, II, 225-227. 180 Orhan elebinin kimlii konusundaki deiik rivayetler iin bk. nalck, Fatih Devri, I, 69, not 2. 181 Sultan Muhammed yeni aka kesdrdi, sene-i 849 ylnda. Yine Edrenede karr itdi. Tahta gep hkm hkmet iderken Edrene ehri oda yand, helk old, sene-i 849 ylnda. Andan sonra yenieri ba kaldurup Buuk depesi zerine kup, ehir halkna velvele dp Hadm Paay ldrmek istediler. Hadm Paa kaup Sultan Muhammed sarayna ddi. Andan hals olup, hirlemr yenierinn buugar pul ulfelerin arturdlar, yenieri skin old. (Anonim, ztrk, 81). Kr. Oru Bey, (Babinger), 59. 182 Ner, (Unat-Kymen), II, 647-657; Oru Bey, (Babinger), 58 vd., Greke Anonim, (Batav), 134 vd.

463

183 nalck, Fatih Devri, I, 76-104; Danimend, Kronoloji, I, 215 vd. 184 nalck, A, VIII, 610. 185 II. Murad zamanndaki bu Mora seferinin tarihi iin bk. A. Kurat, Bizansn Son ve Osmanllarn lk Tarihileri. Trklerin 1446da Moray Haraca Balamalarna Ait Bizans ve OsmanlTrk Kaynaklarnda Verilen Malumatn Mukayesesi, TM, III (1935), 185-206. 186 k Paa-zade, (l Bey), 127 vd.; Ner, (Unat-Kymen), II, 631-635; Anonim, (ztrk), 81; Oru Bey, (Babinger), 59; Ruhi Tarihi, (Ycel-Cengiz), 443 vd.; nalck, A, VIII, 601; ayn yazar, Fatih Devri, I, 91, 98, 105; Uzuarl, Osmanl Tarihi, I, 441-443; Mufassal Osmanl Tarihi, I, 337-339; Danimend, Kronoloji, I, 218 vd. 187 Sultan Murad Yuvan iline sefer idp ve Arnavud ve Kocack vilyetin ve iki pre kala dah alup, Yuvan ilini yama ve tln idp ve Arnavud bei skenderi kaup (Anonim, ztrk, 82). Kemal (Seltn-nme, 149, b. 1726) ve Oru Bey (Babinger, 59) de ad geen kalenin alndn yazyorlar. 188 Yerli ve yabanc kaynaklarn, Akahisar (Kroya)a dzenlenen seferin zaman ve alnp alnmadna dair verdikleri bilgiler oldua kark ve elikilidir. Anonim (ztrk, 84) ve Oru Bey (Babinger, 64) Akahisarn alnmadn sylerken, k Paa-zade (l Bey 124 vd.), Ner (UnatKymen, II, 657 vd.), Ruhi Tarihi (Ycel-Cengiz, 444) ve Hadd ( 213 vd.) ise iki ay kuatldn, ancak dadan gelen suyun kesilmesi suretiyle fethedildiini kaydederler. Halkondil (Paris neri, 156) ile Hammer (Ata Bey, II, 147)e ve onlarn kullandklar kaynaklara dayanan Uzunarl (Osmanl Tarihi, I, 445, not 3), kalenin alnmadn sylyor. nalck (Fatih Devri, I, 109) ise, 1448de Kocackhisarnn alndn, 1450de Akahisar kuatmasnn ise neticesiz kaldn yazyor. Kr. Danimend, Kronoloji, I, 223. 189 Kosovann Osmanllar zamanndaki idar stats iin bk. M. Mnir Aktepe, Kosova, A, VI, 870-876. 190 Kemal, Seltn-nme, 150-161 vd.; Anonim, (ztrk), 82; Oru Bey, (Babinger), 59 vd.; k Paa-zade, (l Bey), 124 vd.; Ner, (Unat-Kymen), II, 659-675; Ruhi Tarihi, (Ycel-Cengiz), 445; nalck, A, VIII, 610; ayn yazar, Fatih Devri, I, bk. ndeks; Uzunarl, Osmanl Tarihi, I, 446450; Mufassal Osmanl Tarihi, I, 342-345; Danimend, Kronoloji, I, 221 vd. 191 nalck, A, VIII, 611. 192 Bugn Gelibolu boazndan Tunaya kadar olan yerlerdeki Trkler Anaoluda bulunan Osmanl tebaas Trklerden fazladrlar. (Dukas, Mirmirolu, 83).

464

193 Bu konularn ayrntl bir ekilde yer ald II. Muradn, ahruha gndedii mektup iin bk. Sar Abdullah Efendi, Mneat, Sleymaniye Ktp., Esad Ef., nr. 3333, 23a-28a; nalck, A, VIII, 611. 194 nalck, Ftih Devri, I, 80-104. 195 Osmanl medreselerinin dereceleri, eitim-retim ve mfredat proramlar, takip edilen akademik personel politikalar vb. konularda genel olarak bk. C. Baltac, XV. -XVI. Asrlarda Osmanl Medreseleri (tekilt, tarih), stanbul 1976; M. Bilge, lk Osmanl Medreseleri, stanbul 1984; C. zgi, Osmanl Medreselerinde lim, I (riyaz ilimler) -II (tabi ilimler), stanbul 1997; M. Szen, Anadolu Medreseleri, stanbul 1970; M. Ktkolu, Drlhilfetil-Aliyye Medresesi ve Kurulu Arefesinde stanbul Medreseleri, Tarih Enstits Dergisi, Say 7-8 (1977), 278-280; H. Akgndz, Klasik Dnem Osmanl Medrese Sistemi, Ama-Yap-leyi, stanbul 1997. 196 II. Murad Devrindeki ilim ve kltr faaliyetleri iin bk. N. Azamat, II. Murad Devri Kltr Hayat, (baslmam doktora tezi, Marmara niversitesi Trkiyat Aratrmalar Enstits, stanbul 1996, N. ztrk, Osmanl lim ve Kltr Hayatndaki nemli Gelimeler (1421-1512), Trk Kltr ncelemeleri Dergisi, II (2000), 49-70. 197 II. Muradn irlik yn iin bk. . elebiolu, Trk Mesnev Edebiyat (Sultan II. Murad Devri) (824-855/1421-1451), (stanbul 1999), 148 vd. 198 Bunun iin bk. R. een, On beinci Yzylda Trkeye Tercmeler, Mimar Sinan niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi Dergisi, I/1 (1991), 213-232. 199 . elebiolu, Trk Mesnev Edebiyat, 148-152. 200 Azamat, II. Murad Devri Kltr Hayat, 194 vd. 201 stanbulun Fethinden nce Yazlm Tarih Takvimler, yay. O. Turan, Ankara 1984;2 Osmanl Tarihine Ait Takvimler, I, haz. N. Atsz, stanbul 1961; V. L. Mnage, Sultan II. Muradn Yllklar, Tarih Dergisi, XXXII (1983). 202 Mesel bk. H. nalck-M. Ouz, Gazavt- Sultn Murd b. Mehemmed Hn (zladi ve Varna Savalar, 1443-1444, zerinde Anonim Gazavtnme), Ankara 1978. 203 A. Erzi, Trkiye Ktphanelerinden Notlar ve Vesikalar II, II. Muradn Varna Muharebesi Hakknda Fetihnmesi, Belleten, XIV/56 (1950), 595-647. 204 . Tekinda, Osmanl Tarih Yazcl, Belleten, XXXV/140 (1971), 655-663; V. L. Mnage, Osmanl Tarihiliinin Balangc, ev. zbaran, TED, IX (1978), 227-240. Bu konudaki geni bibliyografya iin bk. Anonim, (ztrk), XXIII, dipnot 7.

465

205 Eserin yazmalar iin bk. Topkap Saray Mzesi Ktphanesi Trke Yazmalar Katalou, haz. F. Karatay, stanbul 1961, I, 201, Revan Ktp., nr. 1390, 1391, 1392. 206 . . Merk. Ktp., FY, nr. 1388. 207 Ner (Unat-Kymen, II, 677-681), II. Muradn kiisel zelliklerine ve yaptrd eserlere geni yer ayrmtr. 208 Hezarfen Hseyin Efendi (Telhsl-beyn f kavnn-i l-i Osmn, haz. lgrel, Ankara 1998, 41), Osmanllar Devrinde Mekke ve Medineye ilk surrenin elebi Mehmed zamannda gnderildiini kaydediyor. 209 Uzunarl, Osmanl Tarihi, I, 450 vd.; Kou, Osmanl Padiahlar, 74.

466

Fetret Dnemi ve Sonular / Do. Dr. Kenan Ziya Ta - Sadettin Batrk [s.252-258]
Dicle niversitesi Ziya Gkalp Eitim Fakltesi / Trkiye Anadolu Seluklu Devletinin lhanllar ad verilen ran Moollarna1 kar kaybettii, 1243 Kseda Sava sonras Anadoluda bir kargaa dnemi yaanmtr. Anadolu, beylikler dnemi ad verilen kk siyasi teekkller lkesi haline gelmitir. Tevif-i Mlk da denilen bu siyasi teekkllerden bir tanesi de Osmanl Beylii idi. Bulunduklar corafi mevkilerinin salad avantaj ve takip etmi olduklar akll siyasetle, giderek merkezi devlet anlayn benimseyen Osmanl Beylii ksa zamanda byk bir devlet haline geldi. Kuruluundan yaklak yz yl sonra Yldrm Bayezid dneminde Osmanllar, siyasi paralanma ierisinde olan Anadoluyu yeniden bir btn haline getirmeyi baarmtr. Osmanllar, Anadoluda bu btnlemeyi salad 1300l yllarn sonlarnda merkezi Semerkant olan, hkmdarln Timurun yapt ve kendi adn tayan Timur Devleti byk bir g olarak ortaya kt.2 Osmanl Devletinin Anadoluda uygulamaya balad yeni Osmanl rejimi muhaliflerini de beraberinde getirdi. Bu yllarda hkmdarln Yldrm Bayezidin yapm olduu Osmanl Devleti, Timurun byk devlet veya ulu hakanlnn nnde almas gereken bir engel durumuna gelmiti. Osmanl Devleti, Trklerin eski hayat tarz olan (gebe) konar-gerlii3 byk lde terk ederek yerleik bir devlet haline gelmeye balam idi. Timur Devleti ise bozkr imparatorluk geleneini pek ok unsurlaryla arlkl olarak devam ettiren bir siyasi teekkl konumunda idi. Bu iki hkmdarn devletlerini bir cihan devleti yapma anlaylar 28 Temmuz 1402de onlar kar karya getirdi. Bu karlama ayn zamanda yerleik devlet anlay ve ordu yaps ile bozkr (gebe!) devlet anlay ve ordu yapsnn karlamas oldu. Ankarann ubuk Ovasnda karlaan bu iki gten, Orta Asya geleneklerini srdren bozkr (gebe) devlet anlay ve ordu yapsna sahip olan Timur galip kt. Muharebeye be olu ve devlet erknyla katlan Yldrm Bayezid iki olu ile birlikte Timura esir dt. Sava henz sonulanmadan muharebe meydann terk eden Yldrm Bayezidin olu (Sleyman, sa, Mehmed elebiler) babalarnn Timura esir dmesi zerine Osmanl Devletinin bu savaa kadar hakim olduu eitli yerlerde Timurun yksek hakimiyetini tanyarak hkmdarlklarn ilan ettiler. Bir sre Anadoluda kalan Timurun blgeden ekilmesinden sonra da kendi aralarnda taht mcadelesine giritiler. Yldrm Bayezid ile Timur arasnda vuku bulan bu sava Osmanllarda Fetret Dnemi, Fasla-i Saltanat Dnemi veya Hkmetsizlik Dnemi diye tabir olunan bir dnemin balamasna ve yaklak 20 yl sren bir kargaa dnemi yaanmasna sebebiyet vermitir. te yaklak 20 yl sren bu dnem incelendiinde ok nemli sonularn ortaya ktn gryoruz. Osmanllarn henz kurulu safhasn tam mansyla tamamlamadan byle bir vaziyetle karlamalar istikballeri iin ok faydal olmutur. Yaznn devamnda, XV. yzyln balarnda Osmanl Devletini paralanmann eiine getiren fetret dnemi, Osmanl Devletinin ileriki yllarnda

467

devlet tecrbesi asndan ve daha geni manada devlet anlay bakmndan ne gibi faydalar salamtr ve bu dnemin zellikleri nelerdir, sorularnn cevab aranacak ve sonular tahlil edilecektir. I- Fetret Dnemi, Ankara Sava malubiyeti sonras Yldrm Byezidin oullar arasnda yaanan taht mcadeleleri dnemi midir yoksa, zellikle I. Murad dneminden balamak zere, Yldrm Byezid dneminde daha da artarak devam eden, devletin birok alanndaki yeniden yaplanma/restoration anlayna kar yaplm bir mcadeleler dnemi midir? II- Fetret Dnemi ne zaman balam, ne zaman sona ermitir? Fetret Dneminin mahiyetini anlayabilmek iin, 1402 Ankara Sava ncesi Osmanl Devletinin itimai, siyasi ve askeri bnyesi gz nne alndnda, Fetret Dneminde yaanan mcadelelerin temelinin burada yatmakta olduu anlalmaktadr. Osmanllarda byle bir dnemin er ya da ge yaanacann kuvvetli belirtileri mevcuttu. Ankara Sava malubiyeti ise derinleip younlaan bu belirtilerin tezahrnn abuklamasna vesile olmutur. 1- Osmanllarn 1402ye kadar son 25 yl ierisinde, Anadolu Trkmen Beylikleri asndan takip ettikleri yeni siyasi anlay, Fetret Dnemindeki mcadelelerin temel sebeplerinden birisidir. XIII. asrn sonlarnda Bat Anadoluda ortaya kan Trkmenbeyliklerinin durumlar birbirlerinden ok farkl deildi. Osmanllarn da iinde bulunduu bu Trkmen beylikleri, Anadolu Seluklular zamannda ularda (uct) ele geirmi olduklar kl hakk topraklarnda bamszlklarn ilan eden birer kk beylikten ibaretti. Bu tevif-i mlk ya da paralanm siyasi teekkller,4 Moollarn basks sonucu, Orta ve Dou Anadoludaki yaylaklarn kaybetmeleri neticesinde, onlarn nnden ekilerek Bat Anadoluya gelip yerlemi olan Trkmen cemaatlere dayanyordu.5 Bu tevif-i mlk ierisinde balangta kimsenin dikkatini ekmeyen, Kastamonu u blgesinde bulunan Osmanllar, bulunduklar yrenin fiziki ve sosyal yapsnn salad avantajlar iyi kullanarak, yaptklar faaliyetlerle ksa srede topraklarn genileterek nemli bir g olarak ortaya kmaya balamlardr. 1326da Orhan Bey tarafndan Bursann aln, bir taraftan Marmara sahillerine ve Gelibolu yarmadasna uzanma yolunda nemli bir avantaj tekil ederken dier taraftan, yakn evrelerinden balamak zere civardaki Trkmen beyliklerine kar yeni bir siyasi anlayn ekillenmesine yol amtr. Bir baka ifadeyle, Trkmen beyliklerinin kademe kademe ilhk sreleri balamtr. Prof. Dr. Feridun Emecenin ifadesi ile; Osmanllarn izledii bu beylikler siyaseti, yeni bir anlaya, Osmanllamann teekklne, mesned olmutur.6 Orhan Bey, 1335ten balayarak yaklak on be yl ierisinde takip ettii ince bir politikayla Karasioullar Beyliinin ilhakn tamamlamtr. Ancak bir hanedann kl hakk yoluyla meru surette mal olan topraklarn ilhak, cihad ve gaza ii ile izah pek mmkn gzkmyor ve izah iin baka faktrlerin de rol oynad dikkati ekmektedir.7 Trkmen beylikleri zerindeki bu yeni siyasi anlay ile Osmanllama sreci balam demekti. Yani Anadoluda yeni Osmanl Rejiminin nemli

468

admlar atlmtr. Bu da Osmanl ailesinin hkmranlnda, merkezi devlet anlayyla, yeni bir rejim biimidir. Anadoludaki bu ilk btnleme hareketinin, beyliklerin tabannda ne gibi tepkilere yol at hususunda kaynaklarda herhangi bir bilgi bulunmuyorsa da, beyliklerin tabanlarnn birbirlerinden ok farkl olmadklar dnldnde, bu hadisenin tabanda nemli bir muhalefete yol amad sylenebilir. 1352den itibaren Rumeliye geen Osmanllar burada kazandklar muvaffakiyetlerle dier Trkmen beyliklerini kat kat gemiler, Anadoludaki Trkmen ahalinin byk tevecchn kazanmlardr. Orta ve Bat Anadoluda deiik zmrelere mensup pek ok nfus, bilhassa gebeler, Osmanl topraklarndaki refahl hayat ve fetihlerin verdii dini/milli (gaza)8 heyecann etkisiyle, bu topraklara gelerek Osmanl askeri kadrolarnda hizmete kouyorlard.9 Bu da ayn zamanda Anadoluda bulunan gebe ahalinin Osmanl snrlarna girmesiyle yerleik hayata geiinde ok nemli bir hadise idi. Merkezi devlet anlay da zaten bunu gerekli klyordu. XIV. yzyln ikinci yarsndan itibaren Rumelide de elde ettikleri muvaffakiyetlerle daha da glenen Osmanllar, Anadolu Seluklu Sultanlnn, Anadoludaki topraklarn birletirerek kendi u hkmetlerini, Anadoluda hkim bir hkmet ekline getirme teebbsne giritiler.10 I. Murad bunu gerekletirmeye alrken asla zorbala bavurmuyor, karsna kan frsatlar gelecek namna ok iyi kullanyordu. Osmanllarn Anadoluda gittike glendiini gren Trkmen beyliklerinden, geliyordu. 1389 Kosova Sava ncesi I. Murad Bat Anadolu Trkmen beyliklerini vassal haline getirmeyi baararak, Anadolu siyasi birliini salama yolunda ok mhim baarlar elde etti. Vassal haline getirdii Trkmen beyliklerinin hanedn ailelerine, geimlerini ok rahatlkla salayabilecekleri yerler tahsis ederek, onlar kendi topraklarnda brakt. Bylece bu Trkmen beyler de tam yerleik bir duruma getirilmesi amalanyordu ki, merkezi devlete doru gidiin en ak gstergelerinden birisi de budur diyebiliyoruz. Bu hadise de Anadoluda tevif-i mlktan Osmanllamaya gei iin byk bir hz kazandrmtr. Yldrm Byezidin Kosova Sava sonras hkmdrla geii ise Anadolunun siyasi birliinin tam manasyla gerekletirilmesi hususunda bir dnm noktasn tekil etti. I. Byezid fiilen Osmanllara gemi olan Anadolu hkmdrlk hakkn, resmen ve fiziken de herkese tantmaya niyet ederek, 1390-1391 yllarnda vassallar halinde gelmi olan Anadolu Trkmen beyliklerini, tamamen ortadan kaldrma hareketine girimitir. Bunu gerekletirirken de, babas zamanndaki siyaseti biraz daha sertletirmi, genellikle yapt seferlerde ordusunda arlkl olarak Hristiyan unsurlardan salad kuvvetleri kullanmtr. Hatta bu hareketini Mslman ahaliye meru gsterebilmek gayesiyle slam dnyasnn halifesinden sultan-r-rm unvann istemi ve de almtr.11 Yldrm Bayezidin bu hareketi, gaza ve cihad ile izah pek mmkn gzkmeyen, Anadoluda hakim hale getirilmeye allan yeni Osmanl rejimini dini adan meru hale getirmeyi de amalyordu. I. Bayezidin bu siyaseti, Trkmen beylikleri hanedn ailelerinin kendi bana bey Germiyanoullarnn cihaz yoluyla, Hamidoullarnn ise satu-bazr yoluyla Osmanllara toprak vermeleri bir keyfiyet deil, gelien hadiseler dorultusunda zorunluluktan ileri

469

durumlarn kaybetmeleri sonucunu dourduu iin, onlar tarafndan mukavemetle karlanmtr.12 Ancak bu Trkmen beyliklerinin hanedan aileleri mukavemet edecek g de bulamaynca eitli yollarla Anadoluyu terk ederek, Osmanllara kar koyabilecek, en az onlar kadar gl siyasi teekkller aramaya kmlardr. Bu yllarda Timur, gl bir ekilde Anadolunun dousunda ortaya kt iin onu bulmulardr. Bu g Timur deil baka bir g de olabilirdi.13 Bu durumun bir baka ifadesi de, Trkmen beylikleri hanedan mensuplarnn yeni Osmanl Anadolu siyasal rejimini, yani tevif-i mlktan byk bir siyasi kurulu haline dnmesini, merkezi ve yerleik Anadolu rejimini istemedikleri anlamna gelmektedir.14 Ancak taban oluturan halkn byk bir ksmnn, (daha sonralar airetlerin isknnda byk skntlar yaayacak olmasna ramen) kk hkmetikler halinde devam etmekte olan beylikler rejiminden kurtulmak istedii, Osmanl topraklarna tevecchlerinden ak olarak anlalmaktayd. Bu Trkmen hanedn aileleri, hayatta kaldklar mddete eski durumlarn devam ettirebilmek iin er ya da ge bir yerde ortaya karak, yeni Osmanl Anadolu rejimine kar problem yaratacaklar aikrd. Zaten Fetret Dnemi hadiseleri gstermitir ki, Osmanllarn yeni Anadolu rejimi yerleik ahaliyi memnun ederken Anadolunun asilzde, Trkmen beylikleri hanedn aileleri ve dierlerinde rahatszlk meydana getirmitir. Timur sayesinde yeniden kurulan Trkmen beylikleri toparlanmakla birlikte halk nazarnda eski durumlarna bir trl kavuamamlar, gl bir siyasi teekkl haline gelememilerdir. Yukarda aklamaya altmz hususlardan daha da net anlald zere, Fetret Dneminde yrtlen mcadelelerin bir ksm Trkmen hanedn aileleri ve dierleri ile Osmanllarn yeni Anadolu rejimi arasnda geen mcadele dnemidir diyebiliriz. 2- Yeni kurulmu olan Yenieri Ocanda yetimeye balayan Kapkulu Askerleriyle, deiik isimlerle adlandrlan sadece Trklerden15 mteekkil ordu arasndaki iddetli geimsizlik; yani Trklerden oluan askeri kitlenin kendilerine kar gittike artan daimi ve yerleik bir ordunun meydana getirilmesi bakmndan tekil edilen16 kul kkenli askerlerin Osmanl ordusu ierisindeki gittike glenen varlklarn kabul edemeyileri; ayn zamanda bu yaplanma da merkezi devlet anlaynn ak bir gstergesidir. Kurulu devrinin balarnda Osmanl Beyliinin arkasnda Ouz boylarndan mrekkep bir siyas, sosyal, iktisad ve kltrel anlay vard. Esasnda gelierek byk bir devlet haline gelmeden nce Osmanllar da, bir boy idi. lk fetih hareketleri beylerin etrafnda kmelenen gazi, alp, alperen gibi serhad aknclar tarafndan yrtlyordu.17 Ancak bu kuvvetler ok dinamik olmalarna ramen pek snrl saydaydlar.18 Osmanllarda Orhan Bey devrinin sonuna kadar ordu, unsurdan oluuyordu. Birincisi; bilhassa airetlerden hizmetleri mukabilinde kendilerine tmar tevzi edilmek suretiyle tertip olunan sipahilerdi.19 kincisi; Orhan Beyin kendisinin ihdas ettii yaya ve msellemlerdi.20 ncs ise; yukarda bahsettiimiz aknc kuvvetleri idi. Yaya ve Msellemler ile Sipahiler merkeze uzak, aknc kuvvetleri ise az sayda idi. Edirnenin fethini mteakip bymeye namzet olan beyliin asker ihtiyacn bu kuvvetler karlayamyor, elde daimi bir ordu bulundurulmas icp ediyordu.

470

I. Muradn ilk hkmdrlk yllarnda ulemadan Molla Rstem ve andrl Kara Halilin himmetleriyle, harplerde ve seferlerde elde edilen Hristiyan esirlerin bete birinin (pencik, penc- yek) devlet namna alnmas usul ile Yenieri Oca tekil olundu.21 Osmanllar bu askeri tekilat ihdas ederlerken, Anadolu Seluklu Devletindeki sultann ahsna bal, daima merkezde bulunan gulm sistemini rnek alm, daha da gelitirerek inkiaf ettirmilerdir. Yenieri Oca bu tekilatn deiik ve daha gelimi bir eklidir.22 Merkezi bir devlet kurmada byk gayret gsteren I. Byezid devrinde gulm sistemi, tam bir gelimeye mazhar olmutur. Yenieriler, tekil olunduklar yllarda, zellikle de I. Byezid dneminde, u beylerine kar devletin merkezi otoritesini temsil etmilerdir. Sonradan eyalet kuvvetlerine kar da bu durumlarn devam ettireceklerdir.23 Kurulu yllarnda 1000 kii civarnda olan ocak mensuplarnn saysnda, ihtiyaca ve elde edilen esir saylarnn artna binaen mteakip yllarda artlar olmutur. I. Byezid Ankara Savana giderken maiyetinde 10.000 kiiden oluan Yenieri kuvvetine sahipti.24 Fatih devrinde bile bu say 12.000 idi ki,25 Byezidin bu kadar ksa srede, o kadar yksek sayda yenieri kuvvetine sahip olmas son derece dikkat ekicidir. 1370lere kadar, btn askeri gc Trklere dayal olarak gelien devletin iinde, ksa srede temeli Hristiyan esirlere dayanan bir ordunun oluturulmas, hele de bu ordunun merkezi gc temsil ediyor olmas, elbette ki beyliin kuruluunda ve gelimesinde en nemli rol slenen Trk askeri glerin tepkisine neden olacakt. Trkler yz yldr Anadoludaki vatanlarnda gayrimslimlere hkmediyor ve onlara eriatn hkmlerini uyguluyorlar, dolaysyla zmm stats herkese biliniyor ve sayg gryordu. stelik bu yeni oluturulan ordu, gebe gelenee de aykr idi. Kapkulu Ordusu ile Trklerden oluan ordu arasnda iddetli bir geimsizlik mevcuttu.26 te Fetret Dnemini hazrlayan ok nemli etkenlerden bir tanesi de bu iki ordu arasnda bulunan iddetli geimsizliktir. Nitekim Fetret Dnemine bu durum ok ak bir ekilde yansmtr. 3- Trk asilzdeler ve medrese kl Trk kkenli devlet ricli ile, bunlara kar yeni yetimeye balayan Endern kl kul kkenli devlet ricli arasndaki iddetli geimsizlik. slam devletlerinde medrese denilince sadece ilim ile uraan insanlarn yetitirildii bir messese olmasnn yan sra ayn zamanda devletin ihtiyac olan brokrasi snfnn da yetitirildii bir mektebin akla gelmesi icp eder. lk Osmanl padiahlar devletin kuruluundan itibaren Trk asilzdeleri ve ulem dediimiz din alimlerinden balca mavirler olarak faydalanmlard.27 Hatta Osmanl Devletinin kuruluunda en nemli rol belki de bunlar idi. Yerleik ehirli topluluu temsil eden Ah tarikat mensuplar28 Osmanllara kurulularndan itibaren byk katkda bulunmulardr. Orhan Bey ve I. Murad, devleti tekilatlandrrken eyh Edebli,29 Ah Hasan, andrl Kara Halil gibi nfuzlu Ah tarikat mensuplarndan azami derecede faydalanmlardr.30 lk Osmanl brokrasisinin tamamn Trk asilzdeler ve ulem dediimiz medrese kl, eski Anadolu Seluklu ehirlerinde yetien insanlar oluturuyorlard ki hemen tamamen yerleik hayat benimsemi insanlard. Bu nedenle Orhan Bey znikte derhal bir medrese ina ettirerek devlet

471

kadrolarnda grev alacak ricalin yetitirilmesini salamtr.31 Rumeliye geiten sonra da Edirneye byk nem verilerek buras nemli bir ilim merkezi haline getirilmitir. Ancak devletin byk bir hzla genilemesine paralel olarak askere olan ihtiya artt gibi, devletin brokratik kadrolarnda grev alacak insanlara da ihtiya artmtr. rgn bir eitim kurumunu oluturan medreseler daha ok ilmiye brokrasisine eleman yetitirmelerinden dolay Osmanl devlet hayatnda artan brokrat ihtiyacn karlama hususunda yetersiz kalmtr. Osmanllar, kurmu olduklar Yenieri Oca tekilat dahilinde, prltl yetenekleri i olan sfatyla, hrem-endern-brn eklindeki l yaplanmann iinde, devlet kadrolarnda vazife alacak insanlarn yetitirilmesi amacyla Endern Mektebini inkiaf ettirmilerdir. Enderna alnan kul kkenli insanlar iyi bir eitimden geirildikten sonra devlet kadrolarnda grev almaya balamlardr. Eskiden beri nfzlu Trk aileler arasnda yaanan iktidar kavgalar, Trk devletlerinin devamllklarnda byk zaaf meydana getiriyordu. Trklerden oluan ricl elde etmi olduklar mevkileri, evlatlarna intikal ettirerek uzun mddet ellerinde tutmay baarabiliyorlar, bu da merkezi devlet anlayna ters dyordu. Osmanllar kurmu olduklar Endern sistemi sayesinde, devletin brokrat kademelerine getirdikleri kul kkenli ricle, hizmetleri mukabilinde gerekli mali ve sosyal imkanlar salyor, lmleri halinde bunlarn btn mal mlk, yani serveti, devlete kalyor, bu mevkilere bakalar rahatlkla getirilebiliyordu. Yani msadere sisteminin uygulanmasna imkan veriliyordu. Ayn zamanda bu insanlar azilden srgne hatta idama kadar varan ar yaptrmlarla inzibat altnda rahatlkla tutulabiliyor, her art altnda devlete mutlak sadakat iinde bulunuyor, devletin otoritesini zaafa dren faaliyetler karsnda adeta devletin emniyet garantisi oluyorlard. Trk asilzadeler ve medrese kl ricale kar ise byle bir uygulama tatbik olunamyordu. Osmanllar Rumelide iyice genilemeye balaynca, birok etnik ve ideolojik eitlilie sahip nfus kitlesini ynetmek, hem de bu kitleye idari ve siyasi istikrar salama durumunda idiler. nkif ettirilen Endern Mektebi tabiiyet altndaki insanlarn bizzat ynetime katlmalarn salamtr. Esir olarak elde edilen Hristiyan ocuklar, Endern sayesinde desteklenip disipline edildikten sonra nitelikli insan gc olarak Trk olan devletin ok st mevkilerinde grevler almaya balamlar, ayrca Enderna kaynak tekil eden kesimin toplumsal muhalefetini de engellemitir. I. Byezid devletin yksek karlarn ve askeri ihtiyalarn dier kayglardan stn tutarak, askeri idare sistemini kurmak gayesiyle ulem snfnn kar koymasna ramen, ulemaya yarayan birok vakflar devlet eline geirmi, askeri snfa vermitir.32 I. Byezidin bu siyaseti Trk Asilzdeler ve medrese kl devlet ricalinin geri plana itilerek pasifize edilmesine sebebiyet verince, Trk asll ulem ve brokratlarn byk tepkisine neden olmu, ancak I. Byezidin gl otoritesi zamannda bu durumu gn na karamamlar, 1402den sonra balayan mcadelelerde bu durum btn iddetiyle tezahr ederek Fetret Dnemindeki mcadeleler arasnda yerini almtr.

472

4-

Kuruluundan

itibaren

safha

safha

merkezi

bir

mahiyet

kazanmaya

balayan

OsmanlDevletine kar, hl eski geleneksel hayatlarn devam ettirmeye alan zellikle u mersnn devlete deil merkezilemeye kar gsterdii tepki. I. Byezid devrinden itibaren uurlu bir tarzda, mazideki Trk devletlerinin, zellikle Anadolu Seluklularnn siyasi bnyesi iyi tetkik olunarak, tespit olunan rejim zaaflarndan korunacak ekilde kurulan Osmanl rejimi, hkimiyetleri altnda bulunan yerlerde birlii tahakkuk ettirirken merkeziyeti bir mahiyet kazanmtr.33 Esasnda, gelecekte cihan devleti olacak olan Osmanlnn ilk zamanlarndaki hkmet ekli de merkeziyet esaslarna dayanyordu. lk Osmanl padiahlar elde ettikleri yerlerin ynetimlerini olutururlarken, fethedilen yerlerin ynetimini fethi gerekletirenlere veriyordu. Ancak devletin hzla genilemesine bal olarak ele geirilen yerlerin ynetimini fethedenlerden ziyade devlet merkezinden gnderdikleri ricle teslim etmeye balamlardr.34 Kuruluundan itibaren her ynyle srekli geliim iinde olan Osmanl Devleti adem- merkezi anlaytan merkezi anlaya doru hzl bir gelime sergilemitir. Osmanl klasik sistemi nih durumunu Fatih devrinde kazanm olsa da, 1402den ksa bir mddet evvel adem- merkezi unsurlar ayklanarak siyasi, sosyal, iktisadi hatta ilmi adan merkezi devlet anlaynn temelleri atlmtr. Bunlar, Osmanl Devletinin temelinde yer alan hnedan, hnedandan sonra en nemli organ olan vezret, ynetimin odandaki merkezi divan, brokrasi, ilmiye ve bunlarla irtibatl dier kurumlar ihtiva etmektedir.35 lk Osmanl padiahlar devletin kurulu dnemlerinde airet kuvvetlerinden azami derecede faydalanmlardr. zellikle de Rumeliye geiten itibaren snrlarn korunabilmesi ve burada Trk unsurun hakim bir tabaka oluturmasn salamak amacyla Anadoludan birok airet Rumeliye naklolunmutur. Burada devaml kalabilmelerini salayabilmek amacyla da bir ok ayrcalklar vermiler,36 aknlarda elde ettikleri ganimetlerin bolluu da buna eklenince Rumelide ksa srede gl bir u mers olumutur. Bu mer ve maiyetleri daha ok eski geleneksel hayatlarn devam ettirmekle beraber yapm olduklar faaliyetleri denetleyip dzenleyecek bir merkezi g istemiyorlard. U mersn oluturanlar ise Evronosoullar, Mihaloullar gibi kkl aknc aileler ve maiyetleri idi. 1402ye kadar bu tepkilerini gl olan merkezi devlete kar gsterememilerse de, Fetret Dneminde Rumelide yaanan mcadelelerde hkmdar olacak ehzadeyi belirleyecek kadar ortaya koymulardr. Mus elebinin Rumelide hkmdar olmasnda nemli rol alm olan u mers, Mus elebinin merkezi anlaya ynelmesi zerine ehzade Orhan destekleyerek ondan yz evirmilerdir. elebi Mehmede ve I. Murada kar ehzade Mustafa etrafnda toplanmalar da yine ayn sebepten kaynaklanyordu. Yani, Rumelide bulunan u mers merkezi bir devlet istemiyordu. Fetret Dneminin ne zaman balayp ne zaman sona erdii sualini ise, yukarda yaptmz aklamalar ve belirttiimiz sebepler dahilinde ortaya kan mcadeleleri bir zaman erevesi ierisine yerletirdiimizde kolaylkla ortaya kmaktadr.

473

Herkese malm olduu zere Fetret Dnemi 28 Temmuz 1402de Yldrm Byezidle Timurun ubuk Ovasnda yaptklar Ankara Sava adyla mehr muharebede Osmanl ordularnn yenilmesiyle balamtr. Ancak zerinde durmaya altmz asl huss bu dnemin ne zaman sona erdiidir. Yukarda verdiimiz bilgiler u durumu aka ortaya koymaktadr: Fetret Dnemi asl olarak Trk asilzadeleriyle Osmanl Devletini yeniden tek bir padiahn hakimiyeti altnda toplamaya alan ehzadeler arasnda geen mcadeleler dnemidir. Bir baka deyile devletin merkezi bir hal almasna alanlarla bu merkezilemeyi istemeyenlerin mcadeleleri dnemidir. Bundan dolay Fetret Dneminin zaman erevesini ikiye ayrarak izebiliriz. Birinci ereve, Osmanl Devletinin 5 Temmuz 1413te yeniden tek bir hkmdrn idaresi altnda toparlanma sresidir. I. Byezidin Ankara Sava malubiyeti sonras drt olu (Sleyman elebi, s elebi, Mehmed elebi ve Mus elebi) arasndaki taht mcadelesi 11 yl, 11 ay, 23 gn srm, elebi Mehmedin Mus elebiyi amurlu Savanda bertaraf etmesiyle noktalanm, Osmanl Devleti rakipsiz deil ama tek bir hkmdrn idaresi altnda toparlanmtr. Fetret Dnemine bu adan baktmzda, yani hkmdrlk asndan baktmzda, bu tarihte sona ermitir. kincisi ise; balangta saydmz sebeplere bal olarak Fetret Dnemi mcadelelerini oluturan dnemin ne zaman sona erdiidir. Bu ereve birincisine oranla daha byktr. nk Fetret Dneminin temelini oluturan mcadeleler elebi Mehmedin hkmdr olmasyla sonulanmam, devam etmitir. Baka bir ifadeyle Fetret Dneminin esasn oluturan mcadeleler devam ettiinden dolay Fetret Dnemi de devam etmitir. Devletin tabann oluturan Trk ahli Fetret Dneminin sonulandrlmasn sknetle bekleyerek mcadelelere karmamtr. Bu hususta u bilgiler olduka kfdir sa Bey dahi eliyle gelib, hemen tevakkuf etmeyip, Geliboldan geib tamamet-i Karasi vilayetini ald. Andan her nereye tevecch etti ise, il vilyet mecmu itaat etmeyip eyittiler: Evvel var karndanla, Sultan Mehmed birle bir yana ol. Andan devlet her kanginizin ise biz kamumuz, can ve ba yoluna komuuz. imdi vilayet gezmeden ne fayda olur dediler.37 elebi Mehmed kardei Mus elebiyi ortadan kaldrmak zere Rumeliye geerek Edirneye gelince ehir halk cem olub, Sultana eyittiler: Biz sana imdi hisar vermeziz. naallah Teal biri birinizle buluup, bir yana olub, devlet her kanginizin banda ise hisar dahi bil-minnet anndr dediler. Sultan bu haberi iidicek raz olub38 eyh Bedreddin isyan ise, elbette Fetret Dneminde Osmanl Devletinin maruz kald siyasi itima ve iktisad buhrann sonucudur. Ancak isyana katlanlar da esas itibariyle eyh Bedreddinin Mus elebi zamanndaki Kazaskerlii srasnda kendilerine tmar verilip elebi Mehmed tarafndan Anadoluda ve Rumelide tmarlar ellerinden alnan sipahiler, u gazileri ve Osmanl fetihleri srasnda topraklar ellerinden alnan yerli Hristiyan feodallerdir. Bu adan eyh Bedreddin isyan byk kesimiyle imtiyazlar ellerinden giden Mslman sipahiler ve Hristiyan derebeylerin karlarna hizmet eden bir ayaklanma olduundan,39 eyh ve

474

halifelerine (Brklce Mustafa ve Torlak Keml) uyanlarn da Trklerden daha ok Yahdi ve Hristiyan olmas40 nedeniyle, bahsettiimiz duruma muhalefet tekil etmemektedir. Ancak Fetret Dnemi, mcadelelerinin Osmanl Devleti ierisinde bulunan asilzadeler ile devletin restoration sreci arasnda getiini gstermesi bakmndan olduka mhimdir. Fetret Dnemi mcadelelerinin bitmediini gsteren dier bir hadise ise Sleyman elebinin Bizansta bulunan olu ehzade Orhan meselesidir. Mus elebi zamannda Bizans vastasyla isyan eden ehzade Orhan, Selnik kalesine sktrlarak n kesilmiti. ehzade Orhan, elebi Mehmed tek bana Osmanl hkmdar olunca yine Bizans tarafndan Rumeliye gnderilmi, Osmanl merkezi otoritesine girmek istemeyen Rumeli u mersndan bazlarnn da etrafna toplanmasyla Karinabd taraflarnda yeniden isyan ettirilmise de ksa srede bertaraf edilmesi baarlmtr. Daha sonra iki kez ortaya karlan Dzmece Mustafa hadiseleri ise yine Bizans kaynakl olmutur. II. Muradn tahta geiiyle ikinci defa ortaya k Fetret Dnemi mcadeleleri asndan olduka nemlidir. nk II. Muradn tahta geiiyle devletin merkezi otoritesi eskisine gre daha da glenmeye balamtr. Bunu gren u mers, Mustafann ikinci defa ortaya knda hemen tamamen onun etrafnda merkezi otoriteye kar birlemilerdir. Hkmdra kar iddetli bir mcadeleye girimilerse de 1422 baharnda Mustafa yakalanarak ortadan kaldrlmtr. Sonu olarak, eyh Bedreddin, ehzade Orhan ve Dzmece Mustafa hadiselerini Fetret Dnemi mcadelelerinin bir devam olarak deerlendirmek mmkn olduundan Fetret Dneminin II. Muradn saltanatnn balarna kadar devam ettii sylenebilir. 1 2 3 Berthold Spuler, ran Moollar, (Trc. Cemal Kprl), Ankara, 1958. smail Aka, Timur ve Devleti, Ankara, 1991. Gebe, konar-ger, bozkr bu kavramlarn devlet, ordu yaps ile halkn hayat tarzn

ifade etmesi bakmndan birbirlerine yakn anlamlar tad grlmektedir. Ancak bu yazda vurgulanan husus iki devlet, Osmanl-Timur devletleri, arasndaki bahsedilen unsurlardaki farklln da temelini tekil etmektedir. Bundan sonra kullanlan gebe kavramn bu anlam btnl iinde deerlendirmek anlalmamaldr. 4 5 Mustafa Akda, Trkiyenin ktisad ve tima Tarihi I, 1243-1453, stanbul 1995, s. 229. Feridun Emecen, Tevif-i Mlktan Osmanllamaya Trkiye Gnl, s. 58, Ankara gerekir. Sradan ve dzensiz bir airetin yer deitirmesi mansnda

1999, s. 28-31. 6 Feridun Emecen, Tevif-i Mlktan Osmanllamaya, s. 28.

475

Bu konular iin bkz. Paul. Wttek, Osmanl mparatorluunun Douu (ev, F. Ark),

stanbul, 1942. Ayrca tartmalar iin bkz. Stten stanbula Osmanl Devletinin Kuruluu zerine Tartmalar, (Der. O. zel-M. z), stanbul, 2000, s. 397-443. 8 Gaza anlaynn Osmanl Devletinin kurulu ve gelimesindeki rol ile ilgili tartmalar

iin bkz. Rudi Paul Lndner; Orta a Anadolusunda Gebeler ve Osmanllar, (ev. Mfit Gnay), Ankara, 2000. 9 10 11 M. Fuat Kprl, Osmanl mparatorluunun Kuruluu, stanbul 1981, s. 172 vd. Mustafa Akda, Trkiyenin ktisad ve tima Tarihi I, stanbul, 1995, s. 229 vd. Halil nalck, Osmanllarda Saltanat Veraseti Usul ve Trk Hakimiyet Telakkisi le lgisi ,

Adtcfd, C. XIV, (1959), s. 78. 12 13 Mustafa Akda, Trkiyenin ktisad ve tima Tarihi I, s. 254. 15. yzyln banda Ankara Savanda taht iin taraf deitiren Anadolunun bey/gebe

zihniyetiyle 16. yzyln banda aldranda din/mezheb saikiyle taraf deitiren bey/gebe zihniyeti temelde birbirinden ok farkl deildir. 14 Bu muhalefetin 16. yzylda Safevi Osmanl mcadelesinde tuttuu yer bakmndan bir

deerlendirme iin bkz. R.P. Lndner, Gebeler ve Osmanllar, s. 80-86, 88. 15 Burada kullanlan Trk kavramnn modern milliyetilik erevesinde deerlendirilen bir

kavim ad olmaktan ziyade belgelerdeki orijinal ifade ile Trke vermek tabirinde geen Trk kavram erevesinde deerlendirmek gerekir.16 R. Paul Lndner, Gebeler ve Osmanllar, s. 73-76. 17 Ycel ztrk, Osmanl Klasik Sisteminin Teekkl ve k, Trkiye Gnl, Say Mcteba lgrel, Yenieriler A, C. XII, s. 386, . Hakk

58, Ankara 1999, s. 133-155.18 Gkbilgin; Sipahi A, C. X, s. 689,

Uzunarl; Aknc, A. C. I, s. 239, Tayyib Gkbilgin, Osman I., A, C. IX, s. 431-443 Tayyib

19 Halime Doru, 0smanl mparatorluunda Yaya-Msellem ve Tayc Tekilat, stanbul 1990 s. 4-7. 20 Neri, Kitb- Cihn-nm (Neri Tarihi), (Haz., F. Reit Unat-M. Altay Kymen), Ankara

1987 C. I, s. 154. 21 22 s. 135. Neri, Cihn-nm, C I, s. 197. M. Fuat Kprl, Bizans Messeselerinin Osmanl Messeselerine Tesiri, stanbul 1981,

476

23

Mcteba lgrel, Yenieriler A, C. XII, s. 386. . Hakk Uzunarl; Osmanl Devleti

Tekilatnda Kapkulu Ocaklar, Ankara 1988, C. I, s. 145. 24 Bu dnemde tekilat henz kurulduu iin mehazmzn verdii bu 10.000 rakamna

tamamen katlabilmemiz olduka zordur. Ancak bu rakam gerek olmasa bile nemli miktarda kapkulu mensubunun bulunduuna kani gelebiliriz. Andan Yldrm Han kapu halk ile yalnz kald. Ol vakit Yldrm Hann 10.000 yenierisi var idi. Ol gargaada bile olanlar rivayet ederler. Padiah bulunarak 12.000 neferden ibaret olan yenieri ve azab lekeri sancak nnde ve kapkullar havali-i kalpte, LTF PAA; Tevrih-i l-i Osman, stanbul 1331, Matbaai Amire, s. 56. 25 26 27 28 29 Halil nalck, Fatih Devri zerinde Tetkikler Vesikalar I, Ankara 1997, s. 118, dip. 227. Mustafa Akda, Trkiyenin ktisad ve tima Tarihi I, s. 257. M. Tayyip Gkbilgin, Ulema, A, C. XIII, s. 24. Neet aatay, Bir Trk Kurumu Olan Ahilik, Ankara 1974, s. 43. Osmanl Devletinin kuruluu yllarnda ad geen Edebal ve dier din vasfl ahslarn

mensup olduklar tarikatn Ahilikten ziyade Vefaiye tarikat olduuna dair ve ahiliin devletin kuruluundaki rol hakknda bkz. Ahmet Yaar Ocak, Osmanl Devletinin Kuruluunda Dervilerin Rol, Osmanl Devletinin Kuruluu Efsaneler ve Gerekler, Ankara, 2000, s. 67-80. 30 31 32 . Hakk Uzunarl, Kapkulu Ocaklar I, S. 149. . Hakk Uzunarl, Osmanl Devletinin lmiye Tekilat, Ankara 1988, s. 1-2. Halil nalck, Trk Devletlerinde Sivil Kanun Gelenei, Trkiye Gnl, s. 58, Ankara

1999 s. 5-11. 33 34 35 36 Mustafa Akda, Trkiyenin ktisad ve tima Tarihi I, s. 238. bn Kemal, Tevrh-i l-i Osman, I. Defter, (Haz. . Turan), Ankara 1994, s. 139. Halil nalck, Fatih Devri zerinde Tetkikler Vesikalar I, s. 245. . Ltfi Barkan, Osmanl Tarihinde Rumelinin skn in Yaplan Srgnler Meselesi,

CHP Konferanslar Serisi 16 (1940), s. 64-65. 37 38 Neri, Cihn-nm, C. II, s. 435. Neri, Cihn-nm, C. II, s. 506-508.

477

39

A. Yaar OCAK, Osmanl Toplumunda Mlhidler ve Zndklar (15-17 Yzyllar), stanbul

1998, s. 173-174. 40 58-63. M. erafettin Yaltkaya, Simavna Kadsolu eyh Bedreddin, (Haz. H. Er), stanbul 1994,

478

eyh Bedreddin Olay / Prof. Dr. efaettin Severcan [s.259-275]

Erciyes niversitesi lahiyat Fakltesi / Trkiye Giri Tarihin elinden alnan yalan; ideolojinin eline verilen keyflie terk edilir. eyh Bedreddinin, idam kararnda, Osmanl resmi ideolojisinin; idamn tarih olu yksnde, hem resmi hem de sivil ideolojik ynlendirmelerin olduka etkili olduu, hem yalana hem de keyflie terk edilen en arpc rneklerden biridir. Bir taraftan devletin verdii her karar, devlet-i ebed mddet anlayyla deerlendirmek suretiyle, resmi ideolojinin yannda yer alan limler; dier taraftan, kendi inan ve ideolojilerine bir temsilci ve kk bulma ihtiyac ve heyecan ile olay deerlendiren, bir baka ifadeyle dncesine tarih arayan bilim adamlar olay iyice karmak hale getirmilerdir. nk olayn gerek boyutlar, resmi ve sivil ideoloji uvalna bir trl smamaktadr. Buna ramen, eyh Bedreddin olay balangcndan gnmze kadar, bir taraftan ortodoks dier taraftan heterodoks ideolojik zemine malzeme olarak kullanlmaktan kurtulamamtr. Ayrca bu mahkmiyetten kurtulmas da yakn gelecekte mmkn grnmemektedir. yle ki, eyh Bedreddin, yerli-yabanc, akademik-popler, zellikle Cumhuriyet dnemi Trk tarihinde en fazla ilgiye mazhar olan ahsiyetlerden biri haline gelmitir. Tarih alannn dna taarak hukuk, edebiyat ve sanat alanlarnda birok esere konu ve ilham kayna olmutur.1 Onun hakknda yazlanlar, sylenilenler ve farkl deerlendirmeler kendisinden hemen sonra balar. O kimine gre ilm derinlii derya gibi sonsuz bir lim2 iken, kimine gre sultanna kar ayaklanm bir sidir.3 Kimine gre sekin bir kad ve lim, byk bir mutasavvf,4 kimine gre ise nl bir filozoftur.5 ada bilim adamlarmz ve aratrmaclar da onu farkl deerlendirmeye devam ederler. Kimilerine gre mctehid, materyalist feylesof, koyu sf ve ihtilalci6 iken, kimilerine gre Diyr- Rumun pertevi ve Trklerin Hallac- Mansurudur.7 Kimilerine gre gerici,8 kimilerine gre ilerici,9 kimine gre komnist10 ve Stalinin eyhi ve kzl batn peygamberi11 kimine gre de, Alman kyl isyancs ilahiyat, ada Thomas Mnzerdir.12 Bir bilim adam onu Leibniz ve Spinozaya benzetirken13 dieri Campanella ile14 bir bakas da Auguste Comte15 ile ayn kategoride grmektedir. Deerlendirmeler ve anakronik benzetmeler byle devam eder gider. eyh Bedreddin zaman zaman Trk solu ve Trk sa arasnda, birine gre dierinden kurtarlmas gereken bir kimlik olarak da gndeme tanr. Trkiye solunun tarihe bak erevesinde eyh Bedreddin olayn bir tarihi bozma, tarihi saptrma (dformation historique) konusu yapan ilk ahsiyet olan Nazm Hikmet,16 Simavna Kads Olu eyh Bedreddin Destannn nsznde bu destan yazmasndaki amacnn, eyh Bedreddini lahiyat Fakltesi mderrisi olan M. erefeddin Yaltkayann kaleminden kurtarmak olduunu syler.17 Buna karlk eyh Bedreddini sol ideoloji tarafndan alnm olarak gren ve onun solun elinden geri alnmas gerektiini ileyen;18 ve onun

479

kasden gsterildii gibi materyalist ve batn bir kii olmadn tam tersine onun tamamen snn/merkez slama bal bir lim ve mutasavvf olduunu savunan makaleler19 yaynlanmtr. On beinci yzyln balarnda, Ankara Sava bozgunuyla yeniden baa dnen Osmanl Devleti, bir taraftan ikinci kurulu iin i savalar yaparken dier taraftan kkl etnik ve kltrel problemlerle kar karya kalmt. Byk halk kitleleri yoksullukla mcadele etmekteydi. zellikle eyh Bedreddinin yaad blge olan Trakya ve Egede, slamn, Hristiyanln ve Yahudiliin u yorumlarnn mozayiinden oluan heretik bir inan yaps egemen olmutu. te eyh Bedreddin, zellikle siyasi tercihinin gnn birinde kendisini idama gtreceinden habersiz, bu kaotik yaplanmann merkezinde siyasi, sosyal ve din erevede olduka nemli ve ynlendirici roller stlenir. Her tarih olay byk lde arka plannn rndr. Dolaysyla, btn olaylarn temel motivasyonlar arka planlarnda sakldr ve bunlarn salkl zmleri, hi phesiz, d dnyalar da ihmal edilmeksizin, arka planlarnn doru anlalmalarna baldr. Bu genel tarih usl ilkesi, zellikle byle karmak hale gelen olaylarda, olmaynca olmaz bir nem kazanmaktadr. Bundan dolay eyh Bedreddin olayn, gereine en yakn ekilde ortaya koyabilme gayreti iin, yle grnyor ki, makalemizin snrlarn zorlayacak oranda, bir arka plana ihtiyacmz bulunmaktadr. nk eyh Bedreddin olay gnnden daha fazla dn ile balantldr ve zellikle idam edilmesi gnnn deil dnnn sonucudur. I. Arka Plan 1. Siyasal Tablo 1402 Temmuzunda Ankara Savandan hemen sonra ortaya kan durum, gelecek karanlk gnlerin ayak sesleri gibiydi. Timura kar baarsz ve gereksiz bir savaa, sadece kendi kanaatiyle aceleci davranp karar veren Sultan Byezidin yenilgisi, yaklak yzyllk bir dnemi yeniden baa dndrmt. Muhtemeldir ki, Timurun bu seferi, Irak ve Msr ile balant hattn, ok etkili olmaya balayan Byezide kar, emniyet altna alma giriimi erevesinde tamamen stratejik idi. Ayrca, Timurun savatan sonra Avrupaya ve Galataya eliler gndermesi ve FransaKral VI. Charlese yazd bir mektubunda Hristiyanlar ezen Byezidi yendiini mjdeleyerek ticari ayrcalklar istemesi20 bu savata Avrupa devletlerinin ve Bizansn da rol olduunu dndrmektedir. Musa elebinin Edirnede halka yapt bir konumasnda, skitleri, ranllar ve dier milletleri bizim zerimize sevkedenler Bizansllar, stanbulda hkm sren imparatorlardan bakalar deildir.21 szleri de bu dnceyi glendirmektedir. Ve, herhalde Timur, Anadoluyu fetih ve istila etmeyi dnmyordu. Eer bunu isteseydi, Byezidin oullarnn, babalarnn topraklarnda, kendisine itaat etmeleri artyla hkm srmelerine msaade etmezdi. Gelibolulu Mustafa l, Timurun Anadoluda kalmasnn kendisi asndan mmkn olmadn ve bunun iin Anadoluyu istila etmeden terk ettiini syleyerek u deerlendirmeyi yapar:

480

 Zira ki, Timur kendsi bizzat milk-i d-vmde sabit-kadem olmak muhal idi. Hind Sind ve ran u Turanda alka-i kesresi olan ehriyr bu makle mesfe-i baidede mtemekkin olmak, bir neticesi yok hayal idi. Faraz ki, evladndan birisini alkosa, yanna vfir asker virb Milk-i Rm zabt eyle dise, mmkinl-husl olmayacan bilrdi.22 A.D. Alderson, Fisher ve Gibbons gibi baz Batl Osmanl aratrmaclarna gre, Byezid her ne kadar grnte Timur tarafndan tahttan drlm ise de gerekte, daha nce sava alannda kendi halk tarafndan fiilen tahttan indirilmiti. Zira evvela, devlete hara veren kabilelerden Kara Tatarlar dman tarafna getiler ve bunlar Anadolu Sipahileri takip etti. Daha sonra Srp uyruklular sava alann terk ettiler. Sanki bunlar yetmiyormu gibi, Vezir-i Azam andarl Ali Paa ve Yenieri Aas Hasan Aa, elebi Mehmetin Amasyaya ekildii srada, veliaht Sleyman elebi ile Bursaya katlar.23 Burada ilgin bir durum da, Byezidi esaretten kurtarmak iin ne bir gayret sarf edilmi ne de onu hrriyetine kavuturmak iin bir mzakere yaplmt. Ama gerek u ki, Byezidin oullar ve halk, onu yzst brakmlard. Hi arayan soran olmad.24 Giesenin nerettii Anonim Tevrih-i l-i Osmanda u kayt olduka mnidardr: Timur Han umard kim Yldrm Hann oullarndan bir biri gele veyahud vezirlerinden bir biri gele, bir sebeb ola, Yldrm Han koyuvire. Hi bir kimse mukayyed olup anmadlar, gelmediler.25 Gelibolulu Mustafa l, ehzadelerin babalarn arayp sormamalarnn sebebini yle nakleder: ehzdegn ise, te-i cell-i itigl ile istikbalden havf iderdi. Mekr ile inkt- nesl-i Osmniyn mhimmtna itigal ide diyu mihnet elem ekerlerdi. Ol sebebden cenb- Timura mracaatlar ve irsali tuhaf u hedy ile arz- huls ve amm mutbaatlar myesser olmam idi.26 Byezidin alt olu olup bunlardan Erturul27 daha nceden vefat etmi,28 dier be olu ise Ankara Savanda hazr bulunmulard. Babalarnn intihar29 ile aralarndaki taht kavgas meruiyyet kazanan, ehzdeler bykten ke olmak zere: Sleyman, sa, Mehmet, Musa ve Mustafa idiler. Oullarnn en k olan Mustafa baz kaynaklarmza gre sava sonunda kayboldu30 ve tm aramalara ramen bulunamad, bir ksm kaynaklarmza gre ise, Timur Mustafa elebiyi beraberinde Semerkanda gtrmtr.31 Timur byk bir ihtimalle, Osmanl lkesini istila etmek yerine, kendisinin hakimiyetini tanyan, klm birka Osmanl Beylii brakmak istiyordu. Bu nedenle, Yldrm Byezid zamannda byk lde birlii tamamlanm olan Anadolu topraklarn yeniden eski Anadolu beylerine verdi. Geriye kalan Osmanl lkesini de, kendi hakimiyetini tanmalar artyla, Byezidin drt olu arasnda taksim etti. Bu taksime gre, Rumeli topraklar Sleymana, Balkesir blgesi saya, Bursa blgesi Musaya ve Amasya blgesi de Mehmet elebiye braklmt. Fetret Devri olarak anlacak olan, on bir yllk siyasi ve toplumsal buhran, kargaa ve belirsizlik dnemi balyordu. Tahta geme sistem olarak ehzadelerden her biri iin bo olarak tanmlanmt ve onlarn en gl olan tahtn sahibi olacakt. Dierleri ise kardelerin hali uygulamasna gre

481

lme katlanacaklard. Bu durum hukk sultan ile fiil sultan arasnda ayrm yapma imkann asla vermeyecek ve taht kim ele geirirse, tahtn meru sahibi de o olacakt. ehzadeler arasnda balayan ve taraflar olduka ypratan mcadelelerde evvela, elebi Mehmet, kardei sa elebiyi ortadan kaldrarak Balkesiri kendi topraklarna katt. sa elebi Eskiehirde bir hamamda yakalanarak bouldu ve cesedi Bursaya getirilerek babasnn yanna defnedildi. kinci perde Musa elebi ile Emir Sleyman arasnda geti. Nerinin nakline gre, Musa elebi Karamanda iken, Rumelide Eflak prensi Mircea/Mira, Rumeli akncsndan olduka tedirgin olmalar ve huzurlar kamas sebebiyle Musa elebiyi Eflak iline davet ederek ona kzn vermeyi ve onu buraya bey yapmay ister. Bunun iin Musa elebiye bir eli gnderir. Musa elebi eliyle grtkten sonra asl maksud dahi buydu diyerek hemen yola koyulur. Mira, Musa elebiyi ok byk izzet ve ikramla karlar, ona kzn verir ve Eflaka bey ilan eder. Musa elebi hemen bir ordu kurarak Rumelini zabt eder ve Emir Sleyman zerine yrr Evvela kardeine yenilerek kaan Musa elebi, sonunda, iki ve elence lemlerine dkn olan Emir Sleyman stanbula kaarken yakalar ve bodurtur.32 Emir Sleymann cesedi de Bursaya getirilerek byk babas Murat Hdavendigarn yanna defnedilir. Fetret Devrinin nc perdesi, geriye kalan iki karde, Musa elebi ile Mehmet elebi arasnda geer. Musa elebi, kardei Sleymann halinden sonra Edirneye gelerek saltanat tahtna oturur (17 ubat 1411). Adna para kestirir ve hutbe okutur. Sonra, daha nceki btn meray azlederek sancaklarn ellerinden alr ve yerlerine kendi adamlarn getirir. l, Musa elebinin bu uygulamasn Rumeli emirlerine ihanet olarak deerlendirerek yle der: Emek-dr olan mery- shib-i kr u brn her birini yavr ahin gibi rkitdi. Zira ki, ol na dek azl grmemiler idi. Alel-huss nice hizmetleri mukbelesinde ol yzden ihnet ihtimlin virmemiler idi.33 Musa elebi, azlettii emirlerin yerlerine yapt yeni atamalar erevesinde eyh Bedreddin Mahmudu da kazaskerlie atad.34 Daha sonra, ilkbaharla birlikte askerini ekip yeni fetihlere balayarak, Pravadi, Muturni ve Kpri gibi baz kaleleri fethetti. Karadeniz sahilindeki Tesalyay aldktan sonra stanbulu muhasara etti. Bu muhasara sonunda stanbulun Musa elebinin eline gemesinden korkan mparator Manuel, Mehmet elebiye haber gndererek davet etti. Mehmet elebi bu davet zerine Bizans mparatoru ile anlaarak askeriyle beraber stanbula geldi. Birka gn iinde atalcann kuzeybatsndaki nceiz kynde Musa elebi ile yaplan savata yenilgiye urad. Ancak arpmalar bitmedi, neticede Rumeli emirlerinin Musa elebiyi terkederek Mehmet elebi tarafna gemeleriyle g dengesi iyice bozuldu ve Musa elebi kardei ile ba edemeyeceini anlayp Bulgaristana gitmeye karar verdi. Ancak Sofyann gneyinde amurlu Derbend mevkiinde yaplan savata Musa elebi kesin yenilgiye urad ve kamak isterken35 yakalanarak 10 Temmuz 1413de bouldu. Onun da kabri dier kardeleri gibi Bursada babasnn trbesindedir. Musa elebinin

482

lmnden sonra yannda yer alan ileri gelen emirler cezalandrld. Ancak eyh Bedreddin ilm kariyerinden dolay affedilerek znike srgn edildi. Musa elebinin de ortadan kaldrlmasndan sonra, 31.07.1413 tarihinde mstakil olarak Osmanl tahtna cls eden Mehmet elebi, hi vakit kaybetmeden Osmanl Devletini Ankara Sava ncesi durumuna getirmek iin harekete geti. lk olarak Anadolu harektna giriti. Mehmet elebinin devleti yeniden kurmasnda Anadoluya ncelik vermesini P. Wittek yle deerlendirir: Bu blge asl karakterini ve Trk-gazi ananelerini kaybetmemiti Bu blge gen Osmanl Sultan iin milli uur ve anane bakmndan yeniden g almak demekti. I. Mehmet arktaki eyaletinin cevheri olan bu z deeri grebildi.36 P. Wittekin bu deerlendirmesine sayg duymakla beraber, devletin en ciddi anlamda otorite ve toprak kaybnn Anadoluda olmas, Mehmet elebiye devletin yeniden kurulmasnda stratejik adan Anadoluyu daha ncelikli olarak deerlendirmesini zorunlu klm olabilir. Ayrca, Mehmet elebinin kardei Musa elebiyi yenerek saltanatta yalnz kalmasnda Bizans mparatorunun, Eflak prenslerinin ve Rumeli emirlerinin destekleri de, kendisini, evvela Anadoluya harekete ynelten bir baka unsur olabilir. Temelini Karaman Seferinin oluturduu Anadolu harektn baaryla tamamlayp, beylikleri byk lde yeniden otoritesi altna alan Mehmet elebi, Eflak voyvodasnn isyan zerine Batya yneldi. Eflak zerine varlnca, Eflak voyvodas isyanna piman olup byk hediye ve minnetlerle sulh istedi. Onun bu istei kabul edilerek, Macaristan snrlar iinde bulunan Severin kalesi fethedildikten sonra Mehmet elebi Edirneye dnd. Daha sonra ikinci defa Anadolu harektna kan elebi Mehmet, Samsunu aldktan sonra Bursaya dnd. Bu sralarda Dzmece Mustafa denilen Yldrm Byezidin olu Mustafa elebi, Selnik blgesinde hkmdarlk iddiasyla ortaya kmt. Mehmet elebi bu olay bastrmak iin Selnike gitmek zere Serezde bulunduu srada eyh Bedreddin olay ortaya kt. 2. Kltrel Zemin ve nan Tablosu eyh Bedreddin olaynn doru anlalabilmesi asndan, dnemin kltrel zemini ve inan dokusunun, olduka nemli olan farkllklar gstermesinden dolay, lke geneli ve blge zelinde olmak zere ayr ayr ele alnmas daha doru olacaktr. On drdnc yzyl ve on beinci yzyln ilk yars, genel olarak hem slam dnyasnn hem de Trk dnyasnn ilm ve fikr duraklama iinde olduu dnemdir. Bu genel duraklamaya ramen Timur ve olu ahruh zamanlarnda ilm faaliyetler ilerlemi ve bu dnemin meyvesi olarak Sadeddin Teftezn (v. 1390) ve Seyyid erif Crcn (v. 1413) gibi limlerin eserleri ve rencileri yllarca Osmanl medreselerinde etkili olmulardr. Bu dnemde, akl ve rey geleneinin daha etkili olduu Orta Asya blgesi, bilhassa Harezm, Horasan ve Mvernnehir felsefe, mantk, kelam, tasavvuf ve edebiyat alanlarnda ne kmtr. Nakil geleneinin daha etkili olduu Orta Dou blgesi ise, Kahire ve am bata olmak zere tefsir, hadis, fkh, tarih, tasavvuf ve edebiyat sahalarnda ne kmtr.

483

Dnemin Anadolusu ise bu merkezlere nispeten biraz daha geriden geliyordu. Bu nedenle, OrhanGazi tarafndan yaptrlan znik medresesi, Mehmet elebi tarafndan yaptrlan Bursa Sultaniye Medresesi gibi, Anadolu medreselerinde ihtisas yapmak isteyen limler Orta Asya, Khire ve am medreselerine gidiyorlard. Davud- Kayser, eyh Bedreddin, Ahmed Khirede, Muhsin-i Kayser amda, Kadzde-i Rm Musa Horasan ve Maverannehirde, Alaaddin-i Rm Semerkandda ihtisas yapmlard. Bu dnemin kltrel zemininde ve inan dokusunda genel olarak lk Osmanl Dnemi Trk Sfilii diyebileceimiz, gazilik, alplik/alperenlik, dervilik gibi kavramlarn, ahilik, ftvvet gibi kurumlarn tad deerlerin ve ynlendirmelerin toplum gndeminde medreselerden daha etkin ekilde yer aldn grebiliyoruz. Ve yine bu dnemde Osmanl toplumunun fikr gndemini, medrese ulemsndan daha ziyade bu sf ulemnn elinde tuttuunu grebiliyoruz. Bu iki grubun, daha sonraki yllarda, zaman zaman sertleen, zaman zaman yumuayan, ama devaml birbirleriyle mcadele iinde olduklarn greceiz. Temellerini Selukluda da grdmz ve byk lde onlarn kltr miras olarak Osmanlya braktklar ve arlkl olarak Trk motifleri tayan lk Osmanl dnemi Trk Sfiliinin retilerinin, hem teorik hem de pratik olarak daha ilk Osmanl sultanlarndan itibaren benimsendiini ve hatta tevik edildiini gryoruz. Hatta bu anlayn sadece kurulu yllarnda deil, daha uzun yllar zellikle devletin fetih politikasnn motivasyonunda, deta resm ideoloji gibi yer aldn da gzlemliyoruz. 37 lk Osmanl sultanlar hakknda kaytlarn XIV. yzyln ilk yllarna kadar giden ifh gelenee kadar uzandn syleyen, Colin Imber, bir tarih yazsndan daha ziyade cokulu menkbe trndeki hikayeler olarak tanmlad -ilk Osmanl kroniklerine istinaden- ilk Osmanl gazilerinin fikr temellerini yle deerlendirir: lk Osmanl gazileri gerekten ihlasl ve dindar kiilerdi. Ancak onlarn dinleri snni slam eriatndan daha ziyade, slama sathi bir hayranlk eklinde idi. Onlar, Hz. Muhammed (s.) in, ryalarnda ve hayallerinde bizzat kendini gstererek, zellikle kafirleri slama davet etme konusunda elde edecekleri makamlarn, kendilerine takdim ettiine inanyorlard.38 Yldrm Byezidden II. Murat dnemine kadar olan Osmanl ilim adamlarndan ne kan bir ksmnn arlkl bilimsel kimlikleri39 dnemin kltrel dokusu ve inan tablosunun suf karakteristiinin ak ve net bir gstergesidir. Bu tablonun kimliinden de aka anlalaca gibi 15. yzyln balarndan itibaren tasavvuf cereyanlarnn olduka etkili biimde yaygnlat grlr. Bektalik, Halvetlik, Bayramlik, Kadirlik, Mevlevlik vb. dier tarkatlar, dnemin hem devlet ynetiminde hem de toplum hayatnda kaln izgilerle yer almaktadr. Gnmz fikir hayatnda dahi etkinlikleri ok gl bir ekilde devam eden, bu ilim ve gnl adamlarnn kendi dnemlerindeki etkinlikleri herhalde daha az deildir. Tarikatlarn ve gnl adamlarnn sunduu, eyh-mrid rgs ile topluma inen hogr arlkl deerler, hi phesiz, Osmanl toplumunun hem fikir dokusunu hem

484

de sosyal yapsn derinden etkilemilerdi. yleki, deta bir eyh karizmas olumutu. Hatta mahalli bir eyhin sylediklerinin, doruluuna ya da yanllna baklmakszn, sadece itaat ediliyordu. Osmanl ynetimi bu olguyu iyi deerlendirerek, kendi varlna tehlike tekil etmedii srece, bu, medreseli ve suf ulemy destekledi. nk bunlar, eitimleri, yetime tarzlar ve Osmanl saltanatna baklar itibariyle, deta, kamuoyu zerinde Osmanl Hanedannn meruiyetinin ve devamllnn garantisi gibiydiler. Ve yine bunlarn halk zerindeki etkileri sebebiyle halk, ynetimi fazlaca sorgulamyor ve bylece de lkenin idaresi daha da kolaylayordu. Ancak bu ilikiyi zaman zaman bozan, devlet-ulem arasndaki bu zmn szlemeye uymayan eyhler ve derviler de kyordu. te eyh Bedreddin, arlkl olarak, bu szlemeye uymayan tablonun ilgin bir rneidir. Olay blgesinin yani Ege, Trakya ve ksmen de Balkanlarn kltrel zemin ve inan dokusu yukarda zetlemeye altmz ereveden farkldr. zellikle dini anlama ve yaama asndan bu farkllk daha da artar ve belirginleir. Fetret Dnemi sresince Balkanlardaki ortodoks Hristiyan prensleri, kendi kar hesaplar erevesinde zaman zaman ehzadelerle, emirlerle ve mahalli eyhlerle siyasi ilikilere girmilerdi. ncelikli olarak siyasi olan bu ilikiler her iki tarafn toplumlar arasnda ksm de olsa bir yaknlamayla sonuland. Bu yaknlamada en etkin grevi derviler stlenmilerdi. Bylece, din bilgileri zayf ve taklide dayal olan halkn inan dokusunda dervi ve eyh karizmas daha da belirleyici hale geldi. Derviler dayatmadan ok ikna yoluyla, doktrinde gz pek zetlemelere giderek ve ibadette etkin bir badatrmaclkla Balkan halklarna nfuz etmilerdir. Bu halklar kendilerine kalc bir i bar ve dinsel uzlama salayabileceklerini ileri sren Trklerle anlamaya hazrd, nk onlar Balkanlara gelmeden nce bu konularda byk sknt iindeydiler.40 Dolaysyla Osmanl Devletinin dier blgelerinde olduu gibi Ege, Trakya ve zellikle Balkanlarda sflik, mistik bir ihtiyacn tatmininden ve basit bir tercih konusu olmaktan te, bir hayat tarzna dnml gsteren sosyal41 ve din bir gerek oldu. Dervilerin, sflerin ve eyhlerin bu blgeye tadklar inan tablosu, en belirgin zellikleri gz nne alndnda, evrensel tasavvuf dini olarak tanmlanabilir. bn Arab, Mevlna Celaleddin Rm, Hac Bekta ve Yunus Emre gibi mutasavvf ve gnl adamlar slm anlaylar ve yorumlaryla bu evrenselliin merkezinde yer alrlar. bn Arabnin u szleri, hem bu evrensel tasavvuf dininin temel erevesini hem de onun bu dine katklarn ortaya koymas bakmndan nemli bir rnek tekil eder. Yahudinin ve Hristiyann btn inandklarna ve hakikatn onlarn dinlerinde vahyedilmi kitaplarnda bulunan her parasna, kendi vahyedilmi kitabma inandm gibi inanyorum. in dorusu benim kitabm onlarn kitaplarn ve benim dinim onlarn dinini ieriyor. Dolaysyla onlarn dini ve kitab benim kitabmda ve benim dinimde zmnen mevcuttur Bir zamanlar benim dinimden olmad iin komumu sulardm. Ama imdi kalbim btn biimlere ak; o artk ceylanlar iin bir ayr, keiler iin bir manastr, putlar iin bir mabet, hac iin bir Kbe, Tevrat levhalar ve Kuran kitabdr. Ben ak dinini vazediyorum ve hangi yne ynelirse ynelsin bu din benim dinim ve imanmdr.42

485

Mevln Celleddin Rumnin cenaze merasiminde hazr bulunanlarn atlar ve syledikleri, Mevlnnn bu evrensel tasavvuf dinindeki yerini ortaya koymas bakmndan olduka nemlidir. Ahmet Eflk bunlar u ekilde nakleder: Cenazeyi dar kardlarByk kyamete benzer bir kyamet koptu. Herkes alyordu. Erkekler plaktlar, feryat ederek elbiselerini yrtarak gidiyorlard. Hristiyanlardan, Yahudilerden, Araplardan, Trklerden vs.den btn milletler, btn din ve devlet sahipleri hazr bulunuyorlard. Her biri kendi detleri vehile kitaplar ellerinde nden gidiyorlar, Zeburdan, Tevrattan, ncilden yetler okuyor ve hepsi de feryat ediyorduByk bir karklk oldu, papaz ve kiliselerin dier bykleri arlp onlara: Bu olayn sizinle ne ilgisi vardr, bu din padiah bizim babuumuz, imammz ve rehberimizdir, dediler. Onlar da: Biz Musann, sann ve btn peygamberlerin gerekliklerini onun ak szlerinden anladk ve kitaplarmzda okuduumuz olgun peygamberlerin tabiat ve hareketlerini onda grdk. Siz Mslmanlar, Mevlnay nasl devrinin Muhammedi olarak tanyorsanz, biz de onu zamann Musas ve sas olarak biliyoruz. Siz nasl onun muhibbi iseniz, biz de bin u kadar misli daha onun kulu ve mridiyiz. Nitekim kendisi buyurmutur: Yetmi iki millet srrn bizden dinler. Biz, bir perdeden yzlerce ses karan bir neyiz. Mevlnnn zt, insanlar zerinde parlayan ve onlara inayette bulunan hakikatler gneidir. Gnei, btn dnya sever. Btn evler onun nuruyla aydnlanr. dediler.43 Osmanl dneminde zellikle ordu ierisinde gelien ve glenen Bektailer, Hristiyanlarlar, Yahudiler ve dier gayrimslimlerle yakn ilikiler kurarlar. Onlar slama dndrmek kukusuz amalar arasndadr ama, ou zaman slama eklen balanmay zorunlu klmadan dinler st bir anlayla mistik temaslara ncelik verirler. Bu duruma imparatorluun son dnemlerine kadar gayrimslim kaynaklar tanklk ederler: Bektaler karma ibadet yerlerini, ritellerin birbirine karmasn destekler; saflarna Hristiyanlar kabul ederler, rahiplerle dzenli temas halindedirler ve kimi zaman aka evrenselci nitelik tayan tzkler hazrlarlar. rnein tarikatn bir kuralna gre: Gerek Bekta hangi dinde olursa olsun her insana sayg gsterir, onu sevgili kardei sayar. Hibir dini reddetmez, hepsine sayg gsterir. Hibir kutsal kitab, ahirete ilikin hibir retiyi mahkum etmez.44 Dinler st bu evrensel inan erevesinin olumasnda ve yaygnlamasnda Yunus Emrenin de nemli katklar olmutur. Onun bu evrensel inan izgilerini ne karan dizelerinden birka tanesi yledir: Yetmi iki millete bir gz ile bakmayan/erin evliysysa hakykatte sdur.45 Sorun bana akl eren gnl m yi Kbe mi yi/Ben ayduram gnl yidir gnldedr Hak dura.46 Gkde Peygamber ile mirc klan benem/Ashb- Suffayla yalncak olan benem./Msa Peygamber ile binbir kelime kldum/s Peygamber ile gklere kan benem.47 Msa agdug Tur yoksa Beytlmamr/srfil alan sr cmle vcudda bulduk./Tevrt ile ncili Furkan ile Zebr/Bunlardag beyan cmle vcudda bulduk.48 Msa oldum Tra vardum ko oldum kurbana geldm/Ali olup kl

486

saldum meydana gree geldm/Deniz kenarnda ova kuyuda ileyen kova/snun agzunda du oldum bile ie geldm.49 Temellerini on nc yzylda oluturan bu evrensel sf kabulleri, on drdnc yzyla dnce plannda gelierek, yayld alan itibariyle de genileyerek girdi. On beinci yzyln balarnda blgenin inan corafyasna hakim unsur haline geldi. Dolaysyla, Hristiyanlk ve Yahudilike kaps ak heteredoks bir slam yorumunun belirledii bu dinler st kimlik, eyh Bedreddine mrid olan ve ona destek veren geni halk kitlelerinin en belirgin zellii oldu. Hatta bu kitlelerin bir ksmnn hareket manivelas oldu. Fetret Dnemi mcadelelerinin yer ald siyasi-corafyann inan dokusu, ayn zamanda Osmanl toplumundaki zt eilimleri de aa karmtr. yle ki, ehzde Sleymann Trakyada temellenen iktidar daha fazla Rumelili grnmndedir ve andarl ilesinin desteine sahiptir. Hristiyan komular ile yapt ittifak onu rahatlatmaktadr. Keyif ehli Sleyman yar-kafir olarak grlmektedir. Mehmet elebinin Anadolu nitelii daha baskndr ve Arnavut Bayezid Paann desteine sahiptir. Devletin btnln yeniden kurmay hedeflemitir. Ehl-i Snnet izgisini sk skya korumutur. Musaya gelince, Rumeli u beyliklerinin sava ve heterodoks insanlarn benimsemi gibidir. Taraftarlar Tuna boylarnn Trkleridir. evresine Bektai yorumunu benimseyen Mihaloullar gibi doktrin asndan konumlar tartmal eski ailelerin temsilcilerini toplar. Balkanlardaki Mircea ve Anadoludaki sfendiyar mttefiklerindendir.50 ehzdeler aras mcadelelerde Musa elebinin dayand siyasi corafya ve bu corafyann inan yaps, bir taraftan bu blge insannn eyh Bedreddine sahip kmasn ve ona destek vermesini aklamada nem ifade eder. Dier taraftan da eyh Bedreddinin Mehmet elebi tarafndan idam edilmesinde olduka dndrc ve aklayc bir rol stlenir. yle ki, eyh Bedreddinin yannda yer alanlarla karsnda duranlarn gerekeleri nemli oranda ayndr. Bu eliik olgu, belki de, taraflardan en azndan birinin gerek niyetinin grnenle ayn olmadn ortaya koymas bakmndan ayrca nem kazanr. II. eyh Bedreddinin Hayat Doumu ve Ailesi Tam ad, Mevln eyh Bedreddin Mahmut bin sril b. Abdl-Aziz olan51 Bedreddin Mahmut bugn Yunanistan snrlarnda kalan Simavnada domutur. Doum tarihi ile ilgili verilen bilgiler birbirini tutmaz. Torunu Halil b. smail52 ve H. J. Ksslng, Bedreddin Mahmutun doum tarihinin 1358-1359 olduunu ifade ederken,53 erafettin Yaltkaya, 1368 olabileceini syler.54 Babas, Abdl-Azizin olu sril, annesi ise Grek kkenli bir Hristiyan iken sonradan Mslman olan Melek Hatundur. Halil b. smail, Mecd Mehmet Efendi, . Hakk Uzunarl ve Bezmi Nusret Kaygusuz eyhin ecdadn Seluklulara dayayarak, III. Alaaddin Keykubadn (1293-1307) yeeni olduunu sylerler.55 Halil b. smailin Menkbnmesinden kaynakland anlalan bu ban doruluunu ihtiyatla karlamak gerekir. Nitekim, . Yaltkaya, . H. Uzunarl, O. aik Gkyay ve A. Yaar Ocak

487

Halil b. smailin rivayetine gvenerek eyhin ecdadn Seluklulara balamann doru olmadn ve muhtemelen bu balantnn siyasi amalarla sonradan uydurulmu olabileceini sylerler. Babasnn mesleinden dolay Simavna kads Olu diye hret bulmu olmasna ramen, babasnn56 kad olduu hususu da ihtilafldr. Dnemi anlatan kaynaklarmzn ounda Simavna kads olu eklinde verilmekle, babasnn kad olduu kabullenilmitir. Mecd Efendi de zellikle, Simavna kalesinin eyh Bedreddinin babas elinde fetholunduunu ve Onun Simavna blgesine nce vali sonra da kad olarak tayin edildiini ifade eder.57 Orhan aik Gkyay ise, eyhin babasnn kad olmadn, Dimetoka ve evresini fethe giden Hac lbeyin yanndaki gazilerden biri olduunu ve bir istinsah veya telaffuz hatas sonucu kad ekline dntn ileri srer. Ayrca H. J. Ksslng de, eyhi anlatrken, Kad Gazi srailin en byk olu eklinde vermek suretiyle, babasnn hem kad hem de gazi olduunu ifade eder.58 Eitimi Edirnenin 1361 baharnda Osmanllar tarafndan fethedilmesinden sonra, ailesi buraya yerleen Bedreddinin ok ynl bir tahsil hayat vardr. lk tahsiline babasnn yannda balam ve ilk din ve hukk bilgileri babasndan renmitir. Kuvvetle muhtemeldir ki, bu ilk bilgileri ile birlikte daha sonralar bir hukuku olarak temayz etmesini salayan ilk ynelimlerini de babasndan almtr. Annesi Melek Hatunun bir Hristiyan mhtedisi olmas ilk tahsili srasnda Hristiyanlk dinini renmi olmasn kuvvetle muhtemel klmaktadr. Ayrca eyhin einin ve Menkbnmenin yazar torunu Halilin annesi yani olu smailin ei olan gelininin de Hristiyan mhtedisi olmalar, daha sonraki yllarnda da Hristiyanlk bilgilerinden pek uzak kalmadn ifade etmesi bakmndan nem arzeder. Bedreddin Mahmutun daha sonra Hristiyanla ve Hristiyanlara sempati ile bakmasn annesi salam olabilir. Ayrca Grekeyi bilmesini de annesine borlu olmaldr.59 Edirneden sonra srasyla Bursa, Konya, Kuds, Kahire, Tebriz ve Kazvin onun iin nemli birer eitim merkezleri olmutur. Mustafa lnin ceddi olduunu syledii Mevln hidden ve Molla Yusuftan dersler okuduktan sonra onun lm zerine yirmi yalarnda iken Bursaya gelmitir. Burada Koca Efendi olarak bilinen Bursa kads eyh Mahmuddan, ilerde ok iyi bir matematik ve astroloji bilgini olacak olan ve Kadzde-i Rm olarak bilinen eyh Mahmudun olu Musa elebi ile birlikte dersler ald. Molla emseddin Fenr gibi nl mderrisler aracl ile bn Arabnin etkisinin srd bu kentte Bedreddin, takipisi olduunu sonradan aka ifade edecei Endlsl byk sufinin sistemini tanm olmaldr.60 Daha sonra hocasnn tavsiyesi ile Konyaya giden Bedreddin 1381 ylna kadar burada Mevln Feyzullahtan mantk ve astronomi dersleri okudu. Mevlna Feyzullah Menkbnmeye gre Sadeddin Teftaznnin; Takprlzdeye gre de Fazlullah- Hurfnin talebesidir. Eer bu sonuncunun talebesi olduu doru ise bylelikle eyh Bedreddinin huruflikle ilk tanmasnn ve ilk bilgilerinin de kayna ortaya km olur. Menkbnme bu konuda bilgi vermez. M. Balvet, Halil b.

488

smailin bu suskunluunu, Osmanl saraynn iyi gzle bakmad evrelerle dedesinin srdrm olabilecei ilikiye sansr olarak yorumlanabileceini syler.61 Ayn yl Kudse giderek bnlAskalnden bir mddet hadis dersleri aldktan sonra Memluk Sultan el-Melikz-Zhir Seyfeddin Berkukun (1382-1399) saltanat dneminde Kahireye geti. Kahirede arkada olduu mehur lim Seyyid erif el-Crcn ile birlikte Mbrek ah elMantkden ilhiyat, felsefe ve mantk dersleri alarak yksek tahsilini tamamlad. Buraya gelmesinden yaklak iki yl sonra 1383te Mbarek ah ile birlikte hac iin Mekkeye giden Bedreddin, hac dnnde Memluk Sultan Berkukun daveti zerine olu Ferece hocalk yapmak zere saraya girdi.62 Arap kaynaklarnda Devletl-Etrak/Trk Devleti olarak adlandrlan Burc Memluklarn ilk hkmdar olan Sultan Berkukun, genelde ilim adamlarn seven ve koruyan bir kimlie sahip olmasnn yannda Trke konuanlar sistemli bir ekilde destekledii de ifade edilmektedir.63 eyh Bedreddin Berkukun saraynda hayatnn aknda ve dncelerinde ok kkl deiikliklere sebep olacak olan Sultan Berkukun hocas mehur mutasavvf Ahlatl/Darendeli eyh Seyyid Hseyin ile tant.64 Bedreddin, nceleri tasavvufa kar olduu halde65 Trke konuan Ahlatl eyh Hseyinden etkilenerek ona intisab etti. Sultan Berkuk, eyh Ahlat ile eyh Bedreddini iki kz karde ile evlendirmek suretiyle aralarndaki bu dostluk ve intisab glendirdi.66 Balangta Ahlat iin sadece bir mrid olan Bedreddin ile gnlerini baaryla tamamlar. Ahlat Bedreddindeki cevheri ksa zamanda kefederek Tebriz yolculuunda nce ona halifesi olmasn teklif eder. Burada kendisi gibi ilim tahsili iin slam dnyasndan Kahireye gelen birok kiiyle de tanma ve sohbet imkann bulan Bedreddin artk dnemin bilim adamlar arasnda tannmaya ve mehur olmaya balamtr. Kahireden muhtemelen 1402-1403 yllarnda eyh Hseyin Ahlatnin tavsiyesi ile Tebrize gitti. Ahlat Bedreddinin Hurfliin ana merkezi olan Tebrizde hurf evrelerle temas salamasn, onlardan etkilenmesini, tasavvuf telakkilerini bu dorultuda gelitirip kkletirmesini istiyordu. Nitekim Bedreddin de, Vahdet-i Vcud telakkisini, Tebrizdeki Hallc- Mansur geleneine bal Hurf evresinde panteist bir dorultuda iyice pekitirme imkan bulmutu.67 Ankara Savandan sonra, 1403 baharnda, Tebrize dnen Timurun huzurunda yaplan tartmalarda Timurun takdirini kazanm ve hatta Timur ona kendisiyle beraber Asyaya gitmeyi teklif etmi fakat Bedreddin bunu kabul etmemitir.68 Bu seyahat esnasnda Kazvine de urayan Bedreddin burada Btn akdesiyle dolgun olarak69 tekrar Kahireye dnmtr. Kahireye dnnden ksa bir sre sonra Bedreddini halifesi seen Ahlat, onun kendisinden sonra kendi makamna gemesini de vasiyet eder. eyhinin rehberliinde gnlerini geirirken, Ahlatl Hseyinin lm zerine,70 daha nce yaplan vasiyet gerei, onun makamna geer71 ve eyhlerin eyhi olur. Ancak ksa srede bu seime muhalefet eden dier eyhlerle aras alr. Hem artk Msrn siyasi ve ekonomik istikrar da iyice bozulmutur. ehzade iken rencisi olan Sultan Ferec kardeleri ile girdii mcadelede Suriyeye snmak zorunda kalmtr. Btn bunlar Bedreddinin Msrdan ayrln abuklatrm olabilir.72

489

eyh Bedreddin alt ay73 sonra Edirneye dnmeye karar verir. Dn yolunda gzergah olan Kuds ve amda kalmadan Halepe gelir. Menkbnmeye gre, Halepte bin dolaynda Trkmen tarafndan karlanmasn74 M. Balvet, eyhin Bab havas tadna delil gsterir ve yle der: O dnemde hem lim hem ortodoks sf tipi ayn kiide toplanabiliyor, kitlelere seslenebilen halk dervii tipiyle de rtebiliyordu.75 Haleplilerin orada yerleme srarlarn kabul etmeyen eyh Halepten Konyaya geldiinde Menkbnmeye gre Karaman Beyi eyhe mrid olur. Yine Menkbnmenin verdii bilgilere gre, Konyada eyhin, Hac Bayram Velnin mridi olan Kayserili eyh Hamd-i Vel ile balant kurmasn,76 M. Balvet bu defa da eyh ile Bayramiyye tarikat arasnda kurulan ilk balar olarak deerlendirir.77 Konyadan Edirneye dnerken, Aydneline gelir. Bu blge eyh Bedreddinin bundan sonraki hayatnda ok nemli rol oynayacaktr. syan olaylarnn merkezinde yer alan Brklce Mustafa ile Torlak Kemalin merkezleri bu blgedir. eyh Tireye urar ve burada Dede Sultan diye anlan Brklce Mustafa ile tanr. eyh Tirede iken zmirolu Cneydin daveti zerine zmire gelir ve Cneyd kendisine mrid olur. Bu intisab, Cneydin Aydnelinin Osmanlya tekrar balanmamas iin gsterdii diren gz nne alndnda ileride eyh Bedreddinin durumunu zora sokan nemli gelimelerden biri olacaktr. eyh zmirde iken Sakz adasnn Hristiyan yneticisinin daveti zerine Sakza giderek, adann yneticisinin Mslman olmas ve mridleri arasna katlmas ve ayrca ada halkn bir ksmnn da gizlice Mslman olmalar ile sonulanan grmeler yapar.78 Bu grmeler eyhin Hristiyanlar zerindeki dorudan etkinliini ortaya koymas bakmndan ayrca nemlidir. Buradan zmir yoluyla getii Ktahyada Yahudilikten dnme79 Torlak Kemal ile tanr. Ktahyadan da Bursa ve Gelibolu zerinden Edirneye gelir ve hanmnn lm zerine, halktan kendisini ekerek yedi yl srecek mnzev bir hayata balar.80 Makalemizin snrlarn fazla zorlamamak iin, eyhin bundan sonraki hayat servenini, siyasi faaliyetlerinin anlatmna paralel olarak aktarmaya alacaz. Bu uzun ve renkli eitim srecinin sonunda yeniden Edirneye dndnde artk eyh Bedreddin farkl ve de ayrcalkl bir limdir. Ansiklopedik bir bilim adam olarak, fkh, tasavvuf ve felsefe alanlarnda ne kan bilimsel fotorafnn arkasnda ok ynl bir kimlik gizlemektedir. Eserlerine gelince, hem zhiri hem de btni ilimlerde sekin bir yere sahip olan eyhin birok eser yazd rivayet edilir. Bursal Mehmet Tahirin saysn 38 olarak belirttii81 eserlerin birounun nshalar bugn yoktur. Onun mevcut olan btn eserlerinin ve muhtelif dnemlerde bunlara yazlm erhlerin, bulunduklar ktphanelerle birlikte listesi Hamit Erin hazrlad M. erefeddin Yaltkaya, Simavne Kadsolu eyh Bedreddin adl latin alfabesine eviride yer almaktadr.82 Bedreddinin ktphanelerimizde yazma ve matbu olarak bulunan fkh, tasavvuf, tefsir ve gramer ile ilgili eserlerinin tamamn burada zikretmek makalemizin snrlarn zorlad iin burada sadece mehur olan birka eseriyle yetineceiz.

490

Letifl-rt, fkh alanndaki ilk eseri olup, el yazmasdr. eyh Bedreddinin fkh meselelere olan vukfiyeti bakmndan nem tayan bu eseri, iindeki ictihadlardan dolay hem tenkitlere hem de takdirlere muhatap olmutur. Kitabt-Teshl, Letifl-rtnn daha kolay anlalmas iin ona erh olarak yazmtr. El yazmas olarak duran bu esere 1413 ylnda Edirnede kazasker iken balam ve 1415 ylnda znikte gz altnda iken tamamlamtr.83 Cmiul-Fusleyn, Edirnede kazasker iken yazd bu mehur eseri, muhkemat uslyle ilgilidir. lmnden sonra bile birka yzyl boyunca Osmanl medreselerinde okutulmutur. Birok yazma nshalar bulunan bu eser 1300 ylnda Msrda baslmtr. Vridt, mellifin tasavvufla ilgili en mehur eseridir. eyh Bedreddinin felsef, kelm ve tasavvuf konularda youn tartmalarla brakan bu eseridir. El yazmas olarak duran bu eserin birok Trke tercmesi yaplm olup, Bilal Dindar tarafndan da Sayh Badr al-Din et ses Waridat ad altnda doktora tezi olarak allmtr. Fssul-Hikem Haiyesi, tasavvufa ait olan bu eseri de baslmam, el yazmas olarak durmaktadr. III. eyh Bedreddinin Siyasi Faaliyetleri ehzadelerin taht mcadeleleri srasnda, Musa elebi kardei Sleyman ortadan kaldrp Edirneye gelince, kardeinin st dzey brokratlarn azlederek, yerlerine kendi adamlarn atar. Bu atamalarn en nemlilerinden biri de, eyh Bedreddinin, Musa elebinin srar84 ve hatta mecbur tutmas ile85 1411de86 kazaskerlik grevini kabul etmesidir. Kendisini aktif siyasi hayata sokan bu grevine ancak iki yl,87 Mehmet elebinin Musa elebiyi ortadan kaldrmasna kadar, devam edebilen eyh Bedreddin, Mehmet elebi tarafndan dier brokratlar gibi cezalandrlmayp, din ilimleri ve din hakikatleri yaymak ve isteyenleri irad greviyle88 ve ayda bin ake maa ihsanyla, ailesiyle beraber 1413de znike gnderilerek burada ikamete mecbur edilir. znikte eserlerini yazmakla megul iken Msra davet edilen Bedreddin, Mehmet elebiden Msra ve hacca gitmek zere izin ister fakat bu istei kabul edilmez.89 Bu sralarda, Kahireden dn yolunda Tirede tant ve kazasker iken kendine kethda yapt Brklce Mustafa, Aydnda halkn ve ileri gelenlerin gzn fesatlk balar ile balayp nice saf kimseleri hle ve dzenle tuzana drm, Aydn halknn zayf yreklilerini kendine balamt. Bylece binden fazla yaya ve atl fesatya babu olup, i mcadele sarsntlarndan henz kurtulmu olan Osmanl Devletini gafil avlayarak eyhlikten ahla gemek isteiyle90 isyana kalkt haberi eyh Bedreddine ulanca, eyh bu iin sonunun felaket olacan ve bu yzden kendisinin sorguya ekilme ihtimalini de hesaba katp kamaya kalkr.91 Ayn sralarda eyhin yine Kahire dnnde Ktahyada tant ve mridi olduu Torlak Kemal, Manisa civarnda Brklce Mustafa gibi, iki bine yakn kiiyle dolaarak halk sapkla davet etmektedir.92 Btn bu olaylarn birinci derecede kayna durumunda olan ada Bizans tarihisi Cenevizli Dukas artc ekilde eyh Bedreddin ve Torlak Kemalden hi bahsetmeden, Brklce Mustafann

491

fikirleri ve isyan ile ilgili ksmen de grg ahidi olarak detayl aklamalar yapar. Ayn ekilde, Fatih Sultan Mehmet dneminde yaam olan ve olayn birinci derecede nemli kaynaklarndan BehettTevrihinde krullah b. ehabeddin de eyh Bedreddinden hi bahsetmeden Brklice Mustafann isyann anlatr.93 Dukasa gre: Karaburunda Perkliia/Brklce Mustafa adnda, Sakz rahiplerinin Dede Sultan dedikleri, bir Trk kyls ortaya kmt ve, o kadnlardan baka her eyin, yani yiyecek, giyecek, hayvanlar ve arazinin insanlar arasnda mterek olduunu telkin ediyordu Hristiyanlarn Allaha inanmadklarn syleyen kafirdir diyordu. Bu kylnn mridleri bir Hristiyanla karlatklarnda ona gayet dostane davranyorlar ve ona Allah tarafndan gnderilmi gibi hrmet ediyorlardNihayet etrafna birok Hristiyan ve Mslman toplayarak alt bin kiilik bir kuvvet ile Karaburunda isyan etti ok etin ve iki tarafn da oka zayiat verdii arpmalardan sonra Bayezid Paa tarafndan teslim alnd ve Ayasluda armha gerilerek ldrld94 Osmanl kroniklerinde genel olarak Brklce Mustafann peygamberlik iddiasyla ortaya kt ve ortal yakp ykp, yamalayarak isyan ettii dncesi ne kar.95 Bayezid Paa daha sonra o srada Manisa da bulunan Torlak Kemal zerine yrd ve Torlak Kemali de yakalayp astrd.96 Muhtemelen 1416 Temmuzunda znikten kaan eyh Bedreddin, Kastamonuya gelip, Musa elebinin ve Cneydin mttefiki olan, sfendiyar Emirinden kendisini, Det-i Kpak olarak bilinen Tatar illerine, ahruha gndermesini ister. Ancak sfendiyar Bey, Mehmet elebiden korkusundan eyhin bu isteine olumlu cevap veremez ve onu Krma gnderir.97 Kardei Sleymana kar savat dnemde Musa elebi de Sinopa snm oradan da Eflaka gemiti. Bu srada Eflak ile Bodan arasnda sren sava yznden Krma gitmekten vazgeen Bedreddin, sonucu ne olursa olsun Edirneye dnmeye karar verir.98 Zaradan Silistre ve Dobrucaya oradan da Deliormana gelen eyhin, mridleri, kazasker iken tmar verdikleri ve iyiliini grenler giderek artarak etrafnda byk kitleler oluturur.99 Nihayet, baz kt niyetli fesatlar eyh hazretlerine fesat edip, saltanat sevdasndadr diye, Sultan Mehmet Hana ikayet ederler.100 Bunun zerine eyh ve mridlerinin Edirneye yryn komplaya yoran101 Sultan Mehmet, eyh Bedreddin zerine de iki yz askerle102 Bayezid Paay gnderir. Artk bu blgede yani Deliormanda fiilen isyan hareketi balamtr. Ancak daha isyann ilk safhasnda Brklce Mustafann ve Torlak Kemalin idam edildiklerini ve mridlerinin byk bir yenilgiye uratlarak daldklarn duyan, eyhin yanndakilerin bir ksm dalrlar. Bayezid Paa Deliormana ulanca, kalan ok az insanla yaplan ksa bir atmadan sonra adamlar dalr ve eyh Bedreddin yakalanarak, bu srada Serezde bulunan elebi Mehmetin yanna gnderilir.103 Dnemin ilk kaynaklarndan Akpaaolu ile Nerye gre eyh Bedreddin bizzat kendi adamlar tarafndan yakalanarak Mehmet elebiye getirilmitir.104

492

Sultan elebi Mehmet, eyhin ilmine ve mtefekkir kiiliine duyduu saygdan dolay Onun cezasn ulemnn vermesini istedi. eyh Bedreddin, din grlerinin eran su unsuru tamas ve devlete kar ayaklanma ile sulanyordu. Bedreddin bu sularn ikisini de kabul etmedi. Dncelerinin slama aykr olmadn, Sultana kar ayaklanmadn ve susuz olduunu syledi. Divan- Hmynda yaplan yarglamada sulamalar ve savunmalardan sonra,105 o srada randan yeni gelmi Heratl Mevln Haydar isminde bir lim, eyh Bedreddini din dnceleri ile ilgili savunmasn beraat iin yeterli buldu ancak devlete kar ayaklanma suunu sabit bularak eran katlinin helal malnn haram olduuna hkmetti. Menkbnmeye gre ise Mevln Haydar eyh ile yapt grmeler sonucu onun ilminden etkilenmi ve idam edilmeyip serbest braklmasn teklif etmitir. Ancak Sultan ve Bayezid Paa ile eyhe dmanlk eden evresindeki dier mnafklar ikna etmeyi baaramamtr. dam kararn eyhin eski dostlarndan olan ama imdi ona ihanet eden yine bir ran kkenli lim Fahreddin-i Acem vermitir.106 Rivayetlere gre eyh Bedreddinin kendisi de bu hkm hakl bulmutu. Hatta bn Arabahn nakline gre, Mehmet elebi, eyhten suuyla ilgili hkm bizzat kendisinin vermesini istemi, eyh Bedreddinde kendi idamna hkmetmiti.107 Serez pazarnda bir dkkan nnde aslarak buraya defnedildi ve mallar varislerine verildi (18 Aralk 1416). IV. lk Kaynaklarn Rivayetleri ve Bunlarn Deerlendirilmesi Siyaseten idam edilen eyh Bedreddinle ilgili bize birinci el ve ikinci el kaynaklk eden

tarihilerimizin bir ksmnn, onun ahsiyeti ve bu siyasi serveni ile ilgili rivayetleri ve deerlendirmeleri birbirlerinden olduka farkllklar gsterir. Bu farkllklar olay ele alan tarihinin durduu yere gre ekillenir. Eer tarihi resmi ideolojinin yannda yer almak durumunda ise daha farkldr. Byk lde bu farkl baklarn ekillendirdii rivayetler, eyh Bedreddin olayn Marksist okumalarn dnda kalan dier ideolojik okumalara imkan ve frsat veren ilk ynlendiriciler olmulardr. Bu kaynaklardan nemli olan bir ksmnn olaya ilikin rivayetleri ve bak alar yledir. 1. lk Kaynaklar bn Arabah: Yaklak 1416 ylnda sfendiyarn yannda ey Bedreddinle gren bn Arabah onun hakknda unlar syler: eyh Bedreddini sfendiyar b. Ebi Yezidin yannda grdm ve kendisiyle ilm sohbette bulunduk. zellikle fkh ilminde olmak zere, ilm derinliini derya gibi sonsuz buldum limlerde adalarndan stn olup, memleketine dndkten sonra sfi oldu. Etrafna fkihleri ve fakirleri toplad. Halk uzak yerlerden kendisini ziyarete ve hediyeler getirmeye baladlar. Bana birok insan topland, padiah olmak hevesine dd ve Osmanl hkmdar aleyhine huruc eyledi108

493

Dukas ve krullah: Bizans tarihisi Cenevizli Dukas (1400-1470) ve eseri Behett-Tevrihini 1460larda tamamlayan Osmanl tarihisi krullah, eyh Bedreddin olay ile ilgili olarak sadece Karaburundaki Brklce Mustafann isyann ve aslmasn naklederler. Akpaazde, Oru Bey ve Ner: Akpaazdenin 1476da, Oru Beyin 1500e doru, Nernin 1520den evvel yazdklar bu kaynamzn da anlattklar hemen hemen ayn gibidir.Bu taraftan Simavna Kadsolu ki, Aa Denizine (Deliormana) girmiti, illere birka kt sofu gnderdi: Gelin imdiden sonra padiahlk benimdir. Taht benim elimdedir. Sancak isteyen gelsin. Tmar isteyen, subalk isteyen gelsin. Elhsl ne dilei olan varsa gelsin. Ben imdiden sonra huruc ettim. Bu lkede halife benim. Mustafa Aydnelinde huruc etti. Oda benim hizmetkrmdr dedi Smavna Kadsolu, Musann yannda kazasker iken kendilerine tmar alverdii adamlar dahi yanna geldiler. Amma gelenler grdler ki, bunun iinde hayr yok, Beylie kasd etmee ister. Hemen Smavna Kadsolunu tuttular. Serezde bulunan Sultan Mehmede getirdiler.109 Menkbnme: eyh Bedreddinin torunu Halil b. smailin dedesinin lmnden 45 yl sonra yazm olduu bu eyh Bedreddin Biyografisi konunun en nemli kaynaklarndan biri olup, olaya ilgi duyan her mellifin merkez kaynak olarak ihtiya duyduu ve en fazla mracaat ettii eserdir. dris-i Bitlis: II. Bayezidin emri zerine110 kaleme alp 1510lu yllarda tamamlad Het Behit adl eserinde dris-i Bitlis olay yle nakleder: 810 senesinde ehl-i man arasnda dini ve mlk bir fitne ortaya kt. Zamann sekin kadlarndan ve limlerinden, eri ve akli ilimlerde bilgin biri olan, Mevln Bedreddin, zahir ilimlerle beraber, ehl-i halin sluk yollarn ve makamlarn da elde etmiti Musa elebi kendisini din ilimlerdeki zenginliinden ve ehl-i tasavvuf arasndaki yerinden dolay kazaskerlik ve sadret mansbna memur ve mecbur etmiti Brklce Mustafann dinden uzaklaarak yaptklarndan dolay, elbette bir gn, kendisinin hesaba ekileceine inanarak znikten Kastamonuya kat eyh Bedreddin, istiklal elde etmek iin muharebeye karar verip, padiahn askerine karlk harb tekil eyledi. Hak batla galip olduundan Bedreddin mcahidlere malub oldu111 Hoca Sadeddin Efendi: Brklcenin kprp isyan etmesi ve ayaklanp bakaldrmas zerine sorguya ekilme kukusu eyhi, bu sonula kar karya brakt. Yoksa bu kadar deerli din eserler ve kymetli kitaplar yazm olan stn yaradll ve saygya layk bir kiinin ayaklanma, bakaldrma, hukuku, dzeni ineme gibi kt bir yolu beenmesi ok uzak bir ihtimaldir. Kim ki, bir bakasnn hayat elbisesini yrtar, elbette ldrlr, kavramn unutmu olmak ve drst yoldan saptmak usl ve fr alanlarnda byle eserler vermi, yazlaryla dersleriyle tannm bir kimse iin imkansz bir haldir. Eserleri ise bilginler ve mftiler katnda buna delil tutulmaktadr.112 Takprlzde: Yaklak olarak 1540-1550 yllar arasnda Arapa olarak yazlan ve Mecdi Efendi tarafndan ar bir Osmanlca ile Trkeye evrilen akik- Numniye adl eserinde Takprlzde unlar nakleder: lim, mil, fzl ve kmil olan eyh Bedreddin Mahmutun, Allah

494

cennet ve nmet yurdunda gnahlarn balasn Merhum eyh Bedreddin hazretleri Zaraya varnca, yanna ok sayda dostlar ve tandklar topland Baz fesatlar eyh hazretlerine haset edip, saltanat sevdasndadr diye Sultan Muhammed Hana ikayet eylediler. Bunun zerine Padiahn emriyle alnp, Acemli Mevln Haydarn fetvasyla asld Her hususta Allahn rzasna boyun verdiinden, dnyada ve ahirette annn yksekliini elde etmitir. Bu ycelii ima iin, makamnn yksekliine iaret olarak asld mr boyunca, Muhammed (s.)in eriatinin salam ipine sarldndan Onun mirc da aslmakla oldu.113 Mustafa l: Mevln eyh Bedreddin, akl ilimlerin faziletlerinin sahibi, birok sahada eserleri olan, byk kerametleri ile bilinen, nl bir filozof ve byk bir limdir Etraf memleketlerden dostlar iidip Onun etrafnda toplandlar. phesiz baz kt niyetli mfsidler, Sultan Muhammede dostlarnn okluu ile saltanata tlib olduu bilinmektedir diye ikayet ettiler. Kendisinin rencisi seviyesindekiAcemli Mevln Haydar bir tarikle katline fetva verdi Sultan Musann dneminde Mevln Bedreddinden daha yksek bir lim olduu bilinmemektedir.114 2. Kaynaklarn Deerlendirilmesi Bu temel kaynaklarn farkl rivayetlerini tahlil ettiimizde, bunlarn iki ana izgide toplandn gryoruz. Biri Menkbnme izgisi, dieri resmi ideoloji izgisidir. Modern incelemeleri ayr bir balk altnda ele almak anlalmalarn daha da kolaylatrc olacaktr. Menkbnme izgisi: Bu tasnife esas olan bata Menkbnmenin yazar eyh Bedreddinin torunu smail b. Halil olmak zere Hoca Sadeddin Efendi, Takprlzde ve Mustafa l bu izgide yer alrlar. Bu dnce izgisi Menkbnme merkezlidir ve eyh Bedreddinin din ve siyas adan kendisine isnat edilen suu ilemedii, Brklce Mustafa ve Torlak Kemalin isyanlaryla bir ilgisinin bulunmad eklinde ifadelendirilir. Bunlara gre eyh Bedreddinin etrafndaki insanlar ve mritleri, haseti ve kindar etrafnn ikayeti ve etkisiyle I. Mehmet tarafndan yanl yorumlanmtr. Halbuki eyh Bedreddin, dneminin makam en yksek limi, nl bir filozof ve mirc idamyla gerekleen stn yaratll kmil bir insandr. eyh Bedreddinin torunu olmas nedeniyle Menkbnmenin yazar Halil b. smailin taraf olduu ve eserini dedesinin savunmas erevesinde kaleme ald, zellikle dedesini zora sokacak ve kt duruma drebilecek rivayetleri gizledii veya farkl ekilde naklettii gerekesiyle gvenilirliinde ciddi pheler bulunmaktadr. Dolaysyla Menkbnmeyi esas alarak bak alarn oluturan bu izginin dier eserlerinin de ayn kusurluluu paylatklarn dnmek yanl olmayacaktr. Bylece bu izginin rivayetlerini olay objektif bir deerlendirmeye imkan verecek tanklklar olarak kabul edemeyiz. Resm ideoloji izgisi: bn Arabah, Akpaazde, Ner, Oru Bey ve dris-i Bitlis gibi bilim adamlar da bu izgide yer alrlar. Genellikle iktidar syleminin arkasnda duran bu dnce izgisinin merkezinde, eyh Bedreddinin hem din hem de siyas adan sulu olduu; Brklce Mustafa ve

495

Torlak Kemal isyanlarnn eyh Bedreddin tarafndan organize edildii ve bunlarn kendi ayaklanmasna bir balang olduu kanaati hakimdir. Bu izginin mracaat kayna da Akpaazde ve bn Arabahtr. Dier kaynaklar genellikle bu iki kaynan rivayetlerini esas almak suretiyle bak alarn ekillendirirler. Dolaysyla bu iki kaynan verdii bilgilerin objektiflii ya da subjektiflii dier kaynaklar iin de geerli olacaktr. kpaazde bu dnemi, elebi Mehmet zamannda Amasya dizdar olan ve II. Murad zamannda Bursa nibi tayin edilen, ismini vermedii birisinden iiterek yazmtr. Ayrca, kpaann, Musa elebiye kar Mehmet elebiyi desteklemi olduu muhtemelen dnlr iken, Mehmet elebinin lnceye kadar birok vesileyle kpaay yannda bulundurduu ve zaman zaman onu hediye ve ihsanlara boduu bilinmektedir.115 Bir ekilde resm tarihi konumunda olan kpaann 83 yalarnda yazd bu eserinde, Mehmet elebinin bir icraatn anlatrken, objektiflii olduka risk tar. Onun naklindeki u eliki de, ayrca yn- dikkattir: eyh Bedreddin; Gelin! imdiden sonra padiahlk benimdir. Taht benim elimdedir. Sancak isteyen gelsin. Tmar isteyen, subalk isteyen gelsin. Elhsl ne dilei olan varsa gelsin. Ben imdiden sonra huruc ettim. Bu lkede halife benim Smavna Kadsolu, Musann yannda kazasker iken kendilerine tmar alverdii adamlar dahi yanna geldiler. Amma gelenler grdler ki, bunun iinde hayr yok. Beylie kasd etmee ister. Hemen Smavna Kadsolunu tuttular. Serezde bulunan Sultan Mehmede getirdiler.116 Burada, hem eyh Bedreddinin bizzat kendi azndan padiahlk iin ayaklandn bildiren daveti zerine bir takm insanlar geliyorlar hem de, ayn insanlar, eyhi, padiah olmaya kasd ediyor diye yakalayp Mehmed elebiye gtryorlar. Bunu anlamak zordur. bn Arabaha gelince, o da I. Mehmetin sarayna snan bir bilim adamdr. Durduu yer onun da resmi ideolojinin yannda yer almasn gerekli klm olmas kuvvetle muhtemeldir. Bir taraftan eyh Bedreddini ok yceltirken dier taraftan onun idamn merulatracak rivayetlere yer vermesi kendisinin de ok rahat olmadn dndrebilir. Dolaysyla Akpaazde gibi bn Arabahn da objektiflii konusu nemli kayglar barndrmaktadr. 3. Modern ncelemeler Modern incelemeler yukarda verdiimiz temel kaynaklarn bak alarna yeni izgiler katarlar. Bu yeni izgilerin nemli bir blm, aslnda resm ideoloji izgisi kartl iinde Menkbnme izgisinin ideoloji tualine resmedili yksn andrr. Bir blm daha da ilgin bir ekilde, bu resmin felsefesine kar durma adna Resm ideoloji izgisi yannda eyh Bedreddini ayn tuale yerletirir. Bu kartln birlii yani ayni tualde buluma, belki de, ideolojik okuyucunun kendi ocuunu yemesidir. Modern incelemelerin bir dier izgisi ideolojik okumann vazgeilemez keyflii ve kolaycl anakronizm kmazdr. Bir bakas, ideolojinin kaybettii eyh Bedreddini arayan bilimsel

496

lk, bir baka yanyla da isyann keyf okunmalarna bilimsel isyan. Ve dierleri Bunlar rneklendirmek anlalmalarn kolaylatracaktr. a. Marksist Okumalar: Arlkl olarak sol ideolojiye Osmanlda tarih arama ihtiyacndan kaynaklanan bir arayn okumasdr. Trk solu, olay Marksist tarih felsefesi anlayyla veya tarihselmaddeci yaklamla okumak suretiyle, toplum dzenini temelinden deitirmeyi ama edinen bir ihtilal teebbs olarak gsterir. syan hareketinin motivasyonunu da ekonomik karlarn snfsal atmalaryla izah ederler. A.Yaar Ocakn, eyh Bedreddin olayn bir tarihi bozma, tarihi saptrma (dformation historique) konusu yapan ilk ahsiyet olduunu syledii117 Nazm Hikmet yle diyordu destannda eyh Bedreddin iin: Hep beraber srebilmek topra, ball incirleri hep beraber yiyebilmek, yarin yanandan gayri her eyde her yerde hep beraber! diyebilmek iinTarihsel, sosyal, ekonomik artlarn/zarur neticesi bu! deme bilirim! O dediin nesnenin nnde kafamla eilirim. Ama bu yrek/o, bu dilden anlamaz pek.118 Artk Nazm yolu amt ve takip edildi bir bir yle ya, Bir mistik sosyalist saymak gerekir Bedreddini.119 Ya da materyalist anlayn ana gre ok ileri bir biimde belirleyen120 kii denilerek. Fndkolu yle tanmlyor onun sosyalistliini, eyh Bedreddin ve Mslman arkta grlen, ou zaman komnist, nadir olarak sosyalist vasf ile tavsif olunan itima mesele, olsa olsa zira sosyalizm denen nevi ahsna mahsus bir sosyalizm diye adlandrlabilir.121 Ve bu okumay takip eden niceleri. Bu bak asna yer yer ama olduka ilgin bir ekilde Trk sann dncelerini paylaan tarihiler de katlr. . Hamdi Danimend, onun iin bir materyalist ve komnisttir122 derken, . Hakk Konyal daha da ileri giderek onun iin, Stalinin eyhi, kzl bir batn peygamberi530 yl nce onu tepelemek suretiyle dnyay kzl tehlikeden kurtaran elebi Sultan Mehmedin hatralarn taziz eden trenler yaplmaldr. Onun Topkap Saray Mzesinde bulunan kemikleri yaklmaldr123 der. . Agah ubuku da onu, manevi duygular siyasal amala smrerek sosyalist bir dzen kurmak isteyen kii olarak tantr.124 Her iki tr ideolojik yaklamlarda bulunan modern incelemeler genellikle eyh Bedreddinin sahip olduunu syledikleri u fikirlerden hareket ederler: Tanr dnyay yaratm, insanlara bahetmitir. Erzak, giyecekler, hayvanlar, toprak ve btn toprak mahslleri umumun mterek hakkdr. nsanlar tabiat ve yaratl itibariyle eittir. Birinin servet toplayp biriktirmesiyle, dierlerinin ekmee bile muhta kalmas lh maksada muhaliftir. Nikahl kadnlar ortaklktan mstesnadr. Bu birlik haricinde kalan herey insanlarn mterek maldr. Ben senin evinde kendi evim gibi oturabilmeliyim. Sen benim eyam kendi eyan gibi kullanabilmelisin. Emlakimize karlkl tasarruf edebilmeliyiz. Gerek Mslmanlkta, gerek Hristiyanlkta ulemnn ve papazlarn hatalar ile nice bidatler ihdas olunmutur. Bunlar kaldrlrsa din bir olur.125

497

Modern incelemelere ilham kayna olan bu fikirler eyh Bedreddinin kendi eserlerinde bulunmamaktadr. Onun ok tartlan eseri Vridtnda bu dncelerin hi biri yoktur. Konunun ana kaynaklarndan biri olan Dukasa ve temel kaynaklardan dris-i Bitlsye gre bu dnceler Brklce Mustafaya aittir.126 b. Anakronik Benzetmeler: eyh Bedreddini ideolojik okumann bir dier cephesini anakronik benzetmeler oluturur. Fndkolu, onun Thomas Morelar, Campanellalar ve Andrealarla beraber zikredileceini sylerken,127 Cerraholu, Tanzimat dnemi aydnlarndan Murat Beyin eyh Bedreddini Luthere benzetmesini uygun bulmayarak, tpk Nedim Grsel gibi, Thomas Mnzere benzetir.128 Hammer onu Zerdte benzetirken,129 Baldemir eyhi feodal dnemin Kant olarak grmektedir.130 Hilmi Ziya lken onu nce Leibnize sonra da Spinozaya benzetirken,131 Semaheddin Cem onu Auguste Comtea benzetir.132 Mevlt Uyank da eyh Bedreddin hareketini Haricler ve Vahhablere benzetir.133 c. Bilimsel Okumalar: eyh Bedreddin olaynn ideolojinin eline terkedilmesiyle ortaya kan lsz hatta snrsz keyfliin karsnda, objektiflikte baarl bir izgi yakalam bilimsel incelemeler de hi phesiz mevcuttur. Bunlarn banda konuyla ilgili birden fazla incelemeleri bulunan, Osmanl Toplumunda Zndklar ve Mlhidler adl eserinde eyh Bedreddine ayrd blm ile Ahmet Yaar Ocak zikretmemiz gerekir. O bu eserinde eyh Bedreddin hareketini, sosyo-ekonomik bunalmlarn eseri, mesiyanik, eitliki anlayn hakim olduu bir toplumsal dzen amalayan siyasal bir ereveye yerletirir.134 Bu izginin nemli bir dier rnei talyan kkenli Trkolog Mchel Balvet, eyh Bedreddin Tasavvuf ve syan adl eserinde, eyh Bedreddinin siyasi tavrnn kesin olmadn, onun isyann eleba olmasnn yanl kaynaklarca ileri srlen bir varsaymdan teye gitmediini syler. Ona gre, belli dnce hareketlerinin ve sosyopolitik gerginliklerin kesime noktasnda yer alan Simavnal Bedreddinin ahsiyetinin gl izi, esas olarak Balkan slamnda hissedilmitir.135 Marksist okumalarn kaynan tekil eden Varidatn eyh Bedreddine aidiyetinin olduka pheli olduunu syleyen Bilal Dindar;136 ve eyhin yarglanmasn dnemin hukuk usulne gre yasal olarak teekkl ettiini ve dil bir yarglama olduunu syleyen Yaar ahin Anl137 gibi bilim adamlarnn bilimsel almalaryla rnekleri oaltmamz mmkndr. Ayrca son yllarda niversitelerimizde konuyla ilgili tez almalar da yaplmaya balanm olup Hacettepe niversitesinde M. Hulusi Lekesizin Osmanl lmi Zihniyetinde Deime (Teekkl-Gelime-zlme: XV-XVII. Yzylar) ad altnda yapm olduu yksek lisans tezi ile Erciyes niversitesinde Ali Kozann isyan hadisesi ve Varidatn edisyon kritii ile muhteva analizini ele alan, eyh Bedreddin adl halen devam etmekte olan tez almalar buna rnek gsterilebilir. Baarl bir objektiflik gveni vermemekle beraber, belki kaynaklarn verdii imkanlar nispetinde bilimsel okuma iddiasn tayan daha nceki modern almalarn banda, objektiflik gayretlerine ramen ok genel anlamda resm ideoloji izgisindeki eserleri ne karan, Simavna Kads Olu eyh Bedreddin adl biyografik incelemesiyle Mehmed erefeddin Yaltkayay; daha sonra da muhtelif almalarnn yansra zellikle Simavna Kadsolu eyh Bedreddin incelemesinde, eyh

498

Bedreddinin uuraltnda kendisinin Mehdi olduuna inandn ve Fetret Devrinin iktisad ve itima kntlerinin onun bu uuraltn glendirerek, kyam etme zamannn geldiine inanarak isyan ettiini syleyen Abdlbki Glpnarly;138 ve Btn Ynleriyle Bedreddin adl eserinde, eyh Bedreddinin hukuku yann dier btn zelliklerinin nne koyan ve onun mcadelesinin zaman ve mekan st olduunu, onun insanl cehennem karanlklarna srkleyen her trl banaz zihniyete kar sava verdiini ve bunun iin Bedreddinin byk olduunu syleyen Necdet Kurdakulu zikredebiliriz.139 d. Dier Okumalar: Genelde ideolojik bir okuma tr olan ancak bir btnlk ierisinde belirli bir ideolojinin bak asndan ziyade poplist veya sath deerlendirme zellii arlkl olan okumalardr. Bunlar eyh Bedreddini kendi dnce alannda bir yere yerletirirler. eyh Bedreddinin Mehmet elebi tarafndan znike srlmesi zerine eyhin kendisine yaplan bu hareketin intikamn almak maksadyla siyasi faaliyetlere giritiine ilikin yorumlamalaryla Lamartini;140 eyh Bedreddinin dnceleri ve hareketinde Anadolucu bir z bulan smet Zeki Eybolunu;141 eyh Bedreddin hareketini mezhep gibi gren ve bunun Trklk bilincinden kaynaklandn syleyerek onu Trk-slam sentezi ierisinde bir izgiye yerletiren Bezmi Nusret Kaygusuzu142 bu okuma trnn rnekleri arasnda zikredebiliriz. V. Sonu Yerine Birok Bedreddin var kaynaklarda, dnceden eyleme bilimden isyana uzanan izgide, ayrca onlarcas dillerde, yzlercesi de gnllerde; bir tarafta devletini ykmay amalayan bir si, dier tarafta sadece yanl anlalm masum bir Bedreddin. Her iki yaklam da ayn gvenilirlikte tanmlyor kendini. damndan tarih oluuna, ilmiyle kiiliiyle, dndkleriyle-dnmedikleriyle, yazdklaryla-yazmadklaryla ve belki daha nemlisi yaptklaryla-yapmadklaryla, hep ideolojik okumalara muhatap olmu ayrcalkl bir hayat serveni. Bu serven olanlar kadar olmayanlar da tayor srtnda, daha da nemlisi birok Bedreddin bu olmayanlar ile var. Btn bunlarda elbette syledikleri ile sylemediine, ve yaptklar ile yapmadna imkan veren Bedreddinin de byk pay var. Yani olan Bedreddinin olmayana da nemli katks var. Yukarda ancak bir makale snrlar iinde ele aldmz eyh Bedreddin evvela, kiilii ve bilimsel kimlii ile ok ynl ve zgr bir karakter koyuyor ortaya. Byk lde yaad dnemin ve corafyann siyasi artlarnn getirdii daha bamsz hareket etme imkannn; ve yine zellikle blgenin kltr ve inan dokusunda nemli yeri olan evrensel tasavvuf inanlarnn etkisiyle oluan bu zgr kimlii, onun hem farkl cephelerini ortaya karyor hem de bunlar anlamamz kolaylatryor. Bu zgr yaps onun bir taraftan bulunduu zemine abuk ve kolay uyumunu salarken dier taraftan sabit dnceleri yerine deienlerini fazlalatryor. Kesinlikle oportnist ve gayri ahlak imalar tamadan bilimin evrensellii erevesinde ve sadece bilimsel zenginliini barndran konjonktrel bir karakter yaps olduu anlalyor. nk yeni

499

bilimsel ynelimleri eskilerini silip atmyor belki bir baka yere yerletiriyor. te eyh Bedreddini byk lde bu yaps ynlendiriyor. Bundan dolay mctehit derecesinde bir fkh limi/slam hukukusu olan eyh Bedreddin, Kahireye gidince oradaki bilim zeminine ok abuk uyum salamak suretiyle, panteizm/Vahdet-i Mevcd olarak grmek isteyenlere bu imkan ksmen de olsa verebilen, bir Vahdet-i Vcud felsefesi ile donanm byk bir mistik-sf olarak dnyor. Artk slamn hiret, melek, cin, eytan, kyamet ve Cennet-Cehennem gibi birtakm inanlarn, yine materyalist olarak grmek isteyenlere ksmen bu imkan da verebilen, aklc bir anlay ile yorumluyor. Yedi yl sren sf bir hayattan sonra kazaskerlik greviyle ve bu defa bir brokrat olarak yeniden fkha dnerek nemli eserler yazyor. Yaklak yl sonra znikten kamasyla beraber bu kez alt ay devam eden eylem dnemi geirir. te, hukukuluu, tasavvuf felsefesi, mistik sflii, aklcl, brokratl ve aksiyonerlii ile eyh Bedreddin. Bu ok ynl kimlikte bilgi kaynaklar ve metodolojileri itibariyle birbirlerine kar duran aklclk ile mistik sflii ve buna bal olarak hukukuluk ile mutasavvfl ahsnda birletirebilmi bir limdir. Bu bilim dallarnn kartln gerektiinde birinin metodolojisini dierinde kullanmak suretiyle aabilmitir. Onun bu baarsnda en etkin pay, bize gre siyas ve din arka plannda oluan, olduka zgr bilimsel anlay ve zgn kiiliine/karakterine ittir. Onun kiiliinde ve bilim anlaynda kategorik ayrmlara ve yasak/gnah yorumlara yer yoktur. Bir baka ifadeyle inancnn snrlad bir inan alan bulunmaz. Temel kaynaklar eyh Bedreddinin siyas eylemlerinin salkl analizine pek imkan vermemektedir. Daha nce ifade ettiimiz gibi onu sulayanlarn da savunanlarn da izgisini gvenilir ve objektif bulmuyoruz. Bir taraftan eyh Bedreddinin isyan lideri olmasnn yanl kaynaklarca ileri srlen bir varsaymdan teye gidemeyeceini; dier taraftan Halil b. smailin iddia ettii ekilde tamamen susuz olduunun da ayn oranda sadece bir savunma ve koruma gayretinden ileri gitmeyeceini dnyoruz. Kaynaklarn yarglar ve bu yarglara hakllk kazandran yanl rivayetler bir tarafa braklp yansz grnen ortak rivayetler, bilimsel tenkit ileminden geirilerek bir araya getirildiinde ve bunlar eyh Bedreddinin yukardaki zellikleriyle birletirildiinde ortaya kan tablo ok genel hatlaryla bize unlar syleme hakkn vermektedir: 1. eyh Bedreddin ile gerek ilikileri varsaymlardan ileri gitmeyen ancak yaptklar propagandalarda eyh Bedreddinin ismini kullandklar anlalan Brklce Mustafa ve Torlak Kemalin aslmalarnn eyh Bedreddini korkutmas doaldr. Bundan dolay znikten sfendiyara bir ihtilal projesi iin deil can korkusuyla gitmi olmas daha tercihe ayandr. 2. htilal yapmak iin geldii rivayet edilen blge halkyla Kahire dn yedi yllk inziva sresinde gelitirdii ilikiler ve ayrca -daha sonra topraklar ellerinden alnm olan- kazaskerlii dneminde datt tmar sahiplerinin eyh Bedreddinin etrafnda toplanm olmalar, planl bir isyan giriimini dndrmeyecek lde doaldr.

500

3. eyh Bedreddinin znikte gzalt hapsinde iken kam olmas kendisini sulu durumuna drmtr. Gzalt cezasnn bizzat Sultan elebi Mehmet tarafndan verilmi olmas Sultana Bedreddinin bu kan kendisine kar ilenmi bir su olarak deerlendirme haklln vermitir. Buna birde Bedreddinin Musa elebi ile olan ilikisi eklenince suun boyutlar iyice artar. eyhin kendisini yakalamaya gelen glere gsterdii diren, yarglanma esnasnda ka suuyla birlikte, bir isyan giriiminde bulunduunun delili olarak ileri srlmesine neden olur. 4. eyh Bedreddinin, bu olaylar serveninde olaylar ynlendiren deil olaylarn ynlendirdii bir konumda grlmesi onun kiilik yaps da gz nne alndnda daha kabule ayan bir anlamllk kazanr. Son tahlilde eyh Bedreddinin birtakm ideolojik okumalar ve anakronik benzetmelere malzeme olmay hak etmedii grlmektedir. Onu kendine tarih arayan dncelerin elinden kurtarmak ancak bilimsel okumalarla gerekleebilecektir. 1 Yaar ahin Anln Osmanl Dneminde ki Dava eyh Bedreddin ve Midhat Paa; Nazm

Hikmetin eyh Bedreddin Destan; Erol Toyun Azap Topraklar; Hilmi Yavuzun Bedreddin zerine iirler; Radi Fiin Ben de Halimce Bedreddinem; Orhan Asenann Simavnal eyh Bedreddin; Mehmet Akann Hikaye-i Mahmud Bedreddin; adl eserler bunlardan sadece birkadr. 2 naklen). 3 kpaaolu, kpaaolu Tarihi, Hazrlayan: A. Nihal Atsz, Kltr ve Turizm Bakanl M. erefeddin (Yaltkaya), Simavna Kads olu eyh Bedreddin, Trk Tarih Kurumu

Ktphanesi, No: A, II/9720, stanbul 1924, s. 53 (Kendisiyle sohbet ettiini syleyen bn Arabahdan

Yaynlar, Ankara 1985, s. 90; Mehmed Neri, Kitb- Cihan-Nm-Ner Tarihi, Yaynlayanlar: Faik Reit Unat, Mehmet A. Kymen, Trk Tarih Kurumu Basmevi, Ankara 1987, c. II, s. 545-546. 4 5 50b-51b. 6 Ocak, Ahmet Yaar, Osmanl Toplumunda Zndklar ve Mlhidler (15-17. Yzyllar), Tarih . Yaltkaya, dris-i Bitlisden naklen, s. 61-63. Mustafa l, Kitbt-Tarh-i Knhl Ahbar, Kayseri Raid Efendi Ktphanesi, No: 920, v.

Vakf Yurt Yaynlar, stanbul 1999, kinci bask, s. 200; Ayrca eyhin hukuku kimliiyle ilgili bir alma iin bkz. Yunus Apaydn, Bir slam Hukukusu Olarak Simavna Kadsolu Bedreddin, eyh Bedreddin (1358?-1420), Erciyes niversitesi Gevher Nesibe Tp Tarihi Enstits: 28, Kayseri 1997, s. 62-72. 7 Balvet, Mchel, eyh Bedreddin Tasavvuf ve syan, eviri: Ela Gltekin, Tarih Vakf Yurt

Yaynlar, stanbul 2000, s. 120.

501

Ortayl, lber, Devrim, 24 ubat 1970, say: 9da Orhan Asenann Simavnal eyh

Bedreddin Oyunu zerine imzasz olarak yaynlanan ve daha sonra lber Ortaylnn sahiplendii yazs. Baknz: Atay, Tayfun, zmlenmemi Bir Tarih Sorunu: eyh Bedreddin, Sosyal Bilimleri Yeniden Dnmek, Metis Yaynlar, stanbul 1998, s. 166. 9 Yetkin, etin, Etnik ve Toplumsal Ynleriyle Trk Halk Hareketleri ve Devrimler, May

Yaynlar, stanbul 1974, Birinci basm, c. I, s. 124-139. 10 11 smail Hami Danimend, zahl Osmanl Tarihi Kronolojisi, stanbul 1971, c. I, s. 162. brahim Hakk Konyal, Stalinin eyhi Bedreddin-i Simav, Tarih Hazinesi, Kasm 1950,

say: I, s. 3-7. 12 Grsel, Nedim, Thomas Mnzer eyh Bedreddin ve Nazm Hikmet, Toplum ve Bilim,

stanbul Mart 1978, say: 4, s. 3-15. Ancak Alman Marksist tarihi Ernst Werner, eyh Bedreddinin Thomas Mntzere benzetilmesinin yanl olduunu syleyerek uzunca izah eder. Baknz: Werner, Ernst, Byk Bir Devletin Douu-Osmanllar (1300-1481), eviren: Ylmaz ner, Alan Yaynlar, stanbul 1988, c. II, s. 53. 13 14 15 16 17 lken, Hilmi Ziya, Trk Feylosoflar Ansiklopedisi, stanbul 1935, s. 118-121. Fndkolu, Ziyaeddin Fahri, Sosyalizm I (eyh Bedreddin), stanbul 1976, s. 94. Cem, Semahaddin, slam lahiyatnda eyh Bedreddin, stanbul 1966, s. 28. Ocak, Ahmet Yaar, Osmanl Toplumunda Zndklar ve Mlhidler, s. 140. Ran, Nazm Hikmet, Benerci Kendini Niin ldrd? iirler 2, Adam Yaynlar, stanbul

1998, s. 223. 18 Yksel, Mfid, alnm Bir ahsiyet: eyh Bedreddin, mza, Mart 1994, say: 60, s. 13-

19; Nisan-Mays 1994, say: 61-62, s. 22-28; Simavna Kads Olu eyh Bedreddin, Tezkire, BaharYaz 1994, say: 7-8, s. 57-101. 19 Ergn, Mehmet Ali-Altnda, Elif, San ve Solun eyh Bedreddini, Nokta, 7-13 Aralk

1997, s. 26-30. 20 21 22 47a. Taner Timur, Osmanl Toplumsal Dzeni, mge Yaynevi, Ankara 1994, s. 119, dipnot. 42. Dukas, Bizans Tarihi, eviren: VL. Mirmirolu, stanbul Matbaas, stanbul 1956, s. 55. Mustafa l, Kitbt-Tarh-i Knhl Ahbar, Kayseri Raid Efendi Ktphanesi, No: 920, v.

502

zet olarak gnmz Trkesiyle: Timurun ikinci lke olan Anadoluda kalmas mmkn deildi. nk onun Hindistan, in, ran ve Turan lkeleri ile ok yakn ilikileri vard ve buralardan ok uzaklarda kalmas sonu alnamayacak bir hayaldi. yle ki, oullarndan birine bol asker verse sonra da onu burada brakp Anadoluyu zabt etmesini istese, bunun mmkn olmayacan bilirdi. 23 71. 24 Bizans tarihisi Dukas (1400-1470) Mehmet elebinin babasn karmak iin baarsz A. D. Alderson, Osmanl Hanedannn Yaps, eviren: efaettin Severcan, z Yaynevi, s.

kalan bir giriiminden bahseder. Ancak Dukasn anlatt bu teebbsn hikayesi Osmanl kaynaklarnda yer almaz. Dukas, Bizans Tarihi, s. 42-43. 25 F. Giese, Anonim Tevrih-i l-i Osman, Hazrlayan: Nihat Azamat, Marmara niversitesi

Yaynlar, stanbul 1992, s. 47. 26 l, v. 47a. zet olarak gnmz Trkesiyle: ehzdeler Timurun hile ile kendilerini

ldreceini ve Osmanl Hanedannn neslini keseceinden korktuklar iin Timura mracaat etmemilerdi. 27 kpaazde ve smail Hakk Uzunarlya gre, Byezidin bu olunun ad Erturul

deil Kasmdr. kpaaolu, kpaaolu Tarihi, Hazrlayan: A. Nihal Atsz, Kltr ve Turizm Bakanl Yaynlar, Ankara 1985, s. 80; smail Hakk Uzunarl, Osmanl Tarihi, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara 1972, c. 1, s. 326. 28 l, v. 38a: Byezidin bu olunun Ankara Savana katlamaynn sebebi lm olmas

deil, ya kk olduu iin Bursada braklmasdr. Uzunarl, I, 326. 29 Byezidin intihar meselesi iin bak., Fuat Kprl, Yldrm Byezidin Esareti ve ntihar

Hakknda, Belleten, I., Ankara 1937, s. 597-603. 30 31 32 kpaaolu, s. 80; l, v. 38a. Uzunarl, I, 327. Mehmed Neri, Kitb- Cihan-Nm-Ner Tarihi, Yaynlayanlar: Faik Reit Unat, Mehmet

A. Kymen, Trk Tarih Kurumu Basmevi, Ankara 1987, c. II, s. 477-487. 33 l, v. 49a. zet olarak gnmz Trkesiyle: Nice savalar yapm emektar emirlerin

her birini ahin yavrusu gibi rktt. nk bu emirler o gne kadar grevlerinden alnmamlard. Yaptklar ok deerli hizmetleri karsnda kendilerini ihanete uram gibi hissetmilerdi. 34 l, v. 49a.

503

35

Musa kendi kuvvetlerine bu kadar stn kuvvetler karsnda geriledi. Fakat 5 Temmuz

1413de Sofya dalarnda zaten nceden kaybetmi saylaca bir muharebeyi kabule mecbur oldu. Kurtuluunu kamakta aramadan nce kahramanca savat. Fakat ele geirildi ve boazland. P. Wittek, Ankara Bozgunundan stanbulun Zabtna, eviren, Halil nalck, Belleten, Ankara 1943, c. VII, say: 27, s. 579. 36 37 P. Wittek, s. 582. Osmanl din tarihi bir bakma esas olarak suf hareketlerin tarihi saylabilir. Ocak, Ahmet

Yaar, Din ve Dnce, Osmanl Devleti ve Medeniyeti Tarihi, IRCICA, stanbul 1998, c. II, s.121. 38 Colin Imber, The Ottoman Daynastc Myth, Turcica Revue DEtudes Turques, Paris

1987, XIX, s. 8. 39 Mevln emseddin Fenr: Bursa kads, ansiklopedik bilim adam, hret bulduu alan

fkhtr. Mevln ihbddin Sivs: Mutasavvf ve mfessirdir. Mevln eyh Kutbuddin znk: Dnemin en mehur mutasavvflarndandr. eyh Hamid bin Musa: Mutasavvf olup, Hzrlarla defalarca yapt konumalar ve dier birok kermetleri ile mehur olmutur. eyh emseddin (Emir Sultan): Birok kermetiyle mehur azizdir. eyh Hac Bayram Vel: Nihayetsiz kermet sahibi gnl adamdr. Sleyman elebi: Yldrm Byezidin dvan- hmyun imamdr. Mehur Mevlid-i Nebnin mellifidir. eyh Abdurrahman el-Bistm: Ruhan ilimlerde rif ve mutasavvftr. Cifr ilimlerinde de staddr. Tabduk Emre: Kermetleri ile mehur olmu gnl adamdr. Yunus Emre: Tabduk Emre mridlerinden, tm yce makamlara sahip olmu gnl adamdr. 40 41 42 Balvet, eyh Bedreddin Tasavvuf ve syan, s. V. Ocak, Osmanl Devleti ve Medeniyeti Tarihi, s. 120. Onun bu konudaki anlayn gsteren dier rnekler iin baknz: Balvet, eyh Bedreddin

Tasavvuf ve syan, s. 7. 43 Eflk, Ahmet, riflerin Menkbeleri, eviren: Tahsin Yazc, Hrriyet Yaynlar, stanbul

1973, kinci bask, c. II, s. 60. 44 45 50 51 Balvet, eyh Bedreddin Tasavvuf ve syan, s. 26. Glpnarl, Yunus Emre Risletn-Nushiyye ve Divan, stanbul 1965, s. XL. Balvet, eyh Bedreddin Tasavvuf ve syan, s. 70. l, v. 50b.

504

52

Halil b. smail, Simavna Kadsolu eyh Bedreddin Menkb, Hazrlayanlar: Abdulbaki

Glpnarl-smet Sungurbey, stanbul 1967, s. 40. 53 H. J. Ksslng, Badr Al-Din B. Kadi Simavna, The Encyclopeda of Islam, New Edition,

Leden 1960, c. I, s. 869. 54 M. erefeddin (Yaltkaya), Simavna Kads olu eyh Bedreddin, Trk Tarih Kurumu

Ktphanesi, No: A, II/9720, stanbul 1924, s. 7. 55 Halil b. smail, s. 6-7; Mecd Mehmet Efendi, akik- Numaniye ve Zeyilleri Hadaiku-

akaik, Nereden: Abdulkadir zcan, ar Yaynlar, stanbul 1989, c. I, s. 71; Uzunarl, s. 360; Kaygusuz, Bezmi Nusret, eyh Bedreddin Simaven, hsan Gmayak Matbaas, zmir 1957, s. 27. 56 . Yaltkaya, s. 4; Uzunarl, s. 361 dipnot. I; Gkyay, Orhan aik, eyh Bedreddinin

Babas Kad m?, Tarih ve Toplum, stanbul 1984, say: II, s. 16-18; Ocak, Ahmet Yaar, Osmanl Toplumunda Zndklar ve Mlhidler (15-17. Yzyllar), Tarih Vakf Yurt Yaynlar, stanbul 1998, kinci bask, s. 145. 57 akaik- Numaniye, s. 71; Ayrca bkz. Muhammed erafeddin, Muhammed erafeddine

Gre eyh Bedreddin, haz. Seyfullah Sevim-Menderes Grkan-Davut lta, eyh Bedreddin (1358?1420), Erciyes niversitesi Gevher Nesibe Tp Tarihi Enstits Yaynlar: 28, Kayseri 1997, s. 90-142. 58 59 60 61 62 749. 63 64 Balvet, eyh Bedreddin Tasavvuf ve syan, s. 42. Hseyin Ahlat hakknda geni bilgi iin baknz: Balvet, eyh Bedreddin Tasavvuf ve O. . Gkyay, s. 16-18; H. J. Ksslng, s. 869. Ocak, Osmanl Toplumunda Zndklar ve Mlhidler, s. 146. Balvet, eyh Bedreddin Tasavvuf ve syan, s. 40. Balvet, eyh Bedreddin Tasavvuf ve syan, s. 40. Halil b. smail, s, 39; Takprlzde, Ahmet, Mevzatul-lm, stanbul 1313, c. I, s.

syan, s. 48. 65 66 Bilal Dindar, Bedreddn Simv, T. D. V. slam Ansiklopedisi, stanbul, 1992, c. 5, s. 332. Menkbnmenin yazar torunu Halilin babas smail Bedreddinin bu evliliinden dnyaya

gelmitir. Halil b. smail, s. 43. 67 Ocak, Osmanl Toplumunda Zndklar ve Mlhidler, s. 149.

505

68 69 70

H. J. Ksslng, s. 869. Uzunarl, s. 362. Ahmet Yaar Ocak Hseyin Ahlatnin lm tarihini 1397 Mart olarak verir. Osmanl

Toplumunda Zndklar ve Mlhidler, s. 150. Bu tarih pek isabetli bir tercih olarak grnmemektedir. nk, eyh Bedreddin, 1403 Martnn sonunda Karahisarda vefat eden Timurun torunu Muhammed Sultann cenazesinin Tebrizden Sultaniyeye tanmasnda bulunur. Ayrca Timurun Ankara Savandan sonra Tebrize dn 1403 Mays olarak belirtildiine gre eyhin Timurla Tebrizde grmesi ancak bu tarihlerde mmkndr. Ahlatnin vefat eyh Bedreddinin Tebrizden Kahireye dnmesinden sonra olduuna gre, vefat tarihi en azndan 1403-1404 yllar olmaldr. Ayn tercihi Ahlatnin lm tarihini, 1397 ubat ve Mart olmak zere iki rivayetle veren Mchel Balvetde yapmtr. eyh Bedreddin Tasavvuf ve syan, s. 48. stelik Balvet Ahlatnin doum tarihini 1320-21 olarak verir ve lmnde seksen yann zerinde olduunu nakleder. Buna gre de Ahlatnin lm tarihinin 1397 olmas doru deildir. 71 Ahlatnin lmnden hemen nce onun halifesi seilir. Balvet, eyh Bedreddin

Tasavvuf ve syan, s. 52. 72 73 Balvet, eyh Bedreddin Tasavvuf ve syan, s. 52. Ahmet Yaar Ocak eyh Bedreddinin Ahlatnin lmnden sonra Msrda alt yl

kaldktan sonra daha fazla dayanamayp oradan ayrlmaya karar verdiini naklediyor. Osmanl Toplumunda Zndklar Ve Mlhidler, s. 150. Alt yllk sre pek isabetli bir tercih olarak grnmemektedir. nk, yine kendisi ayn yerde eyh Bedreddinin Anadolu yolculuunun 1403 Eyllne rastladn sylyor. Bu dier kaynaklarla da yaklak olarak uyumaktadr. Buna gre eyh Bedreddinin Ahlatnin lmnden sonra Msrda kald srenin alt yl olabilmesi iin eyhin oradan ayrl tarihinin 1409lu yllar bulmas gerekir. Halbuki eyh Bedreddin daha 1404-1405lerde Edirnededir. 74 75 76 77 78 79 Halil b. smail, s. 85. Balvet, eyh Bedreddin Tasavvuf ve syan, s. 53. Halil b. smail, s. 87. Balvet, eyh Bedreddin Tasavvuf ve syan, s. 55. Halil b. smail, s. 89-93; Takprizde, Mifthu-Sade, Kahire 1968, c. II, s. 287. Uzunarl, s. 363; T. Timur, s. 124.

506

80

Hseyin Gazi Yurdaydn, slam Tarihi Dersleri, Ankara niversitesi lahiyat Fakltesi

Yaynlar, Ankara 1982, s. 104. 81 82 Bursal Mehmet Tahir, Osmanl Mellifleri, stanbul 1933, c. I, s. 39-40. M. erefeddin Yaltkaya, Simavne Kadsolu eyh Bedreddin, Hazrlayan: Hamit Er,

Kitabevi Yaynlar, stanbul 1994, s. 21-28. 83 Uzunarl, s. 366; Ayrca eyh Bedreddinin Teshil ve Cmiul-Fusleynde ele ald

baz ictihadi meselelerle ilgili grleri iin bkz. kr Selim Has, eyh Bedreddinin Baz ctihadi Meselelerdeki Grleri, eyh Bedreddin (1358?-1420), Erciyes niversitesi Gevher Nesibe Tp Tarihi Enstits Yaynlar: 28, Kayseri 1997, s. 73-75. 84 85 86 Yurdaydn, s. 105. . Yaltkaya, dris-i Bitlsden naklen, s. 60. Ahmet Yaar Ocak, bu tarihi yaklak olarak 1405 veya 1406 olarak tahmin etmektedir.

Osmanl Toplumunda Zndklar Ve Mlhidler, s, 151. Bu tahmin pek isabetli grnmemektedir. yleki, Musa elebi kardei Sleyman elebiyi 1410da ldrttkten sonra 17 ubat 1411 tarihinde Edirnede tahta oturur ve eyh Bedreddinin kazasker atanmasnn da iinde bulunduu atamalar bu tarihten sonra yapar. Buna gre eyhin kazasker olarak atanma tarihinin 1411 olmas daha isabetlidir. 87 Ahmet Yaar Ocak, bu tarihi yaklak sekiz-on yl olarak tahmin etmektedir. Osmanl

Toplumunda Zndklar ve Mlhidler, s. 151. Bu tahmin pek isabetli grnmemektedir. yleki, Musa elebinin lm tarihi 10. 07. 1413, Mehmet elebinin tahta tek olarak clus tarihi 31. 07. 1413 olduuna gre eyh Bedreddinin kazaskerlik sresinin yaklak iki yl olmas daha isabetlidir. 88 89 90 91 . Yaltkaya, dris-i Bitlsden naklen, s. 60. Yurdaydn, s. 105. Uzunarl, s. 363. Hoca Sadettin Efendi, Tact-Tevarih, Hazrlayan: smet Parmakszolu, Kltr Bakanl

Yaynlar, Ankara 1992, c. II, s. 110-111. 92 Solak-Zde Mehmet Hendem elebi, Solak-Zde Tarihi, Hazrlayan: Vahid abuk, Kltr

Bakanl Yaynlar, Ankara 1989, c. I, s. 183. 93 krullah b. ehabeddin, Behett-Tevrih, Nereden: Nihal Atsz, Osmanl Tarihleri

iinde, Trkiye Yaynevi, stanbul 1949, s. 60.

507

94 95

Dukas, Bizans Tarihi, s. 67-69. Oru Bey, Oru Bey Tarihi, Hazrlayan: Nihal Atsz, Tercman 1001 Temel Eser, stanbul

1972, s. 74. 96 97 Ner, s. 541-547. Halil b. smail, s. 103; lye gre Zaraya gnderir. V. 51a; akaik-i Numaniyye, s. 73.

Ahmet Yaar Ocak, Hali b. smailin eyh Bedreddinin niyeti ahruha gitmek iken sfendiyar Bein onu Krma ynlendirdii rivayetini dedesini temize karmak iin bir savunma olarak deerlendirir. Ona gre eyh Bedreddinin isyan hareketini ancak Balkanlarda gerekletirebileceini dnd iin bilerek Eflaka gitmitir. Osmanl Toplumunda Zndklar ve Mlhidler, s. 166. 98 99 Balvet, eyh Bedreddin Tasavvuf ve syan, s. 86. Ahmet Yaar Ocaka gre eyh Bedreddin Dobrucaya, muhtemelen kendisine en uygun

s olarak grd Sar Saltk tekkesine giderek oraya yerlemitir. Onun Kalender dervilerinin elinde bulunan bu tekkeyi semesinin sebebi herhalde kendine kolayca balayabileceini dnd bu zmrenin desteini almakt. Nitekim bunda muvaffak olmu ve harekt buradan hazrlamaya balamtr. Osmanl Toplumunda Zndklar ve Mlhidler, s. 167-168. 100 l, v. 51a; akaik-i Numaniyye, s. 73. 101 Halil b. smail, s. 111-112. 102 Halil b. smail, s. 112. 103 Uzunarl, s. 365; Bilal Dindar, s. 333. 104 Akpaaolu, s. 90; Ner, s. 545-546. dris-i Bitlisye gre de, Bayezid Paann teklifi ile baz kimseler Bedreddinin mridliine girdiler ve birka tedbir ile orman iinde yakalayp baladlar, Padiahn yanna getirdiler. Kurdakul, Necdet, Btn Ynleriyle Bedreddin, Dler Reklam Yaynlar, stanbul 1977, Birinci basm, s. 43. 105 Yarg safhas ve sulama ve savunmalar iin baknz: Anl, Yaar ahin, Osmanl Dneminde ki Dava eyh Bedreddin ve Midhat Paa Davalar, Yap Kredi Yaynlar, stanbul 1995, s. 86-90. 106 Halil b. smail, s. 121-123.107 . Yaltkaya, bn-i Arabahdan naklen, s. 53. kpaaolu, s. 90; Ner, s. 545-

108 . Yaltkaya, bn-i Arabahdan naklen, s. 53.109 546.

508

110 Severcan, efaettin, Sleymannmeler, Osmanl, Yeni Trkiye Yaynlar, Ankara 1999, c. 8, s. 301. 111 . Yaltkaya, bn-i Arabahdan naklen, s. 61-63.112 Tct-Tevrih, s. 114.113 Numaniye, s. 71-73.114 l, v. 50b-51b. akaik-

115 kpaaolu, s. 4-6. 116 kpaaolu, s. 90. 117 Ocak, Osmanl Toplumunda Zndklar ve Mlhidler, s. 140. 118 Ran, Nazm Hikmet, Benerci Kendini Niin ldrd? iirler 2, Adam Yaynlar, s. 243. 119 Asena, Orhan, Simavnal eyh Bedreddin, Toplum Yaynlar, Ankara 1969, s. 10. 120 Yetkin, etin, Etnik ve Toplumsal Ynleriyle Trk Halk Hareketleri ve Devrimleri, May Yaynlar, stanbul 1974, s. 133. 121 Fndkolu, Z. F., Sosyalistler II eyh Bedreddin, Faklteler Matbaas, stanbul 1965, s. 33. 122 smail Hamdi Danimend, c. I, s. 162. 123 brahim Hakk Konyal, Tarih Hazinesi, say: I, s. 3. 124 ubuku, . Agah, slam Dnrleri, Ankara 1983, s. 130. 125 htilaller ve Darbeler Tarihi, Trkesi: Sabiha Bozbal, Cem Yaynevi, stanbul 1974, s. 93-94. 126 Dukas, s. 67-69; . Yaltkaya, bn-i Arabahdan naklen, s. 68, dipnot. 1. 127 Fndkolu, Z. F., Sosyalistler II, s. 33; Sosyalizm I, s. 94. 128 Cerraholu, A., eyh Bedreddin Meselesi, Yaynlar, stanbul 1966, s. 30. 129 Hammer, J. V. Purgstall, Osmanl Devleti Tarihi, stanbul 1983, c. II, s. 424. 130 Atay, Tayfun, s. 169. 131 lken, Hilmi Ziya, s. 118. 132 Cem, Semahaddin, s. 28.

509

133 Uyank, Mevlt, eyh Bedreddin ve Hareketi, Belleten, c. LV, say: 212-214, s. 349. 134 Ocak, Ahmet Yaar, Osmanl Toplumunda Zndklar ve Mlhidler, s. 178. 135 Balvet, eyh Bedreddin Tasavvuf ve syan, s. 119-120. 136 Ocak, Ahmet Yaar, Osmanl Toplumunda Zndklar ve Mlhidler, s. 191. 137 Anl, Yaar ahin, s. 93. 138 Glpnarl, Abdlbki, Simavna Kadsolu eyh Bedreddin, Eti Yaynevi, stanbul 1966, s. 10. 139 Kurdakul, Necdet, Btn Ynleriyle Bedreddin, Dler Reklam Yaynlar, stanbul 1977, s. 238. 140 A. de Lamartine, mparatorluk Yolu (Trkiye Tarihi), Hazrlayan. M. R. Uzmen, Tercman 1001 Temel Eser Serisi, (tarihi ve bask yeri yok), c. II, s. 293. 141 Eybolu, smet Zeki, eyh Bedreddin ve Vridt, Der yaynlar, stanbul 1987. 142 Kaygusuz, Bezmi Nusret, eyh Bedreddin Simaven, hsan Gmayak Matbaas, zmir 1957.

ELLBRNC BLM FATH SULTAN MEHMED VE DNEM / STANBUL'UN FETH / II. BAYEZD Fatih Sultan Mehmed-stanbul'un Fethi ve Etkileri / Do. Dr. Kenan nan [s.279-311]
Karadeniz Teknik niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi / Trkiye

510

Fethin Babas, ki Ktann ve ki Denizin hakimi Fatih Sultan Mehmed (1451-1481) Buhran, Avrupada Israr Sultan Mehmed 30 Mart 1432de Edirnede domu olup, II. Muradn drdnc oludur. 1443 baharnda iki lalas ile birlikte Edirneden Manisaya vali olarak gnderilmitir. Abisi Amasya Valisi ehzade Alaaddin Ali elebinin vefat zerine Osmanltahtnn yegne varisi olmutur. II. Murad 1444 baharna doru tahttan ekilme dncesi ile onu Manisadan getirtmitir. Ayn yln 12 Hazirann da Edirnede Macarkral, Srp despotu ve Yankonun elileri ile bar anlamalar yaplrken hazr bulunmutur. II. Murad, daha sonra ehzade Mehmedi tahta geirip kaymakam edinmi, Anadoluya geerek Karamanolu ile kendi ve olu adna ahitname imzaladktan sonra Austosta taht resmen olu Mehmede braktn iln etmitir. Bursa civarnda itikafa ekilen II. Murad bu anlamalarla devleti emniyete aldn zannederken 12 yanda bir ocuun tahta geirilmesi ierde ve darda Osmanl Devletini buhranlara srklemitir. 1444-1446 yllar arasndaki bu buhranl dnem II. Mehmedin sonraki hayatnda derin etkiler brakacaktr.1 II. Murad tahttan ekilince hadiseler Osmanllarn aleyhine gelimeye balamt. Arnavutluk, Mora, Raguza ve hatta Bulgaristanda bile tehlike unsurlar ortaya kmt. Daha nemlisi ise, Osmanllar Avrupadan karma zamannn geldiini dnen Papann Bizans ve Venedikin nderliinde Macaristanda bir Hal seferi hazrlklarnn balam olmasyd. Karamanolu da bu ittifaka dahil edilmeye allyordu. Sultan Mehmed, darda karlat bu glklere ek olarak ieride de byk bir buhranla kar karya kald. Edirnede Paalar arasndaki ynetimde sz sahibi olma yar, ayaklanmalar ve Edirnedeki yangn bu buhrann bir ksmn oluturmaktayd. Esas buhran ise, II. Muradn tahttan ekilmesiyle meydana gelen iktidar ekimesiydi. II. Muradn devleti emanet ettii andarl Halil ve onun rakipleri olarak ehabettin ahin, Nianc brahim ve Zaanos Paalar iktidar II. Mehmedin adna ele geirmeye alyorlard. Bunlara ek olarak stanbulda bulunan Orhan elebi, taht ele geirmek maksadyla Rumelide faaliyetlerde bulunmu ancak baarszla urayarak stanbula kamt. Hal ordusu 18-22 Eyllde Tunay at. Macarlara Eflakllar da destek olmulard. Bir Hal donanmas boazlar tutmutu. Osmanl Devleti Ankara Savandan beri bu kadar byk bir tehlike ile kar karya kalmamt.2 II. Muradn tekrar Padiah olmasn isteyen andarl Halil Paa ve taraftarlar bu durumdan istifade ettiler. Macarlara kar ancak babasnn kar koyabileceini Sultan Mehmede syleyen andarl, taraftar beylere de ayn yollarla szler syletip Sultan Mehmedi Ana cevab u mukavemet imkn yok, meer baban Sultan yirine gelmek ile mmkin ola. Belerin dah ittifak bunun zredr, ve maslahat bun grrler. Dmene karu anlar gnderesiz, siz dah safanuzda olasz. Bu vaka def olunduktan sonra yine saltanat sizndr gibi szlerle ikna etmeye alt. Sultan Mehmed, byle bir ihtimal varken ona gre hareket edilmesi gerektiini bildirirken Bu sehafet-i rey ve kusur- tedbirden gayr deldr szleriyle andarlya olan itirazn dile getirmekteydi. Ancak babasna itimad olan Sultan Mehmed onun arlmasna engel karmad.3

511

Edirneye gelen Sultan Murad, ordusu ile hareket etti ve dman Varnada buldu. etin bir savatan sonra Varnada Hallar bozguna uratldlar.4 Zaferi mteakip Edirneye dnen Sultan Murad, andarlnn isteine ramen burada kalmayp Manisaya dnd. Ancak bu tarihten itibaren andarl ve taraftarlar ile II. Mehmedin yanndakiler arasnda bir iktidar mcadelesi tekrar balamtr. andarlnn sulh siyasetine kar Sultan Mehmedin yanndakiler bir fetih ve gaza siyasetini ne kararak kar politika meydana getirmiler, ite bu dnemde stanbulun fethi fikri de yeniden ortaya atlmt. Bu siyasete kar andarl, Sultan Muradn tekrar baa gelmesinden baka bir yol grmedi ve bunun iin almaya balad. II. Murad da olunu incitmeden tekrar baa gemek istiyordu. 1445te Eflakllara kar alnan yenilgiler, Edirnedeki yenieri isyan, Orhan elebi lehine yaplan baz hareketler ki, bu hadiselerin altnda andarl Halilin parma vard, Sultan Mehmedin devleti idare edemedii fikrini ortaya kartmt. Sultan Murad bu gelimeler zerine 1446 Austosunda Edirneye geldi ve yenierilerin yardmyla tahta kt. II. Mehmed hemen Manisaya gnderildi ve kendisine atabey tayin edilen Zaanos ve ahabeddin Paalarla birlikte andarldan intikam almak iin beklemeye baladlar. 1446-1449 yllar arasnda Mehmed elebi Sultan Manisada Ege Denizindeki Venediklilere kar srekli hcumlar tertipleyerek gaza temsilcisi olma sfatn n plana kartmaktayd. II. Murad, skender Beye kar dzenledii seferde ve II. Kosova Savanda Sultan Mehmede de yer verdi. 1450de Sultan Muradn II. Arnavutluk Seferine katld. Burada Akahisarda alnan malubiyetten sonra 1450de Mehmed elebi, Dulkadirolu Sleyman Beyin kz Sitti Hatunla evlendi. Sultan Mehmed Manisaya dndkten bir sre sonra babasnn lm haberini bildiren andarlnn mektubunu ald. Yenieriler II. Muradn lm zerine isyan etmiler andarl onlar ikna etmiti. Bu ekilde yenieriler II. Mehmede ballk yemini ettiler.5 II. Mehmedin Tahta Clusu (II. Defa) Babasnn lmnden on be gn sonra II. Mehmed, btn Osmanl lkelerinin Padiah sfatyla Edirnede ikinci defa tahta kt (18 ubat 1451-16 Muharrem 855). Sultan Muradn zamansz lm ve Mehmedin tahta gemesi neticesinde Devletin i ve d siyasetinde radikal bir deiiklik olmas zaten bekleniyordu. Sultan Muradn etkili veziri andarl Halilin siyasetine aykr olan bu durum Mehmedin ilk tahta knda 6 yl nce ana hatlaryla ortaya kmt. Mehmedin bu siyasetinde etkili olan isimler ilk tahta kt tarihten bu yana yakn adamlar olan Zaanos ve brahim Paa ile Hadm ahabeddin Paalar idi. Bunlarn tesirleri ile ftuhat politikasn hakimiyetinin bir art gibi grmeye balamt. Bar bir politika izleyen eski Sultann yerine Mehmedin gelmesi Rumlar arasnda korku ve tela uyandrmt.6 II. Mehmedin tahta clusu ile birlikte andarl Halilin rakipleri de iktidara gelmilerdi. Mehmed, andarly vezirlikten uzaklatrmamakla birlikte taraftarlarn ynetimden uzaklatrd. Bir yandan iktidarnn ilk gnlerindeki nazik durumu atlatmay hedef alrken bir yandan da iktidarn glendirmeyi hedef almt. Kendisini tahttan indirmi olan andarl iini daha sonraki zamanlara brakmay uygun bulmutu. II. Mehmed, bata Bizans olmak zere Edirneye kendisini tebrike gelen yabanc devlet elilerine yumuak davrand. Bu siyaset ile stanbulu fetih ynndeki hazrlklarn daha rahat

512

tamamlayabileceini dnyordu. Osmanl Devletinin komular ise gen bir padiahn tahta gemesini frsat bilerek bundan fayda umuyorlard. II. Mehmed buna frsat vermeyerek Bizans mparatoru ve Srp despotuna baz tavizler verdi. Venedik ile yaplan anlama yenilendi. Macarlar ile de yllk bir mtareke imzalad.7 II. Mehmed saltanatnn hemen balarnda Osmanllar iin skntl zamanlarda mesele karan Karamanoullar ile uramak zorunda kald. Karamanolu brahim Bey daha nce II. Murad tarafndan alnm topraklar geri almak iin harekete geti. Bunun zerine Sultan Mehmed ilk seferini Karamanolu zerine yapt. brahim Beyin Osmanl topraklarna saldrs zerine Anadolu Beylerbeyi Ozgurolu sa Bey Padiahtan Karamanoluna kar yrme isteinde bulundu ancak buna cevaz verilmeyerek kendisi azledildi ve shak Paa Anadolu Beylerbeyi payesiyle Karamanolu brahim Bey zerine gnderildi.8 Rumeli Beylerbeyi Day Karaca Beyi Macarlarn herhangi bir hareketine kar Rumeli askerleri ile birlikte Sofyada vazifelendiren Sultan Mehmed kap halk ve Anadolu askeri ile Anadolu tarafna geti. Sultan Karaman civarnda Akehire geldiinde Karamanolu brahim Bey Tailine snp buradan Mevlana Veliyi gndererek Akehir, Beyehir ve Seydiehiri vereceini ve her sene belli sayda asker gndereceini bildirerek sulh istedi.9 Osmanllar tarafndan bar artlarn oluturmak zere Kassabolu Mahmud Bey gnderildi. Karamanolu brahim Bey, yemin ederek Osmanolunun dostuna dost, dmanna dman olacan ayr bir anlama iine girmeyeceini bildirdi. Ilgn iki devlet arasnda snr tayin edilirken Beyehir, Krehir ve Seydiehir Osmanllara verildi.10 Sultan Mehmedin tahta geii srasnda zellikle yenieriler byk meselelere sebep olmulard. Edirnede isyan eden yenieriler ehri yama iin hazrlklara girimiler, ancak andarl Halil yenieriler zerindeki otoritesini kullanarak bu isyan bastrmaya muvaffak olmutu. andarl yenierilere yeni sultan beklemelerini geldiinde kendilerine ihsanda bulunacan vaadetmi, Sultan Mehmed Edirneye bu isyann bastrlmasndan sonra gelmi ve yenierilerden sadakat yemini almt.11 Ancak vaadedilen ihsann verilmemesi Sultan Mehmedle yenieriler arasndaki huzursuzluu gidermemiti. Karaman seferi dnnde Sultan Mehmed bir defa daha yenierilerin bahi istekleriyle karlat. Sultan Bursa civarna geldiinde yenieriler Sultann yolu zerinde iki saf halinde silahlaryla birlikte durup Sultan aralarndan geerken Padiahmzn ilk seferidr, kullara ihsan gerek dediler.12 Aslnda bahii kendileri deil zerlerindeki silahlarla Sultana ima ediyorlard.13 Sultan Mehmed yenierilerin bu hareketlerine olduka sinirlenmesine ramen hemen o anda bir ey yapmad. Turhan Beyle Hadm ahabeddin Paalar Sultana bunlarn nesne talep ettiini bildirdiler. Sultan da on kese ake emretti. Ancak birka gn sonra Yenieri Aas Kazanc Doan ve sonra yaya balarn getirterek14 bu edepsizliin kusurunun onlarda olduunu bildirerek yzer omak vurdurdu.15 Yenieri Aas azledildi ve Mustafa Beye Yenieri Aal verildi.16 Sultan Mehmedin yenierilere kar giritii bu hareket bir yandan andarl yanllarna kar kendisini daha kuvvetli bir duruma getirirken, dier yandan da onu tahtnda daha salam bir mevkiye ulatryor ve bu suretle

513

yenierilere gz da verilmi oluyordu. Tursun Beye gre bu hareket Sultan Mehmedin vefatna kadar yenieriler zerinde etkili olmutu.17 Sultan Mehmed Karaman seferi dnnde shak Paay Mentee line gnderdi. Menteeolu Osmanl kuvvetlerine kar koyamad. lini terk edip Rodos Adasna snd.18 Bu ekilde Karamanolu brahim Beyle birlikte harekete geenler cezalandrlm oldu. Sultan Mehmed Karaman seferine karken brahim Beyin tekrar eden ahdine riyasetsizliini cezalandrmak istiyordu. Bu nedenle onun sulh teklifine scak bakmad. Ancak Bizans imparatoru seferi frsat bilerek stanbulda bulunan ehzade Orhan iin verilen tahsisatn artrlmasn, eer bu yaplmazsa ehzadeyi Rumeliye brakacaklar tehdidinde bulundu. Bizans elileri bu isteklerini Vezir Halil Paaya bildirdiler. Halil Paa Bizansla yaplan anlamann olduka yeni olduunu, hatta daha mrekkebinin bile kurumadn, bu isteklerin olduka aptalca olduunu, imdiki OsmanlPadiahnn babasna benzemediini, Osmanl ordusunun Anadoluya gemi olmasndan dolay bu ekilde bir teklifte bulunulduunu, ellerinden ne geliyorsa yapmalarn syleyerek u ekilde devam etti eer Orhan Trakyada sultan yapmak istiyorsanz yapn, eer Macarlarn Tunay geip gelmelerini istiyorsanz syleyin gelsinler, eer daha nce kaybettiiniz topraklar geri almak istiyorsanz aln! Ancak undan emin olun ki bunlarn hibirinde baarl olamayacaksnz. Bunun yerine sizin olduunu dndnz eyleri de kaybedeceksiniz. Fakat ben yine de isteklerinizi Sultana bildireceim son karar onun olacak.19 Sultan Mehmed, Bizansllarn bu isteklerini duyunca olduka hiddetlendi, ancak kendisi Anadoluda iken imparatorun herhangi bir mesele karmas ihtimalini de gz nne alarak imparatorun elilerini gler yzle karlad. Ksa bir sre sonra Edirneye dneceini mparatorun ve ehrin acil ihtiyalarn kendisine orada bildirmelerini syleyerek eliyi gnderdi. Sultan, bu olay zerine Karamanolu brahim Beyle anlamay uygun grd. Edirneye dnen Padiah ilk i olarak Bizansla yaplan anlama gereince ehzade Orhann masraflar iin ayrlan mntkaya memurlar gndererek buradan gnderilecek paray kesti. Tahsilat yapan memurlar da kovdurdu.20 stanbulun Fethine Doru II. Mehmedin saltanat ile Yldrm Bayezid zamanndaki fetih ve merkeziyeti siyaset artk yeniden canlanyor, Trkmen gaza ananesi, yksek slmi ereve ierisinde idealletiriliyordu. II. Mehmedin dnya siyaseti uygulamasndaki tek ayak ba, Hal tehdidinin bata gelen tahrikisi ve Osmanl topraklar arasndaki btnl bozan Bizanst ve ilk nce bu problemin halli gerekiyordu. II. Murad Dnemindeki badireler dolaysyla Bat Hristiyan dnyasnn byk tepkisinden endie eden ve uzlamac bir siyaset yanls olan tecrbeli devlet adam Veziriazam andarl Halil Paann ba ektii muhalefet grubuna ramen gen Padiah, kendisini bu yolda tevik eden eski lalas Zaanosun da tesiriyle bu byk ie giriti. Muhtemel Bat yardm hazrlklar ve birleme gerekleinceye kadar stanbulun fethi ii tamamlanmalyd. Byle muazzam bir fetih, gen Padiaha, slam Peygamberinin mjdesine mahzar olan bir emir sfat kazandracakt. te yandan

514

stanbulun fethi, II. Mehmede i siyasette de nemli bir mevki salayp otoritesini kuvvetlendirecei ve gerekletirmeyi dnd merkezi bir idare yapsna uygun reformlar daha salam bir ekilde uygulamaya imkan verecei gibi, gl, merkez d kuvvetlerin datlmasna da nayak olacakt.21 stanbulun fethi fikri srekli olarak Sultann kafasn megul ediyordu.22 Ancak bu byk bir proje idi ve ona gre hazrlklarn yaplmas gerekiyordu. Nitekim stanbul Osmanllar tarafndan bundan nce deiik zamanlarda kuatlmt. Ancak, stanbulu almak savunucularn her defasnda eitli engeller karmasyla mmkn olmamt. stanbulun alnmas gereklilii daha ksa bir mddet nce Sultan Mehmedin Karaman seferi dnnde kendini bir defa daha hissettirmiti. Sultan Mehmed, anakkale Boaznda Frenk gemilerinin bulunduunun haber verilmesi zerine stanbul boazna gelip Rumeli sahiline babasnn getii yerden gemi ve burada bir kale yaplmasn Halil Paaya emretmiti.23 Boazkesen Hisarnn nas, 1452 Osmanllar, balarndan geen bu hadiselerin verdii tecrbe ile Anadolu ve Rumeli arasndaki salam bir geiin ancak stanbulun alnmasyla mmkn olacann farkna varmlard. Bu maksatla evvela stanbul Boaznn kontrolnn Osmanllarn elinde olmas gerekiyordu. Karadenizden gelecek her trl yardmn da kesilmesi maksadyla Karaman seferi dn Sultann emri ile Boazkesen adn alacak ve Rumeli sahilinde Anadolu Hisarnn karsnda bir hisarn yapm hazrlklarna baland. Bir dahaki bahara hazr olmas maksadyla gerekli olan kalifiye eleman ve malzemeler iin Anadolu ve Rumeliye fermanlar gnderilerek hazrlklarn yaplmas emredildi.24 Rumeli Hisarnn yapm hazrlklarn duyan mparator Konstantin, bunu engellemek iin Sultan Mehmede eli gnderdi. mparator, hisarn yaplmamas karlnda fedakarlk yapma yolunu semiti. Buna gre; eliler her trl fedakarl yaparak Sultan bu fikrinden vazgeireceklerdi. Eliler, Sultan Mehmede, imdiye kadarki Osmanl padiahlarnn ehir civarnda bu trden bir faaliyete girimediklerini, kendilerinin imdiye kadar olduu gibi yine dost olacaklarn vergi demeleri isteniyorsa bunu deyeceklerini bildirdiler. Sultan Mehmed bunlar dinledikten sonra Bizansn elisine u ekilde hitap etti ehirden hibir ey almyorum. Zaten ehrin de duvarn tesinde bir eyi yoktur. Eer burada bir kale ina etmek istersem mparatorun beni durdurmaya hakk yoktur. Boazn dou ve bat yakas bizim elimizde olup mparatorun buralarda i grme hakk yoktur. Babamn Macarlarla kar karya kald g durumda mparatorun onlarla i birlii yaptn unuttunuz mu? Babamn Geliboludan gemek istedii zaman mparatorun bu blgeye Frank gemilerinin gelmesine destek olduklarn. Bu ekilde babam birliklerini stanbul Boazna, Anadolu Hisarnn yaknlarna getirtmi ve bu ekilde geebilmiti. mparatorun gemileri ise bu srada geii engellemek iin keifler de bulunuyorlard. Ben o zamanlar bir ocuktum ve Edirnede Macarlarn gelmesini bekliyordum. Macarlar da Varna etrafnda yama ve talan yapyorlard. mparator ve btn destekileri sevin iindeyken btn Mslmanlar znt ve keder ierisindeydiler. Babam kar

515

kyya emniyet ierisine getikten sonra buraya bir kale yapmaya karar vermiti. O bunu yapacak kadar uzun yaayamad fakat ben bunu yapacam beni niin durduruyorsunuz? Kendi topraklarmda ne yapacam hususunda neden sizlere danmak zorundaym? Gidin ve mparatora bu gelimeleri syleyin imdiki Padiah daha ncekilere benzemez. Onlarn yapamadklarn hemen ve kolayca yapabilir. Onlarn yapmak istemediklerini de yapmak istemekte ve sonunu getirmekte karaldr.25 1452 yl ilkbahar balangcnda Mart ay sonlarna doru, Rumeli tarafna Anadolu Hisarnn karsna hisar inasnda kullanlacak malzeme getirtildi. Sultan Mehmed daha sonra karayolu ile gelerek hisarn yaplaca mevkii gezdi. Yaplacak kalenin plan izildi. Bu ekilde kalenin Boazn en dar yerinde Anadoluhisarnn karsna yaplmas kararlatrld. Sultan Mehmed kale yapmn veziri arasnda paylatrd. Halil Paa, Zaanos Paa ve Saruca Paaya ayr kulenin yaplmas vazifesi verilirken Vezir ahabeddin Paada yapma nezaret etti.26 26 Mart 1452de bizzat ordunun banda gelen Sultann nezareti ve 30 gemilik bir donanmann himayesi altnda balanan hisarn inas, faslasz bir alma neticesinde Austos sonlarna doru tamamlanmtr. Bizzat Fatih tarafndan verilen Boazkesen adnn da gsterdii gibi, Hisar iki denizin arasn kesmek ve ktadan ktaya ve denizden denize geie hakim olmak iin yaplmtr. Karadenizden gelecek askeri yardm mahdut olmasna ramen buradan stanbula gelecek olan hububat sevkiyatn durdurmak olduka nemli bir adm olarak dnlyordu. Gemite Yldrm Bayezid bu ekilde stanbulu drmeyi denemiti. Hisarn inas tamamlannca hisara bir de hisar bee eklenerek buna denize alan 20 kap konuldu ve her kapdan ieride birer top konulmak suretiyle boaz tamamen kesilmi oldu. Bunu takiben muhasamat balamt. 1452 knda, stanbul, sfendiyarolu smail Beyin ordusu ve Akaylolu Mehmed Bey kumandasndaki Karesi kuvvetleri tarafndan abluka altna alnd. Bylece stanbul, biri Boazlardan iki abluka emberi iine alnm oldu.27 stanbulun Fethi, 29 Mays 1453 Boazkesen Hisarnn tamamlanmasndan sonra Sultan Mehmed ordusu ile birlikte stanbula bir mil mesafeye kadar yaklaarak orada bir tepeden stanbulu iyice grebilmi ve bu mddet zarfnda arazi zerinde tetkikler yaptktan sonra 1 Eyllde Edirneye dnmt. imdi onun en bata gelen dncesini stanbulu almak tekil ediyordu. Ancak devlet erkannn da kendisi ile bu hususta fikir birlii yapp yapmayacaklarn bilmiyordu. Bunlar arasnda kendisine muhalif olanlar da bulunabilirdi. Filhakika devlet erkannn bir ksm stanbulun alnmasna taraftar deildiler.28 Sultan Mehmed stanbulun alnmas yolundaki fikirlerini beyan ettike baz devlet adamlar stanbulun alnmasnn zor olduunu, alnma teebbsnn Osmanl Devleti aleyhine teebbslere yol aacan belirtmekteydi. Sultan Mehmed ise bu fikirlere asla iltifat etmiyordu.29 Tursun Beyin st kapal olarak zikrettii bu ahsiyetlerin banda hi phe yok ki Akpaazadenin ismini vererek ve Bizanstan rvet almakla sulad andarl Halil Paa gelmekteydi.30

516

Sultan Mehmed Edirnede devlet adamlarnn fetih hakkndaki fikirlerini almak iin bir meclis toplad ve burada stanbulun fethinin neden gerekli olduu hakknda kendi fikirlerini ortaya koyduktan sonra ileri gelen devlet adamlarnn da fikirlerini istedi. Bu toplant da taraftar olanlarla muhalif grup fikirlerini beyan ettiler. Fetih fikrine muhalif fikirlerin bulunmas Sultan Mehmedin fevkalade cann skmasna ramen bu fikirden vazgemeyeceini kati olarak ortaya koyunca Bizansn fethi fikrine ittifakla karar verildi.31 Mecliste verilen karardan sonra hkmler yazlarak bahara kadar askerlikle ilgili olanlarn hazrlanmalar emredildi. Hazrlklarn en nemlileri Gelibolu ve Edirnede yaplmaktayd. Geliboluda kuatma iin gereken sayda ve deiik tiplerde gemilerin yapm srerken Edirnede de Sultan Mehmed stanbulun surlarn ykacak kapasitede toplarn yaplmas iine bizzat nezaret etmekteydi. Sonuta stanbulu kuatmak iin yola kan Trk ordusunda byk top ile on drt batarya top vard. Toplarn Edirneden stanbula kadar getirilebilmesi iin iki ay kadar bir zamana ihtiya duyulmutu. Sultan Mehmed stanbul kuatmasna hazrlanrken emniyet tedbirlerini almay da ihmal etmedi. Bu maksatla Mora yarmadasnda hkm sren ve Bizansa yardm etme ihtimalleri bulunan mparatorun kardeleri Thomas ve Dimitrios zerine Turhan Beyi sefere gnderdi. Turhan Bey baarl bir seferle buradan gelebilecek bir yardm engellerken brahim Bey komutasndaki bir baka kuvvet Arnavutluk zerine gnderildi. Yine 1453 ubatnda Day Karaca Bey Padiahn emri ile stanbul civarndaki Bizans kasabalarn teker teker igal etti. Hulsa Bizans drmek iin gerekli tedbirlerin hepsi 1453 Nisanndan nce alnm bulunuyordu.32 Btn k harp hazrlklar ile geiren Padiah 23 Mart 1453 Cuma gn Edirneden hareket ederek 5-6 Nisan 1453 Cuma gn stanbul surlar nne gelmi ve ehri kuatmtr. Osmanl ordusunun kesin olarak ka kiiden olutuu hakknda eitli fikirler olmasna ramen bu ordunun 150-160 bin kiilik bir kuvvet olmas muhtemeldir.33 stanbul kuatmasna katlan Osmanl donanmasnn mevcudu hakknda deiik rivayetler mevcuttur. Bunlara bakldnda bykl ve kkl gemilerle birlikte bu donanmann 150 paradan fazla olduu grlmektedir. Donanma komutan Baltaolu Sleyman Bey olup donanmas ile birlikte Hali tarafndaki surlar hari olmak zere deniz tarafndan stanbulu kuatmt. stanbulu mdafaa edenlerin de mevcudu hakknda kesin bir rakam vermek mmkn olmamakla birlikte bunlarn 15 binden az olmad dnlmektedir. Kara kuvvetlerine ek olarak Bizansn kendi gemilerine ek olarak Venedik, Ceneviz ve dier talya Cumhuriyetlerine ait gemilerin toplam 39u buluyordu. Sultan Mehmed muhasaraya baladktan sonra slm ananeye uyarak Mahmud Paay mparatora gndererek ehrin teslim edilmesini istemi, ancak bu teklif reddedilmitir. Bunun zerine asl muhasara toplarn devreye girmesiyle balamt.34 Bu andan stanbulun fethedildii 29 Maysa kadar kuatma srasnda meydana gelen belli bal hadiseleri u ekilde zetlemek mmkndr: Topu atei eliinde 18 Nisan sabahnda yaplan ve alt saat sren yry baarya ulaamamtr.35 Ayn zamanda Haliteki zinciri krma teebbs baarszla uramtr. Bu baarszlklar 20 Nisandaki deniz muharebesi baarszl izlemitir.

517

Bilindii zere, 20 Nisanda tahl ykl bir Bizans gemisiyle Ceneviz gemisi, Trk donanmasnn ablukasn yararak Halie girmeye muvaffak oldular. Bu muvaffakiyet, Bizansta byk bir sevin ve mit uyandrd. Bu gemilerin Batllarn gnderdii donanmann ncs olduu ayialar yayld.36 Tursun Beyin ifadesiyle bu hadise ehl-slam arasnda ftur ve periani sald; asker frka frka oldular. Muhasaray muvaffakiyetsizlie uratabilecek byk tehlike ufukta belirmiti.37 Sultan Mehmed bu tehlikeli durumda Akemseddinin desteini grmtr. Akemseddinin desteini alan Sultan btn vezirlerin ve komutanlarn katld bir Divan toplamak mecburiyeti hissetmi, teden beri Bizansn fethi fikrine muhalif olan andarl ve ona tabi olanlar yine harekata kar muhalif tavrlarn gstermilerdir. Burada durumu andarlnn rakibi ve fethin gerekliliini savunan Zaanos Paa kurtarrken yine ahabeddin Paa, Turahan Bey, Akemseddin ve Sultann hocas Ahmed Graninin destekleriyle savaa devam fikri galip gelmitir. Bu durumu takiben surlara ynelik top atei iddetlendirilmi ayrca ertesi gn donanmann bir ksmnn Galata srtlarndan Halie indirilmesiyle Bizansa bir nevi cevap verilmitir. Bu baar Trk ordugahnda kuvve-i maneviyeyi ykseltmeye olduka yaramtr.38 stanbul kuatmasndaki ikinci buhranl an Mays aynn sonlarna doru kendini gstermi ve fetihle neticelenmitir. Buna gre o gnlerde Trk ordugahnda Bat hkmdarlarnn ittifak yaptklar, Hunyadinin ordu ile yola kt, bir Hal donanmasnn da Egede olduu ayialar yaylm ve byk bir endie meydana getirmiti. Ayn anda Karamanolu Venedik ile ittifak hazrlnda idi ve herhangi bir baarszlk halinde harekete gemeyi dnyordu. Hulasa fethin gecikmesi Osmanllar asndan olduka nazik bir durum meydana getirebilirdi ve zaten fetih aleyhtarlar yine kuatmann kaldrlmas yolunda fikirler mrldanmaya balamlard. Sultan Mehmed 26 veya 27 Maysta son karar iin bir harp meclisi toplad. Burada andarl Halil muhasarann bir an nce kaldrlmas gerektiine dair eski dncelerini tekrarlad. Zaanos Paa ile onunla ayn fikre sahip olan Turhan Paa ile ahabeddin Paalar ise Batdan yardm gelmesinin kolay olmadn Batllar arasnda bir fikir birlii olmadn onlarn harekete gemesinden nce ehrin fethinin mmkn olduunu beyan ettiler. Sultan Mehmed, harbin devam yolundaki fikirleri destekledi. Ona gre fetihten vazgeme Osmanl Devletinin yarm asrdan beri maruz kald paralanma tehlikesinin tekrar ortaya kmasna sebep olaca gibi, kendi saltanat iin de tehlikeli sonular dourabilirdi. nk gemite Osmanllarn sulh siyaseti Hal ordu ve donanmasnn saldrsna mani olmad gibi imdi bunu engelleyeceini dnmek hata idi. Buradan hareketle Sultan Mehmed istemedii halde ehrin yamasna izin verdi. 29 Maysta sabaha doru balayan taarruz sonucu ehir 29 Mays sabah fethedildi.39 Fatih Sultan Mehmed mera ve ulemas ile ehre girdi. ehrin binalarnda gz gezdiren Sultan Ayasofya kilisesine gitti ve burann zaman iinde harap olmu vaziyetini grd. Sultan daha sonra orduyu hmayuna geri dnd. Fatih, stanbulun Osmanl Devletinin bakenti olmasna karar verdi.40 Haziran 1453te, Fatih, stanbuldan ayrlmadan nce Sleyman Beyi Suba ve Hzr Beyi de ehrin ilk kads olarak atad ve onlara ehrin imar edilmesi gereini tembih ederek Edirneye dnd.41

518

Sultan Mehmed, stanbulun fethi ile birlikte hakl olarak Fatih unvann taknma erefine ulamtr. stanbulun sratle imar emredilmi, ehrin tekrar canlandrlmas iin vergi muafiyetleri konulmutur. Nfus meselesinin halli iin zoraki veya srgn metodu ile insanlar ehre veya ehrin etrafna yerletirilmek suretiyle enlendirilmeye allmtr.42 Artk II. Mehmed, Dou Romann fatihi sfatyla onun gerek varisi olmutu. mparatorluk merkezini ele geirmesi sebebiyle ada baz Bizans tarihileri onu Roma mparatoru olarak nitelendirmilerdi. Fatih Sultan Mehmed ise cihanda tek bir devlet tek bir hkmdar ideali erevesinde bunu siyasi bir ara olarak gryor ve slami-Trk geleneinin gazilik-hanlk unvanlaryla birlikte kendi ahsnda birletiriyordu. Bunun anlam hem Douda slam dnyasnda, hem Batda Hristiyan dnyasnda mutlak hakimiyet demekti. siyaset bakmndan ise stanbulun fethi, Fatihe baz gl aileleri bertaraf etme frsat vermiti. Vaktiyle kendisini tertipli bir yenieri isyan ile (Buuktepe Vakas) tahttan indirme olaynda ba rol oynayan Veziriazam andarl Halil Paann idam,43 ayn zamanda kkl ailelerin iktidar paylamalar dneminin sona erdiini gsteriyordu. Fatih daha sonra, Veziriazamlk dahil devletin nemli grevlerini dorudan kendisine bal kul asll kimselere verdi ve bylece, btn iktidar tek elinde toplad. Bu sayede cesaretle bir dizi iktisad, asker, hukuk reformlara teebbs etti.44 stanbulun fethi Avrupada derin yanklar uyandrmasna ramen, kuatma srasnda olduu gibi ehrin fethinden sonra da Avrupada Osmanllar aleyhine toplu bir hareket yani daha evvelki zamanlarda olduu gibi bir Hal seferi grlmedi. Ancak Papa Avrupadaki Osmanl kart devletleri bir araya getirerek bir Hal seferi organize etme abasndayd. Fatih Sultan Mehmed bu abalardan haberdar olmas sebebiyle zellikle denizci devletlerle anlamalar imzalayarak bunlar bu tr organizasyonlarn dnda brakmay amalamtr. Bu baptan olarak Venedik ve Ceneviz ile ticaret anlamalar imzaland.45 stanbulun Yeniden mar Fatihin en byk kaygs stanbulu dnyann siyas ve iktisad merkezlerinden biri, gerek bir metropol haline getirmek, nfuslandrmak, imar etmek ve kalkndrmak olmutur. Nfusu otuz bine kadar dt iddia edilen ehir, Patrik Gennadiusa gre, Bizansn son gnlerinde fakir ve byk ksm gayri meskun bir harabeler ehri idi.46 Fatih, ehri yamasz almaya alm, fakat baaramamt. Fetihten sonra ilk nceliini ehrin yeniden nfuslandrmas oluturuyordu. Bu maksatla dalan ahaliyi toplamaya alt.47 Silivri ve Galatadan nfus getirip yerletirdi. Buna ek olarak Fatih Sultan Mehmed, stanbula yaplan ilk iskanlardan sonra ehrin ekonomik kapasitesini tespit etmek amacyla yazlmlarn emretmi ve bu yaplmtr. Bursa Beyi Cbbe Ali Bey bu ile grevlendirilmi ancak ii tarihi yeeni Tursun Bey gerekletirmitir.48 Srgn usulyle ehre nfus getirip yerletirme iini saltanatnn sonuna kadar uygulad. Foadan, Argostan, Amasradan, Trabzondan, Moradan, Taoz ve Sumatraki adalarndan, Midilli ve Aribozdan, Kefeden ehre Rum, talyan ve Yahudi nfusu getirtip yerletirdi. Konya, Aksaray, Larende ve Ereliden byk

519

miktarda Mslman Trk halk srp getirdi. ehrin etrafndaki blgede harp esirlerinden yerletirerek yz kadar ky ihya etti. ehre gelen yollar ve kprleri tamir ettirdi. 1455 knda mehur kapal arnn ekirdei olan Byk Bedestenin yaplmasn emretti. Keza o yl, ehre bol su getirtmek iin su yollarnn onarmn emretti. ehrin gbeinde yaptrd ilk saray (Eski saray) daha sonra uygun bulmad. Saray burnunda Yeni saray (Topkap Saray) yaptrd (1464).49 stanbulun imarnda esas rol, btn Osmanl ehirlerinin kuruluunda ve inkiafnda olduu gibi, vakf messesesi oynamtr. Osmanl Devletinin kamu hizmetleri fikrinden uzak olduu, yalnz tebaay istismar fikrine baland iddias tamamyla yanltr. Reayann refah bir din vazifesi olarak benimsenmitir. stanbulun imarndan nce Bursa, znik, Gelibolu, Edirne, Filibe, Sofya, Serez, Ferye, skp, Yeniehir, Manastr, Silistre gibi ehirlerin Osmanl idaresinde birer Trk Mslman ehri olarak sratle gelimesi ve imar nasl vakf sayesinde olmusa, stanbulda ayn yolla bir Trk ehri olarak yeniden imar edilmitir. Fatih, 1459 ylnda btn byk ricali toplayarak ehrin deiik yerlerinde vakflarla imaretler, imar merkezleri vcuda getirmelerini istedi. Kritovoulosa gre Fatih kendisi Yeni Sarayla byk camiinin inasn bu tarihte emretti. Vezir-i zam Mahmud Paa Sultan izleyerek stanbulun en popler al veri merkezi olarak bugne kadar devam eden ve cami, medrese ve imaretten oluan Mahmud Paa Sitesini vcuda getirdi. Bu hayr tesislerine gelir temin etmek zere hamam, ar ve han gibi ticari tesisler yaparak vakfetti. Ayn ekilde zamanla dier vezirler de bugn stanbulun belli bal mahallelerini tekil eden siteler kurdular. Bunlarn en mhimleri Hoca Paa, Gedik Ahmed Paa, Murad Paa, Davud Paa mahalleleridir. Fatih kendi yaptrd camiin etrafnda mehur sekiz (Semaniye) medresesini, ocuklar iin bir mektep, Dar al-talim, bir hastahane (Dar al-ifa), bir imaret ina ettirdi. stanbulda yaptrtt veya kiliseden evirttii dokuz cami ve onlara bal kurumlar devaml ekilde tamir ve idame etmek, personelin maalarn demek zere stanbulda devlete ait arazi, ev ve dkkan kiralarnn nemli bir ksmn, stanbul dnda otuz be ky vakf etmitir. Bundan baka stanbulda ina ettirdii Byk Bedesten (Bezazistan), Sultan Pazar, Beylik Pazarnn ve baka ticaret yerlerinin, drt hann, on drt umuma mahsus hamamn, elli drt deirmenin gelirlerini yine ayn amala vakfetmitir. Fatihin yaptrd Dar al-ifada muhta kimseler baklr ve bedava ila verilirdi. Semaniye medreseleri ise mparatorluun en yksek ilim messesesi olarak yaptrlm ve baarl bulunan Mslman ocuklar kabul edilmitir. Talebelerin btn giderleri vakf tarafndan karlanrd. Fatihin tekilatlanmasnda Trkistandan getirttii mehur astronomi alimi Ali Kuudan istifade ettii bu medreselerde akli ve nakli ilimler birlikte okutulmaktayd. Ekonomik adan da byk neme haiz olan bu messeseler ehrin bymesi ve kalknmasnda byk rol oynamlardr. Bu ekilde yalnz Fatih Camii evresinde iki yz seksen alt dkkandan oluan bir ar oluurken bunlarn kira gelirleri vakfa aitti. Fatih Sultan Mehmedin 1453 ylnda fethettikten sonra saltanat boyunca bir imparatorluk bakenti haline getirmeyi amalad stanbul ehri daha 1478 ylnda yani fetihten yirmi be yl sonra Fatihin dnd seviyeye yaklam bulunuyordu. Kad Muhyiddinin 1478de yapt sayma gre stanbul nfusu askeri (vergiden muaf) nfus hari u ekilde idi:

520

stanbulda aile Mslmanlar 8951 535

Galatada aile

Hristiyanlar (Ortodoks)3151 592 Yahudiler 1647 Kefeliler 267 384 -

Karamanllar

Ermeniler 372 62 Frenkler (Avrupallar) ingeneler 31 Yekn 1521 332

14803

mer Ltfi Barkana gre stanbulun nfusu 1530larda 400-500 bin kii civarnda iken, Fernand Braudel ise 16. yy. sonuna doru ehrin nfusunu 700 bin kii olarak tahmin etmektedir. Bu ekilde fetihten yz yl sonra stanbul gerekten de her anlamyla bir mparatorluk bakenti haline gelmiti.50 Srbistan Seferleri, 1454-55 Papa Osmanl Devletinin garpta en byk rakibi Macaristan da, byk lde bir Hal seferine ikn edememitir. Ancak Osmanllar ile Avrupa arasnda bir arpmann olmas kanlmazd. 1454-1456 arasnda Fatihin ess faliyeti Tunann gneyine hakim olmak oluturuyordu. Fatih bu ekilde Srp meselesini halledeceini dnyordu. 1451de Fatih tahta knca, Srp despotu Alaca-Hisar ve havlisini zaptetmi, fakat stanbulun fethi haberini alnca, geri vermiti. Fatih bir ltimatom gndererek, Lazarn eski memleketi olan Morava vdisinin irsen kendisine ait olduunu ileri srd ve Despot Georg Brankovie babasnn mlk Vlk-lini, yni Vulitra-Lab blgesini brakabileceini bildirdi. Sultan Mehmed 1454 yaznda Morava vdisine yapt seferde, Omol ve Sivrice-Hisar zaptetti. Osmanl ordusu ekilince Vidin-Ni blgesinde Macarlar gneyde, Kosava blgesinde, Srp kuvvetleri kar taarruza getiler. Fatih 1455 yaznda ikinci Srp Seferinde kuvvetlerini gney Srbistana yneltti. Trepa, Novobrdo ve Lab vadisinde baka gm mdenlerini ele geirdi. Yalnz Vlk-linin igli art ile bir bar yaparak, despotu Macarlardan ayrmaya muvaffak oldu. Despot ylda 3 milyon ake demei ve seferlere belli miktarda asker gndermeyi de kabul ediyordu. Fatih Srbistan sk bir tbilik altnda tutmann Belgradn Macarlardan alnmasna bal olduunu biliyordu. Fatih Srplar tarafsz hale getirmiti ve onlar da Macarlarn Katolik siyasetinden memnun deildiler. Srp siysetinde balca mil olan Mahmud Paa, kardei

521

Mihail Angelovic vastas ile, Srbistanda Macar aleyhtar duygulardan faydalanarak burada Osmanl taraftar zmrenin kuvvetlenmesini salad.51 Belgrad Seferi, 1456 Osmanl tarihilerinin iaret ettii gibi Fatih Sultan Mehmed Macaristan fethine anahtar olarak Belgradn fethedilmesi gerektiini dnyordu. Belgrad, Tuna ile Sava nehirlerinin birletii noktada ina edilmi olmas ve ok mstahkem bir kale olmas hasebiyle de Osmanllarn Balkanlardaki gvenlii asndan ok nemliydi.52 Osmanllarn kuzeyden gelecek tehlikeye kar Srbistan elde tutabilmeleri Tuna kenarnn ve bilhassa Belgrad mstahkem kalesinin elde bulunmasyla mmknd; daha evvelki harplerde ve II. Murad zamanndaki Srbistann birinci istilasnda bu dnce hakim olduundan Belgrad, Evrenuzolu Ali Bey tarafndan kuatlm ise de Jan Hnyadn53 Transilvanyada birbiri ardnca kazand muvaffakiyetleri ve onu takiben hududu geerek taarruzu zerine muhasara mecburen kaldrlmt; bu defaki muhasarada ise Jan Hnyadn Srp despotu ile beraber hareketi ayn tehlikeyi gsterecek gibiydi. Bundan dolay Osmanl Padiah yapaca seferin baarl netice vermesi iin esasl surette hazrlk yapyordu; k Edirnede geirdi, Morova nehri zerindeki Grosavada toplar dktrp bunlar Tuna nehri kenarna naklettirerek Hrsovaya yollad ve toplar orada Rumeli Beylerbeyi Day Karaca Paaya teslim edildi. Btn hazrlklar bittikten sonra Osmanl hkmdar ordusunun banda olarak Sofya zerinden Srbistana girdi. Srp despotu, Macaristana kat.54 Osmanl ordusu Belgrad nne gelip karadan Kaleyi kuatt bunu takiben Osmanl donanmas55 da Tunadan ilerleyerek Kaleye ulam ve kale hem karadan hem de nehir tarafndan kuatlmt. Kuatma devam ederken Hnyadi Yano ordusu ile Tunann te yakasna gelip yerleti. Rumeli Beylerbeyi Day Karaca Paa Sultan Mehmedden istekte bulunarak bir ksm kuvvetlerle Tunann te yakasna geip dman datmay ve Tunann kar yakasn da emniyet altna almak istedi. Ancak bu teklifi kabul grmedi.56 Hnyadi Yano sadece kara kuvvetleri ile deil hazrlad filosu ile Belgrad nlerine gelmiti.57 Nehir akntsn arkasna alan Hnyadinin gemileri, Osmanl donanmas ile giritikleri ve etin geen bir mcadeleden sonra galip geldiler.58 Osmanl donanmasn Kale etrafndan uzaklatrarak bu taraftaki kuatmay krdlar. Bu gemilerden Kaleye yardm yaplmaya baland. Donanmann yenilgisine ek olarak Trk ordusunun en deerli komutanlarndan Day Karaca Paa bulunduu top metrisine isabet eden bir top gllesinden kopan bir parann kendisine isabet etmesiyle ehit dmt.59 Sultan Mehmed, bu gelimeler zerine Belgrad Kalesine genel bir hcum iin emir verdi. Ancak bu genel hcumdan nce Hnyadi gemileri kullanmak suretiyle beraberindeki kuvvetleri Belgrad Kalesine sokmu ve bu kuvvetler Kale ierisinde Osmanl hcumunu bekliyorlard.60 Osmanl kuvvetleri genel hcum sonucu Kaleye girmeyi baardlar, ancak kendilerini bekleyen tehlikeden habersizdiler. Buna ek olarak Kalenin dtn zannederek bir ksm Osmanl kuvvetleri yamaya balamlard. te bu srada pusuda bekleyen Macar kuvvetleri saldrya geerek Kaleye

522

girmeyi baaran Osmanl kuvvetlerini imha ettiler. Osmanl kuvvetlerinin geri ekilmesi zerine takip eden Macar kuvvetleri ile Kale nndeki ovada iddetli bir sava balad. Sava Osmanl kuvvetlerinin bozulmas zerine Sultan Mehmedin karargahna kadar yaklat. Gelimeleri izleyen Sultan Mehmed, yenierilerin ortada grnmemeleri zerine yenieri aasna haykrarak durumu sordu. Bunun zerine dmana yannda kimse olmadan saldran Yenieri Aas Hasan Aa ehit dt. Bu tehlikeli vaziyette bir vezirin Padiaha geri ekilmesini teklif etmesi zerine Sultan Dmandan yz dndrmek sngun niandur diyerek daha fazla ekilmeyi reddetti ve ahsen savaa katlarak dman askerini ldrd.61 arpma srasnda Sultan Mehmed de yaralanmt.62 Ancak Sultan bu hareketiyle Osmanl ordusunun kesin yenilgisini engellemi, dalm Osmanl askerleri Padiahn bu hareketi zerine dmana tekrar saldrmlar ve onlar Belgrad Kalesine geri srmlerdir.63 Yukarda izah edildii zere Sultan Mehmedin ahsen savaa girmesi ile Trk ordusunun yenilgisi engellenmi, Macar ordusu da ovada yaplan savata verdii kayplardan tr Osmanl ordusunu takip edecek durumda olmayp tekrar Belgrad Kalesine geri dnmeyi uygun grmlerdi. te bu srada kaleden ovaya karak ordusunu idare eden Hunyadi Yano tekrar Kaleye dnerken bir Osmanl askeri tarafndan koltuk altndan okla vurulmu ve bu yara sebebiyle gn sonra lmtr.64 Sultan Mehmed, ordusunun bu etin sava sonucu ypranmln, kaybedilen top ve tehizat da dikkate alarak Edirneye dnd. Bunu takip eden 1457 ylnn baharnda Sultan Mehmed, Amasyadan olu Bayezid Han ve Manisadan dier olu Mustafa elebiyi getirterek onlar snnet ettirdi.65 Sultan Mehmedin ahsi gayretine ve yaralanmasna ramen, Osmanl ordusunun Belgrad nnden ekilmesi Avrupada Hal mitlerini ykseltmi, 1457de Papa Calixtus III. donanmasn Ege Denizine gnderirken bir yandan Uzun Hasan bir yandan da Grclerle Osmanllar aleyhinde temasa gemeye alyordu. Halefi Pius II. Hristiyan hkmetlerini, Hal seferine ikna iin Mantuada bir kongreye ard.66 Srbistann Fethi, 1458-59 Osmanl kuvvetlerinin Belgraddan ekilmelerinden sonra sra tekrar Srbistana gelmiti. Srbistan idaresinde meydana gelen deiiklikler, Osmanllarn buraya mdahalelerini gerektirdi. Srp Despotu Brankoviin 1457 ylnda ve olu Lazarn da 1458 ylnda lmesi zerine Srbistan zerinde Osmanl-Macar rekabetini balatmt. Zira Macarlar bir yandan Srbistan nfuzlar altna almaya alrken bir yandan da len despotun kzn Bosna kral ile evlendirmek ve onu Macar himayesi altna almak plann tatbike koymulard. Hatta Belgrad Macar Kumandan Szilagy Srbistan igal etmeyi tasarlyordu.67 Osmanl hkmeti cereyan eden bu olaylar duyunca Srbistan iini kesin olarak halletmeye karar verdi. Sultan Mehmed 1458de Mora Seferine giderken Mahmud Paay da Srbistan zerine

523

yollad. Mahmud Paa Srp bakenti Semendireyi kuatt, ancak alamayarak muhasaray kaldrd. Mahmud Paa daha sonra gm madenleriyle nl Sivricehisar ikinci defa ald, takiben demir madenleriyle nl Rodnik taraflarn elde etti. Harekatna devam eden Mahmud Paa daha nce Osmanllar tarafndan alnm olan Brdeleni tekrar alp Macaristan taraflarna akn yapt.68 Semendire civarna Macar Kral Mathias Corvin kumandasndaki bir ordunun tehdit etmesi zerine Mahmud Paa Ni civarna ekildi. Bu esnada Fatih Morada vaktiyle Konstantine tbi olan yerleri fethetmi ve skpe gelmiti. Mahmud Paa orada Padiah ile bulutu. Mathias babasnn taktiini tatbik ederek kn gelmesini ve Osmanl ordusunun dalmasn bekledi. Fatih fevkalade tedbirler alarak ordusu ile skpte kald. Tunay aarak Tahtalya taarruz eden Kral pskrtld. Padiah ondan sonra Edirneye dnd. Ertesi sene baharnda, bizzat Semendire zerine hareket etti. Srplar kendisine Sofyada kalenin anahtarlarn getirdiler Haziran 1459).69 Bylece Srbistan dorudan doruya Osmanl hakimiyeti altna girmi oluyordu.70 Egede Hal Faaliyetleri, 1456-1457 1457 ylnda Sultan Mehmed Arnavutlua skender Beye kar bir kuvvet gndermiti. Gnderilen bu kuvvetler Eyll aynda Arnavutlar tarafndan Berat yaknlarnda bozguna uratldlar. Ayn ylda Ege Denizinde Osmanllar aleyhine gelimeler oldu. 1456 ylnda Papa Calixtus III 16 gemilik bir filo oluturarak Kardinal Lodoviko Trevisan komutasna vermi bu filoya Aragon ve Napoli Kral Kral Alfonso da 15 gemi ile destek vermiti. Filo 1456 yl sonu veya 1457 balarnda Rodosa ulat. Birleik filonun gayesi Kuzey Egedeki Osmanllara bal adalar ele geirmekti. Venedikliler Papalk donanmasnn Ege Denizinde bulunmasndan memnun deildiler. Aslna baklacak olursa onlar bu donanmann Egedeki Venedike bal yerlere saldrmasndan ekiniyorlard. Papalk donanmas Kritovoulosa gre Rodostan Limniye hareket ederek buray ele geirdi. Daha sonra Taoz savunulmasna ramen ele geirildi. Imroz adasna gnderilen komutan karlayan adann yneticisi komutan buray almamas ve halkna dokunmamas konusunda ikna ederek geri gndermeyi baard. Bu suretle Adann Latin hakimiyetine girmesini engellemi oldu. Sultan Mehmed, bu donanmann Egedeki baarsn Lesboslu Domenico ve Niccolo Gattilusionun i birliine balyordu. Gattilusio kardeler Egede Osmanllar aleyhine faaliyet gsteren bir ksm korsan gemilerine koruma vermiler, ayrca Lodovico Domenico ve Niccoloyu Sultan Mehmede vergi vermeme konusunda ikna etmilerdi. Sultan Mehmedin bu gelimeler karsndaki reaksiyonu bu blgeye Amiral smaili gndermek oldu. smailin vazifesi Limniye saldrmakt. Kritovoulosa gre Osmanl donanmas yaklak olarak 150 gemiden olumaktayd. smail, Limniyi alamamasna ramen aday tahrip ederek byk bir ganimetle Geliboluya dnd. Limni halk daha sonra Sultana eliler gnderip vergi getirdiler ve anlama isteklerini bildirdiler. Sultan da bu isteklerini kabul etti. Benzer anlamalar Egedeki dier baz Ceneviz ve Venedike bal yerlerle de yapld. Bu anlamalar sonu olarak Calixtus IIIn Egedeki Latin lordlarn kendi amac dorultusunda ibirliine gtrme umutlarn yok etmiti. Buna ek olarak smailin komutasndaki Osmanl donanmasnn

524

bykl, Sultan Mehmedin blgedeki btn Latin glerinin bir araya getirebileceinden daha byk bir donanmay bir araya getirebilecek gte olduunu gstermekteydi. Sultan Mehmed byk bir donanmaya sahip olmay kendisine politika edinmiti. Kritovulosa gre Sultann yaklaan seferlerinde denizcilik faaliyetleri en hayati ksm tekil etmekteydi ve Sultan denizlerin kontrolnn kendisinde olmasn istiyordu. Bu politikann sonucunda ise Venedik, Ceneviz ve Aragon saf d braklacakt.71 Morann Osmanl Hakimiyetine Girmesi, 1458-60 stanbulun fethini takiben Moradaki vaziyet gevemi, mparator Konstantinin kardeleri Dimitriyos ile Tomas talyaya kamaya teebbs etmilerdi. nk bu srada Paleologlara kar ok eski rakipleri olan Kantakuzenler muhalefete gemi ve bunlarn tahriki ile Moradaki Arnavutlar isyan ederek hakimiyeti ele geirmek istemilerdi. Bu duruma kar iki karde Osmanllardan yardm istediler ve kendilerine tarh edilen senevi 12 bin duka altn vergiyi kabul ettiklerini bildirdiklerinden Turahan Beyolu mer Bey aknc kuvvetleriyle Moraya girerek bu kardelerin muhaliflerini bertaraf etti. Ancak bunlar aralarndaki anlamazlklar gidermeyip imparatorluk iin birbirlerine dtler. nk Konstantinin lmnden sonra Mora Rumlar byk karde Dimitriosu imparator ilan etmek istemilerse de Tomas buna raz olmamt. Bunun zerine Mora topraklar iki karde arasnda paylatrlmt. Dimitrios, Mistrada Tomas ise Patrasda hkm srmekte, ancak kardeler arasndaki anlamazlk devam etmekteydi.72 Arnavutlarn Tomas taraftar olmalar ve baz entrikalar neticesinde Morann Dimitriosa ait olan baz kaleleri Tomasn eline gemi, Monemvasia Kalesine sna Dimitrios, Osmanl Padiahndan yardm istemiti. Tomasn vergisini dememesi ve Latinlerle ittifak iinde olmas gibi sebeplerin de etkisi ile Moraya sefer almasna karar verildi. Sultan, kuzey hududunu muhafaza iin Mahmud Paay Srbistan zerine gnderirken kendisi de 1458 Maysnda Mora zerine gitti. Mora, Osmanllarn talyaya kar yapacaklar seferler iin nemli bir s olma niteliine sahip bir yerde idi. Buna ek olarak Balkanlarda ve Akdenizde giderek kuvvetlenen ve bir imparatorluk kurmak isteyen Napoli ve Aragon Kral V. Alfons, skender Beyi nfuzu altna alm, Mora Despotu Dimitrios ile Moray nfuzu altna alacak ekilde anlama imzalam idi. Bu ekilde Alfons, Trklere kar bir hareket iin Moray uygun bir s olarak dnyordu. Bu durum Osmanllar tarafndan fark edilerek gelimelere mdahale edildi. Teselyaya giren Osmanl kuvvetleri Korent berzahna doru ilerlediler. Korent kalesi muhasara edildi ancak Sultan burann dmesini beklemeyerek Moraya girdi ve bir hayli kale alnd. Muhasaraya ramen teslim olmayan Korent Kalesi Osmanllarn Mora hakimiyeti iin hayati bir nem tadndan burann kesinlikle alnmasna karar verildi. Alktan direnemeyen Kale halk Dimitriosun gnderdii bir elinin aracl ile teslim oldu. Bunu takiben Osmanllar ile Mora despotlar arasnda yaplan anlama ile; Korentlilerin mallarn muhafaza etmelerine, Osmanllarn Morada aldklar kalelerin yani Morann te birinin kendilerinde kalmasna, dier ehir ve kalelerin Dimitrios ile Tomasn idaresinde bulunarak her sene er bin altn vergi vermelerine, Osmanl

525

Devletinin hariten bir taarruz halinde despotlar mdafaa etmesine karar verilmi oldu. Bu suretle bir ksm dorudan ve bir ksm da vergi ile olmak kaydyla Venedik kontrol dndaki Mora Osmanl hakimiyetine girmi oldu. Kuzey Mora Sancak Beyliine Turahan Bey olu mer Bey tayin edildi (Temmuz 1458). Mora Seferi esnasnda dukalk suretiyle idare edilmekte olan Atina ehri de Fatih Sultan Mehmedin emri ile Turhan Bey olu mer Bey tarafndan Trk idaresi altna alnd.73 Semendirenin Osmanllarn eline gemesi Papa tarafndan bir felaket olarak telakki edildi ve Mantua kongresinde Hal seferi ilan olundu. Bu esnada Morada Despot Demetrius ile Batllarn tevik ettikleri Tomas arasndaki mcadeleyi Tomas kazanm ve Morada tekrar hakimiyetini tesis etmiti. Fatih bu gelimelere seyirci kalamazd.74 Aslnda bu sralarda Osmanl Devletini douda dikkatli olmaya sevk eden gelimeler vard. Sultan Mehmed nce Douda ciddi bir rakip olarak Osmanllarn karsna kabilecek olan Akkoyunlu Uzun Hasana kar kuvvet gndermeyi arzuluyordu. Bu sebeple Despot Tomasla anlama yoluna gidilmek istendi, ancak Tomasn anlama artlarna riayet etmemesi sebebiyle Uzun Hasan zerine yaplacak sefer ertelenerek durumun aciliyetine binaen Padiah bizzat Mora zerine hareket etti. Korente gelen Padiah Isparta zerine yrd. Dimitrios teslim teklifini kabul ederek Osmanl ordusuna geldi ve ehri teslim etti. Mukavemet etmek isteyen Tomas elindeki btn ehirleri kaybettikten sonra Moradan ayrlp Romaya Papa II. Piusun yanna gitti. Morann bir ksm ahalisi stanbula nakledilip yerletirilirken yerlerine Trk nfus iskan edildi. Despot Dimitriosa Enez ehri ikamet gsterilerek oradaki tuz madenlerinden senevi altm bin ake gelir tahsis edildi.75 1460 Mora Seferinde, kyda Venedike ait olan kaleler hari, btn yarmada fethedildi. Fakat Moraya hakk ile sahip olmak ancak Venediklileri Koron, Modon, Nauplia ve Argos gibi kalelerden atmakla mmkn olabilirdi. zellikle 1463te Argosun yerli bir Rum papaznn yardm ile Osmanllar tarafndan ele geirilmesi Venediki Osmanllara kar Mora iin harbe karar verdirtmitir (28 Temmuz 1463).76 Venedike kar giriilen Osmanl harekatn biraz sonra ele almak zere 1463e kadar Osmanllarn yapmak zorunda kaldklar dier nemli seferlerinden bahsetmek istiyoruz. Zira 1460-63 yllar arasnda gerekleen olaylar Batda Osmanllar aleyhine zellikle Papa tarafndan bir Hal seferi gerekletirilmesi ynndeki fikirlere arlk kazandrm, bu ittifaka batdaki lkelerin yan sra doudan da mttefikler temin edilme yoluna gidilmiti. 1460 ylnda Uzun Hasan zerine gitme niyeti olan ancak bunu ertelemek zorunda kalan Sultan Mehmed, Mora fethini tamamladktan sonra bu defa douya dnme frsatn buldu. Amasrann Fethi, 1459 Candaroullar ve Trabzon zerine yaplacak seferden evvel Sultan Mehmedin Karadenizin Anadolu sahilinde bir Ceneviz kolonisi olarak varln devam ettiren Amasray Osmanl hakimiyetine dahil etmek maksadyla harekete getii grlmektedir. Amasra, Osmanl Devletine vergi

526

demekteydi. Ancak Karadenizde korsanlk yapan gemilere korunma salyordu. Sultan Mehmed kendisi kara yolu ile Amasra zerine giderken Mahmud Paa da donanma hazrlayarak Amasraya gnderdi. Amasrann Cenevizli hakimi bu durum zerine ehrin anahtarlarn Sultana getirdi ve teslim oldu. Cenevizli yneticiler stanbula gnderilirken Amasra yaknlardaki baka bir Osmanl yerleim biriminin halk Amasrada iskan edildi.77 Candaroullar Beylii ve Trabzonun Fethi, 1461 Fetihten nceki dnemde78 Osmanllar, daha nce Giresuna kadar ki sahil kesiminde kurulmu olan Trk Beyliklerinin topraklarn ele geirmek suretiyle Bat Karadenizde stnlklerini perinlemilerdir. II. Murad Dneminde Trabzon zerine taarruz maksadyla gnderilen Osmanl donanmas frtna yznden baarszla uramtr.79 Bunu takiben 1456 senesinde vuku bulan bir hadise zerine Osmanllar Trabzona tekrar mdahale etmek zorunda kalmlardr. Bu yl iinde etrafna Trkmenleri toplam olan eyh Cneyt Trabzon mparatorluu topraklarna kar bir akn dzenlemi, Akakaleyi alm, karsna kan kuvvetleri bozguna urattktan sonra da Trabzon nlerine kadar gelmi, ancak ehri almay baaramamtr. ehri alamayan Cneyt ekilirken Osmanllar devreye girmilerdir. Rum Beylerbeyi Hzr Bey Osmanl kuvvetleri ile Trabzona doru akna kmtr. Osmanl kaynaklarndan Akpaazadeye gre bu akn Cneyti Trabzon topraklarndan karmak iin yaplmtr.80 Osmanllarn blgeye yaptklar aknla beraber Trabzon Rum mparatoru Kalo oannes nce iki bin bilahare bin altnlk senevi bir vergi ile Osmanl yksek hakimiyetini tanmak zorunda kalmtr.81 Bu gelimeler zerine Trabzon mparatoru kendisine gl bir mttefik arayna girmi ve Akkoyunlularn82 desteini almaya almtr. Bu ekilde karlkl menfaatler ve Trabzon Rum mparatorluunun kendisine Osmanllara kar mttefik bulma araynn bir neticesi olarak yaplan evliliklerin sonuncusu Akkoyunlu Uzun Hasan ile Theodora arasnda 1458 ylnda yaplm olup, bunun karl olarak Uzun Hasan Trabzon mparatorluunu Osmanllara kar koruma garantisi vermiti.83 Bu koruma garantisine ek olarak Uzun Hasan Dou Anadoluya Osmanllarn daha fazla yaklamasna msaade etmek niyetinde deildi. Bu meyanda Uzun Hasann birlikleri 1460-61 yllarnda iki devlet arasndaki snr tekil eden Koyulhisar almtr. Bunun zerine Fatihin Kaleyi geri almak iin gnderdii Rumeli Beylerbeyi Hamza Bey baarszlkla geri ekilmek zorunda kalmt. Ebu Bekir Tahraniye gre Uzun Hasann olu Uurlu Muhammed de 1460 ylnda ad geen blgeye bir sefer yapm, Melet Kalesini kuatarak civarnda yama ve tahripte bulunmutu. Uzun Hasan bu faaliyetlerde bulunurken ayn anda Fatihe Murad Beyi eli olarak gnderip Trabzon ile uramamasn, bu blgenin kendi nfuz sahasnda olduunu bildirmiti.84 Yukarda izah edildii gibi Anadoluda var olan dier kk beyliklerin Candaroullar ve Karamanoullarnn Trabzonun istedii korumay salamalar mmkn deildi. Bu kk beylikler ancak daha byk bir Osmanl aleyhtar ittifakn paralar olabilirdi. Kalo oannesin kardei Davidin bu niyetle Avrupada kendisine mttefikler bulmak iin aba sarf ettii bilinmektedir. Bu baptan olmak

527

zere David Burgondia dukas Filipe 1459da bir mektup yazd bilinmektedir. Davidin mektubunda kendisine mttefik olarak sayd devletlerin en kuvvetlisi olarak Hasan Bey belirtilmektedir. Bu ekilde Sultan Mehmedin Osmanl tahtna gemesinden sonra Trabzon mparatoru, Uzun Hasan yanna alarak Osmanl tehlikesine kar Bat-Hristiyan dnyas ile temasa gemitir.85 Osmanl Devleti tarafndan dikkatle takip edilen bu gelimeler, Fatih Sultan Mehmedi acil tedbir almaya sevk etmitir. Aksi takdirde Osmanl aleyhtar bir ittifakn gereklemesi mmkn olabilirdi. Fatih Osmanl tahtna getikten sonra bu yerleri almak fikrinde olduunu beyan etmiti.86 Bu tarihlerde Trabzon Rum mparatorluunun topraklar Giresundan balayp yaklak olarak Batum civarna kadar uzanan Karadeniz kylarn kapsamakla beraber, bu topraklar dahilinde yaayan klliyetli miktarda Trk nfusunun bulunduu ve Trk kltrnn bir ok alanda etkisini hissettirdii bir gerektir.87 Sefer hazrlklarndan olmak zere donanma hazrlanmas iin emir verildi. Ayn zamanda uzak bir lkeye sefer yaplaca ilan edildi. 1461 ilkbaharnda Osmanl donanmas Karadenize ald.88 Sultan Mehmed Candarolu smail Beye gnderdii fermanda Trabzona kar bir gaza niyeti olduunu, Osmanl donanmas Sinopa geldiinde donanmann ihtiyalarn karlamasn bildirdi. Fatih ordusu ile birlikte Anadolu tarafna geti ve sefere baland. Osmanl ordusu Ankara civarna geldiinde Divan topland. Karamanolu Kasm Bey ve sfendiyarolu Hasan elebide Osmanl ordugahnda bulunuyorlard. Aniden Hasan elebi tutuklanarak avulara havale edildi. Bunun ardndan seferin sfendiyar lkesine olduu akland. Ordu sfendiyar vilayetine doru ilerlerken, smail Bey olunun tutuklandn ve Sultann zerine gelmekte olduunu rendi. Ailesini, maiyetini, askerlerini ve arlklarn alarak Sinop Kalesine ekildi. Fatih, Kastamonuya geldiinde Veziriazam Mahmud Paaya asker vererek onu Sinop zerine gnderdi. Ayn anda Osmanl donanmas Sinop Limanna gelmiti. Bu ekilde Sinop hem karadan hem de denizden kuatlm oldu. Mahmud Paa, Candarolu smail Beye hitaben Divan Katibi Tursun Beye bir mektup yazdrd. smail Bey mektubu ald ve Mahmud Paann teslim olma teklifini kabul etti. Kaleden karak Mahmud Paann yanna geldi. Bu arada Sultan Mehmed de Sinop ha valisine gelmiti. Vezirler smail Beyi Sultan Mehmede gtrdler. smail Bey Kale ve blgeyi teslim etti. Yeniehir ve evresi smail Beye tmar olarak verildi. Daha sonra Osmanl ordusu douya doru yrye geti.89 Sultan Mehmed ordusu ile birlikte Osmanl-Akkoyunlu snrnda bulunan ve Akkoyunlularn elinde bulunan Koyulhisar Kalesine geldi. Kale, gnden az bir sre ierisinde fethedildi.90 Buradan Erzincan yresine doru yrye geildi. Erzincan yaknlarna gelindiinde Erzincan ovasna bir gnlk yry mesafesinden daha yakn bir mevkideki Yass-emen adndaki yaylada kamp kuruldu. Osmanl ordusu burada iken Uzun Hasan Trabzona olan ilgisi mnasebeti ile annesi Sare Hatunu, emigezek Beyi Krt eyh Hasan ve baz itimat ettii adamlar ile beraber Fatihe eli olarak gnderdi.91 Osmanl kampna geceleyin ulaan heyeti nce Mahmud Paa kabul etti. Heyet, Mahmud Paadan ara bulucu olmasn istedi. Ayn gece Mahmud Paa Fatihe haber gndererek

528

Uzun Hasann elileri vastas ile af dilediini beyan etti. Sultan Uzun Hasan affetti, ancak mademki Uzun Hasan benim hizmetime gelmeyip gaza sevabndan mahrum kald o zaman annesi ve adamlar ordu ile beraber kalacaklar92 diyerek Uzun Hasann Trabzon lehine yapmak istedii hareketi engellemi oldu. Fatih bu mevkiden itibaren Trabzona zerine doru yrrken bilinen yollar takip etmemitir. Osmanl ordusu Bayburt yolunu izleyerek Trabzona doru giderken karl ve olduka yksek Barkar Da almak zorunda kalnd. Kelkit civarna geldiinde Sultan Mehmed ordusunu iki ksma ayrd. Mahmud Paa kendisine verilen kuvvetlerle batdan Trabzon zerine gnderilirken, Sultan da doudan kapkulu kuvvetleri ve Anadolu askerleriyle yrye geti. Fatih, ordusu iin hi de kolay olmayan bu yollar seerken bu blgedeki yaylalarda yerleik olan epni Trkmenlerinden gerektiinde klavuz olarak yararlanmak istemi olabilir. Trabzona batdan ulamaya alan ve Fatihe gre daha zor bir yolu tercih eden Mahmud Paann da epni klavuzlar kullanm olmas mmkn grnmektedir.93 Fatih ve Mahmud Paann takip ettikleri yollarda kendilerine elik etmi olan iki grg ahidinin eserlerine sahip bulunmaktayz. Bunlarn verdikleri bilgilere gre Mahmud Paa, Sultan Mehmede gre daha zor bir yol takip etmi grnmektedir. Mahmud Paann yannda olan Tursun Beyin verdii bilgilere gre, Mahmud Paa, almas ok g olan yerlerden kesret-i esbb vstas ile, kazmaclar ve baltaclar aa aa, ve tyife-i voynk, tul- subh- sdktan t Beynes-salteyn, ta depesinden dibine hezr zahmet taab ile inildi94 Dier taraftan Sultan Mehmed de izledii gzergahta glklerle karlamtr.95 Osmanl ordusunda tahminlere gre yenierilere hizmet veren bir mevkide olan Konstantin Mihailovi96 hatratnda Fatihin karlat glkleri u ekilde anlatmaktadr: zellikle yamur ve amur, tama hususunda byk meselelere yol at.Fatih yz civarnda arabann amura saplanmas sebebiyle yaklmasn emretti.Btn bunlara ek olarak hazineleri tayan bir devenin uuruma yuvarlanmas ve tad altnlarn etrafa yaylmas ile birlikte ordu durmak zorunda kalmt.Daha sonra Sultan dalan altnlar herkesin almasn emretti ve ordu yoluna devam edebildi97 Osmanl donanmas daha nce gelip Trabzonu denizden kuatm bulunmaktayd. Ancak Trabzon mparatoru Sultan Mehmedin dalar aarak gneyden ehre ulaabileceini tahmin etmemiti. Bu sebeple mparator ehirden ayrlma frsat bulamad. Evvela aknclar daha sonra da asl ordu ehre ulat ve Kale her taraftan kuatlm oldu. Herhangi bir saldr yaplmadan top atei iin hazrlk yapld srada imparator Kaleyi ve blgeyi teslim etmeye karar verdi. Kendisi ve ailesi iin aman dileyerek teslim oldu.98 mparator ve ailesi maiyeti ve bir ksm mallar ile birlikte stanbula gnderildi. Kale ve blge tamamen zaptedildi.99

529

Sultan Mehmed, Trabzonun fethini takiben farkl bir gzergah takip ederek stanbula dnmtr. Ancak Karadeniz kys takip edilerek yaplan bu yolculuk esnasnda karlalan glkler sebebiyle kimi zaman donanmann yardm gerekmi ve bu arada birok hayvan telef olmutur. Canik blgesinden Tokat ehrine kan Sultan buradan stanbula gelmitir.100. Trabzonun fethinden sonra Dou Karadenizde fetihlere devam edilmitir. ncelikle Trabzon fethi srasnda alnmam olan Torul, Cezre ve Canehah adl kaleler ehzade Bayezidin 1479 ylnda blgeye yapt sefer ile ele geirilmitir.101 Karadeniz hakimiyetini tamamlamak isteyen Sultan, ayn yl Taman ve erkezistan sahillerine bir donanma gndermitir. Bu donanma Anapa, Kopa ile Taman yarmadasnda Matregay (Tamatarhan) zaptetmitir.102 Eflak Seferi, 1462 XV. asr ortalarnda Osmanllarn himayesinde olarak II. Vladislav Eflak prensi bulunmaktayd. Daha sonra bunun yerine Osmanllarn yardmyla 1456 senesinde Vladislavn olu Vlad epe yani Kazkl Voyvoda denilen ve mcadeleleriyle Osmanllar uzun sre megul edecek olan ve tebaasna kar da zulm ile mehur olan ahs geti. Vlad, Osmanl saraynda yetimiti. Osmanllara bal grnmekte ve her yl haracn getirip kendisine layk ekilde iltifat gsterilip eitli hediyelerle geri lkesine gnderilmekteydi. Sultan Mehmed, Trabzon Seferinde iken Vlad, Osmanllara kar olan sadakatini terk ederek Tunay geip Osmanl lkesi ierisinde Bulgaristana akn yapm, epeyce zarar vermiti.103 Tursun Bey, Kazkl Voyvodann lkesinde yaptklarn u ekilde tarif etmektedir: . ifrat- siyaseti bu mertebede idi ki, bir kuyde, mesela bir ahstan hiyaneti mir cinayet ve asret sadr olsa, ol kuyun cemi halkn, zkur u nasn, eftalin bile, dirile kaza vurur idi. Ve Aa-hisar-ki ol kara bahtun taht idi-karusnda alt mil mikdar yire tulani iki kol it urdurd ve ana muhkem al rdrdi, bahe idinrem diy. Ol iki it arasn ngrs kafirlerinden ve kendi vilayeti kafirlerinden ve Bodan kafirlerinden kaza vurulmu ehas ile toldurd. Ve andan gayr, daire-i kala biel ve aal, tlgu yirdr; her aacn her budanda aveng aveng olm maslub- bi hisab u aded. Yasa bu idi kim, her ki ol maslubdan birini indre, anun yirine ka.104. Fatih Sultan Mehmed stanbulda bulunduu k esnasnda Kazkl Voyvodann yaptklarndan haberdar olmutu. Vladn ele geirilmesi iin tertibat alan Sultan Silistre Bei Yunus Bey vastasyla onu stanbula davet ederken dier yandan Nibolu sancak Beyi akrc Hamza Beye Vladn ne suretle olursa olsun ele geirilmesini emretti. Tuna boyunda Vladn gemesini bekleyen Hamza Beyin planndan haberdar olan Vlad bir basknla Yunus Beyi ve Hamza Beyi ele geirdi ve ikisini de yanndaki adamlar ile birlikte kazklara vurdurttu. Vlad daha sonra Nibolu, Vidin ve btn Tuna boyu ehirlerini tahrip edip byk bir esir kafilesiyle Eflaka dnd. Sultan Mehmed bu durumdan olduka mteessir olmutu.105 Sultan Mehmed hadiselerden haberdar edildi. Vezirleri Mahmud ve shak Paadan Vladn kardei Radulun huzuruna getirilmesini isteyen Sultan Radulu Eflak Voyvodas

530

olarak atad. Radula drt bin atldan oluan bir kuvvet verilerek Niboluya gnderildi ve orada Sultann Osmanl ordusu ile geliini beklemesi emredildi.106 1462 senesi baharnda Sultan Mehmed Eflak Seferine balad. Eflak ile aras ak olan Bodan Prensi de sefere destek verdi. Osmanl ordusu yaklak yz elli bin kiiden olumaktayd. Mahmud Paa asl ordudan evvel Eflaka girdi ancak Vladn kuvvetlerine tesadf edilmedi. Sultan Mehmed, deniz yolu ile yirmi be kadrga ve yz elli nakliye gemisiyle Karadenizden Tunaya girdi. Sultan Vidine kadar ilerledi. Mahmud Paa Vladn kuvvetlerine rastlamaynca Evrenuzzade Ali Beyin olu Evrenuz Bey aknc kuvvetleriyle Eflak topraklarn vurmaya yolland.107 Sultan Mehmed Tuna kysna geldiinde Kazkl Voyvodann kuvvetleri de Tunann br yakasnda idi. Yenieriler Sultandan kendilerinin Vlad zerine gnderilmesi isteinde bulundular. Sultanda onlara seksen gemi ve saldrda kullanmak zere top verdi. Yenierilerin bu saldrs sonucunda iki yz elli kii kayp verilmesine ramen Sultan Tunann br yakasna geti. Vlad sava sahasn terk etmek zorunda kald. Sultan Mehmed dl olarak Yenierilere otuz bin altn datlmasn emretti. Vladn kardei Radul Osmanl ordusunun nnden giderken Kazkl Voyvodann herhangi bir gece saldrs ihtimaline kar tedbirler alnd.108 Bizzat Mahmud Paa ile birlikte Eflak Seferine itirak etmi olan tarihi Tursun Bey sefer hakknda zetle u bilgileri vermektedir. Vezir-i zam Mahmud Paa bir gn klavuzlar karp ordunun kamp kuraca yeri tayin ettirdikten sonra ordu hareket etti ve tayin olunan kamp yerine yakn gelindiinde ordunun nclerinden gelen haberde tayin olunan mevkide az suyuna yetecek su olmad grld ve binek hayvanlar susuz kald. Hava o kadar scakt ki gazilerin stndeki zrhlar zerinde kebap piirmek mmknd. Padiah durumdan haberdar olduunda bu hatay ileri gelenlerin kusuruna balad ve klavuzlar cezalandrld. Sonuta tayin olunan yerde su olmamasndan dolay ordunun bir konak daha ilerlemesi uygun grld. Bir hayli zahmetle ikinci konak yerine ulald. Padiah yerleti. Henz kllar belden ve snler elden gitmeden dman geldi haberi ulat. Haberin aslna baklrsa Kazkl Voyvoda Kara Bodan tarafndan gelecek saldrlara kar bu tarafta 7 bin kadar gzide askerini ve Beylerbeyisini yerletirmiti. Padiah tarafndan Ali Beyolu Evrenoz Beye o tarafa akn yapmas sylendi. Vladn askerleri Evrenoz olunun o tarafa akn yaptn haber aldklarndan Evrenoz olunun akn yorgunu olacan tahmin ederek boaz da pusuya girmilerdi. Zikrolunduu gibi susuzluk sebebiyle ve ormanlk blge olmas sebebiyle asl ordunun bu blgeye geldiini Vladn askerleri bilmeyip, ileri gelen ordu tralarn Evrenoz Beyin askerleri zannedip askerlerini on alay halinde dzene sokup Rumeli askerleri tarafndan saldrya getiler109 Tursun Bey zetle devam eder: Dman geldi haberi yetiti, ancak asker bundan etkilenmedi. Kap halk ve Anadolu askeri hareket etmeyip hazr beklerken Padiah gelen dman Mahmud Paann karlamasn emretti.

531

Mahmud Paa emir gereince alaylarn saflara sokup, nne azap askerlerini koydu. ki kanadn tertip ve dzene koydu. Sa tarafna Turahan Beyolu mer Bey, Ali Beyolu Ahmed Bey, Mihalolu Ali Bey ve Malkoolu Bali Bey ve daha nice nl Beyleri koydu. Sol tarafna da Arnavut ili Beyi Nasuh Bey, Yanya Beyi Develiolu Umur Bey ve Mihalolu skender Bey ve daha bunlar gibi nice emirler ile takviye ederek dmann zerine yrd. Vladn askerleri ormandan kp karlarnda bu ekilde dzenli askerleri grdklerinde yanldklarn anladlar. arpmaya giremeden yenildiler. Gaziler dman yenilgiye uratrken bir ksmn kltan geirdiler bir ksmn da esir ettiler Bu arpmadan kaan dman alaylarndan biri Evrenoz Beyin bl ile kar karya geldi. Evrenozun bl akn yapp esirler ve ganimetlerle yorgun olarak ve ekserisi yaya olarak atndan inmi bir ekilde piyade olarak gelirken kendilerine doru gelen bir kafir alay grdler. Bunlara kar koymaktan baka bir yol grmeyip kendilerini savunmaya karar verdiler. Ancak zerlerine gelen dman alay zaten yenilmiti ve kamaya baladlar. Durumun farkna varan Evrenozun aknclar bunlar takip ederek geri kalanlar da onlar kltan geirdiler hasl yedi bin askerden yedi yz sa kurtulmad. Bu hadiseden sonra yaklak olarak otuz gn Eflak ierisinde faaliyette bulunuldu. Birok esirler ve ganimetler alnd.110 Tursun Beye gre Eflak Beyi Kazkl Voyvoda bir gece saldrs ile Osmanl ordusuna kesin bir darbe vurup zafer kazanmay dnmektedir. Ve bu amacn gerekletirmek iin bir gece Osmanl ordusuna baskn yapar. Tursun Bey bu gece baskn hakknda zetle unlar sylemektedir. Eflak Beyi bir gece baskn yapt. nce Anadolu askeri tarafna yrd. Burada yenilgiye uratlan dman daha sonra kap halkna ve baz yenierilerin adrlarna saldrd. Burada da baarya ulaamayan dman kaarken bu sefer de gece karanlnda esas orduya doru yneldi ve Rumeli askerleri arasna dtler. Birden bire btn adrlarda mumlar yand ve hazr duran askerler bararak dmana saldrdlar. Bunun karsnda aran dman dald. Kimisi kamaya alrken kimi de silahn brakp adrlara kaamaya alyordu. yle oldu ki on yandaki bir seyis ve a yama birden fazla dman esir etmilerdi. Eflak Beyi yanna alabildii kuvvetleri ile yenik bir halde Macaristana kat. Ancak daha evvelden Macarlara kar faaliyette bulunduundan burada hapsedildi ve orada ld. Zaferden sonra Sultan Edirneye dnd.111 Eflakn Osmanl hakimiyetine dahil edilmesi, Amasra, Sinop ve Trabzonun fethi ile birlikte ele alnd zaman Sultan Mehmede Karadenizin Gney ve Bat kylarnn kontroln salamtr. Ayn ylda Sultan Mehmedin Gelibolu yaknlarnda anakkale Boaznn iki yakasna yaptrd iki kale de Egeden Karadenize geii kesin olarak Osmanl Devletinin denetimine sokmutur.112 Midilli Adasnn Fethi, 1462 Sefer hakknda verdii bilgilerden Midilli seferinde bulunmu olduunu anladmz Osmanl tarihisi Tursun Beye gre Sultan Mehmedin gzel adetlerinden biri de eer bir ylda bir fetih kolaylk ile baarlm ve yeterli zaman da var ise Sultan bu fethine baka bir fethi eklemek isterdi. Midillinin

532

fethi de bu neviden bir hadise idi. Eflak Seferinin kolaylkla baarya ulamasndan sonra Sultan Mehmed, Midilli adasnn alnmasna karar verdi.113 Aslnda Midilli adasna sefer iin Tursun Beyin zikretmedii sebepler de vard. Kritovoulosa gre Gattilusio ailesinden Domenikonun oullar Nikolo ve Domeniko aday idare etmekteydiler. Bunlar Sultan Mehmedle anlama yapmlar ve Sultana yllk vergi demekteydiler. Daha sonra Nikolo kardei Domenikoyu ldrerek ynetimi eline geirdi. Vergi demelerinde mesele karmaya balayan Nikolo, korsan gemilerinin adaya gelip gitmelerine ses karmad ve talyanlardan yardm alma gayretlerine giriti. Sultan btn bu olanlar bilmekteydi. Kendisine, vergisini vaktinde demesi, yapt anlamaya sadk kalmas yoksa sava alaca uyars yapld. Nikolo bu uyarlara fazla kulak asmad. Bunun zerine Sultan sefere karar verdi. Mahmud Paa iki yz paradan oluan bir donanma hazrlad ve adaya gnderildi.114 Sultan Mehmed, donanma ile gitmeyip kara yolu ile Ayazmende Midillinin kar kysna giderek orada otan kurdurdu. Mahmud Paa komutasndaki Osmanl donanmas Midilliye vardktan sonra liman ele geirdi. Mahmud Paann teslim olmalar yolunda ada yneticisine yapt teklif kabul edilmedi. Ksa bir arpmadan sonra Mahmud Paa Kaleyi kuatt ve kale duvarlar toplarla dvlmeye baland.115 Birka gnlk top ateinden sonra kale duvarlarnda ve kulelerinde byk tahribat meydana geldi. Daha sonra Sultan Mehmed maiyeti ile birlikte adaya geti ve Midilli Kalesini yukardan grebilecei bir mevkide adr kuruldu.116 Sultann adaya geliinden sonra ordunun yapt hazrl gren Kaledekiler genel bir hcum yaplacan anlayarak teslim olmaya karar verdiler.117 Kale komutann adamlar ve ailesi ile birlikte Sultann huzuruna getirdiler. ehir halk ve korunmak maksadyla Kaleye snm olanlar darya karldlar. Esirler ksma ayrld. Midilliye yardm iin talyadan yardma gelenler ldrlrken ehirli ve kylden yarar olanlar esir edilip ileri gelenlere hediye edildi. Geri kalan ehirli ve kyller yerlerinde braklarak zerlerine gereken eri ve rfi vergiler uyguland.118 Sultan Mehmed daha sonra tekrar Anadolu karasna geti. Mahmud Paaya Kale ve adada gerekli olan eylerin yaplmas iin emirler verdikten sonra kendisi stanbula dnd.119 Bosnann Fethi, 1463 Bosna Krall 1463 Seferinden nceki dnemde Osmanl Devletine senevi vergi vermekteydi. Osmanl tarihilerine gre Bosna kral Semendire Kalesi zerinde hak iddia etmi ve kalenin Osmanllar tarafndan fethini geciktirmiti.120 Yine Eflak voyvodasnn isyan ettii gnlerde Bosna Kral da isyan belirtileri gstermi, vergisini zamannda demesi iin Sultan tarafndan gnderilen eliyi tutuklatm ancak daha sonra piman olarak eliyi serbest brakmt.121 Bunlara ek olarak Tursun Bey, Bosnann fethine dair verdii bilgiler arasnda Bosnann altn ve gm madenleri asndan zengin olduundan bahsetmekle siyasi sebeplerin yan sra seferin ekonomik sebepleri

533

olabileceini de ima etmektedir.122 Kritovoulos Sultann seferi hakknda baka sebeplerden de bahsetmektedir. Buna gre Bosna Kral ile Macar Kral arasnda dostluk ve bir ittifak vard. Sultan birok kereler vergi vermesi karlnda Bosna Kraln bir bar anlamas yapmaya davet etmi, ancak Macarlarla dostluuna gvenen kral bamsz olmak dncesiyle bu daveti kabul etmemi zerine yaplan seferler de fikrini deitirmemiti. Sultan Mehmed bu durum zerine Bosna zerine sefere karar vermiti.123 Son olarak 1463 yl Batda Osmanllar aleyhine yeni bir Hal seferinin balad yl idi. Osmanllar, Macaristanla komu olan Bosnann da bu Hal organizasyonuna girmesi veya desteklemesi ihtimaline kar Balkanlarda zor bir duruma dmemek iin harekete gemeye karar vermilerdi. Bizzat Sultan Mehmedin kumandasnda olarak Osmanl ordusu skp, Karadonlu yoluyla Vilitrine geldiinde Bosna kralnn Aa Hisar yakt haberi geldi. Bunun zerine Sultan nden Mahmud Paay gnderdi.124 Mahmud Paa ilk olarak Bosna snrnda olan Bobofa daha sonra da Visoka kalelerini ele geirdi. Bu kalelerin evresindeki yerleim birimleri de Osmanllara itaat etti. Daha sonra Sultan Mehmed Travnik blgesinde ordugahn kurdu. Bosna kralnn Yaye Kalesinde olduu haber alnd. Bunun zerine Mahmud Paa Rumeli askerleri ile birlikte Yaye kalesine gnderildi. Yaye nahiyesinde Vrbaz suyu kenarna varan Mahmud Paa, burada kraln kendi maiyeti ile birlikte bir gn nce ikindi vaktinde Sokol Kalesi ynne gittiini haber ald. Hi durmadan Sokol Kalesine varan ve hcum eden Mahmud Paa burada Kalenin sarpl ve savunanlarn arpmalar sebebiyle glkle karlat. Sonunda Bosna kralnn geceleyin geldii Sokol Kalesinde durmayp buradan Kilu Kalesi ynne gittii haberi alnd. Kilu kalesi ile Sokol Kalesi arasndaki sarp derbendi geme konusunda beylerin ekimser davranmalar zerine Mahmud Paa mavere sonucunda onlar ikna ederek derbentten geirdi ve Kilu havalisine ulatlar. Mahmud Paann nden gzc olarak gnderdii Trhala Beyi Turahan Beyolu mer Beyden alnan haberde kraln Kilu Kalesinde olduu renildi. Mahmud Paa birliklerini dzenleyip Kaleye gnderdi. Bosna Kral Padiahn uzakta olduunu dnerek kale zerine varan askerleri Trk aknclar zannetmiti. Bu sebeple askerlerini dzenleyerek gelen Trk askerlerine kar gnderdi. ki taraf arasnda iddetli bir sava oldu. Mahmud Paa arpma yerine gelmeden Trk askerleri galip geldiler. Mahmud Paann gelmesi zerine Kale kuatld ehri yakld ve akabinde Mahmud Paa Kral teslim olmas yolunda ikna etti. Ve kral aman dileyerek teslim oldu. Mahmud Paa kral buradan Sultan Mehmede gnderdi. Kraln kk kardeinin zveay Kalesinde olduunu renen Mahmud Paa bu Kale zerine gitti ve onu ele geirdi. Sultan Mehmed bu srada Yaye Kalesini kuatm bulunuyordu. Mahmud Paa Yayeye Sultann yanna geldi. Bosna kralnn ve kardeinin yakalanmas zerine Yaye Kalesi de teslim oldu. Mahmud Paa, Bosna kral ile yapt anlamada teslim olmas karlnda hayatnn balanacana sz vermiti ancak Bosna kral teslim olduktan sonra Fatih, savala alnabilecek yerin amanla alnmasna sinirlenmi, Mahmud Paaya kzmtr. Daha sonra orduda bulunan ve Musannifek adyla bilinen eyh Ali Bistaminin verdii fetva ile Bosna kral ldrlmtr.125 Mahmud Paa bundan sonra Hersek zerine

534

gnderildi. Hersek Beyi126 kaarken blgenin birok kalesi ele geirildi. Bunlara ek olarak Osmanl topraklar ile Bosna arasnda Kovaolu ve Pavlolu demekle bilinen iki beyliin topraklar da Osmanl topraklarna ilhak edildi. Fethedilen yerlere kad ve sancak beyleri tayin olunduktan sonra Bosna madenlerine eminler tayin olundu.127 II. Bosna Seferi, 1464 Sultan Mehmed birinci Bosna seferinden dndkten sonra aralarndaki ittifak gereince Venedikliler Morada ve Macar kral 1463 knda Bosnada saldrya gemiti. Bosnada Yaye Kalesi voyvodas ve muhafz tarafndan Macar kralna teslim edilmiti. Srbistan snrndaki Srebrenieyi alan Macar Kral zvorniki kuatm,128 Venedikliler de Morada drt ay evvel faaliyete gemilerdi. Macar Kral ald kalelerle yetinerek geri dnmt129. Bir yl nce elde edilen Bosnann elde tutulmas Osmanllar asndan hayati bir nem tadndan Macar kralnn Bosnay istilas nlemek ve kaybedilen yerlerin geri alnmas maksadyla 1464 yl ilk baharnda Sultan Mehmed ikinci defa Bosna Seferine kt. Ancak bu srada Venediklilerin Midilli adasna saldrdklar haberi alndndan Mahmud Paa Venedik saldrsn defetmek iin Geliboluya gnderilmi, burada hazrlad donanma ile Midillinin yardmna giden Mahmud Paa Venedik saldrsn nleyerek geri dnmt.130 Sultan Mehmedin bu II. Bosna seferinde hedefi Yaye Kalesinin tekrar alnmasyd. Bu gayeye ynelik olarak ordu Kaleyi kuatr kuatmaz toplar dklerek, siperler kazld ve Kale duvarlar altndan tneller kazlmaya baland. Kalenin bir kulesinin tamamen yklmasna ramen kaleyi savunanlar da byk gayretle mdafaada bulundular. Bu mdafaa ile kazanlan zaman Macar Kralna Kaledekilere yardm etmesi iin frsat verdi. Macar kral blgeye gelmeden nce Sultan Mehmed kaleye son bir saldr dzenledi. Ancak Kale alnamad. Minnetolu Mehmed Bey Kaleyi kuatmakla grevli braklp Sultan Mehmed Macar Kral zerine yrd. Kral ile savamak mmkn olmaynca Sultan Mehmed klamak zere Sofya ehrine ekildi. K mevsiminin gelmesiyle Padiah, Sofyada kalrken Mahmud Paay Rumeli askerleriyle birlikte Macar kral tarafndan kuatlm bulunan zvornik Kalesine yardm iin gnderdi. Macarlar toplarn kurmular ve Kaleye olduka zarar vermilerdi.131 Mihalolu skender Bey Kalede bulunup mdafaaya devam ediyordu. Macarlar ise ka ramen yer altna barnaklar yapp Kaleyi kuatmasn srdryorlard.132 Mahmt Paa Kaleye gnlk mesafede olan bir mevkie ulatnda Kaleye giden msait yollarn Macarlar ve Vlaklar tarafndan tutulmu olduunu grd ve vaziyet hakknda blgeyi tanyan beyleri ile maverede bulundu. Beyler geitler yolu ile Kaleye ulamann mmkn olmadn, Srebrenica yolunun ise ok uzun olduunu bildirdiler. Mahmud Paa beylerinin fikirlerini beenmedi. Blgeyi iyi bilen bir Hristiyan bulup ona ve adamlarna tmar vaadinde bulundu. Emir vererek ormanlk araziden geip zvornik kalesinin karsndaki tepeye ulamalarn ve kaledekilere bararak gn daha dayanmalarn Sultann ordusu ile geldiini dayanmalar gerektiinin bildirilmesini istedi. Mahmud Paann bu plan baarya ulat. Haber, Macar ordusunda panik meydana getirdi. Macarlar Trklerin taraftan geldiini dndler. Bunun zerine Macar Kral

535

kaleye son bir saldr emri verdi. Saldr baarszla urad. Macarlar toplarn, arlklarn ve yarallar brakarak ekilmeye baladlar. Bu haberi alan Mahmud Paa hzl bir ekilde zvornike ulat. Macarlar Savaya kadar takip edilerek birok silah ele geirildi. Toplar ve mhimmat kaleye alndktan sonra gereken erzak ve askerler Kaleye koyuldu. Mahmud Paa geri dnp Sofyada Sultanla bulutu.133 Fatih Sultan Mehmed, bizzat kt 1464 II. Bosna seferi ile Macarlarn Bosnay ele geirmeleri engellenmi, bu suretle Venedik-Macar ittifakna kar Balkanlarda nemli bir mevkii elinde tutmutur. Osmanl-Venedik Sava; Savan Hal Seferine Dnmesi ve Sonular, 1463-1479 Osmanllarn stanbulu aldktan sonra Arnavutluk, Bosna, Mora ve Adalardaki baarlar, Anadoluda Trabzon, Candar Beylii ve Karaman Devletiyle Alaiye Beyliini ortadan kaldrmalar, onlara kar gerek Douda ve gerekse Batda kuvvetli hasmlar meydana getirmiti. Bu hasmlardan Doudaki Akkoyunlu Devleti ve Batdakiler bata Papalk olmak zere Venedik Cumhuriyeti ile Napoli ve Macar Krallklar idi. Bunlara ek olarak Arnavutluk Beyi skender Bey ve Rodos valyeleri de vard. Osmanllara kar alan mcadele nce Venedik tarafndan balatlm, sonra buna denizden Papa ile Napoli kral ve Rodos valyeleri, karadan da Macarlar itirak etmiler, daha sonra bunlara Akkoyunlu Devleti de katlmtr. Venedik Cumhuriyeti Osmanl fetihlerinin kendi aleyhine de sonular vermesine ramen stanbulun fethinden sonraki zamanlara kadar Osmanllarla kar karya gelmek istememitir. Venedik bu srada talyada rakipleri olan Napoli ve Milano ile urayordu. Osmanllarn Adalardaki baarlar ve Moradaki Venedik kolonilerini ele geirmeleri, Venediki Osmanllara kar daha ciddi ittifak arayna sevk etti. Sonuta Venedikle skender Bey arasnda Papann da tevikiyle Osmanl aleyhtar bir ittifak yapld. Venedik bu anlamalara daha sonra Macaristan, Burgonyay dahil ederken Napoli bu ittifaka girmedi. Papa bu ittifaka Raguzay davet etmek iin Ankonaya gittikten sonra burada anszn lm ve planlanan Hal seferi sonuca erdirilememiti. Ancak Venedik Cumhuriyeti, Macarlar ve skender Bey Osmanllara kar harekata baladlar.134 Venedik senatosunun 1463te Trklere kar harp karar almasndan sonra Venedik kuvvetleri komutanlna Yakomo Loredano getirildi. Alnan karara gre Venedikliler Morada, Macarlar Bosnada ve skender Bey de Arnavutlukta faaliyet gstereceklerdi. Bu karar gereince Venedikliler 1463 Austosunda Moraya saldrdlar. Bunun zerine Padiah arkadan gelmek zere Vezir-iazam Mahmud Paa acele olarak Moraya gnderildi. Moraya kan Venedikliler Korint ehrinde Turahanolu mer Beyi muhasara ederlerken Korintte bozguna uratldlar. Moradaki asiler itaat altna alnd. Bu srada Bosnada saldrya geen Macar Kral Matyas Korven Yaye ve dier birka kaleyi almasna ramen Sultan Mehmedin 1464 Bosna Seferi zerine geri ekildi. Morada baarszla urayan Venedik donanma ve kuvvetleri daha sonra komutanla getirilen Viktor Kapellonun komutasnda Taoz, mroz ve Semadirek adalarn alp Atinay igal ettiyse de Trklerin kar taarruzu zerine geri ekilmek zorunda kald. Ayn sene ierisinde Venedik donanmas Midilliyi

536

almak istemi, fakat Mahmud Paa kumandasndaki Osmanl donanmasnn geldiini haber alnca geri ekilmiti. 1467 ylnda Venedik Cumhuriyeti bar maksadyla Osmanl hkmetine mracaat etti. mroz ve Limni adalarnn kendilerine verilmeleri artyla bar isteyen Venediklilerin teklifi kabul edilmedi. Bunun zerine Venedikliler sava lehlerine evirmek zere Morada tekrar taarruza baladlar. Moraya kan Venediklileri Turhan Bey olu mer Bey yenilgiye uratt. Venedikliler byk zayiatla ekilmek zorunda kaldlar. ekilen Venedik kuvvetleri komutan Kanalis Eriboz adasndan hareket ederek Limni, mroz ve Eneze taarruz etti. Limni ve mrozu igal eden Kanalis Eneze saldrd. Yerli Hristiyan halka byk zulm yapan Kanalis ald esirlerle birlikte Eriboza dnd (1467).135 1470 ylnda Sultan Mehmed, Kanalisin Egedeki faaliyetlerine ve Enezde yapt tahribata ok daha esasl bir seferle Venedikin Egedeki en nemli kolonilerinden birine sefer dzenleyerek cevap verdi. Venedik uzun zamandr Trklerin buraya sefer dzenlemesinden ekiniyordu. Eriboz Venedikin Akdeniz ticaretinde olduka nemli bir yer tutmaktayd. Ada, Mora ve Yunan sahillerine yaknl sebebiyle de Moradaki Osmanl hakimiyetini tehdit eder bir halde idi. 1470 yl balarnda Sultan Mehmed Eriboz seferi hazrlklarna balanmas iin emir verdi. Hazrlklarn en nemli ksmn olduka byk bir donanma oluturmaktayd. Gelibolu Sanca Beyi Mahmud Paa donanma komutan olarak yaklak yz ila drt yz para gemiden oluan donanma ile adaya doru hareket ederken, Sultan Mehmed de yaklak yetmi ila yz bin kii arasndaki bir kuvvetle karadan hareket etti. Eriboz Kuatmas Osmanllar iin etin gemesine ramen ada zellikle Osmanl topusunun baars ile fethedildi 12 Temmuz 1470.136 Venedik Cumhuriyeti Eribozu kaybettikten sonra Osmanllarla anlamak istedi. ki taraf arasnda Sultan Mehmedin anal Srbistan Prensesi Mara arac idi. Ancak anlama salanamad. Venedik senatosunun Osmanllarla anlamada pek istekli davranmamasnn baka sebepleri de vard. Papa IV. Sixtusun nclnde Trklere kar yeni bir Hal seferi organize etme yolunda almalar balamt. Papa, Fransa kralna, Macaristana ve talyadaki prenslere kardinaller gndererek bir Hal seferi organize etmeye alyordu. Bunlardan daha nemlisi bu ittifaka Akkoyunlu Uzun Hasann da katlma ihtimali vard. 1469 ylnda bir Venedik elisinin Uzun Hasann yanna gitmesinden sonra Uzun Hasan talyaya elilik heyeti gndermi ve onlara douda btn rakiplerini ortadan kaldrdn yalnz Mehmed Beyin kaldn onun ortadan kaldrlmasnn da kolay olduunu bunun iin Venedik donanmasnn kendi ordusu ile i birlii yapmasn teklif etmiti. Venedikliler Uzun Hasann mektubunu ve bilahare de elisini kabul ettiler. Osmanllarla devam eden bar grmeleri sonusuz kalnca kendileri Uzun Hasann kars Despina Hatunun yeeni Katerino Zenoyu Uzun Hasana gndererek ittifak gerekletirme yoluna gittiler (1471). Uzun Hasann da Venedikle ittifak yapma isteinde kendine gre dndkleri vard. Uzun Hasan, Anadolunun gney sahillerine Venediklilerin yapaca bir saldrda kendisi de kuzeyden saldracak ve bu ekilde Sultan Mehmedin 1468den beri elinde tuttuu Karaman topraklarn ele geirecek veya buralar tekrar Karaman Beyliine geri vererek kendine bal bir beylik vastasyla Orta Anadoluda stnlk kuracakt.137

537

ki taraf arasnda gerekleen bu diplomatik temastan sonra Venedik donanma komutan Moenigo donanmasyla Akdenize kt. Ege sahillerinde tahribat ve yama yapt. Daha sonra Morada Napoli Krall donanmasnn da desteini alan Moenigoya Papa donanmas da katld. Donanma mevcudu seksen be kadrgay bulmutu. Mttefik donanmas kendilerine hedef olarak Antalyay setiler. Byk tahribat ve yamaya ramen Antalya teslim olmad. Buradan eli bo dnen mttefik donanmas bu sefer zmire asker karp byk bir yama ve katliamda bulundular. Bu deniz harekat 1472 senesi ilkbaharndan sonbaharna kadar srd. Sultan Mehmed 1473te Uzun Hasan zerine yrrken Venedik donanmas Moenigo komutasnda tekrar faaliyette idi. Karamanoullar da birlikte hareket ediyorlard. Nitekim mttefik donanma el taraflarnda bulunan Kasm Beye yardmda bulundu. Silifke ve civarndaki bir ksm kaleler Moenigo tarafndan alnp Kasm Beye verildi.138 Venedik donanmasnn bu faaliyetlerine ek olarak Uzun Hasann Venedikten istedii silahlar da 1473 Ocanda senatonun karar ile Giosafat Barbaronun heyeti ile birlikte Kbrsa gnderilmiti. Barbaro 1473 yaznda Anadolu sahillerine geip burada Uzun Hasann ordusu ile buluup silahlar teslim etmeyi mit ediyordu. Ancak bu gereklemedi. Uzun Hasan ise 1472 sonbaharnda ordusu ile sefere ktnda bu blgeye gelmek yerine gneye inerek Memluk topraklarna saldrm bu hareketi Memluklularla arasn amakla kalmayp Suriyeye inen kuvvetleri Memluklular tarafndan bozguna uratlmt. Bu da Sultan Mehmede yeni bir diplomatik manevra yapma kabiliyeti kazandrmt. Sultan Mehmed bir elilik heyetini Suriyede Uzun Hasann kuvvetlerini yenilgiye uratan Emir Yasbaka gndererek Uzun Hasana kar birlikte hareket etme teklifinde bulunmu, Emir de Sultana bir elilik heyeti ve hediyelerle gndermiti. Bunlar takiben Sultan Mehmed, Kahireye bir elilik heyeti gnderdi. Heyet, Kahirede olduka scak karlanrken Memluk Sultan byk bir ihtimalle Akkoyunlulara kar bir ittifak oluturmak iin Osmanl bakentine gitmek zere bir eli atad.139 Sultan Mehmed, Douda bu faaliyetler ierisinde yer alrken Batda da Osmanllar karlarndaki ittifaka kar deiik faaliyetler ierisinde yer alyorlard. Uzun Hasan dier ittifak yelerinden ayrmak isteyen Sultan Mehmed, vakit kazanmak niyetiyle Venedike, Macaristana elilik heyetleri gnderdi. Bunlara ek olarak Douda Uzun Hasanla muhtemel bir arpma srasnda Venedikin yardmn engellemek iin dorudan Venediki hedef alan kara aknlar yapld. 1472 sonbaharnda Bosnadan hareket eden Osmanl aknclar Venedik yaknlarnda Friuliye kadar inip yamada bulundular. yle grnyor ki, Sultann gayesi bu akn srasnda Uzun Hasann zerine yrmekti. nk yine ayn yln sonbaharnda Yusuf Mirzann Anadolu ilerine kadar yapt sefer, Tokatn ve Karaman blgesinin yamalanmas hadisesine karlk olarak Sultan Anadolu tarafna gemi ancak vezirlerin teklifiyle Uzun Hasan zerine yapaca seferi 1473 ylna tehir etmiti.140 1473te Uzun Hasann Osmanllara kar yenilgisiyle Venedik doudaki en mhim mttefikini kaybetti. 1474 ylnda Osmanllar ve Venedikliler tarafndan bar istekleri artt. Ve sonuta 1475 ylnda iki taraf arasnda bir senelik saldrmazlk anlamas yapld. Bir senelik bar srasnda hazrlanan Osmanl donanmas ile Kefe ve Krm Seferi yapld (1475).141

538

Mtareke biter bitmez iki taraf arasndaki mcadele tekrar balad. Antuvan Loredano komutasndaki Venedik donanmas Anadolu sahillerinde tahribatta bulundu. 1477de nebahty almak isteyen Osmanllar Hadm Sleyman Paay gnderdiler, ancak sefer baarsz oldu. Ayn yl ierisinde Arnavutluk Sancak Beyi Ali Bey Kroyay muhasara etti. Yine o yln sonlarna doru Bosna Sancak Beyi Turahanzade mer Bey, Venedike kara aknnda bulundu. Bir ay mddetle Venedikin ok yaknlarnda faaliyette bulunuldu. Bu ekilde Moenigo ve Loredanonun Trk sahillerini yama ve talanlarna karlk verilmi oldu. Fatih Sultan Mehmed, mttefikleri tarafndan terk olunarak yalnz bana kalan Venedikle anlamak istedi. Venedik Cumhuriyeti uzun savatan dolay olduka ypranm olup mttefikleri de kendinden ayrlmt. Kroya ehri dmek zere idi. Papa IV. Sixtus Venedike gerei gibi yardm edemiyordu. Douda kendisinden ok ey beklenen Akkoyunlu Hkmdar Uzun Hasan Osmanllar tarafndan yenilgiye uratlm ve 1478 ylnda lmt. Osmanllarn Venedik Cumhuriyetine yapt bar teklifi hemen kabul edildi. Tomas Malipiyeri Cumhuriyet adna bar grmelerini yrtmek zere stanbula gnderildi. Osmanl Devletinin ileri srd artlar ilk nce ksmen kabul eden Malipiyeri kesin anlama salanmadan Venedike dnd. Arkasndan 1478 baharnda Fatih, III. Arnavutluk Seferine kt. Osmanllar bar iin kodrann teslimini art kouyorlard. Kroyann teslim alnmasndan sonra Osmanllar btn kuvvetlerini kodra zerine sevk ettiler. Kuatmann uzamas zerine Padiah stanbula dnd. Ve dnnden alt ay sonra kodra Venedikliler tarafndan teslim edildi. Arkasndan da Osmanl-Venedik bar antlamas yaplarak on alt yl sren sava sona erdirildi. Venedik Cumhuriyeti adna stanbula gelen Civani Dorya, Osmanl hkmetinin btn tekliflerini kabul etti. Venedikliler on alt yl sren harp boyunca aldklar yerleri geri veriyorlard. Arnavutlukta Kroya ve kodra haValisi Osmanllarda kalacakt. Buna karlk Trkler de Dalmaya, Arnavutluk ve Morada Venediklilerden aldklar yerleri iade ediyorlard. ki taraftan alnan esirler karlkl olarak serbest braklacakt. Venedikliler yz bin filori tazminat ve her sene Osmanl hazinesine on bin duka vergiyi ve ap iltizam bedeli vergilerini kabul ediyorlard. Yine anlamaya gre Venedik stanbulda daimi bir eli bulundurma hakk elde ediyordu. Osmanl-Venedik Savana son veren antlama 1479 ilkbaharnda imza edildi ve 25 Nisan 1479da Sen Mark yortusu gn Venedik dou tarafndan ilan edildi.142 Arnavutluk Seferleri ve Arnavutluun Fethi Fatih Sultan Mehmedin I. Arnavutluk Seferinden bahsetmeden nce Arnavutluk olaylar ile ilgili olarak Sultan Mehmedin Osmanl tahtna gemesinden bu sefere kadarki hadiseleri ksaca grmekte fayda vardr. Bu ekilde Osmanl Devletinin Arnavutlua kar yrtt fetih politikasnn sebepleri daha iyi anlalacaktr. 1451 ylnda maksad bir Balkan ve Akdeniz mparatorluu kurmak isteyen Napoli ve Aragon kral V. Alfons, Trk tehlikesinin farknda olarak ve Balkanlardaki gayesine ulamak iin skender Beyi tevik ve himayeye balamt. skenderin Napoli Kralna tabi olmas Venedik Cumhuriyetini kukulandrmt. Venedikin skenderin muhaliflerini desteklemeye balamas zerine Alfons Venedik dounun dikkatini ekmi tahriklere son verilmesini istemiti. 1453te stanbulun fethi

539

Venedik menfaatlerine nemli zararlar verdii iin Cumhuriyet Arnavutluktaki tahrik siyasetinden vazgemi ve skenderle143 anlama yaparken, Napoliye kar siyasetlerine de devam etmitir.144 1455 ylnda Trklerin eline gemi olan Berat ehri skender Bey tarafndan kuatld, ancak alnamad. ki yl sonra 1457de Hamza Bey komutasndaki Osmanl kuvvetleri Albulena ovasnda skender Bey tarafndan bozguna uratld. Hamza Bey esir dt. 1458de Napoli Kral V. Alfonsun lm skenderi gl bir hamiden yoksun brakt. skender Bey 1460ta Osmanl hakimiyetini ve vergiyi kabul etti. Papann tasvip etmemesine ramen skender Bey bu anlamay gerekli grmt. 1461 ylnda skender Bey, Alfonsun yerine kral olan olu Ferdinand rakiplerine kar desteklemek iin talyaya geti ve Ferdinand kurtard. 1462de memleketine dnen skender, papann ve Venedik elisinin sraryla Osmanllar ile ilikilerini bozup hasmane bir tavr ald. Bu arada Osmanllarn Anadolu ve Eflak taraflarnda megul olmalar skender zerine kesin bir hareket yapmalarn engelledi. Osmanllara kar yeni bir Hal seferi hazrlnda olan Papa II. Pius skender Beyden de destek almak istediyse de 1463te iki taraf arasnda anlama yapld. Bu arada Balkanlarda ve Morada meydana gelen gelimeler yeni sonular dourdu. Trklerin Bosnay almalar, Morada Venediklilere ait Argos ehrinin alnmas, Venediki skender Beyle ittifak arayna sevk etti. ki taraf arasnda yaplan anlamadan sonra skender Bey Venedik Cumhuriyetinin Macarlarla beraber Trklere kar harp karar verdii tarihten bir sene sonra 1464 senesi ilk baharnda Osmanllara kar harekata balad. 1464 ylnda Balaban Paa kumandasndaki kuvvetler skender Bey karsnda ksmi baarlar elde ettiler. 1465te Balaban Paa tekrar Arnavutlua gnderildi. Ancak hem Balaban Paa hem de Yakup Paa skender Bey tarafndan yenilgiye uratlnca Sultan Mehmed 1465te Arnavutluk Seferine kma karar ald. 1465 tarihindeki Arnavutluk Seferinde Fatih 150 bin kiilik bir orduyla Arnavutlua girdi. Arnavutlar dalara ekilirken Sultan skenderin merkezi Kroya alesini kuatt alnamayaca anlalnca lbasan Kalesi ina edilerek ierisine yeterli miktarda asker konularak Padiah dnd. skender Sultann dnnden sonra ortaya kt. Arnavutluk iin Kroya ehrinin nemini anladndan Macar, Venedik ve Raguzadan yardm istedi. 1466da bizzat Romaya giderek papadan yardm istedi. Napoliden de yardm alan skender Bey 1467de Arnavutlua dnd. Kroyay muhasara eden Balaban Paa kuvvetlerini engelledi. Balaban Paa ehit olurken Trk kuvvetleri bozuldu. skender Bey lbasan Kalesini kuatt.145 Fatih Sultan Mehmedin II. Arnavutluk Seferi, 1467 Gelimeler zerine Sultan 1467 ilkbaharnda ikinci Arnavutluk Seferine kt. Kroya (Akahisar) muhasaras devam ettirilirken Draca da hcum edildi, ancak alnamad (Austos 1467). Dier elde edilen yerlere asker konularak geri dnlrken skender Beyin durumu gittike zorlayordu. skender Bey Trklerin Kroyay srekli ekilde tehdit altnda brakmak iin yaptklar lbasan Kalesinin alnmas iin aba ierisindeydi. Ancak 1468 Ocanda Le kasabasnda ld. skender Bey lmnden nce

540

Yani adndaki olunu ve memleketini Venedik Cumhuriyetine vasiyet etmiti. Ancak skenderin kars Napoli Krallna yakn davranarak Napoliye gitti. Bu suretle skender Beyin lmnden sonra elindeki yerler Osmanllar, Venedikliler ve Arnavutlar arasnda on sene mddetle mnazaal bir ekilde kalm oldu.146 Fatih Sultan Mehmedin III. Arnavutluk Seferi, 1478 skender Beyin dayanmasyla Kroya ehri ile Venediklilerin ellerindeki yerler alnamamt. Osmanllar Venediklilerle devam eden uzun sava yllarnda buray almak istemilerse de Sleyman Paa baarl olamamt. Yine Bodana yaplan sefer de Arnavutluk iini geciktirmiti. 1478 baharnda Sultan Mehmed kodrann fethi iin Veziriazam Gedik Ahmed Paay grevlendirmek istemi, ancak Paa gitmek istemeyince azledilerek hapsedilmiti.147 Onun yerine Sinan Paa ve akabinde de Nianc Karamani Mehmed Paa Veziriazam oldu. Sonuta Sultan bizzat sefere kmaya karar verdi. Bu arada Osmanllarla Venedik arasnda devam eden uzun savaa son verilmek zere grmeler devam etmekteydi. Osmanl tekliflerine cevap beklenilirken mzakereler kesildiinden Osmanl Padiah bundan istifade ile Arnavutluk iini kesin ekilde halletmek maksadyla ordusunun banda hareket etti. Ordu Arnavutlua girdikten sonra ordu harekatn kolaylatrmak niyetiyle Evrenuz olu Ahmed Bey ve Turahan olu mer Bey ileri gnderilirken skenderin baehri Kroya alnmak istendi. Kroya uzun sreden beri Osmanllar tarafndan muhasara edildiinden daha fazla dayanamayarak Padiahnda bizzat blgeye gelmesi zerine teslim oldu (1478 Haziran).148 Kroya alndktan sonra kodra zerine gidildi. Kale kuatld ve dklen toplarla dvlmeye baland. kodra Kalesi kuatmasnda olduka fazla zayiat verilmesi zerine kodra etrafndaki Le, Dergos ve Glba kaleleri alnd ve bu suretle kodraya dardan gelmesi muhtemel yardmlarn n kesildi. Bundan sonra kodra Kalesine ulaan Boyana nehri zerine yaplm olan kprnn iki bana iki kule ina ettirilerek iine asker kondu. Bunlar nehir yoluyla denizden kale nne gelecek gemilerin gemesine izin vermeyeceklerdi.149 Sultan Mehmed bu tertibatlar aldktan sonra kodra muhasarasna aknc kumandan Evrenuz olu Ahmed Bey kumandasnda krk bin asker brakarak rahatszl sebebiyle stanbula dnd. kodra Kalesi evre ile btn ilikileri kesilmi olduu halde daha fazla Osmanl muhasarasna dayanamad ve mal ve canlarna ziyan gelmemek, arzu edenlerin kalp arzu edenlerin gitmelerine msaade edilmek artyla teslim alnd. kodra Padiahn dnnden yaklak alt ay sonra 1479 senesinde alnmtr. kodrann teslim olmas zerine Venedikle on alt seneden beri devam etmekte olan ve bir ara Hal seferine dnen savaa son verildi. Harbe devamn kendisi iin daha kt sonular getireceini anlayan Venedik Cumhuriyeti bar yapmaya raz oldu.150 Fatih Dnemi Osmanl Devleti-Karaman Beylii likileri Otlukbeli Sava ncesinde likiler Karamanoullar Osmanl Devletinin bymesine kar hasmane bir tavr almlard. Deiik zamanlarda Osmanllara kar harekete geen Karamanoullar Osmanllarn kar hareketleri

541

neticesinde toprak itibaryla zararl karken sonuta Osmanl Devletinin nfuzu altna girmilerdi. Sultan II. Mehmed 1451de hkmdar olduunda karsna hasm olarak Karamanolu brahim Bey km, ancak zerine yaplan sefer neticesinde bar istemiti. Bu zamana kadar dier Anadolu beyleri, Balkan devletleri, Venedik ve Hal kuvvetleriyle olan ittifaklar Karamanoullarna umduklar fayday salamam bunun zerine douda bymekte ve glenmekte olan Akkoyunlu Uzun Hasan ile Osmanl aleyhtar bir ittifak arayna girmilerdir.151 Karamanolu brahim Bey otuz dokuz yl hkm srdkten sonra 1463 ylnda ld. lmeden az evvel yerine veliaht olarak byk olu shak brakmt. brahim Beyin dier oullar Pir Ahmed ve kardeleri bu karara kar ktlar. brahim Bey Konyadan karld ve bilahare ld. shak Bey, Pir Ahmede kar koyamadndan Memluk Sultanndan yardm istedi. Memluklulardan fiili bir yardm alamayan shak, Akkoyunlu Uzun Hasann yanna gitti. Onun desteiyle Karaman ele geirdi. Bu defa da Pir Ahmed Osmanllara mracaat ederek yardm istedi. Pir Ahmed bir ksm topraklarn Osmanllara terk ederek Sultan Mehmedin himayesini istedi. Sultan Mehmedin Pir Ahmede yardm edeceini renen shak Bey, Padiaha bavurarak bir ksm yerleri vermek suretiyle desteini almak istediyse de vermek istedii yerler Osmanl topra olduundan teklifi kabul edilmedi. Sultann kar tekliflerini de shak Bey kabul etmeyince Osmanllar Pir Ahmedi destekleme karar aldlar. Antalya Sancak Beyi Kse Hamza Bey desteinde Karamana giren Pir Ahmed shak Beyi yendi. shak Bey Uzun Hasann yanna gitti. Pir Ahmed yaplan yardm karlnda Akehir, Beyehri, Sklan Hisar ve Ilgn taraflarn Osmanllara brakt.152 Pir Ahmed 1465 ylndan itibaren kardei Kasm Beyle urat. Onu da Osmanllarn yardmyla yendi. Daha sonra Osmanllara terk ettii yerleri almak iin kendisine mttefik arayna giren Pir Ahmed Uzun Hasandan yardm grd. 1469 ylndan itibaren de Osmanllarla mcadeleye girmi olan Venedik, Papa, Napoli, Macar, Arnavutluk ve Rodos valyeleri harekatndan faydalanmak istedi. Pir Ahmedin 1466da Osmanllara muhalefeti zerine Padiah bizzat Karaman seferine kt. Pir Ahmed Larendeye kat. Kevele Kalesi ve Devlet merkezi olan Konya ehri alnd. Veziriazam Mahmud Paa Pir Ahmed zerine gnderildi. Pir Ahmed yenildi. Sefer sonucunda Konya ve Larendeden bir ksm ahali stanbula nakledildi. Mahmud Paann bu srgn ileminde zenginleri kollad, Pir Ahmedin onun msamahas ile kat iddialarnn Rum Mehmed Paa tarafndan ortaya atlmas zerine Mahmud Paa Veziriazamlktan azledildi ve yerine Rum Mehmed Paa tayin olundu. Karaman valiliine Manisa Sancak Beyi ehzade Mustafa getirildi (1466). Karamandaki huzursuzluklarn bitmemesi zerine 1468de Rum Mehmed Paa Karaman seferine memur edildi. Rum Mehmed Paa, Karamanda byk tahribat ve zulmde bulundu. Sonuta Varsak Trkmenleri zerine giden Mehmed Paa, Varsak Beyi Uyuz Bey tarafndan yenilgiye uratld. Rum Mehmed Paann yenilerek dnmesi nce azledilmesine sonra da ldrlmesine yol at ve yerine shak Paa tayin olundu. Karaman topraklarnda tekrar faaliyete balayan Pir Ahmed ve Kasm Bey zerine giden shak Paa, 1470de Larende zerine gitti. nce Pir Ahmed ardndan da Kasm Bey Karamanda

542

tutunamayarak destek istemek zere Uzun Hasann yanna gittiler. shak Paa sefer sonucunda Aksaray halkndan bir ksmn stanbula naklettirdi.153 1471de Karamana bu defa Gedik Ahmed Paa kumandasnda asker gnderildi. Gedik Ahmed Paaya ncelikli olarak Alaiyenin alnmas emredilmiti. Akdenizde mhim bir ticaret iskelesi olan Alaiye, Kl Arslan Beyin idaresindeydi. Kaleyi kuatan Gedik Ahmed Paaya Alaiye Beyi Kaleyi kendisi teslim etti. Gedik Ahmed bundan sonra Silifke zerine geldi. Silifkedeki shak Beyin olu Kaleyi Gedik Ahmed Paaya teslim etti (1471). Gedik Ahmed bundan sonra Bir ksm Karaman ailesinin bulunduu Minyan Kalesini ald. Burada bulunan Pir Ahmedin zevcesi ve olu stanbula gnderildi.154 Karaman ve evresinde bu hadiseler cereyan ederken Uzun Hasana iltica etmi olan Pir Ahmed ve Kasm Beyler Uzun Hasan Osmanllar zerine yrme konusunda ikna etmeye alyorlard. Bu faaliyetleri sonucunda Uzun Hasan kuvvet vererek onlar Karaman taraflarna gnderdi. Gedik Ahmed Paa Konyaya ekildi. Uzun Hasann gnderdii kuvvetlere Beylerbeysi Bektaolu Emir mer Bey, yeeni Yusuf Mirza ve Candar oullarndan Kzl Ahmed Beyde katlmt.155 Erzincana gelen bu kuvvetler Amasya Valisi ehzade Bayezidi karlarna almamak iin aslnda Dulkadrolu Kl Arslan babasnn yerine oturtmaya gittikleri bahanesiyle msaade isteini havi bir mektubu Bayezide gnderdiler. Mektup Bayezidin eline gemeden Tokatta oturan Rum Beylerbeyi arabdar Hamza Bey bu mektuba gre izin verdi. Bu ekilde Osmanl snrn geen kuvvetler Tokata bir sabah baskn yaparak ehri yamalayp yaktlar ve birok insan esir ettiler (1472).156 Akkoyunlu kuvvetlerine komuta eden Emir Bey buradan geri dnerek Diyarbakra dnerken dier kuvvetleri Yusuf Mirzann kumandasnda Karamana gnderdi. Bu kuvvetler Kayseri ve evresinden balayarak Karaman ve Hamitelinde faaliyette bulunurken Sultan Mehmed Konyada bulunan ehzade Mustafaya Afyonkarahisara ekilmesini, Anadolu Beylerbeyi Davud Paa gelene kadar beklemesini emretti. Bu srada Yusuf Mirza kumandasndaki Akkoyunlu kuvvetleri Beyehir civarna kadar gelmilerdi. Burada ehzade Mustafann komutasndaki Osmanl kuvvetleriyle Akkoyunlu kuvvetleri arasndaki olduka kanl geen bir savatan sonra Osmanl kuvvetleri galip geldiler. Yusuf Mirza ve birok Akkoyunlu beyi esir edildiler. Bu savatan kurtulanlar Karaman iline varp kurtulmay dnrlerken bu blgedeki Varsak Trkmen airetinin saldrsna uradlar. Sonuta yirmi bin kiiden bin kii sa kurtulamamt. Akkoyunlu kuvvetleriyle birlikte olan Pir Ahmed Bey, Kzl Ahmed Bey ve Kasm Bey katlar. Pir Ahmed ve Kzl Ahmed tekrar Uzun Hasana giderken Kasm Bey el taraflarna giderek burada Venediklilerin yardm ile Osmanllardan alnan Silifkede kald.157 Fatihin Dou Seferi ve Otlukbeli Sava, 1473

543

Akkoyunlu hkmdar Uzun Hasan 1473 ylna gelindiinde, 1461 Trabzon Seferinde olduu gibi Osmanllarla dorudan karlamaktan ekinen bir hkmdar deildi. 1461den 1473 ylna gelene kadar Uzun Hasan, Irak, Azerbaycan ve rana sahip olmak suretiyle Devletini Yakn Dounun byk bir mparatorluu haline getirmiti. Bunlar gerekletirirken rakibi olan Karakoyunlu hkmdar mehur Cihan ah yenip ldrm (1467), onu takiben Timurlulardan Ebu Said Han yenip onu da ortadan kaldrmt (1469). Bu baarlar zerine Uzun Hasan, Osmanllar da yenebileceini dnmeye balamt. Bu sebeple Osmanllardan kaan Karaman ve Candar oullarn kabul etmiti. Uzun Hasana snan beyler onu Osmanllarn aleyhine tahrik etmi, Bunlarn sonucu olarak yukarda izah edildii gibi Uzun Hasann verdii kuvvetler Tokat yamalayp Anadolu ilerine girmilerdi. Uzun Hasan, Osmanllara kar harekete gemeden ok nce Batl devletlerle Osmanllar aleyhine ittifaklara dahil olmutu. Bu giriimler daha 1463 ylnda balam, Venediklilerin teklifine olumlu cevap vermiti. Deiik zamanlarda Akkoyunlu elileri Batya gitmilerdi. Uzun Hasan, gnderdii elileri araclyla 1472 ylnda Anadoluda yapt hareket hakknda Akdeniz sahillerini zellikle Antalyay yakp ykan ve Rodosa gelen Hal deniz kuvvetlerine bilgi verdi. Ve onlardan elileri araclyla ateli silah isteinde bulundu. Bunlara ek olarak Venediklilere Osmanllar ve Memluklular aleyhine ittifak teklifinde bulundu (1472). Bu teklif Uzun Hasann yanndaki Venedik Elisi Katerino Zeno tarafndan Venedik senatosuna bildirildi. Bu silahlar gnderilmesine ramen Akkoyunlularn eline gememi, ancak Akdenizdeki Venedik Amirali Moenigo Anadolu sahillerinde tahribatta bulunmutu.158 Yukarda sralanan sebepler ve Akkoyunlu kuvvetlerinin aka Osmanl topraklarna taarruz ederek yama ve katliamda bulunmas zerine Sultan Mehmed Akkoyunlular zerine sefere karar verdi. Mahmud Paa tekrar Veziriazamla getirildi. Sefer gerekli hazrlklarn yaplmas iin 1473 ylna tehir edilirken Sultan Mehmed vezirlerinin tavsiyesi zerine aknc beylerinden Mihalolu Ali Beye Sivas vilayetini, kardei skender Beye Kayseri Sancan ve en kk kardeleri Bali Beye de Niksar subal verildi. Aknc beyleri Erzincan, Kemah, Akar ve Bayburt yresinde yama ve talanda bulundular bu ekilde Uzun Hasann Tokat yamasna cevap verilmi oldu. 159 Fatih, Uzun Hasan zerine giderken ayn anda iki tarafl bir savan iinde kalmamak iin Venedike eli gndererek bar teklifinde bulunmu ancak Venedikin artlar kabul edilmemiti. Bunun zerine birleik Hal donanmas Anadolu sahillerinde yama ve katliamda bulunmutu. Yine Uzun Hasandan gelen bir nameye ar bir cevap veren Sultan Mehmed bundan sonrasnn ancak savala halledilebileceini belirterek onu ilkbaharda savaa davet etmiti.160 Osmanl ordusu 1473 yl Mart aynda Fatih Sultan Mehmedin komutasnda skdardan hareket etti. Sultan Mehmed ehzade Cemi Rumelinin muhafazas iin Edirneye gnderdi.161 Sultan dier iki ehzadesini seferde vazifelendirmiti. Sultan Bayezid Karaman askerleri ile birlikte idi. Ordunun nnde Rumeli Beylerbeyi Has Murad Paa otuz bin askerle yer almt. Ondan sonra Anadolu Beylerbeyi Davud Paa otuz bin askerle yer almt. Bunlara ek olarak kaytlarda yer

544

almayan birok asker de mevcuttu. Bunlar yaklak yz bin civarnda atl ve silahl idiler. Bunlara ek olarak ierisinde on bin yenieri, yirmi bin yaya ve otuz bin azap askerinden oluan altm bin kiilik bir birlik daha vard.162 Sultan stanbuldan hareket ettikten sonra Bursa Yeniehrine geldi. znikte Rumeli kuvvetleriyle Geliboludan Anadolu tarafna gemi olan Rumeli Beylerbeyi Has Murad Paa kuvvetleriyle orduya katldlar. Sultan Mustafa Karaman birlikleriyle Ankara yaknlarnda Beypazarnda orduya katlrken Sultan Bayezid de kendi birlikleri ile Amasya yaknlarnda Kazovada orduya katld.163 Osmanl ordusu Niksara geldiinde ordunun aknclar saldrya urad ve kk bir arpma meydana geldi bu arpmann neticesinde on iki kii ele geirilerek orduya getirildi.164 Veziriazam Mahmud Paann ordu gzergahnda bulunan arki Karahisarn alnmas teklifini Sultan Mehmed kabul etmedi.165 Osmanl ordusu bu blgeden hareketle Erzincana geldiinde Uzun Hasan kuvvetleriyle ilk atma meydana geldi ve dman yenilgiye uratld.166 Erzincana gelen Osmanl kuvvetlerine kar Uzun Hasan Mehmed ve Cemit Bey komutasnda be bin kiilik bir ileri karakol gnderdi. Sultan Mehmed bu durumu renince o da Turahan Bey olu mer Bey komutasnda yine be bin kiilik bir kuvveti Uzun Hasann kuvvetlerine kar gnderdi. Osmanl kuvvetleri Uzun Hasann birliklerini yenilgiye uratarak elli esir alp geri dndler.167 Osmanl ordusu Erzincandan sonra Frat Vadisini takip ederek Tercan yaknlarna geldiinde burada iki taraf kuvvetleri tekrar kar karya geldiler. Bu defa grnen dman kuvvetleri daha ncekine gre daha byk olduundan bunlara kar Mahmud Paa ve Has Murad Paa seme kuvvetlerle birlikte gnderildiler. Osmanl kuvvetlerinin ilerlediini gren Uzun Hasan kuvvetleri geri ekilerek Osmanl kuvvetlerine pusu kurdular. Mahmud Paa bu geri ekilmenin bir pusu olabileceini dnerek Has Murad Paadan Frat nehrini gememesini kendisinin ileri giderek dmanla savaacan belirtti. Mahmud Paa ileri gittikten sonra Has Murad Paann yaknndakiler dmann yenildiini zaferin Mahmud Paaya ait olduunu syleyerek ileri atldlar. Has Murad kendisine sylenen sz dinlemeyip Frat nehrinin kar yakasna geti. Mahmud Paa ise gemeyip bekledi. te bu srada pusuda bekleyen dman kuvvetleri Has Murad Paann kuvvetlerine saldrdlar. 4 Austos 1473 gn168 meydana gelen bu arpmada Has Murad Paa ve yanndaki askerlerin byk cengaverliine ramen Has Murad Paa Frat nehrinde kaybolurken ileri gelen Osmanl merasndan bir ksm Uzun Hasann birliklerine esir dtler. Esir denler arasnda Turahan Bey olu mer Bey, Aydn olu Hac Bey ve Fenariolu Ahmed Paa da vard.169 Osmanllar bu yenilgiden sonra Frat vadisini takip etmeyerek kuzeye Bayburt istikametinde bir yol izlemeye balad. Alt gn gemi ve Uzun Hasan kuvvetleri gzkmemiti. Yedinci gn azl demekle bilinen yerde Osmanl ordusu konaklamak zere iken Otluk beli denilen mevkide Kafir shak adndaki Uzun Hasann kuvvetleri tepelerde belirdi. Anadolu Beylerbeyi Davud Paa ve Veziriazam Mahmud Paa bu kuvvetlere kar gnderildiler. Davud Paa Kafir shak kuvvetlerini yenilgiye uratarak Otlukbeli tepelerini ele geirdi ve bu suretle Osmanl ordusunu byk bir tehlikeden kurtard. Davud Paa ileri giderek Uzun Hasann kuvvetlerine saldrd.170

545

Otlukbeli Savana en yakn tarihli kaynak Fatih Sultan Mehmedin Uygurca Yarldr. Sultan Mehmed bu Yarlnda savan ncesi sava ve sonrasn anlatmaktadr. Bu yarlktan hareketle Otlukbeli Savan balangc ve gelimesini zetle u ekilde anlatmak mmkndr: Rebiylevvel aynn on altnc aramba gn sava dileyerek Bakent denilen yerde bize kar geldiler. Biz de Davud Beyi Anadolu halk ve Mahmud Bey kumandasnda bulunanlar gnderdik. Kendimizde yenieri efradn nmze geirerek yrdk Hasan Bey yaklanca Davud Bey ve Mahmud Bey kuvvetleri onun ileri karakol beylerine yetitiler. ki defa Hasan Beyin karakol kuvvetleri bunlar geri srd. Ve bunlarda onun ileri karakol beylerini geri srerek sancaklarnn bulunduu yere kadar srdler. Bu arada biz Allahu Tealann inayeti ve erenlerin himmetiyle askeri tertip ederek dereden ktk. Hasan Bey bizim byk kol alayn grr grmez, muharebeye girmeden, brakp kat Sultan Mehmedin Yarlna gre Osmanl ordusunun sa kolu olu Sultan Bayezid kumandasnda olup, Uzun Hasann olu Uurlu Mehmedi yenmiti. Yine ordunun sol kanad Sultann dier olu Sultan Mustafa kumandasnda olup Uzun Hasann olu Zeynel Mirzay yenilgiye uratarak ldrmt.171 Sava sonucunda Uzun Hasann karargah yamaland.172 Sultan Mehmedin Yarlnda sava sonunda olanlar u ekilde tarif etmektedir O gn akama kadar ovada lenlerden baka, drt bin ba kesip ve bin yedi yz kii de diri olarak yakalayp geldiler. Biz de bu kalabal tahkik ettik. Akkoyunlu ve Karaman halkndan esir den adamlardan kim varsa kltan geirerek, cezasn verdik. Karakoyunlu, aatay halkna efkat edip, ldrmedik. Bunlar esir ederek birlikte gtrmekteyiz. Ovada lenler hesap edilirse, pek ok adam ld. Ondan sonra Bayburt hisarna yrdk. Allahu Teala inayetiyle onu da aldk. Btn kasabalarn ve hisarn yaktk ve yktk; fakat Mslmanlarn kadnlarn ve ocuklarn incitmedik. Ondan sonra Rebiylevvel aynn yirmi dokuzuncu aramba gn, oradan kalkarak Karahisar zerine geldik. Tanrnn inayetiyle, toplar kurup Kalenin duvar ve sefillerini ykmaa balar balamaz, iindeki Lala eyhi Dara Bey aman dileyerek kp, Mahmudi Paa Beye yalvarmlar. Mahmudi Paa onlar alp, efaat dileyerek gelmeleri zerine, biz gnahlarn baladk. Karahisarn eski raiyet ahalisini hisardan karmayarak, kendi adamlarmzdan bin kiiyi de bol zahire ile Karahisara koyduk. Dier asker nfusu oradan kaldrarak, birlikte gtrmekteyiz. imdi Tanr inayetiyle, klamak zere stanbula gelmekteyiz173 Fatih Sultan Mehmed, zaferden sonra Uzun Hasann takip edilmesini isteyen askerlerinin fikrine muhalefet ederek Uzun Hasan takip etmemitir. Mslman bir memleketin tahribini istemeyen ve byle bir hareketin gaza olmadn belirten Fatih Mehmedin Uzun Hasan takip etmemek kararn verirken, ayn zamanda, g artlar altnda kazanlan zaferden yorgun kan ordusunun durumunu gz nne alm ve bu takipten ne gibi bir fayda elde edileceini hesaba katm olmas da muhtemeldir. Fakat muhakkak olan bir ey varsa o da, kararn dorudan doruya Fatihe ait olduu ve

546

bunda Mahmud Paann bir dahli bulunmaddr.174 Esasen Fatih, Otlukbeli zaferiyle gayesine ulam, ark hudutlarnda gittike byyen Akkoyunlu tehlikesini tamamyla bertaraf etmi ve Uzun Hasan kendisiyle dost geinmeye mecbur brakmt. Nitekim, Sultan Mehmed ebinkarahisar zerinde iken, Uzun Hasan, Ahmed Begrci adnda bir eyhi sulh ricas iin Padiaha gndermi ve Fatih, zimam- ihtimamn canib-iafve dndrp Uzun Hasana istedii sulhu balamtr.175 Uzun Hasan Karahisar Kalesini brakarak ve bir daha Osmanl topraklarna saldrmayacana yemin ederek bar antlamas yapmasna ramen, kendisini sava iin tevik eden Venedik elilerini sarayna kabul etmi, bunun zerine Fatih, Timurun torunu Hseyin Baykaraya eli gndererek Uzun Hasana iki taraftan hcum nerisinde bulunmutur. Bu srada Gedik Ahmed Paa, Toroslar ve Akdeniz kylarn ele geirerek Karaman eli fethini tamamlamtr (1474).176 Krm Seferi ve Krm Hanlnn Osmanl Tabiiliine Girmesi, 1475 Osmanl Devleti Karadenizin gney sahilini tamamen alm ve bat ksmnda da Bodan Prensliine ait yerler hari olarak dier ksmlar elde edilmi ve douda da Kafkasya sahilleri kalmt. Kuzey Karadenizde, Krm ve Azak sahillerinde Cenevizlilerin ticaret kolonileri vard. zellikle Kefe, Ceneviz ticaretinin Karadenizdeki en nemli merkezi idi. Cenevizliler gerek Kefe ve gerekse dier iskeleler vastasyla ran, Rusya ve hatta Orta-Asya ile ticari iler yapyorlard. Osmanl Devleti, Karadenizin yarsndan fazlasn ele geirmekle kalmayp stanbul ve anakkale Boazlarna da sahip olarak bu kapal denize tamamen bir Trk gl haline getirerek hakimiyeti altna almak istiyordu. Bu sebeple buradaki Ceneviz kolonilerini kaldrarak Kefe skelesi vastasyla Cenevizlilerin yaptklar ticareti Trklerin eline geirmek ve bu ekilde Kuzey Karadeniz sahillerine ayak basmak istiyordu.177 Bu tarihte yani 1475 yl itibariyle Venedikle yaplan sava on iki yldan beri devam etmekte olup yaplan bir yllk mtareke frsat bilinerek Sultan Mehmed Karadeniz seferine karar vermiti. 1475 yl Mays ay sonlarnda Veziriazam Gedik Ahmed Paa yetmi bin asker ve yz paralk donanma ile Karadenize kt Haziran banda Kefe nlerine gelen Ahmed Paa krk bin kiiyi karaya kararak Kefe muhasarasna balad. Kefe gn dayandktan sonra teslim oldu. Bunu takiben donanma Azak Denizine girip Azak Kalesini ald. Daha sonra Krm yarmadasnn gneyinde sahile yakn Menkp Kalesi kuatld ve bir hile ile alnd. Sefer sonunda Ceneviz kolonilerinden yaklak krk bin kii stanbula getirilerek iskn edilmitir.178 Gedik Ahmed Paa, Kefeyi aldnda daha nce kardei Nur Devlet ile hanlk mcadelesi yapp yenilen ve Kefeye kaan Mengli Giray da oradayd. Kefe alndktan sonra Mengli Giray ve kk kardei Yamurca Sultan stanbula getirilmi ve bir sre stanbul kulelerinde hapsedilmitir. Daha sonra Sultan Mehmed Bodan Seferine ktnda sefere davet edilen Nur Devletin gelmemesi zerine azledilerek yerine Mengli Giray Krm Han olmutur.179 Bodan Seferi, 1476 stanbulun fethi, Osmanl Devletinin Anadolu ve Balkanlardaki hakimiyetini perinlemitir. Bunu takiben Tunaya kadar uzanan Osmanl Devletinin yksek hakimiyeti bu blgedeki Osmanl

547

tarihlerinin Kara Bodan adn verdikleri prenslik tarafndan 1455 Eyllnde kabul edilmitir. 1457de Bodan prensi bulunan Stefan el Mare ilk zamanlar vergisini verirken Trklerin Venedik, Napoli, Papa ile denizde ve Arnavutlar ve Macarlar ile karada savatklar bir zamanda bamszln elde etmeye almtr. Cenevizlilerin elinden Kefenin alnmasndan sonra gemilerle stanbula sevk edilmekte olan bin be yz Cenevizliden yz ellisi bindikleri gemiyi ele geirmiler ve Tunann Karadenize dkld Bodan arazisindeki Kili sahiline kmlard. Bu esirlerin iadesi istenmi ancak red cevab alnmt.180 Stefan el Mare ayn zamanda Eflak zerine yryerek voyvodasn karmt. Osmanl Devleti bunun zerine tazminat istemiti. Bodan himaye eden Lehistan kral tazminatn kararlatrlmas iin Trk ve Lehlilerden oluan bir heyetin oluturulmasn ileri srmt. Osmanllar kendilerine vergi veren bir devletle olan ilikilerine dardan mdahaleyi kabul etmediler.181 Bunlara ek olarak Bodan beyi haracn vermesi iin stanbula davet edilmi ancak gelmemiti. Bunun kabul edilmemesi zerine Bodan zerine Rumeli Beylerbeyi Hadm Sleyman Paa gnderildi.182 Hadm Sleyman Paa daha nce kodrann zaptna memur edilmi ancak baarl olamamt. Sleyman Paa bir nceki seferin yorgunu olan askerle k gnlerinde Bodan askeriyle sert bir sava yapmasna ramen Osmanl kuvvetleri Kara Bodan askerine dayanamadlar ve bozgun oldu (1475).183 Rumeli Beylerbeyinin yenilgisi zerine Sultan Mehmed sefere karar verdi. Sultan, Bodan lkesinin Macaristanla snr olmasn hesap ederek eer frsat bulunabilirse Macaristana da gitmeyi dnyordu. Bu sebeple olduka byk bir ordu hazrland ve 1476 ilkbaharnda bizzat sefere kt.184 Trk ordusu Varnaya ulatnda Leh elileri de oraya ulamlard. Padiahla gren heyete Sultan Mehmed teklifte bulundu: vergi tediyesi, Cenevizli esirlerin iadesi, Kilyann kendisine teslimi. Bodan beyi bu teklifleri kabul etmediinden ordu ilerledi. Tuna geildi. Orduda Bodan beyinin lkesinden kard Eflak voyvodas da vard. 185 Ordunun zahire ihtiyac Karadenizden kadrgalarla Tuna rma azna tanmt. Bodan beyi dorudan bir savaa girmeyip, lke ilerine ekilirken lkesindeki btn ba ve tarlalar yaktrarak ot ve tahldan bir damla brakmamt. Tunaya gelen gemiler olmasa byk bir ktlk olmas askerin byk bir ksmnn, davarlarn ve katrlarn lmesi iten deildi. Bodan ilerinde dman arayan ordu dmana rastlayamam ktlk ve pahallk yznden olduka g durumlara dlrken bir hayli kayp verilmiti. Bu srada Bodan prensi ise bir ormana saklanm, ordusunun nn toplarla tahkim etmiti. Askerin ilerisinden giden rehberler ormanda dmann belirdiini bildirdiler ve o tarafa gidildi. leri giden kuvvetler ormann giri yerlerinin ktklerle kapatldn, nne derin hendekler kazldn btn yollarn al ve merteklerle balandn grdler. Toplar kurmu, cenk aralaryla yollarda durup bicenelerin kurmular nlerine geleni ve kar koyanlar kl ve mzraklaryla ldrmekteydiler. Dmann olduu yeri haber alan Sultan Mehmed, tanyeri aarrken sava blgesine ulat ve karlkl olarak top, tfek, ok ve mzrak sava balad. Dman bicenesinin girii kapal olduundan ileri yrmeye kimse aba gstermiyordu. Yenieriler kar taraftan atlan toplarn grltsnden korkarak yerlere yatyorlard. Bunun zerine Sultan Mehmed, Yenieri Aas Trabzonlu Mehmed

548

Aaya seslenerek u olanlar ne aceb i eylediler. Dilaverlik kemerin kuanan byle mi eder? diye kt ve kalkann eline alp ileri at tepti. Kap halk Padiah izlerken Yenieriler de utanarak mahcupluklarn atmak iin dmana saldrdlar. Rumeli ve Anadolu sipahileri de Padiahn bu abasn grp btn gleriyle savaa girdiler. Kuluk vaktinden le ile ikindi arasna kadar sren sava sonucunda byk kayplar verilmesine ramen zafer elde edildi. Bodan prensi az bir kuvvetle sava meydanndan kat. Padiahn buyruu ile iki ay daha Bodan topraklarnda kalnarak yama yapldktan sonra Edirneye dnme karar alnd. Eflak Beyi seferde bulunmu ve hizmetleri grlmt. Bu sebeple sava sonunda alnan ganimetlerden ona da hediyeler verildi.186 Trk ordusu Bodan Seferinden dnp Tunadan getii srada Mihal olu Ali Bey haber gndererek Macar kralnn harekete getiini Tuna ile Morova rmaklarnn birletii yerde Osmanl topraklarna katlm olan Kobilovi yresinde iki hisar yaptn yine bunun karsna da bir hisar yaptn buralar s gibi kullanarak saldracan bildirdi.187 Mevsimin k olmasna ramen Sultan Mehmed bu yaplan kalelerin yklmas gayesiyle Semendire tarafna sefere karar verdi. Padiah ordusu ile bu mevkiye ulatnda kaleleri yaplm, etraflarna derin hendekler kazlm, ileri su ile doldurulmu olarak buldu. Macar kral bunlar yaptktan sonra lkesine dnmt. iddetli k Osmanl ordusu iin byk skntya sebep olurken dier yandan kn iddetinden Tuna nehri donmutu. Macarlarn yaptklar kalelerin etrafndaki hendekleri su ile doldurmulard. Yine bu sularda donmu ve daha sonra yaan karla birlikte hendekler yerle bir seviyeye gelmilerdi. Bu ekilde kalelere yaplacak saldr kolaylat. Kalelere kar giriilen hareket srasnda Anadolu Beylerbeyi Davud Paa Kaleden atlan bir darbuzen mermisi ile ar yaralanm ancak lmemiti.188 Akama kadar sren sava sonunda kaledekiler aman dileyerek kaleyi teslim ettiler. Kaledekilere izin verildi diledikleri yerlere gittiler. Bazlar da baka hisarlara koyuldular. Daha sonra kaleler yaklp yklarak tahrip edildi.189 Bu sefer ile Sultan Mehmed, Macarlarn Tuna boyunda mstahkem mevkiler yapmasna izin vermeyeceini ok etin k artlarnda sefere karak gstermi ve blgedeki Osmanl hakimiyeti bir kez daha perinlenmitir. Otranto ve Rodos Seferleri, 1480 Osmanllar Arnavutluk ve Moray aldktan sonra talyaya gemek fikrindeydiler. Bu sebeple Napoli Kral V. Alfonsun halefi olan olu Ferdinand ilk balarda Fatih Sultan Mehmedle dostluk ilikileri ierisindeyken Trklerin Eriboz adasn almalar zerine tehlikenin yaklatn dnerek 1470 ylnda tertip edilen deniz Hal seferine katlmak suretiyle aka Osmanllara cephe almt.190 Akdenizin byk deniz devleti Venediki bara zorlayan Fatih, imdi donanmasna iki byk hedef gsterdi: Akdenizin kaps olan Rodosun fethi ve i artlar o zaman bir istilaya elverili grnen talyann istilas.191 Bunun iin Osmanl Devleti Gney talyaya bir adm daha yaklamak iin Yunan Denizi adalarndan olan Zanta, Kefalonya ve Ayamavray almak istedi. Bu adalar Trklerin elindeki Epir sahillerine yakn olduklarndan adalarn yneticisi Leonardo Yanya sancak beyi vastasyla

549

Osmanllara vergi vermekteydi. Leonardo, Srp Despotu Lazarn damad olup kars ldkten sonra Napoli Kral Ferdinandn akrabalarndan biri ile evlenmiti. Bu evlilik Osmanllarn Napoliye kar yapacaklar sefere bir engel gibi grnmekle kalmayp, Leonardo Osmanllara kar Venediklilerle i birlii ierisinde olmasna binaen 1479 anlamasna dahil edilmemiti. Bunlara ek olarak bu sralarda Venedik ve Napoli arasnda ekime olmas Osmanl harekatn kolaylatracakt. 1479 senesinde Venedikle yaplan antlamay takiben Gedik Ahmed Paa talya seferi ile vazifelendirildi.192 Donanma ile denize alan Ahmed Paa, Zanta, Kefalonya ve Ayamavra adalarn almasna ramen adalar hakimi Leonardoyu yakalayamad. Napoli Kralnn Leonardoyu himaye etmesi talyaya yaplacak sefere zemin hazrlad.193 Geliboluda hazrlanan Osmanl donanmas yaklak yz gemiden mrekkepti. 1480 Temmuzunun 25inde Polya sahillerine ulaan Gedik Ahmed Paa karaya asker kararak Otrantoyu kuatt. 11 Austos 1480 tarihinde Otranto Trklerin eline geti. Mhim miktarda ganimet ve esir elde edildi. Napoli Kral olu komutasnda bir ordu gndererek Otrantoyu geri almak istemesine ramen Ahmed Paa kuvvetleri tarafndan bozguna uratldlar. Ahmed Paa Otranto etrafndaki dier kaleleri de alp Kaleye uzun mddet yetecek erzak ve cephane koydu.194 Bu Kaleyi talya hareketinde s olarak kullanmak isteyen Gedik Ahmed Paa taze kuvvetlerle geri gelmek arzusunda idi. Ancak bu srada Sultan Mehmed vefat etmi ve yerine II. Bayezid tahta gemiti. II. Bayezidin daveti zerine Paa stanbula geri dnd ve yeni kuvvet sevk edilmediinden talya fethi durdu. Otrantoyu geri almak isteyen Napoli Kral Macaristandan ald yardmlar, kendisinin ve Aragon gemilerinin donanma faaliyeti ile nce Otranto etrafndaki kaleleri ald. Daha sonra on ay Trklerin elinde kalan Otranto 10 Eyll 1481de dt.195 talya harekatnn devam etmemesi ve Otrantoya yardm gnderilememesinin en byk nedeni olarak Sultan Cem hadisesi gsterilmektedir. bn Kemal, Sultan Cemin isyan sebebiyle asker gnderilerek Otrantodakilere yardm etmenin mmkn olmadn nk beri tarafta olduka fazla i bulunduunu syler. Yardm imkan ve ihtimali kalmadktan sonra Otranto mdafileri erzaklarnn tkenmesi zerine aresiz kalarak amanla teslim olmulardr.196 Yukarda da izah edildii zere Osmanl Devleti, talya harekatna balarken ayn zamanda Rodos adasna da bir sefer dzenlemek suretiyle buray almak istemiti. Rodos adas Anadolu yarmadasnn gneybatsnda bulunup Sen Jan valyeleri tarafndan idare edilmekteydi. Bu valyeler Kudsten karldktan sonra nce Akkaya daha sonra Kbrsa ve orada da tutunamaynca Papann tevikiyle toplanan Hal donanmasnn hareketiyle 1306da Bizansn muhalefetine ramen adaya yerlemilerdi. evrelerindeki bir ksm adalar da ele geiren valyeler zmire kadar km ehir yaknlarnda kale elde etmilerdi. Mentee Beylii ve Memluklularn aday elde etme abalar sonusuz kalmt. Osmanl Devleti denizlerde hakimiyetini hissettirmeye baladktan sonra zellikle Adalar Denizinde pe pee fetihlerde bulunarak buradaki Venedik hakimiyetini uzun sren bir savatan sonra krmt. Adalar Denizi hakimiyetinin kesinlemesi iin Anadolu sahiline olduka yakn ancak

550

sahipleri her frsatta Osmanl aleyhtar bir ittifaka dahil olan bu adann da ele geirilmesi zaruretini ortaya kard. Esasen stanbulun fethinden sonra adaya 1455 ve 1467de iki sefer dzenlenmi ancak bir netice alnamamt.197 Gerek askeri ve gerekse ticari sebeplerle Osmanllar, Rodos adasndaki valyelerin ve onlarn destek verdikleri korsanlarn Trkiye, Msr, Suriye arasnda gidip gelen tccar mallarn yama etmeleri ve gemilerini zapt ile halkn esir etmelerini kabullenemezlerdi.198 Sefer iin Sultan Mehmedin aklndaki bir dier nemli sebepte bir dahaki yl Msra Sultan Kaytbay zerine yapmay planlad seferdi. Rodos, Msr ile Ege Denizi arasnda yaplan her trl geite stratejik bir noktada bulunuyordu. Sultan Mehmed, stanbul ile Msr arasnda gvenli bir geie sahip olmak iin Rodos adasna sahip olmak zorundayd. Napoliden Ferrara dkne Rodos muhasarasndan sonra yazlan 22 Eyll 1480 tarihli mektupta Msr Sultannn Rodos hakimine Trklere kar her trl yardm iin sz verdii belirtiliyordu. Msr Sultan ve Rodos hakimi Osmanllara kar ortak tavr almlard.199 Rodos seferi iin vazifelendirilen Vezir Mesih Paa 1480 yl Maysnn 23nde 160 gemiden mrekkep donanma ve karadan gelen birliklerin ulamasndan sonra St. Ethiene Da civarnda Rodos adasna karma yapt. Daha sonra Rodos Kalesinin St. Nicolas burcu bombardmana tabi tutuldu. Bir ksm yklan bur tarafndan Kaleye yaplan saldr baarsz oldu. 19 Haziran gecesi, liman dalgakranndan St. Nicolas Kulesine gemilerle kurulmu olan kprden yaplan ikinci hcum da bir netice vermedi. Bu saldrda yaklak iki bin be yz Trk askeri ld. Bunun zerine Mesih Paa Rodos Kalesine deniz tarafndan deil kara tarafndan hcuma balad. Bombardman otuz be gn srd ve surlarda byk tahribat meydana getirdi. Ancak Kale mdafileri de yklan surlardan i ksma yeni surlar ina ediyorlard. Bu ksmda tahrip edilmi Yahudi mahallesi tarafndan balayan Trk hcumu az zamanda gelime gsterdi. Gedikleri geen Trkler surlara sancak dikmeye muvaffak oldular. Bir yandan surlardaki zrhl valyelerle savaan askerler bir yandan da merdivenler uzatarak kale iine indiler. Ancak ieri inenler burada baka bir engelle karlatlar. Hisarn yklan yerlerinin i tarafna yan yana birok f konularak ileri neftle doldurulmutu. Bunlar atelenerek Trk askerlerinin nne ateten bir hat ekildi. Bu srada mdafaa edenlerin bozulduunu gren valyelerin reisi bu mevkie gelerek arpmaya katld ve adamlarn tevik etti. Burada iki saat sren savatan sonra Trk askerleri geri ekildiler. Bu hcumda yaklak bin kii kaybedilmiti. aylk kuatma sonunda bir sonu alnamamt. Ayn zamanlarda Napoliden yardmc kuvvet ve erzak getiren iki geminin Trk donanmasnn engelleme giriimlerine ramen Rodos Limanna girmesi, Kaledekilere moral verirken dier taraftaki mitsizlii arttrd. Erzak sknts ba gstermesi ve Rodosa yardm gelmesi keyfiyeti Padiaha bildirilince Sultan Mehmed geri dnlmesini emretti. Mesih Paa nce Finikeye geldi daha sonra Bodrumu kuatan Paa buray da alamad. Bu baarszlklar zerine vezirlikten azledildi.200 Fatih Sultan Mehmedin Son Seferi ve Vefat, 3 Mays 1481 Fatih Sultan Mehmed 1481 ilkbaharnda Anadolu tarafna sefere kt. Sefer, Osmanl tarihileri Tursun Bey201 ve bn Kemale202 gre Msr zerineydi. Osmanl Devleti ile Msr Memluk Sultanl

551

arasndaki ilikiler 1459 ylndan itibaren gittike artan bir ekilde ktlemeye balamt. Bu tarihte Hicaz yollarnda haclarn ok susuzluk ektikleri Padiaha iletilmi, Padiahn su yollarn tamir ve yeni havuz yapma istei Seyfettin nal tarafndan reddedilmiti. Bunu takiben Dulkadr Hanedan arasndaki beylik davasna Osmanllar akrabalk sebebiyle mdahale etmiler bu da iki taraf arasnda daha ciddi anlamazlklara sebep olmutur. 1465te Fatihin kayn biraderi ve Dulkadr Beyi Melik Arslan Memluklularn destekledii kardei ah Budak tarafndan ldrlm ve ah Budak Dulkadr Beyi olmutu. Ancak Trkmen beyleri Osmanl saraynda bulunan dier karde ehsuvar Bey olarak tanyacaklarn bildirmilerdi. Bunun zerine bir miktar kuvvetle Elbistana gnderilen ehsuvar Dulkadr Beyi olmutu (1466). ehsuvar bundan sonra Memluklular ard ardnca bir ok malubiyete uratt. Ancak 1471 ylnda Memluklulara kar giritii Antep Savanda yenildi. Hile ile ele geirilip Kahireye gnderildi ve asld. Yerine geirilen ah Budaka kar Osmanllar dier karde Aladdevle Bozkurtu tayin ettiler Bozkurt 1479da Dulkadr Beyi oldu.203 Dulkadr Beylii zerindeki bu nfuz ekimesi ve ehsuvar Beyin Kahirede idam, stanbulun fethinden bu yana iki taraf arasndaki bir ksm terifata ait meseleler, Hicaz su yollar meselesi, Karamanoullarnn sknca Kahireye gitmeleri ve nihayet Osmanl Venedik Savandan sonra Rodos Seferi srasndaki Memluk-Rodos ittifak gibi sebepler Sultan Mehmedin Msr zerine sefere kmasndaki balca etkenler olarak gzkmektedir. Sultan Mehmed, 1481 yl baharnda Anadolu tarafna skdara sefer iin gemiti. Ancak hasta idi. Boaz geerken rahatszl artm, rahatszln gren Vezir Karamani Mehmed Paa kendisini teselli etmiti. Ayaklarndan rahatsz olan Padiahn rahatszl Gebze yaknlarnda Hnkar ayr denilen ordugaha gelindiinde iyice artt 3 Mays 1481de 49 yanda vefat etti.204 Fatihin ahsiyeti ve Ynetiminde Osmanl Devleti Fatih, stanbulun fethinden sonra bir Batl kaynan verdii bilgilere gre, her ite son derece atlgan, an ve eref kazanmak isteyen, cevval zekal, yorgunlua, soua, scaa, susuzlua ve ala tahammll, sert konuan, kimseden ekinmeyen zevk ve sefaya bigane bir hkmdard. Trkenin yan sra Yunanca ve Slavcay da bilmekteydi. Fatih bir kelime ile tarihte imparatorluk kurucularnn vasflarn tamaktadr. Dnya hakimiyetini gaye edinmi kudretli bir asker ve geni grl bir kltr adamdr. Kendi ailesi ierisinde Yldrm Bayezid ve torunu Yavuz Sultan Selimi hatra getirir. Ald sert tedbirlerin, ilmi himaye ve teviklerin bir gayesi vardr o da devleti her bakmdan dnyann en stn ve kudretli imparatorluu haline getirmektir.205 Saltanat boyunca, daha ilk gnlerinde stanbulun fethi hazrlklarndan balamak zere btn ilerinde planl ve programl hareket etmesini bilmi, bu suretle birok cephelerde ayn zamanda savamak zorunda kalsa bile daima rakiplerinden bir adm nde olmasn bilmiti. Usta diplomasi rneklerini verirken saysz seferlerinde dmanlarnn zerine ynelmeden seferinin nereye olduunu kimseye aklamam bu da kendisine byk avantaj salamtr. Gerektiinde bir nefer gibi ileriye atlarak hayatn tehlikeye

552

atabilmi ve askerlerine rnek olmu, zafer iin btn fedakarlklar bizzat yapabileceini ispat etmitir.206 Fatih, Osmanl mparatorluunun siyas ve sosyal messeselerini gelitirerek kesin ekillerini veren ve devletin gelecekteki siyasi gelimelerini tayin eden Osmanl Padiahdr. Merkeziyeti bir idare tesis etmek iin iktidarna kar koyabilecek btn engelleri ortadan kaldrmtr. Daha tahta kndan itibaren kendisine kar isyan etmi olan yenierileri cezalandrm, yenieri aalarn sekbanlar arasndan semek suretiyle zerlerinde kesin otorite kurmutur. Kendisine bal yenierilerin saysn arttrarak mparatorluun her yerinde otoritesini salamlatrmtr. Fatih, Osmanl idare sisteminde padiahn igal ettii mevki hakknda seleflerinden farkl dnmekteydi. Babas zamannda andarl Halil 16 yl vezirlik yapmak suretiyle devletin tamamen sahibi durumundayken Fatih, stanbulun fethinden sonra andarly ortadan kaldrmak ve daha sonraki vezirliklere genellikle kul aslllar getirmek suretiyle padiahn tek salahiyetli ahs olduunu ortaya koymutur. Bu ekilde veziriazam Padiahn ancak mutlak vekili onun arzu ve emirlerine mutlak surette bal biri durumuna gelmitir. Bunlardan en nls olan Mahmud Paa veziriazamla ek olarak Rumeli Beylerbeyi payesiyle byk bir ordunun denetimini de elinde tutmaktayd. Fatih vezirlerinde olduu gibi devletin dier kademelerinde de kul asll olanlar kullanmtr. Buna kar eriatn uygulamasn ise ulema eline brakmtr. eri ve rfi kanunlara gre hkm vermek yetkisinde olan kadlar, idarenin kontrol grevini stlenmilerdir. Onlar da hkmlerin icrasn tamamyla ehl-i rfe brakmlar bu ekilde idarede yarg ayrlm bulunmaktayd. Fatih, kendisinden nce mevcut bulunan devlet tekilatn ve terifat, baz ilavelerle bir kanunnme halinde tespit etmitir. Sivil bir kanunnme ilan Trk yasa ve tre devlet geleneine bal bir uygulamadr. Trk hkmdarlar, slam dnyasna girdikten sonra siyaset ve idarede nizam koyma yetkisini brakmamlardr. Fatih, bu yetkiye dayanarak birok kanunlar ve yasaknmeler karmtr.207 Bunlar Padiah emri eklinde ilan olunurdu. Fatih, kanun ve nizam uygulamalarnda sert davranabilmi bu konularda kendi oullar iin de ayrcalk tanmamtr. Ancak mal sahalarda ald ve sert ekilde uygulad tedbirler208 kendisine kar geni bir honutsuzluk meydana getirmitir. Osmanllarda saltanat deiikliini dzenleyen bir kanun ve gelenek yoktu. Bu sebeple veliaht tayini de mmkn deildi. Kardelerden her biri saltanata ayn derecede hak sahibi saylrd. Bir padiahn lm halinde kardeler arasnda mcadele kanlmazd. Bu mcadeleler eitli zamanlarda devleti byk tehlikelere maruz brakmt. Fatih, Kanunnmesinde sultan olann kardelerini nizm- lem iin idam etmesinin caiz olduunu ve ulemann bunu caiz grdn ifade etmitir. Bu aslnda zorunlu bir kanun deildir. Nizm- lem iin zaruret halinde caiz grlen bir fiildir. Bu prensip mparatorluun birliini korumaya ynelikti.209 1 2 H. nalck, Mehmed II, A, stanbul 1957, s. 506-507. nalck, Mehmed II, s. 507-508.

553

3 4

Tursun Bey, Tarih-i Ebl-Feth, Hazrlayan A. Mertol Tulum, stanbul 1977, s. 35-36. zladi ve Varna savalar hakknda tafsilatl bilgi iin baknz H. nalck-Mevlt Ouz,

Gazavat- Sultan Murad B. Mehemmed Han, Ankara 1989. 5 6 111. 7 . Mirolu, Fetret Devrinden II. Bayezide Kadar Osmanl Siyasi Tarihi, Doutan H. nalck, Mehmed II, s. 508-509. H. nalck, Fatih Devri zerinde Tetkikler ve Vesikalar I, 3. Bask, Ankara 1995, s. 110-

Gnmze Byk slam Tarihi, 10. Cilt, stanbul 1993, s. 210-211; bn Kemal, Tevarih-i Al-i Osman VII. Defter, Hazrlayan erafettin Turan, Ankara 1991, s. 11. 8 Mehmed Neri, Kitab- Cihannma, Neri Tarihi II. Cilt, Yaynlayanlar F. Reit Unat-M.

Altay Kymen, 3. Bask, Ankara 1995, s. 685. 9 10 11 12 13 14 15 17 19 Tursun Bey, s. 38-39. Ibn Kemal, VII. Defter, s. 16-17. nalck, Fatih Devri zerinde Tetkikler ve Vesikalar I, s. 110. Tursun Bey, s. 39. Ibn Kemal, VII. Defter, s. 19. Neri, s. 687. Tursun Bey, s. 39.16 Tursun Bey, s. 39.18 Neri, s. 687. Ibn Kemal, VII. Defter, s. 21-22.

Doukas, Decline and Fall of Byzantium to the Ottoman Turks, An Annotated Translation of

Historia Turco-Byzantina by Harry J. Magoulias, Detroit 1975, s. 192-193. 20 21 Doukas, s. 194. F. Emecen, ve dierleri., Kurulutan Kk Kaynarcaya, Osmanl Devleti ve Medeniyeti

Tarihi, I. Cilt, Editr E. hsanolu, stanbul 1994, s. 22. 22 23 Tursun Bey, s. 40. Neri, s. 687-688.

554

24 25 26 27

Tursun Bey, s. 40-44. Doukas, s. 195-196. . Hakk Uzunarl, Osmanl Tarihi, II. Cilt, Ankara 1983, s. 461. H. nalck, Fatih Devri zerinde Tetkikler ve Vesikalar, s. 121-123. Rumeli Hisar ve Hisar

beesi hakknda baknz Tursun Bey, s. 44-45; Kritovoulos, History of Mehmed The Conqueror, Translated by Charles T. Riggs, Connecticut 1970, s. 19-22; H. Datekin, Rumeli Hisar Hisar Beesinde Yaptm Kaz, VI. Trk Tarih Kongresi Kongreye Sunulan Bildiriler, Ankara, 1967, s. 329-342. 28 S. Tansel, Osmanl Kaynaklarna Gre Fatih Sultan Mehmedin Siyasi ve Askeri Faaliyeti,

Ankara 1999, s. 48. 29 30 Tursun Bey, s. 40. Tursun Bey, s. 40 Her end erkan- devlet ve mlaziman- hazret, tasrih kinayet birle,

anun metanet menaatini, ve mluk-i mazi, fethinin kasdnda hazayin harc idp, cem-i asakir eyleyp are bulmaduklarn sem-i erifine ilka iderler idi.; Akpaaolu Ahmed Aki, Tevarih-i Al-i Osman, Dzenleyen N. Atsz iftiolu, stanbul 1947, s. 192. 31 32 33 S. Tansel, Fatih Sultan Mehmedin Siyasi ve Askeri Faaliyeti, s. 48-50. S. Tansel, Fatih Sultan Mehmedin Siyasi ve Askeri Faaliyeti, s. 51-54. Nicolo Barbaro, Konstantiniye Muhasaras Ruznamesi 1453, Tercme . T. Diler, stanbul

1953, s. 30; S. Tansel, Fatih Sultan Mehmedin Siyasi ve Askeri Faaliyeti, s. 63-64. 34 35 36 37 38 Uzunarl, Osmanl Tarihi, II. Cilt, s. 473-475. Barbaro, Konstantiniye Muhasaras Ruznamesi, s. 34-35 Uzunarl, Osmanl Tarihi, II. Cilt, s. 476-477. H. nalck, Fatih Devri zerinde Tetkikler ve Vesikalar, s. 127. H. nalck, Fatih Devri zerinde Tetkikler ve Vesikalar, s. 127-128. Osmanl donanmasnn

Galata srtlarndan Halie nasl indirildii hususunda baknz Tursun Bey, s. 52; Barbaro, s. 39; Akpaaolu, s. 192; Ibn Kemal, VII. Defter, s. 52-53; Yeorgios Francis, ehir Dt! Bizansl Tarihi Francisden stanbulun Fethi, eviren K. Dinmen, stanbul 1993, s. 60-61. Barbaroya gre (s. 4244) 22 Nisanda Halie indirilen 72 paralk Osmanl donanmas Bizansllar olduka korkutmu ve g durumda brakmt. Bu donanmay yakmak iin 28 Nisanda Bizansllar bir teebbste

555

bulunmular, ancak bu hareket bir gn nce Galata Cenevizlileri tarafndan Sultan Mehmede bildirildiinden yakma teebbs baarszlkla sonulanmtr. 39 H. nalck, Fatih Devri zerinde Tetkikler ve Vesikalar, s. 128-131. Bizans hakknda genel

bir okuma iin baknz G. Ostrogorsky, Bizans Devleti Tarihi, eviren F. Iltan, Ankara 1981. 40 Tursun Bey, s. 62-65. Fatihin ehre girii ve sonra yaptklar hakknda geni bilgi iin

ayrca baknz . Hakk Uzunarl, Osmanl Tarihi, I. Cilt, Ankara 1982, s. 490-493. 41 H. nalck, The Re-building of Istanbul by Sultan Mehmed the Conqueror, Cultura

Turcica, IV/1-2, 1967, s. 7. 42 Bir iskan siyaseti olarak srgn hakknda tafsilatl bilgi iin baknz H. nalck, Ottoman

Methods of Conquest, Studia Islamica, II, 1954, s. 104-129. 43 1997. 44 45 F. Emecen, Osmanl Devleti ve Medeniyeti Tarihi, s. 23. stanbulun fethini takiben Cenevizlilerle yaplan anlama metni hakknda bilgi iin baknz, andarllar hakknda bilgi iin baknz. . Hakk Uzunarl, andarl Vezir Ailesi, Ankara

1998; A. Taneri, Osmanl mparatorluunun Kurulu Dneminde Vezir-i Azamlk (1299-1453), zmir

The Siege of Constantinople 1453: Seven Contemporary Accounts, Translated by J. R. Melville Jones, Amsterdam 1972, s. 136-137; . Hakk Uzunarl, Osmanl Tarihi, II. Cilt, s. 7-8. 46 stanbul ehri IV. Hal Seferinden itibaren bir d ierisine girmiti. IV. Hal seferi

esnasnda ehirde yaplan yama ve tahribat hakknda baknz Robert De Clari, stanbulun Zapt (1204), eviren B. Akyava, Ankara 1994. stanbulun Bizans Dnemi yaplar hakknda bilgi iin baknz P. Gyllius, stanbulun Tarihi Eserleri, eviren E. zbayolu, stanbul 1997; J. Ebersolt, Bizans stanbulu ve Dou Seyyahlar, eviren . Arda, stanbul 1996. 47 stanbulun yeniden nfuslandrlmas ve imar hususunda Fatihin ehrin Rum nfusu ve

eski binalar hakkndaki politikas iin baknz H. nalck, The Policy of Mehmed II toward the Greek Population of Istanbul and the Byzantine Buidings of the City, The Ottoman Empire, Conquest, Organization, and Economy: Collected Studies, Variorum Reprints, London 1978, s. 231-249. 48 Tursun Bey, s. 68. Tursun Beyin hayat hakknda tafsilatl bilgi iin baknz. H. nalck,

Tursun Beg, Historian of Mehmed the Conquerors Time, Wiener Zeitschrift fr die Kunda des Morgenlandes, C. LXIX, 1977, s. 55-71.; Tezkire-i Sehi, Haz. M. kr, stanbul, 1325, s. 69; K. nan, A Summary and Analysis of the Tarih-i Ebl-Feth (History of the Father of Conquest) of Tursun Bey (1488), (Baslmam Doktora tezi), Manchester 1993.

556

49 50

H. nalck, Osmanl Tarihine Toplu Bak, Osmanl, Cilt I, Ankara 1999, s. 78. H. nalck, Osmanl Tarihine Toplu Bir Bak, s. 79; stanbulun yeniden imar hakknda

ayrca baknz H. nalck, The Re-building of Istanbul by Sultan Mehmed the Conqueror, Cultura Turcica, IV/1-2, 1967, s. 5-15; Tursun Bey, s. 65-76. 51 52 53 H. nalck, Mehmed II, s. 521. Tursun Bey, s. 79. Jan Hnyadn hayat ve Belgrad muhasaras hakknda tafsilatl bilgi iin baknz J. Held,

Hunyadi: Legend and Reality, Newyork, 1985. 54 55 56 Uzunarl, Osmanl Tarihi, II. Cilt, s. 15-16. Doukasa gre (s. 255) Osmanl donanmas 60 gemiden olumaktayd. Tursun Beye gre (s. 80) baz mera ve vzera bunu uygun grmediler. te yakadaki

dmann bize ne zarar var, gzne kar n yamaladup harap itmek mehabet-i saltanat ziyade ider didiler. Akpaaoluna gre (s. 197), Rumeli Beyleri Belgradn alnmasn istemediklerinden bu fikre kar ktlar. Belgrad feth olcak, bize ift srmek der dediler. 57 Hnyadi deiik apta hemen hemen 200 gemi hazrlamt. Ayrca Belgrad Kalesinden

de 40 kadar geminin desteini salamt. Held, Hunyadi: Legend and Reality, s. 160. 58 Osmanl donanmas ile Hunyadinin filosu arasndaki sava, 14 temmuz 1456da meydana

gelmitir. Trk gemileri birbirlerine zincirlerle balanmt. Balangta Trk filosu zaferden emin iken Belgrad Kalesinden gemiler kendilerine arkadan saldrmlar, Hunyadinin filosunun saldrmasndan itibaren sava 5 ila 6 saat kadar srm, Trk filosunu birbirine balayan zincir birka yerden kopmu, 3 byk Trk gemisi batarken 4 dmann eline gemiti. Geri kalan donanma gemileri kale civarndan uzaklatrlarak eski yerlerine geri dnmler, mcadele srasnda 500 Trk hayatn kaybetmiti. K. M. Setton, The Papacy and the Levant (1204-1571), II. Cilt, Philadelphia, 1978, s. 178. 59 60 61 62 Ibn Kemal, VII. Defter, s. 129. Tursun Bey, s. 80-81. Tursun Bey, s. 81-82. ada kaynaklarn birou Sultan Mehmedin Hnyadinin askerlerine kar savatn

ve onlardan birkan ahsen ldrd konusunda hem fikirdirler. Baknz. Doukas, s. 256; Kritovoulos (s. 115) bunlara ek olarak Sultann ayandan yaralandn bildirmektedir.

557

63 64

Kritovoulos, s. 115; Tursun Bey, s. 82-83; Ibn Kemal, VII. Defter, s. 131-134. Ibn Kemal, VII. Defter, (s. 138) Yanoun ok yarasndan ldn ancak bunu gizlemek

iin vebadan ld eklinde bir sylentinin lkesinde yayldndan bahsetmektedir. Oru Beyde (s. 116) Hunyadinin ok yarasndan ldn bildirmektedir. Edirneli Oru Be, Oru Be Tarihi, Hazrlayan N. Atsz, 1001 Temel Eser, stanbul 1972. Bunlara ek olarak J. Held Hunyadinin Osmanl ordusunda ve Belgrad ehrinde yaygn olan veba salgnndan dolay 11 Austosta ldn bildirmektedir. Hunyadi, Legend and Reality, s. 163; K. M. Settonda Hunyadinin 11 Austos 1456da Semlinde savatan hafta sonra vebadan ldn bildirmektedir. Papacy and the Levant, II, s. 183. 65 66 67 68 69 Ibn Kemal, VII. Defter, s. 138-140; Neri, s. 725; Tursun Bey, s. 84-90. H. nalck, Mehmed II, s. 521. H. nalck, Mehmed II, s. 521. Uzunarl, Osmanl Tarihi, II. Cilt, s. 20. Semendire Kalesinin hakimi Mahmud Paann kardei olup, Mahmud Paa ile

haberlemekteydi. Semendireyi vermeye niyeti olduunu Bosna kralna syleyerek onu ikna etmiti. Mahmud Paa kardeine adam gnderdi kardei de Sultann gelen adamna Semendirenin anahtarlarn verdi. Kral Semendireye karlk Srebrenicann verilmesini teklif etmi, balangta bunu kabul eden Sultan daha sonra kraln hara borcu olduunu ileri srerek buray vermemitir. Neri, s. 737. 70 71 72 73 74 75 76 77 78 H. nalck, Mehmed II, s. 522. C. Imber, The Ottoman Empire 1300-1481, stanbul 1990, s. 169-170. Uzunarl, Osmanl Tarihi, II. Cilt, s. 21. Uzunarl, Osmanl Tarihi, II. Cilt, s. 23-24. H. nalck, Mehmed II, s. 522. Uzunarl, Osmanl Tarihi, II. Cilt, s. 25-26. H. nalck, Mehmed II, s. 522. Tursun Bey, s. 104-105; Akpaaolu, s. 202-203. Osmanllarn ilk defa Karadenizde, bilhassa Giresun nlerinde belirdii hadise

Panaretosa gre Osmanl azap ve sipahi gemileri tarafndan 1368 yl Temmuzunda Giresun

558

adasna yapld bildirilen akndr. Bu akndan hemen sonra Panaretosunda bulunduu bir elilik heyeti stanbula yardm istemek zere gnderilir. Bu hadiseden sonra bu tr aknlardan bir daha bahsedilmez. A. Bryer, D. Winfield, The Byzantine Monuments and Topography of The Pontos, C. I, The City and District of Kerasus, Washington 1985, s. 129. 79 80 81 Uzunarl, Osmanl Tarihi, II. Cilt, s. 52. Akpaaolu s. 250. Y. Ycel, Anadolu Beylikleri Hakknda Aratrmalar I, Ankara 1991, s. 210-211, Verilen

eserde zikredilen kaynaklara ek olarak Cneydin Trabzona yapt sefer ve tarihi hakknda geni malumat iin baknz; R. Shukurov, The Campaign of Shaykh Djunayd Safawi Against Trebizond (1456 AD/860 H), Byzantine and Modern Greek Studies, C. 17, Birmingham, 1993, s. 127-140. F. Smer, epniler-Anadolunun Bir Trk Yurdu Haline Gelmesinde nemli Rol Oynayan Ouz Boyu, stanbul 1992, s. 34-35. 82 Akkoyunlu Devleti hakknda baknz J. Woods, The Aqquyunlu: Clan, Confederation,

Empire, Minneapolis & Chicago 1976. 83 A. Bryer, Greeks and Trkmens The Pontic Exeption, Dumbarton Oaks Papers, 29,

1975, s. 135-136. 84 Tafsilatl bilgi iin baknz. Neri, s. 749-751; Abu Bakr-i Tihrani, Kitab-i Diyarbakriyya Ak-

Koyunlular Tarihi, Yaynlayanlar N. Lugal-F. Smer, II, Ankara 1964, s. 382. 85 Batda Fatihe kar alacak bir Hal seferinde Doulu taraftarlar bulmak iin Papa V.

Nikolaus ve III. Calixtus tarafndan Dou lkelerine gnderilen Minorit rahibi Bolognal Ludoviconun da faaliyetlerinden bahsetmek gerekmektedir. II. Pius papala geiinden sonra (Austos 1458) onu Douya gndermitir. Ludovico, Trabzon, Grcistan, Karaman ve Uzun Hasan ziyaret ederek doulu mttefikler aramtr. Ludoviconun 1460 ylnda Trabzon mparatoru Davidin Burgondia Dk Philippee yazd mektupta ad geen devletlerin elileri ile beraber Romaya gelmesi bu faaliyetinin sonusuz kalmadn gstermektedir. Ludoviconun hayat ve faaliyeti hakknda bilgi iin (Ycel, Anadolu Beylikleri Hakknda Aratrmalar I s. 215den naklen) baknz; A. M. Bryer, Ludovico da Bologna and the Georgian and Anatolian Embassy of 1460-1461, Variorum, London, 1980, s. 178195., Moriz Landwehrv. Pragenau, Ludwig von Bologna, Patriarch von Antiochien. Mitheliungen des Instituta fr Oesterreische Geshichtsforschung. XXII (Innsbruck, 1901) s. 288-296. Ayrca baknz. Walter Hinz, Uzun Hasan ve eyh Cneyd XV. Yzylda rann Milli Bir Devlet Haline Ykselii, ev. T. Byklolu, Ankara 1992, s. 28-33. K. M. Setton, The Papacy and the Levant, 4Vols. Philadelphia, 1976-84, C. II s. 237, Yukardaki eserlere ek olarak papa II. Piusun Trklere kar almas dnlen Hal seferi iin yapt almalar hakknda tafsilatl bilgi iin baknz. Secret Memoirs of A

559

Renaissance Pope, The Commentaries of Aeneas Sylvus Piccolomini Pius II, An Abridgement, Translated by Florence A. Gragg, London, 1988. s. 211-233, 317-369. 86 Ve bil-cmle bir gn Hnkar Mahmud Paaya eyitti: Mahmud, bir ka niyetim var.

Umarm ki Hak Teala ben zayfa kuvvet verip, an nasib ede. Evvel biri, ol sfendiyar vilayetidir ki, Kastamonu ve Sinob ve Koyul-hisardr. Benim huzurumu bunlar giderir. Ve biri ol Trabzonu bir cnb kafir yiyip yrr. El-hasl bunlar benim maksudumdur. Gece ve gndz hayalimden gitmez dedi. Neri, s. 741. 87 Bryer, Greeks and Trkmens, s. 140-141; Ruy Gonzales de Clavijo, Anadolu Orta Asya

ve Timur (Embajada a Tamor lan), Tercme . R. Dorul, stanbul 1993, s. 72; Trabzondaki Trk eserleri ve bu konudaki tartmalar iin bk. S. Ballance, Early Turkish Buildings in Trabzon, Belleten, 113-116, s. 75, Ankara 1965; K. nan, Bedestenlerin Trk ticari Mimarisindeki yeri ve Trabzon Bedesteni, OTAM 7, s. 119-134, Ankara 1996. 88 Akpaaoluna gre (s. 203-204), Mahmud Paa yz gemiden oluan bir donanma

hazrlayarak Sinopa gndermiti. Kritovoulosa gre ise (s. 165), Osmanl donanmasnda yz adet sava gemisi olup bunlarn ierisinde top tayan gemiler de vard. Osmanl donanmas Gelibolu Valisi Kasm ve Yakub Beyler komutasnda idi. 89 90 91 92 93 Tursun Bey, s. 105-108. Akpaaolu, s. 207; Tursun Bey, s. 108. Neri, s. 751; Tursun Bey, s. 108. Tursun Bey, s. 108-109. Tursun Bey, s. 109-110. Osmanl Ordusunun takip ettii gzergah hakknda tafsilatl bilgi

iin baknz, Excursus on the Routes taken by Mehmed II in 1461, Bryer & Winfield, Topography of the Pontos, s. 60-67., F. Krzolu, 1461, Turabuzon Fethi Srasnda Fatih Sultan Mehmedin Yaya AtBulgar Da Neresidir?, VI. Trk Tarih Kongresi, Ankara, 1967, s. 322-329., Mihailovi seferden nce Osmanl Padiahnn blge hakknda istihbarat elde ettiini ve elde ettii bilgilere gre ordusunu tehiz ettii yolunda bilgiler vermektedir. Baknz, Konstantin Mihailovi, Memoirs of a Janissary, translated by Benjamin Stolz. Historical commentary and notes by Svat Soucek, Ann Arbor 1975. s. 118. 94 95 Tursun Bey, s. 109. Akpaaolunun verdii bilgilere gre (s. 208) Uzun Hasann Annesi Sare Hatun, Barkar

Dalarndan aarken Sultan Mehmedin yrmek zorunda kaldn grnce, Sultana bu zahmetlere

560

katlanmasnn gerekmediini, Trabzonun gelininin olduunu sylemi ve balamasn istemiti. Sare Hatunun bu mdahalesi onun Trabzonu kurtarmak gibi bir niyetle geldiini gstermektedir. 96 Hatratnda anlattna gre 1453 stanbul Kuatmasnda Srp despotunun gnderdii

1500 kiilik birlikte bulunmas onun 1430larda domu olabilecei ihtimalini ortaya karmaktadr. Yine Temmuz 1455de Novobrdonn Osmanllar tarafndan fethedildiinde esir dt zaman ok gen olduunu belirtmesi kendisinin 1430dan daha nce domu olma ihtimalini ortadan kaldrmaktadr. Hatratta verdii bilgilere dayanarak onun yenieri birliklerin arasnda yardmc bir hizmette bulunduu ancak bir yenieri olmad sylenebilir. Eserde verdii bilgilere gre onun 1453 stanbul kuatmasnda yer aldn gryoruz. 1455de Mihailovi ve iki kardei Trkler tarafndan esir alnr. 1456 Belgrad Kuatmasnda, 1461 Trabzon Seferinde, daha sonra Vlad Drakula kar yaplan seferde ve 1463 Bosna Seferinde de bulunduu anlalmaktadr. 1463 seferi srasnda Bosnada Zveay Kalesine bir garnizonla braklan Mihailovi, Macar kral Matyas Korvinusun Kaleyi almas ile beraber tekrar lkesine geri dner. Mihailovi, s. XXI-XXII; Mihailoviin hatratnn Osmanl kaynaklaryla snrl bir karlatrmas iin baknz. K. nan, Osmanllara Dair Lay ile Deerlendirilmeyen Bir Kaynak: Konstantin Mihailovi ve Eseri, 1. Trk Tarihi ve Edebiyat Kongresi, 11-13 Eyll 1996, Manisa. 97 98 Mihailovi, s. 117-121. Osmanl kaynaklar Trabzon ehri nlerinde meydana gelen herhangi bir arpmadan

bahsetmezler. Mihailovie gre (s. 119), Trabzon dalarndan indikten sonra Sultan iki bin akncy Trabzona gndermi, Trabzon nlerine gelindiinde bu aknclarn lleri ile karlalmtr. Daha sonra Sultan alt hafta boyunca byk kayplar vererek Kaleyi ele geirene kadar kuatmtr. Kritovoulos da (s. 173), Osmanl ordusunun Trabzonu yirmi sekiz gn mddetle kuattn ve kuatma srasnda Kaledeklerin bazen k hareketlerinde bulunduklarn bildirmektedir. Kritovoulosa gre Mahmud Paa Sultandan bir gn nce Trabzona ulam, Katabolenus adl bir kiinin Thomas adl olunu mparatora eli olarak gndermi ve byk toprak ve yeterli gelir vaadiyle mparatoru teslim olmaya ikna etmitir. 99 Tursun Bey, s. 110. Trabzon 15 Austos 1461 tarihinde fethedilmitir.

100 Tursun Bey, s. 110. 101 bn Kemal, VII. Defter, s. 464-467. 102 H. nalck, Mehmed II, s. 531. 103 Uzunarl, Osmanl Tarihi, II. Cilt, s. 73-74.104 111.105Uzunarl, Osmanl Tarihi, II. Cilt, s. 75.106 107 Uzunarl, Osmanl Tarihi, II. Cilt, s. 76. Tursun Bey, s. 110-

Mihailovi, s. 131.

561

108 Mihailovi, s. 131-133. 109 Tursun Bey, s. 113-114. 110 Tursun Bey, s. 114-115. 111 Tursun Bey, s. 116-117. Kazkl Voyvoda nce Moldavyaya daha sonra da Macaristana iltica ederek yardm istemi ancak Osmanl Devletiyle sulh yapm olan Macar kral Matyas Korven Osmanllar ile arasnda hi yoktan bir problem kmasn istemeyerek anlamaya riayet etmi ve Vlad hapsetmitir. Uzunarl, Osmanl Tarihi, II. Cilt, s. 76-77. 112 Imber, s. 181. 113 Tursun Bey, s. 118-119. 114 Kritovoulos, s. 180-181. 115 Kritovoulos, s. 182; Tursun Bey, s. 119. Mihailovi (s. 135), Osmanl ordusunda kuatma toplar ve yukarya doru at yaparak ehir ierisine kaya dren havanlar olduunu bildirmektedir. 116 Tursun Bey, s. 119. 117 Kritovoulos, s. 183. 118 Tursun Bey, s. 119-120. 119 Kritovoulos, s. 183-184. 120 Tursun Bey, s. 122. 121 Ibn Kemal, VII. Defter, s. 224-225; Neri, s. 761. 122 Tursun Bey, s. 122. 123 Kritovoulos, s. 187. 124 Neri, s. 761-763. 125 Neri, s. 763-767; Akpaaolu, s. 212. 126 Hersek Beyi Stjepan Vuki Kosaa olup, olu Stjepan Osmanl ynetiminde hizmetlerde bulunmu. Hersekzade Ahmed Paa ismiyle Anadolu Beylerbeylii, Kaptan- Deryalk ve Sadrazamlk grevlerinde bulunmutur. Hayat hakknda tafsilatl bilgi iin baknz . Turan, Hersekzade Ahmed Paa, DA, Cilt 17, stanbul 1998, s. 235-237. Ayrca baknz H. Sabanovi, Hersekzade Ahmed Pasha, EI2, III, s. 340342.

562

127 Tursun Bey, s. 123-128. 128 Mihailovi (s. 141), bu konuda u bilgilere yer vermektedir. Sultan Mehmed, I. Bosna Seferinden dnerken fethettii kalelere kuvvetler yerletirmiti. Mihailovi kendisinin de Zvecay Kalesinde elli yenieri ile birlikte muhafz olarak brakldn bildirmektedir. Macar Kral Matyas Korvin, Bosna seferi srasnda Yaye ve Zvecay kalelerini hedef olarak belirlemiti. Yaye Kalesindeki Bosnallar, Kraln Yaye kuatmasnda ona yardm etmilerdi. Daha sonra uzun bir kuatmadan sonra Zvecay Kalesi de teslim olmutu. Mihailovi devamla kendisinin ve dier Trklerin Kral tarafndan Macaristana gtrldklerini anlatmaktadr. 129 Uzunarl, Osmanl Tarihi, II. Cilt, s. 82. 130 Tursun Bey, s. 133-134. 131 Tursun Bey, s. 133-136. 132 Neri, s. 769. 133 Tursun Bey, s. 136-139. 134 Uzunarl, Osmanl Tarihi, II. Cilt, s. 111-112. 135 Uzunarl, Osmanl Tarihi, II. Cilt, s. 115-116. 136 Tursun Bey, s. 146-148; Eriboz seferi hakknda tafsilatl bilgi iin baknz Imber, s. 200203. 137 Imber, s. 204-205. 138 Uzunarl, Osmanl Tarihi, II. Cilt, s. 117-119. 139 Imber, Ottoman Empire, s. 210-212. 140 Imber, Ottoman Empire, s. 212. Uzun Hasan zerine yaplacak seferin tehir edilmesi ve ondan sonra yaplanlar hakknda ayrca baknz Akpaaolu, s. 222; Neri, s. 805; Tursun Bey, s. 155-156; bn Kemal, s. 330-331. 141 Uzunarl, Osmanl Tarihi, II. Cilt, s. 120-121. 142 Uzunarl, Osmanl Tarihi, II. Cilt, s. 123-125. 143 skender Beyin hayat hakknda geni bilgi iin baknz H. nalck, Iskender Beg, EI2, III, 1973, s. 138-140.

563

144 Uzunarl, Osmanl Tarihi, II. Cilt, s. 65. 145 Uzunarl, Osmanl Tarihi, II. Cilt, s. 69. 146 Uzunarl, Osmanl Tarihi, II, Cilt, s. 69-70. 147 Gedik Ahmed Paann azli ve hapsi konusunda baknz Hoca Saadettin, 3, s. 160; bn Kemal, VII. Defter, s. 469. Gedik Ahmed Paa hakknda geni bilgi iin baknz H. nalck, Ahmed Pasha, Gedik, EI2, I, 1956, s. 292-293. 148 Uzunarl, Osmanl Tarihi, II. Cilt, s. 65-72. 149 Tursun Bey, s. 177-178. 150 Uzunarl, Osmanl Tarihi, II. Cilt, s. 72-73. 151 Uzunarl, Osmanl Tarihi, II. Cilt, s. 87. 152 Akpaaolu, s. 213-214; Tursun Bey, s. 129; bn Kemal, VII. Defter, s. 236-243; Neri, s. 771-777. 153 Uzunarl, Osmanl Tarihi, II. Cilt, s. 89-91. Rum Mehmed Paa ve shak Paann Karaman seferleri hakknda ayrca baknz Hoca Saadettin, 3, s. 101-103. 154 Tursun Bey, s. 149; Akpaaolu, s. 219-220 ve Hoca Saadettin, 3, (s. 104-107) Alaiye fethinin daha nce Rum Mehmed Paaya verildiini, ancak Alaiye Beyi Kl Arslann kz kardei Rum Mehmed Paann ei olduundan bu ii savsaklad, bu yzden fethe Gedik Ahmed Paann memur edildiini belirtir. 155 Akpaaolu, s. 220-221; Neri, s. 799; Tursun Bey, s. 153; Hoca Saadettin, 3, s. 108. 156 Tursun Bey, s. 153-154; Neri, s. 799. 157 Uzunarl, Osmanl Tarihi, II. Cilt, s. 93-94. Geni bilgi iin baknz bn Kemal, s. 325330; Tursun Bey, s. 156-157; Neri, s. 801. 158 Uzunarl, Osmanl Tarihi, II. Cilt, s. 96. 159 Akpaaolu, s. 222; Neri, s. 803-805; Ibn Kemal, VII. Defter, s. 330-332. 160 Uzunarl, Osmanl Tarihi, II. Cilt, s. 97. 161 Tursun Bey, s. 158. 162 Ibn Kemal, VII. Defter, s. 337-339.

564

163 Ebubekir Tahrani, Kitab- Diyarbekriyye, Akkoyunlular Tarihi, Cilt II, Hazrlayan N. Lugal-F. Smer, Ankara 1964. Uzun Hasan ve Sultan Mehmed arasndaki sava iin baknz Hasan Rumlu, Ahsent-Tevarih, s. 571-584. 164 Giovan Battista Ramusio, Discourse of Messer Giovan Battista Ramusio on the Writings of Giovan Mario Angiolello, A Narrative of Italian Travels in Persia in The Fifteenth and Sixtenth Centuries, ed. C. Grey, London 1873, s. 84. 165 Neri, s. 809, Uzun Hasan Sivasa gele derlerdi gelmedi. Andan yryp Karahisara ktlar. Anda dahi gelmedi. Andan Mahmud Paa eyitti: Sultanm, bu Karahisar alalm, andan gidelim. mittir ki, dman bunda gele, haklaavuz dedi. Padiah eyitti: Mahmud ben hisarck almaya gelmedim. Bana dmanm bulu verin deyip ap madenini zapt edip, andan hcum edip Erzincana ktlar. 166 Akpaaolu, s. 223; Neri, s. 809. 167 R. RAhmedi Arat, Fatih Sultan Mehmedin Yarl, Trkiyat Mecmuas, VI, 1939, s. 303. 168 Arat, Fatih Sultan Mehmedin Yarl, s. 304. Hasan Rumluya gre (s. 572) Uzun Hasann olu Uurlu Mehmed, on bin askerle Frat nehrinin kenarnda pusu kurarak Rumeli Beylerbeyi Has Murad Paa nehri geene kadar bekledi. Ramusioya gre (s. 25) Has Murad nehir kenarna indi ve bir kumsaldan br kumsala geerek Fratn kar yakasna geti. Has Murad getikten sonra iki taraf arasnda ok iddetli bir sava balad. ki tarafta bir kar yerden vazgememek artyla saat boyunca kahramanca savatlar. Ayn anda iki tarafn esas kuvvetleri nehrin iki tarafnda hadiseyi seyredip kendi taraflarna bararak cesaretlendirmeye alyorlard. Sonunda Trkler kumsaldan geriye atldlar. zerlerine gelen kuvvetlerle yeniden daha iddetle kar koyarak savatlar. Bu geri ekili srasnda Paleolog Has Murad nehir sular tarafndan srklenmeye balad. Boulmasna ramak kalmt. Has Murada yardm etmek isteyen Trkler hayatlarn hie sayarak ona yardm etmeye altlar. Ancak Uzun Hasan kuvvetleri zaferi kazanm olarak bu askerleri yenerek geri pskrttler. Has Murad nehir sularnn iinde batm olarak kald. Mahmud Paa olanlar grerek bir kumsala ekildi ve burada Uzun Hasan kuvvetlerinin saldrlarna kar gece karanl iki tarafn kuvvetlerini ayrana kadar cesurca savat. 169 Tursun Bey, s. 162. 170 Neri, s. 813-815. 171 R. Rahmedi Arat, Fatih Sultan Mehmedin Yarl, s. 304-305. Osmanl kaynaklarndan Neri (s. 819), ve Oru Beye gre (s. 125), Otlukbeli Sava srasnda Osmanl ordusunun top ve tfek kullanmas Uzun Hasann ordusu zerinde byk bir moral bozukluu meydana getirmi Uzun

565

Hasan bu ate gcne kar koyamamtr. Bu ekilde ateli silah stnl savan sonucunu tayin eden nemli sebeplerden biridir. 172 Oru Bey, s. 125. 173 Fatih Sultan Mehmedin Yarl, s. 305. 174 Neri, s. 821; Tursun Bey, s. 167; Ibn Kemal, VII. Defter, s. 362-366. Otlukbeli Savandan sonra stanbula dnldnde Mahmud Paa Veziriazamlktan azledilmitir. Buna sebep olarak Mahmud Paann k esnasnda Uzun Hasan zerine hareketini tehir ettirmesi, Otlukbeli Savandan nce ebinkarahisarn alnmasn teklif ile kuvvetleri oyalamak istemesi ve son olarak savatan sonra Uzun Hasan takip ettirmemi olmas gsterilmektedir. Mahmud Paa azledildikten yaklak bir yl sonra 17 Austos 1474te idam edilmitir. Mahmud Paann idam edilmesi sebepleri hakknda geni bilgi iin baknz Uzunarl, Osmanl Tarihi, II. Cilt, s. 103-104; Uzunarl, Fatih Sultan Mehmedin Vezir-i Azamlarndan Mahmud Paa ile ehzade Mustafann Aralar Neden Almt, Belleten, XXVIII/112, 1964, s. 719-728; Mahmud Paa hakknda tafsilatl bilgi iin baknz . Tekinda, Mahmud Paa, A, VII; C. Imber, Mahmud Pasha, EI2, VI. 175 Ibn Kemal, VII. Defter, s. 74. 176 H. nalck, Osmanl Tarihine Toplu Bir Bak, s. 73. 177 Kefenin fethi ve Krmn Osmanl tabiiliine girmesi hakknda tafsilatl bilgi iin baknz H. nalck, Yeni Vesikalara Gre Krm Hanlnn Osmanl Tabiiliine Girmesi ve Ahidname Meselesi, Belleten, VIII/30, 1944 s. 185-229; Ayrca baknz A. Nimet Kurat, Topkap Saray Mzesi Arivindeki Altn Ordu, Krm ve Trkistan Hanlarna Ait Yarlk ve Bitikler (zellikle II. Ksmdaki Krm Hanlarna ve Byklerine Ait Yarlk ve Bitikler), stanbul 1940; Kefenin Cenevizin Dou ticaretindeki yeri ve nemi hakknda ayrca baknz K. M. Setton, The Papacy and the Levant, Cilt II, s. 321-325; W. Heyd, Histoire du Commerce du Levant au Moyen Age, Cilt II, Leipzig 1923, s. 365-407; Tursun Bey, s. 169170. 178 Uzunarl, Osmanl Tarihi, II. Cilt, s. 127-128. 179 Ibn Kemal, VII. Defter, s. 75. 180 Tursun Beye gre (s. 171) Kefenin Cenevizli yneticileri ile Kara Bodan prensi arasnda akrabalk ba vard ve bu sebeple haraca mltezim olmasna ramen Gedik Ahmed Paann seferi srasnda birok kt eyler yapp dmanlk gstermiti. 181 Uzunarl, Osmanl Tarihi, II. Cilt, s. 78-79. 182 Neri, s. 829.

566

183 Oru Bey, s. 126; Hoca Saadettin, 3, Sleyman Paann Bodan ilerinde dmanla karlamaynca ordusunun yamaya daldn ve perakende olduunu bu srada Trklere tuzak kurmu olan Bodann saldrdn birok kayp verildiini Sleyman Paann kendi cann zor kurtardn belirtmektedir. Hoca Saadettin, 3, s. 154. 184 Tursun Bey, s. 171. 185 Uzunarl, Osmanl Tarihi, II. Cilt, s. 79. 186 Hoca Saadettin, 3, s. 154-158. 187 Hoca Saadettin, 3, s. 158. 188 Tursun Bey, s. 173-174. Seferde bizzat bulunan Tursun Bey, zaferden sonra stanbula dnlrken Sultan Mehmede zaferi ven bir iir sunmu ve bunu beenen Padiah, Tursun Beyi samur krk ve iki bin ake ile dllendirmitir. 189 Neri, s. 833-835. 190 Uzunarl, Osmanl Tarihi, II. Cilt, s. 134. 191 H. nalck, Osmanl Tarihine Toplu Bir Bak, s. 73. 192 Gedik Ahmed Paa 1478 ylnda Sultan Mehmed tarafndan skenderiye zerine gnderilmek istenmi, Gedik Ahmed Paa zr dileyerek grevi kabul etmemiti. Gedik Ahmed Paa bunun zerine Boazkesen Hisarnda hapsedilmiti. talya seferinden evvel Gedik Ahmed hapisten karlarak sefere gnderilmitir. Hoca Saadettin, 3, s. 160, 164-165. 193 Uzunarl, Osmanl Tarihi, II. Cilt, s. 135-136; Hammere gre Venedik hkmeti o zamanlarda Napoli ile harp durumunda olduundan ve Katolik Ferdinandn ordusunu baka bir tarafta megul etmek iin stanbula senatr Sebastiyano Garitiyi gndererek Sultan Mehmedi talya seferi iin tevik etmi ve bu amacna da ulamtr. Hammer, Byk Osmanl Tarihi, III. Cilt, s. 160. 194 Ibn Kemal, VII. Defter, s. 508-517. 195 Uzunarl, Osmanl Tarihi, II. Cilt, s. 136-137. 196 Ibn Kemal, VII. Defter, (s. 519-520) Otranto Kalesi teslim olduktan sonra burada ele geirilen Trk askerlerinin talyadaki durumlarna talyada bulunmu bir sipahiden ald bilgilerle k tutmaktadr. Buna gre Trk askerleri bir zaman Napoli Kralnn emrinde seferlerde bulunmular ve olduka yararl iler grmlerdir. Daha sonra Sultan II. Bayezidin clusundan sonra Napoli ile Osmanl Devleti arasnda bar grmeleri yaplm ve bu esirler geri gnderilmilerdir. Napoli Kral esirler gnderilirken askerlere bir konuma yaparak onlar vm ve gnllerini almtr.

567

197 Uzunarl, Osmanl Tarihi, II. Cilt, s. 139. 198 Ibn Kemal, VII. Defter, s. 501. 199 Imber, The Ottoman Empire, 1300-1481, s. 247. 200 S. Tansel, Fatih Sultan Mehmedin Siyasi ve askeri Faaliyeti, s. 245-246. Rodos Kuatmasnn baarszlna baka bir sebep olarak Trk kuvvetlerinin kaleden ieri girdiklerinde Mesih Paann yamay yasak etmesini gstermektedirler. Buna gre Paann bu kararn duyan dier kuvvetler kaleye girmeyerek ierideki kuvvetleri desteklememilerdir. Bu konu hakknda tartma iin baknz Ibn Kemal, VII. Defter, s. 84-86. Mesih Paa azledildikten sonra Gelibolu Sancana tayin edilmitir. 201 Tursun Bey, s. 180-182. 202 Ibn Kemal, VII. Defter, s. LXXXVIII. 8. 203 Uzunarl, Osmanl Tarihi, II. Cilt, s. 141-143. 204 Osmanl kaynaklarnn konu hakkndaki malumatlar iin baknz. Oru Bey, s. 129; Neri, s. 843; Tursun Bey, s. 181-184; Ibn Kemal, s. 528-531; Hoca Saadettin, 3, s. 177-178. Fatih Sultan Mehmedin zehirletildii yolundaki rivayetler iin baknz. Uzunarl, Osmanl Tarihi, II. Cilt, s. 144. 205 H. nalck, Mehmed II, s. 534. 206 Neri, s. 843, Bu konuda baknz 1456 Belgrad Seferi, 1461 Trabzon Seferi, 1476 Bodan Seferi, 1479 III. Arnavutluk Seferi. 207 Konu hakknda tafsilatl bilgi iin baknz H. nalck-R. Anhegger, Kanunname-i Sultani Ber Muceb-i rf-i Osmani II. Mehmed ve II. Bayezid Devirlerine Ait Yasakname ve Kanunnameler, Ankara 1956. 208 Fatih Dnemi maliye politikalar hakknda geni bilgi iin baknz . Pamuk, Osmanl mparatorluunda Parann Tarihi, stanbul 1999; A. Tabakolu, Trk ktisat Tarihi, stanbul 1997; H. nalck, The Ottoman Empire The Classical Age 1300-1600, London 1997; H. nalck, Osmanl mparatorluu Toplum ve Ekonomi, stanbul 1993; Osmanl, Klasik Dnemde Osmanl ktisad, Cilt 3, Editr G. Eren, Ankara 1999. 209 H. nalck, Osmanl Tarihine Toplu Bir Bak, s. 74-76. Konu hakknda tafsilatl bilgi iin baknz M. Akman, Osmanl Devletinde Karde Katli, stanbul 1997. Arat, R. Rahmeti., Fatih Sultan Mehmedin Yarl, Trkiyat Mecmuas, VI, 1939, s. 303.

568

Akpaaolu Ahmed Aki, Tevarih-i Al-i Osman, Dzenleyen N. Atsz iftiolu, stanbul 1947. Ballance, S., Early Turkish Buildings in Trabzon, Belleten, 113-116, 75, Ankara 1965. Bostan, H., XV-XVI. Asrlarda Trabzon Sancanda Sosyal ve ktisadi Hayat, Baslmam Doktora Tezi, Marmara niversitesi Trkiyat Aratrmalar Enstits, stanbul 1993. Bryer, A & Winfield, D., Excursus on the Routes taken by Mehmed II in 1461 The Byzantine Monuments and the Topography of the Pontos, Dumbarton Oaks Papers, I, Washington 1985, s. 6067. Bryer, A & Winfield, D., The Byzantine Monuments and the Topography of the Pontos, Dumbarton Oaks Papers, I, Washington, 1985. Bryer, A & Winfield, D., The Byzantine Monuments and Topography of The Pontos, C. I, The City and District of Kerasus, Washington 1985. Bryer, A., Greeks and Trkmens The Pontic Exeption, Dumbarton Oaks Papers, 29, 1975. Bryer, A., Ludovico da Bologna and the Georgian and Anatolian Embassy of 1460-1461, London, 1980. Datekin, H., Rumeli Hisar Hisar Beesinde Yaptm Kaz, VI. Trk tarih Kongresi Kongreye Sunulan Bildiriler, Ankara, 1967, s. 329-342. Doukas, Decline and Fall of Byzantium to the Ottoman Turks, An Annotated Translation of Historia Turco-Byzantina by Harry J. Magoulias, Detroit 1975. Ebersolt, J., Bizans stanbulu ve Dou Seyyahlar, eviren . Arda, stanbul 1996. Ebubekir Tahrani, Kitab- Diyarbekriyye, Akkoyunlular Tarihi, Cilt II, Hazrlayan N. Lugal-F. Smer, Ankara 1964. Edirneli Oru Be, Oru Be Tarihi, Hazrlayan N. Atsz, 1001 Temel Eser, stanbul 1972. Emecen, F., ve dierleri., Osmanl Devleti ve Medeniyeti Tarihi, I. Cilt, Editr E. hsanolu, stanbul 1994. George Sphrantzes, The Fall of the Byzantine Empire 1401-1477, translated by M. Philippides, Amherst 1980. Giovan Battista Ramusio, Discourse of Messer Giovan Battista Ramusio on the Writings of Giovan Mario Angiolello, A Narrative of Italian Travels in Persia in The Fifteenth and Sixtenth Centuries, ed. C. Grey, London 1873.

569

Gyllius, P., stanbulun Tarihi Eserleri, eviren E. zbayolu, stanbul 1997. Hammer, J., Byk Osmanl Tarihi, Emir, III. Cilt. stanbul. Held, J., Hunyadi: Legend and Reality, Newyork, 1985. Heyd, W., Histoire du Commerce du Levant au Moyen Age, Cilt II, Leipzig 1923. Hinz, W., Uzun Hasan ve eyh Cneyd XV. Yzylda rann Milli Bir Devlet Haline Ykselii, ev. T. Byklolu, Ankara 1992. Hoca Saadettin, Tact-Tevarih, Cilt III-IV, Hazrlayan . Parmakszolu, stanbul 1979. Imber, C., Mahmud Pasha, EI2, VI. Imber, C., The Ottoman Empire 1300-1481, stanbul 1990. bn Kemal, Tevarih-i Al-i Osman VII. Defter, Hazrlayan erafettin Turan, Ankara 1991. bn Kemal, Tevarih-i l-i Osman VIII. Defter, Hazrlayan Ahmet Uur, Ankara 1997. nalck, H, Ahmed Pasha, Gedik, EI2, I, 1956, s. 292-293. nalck, H, Iskender Beg, EI2, III, 1973, s. 138-140. nalck, H., -Ouz, M., Gazavat- Sultan Murad B. Mehemmed Han, Ankara 1989. nalck, H., Tursun Beg, Historian of Mehmed the Conquerors Time, Wiener Zeitschrift fr die Kunda des Morgenlandes, C. LXIX, 1977, s. 55-71. nalck, H., Ottoman Methods of Conquest, Studia Islamica, II, 1954, s. 104-129. nalck, H., Mehmed II, A, stanbul 1957, s. 506-535. nalck, H., Osmanl Tarihine Toplu Bak, Osmanl, Cilt I, Ankara 1999. s. 37-132. nalck, H., The Policy of Mehmed II toward the Greek Population of Istanbul and the Byzantine Buidings of the City, The Ottoman Empire, Conquest, Organization, and Economy: Collected Studies, Variorum Reprints, London 1978. nalck, H., The Re-building of Istanbul by Sultan Mehmed the Conqueror, Cultura Turcica, IV/1-2, 1967, s. 5-15. nalck, H., Yeni Vesikalara Gre Krm Hanlnn Osmanl Tabiiliine Girmesi ve Ahidname Meselesi, Belleten, VIII/30, 1944 s. 185-229.

570

nalck, H.,-Anhegger, R., Kanunname-i Sultani Ber Muceb-i rf-i Osmani II. Mehmed ve II. Bayezid Devirlerine Ait Yasakname ve Kanunnameler, Ankara 1956. nalck, H., Fatih Devri zerinde Tetkikler ve Vesikalar I, 3. Bask, Ankara 1995. nalck, H., Osmanl mparatorluu Toplum ve Ekonomi, stanbul 1993. nalck, H., The Ottoman Empire The Classical Age 1300-1600, London 1997. nalck, H.-Quataert, D., An Economic And Social History of The Ottoman Empire, 1300-1914, Cambridge 1994. nalck, H. & Murphey, R., The History of Mehmed The Conqueror by Tursun Bey, Chicago 1978. nan, K., Bedestenlerin Trk ticari Mimarisindeki yeri ve Trabzon Bedesteni, OTAM 7, Ankara 1996, s. 119-134. nan, K., Osmanllara Dair Lay ile Deerlendirilmeyen Bir Kaynak: Konstantin Mihailovi ve Eseri, 1. Trk Tarihi ve Edebiyat Kongresi, 11-13 Eyll 1996, Manisa. nan, K., A Summary and Analysis of the Tarih-i Ebl-Feth (History of the Father of Conquest) of Tursun Bey (1488), (Baslmam Doktora tezi), Manchester 1993. Krzolu, F., 1461 Turabuzon Fethi Srasnda Fatih Sultan Mehmedin Yaya At Bulgar Da Neresidir?, VI. Trk Tarih Kongresi, Ankara, 1967, s. 322-329. Krzolu, F., Osmanllarn Kafkas-Ellerini Fethi (1451-1590), Ankara 1993, s. 31. Konstantin Mihailovi, Memoirs of a Janissary, translated by Benjamin Stolz. Historical commentary and notes by Svat Soucek, Ann Arbor 1975. Kritovoulos, History of Mehmed the Conqueror, translated by C. T. Riggs, Princeton 1954. Mehmed Neri, Kitab- Cihannma, Neri Tarihi II. Cilt, Yaynlayanlar F. Reit Unat-M. Altay Kymen, 3. Bask, Ankara 1995.Mirolu, ., Fetret Devrinden II. Bayezide Kadar Osmanl Siyasi Tarihi, Doutan Gnmze Byk slam Tarihi, 10. Cilt, stanbul 1993.Nicolo Barbaro, Konstantiniye Muhasaras Ruznamesi 1453, Tercme . T. Diler, stanbul 1953.Nimet Kurat, A., Topkap Saray Mzesi Arivindeki Altn Ordu, Krm ve Trkistan Hanlarna Ait Yarlk ve Bitikler, stanbul 1940.Osmanl, Klasik Dnemde Osmanl ktisad, Cilt 3, Editr G. Eren, Ankara 1999.Ostrogorsky, G., Bizans Devleti Tarihi, eviren F. Iltan, Ankara 1981.Pamuk, ., Osmanl mparatorluunda Parann Tarihi, stanbul 1999.Parmakszolu, ., Kemal Reis, A, VI, s. 567-568.

571

Robert De Clari, stanbulun Zapt (1204), eviren B. Akyava, Ankara 1994.Ruy Gonzales de Clavijo, Anadolu Orta Asya ve Timur (Embajada a Tamor lan), Tercme . R. Dorul, stanbul 1993.Secret Memoirs of A Renaissance Pope, The Commentaries of Aeneas Sylvus Piccolomini Pius II, An Abridgement, Translated by Florence A. Gragg, London, 1988.Setton, K. M., The Papacy and the Levant (1204-1571), II. Cilt, Philadelphia, 1978. Shukurov, R., The Campaign of Shaykh Djunayd Safawi Against Trebizond (1456 AD/860 H), Byzantine and Modern Greek Studies, C. 17, Birmingham, 1993, s. 127-140.Smer, F., epnilerAnadolunun Bir Trk Yurdu Haline Gelmesinde nemli Rol Oynayan Ouz Boyu, stanbul 1992.Smer, F., Safevi Devletinin Kuruluu ve Gelimesinde Anadolu Trklerinin Rol, Ankara 1976.Tabakolu, A., Trk ktisat Tarihi, stanbul 1997.Taneri, A., Osmanl mparatorluunun Kurulu Dneminde Vezir-i zamlk (1299-1453), zmir 1997.Tansel, S., Osmanl Kaynaklarna Gre Fatih Sultan Mehmedin Siyasi ve Askeri Faaliyeti, Ankara 1999.Tansel, S., Sultan II. Bayezidin Siyasi Hayat, stanbul 1966.Tekinda, ., Mahmud Paa, A, VII.Tekinda, ., Bayezid IInin Tahta k Srasnda stanbulda Vukua Gelen Hadiseler zerine Notlar, TD, X/14, 1959, s. 85-96.Tekinda, ., II. Bayezid Devrinde ukurovada Nfuz Mcadelesi ve lk Osmanl Memluk Savalar, Belleten, XXXI/123, 1967, s. 345-373. Tezkire-i Sehi, Haz. M. kr, stanbul, 1325.The Siege of Constantinople 1453: Seven Contemporary Accounts, Translated by J. R. Melville Jones, Amsterdam 1972.Turan, ., Hersekzade Ahmed Paa, DA, Cilt 17, stanbul 1998, s. 235-237.Tursun Bey, Tarih-i Ebl-Feth, Hazrlayan: A. Mertol Tulum, stanbul 1977. Uzunarl, . Hakk, Fatih Sultan Mehmedin Vezir-i zamlarndan Mahmud Paa ile ehzade Mustafann Aralar Neden Almt, Belleten, XXVIII/112, 1964, s. 719-728.Uzunarl, . Hakk, andarl Vezir Ailesi, Ankara 1998.Uzunarl, . Hakk, Osmanl Tarihi, I. Cilt, Ankara 1982. Uzunarl, . Hakk, Osmanl Tarihi, II. Cilt, Ankara 1983. Woods, J., The Aqquyunlu: Clan, Confederation, Empire, Minneapolis & Chicago 1976. Yeorgios Francis, ehir Dt! Bizansl Tarihi Francisden stanbulun Fethi, eviren K. Dinmen, stanbul 1993.Ycel, Y., Anadolu Beylikleri Hakknda Aratrmalar I, Ankara 1991.

572

A. FATH VE STANBUL'UN FETH stanbul'un Fethi / Prof. Dr. Feridun Emecen [s.312-321]
stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi / Trkiye Fethin Yakn Arka Plan Kk bir beylik olarak Bizansn snr boylarnda kurulan Osmanl Devletinin stanbul ile ilgisi daha kurulu yllarnda balamtr. Gerek Orhan Bey gerekse I. Murad dnemlerinde Osmanl askerleri stanbul nlerinde grndlerse de, bu daha ziyade karlkl ittifaklar sonucu gereklemiti. lk ciddi kuatma teebbs, I. Bayezid zamanna rastlar. Abluka siyaseti ile sktrlan stanbul 1395te kuatma altna alnd, fakat Hal kuvvetlerinin Balkanlara doru ilerleyii, bu muhasarann kaldrlmasna yol at. Nibolu zaferinin ardndan stanbulun zabtn kolaylatrmak iin Boazda Anadolu yakasnda mstahkem bir kale yapld ve bu havale kalesi sayesinde bakente giri ve klar dikkatle izlenmeye baland. Daha sonra 1400 yl baharnda balayan ve gittike iddetlenen muhasara ise Timurun Anadoluya girii ile sona erdi. Fetret dnemi sonras 15 Haziran 1422de II. Murad tarafndan gerekletirilen muhasara teebbs aslnda Dzme Mustafa olay ile ilgiliydi. syan bastran II. Murad ehri sk bir ekilde kuatt. Kuatma btn kara surlar boyunca yaylm, Austos ayndaki genel hcum ehirde telaa yol am, ancak Muradn kk kardei Mustafann isyan bu muhasarann sona erdirilmesiyle neticelenmiti. Gen yata iktidar ele geiren II. Mehmedin stanbulu ana hedef olarak belirlemesinin temelleri, daha ehzadelik ve ilk sultanlk yllarna rastlar. ki yl kadar sren ilk saltanat srasnda andarl Halil Paa ile Manisada bulunan babas II. Muradn manevi nfuzlarnn basks altnda bunalan gen padiah, d tehditlerin de younlat bir ortamda Zaanos Paann da etkisiyle, stanbulun fethini saltanatnn k noktas, geleceinin garantisi olarak gryordu. Hatta bu yoldaki cretkar davranlar Manisada bulunan babas Muradn tepkisini ekmiti. Yine Veziriazam andarl Halil Paa da stanbulun fethi yolunda gen padiahn nndeki en byk engeli oluturmaktayd andarl ile II. Mehmedin yanndaki paalar arasndaki hizipleme ve rekabet bu dnemin rndr. Yenierileri kullanan andarlnn II. Murad gen padiahn haberi olmakszn gizlice Edirneye armas ve onu bir emrivaki ile tahttan uzaklatrp Manisaya yollamas, Mehmed ve ekibini intikam frsat beklemeye itti.1 II. Mehmed, ikinci defa tahta ktnda ani ve fevri bir harekete girimedi. andarl Halil Paay yerinde tuttu. Muhtemelen andarl da gen padiahn kendisine kar olan tavrn biliyordu. Onun en gl silah, iktidar sahiplerinin daima ekindikleri g olan yenierilerdi. II. Mehmed, yakn adamlar ehabeddin, Saruca ve Zaanos Paalar divana dahil ederek andarl Halil Paay yava yava etkisizletirme yolunu at. Halil Paa stanbulun fethi dncesine kar kyordu. Onun bu kar knda Bizans ile olan yaknlnn oynad role dair ada kaynaklarda yer alan bilgilerin shhati

573

phelidir. andarlnn en byk endiesi, Avrupada tpk daha nce II. Murad zamannda gerekletii gibi olumas muhtemel bir Hal ittifak idi. Yal veziriazam bu dnemdeki zor yllar hatrlad iin sonu belirsiz olabilecek yeni bir maceraya girmekten ekiniyor, mutedil bir siyaset izlenmesi fikriyle hareket ediyordu.2 II. Mehmed ise bu kar ka ramen onu yerinde tutarak diplomasi sahasndaki tecrbesinden istifade etmek istemekteydi. Nitekim andarl, Macarlarla irtibat kurup anlamay yenilemi, Srp despotu ve Bosna kraln Osmanl tarafna meylettirmi, Bizans oyalayc bir faaliyet yrtmeye balamt. II. Mehmedin zerinde durduu bir baka mesele, veziriazama yaknl bilinen yenierilerdi. Tahttan indirilmesine yol aan Buuktepe olay3, yenieriler tarafndan dzenlenmiti ve tabii hadiselerin arkasnda da andarl Halil Paa bulunuyordu. Bu bakmdan andarly nispeten suhulet yoluyla kendi siyasetine meylettirmeye alrken, yenierilere de eki dzen vermek ve onlar tamamyla kendisine balamak zere harekete geti. Yenieri aas Kurtu Doan azledip ocakta esasl bir deiiklik ve yeni dzenlemeler yapt. andarlnn adamlarn kilit mevkilerden uzaklatrp, yerlerine dorudan kendisine bal kimseleri getirdi. Bylece kuatma annda kendi yannda 5000 yenieri hazr hale gelmi oldu. Merkezdeki idari problemlerin halli yannda, fetih yolunda giriilen en nemli faaliyet alan, bu muazzam hareket iin gerekli asker, mhimmat ve malzeme gibi hazrlklar yapmak oldu. zellikle saltanatnn balarnda II. Mehmed, nemli lde bir kaynak sknts ekmekteydi. Daha nce babasnn ve sonra da kendisinin giritii ilk seferler srasnda hazineye gelir temin edilemedii gibi, istilalar, nemli bir gelir temin edilen Rumeli blgesinde tahribata yol atndan timar sistemi sarsnt geirmiti. Belki de bu bakmdan timarl sipahi saysn artracak tedbirler alnd ve daha sonra giderek hzlanacak olan vakf ve mlk topraklarn timar haline getirilme sreci balatld. Kritovulosun ifadeleri, saltanatnn ilk yllarnda II. Mehmedin nemli maddi skntlarla boutuunu gsterir.4 Novaberde gm madeninin Srplara terki, nemli lde gm darlna yol am ve yeni aka basmnda skntlar husule gelmiti. Ayar dk paralarla ihtiyalar karlanmaya alld, fakat bu durum sabit cretli kapkulu ve ulemay derinden etkiledi. Kuatma hazrlklar srasnda da halka baz yeni vergilerin yklendii anlalmaktadr. Nitekim yeni rfi vergilerin ihdas edildii, eitli yasaknamelerle gelir kaybnn nlenmeye alld, gmrk oranlarnn artrld sanlmaktadr. Btn kaynaklar had safhasna kadar kullanlm ve her ey btn bu masraflar tazmin edecek stanbulun fethine balanmt. Askeri hazrlklar, kara ve deniz kuvvetleri olarak iki alanda kendisini gsterir. Kara kuvvetleri iin surlar ykabilecek ateli silahlarn ve dier sava makinelerinin temini ve yaplndan sz etmek gerekir. Bunlar, o dnem iin bir kuatmada kullanlmasna allmam, acayip, korkutucu silahlar olarak devrin melliflerince tavsif edilir. Bu tr silahlarn hazrlklar, nemli lde Edirnede yaplmtr.5 eitli cins toplarn dklmesinde hem yerli hem yabanc ustalardan istifade edilmitir. zellikle dklen muazzam top aylk bir almann rnyd ve devrin kaynaklarna gre 600 kilo arlnda ta glle atabiliyordu.6 Bu hazrlklarda, o an en son teknolojisi kullanlmt. Topun ilk

574

defa etkili bir silah olarak kullanlmas bu muhasara ile balamtr. Bu bakmdan dnya sava tarihinde ateli silahlarn en etkili olarak ve zel bir at teknii ile kullanld ilk kuatma ve muharebe burada yaplmtr.7 Bunun yan sra artk demode olan yryen kule gibi sava makineleri de mevcuttur. Tfek ise o dnemde henz etkili bir sava arac zellii tamyordu. stanbulun sadece karadan kuatlarak alnamayaca gerei, geirilen tecrbeler sebebiyle yakinen bilinmekteydi. Bunun iin deniz gcn takviyesi, yeni gemilerin inas aciliyet kazanyordu. stanbul kuatmasna katlan donanma, Gelibolu tersanesinde hummal almalar sonunda ortaya kmt. Devrin kaynaklarna gre burada 12 kadrga, 70 kalyete, 20 kk gemi yaplmt. Dier tersanelerde hazrlananlarla birlikte gemi says nemli miktarlara ulayordu. Fakat ou kk olan bu gemiler teknik adan yetersizdi ve ayn ekilde tecrbesiz mrettebattan oluuyordu. Hazrlklar ierisinde bahsedilmesi gereken bir dier husus, gelebilecek yardmlar nlemek, Rumeli ile Anadolu yakasn Boazn en dar yerinde kontrol altna almak ve rahata kardan karya geebilmek iin ina olunan hisardr. Anadolu hisar ile birlikte bu hisar aslnda Osmanl muhasara anlaynn bir grntsdr ve havale tipi kaleler snfna girer. Daha bar dneminde inas gerekletirilen bu hisarn yapmna yzlerce ii katlm, ksa srede bitirilmiti. Bu durum muhasara ncesinde II. Mehmede g ve kudretinin derecesini gsteren ve onu umutlandran, manevi adan takviye eden bir faaliyet olmutu.8 stanbulun D II. Mehmed, jeopolitik olarak Rumeli ve Anadolu topraklarnn ortasnda irtibat daima engelleyen bir konumdaki Bizansn bakentini artk avularnn iinde grmekteydi. mparatorluun teekkl de bu fethe odaklanmt. Corafi ve siyasi gereklilik yannda byle bir fethin manevi bakmdan da yank uyandraca hesaplanmt. stanbulun fethi mjdesini bildiren slam gelenek, Konstantiniyyenin fatihi olma sfat dolaysyla bunu gerekletirecek sultana byk bir manevi g salayacakt. Kuatma hazrlklar olduka uzun srd. 1452 Nisannda yapmna balanan hisar, Austos aynda bitirildi. Bu inaat srerken Osmanl askerleriyle civardaki halk arasnda kan bir hadise savan zahiri sebebini oluturur. Hisarn tamamland bir srada, II. Mehmed 50.000 kiilik bir kuvvetle anszn ehir surlar nne giderek incelemelerde bulundu. gn boyunca yaplan bu keiften sonra geri dnd. Bu durum karsnda mparator Konstantin ehrin ak olarak bir tehdit altnda bulunduunu anlam, Boazdan gemeye alan iki Venedik gemisinin engellenmeye allmas ve dierinin top atyla batrlmas da bir bakma Venediklileri savan iine ekmiti ve btn bunlar Avrupada II. Mehmedin niyetinin kati olarak anlalmasna yol amt.9 Venedikliler Osmanl limanlarnda ticaret yapmaktaydlar, Bizans ile olan ticaret anlamasn da yenilemilerdi. Sayca az da olsa bir ksm Venedikliler stanbulun Trklerin eline gemesinde ticari menfaat grmekteydi. Hatta Bizansn kendi kaderine terk edilmesi konusu ortaya atldnda Venedik senatosundaki oylamada yedi kabul oyu kmt. Dier 74 kii ehrin mdafaasna yardm edilmesini

575

istiyordu. Ancak, o srada sava hali iinde bulunduundan yapabilecei pek fazla bir ey yoktu. Donanmalar, kendi kolonilerini korumaya urayordu. Venedikin aresizlii, Ceneviz iin de geerliydi. Galatada kolonisi olan Cenevizlilerin nemli problemleri vard. Papa 1452de ta giymek iin Romaya gelen mparator III. Frederice bask yaparak Osmanl padiahna sert bir ltimatom gnderttiyse de Bizansa yardm konusundaki abalar bouna oldu. Ayn ekilde Bizans imparatoru da yardm alma konusunda olumlu bir cevap alamamt. Son bir gayretle, Papaya bavurarak Ortodoks kilisesini Vatikan ile birletirmeye hazr olduunu bildirmiti. 1452 Maysnda yola kan kk bir Napoli askeri (oku) birliinin elik ettii Kardinal sidor bakanlndaki Papann temsilcileri, 6 Ekimde stanbula ulatklarnda saray ve halk tarafndan sevinle karland. Fakat birleme iin kurulan komitelerde iddetli mnakaalar cereyan etti. Bu arada Osmanllarn kuatma hazrlklar, bir an nce yardm teminini gerektirdii iin tartmalar yattrld ve kiliselerin birletirildii ilan edildi. Halk ve din adamlaryla baz nde gelen askerler, buna sessiz kalrken alnan karar destekleyenler de ehir tehlikeyi atlattktan sonra bu konunun tekrar gzden geirilebilecei midini tayorlard.10 stanbulun surlar, baz yerlerde ifte duvar ile evrili olmakla birlikte devrin artlarna uygun bir ekilde modernletirilmemiti. Azametli grnyle kuatmaya gelenler zerinde yldrc bir etki brakan ve uzunluu 22 km.ye yaklaan bu surlar, gerek ok uzun olular gerekse Bizansn iinde bulunduu maddi skntlar yznden gereken onarm grmemiti. Fakat yine de almas zor bir engeldi. Hali kysndaki surlar, 5,5 km. uzunluunda olup Ayvansaraydan Sarayburnu mntkasna kadar geliyor ve buradan Marmara kysn takip ederek Yedikuleye (8 km.) uzanyordu. Bu blmde surlar tek sra halindeydi ve baz yerlerde dik olarak denize iniyordu. Kara surlar boyunca ii deniz suyuyla dolu hendek bulunuyordu. Hali girii ise zincirle kapatlabiliyordu, zincirden ieride de Bizans ve talyan gemileri yer alyordu.11 II. Mehmedin bizzat planlad kuatma, yeni bir teknik anlay erevesinde gerekleti. Onun kuatma taktikleriyle ilgili kitaplar okuduu ve planlar zerinde alt rivayet edilir. Sur boyunun uzun olmas, kalabalk bir ordu ile yaplacak muhasarada mdafiler bakmndan bir dezavantaj tekil etmekteydi, fakat surlarn kalnl ve ykseklii mdafilere daha kolay savunma imkan verebilmekteydi. Yine de sayca fazla olmayan Bizans askerlerine ok i decekti. II. Mehmedin bu durumu tahmin ettii ve planlarn da ona gre yapt anlalmaktadr. Muhtemelen daha nceki tecrbelerin altnda uzun srecek bir abluka hareketinin faydal olmayaca ve Avrupadan gelebilecek askeri ve maddi yardmlara gereken zaman kazandraca hesaplanm, bir an nce ehrin ele geirilmesi hedeflenmiti. te yandan kl gcyle alnan bir ehrin statsnn slam gelenee gre farkl olduu ve padiaha tam tasarruf hakk verdii de dnlmt.12 Nitekim kaynaklardaki bilgiler, stanbulun fethinin gaza geleneinin bir tezahr olduu, burann memleketin ortasnda oluu yznden devletin istikbali iin alnmas gerektii fikrinde olan II. Mehmedin kl yoluyla kazanlan baarnn btn slam dnyas ve tebaas nazarnda kendisine daha fazla an ve hret kazandracan hesaba kattn gsterir.

576

Dnemin kaynaklar, kuatmaya katlan Osmanl kuvvetlerinin grlmemi derecede kalabalk olduunu yazarlar. Bu gibi ifadeler, Osmanl kaynaklarnn bazlarnda da yer alr. Rakamlar 100.000 ile 300.000 arasnda deimektedir. Bununla beraber en iyimser tahminler kuatmaya katlan asker saysnn 100.000 dolaynda olduu veya bunu biraz getii eklindedir. Bunun drtte birini yenieri ve kapkullar tekil etmekteydi. Osmanl ordusunda bilhassa toprak altnda tnel kazan lamc grup arasnda nemli sayda Srp madencinin bulunduu, ayrca Alman, Bohemyal ve Macar ustalarn grev yapt da belirtilir.13 Silah ve techizat ynnden ok kuvvetli olan orduda asl gc Anadolu ve Rumeli timarl askerleri tekil etmekteydi. Sava srasnda en etkili rol piyade askeri olan kapkulu ve zellikle n saflarda arpan azaplar oynamlardr. Orduda ayrca, eitli yrelerden gelmi gnlller ve babozuklarn yannda ilerinde devrin byk mutasavvflarnn da bulunduu tekke eyhleri ve derviler de vard ve bunlar askeri manev adan teci ediyorlard.14 Padiah zerinde byk nfuz sahibi olan Akemseddin, Molla Grani ve Molla Hsrev gibi tannm limler, hem II. Mehmedi hem de kumandanlar manevi bakmdan destekliyor, dini grn ve gr salamlatryorlard. zellikle Akemseddinin, muhalif kesimlere kar din adan byle bir fethin gerekliliini savunduu ve bu yolda II. Mehmed ve yanndakileri kuvvetle destekledii, hatta bu sebeple sonradan fethin manevi mimarlarndan biri olarak anld bilinmektedir. Dnemin Bizans ve Latin kaynaklar ehirde askeri g olarak 5000 dolaynda bir kuvvet bulunduunu, mdafaaya katlan baz yardmc birliklerle bu saynn 8000-9000 dolayna ktn yazarlar.15 Ayrca sivil halk da savunma srasnda surlarn tamirinde, tehizat ve malzeme temininde, hatta sava srasnda muharip olarak nemli roller oynamtr. Nitekim Z. Dolfin, ehirde ok sayda Rumun bulunmasna ramen kl ile dvebilenlerin saylarnn az olduunu, mevcutlarn da silah kullanmada usta olmadklarn, fakat bunlarn surlar zerinde ellerinden geleni yaptklarn belirterek, sivil halkn mdafaadaki etkili rolne iaret eder.16 Mdafiler, askeri gleri az olmakla beraber savunma stnl sebebiyle kalabalk Osmanl ordusuna bir sre kar koyabilecek durumdaydlar. phesiz dardan yardm almakszn da ok uzun bir mddet dayanabilme ihtimalleri bulunmamaktayd. Bu srada ehirde savaabilecek durumda olan 30.000 dolaynda erkek nfusun bulunduu tahmin edilmektedir. Nitekim Tedaldi, eli silah tutabilecek 30.000-35.000 kiinin olduunu, 6000-7000 sava ile saynn 42.000i bulduunu yazar.17 Savunmaya Venedikliler, Cenevizliler ve dier baz yabanc gler de katlmtr. Bizans kuvvetleri, bizzat imparator tarafndan seilen savunma mevzilerine yerlemilerdi. mparator yannda en iyi birlikler olduu halde Topkap ve Edirnekap arasnda karargah kurdu. Onun sa cenahnda Ocak 1453te 400 Cenevizli 700 adamyla gnll olarak Bizansa yardma gelen ve ehir savunmasyla n yapm olan Cenevizli sava Giustiniani bulunuyordu. Sonradan onun kumanda ettii Cenevizliler imparatoru takviye iin merkeze kaydrldlar. Venedik balyosu Minotto ve yardmclar, Tekfur Saray savunmasyla grevlendirilmiti. Bu kesimde daha nce mevcut olup dolmu olan hendek de savunma tedbirleri alnrken yeniden kazlmt. ehrin belli bal kaplarndan

577

drdnn muhafazas, Venedik ve Cenevizlilerin talebi zerine, drt Venedikli kumandana verildi. Erikap (Kaligaria) ile Haliteki Xyloporta arasn yal kumandan Teodor Caristino koruyacakt. Sakzl Piskopos Leonardo ve Langosco kardeler ise bu blgedeki hendein arkasnda mevzilenmilerdi. mparatorun sol tarafnda Ceneviz birliklerine kumanda eden Cattaneo ile Silivrikap blgesinin korunmasyla grevli Theophilos Palaeologos yer alyordu. Marmara sahillerinden Altnkapya (Yaldzlkap) kadar olan blm Venedikli Filippo Contarini korumaktayd. Cenevizli Manuel de Yaldzlkapy muhafaza ile grevlendirilmiti. Onun solunda deniz ynnde Demetrius Kantakuzenos bulunuyordu. 2 Nisan gn Venedikli Bartolomeo Soligo Halie zincir gererek girii kapatt. Sarayburnuna gelmeden bugnk Sirkeci civarnda St. Eugenius kulesiyle Tophanede Mumhane burnunun bulunduu Galata surlar arasna ekilen zincir hattnn gerisinde Bizans ve talyan gemileri sralanmt.18 Marmara sahillerinde surlar daha az askerle korunuyordu. Langa liman, Bizansta yaayan ehzade Orhan ve yanndaki cretli kk Trk birlii tarafndan muhafaza edilmekteydi. Hipodromun altndaki ky eridindeki Katalanlar mevzilenmiti. Papann temsilcisi olarak Bizansta bulunan ve dini birleme grmelerine katlan Kardinal sidore, iki yz kiiyle Sarayburnuna (Acropolis burnu) yerlemi, Hali kylarnda Ayvansaray-Fener hattndan Sarayburnuna kadar Gabriel Trevisano, Hali liman sahilleri (Ayakapya kadar olan blge) Grandk Lukas Notaras kuvvetlerince koruma altna alnm, Kaptan Alvisio Diedo donanma komutanln stlenmiti. Ayrca ehir iindeki baz stratejik mntkalara ihtiyat kuvvetleri yerlemiti. Mdafilerin yeterli sayda ok, mancnk ve mzraklar yannda birka toplar da vard. Z. Dolfin, mdafilerin sayca az olmakla birlikte etkili savunma aralarnn olduunu, yeteri kadar topun da bulunduunu belirtirken19 Kritovulos, belde halknn ok kuvvetli olmadn, hatta ehrin kurtarcs olarak grlen deniz cephesinden de nefesinin kesildiini, talyadan gelmesi beklenen yardmn geciktiini yazar.20 Gerekten de deniz tarafnn pek baarl olmasa da Osmanl donanmasnca evrilmi oluu, kuatmann kaderinde etkili rol oynamtr. Osmanl ordularnn ncleri, 2 Nisan da surlar nnde grldler ve bunlarla Bizansllar arasnda kk apl bir sava meydana geldi. Ancak bunlar byk Osmanl ordusunun takip etmekte olduunu gren Bizans askerleri derhal geri ekilerek ehrin kaplarn kapattlar, hendekler zerindeki kprleri yktlar ve mdafaa hazrlklarna son ekli verdiler. Ayn gn surlarn nne gelen II. Mehmed 5 Nisanda, Lykos (Bayrampaa) vadisinin sol tarafndaki tepenin (Maltepe) zerinde otan kurdu, daha sonra birliklerini biraz daha ne alarak cephe oluturdu. Ayrca Marmara sahillerinden Halie kadar uzanan sahil surlarn da deniz ynnden tefti ettirdi, askeri birliklerini nceden hazrlad plana gre yerletirdi. Zaanos Paa, Beyolu ile Kasmpaa srtlarna yerleen ordunun bir blmyle Ceneviz kolonisi durumunda bulunan Galatadan Kathaneye kadarki kuzey kylarn ve kara surlarnn balad gney sahillerini bask altnda tutmakla grevliydi. Hatta Hasky ile karadaki surlar arasnda bir de kpr kurulmas kararlatrlmt. Rumeli beylerbeyi Karaca Paa sol tarafta, Haliten itibaren Tekfur Saraynn bulunduu blgeyi ve Erikapya kadarki kara surlarn kuatmakla vazifeliydi. Bu cephede, byk

578

toplar bulunuyordu ve bunlarn hedefi, saray kesimindeki tek sra duvar ve burlarn Theodosian surlaryla birletii yeri vurmakt. Anadolu beylerbeyi shak Paa ile Mahmud Paa, Topkapdan Yaldzlkapya ve Marmara sahilindeki Mermerkuleye kadar uzanan ksma yerlemiti. Merkezde, Edirnekap-Topkap hattnda bizzat padiah ve veziriazam vard.21 Buras surlarn en zayf olarak dnld kesimdi ve ordunun en sekin askerleri bu cephede mevzilenmi, ar toplar ve byk top bu surlarn karsna konulmutu. Baltaolu Sleyman Bey idaresindeki Osmanl donanmas Marmara kylar boyunca dolayor ve herhangi bir yabanc geminin gemesine mani oluyordu. Bir baka hedef de, Hali azna gerilen zinciri zorlamak ve buraya girebilmekti. Zaanos Paann kalabalk askerinin bulunduu mevki hesaba katlrsa balangta II. Mehmedin zayf ve savunmas g olan Hali surlarn bask altnda tutmak, buradan ehre girmek dncesinde olduu sylenebilir. Hatta herhangi bir baarszlk karsnda muhtemelen donanmay karadan Halie indirme planlar ve hazrlklar da nceden yaplm olmaldr. Surlarn nndeki Osmanl birliklerinin en etkili silah toplar olmutur. Top ateinin etkili ekilde kullanld bu kuatma srasnda, devrin kaynaklarna gre bataryalar dikkatle yerletirilmi, muhasara boyunca ihtiya duyulduka sk sk yerleri deitirilmitir. Kritovulosa gre Osmanl toplar Edirnekap, Tekfur Saray, Bayrampaa deresi, Topkap ve Erikap arasndaki surlar nnde tabya halinde yerlemiti.22 Dier bir ksm, Bizansl ve talyan mellifler de topu gcn her birinde drt byk topun bulunduu on drt batarya (bazlarna gre 9 batarya) olarak belirtirler.23 Muhasarann hazrlk faaliyetlerinin tamamland 6 Nisanda II. Mehmed slam geleneklere uygun ekilde imparatordan ehrin teslimini istediyse de bu teklif kabul edilmedi. Aslnda bunun bir formaliteden ibaret olduu her iki tarafca biliniyordu. Baz aratrmaclar, 6 Nisanda bazlar ise 12 Nisanda byk topun atelenmesi ile fiili mcadelenin baladn yazarlar.24 Top atlaryla dvlen sur duvarlarnda yer yer tahribat olduysa da bunlar mdafiler tarafndan hemen tamir edildiler. Bu arada Baltaolu idaresindeki Osmanl donanmas Halie doru hareket etmiti. Mdafaaya ahit olan Venedikli Barbaroya gre 11 Nisanda Trk toplar zayf saylan surlarn nne ekilmi ve drt ayr mevkide yerletirilmiti.25 Kadrga, kalyon ve kk teknelerden mteekkil 145 paralk Trk donanmas 12 Nisanda Beikta-Kabata nlerinde toplanm bulunuyordu. Mkemmel ekilde tehiz edilmi olanlar on iki kadrga ile yetmi-seksen yelkenli gemiydi.26 12-18 Nisan arasnda top atei dnda herhangi bir ciddi hcum gerekletirilmedi. 18 Nisanda toplarla tahrip edilen Bayrampaa deresi ynnde d surlara ynelik giriilen ilk hcum, Giustinianinin etkili savunmasyla sonusuz kald. Barbaro bu ilk hcuma Trk kayplarn 200 olarak gsterir.27 20 Nisanda ise stanbula iae ve yardm getiren Ceneviz gemisi, anakkale boaz giriinde yanlarna katlan bir Bizans nakliye gemisiyle birlikte stanbul nlerinde gzkt. Osmanl donanmas bunlar durdurmak iin harekete geti ve Yenikap nlerinde bunlar karlad. iddetli lodos krekli Osmanl gemilerinin manevra yapmalarn nlyordu ve yksek bordolu Ceneviz gemileri kolaylkla kuatmay yarp Halie girmeyi baard. Bu byk baarszlk kuatmay srdren ordunun da maneviyatn krd.28 Bizans kaynaklarnda denizdeki mcadeleyi damlara km olan Bizans

579

halknn ve Zeytinburnu kylarndan bizzat II. Mehmedin de izledii rivayet olunur. Fakat baarszlk sadece asker zerinde deil ulema ve kumandanlar arasnda da huzursuzlua yol amt. Nitekim Akemseddin gnderdii bir mektubunda padiah ak olarak hkmn yrtmekten aciz olmakla sulayarak derhal gereken tedbirlerin alnmasn istemiti.29 lk hcumun ve ardndan da denizdeki baarszln verdii hislerle Bizansn sulh teklifi mzakere edilmi, kuatmann kaldrlmasna taraftar olanlarn banda yer alan veziriazam andarl Halil Paa teklifin kabul edilmesini desteklerken Akemseddin, Zaanos Paa ve Molla Grani gibi nde gelen ulema ve askerler buna iddetle kar karak muhasarann srdrlmesi gerektiini savunmulard.30 Akemseddinin mektubunun bu hararetli tartmalar srasnda yazld kabul edilecek olursa, bu durumda II. Mehmedin tereddt iinde bulunduu, ancak gerek Akemseddinin ikazlar, gerekse yakn olan paalarn srarlar sonucu muhasaray srdrme karar ald sylenebilir. Muhasarann srdrlme karar alndktan sonra baarszlklarn izlerini silecek ve askerin maneviyatn yeniden takviye edecek tedbirler alnmaya alld. Kara surlarnn uzun sre dayanaca hesaplandndan daha zayf olan Hali surlarn bask altna almak iin muhtemelen nceden dnlm ve hatta hazrlklar da nemli lde tamamlanm olan donanmaya ait bir ksm gemilerin karadan ekilerek Halie indirilmesi plan devreye girdi. Gemileri karadan ekerek denize indirme ilemi birden olmad, bunun iin nceden uzun sren hazrlklar yapld, hatta gerek insan gc gerekse makineler (cerr-i eskal) vastasyla kzaklar zerinden ekilen gemiler, birka gn sren bu ilemler sonrasnda Kasmpaa arkasndaki srtlarda birbiri peinden dizildi ve gece anszn Halie indirildi. Gemilerin bir gecede bu kadar yolu kat ederek ekilmesi ve Halie indirilmesi mmkn grnmemektedir. Bir baka tartma noktas, saylar 60-70 olarak verilen bu gemilerin hangi gzergahtan ekildiidir. Baz aratrclar, Tophane limanndan Kumbaracba yokuunu takip ederek Asmalmescitten Tepeba yoluyla Kasmpaaya indirildiini belirtirlerken, bazlar 2-3 kmlik bu arazinin inili kl oluunu hesaba katarak o sralarda denizin ieri doru girdii bir koy durumunda bulunan Dolmabaheden veya Beiktatan itibaren daha dz ve inii az olan Harbiye yoluyla Kasmpaaya veya daha geride Eyp tarafnn karsna indirildii zerinde dururlar.31 Ayrca bu sonuncu hat Zaanos Paann kuvvetlerinin gerisinde kaldndan yaplan ilemlerden Galata Cenevizlilerinin ve Bizansn haberi olmad, ilk hat kullanldysa bundan Galatadaki koloninin haberdar olmamasnn dnlemeyecei de ifade edilmektedir. ada ve sonraki Osmanl kaynaklarnda ortak olan husus, gemilerin Galata stnden, Galata ardndan, Galata kalasnn st yanndan, Galata ensesinden ekilerek Kasmpaaya veya Eyb tarafnn karsna indirilmi olmasdr. Bir ksm ge tarihli Osmanl kaynaklarnda yer alan ve donanmann Eyp karsnda Hali kylarnda yahut Okmeydannda ina edilmi olduunu bildiren bilgiler, ada kaynaklarn mesel kuatmaya ahit olan Dursun Beyin yazdklaryla elimektedir. te yandan kuatmaya bir yenieri olarak katldn bildiren Konstantin Mihaylovic, sahilden drt talyan mili uzaklktaki korulukta otuz beylik geminin inasnn daha Rumelihisarnn yapmnn hemen ardndan gerekletirildii ve bunlarn dalk araziden ekilerek Halie indirildii, bu srada gemilerin yelken am durumda birbiri ardnda sralanp ne doru kaydrld eklinde ilgin bir beyanda bulunur.32 Bu bilgi, dier grg

580

ahitlerinin ifadeleriyle bir arada mtalaa edildiinde, aslnda bir ksm gemilerin donanmann demirledii Beikta koyunun sahil kesimlerinin biraz iinde, muhtemelen dere boyunda inasna balanm olduu, daha sonra dier gemilerin de denizden karaya kartlp hep birlikte hazrlanan yoldan ve byk ihtimalle bugnk nc Hali kprs civarnda stanbulun Hali surlarnn u ksmnn karsnda denize indirildii sylenebilir. Gemilerin Kasmpaa limanna indirilmi olmas burada bulunan Bizans ve talyan donanmalar sebebiyle teknik adan mmkn deildir. Yine de bu konuda gemilerin ekilerek indirilmesi dnda kati bir kanaat ne srmek mmkn gzkmemektedir.33 21 Nisan 22 Nisana balayan gece muhtemelen nceden etap etap ekilip hazrlanm sra sra gemiler, birbirinin peinden Halie indirildi. rili ufakl 60 civarndaki geminin Halite anszn grlmesi, nceki baarszlklar rtt gibi askerin maneviyat zerinde de etkili oldu. Buna karlk Bizansta byk bir aknlk ve hayal krklna yol at. ehrin mdafaasna katlan tarihiler, bu hadiseden duyulan aknl ak dille belirtirler. Barbaroya gre gemiler Halie inince, zellikle burada bulunan talyan gemiciler byk korkuya kaplmlar, buradaki donanma ile Marmarada Hali azndaki donanmann birlikte hareket ederek kendi gemilerini yakacandan endie etmeye balamlard. Bu sebeple Haliteki Osmanl donanmasn yakma teebbsnde bulunulduysa da bundan bir sonu alnamad.34 Ayrca Zaanos Paann Kasmpaa ve Okmeydan srtlarndaki topular, Bizans ve talyan gemilerinin Osmanl gemilerine saldrsn nleyici atlar yapyordu. Hatta Bizans filosundan iki gemi top atei ile batrlmt. Ancak Haliteki donanma kuatmann gidiinde ok etkili bir rol oynayamad. Surlara yakn yerde kurulan ve kardan karya geii temin eden dolaysyla Haliin kuzey srtlarndaki Osmanl ordusuyla kara surlarn muhasara eden kuvvetler arasndaki irtibat salayan kprnn kurulmas iini stlendii gibi bu gemilerden ayrca kar tarafa geilerde de ok istifade edilmiti.35 Kara surlar cephesinde ise 6 Maystaki Bayrampaa deresi zerindeki surlara ynelik umumi hcumla muhasara yeniden iddetlendi. 12 Maysta Tekfur Saray ile Edirnekap arasna hcum edildi. Edirnekap-Erikap surlar youn top atlaryla iyice kertildi, buraya yaplan hcum pek iddetli olduysa da bir netice alnamad. 16 Maysta yer altndan byk bir tnel kazld ve bu tnel surlarn altndan geirilerek ehir iine kadar uzatld, ancak Bizansllarca kefedildiinden bunu karlayan bir tnel vastasyla kertildi 18 Maysta byk boyutlarda ina edilen yryen kule ile surlara yaplan hcumda baarszlkla sonuland, kule yaklarak imha edildi.36 Ancak Barbaroya gre, kuleyle ordugah arasnda zeri derilerle kapl bir yol yaplm ve Osmanl askerleri hibir telefat vermeksizin surlarn nne kadar rahat bir ekilde ilerleyebilmilerdi, ieride bulunan askerler de sur nndeki hendei doldurarak, ydklar topra sur boyuna kadar ykseltmiler ve bu da ehrin surlarnn almasnda rol oynamt.37 Ayrca dubalar zerindeki kpr, icap ettii takdirde ekilerek sur kaplarna doru bir yol oluturacak hususiyette yaplmt. Daha sonraki gnler top atlar btn iddetiyle srdrld. Ayrca olduka etkili bir at teknii de gelitirilmiti. Buna gre toplar duvarda gen tekil edecek ekilde at yapyor, daha sonra da

581

buras kertiliyordu.38 Sz konusu taktikler bir kuatmada ilk defa bu kadar etkili ekilde uygulanmt. te yandan zellikle ehir iine den glleler ve kan ses ehirde korku ve panik havasn artryordu.39 Birbiri ardnca kazlan tneller ise mdafiler tarafndan bulunup kertiliyordu.40 Fakat gerek halk, gerekse askerler dayanma snrlarnn sonuna gelmilerdi, yedi haftadr sren kuatma mitleri yok ediyor, yardm beklentisini giderek zayflatyordu. 23 Maysta II. Mehmed, sfendiyarolu smail Beyi eli olarak gnderip ehrin teslim edilmesini, halkn canna ve malna dokunulmayacan, imparatora da Mora despotluunun verileceini, isteyenlerin arzu ettikleri yere gitmelerine msaade edileceini bildirmise de teklif kabul grmedi.41 Mukabil cevap olarak kuatma kaldrlrsa eskisi gibi tabiiyetin kabul edilebilecei ve hara verilebilecei bildirildi. Bundan sonraki iki gn boyunca son bir genel hcum iin byk hazrlklar yapld. Son saldry gerekletirmek zere gerekli planlar tamamland. Zaanos Paa Hali surlarna yklenecek, Karaca Paa sa yannda merkez cepheden Hali surlarna kadar olan blgeye, shak ve Mahmud Paalar merkezden Marmara sahillerine uzanan kesime, padiahn bulunduu merkez kuvvetleri Bayrampaa deresi zerindeki surlara saldracakt ve bu son hcumun arlk merkezi de Topkap ile Edirnekap aras olacakt. Bu byk hazrlklar Bizanstan haber alnnca, Giustiniani, Notaras emrindeki toplarn Osmanl merkez kuvvetlerinin bulunduu kesime kaydrlmasn stlendi. Fakat Notaras saldry Hali surlarna bekledii iin buna kar kt, imparatorun istei ile toplar Giustinianinin istedii yere gnderildi.42 Bu arada ehir iinde maneviyat bozukluu had safhaya varmakla birlikte, aradaki trl ekimelere son verilerek toplu bir mdafaa iin allmaya balanmt. Rum, talyan, Ortodoks ve Katolik ahali bir arada dini trenler icra ederek beraberliklerini gsterdikleri gibi Ayasofyada toplananlar ve zellikle din adamlar Vatikanla birleme salanm bir grnt ierisinde yan yana dini trenlere katlyorlard. mparator ise tertip ettii toplantlarla son hazrlklar ve mdafaa plann belirlemi, bunun ardndan komutanlara d surlardaki yerlerini almalarn emretmi ve i surlarn kaplarn bunlarn arkasndan kapattrmt. 28 Mays 29 Maysa balayan gece, enlikler yapan ve etraf mum donanmas yaparak aydnlatan Osmanl ordusu, gece yarsna doru surlarn etrafn gndz gibi aydnlatan ve Bizans halkna dehet veren bu klar birden bire sndrerek son hazrlklarn tamamlad.43 Bizansn d ile neticelenen son saldr 29 Mays Sal gn sabaha kar gerekleti. Bu hcum bir yerden deil btn cephelerden birden balatlmt. Donanma Samatyaya kadar olan Marmara surlarn abluka altna alp yer yer azap askerlerini karaya kartarak hcuma kaldrrken Edirnekap ile Topkap arasndaki kesimde, Bayrampaa vadisi boyunca yklm ve yer yer tamire allm surlara byk bir kuvvetle saldrld. Birbiri ardnca yaplan hcuma, Barbaroya gre kalabalk birlikler katlm, top atei ortal duman iinde brakarak mcadeleyi zor hale getirmiti.44 Gn domadan bir saat evvel byk top harekete geirilerek, tamir edilmeye allan ykk surlara atee balam ve baz duvarlarn yerle bir ederek hcumu kolaylatrmtr. Nitekim bunun ardndan 300 Trk askeri ikinci surlar aarak ieri girmi, burada cereyan eden savata, arkadan zamannda destek salanamad iin bunlar geri pskrtlmlerdi. Fakat hemen ardndan byk bir kuvvet ieri

582

girerek ikinci surlar amt. Barbaro bunlarn 70.000 kii olduunu yazar.45 Bu iddetli sava srasnda Giustiniani yaraland ve hemen kendi gemisine tand. Bizans halk arasnda ehrin dt ve askerlerin ieri girdikleri ayias yayld. Halk panik iinde gemilere binebilmek iin Hali limanna inmeye balad. Topkaps gediine saldran kuvvetlerle Edirnekap ile Canbazhanekaps (Kerkoporta) arasndaki ykntlara saldran kuvvetler iki sur arasnda bir sre arptktan sonra birleerek Edirnekapsndaki mdafileri evirdiler, ayn anda noktada onlar datarak ehre girmeyi baardlar. Giustinianiden boalan yeri doldurmak iin onun terk ettii yere gelen mparator Konstantin bizzat arpmaya katld ve ald yaralarn tesiriyle burada hayatn kaybetti. mparatorun yakn adamlarndan olup muhasaray anlatan Francis, Hasan adl bir yenierinin surun bu ykk blgesinde cesaretle tepeye ktn Bizans askerlerini kardn, yanna otuz kadar yenierinin ulatn, ardndan bir oklarnn surlarn zerine ktklarn, buradaki sava srasnda Hasann bir ta isabetiyle yklp vcuduna pek ok ok isabet ettiini ve orada hayatn kaybettiini, bununla beraber surlara kanlarn mdafaa hattn yardklarn, imparatorun yanndaki adamlaryla arpa arpa ald yaralarn tesiriyle ldn, zellikle Agios Romanos kaps (Topkap) civarndan Trklerin ieri girdiklerini yazar.46 Ayn ekilde Barbaro da gne doarken Trklerin San Romano kapsndan ehre girdiklerini, bu arada gn domadan bir saat evvel Trk donanmasnn zincirin nne geldiini, Halite bulunan Zaanos Paa komutasndaki donanmann Fenere asker karttn ve bunlarn ehre Trk bayraklar ekildikten sonra srtle ieri girdiklerini ifade eder.47 Ayrca imparatorun lp lmedii hakknda bir bilgi alnamadn, baz kimselerin Trkler San Romano kapsndan ieri girdiklerinde, kendisini bomu olduunun sylendiini yazarken,48 Kritovulos da buna benzer bir ifadeye yer verir.49 Muhasara srasnda stanbulda bulunmayan Dukas, 50 kiilik bir gurubun Bizans askerlerince ak unutulan bir kapdan ieri dalp surlara ktklarn ve mdafileri kardklarn, bu arada etrafnda ok az adam kalan imparatorun ald darbelerle yaralanp yere dtn, bu yoldan giren Trk askerlerinin sadece kayp verdiklerini belirtir.50 Ona gre mdafilerin kayplar 2000 kadardr. Muhasara srasnda ehirde bulunan Sakzl Leonardodan ve dier baz eserlerden yararlanarak stanbulun fethi meselesini ele alan ada Venedikli melliflerden Zorzi Dolfin, Topkaps karsna tanm olan byk topun buradaki kuleyi yerle bir edip ykntlarnn nndeki hendei doldurduunu ve buradan ieri girildiini, bu civarda bulunan imparatorun ise o karklkta ezilerek hayatn kaybetmi olduunu, burada 800 Rum ve Latinin birbiri stne ylarak ldn yazar.51 Bir Romen kaynanda ise surlara ilk kanlarn uzun boylu korkun grnl be Trk olduu, ayrca dev csseli ok cesur bir asker olan Mustafa Beyin emrindeki Anadolu askeriyle ieri girdii ve bu beyin imparatorla savat eklinde efsanevi bir rivayet yer alr.52 mparatorun Yaldzlkap tarafna ekilip orada rastlad Trk askerlerince ldrldnn belirtilmesi, Osmanllarn Topkap gediinden ehre girileri srasnda imparatorun Yedikuleye doru ekildiini belirten

583

Kemalpaazadenin verdii bilgilere uygun dmektedir. Kuatmaya ahit olan Tursun Bey, yenieriler arasna karan bir gurup azap askerinin ehre girdikten sonra yenierilerden uzakta olmak iin kimsenin bulunmad bir tarafa doru yrdklerini, bu srada gizlice deniz tarafna ulamak isteyen imparatora ve yanndakilere rast geldiklerini ve onun yaral bir azabn zerine yrmek isterken atnn ayann srmesi sonucu devrilip atn altnda kaldn ve yaral azap tarafndan kim olduu bilinmeksizin ldrldn belirtirken,53 Kemalpaazade nce Topkaps gediinden surlarn aldn, Yedikule tarafna kaan imparatoru bir azabn klla yaralayp ldrdn, ancak bu konuda pek ok rivayetin bulunduunu yazar.54 Ayrca Giustinianinin yaralanmasndan sonra bu kesimde ieri giren askerlerin surlar arasnda mcadele ettiklerini, Silivrikap civarnda Anadolu askerlerinin Edirnekaps civarnda Rumeli askerlerinin surlar atklarn ve gemilerle kpr kuran deniz askerlerinin de yine ieri girmeye baladklarn syler.55 Bu arada surlara ilk kanlar hakknda herhangi bir bilgi vermeyen Osmanl kaynaklar iinde sadece Bihiti, ehre ilk girenin Rumeli beylerinden olan babas Sleyman Bey olduunu ifade eder.56 lgili kaynaklardaki bilgileri tenkit eden S. Tansel, ehre ilk defa Hali tarafndaki daha zayf surlardan girilmi olabilecei, bunu duyan imparatorun Trklerin ehre girdikleri Halie doru srtle hareket ettii, bu srada Zeyrek yokuu civarnda azaplara rastlayarak hayatn kaybettii zerinde durur ve bu konuda Kemalpaazadeyi delil olarak gsterirse de,57 gerek Tursun Beyin ve gerekse Kemalpaazadenin ifadeleri burada ne srlen bilgilerle uyumaz. Yine eitli kaynaklar deerlendirerek stanbulun fethini konu alan bir eser yazan S. Runciman, imparatorun yalvarmalarna ramen yaral haldeki Giustinianinin gemisine giderek sava mevkiini terk ettiini, bu arada Trklerin Kerkoportadan ieri girdikleri haberinin ulatn, imparatorun hemen buraya kotuunu, fakat ge kaldn, bu kargaalkta ak unutulan kapy kapamann mmkn olmadn, ieri sel gibi akan Trk birliklerinin karsnda buray mdafaa eden Bocchiardinin kuvvetlerinin tutunamadn, bunun zerine aresiz kalarak Bayrampaa vadisindeki siperlere doru uzaklatn, yannda bulunan yeeni Theophilos Palaeologos ve yakn arkada Ioannes Dalmata ile birlikte Giustinianinin getii kk kap civarnda yenierilerle mcadele ettiini, savaanlarn arasna katldn ve kendisinden bir daha haber alnamadn belirtir.58 Burada benimsenen ak unutulmu kap rivayetinin doruluu phelidir. stanbulun kayb ile ilgili romantik yaklamlar ierisinde trl ekiller alan bu rivayet etrafnda bir mitos oluturulmutur. ehrin kl gcyle fethedilmesi, slam teamle gre yamaya ak hale gelmesi demekti ve askerlerin gn yama hakk bulunuyordu. ehrin ilerine doru hemen hemen her taraftan akan Osmanl askerleri bir ok esir alarak Aksarayda birletiler ve Ayasofyaya doru ilerlediler. Bu arada ehirdeki yerli halkn bir ksm ve talyanlar, Haliteki gemilere ulaarak Marmaraya almay baardlar. Venedik gemileri, birka Ceneviz sava gemisi Osmanl donanmasndaki askerlerin karaya kmalarn frsat bilerek zinciri kaldrp katlar.59 Osmanl donanmas daha sonra Halie girecek ve ancak leye doru liman kontrol altna alabilecektir.

584

ehre giren Osmanl kuvvetleri, baz yaplar tahrip edip yamalamaya daldlarsa da akama doru her ey yatt. Artk Ftih unvanna hak kazanan II. Mehmedin ehre giriiyle ordu disiplin altna alnd. ehirde l says 4000 kadard.60 II. Mehmed Ayasofyaya giderek burada toplanm olan halka ve din adamlarna gvenliklerinin salanaca teminatn verdi, buray camiye tahvil etti. Ardndan imparatorun sarayna gitti. Bu arada avular ehre dalarak orada burada dalm olan askerleri topladlar. Binalarn tahrip edilmesi nlendii gibi yamaya da artk bir son verildi. II. Mehmed skunet salandktan sonra ehri terk edip kararghna geri dnd. Ertesi gn esirler arasnda yer alan nde gelen aileleri, komutanlar, yksek devlet memurlarn kendi nezareti altna ald, birounun fidyesini kendisi deyerek onlar serbest braktrd. Notaras yanna getirtti ve ona iltifatta bulundu, imparatorun akbetini sordu, ardndan da cesedi aratt. Bu arada Bizansta bulunan ve sava srasnda hayatn kaybeden Osmanl ehzadesi Orhann naa tespit edildi. Venediklilere ise Bizansllara nispetle daha sert davranld. Bunun sebebi iki taraf arasnda harp halinin srmesiydi. Venedik kolonisinin banda bulunan ve arpmalara katlm olan balyos Minotto ile oullarndan biri ve ileri gelen yedi Venedikli idam edildi. Katalan askerlerin bandaki Pere Julia da be-alt kiiyle birlikte ayn akbete urad. Daha sonra Lukas Notaras da baz telkinler sonucu idam olundu.61 Yaral Giustiniani, gemiyle Sakza ulatnda ald yaralarn tesiriyle ld. II. Mehmed ise cuma gn yeniden ehre girerek ilk Cuma namazn Ayasofyada kld. Artk asayi salanm ve sra yeni payitahtn imarna ve devlete yakr bir hale getirilmesine gelmiti. Runcimana gre II. Mehmed ehrin harap olmamas iin her eyi yapmt. Hali kysndaki ticaret merkezi, Blachernaedaki imparator saray ve evresi, Hipodrom dolayndaki kilise, ev ve saraylar ile Acropolis geni apta ykma uramakla birlikte, pek ok kiliseye dokunulmamt. ehir mahalleleri ak alanlar ve bahelerle birbirinden ayrlm olduundan Osmanl askerleri ehre girdiklerinde, mahalle halk vakit kaybetmeksizin kaplar ap teslim olmular ve padiaha bavurmular, bunun zerine evlerine, kiliselerine dokunulmam ve herhangi bir tecavze kar muhafzlar gnderilmiti. Runciman kendi istekleri ile kaplar aan Petrion (Fener) semtindeki kiliseye bu sebeple dokunulmam olduunu, Marmara kysnda Samatya, mrahor ile Narlkap blgelerinde de ayn durumun meydana geldiini belirtir. Yine ehirdeki ikinci byk ibadethane olan Havariyun kilisesine de dokunulmam olmasn, II. Mehmedin zel emrine dayandrr.62 Bu durum, anlama artlar ile teslim olma veya kaplar amaktan ok, II. Mehmedin payitaht yapmak istedii ehrin nfus asndan desteklenmesi ve payitahta yakr bir sosyal ve ekonomik yapy salama yolunda yerli ahaliyi yerinde tutma siyasetiyle yakndan ilgili olmaldr. 1 Genel olarak bk. H. nalck, Fatih Devri zerinde Tetkikler ve Vesikalar, Ankara 1954, s.

79-101; a. mlf, Murad II, slam Ansiklopedisi (A), VI, 607-610. 2 3 H. nalck, Fatih Devri, s. 124-125. A. zcan, Buuktepe Vakas, DA, VI, 343-344.

585

4 5

stanbulun Fethi, sad. M. Gkman, stanbul 1967, s. 18. Mesel Kemalpaazade byk top da dahil bu tr silahlarn Edirnede dkldn yazar

(Tevrih-i l-i Osman, VII. Defter, haz. . Turan, Ankara 1957, s. 42. 6 7 Bu byk topun yapl hakknda bk. Kritovulos, a.g.e., s 61-64. Kelly DeVires, Gunpowder Weapons at the Siege of Constantinople 1453, War and

Society in the Eastern Mediterranean, 7th-15th Centuries, Leiden 1997, s. 343-363. 8 F. M. Emecen, stanbulun Fethine Giden Yol (1451-1453), Toplumsal Tarih, XVII (Mays

1995), s. 22-29. 9 D. M. Nicol, Bizans ve Venedik Diplomatik ve Kltrler likiler zerine, trc. G. aal

Gven, stanbul 2000, s. 380-381. 10 S. Runciman, Kostantiniye Dt, trc. D. Trkmer, stanbul 1972, s. 112-113; D. Nicol,

Bizansn Son Yzyllar 1261-1453, trc. B. Umar, stanbul 1999, s. 404-405 vd. 11 12 Surlar hakknda bk. F. Dirimtekin, stanbulun Fethi, stanbul 1976, s. 92-137. Osmanl kaynaklarnda ehrin kl gcyle alnmas keyfiyeti vurgulanr (Kvam,

Fetihnme-i Sultan Mehmed, haz. Fr. Babinger, stanbul 1955, s. 39). 13 Zorzi Dolfin, 1453 Ylnda stanbulun Muhasara ve Zapt, (trc. Samim-Suat Sinanolu),

Fatih ve stanbul, I/1 (1953), s. 28-29. 14 15 Ner, Kitb- Cihannma, nr. Unat-Kymen, Ankara 1957, II, 691. Kuatmaya ahit olan veya duyduklarn anlatan ada kaynaklarn hepsinin mterek

noktas, mdafilerin gcnn az olmasdr. Bu kaynaklardan yedisi bir araya getirilerek ngilizceye tercme edilmitir. Burada Tedaldi, Sakzl Leonard, Chalkocondylas, Ducas, Dolfin, Riccherio, Lomellinonun kaytlar yer alr (The Siege of Constantinople 1453. Seven Contemporary Accounts, trc. J. R Melville Jones, Amsterdam 1972). Bunlarn dnda Venedikli bir hekim olan N. Barbaro (Kostantiniye Muhasaras Ruznamesi, trc. . T. Diler, stanbul 1976), Kritovulos (Trih-i Sultan Mehmed Han- San, trc. Karolidi, TOEM lavesi, stanbul 1328; stanbulun Fethi, haz. M. Gkman, stanbul 1967) ve Francisin (ehir Dt, trc. K. Dinmen, stanbul 1992) eserleri Trkeye tercme edilmitir. Ayrca fetih ile ilgili bir ksm kaynaklar Pertusi tarafndan toplanmtr (La Caduta di Constantinople, I, Milan 1976; ayrca Testi Inediti epoco noti zulla caduta di Constantinopoli, Bologna 1983). 16 1453 Ylnda stanbulun Muhasara ve Zapt, s. 35.

586

17 18

Seven Contemporary, s. 4. Savunma dzeni Barbaro, Francis ve Sakzl Leonardo gibi bizzat muhasara srasnda

ehirde bulunan yazarlar tarafndan anlatlr. Bunun iin ayrca bk. S. Runciman, Kostantiniye Dt, s. 136-139; F. Dirimtekin, stanbulun Fethi, s. 143-148. 19 1453 Ylnda stanbulun Muhasara ve Zapt, s. 28-29. Ayrca dier kaynaklarda mesel

Barbaro mdafilerin elindeki top ve tfek gibi ateli silahlardan sz eder (Kostantiniye Muhasaras, s. 41). Bu kaynaklarda tanmlanan ateli silahlarn cinsi hususu tartmaldr. Mesel tfek diye tercme edilen silahn gerekten bilinen anlamda bir tfek olup olmad anlalamamaktadr. Nitekim baz yazarlar bu tip silahtan hi sz etmez daha yuvarlak ifadeler kullanrlar. 20 21 stanbulun Fethi, s. 44-45. Osmanl ordusunun yerleme dzeni, Barbaro, Francis, Kritovulos ve Ducas gibi

melliflerin eserlerinde yer alr. Osmanl kaynaklarnda bu konuda fazla tafsilat bulunmaz. Bu kaynaklarda ordunun esas arln Topkap karsnda bulunduu ifade edilir. Mesel bk. Tursun Bey, Tarih-i Ebul-Feth, haz. M. Tulum, stanbul 1977, s. 49 vd. 22 23 stanbulun Fethi, s. 65. Barbaro, Kostantiniye Muhasaras, s. 35; Francis, on drt noktadan ehrin dvldn

yazar (ehir Dt, s. 52). 24 Baz Bizans kaynaklar, mesel Francis, Dolfin, Dukas, Kritovulos byk topun ilk

atelenmesinin ardndan atladn ve yeniden dkldn belirtirler. Yalnz Sakzl Leonardonun notlarn dzenleyen Dolfin, topun tamirinin yetitirilemediini yazar (1453 Ylnda stanbulun Muhasara ve Zapt, s. 28). 25 26 Barbaro, Kostantiniye Muhasaras, s. 35. Osmanllarn gemi says hakknda muhtelif rakamlar verilir. Beikta-Kabatata toplanan

donanmada Francise gre 320 gemi vard. Bunun 18i sra krekli, 68i iki sra krekli, geri kalanlar kk nakliye gemileriydi (ehir Dt, s. 53). Barbaro 12 kadrga, 70-80 kalyon, 25 para paradonyann olduunu dierlerinin kk gemiler olup 145 paraya ulatn yazar (Kostantiniye Muhasaras, s. 36). Dolfin ise 250 gemi olduunu, 16 sral, 70 de iki sral kadrga, dierlerinin kk gemiler olduunu belirtir (s. 30). 27 28 Kostantiniye Muhasaras, s. 37. Bizans kaynaklarnn hemen hepsinde yer alan bu hadisede Osmanllarn umumi bir hayal

krklna urad belirtilir. Ayn ekilde Trk kaynaklarnda da olay derin yank bulmutur. Mesel

587

Tursun Bey, bunun asker arasnda ftur ve perianlna sebep olduunu anlatr (Trih-i Ebul-Feth, s. 53). 29 Mektup Topkap Saray Mzesi Ariv Klavuzunda (stanbul 1938, nr. VII) yaymlanmtr.

Ayrca metin iin bk. H. nalck, Fatih Devri, s. 127, metin s. 217-218. 30 Tacibeyzade, Mahruse-i stanbul Fetihnamesi, TOEM lavesi, stanbul 1331, s. 16-17. II.

Mehmedin kararlln Dukas, Ya ben ehri alrm ya da ehir beni ifadesiyle aklar (Bizans Tarihi, trc. Vl. Mirmirolu, stanbul 1956, s. 169). Benzeri ifadeler Kritovulosta da bulunur. Ya ehri alrz ya da arpr lme raz oluruz (s. 41). 31 Gzergahla ilgili tartmalar iin bk. F. Dirimtekin, stanbulun Fethi, s. 163-171; S. Tansel,

Fatih Sultan Mehmedin Siyasi Hayat, Ankara 1953, s. 73-78. 32 Memoiren eines Janitscharen oder trkische Chronik, trc. R. Lachmann, Graz-Kln-Wien

1975, s. 111 (tantm iin bk. K. Beydilli, Tarih Enstits Dergisi, s. 7-8, stanbul 1977, s. 431-442). 33 Dorudan kuatmada hazr bulunan Trk, Bizans ve Latin yazarlar, gemilerin Halie

indirilmesi konusunda hemfikirdirler. Hatta bunlar yelkenler alarak ve iinde denizciler havaya krekler ekerek ve eitli aletler ile insan gcnden yararlanlarak irili ufakl gemilerin karadan srklendiini belirtirler. 34 35 Barbaro, Kostantiniye Muhasaras, s. 46. ada Osmanl ve Bizans kaynaklar Halie indirilen donanma gemilerinden kpr

yapldn, bunlar zerinde toplar yerletirildiini belirtirler. Mesel bk. Tursun Bey, s. 52; Barbaro, s. 57; Francis, s. 68. 36 H. Datekin, stanbulun Fethinde Kullanlan Yryen Kuleler, Dil ve Tarih Corafya

Fakltesi Dergisi, IX/1-2 (1951), s. 153-163. 37 38 39 40 41 42 Kostantiniye Muhasaras, s. 56-57. Dukas, Bizans Tarihi, s. 168. Barbaro, Kostantiniye Muhasaras, s. 57-58. Barbaro, a.g.e. s. 54-55, 58-59. L. Chalcocondylas (The Siege of Constantinople 1453, s. 48). Dolfin, s. 39-40. Bu hadiseler dolaysyla Bizansllar ile Latinler ve Cenevizliler ile de

Venedikliler arasnda anlamazlklar olmutur. Bu konu, Trk kaynaklarna da yansm, hatta

588

mdafiler arasndaki ekime, savunma direncinin zayflamasna sebep olarak gsterilmitir (Tursun Bey, s. 54). Venedik ile Ceneviz arasndaki ihtilaflar iin bk. Dolfin, s. 33-34; Francis, s. 69-70. 43 44 45 46 47 48 49 50 51 52 Barbaro, s. 64. Barbaro, s. 66; Francis, s. 91-92. Kostantiniyye Muhasaras, s. 66-67. ehir Dt, s. 94-97. Kostantiniye Muhasaras, s. 68-69. A.g.e., s. 70. stanbulun Fethi, s. 104. Bizans Tarihi, s. 175-177. 1453 Ylnda stanbul Muhasara ve Zabt, s. 43, 48, 54. N. Iorga, stanbulun Zabt Hakknda hmal Edilmi Bir Kaynak, trc. F. Ikzl-A. S. Erzi,

Belleten, XIII/49 (1949), 142-143. 53 54 55 56 57 58 59 Tarih-i Ebul-feth, s. 58-59. Tevrih-i l-i Osman, s. 72. A.g.e., s. 66 vd. Tevrih-i l-i Osman, British Museum Add. Gr. Mr. 7869, 158a. Fatih Sultan Mehmed, s. 98-99. Kostantiniye Dt, s. 220-221. Barbaro, s. 71. Barbaro iinde kendisinin de bulunduu gemilerin limandan kn, hayli

renkli olarak tafsil eder. Ona gre liman iinde Cenevizlilere, mparatora ve Anconallara ait 15 gemi kalmt ve bunlar Trklerin eline gemiti. Cenevizlilerin zincirin yannda bulunan 7 gemisiyle Cenevizli Zorzi Doriann gemisi kamay baarmt. Z. Dolfin limandan iki Kandiya gemisi ve Rumeli kadrgas ve iki ince kadrgann ktn yazar (s. 53). 60 Runciman, s. 232.

589

61

Kritovulos, s. 97, 105, 107; Dukas, s. 183-187; Barbaro sava srasnda len, esir den

ve ayrca kurtulan Venedikli asilzadelerin adlarn teker teker sayar (s. 73-76). 62 Kostantiniye Dt, s. 236-239.

590

a Aan Fetih in Yaplan Hazrlklar / Dr. nder Bayr [s.322-337]

stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi / Trkiye Dnyadaki hemen hibir ehre nasib olmayacak ekilde tarih ve kltrel nemiyle n plana kan stanbul, en yaygn kanaate gre, Megarallarn kurduklar Kalkhedonun1 (bugnk Kadky) kar kysna, Halile Marmara arasna, M.. 659 ylnda kurulmutur. Kurucusu, Trak asll komutan Byzasn adndan dolay, ehre Byzantion ismi verilmitir. Buras M.. 74te Romallarn hakimiyetine getikten sonra mparatorluun nemli bir merkezi olmu, 324 tarihinde Romamparatoru I. Constantinus, Byzantionu ikinci bakent iln edince, mparator Konstantinin adndan dolay Konstantinopolis adn almtr. mparator Konstantinin Hristiyanl kabul etmesiyle de, ehir Hristiyanln en nemli kltr ve sanat, zaman zaman da en nemli siys ve ekonomik merkezi olmutur.2 Halile Marmara arasndaki yedi tepe zerinde, yaklak 17,2 kmlik bir sahaya kurulan3 ehrin zamanla coraf, siyas, iktisad ve kltrel nemi de artm, Avrupa ve Asya ktalar ile Karadeniz ve Akdenizin birletii blgeye hakim olan imparatorluklarn bakenti olmutur. Bu tarih ehir lk ve Ortaalarda zamann en iyi silahlar ile kale duvarlar, kuleler ve hendekler ve sair tahkimatlarla en iyi ekilde korunmutu. Kemal Paa-zde stanbulun bu mukavemetli durumunu yle izah eder: Bu hl- muhakkak ve bu mekl-i musaddak oldur ki, kala-y Kostantin ki drl-kfrde rkn-i rikndi, diyr- kffrda hasnet-i mekn ve metnet-i erkn- bnynla itihr bulmu hsn- hasndi.4 Araplar Konstantiniyya eklinde sylemiler;5 Bizansn k dnemlerinde Rumlar stinbolin eklinde kullandklar iin, Trkler de ehre stanbul veya slmbol6 adn vermilerdir.7 Ayrca, Osmanllar dneminde bu ehri tasvir edici deiik isimler de kullanlmtr: Der-Sadet, Der-i Devlet, sitne, sitne-i Sadet, mm-i Dnya, Drs-Saltana, Drl-slm, Belde-i Tayyibe gibi.8 stanbul, Trkler tarafndan fethedilmeden evvel eitli devletler tarafndan birok kuatma ve tehdide maruz kalmtr.9 Bilindii kadaryla stanbul geni apl veya saldr mahiyetinde 30un zerinde kuatmaya uramtr. stanbul dokuz defa Araplar,10 7 defa da Osmanllar tarafndan kuatlmtr.11 Ancak her defasnda ehrin mukavemetini ve metin surlarn aamayan bunca hkmdar geri ekilmek zorunda kalmtr; daha evvelki muhasaralar, Kemal Paazde manidar bir ekilde anlatmaktadr: Devr-i zemn- Yezdden, devrn- Yldrm Bayezid Hna gelince nie tcdr- shib-i sikke hutbe sultn- kmrn ve mlik-i ehr diyr- ehriyr- kmkr, himmet-i kf ve rabet-i vfiyle ol nigr- azr-y garr-y lem-ry htbe idp, lisn- sinn- ll-br ve zebn- hsm- gevher-drla hvstr oldu; hi birisinin kd- akdine rabet ve meyl gsterp boyun virmedi. Ivanun ve irisinn dest-i kudreti zeyl-i hasnetine irmedi; mekn- menaatde kemkn pydr oldu.12

591

Osmanl Devletinin bir beylik halinden kp tam manasyla gl bir devlet hvviyetine brnmesiyle birlikte, stanbul Osmanllarn ilgisini ekmeye balayacaktr. Orhan Gazi dneminde Bizans tahtnda hak iddia ederek Osmanllardan yardm isteyen Kantakuzen tarafndan Gelibolu yarmadasndaki impe Kalesinin onlara s olarak verilmesi neticesinde Osmanllar ilk olarak Rumeliye geecek ve hzla bu blgelerde yaylmaya balayacaklardr. Bizansllar bu hatann farkna vardklarnda ise artk ok ge olmu olacaktr.13 lk olarak 1340da Orhan Gazi dneminde Osmanl birlikleri stanbula kadar yrmler; 1375te de I. Murat ehri iddetli bir muhasara altna almt. Anadoluda siyas birlii temin eden Yldrm Bayezid dneminde, 1391-1400 tarihleri arasnda, bazen iddetlendirilerek stanbul devaml kuatma altnda tutulmu,14 ancak surlarn dayankll ve dardan yardm gelmesine mani olunmas yznden bu da baarl olamamtr.15 1402 senesinde Yldrmn Ankara Muharebesinde Timura yenilmesi ve Fetret dnemine girilmesi, Bizans Osmanl aknlarna kar bir mddet rahatlatmtr. Fetihten nceki son ve altnc Osmanl kuatmas II. Murat zamannda 1422 ylnda gerekletirilmitir.16 Bizansn Dzmece Mustafa syann desteklemesi sebebiyle balayan bu kuatma iki buuk ay kadar srm, ancak II. Muradn kardei Hamideli Sancak Beyi Mustafann ba kaldrp znikte hkmdarln iln etmesi zerine bu kuatma da kaldrlmtr.17 II. Muradn vefatndan sonra, 18 ubat 1451 tarihinde18 ikinci kez ve kati olarak Osmanl tahtna geen Manisa Sancakbeyi ehzade Mehmet,19 babasnn zamanndaki olaylarn da etkisiyle stanbulu fethetme zamannn geldiini dnmekteydi: Mahmud Paa Sultan Mehmed Hna Padiahm imden sora Kostantiniyye fethine sipari edelim; zira vakit gelmidir- dedi. Padiah aytd: Mahmud askerin var mdr? Mahmud Paa aytd: Padiahmn duas bereketiyle inaallah tel ricll-gayb erenleri yardmcdr.20 Muhasara ncesinde, stanbulun fethi meselesini grmek zere toplanan dvnda vezirlerden bir ksm, daha nceki baarsz muhasaralar ve ehrin metnetini bahane ederek, bunun bo bir hayal olduunu ileri srmlerse de, II. Mehmed fetih kararnda srar edince muhalefetten vazgemilerdir.21 2600 yldan beri birok kuatmaya maruz kalan bu mstesna ehri almak ve Bizans ortadan kaldrmak, yedinci Trk kuatmas neticesinde yedinci Osmanlpadiah II. Mehmede nasib olacak22 ve bu yzden de tarihte bir devir kapatp bir devir aan bu padiaha Ftih unvan verilecektir.23 Osmanl-Bizans likileri ve Bizansn Fetihten nceki Durumu Osmanl Devletinin kuruluundan stanbulun fethine kadar olan yaklak 150 senelik dnemde Osmanl-Bizans mnasebetleri olduka ekimeli gemitir; hatta fetihten nceki dnemde birinci derecedeki d siys mesele olarak karmza kmaktadr.

592

Bizans idarecileri her vesile ile yeni szde sebepler ileri srerek kendi karlarn salamay, hileli siyaset oyunlar ile bir eyler kazanmay det edinmilerdi. Bilhassa Fetret dneminde Osmanl ehzadelerinden en fazla Bizans tarafn tutan destekleyerek atmalar krklemi ve kuvvetli bir Osmanl birliinin temin edilmesine mani olmaya almtr.24 II. Murad dneminde de Dzmece Mustafa hadisesinde faal bir rol oynad gibi,25 daha sonra da Karaman ve Germiyanoullar ile anlaarak Brklce (Kk) Mustafann Anadoluda isyan karmasna zemin hazrlam; bu sebeple II. Murad stanbul kuatmasn kaldrmak zorunda kalmtr.26 te Bizansn Osmanl Devletine kar uygulad ve tarihte Bizans entrikalar ismiyle darb- mesel olan bu siyaset, Osmanl Devletinin Bizans ortadan kaldrma planlarn daha da krkleyecektir. Fatih Sultan Mehmed, fetih-namesinde stanbulu fetih maksadn izah ederken u ifadeleri kullanmtr: Ne vech vardr ki, anun gibi menzil-i erif ve makm- latf benim vasat- memleketimde ve arsa-i vilyetimde olup, dahi eyym- devletimde kefere oca ve bgler yata ve tgler dura olan.27 Hoca Sadeddin Efendi de bu fethin maksadndan bahsederken, hkmdarn ehrin fethi dncesi balca konu olup, lkenin ortasnda ol din dmanlarn def etmek, din yolunda engel olan varlklarnn pis alsn skp atmak hazrlklarna girimi, gece-gndz bu tasavvurunu gerekletirmeyi son emel bildiini sylemektedir.28 mparator Konstantin Dragezes Fatihin tahta kndan beri tehlikeyi gznnde tutarak, Avrupadaki Hristiyan hkmdarlara mektuplar ve heyetler gnderip yardmlarn istiyordu. Papa ise bu frsattan istifade ile Bizanstaki Ortodoks Hristiyanlar Katolik yapmak ve iki kiliseyi birletirmek iin btn kuvvetiyle urayordu. stanbula gelen Papann elisi, 12 Aralk 1452de Ayasofyada kilise birliini ilan etmi ve ilk defa Roma usulnde ayin yapmt.29 Ancak, bu durum Bizans halknda byk bir infial meydana getirmi; kiliseleri birletirme karar karsnda Bizansta halk, birletirme taraftar papazlar istememiler ve bunlarn yaptklar ayinleri boykot etmilerdi. Bu durum bir ksm Bizans ileri gelenlerinin, gerekten Trklerle i birlii yapma fikrini kuvvetlendirmi, hatta halk arasnda stanbulda Ltin klah grmektense, Osmanl serpuu grmek evldr tasavvuru daha fazla taraftar bulmaya balamt. Ayrca, Osmanllarla ibirlii yapmak isteyenler arasnda birok ilim adam da bulunmaktayd; bunlar da ehrin Batllarn yardm ile kurtarlamayacana inanyorlard.30 Tabi ki, Bizans ahalisini Osmanl idaresine meylettiren yalnzca mezheblerini koruma fikri deildi. Osmanlnn takip ettii hakkaniyet llerine bal siyaset, din ve vicdan serbestisi ve herkese eit davranma prensibi bunun en nemli sebebiydi. Fetih ncesi dnemde Bizans mparatorluu, bata bakent stanbul olmak zere Karadeniz kysnda Misivri, Ahyolu, Burgaz, Kaleleri ile Midye-Vize arasndaki blge; Marmara Denizi kylarnda Silivri, Bigados kaleleri ve bunlarn evresindeki kylerden; Ege Denizinde kuzeydeki birka adadan ve 1446dan beri Osmanl gzetimini tanm olan iki Despotluktan olumakta idi.31 Fetih ncesinde stanbulun nfusu hakknda bilgi veren kaynaklardaki bilgiler olduka deiiktir. Esasen, drdnc Hal seferi srasndaki bozgundan nce stanbulun nfusu neredeyse milyona

593

yaklamt. Fakat fetih dneminde nfusun 50-70 bin civarnda olduu tahmin edilmektedir. Bunun yannda, Bizans imparatorlarnca zaman zaman tannan baz haklar ve ayrcalklarla bakent stanbulun eitli blgelerine yabanclar yerlemekte idiler. Bunlarn banda, birbirleri ile her zaman yarma halinde bulunan Cenevizliler ile Venedikliler yer almaktayd. Bu iki Latin Cumhuriyeti daha Bizans mparatorluu btnyle kmeden evvel, stanbulu adeta kendi aralarnda pay etmiler ve Boaziine Bizansllardan ok daha kuvvetli yerlemilerdi.32 Muhasara in Yaplan Hazrlklar stanbul muhasarasndan nce Osmanllarn muhalifi durumunda bulunan devletlerin en azndan bu harekat srasnda Bizansa tevik vermemeleri asndan onlarla baz anlamalar yaplmas yoluna gidilmi; andarl, 10 Eyll 1451de Venedik ile daha nce yrrlkte bulunan eski muahedeyi yenilemi, Venedikin hassas olduu buday ihrac meselesinde de msamahakr bir tavr taknmt. Ayrca yine ayn sene Macarlar ile de senelik bir mtareke imzalanm; Srp despotu ve Bosna kralnn da Osmanl tarafnda yer almas temin edilmiti.33 Sultan Mehmedin harekat hazrlk planna gre unlar yaplacak idi: lk olarak Anadolu Hisar (Gzelce Hisar) karsnda, Rumeli Hisarn (Boaz-kesen Hisar) ina ederek, Karadenizden gelebilecek kuvvetlere mani olmak; ikinci olarak Moradan mparatorun kardelerinden gelmesi muhtemel yardmc kuvvetlere kar, merdan Turahan Beyin bir ksm kuvvetle o tarafa sevki; nc safhada dier bir aknc kuvvetinin Avrupadan gelebilecek tehlikeye kar tahidi ve nihayet Galata Cenevizlileri ile bir anlama olmasna ramen, vzerdan Zaanos Paa kumandasnda, ehemmiyetli bir kuvvetle onlarn daim bir ekilde tehdit altnda tutulmas. Bu hazrlklar haricinde, Haliteki zincir geilemeyince, harekat baladktan sonra, Bizansn Osmanllara kar uzun mddet mukavemetini nlemek zere, surlarn en zayf ksmnn, yani Hali tarafndakilerinin tazyik edilmesi dnlerek, baz gemilerin karadan Halie indirilmesi plan da uygulamaya konmutur.34 Rumeli Hisarnn (Boazkesen Hisar) Yaplmas: Padiah Karaman seferinden dnnde Bursada birka gn dinlenmek zere kaldktan sonra, tasarlanan fetih hareketleri iin 1451 senesi yaz sonlarnda, Edirneye hareket ettii zaman, Hal gemilerinin Gelibolu (anakkale) Boazn kapadklar renilince, Koca-ili yoluyla stanbula gelmiti. Aka-hisardan (Anadolu Hisar) boaz geerek bu hisarn karsna konaklam ve Boaziinin durumunu bizzat kendisi yerinde olduka iyi bir ekilde incelemiti. ncelemesi sonunda, Yldrm Bayezid tarafndan yaplan Anadoluhisarnn karsna Hristiyan devletlerin ehre yardma gelmelerine mani olmak maksadyla burada salam bir hisar yaptrlmasnn uygun olaca kanaatine varm hatta hisarn plann bile tasarlamt.35 Kemal Paazde, hnkrn bu kararn yle izah eder: Siph- zafer-penhla drl-mlk Edirneden gp yola girdi, Halic-i Kostantiniyyenin st yannda boaz dedikleri yere indi. Anadolu yakasndaki Yenice kalann, ki Yldrm Han zamnnda imret olmudu, mukbilinde Rumili yakasnda deniz kenrnda hisr yapmaa kbil yer bulmudu. Sbka Karaman seferinden slim gnim dnp, tahtgh- suman-itibhna ki gitmiti, Gelibolu maberini Fireng-i neheng-heng tutduu sebepden

594

gelmi, mezkr boazdan ubr etmidi. Ol vaktin mahall-i mahdu tayin klmd; yaplacak hisrn evz u etvrn tahmn klmd.36 Kaynaklar, hisar yapm iin Halil Paayla olan istiaresinden de bahsederler: Bu sahilde bir hisr yapmak gerekdir; bylece gei srasnda kfir gemilerine ihtiya kalmaz, ayn zamanda kffr gemilerinin de yollarna mni olunur37 demitir. Sultann hisar yapmna karar veriini ve Halil Paa ile olan konumas Ak Paaolu tarihinde de anlatr.38 O dnemde, toplarn gerek mesafesi ve gerekse gllelerin tesirinin azl sebebiyle Anadolu hisar, boazdan geen gemileri kontrol altna almaya yetmiyordu. Bu hisarn karsna yaplacak kale ile iki yandan yaplacak atelerle boaz kapanacak; bylece Karadenizden gelebilecek yardm ve zellikle stanbulu besleyen ve bu yolla gelen budayn stanbula ulamas nlenecekti.39 Osmanllar Rumeliye getikten sonra bilhassa 14. yzyln sonlarndan itibaren askerlerini Anadolu ve Rumeliye geirirken, boazn en dar yeri olan ve bugn iki hisar arasnda bulunan bu mevkiyi kullanmlardr. Son olarak da II. Mehmed ordusu ile buradan boaz gemiti. Osmanllar gei iin bu mntkay kullanmay itiyadi hale getirdikleri gibi, Bizansllarn da bu geileri pek yadrgamadklar anlalmaktadr.40 26 Mart 1452de kale inas yerine gelip karargh kuran padiah, yanna komutanlarn ve uzmanlar alarak Boaziinde keifler yaptrm, Boazn dar ve geni yerlerini ltrm, burun ve koylarn, denizin akntlarn ve bu akntlarn yn ve hzlarn, boazdan geite ve kta gemilere apraz veren nokta ve yerleri inceletmiti.41 Hisarn yaplmasna karar verildikten sonra, Padiah II. Mehmed, Bizans mparatoruna yle bir haber gndermitir: Aramzda, anlamalarla tespit olunmu bir dostluk vardr. Osmanl askerleri Rumeli veya Anadoluya gidip-gelirken stanbul Boazndan geiyorlar; askerin kalabalkl sebebiyle buradan geerken sknt ekiyorlar. imdi bu geit yerindeki kalenin (Anadoluhisar) karsna Rumeli yakasna da kk bir hisar yapmak istiyoruz ki, gerektii zaman Osmanl askerleri kardan karya kolaylkla geebilsin; bunun iin de bir hisarlk bir arsaya msaade etmesini mparatorun bize kar olan muhabbetinden bekleriz. Bu haberi alan mparator, red cevab vermek yerine bir bahane ileri srmek niyetiyle, Padiaha: Sylenen yer Galataya yakndr, bana ait deildir; Frenkin mlkdr. Onlar Frenk mezhebindendir; bu nedenle aramzda sava ve ura eksik deildir; isteinizin yerine getirilmesi imknszdr eklinde bir cevap vermitir. mparatorun bu cevab, II. Mehmedi memnun etmi ve ona u ekilde bir haber gndermitir: Biz, sizin hatrnz sayarak bunu arz etmitik. Eer oras Frenke aitse, biz de onlar dnmeden bundan sonra kaleyi yaparz.42 Halk arasnda bilinen ekliyle, hisar yapm iin Bizans imparatorundan bir derilik yer istenmesi menkbesine de Mahmud Paa Menakb-nmesinde yer verilmitir.43 mparatorla Padiah II. Mehmed arasnda bu gibi mzakereler bir mddet daha devam etmi, mparator da padiah fikrinden dndremeyince,44 yannda bulunan ehzade Orhann deneini kesmitir. Ancak, bu da bir netice vermeyince padiaha gnderdii eliler aracl ile Hisar

595

yapmndan ikayet ederek, bu tasardan vazgeilmesini ve belirli bir verginin alnmasn rica etmiti. II. Mehmed son olarak elilere u cevab vermitir: Ben sizin ehrinizin zararna bir dncede bulunmuyorum. lkemin gvenliini salamak, antlamann tutulmas demek deildir. mparatorunuz Macarlarla birlik olup da babamn Rumeliye gemesine mani olmak istedii zaman, ne kadar kt bir halde kaldmz unuttunuz mu? Kadrgalarnz boaz kapatt; Babam Murat Cenevizlilerden yardm istemek zorunda kald.45 Ben o zaman pek gen olarak Edirnede idim. Mslmanlar ok zor durumdayd ve siz onlarn felketlerine kar hareketlerde bulunuyordunuz. Babam Rumeli kysna bir hisar yapmay daha Varna Savanda dnmt.46 Ben Onun bu tasavvurunu yerine getiriyorum. Kendi arazim zerinde gnlm istedii eyi yapmama kar gelmeniz iin elinizde ne hak ve ne de kudret vardr. ki ky da benimdir. Anadolu kys benimdir, nk halk Osmanllardan olumaktadr; Rumeli kys da benimdir, nk siz savunmasn bilmiyorsunuz. Gidiniz hkmdarnza syleyiniz ki, imdiki Osmanl padiah evvelkilere benzemez; imdi benim kudretimin ulat yerlere onlarn emirleri bile yetimemitir. Sizin geri gitmenize izin veriyorum, lkin bundan sonra sizin getirdiiniz gibi haber getiren olursa, onlarn diri diri derilerini yzdreceim.47 Rumelihisarnn inasna ne zaman baland hususunda deiik kaynaklarda muhtelif bilgiler olsa da, 1451 ylnn sonlarnda baland anlalmaktadr. Sultan, 1451 sonlarnda Edirneye gider gitmez, hemen Zaanos Paann emrine ii ve ustalar vererek, Mhendis Mslihiddin idaresinde 1451 senesi sonbaharnda bu faaliyetleri balatmtr. II. Mehmed, kale inasna yardmc olmak ve bir saldr durumunda gerektiinde kullanlmak zere Geliboluda hazrlatt harp ve yk gemilerinden oluan kk bir filoyu da Boaziine gndermiti. Kendisi de bir miktar kuvvetle kara yoluyla Edirneden boaza gelmiti.48 Daha sonra, asl kalenin yaplmas iin son hazrlklar yaptrarak, kalenin yerini ve evresini inceletti. Yaplacak surlarn, burlarn yerlerini, aralk ve mesafelerini iaret ettirdi; temellerini kazdrtt.49 Hendekler boyunca ta ve har istif ettirerek 15 Nisan 1452 gn yaplan temel atma treni ile inaata balam oldu.50 Yaplan i blmne gre, Rumeli Hisarnn kuzey burcunu Saruca Paa, gney burcunu Zaanos Paa, kydaki burcu da Halil Paa yaptracak,51 geri kalan surlar ve deniz tarafndaki ina faaliyetlerini de Sultan kendi yrtecekti.52 Padiah, hisarn talarn o civardaki harap Bizans tapnaklarndan53 ve stinyedeki Asamaton Manastr ykntlarndan; keresteyi de Belgrad, zmid ve Karadeniz Erelisi ormanlarndan getirtmiti.54 Boazkesen Hisar, II. Mehmedin nezaretinde 4 ay iinde bitirilmiti.55 Zaanos Paa Kulesinde bulunan stanbulun en eski kitbesi, hisarn yapmnn Austos 1452 sonlarnda tamamlandn belirtmektedir.56 Bir ksm kaynaklar da bunu teyid etmektedir.57 Bunun iinde bir de sava tertibinin olduunu dnrsek inas muazzam bir hzda bitirilmitir. Yapm srasnda da duvar ustalar, dlgerler, dkmcler ve ameleler58 olmak zere yaklak 4-5.000 kii almtr.59 Amele zmreleri, kadlar ile birlikte gelmi; ar su ileyenlerin idam cezasna arptrlaca, iinde

596

maharet gsterenlerin ise mkafatlandrlaca duyurulmutu.60 Kale inas tamamlandktan sonra deniz kenarnda bir de Hisar- Bee isimli kk bir hisar yaplp, bu hisara deniz istikametinde yirmi kap alm ve bu kaplara da birer top yerletirilmitir.61 Dukas bu kk hisara konan toplarn 326 kilo arlnda glle atan tun toplar olduunu belirtmektedir.62 Tursun Bey, Anadolu Hisar karsna da buna benzer bir Hisar- Bee yaplp, iine toplar konduunu sylemektedir.63 Ayrca bu hisar da tamir edilip, geniletilmitir.64 Hisar inas tamamlandktan sonra buraya yaklak 400 kiilik bir muhafz birlii,65 iine buradaki birliklerin barnabilecei ahap evler, bir cmi, sarn ile yiyecek ve cebhane depolar yaplarak, bu depolara yeteri kadar silah ve yiyecek konulmutu: i esbb- darb harb ve lt- cidl ktlle meml olup, abtl- riclle ki her biri sn-i Sm-svr ve slis-i Rstem sfendiyrd, doldu; ceng cidal ve harb ktl in her biri hzr ba oldu.66 Ar toplar67 da hisarn mazgallarna yerletirilmiti.68 Rumeli Hisarnn yapmnn tamamlanmasnn hemen ardndan bizzat II. Mehmed, 50 bin kiilik bir kuvvetle, anszn ehir surlarnn nne gelmi ve gnlk bir keiften sonra geri dnmt. Bu hareket sonrasnda imparator ehrin artk ciddi bir tehdit altnda olduunu anlam; bu sralarda Boaz gemeye alan iki Venedik gemisinin tutulmas ve dierlerinin engellenmesi de, Avrupada hkmdarn niyetinin kesin olarak anlalmasn salamt.69 Baz kaynaklar hisarn olduka yksek olduunu anlatmaktadrlar. Kemal Paazde: Sr- hisrn r haddi ki sedd-i skendere nazrdir derken,70 Hoca Sadeddin Efendi, hisarn drt ayda tamamlandn belirterek, yksek duvarl bir hisar ortaya ktn, kulelerinin gk kubbeye yakn decek kadar yksek olduunu syleyerek, yksek gzler burclarn seyretmekte, ge kmay bir bilmektedir eklinde tasvir etmektedir. Hatta bir de nazm kaydetmitir.71 Bizans tarihisi Kritovulosa gre II. Mehmedin Hisara byle bir ekil vermesinden maksat, kynn byk bir kesimini kaplayarak, ierisine konacak toplarla Boazdan gemilerin gemesine mani olmak ve kara tarafndaki tepeleri de ate altna alarak yaplabildiince, dman hisarn yaknlarna sokmamak idi.72 Hisar yapldktan sonra, gerekten Karadeniz istikametinden Hal gemileri yaklaamad gibi, ehre bu istikametten zahire ve mhimmat da girememiti: Kostantiniyye beine zahire cemian Karadenizden gelirdi. Zira Gelibolu bizim olma ile Akdenizden (de) eli kesilmi idi. Karadenizden gelen sefine koyuvermezlerdi, muhlefet edeni top ile gark iderler idi. Bu sebep ile Kostantiniyye ehrinin halk zahiresizlikden zebn oldular ve halleri mkedder oldu..73 Bu, o ana kadar dnlmeyen, ancak gerekten fethin gerekleebilmesi iin olduka yararl bir tasavvur olarak grlmektedir. Rumeli Hisar tamamlandktan sonra, rivayetlere gre, Padiah anakkale Boazna da karlkla iki hisar yaptrarak bu boaz da kapatmay dnm, ancak ok zaman kaybedecei dncesiyle bunu ertelemitir; bu tasavvurunu ancak 1462de Kilidbahir ve anakkale hisarlarn yaptrarak gerekletirecektir.

597

Kuatma Kuleleri Hazrlanmas II. Mehmed, stanbulun kuatlmas srasnda kullanlmak zere Rumlarn Eppolin (ehirler alan) ismini verdikleri byk kuleler yaptrmt. Bu gezici kuatma kuleleri, birok tekerler zerinde yrmekteydi.74 Yan taraflar ierden ve dardan atee ve ok ve mermi atlarna kar kat sert deri ile kapl olup, yanmamas iin bunlarn her an slak tutulmasna dikkat edilmiti. Bu kulelerin st ksmnda, askeri korumak iin kk kuleler ile siperler bulunurdu. Kulenin altnda, muhasara srasnda ehir tarafna alabilecek 3 kaps vard. Kulenin ii, surlarn nndeki hendekleri kapatabilmek iin, odun ve al ile doldurulmutu. Bir de alr-kapanr bir kprs vard.75 Bu kulelerin nerede yapldklar kesin olarak bilinmemektedir. Bir gre gre, bu kuleler ehir yaknnda gizlice yaplm ve muhasara annda birden ortaya kmt;76 dier bir gre gre ise bunlar Edirnede ina edilmi ve denendikten sonra kuatma srasnda stanbul nlerine getirilmiti.77 Kuatma Toplarnn Hazrlanmas stanbul muhasarasna gelinceye dein henz o dnemdeki top teknolojisi, stanbulun o mukavim surlarn ykabilecek, gl toplar yapabilecek kadar gelimi deildi. Zaten, stanbul muhasaralarnn o ana kadar muvaffak olamamasnn en nemli sebeplerinden biri de, bu dayankl surlarn alamam olmasyd. Osmanllar muharebelerde top kullanmna 14. yzyln ikinci yarsnn ortalarndan itibaren balamlardr. lk kez 1389da I. Kosova Savanda kullanlm, daha sonra 1399da Yldrm Bayezid stanbul kuatmas srasnda kullanmtr. Ancak kale surlarn ykabilecek toplar ancak 1439 ylndaki Belgrad muhasaras srasnda dklm, 1446da Korent kaleleri 13 gn mddetle dvlerek yklm ve zabtedilmitir; hatta bu muhasara srasnda burada top dkld bilinmektedir.78 Bildiimiz kadaryla II. Mehmed de silah teknolojisine ve mekanik mhendisliine olduka merakl ve bu hususta dersler alm, almalar yapm biridir; daha ehzadelii dneminde top dkmyle ilgili almalar yapmaya balamt. Nitekim kaynaklar, fetih srasnda Haliin kar kysna konarak surlar dven ibtidai seviyedeki havan toplarnn mucidinin kendisi olduunu belirtmektedir.79 Padiah, muhasara srasnda mutlaka byk toplara ihtiya olduunu da biliyordu. Bu maksadla, Edirnede top dkmhneleri kurdurmutu; bu dkmhanelerde Saruca Usta, Muslihiddin Usta, Macar asll Urban ve Cenevizli Donar gibi, topulukta uzman kimseler bulunuyordu.80 Bu dnemde kendisi hakknda muhtelif rivayetler bulunan Macar asll Urban adnda bir top dkm ustas karmza kmaktadr. Urban, byk bir ihtimalle, Bizansn hizmetinde alyor iken, 1452 senesi balarnda Rumeli Hisarnn yapm devam ettii srada, maann arttrlmas iin Bizans ileri gelenlerine mracaat etmi, fakat istei kabul edilmeyince stanbuldan kaarak Osmanllara iltica etmiti. Padiah da Urban iyi bir ekilde arlayp dolgun bir cretle Onu OsmanlDevletinin hizmetine almtr. II. Mehmed, Urbana stanbul surlarn sarsacak, hatta ykabilecek kadar kudretli

598

top yapp yapamayacan sorduunda, O, stanbul ve hatta Babil surlarn yerle bir edebilecek top yapabilirim; ben sanatmdan eminim, fakat topun hangi mesafeye kadar gidebileceini bilemem cevabn vermitir.81 Mesafe hesaplarn yapmak da muhtemelen hkmdar ve yanndaki uzmanlara decektir. Urban usta ilk merhalede byk bir top yapm ve hatta bunun Rumeli Hisar zerinden denenmesi srasnda bir Venedik yelkenlisini batrmtr. Sultan, bu baar zerine hemen ustaya, bu topun iki kat byklnde bir top daha dkmesini emretti.82 Kaynaklarda ok byk olduu belirtilen83 ve stanbul muhasarasnda da kullanlacak olan bu ikinci topun namlu uzunluu 8 metre, namlu evresindeki bronzun kalnl 20 cm, att gllelerin arl da 12 kantar (yaklak 678 kg) idi.84 Bu top Edirnede yapldktan sonra,85 denenmesi de orada yaplm, hatta bu deneme srasnda halkn ve zellikle hamile hanmlarn korkmamas iin ahali nceden haberdar edilmiti.86 Deneme srasnda glle 1 mil kadar uzaa gitmi, sesi birka fersah (1 fersah yaklak 5 km) uzaktan iitilmi ve barut duman neredeyse btn ehri sarmt.87 Toplar yapldktan sonra, hepsi topluca koruma altnda ve her biri gerekli malzemeleri ile birlikte 700-1000 kadar asker ve 50-150 kz yardmyla,88 arabalarla ekilerek89 stanbul nlerine getirilmitir.90 Bu naklin aa yukar ubat Mart aylarna rastlad dnlrse bunun ne kadar meakkatli olduu daha da iyi anlalr. Bu byk toplar haricinde Osmanl ordusunda sefer srasnda askerleri destekleyen kk ve hareket kabiliyeti yksek toplar da mevcuttu. Kaynaklarda Saruca Paann da 300 kantar bakrdan top dktrtt belirtilmektedir.91 Kara ve Deniz Birliklerinde Yaplan Hazrlklar Osmanl kara ordusu Kapkulu askeri, eyalet askeri, snr boylarndaki aknc birlikleri, yabanc yardmc kuvvetler ve lojistik birliklerden meydana gelmekteydi. Kapkulu askeri ya da halk denen birlikler bar veya sefer zamannda devaml silah altnda olan, stanbul veya stanbul dndaki nemli kalelerin muhafazasnda grevli maal, talimli, muntazam kuvvetler olup; yenieri, sekban, acemi, svari, cebheci ve topu ocaklarndan meydana gelmekteydi. Bunlardan yalnz henz renci durumunda bulunan acemi oca sefere itirak etmezdi. Eyalet askeri ise, bar zamanlarnda umumiyetle kendi ileriyle megul olan, sefer zamanlarnda kendilerine emredilen yer ve zamanda toplanarak sefere itirak eden, bu bakmdan da devlete fazla yk getirmeyen asker snft. Osmanl ordusunun ekserisini bu grup tekil etmekteydi. Bunlar timarl sipahi ve msellemi ismiyle anlyordu. Ayrca, devletin bilhassa Avrupa hududlarnda devaml sefer ve aknla uraan u birlikleri olan Aknclar vard. Bunlar da azaplar, deliler vb. muhtelif gruplara ayrlrlard. Aknclar, ayn zamanda bu blgelerdeki gayrimslim ahalinin adetlerini ve birok da yabanc dil bildikleri iin casusluk vazifesi de yaparlard.92 Muhasara ncesinde yine Anadolu ve Rumeliye emirler gnderilip, bu askerlerin toplanmas istenmiti.93

599

Osmanl kara ordusunun says hakknda da muhtelif grler vardr. Ancak, kapkulu askeri, Rumeli ve Anadoludan kuatmaya katlan askerler94 ve daha nceden stanbul nlerine gnderilen askerlerle95 birlikte saynn 100.000 kadar olduu sanlmaktadr.96 stelik bu ordu, devrin kara ordularna nisbetle olduka iyi donanml, disiplinli ve muharebe tecrbesi olan bir ordu idi. Ayrca bu dnemde Osmanl Devletiyle iyi mnasebetler kuran Srp despotu Brankoviin gnderdii kk bir birlik de bu orduya katlmt. Bunun yan sra Osmanl ordusunda az miktarda Macar, Ulah, Alman, Latin ve hatta Rumlar da vard.97 Osmanl ordusundaki bu Hristiyan askerlerinin saysnn 15 bin kadar olduu tahmin edilmektedir.98 Oru Bey, Anadoludan 10 bin azap, Rumeliden de 10 bin azap ile 10 bin yenierinin ve eyh, dervi gibi gnlllerin stanbul muhasarasna katldn belirtmektedir: Kostantinin fethi etraf- aleme nameler perakende klub Anadoludan ve Rumelinden lekerler cem idb beyleri ve subalar ve tmar erlerini Anadoludan azabndan ve Rum ili azabndan ve dahi on bin yenieri gaza-y ekberdir deyb ehl-i slama hcum haber olub eyhlerden ve tekye-niin dervilerden ve abdallardan cmle hazr olub. Kostantin zerine dp b-nihayet lekerler cem olunub.99 Bunlar haricinde, ordudaki lamc (tnel kazan) birlikler iinde 300 kadar Srp madenci de grev yapmtr.100 Bunun yannda, bu fetih hareketinin Trk-slm leminde duyulmas zerine birok Mslman devletlerden eyhler, derviler ve bata Ftihin hocalar Ak emseddin, Molla Fenr, Molla Grn, eyh Sinan gibi zamann mehur limleri de bu muhasaraya katlp, en azndan bu seferin zaferle neticelenmesi iin askeri mnev ynden desteklemiler ve dua etmilerdir: Ulem, eyhler, seyyidler ise ol gazi padiahn katnda bulunmak, gaz savbn elde etmekle yceldiler ve onun ota yannca yryp dular eylemekten bir an dahi kalmadlar. Her an fetih ve zaferin nasib olmas duasna, emel ve dileklerinin gereklemesine yakarlarn srdrdler. Hakk gren Ak emseddin hazretleri ile Akbyk Dede, slm askerine yz akl olmak iin duya devam ediyorlar.101 stanbul muhasaras srasnda sefere itirak etmesi iin grevlendirilen bu birlikler, seferin Bakumandan Padiah II Mehmed ve Onun yardmcs Vezir-i Azam andarl Halil Paa nezaretinde, Zaanos Paa, Hersekzde Ahmed Paa, Sadi Paa, Halil Paa, Karaman Mehmed Paa, Adn Ahmed Paa, Haydar Paa ve air Ahmed Paa komutasnda toplanmt.102 Donanmadaki dzenlemelere bakacak olursak: II. Mehmed, daha nceki kuatmalardaki baarszln sebeplerinin stanbulun denizden kuatlmamasndan ileri geldiini anlad iin, donanmaya byk bir ehemmiyet vermi; eski gemileri onartarak, Gelibolu Tersanesi ile Marmara ve Karadeniz sahillerindeki tersanelerde fetihten nceki k boyunca olduka kuvvetli bir donanma hazrlatmt. Kaynaklarda Fatihin Geliboluda 400 gemi103 hazrlatt ve ilerine de krekiler ve 20.000 kadar azap koyduu kaydedilmektedir.104 Bizans tarihisi Kristovulos ise, padiahn baz gemileri bakr levhalarla zrhlandrdn, bunlar arasnda 30 ve 50 ift krekle giden hzl hafif gemiler bulunduunu belirtmektedir.105 Hazrlanan donanma stanbul nlerine geldiinde, denizin zeri gemiden grnmez olmutu: Geliboluda drt yz pre kh-kh geti hzr olup, ilerine

600

krekiden gayri yirmi bin pr-sz u seleb azab doldu; Akdenizin yz serser azabn kzl brkyle brnd; kara buluda benzer kr-endd gemiler adalar gibi grnd.106 Her ne kadar bu kadar gemi hazrlanmsa da, bunlar o zamanki gemi ina ve deniz savalar teknolojisine gre olduka zayft. Bilhassa Venedik ve Ceneviz gibi denizci devletlerin yksek bordrolu, byk ve iinde fazlaca top ve sava tayabilen gemileriyle boy lebilecek seviyede deildi. Nitekim bu kadar gemi arasndan az sayda da olsa denizden stanbula yardm gitmesine mani olunamamt. Reisler ve deniz erleri de deniz savalarnda da tamamiyle tecrbesizdi. Bizansn Kara ve Deniz Kuvveti ve Muhasara ncesindeki Savunma Hazrlklar Kara Birlikleri Bizansn daimi olarak hazr bulunan kara birlikleri Bulgar, Adal, Fransz, Moral, Giritli, Alman, ngiliz ve Bizans askerlerinden oluan profesyonel cretli askerler idi.107 Bir saldr durumunda annda savunma grevi alabilecek bu kuvvetin saysnn 5.000 kadar olduu sanlmaktadr.108 Ayrca, mparator kuatma ncesinde yaptrd saymlarla ehrin eli silah tutanlarn ve silah saysn da tespit ettirmiti. stanbulun muhasaras srasnda Bizans ordusuna yabanc yardmc kuvvetler de itirak etmitir.109 Bunlar: Kardinal zodor komutasnda gelen 200 Arbeleti. Guistiniani ile gelen 400 zrhl, 300 kadar da hafi piyade olmak zere 700 sava. indeki silah ve mhimmat sklerek Halie ekilen Bizansa ait ve yabanc gemilerin iindeki yaklak 2.000 asker. 20 Nisan deniz savandan sonra Ceneviz ve bir Bizans gemisiyle yardma gelen yaklak 1500 zrhl asker,110 ayrca, bu kuvvetlerin dnda, yine bu sayya yaklak cephe gerisinde lojistik destek salayan Galata ve Cenevizliler bulunmaktayd. Bunlar yannda, ehzade Orhann kumandasnda bir miktar Trk asker de Bizans mdafaasna itirak etmiti.111 Btn bunlarla birlikte Bizans ordusunun asker says 8-9 bin civarnda olduu tahmin edilmektedir.112 Muharip askerler haricinde, sivil halk da ehrin mdafaasnda faal rol stlenmi; bilhassa top ateiyle surlarda alan gediklerin kapatlmas iini ehir ahalisi stlenmitir. Deniz Kuvveti Esasen, Bizansn hatr saylabilecek bir deniz kuvvetinden bahsetmek zor. Bizans salam surlarna gvendii iin ne kara, ne de deniz ordusuna pek fazla nem vermemiti. Bir Venedik kaynana gre Bizansn 12 gemisinin bulunduu belirtilmektedir. Bunun yannda muhasara ncesinde zamann artlarna gre olduka modern ve byk 5 Venedik gemisinin Bizansa yardma geldiini bilmekteyiz.113 Baka bir kaynakta da Bizans ve mttefiklerinin gemi saysnn 8 Ceneviz, 5 Venedik, 7 Bizans ve 3 de eitli olmak zere 23-26 gemi civarnda olduu belirtilmektedir.114 Silah ve Gereler

601

Bizans kuvvetlerinin silahlar daha ziyade tfek, top, mancnk, ok, yay, mzrak, karg, sapan, arbalet ve espigale isimli zrh delebilen ar tfeklerden olumaktayd.115 Cenevizliler ise Muskoten isimli 6 veya 10 namlulu bir silah ile top kullanmaktaydlar. Bizans ordusunda, Trk ordusuna nispetle daha az sayda ve daha kk apl toplar vard.116 Esasen, surlar zerine de daha byk apl top yerletirmek hem zor hem de mahzurluydu. Zira, byle byk apl bir top denemesinde topun sarsnts surlara zarar vermiti. Bizans toplar ekseriya Topkap civarna yerletirilmiti. Ayrca, Bizanslarlarn yetimi topular da yoktu; yetitirmek iin de ne madd imknlar, ne de uzmanlar vard. Bu yzden Osmanl topuluunun Bizans topuluuna stnl inkr edilemez. Rum Atei (Grek Atei, FeuGregois) Bizansllar, savalarnda sv halde bulunan yakarak ldrc ve tahrip edici bir ate kullanrlard. Bu atele dman askerlerini, donanmasn ve harp aralarn yakarlard. Bunun mucidi 9. yzylda Suriye doumlu Yunan asll bir bilgindi. Bu bilgin daha sonra stanbula gelerek mparatorun hizmetine girmitir.117 Suyla snmeyen hatta su dkldke daha da alevlenen, ancak kum, sirke gibi birka maddeyle sndrlebilen bu sv atein forml ok gizli tutulur; gvenilir ustalara yaptrlrd. stanbulun daha nceki kuatmalarnda ska ismi duyulan Rum atei ilk olarak, 678 ylnda Emev Halifesi Muaviyenin stanbul muhasaras srasnda kullanlmtr.118 Ftihin kuatmas srasnda da, bilhassa Osmanl askerlerinin Erikap blgesinde lam atklar srada oka kullanld bilinmektedir. Hali Giriine Zincir Gerilmesi Osmanllarn muhasaraya hazrlandklarn iyice anlayan Bizans mparatoru, 2 Nisan gn Venedikli Komutan Bartolomeo Soligoya zinciri Sarayburnu ile Galata arasna germesi emrini verdi.119 Yaklak 700 yldan beri bu nevi muhasaralarda kullanlan ve Bizansa olduka faydas olan bu zincir bu kez de kullanlm; kaynaklarda da belirtildii zre, Fatihin kuatmas srasnda da nemli bir rol stlenmi, Osmanl gemilerinin geiine izin vermemitir:120 Bu zincir, byk aa ktklerin, byk kaln demir halkalarla birbirine balanmasyla olumutu. Zincirin iki ucunda iki byk halka vard ve bunlarla surlara balanyordu.121 Zincirin gerili yeri hususunda muhtelif bilgiler olmakla birlikte Sarayburnu tarafnda Saint Euge Kaps yani Yalkk yaknndaki Managanon Burcu ile Galata tarafnda Mumhane Burnundaki Galata surlar iinde yer alan Hristos Kalesi Burcu arasna balanmt.122 Bu zincirin hemen gerisinde mttefik donanmadan kurulu kk bir birlik hazrlanm ve zincire herhangi bir saldr olursa mdafaa grevi de onlara verilmiti.123 Bizans Surlar

602

Bu dneme gelinceye dein stanbul surlar ehri baaryla korumu ve daha nceleri fetholunmaktan kurtarmt. Esasen bu dnemde iki aamal ve arasnda bir miktar mesafe olan bu surlar olduka kaln ve dayankl olarak ina edilmiti. Muhtelif dnemlerde Bizans imparatorlar bu surlara ilaveler yapmlar, kuleler eklemiler, hasar gren yerleri daha iyi bir ekilde tamir etmilerdi. En son olarak ve en d blgeye mparator Teodosios bugne kadar hl bir ksm kalabilen Teodosius Surlarn yaptrmt.124 Uzunluu 22 km.yi bulan surlar, gerek ok uzun olmas, gerekse Bizansn iinde bulunduu madd skntlar yznden uzun zamandr iyi bir onarm grmemiti; fakat yine de almas zor bir engel durumundayd.125 stanbul muhasarasndan nce mparator, surlar dolaarak icab eden yerlerini tamir ettirmi, baz yerlerine takviyeler yapm, surlarn nnde bulunan hendeklerin126 dolan yerlerini de yeniden kazdrmt.127 Ayrca, Bizansllar stanbulun muhtelif kaplarnn nndeki hendei gemek iin kullanlan kprleri tahrip etmilerdir.128 Muhasaraya Balanmas II. Mehmed, 1452-1453 kn Edirnede kuatma plan ve hazrlklar ile geirmiti.129 Ocak 1453te Rumeli Beylerbeyi Day Karaca Bey, emrindeki kuvvetlerle Karadeniz kylarndaki Ahyolu, Misivri ve Vize ile stanbul yaknlarnda Bizansn elindeki yerleri ele geirmekle grevlendirildi. Ereli alndktan sonra, en son Silivri, direnme gsterdi ise de alm ve stanbulun karadan ablukas tamamlanmt. Artk karadan ve denizden stanbul zerine taarruza geilebilirdi. Baz mellifler, Bigados ile Silivrinin stanbulun fethinden sonra Osmanllara teslim olduklarn belirtmektedirler. Bizans mparatoru Konstantin Dragezesin kardeleri Dimetrius ve Tomas, bu srada Morada Despot (vali) olarak bulunmakta idiler. Bu despotlarn stanbula kardelerine yardma gelmelerini nlemek iin Padiah, Turhan Beyi Mora zerine sefere gnderdi. Ayrca II. Mehmed, Napoli Kral Alfonsun bu sralarda Arnavutlukta tesis ettii otoriteyi ve Arnavutluk Beyi skender Beyin durumunu dikkate alarak ubat 1453te 15.000 kiilik bir Osmanlbirliini, bu blgeden gelebilecek bir Hal hareketine mani olabilmek maksadyla Arnavutluk zerine gnderdi. Padiah, Boaziinden geecek yabanc gemiler iin de bir tertibat almt: Buna gre, Karadeniz istikametinden Boaza giren gemiler yelkenlerini indirecek ve gei izni almak iin kayklarn Rumeli Hisar komutanna gndereceklerdi; byle yapmazlarsa zerlerine ate edilecek ve batrlacakt. Ayrca her gemi gei iin vergi verecekti. Bylece, II. Mehmed Osmanl kara kuvvetleri ile karadan, Rumeli Hisar ile de Karadenizden stanbula gelebilecek her trl yardm engellemi oluyordu. Fakat, daha henz anakkale Boaz tam manasyla kapatlamam olduundan, Ege Denizi yoluyla bir miktar yardmn stanbula ulamasna mani olunamamtr.

603

1 Nisan 1453te Bizansllarn Byk Paskalya Yortusunu kutlad gn, Osmanl ordusu da Kk ekmece blgesine gelmi,130 5 Nisanda da Bizans surlarnn 4 km. andaki blgeye kadar gelinmi, Topkapsnn karsnda yer alan Maltepe srtlarna karargh kurulmutu. Osmanl kuvvetlerinin bir ksm 6 Nisanda surlarn 1,5 km kadar yaknna kadar ilerlemi; nemli bir ksm ise 7 Nisan gn 400 metre kadar nne srlmt.131 Kemal Paazde bu sahraya, belki de bir g gsterisi olmak zere, muazzam bir Osmanl kuvvetinin yerletiinden bahseder:132 Her diyrdan asker-i b-mr katart- emtr gibi c-be-c cem olup, seyl-i khsr gibi ki deryya koyula, mevkib-i ehriyra ulaup mctemi oldular. Kta-i leyl gibi kta kta hayl haem dufa-i seyl gibi defa defa hayli dem bahr-i ummna, yani ordu-y sultn- cihn bna pey-a-pey mndefi oldular. Ordu-y hmyn- baht- rz-efzn- padih- cihn-penh gibi gnden gne ziyde olup, det hmn merkib-i mevkible dolup, sahr cibl huyl ciml ile mlml oldu. Siyh-i siph dalar ban ve dereler azn ve yazlar yzn yle brd ki, sevd- lekerden beyz kiver sihm- aklm ile rek olmu sahfe-i meke misl oldu. Deniz birlikleri iin de byle ifadeler kullanlmtr: Ol asker-i b-merr ki kimi berde yryp yeri sarsar, kimi kh-peyker gemileri ile bahrin yzn rterdi. Bad- sarsara memerr komayup, det deri bryp dery ve sahr onlarla dolmudu. Gy yz bin aya bir aya zre gelp, har ner olmudu. Ordu stanbul evresinde bu kuatma dzenini almaya balad srada 6 Nisan gn II. Mehmed, Vezir Mahmud Paay din anane icab Bizans mparatoruna gndererek, ehrin teslmini istemi, fakat Bizans mparatorunun bu teklifi geri evirmesi ve yalnz veregeldii vergiyi verebileceini belirtmesi zerine muhasara hareketi iin din hkmler de yerine getirilmi ve meruluk kazanmt.133 Kuatma hazrlnn ilk gnlerinde, padiah, ordunun ileri gelenlerini yanna alarak, nce Marmara kysndan Halie kadar, sonra da Haliin kuzey ksmlarn dolaarak Bizans surlarn uzaktan incelemi ve daha evvel de hafiyeleri sayesinde ald istihbaratlar da deerlendirerek, surlarn zayf blgelerini tespit etmiti.134 Kritovulos, Osmanl ordusunun kuatmaya balamadan nce Bizansn bir huru hareketi yaptn ve Osmanl askerlerine epey kayp verdirdiini belirtmektedir.135 Bizansn bundan sonra tekrar bir k hareketinde bulunduuna dair bir kayt yoktur. Ekser tarihiler, muhasaraya balama tarihinin 6 Nisan 1453 olduu konusunda birlemektedirler ve yine kaynaklara gre muhasaraya topu ateiyle balanmtr.136 6 Nisan Cuma gn btn ordusuyla stanbul surlar nnde Cuma namaz klan Sultan Mehmed Han, kuatma hattn kurdu. Topkapdan Edirnekapya kadar uzanan merkezde Sultan ve Sadr- zam andarl Halil Paa; Yaldzkapdan Topkapya kadar uzanan sa kanatta Anadolu Beylerbeyi shak Paa ve Mahmd Paa; Edirnekapdan Halie kadar uzanan sol kanatta Rumeli Beylerbeyi Karaca Paa; Cenevizlilerin meskn bulunduu Galata nnde de Vezir Zaanos Paa yer alyordu:137

604

Osmanllarn muhasaradaki en tesirli silah surlarn nne yerletirilmi olan toplard. Tarihiler 9 ya da 14 arasndaki farkl top bataryalarndan bahsederler.138 Top bataryalar dikkatle yerletirilmi, muhasara boyunca ihtiya duyulduka sk sk yerleri deitirilmitir.139 Daha ilk gnlerden itibaren Osmanl topusunun surlar kerten ateleri,140 Bizansllar iyice korkuttu. Btn ahali bu durumda topyekn savunmaya itirak etti. Her biri drt toptan meydana gelen bataryalar, stanbul surlarndan byk gedikler ayordu.141 Fakat, alan gedikler, Bizansllar tarafndan ksa zamanda tmir edilip, yeniden duvar haline getiriliyordu. Surlarn yeniden tamiri ok vakit ald ve gece de altklar halde surlar tamir edemedikleri iin, surlarn zarar gren yerlerine ne bulursalar dolduruyorlar, zerine de yal ve killi toprak dkmek suretiyle esnek bir perde meydana getiriyorlard. Hatt, surlarn oka isabet alan ksmlarnn nne yn, pamuk ve kuma yarak esnek bir set oluturmulard. Bylece surlarn bu ksmlarna gelen glleler, fazlaca zarar veremeyip, bu ynlara saplanyordu.142 12-17 Nisan gnleri Osmanl ordusunun bilhassa piyadelerin surlara yaklama gayretleri netice vermedi. Sultan tarafndan, zamann tekniinden ok ileride saylabilecek bir seyyr top dkmhnesi ordughn hemen yannda kurdurulmutu. Alan gediklerin, Bizansllar tarafndan derhal tamir edilmesi zerine, Sultan, toplarn daha sk ate etmelerini syledi. Fakat top soumadan yaplan ikinci bir atta toplardan biri paraland ve etrafndaki askerlerden bir ksm ldler.143 Bunun zerine toplarn zeytinya ile soutulup yle ate edilmesi yoluna gidildi. Bundan sonra top atlarndan ok iyi netice alnd.144 Makinelerin yala soutulmas, Ftihin kefidir. stanbulun savunmas ve ikmlini temin iin Papa tarafndan gnderilen Ceneviz gemisi ile bir Bizans gemisi 20 Nisan gn Marmarada grnr grnmez,145 Kapdn- dery Baltaolu Sleyman Paa on sekiz paralk bir filo ile Yeilky-Bakrky aklarnda karlad; ancak Osmanl donanmasna gre ok byk ve hzl olan bu gemiler, msait bir rzgar da yakalayarak, btn Osmanl erkn ve askerinin ve halkn gz nnde, zincirin almasyla, Halie girdi:146 Bu harbi, Zeytinburnu aklarndan at zerinde tkip etmekte olan Sultan Mehmed Hann hrs ve zntsnden atn denize srd ve elbiseleri slanncaya kadar ilerledii rivayet olunmaktadr.147 Bu hal, Bizansn moralini ykseltti. Bu harbin sonunda Baltaolu Sleyman Bey grevden alnd, yerine Hamza Bey tayin edildi.148 Bu arada Osmanl donanmas muhtelif zamanlarda zinciri krmay denediyse de baarl olamam, Dolmabahe nlerine ekilmek zorunda kalmt.149 Daha sonra Galata tarafnda bulunan kuvvetleri Bizans tarafna geirebilmek maksadyla Osmanl kuvvetleri seri bir ekilde Hali zerine bir kpr kurmaya baladlar.150 Galata tarafndan Humbarahane ile Bizans tarafndan bu gnk Defterdar arasna kurulmaya balanan bu kprnn genilii be buuk metre kadard. Cenevizlilerden satn alnan bo arap flar ile baz kk kayklarn zerine geni kalaslar balanarak, bir ucu serbest olarak ina edildi.151 Kpr iin binden fazla byk f ve bir ok sandal kullanlmt.152 Bu kpr stanbulun fethine kadar asker ve malzeme naklinde kullanlp, yanlarna

605

konan kk toplarla da zayf Bizans surlar dvld.153 Ayrca bu kpr, icap ettii takdirde ekilerek sur kaplarna doru bir yol oluturacak ekilde yaplmt.154 Muhasarada hl bir neticeye varlamam olmas ve Venedik gemilerinin ieriye girebilmesi sonrasnda, Osmanl karargahnda kuatmann kaldrlmas ynnde baz szler dolamaya balad. Esasen andarl Halil Paann ban ektii bir grup, batan beri bu muhasarann yaplna muhalefet etmekteydiler. Hoca Sadeddin Efendi bunu u ekilde anlatmaktadr: dil uzatmaya kalktlar ve kargalar gibi kendilerini bir ey sanp kanat rparak, kapanan azlarn atlar. Devlet erknndan Halil Paann grnde olanlar, sava ve d yolundan sulh yoluna gidilmesi lzumunu, kalenin fethinden el ekip sulh yapmak iin gerekli hazrlklar yapmay ve lkeler aan padiah bu gre getirmeyi, bir yola koymak istediler. Ama, Sultann kula i laf, gereksiz sz dinleyecek halde olmayp, bu bed grlerin garazkr szlerine kulak asmad.155 Sultan ve Zaanos Paa ise derhal umumi hcumun yaplmas fikrinde idiler.156 Toplanan harb meclislerinde tereddtler hasl oluyordu. Sultann hocas olan byk alim Akemseddin tarafndan Padiaha yazlan bir arzda,157 Sert ve enerjik davranlmas tleniyordu.158 Bunun zerine toplanan son harb meclisinde daha fazla beklemenin ordudaki bozguncu dedikodular arttraca dncesi ile hemen taarruz karar alnd.159 Bu arada Zaanos Paa, Hadm ehabeddin Paa, Turhan Bey, Akemseddin ve Molla Grani bu karar destekler mahiyette asker arasnda maneviyat ykseltici konumalar yaptlar.160 Yaplan bu istiarelerden sonra kuatmann devam ettirilmesi 161ve ar bir hcum yaplmasna karar verildi.162 21 Nisan gn Kabataa gelen Sultan Mehmed Han, hazrlklarn daha nce balam olduu anlalan, karadan donanmay Halie aktarma fikrini fiiliyata geirecektir.163 stanbulun Halie ky olan ksmndaki surlar ok zayf olduu iin bu zaaf deerlendiren Sultan, Bizans buradan da sktrmak istiyordu.164 Bylece kuvvet dengesi Bizans aleyhine bozulacak ve yeni cepheler alacakt. Bu maksadla Fatih Sultan Mehmed gemileri karadan yrtme iine karar verdi.165 O zaman ba, bahe ve allk yerlerden geen bu yolu temizletip, gerekli tesviyelerini sratle yaptrd. Yollar yaplp, iri talar zerine kalaslar denerek, i ya, sade ya ve zeytinya ile yalanarak,166 yolun ini ve kl yerleri ile virajlarna iin zelliine uygun palanga, bucurgat ve sair tesbit malzemeleri yerletirildi.167 Bu nakil srasnda arazinin durumuna gre gemiler bazen kaydrlarak, bazen de tekerlekler zerinde yrtlm olabilir; Hadd de bunu nazm etmitir.168 Bu arada Cenevizliler de savan seyrini tam kestiremedikleri iin her iki taraf da idare etme gibi bir siyaset takip etmekteydiler;169 hatta gemilerin karadan yrtlebilmesi iin gerekli olan malzemenin byk bir ksm Galatadaki Cenevizlilerden satn alnmtr.170 Donanmann karadan katettii yolun gzergah hakknda kaynaklarda muhtelif bilgiler de olmakla birlikte,171 genellikle Galatann st yan, Galatann ard gibi tabirler kullanlmtr.172 Buras muhtemelen bugnk Tophne-Kumbarac yokuu-Tepeba-Asmal mescid-Kasmpaa gzergh olabilir. Gemilerin indirildii yer de Kasmpaa veya onun biraz ilerisindeki Eypn kar sahili olmaldr.173 Bu yolun uzunluu yaklak iki kilometre kadard. 22 Nisanda tatbikine giriilecek

606

olan bu byk teebbsn son hazrlklar bir gn evveline kadar devm etti. 21 Nisanda Galata surlarnn kuzeyine yeniden yerletirilen bataryalar, afakla berber Halite zincirin gerisinde bulunan Hristiyan gemilerine ate atlar. Glleler, Galata evleri stnden geerek hedeflerine ulayordu. Ayn zamanda kara surlar da dehetli bir bombardmana tabi tutuldu.174 Bu suretle Fatih, 21 Nisandaki faaliyeti gizlemeye alyor, Bizansllarn dikkatini baka noktalar zerine toplamaya urayor olmaldr. Ayn gnn gecesi yani 21-22 Nisan Pazar gn gecesi,175 bu yaklak 1,5 kmlik yolu katederek,176 70 pare Osmanl gemisi177 karadan ekilerek Halie indirilmitir.178 Gemiler, altlarndaki kzaklarla birlikte karaya alnm; makaralar ve bucurgatlardan geirilen halatlarla insan ve hayvan gcyle ekilmitir.179 Hatta, bazen gemilerin yrtlmesi srasnda yelken ald da belirtilmektedir.180 O devirde Bizansta hurfe ok yaygn olduundan, sabaha kar gemilerin sratle Halie geldiini grenler; Bu Mslmanlar bize sihir yapyor diye seyre daldlar.181 Gerekten de Fatihin dahiyane buluu neticesinde gerekletirdii bu muazzam projenin nasl yapld ve 70e yakn bir geminin iki kilometrelik yolu ap bir gece ierisinde nasl Halie indirildii bugn dahi anlalabilmi deildir. Kemal Paazde gemiler getikten sonraki hadiseleri yle anlatr: Nice yz kula dery-y kh-emvc aa denizi oldu; liman cnibinden dahi hisrn etrf eknfn baladlar, su iinden kffrn bana od yadrup, ceerlerin daladlar.182 Bu srada Osmanl donanmasn Halite gren Bizansllarda byk bir korku ve heyecan grld belirtilmektedir.183 Bizans mparatoru bir heyet gndererek, ne kadar ar olursa olsun bir vergi karlnda kuatmann kaldrlmasn teklif etti. Sultan Mehmed Han da stanbul Kalesinin teslimi karlnda mparatora Mora Despotluunu verebileceini syledi. mparator teklifi kabul etmedi.184 Bizans ilk korkuyu atlatnca, ani bir gece basknyla Haliteki Osmanldonanmasn yakmay planlad. Bu i iin Venedikli G. Coccoya vazife verildi. Cocco geceleyin hazrlanacak iki kadrga ile Kasmpaa koyundaki Osmanl donanmasn yakacakt.185 Bu karar renen Galata belediye bakan Anzolo Zaciria, durumu gvendii bir adamla Zaanos Paaya bildirdi. rendii haberi gayet gizli tutan Zaanos Paa, Kasmpaadaki gemilere ok sayda tfekli asker ve ky toplar koydurdu. Hazrlkl olan Trk gemileri derhal gllelerini atmaya baladlar ve neticede baskna gelenler bata Cocco olmak zere ksa zamanda imh edildiler.186 Halie indirilen donanma, Haliin kuzey srtlarndaki Osmanlordusuyla, kara surlarn muhasara eden kuvvetler arasndaki irtibat salayan kprnn korunmas iini stlenmi; ayrca kar tarafa geilerde gemilerden ok istifade edilmiti.187 18 Maysa kadar kara ve denizde devam eden muharebeler, yeni bir kuatma aracnn surlarn kenarnda kullanlmas ile tekrar kzt.188 Bu yukarda zelliklerinden bahsettiimiz kuatma kuleleri idi. st katlarna merdivenle klan ve yryen kulenin gvdesinde ate ama pencereleri vard. Bu

607

kuleler sayesinde Osmanl askerleri kayp vermeden surlarn nne yaklaabilmiler, kulenin iinde bulunan askerler de, sur nnde bulunan hendei toprakla doldurabilmilerdi. Bu da ehrin dnde nemli bir rol stlenmitir.189 23 Maysta surlarda alan gediklerde Bizans askerlerinin savunmada gsterdikleri ylgnlk zerine, Sultan Mehmed Han, bir defa daha teslim teklifinde bulundu. Bu maksadla sfendiyarolu Kasm Beyi eli olarak gnderdi. stanbul halkndan isteyenler her eyini alp gidebilirler. Kalmak isteyenler mal ve mlklerini muhafaza edebilmek hakkna sahip olacaklardr. mparatora Mora Despotluu verilecektir eklindeki isteklerini bildirdi.190 Ayrca, dosta bunlarn kabuln hususen rica etti. mparatorun cevab; Sultan bar istiyorsa muhasaray kaldrsn, ne kadar ar olursa olsun istenen vergi verilecektir. ehri teslim etmeye yetkim yoktur eklinde oldu.191 Osmanl elisinin ordugaha dnd 26 Mays gn, Macar Kral Vladislasn elilik heyeti gelerek; Bizans kuatmasnn kaldrlmasn, eer kaldrlmayacak olursa, Macaristann Bizans tarafnda yer alacan, ayrca batl Hristiyan devletlerinin gnderdii byk bir donanmann stanbula yaklamakta olduunu bildirdi.192 26 Maystan itibaren Osmanl ordugahnda byk hazrlklar balad. 28 Mays gn gn batmas ile birlikte btn Osmanl birlik ve gemileri mum donanmas yaptlar.193 Btn surlar boyunca da mealeler yaktrlm, Bizans bir k emberi ile evrilmiti.194 Sehere yakn Osmanl topusu hazrlk ateine balad.195 29 Maysta Sultan Mehmed Han, gece yarsndan beri surlar dven Osmanl topusunun hedefi iyice yumuattna kanaat getirerek askerlerine: imdi parlak bir cihad iin birbirinizi tevik ediniz, zafer iin art esastr. Niyetinizi halis edip, emirlere itaat ediniz. Yani tam bir sknet ve intizam ile verilen emirleri eksiksiz icr edip, yaptrnz. mannzn verdii galeyan ile muharebeye kounuz. Bu ite liyakatinizi ortaya koyunuz. Zillet geride, ehdet ileridedir. Bana gelince, sizin banzda dveceime yemin ederim. Herkesin ne sratle hareket ettiini bizzat takib edeceim. deyip,196 hcum emrini verdi.197 Muhasarann elli birinci gnnde,198 29 Mays Sal gn199 leye doru kr atnn stnde baraberinde hocalar ve ordu kumandanlar olduu halde muhteem bir alayla Topkapdan stanbula girdi.200 Yerli halk yollar doldurmutu. Gen hkmdar Ayasofya nne geldiinde, yerlere kapanan ahali, rahip ve eski Ortodoks patriine, hepsinin hayatnn kendi teminat altnda olduunu syledi.201 Cenevizliler dahil btn sanat ve ticaret erbabyla ahalinin din, mezheb hrriyetini temin eden bir ferman yaynlayan Sultan Mehmed,202 Ayasofyann, fethin ilk Cuma gnne203 kadar cami haline getirilmesini emretti204 ve Cuma gn yeniden ehre girerek, ilk Cuma namazn Ayasofyada kld.205 Ftih daha sonra hemen hemen bilinen btn devletlere fetihnmeler gndererek bu fethi dnyaya ilan etti.206 Fatihin a aan bu fethe gerekten iyi hazrlandn ve daha nce tatbik edilmemi, hatta tasavvur dahi edilmemi, o dnem iin olduka yeni ve nemli gelimeler saylabilecek, muhasara

608

usul ve tekniklerini kullandn syleyebiliriz. Muhtemelen Fatih, harekt ncesinde muhasara teknikleriyle ilgili aratrmalar yapm olmaldr. Bu stratejik ve teknik hazrlklar yle zetlenebilir: ncelikle, ordu bu harekata psikolojik ve manev adan ok iyi hazrlanm, bugn modern ordularn ok nemli saydklar askerin motivasyonu, bu muhasarann her safhasnda kendini hissettirmitir. Anadolu Hisarnn karsna yeni ve her bakmdan daha kullanl iyi planlanm bir hisar yaplarak boaz kontrol altnda tutulmu, Karadeniz istikametinden yardm gelmesine mani olunmutur. XV. yzyla gelinceye dein top tekniinde yaplan gelimeler en az bir kat daha ileri gtrlm ve yklamaz denilen dnyann o dnemdeki en mukavim surlarndan biri yerle bir edilmitir. Hatta, Fatihin icad olduu kabul edilen havan toplarnn nvesi saylabilecek artma sistemli toplar da bu muhasarada kullanlmtr. Kuatma srasnda, ilk kez burada toplar mevzi deitirmi ve yine ilk kez fazla at sebebiyle snan toplar, yala soutulmutur. Gemilerin karadan yrtlmesi, gerek bir asker ve stratejik deha rneidir. stelik o devrin imknlarna gre 70 paralk bir geminin bir gecede, byle meakkatli bir yoldan geirilerek Halie aktarlmas, bu iin ne kadar iyi hesaplandn ortaya koymaktadr. Muhasara srasnda kara ve deniz birlikleri ok iyi organize edilmi, gnmzde modern ordularn dahi sknt ektii bu asker harekat, devrin muhabert artlar da hesaba katlrsa, ok iyi organize edilmitir. stihkam bakmndan da nemli hazrlklar yaplm; hem lamlar alarak ehre girilmesi ve surlarn tahribi salanmaya allm, hem de Hali zerine kurulan kpryle mhim bir asker sevkiyat gerekletirilmitir. Netice itibariyle, btn bunlarn planlanmasnda Fatihin roln unutmamak gerekir. O gerekten bir ehzade olarak ok iyi yetitirilmi, devrin her trl teknolojik gelimelerini kavrayabilmi ve daha da gelitirmitir. Bunda o dnemde halen uygulamasna devam edilen ehzadelerin sancaa karlma usulnn katksn da unutmamak gerekir. Osmanl tarihi incelendiinde, ykselme dnemindeki btn padiahlar bu usulle yetitirilmi ve bunun semeresi de alnmtr. 1 Kalkhedon, krler lkesi mnasna gelmektedir. Sonradan bu blgeye verilen bu ismin,

kar kynn (Sarayburnu) gzelliini grmeyip de buraya yerlemelerinden dolay verildii zannedilmektedir. 2 stanbul ehri tarihi iin bkz. M. Tayyip Gkbilgin, stanbul, A., C. V, s. 1142-1199

(Fetihten nceki dnem Besim Darkot, s. 1135-1142), stanbul 1987; In Demirkent, stanbul, DA, C. 23, s. 205-212, (Fetihten sonraki dnem Feridun Emecen, s. 212-220), stanbul 2001; Feridun Dirimtekin;Fatihten nce stanbul, 511. Yldnm Konferanslar, stanbul 1964; Hammer, Constantinopolis und der Bosporos, Pete 1822; skender Hui; Galatann Osmanllara Teslimi, TOEM, Say 49-53, stanbul 1330; Fuad Kprl, Bizans Messeselerinin Osmanl Messeselerine Tesiri Hakknda Baz Mlhazalar, THTM I (1931); Mehmed Ziya; stanbul ve Boazii, stanbul 1928; George Ostrodgdrsky, Histroy of Byzantine State, New Brunswich, Jersey 1957; Tevrih-i ehri Kostantiniyye, (Anonim), stanbul Belediye Ktphanesi No: 39 vd.

609

3 4 5 6 7

Besim Darkot, stanbul, s. 1136. bn-i Keml, Tevrh-i l-i Osman, haz. erafettin Turan, TTK yay., s. 29, Ankara 1957. Gkbilgin, stanbul, s. 1143. Evliya elebi, Seyahat-nme, C. I, s. 55. Daha nceki dnemlerde stanbula verilen isimler iin bkz. Hammer, Devlet-i Osmaniye

Tarihi, ev. M. Ata, C. II, s. 271, stanbul 1329; Gkbilgin, stanbul, s. 1143. 8 9 Gkbilgin, stanbul, s. 1144. Daha nceki stanbul muhasaralar iin bkz. (Anonim), Tevrh-i l-i Osman, nr. F.

Giese, Haz. Nihat Azamat, s. 79-92, stanbul 1992; Selahattin Salk, Tarih Boyunca Trk-Yunan likileri, s. 25-30, stanbul 1968. 10 Arap muhasaralarnn kimler dneminde ve ne zaman yapld iin bkz. Hfz Hseyin

Ayvansaray, Mecmu-i Tevrh, haz. F. . Derin-V. abuk, s. 19-20, stanbul 1985; Gkbilgin, stanbul, s. 1173-1174. 11 Tarihteki stanbul kuatmalar iin bkz. Gkbilgin, stanbul, s. 1166-1183; Hammer,

Devlet-i Osmaniye Tarihi, s. 372-374; Trk Silahl Kuvvetleri Tarihi-stanbulun Fethi, C. III (3. ksm eki), s. 2-4, Ankara 1979; Mufassal Osmanl Tarihi, C. I, skit Yaynlar, s. 400, stanbul 1957. 12 13 bn-i Keml, Tevrh-i l-i Osman, s. 29. Osmanllarn Rumeliye geileri hakknda bkz. . Hakk Uzunarl, Osmanl Tarihi, C. I,

Ankara 1945. 14 1992. 15 Osmanllar dneminde stanbul muhasaralar iin bkz. Ahmet Refik Altnay, Trklerin Hoca Sadeddin Efendi, Tact-Tevrh II, haz. smet Parmakszolu, s. 270, Eskiehir

stanbul Muhasaras, stanbul 1932. 16 II. Murad dnemi Osmanl tarihi iin bkz. Halil nalck, Murad II, A, C. VII, s. 598-615,

stanbul 1987. 17 18 Gkbilgin, stanbul, s. 1184-1185. II. Mehmedin tahta gei tarihi, muhtelif Osmanl tarihlerinde verilmektedir: Sultan

Mehmed bin Sultan Murad Muharrem ayrn on altsnda penc-enbih gnnde tahta cls klup, bkz. Oru b. dil, Tevrih-i l-i Osman, Manisa Kitap Saray TY. 5506/2, vrk. 52b; Sultan Murad.

610

otuz yl belik eyleyp Hicretin 855 ylnda vefat itdi. (nazm) Bundan sonra Sultan Mehmed, Muharrem aynn on altsnda tahta geti, padiah old, bkz. (Anonim), Tevrh-i l-i Osman, s. 77; Hoca Sadeddin Efendi, Tact-Tevrh II, s. 258. 19 II. Mehmed dnemi Osmanl tarihi iin bkz. Halil nalck, Mehmed II, A, C. VII, s. 506-

535, stanbul 1987. 20 (Anonim), Feth-i Kostantiniyye ve Mahmud Paa-y Vel ve Tiryki Hasan Paa Cihad,

Manisa l Halk Ktphanesi, TY. 5070, vr. 10a. 21 Bu divan toplantsndaki muhalefet edenler ve konumalar iin bkz. Taci-zde Cafer

elebi, Mahrse-i stanbul Fetihnmesi, TOEM ilavesi, 8vd.; Kritovulos, Tarih-i Sultan Mehmed Han- Sni, ev. Karolidi, TOEM, C. I, s. 91; H. nalck, Mehmed II, s. 510. 22 Mustafa Samih, Cedvelinde Sultan Mehmedin clus ve fetih tarihlerini vermitir: Ebull-

feth Sultan Mehemmed Han; cls sene 855: Feth-i Kostantiniyye sene 857. ntikal sene 885. mrleri sene 53, bkz. Mustafa Samih. Cedvel-i Trh, Manisa l Halk Ktphanesi, TY. 5079, vrk. 30a; Ayvansaray, Mecmu-i Tevrh, s. 4-5, 21 ve 94de Sultan II. Mehmedin fethi, saltanat ve bunlarn ebced hesabyla tarihleri nazmla anlatlmaktadr:. (3/b) Cls etdi sekiz yz elli bete ol h- dil(855/1451).Otuz bir yl cihanda kerr ferle srd devrn.Budur stanbulu feth eyleyen Gz Mehemmed Hn. Nola ecddna glib olursa evkt n.Cihnda def refe himmet etdi zulmet-i kfr. Ziy-y seyf ile ry- zemni kld nrn.Erip pyna mr ol dahi azm-i bihit etdi.Yerini olu Sultan Byezide grd erzn.(11/a) Feth-i stanbula frsat bulamadlar evvelun.Fethi edip Sultan Mehemmed dedi tarih hirn (1453).n sadetle Ebul-feth Mehemmed Gz.Kfire asker-i slm ile frsat buldu.Tg- nusret ile fethi eyledi stanbulu.Belde-i Tayyibetun fethine tarih oldu (1453).(32/b) Rebl-evvel aynda alnd.Yiirmi bir gnde feth oldu. Se-enbih gn sabah el verip frsat. Sekiz yz elli yedi idi hicret (1453).23 Fatih dnemi iin bkz. H. nalck, Mehmed II, s. 506-535; R. Rahmeti Arat Fatih Sultan Mehmet Yarl, TM. VI (1938); Samih Ayverdi, Edeb ve Manev Dnyas inde Fatih, stanbul 1963; Fatih ve stanbul, stanbul Fetih Dergisi, C. I-II, 1963; M. avdarolu; Fatih Sultan Mehmed Hn- Sn ve stanbulun Fethi, stanbul 1953; smail Hikmet Ertalyan, Fatih ve Fthat, C. I, Ankara 1953; Halil nalck, Fatih Devri zerinde Tetkikler ve Vesikalar, Ankara 1954; Krtovulos, Tarih-i Sultan Mehmet Hn- Sni, Karolidi ev., TOEM ilvesi, stanbul 1328; Baki Kurtulu, Fatih Sultan Mehmed, 1430-1481, Ankara 1961; Midhat Sertolu, Fatih Sultan Mehmed, stanbul 1953; Selahattin Tansel, Fatihin Asker ve Siys Faaliyetleri, Ankara 1953. 24 Fetihten nce Osmanl-Bizans mnasebetleri iin bkz. Ak Paa-zde, Tevrih-i l-i

Osman, nr. li, stanbul 1332; . Hakk Uzunarl, Osmanl Tarihi, TTK yay., Ankara 1945; Feridun Dirimtekin, Fatihten nce stanbul, 511. Yldnm Konferanslar, stanbul 1964; Franz Babinger, Beitrge zur Frhgeschichte der Trkenherrschaft in Rumelien (14-15. Jahrhunderct), Mnich 1944; Hasan Beyzde, Tevrih-i l-i Osman, nr. Nezihi Aykut, TTK yay., Ankara 1993; Dukas; Historia

611

Byzantina, Bonn 1834, (trc. Mirmirolu, TTK yay, Ankara); Halil nalck, The Ottoman Empire, the Classical Age, 1300-1600, Londra, 1973; George Ostrodgdrsky, Histroy of Byzantine State, New Brunswich, Jersey 1957. 25 26 27 28 29 30 Oru b. dil, Tevrih-i l-i Osman, vrk. 43a-44a. H. nalck, Murad II, s. 608. Tacizade Cafer elebi, Mahruse-i stanbul Fetihnamesi, s. 7, stanbul. Hoca Sadeddin Efendi, Tact-Tevrh II, s. 271 I. Demirkent, stanbul, s. 212. Bizanstaki bu kark durum iin bkz. Dukas, Bizans Tarihi; H. nalck, Mehmed II, s.

510; I. Demirkent, stanbul, s. 212. 31 Kritovulos, Tarih-i Sultan Mehmed Han- Sni, s. 91; Gkbilgin, stanbul, s. 1136;

Mirmirolu, Fatihin Donanmas ve Deniz Savalar, s. 11, stanbul 1946. 32 33 34 35 Bizanstaki muhtelif unsurlar iin bkz. I. Demirkent, stanbul, s. 206-211. H. nalck, Mehmed II, s. 510. Gkbilgin, stanbul, s. 1186-1187. Andan sefer idp, Kostantiniyye katnda Boaz-kesen Hisarn bina itdi, Hicretin 856

ylnda, bkz. (Anonim), Tevrh-i l-i Osman, s. 77; . geri Sultan Mehmed, ehr-i Kostantin yannda Boazkesen Hisar yapmaa kasd eyledi, bkz. Oru b. dil, Tevrih-i l-i Osman, vrk. 52b; bin- Yeni Hisar ki, Boaz Kesen derler; Rum ili tarafndadr, bkz. Hezrfen Hseyin Efendi, TenkhtTevrih, Manisa l Halk Ktphanesi, TY. 5071, vrk. 71a; Hadd, Tevrih-i l-i Osman, s. 227de hisarn inas yle anlatlr:.Varup Aka-hisr (Anadolu Hisar) stne indi.Gep bahr hisra karu kondu.Hemn ol arada kim kond leger.Buyurdu bir hisr anda yaparlar.Tonadup kalay ucdan uca hep. Yarar dem yaragile mretteb. Tevrh-i l-i Osman, s. 33. 37 38 Hoca Sadeddin Efendi, Tact-Tevrh II, s. 271. Diledi ki, Rumeline gee. -Devletli sultanm, Gelibolu Boazn kfir gemileri gelip Ulu toplar kodu dery yznde.Kemne kepki ururlar gznde.Buyurdu stanbul etrfn ururlar.Kapup dem kapuyu yapdururlar.36bkz. bn-i Keml,

balad-dediler. Hnkr aldlar, doru Kocaeline getirdiler. stanbulun st yannda, boazda Aka Hisarn karsna kondu. Halil Paaya-Lala bana burada bir hisar gerekdir-dedi. Elhasl, orada

612

buyurup heman hisar yaptrd, tamm oldu, bkz. k Paa-olu Tarihi, haz. N. Atsz, s. 137, Ankara 1985. 39 Bu defa mhimmtn yar u ytn grd, esbb ltla zerine varup durdu. Vzer-y

kr-uzmya buyurdu ki, anda bir muteber hisr yaplp, maber-i Bahr-i Esved mnsedd ola, iki cnibden toplar kurula, vakt- hcetde ki atla, top talarndan denizin yznde sengn sedd ola, bkz. bn-i Keml, Tevrh-i l-i Osman, s. 33. 40 s. 214-222. 41 42 Kritovulos, Tarih-i Sultan Mehmed Hn- Sani, s. 21. Padiahla imparator arasndaki bu muhaberat iin bkz. Hoca Sadeddin Efendi, TactMesela, II. Murad, Varna Sava sahrasna giderken 40.000 kiilik Anadolu askerini, adam

bana birer altn vererek Ceneviz gemileriyle kar kyya geirmiti. Bkz. Uzunarl, Osmanl Tarihi,

Tevrh II, s. 271; dirs-i Bitlis, Het-Behit, ev. Sadi, Sleymaniye Ktphanesi Hamidiye Blm No. 928; Kritovulos, Tarih-i Sultan Mehmed Hn- Sani, s. 19-20; Dukas, Bizans Tarihi, ev. Mirmirolu, s. 154. grd bir rya sonrasnda)Bir sr derisinden bir petemala koyup getrdler. (Mahmud Paa) alup, padiah huzuruna getrp kodu. Padiah aytt: Mahmud bu nedir ve bunu neylersin? Padiahm ben bunu Kostantiniyye beine irsal idp kendden bu deri mikdar yer rica ederim Grelim ne cevab ider, dedi. Vakta ki, bir dem ile irsal eylediler. Ol dahi Kostantiniyye beine gelip, buluup ahvli bir bir takrr eyledikde, bil tereddd, bam zre verdim deyu cevab eyledi, emr eyledi. Ahid-nme yazld. Mahmud Paa dahi demler ve kayklar hazrlayp, fil-hal karu yakaya gep, kends atn der-miyan idp, bir keskin bayla ol deriyi ince ince tire gibi dildi. Ol deri ne mikdar yer ihta ederse, ol mikdr yer hisar bnyd idp, tamm etdikden sonra Kostantiniyye bei haber alup, rza verdiine gayet pimn olup, teve dd. Amm ne fide son pimanlk fide itmez;-Bade harbil-Basra-fehvsnca, bkz. (Anonim), Feth-i Kostantiniyye ve Mahmud Paa-y Vel ve Tiryki Hasan Paa Cihad, vrk. 10b-11a. 44 45 Hammer, Devlet-i Osmaniye Tarihi, s. 262. Cenevizlilerin bu yardm Oru Bey tarihinde de anlatlmtr: Geliboluda efrenc-i lain

ittifk bile olup gemiler gnderp, Gelibolu boazn derya yzn tutup, yol vermeyp, gemee yol bulunmayup, kbet Galat (Galatadaki Cenevizliler) dnd. Yenihisar tarafndan bir Frenk gemisiyle Rum eline gep Anadolu erisi bile gep, doru Edirneye gelup, bkz. Oru b. dil, Tevrih-i l-i Osman, vrk. 48a. 46 Sultan Muradn bu durumunu Hadd de nazm etmitir. Bkz. Hadd, Tevrih-i l-i Osman, Tutup yol Varnaya doru yrrler. Hcmun ngrsn

(1299-1523), haz. Necdet ztrk, s. 209-210, stanbul 1991. sylediler. Hemn Sultan Murd oldukda gh.

Vilyet halk bu hali grrler. Halil Paaya tenbh eylediler.

Buyurdu hzr oldu hayl hargh. Dnp andan

613

Koca-ilini gitdi.

Srp Aka-hisra (Anadolu Hisar) irdi yetdi. Tekri stanbulun ceht itmidi.ehile Hcm idp hemn bahr geerler.

sulh idp ahd itmidi. Gemiler gnderr hile leger. 47 48

Hammer, Devlet-i Osmaniye Tarihi, s. 262-264. Nicolo Barbaro, Kostanniyye Muhasaras Ruznamesi 1453, ev. . T. Diler, s. 20-21,

stanbul 1953; Mirmirolu, Fatihin Donanmas ve Deniz Savalar, s. 14. 49 Mbarek saat ve ferhunde demde hisrn divr yeri mye irince kazlup, sahr-i samyla

bnyd uruldu, bkz. bn-i Keml, Tevrh-i l-i Osman, s. 34. 50 1187. 51 Vezirleri Halil Paa ve Saruca Paa ve Zaanos Paa boaza bir yere gelip, yeni hisar Gkbilgin, hisar inasna Mart 1452de balandn belirtmektedir, bkz. stanbul, s.

yapmaa baladlar her taraftan sancak beylerine bah etdiler. U kuleleri her birini birer vezirlere bah etdiler, bkz. Oru b. dil, Tevrih-i l-i Osman, vrk. 53a; Drt vezire ki biri Halil Paa ve biri Saruca Paa ve biri ehabeddin Paa ve biri Zaanos Paayd, tayin olundu; her biri hdem haemi ve etb eyy ve kendye ittib iden avn ensryle bir tarafda maslahat zerine olup, sair mernn dahi hizmetleri tebyn olundu, bkz. bn-i Keml, Tevrh-i l-i Osman, s. 34. 52 Oru b. dil, Tevrih-i l-i Osman, vrk. 53a; Dirimtekin, stanbulun Fethi, s. 50; Gkbilgin,

stanbul, s. 1187. 53 Yeni hisar yapmaa baladlar. Bnyad temam gerei gibi kazdlar. Yigirmi kula miktar

ngh kazdlar Ahen mahi hammam kapusu kd. Bilmediler (kim) anun tarihini kim ne zamanda yaplmdr. Heman bir hammam kapsdr grdler. Ademden ndr veya sonra yaplmdr. Ol kapy dahi bnyadnn kazub kazub akibet, ol hisarn bnyadn ordular, bkz. Oru b. dil, Tevrih-i l-i Osman, vrk. 53a. 54 55 53a. 56 57 58 F. Emecen, stanbul, s. 212. bn-i Keml, Tevrh-i l-i Osman, s. 35. Esnf- ibddan mehere-i sehre ve etrf- bilddan amele-i kemele cem olup, bin kayd Mirmirolu, Fatihin Donanmas ve Deniz Savalar, s. 14. drt ayn iinde hisr muhkem yapdlar, bkz. Oru b. dil, Tevrih-i l-i Osman, vrk.

grld, bkz. bn-i Keml, Tevrh-i l-i Osman, s. 34.

614

59

Hoca Sadeddin Efendi 5 bin usta altn belirtmekte, bkz., Tact-Tevrh II, s. 272;.

Ayverdi de muhtemelen bundan hareketle 5 bin rakamn zikretmekte; bkz. Fatih ve stanbul, s. 68; Gkbilgin ise 3-4 bin kadar ustann altn belirtmektedir; bkz. stanbul, s. 1187; Hammer ise kalenin iinde ve dnda bin duvarc ile iki bin renberin altn ve usta saysnn 6 bine ulatn ifade etmektedir; bkz. Devlet-i Osmaniye Tarihi, s. 265. 60 61 62 63 64 65 Gkbilgin, stanbul, s. 1187. Kritovulos, Tarih-i Sultan Mehmed Hn- Sani, s. 23. Dukas, Bizans Tarihi, s. 150. Tursun Bey, Tarih-i Ebul-Feth, s. 40. Selahattin Salk, Tarih Boyunca Trk-Yunan likileri, s. 31. bn-i Keml, Tevrh-i l-i Osman, s. 37; Hoca Sadeddin Efendi, Tact-Tevrh II, s. 272-

273; Gkbilgin, stanbul, s. 1187. 66 67 bn-i Keml, Tevrh-i l-i Osman, s. 36. Hoca Sadeddin Efendi, Tact-Tevrh II, s. 272. Ulu toplar koyup dery ynnden. Ne

gemiyi key ururlar gznden. 68 69 70 Dirimtekin, stanbulun Fethi, s. 51-52. F. Emecen, stanbul, s. 213. Kemal Paa-zde, hisardan bahsederken, devamnda Hendekinin dibi semere makarr,

kulesinin kellesi semke hem-ser, arkasn bir kayal kara da vermi, dmen-i sru uzanm gelmi deryya girmi. Irakdan gren an Akdenizden gk yzne kalkm bir kara bulud sanr, d peykerle hem-ser olmu brsun kule-i kala-y arh- kebd sanr, bkz. bn-i Keml, Tevrh-i l-i Osman, s. 34-35. 71 deerini. 72 73 vrk. 11b. 74 Selahattin Salk, Tarih Boyunca Trk-Yunan likileri, s. 34. Hoca Sadeddin Efendi, Tact-Tevrh II, s. 272. Zuhalin nrundan yanar gzclerin atei. Kritovulos, Tarih-i Sultan Mehmed Hn- Sani, s. 23. (Anonim), Feth-i Kostantiniyye ve Mahmud Paa-y Vel ve Tiryki Hasan Paa Cihad, G yetmez yceliinden lmeye

615

75 76

Hammer, Devlet-i Osmaniye Tarihi, s. 281-282. Di Zorzo Dolfini, stanbulun Muhasaras ve Fethi, Fatih ve stanbul, Fetih Dergisi, C. I, s.

36, stanbul 1963. 77 78 Hammer, Devlet-i Osmaniye Tarihi, s. 282. Osmanllarda topuluun geliimi iin bkz. Osman Bahadr, Osmanllarda Topuluun

Geliimi, Bilim Tarihi, S. 29, stanbul 1992, s. 24-30; Uzunarl, Osmanl Tarihi, C. I, s. 254-435; . Hakk Konyal, Fatihin Toplar ve Asker Mze, Tarih Hazinesi, Yl 2/C. 2, S. 13 (Kasm 1951), stanbul, s. 633-650; Muzaffer Erendil, Topuluk Tarihi, Genel Kurmay ATS yay., Ankara 1988; Alan Willliams, Ottoman Military Tecnology: The Mettalurgy Of Turkish Armour, War an Society in the Eastern Mediterranean, 7th-15th Centuries, 1997 Leiden, p. 363-406; Charles Foulkes, The Dardanells Gun at the Tower, The Artiquaries Journal, X (1930), London, p. 217-227. 79 80 81 Selahattin Salk, Tarih Boyunca Trk-Yunan likileri, s. 34. Osman Bahadr, Osmanllarda Topuluun Geliimi, s. 26. Urban usta hakkndaki bu malumat ilk olarak ngiliz tarihi Sir Steven Runciman vermitir.

Bu alnt iin bkz. Osman Bahadr, Osmanllarda Topuluun Geliimi, s. 26; Muzaffer Erendil, Topuluk Tarihi, s. 59-60; Osman Nuri Ergin, Fatih mareti Vakfiyesi, s. 21, stanbul 1945; Alan Willliams, Ottoman Military Tecnology: The Mettalurgy Of Turkish Armour, s. 363. 82 83 Osman Bahadr, Osmanllarda Topuluun Geliimi, s. 26. Edirnede rad-girdr ve sika-sr toplar dklp, bkz. bkz. bn-i Keml, Tevrh-i l-i

Osman, s. 42; ayrca bkz. Kritovulos, Tarih-i Sultan Mehmed Hn- Sani, s. 50. 84 Osman Bahadr, Osmanllarda Topuluun Geliimi, s. 26; . Hakk Konyal, Fatihin

Toplar ve Asker Mze, s. 634. 85 Ve dahi Edirnede Ejderha benzer gibi toplar dkdrb. Ardndan tfekleri ve toplar

ekdrb kend dahi Edirneden kub ol toplar ekb. Bunca adamlar eriden ve azabdan p ol toplar Kostantin zerine eledb toplar kurdurub, bkz. Oru b. dil, Tevrih-i l-i Osman, vrk. 53b; andan sonra Edirnede ejderha gibi toplar dklrd., bkz. (Anonim), Tevrh-i l-i Osman, s. 77. 86 Hoca Sadeddin Efendi, bunlar ok rktc olarak anlatmaktadr: Ol ylan vcutlu, ejder

azl toplar ve darbezenler ki, her biri kalalar ykar, burclar devirir dev gibi toplard. Bunlar arabalarla ekilip, yklasca kfirin yreini kana bomak iin zaferler glgesi zafer olan askerle birlikte yola karlmt, bkz. Tact-Tevrh II, s. 274. 87 Trk Silahl Kuvvetleri Tarihi-stanbulun Fethi, s. 66-67.

616

88

Edirnedeki toplar arabalara bindirp, her bir topa nice yz ift kzler koup dahi ile

yanndan urganlar takup, bir nice bin ademler eke eke Kostaniyye zerine iletp toplar kurdular, bkz. (Anonim), Tevrh-i l-i Osman, s. 78. 89 90 91 92 Hoca Sadeddin Efendi, Tact-Tevrh II, s. 274. Hammer, Devlet-i Osmaniye Tarihi, s. 268-269; Gkbilgin, stanbul, s. 1189. Hoca Sadeddin Efendi, Tact-Tevrh II, s. 273. Osmanl asker tekilat iin bkz. Abdlkadir zcan, Asker Tekilat, Osmanl Dnyay

Nasl Ynetti, s. 93-158, stanbul 1999. 93 Hazret-i hdvendigr- gerdn-iktidr mer-y rezm-rya Rum-ili vilyetinin ve

Anadolu memleketinin mevkib-i kevkib-mrn ihzr etmek in misl- vcibl-imtisl buyurdu; ol yl hayli ben efsere gaz-y ekber olup, kffr- bed-girdrn diyr ve kiveri zelzeleyle dolup, drlkfrde velvele-i rz- maher zhir olacan, bkz. bn-i Keml, Tevrh-i l-i Osman, s. 41; Etraf- leme nmeler perakende klup, mbalaa leker cem idp, on bin yenieri, yiirmi bin azap ve sair halk dahi-gaz-y ekberdir deyu-b-nihye leker cem oldu, bkz. (Anonim), Tevrh-i l-i Osman, s. 78; Hadd, Tevrih-i l-i Osman, s. 228de de u ekilde anlatlmaktadr:. nme. Nid oldu eriden hss me. derydan gemiler. 94 Revn olup eridi bir seherden. Perkende idp etrfa gendi, Erip cem olur cmle eriler. Karadan

Kuatdrd hisr bahr berrden.

Anadolu ve Rum ili erilerini cem idp, Anadolu Belerbeisi shak Paa, Rum ile

Belerbeisi Karaca Bey, bkz. Oru b. dil, Tevrih-i l-i Osman, vrk. 53a; Etraf- leme nmeler perakende klup, mbalaa leker cem idp, on bin yenieri, yiirmi bin azap ve sair halk dahi-gazy ekberdir deyu-b-nihye leker cem oldu, bkz. (Anonim), Tevrh-i l-i Osman, s. 78. 95 Mahmud Paa Memlik-i Osmaniyede fermn idp, nid etdirdi ki, ne kadar asker taifesi

var ise cmlesi gelp hazr olsunlar ve sitnede olan asker-i slm ile kalkup konak-be-konak Geliboluya dahil oldular Andan Koca il tarafndan Karadeniz canibinden Eski Hisar nam kalaya gelp, konup oturdular., bkz. (Anonim), Feth-i Kostantiniyye ve Mahmud Paa-y Vel ve Tiryki Hasan Paa Cihad, 10b. 96 F. Emecen, stanbul, s. 13. Batl Tarihiler, Osmanl ordusunun says hakknda abartl

rakamlar vermektedirler: Dukas, 200 bin, Fhratzes 258 bin, Halkandilis 300 bin, Hammer ise 250 bin kadar Osmanl askeri olduu kaydetmektedir. 97 98 Hammer, Devlet-i Osmaniye Tarihi, s. 282 Gkbilgin, stanbul, s. 1189. Mirmirolu, Fatihin Donanmas ve Deniz Savalar, s. 26.

617

99

Oru b. dil, Tevrih-i l-i Osman, vrk. 53b.

100 F. Emecen, stanbul, s. 213. 101 Hoca Sadeddin Efendi, Tact-Tevrh II, s. 275-276. 102 Gkbilgin, stanbul, s. 1190. 103 Sultan Mehemmed Gazi drt yz pare gemi donatup, derya tarafndan, bkz. Hezrfen Hseyin Efendi, Tenkht-Tevrih, vrk. 71a. 104 k Paa-olu Tarihi, s. 138. 105 Kritovulos, Tarih-i Sultan Mehmed Hn- Sani, s. 43. 106 bn-i Keml, Tevrh-i l-i Osman, s. 42-43. 107 Dirimtekin, stanbulun Fethi, s. 59; Gkbilgin, stanbul, s. 1188. 108 Dirimtekin, stanbulun Fethi, s. 66. 109 akbet, stanbulun kfirleri ierden cenk idp, Frenklerden yardm geldi. , bkz., bkz. (Anonim), Tevrh-i l-i Osman, s. 78. 110 Dirimtekin, stanbulun Fethi, s. 66. 111 Gkbilgin, stanbul, s. 1188. 112 F. Emecen, stanbul, s. 213; Fatih ve stanbulun Fethi, MEB Yay, s. 13, stanbul 1963. 113 Dirimtekin, stanbulun Fethi, s. 66-67 Gkbilgin, stanbul, s. 1188. 114 Bizansn kulland gemiler ve saylar iin bkz. Mirmirolu, Fatihin Donanmas ve Deniz Savalar, s. 23; Barbaro, Kostanniyye Muhasaras Ruznamesi, s. 33-36; Dirimtekin, stanbulun Fethi, s. 147. 115 Dirimtekin, stanbulun Fethi, s. 142. 116 Mirmirolu, Fatihin Donanmas ve Deniz Savalar, s. 17. 117 Mehmet elikin Suriye Tarihi aratrmalarnda edindii bilgiye gre. 118 I. Demirkent, stanbul, s. 208. 119 Trk Silahl Kuvvetleri Tarihi-stanbulun Fethi, s. 102.

618

120 bn-i Keml, Tevrh-i l-i Osman, s. 52; ayrca bkz. Hoca Sadeddin Efendi, TactTevrh II, s. 279. Ol diyrn Tekfuru devletinin almet-i idbrn grm ve hazret-i hdvendigrn kendyz izle ve etb eyasyla istsl ikblin bilmidi. Mukaddem tedbir eyleyp, Galata ile stanbul arasndaki boaza muhkem zincir germi ve ol melun ba, liman ya gemisinden mahfz ve memn klmd. 121 Barbaro, Kostanniyye Muhasaras Ruznamesi, s. 22. 122 Gkbilgin, stanbul, s. 1188; Hadd, Tevrih-i l-i Osman, s. 228de bunu bir nazmla anlatmtr: Galata kesinden t Sitanbul. Kesilmidi temr zincirle yol. 123 Gkbilgin, stanbul, s. 1188-1189. 124 Gkbilgin, stanbul, s. 1146. 125 F. Emecen, stanbul, s. 213. 126 Hoca Sadeddin Efendi, Tact-Tevrh II, s. 279; Gkbilgin, stanbul, s. 1144. 127 Barbaro, Kostanniyye Muhasaras Ruznamesi, s. 22. 128 Gkbilgin, stanbul, s. 1188. 129 Gkbilgin, stanbul, s. 1189. 130 Dirimtekin, stanbulun Fethi, s. 138-139. 131 Barbaro, Kostanniyye Muhasaras Ruznamesi, s. 3. 132 Bkz. bn-i Keml, Tevrh-i l-i Osman, s. 45., 47 ehriyr- kmkr rikb- kmybnda mlzm olan haem-i mansrla Top-kaps dimekle mehr dervzenin karsnda kondu; mevkib-i kevkib-mr ol havlye dolup, brgh- lem-penh yenieri gird-a-gird kuatd ve dire-i mhda hleye dnd. Sa kola, Anadolu askeriyle shak Paa konup, kuleler nndeki deryya varp dayannca ol taraf heyme-ber-heyme oldu. Sol kola Rum-ili lekeriyle Day Karaca Bey konup, kenr- limn-gha varnca ol cnib dahi siph- zafer-penhla doldu. 133 F. Emecen, stanbul, s. 215; Gkbilgin, stanbul, s. 1191. 134 Gkbilgin, stanbul, s. 1190. 135 Kritovulos, Tarih-i Sultan Mehmed Hn- Sani, s. 47; Gkbilgin, stanbul, s. 1190.

619

136 ehr-i Rebiyyl-evvelin yirmi altsnda, yevm-i ehadda, suradkt- hmyn- sultn ve hym- gerdn- kym- hkn hisar karsnda kurulup, muncuk- alem-i zafer-perem kmem-i ayykda efrte oldu, bkz. bn-i Keml, Tevrh-i l-i Osman, s. 49. 137 bn-i Keml, Tevrh-i l-i Osman, s. 47; ayrca bkz. F. Emecen, stanbul, s. 215215.Her diyrdan askeri b-mr katart- emtr gibi c-be-c cem olup, eyl-i khsr gibi ki deryya koyula, mevkib-i ehriyra uluup mctemi oldular. Kta-i leyl gibi kta kta hayl haem dufa-i seyl gibi defa defa hayle dem bahr-i ummna, yani ordu-y sultn- cihn bna pey-a-pey mndefi oldular. Ordu-y hmyn- baht- rz-efzn- padiah-I cihn-penh gibi gnden gne ziyde olup, det hmn merkib-i mekible dolup, sahr cibl huyl ciml ile mlml oldu. Siyh-i siph dalar ban ve dereler azn ve yazlar yzn yle brd ki, sevd- lekerden beyz kiver sihm- aklm ile rek olmu sahfe-i meke misl oldu 138 G. Schlumberger, stanbulun Muhasaras ve Zabt, s. 89, stanbul 1330; Gkbilgin, stanbul, s. 1190. ehriyr kmkr rikb- kmybnda mlzm olan heem-i mansrla Top-kaps dimekle mehr dervzenin karsnda kondu; mevkib,i kevkib-mr ol havlye dolup, brgh- lem-penh yenieri gird-a-gird kuatd ve daire-i mhda hleye dnd. Sa kola, anadolu askeriyle shak Paa konup, kuleler nndeki derypaya varp dayannca ol taraf heyme-ber -heyme oldu. Sol kola Rum-ili lekeriyle Day Karaca Bey konu, kenr- limn-gha varnca ol cnib dahi siph- zaferpenhla doldu. 139 F. Emecen, stanbul, s. 215. 140 Her tarafdan toplar atlup, hisrn burlarn ykdlar, bkz. (Anonim), Tevrh-i l-i Osman, s. 78. 141 Kara cnibinden dahi hendek kenrnda metrisler dizilp, top yerleri grld; ejderhpeyker toplar ki krdndan azlarndan odlar salrd, nice yerden kuruldu; ol hisr- stavrn burclarn bozup, bedenlerini ykmaa. Ol toplan atldnca gkler grleyp, yerler titreyp hava yz ate-fen olurdu; bu heybetden ol berk-hisrn bedeni sadme-i bd zrdan berk-i hazn gibi lerzn olurdu, bkz. bn-i Keml, Tevrh-i l-i Osman, s. 54. 142 Trk Silahl Kuvvetleri Tarihi-stanbulun Fethi, s. 104. 143Gkbilgin, stanbul, s. 1190; Dirimtekin, stanbulun Fethi, s. 147. 144 Trk Silahl Kuvvetleri Tarihi-stanbulun Fethi, s. 105. 145 Gelibolu tarafndan bd- demn gibi tz-hz ulak geldi, erdi; stan bula yardma

Frengistandan gemiler geliyor deyu haber verdi An grdler ki n-gh ebr-i siyh gibi drt pre gke, dmenlerinin k irmi yere, serenlerinin ucu km ge, her birisi kh-mikdr amm kh gibi sebk-br, bkz. bn-i Keml, Tevrh-i l-i Osman, s. 57.

620

146 bn-i Keml, Tevrh-i l-i Osman, s. 57. Akdenizin iinden kara dalar gibi zhir oldu. Halk temaya hzr olup, deryya nzr oldu. Balta-olu Sleyman Beye, ki ol zamnda kapudand, buyuruldu, gemilerle kar varup mukbele etdi. Ol raad-griv dvlerle ki su yznde yil gibi yrrlerdi, toplap birz-dem muktele etdi. Geri terhi ihml olup, lt- isticlin istimlinde ihml olmad, amm ol gelen gkeler gk yznden yere szlp inen ukab gibi kemn- smndan tavgiyet-i afriyete atlan tr-i ehb gibi muvfk rzgr bulup, yelkeni yelle dolup, fil-hl geldi, tarafl-ayn iinde hisrn kenrna erdi, liman kapsn adlar, ier girdi. 147 Dirimtekin, stanbulun Fethi, s. 158. Akdenizin iinden kara dalar zhir oldu. Halk temaya hzr olup, deryya nzr oldu. Balta-olu Sleyman Beye, ki ol zamnda kapudand, buyuruldu,g emilerle kar vurup mukbele etdi. Ol raad-griv dvlerle ki su yznde yil gibi yrrlerdi, toplap birz-dem muktele etdi. Geri terhi ihhal olup, lt- isticalin istimalinde ihml olmad, amma ol gelen gkeler gk yznden yere szlp inen ukab gibi kemn- smndan tavgiyet-i afriyete atlan t^r-i ehb gibi muvfk rzgr bulup, yelkeni yelle dolup, fil-hl geldi, terafl-ayn iinde hisrn kenrna erdi, liman kapsn adlar, ire girdi 148 Gkbilgin, stanbul, s. 1192. 149 Dirimtekin, stanbulun Fethi, s. 153. 150 k Paa-olu Tarihi, s. 138; Gkbilgin, stanbul, s. 1193. 151 Mirmirolu, Fatihin Donanmas ve Deniz Savalar, s. 80; Kritovulos, Tarih-i Sultan Mehmed Han- Sani, s. 48. 152 Selahattin Salk, Tarih Boyunca Trk-Yunan likileri, s. 34. 153 Barbaro, Kostanniyye Muhasaras Ruznamesi, s. 54-55 Kritovulos, Tarih-i Sultan Mehmed Han- Sani, s. 60. 154 F. Emecen, stanbul, s. 216. 155 Hoca Sadeddin Efendi, Tact-Tevrh II, s. 278-279. 156 Gkbilgin, stanbul, s. 1197. 157 Hoca Sadeddin Efendi, Tact-Tevrh II, s. 279. 158 nalck, Fatih Devri zerinde Tetkikler ve Vesikalar, s. 127. 159 Tacizade Cafer elebi, Mahruse-i stanbul Fetihnamesi, s. 96, stanbul; Gkbilgin, stanbul, s. 1197.

621

160 Kutb- dire-i zamn Ak emeddin hazretlerine ki dde-i srr ile rz- sne-i sumna nzrd, emdd- duyla cey-i zafer-k-i guzta imdd in alem-i lem-gr-i cihd kaldrup, ol gazya bile gitmidi, hisr zerinde hzrd, bkz. bn-i Keml, Tevrh-i l-i Osman, s. 61. 161 F. Emecen, stanbul, s. 215. 162 dris-i Bitlis, Het-behit, s. 397. 163 Tursun Bey, Tarih-i Ebul-Feth, s. 48. 164 Mirmirolu, Fatihin Donanmas ve Deniz Savalar, s. 65-66, F. Emecen, stanbul, s. 215. 165 En sonunda, lkeler aan padiahn kafasnda u fikir att. Yenihisar tarafndan gemileri srp, Galata ardndan deryaya aralar ve toplarn ateiyle hisardakiler deniz yresinden dahi aralar, bkz. Hoca Sadeddin Efendi, Tact-Tevrh II, s. 279-280. 166 Hoca Sadeddin Efendi, Tact-Tevrh II, s. 280. 167 (Anonim), Feth-i Kostantiniyye ve Mahmud Paa-y Vel ve Tir yki Hasan Paa Cihad, vrk. 11b-12a; Gkbilgin, stanbul, s. 1194; Dirimtekin, stanbulun Fethi, s. 162 Schlumberger, stanbulun Muhasaras ve Zabt, s. 158. 168 Hadd, Tevrih-i l-i Osman, s. 228de yle anlatlr:. Beiktadan yere aa derler. Galata ardndan ap bahre ererler. Dzedp korkuluklar iki yana. Oluk-ve idp urlar ya ana. Mnsib rzgr iridi n-gh. Geminin halk deyp Allah Allah. zp sancaklarn yelken aarlar. Birbirinin ardnca uarlar. Karuku ak kanad ad v udu. Galata ardndan inp bahre dd.

622

Deil midr bu kffr armak. Gemiye yelkenile da armak. Gemiler stne kpr kurarlar. Suhletle gee kasd etse leger. 169 Gkbilgin, stanbul, s. 1193. 170 Dirimtekin, stanbulun Fethi, s. 161. 171 Gemilerin yrtld gzergahlar hakknda bkz. F. Emecen, stanbul, s. 216; Gkbilgin, stanbul, s. 1193; Kritovulos, Tarih-i Sultan Mehmed Han- Sani, s. 66; Mirmirolu, Fatihin Donanmas ve Deniz Savalar, s. 72; Fndkl Sleyman, Mrit-tevarih, ner. Ahmed Vahid, s. 448. stanbul-Matbaa-i Amire 1138. 172 Sultn- Zuhal-rtbet Utarid-ftnat o akdin hallin mkl bilip, limana kurudan gemi yrtmee bir kbil mahal tedrik klp, kule-i cibl-misl nice pre gkeyi ve mavnay esbb- cidla ve abtal- riclle malml iken, Galatann st yanndan ekdirip, limana koydurdu, bkz. bn-i Keml, Tevrh-i l-i Osman, s. 52; Andan sonra Galatann stn yannda bir tag gibi tepeden elli-altm pre gemileri karadan arp, demler ekp, yrdp yelkenlerin ap, denize ardlar bkz. (Anonim), Tevrh-i l-i Osman, s. 78; Yenihisar tarafndan gemileri srp, Galata ardndan deryaya aralar ve toplarn ateiyle hisardakiler deniz yresinden dahi aralar, bkz. Hoca Sadeddin Efendi, Tact-Tevrh II, s. 279-280; Beiktadan yere aa derler; Galata ardndan ap bahre ererler, bkz. Hadd, Tevrih-i l-i Osman, s. 228. 173 F. Emecen, stanbul, s. 216. 174 Trk Silahl Kuvvetleri Tarihi-stanbulun Fethi, s. 120. 175 Gkbilgin, stanbul, s. 1193. 176 Kritovulos, Tarih-i Sultan Mehmed Han- Sani, s. 53. 177 Karadan geirilen gemi saysn veren kaynaklar 70 ya da 72 saysn vermektedirler. Fakat umum tarihler daha ziyade 70 saysn zikretmektedir. Bkz. k Paa-olu Tarihi, s. 138; Hezrfen Hseyin Efendi, Tenkht-Tevrih, vrk. 71a. 178 Tursun Bey, Tarih-i Ebul-Feth, s. 46; Barbaro, Kostantiniyye Muhasaras Ruznamesi, s. 39. 179 Dirimtekin, stanbulun Fethi, s. 163.

623

180 Gkbilgin, stanbul, s. 1194. 181 Hoca Sadeddin Efendi, Tact-Tevrh II, s. 280. 182 bn-i Keml, Tevrh-i l-i Osman, s. 53. 183 F. Emecen, stanbul, s. 216. 184 Oru b. dil, Tevrih-i l-i Osman, vrk. 54a; Taci-zade Cafer elebi, Mahruse-i stanbul Fetih-namesi, s. 16; Gkbilgin, stanbul, s. 1194; Dukas, Bizans Tarihi, s. 382 G. Schlumberger, stanbulun Muhasaras ve Zabt, s. 161. 185 Gkbilgin, stanbul, s. 1194 G. 186 Barbaro, Kostanniyye Muhasaras Ruznamesi, s. 42-44; Mirmirolu, Fatihin Donanmas ve Deniz Savalar, s. 79; Schlumberger, stanbulun Muhasaras ve Zabt, s. 168. 187 F. Emecen, stanbul, s. 216. 188 Gkbilgin, stanbul, s. 1196. 189 Bu kuatma kuleleri iin bkz. Dirimtekin, stanbulun Fethi, s. 192; Barbaro, Kostanniyye Muhasaras Ruznamesi, s. 53-54; Dolfini, stanbulun Muhasaras ve Fethi, Fatih ve stanbul, 36; F. Emecen, stanbul, s. 216. 190 F. Emecen, stanbul, s. 216. 191 Gkbilgin, stanbul, s. 1197; Dirimtekin, stanbulun Fethi, s. 185. 192 Gkbilgin, stanbul, s. 1197. 193 Hoca Sadeddin Efendi, Tact-Tevrh II, s. 281; Gkbilgin, stanbul, s. 1198. 194 Selahattin Salk, Tarih Boyunca Trk-Yunan likileri, s. 35. 195 Dirimtekin, stanbulun Fethi, s. 206-216; Barbaro, Kostanniyye Muhasaras Ruznamesi, s. 6. 196 Hoca Sadeddin Efendi, Tact-Tevrh II, s. 275-276. 197 Gkbilgin, stanbul, s. 1198. 198 Elli gn uradlar. Elli birinci gn feth olundu Oru b. dil, Tevrih-i l-i Osman, vrk. 54b; Yry etdiler. Elli gn elli gece gndz cenk olundu. Elli birinci gn hankr yama buyurdu, hcm etdiler. Elli birinci gn Sal gn idi, bkz. k Paa-olu Tarihi, s. 138; Elli gn mikdar kala

624

cenkleri ile elli birinci gn girildi, penc-enbihdir. Bi-inyetillhi tel feth tesh olundu, bkz. Hezrfen Hseyin Efendi, Tenkht-Tevrih, vrk. 71a Hadd, Tevrih-i l-i Osman, s. 228de elli birinci gnde ehre girildii belirtilir. yryler. Buyurdu elli birincide yama. Gel imdi gr nice oldu tem. 199 Oru b. dil, Tevrih-i l-i Osman, vrk. 54b; Hoca Sadeddin Efendi, Tact-Tevrh II, s. 286; k Paa-olu Tarihi, s. 139. 200 (Anonim), Feth-i Kostantiniyye ve Mahmud Paa-y Vel ve Tiryki Hasan Paa Cihad, vrk. 14b. 201 Selahattin Salk, Tarih Boyunca Trk-Yunan likileri, s. 36. 202 N. Iorga, stanbulun Zabt Hakknda hmal Edilmi Bir Kaynak, ev, Fazl Ikzl ve Adnan Erzi, Belleten, S. 49, s. 14; Gkbilgin, stanbul, s. 1199; Selahattin Salk, Tarih Boyunca Trk-Yunan likileri, s. 37. 203 Elhsl fethin ilk Cuma gn Ayasofyada Cuma namazn kldlar, bkz. k Paa-olu Tarihi, s. 138. 204 Gkbilgin, stanbul, s. 1199; Hadd, Tevrih-i l-i Osman, s. 229da Fatihin ilk Cuma namazn Ayasofyada kld anlatlr:. niyz. inde Hutbe-i imn okundu. Giderip ncili Kuran okundu. 205 Fatihin ehre girii ve buradaki ilk icraatlar iin bkz. F. Emecen, stanbul, s. 217-218. 206 Fetihname ve mektuplar iin bkz. Feridun Bey, Mneatsseltin, C. I, s. 239-248, stanbul-Matbaa-i Amire 1274. Ayasofyada n Cuma namz. Klp hnkrla itdiler Tamm elli gn oldu ho dler. Nice kerre acyip

625

Fatih / Dr. Ekrem Hakk Ayverdi [s.338-354]

Trk genleri, Ekrem Hakk Ayverdinin hazrlad bu sekiz ciltlik bideyi okuyunca, dnynn en byk trih ve milletine mensup olmann huzur ve saadetini tadacaklardr. Ahmet Kabakl, Tercman, 3 Mays 1982 Muslim World mecmasnn mmtaz krilerine bu etdmle Garb lemince pek az tannan bir devir ve pek byk bir ahstan bahsedeceim; stanbulun 1453, 29 Maysnda fethinin be yznc senesi bu yla tesdf etmektedir. Gnl isterdi ki bu mshabe ancak byle elle tutulur mhim bir hdise veslesiyle olmasn da samm temas ve mnsebet eklinde dim olsun. Etdmzde evvel o devri ve kurn- vustann (Ortaa) kapanp, son karnn (asrn) almasn tevlit eden rh, itim ve siys vaka teselsln, mmkn mertebe ksa tutmak iin, pek esasllarn alarak, anlatp fetih hdisesini zahtan sonra Ftih Devrinde siyset, sanat ilim hareketlerini ve Hristiyanln muhtelif mezheplerinin tbi tutulduu itim eriti erh edeceim. Bu meyanda Trklerin ana sanat olan mmarln o devirde ve alelmum Osmanl hkmeti zamanndaki inkif ve tuttuu istikmet hakknda ahsen yaptm tetkkt ve vardm netceleri, briz bir ekilde tebrz ettireceim. Makaleme resim ilve edemediime mteessirim; bu imkn hsl olsayd, daha byk bir vuzuh ve katiyetle anlatabilirdim. *** Trkler Iraka ve Anadolu cenbuna dokuzuncu asrn ikinci nsfnda (yarsnda) gelmeye balayarak Abbs halfelerinin ordularnda mhim mevkler igal etmiler ve Hrunrreit Devrinde Bizans hudutlarnda tesis olunan ordughlar da sayca mhim bir yekn tekil etmilerdir. Bizansa kar Arap istillar nihyet bulup, onuncu asrda, Makedonyal imparatorlar zamannda, Bizansllar t Halepe kadar istirdat edince bu cretli Trk askerlerinden birou yerlerinde kalarak lisanlarn muhfaza etmekle beraber, Ortodoks mezhebini kabul eylemilerdir. Toros Dalarnn eteinde Kayseri-Nide hatt Arap ordughlarnn uzun zaman durduu hudut olduundan Hristiyan Trkler son zamanlara kadar ekseriyetle bu mntkada bulunuyordu.

626

Daha ehemmiyetli bir kitle Badat, Musul ve Kerkk civrnda tavattun ederek slm dnini muhfaza eylemiler ve koloni, Trkistandan mtemd srette gelen tze unsurlarla beslenerek bymtr. Bu devaml fakat ksm muhceret asr srmtr. kinci ve daha byk dalga on birinci asrn ilk senelerinde balayan Seluk istilsyla Anadolu, Irak ve Sriyeye yaylmtr. Bunlar, Azerbaycan, rann byk bir ksm Sriyede byk Seluk mparatorluunu kurduktan sonra Badattaki Abbs halifelerini de nfuzlar altna aldlar. Bilhare Anadolu Selk mparatorluu ismini alacak olan ikinci kollar da 1071de Malazgirt Meydan Muhrebesinde Bizans ordusunu peran edip mparator Romanos Diyojinosu esir etti ve bin kilometreden fazla katederek 1080 senelerinde Marmara shillerine yakn znik ehrini igal eyledi. Bu igal uzun srmedi. 1099 senesindeki Birinci Ehli Slibe kar koyamayarak ehri tahliye ettiler ve Garb Anadolunun bir ksmn kaybettiler. Bununla beraber Konya pyitaht olmak zre imparatorluk Ehli Slibin hcumlarna kar durdu ve muhfazay mevcdiyet etti. Ancak sanatlar harp ve apulculuktan ibret byk ve kalabalk ordunun Suriyeye gemesine ve Kuds igal etmesine mni olamadlar. Fakat bu gei ancak bir koridor zerinde olduundan halk yine yerinde kald ve be asrdan beri slm ve Hristiyan Trk halkyla meskn Anadolu fiilen Trklemeye devam etti. Bizans mparatorluunun arknda bu vakalarn cereynndan birka yz sene evvel yedinci ve sekizinci asrlarda hatt IV ve V.de Trk rkndan Hunlar, Kumanlar, Avarlar ve Peenekler Tunay ve Bulgaristan geip Bizans nlerine kadar gelmiler ve ehri muhsara etmilerdi. Muvaffak olamaynca, imparatorla anlap Makedonya topraklarnda yerletiler ve Ortodoksluu kabul eylediler. Birinci Ehli Slibten ve mteakip iki seferden Bizans epeyce faydalanmt; lkin Drdnc Ehli Slib Bizansn sebebi felketi oldu. 1204 senesine doru Komnenlerin taht idresinde olan Bizans baba-oul arasnda bir saltanat kavgasna sahne oldu. 1204te sret dost olarak ksmen karadan, ksmen denizden gelen Franszlar, Flmanlar ve Venediklilerden mrekkep Drdnc Ehli Slib bu mcdeleden istifde ile, bir hle ile zapt ediverdi. Havsala almaz bir vahetle kendilerinden daha mterakk bir halkla meskn olan bu zengin ehir tahrip ve ahlinin mallar yama edildi; kiliselerden bir ksm, saraylar, bideler, umm binlar ykld; birok kilise valye atlarna ahr vazfesini grd; huss ikmetghlar serpa tecvze urad; ahli kitlelerle hicret etti. Ne kadar tun ve maden sanat eserleri varsa, heykeller, bideleri ssleyen kabartmalar sklp silh yapmak zere eritildi. Sanat eserlerinin kymetini takdir eden Venedikliler hisselerine den heykelleri memleketlerine gtrdler. Bu vahete daha ziyde Flmen ve Flnderliler ve Franszlar vsta oldularsa da asl mevvik Bizans ticretinin rakbi olan Venedik Cumhuriyeti ve Dojlar olan Dandolo idi. Doksan yana yakn olan bu ztn, evvelce kendisine ikence ile gzlerinin kr olmasna sebep olan Bizanstan alaca ahs bir intikm da vard. Bizanstan kaan bir prens, Yuvanis Paleolog, znikte, Komnenler de Trabzonda ayr ayr birer imparatorluk tesis ettiler. Ltin mparatorluu nm altnda 1204ten 1261e kadar Bizans ellerinde tutan Ltinler yava yava zayflaynca Paleologlar ehri alarak Bizans mparatorluunu ihy ettiler; lkin ehir ve hkmet bir daha kendine gelemedi ve Katoliklerin

627

tesirlerine kar duramad. O trihten sonra ehrin ticreti Ceneviz ve Venediklilerin elinde kald. Trabzon mparatorluu mstakil bir ekilde on beinci asr ortalarna kadar yaad. Bu sralarda arkta Seluk Devleti, Ehli Slib sellerinden baka, XIII. asr iptidlarnda Azerbaycanda teesss eden Mool Cengiz Devletinin tazyikine uramakta idi; birok dhil ihtilller ve saltanat kavgalar ile berber bu yeni kuvvet hkmetin zaafna sebep olarak nihyet 1299 senesinde inkrzna sebep olmutur. Seluk Devletinin enkz zerinde ondan fazla kk Trk hkmeti kuruldu; bunlardan biri de Seluk sultanlar tarafndan Bizansa en yakn yerde teesss kabul edilen kk Osmanl Beylii idi. Bu kk Beylik pek seri bir inkifa mazhar olarak teesssnden 25 sene sonra znik ve Bursa ehrini alarak Marmara shillerine dayand; Bizans yeni doan bu kuvvetin ehemmiyetini takdir ile ittifkn kazanmak istiyordu. mparator VI. Yuvanis Kantakuzen, ikinci Osmanl hkmdr Orhan Gzye kzn verdi. Teodora ismindeki bu kadn Trk-Bizans mnsebetlerinde mhim bir ba tekil ediyordu. Byk yortularda ehre gider ve ibdet eder, annesini babasn grrd. Osmanllarn teesssnden hemen yarm asr sonra, Yuvanis Kantakuzenin yardm iin dveti zerine 1352de Avrupa ktasna getiler; fakat, mukarrer tazmntn verilmemesi zerine, evvel Geliboluda yerleip 1361de Edirneyi aldlar ve kendilerine pyitaht yaptlar. Btn Balkanlarn, Trakya, Makedonya, Bulgaristan ve Tesalyann havsala almaz bir sratle Osmanllar tarafndan igli, dokuz-on asrdr o topraklarda yerlemi ve mecbr bir ekilde Hristiyanl kabul etmi olan Trklerin saf ve drst halleriyle adlet ve nizam getiren rktalarna kucak amalaryla mmkn olabilmitir. Rum, Bulgar ve Srp rkndan olanlar da briz bir husmet gstermedi, onlar da balarndaki idrecilerden bzar olmulard. Trk unsuru byk kitlenin dini olan Mslmanl kabul etmekte de tereddt etmedi; bu sretle Cenb Hakkn takdriyle Bizansa en yakn hudutlara yerleerek yine ezel irde ile trihte byk rol oynamaya memur edilen kk Osmanl Beylii otuz senede z lkesinden birka def daha byk bir ktaya ship oldu. Bizansllar kendi elleriyle Rumeliye geirdikleri bu gen ve din kuvvetin karlarna dikilmesinden rkmee balamlard. V. Yuvanis, cebren erki olan VI. Yuvanis Kantakuzenden tahtn kurtardktan sonra, Garp leminden yardmn temin etmek zere 1371 senesinde Romaya gitti ve Katoliklii kabul ettiyse de, yeni dindalar borcundan dolay onu hapsetmekten bile ekinmediler; anlama suya dt. Bundan sonra Bizans Trklerin elinde ve bir tbi hlinde grmekteyiz; pdiahlar imparatorun tahta kmasna, komularyla mnsebetlerine, hatt surlar tmir etmesine mdhale ediyor ve her sene Bizanstan vergi alyorlard; V. Yuvanis ile oullar arasndaki ihtilfta bunlar 1360ta tahta kan I. Murada iltic ettiler. Bizans, ehrin iinde ve hemen karsndaki Galatadaki mmtaz sitelerinde yerleen Venedikli, Pizal, Ankonal ve bilhassa Cenevizlilerin elinde hl mhim bir ticretgh idi. Karadeniz, Hindistan,

628

ran, Rumeli ve Adalarn mahsullerine entrepo vazfesini gryorsa da, ehli menfaat imtiyazl ecneblerin elinde kalyor ve bu budanm imparatorluk haznesi fakr zarret iinde yzyordu. 1389da I. Muradn I. Kosova Muhrebesinde ehit olmas zerine, yerine geen olu Yldrm Byezid, Srbistan kendine tbi klp Konyaya kadar Garb Anadoluyu da zapt ederek her iki ktada devletin toprak tammiyetini temin etti; Anadolu muhrebelerine V. Yuvanisin saltanat erki Manuel de 12 bin Bizansl askerle yardmc olarak itirak etti. Lkin babasnn veft zerine, msaade almadan ekilip Bizans tahtna oturmasndan kukulanan Yldrm onu affetmedi ve vezri vstasyla ehri karadan yedi ay sren muhsara altna ald. Manuel Avrupaya ba vurarak Macarlar, Venedikliler, Franszlar, ek ve Almanlardan mrekkep Ehli Slib ordusunu Balkanlara saldrtnca muhsaray kaldrmaa mecbur oldu; mttefik ordusu Varnada mthi bir hezmete urad. Bu Trklerin birinci muhsarasdr (1396). Varna Zaferinden sonra Yldrm, Boaziinde hl mevcut olan Anadolu Hisarn yaptrd ve Bizansa tbi Moray istil etti ve Bizans uzaktan ablukaya ald. 1401 senesinde de ikinci muhsaraya balad. Muhsara deniz yolunun ak kalp, Avrupadan muvenet gelmesinden dolay uzanp gitmekle berber Bizansta mukvemet imknlar gittike azalyordu. ehri bu sefer de arktan yaklaan Timur istils kurtard. Byk fakat mcerperest bir muhrip olan Timur, Yldrm 1402 senesinde Ankara Meydan Muhrebesinde malp ve esir etti. Pdihn drt olu saltanat iin mcdeleye baladlar; Bizans bu vaziyetten azm istifde ederek kh birine, kh dierine yardm etti. Edirneyi merkez yaparak Rumeli ktasna hkim olan ehzde Sleymanla mcdele eden Musa elebiye cephe almt. Musa elebi muzaffer olunca Bizans nc def muhsaraya balad (1412). Bu sefer imparator Anadolu tarafna hkmeden Mehmed elebiye yardm ile onu kar geirtti ve muhsaradan kurtuldu (1413). Nihyet Osmanl tahtna rakipsiz olarak kuud eden Sultan Mehmede kar Timurla berber gittii Semerkanttan avdet eden beinci ehzde Mustafa ile anlap isyan ettirdi ise de Mustafa elebi malp oldu. Bu srada V. Osmanl hkmdr Sultan Mehmed vefat edince yerine geen olu kinci Murada kar amucasn tekrar ayaklandrd fakat yine muvaffak olamad; ehzde malp ve ehit oldu. Bu kadar hiyneti Sultan Muradn affetmeyecei tabi idi; 1422 Hazirannda drdnc mhim muhsara balad. ki ay sonra umm bir hcum yapld ise de ehir alnamad, ikinci bir teebbse de Anadoluda kan bir isyan meydan brakmad. Bununla berber Manuelin yerine geen VIII. Yuvanis elinde kalan mahdut topraklar da vererek her sene ar bir vergi taahhdyle sulh yapmaa mecbur oldu. Trk istils Transilvanyaya kadar dayanmt; Macarlar, Srplar, Eflkliler, Venedikliler ve Papa mttefikan II. Murada harp atlar ve onu mkl vaziyete sokup ortalama bir sulh yapmaa icbar ettiler. Anadoluda da Karaman Devleti bakaldrmt. Bu vaziyetten sklan II. Murad, on iki yandaki olu Mehmedi (mstakbel Ftih Sultan Mehmed) yerine brakarak inzivya ekildi. Mttefikler bir ocuun hkmdar olmasndan istifde ile muhedeyi yrtp tekrar hcma getiler; hkmet erkn Sultan Murad ordunun bana ard; o da kinci Varna Muhberesinde dmanlarn mthi bir malbiyete uratt; akabinde Moray da istil etti. 1448de Macarlar kinci Kosova Muhrebesinde

629

bir daha yenince Bizansn skntl anlarnda imddna yetiebilecek Garb kuvveti ortadan kalkm bulunuyordu. Yuvanisin veftyla 12 Mart 1449da son Bizans mparatoru XI. Kostantin Dragazes tahta geti. *** On beinci asr ortasnda Bizansn vaziyeti yle idi: Asya cihetinde, Bizansn hemen karsndaki Boazii shili Trklerin elinde bulunuyor, Avrupa cihetinde de Marmara shilinde Ereliden balayp Karadeniz shilinde Misivride nihyetlenmek zere ehirden 90-100 kilometre mesfede nihyetleniyordu. Bu hattn gerisinde Silivri ve Bigados Burgazlar (Bourg) vard. Bir de Peleponeze snm ufak bir despotluk ile Girit ve anakkale Boazna yakn adalardan birka Bizansa tbi idi. ehrin yan banda 500 metrelik bir Halile (Corne dor) ayrlan Galataya Cenevizliler XIII. asrda yerlemiler ve Bizanstan yava yava msaadeler kopararak evvel ak olan kasabann etrafna, safhada byttkleri pek kuvvetli bir sur ekmiler; bu imparatorluk iinde dhil idrelerinde ve ticretlerinde tammen mstakil kalmaya ve ticretlerini tevsie imkn bulmulard. Boazn yukar ksmnda imdiki Anadolu Kavanda da Hiyeron isminde bir kaleleri vard; lkin bu kalenin zaptndan hibir memba bahsetmediine gre, muhsaradan epey evvel Trklerin eline gemi olmas muhtemeldir. Asl ehir, imal taraf Hali, ark taraf Boazii, cenubu Marmara Denizi olan bir yarmada stne kurulmu olup, arktan garba uzunluu 5500, imalden cenuba arz en dar yeri 1600, en geni yeri kara cephesinde 6700 metredir. ehir bu huddunu defda, beinci asrn ilk nsfnda (yarsnda) bulmutur. Garb cihetinden maadas denize dayandndan yaklalp hcum edilmesi gayrikbil bulunuyor ve binenaleyh yalnz bir katl ve 12 metre irtifa ve vasat 2,5 metre kalnlnda bir sur ve 15-18 metrelik burlarla setredilmi bulunuyordu. Kara taraf bu vasftan mahrum olduundan kademelerle takviye edilmi vasat 4,80 kalnlnda, 14 metre yksekliinde bir esas geri hat, ondan 15-20 metre mesfede daha ince bir sur ve bunun da 18 metre ilerisinde 6-8 metre derinliinde, 25 metre geniliinde bir hendekle, yni sra zre tahkim edilmiti. Surlar zelzelelerden harap olduka mtemdiyen tmir edilirdi; bu surlar olmakszn Bizans mevcut olamazd. Duvarlarla evrili bu 2200 hektarlk ve devrinde en byk dnya beldesi olmakla mruf bu ehir de, Ltin istil ve tahrbinden sonra ancak seksen bin kii kalmt; ittifaka yakn bir ekseriyetle kabul edilen rakam budur. Yukarda sylediimiz vechile, ticret Ceneviz, Venedik ve srasyla Piza, Amalfililer ve Yahudiler elinde bulunuyordu; nfus kesfeti de ticretgh olan Hali shillerine yaylmt. Daha XIV. asrda stanbulu ziyret eden Arap seyyahlar Ebulfeda, bni Batuta ehrin orta yerinde ift srlp ekin ekildiini ve metruk evler bulunduunu yazmaktadrlar. 1403te gelen Kastil sefri Clavijio da ehrin bo, birok vdilerin ekilmi, tarla halinde olup, ky evleri gibi barakalarn yer tuttuunu, en kesif nfuslu yerlerin Halite surla deniz arasndaki dar toprak eridinde ikmet ettiini, antrepo ve ticretghlarn da buralarda bulunduunu yazmaktadr. ehrin dier semtleri terk edilmi bir halde idi.

630

1419da stanbula gelen Buondelmonte, Marmara shilinin ve fenerlerinin harap ve Ftih Cmii yerindeki Havariyun (Saint Apores) kilisesinin tammen yklm olduunu, ak sarnlarn bostan yapldn, 1433te yni fetihten tam yirmi sene evvel stanbulu ziyret eden Bertrandon de la Broquere de ehrin mezru shalarla birbirinden ayr dm paralara blndn bildirmektedirler. slmlarn sekiz asr, kavi, drst, ne istediini bilir Trk hkmetinin drt yz senedir almak iin kendinde hak grd kurun vstann (Ortaa) byk ehri son gnlerinde bu halde idi. Karn hirde (Yakn a) ise bir dny tac olmaya hazrlanyordu. ki abluka hari olarak, elli sene zarfnda drt esasl muhsara yapan Trklerin, artk kat teebbse geeceklerini takdir etmeyen kalmamt; bu fikirde olanlarn banda da yeni mparator Kostantin bulunuyordu. ehir surlarnn o zaman elde bulunan toplarla tahrip edilemeyecek kadar muhkem olduu muhakkakt; fakat hcumla duvarlarn zerine klmaya mni olacak kuvvet ve silh lzmd. Bu ihtiyc takdir eden Konstantin, Avrupadan muvenet istemek ztrrnda kald. Pek mecbur olmasa bu teebbs yapmazd; nk Papann ve Avrupann bu muvenet iin kotuu en balca art Ortodoks Kilisesinin lv ve mensuplarnn Katoliklii kabul etmesi idi; ayrca birok iktisd menfaatler isteniyor idi ise de halk bu ml fedkrla raz, fakat vicdan ve ibdet deitirmee aka aleyhtar idi. Patrik Genadios Seholarios ekilmi ve vaazlaryla byk bir muhalefet propagandasna girimiti; grand duc Notarasn darbmesel hkmne girmi, Ayasofyada, bir kardinal klh yerine, Trk sar grmeyi tercih ederim! szn tekrarlyordu. Bu ifde ile, Trklerin dinlere hrmetini bildiini ifde etmekle berber, sanki mstakbelde Ortodoksluun kurtulma aresini kefetmiti, denilebilir. Fakat her eye ramen mezbuhne bir mitle Papaya artlarnn kabul edildiini imparator ve etrafndakiler bildirdiler. Bunun zerine Kardinal zidor iki yz arfaliti ile stanbula gnderildi ve bundan byle muvenetinin devam edecei ve galerler ve asker yollanaca vdolundu. Floransada imz olunan itilf mcibince, Ayasofyada yaplan byk bir yin ile birleme ln olundu. O andan itibren byk kiliseye gidilmez oldu; Bizansl mverrih Dukasn dedii gibi o trihten sonra ahli, Ayasofyadan Yahudi sinagogu imi gibi kamaa balad. Bu iddetli muhlefet zerine keyfiyeti fiilen ehemmiyetini kaybetti ve yardm azald. *** II. Muradn veft zerine Sultan Mehmed 26-27 ubat 1451 gn tahta kt. Clsu tebrike gelenler meynnda bulunan Bizans heyetine iltifatlar edip Yldrm Byezidin Bizansta mahbus torunu ehzde Orhann muhfazas iin yine idat verileceini bildirdi. Avrupann kara cephesinde sulhu temin zmnnda Macar ve Eflk heyetlerini tatmin ile birer muhede akdetti; Venedikliler ile daha evvel anlalmt. Bir delikanlnn tahta kmasndan mitlenen Karaman beyinin yine ba kaldrmas zerine tedbine sratle kuvvet gnderildi; Karaman beyi hemen sulha tlip oldu; Sultan Mehmet de, byk gyesinin tahakkukuna tliken, anlam grnd.

631

Karaman seferinden Bursaya avdette bir Bizans heyeti Ftihi buldu; Orhan elebi idtnn geciktiini, verilmezse ehzdenin serbest braklacan syleyince pdiah, meseleyi Edirneye avdetinde tetkik edeceini, tatl szlerle, beyan etti; vakit kazanmaa ihtiyc vard. anakkale Boaz, o zamanki Trk donanmasnn zaafiyetinden bilistifde Venedik ve Papa donanmalar tarafndan kapatlmt; Ftih stanbul Boazndan Edirneye geti. Bu hal Osmanl lkelerinin iki yakas arasndaki muvasalann zayf noktalar bulunduunu bir defa daha gsteriyor, stanbulun alnmas bir zarret oluyordu. Ftih bir iki ay kazanmt ve memleketini bu ekilde ikiye ayrlm grmekle duyduu teessrle Edirneye avdet ettikten sonra Orhan elebi iin artk hibir ey verilemeyeceini sylemekte tereddt etmedi. O zamana kadar Trklere dost grnen Bizans her frsatta Avrupay aleyhe tahrikten geri durmuyordu. Venedik, Ceneviz, Papa hkmetleri de zayf Bizans yerine kavi Trk hkmetinin gemesini ticretleri bakmndan, istemediklerinden tabi olarak mzheret ediyorlard; Sultan Mehmedin babas Murad da kinci Varna Muhrebesine yetimek iin, o zaman Papa donanmas tarafndan kapatlan anakkaleden geemeyerek pek ok zaman kaybetmiti; Ftih bunlar da unutamyordu. Btn Karadeniz ticretinin merkezi olan bir ehri almakla, elde edilecek byk iktisd fideler de buna ilve olunuyordu. Velhasl emniyet, refah, eref, trih, her ey bu ehrin fethini cap ettiriyordu. *** Sultan Mehmed evvel Karadeniz Boaznn emniyetini temin etmeyi lzumlu grd; oradan Bizansa erzak gelmekte idi. Bu gye ile, stanbula sekiz kilometre mesfede Boazn en dar yerinde, evvelce Yldrm Byezid tarafndan yaptrlan kalenin tam karsnda, 1452 senesinin balarnda inaat malzemesi ihzarna balattrp, ufak bir kule ile hzrl himye altna ald ve 1452 Nisanndan Austos ortalarna kadar, drt buuk ay mddet iinde, hem askerlik, hem mmr ve hem de indaki srat bakmndan bir aheser olan hl Boaziinin ziyneti mehur Rumeli Hisar atosu meydana geldi. Kardaki kaleye, son catlara uygun top mazgallar ilve edildiinden, ikisi berber boaz ate altna alabiliyorlard. Dur emrine itaat etmeyen bir Venedik gemisi tek glle ile denizin dibine inince bu tesisin kymeti anlald. Hisarn ins, Ftihin stanbul muhsarasn ne kadar cidd tuttuunu gsteren en kuvvetli bir delildir. Trihte, esas vazifesi bu kadar sratle nihyete eren, ayn ehemmiyette ikinci bir kale misli yoktur; ancak on ay asl hizmetini grp fetihle berber, vsi Osmanl lkesi ortalarnda ancak tli ilerde kullanlm ve son iki asrdr tammen terk edilmitir; Ftih bu kadar ksa zamanda muattal

632

kalacam bildii bu muazzam tesisi fethin selmeti noktay nazarndan, yapmakta bir an tereddt etmemitir. naat Bizansllar protesto ettiler; pdiahtan Bu benim topramdr! cevbn aldlar. Bizansl obanlarla Trk askerleri arasndaki bir mnzaa harbin zhir sebebi oldu. mparator ehirdeki Trkleri karp kaplar rdrrken, Ftihe son sulh ricsn yapt ve harp takdirinde, kendisinin de ehri sonuna kadar mdfaa edeceini bildirdi. Kalelerin inaat biter bitmez, Ftih byk kuvvetlerle kara surlar nne gelip muhasara plnr yapt ve 1 Eyll 1452de Edirneye avdet etti. Anadolu ve Avrupa cepheleri temin edilmiti; Moradan ve Arnavutlukta kalm dman kuvvetlerinden gelebilecek tehlikeleri nlemek zere mhimce setir kuvvetleri gnderdi ve byk toplarn dktrmee balad. Toplar dkenler mhendis Saruca Paa, Urban ve Mmr Muslihuddindir. O zamana kadar byk toplarla nian almak kbil deildi; Ftih bizzat cat ettii nianghlarla arayp bulduu balistik kidelerle bu hussu temin etti. Byk toplar 60-65 santim kutrunda idi ve 12 kantar yni 670 kiloluk ta mermi atyordu. Ayn zamanda dnyda ilk defa olarak dik mahrekli havan topunu cat etti ve bunu muhsarada Haliteki gemilere kar kulland. Sultan Mehmed, btn muhsaralarn, yalnz kara cihetinden yaplmasndan dolay, muvaffakiyet kazanamadn grdnden, devletin o trihlerde denizcilikte zayf olmasna ramen, donanmay hafif ve seri gemilerle takviye eyledi. Velhsl btn k, durmadan, dinlenmeden, uyumadan hazrlkla geirdi. Bizansllar da bu mddet zarfnda kalenin zayf noktalarn tmir ile hendekleri atrm ve cephne ve erzak temin eylemitir. Bir taraftan Alman prenslerine, Macar kral nibi Jan Hnyada, Napoli kralna mrcaat etti; fakat mspet cevap alamad. Yalnz Papalk, Venedik ve Ceneviz hkmetleri, Bizans ticretinde menfaattar olduklarndan, yardm vadettiler; iki Venedik kadrgas Karadenizden iki galer de Akdenizden erzak ve askerle geldi; bunu on gemi takip etti; nihyet 1453 senesi banda Sakz kontu Cenevizli Justinieni harp makinalar ykl iki byk galer ve 700 zrhl askerle yardma kotu ve imparator tarafndan mdfaa ba kumandanlna tyin olundu. Limana gelen ticret gemileri tayfasnn, para vaitleriyle, mdfaaya itirakleri temin olundu. Byk kumandanlara da, muhsaradan kurtulunduu takdirde adalarda ve dier bz arzide imtiyazlar gsterilecekti; Papaln art Ortodoksluun feshi ve mensuplarnn kendisine tbi olmas idi; Genuadius Skolarius ise bu hle iddetle muhalefette berdevamd. Bu kemeketen mitsizlie den 700 ecneb sivil birka gemi ile ehirden katlar. Bizans kuvvetlerini ehrin seksen bin nfsundan toplanan askerle Mora ve Girit vilyetlerinden gelenler tekil ediyordu. 1390 senesinde Manuelin, memleketin ihtiycndan ayrd, on iki bin askerle Yldrm Byezide muvenet ettii malm olmasna ve o zamandan beri vaziyette mhim deiiklik bulunmasna nazaran yine bu kadar muharip askeri olduuna hkmetmek lzm gelirse de

633

ihtiyat kaydyla Bizans muhriblerini sekiz vey on bin kabul ve buna bin ecnebi zrhl askeri ve Kostantinin mbeyincisi Frantzsin muhsara banda defteri yapldn bildirdii eli silh tutan, be bini Bizansl ve iki bini ecneb, yedi bin sivil de ilve olunursa mdfilerin 18-20 bin kii olduuna hkmetmek doru olur. Eli silh tutmayan ehir ahlisi de erzak ve su tevzii ve kale tmiri hizmetlerinde kullanlaca tabi olduu gibi, Galata Cenevizlileri de el altndan muvenetlerini artryorlard. Deniz kuvvetleri on alts byk galer olmak zere otuz dokuz gemiden mrekkepti. Haliin az da dubalara ve shilde kalelere bal gyet kuvvetli bir zincirle kapatlmt. Trk ordusu hakknda rivyetler muhteliftir; ordudaki kalabaln byk bir ksmn esnaf ve derviler tekil ediyordu; asl muhrip ktalar 80 bin raddesinde olup, bunun yars yenieri ve dier kapkulu tayfas, dier yars vilyet askeri idi. 1500 de Srp muavin ktas vard. Ordunun bir ksm da geriden gelmesi muhtemel taarruzlara kar ayrlmt. Deniz kuvveti 12 kk kadrga, 70 kk kalite ve 20 mavnadan ve nakliyelerden ibretti ve byk gemiler karsnda harp kbiliyeti pek azd. Muhsara resmen 6 Nisan 1453te balad ve byk toplarn yerletirilmesi be gnde bitince kale duvarlarna ilk byk glleler 12 Nisanda savruldu. Surlar yeni bir usulle, bir msellesin kelerine 2 ve ortasna 1 olmak zre, vuruluyordu; ilk gnden mhim duvar ve bur paralar yklmaa balad. Bu Bizansllarn beklemedii bir netce olmakla berber, gedikler elstikiyeti hiz maddelerle kapatlyor ve bu tarzda top ateine daha mukvim bir perde temin olunuyordu. 18 Nisanda, Bayram Paa vdisi epeyce tahrip edildiinden bir gece mdfaay ypratma denemesi yapld; mdfaa henz kuvvetli idi; hcum muvaffak olamad. Bu hcum ile mterfik olarak donanma da Haliteki zincire yklendi. Mttefik donanmann byk gemileri buna meydan brakmad. Ftih surlar Haliten de tazyik etmek istiyordu; bunun iin de Bizans donanmasnn tahribi lzmd; Beyolu srtlarna yerletirilen havan toplar ile bunlara ate at ve ikinci gllede bir gemi batt, dierleri Galata duvarlarnn dibine snarak ateten kurtuldular; bu sretle de hareket serbestliini ksmen kaybettiler. Bu sefer Ftih fevkalde bir bulula 22 Nisan gecesi 72 kk gemiyi kalaslar zerinde tirfillerle toprak stnde 1500 metre bir mesfe yrterek Galata duvarlar yanndan Kasm Paaya, Halie indirdi. Ertesi gn Trk donanmasn gren Bizansllar ardlar; 28 Nisanda bu filoyu yakmak istedilerse de muvaffak olamadlar. Trkler Haskyden Cibliye bir duba kpr kurdular. Bunun zerine mparator ok ar bir vergi vermek artyla sulha tlip oldu; pdiah derhal reddetti; azmini hibir ey durduramayacakt. Kara cephesinde bombardman mtemdiyen devam ediyor, surlar gittike harap oluyordu; 6 ve 12 Maysta iki gece baskn daha yapld; Trkler yine geri ekildiler; gye mdfleri ypratmak, mneviyt krmakt. 16 Maysta lm muhrebesine balanarak dman bu cihetten de megul edilmek istendi. 18 Maysta, hendei doldurarak merdiven ve kulelerle tekrar bir taarruz yapld.

634

Kadnlarn ve ocuklarn da berber alarak yaplan fedkrne mdfaaya ramen ehirde yorgunluk ve bezginlik mitsizlik derecesine varmt; topu atei, kule muhrebesi, merdivenlerle sura trmanmak teebbsleri lm tertibt birbirini tkip ediyordu. 23 Maysta Ftih, sfendiyarolu Kasm Beyi imparatora gndererek ummi bir hcum ile ehrin zapt takdirinde vki olacak felketlerden ahliyi ve binlar korumak zere imparator ve miyetinin btn hazne ve servetleriyle kp gitmeleri ve Bizans teslim etmeleri hlinde kendisine Mora Despotluunun verileceini, aksi takdirde cebren alnan ehirlere o zamann harp knunlar mcibince yaplacak mumelenin veblinin Bizans idrecilerine rci olacan bildirdi; imparator reddetti. 25 Maysta rhipler, ehir kurtulmasa bile, imparatorun serbest kalmas iin gizlice kamasn teklif ettiler; son devirlerinde Bizansn tand bu en cesur ve cidden fedkr adam onu da kabul eylemedi. Bombardman ve lm ileri mtemdiyen devam ediyordu. 26 veya 27 Maysta pdiah bir harp meclisi toplad ve yalnz Sadrzam andarl Halil Paann muhlif reyine kar btn kumandan ve ulem ve eyhler ummi hcma taraftar oldular; bilhassa Ftihin mrdi, mnev zhir Akemseddin, fethin yakn olduunu tebir ederek, celdetli bir hitbede bulundu. 28 Maysa kadar tazyik btn iddetiyle devam etti, ehir sekenesi her eyden tevahh eder olmular ve artk bu iin bitmesi ehveni er olacana kanaat getirir olmulard. Ftih 29 Mays 1453 Sal sabahn umm hcum gn olarak tyin etti. Dalgalar halinde asker kara cihetine savlet ederken, donanma da bir taraftan Marmara surlarn, bir taraftan Hali tarafn tazyik edecek idi; Hali tarafna da kpr bir geit olacakt. Bu emir Trk askerleri arasnda byk bir sevin husle getirdi; peygamberlerinin sekiz buuk asr evvelki tebrt ve arzsu yerine gelecekti. Bizans halk hissettii hazrlktan korku iinde yer yer firar etmee balad; ehirde kalanlar da ba ak, ayak plak kiliselere koup du ediyorlard. byk gedik kapatlamayacak derecede bymt. 28 Maysta Katoliklerle Ortodokslar barp berberce du ettiler, imparator zrhn giyip hazrland. Sabaha kar hareket balad; Sigma kapsnda, Lios -Bayram Paa- vdisinde ve Tekfur saraynda alm gedie ve Hali ve Marmaraya hcum ediliyordu. Birinci dalga bir keif mhiyetinde idi; bunu Anadolu vilyet askerinin byk gedie atlmas tkip etti; en nihyet Yenierilerin hcma kalkmalar zerine Bizansllar, Havariyun Kilisesi civrndaki ihtiyatlarn birinci hatta srdler. Bu mhim yardma ramen mdfaa zayflyor, mitsizlik balyordu. Bu esnda ba kumandan Justinien hafife yaraland; zten mmkn olan yapmt; bu yaralanma bahanesiyle surlardan ekilip gemisine gitti; imparator kumanday eline ald. Fakat

635

mehreti, cesreti nispetinde deildi; Ulubatl Hasan isminde gyet kuvvetli bir serdengetinin otuz arkadayla berber surlarn stne kmasna mni olamad. Hasan ehit olmakla berber arkadalar geri hatt da igl ettiler; artk mdflerin gz dnmt; iki sur arasnda mthi bir bouma hkm sryordu; kaan mdfler birbirlerini eziyorlard. Bu srada Bizansn cidden kahraman, fakat bedbaht ve aklsz son hkmdr XI. Kostantin de ld; berberindeki asilzde muhrip akrabas da ldnden yannda kimse kalmamt; sureti veft anlalamad. Muhtelif rivyetler arasnda en fazla akla yakn olup zerinde ittifak edilen k bu itiip kakma esnsnda ezildiidir. Elbisesinde hviyetini gsterecek briz bir almet olmadndan tannmad ve mehul bir asker gibi dier cesetlerle kark gmld. Ordunun iki byk yoldan ehre girmeleri zerine, Hali suru da arkadan evrilip sukut etti; ekserisi Venedikli ve Katalan mdfler yer yer teslim oldular. Vaka sabahn yedisi ile sekizi arasnda cereyan eyledi. Sokaklarda pek az harp oldu; kar koyanlar birer birer ifn edilip bakiye esir alnd. sernn mikdrn 50-60 bin kadar syleyenler varsa da 60 bin shhata en yakn olandr. Bizansllarla berber Samatya civrn mdfaa eden Yldrm Byezidin torunu, Sleyman elebinin olu Orhan elebi de kendini surdan atarak intihar etti. Teslim olan Bizansllar esir edilmekle iktif olundu; vatanlarn mdfaa ettikleri dncesiyle canlarna dokunulmad. Halbuki 23 Maysta, artk sukutu bir emri vki olan kalenin teslim edilmesini kabul etmemekle bir ok can kaybna sebep olan bu kitleye, cez tertip etmek, kurunu vustann (Ortaa) Garpta ve arkta vki birok misallerle teesss eden bir harp kidesiydi. Bizans tebeasna rfk ile mumele edilirken, hkmetiyle arada sulh olmasna ramen, Tekfur saray mntkasn mdfaa ederken esir alnan Venedik balyozu (konsolosu) G. Minetto dm olundu. Piskopos Leonardo ise fidye mukbilinde serbest brakld. Btn temizleme ii leye kadar bittii halde, Hali cephesindeki Aya Vasil burcunu tutan Giritliler akam yediye kadar dayandlar; ehirde harbin bir an evvel bitmesini isteyen Ftih bu kahramanlara serbeste kp gitmek hakkn balad. Deniz surlarnn dmesi zerine gemileri shile yanatran donanma efrdnn yama ile megul olmasndan istifde eden mttefik donanmas, zinciri krarak denize ald ve kuvvetli imal rzgrndan istifde ile Venediklileri, Cenevizlileri, Katalanlar ve Bizans halkndan iltic edenleri alarak ekip gittiler. Ftih le zeri Top Kapsndan azim bir alayla ehre girdi; nde sekbanlar, atnn iki tarafnda sipahi ve silhtarlar, yannda vezrizam, dier vezirler, eyh Ak emseddin, Molla Grni ve btn ulem ve meyih bulunuyordu; Top Kapsndan girince, imdiki ehremini mevkinde namaz kld rivyet edilir. Etrfn tem ederek ar ar Ayasofyaya doru ilerlendi. ki yz elli sene evvel Ehli Slib tarafndan tahrbinden beri hibir zaman eski hlini bulamayan ehrin bir de harben zapt olunmas zerine vuka gelen tahrbat ve dkntler ve kaan ahlinin karmak istedii halde gtremeyip

636

sokak ortasnda brakt ynlar tabiatyla ehre hazin bir manzara vermekte idi; pdiah bu perianla iret ederek mteessir bir halde yol alyordu; nihyet Ayasofya grnd. Bizans halknn inand bir efsneye nazaran bir melein son dakikada getirdii klla, t Ayasofya kaplarna gelmi dman ifn olunup Ayasofya igl olunamayacakt. Bu manla surlardan kaan kumandanlardan, zdegndan, ltinlerden, papazdan, halktan, haddi istibinin zamisi insan doluup kaplar skca kapatm ve ieride tahassun etmiler, bu kurtarc melei ve klc bekliyorlard. Cenb Hak melek gnderir, fakat lyk olana. Halk teslim olmaynca eskiden Ehli Slib tarafndan gtrld iin essen imdi eskileri gibi salam olmayan hrici Narteks kaplarndan bzlar krld ve ieridekilerin cmlesi, bu meyanda Ltinlerle anlap Katoliklii kabul eden Patrik vekli Grigoryos esir edildi ve sknetle darya karld. Kilise mhmel ve harapt; kirli pasl idi; cmi iinde beraber bulunan mverrih Dursun Bey, Ftihin bilihtiyar u Fris beyti okuduunu bizzat iittiini tasrih ederek trihinde yazmaktadr: Bayku Efrasiyabn kalesinde nbet alyor; Kisrnn (kral) saraynda rmcek perdedarlk vazifesinde! *** stanbulun fethini hazrlayan trih, itim, rh, siys, asker vakalarn teselsl burada bitiyor. Bizans, kendine yabanc bir kuvvet tarafndan bir def daha fethedilmiti. O seferkinde, dost edsyla gelip, gemilerini surlara yanatrm olan Ehli Slibin n basknyla Bizansllar gfil avlanm ve iki Hristiyan mezhebi sliki arasnda, sanki ehir harben alnm gibi, bir bouma balam ve yukarda iret olunduu zre, yama ve tahrip son haddine varm fakat karlan byk yangn ne var ne yok silip sprmt. Tahrbat o kadar mthiti ki, bugn ngiliz limleri tarafndan yaplan hafriyatla bakiyeleri meydana karlmakta olan, byk Bucolon saraynda Ltin imparatorlar oturamayp Zeyrek manastrn merkez yapmaa mecbur oldular; saray da bir daha yaplamad. Halbuki iki buuk asr sonraki Trk fethi, yukardan beri anlattmz vakalarn teselsl ve tabi netcesi hlinde vki olmakla esasl ve devaml olmu ve ftihler benimsedikleri bu beldeyi tahrip etmeden almlar ve hriten mdhale vki olmad, zengin ve mreffeh birka asrda, kendileri dnyda henz benzeri yaplamayan bideler, baheler, korularla nazirsiz bir hle getirdikten baka, Bizans bidelerini olduu gibi muhfaza ve hatt takviye etmilerdir. Kubbesi tayiri eklederek beyzleen, duvarlarnda 25-30 santim geniliinde atlaklklar bulunan Ayasofyann ayakta durabilmesi Trklerin yapt tahkmat ve payandalar syesinde kbil olabilmitir. Bunlarsz Ayasofyann oktan yklacana en ufak fenn bir phe bile bulunmas kbil deildir. Fetihten elli alt sene sonra, 1509da, stanbul zerine kp surlar, stunlar ve Trk eserleriyle berber bilhassa daha yal olan Bizans eserlerini silip spren ve trihlerde kk kymet namyla yd olunan mthi

637

zelzele vki olmasayd bugn elimizde daha pek ok Bizans eseri kalrd. Bu zelzele stanbul iin bir felket olmu ve zelzeleye daha mukvim olan ahap inaatn reva bulmasna ve binnetice stanbul yangnlarna mebde tekil etmitir. ehir hakknda bu l ile hareket eden Trk cemiyeti, halk iin de, tesmhle hareket etmi ve bundan dolaydr ki kurn vustnn (Ortaa) zihniyetini silip sprerek yeni bir devri bihakkn amtr. Bu zihniyetin safhalarn anlatmaa gayret edelim: Kurnu vustda (Ortaa) bir belde teslim olmayp da harben alnrsa, ahlisi esir edilerek karlr ve baka yerlerde satlrd. Fetihten alt gn evvel artk mdfaa imkn kalmad iin ehir sulhan verilmesi teklifi ile byle bir esreti arzu etmediini bildiren Ftih ahliyi ancak sret hrriyetinden mahrum etti; uzun vdelere balanm taksitlerle fidye vererek kurtulmalar essn koydu ve halk bu fidyeyi kolayca vererek hals oldu. Bz garazkr mverrihlerin bir de katlim terneleri vardr. Bu i geni ve hr fikre ship bir devletin kr olmad ikr olmakla beraber rakamlarn ehdeti byle bir iftirya mahal brakmaz; Bizans mverrihlerinden Kritovulos 50.000, muhsarada bulunan talyan Leonardo 60.000 olarak bildirdikleri esir miktrna be bin harp maktl, on bin firri ve bir miktar da Galataya iltic edenler hesaplanrsa ldrlecek adam kalmaz. Yine ayn harp kideleri mcibince btn evler, istisnsz zapt edilirdi; Ftih, fakir halkn meskenlerini kmilen ide etti; yalnz bunlar Hali shillerine toplad; zten en ok bin o taraflarda bulunuyordu. Zdegnn, harbi idre etmi olanlarn, lenlerin ve kaanlarn evleri ekseriyetle zapt olundu. Yalnz menkl servetin gn yamasna msaade etti ki o gnk telkklere bu kadar riyet etmemesine imkn yoktu; kan bahasna ehir alm bir ordunun hakk bu idi. Yine ayn harp kideleri bilhassa baka din mensuplarna it mbetlerin zaptn mir iken, yz kadar kilise Rumlara brakld. Rumlara lzumsuz kalan kiliselerin bir ksm cmiye tahvil, bir ksm yeni getirilen Ermenilere, bir ksm Trk Ortodokslarna tahsis edilmitir; otuz senelik Ftih devrinde cmiye tahvil edilen kiliselerin adedi on be tnedir. En nihyet, ayn trihlerde, Akdenizin garp tarafnda, engizisyon mahkemeleri insanlar fikirlerinden dolay atete yakp, Msevlerin boazna kzgn kurun aktr, Mslmanlar toplu halde imh ederken, ark tarafnda, malp bir millete btn dn ve itim imtiyazlar verilip Katoliklerin tahamml bile edemedikleri Ortodoksluk himye ve patriklik ihy edildi. mparator ve bz rical, Avrupadan muvenet alabilmek iin kerhen fedkrlk etmeyi faydal bularak iki kilisenin, Ortodoksluk zararna, birlemesini kabul eylemilerdi. Bunun zerine, Bizansta pek byk bir nfuz shibi, Genadyos Skolaryos cephe alm, Katolik aleyhtr Patrik Athanasios yerine de yeni bir tyin yaplamayarak Gregoryos Mammas riysetindeki rhipler heyeti vstasyla makmn idresi temin olunmutu. nsaf ile dnlrse Genadyosa hak vermemek gayrikbildir; ayn dnin baka bir

638

mezhebinin reisi olan Papa stelik en mkil anda yapaca yardm bu arta tlik ediyordu ki, fikir ve vicdan hrriyetiyle kbili telif deildir. Nitekim bu dar taassup biraz sonra Protestanln zuhruna mil olmu ve milyonlarca Hristiyan Papalktan ayrlmtr. Fakat Ortodoksluk Protestanln zuhrunu beklemee muhta kalmad. Bir Allaha tapp, Hazreti Muhammedin onun en byk peygamberi olduuna manla berber, Hristiyanln peygamberi Hazreti sy da en ulu resllerden sayan liberal bir devlet onlara elini uzatt. Srbistan Kral Jorj Brankovi (George Brancovitch) Macar kral nibi mehur Jan Hnyada, memleket idrelerine terk edilirse, Srp kilisesine ne mumele yapacan sorduu zaman: Btn Srbistanda Ortodoks kiliseleri yerine Katolik kiliseleri kuracam! cevbn alm, ayn sule Ftihin mukbelesi ise: Her cmiin yannda yeni bir kilise kurabilirsiniz! olmutu. Fetihten iki gn sonra, birka ay Papaya tbi olduu iin affedilmi bulunan patriklie, Bizans rhiplerinin birisini intihap etmelerini emretmi, Mttefikan Genadyos Skolaryosa rey vermeleri zerine de memriyetini tasdik eylemitir. Mamfih makmn, fetihten iki gn sonra idesine ramen bu intihbn yedi ve on ay sonra yapldn gsteren bz deliller de vardr. Patrik huzuruna Bizans ananesine muvfk mersimle kabul edilip kendisine muhteem bir as verilmitir. Ftihin, Patrii makmnda ziyret eyledii de rivyet edilir; onunla uzun felsef mbhasalarda bulunduu ise muhakkaktr. Patriklik evvelce Ayasofya yaknnda bulunuyordu; orasnn cmiye tahvili zerine, Rum sekene de Hali shiline toplandndan, Patrikhne, Pamma Karistos manastrna nakledilip 1587 senesine kadar orada kalmtr. Rivyete nazaran Patrik vezirlik rtbesine ykseltilip muhfazasna bir yenieri ktas verilmitir. Mezheplerine, rhiplerine gsterilen bu hrmet, btn Ortodokslarn minnetini celbetmi ve kaanlardan be bin kii geri geldii gibi, 1458de Mora ahlisi Venediklilere, Atina ahlisi talyan dukalar Francesco Acciajuoliye kar Ftihten muvenet dileyerek memleketi adleti elinde tutanlara teslim etmekte tereddt etmemilerdir. Trkler tebealar olan Rumlardan, buuk asr sonra, hynet grmler, Patrikhne btn dmanlarna bir istihbarat ebekesi vazifesini grmtr. Bu yzden, haleflerinden Ftihi tenkit edenler grlmtr. Geni msaadeler verilmeseydi bu haller vki olmayacak myd? Baka ekil ve sretlerde yine takdri ilh yerine gelecek, yine Trkler arkadan hanerlenecekti. Essen bu msmahay gstermeseler mtekip devirlerde kazandklar muvaffakiyetleri de kazanamazlard ve btn bir cihnn tecvzne uzun asrlar kar koyamazlard. stelik de btn cihna ilk numne olan bu ereften mahrum olurlard. Bugnn ocuklar hr fikrin dnyya rnek olmasndan memnun ve bahtiyardrlar: byk cetleri hr dnm, geni anlay ve msmaha gsterip adletle hareket etmitir.

639

Ermenilerle olan mnsebetlere gelince: Bizans zamnnda asl ehirde yerlemi bir cemaat bulunup bulunmad bilinmemektedir. Armenion isimli bir manastrn mevcdiyeti mlm ise de Ermenilere nispeti muhakkak deildir. Yalnz Ayasofyada yabanc tcirlere mahsus dehlizlerden bir tnesini Ermenilerin kullanmakta olduklar, kabirlerden anlalmaktadr. Bir cemaat var ise dahi son zamanlarda mikdarnn btn btn azald zannedilmektedir. Yalnz 1360ta ahap bir manastr yaptrdklar mlm olmasna nazaran, Galatada ufak bir cemaat bulunmas lzm gelmektedir. Fetihten yedi sene sonra Ftih, tand Bursa Ermeni piskoposu Ovakimi, bz ailelerle beraber getirterek Patriklie tyin etmi, Samatyada Sulumanastr=Aya Yorgi Rum kilisesini tahsis eylemitir. Bursadan baka Ankaradan, Tokattan, Sivastan ve igl olunduka Karaman ve Adana havlisinden ve Otluk Beli muhrebesinden sonra Bayburttan Ermeni aileleri getirtilerek ehrin alt mahallesine toplu halde yerletirilmitir. En kalabalk olduklar yerler Samatya, Lnga, Kumkap ve Galata idi; eln da buralarda epeyi Ermeni mevcuttur. Ermeni Patrikhnesi 1641 senesine kadar Sulu Manastrda icry faliyet etmi, Kumkapdaki imdiki Patrikhneleri de, 1479da Bayburtun igli zerine getirtilen Ermenilere verilen msaade zerine yaptklar Surp Asduadzadzin ismindeki kilisededir. Bugnk bin XIX. asrda yenilenmitir. Bu sretle Ermeniler de Trkiye dhilinde bir merci shibi olarak ticret ve sanatla mhim servetler kazanmlardr. Msevlerin Bizans Devrinde ufak bir cemaat hlinde Bahekapsnda bulunduklar mlm, bir ksmnn da Haskyde oturduklar muhtemel bulunmaktadr. Ftih Devrinde stanbulda pek oalmamlar, yalnz Edirneden bir cemaat gelmitir. Asl Kastil kral Ferdinandn spanyay Araplardan almasyla beraber Yahudileri de tamamen kovmas zerine Ftihin olu II. Byezidin gnderdii donanma tarafndan kurtarlp Trkiyeye kabul edilmiler ve stanbulda yerlemilerdir. Katolik ve Ltinlerle mnsebetler de yledir: Galatann, muhsara esnsnda tamamen btaraf kalmalar artyla, muhtriyetlerinin devamn Ftih kabul etmi ise de, Cenevizliler bir taraftan pdiahtan ekindikleri iin ona kar btaraf grnmekle beraber, stanbulun fethi takdirinde zayf Bizansa gsterdikleri tahakkm devam ettiremeyeceklerini bildiklerinden el altndan Bizansa yardm etmiler ve para, malzeme, gnll nm altnda asker vermiler ve yaplan ihtara ramen stnbuldan kaan Ltinleri ve Bizansllar kasabalarna kabul etmilerdi. Biroklar da donanmann megliyetinden bilistifde gemilerle ve servetleriyle kamlard. Ummadklar fethin vuku Galatallar endeye drd; hemen fetih gn Galata podestas Angelo Zaccharia Ftihe bir sefirle mrcaat etti ise de kabul edilmedi. Yalnz bilvsta kaanlarn geri getirtilmesini muhceretin durdurulmas emrini alarak sefir meysen dnd. Bir istiskalden sonra bizzat mrcaat etmee mecbur olan Angelo, muhtriyetlerinden bahsetmee yeltendi ise de kendi torununun bile Bizans muhripleri meynnda esir olmasndan dolay btarafl muhfaza etmediklerini ve binenaleyh imtiyazdan bahse mahal olmadn ve kaanlar geri gelmedikleri

640

takdirde mallarnn msdere edilecei cevbn ald. Ceneviz Cumhuriyetinin Galata zerindeki bir buuk asrlk btn hukku da sukut ediyordu. 1 Haziran Cuma gn Galata igl edilerek kulelerinden bzs ykld; hendekleri dolduruldu, bununla berber vezir Zaganos Paa tarafndan imzlanan bir senetle din ve ticret serbestleri ve belediye ilerinde muhtriyetleri baland, mevcut kiliseleri kendilerinde kalacak, fakat yenisi yaplmayacak ve an alnmayacakt. te bu esaslar iledir ki, mevcdiyetleri zamnmza kadar Levanten ismi altnda intikl eden Galata Ltinleri asrlar boyunca Trk tebaas olarak btn cihanla ticret edip zengin ve mreffeh yaamlardr. Ess Mslman akdesine istinat eden, vicdanlara serbest vermek usl, slmlarn aldklar diyarlarda crdir; Kudste, Antakyada, Msrda ve iml Afrikada Hristiyan ve Musevler mnev mevcdiyetlerini ve mbedlerini bugne kadar muhfaza etmilerdir; bu serbestyi ancak geni msmaha ve drstlk prensibine medyundurlar. Aksi kaziye iin ayn noktay nazarn tekrr mmkn deildir. spanya, Sicilya, Girit, Kbrs, Macaristan Mslmanlar gibi, son olarak da yirminci asrda Balkan Trkleri yerlerinden sklp atlmlardr. XV. asrda Ftihin tuttuu pek dilne ve geni dnceli yol ise tesmh zihniyetinin en briz mislidir; hayat ve memtn elinde tuttuu malp milleti bir Patriin idresinde toplayarak her trl din ve vicdan serbestisine nil ettii gibi, evlenme, boanma ve vefat gibi ahkm ahsiyelerinin idresini kendilerine tevdi ederek, bir millet olarak XX. asra ulamalarn taht emniyete almtr. Hibir mercleri olmayan Ermenilere, Trkiyede bir Patriklik ihds da sebebi mevcdiyetleri olmutur; onlar da ahkm ahsiyelerinde hr idiler. Ltinler Papaya tbi olduundan yalnz dn messeselerine serbeste icry faliyet etmek imkn baholunmutur. *** stanbulu fetheder etmez hukk esaslar ve meden eriti bylece vazeden ve byk itim, hars, siys ve asker muvaffakiyetleriyle (Ftih) unvann bilistihkak kazanan Sultan Mehmed iin artk harap hliyle muhsara ve fethettii ehri kendine pyitaht olmak zere mar etmek ve ihtiyc bulunan be yz bin nfsun yerlemesine msit hle sokmak yolunda gayret sarf etmek kalyordu. stanbul ehrindeki Bizans saraylar pek harap bir halde idi ve ancak kk ve mahdut birka dire kalmt. Bunlar da bir Osmanl sultnnn ikmetine kfi ve muvfk olmaktan ok uzakt. stanbulda ancak yirmi gn kald halde derhal bir saray insn emretmeden Edirneye hareket

641

etmedi. Bu saray ehrin merkezindeki Byezid tepesinde imdiki niversite ve Sleymniye Cminin igl ettikleri geni shada idi. 1454 senesinde biten sarayda Ftih yirmi sene kadar ikmet etti. Binlar XVI. asrda yandndan hakknda fazla mlmatmz yoktur; yalnz arzisinin yz elli bin metre murabba olduu bilinmektedir. Tertbt da herhalde 1451de in olunan Edirne Sarayna mbih, yani mersime mahsus bir birinci ve nefsi pdihiye it ikinci avlular muhtev olsa gerektir. Bundan sonra 1459 senesinde Eyp Sultanda cmi, trbe, medrese, imret ve hamamdan mrekkep manzme yapld. 14 metro kutrunda kubbeli murabba bir orta ksm etrfnda yann kubbeden ibret yepyeni bir pln tatbik olundu. Eskisi ykldndan XIX. asr banda medrese de hazfolunup daha bycek olarak bugn mevcut olan bin yapld. Trbe, hamam ve harap imret mevcut bulunmaktadr. nc eser Sadrzam Mahmud Paann 1462de yaptrd cmi, medrese, trbe, mektep, mahkeme ve rat olarak hamam ve handan mrekkep klliyedir. Cmi zelzelelerden sonra epey tmir grm olmasna ramen, ekli aslsini tammen muhfaza etmektedir. Pln Bursa cmilerine uygun olmakla beraber, n tarafa i dehliz ilve edildiinden bir nartekse uzaktan mbehet arz etmektedir. Orta ksmn yanlarnda ikier ayr kol da Bursann T tipi dediimiz cmilerinden muharreftir. Zelzeleler i tezynt epeyi harap etmi yalnz medhal dehlizindeki kubbe istalaktitleri kalmtr. Hric kap srf mermerden, istalaktitli ve mkemmel bir eserdir; bin da kmilen kesme tatandr. Trbe sekiz ke plnl 14 pencereli kubbeli basit bir bin olmasna ramen; hric kaplamas ona mstesn bir ehemmiyet kazandrmaktadr. nce mesmi ta zemin stne gmme olarak aklan firze, lcivert iniler, yldzlar, mseddesler meydana getirmektedir. Bu iniler aralksz konmayp ta esas unsur olarak alndndan cephe, salbet manzarasn hi kaybetmemekle berber, czip bir srette sslenmi bulunmaktadr. Mahkeme ve mektep tammen yklm, medreseden yalnz dershne kalmtr. Hamamn kadnlar taraf yklm ise de geri kalan erkekler ksm 20 metreluk kubbesi, muhteem cephesi ve i taksmat ve tezynt tibryla stanbulun en gzel hamamlarndan biri vasfn kazanmtr. Mahmut Paa caddesinin alt bandaki Krkler Han medresede okuyan talebeye rat olarak yaplm yz odal muazzam bir bindr ve drtte ayakta durmakta, mtebksi zelzeleden yklm bulunmaktadr. Bundan sonra Murad Paann Bursa T tipi cmileri slbunda Aksaraydaki cmi, medrese ve hamam gelir. Cmi ve hamam1 olduka iyi bir halde mevcuttur. Medrese harap olmutur. Bu cmi, sde kesme tatan yaplm olmayp, araya tula sralar da konmutur. Pln tibryla Eyp Cmiine benzeyen eyh Vef Cmii, medrese ve hamam zelzeleden yklm, yalnz trbesi kalmtr.

642

Sra Ftihin yaptrd byk klliyeye gelmiti; 1462de balanp 1470te bitirilen bu eser, mmr, ehircilik, itim, teklt bakmlarndan fevkalde bir eserdir. Manzmenin mihrak olan cmiin eski yaps, 26 metre kutrunda tam, mihrap cihetinde yarm kubbeleri pil pye (pilier) zerine oturan byk ve mhim bir eserdi. ki minresi ve etrf kapal zengin ve muhteem bir adrvan avlusu vard. 1765 trihindeki mthi zelzelede iki dakika iinde cmi kubbe ve duvarlar ykldndan 1771 senesinde bugnk plnla yeni batan yapld. Fakat ikincisi birincinin derecesinden ok uzakta kald; imdiki drt pil pye zerine kurulmutur ve kubbesi ok daha kktr; yerinde ve vesik zerinde yaptm esasl bir tetkik ile eski kubbenin 26 metre olduunu tesbit ettim. Yeni binda eskisinden, muhteem tk kap, adrvan ve avlusunun etraf duvarlaryla minreler bk kalmtr. Klliyeye byk ehemmiyet kazandran unsurlardan birisi de, sa ve solunda yirmier hcre ve birer dershneden mrekkep sekiz niversite (s-minaire) ve sekiz tne de tl (Collge) medresesinin hvi olmasdr. Bunlardan niversite ksmlar mevcuttur; tliler yklmtr. Her iki ksmda bin talebe okuyor; yiyip iiyor ve ikmet ediyor, ihtiyalar iin de bir yevmiye alyorlard. Tedris sistemi sonradan Cambridgete tatbik edilen usle pek mbih idi; talebeler, gece gndz berberlerinde bulunan muidlerle ilim yollarnda mzkereler yaparlard. Okunan ilimler fkh (slm hukku), kelm (teoloji), tp ve heyet (astronomi) ve riyziye idi. niversitenin, husslerden maada, bir de umm ktphnesi, tb talebesinin tatbktna ve mrcaat eden hastalarn tedvisine mahsus bir ifhnesi (hastahne), bir de muvakkithnesi (Horlogerie) vard. Klliyede itim yardmlar da dnlm, ehre gelen misfirlerin bir yer tedrik edinceye kadar gn parasz yiyip ierek ikmet edecekleri bir tbhne (Hospice) ve bunlarn binek atlar ve ticr eysnn muhfazasna mahsus bir kervansaray ile ehir fukarsna her gn yemek tevzi eden bir ahne yaplmt; ayrca kk ocuklar iin bir mektep vard. Bu son tesislerden yalnz tbhne kalabilmi, dierleri zelzelelerde yklmtr. Binlar tammen kesme tatan in edilmiti ve heyeti ummiyesi 120.000 metre murabba bir shaya yaylmt. Daha stanbul alnr alnmaz Ayasofyada, Zeyrek (Pantocrator) ve eski imret (Pantepopte) cmilerindeki hcrelerde medrese tesis olunarak byk limlerin idresine verilmiti. Ftih klliyesinin insyla bu perakende tesisler oraya nakledilmi ve tedris kadrosu da takviye olunmutur. Anadoludan Semerkanta gidip Ulu Bey Rasathnesinde astronomi zerinde mhim keifler yapan riyziye limi Ali Kuu da stanbula dvet olunarak tedrisatta bulunmu ve maalesef olduka gen yata lmtr. Yapt basita (Cadran solaire) minrenin gvdesinde grlmektedir. Ftih Devrinde Sadrzam Rum Mehmed Paa skdarda bir cmi ve medrese ve teferrut, yaptrmsa da yalnz cmi ve trbe bk bulunmaktadr; dierleri yklmtr.

643

Devrin en son cmii, mhim bir eser olan Davut Paa manzmesidir. Cmi 18 metre kubbeli ve hric nispetleri pek gzel, azmetli bir bindr. Ftih byk vakalarla dolu heyecanl ve yorgun zamnnda, stanbulu aldndan itibren geen yirmi gn gibi ksa bir mddette, yerini intihap ettii saraynn mevki ve manzaras Boaza ve Halie nzr ve fevkalde gzel olmakla beraber, yarmadann tam ucunda, bugnk Topkap Saray shasna nazaran snk kalyordu. Seferlerden stanbula dndke burann dnyda nazri olmayan gzellii ve denize nzr, mstesn manzaras, bir saray yaptrmak arzlarn tahrik ediyordu. Nihyet, fetihten on be sene sonra bu emel tahakkka balad. lk binlar mnferit iki byk kk idi; sonra inaat plnlatrlp 1400 metre boyunda bir surla Haliten Marmaraya kadar ibh-i cezre blnd. Dier taraf eski Bizans burlar muhfaza ediyordu. Duvarn ii birinci avluyu tekil ediyordu; burada erzak depolar, inaat malzemesi ambarlar, her trl levzm, frn ve bu hizmetlere bakanlarn direleri bulunmakta idi. Avlunun tk kaps Ayasofya karsnda bulunan Bb- Hmyndur; trih kitbesi sarayn hitam trihini gsterir (1478). kinci avlu elyevm saraya medhal tekil eden ifte kuleli kapdan balar; kap Ftih, kuleler, Knn Devrindendir. Avlunun sanda mutfaklar, ortada i hazne, kubbe alt (salle de conseil) ve adlet kulesi ve baltaclar (halle bardiers) has ahr ve haremin bir kaps vardr. nc avlu Enderna yni pdihn resmi ve ahs hizmetlerini f edenlerin direlerine tahsis edilmiti. Medhalin tam karsnda pdihn elileri ve mhim ahsiyetleri kabul ettii arz odas (taht salonu) vardr. Avlunun sanda Enderun mektebi, elyevm, imdiki mzenin de hazne diresi olan byk Ftih Kk, kar tarafta kiler ve hazne koular, solda kk Endern Mektebi ve doanclar diresi yaplm, sol taraf ise kmilen pdihn ve hareminin ikmetine tahsis edilmiti. Ftih Devrindeki binlarndan yalnz Ftih Kk ve haremin bir ksm zamanmza intikal etmi, dierleri zamanla tahavvlta dar olmutur. Bir de, cirit, p ve evgn (bir nev polo) ve at koularna mahsus, d avlu vardr; mehur inili Kk bu msbakalarn tems iin bir makam olarak yaplmtr. Saray yedi yz bin metre sha igl etmektedir. Topkap Saray yapldktan sonra Byeziddekine eski ve buna yeni saray denilmitir. XVIII. asrda shil surlar zerine yaplp, burlarnn nndeki toplardan dolay (Topkap Kk) ismi verilen kke izfetle, insndan asr sonra (Topkap Saray) nmyla yd olunmaya balanmtr; elyevm bu isim altnda ve Trk eserleri mzesi hlindedir. Saray binlar asrlar boyunca tmir, tdil ve bilhassa ilvelerle tebeddle uram ve bytlmtr. Ftih Devrinden kalan aksm kara suru, ikinci duvar, mutfaklarn ufak bir ksm, has ahr, hazne diresi, adlet kulesi, arz odasnn kide ksm, Ftih kk, haremin bir ksm ve inili kktr. En mhim binlar da imdi hazne olan Ftih kk ve inili kktr. Ftih kk nnde geni bir revak (arcade) ksmen kubbeli, ksmen mzeyyen ahap tavanl muhteem salonlar ve

644

hamam ve bir taraftan Boaz, bir taraftan Marmaraya hkim geni bir hayat (veranda) olan fevkalde bir bindr. Bir binnn tabiatla nasl kaynatn ve onu nasl itmam ile erevelediini grmek iin bu eseri tetkik etmelidir. Bin kmilen kesme tatandr, kaplar, stunlar ve mhim aksam som mermerdendir. inili Kk eski inaat ananeleri daha yakn bir srette srl tula ve kesme ta ile in edilmi olup, cephesi ve odalar altn yaldzl mzeyyen inilerle kaplanmtr. Pln Afyon Karahisarndaki Gedik Ahmed Paa Cmiine pek benzemektedir. D ve ii azametten ziyde ferah bir tesir yapar. Ftih, cmi ve saraylardan maada dny yznde yegne olan Kapal ary ve iindeki iki byk bedesteni yaptrmtr; dier ark pyitahtlarnda bu cesmette ve bu kadar muntazam plnl nazri yoktur. Bizans arlar, stanbul Kapal arsndan 600-1000 metre uzakta bulunuyor ve Bizans son zamanlarnda, dhil ticretten ziyde transitle yaadndan, dkknlar, depolar shillerde toplanm bulunuyordu. Byk bir pln dhilinde tevesse ve ahlisi fazlalamaa mstait bu ehirde dhil istihlk iin ar ehrin merkezine alnd. arda bugn mevcut bin dkkndan iki bini Ftih zamannda yaplmtr; bedestenler ise kymetli emtiya, nakit ve mcevherta depo vazfesini gryordu ve gyet sk bir disiplinle idre olunduundan herkes, bir bankaya yatrr gibi, kymetlerini buralarda muhfaza ediyordu. Ftih bu toplu ardan maada ehrin muhtelif yerlerinde, Galatada, skdarda bin kadar dkkn ve Galata ve skdarda birer bedesten yaptrd. stanbulda, saydm cmilerden maada, krgir kubbeli vey yalnz ats ahap pek ok cmiler de yaplmtr. Edirne ve Bursadakiler kk byk olmasna baklmakszn hemen kmilen kubbeli olduklar halde, stanbulda ok zarif olmakla berber, ahap atl cmiler yapmak mecbriyetinde kalnmas, Bizans kiliseleri Rumlara brakldndan, cmiye tahvil edilecek bin bulunamayp, mtemdiyen artan sekenenin cmi ihtiycn acele karlamak mecbriyetinden douyordu; kubbe ins atya nazaran pek yavatr. Bu atl cmilerin ne kadar zarif olduklarn stanbulun korkun yangnlarndan kurtulan numnelerinden anlamaktayz. Ftih Devrinde stanbuldaki cmilerin yeknu, byk, kk, yz seksen drt tne gibi byk bir yekna bli olmaktadr; bunlar zamnmza eserleri intikal edenlerdir; btn btn mehlmz kalanlar bittab hesaptan hritir. Fetihten sonra stanbulda bir ok umm hamamlar yaplmtr. Bunlarn mhimleri yukarda sylediim Mahmud ve Murad Paa hamamlarndan baka, Tahtakale, Gedikpaa, shak Paa ve ukur Hamamd. Mlmumuz olan yeknu otuz iki tneye bli oluyor. Ftih inaat listesinde otuz iki medrese, on iki han, iki tersne, iki kla, krk eme ve Halkal suyu tesst bulunmaktadr.

645

stanbul mar olunurken Bursa, Edirne ve sir ehirlerde de mar ve in btn hzyla devam etmi, Bursada otuz yedi, Edirnede yirmi sekiz, dierlerinde altm cmi yaplmtr, Bunlardan Afyon Kara Hisarndaki Gedik Ahmed Paa Cmii pln ve in tibryla yn zikrdir. Minresi, bir hatvesi ta, dieri ini helezon burmalarla ssldr. Pln da bir ifte I dir. Bir de Edirnede Tunca nehri kenarnda 1451 senelerinde yaplan byk saray 1871 Trk-Rus Harbinde cephne infilkyla harap olmu, yalnz birka bin harbesi ve kprler kalmtr. Velhsl Ftih Devrinin inaat bilanosu yz ksur cmi, altm medrese ve bir o kadar hamam, otuz han ve bedesten ve yz ksur bindr. Bunlar muttali olabildiklerimizdir. Ftih zaman bir buuk asrdr byk bir sanat devri halinde akp gelen Osmanl mmrsinin taazzuv ve tekevvn safhasnn en esasl merhalesidir. Osmanl-Trk mmrsi, kendinden evvel Seluklular, Danimendliler ve Saltukoullar gibi tevbiinin kurduu mmr esaslardan gerek pln, gerek motif olarak, birok unsurlar almlardr; buna phe yoktur; ayn milletin ayn mmr ananeye mlik iki kolu iin de bu tabidir. Lkin cmi pln ve tezynat hussunda Selklerden, Arap ve ranl gibi dier slm milletlerinden bir hamlede ayrlarak yepyeni bir T plnn Bursada ve znikte shay tatbka koymulardr; 1339da Bursada yaplan OrhanCmii gibi. Bunlar Bizans eserlerine de hi mbehet gstermez. Maamfih, anane tesiriyle arada bir 15-20 kubbeli ulu cmiler de yaplmam deildir. Osmanl mmr mektebinin (cole) Seluklulardan uzaklaan en bariz vasf binlarn hacim ve hat nispetlerine temin ettii uygunlukla, hric manzarann tensbn temin etmesi, ilk nazarda brakt tesir ve henktir. Seluk binlarnda gzel nispetlere mlik bideler bittab yok deildir; fakat epey az olduunu iddi etmek yanl olmaz. Onlar nispet gzelliinden ziyde binnn pek ziyde tezyn edilmi olmasn birinci plnda tutuyorlard; tezyint az Seluk bins yok gibidir. Osmanl tarznda ise kaziye berakistir; bu binlarda nispetleri gzel olmayan bin yok gibidir; varsa da pek azdr. nk vekar iinde ihtiam mmrsi olan Osmanl slubunda her eyden evvel binnn son derece sdelik iinde vakur nispetlere mlik olmas temin edilmiti; uur ve tahteurun mtereken saladklar bu netcede her halde Osmanl hnednnn byk tesiri olsa gerektir. Zir stnde ilk intibn hepsinden mhim, bilhassa uzaktan grnte, ehirlerin umm manzarasnda gayrikbili itinap zarret olduu mnkaa gtrmez bir hakkattir. Bu tesirleri de teferruat ve tezynta boulmadan temin etmek ise bir sehli mmtenidir. Osmanl binlarnn birincisinde balayan bu istikll ve ahsiyet ve bu yepyeni telkk, Seluk Devrinden trihen uzaklatka tekemml etmi, nispetler henklemi, plnlar daha derli toplu, daha ziyde (vahdet) unsurunu hvi olmaa balamtr; tezynat ancak medhallere, minber ve mihraplara hasredilmitir. Bursa Orhan Cmii (1339), znik Yeil Cmii (1390) ve ayn trihlere yakn Bursa Murdiye Cmii gittike nispetleri daha salam, tezynt ancak pek lzumlu yerlerde gz tatmin edecek hadde indirilmi, heyeti ummiyeleri tibryla da XX. asrda, nazariyesi iyi dnlp

646

tatbkinde iren hatlara dlen, mcerret (abstraite) mmryi en gzel ekilde ilk shay tatbka koymu binlardr. Osmanl mmrsi mcerret olduu halde XX. asrnki gibi kuru ve hain deildir. Yukarda sylediim cmilerin hemen hepsi mihrap mihverinde iki bycek kubbe (takrben 1213) ve yanlarda ikmete, misfir kablne, idre ilerine elverili daha alak kubbeli drder hcreyi ve n cephede vey be kubbeli bir revak (arcade) muhtev binlardr. Bu plnla byk sathlar kapamak mkl olduundan daha geni mekn elde etmek zre drt orta ayak stne bir merkez kubbe koyup etrfn kklerle beslemek tarznda bir pln denemesi Dimotokada Doan Bey Cmiinde (1420) tatbik edilmitir; bunun kubbesi de 12 metre idi; fakat shas daha geniti. Byyen imparatorluun ihtiraslarna bu da kfi gelmiyordu; 1437de balanp 1447de bitirilen Edirne erefeli Cmiinde 12 metrelik kubbe birden 24,5 metreye ibl olunarak ve kapal adrvan avlusu ilvesiyle muazzam bir eser meydana geldi. Daha Bizans fethinden evvel itim bnyelerinin gelimesiyle mebsuten mtensip olarak yaptklar bu kademe kademe tahakkuk eden hamle ve cehitler netcesinde mill rhun istedii byk eserlere doru yava, fakat emin, hatvelerle ilerlendi; her trl taklitten uzak, son zerresine kadar orijinal nmriye eriildi. Minreler de bu arada son derece byk bir tekmle vsl olarak erefeli Cmiye ismini veren mezzin erefesini (platform) hvi 67,5 metre irtifnda dnynn en ince ve gzel minresi meydana geldi; adetleri de bir vey ikiden drde ibl olundu. Bu binlar tammen kesme tatan yaplmtr. Bizans fethinden sonra yaplan Ftih Cmii ise, yukarda kaydettiimiz vechile, 26 metrelik kubbesi ve ok geni shasyla yeni bir hamle ve byk kubbeler ve stanbulu nazirsiz bideler ehri hline koyan byk cmiler serisine mebde tekil etti. Trkler stanbuldaki mmr ve inaat serilerine Bizans usullerinden uzak, tammen mstakil bir ruh ve teknikle baladlar. Teknik hussunda, Bizans mmrsi bir tula inaat sistemi olup, hricen tulalar ya bariz olarak braklr vey, Ayasofyada olduu gibi, beden ince ve geni mermer levhalarla kaplanrd. Ne tula ve ne de incecik olduklar derhal sezilen geni levhalar, salbet ve metanet manzarasna mlik kesme tala kbili mukyese olmayacak kadar clzdr, emniyet manzarasndan mahrumdur. nlerinde bulduklar bu mislleri ve ehrin ananesine ramen Trkler bu tarzlara kaplmayarak derhal mstakil bir yol tutup, binlarn kuvvet ve devamllk manzarasna ulatrmlar, mesam kesme tatan yapmlardr. Bizans binlar hric nispete ehemmiyet verilmeden yaplmtr; ktleler ar kubbe ve sire gibi unsurlar bunlarla gayri mtensiptir. Ayasofya dah hricen bir henk gstermez; biny desteklemek iin konulan mil ve kademe kademe arza yaklaan Trk ilvesi payandalar olmasayd birden

647

ykselen sert bir ktle manzarasn alrd. Halbuki Trkler mmrlerinde byk kubbe etrfn derece derece birbirine destek olan daha kk unsurlarla besleyerek mukvemet tekniini temin etmiler, ayn zamanda gze ve zevke emniyet ve ferahlk hissini vermek meselesini pek gzel bir ekilde halletmilerdir. Mmr ruh cihetinde de Bizans kiliseleri vey be tne dehlizle (Nef) in olunduklar halde Trk plnnda tam ve kaf vahdet vardr; Ayasofyada birbirine yakn sralarn tekil ettii bir direk perdesi ile yanlar orta ksmdan klliyen ayr dmtr ve kimse yan neflere gitmek ihtiycn duymayp orta ksmda durur ve biny seyreder. Yanlara gidenler ancak ihtisas cihetinden bir tetkik yapanlar vey tecesssle bir gz atanlardr. Cenahlar bask, karanlk ve skntldr. Czibeyi tekil eden orta ksm, umum shann yzde krk ikisi olduundan, yzde elli sekiz nispetinde bir mahal ziya uram demektir. Halbuki birleik bir meknn aksm arasnda bu derece mvzenesizlik umum shann hengini bozar; bir bin heyeti ummiyesinden istifde iin yaplr. Bazilik sistemi dediimiz nefli binlar yapmak tiyd, ilk kiliselerin paiyen mbetlerinde kurulmasndan kalmtr. Roman, Gotik ve Bizansta atl bazilikler hep byle yaplagelmi, hatt Ayasofya at yerine Karakale hamamlar ve asl ark binlarn rnek alarak kubbe ile rtld halde yine de nef sistemine tbi olmaktan kurtulamamlardr. Hemen btn Bizans kiliselerinde nef kullanlm, Pantokrator gibi bz kiliselerde bu adet bee karlmtr. Halbuki Trk cmii hricen olduu gibi, dhilen de baka bir ruh arz eyler; btn i hacm bir vhit tekil eder. Bir kenarda durmakla btn biny yek nazarda kavrarsnz. Yanlardan, orta ksmdan ayrlmamtr; hepsi birbirine kaynam, bir kl hlini almtr.2 Tezynat unsuruna gelince; hric mmr zayf olunca tezynta kuvvet verilmesi tabidir; esas bnyesinde gzellii olan, tezynta ihtiya duymaz. Trkler o gne kadar efsnev bir gzellikte telkk ettikleri bu ehri zapt edince, beklediklerini bulamayp kendi sluplarnn stnln derhal anlamlar ve mahall anane, alkanlk ve malzemeyi bir tarafa brakarak evvel, Bizansn, yan banda olduu halde, kullanmadklar mesm gzel yap ta ocaklarn kymetlendirip ilemiler; hricen ve dhilen tam bir (vahdet) mmrsi vcde getirip, tezynt ancak kaplara, pencerelere, mihrap ve mimberlere hasr ile, beden ve ayaklar kuvvetlerini tebrz ettirmek ve vahdeti temin etmek zre, tek malzemeden ve salam bir grnte yapmlar, insana bir muvakkatlik hissi veren ince kaplamalar kullanmamlardr. Roman, Gotik ve Rnesans gibi mmr sluplar, bir devre mahsus btn milletlere mil umm tarzlar olduu halde, son Trk imparatorluu olan Osmanllk kendine has bir mill mmr ibda muvaffak olmutur. Bir Osmanl Trk eserini grr grmez ayn din zmresinden Arap ve ran ve Hint eserinden derhal tefrik ettiimiz gibi, ayn topraklar stnde, ayn ta ve harla alan Bizans, Srp, Bulgar mmrsiyle karlatmzda da tereddtsz yine: Bu Trk binsdr deriz. te, Trkler btn XVI. asr boyunca saysz heserler3 verecek olan sanatlarnn temel bidelerini bittab XV. asrn ilk nsfndaki almalarn izinde yryerek, Ftih Devrinde in etmiler, plnda vahdet, nispetler, hacimler gibi esaslar ve adrvan avlusu, kaplar, mihrablar gibi in ansrn en gzel tarz hallerini, dsturlarn vazeylemilerdir.

648

Onlarn resim ve heykel gibi gzel sanat belerinde dier milletlerden geri olduklar vrittir. Edebiyat ve mskde de, Garptakilerden baka enide, mtemdiyen yksek eserler vermi olmakla berber, dny seviyesinin en stnde olduklarn iddi eden yoktur; fakat mmrde dny apnda hikay yalnz balarna fethettikleri bir hakkattir. Garb medeniyeti zmresi, baka bir slba ve daha mzeyyen binlara alkn olduundan, Trk mmrsi karsnda, vehleyi lda (ilk bakta) bir yabanclk hissedebilirler ise de, Trkiyede uzunca bir mddet kalp, rh bir istns ve terbiye hsl edenler ve bilhassa taassupsuz sanatkrlar hayretle rpermekten kendilerini alamamaktadrlar. *** stanbul bir taraftan mar ve iskn olunurken, siys hdiseler de tevakkuf etmi deildi. Eski Bizans topraklar stnde, adalarda saysz prenslikler ve dukalklar teekkl etmi, Morada son imparatorun iki kardei despot unvanyla ufack hkmetler kurmulard; Trabzonda imparator unvanyla bir Komnen sllesi icry hkmet ediyordu. Ftih evvel adalar tabiiyeti altna ald; Atinallar talyan aslndan dukalar Francesco Accijuolinin zulmnden Ftihe dehlet ettiler; Atina, Mora igl olundu. Kral lnce anariye den Srbistan kat olarak fethedildi; Bosna Hersek tamamen Trk idresine girdi ve srasyla Karadenizin cenup shilindeki sfendiyar Olu hkmeti, Ceneviz mstemlekeleri ve Trabzondaki Komnen mparatorluu birer birer hartadan silindi. Bu przlerin hallinden sonra, Osmanl hkimiyetine kar mtemd hynetlerle, nakz- ahitlerle trihi lekeleyen Karaman hkmetini Ftih artk brakamazd, 1466da ortadan kaldrp halkn stanbula nakil ve iskn etti. Bu trihlerde Venedik Cumhuriyeti Morada kan bir ihtilf bahnesiyle Osmanl Devletine ln- harp etmiti, on alt sene sren bu harpte arada bir adalara akn etmekten baka bir ey muvaffak olamadklar halde, mtemd darbeler yiyorlard. Karaman ailesinden arta kalan bir prensi donanma himyesinde igl ettikleri Anadolu cenup shilindeki Silifke Kalesine yerletirdiler. Asl maksatlar Azerbaycan, ran ve Irakn shibi ve kuvvetli bir Trk hkmeti olan Akkoyunlulara bu yol zerinden silh ve para yardm yapmakt. arkta bu devlet kuvvetli kaldka rahat edemeyeceini bilen Ftih, bu vaka zerine Akkoyunlulara harp ap 1473 senesinde mthi bir meydan muhrebesi sonunda Akkoyunlu hkmdr Uzun Hasan malp ve pern ederek ark Anadoluyu da fethetti. arkta bir mttefik bulmak ihtimli kalmayan ve muhrebe dolaysyla telfisi gayrikbil zararlara uramakta olan Venedikliler sulha tlip oldular; Arnavutluk shilinde igl ettikleri kaleleri ve kodray ve Arbozu terk ile, harp tazmnt olarak iki yz bin duka altn ve ayrca her sene vergi vermek, artlaryla muslha akdolundu.

649

Venedikliler, hasmlar Napoli kralna kar Ftihten muvenet bile talep ettiler. Venedik sulhunu mtekip pdiah, Budann (Moldavie) vah ve gaddar voyvodas Stefan malp ve frra mecbur etti. Ftihin etrfa kol salm istihbrat ebekesi imalde yeni bir kuvvetin ilk kmldaylarn haber vermiti; bu devlet o zamana kadar Mool Kpak hnednnn taht- idresinde bulunan Moskova Grandk III. vann hkmeti idi. Mora fethinden sonra Romaya kaan Bizans Prensi Tomas Paleologun kz Sofiyay, Papann tavassutu ile tezevvc eden van, zevcesinin tevkiyle nazarlarn Cenba doru evirmi, ecneb hkmetlerle ve bu arada Ftihin dman Uzun Hasanla mnsebetlere girimi idi. Shriyet bahnesiyle kendini Bizans mparatorluunun vrisi addetmek hlylarna da dmt. Bu emellerin tahakkka balamas ancak iki asr sonra oldu ise de, Ftih o zamandan bunu sezerek iml Karadenizdeki Kefe ve sire gibi Ceneviz mstemlekelerini fethedip Cengiz Han bakiyelerinden Krm Hanln da taht- himyesine ald; bu sretle Karadeniz tam bir Trk gl oluverdi. Ftih dny zerine Rusyadan kecek musbetlere kar mukbil tedbirlerini almaya gayret sarf eden ilk insandr; son asrn hdiseleri bu endesinde ne kadar hakl olduunu ispat etmitir. Karadenizi bir Trk denizi hline sokup Kafkaslardan Akdenize kadar olan shada Msr Klemen Sultanlndan baka kuvvet brakmayarak emniyeti ve coraf vahdeti temin eden Ftih, artk, btn hdiselerini adm adm tkip ettii, Avrupa siyset sahnesine kacakt; Venediklilerin de tevki zerine donanma ile sevk ettii kuvvetle cenb talyadaki Otranto Kalesini zapt etti ve buna mvz olarak Rodosu muhsara etti ise de alamad. Bu talya seferinin ne maksatla ihtiyar olunduu trihe mehul kalmtr. Otrantoda bir kprba kurup son derece kuvvetli bir kale yaptrmas zerinden az zaman gemiti ki, Ftih vefat etti ve bu sefer, bir teebbs mhiyetinden ileriye geemedi. talyada kale yaplrken Ftih bizzat ordusunun banda bir ark seferine hazrlanm ve stanbula 20 kilometre mesfedeki Tuzlada, Sultan ayr mevkinde ordugh kurmutu. Ehemmiyetli grnmeyen bir rahatszl vard; bir gece sanclar iinde vefat etti. Bir seferin zahmetlerini gze alp yola kan pdihn birden sanclanmas ve talyan Msevsi iken ihtid eden bir hekimin verdii iddetli bir il netcesinde btn btn strb artarak, irtihli birtakm tahminlere yol at ve zamnnn melliflerinden biroklarnn, aktan aa olmamakla berber, im ettikleri zehirlenme ihtimallerinin meydana kmasna sebep oldu. Musr mverrih k Paazde de buna dir epeyi hazin levhalar vardr. *** Trih devirleri mikysnda byk adam olan Ftih, XV. asrda azim ve cesreti, drstlk ve adleti nefsinde cemedip kkl ve bklmez bir irde ve kuvvet kayna olan Trk cemiyetinin itim rhunun mmessili idi. Cemiyet, yapt muazzam hamlelerde onun benliinin mistik temellerini

650

seziyor, onu, vasatn ok fevkinde ve esrarl kuvvetlerin, eriilmez bir mfekkirenin shibi olarak gryordu. Bu mhedede uur ve tahteuur ayn derecede rol oynamakta idi. Ftihin icrat bu fikri, ktlenin uruna ykseltince, ktle kendini onda toplanm grd; onun varlnda kendini buldu ve her fert ahs mevcdiyetini byk bir varln mtevz bir cz eklinde telkk etmeyi kabul edince de btn benlikler (bir) oldu. O zaman btn yaplanlar, in, mar, gzel sanatlar, ilim, siyset, askerlik, bu umm ruhtan feyz ald. Byk liderinin direktifleriyle muazzam netceler meydana geldi. Bu otuz senelik devrede cemiyet ve Ftih neler yaptlar? Cihanml mmrnin mstakbel temellerinin, ilk esas ve kidelerinin Ftih Devrinde atldn, devirlerin keyfiyet ve kemiyet tibriyle ne kadar bereketli olduunu yukarda zh eylemitik. Bundan evvelki paragrafta belirttiimiz vechile en ufak iisinden mmrna ve bnsine kadar herkesin umm bir henk iinde, yapt bu binlarda byk bir vahdet, tezynat ve teferrut ikinci plna brakp esas bnyeye verilen kymet ve btnden fkran azmet bu mmrnin mmeyyiz vasflan oldu. XVI. asrda vard hikann (apoje) memb bu devirdir. Gzel sanatlarn dier belerinden resim de Ftih Devrinde bir hamle yapmak istdd gsterdi. ark dnysnda noksan taraf olan byk resmi (heinture) memlekete ithal iin Ftih Constanza di Fenara ve Gentile Bellini ve sire gibi birok ressamlar talyadan getirtip madalyalar, kabartmalar, yal boya tablolar yaptrd; onlarn SinanBey gibi talebeleri yetiti; 1480 senelerine doru Trkiyede resim yer tutmaa balamt. Garp iin byk bir mehul olan Trk yazs da bu devirde inkiaf esaslarn vazeylemeye balad. En feyizli devir olan on altnc asr bandaki mcedditler, Ftih Devrinde yetiip tekml ettiler; yaz mcerret (abstrait) gzelliin en gzel ifde tarz hline geldi. Ftih zamnnda ve onu tkip eden 25-30 sene iinde artk hibir slm memleketinde eriilemeyen bir seviyeye vsl oldu. Asrlarn en byk hattat eyh Hamdullah Efendi, Ftih Devrinde yetimitir. Tezhip ve minyatr de Ftih zamnnda ok asl numneler vermitir; Ftih Devri kitaplar bakmakla doyulmayacak bir nefsettedir; ciltleri de pek gzeldir. Edebiyat ve Trk lisn shasnda kinci Murad zamnnda balayan kuvvetli hamle, Ftih Devrinde inkiaf ederek, pek mhim ir ve nsirlerin eserleri elden ele dolamtr. Bunlarn terakksinde Ftihin mhim rol olmutur; bizzat kendisi de ir olup hislerini lirik iirlerle terennm eden Ftih, ediplerle hemhal olmu, hasbihaller tertip, madd ve mnev refahlarn temin ederek tevik ve himye ile bu yolda her eyi yapmtr. Btn Trk diyarlarndan stanbula gelen irler byk izzet ve ikramla kabul olunarak alkonulmu ve dvanlar cizelerle taltf edilmitir. Msk hakknda fazla bir ey syleyemeyeceim; on beinci asrdaki mhim eserlerin bestekrlarnn Trkiyede alp almadklar henz mehul kalm bir noktadr.

651

Felsefe ve ilim o devirde pek ileri ve canl bir halde idi. Sekiz asrlk slm felsefesi ve teolojisi shasnda 1450den sonra Molla Hsrev, Molla Grn, Sinan Paa, Hzr Bey ve sire gibi mhim ahsiyetler yetitii gibi riyziye ve heyette Ali Kuu ayarnda pek mhim nazariyeleri ve telft bulunan bir lim, tpta Lr elebi, Ykup Paa gibi statlar yer almlar. Bu zatlar Ftih semniye medreselerinde ve dier stanbul, Bursa ve Edirne medreselerinde pek ok talebe yetitirmilerdir. Bu medrese ve mektep hricinde Ftihin huss meclisi de bir akademi mhiyetinde idi. Btn bu limler, seyahat yoluyla gelenler, eski Bizans filozoflar Ftihin meclisinde yer alrlar ve uzun mushebeler yaparlard. Bizzat kendisi Arab, Fris, Yunanca, Srpa ve rivyete nazaran Ltince ve talyanca bilirdi. Bizansl Amirutzes ile hakk dostluu vard. Mhendislik shasnda da binlarn teknik terakksinden, kale ve tersne inaatndan baka havan topunun ve ilk def Rodos muhsarasnda kullanlan infilkl merminin cd erefi Ftihe ve muvinlerine ittir. Ezel takdrin tecellsi ile Ftihin yerine kinci Byezid gibi babasnn seviyesine ulamaktan ve geni, hr fikirlerini tkip edebilmek imknndan bile mahrum bir hkmdar kp cemiyeti de akn ve peran bir hle getirmeseydi, Rnesansn tam inkiaf devresinde komu lkede ve onu tkben btn ark dnysnda mvz bir fikir hareketi inkiaf eder ve Rnesansn ok parlak olmakla berber yalnz rasyonalizmden rlm ve binenaleyh tek cepheli kalmasna mn olurdu. Bu sretle on sekizinci asrdan zamnmza kadar insanlar ve itim bnyeleri kemirmekte olan man ve mneviyat buhrnna kar bir muvzene unsuru teekkl etmi bulunurdu.

1 2

Murad Paa Hamam 1956 trihinde tammen yklarak, yok edildi (A. Yksel). unu da arz edelim ki Osmanl-Trk cmileri rktalar Seluklularn ok direkli cmilerine

benzemedii gibi, yine ayn slupta olan Arap, ran ve Hint cmilerine de hi benzemez. 3 Osmanllar, stanbul ve dier ehirlerdeki byk apta cmi ve binlar nokta- nazarndan

hibir milletin eriemedii bir seviyeye ulamlardr. Mesel Bizansllar bir tek Ayasofyay yaptktan sonra ona yakn hibir eser meydana getirememilerdir. Ayasofya kubbesi 31 metre olduu halde, dier kiliselerinkilerde 18 metreyi geen bir tne yoktur ve bu vasat eserler de iki tnedir; fazla deildir. Kiliselerin mtebksi nc derecede binlardr. k Paazde; Tevrih-i l-i Osman, Trih-i Osmn Encmeni Neriyt. Dursun Bey, Trih-i Eblfeth, Trih-i Osmn Encmeni Neriyt. Hammer, Osmanl Trihi, Ata Bey tercmesi. Feridun Diritemkin, stanbulun Fethi, stanbul Belediyesi neriyt, 1949.

652

smil Hmi Danimend, zahl Osmanl Trihi Kronolojisi, Trkiye Yaynevi, 1947. Kritovulos, Trih-i Sultan Mehmed, Trih-i Osmn Encmeni Neriyt.

653

B. FATH DNEM DENZ HKMYET birliinden Ayrla: XIV ve XV. Yzyllarda Cenevizliler ve Trkler / Prof. Dr. Enrico Basso [s.355-362]
Cenova niversitesi Avrupa Aratrmalar Blm / talya Ondrdnc ve onbeinci Yzyllarda Trkler ile Cenevizliler arasndaki iliki, hacimsiz bir ticari iliki ile balamtr. Daha sonra iki devlet arasnda birok alanda i birlii ve ortak alma gerekleerek, 15. yzylda meydana gelen kar atmalar sonrasnda ilikiler neredeyse tekrar balad noktaya dnmtr. Cenevizliler ile ilk kez ne zaman iliki kurulduu konusunda birtakm farkl grler mevcuttur. Gerekte II. Bizans i sava dneminde vuku bulan ilk temas iin bazlar Sultan Orhan zamannda Cenevizliler ile Bizans arasnda 6 Mays 1352de imzalanan anlamay nermilerdir.1 Cenevizliler ile 1352 ve 1356 yllar arasnda birtakm mektup alverii gereklemi ve Osmanllar Cenevizlilerden Pera, Filippo, Demerode ve Bonoficio de Sauloda2 birtakm ticari haklar verilmesini talep etmilerdir. Bu ticari haklar talebi, bir sonraki yzylda Fatih Sultan Mehmed ve Francesco Draperio arasnda kurulacak olan ilikiye bir giri nitelii tamaktayd.3 Ceneviz hkmeti gittike artan ticari hilekarlklar ortadan kaldrmak amacyla bu tr bir ilikiye girilmesi iin bir takm haklar vermeyi gnll olarak kabul etmitir.4 Birok onaylamadan sonra yasad ilan edilmesine ve nihayet 1361 ylnda iptal edilmesine ramen bu haklarn verilmesi5, Cenevizlilerin ticari karlar olan Anadolunun birok toprak parasnda sz sahibi olan Trkler ile kurulan iyi ilikilerin devam ettirilmesi asndan ok nemli grlyordu. yi ilikilerin devam ettirilmesinin politik ve askeri adan ne kadar nemli olduu Boaz savalarnda da anlalmt.6 te bylece Cenevizliler, Osmanl gleriyle kuracak olduu ilikilerin, Bizansllar tarafndan desteklenen Venedik glerine kar ne kadar nemli bir politik taktik olduunu anlamtr. Yine bu nedenden dolay da bu ittifak glendirmek iin yapmas gereken mali fedakarlklardan kanmamtr. Trklerin 1379-1381 yllar arasnda Tenados Sava ve Chioggia Sava7 gibi Venedikliler tarafndan oluturulan Ceneviz kart koalisyonlar iinde yer almas bile Cenevizlilerin Trklere kar olan bu tutumunu deitirmemitir. 8 Haziran 1387de Sultan I. Murad ve tam yetkili Ceneviz elisi arasnda imzalanan antlama ile de bu tutum daha da belirgin hale gelmitir.8 1387 Antlamasna gre Cenevizliler, Trk tacirlerinin Perada dedii verginin en fazla %8 olarak azaltlmasn kabul etmek zorunda kalmlardr. Ancak bununla birlikte kendileri de Osmanlnn egemen olduu topraklarda Venedikliler ile dier gayrimslimlerin dedii miktarla eit oranda vergi deyerek zgrce dolamak hakkn elde etmilerdir. Cenevizli tccarlar byle bir dnemde, Balkan yarmadasnn byk bir blmn yani, Batl tccarlarn yiyecek ihtiyacn karladklar geleneksel alan, kontrol altnda tutan Trkler ile

654

gelitirilen ilikilerin ticari adan ne kadar nemli olduunun aka farkndaydlar. Trkler ile imzalanan antlama metninde msr ve buday almnn ncl -Perada birka hafta nce ayn Cenevizli elilerin Cenevizin ticari karlarn yakndan ilgilendiren msr retim alanlarn kontrol eden dier bir g, Dobrucal despot vankonun temsilcileri ile imzalad ve msr ticareti hususunda detayl bir tasarruf hakkna izin verilebilen antlama- konusunda kesin deliller yoktu.9 Cenevizli tccarlar topluluunun Akdenizdeki ticari karlarn gvence altna almas dnda, antlama Demerode ailesi ve Osmanl hanedan arasnda scak ve nemli bir ilikinin gelimesine de neden olmutur. Antlama metni, otuz yl nceki Perada nasl bir ticari hareketlilik olduuna gndermede bulunarak, bunun Orhan ve Filippo Demorade arasndaki karlkl kiisel gvenden kaynaklandna dikkat ekilmitir. Ve imdi de Givonni Demerode, I. Murad ile iyi ilikiler gelitirirken otuz yl nce babasnn stlendii misyonu stlenmektedir.10 Bu nemli belge delil gsterilerek sylenilebilir ki, Cenevizliler ve Trkler arasndaki iliki erisi 15. yzyln ortalarnda aka grld gibi ykseklerde seyretmektedir: Bir yanda Cumhuriyetin resmi mdahalesi sayesinde tccar topluluunun Dou kolonilerinde yaygnlk gstermi olan genel ticari karlar korunmak istenirken, dier yandan da Osmanl topraklarnda ayrcalklar elde etmelerine neden olan kiisel ilikiler sayesinde -Ceneviz hkmetinin tek bana bunlar elde etmesi mmkn deildi- nemli birtakm ekonomik ayrcalklar elde edilmitir. Kiisel ilikiler yoluyla gelitirilen ilikilere zellikle antlamay takip eden yllarda bolca rastlamak mmkndr. 1396 ylnda11 I. Bayezda paral asker olarak hizmet etmi olan Savonal Pietro Maria dnda, 140212 ylnda Ankarada Timurun kuvvetlerine yenilen Trk kuvvetlerinin kalan ksmna Marmara Denizinde seyretmekte olan Ceneviz gemisinin yardm bir baka rnek olarak verilebilir. Bir dier rnek de bu olaydan yirmi yl sonra Giovanni Adornonun ve Foa anlamasn imzalayan taraflarn, Sultann ordularn Lampsakostan Geliboluya aktararak ve daha sonra Edirnedeki harekata da katlarak13 II. Muradn Dzmece Mustafa yanllarna kar kazand zafere nemli katkda bulunmasdr. Cenevizlilerin Trklere yapt yardmlar her iki durumda da donanmalar hala yeterince glenmemi olan Trkler tarafndan cmerte geri denmitir. Bu son iki durum Ceneviz hkmetinden herhangi bir onay alnmadan gereklemitir. En azndan birinci durumdan Cenova ve Ceneviz toplumu Adornonun mdahalesinin bir sonucu olarak faydalanmtr. Giovanninin Osmanl saraynda kazanm olduu prestij, daha nceleri kaybedilen Samsundaki Ceneviz kolonisinin tazminatn almakla kalmayp ayn zamanda 1424 ylnda Trkler ile Bizansllar arasnda imzalanan bir bar antlamasnda arabulucu olarak bulunan Giovanninin kardei Giacomonun diplomatik baarlar elde etmesine katkda bulunmutur.14 Bu arada resmi dzeyde ise ihtiyatl ve eit uzaklk prensibine uygun diplomatik politikalar takip edildii Massaria Peyrenin kaytlarnda aka grlmektedir. Bu kaytlar ayn zamanda Ceneviz ve

655

Trk bykelilerinin srekli gidi-gelilerinden de sz etmektedir. Yine Trklerle srdrlen bu ilikilerdeki temel nokta, Bizans ve Rodoslular ve Macaristan Kral gibi dier Hristiyan glerle giriilmi olan ilikilere zarar vermeksizin Osmanl faaliyetlerini kontrol altnda tutmakt.15 likileri dengede tutmak Peral Cenevizlerin Mitylene Lordu, Chioslu Maonezle Rodos ovalyeleriyle ve Kbrs Kral ile birleerek I. Murada kar oluturduklar ittifak rneinde olduu gibi pek tabii ki her zaman mmkn olmuyordu.16 Ancak bu tr durumlar, Cenevizlilerin Timura kar I. Bayezda yardm etmeleri rneinde olduu gibi, ortam bulunduunda hemen dzeltilmeye allarak eski politik denge yeniden salanyordu.17 Trklerle olan ilikilerde resmi dzeyde Cenevizliler tarafndan takip edilen tedbirli politik tutumlar ile baz zel ahslarn benimsedikleri prensipsiz ve dikkatsiz giriimler arasndaki eliki, bazen Ceneviz devletini giriilen bu tarz kiisel ilikileri snrlandrma eklinde bir mdahaleye zorlamtr. 1424 ylnda II. Muradtan Sultann semboln kule stne boyamak karlnda ehir duvarndaki kulelerden birinin tamiri iin para isteyen Pera halknn tutumu yukarda anlatlan duruma bir rnek olarak gsterilebilir.18 Ceneviz hkmetinin takip ettii ok dikkatli politikalar ilikilerin daha uzun bir sre devam etmesine neden olmutur. Pera halknn byle bir tutum gelitirmelerinin altnda yatan en nemli sebep, Giovanni Adornonun elde ettii baar ve Milan Dknn, Genova Lordunun ve ayn zamanda Osmanl Sultan ile Venediklilere kar dzenlenecek bir ittifak konusunda askeri ibirlii yapma hazrlnda olan Filippo Maria Viscontinin politik tutumlarnn bir sonucu da olabilir. Daha nce de Osmanl ile bu tr ittifaklara girilmi ve Osmanl saray ile Milan saray arasnda eliler gidip gelmitir. Bu ilikiler sonrasnda Osmanl Sultan II. Murad, 1430 ylnda ordusunu Venedikin kontrol altndaki Selanik zerine gndermeye ikna olmutur.19 Bu tr politik durumlar, bir sonraki yl Chios savunmasnda Venedik kuvvetlerine kar Trklerin yardm rneinde grld gibi byk avantajlar getirebilmektedirler.20 Fakat Dou politikalarnda, daha ok talyadaki olaylarla ilgileniyor olan Lombard Lordundan daha tecrbeli olan Cenevizliler bu tr giriimlerdeki risklerin de farknda olarak Sultan imparatorluk iindeki olaylara kar desteklemi ve Aydnoullar gibi Mslman beyliklerin isyanlarn bastrmakta Sultann minnettarln kazanabilmek ve kendi haklarn korumak iin ona yardm etmitir.21 Fakat Cenevizliler biliyordu ki, Sultana yaptklar yardmlar Balkanlarn ikinci ehrinin ve Ege Denizindeki nemli limann kuatmasnda Trklerin yardm etmesinde olduu gibi kendilerine mutlaka geri dnecektir.22 Daha nceleri Cenevizliler, Trkleri Venediklilere, Venediklileri de Trklere kar kullanmay ok iyi baarmt. Ancak bu yllarda Cenevizliler farkna vardlar ki, daha nceleri Venediklilere kar kullandklar Trkler, artk gittike kontrol edilemeyen bir g olmular ve bu nedenle de Akdenizdeki karlar yava yava tehlike altna girmeye balamtr. 1435 ylnda Viscontiyi Cenevizden def ettikten sonra Osmanllar ile Cenevizlilerin ilikileri arasnda yeni bir dnemin baladn sylemek mmkndr. Bu yeni dnemde Cenevizliler ve Osmanllar karlkl olarak tarafsz kalmay

656

srdrrken, Cenevizliler Trk yaylmaclna engel olmak iin birok kar tedbirler alma abasnda bulunmulardr. *** Bu yeni politik tutum, Papann Trklere kar Hal Seferlerini balatma arzusunun 1439 yl gibi erken bir tarihe kadar inmesinden de kolayca anlalmaktadr. 1442 ylnda Cenova dk tarafndan Papaya gnderilen mektupta bir Hal Seferi teebbsnde Papay desteklemek iin ne kadar gc olduunu belirtmektedir. Bu mektupta ayrca Cenevizliler, Akdenizdeki kolonileri korumak iin ne kadar aba sarf ettiklerinin yan sra Bizansn dn kolaylatrmak iin neler yaptklarn, karlatklar ekonomik zorluklar ve Cenovay tehdit etmekte olan Katalan-Aragonlarn Thyrren Denizindeki yaylmas tehlikesinin bu teebbste direkt olarak grev almalarn ne kadar zorlatrdn papaya anlatmaktadr.23 Her ne kadar Ceneviz Cumhuriyeti 1444 ylndaki byk seferde dorudan grev almadysa da, Burgond Svari Blne Savoyard limanlarnda ekonomik yardmlarda bulunmutur.24 Cenevizlilerin papa tarafndan dzenlenen bu Hal seferlerini ne kadar nemsedii, savatan ancak bir ay gibi ksa bir zaman sonra, 2 Aralk 1444 tarihli resmi bir evrakta verilen bilgilerin ne kadar doru olduundan da anlalabilir.25 Tek bana bu delile dayanarak, mehur bir iddia olan Trk ordusunun Asyadan Avrupaya Ceneviz devleti aracl ile tand iddias pek doruymu gibi grlmemesine ramen kendi adlarna i yapan Ceneviz patronilerinin bu ii yapma olaslndan bahsedilebilir. Jacques Paviotn bir makalesinde26 iaret ettii gibi, Bat lkelerinde yaygn olarak bilinen ve Valeran de Wawrinin hatralarnda yank bulan sulamalarn byk bir ksm, geleneksel rekabetini en kt ekliyle sergilemeye alan Venedikten yaylmtr. Venedik ayrca kendisini temize karmak iin Trklerle diplomatik antlamalara girmekten geri durmamtr. Gerekte dou seferlerinde dorudan mdahale etmenin mmkn olmay, Cenevizlilerin onlar samimiyetle destekliyor olmalarna ramen, Callistus III ve Pius IInin27 projelerinde iddia edildii gibi, Aragon kral ile bitmek bilmeyen savalar ve Trklerle i birlii yapt konusundaki sulamalar ile de alakalyd. Ve bu sulamalar Cenevizlilerin daha sonraki yllarda Akdenizde takip ettii politikann deimez bir paras haline gelmitir. stanbulun dn takip eden birka ay iinde talyadan bir haber yaylmt. Bu habere gre Ceneviz donanmasnn btn gemileri II. Mehmedi tamamyla bozguna uratm ve Doudaki Hristiyan gemilerine ve limanlarna saldrmaya balamt. Cenevizliler kendileri hakknda yaplan bu ithamlara, Avrupadaki btn saraylarna bu iddiay yalanlayan resmi mektuplar gndererek iddetle kar ktlar. Ayrca Byk Trklere kar giritikleri eylemlerin ve muhasara altndaki stanbulun savunmas iin harcadklar abalarn tanklar olarak da saygnlklarndan hi phe duyulmayan iki kii buldular. Bunlar, Byk Papalk tarafndan yeni bir Hal ordusu oluturmakla grevlendirilmi

657

Kardinal Domenico Capranica ve kuatma srasnda bizzat bulunmu ve ac tecrbeler yaam olan Papalk elisi Kievli Kardinal Isidordr.28 Ancak yalanlama kampanyalar Napoli Kral olan Arogonlu Alphonsenin bildirgesi ile zirvelere trmanm ve Cenevizlerin amansz dman olan Alphonse Cenevizlileri talyal Trkler olarak tanmlam ve Trklerin Balkanlarda kazand zaferlerin tek sorumlusunun Cenevizliler olduunu iddia etmitir.29 Bu tr anlamsz sulamalar, Dk Pietro Campofregoso tarafndan serinkanllkla ve sakince verilen cevaplarla reddedilmitir. Ayrca Pietro Campofregoso, kraln dmanca tutumlar sergilediini ve bunun Akdenizde ciddi herhangi bir Ceneviz teebbs oluturulmasna engel oluturduunu hem Alphonseye hem de Papaya defalarca ikayet etmitir.30 Cenevizler lehine taknd tutum ile bilinen Milan Dk Francesco Sforza, Hristiyanln douda yaad bozgunlarn en nemli sebeplerinden birinin Venedikliler tarafndan benimsenen politik davranlar olduuna iaret etmitir.31 Francesco Sforza sulamalarn kati bir takm delillere dayandrmtr: Venediklilerin istihkam politikalar, Venedik kolonilerini mmkn olduunca korumay ve btn bunlarn dnda Sultana kendilerine saldrmas iin bahane yaratmamay amalamaktayd. Bu dnce dorultusunda 1453 ve 1462 yllarnda Venedik tarafndan Ege Denizine donanma gnderilmi ve bu donanmann Trk donanmas ile birleip savaa katlmalarna engel olmak iin de kat kurallarla snrlandrma getirilmitir. Ancak bu kurallar aslnda Osmanl donanmasnn Ege adalarnda yaylmasna neden olmaktan baka bir ie yaramamtr.32 Kendi adlarna Katalanlar ile Thyrren Denizinde askeri ibirliinde bulunan Cenevizliler ayn zamanda Ege Denizinde ve Karadenizde var olan kolonilerini korumak zorundaydlar. Ancak lkenin corafi konumu onlar Venediklilere nazaran daha zor artlar altna sokuyordu. Mesela Chios33 ve Cenevizlilerin kontrol altndaki son Gattilusio34 Mitylene Krall Trk topraklarna yakn bir yerde bulunmaktayd. Kefe ve dier Karadeniz kolonileri ise ana ktadan denizle ayrlmlard.35 Ceneviz, Venedik Dkne gndermi olduu kran mektubunda Janos Hunyadinin Belgratta Trklere kar bir zafer kazandn mjdeleme rneinde olduu gibi,36 Balkanlarda meydana gelebilecek olaylarla ilgili bilgi yolu olarak Veneciaruma dayanmak zorundayd. Bu, tutarl bir politik program oluturulmasna byk lde engel oluyordu. yle ki hemen stanbulun dnden sonra, Peradaki durumla ilgili bir ok kark ve elikili haberler Cenevize Venedik zerinden gemi ve hkmetin konuyla ilgili yeterli nlem almasna engel olmutu.37 Baz kark durumlar ile ilgili vuku bulan olaylar hakknda salkl bilgi edinme problemi, 15. yzyln ikinci yarsnda devlet tarafndan douya gnderilen elilere verilen emirler ile ilgili kukuda da kendini aka gstermektedir. Baz genel durumlar dnda her zaman, Sultan ile irtibat kurulmadan nce mutlaka danlmas gereklilii ile ilgili ifadelere ska rastlanmaktadr. Perada yaayan tccarlar ve Chioslu Mahoneseler, doudaki meseleler zerine bilgi edinmek ve verilecek olan karla en uygun cevab sultann sarayna sunabilmek iin grev yapan Kefedeki ynetimin temsilcileridirler.38

658

Aka anlald gibi bu elilerin en nemli grevi, doudaki kolonileri, her ne kadar resmi olarak San Giorgio Bankasnn ynetimine verildilerse de diplomatik olarak koruma ve nceki ticari haklarnn yerine getirilmesini gvence altna alma abasyd.39 Fakat onlar her ne kadar kuku ile yaklama zorunluluuna sahip olsalar da, daha nceleri douda yaayan tccarlarn tecrbelerinden faydalanarak hibir bilgiyi karmamak ve Osmanl askeri faaliyetlerinden her daim haberdar olabilecekleri bir casus hatt oluturarak olas tehlikeleri haber vermek zorundaydlar. Cumhuriyetin elileri ok zor artlar altnda olsalar da bu amalar nemli denilebilecek bir baar ile tamamlamlardr: ticari ilikiler yeniden gzden geirilmi, Trk tccarlarna ekonomik imtiyazlar tannm,40 Ceneviz gemicilerinin Karadenizde karlaabilecei glkler azaltlmtr. Bunun tesinde Ceneviz ve onun koloni grevlileri arasnda daha sonraki yllarda geen mektuplamalar aka ortaya koymutur ki devlet Osmanl saraynda tasarlanan eyler hakknda daha doru bilgiler edinmeye balamtr.41 Ancak hkmet 1462 ylnda, Sultann amacnn ne olduu ile ilgili kendisine ulaan bilgilerden dolay yanlgya dmtr. Cenova tarafndan Nicholas Gattilusioya gnderilen en son mektuplardan birinde o yl Sultann deniz seferlerinden ok kara seferlerinde bulunaca ile ilgili bilgi verilmitir.42 Ama 1470 ylnda Trk donanmasnn yapt hazrlklar ve amalar gz nnde bulundurulacak olursa verilen bilginin yanl olduu anlalacaktr. Ceneviz Devleti ayn yln Temmuz aynda Karadenizdeki kolonilerini, dmann olas bir donanma saldrsna kar alarma geirdi. Ancak birka gn sonra Sultann asl amacnn Ege Denizindeki Venedik adalar olduu anlaldndan alarm durumu iptal edildi. Ege Denizine bir saldr sz konusu olduundan dolay Chiosta savunma hazrlklar yaplmaya baland.43 Belki tehlikenin yeterince anlalamamasndan, belki de daha nceki yllarda Venedikin taknd tutumun bir rvan olacandandr ki Venedike bilgi yolladklar konusunda elimizde bir delil yoktur.44 15. yzyln son on yllarnda, Ceneviz Devletinin, Chioslu potosatateler ile 1479 ve 148445 yllarnda yaptklar yazmalarnda grld gibi, Trk donanmasnn bu dnemde denizlerde ve sultan tarafndan tasarlanan ekliyle karada yaplacak olan saldr hazrlklar ile ilgili gvenilir bilgiler elde edebileceini ispat etmitir.46 Yine Ceneviz Devleti kendi ajanlarn, Osmanl sarayna ok yakn yerlere kadar sokabileceini de ispatlamtr. rnein bu casuslardan birinin gnderdii raporda, Venedikliler tarafndan yaplma ihtimali yksek olan ve sultann sefer iin yapt askerihazrlklara engel olamam baarsz bir suikastten, II. Mehmedi zehirleme giriiminden sz edilmektedir.47 Btn bu tedbirlere ve Trk mparatorluunun ilerine kadar szm olan casus ana ramen, Cenevizliler Trk donanmasnn Kefe ve Karadenizdeki dier Ceneviz kolonilerine kar giritii saldryla neredeyse akna dnmlerdir. stelik tamamyla habersiz olduklar bu saldrnn sonular, Cenevizliler iin stanbulun dnden daha nemli sonulara gebeydi. Cenevizliler Karadenizde her eyin tamamyla normal olduu konusunda gvenilir bilgiler alnyorlard. Rahatsz edici olan tek haber ehirdeki ticari ve mali kesimi nemli lde etkileyebilecek bir hastalk haberiydi.

659

Ancak Ceneviz devletinin ajanlar bir kez daha yanlmlar ve aynen 1453 ylnda stanbulun Trkler tarafndan fethinde olduu gibi 1475te de bir kez daha devre d braklmlard.48 *** Bylece uzun sreli bir koloni tecrbesinden sonra, Cenevizliler Akdenizden ayrlp Batya doru yola ktlar. Hem politik hem de en az dieri kadar nemli olan psikolojik adan deerlendirildiinde, tehlike anlarnn stanbulun d ile 1453 ylnda almaya balamasna ramen asl dnm noktasnn 1475 olduunu sylemek yanl olmayacaktr. Kefenin ve Karadenizdeki dier kolonilerin49 d Cenevrede aresi olmayan bir hastalk gibi hissedildi ve Osmanl hakimiyetinin olduu blgelerde otonom devletiklerin kurulmas ile ilgili umutlarn artk ne kadar bo ve anlamsz olduunu gsterdi. Ksa vadede bu iddetli darbe, Cenevizlilerin koloni imparatorluunun kaybnn ve Sultanla kyaslandnda Ceneviz siyasi konumunun Achillein topuunu yitirdiini dnenleri kuvvetlendirir grnmtr. Ve Cenevizlilerin son yaad zor sonularn etkisinden arnarak Byk Trklere olan dmanln aka ortaya koymalar, glerini Hal birliindeki dier Hristiyan gleri ile birletirerek Osmanl mparatorluunu yerle bir etmeleri ve onu geldii yerlere yani slamn sanca olan Orta Asyaya kadar geri gndermeleri istenmitir. Bu projenin 1481 ylndaki Otronta seferinde baarya ulat grlmtr. Kefenin fatihi50 Gedik Ahmet Paann ordusundan kurtulma noktasnda olan Apulian ehri ile Hristiyan donanmasnn kumandan ve Ceneviz gemilerinin patroni olan Ceneviz Bapisikoposu Paolo Campofregoso, II. Mehmedin ani lm ve padiahn oullar olan Cem ve Bayezid kardeler arasnda kan taht kavgalarnn bir i savaa neden olabileceini ve bunun da Trk mparatorluuna kar douya doru yol almak iin iyi bir frsat olduunu dnerek izin istediler.51 Amalar stanbulu karadan ve denizden ayn anda kuatarak fethetmekti. Macaristan Kral Matjas Hunyadive Romanya Prenslerinden de yardm almak istiyorlard. Trk fetihilerine yaplacak olan bu saldr Balkan halklar iin de bir kurtulu olabilirdi.52 Ancak bu ksa srd. Napoli Kralna, Calabrial Alphonseya ve dier Hristiyan kumandanlara kar Trkler ile birleen Venediklilerin aka grlen dmanl, Papa 4. Sixtusun talyada slamn kprballk konumunu ortadan kaldrmadan byle bir giriimde bulunulmamas konusundaki akllca istei ve Kralln Osmanl egemenliinden kurtarmay oktan hak etmi olan Kral Ferdinandn ekimser tutumu Cenevizlileri Trk garnizonu teslim olana kadar Otrontadan nceki yerde kalmaya zorlad. En sonunda, temel ama baarya ulatnda, Kral ve Papa projeyi desteklemeye ve ordunun Valonaya tanmas iin emir vermeye karar verdiklerinde zaten Eyll aynn sonu gelmiti. Mevsim bir sefere girimek iin ok ilerlemi, bu da baar umudunu azaltmt. Tayfalar arasnda gittike

660

yaylan

veba

hastal,

yeterince

iyi

deme

yaplmamas

ve

en

nemlisi

de

Osmanl

mparatorluunun i durumu hakknda elde edilen detayl bilgiler, zaten Calabrial Alphonsenin Otronta ganimetlerinin paylamnda taknd hrs dolaysyla aalanm olan Cenevizlileri, Osmanllara kar yaplmas istenen bu giriimin bir paras olmamaya itti ve onlar da lkelerine dnmeye karar verdiler. Rvan hayalleri suya dt. Ayn ylda yani 1481de Han Mengli-Giray tarafndan Krm kurtarmak iin teklif edilen i birlii giriimi ve kardei Bayezd sultana ba kaldrm olan Cem Sultann heyecan verici isyan hikayesi de -ki bu daha sonraki yllarda Avrupa saraylarn ok yakndan ilgilendirecek ve kartracaktr- bylece yarm kalm oldu.53 1481 ylnda yaanan hayal krkl aslnda Cenevizlilerin, deyim yerindeyse, gzlerini at. Akdenizde bulunmann stanbul ile Chios kolonilerinin devam54 konusunda diplomatik ilikilere girmeyi mmkn klacan dnenlerin fikirleri ve Cenevre ile Cenevizlilerin talihlerinin zaten bitkin olduu dncesi galebe ald. Cenevizliler, 1484 ylnda Kili ve Moncastronun Trklerin eline gemesi ve Eflak ve Boadan Prensliklerinin Trklere balanmalar55 gibi Hristiyanln douda karlat baarszlklar konusundaki analizleri dolaysyla desteklendiler. Bylece Cenevizliler yzlerini tamamyla Batya evirmeye karar verdiler. V. Alphonsenin lmnden sonra g kaybeden Catalan-Aragonese gcndeki deniz yollaryla ilgilenmek Cenevrede II. Mehmed ile ilgilenmekten daha gizemli hale geldi.56 Ayrca Cenevizliler son baarszlklarndan sonra, uzun sredir kt bir durumda olan ekonomilerini yeniden canlandrmann yolunu bulmu oldular. Ancak ekonomideki iyileme bu yllarda ok yava oluyordu. Cenevizliler de nceleri doudaki kolonilerinden elde ettikleri gelirlere yeniden kavumak iin yeni araylara girdiler. Granada ve beryann ve Avrupa politikalarnn ykselmekte olan yldz, Castile57 bu araylardan bazlardr. Bylece Cenevizliler, 1481 ylndan sonra doudaki ilikilerini tamamyla Chiosun

savunmasndaki mdahaleleri ve Trk mparatorluu ile giriilen birka basit ticari alveri ile snrlandrmlardr. Dier bir yandan da Castile ile olan geleneksel ilikiler ve politik alanda gelecek vadeden gelimelerin okluu, Ceneviz ticaretinin ve ekonomisinin belkemii haline gelmi ve lkede tccar ve sermayedar snfnn yava yava olumasna neden olmutur. Bu da Cristof Colombun ryalarnn gereklemesi iin atlan ilk adma temel oluturmutur.58 Colombun giriimleri ve spanya Monarisinin zaman ierisinde bir dnya imparatorluuna dnmesi Cenevizlileri de etkiledi ve beryann geni aktif ekonomik blgesi ierisinde yer almalar onlar da Yeni Dnyann denenmemi lezzetlerine doru gtrd. Bylece Sevillenin tarihinde daha nce hi rastlamad bir ekonomik byme ierisine girmesi Cenevizliler iin daha nce stanbulun nemine eit bir derecede nem kazanmasna neden oldu.59 16. yzyl boyunca, Fgger ve Welser ekonomik knn avantajlarn ok iyi kullanan Cenevizli bankerler spanyol maliyesinin dizginlerini ellerinde tutabilmek iin ncekinden daha byk diplomatik ketumlukla davranmlardr. Daha nceleri Bizans ekonomisini kontrollerinde tutan Cenevizlilerin bu durumu imdiki ile paralel bir durum arz etmektedir. Bu Palaeologan dneminin

661

Bizans tarihilerinin Cenevizlilerin a gzl tccarlar iin ettikleri kzgn kfrler ve baz nl spanyol ataszlerinin banker olan byk babalarnn ellerinde olan Don Dineronun talihi ile ilgili sylediklerinden de anlalmaktadr.60 Bununla birlikte sonu olarak sylenilebilir ki Cenevizliler, byk olaslkla ekonomik alandaki kontrolleri dolaysyla, Akdenizdeki politik gelimelerde sz sahibi olmulardr. Kendileri ve Venedikli rakipleri Hilal ve Ha arasndaki Byk Oyunda -ki bunun sonucu ancak denizlerin ekonomik ve politik olarak kontrol edilmesi anlamna gelmektedir- ikincil derecede rol oynadktan sonra Cenevizliler, ekonomik alanda stlendikleri rol, kendilerinden sonra gelen gen spanyol Monarisinin omuzlarna brakmtr.61 1 124-125. 2 3 Baknz. L. T. Belgrano, Prima Serie di Documenti cit., dosya. XVII, s. 125-126. Bu ilki ile ilgili olarak baknz. F. Babinger, Mehmed der Eroberer und seine Zeit. Baknz. L. T. Belgrano, Prima Serie di Documenti Riguardanti la Colonia di Pera, Atti

della Societ Ligure di Storia Patria (A. S. Li.), C. XIII/2, Ceneviz, 1877, s. 97-336, dosya, XVI, s.

Weltenstrmer Einer Zeitenwende, Mnchen 1953, talyanca evirisi E. Polacco tarafndan yaplmtr., Maometto il Conquistatore, adl almaya baknz. Torino 1957, s. 30-31, 47-48, 139141; M. L. Heers, Les Gnois et le commerce de lalun la fin du Moyen Age, in Revue dhistoire economique et sociale, 32 (1954), s. 31-54; L. Balletto, Draperio Francesco, isimli alma Dizionario Biografico degli Italianidan alnmtr. C. XLI, Roma 1992, s. 681-684. 4 5 6 Baknz. L. T. Belgrano, Prima Serie di Documenti cit., dosya. XVIII-XIX, XXI, s. 126-129. Baknz. L. T. Belgrano, Prima Serie di Documenti cit., dosya. XXII, s. 129. Baknz. C. Manfroni, Le Relazioni fra Genova, lImpero Bizantino e i Turchi, A. S. Li., C.

XXVIII, Ceneviz 1898, s. 575-856; G. Ostrogorsky, Geschichte des Byzantinischen Staates, Mnchen 1963, talyanca tercmesi P. Leone tarafndan yaplmtr., Storia dellimpero Bizantino, Torino 1968, s. 475-476. 7 Baknz. G. Ostrogorsky, Storia cit., s. 486-488; AA. VV., Histoire de lEmpire Ottoman,

Editr R. Mantran, Paris 1989, s. 43. 8 Baknz. S. De Sacy, Pices Diplomatiques Tires des Archives de la Rpublique de

Gnes, Notices et extraits des manuscripts de la Bibliothque du Roi, T. XI, Paris 1827, s. 58-61; L. T. Belgrano, Prima serie di documenti cit., dosya. XXX, s. 146-149; C. Manfroni, Le relazioni cit., s. 718-719; K. Fleet, The treaty of 1387 between Murad I and the Genoese, Bulletin of the School of Oriental and African Studies, University of London, C. LVI, Ksm 1, 1993, s. 13-33.

662

Baknz S. De Sacy, Mmoire sur un Trait Fait Entre les Gnois de Pra et un Prince des

Bulgares, Mmoires de lInstitut Royal de France. Acadmie des inscriptions et belles-lettres, 7, Paris 1824, s. 292-343; Id. Pices Diplomatiques cit., s. 65-71; L. T. Belgrano, Prima Serie di Documenti cit., dosya XXIX, s. 145-146; V. N Zlatarski-G. I. Kacarov, Dogovorut na Knjaza Ivanko, sin Dobroticev, s genuezcit ot 1387 god, Bulletin de la Societ historique de Sofia, 3, Sofia 1911, s. 17-37; I. Dujcev, Iz Starata Bulgarska Knjnina, II, Knijovni i Istorieski Pametnitsi ot Vtoroto Bulgarsko Ctsarstvo, Sofya 1944, s. XVIII, 185-197, 394-395; N. Andreev-V. Kutikov, Dogovort na Dobruc~anskia vladetel Ivanko s genuezcit ot 1387 g., Godistnik na Sofijskiya UniversitetYuridieski Fakultet, LI, Sofia 1960, pp. 1-110; E. Basso, Genova: un impero sul mare, Collana di Studi italo-iberici, 20, Cagliari 1994, s. 85-97. 10 11 12 Baknz K. Fleet, The treaty of 1387 cit, s. 14, 23-24. Baknz L. T. Belgrano, Prima serie di documenti cit., dosya. XLIV, s. 179-180. Baknz. G. Pistarino, Chio dei Genovesi, Studi Medievali, T. X/I (1969), s. 3-68,

zellikle s. 56. 13 14 Baknz. E. Basso, Genova cit., s. 63-64. Baknz. L. T. Belgrano, Prima Serie di Documenti cit., dosya. LVIII, s. 186-187; C.

Manfroni, Le Relazioni cit., s. 727; A. Bombaci-S. J. Shaw, LImpero ottomano, in Storia Universale dei Popoli e Delle Civilt, C. VI/2, Torino 1981, s. 316; E. Basso, Genova cit., s. 80. 15 Baknz. L. T. Belgrano, Prima serie di documenti cit., dosya XXXII, XXXVI, XXXVIII, s.

151-154, 160-167, 169-174. 16 Baknz L. T. Belgrano, Seconda Serie di Documenti Riguardanti la Colonia di Pera, in A.

S. Li., C. XIII/3, Ceneviz, 1884, s. 932-1003, dosya. VIII-IX, s. 953-967. 17 18 19 Baknz. G. Pistarino, Chio cit., s. 53-54. Baknz. L. T. Belgrano, Prima Serie di Documenti cit., dosya. LIX, s. 187-188. Baknz. Storia di Milano, F. Cognasso tarafndan yayna hazrlanmtr. C. VI, Il Ducato

Visconteo e la Repubblica Ambrosiana (1392-1450), Milano 1955, s. 256. On the politics of Filippo Maria Visconti in the Levant, (Filippo Maria Viscontinin Akdeniz Politikas zerine), baknz. E. Basso, Genova cit., s. 151-166. 20 Baknz. Georgii et Iohannis Stellae Annales Genuenses, G. Petti Balbi tarafndan yayna

hazrlanmtr., Rerum Italicarum Scriptores, T. XVII, s. II, Bologna 1975, s. 373-374; G. Salvi, Galeotto I del Carretto Marchese di Finale e la Repubblica di Genova, A. S. Li., C. LXVI, Ceneviz

663

1937, s. 58-62; Ph. P. Argenti, The Occupation of Chios by the Genoese and Their Administration of the Island, 1346-1566 (Chiosn Cenevizliler tarafndan gali ve Cenevizlilerin Aday Ynetimi) 13461566, 3 Cilt., Cambridge 1958, C. I, s. 176-185; G. Pistarino, Chio cit., s. 58. 21 Baknz. J. Von Hammer Purgstall, Geschichte des Osmanischen Reiches, 10 Cilt.,

Budapete 1825-1835, J. J. Hellert tarafndan Franszcaya evrilmi olan, Histoire de lEmpire Ottoman, Paris 1835-1843, II, s. 164-165; W. Heyd, Histoire du Commerce du Levant au Moyen Age, 2 Cilt., Leipzig 1885-1886, II, s. 278-279; G. Pistarino, Chio cit., s. 56; headword Djunayd, in Encyclopedie de lIslam, II, Leyde-Paris 1977, s. 613-615; A. Bombaci-S. J. Shaw, LImpero cit., s. 299-303, 319-320; E. Basso, Genova cit., s. 80-81. 22 Cenevizliler ile Filippo Maria Visconti arasnda Dou Politikalar stndeki ihtilaflar ile ilgili

olarak baknz. E. Basso, Genova cit., s. 161-166; Id., De Boucicault Francesco Sforza. Persistance et Changements dans la politique orientale des seigneurs trangers de Gnes au XVe sicle, in Le partage du monde. changes et colonisation dans la Mditerrane mdivale, M. Balard ve A. Ducellier tarafndan yayna hazrlanmtr. Paris 1998, s. 63-77, zellikle 66-70 aras sayfalara baknz. 23 Baknz. L. T. Belgrano, Prima Serie di Documenti cit., dosya. CXVI, s. 206-207. Cenova

ve Aragon arasnda bu dnemdeki ihtilaflar konusu iin baknz. G. Olgiati, Classis Contra Regem Aragonum (Cenevre, 1453-1454). Organizzazione Militare ed Economica Della Spedizione Navale Contro Napoli, Collana di Studi italo-iberici, 15, Cagliari 1989; E. Basso, Ferro, Fame Ac Peste Oppressa: lammiraglio Bernat de Vilamar e il blocco Navale di Genova (1456-1458), Anuario de Estudios Medievales, 24 (1994), s. 539-555. 24 Baknz. J. Paviot, Croisade Bourguignonne et Intrts Gnois en Mer Noir au Milieu du

XVe Sicle, Studi di Storia medioevale e di Diplomatica, 12-13 (1992), s. 135-162, zellikle s. 137ye baknz. 25 c. 107v. 26 J. Paviot, Gnes et les Turcs (1444, 1453): sa dfense Contre Les Accusations dune Archivio di Stato di Genova (A. S. G.), Archivio Segreto (A. S.), Diversorum registri, 533,

Entente, in La Storia dei Genovesi, IX, Genova 1989, s. 129-137. 27 Byle bir duruma 11 Ocak 1454 ylnda papa V. Nicholasa gnderilmi olan ve iinde

Cenevizlilerin Hal seferlerinin bir paras olmaya gnll olduklarnn ifade edildii mektupta da ahit olunmutur. [] Pur che le Altri Natione Faciano Quello che Necessario in tanta coxa [], A. S. G., A. S., Litterarum registri, 1794, cc. 478r. /v.

664

28

A. S. G., A. S., Litterarum registri, 1794, cc. 481v., 488v. -489v., 493v., 526v. -527r.; W.

Heyd, Histoire du commerce cit., II, pp. 305-307; J. Paviot, Gnes et les Turcs cit.; G. Olgiati, I Genovesi in Oriente dopo la Caduta di Costantinopoli, in Studi Balcanici, Guida ve L. Valmarin tarafndan yayna hazrlanmtr, Quaderni di Clio, 8, Roma 1989, s. 45-59, zellikle s. 53 e baknz. 29 baknz. 30 Baknz. A. S. G., A. S., Litterarum Registri, 1794, cc. 762r. -765r. (Papa III. Callistusa ve G. Pistarino, Genova e Barcellona: Incontro e Scontro di Due Civilt, in Atti del I

Congresso storico Liguria-Catalogna, Bordighera 1974, s. 81-122, zellikle s. 118-122 arasna

Aragon Kral Alphonseye mektuplar); 1797, cc. 249r., 333r. /v. (Papa II. Piusa); 1798, c. 27v. (mparator III. Fredericke). 31 Baknz. G. Pistarino, I Signori del Mare, Civico Istituto Colombiano, Studi e Testi, serie

storica a cura di Geo Pistarino (S. T.), 15, Ceneviz, 1992, s. 265. 32 Baknz. S. Runciman, The Fall of Constantinople. 1453, Cambridge 1965, talyanca

evirisi M. L. De Luigi Rotondi tarafndan yaplmtr. La Caduta di Costantinopoli. 1453, Milano 1968, s. 80-81, 110-111; G. Pistarino, Chio, cit., s. 50-52; A. Pertusi, La caduta di Costantinopoli, 2 Cilt., Milano 1976, I, Le Testimonianze dei Contemporanei, s. LXIX-XC; E. Basso, Genova cit., s. 79-84. 33 Chiosun stanbuun dt yllar takip eden zamandaki konumu iin baknz. G.

Pistarino, Chio dei Genovesi Nel Tempo di Cristoforo Colombo, Nuova Raccolta Colombiana, 12, Roma 1996, s. 289-365. 34 Mityleneli Gattilusio ile ilgili baknz. A. Luxoro-G. Pinelli Gentile, Documenti riguardanti

Alcuni Dinasti dellEgeo, in Giornale ligustico di archeologia, storia e belle arti, I (1874), s. 81-90, 217-221; II (1875), s. 86-93, 292-297; III (1876), s. 313-316; V (1878), s. 345-372; W. Miller, The Genoese Colonies in Greece, in Essays on the Latin Orient, Amsterdam 1964, s. 296-298; Id., The Gattilusi of Lesbos (1355-1462) (Lesboslu Gattilusi, 1355-1462), s. 313-353; G. Pistarino, Genovesi dOriente, S. T., 14, Genova 1990, s. 383-420; G. Olgiati, I Gattilusio almas Dibattito su Famiglie Nobili del Mondo Coloniale Genovese Nel Levante de yer almaktadr. Atti del Convegno di Montoggio, 23 ottobre 1993, Accademia Ligure di Scienze e Lettere, Monografie, IX, Genova 1994, s. 85-99; AA. VV., Oi Gatelozoi ts Lsvou, A. Mazarakis tarafndan yayna hazrlanmtr., Mesaionik Tetradia, 1, Athinai 1996; E. Basso, Gattilusio Domenico; Dorino (I); Dorino (II); Francesco (I); Giuliano; Jacopo (Francesco II); Jacopo; Niccol (I); Niccol (II); Palamede Dizionario Biografico degli Italiani de yer almaktadr., C. LII, Roma 1999, s. 603-617; 620-626., Bu ailenin baz yelerinin ve zellikle Giuliano Gattilusionin temel faliyetleri zerine baknz J. Heers, Les Gnois en Angleterre: la crise de 1458-1466, AA. VV adl almada yer almaktadr., Studi in onore di Armando Sapori, 3 Cilt., Milano 1957, C. II, s. 807-832; Id., Gnes au XVe sicle, Paris 1961, s. 306-307; G. Pistarino, I Signori cit., s. 333-347; Id., Giuliano Gattilusio corsaro e pirata greco-genovese del secolo

665

XV, Miscellanea Storica adl almada yer almaktadr., C I, Biblioteca dellAccademia Olubrense, 12, Pietrabissara 1992, s. 63-77; E. Basso, Pirati e pirateria nel Mediterraneo medievale: il caso di Giuliano Gattilusio, Oi Gatelozoi citde yer almaktadr., s. 343-371. 35 Bu dnemde Kefenin tarihi iin baknz. G. G. Musso, Per la Storia Del Declino

Dellimpero Genovese Nel Levante nel Secolo XV, A. S. Li., n. s., C. III, fasc. II, Genova 1963, s. 263286; Id., Nuovi Documenti dellArchivio di Stato di Genova sui Genovesi e il Levante nel secondo Quattrocento, Rassegna degli Archivi di Stato, XXVII. 2-3 (1967), s. 443-496; Id., Nuove Ricerche darchivio su Genova e lEuropa centro-orientale nellultimo Medio Evo, Rivista storica italiana, LXXXIII. 1 (1971), s. 130-143; G. Pistarino, Genovesi cit., s. 477-518; Id., I Signori cit., s. 377-464; E. Basso, Genova cit., s. 129-149. 36 37 38 A. S. G., A. S., Litterarum Registri, 1794, c. 775v. Baknz. J. Paviot, Gnes et les Turcs cit., s. 134-135; G. Olgiati, I Genovesi in Oriente cit. Baknz. L. T. Belgrano, Prima Serie di documenti cit., dosya CLIV, s. 261-270; G. Olgiati,

Diplomatici ed Ambasciatori Della Repubblica nel Quattrocento adl alma, La Storia dei Genovesi da yer almaktadr., XI, Cenevre 1991, s. 353-374. 39 Baknz. A. Vigna, Codice Diplomatico Delle Colonie Tauro-liguri durante la Signoria

dellUfficio di San Giorgio (MCCCCLIII-MCCCCLXXV), tomo I (anni 1453-1459), A. S. Li., C. VI, Genova 1868, dosya. III-IV, s. 24-43. 40 41 A. S. G., A. S., Diversorum registri, 627, cc. 16v. -17r. stanbuldaki Cenevizli ajanlar ile ilgili rnekler iin baknz. G. G. Musso, I Genovesi e il

Levante tra Medioevo ed Et moderna. Ricerche darchivio, Cenevre, la Liguria e lOltremare tra Medioevo ed Et Moderna. Studi e Ricerche darchivio, II, Genova 1976, s. 67-160, zellikle s. 74, 118. 42 Baknz. A. Luxoro-G. Pinelli Gentile, Documenti cit., V (1878), dosya. 60, s. 365-366.

Chios ve Mytilenein o yllardaki durumu ile ilgili bilgi iin baknz. Ph. P. Argenti, The Occupation cit., s. 222-245; G. G. Musso, I Genovesi cit., s. 74-80; G. Olgiati, The Genoese Colonies in Front of the Turkish Advance (1453-1475), XI. Trk Tarih Kongresinden ayrbasmdan alnmtr., Ankara 1994, s. 1053-1061; A. Assini, La compera Metilini e la difesa genovese dei Gattilusio dopo la caduta di Costantinopoli, adl alma Oi Gatelozoide yer almaktadr. cit., s. 223-280; G. Pistarino, Chio dei Genovesi cit., s. 365-377. 43 A. S. G., A. S., Diversorum Registri, 590, cc. 37r. /v., 42v. -43v., 70r. -71v.

666

44

Chios Protestatelerin birbirini tutmayan yorumlar iin baknz., Antonio Montaldo, Venedik

ordusunun cesaretsizlii zerine [] se havesse Habuto Uno Carato de animo [] ya da Venedikliler Negrepontu veba salgn dolaysyla zayf dm olan Trklere kar byk bir baar ile savundular. baknz Archivio di Stato di Milano (A. S. M.), Sforzesco, 646 (Nisan 21, 1471); baknz E. Basso, stanbulun Fethini Mteakip stanbuldaki Hiristiyan casuslarn raporlar, in Yeni Trkiye Dergisi, special edition for the VIIth centenary of the Ottoman State, (Osmanlnn Kuruluunun Yediyznc Yldnm iin Hazrlanan zel basm) G. Eren tarafndan yayna hazrlanmtr, 12 Cilt., Ankara 2000, I, s. 247-252, zellikle s. 248. 45 A. S. G., A. S., Diversorum Registri, 633, cc. 72v., 91v-92r.; 627, cc. 30v. -34v.; 628, cc.

20r. -22r.; Litterarum registri, 1799, c. 475r. 46 1476da Eflaka kar giriilen kampanya Mangup prensinin ailesinin katledilmesinden

sonra duyurulmutur. Mangup prensinin kz Eflakl Stephen ile evlenmitir ve 1475ten beri stanbulda tutukludur. Haber Peradan Cenevreye Antonio Bonfigliolo ve Taggial Battista tarafndan duyurulmutur.; A. S. M., Sforzesco, 650 (Mays 20-23, 1476). 47 48 A. S. G., San Giorgio, Primi Cancellieri, busta 88, dosya. 5. Baknz. M. Cazacu-K. Kevonian, La chute de Caffa en 1475 la lumire de noveaux

documents, Cahiers du monde russe et sovitique, t. XVII/4 (1976), s. 459-538; G. Pistarino, Genovesi cit., s. 477-518. Id., I Signori cit., s. 377-464; E. Basso, Il mondo orientale nella corrispondenza del Priore di Lombardia da Rodi (fine secolo XV), almas Cavalieri di San Giovanni e territorio. La Liguria tra Provenza e Lombardia nei secoli XIII-XVIII, de yer almaktadr. J. Costa Restagno tarafndan yayna hazrlanmtr., Cenevre-Bordighera 1999, s. 509-529. 49 Caffay fethetmi olan ayn Trk donanmas, Karadenizdeki son Hristiyan liman olan

Kilinn Moldavya limann da fethetmek istemitir. Baknz. A. S. M., Sforzesco, 647 (Temmuz 31, 1475); E. Basso, De rebus castri Ilicis et alia: Genova, la Moldavia e la Valacchia fra Cooperazione e contrasto nel secondo Quattrocento, in Italia e Romania. Due Popoli e due Storie a Confronto (blm. XIV-XVIII), S. Graciotti tarafndan yayna hazrlanmtr., Firenze 1998, s. 83-96. Bu donanma ile ilgili olarak baknz. F. Babinger, Maometto cit., s. 351-358. 50 Gedik yani Disiz olarak adlandrlan Ahmet Paa asl olarak Srbistanda Hristiyan bir

ailenin ocuu olarak dnyaya gelmitir. Osmanl mparatorluunun bavezirinin saygsn kazanan Ahmet Paa, Mahmut Paann gzden dmesinden ve ldrlmesinden sonra 18 Temmuz 1474te greve gelmitir. Baknz. F. Babinger, Maometto cit., s. 351-358, 370. 51 ki ehzade arasndaki kavga, dnlenin aksine ksa bir sre devam etti. Gedik Ahmet

Paa ve dier paalar Bayezdn safna geerek onu desteklediler ve dier karde Msra kamak zorunda kald. Baknz. AA. VV., Histoire cit., s. 105-107.

667

52

Baknz. G. Grasso, Documenti Riguardanti la Costituzione di Una lega Contro il Turco nel

1481, Giornale ligustico di archeologia, storia e belle arti, VI (1879), s. 321-494, zellikle s. 330337; G. G. Musso, Le ultime speranze dei Genovesi per il Levante: ricerche darchivio, in Genova, la Liguria e lOltremare tra Medioevo ed Et Moderna: studi e ricerche darchivio, Cenevre 1974, s. 1-39. II. Mehmetin lmnden sonra Cenevreye ulam olan Byk Konsl ile ilgili olarak baknz. A. S. G., San Giorgio, Primi Cancellieri, busta 88, dosya. 387. 53 Baknz. G. Grasso, Documenti cit., s. 339-342; L. Balletto, Sisto IV e Gem Sultano,

almas V Convegno Storico Savonese: lEt dei Della Rovere, de yer almtr. Atti e Memorie della Societ Savonese di Storia Patria, yeni seri, XXIV-XXV, II nolu ciltlere baknz., s. 153-170. 54 15. yzyln son on yllarnda Chiosta alm olan Cenevizli noterlerin noter

senetlerinden edinilen bilgilere gre Trk topraklarnda (Balca Bursa olmak zere) 1482 ve 1497 yllar arasnda ticaret yapmakta olan birok Cenevizli tccar bulunmaktadr. Ayrca Chiosta 1487 ylndan nce Officium Turchie et Mercatorum adnda zel bir ofis oluturulmutur. Baknz. G. G. Musso, Nuovi Documenti cit., s. 482-488. 55 Baknz. S. Papacostea, Kaffa et la Moldavie face lexpansion ottomane (1453-1484),

adl alma Atti del colloquio romeno-italiano Genovezii n Marea Neagra n secolele XIII-XIV-I Genovesi nel Mar Nero nei secoli XIII-XIVde yer almaktadr. Bucarest 27-28 marzo 1975, Bucuresti 1979, s. 131-153. 56 554. 57 Baknz. G. Pistarino, I Gin dellOltremare, S. T., 11, Cenevre, 1988, s. 409-488; Id., Baknz. E. Basso, Genova cit., s. 260-261; Id., Ferro, fame ac peste oppressa cit., s. 551-

Genovesi cit., s. 281-382, 477-518. 58 59 Baknz. G. Pistarino, I Signori cit., s. 446-450. Sevilledeki Ceneviz Devletinin varl ile ilgili baknz. J. Heers, Gnes au XVe Sicle.

Activit conomique et Problmes Sociaux, Paris 1961, s. 487-497; A. Boscolo, Genova e Spagna nei secoli XIV e XV. Una nota sugli insediamenti, in Atti del Convegno internazionale di studi colombiani, Genova, 13 e 14 ottobre 1973, Genova 1974, s. 37-49; Id., Gli insediamenti genovesi nel Sud della Spagna allepoca di Cristoforo Colombo, in Atti del II Convegno internazionale di studi colombiani, Genova, 6 e 7 ottobre 1975, Cenevre, 1977, s. 319-344; G. Pistarino, Presenze ed influenze italiane nel Sud della Spagna (secc. XII-XV), in Presencia italiana en Andalucia, siglos XIVXVII, Actas del I Coloquio hispano-italiano, B. Torres Ramirez ve J. Hernandez Palomo tarafndan yayna hazrlanmtr, Publicaciones de la Escuela de Estudios hispano-americanos de Sevilla, CCXI, Sevilla 1985, s. 21-51; M. Gonzlez Jimnez, Genoveses en Sevilla (siglos XIII-XV), ibidem, s. 115-130; L. DArienzo, Mercanti Italiani fra Siviglia e Lisbona nel Quattrocento, in La presenza italiana

668

in Andalusia nel Basso Medioevo. Atti Del Secondo Convegno, Roma, 25-27 maggio 1984, A. Boscolo ve B. Torres tarafndan yayna hazrlanmtr., Bolona 1986, s. 35-49; Ead., Francesco Pinelli Banchiere del papa, collettore e nunzio apostolico in Spagna allepoca di Cristoforo Colombo, in Atti del IV Convegno internazionale di studi colombiani, Cenevre, 21-23 ottobre 1985, Cenevre 1987, II, s. 55-106; C. Varela, Genovesi a Siviglia, in Genova e Siviglia, lavventura dellOccidente. Catalogo della mostra, Genova, 20 maggio-19 giugno 1988, Cenevre 1988, s. 39-68; Ead., Una Familia Genovesa en la Sevilla de 1492: los Pinelo, in LEuropa fra Mediterraneo e Atlantico. Economia, societ, cultura, G. Airaldi tarafndan yayna hazrlanmtr, Cenevre 1992, s. 45-55; A. Assini, Famiglie Genovesi in Spagna, in Dibattito su Grandi Famiglie del Mondo Genovese fra Mediterraneo e Atlantico, Atti del Convegno, Montoggio, 28 ottobre 1985, a cura di G. Pistarino, Accademia Ligure di Scienze e Lettere, collana di Monografie, XIII, Cenevre 1997, s. 20-36; E. Otte, Sevilla y Sus Mercaderes, Sevilla 1997. Dier spanyol kasabalarndaki Ceneviz varl ile ilgili olarak baknz. L. Balletto, Commercio di libri tra Genova e Cadice nel primo Cinquecento, in Saggi e Documenti IV, S. T., 5, Cenevre 1983, s. 261-270; A. Unali, Mercanti e Artigiani Italiani a Cordova Nella Seconda Met del Quattrocento, Bologna 1984; E. Otte, Il ruolo dei Genovesi Nella Spagna del XV e XVI secolo, in La Repubblica Internazionale del Denaro tra XV e XVII secolo, ed. by A. De Maddalena and H. Kellenbenz, Bolona 1986, s. 17-56; Ph. Gourdin, Les approvisionnements en Cuir de la ville de Gnes Pendant la Deuxime Moiti du XVe sicle, Nuova Rivista Storica, LXXV/3 (1991), s. 571-612. 60 Baknz. A. Pacini, I Presupposti Politici del Secolo dei Genovesi. La riforma del 1528, A.

S. Li., n. s., cilt. XXX, Cenevre 1990, zellikle s. 7-48; R. S. Lopez, Storia Delle Colonie Genovesi nel Mediterraneo, 2. bask., Cenevre 1996, s. 359-360. 61 Baknz. F. Braudel, La Mediterrane et le Monde Mditerranen lpoque de Philippe II,

3 Cilt., Paris 1949, italyanca basks C. Pischedda tarafndan yaplmtr. Civilt e Imperi del Mediterraneo nellet di Filippo II, 2 Cilt, Torino 1953.

669

Ege Adalarnda Osmanl Hakimiyeti / Do. Dr. Yasemin Demircan [s.363372]

Ondokuz Mays niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi / Trkiye Ege adalarnn adn aldklar deniz gnmzde, iki lkenin (Trkiye-Yunanistan) kyda olduu, coraf, siyas ve tarih bakmdan zerinde durulmas gereken kendine zg bir denizdir. Zira bazlar karaya ok yakn olan adalarn Balkan savalar sonunda balayan srete Trkiyeden ayrlm bulunmalar sonucunda anormal denebilecek bir durum meydana gelmitir. Rodos ve dolaylarnda birka ada bir tarafa braklrsa Anadolu topraklar nnde yer alan btn adalar (gneyden itibaren stanky, Leros, Lipsos, Patmos, Sisam, Nikarya, Sakz ve Midilli) Anadoluyu tayan platformun (kta sahanl) zerindedirler ve fizik bakmdan Anadolunun bir parasdrlar.1 Daha Bat Anadoludaki Trk Beylikleri dneminde Trklerin Ege adalarna olan ilgileri, Fatihin stanbulu fethinden sonra Osmanl idaresine gemeleri sonucunu dourmutur. Bu sre 1715te Tinos (stendil) adasnn Osmanllarn eline gemesine kadar srmtr. Yzyllarca Osmanl idaresinde yaayan bu adalarn byk devletlerin desteiyle ve gnmzde de etkileri grlen kararlar neticesinde Yunanistana verilii bilinen bir gerek olup, bu olay sz konusu Byk Devletlerin Osmanl Devleti hakkndaki emperyalist zihniyetlerini ve iki yzllklerini gzler nne sermesi bakmndan da dikkate ayandr. Gemite olduu gibi bugn de Yunanistann Ege Denizinin tamamna sahip olmak iin kk kaya paralar zerinde bile hak iddia ettii herkesin malmudur. Bu sebeple yzyllarca Trk idaresi altnda yaayan bu adalar hakknda yaplacak almalarn nemi kendiliinden anlalmaktadr. imdiye kadar Ege Denizindeki adalarn ou ile ilgili olarak yaplm epeyce alma bulunmaktadr. Elinizdeki almada Kuzey Egenin en byk adas olan Taoz (Thasos)2, anakkale Boaz nnde yer alan ve boazn emniyeti bakmndan stratejik nem tayan Boazn Adalar yani Limni (Lemnos),3 Gkeada (mroz, mbros),4 Semadirek (Semendirek-Samothraki) ve Bozcaada (Tenedos)5 ile Kiklad Takmadalar grubundan Naka (Naxos),6 Para (Paros) adalarnn Osmanllar tarafndan fetihlerini ve ksaca Osmanl idaresindeki durumlarn ele almay amalamaktayz.7 Ege Adalarnn Trklerin dresine Girmesi A. Osmanl Fethinden nce Ege Adalar Bizans hakimiyeti altnda iken, Venedik ve Ceneviz gibi dnemlerinin gl denizci devletlerinin aralarnda mcadele sebebi olmutur. nk bu devletler Hal seferleri ile birlikte Ortadouya alan Levante denilen Dou Akdenizde ok byk nem tayan ticarete egemen olmak istiyorlard.

670

Dolaysyla bu durumun, Ege Adalarnn o dnemde ayr bir neme sahip olup neredeyse uluslararas bir sorun oluturmaya baladklarna iaret ettii sylenebilir. IV. Hal Seferinde Bizans mparatorluunun paralanmas ile tm Yunanistan ve Ege Adalarn kendi payna katarak byk stnlk salayan Venedik ok gemeden byk rakibi Ceneviz ile kar karya gelmi ve Sakz Midilli gibi nemli adalarn Cenevizli ilelerin eline gemesine engel olamamt. XIV. yzyl balarna gelindiinde Kudsten ayrlmak zorunda kalm olan St. Jean valyelerinin Rodos ve Oniki Aday igal etmeleri adalara egemen olmak isteyen yabanc glerin saysn e karrken, bir mddet sonra Aydn ve Saruhanoullarnn devreye girmeleri ile Adalar sorunu yeni boyutlar kazanmt. Bir baka deyile Ege Denizinde Bizans mparatorluu ile talyan Devletleri arasnda kurulmu olan siyas denge, Trklerin ortaya kmasyla birlikte bozuldu.8 Trklerin 1071 Malazgirt zaferinden itibaren Anadoluya yerlemesini takip eden yllarda Seluklu harektndan ayr olarak hareket eden aka Bey zmirde bir Trk Beylii kurdu. aka Bey Anadolu sahillerinde tutunabilmek iin adalarn fethinin zarur olduuna inanmt.9 lk fethedilen ada olma zelliine sahip olan Midilliden sonra Sakz, Sisam, Rodos pe pee zmir Trk Beyliine katld. Onun lmnden sonra (1096) beyliin dalmas ile Trklerin adalar zerindeki egemenlikleri de sona erdi. Adalara sahip olmak iin gl bir donanmaya ihtiya vard. aka Beyden sonra gelimeler kaydeden Trk denizcilii, Mentee Beylii zamannda artk Anadolu sahillerinde yerlemi bulunuyordu. Kiklad adalarna yaplan aknlar bunu gstermektedir. Bu yzden Katalan donanmas 1303-1304 kn Sakzda geirdi. nk Trkler adalara basknlara devam ediyordu. 1306 ylnda, Trkler 30 gemilik bir filo ile Sakza hcum ettiler. Hatta bir ara Rodosu da ele geirdiler. Bylece Anadolu sahillerinin emniyeti daima gndemde tutuluyordu.10 Denizcilie ve adalarn Osmanl egemenliinde tutulmasna nem veren dier bir Trk hkmdar da Aydnolu Gazi Umur Beydir. Aydnoullar aka Beyin siyas grleri ve askeri dehasn rnek almlardr. Bu yzden Umur Bey saltanat boyunca denizden hi uzak durmam, Anadolu sahillerinin gvenlii iin mttefik donanmasna imkan vermemek iin Sakz, Bozcaada, ve Semadirek adalaryla Geliboluya seferler dzenlemitir. Ky eritlerine yerleen Trkleri sratle denizcilie iten bir husus da, Latin korsanlarnn faaliyetleri idi. Karesi, Saruhan, Aydn ve Mentee beylikleri denizle irtibatlarnn olmasndan dolay, kendileri iin tehlike tekil eden korsanlara kar mukabil tedbirler alyorlar ve adalardaki Latin prensler iin de byk tehlikeler oluturuyorlard.11 Osmanl Devleti Ege sahillerini fethettikten sonra yalnz sahildeki Foa tuz madenleri Cenevizlilerin elinde bulunuyordu. Sahillere yakn olan mroz, Semadirek, Limni, Taoz, Midilli, Sakz ve Sisam gibi belli bal adalar Cenevizlilerin, stanky ve dier baz adalar ise Rodos valyelerinin ynetimindeydi. Osmanl donanmas henz Akdenizde stnl elde edecek durumda deildi. Buna mukabil Venedik, Ceneviz, Napoli ve Papa donanmalar ile adalarn donanmalar hem say hem de

671

denizcilik bakmndan daha stn durumda idiler. Bundan dolay Osmanl Devleti, hem sahillerini korumak, hem de Trk ticaret gemileriyle limanlarn emniyet altnda tutmak iin bu adalarn senyrleriyle andlamalar yapmt. Andlamalara gre zaten vergi vermekte olan bu beyler, Osmanl sahillerinin gvenliini korumakla da grevlendirilmilerdi.12 Osmanl Beyliinin teekklnden sonra denizcilie pek nem verilmemekle beraber, beyliin yldan yla genilemesi ile birlikte gemicilik faaliyetleri de balamtr. 1390da Gelibolu tersanesinin inasna baland yl artk Anadolunun bats, kylar ve limanlar da Osmanl hakimiyetine girmi bulunuyordu. Saruca Paa kumandasnda Sakz ve Eriboz adalarna yaplan harekat Osmanl Beyliinin ilk nemli deniz seferidir. Bayezidin oullarndan elebi Mehmedin adalar hakknda baz plnlar olabileceini dnen Midilli, Sakz ve Foa hakimleri olan Cenevizliler gelerek tabiyetlerinin arz, vergilerini eda ettiler (1414). Yine bu dnemde Anadolu sahillerinin emniyetini salamak ve Venedikin yaylma emellerine set ekmek zere al Bey kumandasnda gnderilen bir filo Kiklad adalarndan Andros Paros ve Milosu vurdu.13 Geliboluda I. Bayezid zamannda oluturulan deniz ss, II. Mehmed dneminde de donanmann merkezi idi. Gelibolu Sancak Beyi ise ayn zamanda Kaptan- Derya idi.14 Bundan sonraki bahsi almamzn kapsamn tekil edecek olan adalarn tarihsel seyirlerine ayracaz. zellikle stanbulun fethi akabinde Osmanl idaresine girmi olanlarn tarihlerini (birbirinden ayr tutmak ve) yazmak olduka zor grnmektedir. Nitekim Taozun tarihini yazan bir yazar bu konuda dndklerini yle dile getirmektedir. Frank hakimiyetinin sonunda, Taozda, Semendirekte, mrozda ve Limnide Gattilusilerin hkimiyeti, idar bir birlik oluturmalar ve adalarn kader ortakl gibi tarihi sebepler, onlar birbirine yaklatracak ve tarihlerini birletirecektir. Bu devirde Taozun tarihini yazmaya teebbs eden bir kimsenin, bunu dier adalarn tarihlerinden ayrmas imkanszdr.15 B. Osmanl Fethinden Sonra stanbulun fethinden sonra artan denizcilik faaliyetleri sonucunda gzler adalara evrilmiti. zellikle anakkale Boazn emniyet altna almak iin tahkimat yaplm bulunuyordu. stanbulun fethi srasnda Bizansn elinde sadece mroz, Limni ve Taoz adalar bulunuyordu. Dier adalar ise Venedik, Ceneviz ve Rodos valyeleri arasnda paylalmt.16 stanbulun fethi, Konstantinin lm ve Trk donanmasnn Geliboluya gelii gibi olaylar adalar halk zerinde mthi bir panik yaratt. Bu nedenle Taoz, mroz, Limni ve Midilli halknn byk bir ksm g etmi, geri kalanlar da verilen gvence zerine yerlerinde kalmlard.

672

Son Bizans mverrihlerinden mrozlu Kritobulos mroz ve Limni halklarn teskin ederek g etmelerini nlemi, Gelibolu Sancakbeyi ve Kaptan- Derya Hamza Bey ile anlaarak adalar ani taarruzdan korumutu. Daha sonra Fatihe itaatlerini arz etmek zere yukarda sz edilen adalardan ve Taoz adasndan Kritobulosun tertip ettii heyet ile Ceneviz Dukalarnn elileri de Edirneye gelmilerdi. Neticede Osmanl hakimiyetinde olmak artyla mroz adas Enez Beyi Palamedenin ve Limni ile Taoz da Midilli Ceneviz Dukas Rodrigonun idaresine verilmiti.17 Fakat ksa sre sonra Enez Beyi Palamedenin lm zerine yerine kk olu Doria geti. Doria babasnn vasiyeti zerine Enez ehrini daha nce len aabeyinin kars ve yeeni ile idare edecekti. Fakat aksine yengesini idareden uzaklatrnca, Fatihe ikayet edildi. Enez Beyi Doriann Osmanllara tamamn vermesi gereken tuz haslatnn nemli bir ksmn satmas ve komularnn Enez ahalisinden ikayeti olmas (Ferecik Kads, Enez ahalisinin psala ve Ferecik civarndaki Trklerin kle ve cariyelerini kararak sattklarn Fatihe bildirir.) Fatihin Has Yunus kumandasndaki donanmasn Enez limanna gndermesine sebep olur. Enezin fethini H. 857 sonu ve 858 ba (1453 sonu ve 1454 ba) olarak gsteren Akpaazde fetihle ilgili olarak u bilgileri vermektedir. ehirdeki bo evler dardan gelen Mslmanlara verildi. Gayrimslimlerden ehirde kalmak isteyenler yerlerinde brakld. Pek ok kilise mescide evrildi. ehrin karsndaki Taoz ve Limni adlarndaki hisarlar da fethedildi.18 Enezin fethi srasnda beyliin bandaki Doria Gattilusionn Semendirek adasna katn, Fatih tarafndan geri arldn biliyoruz. Hatta kendisine geimine karlk olmak zere nce mroz, Taoz ve Semendirek verilmise de sonra vaz geilip, Zihne taraflar dirlik olarak verilmiti. Fakat o Zihneye varmadan muhafzlarn ldrp nce Midilliye sonra da Avrupaya kamtr. anakkale Boaz nndeki bu adalarn kolayca alnmasnn sebebi Cenevizlilerden memnun olmayan ahalilerinin Trk idaresini istemi olmalardr. Limninin igali zerine bu adalarn idaresine Kaptan- Derya Hamza Beyin tayin edildii rivayet edilir.19 Enez-Midilli Beyliinin dolaysyla adalarn fethi konusunda Bakalopoulos, ada Osmanl kaynaklarndaki Akpaazdenin bir yanlgsna dikkat ekmektedir. Kaynan Enezin alnmasn ayrntlaryla anlatrken Enezin karsndaki Taoz ve Limni adlarndaki hisarlarn da fethedildiini bildirirken asl Semendirek adasnn da alndn haber vermesi gerektiini ifade etmektedir. nk Enezin karsndaki ada Taoz deil Semendirektir. Bu kartrma Akpaazde tarihinin bu olaylardan uzun seneler sonra yazlm olmasndan kaynaklanmaktadr. Bu sebeple Enez, Semendirek, mroz ve Limnosun alnmas byk bir ihtimalle ayn zamanda olmu olaylar gibi grlmtr. Bakalopoulosa gre Taoz en ge 1455 yl iinde Osmanl idaresine girmitir.20 Dukas da ayn yl mroz Adasnn Osmanl idaresinde olduu grndedir. mrozun yakn komusu Bozcaada ise, Fatih devrinde stanbulun fethi srasnda

Osmanldonanmasnn ikmal yapt blge olarak nem tamaktayd. Cengiz Orhonlu bu bakmdan adann Fatih dneminde Osmanl idaresine girdiini dnmektedir.21 ada Osmanl tarihleri Akpaazde, Dursun Bey, Ner, Oru b. Adil adann Osmanl idaresine ne zaman getii hakknda bilgi vermektedirler. Dukas 1455 ylna ait hadiseleri anlatrken Limni, mroz ve dier adalarn Osmanl

673

hakimiyetinde olduunu kaydetmektedir. Bu bilgi Bozcadann bu tarihte Osmanl idaresinde olduuna iaret etmektedir eklinde yorumlanabilir. stanbulun fethinden ksa bir sre sonra Osmanllara geen Limni adasnn fethi ile ilgili kesin bir tarih sylemek mmkn olmamakla birlikte, 1457 ylnda kilise birliinden yana olan ve Ortodoks Patrikliinin birletirilmesini istemeyen Papaln Limniyi igal ettirdii dnlrse bu tarihten ok daha nce fethedildiini syleyebiliriz. Papa III. Calixtenin byk hayallerle balatt bu Hal seferi bir sre sonra sona erer. Donanmann kuvveti ve korumas artk hissedilmemeye balar. Ludovico Scarampi idaresindeki Hallara yenilen adann yetkilileri Trklerin yapabileceklerini dndkleri ani taarruzdan korktuklar iin Kritobulosa bavurdular. Kritobulos, Egede durumun Trklerin lehine dndnn farknda idi. Bylece araclk iini stlenerek sultana Trk dostu diye tantt Mora despotu Dimitrios Paleologosun (ylda 3000 altn vergi karlnda) idaresine mroz ve Limninin verilmesini tavsiye etti. Bu arada Khalkokondyles, Hristiyan donanmasnn Rodostan ayrlmasndan sonra,

Kritobulosun idaresinde bulunan Limni ve mrozu ele geirmek iin o blgeye geldiini bu olaylarn II. Mehmedin 1458 sonbaharnda Moraya yapt ilk seferi mteakip cereyan ettiini bildirir. 1453te Osmanl donanmas da Semendirek ve Taoza doru yola kar. Buradaki Avrupal Garnizonlar bozguna uratr ve adada oturanlarn byk ksmn stanbula getirir. Bakalapoulos bu dnemde srgnlerin ve kalarn adalar sahipsiz brakt adalarda Trklere kar koyabilecek batl garnizon ve ada sahiplerinin bulunmad grndedir.22 Ayn yl Limni adas Osmanl amirali Hadm smail Paa tarafndan geri alnd. 1453 ylnda Morada Paleologos kardeler arasndaki mcadele Thomas lehine geliti. Onun Moraya hakim olmas ve papann Osmanllara kar taarruz iin Moray elverili bir s olarak grmesine dayanamayan Fatih 1460ta ikinci Mora seferine kt. Despot Dimitrios teslim olmaya ikna edildi ve Fatih tarafndan Enez, Limni, mroz, Taoz ve Semendirek kendisine verildi. Dimitriosun bunlardan ve Edirne hazinesinden elde ettii gelir toplam 700 bin ake idi. Edirnede oturarak Enezi idare eden Dimitrios 1467 ylnda sultann gznden dm ve srgne gnderilmitir. Bylece Enez, Semendirek, Taoz, mroz ve Limninin gelirleri Osmanl Devletine kald.23 Fatih 1462 ylnda, Midilli Beyi Nikolann Aragon deniz haydutlar ile birlikte hareket etmeye balamas zerine donanmay bu adaya gnderdi. Padiahn aday teslim etmesi karlnda bayndr topraklar verecei konusunda yapt teklifi kabul etmeyen dk sonradan Osmanlya kar gcnn yetmeyeceini anlaynca anlamaya varabilmek iin yalvarmak zorunda kald. 1463-1479 yllar arasnda devam eden Osmanl-Venedik savalar srasnda anlan adalardan Venedik igaline urayanlar oldu. Bu adalardan mroz baz olaylara sahne oldu. Papalk donanmasnn adaya yapt hcum Kritovulos tarafndan ustalkla savuturuldu. Ada 1466da Venediklilerin eline geti ise de 1470te Trkler tarafndan geri alnd.24 Szn ettiimiz savalar

674

srasnda dier adalar gibi Bozcaadada Venedik ve mttefikleri tarafndan Osmanl donanmasn kontrol etmek amacyla kullanlmtr. Osmanllar Bozcaadann bylesine nemli bir stratejik mevkide bulunmasndan boazn emniyeti iin arz ettii nemden dolay mstahkem bir mevki haline getirilmesine ve 1479da da adaya bir kale yaplmasna karar verdiler. Ayrca burann iskan edilebilmesi iin yerleecek olanlara tekalif-i divaniyeden muaf olmak gibi imtiyazlar tannd.25 alma konumuz ierisinde yer alan dier adalar gibi Ortaada Frenklerin ve Cenevizlilerin denetiminde kalan Semendirek Adasnn fethinin de ayn dneme rastladn sylemek pek yanl olmaz kanaatindeyiz. Enezin fethini mteakip Limni, Taoz, ve mroz adalarnn ahalileri ile birlikte Semendirek halk da Cenevizlilerin idaresinden ikayeti olduklarn ve Osmanllarn idaresine gemek istediklerini bildirmilerdir. Akpaazadenin kroniindeki bilgiye itibar edersek Semendirekin 1453 sonu 1454 banda fethedildiini kabul etmek gerekir. 1479 Osmanl-Venedik anlamas gereince Osmanllara iade edilen bu adalarda tahkimat yapld ve her trl vergiden muafiyet art ile Anadoludan ahali getirip buralara yerletirildii rivayet edilir. Baz Osmanl kaynaklarnda yer alan bu tarihte, bu adalar Gedik Ahmet Paann fethettii eklindeki malumat doru olmayp, onun sadece iskan ve tahkim ileri yapt kabul edilmelidir.26 Yukardaki adalar konusunda bilgi veren kaynak ve tetkik eserlerde Girit savana kadar olan dnemde kesintisiz Osmanl hakimiyeti ve yaplan idari dzenlemelere iaret edilmektedir.27 XVII. yzylda Osmanllar ile Venediklileri kar karya getiren Girit savalar srasnda bahsi geen adalar da baz mcadelelere sahne olmutur. 1655de Kaptan- Derya olan Ali Paa anakkale Boaznn Venedik donanmas tarafndan kapatld karanlk bir gecede Akdenize kp Girite gitmeye teebbs etmiti. Derya beylerinin filolar ile birletikten sonra mroz (Gkeada) aklarnda Venedik donanmas ile karlkl top ateinde bulunduu neticesiz bir mcadele yaad. Bu savalar srasnda Osmanl donanmasnn baarszl sebebiyle mcadelenin anakkale Boaz etrafna sramas, Bozcaadann da Venedikler tarafndan muhasara edilmesine yol at. Naima tarihindeki bilgiler adann daha muhasarann dokuzuncu gnnde dmesine ada muhafz Vezir Abaza Ahmet Paann tedbirsiz davranmasnn sebep olduu ynndedir. Fakat Venedikliler aday bir yl bile muhafaza edemezler. Kprl Mehmet Paann sadarete getirilmesi ile Kurd Paa emrinde gnderdii muharipleri tarafndan ada tekrar 30 Austos 1657de fethedildi.28 Limni adas da 1656 ylnda geici olarak Venedik igaline uramsa da bir yl sonra Topal Mehmet Paa tarafndan 63 gn kuatlarak geri alnd.29 Osmanl Devleti II. Viyana Seferinin ardndan drt devlet ile mcadele etmek zorunda kald. Bu devletler arasnda yer alan Venedik Osmanllarn daha ziyade denizlerde arptklar gl rakip idi. Bu dnemde Bozcaada 5 Temmuz 1697de Kaptan- Derya Mezemorta Hseyin Paann Venedik Amirali A. Molino idaresindeki Venedik donanmasna kar kazand bir Trk deniz zaferine ahit

675

olutur ki tarihte ismi Bozcaada Deniz Sava diye anlr. Yine bu dnemde mroz (Gkeada) Venedik donanmasnn yamalad veya snd bir mevki idi. 1698de bir Venedik donanmas mroza giderek ada halkn haraca kesip hayvanlarn yamalad. Ayn yln Austosunda Mezemorta Hseyin Paann emrindeki Osmanl donanmas ile Venedik donanmas arasnda mroz civarnda neticesiz bir mcadele gerekleti. XVIII. yzyl balarnda Mora seferi ile balayan Osmanl-Venedik harbinde Bozcaada ve Limni nlerinde 1717 ylnn Haziran aynda ayr deniz savanda Venedik donanmas baarszla uratld.30 XVIII. yzyln ortalarna gelindiinde 1768-1774 yllar arasnda devam eden Osmanl-Rus savalar srasnda sz konusu adalarn bazlar Rus igali altna dt. 5 Temmuz 1770te Kont Alexis Orlof kumandasndaki bir Rus filosu tarafndan Osmanl donanmasnn tahrip edilmesini takip eden yllarda Rus filosu, Akdeniz ve Egede rahat bir ekilde faaliyetlerini srdrme imkan elde etmiti. Korumasz kalan anakkale Boazn gemeye cesaret edemeyerek Limniye asker karp muhasara etmilerdi. Bu srada anakkale Boaznn muhafazasndan sorumlu olan Hasan Paa bu hadiseyi duyunca ufak kayklara 700-800 kii doldurup kendisi de beraber olduu halde adaya geip dman malup ederek kurtarlmasn salamt. Hatta bu hizmetinden dolay vezirlikle Kaptan Paala getirilmiti.31 XIX. yzylda Boazlar meselesinin milletleraras siyasette gittike nem kazanmas sebebiyle Bozcaada nemli olaylara sahne oldu. 1807 ylnda Osmanl Devleti nezdinde baz diplomatik basklar yapmak zere bekleyen ngiliz donanmasndan cesaret alan, onlarla mttefik olan Rus donanmas Bozcaada nnde demirleyip boaz abluka altna almt. 19 Haziran 1807de boaz amakla grevlendirilen Kaptan- Derya Seydi Ali Paa ve Rus donanmas arasndaki mcadele sonunda Ruslarn zayiat ok olmakla beraber, kesin Osmanl galibiyeti gzyle baklan bir hadise deildir. Daha sonra adalarda artan Yunan korsanlk faaliyetleri tesirini Bozcaada ve havalisinde de gstermitir. Bu gibi sebeplerle Bozcaada II. Mahmut devrinde tahkim edilmitir. Hatta burada Bozcaada muhafzl kurulmu olduu ve tayin edilen grevlinin Bozcaada muhafz unvann ald XVIII. yzylda yaplan bir tayine binaen bilinmektedir.32 Elimizdeki almann muhtevasna dahil ettiimiz Kiklad adalar grubundan Naka ve Para adalar ise Osmanl ynetimine Barbaros Hayrettin Paann Korfu Seferi srasnda alnd. Naka dukas vergi demek artyla yerinde brakld.33 Buralarda alnan yllk vergiler kaptan paaya ait haslara tahsis edildi. Bu arada dk Giovanni bo durmam Barbarosun aday istilasndan sonra papaya bir mektup gndererek Trk tehlikesine kar birlemeyi teklif etmiti. Nitekim Andrea Doria Barbarosu aramak iin yola kt ve Hallar 1538de byk bir bozguna uradlar. 1540 anlamasyla Tinos (stendil) dndaki adalarn Osmanllara aidiyeti tannd.34 XVI. yzylda aday ziyaret edenler arasnda Petrus Vilinger, Fynes Moryson, Guiseppe Rosaccio saylabilir.35 XVII. yzylda Girit seferlerine kadar ada Osmanl idaresi altnda skunet iinde yaad. Sz konusu seferler srasnda Venediklilerin adalar halkna uyguladklar kt muamelelere baz Batl

676

yazarlar dikkatleri ekmektedirler.36 XVIII. yzylda 1768-1774 Osmanl-Rus savalar srasnda da Paray (Paros) bir deniz ss gibi kullanan Ruslar 1770 Hazirannda Nakay igal etmiler sava bitene kadar Rus, Yunanl ve Dalmayallardan oluan 600 asker adada kalmlard. 1771 ylnda Ruslar tarafndan idareci olarak Antonie Psarros, daha sonradan onun yerine Paul Nesteroff getirildi. Bu dnemde ada halk Ruslarn kt muamelelerine maruz kald. 1774 Kk Kaynarca Anlamas ile ada tekrar Osmanl idaresine geti. XIX. yzylda adann Yunan idaresine gemesine kadar geen sre zarfnda ortaya kan Yunan ihtilallerinin (1821) adada beklenen tesiri yaratmad sylenebilir. Nakallarn ou bu isyanlara katlmadklar gibi katlanlarn da gnlsz olduklarn Batl kaynaklarn ifadelerinden anlyoruz. Nihayet Naka adas 1830da Yunanistana gemitir.37 Para (Paros) adasnn tarihi seyrine gelince; bu adann yaad tarihi olaylar Naka adasnn yaadklar ile benzer hatta ortak, olaylar saylabilir.38 Para da 1540ta Osmanl hakimiyetine girdi. XVI. yzylda ortak idareciler tarafndan idare edildikleri oldu. Her iki adada XVI ve XVII. yzyllarda cereyan eden Osmanl-Venedik savalar srasnda hep korsan saldrlarna maruz kald. Bu arada Capuchin ve Cizvitler yava yava Paraya gelmeye balam ve kuzeyde Naussa adndaki kaleye yerlemilerdir. XVII. yzyln ikinci yarsndaki Girit seferleri srasnda bu adann sakinleri de Latinlerin kt muamelelerinden etkilendiler. XVIII. yzylda Fransz gezgin Tournefort aday ziyaret etmitir. 1768-1774 Osmanl-Rus savalar srasnda Naka, Para, Antiparay alan Ruslar 1774e kadar Paradaki Naoussay s olarak kullanmlardr. Fakat Kk Kaynarca ile Osmanllar bunlar buradan atmay baarmlardr. Kaptan Paaya yazlm bir dileke, Parallarn bu dnemin kt izlerini daha sonraki yllarda da hissettiklerine delalet etmektedir. Adallar Yunan bamszlk savana katlmlar ve Yunanistann bamszln kazanmasyla birlikte oraya balanmlardr.39 Adalarn elden kmas meselesine gelince, Yunan isyanlarnn balamas ile Yunanistann bamszlna kavumas, Adalarn Osmanl hakimiyetinden ayrlmas hadisesinin kkenini tekil eder. alma konumuz ierisinde yer alan Kiklad adalar Londra Protokol (3 ubat 1830) ile Yunanistana verilmi olmakla birlikte Kuzey Egedeki Taozdan gneydeki Meis ve Gavdosa kadar dier btn adalar zerinde Osmanl egemenlii devam ediyordu. Balkan savalar srasnda denizde stnlne gvenen Yunanistan Ege Denizinde harekete geerek 20 Ekim 1912de Bozcaaday, 21 Ekimde Limniyi, 30 Ekimde Taoz ve Gkeaday, 1 Kasmda Semadirek adasn igal etmitir. Osmanl hkmeti bar teklif ederek 3 Aralk 1912de atekes imzalamasna ramen Yunanistan bu mtarekeyi kabul etmemiti. 17 Aralk 1912 tarihinde Bozcaada civarnda Osmanl-Yunan donanmalar arasndaki savata Yunan galibiyeti ile Midilli, Sisam ve Meis adalar da Osmanl hakimiyetinden kmt. Bylece Trablusgarp harbi srasnda talya tarafndan igal edilen Mentee adalar blgesindeki 16 adadan sonra Cezayir-i Bahr-i Sefid eyaletini oluturan adalarn byk bir ounluu fiili olarak Osmanl hakimiyetinden km oluyordu.

677

Balkan Harbinden ar kayplarla kan Osmanl Devletinin istei zerine Londrada bar grmeleri balatlmt (16 Aralk 1912). Fakat daha sonra Osmanl hkmetinin tavr zerine yeniden balayan savata Osmanl Devleti malup olmutur. ttihat ve Terakki hkmetinin talebi dorultusunda mzakerelere balanm ve sulh esaslar tesbit edilmitir. 30 Mays 1913 tarihinde imzalanan Londra Andlamasna gre Osmanl hkmeti Giritten tamamen vazgemi, Ege Adalar sorununun zm byk devletlere braklmtr. II. Balkan Harbinden yararlanan Osmanllar Edirneyi aldlar. Ardndan Osmanllar ile Yunanllar arasnda bar salayan ve Ege Adalarnn mukadderatn byk devletlerin kararna balayan Atina Antlamas imzaland. (14 Kasm 1913). Londrada srmekte olan Sfera Konferansnda temsil edilen alt byk devlet Ege Adalar konusundaki ortak kararlarn 13 ubat 1914te Yunanistana 14 ubatta ise Trkiyeye bildirdiler. Buna gre Gkeada, Bozcaada, Meis adas Trkiyeye iade ediliyordu. Yunan igalindeki Ege Adalar ise silahlandrlmamak ve askeri amalarla kullanlmamak art ile Yunanistana veriliyordu.40 Ege Adalarnda Osmanl dari Tekilat Yukarda tarihi seyirleri konusunda bilgi vermeye altmz adalar yava yava Osmanl idaresi altna alnp yine zamanla oluturulan idari tekilatn bnyesi iinde yer aldlar. Tahrir kaytlarnn incelenmesi sonucu, Boazn adalarnn (Limni, Semadirek, mroz, Bozcaada bazlar Taozuda bu gruba dahil etmektedir.) idari adan ilk dnemde merkezi Gelibolu olan Kaptan Paa sancana bal olduklar grlr. Cezayir eyaleti denilen bu eyaletin bana Barbaros Hayrettin Paann getirilmesi ile (1534) Cezayiri Bahri Sefid eyaleti adn almtr. 1568-1574 tarihli Cezayir veya Kaptan Paa eyaletinin yedi idari birime ayrld grlmektedir. Bunlar Gelibolu, Eriboz, Karlili, nebaht, Rodos, Midilli, Sakz ve Cezayir-i Maribten ibaretti. Daha sonraki listelere gre Cezayir-i Marib, Midilli ve Sakz eyalet iinde gsterilmiken buraya Mizistre, Kocaeli, Biga, zmir civarn ihtiva eden Sla sancaklar baland. XVII. yzyl ortalarna ait listelerde ise Kocaeli yer almyor. Buna karlk, Sakz, Naka ve Mehdiye eyalete dahil bulunuyordu. Bu listelere gre eyaletin on sanca has, salyaneli idi. Salyeneliler Sakz, Naka ve Mehdiye idi.41 Salyene sistemi ile idare olunan blgeler has ile idare olunan blgelerden baz farkllklar gstermektedir.42 Osmanl Devleti idaresi altna ald lkelerde blgenin zelliklerini dikkate alarak ve zaman zaman farkllklar gsteren bir idare ekli uygulama yoluna gidiyordu. Bununla blge halkn rahatlatmak ve devlete olan ballklarn arttrmak amalanyordu. Bu uygulamann en belirgin rnekleri adalarda karmza kmaktadr. Fetihten itibaren adalara g tevik eden politikalar izlenmi, yerleecek olanlara vergi muafiyeti, din ve mezhep serbestisi gibi her trl kolaylk salanm ve eski idare usullerine msaade edilmitir. Demogerondia denilen halkn setii 12 kiilik yeden oluan Mahalli Meclis bir nevi beledi hizmetlerine bakmakta idi. Deiik dnemlerde deiik yerlerde bulunan bu meclisler, cemaatin dini ve eitim gibi ileriyle urarlard. Hareket sahalar son derece snrl olan bu meclislerin

678

almalarn daha pratik ve ekonomik bulan Osmanl ynetimi, bunlar aynen korumakta bir saknca grmemitir. Kald ki bu sistemin srekli olarak her yerde uygulandn sylemek de mmkn deildir.43 Bununla birlikte, fetihten itibaren bu adalarda uygulanan mal bir sistem mevcuttu. Adalarn dankl ve gelir seviyelerinin dkl dikkate alnarak, her ada iin yllk bir vergi tahsis edilmiti. Bu toplam vergi de belli taksitlere ayrlmt. Adalarn nfuzlu kiileri makt ad verilen bu vergileri toplayarak hkmet yetkililerine teslim ediyorlard. Kanunlarla belirlenen bu vergiler dnda halktan ek vergi alnmamas hususunda devlet byk bir hassasiyet gstermekte idi. Padiahlar halkn bu gibi vergilerle ezilmesini nlemek iin ar cezalar ngren Emirnmeler karyorlard. Ayrca Osmanl Devletinin dier birok blgesinde de bu sistem uygulanmakta idi. zellikle haberleme ve ulamn g olduu yrelerde ou zaman valiler veya mahall idreler kendi insiyatiflerini kullanarak vergi tahsil ve tevzi edebilirlerdi. Hibir zaman muhtariyet anlamna gelmeyen bu uygulamalarda, kanun dna kld takdirde, merkez derhal mdahale ederdi. Yrelere gre deiim gsteren bu sistemin, o dnemde Avrupann dier devletlerince de uyguland bilinmektedir. Adalarn fethinden itibaren karlan fermanlar titiz bir incelemeye tbi tutulduunda, Ege Adalarnda ne ksm ne de tam bir muhtariyetin sz konusu olmad grlecektir.44 Boazn adalar Osmanl idaresi altna alnan ilk adalar grubu olarak stat itibaryla dier Osmanl idari blgelerine benzer bir tekilat bnyesine alnmt. Tmar sisteminin uyguland bu adalara ait tahrir verileri bu konuda olduka belirleyici bilgiler ihtiva etmektedir. Limni adas XV. yzyln sonlarna ait bir tahrir defterine gre Geliboluya bal bir idari birim olup padiah hassna dahildi. XVI. yzyln banda tekrar sayma tabi tutulan adalar, Limni, Semendirek (Semadirek), Taoz, mroz (Gkeada) adalarnn idari taksimattaki yerleri konusu aklk kazanmsa da Limnide bir kadnn bulunmas burann bir kaza merkezi olarak dnlebileceini gstermektedir. Ayn tahrirde Limni ve Taoz adalarnn Padiah haslar arasnda, mroz ve Semendirek adalarnn ise bir sancak beyinin hass olduunu gryoruz.45 Kanuni dnemine ait bir tahrir defterinde Limni Gelibolu sancana bal bir kaza olarak gsterilirken mrozunda Limniye bal olduu bildirilmektedir. Ayn tahrirde Limni ve Bozcaada Padiah hass iken Taoz, mroz ve Semendirekin sancak beyi hass statsnde olduklar grlmektedir.46 XVI. yzyln ortalarnda tanzim edilmi yine Kanuni dnemi Limniye ait bir tahrir defteri idari taksimatla ilgili malumat ihtiva etmeyip adann padiah ve Kaptan Paa haslarna ayrldn bildirmektedir.47 XVI. yzyln ikinci yarsnda II. Selim dneminde dzenlenen tahrirlerde Limni ve Taoz birer nahiye merkezi durumundaydlar. Bu saymda Bozcaada padiah hass olarak durumunu devam ettirirken Limni ve Taoz beylerbeyi, hass olarak tahsis edilmiler, mroz ve Semendirek ise vakf stats kazanmlardr.48 XVII. yzyln balarnda adalardan Limni ve Taoz yine nahiye merkezi statsn korudular. Bozcaada hl padiah Limni ve Taoz sancakbeyi hass, mroz ve Semendirekte vakf olarak defterlerde kaytldrlar.49

679

Kikladlardan Naka ve Parann durumuna gelince; bunlarn Barbaros Hayrettin Paann 1537 ylndaki Korfu seferleri srasnda alndn ve Osmanl hakimiyetinin 1540 tarihli anlama ile tescil edildiine temas edilmiti. Bu anlama sonras Naka ve civarndaki adalar yeni bir stat kazand. Artk Naka dukas daha ok mali balarla Kaptan- Deryann sk denetimi altnda merkeze bal bir Osmanl beyi idi. Buralarn idari yaplanmalarn mali ncelikler belirledi. Blge bir baka devletten anlama yoluyla devir alnan btn tasarrufu Osmanl Devletine ait olan bir yerdi. Bu sebeple iktisadi durumu gz nne alnarak, bir sancak olmaya yaramad anlaldndan eski idarecileri de yerinde tutuldu ve iktisadi mecburiyetler yannda Venediklilerin durumu da dikkate alnarak ada halkna baz haklar tannd. Bu idareciler eski Latin beylerinin soylarndan geliyorlard. 1540-1564 arasnda adada eski Latin beylerden IV. Giovanni dk olarak hkm srd. lm zerine yerine Paros ve Santorin adalarnn idarecisi olan olu IV. Giacoma geti. Bu eski idareciler bey diye anlrlard. 1566 ylnda Piyale Paann Keos ve Androsu almasyla dk adadan gnderilmi ve yerine II. Selim tarafndan Yasef Nasi tayin edilmiti.50 Yasef Nasinin Naka ve baz Kiklad adalar zerindeki idarecilii 1579a kadar srd. Adada Nasinin temsilcisi olarak voyvoda Francesso Corenallo vergi toplamakla grevlendirilmiti.51 Nasinin 1579da lmnden sonra adaya sancak beyi tayini yapldn mhimme defterleri sayesinde reniyoruz.52 Genellikle ilk uygulamalarn srdrlmesini amil bir sistemi ngren Osmanl idari anlay sebebiyle bu dnemde de daha nceki mali uygulamalarda bir deiiklik yaplmad. 1594teki kaytlarda adada yine bir sancak beyinin grev yapt anlalmakta; 1580, 1598, 1606 ve 1617de adann mltezimi olan baz kiilerden de kaynaklarda bahsedilmektedir.53 Girit Adasnn fethinin akabinde Kiklad adalarnn merkez idare ile olan sk irtibatnn erevesinin tamamlandnn gstergesi olan 1670 tahriri gerekletirildi. Bu tahrire gre Naka bir sancak merkezi ve sancak beyinin hass idi.54 Naka, Sakz ve Mehdiye gibi saliyaneli55 statde yani vergi gelirleri tespit edilmi muayyen bir rakam zerinden yllk olarak toplanp tmar sisteminin uygulanmad blgeler statsnde idi. Yukarda belirttiimiz gibi adalar grubu ierisinde stats farkllk gsteren Kiklad adalarndan olan Naka ve Parada maktu sistem denilen vergi tahsil yntemi uygulanmaktayd. Boazn adalar veya imparatorluun baka blgelerindeki tmar sisteminin yerletirildii has nitelerindeki sistem ile bu sistemi mukayese ettiimiz zaman ortaya ikili bir sistem km gibi grnyorsa da iki sisteminde temelde k noktalar farkl deildi. Her iki sistemde de tahririn esas olduu anlalmaktadr.56 Para Adas da 1579daki lmne kadar Yasef Nasinin mali yetkisi iinde idi.57 XVII. yzyldan itibaren Kaptan Paalarn nfus ve etkisinin artt Kiklad grubu adalar ona bal sancak beylerince taksim edilmi, reis denilen ve kk filolar bulunan kaptanlar vastasyla denetlenmeye balanmt. Bu denetimlerin yaplmasnda askeri, adli ve polisiye ilerin yerine getirilmesinde ve vergi gelirlerinin kontrolnde kendi namlarna yetkili kldklar mtesellim voyvoda veya kethda denilen idareci

680

yardmclar grev almaktayd. Bu durum sadece buralara mahsus olmayp, imparatorluun pek ok blgesinde benzer durum yaanmaktayd. Sonu olarak Ege Adalarnn Osmanl hakimiyetine girince dzenli bir tekilata sahip olduklarn buradaki uygulamalarn imparatorluun genelindeki uygulamalarn benzeri olduunu syleyebiliriz. Adalar bir Osmanl Beylerbeylii haline getirilerek merkezden tayin edilen Osmanl idarecilerinin grev yaptklar sancak sistemi iine alnmtr. Bu idarecilerin uygulamalar da merkezi bir denetim altnda tutulmutur. Halkn mali ve siyasal durumu gz nne alnarak, bu blgede uygulanan vergi muafiyeti sadece adalara ynelik bir ayrcalk olmayp zaman zaman imparatorluun dier blgelerinde de uygulanmaktayd. Ayrca halkn devlete olan vazifelerini vergi mkellefiyetlerini yerine getirmek zere arac olarak kurulan ve btn cemaatlerde bulunan sivil kurulularn (demogerondia vs.) varlnn Osmanl hkmeti nezdinde hi bir nemi yoktur. Bu kurulular sebebi ile Ege Adalarnn muhtar bir ekilde idare edildii eklinde ortaya atlan nazariyeler de yanltr. Arivlerimizde bu hususa cevap mahiyetinde pek ok belge bulunmaktadr. Aslnda bu durum has ve vakf gibi uygulamalarn yansmas olup imparatorluk genelindeki uygulamalardan farkl deildir. Ayrca blgede yaplan tahrirlerde devletin merkezi gcn buralarda gsterdiine delalet etmektedir.58

Metin Tuncel, dris Bostan, Dnden Gnmze Ege Adalar, stanbul niversitesi,

Edebiyat Fakltesi Corafya Dergisi, stanbul 1988. S. 6, s. 27. 2 3 Yasemin Demircan, Osmanl daresinde Taoz, Ankara 1996. Corafyaclar arasnda bu adalarn gruplandrlmas konusunda tam bir gr birlii

olmamakla beraber bazlar Semadirek-Limni-Gkeada ya da mroz, Bozcaada ve Tavan adalarn grupta mtalaa ettikleri Ege Adalarnn Boazn adalar grubu ierisine almaktadrlar. Dier iki gruptan birisi Dou Ege Adalar denilen, Midilli, Sakz, Sisam ve Nikarya dieri ise Oniki Adalardr. (bak. Kamuran Grn, Sarlar Diyalogu, Gne Gazetesi, 21 Nisan 1987, s. 7) Bu adalarn gruplandrlmalar hususunda farkl grler iin baknz. Srr Erin, Talip Ycel, Ege Denizi Trkiye ile Komu Ege Adalar, Ankara 1978, s. 10; Selami Gzen, Avrupa lkeler Corafyas. I. Akdeniz Avrupas ve Balkan lkeleri, stanbul 1985, s. 180-181, Semadirek (Semendirek), Gkeada (mroz), Bozcaada, Taoz Adas konusunda bkn. Yasemin Demircan, Tahrir Defterlerine Gre Boazn Adalar, (XV. ve XVII. Yzyllar) Ankara 1992. (Yaynlanmam Doktora Tezi); Limnide karlan Tyn- Mahtum Madeni Hakknda, Osmanl 3 ktisat, Ankara 1999, s. 322-329. 4 Bozcaada ve mroz konusunda rahmetli Cengiz Orhonlunun Trk Kltr Dergisinde

almalar bulunmaktadr. 1969/83, 1972, s. 112. Ayrca bkn. ayn mellif Bozcaada, DA. C. 6. s. 319 Yasemin Demircan, Kanuninin Vakflarndan mroz ve Semendirek (XVI ve XVII. yzyllar), Trk Kltr, Kasm 1997, s. 415, s. 643 vd.

681

Yasemin Demircan-Hamza Kele, Kprl Mehmet Paann 1068 (1658) Tarihli

Bozcaada Vakfiyesi, Kastamonu Eitim Dergisi, Ekim 1999 c. 7. s. 126-142. 6 Yasemin Demircan, Nake Adas (XVII. Yzyln kinci Yarsna Ait bir Tahrir Defterine

Gre) Kastamonu Eitim Dergisinde yaynlanacak. 7 Yukarda szn ettiimiz adalarn bazlar ile ilgili olarak aratrabildiimiz kadaryla 1-2-

3-4-5 ve 6. dipnottaki almalar dnda yurdumuzda yaplm her hangi bir almaya rastlayamadk. 8 erafettin Turan, Gemiten Gnmze Ege Adalar Sorunu, Boyutlar, Taraflar, III. Askeri

Tarih Semineri. Tarih Boyunca Trk Yunan likileri, Genel Kurmay Atae Yaynlar, Ankara 1986, s. 35-39; Cevdet Kk; Egede Temel Sorun, Egemenlii Tartmal Adalar, Ege Adalarnda Trk Egemenlii Dnemi, Ankara, 1998 s. 31 vd. Bizansllar ile imparatorlukta ok sayda yerlemi olan Venedikliler arasndaki nefret XII. yzyln son on ylnda daha da bymtr. IV. Hal Seferinin stanbulun alnmasna ynelmesinin belli bal nedenlerinden biri de bu nefrettir. stanbulda kurulan Latin Krall dneminde Filacalo Navigaiosa adnda biri Limniyi kendisine alm ve kraliyet ayrcal ile Latin mparatorluunun amirali Megaduca ilan edilmitir. Kendisi ile varisleri 1207 ve 1279 yllarna kadar adann en uzun Latin egemenlii dnemi yaamasna sebep olmulardr. Bkz. Peter Topping, Latins On Lemnos Before And After 1453 Continuity And Byzantine And Early Ottoman Society. Ed. By Antony Bryer And Heath Lowry. Paper Given At A Symposium At Dumbarton Oaks n May 1982 217 vd. Ayrca bkz. L. De Launay, Chez Les Grecs De Turguie, Autour De La Mer Egee Paris Edouard Cornely Librairie D education Moderne 1897. 9 Mcteba lgrel, Trklerin Bat Anadolu Sahil Gvenliine Verdikleri nem, Trk Kltr

Aratrmalar (smail Ercment Kurana Armaan), Ankara 1989 sy. 112; Ali hsan Gencer, Bahriye DA C. 4 s. 501. 10 M. lgrel, a.g.m., s. 115; . H. Uzunarl, Anadolu Beylikleri ve Akkoyunlu, Karakoyunlu

Devletleri, Ankara 1984, s. 81. 11 12 13 14 15 16 M. lgrel, a.g.m., s. 115. Y. Ycel-A. Sevim, Trkiye Tarihi II. Ankara 1990 s. 154. M. lgrel, a.g.m., s. 118. C. Kk. a.g.e., s. 34. Bakalopolos, Thasos, Paris. 1953. s. 15. M. lgrel, ayn yer.

682

17

Taoz, Limni, Semendirek ve mroz adalar, Bizans mparatorlar II. Manuel (1391-1425)

ve VIII. Jean (1425-1448) zamanlarnda Enez ve Midillinin hakimi Gattilusio ailesine tmar olarak verilmiti. Bununla beraber bu adalar, henz Bizans mparatorluuna bal idi ve imparatorluun temsilcileri burada yalnzca grnte bir nfusa sahiptiler. Gattilusiolarn Enez ve Midilliye hakim olmalar Bizanstaki taht kavgalar ile alakaldr. Cenevizli Gattilusio ailesinden olan Francesso Gattilusio Orhan Bey dneminde mparator Jean Kantakuzenos ile meru imparator V. Yuannis Paleologos arasndaki mcadelede Paleologosa yardm ederek karlnda hem imparatorun kz kardei ile evlenmi hem de Enez ve Midilli Beyliinin kendisine tevcih edilmesini salamt. Osmanllarn Rumeli yi feth ettikleri srada bu beylik gelirinin te ikisini her sene Osmanllara vergi vererek hayatiyetini srdrmtr. Enez ve Midillinin Gattilusiolara balanmalar konusunda bkz. smail Hami Danimend, zahl Osmanl Tarihi Kronolojisi, C. 1 stanbul 1971 s. 271-277-278 erafettin Turan, Trkiye, talya likileri I. stanbul 1990 s. 45 George Ostrogorsky, Bizans Devleti Tarihi, Ankara 1981 ev. Fikret Iltan s. 488, Midillinin Cenevizli Gattiusio Dukalar elinde bir asrdan fazla bir mddet kaldna dair Bkz. Besim Darkot Midilli .A. 18 Akpaazade, Tevarih-i Al-i Osman, stanbul 1332, s. 144-145; Nihal Atsz, Akpaaolu

Tarihi, stanbul, 1970, s. 156, Karamanl Nianc Mehmet Paa, Osmanl Tarihleri, I. Yay. brahim Hakk Konyal, stanbul, 1949, s. 353; Mehmet Neri, Kitab- Cihannma Yay, Faik Reit Unat, Mehmet Altay Kymen, Ankara 1987, s. 715; Oru Bey Tarihi Yay, Nihal Atsz, 1972, s. 109, Tursun Bey Tarih-i Ebl-Feth, stanbul 1330, s. 68-69, Yukarda saydmz ada kaynaklar Limni ve Taoz Adalarnn fetihlerini Enezin fethi hadisesi ile birlikte yazmlardr. Katip elebi noz (Enez) seferini (1459-1460) ylndaki Trabzon seferinden nce yazm fakat tarih vermemitir. Katip elebiden baka yazarlarda Enez-Midilli Beyliinin fetih tarihi olarak 1454-1455 ve 1456 gibi muhtelif tarihler vermektedirler. bn Kemal fethin 1456 k aylarna rastladn; Dukas 1455 senesi banda; Hammer 1456 senesi banda olduunu bildirmektedir. . H. Uzunarl adalarn aln tarihi olarak 1456 senesini kabul etmitir. (Osmanl Tarihi, C. II. Ank. 1975 s. 33) erafettin Turan, Fatihin stanbul Fethinden sonra 1454de Enezi ve Taozu 1462de Midilliyi topraklarna kattn bildirir (a.g.e., s. 45). Ayrca bkz. Alexandr Blanchet, Grece Depuis La Conaquete Romanie Jusqua Nos Jours Paris, 1860, s. 322-325 Kritovulos, Tarih-i Sultan Mehmed Han- Sani Mtercimi Karolidi st. 1328, s. 91-92103 Enez ve Midilli Beylii ile ilgili olarak ayrca baknz, A. Conze, Reise Ouf Der nseln Des Thrakishen, Hannover 1860, s. 37; Steven Runciman, Die Eroberung Van Konstantinopel 1453 C. H Beck Mnchen 1956, s. 176. 19 20 21 . Hami Danimend, zahl Osmanl Tarihi Kronolojisi C. I. s. 277. Bakalopoulos, a.g.e., s. 19. Kritobulos, a.g.e., s. 90-92 Cengiz Orhonlu, Gkeada (mroz) Trk Kltr, Ankara 1972

s. 112-s. 223; ayn yazar Bozcaada ayn eser, Ankara 1969, s. 83, s. 831 Akpaazade mrozun fethinden deil, Taoz ve Limninin fethinden bahsediyor. Stanford Show, 1456 ylnda Enez, mroz,

683

Limni ve Taoz fethedildi, eklinde bilgi vermektedir. Osmanl mparatorluu ve Modern Trkiye, stanbul 1982 s. 100. 22 E. D mroz Encyclopedia of slam C. III. s. 1176 Adalarn daha ok Eskiadaki

durumlar ile ilgili ayrca bkz. A. H. De Groot, Limni ayn eser, C. V. s. 763-765 Friedrich, mbros, Paulys Real Encyclopedia der Classichen Altertuns Wissenschaft, Band IX. 1, s. 1106. Ayn yazar, Samothrake, ayn eser, Band I. A2 s. 2224 Albert Hermann Thasios, ayn eser Ernest Meyer, Tenedos ayn eser, Band V. A. Limni iin ayrca bkz. John Haldon, Limnos, Monastic Holding And The Byzantine State: ca. 1261-1453. Continuity And Change n Late Byzantine And Early Ottoman Society. Edited by Antony Bryer and Heath Lowry. Paper Given At Symposium At Dumbarton. Oaks in May 1982 s. 161. Bu adalar ile ilgili olarak Piri Reis ve Evliya elebide de bilgi bulunmaktadr; Piri Reis Kitab- Bahriyye, Kltr Bakanl Yay., Ankara 1988, C. I, s. 209-253; Evliya elebi, Seyahatname, Kitab III. Hz. smet Parmakszolu, Kltr Bakanl Yay. Ankara 1983 s. 299. 23 24 25 Bakalopoulos, a.g.e., s. 24. Bakalopoulos, a.g.e., s. 25. Joseph Von Hammer, Osmanl Tarihi I. Cilt. ev. Mehmed Ata, yeniden yazan, Abdlkadir

Karahan stanbul 1991. s 224-225; Cengiz Orhonlunun verdii bu bilgilere mukabil hadiseyi Tacttevarihden nakleden Uzunarl 1470 ylnda tekrar mrozun Osmanllar eline getiinden sz etmez. 1479 anlamasnn maddeleri arasnda Venediklilerin Osmanllardan bu 16 yllk sava dneminde aldklar yerleri geri verecekleri art vardr. Bkn. Osmanl Tarihi II. Cild Ankara 1975 s. 115-125 C. Orhonlu, Bozcaada, a.g.e., s. 832. 26 27 A. H. De Grot, a.g.e., s. 764. XVI. yzylda adalardan tahrir defterleri ve Piri Reisin Kitab- Bahriyye adndaki eseri

sayesinde bilgi sahibi oluyoruz. 28 29 C. Orhonlu, Gkeada, a.g.e., s. 226, Bozcaada, a.g.c. s. 833. Yasemin Demircan, Tahrir Defterlerine Gre Boazn Adalar, s. 10; Katip elebi,

Zurnac adyla tannan Mustafa Paann 1656 Maysnda Giriti kafirlerden kurtardn bildirip yine ayn ylda Kaptan- Derya olanlar arasnda Mehmet Paa adnda birinin adn sayar ve tarih vermez. Yine elebi, Kaptan- Derya Kenan Paann seferleri srasnda 1655 ve 1656 yllarnda Bozcaada ve Limni hisarlarn ele geirdiini bildirmektedir. Tuhfetl-Kibar, Fi Esfaril-Bihar. II. Haz Orhan aik Gkyay, stanbul 1980 s. 207-223-224. 30 C. Orhonlu, Bozcaada, a.g.e., s. 834.

684

31

Yasemin Demircan, 1768-1774 Osmanl-Rus Sava ve Baz Ege Adalarna Tesiri,

Kastamonu Eitim Dergisi, Ekim 1997, s. 4. s. 127-133. Bu konuda ayrca bkz. ehabettin Tekinda, eme . A. C. III. s. 387-88; Mnir Aktepe, eme DA. C. VIII. s. 288; ayn yazar, eme Vakas, gsterilen yer; Mahir Aydn; Cezayirli Gazi Hasan Paa, DA, C. VII., s. 501. Vasf, Tarih, 1246. C. I. s. 49. 32 33 C. Orhonlu, Bozcaada, a.g.e., s. 835. stanbulda bir Latin mparatorluu kurulduu zaman Venedikli Asilzade Marco Sanudo,

1207 ylnda merkezi Naka olan Latin Archipelago Dukaln kurmutu. Charles Frazee, The Island Princes of Greece the Dukes of the Archipelago, Amsterdam 1988, s. 82-83 Dukalk daha sonra Della Carceri (1362-1383) ve Crispi (1386-1566) ailelerine geti. Adaya ilk Trk saldrs Aydnoullar zamannda gereklemiti. elebi Mehmet dneminde ve II. Murad dneminde Nakann Venedike bal kalabilecei konusu Venedikle yaplan anlama maddelerinde yer alyordu. Baz bat kaynaklara gre 1463-1479 tarihli Osmanl-Venedik savalar sonrasnda yaplan anlama ile Naka ve Para Trk hakimiyetine gemitir. Bundan sonrada bu adalara Trk saldrlarnn devam ettii bildirilmektedir. A. Savvides Nakshe (Gr. Naxos Axia), E. C. VII. s. 939-941; erafettin Turan, Trkiye talya likileri, s. 240-241 Korfu Seferi srasnda alnan adalar arasnda Solakzade ve Peevi de Naka adas saylmamaktadr. Solakzade Tarihi, stanbul 1297, s. 495-498, Peevi, Tarihi Peevi, 1274 s. 194-196, Korfu Seferi iin, Katip elebi, a.g.e., s. 76-77. Ayrca bkz. B. J. Slot, Archipelagus Turbatus, Les Cyclades Entre Colonisation Latine et Occupation Ottoman, c. 1500-1718, Tome I. stanbul. 1982. 34 Mithat Sertolu, stanbul (1520den Cumhuriyete kadar) .A. C. V. /II. s. 1214/2. Anlama

metni Venedik Devlet Arivi Trke vesikalar koleksiyonunda bulunmaktadr. Bu anlamann esas metnini Tayyib Gkbilgin yaynlamtr. (Venedik Devlet Arivindeki Trke Vesikalar Belgeler TTK. C. I. 1964. S. 2. s. 121) 1567 tarihli Osmanl-Venedik anlamasnda da Naka ve dier adalarn Hassa-i Hmayun tasarrufunda olduklarna dair hkm sakl tutulmutur. (Mahmut akirolu, II. Selimin Venedik Cumhuriyetine Verdii 1567 ve 1573 Tarihli Ahdnameler Erdem II. Ankara 1986, s. 532. 35 Stephane Yerasimos, Les Voyageurs, dans LEmpire Ottoman (XVIe Siecles) Ankara

1991, s. 275, 424, 430. Ayrca ada ile ilgili bilgi ve haritalar Piri Reis, a.g.e., s. 561-565. 36 Elie Nikolaou, Le Mont Athos Et La Mer Egee Les Proprietes Du Monastere Xeropotamou

A Naxos These En Vue De Labtension Du Doctorat De 3 e Cycle, Paris 1987. s. 26. 37 Elie Nikolaou, a.g.e., s. 26-29, Savvides, a.g.e., s. 941, R, Herbst, Naxos Paulys Real

Encyclopedia Der Classischen Altertums Wissenschaft, XVI. 2. s. 2079. 2080; Katherina Kourapakis, E. Savvaris, Mrs. Spiliopoulou, V. Tsamtsouris. Naxos. Translated by. David Hardy, Athens, 1984. s. 9-17.

685

38 39 40

Bkz. Nakann Osmanl idaresine girii ve dipnot. 37. A. Savvides, Para E. IX. S. 265-266; ayrca bkz. Piri Reis, a.g.e., C. II. S. 565-575. Ali Fuat ren, Trk Hakimiyetinde Ege Adalar Tarihi, Osmanl zel Says I, Siyaset ve

Tekilat, Ocak-ubat 2000. s. 327-336; Necdet Hayta, Ege Adalar Sorunu (1911-1923) Ankara 1992 (Baslmam Doktora Tezi) s. 17-29. 41 Ayn Ali Efendi, Kavanin-i Al-i Osman Der Hulasa-i Mezamin-i Defter-i Divan, stanbul

Mahmud akirolu Cezayir-i Bahr-i Sefid DA, C. 7. s. 500-501; Halil nalck, C. 13, s. 5; C. F. Bechingham, Kanuni Sultan Sleyman Devri Balarnda Rumeli Eyaleti, Livalar, ehir ve Kasabalar Belleten. C. XX, s. 77-80, Ankara 1956, s. 247. v. d; Andreas Birken, Die Provinzien Des Osmanischen Reiches, Wiesbachen 1976, s. 101, Mustafa Nuri Paa, Netayicl-Vukuat, sadeletiren Neet aatay, Ankara 1973, C. I. ve II.; lhan ahin, Tmar Sistemi Hakknda bir Risale, stanbul niversitesi. Edebiyat Fakltesi TD. S. 32 1979, s. 905-921, Tuncer Baykara, Anadolunun Tarihi Corafyasna Giri Anadolunun dar Taksimat, Salih zbaran, Kapudan Pasha, E. C. V. s. 571572, Katip elebi, a.g.e., C. II. S. 226. 42 Salyane ile idare edilen eyaletler konusunda Sofyal Ali avuun ve Ayn Ali Efendinin

bahsi geen eserinde bilgi bulunmaktadr. Salih zbaran, Some Notes On The Salyane System n The Ottoman Empire As Organised n Arabia Sixteenth Century, Osmanl Aratrmalar Dergisi, stanbul 1986, C. VI. S. 39-40. 43 44 erafettin Turan, Gemiten Gnmze Ege Adalar Sorunu, s. 35-39. Cevdet Kk, a.g.e., s. 34-77 Yunanistann yaylmac emellerini hakl gstermek

amacyla, Jeanne Z. Stephanapoli adl gazeteciye 1912de Ege Adalar ve mtiyazlar adn tayan bir kitap yazdrmtr. Bu kitap bu gnde ayn iddialar iin kullanlmaktadr. Kitapta Kanuninin adalara idar, mal, hatta adl imtiyazlar verdii ileri srlp, Kanuninin bu konuda 1523te nerettii fermann kaybolduunu ancak IV. Mehmed, II. Mahmudun bu muhtariyeti teyit eden fermanlarnn bulunduu yazlmaktadr. 45 Bu defter 1519 tarihli olup, Limni, Taoz, Semendirek, mroz Adalar hakknda bilgi

vermekte, stanbul Babakanlk Arivinde bulunmaktadr. (BA. TD. Nr. 75). 46 434). 47 307). 1557 tarihli Limni adasna mahsus olan bu defter Babakanlk Arivindedir. (BA. TD. Babakanlk Arivinde bulunan bu tarihsiz tahrir defteri Boazn adalarnn; Limni,

Taoz, Semendirek, mroz Bozcaada ve Gelibolu livasnn kaytlarn kapsamaktadr. (BA. TD. Nr.

686

48

1569-1570 tarihli bu defterde de Gelibolu ve Boazn adalarnn kaytlar mevcuttur (BA.

TD. 490). Sancak birimi daha ok tmar sisteminin esas ald bir kk idari birim olan nahiye ve kadnn yetki alann gsteren kazalara ayrlmt. Bunlar aslnda birbirlerinin alt-st birimleri deildi. Fakat zamanla tmar sistemindeki deiiklikler bu iki birimi birbiriyle irtibatlandrd. Bu tekilat ve banda bulunan idareciler sancak statsndeki her yerde bulunuyordu. Feridun Emecen, Ege Denizi ve Adalar (Giri XIX. yzyla kadar), Ege Adalarnn Egemenlik Devri Tarihesi, Ankara 2001, bkn. giri. Ayrca bkn. Yasemin Demircan, Kanuninin Vakflarndan mroz ve Semendirek, a.g.e., s. 649 vd. 49 1600 tarihli bir defter de Tapu Kadastro Genel Mdrl Kuyud- Kadime Arivinde olup,

yine Gelibolu ve sz konusu adalara ait kaytlar havidir. (TK., TD.; Nr. 141.) Ayn arivde Taoz adasna ait iki tahrir defteri daha mevcuttur. Biri tarihsiz olan bu defterlerden dieri 1672 tarihine mahsustur. (Defter-i Harac- Arazi-i Taz TK, TD, Nr. 105 ve 121), Yine Babakanlk Arivinde 1614 ylna ve Gelibolu livasna ait olan mufassal defterde mroz ve Semendirek dndaki adalarn kaytlar mevcuttur. 50 1449. 51 Safvet, Yasef Nasi TOEM, III/16. (Terin-i Evvel 1328), stanbul 1330 s. 982-993 BA., Safvet, Naka (Naksos) Dukal, Kiklad Adalar TOEM, IV/23. (Kanun-i Evvel 1329), s.

MD, Nr. 30, 318/736. 52 375/4546. 53 BA, MD. Nr. 73, 153/355; Savvides, a.g.e., s. 940-941, Naima Tarihinde de Naka-Para Mhimme defterlerinde Naka sancanda sancak beylii yapan Sleyman, Ahmed ve

brahim Beyler hakknda hkmler bulunmaktadr. BA. MD. Nr. 42. 284/877.; Nr. 45, 370/4480; Nr. 45,

dukas olarak Hrvat asll Gaspar Gratianiden bahsedilmektedir. Naima Katip elebinin Fezleke adl eserinde anlan kiinin Avustaryaya yapt elilik hizmetine karlk kendisine Naka Dukalnn ltizam olarak verildiini yazmaktadr. Naima, Tarih-i Naima, stanbul 1280, C. II. s. 146. 54 TK., TD, Nr, 180 Naka ve Para adalarnn sancakbeyinin hass olduu bildiriliyor. BA. TD.

Nr. 800de ise bu sancak beyinin adnn Turgut olduu kaytldr. 55 Salih zbaran, a.g.e., s. 39-40; Bu tip sancaklarn gelirleri eyalet defterdarlar tarafndan

toplanp, beylerbeyine, sancakbeylerine bu mebladan salyane ve kul taifesine de ulufe verilirdi. Fazlalk olmas halinde bu merkeze gnderilirdi. Ahmed Tabakolu, Gerileme Dnemine Girerken Osmanl Maliyesi, stanbul 1985, s. 59. 56 57 Feridun Emecen, a.g.e., s. 39. A. Savvides, Para s. 265-266.

687

58

Emecen, a.g.e., s. 65.

688

Osmanllarn Otranto ve Apulia Seferi (1480-1481) / Dr. Konstantinos Giakoumis [s.373-382]

Birmingham niversitesi / ngiltere Otranto ve Apuliadaki (Harita 1-2) Osmanl egemenlii sadece on ay srd. Buna ramen, onlarca yl sonra, 16. yzyl Yunan vakanvisi, Osmanllarn Adriyatikin bat kysna kmasnn Hristiyan Bat Aleminde nasl bir endieyle karlandndan bahsederek Fatih Sultan Mehmed lmeseydi Apuliaya geip, talyay igal edecei ve Hristiyanla zarar verecei eklindeki kamuoyuna hakim fikri aktaryordu: Sonra Ahmed Paa pek ok askerle Apuliaya geti, Otrantoya sava at, o blgenin idaresini elinde tutan Calabria Dk (saldr esnasnda) orada olmadndan Otrantoyu ele geirdi ve oraya yerleti. Bylece Paa Apulia ve Calabriay, hatta btn Hristiyan Alemini derin bir endieye sevketti. Hatta diyorlar ki, eer Sultan Mehmedin lm yetimeseydi o Apuliaya gemek iin harekete geecek, talyay igal edecek ve Hristiyanla byk bir zarar verecekti. Ancak Fatih 300,000 asker toplad ve Suriyeye kar bir sefere balamak zere Anadoluya geti.1 Osmanllarn Otranto ve Apulia seferi hakkndaki tarih aratrmalarnda Yunan kaynaklarnn ihmal edilmi olmasna ramen, bu seferin talyada yol at panik havas, Napoli Kral I. Ferdinandn ilk tepkisi ve Sultan Mehmedin lmnn bu seferin kaderi stndeki hayati nemi dier ada kaynaklarda2 vurgulanm ve bu yzden Bat tarihiliince tekrarlanagelmitir.3 Arnavut tarih yazcl Arnavutlukta 1481de kan ayaklanmalar, o zamana dein ihmal edilmi Venedik kaynaklarn4 ne kararak, Osmanllarn talyada baarsz olmalarnn ana nedeni olarak gsterir.5 Yine de, o zamana kadar Bat tarihiliinde yaygn kabul gren II. Mehmedin lm ve yerine geen Bayezidin tartmal meruiyeti Otrantonn geri alnmasn ve talyann kurtuluunu salad eklindeki gr tartmaya aan, Arnavutlukun Osmanllarn Adriyatikin kar yakasna yaylmalarn salayan bir s olarak roln inceleyen ve Arnavut isyannn talyadaki Osmanl harekat stndeki etkisini6 deerlendiren, Kurt Treptow olmutur; onun almas Osmanllarn 1480-81deki talya harekat stne hal en iyi almadr. Ne var ki Treptow szkonusu isyanlarn nemini, Arnavut tarihileri gibi Trklerin talyadan atlmalarndaki en nemli faktr7 olarak gstererek abartmtr; dahas Treptow bu isyanlar, Adriyatikin te yakasnda Osmanllarn Otranto ve Apuliay igallerine kar oluan tepkiden bamsz bir biimde ortaya kan gelimeler ve Osmanl mparatorluunun 1480lerdeki sosyal yapsn dikkate almadan, esasen yabanc bir gcn egemenliine kar yneltilmi8 hareketler olarak grmtr. Benim bu almadaki amacm Otranto ve Apuliann Osmanllarca ele geirilmesini, Osmanl mparatorluunun 1470-80li yllardaki sosyal yapsyla ilgili olarak incelemek, Epirsn bat blgeleri9 ve Arnavutlukta10 1481de kan isyanlarn inkar edilemez etkilerini yeniden ele almak ve birka Yunan kaynandaki bilgileri talyan ve Osmanl kaynaklarndakilerle birletirmektir.11

689

Dou ile Bat arasnda uzanan Epirs12 Osmanl mparatorluunun en cra kelerinden biriydi. Snrl doal kaynaklar, kesif sradalar, bataklk ovalar ve onu Balkan Yarmadasnn ou anayolundan koparan, ulalmaz kylar burasn Osmanllar iin fazla nemi olmayan bir blge yapyordu. Epirsin tek nemi, onun Apenin Yarmadasna kn tutan yon adalar ve Otranto Krfezinden kaynaklanyordu. nk ne zaman bir Balkan devleti glense, kar yakay kontrol altnda tutmak amacyla Epis kylarn ele geirmek iin bitmez tkenmez bir aba iine girerdi. Ayn ekilde, ne zaman talyan Yarmadasnda bir byk g ortaya ksa, boazlar ve kar yakay kontrol etmeye abalard. Epirsin Balkan merkezlerine eriimi, Epirsin en nemli ehirlerinden olan Dra (Dra) ve Avlonya (Vlore) limanlar araclyla Via Egnatia tarafndan salanyordu.13 Via Egnatia Adriyatik kylarndan Ohri Gl, Manastr ve Selanik yoluyla stanbula eriiyordu. Osmanllar -yukarda belirtilen nedenlerin yansra Epirlilerin baemez karakterleri yznden- Hristiyan Bat devletlerinden birinin muhtemel bir saldrsna kar denizden bir duvar olarak kullanlmas veya talyaya doru muhtemel bir yaylmac siyasetin kprba olmasnn tesinde, Epirde zorla, yaygn bir hakimiyet kurma niyetinde deildiler; sadakati, dikte ettirmek yerine ayrcalklar ihsan etme14 yoluyla salamay her zaman tercih etmilerdi. Osmanl dnemi boyunca Epirsn byk ksmnda grlen ksmi otonomi ancak bu balamda anlalabilir. talyann igali II. Mehmedin ihtirasl planlarnn bir blmyd sadece. Sultan- Berreyn ve Bahreyn (.N). ki denizin ve ki Karann Sultan Burada iki deniz Akdeniz ve Karadenizi, iki kara ise Anadolu ve Rumeliyi ifade etmektedir). 1470lerin sonuna doru Rumelide ve Anadoluda imparatorluu pekitirmi, Balkanlarda Tunay Belgraddan Karadenize kadar imparatorluun kuzey snr haline getirmi, douda ise snrlar Frat nehrine kadar geniletmiti. Bundan sonra Fatih dikkatini Rumelinde henz Osmanl egemenlii altna girmemi birka yere evirdi: Venedik hal Mora ve Epir kylarnda ve Egede baz noktalar elinde tutuyordu, te yandan Macarlar Belgrad ve Kuzey Bosnaya hakimdiler; Bodan Prensi Byk Stephen Karadeniz ve aa Tunada Osmanl hakimiyetine srekli bir tehdit oluturuyordu; Rodos valyeleri Osmanllarn Akdenize rahata erimelerinin nnde hala bir engel olarak duruyorlard, ayrca, Papalk himayesinde kurulabilecek bir Hal ittifaknn nc gc olarak srekli bir tehdit unsuruydular.15 Fatih Sultan Mehmed 1480de donanmasnn gcne, ayn anda iki cephede deniz harekat yapacak kadar gveniyordu: Otranto ve Apuliann igali ve Rodosun kuatlmas. Bu seferlerin zamanlamas ok iyi ayarlanmt. Arnavutlukta, skender Beyin lmnden (1468)16 dokuz yl sonra II. Mehmed, temel ihtiya maddelerini salayabilecekleri ve muhtemel destein eriebilecei btn yollar keserek Kuzey Arnavutlukun en gl iki kalesi olan Kruje (Akhisar) ve kodray iddetli bir kuatma altna ald;17 alkla kar karya kalan Akhisar 1478de teslim oldu. Akdenizde, Osmanl deniz gc yle artmt ki 1479da Venedik, Osmanllarla atmalarn devamnn kendisine hibir yarar getirmeyeceini anlayarak, kodra ile Sopot ve Himarra kalelerini

690

teslim etmek gibi ar artlara raz olarak bar yapt.18 talyada, Osmanllarn Otranto karmas talyan devletlerini ar ihtilaflarn iinde yakalad. Papa IV. Sixtusun yeeni olan Girolamo Riarionun gl De Medici ailesine kar rakip Floransal ailelerle birlikte, Floransay ele geirmek amacyla oluturduu gizli ittifak, ve bu Papann talyadaki etkinliini arttrma abalar Floransa, Venedik, Milan ve Ferrarann ortak tepkisine neden olmutu. Papalk tarafn tutarak Siennay ele geirmeyi uman Napoli Kral I. Ferdinand da savaa katld. Kraln olu ve Calabria Dk olan Alfonso komutasndaki Napoli ordusu 1480 Martnda Toskanada Floransa ordusunu malup etti ve Floransay, Papalk ve Venedik genilemesine kar Napoliyle anlamaya zorlad. Bu gelime Papay destek bulmak iin Venedike ynelmeye itti.19 Bu artlar altnda, Osmanllarn talyan kylarna saldrma planlarnn baar ans yksekti. Gerekten de Osmanllarn Otranto ve Apuliay igalleri tm ayrntlaryla planlanm ve dikkatle uygulanmt. nce, 1479 yaznda, Gedik Ahmed Paa talyann igalini planlamak zere Avlonya sancakbeyliine atand. Yenierilerin sevgilisi ve Fatihin en iyi kumandanlarndan biri olan Gedik Ahmed Paa 1474te veziriazamla getirilmi, 1475te Cenevizlilerin elinde bulunan Krmdaki Kefe ehrine kar yaplan seferde Osmanl ordusunu baaryla idare etmiti. Venedikliler karsnda kazand dier baarlara ramen, II. Mehmedin kodray kuatma planlarna itiraz edince azledildi ve ksa bir sre sonra Selanik sancakbeyliine, oradan da Avlonyaya atand.20 Hoca Sadeddin ve Solakzade gibi Osmanl kaynaklar Gedik Ahmed Paann Avlonyaya, talyann igali iin hazrlk yapmak zere gnderildiini kaydeder.21 eitli nedenlerden dolay Avlonya Osmanllarn Otrantoya yapacaklar bir karma iin en iyi kprbayd. talyan Yarmadasna 50 milden daha az bir uzaklkta bulunan ehir, Osmanllarn Adriyatikteki en byk limanyd. Antik ada Avlonya blgesi Korintliler ve Euboeanlar22 tarafndan kolonize edilmiti, nk talyaya yelken aan gemiciler Otranto Boazn gemek iin Adriyatikin dou sahilini izleyerek Epire gelirlerdi.23 Balkanlardan talyaya saldrmay hedefleyen btn ordularn lojistik ihtiyalar, asker ve malzeme nakliyat,24 muhabere25 ve yedek kuvvet destei26 salamak iin mmkn olan en ksa deniz yolunu kullanmay gerektiriyordu. Dolaysyla Avlonya, Osmanllarn Otranto ve Apulia seferleri iin en mantkl s konumundayd (ekil 1). Gedik Ahmed Paann hazrlklar blme ayrlmt. Avlonyaya gelir gelmez Ahmed Paann ilk ele ald i, isyankar Epir ve Arnavutluk halklar stndeki Osmanl hakimiyetini salamlatrmakt. Paa bunun iin Epir kylarna sefer dzenledi, Venedikle yaplm olan bar antlamasna uygun olarak Himarra ve Sopotu (Borshu) ald ve stratejik noktalar tahkim etti.27 Bu ilk aama tamamlanr tamamlanmaz Kral I. Ferdinandn mttefiki Leonard Tocconun elindeki iki yonya adasn, Leukas ve Zanteyi ele geirmeyi hedefleyen ikinci aamaya geti;28 Eyll bana kadar iki ada da Osmanl hakimiyetine gemiti.29 Gedik Ahmet Paa artk hazrlklarn son aamasna gemeye hazrd. Bu blm askerlerin nakledilmesi ve ordunun sava alanna tanmasndan ibaretti. Deniz yoluyla pahal, kara yoluyla yava ve zahmetli olan bu i, her halkarda

691

byk gayret gerektiriyordu.30 Katip elebi hazrlklarn bu nc aamas hakknda ayrntl ve deerli bilgiler vermektedir: (Gedik Ahmed) Paa, binlerce yenieri ve Azabn yan sra Rumeli ve Anadolunun en iyi askerlerini toplad.31 Bir Yunan vakanvisi Otranto ve Apulia seferine katlan gemilerin ve askerlerin says hakknda baka u bilgileri vermektedir: Ve bir sre sonra piyade askerini toplad ve Avlonyaya karadan gitti. Orada yz gemi toplad ve ilerine bin beyz Trk yerletirerek onlar Avlonyaya gnderdi.32 Bu saylar, -aada grlecei zere- sefere katlan askerlerin saylar ile karlatrnca bana olduka doru grnyor. Milann Venedikteki bir temsilcisi olan Leonard Bottaenin 14 Austos 1479 tarihli bir mektubu, Osmanllarn getirdii sava aletleri hakknda ayrntl bilgi vermektedir: Burada, Sultann Avlonyada bulunan donanmasnn buraya, (Adriyatikin) bu yakasna gelecei syleniyor ve u var ki, yanlarnda getirdikleri malzemeler ve sava aletlerinin yansra, bu (satrlarn yazar) sinyore bildirildiine gre ayrca yanlarnda, talyada benzeri grlmemi boyutlarda 3 byk top getiriyorlarm..33 yle grnyor ki talyaya kar yaplacak Osmanl harekat hazrlklarnn aamas da byk operasyonlard ve masraflarn karlanmas,34 teknolojik snrlamalarn almas35 ve talyan sahiline gnderilen ordunun ihtiyalarnn karlanmas iin muazzam bir koordinasyon gayreti gerektirmiti. Bu boyuttaki bir hazrlk faaliyetinin gzden kamas elbette dnlemezdi. Venedik, yrrle konmasndan ok nce, yaklaan karmann farkndayd36 ve Fatihi byle bir sefer dzenlemesi iin tevik etmedi37 veya harekatn maliyetlerinin karlanmasna katkda bulunmad38 ise de, Venedikliler, Osmanllarla Dou Akdenizdeki ticari karlarn daha fazla zedeleyecek herhangi bir atmaya girmeme ynndeki kararllklaryla, bu seferi engellemek iin bir ey de yapmadlar.39 Avlonyadaki Osmanl ynann son derece farknda olan Napolililer de aynen hibir ey yapmadlar. Leonard Bottaenin 14 Austos 1479 tarihli mektubuna gre, Marcha, Apruzo ve Apulia kylar byk bir korku iinde40 idi. Ragusa (Dubrovnik) Konsili Rektrnn 9 Ocak 1480 tarihli mektubuyla Avlonyadaki hazrlklarn k boyunca srdn41 renen Kral I. Ferdinand, Brindisiye 300 asker gndermek42 dnda sahillerini korumak iin pek bir ey yapmad: Ne ky savunma hattn glendirdi, ne de hal Toskanada Napoli ordusuyla birlikte seferde olan olu, Calabria Dk Alfonsoyu geri ard. Treptowun tespit ettii zere, Kral Ferdinand, talyan ilerine kendini kaptrm bir durumda iken, Gedik Ahmed Paann asl askeri hedefinin Leukas ve Zante olduuna inanm olabilir.43

692

28 Temmuz 1480de Osmanl ordusu Apulia sahilini igal etti ve bir nc kuvvetin baz keif saldrlarn mteakiben asl ordu Otranto ehrini kuatt (ekil 2). Sefere katlan Osmanl ordusunun bykl hakkndaki tahminler tartmaldr.44 Hesaplarn kalyonlarn ve nakliye gemilerinin kapasitelerine dayandran Treptowun kartma gc hakknda yapt tahmin asgari 12.500 askerdir ki, krekiler de kyya asker olarak kartldlarsa45 bu say daha da artm olmaldr ve bu da, Trk Sultanlarnn Vekayinamesine gre Avlonyaya kara yoluyla getirilen 15.000 askere yakn bir byklktedir.46 Asker saylar ne olursa olsun, 11 veya 14 Austos 1480 tarihine kadar Osmanllar oktan bir saldr dzenlemiler ve Otranto ehrini ve kalesini, ayrca civardaki baz kaleleri zaptetmiler, stelik Lecce, Brindisi ve Tarantoya aknlar dzenlenmilerdi. Yeni fethedilen yerlerde Hayreddin Beyin kumandasnda iyi destekli 8.000 asker braklmt.47 Bundan sonra Gedik Ahmed Paa talyadaki Osmanl fetihlerini bytmek amacyla baharda dzenlenecek yeni bir seferin hazrlklar iin Osmanl ordusunun geri kalanyla Avlonyaya dnd.48 Otranto ehrinin Osmanllarca cebren ele geirilmesi sonrasnda yaananlar dehet vericiydi. Aralarndaki en nemli ismin, Otranto Katedralinin sunanda ikiye blnerek ldrlen ve 1539da Bapiskopos Pietro Antonio de Capuann teklifiyle aziz olarak kutsanan Bapiskopos Stefano Bardinelli olduu sekiz yz kii katledilmiti.49 Dier kaynaklar 22,000 nfuslu ehirde Osmanl fethini takibeden gnlerde ldrlenlerle birlikte, toplam l saysn 12,000e kadar karmaktadr.50 phesiz halkn bir ksm, kle olarak satlmak zere Osmanl gemileriyle Yunanistana gnderilmi,51 Otrantonun her taraf yklmt ve ehir bir daha eski haline dnemeyecekti.52 Ancak, Treptowun doru olarak aklad zere,53 bu mezalimlerin bir ksm Hristiyan propagandasnn uydurmalar olabilir. Yine de onun, Osmanllarn sadece Otrantonun nde gelen vatandalarn idam ettikleri eklindeki ayr bir rivayeti kaydeden bir Floransal ve bir ngiliz kaynaa54 yapt atflar bu propagandann boyutlarn anlamaya yarayacak, gvenilir zayiat bilgilerini tespit etmeye imkan vermemektedir. te yandan hatrlanmaldr ki, Fatih Sultan Mehmedin saltanat sresince bile (14511481) Osmanl askeri yapsna hala, aknc olarak bilinen ve hizmetlerini devlete ganimetten aslan payn alma karlnda sunan, bana buyruk hafif svari kuvvetleri hakimdi.55 Otranto ve Apuliann Osmanllarn eline gemesinin ilgin ve pek stnde durulmam bir sonucu, Tursun Bein de bildirdii, kiliselerin camiye tahvili konusudur.56 Osmanllarn Hristiyan messeselerine kar tutumlar Mslman hakimiyetinin nasl kabul edildiine balyd. Dolaysyla, slam Hukuku hkmlerine gre, fetih cebren gereklemise, slam devleti Hristiyan kiliselerinin hepsine deil ama bir ksmna, genellikle de en byne el koyar, el konan bu kiliseler slamn zaferini ve siyasi yapnn deimesini simgeleyen siyasi bir anlamda ve asla dini bir misilleme hareketi olmayarak, hemen camiye tahvil edilirdi. rnein Bizans mparatorluunun ikinci byk ehri olan ve II. Muradn 1430da fethettii Selanikte, Aziz Paraskevi Acheiropoietos Kilisesi ve Aziz Mjdeci Yuhanna Manastr Hristiyanlarn elinden alnm ve camiye tahvil edilmiken en az onlar kadar byk Aziz Demetrios veya Ayasofya gibi dier kiliselerde Hristiyanlar ibadet etmeye devam ettiler.57 Otrantodaki 10. yzyl Bizans dneminden kalma Aziz Petrus Kilisesinde ana apsenin yan

693

cephelerinde iek desenli, ikonsuz ssleme paralar bulunmutu. (ekil 3-5)58 yaprak ve saplaryla papatyalar tasvir eden ve melek Cebrail vastasyla Hazreti Meryeme verilen haberin sahnesini betimleyen bu dekoratif unsur resimlerin drdnc katmannda kullanlmt.59 Ne var ki, ayn veya benzeri sslemelere, kitabesinde 1540a tarihlenen60 drdnc katman resimlerinin hibirinde rastlanmad, buna karn on altnc yzyl ortas slam sanatlaryla, rnein stanbulda Saraydaki bir ini panelle61 (ekil 6) ak benzerlikler gsterdii iin, Otrantodaki bu sslemelerin 1540 tarihli drdnc resim safhasna deil, kilisenin cami olarak kullanlmak zere dzenlendii daha nceki bir ara dneme ait olduunu ileri srlebilir. Eer yle ise; bu iekli ssleme paras Otrantonun 1480de Osmanl igali altnda olduu dnemde yaplm olmaldr, nk Osmanllarn Apuliaya 1535 ve 1537de dzenledikleri seferlerde kiliselerin camiye tahvil edildiine dair hibir delil yoktur.62 Belki bu, 1540taki yeni (drdnc) ssleme kampanyasnn nedeniydi. Bu aklamalardan sonra unu belirtmek isterim ki, literatrde Otrantodaki Aziz Peter Kilisesinin cami olarak kullanldna dair imdiye kadar bir tespit yaplmam olmasna ramen imdi Tursun Bein yukarda sz edilen ifadelerini destekleyen baz deliller bulunmaktadr.63 Napolililerin ilk aknlklarn etkili bir kar koyma izledi. Napoli Kral I. Ferdinand 2 Austos 1480de Alfonsoyu acilen geri ard, ancak Alfonso Toskanadan dnerken yolda yeni asker toplad iin Otrantoya, ehrin oktan Osmanl eline gemi olduu 10 Eyllden nce varamad;64 Alfonsonun sadece 3,000 askerden oluan ve sayca Osmanl garnizonundan ok aa kalan, takviye edilmi ordusu Otrantodan gvenli bir uzaklkta konuland ve Osmanllarn daha fazla yaylmalarn nlemeyi amalad.65 Ayrca, Kral Ferdinand yardm iin Papaya ve Avrupadaki dier Hristiyan devletlere mracaat etti.66 Ama etkin bir destek veren sadece Papayd: Aralk 1480de bir Kardinaller Heyeti (Consistory) Osmanllarn talyadan atlmalar iin savaacak bir ordu hazrlamak amacyla, 100.000i 25 kalyon donatmaya gitmek zere 150.000 duka altn harcamaya karar verdi; Otrantoya ayrca 3.000 asker gnderilecekti. Dahas Papa 20 Austos 1481de Avrupa devletlerini bir Hal seferine aran bir tamim yaynlad.67 Venedik Osmanllara kar herhangi bir harekete katlmakta isteksiz olduundan ve Avrupa devletleri kendi aralarnda blnm olduklarndan,68 Napolililer kendi glerine ve talyan mttefiklerinden gelecek bir miktar destee dayanmak zorundaydlar. Ne var ki bu Kardinaller Heyetinin verdii, 50,000 dukann Osmanllara Balkanlarn kuzeyinden saldrmas iin Macar Kral Matthias Corvinusa gnderilmesi karar,69 talyan mttefiklerin Osmanllar topraklarndan atmak iin kullanacaklar en etkili strateji olacakt. Gerekten, Napolililerin Osmanllar artma ve dikkatlerini baka yere saptrma amacyla kkrttklar ve krkledikleri olaylar Apuliadaki ordularndan ok daha etkiliydi. Osmanllarn Epir kylar boyunca yaplacak saldrlara kar zayf olduu, Leukas ve Zante adalarna yaptklar hazrlk

694

operasyonlarndan

beri

biliniyordu:

yon

denizindeki

harekat

srasnda

korsanlar

Osmanl

donanmasnn yokluundan yararlanarak Avlonya sahillerini yamalamtlar.70 Otranto ve Apuliann zaptedilmesinden sonra talyan devletlerinin ordularnda asker olarak savaan ve eski Arnavut aristokrasisine mensup olan kiilerce, aada ayrntlaryla gstereceim zere kkrtlan yerli halk isyan etti.71 Treptowun tespit ettii zere, yerel karakterlerine ramen bu isyanlar stanbul ile Avlonya arasndaki destek ve haberleme hatlarn kesmek suretiyle Osmanllarn talyadaki durumlarn tehdit ediyordu.72 1481 ilkbaharnda Arnavut isyanlar iddetlendi.73 Adriyatikin te yakasndaki Osmanl topraklarn geniletmek iin 25,000 kiilik bir ordu hazrlamakla megul iken bu gelimeler karsnda endieye den Gedik Ahmed Paa isyanlar bastrmak iin bir kuvvet yollad, ancak bu kuvvet asiler tarafndan yenilgiye uratld ve arlklar ele geirildi.74 Bir Osmanl ordusunun asilerce yenilmesi isyanlarn daha da artmasna yol at. 3 Mays 1481 gn Fatih Sultan Mehmed Rodos, Msr veya Anadolu airetleri stne dzenlemeyi dnd sefer iin yola ktktan ksa bir sre sonra, stanbul yaknlarndaki bir kampta ld.75 Trk Sultanlarnn Vekayinamesine gre, II. Mehmed 300,000 askerle Anadolu stnden Suriyeye yryecekti.76 Fatih Sultan Mehmedin lm imparatorluu iki olu, Bayezid ve Cem arasnda bir i savaa srkledi.77 Gedik Ahmed Paa Bayezidin tarafn tuttu ve isyanlarn ortasndaki Arnavutluktan,78 arlklarn brakmak zorunda kalarak 1 Haziran 1481de ayrld.79 yle grnyor ki bu olaylar asilerin evkini kamlam ve onlarn stanbul ile Avlonya arasndaki iletiimi daha da koparmalarna yol amt.80 Bayezidin kuvvetlerinin bandaki Gedik Ahmed Paa Cemin ordusunu Yeniehirde 20 Haziran 1481de malup ederek81 Bayezidin tahta oturmasna giden yolu at. Cemi yakalayamamas Gedik Ahmed Paann Bayezidin gznden dmesine ve hatta bir sreliine hapsedilmesine neden oldu.82 Bylece Gedik Ahmed Paann Osmanllarn talya seferindeki rol de sona ermi oldu. II. Bayezid Gedik Ahmed Paann yerine Rumeli Beylerbeyi Hadm Sleyman Paay daha Ahmed Paa gzden dmeden tayin etmiti.83 Sleyman Paann grevi imdi ok daha karmakt. talyadaki garnizonlar acilen destek gc gnderilmesine ihtiya duyuyorlard, nk II. Mehmedin lm haberi Venedike 29 Maysta84 ve oradan Romaya 2 Haziran 1481de85 ulamt ve bu askerlerin moralini bozmutu. Bu arada Epir kylarndaki isyanlar Gedik Ahmed Paann askerlerinin ayrlmasndan beri giderek bym ve Sleyman Paann Otrantoyla haberleme hatlarn tehdit eder hale gelmiti.86 Haziran 1481 balarnda Avlonyaya vardnda Sleyman Paann ncelii, Otrantoya gemeden nce, Avlonya iin bile tehlikeli olmaya balayan isyanlar bastrmakt, nk Avlonyada braklan sadece 500 askerlik garnizon buradaki Osmanl donanmasn87 korumaya yetecek bir gte deildi.

695

Bir ksm isyanlarn patlak vermesinden nce, bir ksm da sonra talyadaki snaklarndan isyan iddetlendirmek iin atalarndan kalma topraklara dnen eski Arnavut aristokrasisi mensuplarnca desteklenen asiler, bu srada Bosna ve Zeta da isyanclara katldndan abljak kalesini ele geirmeyi baardlar.88 Sleyman Paann ordusu gcn isyan kan btn merkezlere datmak zorunda kald. skender Bein tek olu olan John Castriotann Kral I. Ferdinand ve Alfonsonun desteini alarak isyann liderliini ele almak iin Arnavutluka dnmesiyle durum Osmanl ordusu iin daha da kt bir hale geldi.89 Austos 1481de John Castriota ve drt Napoli kalyonu tarafndan tanan ordusu Dran gneyine kt, bu srada Manili (Mora) bir Napoli ajan olan ve John Castriotaya talyan sahillerinden katlan Krokodeilos Kladas, Napoli kalyonlaryla Osmanl pozisyonlarna saldrarak gney sahillerine doru ilerledi ve sonunda Avlonyann gneyindeki Himarreye ulaarak asilere katld. John Castriota Osmanl ordusuna ilk saldr teebbsnde baarsz oldu, ancak 6,000 piyade ve 400 svariden oluan bir kuvvet toparladktan sonra kendisine kar gnderilen Osmanl kuvvetlerini yenmeyi baard.90 Sleyman Paa Krokodeilos Kladasn, eski Arnavut airet reisi ailelerinden birine mensup ve bir Napoli ajan olan Kostandin Muzakay ve Himarra blgesinden olan ve Himarra ve Sopot kalelerini karadan ve denizden kuatan dier asileri desteklemesinden tedirgin olmutu.91 Sleyman Paa bu stratejik sahil noktalarnn asilerin eline gemesi halinde Avlonyaya hem karadan hem denizden saldrmak veya ky boyunca faaliyet gsteren Osmanl gemiciliine saldrarak ehrin denizden beslenmesini engellemek iin kullanlabileceini ok iyi biliyordu. Bu yzden kumandas altna 3,000 asker toplad ve Himarradaki Osmanl garnizonuna yardma gitti; ancak Himarra usul sava konusunda tecrbesiz olduu iin Himarradaki da geitlerinden geerken pusuya drld. Yaklak 1,000 asker ldrld veya esir edildi. Esir edilenlerin arasnda Sleyman Paa da bulunuyordu. Paa, isyan finanse etmeye yarayacak 4,000 duka karlnda nce John Castriotaya ordan da Calabria Dk Alfonsoya gnderildi.92 Hadm Sleyman Paann malubiyeti Otranto ve Apuliadaki Osmanl hakimiyeti iin bir dnm noktasyd. Sopot ve Himarradaki Osmanl garnizonlar yerlerini terkettiler ve Kladasn buralar ele geirmesine izin vererek Korfuya sndlar.93 Adriyatikin teki yakasnda, Otrantodaki Osmanl garnizonu rvet tekliflerini reddetti94 ve Sleyman Paann yenilgisine kadar Napoli ve Papann ortak kuvvetlerine95 direndi. Kendilerine yardm ulama midi olmadn anladklarnda Kalabria Dk Alfonsoya 10 Eyll 1481de teslim oldular.96 Otranto ve Apuliadaki Osmanl hakimiyeti sadece on ay srmt. Napoli Kral I. Ferdinand ve Papann daha sonra, Adriyatikin teki yakasna bir Hal seferi dzenleme abalar sonu vermedi.97 1482 ilkbaharnda Osmanl kuvvetlerinin geri gelmesi ve Himarra blgesindeki hari btn isyanlar bastrmasyla John Castriotann Arnavutluku kurtarma

696

abalar da ayn ekilde akamete urayacak ve eski Arnavut airet reisi ailelerinin mensuplar talyadaki snaklarna geri dneceklerdi.98 Gerekten, Osmanllarn talya kartmas szkonusu olunca 1481de Epir ve Arnavutlukta patlak veren isyanlar gzard etmek artk mmkn deildir. Bu isyanlarn, Treptowun ne srd gibi, Osmanllarn Otranto ve Apuliadan atlmalarnda nemli rolleri olmutur.99 Ancak, bu sekin tarihi bu isyanlar 19. yzyln romantik/destans tarihilii erevesinde yorumlam ve isyanlara kar koymada Osmanl askeri performansn etkileyen be faktrden birini hesaba katmamtr: Devlet gcnn snrlar.100 syanlarn nedenleri yalnzca, skender Bein nderliinde srdrlen uzun direni mirasnn dalk blgelerde yaayan zgr, baemez ve isyankar kyllerin bamszlk ruhlaryla veya yabanc egemenliine kar direnileriyle birlemesi olarak grlemez.101 Bunlara iki nemli faktr eklenmelidir. Birincisi II. Mehmedin izledii politikalara kar oluan ar bir sosyal tepki ve direntir. Halil nalcka gre: (II. Mehmedin) sava politikalar lkeyi tketmiti. II. Mehmed snrsz bir otoriteye sahip olan kat bir hkmdard. Byk projelerini finanse etmek iin gmrk vergilerini ve kyllerin dedii baz vergileri arttrmt; mteakip defalar gm akenin deerini drm ve mali denetlemeleri sklatrmt. Son olarak, daha nce vakf veya emlak olarak tasarruf olunan yaklak yirmi bin ky ve iftlii devlet kontrol altna ald ve timar olarak datt. Bu tedbir geni kesimlerde, zellikle eski ve etkili aileler arasnda huzursuzlua yol at. .102 zellikle Epir ve Arnavutlukta, stanbulun 1453te fethinden sonra yerel halka kar Osmanl politikas keskin bir deiiklie urad ve slamlatrmalar bu tarihten sonra younlarken artlar ktleti; Osmanllarn Venediklilerle daha nceki savalar ve talya seferi bu blgeleri harap etmi olmaldr.103 Ayrca, Otranto ve Apuliann Osmanllarn eline gemesinden ksa bir sre sonra Napolililer, bir yandan Epir ve Arnavutluk sahillerindeki halk arasndaki yaygn huzursuzluktan dier yandan Arnavutlukun eski aristokrasisine mensup ailelerin kendi ordularna katlmalarndan sonuna kadar yararlanarak Osmanllarn dikkatini Epirs ve Arnavutluk kylarna ekmenin Otrantonun kaderi iin ne kadar nemli olduunu anlamtlar. Papalk, Osmanllara Balkanlarn kuzeyinden saldrmas iin Macar kral Matthias Corvinusa gnderilmek zere 50,000 dka ayrm olduundan, Osmanllarn dikkatini datmak fikri yeni deildi.104 Bu yzden isyan kkrtmak ve Osmanl mandasndan kurtulmalar iin Batdan destek geleceini vaad etmek zere hem Epire hem de Arnavutluka adamlar gnderdiler. Bu, Osmanllarla Hristiyan Bat gleri arasnda daha sonra cereyan edecek atmalarda sk sk kullanlacak bir strateji olacakt.105 1480-1481 isyanlar sz konusu olduunda, Napolide, Kalabria Dk Alfonsonun yanna snm ve eski Arnavutluk ailelerinden birine mensup olan Kostandin Muzaka bir mektubunda Epir ve Arnavutlukta halk ayaklanmaya armadaki roln zetlerken asilerin Napolideki elebalaryla ilikilerini de iaret etmektedir:

697

erefli ve Erdemli Efendi (Kalabria) Dkne, olunuz ve valyeniz Constantino Muzaka Karli. Alicenaplar beni Kurliseje gnderdiinden bu yana, Arnavutluku ve ona tabi yerleri tamamen ele geirmi bulunmaktaym; ayrca Schimaria (?) kylerini igal ettim, Himarraya ulatm ve bin beyz esir alp bin alt yz Trk ldrdm . Tarihsiz baka bir mektupta Muzaka yle yazyor: ali cenaplarnn bilgisine sunulur ki Avlonyada sizin iin ne yapacak idiysek, Plesej ve Korveles (deki asiler), btn Arnavutluk gibi sizin tarafnzdadr. Ve ben, evladnz Constantino cenaplarnzn daha nce arzulad her eyi yaptm ve sizin askeriniz olarak savatm106 II. Mehmedin lmnn hemen ncesi ve sonrasnda Osmanlmparatorluundaki toplumsal artlar belirttikten sonra, Osmanl devletinin oktan tkettii limitlerinin bir talya karmasn kaldramayacan ileri srmek mantkl grnyor. Gedik Ahmed Paann en fazla 18,000 askerden oluan kuvvetleri veya Gedik Paann II. Bayezid tarafndan geri arlmadan nce talyadaki Osmanl topraklarn geniletmek iin toparlamay dnd 25,000 askerlik ordu, imparatorluun tkenmiliinin ak iaretleriydiler. 1527 yl civarnda sadece Rumelideki timarl sipahi potansiyelinin 44,028 asker olduu ve bu dnemde padiahn srekli ordusunun 18,689 askere ulat dikkate alnrsa,107 Osmanllarn talya seferinin orta byklkte, hatta kk bir operasyon olduu belli olur. Bunun bir nedeni de talya seferiyle e zamanl olarak Rodos kuatmasnn srmesi ve askerlerin bir ksmnn bu kuatmada grevlendirilmesidir. Dahas, Rhoads Murpheyin belirttii gibi, eitli nedenlerden tr ve zellikle de askeri harekatlarn yksek maliyetleri yznden Osmanllar geni apl askeri seferberlikleri bir yzyl boyunca ancak birka kere gerekletirebiliyorlard.108 II. Mehmedin lmeden hemen nce muazzam bir askeri gc mobilize etmesi kadar, Sleyman Paann talyann fethini srdrmek iin neden yeterli asker bulmakta o denli zorlandn da anlamak zor deil: II. Mehmedin bitmek tkenmek bilmeyen zorlu seferleri Osmanllarn insan kaynaklarn kurutmutu. H. nalckn iaret ettii gibi, eitli basklar yeni padiah babasnn politikalarndan vazgemeye zorlad, bu srada baz insanlar Mehmedin fetihlerinde fazla ileri gittiini ileri sryorlar ve yeni padiaha II. Muradn siyasetine dnmesini tavsiye ediyorlard.109 Yenierilerin ok sevdii Gedik Ahmed Paann suikaste uramasn da bu balamda yorumlamak mmkndr. Ne olursa olsun, Otranto ve Apuliann Osmanllarca ele geirilmesi, bugnk Otrantodaki izleri ehir sokaklarnn pek ounda rastlanan Osmanl top glleleri, kale duvarlarnda Gedik Ahmed Paa tarafndan yaptrlan tamirler ve Aziz Peter Kilisesindeki iekli sslemeler, hem Avrupa hem Osmanl tarihi asndan ilgin olaylardr.

Zoras G. (1958), s. 121, satr 7-15.

698

talyaya yaylan panik zerine, mesela Papalk sekreteri Sigismondo de Continin

anlattklarna baknz [L. Pastorde alntlanmtr (1894), cilt 4, s. 334]; Napoli Kral I. Ferdinand In tepkisi iin A. Cambininin Commentarysine baknz [Cambini A. (1970), s. 35-36]; Fatih Sultan Mehmedin lmnn Otranto ve Apuliadaki Osmanl varlnn dnm noktas olmas hakknda A. Cambininin yorumuna [Cambini A. (1970), s. 38]; D. Malipierosun takvimine [Zamputi I. [ed.] (1967), s. 59-60] ve Giovanni Maria degli Angiolellinin yazdklarna baknz [Giovanni Maria degli Angiolelli (1910), p. 171]. 3 Le Compte Daru (1838), c. 1, s. 270; Sismonde de Sismondi (1840), c. 7, s. 184; Thuasne

L. (1892), s. 24; Armstrong Ed. (1936), The Papacy and Naples in the Fifteenth Century, in C. W. Previt-Z. N. Brooke [eds.] (1936), The Cambridge Medieval History, v. 8 (The Close of the Middle Ages), Cambridge, s. 195; Fisher S. (1948), p. 29; Vaughan D. (1954), p. ; Ady C. (1967); Babinger F. (1978), s. 394; Thomson J. A. F. (1980), Popes and Princes, 1417-1517: Politics and Polity in the Late Medieval Church, London, s. 118-119; Kelly J. N. D. (1986), The Oxford Dictionary of Popes, Oxford, s. 250; Hallam E. [ed.] (1989), s. 324i. 4 Bu kaynaklar Venedikli vakanvis Stefano Magnonun Sathas C. N. de baslan (1884), s.

224-230, ve Arnavutaya Buda A. -Zamputi I. -Frashri Kr. -Pepo P. da evrilen eseri (1962), s. 360361; ve Pandolfo Albinosun, Arnavutluk kylarnn Otrantonun kaderi stndeki nemiyle ilgili ksmnn yeniden baslan orjinal hali ile birlikte Arnavuta evirisi Zamputi I. [ed.] (1979), II. blm (1499-1506), s. 68-69de yer alan bir mektubudur. 5 s. 84. 6 7 8 9 Treptow K. (1990), s. 81-105 (zellikle s. 82-83 ve s. 82deki 4 numaral not). Ib., s. 105. Ib., s. 94. Epir terimi (kuzey snr Vijose Nehri olmak zere) tarihsel nedenlerden tr ve yalnzca Frashri Kr. (1964), s. 87; Islami S. -Frashri Kr. (1967), c. 1, s. 294-296; Rapo A. (1968),

s. 225, ayrca Franszcada Ib. (1969), s. 277 olarak yer alm bir almadr; Pollo S. -Puto A. (1981),

corafi ve kltrel balamda kullanlmtr. Epir hem Yunanllar hem de Arnavutlarca (liryallar) meskun olduu iin, buradaki kullanmn bu terime 19. yzyldan sonra yklenen siyasal anlamlarla bir ilgisi yoktur. Gnmzde Epirin bir blm Yunanistan dier blm ise Arnavutluk topraklarnda yer almaktadr. 10 Bu terim 15 ve 16. yzyl batl yazarlarnca, bugnk Arnavutluk devleti snrlar iinde

kalan Epirn byk bir ksmn ve daha kuzeydeki topraklar tarif etmede kullanlmt. Bu almada ise sadece Epirin kuzeyinde Arnavutlarca meskun olan blge kastedilmektedir.

699

11

Otrantoda gnmze ulam bir ehir arivi bulunmamaktadr. Linda Safrana gre

Otrantodaki ehir arivlerinin tahrip edilmesi 1480deki Trk igali yznden olabilir, ancak arivlerin daha nceki bir tarihte salm olmas da mmkndr [Safran L. (1992), s. 10]. 12 Epirin corafyas ve iklimi hakknda, kiisel gzlemlerin yansra u eserlere mracaat

ettim: Arapoglou M. (1993-94), O symvolismos tou chrou, peirtiko merologio, c. 15-16, s. 47-48; Halstead P. (1996), Mesogeiak kai orein oikonomia stn Pindo; metakinseis anamesa sto paron kai to parelthon, in eparchia Konitsas sto chro kai to chrono, Konitsa, s. 63-64; Kiel M. (1990), s. 14 ve baka kaynaklarn zikredildii Psimouli V. (1998), Souli kai Soulites, Athens, s. 19-21. 13 Osmanl dneminde Via Egnatia zerine yaplm en son alma iin baknz:

Zachariadou E. [ed.] (1996), The Via Egnatia under Ottoman Rule, 1380-1699, Rethymnon. (evirenin notu: Bu eser Tarih Vakf Yurt Yaynlar serisinde Trkeye evrilmitir.). 14 Epirste imtiyazlarn devam hakknda benim doktora tezime baknz: Giakoumis K.

(2001), Post-Byzantine monasteries as monuments and institutions. The case of the monasteries of Jorgucat, Vanisht and Spelaio in Gjirokastr region (Southern Albania), 16th-19th Centuries: Architecture, Painting, Social Roles and Paedagogical Functions, Material Basis and Fiscal Life, Birmingham niversitesi, C. B. O. M. G. S. e sunulmu doktora tezi, Birmingham, 1 ve 5inci blmler. Bundan sonra Giakoumis K. (2001) olarak atfta bulunulacaktr. 15 16 Inalcik H. (1997), s. 29. George Castriota veya skenderbe iin balca kaynak udur: Giochalas T. (1994),

Georgios Castriots o Skenderbes, Athens, burada konuyla ilgili bat, Balkan ve Osmanl literatrnn byk ksmna atfta bulunulmutur. 17 18 Tursun Beg (1978), s. 63. Pastor L. (1894), c. 4, s. 332; Setton K. M. (1978), s. 327-328; Treptow K. (1990), s. 84;

Sathas C. N. (1884), s. 218, Arnavutaya Buda A. -Zamputi I. -Frashri Kr. -Pepo P. (1962), s. 359de evrilmitir. 19 Bu olaylar iin u eserlere baknz: Setton K. M. (1978), s. 336-338; Kelly J. N. D. (1986),

The Oxford Dictionary of Popes, Oxford, s. 250-251; Bentley J. H. (1987), s. 28-29; Treptow K. W. (1990), s. 84-85. 20 Gedik Ahmed Paa zerine temel bavuru kayna udur: Inalcik H. (1960), s. 292-293;

cf. Treptow K. W. (1990), s. 85; Komnnos-Ypsilants Ath. (1972), s. 21. Bunlara Gedik Ahmed Paann hreti ve suikaste uramas hakknda 16. yzyl Yunan kaynaklarndan birka eklenebilir: Lambros S. (1902), s. 40, 7-14. satr; ve Bekker Im. (1849), s. 52, 18-22. satr.

700

21

Srasyla Pulaha S. (1968), s. 268-269 ve 307de alntlanan seme blmleriyle Hoca

Sdedin, Tct-Tevrih, s. 247-273 ve Solakzde, Trih-i Solakzde, s. 294-309. 22 Beaumont R. L. (1952), Corinth, Ambracia, Apollonia, in Journal of Hellenic Studies, c.

LXXII, s. 62-73. 23 Cross G. N. (1932), Epirus: A Study in the Greek Constitutional Development, Cambridge,

s. 1; Treptow K. W. (1990), s. 87 ve 25 numaral notta atfta bulunulmutur. 24 16. yzylda denizcilik artlar donanmalarn sahil eridini yakndan izlemelerini

gerektiriyordu, baknz: Guilmartin J. F. (1974), Gunpowder and Galleys: Changing Technology and Mediterranean Warfare at Sea in the Sixteenth Century, London, s. 57 and Treptow K. W. (1990), s. 87. 25 16. yzylda bile talya ile stanbul arasndaki haberleme en hzl karadan salanyordu.

Venedik ile stanbul arasndaki haberlemeye bir rnek iin baknz: Stevenson F. S. (21971), A History of Montenegro, New York, s. 109-110 ve Treptow K. W. (1990), op. cit. 26 rnein 12. yzylda Bizansn Vlore, Jericho ve Kanina kaleleri, Bohemundun

idaresindeki Normanlara kar yaplan ilk seferde (1108) imparator I. Alexius tarafndan Michael Kekaumenosa verilmiti [Anne Comnxne (1946), Alexiade, Paris, c. III, XIII, v, 10-20, s. 104; Ducellier A. (1968), L Arbanon et les Albanais au XIe sixcle, Travaux et Mmoires, c. 3, s. 364 ve 68 numaral not; Ducellier A. (1981), La faade maritime de l Albanie au Moyen Age: Durazzo et Valona du XIe au XVe sixcle, Thessaloniki, s. 39 ve s. 57deki 227-230uncu notlar]. 27 Arnavutluktaki Osmanl hakimiyetinin 1479da glenmesinden bir 16. yzyl yazmasnda

bahsedilmektedir: Giovanni Musachi despoto d Epiro, Breve memoria de li discendenti de nostra casa Musachi, s. 93, Hopf Ch. (1873), Chroniques Grco-Romanes indites ou peu connues publies avec notes et tables gnalogiques, Berlin, VIII, s. 337de yaynlanmtr. Gedik Ahmed Paann kk lekte tamiratta bulunmu olmas gereken Vlor, Kanina, Jericho, Himarr ve Sopot kaleleri hakknda, u eserlerdeki ilgili ksmlara baknz: Bae A. -Meksi A. -Riza E. -6 eviren J. Mitchell, Londra; Hallam E. (1989), s. 337, 339da atfta bulunulmutur. 32 33 34 35 Zoras G. (1958), s. 121, satr 4-7. Zamputi I. (1967), belge no. 34, s. 42; ngilizce evirisi Treptow K. W. (1990), s. 87-88. Murphey Rh. (1999), s. 16-19. Ib., s. 13-16.

701

36

Austos 1479da Gedik Ahmed Paa Venedik Senatosuna bir eli gndermiti [Zamputi I.

(1967), belge. 37, s. 44]; Treptow K. W. (1990), s. 92. 37 Hammer J. (1836), s. 260; Le Compte Daru (1838), c. 1, s. 270. Bu konu hakkndaki

deerlendirme iin baknz: Treptow K. W. (1990), s. 92 ve 52 numaral not. 38 Eleonore d Estenin 18 Austos 1480 tarihli bir mektubuna gre Venedikliler harekatn

masraflarna katk olarak 30.000 dka vermeyi teklif ettiler. Yunanl bir esirin mektubunda da ayn bilgi yer almaktadr. Her iki mektup iin baknz: Gegaj Ath. (1937), s. 154teki 4 numaral notta atfen Edigi P. (1905), La politica del regno di Napoli negli ultimi mesi dell anno 1480, Archivio Storico per le Provincie Napolitane, c. XXXV, s. 677 ve devam; Floransal Vespasiano da Bisticci de ayn bilgiyi vermektedir [Vespasiano da Bisticci (1963), s. 151. Karlatrnz: Zamputi I. (1967), belge. 64, s. 59. Ayrca baknz Babinger F. (1978), s. 395. Cf. Treptow K. W. (1990), s. 89-90, 92da yer alan 36, 37 ve 52 numaral notlar. 39 40 41 42 43 44 Pastor L. (1894), c. 4, s. 333; cf. Treptow K. W. (1990), s. 92da 54 numaral not. 33 numaral nota baknz. Zamputi I. (1967), belge. 48, s. 49; cf. Treptow K. W. (1990), s. 88. 33 numaral nottaki gibi. Treptow K. W. (1990), s. 88. Trk Sultanlarnn Vekayinamesi Gedik Ahmed Paann 100 gemiye bindirdii 15.000

asker topladn bildirmektedir [Zoras G. (1958), s. 121, satr 5-6]. Simonde de Sismondide de bu kadar gemiden sz edilmektedir [Simonde de Sismondi (1840), c. 7, s. 177], te yandan Domenico Maliperionun verdii gemi says 70tir [Zamputi I. (1967), belge. 64, s. 59] dier kaynaklarda gemi says 140a kmaktadr [Babinger F. (1978), s. 390; Bentley J. H. (1987), s. 129]; sefere katlan asker says hakkndaki tahminler, 10, 000in aasndan [Islami S. -Frashri Kr. (1967), c. 1, s. 293 ve Setton K. M. (1978), s. 344] 18, 000e kadar deimektedir [Bentley J. H., op. cit.; Babinger F., op. cit.; Schwoebel R. (1967), s. 171]. 45 46 47 Treptow K. W. (1990), s. 89da 35 numaral not. Zoras G. (1958), s. 121, satr 5-6. Cambini A. (1970), s. 35; Simonde de Sismondi (1840), s. 177; Hallam E. (1989), p.

339da atfen Hajii Khalifeh (1831), The History of the Maritime Wars of the Turks, dzenleyen ve eviren J. Mitchell, Londra; Ismali S.-Frashri Kr. (1967), s. 293; Babinger F. (1978), s. 391 ve Treptow K. W. (1990), s. 90, 93.

702

48 49

Simonde de Sismondi (1840), c. 7, s. 179; Knolles R. (1631), s. 432. Antonio de Ferraris of Galatone (1974), De situ Japygiae Liber, in Epistole

Salentine=Biblioteca di cultura pugliese No. 3, Galatina; Antonaci A. (1976), Otranto, cuore del Salento, Galatina, s. 195 ve dier talyanca literatr iin Vallone G. (1985), Otranto e il diritto dei Turchi, Achivio Storico Pugliese, c. 38, s. 103-110. 50 D. Malipieros eserinde yle yazmt: fu messo a sacco la citt d Otranto, e fo tagliato a

pezzi 12. 000 homeni [Zamputi I. (1967), belge 64, s. 59]; bu ifadeler dier tarihilerin bu tahmini benimsemelerine [Hammer J. (1836), s. 260-261] ve Osmanllarn yapt mezalimi karanlk ifadelerle betimlemelerine yol amtr [Pastor L. (1894), c. 4, s. 334; Babinger F. (1978), s. 391; Bentley J. H. (1987), s. 29]. 51 Lambros S. (1902), s. 40, satr 9-12; Bekker Im. (1849), s. 52, satr 20-21; Treptow K. W.

(1990), s. 90. 52 Panareo S. (1913), In Terra d Otranto dopo l invasione turchesca del 1480, Rivista

storica salentina, c. 8, s. 35-36; ibidem (1935), Capitoli e grazie concesse alla citt di Otranto (14821530) , Rinascenza salentina, c. 3, s. 125-138. 53 54 55 56 57 50 numaral nota baknz. Cambini A. (1970), s. 35 and Knolles R. (1631), s. 432. Murphey Rh. (1999), s. 35. Tursun Be (1978), s. 63. Kiel M. (1970), Notes on the history of some Turkish monuments in Thessaloniki, Balkan

Studies, c. 11/1, s. 123-156. Kiliselere camiye tahvil edilmek zere el konmas konusu stnde genel bir deerlendirme ve bunun eitli rnekleri iin baknz: Kiel M. (1985), Art and Society of Bulgaria in the Turkish Period: a Sketch of the Economic, Juridical and Artistic Preconditions of Bulgarian PostByzantine Art and its Place in the Development of the Art of the Christian Balkans, 1360/70-1700: A New Interpretation, Assen/Maastricht, s. 167-181; Giakoumis K. (2001), 2. Blm ve Kolia-Dermitzaki A. -Leontaritou V. -Maniati-Kokkini Tr. (2000), B Synants tn Ellnn kai Cyprin Byzantinologn (University of Athens: 24-26 September 1999), Athens, s. 218-221de yaynlanan bir makale zeti: Giakoumis K. (2000), To nomiko plaisio ts naodomiks drastriottas stn Othomanik Autokratoria mechri tis metarrythmiseis Tanzimat kai epirro tou st diamorphs ts metabyzantins ecclesiastiks architektoniks. 58 Kilise ve deiik grnleri iin bkz. Safran L. (1992).

703

59 60 61 62 63 64

Ib., s. 84. Ib., s. 205. Rice D. T. (1965), Islamic Art, s. 198, ekil 204. Safran L. (1992), s. 15. Ib., s. 186-192 (The Function of the Church). Simonde de Sismondi (1840), c. 7, s. 180.

704

65 66 67

Treptow K. W. (1990), s. 92-93. Cambini A. (1870), s. 36; Vespasiano da Bisticci (1963), s. 150-151. Kardinaller Heyetinin kararlar iin baknz: Setton K. M. (1978), s. 368; Pastor L. (1894),

c. 4, s. 337; Treptow K. W. (1990), s. 93. nanszlara kar Hal seferi ars yapan tamim iin: Zamputi I. (1967), belge 70-71, s. 66. 68 94. 69 70 71 72 73 67 numaral nota baknz. Bu plan hibir zaman gerekletirilmemitir. Zamputi I. (1967), belge 38, s. 86; Treptow K. W. (1990), s. 86. Bu isyanlarn ayrntl bir tasviri iin baknz: Treptow K. W. (1990), s. 94-104. Treptow K. W. (1990), s. 94. Sathas C. N. (1884), s. 224; Buda A. -Zamputi I. -Frashri Kr. -Pepo P. (1962), No. 252, s. Schwoebel R. (1967), s. 134; Thuasne L. (1892), s. 15-16 and Treptow K. W. (1990), s.

360, Stefano Magnonun vekayinamesinin bir ksm; Zamputi I. (1967), belge 68, s. 64. 74 Kemal Paazade, Tevrih-i l-i osman, s. 183-243. Bu blmlerin Arnavutaya evirisi

Pulaha S. (1968), s. 231-232de yaynlamtr. 75 Tursun Beg (1978), s. 64; Brockman E. (1969), The Two Sieges of Rhodes, 1480-1522,

London, s. 92; Fisher S. (1948), s. 16; Treptow K. W. (1990), s. 95. 76 77 Zoras G. (1958), s. 121, satr no. 14-15. Trk Sultanlarnn Vekayinamesi II. Mehmedin olu olduunu, bunlardan ncs

olan Mustafann Konyada avlanrken ldn bildirmektedir [Ib., s. 121, 32-33. satrlar]. 78 79 80 81 82 Zamputi I. (1967), belge no. 75, s. 68. Bu bilgi Pulaha S. (1968), s. 233te atfen Kemal Paazadede yer almaktadr. op. cit. Inalcik H. (1965), Djem, The Encyclopaedia of Islam, Leiden, c. 2, s. 529-531. Inalcik H. (1960), s. 293.

705

83

Zamputi I. (1967), belge no. 75, s. 68; Buda A. -Zamputi I. -Frashri Kr. -Pepo P. (1962),

No. 252, s. 360-361; Islami S. -Frashri Kr. (1967), c. 1, s. 293; Frashri Kr. (1967), s. 129; Treptow K. W. (1990), s. 96. 84 85 Simonde de Sismondi (1840), c. 7, s. 184; Setton K. M. (1978), s. 371. Hallam E. (1989), s. 340de atfen Gherardi Jakopo (1723-1751), Diarium romanum, in

Rerum italicarum scriptores, XXIII, Milan; Simonde de Sismondi (1840), op. cit.; Pastor L. (1894), s. 342; Gegaj Ath. (1937), s. 155; Setton K. M. (1978), op. cit. 86 Islami S. -Frashri Kr. (1967), c. 1, s. 293; Frashri Kr. (1967), s. 129; Treptow K. W.

(1990), s. 96-97. 87 Ragusa Konsili Rektr, Sicilya Kralna hitaben yazd bir mektupta Avlonyadaki

Osmanl donanmasnn kolayca yaklabileceini yazyordu [Zamputi I. (1967), belge no. 75, s. 68]; cf. Treptow K. W. (1990), s. 97. 88 P. Gondolasn bir belgesine gre Lek Dukajinin Arnavutluka ve Ivan Crnojevi/in Zetaya

gelmesi Bosna ve Zetadaki isyanlardan ncedir [Zamputi I. (1967), belge no. 76, s. 68]. 89 John Castriotann dnnn stratejik nemi stnde ayrntl aklamalar iin baknz:

Treptow K. W. (1990), s. 98-100. 90 Zamputi I. (1967), belge. 79, s. 229; Buda A. -Zamputi I. -Frashri Kr. -Pepo P. (1962),

No. 252, s. 360-361; Islami S. -Frashri Kr. (1967), c. 1, s. 294; Frashri Kr. (1967), s. 130; Treptow K. W. (1990), s. 99-100. 91 92 Zamputi I. (1967), op. cit.; Buda A. -Zamputi I. -Frashri Kr. -Pepo P. (1962), op. cit. Stefano Magno yazmas bu nemli olaylar anlatan yegane kaynaktr. Baknz: Sathas K.

(1884), s. 225-230 (zellikle s. 129-130); Zamputi I. (1967), op. cit.; Buda A. -Zamputi I. -Frashri Kr. Pepo P. (1962), op. cit.; Islami S. -Frashri Kr. (1967), c. 1, s. 294; Frashri Kr. (1967), s. 130; Rapo A. (1968), s. 226; Rapo A. (1696), s. 278; Treptow K. W. (1990), s. 100-101. 93 Sathas K. (1884), s. 129; Zamputi I. (1967) op. cit.; Buda A. -Zamputi I. -Frashri Kr. -

Pepo P. (1962), op. cit. 94 95 Cambini A. (1970), s. 37; Treptow K. W. (1990), s. 101. Cambini A. (1970), op. cit.; Thuasne L. (1892), s. 23; Pastor L. (1894), s. 343; Gegaj Ath.

(1937), s. 155; Setton K. M. (1978), s. 371; Treptow K. W. (1990), s. 101-102.

706

96

Pastor L. (1894), op. cit.; Setton K. M. (1978), op. cit.; Islami S. -Frashri Kr. (1967), op.

cit.; Treptow K. W. (1990), s. 102. 97 98 99 Baka kaynaklar iin Treptow K. W. (1990), s. 102-103a baknz. A.g.e., s. 103-104. A.g.e., s. 105.

100 Murphey Rh. (1999), s. 13-34 (zellikle s. 13). 101 Treptow K. W. (1990), s. 94. 102 Inalcik H. (1997), s. 30. 103 Giakoumis K. (2001), 1. Blm. 104 67 numaral nota baknz. 105 Giakoumis K. (2001), 1. Blm. 106 Sufflay M. (1925), Srbi i Arbanasi. Njihova simbiozha u srednjemviyeku, Beograd, s. 65, Zamputi I. (1967), belge 78, s. 69de Arnavutaya evrilmi ve yeniden yaynlanmtr. 107 Veriler Murphey Rh. (1999)den alnmtr, 3. 1 ve 3. 5 numaral tablolar, srasyla s. 38 ve 45te yer almaktadr. 108 Ib., s. 35-63. 109 nalcik H. (1997), s. 30.

Ady C. (1967), The invasions of Italy, in Potter G. R. [ed.] (1967), The New Cambridge Modern History, v. 1 (The Renaissance, 1493-1520), Cambridge, pp. 343-367. Babinger F. (1978), Mehmed the Conqueror and His Time, translated by R. Manheim and edited by W. C. Hickman, Princeton. Bekker Im. (1849), Historia Politica Constantinopoleos a 1391 usque 1578 annum Christi. Epirotica, Corpus Scriptorum Historiae Byzantinae, Bonn. Bentley J. H. (1987), Politics and Culture in Rennaissance Naples, Princeton.

707

Buda A. -Zamputi I. -Frashri Kr. -Pepo P. [ed.] (1962), Burime t Zgjedhura pr Historin e Shqipris, v. II (shek. VIII-XV), Tiran. Cambini A. (1970), Two Commentaries the One of the Originall of the Turcks thother of the Warre of the Turcks against George Scanderbeg, Amsterdam; reprint of the original edition (London, 1562). Fisher S. (1948), The Foreign Relations of Turkey, 1481-1512, Urbana. Frashri Kr. (1964), The History of Albania: A Brief Survey, Tiran. Frashri Kr. (1967), George Kastriot Scanderbeg and the Albanian-Turkish War of the XVth Century, Tiran. Gegaj Ath. (1937), L Albanie et l invasion turque au XVe sixcle, Louvain. Giovanni Maria degli Angiolelli (1910), Historia Turchescha, edited by Ion Ursu, Bucarest. Hallam E. [ed.] (1989), Chronicles of The Crusades. Eye-Witness Accounts of The Wars Between Christianity and Islam, London. Hammer J. (1836), Histoire de l Empire ottoman depuis son origine jusqu aux nos jours, v. 3, Paris. Inalcik H. (1960), Ahmad Pasha Gedik, in The Encyclopaedia of Islam, Leiden, v. 1, pp. 292293. Inalcik H. (19973), The Ottoman Empire: the Classical Age 1300-1600, Phoenix. Islami S. -Frashri Kr. (1967), Historia e Popullit shqiptar, Tiran. Kiel M. (1990), Ottoman Architecture in Albania 1385-1912, Istanbul. Komnnos-Ypsilants A. (21972), Ecclsiastikn kai Politikn tn eis ddeka vivlion VIII, IX kai X, toi ta Meta tn Alsin (1453-1789) (ek cheirografou anekdotou ts ieras mons tou Sina), edited by the archimandrite Germanos Aphthonids, Istanbul. Lambros S. [ed.] (1902), Ecthesis Chronica and Chronicon Athenarum, London. Le Compte Daru (1838), Histoire de Venise, Bruxelles. Murphey Rh. (1999), Ottoman Warfare: 1500-1700, London. Pastor L. (1894), The History of the Popes, St. Louis.

708

Pollo S. -Puto A. (1981), The History of Albania From Its Origins to the Present Day, translated by C. Wideman and G. Hole, London. Pulaha S. [ed.] (1968), Lufta Shqiptaro-Turke n shekullin XV. Burime Osmane, Tiran. Rapo A. (1968), Lufta e Himariotve, pjes prbrse e lufts s Shqiptarve pr liri e pavarsi n shek. XV-fillimi i shek. XVI, in Konferenca e dyt e studimeve albanologjike me rastin e 500vjetorit t vdekjes s Gjergj Kastriotit-Sknderbeut, Tiran, pp. 223-227. Rapo A. (1969), La lutte de Himariotes, partie intgrale de la lutte des Albanais pour la libert et l indpendence au XV-dbut du XVI sixcles, in Deuxixme Confrence des tudes Albanologiques, v. 1, pp. 275-281. Safran L. (1992), San Pietro at Otranto. Byzantine Art in Southern Italy-San Pietro ad Otranto. Arte bizantina in Italia meridionale, Rome. Sathas C. N. (1884), Documents incdits relatifs l Histoire de la Grxce au moyen bge, v. 6, Paris. Setton K. M. (1978), The Papacy and the Levante (1204-1571), v. 2 (The 15th Century), Philadelphia. Simonde de Simondi J. C. L. (1840), Histoire des Rpubliques Italiennes du Moyen Age, Paris. Schwoebel R. (1967), The Shadow of the Crescent: The Rennaissance Image of the Turk (1453-1517), New York. Thuasne L. (1892), Djem-Sultan, fils de Mohammed II, frxre de Bayezid II (1459-1495), Paris. Treptow K. W. (1990), Albania and the Ottoman invasion of Italy, 1480-1481, Studia Albanica, v. 1, pp. 81-105. Tursun Beg (1978), The History of Mehmed the Conqueror, translated by H. Inalcik and Rh. Murphey, Minneapolis. Vaughan D. (1954), Europe and the Turk: A Pattern of Alliances, 1350-1700, Liverpool. Vespasiano da Bisticci (1963), Rennaissance Princes, Popes and Prelates: The Vespasiano Memoirs, Lives of the Illustrious Men of the XVth Century, translated by W. George and E. Waters, New York. Zamputi I. [ed.] (1967), Dokumenta t shekullit XV pr historin e Shqipris, v. IV (14791506), part I (1479-1499), Tiran.

709

Zamputi I. [ed.] (1979), Dokumente pr Historin e Shqipris 1479-1506, Tiran. Zoras G. (1958), Chronicon peri tn Tourkn Sultann (kata ton Barberinon cdica 111), Athens.

710

C. II. BAYEZD DNEM II. Bayezid Dnemi / Do. Dr. Kenan nan [s.383-392]
Karadeniz Teknik niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi / Trkiye Fatih, Msr Seferine kt srada Gebzeye yakn Hnkar ayrnda hastalanarak vefat edince (1481), Veziriazam Karamani Mehmed Paa, dier emir vezirlerin de rzasn aldktan sonra, herhangi bir olaya meydan vermemek zere, Fatihin lmn askerden saklad ve Amasya Valisi Bayezid elebi ile Karaman Valisi Cem elebiye1 haberler gnderdi. ehzade Bayezidden nce taraftar bulunduu ehzade Cemi stanbula getirerek bir emri-vaki yapmak isteyen Karamani Mehmed Paa, Fatihin cenazesini gizlice arabaya koyup stanbula geirdi ve iskeleye inerek nakil vastalarn stanbul tarafna aldrdktan sonra, yenieri ve iolanlarn stanbul cihetine gemelerine mani oldu. Bu arada Acemi olanlarn da hendek kazdrmak veya kpr tamir ettirmek bahanesiyle stanbuldan kartp surlarn kaplarn da kapatarak tedbirlerini artrd. Ama, Cemin Gelibolu yoluyla stanbula emniyet ierisinde gelmesini salamakt. Ancak, Karamani Mehmed Paann rakipleri Rumeli Beylerbeyi Hersekzade Ahmed Paa ile Anadolu Beylerbeyi Sinan Paa Ceme gnderilen habercileri tevkif ettirmiler, padiahn ld haberini de yayp yenierileri tahrik ederek plan bozmulard. Bunun zerine galeyana gelen yenieriler iskelelere inerek cebren, stanbula getiler ve kendilerine mani olmak isteyen Karamani Mehmed Paa ile Fatihin ktib Yahudi Yakup Paay ldrdler.2 Bu anarinin nn almak iin Bayezid gelene kadar Bayezidin oullarndan stanbulda bulunan Korkut babasna vekaleten tahta geirildi. Ancak Bayezid gelene kadar asayi yerine gelmedi. shak Paadan davet mektubu alan Bayezid, nce tereddt etmesine ramen Paann gnderdii son mektup zerine acele ederek dokuz gnde skdara geldi ve stanbula geerek Mays 1481de tahta geti.3 Bayezid-Cem Mcadelesi Fatihin merkeziyeti ynetimi glendirme abalar, fetihlerde duyulan mali ihtiyalar karlamak iin ald iktisadi tedbirler, ticarette devlet tekelinin yerletirilmesi ve yeni vergilerin koyulmas, sipahi saysnn artrlmas iin vakf ve mlk topraklarn devletletirilmesi memnun olmayan bir zmrenin domasna sebep olmutu. Bu tepki giderek tabanda artarken eski glerini kaybeden kkl aileler, iktidar mcadelesi iindeki devlet adamalar vastasyla da st tabakada gizli bir muhalefetin olumasna zemin hazrlamt. Fatihin 1481de lmnden sonra ehzadeler Bayezid ve Cem arasndaki iktidar mcadelesinde zellikle bu zmrelerin etkisi oldu. Daha Fatihin salnda Amasyada Bayezidin evresinde onun politikalarndan memnun olmayan bir grup olumutu. Buna mukabil Cem Fatihin siyasetinin takipisi olarak grnmekte bu da iktidar mcadelesine deiik bir boyut kazandrmaktayd. Bu arada kul asll Gedik Ahmet Paa ve shak Paalar da Fatihin son yllarnda veziriazam olan Karamani Mehmet Paann siyasi ve iktisadi

711

faaliyetlerine kar muhalefet oluturup yenieriler ve Bayezid nezdinde taraftar bulmulard. Onlarn faaliyeti Bayezide iktidar yolunu aarken Cemin stanbula gelii shak Paa tarafndan engellendi.4 Bayezidin tahta oturmas bu ekilde mmkn olurken, Cem, iktidar mcadelesinden vazgemedi ve bu mcadele uzun yllar srecek dramatik bir hadiseye dnt. Cem, zellikle Karamanolu Kasm Beyin telkinleri ile harekete gemeye karar verdi. Gedik Nasuh Beyi maiyetinde Karaman, Varsak ve Turgutlu boylarna mensup kuvvetler ile birlikte negl zerinden Bursaya gnderdi. Gedik Nasuh Bey, 28 Maysta Kaplca civarnda Ayaz Paa kumandasndaki yenierileri malup etmeye muvaffak oldu. Savatan gn sonra, ordugha gelip Hazirann banda Bursaya giren Cem, saltanat almeti olarak nmna hutbe okutmu ve ismine sikke bastrmtr.5 Cem, Bursadan Bayezide byk halalar elebi Mehmedin kz Seluk Hatuna devrin ulemasndan Molla Ayas ve krullah olu Ahmed elebi ile elilik grevi vererek Bayezide gnderdi. Ancak, Seluk Hatun, Rumeli ile yetinmesi teklifi hususunda Bayezidi ikna edemedi. Teklif kabul edilmeyerek elilik heyeti geri gnderildi. Bunun zerine kuvvetlerini toplayan Cem, Gedik Nasuh Beyi znike sevk ederek, onun ardnca yola kt ve Atinolu Yakup Beyin tevikiyle Yeniehire doru ilerledi. Yeniehire gitmesini isteyenlerden biri de Fenarizade Hasan elebi idi. Bu arada Saruhan Sancak Beyi ehzade Abdullah amcas Cemin Bursaya girmesini engellemek iin Saruhan askeriile yola kmt. Fakat yolda iken Ayas Paa ve yanndaki yenierilerin yakalandn rendiinden yolunu deitirerek Balkesir yolundan Geliboluya geldi. Oradan stanbula gelen ehzade babasnn Anadolu tarafna getiini rendi ve onu takiple zmitte Bayezidin ordusuna katld. Bundan sonra Cem ve Bayezid taraftarlar arasnda yaplan kk arpmalar mteakiben iki taraf ordusu Yeniehir ovasnda kar karya geldiler.6 Savan balamasndan evvel Anadolu Beylerbeyi Sinan Paann faaliyeti, Otranto Seferinden dnen Gedik Ahmed Paann Yeniehir ovasnda Bayezide katlp balln bildirmesi Bayezidin durumu olduka kuvvetlenmiti. Bayezid ordunun harp tertibatn Gedik Ahmet Paaya brakarak onu olaanst ekilde taltif etmiti. Bunlara karn yakn dostu Afinolu Yakup Beyin ihanetine urayan Cem, 20 Haziran 1481de Yeniehir ovasnda yaplan sava kaybetti. Olduka g durumda Kapcbas Sinan Beyin destei ile nce Eskiehire sonra da Konyaya ekilmek zorunda kald. Kendisini burada da emniyette gremeyen Cem, annesi ile ailesini alp Memlk topraklarna doru yola kt. Bulgar Danda Varsak Beyi Uyuz Beyin yol kesmesi zerine bunlara para ve armaanlar verilerek Tarsusa ulaan Cem, Tarsus beyi ve daha sonra Adanada Ramazanolu tarafndan iyi karland. Buradan hareketle Halep, am, Kuds ve Gazze yoluyla Kahireye ulat. 6 Ekim 1481de Memluk yetkilileri tarafndan byk trenle karland. Ertesi gn Sultan Kaytbay Cemle grt.7 Cemin Kahireye gitmesi zerine Karaman valilii, Saruhan sancakbeyi olan ehzade Abdullaha verildi ve Gedik Ahmed Paa ile birlikte gnderildi. Cemin Msra gittiini renen Gedik Ahmet, ehzadeyi makamna oturtup yanna bir miktar asker koyduktan sonra stanbula dnd.8

712

Bayezid tarafndan veziriazamla getirilen Gedik Ahmet Paa, ksa bir sre sonra yenieriler zerindeki stn otoritesi ve baarlaryla bana buyruk bir halde hareket etmesi zerine Bayezid tarafndan hapsedildi. Ancak daha sonra Hersekzade Ahmet Paa ve shak Paann efaatiyle serbest brakld ve eski grevine tekrar iade edildi.9 Cem, bu srada aabeyine halinden bahsederek yardmn istemi, Bayezid de onun saltanat emellerinden vazgemesi artyla, kendisine her sene bir milyon ake vereceini vaat etmitir. Ancak, bu mektuplamalardan bir netice kmad. Cem, Aralk 1481de, Hacca gitti haccettikten sonra Mart 1482de Kahireye dnd. Bu srada, Osmanl Devletinin iinde bulunduu durumdan istifade ile Akkoyunlulara snm olan Karamanolu Kasm Bey, Bayezid ve Cem arasndaki mcadeleden istifade ile tekrar Karamanda hakim olabilecei dncesi ile harekete geti. Akkoyunlu hkmdar Uzun Hasann olu Sultan Yakuptan izin alarak Tailine geldi. Ksa zamanda etrafna kuvvet toplayan Kasm Bey, nce Larendeye girdi daha sonra da Konyada ehzade Abdullah ve Hadm Ali Paay kuatt. Bunun stanbulda duyulmas zerine Gedik Ahmet Paa kumandan tayin olunarak Karamana gnderildi. Kasm Bey, Gedik Ahmet Paann Afyonkarahisarna geldiini renince Konya muhasarasn kaldrarak Tailine ekildi. Gedik Ahmet Paann bizzat sktrd Kasm Bey, tutunamayarak Memluk topraklarna ekildi. Gedik Ahmet Paa, Kasm Beyi kardktan sonra k Karamanda geirmek mecburiyetini stanbula bildirdi. Cem Sultan Kahireye dndkten sonra Karamanolu Kasm Bey ve Ankara Sancak Beyi Trabzonlu Mehmed Beyden davet mektuplar alarak yeniden mitlenmiti. Bu davetler zerine Cem Sultan, Kahireden hareketle Halepe geldi (6 Mays 1482). Daha sonra kendisini destekleyenlerle birlikte Osmanl topraklarna girdi.10 Cem Sultan, bu defaki mcadelesinde de baarya ulaamad ve sonunda Rodos valyelerine snmak zorunda kald (29 Temmuz 1482). Bayezid kardeinin serbest braklmamas iin byk aba harcamak ve baz tavizler vermek zorunda kald. Cemi gz altnda bulundurmalar iin Rodos valyelerine her sene krk bin duka denmesine ve ek olarak Osmanl topraklarnda serbeste ticaret hakk tannmasna dair bir anlama yapld. Ayrca Hristiyanlarca kutsal saylan, zeri kymetli talarla ssl altndan bir muhafaza ierisinde saklanan Hz. Yahyann sa eli valyelere armaan edildi.11 Cem Sultann Rodosa gitmekteki asl gayesi buradan Rumeline gemek ve oradan mcadelesine devam etmekti. Balangta Akkoyunlularn yanna gitme fikrine sahip iken; Karamanolu Kasm Bey kendi menfaati iin Onun Rumelinde faaliyet gstermesinin uygun olacan hesaplayarak Cemi bu konuda ikna etmiti. Rodos valyeleri Cemin Rumeline gitme isteini geri evirdikleri gibi onun zerindeki kontrollerini daha da artrdlar ve kendisini gizlice Fransaya gtrdler. 15 Ekim 1482de Savoia dukasna bal Villefrancheye gtrlen Cem, veba salgn nedeniyle buradan Nis ehrine gtrld. 5 ubat 1483te Chamberye gtrld. Burada iken Macar kralna yollad adamlarnn ldrld

713

haberini ald. Cemin Avrupada bulunmas ve Bayezidin faaliyetleri Venedik, Macaristan, Papa, Napoli ve hatta Memluk Sultannn konu ile ilgilenmelerini salamaktayd. Macar kralnn Cemi karma teebbsnn ardndan 1487de Memluk sultan yirmi bin florin karlnda Cemin kendilerine verilmesi teklifinde bulundu. Papa VIII. nnocente bir Hal seferi iin Cemden faydalanmay dnyordu. Pierre dAubusson ile anlaarak Cemi Romaya getirtti (4 Mart 1489). II. Bayezid bu durumdan haberdar olunca Cemin muhafazas iin valyelere verecei paray Papaya gnderdi. Romaya giden Osmanl elisi Mustafa Bey yl iin yz yirmi bin altn verdi. Papa Innocentenin lmnden sonra Fransa Kral VIII. Charles, Cemin Napoliye gtrlmesi iin Papa VI. Alessandro ile anlat. Fransa Kral, Cemi siyasi emelleri iin kullanmak istiyordu. 27 Ocak 1495te Romadan ayrlan Cem, Castel Capuanada 25 ubat 1495 tarihinde vefat etti. Elindeki kymetli rehineyi brakmak zorunda kalan Papann Cemi zehirlettii rivayet edilmektedir.12 Sultan Bayezid, Cemin lmn duyunca, Osmanl lkesinde Cem iin gaip cenaze namaz kldrm, gn matem tutturmu ve yz bin ake sadaka dattrmtr. Cemin cenazesi 1499 yl balarna kadar Napolide kalm, Bayezidin talebi zerine Napoli Kral Frederik tarafndan Trkiyeye gnderilmitir. Bursa Muradiyede abisi ehzade Mustafann yanna gmlmtr.13 Cem hadisesi dolaysyla Avrupada stanbulu geri alma yolunda ortaya kan umutlar Sultan Bayezidi olduka dikkatli ve bar bir siyaset takip etmek zorunda brakmtr. ki karde arsndaki saltanat mcadelesinin ilk neticesi Otrantonun 10 Eyll 1481de kaybedilmesidir. Bu ekilde Osmanllarn talyada elde ettikleri s elden km daha sonra Napoli Krall ile esirlerin geri verilmesi ve taraflarn serbest ticaret yapabilmeleri maddelerini ihtiva eden bir anlama yaplmtr.14 II. Bayezid Dnemi Fetih Hareketleri Bodan Seferi, 1484 Fatih Sultan Mehmet zamannda Bodana bir sefer yaplm, ok etin savaan Bodanllar malubiyete uratlm ancak orduda kan hastalk sebebiyle tam olarak sonu alnamadan geri dnlmt (1476). Karadeniz sahillerinin byk bir ksmna sahip olan Osmanllar, hem ticari hem de askeri adan Polonya yolu zerinde bulunan ve byk neme haiz Kili ve Akkerman kalelerini almalar gerekiyordu. Bu ehirlerin alnmas ise Bodan otomatik olarak Osmanl nfuzu altna sokacakt. 1483 yl itibaryla Osmanllar, Macarlar, Venedikliler ve Polonyallarla anlamlard. Bu suretle Bodan zerine yaplacak bir seferde Osmanllar Batdan emin bir durumdaydlar.15 Yukarda zikredilen duruma ek olarak Osmanllarn Bodan zerine sefer yapmasn zorunlu klan gelimeler de mevcuttu. Bodan Voyvodas Stefan el Mare, Osmanllara tbi Eflaka saldrm onlar yenilgiye urattktan sonra Tunay geerek Osmanl topraklarnda yama hareketinde bulunmutu.16 Ayrca, Tuna aznda slenen korsanlarn Trk donanmasna zarar vermeleri Bayezidi bizzat sefere kmak zorunda brakmt.17

714

1484 baharnda Edirneye doru hareket eden Padiah, deniz yolu ile de Tunaya donama ve levazm gndermiti. Edirnede baz messeselerin temel atma merasimine katlan Sultan, Dobruca yoluyla sakya gelip buradan Tunay geti. Eflak Voyvodas Vlad komutasndaki 20.000den fazla bir Eflak kuvveti de beraberinde olduu halde orduya ilhak etti. Kiliye gelen Osmanl ordusu Kaleyi karadan ve donanma da denizden kuatt. Dokuz gnlk bir muhasaradan sonra kale teslim oldu (15 Temmuz 1484). Bundan sonra kuzeyde olan Kiliye gre daha mstahkem ve mhimmat bol olan Akkirman zerine gidildi. Bu srada Krm Han Mengli Giray komutasndaki elli bin kiilik Krm kuvvetleri de Osmanl ordusuna katld. Krm ve Eflakllarn iltihaklaryla daha da kuvvetlenen Osmanl ordusu, 12 gnlk bir muhasaradan sonra sulh yoluyla Akkermana girdi (11 Austos 1484). Akkirmann alnmasyla birlikte Osmanl kuvvetleri Dubruca ile Tuna arasndan geerek Karadenizle Purut nehri arasndan kuzeye doru kma imkann elde etmilerdi. Bu ekilde Krm Hanl ile karadan da temas kurulabilecekti.18 Kili ve Akkirmann alnmas ile Osmanllarn Bodan ile Karadenizin arasna girmeleri bu beylii iktisaden olduka zor durumda brakt. Bodan Beyi Stefan el Mare bu iki Kalenin geri alnmasn zaruri grmekteydi. Akkirmann fethinden sonra Kalede braklan bir ksm Bodanllar Bodan prensine haber gndererek gelmesi halinde Kalenin alnmas iin kendisine yardmda bulunacaklarn bildirdiler. Bunun zerine harekete geen prens, bu plandan Kale muhafzlarnn haberdar olmas zerine baarl olamad. Bodan Beyinin bu hareketi zerine Rumeli Beylerbeyi Hadm Ali Paa Bodan seferine memur edildi. Paa, Eflak kuvvetleriyle birlikte Bodan ierisinde harekete bulundu. Stefan mukavemette bulunamad yardm istemek zere Lehistan Kral Kazimirin yanna gitti. Hadm Ali Paann dnmesinden sonra, Stefan tekrar memleketine gelerek Kili ve Akkirman civarnda faaliyete balad. Bunun zerine bu defa Malkoolu Bali Bey Bodan seferine yolland. Bali Beyin Bodana girmesi zerine Bodan prensi Leh ve Macarlardan yardm istedi. Bali Bey baskna uramasna ramen iddetli bir savatan sonra Bodan kuvvetlerini yendi. lerleyen zamanlarda Trklerle ba edemeyeceini anlayan Stefan anlama yoluna gitti. Trk hakimiyetini ve senelik drt bin altn vergi vermeyi kabul etti.19 Lehistan Seferi, 1498 Osmanl Devleti Bodan nfuzu altna aldktan sonra bu topraklara komu bulunan Lehistanla da dostane ilikiler gelitirmiti. Bu ilikiler 1490 ylnda Lehistan Kral IV. Kazimir ve onu takiben olu Jan Albertle 1492 ylnda yaplan anlamalarla daha da glenmiti. 1497 ylnda Kral Jan Albertin Osmanl himayesindeki Bodan zerine sefer dzenlemesi iki lke arasndaki ilikileri bozdu. Evvela Bodan Prensi Stefan el Mareyi kk bir kuvvetle destekleyen Osmanllar, Macarlarn Lehistan zerine yaplacak seferi engelleme abalarna ramen 1498ye Silistre Sancak Beyi ve aknc kumandan Malkoolu Bali Bey krk bin kiilik bir kuvvetle Lehistana yolland. Bodan Prensi bu kuvvetlere rehberlik yapt. Bali Bey, Dinyester nehrini geerek Lehistan ierisinde geni bir harekatta

715

bulundu ve daha sonra akkirman yolu ile Osmanl topraklarna geri dnd. Bodan Voyvodas Stefan el Mare, sefer srasndaki hizmet ve gsterdii sadakatten dolay dllendirildi.20 II. Bayezid Dnemi Osmanl-Memluklu Mnasebetleri II. Bayezid Devrinin en nemli hadiselerinden biri de Memluklularla giriilen ve alt yl sren savatr. Memluklu-Osmanl ilikileri, Fatih Sultan Mehmetin saltanatnn sonlarna doru iyice gerginlemi ve Fatih 1481de bu devlet zerine at sefer srasnda vefat etmiti. Osmanllarla Memluklular arasnda ukurovada hakimiyet kurma meselesi, Dulkadrolu Beylii21 zerinde nfuz temin etme abalar ve nihayet Bayezid-Cem Sultan mcadelesi srasnda Cem Sultann Kahireye giderek burada iyi karlanmas ve bilahare Bayezide rakip olarak Anadoluya tekrar gelmesine izin verilmesi iki devlet ilikilerini iyice gerginletirmiti. II. Bayezidin clusunu mteakip stanbula Memluk elisi gelmi, Fatihe gnderilen ve onun vefat zerine tutuklanan Hint elisini ve msadere edilen hediyelerini takdim edip zr dilemiti. Ancak hareketlerine mukabil Memluklularn elisine scak davranlmamt.22 Bu hadiseyi takiben 1483 ylndan itibaren Osmanl-Memluk ilikileri Dulkadiroullarnn Osmanl destekli faaliyetleriyle bozulmaya balad. Osmanl Devleti himayesindeki Dulkadr Beyi Aladdevle Bozkurt Bey, 1483te Malatyay muhasara etti ve sonra 1484te Memluk kuvvetlerini iki defa bozguna uratt. Osmanllarla kar karya gelmek istemeyen Memluk Sultan Kaytbay ilikilerin dzelmesi iin Osmanllara tekliflerde bulundu ve stanbula eli gnderdi. Ancak eli geri dnmeden evvel bir ksm Memluk beylerinin de tevikiyle Karaman Beylerbeyi ve ehzade Abdullahn Lalas Karagz Paa kumandasndaki Osmanl kuvvetleri 1485 ylnda hududu geerek Glek Kalesini almalar zerine iki devlet arasnda sava fiilen balam oldu.23 Osmanl-Memluk Sava, 1485-1491 Osmanllarla Memluklular arasndaki sava be sene srm ve alt seferde bitmitir.24 Osmanllarn faaliyetlerini Adana ve haValisine kaydrp Glek Kalesini almalarndan sonra Memluklular Atabey zbek kumandasnda bir ordu sevk ederek Malatya civarnda Osmanl kuvvetlerini ve Aladdevle Bozkurtun birliklerini bozdu, daha sonra da Glek Kalesini geri ald. Bunun zerine Anadolu Beylerbeyi Hersekzade Ahmed Paann serdarlndaki Osmanl kuvvetleri elden kan yerleri ve ukurovay almak iin grevlendirildi. Ahmet Paa, Adana snrnda Atabey zbek kumandasndaki Memluk ordusu ile yapt sava Karagz Paa ve Hzr Beyzadenin gereken yardm yapmamas zerine kaybetti ve yaral olarak esir dt (1486). 1487de blgeye veziriazam Davud Paa gnderildi, hibir mukavemetle karlamayan Davud Paa, Adana ve Tarsusu alp geri dnd (1487). 1488 ylnda Hadm Ali Paa karadan ve Hersekzade Ahmed Paa da donanma komutan olarak denizden blgeye gnderildiler. Ali Paa, Adana ve Tarsusu tahkim edip daha sonra Sis Kalesini ald bu srada Ahmet Paa blgeye ilerleyen Emir zbeki iddetli frtna dolaysyla durduramaynca Emir zbek, skenderun sahil geidinden geerek Adanada Aaayr

716

mevkiinde Ali Paann karsna ordusu ile yerleti. Burada yaplan savata nce Osmanl kuvvetleri galip geldiyse de Evrenuzolu sa ve Sleyman Beylerin ehit dmesi, Karaman askerinin kamas, ve Karagz Paann gayretsizlii gibi sebeplerle Osmanl ordusu bozuldu. Emir zbek, Adanay muhasara edip ald (1489).25 Memluklularn zerine yaplan altc ve son seferin sebebi Dulkadrolu Aladdevlenin Osmanllardan yz evirip Memluk taraftar olmasdr. Aladdevle Osmanl-Memluk savalar sonucunda Osmanllarn ald yenilgiler zerine kendi menfaati iin Memluk taraftar olmay uygun bulmu, olunu Kahireye gndererek onlarla anlam ve Osmanllara kar bir vaziyet almtr. Osmanllar bunun zerine Aladdevlenin yerine ah Budak tayin ederek Mihalolu skender Bey kumandasnda yardmc birlikler gnderdilerse de muvaffak olamadlar. Mihalolu esir edilerek Kahireye gnderildi. Ardndan Msr Sultan Mamay Hasekiyi eli olarak stanbula gnderip bar istedi, ancak eli tutukland. Bu srada Hersekzade Ahmet Paa komutasndaki Osmanl kuvvetleri blgeye yaklamlard. Bunun zerine Emir zbek komutasndaki Memluk kuvvetleri Kayseri, Nide, Karaman ve Ereli civarnda yama ve tahripte bulundular ve Gleke ekildiler. Bu srada Memluk Devletinde ba gsteren mali skntlar Osmanllara kar harbin devamn imkansz hale getirmiti. Memluk Sultan yeni vergiler konmamas halinde askere verecek paras bulunmadndan skntya dmt. Osmanllar ise harbin devamndan yana bir tutum iinde idiler. Her ne kadar Osmanl tarafnda Padiahn bizzat orduya kumanda etmemesi sebebi ile bir sknt mevcut idiyse de26 artk Sultan Bayezid de tepkiler dolaysyla ordunun bana geme eiliminde idi. Bu srada stanbula gelen Tunus elisinin gayretiyle iki taraf arasnda bir bar anlamas yapld. 1491 Nisannda Memluk elisi serbest braklp Osmanl Devletinin heyeti ile birlikte Kahireye gitti. Kahirede esir olan bir ksm yksek Osmanl zevat serbest brakld. Mekke ve Medine vakflarna ait olan Adana, Tarsus ve dier kaleler tekrar Memluklulara iade edildi.27 ukurova diyar tekrar ama ilhak edilirken Glek Kalesi iki devlet arasnda snr olarak kabul edildi.28 Her ne kadar Osmanllar ile Memluklular arasnda bir bar tesis edilmise de bu bar Osmanllar pek tatmin etmemiti. II. Bayezid Dnemi Osmanl-Memluk ilikilerinin bir ynn de Portekizlilere kar Kzl Denizde verilen mcadele oluturmaktadr. Vasko d Gamann Hindistana ulamasndan sonra 1501 ylnda ilk defa baharat tayan gemiler Lizbona ulamlard. Portekiz donanmasnn Hint Okyanusundaki faaliyetleri bu tarihten sonra inanlmaz bir hzla geliirken, dnya baharat ticaretinden faydalanan ve yzlerce yldr bu ticaret zerinde tekelleri bulunan Msr ve Venedik bu gelime karsnda alarma gemilerdi. Daha 1502de Venedik, Msra bir eli gndererek Portekiz baarsnn tehlikeli sonular hakknda Memluk Sultann uyarmt. 1503 ylndan itibaren Portekiz gemileri Kzldenize girmilerdi. Trkmen Emir Hseyin, komutasndaki bin be yz Rumi (Trk) paral askeriyle Portekizlileri artrken 1509da Portekizliler tarafndan yenilgiye uratlmt. Bu yenilgiler Portekizlilere Hint Okyanusu hakimiyetini getirirken bir yandan da Memluklularn tarih sahnesinden silinmelerine zemin hazrlyordu. nk bu andan itibaren Memluklular da dahil olmak zere slam dnyas bu mcadeleyi

717

yrtebilecek tek gcn Osmanllar olduunu anlamlard. Mekke ve Medine Portekiz istilas ile kar karya kalmt. 1510 ylnda Memluk Sultan Kansu Gavri, II. Bayezidden Sveyte bir donanma meydana getirmek iin gerekli malzeme ve uzman isteinde bulundu. Osmanllarn gnderdii malzemeleri tayan 30 gemilik donanma Portekizlilerin haber vermeleri ile Rodos valyeleri tarafndan yolu kesilerek imha edildi. Ancak Osmanllar bu hareketle ylmayp takip eden sene tekrar Msra malzeme ve uzmanlar gnderdiler. Sveyte bulunan Osmanl kaptan Mehmed, buraya Osmanl Sultan tarafndan gemi inas, Portekizlilerle savamak ve onlar Kzldenizden karmak iin gnderildiini kendisinden nce de ayn gaye ile Sultan tarafndan Hamit ve Hasan kaptanlarn geldiini bildiriyordu. Aslnda Osmanl askerleri ve denizcileri 1509 ylndan itibaren Portekizlilere kar verilen mcadelenin n saflarnda yer almaktaydlar. Osmanl Devleti blgeye gitmek isteyen gnlllere ve denizcilere Portekizlilere kar Memluk Sultanna hizmet etmeleri iin izin vermekteydi. Anadoludan giden ve Rumi olarak bilinen bu gnlllerin bir ksm ateli silahlara sahip olup, bu tarihten itibaren blgede verilen mcadelede nemli roller oynamlardr. Ateli silahlar yapabilme ve kullanma bilgisine sahip bu Osmanl askerleri daha sonra Yemenden Hint Krfezine kadar geni bir sahada Mslman emirlerin hizmetine girerek savamlar ve Portekizlilere kar verilen mcadelede aranan yetenekli elemanlar olmulardr.29 Rumeli Seferi, 1492 Macar Kral Matyas Korvenin 1490 ylnda lm zerine Macaristanda taht mcadelesi balamt. Osmanl Devleti iin bu bir frsat saylmt. Bu esnada Mihalolu Ali Bey, Sultan Bayezidin emri ile Macaristana akna kt. On bin aknc ile sefere kan Mihalolu Severin yaknlarnda Pojon adl hisar nnden Tunay geip Macaristana girdi. Mihalolu, Atlolu Mustafa Beyi iki bin atl ile nden gnderdi. Mustafa Bey akn yaptktan sonra dnte yolunu kesen Macarlarla iddetli bir savatan sonra Mihalolunun yanna gelebildi (1491). Mihalolu seferde elde edilen esirleri stanbula gnderdi.30 1492 ylna gelindiinde Macaristanda Krallk meselesi lkede i mesele olarak devam etmekteydi. Kral olarak baa geirilen Lehistan kralnn olu Macar beyleri arasnda fikir ayrl meydana getirmiti. te bu srada Semendire Sancak Beyi Hadm Sleyman Paa, Macar snrnda olmas ve Belgrad Kalesine yaknl sebebiyle Belgrad Kalesi muhafz ile Kalenin Osmanllara teslimi hususunda grmeler yapm, Kale muhafz da eer Sultan bu tarafa gelirse Belgrad teslim edebileceini bildirmiti. Sleyman Paa, durumu Padiaha arz edip Belgradn fethi iin tam zaman olduunu bildirdi. Bunun zerine Padiah sefere kt. Bu arada Kaptan Sinan Paaya donanma ile Arnavutluk kylarndan Avlonyaya gitmesi emredildi. Osmanl Padiah ordusu ile Sofyaya vardnda Sleyman Paa tekrar haber gndererek Macarlar arasndaki ihtilafn kalktn, Beldrad muhafznn davranlarndan phelenen Macarlarn onu bakente arp yerine yeni bir muhafz atadklarn haber verdi. Buna ek olarak yeni Macar kralnn elisi Sultana gelince Sultan seferi

718

Arnavutluk ynne evirdi. Ordu Sofyadan kalkp Manastr yolundan Arnavutlua yneldi. Arnavutlukta Davud Paa tarafndan daha nceden alnmayan bir ksm yerler alndktan sonra Bayezid Manastrdan Pirlepeye giderken bir kalenderin saldrsna urad, ancak skender Paann mdahalesi ile kurtuldu. Padiah korumakla grevli solaklar cezalandrld. Bunu takiben dier seferlerde divan kurulduunda Padiah adrn kollayan kapclarn kl kuanarak hazr bulunmalar emredildi.31 Osmanl-Venedik Sava, 1499-1502 Osmanl-Venedik Savann sebeplerini u ekilde izah etmek mmkndr. lk nce talyada meydana gelen bir ksm gelimeler ve buradaki devletlerinin Osmanl Devletine mracaat Osmanl Devletini Venedik aleyhtarlna sevk etmitir. Venedikliler, Osmanllarn kendi aleyhlerine harekete girieceklerini haber almlar ve bunu engellemek iin stanbula bir eli gndermilerse de Venedik zerine gitmenin baka sebepleri de vard. Arnavutlukta skenderBeyin olu Jan Kastriyotaya Venediklilerin yardm etmeleri ve yine Memluklularla yaplan sava srasnda frtna sebebiyle g duruma den Hersekzade Ahmet Paa kumandasndaki Osmanl donanmasnn Kbrsa kabul edilmemesi, Venedikle olan gerilimin balca sebeplerini tekil etmekteydi. Venedikle harbe girilmeden evvel Moradaki Venedik kolonilerine yaplacak saldrlarn kolaylatrlmas iin Bosna Beyliine tayin edilen skender Paa Kuzey Venedike aknda bulundu (1499). Venedik zerine alacak sefer sebebiyle Geliboluda byk bir donanma hazrland. Kk Davud Paa kumandasndaki Osmanl donanmas yaklak yz gemi bulunmaktayd. nl denizcilerden Kemal32 ve Burak Reisler de Osmanl donanmasnda bulunuyorlard ve kendilerine yeni yaptrlm iki adet olduka byk ge tahsis edilmiti. Venedik taraf da byk bir donanma hazrlam ve kumandasn Andre ve Antoniyo Grimaniye vermiti. Donanmann gnderilmesinden sonra Sultan Bayezid 1 Haziran 1499da stanbuldan Edirneye oradan da Moraya doru hareket etti. Rumeli Beylerbeyi Koca Mustafa Paa nebahty kuatmak zere gnderildi. Osmanl donanmas ise nebaht kara tarafndan kuatldktan bir mddet sonra blgeye ulaabildi. Ancak bu yolda Osmanl donanmasn olduka ciddi bir imtihan bekliyordu. Bu blgede Burak Reis (Bradano) adas civarnda Osmanl donanmas ile Venedik donanmas arasnda meydana gelen byk deniz savanda mehur denizci Burak Reis, Kara Hasan Reis, Yeniehir Sancak Beyi Kemal Bey kahramanca ehit olurlarken, Venedik kaptanlar Loredano ve Armeniyoda ldler (28 Temmuz 1499). Dier Venedik Amirali Antonio Grimani Osmanl donanmasna saldrmaktan korkup nebaht yolunu Trk donanmasna ak brakarak ekildi.33 Venediklilerin daha sonra Osmanl donanmasnn nebahtya girmesini engelleme abalar sonusuz kald. 25 Austosta donanma nabaht Limanna girdi. Ardndan da nebaht muhafz Kaleyi Osmanllara teslim etti. Bu deniz Savanda Trk donanmasnn Venedik donanmas ile baa ba bir mcadele yapmas ve onlar ekilmek zorunda brakmas Trk denizcilerinin Akdeniz hakimiyetinde nemli bir adm tekil etmitir.34

719

nebahtnn ele geirilmesinden sonra Venedikliler Osmanllarla anlama yollarn aramlardr. Osmanllarn artlarn kabul etmeyen Venediklilere kar Osmanldonanmas tekrar faaliyete balad ve Yakup Paa Mudonu kuatmaya gnderilirken Padiah da 7 Nisan 1500de Edirneden hareket etti. Venedik donanmasnn yardm abalarna ramen Mudon 10 Austos 1500de ele geirildi. Mudondan sonra hedef olarak Koron Kalesi tayin edildi. Hadm Ali Paa karadan ve Kaptan Paada denizden gnderildiler. Korondan nce Navarin ve Zeniyo Kaleleri alnd. Koronda bunlardan sonra 16 Austosta teslim oldu. Venedikliler 1499-1500 yllarnda iki sene Osmanllara kar aldklar yenilgiler zerine dier Avrupa devletlerini kendilerine yardmc olmaya ardlar. Papa da Trkler aleyhine yeni bir Hal seferi organizasyonu iin devreye girdi. Evvela Venedik, Macaristan ve Papalktan oluan l bir ittifak oluturuldu. Avrupa devletlerinin oluturduklar mttefik donanma 1500 yl sonbaharndan itibaren nce Yunan denizinde daha sonra da Adalar Denizinde faaliyete balad; bilahare Midilli adas kuatld. Hersekzade Ahmet Paa kumandasndaki yz paralk Trk donanmas adann imdadna koarken Saruhan Sancak Beyi ehzade Korkut da adaya yardm gnderdi. Fransz donanmas, Trk donanmasnn yaklat haberi zerine kuatmay kaldrarak ekildi. Midilli baarszlndan sonra mttefikler Mora ve Arnavutluk kylarnda faaliyette bulundular. Kefalonya ve Santamavra Venediklilere getiyse de Arnavutlukta Dra ehri Osmanllar tarafndan ele geirildi (1502). Osmanllar, Venediklilerle daha ok denizde bu ekilde bir mcadele ierinde iken; Venediklilerin para vererek ikna etmeleri ile Macarlar Osmanllarla aralarndaki bar bozarak Venediklilere yardma balamlard. 1501de Osmanllar Kuzey Bosnada bir ksm yerleri ele geirmiler, buna karlk Macarlar da Tunay geip Trk topraklarnda yama ve katliamda bulunmulard. Ancak bu faaliyetler savan gidiatn Osmanllar aleyhine evirmekten uzakt. Bu sebeple Venedikliler mttefiklerine ba vurarak savatan kma isteklerini bildirdiler. OsmanlDevleti de bu yllar itibaryla bara taraftar bir tutum ierisinde idi. nk Dou Anadoluda Osmanllar dorudan ilgilendiren ciddi deiiklikler meydana gelmiti. Akkoyunlu Devleti yklm ve yerine kurulan Safevi Devleti35 Osmanllar iin douda bir tehlike haline gelmiti. Bu artlar altnda 14 Aralk 1502 tarihinde Osmanllar ile Venedikliler arasnda otuz bir maddeden oluan bir anlama imzaland. Bu anlamaya gre: 1) Venedik Cumhuriyeti nebaht, Mudon ve Koron ile dier kk kaleleri Osmanllara terk ettii gibi Arnavutlukta kaybettii Dran Osmanllara ait olduunu da kabul etmekteydi. 2) Kefalonya Venediklilerde kalrken Santamavra adas Osmanllara geri verilecekti. 3) Sava srasnda Trklerin msadere ettii ahs eyalar geri verilecekti. Venedikliler de her sene on bin duka altn vergi vermeye devam edeceklerdi. Bu anlamada da 1479da Venedike tannan stanbulda eli bulundurma hakk her senede bir deimek zere kabul edildi. 1502 Venedik anlamasn takiben 1503de Macaristanla da yedi senelik bir bar anlamas yapld. Anlama, ki taraf iin ticaret serbestisi, Osmanllarn Kuzey Bosnada Macarlardan aldklar kalelerin elde tutulmas gibi hkmleri ihtiva etmekteydi.36

720

Orta ve Dou Akdenizde gittike glenen, hem Avrupa hem de Akdenizde gazada bulunan tek devlet olan Osmanllar, 1482 ylnda spanyada g durumda bulunan Endls Mslmanlarnn yardm isteklerine scak bakmalarna ramen devlet iindeki saltanat mcadelesi sebebiyle blgeye dorudan yardm gnderemediler. G durumdaki Mslmanlara yardm ii Bat Akdenizde faaliyette bulunan Trk korsanlarna brakld. 1492 ylnda Grnatay ele geiren spanyollarn Kuzey Afrikay tehdit etmeleri zerine Bat Akdenizde faaliyet gsteren Trk denizcilerinden Kemal Reis Endlse aknlar dzenleyerek spanyada g durumda kalan Mslmanlar Kuzey Afrikaya tad. Bu tama 16. yzyl boyunca srd. Sadece Mslmanlar deil spanyada bask altndaki Yahudiler de Osmanl topraklarna g ettiler.37 Safevi Devletinin Kurulmas ve Anadoluya Ynelik Faaliyetleri Uzun Hasann lmnden sonra Akkoyunlu Devleti giderek zayflam ve 1500 yllarna gelindiinde Dou Anadolu, Azerbaycan ve randa birbirleriyle iktidar mcadelesi iinde bulunan Akkoyunlu bakiyelerinden hibirisi tek bana otoriteyi salayacak durumda deildi. Douda ortaya kan bu iktidar boluu, uzun zamandr mezhepleri dorultusunda bir devlet kurmak isteyen ve bu amala olduka uzun zaman mcadele vermi, Safevi ailesinin temsilcisi ah smaile gereken frsat verdi (1501). ah smail, 1502den itibaren nce Azerbaycan el geirdi. Akkoyunlulardan olup Irak ve Farsda hkm sren Murad Beyi 1503de yenerek Hemedan ve iraz daha sonra da Badat ele geirdi. Irak taraflarn tamamen ele geiren ah smail 1504de II. Bayezide eli ve hediyeler gndererek fetihlerini duyurmu kendisi tebrik edilmiti. ah smail bu baarlarndan sonra yzn Dou ve Orta Anadoluya doru evirdi. ncelikle Dulkadir Beyliini hedef alan ah smail, 1507de Diyarbakr ve Harputu bu beylikten ald. Aladdevlenin buralar geri alma teebbs baarszlkla sonuland. ran, Azerbaycan ve Irak aldktan sonra olduka cesaretlenen ah smail, Osmanl topraklarndaki Alevi Trkmenleri kendi tarafna celbedip, Anadoluda genel bir isyan karma ve bu ekilde hakimiyetini batya doru geniletme abasna girdi. Esasen Anadoludan giden birok Trkmen boyu Safevi Devletinin kurulma aamasnda mhim roller oynamlard.38 Bu ekilde Anadoluda faaliyette bulunma daha da kolaylayordu. Bunlara ek olarak Osmanl Devletinin iinde bulunduu durum da Anadoluda bu trden hareketlerin olmasna anak tutmaktayd. II. Bayezid Douda meydana gelen bu hadiselere kaytsz kalmaktayd. Vezirleri hadiselere gereken ehemmiyeti vermiyorlard.39 ehzadeler arasnda hkmdar olmak iin Bayezidin salnda balam olan rekabet de ah smailin gnderdii adamlarnn rahat hareket etmelerini salyordu. Anadoluda ah smaile bal olarak ortaya kan en nemli isyanlardan biri de ahkulu syandr. ah smailin babas eyh Haydarn halifelerinden Hasan Halifenin olu olan ahkulu Baba Tekeli, memleketi olan Tekeilinde faaliyet gstermekte ve asl amacn gizleyerek blgede kendisine nemli miktarda taraftar salamt. Bunu takiben yine ah smaile biat etmeleri iin Balkanlarda halifeler vastasyla geni bir propaganda faaliyetine girimilerdi. 1511 ylnda vaziyeti

721

kendisi iin msait gren ahkulu on bin kiilik bir kuvvet eliinde ah smailin halifesi olduunu ne srerek saldrlara balad. Antalya, Burdur ve Ktahya evresi yama ve talan edildi. zerine gnderilen kuvvetleri yendi. Veziriazam Hadm Ali Paa ve ehzade Ahmet kuvvetleri ah Kulu kuvvetleri ile Ktahya civarnda savatlar. ehzade Ahmet arpmak yerine yenierilerden kendisine Padiah olarak biat etmelerini istedi. Yenierilerin bunu kabul etmemesi zerine sancana ekildi. Karaman sipahilerinin de dalmalar zerine g durumda kalan Ali Paa arpmaya devam etti. ahkulu savata lrken Ali Paada ok isabetiyle ld. ahkulu kuvvetleri rana doru ekilirken, Osmanl kuvvetleri basz kaldklar iin onlar takip edemediler.40 II. Bayezidin Son Seneleri ve Kardeler Rekabeti Sultan II. Bayezidin sekiz olu olmu ve bunlardan, bykten ke, Ahmed, Korkut ve Selim dndakiler babalarnn salnda vefat etmilerdi. ehzade Ahmet, Amasyada, ehzade Korkut Saruhanda ve ehzade Selim de Trabzon valiliklerinde idiler. Bu ehzadelerin oullar da kk sancak beylikleri yapyorlard. Ancak bunlarn nerede sancak beylii yapacaklar mevzusu babalar arasnda meselelere yol amaktayd. Bu ehzadelerden Korkut evvela Manisa Sancanda vazifelendirilmi iken daha sonra abisi Ahmetin mdahalesi ile stanbula daha uzak olan Antalyaya gnderilmiti. Korkut, babasnn ve baz devlet ricalinin ehzade Ahmet lehinde olduklarn bilerek sancann tekrar Manisa olmasn istediyse de bu kabul edilmedi. 1509 ylnda maiyeti ile birlikte hacca gitme bahanesiyle Msra geti. Byk ehzade Ahmet, babasnn ve veziriazam Hadm Ali Paa gibi bir ksm ileri gelenlerin ve Rumeli aknclarnn desteklerini alm olmakla padiahln an meselesi olarak grmekteydi. Ancak ahkulu ile savata Ali Paann lmesi ve yine yenierilerin Padiah hayatta olduka bakasna biat etmeyecekleri yolundaki aklamalar Ahmetin iini zorlatrmt. Trabzon Valisi ehzade Selim, memleket ilerinin iyi gitmemesi sebebiyle babasnn saltanat terk edeceini haber alm ve buna gre hazrlklarn yapmaktayd. Sert tabiat ve cesurluu ile n plana kan Selim, Trabzona yakn olan Erzincanda ah smaile kar harekete gemi ve onu blgeden uzaklatrmt. Yine Grcler zerine sefer yapmt. Selim zellikle ehzade Ahmetle olan saltanat mcadelesinde Krm hannn desteini salam ve en nemlisi Yenieri ocan elde etmiti. ehzade Selim Padiah olmak iin stanbula yakn bir mevkide bulunmas gerektiinden hareketle Rumelide bir sancak istedi ve akabinde Krm-Kefeye ve oradan da Tunaya doru yrd. Trabzona ilaveten kendisine Kefe verildi, ancak bunu kabul etmedi. Sonunda kendisine Semendire Sanca verilerek durdurulabildi. Selimin zerine yrmek isteyen ehzade Ahmet engellenirken Selime, ehzade Ahmetin kesinlikle veliaht yaplmayaca sz verildi. Bu srada Anadoluda ahkulunun balatt isyan hareketi genileme eiliminde idi. Antalyadan kendi istei ile Manisaya gemek isteyen Korkut, ahkulunun basknna uram, ahkulu ile arpmaya giren ve Ahmet taraftar olan Hadm Ali Paa lm, yenierilerin desteini alamayan ehzade Ahmet ise sancana ekilmiti. Bunlara ek olarak Karaman Valisi ehzade

722

ehinahn lm II. Bayezidi fazlasyla mteessir ettiinden stanbula hareket edip, saltanattan ekilme arzusunda olduunu bildirdi ve ekseriyet ehzade Ahmetin hkmdar olmasn istedi. Yeni Veziriazam Hersekzade Ahmet Paann muhalefetine ramen ehzade Ahmete haber gnderilerek stanbula davet edildi. Bayezid, Selime verdii sz tutmamaktayd. Semendireye gitmeyerek Filibe civarnda dolaan Selim, vaziyetten haberdar olarak krk bin kiilik kuvveti ile orluda Kardran ovasnda babasnn olduu yere geldi. ki taraf arasnda Austos 1512de meydana gelen savata Selim yenildi ve Kefeye gittii haberi alnd. Savatan sonra Bayezid stanbula geldi. ehzade Ahmet Padiah olmak zere stanbula davet edildi. Hersekzadenin verilen szlere sadk kalnmas yolundaki uyarlarna ramen sz dinlenmedi. Ahmet, Maltepeye geldi ve stanbula girmek iin izin istedi. Daha evvelde Bayezidin salnda baka birisine biat etmeyeceklerini sylemi olup ehzade Selim taraftar bulunan yenieriler sz birlii yaparak ehzade Ahmeti istemediklerini ehzade Selimi hkmdar olarak grmek istediklerini bildirip ileri gelen zevatn evlerini yama ettiler.41 ehzade Ahmet bu gelimeler zerine Anadoluya dnd ve Konyay ele geirdi. ehzade Ahmetin baarl olamamas zerine daha nceden babasna vekalette bulunan ehzade Korkut Selim aleyhtarlar tarafndan stanbula davet edilip geldiyse de yenieriler ona da muhalefet ettiklerinden baarl olamad. Bunun zerine yenieriler padiahn iradesiz bulunduunu ne srerek Selimin kendilerine serdar tayin edilmesini istediler. Sultan Bayezid iin ehzade Selimi stanbula davet etmekten baka yol kalmamt. O da Selimi hkmdar olmak zere stanbula davet etti. Olaylar srasnda Bayezidin hizmetinde bulunan Cenevizli Antonio Menovinonun naklettiine gre 19 Nisanda stanbula gelen Selim, Yenibahede karargahn kurduktan sonra saraya gidip babasnn elini pt. Bayezid onun Anadoluya gemesini isteyince eer tahtn sahibi olursa bunu yapp gnl rahatl ile savaabileceini bildirdi. Bunun zerine Bayezid saltanat ona devretti. Bylece yenierilerin desteiyle tahta kan Bayezid yaklak otuz bir yllk saltanatnn sonunda yine yenierilerin devreye girmesiyle 24 Nisan 1512de tahtan ekildi. II. Bayezid saltanat oluna terk ettikten sonra baz adamlaryla Dimetokaya gitmek zere stanbuldan ayrld. Selim babasn ehir dna kadar uurlad. Bayezid, orlu civarnda Abalar kyne varldnda fenalat ve vefat etti. lm sebebi hakknda deiik rivayetler bulunmaktadr. Bir ksm yerli ve yabanc kaynaklardaki kaytlarda zehirlenmi olabilecei ihtimali zerinde durulmaktadr.42 Cenazesi stanbula getirilen Bayezid, bugn kendi adyla anlan Bayezid Meydannda yaptrtm olduu caminin yannda gmlm, daha sonra zerine bir trbe yaplmtr.43 II. Bayezidin ahsiyeti ve Ynetiminde Osmanl Devleti Sultan II. Bayezid, genliinde serbest bir hayat srm ancak padiahlnda ibadete ve hayr ilerine ynelmiti. Bu nedenle Beyazd- Veli ismi ile de bilinmektedir. Mecbur olmadka savatan uzak kalmay tercih etmitir. Ancak bu tercihi onun daha salnda tenkit edilmesi sonucunu getirmitir.44 ehzadeliinden itibaren etrafna ilim adamlarn toplam, onlar himaye etmitir. Kendisi de air olan Bayezid Adli mahlasyla iirler yazmtr.45 Osmanl tarihilii onun zamannda byk eserlerini vermitir. Bayezid ahsen Osmanl tarihinin yazlmasn tevik etmi, bu teviklerin

723

yan sra bu ortamdan cesaret alan tarihiler Osmanl tarihlerini yazmlardr. II. Bayezid dris-i Bitlisiye bir Farsa tarih, bn-i Kemale de bir Trke Osmanl tarihi yazdrtmtr.46 Bunlara ek olarak bilinen nemli Osmanl tarihlerinden bir ksm da onun zamannda tamamlanmtr. Neri tarihi47 onun zamannda tamamlanrken, Tursun Bey, eseri Tarih-i Ebl-Fethi ona ithaf etmitir.48 II. Bayezidin saltanatnda (1481-1512), Fatih Sultan Mehmetin izledii iktisadi politikalar ve bunlara kar oluan byk muhalefet sonucu uzlamac bir siyasetin izlendii dnem olmutur. Buna misal olarak II. Mehmet tarafndan el koyulup tmar olarak datlan vakf ve mlk arazilerin tekrar eski sahiplerine iadesi gsterilebilir. Genel olarak bar iinde getiini syleyebileceimiz Bayezid Devrinde dikkati eken bir i gelime yaanmtr. Bunun sonucu olarak stanbul ehri ekonomik messeseler asndan olduka ilerleme gstermitir. Merkezi hazinenin bymesi devletin ordu ve donanmay kuvvetlendirmesini salam, ateli silahlara sahip yenieri says artrlrken Cenevizli mhendislerin eliinde Akdenizde daha nce grlmemi byklkte gemiler ina edilmitir. Osmanl tarihisi bn Kemal Osmanl Devletinin g asndan kendisinden nce gelen dier btn slam devletlerini getiini sylerken bunun en nemli sebeplerinden biri olarak devletlerini korkulur bir deniz gc haline getirmelerinden nemle bahsetmektedir. Akdenizde Osmanl deniz gcnn ykselii Osmanl ynetiminin Arap topraklar, Suriye, Msr ve Fasa kadar ulamasndan Portekizlilerin Kzl Denizden atlmalarna kadar ok nemli sonular dourmutur. Bu sebeple bilinenin aksine Yavuz Sultan Selim ve Sultan Sleyman zamannda ki dnya gc haline geliin temelleri II. Bayezid zamannda atlmtr.49 II. Bayezid Dnemi byk felaketlerin yaand bir dnem olarak da kaytlara gemitir. 1492 ve 1502 yllarndaki veba salgnlar pek ok lmle sonulanrken, yine alt yl sren ktlk byk skntlara yol amtr. stanbulda 11 Eyll 1509da balayp krk be gn sren deprem be binden fazla can kaybna yol aarken binden fazla ev ve yzden fazla mescit yklm byk camilerde de hatr saylr hasar meydana gelmitir. Bu hadise halk arasnda kk kyamet olarak adlandrlmtr. II. Bayezid, stanbul, Amasya, Edirne, Osmanck, Geyve ve Saruhanda birok hayr eserleri ina ettirmitir. Amasyadaki klliyesi 1481-1486 yllar arasnda yaplmtr. stanbuldaki klliyesi 1505, Edirnedeki imareti de 1486 ylnda tamamlanmtr.50

1 2

Cem Sultan hakknda geni bilgi iin baknz H. nalck, Djem, El2, II/1963, s. 529-531. . Mirolu, Doutan Gnmze Byk slam Tarihi, Cilt 10, stanbul, s. 253. Fatihin

lmn takiben meydana gelen karklklar hakknda ayrca baknz ihnnm, Die Altosmanische Chronik Des Mevln Mehemmed Neschr, Theodor Menzel-Franz Taeschner, Cilt I, Leipzig 1951, s. 219-220; . Tekinda, Bayezid IInin Tahta k Srasnda stanbulda Vukua Gelen Hadiseler zerine Notlar, TD, X/14, 1959, s. 85-96.

724

3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17

Uzunarl, Osmanl Tarihi, II. Cilt, s. 162-163. Emecen, Osmanl Devleti ve Medeniyeti Tarihi, I. Cilt, s. 26. Mirolu, Doutan Gnmze Byk slam Tarihi, s. 255. Hoca Saadettin, 3, s. 195-198. Hoca Saadettin, 3, s. 198-201. Uzunarl, Osmanl Tarihi, II. Cilt, s. 165. Hoca Saadettin, 3, s. 203-204. Uzunarl, Osmanl Tarihi, II. Cilt, s. 165-167. . Turan, Bayezid II, DA, 5, stanbul 1992, s. 235. M. H. akirolu, Cem Sultan, DA, 7, stanbul 1993, s. 284. Uzunarl, Osmanl Tarihi, II. Cilt, s. 174. . Turan, Bayezid II, s. 235. Ayrca baknz bn Kemal, VII. Defter, s. 517-520. Uzunarl, Osmanl Tarihi, II. Cilt, s. 181. S. Tansel, Sultan II. Bayezidin Siyasi Hayat, stanbul 1966, s. 70. . Turan, Bayezid II, s. 235. Tursun Bey, (s. 199) Bodan seferine sebep olarak Bodan

voyvodasnn hizmette kusur ettiini ve cizyesini vermede ihmal gsterdiini bu nedenle sefer aldn belirtmektedir. 18 Uzunarl, Osmanl Tarihi, II. Cilt, s. 181-182. Kili ve Akkirmann fetihleri hakknda

ayrca baknz Hoca Saadettin, 3, s. 236-239; Tursun Bey, s. 198-204; bn Kemal, s. 61-76. 19 20 21 1989. 22 23 Tursun Bey, s. 196. Uzunarl, Osmanl Tarihi, II. Cilt, s. 190-191. Uzunarl, Osmanl Tarihi, II. Cilt, s. 183-184. Uzunarl, Osmanl Tarihi, II. Cilt, s. 184-186. Dulkadirolu Beylii hakknda genel bilgi iin baknz R. Ynan, Dulkadir Beylii, Ankara

725

24

Konu hakknda tafsilatl bilgi iin baknz . Tekinda, II. Bayezid Devrinde ukurovada

Nfuz Mcadelesi ve lk Osmanl Memluk Savalar, Belleten, XXXI/123, 1967, s. 345-373. 25 Hoca Saadettin, 3, (s. 261) Bu savata ihmali grnen veya kaan ileri gelen ahsiyetler

Padiahn emri ile Hadm Ali Paa tarafndan stanbula gnderilmiler, suu tekrar eden ve sabit grlen Karagz Paa ise ldrlm, dierleri grevlerinden atlmlardr. Tursun Bey, (s. 211-212) savatan nce Osmanl ordusu meras arasnda Memluklulara kar savap savamama konusunda fikir ayrl olduunu, bir ksm emirlerin savamayp ekilme fikrini kamakla e gren Ali Paann savama karar aldn bildirmektedir. Tursun Bey bunlara ek olarak Kale tamiri, blge havasnn uygunsuzluu sebebiyle Osmanl askerlerinin yorgun olduunu, Memluklularn Osmanl ordusu kanatlarna yaptklar saldrda baarl olduklarn ve son olarak Varsaklarn Osmanl ordusu erzaklarn yama etmesinin de Osmanl ordusunun ekilmesinde nemli rol oynadn belirtmektedir. 26 Tursun Bey, (s. 209) Memluklularla devam eden savan bizzat Padiahn Arap (Msr)

memleketi zerine gitmesini gerektirdiini, Padiahn bir kere gitmesi ile Msrn fethedilmesinin mmkn olduunu, ancak Padiahn kul olan Memluklularla ahsen savaa girmeden imtina edip kula kul mukabele ettiini belirtmektedir. 27 28 123. 29 s. 319-321. 30 31 32 567-568. 33 Venedikin tannm Grimani ailesinden gelen Kaptan Antonio Grimani, korkaklndan bn Kemal, Tevrih-i l-i Osmn VIII. Defter, s. 123-125. Hoca Saadettin, 3, s. 271-275. Kemal Reisin hayat hakknda bilgi iin baknz . Parmakszolu, Kemal Reis, A, VI, s. H. nalck, The Ottoman State: Economy and Society, 1300-1600, An Economic And Uzunarl, Osmanl Tarihi, II. Cilt, s. 191-195. bn Keml, Tevrih-i l-i Osmn VIII. Defter, Hazrlayan Ahmet Uur, Ankara 1997, s.

Social History of the Ottoman Empire, 1300-1914, Editrler H. nalck-D. Quataert, Cambridge 1994,

dolay Trk donanmasna saldrmad iddias ile Venedikte Byk Konsey nnde mahkeme edilmitir. Baknz Venice A Documentary History 1450-1630, Editrler David Chambers & Brian Pullan, Oxford 1992, s. 93-94. Ayrca baknz J. V. Hammer, Byk Osmanl Tarihi 2, Emir, stanbul, s. 348-350. 34 Uzunarl, Osmanl Tarihi, II. Cilt, s. 214-218.

726

35

Safevi Devleti hakknda genel bilgi iin baknz F. Smer, Safev Devletinin Kuruluu ve

Gelimesinde Anadolu Trklerinin Rol, Ankara 1976; D. Morgan, Medieval Persia 1040-1797, London 1990; R. M. Savory, Safavid Persia, The Cambridge History of Islam, Cilt 1A, Editrler P. M. Holt-Ann K. S. Lambton and B. Lewis, s. 394-429. 36 37 38 Uzunarl, Osmanl Tarihi, II. Cilt, s. 224. F. Emecen, Osmanl Devleti ve Medeniyeti Tarihi, s. 28. Bu konu hakknda tafsilatl bilgi iin baknz F. Smer, Safev Devletinin Kuruluu ve

Gelimesinde Anadolu Trklerinin Rol. 39 40 41 42 Hoca Saadettin, Tact-Tevarih, 4, Sadeletiren . Parmakszolu, stanbul 1979, s. 47-48. Uzunarl, Osmanl Tarihi, II. Cilt, s. 228-231. Uzunarl, Osmanl Tarihi, II. Cilt, s. 234-. II. Bayezidin zehirletilerek ldrld yolundaki kaynaklar hakknda baknz M. Akman,

Osmanl Devletinde Karde Katli, s. 72-76. 43 44 45 46 . Turan, Bayezid II, s. 237. Tursun Bey, s. 206. . Turan, Bayezid II, s. 237. Balca Osmanl tarihlerinin II. Bayezid Dneminde yazlma sebepleri ve bu eserler

hakknda bilgi iin baknz H. nalck, The Rise of Ottoman Historiography, Historians of The Middle East, Editrler B. Lewis and P. M. Holt, London 1962, s. 164-167; V. L. Menage, The Beginnings of Ottoman Historiography, Historians of The Middle East, s. 174-179. 47 Neri Tarihi hakknda tafsilatl bilgi iin baknz V. L. Menage, Neshris History of The

Ottomans The Sources and Development of The Text, London 1964. 48 Ayasofya Ktphanesi, 3032 nolu Tursun Beyin Tarih-i Ebl-Fethi II. Bayezidin

damgasn tadndan Bayezide sunulmak zere yapldnda bir phe yoktur. H. nalck & R. Murphey, The History of Mehmed The Conqueror by Tursun Bey, Chicago 1978, s. 27-29. Keza Tursun Bey eserini Sultan II. Bayezid iin yazdn aka ilan etmektedir. Tursun Bey, s. 7-8. 49 H. nalck, The Ottoman State: Economy and Society, 1300-1600, An Economic And

Social History of the Ottoman Empire, 1300-1914, s. 19-20. 50 . Turan. Bayezid II, s. 237. Hoca Saadettin, 4, s. 3-5.

727

Endls Mslmanlarna Osmanl Yardm / Prof. Dr. Mehmet zdemir [s.393-408]

Ankara niversitesi lahiyat Fakltesi / Trkiye Giri On beinci ve on altnc yzyllarda slm dnyas asndan derin etkileri olan farkl istikamette iki byk deiimin bir arada yaanmas, olduka dikkat ekicidir. Bu iki deiimden biri, Osmanllarn bir cihan devleti olarak tarih sahnesine kmas, bir dieri ise Hristiyan igali neticesinde Endlsn Mslman yurdu olma niteliini yitirmesidir. Osmanl Devletinin, kuruluunun hemen ardndan Balkanlar ve Orta Avrupada balatt genileme srecini, Anadoluda Trk birliini salamasnn ardndan Kafkaslar, nasya ve Kuzey Afrikada devam ettirdii; netice itibariyle XVI. yzyln ikinci yarsna girildiinde, artk kta zerindeki topraklardan mteekkil ok geni bir corafyaya hkmeden byk bir cihan devletine dnt bilinen bir gerektir. yle bir cihan devleti ki, bir taraftan Viyanay aarak belki de btn Avrupay nfuz alanna katmay dnrken, dier taraftan Fastan Yemene, Yemenden Hindistana, Hindistandan Sumatraya kadar farkl Mslman toplum ya da topluluklarn meseleleriyle ilgileniyor, onlarn kffar zulmnden uzak, emn- emn ierisinde yaamasn kendi varlk felsefesinin ana unsurlarndan biri olarak ortaya koyuyordu. Ne garip bir tesadftr ki, slm dnyas, kalbi mesabesindeki bir corafyadan, yani Anadoludan Osmanl gibi bir cihan devletinin douunun heyecan ve sevincini yaad ayn yllarda, ikinci bir deiim olarak batsnda sekiz asrlk Mslman yurdu ve grkemli bir medeniyetin simge ismi olan Endlsn bnyesinden kopuuna ahit olmakta ve bu kopuun derin sancsn hissetmekteydi. Hatrlanaca zere Osmanlnn kurulu yllarnda spanyada Mslmanlarn siyas hakimiyet sahas iyice daralarak Nasrler olarak da bilinen Ben Ahmer Devletinin hkmettii Grnata, Meriyye, Mleka ve Ronda gibi gneydeki birka ehir ve evresine skm vaziyetteydi. Ne var ki, XV. yzyln son eyreinde Hristiyan spanyollarn youn saldrlar neticesinde bu topraklar da kaybedildi ve en son 1492de Grnatann teslim edilmesiyle spanyada u ya da bu lde sekiz asrdr kesintisiz devam eden Mslman hakimiyeti son bulmu oldu. Mamafih, bu gelime, spanyada Mslman varlnn tamamen sona erdii anlamna gelmiyordu. Zira, gerek Ben Ahmer Devletinin snrlar iinde kalan ehirler gerekse daha nce XIXIII. yzyllarda dier birok Endls ehri igal edilirken, slm zimm hukukundan esinlenilerek, bu ehirlerin Mslman halkna can, mal ve din dokunulmazl gvencesi verilmek suretiyle kendi topraklarnda kalma hakk tannmt. Bu teminata gvenen ok sayda Mslman, kendi dindalarnn hakim olduu baka lkelere gmek yerine birok ehir ve blgede Hristiyan hakimiyeti altnda yaamay tercih etti.1 Ancak, Hristiyan idarecilerin taahhdlerine sadakatleri fazla uzun srmedi.

728

Nitekim XVI. yzyla girilirken, yani bu taahhdlerin yer ald resm belge olan Grnata anlamasnn zerinden henz iki elin parmaklar kadar bir yl says bile gememiken, Mslmanlar Hristiyanlatrmay hedefleyen youn bir faaliyet iine girildi. 1500den 1524e kadar birbiri ardna karlan fermanlarla Mslmanlarn zorla vaftiz edilmelerine alld ve bunda eklen de olsa bir baar saland ki, bu ekilde Hristiyanlatrlan Mslmanlar, bilindii zre, spanya tarihinde Moriscos2 (Moriskolar) olarak adlandrlmaktadr. Vaftize boyun emeyen Mslmanlar ise lke dna srld. Hristiyan idaresi, Moriskolar srekli gzetim ve denetim altnda tutabilmek iin engizisyon mahkemelerini devreye soktu. Ancak bu mahkemelerin raporlarnda Moriskolarn slma olan ballklarn gizlice devam ettirdiklerinin ortaya kmas zerine, Hristiyanlatrma ameliyesine derinlik kazandrmak iin, 1566-67de bir dizi yeni bask ve yasaklar uygulamaya kondu. Mahiyeti zerinde bilahere durulacak olan bu uygulama Moriskolar arasnda byk bir infial uyandrd ve 1568de Grnata merkezli byk bir isyann patlamasna neden oldu. ki sene devam eden bu isyan ok kanl bir biimde bastrld. Grnata Moriskolar lke iinde yeni bir srgn operasyonuna maruz kaldlar. Engizisyon mahkemeleri faaliyetlerini sklatrd. slma ballklar tespit edilen Moriskolar, ibret olsun diye meydanlarda diri diri yaklmak veya kaza oturtulmak suretiyle cezalandrldlar. Ancak btn bunlara ramen Moriskolarn Hristiyanlatrlmas istenilen lde gereklememiti. Sonu bu olduu iin de, spanyol idareciler lkenin din birliine zara verdii ve potansiyel bir i tehdit kayna olduuna inandklar yarm milyon civarndaki Moriskoyu 1609-1614 yllar arasnda spanya dna srdler. Bu ekilde Mslmanlarn spanyada cemaat olarak ta varlklar son bulmu oldu. imdi, verilen bu bilgilerden sonra zihinlerde u sorularn ekillenebileceini tahmin etmek zor deildir: Endls Mslmanlarna byle bir yok olu sreci yaatlrken, yukarda da belirtildii gibi, gcnn zirvesine ulam Osmanl devleti neredeydi. Bu devletin sz konusu sreci engellemeye ynelik herhangi bir mdahalesi olmam mdr? Ya da Fastan Sumatraya kadar Mslmanlarn problemlerine ilgi gsteren Osmanl, Moriskolarn yaad drama kaytsz m kalmtr? Bunlar, aslnda, Endlsn k srecinden haberdar olan hemen her okuyucunun veya tarih meraklsnn srekli sorduu ve cevap arad sorulardr. Yakn zamana kadar, bu sorulara cevap olmak zere ortaya atlan bir kanaat, geni bir kabul grmekteydi. Bir cmleyle zetlemek gerekirse bu kanaate gre, Osmanl Endls Mslmanlarnn skntlarna ve bu skntlar amak iin yapt yardm arlarna ilgisiz kalmtr.3 Ancak, hemen ifade etmek gerekir ki, bu gr, hl savunucular bulunsa da, bilhassa Osmanl ariv belgelerinin aratrmaclarn hizmetine sunulmaya balamasnn ardndan, en azndan ilm geerliliini yitirmitir. Bu sonuca ulalmasnda baz aratrmaclarn yaptklar almalarn pay byktr. Tunuslu aratrmac Abdulcelil et-Temm bunlarn banda gelmektedir. O, gerek yaynlad ariv belgeleriyle gerekse konuya ilikin mstakil makaleleriyle OsmanlnnMoriskolara yardm etmedii grnn byk lde geersizliini ortaya koymutur.4 Yine ABDli aratrmac A. C. Hessin hakkn teslim etmeden gememeliyiz. Onun The Moriscos: An Ottoman fifth column. isimli makalesiyle5 Osmanl-Morisko ilikilerine Osmanl kaynaklarn

729

kullanmak suretiyle dikkat eken ve yeni bir boyut katan ilk aratrmac olduunu sylersek, herhalde yanlm olmayz. Cezayirli aratrmac Chakib Benafrinin aralarnda ariv belgelerinin de bulunduu Osmanl kaynaklarn kullanarak hazrlad Yksek Lisans tezi,6 ulat neticeler asndan ayrca zikre deerdir. Aratrmac, bu tezinde Osmanllarn Moriskolara srgn edilmelerinden gerek nce gerekse sonra ne tr ve ne ekilde yardmlarda bulunduunu belgelerle ortaya koymutur. Son olarak Suudlu olduunu tahmin ettiimiz aratrmac N. A. Rdvann Osmanlnn Endls ve Endlslleri kurtarmaya ynelik gayretlerini konu alan hacimli ve fakat ana kaynaklara ulama noktasnda zayf bir almas7 da okuyucuya sunulmu bulunmaktadr. Ancak, ne yazk ki, Trk okuyucusu, hatt akademisyenlerin bile ok byk bir ksm, kendi tarihimizin belli bir dnemini yakndan alakadar eden bu almalardan haberdar deildir. Mevcut boluu gz nnde bulundurarak, bu almamz Endls Mslmanlarna Osmanl yardm konusuna tahsis ettik. Maksadmz, okuyucuyu kendi mlahazalarmzla birlikte yukarda zikredilen aratrmalarn sonularndan haberdar etmektir. lk likiler-lk Yardm Osmanl-Endls ilikileri zerinde dorudan ya da dolayl olarak duran baz aratrmaclar, bu ilikilerin ilk kez Ben Ahmer devleti henz ayakta iken, Fatih dneminde (1451-1481) bir Endls elisinin 1477 ylnda stanbula gidii ile baladn ileri srmektedirler.8 Buna kaynak olarak ise Katip elebinin Takvimut-Tevrih isimli eseri gsterilmektedir. Anlan eserde, Benafrinin de dikkat ektii gibi,9 deil 1477 olaylar arasnda, Fatih dneminin tm olaylar iinde byle bir eliden hi sz edilmemektedir. Buna mukabil 892 yl olaylar saylrken bunlarn arasnda Ben Ahmerin kaside-i arr ile yardm dilemesinin ardndan Kemal Reisin spanya kylarn vurmak iin donanma ile harekete geiine de yer verilmektedir.10 Ancak, grld zre, Katip elebi burada esas olarak Kemal Reisin ayrl tarihini belirtmektedir. Peki sz konusu eli ne zaman gelmitir? Efdaleddin, herhangi bir kaynak gstermeksizin 891 senesinde geldiini ileri srmektedir.11 Bize gre ise, doru olan tarih, Katip elebiden tam olarak karlamasa da, yine 892 senesidir. nk, Ben Ahmer sultan, Osmanlya gnderdii eliyle e zamanl olarak bir eli de Memlklere gndermitir. bn yas, bu elinin Msra 982 senesinde ulat bilgisini vermektedir.12 O halde Osmanlya gnderilen elinin stanbula ayn senede ulatn syleyemez miyiz? te taraftan 892 senesi, milad olarak 1477 deil, 1486-87 yllarna tekabl ettiine gre, Takvimut-Tevarihteki malumattan hareketle Osmanl-Endls ilikilerinin balangcn Fatih dnemi yerine II. Bayezid (1481-1512) dnemine nisbet etmek daha isabetli olacaktr. Peki, bu grler doru ve isabetli ise, o zaman 1477 tarihi nasl ortaya kt? Aslnda bu sorunun cevab gayet aktr. yle ki: 1477 yln ilk ortaya atan lterdir ve bunun da temel sebebi, ok byk bir ihtimalle, onun Takvimut-Tevarihteki 892 tarihini, yanllkla 882 olarak okumu olmasdr ki bu da milad olarak 1477 ylna tekabl etmektedir. Bilahere ondan istifade eden

730

aratrmaclar, bu tarihi ana kaynaktan kontrol etme yoluna gitmediklerinden, lterin yapt bir yanll, aynen tekrarlamlardr. Endlsl elinin stanbula ulat gnlerde Beni Ahmer devleti taht kavgalar ve bundan kaynaklanan ynetimdeki iki ballk nedeniyle iyice ypranm vaziyetteydi. Bundan daha kts, Kastilya krallnn, spanyadaki bu son Mslman devletinin varlna son vermek zere harekete geerek 1482de Hmeyi, 1485te Ronday igal etmesi, 1487de Mleka (Malaga)y igal etmek zere olmas ve bylece de bakent Grnatay tehdit eder hale gelmi bulunmasyd.13 te bu vaziyet ve artlar iinde son Ben Ahmer sultan Eb Abdullah es-Sar, Kuzey Afrikadaki Mslman hanedanlara ve Memlklere mracaat ettii gibi14 bir elisini de stanbula gndermitir. Eli, iinde bulunduklar vahim durumu anlatmak maksadyla Endlsl mehur air Ebul-Bek Salih b. erif er-Rund (. 684/1285)nin XIII. yzylda Ceyyan, Belensiye, Kurtuba, biliye, Denia, enterin gibi birbiri ardna kaybedilen Mslman ehirleri iin syledii ve az nce de getii zere Katip elebi tarafndan kaside-i arr olarak nitelenen bir atn (mersiye)15 da beraberinde getirmiti. Batan sona etkili ve dokunakl ifadelerle dolu olan at, nce zamann acmaszl ve her eyin fani olduunu anlatan beyitlerle balar, sonra belli bal Mslman ehirlerinin igal edilmesi, camilerin kiliseye evrilmesi ve bylece ezan yerine her tarafta an seslerinin duyulmas, ocuklarn analarndan zorla ayrlmas, gen kadn ve kzlarn esir pazarlarnda satlmas eklinde Endlsllerin yaam olduklar felaketleri anlatr ve sonunda u beyitlerle Mslmanlar Endlsn imdadna komaya arr:. Ey ibret dolu gemiten ibret alacak yerde. gnbirlik ilere, dedikodulara batm kii!. Sen uyu bakalm! Ama zaman iin ne demek dinlenme! Ne demek uyku!?. Endlsten, Endlsn zavall halkndan var m haberiniz?. Her yer onlarn felaketini duydu; sizin kulanz sar, gznz kr, kalpleriniz meflu mu?. len asker, esir kadn ufuklara bakp. Son na dek bizden imdat beklemiti. Hi dndnz m bunu?.16 yle anlalyor ki, Uzunarlnn da belirttii gibi17 gerek Osmanldonanmasnn bu esnada spanyaya dorudan bir mdahale iin yetersizlii, gerek Cem meselesinin Bb- Aliyi fazlaca megul etmesi ve gerekse gneyde Osmanl-Memlk ihtilaf ve atmasnn varl nedeniyle II. Bayezid,

731

Endlsllerin bu yardm talebine somut bir karlk verememitir. Ancak, bu ifadeden padiahn hibir teebbste bulunmad anlamn da karmamak lazmdr. Zira bir sonraki Endls elisinin beraberindeki kasideden anlayacaz ki, II. Bayezid, bizzat Kastilya kral ve kraliesine bir mektup yollayarak, onlardan Endls Mslmanlarna ynelik igal ve bask politikasndan vazgemeleri ricasnda bulunmu, ancak kaside de belirtildii gibi, bu ricaya pek itibar edilmemitir. Baz tarihiler, II. Bayezidin 1487 ylnda mehur denizci Kemal Reisin kumanda ettii bir donanmay spanyay vurmak maksadyla Akdenize gnderdiini ileri srmektedirler.18 Yukarda Takvimut-Tevarihten aktardmz malumatn onlar byle bir yargya sevkettii anlalmaktadr.19 Ancak, Kemal Reis her iki tarihte de henz Osmanlnn hizmetine girmemi olduundan,20 bu gr ve tarihleri pheyle karlamak lazmdr. Keza sz edilen kasidede bu hususa hi telmihte bulunulmamas da, zerinde durulan husus asndan ayrca dikkat ekicidir. Bununla beraber, dnemin bu en mehur korsannn belirtilen tarihte kendi gemileriyle, hatta belki bir ekilde devlet tarafndan da tevik edilip desteklenerek, spanya zerine sefer dzenlemi olmas, ihtimal d grlmemelidir. Kitb- Bahriyeye bir mukaddime hazrlayan Fevzi Kurtoluna gre, Kemal Reis, 1487den itibaren iki yl sreyle Moriskolar Cezayire tamakla megul olmutur.21 te taraftan, muhtemelen bu ilk elinin sonrasnda, Tunus emiri Abdulmminin Osmanl ile Memlkler arasnda arabuluculuk yaparak, her iki devleti aralarndaki atmay durdurup, Endls Mslmanlarna yardm iin birlikte hareket etmeye raz ettii, bunun ardndan mterek bir plan hazrland, bu plan erevesinde II. Bayezidin donanmayla Sicilya zerine sefer tertip etmek suretiyle spanya kral Ferdinandn (1479-1516) dikkatlerini buraya ekmesinin, buna mukabil Memlklerin ise karadan Kuzey Afrikay aarak spanyaya girmesinin kararlatrld eklinde bir teebbsten sz edilmektedir.22 Ne var ki, byle bir plan ve teebbsn, varl ihtimal dahilinde olsa bile, olaylarn akndan biliyoruz ki, tahakkuk etmedii kesindir. Sebebi ve mazereti her ne olursa olsun, aralarnda Osmanllarn da bulunduu o gnn Mslman devletleri (Memlkler, Hafsler,23 Sadler,24 Abdulvdler25) gerekli yardmlar yapamadklar veya yaplan yardmlar yeterli olmad iin, Ben Ahmer devleti 1492 ylnda ykld. Bu gelimenin hemen ardndan Hristiyan idareciler, bilhassa kilisenin tevikleriyle tek din (Katoliklik), tek devlet esasna dayal bir zihniyet istikametinde, Giri ksmnda deindiimiz zorla Hristiyanlatrma ve srgn politikalarn uygulamaya koydular. Pilot blge olarak seilen Grnata ve civarnda, Mslmanlar, anlamalar hie saylarak kendilerine reva grlen bu politikalara kar 1499-1501 senelerinde st ste ayaklandlarsa da, bu ayaklanmalar kanl bir biimde bastrld. syanlara itirak edenlere, vaftize raz olmalar ya da lkeyi terketmeleri karlnda hayat hakk tannd. Neticede ok sayda Mslman ya srgne gidecek imkana sahip olmadndan ya da mevcut basklarn bir gn sona erecei beklentisiyle, eklen de olsa vaftize boyun edi. lim ehlinden ve varlkl kesimden olan birok Mslman srgn tercih etti. Bu arada vaftiz edilen Mslmanlarn, yani Moriskolarn slmla ilikilerini kesmek iin din eserler toplatld ve imha edildi, mescidler kiliseye evrildi, slmla ilgili tm

732

ibadet ve grntler yasakland, Moriskolarn evleri gzetleme altna alnd.26 te bu ar basklarn yaand bir ortamda Endlsller bir kez daha gzlerini, belki yardmlar dokunur diye dardaki Mslman kardelerine zellikle de Osmanllara evirdiler. nk onlar iin Osmanl ok ey demekti. Her eyden nce slm dnyasnn en gl devletiydi, bataki padiah sradan bir hkmdar deil, btn Mslmanlar temsil etme kabiliyet ve yetkisine sahip bir halife idi. O halde bu halife Endlsllerin yaamakta olduklar trajediye bigane kalamazd ve stelik bu halife padiah, Allaha ibadet edenleri her trl ktlkten kurtarma gcne sahipti.27 te bu mit ve temenni ierisinde Endlsller, 1501-2 senesinde bir eli vastasyla bir kez daha II. Bayezide mracaat ettiler. Bu eli de, tpk ilk eli gibi, yannda Endlsllerin iinde bulunduklar artlar adeta kelimelerle tasvir eden bir at28 getirmiti. 105 beyitlik bu atta din kitaplarn yaklmas ve plklere atlmas, namaz kldklar veya oru tuttuklar tespit edilenlerin atee atlmalar, kiliselere gitmeyenlerin papazlar tarafndan feci ekilde dvlmeleri, Hz. Peygambere zorla kfrettirilmesi ve onun adnn anlmasnn yasaklanmas, Hz. Peygamberin adn ananlara eziyet edilmesi, Mslman asll idarecilerin, kadlarn dvlmeleri veya para cezasna arptrlmalar, Moriskolarn llerinin bir hayvan ls gibi plklere ya da pis yerlere terkedilmesi, isimlerin zorla deitirilmesi, baz mescidlerin ple evrilmesi, Enderite halkn camiye toplanarak diri diri yaklmas Moriskolarn maruz kaldklar basklar olarak sralanmakta; btn bu basklara ramen onlarn slma samimiyetle bal kaldklar vurgulandktan sonra, padiahtan kendilerine yardm etmesi talebinde bulunulmaktadrlar. Atta padiahn ne tr yardmlarda bulunabileceine de yer verilmekte, bu balamda ondan Hristiyan kral ve kralienin ya 1492 anlamas erevesinde Mslmanlara verdikleri can, mal ve din dokunulmazlna dair taahhdlere bal kalmalarn ya da Endlsllerin istenmektedir. te bu ikinci elinin gelii sonrasndadr ki, Osmanl ynetimince, daha ncekinden farkl olarak spanyada yaanan trajediye dorudan mdahale karar alnm ve bu karar gereince, 1594te Osmanlnn hizmetine girmi bulunan nl denizci Kemal Reis, 1505 ylnda bir donanmayla Akdenize gnderilmitir. Kemal Reis ve ona bal leventler bu sefer esnasnda Mleka ve Balear adalarn vurmular, bu arada ok sayda Moriskoyu gemilerle Kuzey Afrika ve stanbula tamlardr.29 Burada niin karadan da bir mdahale cihetine gidilmedii sorusu akla gelebilir. Mamafih bu esnada kara ordusunun gidecei tek gzergah olan Msr ve Kuzey Afrika tamamyla Osmanl hakimiyeti dnda olduu, ayrca bir kara ordusunun spanyaya geii iin stratejik neme sahip Septe ve Tancann Portekizliler, Merselkebr (Mersal-Kebr)in ise 1505te spanyollar tarafndan zapt edildii hatrlanacak olursa, byle bir mdahale tarznn imkanszl kendiliinden anlalm olur. Barbarosun Yardmlar mallaryla birlikte Kuzey Afrikaya gmelerine izin vermelerini salamas

733

Kemal Reisin Moriskolara yardm iin gnderiliiyle e zamanl olarak, aslen Vardar yenicesinden gelip Midilliye yerleen Yakup isimli bir Trk sipahinin olu olan Barbaros da aabeyi Oru Reisle birlikte Dou Akdenizden Bat Akdenize geip korsanlk faaliyetlerine balam bulunuyordu. ki karde, Tunusta Halkulvdyi ve bir yarmada zerinde bulunan Cicelliyi s edinerek aknlarn talya kylarna kadar uzattlar. 1515 ylnda Yavuz Sultan Selimin (1512-1520) de desteini alarak, daha sonra Osmanllarn Endlsllere yardmda kullanaca ana s konumunu alacak olan Cezayiri spanyol igalinden kurtarmak iin harekete getiler. 1517de bu hedeflerine ulatlar ve Oru Reis Cezayir sultan ilan edildi. Ancak 1518de spanyollar ve onlarla ibirlii yapan yerli kabilelerle yaplan Tlemsen sava esnasnda Oru Reisin lmesi sonucu Barbaros yalnz kald. Oun bu durumda ald en nemli karar, Osmanl himayesini talep etmek oldu. Bunun iin adamlarndan Hac Hseyini Cezayir halknn bir arizas ile birlikte stanbula gnderdi.30 Arizada Endlsn igal ediliine ve dolaysyla Moriskolarn igal altnda kalna dikkat ekildikten sonra, dmanlarn (Portekizliler ve spanyollar) doudan ve batdan Cezayiri kuatt, Cezayir halk bu durumda iken Oru Reis ve Hayreddinin imdatlarna yetitii ve bu sayede dmann pskrtld, kendilerinin er-i erfi uygulamada kararl ve Allah yolunda cihad meslek edinmi Hayreddinden ziyadesiyle memnun olduklar, onun idaresi altnda Osmanl devletine tbi olmak ve bu suretle dman tehlikesinden beri olmak istedikleri gibi hususlar yer almaktayd.31 O srada Osmanl tahtnda oturan Yavuz Sultan Selim, bu talebi tereddtsz kabul etmi ve Barbarosa yenierilerle topulardan oluan 2000 kiilik bir askeri birlik de gndermitir.32 Osmanlnn himaye ve desteini arkasna alan Barbarosun bundan sonra stanbula davet edilecei 1533 tarihine kadarki en nemli faaliyetlerinden biri, Endlslleri kurtarmak maksadyla spanya kylarna birbiri ardna seferler dzenlemek olmutur. O, bu ekilde bir taraftan spanya kylarn vurarak spanyol devletini taciz ederken, dier taraftan ok sayda Moriskoyu gemilerle Kuzey Afrikaya tayordu. Mesela 1529 senesinde spanya kylarna gnderdii 36 gemilik bir filo, yedi sefer yapp 70.000 dolaynda Moriskonun Cezayire naklini salamt.33 Nitekim hemen aada zerinde durulacak olan Moriskolarn 1541 ylnda Kanuniye gnderdikleri mektupta da Barbarosun bu hizmetlerinden vgyle szedilmekte ve onun Berchek, Cherchel ve Tlemsen gibi blgelere yerletirdii Moriskolarn emn- emn ierisinde buralarn imar ve gelimesi iin gayret gsterdikleri kaydedilmektedir. Kanuniye Mektup Bu ve dier baarl faaliyetleriyle Osmanl Devletinin dikkatini eken Barbaros, 28 Aralk 1533 (11 Cemziyelhir 940)te Kanun Sultan Sleyman (1520-1566) tarafndan stanbula arld ve ok gemeden 6 Nisan 1534te Cezyir-i Bahr-i Sefd payesiyle kaptn- deryla tayin edildi; bir baka ifadeyle imparatorluk donanmasnn sevk ve idaresi ona teslim edildi.

734

Barbarosun kaptan- deryla getirilmesiyle Osmanl denizciliinin gelime seyri nemli bir ivme kazand. Nitekim Ege denizinin gneyinde Venediklilere ait bulunan ve Osmanl Devletinin gvenlii asndan son derece nemli olan baz adalar (Paros, Antiparos, Skyros, Egina, Naksos, Andros, Kerpe vb.), onun tarafndan fethedildi. 25 Eyll 1538de Andrea Doria komutasndaki hal donanmasn Preveze nlerinde hezimete uratan donanmann banda o vard. Yine onun sevk ve idare ettii Osmanl donanmas, Fransa ile yaplan ittifak sayesinde Marsilyada demirleyebilmiti. Ksacas Barbarosla Osmanl denizcilii gcnn zirvesine ulam bulunuyordu.34 te tam da byle bir zamanda, Endlsllere dair yeni bir feryatnme daha stanbula ulat. Cezayire gm Moriskolarca kaleme alnd kuvvetle muhtemel olan bu feryatnmeden anlalmaktadr ki, Barbarosun stanbula arlmas Osmanl denizcilii iin byk bir kazan olurken, Moriskolar asndan ciddi bir kayp tekil etmiti. Zira Barbarosun Cezayirden ayrlndan sonra Moriskolar byk lde sahipsiz kalmlard. Bu sebepledir ki, onlar bu feryatnme ile tek bir ey istiyorlard; o da Barbarosun tekrar Cezayire gnderilmesi. Arapa olan bu feryatnmenin muhtevasna gelince, hamd sendan ve Mslmanlarn halifesi olarak Kanunnin, tpk selefleri gibi, slma ve Mslmanlara olan hizmetlerinden bahsedildikten sonra, o esnada spanyada ellisi Grnata ve civarnda mukim eraftan olmak zere toplam 364 bin kiinin bulunduu belirtilmekte, maruz kaldklar basklar sralanmakta ve yle denmektedir: Biz ve dinimiz slm zulme urad. Kafirler dehet sayor ve bize ikence yapyorlar, bizi atee atp yakyorlar. Dmanlar drt yanmzdan bizi kuatt; zulme ve zarara uratldk. Bizi tek bir yaydan boanp hedefini sektirmeyen oklarla vurdular. Feryatnmenin devamnda Maribde hkm sren Sadler ve Vattaslerden yaknlmaktadr. nk bunlar, Moriskolarn yardm arlarna kulaklarn tkamlar, din kardeliinin icap ettirdii yardm yapmamlardr. Moriskolar Mariblilerle alakal bu yaknmada bulunurken sz Barbaros getirmekte ve onun kendilerine yapt yardmlar konusunda u vg ve takdir dolu cmleleri sralamaktadrlar: Allah yolunda cihad eden mehur veziriniz Hayreddin (Barbaros) daima Marib halknn yannda yer alyordu. Cezayirde iken bizim iinde bulunduumuz kt durumu rendi. Mslmanlar, padiahmza itaat ve ona muhabbet besleme konusunda ittifak ettii ve zt- llerinin idaresi altndaki topraklarda huzur, adalet ve hukuk hakim olduu iin, biz de bu sebeple, veziriniz Hayreddinden yardm istedik, o da bize yardm etti. Onun yardmlar sayesinde ok sayda Mslman, kfirlerin elinden kurtarlarak, slm topraklarna yerletirildi. Feryatnmenin son ksmnda ise Moriskolar, padiahtan kendilerine yardm etmesini istemekteydiler ki, bu balamda da bir tek beklenti ve temennileri vard, o da, yukarda da ifade edildii gibi, Barbarosun yeniden Cezayire gnderilmesiydi.35 Peki, Kanuni bu yardm arsna nasl mukabalede bulundu? Kanuni dnemini Osmanl Devletinin din siyaseti ve slm alemi ile ilikiler asndan bir doktora tezi erevesinde inceleyen Asrarn duygusallk da ykl ifadelerine baklacak olursa, Osmanl imparatorluu kuvvetinin zirve noktasnda bulunduu, Mslmanlarn liderlik mevkiini igal ettii ve kendisini btn dnyadaki Mslmanlarn koruyucusu ve kurtarcs sand srada, ihtiya olduu zaman vazifesini yerine

735

getirmedi ve Endlsn Arap Mslmanlarn kendi hallerine brakt. Asrar devamla Osmanl Devletinin ne yapabileceine dair imkan ve ihtimaller zerinde dururken farkl alternatifleri sralamaktadr. Buna gre Osmanl, donanmasyla spanyaya mdahale edebilirdi, bu olmazsa kendi ynetimi altndaki Hristiyanlar, Moriskolara tatbik edilen basklarn aynsnn bunlara da uygulanaca tehdidiyle rehin olarak deerlendirebilirdi ya da Moriskolarn selametle Marib lkelerine tanmalarn salayabilirdi. Asrar, bu ihtimalleri sraladktan sonra konuyu u hkm cmleleriyle tamamlamaktadr: Fakat bu hususta hibir ey yaplmad. Bylece, bu ilgisizlik, Kanuni Sultan Sleyman devrinin haric din politikasnn en byk ve hi unutulmayacak hatalarndan birini tekil ediyor.36 Tarihi veriler, Kanuni dneminde, belki ksmen Asrar teyid edercesine Moriskolara ciddi saylabilecek bir yardmn yaplamadn ortaya koymaktadr. Ancak bu mahiyette bir yardmn yaplamam olmas, Kanuninin Morisko meselesine tamamen ilgisiz kald eklinde anlalmamaldr. Olaylarn akndan, Kanuninin bu konuda farkl bir strateji izledii anlalmaktadr. Bu stratejinin bir ayan Fransa ile ibirlii ierisinde spanyann sktrlmas politikas tekil etmekteydi. Tezinde dorudan Osmanl-Morisko ilikileri zerinde duran Benafrinin tespitlerine gre, 1541-43 yllar arasnda Macaristan seferiyle megul olduundan, Moriskolara dorudan bir yardmda bulunamam olan Kanuni, 1543te, Fransa ile i birlii yaparak, spanya ve talyaya ait ehir ve kaleleri vurmak maksadyla Barbarosu Akdenize gndermiti. 110 gemilik bir filoyla 28 Mays 1543te stanbuldan ayrlan Barbaros; Messina, Reggio ve Ostia gibi talyan ehirlerini vurduktan sonra Marsilyada Fransz donanmasyla birleti. yle anlalyor ki, Barbarosun hedefi, buradan gneye doru kvrlarak spanyay sktrmak ve bu suretle Moriskolar zerindeki basky kaldrmakt. Ne var ki, ok gemeden Fransann spanya ile bir anlama imzalamas, Barbarosu bu hedefe ulamaktan alkoydu ve Osmanl donanmas geri dnmek zorunda kald.37 Uzunarlnn belirttiine gre,38 Barbaros, bu esnada kendisi gidemese de, ufak filolar gndererek spanya kylarn vurdurmay ihmal etmemitir. Bundan yaklak on be sene sonra, 1558de Osmanl donanmas yeniden Fransz donanmasyla birlikte Akdenizde spanyollara kar bir sefer gerekletirdi ve Balear adalarna (Mayorka ve Menorka) kadar ulat.39 Kaynaklara yansmasa da, spanyaya bu kadar yaklam olan donanmann gerek ilk gerekse ikinci seferinde bir grup Moriskoyu kurtarm olmas ihtimal d grlmemelidir. Kanuninin stratejisinin dier ayan ise, Kuzey Afrika ve Akdenizde kesin stnlk salama ve bu suretle spanyaya mdahaleyi daha kolay hale getirme politikas oluturmaktayd. Her ne kadar Asrar, Osmanlnn Moriskolar kurtarmak iin spanya zerine dorudan bir donanma gnderebilmesi ihtimalinin varlndan sz ediyorsa da, Kanuni dneminde Akdenizdeki g dengeleri gz nne getirildiinde, bu ihtimalin gerekleme ansnn yok denecek kadar az olduu kendiliinden anlalr. Zira, bu dnemde Kuzey Afrikada sadece Cezayir Osmanl hakimiyet alanna dahildi. Trablusgarb, ancak 1551de, yani Kanuniye gnderilen feryatnmeden on sene sonra Osmanl hakimiyetine katlabilmiti. Stratejik nemi son derece fazla olan Tunus 1535ten beri spanyol hakimiyetindeydi. Gerek Fas idarecileri gerekse blgedeki dier baz mahalli hanedanlar,

736

kendi iktidarlarn muhafaza edebilmek iin spanyollarla dost olmay tercih etmekteydiler.40 Dou ve Orta Akdenizdeki Cerbe, Malta, Sicilya, Korsika, Mayorka, Minorka gibi adalar, nemli birer deniz ss olarak dorudan ya da dolayl bir biimde spanyollarn kontrolnde bulunuyordu. Bu adalara nisbetle stanbulun yanbanda saylabilecek Kbrs bile Osmanl hakimiyetinde deildi. Bir baka nemli ve gzden karlmamas gereken husus, Osmanl donanmasnn ayn sralarda srf Akdenizde deil, Portekiz saldrlarn nlemek maksadyla Kzldeniz, Basra krfezi ve Hint denizinde de faaliyet gstermek zorunda kalm olmasdr.41 Orta ve Bat Akdenizde spanyol donanmasnn bu denli bir arl var iken, ayrca Portekizden kaynaklanan tehlike ve tehditler bertaraf edilmemiken, Osmanlnn donanmasn dorudan spanya zerine gndermesi, kelimenin tam anlamyla sonucu tahmin edilemeyen bir maceraya atlmaktan baka bir anlam tamazd. Mamafih, Osmanl idarecileri, devleti byle bir maceraya sokmayacak kadar tecrbe sahibiydiler. nk kiisel hayattan farkl olarak devlet hayatnda maceraya yer olmad, herhalde onlar tarafndan da iyi bilinmekteydi. Bu sebepledir ki, Moriskolara yardm sadedinde spanya zerine macera trnden dorudan bir sefer yerine, kah Kuzey Afrikaya yerlemek kah Fransa ile ittifak kurmak suretiyle spanyay sktrmak ve bu suretle Moriskolar zerindeki basklar kaldrmak hedeflenmitir. Bu politikann tamamen sonusuz kald sylenemez. Zira, kesin tarih vermek gerekirse, 15471562 yllar arasnda spanyada Moriskolara ynelik basklarda bir gevemenin olduu, birok kez engizisyon mahkemelerinin almalarnn durdurulduu dikkat ekmektedir.42 Bu gelimenin, Kanuninin takip ettii politikayla bir ekilde alakal olduunu niin dnmeyelim? te taraftan Kanuni dneminde Moriskolarn Maribe veya baka bir Mslman yurduna tanmas istikametindeki almalar da tamamen durmu deildi. Turgut Reis, Piyale Reis ve Salih Reis gibi Osmanl denizcileri spanyaya kar birok sefer dzenlediler ve korsanlk faaliyetlerinde bulunan Moriskolarla ibirlii ierisinde ok sayda Endlsly Osmanl topraklarna tadlar.43 Asrar tarafndan, Osmanlnn kendi ynetimindeki Hristiyanlar rehin olarak kullanmak suretiyle Moriskolarn zerindeki basklar kaldrma imkanna sahip bulunduunun ileri srlmesi, aratrmacnn bu devletin deer hkmlerini ve devlet ciddiyetini iyi anlayamam olmasndan kaynaklansa gerektir. Her eyden nce Osmanl, bilebildiimiz kadaryla, tarihinin hibir dneminde devlet felsefesi erevesinde byle bir anlay benimsememitir. nk, kendi snrlar iindeki gayr-i mslimleri, ister Hristiyan olsun ister Yahudi, kendi vatanda olarak telakki etmitir.44 te taraftan, bir anlk byle bir anlayn benimsendiini dnsek bile, bunun uygulamaya konma ans hemen hi yoktu. Zira devletin tebasnn nemli bir kesimini Hristiyanlar tekil etmekteydi. Darda zaten bir Hal cephesi olumu iken, rehine politikas ile ierideki Hristiyanlar bask altna alp honutsuzlua sevketmek, devletin i istikrarn bozmaz myd? eride maduriyet psikolojisi yaayacak olan Hristiyan teba, dardaki Hal cephesinin yanna itilmi olmaz myd?.

737

Sonu olarak, Kanuninin Akdeniz politikasnda Moriskolarn bir yeri ve arl olduu kesindir. Bu padiah, yukarda da ifade edildii gibi, yle anlalyor ki, nce Kuzey Afrika ve Bat Akdenize yerlemek, ardndan da Morisko meselesini kesin bir zme kavuturmak niyetindeydi. Trablusgarb, Cerbe ve Maltann alnmas, zaman zaman talya ve spanya kylarnn vurulmas bu hedef istikametinde atlm admlard. Yine Turgut, Salih ve Piyale Reislerin Moriskolarn tanmasna yardmc olmalar da devletin bilgisi dnda deildi. 1568 syan ve Osmanl Kanuni dneminde Osmanl donanmasnn Bat Akdenize doru ilerlemesi, tabi olarak Moriskolarla Osmanllar arasnda birtakm ilikilerin kurulmasn daha kolay hale getirmiti.45 Her eyden nce srgn neticesi Marib topraklarna yerlemi Moriskolardan bir ksm, intikam maksadyla spanya sahillerine yaptklar hcumlarda Trk denizcilerle birlikte hareket etmekteydiler. Osmanl donanmasnn Akdenizde kazand her baar, spanyadaki Moriskolar mitlendiriyor,46 sonuta onlar kurtulularnn ancak Osmanl sayesinde mmkn olacana inanmaya sevkediyordu. Aslnda o dnemde slm dnyasnn en gl devleti Osmanl olduundan baka trl dnmenin de imkan yoktu. Bu sebepledir ki, daha 1504lerde Vahran mfts el-Marav de, Moriskolara gnderdii mehur fetvasnda47 onlara, Osmanllar sayesinde rahata kavuabilecekleri umudunu alamay zorunlu grmt. Bu umudun tabi neticesi olarak Moriskolar Osmanllarla daha fazla irtibata geme ihtiyacn hissettiler. Yeni aratrmalar, Engizisyon mahkemelerinin arivlerinde bu ilikilere delalet eden pek ok rnein varln ortaya koymaktadrlar. Mesela Belensiye engizisyon mahkemesine ait bir raporda, 1562 senesinde bu ehirdeki Moriskolarn fakih Pedro de Castronun deniz kysndaki evinde Kuzey Afrikadan gelen baz Osmanl temsilcileriyle grtkleri ve bu grmede gelecekte karlmas dnlen bir isyan hareketi zerinde durulduu, ayrca fakih Pedronun bu kiilerle sk sk mektuplatnn mahkemede bizzat kendisi tarafndan itiraf edildii kaydedilmektedir. Yine bir baka engizisyon raporunda Aragon Moriskolarn da Osmanl ile bir haberleme a oluturduklarna dikkat ekilmektedir.48 Bu ilikilerden haberdar olan spanyol idareciler, bunun gelecekte dourabilecei tehlikeleri nleyebilmek maksadyla bir dizi tedbir almaya yneldiler ki, bunlar arasnda en dikkat ekici olan, Moriskolarn iyice sindirilmesini hedefleyen 1567 kraliyet fermanyd. Bu ferman gerei Moriskolarn yaad merkezlerin her birine denetim ve gzetim maksadyla en az on ikier Hristiyan ailesi yerletirilecek ve bu aileler Moriskolarn evlerine diledikleri zaman izinsiz girebilecekler, on bir yan altndaki Morisko ocuklar ailelerinden alnarak muhtelif blgelerdeki kilise okullarna yerletirilecekler, Arapa konumak kesinlikle yasak olup sene ierisinde herkes spanyolcay renecek, kadnlar araf ve peelerini atarak Hristiyan kadnlar gibi giyinecekler, evlerde kesinlikle Arapa kitap bulundurulmayacak, dn ve enliklerde geleneksel Morisko mzik ve danslar icra edilmeyecekti.49 Moriskolar, son derece ar olan bu hususlarn uygulamaya konmasnn ertelenmesi

738

iin yetkililer nezdinde teebbslerde bulundularsa da olumlu bir netice elde edemediler. te taraftan bu fermann da tahrikiyle gerek papazlar gerekse taradaki idareciler Moriskolara ynelik hakaretlerini artrdlar.50 Bu arada Grnatada baz frsat zengin Hristiyanlarn tevikiyle Moriskolarn mlkleri gasbedilmeye baland.51 te btn bunlar, sonuta Grnatal Moriskolar, tutabilecekleri baka bir yol kalmad iin, 1568 senesinde isyana sevketti. Aslnda Katolik spanyaya kar isyan eden srf Moriskolar deildi. Benzeri basklar nedeniyle Almanyada Protestanlar, Hollandada ise Kalvinistler ksa bir sre nce bayrak amlard.52 Zaten Moriskolar da, o gnk spanya kral II. Filipin bu isyanlarla megul olmasn frsat bilerek yukardaki isyana teebbs etmilerdi. Grnatada balayp ksa srede gneyde Maribden gelebilecek yardmlar iin bir giri kaps konumunda olan Meriyyeye kadar ulaan isyann asl hedefi, artk spanyol idarecilerin basklara son vermelerini salamak deil, bilakis Moriskolarn kesif olarak yaadklar yerlerde Hristiyan hegemonyasna son verip mstakil bir siyas yap oluturmak, yani bir anlamda Endlsl gnlere geri dnmekti. syanclarn vaftiz ismi Hernando de Cordova y de Valor olan ve Emevi slalesine mensup bulunduu iddia edilen liderleri Muhammed b. meyyeyi emir tanyp biat etmeleri53 de bunu gstermektedir. Bu isyan iin yaplan hazrlklardan Bab- lnin (stanbul) haberinin olup olmad ya da isyan planna dorudan herhangi bir katksnn bulunup bulunmad karanlkta kalan bir husustur. Yalnz, engizisyon kaytlarnda Bab- l adna Cezayiri idare etmekte olan Kl Ali Paann isyann gerek hazrlanmas gerekse balamasnda rol olduu belirtilmektedir. Nitekim Belensiye engizisyon mahkemesinde yarglanan Hieronimo Roldan isimli Moriskonun itiraflar eer doru kabul edilecekse, Kl Ali Paa, isyan ncesinde bir heyeti Grnataya gndermiti. Heyet, Paann organizasyon ve silah temini husularna temas eden, ayrca isyann bir an nce balatlmasn isteyen bir mektubunu Moriskolara ulatrmt.54 Unutulmamaldr ki; sz konusu isyan, o esnada Hristiyanlk dnyasnn en gl devletine kar gerekletirilmi bir harekettti. Dolaysyla Moriskolar, her ne kadar balangta II. Filipin kuzeyde Kalvinistler ve Protestanlar tarafndan karlan isyanlarla megul olmalarndan istifadeyle Hristiyan gler karsnda st ste baarlar elde ettilerse de, dardan yardm almakszn bu hareketi uzun sre devam ettirmeleri imkansz denecek kadar zordu. Bu sebepledir ki, bir ka kez, dnemin Osmanl padiah II. Selime (1566-1574) mracaat etmek zorunda kaldlar. Onlarn padiahtan yegne talepleri, isyann baarl olmas iin, Osmanl donanmasnn spanya zerine gnderilmesiydi. Moriskolar tarafndan stanbula gnderilen mektuplara henz tesadf edilebilmi deildir. Buna mukabil II. Selimin bu mektuplara cevaben gnderdii iki ferman bugn elimizde bulunmaktadr. Endls ehlisine hkm ki: eklinde balayan, 1569 (10 Zilkade 977) tarihli ilk fermanda

739

Moriskolarn gnderdikleri mektupta dile getirdikleri baz hususlar ki bunlar arasnda Cezayirden gnderilen yardma da atfta bulunulmaktadr-zetlendikten sonra, padiahn Endlste olup bitenleri ok yakndan takip ettii ve iyi bildii vurgulanmakta, bununla beraber donanmann hemen gnderilmesinin mmkn olmad ifade edilmektedir. Fermanda, donanmann gnderilemeyi sebebi de ak bir biimde yer almaktadr. Buna gre Osmanlbu esnada Kbrs meselesiyle meguldr. Zira Kbrs nm cezirenin keferesi (Cenevizliler) nakz-i ahd idp, derya yznde huls-i niyyet ve saf-i tbet ile tavaf- beytllahil-haram ve ziyaret-i trbet-i Hazret-i Seyyidl-enm aleyhi efdals-salevt ves-selma tevecch eden ehl-i slma ve sair tccr taifesine kll taaddileri olmala isyan ve tuyanlar mukarrer olman. O senenin baharnda bu adann, yani Kbrsn fethine karar verilmitir. Binaenaleyh donanma Kbrsa sevk edilecektir. Kbrsn fethi tamamland takdirde, donanmann spanya zerine gnderilmesi ve buraya asker karlmas padiahn yegne arzusudur.55 Bylece bu nemli belgeden anlalmaktadr ki, Osmanl, Kbrs hakimiyetleri altnda bulunduran Cenevizlilerin Mslman haclara ve tcirlere saldrmak suretiyle Dou Akdenizde husule getirdikleri istikrarszl gidermek iin ncelii Moriskolar yerine Kbrsn fethine vermitir. Ancak buradan sarayda Moriskolara yardm meselesinin hi tartlmad anlamn da karmamak lazmdr. Zira bilhassa Sokullu Mehmet Paa, donanmann Kbrs yerine Moriskolara yardm iin gnderilmesi hususnda israr etmi,56 fakat anlalan o ki, paann bu teklifinin uygulamaya konmas durumunda, arkada kalan ve spanyann tabi mttefiki olan Cenevizlilerin, meydana gelecek boluktan istifadeyle daha byk gaileler karabilecei endiesi, nceliin Kbrs meselesinin halline verilmesi sonucunu dourmutu. II. Selim, yukardaki fermanla ayn tarihi tayan bir baka ferman da Cezayir beylerbeyi Kl Ali Paaya gnderdi. Bu fermanda padiah, Moriskolara gnderilende yer alan hemen hemen ayn cmlelerle devletin Kbrs meselesiyle megul olaca iin, spanya zerine donanma gnderilmesinin mmkn olmadn belirttikten sonra, Kl Ali Paaya bu durumda kendisinin Cezayirden mmkn olan her trl yardm Endlsllere gndermesini, bununla beraber dmann intikam maksadyla yapabilecei saldrlara kar da uyank ve tedbirli olmasn emretmekteydi.57 Balangcndan beri zaten bir ekilde Grnata isyanna mdahil olduu anlalan Kl Ali Paa, padiahn emri istikametinde asker, silah ve mhimmattan oluan bir mikdar yardm Moriskolara gnderdi. Bu yardm hakknda pek ok kant bulunmaktadr. Mesela Grnata isyan esnasnda hayatta olan spanyol tarihi Matias Escudero (. 1599), Cezayirden Moriskolara yardmn devam ettiini bu erevede 40 geminin spanyaya gnderildiini kaydetmektedir.58 et-Temmnin Haedodan naklen aktard bilgiler biraz daha farkldr. Buna gre Kl Ali Paa padiahn fermannn ardndan nce alt gemi dolusu silah ve mhimmat sevketmitir. Sonra asker ykl 32 gemi daha gndermi, ancak bu gemiler iddetli rzgar nedeniyle Meriyye nlerinde dalmtr.59 Matiasn verdii bilgilerle ile Haedodan aktarlanlar, byk bir ihtimalle ayn hususa delalet etse gerektir. Ama netice u ki,

740

Paann gnderdii bu yardmlarn ou, az nce de iaret edildii gibi, frtna nedeniyle Moriskolara ulaamamtr. Bir sene sonra Cezayirden bu sefer 4000 tfek ve mhimmat ile askeri eitim verecek 100 asker sevkedilmitir.60 Kl Ali Paann gnderdii yardmlardan Fransz eli Fourquevaux da, Catherine de Mdicise gnderdii 6 Ocak 1569 tarihli mektubunda dolayl olarak bahsetmekte ve bu balamda isyann lideri Muhammed b. meyyenin yannda 400-500 civarnda Trkn bulunduu bilgisini vermektedir.61 Yukarda iaret edilen 38 ya da 40 gemilik donanmann Meriyye nlerinde frtna nedeniyle dalmas, Moriskolar asndan byk bir ansszlk olup, bu suretle nemli bir yardmdan mahrum kalmlard. te taraftan bu gelimenin yannda, isyan mahalline gnderilen Hseyin isimli bir yenieri aasnn Grnatada yardm yerine donanmann gnderilmesi iin gereklidir diyerek mal toplamas, ayrca isyanclar arasnda ikilik kararak, veya en azndan varolan ihtilaf derinletirerek isyann lideri Muhammed b. meyyenin ldrlmesine62 ve bu gelimenin isyanclarn zayflamasna ve buna bal olarak ellerindeki baz topraklar spanyollara kaptrmalarna neden olmas da isyann kaderi asndan olumsuz gelimelerdi. Moriskolar ite bu iki olumsuz gelimeyi haber vermek ve yardm gnderilmesini temin etmek maksadyla Yeniden stanbula mracaat ettiler. II. Selim Mdeccel aynna (nde gelenlerine) hkm ki: eklinde balayan bir ferman yeniden Moriskolara gnderdi. Bu fermanda o, donanmann ancak Kbrstan kaynaklanan Venedik tehdit ve tehlikesinin izale edilmesinin ardndan gnderilebileceini bir kez daha vurguladktan sonra, Cezayir beylerbeyi Kl Aliye ferman gnderip, ondan hem yeni yardmlar yapmasn hem de Hseyin isimli yenieri aasn cezalandrmasn istediini ifade etmekteydi.63 Padiahn Kl Ali Paaya gnderdii ferman da bugn elimizde bulunmakta ve muhtevas itibariyle Moriskolara gnderilen yukardaki ferman teyid etmektedir.64 Bir baka ifadeyle padiah bir fermanda sylediini brnde tekrar ve teyid etmek suretiyle Morisko meselesine bakndaki samimiyeti ortaya koymaktadr ki, bunun da zaman zaman dile getirilen Osmanlnn Moriskolar konusunda ikili davranm olabilecei iddia ve ihtimalini geersiz klan nemli bir kant olduunda phe yoktur. Henz herhangi bir Osmanl kayna ya da belgesiyle teyid edilmemekle beraber, yukarda zikri geen spanyol tarihi Matas ilgin bir bilgi daha vermektedir. Buna gre II. Selim, stanbula gelen Morisko heyetini dinledikten sonra 2000 askerle birlikte silah ve mhimmat tayan on bir gemilik bir filonun gnderilmesini kararlatrmtr.65 Mamafih, eer verilen bilgi doruysa, bu yardmn Moriskolara ulap ulamad, akbetinin ne olduu, bugn aydnla kavumu deildir. te taraftan II. Selim, srf bu fermanlarla yetinmemi, ayn srada isyan halinde olan Protestanlarla da iliki kurarak, onlar isyana devam etmeleri hususunda yreklendirmi ve yardm vaadinde bulunmutur. Padiahn bundan maksad, hi phesiz, spanyann iki cephede birden megul olmasn temin etmek ve bu suretle Moriskolar zerindeki spanyol asker tazyikini hafifleterek, Morisko isyann uzun soluklu hale getirmekti. Ne var ki, Moriskolar cephesinde gelimeler hi te padiahn arzulad istikamette gereklemedi. Daha nce varlna iaret ettiimiz isyanclar arasndaki anlamazlk byd. talyadan gelen spanyollarn nl komutan Don Juan de Austriann

741

gayretleri ve bu arada kral II. Filipin isyandan vazgeeceklerin affedileceklerine dair ferman66 sonu vermeye balad. Muhammed b. meyyenin yerine isyann liderliini stlenen Mulay Abdullah (Diego Lopez Ibn Aboo)n sa kolu el-Habaki -Moriskolarla Cezayir arasndaki ilikilerden o sorumluydu-67 cepheyi terkeden ilk kii oldu. O bununla da yetinmedi, spanyol idaresiyle ibirlii ierisinde Morisko blgelerine giderek Osmanllar aleyhine propoganda faaliyetlerinde bulundu.68 Hedef, yle anlalyor ki, Osmanllara olana gveni sarsmak suretiyle isyann d balantsn ortadan kaldrmak ve bylece isyanclarn daha kolay teslim olmalarn temin etmekti. Dorusu, spanyollar bu hedefe ulamakta fazla zorlanmadlar. Don Juann asker baarlar, II. Filipin af ferman, el-Habaknin Osmanl aleyhtar propogandas ve btn bunlara karlk Osmanl yardmnn istenilen zamanda ve istenilen miktarda ulaamamas, evet, ite btn bu faktrler bir araya gelince, Moriskolarn nemli bir blm, tpk elHabak gibi teslim olmay tercih etti. Buna ramen isyan bir sre daha devam etti, ta ki 1571 ylnda isyann lideri Mulay Abdullah ldrlnce69 1568den beri sren ve Endlsllerin son dirili hamlesi olan bu nemli hareket te son bulmu oldu. Morisko isyannn tam da sonuna gelindii esnadadr ki, Osmanldevleti, kendisini bir sredir megul eden Kbrs fethederek (Eyll 1570), donanmann spanya zerine gnderilmesinin nndeki en ciddi engeli am bulunuyordu. Ne var ki, Kbrsn fethine tepki olarak Papann nclnde oluturulan mttefik Hristiyan donanmasnn 7 Ekim 1571de nebahtda (Lepanto) Osmanl donanmasn ar bir yenilgiye uratmas ve bu yenilgiyle 1538den bu yana sren Osmanl deniz gcnn stnlnn sarslmas, Moriskolara yardm meselesini tabi olarak imkansz hale getirdi. Osmanl bu yenilginin at yaralar sarmakla megulken, br tarafta spanya, Morisko isyanna son verir vermez, kendiliinden teslim olanlara hibir zarar verilmeyeceine dair kraliyet fermannda yer alan kesin taahhdleri bir tarafa brakarak, Grnata ve civarnda yaayan 80 bin Moriskoyu, gelecekte Osmanl ile irtibat kurmalarn imkansz hale getirmek iin lkenin kuzeyindeki dalk ve krlk blgelere srd.70 zetle ifade etmek gerekirse, Kbrs meselesi, Osmanlnn Moriskolara dorudan ve byk miktarda bir yardm gndermesini engellemi, bu durumda devlet, Moriskolara yardm iini, Cezayir beylerbeyine havale etmitir. Cezayir beylerbeyi Kl Ali Paa, yardm iin elinden geleni yaptysa da, isyann dnemin en byk devletlerinden birine kar giriilmi bir hareket olmas gerei karsnda, onun yardmlar, Moriskolarn baarl olmalarna yetmemitir. Osmanlnn Yardm in ttifak Araylar nebaht yenilgisi Moriskolara yardm bir an iin imkansz hale getirmi olsa da, Osmanlnn bu meseleyi tamamen gndeminden karmas gibi bir sonu dourmad. Bilakis, yenilgiden sonraki sene ierisinde donanmasn yenileyen devlet, Moriskolara yardm iin yeni yollar aramaya, bu erevede baz devletlerle ittifaklar oluturmaya ve bu suretle spanyaya toplu bir hcumun imkanlarn

742

hazrlamaya alt. Nitekim II. Selim, 1572de Fransa kral IX. Charlese bir mektup gnderip, spanyaya kar ortak bir harekette bulunma teklifini ulatrd. Ancak kral bu teklife olumlu cevap vermedi.71 Engizisyon mahkemesinde yarglanan bir Protestan ve bir Moriskonun ikence sonucu yaptklar itiraflara gre, Aragon Moriskolar 1573 senesinde isyan iin hazrlk yapmaya balamlardr. Bu balamda nce Fransann Barn valisinden, sonra Cezayir ve stanbuldan onay ve destek sz alnmtr. Yalnz, Grnata isyannn sndrlmesinde ba rol oynayan Don Juan, derhal Belensiyeye gelerek Moriskolar silahtan arndrmtr. Buna ramen, sz konusu isyan plan bir sre ertelendiyse de tamamen terkedilmedi. Nitekim, yine engizisyon kaytlarna gre 1577 ylnda isyan iin btn hazrlklar tamamlanmt. syan planna gre Fransa kuzeyden kara kuvvetleriyle Aragon blgesine girecek, Osmanl ise byk bir donanma ile biri Barcelona ve Perpigna aras, biri Denia, bir dieri de Mursiye ve Belensiye aras olmak zere noktadan hcuma geecekti. Yine spanyol ynetimine 1582de sunulan bir baka raporda, Osmanlnn Cezayirle birlikte sz edilen plan tatbik etmek iin harekete getii, bunun iin Fransaya bir eli gnderildii ve getirecei cevabn beklendii ifade edilmekteydi.72 Btn bu teebbslere ramen, bilinen bir gerek var ki, o da, Morisko meselesinin halli iin Fransa ile bir ittifak oluturulamam, dolaysyla da mterek bir askeri hareketin gerekletirilememi olmasdr. Mamafih, yaklak on be sene sonra, 1596da, bu sefer Fransa spanyaya hcum ve bu vesileyle Moriskolara yardm iin Osmanlya ittifak teklif edecek, ancak devletin bu srada ieride youn bir biimde sren Celali isyanlar, darda ise Avusturya cephesindeki savalarla megul bulunmas, bu teklife msbet cevap vermesine engel olacaktr. Osmanl ynetimi, Moriskolara yardm iin Fransa ile ittifak kurma teebbsleri sonusuz kalnca, bu sefer Fasta hakimiyeti ellerinde bulunduran Sadler hanedan ile ittifak oluturma aray iine girdi. Sad sultan Abdulmelik zamannda balayan ve netice veren bu aray, II. Ahmed elMansr dneminde en st seviyeye ulat. Bu srecin en somut neticesi, Osmanl padiah III. Muradn (1574-1695) sultan II. Ahmed el-Mansura gnderdii bir mektuptur. Hicr 988 (Milad 1580) tarihli bu mektupta III. Murad, spanyann Portekizi igal etmek suretiyle Fas iin oluturduu tehlike karsnda, kendi ifadesiyle sinesinde tad slm hamiyetperverliin sonucu olarak sultan II. Ahmede iki karde devlet arasnda ittifak anlamas imzalanmasn ve imzalanan anlamann Kabeye ve Ravza-i Mutahharaya aslmasn teklif etmekte ve devamla konumuz asndan son derece nemli u taahdde bulunmaktadr: ayet bu husus gerekleir ve bu bina kurulursa, iki karde arasnda hibir mesele kalmaz; size yz gemi, iki kara ordusu, atlar ve muhtelif yardmlar gndeririz. Bylece Endls fethedersin ve senin sayende bu lke skntdan kurtulmu olur inaallah-.73 Padiahn bu teklifinin akibetinin ne olduu aratrlmas gereken bir konudur. Ayrca mektupta belirtilen miktarda bir yardmn yaplp yaplmad da kaynaklara yansm deildir. Ancak unu biliyoruz ki, Fas sultan Endlsn fethi iin herhangi bir teebbste bulunmamtr. Bu da Osmanlnn teklifinin akbeti hakknda, ufak bir ipucu sunmas bakmndan nemli olsa gerektir.

743

Osmanl ynetimi, bir taraftan ittifak araylarn srdrrken dier taraftan, Cezayir ve Tunustan donanma gnderip spanyay sktrmay ve bu vesileyle Moriskolarn kurtarlmasna yardmc olmay ihmal etmedi. Nitekim 1584 ylnda Murad Reis 10 kadrga ile spanya sularnda olup, Alicante limann tahrip etti. Keza Cezayir beylerbeyi Ulu Hasan Paa Barselona ve civarn tahrip edip, 2000 kadar Trk esiri kurtard. Bu esnada bir miktar Moriskonun da kurtarldn tahmin etmek zor deildir.74 Keza Cezayirden hareket eden gemiler de spanya kylarna art arda seferler dzenlediler ve dnlerinde ok sayda Moriskoyu Kuzey Afrikaya tadlar. Sz gelimi 1584 ylnda Belensiyeli 2300 Morisko, bir sene sonra ise Kalosa ehrindeki Morisko nfusun tamam kurtarld. Don Kiot (Don Quijote) romannn nl yazar Miguel Cervantes de korkun olarak niteledii bu seferlerden biri esnasnda esir alnarak Cezayire gtrlmt.75 Osmanl Bizi Kurtaracak Beklentisi spanyol ynetimi, Moriskolarla Osmanllar arasndaki ilikilerin varln iyi bildii iin, bu topluluk zerinde ok sk bir kontrol uygulamakta olup, bu erevede sk sk silah aramas yapmakta, ayrca Akdeniz sahili ile ilikilerini kesmek iin deiik tedbirler almaktayd. te taraftan Osmanl devleti, XVI. yzyln son yllarna doru, ran ve Avusturya cephelerindeki savalar ve Celal isyanlar gibi baka nemli i ve d problemlerle megul olduu iin Moriskolar meselesini asker balamda eskisi kadar gndemine alamad. Daha dorusu, Moriskolarla ilgilenme hususunu, merkezin meselesi olmaktan karp Tunus ve Cezayir beylerbeyilerinin, ya da bir baka ifadeyle Garp Ocaklarnn76 ilgisine havale etti. Ancak Moriskolar, spanyann nefes almalarn zorlatracak lde basklarna ve Osmanl ilgisindeki azalmaya ramen, kendilerinin bir gn mutlaka kurtulacaklarna ve bu kurtuluun da yine Osmanl sayesinde olacana dair umutlarn, spanya topraklarndan tamamen kovulacaklar gne kadar muhafaza ettiler. Bu hususun en nemli kant, bizzat Moriskolar tarafndan kaleme alnan La Profesa de Faray Juan de Rakoya, Profecya de Sant Esidiriyo, El Palanto de Sant Esidiriyo ve Rrekontamiyento de los eskndalos gibi eserlerde yaplan kehanetler ve bu kehanetlerde Trklere yklenen misyondur. Burada Trk ile kastedilenin Osmanl olduunda phe yoktur. Bu eserlerde Trk, Moriskolarn din kardei ve kurtarcs olarak takdim edilmektedir. Bu eserler arasnda yer alan ve Fatih Sultan Mehmede ait olduu ileri srlen bir Vasiyyet te padiah, kendisinden sonra tahta oturacaklara fethetmeleri gereken yerleri sralamakta ve bunlar arasnda spanyay da saymaktadr.77 yle anlalyor ki, XVI. yzylda bu vasiyyet Moriskolar arasnda dilden dile dolamakta ve buna bal olarak Osmanl padiahnn olunun Venedikle birlikte tm spanyay ele geirmek ve bylece Moriskolar kurtarmak zere sz verdiine inanlmaktayd. Yine Faray Juwan de Rokaann kehanetlerine gre, spanyann zulum, fesat ve gnahlarla alkaland bir srada Kasm isimli biri kacak ve krk iki ayda btn spanyay fethederek adaleti temin edecekti. Bu sonu, Trk idaresi sayesinde salanacak, Trkler sayesinde slmn sesi Belensiyede, Deniada, bizada ve Sicilyada ykselecekti. Moriskolar arasnda yaygn olan bir baka sylentide ise, bir Morisko liderinin kaca, onun Osmanl yardm sayesinde spanyay tekrar

744

fethedecei, o gn Arapa bilmenin ok nemli olaca, dolaysyla Arapann unutulmamas gerektii vurgulanmaktayd.78 Bu kehanet ve sylentiler, Trk veya ayn anlamda kullanlan Osmanl kavramlarnn Moriskolar nezdinde sahip olduu imaj ortaya koymas bakmndan, hi phesiz, son derece nemlidir. te taraftan bunlar, bask altnda yaayan ve bu baskdan kurtuluu fiilen gereklemeyen bir topluluun, kurtulu midini muhafaza etmek iin ne tr bir mekanizmay devreye soktuunu gstermesi bakmndan da ayr bir neme sahiptir. Srgn Moriskolara Osmanl Yardm spanyol ynetiminin XVI. yzyln banda uygulamaya koyduu Endls Mslmanlarn Hristiyanlatrma politikas, XVI. yzyln sonuna gelindiinde, yani tam bir asr sonra, ortaya konan btn gayretlere ramen byk lde baarsz kalmt. Bir baka ifadeyle zikredilen politikann muhatab olan Moriskolarn, nitelik asndan ne denli zayf olursa olsun, slmla olan balar koparlamamt. Daha da nemlisi, bu topluluk, kurtulu iin srekli bir aray iinde bulunuyor ve bu erevede Fas, Fransa ve zellikle de Osmanllarla gizli ilikiler kuruyordu. Bu durumda Moriskolar, makalemizin balang ksmnda da bir vesileyle iaret ettiimiz gibi, spanya iin her an yeni ve ciddi gailelere yol aabilecek potansiyel bir i tehdit kayna olarak deerlendiriliyor, ayrca lkenin Katoliklik erevesinde salanmak istenen din birliinin nnde artk iflah mmkn olmayan bir engel olarak grlyorlard. te XVI. yzyln sonuna gelindiinde spanya ynetiminde bu kanaat hakim olduu iindir ki, Morisko meselesinin kkten zm iin yeni tedbirler zerinde duruldu ve sonuta, spanyada yaayan tm Moriskolarn lke dna srlmesi kararlatrld.79 1609-14 yllar arasnda uygulamaya konan bu kararla yaklak 500 bin Morisko, mallarn mlklerini, daha da nemlisi on asrlk ata yurtlarn arkalarnda brakarak, gruplar halinde Kuzey Afrika (Fas, Tunus, Cezayir), Fransa, ngiltere, talya ve Osmanl hakimiyetindeki Balkanlar, Anadolu ve Suriyeye gmek zorunda kaldlar. Kendi z yurtlarndan koparlp bilmedikleri topraklara srlmelerinin, normalde Moriskolar arasnda ac ile tedirginliin i ie olduu derin bir zdrabn yaanmasna neden olduunu tahmin etmek zor deildir. Ancak, baz Morisko gruplarnca bu srgn, nlerine kan ok nemli bir frsat olarak deerlendiriliyor ve bunun iin Allaha krediliyordu. nk, kendi ifadelerine gre onlar, bu sayede, ata topra olan Kuzey Afrikaya geecekler ve burada Trk sultannn himayesi altnda, artk kleler olarak deil, zgr Mslmanlar olarak yaama imkanna kavuacaklard.80 Osmanl devleti, bu srgn ameliyesi esnasnda da Moriskolardan ilgisini esirgemedi. Bu srada padiah olan I. Ahmed (1603/1026), ngiltere, Fransa ve Venedik nezdinde teebbslerde bulundu. 1610da eli olarak ngiltereye gnderilen Mteferrika brahim Efendi, bu lkeye iltica eden

745

Moriskolarn ngiliz gemilerine konup, salimen Osmanl topraklarna gnderilmesi ricasn muhtevi bir mektubunu Kral I. James (1603-1625)e sundu. Ancak bu teebbs olumlu bir netice vermedi.81 Padiahn ayn maksatla Venedik douna gnderdii mektup, bugn elimizde bulunmaktadr. etTemim tarafndan neredilen bu mektupta padiah, Venedik doundan lkesi zerinden Osmanl topraklarna gemek isteyen Moriskolara (mektupta mdeccel taifesi denmekte) yardmc olmasn, canlarna ve mallarna zarar verilmesine frsat tanmamasn ve salimen Osmanl topraklarna ulamasn salamasn istemekteydi.82 I. Ahmed, Fransa ile arasndaki iyi ilikilerden yararlanarak kral naibesi Marie de Medicise de bir mektup gnderdi ve bu mektupta ona, Fransada iyi karlanmayan ve baz skntlar yaayan Moriskolara iyi davranlmas, Mslman topraklarna gmeleri iin onlara yardmc olunmas ricasnda bulundu. Kuran, bu mektubun ne derece bir fayda saladnn bilinmediini sylemektedir.83 Buna mukabil Benafri, kral naibesinin bu mektuba olumlu cevap verdii ve Moriskolarn tanmas iin gemiler hazrlatt tespitini yapmaktadr.84 Btn bu teebbslerin sonucunda, daha ncekilere ilave olarak azmsanmayacak sayda bir Morisko nfusun daha Cezayir, Tunus, Trablusgarb, Belgrad, Selanik, stanbul, Adana ve am gibi Osmanl topraklarna intikali saland. Peki Osmanl idaresi, kendi topraklarna gelen bu gmenlerle alakal olarak ne gibi tedbirler ald veya nasl bir uygulama sergiledi?. Bugn elimizde, deiik tarihlerde Tunus ve Cezayir beylerbeyilerine gnderilen fermanlardan ibaret olup, bu soruya cevap vermemizi mmkn klan be ariv belgesi bulunmaktadr. Bu belgelerde ncelikle dikkat eken husus, Moriskolarn iinde bulunduklar yoksullua vurgu yaplmasdr. Sz gelimi gerek Cezayir Beylerbeyine gnderilen H. 981 (M. 1573) tarihli bir fermanda85 gerekse Tunus beylerbeyi ve Kadsna gnderilen h. 1022 (m. 1613) tarihli bir bir baka fermanda86 onlarn yurtsuz, evsiz, barksz ve maiet temini iin gerekli her trl imkandan mahrum fukara kimseler olduu belirtilmektedir. Belgeler, devletin ncelikli hedefinin bu problemi amak olduunu ortaya koymaktadr. Bunun iin Moriskolar, devlet tarafndan lkenin deiik yerlerinde devlete ait topraklara yerletirilerek, onlarn nce bir yurt, sonra da barnma, i ve a imkanlarna kavumalar salanmaya allmtr. te taraftan Moriskolarn iskan edildikleri vilayetlerin mahalli idarecilerine fermanlar gnderilerek, be yl sre ile onlardan vergi alnmamas emredilmitir. Ne var ki, devletin bu dzenlemesine ramen, mesela Tunus Beylerbeyine gnderilen fermandan anlald gibi, mahalli idareciler, devletin belirledii vergi muafiyeti ile ilgili be yllk sreye riayet etmeyip Moriskolardan vergi almaya balamlardr. stelik Moriskolar, yerli halkn dedii vergilerden daha fazlasn demeye zorlanmlardr. Bu arada, baz yerlerde, mesela Cezayirde, baz bedevi kabileler, Moriskolarn ellerindeki mallar, paralar, erzak ve giysileri gasbetmilerdir. Aslnda Moriskolar, bundan nce de, Cezayire

746

ayak bastklar ilk gnlerde, ortalkta onlarn yanlarnda byk meblalarda paralarn bulunduu ayiasnn dolamasnn etkisiyle bu bedevi kabilelerin pek ok Moriskonun hayatn kaybetmesiyle neticelenen saldrlarna maruz kalmlard.87 Bu neviden olaylar karsnda devletin taknd tavr, fermanlar gnderen padiahlarn isimleri ve zamanlar farkl olsa da ayn istikamette olmutur. Nitekim yukarda zikrettiimiz 1573 tarihli ferman Cezayir Beylerbeyine gnderen padiah II. Selimdir. Bu fermanda padiah, Moriskolarn fakir olmalarna ve vergi deyecek hibir gce sahip bulunmamalarna ramen idarecilerin kendilerini vergi deme zorladklar eklindeki ikayetlerine temas ettikten sonra beylerbeyine imdi drul-harpten kp memlik-i mahrseme gelen fukara-i ehl-i slmn libaslar ve renberlik eyleyenlerin cretleri alnmaa sebep nedir sorusunu sormakta ve devamla bu fukarnn mal ve menallerini, giysilerini, renberlik karl aldklar cretleri gasbedenlerin tespit edilerek, gasbettikleri eyann sahiplerine eksiksiz olarak geri vermelerinin salanmas, bir daha bu gibi hakszlklarn tekrarlanmasna frsat verilmemesi, ayrca Moriskolarn kendi ayaklar zerinde duracak hale gelmeleri iin vergi muafiyeti uygulamasnn yl sreyle daha devam ettirilmesini buyurmaktadr. 1615 tarihinde bu sefer I. Ahmed tarafndan Tunus beylerbeyine gnderilen bir baka fermanda ise, bir ncekinde olduu gibi, padiahn esas itibariyle Moriskolara hakszlk yaplmamas hususundaki iradesi dile getirilmektedir. Padiah fermanda Beylerbeyine devletin tebas olmak bakmndan Moriskolarla yerli halk arasnda hibir farkn bulunmadn, dolaysyla da er-i erfe uygun olmayan hibir vergi ile mkellef tutulamayacaklarn, yerli halk ne tr ve ne kadar vergi dyorsa onlarn da ayn ekilde vergilendireleceklerini hatrlatmakta ve devletin Moriskolara bakn zetleyen u dikkat ekici ifadeye yer vermektedir: mdi eyym- adalet-encmdan yerl olan reys zulm ve teadd olduuna rza-y hmaynum yoktur. Mezkurlar bir blk kffr- hezimet-medr elinden hals olup zll- himyet sayesinde rahmet nadn hl olmak ricasiyle gelmeleri iken hilf- er-i erf ol vechile zulm ve teaddi olunduuna katan rza-i erfim yoktur.88 Cezayir Beylerbeyine de H. 979/M. 1571 gnderilen bir fermandan anlaldna gre, Moriskolarn vergi konusunda olduu gibi, kadlk, katiplik ve mderrislik gibi grevlere tayin yaplrken de ayrmcla maruz kaldklar anlalmaktadr. Saylan mesleklerde bo bulunan kadrolara, yabanc olarak kabul edildikleri iin Morisko asll bilginlerin atanmasna imkan tannmamtr. Moriskolarn bu uygulamay stanbula ikayet etmeleri zerine padiah II. Selim, derhal ferman gndererek duruma mdahale bulunmu; ellerinden baka bir i gelmedii iin maietlerini kazanmada sknt ierisine den ilim ehlinden Moriskolara kar memuriyet grevlerine tayin yaparken hakszlk edilmemesini, tayinlerin Arap, Endlsl ya da bir baka ekilde ayrmclk yaplarak deil, liyakat ve ehliyet gibi zellikler dikkate alnarak gerekletirilmesi emretmitir.89 Osmanl idaresi, Moriskolarn srgn nedeniyle maruz kaldklar yoksulluk problemini halletme yolunda areler retirken, bu topluluk ierisinde bulunan muhtelif meslek dallarnda nitelikleri olan kiileri ayrca deerlendirmeyi ihmal etmemitir. Mesela gerek Cezayir gerekse Tunus beylerbeyinin emrinde bulunan ordularda, askerlik hizmeti vermeye ehil ok sayda Moriskonun grevlendirildii

747

deiik kaynaklarda yer almaktadr. Denizcilik faaliyetlerini iyi bilen Moriskolar, her iki eyalette de donanmada ve gemi inasnda istihdam edilmilerdir. Cezayir, Cherchel ve Jijelde kurulan cephane atlyeleri, tamamyla Moriskolar tarafndan iletilmekteydi. Keza Cezayir ehrini denizden gelebilecek saldrlara kar korumak zere Cezayir limannda ina edilen ve iinde 23 top bulunan savunma merkezi, Endls tophanesi olarak bilinmekteydi.90 Kuzey Afrikadaki Osmanl topraklarna gen Moriskolarn karlatklar bir dier sknt, yerli halk tarafndan onlarn Mslmanlklarna phe ile baklm olmas idi. Moriskolar asndan bu olduka garip bir elikiydi. Zira, onlar spanyada iken Hristiyanl samimi olarak benimseyip benimsemedikleri hususunda Hristiyanlarn pheli baklarn zerlerine ekmilerdi; imdi ise gerekten Mslman olup olmadklar hususunda Mslmanlarn ayn tr baklarna hedef olmaktaydlar. Bazen ilk geldiklerinde spanyolca konumalar ve d grnleri itibariyle daha ok spanyollar andrdklarndan dolay yerli halk arasnda onlarn Mslman olduklarna ihtimal vermeyen gruplar bulunmaktayd. Bu gruplar onlar zaman zaman hem gerek anlamda Mslman olmamakla hem de kffar idaresi altnda yaamay kabullendiler diye erefsizlikle hatt mrtedlikle itham etmekteydiler. Moriskolar son derece zen bu tutum, yine de spanyada olup engizisyonun basklarna maruz kalmaktan daha ehven bulunmaktayd. Morisko asll bir mnevver olan Hacer Bejaranonun u szleri olduka ilgintir: Bir yanda mrtedlikle sulanmak, br yanda bedevilerin saldrlarna maruz kalmak. ki musibetle kar karyayz. Hem Cezayir hem de Tunusta olan durum bu. Ancak btn bunlara ramen engizisyondan uzak olduumuz iin yine de kretmeliyiz.91 Moriskolarlala alakal olarak halk arasnda var olan bu bak as, bazen idarecilere de yansyabilmekteydi. Bu sebeple olsa gerek ki, Cezayirde Aragon blgesinden gelip de snnetsiz olan btn yetikin Moriskolarn toptan snnet olmalarn aksi takdirde kle olarak kabul edilecekleri ilan edilebilmiti.92 Tunus ve Cezayirdeki yerli halk arasnda Moriskolarn Mslmanl hakknda tanan pheleri izale etmek iin olsa gerek ki, bu eyaletlere gnderilen fermanlarda Moriskolarn, fermanlardaki adyla mdeccel taifesinin ehl-i slmdan olduklar, slma ballktaki samimiyetleri sebebiyle spanyadan kovulduklar hususlarnn vurguland grlmektedir. Buraya kadar verilen bilgilerden hareketle, Osmanl idaresinin yoksul Morisko gmenler iin, onlar eski korkularndan kurtararak, huzur ve gven ortam ierisinde yurt, i ve a sahibi yapmay; keza iine girdikleri toplumun horlanan, dlanan veya getto hayat yaamaya mahkum edilen deil, eit hak ve grevlere sahip bir paras haline getirmeyi hedefleyen bir entegrasyon politikas takip ettii sylenebilir. Bu politikann salad elverili ortam ierisinde, her ne kadar zaman zaman baz problemlerin yaanmad sylenmese de, Moriskolar beceri ve alkanlklar sayesinde uzun saylmayacak bir sre ierisinde gerek ekonomik gerekse kltrel adan iinde yaadklar toplumun hatr saylr bir paras olmay baardlar.

748

Yukarda asker alanda saladklarn sylediimiz katklarn, ksa srede ziraat, zenaat, ticaret ve eitim alanlarnda da sergilediler. Onlar sayesinde Kuzey Afrika ipek bcekcilii ve ipek imalinde adn duyurdu. Moriskolar, yerletirildikleri topraklar gerek kullandklar sulama teknikleri gerekse retimine baladklar yeni meyve ve sebze trleri ile verimli birer tarm alanna dntrdler. Sz gelimi Cezayirin Annaba kentini, bir zeytin ehrine dntren Moriskolar oldu. Yerli halk, su kaynaklarnn kanallar vastasyla evlere ve kent merkezlerindeki yzlerce emeye aktlmasn bu gmenlerden rendiler. Moriskolarn bu faaliyetleri, hi phesiz hem iinde yaadklar topluma katk salamakta hem de kendi refah seviyelerini ykseltmekteydi. Nitekim ister kadn olsun isterse erkek, ok sayda Moriskonun zamanla mal ve mlklerini vakfeder hale gelmeleri ve bu sayede ok sayda Morisko vakfnn vcut bulmas, bu topluluun ulat ekonomik seviye hakknda fikir verici mahiyettedir. te yandan bunlarn yannda Moriskolar, kendilerine has musikileri, gelenekleri, folklrleri; matematik, geometri, mantk ve felsefe alanlarnda sahip olduklar birikimleri ve kendilerine zg mimar sluplaryla iinde yer aldklar topluma nemli katklar salamlardr.93 Btn bunlar, Osmanlnn sz edilen entegrasyon politikasnn baarya ulatnn birer kant deil midir? Sonu olarak, buraya kadar verilen bilgilerden hareketle, Osmanlnn, baz subjektif ve hissi deerlendirmelerin aksine Endls Mslmanlarnn skntlarna bigane kalmadn, gerek srgn ncesinde gerekse srgn esnasnda ve sonrasnda Endls Mslmanlarna yardmn devletin hassasiyetle zerinde zerinde durduu konulardan biri olduunu sylemek mmkndr.

Bu Mslmanlara Mdeccenler (Arp. el-Mdeccenn/sp. Mudejares) denmektedir.

Arapa de-ce-ne (Bir yerde kendi isteiyle kald, ikamet etti) fiilinden tremi olan Mdeccen kelimesinin hafif bir tahrifle Mdeccer veya Mdeccel eklinde kullanld da vakidir. XIII. yzylda Dou Endlsde telif edilen Vocabulista in Arabico isimli kamusta el-Mdeccennn terimi, Hristiyan hakimiyetinde yaayan anlamal Mslmanlar olarak tarif edilmektedir. sidro de las Cagigas, Los Mudejares, Madrid 1948, I, 59-61; Huseyn Munis, Esnal-Mutcir, Revista del nstituto de Estudios Islmicos en Madrid, V, 1-2 (l957), s. 140-141; Charles H. Lea, The Moriscos of Spain, London 1901, s. 1 vd. ; Anwar G. Chejne, Historia de Espaa Musulmana, Madrid 1980, 100101, 109; F. M. Salgado, Esbozo tipologico etnico religioso de los grupos humanos peninsulares, Studia Filologica Salmanticensia, Nm. 7-8 (1984), s. 261. Osmanl ariv belgelerinde bu Mslmanlar iin genellikle mdeccel tyifesi tabiri kullanlmtr: Tunus Beylerbeyisi ve kadsna hkm ki, bundan akdem kffar- hksr elinden giriftr olan mdeccel taifesi ehl-i slmdan olub Bkz. Babakanlk Arivi, Mhimme Defteri, no: 81, hkm 267, tarih 1024/1615; Mhimme Defteri, no: 78, hkm: 441, tarih: 1202/1613.

749

Moriscos kelimesi, Ortaada, Moritanyadan gelenler anlamnda Mslmanlara nisbetle

kullanlan Moros kelimesinin kltlm ekli (tasr sgas) olup, kk, zavall, gsz, zelil Mslmanlar anlamna gelmektedir. Bu ismin kullanm, bir anda ortaya kmamtr. 1492 senesinden nce Hristiyan hakimiyetinde kalan Mdeccenlerden sz eden belgelerde, ok nadir olmakla beraber Moriscos ismine tesadf edilebilmektedir. 1492 senesinden sonra Grnata anlamasnn ihlal edilip, bu blge Mslmanlarnn zorla vaftiz edilmelerinin ardndan bu insanalara delalet etmek zere, sz konusu isim daha sk kullanlr olmutur. lerleyen zaman ierisinde, ister kendi istekleriyle isterse kendi istekleri dnda dnda olsun, spanyada Hristiyanla giren btn Mslmanlar, genellikle bu adla anlmlardr. Mamfih, ayn insanlar iin, Moros, Aljamas, cristianos nuevos, conversos ve tornados isimlerinin de kullanld grlmektedir. Bkz. Jainer, Colleccion diplomtica, Condicion social de los Moriscos, Barcelona 1987, s. 242, 244, 246, 300, 308, 320, 352; F. M. Salgado, Esbozo tipolgco etnico-religioso de los grupos humanos peninsulares en la Edad media, Studa Philologica Salmanticensia, 7-8 (1984), s. 262; M. Ben Aboud, The Moriscos During The End of The Taifa Period in The Light of The Arabic and Andalusian Sources, Publicationes de lEnstitut Suprieur de Documentation, Tunus (?), s. 30. 3 Muhammed Abdullah nn, Mevkful-Kustantniyye ve Bkil-Alemil-slm min Suktil-

Endelus, el-Asle, 27 (1975) s. 101 vd. ; Ahmet Asrar, Osmanl Devletinin Din Siyaseti ve slm Alemi, stanbul 1972, s. 286; Muhammed Abduh Hutmele, et-Tansrul-Kasr li Msliml-Endelus, Ammn 1980, s. 99; M. Ali Kettan, Grnatann dmesinden XIX. yzyl Sonuna Kadar Endlste slm, Deiim Srecinde slm, TDV. Yaynlar, Ankara 1997, s. 67. 4 et-Temim nce mstakil makaleler eklinde nerettii bu almalarn bir blmn,

bilahere, biri ed-Devletul-Osmaniyye ve Kadiyyetul-Mriskiyyn (Zavn 1989) dieri ise Dirst fitTarihil-Mriskiyyil-Endelus (Zavn 1993) adn tayan iki kitapta toplamak suretiyle, Arapa ve Franszca olarak yeniden ilim leminin hizmetine sunmutur. 5 Andrew C. Hess, The Moriscos: An Ottoman Fifth Column in Sixteeth-Century Spain,

The American Historecal Review, LXXIV/1 (October 1968) s. 1-25. 6 Chakib Benafri, Endlste Son Mslman Kalnts Moriskolarn Cezayire G Ve

Osmanl Yardm, Hacettepe niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Ankara 1989 (Baslmam Yksek Lisans Tezi). 7 1988. 8 Aziz Samih lter, imali Afrikada Trkler, stanbul 1936, s. 52; et-Temm, Evvelu Risle Nebil Abdulhayy Rdvn, Cuhdul-Osmniyyn li nkzil-Endelus ve stirddihi, Mekke

min Ehl Medinetil-Cezair ilas-Sultn Selmil-Evvel sene 1519, el-Mecellett-TarihiyyetilMaribiyye, 6 (Tunus 1976) s. 116 vd. ; Rdvn, 126. et-Temim, daha sonra kaleme ald bir baka makalesinde (Le Gouvernement Ottoman face au problme morisque, ed-Devletul-Osmaniyye ve

750

Kadiyyetul-Mriskiyyn, Zavn 1989, s. 10), Endls-Osmanl ilikilerinin balang yl olarak 1487 senesini gstermektedir. 9 10 11 Benafri, 42. Katip elebi, Takvimut-Tevrih, stanbul 1147, s. 111. Efdaleddin, Bir Vesika-i Mellim, Tarih-i Encmen-i Osman Mecmas (TOEM), I, 1-6

(1329/1911) s. 203. 12 13 bn ys, Bediuz-Zuhr ve Vekiud-Dhr, Bulak 1311, II, 246; nn, Nihaye, 219-220. Ben Ahmer devleti ve bu devletin ykl sreci iin bkz. Muhammed Abdullahnn,

Nihayetul-Endelus, Kahire 1966; M. A. Ladero Quesada, Historia de un pas islmico, Madrid 1989; Rachel Ari, El Reino Nasr de Granada, Madrid 1992; J. Caro Baroja, Los Moriscos del Reino de Granada, Madrid 1976, Capitulo I. 14 15 nn, Nihaye, 216. Atn Arapa metni iin bkz. Ahmed b. Muhammed el-Makkar, Nefhut-Tb (nr. hsan

Abbas), Beyrut 1988, IV, 486-88. Bu at lkemizde ilk kez Efdaleddin Bey neretmitir (Bir Vesika-i Mellim, TOEM, I, 1-6 (1329/1911) s. 201-210). Atn ilk tercmesi ise, fazla tannmam bir air olan Filibelizde Mehmed Nizameddin tarafndan gerekletirilmi ve bu tercme Zekai Konrapa tarafndan bir makale konusu yaplmtr (Endls Mersiyesi, Nizami Tercmesi ve Endls Tarihine Ksa bir Bak, stanbul 1964). Bkz. Beir Ayvazolu, Edebiyatmzda Endls, Endlsten spanyaya, Ankara 1996, s. 85. Sz konusu at son olarak Sezai Karako tarafndan Trkeye evrilmitir (slmn iir Antlarndan, stanbul 1976, s. 85-90). 16 17 18 19 Karako, 90. smail Hakk Uzuncarl, Osmanl Tarihi, Ankara 1983, II, 200. lter, I, 52; et-Temim, ed-Devletl-Osmaniyye, 11 (Hammerden naklen). Uzunarl (II, 200) Katip elebi, Takvimut-Tevrihte Kemal Reisin Grnata padiahna

yardm iin spanya sahiline gnderildii tarihi 896H. (1490 M.) olarak gstermekte diyorsa da, bu ifade doru deildir; nk yukarda da deindiimiz zere Katip elebi Kemal Reisin spanya seferi iin ayrln 892/1487 yl olaylar arasnda saymaktadr. 20 21 Uzunarl, II, 200. Fevzi Kurtolu, Mukaddime, Kitb- Bahriye, TTK, Ankara 1935, sIII.

751

22

Saffet, Zeyl, TOEM, I, 1-6 (1911) s. 212-213; lter, 53; nn, Nihaye, 219; Abdulkadir

Ahmed Yusuf, Alkt beyne- ark vel-Garb, Sayda 1969, s. 256; Rdvn, 134; Benafri, 44, 119 nolu dipnot. 23 1228-1574 yllar arasnda Tunus ve Dou Cezayirde hkm sren bir Berberi hanedan

olup, adn Muvahhidlerin nde gelen devlet ricalinden olan Eb Hafs mer el-Hintatden alr. Abbasi devleti 1258de yklnca, Mekke erifi, Hafs sultan el-Mustansra halife ve emirl-mminn unvanlarn verdi. 1535-1574 yllar arasnda spanyollara tbi oldular. 1574te Tunus Osmanllar tarafndan fethedilince, bu hanedann son temsilcisi stanbula gtrld ve bylece Hafsler devleti son buldu. Bkz. nn, Asrul-Murbtn vel-Muvahhidn, Kahire 1964, II, 367-86; Ahmed b. Amir, edDevletul-Hafsiyye, Tunus 1974; Muhammed Razk, Hafsler, DA, stanbul 1997, XV, 125-28. 24 1548-1659 yllar arasnda Fasta hkm sren Sadlerin Hz. Hasann soyundan

geldikleri kabul edilmekte ve bu nedenle Erf (erifler) olarak da adlandrlmaktadrlar. XVI. yzyl balarnda Fas ve civarn istila etmeye alan Portekizlilere kar baarl mcadeleler verdiler. Ayn yzyln ilk yars boyunca spanyollarla ittifaklar oluturdular. Daha sonra Osmanl ile benzeri ittifaklar kurdular. 1603te hanedana altn devrini yaatan Ahmed el-Mansurun lmnn ardndan ynetimde ikilik kt ve hanedan blnd. Sonunda Filaliler, blnmeye son verip yeni bir erif hanedan oluturdular. Bkz. Jamil M. Abun-Nasr, A History of Maghrib in the Islamic Period, Cambridge 1987, s. 206 vd. ; Muhammed el-Hd el-Amir, Tarihul-Maribil-Arab, Tunus 1974, s. 221 vd. ; Huseyn Munis, Tarihul-Marib ve Hadratihi, Beyrut 1992, s. 223-340. 25 1235-1550 yllar arasnda Tlemsen ve civarnda hkm sren bu devletin kurucular,

Berberi Zenate kabilesine mensup olup Zeyyanler olarak ta bilinirler. Merinler ve Hafslerle mcadele halinde olmulardr. Bilhassa Merinlere kar Ben Ahmer idarecileri ve Kastilya kral ile ittifaklar kurmulardr. XVI. yzyln balarnda spanyollara tbi oldular. Trklerin Cezayiri ele geirme mcadelesinde spanyollarn yannda yer aldlar. 1550de Osmanl idaresinin Tlemseni fethetmesi ile bu hanedan son bulmu oldu. Bkz. Jamil M. Abun-Nasr, A History of Maghrib in the Islamic Period, Cambridge 1987, s. 134-143; Erdoan Meril, Abdulvdler, DA, stanbul 1988, I, 276-77. 26 Bu gelimeler hakknda ayrntl bilgi iin bkz. Mehmet zdemir, spanya Krallnn XVI.

Yzylda Endls Mslmanlarn Hristiyanlatrma Politikas (I) , Ankara niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi (AFD), XXXV (1996), s. 243-284. 27 28 Rdvn, 133. Atn Arapa metni iin bkz. el-Makkar, Ezhrur-Riyd, Kahire 1939, I, 108-115. Trke

tercmeleri iin bkz. Azmi Yksel, Endlsten II. Bayezide Yazlan Anonim Bir iir, Belleten, LII, 205 (Aralk 1988) s. 1575-1583; Benafri, 178-185. ngilizce Tercmesi iin bkz. J. T. Monroe, A Curious Appeal to the Ottoman Empire, Al-Andalus, XXXI (1966) s. 281-303.

752

29

Uzunarl, II, 200; et-Temim, ed-Devletl-Osmaniyye, 11; Yksel, 1575. Ercment

Kuran, II. Bayezidin Endls Mslmanlarnn yardm isteklerini cevapsz brakt kuvvetle muhtemeldir deerlendirmesini yapmakta, dolaysyla da Kemal Reisin 1505te gnderilmi olmasn pek muhtemel grmemektedir. Bkz. Cezayir Trklerinin Endls Mslmanlarn Kuzey Afrikaya Nakli ve Neticeleri, Endlsten spanyaya, Ankara 1996, s. 64. 30 31 Turan, Barbaros, Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi, stanbul 1992, V, 66. et-Temim, Evvelu Risle min Ehl Medinetil-Cezair ilas-Sultan Selm el-Evvel sene

1519, el-Mecellett-Tarihiyyetil-Maribiyye, 6 (Tunus 1976) s. 116-120; Rdvn, 136-138. Benafri (s. 48), sz konusu arizada Moriskolarn iinde bulunduklar kt durumdan bahsedildiini ifade ediyorsa da, byle bir bilgi bulunmamaktadr. Bunun yerine Endlsn igal altnda olmasna iaret edilmektedir. 32 Turan, V, 66; Kuran, 64. 32 33 Turan. V. 66: Kuran. 64. MslmanlarHayreddin Bee haber gnderb istimdad eylediler. Hayreddin Be

otuz alt pare kalita (krekli gemi) gnderb varduklarnda zerlerine gelen dman bozub ehl-i slm gemilere aldlarYedi kere sefer eylediler. slmiyyan cmle karu yakaya gerb kffar elinden tahlis eyledilerBu defa yetmi bin kadar mdeccel geb Cezayirde ve gayri yerlerde temekkn etdiler. Ekser Cezayir halk ol ecilden Endlsldr Katip elebi, Tuhfetul-Kibr, Matba-i Amire, stanbul 1141, s. 18; Matbaa-i Bahriye, stanbul 1329, s. 40; lter, I, 94. 34 Turan, V, 66; Feridun Emecan, Kanun Sultan Sleyman Devri, Doutan Gnmze

Byk slm Tarihi, stanbul 1992, X, 354 vd. 35 186-188. 36 37 38 39 40 41 Asrar, 286. Turan, V, 67; Benafri, 54; Emecan, X, 354-355. Uzunarl, II, 383. ztuna, IV, 41-42; Emecan, X, 358. nan, Nihaye, 385. Bu konuda geni bilgi iin bkz. Cengiz Orhonlu, XVI. Asrn lk Yarsnda Kzldeniz Asrar, 283-285; et-Temim, Risle min Muslim Grnta ilas-Sultn Suleymn el-Knn

sene 1541, ed-Devletul-Osmaniyye ve Kadyyetul-Mriskiyyn, s. 34-38; Rdvn, 139-142; Benafri,

Sahillerinde Osmanllar, TD, XVI (1962) s. 1-10; Salih zbaran, Osmanl mparatorluu ve Hindistan

753

Yolu, TD, XXXI (1978) s. 131-141; Feridun Emecen, Osmanl Siyas Tarihi-Kuruluundan Kaynarcaya, Osmanl Devleti ve Medeniyeti Tarihi, stanbul 1994, s. 39-41. 42 43 44 Lea, The Moriscos, 100 vd. Lea, A History of the Inquisition in Spain, New York 1906, s. 363 vd. ; Benafri, 54. Bu telakknin Osmanl Devletinin tabi olduu hukuk dzeni asndan arzettii nemi

anlayabilmek iin Yavuzun 1520den nce Balkanlarn Hristiyanlardan temizlenmesi ve bu Hristiyanlarn Avrupaya srlmesi, bylece Tunaya kadar olan topraklarn Trk yurdu haline getirilmesi eklindeki teklifinin eyhlslm Zenbilli Ali Efendi tarafndan Reay bize Allahn emanetidir diyerek reddetmesini burada hatrlamakta yarar vardr. Yine ayn Yavuz, bir baka sefer, stanbuldaki Hristiyanlarn ldrlmesini ve kiliselerinin ellerinden alnmasn istemi; ancak durumu mzakere eden Zenbilli Ali Cemali Efendi, Patrike haber gnderip, padiahla grmesini istemitir. Patrik bir ruhban heyeti ile birlikte Edirnede padiahn huzuruna karak hem Fatih Sultan Mehmetin kendilerine verdii imtiyazlar muhtevi emnnameyi gstermi hem de Kuranda cizye karlnda Hristiyanlara yaama hakknn tanndn dile getirmitir. Patriki dinleyen Yavuz, sz konusu kararndan vazgemek zorunda kalmtr. Bkz. Ylmaz ztuna, Byk Trkiye Tarihi, stanbul 1977, IV, 330;. Selahattin Tansel, Yavuz Sultan Selim, Ankara 1969, s. 254; Osman Turan, Trk Cihan Hakimiyeti Mefkuresi, stanbul 1993, I, 80-81; Hulusi Yavuz, Yemende Osmanl Hakimiyeti, stanbul 1984, s. 166-167. 45 Osmanllarn Kuzey Afrikada hakimiyet salamalarnda ve bu hakimiyeti devam

ettirmelerinde Moriskolarn nemli katks olmutur. Blgedeki Osmanl idarecileri, ok sayda Moriskoyu orduda grevlendirmitir. Sz gelimi spanya kral II. Filipin 1566da Madriddeki Fransiz elisine yazd mektupta Cezayirdeki 15 bin iyi yetimi arkebzcden 6 bininin Morisko olduunu belirtmekteydi. Moriskolar; silah, barut imali ve gemi yapmnda usta olduklar iin, bu zellikleriyle Osmanl savunmasna katkda bulunmulardr. te taraftan, korsanlk faaliyetlerinde bulunan Moriskolar -ki saylarnn olduka fazla olduu anlalmaktadr- hem intikam maksadyla iyi bildikleri spanya kylarn vuruyorlar hem de Osmanl denizcilerine ayn i iin yardmc oluyorlard. Baarl denizcilik faaliyetleri neticesinde birok Morisko gemi reisi seviyesine ulamtr. rnek olarak Reis Ahmet Ebu Aliye el-bn, Reis Blanquillo, Byk Murad, Kaddoum, Kachak Ali, Reis Cevad ve Ebu Fehd el-Guri adlar zikredilebilir. Bkz. et-Temim, ed-Devletul-Osmaniyye, 12, 15; Benafri, 132-133. 46 47 48 49 Leyl Sabb, Sevratu Muslim Grnta, el-Asale, 27 (1975), s. 136, 141. Bu fetvann metni iin bkz. nn, Nihaye, 342-344. Benafri, 57. Lea, 229; Mehmet zdemir, Endls Mslmanlar I, Ankara 1994, s. 213-214.

754

50 51

Sabb, 130-131. syann ekonomik sebepleri hakknda geni bilgi iin bkz. Nicolas Cabrillana Ciezar,

Rebelion, guerra y expulsion de los moriscos de Almeria (1568-1571) , Los Cuadernos de la Biblioteca Espaola de Tetuan, 13-14 (Junio-Diciembre 1976) s. 7 vd. ; Sabb, 128. 52 53 Hess, 4. Luis de Marmol Carvajal, Rebelion y castigo de los Moriscos, Malaga 1991, s. 93-94; Lea,

The Moriscos, 237; Luis Caro Baroja, Los Moriscos del Reino de Granada, Madrid 1976, 174. 54 55 Lea, The Moriscos, 279. Babakanlk Arivi, Mhimme Defteri, No: 9, Hkm: 231, Tarih: 10 Zilkde 977 Hicr

(1569). et-Temim tarafndan Arapa tercmesi ile birlikte neredilen bu fermann (ed-DevletulOsmaniyye, 23-25) Latin harfleriyle yaplm transkribe metni iin bkz. Benafri, 189-191. Peevinin bu mnasebetle verdii bilgilerde ciddi baz hatalarn bulunduu mahede edilmektedir. Mesela 1568de balayan Grnata isyan 1570de balam gibi gsterilmektedir. II. Selime mracaatn bu tarihten sonra vaki olduu ima edilmektedir ki, padiahn Endlsllere gnderdii ferman 977 (1569) tarihini tad iin bu da doru deildir. Bkz. Peevi brahim Efendi, Peevi Tarihi, Hazrlayan: Bekir Stk Baykal, Ankara 1981, s. 343. 56 57 li Seyd, Sokullu Mehmet Paa, stanbul 1327, s. 5; Benafri, 64. Babakanlk Arivi, Mhimme Defteri, No: 9, Hkm: 204, Tarih: 10 Zilkde 977 Hicr

(1569). Fermann Latin harfleriyle yaplm transkribe metni iin bkz. Benafri, 192-193. 58 Miguel Angel de Buene barra, La Guerra de Granada vista por los castellanos del siglo

XVI a la luz de un manuscrito indito, ACTES I, Tunus 1980, s. 94. 59 et-Temim, ed-Devletul-Osmaniyye, 19-20 (Fray D. de Haedo, Histoire des Rois dAlger,

Alger 1881, s. 139dan naklen). 60 61 62 lter, 146; Benafri 67. et-Temim, ed-Devletul-Osmaniyye, 20. Dneme yakn spanyol tarihilerinden Perez de Hita, Muhammed b. meyyenin Trkler

tarafndan ldrldn kaydetmektedir. Bkz. Francisco Marquez Villanueva, El Mito de gran conspiracin morisca, ACTES II, Tunus 1984, s. 272. 63 Babakanlk Arivi, Mhimme Defteri, No: 14, Hkm: 199, Tarih: 3 Sefer 979 Hicr.

Fermann Latin harfleriyle transkribe metni iin bkz. Benafri, 194-195.

755

64

Babakanlk Arivi, Mhimme Defteri, No: 14, Hkm: 200, Tarih: 3 Sefer 979 Hicr.

Fermann Latin harfleriyle transkribe metni iin bkz. Benafri, 196-197. 65 66 67 68 69 70 Buene Ibarra, 99. Ciezar, 42. Carvajal, 192-193. Carvajal, 225-227. Carvajal, 269-271; Lea, The Moriscos, 262; Caro Baroja, 2oo; Ciezar, 52. Srgn karar ve neticeleri hakknda geni bilgi iin bkz. Lea, The Moriscos, 263 vd. ;

Caro Baroja, 203 vd. ; nn, Nihaye, 375. 71 72 73 Benafri, 73. Lea, The Moriscos, 281-283. spanyolca tercmesi ile birlikte neredilen bu mektup iin bkz. O. F. N., Dario Cabanelas,

Proyecto de alianza entre los sultanes de Marruecos y Turqua, Miscelanea de Estudios Arabes y Hebraicos, Granada 1957, s. 63-70. 74 75 76 ztuna, IV, 351. nn, Nihaye, 388. Osmanl Devletinin Cezayir, Tunus ve Trablusgarb eyaletlerine XVI-XX yzyllar arasnda

bu isim verilmekteydi. Garp Ocaklarnda 300 yldan fazla sren Osmanl hakimiyeti dneminde Osmanl uygarlnn siyas, kltrel, asker ve ekonomik zellikleri bu lkelerde yayld ve her alanda nemli gelimeler saland. Garp Ocaklarnn halk genellikle Arap ve Berberi asllyd. Bunlara XV. yzyln sonlarnda ve XVI. yzylda Endlsl Mslmanlar ve Yahudiler katld. Endlsl Mslmanlar yeni bir medeniyet anlay getirirken, Trk ftihler de idareci, asker ve ulem olarak etkilerini gsterdiler. Sz konusu ocaklarda Arapa yaygn dil olmakla beraber siyas alanda Trke de nem kazand. stanbul ile yazmalar Trke yaplyordu. Garp Ocaklar hakknda geni bilgi ve literatr iin bkz. Atill etin, Garp Ocaklar, DA, stanbul 1996, XIII, 382-386. 77 295-311. 78 Benafri, 75. Mercedes Sanchez Alvarez, Algunos aspectos sobre los Turcos en la literatura de los

Moriscos, Actas del Coloquio Internacional Sobre Literatura Aljamiada y Morisca, Madrid 1978, s.

756

79

Srgn kararnn aln, muhtevas ve uygulanma biimi hakknda geni bilgi iin bkz.

Pascual Boronat y Borrachina, Los moriscos espaoles y su expulsion, Granada 1992, Capitulos XIXIV; Lea, The Moriscos, 292-365; Caro Baroja, 224-236; nn, Nihye, 393-410; Cemaluddin, 205264. 80 81 Cemaluddin, 219. Akdes Nimet Kurat, Trk-ngiliz Mnasebetlerinin Balangc ve Gelimesi, Ankara 1953,

s. 174; Kuran, 66; Benafri, 77. Kurat, Morisko kelimesinin karl olarak mrk ve berberi kelimelerini kullanmaktadr ki, her ikisi de doru bir kullanm deildir. Mrk kelimesinin kaynan ve ne anlama geldiini henz tespit edebilmi deiliz. Belki bir yanl okuma da olabilir. te taraftan Moriskolarn iinde Berberi aslllar olduu gibi Arap ve spanyol aslllar da vardr. Dolaysyla Endlsl btn Mslmanlara delalet etmektedir. Bu sebeple bu topluluun Berberiler le zdeletirilmesi isabetli deildir. 82 Kurann ifadesine gre Prof. Halil Sahilliolunun Venedik Devlet Arivi (Archivio de Stato

Di Veniza Buste 7-48/155) nde bulup bir fotokopisini kendisine gnderdii bu belgeyi et-Temim Arapa tercmesiyle birlikte neretmitir. Bkz. et-Temim, ed-Devletul-Osmaniyye, 45-48. Latin harfleriyle transkribe metni iin bkz. Benafri, 198-199. 83 84 85 86 87 219-220. 88 89 90 Babakanlk Arivi, Mhimme Defteri, No: 81, Hkm: 267, Tarih: 1024 (1615). Babakanlk Arivi, Mhimme Defteri, No: 23, Hkm: 244, Tarih: 19 Recep 981 (1573). Geni bilgi iin bkz. Chakib Benafri, Endlste Son Mslman Kalnts Moriskolarn Kuran, 66. Benafri, 77. Babakanlk Arivi, Mhimme Defteri, No: 23, Hkm: 284, Tarih: 28 Recep 981 (1573). Babakanlk Arivi, Mhimme Defteri, No: 78, Hkm: 441, Tarih: 1022 (1613). Msl. bkz. Mikel de Epalza, Los Moriscos antes y despues de expulsin, Madrid 1992, s.

Cezayire G ve Osmanl Yardm (1492-1614), Hacettepe niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Yaymlanmam Yksek Lisans Tezi, Ankara 1989, s. 131-132. 91 92 Epalza, 256. Epalza, 256.

757

93

Geni bilgi iin bkz. Benafri, 133 vd.

758

Safev Devleti'nin Ortaya k ve II. Bayezid Dnemi Osmanl-Safev likileri / Yrd. Do. Dr. Behset Karaca [s.409-418]
Sleyman Demirel niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi / Trkiye 1. Safev Devletinin Ortaya kmas A. Safevlerin Menei ve Safevilerde Devlet Kurma Fikrinin Gelimesi Onyedinci yzyl balarnda ah smail tarafndan kurulan, Dou Anadolu, Azerbaycan ve Bat ran kapsayan ve daha sonra da Horasana doru gelien Safev Devleti, bu ad tarikatn kurucusu olan eyh Safiyyddinin isminden almtr. Safev ailesi resmi soy ktne gre, kendilerinin on iki imamdan yedincisi olan Musa Kzma sonra da imam Ali b. Ebi Talibe ve nihayet peygambere kadar ktn syleyerek Arap olduklarn bildirirler.1 Azeri tarihi Mirza Abbasl, Safev hanedannn Erdebil ve evresinde yaam kkl Azerbaycanllardan olduunu ve eyh Safiyyddinin kendi zamannda Trk Olu ve Trk Piri eklinde anldn2 belirtirken, Zeki Velidi Togan, Safiyyddinin babasnn Firuzah adl bir Krt olduunu ispat etmeye almtr. ranl bir tarihi olan Ahmet Kesrevi ise, hanedann soy kknde bulunan eyh Safiyyddinin Trk deil ran etnik unsuruna mensup olduunu iddia etmitir.3 ada ranl tarihiler bahsedilmitir.4 ah smailin kurduu Safev Devletinin sonraki durumu ve gelimesi nasl olursa olsun devleti kuran ve onu ayakta tutan Anadolu Trkleri olmutur. Dolaysyla Safev Devleti, hem din anlay hem askeri yaps ile tam bir Trkmen airet devleti olarak kurulmutur. Safev tarikatnn kurucusu olan eyh Safiyyddinin (1252-1334), devlet kurma fikrine sahip olduuna dair, kaynaklarda ak bir bilgi bulunmamaktadr. Ancak, olu Sadreddin Musann (13341393), Azerbaycanda hkm sren Melek Eref tarafndan ay gz hapsinde tutulmas bu tarikatta devlet kurma fikrinin olduu ihtimalini glendirmektedir.5 Bu fikir ilk olarak Hoca Alinin torunu eyh Cneyt (1447-1460) zamannda daha da belirginlemitir. Mthi bir siyasi ihtirasa ve enerjiye sahip olan Cneyt, mritlerinin ok artmasndan da cesaret alarak kendisini yksek hakimiyet planlarna kaptrmtr. Bu amala Safev tarikatn ilk militanlatran ve kendisine ilk sultan dedirten O olmutur.6 Devlet hakimiyetine varmak fikrini gerekletirebilmek iin birok seferler dzenlemi ancak, baarya ulaamamtr. eyh Cneytin bu faaliyetleri, Safev ailesinde uzun sreden beri gizlenen srrn, ortaya kmasndan baka bir ey deildir.7 de, hanedann Trk asll olmadn ispata almalarna ramen bunu gerekletirememilerdir. Ayrca XVI. asr tarih kitaplarnda Safev Devletinden Trkmen devleti diye

759

Cneytin 1460 ylnda Akkoyunlu Sultan Halil ile yapt savata ldrlmesi zerine yerine olu eyh Haydar (1460-1488) gemitir. Babas tarafndan gerekletirilemeyen gayeyi her ne pahasna olursa olsun sonulandrmaya karar vermi olan Haydar, bu nedenle, mritlerini siyasi maksatlar iin kullanlacak bir ordu haline koymasn bilmitir.8 B. Safevlerin iilii Benimsemesi Erdebil ve evresinde kurulan Safevyye tarikat balangta Snni bir tarikat idi. eyh Safiyyddin, Halvetiye tarikatnn kurucusu brahim Zhid Geylaniye mrit olmu, yannda yetimi Snni bir tarikat eyhi idi. Safiyyddin iiler iin nemli kabul edilen seyyidlik iddiasnda bulunmu, ancak bu dncesini bilinmeyen nedenlerle gizlemek zorunda kalmtr. 1334 ylnda eyh Safiyyddinin lmesiyle birlikte yerine olu Sadreddin Musa gemitir. Sadreddin hacca gittiinde, Medine Sultan ehabettin Ahmet b. Hseyine soy zincirinin on iki imamdan yedincisi olan Musa Kzma ulatn soruturup onaylatm, bylece Safevlerin seyyidlii iyice belirginlemitir.9 Bu Snni tarikatn gelimesi, devrin ii ileri gelenlerini telalandrm ve kar tedbirler almaya yneltmitir. Bylece iiler ksa zamanda bu tarikata szmaya muvaffak olmulardr. Nitekim o ana kadar Snni olan bu tarikat eyhleri, zellikle Hoca Ali (1393-1429) dneminden itibaren iilie ilgi gstermeye balamlardr.10 Timur zerinde byk bir nfuz kazanan Hoca Ali, Timurun emri ile Erdebil ve evresini bir vakfiye olarak elde etmi ve buralar kendisi iin bir nevi snak olarak kullanmaya balamtr. Bir mddet sonra Erdebil ve evresinin bu imtiyazl durumundan yararlanmak isteyen kimseler iin, buras bir nevi snak olmutur. Bu dnemde iiliin Anadolu taraflarnda da yaylmaya balamas Osmanl Trkiyesi iin ilk tehlike olarak ortaya kmtr. zellikle, Timurun Ankara Sava sonucu Anadoludan getirdii binlerce esiri Hoca Alinin efaati ile serbest brakmas bu grubun tarikata balanmasn salamtr. Anadoluya geri dnenler ise onun fikirlerinin yayc propagandistleri olmulardr.11 iilii tam olarak benimseyen ise eyh Cneyt olmutur. O, mevcut Snni otoritelere kar militan ii ideolojisini benimsemitir.12 Onun iilii savunmas yznden amcas Cafer ile aras alm, bundan dolay Safevyye tarikat biri Snni dieri ii olmak zere iki kola ayrlmtr.13 Amcas Cafer ile olan mcadelesinden dolay Erdebilden ayrlmak zorunda kalan eyh Cneyt, Anadoluya gemi ancak, ii inanl olduu anlaldndan burada kendine yer edinememitir.14 eyh Haydar bu hususta daha da ileri giderek kendisine bal olanlarn kyafetine yeni bir dzenleme getirmi, taraftarlarna on iki imam temsilen on iki dilimli krmz Trkmen brk giydirmi, bundan dolay kendilerine Kzlba denilmitir.15 iilii randa ok kat uygulayan ise ah smail olmutur. ounluu Snni olan randa grlmemi bir zulmle On ki mam iiliini dayatm ve bunu kabul etmek istemeyen Snni ulema ve halka gaddarca davranlm, ou ya iilii ya da lm semek zorunda braklmtr.16 Tarihi Kemal Paazdeye gre, ah smail, mezhep deitirmeyen annesini bile ldrmtr. Ayrca lkede

760

bu ideolojik devrimi gerekletirecek yeterince ii ulema olmadndan Iraktan ii alimler arlmtr.17 C. Safev Devletinin Kurulmasnda Anadolu Trklerinin Rol Safev Devletinin oluumunda en nemli rol Trkmen airetleri oynamlardr. Safev Trkmen devleti, eyh ve ah olan smaile ve onun temsil ettii harekete Anadolu, Azerbaycan ve dier blgelerden gelen konar ger kkenli Trkmen boylarnn Kzlba olup oymaklar eklinde kendisine katlmas ile gereklemitir.18 Safev tarikat ilk zamanlar Azerbaycanda yaylmtr. Bu nedenle Azerbaycanl tarihiler, XVI. yzyl balarnda kurulan Safev Devletinin, ran devleti deil, Azerbaycan Trklerinin devleti olduu kanaatina varmlardr.19 Tarikatn ilk yaylma alan Azerbaycan olsa da zamanla Anadolu bu tarikatn en nemli yaylma alan haline gelmi ve Safev Devletinin kurulmasnda ve gelimesinde yegane rol Anadoludan rana giden Trkmen boylar oynamlardr. Ayrca gerek bu devlet zamannda ve gerekse bundan sonra randa hakim ve imtiyazl unsurlar onlar tekil etmilerdir. Bu hakim Trk camias iinde oynadklar siyasi roller ve miktarlarnn okluu itibariyle birinci mevkiyi aml, Ustal, Afar, Zlkadir, Tekeli, Kaar, Rumlu gibi balca yedi kabile igal ediyordu ki bunlar derecesinde rol oynamaya muvaffak olmas dolaysyla Trkmen kabilesini de bu gruba dahil etmek gerekir. Bayat, Baharl, Bozcal, Acurlu, Hnsl, Varsak gibi kabileler ikinci grubu meydana getirmilerdir.20 Bilindii gibi, Safevlerin yapt propagandalar sonucu XIV. yzyldan itibaren, Anadoludan rana gler balamtr. Malazgirt Savandan itibaren XIII. yzyln sonlarna kadar Anadoluya yaplan gler, XIV. yzyla gelindiinde artk tersine dnm ve Anadoludan rana gler balamtr. Bu glerin sonularna baktmzda,21 Safev Devletinin kurulmasnda Anadolu Trklerinin rollerini daha iyi grrz: 1- Safev Devletini kuran Anadolu gebe ve kyl Trkleridir. 2- Safev Devleti kurulduktan sonrada uzun bir zaman Anadoludan beslenmitir Devletin gelimesi de bu unsur sayesinde mmkn olmutur. 3- Devletin kuruluu esnasnda, Anadolu Trk unsurunun dini anlaynn hakim bulunduu grlr. 4- Devleti kuran ve devam ettiren Trk unsuru rann Fars halk ile kaynamayarak varln zamanmza kadar devam ettirmitir. 5- Safev Kzlba Trkleri, anayurtlar Anadolu ile her trl mnasebetlerini srdrmlerdir.

761

D. ah smailin Ortaya k ve Safev Devletinin Kuruluu ah smail, randa hkm srm olan Safev hanedannn ilk hkmdar olup, 892 (14861487)de dodu. Annesi Akkoyunlu hkmdar Uzun Hasann kz Halime Begm, babas ise eyh Haydar idi. eyh Haydar 1488 irvan seferi sonucu lnce, mritleri Haydarn olundan biri olan eyh Alinin etrafnda toplandlar.22 Bunu anlayan Akkoyunlu Sultan Ykup Bey, tehlikeyi sezerek yeenini Farstaki stahr kalesine hapsetmitir. Ancak Sultan Ykupun lm ile oullar arasnda bir taht mcadelesi balamtr. Bunlardan Rstem Bey, saltanat mcadelesinde amcasnn olu Baysunguru yenemeyeceini anlaynca ah smail ve iki kardeini hapisten kurtarmtr. Bu da onlarn mritlerinin toparlamasna frsat vermitir. eyh Ali Baysungur ile yapt iki sava da kazanm ve Rstem Bey tarafndan Tebrizde parlak bir trenle karlanmtr. Alinin bu baars ve halk zerindeki manevi etkisi Rstem Beyi korkutmutu. ok gemeden onu ortadan kaldrmak iin areler ararken durumdan haberdar olan eyh Ali, kardelerini de yanna alarak Erdebile kamaya teebbs etmi, ancak yolda kendisini takip eden Rstem Bey kuvvetleri ile yapt savata ldrlmtr (1493).23 Bu srada alt yanda olan ve mritler tarafndan Erdebile karlan smail, Erdebilin Anadolu mahallesinde Ebe adndaki bir kadn tarafndan gizlenmi, ancak bulunmas olasl belirince Gilana karlmtr. Burada alt yldan fazla kalan smail, burada kald zaman zarfnda ou Anadolulu ve Azerbaycanl Trkmenler tarafndan devaml ziyaret edilmitir.24 Sultan Rstem bir suikast sonucu 1497de ldrlnce yerine II. Bayezidin yeeni ve damad olan Gde Ahmet Bey Akkoyunlu tahtna gemitir. Ancak tahtn baka talipleri de olduundan dolay, Gde Ahmet Bey, ehzadeleri isyana kkrtan baz beyleri ortadan kaldrmaya balam ancak, bu beyler bir komplo ile Gde Ahmet Beyi ldrmlerdir. Bu da lkede i karklklarn kmasna neden olmutur. Bu karklk ve merkezi otorite boluu ise ah smailin iine yaramtr.25 Bunun zerine, 1499 ylnda 12 yanda olan smail, Gilandan ayrlarak Hazar denizinin batsndaki Taruma gelmi oradan da Erdebile gemek istemitir. Ancak Erdebil valisi kendisini ehre almaynca Hazar kysnda bulunan Erivana gitmi ve 1500 kn orada geirmitir. ah smailin amac Anadoluya gitmekti. Bu nedenle Anadoludaki yandalarna Erzincana gelmeleri iin haberciler yollamtr. Bu srada II. Bayezid Modon ve Koronun fethi ile megul olduundan, ah hibir zorlukla karlamadan Sarkam yaylasna gelmitir. Burada birok Trkmen tarafndan ziyaret edilen ah smail, Austos 1501de emrinde bulunan yedi bin kiilik kuvvetiyle Erzincandan ayrlmtr. Bu kez hedef irvan idi. smail hem babasnn ve dedesinin cn alacak hem de zengin ganimetler elde edecekti. Sonuta, Cebani denilen yerde yaplan savata, irvan ordusunu ar bir malubiyete uratm ve Ferruh Yesar ldrlmtr.26 Ardndan emah ve Bakye hcum ederek buralar ele geiren ah smail, 1501 ylnda Akkoyunlu hkmdar Elvend Mirzay Nahvanda

762

yenerek

Akkoyunlu

Devleti

topraklarnn

yarsna

hakim

olmu

bylece

Tebrize

gelerek

hkmdarln ilan etmitir. Daha sonra Akkoyunlulardan Irak ve Fars hkmdar Murad Beyi Hemedanda yenerek iraz ve Badat ele geirmitir. Burada Snni ulema ve halk kltan geirmi,27 kaabilenler ise Memlk ve Osmanllara snmlardr. Dolaysyla ehzadeler arasnda paralanarak iyice zayflam olan Akkoyunlu Devleti ksa zamanda ah smailin eline gemitir. 2. II. Bayezid Dneminde Osmanl-Safev likileri A. Safevi Tarikat Dneminde Osmanl-Safev likileri ve Anadoluda Yaplan ii Propagandalar Safev tarikatnn kurucusu eyh Safiyyddin, Osman Beyin ada idi. Osman Bey Anadoluda bir u beylii olarak gelimeye alrken, eyh Safiyyddin de Erdebil ehrinde tasavvuf alanndaki derin anlay ile n salyordu. Zamanla Osmanllar beylikten sultanla geerken, Safev eyhleri de tarikatlarn Azerbaycan, Kafkasya ve Dou Anadolu blgelerinde yaymaya devam etmilerdir.28 yle ki Safevi eyhlerinin hreti zamanla Erdebil ehrini aarak Irak, Suriye, Anadolu ve rann dier blgelerine ve hatta Trkistana kadar ulam ve buralardan, bu eyhleri ziyaret iin akn akn insanlar gelmeye balamtr.29 Bu balamda Safev tarikatnn kurulduu ilk yllardan itibaren Anadolunun heterodoks Trklerinden ok sayda mrit Erdebile eyh Safiyyddini ziyarete gitmidir.30 Anadoludan Erdebile ilk gidenler Erzincan dolaylarnda oturan Trkmenler olurken; Teke ilindeki Trkmenlerin Erdebil ile ilikileri ise eyh Sadreddin zamannda balamtr.31 Hatta tarikatn bu hreti, Osmanl padiahlarnn sarayna kadar varmtr. Bu nedenle Erdebile her yl era akesi ad altnda kymetli hediyeler gndermilerdir.32 Bu era akeleri o kadar muntazam gnderilmitir ki, bir defa aksadnda eyh Cneyt Edirnedeki Osmanl padiah Sultan Murada ikayette dahi bulunmutur.33 Ancak, tarikatn Hoca Ali dneminden itibaren iilie ilgi gstermeye balamas ve bu inancn Anadolu taraflarnda yaymak istemesi Osmanl iin ilk tehlike olarak ortaya kmtr. zellikle, eyh Cneytin, Anadoluya yapt gezi srasnda bu tehlike daha belirgin bir ekilde kendini belli etmitir.34 Bu srada Osmanl padiah bulunan II. Murada, bir mridi ile hediyeler gndererek kendisine yurtluk bir yer verilmesini istemitir. II. Murad hediyeleri kabul etmekle birlikte, devlet ileri gelenleri ile istirede bulunarak bu eyhin Osmanl lkesinde kalmas halinde halk arasnda iiliin yaylaca endiesiyle eyhin isteini reddetmitir. eyhe gnderdii mektupta yedi dervi bir posta oturur ancak iki hkmdar bir tahta smaz cevabn vermitir.35 Bunun zerine Osmanl topraklarn terk etmek zorunda kalan Cneyt, Konyaya giderek Karamanolu brahim Beye iltica etmi ancak, iilik iddialarn tekrarlad iin burada da kendisine yer edinememitir. eyh Cneytin 1460da lm ile Safevliin yaylmas bir sre duraklasa da, eyh Haydar zamannda yaplan devaml ve etkili propaganda ile Anadoludaki tarikat mensuplar oalm ve bunlar nezir ve hediyelerle Erdebildeki eyhlerini ziyaret etmeye devam etmilerdir. Ayrca Anadoludan Erdebile gidenler iin Erdebilde Anadolulularn oturduu bir de mahalle kurulmutur.36

763

B. ah smail Dneminde Osmanl-Safev likileri ve Anadoluda Yaplan ii Propagandalar ah smail, 1501 ylnda ahln ilan ettikten sonra Irak taraflarn tamamen istila etmi ve 1504te II. Bayezide eliyle birlikte hediyeler gndererek bu baarlarn bildirmi kendisine tebriknme ile karlk verilmitir.37 Bu srada yenilgiye urayan Akkoyunlu ehzadelerinden Murat Bey, Aladdevle Bozkurtun yanna snm ve onun damad olmutu. Bu ikisinin kendi zerlerine geleceklerini duyan ah smail hzla hareket ederek Elbistan zerine yrm ancak, bu hareketini Elbistan zerine yryerek deil, Osmanl topraklarna girerek srdrmtr. ah smailin Tokat taraflarna geldii haber alnr alnmaz Yahya Paa kumandasnda Ankara taraflarna asker sevk edilmitir. Bunun zerine Osmanl topraklarnda gz olmadn belirten ah smail zr dileyerek hzla Elbistana girmitir. Topraklarna girmekle kendisini bu yoldan beklemeyen Dulkadirolu Aladdevleyi gafil avlad gibi, Anadolunun Alevi zmreleri arasnda bylece propaganda da yapmdr. smail, 1507de Harput ve Diyarbakr ele geirmi ve Diyarbakrda Aladdevlenin bir olu ve iki torununu ldrtmtr. Daha sonra Diyarbakr valiliine Muhammed Han Ustaluyu tayin ederek rana geri dnmtr.38 ah smail, Dulkadir seferi ile hem Osmanllarn hem de Memlklerin tepkisini lmek istemitir. Bu ekilde, Osmanllarn dou snrnda, ah smail nclnde bir gcn ortaya kmas Osmanllar, zbekleri hem de Memlklleri ksacas btn Snni slam dnyasn tehdit etmitir. Avrupa Hristiyan alemi de yeni ortaya kan bu gcn Osmanl Devletinin ve Mslmanlarn Avrupadan atlmasnda oynayabilecei rol grmekte gecikmemitir. Papa bir mektubunda ah smailin zuhurunu Trklere kar harekete geebilmek iin ilahi bir frsat olarak deerlendirmitir.39 Bu dnemdeki ii propagandalara gelince; Osmanl Devleti Trkmen geleneklerine dayal olarak kurulduu halde, devletin ve kent hayatnn kurumlamas gelitike Trkmen hayat tarzndan uzaklamakta, stelik, Trkmenleri yerleik hayata gemeleri ve vergi vermeleri iin zorlamakta idi. Osmanlnn bu zaafn Safev hkmdar ah smail iyi yakalamtr. Bu sayede Trkmenlerin mehdici umutlarna seslenen ve onlarn kurulu dzene tepkilerini ileyen bir Kzlba hareketi balatmtr.40 ah smailin bu propaganda faaliyetlerinin ve tesir sahasnn geni olmasn salayacak artlar Osmanl Devletinin siyasi yapsnda da vard. Osmanl hkmdarnn zaaf, vkelann kaytszl, ehzadelerin hkmdar olmak hususundaki rekabetleri bu cmledendi.41 ah smailin devletini glendirebilmesi ve baarlarn devam ettirebilmesi iin Trkiyedeki ana mritler topluluu ile eskisi gibi sk bir ekilde mnasebetleri srdrmesi, saysn oaltmas ve onlarn rana gelmelerini salamas gerekmekte idi. nk kendisi ve taraftarlar randa henz sevilmeyen ve hatta nefret edilen mstevli bir yabanc gibiydiler. smail kuvvet zoru, iddet hareketleri ile hkm sryordu. Bu nedenle Trkiyeden beslenmek zorundayd.42 Ancak Osmanl ile bir sava

764

gze alamyordu. Onu silah gcyle ortadan kaldrmann mmkn olmadn farkettiinden, ieriden zayflatma yolunu seip, Trkmen zmreleri arasnda youn bir propagandaya girimiti.43 Safev propagandasnn szl ve yazl olmak zere iki ekilde yrtld grlmektedir. Szl propaganda zel olarak yetitirilmi halife ya da dai denilen misyonerler araclyla yaplmtr. Bu halifeler sadece Anadoluda ve Rumeli topraklarndaki heterodoks kesimler arasnda deil hemen her kesim ierisinde grev yapmlardr. Ancak asl hedef kitleler, heterodoks nfusun ounlukta olduu blgelerdi. Yazl propaganda ise, ah smailin bizzat yazdrd kitap ve risalelerle yaplmtr. Bunlar, yine halifeler araclyla gizlice Osmanl topraklarna sokulmu ve sz edilen blgelerde dattrlmtr.44 Yine Bayezidin Arnavutluk seferi dnnde Ik adnda bir Kzlban, kendisine suikast yapmak zere iken ldrlmesi,45 propagandalarn yenieri askerlerine ve baz devlet adamlarna kadar sirayet etmesi,46 bu propaganda faaliyetlerinin ne kadar genilediini ve nemli boyutlara ulatn gstermektedir. Ksaca ah smailin Anadoludaki ii propagandasnn baarya ulamasnda eitli avantajlar vard: 1- Devletin merkezilemesi ile konar-ger gruplarn yerleik hayata gemeleri ve vergi vermeleri iin zorlanmalar Osmanl ile bu gebe grubu kar karya getirmitir. 2- Trkmenlerdeki mehdicilik anlay: ah smail, Trkmen kitlelerine beklenen mehdinin kendisi olduunu, onlar Osmanlnn zulmnden kurtaracan, Tanrnn bir mehdi hviyetinde kendi bedenine getiini yazd iirlerinde aka ifade etmitir. ah smail biri toplumsal, dieri inanla ilgili bu iki avantaj baarl bir ekilde ilemesini bilmitir. Allah Allah deyin gaziler ah menem Karu geln secde klun gaziler din-i ah menem. 3- Ayrca onun propagandasnn baarsnda karizmatik kiilii ile tarikat ve askeri nitelikli bir kkenden gelmi olmas da etkili olmutur.47 4- Yine kendisine balanan beylere hem alageldikleri serbest bir hayat, hem nemli bir siyasiaskeri rol hem de tarikat erevesi iinde dini bir heyecan vaadederek onlar kendi tarafna ekmeyi baarmtr.48 5- inlilerin ok nce syledii gibi imparatorluk at srtnda zapt edilir, ama at srtnda ynetilemez dsturundan hareketle Osmanl Devleti yerleiklie ok byk nem vermi ve ordusunda da bunu takip etmidir. Yine, vergi politikasn da gebeleri yerleime zorlamak ya da en azndan bilinen bir gzargahta tutmak ve saylarn en aza indirmek iin aba sarfetmidir. Bu artlar

765

altnda gebelere, ilk zamanlar Karamanoullar sonra ise gebeler iin cennet vaad eden Safevi altarnatif olmu ve zellikle gebeler yaplan propagandalardan etkilenmilerdir.49 ah smailin Hatai mahlasl, son derece akc, ekici ve saf Trke ile syledii nefesleri, iirleri, yalnz Alevi zmreleri etkilemekle kalmam ayn zamanda onun Anadoluya sald adamlarnn Trkmenleri ve sade kyly kandrma hususunda en gl ve etkili silah olmu bylece Anadolu patlamaya hazr mayn tarlasna dnmtr.50 C. Safev Devletinin Etkisinde Anadoluda kan syanlar ahkulu syan ahkulunun Menei: Safevlerin youn propagandalarnn somut bir sonucu olarak 1511 ylnda Anadoluda bir isyan balatlmtr. syann tertipisi ve lideri ahkulu adnda biriydi. Baba Tekeili veya Karabyk olu da denilen bu zta Osmanl kaynaklar eytankulu adn vermilerdir. Bunun babas eyh Haydarn halifesi olup Korkudiline bal Yalml kydendir. Bir mddet eyh Haydarn hizmetinde kaldktan sonra Tekeiline gelmi, burada eyhinin tarikatn yaymaya balamtr. Babas Hasan Halife ile kendi kyleri civarnda bir maaraya ekilip ibadetle megul olan ahkulunun zhd ve takvas etrafta mehur olmu, hatta Sultan Bayezid bu baba oula her yl 6-7.000 ake yollamtr. Ancak ahkulu sadece ibadetle megul olmam, Bat Anadolu, Serez, Selanik taraflarna yollad adamlar vastasyla halk ah smaile biate armtr.51 ahkulu syann Hazrlayan Sebepler: Yukarda birok yerde ifade ettiimiz gibi eski Trk geleneklerine sk skya bal olan ve byk ounluu gebe olan Tekeili Trkmenleri, Erdebil ile haberlemeyi kesintisiz srdrmlerdir. Bu durum orada Safev hanedan lehine, Osmanlnn aleyhine bir kamuoyunun olumasna neden olmutur.52 Ayrca eyh Cneydin Anadolu gezisi (1450) ve onun Toros Dalarndaki Varsak Trkmenleri arasnda bulunmas rana olan ball daha da arttrmdr.53 Ayrca XVI. yzyl balarnda nfus artna bal olarak ekonomik ve sosyal bunalmlarda gebe Trkmenleri ve yoksul kylleri Osmanl ile kar karya getirmitir.54 Yine krsal kesim ile baz tmarl sipahi gruplarnn maruz kaldklar toplumsal ve ekonomik skntlar, mahalli yneticilerin bask ve idaresizlikleri, merkezden uygulanan yanl tmar politikas, gebe halkn yerleik hayata gemesinin istenmesi ve onlardan vergi tahsili yoluna gidilmesi, bu i iin grevlendirilen devirme kkenli brokratlarn tavizsiz ve msamahasz tutumlar, baz yneticilerin bu zmrelerin hayat tarzlarn det ve geleneklerini, zellikle inanlarn aalamalar onlar Osmanl iktidarna kar kkrtmaa kfi gelmitir.55 Bunu iyi bilen ahkulu, dncelerini ilk kez bu blgede yaymaya balamtr. Yine bu blge, Orta Asyadan gen Trkmenlerin en youn bulunduu yerlerdi. Dolaysyla ahkulunun baars iin toplumun dnce yaps elveriliydi.56 Btn bunlarla birlikte, Tekeilinde iiliin daha fazla yaylmasnda ve taraftar bulmasnda u hadisenin nemli rol oynad belirtilmekte ise de kesin bir bilgi yoktur; Bilindii gibi Ankara

766

Savandan sonra Timur btn Anadoluyu yamalad halde Timurun hsn-i tevcihini kazanm olan eyh smail Safevinin nc derecede dedesi olan eyh Sadreddin, bu hesapsz yamalar esnasnda Timurun yannda bulunmu ve onun iltimasyla Tekeili bu tahribata fazla mazhar kalmamtr. te o zamandan beri Teke ahalisi iilie mtamayil bulunmutur denilmektedir.57 II. Bayezidin salk durumunun bozulmu olmas, vezirlerin ynetimdeki paylarn artrmalar, ehzadelerin birbirleri ile mcadele etmeleri,58 Anadoludaki mevcut yapy hazrlarken ahkulunun da iini kolaylatrmtr. Ayaklanma belirtilerinin Safev Devletinin kurulmasndan hemen sonra ortaya kmas ve isyann dorudan doruya Osmanl saltanatna kar olmas da59 isyann siyasi bir boyut tadn gstermektedir. syann Balamas ve Gelimesi: Hasan halife ldkten sonra ahkulu rgtleme ve propaganda iini eline alm; Kapulu Kayada Deme Derbendinde toplantlar yapmaya balam, mritlerinden Saferi Siroza, mam Olunu Selanike, Taceddini Zara Yenicesine ve Pir Ahmeti Filibeye gndermek suretiyle geni bir propaganda faaliyetine girimitir. Osmanl ynetimi bu gelimelerin farkndayd. Nitekim Filibe Sancakbeyi, ahkulunun mritlerinden Pir Ahmeti yakalayarak gerekli bilgiyi alm ve divana bildirmiti.60 te yandan Antalya kads, ahkulunu yakn izlemeye alm ve ehrin subasn gndererek, Deme Derbendinde yaplan toplantlarn bastrm ancak ahkulu kamay baarmtr. Yakalanmamas ahkuluna daha bir olaanstlk kazandrm, halkn gznde onu yceltmitir. Hatta onun peygamber ve mehdi olduunu dahi iddia etmeye balamlardr.61 ahkulu ortam msait bulunca harekete geerek nce, Antalyadan Manisaya gitmekte olan ehzade Korkudun adamlarna, ekserisi sipahi olan 4-5 bin kiilik kuvvetiyle saldrarak ounu ldrm, ancak ehzadenin otan alamamtr. Bunun zerine Antalya Subas Hasan Bey ile Korkudun defterdar, bir ksm Snni halktan oluturduklar 3.000 kiilik bir gle Korkudun yardmna gelmiler ve ahkuluna saldrmlarsa da, yenilerek Antalya kalesine ekilmek zorunda kalmlardr. Bu baars zerine kendine daha da gvenen ahkulu, harekete geerek Antalya, Kzlcakaya, stanos, Elmal, Burdur, Keiborlu gibi merkezleri basm; buralarda yaayan Alevi Trkmenleri etrafna toplamak istemitir. ehzade Osmann divana gnderdii raporda, ahkulunun ilerleyii srasnda cami, mescit, zaviye ve medreseleri yakp yktn, eline geirdii Kuranlar atee attn, insan ve hayvan ayrmakszn ldrdn bildirilmektedir.62 Burdura kadar gelen ahkulunun etrafna 20.000 kii toplanmtr ki, bunlarn ounu oluk ocuk, mal ve hayvanlar ile gelen Tekeili Trkmenleri tekil etmitir. Tekeilinde bir Trkmen devleti kurmak isteyen ahkulu, Tekeili sipahilerinin tevikleri ile Ktahya nlerine gelmi; burada zerine gnderilen Karagz Paaya nce yenildiyse de daha sonra galip gelerek Karagz Paay esir almtr. Bu baardan sonra ahkulu, Alaehir ovasnda ehzade Korkudun gnderdii gleri

767

yenerek Bursa zerine ynelmitir.63 Bunun zerine iin ciddiyetine varan Osmanl Devleti veziriazam Hadm Ali Paa, Amasya valisi ehzade Ahmet ve Beyehir sancakbeyi ehinahn olu ehzade Mehmet isyan bastrmakla grevlendirilmilerdir.64 Ancak, Konya valisi ehinah ile ehzade Ahmetin olu Murat ahkulu ile birlemilerdir. Snni olan Memlk sultanl ile Adanaya hakim olan Ramazanoullar ise Osmanllar desteklemilerdir.65 Bu srada Hadm Ali Paa, emrindeki kuvvetlerle isyanclar Altnta kasabas yaknlarnda sarp bir dada evirmitir. Burada isyanclar imha edilecekken, ehzade Ahmetin balam bir taht kavgasnda yenierileri kendi yanna ekmek iin onlara para datarak kendisine biat etmelerini istemesi, ancak yenierilerin bu teklifi kabul etmemeleri, onlara ksen ehzadenin kendi sancana ekilmesi, etraflar evrilmi olan asilere kamalar iin frsat vermitir.66 Kaanlar takip eden Hadm Ali Paa, ubuk Ovasnda asilere yetimitir. Sivas yaknlarndaki Gedikhannda yaplan savata ahkulu ldrlmtr. Ancak bu srada Hadm Ali Paada ehit dtnden Osmanl kuvvetleri asileri takip edememitir. ahkulunun nceden vezir olarak adlandrd kiiler 15.000 dolaynda Trkmeni rana gtrmtr. Bu sava sonras, rana doru ekilen Tekeili sipahileri ve Trkmenler, Erzincanda hacca giden bir ran kervanna saldrmlar, birok adam ldrp mallar yamalamlardr. syanclarn reislerine II. Bayezide kar neden ayaklandklarn sorduunda, isyanclar Ol padiah yalandndan vcudunun rahatszl lkenin kargaasna yol at. lkeye dzen getirecek nlemleri almaktan el ekti. Vezirlerin ellerini uzatmalaryla ortaya nice zulmler kt. Onlarn ettiklerine dayanamayp bu yolu setik. zellikle ah hazretlerinin kapsna yz srmek ve gzel varln grmek muradmz ve gnlmzn tek dilei idi demilerdir. ah smail ise Sultan Bayezid Han ile arasnda baba oul tresinin geerli olduunu bilirken buna el uzatmann bize dokunacan ne ho aklna getirmedin. zellikle bizim kervana nasl saldrya kalktn. Tccara saldrmak yol kesicilerin iidir diyerek isyanclarn elebalarn kaynar su dolu kazanlara atarak cezalandrmtr.67 Ayrca, rana gelen bu kalabalk grubu kk gruplara ayrarak lkenin eitli yerlerine yerletirmidir. ahkulu syannn Sonular: ahkulunun asl gayesi ah smail adna sadece bir isyan karmak veya rana gitmek deildi. Daha ilk baarlarndan itibaren en gvendii adamlar vezirlie, beylerbeyi ve sancakbeyliine atamas, onun maksadnn ok byk olduunu68 gsteriyor. ahkulu olayn karan kiilerin ah smail eliyle en iddetli biimde, kaynar kazanlarda halatlarak cezalandrlmas bu olayda ah smailin onaynn olmadn gstermektedir. nk ah smail, Osmanly dman edinmenin gereksizliini ok iyi biliyordu. Bu nedenle, ah smailin Anadolu ile ilgili plan ve projelerini altst eden ilk olay ahkulu isyandr. Osmanl Devletine kar balatlan bu ayaklanma hem Safev hem de Osmanl tarihi iin bir dnm noktas olmutur. nk her iki devletin de bnyesinde beklenmedik deiikliklere neden olmutur.69 II. Bayezid, bu isyandan sonra Teke ve Hamid ili yresinde bulunan ii Alevileri, 1501de olduu gibi srgne tabi tutmutur. Anadoluda 50.000 kiinin lmne neden olan bu isyan ve birbiri ardna yaplan srgnler yznden Tekeilindeki halkn azald, belli bal kaza ve nahiyelerin ise kld anlalmaktadr.70 Bu g ve srgnler sonunda olsa gerek, birok kyn mezraaya dnt ve

768

mezraalarn 145571 tarihinde yaplan tahrire gre 1520 ve 1530 tahririnde72 artt grlmektedir. Ayn durum Hamid-ili sancanda da grlmektidir.. Burada da birok ky boalarak mezraaya dnmtr.73 Btn bunlar Teke ve Hamid blgesinde yaplan srgnlerin ok geni ve kapsaml olduunu ya da kendi istekleriyle rana giden halktan dolay birok kyn boaldn gstermektedir. Bu isyan mteakip rana giden Tekeililerin nfusunun 15.000 olmas ve bundan sonra da g ve srgnlerin devam etmesi nfus bakmndan blgenin iine dt durumu gzler nne sermektedir.74 Yine bu blgeden Kbrs, Rodos ve stanbul gibi yerlere de srgnler yapld grlmektedir. Ancak, bu srgnlerin heterodoks eylemlerle ilgisi bulunmamaktadr. Bu srgnlerin amac huzuru bozan fesat ehlini cezalandrmak, yeni fethedilen baz yerlerin imar ve isknna yardmc olmak, merkezi otoriteyi glendirmek en nemli etkendir.75 Bu ayaklanmay sadece Kzlba isyan olarak nitelemek doru deildir. nk sadece Kzlba zmrelerin katld bir hareket olmayp, Kzlba evreleri kadar olmasa da, Snni krsal kesimden ve tmarl sipahilerden de bir takm insanlarn bulunduu grlmektedir. Ama arlkl kesim ve ayaklanma lideri Kzlba idi.76 D. II. Bayezidin Safevlere Kar Ald Tedbirler Osmanl Devletinin dou snrnda Safev Devletinin kurulmas, blgede dengeleri altst etmitir. Daha nce Timur istilasyla yklma tehlikesi geiren Osmanl Devleti yine douda zuhur eden bir baka Trk asll devletin nefesini ensesinde hissetmeye balamtr. Bu defaki tehlike aslnda Timur istilasndan daha da byktr. nk ah smail, Anadolu Trkmenleri arasnda yapt propagandalar ile halk kendine ekmekte ve Osmanllar aleyhine byk bir isyan hazrlamakta idi. yle ki yapt propagandalar ile kendisine aktif bir taraftar kitlesi toplamt. Faruk Smere gre, Safev tarikatnn Anadoluda bu kadar gelimesinde ve Safev devletinin kurulmasnda II. Bayezidin gevek idaresinin mhim bir rol olmutur. Buna ramen, Bayezidin gelien olaylar karsnda tamamen kaytsz kald da sylenemez. Safev eyhlerinin zellikle de ah smailin, Anadoluda yrtt tarikat faaliyetlerinin ardnda dini bir heyecandan ziyade siyasi amalarn bulunduunu ok iyi bilen Sultan II. Bayezid, ah smaile gnderdii mektupta onu uyarrken tarikat faaliyetlerini bu fani dnyada hakimiyet kurmak iin bir ara olarak kullanmasn ve bylece Mslmanlar arasna ihtilaflar sokmasn eletirmitir.77 zelikle Anadoludan rana yaplan gler ve ziyaretler de Osmanl Devletini tedirgin eden konulardan biriydi. rana gidenlerin geri dnmediini ve Anadoludaki yandalarnn giderek arttn gren Bayezid, bir takm tedbirler alma gerei duymutur. lk olarak, 1501 ylnda, Tekeili ve Hamidilinin baz ii ve Alevi halk, yeni fethedilen Modon ve Koron kalelerine srlmlerdir. Ayrca Anadolunun ran ile snr kapatlarak giri ve klar yasaklanmtr. Bu bir zaruret idi. nk, Anadoludaki Trkmenlerin aha ballklar sadece dini bir inan olma izgisini aarak, para yardm, asker olarak gidip ordusuna katlma ve casusluk etmek gibi yardmlarda da bulunmulardr.

769

II. Bayezidin ran snrnda ald tedbirler ah smailin iine gelmemitir. nk gcn Anadoludan gelen mritlerden alyordu. Bu nedenle ah smail, Bayezide gnderdii mektubunda, tarikat mensuplarnn ziyaretine mani olunmamasn rica edince, II. Bayezid ziyaretten sonra geri dnmeleri artyla bu yasan uygulanmayaca cevabn vermitir.78 Btn bu gelimelere ramen II. Bayezid, aha kar ak bir saldrya girmek istememitir. Safev propagandasnn kendi askerlerini ve Anadoluda sufilikle kark Trkmen yapsn etkileyebileceinden ekinmitir. Bu nedenle ah smail ile yazmaya girerek onu bu mezhebe kar tutumundan vazgeirmeye almtr. ahn Snni ulema ve halk katletmesi, cami ve trbeleri ykmas bile Bayezidin bu tutumunu deitirmemi,79 sadece onu uyarmakla yetinmitir. ah smail de imdilik Osmanl hkmdar ile bir mesele karmak istememi ve yazd mektuplarda ok saygl davranarak Bayezide baba diye hitap etmitir. Safev saldrlarna karlk, Sivas kalesi onartlm, gelebilecek saldrlar nlemek iin 15 sancakbeyi Sivasn dousunda snr boylarna yerletirilmitir.80 E. ehzadeler Mcadelesi ve Osmanl-Safev likileri Asndan nemi Sultan II. Bayezidin Abdullah, ehinah, Alemah, Ahmet, Korkut, Selim, Mehmet ve Mahmut isimlerinde sekiz olu vard. Ahmet, Korkut ve Selim hari dierleri babalarnn salnda lmlerdi. Dolaysyle taht mcadelesi bunlar arasnda olmudur.81 II. Bayezidin son senelerinde onun gerek yal olmas gerekse tahttan feragat edeceini aklamas, ehzadelerin erken bir taht kavgasna girimelerinde nemli bir rol oynamtr. Sonuta kardeler arasnda yaplan rekabeti, ehzade Selim82 yenierilerin ve halkn da desteiyle kazanm ve Osmanl tahtna kmay baarmtr. Bayezid taht, olu Selime brakarak Dimetokaya gitmek zere stanbuldan ayrlm, 10 Haziran 1512 Perembe gn Edirneye varmadan Hafsa yaknlarndaki Abalar kynde vefat etmitir.83 Bylece ehzadeler mcadelesi; 1- Safevlerin Anadoludaki faaliyetlerini kolaylatrmtr. 2- Anadolunun bu kark ortamndan yararlanan ah smail, Anadolunun her tarafna hatta Rumeli taraflarna bile halifeler gndererek ii propagandalar yaptrmtr. 3- ah smail, halifeleri araclyla Anadoluda mevcut yapy hazrlam ve merkezi idarenin zayflndan da yararlanarak, Anadoluda ahkulu ve Nur Ali isyanlarnn kmasn salamdr. 4- ehzadeler kendi aralarndaki rekabetten gl olarak kmak iin Safev eyhleri ve halifeleri ile ibirlii yapm hatta Kzlba tc giymilerdir. Bu da Safev propagandasnn yaylmasn daha da kolaylatrmtr.

770

5- Osmanl Devletinin ald tedbirlere ramen binlerce kii ehzadeler mcadelesinin yaratt kark ortamdan yararlanarak rana gemeyi baarmdr. Sonu XVI. yzyln balarnda kurulmu olan Safev Devletinin, kkleri ok daha uzun bir gemie dayanmaktadr. XIV. yzylda eyh Safiyyddne dayanan suf bir tarikat iken, XV. yzylda devrimci bir hareket haline gelmi, ayrca inanlar giderek iilemi ve bylece tarikat siyasal bir zellik kazanmtr. lk andan beri devlet kurma fikrine sahip olan ancak bunu bir sr gibi saklayan Safev eyhleri, bu amalarn eyh Cneyt dneminden itibaren aktan aa yrtmeye balamlardr. nk bu eyhler derghlarnda deil sava meydanlarnda lmlerdir. Ayrca, mritlerinin her geen gn artmas onlar bu konuda tevik ederken, tarikat reisliinin babadan oula gemesi de bu dini topluluun sonradan siyasi bir birlik haline gelmesine yardm etmitir. Safev Devletinin kurulmasnda ve gelimesinde Azerbaycan, Anadolu ve dier baz blgelerden gelen gebe Trkmen boylar nemli rol oynamlardr. Bilindii gibi, XIII. asrda Mool istilas yznden Orta Asya, Azerbaycan ve randaki gebe Trkmenlerin byk kitleler halinde Anadoluya gelmesi Mslman ve Trk nfusunu artrrken ayn zamanda gebe ve heterodoks Trkmen nfusunu da artrmt. Osmanl Devleti zamanla merkeziletike bu gebe halk, yerleik hayata gemeleri iin zorlanmlardr. Ancak, merkezi otoriteden holanmayan ve bana buyruk yaamaya alkn olan bu insanlar yerleik hayata gememek iin direnmilerdir. Tam bu srada douda zuhur eden Safev Devleti, Anadoluda kenarda kalm bu kitleyi kendi tarafna ekmek istemi bundan dolay youn bir propaganda faaliyetine girimi, bunda da byk oranda baarl olmutur. Daha nce saydmz birok sebep ahn Anadoludaki faaliyetlerini daha da kolaylatrmtr. Bu faaliyetler sonucunda Anadoluda 1511 ylnda ahkulu syan ardndan bir yl sonra Nur Ali Halife Olay olmudur. Safevi Devletinin daha sonraki dnemde Osmanllara kar giritii savalarda baarsz olmas ise Trkmen-Kzlba geleneklerinden uzaklamasna ve Osmanl benzeri bir kurumlamaya gitmesine yol amtr. Devrin kamu hizmetlerini yrtmek iin ulemaya ve brokrasiye ihtiya duyulduka, Kzlba airetlerden kopmu, askeri alanda gulamlara, brokrasi alannda eskiden beri bu ileri yapmakta olan kentli Farslara dayanmtr. Bu kurumlama srecinde Safev Devleti, Kzlba Trkmenlere Osmanldan daha gaddar davranmtr. Ayrca ii ulema da, Safev Devletinin, Kzlbalar ve suf tarikatlar ezmesini desteklemitir. Osmanl-Safev mcadelesi Snnilik-iilikten ziyade esas itibariyle siyasal bir rekabetten kaynaklanmdr. Ancak her iki devletin de kendilerini birer mezhebe bal gstermeleri, aralarndaki atmaya ideolojik bir boyut kazandrm ve her ikisinin de slami frkalarndan kendilerine bir destek edinmelerine neden olmutur. Yine her iki devletin de ortak zellii siyasi, stratejik ve dier

771

sebeplerden ortaya karak, islam alemi zerinde hakimiyet kurma idealleridir. Yine Dou Anadolunun stratejik nemi bu iki devleti kar karya getiren sebeplerdendir. Son olarak unlar sylememiz mmkndr: Safevler byk bir Trkmen kitlesini ii yaparak Trkln manevi yapsn blmler, stelik Osmanl-Safev harpleri ve Anadoluda kan isyanlarla iki taraftan da ok miktarda Trk kannn akmasna neden olmulardr.

1 2

Taha Akyol, Osmanlda ve randa Mezhep ve Devlet, stanbul 1999, s.114-115. Safevlerin menei iin bkz. Mirza Abbasl, Safevlerin Kkenine Dair, Belleten, Nisan

1976, s.287-329. 3 Oktay Efendizade, Safev Devletinin Kuruluunda Azeri Trklerinin Rolne Dair, XI.

T.T.K. Bildirileri, c. II, Ankara,1999, s.814-815. 4 5 Ylmaz ztuna, slam Devletleri, c. I, Ankara 1989, s.773. Yusuf Kkda, Osmanl Devletinin ah smaile Kar Ald nlemler, Osmanl, c. I,

Ankara 1999, s.269. 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 Taha Akyol, a.g.e., s.59. Yusuf Kkda, a.g.m., s.270. W. Hinz, Uzun Hasan ve eyh Cneyt, ev. Tevfik Byklolu, Ankara 1992, s.27. Nejat Birdoan, Alevilerin Byk Hkmdar ah smail Hatai, Ocak 1991, s.9. Mehmet Saray, Trk-ran likileri, Ankara 1999, s.14. Hinz, a.g.e., s.8-9. Taha Akyol, a.g.e., s.59. Yusuf Kkda, a.g.m., s.270. M. H. Ynan, eyh Cneyt, slam Ansiklopedisi, c. XI, stanbul 1979, s.243. Abdlbaki Glpnarl, Kzlba, slam Ansiklopedisi, c. VI, stanbul 1988, s.789. Taha Akyol, a.g.e., s.37. Metin Kunt, Osmanl Dou Siyaseti, Trkiye Tarihi, c. II, Temmuz 1993.

772

18

Nurten Kl, XVI. Yzyl Avrasya Dnyasnda Blgesel Birlik ve eitlilik, Osmanl, c. I,

Ankara 1999. 19 20 Oktay Efendizde, a.g.m., s.814-815. Daha geni bilgi iin bkz. Faruk Smer, Safevlerin Kuruluu ve Gelimesinde Anadolu

Trklerinin Rol, Ankara 1992. 21 . Solak, Anadoluda Nfus Hareketleri ve skn Politikas, T.D.A., say 127, Austos

2000, s.188-189 22 23 24 s.416. 25 s.196. 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 Faruk Smer, a.g.e., s.15-21. Taha Akyol, a.g.e., s.62. Metin Kunt, a.g.e., s.105. Mehmet Saray, a.g.e., s.15. Hinz, a.g.e., s.8-9. Yusuf Kkda, a.g.m., s.271. Hinz, a.g.e., s.7. Bekir Ktkolu, Osmanl ran Siyasi Mnasebetleri, stanbul 1962, s.2. Faruk Smer, a.g.e.s.10. Hinz, a.g.e., s.17. Faruk Smer, a.g.e., s.11-12. . H. Uzunarl, Osmanl Tarihi, c. II, T.T.K, Ankara 1995, s.228. . H. Uzunarl, Anadolu Beylikleri ve Akkoyunlu Karakoyunlu Devletleri, Ankara 1998, Tahsin Yazc, ah smail, slam Ansiklopedisi, c. XI, stanbul 1970, s.275. W. Hinz, a.g.e., s.77-84. Ahmet Toksoy, II. Bayezid Dneminde Osmanl-Safev likileri, Trk Yurdu, Ocak 2000,

773

38 39

Faruk Smer, a.g.e., s.27-30; Uzunarl, a.g.e., s.229. Ylmaz ztuna, Byk Trkiye Tarihi, c. III, stanbul 1983, s.190; Remzi Kl, XVI. ve

XVII. Yzyllarda Osmanl-ran Siyasi Antlamalar, stanbul 2001, s. 14. 40 41 42 43 44 45 46 Taha Akyol, a.g.e., s.63. Uzunarl, a.g.e., s.225-226. Faruk Smer, a.g.e., s.25. A. Y. Ocak, Osmanl Toplumunda Zndklar ve Mlhitler, Temmuz 1998, s.102. Ocak, Babaler syanndan Kzlbala, Belleten, c. LXIV, say 239, Nisan 2000, s.149. Uzunarl, II. Bayezid, slam Ansiklopedisi, c. II, stanbul 1979, s.394. Selahattin Tansel, Yeni Vesikalar Karsnda, II. Bayezid Hakknda Baz Mtalalar,

Belleten, c. 27, say 106, Nisan 1963, s.206. 47 48 49 Ocak, a.g.m., s.150. Metin Kunt, a.g.e.., s.106. Rud Paul Lndner, Ortaa Anadolusunda Gebeler ve Osmanllar, ev. Mfit Gnay,

Ankara 2000, s.11, 76, 119. 50 51 52 53 54 55 56 Ethem Ruhi Flal, Trkiyede Alevilik ve Bektailik, Ankara 1996, s.206. ehabettin Tekinda, ahkulu Baba Tekeli syan, B.T.T.D., say 3, Aralk 1967, s.36. Yusuf Kkda, a.g.m., s.273. Zeki Arkan, XV-XVI. Yzyllarda Hamit Sanca, zmir 1988, s.20. Taha Akyol, a.g.e., s.51. Ocak, a.g.m., s.151. Daha geni bilgi iin bkz. etin Yetkin, Trk Halk Hareketleri ve Devrimleri, Say yay.,

stanbul 1984. 57 58 Sleyman Fikri Erten, Antalya Livas Tarihi, stanbul 1338-1340, s. 73. Hoca Sadettin, Tact Tevrih, haz. smet Parmakszolu, c. IV, Ankara 1992, s.11-12.

774

59 60 61 62

Ahmet Refik, Osmanl Devrinde Rafzlik ve Bektailik, stanbul 1932, s.7. Tekinda, a.g.m., s.36. Tekinda, a.g.m., s.37.. Tekinda, a.g.m, s.37-39; Ayn Mellif, Teke-eli ve Teke-Oullar, TED, say. VII-VIII

(1977); s.60; ah Kulu isyannn tahribatna ait olarak Teke vakf defterindeki u kayt ok dikkat ekicidir: Vakf- Cami-i Cedid der nefs-i Elmalu sbkan cami-i mezbru Kzlba- lain ihrak edicek Krpe Olu Muhammed Fakih nm kimesne cami-i mezbrun yerine bir yeni cami bin etmi deyu defter-i atikde mukayyed bulman yine defter-i cedide kayd olundu (TKA 567, s. 21 / b). 63 64 65 66 67 68 69 70 Tekinda, ahkulu Baba Tekeli syan, B.T.T.D, say 4, 1967, s.54. H. Uzunarl, a.g.e., s.230. Tekinda, a.g.m., s.56. Uzunarl, a.g.e., 230. Hoca Sadeddin, a.g.e., s.66-67; Ahmet Refik, a.g.e., s.8-9. Faruk Smer, a.g.e., s.33. Yusuf Kkda, a.g.m., s.273. Tekinda, a.g.m., s.59-61; Bahset Karaca, XV ve XVI. Yzyllarda Teke Sanca,

(yaynlanmam doktora tezi), Samsun 1997, s.36; Bu tezin mahalleler, kyler ve mezrealar ksm incelendii zaman nfusun azald Teke Yresinin bu olaydan nasl etkilendii grlecektir. 71 Bu konuda Maliyeden Mdever Defterler katalounda bulunan 14 numaral Tapu defterine

ve mezraalarn bulunduu drdnc blme bkz. 72 Bu tahrir ve ihtiva ettii sonular konusunda TD 107, TD 166ya ve ayn tezde

mezraalarla ilgili bahsin getii drdnc blme bkz. 73 74 75 Zeki Arkan, XV-XVI. Yzyllarda Hamit Sanca, s. 21. Bahset Karaca, ayn tez, s.36. Behset Karaca, XVI. Asrda Teke Yresinden Kbrsa Yaplan Srgnler, Osmanl, c.

IV, Ankara 1999, s.651. 76 Ocak, a.g.m., s.152.

775

77 78 79

Taha Akyol, a.g.e., s.71. Ahmet Toksoy, a.g.m., s.418. Stanford Shaw, Osmanl mparatorluu ve Modern Trkiye, ev. Mehmet Harmanc, c.I,

1982, s.119. 80 81 Yusuf Kkda, a.g.m., s. 274. Selim, Ahmed ve Korkudun faaliyetleri ve mcadeleleri iin daha geni bilgi iin bkz.

inasi Altunda, Selim I, slam Ansiklopedisi, c. X, stanbul 1988, s.424.; Korkut elebi ile ilgili bkz. . Tekinda, Korkut elebi le lgili ki Belge,B.T.T.D,17 / 1969, s. 36-40. 82 Bkz. aatay Uluay, Yavuz Sultan Selim Nasl Padiah Oldu, Tarih Dergisi, say 9,

Mart 1954, s. 59-90. 83 17. Tapu Tahrir Defterleri; TD 107, TD 166. Maliyeden Mdevver Defter; MAD 14. Vakf Defteri; TKA 567. Abbasl, Mirza; Safevlerin Kkenine Dair, Belleten, Nisan 1976. Akda, Mustafa; Trkiyenin ktisadi ve timai Tarihi (1453-1559), c. II, Cem Yay., Nisan 1995. Akyol, Taha; Osmanlda ve randa Mezhep ve Devlet, Milliyet yay., stanbul 1999. Altunda, inasi; Selim I, slam Ansiklopedisi, c. X, M.E.B., stanbul 1988. Arkan, Zeki; XV-XVI. Yzyllarda Hamit Sanca, zmir 1988. Bayatl, Nilfer; XVI. Yzylda Musul Eyaleti, 1999. Birdoan, Nejat; Alevilerin Byk Hkmdar ah smail Hatai, Ocak 1991. Cellzde Mustafa; Selim-Nme, haz. A. Uur-M. uhadar, M.E.B., 2001. Efendizde, Oktay; Safev Devletinin Kuruluunda Azeri Trklerinin Rolne Dair, XI. Trk Tarih Kongresi Bildirileri (5-9 Eyll 1990), c. II, Ankara 1994. Erten, Sleyman Fikri; Antalya Livas Tarihi, stanbul 1338-1340. Tekinda, Bayezidin lm Meselesi, ..E.F. Tarih Dergisi, say 24, Mart 1970, s. 1-

776

Flal, Ekrem Ruhi; Trkiyede Alevilik ve Bektailik, Seluk yay., Ankara 1996. Glpnarl, Abdlbaki; Kzlba, slam Ansiklopedisi, c. VI, M.E.B., stanbul 1998. Hinz, Walther; Uzun Hasan ve eyh Cneyt, ev. Tevfik Byklolu, T.T.K.B., Ankara 1992. Hoca Sadettin; Tact-Tevarih, haz. smet Parmakszolu, c. III-IV, Ankara 1992. nalck, Halil; Osmanl mparatorluu Toplum ve Ekonomi, stanbul 1996. Karaca, Behset; XV. ve XVI. Yzyllarda Teke Sanca, (Yaynlanmam Doktora Tezi), Samsun 1997. , XVI. Asrda Teke Yresinden Kbrsa Yaplan Srgnler, Osmanl, c. IV, Ankara 1999. Karamanly, Hsamettin Memmedov; XVI. ve XVIII. Yzylda Osmanl-Safev Savalar, Osmanl, c. I, Ankara 1999. Kevserani, Vecih; Osmanl ve Safevlerde Din-Devlet likisi, ev. Muhlis Canyrek, Denge yay., stanbul 1992. Kl, Nurten; XVI. Yzyl Avrasya Dnyasnda Blgesel Birlik ve eitlilik, Osmanl-zbekSafev ve Hind-Babrl mp., Osmanl, c. I, Ankara 1999. Kl, Remzi; Yavuz Sultan Selim Devri Osmanl-zbek Mnasebetleri (1512-1520), Trk Dnyas Aratrmalar Dergisi, Aralk 2000. , XVI. ve XVII. Yzyllarda Osmanl-ran Siyasi Antlamalar, Tez yay., stanbul 2001. Konuku, Enver; Akkoyunlu Ferruhd Beyin Zelhe Sava, Tarih ve say 37, Nisan 1997. Kunt, Metin; Osmanl Dou Siyaseti, Trkiye Tarihi, c. II, Temmuz 1993. Kkda, Yusuf; Osmanl Devletinin ah smailin Anadoluyu iiletirme almalarn Engellemeye Ynelik nlemleri, Osmanl, c. I, Ankara 1999. Ktkolu, Bekir; Osmanl-ran Siyasi Mnasebetleri, stanbul 1962. Lndner, Rud Paul; Ortaa Anadolusunda Gebeler ve Osmanllar, ev. Mfit Gnay, Ankara 2000. Mirolu, smet; Yavuz Sultan Selim Devri, Doutan Gnmze Byk slam Tarihi Ansiklopedisi, c. X, a yay., stanbul. Medeniyet Dergisi,

777

Ocak, Ahmet Yaar; Osmanl Toplumunda Zndklar ve Mlhitler, Temmuz 1998. , Babailer syanndan Kzlbala: Anadoluda slam Hetorodoksisinin Dou ve Geliim Tarihine Ksa Bir Bak, Belleten, c. LXIV, say 239, T: T.K., Nisan 2000. ztuna, Ylmaz; Byk Trkiye Tarihi, c. III, stanbul 1983. , slam Devletleri, c. I, Ankara 1989. , Yavuz Sultan Selim ve Anadolu Birlii, Tarih ve Medeniyet Dergisi, say 1, Mart 1994, s.710. Refik, Ahmet; Osmanl Devrinde Rafzlik ve Bektailik (1558-1591), stanbul 1932. Saray, Mehmet; Trk-ran likileri, Ankara 1999. , Rus gali Devrinde Osmanl Devleti le Trkistan Hanlklar Arasnda Siyasi Mnasebetler (1775-17875), T.T.K., Ankara 1994. Shaw, Stanford; Osmanl mparatorluu ve Modern Trkiye (1280-1808), ev. Mehmet Harmanc, c. I, 1982. Solak, brahim; Anadoluda Nfus Hareketleri ve skan Politikas, Trk Dnyas Aratrmalar, say 127, Austos 2000. Smer, Faruk; Safevlerin Kurulu ve Gelimesinde Anadolu Trklerinin Rol, T.T.K., Ankara 1992. Tansel, Selahattin; Yeni Kaynak ve Vesikalar Karsnda Sultan II. Bayezid Hakknda Baz Mtalalar, Belleten, c. XVII, say 106, Nisan 1963. Tekinda, ehabettin; ahkulu Baba Tekeli syan, Belgelerle Trk Tarihi Dergisi, say 3-4, Aralk 1967. , Bayezidin lm Meselesi, EF Tarih Dergisi, say 24, Mart 1970. , Korkut elebi ile lgili ki Belge, Belgelerle Trk Tarihi Dergisi, say 17 / 1969. , Yeni Kaynak ve Vesikalarn I Altnda Yavuz Sultan Selimin ran Seferi, EF Tarih Dergisi, c. XVII, say 22, Mart 1967. , Teke-eli ve Teke-Oullar, TED, say. VII-VIII (1977).

778

Toksoy, Ahmet; II. Bayezid Dneminde Osmanl-Safev likileri, Trk Yurdu, Aralk 1999-Ocak 2000. Uur, Ahmet; Yavuzun Dou ve Gney Politikas, Tarih ve Medeniyet Dergisi, say 1, Mart 1994. Uluay, aatay; Yavuz Sultan Selim Nasl Padiah Oldu?, Tarih Dergisi, Say 9, Mart 1954. Uyar, Mazlum; Safevler ncesi randa Tasavvuf ve Safev Devletinin Ortaya k, Akademik Aratrmalar Dergisi, say 3, Kasm-Aralk 1999-Ocak 2000. , Safeviler Dneminde (1501-1722) Devlet Ricali-Ulema Mnasebetleri, Gnl, say 63, Kasm-Aralk 2000. Uzunarl, smail Hakk; Osmanl Tarihi, c. II, T.T.K., Ankara 1995. , Anadolu Beylikleri ve Akkoyunlu Karakoyunlu Devletleri, T.T.K., Ankara 1998. Trkiye

, II. Bayezid, slam Ansiklopedisi, c. II, M.E.B., stanbul 1979. Yazc, Tahsin; ah smail, slam Ansiklopedisi, c. XI, stanbul 1970. Yetkin, etin; Trk Halk Hareketleri ve Devrimleri, Say yay., stanbul 1984. Ynan, M. Halil; Diyarbekir, slam Ansiklopedisi, c. III, M.E.B., stanbul 1979, 601-626.

779

ELLKNC BLM YAVUZ SULTAN SELM VE DNEM / ORTADOU'DA OSMANLI HKMYETNN TESS Yavuz Sultan Selim Dnemi / Prof. Dr. Yavuz Ercan [s.421-445]
Ankara niversitesi Dil ve Tarih-Corafya Fakltesi / Trkiye Yavuz Sultan Selim Dnemi iin birinci elden kaynaklar, ariv belgeleri ve Selim-nmelerdir. Selim-nmeler zerinde Trkiyede ve Trkiye dnda yaplm almalar vardr. Bunlarn iinde en derli toplu alma Agh Srr Levendin Gazavt-nmeler ve Mihalolu Ali Beyin Gazavtnmesidir.1 Osmanl aydnlar, genel anlamda Osmanl Tarihini yazmaya devam ettikleri gibi, sadece Yavuz Sultan Selim dnemini kapsayan ve Selim-nme2 denilen eserler de yazmtr. Bu eserlerden bir ksm Yavuz dneminin tamamn, bir ksm ise bu dnemin bir blmne ait olaylar ierir. Selim-nmeler, ada olaylar ierdii iin verdii bilgiler daha doru ve daha tutarldr. Ancak hepsi iin ayn eyi sylemek mmkn deildir. Mesela, Arifnin Farsa manzum eserinde3 ayrntl bilgi yoktur. Tevrih-i Al-i Osman gibi genel nitelikteki baz Osmanl tarihleri istinsah edilirken, her blm ayr bir cilt iinde toplanm ve bunlardan I. Selim dnemini kapsayan ksm kimi ktphane kaytlarnda ve aratrmalarda Selim-nme sanlmtr. Bunlardan biri de Ankara niversitesi Dil ve Tarih-Corafya

780

Fakltesi Yazma Ktphanesinde Dsitn- Hazreti Sultan Selim eklinde kaydedilen eserdir.4 Bu yazma ilk bakta Selim-nme gibi grnmekte ise de incelendiinde Hoca Saadettin Efendinin Tact-tevrih adl eserinin yazma bir nshas olduu anlalmaktadr. Her halde drt ayr cilt olarak kopya edilen bu nshann, tahminen nc cildi Yavuz Sultan Selim Dnemine aittir. Eser 1512 (Hicr 918) tarihinden balayp, Yavuzun lmne kadar geen olaylar iermektedir. Eserin son sayfasnda Ketebehl-hakrl-fakr Hseyin bin Mehmet, gafere Allahu lehu ve li-vadiyyi ve ahseni ileyhuma ve ileyhim eklinde bir kayt vardr. Bu kayttan, eseri istihsah edenin Mehmet olu Hseyin olduu anlalmaktadr. Ancak, mstensih eserin adn Tevrih-i Seltin-i Al-i Osman olarak yazmtr. Bu da eserin bamsz bir Selim-nme deil, genel bir Osmanl Tarihi olduunu gsterir. Gerek Selim-nme gerekse baka adlar altnda Yavuz Sultan Selim dnemi olaylarn anlatan ada yazma eserler oktur.5 Ayrca, bni yas6 gibi yabanc ada yazarlarn eserlerinde de ayn dneme ait bilgiler bulunmaktadr. Ariv belgeleri ve dier kaynaklara gelince; Osmanl arivlerinde, devletin son yzyllarna ait belgelerin ok fazla olmasna karlk, kurulu dnemine ait belgeler ok azdr. Klsik dnemin ilk padiah olan Fatih Sultan Mehmetin saltanat yllarnda tutulmu eriyye sicili kaytlar, tahrir defterleri, kanunnameler ve tek tek belgelerin says bile fazla deildir. Bu yllarda lkeye gelen gezginlerin yazdklar seyahat-nameler ve yabanc elilerin tuttuklar raporlar ve sefaret-nameler de yine fazla deildir. Fatih Sultan Mehmetin lm (1481) ile Yavuz Sultan Selimin padiah oluu (1512) arasnda yaklak otuz yllk ksa bir zaman dilimi bulunmasna ramen, Yavuz dneminde yukarda sz edilen trden belgelerin saysnda hatr saylr bir art grlmektedir. Tahrir ilemleri devam etmektedir. Yeni kanunnamelerin hazrlanp yrrle konma ii srdrlmektir. Yavuz Dnemine ait yaynlanm kanunnamelerin ilki mer Ltfi Barkann XV ve XVI. Asrlarda Osmanl mparatorluunda Zira Ekonominin Hukuk ve Mal Esaslar adl eserinde bulunmaktadr.7 Ayrca Ahmet Akgndz Osmanl Kanunnameleri ad ile dokuz ciltlik bir eser yaynlamtr.8 Burada da I. Selim Dnemine ait kanunnameler vardr. Konuyla ilgili son almalardan biri ise Yaar Ycel ve Selami Pulahann birlikte hazrladklar I. Selim Kanunnameleri (1512-1520) adn tamaktadr.9 Gerek arivlerdeki mnferit belgeler, gerekse bugn elimizde bulunan, o dneme ait eriyye sicillerinin says da nceki dneme gre daha fazladr.10 Yavuz Sultan Selimin padiahl srasnda geen olaylarn nemi ve kendisinin otuz alt Osmanl padiah iindeki gerekten sekin yeri gz nne alndnda, konuyla ilgili aratrmalarn yetersiz olduu grlmektedir. Geri, daha Cumhuriyetin ilk yllarndan itibaren I. Selimle ilgili kitaplar yazlmtr ama bunlar bugnk anlamda metodik ve bilimsel aratrmalar deildir.11 Buna karlk baarl almalar sonucu yazlm eserler de vardr. Bunlardan biri ve en derlitoplu olan Selahattin Tanselin Yavuz Sultan Selim adl eseridir.12 Dier aratrma ise Ahmet Uurun Yavuz Sultan

781

Selim adl kitabdr.13 Konuyla ilgili dier aratrmalar hakknda daha geni bilgi, sz edilen iki eserin bibliyografyalarnda vardr.14 Yavuz Sultan Selim dnemine ait kaynak ve aratrmalar ksaca aklandktan sonra dnemin olaylar yle zetlenebilir. ehzade Selim tahta gemeden nce, yani babas II. Bayezid dneminde, Osmanl Devletinin gelimesi ve genilemesi nemli lde durdu. Dedesi Fatih Sultan Mehmet dneminde, iki imparatorluk (Bizans ve Trabzon Rum mparatorluklar) ve birok devletin topraklar Osmanl ynetimi altna alnm, snrlar Avrupada Tunaya, Anadoluda ise Frata dayanmt. Avrupa karasnda Hnyadi Yano ve skender Bey gibi etin rakiplerle mcadele edilirken, denizde de, o dnemin en gl denizci devletleri olan Venedik ve Cenevizle mcadele sryor ve genellikle bu mcadeleler zaferle kapanyordu. Ayn zamanda Dou Anadolu, ran ve Azerbaycanda bulunan Akkoyunlu Devleti ve Msr, Suriye ve Hicaz ynetimi altna alm olan Klemen (Memlk) Devleti ile mcadele srm ve Akkoyunlulara kar kesin baar elde edilmiti. Fatihin otuz yllk saltanat srasnda yapt iler ve elde ettii baarlar, kukusuz sadece bunlardan ibaret deildi. Osmanl Devletinin bu olaanst gelime ve genilemesi maalesef II. Bayezidin yine yaklak otuz yllk saltanat srasnda devam edemedi. Morada Modon ve Koron gibi birka kale ile Bat Karadeniz kylarnda Kili ve Akkirman gibi yerlerin fethi ile kalnd. nceki dneme kyasla bu duraklamann elbette baz nedenleri vard. Bu nedenlerin banda II. Bayezidin kiilii geliyordu. II. Bayezid, kesinlikle babas Fatih Sultan Mehmetin yerini dolduracak bir kiilie sahip deildi. kincisi, kardei Cem Sultann taht mcadelesine girimesi, bu arada Papann elinde tutsak olmas ve Papaln da bu kozu II. Bayezide kar kullanmas, nemli bir nedendi. Bu yzden Batya ciddi tavizler verildi, Gedik Ahmet Paa talyadan geri arld ve Avrupaya kar pasif bir politika izlendi. Douda durum batdakinden pek farkl deildi. Douda ah smail, Akkoyunlu topraklarn ele geirmi ve Safevi Devletini kurmutu (1501-1502). Ayrca Safeviler, i mezhebini setikten sonra, eyh Cneytten itibaren youn bir i propagandasna girimi ve bylece Safevilerle, Snni mezhepten olan Osmanllar arasna mezhep fark sokulmutu. eyh Cneyt, Snni mezhepte kalnd srece hibir zaman siyasal bir kurum olamayacaklarn kesin olarak anlamt. nk, o srada Snni mezhepten olan gl bir siyasal kurum, Osmanl Devleti vard. Grld gibi bu tarihsel olgu btnyle siyasal emellere dayanyordu. Bugn olduu gibi o zamanlarda da devletler kendi siyasal ve ekonomik karlar iin din ve mezhep farkn alabildiince kullanyordu. ah smailin Dou Anadoludaki ii eylemlerine kar II. Bayezid yine pasif kald. O srada Trabzon valisi olan ehzade Selim, olanlar yakndan izliyor ve bu gelimelerin Osmanl Devleti iin ok tehlikeli olduunu gryordu. Gneyde iki Trkmen devleti olan Dulkadiroullar ve Klemenler, eylemleriyle ciddi bir tehlike, oluturuyordu. te Yavuz Sultan Selim tahta getiinde Osmanl Devleti ve evresindeki devletler bu durumda idi.15

782

Padiah Oluncaya Kadar Geen Dnemde Yavuz Sultan Selimin Yaam Dulkadiroullar Hkmdar Aladdevlenin kz Aye Hatunun oludur.16 Babas Bayezid, Amasyada sancakbeyi iken 1470 ylnda burada dodu. Daha kk yatan itibaren iyi bir eitim almaya balad. Artk Osmanl lkesinde moda haline gelmi olan Arapa ve Farsa rendi.17 Eitiminde, dnemin bilim adamlarndan Halim elebi, Takprl Muslihuddin Mustafa Efendi, Amasyal eyh Hamdullah ve Molla Muhittin etkili oldu. O dnemin bilinen bilim erevesi iinde tarih, edebiyat, fen bilgisi ve gzel yaz gibi teorik derslerin yannda, binicilik, atclk, kl kullanma, ok ve yay yapm gibi uygulamal konularda da ok iyi yetiti. Babas II. Bayezid padiah olunca 1490 ylnda Trabzona sancakbeyi olarak gnderildi.18 Trabzon sancakbeylii yirmi iki yl srd. Sancaa atand srada ya olduka kkt. Bir sre sonra delikanl ana gelince bir Trkmen Beyinin kz olan Hafsa Hatun ile evlendi. Hafsa Hatundan olu Sleyman (1495) ve alt kz oldu. Kzlar konusunda kaynaklar deiik say ve adlar vermektedir.19 ehzade Selimin sancakbeylii olduka hareketli ve mcadele iinde geti. Bunun iki temel nedeni; sancak merkezinin Safevi topraklar ve Grcistanla snr olmas, bu devletlerin Osmanl mparatorluuna kar birtakm eylem iinde bulunmas ve en nemlisi Selimin oldubittileri kabul etmeyen kararl kiilii idi. Bu nedenle ehzade Selim, uzun sren Trabzon sancakbeylii srasnda, Grcler ve ah smail ile srekli mcadele etti. zellikle, saltanatnn son yllarnda II. Bayezidin zayf kiilii ve hastal yznden ieride ve darda devlet otoritesi nemli lde sarslm ve kardeler arasnda tahta geme mcadelesi balamt. Bu durum ehzade Selimi Trabzonda adeta bamsz bir hkmdar gibi hareket etmek ve doudaki sorunlarn stne gitmek zorunda brakt. Ancak, hzl bir ekilde glenmeye balayan ah smail sorununu tmyle zemedi. ehzade Selim nce, artk on be yana gelmi olan olu Sleyman iin bir sancakbeylii istedi. 1509 ylnda Sleyman, Kefe Sancakbeyi oldu. Yine bu yllarda kardei Ahmetin, taht aday olma ihtimali iyice artt. Selim, babasnn lmesi durumunda stanbula gidip tahta oturmak bakmndan ok uzak bir yerde grev yapyordu. Ayrca, bu uzaklk nedeniyle stanbulda olup bitenlerden zamannda haber alamyor, dolaysyla tahta geme ans azalyordu. Btn bu olanlar gz nne alarak, Balkanlarda bir sancakbeyliine atanmasn istedi. Bylece stanbula yakn olacak ve yukarda belirtilen sakncalar ortadan kalkacakt. Bu olaylar olduu srada II. Bayezidin taht varisi olarak olu kalm, dier bei lmt. Bu ocuklar bykten ke ya srasyla ehzade Ahmet (46 yanda), ehzade Korkut (45 yanda) ve ehzade Selim (42 yanda) idi. ah smailin, siyasi iktidar iin yaptrd ii propagandas, Osmanl topraklarnda tahminlerin stnde olmu, Anadolunun her tarafna yayldktan baka Rumeliye de gemiti. 1501-1502 yllarnda devletini kuran ah smail, sekiz yl iinde Dou Anadolu, Azerbaycan ve randa egemen

783

olan byk bir devletin hkmdar olmutu.20 Gerekte ne Safeviler iin iilik ne de Osmanllar iin Snnilik nemli deildi. Her iki devlet iin de nemli olan gl olmak, varln srdrmek, gven iinde bulunmak ve bunun iin de egemenlik alann geniletmekti. Osmanl devlet otoritesinin zayflamas ve ehzadeler arasnda balayan saltanat tartmalar zerine durumun uygun olduunu sanan ah smailin Anadoludaki adamlarndan ah Kulu lakapl Hasan Halife, Antalya yaknlarnda ayakland. Antalya Sancakbeyi ehzade Korkut, olay bastrmak istedi ise de ah Kulu kamay baard. evresine daha ok adam toplayarak glendi ve bugnk Gller Blgesinde ayaklanmay srdrd. Osmanl Devleti, balangta bu olay yerel bir ayaklanma sanarak nem vermedi. Hasan Halife, zerine gnderilen Anadolu Beylerbeyi Karagz Ahmet Paay yendi ve Bursaya yneldi. Bunun zerine Vezir-i Azam Hadm Ali Paa, ayaklanmay bastrmakla grevlendirildi. Sivas yaknlarnda gerekleen atmada Hadm Ali Paa ld. Fakat ayaklananlar da toparlanamayp dald (1511).21 Btn bu olaylar, Trabzon Sancakbeyi ehzade Selimi harekete geirdi. Krm zerinden Rumeliye geti. II. Bayezidin hastal ilerleyince ehzade Korkut, Antalyadan Manisaya gelmi, ehzade Ahmet de, Amasyadan Ankaraya doru hareket etmiti. Selimin Rumeliye doru bir ksm kuvvetle yrd renilince, kendisine Trabzona ek olarak Kefe Sanca da verildi. Selim artk kararn vermi olduundan, babasyla grmek istedii bahanesiyle, neriyi kabul etmedi ve Rumelide ilerlemesini srdrd. Bu kez Semendire sanca (ek olarak Alacahisar ve zvornik sancaklar) verildi ve berat gnderildi. Selim, Semendireye gitmeyip Eski Zara ve Filibe yrelerinde kald ve Semendireye bir vekil gnderdi. ah Kulu ayaklanmasnn sonucu istenildii gibi olmam, Hasan Halife kamt. ehzade Ahmet ise onu izlemek yerine Amasyaya ekilmiti. Ayn gnlerde Karaman Valisi olan ehzade ehinahn lm haberi de gelince II. Bayezid Edirneden stanbula gitti. Burada devlet adamlar ile taht varisi konusunu grt. Padiah ve devlet adamlarnn hemen hemen hepsi ehzade Ahmetin padiah olmasna karar verdi. Buna karlk Yenieriler, ehzade Selimin padiah olmasn istiyordu. Bu arada Selim, evresine yaklak 40.000 kiilik bir kuvvet toplamt. stanbulda olanlar adamlar araclyla haber alan Selim, orluda babasnn kuvvetlerinin bulunduu Kartran Ovasna geldi. 3 Austos 1511 tarihinde yaplan savata ehzade Selim yenildi ve ekildi. Bunun zerine Ahmet tahta gemek zere arld. Maltepeye kadar gelen ehzade Ahmet, Yenierin tepkisi karsnda tekrar Anadoluya dnd.22 Ahmetin baarszl zerine, taraftarlar ehzade Korkutu Manisadan ardlar. Korkut hzla stanbula geldi ise de Yenieriler onu da padiah olarak istemedi. Olaylar artk II. Bayezidin kontrolnden tamamen kt. Bunun zerine Selim, tekrar Kefeden stanbula geldi. Bayezid tahttan ekilmemek iin direndi ise de baarl olamad. 24 Nisan 1512 tarihinde Yavuz Sultan Selim, babas II. Bayezidin yerine padiah oldu. I. Selim tahta getikten sonra, babasnn istei zerine Dimetokaya

784

gitmesine izin verdi. Kendisine yllk 2.000.000 ake gelir baland. Ancak, yal padiah, Dimetokaya varmadan yolda ld.23 Yavuz Sultan Selimin bundan sonra yapaca ilk i, ortadan kalkm olan devlet otoritesini yeniden kurmak, taht kavgasna balama ihtimali olan kardeleri ve yeenleri ile ilgili sorunu zmek ve Osmanl mparatorluu iin byk bir tehlike olan Safevi tehlikesini ortadan kaldrmakt. Yavuz Sultan Selim, ilk i olarak saylar 35.000e ulaan Kapkulu askerlerinin her birine 2.000 ake cls bahii datt.24 Bylece, tahta gemesinde byk rol oynayan Kapkulu Askerleri memnun edilmi oldu.25 Daha sonra devlet ynetimini ele ald ve ynetimdeki baboluu ortadan kaldrd. Arkasndan tahta geiini kutlamak iin gelen Macar, Venedik, Memlk ve dier devletlerin elileri kabul edilip dostluk ve bar anlamalar yenilendi. Byle kritik bir durumda iken, dier lkelerin Osmanl Devletine kar herhangi bir saldrs nlenmi olacakt. Ancak, taht kavgasna balam olan kardeleri Korkut ve Ahmetin yaratt sknt ile d gler, yine de Osmanl mparatorluuna kar olumsuz bir politika izlemeye balad. Bu nedenle kardelerinin yaratt sorunun en ksa srede ortadan kaldrlmas gerekiyordu. ki kardeten zellikle Ahmet, taht iin ciddi bir tehlike oluturuyordu. stanbula geldiinde Yenierilerin tepkisi nedeniyle geri dnm, Konyada vali olan yeeni ehzade Mehmetten buray ele geirmi ve orada kalmt. Dier yandan Anadoludaki sancakbeyleri ve kadlara mektuplar gndererek asker, silah ve para istiyordu. Yavuz Sultan Selimin padiah olmasnn zerinden daha iki ay gemeden Ahmet, Konyada hkmdarln iln etti26 ve olu Alaattini Bursaya gnderdi. ehir teslim oldu. Ancak, sergiledii kt ynetim nedeniyle, ordughn kent dnda kurmaya ve orada oturmaya mecbur oldu. Her eye ramen adamlarnn davranlar ve gcn istedii lye getirememi olan Ahmet, babasnn lmnden dolay basal dilemek bahanesiyle Yavuz Selime bir mektup gndererek Osmanl topraklarn paylamay nerdi ama bu neri reddedildi.27 Yavuz Sultan Selim, Anadolu halk zerinde ciddi bir kargaa ve sknt yaratm olan aabeyi Ahmetin zerine gitmek istiyor, fakat daha birka ay nce Ahmeti padiah yapmak isteyen devlet adamlarna gvenmiyor ve bu yzden stanbuldan ayrlamyordu. Fakat Anadoludaki sknt dayanlmaz dzeye gelince, olu ehzade Sleyman Kefeden stanbula ard. Sleyman, stanbulda taht kaymakam olarak kalacak, Yavuz da Anadoluya geip dzeni yeniden salayacakt. Bu program gereince 18 Temmuz 1512 tarihinde Anadoluya geti. Emrindeki kuvvetlerle Yavuza kar koyamayacan anlayan Ahmet, douya doru ekilmeye balad. Ne kendisi ne de yanndakiler, nereye gitmelerinin uygun olaca konusunda karar veremedi. Bir ara Memlk Sultan Kansu Gavriden snma isteinde bulundu, ama olumlu yant alamad.28 Dulkadiroullarna snarak ukurovaya gitmeyi dnd. Bu amala Darendeye geti. Bu srada Ankarada bulunan kardei Selime bir mektup daha yazp Karaman topraklarna raz olduunu

785

bildirdi, ama bu istei de Yavuz Sultan Selim tarafndan reddedildi. Mektubun ieriinde Osmanl Tarihi bakmndan ilgi ekici ifadeler vardr.29 Anadoludaki karklk, pek durulma belirtisi gstermiyordu. Hal devlet adamlarnn ve Anadolu halknn bir ksm Ahmeti tutuyordu. Bunun zerine Yavuz Sultan Selim, zor bir karar verdi. O srada hayatta olmayan kardelerinin (Mahmut, Alemah, ehinah) ocuklarn ldrtt. Daha sonra, Ahmet kadar byk tehlike yaratmayan dier aabeyi Korkutu da ldrtt. Artk Yavuzun karsnda sadece Ahmet ve ocuklar kalmt. Ahmet son bir aba ile yeniden harekete geti. Elde ettii biriki ufak baardan dolay evresine 20-30 bin kadar adam topland. Bunun verdii umutla Bursa zerine yrd. Yavuzun kuvvetlerinin fazlalndan ekinen Ahmet, tekrar Eskiehir ynnde ekilmeye balad. ki kardein kuvvetleri Yeniehirde karlat. Ahmet yenildi ve yakalanp ldrld. ehzade Ahmetten sonra ocuklar ve ailenin dier erkek bireylerinin hepsi, ayn sonla karlat.30 Yavuz iin, artk sra d ilikilerle ilgilenmeye geldi. Yavuz Sultan Selim Dneminde D likiler Yavuz Sultan Selim, daha ehzade iken, Osmanl mparatorluu asndan doudaki olumsuz gelimeleri yakndan izlemi ve birouna bizzat mdahale etmiti. Tahta gemek iin Rumeliye gittiinde, Balkanlardaki durumu da yakndan grmt. Ksacas, lkenin genel i ve d durumu hakknda geni bilgisi vard ve grn hi iyi deildi. Bu olumsuz durumun, pasif bir politika izleyen ehzade Ahmet ve Korkut gibi hkmdarlar tarafndan dzeltilemeyecei ortadayd. Oysa, bu iki aabeyinin aksine Yavuz, hareketli, atlgan, cesur ve aktif bir ynetim sergileyen bir kiilie sahipti. Bu nedenle kendisine Yavuz sfat verilmiti. Cesur ve aktif bir ynetim taraftaryd, ama kesinlikle hayalci deildi. Haber alma konusuna nem verir, gler arasndaki dengeye dikkat ederdi. Hareketli ve atlgand, ama gerekli nlemleri almadan bir ie girimezdi. Saltanat boyunca baarl bir diplomasi ve tutarl bir d politika izledi. Zaten, Osmanl Devleti, hemen hemen kurulduu gnden beri d politikada gler dengesini hep gz nnde tutmutu. Devlet, Bat ile atmaya girdii zaman, Dou veya Gneydeki devletlerle bar yapm, Dou veya Gneyde bir atma sz konusu olduunda ise Bat ile dostluk ilikileri iine girmitir. Yavuz Sultan Selim Dneminde de bu geleneksel d politika deitirilmedi. Yani devlet, ayn anda birka cephede atmaya girmedi. Geri, Kanuni Sultan Sleyman dneminde, zaman zaman bu d politika deiecek ve Osmanl mparatorluu, ayn anda drt cephede birden savaacaktr. Fakat bu kez Avrupada bir g dengesi kurulmaya allacak, mesela Osmanl Devleti, Avusturya ile savarken Fransa ile dostluk ilikileri kurmaya alacaktr. Yavuz Selim dneminden itibaren gneyde atmaya girilecek bir cephe kalmad. Buna karlk kuzeyde Rus arl hatr saylr bir siyasal g olarak ortaya kt. Dier yandan gneyde kara cepheleri kapand, ama Portekizliler, Kzldeniz, Basra Krfezi ve Hint Okyanusunda yeni cepheler at. Orta Akdenizde gcn yitirmeye balayan Venedik ve Ceneviz yerine, Bat Akdenizde spanya ve Portekiz gibi yeni denizci devletler

786

ortaya kt. Avrupa karasnda ise Macaristan siyasal bir g olmaktan kt; ama Avusturya, Osmanl mparatorluunun gl rakibi olarak Orta Avrupada yerini ald. Avrupa Devletleriyle likiler Yavuz Sultan Selim Dnemi, Avrupada Rnesans hareketinin hz kazand, Reform hareketlerinin balad, dnyada siyasal, sosyal ve ekonomik yapnn hzla deitii bir dnemdir. Avrupada ve dnyada ortaya kan bu deiiklik, yz yl gemeden Dou ile Bat arasndaki g dengesini salayacaktr. Batdaki bu gelime XVI. yy.dan sonra da hzlanarak devam edecek, Dou ise (Osmanl mparatorluu) yerinde sayacaktr. Bu tersine gelime, bir dnya devleti olan Osmanl mparatorluunun, 300 yl sonra tarihe karmasyla noktalanacaktr. I. Selim, ok nem verdii Safevi tehlikesini ortadan kaldrmak ve Klemen sorununu zerek slam dnyas liderliini gerekletirmek iin, nce Avrupa devletleri ile sorunlar zmek istedi. Osmanl Devletinin ilikide bulunduu Avrupa devletlerinin elileri, yeni padiah kutlamak amacyla Edirneye gelmiti. Aslnda elilerin gerek amac, eski anlamalar, mmknse daha iyi koullarla yenilemekti. Avrupa devletleriyle ilk anlama, Raguza Cumhuriyeti ile yapld. Bursada verilen ahidnameye gre, eskiden olduu gibi Raguzallar yllk vergilerini deyeceklerdi. Bir ara gmrk vergisi artrld ise de Bat ile sorun kmas istenmediinden dzeltildi. Bu arada, Yavuz, Bursada iken II. Bayezid dneminde Bodan Beyi ile imzalanm olan anlama da yenilendi. Osmanl mparatorluu iin Avrupada en nemli devletlerden biri Venedik idi. Venedik, ayn zamanda talya devletleri iinde de glyd. En nemli rakibi, yine kendisi gibi deniz gc gelimi Ceneviz Cumhuriyeti idi. talyada ayrca Papalk, Milano Dkal ve Napoli Krall vard ve btn bu devletler, birbirleriyle anlamazlk iindeydi. zellikle Venedik ve Ceneviz, askeri bakmdan deniz gc stn, ticaret filosu gl iki talyan devletiydi. Dolaysyla, Akdeniz ticareti byk lde bu iki devletin elindeydi. Daha on birinci yzylda, Trkler Anadoluya geldikleri zaman, Akdeniz, Ege ve Karadeniz kylar, Venedik ve Ceneviz kolonileri ile doluydu. Ege ve Dou Akdeniz adalarnn ise ok byk bir ksm yine bu iki denizci devletin elindeydi. Mesela 1571 ylnda Osmanllar Kbrs aldklarnda, burada 1489dan nce ksmen, 1489dan itibaren tamamen Venedik Cumhuriyeti egemendi.31 Ege adalarnda da durum farkl deildi. Bu nedenle Venedik, Anadolu ve Balkanlarda gl bir imparatorluk haline gelen Osmanl Devleti ile iyi geinmek zorundayd. Zaten Venedik iin nemli olan Hristiyanlk veya benzeri bir sorun deil, Dou-Bat ticaretini elinde tutmakt. Bunun iin hangi din ve mezhepten olursa olsun, o lke ile ticaret ilikilerini gelitirmek ana politika idi.Venedik, karlarna zarar verecek bir durum sz konusu olduunda, Osmanl Devletine kar dzenlenen Hal Seferlerinin ouna katlmam, ama el altndan desteklemiti. II. Bayezid dneminde ortaya kan baz atmalar, Venedike ciddi zararlar vermiti. Benzer durumlarn ortaya kmamas iin OsmanlDevleti ile bar iinde olmak uygun Politikayd. Byle bir

787

bar durumu, 1512 yl ortalarnda Yavuz Sultan Selim iin de uygundu. nk tam o srada padiah, ehzade Ahmetin ayaklanmasn bastrmak zere Anadoluya gidiyordu. Bu karlkl yarar durumu, iki tarafn da politikasn olumlu etkiledi. Buna ramen ancak 17 Ekim 1513 tarihinde, yani olduka uzun bir zaman sonra anlama imzaland. Bu anlama ile Venedik fazla bir ey elde edemedi; ama II. Bayezid dneminde elde ettii ayrcalklar devam ettirdi. ki devlet arasndaki iyi ilikiler, Yavuz Sultan Selimin saltanat boyunca srd. Gerek aldran Zaferinden, gerekse Msrn fethinden sonra Venedik elileri Padiah kutlamakta gecikmediler. Hatta Venedik, Kbrs Adas iin Klemenlere dedii vergiyi Osmanl Devletine demeyi kabul etti. talyadaki devletlerden Napoli Krall, Milano Dukal, Ceneviz Cumhuriyeti ve Floransa ile de Osmanl Devletinin youn ticaret ilikisi vard. Btn bu talyan devletleri, Venedikin politikasn izliyor ve Osmanl mparatorluu ile iyi ilikiler iinde olmaya alyordu. Bu devletler arasnda, Osmanl Devleti tarafndan en ok zarara urayan Cenevizdi. stanbulun fethiyle birlikte Cenevizliler Galatadan atlm, daha sonra Kuzey Karadenizde Kefe, Menkp ve Azak Gney Karadenizde Amasra gibi Ceneviz kale ve ehirleri birer birer Osmanllarn eline gemiti. Cenevizliler Karadenizden ekildikleri gibi, Ege Denizindeki Enez ve Foa gibi limanlarla, Taoz, Semadirek, Gkeada, Limni ve Midilli gibi adalar da Osmanllara braktlar. Bu durum Ceneviz ekonomisini ok sarst. Bunun zerine Ceneviz gemileri, Osmanl topraklarnda, Fransz bayra altnda ticaret yapmaya balad; ama bu kez Fransann kontrol altna dt. talyan devletleri arasnda Papalk, Osmanl mparatorluuna kar genellikle dosta olmayan bir politika izledi. Avrupada Trklere kar hazrlanan Hal Seferlerinin hemen hemen hepsinin banda papalar vard. Papalar iin asl sorun Trkler eliyle Mslmanln Avrupada hzla yaylmas idi. Fatih Sultan Mehmetin stanbulu fethetmesiyle, Hristiyan dnyasnn yars demek olan Ortodoks dnyas, Trk ynetimi altna girmiti. Fatih bununla da kalmam, Otrantoyu ele geirerek talya Yarmadasna da kmt. Eer bu ilerleme devam ederse Hristiyan dnyasnn dier yars olan Katoliklik ve Papa da Trk ynetimi altna girecek ve Hristiyanln gelimesi, ortadan kalkmasa da nemli lde yavalayacakt. Byle bir ihtimali papalarn kabul etmesi sz konusu olamazd. Kudsn Mslmanlarn eline gemesi bahanesiyle balayan Hal Seferleri, ileri srld gibi XIII. yy. sonunda bitmedi. Aksine Osmanllarn Balkanlarda hzla ilerlemesiyle birlikte Hal Seferleri de devam etti. Fakat asl nedenin dinsel olduu ileri srlse de, gerekte siyasal ve ekonomik olduundan, birlemeler istenilen boyuta ulamad. Yavuz Sultan Selim Dneminde 1513 ylnda Papa olan X. Leo, Avrupada yeni bir Hal Seferi hazrlna giriti. Yani kendisinden nceki papalarn politikasn deitirmedi. Alman mparatoru Maximiliana, Polonya ve ngiltere krallarna, Rodos ve Alman valyelerine mektuplar gnderdi ise de sonu alamad. Dier Avrupa devletlerinden de beklenen destek gelmedi. Avrupa, Osmanl ilerlemesi karsnda ne tam birlik oluturabildi ne de oluturduu birliklerle, yani Hal Seferiyle, bu ilerlemeye engel olabildi. Ancak, madalyonun br yznde baka gelimeler vard. Ayn Avrupa, hzla dnyay kefetmeye balamt. Gney Afrika yolu kefedilmi ve Hindistana gidilmi, Amerika kefedilmi ve

788

buradaki zenginlikler Avrupaya aktarlmaya balanmt. Bu arada Hristiyan dnyas nc byk paraya ayrlm ve Protestanlk ortaya kmt. Bu gelimeler sonucu ticaret yollar deimi, Akdeniz limanlar snmeye, Atlas Okyanusundaki limanlar gelimeye balamt. Btn bunlar Osmanl Devleti asndan olumsuz gelimelerdi. nk Osmanl mparatorluu, bu gelimelere ayak uyduramad. Yavuz Sultan Selim, saltanatnn son yllarnda olsa da gneydeki Klemen tehlikesini ortadan kaldrm ve bylece Osmanl Devletinin gneyi gvence altna alnmt. Fakat bu kez kuzeyde ciddi bir tehlike ortaya kmaya balad. Kk bir beylik durumunda olan Rus Knezlii, XVI. yy.da Karadeniz kylarna yaklamt. Osmanllar ise daha XV. yy.n ikinci yarsnda hemen hemen btn Karadeniz kylarn ele geirmiti. Bylece Ruslarla Osmanllar komu oldu. Ruslar kuzey-gney ticaretini elinde tutuyor ve Osmanllarla ciddi bir ticaret ilikisi balam bulunuyordu. II. Bayezid Dneminde Rus ar III. van, Padiaha bir mektup gndererek, Rus tccarlara Krmda yaplan kt muameleden ikayet etti ve iki lke arasnda dosta ilikiler kurulmasn istedi. Gelen Rus elisi, btn protokol kurallarn ineyerek son derece kaba hareket etmi olmasna ramen II. Bayezidten istediklerini alarak lkesine dnd. Yavuz Sultan Selim dneminde de ar III. Vasili ayn yolu denedi, ama herhangi yeni bir ey elde edemedi. Osmanl mparatorluunu Avrupada uratran nemli devletlerden biri de Macarlard.32 Osmanllarn Balkanlara geiinden XVI. yy. ortalarna kadar, zaman zaman ara vermekle birlikte, Osmanl-Macar atmas sz konusudur. Zaten, XIV. XV. ve XVI. yy. boyunca Orta Avrupada iki gl siyasal kurulutan biri Kutsal Roma-Cermen mparatorluu, dieri Macaristan idi. Macarlar, Balkan Yarmadasn ele geirmek istiyor ve bunun iin Ortodoks-Katolik mezhep atmasn bahane ediyordu. Bu amala ilk kez I. Layo, Edirne yaknlarna kadar gelmi, fakat Srpsnd Savanda yenilip ekilmiti. Osmanl-Macar mcadelesi, Macar Krallarndan Sigismund, Albert, V. Ladislas, Jan Hunyad (Hnyadi Yano), Matyas Korvin ve VI. Ladislas dnemlerinde de srd. Fatih Sultan Mehmet dneminde ok iddetlendi. arpmalar genellikle Belgrat ve evresinde geti. nk Belgrat, Avrupann her yanna giden yol zerinde ve son derece stratejik bir noktada bulunuyordu. Kale, zellikle Macar Ovasnn kaps durumundayd. Fatih, Tunay kuzey snr olarak kabul ediyor, fakat Macarlar Tunann gneyine inmek ve Belgrat ele geirmek istiyordu. II. Bayezid Dneminde Macarlarla bir anlama yapld ise de uzun mrl olmad. Yavuz Sultan Selimin tahta getii sralarda baz snr olaylar ortaya kt. Anlamay uzatmak iin gelen Macar elisi bu nedenle hapsedildi. Fakat Yavuz, douya bir sefer hazrlnda olduu iin eliler hapisten karld ve yllk bir anlama imzaland. Osmanl padiahnn aldran seferine gitmesini frsat bilen Macar Kral, Papa ile anlama yollarn arad ve bir yandan da snr blgesindeki kalelere saldrd. Bu olaylar zerine, blgedeki

789

sancakbeylerinin bir ksm Bosnada topland. Ayrca padiah da aldran seferinden dnmt. Yavuz Sultan Selim, aldran seferinden dnnce yeni bir sefer hazrl balatt. Macar Kral, bu hazrln kendi zerine olacan dnd. Gerek snr boylarndaki hazrlklar, gerekse yeni bir sefer hazrl Macar Kraln Osmanllarla yeni bir anlama yapmaya zorlad. Bu amala 1516 yl iinde Macar elisi arka arkaya stanbula geldi ve yl nce imzalanm olan anlamay uzatmak istedi. Durum, Osmanllar asndan uygundu. nk, hazrlanmakta olan sefer Avrupa deil, Msr ynne olacakt. Tam bu srada Macar Kral ldnden grmeler kesildi. Yavuz Selim, 1516 ylnda Msr seferine kt. Macarlar, Osmanl topraklarna yeni bir saldrya gemeye cesaret edemedi. Aksine, Yavuzun Romanya zerinden Macaristan ve Polonyaya yryeceini dnd. Buna karlk Osmanllar da Macarlar veya Avrupada herhangi bir devletle atma iinde olmay dnmyordu. ki taraf arasnda, sava ynndeki karlkl isteksizlik barla sonuland. 1519 ylnda Osmanl Devleti nce Polonya ile arkasndan Macaristanla yllk bir anlama yapt.33 Orta Avrupada Macaristan sorunu Kanuni Sultan Sleyman dneminde zlecek, fakat bu kez Avusturya sorunu balayacaktr. Avusturya ise Osmanl Devleti yklncaya kadar dmanca bir politika izleyecektir. Osmanl-Safev likileri Yavuz Sultan Selim, kardeleri ile ilgili sorunu zp ieride devlet otoritesini saladktan sonra, Avrupa devletleri ile de iyi ilikiler iinde olmaya alt. Bundan sonra ok nem verdii Safevi sorununu zmek iin sefer hazrlklarna balad.34 Yavuz, daha Trabzonda ehzade iken durumu grmt. Ancak, padiah olduktan sonra da devlet adamlarnn byk bir ksm, onu ah smail zerine gitmeye tevik ediyordu.35 Dier yandan, ah smailin yanna snan ehzade Ahmetin olu Murat, iilii kabul etmiti. Sultan Selim, ah smailden bu ehzadeyi geri istemek iin eli gnderdi. ehzade iade edilmedii gibi Osmanl elisi Safevi saraynda ldrld. ah smail, ayn zamanda Karamanoullar ve Turgutoullar ile grmeler yapyor ve Osmanl Devletine kar bir tr ittifak oluturuyordu. Zaten, Yavuz tahta kt zaman kutlamak iin eli de gndermemi ve bylece Osmanl Devletine kar niyetini aka gstermiti. Sultan Selim, Safevi Devleti zerine yrmeye kesin karar vermi olmasna ramen, bu i sanlandan daha zor olacakt. nk, her eyden nce savaacak olan iki ordunun mensuplar, mezhepleri farkl olsa da ayn dinden idi ve ayn etnik kkenden geliyordu. Ayn zamanda Anadoluda iilii kabul etmi olanlarn says, hatr saylr bir dzeye kmt. Bu da yaplacak ii zorlatran nemli bir nedendi. Sonu olarak padiah bu zor ite herkesin gr birlii iinde olmasn istedi ve Edirnede divan toplanmasn emretti. Sultan Selim, divanda kendi grn gnmz Trkesiyle yle zetledi: Hristiyanlar u anda nemli bir sorun karacak durumda deil ama doudaki durum endie vericidir. nk, ah smail, ran ele geirdikten sonra ksa srede Gence, irvan, Geylan, Mzendern, Taberistan, Crcan, Dou Anadolu ve Grcistan da ele geirdi. Buralarda birok deerli insan, bu arada zbek Sultan eybek Han da ldrtt. Yapt dier iler ise slam dinine

790

aykrdr. Ayrca, gc giderek artan bu devletin Osmanl topraklar iin bir tehlike oluturduu aktr. Bu nedenlerden dolay onlarla savamak aklen ve yasal olarak gereklidir. Osmanl Devleti bunu yapacak gtedir. Ancak, bu i iin, onlara kar savamann dinen uygun olduuna dair bir fetva gereklidir. Yavuzun, ah smaile gnderdii ve iki yazmada kopyas bulunan bu mektupta, istenen fetvann alnd belirtilmektedir.36 Fetvann ierii son derece ardr ve gerekeleri dini sebeplere dayandrlmtr. Oysa, ah Kulu ayaklanmasnda Hasan Halife de hemen hemen ayn gerekeleri ileri srm ve ayn nedenlere dayandrmt. Bu iki olay karlatrldnda u gerek ortaya kmaktadr; atmann asl nedeni mezhep ayrl deil, siyasal iktidar ve egemenlik kavgasdr.37 Yavuz Sultan Selim, sefere kmadan nce, Anadoludaki ah smail taraftarlarn tespit ettirdi. Kaynaklarn verdii 40.000 says biraz abartlm grnmektedir. O zamanki dnyann ve Osmanl Devletinin nfusu gz nne alndnda, bu sayy doru kabul etmek zorlamaktadr.38 Kesin say ne olursa olsun, Yavuz Douya giderken, ordunun arkasn gvence altna almak istedi. Sava iin hazrlklar tamamlannca, padiah 20 Mart 1514 tarihinde Edirneden stanbula geldi. ehzade Sleyman, Edirnede taht kaymakam olarak kald. Yavuz, stanbulda beklerken, ordu Anadolu yakasna geti. Bir sre sonra kendisi de skdara geti. Buradan hareketle Maltepe, Tekirayr, Gebze, Hereke ve narl konaklarndan geip zmite geldi. Yavuz Sultan Selim, zmitte iken, daha nce ah smailin adam olduu iin yakalanm olan Kl adnda birini bir mektupla ah smaile gnderdi.39 Mektubun ierii arlkl olarak nasihat ve tehdit slubunda yazlmt. Mektubun metni bugnk Trke ile ve zetle yle idi: Bil ki ilhi hkmlerden yz evirenlerin, dini ve yasalar ykmaya alanlarn bu hareketlerine, btn Mslmanlarn ve bu arada adaletli hkmdarlarn, gc orannda engel olmalar gerekir. Bunu sylemekten amacm udur: Tekke kesinden hkmdarla ykselen sen, bu yolda yrdn. Mslman lkelere saldrdn. Acma ve utanmay bir yana brakp zulm kaplarn atn. Gnahsz Mslmanlar incittin. Bozgunculuu ve blcl kendin iin esas kabul ettin. Hkmdarlarn yapmas gereken doru ileri ve hkmleri, keyfince deitirip yasalar yktn. Daha birok yanl iler yaptn. Bunlar senin yaptn ktlklerden sadece birkadr. Bu nedenle din adamlar kesin kantlara dayanarak senin dinden ktna, senin ve sana bal olanlarn ldrlmesinin, mallarnn yamalanmasnn, kadn ve ocuklarnn tutsak edilmesinin, din bakmndan uygun olduuna oy birliiyle karar verdi. Bu durum karsnda ben, Tanrnn emrini yerine getirmek, bask altnda olanlara yardm etmek iin zrhm giydim, klcm kuandm, ata bindim ve yola ktm. Amacm Tanrnn yardmyla senin padiahln yok etmek ve bylece yaptn ktlkleri engellemektir. Ancak, savatan nce sana tekrar Mslman olman neriyorum. Eer yaptklarna piman olup itenlikle tvbe eder ve aldn kaleleri geri verirsen, seni dost olarak kabul ederim. Ama yanl yapmaya devam edersen, ktlklerinle berbat ettiin yerleri kurtarmak ve senin elinden almak iin Tanrnn izniyle yaknda geleceim. Takdir ne ise yle olacaktr. Bu mektubun yant gelmeden, Yavuz ikinci bir mektup daha gnderecektir. Ordu yryn srdrerek zmitten sonra Kazklderbent, Yaylack, Dikilita, znik konaklarn geip oradan Yeniehire geldi. Burada iken Anadolu ve Rumeli beylerbeyi orduya katld. Seyitgazi

791

konana gelindiinde Dukakinolu Ahmet Paa komutasnda 20.000 kiilik Timarl Sipahi, durumu incelemek ve Safevi ordusundan haber alabilmek iin ileri gnderildi. Osmanl Ordusu gneye dnp bir sre sonra Konyaya geldi. Burada birka gn kalnd. Mevlnnn mezar ziyaret edildi. Kap halkna bir miktar terakki verildi. Buradan on iki konaklk yol geilerek Kayseriye gelindi. Kayseride iken Karaman kuvvetleri orduya katld. konak sonra ordu ubuk Ovasna geldi. ubuk Ovasnda Dulkadirolu Alad-devleye mektup yazlp Osmanl Devletinin yannda yer almas istendi. Dulkadirolu bu istei kabul etmedi. Sivasa iki konak kala Mihalolu Mehmet Bey, tutsak almak zere aknclarla ileri gnderildi. Daha nce ayn grevle gnderilmi olan Dukakinolu Ahmet Bey dnp orduya katld. Sivasta ordunun teftii yapld. Asker saysnn 140.000 civarnda olduu grld. Bunun zerine timar 3.000 akeden az olan Sipahiler ayrlarak, skender Paa olu Mustafa Bey komutasnda geride brakld. Bunun nedeni hem asl ordunun beslenme sorunu hem de kabilecek bir ayaklanma, Dulkadiroullar veya Klemenlerden gelebilecek bir saldr ihtimaline kar ordunun gerisini gvence altna almakt. Zira ordu, Osmanl-Safevi snrna ok yaklamt. Savata gerekli olmayan eya Sivasta brakld. Drt konak sonra Kunduzsuyu yaknndaki Masaklar konanda askere cephane datld. Suehrinden itibaren Safevi topraklarna girildi ve Erzincan yaknlarna gelindi. Yavuzun ilk mektubu ah smaile Hemedanda iken verilmiti. Birinci mektubun yant gelmeden Yavuz, Erzincan yaknlarnda iken Safevi sultanna ikinci bir mektup gnderdi. Bu Farsa mektuptan baka, Trke yazlm nc bir mektup daha gnderildi. Son iki mektubun ierii birincisi ile hemen hemen aynyd. Yavuz, biraz daha hakaret ieren ifade kullanmt.40 Bu mektubun yant olarak ah smailden bir eliyle mektubu geldi. Safevi hkmdar bir yandan dosta ilikilerden sz ederken, dier yandan hakaret ediyor ve savaa hazr olduunu sylyordu. Safevi elisi idam edildi, o srada (21 Temmuz 1514) gelen Klemen elisinin bar nerisi reddedildi. Erzincandan douya doru olan blgede coraf yap ok sarp ve hele bir ordunun gemesi iin ok zordu. Zaten stanbul ile Erzincan arasnda uzun bir mesafe vard. Ayrca, ordu artk yabanc bir devletin topraklarnda ilerliyordu. Btn bu nedenlerden dolay, devlet adamlarndan bir ksm artk geri dnmek istiyordu. Fakat bu istei padiaha sylemeye hibiri cesaret edemiyordu. Yavuz tarafndan sevilen bir kii olan ve devlete byk hizmetleri gemi olan Hemdem Paann bunu padiaha sylemesini istediler. Hemdem Paa, muhaliflerin isteini kabul etti, ama bunu hayatyla dedi. Yavuz Sultan Selim, Safevi sorununu zmeye kesin kararl idi. Bunu engellemek isteyen kii, devlete hizmeti gemi de olsa taviz verilmemeliydi. Sonu olarak muhalefet imdilik ortadan kalkt ve ordu yryn srdrd.

792

Erzincan ile Tebriz arasnda 27 konaklk mesafe vard.41 Ordu yola devam ederken, ehsvarolu Ali Bey, Safevi Ordusundan haber almak zere ileri gnderildi. Tercan yrelerine gelindiinde Faik Bey, Bayburtu alma, Ferahad Bey, Tercan alma ve Mihalolu ile Voyvoda Bali ise Safevilerden tutsak alma iiyle grevlendirildi. Osmanl ordusu Erzurum yaknlarndaki ermik konana geldiinde, Voyvoda Balinin getirdii iki tutsaktan nemli bilgiler alnd. Yavuz Selim, tutsaklarla ah smaile bir mektup daha gnderdi. Bu mektup ierik bakmndan ncekilere benzemekle birlikte, hakaret ifade eden cmleler daha ard. Osmanl padiah, ah smaili savaa zorlamak iin bu yolu semi olmal. Zira, Osmanl Ordusu uzun sredir Safevi topraklarnda yrmesine ramen ah smail ortalarda grnmyordu. Belki o da, Osmanl Ordusunu daha douya ekmek, yormak ve kendisi iin en uygun yerde sava kabul etmek iin bir taktik uyguluyordu. Hatta belki, Osmanl askerleri ve devlet adamlar arasndaki muhalefetten haberi vard ve yolu uzatarak bu muhalefeti artrmak istiyordu. ermikten drt veya be konak ileride oban Kprs konana gelindiinde Grc beylerinden Mzed-abukun elisi geldi.42 Eli ok miktarda armaan ve yiyecek getirdi. Bu durum padiah memnun etti ve yiyecek konusunda yine desteini istedi. Elegirde yakn Karasakall adl konaa gelindiinde Yenieriler daha ileri gitmek istemediklerini syledi. Hatta adrlarn ykarak bir tr ayaklanma balattlar. Yavuz Sultan Selim, bu olay zerine askerin arasna girip, ksa fakat etkili bir konuma yapt ve ksaca Yiit olan benimle gelsin. Eer kimse gelmezse ben tek bama giderim dedi. Bu konuma etkisini gsterdi ve ordu yryne devam etti. Bu arada Safevi Ordusundan yeni haberler geldi. Bu haberlere gre ah smail, Tebriz yaknlarnda idi. Artk ah smailin de bu ii daha fazla uzatmak istemedii anlald. aldrana birka konak uzaklktaki Dana Saz konanda iken Safevi Ordusunun aldranda olduu renildi. Burada iken gne tutuldu. Bu doa olayn mneccimler, sava Yavuz Sultan Selimin kazanaca ve ah smailin yenilecei eklinde yorumlad. Bu olay ve yorumu, ordunun moralini ykseltti. 20 Austos 1514 tarihinde Bayezid Kalesi Osmanllarn eline geti. 22 Austosta ise ordu aldran Ovasna geldi. Akama kadar yry devam ettikten sonra Akay vadisinin kuzey-bat tepelerinde sava dzeni alnd. Safevi Ordusu daha nce geldiinden yorgun deildi. Osmanl Ordusu yaklak 2.500 kilometre yol yryp, akama doru aldrana gelmi, bu arada sava dzeni alm, dolaysyla dinlenememiti. Buna ramen akam toplanan sava meclisinde ertesi sabah saldr karar verildi. Ancak bu karar, Yavuz Sultan Selim ve Defterdar Pir Mehmet elebinin iki oyuyla alnd denebilir. Zira, devlet adamlarnn ou ordunun dinlenmesi grnde idi. ki ordu da o dnemin klsik sava dzeni iindeydi. Yani, merkez, sa kanat ve sol kanat (veya merkez, sa kol ve sol kol) asl kuvvetleri oluturuyor, nc, art ve yedekler de yardmc kuvvetler olarak grev yapyordu. Bu sistem aldran Savanda da deimedi. Osmanl Ordusunun

793

merkezinde Yavuz Sultan Selim vard. Padiahn yannda 10.000 tfekli Yenieri ile topu, cebeci ve kapkulu svarileri (Ulfeci blkleri, Garip blkleri, Sipah ve Silahtar blkleri) vard. Yenierilerin n tarafna, siper grevi yapmas iin arabalar ve develer konulmutu. Vezir-i Azam Hersek-zde Ahmet Paa, Dukakinzde Ahmet Paa ve nc Vezir Mustafa Paa da merkezde grev ald. Sa kola Anadolu Beylerbeyi Sinan Paa komuta ediyordu. Emrinde Anadolu ve Karaman kuvvetleri ve 8.000 azap askeri vard. Sol kolda ise Rumeli askerinin banda Rumeli Beylerbeyi Hasan Paa bulunuyordu. Hasan Paann yannda da 10.000 azap askeri vard. ehsvarolu Ali Bey nc, adi Paa ise art kuvvetlerin komutanlna atand. Bu ekilde dzenlenen Osmanl Ordusunun toplam 120.000 kadard. Bunlarn 80.000 kadar tmarl sipahi (eyalet askeri) idi. Toplar zincirlerle birbirine baland ve azap askerinin arkasnda konulandrld. arpma srasnda emir verildii zaman azaplar iki yana alacak ve toplar atee balayacakt.43 Osmanl Ordusunun zayf yan atlarnn ve askerlerinin yorgun olmas ve yiyecek maddelerinin azl idi.44 Safevi Ordusu da yine klsik dzen iine girdi. u farkla ki merkezde genellikle hkmdar veya bakomutan konumunda olan kiiler bulunurken, aldran Savanda ah smail, ordusunun sa kanadnda yer ald. Ancak, ah smailin merkez kuvvetleri arasnda yer aldn syleyen tarihiler de vardr. Safevi sol kanadnn banda Ustaclolu Mehmet Han bulunuyordu. Merkezde ise, Safevi devlet rgt iinde Necm-i Sni denilen ve vezir-i azam derecesinde olan Seyyit Nimetullah olu Mr Abdlbaki ile Kazasker Seyyit erif komuta ediyordu. ahn yannda says 10.000 kadar olan ve hepsi zrhl atllar vard. Orduda top ve tfek bulunmakla birlikte, ate gc bakmndan Osmanl Ordusu daha stnd. Safevi Ordusunun atl birlikleri, sayca Osmanl atl birliklerinden oktu. Genel olarak deerlendirildiinde iki ordu birbirine denk grnyordu. ah smailin sava taktii, sa ve sol kanatlardan saldrp, Osmanl merkez kuvvetlerini arkadan evirmekti. Bu olduka riskli bir taktikti. Buna ramen uygulamaya karar verilmesinin nedeni ahn askerlerine olan gveni, askerlerin de aha olan ball idi. Ayrca ah smail, Osmanl Ordusundan baz birliklerin sava srasnda kendi tarafna katlacana inanyordu. Safevi Ordusunun atlar ve askerleri yorgun deildi. yi tehiz edilmiti ve yiyecek bakmndan bir sorun yoktu. Bu ekilde konulandrlm olan iki Trk ordusu, bugnk Dou Bayezid kentinin 80 kilometre kadar gneydousunda bulunan aldran Ovasnda savaa tututu. Sava, 23 Austos 1514 tarihinde, sabahn erken saatlerinde, Safevi Ordusunun saldrs ile balad. Safevi sa kanad, Osmanl sol kanad zerine, Safevi sol kanad ise Osmanl sa kanad zerine yrd. Osmanl sa kanat komutan Anadolu Beylerbeyi Sinan Paa, Safevi sol kanadn top menziline kadar ektikten sonra, askerlerini yana doru at ve Osmanl toplar atee balad. Bu beklenmedik durum karsnda

794

Safevi sol kanad bozuldu. Komutan Ustaclolu ld. Sinan Paa, Safevi piyadelerine de saldrd ve datt. Piyadelerin komutan Abdlbaki Han da ld. Safevi sa kanad nce Yenierilere saldrd ise de sonu alamad. Bunun zerine Osmanl sol kanadna yneldi. Kanadn ucunda yedek olarak bekleyen Malkoolu Ali Bey ve Dur Ali Beyin kuvvetleri dald ve komutanlar ld.45 Daha sonra asl sol kanat birlikleri zerine ynelen ah smail karsnda, komutan Rumeli Beylerbeyi Hasan Paa, azaplar toplarn nnden zamannda ekemedi. Dolaysyla toplar ate edemedi. Toplar ate edemeyince azaplar dald ve Osmanl sol kanat birlikleri merkeze doru kamaya balad. Sol kanat komutan Hasan Paa ld. Osmanl sol kanadndaki bu hassas durum karsnda Yavuz, tfekli Yenierilerden bir ksmn o tarafa gnderdi. Tfek atei karsnda ar kayplar veren ah, Osmanl art kuvvetleri zerine yneldi. Bu srada Osmanl merkez kuvvetlerinin hepsi savaa katld. Safevi atl birlikleri, Osmanl ordusunun arlklar arasna girdi ve dzeni bozularak dald. ah smail sol kolundan yaraland ve kamaya karar verdi. ahn kamasndan sonra ran Ordusu fazla direnemedi ve dald. Sabah gne doarken balayan sava, akam zeri Safevi Ordusunun yenilgisiyle sonuland. Byle bir savata, daha etkili ve geni apl bir sonu alabilmek iin kar taraf birliklerinin izlenmesi ve tamamen sava d braklmas gerekir. Ancak, aldran Savan kazanan Osmanl Ordusu, Safevi Ordusunu yeterince izleyemedi. Kaynaklar genellikle durumu, Kaan kovalamak mertlie smaz biiminde bir aklama yaparlarsa da bu aklama XVI. yy. tarihiliine uyan bir aklamadr.46 Gerekte yeterince izleme harekt yaplmamasnn nedenleri bakadr. Her eyden nce Osmanl Ordusu yorgundur ve bu savata o da nemli lde ypranmtr. Ayrca, Osmanl bakentinden ok uzakta, Safevi topraklar iinde savalmaktadr. Uzun bir izleme harekt srasnda nelerle karlalaca belli deildir. Belki de etkili bir izlemeye, Safevi Ordusunun braktklarn yamalama ii engel olmutur. Neden ne olursa olsun ah smail, yanndaki adamlaryla nce Tebrize, oradan da Sultaniye Kalesine gitti.47 aldran zaferinden sonra Osmanl Ordusu ileri yryn srdrd ve Tebrize geldi. Burada Yavuz, kendi adna hutbe okuttu. Tebriz halkndan zellikle tccar, bilgin ve sanatkrlardan bin kadarn stanbula gnderdi. 14 Eyll 1514te klamak iin Karabaa hareket etti. Blge, etin k artlarnn getii bir coraf yapya sahipti. Eyll sonuna gelinmi, dolaysyla havalar soumutu. Sefer bandan beri yiyecek sknts vard, ama imdi bu sknt daha da artmt. Grcistan Hanndan istenen yiyecek de henz gelmemiti. Devlet adamlar k burada geirmenin doru bulmadndan askeri de bu yolda hazrlyordu. Padiah bu durumu anlaynca geri dnmeye karar verdi. Dn yolunda Yavuz Sultan Selim, orduda disiplinsizlie neden olan kiileri cezalandrd. Grevden alnanlar arasnda Vezir Mustafa Paa, Vezir-i Azam Hersekzde Ahmet Paa ve kinci Vezir Dukakinolu Ahmet Paa da vard. Yavuz Selimin karar, k Amasyada geirip ertesi yl yeniden dou seferine kmakt. Dolaysyla ordu, Amasyaya gelip kondu. Bunu tahmin eden ah

795

smail, Yavuz Amasyada iken bir eli gnderdi ve bar istedi. Fakat bu istek Yavuz Sultan Selim tarafndan reddedildi. Yavuz Amasyada iken yeni atamalar yapt. Ksa bir sre nce grevden ald Dukakinzade Ahmet Paay, vezir-i azamla atad.48 Badefterdar Pir Mehmet Efendiyi de nc Vezirlie getirdi. Dukakinzade, aldran zaferinden sonra, Safevi Ordusunu izlemede isteksiz davranmt. Karabada klama konusunda da yine olumsuz oy vermiti. Amasyada ise padiahn burada klayp, baharda yeni bir dou seferine kma kararnda olduu renilince Dukakinzade yine karara souk bakt. aldran seferi srasnda askerler zaman zaman olumsuz tavr taknmt. Amasyada da askerler sorun yaratnca Yavuz, etkili nlemler almaya karar verdi. Birok kiiye lm cezas verildi. Bu arada Dukakinzadenin askerlerin kkrtlmasnda rol olduu, ayrca, Dulkadirolu Aladdevle ile mektuplat ileri srld. Dukakinzade Ahmet Paa, vezir-i azamlktan alnp ldrld. aldranda ah smail yenildi, Yavuz Sultan Selim zafer kazand, ama bu sonu OsmanlSafevi ilikisini hibir ekilde olumlu ynde etkilemedi. ki taraf arasnda Dou Anadolunun kuzeyinde ve gneyindekk apta da olsaatmalar srp gitti. nk, Osmanl-Safevi anlamazlnn temel nedeni Dou Anadolu idi. Bu blgede egemen olan devlet, ve Bat Anadolu ile Kafkasya ve Irak kontrol edebilirdi. Osmanl Devleti, Frat Irmana kadar olan Anadolu topraklarnda siyasal birlii kurmutu. Dou Anadolunun Safevilerin eline gemesi, bu Orta ve Bat Anadolunun, dolaysyla Osmanl Devletinin tehlike altnda olmas demekti. Kald ki Yavuz, daha ehzadelii srasnda ah smailin bu yolda ok youn bir alma iinde olduunu bizzat grmt. Dolaysyla Yavuz Sultan Selimin, Safevilere kar izledii politika, Osmanl mparatorluunun gelecei asndan son derece isabetliydi. aldranda zafer kazanlmt, ama ne Safevi Devleti ne de ah smail yok edilebilmiti. Bu sonu, iki tarafn da Dou Anadolu zerinde mcadeleye devam edecei anlamna geliyordu. Dou Anadoluda, Akkoyunlu Devleti ykldktan sonra, yerel beyler egemen olmu ve blgede kelimenin tam anlamyla bir karmaa ve siyasal blnmlk ortaya kmt. ok kk toprak paralar zerinde egemenlik kuran bu beylerin kimi Osmanl Devletine, kimi de Safevi Devletine ballk gsteriyordu. Blgede srekli bir barn salanmas, en ksa srede siyasal birliin salanmasyla mmknd. Ancak, blgenin coraf yaps ksa srede bir fetih hareketini zorlatryordu. Kemah gibi baz kale ve kentler fethedildi. Fakat Yavuz, asl fethi, doudaki derebeyleri arasnda bulunan geimsizlikleri kullanarak salad. Bu konuda zellikle Bitlisli drisin49 byk hizmeti geti. Bu arada ordu nce Sivasa, oradan Kayseriye geldi. Dou Anadolunun bu blgelerinde Osmanl egemenlii gerekletirilirken Yavuz Selim, Rumeli Beylerbeyliine atad Sinan Paay, Dulkadiroullar topraklarn ele geirmek zere 40.000 kiilik bir kuvvetle blgeye gnderdi. Aladdevle Bey, Gksunda yaplan savata yenildi ve drt olu ile birlikte ld. Dulkadiroullar topraklar Osmanl ynetimine geti. Blge, Osmanl Devleti egemenliinde kalmak artyla Aladdevlenin yeeni, ehsvarolu Ali Beye verildi. Yavuz Sultan Selim, Temmuz 1515 tarihinde stanbula dnd.

796

Kuzeydou Anadoluda Osmanl ynetimi kurulduktan sonra Gneydou Anadoluya dnld. Blgede Diyarbakr, Safevi Devletinin en nemli kentlerinden biri idi. Kent nce, Bitlisli drisin abalar sonucu bar yolu ile Osmanl ynetimine geti. Bunun zerine ah smail, Ustaclolu Mehmet Hann kardei Kara Han Diyarbakra yollad. Kent kuatld ise de gnderilen Osmanl kuvvetleri sayesinde baarl olamad. Mardine doru ekilen Kara Han, izlendi ve yaplan arpmada ld. Burada Mardin ve dier Gneydou Anadolu kale ve kentleri Osmanl ynetimi altna alnd.50 Osmanl-Memlk (Klemen) likileri Artk Dou Anadolunun tamam Osmanl egemenlii altna girmi ve blgede siyasal birlik salanmt. Fakat bu kez, zaten bozuk olan Osmanl-Klemen ilikileri gndeme geldi. Zira, Klemen sultan srann kendisine geldiini anlamakta zorlanmad. nk imdi Suriye gerek Anadolu, gerekse Msr iin nemli bir stratejik blge idi. Baka bir deyile Suriye, hem Anadolunun hem de Msrn kaps durumundayd. Yavuz Sultan Selimin Msr Seferini anlatmadan nce, bu seferle ilgili olarak baz zel adlarn telaffuz ve imlalar zerinde, ok ksa da olsa bir aklama yapmak yerinde olacaktr. Bunlar, Mercidabk, Kansu Gavri, Ridaniye ve Tumanbay kelimeleridir. Bu adlar bugne kadar konuyla ilgili olarak yazlan kitap ve makalelerde genellikle yanl telaffuzlaryla verilmitir. zellikle Mercidabk ok deiik imlalarla yazlmtr. Bunlar arasnda en yaygn olanlar Merc-i Dbk, Merci Dbk, Mercidbk, Merc-Dbk imlalardr.51 Bu yer ad Arapa birleik bir kelimedir. lk kelime olan Merc, Farsadan Arapaya gemitir ve Arapada ayr, ayrlk anlamna gelir. Dbk ise Halepin kuzeyinde bir ky addr. Kelimenin szlk, anlam kse, kse otu demektir.52 Bu Arapa birleik ad, Farsa ad tamlamas gibi Merc-i Dbk eklinde yazmak ancak Osmanl Trkesi kurallar iinde yazmakla mmkndr. Doru imla, eer merc kelimesinin irabn etkileyecek bir durum yoksa MercuDbk, irab etkileyecek harf-i cer varsa Merci-Dbk biiminde olmaldr. Arapada adlarn irabn sessiz okumak da mmkndr. Bu durumda Merc-Dbk biimi de yanl deildir. Dilbilgisi bakmndan byle bir aklama yapmakla birlikte galat- mehur olarak, Trkelemi biimiyle Mercidabk olarak kullanmak bugn iin doru olandr. Dier kelimelerden Kansu Gavri de yine Kansu Gr, Kansuh Gavri, Kansuh el-Gori ve hatta Kansugavri53 biiminde gemektedir. Dorusu Arapa dilbilgisi kurallarna gre Kansuh el-Gavridir. Ancak, bu iki kelimenin Arapa olmadn gzden uzak tutmamak gerekir. Baz kaynaklarda Kansu Gr olarak da gemektedir. Bu metinde, yine Trkedeki yaygn telaffuzu ile Kansu Gavri biimi kullanlacaktr.54 nc ad Ridaniyedir. Bu kelime Prof. Dr. inasi Altunda ve Prof. Dr. ehabettin Tekindan yazlar dnda hemen hemen hep Ridaniye biiminde kullanlmtr. Bu iki aratrmac ise Reydaniye biimini tercih etmitir.55 Kahireye yakn bir yer olan kelimenin Arapa telaffuzu er-Reydaniyedir.

797

Grld kadaryla Altunda ve Tekinda Arapa harf-i tarihi atp, kelimenin kkn kullanmtr. Bu metinde, dier kelimelerde olduu gibi, Trkede yerlemi biimi olan Ridaniye kullanlacaktr. Son kelime ise Tumanbaydr. Bu kelime de genellikle Tomanbay biiminde kullanlmtr. Dorusunun Tumanbay olmas gerekir. Tuman kelimesinin Moolca ve Trkedeki Tmen kelimesiyle ayn olduunu sanyoruz. Kaynak ve aratrmalardan ou, bu kelimelerin bir ksmn doru, bir ksmn,56 bazen de hepsini yanl imlalarla kullanmtr. Yavuz Sultan Selim tahta kt srada Osmanl mparatorluunun dou snr yaklak Frat Irmana dayanmt. Dou Anadolunun dou yars Safevi Devleti ynetiminde idi ve aldran Zaferinden sonra blgenin tm Osmanl ynetimi altna alnd. Gneydou Anadolunun nemli bir ksm (Malatya dahil) henz Klemenlerin ynetiminde idi. Osmanl Devleti ile Klemen Devleti arasnda bir tampon devlet olarak Dulkadiroullar bulunuyordu. ki Trk devleti arasndaki ilikiler daha Fatih Sultan Mehmet dneminde bozulmu, II. Bayezid dneminde ukurovadaki egemenlik atmas younlam ve Yavuz Sultan Selim dnemine gelinceye kadar, bu bozuk ilikiler artarak sregelmitir. Osmanllarla Klemenler arasndaki ilikilerin bozulmasnn asl nedeni, Klemenlerin Suriye zerindeki endieleri idi. Yavuz Sultan Selimden nceki yllarda Klemenler, Toroslara kadar Akdeniz Blgesinin dou yarsn ve Gneydou Anadoluyu ynetimi altna almt. Yavuz Dnemine gelindiinde Dou Akdeniz blgesinin hemen hemen hepsi Osmanl Devleti ynetimine geti. Suriyenin de Osmanl ynetimi altna girmesi bu ilerlemenin doal sonucu olarak grlyordu. Oysa Klemen Devleti iin Suriye, Msrn anahtar durumundayd. Bu nedenle de Suriyenin byk nemi vard. Klemen Devleti, Osmanllarn gneydeki ilerlemelerine ciddi bir biimde kar koyamyor, fakat ele geen her frsat da deerlendirmeye alyordu. Osmanl ehzadeleri veya tahtta hak iddia edenler, zaman zaman Klemen Devletine snyor ve burada ok iyi karlanyordu. Mesela, ehzade Ahmetin lmnden sonra olu Kasm, lalas tarafndan Halepe karlmt. Henz on yanda olan bu ehzadeyi, Kansu Gavri gizlice Kahireye getirtti ve zaman geldiinde, Osmanl padiahna kar kullanmay dnd.57 likilerin bozulmasnn dier bir nedeni de Dulkadirolu Aladdevle Beyin58 izledii politika idi. Aladdevle Bey, devletinin varln ve devamn Osmanllarla Klemenler arasnda salayaca denge politikasnda aryor, fakat yine de Safeviler ve zellikle Klemenler tarafna arlk veriyordu. Mesela, aldran Savana katlmas iin yaplan neriyi reddetmi, o an iin devletinin karn Klemen ve Safevi dostluunda aramay uygun bulmutu. Bu durumu gz ard etmeyen Osmanl Devleti, Dulkadroullar topran ele geirdi ve Aladdevlenin ban da Klemen Devleti sultanna gnderdi. Blgenin ele geirilmesiyle Osmanllar, Suriye kaplarna dayanm oldu.59

798

Yavuz Sultan Selim, aldran Savana giderken Klemen sultanna birlemeyi nermi, fakat Klemen Devleti bu savata tarafsz kalmay yelemiti. Sava sonunda, Osmanl Ordusunun yeniden Safevi lkesine yryecei sylentileri ah smaili kukuya drd gibi, ayn yln ortalarnda Dulkadroullar Beyliinin Osmanllarca ortadan kaldrlmas da Klemen Sultanl iin kuku verici bir durum yaratt.60 I. Selimin Suriye ve Msr zerine yrmesinin bir nedeni de Klemen lkesindeki i durumun karklyd. Kansu Gavri, halknn byk bir ksm tarafndan sevilmiyordu. Vergileri artrm, dk ayarl para bastrarak enflasyonun ykselmesine neden olmu ve hayr kurumlar ile vakflara ait hkmleri hie saymaya balamt. Dier yandan mit Burnunun kefi ile dnya ticaret yolunun deimesi, Msrn nemli gelir kaynaklarndan birini yitirmesine yol am ve bylece ekonomik sknt iine dlmt.61 Klemen Devletinin ileri gelenlerinden Halep Valisi Hayrbay ile Canberdi Gazal, Osmanl Devleti ile dosta ilikiler kuruyor, bu da Yavuz Sultan Selimin, Suriye ve Msr zerindeki dncelerinde etkili oluyordu. Uzun yllardan beri Osmanl mparatorluu iin sknt kayna olan Klemen Devleti sorununa kesin bir zm getirmek amacyla I. Selim, Divan- Hmyunu toplayp grn ald. Ancak, aldran Seferinde olduu gibi burada da hemen karar almak mmkn olmad. Hatta Divan yelerinin ou Klemenler zerine yaplacak bir sefere karyd. Olumlu karar almak Yavuz Sultan Selim iin de zordu. ncekinde, kar tarafn ii olduu bahanesi ileri srlmt. Oysa bu lkenin insanlar Snni idi.62 Muhalefet de zellikle bu nokta zerinde duruyor ve itiraz ediyordu. Vezirlerden Hocazade Mehmet Paa sefer yanlsyd. Mehmet Paa yapt konumada; Bizim iin u veya bu dinden ya da milletten olmak sz konusu deildir. nemli olan, devlete ynelmi tehlikeyi ortadan kaldrmaktr. Tehlikenin grnd yerde karsna kmaktr. En nemli ve gerekli olan ey de dmanlar birlemeden nce, onlarn yaratt tehlikeyi tek tek gidermektir dedi. Sonunda lke gerekleri, din birliine stn geldi ve Klemen Devleti zerine bir sefer dzenlenmesine karar verildi. Ancak, seferin Suriye ve Msr zerine olaca zellikle gizlenmeye alld. Yavuz Selimin, Klemenler zerine yapaca seferde ne kadar kararl olduu, Karesi Sancakbeyine gnderdii hkmden aka anlalmaktadr. Benzeri Osmanl Tarihinde pek grlmeyen hkmn ierii gnmz Trkesiyle ve zetle yledir; Buyurdum ki hkmm aldnda kesinlikle geciktirmeyip, sancanda bulunan Alaybeyi, Sba, eriba ve Sipahilere ok sk tenbih edesin ki her biri erleri, cephaneleri, sava ara ve gereleri ve dier ihtiyalar ne ise hazrlayp, baharda vereceim emri beklesinlerAma bu kez askeri ben denetleyeceim. Tolgas olmayann ba, kola olmayann kolu kesilecek, dier silahlarnda eksiklik bulunanlar iin de lm cezas verilecektir. Bunu ilgililere gerei gibi anlat ve zellikle sen de bu biimde hareket et. Zamanndan nce durumu bildirmemin nedeni, sonradan ileri srlecek zr ve bahaneleri kabul etmemek iindir63 Elbette sefer hazrl sadece eyalet askerlerine gnderilen hkmlerden ibaret

799

deildi. Bu arada Hali tersaneleri geniletilmi ve yeni gemiler yaplmt. Donanma Suriye kylarna gnderildi ve blgede grlecek ticaret ve sava gemilerinin kontrol edilmesi istendi. Safevi lkesi ile ticaret yasa konuldu. O yl Hac veya baka amalarla Arabistan ve rana gitmek yasakland. Bu hazrlklar ve alnan kararlar Kansu Gavriyi daha ok telalandrd. Bu gelimeler zerine Yavuz Sultan Selime gnderdii mektup ilgintir. Osmanl padiahnn uygulad diplomasi ve izledii politikay, Klemen sultan da izlemektedir. Kansu Gavri, Yavuza olum hazretleri diye hitap ediyor ve ticaret iin konulan ambargodan ikyet ediyordu. Ayrca, bu seferin Klemen Devleti zerine yaplaca konusunda haber aldn da belirtiyordu. zellikle son ksmnda sz, Yavuzun aldranda iki toplum arasndaki mezhep farkn kullanmasna getirerek yle diyordu: kimiz de Tanrya kr Mslmanlarn padiahyz. Ynetimimiz altnda olanlar mminler ve muvahhitlerdir,64 Sf gibi Hric deildir65 ki devlet arasndaki bir atma Mslmanlara zarar verecektir. Eer aramzdaki dostluun bozulmasna biz sebep olduysak, onu hemen dzeltmeye hazrz Grld zere mektubun ifadesi son derece yumuaktr ve ayn diplomasi kurallar kullanlmtr. Bu tr karlkl mektuplama Mercidabk Savana kadar srd. Gerek olup olmad tartlan66 ubat 1516 tarihli baka bir mektupta Yavuz Sultan Selimin slubu yine ilgi ekicidir. Mektubun ierii zetle yledir: Msra kar hibir kt niyetimiz yoktur. Aldmz nlemlerden, yani tuccarlarn rana girmesini yasaklam olmamzdan, sizin birtakm yanl anlamlar kardnz anlalyor. Safevi lkesine yrmekteki amacmz kesinlikle toprak elde etmek deildir. Sadece slam dinine aykr bir hareketi ortadan kaldrmaktr. Bu nedenle onlara, nereden gelirse gelsin, her trl yardm engellemek zere birtakm nlemler aldk. Yine ayn nedenlerden dolay Halep yolundan veya denizden skenderiye zerinden gelecek eyann Safevi lkesine girmesini nlemeyi dndk. er-i erifin egemen olduu slam lkelerinin67 hibirine zarar vermeyi aklmzdan bile geirmedik. Amacmzn yanl anlalmamas iin Mevln Rknettini eli olarak gndermi bulunuyoruz. Bu davranmz, size kar duyduumuz sevginin ifadesidir. Aslnda iilere kar giritiimiz harekete engel karmadnz takdirde dostluumuz devam edecektir. Aksine davranrsanz Tanrnn takdiri neyse o olacaktr. Donanma konusuna gelince, bildiiniz gibi denizlerde srekli olarak kfirlerle savamz vardr. Bu nedenle lkemin gvenlii iin nlem almak ve her an hazr bulunmak durumundayz Karlkl son derece iyi niyet cmleleriyle dolu mektuplar, kukusuz yine karlkl olarak hibir zaman ciddiye alnmad ve sava hazrlklar srd. Yaplan hazrlklar sonunda ordu 5 Haziran 1516 tarihinde stanbuldan yola kt. Kaynaklar Osmanl Ordusunun asker saysn 50.000 ile 80.000 arasnda, top saysn ise 300 ile 800 arasnda vermektedir. Herhalde kesin olan nokta, Osmanl Ordusunun, Klemen Ordusuna kyasla, teknik bakmdan daha stn durumda olduudur. Sefer gvenlii iin ehzade Sleyman, Edirnede taht kaymakam olarak brakld. stanbul muhafzlna Pr Paa, Bursa muhafzlna ise Hersekzade atand. Ordu hzla hareket edip ana hatlaryla Tuzla, zmit, Deirmendere, Yeniehir, Ktahya, Afyon ve 26 Haziranda Akehir konana geldi. Akehirde iken, ah smailin Diyarbakr ele geirmek zere

800

gnderdii Kara Hann Mardin yaknlarnda yenildii ve ldrld haberi alnd.68 Oradan hareketle Ilgndan Konyaya geildi. Konyadan sonra Nide zerinden Kayseriye, gn sonra Elbistan konana hareket edildi. Elbistandan yrye balayan Osmanl Ordusu, 28 Temmuz 1516 tarihinde Malatyaya geldi.69 Osmanl padiah artk Klemen topraklar zerinde bulunuyordu. Kent savunmasz olduu iin sava yaplmadan girildi. Padiah Tohma ayrnda iken seferin Msr zerine olduu akland. Bu aklamadan sonra 5 Austos 1516 tarihinde Malatyadan gneye dnld. Bu noktaya kadar harekt srekli douya doru yaplm ve seferin hedefi saklanmaya allmt. Ordu Antepe yaklanca, Klemenlerin Antep Valisi Yunus Bey, Osmanl hizmetine geerek orduya klavuzluk etme grevini zerine ald. Blgedeki kaleler Osmanl ncleri tarafndan birer birer ele geirildi. ki ordu 24 Austos 1516 tarihinde Halepin kuzeyinde Mercidabk denilen yerde karlat. Osmanl Ordusunun merkezinde padiahn yannda Kapkulu Piyadeleri ve Atllar vard. Sa kolda Anadolu Beylerbeyi Zeynel Paa, Karaman Beylerbeyi Hsrev Paa, ehsvarolu Ali Bey ve Ramazanolu Mahmut Bey bulunuyordu. Sol kolda ise Sinan Paa ve Bykl Mehmet Paa vard. Klemen Ordusunun merkezinde Sultan Kansu Gavri, sa kolunda Halep Emirl-meras Hayrbay, sol kolunda ise am Naibs-saltanas Sibay bulunuyordu. afakla birlikte sava balad. Yaklak alt saat srd. Bir ara Osmanl Ordusunun sa ve sol kanatlarnda sarslma grld. Klemen Ordusunun atl birlikleri, Osmanl atl birliklerine kyasla daha etkiliydi. Bu durum zerine padiah, Vezir-i Azam Sinan Paay sa, Yunus Paay da sol kanad desteklemekle grevlendirdi. Kendisinin de sava alannda grnmesi durumu dzeltti. Savan kazanlmasnda toplarn ve 20.000 kadar tfekli Yenierinin etkisi byk oldu. Yani burada da ateli silahlarn stnl sonucu belirledi. Klemen Ordusu yenildi ve Kansu Gavri ld. Dalan Klemen Ordusunun ardndan Osmanl Ordusu ksa srede btn Suriyeyi ele geirdi. Osmanl Ordusu, ama gelinceye kadar u konaklardan geti: 20 28 15 16 17 18 19 Austos Austos 1516 Hilan kona 1516 Halep

Eyll 1516 Halepten hareket Eyll 1516 Tuman Han kona Eyll 1516 Eski Halep kona Eyll 1516 Sultan Hy kona Eyll 1516 Mehed kona

801

29 21 22 23 24 25 26 27 28

Eyll 1516 Hama kona Eyll 1516 Restan kona Eyll 1516 Humus kona Eyll 1516 Ayn- Kasap kona Eyll 1516 Kara (Kura) kona Eyll 1516 Nebk kona Eyll 1516 Kuteyfa kona Eyll 1516 Kasr kona Eyll 1516 am

Ksaca zetlenecek olursa Yavuz Sultan Selimin Mercidabk Sava ile birlikte Suriyeye giriinden, Gazzeye gidiine kadar olan olaylarn hepsi 1516 (Hicri 922) yl iinde geti. Safevi Hkmdar ah smail zerine sefere ktn bildirerek stanbuldan ayrlan Yavuz Selim, Malatyaya kadar geldi ve burada70 Klemen Hkmdar Kansu Gavrinin, ah smaile yardm ettiini ve Osmanl Ordusunu ve lkesini arkadan vurma tehlikesi bulunduunu ileri srerek anszn gneye dnd.71 24 Austos 1516 tarihinde (Hicri 25 Recep 922)72 Halepin kuzeyinde Mercidabk denilen yerde yaplan savata, daha nce belirtildii zere Klemen Ordusu yenildi ve Kansu Gavri ld. Klemenlerin nl komutanlarndan Hayrbay teslim oldu. Yakalananlar arasnda Halife Mtevekkil de vard.73 Kansu Gavri, sefer srasnda yannda byk bir hazine getirmiti. Herhalde sava kazanacan ve hatta Anadolunun bir ksmn ele geireceini dnyor, bu nedenle de yannda yeterli para bulunduruyordu. Kaynaklarn yazd doru ise sadece Sultan Gavrinin adrnda 100 kantar altn ile 200 kantar gm ele geti. Savan ertesi gn Yavuz Sultan Selim, Davut Peygamber mezarn ziyaret edip 28 Austosta (29 Recep) Halepe geldi. Halepte iken, buraya bal kalelerin hepsi Osmanl ynetimi altna girdi.74 Yavuz Selim, Halepte yaklak on be gn kadar oturdu ve eyaleti Karaca Paaya, kadl Kemal elebiye ve defterdarl Abdullah Paa-zade Abdi elebiye verdi. Ordu, Hama (20 Eyll) ve Humus (22 Eyll) zerinden ama hareket etti. Hemen hemen btn kent ve kaleler aman yoluyla teslim oldu. nemli merkezlerden Hama, Gzelce Kasm Paaya, Humus ise htimanoluna verildi.75 28 Eyllde (29 aban) ama gelindi. Padiah, amn d mahallelerinden Mastaba denilen yere otan kurdurdu.76 On iki gn burada otanda kalan padiah, 9 Ekimde kentin iine yerleti. Yavuz Sultan Selim, amda Suriye atabeylerinden kalan Ablak

802

saraynda oturdu. Dier devlet ileri gelenleri de uygun binalara yerleti. Ordu da klamak zere am ve evresine yerletirildi. Timarl Sipahiler evlerine gnderildi. 28 Eyll/16 Aralk 1516 (Hicri 1 Ramazan/20 Zilkade 922) tarihleri arasnda yaklak seksen gn amda oturuldu. ama geliin ilk aynda Suriyenin dier nemli yerleim yerleri Osmanl ynetimi altna girdi ve buralara yeni atamalar yapld. Trablusa skender Paa olu Mustafa Bey, Kudse Evrenuz Bey olu skender Bey,77 Safede Mustansrolu,78 Gazzeye sa Bey olu Mehmet Bey atandlar. Yavuz Sultan Selim, amda iken Sinan Paa bir miktar askerle Gazze yresine gitti. Bu arada Klemen beylerinden olup imdi Osmanl Devleti hizmetinde bulunan erkez Murat Bey, eli olarak Tumanbaya gnderildi (11 Kasm 1516).79 Tumanbaya, Osmanl egemenliini tanmas nerildi. neri reddedildi ve eli ldrld. Sefer hazrlklarn tamamlayan Yavuz, 16 Aralkta amdan hareket etti. nemli bir yerleme merkezine uramadan 27 Aralkta Calculiye yurduna konuldu. Burada iken Sinan Paann 21 Aralkta Canberdi Gazaliye kar kazand Han Yunus zaferinin haberi geldi. Ertesi gn Remleye gidildi. ki gn Remlede oturulduktan sonra, Yavuz Sultan Selim, bir ksm askerle birlikte douya dnp Kudse gitti. 1 Ocak 1517de tekrar Remleye dnd. Remleden gneye hareketle 2 Ocak 1517 tarihinde Sedud yurduna, 3 Ocakta ise Gazzeye gelindi. Ordu 7 Ocak 1517 tarihine kadar Gazzede bekledi. Bu tarihte Osmanl padiah, bir ksm askerle Bris-seb zerinden Halilrrahmana (Hebron) gitti.80 8 Ocakta Halilr-rahmanda kalnd ve 9 Ocakta Gazzeye dnld. 10 Ocak 1517 tarihinde Msra yry hazrl yapld ve Sinan Paa bir ksm kuvvetle ileri gnderildi. Ordu yryne devam ederek 11 Ocakta Deyr konana gelindi. 12 Ocakta Han Yunus geilerek Zafa (Zaka) konana varld. Osmanl Ordusu buradan yryn srdrecek ve Msr seferi tamamlanacaktr. Burada belirtilmesi gereken nokta, kaynaklarda konaklar konusunda da tam birlik olmamasdr. Szgelii, yukarda ad geen son konak olan Han Yunus iin Feridun Bey (veya Haydar elebi Rznmesi) iki ayr yerde, iki deiik ifade kullanmtr. Birinde81 9 Ocakta Gazzeden hareketle 10 Ocakta Han Yunus konana82 gelindii kaytldr. Dierinde ise83 Yavuz Selimin, 8 Ocakta Halilrrahmana gidip, 9 Ocakta ziyaret edip, dnp orduya katld, 10 Ocakta yine Msr ynne gitme hazrl yapld, Sinan Paann bir miktar askerle ileri gnderildii ve 11 Ocakta yola klp Deyr konana gelindii ve nihayet 12 Ocakta Zafa adl konaa inilip, Han Yunus konann geildii kaytldr. Gazzeden yola k tarihi birinde 9 Ocak, dierinde 11 Ocaktr. Yani arada bir veya iki gnlk fark vardr. Ayn kaynakta amdan ktan sonraki konaklarda da birlik yoktur. Osmanl Ordusunun amdan sonra izledii yol, konaklad yerler unlardr:

803

16 17 18 19 20 21/22 23 24/25 26 27 28 31 01 02 03 07 09 10 11 12

Aralk Aralk Aralk Aralk Aralk Aralk Aralk Aralk

1516 amdan hareket 1516 Buruc Han kona 1516 Ss kona 1516 Kuneytra kona 1516 Yakup Peygamber Kprs kona 1516 Mine Han kona 1516 Aynt-tccar kona 1516 Lecun Han kona

Aralk 1516 Kakun kona Aralk 1516 Calculiye kona

Aralk 1516 Remle kona Aralk 1516 Kuds ziyareti (yalnz Yavuz ve erkn) Ocak Ocak Ocak Ocak 1517 Remle kona (Kudsten dn) 1517 Sedud kona 1517 Gazze kona 1517 Halilr-rahman ziyareti (yalnz Yavuz ve erkn)

Ocak 1517 Gazze kona (Halilr-rahmandan dn) Ocak 1517 Gazzeden hareket Ocak Ocak 1517 Deyr kona 1517 Zaka (Zafa) kona

Yavuz Sultan Selim ve Osmanl Ordusu, Suriyeyi bir utan dier uca geerken yaklak yirmi alt menzilde konaklad. Bu arada Osmanl padiah yedi kez ordudan ayrlp kutsal yerleri ziyaret etti. Bu kutsal yerler srasyla unlardr: 25 Austos 1516 Davut Peygamber mezar

804

17 20 19 22 30 01 07

Eyll 1516 shak Peygamber mezar Eyll 1516 Zeynl-bidin mezar Aralk Aralk Aralk Ocak 1516 Yusuf Peygamber kuyusu 1516 uayp Peygamber mezar 1516 Kuds ziyareti 1517 Kuds ziyareti

Ocak 1517 Halilr-rahman ziyareti

Kudsn Osmanl ynetimine geii ile, Yavuz Sultan Selimin Kuds ziyareti ayr tarihlerdir. Kudsn Yavuz tarafndan ziyaret edilmesi, tarihi, kesin denilecek kadar bellidir. Fakat Osmanl ynetimi altna giri tarihi, bulabildiimiz kaynaklarn hibirinde yoktur. Olay, Osmanl padiah amda k geirirken olmutur. Kaynaklarn ifadeleri fetih ekli konusunda deiiktir. Bazlar fethedildiini, bazlar ise kendiliinden Osmanl ynetimini setiini yazmaktadr. Ancak, Kudsn son Klemen Valisi (nibs-saltana) li-Bay (Eli-Bay, lli-Bay, Elli-Bay)84 Han Yunus Savanda Klemen Ordusundadr. Bu nedenle Kudsn kendiliinden Osmanl ynetimine girmi olmas kukuludur. Olaylarn gidiinden anlaldna gre Kudsn Osmanllar tarafndan fethi, Ekim 1516da (Ramazan 922) olmutur. li-Bay bu tarihte kenti terk edip Msra gitmi ve sonradan 21 Aralkta Han Yunus Savana katlm olabilir. Feridun Beyde85 Kuds ve Gazze sancann 30 Eyll 1516 (3 Ramazan 922) tarihinde sa Bey oluna verildii kaytldr. Yavuz Sultan Selimin Kuds Rum ve Ermeni patriklerine verdii beratlarda86 Kudsn Hicri 25 Saferde fethedildii yazldr. 25 Safer tarihinin yanna yl yazlmamtr. Hem Babakanlk Arivindeki iki kopyada, hem de Topkap Saray Mzesi Arivindeki kopyada87 ayn tarih vardr (25 Safer). Bu tarihin Kudsn fetih tarihi olmas sz konusu olamaz. nk 25 Safer 922 (30 Mart 1516) tarihinde Yavuz Sultan Selim, stanbuldadr. 25 Safer 923 (19 Mart 1517) tarihinde ise Osmanl padiah Msrdadr ve bu her iki tarihte de Kudsn fethedilmi olmas mmkn deildir. Kudsn, Yavuz Selim amda klarken fethedildii konusunda hemen hemen btn kaynaklar sz birlii iindedir. Bu durumda, ferman kopya edenin (veya edenlerin) tarihi yanl yazd ortaya kmaktadr. Berattaki Safer kelimesini baka trl okuma ihtimali de yoktur. nk, Safer aynn sfat olan hayr kelimesi ak olarak okunmaktadr.88 Tarih, mh- Saferl-hayrn yirmi beinci gn eklindedir. Sadece ayn sfat deil, kendisi de net olarak okunabilmektedir. Bu durumda tek aklama kalmaktadr. Berat kopya edenler Ramazan ayn yanllkla Safer yazmtr. Dolaysyla Safer aynn sfat olan hayr kelimesini de eklemitir. Zira yazl bakmndan Safer kelimesine en ok benzeyen ay Ramazan aydr.89 25 Ramazan 922 (22 Ekim 1516) tarihi ise fetih iin en uygun tarihtir. Fetih iinin Ramazan ay iinde olduu yukarda ayrca belirtilmiti.

805

Sz edilen bu iki berat90 ilk kez kullanan Selahattin Tanseldir.91 Tansel, kitabnda belgeyi birka satrla tantm ve yine ayn sayfadaki dipnotta 25 Safer tarihinin hangi yla ait olduu konusunu aklamaya almtr. Ancak Tansel, daha balangta yanlgya dmtr. Bu yanlg, beratn bandaki ve sonundaki tarihleri ayn sanmasndan kaynaklanmtr. Belgenin ilk satrnda kaytl olan tarih Kudsn fetih tarihinin ay ve gn, son satrda kaytl olan yl ise beratn yazl tarihidir. Tanseli yanltan neden Babakanlk Osmanl Arivindeki kopyalar grmemi olmasdr. Topkap Sarayndaki kopyada, belgenin banda Kudsn 25 Saferde fethedildii, sonunda ise sadece 923 tarihi vardr. Byle olunca Tansel, bataki ay ve gn, sondaki yl ile birletirmi ve 25 Safer 923 (19 Mart 1517) tarihini ortaya karmtr. Bu tarihte Yavuz Sultan Selim, Msrda olduundan, yln yanl yazlm olabileceini dnmtr. Babakanlk Osmanl Arivindeki kopyalarda, ilk satrdaki 25 Safer tarihinden ayr olarak son satra da beratn yazl tarihi gn, ay ve yl olarak ak biimde yazlmtr. Bu tarih 9 Kasm 1517dir (24 evval 923). Babakanlk Osmanl Arivindeki her iki kopyada da ayn ilk harfi yazlmtr. Bu harf Rebiyyl-ahir de okunabilir. Fakat 24 Rebiyyl-ahir 923 (16 Mays 1517) tarihinde Yavuz Sultan Selim yine Msrda ve skenderiyeye gitmek zere Reit yolundadr. Dolaysyla bu harfi evval okumak gerekir. nk, Topkap Saray Mzesi Arivindeki kopyada, beratn Kudste yazld kaytldr.92 Sonu olarak, berat 9 Kasm 1517 (24 evval 923) tarihinde Kudste yazldna gre bu olay, Yavuz Selimin 17 Ekim 1517de ama gelip93 uzun bir sre kald srada oldu. Beratn yazl tarihi bu olduuna gre, bataki 25 Safer tarihi de Kudsn fetih tarihi olmaktadr ve dorusu 25 Ramazan 922 olmaldr. Osmanl padiahnn Kuds ziyaret tarihinin kesin denilecek kadar ak olduu yukarda belirtilmiti. Tekrar baa dnecek olursak, Yavuz Sultan Selim, amdan ayrldktan sonra 27 Aralk 1516 tarihinde Calculiye konana geldi ve burada Han Yunus Zaferinin haberini ald. Ertesi gn Remleye gelindi ve 28/30 Aralk 1516 tarihleri arasnda burada oturuldu. Ordu, Remlede kald ve 31 Aralk 1516 tarihinde Yavuz, bir ksm devlet adam ve askerle birlikte Kudse hareket etti. Kuds ziyareti srasnda Osmanl padiahnn yannda Yunus Paa,94 Hsam Paa, Hafz Mehmet,95 Hasan Can,96 Molla dris (dris-i Bitlis), Beylerbeyiler, Divan ktipleri,97 Nianc, Silahtar aalar ve ktipleri, kazaskerler, Sa ve Sol Ulfeciler, Sa ve Sol Garipler, 1.000 tfekli Yenieri ve 500 Sipahi98 vard. Sabahn erken saatlerinde Kudse doru yola kan Yavuz Sultan Selim, leden sonra99 kente ulat. aman ayrldktan sonra yolda iddetli yamurlar yam ve deprem olmutu. Kudse gelirken de ok fazla yamur yad kaynaklarda yazldr. Yavuz Sultan Selimin Msr Seferi srasnda, yani 1516 ylnda, genel olarak Filistin blgesine uzun yllardr grlmeyen ar lde yamur yad. Daha sonra, Halilr-rahman ziyaretine giderken ve dnte yine yamur ve kar

806

yaacaktr. Seferin bundan sonraki blmnde, hatta Sina yarmadasnda l geerken yamur yad ve bu da geii kolaylatrd.100 kindi vakti Kudse gelen Yavuz, kentin dnda kurulan otanda biraz dinlendi. Kuds Ermeni Patriki III. Serkis, Kuds Rum Patriki Attalia ve btn ruhbanlar ile kent halk, gelip Yavuz Sultan Selimi karlad.101 Bundan sonraki kent ziyareti, en ayrntl biimde Fetihnme-i Diyr- Arapta anlatlmaktadr. Kent ziyareti srasnda Mescid-i Aksa grevlilerine adam gnderilerek akam namaznn orada klnaca bildirildi.102 Grevliler tarafndan cami 12.000 kandille aydnlatld. Padiah kente girince nce Kubbe-i Sahra (veya Kubbets-Sahra)103 tarafna yneldi. Elli be hatve104 yrndkten sonra merdivene gelindi. On be basamak kp altm hatve gidildikten sonra Kubbe-i Sahra kapsndan girilip, Rummn- Davut Peygamber,105 Nahl-i Hazma ziyaret edildi. Hacer-i Sahrann evresinde dnld.106 On basamakla Kubbe-i Sahra altna inilip iki rekt hacet namaz klnarak kld. Kubbe-i Sahrann sol yanndaki mihrap nnde de namaz klnp dua edildi. Namazdan sonra Kubbe-i Sahradan klp grevlilerine ihsanlar datld. Kubbe-i Sahrann sofasndan inilip 150 hatve gidildi. Buradan Beytl-haram107 avlusu geilip Mescid-i Aksa kapsna ulald. Grevliler kokulu mumlarla Osmanl padiahn karlad. eri giren Yavuz, 12.000 kandille sslenen mekn geip 185 hatve yrdkten sonra mihrap nne geldi. Bu srada akam namaz vakti geldiinden namaz klnd. Namazdan sonra mihrabn iki yanndaki dikmeler (stun) ziyaret edilip, dinlenildi. Tekrar mihrabn nne gelinip iki rekt hacet namaz daha klnp dua edildi. Duadan sonra yats namaz vakti geldi.108 Bu da klndktan sonra dar kld ve grevlilere tekrar ihsan datld. Buradan klp otaa gidildi ve gece orada geirildi. Ertesi sabah, kurbanlar kesilip tekrar Kubbe-i Sahra ziyaret edildi ve Mescid-i Aksada iki rekt hacet namaz klnd. Bunlarn dnda kalan btn grlecek yerler gezildi, Kuds halkna ihsanlarda bulunuldu ve Remleye doru yola kld. O gn yine iddetli yamurlar yad ve yats vakti ordugha ulalp, otaa inildi. Haydar elebi (Rznme), padiahn akam namazn Mescid-i Aksada, yats namazn ise Kubbe-i Sahrada kldn yazmaktadr. Hoca Saadettin Efendide ise (Tct-tevrh) Yavuz Sultan Selimin Kudste Hz. shak, Yakup ve Yusufun mezarlar ile 200 peygamber mezarnn bulunduu Dahme-i Mteberrikeyi ziyaret ettii kaytldr. Kuds ziyareti baz Osmanl kaynaklarnda yer yer iirlerle de sslenmitir.109 Kudse 31 Aralk 1516 (6 Zilhicce 922) tarihinde gelen Osmanl padiah bir gn bir gece kaldktan sonra 1 Ocak 1517 (7 Zilhicce 923) tarihinde ayrld. 31 Aralk gn, gne doarken yola km, leden sonra Kudse ulamt. Dnte yats vakti ordugha ulatna gre, le saatlerinde Kudsten ayrlm olmas gerekir. Burada zerinde durulmas gereken nokta var. Birincisi, Kuds ziyaretinin ylbana rastlam olmasdr. Bu karlama btnyle tesadf sonucudur. zel bir hesaplama veya ayarlama sz

807

konusu deildir. kincisi, Yavuz Sultan Selimin ok yaknda bulunan Hz. sann doduu yer ile Davut ve Sleymann mezarlarn ziyaret etmemesidir. Geri bu ziyaret gereklemi fakat kaynaklara yansmam olabilir.110 Daha nce belirtildii zere Osmanl padiah, yol zerinde Mercidabk yaknlarndaki Davut Peygamber mezarn ve Yakup Peygamber Kprsndeki Yusuf Kuyusunu ziyaret etmiti. Buna ramen, zel olarak ordughtan ayrlarak Kuds ve Halilr-rahman gibi yerleri ziyaret edip, dier yerleri etmemesinde zel bir ama aramamak gerekir. zerinde durulmas gereken nc nokta ise Kudsn fethinden sonra buradaki Hristiyan topluluklara tannan hak ve ayrcalklardr.111 Geri baz Batl yazarlar Yavuz Sultan Selimi Hristiyan dman olarak gstermeye almaktadr.112 Osmanl padiahnn sert bir kiilie sahip olduu bir gerektir. Bu sertlik sadece devletin yaamas ve gvenlii, halkn refah ve Bar iinde yaamas sz konusu olduunda geerlidir. Toplumun kendi iinde hak ve dzeni sz konusu olduunda Osmanl padiahnn kesinlikle gereki ve eitlik anlay iinde davrand, en azndan Kuds patriklerine verilen beratlarn ierii okuduunda aka grlmektedir. Bu Nin- Hmynlarn ierii ayn zamanda Osmanl mparatorluunun gayrimslimlere nasl baktn, onlar zerindeki ynetimin nasl bir anlay iinde uygulandn ve bu anlayn ne zaman baladn da gstermektedir. neminden dolay, Yavuz Sultan Selimin Kuds Gregoryen Ermeni Patriki III. Serkise verdii fermann tam metni gnmz Trkesiyle aada verilmektedir: Nin- Hmayn, Yce Tanr ve Peygamberine hamd ile Kudse gelip, Safer aynn yirmi beinci gn fethedilip,113 Ermeni toplumunun Patriki olan Serkis adl rahip, dier btn rahipler ve halk ile birlikte gelip benden yardm ve ihsan dilediler. Eskiden beri baz koullarla kendilerinde olan kilise, manastr ve dier kutsal yerleri, Kudsn iinde ve dnda bulunan114 kilise ve ibadethaneleri, eskiden hangi koullarla ellerinde bulunuyorsa, yine ayn ekilde devam etmek zere Ermeni toplumuna patrik olanlar sahip olacaklardr.115 Hazreti mer -yce Tanr ondan raz olsun- hazretlerinin verdii mektup116 ve Sultan Selahattin117 zamanndan beri verilen emr-i erifler gereince sahip bulunduklar Kamame,118 Beytl-lahm Maaras119 ve kuzey ynndeki kap, byk kiliseleri olan Mar Yakup, Deyr-i Zeytun, Habsl-Mesih ve Nablus ve kiliselerine bal mezhepdalar120 olan Habe, Kpt ve Sryani toplumlarna, Mar Yakup kilisesinde oturan Ermeni patrikleri tarafndan sahip olunup, baka toplumlardan hi kimsenin karmamas iin bu nin- hmaynu verdim. Emrim budur ki sylenilen biimde hareket edilip, ad geen byk kilise Mar Yakupta oturan Ermeni patrikleri, Kudsn iinde ve dnda bulunan kiliseleri, manastrlar ve dier kutsal yerleri ile kendilerine bal mezhepdalar ve yamaklar121 Habe, Kpt ve Sryani toplumlarna, gelenekleri zere sahip olacaktr. Ortaya kan ilerine, atama, grevden alma ve vakflaryla ilgili konularna, metropolit, piskopos, rahipler, papaz ve yardmclar122 ile dier Ermeni halknn miraslarna123 el koyabilecektir. Eskiden beri olduu gibi Ermeni toplumu patriklerine, ellerinde olan kilise, manastr, mabet ve dier kutsal yerlerine, kendilerine bal mezhepdalar ve yamaklarna, baka toplumlardan hi kimse karmayacaktr. Kamame kilisesinin ortasnda bulunan trbe, Kudsn dnda bulunan

808

Meryem Ana mezar,124 Bazreti sann -dua ve selam onun zerine olsun- doduu Beytl-lahm Maaras, kuzey tarafndaki kapnn anahtar, Kudsn iinde Kamame Kapsnda iki amdan ve kandilleri, yaktklar mum ve buhurlar, Kamame iinde inanlar zere ate ve mum karldnda125 kendilerine bal olan mezhepdalarnn trbe iine girip, evresinde dolanmalar, kap iinin alt ve stndeki iki pencere, ieride bulunan mabet ve kutsal yerleri, Su Kaps, Kamame avlusunda bulunan Mar Yuhanna Kilisesi, darda Mar Yakup Kilisesi yaknndaki Habsl-Mesih ve dier manastrlar, mezarlklar ve mezarlar, Beytl-lahm Maaras yaknnda bulunan odalar ve konuk evleri, ba, bahe ve zeytinlikleri ve sz edilen btn kilise, manastr, mabet ve kutsal yerleri, kendilerine bal mezhepdalar ve dier emlak ve eskiden beri sahip olduklar nesneler, belirtildii zere Ermeni toplumu ve patrikleri elinde ve tasarrufunda olacaktr. Kiliseleri ve kutsal yerleri ziyarete gelen Ermeni toplumu Zemzem denilen su yerine, panayrlarna ve dier mabet ve kutsal yerlere vardklarnda, devletin ynetim grevlilerinden126 ve bakalarndan hi kimse karmayacak ve rahatsz etmeyecektir. Bugnden sonra, ayrntlar ile anlatld zere verilen nin- hmayn gereince hareket edilip, baka toplumlardan hi kimseyi kartrmayp, bu konuda ocuklarmdan, vezir-i azamlardan, devlet yetkililerinden, kadlardan, beylerbeyi, sancakbeyi, mrmrn ve voyvodalar, beytlmal ve kassm grevlileri, subalar, zeamet sahipleri, timar sahipleri, mbairler miller, i erleri, zenginler127 ve dier kapm kullarndan ve bakalarndan, zet olarak, kk ve bykten, yaratlm hibir fertten, ne olursa olsun, her ne suretle olursa olsun, her ne nedenle olursa olsun, karmayacak, rahatsz etmeyecek, deitirmeyecek ve bozmayacaktr. Her kim karr, rahatsz eder, deitirir ve bozarsa, hkmdarlarn yardmcs olan Tanrnn katnda sulular takmndan saylsn. yle bilinsin; hazineler aan hkmm, lemi ssleyen ak tura ile parlak ve bezenmi grenler, kutlu anlamn doru ve anlatmak istediimizi onaylanm bilip, erefli turama gvensinler. Metinden grld gibi, kutsal yerler ve dier konularda Ermenilere tannan haklar, en kesin ve gvenilir biimde saland. Aslnda bu uygulama daha Fatih Sultan Mehmet dneminde balamt. Bilindii gibi Fatih, stanbulda 1461 ylnda yeni bir Gregoryen Ermeni Patrikhanesi atrmt ve en nemlisi byle bir uygulama slam Hukuku hkmlerine aykryd. Fatih Sultan Mehmetin, gayrimslimlere kar izledii bu politikay, Yavuz Sultan Selimin Kuds Rum ve Ermeni patriklerine vermi olduu bu hak ve ayrcalklarla devam ettirdiini sylemek yanl olmamaldr. Daha sonraki yllarda stanbul Ermeni patriklerine verilen beratlarda ekonomik, sosyal, dinsel ve ynetimle ilgili konularda tannan ayrcalklar, Kuds Ermeni patriklerine tannanlarla byk benzerlik gstermektedir. Her saltanat deiikliinde -veya gerektike- yenilenen bu beratlarn ieriklerinde nemli bir deiiklik olmad. Bu ynyle Yavuz Sultan Selimin Msr Seferi, Osmanl Tarihi iinde ayr bir nem tamaktadr. Kuds ve evresinde yaanan bu gelimelerden sonra Gazzede bekleyen ordu hareket etti. Gazze konandan Msra kadar on konak belirlendi. Bu yol zerinde en sorunlu yer Sina l, yani Gazze-Salihiye konaklar arasyd. ln yarataca sorunlar kadar, Araplarn yapaca saldrlar

809

da tehlikeliydi. Gerekli nlemler alndktan sonra l geilmeye baland. Bir ans eseri olarak, l geilirken yamur yad. Bu durum, geii nemli lde kolaylatrd. Gazzeden hareketle Ari ve Han Yunus geilip Salihiye konana gelindi. Ancak Salihiyeye varldnda sorunlar bitmi deildi. Burada iken Tumanbayn sava iin Ridaniyede savunma nlemleri ald renildi. Osmanl Ordusu Bilbis (Bulbeys) yoluyla Ridaniyeye geldi.128 Tumanbay, yaklak iki ay boyunca Ridaniye blgesinde savunma hazrlklar yapt. Cephenin bir yan Mukattam Da, dier yan Nil Irma ile evriliydi. ki doal engelin arasnda kalan yere ise hendekler kazld ve 200 kadar top yerletirildi. Tumanbay ise ordusuyla bu savunma izgisinin arkasna yerleti. Kaynaklar Klemen Ordusunun says hakknda 20.000 ile 50.000 arasnda rakamlar vermektedir. Tumanbayn plnna gre, Osmanl Ordusu bu savunma izgisine arpacak, gerek 200 kadar top atei, gerekse ok gvenilen Klemen atl birliklerinin saldrsyla geri atlacakt. Ancak, Yavuz Sultan Selim, Klemenlerin yapt hazrlklar byk lde haber alyor, kendisi de ona gre hazrlanyordu. Yavuz Selimin yeni sava plnna gre, Klemen Ordusuna cepheden saldrlmayacak, Mukattam Da dolalarak yan ve gerilerden vurulacakt. Bu pln gerekleirse, Klemen Ordusunun cephe deitirmesi mmkn olmayacakt. En azndan iki aydr yaplan tahkimat, iki gnde deitirmek kolay olmayacak, o arada savan sonucu alnacakt. Osmanl Ordusu 21 Ocak 1517 tarihinde Ridaniyeye ok yakn olan Birketl-hac denilen yere geldi ve sava dzenine girdi. Bu dzene gre, Merkezde Vezir-i Azam Sinan Paa, sol kolda Rumeli Beylerbeyi Kk Sinan Paa, sa kolda ise Anadolu Beylerbeyi Mustafa Paa yer ald. Padiah ise daha sava balamadan bir miktar atl birlikle Mukattam Dan amaya balad. ki Trk devletinin ordusu 23 Ocak 1517 (29 Zilhicce 922) Cuma gn sabah arpmaya balad. Bu sava srasnda ilgin bir durum yaand. Sava alannn dnda Arap kabileleri toplanmt. Bunlar, sava kazanacak ordunun yannda yer almak zere bekliyordu.129 Osmanl ordusu, hazrlad sava pln gerei Mukattam Dan dolap, Klemen Ordusunu yandan saldrya geti. Bu arada baz zayf birlikler cepheden de saldrm ve bylece kar taraf artmt. Bu evirme hareketine ramen sava ok etin geti. Bir ara zrhl bir Klemen atl birlii Osmanl merkez kuvvetlerine saldrd. Klemen atllar tfekli Yenieri piyadelerini yarp, ordugha ulat. Herhalde ama Yavuz Sultan Selimi ldrerek Osmanl Ordusunu datmakt. Osmanl padiah, o srada Mukattam Dan amakta olan birliklerin bandayd. Merkezde Vezir-i Azam Sinan Paa ile Ramazanolu Mahmut ve Yunus beyler vard. Bu kiiler Klemen atllar tarafndan ldrld. Buna ramen Ridaniyede sava Yavuz Sultan Selim kazand. Tumanbay bir ksm askeriyle birlikte kat. Yavuz Selim, Ridaniye zaferinden gn sonra Kahireye girdi. Kenti gezdi ve tekrar ordugha dnd. Camilerde hutbeler Osmanl padiah adna okundu. Savatan sonra, Birketl-hacda bulunan

810

karargh, nce Ridaniyeye oradan da Bulak130 denilen yere tand. nk, Tumanbay yakalanamamt ve Kahirede sokak savalar devam ediyordu. Bir ara yaklak 10.000 kiilik bir kuvvetle Osmanl ordughna bir gece baskn yaptysa da yine baarl olamad. Tumanbayn mcadelesi, olduka uzun srd. Nihayet 1517 yl Mart ay sonlarnda ehsvarolu Ali Bey tarafndan yakaland ve Bb- Zuveyle denilen yerde aslarak idam edildi. ehsvarolu Ali Beyin babas ehsvar Bey de daha nceki Klemen sultanlar tarafndan ayn yerde aslarak idam edilmiti. Yavuz Sultan Selim, 10 Eyll 1517 (23 aban 923) tarihine kadar yaklak sekiz ay Msrda kald. Byk zaferinden dolay gelen kutlamalar kabul etti. Arap kabile bakanlar ile ilgilendi. Bu arada, daha nce Klemen Sultanlna bal olan Mekke Emirlii, bu kez Osmanl Devletine baland. Emir Ebu Berekt, olu erif ebu Numey ile Mekkenin anahtarlarn ve slam byklerine ait baz kutsal eyay Yavuz Sultan Selime gnderdi. Cafer Bey komutasndaki Osmanl Donanmas, skenderiyeye geldi. Padiah, skenderiyede donanmay denetledikten sonra Kahireye geri dnd. Daha sonra Yavuz Selim ve Osmanl Ordusu, am ve Halep zerinden stanbula dnd. Dn yolunda, kesin olarak bilinmeyen bir nedenden dolay Vezir-i Azam Yunus Paa idam edildi. Daha nce Kahirede iken Yunus Paay Msr valiliine atamt. Fakat sonradan bu kararndan vazgeip, Klemen beylerinden Hayrbay bu greve atad. Bu deiiklikler Yunus Paa ile Yavuz Selim arasnda baz sorunlarn bulunduunu akla getirmektedir. Ordu ama doru yrrken, stanbul Muhafzlnda braklm olan Pir Paa arld ve amda kendisine vezir-i azamlk verildi. amdan ayrlmadan nce buraya da yine Klemen beylerinden Canberdi Gazali beylerbeyi olarak atand. stanbula dnmeden nce ortaya kan bir sorun da Arap airetlerinin durumu idi. Hibir zaman Trklere kar scak bakmayan Araplar, Yavuz Sultan Selimin gc karsnda genellikle itaatkr bir tavr taknd. Ancak bu tavr, hibir zaman iten olmad. zellikle Arap kabile bakanlarndan bn Hane, Osmanllarn bu baarsnn devam etmeyeceine inanyor ve her frsatta bir ayaklanma hazrl iinde bulunuyordu. Bir ara bu dncesini gerekletirdi ise de alnan nlemlerle sktrld. Balanmas iin bavurdu ama kabul edilmedi. Yakalanarak 24 Nisan 1518 tarihinde idam edildi. Suriye ve Msr tahrir edilip, toprak ve vergi ileri yeniden dzenlendi. Bu amala Arabistan Defterdarlna, Halep Kads mlekizade getirildi ve fethedilen yerlerin tahrir edilmesi grevi ona verildi. Ayrca, Trablus, Hama ve Humus blgesinin tahriri Bitlisli drisin olu Ebul-Fazl Mehmet Efendiye, am ve ona bal olan yerler Nuh elebiye, Halepin tahriri ii ise Abdlkerim elebiye verildi. Bylece btn blge, Osmanl toprak ve vergi dzeni esaslarna gre yeniden yazld ve dzene sokuldu. Klemenler zerine yaplan bu seferden sonra Suriye, Filistin, Irakn bir ksm, Hicaz ve Msr, Osmanl topraklarna katld. Bylece, Osmanl mparatorluu, slam dnyasnda tek sz sahibi oldu.

811

Osmanl Devleti iin gneyde herhangi bir siyasal tehlike kalmad. Douda ise Yavuz Sultan Selim tarafndan giderilmi olan Safevi tehlikesi, Kanuni Sultan Sleyman Dneminde yeniden balayacak ve bu mcadele XVIII. yy.a kadar srecektir. Yavuz Sultan Selimin Msr Seferi ile ilgili olarak nemli bir nokta da Halifelik sorunudur. zellikle Cumhuriyet dnemi Trk tarihileri ve aratrmaclar Halifeliin, Yavuz Sultan Selimle birlikte Osmanl padiahlarna getiini yazmakta ve hibir tarihsel belgeye dayanmayan bu yaktrma, uzun yllardan beri okul kitaplarnda da yer almaktadr. Mercidabk Savandan sonra tutsak edilenler arasnda, o srada Halife olan Mtevekkil el-Allah da vard. Mtevekkil, Osmanllarn eline geince, babas Mstemsik-billah Yakup Kahirede Halife iln edilmiti. Yavuz Sultan Selim, Mtevekkile gerekli saygy gsterdi ve Ordu stanbula dnerken Mtevekkili de birlikte gtrd. Mtevekkil, stanbuldaki yaam srasnda kendisine emanet edilen mallar ele geirmeye alt. Ayrca, kadnlara olan dknlnden kaynaklanan ahlk d yaam nedeniyle ikyetler balad. Bunun zerine 1520 ylnda Yedikuleye hapsedildi.131 Kanuni Sultan Sleyman tahta getikten sonra Mtevekkili geri Kahireye gnderdi ve Halife orada ld. Kimine gre Ayasofya, kimine gre Eyp Camiinde yaplan bir trenle Halifeliin Yavuz Sultan Selime devredildii konusunda en eski kaytlar DOhssonun132 Table Generale de LEmpire Ottoman ve Namk Kemalin Evrak- Perian (Tercm-i Ahvl)133 adl eserlerinde bulunmaktadr. Yzlerce Osmanl Tarihi ve binlerce ariv belgesi iinde konuyla ilgili herhangi bir kayt yoktur. Oysa Osmanl kronikleri, zaman zaman en basit olay bile eserlerine koyarken, slam dnyas iin son derece nemli olan byle bir olaydan sz etmemi olmalar mmkn deildir. ada Osmanl kaynaklarnn hibirinde konuyla ilgili bir kayt yoktur. Hoca Saadettin Efendinin eserindeki134 Libs Hilafeti istihkak ile telebbs eylemiken, dervine kisvet ve libas ihtiyr eylemiti cmlesini, halifelii devrald eklinde deil, aksine kabul etmedii eklinde anlamak gerekir. Bunun yannda Yavuz Sultan Selimden nceki Osmanl padiahlarnn birou halife sann kullanmtr. Ancak bu, Mtevekkilin tad Halifelik makam anlamnda deildir. Osmanl padiahlarnn dier sanlar gibi sadece majestik bir sfattr. Ayrca, Arap kaynaklarndan bn yas, Yavuz Sultan Selim, Kahireyi ele geirdikten sonra III. Mtevekkil el-Allah tekrar Halifelik makamna getirdiini yazmaktadr.135 Btn bunlarn yannda Yavuz Sultan Selimin byle bir makam devralmaya ihtiyac da yoktur. nk bu makam, balangta dnyev, yani bir saltanat makam iken, Abbasi mparatorluu kmeye balaynca ayn zamanda din bir makam hviyeti de kazanmaya balad. Giderek, siyasal anlamn tmyle yitirdi ve sadece dinsel anlam kald. Bu tarihlerden itibaren Halifelik makamlar, siyasal otoritenin meruluunu gsteren ve onu destekleyen bir sembol durumuna dt. Kahiredeki Halife III. Mtevekkil el-Allahn, Abbasi halifeleri soyundan geldii sav da tarihen tartlmas gereken bir konudur. nk, bilindii zere, 1258 ylnda lhanl Hkmdar Hlag, Badat ele geirdiinde Abbasi Halifesini ve ailesinin btn bireylerini ldrtmt. III. Mtevekkilin

812

bu soydan geldii iddias, gerek tarih belgelerden deil, Arap kaynaklarnn destans anlatmlarndan karlmtr. Bu konuyla ilgili olarak zerinde durulmas gereken bir nokta da Halife olacak kiinin tamas gereken niteliklerdir. slam hukukularnn birou, Halife olacak kiinin Kurey Kabilesinden olmas gerektii grndedir. Oysa, Osmanl padiahlarnn ne Kurey Kabilesi ile hatta ne de Araplkla uzaktan bile ilgisi ve ilikisi yoktur. Onlarn hepsi kelimenin tam anlamyla birer Trk hkmdardr. Konuyla ilgili olarak bu noktann da gzden uzak tutulmamas gerekir. Osmanl padiahlarnn veya devlet adamlarnn, konunun bu ynn bilmediklerini sylemek de mmkn deildir. Btn bunlar gz nne alndnda, 3 Mart 1924 tarihinde kaldrlan Halifelik makam ve sfatnn, 1517 ylnda Yavuz Sultan Selimle birlikte Osmanl padiahlarna getiini sylemek, tarih gerekleri saptrmaktan baka bir ey deildir.136 Yavuz Sultan Selimin Son Yllar Yavuz Sultan Selim, stanbula dndkten sonra Austos 1518de Edirneye geti ve Avrupada ortaya kan gelimeleri yakndan izlemeye balad. Geri, X. Leon papa olduktan sonra Trkler aleyhine birtakm olumsuz gelimeler ortaya kmaya balamt, ama ncelik douda ve gneyde olduundan, Avrupada bar durumunun oluturulmas gerekiyordu. 1518 yl ortalarndan itibaren douda Safevi tehlikesi geici de olsa giderilmi, gneydeki Klemen tehlikesi ise btnyle ortadan kaldrlmt. imdi bat ile gerektii gibi ilgilenmemek iin hibir neden yoktu. Ama Avrupada istenilen politikay yrtebilmek iin, her eyden nce gl bir donanmaya ihtiya vard. nk, Rodos valyeleri, talyan devletleri (Venedik, Ceneviz, Napoli, Papalk), Portekiz ve spanyann deniz gc ortadayd. Bu devletlerle denizde baa ba mcadele edecek donanmaya sahip olmadan Avrupaya ynelik bir savata baarl olma ans azd. Bu nedenle Yavuz Sultan Selim, donanma iine byk nem verdi. Gerekten Fatih Sultan Mehmetin lmnden sonra donanma zerinde fazla durulmam ve stanbulun fethinin zerinden altm be yl gemesine ramen bakentte stn nitelikli gemi ina edecek tersaneler yaplmamt. Yavuz, stanbulda byk bir tersane yaplmas iin almalar balatt. Ksa srede, Geliboludaki tersaneyi ikinci dereceye drecek apta bir tersane ina edildi. Padiahn amac Avrupadakiler kadar byk tersane yapmakt. Bunun iin plnlar hazrland; ama Yavuz Sultan Selimin saltanat uzun srmedi.137 Osmanl mparatorluundaki bu hazrlklar, doal olarak Avrupa devletlerini telaa drd. zellikle stanbulda yeni bir tersane ve bu tersanede yeni bir donanma inas, hepsinden nce denizci Avrupa devletlerini rahatsz etti. Bu devletlerin banda Venedik geliyordu. Venedik, hemen Kbrs iin demesi gereken yllk vergisini gnderdi. Ayrca, Kbrsta savunma hazrlklarn balatt ve Avrupada mttefik aramaya koyuldu. Ayn zamanda Papa da yeni bir Hal Seferi hazrlamak iin urat ise de sonu alamad.

813

Yavuz Sultan Selimin deniz kuvvetleri ile ilgili bu hazrlklarnn Rodos veya Sicilya zerine olaca dnceleri de ortaya atld ise gereklemedi. Osmanl padiah herhalde, ok geni Osmanl kylarnn, yetersiz deniz gcyle savunulamayacan grd iin, ncelikle gl bir donanma kurmaya karar vermiti. Btn bu almalar srerken padiah Edirneye gitmeye karar verdi. Vezir-i Azam Pir Paay nden Edirneye gnderdi. Donanma almalar denizde bir sefere klaca, kara kuvvetlerinin Anadoluda toplanmas douya bir sefer yaplaca, padiahn Edirneye gitme hazrlklar ise Avrupa ilerine bir sefer dzenlenecei biiminde yorumland. Fakat grnd kadaryla Yavuz Sultan Selimin yeni bir sefere kacak durumu yoktu. Belki, daha sonra lmne yol aacak hastalnn bitkinlii nedeniyle Edirneye gitmek istedi. Hastalnn artmasna ramen 18 Temmuz 1520 (2 aban 926) tarihinde yola kt. Yol boyunca rahatszl giderek artt. Srtnda bir ban km ve giderek bymt. Arabayla yolculuk ediyor ve kafile ok ar ilerliyordu. orluya yakn Srt kyne gelindiinde Yavuz hareket edemez oldu ve burada ordugh kuruldu. Doktorlarn btn tedavi abalar sonusuz kald. ki aya yakn zaman gemesine ramen Edirneye varlamamt. Bunun zerine Vezir-i Azam Pir Mehmet Paa, Rumeli Beylerbeyi Ahmet Paa ile birlikte Edirneden arld. Ayn zamanda, Manisa Sancakbeyi olan ehzade Sleymann stanbula gelmesi iin haber salnd. Hastalk hzla ilerledi. ehzade Sleyman, stanbula gelmeden, 21 Eyll 1520 (8 evval 926) tarihinde Cuma gn akam Yavuz Sultan Selim ld. ldnde elli bir yanda idi. Yavuz Sultan Selim, verdii kararlaryla sert bir kiilik sergilemekle birlikte, ayn zamanda son derece yumuak bir yapya sahipti. Onun bu zellii iirlerinden kolayca anlalabilir. Trke bir gazelinde; Ben yatam lyk m ol karmda ayan dura? Serv-i nzma deyin, ben ldkte namazm klmasn diyecek kadar ince duygular tayordu. Kaynaklarda genellikle acmasz ve zalim sfatlaryla anlsa da, acmaszl sadece grevini tam ve doru yapmayanlarla korkaklara kar idi. Eer bu konularda babas gibi hareket etseydi, lkesini ne Avrupann, ne Dounun, ne de Gneyin saldrlarndan koruyamaz, lke iinde de hibir zaman devlet otoritesini salayamazd. Yavuzu bu ynyle tantan kaynaklar, onu ayn zamanda dil san ile de anmtr. Ne yazk ki yaam ve saltanat ksa srmtr. Yavuz Sultan Selim ldkten drt gn sonra padiah olan Kanuni Sultan Sleyman, lkenin dousu ve gneyinden emin olarak, artk Avrupa ile gerektii gibi ilgilenebilecekti. Dier yandan,

814

babasnn gereki i politikas sayesinde dolu bir hazine, iyi bir donanma ve iyi rgtlenmi ve disipline edilmi bir orduya sahipti. Yavuzun ok ksa sren saltanatna ramen Osmanl mparatorluuna salad dinamizm sayesinde, olu Sultan Sleyman, devleti zirveye karacaktr. Devletin snrlar, 1512 ylna kyasla yaklak kat geniledi. Bu genileme ile doal olarak yeni toplumlar, mparatorluun bnyesine katld. Yeni katlanlar ounlukla Mslman Araplard. Araplar, Osmanl sosyal yaamna hibir ekilde uyum salamad. Aksine Trkler, Arap sosyal yaam ve kltr iine girdi. Daha IX. yy. ortalarndan itibaren (Tolunoullar, 868-905 ve hitoullar, 935-969) Msr ve Suriyede devletler kuran Trkler, ksa aralklar dnda, Seluklular, Eyyubiler, Klemenler ve Osmanllarla, XX. yy. bana kadar ayn blgelerde egemen oldu. Elbette Msr, Suriye ve Hicaz blgesinin dnda Irak, ran, Kafkasya ve Anadoluda kurulan Trk devletlerinin hepsi bu kadar deildi. Ancak, Arap topluluklarnn yaad Msr, Suriye, Hicaz ve Irakta Trklerin egemenlii yer yer yaklak 1.000 yl srd. Bu bin yllk uzun zaman dilimi ve siyasal bakmdan Trk egemenliine ramen, Irakn kuzey yars dnda Arap Kltr egemen oldu. Bu blgelerde yaayan Trkler btnyle Araplat. Blgedeki Osmanl ynetimi de bu bakmdan bir deiiklik getiremedi. Yavuz Sultan Selim dneminde lkedeki ekonomik yaam, byk bir dnemecin bandayd. Avrupa, daha XV. yy. ortalarndan itibaren keiflere balamt. Bu keiflerin sonucu alndka Avrupann ekonomik yapsnda da olumlu deiiklikler oldu. zellikle Amerika ktasnn kefi ve Gney Afrika yolunun bulunmas Osmanl ekonomisi iin ok kt sonular dourdu. Elbette, bu deiikliin kt sonular birdenbire deil, zaman iinde ortaya kt. Ticaret asndan Akdeniz limanlar birer birer snmeye, buna karlk Atlas, Okyanusundaki limanlar canlanmaya balad. Her ne kadar Kzldenizin iki yakas Osmanl egemenliine geti ise de bu durum ekonomik bakmdan kt gidii durduramad. Osmanl mparatorluu, Avrupa devletlerine baz ticaret ayrcalklar tanyarak durumu dzeltmeye alt. Balangta ufaktefek yararlar salayan bu uygulama, daha sonraki yllarda Osmanl Devletinin ekonomik knde temel etken oldu. Osmanl Tarihi iinde Yavuz Sultan Selim Dneminde gerekletirilen baarl iler, olu Kanuni Sultan Sleymann baarlarnda temel etken oldu.

1 2

Ankara 1956, Trk Tarih Kurumu yayn. Agh Srr Levendin eserinden baka Ahmet Uur ve Mustafa uhadarn yaynlad

Cell-zde Mustafann Selim-nmesi vardr (Ankara 1990, Kltr Bakanl yayn). Ahmet Uurun Ankara niversitesi lahiyat Faklteside hazrlad doentlik tezi de yine Selim-nmeler zerindedir. Ayrca, ngiliz tarihisi Celia J. Kerslake A Critical Edition and Translation of the Introductory Section and the First Thirteen Chapters of the Selim-Name of Celal-zade Mustafa konusunda Oxford niversitesinde bir doktora tezi hazrlamtr (1975). Adndan da anlalaca gibi, alma eserin ilk

815

on blm zerinde yaplmtr. Yavuz Sultan Selimin Msr Seferini ieren ve yazarnn tam ad kesin olarak bilinmeyen Silahrn Fetih-nme-i Diyr- Arab adl eseri ise Selahattin Tansel tarafndan yaynlanmtr (Tarih vesikalar Dergisi, say 17, stanbul 1958). Selim-nmeler zerinde Tayyip Gkbilgin ve ehabettin Tekindan da makaleleri vardr. 3 Ankara niversitesi Dil ve Tarih-Corafya Fakltesi Yazma Ktphanesi, Muzaffer Ozak

Yazmalar no. 84. 4 5 Muzaffer Ozak Yazmalar, no. 817. Bu saylan Selim-nmelerden baka, Bitlisli kr, Kalkandelenli Scd, Kl-zade

skpl shak elebi, Kef, Sheyl, Hoca Saadettin Efendi, Sad bin Abdl-mtel, Muhy elebi, Ebul-fazl Mehmet Efendi (dris-i Bitlisnin olu), Hayat, uhd, Arif, znikli Dern, r, Abdullah bin Rdvan, Ahmet Hamdi, Yusuf bin Mehmet Milev ve Kemal Paa-zde gibi yazarlar da Yavuz Sultan Selim dnemine ait eserler yazmtr. Ayrca, yazar belli olmayan ve I. Selim dnemi olaylarn anlatan eserler de vardr. Bu eserlerin bir ksm dorudan selim-nme olarak kaleme alnm, bir ksm ise genel Osmanl tarihleri iinde Yavuz dnemini anlatan blmler ya da ciltler olarak yazlmtr. Sz edilen eserlerden bir ksm Selim-nme adn tamaz. Mesela, Kl-zade skpl shak elebinin eserinin bir ad da shak-nmedir. Hayat, uhd ve Arifnin eserleri ise ah-nme adn tar. znikli Dern eserine Muhrebt- Selim-i evvel b ah smail Gavr, Silahr ise Fetih-nme-i Diyr- Arab adn vermitir. Bunlar, konuyla ilgili kaynaklarn sadece az bir ksmdr. 6 bni yas (Muhammed bin Ahmed bin yas el-Hanbel), Bedyiz-zuhr f Vekyid-duhr

(yaynlayan, Muhammed Mustafa), stanbul 1932, 5 cilt (Arapa). 7 stanbul 1943. Yaynlanm Yavuz Sultan Selim dnemi kanunnamelerinden biri de

Hadiye Tuncere aittir, Yavuz Sultan Selim Han Kanunnamesi, Ankara 1987 (Tarm Orman ve Ky leri Bakanl yayn). 8 cildindedir. 9 10 Ankara 1995. Yavuz Sultan Selim dnemi Bizans kaynaklar iin bkz. erif Batav, XVI. Asrda Yazlm stanbul 1990-1996. Yavuz Sultan Selim dnemine ait kanunnameler eserin nc

Greke Anonim Osmanl Tarihi, Ankara 1973, s. 14, 30, 42, 43. 11 Halil Edhem (Eldem), Msr Fethi Mukaddematna Ait Mhim bir Vesika, Trk Tarih

Encmeni Mecmuas, cz 13-18, stanbul 1927; Hsn, Yavuz Sultan Selimin Msr Seferi (15161517), stanbul 1930; brahim Alaattin Gvsa, Yavuz Sultan Selim, stanbul (tarihsiz); Niyazi Ahmet Banolu, Yavuz Sultan Selim, stanbul 1943: Fuat Gcyener, Yavuz Sultan Selim, stanbul 1945, 2 cilt.

816

12 13 14

Ankara 1969 (Milli Eitim Bakanl Yayn). Kayseri 1989 (Erciyes niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Mdrl Yayn). Bkz. Yavuz Ercan, Kuds Ermeni Patrikhanesi, Ankara 1988: Selahattin Tansel, Yavuz

Sultan Selim, Ankara 1969; Ahmet Uur, Yavuz Sultan Selim, Kayseri 1989. 15 Yavuz Sultan Selimden nceki Osmanl Tarihi ve Selimin yetimesi ile sancakta geen

yllar hakknda hemen her Osmanl Tarihinde ayrntl bilgi bulunabilir. rnek iin bkz. Selahattin Tansel, Fatih Sultan Mehmedin Siyas ve Asker Faaliyetleri, Ankara 1953 ve Sultan II. Bayezidin Siyas Hayat, stanbul 1966; Ahmet Uur, Yavuz Sultan Selim, Kayseri 1989; smail Hakk Uzunarl, Osmanl Tarihi, Ankara 1995, c. II (7. bask). 16 Selimin annesinin ve anne tarafndan dedesinin ad kaynaklarda farkl verilmektedir.

Dedesinin Dulkadirolu ehsvar Bey ve annesinin de ehsvar Beyin kz Glbahar Hatun olduu ileri srlmektedir (bkz. Enver Behnan apolyo, Osmanl Sultanlar Tarihi, stanbul 1961, s. 135). Ancak, dedesinin Aladdevle ve annesinin de onun kz Aye Hatun olmas ihtimali daha yksektir. Her ne kadar annesinin Trabzondaki maret Camisi yaknnda bulunan mezar kitabesinde Glbahar kelimesi gemekte ise de bu bir tr vg sfat olmaldr. Kitabenin metni yledir: Sultan Selim-i evvelin mder-i ah- perveri, glbn- glzr- devlet, glbahar- mh-r, intikal etmi Trabzonda rahmete (bkz. smail Hakk Uzunarl, Anadolu Beylikleri ve Akkoyunlu, Karakoyunlu Devletleri, Ankara 1969 (2. bask), s. 173-175; Necdet Sakaolu, Bu Mlkn Sultanlar, stanbul 2000, s. 129; Ahmet Uur, Yavuz Sultan Selim, s. 9; Enver Behnan apolyo, Osmanl Sultanlar Tarihi, s. 136). 17 Yavuz, ayn zamanda airdi. Arapa ve Farsay o kadar iyi rendi ki bu dillerde birer

divan sahibi oldu. Onun ayn zamanda Trke divan vardr. Ayrca, aatay Trkesi ile de iir yazmtr. zellikle u dizeleri onun gerekten baarl bir air olduunu ve btn sertliine ramen ayn zamanda duygusal bir insan olduunu gsterir:. Merdm-i ddeme bilmem ne fsn etti felek. (Felek nasl bir by yapt gzbebeime? Giryemi kld fzn, ekimi hn etti felek. oald gz yam, kan akt ya yerine. rler pene-i kahrmdan olurken lerzn, Aslanlar bile kahrmdan tir tir titrerken, Beni bir gzleri ahya zebn etti felek. 18 aresiz kld beni, ceylan gzl birine.)

ehzade Selimin Trabzon sancakbeyliine atand tarih de kaynaklarda farkl

verilmektedir. Sancaa atanma tarihini 1482 veya 1486 olarak verenler de vardr. 19 Yavuz Sultan Selimin kzlar Beyhan Sultan (Ferhat Paa ile evli), Fatma Sultan (Kara

Ahmet Paa ile evli), Hafsa Sultan (skender Paa ile evli), Hatice Sultan (Makbul brahim Paa ile

817

evli), ah Sultan (Ltfi Paa ile evli), Hanm Hatun Sultan (oban Mustafa Paa ile evli) idi (bkz. Necdet Sakaolu, Bu Mlkn Sultanlar, s. 141). smail Hakk Uzunarl, Osmanl Tarihinde (c. II, s. 307) Yavuzun yedi kz olduunu belirtmekte ve adlarn yle vermektedir: Hatice Sultan (Hanm Sultan), Fatma Sultan, ehzade Hatun, ah Sultan, Yeni Han Sultan, Gevherhan Sultan ve Hafsa Sultan. Kitabn 307. sayfasnda alt ad, sondaki soy aacnda ise yedi kz ad verilmektedir. 20 Adel Allouche, Osmanl Safavi likileri (eviren, Ahmet Emin Da), stanbul 2001, s. 75-

110; smail Hakk Uzunarl, Osmanl Tarihi, c. II, s. 258-260. 21 smail Hakk Uzunarl, Osmanl Tarihi, c. II, s. 253-257; Ahmet Uur, Yavuz Sultan

Selim, s. 15-18; inasi Altunda, slam Ansiklopedisi, I. Selim Maddesi, s. 423, 424. 22 Taht kavgalar iin bkz. erif Batav, XVI. Asrda Yazlm Greke Anonim Osmanl Tarihi, Ankara 1973, s. 184-193. 23 smail Hakk Uzunarl, Osmanl Tarihi, c. II, s. 238-248; Ahmet Uur, Yavuz Sultan

Selim, s. 19, 36; inasi Altunda, slam Ansiklopedisi, I. Selim maddesi, s. 424. II. Bayezitin lm tarihi de dier birok olay gibi kaynaklarda farkl verilmektedir. Mesela Celal-zde Mustafa, Selimnmesinde orluda deil, Edirneye yakn Stldere konanda 27 Mays 1512de, Yunus Paa ise arizasnda (Topkap Saray Mzesi Arivi, No. 6335) salar mevkiinde 10 Haziran 1512 tarihinde ldn yazmaktadr. 24 Ayrca, Sa ve Sol Garipler, Sa ve Sol Ulfeciler, Sipah ve Silahdarlara 5. 000,

Piyadelere ise 3. 000 ake terakki verildi. 25 Kemal Paa-zde bni Kemal, Tevrh-i Al-i Osman, 9. defter, Millet ktphanesi, Ali Emir

ksm, no. 29, yaprak 25a. Yavuz dneminden sonra yazlm Osmanl kroniklerinin birounda Yavuz Sultan Selimle ilgili bilgiler vardr. rnek iin bkz. Ltfi Paa, Tevrh-i Al-i Osman, stanbul 1314, Mneccimba Ahmet, Sahaifl-Ahbr, stanbul 1285, Solakzde Mehmet, Tarih-i Solakzade, stanbul 1297, Hoca Saadettin Efendi, Tct-Tevrh, stanbul 1279. Bunlardan zellikle Hoca Saadettin Efendi, Yavuz Sultan Selimin yaknlarndan Hasan Cann oludur. Hasan Cann babas ise I. Selimin Divan ktiplerinden Hafz Mehmet Efendidir (bkz. Hoca Saadettin Efendi, Tct-tevrh, yaynlayan smet Parmakszolu, c. IV, s. 306). Yani Yavuz dnemine ait olaylar dedesinden ve babasndan dinlemi olmasndan dolay verdii bilgilerin dier tarihilere tercih edilmesi gerekir. 26 Selahattin Tansel, Sultan II. Bayezitin Siyasi Hayat, s. 292. Bir belgede [Topkap Saray

Mzesi Arivi, no. 5876 (2) ] Ahmet iin Sultan- Seltin-i Zaman Padiahmz Sultan Ahmet Han denilmektedir. 27 Selahattin Tansel, Yavuz Sultan Selim, s. 5.

818

28

smail Hakk Uzunarl, Memlk Sultanlarna ltica Etmi Olan Osmanl Hanedanna

Mensup ehzadeler, Belleten, say 68, s. 531; Selahattin Tansel, Yavuz Sultan Selim, s. 9; aatay Uluay, Yavuz Sultan Selim Nasl Padiah Oldu?, stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Tarih Dergisi, c. VIII, s. 138. 29 Mektubun metni gnmz Trkesiyle ve zetle yledir: En eski zamanlarda balayan

ve lemin mahvoluuna kadar srecek olan bir hak vardr. O da babalar ld zaman ocuklarnn onun mirasndan hak istemesidir. Ben de, sen de bu kurala uyarak hak iin harekete getim. Fakat Tanrnn iradesi sizin hkmdar olmanz ynndeymi. Bu nedenle, yanz kk olmasna ramen saltanat size nasip oldu. Bundan dolay hamd etmelisin. Ancak, bu atiye-i uzm ve mevhibe-i kbrnn ninesi olarak birleme yoluna gitmeniz ve dmanlk gstermemeniz gerekirdi. Ama artk olan oldu. Bana gelince; ne yalnz ne de ailemle birlikte ama veya douya snmay doru bulmuyorum. Zaten bu ekildeki bir hareket sizin de annza layk deildir. Kald ki byle bir hareket daha sonras iin bir fesat da dourabilir. Halbuki, Karaman eyaleti bana verildii takdirde hayatmn sonuna kadar tarafnza asla bir muhalefet ve inat gsterilmeyecektir Belki de Ahmet bu mektubuyla, yakn gemite yaanm olan Bayezit ile Cem arasndaki olay hatrlatp, Yavuzu ikna, veya tehdit etmek istemitir. 30 Selahattin Tansel, Yavuz Sultan Selim, s. 3-18; smail Hakk Uzunarl, Osmanl Tarihi,

c. II, s. 249-252; Ahmet Uur, Yavuz Sultan Selim, s. 37-44; inasi Altunda, slam Ansiklopedisi, I. Selim Maddesi, s. 424. 31 Kbrs Adas Bizans mparatorluuna bal iken 648 ylnda Mslman Araplarn istilasna

urad ve vergiye baland. Daha sonra Harun Reit dneminde igal edildi ise de Bizans mparatoru Nikefor Fokas tarafndan geri alnd. Hal Seferleri srasnda (1192 ylnda) ngiltere Kral Richard (Aslan Yrekli Riar) tarafndan ele geirildi ve Gui de Lusignana verildi. Bu tarihten itibaren Osmanl fethine kadar bu ailenin elinde kald. 1426 ylnda Klemen Sultan Barsbay zamannda Kbrs Krall vergiye baland. XV. yy.dan itibaren adadaki Ceneviz ve Venediklilerin says artt. nce Cenevizlilerin kontrol altna giren Lusignan Krall, daha sonra Venediklilerin kontrol altna dt. 1484 ylnda Kral II. Jak ile Venedikli Katerinin evlenmesi ve Kraln lmnden sonra Katerinin de tahttaki haklarndan vazgemesi zerine Kbrs tamamen Venedik Cumhuriyetinin eline geti (1489). Ancak, Lusignan krallarnn Klemenlere verdii vergiyi Venedik de demeye devam etti. Ada Osmanl ynetimine geince sz edilen vergi bu kez Osmanllara dendi. Grld gibi Kbrs, Osmanllar tarafndan fethedildii srada adada yaklak 800 yldan beri ne Rum ne de Bizans ynetimi sz konusu deildi (Geni bilgi iin bk. . H. Uzunarl, Osmanl Tarihi, c. III, ksm 1, s. 914). 32 Osmanl kaynaklarnda Macar ad kullanld gibi Macarlar ifade etmek iin Ungurus

kelimesi de ska kullanlmtr.

819

33

Selahattin Tansel, Yavuz Sultan Selim, s. 218-241; smail Hakk Uzunarl, Osmanl

Tarihi, c. II, s. 453-482; inasi Altunda, slam Ansiklopedisi, I. Selim Maddesi, s. 431, 432. 34 Safavi Devletinin ad ah smailin dedesi Safiyddinden gelmektedir. eyh Safiyddin,

Erdebilde bir Snni eyhidir. Kendisinden sonra, babadan ola gemek suretiyle, eyhlik postuna u kiiler oturmutur: Sadrettin, Sultan Hoca Ali, brahim, eyh Cneyt (Akkoyunlu Sultan Uzun Hasann kz kardei ile evlenmitir), eyh Haydar (Sultan Uzun Hasann kz ile evlenmitir) ve ah smail. Bu Erdebil eyhleri sonralar iilii benimsemi ve eyh Cneyt zamannda ise eyhlikle yetinmeyerek, hkmdar olmaya almtr. Bu amac ancak ah smail gerekletirebilmitir. 35 Bunlar arasnda tarihsel kiilii henz saptanamayan Ali bin Abdlkerim Halifenin raporu

ilgi ekicidir (Bkz. Selahattin Tansel, Yavuz Sultan Selim, s. 20-30). Ayrca, Tarihi Ali, Ltfi Paa ve dier baz Osmanl kroniklerinde bu konuyla ilgili geni bilgi vardr. 36 Mecmuatl-mneat, Esad Efendi (Sleymaniye Ktphanesi), No. 3879; Mneat, Nur-

Osmaniye Ktphanesi, No. 4316, yaprak 411a (Ayrntl bilgi iin bk. Selahattin Tansel, Yavuz Sultan Selim, s. 34). 37 smail Hakk Uzunarl, Osmanl Tarihi, c. II, s. 230-231, 253-256; Selahattin Tansel,

Yavuz Sultan Selim, s. 32-36; Ahmet Uur, Yavuz Sultan Selim, s. 15-19. zlerek sylemek gerekir ki bu olay Trk Tarihinde ne ilk ne de tek rnektir. 38 Selahattin Tansel, Yavuz Sultan Selim, s. 38; smail Hakk Uzunarl, Osmanl Tarihi, c.

II, s. 256-258. 39 Nur- Osmaniye Ktphanesindeki Mneat mecmuasnda (No. 4316, yaprak 411a)

mektubun zmitten deil Yeniehirden gnderildii, Kefnin Selim-nmesinde (Esat Efendi Ktphanesi, No. 2147, yaprak 39b) ve Feridun Beyin Mneats-seltninde (c. I, s. 397) zmit yaknndaki Sitre kprsne gelindikten sonra gnderildii belirtilmektedir. Mektubun metni ve gnderildii yer hakknda geni bilgi iin bkz. Selahattin Tansel, Yavuz Sultan Selim, s. 40-41. 40 smail Hakk Uzunarl, Osmanl Tarihi, c. II, s. 260-261; Ahmet Uur, Yavuz Sultan

Selim, s. 60-65. 41 Padiah, Tebriz ile Erzincan arasndaki mesafeyi ltrmekle, devlet adamlarna oraya

kadar gitmekte kararl olduunu gstermiti. Hoca Saadettin Efendi (Tct-tevrh, c. II, s. 254) bu mesafenin 40 konak olduunu yazmaktadr. 42 Grc Beyinin ad kaynaklarda abek, abik, apek, apik, abuk, Canik eklinde ok

deiik imlalarla yazlmtr. Bkz. Kemal Paa-zde, Tevrih-i Al-i Osman, IX. Defter, yaprak 49b; Hoca Saadettin Efendi, Tct-tevrh, c. II, s. 257; Hammer, Devlet-i Osmaniye Tarihi, c. IV, s. 133; Feridun Bey, Mneats-seltn, c. I, s. 401, 461; Selahattin Tansel, Yavuz Sultan Selim, s. 48.

820

43 44

Bu taktik de Osmanl Ordusunda ska uygulanm ve ounlukla baarl olmutur. Selahattin Tanselin Yavuz Sultan Selim adl eserinde (s. 54) bu konu anlatlrken ok

yanl bir ifade kullanlmtr (Bununla birlikte dmann ok yaknlarda bulunmu olmas, Trklere her eyi ve her strab unutturmutu. ranllara gelince). Ska tekrarlanan bu cmlelerde, iki Trk ordusundan biri neden dman olarak kabul edilmitir? Osmanl Ordusundan Trkler eklinde sz edilince, Safavi Ordusunun Trk olmad anlam kmaktadr. Ayrca, Safavilerden ranllar eklinde sz edilmesi de onlarn Trk deil Acem olduu anlamna gelir. Oysa Safaviler, ne Acem ne de baka bir millettir. Onlar da Osmanllar gibi Trktr. Aralarndaki fark, birinin Anadolu ve Balkanlarda, dierinin ran ve Azerbaycanda devletini kurmu olmasdr (Geni bilgi iin bk. Faruk Smer, Safavi Devletinin Kuruluu ve Gelimesinde Anadolu Trklerinin Rol, Ankara 1976). 45 Haydar elebi Rznmesi, Feridun Bey Mneat, c. I, s. 41; Hoca Saadettin Efendi,

Tct-tevrh, c. II, s. 268; Hammer, Devlet-i Osmaniye Tarihi, c. IV, s. 302; smail Hakk Uzunarl, Osmanl Tarihi, c. II, s. 269; Ahmet Uur, Yavuz Sultan Selim, s. 73. 46 47 Selahattin Tansel, Yavuz Sultan Selim, s. 60. ah smailin nereye ekildii konusunda da bir gr birlii yoktur. Bkz. smail Hakk

Uzunarl, Osmanl Tarihi, c. II, s. 268, 269; Selahattin Tansel, Yavuz Sultan Selim, s. 60. 48 Tansel (Yavuz Sultan Selim, s. 73) ve Feridun Beyden (Mneats-seltn, c. I, s. 464)

naklen Uzunarl (Osmanl Tarihi, c. II, s. 270) vezir-i azamla Dukakinzadenin atandn, Hammer ise (Devlet-i Osmaniye Tarihi, c. IV, s. 143) Sinan Paann atandn yazmaktadr. Dukakinzade, iki ay kadar sren vezir-i azamlktan sonra ldrldne gre Hammerin verdii bilginin yanl olmas gerekir. 49 Bitlisli dris (veya eyh Hsamettin Ali olu dris-i Bitlis), Akkoyunlu Devletinde Divan

Ktibi idi. aldran Zaferinden sonra Osmanl Devletinin hizmetine girdi. Osmanl hizmetinde iken yazd ve ilk sekiz Osmanl padiahnn dnemlerini anlatan Het Bihit adl Farsa eseri, Osmanl Tarihinin nemli kaynaklarndan biridir. Dier yandan gerek ada gerekse gnmz tarihilerinin nemli bir ksm Dou Anadolunun fethinden sz ederken sk sk Krt beyleri deyimini kullanmaktadr. Oysa, buradaki beylerin bir ksmnn ad Turgutolu ve Durmu idi. Mesela, Durmu Han, o srada Urfa blgesinin beyi idi. Blge tarihinin bu ynde salkl bir aratrmasnn yaplmas gereklidir. Sz edilen anlamda ilk ciddi aratrma Prof. Dr. Faruk Smer tarafndan yapld (Safavi Devletinin Kuruluu ve Gelimesinde Anadolu Trklerinin Rol, Ankara 1976). 50 Nejat Gyn, XVI. Yzylda Mardin Sanca, Ankara 1991, s. 14-17, 19-21, 23-34;

Mehmet Mehdi lhan, Amid (Diyarbakr), Ankara 2000, s. 73-84; Mehmet Ali nal, XVI, Yzylda Harput Sanca, Ankara 1989, s. 25, 25.

821

51

Bu kelimenin hangi kaynaklarda ve aratrmalarda, hangi imla ile getii burada tek tek

belirtilmeyecektir. Bunlarn nemli bir ksm dipnotlarda verilmitir. 52 emsettin Sami, Kms- Trk, stanbul 1318; Ltfi Paa, Tevrh-i Al-i Osman, stanbul

1314, s. 250; J. W. Redhouse, A Turkish and English Lexicon, Constantinople 1890 ve dier Trke ve Arapa szlkler. 53 54 Celal Tevfik Karasapan, Filistin ve arkl-rdn, stanbul 1942, c. I, s. 103. Kansu Gavri imlasnn doru olduu hakknda bk. brahim Kafesolu, slam Ansiklopedisi,

Kansu maddesi, s. 162. Hammer de Kansu Gavri imlasn kullanmtr. Ayrca bkz. Sutherland Menzies, Turkey Old and New, London 1880, c. I, s. 173. 55 inasi Altunda, slam Ansiklopedisi, I. Selim maddesi; ehabettin Tekinda, Memlk

Sultanl Tarihine Toplu bir Bak, stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Tarih Dergisi, stanbul 1971, say 25, s. 1-38. 56 rnek iin bkz. Hammer, Histoire de lEmpire Otoman, Paris 1836, c. IV, s. 276 (Kansu

Gavri), s. 300 (Tumanbay), s. 301 (Merc-Dbk), s. 305 (Ridaniye). 57 ehzade Kasmn kardei ehzade Murat da Safavi Devletine snm ve ah smail bu

ehzadeyi ayn amala kullanmak istemiti. 58 59 60 61 Bu Trk hkmdarnn ad baz metinlerde Alaattin Bey olarak gemektedir. Gknur Gebakan, XVI. Yzylda Malatya Kazas, Malatya 1998, s. 31-34. Geni bilgi iin bkz. Yavuz Ercan, Kuds Ermeni Patrikhanesi, Ankara 1988, s. 3-5. Bu durumu anlatmak zere zellikle Suriye blgesinde u deyim yayglamt;

Yansuruke Al-lahul-azm Padiah Selim. 62 Bu olay, aslnda Osmanl devlet politikasnn ok nemli bir noktasn ortaya koymaktadr.

yle ki Osmanl yneticileri iin nemli olan, devletin gc, gvenlii, devam ve toplumun bar ve refah iinde yaamasdr. Bunlar salamak iin ne gerekliyse o yaplmtr. Hristiyan, Mslman, ii veya Snni ayrm yaplmamtr. Seferlerde srekli olarak din ve mezhep farkllklarnn ortaya konmas, o zamanki toplumlarn dnya gr ve yaam felsefesiyle ilgilidir. Bilindii zere XVI. yy. dnyasnda toplumlar henz ok byk lde teokratik yap ve dzen iindeydi. Osmanl yneticileri, herhangi bir eye karar verirken, halk ynlendirmek iin bu toplum gereini kulland. Bu durum aslnda gereki bir devlet politikasyd. Osmanl mparatorluunun, topraklarn ele geirdii devletlerin bir ksm sadece Mslman ve Snni deil, ayn zamanda Trkt. Safavi Devleti, Klemen Devleti, Dulkadroullar Devleti, Akkoyunlu Devleti, Krm Hanl ve Anadolu beyliklerinin tm, bu

822

gerei gsteren birer rnektir. Klsik dnem padiahlarnn bu gereki tutumu, Osmanl Devletini gl klan en nemli etkenlerden biridir. 63 s. 123. 64 65 Klemen padiah, Mmin ve Muvahhit kelimeleriyle Snni Mslmanlar kastetmitir. Mektuptaki Sf kelimesi ile ah smail, Hric kelimesi ile de ii Mslmanlar Bu hkmn tam metni Edremit eriyye Sicilindedir. Hkm, Kmil Su tarafndan lk

Mecmuasnn 1940 yl Kasm saysnda yaynlanmtr. Bkz. Selahattin Tansel, Yavuz Sultan Selim,

kastedilmitir. 66 67 68 Selahattin Tansel, Yavuz Sultan Selim, s. 131, 132. Bu ifade ile Snni slam lkeleri kastedilmi olmal. Bu olaya, daha nce Osmanl-Safavi likileri anlatlrken de deinilmiti. Yeri gelmiken

klsik dnem Osmanl tarih yazcl hakknda birka satrlk da olsa aklama yapmakta yarar var. Zira, gnmz tarihilerinin bir ksm, Osmanl kroniklerini kullanrken, olaylar herhangi bir eletirici szgecinden geirmeden, metnin iinde ne varsa aynen almaktadr. Bu da tarihsel olaylarn bir ksmn saptrd gibi, birok konuda da yanl anlamalara neden olmaktadr. Klsik dnem Osmanl tarih yazarlarnn tarihilik anlay edeb ve efsanev tarihilik anlay biimindeydi. Dolaysyla olaylar anlatrken sk sk abartma yolunu semilerdir. Bu anlayta, kar taraf zayf ve kk, kendi tarafn gl ve byk gsterme endiesi vardr. Edeb ve efsanev tarihilik anlaynda temel yaklam, tarihsel gerekleri anlatmaktan ok, okuyanlara zevk ve heyecan verecek slup ve ifadeleri kullanmaktr. Burada da Kara Hann ba ve askerlerinin kesik kulak ve burunlarndan sz ederken 10. 000 rakam kullanlmtr (Ali, Knhl-Ahbr, Nur- Osmaniye Ktphanesi, no. 3406, yaprak 251b; Silahr, Fetihnme-i Diyar- Arap, yaynlayan S. Tansel, Tarih Vesikalar Dergisi, say 17-18; Hoca Saadettin Efendi, Tct-Tevrh, c. II, s. 329: Selahattin Tansel, Yavuz Sultan Selim, s. 129, 130). Bu saynn doruluuna inanmak ok zordur. Zira, bu insanlarn ban kesmek veya kulak ya da burunlarn kesmek iin harcanacak zaman ve bunlar tamak iin verilecek ura olaanst ok ve zor olmaldr. Ayrca, lm de olsa on bin kiinin kulak veya burnunu kesme vaheti, kimsenin kolay kolay kabul etmeyecei bir eylemdir. zellikle Osmanl Devleti ve insannn byle bir eyi yapm olma ihtimali bile yoktur. Osmanl tarihileri peder demek isterken geber diyerek iin iinden kmtr. Osmanl kaynaklarnda buna benzer rneklerin says olduka oktur. Bu kaynaklarda bazen, sz edilen abartl ifadelerin aksi de grlmektedir. Mesela, Tct-tevrhin yazdna gre, Yavuz Sultan Selim, Kansu Gavrinin ban kesip getiren avua lm cezas vermek istemitir (smail Hakk Uzunarl, Osmanl Tarihi, c. II, s. 286). 69 Gknur Gebakan, XVI. Yzylda Malatya Kazas, Malatya 1998, s. 35-38.

823

70

Tohma ayrndaki ordughta. Bu konuda geni bilgi iin Hoca Saadettin Efendinin

Tct-tevrh adl eserine baklabilir. Ayrca bkz. ehabettin Tekinda, II. Bayezit Devrinde ukurovada Nfuz Mcadelesi. lk Osmanl-Memlkl Savalar (1485-1491), Belleten, c. XXX, s. 368; Jabernheim, slam Ansiklopedisi, Memlkler Maddesi; Kramers, slam Ansiklopedisi, Msr Maddesi. 71 Olaylar ve belgeler, Yavuz Sultan Selimin, Klemenler zerine sefere kmaya ok

nceden karar verdiini gstermektedir. Seferin ilk hedefi bir artmaca, Malatyada ileri srlen iddialar ise seferi hakl gstermek iin bahanedir. Yine olaylar, Kansu Gavrinin de bu seferin Klemen lkesine olduunu ok nceden bildiini veya en azndan kuvvetle tahmin ettiini gstermektedir. 72 Bu tarih, Hoca Saadettin Efendide (Tct-tevrh, smet Parmakszolu yayn, stanbul

1979, c. IV, s. 284) 25 Austos 1516dr (Hicri 26 Recep 922). Kaynaklarda, tarihlerin ay ve yllar ounlukla birbirini tutmakta fakat gnde bazen farkllklar olmaktadr. Biz bu tarihlerle ilgili kaynaklar genellikle dipnotlarda gstermeyeceiz. nk, konuyla ilgili ksmlar kaynaklarda be sayfay gememektedir. Ayrca, bu kaynaklar dipnotlarda yeri geldike verilmitir. Hoca Saadettin Efendi, bni yas, Haydar elebi ve baz Selimnmelerin konuyla ilgili en ayrntl kaynaklar olduu, blmn banda belirtilmiti. 73 Halife, el-Mtevekkil el-Allah ebu Abdullah Muhammed bin Mstemsik Billah ebis-Sabr

Yakub el-Haim el-Abbas. 74 75 Bu kaleler, Tarsus, Adana, Sis, Antakya, Malatya, Divrii, Kalatur-Rum ve Antep idi. Solakzade Mehmet Efendi Humsa htimanolunun atandn yazmaktadr (Tarih-i

Solakzade, s. 391). Mneccimba Ahmet ise (Sahifl-Ahbr, c. III, s. 463) buraya Hatmanzade adnda birinin atandn yazyor. 76 Mastabaya geli tarihi Mneccimbada (Sahifl-Ahbr, c. III, s. 463) 923 olarak

gsterilmitir. Bu yanllk bask hatasndan kaynaklanm olmaldr. 77 Haydar elebi, Rznmesinde (Feridun Bey, Mneats-Seltn, c. I, s. 481) Kuds ve

Gazzenin 30 Eyllde (3 Ramazan) se Bey oluna verildii kaytldr. Ayrca, Celal Tevfik Karasapan, Filistin ve arkl-rdn, adl eserinde (s. 105), Kudse sancakbeyi olarak Bayram avuun atandn kaynak gstermeden yazmaktadr. 78 Feridun Bey (Mneats-Seltn, c. I, s. 481), Mneccimba Ahmet (Sahifl-Ahbr, c.

III, s. 463) ve Hoca Saadettin Efendi (Tct-Tevrh, . Parmakszolu yayn, c. IV, s. 296) Safed Sancana Mustansrolunun atandn yazmaktadr. Bu ad, Solakzade Mehmet Efendide (Tarih-i Solakzade, s. 391) Muzafferolu olarak gemektedir.

824

79

Kansu Gavri, Mercidabk Savanda lnce, Klemen beyleri Tumanbay sultan olarak

semiti (11 Ekim 1516-14 Ramazan 922). Tumanbay, Kansu Gavrinin yeeni idi. 80 Yavuz, Halilr-rahmana giderken yannda Yunus Paa, Hseyin Paa, Yenieri Aas,

Sipahiolanlar Aas ve Silahtarba ile blkleri halkndan 500 asker ve 1. 000 Yenieri vard. Halilr-rahmana giderken Bris-seb zerinden geildiini Fuat Gcyener Yavuz Sultan Selim adl eserinde (stanbul 1945, c. II, s. 144) kaynak gstermeden belirtmektedir. Kaynak gsterilmemesine ramen bu bilgi doru kabul edilebilir. nk, kuzeyde daha ksa yol vardr ama gvenli ve elverili deildir. 81 82 83 84 85 Feridun Bey, Mneats-Seltn, c. I, s. 452. Bir buuk menzillik uzun bir yol. Feridun Bey, Mneats-Seltn, c. I, s. 484. , } Mneats-Seltn, c. I, s. 481.

86 Babakanlk Osmanl Arivi, Evmr-i Maliye Kalemine Tabi Piskopos Mukataas Kalemi Defteri, no. 2539, s. 2, 102. 87 88 E. 5585. Hicri aylarn hemen hepsinin birer sfat vardr. Mesela, Saferl-hayr, Recebl-mrecceb, Ramazanl-mbarek, Muharreml-haram, Zilhicceti-erife, evvall-

abanl-muazzam, mkerrem gibi. 89 90 beratlar. 91 92 93

KpW \ J Babakanlk Osmanl Arivi ve Topkap Saray Mzesi Arivinde bulunan ve fetihten

sonra Yavuz Sultan Selim tarafndan Kuds Rum (Attalia) ve Ermeni (III. Serkis) patriklerine verilen

Yavuz Sultan Selim, Ankara 1969, s. 160. Babakanlk Osmanl Arivindeki kopyalarda, beratn nerede yazld kaydedilmemitir. Msr Seferi dnnde amda kald bu sre, birincisinden daha uzun srd ve 22

ubat 1518 tarihinde stanbula gitmek zere kentten ayrld. 94 Kudse gidenler arasnda Yunus Paann ad Haydar elebinin eserinde gemektedir

(Feridun Bey, Mneats-Seltn, c. I, s. 483). Silahrn Fetih-nme-i Diyr- Arabnda ise Yunus

825

Paann ordu ile birlikte Remlede kald yazldr (Selahattin Tansel, Fetih-nmei Diyr- Arap, Tarih Vesikalar Dergisi, stanbul 1958, say 17, s. 318). 95 dedesidir. 96 Hoca Saadettin Efendinin babas olan Hasan Can, amda iken Yavuzun yannda idi. Hafz Mehmet, Hasan Cann babas ve Tct-tevrhin yazar Hoca Saadettin Efendinin

Muhtemelen Kudste de yann idi. 97 98 kaytldr. 99 kindi vakti. Kaynaklarn ou, Yavuzun ikindi vakti Kudse ulatn yazmaktadr. Yalnz Rznme yazar Haydar elebi, Divan ktipleri arasnda idi. Fetihnme-i Diyr- Arapta (s. 318) 500 tfekli Piyade ve 1. 000 sekin Sipahi olduu

Hoca Saadettin Efendi (Tct-tevrh, c. II, s. 349) gne batncaya kadar yolculuk yaptn, Hammer ise (Devlet-i Osmaniye Tarihi, c. IV, s. 212) gece Kudse girdiini yazmaktadr. 100 1516 ylndaki bu ar yalar ve iki yerde grlen deprem, blgede pek sk rastlanmayan corafya olaylarndandr. 101 Kuds Ermeni patriklii I. Abrahamla balar (patriklik sresi 637-669). Bu tarihte balayan patriklik makamna 1507 ylnda III. Serkis geldi. Yavuz Selimi 31 Aralk 1516 tarihinde karlamaya kan bu patriktir. Patriklii 1523 ylna kadar srd. Yerine geen Mardinli II. Haadur (Astvatzatour) 1544 ylna kadar patriklik yapt. 102 Mescid-i Aksa, Sleyman Tapnann bulunduu yerde yaptrlm bir camidir. Bu nedenle bu iki yap birbirine kartrlr. 103 Kubbe-i Sahra, Beytl-haram yaknlarnda, bir ta (Hacer-i Sahra) zerine yaplm kubbe idi. Daha sonra birok deiiklikler geirip cami ve ziyaret yeri haline geldi. Burada pek ok kutsal eya vardr. Altnda bir maara (mahzen) bulunmaktadr. Kutsal eyalar arasnda Cebrailin ve Peygamberin el izi, yine Peygamberin ayak ve ba izi, Peygamberin ve Hz. merin bayraklar, Hz. Hamzann kalkan, Peygamberin akt altn iviler saylabilir. Buras genellikle yanl olarak mer Camisi diye bilinir. 104 Hatve, yaklak bir admlk uzunluk lsdr. 105 Rivayete gre, Davut ve lyas peygamberler burada ibadet etmi. Baka bir rivayete gre de Hz. Sleymann mezar buradaym. 106 Kubbe-i Sahra iindeki bu kayann evresinde dnme biimi Kabedekinden farkldr. Burada kaya sa yana alnarak dnlr.

826

107 Beytl-haram, Kubbe-i Sahra ile Mescid-i Aksa arasnda kalan ksm ve binalardr. 108 Metinde (Fetihnme-i Diyr- Arap, s. 320) vakt-i i olarak gemektedir. Vakt-i i, akam namaz anlamna da gelebilir. Ancak, akam namaz klndna ve akamla yats namazlar arasnda fazla zaman olmadna gre bu kez sz edilen yats namaz olmaldr. 109 Osmanl kaynaklarndan bazlar ise btnyle iir eklinde yazlmtr. Dier rnekler iin bkz. Ltfi Paa, Tevrh-i Al-i Osman, stanbul 1341, s. 254; Silahr, Fetihnme-i Diyr- Arap (yaynlayan Selahattin Tansel), Tarih Vesikalar Dergisi, say 17, s. 319, 320. 110 Yavuz Sultan Selimin sefer dn amda kald srada bir ara deiik giysilerle Beytl-lahmi (Bethlehem) ve Halilr-rahman ziyaret ettiini Hammer yazmaktadr (Devlet-i Osmaniye Tarihi, Ata Bey evirisi, c. IV, s. 242). 111 Ermeni Patriki III. Serkise verilen beratn hangi tarihte verildii sorunu zerinde yukarda durulmutu. 112 Bu yazarlardan biri Steven Runcimandr. Yazar The Great Church in Captivity adl eserinde (Cambridge 1968, s. 186, 189, 190) daha kitabnn adn koyarken taraf olduunu gstermitir. Szn ettii byk kilise esaret altna girdi ise bugne kadar -500 yldr- varln nasl korudu? Geri Runciman kitabnn nsznde En sadk Helenseverler bile btn Yunanllarn (Greeks, kelimesi ile herhalde Anadolu Rumlarn kastediyor olmal) iyi olduklarn iddia edemezFakat btn Trk yneticilerinin kaba ve keyfince davranan zalimler olduunu sanmak da ayn derecede yanl olmaldrEer Yunanllar hilekrdr veya Trkler yabanidir diye sularsak hibir yere varamayz diyerek gnah karmak istemi olmaldr. Zira, kitabn yazarken kulland yirmi iki sayfalk bibliyografyasnda, Trke aratrma ve kaynaklarn says yediyi gememektedir. Oysa, son derece yanl eser yazan Timothy Warei bibliyografyasna koymutur (The Orthodox Church, London 1963). Oysa Runciman, Trk kaynaklarna yeterince ulam ve incelemi olsayd -eer nyargl deilse- grlerinden birounu deitirirdi. Geri Batl yazarlarn Trk dmanl Runcimanla balamaz. Mesela, Runcimandan yz yl yaam olan R. R. Madden de eserinde (Travels in Turkey, Egypt, Nubia and Paletsine in 1824, 1825, 1826 and 1827, London 1829, c. II, s. 329, 330) Trklerden herkesin ortak dman Trk diye sz etmekte ve ayn sayfann devamnda ise Constantinin yaptrd Santa Sepulchra kilisesini Ermenilerin nasl yaktn, Osmanl toplumu iinde en zengin grup olduunu, Rumlarn yaklan kiliselerini bir yl iinde yeniden yaptrdn anlatarak kendi kendisiyle elikiye dmektedir. 113 Feth-i bb kelimesi kente girme biiminde de evrilebilir. Bu takdirde 25 Safer tarihi Yavuzun Kudse ikinci geli tarihi olur ki Msr Seferi dnnde amda kald srada (25 Safer 9247 Mart 1518) tarihinde olmu olabilir. Zayf bir ihtimal de olsa Hammerde byle bir kayt vardr. Fakat Yavuzun 22 ubat 1518 tarihinde amdan ayrld yukarda belirtilmiti. Bylece 25 Safer tarihine ait olan feth-i bb kelimesi kente girme biiminde anlalrsa btn olaylar birbirine

827

karacaktr. Bu nedenle feth-i bb kelimesini kentin fethi eklinde evirmek mecburiyeti ortaya kmaktadr. Bu da nceki sayfalarda yaplan aklamalarla zme kavuturulabilir. 114 eride ve tarada ifadesini, Kudsn iinde ve dnda olanlar, biiminde anladk. 115 Metinde zapt ve tasarruf eyleyeler biiminde. 116 Metinde nme biiminde. 117 Metinde Melik Selahaddin biiminde. Kuds, Selahattin Eyyub tarafndan 2 Ekim 1187 tarihinde ele geirildi. 118 Kelimenin dorusu Kiymedir. Fakat bu metinde yine Trkeye yerlemi biimi olan Kamame kullanlacaktr. 119 Bethlehemde Hz. sann doduu yer. 120 Millet kelimesi Arapada din ve mezhep gruplarn ifade eder. Etnik anlam yoktur. Osmanl mparatorluunda da, Arapadaki anlamyla din ve mezhep gruplarn ifade etmek iin kullanld. Ancak, Osmanlca metinlerde XIX. yy. sonlarndan itibaren etnik anlam da kazanmaya balad ve Cumhuriyet dneminde tamamen etnik anlamda kullanld. Bu metinde geen hem-millet, yani ayn millet deyimi, ayn din ve mezhepten olan, dinda, mezhepda demektir. 121 Yamak kelimesi ile ne denilmek istendii tam olarak anlalamad. kendilere tabi hemmilletleri ve yamaklar Habe, Kpt ve Sryani milletleri cmlesindeki yamak kelimesi ile belki Ermeni patriklerinin sorumluluunda olan dier patrikhaneler, yani Habe, Kpt ve Sryani patrikhaneleri ve topluluklar anlatlmak istenmitir. 122 Burada da yamak terimi gemektedir. Ancak, buradaki yamak kelimesi papazlarn yardmclar anlamnda kullanlm olabilir veya Ermenilere ait iler ve grevliler sayldktan sonra, Ermeni Patrikhanesi sorumluluunda olan patrikhaneler, yani yine Habe, Kpt ve Sryani patrikhanelerinin ayn ileri ve grevlileri anlatlmak istenmitir. 123 Metinde metrkt yani braklan eyler, miras anlamnda. 124 Bethlehemde (Beytl-lahm). 125 ubat aynda zel bir trenle mum yaklp, mes yaplmas olay. Dier belgelerde nar ziyareti biiminde gemektedir. Bu durumda, sz edilen ey Eucharistie yini de olabilir. 126 Metinde ehl-i rf olarak gemektedir.

828

127 Metinde mutasarrfn-i emvl biiminde gemektedir. Herhalde, mal sahiplerinden ama zenginlerdir. 128 Ridaniye, Kahirenin kuzeydousunda kk bir ky olup kente ok yaknd. Kyn bir yan Nil Irma, dier yan Mukattam (el-Mukattam veya Cebel-i Ahmer) adl dala evriliydi. Savunma sava iin elverili bir yerdi. 129 Bu konuda Silahr, Fetihnme-i Diyr- Arabda yle yazyor (Selahattin Tansel, Yavuz Sultan Selim, s. 167): Vay eer snayd Rumun askeri, kmaz idi cmleden biri diri. e cihat dolu idi cmle Arab, Gzleyip Rumleri edip tarab. Rumun askeri veya Rumler deyimi metinde Anadolu Trklerini, yani Osmanl Ordusunu ifade etmektedir. Etnik anlam tayan adlarn, daha sonra coraf anlam tamaya balamas, tarih aratrmalarnda nemli bir konudur. Yavuz Sultan Selimin Klemenler zerine yapt bu sefer konuyla ilgili tipik bir rnektir. Kaynaklarn bir ksm (rnek iin bk. Silahr ve bn yas), her ikisi de Trk olan Osmanl Ordusundan Rum askeri, Klemen Ordusundan ise Trk askeri biiminde sz etmektedir. 130 Bulak, Trke bir kelime olup pnar, su kayna anlamna gelir. 131 smail Hakk Uzunarl, Osmanl Tarihi, c. II, s. 293, 294. 132 DOhsson Ignatius Mouradja, Table Generale de lEmpire Otoman (Osmanl

mparatorluunun Genel Tablosu), Paris 1787-1790. Asl soyad Losunyandr. Ermeni asll bir diplomat ve yazardr. 1740 ylnda stanbulda domu ve 1807 ylnda Pariste lmtr. Avrupada iyi bir eitim grm olmasna ramen yazd Osmanl Tarihi pek ok yanllklarla doludur. Buna ramen uzun yllar Osmanl Tarihi zerinde tek kaynak olarak kullanlmtr. 133 stanbul 1341, s. 348. DOhsson, Msr, Mekke ve Medineden alnan kutsal emanetlerin, stanbulda trenle yerine konulmas olayn, Halifelii devralma treni sanm olmaldr. 134 Tct-tevrh, c. II, s. 398. 135 Selahattin Tansel, Yavuz Sultan Selim, s. 210-217: smail Hakk Uzunarl, Osmanl Tarihi, c. II, s. 293, 294.

829

136 Osmanl Tarihinde bugnk anlamda Halifelik sfat ilk kez 1774 ylnda Kaynarca Anlamasnda kullanld. Buradaki kullanmda da tek neden diplomasi idi. yle ki Anlama grmeleri srasnda Rus delegeler, Rus arnn, Osmanl topraklarnda yaayan Ortodokslarn koruyucusu olduu hkmn koydurmak istedi. Buna karlk, Osmanl delegeleri de Osmanl Padiahnn, btn Mslmanlarn Halifesi olmas nedeniyle Rusyadaki Mslmanlarn koruyucusu olduu hkmnn konulmasn istedi. Grld gibi, Halifelik teriminin Osmanl literatrne girmesi, btnyle diplomatik bir yaklamn sonucudur. Dikkat edilecek olursa, bundan sonraki Osmanl padiahlarnn da Halifelik sfat ve makamn -en azndan etkili bir biimde- kullanma eilimi yoktur. Bu makam etkili bir biimde ilk kez II. Abdlhamit ve ondan sonra gelen padiahlar dneminde kullanld. Bunun nedeni Pan-slamizm yoluyla, kmekte olan Osmanl mparatorluuna, slam dnyasnn desteini salamakt. Bunun doru bir karar olmad ksa srede anlald. Osmanl padiahlar hibir zaman btn Mslmanlarn Halifesi olamad. Hatta Osmanl topraklarndaki btn Mslmanlarn Halifesi bile olamad. Bunun en arpc rnei, Araplarn Birinci Dnya Sava srasnda ngiliz ve Franszlarn yannda yer almasdr. Yani Araplar, cihad- ekber iln etmi olan Halifelerinin yannda yer almaktansa, kfirlerin (!) yannda yer ald ve Osmanl Halifesine kar savat. nk o sadece Trklerin Halifesiydi. 137 smail Hakk Uzunarl, Osmanl Tarihi, c. II, s. 298, 299.

830

Yavuz Sultan Selim Dnemi'nde Osmanl-Safev likileri / Dr. Mustafa Ekinci [s.446-458]
Harran niversitesi lahiyat Fakltesi / Trkiye Yavuz dneminde (1512-1520) Osmanl Devletinin Safev Devletiyle olan mnasebetlerini hakkyla anlayabilmek iin Yavuzun babas Byezid II dneminin son yllaryla Safev Devletinin nasl ve hangi artlar altnda kurulduunu ve bu devletin Anadoludaki yerleik ve gebe olan insan topluluklar zerinde ne gibi tesirlere sahip olduunu bilmek zorundayz. nk bu iki hususu bilmeden Yavuz dneminde Osmanl-Safev ilikilerinin arka plann hakkyla anlamak mmkn olmayacaktr. XVI. asrn sonlaryla XVI. asrn balar, Safev tarikat propagandasnn bilhassa Anadolunun dousunda ve gneyinde en ok hissedildii yllar olmutur. Byezid IInin kimi vezirlerinin baz haksz tutum ve davranlarnn da katksyla Anadolunun gneyinde (bilhassa Antalya, Isparta ve Burdur yrelerinde) ve dousunda bulunan birok Trkmen oyma yeni kurulmu bulunan Safev Devletine (1501) kimisi aktan, kimisi de gizliden taraftarlk gstermiler ve onlara sadaka ad altnda para yardmnda bulunmulardr. Bu durumun farkna varan Osmanl ynetimi, Sufi-nam kiilerin rana gitmelerini yasaklamsa da1 tam baarl olamamtr. Nitekim Safev taraftarlnn bir neticesi olarak Safev tarikatna bal Hasan Halifenin olu ah Kulu (eytan Kulu), Teke ilinde 10 Muharreme tekabl eden 29 Nisan 1510 tarihinde etrafndaki Kzlbalarla birlikte Osmanl idaresine isyan etti.2 ocukluundan beri kendi ky olan Teke iline bal Kzlkaya kynde, babasnn Kzlba mritleri iinde byyen ah Kulu, Osmanl ehzadeleri arasndaki mcadeleleri dikkatle takip ediyordu. Dirlikleri elinden alnan bir ok sipahi de ah Kulunun etrafnda toplanmt. ah Kulu, ehzde Korkutun Teke sancandan ayrldn duyunca bunu Padiahn ldne yorarak etrafndakilerle beraber isyan etti. Halifelerine yazd mektuplarla da isyann haber verip kendisine asker yollamalarn istedi.3 Bylece asker says 15 bine ulat. ah Kulunun niyeti stanbulu ele geirmekti. Teke ve civarn yamaladktan sonra Ktahyaya yneldi. Ktahyada bulunan Anadolu Beylerbeyi Karagz Paa komutasndaki Osmanl askerinin ounu ldrd. Karagz Paann kendisi de esir alnarak kaza vuruldu. Bu galibiyetinden sonra ah Kulu Bursa zerine yrd. ah Kulunun Bursa zerine geldiini haber alan Bursa kads stanbuldan yardm istedi. ki gn iinde yardm gelmemesi halinde durumun vahim olacan bildiriyordu. Bunun zerine Vezir-i Azm Hadm Ali Paa 7 bin kiilik bir kuvvetle ah Kulunun zerine gnderildi. Padiahn lmediini ve kendisinin zerine de kuvvet gnderildiini haber alan ah Kulu, tekrar gneye doru inmeye balad. ehzde Korkut Manisa kalesine ekilmiti. ah Kuluya mani olmak istediyse de bunu baaramad.

831

ah Kulu, emrindeki kuvvetlerle Saruhan, Aydn, Glhisar, Sandkl vs. yerleri yamaladktan sonra Antalya kalesine ekildi. Orada Hadm Ali Paaya kar tutunamayacan anlaynca Kzlkaya denen sarp bir yere ekildi. ehzde Ahmet de Hadm Ali Paaya yardmc olarak gnderilmiti. Her iki kuvvet Altunta mevkiinde bulutular. Ali Paann maksad, ehzde Ahmet taraftar olduundan ah Kulu isyann bastrarak bunun verdii gle ehzde Ahmede padiahlk yolunu amakt. Ali Paa henz bu olay halletmeden ehzde Ahmet iin yenierilerden biat almak istediyse de bunu baaramad. Yenieriler Padiahmz sa iken birinize biatmz makbul deildir.4 diyerek bu istei reddetmilerdir. Bu cevap ehzde Ahmedi ok zd gibi moralini de olduka bozdu. Bunun zerine Ali Paa biat iini daha sonraya brakt. Ali Paa Kzlkaya mevkiine snan Kzlbalar kuatt.5 Kzlkaya her taraf sarp bir yerdi. Ali Paa, Karaman valisi olan ehzde ehinahn lalas Haydar Beye, Kayseri Beyi ile birlikte Kzlkaya dann Karaman taraflarndaki klarn tutmasn emretti. Kendisi de boazn giriini kapatmt. Dada tam otuz sekiz gn kalan Kzlbalarn yiyeceklerinin tkenmesi zerine ah Kulu, Karaman cihetinden kayalar arasndan bir yol aarak yolunu kesen Haydar Bey ve askerlerinin ounu da ldrerek Kayseriye doru kamaya balad. Hadiseyi iki gn sonra haber alan Ali Paa, ordunun komutasn ehzde Ahmede brakt. Kendisi de yanna iki bin yenieri alarak ah Kulunu takip etmeye balad. Ali Paa Sarmsakl denen bir yerde bunlara yetiti. Meydana gelen muharebede Karaman askerinin biraz gevek6 davranmas yznden Osmanl ordusu bozuldu. Ali Paa bu savata hayatn kaybetti. ah Kulunun kendisi de ld.7 Kzlbalar kendilerine yeni bir reis seerek Sfevlerin bakenti Tebrize kadar gittiler. Meydana gelen bu muharebede ehzde Ahmet ya moral bozukluu yznden veya ah Kulu ve kuvvetlerini kmsediinden dolay emrindeki askerlerin okluuna ramen Ali Paaya yardmc olmad gibi Kzlbalar da takip etmedi. Bu durum, onun yenierilerin gznden dmesine ve korkaklkla itham edilmesine sebep olmutur. ehzde Selim ise hem Trabzonda ve hem de dier grev yerlerinde iken Safev taraftar olan Kzlbalarn btn faaliyetlerini ok titiz bir ekilde takip etmitir.8 Safev Devletinin Kurulmas Safev Devletini kuran ah smail (saltanat 1501-1524), Erdebil tarikat kurucusu eyh Safiyddinin (l. 1334) altnc gbek torunudur. Safiyddinin kurduu tarikat snn bir tarikatt.9 Safiyddin herkes tarafndan hrmet grrd. ran igal eden Moollardan birok kimsenin hidayetine vesile olmutu. hreti civardaki lkelerin tamamna yaylmt. Osmanllar dahi bu aileyi ve tarikat mbarek bilir ve her sene onlara era akesi ad altnda yardm gnderirlerdi.10

832

Safiyddinin torunu Hoca Ali (l. 1429) zamannda tarikat iile meyletti.11 Yava yava i prensipleri benimsemeye balad. Hoca Alinin torunu eyh Cneyd ve onun da olu eyh Haydar (l. 1488) zamannda tarikat tamamen ileti ve ayrca da siyasleti. Siyas baz sebeplerden dolay Erdebili terketmek zorunda kalan eyh Cneyd Anadoluya gelmi ve zamann Osmanl Padiah Murat IIden kendisine yurt vermesini istemiti. eyh Cneydin siyas faaliyetlerinden haberdar olan Murat II, eyhe baz hediyeler gndermekle beraber onun bu isteini reddetti. Bunun zerine eyh Cneyd Konyaya gitti. Oradan Antakya civarna, orada da tutunamayarak Canik taraflarna gitti. Bu arada Trabzon Rum Devletini kuatt. Osmanllarn mdahale ihtimali zerine muvaffak olamad ve Akkoyunlu hkmdar Uzun Hasann yanna gitti. eyh Cneyd, takriben 6-7 yl Anadoluda kald. Bu sre zarfnda Varsak Trkmenlerinden, Dulkadroullarndan ve Antakya civarnda iken de amlu ve Ustacalu Trkmen oymaklarndan bir ksmn tarikatna balamay baarmt. Teke ilindeki birok Trkmen oyma da Hoca Ali zamannda bu tarikata balanmlard. Diyarbakrda Uzun Hasann kzkardei Hatice Begmle evlenen eyh Cneyd, daha sonra tekrar Erdebile dnd. Erdebilde cihat maksadyla birka defa erkezlerin bulunduu blgeye aknlar dzenledi. Onun bu aknlarndan rahatsz olan irvan ah Halilullah, ona kar savamak zorunda kald. Yaplan savata eyh Cneyd ldrld (1460). Mritleri, eyh Cneydin Hatice Begmle olan izdivacndan doan olu Haydar eyh olarak setiler. eyh Haydar 9 yl kadar Diyarbakrda kald. Bu mddet zarfnda Erdebildeki tarikat ocan eyh Cneydin amcas eyh Cafer idare etti. Erdebil ve civar da henz Karakoyunlu hkmdar Cihanahn denetimindeydi. Karakoyunlularla Akkoyunlular arasnda 1467 ylnda meydana gelen sava kesin olarak Akkoyunlular kazand. 1469 ylnda Tebrizi ele geiren Uzun Hasan bir yl sonra da Erdebile girdi. Tarikatn merkezinde mritlerin banda bulunan eyh Caferi eyhlikten uzaklatrd ve yerine yeeni eyh Haydar oturttu (1470).12 eyh Haydar da babas gibi cerbezeli ve faal bir karaktere sahipti. Mritleriyle beraber Erdebile yerleir yerlemez tarikatn yapsn salamlatrd. Halife ve mritlerinden oluan istihbarat an glendirdi. Tm mritlerinin balarna krmz bir balk giymelerini emretti. Bundan byle Erdebil mritlerine Kzlba denmitir.13 nceleri kiileri tantmak iin kullanlan bu kelime daha sonralar Osmanllar tarafndan tahkir maksadyla kullanlmtr. Safev taraftarlar ise bu kelimeyi daima bir iftihar vesilesi olarak kullanmlardr. 17-18 yalarndayken Uzun Hasann kz Halime Begmle evlenen Haydar, tarikat merkezini bir kla haline getirdi. Kendisi de bir silah ustasyd. Mritleriyle beraber binlerce kl, mzrak, ok ve yay yaptlar. Bu arada mritlerine hem ders verir, hem de sava talimi yaptrrd. Bunlar olup biterken Erdebile ziyareti akn da devam ediyor; bilhassa Anadoludan, Karacadadan ve Taliten binlerce kii namaz ve orucu brakm eyh Haydar kble ve mescitleri edinmilerdi.14

833

Mritleri olduka oalan Haydar Kafkasyaya birka sefer yapt. Bu seferlerden baaryla dnen Haydar Akkoyunlu devlet adamlarnn dikkatini ekti. irvanllar da eyhe mani olmak istiyorlard. erkezlerin hamisi durumunda bulunan irvanllarla savamak zorunda kalan Haydar, irvan ah Ferruh Yesara yenildi ve ldrld (1488).15 eyh Haydarn Uzun Hasann kz Halime Begm ile evliliinden olu olmutu. Bunlar Ali, brahim ve smaildi. Akkoyunlu hkmdar bu ocuk ve annelerini yakalatarak stahr kalesine hapsettirdi.16 Akkoyunlu Devletinde meydana gelen i karklklar neticesinde baa geen Sultan Rstem, rakiplerine kar Erdebil mritlerinin kuvvetinden yararlanmak istedi. Bu yzden stahr kalesinde bulunan ocuu serbest brakt (1493). Mritlerinin bana geen eyh Ali, birka savata Rsteme yardm etti ve onun glenmesine vesile oldu. Bu arada kendisi de olduka gl bir konuma gelmiti. Onun gcnden ekinen Sultan Rstem, onu bir mddet saraynda gz hapsinde tuttu. Niyeti eyh Aliyi ldrmekti. Bu plan sezen eyh, yakn mritleriyle beraber saraydan kat. Kendisini takiple be Sultan grevlendirildi. amaki denen yerde meydana gelen ufak apl bir atmada eyh Ali ldrld. atmalar balamadan eyh Ali, nde gelen mritlerinin huzurunda bandaki Haydar tac kard ve kk kardei smailin bana koyarak onu halefi ilan etti. Bundan hemen sonra da has mritlerine iki kk kardeini Erdebile karmalarn emretti. Annesi, eyh Alinin cenazesini Erdebile getirtti ve dier tarikat byklerinin yanna defnettirdi (1494).17 smail ve brahim kardeleri karan mritleri, onlar nce Erdebilde sakladlar. Oray da emniyetli grmediklerinden amlu Lala Hseyin Beg, Dulkadrl Dede Abdal Beg ve Anadolulu Gk Ali gibi has mritler, iki kardei Hazar Denizinin gneybatsnda yeralan Gilan blgesine kardlar.18 smail buradayken genellikle Lahican ehrinde kald. Buradayken de mritleri onu ziyaret ediyorlard. Bilhassa Anadolulu, Karacadal ve Eherliler onu en ok ziyaret eden mritleriydi.19 eyh smail 1500 ylna kadar Lahicanda kald. Taht kavgalar neticesinde olduka zayf den Akkoyunlu Devletinin iinde bulunduu durumdan yararlanarak etrafnda bulunan az saydaki mridiyle beraber Lahicandan Erdebile geldi. Ecdadnn mezarlarn ziyaret etti. Olduka duyguland. Ecdadna ve ilere kar iddet kullanm olanlardan intikam almaya yemin etti. Maiyetiyle birlikte mritlerinin ok olduu Erzincana geldi.20 smail burada istihbarat an altrarak etrafna yedi bin silahl mridini toplad. Oradan Karabaa geldi. Ordusuna yedi bin kii daha katld. lk hedefi irvan ah Ferruh Yesard. Onunla yapt sava kazand ve onu hemen ldrd.21 eyh smail bir yl iinde etraftaki tm kale ve ehirleri zaptetti. 1501 ylnda Akkoyunlu hkmdar Elvend Beyle yapt sava da kazand ve bakent Tebrize merasimle girdi. Burada yaplan resm bir trenle tahta oturdu ve bana ahlk tacn giydi. Bundan byle smail hem eyh hem de ahtr (1501). Tebrizde on iki imam adna hutbe

834

okuttu, para kestirdi ve mamiyye mezhebini de yeni devletin resm mezhebi olarak ilan etti.22 Bu devletin kurulmasna Anadolu Trkmen oymaklarndan bilhassa Rumlu, Ustacalu, Tekel, amlu, Dulkadr, epni, Arapgirli, Turgudlu, Bozcalu, Acirlu, Hnsl ve emigezekli oymak ve boylar yardmc olmulardr.23 ah smail, Safev Devletini kurduktan sonra Akkoyunlu hanedan ve bilhassa Snnlere kar katliamlara balad. Maksad daha nce ounluu snn olan rann tamamn iletirmekti. Bilhassa talebe yetitiren snn alimlerin ileri gelenlerinin ounu ldrd. iddet uygulamak suretiyle rann ounluunu iletirmeyi baard. randa hakimiyetini salamlatran ah smail, Anadoluyu da ihmal etmemi, halifeleri vastasyla Anadolu zerinde etkili bir propaganda faaliyetine girimi ve yer yer isyanlar kartmtr. 1512 ylnda Nur Halife adndaki halifesi vastasyla Sivas, Tokat, Niksar, Amasya, Erzincan ve orumda ah Kulu isyanna benzer bir isyan kartmakla Osmanl ynetimini zor durumda brakmtr. Yavuz Selimin Kar Faaliyetleri Btn bu olup bitenleri ok titiz bir ekilde takip eden Yavuz, tedbir alnmad takdirde Anadolunun elden kacan ve ileeceini dndnden babasnn istemedii bir yntemle Osmanl lkesine Padiah oldu ve ah smailin karsna kt. Yavuz, padiah olunca ehzde Ahmet, onun padiahln tanmad ve isyan etti. ehzde Korkut, her ne kadar isyan etmeyeceine dair sz vermise de onun hareketleride phe uyandryordu. ehzdeler hayatta kaldklar mddete devletin rahat yz gremeyeceini dnen Yavuz, nce ehzde Korkut ve elindeki dier tm ehzde ocuklarn bodurdu. Daha sonra ehzde Ahmedi dzmece mektuplarla sava alanna ekerek Bursa Yeniehirde yendi. ehzde Ahmet kamaya altysa da yakaland. Affedilme istei reddedildi ve Sinan Paaya boduruldu.24 Yavuzun esas maksad Anadoluda Kzlbal bertaraf edip memleketi skunete kavuturmak ve Anadoludaki btn bu karklklarn msebbibi grd Safev Devletini ortadan kaldrmakt. nk ah Kulu isyann Kzlbalar karm, Nur Ali Halife adndaki biri de ah smailin emriyle orum, Sivas ve Tokat Kzlbalarn etrafna toplayarak o blgeleri yakp ykmt. ehzde Murat ve Konya valisi ehzde ehinah da baz halifelerin tevikiyle Kzlbal kabul etmilerdi. nlem alnmad takdirde durumun nasl olaca aa-yukar belliydi. Bu maksatla, Edirnede harp meclisini toplad. Yaplan mzakereler neticesinde Safev Devletine kar sava almasna karar verildi. Dier taraftan Yavuz padiah olduunda Ali b. Abdilkerim adl bir ahs ona bir rapor sunmutu. Bu raporunda memleketteki eitli yolsuzluk ve aksaklklardan bahsettikten sonra Kzlba tehlikesine de dikkati ekmi ve zetle yle demiti: ah smail Horasan ve Irak aldktan sonra gzn Osmanl lkesine evirmitir. Anadoluda bulunan Rafiz, Baba, Batn, Abdal ve eyyadlar kendisine

835

balamtr. Bunlar ah smaile Nezir ad altnda bir nevi vergi vermekte, eyh Bedreddin taraftarlar da onu desteklemektedirler. Hatta bunlar ran seferi iin davet edildiklerinde, Tmar hatr iin ere kl ekilmez diyerek kimi tmarndan vazgeip klcn mhrleyip aha gitmitir Bunlar ah diye diye Osmanly ykmak isterler. Bizler neden Allah Allah diye kmayz? Bunlar, Allahn kelamn inkar ederler; erre, ktle hizmet ederler. Onlarn mritleri birbirine secde ederler. arap, afyon ve esrar kullanrlar. Ey gzel Sultan Selim, slam gayreti sizde kalmtr.25 Olduka kat grlere sahip olduu anlalan Ali b. Abdilkerim, yazd bu raporla Yavuzu, ah smaile kar savamaya tevik etmiti. 19 Mart 1514de26 Edirneden ayrlan Yavuz, stanbula geldi ve otan fil ayrnda kurdu.27 Ancak Yavuzun sava karar ald Safev Devleti, Mslman olduunu ve ah smail de kendisinin Hz. Peygamberin soyundan geldiini iddia ediyordu.28 Ayrca Osmanlnn Rumelideki aknclarndan nemli bir ksm da ah smailin mezhebine mensuptu. Bu durumda lke apnda yeteri kadar kamuoyu oluturmadan giriilecek bir sava baarszlkla sonulanabilirdi. Yavuz bu gayeyle devrin baz ileri gelen alimlerinden Kzlbalarla savamann gerekli olduunu ifade eden fetvalar ald. Ancak zamann eyhlislam Zenbilli Ali Efendinin bu hususta byk bir ihtimalle fetva vermemi olmas da olduka ilgintir. Kzlbalarla Savamaya Dair Verilen Fetvalar ah smaille savalabileceine dair fetva verenlerden biri Kemalpaazdedir.29 Fetevay- Kemalpaazde Der Hakk- Kzlba (Safevi) adn tayan risalesinde, ah smail ve taraftarlarn kafirlikle sulayarak kfre dmelerinin sebeplerini zetle yle aklar: 1. Hlefa- Raidinin ne kfrederler. 2. eriat tahkir ederler. 3. Mctehid imamlara kfrederler. Onlarn mezhebi meekkat mezhebidir derler. 4. Kzlbalar (Safeviler), ahn helal saydn helal, haram saydn haram sayarlar. 5. Kafir olduklarndan onlarn yurdu, Dar- Harptr. 6. Kestikleri meytedir; yenmez. 7. Kim onlarn kzl klahn giyse kfr tehlikesi galiptir! 8. Kzlbalar (Safeviler) hakkndaki hkm, mrtedlerin hkm gibidir. Erkeklerinin ldrlmeleri vacibtir.

836

9. Herhangi birisi onlara katlrsa kad, onun maln varislerine datr. Karsn bakasyla evlendirir. 10. Onlarla savaan biri galip gelirse gazi, lrse ehittir. 11. bn Kemal, Kzlban reisi (ah smail) Al-i Resulden midir? eklindeki bir soruya da zetle yle cevap verir: Haa, yapt kt iler, o nesepten olmadna delalet eder. ah smailin babas ilk ktnda kendisini zorla Bahr- Ensaba kaydettirmitir. Ama nesep alimleri onu, nesebi devam etmeyen birine nispet ettirmilerdir ki, iin ehli olanlar hemen anlasnlar. Bunu da zorla yaptrmtr Faraza nesebi isnad olunsa bile, bu da geerli bir sebep deildir. nk Hz. Nuhun olu da Mslman olmamt ve onun ehlinden saylmad. Nesl-i Nebiden olmak dnyev ve uhrev azab defetmez. yle olursa insanlarn hepsi Hz. Ademin ocuklardr; azap olunmamalar gerekir.30 12. Bu grup yetmi bir dalalet frkasnn halis birinden deildir. Her birinden bir miktar er ve fesad alp kendileri hevalarnca ihtiyar ettikleri kfr ve bidata ilhak edip, bir mrekkep dalalet ihtira eylemilerdir Onlar Kuran, ve slam Dinini hafife alrlar Ulemaya ihanet edip krmlardr. Reisleri ah smaile secde ederler. Haram helal sayarlar. eyheyne (Hz. Ebu Bekir-Hz. mer) tan ederler. Hz. Aieye dil uzatrlar Peygamber efendimize (a.s.) hakaret etmilerdir Bunlarla ktal sair keferelerle ktalden ehemdir. Hz. Ebu Bekir, am ve Medine civarnda ok kafir varken, onlardan nce Mseylime-i Kezzaba harp at, onlar bertaraf etti. Bu, icma ile oldu. Hz. Alinin, (r.a) hilafeti esnasnda havaric ktal de byledir.31 phesiz alnan bu fetvalar dnemin Osmanl resm bak asn yanstmaktadr. Bu fetvalarda bahsedilen birok husus tartmaya ak olduu gibi dier baz hususlar da btn Kzlbalara temil etmek mmkn deildir. Dier taraftan bu fetvalardaki sulamalara maruz kalan ah smail ve taraftarlar da kendilerinin gerek mmin, hakiki Mslman, ehl-i beyt dostu ve frka-i naciye olduklarn iddia etmilerdir.32 Bu fetvalarn verildii dnemin atmosferini daha iyi anlamak iin u hususun da dikkate alnmasnda yarar var. Fetvalar, ah Kulu ve Nur Halife gibi Kzlbalarn giritikleri isyan ve yamalama hareketleri neticesinde devlete isyan ettikleri kabul edilerek verilmitir. Dier taraftan biz Kzlbaz deyip devlete isyan edenler de hal ve hareketleriyle, yaptklar taknlklarla bylesi fetvalarn verilmesine zemin hazrlamlardr. Meydana gelen bu karklklar ierisinde birok masumun can yanmtr. Yavuz, bylesi fetvalarla Kzlbalar ve Safevler aleyhine gerekli kamuoyunu oluturmay baard. Sava hazrlklarnn yan sra Yavuz, vilayet valilerine yedi yandan byk ne kadar Kzlba varsa bunlarn defterlere yazlp rapor edilmesini istedi. Toplam miktar yaklak 40.000 olan bu kimselerin bazlar ldrlm; bazlar da hapsedilmitir.33 aldrana Doru

837

Yavuz, Ebu Eyyb el-Ensar hazretlerinin ve ecdadnn kabirlerini ziyaret ettikten sonra 20 Nisan 1514de ordusunun bana gemek zere Anadolu yakasna geti. Maltepede konaklayan Yavuz burada baz atamalarda bulundu. Bosna Sancak Beyi Sinan Paa Anadolu Beylerbeyliine atand. Yeniehir ovasnda, Gelibolu yoluyla gelen Rumeli ktalar da burada orduya katldlar.34 Yavuz, henz Maltepede iken ah smaile bir mektup gnderdi. Bu mektubu stanbula casusluk iin gnderilen ancak yakalanan bir Kzlbala yollad. Nianc Tacizde tarafndan Farsa olarak yazlan bu mektupta Yavuz, aalayc bir dil kullanmtr. Yavuz, bu mektubunda ah smaile zetle Allahn buyruklarndan uzaklatn, eriat yktn, neticede byle yapanlara kar gelmenin her Mslmann grevi olduunu hatrlatmaktadr. Devamnda Dou lkelerine saldrp aldn, zulm ve eziyet ettiini, zndklk ve dinsizlik yaptn, nefsinin isteklerine uyduunu, deerli kimseleri ldrdn, minber, mescit, mezar ve trbeleri yktn, bilginlere ve seyyidlere hainlik ettiini, mushaflar kirlettiini, Hz. Ebubekir ve Hz. mere kfrettiini yazmaktadr. Bu yzden din bilginleri, senin ve seninle beraber olanlarn kfre dtnze dair fetva vermilerdir. Bylece bize den ise dini savunmak, zulme urayanlara yardm etmek, Allahn buyruklarna boyun edirmek suretiyle padiahln ann yerine getirmektir Onun iin ipekli, kumal elbiseler yerine zrh ve elik gmlek giydim Savamadan nce slama gelmeyi teklif etmek peygamberin ilkelerindendir. Bu mektup da bu gayeyle yazld. Yavuz mektubuna devamla Allaha ynelir, irkin ve yaramaz ilerinden pimanlk duyarsan, gnlden tvbe edersen, almaya karar verdiimiz topraklarn sana brakma ihtimalimiz vardr. Bylece sen de dier yneticilerimiz gibi olursun. Aksi takdirde bu irkin davranlarnda srar edersen zulm altna dm olan o topraklar askerimizin adrlarn kurduklar alan olacaktr. Ksa sre iinde beylik ve cihangirlik hevesinden olacaksn. Selam doru yolda olanlarn stne demekteydi.35 Yavuzun ah smaile henz Maltepede iken gnderdii bu mektuptan da anlald gibi Yavuz, ah smaile normal olarak bir padiahn kabul etmesi mmkn olmayan tekliflerde bulunmaktadr. Bu tekliflerinin kabul edilmeyeceini Yavuzun kendisi de biliyordu. Buradan anlalyor ki, Yavuz, nceden Safevlerle kesin olarak savamaya ve bu devleti ortadan kaldrmaya karar vermiti. Yeniehir ovasndan hareket eden ordu eitli konaklamalardan sonra Seyyidgaziye ulat. Yavuz burada zviyenin dervilerine 100.000 ake datt.36 Vezir Dukakinolu Ahmet Paay nc kuvvetler komutanlna atayp Sivasa gnderdi. Buradan hareketle Konyaya varld. Yavuz, burada da Celaleddin-i Rum hazretlerinin kabrini ziyaret etti. Yine fakirlere 100.000 ake datt. Buradan da hareketle Kayseriye varld. Dulkadr Beyi Aladdevle sefere katlmas iin davet edildi.37 Ancak Aladdevle ihtiyarln bahane ederek sefere katlmaktan kand. Aladdevlenin sefere katlmamasnn esas sebebi kendisinin rakibi olan ehsvarolu Ali Beyin Yavuzun yannda sefere katlm olmasyd.

838

Kayseriden hareketle Sivasa varld. Burada Mihalolu Mehmed Bey akna, Sinop valisi Karaca Ahmet Paa da 500 svari ile kefe memur edildi.38 Sivas, Safev Devletiyle huduttu. Yavuz, burada ordusuna saym yaptrd. Asker says 140.000 civarndayd. Bu say fazla bulundu. 40.000 kii skender Paaolunun kumandasnda Sivas civarna yerletirildi. Bunlarn ekserisini hasta, yal ve malzeme bakmndan eksii olanlar tekil ediyordu. Yavuz, ah smaile yazd ikinci mektupta her ne kadar bu 40.000 kiiyi dman fazla korkutmamak iin ordudan ayrdn bildiriyorsa da esas sebep ilerde ordunun karlaabilecei yiyecek skntsn azaltmak, muhtemel bir Kzlba isyanna kar nlem almak, sefere katlmayan Dulkadir Beyine kar hazr bir kuvvet bulundurmak ve ordunun ikmal yollarn denetim altnda tutmakt. Sivastayken Safevlerden herhangi bir cevap alamayan Yavuz, ah smaili sava meydanna ekmek iin tekrar mektup yazd.39 Bu mektupta da ah smaile ok ar cmlelerle hakaret ediyordu. eyhliine iaret etmek iin da ona asa, aba ve yn hrka gibi eyler gnderiyor; izzetine dokundurup onu gayrete getirmek iin de damad geindii Acem lkesi gelinini ayaklar altna aldn bildiriyordu. Tm bunlara cevap alamayan Yavuz, daha da sinirlenip ona yeni mektuplar yollad ve bu mektuplarla beraber kadn elbiseleri, hatun peeleri ve arap flar gnderdi.40 Sivastan hareket eden ordu, Safev topraklarna girdi. Ancak ah smailden hala bir haber yoktu. Safev ordusunun ortalkta grnmemesi Osmanl ordusundaki baz paalar endieye sevketti. Bunca hesaba gelmez asker ile yabanc memleketine girmek devletin dizginini elden brakmaktr. Dman meydana kmadka ard sra revan olmann yoklua ve ktla sebep olmaktan baka bir neticesi olmaz. Eer kendisinde ar ve gayret bulunsayd bu mahalde karar edip memleketinin payimal olmasn ihtiyar etmezdi. nk gsz dman ortaya kmayarak gizlenince mukabelesini talep eylemek beyhude eziyet ve skntdr diyerek aikre ve kinayeli szlerle dedikoduya baladlar.41 Ordu Yassemende iken ah smailin cevab mektubunu getiren elisi ordugaha ulat. ah smail de mektubunda, Selimi harbe sevk eden sebepleri anlamadn beyan ettikten sonra sulh talebinde bulunuyordu. Selimin tahta oturuundan nce aralarnda dosta mnasebetler bulunduunu, eski vaziyetin devamndan yana olduunu, Selimin mektuplarndaki ifade tarznn bir Padiaha layk olmadn, bu mektuplarnn phesiz afyon ile sarho olmu katiplerin eseri bulunduu iin eliyle beraber bir kutu afyon gnderdiini hatrlatyordu. Ayrca irade-i ilahiyyenin az zaman iinde tezahr edeceini, savamaktan vazgemesini, aksi takdirde kendisinin de savaa hazr olduunu bildiriyordu. Dier taraftan, iki hususun kendisini Anadoluya kar hareketten alkoyduunu, bunlardan birinin Anadolu halkndan ounun atalarnn mritleri olduunu, dierinin de gaza ile tannm bir hanedana kar eskiden beri duyduu derin sevgi ve sayg olduunu ifade ediyordu.42 Bu cevab mektubun yannda gnderilen afyon kutusuna ok sinirlenen Yavuz, eliye ikence ettirdikten sonra ldrtt.43 Mektubuna yazd cevab da daha sonra yakalanan iki Kzlbala Safev ordugahna gnderdi. Yavuz bu mektubunda da yine ah smaile hakaret ediyor, onu sava meydanna davet ediyordu.44

839

Yavuz, Erzincandan Tebrize kadar olan yolu krk konaa ayrp Tebrize kadar yrmeye karar verdi. Bundan panie kaplan baz devlet grevlileri eski sylemlerini tekrarladlar. Bu dncelerini Padiaha iletmek iin de Padiah tarafndan sevilen Karaman Beylerbeyi Hemdem Paay ikna ettiler. Hemdem Paa bu dnceleri arzettiinde Yavuzun son derece can skld. Verdii karardan dnmeyeceini aklad. Paann srar zerine boynunu vurdurdu (23 Temmuz 1514).45 Hemdem Paann akibetini gren arkadalar fikir beyan etmeye cesaret edemediler ve yola devam etmek zorunda kaldlar. Hemdem Paann yerine Zeynel Paa atand. Ordu Tebrize doru yol alrken Elekirt civarnda ordu iinde yine huzursuzluk ba gsterdi.46 Yenierilerden bazlar adrlarn ykarak, bazlar da yrtk elbiselerini mzraklarnn ucuna takarak isyana kalktlar. Padiahn ota dahi kurunland.47 Yavuz burada ok cesur bir ekilde atna atlayarak yenierilerin arasna dald ve ok tesirli bir konuma yapt. zetle, ah smail askerini lmle kar karya getirse onlar evk ile can verirler. Yakc atee en atr atlrlar. ahlar urunda ocuklarn feda ederler. Sizler ise seenek dizgininizi bana brakmadnz gibi bizim tasarlarmz dahi dizginlemeye alrsnz. Kulluk tresi bu mudur? Ballk davas sadece lafla mdr? oluk ocuunu dnenler, rahat deini gzleyenler gitsinler. Biz bunca yolu dnmek iin gelmedik Sknt ekmeyince rahatlk gevheri ele girmez. Zora dayanan, gnn acsna tuzlusuna alm olan gaziler bana yolda olsun. Ayaklarnn imesine dayanamayan, ate alevine dalamayan amalar yolunda konak aamaz. Bizi isteyen can fedalarn kl ve okluu belindedir. Zehir imekten, kahr ekmekten kanan canna dknlerin seenekleri kendi ellerinde olsun dedi.48 Bu konumadan sonra Padiahn fikrinden caymadn gren yenieriler sancaklarndan ayrlmaya cesaret edemediler ve tekrar yola koyuldular. Ordunun nc kuvvetleri tarafndan yakalanp sorguya ekilen esirlerden ah smailin Tebriz yaknlarnda olduu renilmiti. Mihalolu Mehmed Beyin gnderdii Bali avu da Diyarbakr valisi Muhammed Hann Hoya vardn, ah smailin de oralara yakn olduunu bildirdi. Bu haber yenierilerin yatmalarna vesile oldu. Bu arada ah smailden ikinci bir mektup geldi.49 Bu mektubu aslnda Yavuzun bir casusu olan,50 ancak ran ordugahnda yakalanan eyh Ahmet adnda biriyle gndermiti. eyh Ahmet yakalandnda keskin zekasyla kendisini Trkmen Beyleri tarafndan aha yollanan birisi olduuna ah inandrmt. Yannda getirdii mektuplar da aslnda Yavuz tarafndan yazdrlm dzmece mektuplard. Gya sava esnasnda baz Trkmen Beyleri ah smail tarafna geecekti. ah smail, eyh Ahmet vastasyla gnderdii mektubunda savaa hazr olduunu ve kendisini aldran ovasnda beklediini sylemekteydi.51 Yakalanan birka esirin beyan da bu haberi doruluyordu. Osmanl ordusu Danasaz denen konakta iken (20 Austos 1514) bir Gne tutulmas vuku buldu. Bu olay Safevlerin yenilecei, Osmanllarn ise galip gelecei eklinde yorumland.52 nk Gne, Safevlerin devlet sembolyd. O zamanki resm devlet mhrnde Gne resmi vard.53

840

Bylesi bir yorum, Osmanl askerinin maneviyat zerinde msbet bir tesir yapt. Danasazndayken Byezid kalesinin fethedildii haberi de geldi.54 aldran Sava Danasazndan hareket eden ordu, Karaky konan geerek Ovack sahrasna indi. Burada sava hazrlklarna baland. ki gn sonra Mak ile Hoy arasnda bulunan aldran tepelerine gelindi. Safev ordusu da aldran ovasnn dou tarafnda konulanmt. Yavuz burada harp divann toplad. Dmana hemen mi saldrlmal, yoksa askere 24 saat istirahat m? verilmeli klarn tartmaya at. Divan yeleri ikinci kk tercih ettiler. nk Osmanl ordusu yaklak aydr yollardayd. Asker, yrmekten yorgundu. Ancak Defterdar Piri Paa bu gre muhalefet ederek birinci kkn lehinde gr beyan etti. nk Osmanl aknc birliklerinin nemli bir ksm ah smailin mezhebine mensuptu. Orduya 24 saat dinlenme frsat verilmesi halinde bunlardan bazlar kar tarafa geebilirlerdi. Yavuz, Pirinin bu aklamas zerine, te yegane rey sahibi bir adam. Yazk ki vezir olmam55 diyerek onun grn destekledi. Sava Anadolu topraklarnda olduundan gelenee gre Osmanl ordusunun sa kanadnda, Sinan Paa komutasndaki Anadolu kuvvetleri, sol kanadnda ise Hasan Paa komutasndaki Rumeli kuvvetleri bulunuyordu. Ortada ise Yavuzun kendisi ve karargah vard. ah smail ise Safev ordusunu iki kola ayrmt. Sa cenah bizzat kendisi, sol cenah ise Diyarbakr Valisi Muhammed Han komuta ediyordu. afakla beraber Osmanl ordusu sava nizamnda ovaya doru inmeye balad. Diyarbakr valisi Muhammed Han ve Nur Ali Halife bu durumdayken Osmanl ordusuna hcum etmeyi aha teklif ettiler.56 Aslnda sava taktii asndan ok yerinde olan bu teklif ahn evresindekiler tarafndan kabul grmedi. Merkeze saldrmakla bir sonu alamayacan dnen Safev karargahnn plan uydu: ah bizzat sa kanadn banda Osmanlnn sol kanadna, Muhammed Han ise Osmanlnn sa kanadna yandan hcum edecek, her ikisi de rakip taraf datp birleecek; sonra da arkadan Osmanl ordugahnn merkezine saldracaklard. Sava kuluk vakti balad. Plan gerei sol kanada hcum eden ah smail, Osmanlnn sol kanad olan Rumeli kuvvetlerini datt. lk hcumda Rumeli Beylerbeyi Hasan Paa ve yanndaki Beylerden bazlar ld. Osmanlnn sa kanadna hcum eden Muhammed Han ayn baary gsteremedi. Hcum eden Safev kuvvetleri karsnda usta ve ani bir manevrayla saflar ayrmadan kuvvetlerini geri eken Sinan Paa, Safev kuvvetlerinin top menziline girmesi zerine toplarn atelenmesini istedi. Hep birden atelenen toplar binlerce Safev askerinin lmne neden oldu. lk alan top ateinde Muhammed Han, Mehed ve Badat valileri de lenler arasndayd. Ordunun sol kanadnn zor durumda kaldn gren Yavuz, kendisinin nnde mevzilenmi bulunan yenierilerden bir ksmn onlarn yardmna gnderdi. Yenieriler atklar tfeng ateiyle

841

birok Safev askerini ldrdler. ah smail de alan bu ate neticesinde hem elinden hem de pazusundan yaraland. Bir ara atndan den ah smail yakalanmak zereyken, kendisine olduka benzeyen Ali Mirza Afarn esir olmay gze alarak nne gemesi ve Hzr Akann da ona atn vermesiyle kamay baard. Akama doru sava meydanna bakan ah smail, artk hibir midin kalmadn grnce yanndaki kk bir grupla Tebrize kat. Orada da kendisini emniyette hissetmeyerek Dergzine gitti.57 Akama doru sava meydan tamamen Osmanllara kald. Safev ordusundan binlerce kii ldrlm, binlercesi de esir alnmt. Buna ramen Osmanl ordusu Safev ordusunu takip etmedi. Ordu akama kadar savat iin yorgundu. Gece de bastrmt. Ama en nemli sebep zengin Safev ordugahnn yamalanmas isteiydi. nk Safev ordugah, iindeki altn, gm, ipek ve dier tm deerli eylerle Osmanllarn eline gemiti. Bu yamalama neticesinde her Osmanl askerinin eline olduka bol miktarda ganimet eyas geti.58 Yavuzun amac, ah smaili ruhen de ykmakt. Nitekim ah smail de bu yenilgiden sonra kendisini ikiye verdi. Onu bu savaa tevik edenlere de beddua ederdi. Henz olduka gen bir yata 37 yandayken 1524 ylnda ld.59 Kadn ve ocuklarn serbest braklmalarna karn esir edilmi bulunan korucularn ve dier esirlerin tamam Padiahn emriyle ldrld.60 Yavuz, Tebrize giderken yolda kendisine itaatlerini arzetmek zere gelen Krt Beylerinden Rstem Beyi iki olu ve elli adamyla, dier bir Krt Beyi olan Halidi de yz elli adamyla birlikte daha nceki tutum ve davranlarndan dolay ldrtt.61 aldran Savandan takriben iki hafta sonra Yavuz, Safev Devletinin bakenti olan Tebrize girdi. ahn orada bulunan ve karlamayan hazine ve servetine el koydu. Tebriz halkna eman verdi ve Sultan Yakup Cami-i Kebirinde Cuma hutbesini kendi adna okuttu. Hutbede drt byk halifenin adlar anld. Bu arada Tebrizde bulunan bin sanatkar stanbula gnderdi. Yavuz burada dokuz gn kald. Daha fazla kalmay tehlikeli bularak k geirmek zere Karabaa yneldi. Yavuzun niyeti k Karabada geirip ertesi sene ahn geriye kalan gcn de krmakt. Ancak yolda yenieriler yine paralanm elbiselerini mzraklarnn ucuna takarak huzursuzluklarn dile getirdiler. Yenierilerin isteine uymak zorunda kalan Yavuz Anadoluya dnme karar verdi. Daha sonra askeri itaatsizlik ve isyana tevik ettiklerine inand Dukakinolu Ahmed Paay Amasyada, ikinci vezir skender Paa, Sekbanba Balyemez Osman ve Anadolu Kazaskeri Cafer elebiyi de stanbulda idam ettirmitir.62 Yavuz, 19 Mays 1515de Kemah kalesini fethetti. Bu kalenin fethinden sonra ehsuvarolu Ali Bey ile Vezir-i Azam Sinan Paay Dulkadrl lkesini almaya memur etti. nk Aladdevle, ran seferi srasnda Yavuza yardm etmedii gibi Osmanl askerini rahatsz edecek baz davranlarda da bulunmutu. Sinan Paa, Aladdevleyi snm bulunduu Turna danda kuatt. Savamak zorunda kalan Aladdevle ldrld. Aladdevlenin ba bir zafernmeyle Msr Sultan Kansu Gavriye gnderildi.

842

ehsuvarolu Ali Bey, tulu vezir nvanyla Dulkadrl lkesine vali olarak atand (12 Haziran 1515).63 Yavuzun rana yapt sefer sonunda Safev Devletine byk bir darbe vurulmu ve ayak ba olabilecek Dulkadrl Beylii de ortadan kaldrlmt. Dier taraftan Anadoludaki Kzlba tehlikesi byk lde nlenmi, Safevlerin Anadoludaki insan ve para kayna da kurutulmu oldu. Ayrca Anadoludaki Safev Tarikat halifelerinin Erdebildeki merkezleriyle irtibatlar kesildii gibi din eitim veren bir kurumdan da mahrum kaldlar. Bu seferin bir baka byk sonucu daha vard. O da Musula kadar Dou ve Gneydou Anadolu Blgesinin Osmanl lkesine katlmasyd. Dou ve Gneydou Anadolu Blgesinin Osmanl Devletine ltihak Yavuz, aldran savan kazanmasna ramen Safev Devletini ortadan kaldramamt. Uzun bir sre yaasayd byk bir ihtimalle yine ortadan kaldramayacakt. nk ah smail, aldran savandan sonra, onunla karlamaktan kaacak ve ona bu imkan vermeyecekti. Buna karlk Osmanl Devleti, Safevlerin elindeki ok byk bir toprak parasn, orada oturan halkn yardmyla kendi lkesine katt. Sz konusu yer Dou ve Gneydou Anadolu Blgeleriydi. Bu blgelerin fethedilip Osmanl lkesine katlmasnda phesiz en byk pay, dris-i Bitlis (l. 1520 m.) ve yrenin Krt Beyleri ile Yavuzun komutanlarndan Bykl Mehmet Paaya aittir. dris, daha nceleri Akkoyunlu hkmdar Yakubun divannda katip iken, Yakubun lmnden sonra dier Akkoyunlu hkmdarlarnn ah smail tarafndan malup edilmesi zerine randa durmayarak Osmanl lkesine gelmiti. ah smail her ne kadar kendisine ilgi gstermi, kalmas iin rica etmise de dris, byk bir Snn alimi olup Kzlbala da dman olduundan, onun bu teklifini reddetmiti. dris, bir rivayete gre Mekke ve Medineye gidip Hac yaptktan sonra, dier bir rivayete gre de doruca Tebrizden stanbula gelmitir.64 dris, 1501 ylnda Byezid II tarafndan Osmanl sarayna kabul edilmi ve orada Sultann emriyle Het Behit adl Osmanl tarihiyle ilgili eserini Farsa olarak kaleme almtr. 1511 ylnda Hacca gitmi, orada kalmak niyetindeyken 1512 ylnda tahta geen Yavuz tarafndan tekrar stanbula davet edilmi, bu davet zerine stanbula geri dnmtr. stanbula dndkten sonra eskisinden daha fazla itibar grm ve Yavuzun en yaknnda bulunanlardan biri olmutur. Yavuz aldran seferine karken zamann en byk alimini,65 muallimliinde kendisine hizmet etmi olan Halimiyi, evvela niancla ve sonra Kazaskerlie ykseltilmi bulunan edip ve air Caferi ve bir de Osmanl Devletinin ilk umum tarihini yazan drisi beraberine almt. dris, Yavuzla beraber Tebrize girmi, orada halka Osmanl ynetimine bal kalmas iin nasihatte bulunmutu. Yavuz, aldran dnnde, Amasyada klarken Dou ve Gneydou Anadolunun fethedilmesi iini drisle karlkl konumulard. Bu maksatla drisi bir ka defa doudaki airet reislerini ah smaile kar kkrtp isyan ettirmek iin blgeye gndermiti. drisin kendisi de Bitlisli olduundan o yrenin rf ve adetlerini, gelenek ve greneklerini, din hassasiyet ve mezhep durumlarn iyi biliyordu.66 drisin almalar ksa srede tesirini gsterdi. Hemen hemen o blgenin btn ehirlerinde Diyarbakr, Bitlis, Hasankeyf vb. yerlerde ah smail ve Safevlere kar isyanlar balad. Zaten

843

eskiden beri, blge halk Snnydi. Ancak yalnz balarna, ah smailin blge valisi Muhammed Hann kuvvetlerine kar gelemediklerinden, onlarn idaresini ar-naar kabullenmilerdi.67 Muhammed Han, Diyarbakr blgesinde kendisine uymayan Beyleri teker teker yakalam, kimini idam etmi, kimini de Tebrize gndermiti. Bunlardan Diyarbakr ve yresi emirlerinden Hac Rstem diye bilinen bir Emir Ehl-i Snnete ballndan ah smail tarafndan ldrtlp vilayet ve memleketleri zaptedilmiti.68 Bu yzden blge halk, ah smail ve idarecilerini iten benimsemiyorlard. Hatta aldran sava gibi mhim bir zaferin kazanlmasnda, Yavuzun yannda yer alan o blgenin Snn Krt ve Trkmen Beylerinin de byk rol olmutur.69 Tamamen Snn ve ounlukla afi mezhebinden olan bu Beyler, aldranda ah smailin yenilmesi, Diyarbakr valisi Muhammed Hann da lmesi zerine Safevlerle olan balantlarn keserek, hatta onlara isyan ederek dris vastasyla Osmanl Padiahna itaat etmek istediklerini bildirdiler.70 Zaten aldran savandan hemen sonra Diyarbakr halk, Muhammed Hann kaymakamn kovarak Yavuza itaatlerini arz etmilerdi. Bu srada eref Bey de Bitlisde Osmanl sancan ekip, ah smail adna hkm sren kardei Halid Beye kar bir isyan balatt. Halid Bey esir alnarak Padiahn emriyle Merendde idam edildi. Hasankeyfde, Eyyubiye Hanedanna mensup Melik Halil de ah smaile kar isyan etti. Sason Beyi Mehmed Bey, ahn tmar olarak Svariler Emirine vermi olduu Herzen arazisini zaptetti ve Acem tmar sahiplerini oradan kovdu. Bunlardan baka Seyyid Ahmed Zerk, Atak ve Meyyafarkin (Silvan) ehirlerini; Kasm Bey Merdis de Egil mevkiini zaptetti. Merdisli Cemid Bey, Palu hisarlarna Osmanl sancan dikti. Cizre kumandan Ali Bey, karsna kan ran askerlerini kartm; Soran Beyi Seyyid Bey de Kerkk ve Erbili istila etmiti.71 Yukarda isimleri zikredilen Beylerden baka on alt Bey daha Yavuza taraftar olduklarn kamuoyuna duyurdular. aldranda da ou Osmanllarn safnda yeralmt. aldrandan sonra da ah smaile isyan etmiler; onlarn temsilcilerini ya kovmular ya da ldrmlerdi. Blge halk tamamen kendi arzu ve istekleriyle Osmanllara balanmlardr. Bunda en byk etken hi phesiz iki tarafn da Snn olmasyd.72 Krt Beylerinin yan sra daha gneyde bulunan baz Arap kabile reisleri de yine kendi istekleriyle Osmanl Sultanna biat etmilerdir.73 Bu blgelerin elden ktn gren ah smail bunu kabullenemedi. Diyarbakr ve havalisini aldran savanda len Muhammed Hann kardei Kara Hana verdi.74 ah, Kara Han be bin atlyla, bu blgeyi tekrar Safev Devletine balamak iin Diyarbakr zerine gnderdi. Mardin, Urfa ve Hasankeyf komutanlar henz isyan etmediklerinden ah smaile olan ballklarn devam ettiriyorlard. Bunlar da Kara Hann geldiini duyunca, askerleriyle beraber ona katldlar. Kara Han, ald bu yardmc kuvvetlerle Diyarbakr kuatt. Blge halk zor durumda kald. Buna ramen memleketlerini savunmaya ve bir daha ah smaile teslim olmamaya kararlydlar. Bu srada, Yavuz Amasyada bulunmaktayd. Ondan da yardm istediler. Bu gayeyle Osmanl Padiahna giden eliler oraya varr varmaz Yavuz, yenierilerden yine o blgeden olan Hac Yekta Ahmed komutasnda bir miktar asker gnderdi. Bunlar, kuatmay yararak Rum kapsndan ieriye girmeyi baardlar. Padiah, eliler vastasyla drise, ah smailin sulh istediini, kendisinin bunu kabul etmediini,

844

ileride Kemah kalesini alacan ve Krtlere de yardm gndereceini bildiriyordu. Padiahn hareket tarzndan haberdar olan ah smail de eski Diyarbakr valisi olan Krt Beye, Halid Beyin oullar olan Erci ve Adilcevaz kumandanlaryla birleerek muhasara ordusunun yardmna gitmesini emretti. dris bu durumu haber alnca, Bitlis, Hizan ve Sason Beylerinin gnlllerini toplad. Erci civarnda bu kuvvetlere ani bir baskn dzenleyerek onlar dattysa da Krt Bey ve bir miktar asker, bu baskndan etkilenmedi.75 Diyarbakr muhasaras devam ediyordu. ehir bir yldan fazladr kuatma altndayd. ehri savunanlar on be bin kadar asker kaybna uramalarna ramen mdafaaya devam ediyorlard. Kendilerine herhangi bir yardm gelmemesi halinde durum ktye gidebilirdi. Bu maksatla bata Bitlis hakimi erefddin Bey, Hizan Meliki Emir Davud, Hasankeyf Emiri Halil II ve madiye Hakimi Sultan Hseyin olmak zere 25-30 Krt Beyi, Dulkadr lkesinde bulunan Yavuza itaatlerini arz edip ondan yardm istediler. Bu vesileyle gnderdikleri mektup yledir: Can- gnlden slam Sultanna biat eyledik, ilhadleri zahir olan Kzlbalardan teberri eyledik. Kzlbalarn nerettii dalalet ve bidatlerini kaldrdk ve Ehl-i Snnet mezhebi olan afi mezhebini icra eyledik. slam Sultannn nam ile eref bulduk ve hutbelerde drt halifenin ismini anmaya baladk. Cihada gayret gsterdik ve slam Padiahnn yollarn bekledik. Duyduk ki, padiah Dulkadr eyaletine gitmi; bunun zerine biz de Mevlana drisi makamnza gnderdik. Hepimizin arzusu udur ki: Bu muhlis ve size itaat eden bendelere yardm edesiniz. Bizim beldelerimiz Kzlba diyarna yakndr, komudur ve hatta karktr. Nice yllar bu mlhidler, bizim evlerimizi ykmlar ve bizimle savamlardr. Sadece slam Sultanna muhabbet zre olduumuz iin, bu inanc saf insanlar o zalimlerin zulmlerinden kurtarmay merhametinizden bekliyoruz. Sizin inayetleriniz olmazsa, biz kendi bamza mstakil olarak bunlara kar kamayz. Zira Krtler, ayr ayr kabile ve airet tarznda yaamaktadrlar. Sadece Allah bir bilip, Muhammed mmeti olduumuzda ittifak halindeyiz. Dier hususlarda birbirimize uymamz mmkn deildir. Snnetullah byle cari olmutur. Ancak midvarz ki, padiahtan yardm olursa Arap ve Acem Irak ile Azerbaycandan o zalimlerin elleri kesilir. zellikle Diyarbakr ki, ran memleketlerinin fethinin kilidi ve Bayndrhan Sultanlarnn payitahtdr, bir yldr Kzlba askerlerinin igali altndadr ve elli binden fazla adam ldrmlerdir. Eer padiahn yardm bu Mslmanlara yetiirse, hem uhrev sevap ve hem de dnyev faydalar elde edilecei muhakkakdr Baki ferman yce dergahndr.76 Yavuz, bu mektubu aldktan sonra Diyarbakra yardm gndermeye karar verdi. nk Urfa, Mardin, Hasankeyf vs. yerlerin de kurtulmas bu merkeze balyd. Yavuz, Erzincan Valisi Bykl Mehmet Paaya bir ferman gndererek Diyarbakrn yardmna gitmesini emretti. Ayrca Sivas Beylerbeyi adi Paay da77 mhim bir kuvvetle yine o blgeye gnderdi. Bu arada dris de gnlllerden teekkl eden on bin kiilik bir kuvvetin banda bulunuyordu. dris, Bykl Mehmet Paaya haber gndererek, buluma yeri iin Hasankeyfin uygun bir yer olduunu bildirdi.78

845

Dier taraftan Krt Bey de apakura kadar gelerek oray igal etmiti. dris ile Mehmet Paa nce Krt Beye hcum ederek onu tekrar Ahlat civarna ricate mecbur ettiler. adi Paa komutasndaki be bin kiilik yardm kuvveti de bu arada gelip yetiti.79 adi Paann kuvvetleriyle daha da glenen Osmanl ordusunun Diyarbakra doru geldiini haber alan Kara Han, muhasaray kaldrarak Mardine doru ekildi. Bylece dris ve Bykl Mehmet Paa, Safev ordusuyla karlamadan Diyarbakra girdiler. Ancak dris ve Mehmet Paa, Kara Hann peini brakmadlar. O zamanlar iin ok salam bir kale saylan Mardin kalesi kuatld. dris, kendi eliyle Mardinlilere bir ihtarname yazd. ehrin ileri gelenleri, drise Seyyid Ali Nusaybinyi gnderdiler. Yaplan mzakerelere gre ehrin kaplar alacak ve Safev muhafzlar teslim edilecekti. dris ve Halil bir frka gnll askerle Mardin ehrini bar yoluyla teslim aldlar.80 Mardin halkna bir beyanname neredildi. ia mezhebinin alameti olan btn Kzl Klahlarn bir yere topland ve bunlarn septik ukurlarna atld, kimisinin de Kzl Serpularn av kpeklerinin balarna geirdikleri ifade edilmitir (1516).81 ehir teslim olmasna ramen, Mardin kalesinde bulunan askerler direniyorlard. Bu arada kalenin de alnp alnmamas hususunda Mehmet Paa ile adi Paa arasnda anlamazlk kt. adi Paa, komutasndaki askerleriyle Diyarbakra ekildi. Kuvvetleri azalan dris ve Mehmet Paa da kaleyi alamadlar. ki Paann ihtilafndan istifade eden Kara Han, kale muhafzlarna yardm gnderdi. ah da kendi has korucularndan alt yz kiiyi Kara Hann yardmna gndermiti. Bu alt yz kii, yolda gelirken henz ah taraftarln brakmam baz Krt Beylerini de yanna alarak Mardine doru yola ktlar. Mardin civarnda Kara Hana katlarak Kerhe ekildiler.82 dris, adi Paann ayrldn Yavuza bildirince Yavuz sinirlenerek onu grevinden azletti. Onun yerine Konya Beylerbeyi Hsrev Paay gnderdi. Hsrev Paa, Frat getikten sonra Mehmet Paann kuvvetleriyle bulutu. dris, Safevlere hemen taarruz edilmesini istediyse de Mehmet Paa bunu uygun grmedi. Paa, Harput Hakimi Hseyin Bey komutasnda drt bin kiilik bir kuvveti keif maksadyla gnderdi. Mevsim, yol yrmeye msait olmadndan, seri hareket edemeyen bu kuvvet Safevlerin ani bir basknna urad ve ou ldrld.83 Kara Han, bu muvaffakiyetten sonra Pir mevkiine doru giderken, onu takibe kan Mehmet Paann ordusuyla Kzltepe civarnda Dede Karn denilen yerde karlat.84 Osmanllar yine aldrandaki gibi sava dzeni almlard. Kara Han, cepheden yaplacak bir taarruzun fayda vermeyeceini bildiinden yandan saldrmaya karar verdi. Kar tarafta drisin Krt Beylerini tevik edici konumalar da tesirini gsterdi. Krt gnllleri ile Osmanllar Kara Han kesin bir malubiyete urattlar. Kara Han, bir kurunun isabet etmesiyle sava meydannda ld. Komutanlarn kaybeden Safevler panik halinde katlar. ah smailin kz kardei olan Kara Hann zevcesi de kendi muhafzlarnn yardmyla Musul-Kerkk zerinden Tebrize kamay baard. Bu sava sonunda henz Osmanllara gememi bulunan Ergani, Birecik, ermik ve Sincar gibi

846

mstahkem mevki ve kaleler de Osmanllarn eline geti. Kara Hann ba kesildi ve o zamann adeti zere, o savata ldrlm bulunan on bin kadar Kzlban kesilmi kulak ve burunlaryla beraber Yavuza gnderildi.85 Kulak kesmek, atete yakmak, kaynar suya atmak, derisini yzmek ve buna benzer cezalandrma ekilleri slam dini tarafndan kesin olarak yasaklanm olmasna ramen bu tr cezalandrma ekilleri birok devlet adam tarafndan tatbik edilmitir. Mardin kalesindeki muhafzlar ise teslim olmamakta direniyorlard. Bunlarn banda Kara Hann kardei Sleyman Han vard. Sleyman Han kaleyi, ahn bir emaneti olarak grdn ve emanete hyanet etmeyeceini, kaleyi kuatm bulunan Hsrev Paaya bildirdi. Hsrev Paa kaleyi bir yl boyunca kuatmasna ramen alamad. Suriye seferinden sonra Yavuz, yine Bykl Mehmet Paay yeni asker ve muhasara toplaryla kalenin alnmas iin gnderdi. Mehmet Paa bu toplar sayesinde kaleyi ele geirebildi. Btn muhafzlar kltan geirerek Sleyman Hann ban da Yavuza gnderdi. Bu zaferden sonra Urfa, Rakka ve Musul mstahkem mevkileri de yine dris ile Mehmet Paann zel gayretleri sonucu teslim oldular. Bylece Dou ve Gneydou Anadolu Blgesinin tamam, dris ile Bykl Mehmet Paann gayretleri sonucu Osmanl lkesine katlm oldu.86 Yavuz, drisin bu muvaffakiyetinden dolay ona bir ferman ile beraber itaat eden Beylere datlmak zere 17 sancak, srma ilemeli 500 hilat ve 25.000 duka altn gnderdi. dris de yapt baz dzenlemelerle blgeyi yeni bir idar yapya kavuturdu.87 Yavuz, ayrca drise gnderdii mektupta, ah smailin tekrar bar istediini fakat bu teklifi kabul etmeyerek elilerini Dimetoka Hisarnda ve Kilidlbahr kalesinde hapsettiini, kendisinin de ah smaile hi bir zaman gvenmemesini ve ona inanmamasn ifade ederek, alnmas gereken tedbirlerin de ihmal edilmemesini emretmekteydi.88 Grld gibi, Dou ve Gneydoudaki Krt Beylerinin Osmanl Sultanna itaat etmelerindeki en byk faktr Mezhep Birlii olmutur. Bu itaat, sadece Safevlerin aldrandaki malubiyetlerine balanamaz. nk savatan nce birok Krt Beyi (Palu Hakimi Cemid Bey vd.) Yavuzun ordusuna katlarak Safevlere kar savamlardr. Savatan hemen sonra da hep birden Safevlere kar isyan ederek Osmanl Devletine iltihak etmilerdir. Bunda Yavuzun basiretli davrann ve drisin de organizatrlnn hakkn vermek gerekir. Bu hususlarn bir araya gelmesi neticesinde Osmanl, Anadolu birliini kurmu ve devam ettirebilmitir. Sonu XV. asrn sonlaryla XVI. asrn balarnda Anadoludan rana yaplan glerin temel sebeplerinden biri, randaki Safevlerle Anadoludaki Kzlba gruplar ayn tarikat veya ayn mezhebe bal olmaldr. Ancak tek sebep bu deildir. Bunun yannda tmarn kaybeden, Osmanldan gerektii ekilde ilgi grmediine inanan gruplar da rana g ettikleri gibi deiik yerlerdeki isyanlarda da Kzlbalarla beraber hareket edebilmilerdir.

847

Yavuz devrinde Osmanl Devleti, Anadoludaki karklarn tek sebebi olarak ran Safev Devletini grmtr. Bundan dolay hi bir zaman Safev Devletiyle bar yapmaya yanamam; bu devleti ortadan kaldrmay dnmtr. Safevler tarafndan yaplan btn bar giriimleri bu maksatla reddedilmitir. Anadoludaki Kzlbalar Safev destekli olarak kardklar isyanlarda asker olarak baz baarlar elde etmilerse de bu baarlarn devam ettirmeleri mmkn olamamtr. Buna karn bu isyanlar Osmanlya olduka pahalya mal olduu gibi kt yerin hem demografik hem de iktisad dengesini bozmutur. Yavuz, Safevlerle olan mcadelesinde mcadeleyi din sahaya ekerek kendi tebaasnn desteini almay baarmtr. Yavuzun aldrandaki galibiyeti, Osmanl Devletini Safev Devleti karsnda olduka gl bir konuma getirmitir. Bu konumundan olduka mahir bir ekilde istifade eden Osmanl ynetimi hem Dulkadr Beyliini ok rahat bir ekilde kendine balam hem de Erbile kadar Dou ve Gneydou Anadolu Blgesini topraklarna katmay baarmtr. Yine bu durumun bir sonucu olarak Safevler, Anadoluda yaayan oymaklar zerinde eskisi kadar etkili olamamlardr. Dier taraftan aldran sava sonunda tm esirlerin ldrld iddias, Anadoludaki Kzlbalarn potansiyel bir tehlike olarak grlmeye devam edilmesi, buna karlk Kzlbalarn da eitli yerlerde isyan karmaya devam etmeleri ve devletin en hassas olduu konularda onlarn deer yarglarna kar gelmeden, daha nce ahkulu hadisesi dolaysyla snnlerle kzlbalar arasnda olumu bulunan gven bunalmnn daha da derinlemesine sebep olmutur. Ancak uras bir gerektir ki Osmanl Devletinin Kzlbalara kar olan tutumu, onlarn sadece ve sadece Kzlba olmalarndan dolay deil devlete isyan etmelerinden dolaydr.

1 346. 2 3 62. 4

Hoca Sadeddin, Tact-Tevarih, Haz. smet Parmakszolu, Kltr Bak., Ankara 1992, III,

Hoca Sadeddin, Tact-Tevarih, IV, 43. aatay Uluay, Yavuz Sultan Selim Nasl Padiah Oldu?, Tarih Dergisi, VI, Say 9, s.

Mehmed Hemdem eleb, Solakzde Tarihi, Haz. Vahid ubuk, Kltr Bakanl, Ankara

1989, I, 453. 5 Hoca Sadettin, Tact-Tevarih, IV, 60; J. Von Hammer, Osmanl Devleti Tarihi, IV, 1021.

848

Mustafa Ali, Knhl-Ahbar, Sleymaniye Ktp., Esat Efendi bl., No: 2126, v. 208b-209a.

Karaman askerinin gevek davranmasnn sebebi muhtemelen ounun kzlba olmasndan dolaydr. nk Karaman Valisi ehzde ehinah da evresinin etkisiyle kzlbal kabul etmiti. 7 8 9 10 11 Hoca Sadeddin, Tact-Tevarih, IV, 63. Celalzde Mustafa, Selimnme, Kltr Bakanl, Ankara 1990, s. 283. Ahmet Kesrev, eyh Saf ve Tebare, Tahran, Tarihsiz, s. 58. Tahsin Yazc, Safevler, . A., X, 53. Tarikatn iile meyletme sebepleriyle ilgili olarak geni bilgi iin baknz: Mustafa Ekinci,

Anadolu Alevliinin Tarihsel Arka Plan, anlurfa 2001, s. 67-75. 12 Bekir Ktkolu, Osmanl ran Siyas Mnasebetleri, stanbul 1962, I, 2; Walther Hinz,

Uzun Hasan ve eyh Cneyd, Ter. Tevfik Byklolu, Ankara 1848, s. 62. 13 14 Mneccimba, Sahayifl-Ahbar, III, 181, 182. Fazlullah b. Ruzbihan, Tarih-i Alem Aray-i Emin, Sleymaniye Ktp., Fatih bl., No: 4430, v.

132a, 133b, 134a. 15 16 Hoca Sadeddin, Tact-Tevarih, III, 344. Adel Allouche, The Origins and Development of the Ottoman-Safavid Conflict, Berlin

1983, s. 55. 17 18 19 Hasan Rumlu, Ahsent-Tevarih, Baroda 1931, s. 2-5. Walther Hinz, Uzun Hasan ve eyh Cneyd, s. 82. E. Denison Ross, The Early Years of Shah smail, Journal of the Royal Asiatic Society,

London 1896, s. 249-255. 20 21 22 23 Edward G. Browne, A Literary History of Persia, Cambridge 1953, IV, 22. Hoca Sadeddin, Tact-Tevarih, III, 345; Mneccimba, Sahayifl-Ahbar, III, 182. Nizameddin Mcir eyban, Tekil-i ahenah- Safeviyye, s. 30, 89-90. Nizameddin Mcir eyban, Tekil-i ahenah- Safeviyye, s. 81; Faruk Smer, Safev

Devletinin Kurulu ve Gelimesinde Anadolu Trklerinin Rol, s. 43-56. 24 Hoca Sadeddin, Tact-Tevarih, IV, 165.

849

25 26 27 28

Selahaddin Tansel, Yavuz Sultan Selim, s. 20-30. Hoca Sadeddin, Tact-Tevarih, IV, 174. Celalzde Mustafa, Selimnme, s. 360. ah smailin kkeniyle ilgili geni bilgi iin bkz. Tevekkl b. smail b. Hac- Hasan-

Erdebil, Safvets-Safa, stanbul Belediye ktp., Atatrk Kitapl, Muallim Cevdet kitaplar bl., No: 1, v. 24a (Bu kitap h. 1037de Mazenderanda istinsah edilmitir); Mirza Abbasl, Safevlerin Kkenine Dair, Belleten, XL, Say 158, Ankara 1976, s. 287-329; Ahmet Kesrev, eyh Saf ve Tebare, Tahran, Tarihsiz, s. 33; Kemalpaazde, Fetevay- Kemalpaazde, Der Hakk- Kzlba, Sleymaniye Ktp., Esat Efendi bl., No: 3548, v. 46b. 29 Kemalpaazde, Yavuz tarafndan 1516da nce Edirne kadlna daha sonra da

Anadolu kazaskerliine atanmtr. 1526dan vefat yl olan 1534e kadar eyhlislamlk grevini yrtmtr. Hayat hakknda geni bilgi iin bkz. Sayn Dalkran, bn Kemal ve Dnce Tarihimiz, stanbul 1997. 30 salkldr. 31 ab. 32 ah smailin yazd iirlerde iledii konular iin bkz. Hatay ah smail, ah smail Kemalpaazde, Fetavay- Kemalpaazde, v. 45 b, 46 a, 48 a; bn Kemal Safevlerin Seyyidlikleri hakknda bn Kemalin bu ikinci ktaki deerlendirmesi daha

(Kemalpaazde), Risale fi Tekfir-i Revafz, Sleymaniye Ktp., Pertevpaa bl., No: 621, v. 31 b, 32

Hatay iirleri ve Eserleri, Azerbaycan limler Akademisi, Bak 1966. 33 Hoca Sadeddin, Tact-Tevarih, IV, 176; Mehmed Hemdem elebi, Solakzde Tarihi, II,

16. Kaynaklarda geen bu 40. 000 rakamnn biraz abartl olduu aktr. 34 35 Mehmed Hemdem elebi, Solakzde Tarihi, II, 16, 17. Mektubun tam metni iin bkz. Celalzde Mustafa, Selimnme, s. 362-365; Hoca

Sadeddin, Tact-Tevarih, IV, 177-180. 36 37 38 39 Celalzde Mustafa, Selimnme, s. 366. Mektubun ierii iin bkz. Hoca Sadeddin, Tact-Tevarih, IV, 181, 182. Hoca Sadeddin, Tact-Tevarih, IV, 182. Hoca Sadeddin, Tact-Tevarih, IV, 184.

850

40 41 42 43 44

Hoca Sadeddin, Tact-Tevarih, IV, 184, 185. Mehmed Hemdem elebi, Solakzde Tarihi, II, 19. J. Von Hammer, Osmanl Devleti Tarihi, IV, 1063. Celalzde Mustafa, Selimnme, s. 370, 371. Mektubun tam metni iin bkz. Celalzde Mustafa, Selimnme, s. 371; Hoca Sadeddin,

Tact-Tevarih, IV, 190. 45 46 47 48 49 50 51 52 53 54 55 56 Celalzde Mustafa, Selimnme, s. 372; Hoca Sadeddin, Tact-Tevarih, IV, 188, 189. Hoca Sadeddin, Tact-Tevarih, IV, 192. Hoca Sadeddin, Tact-Tevarih, IV, 194. Hoca Sadeddin, Tact-Tevarih, IV, 193. J. Von Hammer, Osmanl Devleti Tarihi, IV, 1066. Hoca Sadeddin, Tact-Tevarih, IV, 195. J. Von Hammer, Osmanl Devleti Tarihi, IV, 1067. Hoca Sadeddin, Tact-Tevarih, IV, 197. J. Von Hammer, Osmanl Devleti Tarihi, IV, 1067. J. Von Hammer, Osmanl Devleti Tarihi, IV, 1067. J. Von Hammer, Osmanl Devleti Tarihi, IV, 1067. M. C. ehabeddin Tekinda, Yavuz Sultan Selimin ran Seferi, Tarih Dergisi, XVIII, Say:

22, 1967, s. 67. 57 58 59 60 Hoca Sadeddin, Tact-Tevarih, IV, 210. Celalzde Mustafa, Selimnme, s. 380; Hoca Sadeddin, Tact-Tevarih, IV, 217. Tahsin Yazc, . A., XI, 278. Celalzde Mustafa, Selimnme, s. 380; Hoca Sadeddin, Tact-Tevarih, IV, 209, 217;

Solakzde, II, 30; J. Von Hammer, Osmanl Devleti Tarihi, IV, 1071. 61 Hoca Sadeddin, Tact-Tevarih, IV, 219, 220.

851

62

Hoca Sadeddin, Tact-Tevarih, IV, 230, 243, 244; J. Von Hammer, Osmanl Devleti

Tarihi, IV, 1075. 63 Hoca Sadeddin, Tact-Tevarih, IV, 239-242; J. Von Hammer, Osmanl Devleti Tarihi, IV,

1078, 1079. 64 65 66 1084-1086. 67 Ali Emiri Efendi, Osmanl ark Vilayetleri, Haz. Abdlkadir Yuval-Ahmet Halaolu, Mehmet Bayraktar, Bitlisli dris, Kltr Bakanl Yaynlar, Ankara 1991, s. 7. Celalzde Mustafa, Selimnme, s. 355; J. Von Hammer, Osmanl Devleti Tarihi, IV, 1084. Hoca Sadeddin, Tact-Tevarih, IV, 246; J. Von Hammer, Osmanl Devleti Tarihi, IV,

Erciyes niversitesi Yaynlar, Kayseri 1992, s. 47. 68 69 Celalzde Mustafa, Selimnme, s. 398. Hoca Sadeddin, Tact-Tevarih, IV, 246-249; Ahmet Akgndz, Gneydou Meselesi ve

zm Yollar, Osmanl Aratrmalar Vakf Yaynlar, stanbul 1996, s. 32-35. 70 71 Ali Emiri Efendi, Osmanl ark Vilayetleri, s. 50. Hoca Sadeddin, Tact-Tevarih, IV, 246-251; J. Von Hammer, Osmanl Devleti Tarihi, IV,

1084; Ahmet Akgndz, Gneydou Meselesi ve zm Yollar, s. 32-40. 72 73 74 Ali Emiri Efendi, Osmanl ark Vilayetleri, s. 55. Ahmet Akgndz, Gneydou Meselesi ve zm Yollar, s. 40. Celalzde Mustafa, Selimnme, s. 401; Hoca Sadeddin, Tact-Tevarih, IV, 252; Ali Emiri

Efendi, Osmanl ark Vilayetleri, s. 48. 75 76 J. Von Hammer, Osmanl Devleti Tarihi, IV, 1084-1088. Koca Mverrih, Bedayi, II, v. 452 a-b, (Ahmet Akgndz, Gneydou Meselesi ve zm

Yollar, s. 143-144). 77 78 79 Hoca Sadeddin, Tact-Tevarih, IV, 257. J. Von Hammer, Osmanl Devleti Tarihi, IV, 1084-1088. J. Von Hammer, Osmanl Devleti Tarihi, IV, 1084-1088.

852

80 1085-1090.

Hoca Sadeddin, Tact-Tevarih, IV, 260; J. Von Hammer, Osmanl Devleti Tarihi, IV,

81 Hoca Sadeddin, Tact-Tevarih, IV, 260; J. Von Hammer, Osmanl Devleti Tarihi, IV, 10851090. 82 83 84 85 J. Von Hammer, Osmanl Devleti Tarihi, IV, 1085-1090. Hoca Sadeddin, Tact-Tevarih, IV, 263-264. Hoca Sadeddin, Tact-Tevarih, IV, 265. J. Von Hammer, Osmanl Devleti Tarihi, IV, 1084-1088; Nejat Gyn, XVI. Yzylda

Mardin Sanca, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara 1991, s. 29. 86 87 1085-1090. 88 Hoca Sadeddin, Tact-Tevarih, IV, 271-272. smail Hami Danimend, zahl Osmanl Tarihi Kronolojisi, II, 24. Hoca Sadeddin, Tact-Tevarih, IV, 270-271; J. Von Hammer, Osmanl Devleti Tarihi, IV,

ABBASLI, Mirza, Safevlerin Kkenine Dair, Belleten, C. XL, Sa. 158, Ankara 1976. ADEL, Allouche, The Origins and Development of the Ottaman-Safawid Conflict, Klaus Schwarz Verlag, Berlin 1983. AHMED b. HANBEL, Msned, Darl-Fikr, Beyrut 1991. AHMET REFK, Onaltnc Asrda Rafizlik ve Bektalik, stanbul 1932. AKDA, Mustafa, Trk Halknn Dirlik ve Dzenlik Kavgas Celal syanlar, Ankara 1975. AKGNDZ, Ahmet, Gneydou Meselesi ve zm Yollar, Osmanl Aratrmalar Vakf, stanbul 1996. AKGNDZ, Ahmet, Belgeler Inda Alev-Snn Meselesi, Zafer Dergisi, Adapazar 1994, Say: 215. ALGAR, Hamid, slam Devriminin Kkleri, Ter. M. etin Demirhan, stanbul 1988. AL EMR Efendi, Osmanl ark Vilayetleri, Erciyes niversitesi Yaynlar, No: 41, Kayseri 1992.

853

AL ERAT, Ali ias-Safev ias, Yneli Yaynlar, 2. Bask, stanbul 1990. ALTUNDA, inasi, Selim I, . A., X, stanbul 1980. AIKPAAOLU, Tevarih-i Al-i Osman, Nr. Nihal Atsz, stanbul 1949. AIKPAA-ZDE, Tevarih-i Al-i Osman (Akpaa-Zde Tarihi), Nr. Ali Bey, stanbul 1332. BALA, Mirza, Erdebil, . A., IV, stanbul 1980. BAYRAKTAR, Mehmet, Bitlisli dris, Kltr Bakanl Yaynlar, Ankara 1991. BAYRAM, Mikail, Baba shak Hareketinin Gerek Sebebi ve Ahi Evren le likisi, Diyanet Dergisi, XVIII, Ankara 1979. BAYRAMOLU, Fuat-Azamat, Nihat, Bayramiyye, D. . A., V, stanbul 1995. BROWNE, Edward G., Literary History of Persia, III-IV, Cambridge 1953. CELAL-ZDE, Mustafa, Selim-Nme, Kltr Bakanl Yaynlar, 1000 Temel Eser, No: 154, Ankara 1990. AMUROLU, Reha, Tarih, Heteredoksi ve Babaler, stanbul 1990. ELEB, Mehmet Hemdemi, Solak-Zde Tarihi, Haz. Vahid ubuk, Kltr Bakanl Yaynlar, Sevin Matbaas, Ankara 1989. DALKIRAN, Sayn, bn Kemalin Dnce Tarihimizdeki Yeri, stanbul 1997. DANMEND, smail Hami, zahl Osmanl Tarihi Kronolojisi, Trkiye Yaynevi, stanbul 1971. DZDA, M. E., eyhlislam Ebus-Suud Efendi Fetvalar, stanbul 1972. ERGUN, Sadeddin Nzhet, Hatayi Divan- ah smail Safev, stanbul 1956. ERK, Hasan Basri, Tarih Boyunca Alevlik, stanbul 1954. ERZ, Mehmet, Trkiyede Alevlik Bektalik, stanbul 1977. FAZLULLAH b. Ruzbihan, Tarih-i Alem Aray-i Emin, Sleymaniye Ktphanesi, Fatih Blm, No: 4430. FILALI, Ethem Ruhi, Trkiyede Alevlik-Bektalik, Seluk Yaynlar, Ankara 1990. GKBLGN, Tayyib, aldran, . A., III, stanbul 1980.

854

GLPINARLI, Abdlbakiy, Kzlba, . A., VI, stanbul 1980. GLPINARLI, Abdlbakiy, Tarih Boyunca slam Mezhepleri ve ilik, Der Yaynlar, stanbul 1987. GYN, Nejat, XVI. Yzylda Mardin Sanca, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara 1991. GRN, Kamuran, Trkler ve Trk Devletleri Tarihi, Bilgi Yaynevi, Ankara 1984. HAMMER, Baron Joseph Von Hammer Purgstall, Osmanl Devleti Tarihi, Ter. Mehmet Ata, Milli Eitim Bakanl Yaynlar, stanbul 1991. HASAN b. MER, Kzlbala Reddiye, Sleymaniye Ktphanesi, Dml Baba Blm, No: 00197, stanbul. HASAN RUMLU, Ahsent-Tevarih, Baroda 1931. HATAY, ah smail, ah smail Hatay iirleri ve Eserleri, Azerbaycan limler Akademisi, Bak 1966. HATEM, Hseyin, Mezhep ve Ortak slam Deerler, Yeni Dergi, Say, 5-6, Ankara 1995. HNZ, Walter, Uzun Hasan ve eyh Cneyd, Ter. Tevfik Byklolu, Trk Tarih Kurumu Basmevi, Ankara 1948. HOCA SADEDDN EFEND, Tact-Tevarih, Haz. smet Parmakszolu, Kltr Bakanl Yaynlar, III-IV, Ankara 1992. HUART, Cl., Haydar, . A., V/I, stanbul 1980. KEMALPAA-ZDE, Fetavay- Kemalpaa-Zde, Der. Hakk- Kzlba, Sleymaniye

Ktphanesi, Esat Efendi Blm, No: 3548. KEMALPAA-ZDE, Risale fi Tekfir-i Revafz, Sleymaniye Ktphanesi, Pertevpaa Blm, No: 621. KEMALPAA-ZDE, Tarih-i Al-i Osman, Millet Ktphanesi, Ali Emir, Tarih, No: 29, 31. KESREV, Ahmet, eyh Safi ve Tebare, Tahran Tarihsiz. KTKOLU, Bekir, Osmanl ran Siyas Mnasebetleri I, stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Yaynlar, No: 888, stanbul 1962.

855

MAZZAOUI, M. Michel, The Origins of the Safawids Siism, Sufism, and the Gulat, Wiesbaden 1972. MECD, Mehmet Efendi, Hadaiku-akaiki-Numaniyye ve Zeyilleri, Nere Haz. Abdlkadir zcan, ar Yaynlar, stanbul 1989. MNORSKY, Uzun Hasan, . A., XIII, stanbul 1980. MUSTAFA AL, Knhl-Ahbar, Sleymaniye Ktphanesi, Esat Efendi Blm, No: 2162. MFT HAMZA (Saru Grez), Kzlbalarn Katline Dair Fetva, Topkap Saray Mzesi Arivi, No: 6401. MNECCMBAI Ahmet Dede, Mneccimba Tarihi (Sahayifl-Ahbar fi Vekayil-Asar), Ter. smail Ernsal, Tercman 1001 Temel Eser, I-II, stanbul Tarihsiz. MNECCMBAI, Sahayifl-Ahbar, Ter. Nedim (air Ahmet b. Mehmet), Matbaa-i Amire, III, Kahire 1285. NANCI, Mehmet Paa, Hadisat, Nianc Mehmet Paa Tarihi, Kitsan Matbaaclk, stanbul 1983. NZAMEDDN MCR EYBAN, Tekil-i ahenah- Safevyye, Tahran 1346. NZHET, Sadettin, XVII. Asr Saz airlerinden Pir Sultan Abdal, stanbul 1929. ZTUNA, Ylmaz, Byk Trkiye Tarihi, tken Yaynevi, stanbul 1977. ZTUNA, Ylmaz, Kanuni Sultan Sleyman, Kltr Bakanl Yaynlar, Ankara 1989. PARMAKSIZOLU, smet, Kemalpaa-Zde, . A., VI, stanbul 1980. PEEV BRAHM EFEND, Peevi Tarihi, Haz. Bekir Stk Baykal, Kltr Bakanl Yaynlar, Ankara 1992. PR SULTAN ABDAL, Hayat ve iirleri, Maarif Kitaphanesi, stanbul 1971. ROSS, E. Denison, The Early Years of Shah smail, Journal of the Royal Asiatic Society, London 1896, Ayr Basm. SARAY, Mehmet, Trk-ran Mnasebetlerinde iliin Rol, Trk Kltrn Aratrma Enstits Yaynlar, Ankara 1990. SARWAR, Ghulam, History of Shah smail Safawi, Aligarh 1939.

856

SMER, Faruk, Akkoyunlular, D. . A., II, stanbul 1995. SMER, Faruk, Karakoyunlular, . A., VI, stanbul 1980. SMER, Faruk, Safev Devletinin Kurulu ve Gelimesinde Anadolu Trklerinin Rol, Seluklu Tarih ve Medeniyet Enstits Yaynlar, No: 2, Ankara 1976. (Safev Devletinin Kuruluu). EYBAN, Nizameddin Mcir, Tekil-i ahenah- Safeviyye, Tahran 1346. EYH BEDREDDN, Varidat, Ter. Cengiz Ketene, Kltr Bakanl Yaynlar, Ankara 1990. EYH BEDREDDN, Varidat, Ter. Mustafa Rahmi Balaban, stanbul 1947. TANSEL, Selahaddin, Sultan Byezid IInin Siyas Hayat, stanbul 1966. TANSEL, Selahaddin, Yavuz Sultan Selim, stanbul 1969. TEKNDA, M. C. ehabeddin, Yeni Kaynak ve Vesikalarn I Altnda Yavuz Sultan Selimin ran Seferi, EF, Tarih Dergisi, C. XVII, Sa. 22, Mart 1967. TEVEKKL B. SMAL B. HACI HASAN-I ERDEBL, Safvets-Safa (el-Vahibs-Seniyye fi Menakibis-Safeviyye), Sleymaniye Ktphanesi, Ayasofya Blm, No: 2123 (ihabddin Kaan tarafndan 914h. de istinsah edilmitir); No: 3099 (896h. de Sunullah tarafndan istinsah edilmitir); stanbul Belediye Ktphanesi, Atatrk Kitapl, Muallim Cevdet Kitaplar Blm, No: 1 (1037h. de Mazenderanda istinsah edilmitir). UUR, Ahmet, Yavuz Sultan Selim, Erciyes niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Yaynlar, No: 2, Kayseri 1992. ULUAY, aatay, Yavuz Selim Nasl Padiah Oldu?, stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi, Tarih Dergisi, C. VI-VII-VIII, Say: IX-X-XI-XII, 1954-1955. UZUNARILI, smail Hakk, Anadolu Beylikleri ve Akkoyunlu, Karakoyunlu Devletleri, Trk Tarih Kurumu Basmevi, Ankara 1988. (Anadolu Beylikleri). UZUNARILI, smail Hakk, Osmanl Tarihi, Ankara 1947. UZUNARILI, smail Hakk, Bayezid II, . A., II, stanbul 1980. WLBER, Donald, ran Madiha ve Hadrha (ran Past and Present), Arapaya Ter. AbdnnNaim Muhammed Humeyn, Darl-Kitabil-Msr, Kahire 1985. WOODS, John E., 300 Yllk Trk mparatorluu Akkoyunlular, Ter. Sibel zbudun, Milliyet Yaynlar, stanbul 1993.

857

YALTKAYA, erafettin, Bedreddin Simavi, . A., II, stanbul 1980. YAZICI, Tahsin, ah smail, . A., XI, stanbul 1980. YAZICI, Tahsin, Cneyd- Safev, D. . A., VIII, stanbul 1995. YAZICI, Tahsin, Safevler, . A., X, stanbul 1980. YINAN, Mkrimin Halil, Akkoyunlular, . A., I, stanbul 1980. YINAN, Refet, Dulkadir Beylii, Trk Tarih Kurumu Basmevi, Ankara 1989. YCEL, Yaar-Sevim, Ali, Trkiye Tarihi, Trk Tarih Kurumu, Ankara 1990. YCEL, Yaar-Sevim, Ali, Klasik Dnemin Hkmdar, Fatih, Yavuz, Kanuni, Trk Tarih Kurumu Basmevi, Ankara 1991.

858

Dou Anadolu'nun Osmanl Hakimiyetine Girii / Yrd. Do. Dr. Gknur Gebakan [s.459-469]
nn niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi / Trkiye Dou ve Gneydou Anadolu Blgesi'nin, tarihi boyunca corafi adan konumu, Anadolu'ya giri blgesi olmas, sahip olduu fizik imkanlar sebebiyle bu corafyada kurulmu siyasi teekkller iin sahip olunmak istenen nemli bir blge nitelii tamaktadr. Batya ve douya alan ticari yollarn bu blgeden gemesi,1 Frat nehri ve dier su imkanlarnn varl, yksek yaylalara ve siyasi hakimiyet asndan nemli olan dalk geit noktalarna sahip olmas dikkat ekici dier zellikleridir. Yzyllar boyunca devletler aras mcadele sahas olan bu blgede, Seluklu hakimiyetinin sona ermesi ile lhanl dnemi balam, bu ayn zamanda Dou Anadolu'ya Trkmen yerlemesinin pekitii bir dnem olmutur. XIV. yzyl balarnda Anadolu'nun bat ve i blgelerinde kk beylikler ortaya karken, sadece Dou Anadolu'da bir sre daha Mool ynetimi devam etmi, daha sonra Karakoyunlu ve Akkoyunlu Trkmenleri blgede hakim duruma gelmitir. Anadolu ve Rumeli'de zaman iinde genileyerek cihanmul bir devlet haline gelecek olan Osmanl Devleti, bu yzyln sonlarnda blgeyi nfuzuna almaya alm, XV. yzylda Osmanl-Memlklu-Akkoyunlu mcadele sahas olan blge, XVI. yzyl balarnda kesin olarak Osmanl hakimiyetine gemitir. Trklerin Anadolu'ya ilgisi ve zellikle Dou Anadolu'da yurt tutma abalarn, M.. VII. yzyla kadar uzatmak mmkndr. Bu yzylda Dou Anadolu, Saka Trkleri ile Persler arasnda mcadele sahas olmutur. Asya Hunlarnn 395'de Anadolu seferi ve Karasu-Frat vadisi boyunca Malatya ve ukurova'ya kadar inmeleri ve Urfa, Antakya, Sur ehirlerini muhasara etmeleri, 466'da Aaeri Trklerinin Azerbaycan ve Dou Anadolu'ya yerlemeleri, Abbasiler devrinde Tarsus, Malatya, Ahlat, Diyarbakr, Silvan, Erzurum gibi serhat ehirlerine Trk birliklerinin yerletirilmesi bu ilgiyi gstermektedir.2 Anadolu'nun Trkler tarafndan ilk fethedilen yeri olan Dou Anadolu'da kalc Trk yerlemesi, XI. yzyln balarndan itibaren glerle gelen Trklerin Dou ve Gneydou Anadolu'da yurt tutmalar ile gereklemi, Sultan Alparslan'n Malazgirt Zaferi siyasi durumu tamamen Trklerin lehine evirmitir. Nitekim Marko Polo XII. yzyl ve Dou Anadolusu'ndan, "Trkomania" yani Trkmen lkesi olarak bahsetmektedir.3 A. XIV-XV. Yzyllarda Dou Anadolu Dou Anadolu Blgesi, Hlagu Han'dan itibaren balca iki askeri eyalete ayrlmt. Bunlardan birisi merkezi Musul olan ve Musul, Mardin, Diyarbekir yrelerini iine alan Diyarbekir eyaleti, dieri ise merkezi Ahlat olan Van eyaleti idi. Diyarbekir ve Van eyaletlerini uzun sre Mool valiler idare etmi, blgenin Sutayllarn hakimiyetine gemesi ile birlikte mstakilen idare edilmeye balanmtr. Diyarbekir valisi olan Sutay'n 1332'de lmnden sonra, Uyrat beylerinden Ali Padiah ile, Sutay'n olu, Diyarbekir eyaleti ve Ahlat blgesine hakim olmaya devam etmilerdir.4

859

Sutayllarn hakimiyeti Musul'dan Erzurum'a kadar uzanyordu. Sutayllarn arasnda balayan iddetli i mcadelede, Sutay'n olu Hac-Tugay Musul, Ahlat, Van Gl evresi ve Erzurum taraflarn, yeeni brahim ah da Diyarbekir blgesini elinde tutuyordu. Bu mcadelede Karakoyunlular Hac Tugay, Akkoyunlular ise brahim ah taraftaryd. Nitekim ksa zaman sonra Hac Tugay'n hakimiyet sahasnda Karakoyunlu, brahim ah'a ait blgede ise Akkoyunlu Trkmenlerini grmekteyiz. 1350'de brahim ah'n lmnden sonra Sutayllarn Dou Anadolu hakimiyeti zayflam, dolaysyla blgedeki Mool hakimiyeti de giderek sona ermitir. Hac-Tugay'n olu Pir Muhammed'in Mardin'de maiyetindeki ileri gelen Trkmen beylerinden Hseyin Bey tarafndan ldrlmesi ile emirlik bu Trkmen beyine gemitir. Bu hadiseden sonra Dou ve Gneydou Anadolu'nun siyasi hakimi Trkmenler olmutur.5 Timur'un egemenlik yllarnda Dou Anadolu'da, Erzurum, Erzincan, Sivas ve Dersim dolaylarnda Karakoyunlu, Sa'dlu, Duharlu, Karamanlu, akrlu, Baharlu, Aaeri, Der gibi Trkmen topluluklarna dayanan Karakoyunlular, Diyarbekir blgesinde ise Bayndr boyundan inen Akkoyunlular yerlemilerdir. Birbirleriyle mcadele halinde olan bu iki devlet, Dou Anadolu'nun Trklemesinde nemli rol oynamlardr. Ayn zamanda bu devletler, blgedeki nfusun bir ksmn ran'a grmek suretiyle Dou Anadolu'daki Trk nfusunun zayflamasnn da msebbibi olmulardr.6 Blgedeki dier siyasi oluumlarn banda, 1379 ylndan beri Erzincan, Erzurum, Kemah, Bayburt, Tercan, ebinkarahisar, spir beldelerinde bamsz bir emir olan Mutahharten geliyordu. 1386'dan itibaren Timur'la balant kuran Mutahharten, Timur'un Dou Anadolu'daki faaliyetleri srasnda balln bildirmi, dier taraftan da blgenin gl hkmdarlarndan SivasKayseri'de hkm sren Kad Burhaneddin ile mcadele etmitir.7 Yldrm Bayezid, btn Kad Burhaneddin memleketlerine yani Orta Anadolu'ya sahip olduktan sonra, Sultan Berkuk'un lmn mteakip 1399 ylnda Frat boylarnda Memlklularn nfuz sahasna inerek, Malatya Elbistan, Darende, Divrii ve Behisni'yi ele geirmi, Orta Frat blgesini Osmanl topraklarna katmtr.8 Bu hakimiyet uzun sreli olmasa da, Osmanl hududu bir taraftan Orta Frat nehrine dayanm oluyordu. Nitekim Frat Nehri sahilleri, Osmanl ncesinde de siyasi teekkller arasnda hudut durumunda olmu, buralar alamayan kendisini Asya'nn sahibi addetmemitir.9 Frat sahillerinin gelimi ehirlerinden birisi olan Malatya, Osmanl hakimiyetine gemeden nce Emir oban'n naipliini yapan Cemaleddin Hzr'n idaresinde idi.10 1315'ten itibaren Seyfeddin Tingiz kumandasndaki Memlklu ordusu tarafndan tahrip edilmi,11 fakat ordunun ekilmesi zerine Emir oban tekrar Malatya'da hakimiyetini kurmutur. Ksa bir sre Eretnal hakimiyetine girmi olan Malatya, onlarn 1338'de Memlklu ynetimini tanmasyla Msr'a balanmtr.12 Bu tarihten itibaren Malatya, Darende, Behisni vs. yerler Elbistan-Mara blgesinde beylik kurmu olan Dulkadrllar, Memlklular ve Osmanllar arasnda mcadele sahas olmutur. Malatya yresi, Osmanl hakimiyetine girinceye kadar Memlklu valileri veya Memlklu gdmndeki Dulkadr beyleri tarafndan idare edilmitir.13

860

XIV. yzyln sonlarna doru Karakoyunlu Bayram Hoca zamannda Erzurum, Avnik, Hasankalesi, Erci'i iine alan Van blgesi, Karakoyunlu hakimiyet sahas iine dahil olmutur. 1386'da Bat ran' zapteden Timur, Karakoyunlular zerine yryerek Ahlat, Adilcevaz ve Van kalesini almtr. Blgenin mahalli beyleri deiik zamanlarda Timur'a veya Karakoyunlulara tabi olmulardr. Van yresi 1507'de Safeviler tarafndan zzeddin hanedannn elinden alnncaya kadar, ayn hanedanln ynetiminde Akkoyunlulara tabi kalmtr.14 Dou Anadolu'nun siyasi ve kltrel hayatnda belirleyici bir rol olan Divrii, Akkoyunlularn nemli bir merkeziydi. Kemah, Arabgir ve emigezek'le birlikte dalna kadar bu devletin tarihinde zel bir konuma sahip olmutur. Kara Ylk Osman'n elinde olan Divrii kalesi, daha sonra Memlklu ynetimine gemitir.15 Osmanl Devleti'nin douya ynelme politikas ile birlikte Anadolu'da Trk siyasi birliini salama yolunda att admlar Osmanly Timur tehlikesi ile kar karya getirmitir. Osmanl ynetiminin Dou ve Gneydou Anadolu'da ald yerlerde yerlemesine frsat vermek istemeyen Timur, 1400 ylnda Anadolu'ya girerek nce Sivas' yerle bir etmi, Elbistan' igal ettikten sonra Malatya'y teslim alm, Khta'ya kadar uzanan blgeyi yamalamtr.16 Buralarn ynetimini kendisine tabiyetini sunmu olan Akkoyunlu Kara Ylk Osman Bey'e vermitir.17 Timur, Birecik'i itaati altna aldktan sonra Urfa zerinden Mardin'e gelmi, Hsn- Keyfa, Erzen ve teki blge hakimleri yanna gelerek ballklarn bildirmilerdir. Timur, dierlerine gre daha gl durumda olan ve ballk bildirmeyen, Memlklularla dostluk ilikisi ierisinde olan Mardin hakimi Mecdeddin sa zerine yrm, Mardin kalesini alamamsa da ehri tamamiyle tahrip ettirerek ekilmitir. Bu sefer sonucu Halep snrna kadar olan yerler Timur'un ynetimi altna girmitir.18 Timur, Ankara sava ncesinde tekrarlad Rum seferinde ise Kemah kalesini alm, muhafazasn Erzincan valisi Mutahharten'e vermitir.19 B. XV. Yzylda Dou ve Gneydou Anadolu zerinde Akkoyunlu-Karakoyunlu Mcadelesi Timur Karaba'daki klana dndkten sonra, stanbul'a kadar btn Diyar- Rum, Msr'a kadar Suriye, btn Azerbaycan ve ran', torunu Miranah olu mer Mirza'ya vermiti. Bitlis hakimi, Krdistan hakimi gibi mahalli beyler de Fars', Irak- Arab' elinde tutan Mirza'ya tabi olmulardr.20 Yazn Alada'da, kn Diyarbekir ve Frat kylarnda yaamakta olan Karakoyunlu Yusuf Bey, 1408'de Irak- Arab ve Diyarbekir'e tasarruf eden Miranah'n byk olu Mirza Ebubekir komutasndaki aatay ordusunu Serd-rud sava ile yenilgiye uratmtr. Blge tarihi asndan nem tayan bu gelime ile Timur'un kurmu olduu byk imparatorluun nemli bir paras kesin bir ekilde elden km, bunun zerine Karakoyunlu Devleti kurulmutur. Timur, Irak ve Suriye seferinde nc olarak kulland Akkoyunlu Kara Osman Bey'in hizmetlerine karlk, Amid ve Diyarbekir havalisini ona ikta olarak vermiti. 1400'lerden itibaren Timurlular himayesinde otuz yldan fazla beylik ederek, Memlklularn ve Karakoyunlularn sktrmalarna ramen, Diyarbekir ve Erzincan yresinde tutunabilmiti. Karakoyunlu Devleti'nin varl Yakn-ark'n iki mhim kuvveti olan Osmanl ve Memlk Devletlerine ahruh'un dorudan doruya baskda bulunamamasn salam, bu

861

durumdan istifade eden Osmanl Devleti ise ahruh'un babas Timur'un dirilttii Anadolu beyliklerinden bazlarn ortadan kaldrabilmiti.21 Karakoyunlu Yusuf Bey'in Dou Anadolu'daki faaliyetlerinden birisi, 1409'da Mu sahasna geldii srada Mardin hkmdar Artuklu Emir Salih'in, Akkoyunlu Kara Ylk Osman'n Mardin zerine yrdn haber vermesi zerine, Bitlis hakimi emseddin ile Emir Sehend ve dier baz Krt emirlerini maiyetine alarak Amid dolaylarna gelmesi ve Kara Ylk' bozguna uratmasdr. Mardin'e gelerek belerden Ali'yi vali tayin edip, Emir Salih'e ise Musul'u vermitir. Yusuf Bey, 1410'da Erzincan hakimi Mutahharten'in torunu eyh Hasan'dan ikayet edilmesi zerine, Erzincan' muhasara etmi, teslim olan eyh Hasan'a Erzurum civarndaki kalelerden birisini verip, Erzincan'a adamlarndan Pir mer'i vali tayin etmitir.22 1412'de Mu sahrasnda olu Budak'n padiahlk ilan mnasebetiyle toy dzenletmi, oradan Bitlis'e ve Mardin'e gemi, burann muhafzln Kara Bahadr'a verdikten sonra Amid zerine yrmtr. ermik kalesini alarak buradan Ergani zerine yryen Karakoyunlu beyi, burada karsna kan Ylk Osman' yenilgiye uratm ehri yamaladktan sonra Mu yoluyla payitaht Tebriz'e dnmtr.23 Blge zerinde Akkoyunlu-Karakoyunlu mcadelesi srerken, 1416'da Ylk Osman Erzincan' kuatarak yama etmi, Kara Yusuf'un Erzincan valisi Pir mer'in yardm istemesi zerine olu skender'i yollam, Ylk Osman kamak zorunda kalmtr. Ertesi sene Memlklu Sultan Melik Meyyed eyh el-Mahmudi'nin i mcadeleler sebebiyle Trkmenlerin eline gemi olan Malatya, Darende, Behisni ile Krt reislerinin eline geen Gerger ve Khta kalelerini almakta olduu srada, Khta yaknlarnda Kara Yusuf, Ylk Osman'n zerine yryp bozguna uratmt. kisi arasnda bir yl kadar sren bar dneminden sonra da blge zerinde bu mcadele devam etmi, zellikle de Mardin ve Amid zerinde younlamtr. Hatta bu srada Kara Yusuf, Kara Ylk'n Halep'e snmasna izin verildii iin Memlklu topra olan Ayntab yresine girmi ve Memlklularn buna tepkisine ramen nce Ayntab' daha sonra Bire'yi alarak yamalatm ve lkesine dnmtr. 1420'de Karakoyunlularn Tercan, Bayburt, spir yrelerini iine alan Erzincan eyaletinin valisi olan Pir mer, Kara Ylk'n olu Yakub'un elinde bulunan Kemah kalesi zerine yrm,Yakup esir edilerek Tebriz'e Kara Yusuf'un yanna gnderilmiti. Kara Ylk'n muhtemel intikam hcumundan korkarak hkmdarndan yardm istemi ve yirmi bin kiilik bir kuvvet Pir mer'e gnderilmiti. Fakat bu kuvvetlerle birlemek zere Erzincan'dan Alada'a giderken, Kii hakimi Pilten Bey'in durumu Kara Ylk'e bildirmesi zerine bu birlikler yenilgiye uratlp, ldrlmtr.24 Kara Yusuf'un 1420'de lm zerine olu skender Dou Anadolu zerindeki faaliyetleri srdrm, Kara Ylk ile mcadeleye devam etmitir. 1421'de eyhkendi'de Akkoyunlular yenilgiye uratmas sonrasnda, ahruh Dou Anadolu'ya ynelmi, Kara Yusuf'un oullarndan spend'in elinde bulunan Bayezid kalesini alm, oradan Van gl evresine inmitir. Adilcevaz, Ahlat, Erci kalelerini birer birer teslim ald srada, Bitlis hakimi Emir emseddin, Mu kalesi hakimi Emir

862

Abdurrahman, Hakkari-Van hakimi zzddin r'in olu Emir Muhammed, Ylk Osman'n oullar Ali ve Bayezid yanna gelerek ballklarn bildirdiler. Emirlerin memleketlerine gitmelerine izin veren ahruh, Tebriz'e dnmek zere iken Ylk Osman'n, Kara Yusuf'un oullar tamamiyle yok edilmedike blgede huzur olmayaca yolundaki telkini zerine, skender ve spend Mirza zerine gitmitir. aatay ordusunun Elegird'de yaplan meydan muharebesini kazanmasndan sonra ahruh Tebriz'e dnm fakat Azerbaycan' tekrar eski sahiplerine brakmtr.25 C. Memlklu-Osmanl Akkoyunlu Mcadelesi inde Dou Anadolu XV. yzyldan itibaren Dou Anadolu ve Dulkadrl topraklar Osmanl-Memlklu-Akkoyunlu rekabetinin odakland bir blge olmu, zellikle Osmanl ve Memlklu ynetimleri Dulkadr Beylii'ni birbirlerine kar himaye etmek suretiyle blgede etkili olmaya almlardr.26 Nitekim Anadolu'da lhanl hakimiyetinin kmesinden sonra, Sivas Eretnelilerin eline geerken, Elbistan ve Mara yresine Dulkadrllar, ukurova'ya Ramazanoullar hakim olmulard. II.Murad'n Osmanl tahtna getii dnemde, Osmanl-Memlklu mnasebeti bozulmu durumdayd. 1442'de Sleyman Bey'in Dulkadrl tahtna gemesi sonrasnda Osmanl ile mnasebetleri, hanedanlar aras evlilik yoluyla dosta bir zeminde seyretmekle beraber, Dulkadroullarnn bundan amac Karakoyunlular ve Karamanoullarna girmilerdi.27 Blge zerindeki Osmanl-Memlklu rekabeti Akkoyunlu Uzun Hasan' da blgeye ekmi, neticede 1465'de Harput'u alp, Malatya ve Elbistan' kuatmtr.28 Daha sonra klelikten gelme kkleri nedeniyle 1472'de Memlklu rejimini ortadan kaldrmak iin Memlklu vassal Dulkadrl ah Budak'tan topraklarnn teslimini ve Kahire'deki sultana ballna son vermesini istemitir. Uzun Hasan'n bu manevrasnn gerisindeki asl hedef ise, Malatya-Halep arasndaki nemli ticaret yolu zerindeki denetim ve Akdeniz'e alabilmekti. Bylece Avrupal mttefikleri ile balant kurma arzusu yerine gelebilecekti. Bunlar salayabilmek amacyla 1472 balarnda Frat' geerek Malatya, Kahta, Gerger ve Ayntab' ele geirmi, Memlklu karakolu Birecik'i istila etmi, Halep civarna ulamt. Bylece Dulkadr topraklarnn byk ksmnda Akkoyunlu hakimiyetinin salamas, Uzun Hasan'a Dou Toros geitleri zerinde denetim olana salamt. Fakat ittifak yapt Venedik'ten yardm beklerken, Memlklu komutan Yabek kuvvetleri tarafndan yenilgiye uratlan Akkoyunlu kuvvetleri Ruha'ya kadar takip edildi.29 Topraklarn Frat havalisinden Maverannehr'e (Maverannehir) kadar genileterek, dou snrlar zerinde Osmanl Devleti'ni durmadan tehdit eden ve bunun iin de trl ittifaklardan ekinmeyen Uzun Hasan'a kar Fatih Sultan Mehmed 11 Nisan 1473'de harekete gemitir. ki byk Trk devletinin ordular arasnda Otlukbeli'nde yaplan sava, Frat havzasnn geleceini belirleyecekti. Zira Uzun Hasan kuvvetlerinin Anadolu ilerine kadar girmesi Osmanl gvenliini tehdit eder bir durum almt. Biraz daha beklendii takdirde tehlike bsbtn artacak, Osmanl tebaas kar mttefik olarak Osmanllar kendi yanlarna ekmekti. Nitekim Karakoyunlular da bu tarihlerde Malatya civarna kadar ilerlemiler ve Memlklu topraklarna

863

zarar grecekti.30 Fatih, zaferle neticelenen sava mteakip, esir den Karakoyunlu beyleri ve Akkoyunlular affetmi, ardndan ebinkarahisar zerine yryerek buray almtr.31 Uzun Hasan'n elilerinin buraya gelerek sulh teklif etmeleri zerine, Fatih bir daha topraklarna saldrmamas ve ebinkarahisar'n fethini kabullenmesi artyla bu teklifi kabul etmitir.32 Fatih'in Dou seferi neticesinde Frat nehrinin bats kesin olarak Osmanl hakimiyetine getii gibi, Ortadou yolu da Osmanllara alm oldu.33 Eski Akkoyunlulara bal beyliklerinden Bayburt'un kuzeyindeki Torul'un 1479'da Osmanllar tarafndan alnmas, Tebriz'de Fatih'in Dou Anadolu'daki topraklarn Akkoyunlu Yakup ve destekileri aleyhine geniletmeye kalkaca kaygsn dourmutu. Ne var ki Osmanllar daha ileri gitmeyerek Kelkit-oruh vadisini, Trabzon ve hinterland ile Akkoyunlularn Arminiye blgesi arasn snr olarak belirlemilerdir.34 Fatih Sultan Mehmed'in, Anadolu'da milli birlik meydana getirmeden, douda ve batda birtakm meseleleri hal yoluna koymadan gney siyasetinin bir paras olarak Msr meselesi ile ilgilenmesi mmkn deildi. Gneye doru ynelmek icap ettiinde, Osmanl kuvvetleri Dulkadr topraklarndan geecekti. Bundan dolay Msr yolunun gvenlik altna alnmas ve Msr'a gidilebilmesi, bu beyliin Osmanl hakimiyeti altna alnmasna balyd. Osmanl ve Memlklularn bu topraklar zerindeki iddialar ve kendi devletleri bakmndan bu beyliin ifade ettii mana, Dulkadroullarn himayeye ve fiilen onlar yardmda bulunmaya sevk etti.35 Nitekim Fatih'in Memlklu Sultanl iin hayati nem tayan Dulkadr Beylii ile ilgilenmesi ve 1480'de Aladdevle Bozkurt Bey'i beyliin bana geirmesi, iki devlet arasndaki dosta mnasebetleri bozacak, beylik topraklar uzun yllar Memlklu-Osmanl rekabet alan olacaktr.36 Bu iki devletin son atmas 1485-1491 yllar arasnda olmu, fakat alt yl sren bu muharebelerden iki taraf da kesin sonu alamadan kmtr. II. Bayezid'in sefere kuvvetli bir ordu ile gitmeyerek, komutanlarn ynetimine brakm olmas, bu dnem muharebelerinin Memlklularn lehine sonulanmasna sebep olmu, Osmanllar ukurova blgesini Memlklulara brakmak zorunda kalmlardr.37 Memlklularn Anadolu ile ilgili stratejileri, Msr'n gvenliini salamak iin Suriye'ye, Filistin'e, Dou Akdeniz'e egemen olmak, ukurova blgesinde Ramazanoullar, Mara-Elbistan blgesinde Dulkadroullar topraklarn, nemli bir snr ehri olan Malatya ve evresini Osmanl ile arasnda tampon blge olarak elinde bulundurmakt. XV. yzyl sonlarnda Memlklu Devleti, Suriye'den baka Dou Anadolu'da Divrii ve Malatya'ya kadar uzanan bir blgeye hakimdi. Memlklular, Osmanllarn Toroslarn gneyine inmelerini Msr'n gvenlii asndan tehlikeli gryorlard. Bu noktada Anadolu'nun gvenlii ve btnl bakmndan dou ve gneydouya doru genileme siyaseti gden Osmanllarla, Memlklularn nfuz alan birbiriyle akyordu. Osmanllar iin Anadolu'nun stratejik savunma snrlar, Toroslar, Nur dalar, Zagros dalar, Kars ve Erzurum yaylalar ve Frat boylar tesini ihtiva etmekteydi ve Anadolu'nun birlii iin bu blgelere de sahip olunmalyd.38

864

D. Yavuz Sultan Selim'in Dou Politikas XVI. yzyln balarna kadar Osmanl padiahlar, ounlukla bat ynl bir siyaset izlemiler ve devletin bat snrlarn mmkn olduu kadar geniletmilerdir. Fakat XVI. yzyl balarnda yklan Akkoyunlu Trkmen hanedanlnn yerine39 ran'da kurulmu ve iilii devletin resmi mezhebi olarak kabul etmi olan Safev Devleti'nin batya doru genilemesi, II. Bayezid devrinden itibaren Osmanl Devleti iin tehlikeli bir durum ortaya karmt.40 1507'de ah smail kuvvetlerinin Memlklu topraklarna saldrdn, Aladdevle Bey'in Turna Da'na snmas zerine Elbistan ve Mara' tahrip ettiklerini, bu arada Malatya'ya da zarar vermi olduklarn, Memlklularn Halep valisinin gndermi olduu bir rapordan renmekteyiz.41 Bu srada Diyarbakr' ele geirmi olan Emir Bey, Elbistan'a gelerek ah smail'e itaatini sunmutur.42 Kn yaklamas zerine Elbistan'dan ayrlan ah smail, Ustacalu Muhammed Han' Diyarbakr valiliine tayin etmitir. Mardin ehrinde de 1508 senesinde ranllar hakim olmulard. Bu ylda Ustacalu Mardin yaylana gelmi, kardei Karahan' da Cizre havalisini yamaya gndermiti.43 Ayrca Harput'taki Dulkadrl kuvvetleri hapsedilerek, kalesine Safev garnizonu yerletirilmiti.44 Diyarbakr'daki Kaytmaz'a Dulkadrl Aladdevle'nin yardm gnderdii haberini alan Ustacalu Muhammed ehir surlar nne gelmiti (1509). Kar koyan Dulkadrl kuvvetleri yenilgiye urad ve Aladdevle'nin iki olunun balar ah smail'e yolland. Direnmeyi srdren Kaytmaz da dier Dulkadrllarla birlikte katledildi.45 1510'da Aladdevle Bey'in Diyarbakr'a yeni bir sefer teebbs de Ustacalu Muhammed'in galibiyetiyle neticelenmi, bu galibiyeti mteakip Ustacalu'nun kuvvetleri Memlklu hudutlarn ihlal ederek Malatya'ya kadar ilerlemilerdi. Fakat Safevlerin mdahelesi bu sefer Aladdevle Bey tarafndan pskrtlmt. Bir sre sonra da Dulkadrllarla Safevler arasnda mnasebetlerin dzeldii grlmektedir. Aladdevle Bey, bu dnemde Osmanllardan uzaklam hatta Yavuz Sultan Selim'in tahta kn tebrik etmemiti. Sultan Selim aldran'a giderken Aladdevle Bey'i Osmanllarla Dulkadrllarn ayn mezhepten olduklarn hatrlatarak sefere davet etmi fakat, Dulkadr Bey yalln bahane ederek sefere katlmamtr.46 Osmanl iae ve tehizatn yamalattran Aladdevle'nin yeni saldrlarna engel olmak ve ordusunun gerisini emniyete almak amacyla Sultan Selim, Kayseri-Sivas arasnda krk bin kiilik ihtiyat kuvveti brakm ayn zamanda aldran Seferi dnnde de Osmanl ordusunu arkadan vuran Aladdevle'nin hakkndan gelmeyi planlamt. 1510'da zbekleri ezmeyi baaran ah smail, dou tarafn emniyetli bir duruma getirerek, ran ve Anadolu Trkleri zerinde dini nfuzunu siyasi bir hakimiyete dntrmek istemi ve btn dikkatini Osmanl topraklar zerinde toplamt. Yavuz Sultan Selim'in tahta getii 1512 ylnda Dou Anadolu'da mezhep ayrln kullanarak kargaa yaratmas, Osmanl-Safev mnasebetlerini daha kt hale getirmiti.47 Geni lde Anadolu'dan giden Trk boylarna dayanan Safev Devleti'nin yeni bir siyasi ve dini ideoloji ile ortaya kp, Osmanl snni idaresine alternatif bir ynetim ekli vaad eden propoganda faaliyetleri dou siyasetinin mahiyetinde ok mhim bir deimeye yol at. 1500'l yllardan itibaren Anadolu'da grnrde dini mahiyet arz eden isyan hareketleri, Osmanllar iin ark

865

meselesine ncelik kazandrd gibi, devletin genel siyasetinde de dikkat ekici bir yenilie sebebiyet verdi. Safevlere kar dini zeminde fikri bir temel oluturulup, snni gr btn teferruatyla ortaya kondu.48 19 Mart 1514 gn Edirne'den yola kan ordu, Sivas'a geldii srada, Osmanl ordusunun yaklatn haber alan Diyarbakr ve Dou illeri valisi Ustacalu Muhammed Han bu blge halkn daha ierilere srm ve Azerbaycan'a doru kaarken geri kalan her eyi atee vermiti. Snr blgesi Safev felaketiyle virane haline gelmi, ekili dikili hibir ey kalmamt. Erzincan Ovas'na ve Tercan'a ulaldnda Sultan Selim, Faik Bey'i Bayburt'u igal etmeye, Ferahad Bey'i de Tercan zerine gndermitir. 20 Austos'ta Bayezid kalesi teslim alnm, 23 Austos'da da iki tarafn ordusu aldran'da karlam ve sava Osmanllarn zaferiyle neticelenmitir. Tebriz'e giden Padiah'a dnnde Grc Han tarafndan spir'in anahtarlar gnderilmiti. Daha nce gnderilen Faik Bey Bayburt'u henz alamad iin kaleyi kuatan Bykl Mehmed Bey'e baar salanmas iin kesin emir gndermi, neticede Bayburt kalesi de zapt edilmitir. Sultan Selim, Bayburt, Erzincan, Karahisar, Trabzon ve Canik'in idaresini Bykl Mehmed Bey'e vererek onu ran snrn beklemeye memur ederek Amasya'ya dnmtr.49 E. Dou Anadolu'nun Osmanl Hakimiyetine Aln Osmanllar ve Safevler arasnda aldran'da olduu kadar btn kudretleriyle kar karya gelecekleri bir sava olmamsa da, Dou Anadolu zerinde kimin hakim durumda kalaca meselesi iki taraf da uzun sre megul etmitir. Osmanllar ekilir ekilmez bilhassa ran'n kuzeyinde ah smail'in hakimiyeti ve otoritesi yeniden kurulmutu. Fakat Dou Anadolu'da bu nfuz ve hakimiyet hibir zaman aldran savandan nceki yllarda olduu gibi yerleememitir. nk Osmanllar bu topraklarn kendilerine balanmasn, mparatorluun gvenlii, ran'n bat ve kuzey kesimlerinin bask altnda tutulmas ve bunu izlemesi dnlen ran seferlerinin glklerini ortadan kaldrmas bakmndan lzumlu gryorlard. Bu sebeplerden dolay Sultan Selim Amasya'da iken Dou Anadolu ile ilgili baz kararlara varm bulunuyordu. Fakat ok problemli olan bu topraklarn alnmasnn zorluunu bildiinden, askeri hareketten ziyade politik davranmay tercih etmi, ah smail'in blge halkna uygulad yanl siyasetten de istifade etmitir. Bu siyaset Dou Anadolu'da bulunan Krt beylerine kar ah smail'in dmanca tavr taknmasyd. Osmanl nfuzunun douya doru yaylmas esnasnda, snni Krt beylerinin bundan etkileneceini dnerek bu beylerden bir ksmn tevkif ettirmi ve beyliklerine son vermiti. Bu durum mstakil airetler halinde yaayan Krtleri de rahatsz etmi, sadece bir ksm korkudan ona itaat eder olmutu. Nitekim bunlarn bir ksm, aldran savana gidilirken Sultan Selim'e snm, hatta aldran savana da Osmanllar safnda katlmlard.50 ah smail'e kar koruma vaadinin bu topluluklar kendine ekeceini anlayan Sultan Selim, baz kararlar alm bunun bir tezahr olarak da daha nce ldrlm olan Krd Rstem Bey'in

866

topraklarn olu Hseyin Bey'e vermitir.51 Bu durum Osmanllara tabiyeti artrmtr. Krt beylerinin tabiyetinin artmasnda Osmanllar lehine propoganda yapan dris-i Bitlis'nin rol byk olmutur. Padiah aldran sava sonras Amasya'ya dnd vakit dris-i Bitlis'yi Diyarbekir blgesine fetihlere zemin hazrlamak ve Krt beylerinin tabiyetini temin etmek zere gndermitir. aldran zaferiyle kazanlan neticeleri tamamlayan, dris-i Bitlis'nin mahirane mzakereleri ve bunun sonucunda yre beylerinin Osmanl itaati altna alnmas olmutur. Bylece Sultan Selim'in Dou ve Gneydou Anadolu siyasetini belirleyen kiilerden birisi olarak,52 yklendii siyasi ve askeri faaliyetleri baaryla yerine getirmi oluyordu. Bu faaliyetler neticesinde sava sonrasnda blge tamamiyle Osmanl hakimiyetine girmitir.53 Yavuz Sultan Selim, aralarnda ittifak yaparak ranllara cephe alan Bitlis hakimi Emir erefeddin, Hsnkeyfa emiri Halil, madiye hakimi Sultan Hseyin, Hizran meliki Emir Davud, Urmiye, Cizre, Eil, Palu, Siird, Meyyafarikin gibi yirmi be Krt Beyine itaatleri karl beyliklerine ait topraklar zerinde haklarn tanyan beratlar, istimaletnmeler gnderilmi, saysz askerle yeniden ran topraklarna yrmek kararnda olduunu duyurmutu.54 Vilayet haline getirilen Diyarbekir'in idaresi de eskiden Akkoyunlu divannda almakta olan dris-i Bitlis'ye verilmi, daha sonra 1518 senesinde blgenin tahriri iini de Bitlis tamamlamtr.55 Dulkadr Beyi Aladdevle ile ittifak etmi olan ah smail, kendisinden sonra srann Msr'a geleceini sylemek suretiyle Memlklu sultann uyarm, Osmanl aleyhine bir ittifak oluturmaya almtr. aldran sonras ilk teebbsleri, kuvvetli bir kalesi olan Kemah'a snm durumdaki Safevlerin kendilerine yakn olan Osmanl topraklarna tecavz etmeleriydi. Bu durum karsnda Sultan Selim, Yldrm Bayezid zamannda Osmanl topraklarna katlm, fakat Timur istilasndan sonra kaybedilmi olan Kemah kalesinin kuatlmasn Erzincan valisi Bykl Mehmed Paa'dan istedi. Kendisi de 19 Nisan 1515'de hareket ederek 19 Mays'ta Kemah'a vard. Celalzde'nin "dou lkesinin kilidi" olarak tanmlad Kemah, ayn gn alnarak Karainolu Mehmet Bey'e verildi.56 Nitekim Kemah'n Osmanllarn eline getiini, Bayburt'un Bykl Mehmed Paa'ya verildiini duyan ah smail, Nur Ali komutasnda gl bir orduyu Mehmed Paa'nn zerine gndermitir. Seferin haberini casuslar vastasyla alm olan Mehmed Paa, Canik, Karahisar, Erzincan, Kemah ve baz Krt beylerinin kuvvetlerini toplayarak Erzincan yaknnda Safev kuvvetleri ile karlat, vuku bulan sava Safevlerin yenilgisiyle sonuland.57 Kemah kalesinin alnmasndan sonra, kendisini beylik makamna getiren Osmanl Devleti'nden yz evirip Memlklu ile i birlii yapan, Kemah kuatmas yaplrken Osmanl iae kollarn yamalatan Aladdevle Bey'in topraklarna sra gelmiti. aldran savana Osmanl safnda katlarak hizmette bulunan ve karlnda kendisine Kayseri ve Bozok sancaklar verilmi olan ehsuvarolu Ali Bey, Dulkadr hududuna tayin edildi. Bunun zerine Aladdevle Bey, Ali Bey'in bu sancaklara getirilmesini Kansu Gavri'ye ikayet etmi, Yavuz'a eli gnderen Memlklu Sultan, Ali Bey'in bu sancaklardan alnmasn rica etmitir.58

867

Sultan Selim, Kemah' alp Sivas'a geldii srada Rumeli Beylerbeyi Sinan Paa ve ehsuvarolu Ali Bey'i Dulkadr memleketini zapt etmek zere gndermi, kendisi de rgp ile Kayseri arasndaki ncesu'ya gelmitir. 13 Haziran 1516'da Gksun yaknlarndaki rdekli mevkiinde Osmanl kuvvetleri ile karlaan Aladdevle Bey yenilgiye urayarak, ailesinden kiilerle birlikte maktul olmutur.59 Dulkadr memleketi tamamiyle igal olunarak, buraya bal ehirlerin idaresi, Sultan Selim adna hutbe okunmak zere ehsuvarolu Ali Bey'e verilmitir.60 Aladdevle'nin hazinesinden ve Dulkadr topraklarnn igalinden dolay ele geen ganimet, aldran'dakinden fazla idi.61 Ali Bey her frsatta Osmanlya balln ispat ederek, Bykl Mehmed Paa'nn Diyarbekir'i fethinde iki bin kiilik kuvvet gndermitir.62 Msr meselesinin sonulanmasn hedefleyen Sultan Selim, grnte ran'a kar olduu izlenimi vererek krk bin kiilik kuvvetle Hadm Sinan Paa'y Kayseri'ye, oradan Mara-Malatya zerinden Diyarbekir'e gndermitir. Elbistan'dan Memlklu snr ehri olan Malatya'ya ulaan Sinan Paa, Memlklu snr komutanlarna haber gnderip, Malatya yaknnda bir yerden Frat zerinde kpr kurularak geilmesi iin izin istemi, fakat bu istek reddedilmitir.63 Sultan Selim 28 Temmuz'da Malatya Ovas'na geldiinde, bir taraftan Kansu Gavri ile Selim arasndaki mektuplamalar devam ediyor, Gavri zellikle Elbistan ve Mara'n kadimden beri Msr'a tabi olduunu sylyordu. Padiahn gelmesi ile Sinan Paa kuvvetleri burada birlemi, Selim'in Msr zerine olduunu aklad "Tohma ayr Karar" da burada alnmt. Bu karardan alt gn sonra 5 Austos 1516'da Malatya'dan gneye ynelerek, Msr seferini balatmtr. Osmanl ordusu Antep'e yaklanca Memlklularn Antep valisi Yunus Bey, Osmanllara katlarak Halep'e kadar orduya rehberlik etmeyi zerine almt. Bundan sonra Osmanl pidarlar Malatya'ya gelip o zamana kadar Dulkadrllarn idaresinde olmakla birlikte, Memlklu nfuzu altnda bulunan Behisni, Gerger, Kahta, Hsn, Mansur gibi kaleleri istilaya baladlar. Halep'in aln ve am'a gidildii srada, Malatya, Darende, Minar, Gm, Gerger, Behisni, Khta, Divrii, Ayntab, Rumkale emsali otuz pare Msr kalesi Osmanl eline gemiti.64 Safevlerin elinde bulunan Diyarbekir, bu devletin Osmanl snrndaki en nemli ehirlerden bir tanesiydi. Dolaysyla Diyarbekir'n alnmas dou snrlar asndan ve zellikle ran'a kar nemli bir teminat oluturacandan, Osmanl Devleti iin bu dnemde byk nem tamaya balamt.65 dris-i Bitlis'nin gayretiyle Diyarbekir halk ehirdeki Safevlerin bir ksmn ldrm ve kalan kovmutu. Diyarbekir'in ah eline gemesi ile Osmanllara snm olan Uzun Hasan'n torunlarndan Sultan Murad ehri almaya memur edilmise de, Sultan Murad baar kazanamamtr. ah smail Dou Anadolu'da Osmanl lehine gelien bu deiikliklere mani olmak maksadyla, Ustacalu Muhammed Han'n kardei Karahan' Diyarbekir'i kurtarmakla grevlendirmitir. ah smail'e ballklar devam eden Ruha hakimi Turm Han'n kuvvetleri ile, Mardin ve Hsnkeyfa'dan katlanlarla birlikte Diyarbekir'i kuatmtr. Sultan Selim, kendisinden yardm isteyen Diyarbekir halkna bir ksm kuvvetle Yiit Ahmed'i gndermise de, ayn srada Dulkadr topraklarna ynelmi olduundan fazla yardmda bulunamad ve ehir bir yl sreyle Safevlerin kuatmasnda kald.66

868

dris-i Bitlis'nin tavsiyesi zerine, Bayburt'ta bulunan Bykl Mehmed Paa, Rum Beylerbeyi adi Paa ile birlikte Diyarbekir'in imdadna komutur. Bu srada Bitlis de Dou Anadolu'da bulunan Krt merasn Diyarbekir'e yardm etmek zere ayaklandrmtr. Bunlar Kii sanca nnde birleerek nce apakur'u Safevlerden kurtardlar, daha sonra Diyarbekir nlerine geldiler. Osmanl ordusunun da gelmesi zerine, Karahan muhasaray kaldrarak Mardin'e firar etti. Osmanl kuvvetleri 1515 Eyll' ortalarnda ehre girdiler.67 dris-i Bitlis, Sultan Selim'den Diyarbekir blgesine Krt beylerinin itaat edecekleri birini tayin etmesini istediinde Selim, Bykl Mehmed Paa'y uygun grerek Diyarbekir beylerbeyliini vaad etmiti. Nitekim 4 Kasm 1515'te beylerbeyliine tayin olundu. dris-i Bitlis'ye ise padiah tarafndan hediyeler gnderildi.68 Karahan'n Mardin ynne ekilmesi zerine, Osmanl kuvvetleri Diyarbekir'de fazla kalmayarak onu takibe koyuldular. Karahan Sincar sahrasna yneldii srada, Osmanl askerlerin scaktan etkilenmesi ve susuzluk sebebi ile Cavsak'ta beklemesi zerine, dris-i Bitlis Mardin'in alnmasnn uygun olacan syleyerek Bykl Mehmed Paa ile birlikte Mardin'e doru ynelmitir. ehir halkna sulhen teslim olmalar teklif olunduunda, Mardin halk Bitlis'nin mal ve canlarnn korunacana dair teminatn iyi karlayarak, teklifi kabul etmilerdir. Ekim 1515'de ehir bylece Osmanllar namna dris-i Bitlis ve Hsn- Keyfa emiri Halil tarafndan teslim alnd. Ancak Safevler tarafndan iddetle savunulan i kaleye girmek mmkn olamamt. Bu srada Bykl Mehmed Paa ile Sivas ve Amasya Beylerbeyi adi Paa arasnda anlamazlk ba gsterdi. Kendisine padiah tarafndan sadece Diyarbekir'in alnmas grevinin verildiini, bunun da yerine getirildiini syleyerek Mardin kuatmasna yanamad ve elli bin kiilik kuvvetiyle kendi eyaletine ekildi. dris-i Bitlis bu ihtilaf zmek iin aba gsterdiyse de baarl olamad. Bu sebeple Bykl Mehmed Paa, Mardin'i tahliye ederek o k Diyarbekir'de geirme karar ald. Osmanl askerlerinin ehri boaltt haberini alan Karahan, Sincar'dan geri dnerek ehri yeniden zapt etti. adi Paa'nn yersiz hareketi yznden Mardin'in elden ktn, Diyarbekir'e ekilmek zorunda kalan Bykl Mehmed Paa'nn skntl duruma dtn haber alan Padiah, adi Paa ve ona tabi beyleri icazetsiz kp dnp geldikleri iin azl etmi ve hapsettirmitir.69 Karaman Beylerbeyi Hsrev Paa Diyarbekir'e gnderilmi, yol gzergh zerinde olup, hl ran kuvvetlerinin elinde bulunan erkes Hseyin Bey'in muhasara ettii Harput kalesini 26 Mart 1516 tarihinde Kemah hakimi olan Karainolu Ahmed Bey ile beraber almlardr.70 Harput bir Osmanl sanca haline getirilerek nce erkes Hseyin Bey'e, onun ehit olmas zerine, blgenin fethine katlm olan avu Ahmed Bey'e verilmitir.71 ah smail, Karahan'a yardm edebilmek iin Hemedan, Kelhuran ve Badat hakimini kuvvetleri ile birlikte Mardin'e gndermitir. Bu kuvvetler Mardin'e ulamadan yrenin Krt beyleri ile dris-i Bitlis'nin olu Eb'l-Mevahib'in basknna uram ve kamlardr. Osmanl kuvvetlerinin blgeye ulamasndan nce Bykl Mehmed Paa'nn Karahan'a kar planlad operasyon ise baarszlkla neticelenmi ve Kantara'da Karahan ile kar karya gelen bir ksm kuvvetler kaybedilmitir. Osmanl kuvvetlerinin gelmesi ile Mehmed Paa, Karahan' takibe koyulmu ve onu Kohisar yaknlarnda

869

Dede Kargn sahrasnda yenmi, Karahan'n kesilen ba ise Akehir'de bulunan Sultan Selim'e gnderilmiti. Neticede Mardin tekrar muhasara altna alnd ve ehir halk Osmanl kuvvetlerine ehri teslim etti. Sadece Karahan'n kardei Sleyman Bey Mardin kalesine ekilerek mcadeleye devam ediyordu. Bu arada Msr seferine km olan Sultan Selim'in ars zerine Mehmed Paa Mercidabk muharebesine katlm ve Haleb'in fethinden sonra Mardin'e tekrar dnmtr. 1516 yl sonu veya Ocak 1517'de Mardin kalesi kesin olarak zapt edilmi oldu.72 ermk, Hsn- Keyfa, Ergani, Ruha, Siirt, Telafer, emigezek, Arapgir gibi Gneydou Anadolu'nun nemli ehir ve kaleleri de ksa srede Osmanl hakimiyeti altna girmitir.73 Dou Anadolu ehirleri iinde sadece Van'n Osmanl hakimiyetine girii daha ge olmutur. 1507'de Safevlerin Van, Erci, Bitlis'i zzeddin hanedannn elinden alm, aldran zaferi sonrasnda bu yreden Bitlis hakimi eref Han ehrin anahtarlarn Yavuz Sultan Selim'e teslim etmiti. Sultan Selim ve ah smail'in lmnden sonra, Kanun Sultan Sleyman ile ah Tahmasp arasndaki mcadeleler balamtr. 1529'da ah Tahmasp, Van blgesi naibi olarak rkmez Bey'i atam, bu ve dier Safev naibleri blgedeki yerli beylerden Bitlis hakimi eref Han, Mahmud hakimi vaz, Hakkari hakimi Melek beylerle mcadele halinde olmutur. 1533'te ran seferine kan brahim Paa, ran snrna yakn olan kaleleri ele geirme frsat aram, Adilcevaz, Ahlat, Erci ve Revan kalelerinin beylerine ho konuur adamlarn gndermitir. Kale beylerinden Osmanl ordusu geldiinde kale anahtarlarn teslim edeceklerine dair sz alnmtr.74 1534 ilkbaharnda brahim Paa Halep klandan hareketle Van yresine geldiinde, ad geen bu kalelerin anahtarlar sz verildii gibi kendisine sunulmutu. Ayrca Van kalesinin anahtar da teslim olunmutu. Fakat Tahmasp, Kanun'yi Azerbaycan'a sefer yapmas iin ikna eden Ulama Han zerine yrynce, Ulama Han Tebriz'i brakp Van kalesine gitmi oraya kapanmtr. ah Tahmasp ardndan gelerek Van kalesini kuatmsa da, ah Mirza'nn Kanun'ye itaatini sunduu ve padiahn da kendisini ran hkmdar olarak tand haberi gelince, kuatmay kaldrp Acem Irak'na dnmek zorunda kalmtr. Van zerinde Kanun Sultan Sleyman-ah Tahmasp mcadelesi 1535 yl boyunca da devam etmi 1536 yl balarnda Sultan Sleyman'n stanbul'a dnmesi ve Osmanl kuvvetlerinin blgeden ekilmesi ile Erci ve Van Safev idaresine gemitir. 1548'de yaplacak olan ran seferine kadar Van blgesi ile fazla ilgilenilememi, Macar kral Ferdinand ile yaplan mcadeleye arlk verilmitir. ran zerine yaplan ikinci sefer esnasnda, Erzurum zerinden Adilcevaz'a varldnda Ulama Paa ve Karaman Beylerbeyi Piri Paa, Van kalesini kuatmakla grevlendirilip gnderilmilerdir. Tebriz'in fethi sonrasnda 15 Austos 1548'de Van Ovas'na padiahn ota kurulmu ve kalenin fethine giriilmitir. Kalenin fethinden sonra Adilcevaz, Erci, Ahlat tekrar Osmanllarn eline gemitir.75 Anadolu defterdar skender Paa'ya tevcih edilen Van beylerbeylii, Osmanl-ran snrnda ve Safevlerle yaplan mcadelelerde, Osmanl Devleti'nin ileri karakolu vasfnda olmas sebebiyle, siyasi ynden devaml bir hareketlilie sahne olmutur. Osmanl dari tekilat ierisinde 1518 tahririne gre Amid, Mardin, Sincar, Beriyyecik, Ruha, Siverek, ermik, Ergani, Harput, Arapkir, Kii ve emigezek'ten mteekkil Diyarbekir eyaleti, Safev

870

dnemi tesiri ile olduka geni bir snra sahipti ve btn Dou Anadolu sancaklar bu eyalette bir araya toplanmt. Bir sre sonra Erzurum beylerbeylii tekil edilerek, Diyarbekir beylerbeyiinin kuzeyindeki bir ksm yerler buraya balanmtr. Kanuni Dnemi'nde ise Van ve Urfa eyaletleri tekil edildiinden, dou ve gneyindeki baz yerlerin bu yeni eyaletlere getii grlmektedir.76 1548'de ihdas edilen Van beylerbeylii, Adilcevaz, Mu, Bitlis, Bargiri, Erci, Mahmud gibi sancaklar ihtiva etmekteydi ve Van sanca paa sanca mahiyetindeydi.77 Mara, Malatya, Elbistan, Ayntab, Divrii, Kahta, Gerger, Smeysat vs. beldeleri ihtiva eden Dulkadr blgesi, ehsuvarolu Ali Bey'in lmnden sonra "vilyet-i Arab" adyla beylerbeylik olarak Osmanl idari sisteminin iinde yer alm, ksa sre sonra da bunlarn bir ksm Rum- Hadis eyaletine dahil olmulardr.78 Osmanl siyasi ve idari sisteminin nemli bir zellii, blgenin ve alnan topraklarda yaayanlarn durumunu gz nnde bulundurmak suretiyle ynetim kurmu olmasdr. Bu nemli idari gelenei Dou Anadolu'nun alnndan sonra da uygulayan Osmanl Devleti, hakimiyetine gemesinde yardmn grd mahalli beylere de baz haklar vermitir. Bylece Osmanl idaresi altnda birleme, btnleme salanm, mahalli beylerin tahakkm krlmtr.79 mparatorluun baka yerlerinde kaldrlm olmasna ramen, vassal dzen burada yrrle konmutur. Mahalli beyler, Osmanl egemenliini tanmak kaydyla, kendi blgelerinde serbest olmular ve babadan oula geen valiliklerini devam ettirmilerdir.80 Kanun devrinden sonra da "ellerine verilen kadim temesskler mucebince" denilerek, "yurtluk ve ocaklk" yoluyla sancak ve dirlik tasarruf edenlerin imtiyazlar devam etmitir. Uygulanan vergi sistemi sancaklarn durumuna gre kanunnmelerde ayr ayr yazlm, nceki dnemin kanunlarnn bir ksm bir mddet uygulanarak tedricen kaldrlmlardr.81 Osmanl'nn dou ve gney siyasetinin bir paras olarak Dou Anadolu ehirlerini almas ile Osmanllarn blgedeki egemenlii pekimi, Dulkadrllarn Osmanl hakimiyetine katlmas ve dalk lkesindeki geitlerin elde edilmesiyle de Memlklulara giden yol almt. Dou Anadolu'nun fethi Osmanl'nn Anadolu'dan Kafkasya, Suriye ve ran'a alan nemli stratejik geitleri elinde bulundurmasn ve bu lkelere sefer dzenleyip savunma hatt kurmas imkann salad gibi Azerbaycan ve Irak hakimiyeti yolunda dayanak noktas da oluturmutur. XVI. yzyl balarna kadar blgede nfuz sahibi olan ranllar ve Memlklularn sahip olduu yerlerin alnmas ile Anadolu'dan yabanc aya ekilmi, milli birlik salanmtr. Dou ve Gneydou Anadolu'nun nce Safevlerden, sonra nfuz sahas olan yerlerin Memlklulardan alnmas ve Msr seferini aklayabilmek iin ayn zamanda o dnemde dnya tarihinde, bat Asya-Akdeniz ticaretinde meydana gelen deimeleri de gz nnde bulundurmak suretiyle deerlendirmek gerekir. Nitekim bu toprak kazanmlar ile Dou Anadolu'dan geen Tebriz-Halep ve Tebriz-Bursa ticaret yolu Osmanl kontrol altna girmi, Memlklu topraklarnn alnmas ile de Svey'e kadar uluslararas ticari yollarn denetimi Osmanl Devleti'nin eline gemitir. 1 Persler ve Roma devrinde Ankara'dan Kayseri-Zamant-Malatya-Tomisa'ya uzanan yolun

yan sra Sivas-Divrii-Erzurum'dan douya uzanan yollar iin bkz. W. M. Ramsay, Anadolu'nun Tarihi

871

Corafyas, (nr. M. Pekta), stanbul 1986, s. 22 (Kk Asya Haritas); Seluklular ve daha sonra Osmanllar devrinde Konya'ya ulaan yollar oradan Kayseri, Sivas, Erzincan, Erzurum yoluyla ran ve Grcistan'a, bu yolun Sivas'tan ayrlan bir kolu Malatya, Diyarbakr, Mardin, Musul zerinden Badat ve Basra'ya uzanyordu. Trabzon'dan balayan bir baka gzergah, Gmhane, Bayburt, Akale'yi izleyerek Erzurum'da dier ana yollar ile birleip, Tebriz'e gidiyordu. Bkz. K. zergin, Anadolu Seluklular anda Anadolu Yollar, (Baslmam Dr. Tezi), stanbul 1959, s. 28-35, 98 vd., 128 vd, 160 vd. 2 Trklerin Dou Anadolu'ya ilk aknlar hakknda bkz. Xenefon, Anabasis, (nr. H. rs),

stanbul 1962, s. 142. vd.; G. Nemeth, Atilla ve Hunlar, (nr. . Batav), stanbul 1962, s. 60; Herzfeld, Paikuli I, Berlin 1924, s. 17, 133; Z. V. Togan, Umumi Trk Tarihine Giri, stanbul 1981, s. 155, 166-167, 170; T. Tarhan, Eski ada Kimmerler Problemi, (Baslmam Dr. Tezi), stanbul 1972, s. 103 vd.; B. gel-H. D. Yldz ve Dierleri, Trk Milli Btnl erisinde Dou Anadolu, Ankara 1986, s. 12 vd. 3 P. Pelliot, Notes on Marco Polo II, Paris 1963, s. s. 864;; T. Baykara, "Dou

Anadolu=Trkmenia (Trkmen lkesi), Atsz Armaan, stanbul 1976, s. 61 vd. 4 5 F. Smer, Kara Koyunlular, Ankara 1984, s. 33 vd. . H. Uzunarl, Anadolu Beylikleri ve Akkoyunlu, Karakoyunlu Devletleri, Ankara 1988,

s. 180 vd.; F. Smer, a.g.e., s. 34, 38. 6 B. Ktkolu, Osmanl-ran Siyasi Mnasebetleri I, 1578-1590, stanbul 1962, s. 2-3; F.

Smer, a.g.e., s. VII-VIII, 20 vd.; . H. Uzunarl, a.g.e., s. 180. 7 4 vd. 8 Oru bin Adil, Tevarih-i Al-i Osman, s. 32; Akpaazde, Akpaaolu Tarihi, (nr. N. Y. Ycel, Timur'un Ortadou-Anadolu Seferleri ve Sonular (1393-1402), Ankara 1989, s.

Atsz), Ankara 1985, s. 74-75; Hoca Sadeddin, Tc't-Tevrih I, (nr. . Parmakszolu), Ankara 1992, s. 229-230; Ner I, s. 341 vd; Ayn, kd'l-Cmn III, s. 78; Lutfi Paa, Tarih-i Al-i Osman, stanbul 1341, s. 51; Mneccimba Ahmed, Cmi'd-Dvel-Osmanl Tarihi (1299-1481)-, (nr. A. Araka), stanbul 1995, s. 139. 9 10 Hammer, Byk Osmanl Tarihi II, (yay. haz. M. evik-E. Kl), stanbul 1989, s. 467. Makriz, Es-Sluk li Marifet-i Dveli'l-Mluk, II, (nr. M. Ziyade), Kahire 1971, s. 142 vd.;

Malatya civarna yaplan Memluklu aknlar iin bkz. bn Kesir, El-Bidaye Ve'n Nihaye XIV, Beyrut 1977-1982, s. 29.

872

11

Ebu'l-Fida, El-Muhtasar Fi Ahvali'l-Beer II, (nr. M. Deliyyub), Beyrut 1997, s. 418 vd.; O.

Turan, Dou Anadolu Trk Devletleri Tarihi, stanbul 1993, s. 191-192. 12 Makriz II, s. 144, 533; bn Tagribirdi V, s. 137; smail Emir oban-", TOEM I/15, (Haziran 1930-Mays 1931), s. 67. 13 G. Gebakan, XVI. Yzylda Malatya Kazas (1516-1560), (nn n. SBE. Dr. Tezi), Hakk, "Anadolu'da Mhim Sima-

Malatya 1998, s. 20 vd. 14 15 O. Kl, XVI. ve XVII. Yzyllarda Van (1548-1648), Van 1997, s. 9 vd. J. E. Woods, 300 Yllk Trk mparatorluu Akkoyunlular, (ek yazlar. M. Szen-N.

Sakaolu), stanbul 1993, s. 270. 16 bn Tagribird, XI, s. 265; Makrizi, II/3, s. 1104, 1166; Nizameddin am, Zafernme, (nr.

N. Lugal), Ankara 1987, s. 262 vd.; Hoca Sadeddin, I, s. 232; Y. Ycel, a.g.e., s. 69 vd.;. 17 18 19 20 21 22 23 24 Hoca Sadeddin, I, s. 236; Solakzde, I, s. 91. Nizameddin am, s. 285-286; Y. Ycel, a.g.e., s. 69 vd., 110 vd. Nizameddin am, s. 299 vd. Nizameddin am, s. 332; F. Smer, a.g.e., s. 70. . H. Uzunarl, a.g.e., s. 189; F. Smer, a.g.e., s. 74 vd. F. Smer, a.g.e., s. 79 vd. F. Smer, a.g.e., s. 90-91. bn Tagribirdi, VI, s. 415-416; Abubakri Tihrani, Kitab- Diyarbakriyye-Akkoyunlular Tarihi-

I, (nr. N. Lugal-F. Smer), Ankara 1962, s. 69-70; F. Smer, a.g.e., s. 96 vd. 25 26 27 28 Abubakri Tihrani, I, s. 83 vd.; F. Smer, a.g.e., s. 119 vd. R. Yinan, Dulkadir Beylii, Ankara 1989, s. 34. . H. Uzunarl, a.g.e., s. 172; R. Yinan, a.g.e., s. 56 vd. bn Tagribirdi, VII, s. 732; A. Tihrani, I, s. 569; J. E. Woods, a.g.e., s. 172; W. Hnz, Uzun

Hasan ve eyh Cneyd, (nr. T. Byklolu), Ankara 1992, s. 40 vd. 29 J. E. Woods, a.g.e., s. 195-196.

873

30

Fatih'in Dou Anadolu siyaseti hakknda geni bilgi iin bkz. S. Tansel, Osmanl

Kaynaklarna Gre Fatih Sultan Mehmed'in Siyasi ve Askeri Faaliyeti, Ankara 1999, s. 281-328. 31 32 33 . H. Uzunarl, a.g.e., s. 193; J. E. Woods, a.g.e., s. 197; S. Tansel, a.g.e., s. 324 vd. Mneccimba, Cami'd-Dvel, s. 278 vd. Fatih devrinde Osmanl-Akkoyunlu mnasebeti, Otlukbeli sava hakknda bkz.

Akpaazde, s. 178 vd.; Tursun Bey, Tarih-i Ebu'l-Feth, (nr. M. Tulum), s. 150 vd.; Mehmed Neri, Kitab- Cihan-nma, II, (nr. F. R. Unat-M. A. Kymen), Ankara 1987, s. 803-821; bn Kemal, Tevarih-i Al-i Osman, VII, (nr. . Turan), s. 323 vd.; Hoca Sadeddin, III, s. 113 vd. 34 35 36 77 vd. 37 T. C. Genelkurmay Bakanl, Osmanl Devri Yavuz Sultan Selim'in Msr SeferiJ. E. Woods, a.g.e., s. 235. S. Tansel, a.g.e., s. 329 vd. . Tekinda, "Fatih Devrinde Osmanl-Memluklu Mnasebetleri", EFTD XXX, (1976), s.

Mercidabk (1516) ve Ridaniye (1517) Meydan Muharebeleri, Ankara 1990, s. 2. 38 39 S. Tansel, a.g.e., s. 331; T. C. Genelkurmay, a.g.e., s. 4. Akkoyunlu imp'nun dalma sreci yaanrken, Diyarbekir, Arminiye ve Azerbaycan

Elvend Bey'in denetimindeydi. Irak- Arap'da hkm sren Sultan Murad'n ynetimi ise Diyarbakr'n Safev taraftarlarnn eline gemesiyle bir yl iinde sona ermitir. (1507-8) Fakat Sultan Murad bu blgedeki patlak veren Safev kart isyanlar srasnda 1513'de tahta geen Selim'in desteiyle Bayndrlar, geleneksel Trkmen ve Krt balaklarn lkesinin gasplarna kar evresinde toparlamaya almtr. Bu tarihlerde Bitlis, Mardin, emigezek, Eil, Hazo ve dier merkezlerin aalar ve eski valileri Safevi egemenliine kar ayaklanmlard. J. E. Woods, a.g.e., s. 269, 297 d. nu. 136; Bu blgede hakim olan Hakkari, Cezire, Hsn- keyfa, emikezek, Mcngerd, Pertek, Sakaman, Egil, Palu, ermik, Kilis, Meyyafarikin, Eruh, Bitlis vs. beyler ve valiler hakknda bkz. erefhan, erefnme, (ev. M. E. Bozarslan), stanbul 1990. 40 Safev Devleti'nin kuruluu ve nemli bir tehdit haline gelmesi hakknda bkz. F. Smer,

Safev Devleti'nin Kurulu ve Gelimesinde Anadolu Trklerinin Rol, Ankara 1976, s. 1 vd.; . H. Uzunarl, a.g.e., II, s. 225 vd., 253 vd.; Akkoyunlu ve zellikle Bayndr ileri gelenleri ah smail'in katliamndan kurtulmak amacyla asl blgelerinden daha ierilere ekilirken Osmanl topraklarna da snmlard. Osmanl hakimiyeti tesis edildikten sonra "sipahi" ve "beyzde" kimliklerinde varlklarn korudular. Erzincan'daki byk bir bey ailesi Elvend Bey'in, Elbistan'daki Uurluoullar Uurlu Mehmed Bey'in, Trabzon'daki Muradhanoullar son Akkoyunlu hkmdar Sultan Murad'n soyundan,

874

Divrii'deki Karamahmudoullar Akkoyunlulardan indiklerini ileri srmlerdir. Bkz. M. H. Yinan, "Akkoyunlular", . A. II, s. 262-263; J. E. Woods, a.g.e., s. 270. 41 bn Iyas, Journal D'un Bourgeos Du Care-Chronque D'bn Iyas-I, (nr. G. Wet), Kahire

1945, s. 114; Hayrullah Efendi, Devlet-i Aliyye-i Osmaniyye Tarihi, V, (nr. Z. Danman), stanbul 1972, s. 21; R. Yinan, a.g.e., s. 93 vd. 42 Rumlu Hasan, Chronicle of The Early Safewis-Ahsen't-Tevarih-, (nr. N. Seddon),

Boroda 1931, s. 93. 43 44 Rumlu Hasan, s. 104. Emir Bey Elbistan'a gelirken Diyarbakr'n idaresini kardei Kaytmaz'a brakmt.

Safevlere dman olan Kaytmaz, Ustacalu'ya ehri teslim etmeyi reddetti. Yrenin Krtleri de Ustacalu'ya glk kartyordu, hatta Safevileri yle taciz ettiler ki, sonunda Ustacalu Muhammed adrlarn skerek Mardin civarna gitmek zorunda kald. Bkz. R. Yinan, a.g.e., s. 93-94. 45 46 47 Rumlu Hasan, s. 96; R. Yinan, a.g.e., s. 94. S. Tansel, Yavuz Sultan Selim, Ankara 1969, s. 102. Solakzde, Solak-zde Tarihi I, (nr. V. ubuk), Ankara 1989, s. 425 vd.; S. Tansel,

a.g.e., s. 27 vd.; . H. Uzunarl, a.g.e., II, s. 257-259. 48 F. Emecen, "XV ve XVI. Asrlarda Osmanl Devleti'nin Dou ve Bat Siyaseti", XV ve XVI.

Asrlar Trk Asr Yapan Deerler, stanbul 1997, s. 130; Osmanl-ran arasnda dini ayrlk ve bunun Anadolu'ya yansmas ve giriilecek sefer iin ulemann fetva vermesi hakknda bkz. S. Tansel, a.g.e., s. 32 vd. 49 aldran seferi ve sefer sonras hakknda bkz. Hoca Sadeddin, IV, s. 174 vd., 183;

Solakzde, II, s. 14-35; Celalzade Mustafa, Selim-nme, (nr. A. Uur-M. uhadar), Ankara 1990, s. 375 vd; Nianc Feridun Ahmed, Mneat II, (Haydar elebi Ruznmesi), s. 396-402; S. Tansel, a.g.e., s. 43 vd.; Ahmet Uur, Yavuz Sultan Selim, Kayseri 1992, s. 56 vd.; T. Gkbilgin, "aldran Muharebesi", . A. III, s. 329-331. 50 51 52 S. Tansel, a.g.e., s. 73, 76 vd. Hoca Sadeddin, IV, s. 230. dris-i Bitlisi, aldran sava dn Diyarbakr ve Mardin gibi nemli vilayetlerin Osmanl

eline gemesinin gerekli olduunu Sultan Selim'e telkin etmi, ii Safevi hakimiyetinde bulunan ve ounluu snni olan bu blgenin alnmad takdirde Osmanl i siyasetini etkileyeceini sylemitir. Nitekim Sultan Selim'in Bitlisi'ye Dou Anadolu'da dirlik verdiine dair fermanda, "senden umulan ve

875

boynuna bor olan ii gzelce yapman, doruluk ve ballktaki ar tutumun gereince Diyarbakr ilinin tmden ele girmesine neden olduun bildirilmi, yzn a olsun. Diyarbakr yresinde size inanarak gelen beylerin ballklar ve iyi niyetleri karl hizmetlerindeki baarlar ve yeterliliklerine gre ol ilde verilen ve atanan sancaklarn ve beylerin durumlar, ad ve sanlar, deerleri senin bilginde olduundan..." cmleleriyle, onun yredeki faaliyetlerini vm ve taltif etmitir. Bkz. Mehmet Bayrakdar, Bitlisli dris, Ankara 1991, s. 90-91. 53 54 Hammer, a.g.e II., s. 443 vd. Hoca Sadeddin, IV, s. 231; Solakzde, II, s. 39; N. Gyn, XVI. Yzylda Mardin

Sanca, Ankara 1991, s. 15 vd. 55 56 M. Bayrakdar, a.g.e., s. 54. Celalzde Mustafa, s. 390; Hoca Sadeddin, IV, s. 231-232; M. Mehdi lhan, "Bykl

Mehmed Paa'nn Dou Anadolu'daki Askeri Faaliyetleri", IX. TTK (Ankara 21-25 Eyll 1981) Kongreye Sunulan Bildiriler II, Ankara 1988, s. 808-809; Baz tecrbeli beyler Yavuz'a "Kemah kalesi kzlbalar elinde bulunduka, Bayburt, Erzincan gibi kasaba ve ehirlerde bir gvenlik salamann mmkn olamayacan" sylemilerdi. . H. Uzunarl, Osmanl Tarihi II, Ankara 1983, s. 258; S. Tansel, a.g.e., s. 74 -76. 57 58 59 60 M. M. lhan, a.g.m., s. 809. bn Iyas, IV, s. 437; Hoca Sadeddin, IV, s. 234; S. Tansel, a.g.e., s. 103. bn Iyas, IV, s. 462. Dulkadr beylii topraklarnn zaptedilii hakknda bkz. Hoca Sadeddin, IV, s 236;

Solakzde, II, s. 35-37; Nianc Feridun Ahmed, I, s. 458 vd.; S. Tansel, a.g.e., s. 131; . H. Uzunarl, a.g.e. II, s. 271 vd.; R. Yinan, a.g.e., s. 96 vd. 61 Arifi Paa, "Mara ve Elbistan'da Zlkadiroullar Hkmeti", TOEM VI/33, (stanbul

1915), s. 551; S. Tansel, a.g.e., s. 107. 62 63 Hoca Sadeddin, IV, s. 285. Zim Mir Mehmed Katib, Kitb- Cami't-Tevrih, Fatih Ktp., Nu. 4306, vrk. 264b-265a;

Hoca Sadeddin, IV, s. 274 vd.; S. Tansel, a.g.e., s. 127 vd. 64 Mneccimba, Sahif'l-Ahbr II, stanbul 1258, s. 463; Hoca Sadeddin, IV, s. 292;

Celalzde Mustafa, s. 415 vd; Nianc Feridun Ahmed, I, (Haydar elebi Ruznmesi), s. 426; Hammer, II, s. 469 vd.; S. Tansel, "Silahr'n Fetihnme-i Diyar- Arab Adl Eseri", Tarih Vesikalar

876

Dergisi I/3, (1961), s. 430 vd.; . H. Uzunarl, a.g.e. II, s. 276, 284; S. Tansel, a.g.e., s. 132 vd., 146; G. Gebakan, a.g.e., s. 36 vd. 65 . H. Uzunarl, a.g.e. II, s. 273-274; brahim Ylmazelik, XIX. Yzyln lk Yarsnda

Diyarbakr, Ankara 1995, s. 7. 66 67 Nejat Gyn, a.g.e., s. 17. Hoca Sadeddin, IV, s. 245 vd.; Celalzde Mustafa, s. 398-400; Nianc Feridun Ahmed, I,

(Haydar elebi Ruznmesi), s. 470-471; N. Gyn, a.g.e., s. 18; . Ylmazelik, a.g.e., s. 7; M. M. lhan, a.g.e., s. 809. 68 Yre topraklarnn teslim alnmas yntemiyle ele getiini haber alan Sultan Selim,

Diyarbekir beylerine, Krt hakim ve meliklerine datlmas iin yirmi be yk ake, be yz zerrin kumatan yaplm giyisi, on yedi bezeli sancak yollanmtr. Molla dris ise deerli hizmetleri karlnda padiahlara layk armaanlarla sevindirilmitir. Bkz. Hoca Sadeddin, IV, s. 270-271; N. Gyn, "Diyarbekir Beylerbeyliinin lk dari Taksimat", TD, S: 23, (Mart 1969), s. 25; M. M. lhan, a.g.e., s. 811. 69 Hoca Sadeddin, IV, s. 81 vd.; Nianc Feridun Ahmed, I, (Haydar elebi Ruznmesi), s.

471 vd.; N. Gyn, a.g.e., s. 18 vd.; M. M. lhan, s. 809 vd. 70 71 Hoca Sadeddin, IV, s. 262; N. Gyn, a.g.e., s. 21. Nianc Feridun Ahmed, I, s. 423, 430; Mehmet A. nal, XVI. Yzylda Harput Sanca

(1518-1566), Ankara 1989, s. 26-27. 72 73 74 75 Hoca Sadeddin, IV, s. 265 vd.; N. Gyn, a.g.e., s. 22-34; M. M. lhan, a.g.e., s. 810-811. Hoca Sadeddin, IV, s. 269-270; N. Gyn, a.g.e., s. 31. Peev brahim Efendi, Peev Tarihi I, (nr. B. S. Baykal), Ankara 1992, s. 130. Van ve civarndaki kalelerin Osmanl hakimiyetine girii iin bkz. Peev brahim Efendi, I,

s. 131, 196, 211; Solakzde, II, s. 180, 214-215; eref Han, a.g.e., 185 vd; O. Kl, a.g.e., s. 14 vd. 76 77 78 N. Gyn, a.g.e., s. 34; . Ylmazelik, a.g.e., s. 8; N. Gyn, a.g.e., s. 27 vd. O. Kl, a.g.e., s. 11. Blgenin idari sistem iindeki yeri ve deiiklikler hakknda bkz. Tuncer Baykara,

Anadolu'nun Tarihi Corafyasna Giri-Anadolu'nun dari Taksimat-, Ankara 1988, s. 25, 87, 104; G. Gebakan, a.g.e., s. 44 vd.

877

79

B. Kodaman, Osmanl Devrinde Dou Anadolu'nun dari Durumu, Ankara 1986, s. 12 vd;

. Ylmazelik, XIX. Yzyln kinci Yarsnda Dersim Sanca, Elaz 1998, s. 32. 80 81 S. Shaw, Osmanl mparatorluu ve Modern Trkiye I, stanbul 1982, s. 126. . L. Barkan, "Osmanl Devrinde Uzun Hasan Bey'e Ait Kanunlar", Trkiye'de Toprak

Meselesi, Ankara 1983, s. 545-573; . B. Barkan, "Aladdevle Bey Kanunu", Osmanl mparatorluunda Zirai Ekonominin Hukuki ve Mali Esaslar Kanunlar I, stanbul 1943, s. 145, 149, 155, 159.

878

Osmanl-Memlk Mnasebetleri / Prof. Dr. Kzm Yaar Kopraman [s.470485]

Gazi niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi / Trkiye Memlklerin Kuzey Huddu Osmanl-Memlk mcdelesinin cereyan ettii Gneydou Anadolu ve Kuzey Suriyedeki Memlk huddu kaynaklarda ok iyi tasvir edilmitir.1 Bu blge bat ve kuzeybatdan yksek dalarla evrilidir. Memlk topraklar ile Anadolu arasnda tabii bir hudd tekil eden ve gneybatdan Akdeniz sahiline paralel olarak kuzeydouya doru uzanan bu Toros silsilesi, Kuzeydou Toroslar (Anti Toroslar) olarak isimlendirilir. Toros sisteminin dousuna doru yksek da silsileleri arasnda nehir vdileri boyunca teekkl etmi irili-ufakl pek ok, verimli, kapal ovalar vardr. ehirlerin ou bu ovalardadr. Bu ovalarn en genii Malatya, Elbistan ve Adana ovalardr. Bu blgelerin sularnn ksm- azam Frat vastasyla tanr. Frat nehri tabii olarak el-Cezre (Yukar Mezopotamya) ile Memlk topraklarnn dou huddunu izer. Malatya, Bursadan balayp Sivas zerinden Tebrize ulaan bat-dou istikametindeki ticaret yolu zerinde yer almas ve Frat zerindeki pek az geitten birini kontrol etmesi sebebiyle ok mhimdir. Orta Anadolu Yaylasn Kuzey Suriyeye balayan anayol Araplarn Derbendler lkesi (el-Bild ed-Durb) diye tesmiye ettikleri Toros da geitlerini ve Anti Toros Sradalarn diklemesine keser. Bu derbend (geit) lerden bilhassa ikisi ok nemlidir: Birincisi kuzeydeki Araplarn Derbl-Hades tesmiye ettikleri, Kayseriden Anti-Toroslar keserek Elbistan Ovasna uzanan geittir. Elbistan ve komusu Maran stratejik ehemmiyeti bu geidi kontrol etmeleri ve Ayntaba ve oradan Halebe ulaan yol zerinde bulunmalarndandr. kinci ve daha ok kullanlan geit ise gnmzde Glek Boaz denilen geittir. Bu geit de Ereliden balayp Toroslar zerinden ukurovaya inen yol zerindedir. Adana ve havlisi (ukurova) Dou Toroslar sisteminin en geni ovas olup, Osmanl-Memlk atmas burada temerkz etmitir. ukurova tabi hudutlarla ok iyi korunmutur. Buras corafi bakmdan birbirinden ayr iki ovaya ayrlmtr: Aa ve Yukar ukurova. Aa ukurova, gneybat ovas olup gen eklindedir: Taban Akdeniz ve tepesi Toroslarn zirveleri olan bir gen. Buras rmak tarafndan sulanr: Tarsus ay, Seyhan ve Ceyhan rmaklar. Bu rmaklar birer su yolu olup, ukurova blgesinin balca ehirleri iin birer liman hizmeti de grrler. Tarsus ay zerinde Tarsus ehri, Seyhan zerinde Adana ve Ceyhan zerinde eski Mallus ehri.

879

Yukar ukurova, Ceyhan ve kollarnn yukar vdisine doru uzanr. Buras hem denizden hem de gneybat ovasndan Misis Da silsilesi ile ayrlmtr. Burada Anavarza ve Sis (=Kozan) ehirleri vardr. ukurova ayr ve farkl zelliklerine ramen tam bir btnlk arz eder. Bir mstevlnin eline bir btn olarak geer veya bir btn olarak dmana kar direnir. Bir taraftan deniz ve dier taraftan yksek ve sarp dalarla korunmaktadr. Bu dalar ok az geit verir. ki geit ok nemlidir: Anadolu yaylasndan gneye yol veren Glek Boaz ve ukurovann dier ucundan Suriyeye yol veren Suriye geitleri. ukurova, Glek Boaznn gney kna hakim olmas ve Suriye geitlerinin giriini kontrol etmesi hasebiyle Arap memleketlerinin nemli bir arka kapsdr. Buraya kim hkim olursa Suriyenin kalbine kolayca ular.2 Katib elebi, ukurovay geen ve geitleri kontrol eden yollar ve kaleler hakknda teferruatl bilgi verir. Bu geitler sadece askeri deil, ticari bakmndan da ok nemliydi. 15. yzyln sonlarna ait, Osmanllarn Suriye ve Msr ile yapt ticari faaliyetlere dair vesikalar, Osmanllarn Memlklerle youn ticari ilikiler iinde olduunu gsterir. ukurova, kara ticareti trafiinin nemli bir merkezi idi. Limanlarndaki demirleme imkan, Akdenizden su yolu ile ierideki ehirlere ulama kolayl ve bolluk sebebiyle ukurova, beynelmilel deniz yolu ticaretinin bir merkezi olmutu. Orta zamanlarda Adana, Tarsusa nazaran ikinci derecede bir ehirdi. Bu iki ehir ukurovay kontrol etmek iin Osmanl ve Memlk ordularnn savat iki mhim merkez idi.3 Osmanllarla Memlkler Arasnda ki Tampon Beylik: Dulkadiroullar ve Ramazanoullar Suriye huddu boyunca, bir tampon blge oluturmak Memlk hudut siysetinin nemli bir zelliidir. Toroslardan Frata kadar uzanan Memlk topraklarnn mhim bir ksmnda yar bamsz bir ekilde yaayan kk birer Trkmen beylii olan Dulkadiroullar ve Ramazanoullar bu siyset iinde mtlaa edilmek gerekir. Siys ve corafi olarak tecrid edilmi olan ukurovadaki Kk Ermenistan Krall, hem Memlk hem de Trkmen aknlarnn ana hedefi idi. Memlkler, Dulkadirllar, Ramazanllar ve dier Trkmen cemaatlarndan mteekkil gruplarn da katlmasyla, Ermenilere ait kaleleri pe pee ele geirmiler ve 1375 ylnda Sis de alnarak Memlk topraklarna dahil edilmidi. Bu olay ile Kk Ermenistan Krall sona ermi ve batda Toros Dalarndan douda Frat rmana kadar uzanan topraklar Memlk hkimiyetine girmiti. Bu zamana kadar Gneydou Anadoludaki Trkmenler, Trkiye Seluklularnn halefleri olan mahalli hnedanlar, ukurova Ermenileri ve dierleri, Suriye huddunda Memlkler iin bir mdafaa seddi grevi ifa etmilerdi. Bu seddin k, Memlkleri Osmanllarn ykselen gc ile kar karya getirdi. Memlk topraklar iinde ilk defa yar bamsz bir Trkmen beylii kuranlar Dulkadiroullardr. Yaylaklar Anti Toroslar silsilesi zerinde Nurhak Dalar, Binboa Dalar, Aka Da ve Dldl Da; klaklar Amanoslar silsilesinin dousundaki Amik ovas olan Bozoklu Trkmenleri etrafnda toplayan

880

Dulkadirolu Zeyneddin Karaca Bey, bu engebeli arazide Memlklere bal olarak 1335 ylnda bir devlet kurdu. lhan Eb Saidin lmn takib eden karklk esnasnda, Karaca Bey Elbistan ele geirdi ve Memlk sultan en-Nsr Muhammedden kendisini nib olarak tayin ettiini bildiren bir berat ald (1337). Osmanllar tarafndan ilhak edilinceye kadar geen 185 yl boyunca Karaca Beyin halefleri, kesintisiz olarak, topraklarn merkezleri Elbistan ve Maran tesine doru geniletmek ve Kayseri-Malatya ve Ayntab geninin kontroln ellerinde tutmak iin uratlar.4 Dier bir Trkmen konfederasyonu da -oklu boylar olup, bunlar da ukurovada yurt tutmulard. En gl boy olan Yreirlerle birleen ve kendi beylerinin idaresinde Yreirlere tabi olan -ok meneli pek ok Trkmen boyu, yaylaklar Toroslarn dou silsileleri zerinde, klaklar Seyhan ve Ceyhan nehirlerinin verimli deltasnda olarak yayorlard. Osmanl mverrihi k Paazde bunlarn belli ballarn Kusun, Kara sa, zer, Gndz ve Kutemir olarak sayar.5 Yreir Bey tarafndan idare edilen bu -oklu boylarn Ermenilerle meskun Adana, Tarsus ve Misis ehirlerini ele geirmilerdi. 1334 ve 1348 yllarnda, Memlklerin Kk Ermenistana yapt seferler esnasnda Yreir Ramazan Bey, kendisine merkez olarak Adanay semi ve bir Memlk nibi olarak buraya oturmutu. Dulkadiroullar ve Ramazanoullar,6 Memlklerin Anadolu hududundaki mdafaa sisteminin iki ayan oluturuyordu. El-Kalkaandye gre Memlklerin Haleb hudut eyaleti birim halinde tekilatlandrlmt. Bunlar: Suriye huddu; Yukar Frat (el-Cezre) huddu; ve Sugr-Avsm blgesindeki naibliklerdi.7 Suriye Huddu: Toros Dalar boyunca ve skenderun krfezi sahilince uzanyor ve Sis (=Kozan), Serfendikar, Adana, Tarsus ve Ayas iine alyordu. Bu sugr, ukurovaya tekabl etmekte olup Suriye hinterlandn Karamanoullarna ve daha sonralar da Osmanllara kar koruyordu. El-Cezire Huddu: Anti Toroslar boyunca uzanyor ve Divrii, Malatya ve Elbistan naibliklerini ihtiva ediyordu. Bu sugr Aa Frattaki Bire, Caber ve Urfa ile birlikte randa hkim olanlarn aknlarna kar Suriyeyi kuzeydoudan koruyan uzun hudut kalelerinden oluuyordu. Derbul-Hades denilen ve bat-dou Anadolu yolunu koruyan hudut kaleleri el-Cezre Huddunu tekil ediyordu. Glek Boazn ve Suriye geitlerini koruyan kaleler ise am huddunu oluturuyordu. Byle bir i blm esas Memlklerin iki tbi beylik olan Dulkadiroullar ve Ramazanoullarna kar takip ettikleri ift ayakl siysetin en arpc zelliini tekil eder: Bu iki Trkmen hnednnn hudut blgesinin ksm- azam zerindeki hkimiyetini tanyarak, buralar onlara mdafaa ettirmek ve buralar gvenlik altnda tutmak iin gereken asker ve saireden de kurtulmak. Ananevi Trkmen taksimatna gre Sa Kolu oluturan Boz-ok Trkmenleri konfederasyonu Dulkadiroullarnn idaresinde Derbul-Hadesi mdafaa ediyorlard. Bunlar Elbistan havlisinde slenmi olup el-Cezre Huddunun i blmn savunuyorlard. Sol Kolu oluturan -ok

881

Trkmenleri konfederasyonu da Ramazanoullar idaresinde, ukurova geitlerini mdfaa ediyordu. Bunlar da Adanada slenmilerdi.8 Bununla birlikte Derbul-Hades ve ukurova geitlerinin kna hakim olan Drende ve Tarsus ehirleri dorudan Memlk kuvvetleri tarafndan kontrol ediliyordu. Memlkler, hkimiyetlerinin sonuna kadar, Toroslardan Frata kadar uzanan hudut blgesindeki yedi ehirde kendi emrlerinin kumandasndaki muhfz birlikleri ile, dorudan hkimiyetlerini srdrdler. Bylece Dulkadiroullar ve Ramazanoullar Beyliklerine mcvir sahalar, hatt bu beyliklerin hkimiyeti altndaki yerleri de kontrol altnda tuttular. Her bir ehir o nibliin merkezi olup hussi bir grevi vard: Tarsus, Glek Boaznn gney kn koruyor, Ramazanoullar ile Toroslarn tesindeki devlet arasndaki irtibat kesiyordu. Ayas, ukurovann ana limann ve bitiik sahilleri harici dmanlara kar koruyordu. Serfendikar, Suriye geitlerini gebe Trkmen aknlarna kar koruyor ve Ramazanoullar ile Dulkadir oullarnn irtibatn kesiyordu. Sis (=Kozan), Ramazanl ve Dulkadirl topraklar arasndaki irtibat kesiyordu. Drende, Anti Toroslar geidini (Derbl-Hades) koruyor; Dulkadiroullar ile Anti Toroslarn tesindeki devlet arasndaki irtibat kesiyordu. Malatya, Sivas-Tebriz yolunu koruyor ve Frat huddu tesindeki devletle Dulkadiroullar arasndaki hudut balantsn kesiyordu. Divrii, Sivas-Tebriz yolunun kuzey ksmn koruyor ve Dulkadiroullarnn kuzeye doru genilemesini nlyordu. Memlk kontrolndeki bu ehirler, tabii birer mnia olan Toroslar ve Anti Toroslarla birlikte, sadece dmanlara kar bir d gvenlik vazifesi ifa etmiyor, ayn zamanda tampon devletler olan Dulkadiroullar ve Ramazan oullarn da kendi blgeleri iinde tutuyordu.9 Memlkler, hudutlar tesindeki mstakil devletlerle de bir nevi tbilik-metbluk stats tesis etmilerdi. Bunlarn banda Karamanoullar geliyordu. Karamanoullar Memlklerle Osmanllar birbirinden ayryordu. Her ne kadar Karamanoullar, Dulkadiroullar ve Ramazanoullar gibi deil idiyse de gevek bir ekilde Memlklere tbi idi. Mamafih Karamanoullar zerindeki Osmanl tehdidi daha yakn ve cidd idi. Bu durum Karamanoullarnn bazen Osmanllar ve bazen da Memlklerle ibirlii yapmasn gerektiriyordu. lk Osmanl-Memlk Mnsebetleri

882

Trkiye Seluklular Devletinin inkrzndan sonra zuhr eden Tavif-i Mlkun gerek toprak ve gerekse nfus bakmndan en k olan Osmanl Beylii, Bizans Ucunda gaz ve cihd ile megul olan bir Gz Devlet idi. Gz beyler kumandasnda ksa zamanda byk baarlar elde eden Osmanllar ilk drt hkmdar zamannda btn Anadoluyu ele geirdiler ve Avrupada Tuna sahillerine kadar uzandlar. Madd ve manev bir takm vesile ve sebeplerin bir araya gelmesi ile salanan bu baarlar, Osmanllar blgenin hatr saylr bir asker ve siys gc haline getirdi. slm leminin drt bir tarafndan gaz ve cihd amacyla gelenler Osmanllarn sanca altnda toplanyorlard.10 Osmanllarn Anadoluda kardeleri aleyhine genilemeleri, kendisini Anadolu huddundaki Trkmen beylerinin metbu olarak gren gl Memlk sultanlar tarafndan dikkat ve endie ile takip edilmitir. Bununla birlikte Memlkler, askeri glerini hudutlarn geniletmek amacyla kullanmamlar ve Osmanllarn Anadoluda gneye ve douya doru yaylp genilemesine, buralarda kendisine tbi olarak yaayan beyliklere dokunulmad mddete ses karmamlardr.11 Ancak bata Karamanoullar, Dulkadiroullar ve Ramazanoullar olmak zere Osmanllar Memlklerin nfuz sahasna mdahale etmeye balaynca, iki devlet arasnda balangta fevkalde dostane olan mnsebetler gerginleip sonunda niha bir hesaplamaya kadar varm ve nihayet 1517 ylnda Memlk Devletinin Osmanllar eliyle yklmasyla sona ermitir. Osmanl Beyliinin ykselen gcne kar Memlklerin alkas Memlk kaynaklarnda aka grlr. Memlk mellifleri Bursa Hakimi diye nitelendirdikleri Sultan Orhann Bizansllara kar giritii seferlerden haberdard. Bununla birlikte Memlklerle temas kuran ilk Osmanl hkmdar I. Muraddr (1359-1389). O, 1366 Hazirannda, Memlklerin Kbrs seferi esnasnda Kahireye bir sefaret heyeti gndererek, harp gemileri ile yardm vadinde bulunmutu.12 1381de I. Murad, olu Byezidin Germiyan Beyinin kz ile evlenmesi vesilesi ile Msr hkimini de okumu ve bu trene bir Memlk elisi de katlarak hediyeler teati edilmiti.13 I. Murad, 1384 ylnda Memlk Sultan Berkka eli gndererek, douda ykselen Timur tehlikesine dikkat ekmiti. Berkk, Timurdan gelebilecek tehlikeden korkmakla birlikte daha ziyade Osmanllardan ekiniyordu. Bununla birlikte O, bir iyi niyet heyetini Osmanllara gnderdi. Muradn Rumelideki muzafferiyetleri tebrik edilerek hediyeler takdm edildi. Berkk mektubunda Osmanl sultanna Sultnul-guzt vel-mchidn (Gaziler ve Mcahidler Sultan) diye hitap ediyordu. Memlk heyeti, Salhddin Ktibin riysetindeki Osmanl sefaret heyeti ile birlikte Kahireye dnmt.14 I. Muradn halefi I. Byezid zamannda (1389-1402) Memlklerle mnsebetler dostane balad. 1391 yl balarnda Berkk, Byezide bir mektup gndererek ondan Memlk tccarlarn alkoyan Kefedeki Cenevizlilerle arasnda tavassut etmesini rica etti.15 Yldrm, 6 Eyll 1391 tarihli cevab mektubunda, kendisinin tavassutu sonucunda Cenevizlilerin bnl-Kbnyi ve memlk tccarlarn mallar ile birlikte serbest braktklarn ve Mslmanlarn orada serbeste ticaret yapmalar hususunda temint verdiklerini bildiriyordu. ki sultanln bir vucdda iki ruh ve bir kolda iki el gibi olduunu ifade eden Yldrm, Berkka deerli hediyeler gndermi ve ondan hastaln tedavi edecek mahir bir doktor ve ilalar talep etmiti.16 Berkk, Yldrma gnderdii cevab

883

mektubunda memnuniyetini izhr ediyor, Edirne vlisi Hac Firuz Beyin memlk Hac Tanrvermi ve tccrdan Hoca Ksmn klelerinden Hac lyas adnda iki Osmanl tcirinin, Msrda efendileri namna, kann hilfna, karabiber ticareti yaptklarn bildiriyor ve Byezidden bunlar affederek dnmelerine izin vermesini rica ediyordu.17 1392 ylnda Byezid, Kahiredeki Abbsi halifesine hediyelerle birlikte bir mektup gnderip ondan sultanlk takld ve terfi istemiti. Byle bir takldin verilmesi ancak Memlk sultnnn tasvibi ile olabilirdi. Sultan Berkk, Timurun douda gittike ykselen gc karsnda Anadoludaki btn Mslman glerle asker bir ibirlii yapmak gerekeceini ve Byezid ile aralarndaki dostluun ancak byle pekitirileceini bilmese, bu talebi olumsuz karlayabilirdi. Fakat bu mlhaza ile Kerek Vlisi Hsameddin el-Kkniyi Byezidin istedii takld ile Osmanl sarayna gnderdi.18 Byezid de Berkkun ricas zerine, Karaman-olu Alddin Ali Bey ve Sivas hkimi Kad Burhaneddine kar yapaca seferin hazrlklarn durdurdu. 1394 ylnda Timur, Dicleyi geerek el-Cezreye girmi ve Tebriz, Musul, Mardin ve Amidi almt. Bylece onun Osmanllar ve Memlkler iin arzettii tehlike ok yaknlamt. Bu sebeple Byezid, ayn yln Haziran aynda Timura kar bir ittifk kurmalar teklifi ile Kahireye bir eli gnderdi. Altn Orda (Altnordu) hakimi Toktam Hann ve Kad Burhaneddinin heyetleri de Kahireye geldiler. Heyetler Berkktan hsn-i kabul grdler. Fakat Timur bu srada bir sava gze alamadan dnp gitmiti.19 1396da Kad Zeyneddin Sefer ah b. Abdullah er-Rmi adl bir Osmanl elisi iki devlet arasndaki mnsebetleri pekitirmek amacyla Kahireye geldi. Buna karlk olarak, Emir Tolu Min Ali ah bir ittifk yapmak amacyla Bursaya gnderildi.20 Tolu, Yldrmn Nibolu zaferinin haberleriyle Kahireye dnd. 1397 Maysnda Nibolu zafer-nmesini getiren ve 8 yksek rtbeli harp esirini hediye olarak sunan Osmanl heyetini kabulnde Msr Mliki Ba Kads bn Halduna Berkk: Ben herkesle harp etmek iin dolap duran Timurdan korkmuyorum; fakat btn slam dnyasnda bylesine hret kazanan Osmanolundan korkuyorum demiti.21 Mnsebetlerin Gerginlemesi Gerekten Berkkun korkusunu hakl karmak istercesine Yldrm, Rumelide kazand byk zaferin rzgarn da arkasna alarak 1397de Karaman-ilini ele geirdi.22 1398de Kad Burhaneddinin devletini ortadan kaldrd.23 1399 ylnda Berkkun lmnden sonra Msrda ortaya kan karklklardan da yararlanarak, Memlklere tbi olan Elbistan ve Malatyay ald. Dulkadiroullar Devletini ortadan kaldrd. Memlkler i karklklar sebebiyle buna cevap verebilecek durumda deildi. 1400 ylnda, Timurun Sivas tahribini takiben bir Osmanl elisi, Timura kar acilen bir ittifk kurmak teklifi ile Kahireye geldi. Memlklerin Byk Emirleri: imdi bizim dostumuz olmaa hazr; fakat efendimiz Berkk ld zaman bizim topraklarmza yrd ve Malatyay bizden ald. O bizim dostumuz deildir. O kendi lkesini savunsun, biz kendi lkemizi ve insanlarmz koruruz. diyerek Yldrmn teklifini reddettiler.24

884

Memlklerin tarafszl 1400 yl Kasmnda Malatya, Ayntab, Haleb ve Dimakn Timur tarafndan yamalanmasn nleyemedi. Timurun Osmanllara vurduu darbe daha da ykc oldu. 1402 ylndaki Ankara malubiyetiyle, Yldrmn ve seleflerinin bin bir emek ve gayretle Anadoluda kurduklar siyas birlik paraland. Bu olaylar deerlendiren Memlk tarihisi bn Tagribirdi, Yldrmn ittifk arsnn reddedilmesini tenkd eder. Ona gre Yldrm byk bir sultan idi. Fakat kendisini Timur karsnda zafere ulatracak kuvvetli bir ordusu yoktu. Msr ordusu ise, gl olduu halde banda dirayetli bir sultan yoktu. ki devlet ibirlii yapsalard Timuru yenebilirler ve her iki lke de felaketten kurtulabilirdi.25 Yaralar Sarlyor Timurun Yakn Doudaki faaliyetleri, Osmanl ve Memlk devletlerinin her ikisini de derinden sarst. Mteakib 10 yl boyunca iki lke, siys bir istikrarszln penesinde kvrandlar. Timur darbesiyle Memlk Devletinin sadece Suriye paras anariye gark olurken, Osmanl Devletinin tamamn kargaa sard. Timur, Anadolu beyliklerine yeniden hayatiyet verdi. Anadoludaki siys yap, Yldrmn tahta kt esnadaki duruma getirildi. Bu yeni siys yaplanmada Karamanoullar, sadece nceki topraklarna kavumadlar, ukurovada Memlklere ait olan Tarsusu da igal ederek stn bir dereceye ykseldiler. Yldrmn ehzdeleri arasndaki kavga, elebi Mehmedin tek bana hkmdar olmasyla sona erdi (1412). Mentee Beylii Osmanl hkimiyetini kabule, Karamanoullar da Seydiehir, Akehir ve Beyehrini terke zorland (1414). Ertesi yl Karamanoullarnn bu blgeyi geri almak iin yapt teebbs Osmanllarn Konyay istils ve Karaman-olu Mehmed Bey ile olu Mustafann esareti ile neticelendi. Mamafih bu ikisinin bir daha bar bozmayacaklarna dair yemin etmeleri zerine hayatlar baland ve Mehmed Bey yeniden tahtna oturdu. elebi Mehmed bunu isteyerek deil, gl komularn memnun etmek iin yapmt. Bunlardan biri ahruh (1405-1447), dieri de Memlk Sultan eyh el-Mahmud (1412-1421) idi.26 eyh, her Memlk sultan gibi, Karamanoullarnn Memlklere tbi bir devlet olarak devamn istiyordu. ki lke arasndaki ticaret yolunu ak tutma gerei ise daha az ehemmiyetli deildi. Bunlara ahruhun tehditleri de eklenince Osmanllar Karaman ilindeki durumu kabul etmek zorunda kald. Osmanllarla Memlkler arasndaki temas 1415de tekrar balad. elebi Mehmed, negl Kads Kvml-Mlk ved-Dni hediyelerle Kahireye gndererek clsunu tebrikde gecikmesinden dolay eyhden resm bir zr diledi. ubat 1415 tarihli mektubunda elebi Mehmed iki lke arasndaki eski dostluk balarn yenilemeyi rica ediyordu.27 Buna mukabele olarak 1415 yl Ekiminde eyh, elebi Mehmedin elisi ile birlikte kendi elisi Kurtbay el-Hasekyi hediyelerle Bursaya gnderdi. eyh iki lke arasndaki dostluu tekid ediyor ve mktebe ve mrselenin devamn istiyordu.28 Osmanl-Dulkadiroullar Yaknlamas Dulkadiroullar da Suriyedeki siys kargaay Memlk hkimiyetinden kurtulmak ve Osmanllar ile iyi alkalar kurmak iin frsat bildiler. 1398 ylnda Yldrm tarafndan amcas Sevli Bey

885

(1386-1398)in yerine tahta oturtulan Dulkadirolu Nsirddin Mehmed Bey, kzlarndan birisini elebi Mehmede zevce olarak verdi. elebi Mehmedin 1412 ylnda kardei Musa elebiyle olan mcdelesinde ona yardmc birlikler gnderdi.29 Yeni ve gl Memlk Sultan eyh ile kar karya gelmemek iin de para deyerek ittifk yapt. Memlklerle Karamanoullar arasndaki bar da 1417 ylnda Karamanolu Mehmed Beyin Memlk hkimiyetini kabul ve elisi Muslihiddini Tarsusun anahtaryla gndermesiyle saland. Buna mukabele olarak Zeyneddin adnda biri, Karamanllarla dostane mnsebetleri pekitirmek iin Konyaya gnderildi ve Tarsusa da bir Memlk emiri tayin edildi. Bununla birlikte, ok gemeden, Mehmed Bey, Memlklere kar hasmne tavr taknd ve Ramazanoullarnn yardm ile Tarsusu tekrar ele geirdi. Mehmed Beyin 1419da ehri iade teklifini reddetmesi zerine, eyhin olu brahim kumandasnda icra edilen bir sefer neticesinde Tarsus zorla geri alnd. Karaman-ili Konya, Ereli ve Nide de dahil olmak zere yamaland. Daha nce Msra iltica etmi olan Mehmed Beyin biraderi Ali Bey Karaman tahtna oturtuldu.30 Bu sefere Memlkler safnda katlan Dulkadirolu Nsruddin Mehmed Beye de Kayseri verildi. Memlkler ekilir ekilmez Karaman olu Mehmed Bey Kayseriyi geri almak istedi ise de Dulkadirllar tarafndan yenildi. Olu Mustafa savata ldrld, kendisi de tutsak edilerek Kahireye gnderildi. elebi Mehmed 1419 yl Ekiminde Hac Hayreddin Halil Beyi elisi olarak Memlk sarayna gndererek Karamanllar tardetmesi vesilesiyle tebrik etti. elebi Mehmed mektubunda dostluunu teyid ediyor ve iki lke arasndaki ticari geilerin kolaylatrlmasn istiyordu.31 elebi Mehmedin Karaman meselesi hakkndaki siysetini deitirmesi uzun srmedi. Karamanolu Mehmed Beyin oullarndan brahim Bey, Memlkler tarafndan desteklenen amcas Ali Beye kar mcdelesinde, Osmanllardan yardm talep etti. Bir Memlk sefaret heyetinin brahimi bundan vazgeirme abalarna ramen, brahim Osmanl yardmn kabul etti ve Ali Beyi Nidedeki ssne srmeyi baard. Bu Osmanllarn, Fetret Devrinden beri ilk defa, Memlklerin Karamanllar zerinde tesis ettii ananevi himaye siysetine bir meydan okumalar ve aile ii rekabetten yararlanarak Memlklere kar, kendi adayn Karaman tahtna oturtma teebbsyd. Memlkler bu oldu-bittiyi kabul etmeyerek eyhin 1421deki lm zerine Mehmed Beyi serbest braktlar ve kendilerine tbi olarak Karaman tahtna oturttular.32 Mehmed Bey lkesinde hkimiyetini yeniden kurmakta glk ekmedi ve ok gemeden btn gayretini Osmanllara teksif etmeye balad. Yeni tahta gemi olan Osmanl Sultan II. Muradn amcas Mustafa ile olan mcdelesini frsat bilerek Tekeolu Osman Beyin telkini ile bu sralarda Osmanllar tarafndan kontrol edilmekte olan Antalya limann kuatt ise de 1423de kuatma esnasnda ld.33 Osmanl ehzdelerinin Memlklere Snmas Karamanoullar yznden Osmanllar ile Memlkler arasndaki rekabet su yzne km ve blgedeki kuvvet dengesi bozularak komu Trkmen beylikleri de bunun iine ekilmiti. Bu denge

886

siysetinde Karamanllar, Osmanllarla Memlkler arasnda kalm ve bamszln bazen biri bazen de dieri ile ittifk yaparak srdrmeye almtr. Dulkadirllar ise, Karamanoullarnn mahalli dengeyi alt st etmelerine mni olmak iin, Osmanllar ve Memlkler tarafndan mnvebeli olarak kullanlan bir kar g idiler. Bylesine bir rekabet Osmanl-Memlk mnsebetlerinde yeni bir safhay iaret eder. Mehmed Beyin vefat zerine kardei Ali Bey Karaman lkesine yeniden hakim olmaya alt ise de yeeni brahim Beyin karsnda tutunamayarak Nideye ekildi. Karaman tahtna, II. Murad tarafndan desteklenen ve Osmanllarn damad olan brahim Bey atand. Ancak yeni Memlk Sultan Barsbay (1422-1438) tarafndan desteklenen Ali Bey ile mcdele de devam ediyordu. Bu i ekimeden yararlanan Dulkadir-olu Nsruddin, Aksaray ve Develiye kadar Karaman-iline akn yaptysa da sonunda geri ekildi. brahim Bey kardeini yenmeyi baard ve onu Memlklere snmaya zorlad. Ksa bir mddet sonra brahim Beyin Memlk himyesini kabul etmesi ve Osmanllara kar hasmne bir siyset takip etmeye balamas zerine, Osmanl-Memlk rekabeti kzt. lk defa olarak Osmanllar da Dulkadiroullar ile ittifk yaptlar. 1433de II. Muradn iki yeeninin, Sleyman ve kardei Ftmann, Kahireye iltica etmesi34 ve Sultan Barsbayn onlarn iadesi yolundaki ricay kabul etmemesi ipleri gerginletirdi. Ayn yl iinde, Murad bat huddunda megul iken, Macarlarla anlaan brahim Bey Eirdir ve Isparta ehirleri de dahil olmak zere btn Hamid-ilini ele geirdi. Murad uygun zaman bekleyerek Karamanllara kar yrd ve Beyehir gl havlisiyle birlikte Hamid-ilini yeniden ele geirdi ve brahim Beyi Konyadan srp kard. Barsbayn Timurlulara kar bir Osmanl-Memlk ittifk iin ar yapmas zerine brahim Bey ile bar yapld. Bu bar, brahim Beyi honut etmemiti. nk Dulkadiroullar imdi Osmanllarla ibirlii iindeydiler. brahim Bey, Nsruddin Mehmed Beye verilmi olan Kayseriyi ve blgedeki dier kaleleri ele geirdi. Dulkadir-olu Mehmed Beyin 1436 yl Aralnda yapt yardm ars II. Murad tarafndan memnuniyetle karland ve Amasya ve Tokat sancak beyleri kumandasndaki Osmanl birlikleri, Dulkadiroullar askerleriyle birlikte, Kayseri ve havlisini Karamanllardan geri aldlar. Bu haberi iiten Barsbay 1437 Martnda istire meclisini toplad. Bu mecliste Suriye vlilerinin brahim Beye yardma gnderilmesine karar verildi. Buhran trmanp askeri bir atmaya dnmeden bar saland. Baybarsn Ftma ile evlenmesiyle perinlenen bar, buhrandan nceki durumu yeniden tesis etti. Karamanoullar ve Dulkadiroullar zerindeki Memlk hkimiyeti kabul edildi. Dulkadirllar memnun etmek iin Harput onlara verildi. Memlk Sultan akmak zamannda (1438-1453) Memlk-Dulkadirl mnsebetleri daha da geliti. 1440 ylnda Dulkadirolu Nsrddin Mehmed Bey akmak ziyaret etti ve akmak onun kzlarndan biri ile evlendi.35

887

Osmanllarla iyi mnsebetleri srdren akmak, Esendemir el-Hasek eliyle Sultan II. Murada bir dostluk mektubu gnderdi (1438 Kasm). Mektubunda Suriye vlilerine Amasyadaki veliaht Ahmed elebi ile iyi komuluk mnsebetlerini devam ettirmelerine dair emir verdiini bildiriyor ve Msra memlk celbeden temsilcilerine Osmanl topraklarndan geilerinde kolaylk gsterilmesini rica ediyordu.36 yi ilikileri pekitirmek iin akmak, Barsbayn lmnden sonra dul kalan Hund ehzde (yni Ftma) ile de evlendi. 1439 ylnda II. Murad, Veled Bey ile akmaka bir mektup ve hediyeler gnderdi. Bu mektubunda dostluk ve iyi komuluk ilikilerini tekid ediyor ve akmakn clsunu tebrik ediyordu. Osmanllar ile Karamanoullar arasnda yedi yl sren atekes brahim Bey tarafndan bozuldu. 1442 ylnda, brahim Beyin damad Turgutolu Hasan Bey kumandasndaki Karamanl kuvvetleri, Osmanl topraklar ilerine dalarak Ankara, Beypazar, Ktahya, Karahisar- Shib ve Bolvadini yamalayp tahrip etti ve Hamid-ilinin garb ksmn igal etti. II. Murad, bu olaylar sebebiyle hemen Anadoluya geti ise de Macar-Srp ordusunun Balkanlarda harekete getii haberinin gelmesi zerine brahim Beyin kars olan kz kardeinin aracl ile bar teklifini kabul etti. Fakat brahim Beyin tekrar dmanca faaliyetlerde bulunmas zerine Murad, 12 Haziran 1444te Edirnede Srbistan Despotluu ve Macarlarla bir antlama imzalad ve Karamanoullarna kar bir tecziye seferine kt. Bu seferini meru gstermek iin Msr ulemasndan fetva ald.37 Bu fetva Memlk saraynn bu sefere rzasn da gsterebilir. brahim Bey, Karamann yerlisi olan Molla Sar Yakubun araclyla, hemen bar diledi. Yeniehirde bar imzaland. Bu dnm noktasnda, devletin Dou ve Bat hudutlarnn emniyet altnda olduu inancyla, II. Murad olu Mehmed namna tahttan feragat etti (Austos, 1444). 13 Ocak 1445 tarihinde, Sultan II. Mehmedin clsunu bildiren bir Osmanl elisi Kahireye geldi. II. Murad, 10 Kasm 1444de Varnada mttefik Macar ve Ulah ordusuna kar kazand zaferin fetih-nmesini, akmaka hediyeler, kleler ve deerli elbiselerle birlikte gnderdi.38 II. Mehmedin ilk saltanat (1444-1446) ve Muradn ikinci saltanat (1446-1451) esnasnda, Karamanllarla bar devam etti. brahim Bey Avrupallarn teviklerine ramen bu mddet zarfnda bar bozmad. Osmanllar imdi kuzeydou hudutlarnda artan bir gerilimle tehdit ediliyordu. Karakoyunlular, 1450de Erzincan, Tercan ve Bayburtu Akkoyunlulardan almlar ve Tokat-Erzincan-Tebriz ticaret yolunun emniyeti sarslmt. Bu siys ve iktisad karklklar II. Murad Dulkadirllarla bir ittifk yapmaya sevketti. Olu Mehmedi 1450de Dulkadirolu Sleyman Beyin kz Sitt Hatun ile evlendirdi.39 II. Mehmed, 1451 ubatnda, ikinci ve son clsundan hemen sonra, akmaka bir eli gndererek clsunu bildirdi. Osmanl elisi, yannda tebrik mektubu tayan bir Memlk elisi olduu halde Edirneye dnd. akmak, Erzincan-Haleb ticaret yolunu emniyeti altna almas sebebiyle Yahi Bey vastasyla II. Mehmede teekkr ediyor ve iki lke arasnda haberlemenin devam ettirilmesini istiyordu. 1452 ylnn 23 ubatnda II. Mehmedin gnderdii cevab mektup, akmakn iki memleket

888

arasndaki samimi ve gl balar pekitirmesi, ahruhun lkesinde vukubulan hadiseler hakknda bilgi vermesi sebebiyle kendisine duyduu takdir ve alk ifade ediyordu.40 Karamanoullarnn eski topraklarn ele geirme ruhunu hibir zaman terk etmemi olan brahim Bey, Hamid-ilini istil etti ve Antalya Krfezinde kk bir sahil beylii olan Alanya Beyliine hcum etti. II. Mehmed sefere kp Akehire geldiinde brahim Bey bar diledi. Bar teklifi kabul edildi. Antlama, Karamanllarn Osmanllara tbiyetini tekid etti. 1453 yl Maysnda stanbulu fethederek Ftih unvnn alan II. Mehmedin Celleddin elKbn adndaki elisi harp esirleri ve hediyelerle 27 Ekim 1453te Kahireye geldi. Memlk tahtna yeni oturmu olan Sultan nal (1453-1461)a takdim edilen fetih-nmede Ftih hac farizas ile ilgili grevleri nala brakrken mukaddes gaz ve cihd grevini de kendi uhdesine aldn bildiriyordu. nal Osmanl heyetine hsn kabul gsterdi ve izzet ikramla muamele etti ve Yarbay, Ftihi byk zaferinden dolay tebrik etmek ve iki lke arasndaki dostluk ve ittifk balarn pekitirmek ve aralarndaki sevgi ve meveddeti salamlatrmak amacyla Edirneye gnderdi. Yarbay 1 Austos 1454 tarihinde kendisine Ftih tarafndan gsterilen fevkalde mumeleyi tasvir eden raporuyla Kahireye dnd.41 stanbulun fethinden sonra brahim Bey, Sultan naln himayesini talep etti. 7 Ocak 1455 tarihinde Kahireye ulaan elilik heyetinin getirdii mektupta brahim Bey, Ftihin stanbuldaki Rum Ortodoks Kilisesine kar himayeci siysetinden ikayet ediyordu. nal, brahim Beyin ikayetine kulak asmad ve elilik heyetine itibar etmedi. Avrupadaki her bir fetihle hreti ve gc artan Osmanllarla Memlklerin kurmak istedii dostluk siysetine uygun den bu davran, ayn Celleddin el-Kbn bakanlnda 24 Nisan 1456da Kahireye gelen ve Ftihin gnderdii Srbistan fetih-nmesi ile harb esirleri ve hediyeler getiren heyetin nal tarafndan ok scak karlanmasyla da tekid edildi. Kahire muhtesibi Kanbay el-Yusuf el-Mihmandr, iki byk Mslman g arasndaki mnsebetleri pekitirmek greviyle, Osmanl heyetine stanbula dnnde refakat etti ve iki lke arasnda bir ittifk yapld. Sultan nal tarafndan reddedilen brahim Bey, bu sefer dmanln Memlklere evirerek ukurovadaki Adana, Tarsus ve Gleki 1456 yaznda istil etti. K mevsimi biter bitmez, bir Msr keif birlii Kahireden kuzeye doru harekete geti ve Karaman-iline doru ilerledi. 1457 yl Temmuzunda Memlk kuvvetleri Karaman-ilinin ilerine kadar uzanan bir hareket gerekletirdi. Selefleri gibi onun da ukurovaya gz dikmesi yine pahalya mal olmutu. 13 Nisan 1458de, brahim Beyin elileri Kahireye geldiler. brahim Bey resmen affedilmesini diliyor ve Memlk hkimiyetini kabul ettiini bildiriyordu. Karamanoullarnn Sonu Ftih devrinde Memlk-Osmanl mnsebetleri, Osmanllar Anadoluda genilemedii mddete dosta devam etti. Fakat Ftihin 1461 ylnda nce Trabzondaki Komnenler Devletini, arkasndan

889

sfendiyar-olu Beyliini Osmanllara balamas ve Memlklerin Karamanoullar zerindeki himayesine sayg gstermemesi zerine mnasebetler soudu. Memlk sultan Ho Kadem (14611467) 1461 yl Maysnda Ftihin gnderdii elilik heyetine ok kaba davrand. bn yasa gre bu hadise Msr sultan ile Osmanllar arasndaki dmanln balangc olmutu.42 Nitekim Karamanolu brahim Beyin lmnden sonra (1464) gelien olaylar bunu aka ortaya koydu. brahim Beyin oullar, aralarndaki saltanat mcdelesinde, Ftih, Kaytbay ve Uzun Hasandan g almak isterlerken aslnda hnednlarnn da sonunu hazrlyorlard. Karaman ehzdeleri arasndaki mcdelede Dulkadirolu Melik Arslan Kayseriyi ele geirdi. Frsattan yararlanan Uzun Hasan Bey ise, Memlklerin sessiz tasvibi ile Dulkadirllar yenerek Karaman lkesini istil etti. Karamanolu shak, Ho Kadem adna hutbe okuturken Uzun Hasan Bey de Osmanllara kar Memlklerle bir ittifkn zeminini hazrlad. Fakat Ho Kadem, Uzun Hasana gvenemiyordu. Nitekim 1465de Uzun Hasan Bey Memlklere ait Gergeri istil etti. Bunun zerine Ho Kadem, es-Seyyid e-erif Ali el-Krdyi Akkoyunlulara kar ittifk teklifiyle stanbula gnderdi.43 Bilhassa Uzun Hasan Beyin Dulkadir Beyi Melik Arslan zerine yryp, Elbistan tahrip ettii ve Harputu ele geirdii haberi geldikten sonra bu ittifk daha da cil bir hale gelmiti. Fakat 23 Eyll 1465de stanbuldan dnen eli Ftihin bu teklife scak bakmadn haber verdi. te yandan Karamanolu shak Bey, Osmanllara snm olan kardeleriyle arasndaki anlamazl Osmanl himyesine girmekle halletmek istediyse de Ftih, shak Beyin tekliflerini tamamen geri evirdi. Osmanllara snm olan Pir Ahmed Bey, Ermenek yaknlarnda kardei shak yenerek Konya tahtn ele geirdi. Osmanllara tbi olan Dulkadiroullar ile Karamanoullar arasndaki snr anlamazl Kayserinin yeni bir sancak olarak Osmanllara balanmasyla halledildi.44 Osmanllarn yardm ile ve Osmanllara bal olarak Konya tahtna oturan Pir Ahmed Beyin tbiilik statsn ihlal ederek batda Venedik ve Papalk ile, douda Memlkler ve Akkoyunlular ile temasa geerek Osmanllara kar gizli antlamalar yapmas zerine Ftih, harekete geti. Karamanoullar Beyliine son vermeyi kafasna koymu olan Ftih, doruca Konya zerine yrd. Byk veziri Mahmud Paay da kaan Pir Ahmedi takiple grevlendirdi. Karaman eyaletine ehzde Mustafa vli olarak tayin edildi. Karaman-olu ehzdeleri son bir kez daha beyliklerini kurtarmak iin harekete getilerse de bu son rpnlar da bertaraf edildi. Pir Ahmed Bey ve Kasm Beyler, Uzun Hasan Beye sndlar. Bylece Karamanoullar tarihe karrken Osmanllar da gneyden Memlklerle snr komusu oluyorlard.45 Dulkadiroullar in Sava Melik Arslan Beyin, bu konuda sbkal46 olan Memlkler tarafndan, bir sikastle ldrtlmesi zerine (1465) Dulkadiroullar Beylii hanedn ii atmalara dtyse de Memlklerin, kuzey

890

hudutlarnda kendilerine tbi tampon bir devlet bulundurma siysetlerinin gerei olarak, bir mddet daha siys hayatn srdrd. Melik Arslan Beyin iki kardeinden ah Budak, Memlkler tarafndan ve ah Suvar da Ftih tarafndan desteklendi. Osmanllar bir taraftan kardeine kar ah Suvara yardmc birlik gnderirken dier taraftan da Msra eli gndererek ah Suvarn tannmas iin Memlkleri iknya altlar. Bunu i ilerine karmak olarak yorumlayan Ho Kadem, ah Budaka yardm iin asker gndermeye karar verdiyse de birka gn sonra ah Suvarn kardeini yendii haberi gelince bundan vazgeti. Fakat Memlklerin bu konuda srarl olmalar zerine Ftih Ho Kademe ve Byk Vezir Mahmud Paa da Byk Devedar Yabeke ayr ayr mektuplar gndererek (1466 Eyll) Kurann cihad dnda kan dkmeyi yasakladn bildirip, Kahire ile Elbistan arasndaki mnsebetlerin dzelmesi iin ah Suvarn tannmasn istediler.47 Ho Kadem Ftihin teklifini reddetti ve Dulkadiroullar iine karmamasn tavsiye eden mektubunu elisi ile gnderdi. Bunun zerine Ftih krizi daha da trmandrd. Ho Kademi atlayarak Msrdaki beylere mektuplar gnderdi. 1467 yl Austosunda srtn Osmanllara dayam olan ah Suvarn Halebe hcum iin hazrland haberleri Kahireye geldi. Ar hasta olan Ho Kadem, Suriyedeki kumandanlara Halebe gitmeleri iin emirler gnderdi. Memlk ordular ba kumandan Yelbaya da sefer hazrl iin emir verdiyse de bata Yelbay olmak zere Memlkler durumu gittike arlaan Ho Kademin sonunu beklemeyi tercih ettiler. Ho Kademin 10 Ekim 1467 tarihinde ld gn Suriye ordusunun ah Suvar karsnda ar bir yenilgi ald haberi geldi. Ho Kademin vefatn takip eden siys kriz, 31 Ocak 1468de Kaytbayn sultan olmasyla sona erdi. Kaytbay bir taraftan ah Suvara kar yeni bir sefer iin hazrlk emrini verirken dier taraftan bu buhran Osmanl-Memlk mnsebetleri ierisinde halletme teklifiyle elisini Ftihe gnderdi. Olup bitenlerden dolay zr dileyen mektubu ve deerli hediyeleri gtren Memlk elisi, Ftih tarafndan hsn kabul grd ve yksek rtbeli kiilerden oluan bir Osmanl elilik heyeti Kaytbayn clsunu kutlamak iin Kahireye gnderildi.48 Fakat ah Suvar dmanl bu diplomatik temaslar sonusuz brakt. Bakumandan Canbekin ynettii mttefik Msr-Suriye ordusu ah Suvar tarafndan 1468 ylnda feci ekilde yenildi. Kaytbay zbeki bakumandan tayin etti. te yandan ah Suvarn Haleb Vilyetini taln eyledii ukurovadaki ehirleri ele geirip Drendeyi kuatt haberlerinin arka arkaya gelmesi zerine Kaytbay alelacele Halebe yardmc birlikler gnderdi. ah Suvar, Drendeyi ele geirmesine ramen Kaytbaya bir heyet gndererek bar istedi. Osmanllarn Karaman-ilini ilhkndan sonra Osmanl-Dulkadirl ittifknn daha da tehlikeli boyutlara ulaacandan endielenen Kaytbay, byk bir sefer hazrlad. 1469 ubatnda zbekin kumandasnda Kahireden kan ordu, Suriye askerleriyle birleerek doruca ukurovaya yrd. Ceyhan rma kysnda vukbulan ve her iki tarafa da ok pahalya mal olan savata ah Suvar yenildi ve dalara kat. zbek, ah Budak Dulkadirl tahtna oturtarak yorgun ordusuyla geri dnd. Dn yolunda ah Suvarn pususuna dp ar kayplar veren Memlk ordusu Kaytbayn iznini

891

bile beklemeden acnacak bir halde Kahireye dnd. Bu sefer, Memlk ordusunun zaafn apak ortaya koymutu.49 Yeni bir Memlk seferini nlemek iin ah Suvar, bar teebbsnde bulundu. Daha nce tutsak ald Memlk bakumandan Yabeki bir bar heyetiyle birlikte Kahireye gnderdi. 1470 Ocanda ah Suvarn elilik heyeti kalelerin anahtarlaryla birlikte Kahireye geldi. Heyet Kaytbay tarafndan kabul edildiyse de ah Suvarn Elbistandaki hkimiyetinin tannmas ile Antebin teslimi karlnda kendisine Halebde bir Binler Emirlii nvn verilmesi teklifleri reddedildi. ah Suvara kar sonusuz kalan seferler, Memlk Devletinin itibarn tamir edilemeyecek derecede sarsmt. Kaytbayn ordusunun maneviyatn ykseltmek, asker eksikliini tamamlamak ve ah Suvara kar son darbeyi vurmak iin bir bar dnemine ihtiyac vard. Bu da ancak Dulkadiroullar meselesinde Ftihle anlamas ile mmknd. Bu amala Kaytbay, 1470 yl sonlarnda stanbula bir heyet gnderdi. ki taraf karlkl olarak birbirlerinin i ilerine karmama ve hkimiyet sahalarn blme konusunda anlatlar. Bu antlama, Karaman-ili zerindeki hkimiyetlerinin tannmasna mukabil Osmanllarn ah Suvar Memlklere satmas, dier bir deyile ah Budak Dulkadirl beyi olarak tanmalar demekti. 1470 Austosunda antlamay tasdik ekmek zere bir Osmanl elisi Kahireye geldi.50 Uzun Hasan Beyin douda elde ettii zaferleri Memlkler dikkatle takip ediyordu. Onun dostluk gsterilerine phe ile bakan Kaytbay, 1470 yl Ekiminde Akkoyunlu ordusunun batya doru hareket ettii haberlerini ald. Buna ilaveten ah Suvarn Ramazanoullarn yenerek Ayas ve Sis ehirlerini aldn duyunca ordularna hazrlanmalarn emretti. Geni yetkilerle donatt Yabek kumandasndaki Memlk ordusu Kahireden kp (1471 Ocak) Antebe geldi. ah Suvarn bar teklifi reddedildi. Yabek buradan Ftihe, Amasya vlisi ehzde Byezide ve Uzun Hasan Beye eliler gnderdi. Yabek, bir taraftan Uzun Hasan Beyin Anadolu hakkndaki niyetlerini renmek istiyor dier taraftan da Ftih ile Uzun Hasan Beye kar bir ortak cephe oluturmak istiyordu. 1471 ylnda diplomatik grmeler devam ederken Ftih, veziri Gedik Ahmed Paa eliyle -il ve Gney Anadolu sahilindeki hkimiyetini pekitirdi.51 Yabek heyetlerin dnn beklemeden Ramazanoullar topraklarna girerek Ceyhan nehri kysnda ah Suvar Beyi ar bir yenilgiye uratt. ah Suvar kaarak cann zor kurtard. Yabek, Elbistan ele geirdi. aresiz kalan ah Suvar, Yabeke teslim oldu. Yabek, ah Budak Elbistan vlisi tayin ederek ah Budakn drt olu ve yirmi kadar Dulkadirl asilzdesi ile Kahireye dnd. 1472 ubatnda Ftihten hediyeler tayan Osmanl elilik heyeti Kahireye geldi.52 1472 baharnda artk Uzun Hasan Bey Osmanl-Memlk cephesine meydan okumaya hazrd. Ayn yln Nisannda bir Akkoyunlu heyeti Kahireye geldi. Bu diplomatik manevralar bir asker operasyonun balangcn haber veriyordu. ok gemeden 1472 Hazirannda Akkoyunlu ordusunun

892

Osmanl topraklarna girdii Tokat, Sivas, Kayseri ve Karaman yamalad fakat 19 Austosda Beyehir glnn batsnda yenilerek geri ekildii haberi geldi.53 Osmanllar tarafndan yenilmesine ramen Uzun Hasan Bey Suriyede Memlklere kar da bir cephe at. Frat geen Uzun Hasan Bey Malatya, Khta, Gerger ve Ayntab alarak rzgar gibi Haleb yaknlarna geldi. Yabek kumandasndaki Memlk ordusu Halebe ulamadan Uzun Hasan Bey Osmanl kar hcumunu karlamak zere ekilmiti. Akkoyunlulara kar bir sefere kmak isteyen Ftih, Memlklerle arasndaki ittifkn gerei olarak bir Osmanl sefirini asker yardm teklifiyle Yabeke gnderdi. te yandan Osmanl elisi de Uzun Hasan Beyin Memlkler ve Osmanllara kar Venediklilerle akdettii, Osmanl casuslar tarafndan ele geirilen, imzasn havi antlama metni ile Kahireye gelmiti. Hemen Kaytbay, Osmanl elisini Devletbay bakanlndaki kendi heyetiyle birlikte Osmanl-Memlk ibirliini mzakere etmek zere Ftihe gnderdi. Bu esnda Osmanl ve Akkoyunlu ordular sava iin hazrdlar. Ftih 11 Austos 1473de Otlukbeli yaknlarnda Akkoyunlu ordusunu ar bir yenilgiye uratt.54 Bu yenilgiden sonra Akkoyunlular her iki taraf iin de ciddi bir rakip olmaktan kt. Ne gariptir ki Kaytbay, malb Uzun Hasan Beyle bir bar antlamas imzalad. Ftih buna aldr etmedi. Bir mddet daha aralarnda iyi niyet elileri mbdele edildi. 1474 Nisannda Yabek el-Ceml stanbula gitti. Ftihin dostluk mesajyla ayn yln Eyllnde dnd. Ftihin ricas zerine Osmanllara iltic eden Emir nal el-Hkim de Kaytbay tarafndan affedildi. Mamafih Osmanl-Memlk dostluu uzun srmedi. Karamanoullar ehzdeleri yznden sular yine buland. ehzde Ksm Memlklere snd. Ftihin mektubunu getiren elilik heyeti 1477 Maysnda Kahireye ulat. Ftihin Ksmn teslimi isteinin reddedilmesi zerine 1470de imzalanan birbirlerinin i ilerine karmama antlamas da ihlal edilmi oldu. Uzun Hasan Beyin 1478 Ocanda lmesiyle, Ftih de Memlklerin yolundan giderek Dulkadirolu ah Budakn rakibi Ald-Devle Bozkurt Beye destek verdi. Bozkurt Beyin kz Aye Hatun, 1467 ylnda Ftihin ehzdesi Byezid ile evlenmi ve mstakbel Sultan Selimi dourmutu. 1472de Memlkler, ah Suvar idaresini yktklar zaman Bozkurt Bey, baz Dulkadirl asilzdesiyle Amasyadaki damadnn yanna snmt. imdi artk siys hava Bozkurt Beye destek vermeye uygundu. lk teebbste mttefik Osmanl-Ald-Devle ordusu ah Budak tarafndan hezimete uratld. kinci karlamada ise Bozkurt Bey glip geldi ve ah Budak Memlklere snd. 19 Kasm 1480de Akkoyunlular karsnda Yabekin de lmyle neticelenen yenilginin intikamn almak iin Suriyeye giden bakumandan zbek, ah Budaka yardm etmedii gibi onu yakalayarak hapsetti. Bozkurt Bey ise zbekin tavassutuyla Kaytbay tarafndan Dulkadirl beyi olarak tannd. Memlkler, Akkoyunlu Sultan Yakb ile de anlatlar. Memlklerin Bozkurt Bey vastasyla Dulkadiroullarn himyeleri altna almalar ve Akkoyunlularla antlamas Ftihi memnun

893

etmedi. 1481 yl baharnda drt bir tarafa uzak bir sefer iin emirler gnderdi. Herkes Ftihin Memlkler zerine seferini beklerken 3 Mays 1481de Ftih Sultan Mehmed Han Gebzede vefat etti. Bu lm, iki devlet arasndaki atmay bir mddet geciktirdi. Byezid-Cem Mcdelesi ve Memlkler Ftihin lm Osmanl Devletini bir i harbe srkledi. Yenieri aas ve Anadolu ve Rumeli beylerbeyleri tarafndan desteklenen Byezid, 21 Mays 1482de Osmanl tahtna cls eyledi. Kk kardei Cem Byezide isyan etmekte gecikmedi. Cemin devletin aralarnda bllmesi teklifini reddeden Byezid, Gedik Ahmed Paay Ceme kar gnderdi. 20 Haziranda Yeniehirde yaplan savata yenilen Cem, Konyaya, oradan da Memlklere tbi olan ukurovaya kat. Bu andan itibren Cem iin bir srgn hayat balad. Memlklerin Ceme destek vermeleri Osmanl-Memlk dmanlna yeni bir boyut getirdi. Memlklerin Osmanl hanednn blmek ve zayflatmak iin birbirleriyle ekien Osmanl ehzdelerine siys snma ve destek salamalar teden beri detleri idi. Nitekim 1433de II. Muradn yeenleri ehzde Sleyman ve Ftmaya bu destei salamlard. Buna karlk Osmanllar da Memlklerden kaan ulemya ve merya iltic hakk tanyorlard.55 Gedik Ahmed Paadan kaan Cem yoluna devamla 30 Eyll 1481de Kahireye vard ve byk bir mersimle karland.56 Kaytbay Ceme Osmanl Devletinin bir ksmn kendisine vermesi iin Byezidi iknaya alaca szn verdi. Bu amala stanbula hemen bir Memlk heyeti gnderildi. Bu esnada Cem, annesi ve ailesi ile birlikte Hicaza gidip geldi. Cem Hicazda iken Akkoyunlu Sultan Yakba dehlet etmi olan Karaman-olu prensi Ksm Bey de Karaman-iline bir akn gerekletirdi. Dier taraftan Cem, Rodos valyelerine de bir eli gndermiti. 12 Mart 1482de Memlk elisi, Kaytbayn tavassutunun kabul edilip Anadoluda bir yerin verilmesiyle Cemle anlalaca haberini getirdi. Mzkereler uzadka uzad ve sonunda Byezid kardeine yllk bir gelir balamaktan baka bir ey yapamayacan bildirdi. Cemin nnde savatan baka bir tercih kalmamt. imdi Karamanoullar da kendisine yardm vadediyor ve Gedik Ahmed Paa da haber gndererek kendisi Anadoluya gelir gelmez tahtn kendisine teslim edileceini bildiriyordu. Bu artlar altnda Cem, Kaytbaydan Anadoluya geme izni istedi. Uzun grmelerden sonra, baz emrlerin kar kmasna ramen, Kaytbay Ceme msaade etti.57 Bununla O, Ksm Beyin yardmyla Karaman Beyliini yeniden kurarak Osmanllarla arasnda bir tampon oluturmak ve Anadoluda kendisine dost bir Osmanl ehzadesinin hkmdar olmasn salamak istiyordu. Kaynaklarda bu konuda ok teferruatl bilgiler vardr. Byezid de Msrdaki gelimeleri casuslar vastasyla haber alyordu. Sonunda Cem, 26 Mart 1482de Kahireden ayrld. Suriye ukurova zerinden Osmanl topraklarna girerek Konyay kuatt. Bir birlii de Ankaraya gnderdi. Ankaraya gnderdii kuvvetin yenilmesi zerine Cem, Konya kuatmasn kaldrd. Byezidin kumandasnda Osmanl ordusunun yaklamakta olduu haberi gelince Ta-iline ekildi. Devleti aralarnda blmek iin Byezide yapt son bavurular da reddedildi. Hersek-olu Ahmed Paa Cemi yakalamakla grevlendirildi. Cem Rodos valyelerinden siys snma istedi. Grmeler neticesinde Osmanl ordusunun da yaklamas zerine, Rodosdan gelen bir filo Cemi 30 Temmuz 1482de adaya gtrd.

894

Cemin bu ikinci yenilii Kaytbay sukt- hayale uratt. Kaytbay Cemi ve onun tarafn tutanlarn gcn yanl deerlendirmiti. Bizzat Memlk kaynaklarnn yazdna gre; Cemin Msrdan ayrlmasna izin vermek bir hata idi. Bu olay, Anadolu sultannn Memlk sultanna kar dmanlnn bir sebebi oldu. stelik Kaytbay, Hindistandan Osmanl sarayna deerli hediyeler gtren eliyi Msrda durdurmu ve Byezidi de clsu vesilesiyle tebrik etmemiti.58 Bu sebeple Osmanl-Memlk mnsebetleri biraz da ahslik kazanmt. Cemin Hristiyanlarn eline gemesi onun 1495 ylndaki lmne kadar Byezidin Avrupaya kar takip edecei siysetin yegne belirleyici unsuru oldu. Byezid, Cem sebebiyle maruz kalabilecei tehlikeyi byk bedeller deyerek kendisinden uzak tuttu. Batda bir skunet politikas takip ederken, Anadoluda durumunu kuvvetlendirecek tedbirleri almaktan geri kalmad. Osmanllarn Memlklere ait olan Malatyay kuatan Ald-Devle Beye yardm etmesi Memlklerle Osmanllar kar karya getirdi. Memlkler ar bir yenilgi aldlar (1484 ubat).59 Mttefik Osmanl-Dulkadirl ordusu 21 Eyll 1484de Memlk ordusunu ikinci kez yendi. Bu zaferlerden g alan Ald-Devle Malatyay ele geirmeye karar verdiyse de bu sefer, Malatya yaknlarnda Memlkler galip geldiler. Memlklerin Bar Giriimi ve Mdfaa Tedbirleri Osmanl ve Memlk birlikleri arasndaki hudt atmalar ve Osmanllarn Dulkadirolu AldDevle Beye verdikleri ak destek iki devlet arasndaki anlamazl daha da trmandrd. Kaytbay, Meveret Meclisini toplayarak durumu mzakere etti. Sonunda stanbula bir iyi niyet heyeti gnderilmesine karar verildi. Emir-i Ahr Canbek el-Al bu ile grevlendirildi. Canbek ok tecrbeli bir diplomatt. Memlklerle Osmanllar arasndaki mnsebetleri dzeltmek iin Kaytbayn zr dileyen mektubunu, deerli hediyelerle, Akdeniz zerinden stanbula gtrd. Abbsi halifesi de ayrca bir mektup yazmt. Kaytbay bir taraftan diplomatik mnsebetlerle durumu dzeltmek iin tedbir alrken te yandan da asker hazrlklar ihmal etmiyordu. Bu meyanda Ald-Devle Beyin kardei ah Budak, hapisten karld. te yandan Memlkler Rodos ile de temaslarn devam ettiriyorlard. Ancak Kaytbayn Cemi Kahireye getirtme giriimleri boa kt. Memlk elisi Canbek Edirnede Sultan Byezid ile grt. Byezid, Ceme yardm ve diplomatik entrikalar sebebiyle Kaytbayn davranlarn protesto etti. Osmanllarn ukurovay Ele Geirmesi ukurova blgesini Osmanl hkimiyetine almak ve Ramazanoullarn dorudan Osmanllara balamak iin Osmanl ordusu 1485 Maysnda yeni Karaman beylerbeyi Karagz Mehmed Paa kumandasnda Glek Boazn geerek ukurovaya girdi.60 Blgedeki ehir ve kaleler Osmanllara ballklarn bildirdiler. Byezid, Kaytbaya bir elilik heyeti gndererek ukurovadaki Osmanl varlnn kabuln ve Cemin annesi ve ailesinin iadesini talep etti.61 Kaytbay her iki teklifi de tereddtsz reddetti. ukurovann istils zerine Kaytbay, -oklu Trkmenlerden ve Ramazanoullarndan da yardm alarak uzun bir hazrlk devresinden sonra, zbek kumandasnda

895

kar hcuma geti. Dulkadir-olu Ald-Devle Bey, Boz Oklu beylerin muhalefetine ramen Memlklere itatini arz etti. Dier taraftan da Byezid ile haberleerek Memlklere kar birlikte hareket edeceini bildiriyordu. ki arada kalan Ald-Devle sonunda Msrllar tarafnda yer ald. Memlk ordusu Ayas zerinden ukurovaya girdi. Adana zerinden Misise vard. Osmanl mers arasndaki rekabetin de tesiriyle Osmanl ordusu Seyhan nehri kysnda ar bir yenilgi ald (9 ubat 1486) ve ok ar kayplar verdi. Memlk ordusunun ekilmesi zerine Byezid yeni bir sefer emretti. Bahar gelince Osmanl ordusu harekete geti ve Glek zerinden ukurovaya indi. Sonunda iki ordu Adana yaknnda 15 Martta kar karya geldiler. Osmanl ordusu utan verici bir yenilgi ald ve bakumandan Hersek-zde esir edildi. Kaynaklara gre Karaman beylerbeyi Karagz Paann ihaneti sebebiyle uranlan bu felaketin bedeli ok ar oldu. Muzaffer Memlk ordusu, mzraklarnn ucunda Osmanl askerlerinin kafas, yere eilmi Osmanl bayraklar ve zincirlere bal Osmanl esirleriyle Kahireye girdi.62 Fakat bu sevin ksa srd. 1486 Maysnda Osmanllarn yeni bir sefer iin hazrlk yapmakta olduklar haberi geldi. te yandan Msrda iktisadi durum fevkalde bozulmu sadece sivil halk deil, askerler de kendilerine verilen paray az bularak ba kaldrmlard. Kaynan ifadesine gre Memlk idaresinin sonunun yaklamakta olduunu iaret eden belirti vard: Bunlardan birincisi parann sratle deer kaybetmesi, ikincisi ummi emniyet ve asayiin sarslmas ve ncs askerlerin disiplinsiz hareketleriydi. Bu artlar altnda Kaytbay, Osmanllarla barmay menfaatine daha uygun grerek Kahirede mahpus bulunan Byezidin damad Hersek-zde Ahmed Paay dier Osmanl tutsaklar ile birlikte serbest brakt. Kahiredeki herkes bar yapldn zannederken Osmanllar yeni bir sefer iin ordu hazrlamlard.63 Bazlarna gre, o zamana kadar Osmanllarn ald en ar malubiyet olan Adana hezimetinin64 intikamn almak iin Byezid harekete gemiti. Avrupa cephesindeki bar Byezide hareket serbestisi kazandrmt. Byezid ayrca deniz gcn de bir hayli gelitirmiti. 1487 balarnda Osmanl ordusu Memlklere kar yeni bir sefer iin hazrd. Memlk lkesinde olup bitenlerden gn gnne haberdar olan Byezid byk vezir Davud Paay bakumandanla tayin etti. 1487 ilkbaharnda Davud Paa yola kt. Konyada Karaman askeri kendisine iltihk etti. Dulkadirl kuvvetleri de ona katld. Ancak gelen bir emir zerine Davud Paa Tarsusa kadar uzanan snrl bir faaliyetten sonra geri dnd. Tarsus Osmanllar tarafndan alnrken Memlklerin oradaki nibi Kansuh da Halebe kamt. Dier tarafta Kaytbay, ordusunun donanm iin gereken paray zorla da olsa temin ederek sefer iin hazrlanyordu. Fakat bar kendi menfaatine daha uygun grd iin douda Akkoyunlularla ve batda da Hristiyan glerle Byezidi durdurmak iin diplomatik temaslarn younlatrd. Batdaki temaslar, ehzde Cem merkezinde cereyan ediyordu. te yandan Byezid de Kaytbayn diplomatik temaslarn boa karmak iin mukbil tedbirler alyordu.65

896

17 Mart 1488de Memlklere kar Hadm Ali Paa kumandasnda yola kan Osmanl ordusu Glek Boaz zerinden ukurovaya indi. Yolu zerindeki Ramazanolu ve Turgutlu kuvvetlerini datt. Daha nceki kuatmalarda tamamen yklm olan Adana ve Tarsus surlar yeniden ina edildi. Ayn ekilde Seyhan nehri zerindeki Adana kprs de yenilendi. Osmanllarn ukurovay istils haberini alan Kaytbay, fevkalde tedbirlerle toplad muazzam parayla ordusunu donatt. Memlk ordusu, Atabek zbek kumandasnda Suriyeye doru yola kt. Bu ordu onlarn Berkk zamanndan beri sevk ettikleri en byk ordu idi.66 Osmanllar, Hersek-zde Ahmed Paa kumandasndaki Osmanl donanmasn da, kara kuvvetlerini desteklemek zere gndermilerdi. Memlk ordusu yoluna devamla ukurovaya girdi ve Adana-Tarsus yolunun yarsndaki Aa ayrna ulat. 16 Austos 1488de iki ordu arasnda vukbulan savata Osmanllar ar bir yenilgi aldlar.67 ukurova tekrar Memlklerin eline geti. Bu sava, Memlkler iin hayati bir nem tarken Osmanllar iin sadece bir hudd atmas idi. Bunun iin btn glerini seferber eden Memlkler, galibiyete ramen ar bir iktisad krizin iine dtler.68 Muzaffer Memlk ordusu Suriyeyi adet yamalayarak Kahireye dnd. Aa ayrndaki Osmanl yenilgisinden sonra Dulkadir ve Ramazanoullar tekrar Memlk hkimiyetini kabul ettiler. Osmanllar Ald-Devle Beye kar kardei ah Budak destekledilerse de ah Budak yenildi. Sonunda o da af dileyerek Kaytbaya snd. Aa ayr galibiyetinden sonra Kaytbay, Cemi ele geirmek iin Avrupada tekrar diplomatik bir ataa geti. Byezid de Cem ile ok yakndan ilgileniyordu. Byezid, Papa tarafndan hazrlklar yaplan bir Hal seferinde Memlklerden emin olmak iin, Kaytbay ile olan anlamazl halletmek istedi. 1489 Maysnda Osmanl elilik heyeti Kahireye ulat.69 Kaytbay, Osmanllarn ukurovadan kaytsz artsz ekilmeleri ve Anadoluda alkonulan Memlk tccrlarn serbest brakmalar artyla bar yapabileceini bildirdi. Byezid, bir taraftan Memlklerle bar mzkerelerini srdrrken dier taraftan da Rodos valyeleriyle pazarlk yapyordu. te yandan Kaytbay da Romaya eli gndermiti. 25 Mart 1490da, Papann Osmanllara kar dzenlenecek bir Hal seferini grmek zere Avrupann btn Hristiyan devletlerinin temsilcisiyle toplad kongreye Kaytbayn elisi de katlmt. Kaytbay, Cem karlnda 200 bin duka altn vermeyi ve Filistindeki mukaddes yerleri papala devretmeyi teklif etmiti.70 Her ne kadar kongrede Memlklerin grevi tayin edilmemise de Hallarn hcumu halinde onlarn da Anadoluda bir cephe aacaklar mit ediliyordu. Bu srada Papalk ve Avrupa devletleriyle mzakereler srdren Kaytbay, ieride ok ciddi iktisad krizle kar karya bulunmasna ramen, Osmanllara kar bir Hal Seferini harekete geirebilecei midiyle, Atabek zbek kumandasnda bir Memlk ordusunu Suriyeye gnderdi. Memlk ordusu ilk defa kurun atan tfeklerle tehiz edilmiti. Bu esnada Ebubekir riysetindeki Osmanl bar heyeti, 13 Nisan 1490 tarihinde Dmaktaki zbeke geldi.71 Ebubekir, zbekle mlkatnda, eyhl-slm Molla Ald-Dn Ali el-Arab adna: Ulem ve Osmanl devlet riclinin Byezidin yaptklarn tasvip etmediini, Mslmanlarn birbirini

897

krmasnn ancak kffrn iine yarayacan syleyerek bar yaplmasn istediklerini syledi. zbekin, derdini Kaytbaya anlatmas gerektiini sylemesi zerine, Ebubekir Kahireye gitti. Bu esnada zbek, Dulkadir-olu arazisi zerinden yryerek Kayseriyi kuatmakta olan Ald-Devleye yardma gitti. Ancak, Hersek-zde Ahmed Paann zerine gelmekte olduunu haber alnca kuatmay kaldrarak iki kol halinde geri ekildi. Bir kol Drendede ordugh kurarken, ikinci kol zbek kumandasnda Aksaray, Nide ve Ereli havlisini yamalayarak Glek Boaz zerinden ukurovaya indi. Askerlerinden gelen bask zerine zbek, Dimaka geri dnd. 15 Yllk Bar (1491-1516) Memlklerin Karaman-ilini insafszca yamalayp ekip gitmesi zerine Byezid yeni bir sefer iin hazrlklar yaplmasn emretti. Bu sefere bizztihi kendisi kumanda edecekti. Ordu-y Hmyn Beiktata kararghta iken Tunus hkimi el-Mtevekkil Allllah Osman (1435-1494)n elisi stanbula geldi. Tunus Hkimi, Osmanllarla Memlkler arasnda bar iin tavassut ediyordu. Aragon ve Kastilyann birlemesinden sonra spanyada Mslmanlara kar giriilen temizlik harekt Cebel-i Trk Boaznn kar yakasndaki Tunusu da tehdit ediyordu. Cem sebebiyle de olsa Avrupallarla sulh yapan Byezid niin Mslmanlarla sulh yapmasnd? Fakat bu zor grnyordu. nk bata Osmanl ulems ve yal devlet erkn kle erkeslerden intikm almak istiyorlard. Bereket versin eyhl-slm Molla Ald-Dn Ali el-Arab farkl dnyordu. stelik bu sefer Memlkler de bar istiyorlard. Bu srada stanbulda vukubulan bir fet de buna yardmc oldu. 11 Temmuz 1490da stanbulda byk bir frtna kopmu, Et Meydannda silah deposu olarak kullanlan Gngrmezler Kilisesine yldrm dm, byk patlamalar olmu, civardaki Yenieri klalar ve mahalleler yanm, hsl stanbul byk bir fetle karlamt.72 Anadoluda da ktlk vard. Bu durum muvcehesinde Byezid vezirlerinin tavsiyesiyle seferden vazgeti. Tunus elisi saraya davet edilerek tavassutunun kabul edildii bildirildi. Ayn ekilde Kaytbay da sava bitirmek istiyordu. Byezidin diplomasisi kendisininkine ar basm, Avrupadaki diplomatik temaslar sonusuz kalmt. Uzun sren seferler ve harp Msr iktisad bakmdan kertmiti. Suriye eyletinin durumu daha da ackl idi. Orada Memlk ordusunun yapt tahribat, dman ordusu tarafndan yaplamayacak kadar ard. Harpler sebebiyle iki lke arasndaki ticaretin durmas durumu daha da arlatrmt. Ulem bata olmak zere Msr ve Suriye halk zaten harbe kar olup, Memlk Devleti genel bir kn sinyallerini veriyordu. Bu kt gidii ancak bar durdurabilirdi. ki taraf arasndaki bar grmeleri 1490 Ekiminde balad. Osmanllar tarafndan Molla Ald-Dn Ali el-Arab ve Memlkler tarafndan Mamay el-Haseknin riyset ettikleri mzkereler, Osmanllarn Glek Kalesi hudd olmak zere, Adana ve Tarsusu Haremeyn-i erifeyn evkfna dhil edilmesi artyla Memlklere brakmasyla sonuland. Osmanl bar heyeti Mamayn refaktinde Dmak zerinden Kahireye vard ve Kaytbay tarafndan scak bir ekilde karland. Emir Canbolat riysetindeki alt kiilik Memlk delegesi bar antlamasn imzalamak zere stanbula gnderildi.

898

Beraberinde Osmanl delegasyonu olduu halde Canbolat, 11 Eyll 1491de stanbula ulat. Heyetler arasndaki mzakerelerden sonra antlama metni tasdik edilip bar imzaland.73 Sona Doru 1491 bar Memlklere dhili meselelerle megul olma frsat verirken, Osmanllara da Batya kar yeni bir hcum siyseti takip etme imkn verdi. Bartan ksa bir mddet sonra Grnatann dmesi (8 Ocak, 1492) Hristiyan alemine kar gaz ruhunu alevlendirdi. Osmanllar Hristiyanlara kar deniz kuvvetlerini kullanmaya baladlar. 25 ubat 1495de Cemin vefat, Byezide ayr bir hareket serbestisi verdi. Byezid 1499da Akdenizde Venedike kar savan iaretini veren bir deniz seferi balatt. Ancak 1502de douda zuhr eden yeni meselelerle serbeste megul olabilmek iin Venedikle bar yapt. 1490da Sultan Yakubun lmn takip eden gelimeler sonunda Akkoyunlu idresi km ve ah smailin cevval bakanlnda Safeviler ykselie gemilerdi. Safevilerin Gneydou Anadoludaki Trkmen kabileleri arasnda din propagandaya arlk verip Dulkadiroullar topraklarna hcm etmeleri, hudd boyundaki g dengesini ciddi olarak tehdit etmiti. Osmanllar, dou huddlarnda mezhep esasna dayanan ve yaylmac bir siyaset takip eden bir devlete msamaha gsteremezdi.74 Kaytbay 1496da lnce, yerine olu Muhammed sultan oldu (1496-1498). Muhammed, clsunu bildirmek ve aradaki dostluun devamn salamak iin Hayr Beki Byezide gnderdi. Kansuh el-Grnin Memlk tahtna oturmas zerine (1501-1516) Byezid, 1502 Austosunda Silhtarba Haydar Aay det zere yeni sultan tebrik iin gnderdi. Kansuh, hseklerinden Hindu Bay hediyelerle stanbula gndererek buna karlk verdi. Kansuh, mektubunda Byezidi methediyor ve selefi Kaytbayn Byezid ile dostluk yolunda kavisler izdiini,75 fakat Allahn onun bozduu bar tekrar kurduunu syleyerek Dou Anadoludaki Safev tehlikesine dikkat ekiyordu. Byezid, Kansuha gnderdii dier bir mektubunda Trablus-am nibi Devletbay affetmesini rica ediyordu. Kansuh onun bu ricasn yerine getirdi ve 1504 ylnda elisi Yusuf eliyle gnderdii bir mektupla bunu Byezide bildirdi. Byezid, 1504 ylnda gnderdii dier bir eliyle Kansuha teekkr ediyor ve ayn ekilde onun Safeviler hakkndaki grlerine katldn bildiriyordu. Kansuh, yukarda zikredilen elisini Byezidin elisi Sinan Beyle tekrar stanbula gnderdi ve Safeviler hakkndaki endielerini tekrar dile getirdi.76 Yaplacak savata Osmanllara yardm etmeye hazr olduunu bildirdi. Kansuh Osmanllarla bar idame ettirmek iin gayret sarfetmekle birlikte ta Berkuk zamanndan beri devam edegelen Osmanolu endiesinden de kurtulamamt. Nitekim, babasyla anlamazla dp kaarak Msra gelen ehzade Korkutu ok scak bir ekilde karlad. Olunu affetmesi iin, Devadar Alln 22 Austos 1509da Byezide gnderdi.

899

Buna karlk olarak Byezid Ankara kads Ali Efendi bakanlnda bir heyeti Kahireye gnderdi. Kansuh Korkutun Hacca gitmesine izin vermesi iin Byezide Ezher ulemsndan Abdsselm gnderdi. Byezid buna cevap olarak ayn yl iinde ikinci bir elilik heyeti gndererek, olunu Kansuha emanet ettiini bildirdi. Korkut Haccdan dndkten sonra Kansuh, Ksebay hediyelerle Byezide gnderip Korkutu affetmesini ve Antalya, Manavgat ve Aliyyeyi ona vermesini rica etti. Byezidin buna olumlu cevap vermesi zerine Kansuh, Hseki Bektay hediyelerle Byezide gnderip teekkr etti. Bu diplomatik temaslar neticesinde, Msrda drt ay daha kaldktan sonra Korkut Akdeniz zerinden lkesine dnd. Yolda Rodos valyeleri Korkutu yakalamak istemiler ancak baarl olamamlard.77 Osmanl-Memlk Mcdelesinin Sonu Yavuz sultan olduktan sonra (24 Nisan, 1512) Safevilerin Osmanl lkesinde yapt propaganday ve Memlklerle olan mcadeleyi ok iyi bilen birisi olarak, zecri tedbirler ald. Kansuh, balangta Selimi clsu vesilesiyle tebrik etmediyse de daha sonra aralarnda yazmalar cereyan etti ve eliler teati edildi. Her iki taraf da birbirine phe ile bakmakla birlikte, bu mektuplar zhiri bir dostluk ifade ediyordu. Yavuzun clsundan sonra aabeyisi Ahmed isyan etmi ve Memlklere ait olan Drendeye kamt. Yavuz, bu konuda bir mektup yazarak Ali avu vastas ile Kansuha gnderdi. Haleb nibi Hayr Bek, Ali avutan mektubu alarak Kansuha iletti ve Yavuza da bir mektup gndererek Ahmed yanna gelirse onu gzelce arlayacan, Kansuhun da ona iyi muameleden baka bir ey yapmayacan, nk iki lkenin birlik olduunu, Kansuhun cevab ne olursa olsun kendisinin Yavuza bal olduunu bildirdi. te yandan Memlklerin kendisini istismar edeceklerini hisseden ehzade Ahmed de Akkoyunlulara snd. Fakat Ahmedin olu Sleyman, Aledddin ve Ksm birbiri pei sra Msra katlar (1512). Yavuz, babasnn Cem yznden ektii sknty biliyor ve yeenlerinden dolay kendi bana da byle birey gelmesinden ekiniyordu. Kansuh, Yavuzdan ekinmekle birlikte, bu ehzadeleri scak bir ekilde karlad. Amac onlar amcalarna kar kullanmakt. Fakat Sleyman ve Aleddin birka ay sonra vebadan ldler.78 Bir Cihn devleti kurmaya karar veren Yavuz, tahta geer gemez hemen Memlklerle ekli bir ittfk yapt ve btn gcn Safevilere yneltti. Nitekim 23 Austos 1514te aldranda Safevileri feci bir ekilde yendi. Bu zaferini elisi Hzr Aa eliyle Kansuha bildirdi. Kansuh, Yavuzun bu zaferini endie ile karlad ise de memnuniyetini bildiren bir mektup gnderdi. aldran dnnde Dulkadirolu Ald-Devle Beyi ldrerek topraklarn ilhk eden Yavuz, Bykl Mehmed Paa eliyle Gneydou Anadoluyu Osmanl topraklarna katt. 1515 Ekimi balarnda Silhtar Hasan Beyi Kansuha gndererek bu fetihlerini bildirdi. Kansuh, Cemleddin Yusuf el-Kaytn Yavuza gndererek fetihlerinden duyduu sevinci (!) dile getirdi. Ve kendisine ahap iinden anlayan ustalar gndermesini rica etti. 1516 yl ubat balarnda Yavuz, Kansuha Rkneddin b. Zeyrek ile bir mektup daha gnderdi.79 Bu mektubunda Yavuz, fetihlerinin toprak kazanc amac gtmediini vurguluyordu. Kansuh, zhiri dostluk gsterilerine ramen, bir taraftan Osmanllara kar Safevilerle ittifak akdederken, dier taraftan da Yavuzla kanlmaz olan niha savaa hazrlanyordu. Nitekim

900

1516 yl ubatnda Abbasi Halifesi III. El-Mtevekkile ve drt mezhep bakadsna kendisiyle sefere kmak zere hazrlanmalarn emretmiti. te yandan 19 Mart 1516da Edirnede yaplan Divn- Hmyn toplantsnda dou lkelerine sefere klmasna karar verilmiti. Bu seferin hedefi, Memlkler olmasna ramen Safeviler zerine sefere klaca yi olmutu. Memlklerin Safevilerle yapt ittifk buna sebep olarak gsterilmiti. Her iki sultan casuslar vastasyla yek dieri hakknda bilgi sahibi oluyordu. Bu esnada Yavuzun Memlklerin Haleb nibi Hayr Bek ile mektuplatn biliyoruz. Hayr Beke gre Osmanllar Safeviler zerine bir sefer iin hazrlanyorlard. Ancak Kansuh buna inanmayarak o da kendi hazrlklarn yapyordu. Yavuz harekete gemeden nce Memlklerle savan eren ciz olduuna dair bir fetv ald. Tccarlarn yolunun kesilmesi buna sebep olarak gsterildi. te yandan Memlk ordusu Kansuhun kumandasnda sefere km ve 11 Temmuz 1516da Halebe varmt. Memlk ordusunun Suriyede yapt ktlklerden dolay Halebliler Yavuza mektup gndererek kendilerini erkeslerin elinden kurtarmasn rica etmiler ve gnll olarak Osmanllara tbi olacaklarn bildirmilerdi. Yavuz, 5 Haziran 1516da stanbuldan yola kt. Yola kmadan nce Rumeli Kazaskeri Rkneddin b. Zeyrek ile Karaca Paa diye mehr olan emseddin b. Caferi eli olarak Msra gndermi ve Safeviler zerine sefere ktn bildirmiti. Yavuz yoluna devamla kendisinden krk gn kadar nce sefere kan Sinan Paa ile Elbistanda bulutuktan sonra, Memlk topraklarna girdi. Bykl Mehmed Paann adamlar Msr sultannn Safevilerden yardm istedii haberini getirdiler. Yavuzun elileri, Kansuhun mukbil mektubu ile Osmanl kararghna dndler. Kansuh, onlarla birlikte srktibi Moolbay gndererek Safevilerle Osmanllar arasnda bar iin araclk yapmaa hazr olduunu bildirmiti. Moolbayla birlikte seme askerlerinden onunu gz kamatrc elbiseler ve silahlarla donatarak Yavuza gndermiti. Bir nevi tehdit ifade eden bu askerleri grnce Yavuz ok kzd ve: Ey Moolbay! Sultann yannda bize gnderecei ilim adam yok mu? Bu askerleriyle benim askerlerimi korkutacan m sanyor? diyerek hepsinin boyunlarnn vurulmasn emretti ise de Vezir Yunus Paa onu bu kararndan vazgeirdi. Bunlar iiten Kansuhun dier elisi Kertbay, sratle geri dnerek Halebe geldi ve Osmanllarn Malatya, Gerger ve dier yerleri aldktan sonra nclerinin Ayntaba ulatn bildirdi. Kansuhun faaliyetlerini casuslar vasyasyla gn gnne haber alan Yavuz, Tucn vadisinde iken, 1516 yl Austosu ortalarnda, Kansuha, Safevilerle savamak iin yola ktn ancak kendisinin ah smail ile anlatn duyunca Msra yneldiini bildiren ve hislerine hitap ederek ve onu savaa tahrik eden ar ifadelerle dolu bir mektup gnderdi. Osmanl ordusu, 20 Austos 1516da Ayntaba geldi. 24 Austos 1516 tarihinde Merc-i Dbkda iki ordu arasnda vukubulan savata bata Memlk sultan Kansuh el-Gr olmak zere Memlk ordusu ar kayplar vererek yenildi.80 Cann kurtarabilen Memlk askerleri perian bir halde kaarak Kahireye dndler (1516 Ekimi). Yenilgi haberi ve kaan askerlerin perian durumu Kahirede byk bir korku ve panie sebep oldu. Kimsenin sultan olmak istemedii bu

901

fevkalde durumda Tumanbay ateten gmlei giyerek Msr Sultan oldu ve hi olmazsa Msr ve kendilerini kurtarmak iin tedbirler almaya balad. te yandan muzaffer Osmanl sultan btn Suriyeyi fethederek yoluna devam etti, Osmanl ordusu 26 Eyllde Gazze yaknlarnda direni gsteren Canberdi el-Gazalinin kuvvetlerini datt. Tumanbay, er-Reydaniyyede mdfaa tedbirleri almt. 22 Ocak 1517de er-Reydaniyyede iki ordu arasnda vukubulan savata Osmanllar Memlkleri bir kez daha yendi. 23 Ocak gn Osmanl ordusu Kahireye girdi. Ayn gn Kahire minberlerinde Yavuz Sultan Selim iin dualar edildi. Tumanbay, Memlk ordusundan arta kalanlar toplayarak son bir defa daha ansn denemek istediyse de nce Kahire sokaklarnda ve sonra da Nilin bat yakasnda cereyan eden lm-kalm mcadelesinde niha olarak yenilerek kat ve Arap eyhlerinden birisinin yanna iltic ettiyse de 30 Mart gn yakalanarak Yavuzun huzuruna getirildi. 13 Nisan 1517 tarihinde Zuveyle Kapsnda asld. Onun idamna Dulkadirolu Ali Bey nezret etti. nk babas ah Suvar da 1472 Austosunda, Osmanl hakimiyetini kabul ettii iin, Memlklerce burada aslmt. Bylece 267 yl devam eden Memlk Devleti sona erdi ve Suriye, Msr ve Hicaz Osmanl topraklarna dahil edildi. 1 Ebul-Abbs Ahmed b. Ali el-Kalkaandi, Subhul-A fi Snatil-n, Kahire, 1913-1919,

c. IV, s. 131 v. d.; c. V, s. 338 v. d.; Har-El, Shai, Struggle for Domination in the Middle East, The Ottoman-Mamluk War, 1485-1491, Leiden, New York, Kln, 1995, s. 35-38. 2 3 4 Har-El, Shai, a.g.e., s. 38. Har-El, Shai, a.g.e., s. 39. Dulkadir-oullar hakknda bilgi iin bak. . H. Uzunarl, Anadolu Beylikleri ve

Akkoyunlu, Karakoyunlu Devletleri, Ankara, 1984 (3. Bask), s. 169-175; M. H. Yinan, slm Ansiklopedisi, Dulkadirllar mad.; R. Yinan, Dulkadir Beylii, Ankara, 1989, 184 s. 5 6 k Paa-zde, Tevrih-i l-i Osmn, ner. l Bey stanbul, 1332, s. 225-226. Ramazan-oullar hakknda bilgi iin bak. F. Smer, slm Ansiklopedisi, Ramazan-

oullar mad.; ayn mellif, ukurova Tarihine Dair Aratrmalar, D. T. C. Fak. Tarih Aratrmalar Dergisi, I, Ankara, 1963, s. 1-112. 7 8 9 10 el-Kalkaand, a.g.e., c. IV, s. 131 v. d. Har-El, Shai, a.g.e., s. 45. Har-El, Shai, a.g.e., s. 46. Mustafa Nuri Paa, Netyicl-Vukt Tekmileleri, Ankara, 1961, I-III, s. 2.

902

11

Mtevell, Dr. Ahmed Fuad, el-Feth el-Osmn li-m ve Msr ve Mukaddemtih min

Vki el-Vesik ve el-Masdr et-Trkiyye ve el-Arabiyye Musra leh, Kahire, 1976, s. 3.; Har-El, Shai, a.g.e., s. 60. 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 Har-El, Shai, a.g.e., s. 66. k Paa-zde, a.g.e., s. 57. Har-El, Shai, a.g.e., s. 66. Har-El, Shai, a.g.e., s. 66. Mtevell, a.g.e., s. 5-7. Mtevell, a.g.e., s. 7-9. Har-El, Shai, a.g.e., s. 67. Har-El, Shai, a.g.e., s. 67. Har-El, Shai, a.g.e., s. 67. Har-El, Shai, a.g.e., s. 68. Tekinda, M. C. ehabeddin, slm Ansiklopedisi, Karamanllar mad. Ycel, Yaar, Kad Burhaneddin Ahmed ve Devleti (1344-1398), Ankara, 1970, s. 161. Cemleddin Ebl-Mehasin Yusuf b. Tagrbirdi, en-Ncm ez-Zhire fi Mlk Msr ve el-

Kahire, ner. Dr el-Ktb el-Msryye, Kahire, 1956, c. XII, s. 217. 25 26 bn Tagrbirdi, a.g.e., c. XII, s. 217-218. eyh el-Mahmd devrinde Memlk Sultanl ve eyhin Anadolu siyaseti iin bak. K. Y.

Kopraman, Msr Memlkleri Tarihi, Sultan el-Melik el-Meyyed ehy el-Mahmd Devri (1412-1421), Ankara, 1989, XII+258 s. 27 28 29 30 Mtevell, a.g.e., s. 10-12. Mtevell, a.g.e., s. 12-14. Har-El, Shai, a.g.e., s. 70. eyh el-Mahmdnin olu brahimin kumandasndaki Memlk ordusunun seferi ve el-

Aynnin eyh adna eli olarak Karaman-oluna gidii iin bak. K. Y. Kopraman a.g.e., s. 187-191.

903

31 32 33 34

Mtevell, a.g.e., s. 14-16. Har-El, Shai, a.g.e., s. 71. Tekinda, a.g.m. II. Muradn yeenlerinin Memlklere snmas hakknda bak. . H. Uzunarl,

Onbeinci yzyln ilk yarsiyle onaltnc yzyln balarnda Memlk sultanlar yanna iltica etmi olan Osmanl Hanedanna mensup ehzadeler, Belleten, XVII/68 (1953), s. 519-535. 35 36 37 38 39 40 41 42 Har-El, Shai, a.g.e., s. 74. Mtevell, a.g.e., s. 27. Har-El, Shai, a.g.e., s. 74. Mtevell, a.g.e., s. 28; Har-El, Shai, a.g.e., s. 75. R. Yinan, a.g.e., s. 56. Har-El, Shai, a.g.e., s. 76. Har-El, Shai, a.g.e., s. 77. Muhammed b. Ahmed b. yas, Bedyi ez-Zuhr f Vekyi ed-Duhr, ner. Muhammed

Mustafa, Kahire, 1984, c. 2, s. 420. 43 44 45 46 Har-El, Shai, a.g.e., s. 82. Har-El, Shai, a.g.e., s. 83. Tekinda, M. C. ehbeddin, . A. Karamanllar mad. Mesela Sevli Bey, Ali Han adnda biri tarafndan ldrlm ve kendisine Berkk

tarafndan mkfaat olarak emirlik verilmiti. (Bak. Takiyddin Ahmed b. Ali el-Makrz, Kitb esSlk li-Marifet Dvel el-Mlk, ner. Said Abdulfetth ur, Kahire, 1971, c. III, s. 914; Bedreddin Mahmud b. Ahmed el-Ayn, Ikd el-Cumn fi Tarih Ehl ez-Zaman, Topkap Saray, III. Ahmed Ktphanesi, No: 2911/19, vrk. 26. 47 48 49 Har-El, Shai, a.g.e., s. 87. Har-El, Shai, a.g.e., s. 88. Har-El, Shai, a.g.e., s. 90.

904

50 51 52 53 54 55 56 57 58 59 60 61 62 63 64 65 66 67 68 69 70 71 72

Har-El, Shai, a.g.e., s. 92. Har-El, Shai, a.g.e., s. 95. Har-El, Shai, a.g.e., s. 95. Har-El, Shai, a.g.e., s. 97. nalck, Halil, slm Ansiklopedisi, Mehmed II mad. Mesel bak. el-Ayn, a.g.e., s. 4. bn yas, a.g.e., c. III, s. 185, 187, 189. bn yasa gre Kaytbayn bu karar ok hatal idi (bak. Bedyi, c. III, s. 192). bn yas, a.g.e., c. III, s. 215. Har-El, Shai, a.g.e., s. 125-126. Har-El, Shai, a.g.e., s. 134. Har-El, Shai, a.g.e., s. 136. Har-El, Shai, a.g.e., s. 140-143. Har-El, Shai, a.g.e., s. 146. Har-El, Shai, a.g.e., s. 147. Har-El, Shai, a.g.e., s. 152 v. d. bn yas, Bedyi, c. III, s. 250-252. Bu sava hakknda geni bilgi iin bak. Har-El, Shai, a.g.e., s. 163-191. Har-El, Shai, a.g.e., s. 192. Mtevelli, A. F., a.g.e., s. 37 v. d. Har-El, Shai, a.g.e., s. 200. Har-El, Shai, a.g.e., s. 202-203. Har-El, Shai, a.g.e., s. 204-207.

905

73 74

Har-El, Shai, a.g.e., s. 210-214; Mtevelli, a.g.e., s. 40. Safeviler hakknda bak. F. Smer, Safevi Devletinin Kuruluu ve Gelimesinde Anadolu

Trklerinin Rol, Ankara, 1976, 265 s. 75 76 77 78 79 Mtevelli, A. F., a.g.e., s. 42. Mtevelli, A. F., a.g.e., s. 45. Mtevelli, A. F., a.g.e., s. 57. Mtevelli, A. F., a.g.e., s. 58-63. ki hkmdar arasndaki bu yazmalar, mektuplarn metni ve Arapa tercmesi iin bak.

A. F. Mtevelli, a.g.e., s. 120-225. 80 Yavuzun Msr seferi ve Merc-i Dbk sava hakknda bizim Msr Memlkleri Tarihi

(Doutan Gnmze Byk slm Tarihi, c. VI, s. 529-540) adl eserimizde ok geni bilgi vardr. Ayrca bak. K. Y. Kopraman, Tomanbay mad. (slm Ansiklopedisi); A. F. Mtevelli, a.g.e., s. 120225. Ahmed Feridun Bey, Metus-Seltin, 2 cilt, st. 1274-75. k Paa-zde, Tevrih-i l-i Osmn, ner. li Bey, st. 1332 (1914). r, Said Abdul-Fetth, Asrul-Memlik fi Msr ve-am, Kahire, 1964. el-yn, Bedreddin Mahmd b. Ahmed, Ikdul-Cumn fi Tarih-i Ehliz-Zaman, Topkap Saray Mzesi, III. Ahmed Ktphanesi, nu. 2911/19. Ertaylan, . H., Sultan Cem, st. 1951. Har-El, Shai, Struggle for Domination in the Middle East, The Ottoman-Mamluk War, 14851491. Ibn Hacer el-Askalani, ihabuddin Ebul-Fazl, nbul-Gumr bi-Enbil-mr, ner. Hasan elHabei, 3 cilt, Kahire, 1969-1972. Ibn Iys, Bedyiz-Zuhr fi Vekyiid-Duhur, 3 cilt, Bulak, 1311-12; ner. P. Kahle-M. Mustafa, C. III-V, st. 1931-1945. Ibn hin ez-Zhir, Halil, Kitabu Zbdet-i Kefil-Memlik ve Beyant-Turuk vel-Meslik, ner. P. Ravaisse, Paris, 1894.

906

Ibn Tagrbirdi, Ebul-Mehsin Cemleddin Yusuf, en-Ncmz-Zhire fi Mlk-i Msr velKhire, 12 cilt, Kahire, 1929-1956; 13. cilt, ner. Fehim Muhammed eltt, Kahire, 1970; 14. cilt, ner. Cemal Muharrz-Fehim eltt, Kahire, 1972; 15. cilt, ner. brahim Ali Tarhan, Kahire, 1972; 16. cilt, ner. Cemaleddin e-eyyl, Kahire, 1972. , Havdisd-Duhr fi Medel-Eyym-i ve-uhr, ner, W. Popper, University of California Publications in Semitic Philology, c. VIII, Berkeley, 1930-1931. nalck, Halil, Bursa: XV. Asr Sanayi ve Ticaret Tarihine Dair Vesikalar, Belleten, 124 (1960), s. 45-102. el-Kalkaandi, Subhl-A fi Snatil-n, 14 cilt, Kahire, 1919-1922. Kopraman, Kzm Yaar, el-Aynnin Ikdul-Cumnnda XV. Yzyla Ait Anadolu Tarihi ile ilgili Kaytlar, DTC Fak. Baslmam Doktora tezi, Ank. 1972. , Msr Memlkleri (1250-1527), Doutan Gnmze Byk slm Tarihi, a Yaynlar, C. VI, s. 433-543; C. VII, s. 1-48. , Msr Memlkleri Tarihi, Sultan el-Melik el-Meyyed eyh el-Mahmd Devri (1412-1421), Ankara, 1989. , Tumanbay Mad. Trk Ansiklopedisi. Mtevelli, A. Fuad, el-Fethul-Osmni li-am ve Msr ve Mukaddemtihi, Kahire, 1976. el-meri, Ahmed b. Fazlullah, Meslikl-Ebsr fi Memlikil-Emsar, Ed. Franz Taeschner, Al Umaris Bericht ber Anatolian, Leipzig, 1929. --, et-Tarif bil-Mustalahis-erif, Kahire, 1312 (1894). Smer, Faruk, Ouzlar (Trkmenler), Tarihleri-Boy Tekilt Destanlar, Ank. 1967. ikri, Ahmed, Karamanoullar Tarihi, ner. Mesut Koman, Konya, 1946. Tekinda, ehabeddin, Berkk Devrinde Memlk Sultanl, st. 1961. , Karamanllar Mad. . A. , II. Byezid Devrinde ukur ovada Nfz Mcadelesi; lk Osmanl-Memlkl Savalar (1485-1491), Belleten, 123 (1967), s. 345-373. , Ftih Devrinde Osmanl-Memlkl Mnasebetleri. st. niv. Ed. Fak. Tarih Dergisi, 30 (1976), s. 73-98.

907

Uzunarl, . H, Osmanl Tarihi, cilt, I (6. bask), Ank. 1995; cilt, 2 (7. bask), Ank. 1995. Yinan, M. H., Dulkadirllar Mak. . A. Yinan, Refet, Dulkadir Beylii. Ank. 1989.

908

Osmanl Devleti'nin Beylikleri lhak Siyaseti ve Dulkadirli Beylii'nin lhak / Do. Dr. Hasan Basri Karadeniz [s.486-498]
Dumlupnar niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi / Trkiye Onaltnc yzyln balarnda Anadoluda beylikler, dier bir ifade ile fetret dnemi sona ermitir. Bununla birlikte 1515 ylnda Dulkadirli Beylii, Osmanl Devleti tarafndan zaptedilmesine ramen tamamen ortadan kaldrlmad. nk, esas beylii tekil eden snrlara muhtevi Mara ve Elbistan blgeleri, Dulkadirli ailesinden birinin daha da nemlisi mehur bir ahsiyet olan ehsuvar Bey olu Ali Beyin idaresine brakld.1 Halbuki, Hadm Sinan Paa komutasndaki Osmanl kuvvetleri 1479dan beri Dulkadirli Beyi olan Aladdevle Beyi 1515de Andrn yaknlarndaki rdeklide bozguna uratm ve bu bey ile evlatlar ortadan kaldrlm iken, Osmanl Devleti niin ayn aileye mensup bir beyi bu greve getirdi? Bunu Osmanl Devletinin Anadolu beyliklerini ilhak siyasetinde aramak gerekir. Osmanl Devletinin Anadolu beyliklerini ilhak politikasnn en nemli unsurlarndan birisi ilhak edilecek beyliin i meselelerinden faydalanmakt. yle ki; Trk hakimiyet anlay gerei, Anadolu beyliklerinin topraklar beylik ailesinin mterek maldr. Bu da srekli karde, hatta baba-oul atmalarna ve sonuta blnmelere sebep olmutur. Osmanl Devleti de beylik srecinden itibaren daima bu durumdan istifade etmitir. Anadolu beyliklerinin herhangi birisinde mevcut hanedan mensuplar arasndaki ihtilafta kendi siyasetine uygun olan desteklemi ve o ahsn beyliin bana gemesini temin etmitir. Daha sonra da uygun bir zamanda bu beylii ilhak etmitir. Mesela, 1461de Candarolu Beyliini sulh ile ele geiren ve bu beyliin beyi smail Beyi Yeniehir ve negl taraflarna gnderen Fatih, Candaroullar Beyliini hemen ilhak etmemi ve smail Beyin kardei olup, Osmanllara snarak Bolu Sancakbeylii yapan Kzl Ahmed Beye vermitir.2 Fakat, ok ksa bir sre sonra Trabzonun fethinin ardndan onu bu grevinden uzaklatrm ve Mora Sancakbeyliine atamtr. Fatih bunu niin yapmtr? Osmanl Devleti, Candarolu Beyliini zaptettiinde siyas durum hassast. Fatih kendisine kar tabi ittifak halinde olan drt siyas teekklden, Karamanoullar, Akkoyunlular, Trabzon Rum mparatorluu ve Candaroullarndan sonuncusunu zaptetmi ve bu srada Trabzonun fethi hazrlklarna balam idi. Gerekten de Fatih, Trabzona hareket ettiinde Kzl Ahmedi yannda gtrm; Yeniehire gitmekte olan smail Beyi drtl ittifakn en hararetli yesi Karamanolu brahim Bey yeniden Osmanllara kar kkrtm ise de muvaffak olamamtr. Grld zere Fatih, Anadoludaki siyas dengeleri dikkate alm, zaman gelince de Candarolu Beyliini ilhak etmitir.3 Benzer bu durum Karamanoullar Beyliinin ilhak iin de geerlidir.

909

Nitekim, Osmanl Devleti 1479da kendi destei ile Dulkadirli Beyi olan Aladdevle ile OsmanlMemluklu (1485-1490) Savalar esnasnda ters dmtr. Burada Dulkadirli Beyliinin varln devam ettirebilmek iin, iki byk devlet Osmanl-Memluklu rekabetinden istifade etme siyaseti etkili olmutur.4 Aladdevle Beyin giderek artan Osmanl basksna karlk Memluklu Devletine daha fazla yaknlamas zerine, Osmanl Devleti, Dulkadirli Beylii gemiinde byk bir ahsiyet olarak yer etmi olan ehsuvar Beyin olunu bu beyliin snrndaki Kayseri Sancakbeyliine getirmitir.5 Osmanl Devleti, bu icraatyla bir taraftan hem Memluklulara gz da vermi hem de Dulkadirli Beyi olarak -Candarolu Beylii misalinde olduu gibi- ehsuvarolu Ali Beyi bu beyliin bana getirmeyi tasarladn belli etmitir. Grld zere Osmanl Devleti ilk etapta Dulkadirli Beyliini ilhak etmeyi amalamamtr. nk, Dulkadirli topraklar Osmanl Devleti ile Memluklu Devleti arasnda olduka stratejik bir blgeyi kapsamaktadr. Bundan dolay, Osmanl Devleti, Msr ve Suriyede Memluklu Devleti gibi gl bir devlet olduu mddete Anadolu ve Suriye arasnda bir gei yeri olup, tamamen dalk bir alanda bulunan ve gl airet balar ile birbirine bal, beylerine sadk olan Dulkadirli Trkmenlerini kontrol altnda tutmann ne kadar zor ve masrafl olduunun farkndadr. Nitekim, Memluklu Devleti blgenin bu zelliinden dolay hibir zaman Dulkadirliler zerinde tam bir hakimiyet kuramamtr. Bu sebeple, Osmanl Devleti ilhak politikas gerei, byk bir ksm konar-ger Dulkadirli Trkmeni olan mezkr beyliin halkn gcendirmemek iin istimalet yolunu semi ve bu topraklar dorudan ilhak etmeyerek ayn aileye mensup olup, babas ehsuvar Beyin hatrasn tayan olu Ali Beyi Dulkadirli Beyi yapmtr. Gerekten de, ehsuvarolu Ali Bey Osmanl-Dulkadirli Sava (rdekli) vuku bulmadan nce babasnn ahsiyetinden bahseden etkili bir konuma yaparak Dulkadirli Beylii askerleri zerinde etkili olmutur.6 Ayrca, Ali Bey bu greve getirilmesinin ardndan kendisine kar kan ayn aileye mensup ahruh Beyin oullarn bertaraf etmi ve dzeni yeniden tesis etmitir.7 Osmanl Devleti, -aada zikredeceimiz zere Ramazanoullar Beyliinin ilhaknda olduu gibi- Dulkadirli Beyliini ilhak ederken ara bir forml tatbik etmitir. yle ki bu beyliin ilhaknn hemen ardndan 800000 akalk bir has ile Aladdevlenin bizzat tasarrufunda bulunan yerler Ali Beye sancakbeyi olarak tevcih edilmitir. Bunun haricinde kalan kaleler ve bir gm madeni ise hass-i humyuna yani devletin merkezi ynetimine dahil edilmitir.8 Nitekim Dulkadirli Beylii snrlar iinde bulunan birok kaleye dizdar tayin edilmitir.9 Ayrca, Ali Beyin ynetiminde bulunan yerler de timar sisteminin tatbik edildii; fakat dirlik tasarruf edenlerin Dulkadirli Trkmenleri olduu tahrir ve timar tevcih defterlerinden anlalmaktadr.10 Dier bir ifade ile Dulkadirli Beylii asker-idar ynetimi Osmanl timar sistemine uyarlanarak devam etmitir. Bu tatbikat sadece Dulkadirli Beylii ilhaknda olmayp, benzer zelliklere sahip ve ayn ilhak srecinden geen bitiik Ramazanoullar Beylii iinde geerlidir. nk, Osmanl Devleti, hemen hemen ayn dnemde ilhak edilen Ramazanoullar Beylii beylerini de sancak beyi olarak deerlendirmi ve bu beyliin merkezi olan Adanada grevlendirmitir.11 Hatta, bu grevde bulunan

910

Ramazanolu Piri Beyin rahat hareket etmesini temin iin onun kardei Kubat Beyi bir mddet Rumelide oturmaya mecbur etmitir. Osmanl Devleti, bir taraftan12 Dulkadirli Beyliini ilhak ve ehsuvarolu Ali Beyi de sancak beyi olarak atamasna ramen, ona dier sancak beylerinden farkl muamelede bulunmu ve benzer zelliklere sahip Ramazanolu Piri Bey gibi ayrcalklar tanmtr. Bu imtiyazlarn birincisi, tulu vezir unvan ile buraya vali tayin edilmesi; ikincisi ise Krm Han ve Ramazanoullar beylerine verilen unvanlar ile hitap edilmesidir.13 Bundan daha nemlisi ise ehsuvarolu Ali Beyin katlinden hemen sonra tanzim edilen tahrir defterlerindeki blge ile ilgili kaytlarda bu beyden mstakil bir bey gibi bahsedilmesidir. yle ki, 1530 tarihli tahrir defterlerine gre Ali Bey, amcas Aladdevle gibi, vakf, mlk ve mufiyet ile ilgili temesskler vermitir.14 Halbuki Osmanl idar yapsna gre beylerbeyiler bile mstakil hareket edememi; sadece kk timarlar (tezkiresiz) tevcih edebilmitir.15 Osmanl Devleti tarafndan resmiyette bir sancak beyi olmasna ramen yukarda zikredilen imtiyazlarn etkisi ile olsa gerek, Ali Bey giderek daha serbest hareket etmi ve kendisini mstakil veya yar mstakil bir bey olarak grmtr. Nitekim, daha beyliinin (yahut sancakbeyliinin) ilk ylnda Osmanl Devletine bal olmakla birlikte, Memluklu Devleti ile de iyi geinme yolunu aram ve bu devlete eli gndermitir.16 Gerekte normal bir sancak beyinin mstakil olarak baka bir devlete hele Memluklular gibi rakip bir devlet eli gndermesi mmkn deildir. Bu tr hareketler merkeziyeti ve otoriter bir padiah olmasna ramen Yavuz Sultan Selim Dneminde bir mesele tekil etmemitir. nk, Ali Beyin aada zikredeceimiz hizmetlerinin yan sra Sultan Selim ile onun arasnda zel bir dostluk mevcuttur.17 Hatta, Ali Beyin Osmanl mverrihi krye bir Selimnme yazdracak kadar Sultan Selime muhabbeti vardr.18 Bu minval zere, ehsuvarolu Ali Bey Osmanl Devletine sndndan bu tarafa daima bu devletin hizmetinde bulunmu, Rumelide irmen Sancakbeylii yapm, aldran, rdekli, Mercidabk ve Ridaniye savalarna katlm; ayrca, 1519 senesinde zuhur eden Bozoklu Cell ve 1521de Suriyede Canberdi Gazali isyanlarnn bastrlmasnda aktif bir rol oynayarak baarl olmutur.19 Bununla birlikte, 1520de Sultan Sleymann padiah olmas ile bu durum deimitir. Sultan Selimin btn savalarna itirak eden Ali Bey artk yeni hkmdarn Avrupa seferlerine davet edilmez olmutur. Osmanl Devleti ile Ali Beyin arasnda asl ipi koparan hadise ise Dulkadirli Blgesinden baz ahslarn Ali Bey hakknda Osmanl Devletine ikayeti sonucu zuhur etmitir. Ali Bey kendisini tefti iin gnderilen Osmanl Devleti grevlilerini (bir kad ve iki avu) ldrtmtr. O bu hareketi ile tavrn ak olarak ortaya koymu ve bir beyliin beyi olduunu, alelade bir sancakbeyi olmadn Osmanl Devletine gstermek istemitir. Buna mukabil Osmanl Devleti de mfetti gndererek Ali Beyin klasik bir devlet grevlisi olduunu vurgulamak istemitir. Bu hadisenin ardndan Sultan Sleyman batda sefere ktnda gya Safevilere kar Anadolu snrlarn

911

muhafaza etmekle grevlendirilen Ferhat Paa, bu vazifeye Dulkadirli Ali Beyi de davet etmi ve Sivas yaknlarnda verilen bir ziyafetin ardndan onu biri hari oullar ile birlikte katletmitir.20 Daha sonra ise Dukadirli Beylii tamamen Osmanl Devletine ilhak edilmitir. Baz tarihiler bu hadiseyi basite alm ve Ferhat Paann Ali Beyi kskanmasna balamtr. Geri Ali Bey gerek Bozoklu Cell gerekse Canberdi Gazali isyanlarnda, bu ile vazifeli Ferhat Paann gelmesini beklemeden olaya mdahale etmi; dolaysyla mezkr paann elde edecei bir hreti engellemitir.21 Bununla birlikte, bu kadar hizmeti bulunan ve sradan bir kapkulu veya rey olmayan soylu bir beyi, padiahn haberi ve onay olmadan Ferhat Paa gibi nc vezirin ortadan kaldrmas mmkn deildir. Asl mesele Ali Beyin tefti iin gelen mfettileri ldrtmesi, yani ben bamsz bir devlet bakanym demek istemesidir. Nitekim, Peevi mehur eserinde bunu aka ifade etmektedir.22 Ali Beyin baz klar haricinde Osmanl Devleti tarafndan verilen btn grevlere bir sancak beyi olarak katlmasna ramen ldrlmesinin gerek sebebi Dulkadirli Beyliinin mrn tamamlam olmasyd. nk, hudutlar Hint Okyanusuna varan bir Dnya Devleti iinde yar mstakil dahi olsa bir beyliin bulunmas imkan dyd. Btn mesele Ali Beyin kendisini Dulkadirli Beyliinin beyi olarak grmesi, buna mukabil Osmanl Devletinin onu klasik bir devlet grevlisi olarak grmek istemesidir. Peki Ali Bey beylik dncesinden vazgese idi bu grevde kalabilir mi idi? Bu sorunun cevabn Dulkadirli Beylii ile ayn tarihi kaderi paylaan Anadolu beylikleri, zellikle Ramazanoullar-Osmanl ilikilerini tahlil ederek bulmak mmkndr. yle ki; Ramazanolu Mahmud Bey 1511de Ramazanoullar Beyi olmusa da 1514de Memluklularca azledilmi; o da stanbula giderek Osmanl Devletinin hizmetine girmi ve Msr seferine itirak etmitir. Mercidabk Savandan sonra Osmanl Devletinin tbiyetine alnan Ramazanoullar Beyliinin beylii Mahmud Beye tevcih edilmitir.23 Dier taraftan, Sultan Selim Halep yolunda iken bu aileden baka bir bey gelerek itaatini bildirmitir.24 Muhtemelen 1519da Ramazanoullar Beyi olan Piri Bey -zaman zaman baka grevlerde bulunsa da- 1568 ylnda vefatna kadar Adanadaki grevinin banda bulunmutur. Hatta, Piri Beyin rahat olmas iin yukarda zikredildii zere kardei Kubad Bey ukurovadan karlm ve ona baka vazifeler verilmitir.25 Bununla birlikte, kendisine zel muamele yaplmasna ve gnderilen hkmlerde Krm hanlarnda olduu gibi Cenb-i emaret meb diye hitap edilmesine ramen,26 sonuta Piri Bey Osmanl Devletinin Adana Sancakbeyidir. Ayrca, oullarndan Dervi Bey Tarsusda ve brahim Bey Siste (Kozan) sancakbeylii yapmtr. Piri Bey bu durumunu yadrgamam ve Cihan Devleti olan Osmanl Devletine canla bala hizmet etmitir. Ramazanolu Piri Bey, 1525-1527 yllar arasnda ukurovada vuku bulan ve ounluu Alevi kkenli isyanlarn bastrlmasnda ok byk rol oynamtr.27 Bu sebeple, Piri Bey Kanuninin zel iltifatna mazhar olarak stanbula davet edilmi ve onurlandrlmtr.28 Piri Beyden sonra, daha evvel sancakbeylii yapm olan oullarndan Dervi Bey (1568-1579) ve brahim Bey (1579-1589) de, Adanada sancakbeylii yapmtr.

912

Ramazanoullarna mensup ahslarn sancakbeylii, XVII. yzyln banda Pir Mansur Beyin bu grevden feragat etmesiyle sona ermitir.29 Buna mukabil, 1461de Candarolu Beylii Osmanl Devletine ilhak edilmeden nce, bu beyliin hemen snrnda bulunan Bolu Sancakbeyliine getirilen Candarolu Kzl Ahmed Beye, ilhak sonras beklentileri dorultusunda Kastamonu ve Sinoptan mteekkil Candaroullar Beylii verilmi ise de bu bey Fatih ile birlikte itirak ettii Trabzon seferi dn Mora Sancakbeyliine gnderilmesini kabullenememi ve nce Karamanoullarna daha sonra da Osmanl Devletinin doudaki rakibi Akkoyunlulara snmtr. Burada Osmanllara kar mcadeleye devam eden Kzl Ahmed Bey en son olarak 1473deki Otlukbeli Savana Akkoyunlular tarafnda itirak etmitir.30 Yine, 1471 senesinde sulh yolu ile kk Aliye Beylii, Osmanl Devletine ilhak edilmi ve Aliye Beyi Kln Arslan Beye Gmlcine Sancakbeylii dirlik olarak verilmitir. Fakat, Kln Arslan bu grevi hazmedememi ve frsat bulunca Gmlcineden gemi ile kaarak Memluklu Devletine snmtr.31 Bundan baka, Emir Sleyman elebi tarafndan Rumelideki Ohri Sancakbeyliine tayin edilen Aydnolu Cneyd Bey buradan kaarak tekrar beylik yapt Ayasolua (Seluk) gelmi ise de 1413de elebi Mehmed tarafndan muhasara edilmi ve affedilerek bu kez yine Rumelide Nibolu Sancakbeylii ile grevlendirilmitir. Yine rahat durmayan Cneyd Bey Dzmece Mustafa hadisesine itirak etmi; ardndan da tekrar Ayasolua dnmtr. Burada Osmanl Devletine kar eitli mcadelelerde bulunmasna ramen 1426da II. Murat tarafndan ortadan kaldrlmtr.32 Btn bu misallerden aka anlalaca zere Anadolu beyliklerini ilhak srecinde Osmanl Devleti, beylikleri ilhak sonras, anlama ile beyliini terk eden veya atma sonras teslim olan beylerin hayatlarna dokunmam; hatta, Candarolu, Aliye, Aydnolu vs. beylerini lkenin baka yerlerinde grevlendirmi ve Ramazanolu ve Dulkadirolu Beylerini de kendi yurtlarnda sancakbeyi olarak brakmtr. Bunlardan Osmanl Devletinin XV. yzylda kendilerinden ok gl bir devlet, XVI. asrda ise cihan devleti olduunu kabul edenler, onurlu bir grev olan sancakbeylii grevini kabullenip hayatlarn devam ettirdikleri gibi, kendilerinden sonra da evlatlar mezkr devlete hizmet etmi dierleri ise tasfiye edilmitir. Buradan hareketle, stn hizmetleri de dikkate alndnda, Dulkadirli Ali Bey Osmanl Devletinin cihan devleti olduunu kabullenebilse idi, muhtemelen Ramazanolu Piri Bey gibi mr boyu kendi yurdu Dulkadirli topraklarnda grevine devam etmesi mmkn olacakt. Halbu ki, yukarda zikredildii zere, Ali Bey bunu kabullenememitir. Osmanl Devletinin fetih ve ilhak politikas, sadece bir yeri asker olarak kendi bnyesine katmakla bitmemi; aksine istikamet yani fethedilen veya ilhak edilen yerlerin halkn devlete sndrma eklinde devam etmitir. Osmanl Devleti, bunu Balkanlarda fetih, Anadoluda ise ilhak sonras baarl bir ekilde tatbik etmitir.33 Osmanl Devleti, halknn byk bir ounluu konar-ger olan ve ayn zamanda kendi ilerinden kardklar beylerine son derece bal Dulkadirli Beylii beylerine ve halkna kar nasl bir ilhak siyaseti takip etti?

913

I. Osmanl Devletinin, fetih ve ilhak siyasetinde mevcut olan, zaptedilen yerin hanedan yelerini baka bir yere nakletmek veya mecbur kalnrsa onlar ortadan kaldrmak gibi icraatlarn yan sra, yerel bey veya aileleri baka unsurlar ile dengelemek gibi bir politikas da bulunmaktadr. Osmanl Devleti bunu Msrn, Cezayirin vs. ilhakndan sonra tatbik etmitir. Mesela, Msrda Memluklular Dneminde de etkili olan Klemen beylerinden iki rakip grup Kasmiyye (Msrl-Memluklu taraftar) ve Fkariyyeyi (Osmanl taraftar) bir taraftan birbirleri ile dengeler iken, dier taraftan da bu iki grubu merkezden atad Beylerbeyi ve onun asker gcn tekil eden yenieriler ile kontrol etmitir. Osmanl Devletinin Msr beylerbeyleri, bu iki frkann rekabetini daima dikkate alr ve grevleri ona gre datrd. Aksi durumlarda iki frka arasnda kanl atmalar vukubulurdu.34 Biraz farkl da olsa benzer bir durum Hicaz iin geerlidir. Osmanl Devletinin Msr ilhaknn ardndan Mekke emiri ehrin anahtarlarn Yavuz Sultan Selime gndererek Osmanl hakimiyetini kabul etmitir. Buna mukabil, Hicazda Mekke emirlerinin eski siyas imtiyazlar muhafaza edilmi; hatta devlet katnda vezir statsnde tutulmulardr. Bununla birlikte, Osmanl Devleti, Mekke emirlerini tamamen serbest brakmam; nce Msra bal Cidde Sanca, akabinde ise Cidde ve Habe Eyletleri ile dorudan Harem-i erifin ilerini stlenen Mekke eyhul-Haremliini tesis etmitir. Ayrca Mekke ve Medineye kadlar ve nazr- emvaller tayin edilmitir. Bylece, Osmanl Devleti, Hicazda iki bal idar yap kurmu ve bu yolla Mekke emirleri zerinde kontrol salamtr.35 Osmanl Devleti, daha kk apl olsa da benzer bir uygulamay Dulkadirli Beyliinin ilhak ile birlikte gerekletirmitir. Yavuz Sultan Selim, ehsuvarolu Ali Beye ok gvenmesine ramen ileriyi dnerek Dulkadiroullarna kar denge unsuru olarak, aldran Sava dn, Ar ve Doubayezid36 civarnda gl bir aile olan ve ad geen savata byk yararll grlen Bayezidoullarn Dulkadirolu Aladdevle Beyin tedibinden sonra Maraa yerletirmitir. Bayezidli ailesinin reisi skender Bey ehsuvarolu Ali Bey ile birlikte, 1515de Andrn yaknlarndaki rdeklide vukubulan son Osmanl-Dulkadirli savana itirak etmi; akabinde de Osmanl Devletince kendisine avubalk unvan verilerek Marata oturtulmutur. Burada, skender Beye arpalk olarak birok arazi verilmitir.37 Nitekim, skender Beyden sonra da Bayezidoullarna mensup ok sayda ahs gerek Osmanl Devleti gerekse Trkiye Cumhuriyetinde st dzey grevlerde bulunmutur. Ayrca, bu aile Maran imarnda birok hizmetlerde bulunmu ve halka nclk yapmtr.38 1617 ile 1862 yllar arasnda skenderolu Bayezid, Bayezidolu Kalender Paa, Bayezidolu Sleyman Paa ve Bayezidolu Ahmed Paa tarafndan eitli amalar iin tahsis edilmi vakflar mevcuttur. Bu vakflar arasnda bahe, hamam, deirmen, kahvehane, ok sayda dkkan vs. olup, mderris, imam, czhan, talebe vs. harcanmak zere vakfedilmitir.39 Dier taraftan, Bayezidoullar gerekten de Dulkadiroullarnn merkezi Marata, bu aileye rakip olmu ve iki slale arasndaki rekabet drt asr devam ederek XIX. yzyl sonlarna kadar devam etmitir. Dulkadirli-Bayezidli rekabeti, sadece g gsterisi olarak devam etmemi; zaman zaman

914

kanl atmalar da vuku bulmutur.40 Hatta, bu iki aile arasndaki nfuz mcadelesi eski Dulkadirli Beylii snrlar iindeki dier yrelerde de kendisini gstermitir. Bulank (bugnk Bahe) Kazsnn bir ksm Dulkadirli, bir ksm da Bayezidli taraftar olmutur. Benzer bir durum bugnk Hassann baz beldelerinde de mevcuttur. Daha ilgin olan ise Zeytin (Sleymanl) Ermenilerinin dahi bu iki rakip aileye taraftar olarak ikiye ayrlmasdr.41 Grld zere, Osmanl Devletinin daima desteini alan Bayezidli ailesi, Dulkadirolu Beyliinin baehri olan Mara ve civarnda Dulkadirli bey ailesinin nfuzunu krmtr. II. Bununla birlikte, Osmanl Devleti, Dulkadirli bey ailesini tamamen gzden karmam; sadece, Bayezidliler ile onlar kontrol altnda tutmak istemitir. Aladdevle Beyin kardei Abdurrezzak Bey rdekli Savanda Osmanl Devletine esir dm,42 daha sonra ise kaarak Msra gitmitir. Burada Abdurrezzak Beye Dulkadirli Beylii vaad edilerek Trkmenlerden kuvvet toplamas iin madd yardm yaplmtr. Mercidabk Savanda Memluklu ordusunun nc birliklerinin komutan olan bu Dulkadirli beyi savan kayb zerine yeniden Osmanllarn eline dt.43 Buna ramen Abdurrezzak Bey, Osmanl Devletince affedilmi ve Kstendil Sanca kendisine verilmitir.44 Yine 1530da Kanuninin oullarnn atafatl snnet dnne, eitli devlet temsilcilerinin ve devlet erkannn yan sra Akkoyunlu meras vs. de katlmt. Bu dnde bulunanlardan birisi de Dulkadiroullarndan Abdllatif Beydi.45 Bundan baka, Sultan Sleyman Irakeyn Seferi esnasnda 29 Eyll 1534de Tebrize geliinde, Sultaniye ehrine vardnda, daha nce baz sebepler ile Safevilere snm olup, ah Tahmasb tarafndan Tarm-i Halhal Hanlna getirilen Dulkadirli (Zulkadirli) ahruh Bey olu Mehmet (Muhammed Han) Bey, Kaya Sultan ve Tekeli Burun Sultann olu Hseyin Sultan gibi Safevi emirleri 3000e yakn askerleri ile Osmanl Devletinin hizmetine girmitir. Dulkadirli Mehmet Bey, Osmanl Devleti katnda ilgi ve sevgi grenlerden olmu, daha sonra kendisine Nibolu Sancakbeylii ve Erzurum Beylerbeylii verilmitir.46 Buna mukabil, ayn seferde Sultan Sleyman Tebrizden Irak tarafna dnp Derguzine geldiinde, tellalar vastas ile ah Tahmasbn kardei Sam Mirzay oul edindiini ve Kzlzenden tesini ona verdiini ilan etti. Bunu duyan ah Tahmasb Ben Dulkadirolunu oul edindim de ne oldu diyerek Dulkadirli Mehmet Beye sitem etmitir.47 Daha sonraki asrlarda da Dulkadirli ailesinden birok ahs Osmanl Devletinde eitli hizmetlerde bulunmutur.48 III. Osmanl Devletinde bir lke fetih veya ilhak edildikten sonra vakit geirmeksizin o yrenin tahriri yaplm ve ardndan da yeni kanunlar kapsayan kanunnme tanzim edilmitir. Bu Osmanl Devletinin o lke veya blgede hakimiyetini tesis ettii anlamna gelmekteydi. Osmanl Devleti balangta fethedilen veya ilhak edilen yrenin eski kanunlarn ya olduu gibi kabul etmi ya da ksmi deiiklikler ile yetinmitir. Daha sonra gerekirse, eski kanunlar reynn lehine olmak kaydyla deitirmitir. Mesela, 1518de Gneydou Anadoluda Akkoyunlu kanunlar kabul edilmi; ksa bir

915

sre sonra rey iin angarya olan baz kanunlar kaldrlmtr. Osmanl Devleti, Suriye, Msr, Srbistan, Kbrs vs. de bu tr uygulamalarda bulunmutur. Bunda temel ama halk Osmanl Devletine sndrmaktr.49 Osmanl Devleti, 1522de ehsuvarolu Ali Beyi bertaraf ettikten sonra, burada tahrir yaptrm ve Dulkadirli lkesini Bozok ve Mara sancaklar ad ile Osmanl idar sistemine dahil etmitir. Osmanl Devleti bu blge iin yeni bir kanunnme tanzim etmemi; Aladdevle Beyin kanunnmesi en ufak bir deiiklik yaplmadan kabul edilmitir.50 Bu kanunnmede yer alan baz zira ve mal kanunlar Osmanl hukukuna ters dmesine yani bidat olmasna ramen aynen kabul edilmitir. Aladdevle Bey kanunlarnn aynen kabul edilmesiyle halkn daha evvel alm olduu dzen birden bire deitirilmemi mahall rf ve adetlere saygyla yaklalm, bununla da yre halknn Osmanl Devletine uyumu salanmaya allmtr. Nitekim, bir mddet sonra mezkr bidatlar kaldrlm ve yerine Rum (Eyleti) kanunu konmutur. Bu hususla ilgili kaytlar 1563 tarihli Mara Sanca Tahrir Defterinin banda yer almaktadr.51 Yine, Mara Sancanda olduu gibi H. 932/M.1525 tarihli Bozok Sanca Kanunnmesinde de Dulkadirli kanunlar aynen kabul edilmi; sadece, nyibcek, divncek, bayramlk, Yrklerden alnan resm-i ift vs. vergileri halkn lehine olarak kaldrlmtr. Bundan baka, H. 966/M.1559 tarihli Bozok Sanca Kanunnmesinde de baz ceza miktarlar azaltlm ve vergi ile ilgili baz l birimleri deitirilmitir.52 IV. Osmanl Devleti kurulduu yllardan itibaren toplumun eitli kesimleri arasnda gelir dengelerini daima kontrol etmi ve vakf sistemi ile itima huzuru salamaya almtr. Hatta, bata padiahlar ve dier devlet yetkilileri cami, medrese, hastahane, imaret, kpr, eme, han, hamam, ktphane vs. saylamayacak kadar ok sosyal tesis yaptrmtr.53 Trk-slm medeniyetini temsil eden Seluklu medeniyetinin varisleri olarak Osmanl Devleti ile ayn zelliklere sahip olan Anadolu beylikleri de bulunduklar mahalleri bu tr eserler ile donatm ve bunlarn devamll iin vakflar tahsis etmitir.54 Bu hususta Anadolu beylikleri beylerinin ne kadar hassas olduklarn anlamak iin 1410da Osmanl Devletince ldrlmek zere olan Saruhan Beylii Beyi Hzrahn iki vasiyetinden birisi ecdadnn vakflarna dokunulmamasdr. Osmanl Hkmdar elebi Mehmed bu istei yerine getirmitir.55 Osmanl Devleti de ilhak politikasnn gerei eski vakflarn hibirisine dokunmad56 gibi gerekli grlen yeni sosyal tesisleri halkn hizmetine sokmutur. Hatta, Anadolu beyliklerine ait bu eserler ve vakflar da gnmze kadar bnilerin ismiyle zikredilmitir. XV ve XVI. asr Tahrir Defterlerinde bu hususla alkal saysz kayt mevcuttur.57 Bu meyanda Dulkadiroullar beyleri ve hatunlar da bu beyliin hkm srd bata Mara ve Elbistan olmak zere Afin, Pnarba, Gemerek, andr, Akda, Boazlyan, Krehir, Antep, Kars- Mara (Kadirli) vs. ok sayda cami, mescid, medrese, imaret, zaviye vs. yaptrmtr. Bunlarn iinde sadece zaviyelerin saysnn 57 adet olmas Dulkadirli vakflarnn hacmini gstermek iin yeterlidir.58 Dier taraftan, Osmanl Devleti de Dulkadirli vakflarn aynen kabul ile vakfiye artlarna riayet etmi;

916

ayrca, bu vakflarn gelirlerinde herhangi bir ksntya gitmemitir. Bu hususla alakl saysz kayt Osmanl arivlerindeki Mara, Bozok, Krehir ve Kars- Maraa ait vakf ve Tahrir Defterlerinde bulunmaktadr.59 Osmanl Devleti eski beylerin hatrasn silmek iin onlarn vakflarn ilga edip yeniden kendi vakflarn yapabilirdi. Fakat, bu yola hibir zaman gitmeyerek, hem kendi idaresindeki halkn sosyal hayatnda menf ynde hibir deiikliin olmamasn temin etmi hem de bu eserleri yaptrarak byk hizmet verenlerin isimlerinin yaamasn salayarak bir nevi kran borcunu demitir. Bu durum btn Anadolu beyliklerinde olduu gibi Dulkadirli Beylii iin de geerlidir. V. Osmanl Devletinin fetih ve ilhak siyasetlerinden biri de hassas olan blgelerde halkn avrz60 gibi baz olaanst vergilerden muf tutulmasdr. Bu mufiyet, Bosna ve Banaluka gibi serhad ehirleri halknn saldran dmana kar canla bala mdafa etmeleri61 veya Orta Anadoluda Kayserinin 1472de Akkoyunlu Devleti kuvvetlerine direnmesi, 1482de Aksaray ve Konyann Cem Sultana bu ehirleri62 teslim etmemelerinden dolay olmutur. Ayrca, gerek Anadolu gerekse Rumelide ok sayda dervi, zaviyedar, ilim ehli, imam, duac vs. de hizmetlerinden dolay avrz vergisinden muf saylmtr.63 Osmanl Devleti, bu tr siyaseti Dulkadirli Beylii topraklarnda da yaygn olarak tatbik etmitir. Mesela, 1530da Mara Sanca Kars (Kadirli) Kazs Gksun Nhiyesine tbi Kanlukavak Kynde eyh elebi Halifeye mensup 14 nefer dervi olup, mezkr kyde bulunan zaviyede sakindir. Bu zaviyenin k mevsiminde olduka enlenen Gksun Nhiyesinde yol zerinde bulunmas ve gelipgiden yolcularn ihtiyalarnn karlanmasndan dolay, burada ikamet eden derviler Dulkadirli meras tarafndan korunmu; Osmanl Devleti de ayn hususa riayet ederek bu dervileri avrz vergisinden muf tutmu ve bu hususla alkal olarak Yavuz Sultan Selim tarafndan hkm-i hmyun verilmitir.64 Yine Mara Sanca Kars Kazsna tbi Karamanl Tifesine tbi Hac Faklu Cematine mensup 4 hane duac ve ehl-i ilim olduklarna dair Dulkadirli beylerinden Aladdevle ve ehsuvarolu Ali Beyler tarafndan verilmi ellerinde temesskleri olduu iin, Osmanl Devleti de bunlar avrz vergisinden muf tutmutur.65 VI. Osmanl Devleti, fetih siyaseti gerei Rumelinde Trk isknn tesis etmek amac ile, buradaki hudut boylarnda yeni fethedilen byk arazileri mlk olarak kumandanlarna verdi. Buna benzer bir durum, zellikle Orta Anadolu Blgesinde mevcut olup, Osmanl ncesi, Trk Devlet ve beyliklerinden, Osmanl Devletine miras kalan bir husustu. Osmanl Devleti, ilhak politikas gerei kkl ailelerin elinde bulunan bu topraklar miriletirmemi ve ara bir usl ile, bu topraklarn gelirinin bir ksmn divni ad ile kendisi alm, bir ksmn da malikne ismi ile yerel aileye brakmtr.66

917

Bu tr uygulama Dulkadiroullar Beyliinde de mevcut olup, Osmanl Devleti bunu aynen devam ettirmitir. Mesela, 1530da Mara Sanca Kars Kazs Megelgin Nhiyesine tbi Zakirl Tifesine mensup olup, 5813 aka vergi hasll 9 mezraay Veledan- Bayezid bin Demirci tasarruf etmektedir. Bu mezraalar Bayezidin ecdadna blgenin fethi esnasndaki baarlarndan dolay mlk olarak verilmi olup, bu hususla ilgili, Dulkadirli mersnca kendilerine verilen temesskleri, merkeze arz edilmi ve aynen kabul edilmitir.67 Yine, Megelgin Nhiyesine tbi 1 ky ve 4 mezraay Ahmed Veledi Sleyman tasarruf etmektedir. Bir ky ve drt mezraay Ahmedin ceddi Hseyin Beytlmalden satn alm ve Osmanl Devletinin blgeyi ilhakna kadar onun evlatlar bu araziyi mlk olarak tasarruf etmitir. Osmanl Devleti blgeyi ilhak ettiinde, yrenin nde gelen mslmanlarnn, bir ky ve drt mezraann mezkr ahsn mlk olduuna dair ahitlii ve ellerinde hccet-i eriyyelerinin bulunmas sonucu, eski durum aynen muhafaza edilmitir.68 VII. Osmanl Devleti ilhak siyasetinin nemli unsurlarndan birisi de Anadoluda ilhak edilen nemli beyliklerin ba ehrine bir ehzdenin sancakbeyi olarak atanmasdr. Bunda ama, asil bir bey liderliinde idare edilmeye alm halkn, kendi beyleri yerine yine asil biri olan Osmanl ehzdesinin ynetici olarak gnderilmesi ile onurlandrlmas ve Osmanl Devletine sndrlmas amalanmtr. Mesela, Yldrm Bayezid Germiyanoullarnn merkezi Ktahyaya; II. Mehmed (Fatih) Saruhanoullarnn ba ehri Manisaya; ehzde Cem nce Candaroullarnn merkezi Kastamonu ve daha sonra, kendinden evvel Karamanoullarnn ba ehri Konyada grev yapan kardei ehzde Mustafann lm zerine ok hassas bir zamanda mezkr ehre sancakbeyi olarak atanmtr. Bu misalleri oaltmak mmkndr.69 Buna mukabil, Osmanl Devleti, Dulkadiroullar gibi nemli bir beyliin ba ehrine ehzde tayini yapmamtr. Halbuki, II. Bayezidin son yllarnda ikinci snf sancaklara bile ehzdeler sancakbeyi olarak atanmtr.70 phesiz, Dulkadirli Beyliinin merkezine bir ehzdenin atanmamasnn sebebi, bu beyliin tamamen ortadan kaldrld 1522de hayatta ehzde olarak sadece Kanuninin olu Mustafann bulunmas ve bu tarihte 7 yanda olmasdr.71 Dier taraftan, Dulkadiroullar Beylii, 1522de kesin olarak ilhak edildikten sonra, topraklar zerinde biri Mara, Elbistan ve Hsn- Mansur (Adyaman) civarnda, dieri ise Bozok (Yozgat) ve Krehir havalisinde iki byk sancak tekil edildi.72 Reysnn byk bir ksm konar-ger olan ve birbirine airet ba ile bal bulunan Dulkadirli Beylii ba ehrine idareci olarak bir ehzde gndermeyen Osmanl Devletinin en azndan burada bir beylerbeylii kurmas dolaysyla bir beylerbeyi atamas gerekirdi kanaatindeyiz. Fakat, Avrupa meselelerinin younluundan olsa gerek byle bir yola gidilmemitir. Bundan daha kt olan ise beyliklerini (devletlerini) yitirmi olan Dulkadirli bey ve sipahilerinin onurlandrlmas gerekirken, aksine bir davran ile bunlarn ellerinden timarlar alnmtr.73 Geri,

918

Msrdaki isyanlardan sonra durumu yerinde aratrp, hakszlklar gideren Veziriazm brahim Paa, 1525de Msrdan karayolu ile stanbula dnerken, Mara-Kayseri yolunda, ehsuvarolu Ali Beyin ldrlmesinin ardndan ellerinden timarlar alnan sipahilerin ekavete baladklar ve Msr hazinesi ve kendi arlklarn vuracaklarn haber ald. Bunun zerine, brahim Paa sipahilerin boy beylerini yanna getirip grt. Yaplan hakszl gidererek Dulkadirli sipahilerinin timarlarn geri verdi.74 Bununla birlikte, Dulkadirli sipahilerinin birka sene sonra vuku bulan ve olduka etkili olan Kalenderolu isyanna itirakleri ve sonuta mezkr veziriazmn bunlara ellerinden alnan timarlarnn geri verileceini vaad ederek onlar kendi tarafna ekmesi daha nce hakszln tam olarak giderilmediini gstermektedir. Dier taraftan, Veziriazm brahim Paann bu tehlikeli yolculukta herhangi bir skntyla karlamamak iin Dulkadirli boy beylerini oyalamas ve tehlike getikten sonra onlar ciddiye almam olmas muhtemeldir. Aksi durumda Osmanl Devletinin iki sene sonra ayn mesele ile kar karya kalmamas gerekirdi. Halbuki Karamanoullar Beyliinin ilhaknda, btn isyanlarna ramen bu beyliin nde gelen meras Turgud ve Bayburdoullarna timarlar verildii gibi, 1500 yl tahririni bahane ederek ba kaldran 4000 timarl sipahi aa alnmakla birlikte, kendilerine birtakm imtiyazlar verilerek madur edilmemitir.75 Osmanl Devleti Karamanoullar sipahilerine tatbik ettii siyasetin benzerini Dulkadiroullar sipahileri iin niin uygulamad? Bu farkl uygulama muhtemelen her iki beyliin konumlarndan ve ilhak dnemlerinden kaynaklanmaktadr. yle ki, Osmanl Devleti 1520lerde siyas anlamda en muhteem dnemlerini yaamaktayd. Halbuki, 1470-1500 yllar arasnda Osmanl Devleti, Karamanoullar Beyliini ilhak ederken, doudan Akkoyunlu Devletinin gneyden de gl Memluklu Devletinin youn basksna maruz kalmtr. 1520lerde ise Orta Douda Osmanl Devletine bask yapabilecek bir devlet olmad gibi Dulkadirli topraklar artk byk bir corafyaya hkmeden Osmanl Devleti iin eski nemini yitirmiti. te bu sebeple olsa gerek, Osmanl Devleti, Dulkadirli boy ve sipahilerinin hislerini dikkate almam ve keskin bir merkeziyeti politika takip etmitir. Fakat aada zikredeceimiz zere, Osmanl Devleti, bu siyasetin bedelini ok gemeden demi ve ksa bir zamanda bu hatasn grerek geri adm atp Dulkadirli sipahilerinin elinden ald timarlarn eski sahiplerine iade etmitir. Dier taraftan Dulkadirli Beylii topraklarnda nemli miktarda Alevi, Trkmen yaamaktayd. Hatta, Safevi Devletinin kurucusu eyh (ah) smail 1500de randan Erzincana gelip Anadolulu taraftarlarn davet ettiinde kendisine katlan nemli gruplardan birisi de Alevi olan Dulkadirli Trkmenleri idi. eyhlerine son derece bal olan bu Trkmenler Safevi Devletinin kuruluunda ok etkili olmutur.76 XVI. asrn balarnda, ii-Alevi mezhebini siyasallatrarak Safevi Devletini kuran ah smail bu mezhep mensuplarnn youn olarak bulunduu Orta ve Dou Anadoluyu hakimiyeti altna almaya

919

alm; fakat 1514de vuku bulan aldran Savanda Osmanl Devletinden byk bir darbe yemitir. Daha sonra ise bu amacndan vazgemeyen ah smail ve onun lmnden sonra olu ah Tahmasb bu hedeflerine Orta Anadolunun bozkrlarnda yaayan yoksul Alevi Trkmenlerini, Osmanl Devletine kar kkrtarak ulamak istemitir.77 lk isyan 1518de Bozoklu Trkmenlerden olup, timar tasarruf eden Cellin ayaklanmasdr. Bu isyan yukarda zikredildii gibi Dulkadirli ehsuvarolu Ali Bey tarafndan ksa srede bastrlmtr. kinci isyan ise 1526da Osmanl ordusunun Moha Savanda bulunduu esnada yine eski Dulkadirli Beylii topra olup sancak yaplan Bozokun tahriri esnasnda vuku bulmutur. Bu isyann kmasnda tahrir emini ve dier grevlilerin hatal davranlarnn byk katks olmakla birlikte, blge halknn nemli bir ksmnn daha birka sene nce Dulkadirli Beylii reys olmas ve Alevi mezhebine mensup olmalar etkili olmutur. Tahrir esnasnda hakszla urayan Slnolu Koca ile Baba Znnun etrafndakiler ile isyan etti. Yre halknn da itirak ile isyan ksa zamanda byd ve asiler Bozok sancakbeyi ve kadsn katletti. Akabinde zerlerine gnderilen tedbirsiz Osmanl kuvvetlerini bozguna uratp, Karaman Beylerbeyi ve baz sancakbeyleri ile askerleri ldrdler. Osmanl Devletini uratran bu isyan Adana Sancakbeyi Piri Bey ve Diyarbekir Beylerbeyi Hsrev Paann gayretleriyle bastrld.78 Bununla birlikte, blgede skunet tamamen salanamam; ayn sene iinde esas ordunun Avrupa cephesinde bulunmasndan da istifade ile eski Dulkadirli Beylii topraklar olan Bozok ve Elbistan blgelerinde ncekilerden daha kapsaml bir isyan kmtr. Bu isyann liderliini Hac Bekta-i Veli torunlarndan Kalender yapmtr. Son ayaklanma da Alevi kkenli olmakla birlikte, bunu ilk iki isyandan farkl klan ok nemli bir zellik vardr. nceki ayaklanmalara derme atma halk kesimi itirak eder iken, Kalenderolu syanna kuru kalabalk halkn yannda daha evvel ellerinden timarlar alnarak dlanm olan Dulkadirli sipahilerinin katlmasdr.79 Burada dikkati eken husus, Dulkadirli sipahilerinin en azndan byk bir ksmnn Snni mezhebine mensup olmalardr. Dolays ile Dulkadirli sipahilerinin byle bir isyana katlmalarnn tek bir sebebi vardr. O da Osmanl Devletine kar duyulan honutsuzluktur. Bunda timarlarnn ellerinden alnmasnn ok byk etkisinin yan sra, beyliklerin ortadan kalkmasnn da psikolojik tesiri mevcuttur. Benzer bir durum Karamanmolu Trkmenleri iin geerli olup, Turgud, Bayburd ve Varsak gibi bu beyliin esas glerini oluturan airetler de Snni olmalarna ramen ii Safevi Devletinin kuruluuna itirak etmitir.80 Bu isyanda Kalenderolu ksa zamanda etrafna 20-30 bin Alevi Trkmen toplad. Bu kadar etkili bir isyan bastrmak iin Veziriazm brahim Paa grevlendirildi. 5000 kapkulu askeri ile yola kan brahim Paa Aksaraya geldiinde Anadolu ve Karaman beylerbeylerini eylet askerleri ile asilerin zerine gnderdi. Bu birlikler asiler karsnda feci bir malubiyet ald ve birok komutan ld. Bunun zerine sratle hareket eden brahim Paa Elbistan civarna geldi. Hadiseyi ok iyi tahlil eden Veziriazm gerekli tedbirleri ald. ncelikle pek rastlanlmayan fakat ok yerinde bir karar ile daha

920

nceki atmaya itirak edip, bozguna urayan erlerden hibirisini kendi birliklerinin moralini bozma ihtimaline binaen ordusuna kabul etmedi. ayet gelen olursa onlarn katledilmelerini emretti. Ayrca, boalan komutanlklara hak edenleri atad.81 Btn bunlardan daha nemlisi ise brahim Paann asilerin baarl olmalarndaki faktr tespit etmesidir. Bu etken yukarda zikrettiimiz zere, Dulkadirli sipahilerinin ellerinden timarlarnn alnmas ve dolaysyla kstrlmeleridir. te, brahim Paa nce Osmanl Devletinin daha sonra da devleti temsilen kendisinin yapm olduu byk hatay dzeltmek iin harekete geti ve bunda da baarl oldu. Alevi isyanclarla ibirlii yapan Dulkadirli Trkmenlerinin boy beylerinin gnln kaznd. Btn isteklerini yerine getireceini vaad etti. Bylece Dulkadirli boy beylerinin gayreti ile, kendi boylarna mensup ahslar asi Alevi Trkmenlerden ayrld. Tahmin edilenden ok daha fazla kii asilerin ba Kalenderolunu terk etti. yle ki; brahim Paann geriye kalanlar tedip etmek iin seme askerlerden 500n bir komutan ile isyanclar zerine gndermesi yeterli oldu. Basaz denilen mevkiide ekiyaya baskn yapld; ekya perian edildi ve asilerin lideri Kalenderolu ldrld. Ayrca, Dulkadirli bey oullarndan Veli Dndar adl bir ahs da bu esnada katledildi.82 Bu da, mezkr isyanda Dulkadirli Bey ailesinin de parma olduunu gstermektedir. Dulkadirli Beyliinin Osmanl Devletine tamamen ilhak edildii 1522 yl zerinden daha be yl gemeden bu beyliin topraklar zerinde pe pee isyann olmas ve byk zorluklar ile kar karya kalnmas Osmanl Devleti, ynetiminin dikkatini buraya evirmesine sebep oldu. Ali Beyin ldrlmesinden sonra onun tasarrufunda olan yerler be sancaa ayrlmtr. 1523 tarihli bir Tahrir Defterinde ise bu yre Vilyet-i Dulkadiriyye olarak kaytldr. eitli anlamlar olan vilyet,83 burada blge anlamnda kullanlmtr. Bu vilyet Mara (Mara, Hsn- Mansur ve Elbistan kazlar) ve Bozok (Bozok ve Krehir kazlar) sancaklarndan olumutur. 1522de Rum Beylerbeyliine balanan Mara ve Elbistan sancaklar ksa bir sre sonra 1523de Karaman Eyaletine ilhak edilmitir.84 1527 ylndaki Kalenderolu syanndan iki yl sonra dzenlenen sancak listesinde de Mara, Karaman Eyletine bal bir sancak olarak kaytldr.85 Nitekim, Slnolu Koca ve Baba Znnn isyanlarn bastrmak iin grevlendirilen Osmanl kuvvetleri arasnda Mara Sancana ait birlikler ve onlarn banda da Mara Sancakbeyi olarak Mahmud Bey bulunmaktadr.86 te, d balantlar da bulunan isyann birbiri ardnca Dulkadirli topraklar zerinde vuku bulmas zerine Osmanl Devleti blgenin idar yaplanmasn yeniden ele almtr. Bostan tarafndan yazlan Sleymannmede H. 977/M. 1531 yl hadiselerinden Budin Seferi ve ehzde Selimin snnet dn zikredildikten sonra Dulkadir (Zulkadir) Vilyetine mstakil bir beylerbeyinin atandndan bahsedilmektedir. Ayrca, bu kayda gre, Zulkadir Eyletinin ilk beylerbeyi olarak o esnada Trablus Sancakbeyi olan Sleyman Bey atanmtr. Zulkadir Eyletinin kurulu amac mezkr eserde enteresan bir ekilde ifade edilmekte; mstakil beylerbeyi atanarak, gllk glistanlk olan blgenin, fitne dikeni ile perian olmamas iin, padiahn (devletin) himayesi altna alnd

921

belirtilmektedir.87 Daha ak olarak ifade edersek, hassas olan bu blgede emrinde sancakbeyine gre ok daha fazla kuvvet bulunan ve yine sancakbeyinden daha st rtbeli bir grevli olan beylerbeyinin atanmasnn asayiin temini iin gerekli olduuna iaret edilmektedir. Bu husus sadece Dulkadirli blgesi iin geerli olmayp Osmanl Devleti gerekli grd zamanlarda bu yola bavurmutur. Mesela, 1569da yaplan Don-Volga kanal seferinde stratejik ehemmiyet kaznan Kefe sancak iken, beylerbeylie ykseltilmitir.88 VIII. Osmanl Devletinin Dulkadirli Beyliini ilhak sreci ayn zelliklere sahip Karamanoullarna gre ok daha ksa olmu ve on be yl (1515-1530) srmtr. Bundan yukarda izah ettiimiz tedbirlerin yan sra, phesiz nemli etkenlerden birincisi, 1530larda Osmanl Devletinin snrlarnn Orta Anadolunun ok uzanda olmas ve blgenin bir i lke haline gelmesidir. kincisi ise bu tarihte, Osmanl Devletini zorlayan Akkoyunlu ve Memluklu Devletlerinin ortadan kaldrlm ve Safevi Devletinin ise sindirilmi olmasdr. Bunlarn yan sra, askeri glerinin ok byk bir ksmn hareketli ve dayankl konar-gerlerin tekil ettii Anadolu beyliklerinin son halkalarnn (Candaroullar, Karamanoullar, Ramazanoullar ve Dulkadiroullar) da ortadan kaldrlmas sonucu Rumelide olduu gibi Anadoluya da Osmanl bar Pax Ottomanicagelmitir. Bu, phesiz bal olduklar beyliin mersn oluturan konar-gerlerin, zellikle de beylerinin aleyhine olmutur. nk, Osmanl Devleti her ne kadar bunlar honut tutmaya alsa da boy beyleri merlktan sradan timar sahipliine, askeri gc tekil eden konar-gerler ise klasik rey durumuna dmtr. Bundan baka, Osmanl Devleti mezkr beylikleri ilhaknn ardndan tahrirler yaparak, konargerleri kanunlar ile sk bir kontrol altna almtr. Daha evvel, idri ve iktisdi adan boy beylerine kar sorumlu olan konar-gerler tahrirler ile kayt altna alnm; bata anam, klak, yaylak, bad- hev, bennak vs. vergileri ile ykml klnmtr. Ayrca, yaylak ve klaklar sabitletirilmi ve gidi gelileri kontrol altna alnmtr.89 Safevi Devletinin etkisi ile 1519da Bozok-Tokat taraflarnda Bozoklu Celal, 1525-1527 yllar arasnda Bozok Sancanda Slnolu Koca ile Baba Znnun, Adana Sancanda Domuzolan ve Veli Halife, Tarsus Sancanda Beyce ve yukarda zikrettiimiz Kalenderolu isyanlar ile konar ger Trkmenler, Osmanl Devletine kar son rpnlarda bulunmu; fakat muvaffak olamamlardr.90 Orta Anadolu Blgesinde istiklal midini yitiren konar-gerler, Osmanl Devletinin huzur ve gveni temininin de etkisi ile, XVI. asrn ikinci eyreinden itibaren, evvelce czi miktarda zirat yaptklar klaklarna yerlemeye balam; mezraalar kye dnm; tamamen yerleik ve ziratle itigal eden kyller olmutur.

922

Mesela, Ankara-Konya ve Aksaray-Akehir arasndaki bozkrlarda sakin Ateken Yrkleri, XVI. asrn balarnda yurtlarnda hayvanclk yapar iken91 mezkr asrn sonlarnda tamam ziratle uraan kyller olmutur.92 Yine, ayn blgede olup, timar tasarrufunda bulunan konar-gerler de, XVI. yzyln sonlarna doru yerleik hayata gemitir.93 Ayrca, XVI. asrn sonlarnda Kayseri Sancana tbi, Maara, Koramaz, Kenar- Irmak, Karakaya, Karata, Malya, Yrkn- slamlu ve Kstere nhiyelerine tbi 115 mezraaya bu sancakta sakin konar-ger oymaklar yerlemi; dolaysyla mezkr mezraalar kye dnmtr.94 Bu misalleri oaltmak mmkndr. Bu durum Osmanl Devletinin ilhak ettii Dulkadirli Beyliinin esas topraklarnda da youn olarak grlmektedir. zellikle yukarda zikredilen kanl isyanlarn kt Bozok Sancanda XVI. asrn balarnda yerleik hayat yok denecek kadar azdr. Bozok Kazsnda ehir veya kasaba yoktur. Hatta, ky says bile sadece 6 adettir. Buna mukabil, kazda bulunan 884 mezraada, Acakoyunlu, Sekil, am Bayad, Kzlkocalu, Sleymanlu, Acalu, Selmanlu, iekl, Zakirl, Mesudlu, Kavurgal, Demrcil, Karamanlu-y Dinik, Ali Beylil, Tecirl, Del Alil kabilelerine mensup konar-ger oymaklar sakindir.95 1575 yl tahirine gre ise durum tamamen deimitir. XVI. yzyln balarnda Bozok Kazsndaki idar yaplanmada nhiyeler mevcut olmayp, onun yerini kabileler alm iken, ayn asrn sonlarna doru mezkr kazda 13 ayr nhiye teekkl etmitir.96 Bu nhiyelere bal toplam ky says ise XVI. yzyl balarna nazaran 6dan 629a ykselmitir. Buna mukabil, ad geen asrn balarnda 884 olan mezraa says %-42.8lik bir oranla 884ten 505e dmtr (Tablo I). Bu rakamlar Bozok Kazsndaki yerlemenin boyutunu izah iin kfidir. Bununla birlikte, XVI. asrn sonuna gelindiinde bile byk bir sancak olan Bozokta bir ehir veya kasabann bulunmamas dikkat ekicidir. Nitekim, Bozok Sanca Merkez Kazs Kads Mevlna Hac Mustafa Balt Nhiyesine bal Karakuu kynde ikamet etmektedir.97 Gnmzde bu sancak topraklarnda mevcut olan Bozok (Yozgat) Vilyetinin merkezi Yozgat ehri XVI. yzyl balarnda Balt Nhiyesine bal bir mezraa iken, ayn asrn sonlarnda 16 hane ve 13 mcerred nfuslu bir kye dnmtr.98 Bozok Kazsnda yerlemede dikkati eken bir husus ta XVI. asrn sonunda karmza kyolarak kan yerlerin byk bir ounluunun ayn yzyln balarnda mezraaolmasdr. Mesela, 1575 yl Tahrir Defterine gre, Balt Nhiyesinde bulunan 56 kyden 41i ayn asrn balarndaki Tahrir Defterinde mezraa olarak kaytldr.99 Dier taraftan, XVI. asrn sonlarna gelindii halde hl yerleik hayata gemeyen ve mezraalarnda czi zirat yapan cematler olduu gibi, baz oymaklarn da bir ksm yerleir iken dier ksm da konar-gerliklerini devam ettirmitir.100 Tablo 1: XVI. Yzylda Dulkadirli Beylii Esas Topraklarnda Krsal Yelemeler Ky Mezraa

Sancak Mara

Kaz 1520-1530 1563-1575 % Elbistan 165 209 27

1520-1530 1563-1575 %

234 247 5

923

Kars- Mara Mara Zamantu Bozok

47

699 489 368 -24.7

241 360 49 86

157 82.5 312 205 -34.2 6 629 714 884 505 -42.8

Bozak 10

Krehir

Yine, XVI. yzyl balarndan Bozok Sancana tbi Krehir Kazsnda da yerleik hayat hemen hemen yoktur. Kasaba olarak sadece kaz merkezi Krehir bulunmaktadr.101 Krehir Kazsnda da ky says olduka az olup 10 adetten ibarettir. Buna mukabil, byk ounluu Varsaklara tbi 115 cemat mezkr kazya bal 714 mezraa da sakindir.102 XVI. yzyl sonlarna ait Tahrir Defteri elimizde bulunmamakla birlikte, baka kaytlardan bu dnemde sancak olan Krehir Sancanda krsal yerlemenin nemli boyutlarda olduu anlalmaktadr. XVI. yzyl sonlarnda Krehir Sanca 9 nhiyesi olan bir sancak olup103 Celali isyanlar esnasnda kylerinin byk bir ksm tahrip edilmitir.104 Dulkadirli Beylii topraklarndan olup, Osmanl idar yaplanmasnda Mara Sanca ad ile kurulan sancak olduka byktr. XVI. asrn balarnda bu sancaa Mara (Merkez), Elbistan, Zamantu (bugnk Pnarba ve Sarz civar) ve Kars- Mara (Kadirli) kazlar baldr.105 XVI. yzyl balarndaki tahrire gre, Elbistan Kazsnda 165 ky ve 234 mezraa vardr. (Tablo-I) Bu kylerden 19unda ikamet eden kimse bulunmamaktadr.106 1563 ylnda ise ky says %27lik bir artla 209a ve mezraa says da %5.5lik bir artla 247ye ykselmitir (Tablo-I). Ky saysnda yksek art oranna mukabil dk bir nispette de olsa mezraa saysndaki art, yeni zirat alanlarnn almas ile izah edilebilir. XVI. yzyl balarnda konar-ger hayatn youn olduu yerlerden birisi de Kars- Mara Kazsdr. Bu kazda 1520li yllarda 47 kye mukabil 699 mezraa mevcuttur. Bu ky ve mezraalarn byk ounluu Kars Kazsnda bulunan, Zakirl, Kavurgalu, Karklalu, Karamanlu, Demrcil, Selmanlu kabilelerine mensup cematler sakindir.107 XVI. yzyl sonlarna ait kaytlar elimizde bulunmamakla birlikte, civar konar-gerlerin youn olarak yerleik hayata gemelerinden hareketle bu kaz oymaklarnn da byk lde yerleik hayat tercih ettikleri kuvvetle muhtemeldir. 1520li yllarda Zamantu Kazsna bal 86 kye karlk 312 mezraa mevcuttur. Bu mezraalar genellikle deftere Yrkn- Zamantuad ile kaytl cematler tasarruf etmektedir.108 Buna mukabil, 1563te Zamantu Kazsndaki ky says %82.5 gibi ok yksek bir oranla 157ye ykselir iken, mezraa says %-34.2lik bir oranda azalarak 205e dmtr (Tablo-I). Bu konar-gerlerin giderek artan bir nispette yerleik hayata geilerinin tabi bir sonucu olmutur. Yine, benzer gelime Mara Merkez Kazsnda da mevcuttur.

924

XVI. asrn balarnda Mara Merkez Kazsna tbi 241 ky ve 489 mezraa bulunmaktadr. Bu ky ve mezraalarn byk ounluunda Tahirl, Gndel, Bertiz, Beenek, Dngelel, Eymir, Cerid, vs. tifelerine mensup 816 cemat sakin olup, ksmen zirat yapmaktadr.109 1563te ise ky says %49luk bir artla 360a ular iken mezraa says %-24.7lik bir azalma ile 368e dmtr (Tablo-I). XVI. yzyln balarnda cematler ksmen zirat yaptklarndan olsa gerek, Tahrir Defterlerine tasarruf ettikleri kylerde kaydedilmemi; ayrca defterin baka bir yerinde tifeleri esas alnarak topluca yazlmtr.110 Mesela, Mara Merkez Nhiyesine tbi Ayaklucaoluk ky Tahrir Defterine Karye-i Ayaklucaoluk tbi Mara-Acakoyunlu zirat edereklinde kaytldr.111 Grld zere cematin nfusu hakknda herhangi bir bilgi yoktur. Bu muhtemelen konar-ger oymaklarn henz tam olarak yerleik hayata gememelerinden kaynaklanmaktadr. Dier bir ifade ile XVI. asrn balarndaki tahrir defterlerine ky olarak kaytl olup, herhangi bir nfus yazl olmayan kyler bir nevi viran durumundadr. Nitekim 1563 yl tahririnde ayn ky Karye-i Ayaklucaoluk der nezd-i Kutluca tbi mezbur (Mara)-Cemat-i Acakoyunlu zirat edb klarlar-Nefer 65diye kaytldr. Burada ise cematin nfusu mezkr kyde yazl olup konar ger oymaklarn kaytl olduu dier kylerde olduu gibi, klamakibaresi zenle ilave edilmitir.112 Konar-gerlerin iktisad faaliyetlerinin esasn hayvanclk tekil etmekle birlikte, onlar tedrici de olsa klak ve yaylaklarnda daha ziyade tahl rnlerine dayal zirat yapmaktayd.113 Buna mukabil, 1563 yl Mara Tahrir Defterine gre, bu sancan kylerinde klayan oymaklar, geni muhteval zirat ile itigal etmekte; buday, arpa, mercimek, pamuk, eltik vs. yetitirmekte, baclk, meyvecilik ve arclk yapmaktadr.114 Bu da onlarn artk tamamen topraa balandklarn gstermektedir. 1520li yllarda eski Dulkadirli Beylii topraklarnda sakin olup, kardklar isyanlar ile Osmanl Devletinin ban artan konar-gerlerin ounluu, d destek bulamama ve huzur ortamnn da etkisiyle yukarda izah edildii zere yerleik hayata geerek klasik reaya olmutur. XVI. asrn sonlarna kadar blgede huzur devam etmi ve halk Osmanl Devletini benimsemitir. Geri, bu asrn sonunda blgede yeni isyanlar vuku bulmu olmakla birlikte bunlar sadece bu yreye mahsus olmayp Osmanl Devletinin Anadolu, Suriye ve Irak topraklarnn tamamna muhtevi Celali syanlar adyla mehur ayaklanmalardr.115 Sonu olarak, Osmanl Devleti, blgede rekabet iinde bulunduu Memluklular da dikkate alarak Dulkadirli Beyliini dorudan ilhak etmemi; Dulkadirli ailesinden mehur ehsuvar Beyin olu Ali Beyi Osmanl Devletinin yksek hakimiyetini tanmak zere bu greve getirmitir. Ksa bir mddet sonra Osmanl Devleti Memluklular ortadan kaldrnca Ali Beyin varlna gerek kalmam ve yedi yl sonra onu da devre d brakarak bu beylii miri sisteme dahil etmitir. Bununla birlikte, Osmanl Devleti kanunlarda ve sosyal hayatn nemli unsuru olan vakflarda herhangi bir deiiklie gitmeyerek yre halkn kaznmaya almtr. Ayrca, Dulkadirliler byk bir airetin bey ailesi olduklar iin, onlar devletin destekledii baka bir gl aile Bayezidoullar ile dengeleme yoluna gitmitir. Balangta, Osmanl Devleti, Dulkadirli sipahilerine hatal bir siyaset takip edip onlar kstrerek byk apl isyanlara sebebiyet vermi ise de ksa bir zamanda hatasn anlayarak bu

925

zmrenin gnln almtr. Dier taraftan, Dulkadirli Beylii halknn byk ounluunu tekil eden ve istikll midini yitiren konar-gerler, Osmanl Devletinin temin etmi olduu huzur ortamnn da etkisi ile giderek daha fazla ziratle megul olmular ve mezraalar kye dnerek yerleik hayata gemilerdir. Nitekim, 1530lu yllarda snrlar Basra Krfezinden Azak Denizine, Azerbaycandan Viyana nlerine ulaan Osmanl Devleti topraklar iinde ok kk bir alan ihtiva eden, dolays ile tabi mr sona ermi olan Dulkadirli Beyliinin ilhak tamamlanm oldu. 1 611. 2 Ak Paa, Akpaaolu Tarihi, Haz. Nihal Atsz, stanbul 1992, s. 132-133; Oru Bey, Hoca Sadeddin Efendi, Tact-Tevrih, Haz. smet Parmakszolu, C. IV, Ankara 1992, s.

236-242; Cellzde Mustafa, Selimnme, Haz. Ahmet Uur-Mustafa uhadar, stanbul 1997, s. 605-

Oru Bey Tarihi, Haz. Nihal Atsz, stanbul 1972, s. 118. 3 Akpaa, a.g.e., s. 136-137; Yaar Ycel, Anadolu Beylikleri Hakknda Aratrmalar-1,

Ankara 1991, s. 117-123. 4 5 6 s. 36. 7 8 Yinan, a.g.e., s. 120. Alddevlenin fermn- emnnda olan memlik-i mahrsas ehsuvarolu Ali Beye Refet Yinan, Dulkadir Beylii, Ankara 1983, s. 80-87. Hoca Sadeddin, a.g,e., C. IV, s. 229. Solakzde Mehmed Hemdemi, Solakzde Tarihi, Haz. Vahid abuk, C. II, Ankara 1989,

virlb vk olan kla hasa kayd olunub sancak tarikiy le sekiz yz bin ile mezkr Ali Beye dirlik tayin olunub mada hasa kayd olunub gm madeni dahi var imi, hassa-i hmyuna kayd itdiler. T. S. M. A, nr. 5461den naklen, smail Altnz, Dulkadir Beylerbeyiliinin Teekkl ve Gelimesi, (Baslmam Yksek Lisans Tezi), stanbul 1995, s. 20. 9 Mneccimba Ahmed Dede, Sahaifl-Ahbar Fi Vekayil-Asr, ev. smail Ernsal, C. II,

stanbul (tarih yok), s. 471. 10 11 Altnz, a.g.e., s. 58-59. Ramazanoullar Beyliinin 1517de ilhaknn ardndan, Osmanl hakimiyetinin ilk

gstergesi olan tahrir 1519da yaplm ve Adana sancak kaydedilmitir. Ayrca, 1521de tanzim

926

edilen kanunnmede, am Eyletinin sancaklar ve sancakbeyleri listesinde Liv- Adana ve ukurbad be nm- Piri Bey Veled-i Ramazan Bey kayd mevcuttur. (Ahmed Akgndz, Osmanl Kanunnmeleri ve Hukuk Tahlilleri, C. III, stanbul 1991, s. 486). Yine, 1530 tarihli Tahrir Defterinde Adanadan Liv diye bahsedilmekte ve Adana ehrinin gelirlerini mirliv tasarruf etmektedir (B O A, TD. nr. 998, s. 304-305). Geri, XVI. asrn sonlarnda Adanadan Adana Hkmeti diye bahsedilmekte ve bu hkmete Mara Beylerbeyliine atanan Ramazanolu Mehmed Paann kardeinin atand belirtilmektedir. (Selniki Mustafa Efendi, Tarih-i Selniki, Haz. Mehmet pirli, C. I, Ankara 1999, s. 314). 12 Kubat Bey, nce Karaman, il, Aclun ve Trabzonda sancakbeylii yaptktan sonra,

Basra, Halep ve Vanda beylerbeylik yapm ve 1559da vefat etmitir. Faruk Smer, ukurova Tarihine Dair Aratrmalar, Tarih Aratrmalar Dergisi, C. I, S. 1, (Ankara 1963), s. 59. 13 14 Smer, a.g.m., s. 59; Altnz, a.g.e., s. 20, 28. Mezkr erifler mahalle-i mezbrede (Mara Kethda Mahallesi) sakin olub ellerinde

avrz- divaniye ve teklif-i rfiyeden muf olmak in Aladdevle ve Ali Begden temesskleri olub mufiyetleri ile kayd olund, BOA, TD. nr. 998, s. 418; Zikrolan evkaf ashab- kehf-i erif (Elbistan Kazs) merhum ve mafur Sultan Aladdin (Anadolu Seluklu sultan) vakf idb serbestlik tarikiyle tasarruf olunmasn art idb sonra mera-i Zulkadiri vali olduklarnda ber karar- sabk vakfiyetin mukarrer dutub temesskleri virb bade Aladdevle ve Ali Beg merhum dahi mukarrernmeler virb tasarruf olunurmu BOA, TD. nr. 998, s. 479. 15 16 17 Mehmet pirli, Beylerbeyi, DY. A, C. 6, s. 71. Yinan, a.g.e., s. 100. ehsuvarolu Ali Bey aldran Seferindeki baarsndan dolay Yavuz Sultan Selim

tarafndan daha evvel hazineye alnm olan Gedik Ahmet Paann klc ile taltif edilmitir. smail Hakk Uzunarl, Osmanl Tarihi, C. II, Ankara 1983, s. 309. 18 58-59. 19 20 Yinan, a.g.e., s. 99-105. bn yas, s. 1271-1272; Peevi brahim Efendi, Peevi Tarihi, Haz. Bekir Stk Baykal, C. I, Franz Babinger, Osmanl Tarih Yazarlar ve Eserleri, ev. Cokun ok, Ankara 1992, s.

Ankara 1992, s. 56-57; Solakzde, a.g.e., C. II, s. 122. 21 22 bn yas, a.g.e., gs. yer.; Mneccimba, a.g.e., C. II, s. 516. Peevi, a.g.e., C. I, gs. yer.

927

23

Smer, a.g.m., s. 55-56; Ramazanolu Mahmud Bey Ridaniye Savanda vefat etmitir.

Cellzde, a.g.e., s. 659. 24 25 26 27 s. 153. 28 29 30 Peevi, a.g.e., C. I, s. 95. Smer, a.g.m., s. 58; Selnik, a.g.e., C. I, s. 314. Mehmed Neri, Kitb- Cihannm (Neri Tarihi), Yay. F. Reit Unat-M. A. Kymen, C. II, Smer, a.g.m., s. 56. Smer, a.g.m., s. 57-58. Smer, a.g.m., s. 59. Mneccimba, a.g.e., C. II, s. 526; Peevi, a.g.e., C. I, s. 91-92; Solkzde, a.g.e., C. II,

Ankara 1987, s. 743-755; Hoca Sadeddin, a.g.e., C. III, s. 41-56; Ak Paa, a.g.e., s. 133-136. 31 793-795. 32 smail Hakk Uzunarl, Anadolu Beylikleri ve Akkoyunlu, Karakoyunlu Devletleri, Ankara Gelibolulu Ali, Kitbt-Trih-i Knhl-Ahbr, Haz. A. Uur-A. Gl-M. uhadar-. H.

uhadar, C. I (I. Ksm), Kayseri 1997, s. 647-649; Ak Paa, a.g.e., s. 148-149; Neri, a.g.e., C. II, s.

1988, s. 115-119. 33 Halil nalck, Osmanl Fetih Yntemleri, ev. H. Can Tuncer, Cogito (Osmanl zel

Says), S. 19, (Yaz-1999 stanbul), s. 115-135. 34 35 smail Hakk Uzunarl, Osmanl Tarihi, C. IV, Ankara 1983, s. 429-430. Zekeriya Kurun, Osmanl Devleti daresinde Hicaz (1517-1919), Yeni Trkiye, S. 31,

(Osmanl zel Says-Tekilat), s. 128-129. 36 Bekir Sami Bayazt, Kahramanmarata Bayaztoullar (1514-1990) Kahramanmara,

1998, s. 16; Bu husus bugn Mara halk arasnda da Yavuz Sultan Selim aldran Savana itirak ettiinde Horasandan gelen Bayezidl diye iri yapl ve sava bir slale Yavuza yardm etmi; daha sonra Yavuz bunlar Maraa getirip yerletirmi. Mara otanz Malatya otlanz olsun demi; Yavuz Msra sefer dzenlediinde Mara blgesinde ayaklanma olmu bunun zerine Yavuz Bayezidllere Bundan sonra Maratan bana ikayet gelmesin demi, eklinde rivayet edilmektedir. Gerek, Mara ile ilgili bir eser yazan (Besim Atalay, Mara Tarihi ve Corafyas, Haz. M. Yusuf zba, stanbul, 1973. ) Besim Atalay gerekse mezkr mellif Bayezidoullarnn Doubayezidden geliini yukarda zikrettiimiz halk rivayetine benzer bir ekilde izah etmekte ve herhangi bir belgeden

928

bahsetmemektedir. Bu sebeple, bu hususun aratrlmas gerekmektedir. nk, son dneme kadar, Bayezidl ailesinin sakin olduu avulu Mahallesi (Bayazt, a.g.e., s. 17) 1563 tarihli Mara tahrir defterinde Emir avulu adyla gemekte olup, bu mahallede sakin 4 nefer sipahizdenin ismi Ali Veled-i Bayezid, Firz biraderi o (Bayezid), Bayezid birader-i dier ve Ydigr birader-i dier eklinde kaytldr. (Refet Yinan-Mesut Elibyk, Mara Tahrir Defteri (1563), C. I, Ankara, 1988, s. 13. ) Buradan hareketle, 1- Emir avulu Mahallesi adn, Osmanl Devletinin avubalk unvan verdii skender Beyden (Emir) almtr. 2- Bu aile adn skender Beyin olu veya torunu olan yukarda ad geen Bayezidden alm olsa gerektir. Bununla birlikte, bu mesele ile ilgili son sz 1520li yllara ait Mara mufassal tahrir defteri (TD. nr. 402) incelendikten sonra sylemek mmkn olacaktr. 37 Besim Atalay, Mara Tarihi ve Corafyas, Haz. M. Yusuf zba, stanbul 1973, s. 58-60;

Bugn, Marata Bayezidoullarnn sakin olduu mahalleye avulu mahallesi denir. Bu mahalle arkdere ile iki ksma ayrlr. Arkderenin dou tarafna Kk avulu, bat tarafna ise Byk avulu denir. Kk avuluda bulunan avulu Camii, Bayezidoullar tarafndan yaptrlm olup, halen bu adla zikredilmektedir. Bayazt, a.g.e., s. 17. 38 Atalay, a.g.e., gs. yer; Osmanl Devletinde paalk, valilik, vs. grevlerinde bulunan ok

sayda Bayezidli vardr. Ayrca, Trkiye Cumhuriyeti Silahl Kuvvetlerinden 1995de emekli olan iki st dzey general Doan ve Vural Bayazt kardeler bu aileye mensuptur. Bayazt, a.g.e., s. 23, 25, 52, 82, 91, 104, 110, 339, 348 vs. 39 40 41 Nazif ztrk, Bayaztoullar Vakflar, VD, C. XXVI (Ankara 1997), s. 45-61. Cevdet Paa, Tezkir (21-39), Yay. Cavid Baysun, Ankara 1986, s. 122. Cevdet Paa, a.g.e., s. gs. yer.; Rivayetlere gre, Maran eski mahallelerinde yer alan

bir dere iki ailenin arasnda snr olmu; Kanldere ad verilen bu derenin dousuna Bayezdoullar, batsna ise Dulkadiroullar hakim olmutur. Hatta, ad geen dere adn iki rakip ailenin kanl atmalarndan almtr. Bayazt, a.g.e., s. 17. 42 43 44 Hoca Sadeddin, a.g.e., C. IV, s. 241. R. Yinan, a.g.e., s. 101-102. Arifi Paa, Mara ve Elbistanda Zulkadr (Dulkadr) Oullar Hkmeti, TOEM, 34. Cz,

stanbul 1331, s. 624. 45 46 Peevi, a.g.e., C. I, s. 116. Peevi, a.g.e., C. I, s. 135; Faruk Smer, Safevi Devletinin Kuruluu ve Gelimesinde

Anadolu Trklerinin Rol, Ankara 1992, s. 63.

929

47 48

Smer, a.g.e., s. 65. Mesela, Dulkadirolu Mehmed Bey voyvodalk, Dulkadirolu mer Paa Mara

Beylerbeylii, Dulkadirli Hac Halil Bey vakf grevlisi olarak hizmet vermitir. Arifi Paa, a.g.m., 35. Cz, stanbul 1331, s. 695-696. 49 s. 489-504. 50 Sret-i Kanunnme-i lddevle Be nukileanil-asli bil tagyirin veltebdilin, Ahmed Neat aatay, Osmanl mparatorluu Arazi ve Rey Kanunnmelerinde lhak Edilen

Memleketlerin Adet ve Kanunlar ve Istlahlarnn zleri, III. Trk Tarih Kongresi, 1943, (Ankara 1948),

Akgndz, Osmanl Kanunlar ve Hukuk Tahlilleri, C. VII, stanbul 1994, s. 160. 51 cra- seriyye-i mtemile ve kavnin-i rfiyye-i mterife makal-i deftir-i Osmaniyye

oldur ki, mukaddema fermn- hmyn zere vilyet-i Mara tahrir olundukda Knn- Dulkadiriyye deyu icr olunan kavnn-i kabil-i rey ve tevif-i tccr ve ahl-i memlk-i mahrsadan baz bidyt olub pye-i serir-i alyaarz olundukda, cenh- hsrevnnin zllet- adlet ve sye-i merhamet bahlar zuhr bulub vilyet-i mezbur halkna dahi Rum kannu emr olunub mceb-i emrl-l defter-i cedde kayd olunub hliy resm-i ift temam iftlik zere kayd olunan raiyyetden elli aka ki, yigirmi beer para olur Refet Yinan-Mesut Elibyk, Mara Tahrir Defteri (1563), C. I, Ankara 1988, s. 7. 52 Bu husus kanunnmede Fi Ref -il Bida bal altnda yer almaktadr. Akgndz, a.g.e.,

C. VI, stanbul 1993, s. 230-239. 53 H. Ziya lken, Vakf Sistemi ve Trk ehircilii, VD, C. IX, (Ankara 1971), s. 32;

Bahaeddin Yediyldz, Trk Vakf Kurucularnn Sosyal Tabakalamadaki Yeri-1700-1800, JOS (Osmanl Aratrmalar), C. III, (stanbul 1982), s. 150-155. 54 55 56 Uzunarl, Anadolu Beylikleri, s. 228-234. Uzunarl, a.g.e., s. 88. Osmanl Hkmdar II. Mehmed (Fatih), 1470li yllarda, tmarl sipahi saysn

arttrabilmek iin, vakf ve mlk arazi olan 20 binden fazla ky ve iftlii mirletirdi. Fakat, II. Bayezid Dneminde Anadoluda oluan iddetli reaksiyon zerine mezkr padiah bu topraklar eski sahiplerine iade etti. Halil nalck, The Ottoman Empire-The Classical Age 1300-1600, London 1973, s. 109-110. 57 Bu hususla ilgili Bkz. Btn Anadoluya muhtevi icmal tahrir defterleri, BOA, TD. nr. 166;

BOA, TD, nr. 387; BOA, TD. nr. 438; BOA, TD. nr. 998.

930

58 59 60

R. Yinan, a.g.e., s. 119-139. Bkz. BOA, TD. nr. 998, s. 414-579, 584-681. Osmanl Devletinde fevkalade hallerde, zellikle sava giderlerini karlamak zere,

muaflar hari btn reayann dorudan doruya devlete vermeye mecbur olduu her eit hizmet, eya ve para eklindeki teklife avrz denir. . Ltfi Barkan, Avrz, A, C. II, s. 13-14. 61 62 T.K.K.K.A., TD. nr. 555 (Yeni 5), vr. 298. BOA, TD. nr. 455, s. 580; Hoca Sadeddin, a.g.e., C. III, s. 210-211; Uzunarl, Osmanl

Tarihi, C. II, s. 168-169. 63 365. 64 Mezkr derviler kutbl-meyih elebi Halife kaddesallahu srrahu hazretlerinin makbul . Ltfi Barkan, Osmanl mparatorluunda Bir skn ve Kolonizasyon Metodu Olarak

Vakflar ve Temlikler-I, stila Devirlerinin Trk Dervileri ve Zaviyeler, VD, C. II, Ankara 1942, s. 279-

dervilerinden olub ve mrnileyh Halife makbul () olub karye-i mezbre de vaki olan zaviyeye hidmet idegelb ayende v ravendeye dahi hidmet idb bu karyeden gayr Nhiye-i 6 156, (1975 Ankara), s. 659-696. 70 71 72 73 74 75 76 Uzunarl, a.g.m., s. 679. Peevi, a.g.e., C. I, s. 15. lhan ahin, Dulkadir Eyaleti, DY. A, C. IX, s. 552. Mneccimba, a.g.e., C. II, s. 527; Peevi, a.g.e., C. I, s. 93-94. Uzunarl, Osmanl Tarihi, C. II, s. 321. . Ltfi Barkan, Timar, A, C. XII/I, s. 302. Faruk Smer, Safev Devletinin Kuruluu ve Gelimesinde Anadolu Trklerinin Rol,

Ankara 1992, s. 18-20. 77 Smer, a.g.e., s. 15-78. 78 Mneccimba, a.g.e., C. II, s. 525-526; Peevi, a.g.e., C. I, s. 90-91; Solakzde, a.g.e., C.

II, s. 151-152; Bocgue-Grammont, Jean-Lous 1527 Anadolu syan Hakknda Yaynlanmam Bir Rapor, Belleten, S. 199, (1987 Ankara), s. 107-117.

931

79 78. 80

Peevi, a.g.e., C. I, s. 92-93; Mneccimba, a.g.e., C. II, s. 526-527; Smer, a.g.e., s. 77-

Byk bir ounluu Ateken olan Turgud ve Bayburdoullarna mensup ok sayda,

imam, vaiz, hatip, mezzin vs. din grevlisi olmas, onlarn snni mezhebine mensup olduklarn gsterir. H. Basri Karadeniz, Ateken Oymaklar-1500-1643, (Baslmam Doktora Tezi), Kayseri 1995, s. 100-101; Bu Trkmenlerin bir ksm Safevi Devletinin kuruluuna itirak etmitir. Smer, a.g.e., s. 51, 105-107. 81 82 83 Peevi, a.g.e., C. I, s. 93; Solakzde, a.g.e., C. II, s. 155-156. Peevi, a.g.e., C. I, s. 94; Solakzde, a.g.e., C. II, s. 157. XVI. yzylda vilayet kavramnn manas ak olmayp, beylerbeylik, kaz veya nhiye

anlamnda kullanlmtr. M. Akif Erdoru, Karaman Vilayetinin dar Taksimat, The Journal of Ottoman Studies (Osmanl Aratrmalar), C. XII, (stanbul 1992), s. 425. 84 85 86 87 Altnz, a.g.e., s. 31-32, 49-50. Altnz, a.g.e., s. 49-50. Peevi, a.g.e., C. I, s. 91. Ol-esnada ry-i lem ry- padiah iktiza eylediki, Zulkadriyye Vilyetine mstakil

belerbegi nasb olunub ol diyrn riyz- ahvli hr- taarruz- fitneden hli olub zll himyetde olalar. Avtf- aliyye mucebince ol-vakt Trablus sanca begi Sleyman Paa zikrolan diyra belerbegi olub ve mahlul sancaklar dhi lyk- devlet olanlara ihsn ve kermet olund Bostan, Sleymannme, vr. 127den naklen Altnz, a.g.e., s. 50. 88 Halil nalck, Osmanl-Rus Rekabetinin Menei ve Don-Volga Kanal Teebbs (1569),

Belleten, S. 46, (1948 Ankara), s. 349-402. 89 Cengiz Orhonlu, Osmanl mparatorluunda Airetlerin skn, stanbul 1987, s. 23-26;

lhan ahin, Osmanl mparatorluunda Konar-Ger Airetlerin Hukuk Nizamlar, Trk Kltr, C. XX/227, (Mart 1982), s. 285-294. 90 91 92 Mneccimba, a.g.e., C. II, s. 498-499; Peevi, a.g.e., C.I. s. 90-95. BOA, TD. Nr. 32, s. 1-154. BOA, TD. Nr. 636, s. 1-341.

932

93 94 192. 95 96 s. 42. 97 98 99

BOA, TD. nr. 387, s. 231-252; T.K.K.K.A, TD. nr. 149, vr. 1-97. Tufan Gndz, Kayseride Mezralarn Kye Dnmesinde Konar-Ger Airetlerin

Rol, II. Kayseri ve Yresi Tarih Sempozyumu Bildirileri (16-17 Haziran 1998), Kayseri 1998, s. 183-

BOA, TD. nr. 998, s. 592-638. Yunus Ko, XVI. Yzylda Bir Osmanl Sancann skn ve Nfus Yaps, Ankara 1989,

Ko. a.g.e., s. 18. BOA, TD, nr. 998, s. 596; Ko, a.g.e., s. 105. BOA, TD, nr. 998, s. 592-636; Ko, a.g.e., s. 104-105.

100 Ko, a.g.e., s. 44-45. 101 BOA, TD, nr. 998, s. 651-652. 102 BOA, TD, nr. 998, s. 644-682. 103 Tuncer Baykara, Anadolunun Tarihi Corafyasna Giri-I, Anadolunun dari Taksimat, Ankara, 1988, s. 188-189. 104 Bkz. Mustafa Akda, Celli syanlar, Ankara 1963. 105 BOA, TD, nr. 998, s. 418-579. 106 BOA, TD, nr. 998, s. 468-481. 107 BOA, TD, nr. 998, s. 488-542. 108 BOA, TD, nr. 998, s. 546-577. 109 BOA, TD, nr. 998, s. 422-467. 110 BOA, TD, nr. 998, s. 444-461. 111 BOA, TD, nr. 998, s. 423. 112 Yinan-Elibyk, a.g.e., s. 45. 113 Orhonlu, a.g.e., s. 21.

933

114 Bkz. Yinan-Elibyk, a.g.e., 115 Mesela, 1577 ylnda Suriye taraflarndan birisi ah smail adyla ortaya km; Gneydou ve Malatya taraflarndaki Alevi Trkmenlerinden yaklak 50 bin kiiyi etrafna toplayarak Hac Bektaa gelerek, Hac Bekta trbesinde kurban kesmi; hatta Bozoka bir halife gndermitir. Akda, a.g.e., s. 119.

934

ELLNC BLM KANUN SULTAN SLEYMAN VE DNEM / ORTA AVRUPA'DA OSMANLI HKMYETNN TESS A. MUHTEEM SLEYMAN VE DNEM Sultan Sleyman a ve Cihan Devleti / Prof. Dr. Feridun Emecen [s.501520]
stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi / Trkiye Osmanllar XVI. asra girildiinde bulunduklar corafyada yepyeni meselelerle kar karya kalmlard. Douda ba gsteren ve devletin temel sistemine ynelik tehdidin bertaraf edilmesi, i problemlerin ve karklklarn yattrlmas, hemen ardndan bu her iki hadisenin sosyal ve ekonomik bakmdan meydana getirdii sarsntlar telafi etmeyi amalayan Msrn fethi, yeni bir devrin balayacan adeta mjdelemekteydi. 1520ye kadar geen ksa sre iinde aldranda Safevi misyonunun geri pskrtlmesi, Kahirenin dolaysyla Arap dnyasnn kalbinin idare altna alnmas gerekletirilmi, btn bu faaliyetler Osmanl Devletine yeni bir vasf kazandrmt. Bu yeni vasf, bir taraftan snn slam dnyasnn tepkisini eken ve byk bir tehdit olarak alglanan Safev din dncesinin yaylmasn engellemek, Ortodoks slam takviye etmek, hatta din polemik konusunda esasl ekilde hazrlk yapmak eklinde kendisini gsterirken dier taraftan slamn mukaddes topraklarna ynelik Hristiyan tehdidini ortadan kaldrma hem bu tehdit karsnda aciz kalp halkn koruyamayan hem de kendi tebaasna zulm yapan mstebit ve aciz bir idare olarak tanmlanan Memlk Sultanlna son vererek btn slam dnyasnn hamisi olma sfatn da n plana kard. Safevi tehlikesi bir sre iin geriye atlm, fakat tam anlamyla ortadan kalkmamt. Bununla beraber Dou Anadoluya hakim olunarak Azerbaycan ile ran kesimlerine doru yaylma ve ticar yollar kontrol altna alma frsat yakalanmt. Suriye ve Msr seferleriyle de Hint denizinden Basra Krfezi ve Kzldeniz vastasyla Msrn Akdeniz sahillerine uzanan yollarn tam anlamyla kontrol ans domutu. Akdeniz yeniden ticar canll elde edebilirdi. Memlk Sultanlnn sona erii de XX. yzyln ilk yllarna kadar srecek olan Arap dnyasnn hakimiyetini salayacakt. Bylece Osmanllar mukaddes yerlerin koruyuculuunu stlenecekleri ok nemli bir grevi, Hristiyan dnyasna kar gaza yapmakla kazanm olduklar hretleriyle birletireceklerdi. Hatta Osmanl hilfeti de Abbasi halifesinin mirass eklinde deil tamamen slamn ve mukaddes yerlerin koruyucusu, hizmetisi (hdimi) olmak ekline dnmt. Yani Osmanllarn halifelik fikirleri, hac yollarnn emniyeti, kutsal yerlerin korunmas, slamn mdafaas, btn Mslmanlarn koruyucu emsiye altna alnmas tarznda daha farkl bir anlam

935

kazanmt ve gaza gelenei, Trk idare anlay ile birlemiti. Hilfet anlaynn Osmanl Devletinin zora dt yllarda, hususiyle XIX. yzylda klasik anlamyla ortaya konmas dikkat ekicidir. XVI. yzyln yirmili yllarna gelindiinde Osmanllar yeni bir misyona sahip, doudaki meselelerini nemli lde halletmi bir durumdaydlar. Sz konusu ileri gerekletiren ve devleti tamamyla kendi kontrol altnda idare eden Yavuz Sultan Selimin ksa sren bir saltanat dneminin ardndan olu Sleymann tahta gemesiyle birlikte Osmanllar iin yeni bir devir balam oluyordu. Onun 1520den 1566ya kadar srecek olan uzun saltanat, imparatorluun en ihtiaml dnemi olarak hafzalara yer edecekti. Batl ada tarihilerin Muhteem, Byk Trk lakaplaryla andklar Sultan Sleyman kendi zamannn yazarlarnca deil, XVIII. yzylda yine bir Bat kaynanda kanun yapcl sfatyla tarif edilmi ve bu sfat muhtemelen XIX. yzylda Osmanl tarihilerince benimsenerek yaygnlk kazanmtr. Bugn yaygn olarak kullanlan Kanun sfat onun kendisi iin taknd veya dneminde nitelendii bir unvan deildir.1 Ancak modern literatrde bu dnemde gerekleen reformlar, adalet prensibinin n plana karlarak uygulanmasnda gsterilen hassasiyet sebebiyle bu sfat yaygn olarak kullanlmtr. Gerekten onun youn asker ve siyas faaliyetleriyle Osmanllar, Avrupann cihanuml anlayna sahip imparatorluklarndan biri olmu ve Avrupa devletler sistemine girmitir. reformlar, kanunlarn yeniden organizasyonu yaplm ve uygulamalarda gsterilen hassasiyet, devlet tekilatnda, brokraside yeni gelimeler, salam bir hukuk anlayn hakim klma abalar, hem dorudan Safevilere hem de Batda byk Hrstiyan glere kar ilah bir misyonun stlenilmesi, toplum yaps, ekonomik ve ticar zihniyetteki gelime bir bakma XVI. yzyl Sultan Sleyman a haline getirmitir. O kadar ki btn bu gelimeler, zellikle asker-siyas baar grnts, onun ahsnda Osmanl mparatorluunun zirve dnemi olarak mtalaa edilmitir. Hatta daha XVI. yzyln sonlarndan itibaren dnyadaki mhim ekonomik gelimelerin farknda olmayan veya durumun isel olarak farkna varp da yeni vaziyet karsnda mensup olduklar muhtelif zmrelerin tepkilerini dile getirmek isteyen Osmanl entelektellerince altn a olarak rnek alnmas gereken bir ideal dnem eklinde nitelendirilmitir.2 Hatta bu XVIII. yzyl sonlarnda geni lde Avrupa tesirinin hakim olaca dneme kadar, geleneki Osmanl temel dncesini oluturdu ve srekli idealize edildii gibi, areyi kendi i dinamiklerinde arayan ve bunu yaparken rnek bir devir bulma endiesinde olanlarca desteklenen Bat kart fikriyatn da temelini tekil etti. Osmanl tahtnn tek varisi olarak zahmetsizce saltanat makamn elde eden Sleymann, ilk ehzadelik yllar, babas Yavuz Sultan Selimin taht mcadelesi, kardeleriyle olan ekimesi sebebiyle pek de sakin gememiti. Sz konusu mcadelenin yakndan ahidi olduu gibi, olaylar dnemin kaynaklarnda adnn deiik vesileyle de olsa anlmasna yol amt. Babas Trabzon sancakbeyi iken muhtemelen 1494te burada doan Sleyman3 daha ocukluk ve genlik yllarnda Trabzondan Kefeye, babasnn 1513te tahta clusu zerine de Manisaya kadar uzanan bir corafyay tanm oldu.

936

Ayrca Yavuz Sultan Selimin seferleri srasnda zaman zaman stanbulda saltanat vekilliinde bulunmu ve gerek bu grevi gerekse ehzadelik yllar ona idar tecrbe kazandrm; padiah olacana emin olarak muhtemel idareci kadrolar da daha o yllarda tespit etmiti. Yakn arkada, ileride adeta ikinci bir padiah gibi hareket edecek olan brahim Paa da dahil, dier birok brokrat Manisadaki ehzdelik yllarndan beri onun yannda yer alm ve bu kadrolar onunla birlikte stanbula gitmiti.4 Onun daha saltanatnn banda Batya kar kuvvetli bir siyaset izleyeceinin ilk belirtileri zellikle Manisadaki ehzadelik yllarnda olumutur denilebilir. Zaten Avrupada siyas bakmdan o sralarda Osmanllar asndan olduka uygun saylabilecek gelimeler cereyan etmekteydi. Sultan Sleyman 30 Eyll 1520 tarihinde tahta oturdukdan hemen sonra, nce kendi tebaasna ynelik bir icraat yaparak Tebrizden ve Kahireden getirilen 600-800 kadar sanatkr, mer ve benzerlerinin memleketlerine dnmelerine izin vermekle ie balam, ranla yaplan ipek ticareti zerindeki yasa kaldrm, bu ticaret dolaysyla mallar msadere edilen tccarn zararlarn karlam, zulmle mehur, halka baskda bulunan idareci ve askerleri cezalandrmt. Devrin kroniklerinde tafsl edilen bu ilk icraatlar phesiz hanedann tek vrisi de olsa yeni padiahn devrini mer zeminlerde destekleme ve adalet prensibine sk skya bal olduunu gsterme gibi bir amaca da hizmet etmi olmaldr. Hatta onun eyhlislam olan Kemalpaazde, Yavuz Sultan Selimin Msrdan getirttii Abbasi halifesi Mtevekkilin Msra dnmesine izin verildiini yazar.5 Btn bunlar ulema, asker ve idar zmreler ile halk nezdinde yeni padiahn eskisine gre nasl bir tavr sergileyeceinin gstergesi olarak devrin kaynaklarnn hemen hemen hepsinde vurgulanmtr. Fakat saltanata geiinin ikinci ay dolmadan babas zamannda am Beylerbeyiliine getirtilen eski bir Memlk beyi olan Canberdi Gazalinin isyanyla karlat.6 Yeni ele geirildii iin henz Osmanlidaresinin tam anlamyla yerlemedii Suriye blgesinde kan ve Yavuz Sultan Selimin vefatyla eski Memlk Devletini yeniden canlandrmann amaland bu isyan Safevlerin de devreye girme ihtimaline kar byk endieyi mucip olmu; sonunda Ocak 1521de bastrlmt. Bylece gerek ieride eitli muhalefet gruplarnn susturulmas gerekse saltanatnn balangcnda gaza yaparak byk bir baar gsterme amacyla teden beri baarsz birka fetih teebbsnn yapld iki nemli kilit noktasnn ana hedef olarak n plana karlmas ncelik kazanmt. Batya kar gaza yeniden hzlandrlrken ieride Canberdi Gazali hadisesinde olduu gibi Osmanl idaresinin henz tam anlamyla yerlemedii Msrda vali olarak merkezden gnderilen Ahmed Paann sebep olduu karklklar7 ciddi boyutlara ulam; isyann bastrlmasnn ardndan (Austos 1524) Msr bir Osmanl eyaleti yapacak slahat, sratle ve bizzat Veziriazam brahim Paann Kahireye gitmesiyle gerekletirilmiti. rneine Osmanl tarihinde az rastlanan bu hareket, Akdeniz siyasetine nem veren ve Hint deniziyle balantsn tamamyla kontrol altnda tutmay hedefleyen Osmanllarn bu topraklardaki kalcln ve uzun yllar srecek hakimiyetini salamlatrmtr.8 Bylece stanbul merkezli bir kltrel hava hayat anlay Kahirede de etkisini gstermi ve silinmez izler brakmtr.

937

1. Batda Uzun Seferler Dneminin Balamas: Belgraddan Viyanaya (1521-1529) Sultan Sleyman tahta kt srada Avrupada Habsburg mparatorluu kar karya kald problemlerle bouuyor, ngiltere-Fransa gibi monarilerle ekimeler giderek artyor, ieride ise yeni bir din akm toplumu ve idarecileri sarsmaya balyordu. Ortam Osmanllara Avrupa ile dorudan ilgilenilebilecek bir kolaylk salamaktayd. Aslnda Yavuz Sultan Selimin de amac Batya ynelik bir sefere girimekti, fakat buna mr vefa etmemiti. imdi olu Batya kar gazay yeniden canlandrmak ve zellikle Fatih Sultan Mehmedin yolundan giderek, onun vaktiyle hedefledii, fakat ele geiremedii, biri Orta Avrupann kilidi dieri Akdeniz hakimiyetinin anahtar olan Belgrad ve Rodosu almak istemekteydi. stanbulun ftihinin baaramadn, yeni padiahn ilk anda elde etmesi, ona hem saltanatnn nn ama hem de atalarnn kazand hreti daha da anl bir ekilde taknma frsat verecekti. Dnemin kaynaklar, bu tr vurgular satr aralarnda ak bir ekilde yaparlar ve onun Batya kar ilgisini tebarz ettirirler. Bu srada Alman prensleri aldklar eitli vaadlerle byk destek verdikleri Habsburg hanedanna mensup V. Karl imparator semilerdi. Avusturya aridk I. Filip ile Kastilya kraliesi I. Juananin olu olan Karl 1506da babasnn lm zerine Felemenkin idaresini stlenmi, anne tarafndan dedesi II. Fernandonun lmnden sonra da (1516) annesi Juana ile birlikte spanya hkmdar ilan edilmi, 1519da dedesi Kutsal Roma-Germen imparatoru I. Maximiliann lmyle boalan imparatorlua, byk blmn gl banker ailesi olan Fuggerlerden salad paralarla oylarn satn ald Alman prensleri sayesinde, rakibi Fransa kral I. Franoisy (1515-1557) alt ederek seilmiti. Sultan Sleymann Osmanl tahtna kmasndan bir ay sonra 1520 Ekiminde Aachende Alman krallk tacn giydi ve ayn tarih iinde de seilmi imparator unvan ald. O srada douda kendisi gibi cihan hakimiyeti fikrini atalarndan miras alan Sleymanla kaderlerinin ok ksa sre sonra kesieceini hi dnmemiti. O da Kutsal Roma-Germen imparatoru olarak saltanat boyunca gerekletirmeye alaca Hristiyan Avrupa birliini hayal ediyordu. Fakat dnem deimiti, ngiltere, Fransa gibi mill monariler ve te yandan Protestanlk hareketi ve nihayet Osmanllarn Orta Avrupaya ynelik harekatlar btn bu ideallerin snmesiyle sonulanacakt. Sultan Sleyman, Belgrad seferine karar verip sefer hazrlklarna baladnda V. Karl ile Fransa kral I. Franois grnte Milano Dkal meselesi dolaysyla, aslnda ise daha derinde yatan hanedanlar aras zddiyet, eski ekimeler ve imparatorluk topraklarnn epeevre Fransay kuatmakta olmas, Fransann mill bilincinin etkisiyle imparatorluk hegamonyasn kabullenmemesi gibi sebeplerle 1521 Martnda savaa giritiler. Bu srada Osmanl kuvvetleri bizzat padiah bata olduu halde Mays 1521de Belgrad zerine yrd. Belgrad imparatorlua bal olan Macar krallnn elindeydi. Matyasn 1490da lmnden sonra Macar taht nfuzlu soylular tarafndan Bohemya kral II. Vladislava verilmi, mparator I. Maximilian 1515teki anlamayla Macaristan zerindeki stnln kabul ettirmiti.9 Yaplan anlama karlkl evliliklerle kurulan akrabalk

938

balar dolaysyla, Vladislavn olu Lajosun varis brakmama durumunda Macar tahtnn Maximiliann torunu (V. Karln da kardei) Ferdinanda geeceini kanuna balyordu. Ancak bu durum yabanc bir kral sememe kararn 1505te alm olan Macar soylularnn bir ksm tarafndan tepkiyle karlanmt. Onlar daha sonra ad daha sk geecek olan Transilvanya/Erdel beyi Janos Zapolyay destekliyordu. Vladislavn 1516da lm zerine Macar taht olu henz 9 yandaki II. Layoa geti. Osmanllar Belgrada gelip ehri kuatma altna aldklarnda II. Layoun henz hkmdarlk yana geldii ilan edilmemiti. Gen kral 1522 Ocaknda Avusturyal Maria ile evlenerek I. Ferdinand ile yeni bir akrabalk ba daha tesis etmiti. Osmanl kuvvetleri nce Brdeleni 7 Temmuz 1521de aldlar. Bu gen padiahn ilk fethi anlamn tayordu. Daha sonra Sirem blgesine geilerek bu yredeki kaleler zapt edildi. Austos sonunda da Belgrad kalesi teslim oldu. Bylece Orta Avrupann bu nemli kilidi alm oluyordu.10 Eyll aynda btn imparatorlua fetih ile ilgili olarak fetihnameler yolland ve enlikler yaplmas istendi. Artk gen padiah atalar gibi ok parlak bir zaferin sahibiydi. Ftihin alamad bu muazzam kale onun tarafndan ele geirilmiti. Belgradn d Avrupada byk bir heyecana yol at. Fakat hem imparator hem de Macaristann gen kral bu duruma kar hareket edebilecek bir ortam iinde deillerdi. kinci nemli hedefi ertesi yl Osmanl topraklarna doru bir nevi Hrstiyan ileri karakolu durumundaki Rodos tekil etti. Buras da vaktiyle Ftih Sultan Mehmedin baarsz olduu yerdi ve Akdenizin bir bakma anahtar zelliini tayan son derece gl asker istihkama sahip bir s konumundayd. Osmanllar bu sralarda denizcilie ok nem vermiler, Akdenizdeki Trk aknc filolarn desteklemilerdi. Fakat denizcilii cidd bir devlet siyaseti haline henz getirememilerdi. 1515te Yavuz Sultan Selimin stanbulda byk bir tersane yaptrmaya balamas, denize ynelik bir faaliyetin habercisiydi. Nitekim bu kabil hazrlklar, ilk defa Rodosta denendi; Osmanl deniz gcnn durumu bir kuatma srasnda etrafl bir ekilde anlalm oldu. Rodosta muhtelif milletlerden valyeleri kendi bayra altnda toplam olan Philippe Villiers de Lsle Adam Osmanl tehdidine kar Papadan Fransadan yardm talebinde bulunmutu. Dou sularnn tandk simas olan talyan denizci devletlerinin gl temsilcisi Venediklilerden pek bir ses kmad. nk onlar 1 Aralk 1521de yeni bir ahidnme alarak ticar bakmdan eski imtiyazlarn yenilemilerdi. Osmanllarn denizden ve karadan gerekletirdikleri harekt sonucu son derece mstahkem ve ayn zamanda ok iyi mdafaa edilen Rodos 21 Aralk 1522te anlama yoluyla teslim oldu. valyeler anlama gerei 1/2 Ocakta buray terk ettiler.11 Ayrca Bodrum, Aydos, Tahtal kaleleriyle, Leros, Sombeki, Kalimnos gibi adalar da Osmanl kontrol altna girdi. Bylece Msr ile stanbul yolu zerindeki bir nemli engel ortadan kalm oluyordu. Ticaret yolu canland gibi tam olarak kontrol de salanmt. Her eyden nemlisi burann alnmasyla Akdenize ynelik harektlar iin yeni bir dnem balyordu. valyeler ise Malta ve Trablusa yerleeceklerdi. Rodos deniz seferleri iin nemli bir s durumuna gelirken Osmanllarn asl ehemmiyet verdikleri kara seferleri iin Belgrad daha sonraki yllarda da sreklilik kazanacak bir asker merkez

939

ittihaz edilecekti. Bu arada Avrupadaki sava ortam iyice kzm, I. Franois, Bourbon dk Charles ile anlamazl sonunda, V. Karln hizmetine giren Charlesn banda bulunduu imparatorluk ordusunu Marsilya yaknlarnda durdurmusa da, kuzeyden ngilizlerle birlikte hareket eden Alman ordusu karsnda 1525te Paviada yenilip esir dmt. te bu gelime, birden Osmanllar Avrupa meseleleriyle kar karya getirdi. Fransa kralnn annesi Osmanl padiahna bavurarak olunun kurtarlmas talebinde bulunmu, Kanun de mukabil cevabnda fiil yardmda bulunaca szn vermiti.12 Bu srada Macaristanda da durum iyi deildi. II. Layoun ynetimi tepki ekiyordu, Macar asll soylular onun seiminden duyulan memnuniyetsizliklerini ifade ediyorlar, muhalifler Janos Zapolyann yannda toplanm bulunuyorlard. Ar vergiler altnda ezilen kyller de isyanlaryla bu muhalefet cephesine destek vermekteydiler. Osmanllar btn bu msait durumdan istifade ettiler. Avrupa siyasetinde bir denge haline geliyorlard. Franszlar Osmanllarn karadan ve denizden saldrya gemesini, eer bu yaplmazsa mparatorun Fransay da ele geirerek gleneceini srarla belirtmekteydiler. Osmanllar derhal sefer karar aldlar, hedef aslnda dorudan doruya byle bir hareket iin son derece msait bir durumda bulunan Macaristand. Osmanl kaynaklar seferin hedefini Fransaya yardm etme olarak takdim ederler.13 Muhtemelen Osmanllar Macaristan btnyle alp Habsburglara kar bir s olarak kullanmak istemekteydiler. Sebep her ne olursa olsun 1526da klan Macaristan seferi, Moha ovasnda hibir yerden yardm alamayan ve kendi kuvvetleriyle byk Osmanl ordusunu karlayan II. Layoun ve ordusunun ksa srede imhasyla sonuland (29 Austos 1526).14 Bu nemli savata, Osmanl ordusunun sayca stnl yannda taktik anlay kati bir baar getirmi; araziyi iyi tanyan ve en msait yeri nceden tutmu olan Macar kuvvetleri, coraf konumu iyi olmayan Osmanl ordusuna ksm ksm saldrarak neticeye ulamaya almsa da ksa srede ember iine alnarak bozguna uratlm, Macar kral dier bir blm askerlerle ekilirken batakla saplanm ve hayatn kaybetmiti.15 Bu arada Osmanl kuvvetleri Mohaa ulamadan nce Petervaradin, lok, sek (Eszek) gibi nemli kaleleri ele geirmiti. Moha savandan sonra ise Osmanl ordusu doru Budine yrd; 10 Eyll 1526da ehre girdi. Padiah bir sre burada kald. Ancak Budini dorudan doruya Osmanl idaresine balamad. Daha nce Macar soylularnn da destekledii Janos Zapolyann Macar Kralln (10 Kasm 1526) tanyp onu himayeleri altna aldlar. Macar kralnn lm yeni bir veraset meselesini ortaya karmt. Osmanllar Macar topraklarn kl hakk olarak kendilerine bal grdklerinden mdahil bir konuma sahip oldular. Ancak Alman taraftarlar, Macar tac iin, eski kraln akrabas olan ve daha nceki anlamayla haklarn kendisine ait olduunu iddia eden V. Karln kardei Aridk Ferdinand desteklemilerdi. Ferdinand da 23 Eyll 1527de Zapolyay Budinden karmt. Zapolya, tbi olmak artyla yardm talebinde bulununca Osmanllar ona destek verdiler (ubat 1528). Hatta 1529daki Viyana seferi esas itibariyle, Macar tahtnn korunmas amacn tayordu. Osmanllarn Viyanay alarak hem Habsburglar hem de Macarlar dize getirmek niyetinde olduklar iddias, aslnda grne dayal bir yorumdur. Osmanllar Avrupadaki gelimeleri yakndan takip etmekteydiler ve bu artlar altnda ana hedef Macar topraklar idi. Viyana kuatmasyla sonulanacak olan bu 1529 seferiyle Budinin kurtarlmas ve korunmasnn temini dnlm olmaldr. Mays 1529da stanbuldan hareket eden Padiah, Eyll ay balarnda Budin nlerine geldi. ehir teslim

940

oldu ve daha nce kendisi ile anlama yaplan Zapolya Macar tahtna oturtuldu. 7 Eyllde ehre giren ve alt gn burada kalan Padiah, daha sonra Budindeki himayesini kuvvetlendirmek iin Viyana ynne doru ilerledi. mparatorluun Alman kanadn idare eden Ferdinand, Viyanada deildi; toplad kuvvetlerle kuatmann seyrini izlemekle yetindi. yi tahkim edilmi olan Viyana nlerine gelen Osmanl ordusu 27 Eyllde muhasaraya balad. Bu kadar ge bir mevsimde kuatma alldk bir sava yntemi deildi, gerekli malzemeler de getirilmemiti. Aslnda Osmanl ordusu Budine kar hareket etmek zere toplanan Ferdinand idaresindeki orduyla karlamak istemekteydi, hazrlklarn buna gre yapmt. Hatta Viyana kuatmasyla bu orduyu kendi zerlerine ekmek istemilerdi. Buna ramen Ferdinandn kuvvetleri yerlerinden hareket etmedi. Osmanl ordusu ise daha fazla ilerlemeyi riskli grd, muhtemel bir sava Budine daha yakn Viyana nlerinde yapmay istemekteydiler. Kuatma, bu artlar altnda baarya ulamadan Ekim aynn ortalarna kadar burada kalnd ve mevsim ilerlediinden Budine dnld.16 Osmanl ordusunun Viyana nlerinde grlmesi Avrupada byk heyecena sebep olmutu. Avrupadaki genel hava Hristiyanln byk bir tehlike altnda bulunduu eklindeydi. Hatta Protestan hareketinin lideri Luther balangta Trklere olumlu bakarken, bu tarihten sonra onlar Hristiyanln dman olarak ilan etti. Fakat imparatorlua kar bu Trk basks, Protestan hareketine dolayl da olsa yardmc olmutu.17 Hatta Osmanl destei isteyen ve onlarn seferleri sonucu Habsburg basksndan kurtulan Fransa bile Hristiyanln tehdit atnda olduu gerekesiyle oluturulan ittifaka katlmaya mecbur oldu, Osmanllarla ilikilerini inkar etti. Bununla beraber bu sefer ncelikle Budindeki Zapolyann durumunu kuvvetlendirmiti. Ayrca protestanlara -her ne kadar Trk aleyhtar haline gelseler de-kendilerini tantmak ve Hristiyan birlii iinde meru bir zemine oturmak iin nemli frsat vermiti. Osmanllar aslnda uzaktan da olsa Lutherin faaliyetlerini takip etmekteydiler. Osmanl merkezine ulaan bir rapor, Lutherin Alman snrnda ortaya kp kendisinden bir din peyda ederek spanyann btl dinine kar geldii ve onlarla savatn bildirmekteydi.18 Osmanllar Budinde kendi temsilcileri olarak Luigi Grittiyi bir yenieri birliiyle birlikte braktlar. Zapolya yllk bir hara verecekti ve himaye grecekti. Fransa kral ise Osmanl ordular Macaristandayken mparatorla anlama imzalam (Cambrei Sulhu, 13 Austos 1529) ve bu haber tam sefer ortasnda iken padiaha ulam ve onu ok kzdrmt. Fakat buna ramen Franszlarla ilikiler kesilmedi. Osmanllar onlardan gerek siyas gerekse haber alma bakmndan nemli lde istifade ederken Fransa da Habsburg basksndan kurtuluyordu. Macaristan ise fiilen e paralanm bir durumdayd. Zapolyann idaresindeki Budin merkezli Osmanl himayesinde tampon bir devlet ortaya kmt. Tuna ile Sava arasndaki Sirem bir sancak halinde Osmanllarn elindeydi. Dier bat taraf Bohemya ve Macar tacn tadn iddia eden Ferdinandn tasarrufundayd. Osmanllarn sonraki ana hedefleri, 1541e kadar hem himaye altndaki Budin merkezli Zapolyaya braklan topraklar korumak hem de Ferdinandn elinde kalan ksm almaya almak olacaktr.19 Osmanllarn bu himaye politikas, muhtemelen bir zorunluluktan deil, takip edilmek istenen denge anlaynn bir sonucudur. Bu yaklam tarz Osmanllarn eskiden beri takip ettikleri allm bir

941

uygulamayd. Osmanl fetih metotlarndan biri, ani fethin ortaya koyabilecei tepkilerin dozunu dengelemeye almak, yava yava idareye sndrlan yeri tamamen ilhak etmekti. 2. Garp Meselesi Macaristan: Habsburglar-Osmanllar (1533-1562) Viyana seferinin akisleri yatmaya yz tutunca, Fransa yeniden Osmanl kartn oyuna srmek zere diplomatik ataa gemekte gecikmemi, Osmanllar ise Avrupa devletleri arasndaki dengeleyici rollerinin nemini yakndan kavramlard. te yandan Ferdinand Macar tac iin mcadeleyi srdrmeye kararlyd ve ilk hedefini Osmanllar deil Budindeki Zapolya tekil ediyordu. Hatta bu yolda Osmanllarla anlama zemini de yoklamaktan geri kalmam, 1530 sonbaharnda Nicolas Jurischitz ve Joseph von Lambergin nezaretindeki elilik heyeti Macaristan meselesini gndeme getirmiti.20 Fakat Osmanllar Macar tahtnn Habsburglarn eline gemesini istemiyorlard. 1531den itibaren Fransa zellikle mcadeleyi Akdenize ekmek istedi ve Osmanllar gney talyaya sefer yapmaya tevik etti. Bu ekilde Fransa teden beri elde etmeyi dnd Milano ve Cenovay kolaylkla ele geirebilecekti. Fakat bu srada Ferdinand Budin zerine yryp buray kuatma altna alnca (1531), Zapolyaya yardm seferi n plana km oldu. Bu defa grn itibaryla Osmanllar bu seferin mparator V. Karl zerine olduunu ilan ettiler. Hedef Viyanaya doru ilerlemek ve maparatoru bir meydan muharebesine mecbur brakmakt. Osmanl tarihlerinde dorudan V. Karln hedeflendii bu sefere Alaman Seferi ad da verilir. Osmanl ordusu, Macaristana girerek Ferdinanda ait topraklarda ilerledi; fakat mparatorluk ordusundan herhangi bir iz grlmedi. Viyanaya 60 mil mesafedeki Gns (Kszeg) nlerinde hafta kadar bekleyen ve buray ele geiren Osmanl ordusu (Austos 1532), sonra Soprona ilerledi, Viyanann kuatma altna alnaca zannedilirken bu yaplmad ve Gratza ynelindi. Oradan Hrvatistana girildi; gerek Slovenya gerekse Hrvatistandaki baz ehir ve kasabalar ele geirildi. Bu arada Zagreb de alnmt.21 Alaman seferi (1532) aslnda Viyanay dorudan hedefleyen bir asker harekat olmaktan ok, gzda verme ve Macar topraklarndaki hakimiyeti salamlatrma amacn tayordu. Fakat bu sefer Alman tarafnda nemli gelimelere ve Osmanllarn mparatoru hedef olarak ilan ise byk bir telaa yol at.22 Nitekim V. Karl, bir taraftan Viyanay savunma iin hazrland gibi, yardmlarna muhta olduu Protestan Alman prensleriyle anlamt (23 Temmuz 1532, Nrnberg). Aa Saksonya mntka komutan olarak seilen Brandenburg prensi de imparatorluk ordusuna katlm; ayrca toplanan orduda spanyol, talyan, Hollanda, ek, Slovakya, Macar, Sloven ve Almanca konuan btn lke askerleri bulunmakta olup bu ordu Viyana yaknlarnda Brigittenauda beklemeye balamt. Bu hayli renkli olan 100.000e ulaan ordu Viyana Gnste bekleyen Osmanllar zerine yrmedi. Aslnda kimse Ferdinandn Macar hesaplarn desteklemek, para ve asker kullanmak istemiyor, savunma iin toplanm bulunuyordu. Her iki tarafta da bulunduklar yerde birbirini beklemekteydi.23 Osmanllar, imparatorluk ordusunu kendi artlar altnda bir savaa mecbur etmek gibi aslnda akllca bir taktik izliyordu. Sultan Sleymann beklemekte olan imparatorluk ordusu

942

zerine yrmemesini bir korkaklk ve ekingenlik mahsul olarak yorumlanmas doru deildir. Arazi artlarnn imparatorluk kuvvetleri lehine olduu bilinmeyen bir yne yryp kar tarafn msait artlarn kabullenme gibi bir zaafa dlmemesi ve bunun yerine imparatorluk ordusunu zerlerine ekmenin dnlmesi bir taktik anlayn sonucudur. Nitekim Kasm Voyvoda idaresindeki Osmanl aknclarnn Alpleri ap Linze kadar ilerledikten sonra geri dn srasnda Brandenburg prensi tarafndan pusuya drlp datlmas, bu kabil bir taktik anlayn doruluunu ortaya koyar. Osmanl ordusunun bu aknclarn malubiyeti sonrasnda geri ekildikleri, dolaysyla seferin baarsz olduu yolunda baz modern tarihilerin yorumlar doru deildir. Bu, akn ile ilgili haber veren Alman tarafna ait kaynan abartmasna dayanr. Gerekte 5.000den az bir aknc birliinin nemsiz bir kayb niteliini tayan bu hareket Brandenburg prensinin kahramanlnn ve baarsnn abartlmasna vesile olmu ve neredeyse btn bir seferin en nemli olay olarak aktarlmtr.24 te yandan karadaki mcadele denizlere de tamt. Yani hem karada hem de denizlerde iki taraf sava dzeni almt. mparatorluun hizmetine giren Andrea Doris komutasndaki filo, Mora yarmadasndaki Koronu alm Patras ve nebahty ele geirmiti. Osmanl deniz gcnn baarszl Osmanllar deniz glerini yeniden organize etmek iin acil bir faaliyete sevk etmi; sonunda Akdeniz dnyasnn hretli denizcisi Barbaros lakapl Hayreddin Reisin Osmanl donanmasnn bana getirilmesiyle bu problem halledilmitir. V. Karl, Mora yarmadasndaki bu faaliyeti bir koz olarak Sultan Sleymana kar kullanmak istedi. Hatta 1533te stanbula gelen eli Cornelius, buralarn terki karlnda baz isteklerde bulunmutu. O sralarda ran meselesi aciliyet kazandndan Osmanl Padiah Habsburg elilik heyetine bir atekese rza gsterdiini bildirdi. Fakat bu anlama V. Karl deil Ferdinand kapsyordu. Kada dklmemi olduu anlalan bu sebeple hakkna baz tereddtler doan bu ilk atekes anlamasna gre, Osmanllar Macaristan zerindeki haklarndan vazgememiler, byk bir iltifat olarak Ferdinand Macar krallnn bir parasnn hkmdar olarak tanmlard (1533). Osmanllar Habsburglarla mcadeleyi srdrrken Fransann da bunda nemli bir pay olduunu belirtmek gerekir. 1532-1541 devresinde Osmanl-Fransz ilikilerinin seyri mterek dman olarak tanmlanan Habsburglara kar hem siyas hem de asker ynden tam bir dayanma iinde bulunulduunu gsterir. Fakat Fransa Osmanllar V. Karla kar Akdenize ekmek istemekteydi. Zira kara seferleri Avrupada genel Hristiyan dnyasnda byk endieye yol at gibi Fransay da zaman zaman zor durumda brakabiliyordu. Sultan Sleyman Fransa ile ilikilere ok dikkat ediyordu. Hatta imparator aleyhine ngiltere ve protestan prenslerle yeni bir birlik kurmas iin 100.000 altn gndermiti. 1532den beri de Fransa ile resm ittifak grmelerinde olduka mesafe katedilmiti. 1535te stanbula gelen La Forest Osmanllarn bir sonraki sene btn kuvvetleriyle karadan ve denizden Habsburglara kar saldrya gemesini ve kralna bir milyon dka altn yardm edilmesini istemiti.25 Bu sralarda denizde mcadele devam ediyordu. Osmanllar ran seferi dnnde talyaya saldr iini de ele aldlar. Osmanl kuvvetleri Arnavutluktan talyaya kacakt.

943

Franszlar da Lombardiaya gireceklerdi. Bu ittifak grmeleri srasnda 1536da Fransaya ticar haklar tanyan ilk kapitlasyonlarn verildii iddia edilir. Ancak bu bir taslak halinde kalmtr ve resmiyete intikal etmemitir.26 Habsburglara kar harekatn ilk plan 1537-38de uygulamaya konuldu. Osmanllarn Korfu adasna ynelik seferi (Krfz seferi), daha ok talyann istilasna ynelik bir hazrlk idi. Bu sefer ile, ilk defa Fransa ve Osmanl askerleri mterek bir harekat yapyorlard. Karadan ve denizden gerekletirilen bu sefere Fransz donanmas da gelerek destek vermiti. Bizzat Padiahn da ordunun banda katld harekatta herhangi bir baar elde edilememiti (Kasm 1537).27 Osmanllar, ran seferi ile megulken Habsburglarn mtarekeyi bozmam olmalar takdirle karlanmt. Fakat Korfu seferi sonrasnda snr boylarnda nemli hareketlenmeler olmutu. zellikle Slovenya ve Dalmaya snrlarnda baz problemler yaanm, Alman kuvvetleri snrl bir askeri faaliyete girierek Eszege saldrmlar fakat baarszla urayarak geri ekilmilerdi (Aralk 1537). Bu srada Osmanllarn mttefiki Fransa mparatorla 1538 Temmuzunda (Aigues-mortes) anlama yapt gibi, bir Hal ittifakna katlmay da kabul etmi bulunuyordu. Macar cephesinde ise, Osmanl himayesindeki Zapolya, amansz rakibi Ferdinand ile gizli bir anlama yapt (1538). Ferdinand, Zapolyay Macar kral olarak tanyor, onun vefat halinde ise Macar taht zerinde kendi hkmranln kabul ettiriyordu. stanbuldaki eli Hieronymus Laski, anlamann muhtevasndan Osmanllar haberdar etti. Zapolyann olunun doumundan birka gn sonra anszn lm (20 Temmuz 1540), Macar taht veraseti konusunu yeniden gndeme getirdi. Ferdinand, derhal btn Macaristan daha nceki anlama artlarn ne srerek ilhak etmek zere harekete geti. Eli Laski, bu hareketin Osmanllara kar olmadn belirtmise de bu sonuncu durum Padiaha Macar meselesine kati bir sonu vermek kararn almasna yol at. Osmanllar, artk Habsburglarla olan snrn Balkanlar deil, Budinin bats ve kuzeyi olmas gerektii grndeydiler. Elde edilecek olan blge himaye deil dorudan bir asker s vasfna haiz Osmanl Beylerbeylii haline gelmeliydi. Ferdinand 1541 Maysnda Budini kuatma altna ald. Osmanllar ise Haziran ortalarnda sefere ktlar.28 Bylece drdnc Macar seferi (Baz Osmanl tarihlerinde stabur seferi) balam oldu. Osmanl ordusunun nc kuvvetleri Budin nlerine ulat. Ardndan gelen byk kuvvetlerin basks sonucu Alman kuvvetleri geri ekildi, ani basknla da datldlar. Bu galibiyet sonras Budin kurtarld. Padiah da ehre girerek kk kral Janos Sigismund, annesi ve Piskopos Martinuzzi tarafndan karland. Sultan Sleyman onlar Erdele gnderdi ve Budinin bir beylerbeylik merkezi olduunu ilan etti. Buras derhal beylerbeylik tekilat gerei sancaklara ayrld. Bylece Macaristann kalbi Tisza nehrine kadar Tunann sa ve sol ksmlarndaki Orta Macaristan bir Osmanl snr eyaleti haline gelirken, Tisza tesindeki blge olan Erdelde (Transilvanya) yeni bir voyvodalk ortaya km bulunuyordu. Osmanllarn bundan sonraki hedefleri Ferdinandn elindeki kuzey-kuzeybat kesiminin ele geirilerek Budin eyaletinin geniletilmesi olacakt. Ferdinandn elilerinin Budinin kendilerine terk

944

edilmesine karlk hara verme teklifleri kabul edilmedi. Aksine Ferdinandn elinde bulunan Macar topraklar iin vergi istendi. Estergon, Tata, Viegrad gibi ehirlerin iadesi art kouldu. Budinin dorudan Osmanl idaresine girii Avrupada genel bir tepkiye yol at. Sultan Sleyman bunu bir fetih olarak lkesine duyururken, himayesi altndaki bir devletten devralnmasn deil Ferdinandn kuvvetlerinin Budin nlerindeki yenilgisini kast etmekteydi. Avrupadaki tepkiler, zellikle imparatorluk iinde kendisini gsterdii gibi Protestan prenslerce de Trk tehdidi endie verici olarak karlanmaktayd. Brandenburg elektr prensi II. Joachim kendine tabi yerlerde reformasyonu gerekletirdikten sonra Saksonya elektr Johann, Hessen kontu Philip ve dier Protestan prenslerle Naumbergte buluup Trk vergisi toplanmas iini tartt. Hedef Macaristann geri alnmasyd. Osmanllarn daha da ileri giderek Moravya, Silezya ve Saksonyaya ilerleyeceinden korkuluyordu. 1542de Speyer meclisinde (Reichstag) yardm toplama, asker sevk etme konusundaki karar hayata geiriliyordu. Bu 1532deki Ausburgta kararlatrlm ama icra edilememiti. Bu mecliste, protestan prensler imparator tarafndan tannm ve Trk tehdidine kar yardm vaadi alnmt. imdi imparator, protestan prenslerin dorudan desteini salam oluyordu. Regensburg Reichstagnda ilan edilen belgede, Macaristan kraliyet koltuunun kilidi, Ocak yeri, Alman milletinin d suru olarak tanmlanm ve Trklerin elinden geri alnmas gerektii duyurulmutu. Osmanllar sayesinde varlklarn imparatorlua kabul ettirmi olan Protestan prensler, imdi Osmanl tehdidini n plana alm bulunuyorlard. Hatta Brandenburg prensi, Lutherden dua istimdadnda bulunmu, o da drt byk iinde Trkleri de sayarak, manevi destei salamt. Vaktiyle Trklere kar harekete gemenin aleyhinde bulunan ve bunun Almanlarn iledikleri gnahlarn ve Hristiyanlk dman Papann ktlklerinin bir cezas olduunu syleyen Luther, zellikle Viyana kuatmasnn ardndan bu grlerini tamamyla deitirmi, kar bir tavr almt.29 Brandenburg prensi II. Joachim, asker yeteneklerinden ok Protestanlarla araclk rol stlenebilecek bir ahsiyet olduundan imparatorluk ordularnn bana getirilmi; hatta imparatorluk Protestanlara msait davranarak onlarla bar dnemini be yl uzatmt. mparatorluk ordusu ar ilerlemekle birlikte 20 Austosta Estergon 7 Eyllde Viegrada gelmi, Tunay aarak 28 Eyllde Budin karsndaki Pete nlerine gelmiti. Bu srada yardmc Osmanl kuvvetlerinin yetimesi zerine ancak 7 gnlk bir kuatmann ardndan bozguna urayarak geri ekildiler. Pete kuatmas Padiah harekete geirdi. Sultan Sleyman 1543 Nisannda yeni bir Macaristan seferine kt. Daha nce de talep ettikleri nemli kaleleri ele geirdiler. Valpo (22 Haziran), iklo (6 Temmuz), Pecs (Peuy: 28 Haziran) teslim alnd. Oradan Estergona yrnd. Tuna kenarnda nemli bir stratejik mevki olan bu kale 10 Austosta dt. Tata (15 Austos) ve stoni Belgrad (3 Eyll) alnd. Bylece Osmanllar daha nce bar art olarak ne srdkleri yerleri kolayca ele geirmi oldular.30 Bu ekilde Budin Beylerbeylii etraf geniletilmiti. Bundan sonra Habsburglarn kontrolndeki Macar topraklar daha esasl ekilde tazyik edilebilirdi. Ertesi sene 1544 baharnda Bosna ve Budin beyleribeyi Novigrad, Hatvan, Dombavar, Dobrekoz, imontorna, Ozara kalelerini ald; Bosna ve Hrvat snrnda asker harekatta bulunuldu.

945

Bu asker faaliyetler, sulh yolunu da am oldu. Ferdinandn gndermi olduu elilik heyetiyle balayan grmeler, nce bir mtarekeyle (Kasm 1545) sonuland. Ardndan 18 Haziran 1547de anlama kararlatrld.31 5 yllk bu ilk anlama V. Karl da iine alyordu. Karl, 1 Austos 1547de Augsburgta, Ferdinand ise 26 Austosta Pragta anlamay tasdik etti. Anlama Habsburglar Osmanl basksndan kurtaryordu. Osmanllar ise yeni bir ran seferini dndklerinden Batdan emin olmak istemekteydiler. Bu ilk anlama gerek muhtevas gerekse sonular itibaryla olduka nemlidir. Osmanl-Habsburg ilikilerinde bir dnm noktas saylr. Bu anlamayla Macaristann Ferdinandn elinde kalan yerleri iin 30.000 altn hara alnmas kararlatrlmt. Osmanl taraf bunu alldk bir hukuk prosedr ierisinde hara olarak telakki ederken, Alman taraf daha ok bir iltizam, denmesi gereken bir arazi vergisi gibi grmekteydi. Osmanllar, hara telakkisi iinde bu topraklarn zmnen kendilerine ait olup anlama artlaryla kar tarafa devredildiini, dolaysyla denen parann bunun karl olduunu dnmekteydiler. Ferdinand ise bunu daha farkl alglyordu. Ancak anlama Ferdinand iin msait oldu, nk elinde bulundurduu topraklarn snr kesiminde bir kale zinciri, savunma hatt meydana getirdi. Hem bu tedbirin hem de srarla Macaristan zerindeki iddiasn srdrmesinin semeresi 150 yl sonra grlebildi. Anlama 5 yllk olmasna ramen snr problemlerine bir zm getirmiyordu. Fakat denizde donanma faaliyeti 1550ye kadar durdu. Erdel meselesi Osmanl-Habsburg mcadelesinin yeniden scak hale gelmesine yol at. zellikle Erdel krall kendisine verilen Janos Sigismundun vsisi durumundaki Martinuzzinin (Frater Gyrgy, Trk kaynaklarnda Barata) evirdii entrikalar, Ferdinand ile kk kraln annesi Isabella arasnda gizli anlama yaptrmas, hatta 1551de Ferdinand ile mektuplamasn temin etmesi ortal kartrd. te yandan Ferdinand gndermekte olduu haracn denmesini de geciktirmiti. Osmanllar, Macaristann bir bakma anahtar durumunda olan Erdelin korunmasnn bu topraklardaki gelecekleri asndan stratejik nemde grmekteydiler.32 Almanlarn Erdelde nfuzlarnn artmas, Osmanl idaresindeki Budinin kaybna yol aacak gelimelerin balangc olabilirdi. 1551 Temmuzunda hareket eden bir Osmanl kuvveti, Becs, Bekerek, anad gibi kaleleri ele geirdi. Lipva alnd ve Tmvar kuatld. Habsburg ordusu ise kar taarruzla Lipvay kuatp ald; Segedine hcum ettiyse de geri pskrtld. kinci Vezir Ahmed Paa Erdel zerine yolland. 1552de Tmvar alnd. Bu arada Budin beylerbeyi Hadm Ali Paa da33 Seen, Dregely gibi nemli kaleleri ald gibi Palast ovasnda Alman kuvvetlerini bozmu, ardndan Kara Ahmed Paa ile birleip Solnoku ele geirmiti. Bylece Osmanl snr Slovakyay iine alacak derecede genilemi ve Tmvarda bir beylerbeylik kurularak Erdel gzetim altna alnmt. Ancak Budine 137 kilometre mesafedeki stratejik neme sahip Eri (Eger) alnamad. Snr boylarndaki mcadele, Nahcvan seferiyle biraz yavalad. 1556da ikinci defa Budine vali olan Ali Paann Sziget kuatmas baarl olamad. Olaylar srasnda Lehistana kam olan kralie ve olu Osmanllarn da muvafakatyla dndler. Janos Sigismund 1559-1571 arasnda krallk yapt. Artk Macar meselesi, iki taraf arasnda Erdel ile geni lde snrlanan bir dneme giriyordu. 1 Haziran

946

1562deki Osmanl-Habsburg anlamas 8 yllkt ve Ferdinandn Erdel zerindeki iddialarna son veriyordu. 30.000 dka altn verme konusu yine anlamada yer alyordu. Karadaki bu mcadele dnemi srasnda en bat uta esasl bir hareket ss olarak Budin Beylerbeyilii kurulmutu ve Osmanllar aslnda kalc olarak genilemelerinin son snrna vardklarn hissetmilerdi. Budinin etraf emniyet eridiyle evrilmeye alld. Erdelin tekili ardndan da, Eflak ve Bodan dahil bu tbi beyliin korunmas ve Habsburglarla irtibatnn kesilmesi esas hedef haline geldi. Buralar koruma amal Tmvar Beylerbeylii Budin ile birlikte XVI. asrn ikinci yarsnda snr boylarnn emniyet ve tarassutu asndan son derece nemli bir fonksiyon icra edecektir. 3. Akdenizde Yeni Mcadeleler: spanyol-Osmanl ekimesi XVI. yzyln ilk yarsnn ortalarnda karadaki mcadele yannda rekabet denizlere de tand. Karada imparatorluun Alman kanadyla kar karya gelinirken denizlerde spanyol kanadyla Akdeniz hakimiyeti yannda onlarn Kuzey Afrika siyasetlerinin geleceini adeta tayin eden bir atma iine girildi. Bazen kara ve deniz seferleri ayn anda yapld. Bazen yine ayn anda hem i deniz hem de deniz ar seferler icra edildi. Hayli masrafl ve kara seferlerine gre olduka farkl imkanlara ihtiya gsteren, srdrlmesi zor olan deniz seferleri, her eye ramen zellikle XVI. yzyln ilk yarsna damgasn vurmutur. XV. yzyln sonlarnda bir ksm mstakil bir ksm da Osmanllara bal olarak faaliyet gsteren gaza, cihat ve ganimet peinde koan Trk deniz aknclar Osmanl deniz gcnn etkili bir hale gelmesinde rol oynad. zellikle Barbaros Hayreddin Paann donanmay yeniden dzenlemesinin ardndan Habsburglarn deniz gcne kar, Fransann da desteiyle ilgin bir mcadeleye giriildi. Fransa, Osmanllar spanyollara kar zellikle talya kylarna ekmek isterken Osmanllar bu arada arlklarn Kuzey Afrika sahillerine vermeyi tercih ettiler. Aslnda bu sz konusu deniz siyaseti, Akdeniz tarihi asndan nemli saylabilecek gelimelerin de balangcn oluturdu. XVI. yzyln ikinci yarsnn son on ylna kadar Akdenizin bat kesimi ve Kuzey Afrikadaki Osmanl-spanyol mcadelesi bu iki devletin tarih geliiminde de ilgin paralelliklerin ve almlarn da bir bakma belirleyicisi olmutur. Batda byk asker harekata girien Osmanllar ile Avrupadaki rakipleriyle ypratc mcadele srdren ve Atlantik tesindeki topraklarnda koloniler kurmaya alan spanyollarn Akdenizdeki dengeyi kendi lehlerine evirme mcadeleleri 1580e kadar kat bir ekilde devam etmi, sonunda Osmanllar, spanyollarn Kuzey Afrikada tutunmalarn nlemi ve Akdenizden ekilmelerine, btn arlklarn kolonilere vermelerine sebep olmutur.34 Denizlerde ncekilerden olduka farkl yeni bir dnemin balamasnda Rodosun alnmas, ardndan Habsburglarn yeni deniz politikalar sebebiyle Barbarosun Osmanl hizmetine girmesi nemli bir rol oynamtr. Kardeleriyle birlikte Kuzey Afrika sahillerinde n kazanan Barbaros Hayreddin, 1532 seferi srasnda Andrea Doria idaresindeki donanmann Moray vurmas zerine acil olarak Osmanl deniz kuvvetlerinin bana gemek zere stanbula davet edildi. Yannda kendisi gibi

947

ekirdekten yetime usta denizcilerle 1533 yl sonbaharnda Osmanl payitahtna gelen ve ardndan o srada Irakeyn seferi dolaysyla Halepte bulunan Veziriazam brahim Paann yanna gnderilip 1534 ubatnda kendisine beylerbeylik verilen Barbaros Hayreddin Paa sratle donanmay yeniden dzenledi.35 Ayn yln Hazirannda Akdenize alarak Andrea Doriann Mora seferine bir karlk olmak zere talya sahillerine gitti ve oradan da Tunusa ynelip buray ele geirdi (Austos 1534) ve bir deniz ss haline getirdi. Tunusun beklenmedik bir ekilde Osmanllarn hakimiyeti altna girii V. Karl olduka artt. Bizzat kendisinin banda olduu ve Doriann idare ettii donanma ile 1535 Temmuzunda Halkulvad ve Tunusu ald. Barbaros ise, Cezayir tarafna ekilmi kar bir saldr ile Balear adalarna baskn dzenlemiti. 1537deki Korfu seferine katlan Osmanl donanmas geni lde Franszlarla i birlii iinde olmutu. Fakat sonra mparator ile anlamlard. Bundan iki ay sonra 28 Eyll 1538de iki taraf Akdeniz tarihi iin nemli bir deniz sava yaptlar. Korfu seferine klrken ve oradan dnlrken Barbaros Ege adalarn teker teker Osmanl idaresine almt. Korfu seferi sonras Morann gneyindeki Cuha, Egina alnm, ardndan yine Venedik kontrol altndaki Kiklat adalar grubu zapt edilmi, 1538de ikinci adalar seferinde de adalarn fethi tamamlanmt.36 Sporat ve Kiklat adalarndaki faaliyet sonunda Giritteki baz mevkileri vuran Barbarosun idaresindeki donanma Akdenizde zellikle Venedikin abalaryla oluturulan ve bir Hal donanmas nitelii tayan Doria idaresindeki byk filoyu karlamak zere Preveze nlerine geldi. Burada Akdeniz hakimiyeti bakmndan son derece nemli olan bir mcadele yapld.37 Bu mcadele kanl bir savatan ok bir taktik muharebesi eklinde cereyan etti. Osmanl donanmasnn ustaca manevras Doriann harp meydanndan ekilmesiyle sonuland. Bu ekilde Akdenizde Osmanl stnl balam oluyordu. Prevezeyi mteakip Doriann ele geirmi olduu Kastelnova alnd (Austos 1539) gibi Venedikliler, Osmanllarla anlamak zorunda kald. Hal ittifak onlara douda ok kan kaybettirmiti. 1540ta Osmanllarla bir anlama yapt ve Dalmaya ile Egede ele geirilmi yerlerin Osmanl idaresinde olduunu kabul etti. Ticar imtiyazlarn ise srdrecekti.38 Bu srada Milanoyu bar yolu ile alamayacan gren Franois, padiaha tekrar mracaat ederek i birliini srdrmeyi tercih etti ve bu Osmanllar tarafndan uygun karland. Hatta Sultan Sleyman Venedike Fransann hatr iin byle bir anlamay balam olduunu bildirmiti. 1541de Osmanl ordusu Macaristan zerine yrrken Osmanl donanmas da Adriyatik sahillerinin muhafazasyla grevlendirilmiti. V. Karl biraz da kardei Ferdinandn tevikiyle Osmanllarn kara harekat srasnda, denizden harekete geerek nemli bir Osmanl ss olan Cezayire saldrd. Tunustan sonra Cezayirin ele geirilmesi imparatorlua Akdeniz hakimiyeti bakmndan byk avantaj salayacakt. Ekim 1541de byk spanyol armadas Cezayir sahillerinde grld. 70.000e yakn bir kuvvet Cezayiri kuatt. Fakat gerek iddetli direni gerekse hava artlarnn elverisizlii yznden spanyollar byk bir bozguna uradlar. mparator glkle

948

spanyaya dnebildi.39 Bu bozgunun ardndan I. Franois ile V. Karl arasnda 1542de yeniden sava balam, Perpinyonu muhasara eden Franszlar geri ekilmek zorunda kalmlar, V. Karl da ngiltere ile bir anlama zemini bularak Fransay yeniden kskaca almt. Franszlar eli Paulin vastasyla yardm istediler, Osmanl donanmas ile Fransz donanmasnn mterek bir hareket yapmas kararlatrld. 1543te Macaristan zerine gidilirken 110 kadrgalk byk bir Osmanl donanmas Marsilya nlerine geldi. 50 gemilik Fransa donanmasyla birleince, Savoi Dk Charlesn malikanesi olan Nice ehri kuatld. Kuatma Franszlarn yeterli destei salayamamas yznden tam bir baarya ulaamad. Ertesi bahar harekete geilmek iin Osmanl donanmas Toulanda klad. 1550den itibaren Fransa-Osmanl i birlii zellikle denizde yeniden canland. 1547de babasnn lm zerine Fransa tahtna kan II. Henry nce biraz tereddt ettiyse de sonra babasnn siyasetine dnmek ve Osmanllarla ittifak iine girmek zorunda kald. Bu arada Rodostan karlm olan ve Maltaya yerlemi bulunan valyeler ayn zamanda Trablusgarp da ellerinde bulunduruyorlard. Dou ile Bat Akdenizi birbirine balayan Trablusgarp 14 Austos 1551de Osmanl donanmas, tarafndan alnmt.40 Hemen ertesi sene de Fransa ile mterek bir harekatn hazrlklar yapld. Fransz donanmas ile buluan Osmanl donanmas, Sakzda kladktan sonra41 1553te talya sahillerini vurmu ve bu mterek kuvvetler, Korsika adasnn merkezi Bastiay zapt etmilerdi (17 Austos). Ada bylece Fransaya kazandrlm oldu. Bu mcadelelerde Turgut Reis nemli rol oynamt. Hatta bu zaferin ardndan Cezayir Beylerbeyliine getirtilmiti. Osmanl donanmas 1556da Fransaya yardm iin yeniden denize ald. Bu arada Turgut Reis Cezayirin mhim ehirlerinden Oran (Vahran) almt. Denizlerde bu mcadele srerken V. Karl tahttan feragat etmi, mparatorluu kardei Ferdinand ile olu Philippe arasnda paylatrmt. Karln bu uzun mcadele dnemi ardndan cihanuml dnya hakimiyeti siyaseti iflas etmi oluyordu. Hayli krgn bir ekilde inzivaya ekilerek olunun mcadelesini izledi. Kardei Roma-Germen mparatoru unvann almt ama spanya bunun iinde deildi. spanya ve zengin smrgeleri II. Philippee aitti. Dolaysyla Akdeniz siyasetini de o stlenmi bulunuyordu. Fransa asndan deien pek bir ey olmad. Franszlar Saint Quentinde malubiyete uradlar ve yeniden Osmanllara mracaatta bulundular. 1558 baharnda Osmanl donanmas Balear adalarna gelmi, Mayorka ve Minorka adalarn tazyik etmi; ardndan Fransa donanmasna ait gemilerle Sakzda klamlard.42 1559da Cateau-Cambresis anlamas Avrupada byk mcadeleye spanya lehine son vermiti. II. Philippenin giderek gc artyordu. Trablugarpn alnmasndan sonra Osmanllar, Dou Akdenizden sonra Orta Akdenize kesin olarak yerlemilerdi. Mcadele Bat Akdenizde iddetlenmiti. Malta valyelerinin gayretleri Trablusgarpn yeniden zapt iin II. Philippe ve Papann desteini salamalarna ve yeni bir Hal donanmas tertibine yol at. ttifaka geni bir katlm oldu. Venedik ve Fransa bile ittifaka gizli olarak destek verdiler. Mttefik donanmas 1560 Martnda hedefleri olan Cerbeye yneldi. Buray zahmetsizce ele geirdi. Bunun zerine Osmanl donanmas buraya hareket etti. Mays aynda Cerbe nlerinde grlen Osmanl gemileri mttefik donanmay bozguna uratt. Kaleyi kuatp Temmuz

949

aynda ele geirdi.43 Bu baar Osmanllarn Kuzey Afrikadaki kalc yerlemesini salad gibi spanyollarn bu sahillerdeki geleceklerinin pek de iyi olmayacan aka gsterecektir. Bu baar Osmanllar valyelerin ana ss Maltaya yneltti. Aslnda bu bir bakma Cerbeye kar yaplan saldrnn etkili bir cevab olarak dnlmt. Bundan da nemlisi Malta Bat Akdenizin kilidi durumundayd ve Cezayir yolu zerinde bulunuyordu. Malta ve Tunus nlerindeki Halkulvad, Hristiyanln iki nemli u karakolu durumuna gelmilerdi. Trklerin er ge bu iki hedefe ynelecekleri tahmin edilmekteydi. Sonunda hedefin Malta olduu anlald. Byk bir Osmanl gc Maltay kuatt. 18 Mays-8 Eyll 1564 arasnda iddetli hcumlar son derece mstahkem Malta surlarn aamad. Tecrbeli denizci Turgut Reis Maltada Sant Elmo burlar nnde hayatn kaybetti. Osmanl kuvvetleri byk kayplar verdi.44 Baarszlk Akdenizdeki baz hassas dengeleri deitirdiyse de esasl bir sonu salamad. Osmanllar yeni bir kara harekatna karar vermilerdi. Bu arada Sakzdaki son Ceneviz kolonisini ortadan kaldrdlar45 ve Akdenizdeki mcadeleyi bir sre iin yavalattlar (1566). Kbrs seferiyle de Akdenizde yeni bir dnem balayacakt. 4. Osmanllarn ark Meselesi: Safevilerle Mcadeleler Batya ynelik hzl ve aktif faaliyetler, Osmanllara doudaki gelimeleri unutturmad. Yavuz Sultan Selim dneminde bir sre iin yatm grnen meseleler, bu defa Osmanllarn batdaki meguliyet yllarnda Anadoluyu tehdit altnda bulunduracak boyutlara ulayordu. Osmanllar, batya kar gazay hzlandrrken doudaki yeni hareketlenmeler dolaysyla slam dnyasnn en nde gelen temsilcisi sfatyla ii temayll bir dnyaya kar Snnliin koruyucusu olarak ortaya ktlar. Douya ynelik seferler olduka zor artlar altnda gereklemesine ramen hem kendi topraklarnn emniyeti hem de mensubu olduklar dnyann ideolojik alt yaps sebebiyle Safev tehlikesini n plana aldlar.46 Safevlerin din propagandas Anadoludaki Trkmen boylar zerinde olduka etkili oluyordu. Bir ksm Trkmenlerin kabilev hetorodoks slam, i motifler olan Hz. Ali ve on iki imam kltleri, Kerbela matemi vb. gibi temel inanlarla kararak, phesiz asl on iki imam doktrininden farkl bir hviyette Kzlbalk/Alevilik haline dnmt. Bir bakma Safev sufiliine gre tekilatlanm kabilev halk Mslmanl bu inan sisteminin temeliydi. Safevlerin propagandalar, Anadoludaki benzeri inanlarla mcehhez Trkmen topluluklarn kendisine ekmeye balamt. Bylece bu topluluklara XVI. asrdan itibaren farkl bir sosyal tekilatlandrma kazandran Safevler, ayrca bu ekilde Snn kesim ile tam bir kopuu da salam oldular. Anadoludaki gruplar kendilerini bulunduklar sosyal tabakadan tecrit edip gzlerini Safevlere evirdiler. Zamanla Anadoludaki siyas ekime bittikten sonra da bu zmreler ie kapanp uzaklamay srdrdler. Hatta randa Caferilik kat kurallaryla yerleip kzlba zmreleri kendi potasnda eritirken, Osmanl Snn anlaynn katl, Anadoludaki bu zmrelerin kendi ilerine kapanp varlklarn, inan sistemlerini korumalaryla sonulanmtr.47

950

Safev propagandasyla inan farkllnn ciddi boyutlara k ve siyas emellere alet edilii, Osmanllar kendi hakimiyet ve din telakkilerini koruma yolunda sadece asker deil, fikr zeminde de tebdir ve hazrlk yapmaya itmitir. Snn akaide sarlmak, ulemay harekete geirmek ve kar propaganda yapmak gibi metotlar devletin sonraki ana grn dahi tayin edecek gelimelere zemin hazrlamtr. zellikle Osmanllarn Msr fethi, mukaddes yerlerin koruyuculuunu stlenmeleri, misyonlar bakmndan belirleyici olmutur. Sultan Sleyman dneminde bu misyon, ulemann desteiyle daha da belirgin hale gelmitir. Balangta ynn Batya eviren padiah, Macar meselesini belli bir dzeye getirmeye alt bir srada ieride, Bozok blgesinde byk bir isyan patlak verdi. syann grnr sebebi, youn Safev propagandasyd. Aslnda bunun altnda ekonomik ve sosyal sebepler yatyordu ve Safev propagandas bu huzursuz zmreler zerinde olduka etkili olmu, patlamaya hazr gruplar harekete sevk etmiti. Bozok blgesindeki isyan, beyleri ehsuvarolu Ali Beyin lm dolaysyla muber olan Dulkadr Trkmenlerinin katlmyla bym, bunlar zorlukla datlabilmilerdi. Hemen ardndan 1527de Karamandan Maraa kadar uzanan blgede byk bir isyan patlad. Hac Bekta zaviyesi postniini Kalender, yanna toplad gayr memnun Trkmenler ile ortal alt st etti. 1527 Hazirannda zorlukla bastrlan bu isyanda Safevlerin parma olduu hususu, ahn mektuplar ve paralarla yakalanan Safev ajanlar dolaysyla genel bir kanaata yol at. Bu faaliyetler, Safevlerin zerine gidilmesi ve bu meseleye kesin bir zm getirilmesi yolunda Osmanllar harekete geirdi. Bu isyan hareketlerinin ardndan snr boylarndaki gelimeler de emniyeti sarst. O sralarda ah smailin lm (1524) ve ocuk yataki Tahmasbn tahta kmas randa karklklara yol am, Giln hakimi ve Snn ulema Osmanllardan yardm istemiti. Hudutta ise yeni olaylar cereyan etmi, Badat ele geiren Zlfikar Bey, Osmanllara mracaat ederek ehrin anahtarlarn gndermi, fakat Safevler buray ele geirmilerdi. Bu durum, zmnen Osmanl topra haline gelen bir yerin saldrya uramas anlamna geliyordu. te yandan ileri gelen Safev mersndan Ulama Han Osmanllara, Bitlis hakimi eref Han ise Safevlere snmt. Bu sonuncu olay, Osmanl-Safev snr boylarnda karlkl tecavzlere yol aarak seferi abuklatrrken Badat meselesi asker hedefler arasna burann da alnmasn gerekli klmt. 1533te Habsburglarla yaplan barla Avrupadaki meselelere belirli bir zm getiren padiah, ran meselesine son vermek amacyla sefer hazrlklarna hz verdi. Kendisine geni yetkiler verdii veziriazam brahim Paa nden rana yrd (Ekim 1533). brahim Paa daha nce kararlatrld gibi Badat zerine hareket edecekti. Fakat Ulama Hann tesiriyle ve ah Tahmasbn Horasanda olmasndan faydalanarak Tebrize yneldi. 6 Austos 1534te kk bir arpmann ardndan boaltlm olan Tebrize kolayca girdi. 14 Haziran 1534te stanbuldan hareket eden Padiah, 28 Eyllde Tebrizde brahim Paa ile bulutu. Oradan Sultaniyede olan ah Tahmasbn zerine yrdyse de Tahmasb bir nevi gerilla taktiine bavurarak ani basknlar, Osmanl ordusunun

951

geecei yerleri tahrip etmek gibi hareketlerle tacizde bulunmak dnda dorudan Osmanllarn karsna kmad.48 Osmanl ordusu Irak- Acem denilen ssz sarp arazide ok zor artlar altnda Sultaniyeye ulat, oradan Badata yneldi. Badattaki Safev muhafz Tekeli Mehmet Han ehri terk etti. Badat kolayca alnm oldu (28 Kasm 1534). Padiah 4 ay burada kald. Badatta iken Basra hakimi Raid ibn Magamiz itaat arz etti. Sonra Tebrize ynelik Safev saldrlar zerine Badattan tekrar Tebrize hareket edildi (1 Nisan 1535). ah Tahmasb, Osmanl ordusunun yeniden harekete getiini haber alnca kuatt Vandan geri ekildi. Osmanl ordusu, 30 Haziranda Tebriz yaknndaki Sadabada ulat. 3 Temmuzda padiah ikinci defa Tebrize girdi. O srada sfahana ekilen ve buradan Sultaniyeye gelen ah Tahmasbn zerine hareket edildiyse de izine rastlanmadndan Tebrize geri dnld (20 Austos). Orada yedi gn kalan padiah Tebrizden ayrlp Ahlata geldi. Tebrizin boaltldn haber alan ah Tahmasb ise sratle ehre girdii gibi Vana kadar da ilerledi. Bu blgeyi yeniden ele geirdi.49 Osmanl tarihinin bu en ilgin ve en uzun asker harekatnn neticeleri bakmndan tek faydas Badat ve civarnda Osmanl hakimiyetinin balamas, dou snrnda Erzurum, Kemah, Bayburt yresini iine alan yeni bir beylerbeyliin kurulup snr boylarnn takviye edilmesidir. Bu harekat, randa kurulan hakimiyetin geici olacan, Safevlerin ortadan kaldrlamayacan ak olarak Osmanllara gstermi, bundan sonraki asl hedef onlar belirli bir snr blgesinde tutmak olmutur. ki Iraka (Irak- Acem, Irak- Arab) girildii iin Irakeyn seferi denilen bu mcadele sonunda Basra-Badat-Halep ticaret yolu kontrol altna alnm oldu. Ayrca ipek ticaretinin ana merkezleri Gilan ve irvan hakimleri Osmanl padiahn metbu tanmlard. Badat beylerbeylii tekil edilerek ticaret yollar emniyet altna alnm, Basrada ise giderek Osmanl merkez idaresi arln hissettirmeye balamt. Irakeyn seferi, Osmanllarn ark meselesine bir zm getirmemiti. lkinden on iki yl sonra yeniden bu mesele Osmanl merkez idaresinin gndemine geldi. Bu sre zarfnda Avrupa ve Akdenizdeki mcadele ortam dou snrlarnn ister istemez biraz gz ard edilmesine yol amt. Fakat rann i ilerinde husule gelen karklklar, Osmanllara bu meseleye bir nihayet verme frsat doduu eklinde kuvvetli bir izlenim vermitir. Nitekim bir yandan Safevlerin dayand Trkmen gruplarnn sebep olduu ekime ve karklklar, te yandan hanedan yeleri arasndaki tefrika randaki ortam msait hale getirmekteydi. ahn kardei Elkas Mirzann onunla anlamazla derek Osmanllara snmas50 ve yeni bir sefer iin randa durumun son derece uygun olduu yolunda Osmanl idarecilerini ikna etmesi ikinci defa Safevlere sava amasna yol at. Aslnda ah Tahmasbn irvan sktrmas, Snn halkn mracaatlar, zbeklerin yardm istekleri ve yarm kalan ran meselesini tam anlamyla halletme dncesi de bunda etkili olmutu. Elkasn tahriki ile bu dnceler kesinleti. 1547de Habsburglarla yaplan antlama dolaysyla bat cephesinden emin olunarak harekete geildi. Elkas Mirza nden rana gnderildi. Hemen ardndan bizzat padiah 29 Mart 1548de stanbuldan ayrld.

952

Elkas Mirzann Osmanllarn yardmyla Safev tahtna oturacandan byk endie duyan Tahmasb, Osmanl ordusunun karsna kmad. Osmanl kuvvetleri herhangi bir mdahale ile karlamakszn Tebrize girdi. Padiah ise Van nlerine gelmi ve burann alnmas iini Rstem Paaya havale etmiti. Van 24 Austosta ele geirildi ve buras bir beylerbeylik haline getirildi. Padiahn k geirmek iin Diyarbekire gittiini renen Tahmasb, Erci, Ahlat, Adilcevaz yresini yamalad. Kars kalesini ina eden ii ve muhafzlar ldrtp buray yerle bir etti. Erzincan atee verdi. Bunun zerine Elkas Mirza mukabil olarak Kum ve Kn taraflarn yamalamaya yolland. Vezir Ahmed Paa ise, Erzincana ahn stne gnderildi, Tahmasb geri ekilerek Karabaa gitti. Padiah k Halepte geirdi. Elkas Mirza, Kum, Kaan, sfahan taraflarna ilerleyip iraza kadar olan yerleri tahrip etti. Van Beylerbeyi skender Paa ise Hoyu ele geirdi. 1548 Temmuzunda Grcistan zerine sefer emri alan Erzurum Beylerbeyi Tekeli Mehmet Paann ele geirdii yerler yeniden kaybedilmiti. Bunun zerine Ahmed Paa, Grcistan harekatna memur edilmi, Tortum ay boylar alnm ve ele geirilen yerler bir sancak haline getirilmiti.51 Bu ikinci ran seferi yine sonusuz kald ve Tebrizde tutunmak mmkn olmad. Ancak Safev tehdidine set ekebilmek iin onlar belirli bir snr hattnda tutabilmek amalanm ve Hakkariyi iine alan Van beylerbeylii oluturulmu, Grcistanda nfuz blgeleri tekil edilmitir. ah Tahmasb, Osmanl ordusu ekildikten sonra 1550 ylnn balarnda irvan yeniden ele geirmi, eki lkesini zapt etmiti. Erzurum beylerbeyliine getirilen skender Paa 1551de Ardanuu alm; bunun ardndan ah Tahmasb, ordusunu drt kola ayrarak Osmanl topraklarna girip Ahlat, Van civarn yakp ykm, Ahlat, Ercisi, Bargiriyi ele geirmiti. Bylece 1553 baharna kadar Dou Anadoluda yama ve tahribatta bulunmutu. te yandan Badat da tehdit altndayd. Bu gelimeler, Osmanllarn yeniden douya dnmelerine yol at. Bu defa padiah rana girme niyetinde deildi, yaplan tahribata ayn ekilde karlk ve gzda vermeyi hedefliyordu. 8 Kasm 1553te Halepe gelen padiah, 1554 Maysnda Diyarbekire geti ve oradan Erzurumda toplanlmas kararlatrld. Tahmasb pasif savunmasn srdrd. Osmanllar da Safev topraklarna girerek tahribatta bulunuyorlard. Padiah, 18 Temmuzda Revana daha sonra Nahcvana ulat. Bu arada sulh iin mektuplamalar yaplyor, Tahmasb Osmanl ordusuyla karlamayacan belirtiyordu. Padiah k Amasyada geirdi. Bahar aynda Safev elisi bar ile ilgili talimatla Amasyaya geldi. 1 Haziran 1555te Amasyada yaplan anlama ilk Osmanl-Safev anlamas olma zelliine sahiptir.52 Bu anlama Osmanl-Safev din antlamasn makul bir seviyeye indirdi ve daha sonraki anlamalarn da temelini oluturdu. Anlama ile Safevler, Badat blgesi, Kars ve Atabegler yurdu zerinde Osmanl hakimiyetini kabul ediyorlard. Anlama, yaklak 25 yl kadar Osmanllarn ark problemini uykuya yatracakt. 5. Kuzey Steplerinden Hint Denizine: Kuzey-Gney Ekseni

953

XVI. yzyln ikinci yarsnda douda ve batda hzlanan asker faaliyetler yannda imparatorluk kuzey-gney ekseni boyunca da nemli meselelerle ilgilenmi, Rusya bozkrlarndan gneyde Hint denizi ve Kuzey Afrika sahilleri gibi dikkatlerden kaan unutulmu snr boylarnda dahi etkisini kuvvetle hissettirmitir. Karadenizin kuzey sahilleri, zellikle kuzeybat kylarndaki limanlar kontrol altna aldktan sonra bu kesimin emniyetini salamaya ynelik siyaset izlenmi; tam kar istikamette gneyde Hint deniz ticaretini yeniden Akdenize ynlendirecek bir anlayn takipisi olunmu; Afrika kylarnn hem kuzey hem de dou Kzldeniz sahillerinde olabildiince genilemeye allarak i blgelere kadar nfuz etme gayreti iinde bulunulmutur. Kuzey Afrikada Msrdan itibaren Trablusgarp, Cezayir, Tunus ve Fasa kadar nfuz blgeleri oluturulup buradaki spanyol kolonileri bertaraf edilerek spanyollarn conquistas baarszla uratlm dier taraftan hem Msrn yukar kesimlerinden hem de Kzldeniz ynnden Afrika ilerine uzanlm; bu ktann kuzey ve kendi corafyasna yakn dou kylarnda nemli ilerlemeler salanmtr. Bu sonuncu siyaset, ayn zamanda Kzldeniz ve Basra krfezi kontrol sebebiyle Hindistann gneybat sahillerine kadar etki alan oluturma gayretinin bir sonucu olarak mtalaa edilebilir. Baz aratrmalarda onlarn bu u, snr hatlarna ilgilerini teksif etme abalarnn, ncelikleri iyi dnp nerelerde uzun vadeli kar salayacaklarn tam olarak lp bimemelerinden kaynaklanan problemlere yol at, imparatorluun muazzam kaynaklarnn anlamsz hedefler uruna feda edildii ileri srlmektedir. Oriyantasyon probleminin Sultan Sleyman dneminde balad da buna bal olarak iddia edilmektedir. Ancak bu bak as, zamanmza ait uzaktan bakma sonucu ortaya kan bir deerlendirmedir. Bugnk devletleraras mnasebetlerde bile uzun vadeli planlamalarn salkl olarak srdrlmesi pek mmkn deildir. Her an ortaya kmas muhtemel kk rz hadiseler, ana politikalar derinden etkileyip pratik zmlerin gndeme gelmesine yol aabilir. Bundan dolay uzak snrlarla ilgilenerek faydasz hatal tercihler ve ynelilerin imparatorluu sarst fikrinin dnemi iin hibir anlam ifade etmediini belirtmek gerekir. Aksine bu ok cepheli alkann Osmanl vizyonunu ikamesinde nemli bir yeri olduu unutulmamaldr.53 Sultan Sleymann saltanatnn yirminci yl dolmadan hemen nce Karadenizin ticar nemi byk kuzeybat limanlarn koruma altna almak gayesi ile yaplan sefer, ileride kuzey stepleriyle Osmanllarn da dorudan ilgilenebilecei bir admn atlmasna yol at. 1538te klan Kara Bodan seferi54 Karadenizin bir Trk gl haline gelmesini salad. Bugnk Moldavyaya ynelen bu asker harekat voyvoda Petro Rarei hedef almt. Osmanl ordusu Bodan voyvodasnn merkezi Sucevay ald (Eyll 1538), Prut ile z nehri arasndaki blge ele geirildi. Bender alnd ve burada daha sonra kurulacak olan sancan bir kazas haline getirildi.55 Blgedeki asker istihkamlar arttrld. Bylece bir yandan Akkirmandan Lvive uzanan Bodan yolu emniyette alnd gibi Kievden inen yollarn kontrol saland.56 Ayrca Krm hanlnn yan banda Osmanl kontrol noktalar ortaya km oldu. Btn bu gelimeler, sonraki yzyllarda bu blgenin nemini ok arttracakt. Kuzeye duyulan ilgi, Osmanllarn himayesi altndaki Krm Hanln ve onun ezeli hasm Moskof knezliini dolayl da olsa etkilemeye balamt. Osmanllar, 1530lara kadar Moskovay

954

byk bir tehlike olarak grmediler. Hatta XV. asrda Altnordu Hanlnn dalmasndan sonra ortaya kan siyas birlikler arasndaki bloklamada Osmanllar Krm-Moskova cephesini desteklemiler; II. Bayezid, III. vana ticaret serbestisi dahi vermiti (1496). Fakat Altnordu Hanlnn miras Kazan ve Astarhan dolaysyla Krm ile knezlikle arasnda balayan ekimeye taraftar oldular. zellikle Sahib Giray Han, Osmanllarn da desteini alarak Kazan Hanln elinde tutmaya alt. Daha sonra da 1538te Krm Han oldu.57 Sahib Giray Han, kabile aristokrasisine kar Krmda Osmanl modeline gre bir sistem yerletirmeye alyor, Moskova, Litvanya, Lehistan ve Bodan ile gl ticar ilikiler iersine giriyor ve giderek durumunu kuvvetlendiriyordu. Osmanllar, Karadenize arlk vermeye baladklarnda, himayelerindeki hanlkla kar karya gelmi oldular. Krm zerindeki kontrol kaybetmek istemeyen ve Bodan seferi sonrasnda buraya yakn kesimleri ele geirip dorudan merkez idareyi kuran Osmanllar, himaye siyasetini daha da sk hale getirdiler. Sahib Giray bertaraf edilerek yerine stanbuldan Devlet Girayn Hanla getirilmesi Krm Hanl zerindeki merkez otoritenin tam anlamyla tesisi manasna geliyordu. Ancak Moskova knezliinin gc giderek artmaktayd. ar unvann alan IV. van (Korkun van),58 ksa sre sonra 1552de Kazan, 1554-1556 devresinde Astarhan ele geirdi. Bylece Hazarn kuzeyinden geen ve Krma inen yollar kontrol altna almay baarm oldu. 1559da da Rus kazaklar ilk defa Azaka ve Krm sahillerine saldrdlar. Orta Asya ile irtibatlanan tarih ticaret yollarnn ve hac gzergahnn kesintiye uramas, birok ikayetin Osmanl merkezine ulamasna yol ayordu. Kafkasyada Rus tehlikesi ak olarak hissedilmeye balamt. zellikle Kazan ve Astarhann dnn ardndan Osmanllar kuzeyde yeni bir rakiplerinin ortaya ktn anlam oldular. Astarhana ynelik sefer hazrlklarna balandnda ise Sultan Sleyman artk tahtta deildi. Gneyde belki de en mhim gelime Hint Okyanusuna kadar ulalmasdr. 1538de Osmanl ordusu kuzeyde Bodana sefer yaparken ve Akdenizdeki donanma Prevezede mttefik glere kar zafer kazanrken ayn yl bir baka Osmanl filosunun Hint denizine almas bir rastlantdan te Osmanl mparatorluunun ulat gcn nemli bir gstergesidir. Msrn Osmanl idaresine girmesinden sonra baharatn kaynana ulap eski yollar kesen ve ticareti uzak denizlere ynlendiren Portekizlilere kar59 mcadele iine girildi. 1525te Sveyte Msr kaptanl kuruldu ve ina edilecek donanma ile Kzldenizin kontrol dnld. Buradaki 19 gemilik donanma Selman Reisin idaresinde Yemene gnderildi.60 Onun Kamaran merkez yapmak zere hazrlklara balad srada bir i ekime sonucu ldrlmesi zerine yeeni Emir Mustafa Yemene hakim olup kendi bana Hindistana gitmiti. Diuya yerleen Mustafa, Portekiz saldrsn pskrtmeyi baarmt (1531). Fakat sonra mahall hanedanla Babrller arasndaki ekimeler sonras Portekizliler, Diuda kale yapma hakk elde ettiler. Buna izin veren Gucerat hkmdar Bahadr, sonra fikrini deitirip Osmanllardan yardm istedi. Bu arada da Portekizliler tarafndan ldrld (1537).61 Msr beylerbeyliine getirtilen Sleyman Paa, Gucerat ve Kaliktteki Mslmanlara yardm etmek, eski ticaret yollarn canlandrmak ve Portekizlileri bu sulardan kovmak, bylece ayn zamanda mukaddes yerler zerindeki tehdidi ortadan kaldrmak iin 22 Haziran 1538de 70 paradan fazla

955

gemi ile Kzldenize ald. Adeni ele geiren Sleyman Paa 19 gn sonra Hindistan sahillerine ulat. Gogala ve Kat kaleleri alnd. Fakat Portekizlilerin mstahkem bir s haline getirdikleri Diu ok sktrldysa da alnamad. Bu ilk ve son geni apl Hind seferinde baar kazanlamam, Portekizliler bu sahillerden atlamamlard. Ama Portekizliler rahat braklmad, srekli taciz edici faaliyetler balatld. zellikle Aden ve Zebidin ele geirilmi olmas gney ticaretinin kontroln salayabilirdi. Osmanllar bundan sonra gerek Basra krfezi gerekse Kzldenize giri yerlerine hakim olmaya alt. Aden ve Zebidin alnmasnn ardndan Yemende hakimiyet sahas geniletildi.62 Taiz ele geirildi (1545). zdemir Paa ise Sanay ald (1547). erkez asll olan zdemir Paa Habe seferiyle grevlendirildi. Msrdan asker toplayan zdemir Paa, 1555te harekete geerek Nil nehrinden gneye ilerledi. Eski Msrn aaasnn glgesindeki bu seferinde Saidde allal mevkiine geldi. kinci harekat deniz yoluyla yapmay dnd ve stanbula giderek burada 5 Temmuz 1555te Habe beylerbeyliine tayin edildi. Msra dnnce Savakine, oradan Massavaya gelip 1557de buray ald. Arkiko ve i kesimlerdeki Tigreye kadar ilerledi. 1558de buras zapt edildi. Bylece Osmanllar bir bakma Afrikada kendileri iin en u snrlara ulam bulunuyorlard. Eritre ile Habeistann kuzeybat blgesi Osmanl idaresine girmi oluyordu.63 Dier tarafta Basra krfezinde de nemli gelimeler oldu. Osmanllar Portekizle mcadele iin Sveyte olduu gibi burada da bir tersane meydana getirdiler. Krfezin giriini kontrol altna almaya altlar. Katif 1550de, Bahreyn ise 1554te alnd. Bu arada Osmanllar krfezdeki nemli bir asker s olan Hrmz ele geirmek istediler. 1552 Nisannda Sveyten hareket eden donanma Adenden Maskata gelip buray alt gnlk bir kuatma sonras zapt etti. 19 Eyll 1552de Hrmz kuatld. Fakat Portekizlilerin byk bir donanmayla geldikleri haberi zerine muhasara kaldrld. Harekat idare eden Piri Reis Basra krfezinin azn kapatan Portekiz donanmas arasndan geip Msra ulatysa da baarszl bahane edilerek idam olundu.64 Onun Basrada brakt donanmay karmak iin Seyd Ali Reis buraya geldi. Donanma Katiften Hrmze oradan denize ald. 10 Austos 1553te Portekiz donanmasyla karlald. Portekizliler geri ekilmek zorunda kaldlar. Seyd Ali Reis, 26 Austosta bir baka donanmayla daha mcadele etti, iddetli frtna onu Kirman sahillerine srkledi. Sonra Gucerata ulat ve Suratta karaya kt. Oradan kara yoluyla stanbula ulat.65 1563te Malezya adalarndaki kk hkmetler, Molaka ve Sumatra hakimi Ae hkmdar Alaeddin Osmanllardan Portekizlilere kar yardm talebinde bulunmutu. Svey donanmas bu ile grevlendirildi. Fakat Yemen isyanlar bu harekat nledi. Ancak II. Selim zamannda buraya asker ve malzeme gnderilebildi. Osmanllar, btn bu faaliyetlerinde ok byk bir baar kazanp Portekizlileri

uzaklatramadlar. Fakat srarla mcadeleyi srdrmeleri Portekizlilerin ticaretlerine darbe vurduu gibi eski tarihi ticaret yollar yeniden mallarna ve baharatlarna kavutu. Portekizliler bu sularda rahat hareket edemediler. 1540l yllardan itibaren Kzldeniz ve Basrann mhim noktalarna hakim olunarak ticaret canland, Akdeniz ticareti yeniden hareketlendi, Badat, Halep, Trablusam,

956

skenderiye, Kahire gibi liman ve ehirler gittike geliti. Baharat ticaretinin yeniden Akdenizi canlandrmasna karlk Portekizliler, 1554-1559 devresinde buna mani olmak istedilerse de baarl olamadlar. Kzldeniz limanlarna bu devrede 20-40 bin kantar baharat tanmt.66 Bu ticareti daha da akkan hale getirmek yannda Osmanllar Portekizlilerin slamn mukaddes yerlerini hedef alan din misyonlarna da engel olmulardr. Basra, Yemende ve Habeistann kuzeybat kesiminde beylerbeyilikler kurularak hem Basrann hem de Kzldenizin giri kaplar emniyet altna alnm oldu. Osmanllarn Hint sularndaki etkileri, XVI. yzyln sonlarnda Portekizlilerin devre d kalp onlarn yerlerini Hollanda ve ngilizlerin almasyla zayflamaya balamtr. 6. Gelimeler: ehzdeler Arasndaki Mcadeleler XVI. yzyln ortalarna doru Osmanl mparatorluu douda ve batdaki ftuhatyla ilerlemeler salam; Akdeniz ve Hint denizi arasndaki ba yeniden kurmu, byk madd imkanlar, asker gc, kuvvetli merkez yaps ile hem dou hem de batdaki devletler nezdinde nemli bir yer ve itibar temin etmiti. eride ise padiahn ahsnda hak ve adaletin yaygnlatrld yeni bir dzenin balad inanc tebaasnda kuvvetlenmiti. Osmanl entelektelleri artk ebed devletin olutuunu dnyorlard. Genel olarak sosyal tabakalar yzyl ortalarnda nceki asrlara gre daha sakin bir dnem yaamlar, retim ve nfus oranlarnda ok nemli deime olmamt. Fakat asrn yirmili yllarnda klacak bat seferleri iin kaynak temin etme amal genel tahrirlerin yaplmas,67 baz blgelerde yer yer meselelere de yol at. zellikle Orta Anadolu, Dulkadr-Mara kesimlerindeki Trkmen topluluklar yaplan tahriri ve vergi tespitlerini tepkiyle karladlar. Bunlar beylerinin idam sebebiyle merkez hkmete muber olan kesimlerce desteklenmekteydi. Ferhad Paann rolyle idam edilen ehsuvarolu Ali Beyin adamlarnn tmarlar hazineye aktarlm ve bu durum blgede genel bir huzursuzlua sebep olmutu. Bunlarn bir blm Msr slahatndan dn srasnda urad Maratan Kayseriye giderken durumdan haberdar olan brahim Paann ald tedbirlerle yattrlmt. Fakat bir ksm, Dulkadr etkisini tayan Bozok blgesinde Moha seferi srasnda ortaya kan isyanlara katldlar. Tahrirler, nispeten serbest yaamaya alm Trkmen boylarna yeni mkellefiyetler getiriyor, merkez idarenin bir icab olarak onlarn boy yaplarn paralayp cemaatler haline dntryor ve yerlerini, yaylak-klaklarn tayin edip defterlere kaydetme, ml ve idar ykmllk altna alma faaliyeti de byk huzursuzluklara yol ayordu. Bu tepkilerin zaman iinde giderek yatt sylenebilir. te yandan bu zmreler zerindeki Safev propagandas da sz konusu tepkilerden nemli lde yararlanarak etkili olmutu. Bu huzursuzluk, ulema arasnda daha farkl bir din zeminde kendisini gstermitir. 1520de Bozoklu Celal (ah Veli), 1526-27de ah Kalender tpk daha nceki ah Kulu gibi, din ve mistik karizmalar sayesinde huzursuz kitleleri arkalarndan srkleyebilmilerdir. Sz konusu isyanlara sadece ii temayll gruplar deil Snn kyller ve timarl sipahiler de katlmlard. Anadoludaki bu hareket aslnda halk iinde bir mezhep mcadelesinden ok giderek daha da merkezleen sosyo-ekonomik yapya ve halk zorlamaya balayan ve bir bakma erileen vergi sistemine kar bir tepkidir.

957

Benzer tepkilerin XVI. asrda ateist eilimli suf evrelerde ortaya kmas da ilgintir. Sultan Sleyman devrinde yaanan genel sosyal deiim, siyas ve ekonomik tedbirlerin sertlii, merkeze kar muhalefette suf evrelerini n plana karm olmaldr.68 Bilhassa Bayram Melmlerin sosyal sisteme ciddi lde muhalif bir tavr taknm olmalar, bunun halk arasnda da destek grmesi dikkate deer gelimelere yol amtr. Mesel, hem siyas hem de ilah misyonla donatlm bir ahsiyet olarak grlen smail Mauk (Olan eyh), Bayram Melmilii entelektel evrelere tam ve tara tarikatndan ehir tarikatna dnmesini salamtr.69 Buna benzer ekilde 1560larda Bosnada yaayan Hamza Bali, Osmanl idaresine kar siyas bir kimlikle ortaya kmt.70 Bunlar daha sonra yakalanarak Ebussuud Efendi fetvasyla idam edildiler. Hamzav hareketi ise, uzun sre Rumelide etkili olmutur. brahim Glen, Muhyiddin Karaman gibi eyhler de ilhad-zndklkla sulanarak takibata uramlard. Molla Kabz ise Hz. sann stnl grn savunduundan sorguland ve idam edildi. Benzeri ekilde Sultan Sleyman dneminde ayr olay daha cereyan etti. 1527-1560 aralndaki bu gibi hassasiyetlerin tamamyla merkez hkmetin Safev tehdidi karsnda Snn akidi her bakmdan korumak amacna bal olarak ortaya kt sylenebilir. Sultan Sleymann uzun saltanat yllarnn, zaman getike hem halk hem de devlet kademeleri arasnda tek dzelikten kaynaklanan iten ie terennm edilen ama aleni hale getirilmeyen bir bkknla yol am olduu sylenebilir. Yakn arkada ve daha sonra ok byk yetkilerle veziriazam yapt brahim Paay anszn idam ettirmesi71, hanedan iinde ailev problemlerin bir yansmas olarak mtalaa edilebilir. Hrrem Sultann, oullarna taht yolunu amak iin giritii gizli abalar, byk bir iktidar mcadelesinin kaynaklara pek yansmayan sebeplerin banda gelir. Hrrem Sultann oluturduu ekip, zellikle ehzde Mustafann idamyla birlikte iktidar orta haline gelmekte gecikmeyecektir. Fakat Hrrem Sultann mr, bu iktidarn Sultan Sleyman olmakszn ne derecelere ulatn grmeye yetmeyecektir. Hrrem Sultan, damad Rstem Paa ile birlikte ilk nemli baarsn byk ehzde Mustafann idamn bir bakma salamakla kazanm oldular. Nahcvan seferine gidilirken 1553 Ekimi banda babasnn otana arlan Mustafa burada idam edildi. dam sebebi, babasnn artk yaland, sefere katlmaya gc olmad yolunda propaganda yaparak tahta gemek istemesine balanr. Mustafa, gerekten byk ehzade olarak bu hakk kendisinde grmekteydi. Babasnn artk yaland, tpk dedesi Yavuz Sultan Selim gibi babasnn taht kendisine brakmas gerektii fikrindeydi. Bu yolda kendisini tevik edenlerin arkasnda ise, onun bu ekilde hareketini el altndan tevik edip babasnn gznden drmek isteyen Rstem Paann olduu ifade edilir.72 Padiah olunu feda ettikten sonra vaki olabilecek tepkileri dengelemek iin Rstem Paay veziriazamlktan azletti. Fakat yerine getirdii Kara Ahmed Paay da yine hibir sebep yokken idam ettirdi.73 Dnemin airleri ehzde Mustafann idamnda ok ak olarak Rstem Paa-Hrrem Sultan ikilisini sularlar.74

958

Fakat tepkiler, bir isyan olayyla da halk tabannda etkisini gsterdi. Nitekim ehzde Mustafa olduunu iddia eden bir ahs, Selanik ve Yeniehir taraflarnda ortaya karak hususiyle Silistre ve Nibolu blgelerinde Simavna softa ve dervilerinden de taraftar bulmutu. Muhtemelen bunlarn daha nce szn ettiimiz Hamzav hareketiyle ilgileri vard. Saltanatn ilan eden ve kendisine bir vezir, iki kazasker tayin eden Mustafa, 10.000 dolaynda adam toplayp iftlikleri yamalam, yamalad mallar fakir halka datarak hret kazanmt. Bu hadise, baz kaynaklarda Hamza Bali olayyla birletirilmi ve Mustafaya atfedilen saltanat ilan Hamza Baliye yklenmitir. Fakat bu hareket, Nibolu sancakbeyitarafndan kolaylkla bastrlm ve Mustafa yakalanarak stanbula yollanm, idamndan sonra cesedi halka gsterilerek asl ehzde Mustafa olmad belirtilmek istenmiti.75 Bu hareket ehzde Mustafann ldrlmesinden dolay halk arasnda zellikle suf evrelerin n ayak olduu tepkilerin bir yansmas olarak mtalaa edilebilir. 1550li yllardan itibaren sadece merkezde iktidar ekimeleri deil, ayn zamanda tarada bilhassa medrese talebelerinin hareketlenmeleri ve birlikler oluturup asayii bozduklar grlmektedir. Bilhassa Bat Anadoludaki bu suhte hareketinin, giderek sosyal ve ekonomik basklarn taradaki etkilerinin bir sonucu olduu kadar, gen ve isiz nfustaki arttan da beslendii ileri srlr. Giderek topraklarn daha da paralanmas ve ziraata alan topraklarn artan nfusun ihtiyalarn karlamaya yetmemesinin uzun vadede ortaya kacak sosyal bir krizin balangcn oluturduu da genel olarak kabul edilir. te yandan 60l yllarn yaayan padiahn giderek etkisizletii kanaati toplumun eitli kesimlerinde yaygnlamt. Tam bu srada patlak veren ehzdeler mcadelesi, sz konusu gelimelerin adeta tuzu biberi oldu. Nitekim ehzdeler mcadelesinin younlat 1558-1559 devresinde suhte gruplar ortal alt st ettiler, Orta Anadoludan Rumeliye uzanan kesimde padiahn vefat ylna kadar etkili olmay srdrdler.76 Padiahn ileri bir yata bulunmas taht varisinin kim olaca meselesini dnen ve bunun iin her trl entrikaya girmeye hazr evrelerin olumasna sebep olmutur. 1550li yllarn ortalarnda taht aday olabilecek iki varis kalmt. Bunlardan her ikisi de Hrrem Sultandan olmayd. Daha byk olan Selim, babasnn yannda Nahcvan seferine itirak etmi, uysal haliyle dikkat ekmiti. Hrrem Sultann77 ise iktidarnn nn at bu iki olundan daha ok kk olan Bayezide kol kanat gerdii belirtilmektedir. Bayezidin 1558de Konyadan iktidar merkezine daha yakn olan Ktahyaya sancak beyi olarak atanmasnda onun rol zerinde durulur. Selim, babas ve stanbulun fatihi byk dedesi gibi Manisada bulunuyordu. Bayezidin Ktahyaya gelmesi, stanbula yaknlk itibaryla ona byk avantaj vermek anlamna geliyordu. Fakat Hrrem Sultann vefat, iki kardei kar karya getiren olaylarn balangcn tekil etti. ok deer verdii, hatta teamllerin dna karak nikahna ald hanmnn vefatndan dolay byk znt duyan padiah ise muhtemelen bu hislerin tesiriyle tarafsz bir pozisyon almay tercih edip oullarna herhangi bir mdahalede bulunmamt. Hadiseye mdahale ettiinde ise artk vakit gemi; Bayezidin dorudan kendisini hedef alan sulamalarna maruz kalmt.

959

ki karde arasndaki gizli iktidar ekimesi, Selimin ve Bayezidin sancak yerlerinin deitirilmesine yol at. Padiah her iki oluna da eit mesafede olmak iin onlar bulunduklar yerden daha i blgelere gnderdi. Selim Konyaya, Bayezid ise Amasyaya yolland. Bu durum Selimden ok Bayezidi etkiledi. Ktahyaya geliinin taht iin kendisinin tercih edildiine yoran Bayezid, imdi Amasya gibi neredeyse ran serhaddine yakn bir sancaa yollanmasndan byk bir tedirginlik duymu, bu inkisarn babasna bir mektupla bildirmise de herhangi bir sonu alamamt. Padiah oullarnn bu durumu karsnda onlara birer nasihati gnderdi. Bayezidin yanna giden drdnc vezir Pertev Paa, ehzdeyi yattramad, aksine Bayezid babasna ar, tehdit yollu bir mektup yollad.78 Selim ise yannda bulunan nc vezir Sokollu Mehmed Paann szlerine uyuyor, herhangi bir tepki gstermiyordu. Nihayet Bayezid babasnn tamamen Selime meylettii kanaatinde olarak asker toplamaya balad. Yevml denilen bu tfekli askerlerin saysnn 20.000e ulat rivayet edilir. Buna kar Selim de daha ok babasnn direktifleriyle asker hazrla balamtr. Bayezid baz sancak beylerinin kendisine katlmasyla Ankara istikametine doru harekete geti (14 Nisan 1559). Oradan Konya zerine yneldi. Konya yaknlarnda 30 Maysta meydana gelen arpmada bozguna urayp Amasyaya ekildi. Daha sonra da rana iltica etti. Bayezid ve oullar iki buuk yl kadar randa kaldlar. Sonunda onlar teslim almaya gelen Osmanl elilik heyetine verildiler. Bayezid 23 Temmuz 1562de teslim alnr alnmaz da drt olu ile birlikte idam edildi.79 Bylece geride taht varisi olarak sadece Selim ve onun oullar kalmt. Artk iyice yalanm olan padiah yine de tahtn tek varisine teslim etmek ve bir keye ekilmek niyetinde deildi. Hl byk bir cihangir olduunu ispatlamak iin 1553ten beri on alt yldr kmad yeni ve uzun bir sefere bizzat ordusunun banda hareket etmekten ekinmedi. 7. Son Sefer ve Bir an Kapan Yetmi yann iindeki Sultan Sleyman yeniden bir sefere kmaya zorlayan sebepler, 1565te uranlan Malta bozgunu sonras, buna karadan bir cevap vermek yannda, tebaasna hl iktidarn ve gcn eskisi gibi elinde bulunduunu gstermek arzusuydu. Oullar arasndaki mcadelenin kt izleri, Malta bozgunu ile birleince, suf evrelerin de etkiledii muhalif dnceler, nemli lde bir imaj zedelenmesine yol amt. Bu sadece padiahn ahsn deil dorudan hanedann kendisini hedef alacak boyutlara ulaabilirdi. 1562 Osmanl-Habsburg anlamas, eski taahhtleri yeniliyordu, ama snr boylarndaki karklklara herhangi bir zm getirmemiti. Habsburglara bal gler Osmanl idaresindeki Macar topraklarna saldrrken, Budin ve Tmvar beylerbeyleri kar aknlarda bulunmulard. 1564te Ferdinand lp yerine II. Maximilian geince, Erdelde olaylar artt. Mcadele Tokaj ve Pankota kaleleri zerinde younlat. 1565 Hazirannda sulhun uzatlmas grmeleriyle ilgili diplomatik teebbsler yeniden balad. Ancak Osmanl kuvvetleri Erdel problemi sebebiyle, Bosna tarafndan harekete geerek Krupa ve Noviyi ele geirmi, 1566da stanbula gelen eli, Krupann iadesini

960

isterken vergi borcunu da demi; Osmanllarn Tokajn terki isteine mspet bir cevap vermemiti. Bu olaylar, yeni seferin siyas ve grnr sebeplerini oluturdu. Padiah, bu seferle Habsburglara iyi bir ders vermek istiyor, onlar son bir hesaplamaya mecbur brakmak amacn tayordu. Bylece Malta bozgununun karl karada daha ar bir ekilde verilebilecekti. Planlar ncelikle Sigetvar ve Eri zerine yaplmt. kinci Vezir Pertev Paa Glenin (Gyula) zaptyla grevlendirildi. Seri bir harekatla Habsburg kuvvetleri Viyanaya doru ekilmeye zorlanacakt. 1566 Maysnda padiah stanbuldan hareket etti. Dorudan Sigetvar zerine yrnd. Kale kumandan Zrinyi Miklos canla bala mdafaada bulundu. Hcumlar srerken yal padiahn vefat vuku buldu (6-7 Eyll). Vefatnn ertesi gn Sigetvar dt.80 Ordu seferi kesip geri dnme karar ald. Veziriazam Sokollu Mehmed Paa, yeni padiah gelene kadar Sultan Sleymann vefat ettii haberini gizledi. Bu arada Gle ve Yanovada ele geirilmiti. Dn yolunda, Selimin Belgradda ordugaha geliiyle, vefat haberi duyuruldu. Sultan Sleymann 46 yllk saltanat dnemi harp sahasnda gazi sultan lafzna yarar bir ekilde lmyle sona ermise de hibir zaman unutulmad, aksine onun ahsnda Osmanl mparatorluu en parlak devrini yaad kanaati daha torunu tahtta iken genellemi ve dnemi idealize edilmiti. Bu durum, daha sonraki kriz devrelerinde daha da belirgin hale gelmi; zamanla altn a kavram, bu 46 yllk saltanat yllarn nitelemek zere yaygn ekilde kullanlmtr. zellikle XIX. yzyln tarihteki birtakm dnemleri idealletirme eilimini Avrupadaki nakilci-anlatc meslektalarndan renmi olan Osmanl tarihileri, bunalm zamanlarnn slahat risalelerini yazan entelektellerin fikirlerinin de etkisi altnda kalarak Kanun an n plana karmlardr.81 Kanun sfat evresinde oluturulan mitin ortaya k, Sultan Sleyman dnemini adeta sarp sarmalam olmas, serinkanl yaklamlar glgede brakmtr. Sultan Sleyman a, her eyden nce din ve siyas misyonlarn tebellr ettii, erevesinin belirlendii bir dnm noktasn tekil eder. zellikle Safevlerin din-siyas kart anlaynn menf etkilerine, mensubu olduklar Snn dnyasnn temsilcisi olma ve bu vasf yaygnlatrma ile karlk verilmi; hukuk sisteminde dahi bunun etkileri ak olarak grlmtr. Snn akid iinde Hanef fkhnn btn Osmanl lkesine temiline dahi teebbs edilmesi, devletin st yaplanmasn ve siyasetini dahi etkileyecek ve toplumun eitli kesimlerinin tepkilerine yol aacak bir tutuculua ve katlamaya sebep olmutur. mparatorluun bu ideolojik alt yapsnn sonraki dnemler iin dahi belirleyici olmas, bir bakma bu aa duyulan hasretin de bir yansmas olarak mtalaa edilebilir. Her ne olursa olsun kendisini Altn a havasna kaptrmayan bir aratrc bile, Sultan Sleymann yarm asra yaklaan saltanatnn XVI. yzyla damgasn vurduunu gz ard edemez. Sosyal yaplarn imparatorluk ideolojisi iinde muayyenletii bir dnemde Osmanllar siyas bakmdan Avrupa devletler muvazenesinde belirleyici bir rol stlendikleri gibi modern Avrupann oluumunda messir olmulardr. Hatta bu Osmanl etkisi unutulmu snrlarda, gzden rak bozkr ve llerde ve uzak denizlerde bile arlkl olarak bu dnemde balamtr. Sultan Sleyman ise ada V. Karl, I. Ferdinand, VIII. Henry, IV. van gibi imparator ve krallar douda ise ah Tahmasb, Babrl Hmayun

961

gibi hkmdarlar iinde onlarla kyaslanmayacak lde bir yer edinmi, onun vefatyla benzeri bir daha grlmeyecek, hasreti daima Osmanl entelektellerince ekilecek uzun bir a kapanmtr.

Feridun M. Emecen, Kanunnin Kanunnmeleri ve Bir Mitin Douu, Tarih ve

Medeniyet, XIV (1985), s. 42-45. 2 Cemal Kafadar, The Myth of the Golden Age: Ottoman Historical Consciousness in the

post-Sleymanic Era, Sleyman the Second and His Time, stanbul 1994, s. 37-48. 3 Kemalpaazde, 26 yanda tahta clus ettiini syler. Buna gre doum tarihi 1494e

tesadf eder, X. Defter, yay. efaettin Severcan, Ankara 1996, s. 30. 4 Yanndaki hizmetlilerin listesi iin bk. aatay Uluay, Kanun Sultan Sleymann Ailesi

le lgili Baz Notlar ve Vesikalar, Kanun Armaan, Ankara 1970, s. 227-257. 5 6 7 8 X. Defter, s. 39. Feridun Emecen, Canberdi Gazali, Diyanet slam Ansiklopedisi (=DA), VII, 141-143. Celalzde, Tabaktul-Memlik, ner. P. Kappert, Wiesbaden 1980, v. 110a-115b. Msr slahat ve kanunmesi iin bk. S. Muhammed es-Seyyid, XVII. Asrda Msr Eyaleti,

stanbul 1990, s. 48, 97 vd., Ayrca bk. F. Emecen, Hicazda Osmanl Hakimiyetinin Tesisi ve Ebu Numey, Tarih Enstits Dergisi, 14 (1994), 87-120. 9 Bu sralardaki Osmanl-Macar mnasebetlerindeki gelimeler iin bk. P. Fodor-Geza

David, Hungarian-Ottoman Peace Negotiations in 1512 - 1514, Hungarian - Ottoman Military and Diplomatic Relations in the Age of Sleyman the Magnificent, Budapete 1994, s. 9-45. 10 Kuatma iin ilgili Osmanl kaynaklar: F. Emecen, Bir Gn Tarihesi: Geliboluda

Sirem Srgnleri, Osmanl Aratrmalar, X (1990), 161-179; Ayrca Macar kaynaklarnn tahlili: Ferenc Szakaly, Nandorfehervar, 1521: The Beginning of the End of Medieval Hungarian Kingdom, Hungarian-Ottoman Military and Diplomatic Relations in the Age of Sleyman the Magnificient, s. 4776. 11 H. G. Yurdaydn, Kanunnin Clsu ve lk Seferleri, Ankara 1961, s. 15-45; . Turan,

Rodosun Zaptndan Malta Muhasarasna, Kanun Armaan, s. 57-72. 12 Genel olarak bk. Delamar Jensen, The Ottoman Turks in Sixteenth Century French

Diplomacy, The Sixteenth Century Journal, XVI/4, (1985), s. 451-453.

962

13 14 15

Kemalpaazde, X. Defter, s. 218-341. Sefer Ruznmesi, Feridun Bey, Mnets-Seltn, stanbul 1274, I, s. 554-566. Sava iin ihtiyatl kullanlmas gereken bir alma iin bk. Geza Perjes, Moha Meydan

Muharebesi, (zet ve tantma; erif Batav), Ankara 1988; Gabor Agoston, XV ve XVI. yzyllarda Byk Meydan Muharebelerinde Uygulanan Strateji ve Taktikler: Mzakere Ksm, XV ve XVI. Asrlar Trk Asr Yapan Deerler, stanbul 1997, s. 173-179. 16 17 Viyana Sefer Ruznmesi, Feridun Bey, Mnets-Seltn, I, 566-577. S. A. Fisher-Galati, Ottoman Imperialism and German Protestanism 1511-1555,

Cambridge 1959. 18 Christine som-Verhaaren, An Ottoman Report about Martin Luther and the Emperor:

New evidence of the Ottoman interest in the protestant challange to the Power of Charles V, Turcica, XXVIII (1996), 299-318. 19 Bu dnemlerdeki Osmanl politikas iin bk. P. Fodor, Ottoman Policy Towards Hungary,

1520-1541, Acta Orientalia, 45/2-3 (1981) s. 271-345. 20 Elilerin faaliyetleri ile ilgili gnlk yaymlanmtr: 1530 Ylnda Bosna, Srbistan ve

Bulgaristan zerinden stanbula Giden Joseph von Lamberg ile Nicolas Jurischitzin Elilik Gnl, terc. . Nutku, Ankara 1977. 21 22 Sefer Ruznmesi, Feridun Bey, Mnets-Seltn, I, 577-584. spanyol kaynaklarnda seferle ilgili olarak imparatorluun durumu hakknda bk. .

Kumrular, spanyol Kaynaklar Inda Kanunnin Alaman Seferi, Tarih ve Toplum, XXXVI/216 (Aralk 2001), s. 27-31, (Burada mukayeseli bir alma yaplmadndan yorumlarn ihtiyatla karlanmas gerekir.). 23 K. Schwarz, XV ve XVI. Asrlarda Berlin, Brandenburg ve Trkler, Tarih ve Toplum,

IX/50, (1988), s. 35-40. 24 25 K. Schwarz, ayn makale, s. 35-40. Genel olarak bk. De Lamar Jensen, The Ottoman Turks in Sixteenth Century French

Diplomacy, s. 454-457. 26 27 Bk. H. nalck, mtiyazt, DA, XXII, 248. Ltf Paa, Tevrh-i li Osman, nr. li Bey, stanbul 1341, s. 359 vd.

963

28 29

Sefer iin bk. Celalzde, Tabakt, 341a-344b. Geni bilgi iin bk. K. Schwarz, Berlin, Brandenburg ve Trkler, Tarih ve Toplum, IX/50,

(1988), 35-40. 30 Bu sefer mstakil bir esere konu oldu, (Sinan avua atfedilen eserin Matrak Nasuha

ait olduu ifade edilir) Trih-i Feth-i iklo Estergon ve stoni Belgrad. Tpk basm, stanbul 1987; Ayrca sefer ruznmesi iin bk. M. piolu, Kanuni Sultan Sleymann Estergon (Esztergon) Seferi, Osmanl Aratrmalar, X (1990), 137-159. 31 32 33 34 Bu vesileyle Dvanda eliye byk bir ziyafet ekildi. BA, KK, Ruus, nr. 208, s. 121. Erdel meselesi hakknda genel olarak bk. A. Decei-T. Gkbilgin, Erdel, A, IV, 298-299. F. Emecen, Hadm Ali Paa, DA, XV, 4-5. Akdenizdeki gelimelerle ilgili genel olarak bk. F. Braudel, Akdeniz ve Akdeniz Dnyas,

trc. M. A. Klbay, stanbul 1981, I-II. 35 . Bostan, Establishment of The Province of Cezayir-i Bahr-i Sefid, The Kapudan Pasha,

His Office and his Domain, Institute for Mediterranean Studies, Rethymnon (baslyor). 36 37 665. 38 Anlama metni: T. Gkbilgin, Venedik Devlet Arivindeki Vesikalar Klliyatnda Kanun F. Emecen, Ege Adalarnn Egemenlik Devri Tarihesi (ed. C. Kk), Ankara 2001, s. 5. A. Bykturul, Preveze Muharebesine likin Belgeler, Belleten, XLII/168, (1978), 629-

Sultan Sleyman Belgeleri, Belgeler, I/2 (1964), 121-128. 39 40 41 Osmanl kaynaklarnda Ltfi Paa bu olay tasvir eder: Tarih, s. 381-412. F. Braudel, Akdeniz, II, s. 185-187. TSMA, Mhimme, nr. 888 v. 167a, 211a, 276a-b, 448b, ayrca G. Veinstein, Les

prporatifs de la campaigne navale Franco-Turque de 1552 a travers les orders du divan Ottoman, Revue de loccident musulman et de la Mditerrane, XXXIX (1985), s. 35-67. 42 43 BA, KK, Ruus, nr., 216, s. 27. Zekeriyazde, Ferah (Cerbe) Sava, sad. O. . Gkyay, stanbul 1980; F. Braudel,

Akdeniz, II, s. 221-230.

964

44

Kuatma iin bk. . Bostan-A. Cassola T. Sheben, The 1565 Ottoman Malta Campaign

Register, Malta 1998. 45 . Turan, Sakzn Trk Hakimiyetine Alnmas, Tarih Aratrmalar Dergisi, IV/6-7

(Ankara 1966), s. 175-193. 46 Osmanllarn dou politikas iin bk. R. Murphey, Suleymans Eastern Policy, Sleyman

the second and his Time, (ed. H. nalck, -C. Kafadar), stanbul 1993, s. 229-248; keza J. L. Bacque Grammont, XVI. Yzyln lk Yarsnda Osmanllar ve Safevler, Prof. Dr. Bekir Ktkoluna Armaan, stanbul 1991, s. 205-219. 47 H. Sohrweide, Der Sieg der Safeviden in Persien und seine Rckwirkungen auf die

Schiiten Anatoliens im 16. Jahrhundert, Der Islam, 41 (1965), 95-223; A. Yaar Ocak, Din, Osmanl Devleti ve Medeniyeti Tarihi, II (stanbul 1998), s. 141-144. 48 ah Tahmasbn bu taktii, kendi hatralarnda ak bir ekilde yer alr (Tezkire, trc. H.

Krlang, stanbul 2001, s. 39). Ayrca Tahmasb padiah aleyhine en ufak bir sert sz sylemez, onu Hazret-i hundkar diye anar, asl dmannn onu kendi aleyhine kkrtan brahim Paa ve Ulama olduunu yazar. Hatta gaza yapan bir padiaha saldrlamayacan bile belirtir (Tezkire s. 32). 49 117. 50 Elkas Mirzann Osmanllara snma sebebleri hakknda ah Tahmasb uzun izahlarda Geni bilgi, kronoloji ve ilgili kaynaklar iin bk. F. Emecen, Irakeyn Seferi, DA, XIX, 116-

bulunur (Tezkire, s. 52-58); J. R. Walsh, The Revolt of Elkas Mirza, WZKM, 68 (1976), 61-78; BA, MAD, nr., 7118; KK, Ruus, nr. 208, s. 138. 51 203. 52 Celalzde, Tabakt, 484a-497a; A. Ekber Diyanet, lk Osmanl-ran Anlamas, 1555 Fahrettin Krzolu, Osmanllarn Kafkas Ellerini Fethi, (1451-1590), Ankara 1976, s. 183-

Amasya Musalahas, stanbul 1971, 1-9. 53 Bunlar iin bk. F. Emecen, XV ve XVI. Asrlarda Osmanl Devletinin Dou ve Bat

Siyaseti, XV ve XVI. Asrlar Trk Asr Yapan Deerler, s. 125-154. 54 s. 727-805. 55 F. Emecen, Karadenizin Kuzeybat Ksm ile lgili Osmanl Tahrirleri ve zellikleri, Ata M. Gubolu, Kanuni Sultan Sleymann Bodan Seferi ve Zaferi, Belleten, L/198 (1987),

Dergisi, Konya, 1997, sy. VII, s. 75-83.

965

56

H. nalck, Osmanl mparatorluunun Ekonomik ve Sosyal Tarihi 1300-1600, trc., H.

Berktay, stanbul 2000, I, s. 327-359. 57 Hayat ve faaliyetleri iin Remmal Hoca Tarih-i Sahib Giray Han, nr. . Gkbilgin, Ankara

1973, s. 19-150. 58 . Ortayl, Sleyman ve van: Dou Avrupa XVI. yzyln ki Hkmdar, Osmanl

mparatorluunda ktisad ve Sosyal Deiim, Makaleler I, Ankara 2000, s. 369-376. 59 60 C. Boxer, The Portuguese Seaborn Empire 1415-1825, London 1969, s. 17-19. C. Orhonlu, XVI. Asrn lk Yarsnda Kzldeniz Sahillerinde Osmanllar, Tarih Dergisi,

XVI (1962), 1-10. 61 62 Y. Mugul, Kanun Devri, Ankara 1987, s. 198-200. Yemendeki gelimeler iin bk. H. Yavuz, Kabe ve Haremeyn iin Yemende Osmanl

Hakimiyeti 1517-1571, stanbul 1984. 63 64 65 66 141. 67 Bu genel tahrirleri bir araya toplayan icmal tr defterler 1530da hazrlanmtr. Bunlara C. Orhonlu, Habe Eyaleti, stanbul 1974, s. 23-30. C. Orhonlu, Hind Kaptanl ve Piri Reis, Belleten, XXXIV/134 (1970), 235, 254. C. Orhonlu Seyd Ali Reis, Tarih Enstits Dergisi, I (1970), 39-56. S. zbaran, Osmanl mparatorluu ve Hindistan Yolu, Tarih Dergisi, XXXI (1978), 131-

temel olan tahrirlerin 1520-1528 aralnda gerekletii anlalmaktadr. Bunlarn cmal sonularn ihtiva eden defterler Rumeli kesimi hari Babakanlk Osmanl Arivi tarafndan tpk basm olarak yaymlanmtr (Anadolu Vilayeti 438 No. lu Defter, I-II, Ankara 1993-1994; no. 166, Ankara 1995; Karaman-Rum Vilayeti No. 387, I-II, Ankara 1996-1997; Diyarbekir-Arap-Zlkadriye No. 998, I-II, Ankara 1998-1999). 68 Ahmet Yaar Ocak, Kanun Sultan Sleyman Devrinde Bir Osmanl Heretii: eyh

Muhyiddin-i Karaman, Prof. Dr. Bekir Ktkoluna Armaan, stanbul 1991, s. 473-484.

966

69

Ahmet Yaar Ocak, Kanun Sultan Sleyman Dneminde Osmanl Resm Dncesine

Kar Bir Tepki Hareketi: Olan eyh smail Mauk, Osmanl Aratrmalar, X (1990), s. 49-58; . Erunsal, Abdurrahman el-Askers Mirtl-k: A New Source for the Melami Movement in the Ottoman Empire During in the 15th and 16th Centuries, WZKM, 83 (1993), 95-115. 70 503-505. 71 72 Bk. F. Emecen, brahim Paa, Makbul, DA, XXI, 333-335. T. Gkbilgin, Rstem Paa ve Hakkndaki thamlar, Tarih Dergisi, VIII/11-12 (1956), 38; T. Oki, Quelques documents indits concernant les Hamzawites, Proceedings of the

Twenty-second Congress of Orientalists, Leiden 1957, II, 279-286; N. Azamat, Hamza Bali, DA, XV,

Ayrca H. Dernschwam, stanbul ve Anadoluya Seyahat Gnl, ev., Y. nen, Ankara 1987, s. 82, 86, 187-188. 73 74 686. 75 76 77 Celalzde, Tabakt, 497b, 499a. Bk. Mustafa Akda, Celali syanlar, stanbul 1995, s. 163-176. Hrrem Sultan ve siyas etkileri iin bk. L. Pierce, Harem-i Hmyn, Osmal F. Emecen, Kara Ahmed Paa, DA, XXIV, s. M. avuolu, ehzde Mustafa Mersiyeleri, Tarih Enstits Dergisi, XII (1982), 641-

mparatorluunda Hkmranlk ve Kadnlar, trc. A. Berktay, stanbul 1996, s. 75-120. 78 . Turan, ehzde Bayezidin babas Kanun Sultan Sleymana gnderdii Mektuplar,

Tarih Vesikalar, I/16 (1955), s. 118-127. 79 89. 80 Sefer hakknda tafsilat iin bk. T. Gkbilgin, Kanun Sleymann 1566 Sigetvar Seferii Olayn ayrntlar iin bk. . Turan, Kanunnin olu ehzde Bayezid Vakas, Ankara

1961. Ayrca Bayezidin rana ilticas konusunda ah Tahmasb ilgin bilgiler verir, bk. Tezkire, s. 83-

Sebepleri ve Hazrlklar, Tarih Dergisi, XVI/21 (1966), s. 1-14. 81 F. Emecen, Kanunnin Kanunnmeleri ve Bir Mitin Douu, Tarih ve Medeniyet, XIV

(Nisan 1995), s. 42-45.

967

Sleyman I / Prof. Dr. Tayyip Gkbilgin [s.521-554]

Kanun Sultan Sleyman, Muhteem Sleyman, Byk Trk, onuncu Osmanl pdiah olup, Yavuz Sultan Selimin oludur. () Osmanl kaynaklar ve umm efkr, kanun vz vasfndan dolay, kendisini ummiyetle Kanun Sultan Sleyman nm ile, garp kaynaklar ve garp dnyas ise, byk ve kudretli vasfndan dolay Muhteem ve Byk (Magnificent, Magnifique, Der Prchtige, ok defa da sdece Grand Ture) adlar ile tesmiye etmilerdir. Sleyman, babas Selimin, ehzdeliinde Trabzonda sancak beyi bulunduu srada, 6 Terin II. 1494te dnyaya geldi. () lk tahsilini Trabzonda babasnn bu i ile vazifelendirdii ve muhitinde bulundurduu kimselerden yapan ehzde Sleyman o devirde sancak beyliine km ya olarak devlete usl ittihz edilen 15 yana kadar burada kald. ehzde Selimin, olu iin pdiahtan bir sancak talep etmesi zerine, Bayezid II., evvel Sleymana Karahisar livsn (ebinkarahisar) tyin etti. O srada Amasyada sancak beylii ile hkmet eden, fakat btn Anadoluyu kendi nfzu altnda bulundurmak isteyen ehzde Ahmet kendi blgesine ok yakn bulunduu cihetle bu tyini ho karlamad. Veziri Yular Kasd Sinan Beyin itirazna, dmann ya ok uzak ya da yannda bulunmas gerektii eklindeki tavsiyesine ramen, bunun deitirilmesini pdiahtan rica etti ve Hoca Sdeddinin bu mnsebetle naklettii bir nazmda belirttii zere (Tc al-tavarih, II, 136) bir gereke gnderdi. Bunun zerine ehzde Sleymana Bolu sanca verildi. Ancak babasnn yerine gemeyi ve pdiah olmay iyice aklna koyan Sultan Ahmed, buraya da, Bolunun Amasya ile stanbul arasndaki yol gzerghn bulunmas, dolaysyla saltanat merkezine ulamann kendisi iin belki g olaca dncesiyle itiraz etti. () Sleymana bu defa da Kefe sanca beylii tevcih olundu (6 Austos 1509; Topkap saray arivindeki bir veskadan naklen aatay Uluay, Yavuz Sultan Selim nasl pdiah oldu, Tarih dergisi 1956, say II-12). Bu deiiklik, Selim ve kardeleri arasndaki taht mcdelesinde, ehemmiyetli oldu ve Selimin hayli iine yarad (bk. Mad. Selim I.). Gerekten Sleyman, H. 918 senesine kadar 3 yl kald Kefe sancak beyliinde iken, babasnn Kefeden Rumeliye geiinde, sonra Bayezid II.ye kar yenilgiye urayarak avdetinde ve dier hdiselerde Krm han ile birlikte, onun ordu ihtiyalarn gidermee gayret gsterdi. Yavuz Sultan Selim, nihyet mcdelesinde muvaffak olarak saltanata getikten (24 Nisan 1512) sonra Krm hanna gnderdii bir mektupla olu Sleymanahn stanbula gnderilmesini, bir sefer vk olduunda devlet merkezinin muhfazasnn kendisine verileceini bildirdi (kr. Topkap saray arivi, E 6185 numaral tarih veskadan naklen . Uluay, ayn makale, s. 127) ki, ehzde Sleyman, gerekten, babasnn amcalar Ahmed, Korkud ve amca zdeleri ile mcdeleleri ve btn Anadolu harekt srasnda kaim-makam- saltanat olarak stanbulda bulundu; ancak Selimin ortada hibir mddei brakmamak suretiyle bu mcdeleyi nih ekilde kazanmasndan sonra Saruhan sancak beylii ile Manisaya gnderildi (1513). Onun, i savalar sebebiyle syi ve gvenlii olduka bozulan bu sancan idresinde baz glkler ile karlat ve pdiahtan, kendisine hareket hattn tyine yarayacak bir talimatnme gndermesini istedii grlmektedir ki, Siysetnme adn tayan tarihsiz byle bir hkm Manisa eriye sicilinde kaytldr. () Bu siyset-nmenin bir hussiyeti, yrrle konulmadan nce, hkmlerinin trl yollar ile halka duyurulmas, tantlmas ve aklanmasnn salanmas, ancak bundan sonra kadlar

968

tarafndan yrtleceine iret olunmasdr. Siysetnme, bundan baka, toprak meselelerine, idresine ve vergilerine dir de ok mhim hkmleri ihtiv etmektedir (tafsilt iin bk. Yavuz Sultan Selimin olu ehzde Sleymana Manisa sancan idre etmesi iin gnderdii Siysetnme, Enver Ziya Karal, Belleten, 1942, say 21 vd.; . Uluay, Saruhan idre eden ehzdeler, maiyetleri ve devirlerinde yaplan eserlere dir bir aratrma, Trk Tarih Kurumu yazmalar, s. 8, 66, veska 4). Dier yandan, ehzde Sleymann buray idre ettii esnda olduka geni selhiyetlere ship olduu, mesel, Kapu aas Ali Aaya Korucu iftliini mlk olarak verdii, oray idreye balad sene, Manisa yaknndaki Bozky zviyesi eyhi Muradolu Dervi brahimi trl teklif ve rsmdan muf tuttuuna dir bir berat verdii grlmektedir (.Uluay, ayn. esr., vesika 5 ve 8). Yavuz Sultan Selim aldran seferine kt srada ehzde Sleyman Manisadan celp ile Edirne muhfazasna brakt gibi, Msr seferine giderken de onu yine Rumeli memleketlerini dmandan korumak vazifesiyle Edirnede bulundurmutu () orlu civrndaki srt kynde babasnn vefat zerine Manisada bulunan ehzde Sleymana sadrzam Pr Paa tarafndan silhtarlar kethds Sleyman tarafndan silhtarlar kethds Sleyman Aa gnderilerek stanbula dvet edildi. Daha nce Ferhad Paann bu yolda bir haber gnderdii, fakat ehzde Sleymann, sadrzamn dvet ve iretini bekledii ve ancak Pr Paa ile vezir Ahmed Paann fetret olmadan yetiesiz diye haberleri zerine yola kt da nakledilir (kr. Rstem Paa, Tevrih- Al-i Osman, niv. Ktp., nr. TY 2438, var. 180; Charles Ancillon, Histoire de la vie de Soliman second Empereur des Turcs, Rotherdam, 1706, s. 14). ehzde 30 Eyll 1520de skdara vsl olunca, sadrzam divn toplam, orduya vefat hdisesini anlatm ve kendisi sratle orludan stanbula gelmiti. (1 Terin I.) 1520da cls ve biat mersimi stanbulda yapld ve ayn gn gen pdiah mtem elbisesi giymi olduu hlde babasnn nn karlamak zere Edirnekapsndan kt. Ftih cmnde namaz klndktan sonra da onun Mirza saray denilen yerde defnini, buraya trbe ile birlikte bir cmi (Sultan Selim Cmi), imret, muallimhne ve Yenibahe yaknnda da bir medrese insn fermn etti. () Pr Paay yerinde vezr-i zam brakan Sultan Sleyman, kendisinin Saruhan sancak beyliinde lalas bulunan Kasm Paaya (Koca, Sf) vezirlik pyesi tevcih etti. Bu suretle divanda ilk defa drt vezir bulunmas (ikinci vezr Mustafa Paa, nc vezir Ferhad Paa, drdnc vezr Kasm Paa usl ihds edildi. Pdiah ihsnn yaptktan sonra adlini ve hakkn tecellisine kar hassasiyetini de ispat etti. nce, babasnn Tebrizden srp getirdii 600 evden mrekkep srgnlere hrriyetlerini ide etti. steyenlerin yurtlarna gitmekte, dileyenlerin de stanbulda kalmakta muhtar olduklarn bildirdi. Sonra, evvelce yasaklanan ipek ticretinin, Osmanl ve ran lkeleri arasnda ticret kervanlarnn serbest braklmas, msdere edilen mallarn iadesi saland ve bu suretle yaplm olan hakszlk telfi edildi. Dier yandan, hakknda ikyet vki olan veya syisizlie cret edenler de iddetle tedip olundu ki, bu arada Gelibolu sancak beylii vazifesi ile Kapudan- dery bulunan Cfer Bey (Hn, Kanl lkabn tayordu), hakknda tahkikat yapldktan ve istediklerini katlettirerek mallarn zapt ettii anlaldktan sonra, idm olunmu, yerine Polak Mustafa Paa getirilmi, kez, bu sralarda baz evleri basarak zorbalk yaptklar pdiahn kulana kadar gelen baz silhtrlar da iddetle cezlandrlmlar ve yine reya evlatlarn esir diye sattrd

969

hakknda divn- hmyna ikyetleri gelen Prizrin beyi de, mahalline gnderilen bir avu mrifeti ile, tedip olunmutu. Bu adlet rnekleri, Sultan Sleyman saltanatnn hak, kanun ve nizm devri olarak baladnn ispatlar oldu ve bundan sonra da kanunsuz ve hakl sebebe dayanmayan hibir mumele cereyn etmedi. Sebepsiz ve gnahsz yere merdan ve kadlardan, dier mansp shiplerinden hi kimse mzl ve madur edilmedi. Bu yzden btn vazifeliler, adlet ve hakkaniyet diresinde hareket etmekte, azilden korkmaktaydlar ve mzl olursam bir dahi mansp yzn grmezem derlerdi (bu hususta Peev, Tarih, I, 16 v. Dd.nda biro misl nakletmektedir.). Canberdi Gazl syn (1520) Cls senesinde am beylerbeyi Canberdi Gazl isyn vuku buldu. Aslen Dalmayal bir Slav esiri iken sonradan Tomanbayn meras arasna girmi ve am emirliine tyin olunmutu. Msr seferi esnsnda Halep emri Hairin delleti ile Yavuz Sultan Selime ittini arz eden Canberdi Gazlye, seferden dnnde onun tarafndan Kuds ve Gazze sancaklar ile birlikte am eyleti tevcih edilmiti. Ancak, kafasnda dim isyn fikri ve istikll arzsu tad anlalan Gazl, Sultan Sleymann clsunu mtekip, her hlde onun tecrbesizliini hesaplayarak ba kaldrd. Cellzdeye gre (Tabakat al-mamalik va daracat al-masalik, . ktp, nr. TY 5997 var. 83), nce Suriye ve Filistini ele geirmek, sonra Msr zapt etmek ve nihyet hilfeti ele geirmek gibi byk tasavvurlar vard. Derhl am kalesini zapt ile nmna hutbe okuttu, sikke bastrd (li, Kunh al ahbar, baslmam ksmlar, niv. Ktp., var. 218). Arap ve Krtlerden 15.000 kii ile 800 kadar tfenkendz bana toplad. Beyrutu, klelerinden biri vstasyla ele geirdi. Cebel Lbnandaki drzileri isyn ettirmee alt gibi, Msr beyi Hair Beye mrcat ile onu da bu harekete katlmaya dvet etti (amdaki Venedik konsolosunun raporuna atfen Hammer, Devlet-i Osmaniye Tarihi, V, 13). Ancak onun bu hareketini tasvip etmeyen Hair Bey bir taraftan mektubu pdiaha gnderdii gibi, dier yandan Canberdi Gazlyi oyalamay uygun buldu ve baar kazanabilmesi iin nce kild-i Arab mesbesinde olan Halepi ele geirmesi gerektiini ona telkn etti ki, bunun zerine Halepe kar taarruz vuk buldu. Bu esnda Trablus, Hama ve Humus sancak beyleri de Halepe ekilmi ve Halep beylerbeyisi Karaca Paa ile birlikte kuatlan ehri mdfya balamlard. Gazlnin isyn ve Halepi kuatt stanbulda duyulunca (Terin I. 1520) onu tedibe nc vezr Ferhad Paa, silhtr ve siph blkleri, 4.000 yenieri ve 200 top arabas ile, Anadolu, Rum ve Karaman beylerbeyileri kuvvetleri refakatinde, mamr edildi. Dier yandan, ehsuvarzde Ali Beyin de Dulkadrl Trkmen kuvvetleri ile derhl Halepe giderek ehri muhsaradan kurtarmas bildirildi. Ali Beyin geldiini duyan Canberdi Gazli, ama ekilmek zorunda kald ve amda mdfaa tedbirleri ald ise de, bu esnda serdar da Anadolu ve Karaman kuvvetleri ile yetiti. am civrnda () vuku bulan arpmada (17 Knn II. 1527), Gazl kat bir yenilgiye urad ve kendisi ele geirilerek katledildi. Bunun zerine am etrafndaki Arap kableleri tammen inkiyat etti. am beylerbeyliine Anadolu beylerbeyisi Ayas Paa getirildi. Kuds, Gazze afad sancak beyleri deitirildi. Bu hareketi mtekp Gazl isyanndan kendi hesabna bir fide umduu ve msit bir frsat kollad anlalan ah smailin hareketlerini gzetlemek vazifesi ile Ferhad Paa bir mddet Kayseride beklemek zere

970

pdiahtan bir emir ald ise de, sonradan, umduunu bulamayan ahn, Tebrizi terkettii duyulunca bu tedbire de luzm grlmedi l, ayn. esr., var. 219). Belgradn Zapt (1521) Kanun Sultan Sleyman, Canberdi Gazl isyannn bastrld haberi stanbula geldii srada Macar Kralna kar bir sefer almasna karar veriyordu. Zr, Kral Lajos II. nezdine, baz kaynaklara gre clusunu haber vermek zere, lye gre de hara talebine giden pdiahn elisi Behram avuun tahkr ve idm edildii renilmi, ksaca Osmanl Devleti ile olan ahdini bozduu grlmt. phesiz ki, Belgradn ok tahkim edilmi bulunmasnn, Fatih Sultan Mehmed devrinde buraya kar yaplm bir teebbsn akm kalmasnn o zamandan beri Osmanl umm efkrnda uyandrd kuvvetli akslamelin de Sultan Sleymann bu kararnda bir tesiri olduu ve meydana gelen bu son hdiyesi, kendi devleti menftleri hesabna, deerlendirmek istedii dnlebilir. Pdiah bu n karar tkiben ilk hazrlklar emretti (tefsilt iin bk. Mad. Belgrad). () Ni ve Alacahisar istikametinde yoluna devam ederken hudt kumandanlarnn katld harp meclisinde, muhsara stratejisi hakknda vezr-i zam Piri Paa ve vezr Ahmed Paann ileri srdkleri tekliflerin mnkaasn mtekib alnan karar gereince ilk olarak zapt kararlatrlan Brdelen kalesinin alnmasnda hazr bulundu. Sava zerinde kurulan kpr inatna, gnlerce bir ardak altnda nezret ederek, askeri tevik etti. Bu srada Koupenik (Koupinovo) kalesi hkimi pdiaha kalesini teslim edecei yolunda bir haber gndermi, fakat bunu sdece zaman kazanmak iin yapt anlalmt. Daha sonra Semlin (Zimony) ve daha baka kaleler zaptolundu ve 30 Austosta da Belgrad teslim alnd. Belgradn fethine birok tarihler drlmtr (kr. Ltfi paa, Tevrih-i l-i Osman, s. 303). Sultan Sleyman iki gn sonra (27 Ramazan) kaleye giderek cmie tahvil edilen aa kilisede Cuma namazn kld (tafsilt iin bk. mad. Belgrad ve kr. Tubero. De Turcorum origine moribus et rebus gestis Comentaris, Floransa, 1590, Frankfurt, 1603; F. Tauer, Histoire de la campagne du Sultan Suleyman I. Contre Belgrade en 1521, Prague, 1924; ayrca bk. Ferdn Bey, Mnat, Belgrad seferi menzilnmesi, I, 507 v.d.). Belgradn fethini pdiah memleketin btn kadlarna oradan bir fetihnme ile bildirmi (1521 Eyll balar), sefer ve muhsara hdiseleri ve kalenin fethi bu nmede edeb bir ifde ile ve birok yet ve hadsler ile sslenerek anlatlm, bilhassa vezrler ile vezr-i zamn byk meziyetleri belirtilmitir. Ayrca Dulkadir hkimi ehsuvarzde Ali Beye, vezir Ferhad Paaya Belgrad fetihnmeleri gnderen Sultan, kendilerinden de buna karlk tebriknmeler almtr (kr. Ferdn Bey, Mnt, I, 515 v.d.). Dier taraftan, pdiah Venedik dojuna da Halil avu adndaki bir eli ile bu fetihnamelerden bu birimi gndermitir ki elinin 28 Terin I.de senato tarafndan mersimle kabl edildiine dir bilgimiz vardr (Marini Sanutodan naklen Hammer, ayn. Esr., V, 18).

971

Kanun Sultan Sleyman Terin I. sonlarnda ordu ile stanbula dnd. Yolda iken kk olu ehzde Muradn lmn haber alm (Rznme, s. 514, 21 evval 927) avdetinden sonra da 9 yandaki ehzde Mahmud adndaki olunun ve bir kznn vefat vuku bulmutur (Bostn, Sleyman-nme, Ayasofya ktp., nr. 3317, var. 32, 34; Hammer, ayn. Esr., V, 19). Ragusa, Rus ve Venedik Elileri ile Yaplan Antlamalar (1521) Bu srada pdiah, ksa aralklarla toplanan divn- hmynlarda hkmdarlarndan getirdikleri tebriknmeleri takdime gelen Ragusa, Venedik ve Rus elilerini kabl etti. Ragusallar Osmanl memleketlerinden ihtiyalar iin zahre satn almak msdesini sultandan almakta idiler. Krm hannn mtemad aknlarnn tehditleri altnda bulunan Rus ar Vasinin cls tebriki iin gnderdii eliler, bu aknlardan ikyetle bahsetmiler (eli Tretiak, Moskovadan 20 Haziran 1521de hareket etmiti), gen pdiah da Mehmed Giray Hana Ruslar rahatsz etmemesini tenbih eylemiti. () Rus ar bu frsat kaybetmemek iin derhal Jean Morozof adnda yeni bir eli gndererek Osmanl Pdiah ile bir anlama akdini istedi, fakat daha fazla bir ey elde edemedi (tafsilt iin bk. M. Karamsin, Histoire de lEmpire de Russie, trans. Trc. St. Thomas ve Jauffret, Paris 1820, VII, 129 v.d. 142 v.dd.). Bu srada Venedik ile yaplan anlama ve eskiden verilmi imtiyazlarn yenilenmesi daha mhimdir. Venedik balyosu Marco Memmo 30 maddelik bir ahid-nme akdine muvaffak oldu (1 Knn I. 1521). Bu ahid-nmede ticretin serbestisi ve gvenlii belirtiliyor, her senede bir deitirilmek zere stanbulda balyos bulundurulmas kararlatrlyordu. Kaak kleler Venedike ide olunacak, slm kabl etmi bulunanlar iin 1.000 ake bedel verilecekti. Asl esirlerin hrriyeti ide olunacak. Deniz kazzedelerine iliilmeyecekti. Her kaptan, gemisinden sorumlu olacak, katiller ve dier sulular her iki tarafa karlkl olarak geri verilecekti. ki devlet tebeas arasndaki dvalarda tercmanlar mahkemelerde hazr bulunacak, herhangi bir Venediklinin borcu iin balyos hapsedilmeyecek, Venedik tccarlar balyosun msadesi olmadka Osmanl lkesinde seyahat edemeyeceklerdi. Venedik tebeasnn versetine it dvalar balyos tarafndan grlecek, Venediklilerin Trablusgarp, Tunus ve Cezyir gibi Berber memleketleri ile ticretlerine mni olunmayacak, Venedik gemileri yalnz stanbula girecekleri vakit gzden geirilecek Geliboluda muyene olunmayacakt; Venedik cumhuriyeti Kbrs ve Zanta adalarna karlk her sene biri 10.000, dieri 500 dukalk iki vergi deyecekti. Kanun Sultan Sleymann ilk senelerinde yaplan bu ahid-nme, bu hkmdarn daha sonraki devirlerinde dier devletler ile aktedilen anlamalara esas olmu gibidir (bk. aslnn Venedik arivinde, Capitulatio Sultani Suleimani Per Marco Memmo balyla, suretinin de Viyana arivinde ve ayrca Marini Sanutoda olduunu bildiren Hammer, V, 20, 276). Rodosun Zapt (1522) Saint Jean dHospitaliers veya Saint Jean de Jerusalem denilen valye tarkatinin elinde bulunan Rodos adas, teden beri Osmanl Devletinin ele geirmek istedii ok mstahkem ve

972

ehemmiyetli bir yerdi. Sultan Sleyman, Belgradn fethini baardktan sonra Osmanl siyasetinin bu ikinci meseleini de halle teebbs etti. Fethi zarr klan miller belli idi: 1) Rodos valyelerinin Osmanllarn Akdeniz ticretini sekteye uratmas, 2) Hac seferlerini tecvzleriyle rahatsz edip aldklar esirleri (ki bu srada saylarnn 1.500 bulduu tahmin edilir) adalarnda angaryada altrmalar, 3) Bata vezir Mustafa Paa ile denizci Kurdolu Musliheddin Reisin sultana telkin ve tesirleri, 4) valyelerin Msr Memlklerine ve Canberdi Gazl isyanlarna yardm etmi olmalarnn bilinmesi. Essen arlkent-Franois papalk-reform hareketleri mcdeleleri ve Macaristann i vaziyeti, valyelerin yardm dvetine kar bunlarn hareketsiz kalmalar neticesini dourduu cihetle adann alnmas iin artlar da gayet msit bulunmaktayd. Muhasaraya balamadan nce Kanun Sultan Sleyman valye tarikati reisi Villier de 1sl Adama bir mektup gndererek ona Belgradn fethini bildirdi ve itti kabl ettii takdirde hrriyetlerinin salanacan ve mallarnn taarruzdan masun kalacan temin etti. Fakat bunun mspet bir neticesi olmad. Serdar ikinci vezr Mustafa Paa kumandasnda Osmanl donanmas stanbuldan 4 Haziran 1522de hareket etti. Pdiah da skdarda otan kurdu (18 Haziran). Buradan Marmaris krfezine doru karadan hareket etti. () Aydna varnca Ferhad Paann, evvelce verilen tlimta tevfkan, ehsuvarzde Ali Beyi tedip ettii haberi geldi. Dulkadr hnedanndan olan ve imdiye kadar birok hizmetleri grlen ehsuvarzde Ali Bey hakknda, idresi altnda bulunan Mara-Elbistan havlisinde ve dier yerlerde keyfi hareketler yapt, istediklerini katl ile mallarn msdere eyledii yolunda baz ikayetler geliyor, Cell-zdeye gre, sefere gelmesi iin pdiahn yapt dvete icbet etmiyordu. Hatt istikblini iln etmek istedii hakknda baz pheler de uyanmt (Ali Beyin tedibi hdisesinin, Ferhad Paann besledii kini ve garezi yznden vuk bulduu hakknda bk. Mehmed Mazhar Fevzi, Haber-i sahih, stanbul, 1293, V, 37). Bylece Marmaris krfezine yaklald srada serdardan, Rodos valyelerinin kaleyi rzlaryla vermeyecekleri haberi alnnca temmz nihyetlerinde Sultan Sleyman Rodosa geti ve muhsaraya bizzat nezret etti. Trl safhalar arz eden ve uzun sren kuatma esnsnda 24 Eyllde vuku bulan umum hcumun baarszla uramasnda sorumluluu Sultan, Ayas Paada bulduu gibi, serdarn da, o srada vefat haberi gelen Hair Beyin yerine Msr vliliine gndermek sretiyle, muvfakiyetsizliine hkmetmi oluyordu. Serdarla vezr Ahmed Paay getirdi. Pdiah arasra Cem Sultan ve Santurolu bahelerine, Eski Rodosluk ve Snbllk denilen mesre yerlerine gidiyordu. Defterdar Abdsselm Bey ile Mentee ve Karasi sancak beylerini, Oku Sinan Beyi kuvvetleri ile birlikte Eski Rodosun yeniden bin edilmesine memr etmiti. Nihyet kaleyi teslim mzkereleri balad. Kn yaklamas, muhsarann uzamas ve souklarn byk zyita sebep olmas, pdiah, std- zamn teslim artlarn kable sevketmiti. 21 knn I.de kalenin teslimi kararlat (teslim artlar iin bk. mad. Rodos). 26 Knn I.de Kanun Sultan Sleyman std- zam huzruna kabl etti. Mtekiben de kalede spanyol burcunu, Saint Nicolas kalesini, std- zamn sarayn gezmi, cmie tahvil edilen Saint Jean kilisesinde Cuma namazn klmt. std- zam, Knn II. 1523te 5.000 kiilik maiyeti halk ile Giride hareket etti. Tarihi li, Rodosun fethi iin syledii bir ktada fetih tarihini 929 olarak belirten bir tarih drmtr. (Kunh al-ahbar, baslmam ksmlar, var. 220). Pdiah, Rodosun idresi ve mdfaas hakknda gerekli tedbir ve kararlar aldktan, btn kadlara, Krm hanna, Mekke erifine fetihnmeler, komu ve siys mnsebtta

973

bulunulan devletlere zafernmeler gnderdikten sonra 2 Knn II. 1523te Rodosu terk ile Marmarise hareket etmi ve ubat iptidlarnda da stanbula vsl olmutu. Rodos fethi mnsebetiyle gnderilen zafernmelere Venedik mukabelede bulunduu gibi, ah smail de, clstan beri ilk defa olarak, tziyet ve tebrik vecibesini yerine getirmi, Rodos fethinden dolay da memnunluunu bildiren bir mektup ile bir eli gndermiti (Rodos seferi esnsnda fethedilen dier adalar v.b. hakknda ve tafsilt iin bk. Tabb Ramazan, Rodos fetih-nmesi, Revan kk, nr. 1279; Cell-zde Slih, Rodos fetih-nmesi, Nuruosmaniye, nr. 3170; Bostn. Sleymannme, Ayasofya ktp., nr. 3317; li, Fetih-nme-i Rodos, Selim Aa ktp., nr. 757; Peev, Tarih, I; Bourbon, La Grande et merveilleuse et tres cruelle oppugnation de la noble cite de Rhodes imprime lan 1526; Jacob Fontanus. De Bello Rhodio; Rene Aubert, Abbe de Vertot, Histoire de lordre de Malte, 1726, Tercier, Memoire sur la prise de la ville et de lile de Rhodes en 1522, par Soliman II.; Memoires de lAcademie des Inscription, XXII; Feridn Bey, Mnat; I, 529, 540; Chalcondylasa A. Thomasn ilvesi. Paris, 1663. II, 457 v.dd.; Halil Hlid, Rodos fethinde Sultan Sleymann tedbir-i siysiyesi, stanbul, 1326; Hammer, gst. yer.). brahim Paann Vezreti (1523) Kanun Sultan Sleyman 1523te sadrzam Pr Mehmed Paay tekat ederek yerine, o zamana kadar ki temle aykr olarak harem-i hmynda odaba ve i hinciler aalnda bulunan brahim Aay, vezr-i zamla getirdi 27 Haziran 1523 bk. mad. brahim Paa). Bu tyin ve tercihe mteessir olan vezr Ahmed Paa () Msra gnderildi. Ancak 30 Austos 1523te Msrda Bulaka vsl olan ve Msr yn tarafndan karlanan Ahmed Paa bir mddet sonra orada istikllini iln ile hutbeyi nmna okuttu. Para bastrd, Msr sultanln elde etmee alt. Bu yolda Memlkleri de, biroklarna byk menftler temin etmek suretiyle kazand. Kaledeki yenierileri bunlar vstasyla malup ederek memleketin hkimi oldu (Knn II. 1524, Ahmed Paann hiyneti ve isyn stanbulda duyulunca, baz tedbirlere bavuruldu ise de, bu hareketi bastrmaa, Ahmed Paann yannda Msra gnderilen ve pdiaha sdk kalan Kad-zde Mehmed Bey Muvaffak oldu ve etrafna toplad adamlarla onu skenderiye taraflarna kararak bir arpmada ldrtt ve ban pdiaha gnderdi (930 1524, Ali, Kunh al-ahbar, var. 221; tafsilt iin bk. Sheyl, Tarih Msr alCadid, Mteferrika tab, var. 53 v.dd.). Mmafih bundan sonra da Msrda karklklar ve ihtilflar devam etti. yle ki, 1524 senesinin ilk bahar aylarnda brahim Paann henk ve syii ide maksad ile, Msra gnderilmesi gerekli grld. () (Ali, Kunh al-Ahbar, var 223). Vezir-i zamn Msrda bulunduu srada Sultan Sleyman megul eden iki i hdise oldu. Bunlardan birincisi Ferhad Paann idmdr. Bir mddet nce ehsuvarzde Ali Beyi tedip eden, fakat sonra Anadoluda ve bilhassa Rum eyletinde birok hakszlklar ve zulmler yapan Ferhad Paa hakknda pdiaha ikyetler geliyordu. Evvel, cez olarak vezirlii kaldrld ve Semendire

974

sancak beyliine gnderildi. Bu suretle onun, hudut boylarnda dolgun bir tahsisatla bulunmasyla hakszlklardan ve yolsuzluklardan uzak tutulaca, yola gelecei umulmutu. Bu yeni vazifesinden de ikyetler gelip, izinsiz olarak stanbula dnd duyulunca, av yapmak zere Edirneye giden pdiah tarafndan oraya celp ve I Terin II. 1524te idm edildi. kinci hdise, Sultan Sleymann Edirneden avdeti sralarnda (Mart 1525) yenierilerin olduka byk bir isynnn vukdur. yle anlalyor ki, vezir-i azamn aleyhtarlarnn bu husuta tahrikleri vard ve vezr-i zamsz divan olmaz, olduu takdirde asker zapt olunmaz gerekesi ile sadret mhrnn baka bir kimseye verilmesini istiyorlard. Pdiahn stanbula avdetinden birka gn sonra bir ksm yenieriler baz evleri ve bu arada brahim Paa sarayn basarak yama ve talana teebbs ettiler. Sultan Sleyman bizzat hdiseyi incelemeye lzum grm, Kthne kasrndan sarayna gelerek, yaplan tahkikat neticesinde sorumluluklar grlen fesatlarn ve ele balarn ezcmle yenieri aas Mustafa ile reis-l-kttab Haydar Efendinin iddetle cezalandrlmalarna emir vermiti. Ayn zamanda Msrda bulunan brahim Paaya gnderdii bir emirle de Msr vliliine mnsip birisini brakarak sratle stanbula dnmesini bildirmiti. 15 Haziran 1525 Kahireden ayrlan vezr-i zam da karadan ve yollarda birtakm idr ve adl icratte bulunarak eyll ortalarnda stanbula dnm ve yine byk bir mersim ile karlanmtr bk. l, Kunh al-Ahbar, var. 224 v.dd.; Bostan, Sleyman-nme, Ayasofya ktp., nr. 3317, var. 73; Hammer, V, 46 v.dd.). Moha Seferi (1526) brahim Paann dnnden sonra pdiah sefer hazrlklarna giriilmesini emretmi, ancak seferin hangi istikamete yneltilecei aklanmamt. Tuna boylarnda hudut hdiseleri, kk lde savalar eksik olmuyordu. Hudut sancak beylerinden Yahya Paazde Bli Beyin, pdiaha, bu tarafa sefer yapt taktirde Drava ile Sava nehirleri arasndaki Macaristan arzisinin fethini vaat ve taahht ettii biliniyor ve bu haber, Macar hudt kumandan Tomorinin casuslar vstas ile Macaristana da ulayordu. Hlbuki durumun gergin olduu bu sralarda (1525) Macar ordusundan cretlerini alamayan birok askerin Bli Beyin tarafna iltic ettii de bir vka idi. Kanun Sultan Sleymann Macaristana kar at seferin, Moha muhrebesinin biro sebepleri, ezcmle Papalk ve Macaristan mnsebetleri, imparatorluk meclisinde cereyan eden siyas mzkereler, bunlarn yaratt sebep ve miller, Lehistan mnsebetleri (Acta Tomiciana, Epistolae, legationes response, actiones, res gestae Sigismundi I. regis poloniae 1507-1548, Posen, 1852-1906, I-XII) gibi biro cepheleri olmakla berber (tafsilt iin bk. A. Mohasi Emlekkng Budapest, 1925) Fransa siysetinin Osmanl pdiah nezdinde kazand nfz ve yapt telkinin byk ehemmiyeti de tarihi bir gerektir. yle ki: Fransa kral Franois I. mparator arlkente Paviada malp ve esir dtkten (25 ubat 1525) sonra annesi ve saltanat nibesi Angouleme desi Louise de Savoie Kanun Sultan Sleyman nezdine gnderdii eli vstas ile, pdiaha, mukaddes Roma-Cermen imparatorunun

975

gittike byyen kudret ve nfzunu krmak ve yaratt tehlikeyi bertaraf etmek zere Fransa ile ittifak teklif etmekte idi. Bu ilk eli ve haber stanbula ulamad ise de, ayn senenin sonlarnda (knn I. 1525) bir baka eli Jean Frangipan stanbula gelmee muvaffak oldu ve biri Franoisnn, dieri annesinin olmak zere iki mektubu pdiaha getirdi. Testaya (Recueil des Traites de la Porte Ottomane, Paris, 1864, I, 3) gre, Kanun Sultan Sleyman, evvelce gnderilen Fransz elisinin Bosnada kaybolmas ile ilgili olarak Bosna sancak beyini stanbula getirmi ve Frangipaniye de Macaristana bir sefer yapmak suretiyle Fransa kralna messir bir yardmda bulunacan kuvvetle vaat etmitir. Eli avdetinde Madrit muhedesi ile esretten kurtulmu olan Franoisya Sultan Sleymann vaadini bildirmi, o da pdiaha minnet ve krann ifde eden bir teekkr mektubu gndermiti (tafsilt iin bk. Baron de Testa, ayn. esr., s. 6; mektubun Latince asl iin bk. Champollion-Figeac, Captivite de Franois ler, Paris, 1847; Charriere, Negotitations de la France dans le Levant, Paris, 1848, 1). Fransa elisinin stanbulda bulunduundan 2 ubat 1526 tarihli raporunda bahseden Venedik balyosu Piero Bragadino, pdiahn eliye altn ilemeli bir hilatla 10.000 ake verdiini bildirmektedir. (Marini Sanutodan naklen Hammer, V, 50). Gerekten Frangipani, Kanun Sultan Sleymana arlkente kar karadan ve denizden yaplacak bir taarruz neticesinde Franoisnn kurtarlabileceini sylemi, aksi takdirde iki garpl hkmdarn sulh yapacan ve imparatorun Avrupann yegne hkimi kesileceini ilve etmiti. Pdiah, yle grnyor ki, Venedik elisinin de fikrini aldktan sonra bir mektup ile (1 ubat 1526 tarihli bu mektup Charriere, ayn. esr.dedir) Fransz kraln, harpte hkmdarlarn balarna her trl eyin gelebileceini ifde etmek suretiyle teselli etmi ve eliye de artlkente kar biri talya shillerine, dieri Macaristana olmak zere iki cepheden hareket edeceini bildirmiti. Kemal Paazde de Mohc-nmesinde bu konuda bilgi verdii ve seferin sebeplerini zikrettii yerde (Pavet de Courteille, Histoire de la Campagne de Mohaz, Paris, 1859, s. 24 v.dd.) spanya hkmdarnn esretinden kurtarlmas hussunda pdiaha tevecch eden Fransa kralna verilen vaadin mhim bir rol olduunu bildirir ve Fransa kralnn pdiaha sunduu arzann melini verir. Pdiah, Franoisnn, bir taraftan Osmanl Devletini kendi dvas lehine kazanmaya alrken, dier yandan Avrupadaki itibrn kaybetmemee altndan, yni Osmanllar ile anlamak istediini gizlediinden habersiz olarak, ona kuvvetle yardm vaadini yapyordu. Nitekim sadrzam brahim Paa birka sene sonra, bu meselenin gerek mhiyetini, stanbulda Ferdinandn elilerine aklam, Fransa kralnn mahviyetkr bir ekildeki mrcaat zerine pdiahn Venedikle bir ittifak yaptn, Venedik donanmasnn spanyollara kar harekete getii srada Osmanl ordusunun da Friuli ktasndan geerek Milanoya kar teebbse girimei tasarladn, bu tasavvurun gerekletirilmesi iin Macar kralna bir eli gndererek serbest gei hakk istediini, fakat kral Lajos II.un bu teklifi reddettiini, bunun zerine sefer istikametinin tyininde bir mddet tereddt gsterildiini, bilhare Franoisnin esretten kurtularak pdiahn ltfuna teekkr etmesi, hastal olmasa bizzat gelip pdiahn ayaklarn peceini bildirmek suretiyle minnettarln ve krann ifde eylemesinden sonra Macaristana kar ordu sevkettiini sylemiti (Jurisich ve Lamberg adndaki Avusturya elilerinin 1530da hkmetlerine gnderdikleri raporlar iin bk. Gevay Antal,

976

Urkunden und Actenstcke zur Geschichtde der Verhaltnisse zwischen sterreich, Ungarn und der Pforte in XVI. u. XVII. Jahrhunderten, Wien, 1838-1842, I c. I-III; ayn. mll., Urkunden und Actenstcke zur Geschichte von Ungarn im letzten Drittel des Jahres 1526. Wien, 1845; Hammer, V., tr. yer. Gerek Fransz siyasetinin bu suretle telkin ve tesiri, gerek Belgratn fethinden sonra da devam eden hudut hadiseleri ve karlkl aknlar (tafsilat iin bk. Engel, Istavafy ve dier kaynaklara atfen Hammer, V, 53 vd.) Moha seferinin siyas ve asker sebepleri ve mukaddimesi saylabilir. Sefer karar daha k aylarnda verilmi, pdiah, 932 senesi safer ve rebilevvel aylarnda (Knn I. 1525, Knn I. 1526) Rumeli mersna sdr ettii fermanlarda, kuvvetleri ile birlikte ilk baharda Sofya sahrsnda toplanmalarn ve mtekip emre intizar eylemlerini, her tarafa ulaklar gnderilerek sefere hazrlanmalarn bildirmiti (). Ordu byk bir nizam ve disiplin iinde yrye geti. Pdiah ekili tarlalara girerek hayvan otlatmay, reynn hayvanlarn ellerinde almalarn iddetle yasaklam ve bu gibi hareketlere cret edenlerin idmla cezlandrlmalarn emretmiti. Yol boyunca vuku bulan tek tk hdise ve sulularn cezlandrlmas iin ciddiyetini gsteriyordu (kr. Feridn Bey, ayn. esr. Ruznme, s. 554 v. dd. 28 Recepte ve 19 banda geen vakalar). Yine yol boyunca yer yer pdiahn ordusuna, evvelce vazifelendirilen kuvvetler iltihak ediyor, beyler-beyi ve sancak beyleri el pyorlard. Kanun Sultan Sleyman bayram mersimini Belgratta yapt ve mtekiben ordu ile birlikte Sirmiye ovasna geti; Salankamen, Petervaradin ve dier kalelerin zaptnda bulundu (tafsilt iin bk. Peevi, Tarih, s. 86 v. dd.). Petervaradinin fethini mtekip () Kanun Sultan Sleyman bu kale etrafndaki kylerin yaklmamas, yama ve tahrip edilmemesini emretti. Zr, kale mdafleri teslim olacaklar yolunda bir haber gndermilerdi. Osek (Osseg, Esseg, Eszek) kalesine gelince (30 evval 932) Pdiah azmi Budindir deyu orduda nid olundu Feridn Bey, Mnat, I, 560, Rz-nme), Pdiah Drava nehri zerine kurulan kpr intnda da bulunduktan ve buradan geildikten sonra, ordu Moha sahrsna doru ilerlemeye balad. Osekin igali ve Dravaya kpr kurularak Budine doru yrnmesi, Moha muhrebesinin dorudan doruya balangc saylabilirdi. Macarlar iin pdiah ve Osmanl ordusunun durdurmak, Tuna nehrinin gemee teebbs etmemeleri karsnda, ancak Dravadan sonraki tabi mdfaa hatt olan ve onun 40 km. kadar imlinde bulunan Karasuda (Krasica=Krasso) mmknd. ki nehir arasndaki bataklk ve amurlu arzi harp harektna o mevsimde msait deildi. Macar kral 20 Temmuzda Budinden ayrlm ve 6 austosta ancak Tolnaya vsl olmutu. Yannda 4.000 kiilik bir suvri kuvveti vard. Burada bakumandan saylabilecek olan Nodor Bathory Istvan onu bekliyordu. Yaplan mzkere sonunda Nadorun Osseege doru gnderilmesi kararlam ise de, Kral Lajos II. beraber bulunmadka hi kimsenin Bathory ile ileri gitmek istemedii anlalmt. Macar ordusu hep birlikte zarr olarak cenba doru, Osmanl ordusunu karlamak zere hareket etti. te bu esnda Macar kumandan Tomorynin Moha ovasnda karargh kurduu ve burada pdiahn ordusunu karlamak karar verdii grld. Bu arada Macar kral Erdel voyvodas Zapolyai Janosa

977

evvel Eflak voyvodas ile birlikte Osmanl ordusuna arkadan hcum etmesi haberini gndermi, sonra da en ksa zamanda kendisine mlki olmasn emretmiti. Osmanl ordusu imle doru ilerlerken, harp yry yapyor, fakat ayn zamanda mum donanmas ile de bir enlik havas yaratyordu. Kanun Sultan Sleyman, mkemmel casus tekilt vstas ile Kral Lajosun her taraftan yardm istediini ve beklediini biliyordu. Bu sebepten bu savan nl kumandanlar olan Bli Bey ile Husrev Beye, Hrvatistandan gelecek ve son dakikada Macar ordusuna byk hizmette bulunabilecek bir yardma kumandalar altndaki kuvvetler ve aknclarla mni olmalarn emretmiti. Onlar da mnsip yerlerde bekliyorlard. 29 Austosta Trk ordusu Moha ovasnn hkim yksek noktasna geldi (). (Rz-nme-i Sleyman, gst. yer.). Dier yandan ordunun btn mersn bir harp meclisine dvetle Husrev Bey kumandasnda dmdar tekil eden ihtiyar aknclarn da bu mzkerede hazr bulunmalarn arzu etti (). Pdiahn otaa, sonradan Hnkr tepesi ve bugn de Satorhely (adr yeri mnsna) denilen tepede kurulmutu. mer sancaklarn amlard. Sultan Sleyman her alayn durduu yere gidip, her sancan dibinde ellerini kaldrp du etmekte ve gzlerinden ya dklmekteydi. Bunu gren btn ordu yerlere kapanyor, pdiahn uruna canlarn feda edeceklerine yemin ediyordu (tafsilt iin bk. Peev, Tarih, s. 91 v.d.; Osmanl ordusunun tertibi ve harp nizm hakknda ayrca bak. Kemal Paazade, Moha-nme, s. 91 v. dd.; Menzil-nme, gstr. Yer.; l, ayn. esr., var. 228 v.dd.). Macar ordusu iki muhrebe safna ayrlmt. lk saf, merkez, sa ve sol cenahlara ayrlmt. Arkadaki saf birbiri arkasnda drt koldan mrekkepti ve aralarnda kral da bulunuyordu. Pdiahn sava ertesi gnne brakmasna karlk, Macar ordusu 29 Austosta harp nizmna geer gemez, kendilerine gvenen byk bir ounluun arzusu ile derhal taarruza karar verdi. O devirde Macar ordusu iin en kati harbi kazanacak asker snfn suvri olduu ve btn harp tbiyesinin bu snfn harp ekline gre tespit edildii dnlrse atl kuvvetlerin tek stratejisi ise taarruz olacana gre bu kararlar tab idi. Macarlarn hcma getii haberi zerine pdiah brahim Paay Rumeli kuvvetleri ile ilk safta bu hcma karlamaya memr etti ve bundan sonra Trk ve Macar suvrileri arasnda iddetli arpmalar balad. Macar zrhl suvrisinin hcmu ok iddetli idi. Sava bir mddet deiik safhalar gsterdikten ve bir aralk Rumeli siphileri geriledikten sonra harbin neticesi zerine messir olan Husrev ve Bli beylerin bulunduklar yerden kp Macar ordusunun yan ve gerilerine taarruzlar, sonra da Trk topusunun hep birden mermilerini dman zerine yadrmalar ksa zamanda galibiyeti salad. Kesin bir imh sava neticesinde o gn guruba kadar Macarlardan 20.000 piyde ve 4.000 suvri maktul dt. Kral Lajos ile belli-bal kumandanlar da maktuller arasnda idi. Osmanl ordughnda zafer enlikleri sabaha kadar srd ve ertesi gn Sultan Sleyman vezirleri ve mers ile birlikte muharabe meydann tem etti. 12 Eyllde Budine vsl oldu. ehrin anahtarlarn bir heyet kendisine yolda (Fldvarda) takdim etmilerdi. Burada on gn kald, kraln saraynda ikamet etti; bu esnda idrk edilen kurban bayram

978

ile birlikte zafer bayram enlikleri ve elenceler tertip ediliyordu, vezr-i zam ile birlikte ehri de tem etti ve Tuna zerine bir kpr kurdurarak Pete yakasna da geti. Her taraftan aman dileyen Macarlar Budine akn ediyordu. Bunlardan raiyet olmaa rabet gsterenlerin bir ksm stanbulda Yedikule semtinde, bir ksm da Selnikte iskn edilmilerdir. Dier taraftan kraln haznesinde ve cebehnesindeki baz eya da gemilere yklendi. Bunlar arasnda Herkl, Diyana ve Apollonun tun heykelleri de vard. Getirilen iki byk amdan Ayasofya Cmnin mihrabnn iki tarafna konuldu (kr. Ullein Reviczky, Souvenirs Hongrois en Turquie, Budapest, 1943). Petede pdiah Macar asilzdelerinden bazlarn kabl etti ve kendilerine Erdel voyvodas Zapolyai Janosu Macar kral nasbedeceini vaat etti. () Padiah Peteden 27 Eyllde hareket etti. Anadolu synlar (1526-1528) Macaristana sefer yapld srada Anadoluda bir isyn hareketi oldu. Sln Koca adnda birisi ile balayan ve ertesi senelerde devam eden bu karklklarn balca iki sebep ve mile dayand anlalmaktadr. Bir ksm itima-iktisad, dier ksm da din mezhebdir (). Sln Koca ile olu ah Veli adndaki chil Trkmenler ve Znnn adl dier bir Trkmen babas bu isynn elebalar idi. () Sln Kocann etrafnda toplanan Trkmenler bir baskn neticesinde bu tahriri yapanlar ldrm, civar kyleri de basarak kendilerine zorla uydurduklar kimseler ile birlikte Sivasa yrmlerdir. Sln Koca ve taraftarlarna kar ilk harekete geen Karaman beylerbeyi Hurrem Paa, Kayseri civrnda Kurunlu belinde yapt arpmada malup olmu, kendisi ile birlikte merdan birou maktl dmtr. siler, bunun zerine Tokat taraflarn ele geirmilerdi. () Diyarbekir beylerbeyi Hsrev Paa kendi eyleti kuvvetleri ile si Trmen kablelerini tenkil ettiler. Elebalar ve Znnn halife de bu arada maktl dt; siler dald. Ertesi sene (1527) Adana taraflarnda da isynlar grld. Bu harekette ilik tesiri hissolunmaktadr. Adana sancana bal Berendi nhiyesinde Tonguz Olan adnda birisi ile Tarsus sancanda Ula nhiyesinde Yenice Bey adnda bir kii 600 kadar taraftar ile isyn sancan kaldrm ve yama hareketine koyulmulard (li, var. 235; Peev, I, 117 v.d.). Gerek bu isyn, gerek yine de bu srada Adanaya bal Kara slu cematinde olup kendisini ah Halfe diye iln eden ve btn Kara slu aretini kendi tarafndan toplamaya muvaffak olan Veli Halfe adnda birini isynn Adana hkimi Ramazanolu Pr Bey bastrm, elebalarn tammen cezsn verdiini pdiaha bildirmiti (Mart 1527). Ayn sene zarfnda Karamanda daha byk mkyasta bir isyn kt. ilik yer yer nfz etmi ve gebe Trkmen aretleri arasnda, itima ve iktisad artlarda msit bulduu iin, biro taraftar kazanm. Bir kanun ve nizam devri btn ciddiyeti ile uygulanmakta olduundan sk kaytlar altna girmek, kendileri iin ar saydklar mkellefiyetlere balanmak, serazd yaayan bu gebe

979

aretleri honut etmiyordu. Bu isynn elebas da Kalenderolu yahut Kalender ah denilen ve soyu Hac Bekta Veliye balanmak istenen bir kimsedir (Peev, ayn. esr., s. 120). () Bunlarn kuvvetlerinin 30.000i bulduu renilince, bizzat vezr-i zam brahim Paa bu isynn bastrlmasna pdiah tarafndan memr ve serdar nasbedildi. Ald trl tedbirler ile ezcmle, Dulkadrl Trkmenlerinin boy beylerini kendi tarafna kazanarak, amlu ve Karacalu Trkmenlerini silerden ayrlmalarn salad, bazsna timarlar verdi. Dulkadrl Trkmenlerini Kalenderolu isynna katlmalarnn asl sebebini iyi bilen yni, birolarnn timar ve yurtluklarnn ellerinden alnp hass- hmyna ilhak olunduuna vakf olan vezr-i zam bu suretle yanl hareketleri ksmen tashih ediyordu. Boy beyleri, muhtelif Dulkadirli kablelerinin ieklu, Ake Koyunlu, Masadlu, Bozuklu boylarnn itaatlerini tekeffl edince, Kalender isynnn taraftarlar azald ve son darbe ile gaile bertaraf edildi (Bostn, ayn. esr., var. 101 v.dd.; l, gst. yer.: Peev, gst. yer.). Bu isynlarn sonuncusu, Kalender olu isynndan bir sene kadar sonra, yine Adana blgesinde vaki olan ve kzlbalk ile ilgili bulunan Seyd ve nciryemez denilen kimselerin kard gailedir. zeyr sanca beyinin kardei olan Seyd bana kzl bir serpu giyerek yama ve tln hareketlerine girimi, Berendi nhiyesini ve Ayas kasabasnn yaktktan sonra nciryemez adndaki ak ile de birleerek bu havlide karklklar yaratmlard. Razamanolu Pr Bey bu isyn da bir taraftan pdiaha haber vermi, dier yandan bizzat harekete gemi ve isynn elebalarn yakalayarak idm etmiti (Mart 1528; bk. ayn kaynaklar ve Hammer, ayn. esr., tr. yer; Lutfi Paa, ayn. esr., s. 331). () Macaristan Meseleleri ve Siyseti (1527-1529) Belgradn fethinden ve Moha zaferinden sonra, Macarlarn elinde bulunan dier mhim hudt kalesi Jajezann da fethi gerekiyordu. Zten bu kale etrafndaki halk, yava yava, Bosna sancak beyi Gzi Husrev Beyin de akll ve adletli siyseti syesinde, Osmanllar tarafna gemi ve refahlarn Trk hkimiyeti altnda grmlerdi. Gzi Hsrev Bey pdiahn kat emrine uyarak bu kale blgesini abluka altnda tutuyordu. Knn I. 1524ten itibren 18 ay kale abluka altnda kald. Nisan 1252den sonra ise, abluka muhsaraya evrildi. Jajeza kalesinin ve burasnn merkezi olan Banln (Bansag) da mukaddert Mohata belli oldu. Zaferden sonra mukavemetin faydasz ve baarsz olacan anlayan mdfiler Gzi Hsrev Beye buray teslim ettiler (1527) ve bunun mtekip bu havlideki birok kale ve bu arada Pozsega (Pojega), Modrus ile Dalmaya shillerindeki Urana (Vrana) Kanun Sultan Sleymann hkimeyetini tand. Bunlardan Pojega bir sancak merkezi oldu. () Moha meydan muharebesi ile Macaristana kar askeri harekt bitmi, fakat siysi harekt balamt. Macar tacna ve krallna iki nmzet, iki rakip vard. Bunlardan biri, pdiahn Petede iken Macar byklerine hitben ve onlarn arzularn tervieen Macar Krallna nasbn vaat ve iltizm ettii Erdel, Transilvanya voyvodas Zaployai Janostur. Dieri de verset ve anlamalar yolu ile Macar krallnda hak iddia eden Habsburg hanedanndan Viyana aridk Ferdinanddr. mcadelenin balangcnda Zapolyan daha kuvvetli grnmekte idi. Bunun iin birtakm siysi, itimai ve iktisadi sebepler yannda ruhi bir mil daha mevcut idi nitekim asrlardan beri Macar halkn ruhunda yaayan ve menelerinin ve kltrlerini arktan gelme olmasna telmihen skit ruhu veya skit

980

hareketi denilen bir milli cereynn Zapolyainin ahsndan en mahhas mmessilini bulmu olmas gsterilebilirdi. Nihyet, Moha savandan bir ka ay sonra bu zt mill kral seilmiti. Fakat bu intihab, birok hukuk ekil noksanl ve siys grleri veya menftleri asndan uygun grmeyenler vard ve bunlar ok gemeden kar bir hareket ile, baka bir Macar ehrinde Ferdinand Macar kral seiyorlard. , byle bir rekabet hlini alnca, her iki rakip mcdeleye ve mcdelelerinde d yardm aramaa balad. Zapolyai bu masatla evvel, Fransa, ngiltere, Papalk ve Habsburg aleyhtr Alman prenslerine bavurdu. Fakat bunlardan mspet bir netice elde edemedi. stelik Ferdinand zamann daha iyi kullanarak ve byk bir ordunu banda Macaristana gelip (1527) rakibini malp edince, Erdele ekildi ve sonra da Lehistana snmak zorunda kald. Zapolyai, yabanc bir memlekette bulunmakla beraber mer kral olduu hakkndaki telakksini muhfaza ediyordu. Erdelde bulunduu srada Kanun Sultan Sleymanna yardm istemee karar vermiti. Venedik Gojundan daha nce de bu yolda bir tavsiye almt. 1527 baharnda Regensburgda toplanan imparatorluk meclisinden Osmanllara kar yardm istemi ve hatt Tuna-Sava nehirleri boyundaki kaleleri geri almay teklif etmise de, memleketini ve krall kaybedince, hlet-i ruhiyesinde byk deiiklik olmu ve stanbulda, pdiah nezdinde yardm reca etmek ve mzkerelerde bulunmak zere, bu kararnda bellibal millerden biri olan Jerome Lasczky adnda bir diplomat gndermiti (terin II. 1527). Bu zat, gelir gelmez, o sralarda d mnsebetlerde vukuflu bir mvir olanak kendisinden faydalanlan ve sdece Venedik hkmetinin bir mmessili deil, Macaristan meselelerinde de mutabasss gibi tannan Aloisio Gritti ile mnsebet kurmaa ve onun vstas ile de evvel vezr-i zamn tevecchn kazanmaa muvaffak ve sonra da bizzat pdiahn iltiftna mazhar olmutu. Ancak, Lasczkyye ilk grmelerde gerek durum ve Osmanl Devletinin bu meseledeki tutumu aka anlatlmt (Bel, Apparatus ad historiam Hungariae, Posonii, 1753, s. 159da; Actio Hyeronim Lasczky opud Turcam nomine regi, Katonadan naklen kr. Hammer, V. 77 v.dd.). Eliye nce iyice kldktan sonra, yaplan mzakerelerde Osmanl Devletinin ve pdiahn Zapolyaiyi himayesi altna almaya rza gsterdii anlald. Kanun 27 Knn II. 1528de onu huzuruna kabul ederek cevaben, metbuunun sadakatini memnuniyetle kabul ediyorum. imdiye kadar krall fiilen onun olmamtr. O hkmet, fesih ve kl hakkyla benimdir. Fakat bana intisap ettii iin mkafat olarak Macaristan ona terkettikten baka Avusturyaya kar onu himaye edeceim. dedi. (kr. Katonadan naklen Hammer, V, 79 v.d.). Ferdinand, Zapolyainin teebbsnden ve Lasczkynin memuriyetindeki baarsndan haberdar olmu, o da, pdiah nezdinde derhal bir elilik heyeti gndermiti. Hobordansky Janos ile Sigismond Weichselbergerden mrekkep olan bu heyet 29 Mays 1528de stanbula gelmi, fakat, pdiah tarafndan kabul edilmedii gibi, vezirlerle olan mzakerelerden de hibir netice elde edememiti (kr. A. Gevay, Legatio Joannis Hoberdamcz et Sigismondi Weichselberger ad Solimanum I. mparatorem turcarum issu Ferdinandi I. regis Hung. Boh. etv. Obita anno MD XXVIII, Wien, 1827; ayrca bk. Peevi. ayn. yer., s. 130 v.d.). Viyana Seferi (1529)

981

Eliler ile yaplan mzakerelerden ve daha nce Zapolyainin elisine yaplan vaatten sonra, Avusturyaya kar bir sefer almas kanlmaz bir hal almt. Sefer karar verilince pdiah, ilk i olarak vezir-i azam brahim Paay o vakte kadar allmam geni selahiyetlerle tehiz eden ilgi ekici bir berat ile serdarla getirdi. () Kanun Sultan Sleyman bundan sonra vezirler, devlet erkan ve btn kapu kulu ile birlikte 10 maysta stanbuldan hareketle Edirnekapdan karak ilk merhale olan Halkalpnara kondu. Ordunun mevcudu 200.000 kiiden fazla olup 300 topu vard. () Yol boyunca yine tam bir zapt-u raptn hakim olmas, hibir yolsuzluk ve adaletsizlie teebbs olunmamas iin dikkat ve itina gsteriliyordu (Rz-nme, Mnat, s. 569). 19 Austosta Macaristana girildikten sonra Zapolyai pdiahn huzuruna kabul edildi. Kendisine daha stanbuldan bir nme-i hmayun gnderilmi, btn kuvvetleri ile gelip orduyu hmayuna iltihak etmesi, zahiresinde, mhimmat ve ihtiyalarnda hibir sknt ektirilmeyecei bildirilmiti. () Zapolyai huzura girince pdiah ayaa kalkm ve 3 adm ilerleyerek ona elini ptrmt (kr. Rz-nme, s. 570; Peevi, ayn. esr. s. 133). Pdiah ordu ile birlikte Budin nlerine geldii srada 3 Eyll 1529da Ferdinanda karlmak istenen Macar mukaddes tac, Bali Bey tarafndan ele geirilmi ve pdiaha teslim edilmek zere getirilmi bulunuyordu. Henz Ferdinand kuvvetleri elinde bulunan ve Avusturyal kuvvetler tarafndan mdafaa edilen Budinin muhasaras sadece 5 gn srd ve byk apta bir sava olmadan, iindekilerin hayatlarna dokunulmamak artyla kale pdiaha teslim olundu. Pdiah 6 gn Budinde kald. Bu mddet zarfnda mhim hadise, Zapolyai Janosun, sekbanba ve Gritti (Beyolu) marifeti ile adrndan alnarak kral sarayna getirilmesi ve burada Macar tahtna oturtulmas, bir de, eski Budinde (obuda) toplanan divan- hmayunda, Ferdinand ile karlamak zere Viyana zerine gidilmek kararnn alnmasdr. Pdiah, 50 neferle bir sancak beyini Budinde muhafz braktktan sonra bir konak ilerden giden brahim Paay takiben Viyanaya doru ilerledi. Yolda alnan esirlerden, Viyanay 20.000 piyade ile 2.000 svarinin mdafaa edecei, Ferdinandn da yukar Avusturyaya ekildii renildi (Pessel ile Labachtan naklen Hammer, V, 87), 27 Eyllde Viyana nne vasl olan Sultan Sleymann ota- hmayunu Simmering kynde kuruldu ve muhasara kuvvetleri gereken yerlere yerletirildi. Viyanann mdafaas Nicolas de Salm ile von Roggendorfa tevdi olunmutu (dier kumandanlar ile mdafaa terbibat iin bk. Hammer, gst. yer; Viyana Kalesinin tasviri iin bk. Peevi, ayn. esr., s. 136). Viyanaya kar yaplan birka hcum iddetli mukavemet grdkten ve 12 terin I.deki Karintiya kaps ile Ocaklar kaps arasndaki surlara kar giriilen yry ve hcum da akim kaladktan sonra yaplan bir harp meclisinde, muhasaraya devam iin artk mevsimin msait olmad, erzakn azl ve yamurlar ile souklarn imdiden balamas sebebiyle harekatn daha fazla uzatlmasnda glkler bulunduu grlm, imdiye kadar yaplan aknlar esnasnda dmana

982

verdirilen hasarn Ferdinanda kafi bir ceza olaca, bununla beraber iki gn sonra son bir hcum yaplarak bunda da muvaffakiyet hasl olmad takdirde, muhasaray kaldrmaa karar verilmiti. Rznme bu son hcumun yaplmadn sylerse de, Macar ve Avusturya kaynaklar bunun yapldn, ancak iddetli mukavemet karsnda uzun srmediini bildirmektedir (Feridun Bey, Mnat, I. 574; tafsilat iin bk. Ali, ayn. esr., var. 243 v.dd.; Peevi, ayn. esr., s. 137 v.dd.; Hammer, V, 90 v.dd.; ayrca bk. Kupelvieser, Die Kmpfe sterreichs mit den Osmanen, Wien, 1899; F.A. Behrhaur, Suleiman des Gesetgebers Tagebuch auf seinem Feldzugnach Wien, Wien, 1858) (). Pdiah ordu ile birlikte knn I. ortalarnda stanbula dnd (). 1530 sonbaharnda Ferdinand stanbula bir elilik heyeti gnderdi. Nicolas Jurisics ve Josephe de Lamberg adlarndaki bu elilerin vazifesi, Osmanl Devleti ile bir bar anlamas yapmakt. () Dier taraftan Avusturya aridk Ferdinand ile bar yaplabilmesi iin pdiahn ve Divann istedii asgari artlar, Ferdinandn Macaristandan vazgeip, orada henz elinde bulunan kaleleri teslim etmesi, Zapolyaiye ihsan olunan Macar kralln rahat brakmas, bir de imparatorun spanyaya ekilerek bu ilere karmamas idi. Bu hususlarda bir anlama olmad ise de, pdiahn huzuruna kabul edilmeleri hakkndaki dilekleri yerine getirildi ve 17 Terin II.de mutantan bir merasimle saraya gelerek pdiah tarafndan vezirler, kazaskerler, defterdarlar ve niancnn hazr bulunduu divanda huzura kabul olundular. Bu toplantda Lamberg ve Jurisics bar hakkndaki arzularn pdiaha arz ettiler (tafsilat iin bk. Hammer, V, 104 v.dd.). stanbulda bu mzakereler cereyan ederken, Ferdinand, Budini muhasara ettirmi ise de, kale, Trkler ve Macarlar tarafndan mtereken mdafaa edilmi, Bosna ve Semendire beylerinin imdat gndermesi zerine de muhasaray yapan Rogendorf ekilmek zorunda kalmt. 1532 Seferi (938 Almanya Seferi) Kanun Sultan Sleyman 1530 sonbaharnda avlanmak zere Bursaya gitmi ve dnnde, Budinin muhasaradan kurtarld haberini almt. Bununla beraber Macaristan meselelerini almt. Bununla beraber Macaristan meseleleri yine n planda idi ve o tarafa pdiahn yeni bir sefer aaca anlalyordu. Mahmisi Zapolyainin Avusturya, ek ve Almanlar tarafndan tannmamas kah Budini muhasara suretiyle, ya da baka ekillerde dmanlklarn srdrmeleri, hamisi olan Sultan Sleymann ise, bu halden zlerek, vaadi gereince, kral nasbettii Janosu btn kudretiyle himayeyi lzumlu sayd bir vaka idi. Ancak, Ferdinand destekleyen ve imparator tac giymekle beraber, sadece, spanya kral olarak kabul edilen arkentin msavi bir dman gibi telakki edilmesi, bu seferin spanya kral kasdna ve Almanya seferi olarak tesmiyesine sebep oluyordu. Bir sene ncesinden mutad hazrlklar yaplm, o srada stanbula gelen Polonya ve Rus elileri ile dostane mnasebetler takviye edilmi ve Rumeli beyler-beylii yine ilaveten vezr-i azm brahim Paaya tevcih olunmutu. Pdiah 25 Nisanda 100.000den fazla bir kuvvetin banda olarak stanbuldan hareket etti. (). Pdiah Nite iken (13 haziran) Ferdinandn yeni elileri ordugaha geldi. Yine kont

983

Lamberg ile kont Nogaroladan mrekkep olan bu elilik heyetine verilen talimat, ksa bir mddet nce Viegradda Zapolyai ile Ferdinand arasnda yaplan mtarekenin uzatlmasn salamakt. Kanun Sultan Sleyman, Macaristan Ferdinanda terki kabul ettii taktirde, denecek para hususunda senevi hediye nam ile 25.000 dukadan 100.000 dukaya kadar bir mebla teklif edebileceklerdi. () Rinonun elilik vazifesi ve pdiaha arz hakknda bizim kaynaklarmz skut ederlerse de, Fransa kralnn ona, Sultan Sleyman ve Osmanl ordusunu seferden geri evirmee alma yolunda bir talimat verdii anlalmaktadr. () Ordu Sirmiye ktasnda ilerledii srada, Kanun Sultan Sleyman nezdine Perenyi Peter adndaki Macar asilzadesi de geldi. Bu srada Macar beylerini ou Zapolyai tarafnda grnmekle beraber Perenyi, Lefaivrein kaynaklarna gre (Albert Lefaivre, Les Magyars pendant la domination en Hongrie, Paris, 1902, I, 59), ahsi mlahazalar ile dorudan doruya pdiahn tevecchn kazanmak istemi ve baz mitler beslemiti. ki seneden beri Gritti vastas ile stanbulda mzakeler yapyor ve kendisin Osmanllara bal bir prens haline getirecek bir ferman elde etmeye alyordu. Bu maksatla biro hediyeler, yapt yamalardan ald ganimet hisseleri ve biro esirler gndermiti. Bunlara gvenerek 600 kadar adam ile Essekte ordugaha gelmi ve mit ettii prenslii pdiah tarafndan kendisine tevcihini beklemiti. Fakat, Kanun Sultan Sleyman, bu esnada Zapolyaiyi tutmakta biro faydalar gryordu. Bu sebeple ona tevecch gstererek kabul etmi, ancak kendisin takip etmesini ve kararn beklemesini emretmiti. Ali (ayn. esr., var. 249) ise, onun krallk mit eden dtan dost, iten dmanla beraber bir kimse olduu anlaldndan tevkif edildiini bildirmekte, ancak mteakiben Zapolyainin tavassutu ile serbest brakld grlmektedir (bk. Peevi, ayn. esr., s. 100; Hammer, V, 113). Ferdinandn memleketine girildikten sonra, srasyla Egerszeg, Siklos kaleleri pdiaha itaatlerini arz etmi, Belovar, Berzence (Kszeg) ve dier biro kaleler de ele geirilmitir (bk. Rz-Nme, Feridun Bey, Mnat, s. 577 v.dd.; Peevi, gst. yer.). () Ferdinand savaa davet edilmiti (Katonadan naklen Hammer, gst. yer, bk. Hammer, ayn. esr. V, 118). Pdiah, bu arada tercman Yunus Bey ile Venedik dojuna gnderdii nmede (bk. Hmmer, V, 123 v.d. ve 321) imparatorun korkaklk gstererek savaa cesaret edemediini ve kendisinin biro kaleleri teshir eylediini bildiriyordu. Sultan, Filibede divan- hmynu toplayarak Krm hanlar ve hanzdeleri arasndaki ihtilaflar kesin bir ekilde halletti ve Krm hanln kendisi ile birlikte sefere gelen ve biro yerlerde yararl grlen Mengli Giray-oullarndan Sahib Giray Hana tevcih etti (tafsilat iin bk. Ali, ayn. esr., var. 252 v.d.; Peevi, ayn. esr., s. 171). Yol boyunca pdiahn urad ehirlerde donanma ve enlikler yapld gibi, stanbula muvasalatn (18 Terin II. 1532) takiben de be gn be gece enlikler oldu. Mart 1533te Valide Sultan Hafsa Hatunun vefat vuku buldu ve zevci Sultan Selimin trbesine defnedildi. Ayn zamanda byk ehzade Mustafaya 20 yk ake tahsisatla Saruhan sanca verildi (kr. Tabakat al-mamalik, gst. yer., var. 189; Bostan, ayn. esr., var. 142). Osmanl-Avusturya Anlamas (1533)

984

Pdiah stanbula gelirgelmez Ferdinand yeni bir elilik heyeti iin msaade istemiti. O srada Safevi ran ile bir sava ihtimali mevcut olduundan, bu istek uygun karlanmt. () Kanun Sultan Sleyman tarafndan da kabul olunan eli sadece bir mterake elde edebildi ve pdiah ona bu mtarekenin bir bara evrilebilmesinin ancak Ferdinandn itaat lameti olmak zere Esztergom (Gran) kalesinin anahtarlarn kendisine gndermesi ile kabil olabileceini bildirdi. Bu ilk art yerine getirildikten ve bu arada kralie Mariann (Moha savanda len Layosun zevcesi ve Ferdinandn hemiresi) elisi Cornelius Dupplicius Sehepper de stanbula gelerek, arlkentten bir mektup getirdikten sonra, 22 Haziranda bir anlamaya varld. Buna gre Ferdinand, Macaristanda halen nerelere malik ise, oralar elinde kalacakt. Pdiah, Ferdinand ile Zapolyainin kendi aralarnda kararlatracaklar hal eklini tasdik etmek hakkn muhafaza ediyordu. Gritti her ikisinin arasndaki hududun tespitine memur olacakt. () Bylece 1533 Osmanl-Avusturya anlamas gerekleti. Irakeyn Seferi (1534/1535) Avusturya ile anlama yapldktan sonra Kanun gzlerini arka evirdi. Koyu Snni bir hkmdar sfat ile, Rafizi addolunun i ranllara kar mcadeleyi vazife saymakta idi. ah smailin olu yeni Safevi hkmdar Tahmasp tebrike lzum grmemi, sadece bir tehditnme gndermiti. () Baz hadiseler Kanunnin arka sefer karar vermesine amil oldu. Bunlardan birincisi Bitlis han, Krt merasndan ve XIII. yzyldan beri bu blgede hkmran olan eref hanlar slalesinden eref hanlar slalesinden eref Beyin Yavuz Sultan Selim zamannda tand Osmanl hakimiyetinden syrlarak aha ilticas idi. kinci sebep Azerbaycan hakimi Ulama Hann, ah Tahmaspdan yz evirip Kanun Sultan Sleymana tabiiyetini arz etmesi hadisesidir. Bu zat, Kszeg muhasarasndan nce huzura kabul edilerek, 20 yk akelik tahsilatla Hsn Keyfa ve Bitlis hakimliine tayin olunmutur (Bostan, ayn, esr.; Peevi, s. 175). nc ve daha mhim bir sebep ise, Safevilere tabi Badatn valisi Zl-Fikar Hann pdiaha Badatn anahtarlarn gndermesi idi. Bu ehir islm milletleri ve hkmdarlar iin byk bir ehemmiyet tayan bir yerdi ve Kanun Badat gibi bir ehrin kendisine teslim edilecei manasna gelen byle bir harekete lkayt kalamazd. brahim Paa yine serasker unvann alarak 27 Terin I. 1533te stanbuldan Bitlise mteveccihen hareket etmiti. Pdiah da ilk baharda yola kacakt (bk. mad. brahim Paa; Zikredilen vekayinmeler ve ayrca Tayyip Gkbilgin, Arz ve raporlarna gre brahim Paann Irakeyn seferindeki ilk tedbirleri ve ftuhat, Belleten, 1957, nr. 83). brahim Paa ark hudutlarnda baz kaleler fethettii srada, defterdar skender elebi ile aralarnn almas ve orduda ikilik zuhru zerine dedikodular oalm ve herkes aha ah gerekmi diye sylemee balamt (Ali, ayn. esr., var. 257; Peevi, ayn. esr., s. 178). Bununla askerin, pdiahn ordusunun banda

985

bulunmamasndan ikyet ettiini anlayan brahim Paa vaziyeti stanbula bildirmi ve sultan da stanbuldan hareket etmitir (10 Haziran 1534). () 29 Eyllde divan toplayp insanlarda bulunduktan sonra pdiah ordunun ksm- kllsi ile birlikte Zengn yolu ile Sultaniyeye hareket etti. Serasker pdr, kapukulu kuvvetleri ile pdiah ortada ve Karaman kuvvetleri de dmdar idiler. Kzlba beylerinin, ota- hmynu basacaklar yolunda alnan bir haber zerine tedbirli bir ekilde hareket ediliyordu, srasyla Trkmen ky, Kablant gedii denilen dar bir geit, Kzlzen menzillerine konuldu ki, bu sonuncusu Irak- acem ile Azerbaycann hududu itibar edilmekte idi (Tafsilat iin bk. Menzil-nme, Mnat, gst. yer.; Nasuh Matrak, Beyan- menazil-i sefer-i Irakeyn-i Sultan Sleyman Han, niv. Ktp., nr. TY 2295 var. 35; A. Gabriel, Les etapes dune compangne dans les deux Irak dapres un manuscrits turc du XVI siecle). Bu arada Gilan hakimi malik Muzaffar, ota- hmayuna gelmi ve Kanunye tabiiyetini arz etmiti. 13 Terin I.de Sultaniye ehrine vasl olan pdiah, ah Tahmaspn ricat haberini alm, Dulkadirli hanedanndan Mehmed Bey de Safevilerden kaarak pdiaha dehalet etmiti. Pdiah 17 terin I.de, Ebher kasabasnda iken kar yam, glkler artmt. Hemedana giden da yolu, byk mkilat arz ediyordu. Bundan sonra da glkle ilerleyebilen pdiah Sadabad, Dinever konaklarn gemi, dier yandan serdar da, bu mevsimde yanl bir yol setirdiini ileri srd defterdar skender elebi aleyhinde Sultan Sleymana telkinlerde bulunmu ve onu azlettirmee muvaffak olmutu (bk. mad. brahim Paa). () Badat teslim alm, birka gn sonra da Sultan Sleyman ehre girerek doruca mam- Azam trbesine giderek ziyaret etmitir (bk. Rz-nme, gst. yer.; Ali, ayn. esr.; Lutfi Paa, ayn. esr., s. 350 v.d.; bk. mad. Badat). Knun I.in ilk gnlerinde pdiah Badatta klamay kararlatrd. () Kanun, ordunun Badat klanda geirdii 4 ay, btn blgeyi tahrir ettirmek, devletin dier yerlerinde cari olan timar ve zeamet usuln buraya da temil ederek, yeni fethedilen bu blge idaresini adilane esaslara balamakla geirdi. () 2 Nisanda pdiah ordu ile birlikte Tebrize doru hareket etti. Ayrlmadan nce de Badat muhafazasna gerekli kuvvetleri ve ilk beylerbeyini brakt. Kn ah Tahmaspn Tebrize geldii renildii cihetle, stanbula dnmeden nce bir defa daha Azerbaycann ba ehrine gidilmesi uygun grlmt. Bu defa imale doru, Sleymaniye, Kerkk istikametinde arzasz bir yol seildi. Bu yol zerinde ehemmiyetli saylan Hamir da aldktan sonra, Leyhan ve Gkyurt konaklar da geildi. Bu srada Ulama Handan ulaklar gelerek, ah Tahmaspn Van kalesi zerinde ekildii ve ahn kardei Sam Mirzann da pdiahn yanna gelmek zere olduu haberini getirdiler tam bu srada (26 Mays 1535) Fransa kralnn Kanunye gnderdii nc eli Jean de La Foret geldi (bk. E. Charriere, Negoti-ations de la France dans le Levant, I, 255). Fransa kral, elisi vastasyla, Barboros Hayreddin Paann gnderdii mektubu aldn bildirerek memnuniyet ve kranlarn ifade ettikten sonra, La Foretnin teklif edecei ahidnmenin kabuln ve imparator hari, papa da dahil

986

olmak zere btn Avrupa hkmdarlarn bu ahidnmeye kabul olunmalarn reca etmekte idi. Eli, pdiah Fransa kral ile birlikte imparatora kar harp yapmaya iknaya memurdu. La Foret, Kanunden byle bir harp hazrlklarna sarf edilmek zere 1.000.000 altnlk bir yardm isteyecek, Osmanl donanmasnn Sicilya ve Sardunyaya kar gnderilmesini reca edecek, Fransann arkta eskiden beri haiz olduu ticaret imtiyazlarn devamna alacakt. (kr. Charriere, ayn. esr., I, 258 vd.; Baron de Testa, ayn. esr., I. 29 v.d.). Fransz elisi iyi kabul grd ve pdiah ile birlikte stanbula geldi ve mteakip senenin balarnda istenilen ahidnmeyi elde etti. Ordu Meragaya gelmeden nce, Sarucakam menzilinde Ustaclu Hann bir elisi (eik aas) gelmi ve efendisini huzura kabuln reca etmi ise de, bu recas kabul edilmemitir (22 Haziran; kr, Mnaat, Rz-nme, s. 594). Pdiah ordu ile birlikte Meragadan sonra Sadabada ve sonra Tebrize vard (1 Temmuz 1535). Bu srada, ahn ikinci bir elisi geldi, daha sonra da, Tahmaspn kardei Sam Mirza gelerek pdiaha iltica etti. Burada pdiahn, divan- hmayunun teekkl tarznda bir deiiklik yapt anlalyor. Buna gre, sadece Rumeli beylerbeyisi her zaman divana katlacak, Anadolu beylerbeyisi ancak gerekli hallerde divana itirak edecek, dier btn beylerbeyiler ise, divanda hari kalacaklard (kr. Ruz-nme, s. 595). Pdiah, Tebrizden ran iine doru bir mddet ilerledi. Zengan, Sultaniye yolu ile Dergzine kadar gitti, buradan 7 Austosta dnerek ayn yirmisinde tekrar Tebrize vasl oldu. Celal-zadeye gre, ah Tahmasp takip etmek zere ilerlemeye sebep Ulama Han olmu, avdet ise, ahn yeni bir elisinin recas zerine vuku bulmutu. Kanun Tebrizden Venedik dojuna Badatn zaptn bildiren fetihnme gnderdi (bk. Hammer, V, 159). Ordunun banda olarak pdiah 27 Austosta Tebrizden hareketle batya doru Merend-Hoy yolu ile ve burada ems-i Tebrizinin makamn ziyaretten sonra Erci-Adilcevaz taraflarna geldi. Ahlat konanda iken Ulama Paay Van zerine gnderdi. Daha sonra Tatvan-Bitlis yolu ile Diyarbekire (28 Terin I.), 24 Terin II.de Halepe vasl oldu. Birka gn kald byk merkezlerde mukaddes mahalleri, kale ve mehur camileri ziyaret ediyordu. 6 Knn I.de Antakya, 15 knn I.da Adana ve ayn 23nde de Konyada bulundu. stanbula muvasalat tarihi ise, 8 Knn II. 1536 gndr (bk. Menazil-nme, Feridun Bey, Mnaat, s. 596 v.dd.). () Vezir-i azam brahim Paann dam (1536) Bu ahid-nme vezr-i azm brahim paa zamannda yaplan anlamalarn sonuncusudur. 14 seneden beri vezr-i azm bulunan brahim Paa, pdiahn kendisine gstermi olduu itimat ve tevecch ktye kullanmaa balam grnmektedir. Bu sebeple sarayda bulunduu bir gece pdiahn emriyle bodurulmutur (tafsilat iin bk. mad. brahim Paa ve Celal-zade, Tabakat almamalik, va daracat al-masalik, gst. yer; Ali, ayn. esr., var. 264 v.d.; Solakzade, s. 492). Akdeniz Meseleleri dam edilen Makbul brahim Paann yerine vezr-i azmla Ayas Mehmed Paay getiren Kanun Sultan Sleyman, bundan sonra Akdeniz meseleleri ile daha fazla megul oldu. Pdiah,

987

Koronun amiral Andres Doria tarafndan zaptndan ve kendisi ran seferine kmadan nce, Akdenizdeki kuvveti ve hreti her tarafa yaylm olan Barbarosa kendisini dorudan doruya Osmanl Devleti hizmetine almak niyeti ile, haber gndermi ve bylece devletin btn deniz kuvvetlerini onun kumandas altnda toplamak istemiti. () Kanun Sleyman Irakeyn seferinden dner dnmez Barbaros Hayreddin Paaya yeni vazifeler verdi ve kendisine kapudan paalk da tevcih ederek, talyada Polya (Otranto) sahillerine gitmesini emretti. Avlonya seferi (1537) Bu srada Venedik Devleti ile mnasebetlerin bozulmaa yz tuttuu grlmekte, brahim Paann vezr-i azml zamannda, ok dzgn ve dostane olan mnasebetlerin, onunu stanbulda, Grittinin de Macaristanda katillerinden sonra nazik bir safhaya girdii anlalmaktadr. Ayas Paann bu mevzudaki bar tutumu (bk. mad. Ayas Paa), Akdeniz vaziyetini iyi bilen ve Venedik siyasetinin iki yzlln ok iyi anlam bulunan Barbaros Hayreddin Paann askeri ve siyasi gr karsnda, Kanunnin nezdinde, zayf kalyordu. Cezayir beyler beyisinin cenki temayleri, deniz savalarndan ganimet ve eref elde etmek emelleri yznden Venediklilerin en kk deniz hareketlerini bir husumet alameti telakki ettii dnlebilirse de, son senelerde Venedik hkmetinin biro harp sebepleri hazrlam bulunduu da umumiyetle kabul olunmaktadr (bk. Hammer, V, 180 v.dd.). Pdiah, stanbulda Fransz ve Ragusa elileri ile mzakerelere cereyan ettii srada, tercman Yunus beye Venedike gndermi ve ahid-nme hkmlerine riayet edilmesini talep etmi ve eliyi, imparatora kar, Venedikin Franois I. ile ittifak iin teviklerde bulunmakla vazifelendirmiti. Yunus Bey ayn zamanda Osmanl ordu ve donanmasnn da hazr bulunduunu ima edecekti. Halbuki Kanuni ile dostluk mnasebetlerinin devam ettirmek kadar, Franois I. ve arlkent arasndaki muhasamatta da tarafszln korumak isteyen Venedik devleti sadece, Yunus beye iyi kabul gstermekle kalp bar niyetlerini teyit etmi, fakat Habsburglar aleyhine tasarlanan ittifaka girmek teklifine yanamamt. Venedik, anlaldna gre, Trklerin karada daha kuvvetli olduklarn dnerek onlarn, Adriyatikte deniz savana girmektense Macaristana ordu sevkini tercih edeceklerini sanmakta idi. O srada balyos Tomaso Mocenigoya, hemen stanbula giderek Irakeyn seferinin baar ile neticelenmesinden dolay dojin tebriklerini Sultana arz eylemesi, birka Venedik gemisinin zaptolunmasndan, Venedikin am blgesine gnderdii mallarn gmrnn arttrlmasndan, Balyosun mektuplarn kendisine verilmemesinden ve anlamalara aykr dier hallerden dolay ikayette bulunmas, Venedik senatosu tarafndan emrolunmutu. Pdiahn da iradesinin aldktan sonra Ayas Paann, bu meselelere bir are bulunaca hakknda teminat vermesi, Venedik senatosunda Osmanl limanlarnda mevcut byk hazrlklarn Tunus yahut Napoli zerine olaca yolunda bir mit uyandrd. Fakat, Venedikin dostluuna Kanunnin artk itimat etmemesi, Fatih Sultan Mehmed zamannda Polya memleketinin zaptedilerek sonradan kaybedilmesinin bu srada tekrar hatrlanmas ve

988

pdiahn da, bu yeri tekrar ele geirmek arzusu vb. tesiriyle yedinci seferi hmayun olan Avlonya seferi (Korf seferi) ald ve pdiah da 17 Mays 1537de iki ehzadesi, Mehmed ve Selim beraberinde olduu halde stanbuldan hareket etti (kr. Ali, var. 266; Peevi, I, 195). Vezir Lutfi Paa ise, donanma serdar olarak Barbaros Hayreddin Paa ile birlikte bir hafta nce byk bir donanma ile Akdenize mteveccihen stanbuldan denize almt. O zamana kadar bu derece byk bir donanma grlmemiti. Memleketin her tarafndan bu maksatla 30.000 kreki getirilmiti (Katib elebi, ayn. esr., s. 49), 14 haziran 1537de Samakov sahrasna varan pdiah ve ordu buradan skpe geti ve 29 Haziranda Elbasan kalesi civarna kondu. Bu arada Irakeyn seferi esnasnda itaatini arz etmi olan Gazi Hana Luristan beyler beylii tevcih edildii gibi, Zapolyai Janosun elisi de huzura kabul edildi. Pdiah Temmuz balarnda Avlonyaya varmt (bk. Feridun Bey, Maat, Rz-nme, I, 598 v.dd.). O srada Andera Doria, 10 kadar Osmanl gemisinin eya ykl olarak skenderiyeden geldiini haber alm ve Barbarosun da yokluundan faydalanarak bunlar ele geirmi ve yakmt. Padiah ise, Msrdan gelen dier zahire gemilerini getirmeye ve korumaya kapudan- deryay 60 gemi ile gnderiyor, vezir Lutfi Paay da Polya sahillerine kar harekete memur ediyordu. Gerekten Lutfi Paa donanma gemileri ile Polya yakasna varp birka kale basm, bunlar tahrip ile esir ve ganimetler almt. Otranto kalesi ve dierleri itaatlerini arz etmiler, aknclar da bir ay kadar bu blgede dolamlar bir hayli esir getirmilerdi (bk. mad. Lutfi Paa ve historia de Guazzodan naklen Hammer, gst. yer; Katib elebi, ayn. esr. Gst. yer). Barbaros da zahire gemilerini getirirken Krofu nnde Venedik donanmasn grm, Polya sahillerinden dnen Lutfi Paa ile buluarak zahire gemilerini Prevezeye gtrmt. Pdiah henz Venedike harp ilan etmemiti. Baz deniz hadiseleri dolaysyla iddialarda bulunmak zere tercman Yunus beyin tekrar Venedike gnderildii esnada taarruza uramas, hakaret grmesi, dier yandan Andrea Doriann, Venedik amirali Jerome Pesaroya hitaben aralarnda gizli bir ittifak olduu phesi uyandracak tarzdaki mektubunu kasten Trk gemicilerinin eline geirtmesi ve bu suretle Venediki tarafszlktan ayrlarak Osmanl kuvvetlerinin Venedike taarruzunu salamak istemesi Avlonya seferini Venedike evrilmesine amil oldu. Kanun Korfunun muhasarasn ferman etti. Pdiahn Avlondaki ikameti srasnda vezir Mustafa Paa, asi Arnavutluk blgelerini tedibe memur olmu ve vezr-i azm Ayas Paann da iltihak ile bu vazife baarlmt. Korfunun fethi kararlatktan sonra ise, Lutfi Paa byk bir topu kuvveti ile birlikte 25.000 kiilik bir orduyu adaya karmaya memur eldildi. Katib elebiye gre, bu asker, gemiler ile bir buuk mil uzunluunda bir kpr kurularak adaya geirilmiti, bunlara sonradan Ayas ve Mustafa paalarla dier merann ve aknclarn da kuvvetleri katld (Austos 1537). Adann kyleri tahrip edildii ve kaledeki Venediklilerin de mdafaaya hazrlandklar esnada pdiah ota- hmayun ile 26 Austosta Avlonyadan cenuba hareket ederek Korfu adas karsndaki Bastia iskelesinde karargahn kurdurdu (eyll iptidas), Kanun, kale kumandann teslime davet etti ise de, cevap alamad ve pdiah, byk kayplara uranmas ve bu arada bir top mermisinin drt mcahidi ehit etmesi zerine bir mcahit kulunu byle

989

bin kaleye vermem diyerek, etrafndakilerin srarna ramen, muhasaradan vazgeti (tasfsilat iin bk. Ali, ayn. esr., var. 268 v.dd.; Peevi, s. 198; Hammer, V, 185 v.dd.; Katib elebi, ayn, esr., s. 50). ada bir tarihinin, Kanunnin bu teebbsnden esas itibaryla pek memnun olmad, hereyden evvel de Franois I. ile olan ittifaknn bu esnada tatbik mevkiine konulabileceine kani bulunmad, vezr-i azm Ayas Paann askeri ve stratejik kabiliyetine pek gvenemedii hakkndaki grleri (kr. Renzo Sertoli Salis, Muhteem Sleyman, Trk, Trc. . Turan, Ankara, 1963, s. 153) ihtiyat kaydyla telakki edilebilir. Fransz kralnn bu srada kaamakl hareket ettii ve bunun da pdiahn gznden kamad doru ise de, Ayas Paann kifayetsizlii hususunda bir kanaat tadna dair en kk bir iaret yoktur. Kanun Sultan Sleyman ota- hmuyaun ile 24 Eyllde yola kp Manastr, Ostrova, Selanik, Serez, Kavala, Ferecik, Dimetoka, Edirne yolu ile 18 Terin II.de stanbula vasl oldu (Rz-nme, Nunaat, I. 600 v.dd). bu esnada Bosna sancakbeyi Gazi Huserv Bey de karadan Venediklilere kar baarl mcadele yapyordu. Dier yandan pdiah Mora sancak beyi Kasm Beye, Morada Venedikliler elinde kalm iki kalenin (Monembasia yahut Malvasia ve Napoli di Romania) zaptn emreylemiti. Barbaros donanmadan 60 kadrga ayrarak denizde kalm, geri kalan ksm Lutfi Paa ile stanbula dnmt. Barbaros bu donanma ile Ege denizindeki Venedik adalarna kar harekete geti ve hemen hepsini, baz kk mukavemetlere ramen, teslim almaya muvaffak oldu (Katib elebi, ayn. esr., s. 50 v.d.; Hammer, V, 191 v.dd.). Pdiah onun zaferlerinden fevkalede memnun olmu ve kendisine iltifatlarda bulunmutur (bk. Seydi Muradi, Gazavat- Hayreddin Paa, niv., nr. Ktp., nr. TY 2490 var. 349 vd. () Bodan Seferi (1538) Kanun Sultan Sleyman, birka seneden beri Svey limannda tedariklerde bulunan Hadm Sleyman Paaya slm hkmdarlarndan Gucarat pdiah Bahadur ahn yardmna gitmesini emrettii srada, kendisi de Bodana sefere hazrlanyordu. Bu srada Bodan voyvodas bulunan Petru Rare 1527den beri berat- hmayun ile memleketini idare ediyordu. Pdiahn Macaristanda bulunduu esnada bir elisi vastas ile ald bu beratta, bu memlekette (Moldavya) ayin serbestisi ve voyvoda intihap hakknn boyarlara, yani asilzadelere ait olduu, fakat bu intihabn pdiah tarafndan tasdiki gerektii belirtiliyordu. () Yine burada seferin Kara Bodana kar yaplaca ilan edildi ve o tarafa dnld. Sultan ayr menzilinde iken P. Rarein bir elisi gelip pdiah tarafndan kabul edilmi ve voyvodann bundan sonra ferman- hmayuna itaat gstereceini bildirmise de, dnnde ona terfik edilen Kefe emini Sinan elebinin, Raree, Ya (Ya pazar) ehrinde mlaki olarak ona pdiahn emirlerini teblii srasnda ald baz askeri tedbirleri grmesi ve avdetinde de voyvodann samimiyeti hakknda phelerinin aklamas zerine, Kanun harekata devam ile sakda kurdurulan kprden geilerek Bodan arazisine (Moldavya) girilmesine emretti. Bu esnada Krm han Sahib Giray Han da, askeriyle

990

ve Han zadelerle birlikte gelerek orduya iltihak etmitir. Eflak voyvodasnn gnderdii kuvvetlerden Bodan beyini takip harekatnda nc olarak faydalanld. () Pdiah btn Bodan halkna eman vererek 4 gne kadar beyleri, beyzadeleri, ayan ve ruhbanlar ile huzuruna gelmelerini ferman etti; ok gemeden btn boyarlar gelerek itaatlerini ve bundan sonra pdiahtan ayrlmayacaklarnz arz ve taahht ettiler. Bunun zerine, yeni voyvoda olarak da Stefan Lacustaya samur krkl kaftan, kuka, tu ve sancaklar verildi. () Preveze zaferi (1538). Ayn sene zarfnda Kanun Sultan Sleyman devrinin en byk deniz zaferi kazanld. K mevsimi sonlarna doru pdiahn vezirlere kendi masraflar ile hazrlayp, techiz etmelerini emreyledii 150 gemi henz hazr deil iken, Barbaros Hayreddin Paaya denize almasn emretmiti. Onun, btn hazrlklarn ikmalini ve donanmann tamam olmasn bekledii srada, vezirler bir hileye bavurmular, Andrea Doriann Girite gelerek 20 para gemi ile Msrdan Hindistan mallarn getirmekte olan Salih Reisi bekledii haberini yaymlar, bunun zerine kapudan- derya da 40 para gemi ile stanbuldan hareket etmi (7 Haziran 1538), fakat geride kalan doksan gemiyi arkasndan gndermelerini tenbih etmiti. Ona kapkulu kuvvetlerinden 3.000 yenieriyle ve deniz merasndan olan baz sancakbeyleri (Kocaeli beyi Ali Bey, Teke sanca beyi Hurrem Bey, Sayda Sancak beyi Ali Bey, Alaiye beyi Mustafa Bey) katlmt. Barbaros Hayreddin Paa, nce Ege denizinde baz hareketlerde ve fetihlerde bulunduktan ve stanbuldan bekledii 90 gemi ile Salih Reisin Msrdan getirdikleri de kendisine iltihak ettikten sonra (tafsilat iin bk. Katib elebi, Tuhfat al-kibar, s. 51 v.dd.; mad. Barbaros Hayreddin) Girite de urayarak Prevezeye ynelmiti. Donanma Modon aklarnda iken, Andrea Doriann Prevezeyi zapta alt, fakat sonradan muhasaray kaldrarak mttefik donanmasnn harekat ss olarak karalatrd Korfuya ekildii haberi Barbarosa getirilmiti. O da bu esnada bir iki gnll gemisini kafir yakasna gnderip dil (esir) aldrm ve bunlar Bodan seferinde bulunan pdiaha gndermiti. Daha sonra dmann bir sava iin yaklamas zerine, Barbaros, evvela alnacak tedbirleri kararlatrmak zere harp meclisi akdetti. Sonra da donanmaya harp nizam aldrd. Mteakiben iki donanma harp nizam aldrd. Mteakiben iki donanma Preveze aklarnda karlat. 27 Eyll 1538de vuku bulunan mehur Preveze deniz sava Osmanl donanmasnn tam bir zaferi ile neticelendi. Ancak gecenin bastrmas bu zaferin daha byk ve parlak olmasna engel olmu, mttefik dman donanmasn daha ar kayplardan kurtarmt. Ertesi gn, Barbaros dmann urad malubiyeti bir zafer nme ile pdiaha arz etmek zere olu Hasan Beyi gnderdi. Kanun bu byk muzafferiyetten fevkalede memnun kalarak, divan kurmu ve zafernme ayakta dinlenmiti. Pdiah, Kapudan Paa haslarna 100.000 ake terakki ferman ettii gibi, her tarafa fetihnmeler gnderterek enlikler yaplmasn emretmiti (bk. Katib elebi, gst. yer; Ali, ayn. esr. Var. 273 v.dd.; Peevi, gst. yer; Hammer, V. 202 v.dd.; mad Barbaros Hayreddin). Hint Seferi (1538)

991

945 (1538) senesinin nc byk hadisesi Msr valisi Hadm Sleyman Paann pdiahtan ald emir zerine Kzldenizde balayan ve Hindistana kadar uzayan ve tarihlerimizde umumiyetle Hint seferi diye anlan deniz seferidir. Kanun devrinde Kzldenizde ilk hareket ok nceleri, Moha seferi arifesinde balam saylabilir. Zira, Portekizlerin Hindistan sahillerinde yerletikten sonra, zaman zaman Arap yarmadas sahillerine de tecavz etmeleri pdiahn dikkatini ekmi, gerek Arap yarmadasn, gerek Hindistan sahillerini zapt ederek slm alemini bana adeta bir bela kesilen Portekizlilere kar haclarn ve deniz ticaret yollarnn korunmasna karar vermiti. te bu sebeple 1526da Selman Reis adnda bir Trk denizcisi Bahr- ahmer kapudan tayin edilmi, Svey limannda tedarik ve techiz ettirilen 20 kadrgadan mrekkep bir donanma ile Adene kadar olan Arap yarm adas sahillerini Osmanl tabiiyeti altna almaya muvaffak olmutu. Selman Reis, Osmanl Devletinin Bahr-i ahmer kapudan sfat ile, vaziyete gre, Yemen ve Aden sahillerinde hkm ve nfuz sahibi Arap eyhlerine ve kabile reislerine bazen atfet gstermek suretiyle, bazen de iddet yoluyla bunlarn Osmanl Devletine ballklarn salam ve uzun mddet hem Portekizlilerin bu denize girmesine hem de bu sahillerde asayi ve gvenliin bozulmasna mani olmutu. lk hareket bu idi. Bu sralarda Hindistanda Baburun kurduu devletden baka birok Mslman devletleri vardr (mad-ahiler, Nizam-ahiler, Adil-ahiler, Kutb-ahiler vb.). Bunlarn aralarndaki ihtilaflardan faydalanan Portekizliler, sahilde bata Goa olmak zere baz mstahkem kaleler tesisine muvaffak olmulard. Ancak, banda Bahadur ah gibi muktedir bir hkmdar bulunan Gucarat Mslman devleti, Baburdan sonra devleti daha fazla bylten ve kuvvetlendiren olu Humayun ah ile mcadeleye baladktan sonradr ki, Kanun ve Osmanl Devleti Hindistan ile ilgilenmek vesilesini bulmutur. Zira, Bahadur ah, Humayun aha kar malup olduktan ve ekildii Bender Diu kalesinde de yine dmann tecavznden endie duyduktan sonra, yardmlarn salamak zere bir taraftan Goadaki Portekiz valisine, dier yandan da, Msra ve Kzldenize sahip olan, ayn zamanda ark memleketlerinde ve Hint denizinde byk bir hreti bulunan Osmanl hkmdarna mracaata kendini mecbur hissetmitir. Bahadur ahn elisi, yine Humayun ahn tecavzne urayan Dehli sultan skenderin olu Burhan ile birlikte Edirnede pdiah tarafndan kabul (1536) ve kendisine yardm vaat olunmutu. Bahadur ah bir taraftan da, her ihtimale kar ve gerektii zaman iltica etmek niyetiyle, hazinelerini Hicaza yollamt. Mteakiben Portekizliler tarafndan ldrld (ubat 1537) haberi pdiaha gelince (bu haber Edirneye ubat 1538de vasl olmutu), artk Humayun aha kar Bahudur aha yardm ii deil. Hicazn deniz yollarn kesen ve bir Mslman pdiahn ldren Portikizlilere kar bir cihad dnld ve Msr beyler beyisi Hadm sleyman Paa, Kanunden ald emir zerine, Bahadurn mirass olduunu ileri srerek 80 gemi ile Bender Diua doru Sveyten hareket etti (14 Haziran 1538). Ayn zamanda Bahadur ahn Hicaza gnderdii hazinelerini stanbula yollad. Hadm Sleyman Paa teden beri kendisini bu ie hazrlad cihetle, hasta ve ihtiyar olmasna ramen pdiahtan ald bu emre memnun olmu ve 20.000 kiilik kuvvet

992

ve 7.000 kiilik bir yenieri birlii ile cenup istikametinde deniz seferine balamt. Evvela, Aden zerine gitti ve hakimi Amiri bertaraf ederek buray ele geirdi, birka hafta sonra Gucarat sahillerine vard. Burada Portekiz kalelerinde bazlarn (Mslman tarihilerin Bender Trk, Portekizlilerin Villa des Rumes dedikleri Gokala kalesi ve kat kalesi) kolaylkla zaptetti. Mteakiben Benter Diuda Portekizlilerin yaptrdklar kalenin muhasarasna balad; bir yandan da Gucarat devletini yeni sultan Mahmud III.e mektup ve adam gndererek zahire ile yardm etmesini istedi. Fakat Osmanllardan korkan Gucarat hakimi yardm etmedii gibi, bir aydan beri muhasaraya kar koyan Portekizlilere yardm iin byk bir donanmann gelmekte olduuna dair uydurma bir haber kard ve bylece Hadm Sleyman Paann muhasaray kaldrarak avdetini salad ki, 3 ay kadar oralarda kalan ve dnerken de Aden ve Yemen taraflarnda baz icraatta bulunan Msr beyler beyisi, 13 Mart 1539da Ciddeye varm, macerasn ve ftuhatn ulaklar ile pdiaha bildirmi, kendisi hacca giderken, donanmay Sveye gndermiti. Sonra kara yoluyla Msra geldi ve ald ferman- hmayun zerine stanbula hareket etti. Burada Kanun tarafndan baarlar takdir edilerek kendisine kubbealt vezirlii verildi. (Peevi, ayn. esr., s. 222: Katib elebi, ayn. esr., s. 57 vd.; Hammer, V, 205 v.dd.; Ali, ayn. esr., var. 276 v.dd.) (). Osmanl-Venedik Bar Anlamas (1540) Korfu muhasarasndan beri Venediklilerle muhasamat devam ediyordu. Dalmaya sahillerinde baz kaleler her iki taraftan hcum ve taarruza uram, bir ksm defalarca el deitirmi, bazlar teslim olmutu. Daha mhim bir hadise olarak Castel-Nuovonun (Nova hisar) Venediklilerce zapt, mteakiben Barbaros Hayreddin Paa tarafndan geri alnmas zikredilebilir. Venediklilerin giritii her teebbs, Bosna sancak Beyi Gazi Hsrev Bey ile Kilis sancak beyi Murad Beyin mukabelelerine ve intikam hareketlerine sebep oluyordu (bk. Hammer, V, 210 v.dd.). Osmanl Devleti Castel-Nuovoyu geri almak zere teebbse getii srada, Venedik hkmeti bir anlama veya umumi bir mtareke akdetmek zere mzakerelere girimiti. Zira imparatorla mevcut ittifak Venedik Devletinin menfaatlerine aykr idi. Senato bu vaziyetten kurtulmak arelerine ba vurdu. Bu mevzuda pdiahn ve dolaysyla divan- hmyunun niyetlerini renmek ve bir anlama akdinin mmkn olup olmadn anlamak zere stanbula gizlice bir ajan gnderdi. Bunun mspet bir cevapla Venedike avdeti zerine (Nisan 1539) Kanun nezdinde evvela Pietro Zen, bunun yolda lmesinden sonra Tomaso Contraini bu ie memur edilmiti. () Bu srada Venedik, Avrupann siys vaziyeti ve imparatorla Fransa Kral arasda bir konferans akdi karar sebebiyle, pdiahla barmann akllca bir haraket olacan anlatmakta ve biro fedakrlklarla bar kazanmak istemekteydi. Bu itibarla 1540 ilk baharnda senato azas Luigi Badoeroyu Kanun Sultan Sleyman nezdinde mzkerelere devam etmek zere stanbula gnderdi. Senato yeni eliye, her eyin muhasamata balanmadan evvelki hale irca olunmasn teklif ve mzkere etmek selahiyetini vermi, sefer masraflar olarak da tazminat namyla 300.000 dukaya

993

kadar bir para demeyi de kabule mezun klmt. Fakat Moradaki iki kaleyi (Malvasia ve Napoli di Romania) asla terk etmeyecekti. Venedikteki Onlar meclesi ise, icap ettii takdirde elinin daha byk selahiyete malik olmas taraftar bulunup, mezkr iki kale anlamaya engel olursa, bunlar da terk etmeye muvafakat hususunda ona gizli talimat vermiti. Tarihi Leon Galibert (Historie de la Rpublique de Venise, Paris, 1847, s. 252)e gre, bu gizli talimat elilik katibi tarafndan Fransa elisine if edilmi, o da divan- humyn vezirlerine bildirmi, bylece mzkerelerde Kanunnin vezirleri eliyi azami tavizlere mecbur brakmt. Nihayet 3 aylk bir mzkereden sonra 20 Terin I. 1540ta bir bar anlamas yapld. Buna gre, Venedik devleti, Morada sz geen bu iki kaleyi, Dalmaya sahilinde Nadin ve Urana kalelerini, Barbarosun zapt ettii adalar (Syros, Patmos, Stampelia, Egine, Nio, Antiparos, Paras) pdiaha brakyor, sefer masraf olarak 300.000 duka tazminat vermeyi kabul ediyordu. Bu suretle Venedik Devleti, ihtiya duyduu sulh ve skunu salam oldu (tafsilat ve anlamann Trke metni iin bk. Tayyib Gkbilgin, Venedik devlet arivindeki vesikalar klliyatnda Kanun Sultan Sleyman devri belgeleri, Belgeler II, s. 121 v. dd. Vesika I; kr. Noradounghian, ayn. esr., I, nr. 155; Hammer, ayn. esr., V, 214 v. dd.). Macaristan Meseleleri ve 1541 Seferi Bu, Osmanl Devletinin ve Kanun Sultan Sleymann d siysetini ve askeri faaliyetini igal eden en mhim hadisedir. Zapolyai, 1534te Grittinin katlinden sonra, pdiahn bir intikam hareketinden korkmu, fakat onun Viyanaya gnderdii nme-i hmyundan, bu katilden Neme kraln sorumlu tuttuunu anlayarak ferahlamt. Zapolyai, kendisini hmisi tarafndan bir tehlikenin tehdit etmediini grnce, bir mddet tereddt etmesine ramen, rakibi Ferdinand ile anlamak mecburiyetinde bulunduunu hissetti. ki tarafn temsilcileri, Varad (Nagyvarad, Grosswardein) ehrinde mzakerelere balamlard. Biro safhalar geiren ve araya birtakm tereddtler, phe ve hesaplarn girmesi ile uzayan mzkereler nihayet ubat 1538de neticelenmi ve Zapolyai Janosun, lmnden sonra, ocuu olsun olmasn btn Macaristann Ferdinanda kalacan tespit eden anlama imzalanmt. Anlamann bir maddesi, Zpolyainin Ferdinand ve imparator aleyhine Kanun ile ittifak edemiyeceini tazammun ettiinden ve pdiahn byle bir muahedenin akdine muvafakati dnlemeyeceinden anlamann gizli kalmas kararlatrlmt. Ancak muahedenin akdinden daha bir sene gemeden Zapolyai, Habsburglar aleyhtar bir siyset takip eden Leh Kralnn kz zabella ile evlenip, Macaristan kale ve ehirlerinden bir ksmn dn hediyesi olarak verince, tevars edecei topraklardan bir ksmnn muahede hilafna baka ele gemesine kzan Ferdinand, stanbula gnderdii bir eli ile gizli muahedeyi Trk hkmetine ifa etti (1539). Joviustan naklen Hammertin (V, 218) bildirdii, Kanunnin bu haber zerine kzarak Zapolyaiye ar bir tehditnme gndermi olmas hususu ihtiyat kayd ile telakki olunabilir; nk Zapolyai bundan sonra da trl yollardan pdiahn tevecchn muhafazaya alm grnmektedir. ok gemeden, 22 Temmuz 1540ta Erdelde len Zapolyai, lmnden bir ka gn nce, Budin saraynda bir olunun doduunu haber alm ve Varadda yaplan anlamasnn uygulanmayarak, olunun kendi yerine Macar kral olmasn vasiyet etmi ve Avusturyaya kar, Osmanl pdiah Sultan Sleymandan yardm mit

994

edebileceini sylemiti (Verancsics ve Katonadan naklen Lefaivre, Les Magyars pendant la domination Ottomane en Hongrie 1526-1722, Paris, 1902. S. 63 v. d.). Bu arada ocuuna vasi tayin ettii gibi, adamlarndan birini (Verbzi) de hemen stanbula gndermiti. Dier taraftan Zapolyainin lmnden haberdar olan Ferdinand da, derhal ve ikinci bir eliyi yeni talimatla pdiahn nezdine gndererek Avusturya menfaatlerini korumak hususunda hibir eyin ihmal edilmemesini temine almt. Zapolyainin, zabelladan doan bu ocuunun meruiyeti hakknda herkeste tereddt uyandran baz pheli ayialar zerine, Kanun, meseleyi tahkik iin Budine bir avu gnderdi. Kralie, avuun yannda ocuuna st verince avu, elini ocuun gsne koyarak byd zaman Macaristanda saltanat ve hkmet sreceine dair pdiah namna yemin etmiti (Katona ve Verancsics tarihlerinden naklen ayn. esr.). Bu arada Ferdinanda bal Macar Asilzdeleri, Budinin henz pdiahn yardm gelmeden, bir an nce igalini istemiler, o da bu maksatla bir ordu gndermiti; Budinin bu kuvvetler tarafndan muhasara edildii haberi stanbula geldii srada Kanun de Zpolyainin elisi Verbcziyi kabul etmi ve imdiye kadar krak Zapolyaiye terk edilen ve esasen kl hakk olarak pdiaha ait olan Macar memleketlerinin bundan sonra da, eri cizye karlnda onun olunda kalacan bildiren bir berat- hmyun vermiti. Budine pdiahn yardmc kuvvetleri gndermesi gecikmedi; Ferdinandn kumandan da muhasaray brakt ve geri ekildi. Avusturya elisi ise, 7 Terin II. 1540ta Kanunnin huzuruna kabul edilmekle beraber, Macaristann pdiaha ait olduu sylenerek azarlanm ve ileri srd mazeretler kabul edilmeyerek mzkereler kesilmiti. Ferdinanda kar yeni bir harp amann mnasip olup olmayaca hakknda pdiahn huzurunda saat sren mzkerelerden sonra sefere karar verildi (eli Lasczkynin raporuna atfen Hammer, V. 221 v.d.). Zapolyainin lm ile, Macaristan meselesinde Kanunnin ve divan- hmyunun gr, yle grnyor ki, esasl surette deimiti. Pdiah, macar krallnn Habsburglar karsnda, eskiden olduu gibi, kendi bamszln Trk yardm ile de mdafaa edebileceini artk mit edemiyordu ve arlkent imparatorluunun Macar Krall ile birleerek aa Tunaya kadar ineceini ve hatta Balkanlardaki Trk topraklarna taarruz iin daha fazla imknlara sahip olabileceini hesaplyordu. Eer Osmanl Devletinin Habsburg imparatorluu ile dorudan doruya komu olmas gerekiyorsa, hududun aa Tunada deil, Budinin garbnda ve imalinde olmas daha faydal idi. Vaziyet byle olunca, pdiah gibi Ferdinand da hazrland ve kendisi iin hayati sayd Budini, Mays 1541de tekrar muhasara ettirdi. Kanun, ilgililere gelecek ilkbahar iin sefer hazrl emri verdikten sonra, sene sonlarnda yannda ehzdeleri Mehmed ve Selim olduu ve bir miktar yenieri bulunduu halde Edirneye gitmi, k orada geirerek Nisan 1541de stanbula avdet etmiti. Bu srada sadrazam Ltfi Paa, zevcesi ah Sultan ile arasndaki mnakaann pdiaha aksetmesi ve Kanunnin de bundan mteessir olarak nikhlarn fesheylemesi neticesinde azlolundu (bk. mad. Ltfi Paa) ve yeri ikinci vezir Hadm Sleyman Paaya verildi (Mays 1541).

995

Pdiahn bu esnadaki ikinci bir karar da byk ehzde Mustafay, senelik haslarna 500.000 ake zammederek, Saruhandan Amasya sancak beyliine nakletmesidir. Sefere klaca srada yaplan bu tahavvl ve yeni sadrazamn da sefere gtrlmeyerek ranllarn herhangi bir teebbs ihtimaline kar Anadolu muhafazasna gnderilmesi dikkate ayandr. stanbulda bulunan Avusturya elisi Lasczkynin raporuna inanmak lazm gelirse, Hadm Sleyman Paa, ranllarn muhtemel tecavzlerine kar deil, fakat ehzde Mustafann hareketleri ile ilgilenmek zere Anadoluda braklmt. Haslar arttrmakla beraber Manisadan Amasya gibi uzak bir sanca gnderilmesi, ehzdenin hakknda bir phe uyandna delil saylmakta idi (Hammer, ayn. esr., V, 223). Kanun 23 Haziran 1541de stanbuldan Budine mteveccihen hareket etti. Yollarda birtakm tayin ve azillerde bulunan ve baz elileri kabul eden pdiah, Belgradda iken Budinin kurtarld haberini almakla memnun oldu. Filhakika Ferdinandn kumandan Rogandorfun Budini muhasaras, muvaffak olmam ve bu zaten tahkim ettii Gellrt tepesi de, Osmanl nc kuvvetlerinin Yahya Paazde Mehmet ve Ulama beylerin kumandas altndaki taarruzlar neticesinde dm ve Avusturyallar firara mecbur kalmlard (22 Austos). Bu tahkimata Macarlarca verilen Tabor ad, tarihlerimizde Istabor eklinde ifade edilmi ve bu 1541 seferinde de Istabor seferi denilmitir. Pdiah 26 Austosta ordu ile Pete yakasna vasl olduu zaman, Budin kurtarlm bulunmakta idi. Tunada Kasm Bey kumandasndaki ince donanma da Pete kalesini zapt etti. Mteakiben ota- hmyun eski Budin (Obuda) denilen yerde kuruldu (kr. L. Fekete, Budapest a trk korban, Budapest, 1944, s. 13 v. dd.). Kanun 30 Austosta Budin sarayndaki kralie zabellaya ve kk ocuuna kymetli hediyeler gnderdi. Bunlar gtren ba avu ba Ali Aa da Kralieye pdiahn selamn tebli ederek, ocuu Ota- hmyuna gtrd (Peevi, ayn. esr., s. 243- Fekete, gst. Yer.). Bu arada yenieriler de kaleyi seyir bahanesiyle girdikleri Budin ehrini kale kaplarn tutmak suretiyle kan dkmeksizin igal ettiler. Halka silhlarn teslim ve yenierilere iyi muamele ettikleri takdirde mal ve cana dokunulmayacan ilan olundu ve bylece Budin bir Trk kale ve beldesi haline geldi. Cezayir Zaferi (1541) Kanun Budin seferine karken, yolda Sofyadan Barboros Hayreddin Paay bir ferman gndererek Cezayire yardm etmesini emretmiti. Gerekten, imparator arlkent Terin I. 1541de Cezayir sahillerine bir karma yapm, fakat neticede ar bir malubiyete uramt (kr. Tuhfat alkibar, s. 58). arlkentin bu deniz harekatna Kanunnin karsna karada kmaktan ekindii iin giritii kabul edilebilir. Avusturya Elileri ile Mzkereler ve Pete Muhasaras (1542) Kanun Budinden avdetinde, idari baz deiiklikler yaptktan sonra, o k (1541-1542) yine Edirnede geirmiti. Bu srada ehzde Mehmed 30 yk akelik haslarla Saruhana ehzde Selim ise, Konyaya sancak beyliine gnderildiler. Her ikisine de bu tayin ve tevcih merasimlerinde

996

hkmet alametleri olan alem ve tabl verilmi, maiyetleri ile birlikte vazifeleri bana gitmilerdi. Ferdinand iki sene evvel stanbula gnderdii elisi Tranquillus Andronicusu 1542 senesi yaz sonlarnda yeni mzkerelerde bulunmak zere tekrar gnderdi. Kendisine verilen 10 Temmuz tarihli talimat-nmede Macaristann tamamen Ferdinanda terki karlnda ve pdiahn merhamet ve ihsanna bir delil tekil etmek zere senede 50.000, bu da kafi grlmezse 100.000 duka vergi takdimini teklif etmesi bildirilmitir. Fakat vezirler elinin tekliflerini o derecede ehemmiyetsiz buldular ki pdiahn huzuruna bile karmadlar. Gerekli cevab verdiler ve bylece Tranquillus, hibir ey elde edemeden 9 Terin I.de stanbuldan gitti. Bu elinin stanbulda bulunduu srada Ferdinandn ordusu Peteyi muhasaraya geldi. O srada Sleyman Paann yerine Budin beylerbeyliine tayin edilen Yahya Paazde Bali Bey dmana kar mdafada bulundu. Kendisine Bosnadan ve dier komu sancaklardan da yardmc kuvvetler geldi. Budinin bir Trk eyaleti oluundan tela kaplarak Avrupa umumi efkarnda heyecan yaratmak ve yardm toplamak isteyen Ferdinand ise, olduka mhim bir mttefik ordusunu Pete muhasarasna getirmeye muvaffak olmutu. Jocahim von Brandenburg kumandasnda bulunan mttefikler, aralarnda ihtilaflar kmas, grdkleri iddetli mukavemet ve daha baka sebepler neticesinde 7 gnlk bir muhasaradan sonra kuatmay kaldrmak zorunda kaldlar. Osmanl kuvetleri, ekilen dmanlara byk zayiat verdirdiler. Pete muhasaras stanbulda duyulunca pdiah Edirneye doru yola kt. Fakat Avusturyallarn Budin ve Peteden ekildiklerini duyduktan sonra, k geirmek zere Edirnede kald (bk. Peevi, s. 222 v. dd.). Nis Muhasaras (1543) Fransz elisi Paulin, Kanun ile birlikte Budinden dnm stanbula gelmiti. Vazifesi, Fransann arlkente kar harbe hazr olduunu bildirerek, Osmanl donanmasnn Fransaya yardmn salamakt. Franois I. szlerinde durmam olmasna ve hatta 18 Haziran 1538de arlkent ile Osmanl Devleti aleyhine bir anlama bile yapmasna ramen, Fransz elisi Rstem Paay elde etmee muvaffak olmu, ayn zamanda, Barbaros da, Andrea Doriaya kar yeni bir zafer kazanmak vesilesi bulacan dnm ve bu sebepler Franszlarn teklifine muvafakati mucip olmutur. Bunun zerine tercman Yunus Bey, Venedike giderek doja, Frans ile dostluk halinde yaama tavsiye eden pdiahn nmesini gtrmtr (948 evval tarihli nme-i hmyun iin bk. Belgeler, II, gst. Yer., vesika 17; Cevdet, Tarih, I, 349 v. dd.). Ancak Venediklilerin, iki kuvvetli hkmdar arasnda bitaraf kalmalarnn menfaatlerine en uygun ekil olduunu dnerek, pdiahn bu yoldaki tekliflerini maharetle idare ettikleri anlalmaktadr. Paulin, Fransaya dnnce, Franoisya, Barbaros kumandasndaki Trk donanmasnn yaknda sefere kacan bildirdi ve ikinci defa memuriyetle stanbula gnderildi. Bu defa yannda Pellicier adnda ikinci bir eli bulunuyordu. Eliler huzura kabul edilip, yine Rstem Paann tesiri ile Kanunden Franoisya hitaben kuvvetli bir vaadi tazammun eden bir mektup almay da baardlar (bk. Hammer, V, 236, 359). Bu suretle Osmanl

997

donanmas, Mays 1543 sonlarna doru Barbarosun kumandasnda ve Paulin ile beraber denize alarak bir ay sonra Messine boazna girdi. Haziran nihayetlerine kadar talya sahillerini geerek 20 Temmuzda Marsilyaya vard. Toulon nlerinden geerken, Barbarosun donanmas bir Fransz kadrgas tarafndan selamlanm ve gemiye Trk Bayra ekilmiti. Marsilyada ise, Enghien dk Franoisde Bourbon kumandasndaki 30 gemilik bir filo tarafndan byk bir merasimle karlanm, top teatisi suretiyle selamlanmt. Yllardan beri hreti byk Avrupay tutmu olan bir Trk amiralinin Kanun Sultan Sleyman tarafndan Fransaya yardm iin Marsilyaya gnderilmi olmas fevkalade bir hadise tekil etmi, binlerce halk ve saray erkan bu ehre koumutu. Osmanl donanmas, Franszlarn hazrlklarn bitirmelerini bekleyerek bir mddet Marsilyada kalm, sonra Toulana gelip, 20 Austosta maiyetine ehemmiyetsiz bir Fransz filosunu da alarak buradan hareket etmitir. Barbaros, Nis muhasarasnda donanmay bu ehrin yaknnda bulunan Villafranca limanna sokmu, sonra bombardmanlarna balayarak ehri teslim alm, fakat mukavemete devam eden kaleyi, Franszlarn gevekliini ve bu esnada gsterdikleri iki yzll anlayarak, fethe lzum grmemi ve Toulana dnmtr. Buradaki ikameti ise, ertesi sene ilkbaharna (Nisan 1544) kadar devam etmi, bu esnada Salih ve Hasan reislere spanyann Katalonya sahillerini vurdurarak biro esir ve ganimet almtr. Bu mddet zarfnda Andrea Doriann donanmas hi meydana kmam Trk donanmasnn garbi Akdenizde de bir hakimiyet ve stnlk kurmas, spanyadaki Mslman Araplar bile bir isyana cesaretlendirmitir. Osmanl donanmas, Fransada kald mddete Kral, ayda 50.000 duka altn vermeyi taahht ettii halde, bu paraya demekte ok glk ekmi ve bu hal Barbarosun hiddetini mucip olmutu. Nihayet kapudan- derya biro Trk ve Mslman esirlerini de kurtardktan ve talya sahillerinden dnte de esir ve ganimetler aldktan sonra, yaz aylarnda (1544) stanbula gelmi ve Kanun tarafndan byk deniz gazasnn kahraman sfatyle kabul edilerek iltifat grmtr (bk. mad. Barbaros Hayreddin Paa; Hammer, V, gst. Yer.; Katip elebi, ayn. esr., s. 59). Estergon (Esztergom, Gran) Seferi (1543) Kanun Sultan Sleyman 1542 / 1543 kn Edirnede geirdikten sonra, onuncu seferi-i hmyun denilen ve Celal-zde (Tabakat al-mamalik, var. 277 v.dd.) tarafndan Ustolni Belgrad (Szekesfehervar) ile kale-i Estergon iin olduu belirtilen sefere, 23 Nisan 1543te kt. K, Edirnede ok sert olmu, halk ok sknt ekmiti. Pdiah, Rumeli beylerbeyisi Ahmed Paay Rumeli askerini toplamak iin daha nevruzda (21 mart) emir vermiti. Ordudaki nizam ve disiplin ve zahire tedariki hususunda gsterilin dikkat ve ihtimam dier seferlerdekinden daha ok denebilirdi. Pdiah ve ordu mutad yolu takip ederek seke geldii vakit Sadrazam Hadm Sleyman Paa, ikinci vezir Rstem Paa ve dierleri alay dzerek saf balamlar ve bylece Kanunyi istikbal etmilerdi. Evvela Valpo kalesi teslim oldu ve kumandanna (Santa Mihly) Budin sancanda bir zeamet verilmesini, Budin beylerbeyine emreden pdiah, kaleye biro slm ahali yerletirilmesini, mescidine hatip, imam ve mezzin tayinini alakadarlara bildirdi, sonra da vezirleri ile birlikte kaleyi seyretti.

998

Kanun Sultan Sleyman esas itibaryla bu seferi, bir Osmanl eyaleti haline gelen Budinin emniyette kalabilmesi iin civarndaki kalelerin zapt ve bu eyalete ilhak, yani hinterlandn geniletmek gayesiyle amt. Bylece stratejik, siyasi ve bunlarn yannda iktisadi gayeler takip ediliyordu. Sikls kalesi, teslimi kabul etmedi, muhasara suretiyle fethi icap etti. Fakat bu srada Peuy (Pcs) kalesi halk, Rumeli beylerbeyinin Siklsu muhasara ettiini grnce itaatlerini arz edip, teslim oldular. Pdiah bundan sonra da garba tevecch ederek Estergon kalesinin muhasarasna balad. Tuna kenarndaki bu kale Macarlarn tarihi ve mukaddes bir ehri saylmakta idi ve Budinin emniyette kalabilmesi iin alnmas lazm gelen kalelerin banda geliyordu. Austos balarnda muhasaraya balanrken pdiah mahsurlara teslim olmalarn tekif etti ise de, mdafiler spanyol kumandan Sancius Cottann ehemmiyetli bir yardmc kuvvet getirmi olmasna gvenerek bu teklifi reddettiler. Kanun Sultan Sleyman kale surlarnn dlmesine ve yaplan yrylere bizzat nezaret ediyordu. Nihayet 10 Austosta serbeste ekilip gitmeleri artyla teslim mukavelesi imzaland. Mdafilerin bir ksm kalenin temizlenmesinde altrld, bir ksm da pdiahn hizmetine girmeye muvaffak oldu. ehrin katedrali camie tahvil edildi ve pdiah burada cuma namazn kld ve Estergonun bir sancak halinde idaresi hakknda tedbirler ald. Bundan sonra pdiah dier ehemmiyetli merkez olan Ustolni Belgrad (Macarca Szkesfehrvr ve Almanca Stuhlweissenburg) muhasara ve zapt ettirdi. lk hcm 28 Austosta yapld, pdiah 2 Eyllde ikinci hcumu emretti ki, bu suretle Belu Varou denilen kale ertesi gn de i kale eman dileyerek teslim oldu. Pdiah, bu ehrin vaktiyle Zapolyaiye tbi iken sonradan kendi istei ile Ferdinand tarafna getiini hatrlayarak, nce Macar asll halka eman vermek istememi ise de, sonra efkati galip gelmiitir. Pdiah, burada eski Macar krallarnn mezarlarn grm ve halktan sadakat yemini almtr. Btn beylerbeyilere, Fransa Kralna ve Venedik dojuna zafer-nmeler gnderildikten sonra, pdiah Budine dnp, Tunann sol sahilini takiben 3 Terin I.de Varadine (Petervarad), 9 Terin I.de Belgrada vasl oldu. Buradan askeri klaklarna gnderen ve kendisi de kapukulu ocaklar ile stanbula dnen Kanun yolda iken sevgili olu ehzde Mehmedin Manisada vefat (6 Terin II. 1543) haberini alarak byk bir mateme brnd. stanbula geldikten sonra da olunun nann Manisadan stanbula getirilmesini emrederek 16 Terin II. 1543te Bayezid camiinde btn stanbul halk ile birlikte namazn eda etti. ehzde yine pdiahn arzusu ve emri zerine bu civardaki yenierilere mahsus eski odalar iinde tayin ve tahliye olunan mahalle (bugnk ehzde camii yanndaki hazire) defnolundu. Bizzat syledii ehzdeler gzidesi sultan Mehemmedim msra ile tarih dmtr (bk. Celalzde, ayn. esr., var. 277 v.dd.; li, var 278 v. d.; Tarih-I iklos, Hekim-olu Ali Paa Ktp. Nr. 700, var. 20 v. dd.; Peevi, ayn. esr., s. 251 v. dd.; Hadikat al-cavami, I, 15; Evliya elebi, Seyahatnme, I, 349; At, Tarih, IV, 123 v. dd.; Hayl Bey Divan, nr. Ali Nihad Tarlan, s. 80). Fransa ile mnasebetler ve Habsburglarla bar anlamas (1544-1547), 1543 seferleri, Kanunnin XVI. Asr ortalarna doru Tuna havzas ve Akdeniz siysetlerinin birbiri ile alka ve irtibatn aka gsterir. Bu kara ve deniz harekat, Osmanl padihna an ve eref kazandrd

999

derecede mttefiki Fransaya da menfaatler salamt. Bir taraftan maruz kald tehdit karsnda imparatorla anlamay tercih eden, bir taraftan da Kanun ile arasnn almasndan ekinen Franois I., Osmanllarla olan mnasebetlerini takviye iin eli Paulin ile birlikte Jrome Maurandda (seyahati iin bk. Itinraire de Jrome Maurand, dAntibes a Constantinople, 1544, nr. Leon Dorez, Paris, 1901) stanbula gndermiti. Fransa kralnn bu iki yzl siyasetine bir aralk imparator da iltihat etti. nk, Ferdinand, Macar tahtnda sahip olduu yerlere tasarruf edebilmek iin, kardei arlkentten, Fransa Kralnn Kanun nezdinde tavassutunu istemiti. O srada Fransa elisi Paulinin halefi Montlucun kiyaseti sayesinde imparator, pdiah ile bir mtreke akdine muvaffak olmutu (1545). Bir mddet sonra Fransois, Habsburg hnedanna kar yeniden harp yapmak ve Kanunnin yardmn temin etmek istediinden, bu defa dAramonu eli olarak stanbula gnderdi. Eli padihtan dn olarak istedii 300.000 altn yerine ancak her sene skenderiyeden bir miktar gherile almak msaadesini elde edebilmiti. Bu srada mzkereye gelen ve Osmanl gemilerinin, Hindistan denizlerinde serbest gezebilmesi iin, bir vergi denmesini teklif eden Portekiz elisine de, padih, kati ret cevab verdi (bk. Hammer, V. 365). Padih, bir taraftan memleketine dnen dAramon ile Fransa kralna mevcut dostluun muhfaza edildiini bildirirken (kr. Testa, I, 41), dier yandan ran ile harp ihtimalleri belirdii cihetle Avusturyaya kar imdilik dmanca bir hareketi dnmyordu. Habsburglarn, yani Ferdinand ile arlkentin elileri Nicolas Sicco ile Hollandal Veltwick, 10 Terin II. 1545te Edirnede imzaladklar 18 aylk mtrekeden sonra memleketlerine dnmlerse de, Veltwick 1546 senesi yaz sonlarnda tekrar stanbula gelmiti, vezrler, akdedilecek bar anlamasna daha salam bir zemin hazrlamak iin, imparatorun elisine, padihn, bu ahitnmeye Franoisnn da idll edilmesini istediini bildirdiler. Bu konumalardan haberdar olan Fransa kral, nce mzkerelerin tehiri iin acele olarak ifreli bir mektupla Codignac, sonra da kalabalk bir heyetle dAramonu gndermi ise de, kendisinin lm, vaziyeti, Franszlar hesabna, hayli gletirmiti. Her yerdeki Fransa elileri tereddde dmler ve mzkereleri durdurmulard. dAramon yeni kraldan Henri II.nin, babasnn ark siysetine devam temin etmesi zerine dAramon yeniden harekete geti ve czip teklifler ile padih oyalamak istedi; Veltwickin raporlarna gre, Kanunden Macaristann geri kalan ksmlarn istil etmesini ve Osmanl donanmasn tekrar Afrika shillerine gndermesini reca etti. Fakat, padih ve divan- hmyn artk Fransann hareketinden honut deildi. Bu sebeple Tuna havzasnda bir mddet iin sulh ve sknu tesis etmek ve Akdenizin emniyetini de byk Barbarosun (lm. 1546) haleflerine brakmak arzusu ile, Avusturya ve imparatorla bar yapmaya karar vermiti. DAramonu bu teviklerinde destekleyen biri daha vard. Vaktiyle Budini muhsara eden general Rogendorfun olu ve imparatorun hassa alay kumandan olup, pdiaha snm olan Christophe Rogendorf da Kanun Sultan Sleyman eski efendisine kar harbe tevik etmekte, Avusturyadaki atolarn ve mlikhanelerini pdiaha tahsis edeceini, Trklerin Viyanann shibi olmas iin alacan vadetmekteydi. stanbula ilk geldii sralarda pdiah kendisinden holanmt. Fakat sonralar birtakm lubli hareketleri bu tevecch yitirmiti.

1000

Bu itibrla dAramon ile birlikte yaptklar gayret semere vermedi. Kanunnin k geirmek zerine Veltwick de onu tkip etmi ve 14 Knn I. 1546da resmen pdiah tarafndan kabul edilmiti. Hediyelerini, itimatnmesini, vazife ve selhiyetleri hakknda etrafl bir muhtray takdim ettii zaman, Kanun kendisine, msit bir cevap getirmise, btn glklerin bertaraf edileceini bildirmi, vezr-i zam Rstem Paa da Osmanl tabiyetini kabl ettikten sonra Ferdinand tarafna geen Macar asilzdelerinden bahsederek bunlarn husus armalarn hvi mhrl sadkat mektuplarnn pdiahn nezdinde bulunduunu hatrlatmt. Mzkereler aylarca srdkten ve ihtilfl kaleler ile, hangi tarafa bal olacaklar belli olmayan arzi hakknda trl hal areleri ileri srldkten sonra Haziran 1547 ortalarnda Osmanllar lehine birtakm mli hkmler ihtiva eden ve Ferdinand senede 30.000 duka demeye balayan be yllk bir anlama yapld (bk. Testa, ayn. esr., IX, 8 v.d.: Hammer, v. 265 v.d.). Tebriz Seferi (1548-1549) Bu srada Hindistandaki hkmdarlardan olup Portekizlilere kar Kanunden yardm isteyen SultanAl al-Dinin bir elisi kymetli hediyelerle gelmiti. ok gemeden ah smailin nc ocuu olup, irvan vlisi iken aabeyisi ah Tahmaspa kar isyan eden Elkss Mirza (b. bk.), pdiaha iltic etti (1547). () Padiah Elkass Mirzann stanbulda bir sarayda misafir edilerek izaz ve ikram edilmesini emretti, kendisi de ayn senenin sonlarnda Edirneden stanbula geldi ve pdiahn muhteem bir alay ile stanbula girii Elkass Mirzaya seyrettirildi (bk. Ali, ayn. esr., var. 282; Peevi, ayn. esr., s. 267 v. dd.; Solak-zade, s. 508; Hammer, IV, 7; Jean Chesneau, Le voyage de Monsieur DAramon, Paris. 1887, s. 56). Birka gn sonra divan- hmayuna davet edildi ve kendisine muhteem bir ziyafet verildi, mteakiben pdiahn elini pen ehzadeye gerek Kanun, gerek zevcesi Hrrem Sultan tarafndan mteaddit ve kymetli hediyeler ihsan olundu. () Elkass Mirza ikinci defa pdiah tarafndan kabul edilip, kardei ah Tahmasptan ikayet edince, Kanun, rana sefere karar verdi. ehzade hakkndaki iltifat ve ikramlar bundan sonra da devam eyledi. Verilen hediye ve ihsanlarn okluu dedikoduyu mucip olacak bir dereceye vard (Peevi, ayn. yer., Hammer, ayn. esr., s. 8). Kanun 1548 senesi ilkbaharnda Ulama Paay Erzurum valilii ile kendisine lala tayin etmek suretiyle ve bir blk asker beraberinde olmak zere. Elkass Mirzay serhadde gnderdi. Osmanl memleketlerinde i dmanl btn iddetiyle devam etmekte idi; umumi efkar Irakeyn seferinde Azerbaycann istila ve Badatn fethedilmi olmasn kafi grmyordu; Nisan 1548 nihayetinde pdiah kapukulu ile skdara geti. Zaten, aylarca evvel aldklar emirle beylerbeyiler ve sancak beyleri ark seferi iin hazrlanmlard. Bu srada Fransz elisi dAramonun da beraberce sefere itirakine msaade edilmiti ki, onun seyahatnmesi bu sefer hakknda biro bilgi ve tafsilat ihtiva etmektedir. Bu seferin rz-nmesi ise, Leunclaviusdan (Historiae Musalmanae Turcorum,

1001

Frankfurt 1591) naklen Hammerde (VI, 289 v.dd.) mevcuttur, fakat Feridun Beyin Mnaatnda yoktur. Kanun Seyyid Gazide Saruhan sancak beyi ehzade Selimi kabul ederek kendisini Rumeli muhafazasnda bulunmak zere Edirneye gnderdi. Akehirde, Konya sancak beyi ehzade Bayezid babasn karlad. Nide-Kayseri yolu ile Sivas sahrasna gelince de, Amasya sancak beyi byk ehzade Mustafa tarafndan karland. O da babasnn elini pmek zere huzura kabul olundu. Pdiah haziran nihayetlerinde Erzuruma vardnda, kendisinden nce burada toplanm olan eyalet kuvvetlerini buldu. Mteakiben Hasankale-Erci yoluyla Adilcevaz tarafna geldi ve buradan Ulama Paa ile Karaman beylerbeyisi Ramazanoullarndan Piri Paay Van kalesinin zaptna gnderdi. Bu srada Burhan Ali Sultan, irvan lkesinde pdiahn nmesini gsterince btn memleketin kendisine itaat ettiini bildiren bir haber gndermi ve byk memnunluk uyandrmt. Pdiah, Ulama ve Piri paalar takiben Vana gidecekken, Elkass Mirzann teviki ile istikametini Tebrize evirdi ve 28 Temmuzda Tebriz civarndaki enb-i Gazana vard. Tebriz, savasz zapt olundu Kanun, Elkass Mirzay her ne kadar Tebrize vali (Peeviye gre ah) tayin etmek dncesinde idiyse de, bu zatn itimat telkin etmeyen hareketleri, Tebriz halknn katliama tabi tutulmas hakkndaki yersiz teklifi pdiah bu fikirden vazgeirdi (Ali, Peevi, gst yerler). Bu srada ah Tahmaspn da kat anlaldndan pdiah, be gn ikametten sonra Tebrizden hareketle Van zerine yrd (16 Austos). Bir haftalk bir muhasaradan sonra kale kumandan Ali Han teslim oldu. Kanun klaa ekilmek zere 25 Eyllde Diyarbekir ovasna geldi. ah Tahmasp Vann kaybedildiini, pdiahn da klaa dnmekte olduunu renince Erci, Ahlat ve Adilcevaz taraflarna tahripkr bir akn yapt. Kars kalesini tamire memur edilen Pasin mirlivasna baskn yaparak bura halkn kltan geirdi; Tercan ve Erzincan taraflarna sarkt. Bu haber Diyarbekirdeki pdiaha gelince, ikinci vezir Ahmed Paay mhimce bir kuvvetle ahn zerine gnderdi ve bu srada erkes Osman Paa, ah Tahmasp kuvvetlerine kar bir zafer kazand. Bundan sonra, Elkass Mirzann, sfahan, Kum, Kaan taraflarna akna gnderilmesi hususundaki arzusu pdiah tarafndan kabul edildi ve kendisine bir miktar kuvvet katlarak ordudan ayrlmasna msaade olundu. O da evvela Badata gitti. Kanun, Diyarbekirden Halepe geti (25 Terin II.) ve k burada geirdi. Bu esnada Konyadan ehzade Bayezidi getirtmi, onunla birlikte Hama taraflarna, mteakiben de Gndzl taraflarnda ava kmt. Elkass Mirzadan ise, Hemedandan geip sfahan, Kum ve Kaan havalisinde ahn ve dier sultanlarn saraylarn yama edip ele geirdii hazinelerinden derlenmi kymetli hediyeler geldi. Vezir ve nedimi Sayyid Aziz Allah irvaninin, bu hediyelerle birlikte, Kanunye takdim ettii mektubunda, Safevi ehzadesi, ah Tahmaspn Ahlat, Erci ve Erzincan taraflarnda yapt tahribatn intikamn da aldn belirtiyordu. Pdiah da bu hediyelere ihsanlarla mukabelede bulundu. Yine bu k mevsimi esnasnda Van beylerbeyisi skender Paann, cesaretiyle maruf ve evvelce Osmanllara bal iken, sonradan ah Tahmasp tarafna gemi olan art airet reislerinden Dnbll Hac Han katlettii haberi pdiaha bildirildi ve memnuniyetini mucip oldu. Dier taraftan Erzurum

1002

beylerbeyisinin de pdiahtan ald emir zerine Grcistana sefer ederek yedi kaleyi (Berakan, Gmge, Penak, Germek, Samagar, Ahadr kaleleri) fethettii haberi geldi ve bu da bir zafer olarak kutland. Kanun, Halepten ayrld 6 Haziran 1549 tarihine kadar trl av elenceleri ile vakit geirdi. Pdiah tekrar Diyarbekire doru yneldii srada ehzade Bayezid kendisinden ayrlm ve Konyaya dnmt Pdiah, Frat getikten sonra Elmal mevkiinde hastaland. Bir mddet, o civardaki suyu ve havas iyi olan Karacada yaylasnda kald ve iyileti. Elkass Mirzann Fars eyaletini ele geiremiyerek Badata dnmee mecbur olduu ve yanl hareketleri dolaysyla maiyetindeki Osmanl kuvvetlerinin de kendisini terkettii haber alnmt. Mirza, pdiah tarafndan Diyarbekir civarna davet edildiinde, hakkndaki tevecchn kaybolduu korkusu ile bu davete icabet etmedi. Bir rivayete gre, kardei Tahmasptan bilvasta af dilemiti. Bu dehaleti, Ardelana kamasndan ve kaynbiraderi ah Nimat Allah bulduktan sonra yapm ve Tahmasp da onu Kahkaha (Alamut) kalesinde hapsettirmiti (bk. Mad. Elkass Mirza). Pdiah 10 Eyllde (1549) Erzuruma vard. Bu srada ikinci vezir Ahmed Paa Grcistan zerine yaplan harekat ile megl oluyordu. Birok kaleleri (Tortum, Ae kale v.b.) ya savala veya eman vermek suretiyle ald. Sefer mevsiminin sona ermesi zerine de Erzuruma ve mteakiben, tekrar Diyarbekir taraflarna ekilen pdiaha mlaki olmak zere o taraflara avdet etti (24 terin I.). Gerek serdar bulunan kendisi, gerek beraberinde harekata itirak eden Erzurum, Karaman, Dulkadr, Sivas beylerbeyileri ve dier mera bu hizmetlerinden ve baarlarndan dolay Kanunnin takdir ve iltifatna mahzar oldular. ark seferi, bu suretle hudutlarn ve bu blgenin nispi bir skun ve asayie kavumasyla sona ermi oluyordu. Pdiah 4 Terin II.de hareket ile 21 Kn I.de stanbula vasl oldu. Erdel (Transilvanya) Hadiseleri (1549-1552) 1541den beri Erdelde bulunmakta olan Macar tahtnn kk varisinin vasisi rahip Martinuzzi (Macarlar ksaca Frater Gyrgy derler, bizim kaynaklar sadece Barat tesmiye ederler) bir mddet sonra, Erdili pdiahn himayesinden karmak ve Habsburglara balamak ve onlarn fiili igallerini salamak maksadyla, teebbslere ve mzakerelere giriti. Bir taraftan riyakrca mektuplarla Kanunyi oyalamakta, gerek niyetlerinden ise, Ferdinanda bahsetmekte idi (kr. Szekf Gyula, Magyar Trtenet, Budapest, 1939, III, tr. Yer., bk. Fihrist). 1548de dorudan doruya papadan imparatorla Ferdinandn harekete geerek kralie ile ocuunu himayelerine almalar hususunda, teebbse gemesini reca ediyordu. Bylece Ferdinand ile zabellann adamlar arasnda Eyll 1549da bir anlama oldu. Buna gre, Erdel ile Tisza (Theiss) nehri boyundaki memleketler (Partium) pdiahn himayesinden karlarak Habsburglara teslim edilecekti. Kanunden ve divan- hmayundan gizli olarak yaplan bu anlama hkmlerini, Frater Gyrgy, gerekletireceine inanyor, mesele anlald takdirde de btn mesuliyeti siyasi rakibi Petrovicse yklemeyi dnyordu. Bu srada, gerek hudut hadiseleri, gerek senelik vergi tediyesindeki gecikmeler sebebiyle doan yeni ihtilaflar halletmek zere Avusturya ile eliler teati edilmekte idi. Macaristanda

1003

Gyngys kasabasnda vuku bulan bir toplantnn akim kalmas zerine Viyanaya gnderilen Mahmud avu, imparatorun pheyi davet edebilecek beyanlarn, avdetinde nakledince, pdiahn ve divan- hmayunun itimadn sarsm ve Erdel hakkndaki pheleri artrmt. Frater Gyrgy, 1550 senesinde henz zabellay iknaya muvaffak olamad ve desiselerine devam ettii srada ise, kralienin olu iin pdiahtan yardm istedii grld. Bunun zerine Kanun Erdele, millet (Macar, Sekel, Sakson) asilzadelerini, Frater Gyrgyyi idare bandan uzaklatrp Osmanllara teslim etmeleri ve kralie ile onun sadk adam Petrovicsten bakasna itaat edilmemesi hususunda tehditkr bir ifade ile ikaz eden bir ferman gnderdi (Istvanffy ve Forgach gibi Macar kaynaklarnda bundan bahsedildii gibi, Ferdinandn bununla ilgili olarak 19 Mart 1550 tarihli mektubunun Avusturya arivinde bulunduu hakknda bk. Hammer, gst. yer.). Bu esnada yine pdiah Budin beylerbeyisi ile Hatvan sancak beyine Szolnok kalesinin yklmasn, Eri (Erlau, Eger) kalesine kar harekete geilmesini emrederken (bk. Hammer, gst yer.), dier taraftan, stanbulda, Lehistan kralnn bir dostluk mektubunu getiren eli Nicolas Bohouszu kabul eyliyordu (bk. Hammer, VI, 296). Ertesi sene papazn yanl haberler vermek suretiyle, pdiah aldatmaa devam ettii, Erdeli Habsburglara terk etmek iin Temmuz 1551de bir anlama imzalad halde, Avusturyallarn memlekete girdii yolundaki ayialarn aslsz olduunu temine alt grlmektedir. Halbuki Budin beylerbeyisi, Ferdinand kuvvetlerinin Erdele nfuz ettii yolunda mtemadiyen pdiah haberdar ediyordu ve bu sebeple Kanunnin Erdel halkna hitaben yeni bir ferman gndermesi gerekmiti. 1 Temmuz 1551 tarihini tayan bu fermanda (bk. Pray Codex, Annales regum Hungariae ab anno ad annum 1564 I-V., Wien, 1768-1770, II, 118) vaziyeti iyice tespit etmeleri iin Rumeli beylerbeyisi Sokullu Mehmed Paa ile Semendre ve Vidin sancak beylerine, Eflak ve Bodan kuvvetlerine, Dobruca Tatarlarna ve Krm hanna talimat verildii bildirilmekte idi. Pdiah, papazn hiyanetine, Erdelin gizlice Ferdinanda terk edildiine ve Avusturya kuvvetlerinin de bu memlekete girdiine kani olunca stanbuldaki Avusturya elisi Malvezziyi divana davet ederek kendisinden izahat istemi, onun tatminkr cevap verememesi zerine de tevkif ettirerek Anadoluhisarndaki Karakulede hapsini emretmiti. Bu hadiseyi protesto mahiyetinde Ferdinandn bir mektup gnderdii, Kanunnin de bunu reddettii grlmektedir Eyll 1551 tarihli nme hakknda bk. Hammer, gst yer.). Bundan sonra Sokullu Mehmed Paann Martinuzzi ile muhaberesi ve Erdele girerek baz kaleleri zapt vuku bulmutur (bk. Mad. Mehmed Paa -Sokullu-). Ertesi sene Erdeldeki harekatn bana ikinci vezir Ahmed Paa getirildi. Rumeli beylerbeyisinin Tamvar kalesini zapt edemeyii pdiah mteessir etmi bu yzden serdar deitirmiti. Ahmed Paa, 23 Nisan 1552de mhimce bir kuvvetle Edirneden hareket etti. Pdiahn ve divann verdii talimata uyarak ilk nce Tamvar muhasara ile buray, etin bir mcadeleden sonra, zapta muvaffak oldu. Mteakiben Eriyi muhasara ettiyse de, kale kumandan Dobo Istvann baar mdafaas neticesinde, zafer kazanamad, sadece bu civardaki Szolnok kalesini alabildi (bk. Mad. Ahmed Paa-Kara-; Hammer, Ali ve Peevi, gst. yerler).

1004

ran Seferinin Balamas (1552) ah Tahmasp, Osmanl ordusunun Macaristanda pdiahn da Edirnede bulunmasn frsat addederek, Van civarna gelmi, Adilcevaz ve Ahlat havalisini tahripten sonra Erci kalesini muhasara etmiti. Fakat yerli beylerden brahim Beyin ecaatle mdafaa ettii bu kaleyi zapta muvaffak olamad gibi, Yular kasd Sinan Paazade Mustafa Beyin kumandan bulunduu Adilcevaz kalesine kar yapt teebbsten de, grd mukavemet zerine, vazgemek zorunda kalm, ancak Ahlat kalesini ele geirebilmiti. ahn olu smail Mirza ise, Ahlattan Erzurum zerine yrm, beylerbeyi skender Paay kale civarnda sava mecbur brakmt. skender Paa stn kuvvetlere kar kahramanca arpt ve bundan dolay da Kanunnin takdirine mazhar oldu (tafsilat iin bk. Peevi, s. 298 v.d.) ranllarn bu teebbsleri onlara kar yeni bir sefer vesilesi oldu. Ancak pdiahn bizzat m sefere kaca, yoksa vezirlerden birini serdar m tayin edecei hususunda baz tereddtlerin olduu anlalmaktadr. Kanun bu srada 58 yanda bulunuyor ve imdiye kadarki on bir sefer-i hmayunun yorgunluu kendisinde mahade olunuyordu. Bu yzden nce, vezr-i azm Rstem Paay serdar tayin eden pdiah, onu bir ksm kapukulu kuvvetleri ile yola kard. K mevsiminde Aksaraya giden serdarn buradan sipahiler aas emsi Aay (sfendiyar-zade emsi Paa) anszn stanbula, pdiahn nezdine gnderdii grlmektedir. ehzade Mustafann Katli (1553) emsi Aa, Kanunye, byk ehzadesi Sultan Mustafa hakknda haber getirmiti. Bu srada Amasya Sancak beyliinde bulunan ehzade 38 yanda idi ve Hurrem Sultann tesiri ile gzden ve tevecchten uzak tutuluyordu. lim ve marifette de kudretli olduundan dier ehzadeler tarafndan da kskanlmakta idi (Peevi, s.300). Umumiyetle asker tarafndan ok seviliyordu. Baz kimselerin kendisini, babasnn ihtiyarlad, bu yzden Rstem Paay Anadoluya serdar tayin ettii ve bu zatn kendisinin ktln istedii tarznda szlerle kandrdn ve orduya gelip Rstem Paay ldrd takdirde, pdiahlna mani bir husus kalmayacan telkinle fesada tevik ettiklerini Ali ve Peevi nakletmektedirler (kr. Kunh al-ahbar, var. 293; Peevi, s. 300). Venedik balyosu Bernardo Navageroda 1553 tarihli olan raporunda (kr. Eugenio Alberi, Relazione degli Ambasciatori Veneti, Firenze, 1840, seri III, cilt I) ehzade Bayezidin, byk ehzade Mustafay saltanata daha layk grdnn sylendiini bildirmektedir ki, umumi efkarn saltanat iin en mnasip bir namzet gibi grd Mustafa da, anlaldna gre, bu telkinlerin tesirinde kalm ve Alinin bildirdii zere pdiahn ihtiyarlad ve hasta olduu ayialar, onun isyan arzusunu kuvvetlendirmiti (Ali, gst. yer.). Hatta kim olduklar aklanmayan bu akl hocalarnn ehzadeyi, pdiahn kendisini yerine geirmek arzusunda olduu halde, buna Rstem Paann mani olduu, yoksa pdiahn geri kalan mrn Dimetoka saraylarnda rahata ve ibadetle geirebilecei szleri ile kandrdklar ve Sultan Mustafann da bunlara inanp harekete getii, Rstem Paa tarafndan pdiaha gnderilen emsi

1005

Aann getirdii haberler cmlesindendi. Ancak Kanun bu haberlere inanmamt (Ali, ayn. esr., var. 293). Rstem Paa, ayn zamanda askerin, pdiahn bizzat sefere kmasn istediini de bildiriyordu. Bunun zerine pdiah vezr-i azm stanbula ard ve sefere bizzat kendisinin kmak istediini bildirdi. Bu arada, yeni bir sava kararndan haberdar olan ah Tahmasp, pdiah bu kararndan evirmek maksadyla, evvela nezdinde esir bulunan Biga Sancak beyi Mahmud Beyi serbest brakp eli olarak gnderdi, daha sonra da sadattan birisini yine bu maksatla yola kard. Pdiah Halepe gidinceye kadar bu zat huzuruna kabul etmemiti (tafsilat iin bk. ayn kaynaklar ve Hammer, gst, yer.; Solak-zade, s. 522). Kanun, 28 Austos 1553te stanbuldan hareket etti. Harekette bu kadar gecikmenin, Pdiahn bir rahatszlndan m, yoksa ehzade Mustafa hakknda alnn karar ve tedbirlerin icabettirdii bir zaruretten mi ileri geldiini tayin etmek gtr. Pdiah, beraberinde ehzade Cihangir olduu halde, ordu ile skdardan yola ktktan sonra Yeniehirde ehzade Bayezidi kabul etti ve onu Rumeli muhafazasna memur ederek Edirneye gnderdi. () 22 Eyllde ordu Bolvadine vard vakit, Saruhan Sancak beyi ehzade Selim babasnn elini pmee geldi ve seferde beraber bulunmak msaadesini ald. 6 Terin I.de Ereliden geilip Akoyk (Ak tepe) mevkiine gelindii vakit ise, Amasya sancak beyi ehzade Mustafa geldi. Kendisini bekleyen akbetten habersiz olarak otan pdiahn otann yaknna kurdurdu. Ertesi gn adeti vehiyle vezirler ve devlet erkan ehzadenin otana giderek el ptler, hilatler aldlar. Mteakiben Mustafa bir ata binerek pdiahn otana geldi, divanhane, adr nnde atndan indi. Vezirler nne dp onu selamladlar ve pdiahn adrna kadar refakat ettiler. Yenieriler de onun getii yerde toplanarak alk tutuyorlard. Fakat adra girince, kendisini ldrmee memur dilsizleri karsnda buldu. Derhal zerine atldlar bir boumadan sonra, saray aalarndan Mahmud Aann (sonradan Zal Mahmud Paa) da yardm ile biare gnahsz ehzadeyi ldrdler. Bu esnada adran dnda bulunan emirahuru ile bir aasnn ba kesildi. () Btn tarihiler ehzade Mustafann katlinin Hrrem Sultan ile Rstem Paann telkinleri neticesinde vuku bulduunda mttefiktirler. () Nahvan Seferi (1553-1555) Bu hadiseden sonra ran ahnn elisine msaade eden pdiah, k Halepte geirmek kararn verdi. ehzade Selim kuvvetlerinin Marata ve Rumeli askerinin ise, Tokatta klamalar emrolundu. Terin II. balarnda (8 Terin 1553). Kanun Sultan Sleyman da bizzat Halepe vard. () 9 Mays 1554te Halepten hareketle ve Urfa yolu ile Diyarbekire geldi. Bu civarda byk bir divan toplanmasn emreden pdiah, mutat hilafna, sade divan azalarna deil, ayn zamanda ocak aalar, yenieri kethdas, yaya-balar, blk-balar, oda-balar, vekilharclar, solaklar, blk ihtiyar neferlerinin de bulunduu byk bir kalabala, her zmre, karsnda el kavuturup durduka, hitap ederek seferin mcip sebeplerini, yani ahn slm memleketlerine tecavznn saltanat

1006

namusuna dokunarak saysz meakkatlere katlanldn sylemekte, her birinin hatrn sorarak hizmet ve bahadrlk edenlere fevkalade riayet olunacan vaat etmekte idi. Szleri ordu mensuplarnn kalbine o kadar tesir etmi ve onlar o derece kazanmt ki, kk, byk, gen, ihtiyar herkes gzleri yaararak hep bir azdan Hint ve Sinte, hatta Kafdana sefer edecek olsa, dnmeyeceklerini ve pdiah uruna lmeyi her iki cihanda devlet addedeceklerini belirttiler (Ali, var. 297; Peevi, s. 308). 20 Maysta Diyarbekirden Erzurum tarafna yola kld. apakurda Murad suyu zerine kurulan kprden geildi. Haziran balarnda Karga Pazar mevkiinde askere cephane datld. Yry kolu tespit edildikten sonra hududa doru ilerleyen pdiah, 5 Temmuzda Kars sahrasna geldii vakit, ah Tahmaspa bir nme gnderdi. Bu mektup, vaktiyle Yavuz Sultan Selimin ah smaile gnderdii mektubu hatrlatmakta ve ah savaa davet etmekte idi. Kanun mektubunda Osmanl ulemasnn verdii fetvalar ileri srerek Peygamberin eriatine uymaa davet ediyor, bu teklifi kabul edilmedii takdirde Kuran ayetleriyle ss bir ifade ile ah savaa aryordu (Ali, var. 298 v.d.; Peevi, s. 311 v.d.; Feridun Bey, Mnaat, II, 19 v.d.). Bundan sonra pdiah, orduyu Revam, Karaba ve Nahvan blgelerine doru sevketti. Srasyla uregil, araphane, Nilfrak kasabalar alnd. 18 Temmuzda Revana varld burada ahn olunun ve dier han ve sultanlarn mkellef saraylar ve Ba- sultaniye denilen mutena bir mevki vard. 24 Temmuzda Arpaay, ertesi gn Aras kenarnda Karahisar kona geildi. Ordu Karaba blgesine geldii vakit halkn etrafa kap sakland ve kymetli eyalarn sakladklar grld. Nihayet pdiah temmuz sonlarnda Nahvana vasl olmu ve burada da Safevilere ve ran merasna ve idarecilerine ait saray, konak ve mallar igal edilmiti. Bu sratle, Kanun, Ahlat, Adilcevaz ve Erci blgesinin ah Tahmasp tarafndan yama ve tahribinin intikamn aldna kani bulunuyordu. Bu srada ran ahnn Lur dalarnda olduu haber alnd. Vakay-nmelerimize gre pdiahn ah Tahmasp zerine gitmek istedii takdirde aradaki sarp dalarn ciddi bir engel olamayaca aikard. Fakat, Osmanl hkmdar, bu kadarla iktifa olunmasn ve avdeti mnasip grd. Onun orduya geri dnmek emri verirken, yoksul ve tahrip edilmi bir memlekette glklere ve ktla uramaktan endie duyduu ve bu sebeple bu karar alm olduu dnlebilir. 6 Austosta pdiah ve ordu Bayezid kalesi civarna vard zaman ah Tahmaspn sadrazama hitaben bir mektubu geldi. Bunda Osmanl arazisinde ve reayaya kar ayn ekilde mukabele edilecei bildirilmiti. Bu arada madiye hakimi Sultan Hseyin Beyin Tebriz, Meraga, Sehend taraflarnda ranllara kar bir zafer kazand, Badata tecavz etmek isteyen ran merasnn teebbslerini de nledii haberi, onlardan ald sancak, tu ve nakkareler pdiaha ulatrld. Bir taraftan kk apta arpmalar olurken, dier yandan iki taraf vezirleri arasnda mektuplar teati ediliyordu. Hasankale civarnda oban kprs mevkiinde Diyarbekir beylerbeyisi ile Van beyler-beyisi pdiahn elini ptler, gsterdikleri yararlktan dolay hilatlar ve terakkiler aldlar (tafsilat iin bk. ayn kaynaklar, gst. yer.). Kanun Erzurumda iken 26 Eyll 1554te bir ran elisi, her iki hkmdara layk tabirler ile yazlm bir mektubu hamil olarak geldi. Bu eli, pdiahn arzusuna uygun yksek derecede bir memur, Safevilerde korucu kaar unvann, yani has ordusu kumandanln haiz olan

1007

ahkulu Aa idi. Divan- hmayuna celp ve resmen kabul edildi; pdiahn elini perek ahn nmesini takdim etti. Bar iinin gerekletirilmesi ve aradaki dmanln ortadan kaldrlmasn hedef tutan bir mutarekeye msaade edildi, eliye de mezuniyet verilerek nme-i hmayun ile avdet etti. 30 Eyllde pdiah Erzurumu terk ile 20 gn sonra Sivasa, oradan da 12 gnde Amasyaya geldi (). Pdiah o kii Amasyada geirdi ve ilk bahara kadar birtakm siyasi mzakereler ve idari meguliyetler dnda, avlanmakla vakit geirdi. Amasyada Bar Mzakereleri ve Anlamalar (1555) ah Tahmapn eik aas Farruhzad Bey, 10 Mays 1555te bara dair yeni teklifler, kymetli hediyeler ve ahn bir mektubu ile Amasyaya geldi. Mektubu (), Osmanl ve ran Devletleri arasnda bir bar anlamasna dair teati edilen ilk mektup oldu (bk. Tabakat al-mamalik, gst. yer; Ali, ayn, esr., var. 300; Peevi, s. 336 v. dd.; Hammer, VI, 48). () Krm Hanlna Devlet Giray getirilmiti. Bu zat, Krma gider gitmez de Sahib Giray olu ile birlikte ldrtmt. Ruslarn byk bir dman olan Sahib Giray ortadan kalktktan sonra van Vasili, Kazan ve Ejderhan zapt etmi ve ar unvann almtr. Eflakta ise, 1545ten beri voyvoda bulunan Mircea III. (Ciobanul), Ferdinanda kar msaadekr davrand gerekesiyle azledildi ve yerine Radulun olu Petrascu gnderildi (ubat 1554). Ertesi sene de Bodan beyi Alexandru Lapuneanu, Lehistann nfuzuyla iktidara gelmi olduu ve sadakati bilinmedii gerekesiyle stanbula arlm, fakat hakkndaki pheleri dattndan vazifesine iade olunmutur. Bu zat Bodan voyvodalnda 1561 tarihine kadar kalmtr (kr. Madd. Eflak ve Bodan; N. orga, Histoire des Roumains et de leur civilisation, Paris, 1920, tr. yer.). Selnik taraflarnda mehl bir adamn, eklen maktul ehzade Mustafaya ok benzediini biro kimsenin sylemesinden cesaret alarak saltanat sevdasna dmesi ve bana biro adam toplayarak ve baz kimselere vezirlik ve kazaskerlik vererek, bir maceraya teebbs hadisesi de, bu sraya rastlar (). Dzme Mustafa ksa zamanda geirildi ve stanbula getirilerek idam edildi (tafsilat iin bk. Tabakat al-mamalik ve Peevi, gst yer.) (). zbekler, Buhara ve Semerkant Hanlar ile Mnasebetler ah Tahmaspn fevkalade elisi stanbula geldii sralarda Buhara ve Semerkantn, umumiyetle Maverannehirin hakimi olan zbek devleti hkmdar tarafndan da Kanunye bir nme gelmiti. teden beri Safevilerle mcadeleleri olan bu Trk-slm Devleti ile mnasebetler, olduka seyrek, fakat gayet dosta ve kardee idi. Irakeyn seferi esnasnda hkmdar bulunan Ubayd Allah Han Osmanl pdiah ile mterek dman aleyhinde bir ittifak manasna gelen bir ibirlii kurmu ve memleketini de Horasana kadar genileterek Bistam ve Damgan ehirlerine sahip olmutu. Nitekim, zbek hanna gnderilen tarihsiz bir nme-i hmayunda, Kanun, Ubayd Allah Han ile olu Abd alAziz Han zamanlarnda mnasebetlerin ok dostane olduunu bildirmiti (Feridun Bey, Mnaat, II, 51). Daha sonra hkmdar olan Abd al-Latif Han (1540-1552) ile de ok samimi ve dostane

1008

mnasebatda bulunan pdiahn, ona gnderdii 31 Mays 1550 tarihli nmesinden de (Feridun Bey, I,606 v.d.) bu mnasebetler hakknda bilgi edinmek mmkndr: Mesel, Kanun Sultan Sleyman, Tebriz seferi esnasnda Halepte klad srada Abd al-Latif Hann bir elisini kabul ettiini, bu elinin Hicaza gidip geldiini bildiriyor ve iki tarafn ittifak ile rana kar baar elde etmek gerektiini belirtiyordu. Keza, Buhara emiri Abd al-Aziz Han ile de dostluu devam ettirerek 300 yenieri ile bir topu birliini ona yardmc kuvvet olarak gndermiti. Mteakiben Burak Han ad ile anlan ve Abul Hayrin torunu bulunan (kr. Dvel-i slmiye, s.434) Navruz Bahadur Ahmed Han (clsu 1551) ile de iyi mnasebetler, onu clsunu bildiren ubat 1556 tarihli Semerkanttan gnderdii mektubundan (Feridun Bey, II, 80) sonra, devam etti. ki ay sonra (Nisan 1556) elisi Nizam al-Din Ahmed avu Bey vastasyla Buharann fethini pdiaha bildirdii gibi, akrabasndan birini ziyaret iin stanbula hareket eden eyh Muslih al-Din Mustafa ile de dier bir nme gnderdi (ayn. esr., s. 81 v.dd.). Kanun bunlara karlk Mays 1557de Edirneden gnderdii nme-i hmayunda, eyhin stanbulda bulunan akrabasna riayet olunduunu, ranllarla bir msalaha yapldn, fakat ranllar tarafndan Burak Hann memleketine tecavz olunmasna rzas bulunmadn, byle tecavz vukubulduu takdirde durumu kendisine haber vermesini bildirdi (ayn. esr., II, 52, 84 v.d. Hammer, VI, 68 v.d., 304 v.d.; Nuhbat al-tavarih. S. 47). Macaristan ve Erdel Hadiseleri, Mzakereler ve Mtareke (1556-1559) Amasyada Busbecq ve arkadalar tarafndan salanan mtareke, hudutlardaki arpmalara son verememiti. Avusturya tarafndan Hrvatistan bakumandan Baron Ungnad, Osmanllar tarafndan Toygun Paa, Hadm Ali Paa gibi Budin beylerbeyileri ve dier sancak beyleri arasnda gerek mnferit mbarezeler eklinde, gerek karlkl aknlar olarak tecavzler faslasz devam ediyordu. Bu meyanda Macaristanda baz kaleler ihtilaf ve mcadele konusu olmaktayd. Eczmle, Avusturyallarn byk bir ehemmiyet verdii ve stratejik bir mevki olarak ynak yaptklar Szigetvar kalesi, 1556da Budin beylerbeyisi Hadm Ali Paa tarafndan baarsz olarak kuatld (kr. mad. Ali Paa-Hadm-). Buna karlk Avusturya kumandanlarndan Pallavicini baz ufak palankalar ele geirdi. Dier yandan Bosna sancak beyi Malkoolu Ali Bey de Kruppa ve dier civar kalelere kar harekete geti, Unna ve Kulpa nehirleri arasndaki havali ile Kostanicza zaptolundu. Buna benzer hadiseler devam ederken, 1558de mhim bir Trk aknc kuvveti Carnyole ktasnda Mtling zerine yrm, biro ganimetler alm, dier yandan da Tata kalesi, Ustolni sancak beyi Hamza Bey tarafndan zaptedilmiti (dier aknlar ve teebbsler hakkndaki tafsilat iin bk. Hammer, V, 69 v:dd). () te bu trl ihtilafl meseleleri halletmek isteyen imparator, mtemadiyen eliler gndermek suretiyle, ayn zamanda, Erdelin kendisine terki hususunda Kanun nezdinde gayret sarf etmekteydi. Buna mukabil pdiah da, Haziran 1556da, Busbecqin Amasyadan avdetinden sonra, yeni bir nme-i hmayun ve bir fevkalade eliyi Viyanaya gndererek Szigetvarn kendisine terkini istemiti.

1009

Ayn sratle Avusturya elileri A. Verantius ve F. Zay da byle bir teklifi havi bir muhtra ile memleketlerine dnmlerdi. evval 964 nisan 1557 tarihli nme-i hmayun bu istei dile getiriyordu. Dier yandan Erdel diyet meclisi, bu blgedeki karklk ve kararszla nihayet vermek maksadyla, bir mddet evvel Lehistana kam bulunan kralie ve olunu 1556da Erdelde iktidar ele almak zere davet etmiti. Pdiahn emri ile Eflak ve Bodan beyleri, daveti kabul ve pdiahn emrine itaat eden kralie zabella ile olu Janos Zsigmondu Lehistandan alarak Erdel Belgradna getirmilerdi. Bundan sonra bunlar bu blgeyi sonuna kadar Kanunnin himayesinde idare etmilerdir. Bu srada zabellann elisi Bebek stanbula gelerek, pdiahtan bir taraftan Lippa ve Tamvarn kendilerine terkini istemekte, dier yandan da hali hazr vaziyetin devamn istiyen Avusturya elilerinin gayretlerini akim brakmaya alarak Avusturya aleyhine yeni bir harbi tevik eylemekteydi; istedii kalelerin Erdele iade edilemiyecei kendisine bildirilmiti. Arkadalarnn Viyanaya gittii srada stanbulda bekleyen Busbeeq, Viyanadan ald yeni talimat mucibince, Avusturyann Szigetvar terk edemiyeceini divan- hmayuna bildirdi ise de, Edirnede 7 aylk yeni bir mtareke akdine muvaffak oldu (1558) ve buna riayet edilmesi Ferdinand tarafndan Macaristandaki ilgili kumandanlara bildirildi. Ancak 1559da bu mtarekenin mddeti nihayet bulunca mzakereler kesildi. Zira, Busbeeqin. Ferdinandn kendisine Nisan 1559da Augsburgdan gnderdii drt muhtelif ahitnme tasarsndan divan- hmayunca en uygun artlar ihtiva ettii kanaatinin hasl olacan zannederek sunduu drdncsnn de pdiah tarafndan reddolunmas zerine, muvaffakiyet midi kalmam ve avdeti iin istedii msaadeyi de alamamt. Nitekim, 8 Haziranda pdiah tarafndan skdarda resmen huzura kabul olunmutu. Bu kabul esnasnda, o, tahrir eklini muayyen bir arta balamadan sadece barn tasdikini taleple iktifa etti ve imparatorun, imzasn tayacak bir anlamaya tam bir sadakat gstereceini bildirdi. Erdel hududunda ihtilafl mevkiler hakknda, imparatorun zabella ile bu mevzuda anlaacan ve bu blge hakknda daha imdiden btn iddialardan vazgetiini ilave etti. Fakat, btn gayretleri neticesiz kald; Kanun, Szigetvar hakkndaki talebinde srar etmekte idi. ok gemeden de Busbecqin emberlita civarndaki eli hannda nezaret altnda bulundurulmasn emretti (tafsilat iin bk. Trk Mektuplar. Tr. yer.; Hammer, VI, 75 v.dd.). Bu srada pdiah nezdine Venedik, Fransa ve spanya elileri geldii gibi, Kanun de Rus hkmdarna bir mektup gndererek, onu ilk defa olarak ar unvan ile anm ve Osmanl Devleti ile Rusya arasnda dosta mnasebetleri hatrlatarak krk satn almak zere Moskovaya giden Osmanl tacirlerini tavsiye etmitir. (kr. Hammer, ayn. esr., s. 77) ehzade Bayezid Hadisesi (1559-1562) Kanun Sultan Sleymann adaletle ve efkat hisleri ile badamayan ikinci hareketi, dier olu Bayezide kar vuku buldu. () XVI. asrn ortalarndan itibaren, imparatorlukta, muhtelif sebeplerle ba gsteren iktisadi buhran, daha dorusu iktisadi artlarn deimesi, mevcut durumdan memnun olmayan timarl sipahileri, bir taraftan kyllerle, dier yandan kapukullar ile baz ihtilaflara srklemi bulunuyordu.

1010

te bu huzursuzluklar ortasnda bir ksm evreler pdiahn artk kocada iin tahttan indirilmesini ve yerine Mustafann geirilmesini lzumlu grmekte idi. Hatta bu mfsitler den bir ksm Mustafay da ikna ederek teebbse gemek istemilerdi. Bu harekette hususuyla Anadolu timar erbab, kapukullarnn imtiyazl durumlarna ve sarayl zmreye kar, onu kuvvetle destekledikleri gibi. Mustafann katlinden sonra da, bu gayrimemnun snf ehzade Bayezid etrafnda toplanmlard. () ehzade Mustafann ldrlmesinde amil olan saray evresinin, Selimden ok Bayezide taraftar olduu ve onun veliahtln salamak iin alt ilk zamanlardan beri sezilmekte idi. Bu temaylde olanlarn banda Hrrem Sultann bulunduu grlyordu. Ancak onun Bayezidi tercih etmekle beraber, z ve byk olu Selim aleyhinde de cephe ald sylenemezdi. ehzade Selimin Nahvan seferinde babasnn yannda bulunmas ve uysal tabiatyla babas zerinde mspet bir tesir brakmasna karlk, Hurrem Sultan da Bayezid zerine kanat germi, hakknda duyulan ufak tefek itimakszlklar gidermi, hatta onu Konyadan daha iyi bir mevki gibi telakki edilen Ktahya sancana naklettirmiti. () Selimin Manisada nedimler arasnda elenceye dalm bulunmasna karlk, Bayezid Ktahyada bir irfan muhiti kurabilmiti. Ancak Hurrem Sultann ayn sene zarfnda vefat ile, Bayezid kuvvetli bir hamisini kaybetmi oldu. () Nihayet btn anlamazlklar endie ile takip eden ve Selimin mtemadi ikayetlerinin tesiri ile, kayglar daha da artan pdiah, Bayezide yapt ihtarlarn ve nasihatlerin de bir faydas grlmeyince, oullar arasnda herhangi bir atmay nlemek maksadyla sancaklarn deitirdi. Selimi Manisadan Konyaya, Bayezidi Ktahyadan Amasyaya, her birine 300.000er ake terakki vermek suretiyle, naklettirdi. () Fakat, bu tahvil Bayezidi memnun etmemiti. Payitahttan uzak bir yere gnderilmesini hakaret sayyor ve Amasyaya gitmek istemiyordu. Bayezidin Ktahyadan ayrlmamak iin ileri srd mazeretleri kabul etmeyen pdiah, bu ehrin imar hususunda pek ok para sarf ettiini ve binaenaleyh nakil iin paraya ihtiyac olduunu bildirmesine kar, Ktahyadan hareketini bildirir bildirmez kendisine para gnderilecei cevabn vermiti. Bayezid, bundan sonra da trl bahane ve mazeretler ileri srd ise de, nihayet 28 Terin I. 1558de Ktahyadan hareket zorunda kalan ehzade, ok yava yol alp, konaklarda lzumundan fazla kalarak babasnn vaatlerini yerine getirmesini bekliyordu. Esasen ok kalabalk bir kafile ile hareket eden ehzadeye yol boyunca da biro kimseler iltihak ediyor, kuvveti gittike oalyordu. Bu vaziyet karsnda zaten endie duyan Kanun, Bayezide szn geirebilecek ve onu yattrarak bir an nce Amasyaya gitmesini salayacak bir ahsiyeti onun yanna gndermek lzumunu duydu ve tarafsz hareket etmi olmak iin ayn zamanda ehzade Selim nezdine de baka birini gndermee karar verdi. Bu suretle drdnc vezir Pertev Paay Bayezidin, nc vezir Sokullu Mehmed Paay da Selimin yanna gnderdi. Gerekten, Pertev Paa Ankaraya yakn bir yerde Bayezide mlaki olmu pdiahn, Selim kadar kendisini de sevdiini, aradaki anlamazl kaldrmak iin bu

1011

nakillerin yapldn izahla, ehzadeyi az ok teskin etmi ve onun Amasyaya gitmek iin ileri srd teklifleri ve babasndan istediklerinin hepsinin yerine getirilmesini taahht etmiti. Bununla beraber, baba oul arasndaki anlamazlklar ve iki karde arasndaki mnaferet ve rekabetler devam etmi, Kanun, Bayezidin isteklerini yerine getirmekte oyalayc bir yol tutmu, ehzade ise, taleblerini gittike artrarak adeta babasn itham edercesine sesini ykseltmiti. Bu durum, pdiahn Selime daha fazla meyletmesine sebep oluyordu. Bu srada Lala Mustafa Paann, Selim zerindeki telkinlerinin ve ald tedbirlerin de Bayezid aleyhindeki tutumu kuvvetlendirdii muhakkakt. Tarihilere gre, pdiaha, ehzade Bayezidin yevml namyla biro ekiyay bana toplad, birtakm haydudu kapukulu, sekban ve tfenk iyan yazdrd ve bylece 20.000 kiilik bir kuvvete sahip olduu mealinde bir haber de gndererek Kanunnin phesini arttrmt. Bundan sonra her iki tarafa bir i sava hazrl balad. Bayezidin, ister saltanat tahtn silh kuvvetiyle ele geirmek, ister nefsini mdafaa maksadyla olsun, etrafna kuvvet toplayarak bir ordu tekil etmesi karsnda Selim de harekete gemi ve askeri hazrla koyulmutu. Ancak aradaki fark, Bayezirin kendi bana hareket etmesine mukabil, Selimin, pdiahn emir ve msaadesine gre davranmas ve hazrlklarnn tabiatyla daha sessiz ve pdiahn yardm ve direktifleri dahilinde gereklemesiydi. Pdiah, Selimin tek bana Bayezide mukavemet edemeyeceini anlam, ona, Bayezid gibi sadece ift bozan reayay deil, harp kabiliyeti daha fazla olan, at kullanp tehizatna da malik bulunan raiyetten yevml yazmasn bildirmi ve gerekli masraflar karlamak zere de 600.000 akelik bir terakki ihsan etmiti. Buna ramen Selimin asker toplamakta gle uradn renince Konyaya yakn beylerbeyilere kuvvetleriyle birlikte Selimin hizmetine gitmek iin hazrlanmalarn emretmiti. Bylece Anadolu beylerbeyisi Cenab Ahmet Paa eyaleti askerleriyle Afyon Karahisara, Dulkadir Beylerbeyisi Ali Paa, Kayseriye gelecek, Karaman beylerbeyisi Ferhad Paa ile Adana valisi Ramazanolu Piri Paa da Selimin emrine gre hareket edeceklerdi. Bu yolda pdiahn fermann alan daha baz idare adamlar da vard ki, Bayezid bu suretle Amasyada adeta bir ember iine alnm bulunuyordu. Bu kskatan kurtulmak iin ehirden kp kuvvetlerini toplayarak Ankara istikametine hareket edince, Kanun, artk Bayezid zerine yrmenin gerektii kararna vard ve Sokullu Mehmed Paa ile Rumeli beylerbeyisini de Konyaya gnderdi. Pdiah, Selime, mdafaa muharebesini Konyada kabul etmesini emretmiti. Ayn zamanda mfti Ebssuud Efendiden, adil bir sultann evlatlarndan birinin itaatten ayrlp baz kalelere mstevli olmas, cebr ile halktan para almas ve asker toplamas halinde ve onu bu hareketinden baka suretle evirmee imkan olmad takdirdi Cemiyetleri dalncaya kadar ktale cevaz olduu hakknda bir fetva ald. Kanun, bundan sonra hadisat daha yakndan takip etmek isteyerek, Haziran 1559da otan skdara kurdurdu. ok gemeden Konyada ehzade Bayezid kuvvetleri ile ehzade Selim ve pdiah kuvvetleri arasnda bir sava vuku buldu ve ikinci gn Bayezid kuvvetlerinin malubiyeti ve firar ile neticelendi. Bayezid, oular ve kk bir kuvvetle Amasyaya kamaya muvaffak oldu. Bundan sonra Bayezidin hareketlerinden pimanlk duyarak pdiahtan affn istirham ettii ve bu maksatla Amasya mftisini de stanbula gnderdii grlmekte ise de, pdiahn, sz fiiline uymad gerekesiyle bu asi olunun katli iin alm olduu fetvay tatbik etmek istedii, er-i erif mcibince de merhamete layk grmedii anlalyordu. Bu sebeple Selime Bayezidi ele geirmesini emretmi, bunun iin de onu,

1012

mnasip grdklerine mansplar tevcihi gibi geni selahiyetler de vermiti. Sokullu Mehmed Paa ve Rumeli beylerbeyisi Mustafa Paa ile birlikte ve babasnn emri gereince, ehzade Selim Amasya zerine hareket ettii srada pdiah da onun kamas ihtimali karsnda hudut boylarnda bulunan beylerbeyilerine birbiri ardnca hkmler gndererek, ehzade Bayezidin rana kamasna mani olunmasn emrediyordu. Bayezid affn beklerken vaziyetin gittike kendi aleyhine gelitiini grm ve artk Amasyada kalamayacan anlam olduundan drt ehzadesini yanna alarak, rana doru hareket etti (7 Temmuz 1559). Yannda tamamen kendine sadk mhim bir kuvvet bulunuyordu. Kendisini takip edenler hududa yakn Sad ukuru denilen mevkide ehzade Bayezidin kuvvetlerine yetitiler ve aralarnda iddetli bir arpma vuku buldu. Fakat onun hududu geerek rana ilticasna mani olamadlar. Gerekten, Revan hakimi Nizam al-Din ah-Kul, ehzadeyi tazim ile kabul etmi, durumu ah Tahmaspa da bildirerek, ondan ald emir zerine Bayezid ve maiyetindekileri Tebrize uurlamt. Mlteciler orada ah tarafndan 24 Terin II. 1559da mutantan bir merasimle kabul olundular. Kanun, ah Tahmaspa bu mnasebetle gnderdii ilk mektubunda olu Beyazidin isyann, Konya savan anlattktan sonra aradaki dostlua binaen onun iade ve teslim edilmesini aksi takdirde asi ehzadeyi yakalamaya memur edilen Osmanl kuvvetlerinin ran topraklarna girmee mecbur kalacaklarn bildiriyordu Pdiahn endiesi Tahmaspn Bayezite fiili yardamda bulunmas idi. Bunun nne gemek zere her ihtimale kar ordunun hudut boylarnda klamasn emretmiti. Dier taraftan Selimde, ah Tahmaspa ayn mealde yar, rica yar tehdidi tazammun eden mektuplar gnderiyordu. Fakat ahn Kanunye ilk cevab Bayezid iin babasna efaatte bulunmak yolunda idi. Bundan sonra pdiah ile ran ah arasnda bir sr muhabereler cereyan etmi ve balangta bu efaat, Kanunnin hiddetini az ok teskin ederek babalk hislerini harekete getirmise de, sonradan hadiselerin ald seyir yznden, iki hkmdar arasnda adeta bir pazarlk konusu olmutu. Zira, Kazvinde Bayezitin maiyetinin sebep olduu baz hadiselerin dourduu huzursuzluk ve kuku yznden ah Tahmasp da artk Bayezidin, kanun tarafndan aff hususunda efaatte bulunmaktan vazgemi ve onu pdiahn elilerine teslim etmek temayln gstermiti. () Avusturya ile Bar Anlamas ve ran Elilik Heyeti (1562) Amasyada 1555te yaplan mtarekede askda kalm olan ihtilaflar devam etmi ve Busbecqin uzun sreli bir anlama akdi hususundaki btn gayretleri Rstem Paann sadrazaml devrinde boa gitmiti. Ali Paa iktidara gelince, Avusturya elisine mseit davrand. Nihayet, mzakereler 8 senelik bir bar anlamas ile neticelendi. Bu muahedeye gre, imparatorun, Erdele ait yerlerden kati olarak feragat etmesi, kralie ve olu ile ihtilafl yerler hususunda anlaaca vadine karlk, Kanun 8 senelik bir mddet iinde, hukuken kendisine ait olup da, fiilen, Erdel kralnn elinden bulunan baz yerleri (Tisza nehri blgesinde) ve Ferdinanda kar tekrar vassallk vazifelerine devam eden Balassa ve Bathory gibi asilzadelerin arazilerini istemeyeceini taahht etmekteydi. Ayrca Ferdinand, senede 30.000 dukalk vergiyi muntazam demeye devam edecek, her iki taraf kendi arazilerindeki kaleleri karlkl olarak tahkim edebileceklerdi. Muahedede bunlardan baka iki tarafa vergi veren yerler, asiller ve mlteciler, haydutlar, ikayetler ve saire hakknda maddeler yer almt.

1013

Mart 1562 tarihli bu ahitnme tercman brahim Beyin refakati ile Busbecq tarafndan imparatora gtrlm ve 1 Haziran 1562de Pragda imzalanmt (bk. Baron de Testa, IX., s. II v.d.) ancak burada gsterilen Eyll 1561 tarihi (Muharrem 969) ahit-nmeye esas olan mtareke tarihi olsa gerektir. (Noradonghian, I. 31, Hammerin Trke ve Latince nshalarnda bahsetmesini de dikkate alarak, Mart 1562yi gstermitir; ayrca bk. Busbecq, ayn. esr., s. 238 v.d.). ah Tahmaspn, bu srada Kanun nezdinde gelen elilik heyeti, ehzade Bayezidin teslimine karlk gnderilen parann alnmasndan sonra pdiahtan baz isteklerde bulunuyordu. Mutad hediyelerini takdim eden eli. Kanun tarafndan kabul edildi. Fakat, Trkmen ve zbeklere kar yardm istekleri, Snn olan zbeklere kar i mezhebindeki ranllara yardmn din bakmndan caiz olamayaca gerekesiyle ve ranl haclarn Osmanl arazisinde serbeste gemelerine msaade talepleri ise, bu haclarn Arap kabilelerini tecavzne maruz kalabilecekleri ve bununda iyi mnasebetlerin ve barn bozulmasn mucip olabilecei mlahazasyla kabule ayan grlmedi. Sadece Bitlis hannn aha ihanet ederek kaan ve Badata iltica eden oullarnn teslimi kararlatrld. Denizlerde Harekat, Yeni Hadiseler ve Seferler (1550-1560) Barbarosun 1546da vefatndan sonra da Akdenizdeki Osmanl hakimiyeti bir mddet daha devam etmi, onun yerine geen Sokulla Mehmed paann ksa sren Kapudan- Deryaln takiben bu vazifeye Rstem Paann kardei Sinan Paa gemiti. Barbarosun Cezayir beylerbeyliindeki halefi ise, evvela olu Hasan Paa, sonra da yine Barbarosun yetitirmelerinden Salih reis olmutu. Turgud Reise (Turgud Bey) gelince, o da Mentee sancandan zuhur ederek, daha Barbarosun hayatnda ecaatyla her tarafa nam salm, bu srada esarete de dm, Barbarosun tavassut ve imparatorun denizcilerini tehdidi ile kurtulmu, bir aralk da Napoli krfezindeki Castollamar kalesinin zapt ile byk bir ganimet almt. Mteakiben kapudan- derya Sinan Paa delaletiyle stanbulda gelerek kendisine Karl-ili sanca verilmi, maiyetindeki dier kapudanlara da pdiah tarafndan ulufeler ve fener asmak imtiyaz bahedilmiti. Daha sonra Turgudun Tunusta Mahdiya kalesini zapt ettii 1550de arikentin ordusu tarafndan bu kalenin muhasarasnda byk kahramanl grlmektedir. Bir defa da rastlad ve kendisine tazmin iin yelkenlerini indirmeyen ve peke vermeyen bir Venedik gemisi atelemi ve bar halinde bulunduundan balyosun Rstem Paa nezdinde ikayeti zerine pdiah tarafndan stanbula davet edilmiti. Vezir-i azamn kardeini iltizam ederek daima muarz bulunduu (Katip elebi, Tuhfat al-kibar, s. 69) Turgud Reis aleyhinde bir tertipten phelenerek stanbula gelmemi, Magrib taraflarnda takriben iki sene isyan halinde kalm, fakat sonra Trablusgarpn fethi kararlatrlnca, pdiah kendisine incinmi olmasna ramen, davet emriyle birlikte ona bir mushaf ile altn kabzal bir kl gndermiti; bunun zerine kapudan- derya Sinan Paa donanmas ile birleerek 1551de Trablusgarpn fethini salad. Ancak kanun Sultan Sleymann Trablus hkmetinin kendisine verilecei hakkndaki kati vaadine ramen, Sinan Paann fethedilen bu

1014

memleketi bakasna vermesi, Turgut Reisi darltm, dier kapudanlarla birlikte pdiahn hizmetinden ayrlarak yine Magrip taraflarna gitmek istemi fakat kapudan- deryann biro vaadleriyle bu tasavvurdan vazgeerek stanbula dnmt. Bundan sonraki senelerde de Turgud Reisin Akdenizde byk baarlar ve zaferi oldu. Napoli ve Sicilya sahillerinde gazada bulundu ve Korsikada Bastia kalesini muhasara etti. Arnavutluk sahillerini denizden sktrarak tedibe muvaffak oldu. Umulandan daha byk muzafferiyetler ve ganimetlerle stanbula geldii vakit Osmanl Devletine ve onun byk hkmdarna an ve eref kazandran bu nl denizciye, pdiah Cezayir beylerbeyliini kapudanlk ile birlikte ihsan etmek istemi, fakat Rstem Paann bu tevcihe, Turgudun, serbest hareket etmei devlet hizmetinde bulunmaa tercih edeceini ileri srerek mani olmaa almasna ramen, Turgud bizzat Kanunnin huzuruna karak Trablus eyaletini rica etmi ve neticede bu memlekete lnceye kadar tasarruf eylemiti. Sinan Paann lmnden sonra kapudan- deryala Piyale paa geince (1554), Turgud reis onunla birlikte yine Akdenizdeki faaliyetine ve gazalarna devam etti. Bu defa, Fransa donanmasna yardma gnderiliyordu. Zira daramonun teebbsleri neticesinde pdiah kapudan- deryaya hitaben bir ferman karm ve bunda Turgud reis ile i birlii kurulmas ve onun tecrbe ve vukufundan faydalanlarak Fransz donanmas ile bulumasn emretmiti. (bk. tuhfatalkibar, s. 70 v.d; Cevdet, Tarih, I. 351; bu mnasebetle pdiahn Fransa kralna gnderdii nme iin bk. Feridun Bey, Mnaat, I, 494 v.d.; Henri II.nin Fransz donanmas kumandanna bu hususla ilgili mektubu iin bk. Charriere, ayn. esr. S. 259 v.d.). Fransa kral Kanunnin bu yardm ve kararndan o kadar memnun olmu ki, gnderdii 3 Temmuz 1555 tarihli teekkr mektubunda pdiaha pek yksek pek muazzam, pek muhteem, na malup hkmdar, Mslmanlarn byk pdiah, bizim pek aziz ve muhterem dostumuz diye hitap etmekte, scak ve samimi teekkrlerini bildirmek mecburiyetinde bulunduunu, Osmanl donanmasnn, Prevezeye vasl olduu da, orada 5 Fransz galerisini bulacan ve Fransz amirali ile mterek dmana (imparatora) kar neler yaplacann kararlatrlacan ve saireyi yazmakta idi (tafsilat iin bk. Charriere, ayn. esr., s. 346 v.dd.). Gerekten, Piyale Paa, donanma ile Sicilyaya doru ilerlemi, Akdenizde baz kalaleri muhasara ve zapt etmi, bu srada 65 gemi ile Napoli nlerinde bulunan Anderea Doria, Osmanl donanmasnn geldiini duyunca, oradan uzaklamt (bk. mad. Piyale Paa). Mamafih, Barbaros devrinde olduu gibi, bu defa da, Franszlar ile tam bir i birlii yaplamam. Fransa kral, Kanunye bu mnasebetle yeni bir mektup (22 Terin I. 1555 tarihli) gndererek bu teebbste bir netice alnamamasndan kendilerini itaba hedef tutulmamalarn reca etmi ve mazeretlerini bildirmitir (Kalbiye Calvi harekat denilen bu teebbs hakkndaki dier vesikalar iin bk. Katip elebi, gst. yer; Feridun Bey, Mnaat, II. 498 v.dd.; Charriere ayn. esr., s. 353 v.dd.). Bu srada Cezayir beyler beyisi Salih Paann da o havalide baz teebbs ve harekat vardr; Fransa kralna gnderilen mektuplarda da bundan bahsedildii grlmektedir. Hadise, spanyollar ile ittifak halindeki bir yerli kabile reisinin Pavus (Pinon de Velez) kalesini muhasaras ile balam ve Salih Paa derhal oraya koarak spanyollar tart ve malup etmiti (bk. Celal-zade. Ayn. esr., var. 411; Peevi, Tarih, s. 348). Fransz kralnn bu srada imparator ile Vaucelleste mtareke yapmas. Charrieree gre. Mttefiki Kanunyi memnun etmemiti. Pdiah, temsilcisinin bulunmad bu anlamann tek tarafl olarak yapldndan ve harp yklerin tamamen kendi zerine

1015

yklendiinden ikayette bulunmutu (ayn. esr., II, 364. Henri II.). Bunun zerine derhal pdiah nezdindeki elisi M. de la Vigne vastasyla, imparatorun tahttan feragatini mmkn klmak ve kolaylatrmak istedii iin bu mtarekeyi kabul ettiini mazeret olarak ileri srd. Zaten baka sebeplerle de bu mtareke ilemez haldeydi. Hem bu vesile hem de Salih Paann o tarafa donanmann sevkini istemesi sebebiyle, piyale Paa kumandasndaki donanmay, pdiah, st st birka sene Magrib sahillerine gnderdi ve keyfiyeti ayr bir nami ile Fransa kralna da bildirdi (kr. Feridun Bey, ayn. esr., s. 501). Piyale paa 1556-1558 seneleri arasndaki harekat neticesinde, Oran ve Bizerte mstahkem mevkilerin zapt ve Mayorka adasn tahrip ederek, spanyol donanmasna rastlamadan stanbula dnd. 1559da ise, Adriyatik seferini yapt, imparator kuvvetlerinin ve Malta valyelerinin Cerbe adasna kar hazrlklar esnasnda da ikmalini yaparak evvela Malta istikametinde dman donanmasn arad, sonra da onlarn Cerbe sularnda olduunu renince Turgud Reise mlaki olmak zere buraya geldi (kr. Mad. Piyale Paa). Yerli bir eyhin imparator kuvvetlerine teslim ettii Cerbe adasndan 7-8 mil uzakta, ittifak halinde bulunan dman donanmas ile Osmanl donanmas arasnda byk bir deniz sava cereyan etti (16 Mays 1560); bizzat Piyale Paann bildirdiine gre, 3 gn 3 gece devam eden sava sonunda dmann 20 kadrgas alnm, bunlardan bir yaklm, 26 gemisi ele geirilmi, bir ksm da kap kurtulmutu (bk. TOEM, I. 99, 29) 23 Haziran 1560 tarihli hkm; katip elebi, ayn. esr., s. 74 vd.; mttefik amirallerinden J.A. Doriann ka ve Don Alvaronun da Cerbe hisarna snmas hakknda kr. Hammer, VI, 123 vd.). Deniz harbi bir zafer ile neticelendikten sonra da aday ve kaleyi kurtarmak cihetine gidildi. Turgud Reisin de katld ve Trablus eyaletinin, Trablus, Kayrevan, Sfakes vb. piyade ve suvari kuvvetlerini de beraberinde getirerek yapt kuatma 80 gn srdkten sonra nihayet Don Alvaro teslim olmaya mecbur kald, kadrgalarn hepsi batrld. Byk miktarda esir alnd (30 Temmuz 1560; ayrca bk. Busbecq, ayn. esr., s. 225 v.dd.). Osmanl mparatorluunun Hint Denizindeki faaliyeti ve Portekizliler ile arpmalar Hadm Sleyman Paann dnnden sonra da devam etmiti. Bir aralk Portekizliler Kzldenize girip Cidde limannn igal etmek istedilerse de, Mekke emirinin yetimesi zerine muvaffak olmadlar; Svey tersanesini igal ile Trk donanmasn yakma teebbsleri de akim kald. Ksa bir zaman iin ele geirebildikleri Aden ehri de, Svey kapudan Piri Reisin hizmeti ile kurtarld. Piri Reis bundan sonra 30 kadar gemiden mrekkep bir filo ile Hint denizine km (1551), fakat buradaki harekat baarszlk ve svey filosuna Basrada brakm olmas su addedilerek dnnde, Kanunnin emriyle Msrda idam edilmitir (1553). Piri Reisin Akdenizin haritalarn havi ve koy, krfez, boaz ve limanlarn, deniz akntlarn bildiren Kitab- Bahriye adl eseri Osmanl denizcilik tarihi iin ok deerli bir eser mahiyetindedir (tafsilat iin bk. mad. Piri reis). Pdiah, Piri Reisten sonra Svey kapudanln Kubad Paann inhas zerine, eski Katif sancak beyi Murad Reise tevcih etti. Murad Reis donanmadan bir ksmyla Basradan ayrld ise de, Hrmz adas civarnda rastlad Portekiz donanmas ile vaki savata mhim zayiat vererek, Basraya dnmek zorunda kald ve azlolundu (1552). Bu suretle Basra krfezinde mahsur kalan Svey donanmasn Sveye

1016

getirmee, Svey kapudanl vazifesiyle tersane reislerinden Seydi Ali Reis memur oldu (1553). Ancak, bu zat da donanmay geriye getirememi, Portekizlerle ve Hint okyanusunun frtnalaryla mcadeleden sonra Gucerat sahillerine derek yllk maceral bir seyahatten sonra kara yolundan stanbula dnm ve Mirat al-mamalik isimli mehur seyahatnmesini pdiaha takdim ederek iltifata mazhar olmutur (tafsilat ve ayrca telif ettii Muhit adl eseri hakknda bk. mad. Seydi Ali Reis; Ali ayn. esr., var. 303 v.dd.; Peevi, gst. yer; Hammer, VI,120 v.d.). Malta Muhasaras (1565) Avusturya ile 1562 bar anlamas Akdenizdeki harekata da mspet tesir yapm, spanya kral bir mddet hareketsiz kalmsa da, 1564te Cebenin kaybn telafi etmek isteyerek, Catalonia kral naibi Garcia de Toledoyu Afrika sahillerine gndermi ve Pinon de Velezi tekrar ele geirmiti. Gerek bu hadise gerek o srada Malta donanmasnn Osmanl saray ile iliii bulunan bir gemiyi zapt etmesi Malta muhasarasnn zahiri sebepleri saylabilir. te Bostancbaya ait bir geminin tccar ve haclarla dolu olarak gelirken Maltallara esir dt haberi stanbula gelince, byk bir teessr uyandrm ve pdiah Malta zerine sefere karar vermiti. () Sadrazamn toplad divan, Malta seferine 300 gemi ile klmasn, kale decek 20 ar top ile 120 daha kk top ve 20.000 kantar barut vb. gtrlmesini kararlatrm ve iki ay gibi ksa bir zamanda bu hazrlklar tamamlamt. Byk Trk denizcisi Turgud Reisin ehadetine mal olan bu seferden mspet bir netice elde edilemedi. () Avusturyallar ile Yeni htilaflar ve Szigetvar Seferi (1566) 1562 Osmanl-Avusturya anltamasndan sonra da hudutlarda ve Macaristanda baz anlamazlklar zuhur etmi, Avusturya hkmeti bu yzden, evvelce taahht ettii vergiyi iki sene stste gndermemiti. Anlamann imzasndan iki sene sonra imparator Ferdinand lnce (1564), vezr-i zam, stanbuldaki Avusturya elisinden hem mterakim vergiyi hem de anlamann geri kalan alt senelik mddetinin yenilenmesini istemiti. Yeni mparator Maximilien II. ise, parann denmesini anlamazlklarn halline talik etmeyi uygun grmt. Kanun, clus tebrii iin Bali avuu Viyanaya gnderdii vakit, imparatorun eski ahitnmeyi yenilemek arzusunda olup olmadn da sordurmutu. Bu esnada Erdel kral Janos Zsigmond imparatorla aralarnda ihtilaf konusu olan bir blgeye mdahale etmiti; Erdellilerin kanaatine gre, Avusturya o zamana kadar buray fuzuli igal altnda bulundurmutu. Gerek bu hadise ve gerekse dier ihtilafl mevzular hakknda izahat vermek zere pdiah nezdine yeni bir Avusturya elisi geldii vakit, vezir-i azam, ona sulhun 8 sene mddetle uzatlmasna efendisinin msaade edeceini, ancak Osmanl Devletinin Tiszaz nehrinin tesinde sahip olduu btn topraklar muhafaza arzusunda olduu bildirildi. Bu mzkereler ve elinin yeni talimat almak zere Viyanaya dnmesi srasnda Semiz Ali Paa vefat etmi ve yerine Sokullu Mehmed Paa vezr-i zam olmutu (1565). Yeni sadrazamn bu mevzudaki tutumu ve siyseti selefininkinden hayli farkl idi. Mzkerelere devam iin tekrar gelen Avusturya elisi Czernowiczi ilk kabul esnasnda, imparatorun Tokaj ve Szerenczi iade etmesi lazm gelecei gibi,

1017

Szathmar anlamas pdiahn muvafakati alnmadan yapld iin, hkmlerinin yerine getirilmesinin asla mmkn olamayacan bildirmiti. Bu yzden, verginin denmesine ve isteklerin yerine getirilmesine kadar btn mzkereler kesilecek ve barn yenilenmesi ii bundan sonra bahis konusu olabilecekti. 1566 senesi balarnda da vaziyet gerginliini muhafaza ediyordu. mparator bir taraftan muharebeye hazrlanyor, dier yandan da Kanun nezdinde yeni eliler gnderiyordu. Fakat yeni eli Hosszuthoty, ihtilafl konulardan biri olan Kruppa kalesinin iadesini talep ettii halde, mtarakim vergiyi getirmemi ve baka bir ihtilaf mevzuu olan Tokaj kalesi hakknda da tatminkr izahat vermemiti. Bu sebeple pdiah Avusturyaya kar yeni bir sefer ilan etti ve eliyi nezaret altna ald. Tarihilere ve ezcmle bu sefere mstakil bir eser (Heft meclis) tahsis eden lye gre, seferin sebepleri arasnda bilhassa Szigetvar kalesindeki dman kuvvetlerin hudutlarda yama ve garetle her tarafa taarruz ederek reayay huzursuz brakmalar vard. Pdiah ise, ihtiyarlna ve hastalna ramen sefere kmaya karar vermiti. Hkmdarn sefere bizzat itirakini, baz tarihiler, imdiye kadar fetih teebbsleri baarszla uram olan, Avusturyallarn ok mstahkem Szigetvar ve Eri (Eger) kalelerini alarak Macaristanda mukavemet ve ynak yuvas brakmamak arzusuna ve atf etmektedirler; hatta Yank Kale (Gyr) ve Komorn (Komarom) Kalelerini de zapt ederek bu blgedeki fthat silsilesini an ve erefle tamamlamak istedi dncesindedirler. Ancak, onun bu kararnda bir sene nceki Malta baarszlnn intikamn almak arzusu kadar, 10 seneden fazla bir zamandr sefere kmamasn tenkit edenleri tatmin ve teskin etmek dncesi de messir olmu olmaldr. Bu trl tenkitler aka yaplyordu. Mesel, eyh Nureddin ismindeki biri bizzat cihat vazifesini yapmayan bir hkmdarn muahezeye lyk olduunu sylemekte, pdiah sefere tahrik etmekte idi. Bu mevzuda onu kz Mihrimah Sultann da tevik ettii rivayet olunuyor. Tabiatyla hudut kumandanlarnn bu yoldaki arizalarnn ve taleplerinin de tesiri olmutur. Sefer i hmyun balamadan nce ikinci vezir Pertev Paa serdarlkla Erdel tarafna gnderildi. Vazifesi Tamvar taraflarndaki Erdel kalelerinden Gle (Gyula) kalesini zapt idi, bu suretle Osmanl ordusunun sa kanad emniyet iinde bulunacakt (Pertev Paann durumu inceleyerek, harekat istikameti hakknda yazd arizalar iin bk. Tayyip Gkbilgin, Kanun Sultan Sleymann 1566 Sigetvar seferi, sebepleri ve hazrlklar, Tarih Dergisi, 1966, XVI.). Pdiah ve Osmanl ordusu 1 Mays 1566da stanbuldan hareket etti ve mutad yolu ile yolda Erdel kraln da kabul ederek, Austos balarnda Sigetvar muhasaraya balad (tafsilat iin bk. T. Gkbilgin, ayn. esr.). Kale kumandan Zrinyi Miklo, kaleyi iyi tahkim etmi ve kuvvetli bir mdafaa ordusu hazrlam idi. Osmanl ordusu yaklarken, istihkamlarn ortasna byk bir ha koydurmu, Osmanl pdiahnn ihtiamna mukabele manasnda, kale bedenleri zerine krmz uha tefri ettirmiti. Muhasara bir aydan fazla srd ve mukavemet iddetli olduu iin etin ve ok zayiata sebep oldu: birok mevzii ve umumi hcumler yapld. Evvela d istihkamlar ve d kale alnd. Muhasarann onbeinci gn yaplan ve bizzat vezr-i zam tarafndan idare olunan hcumdaki byk kayplar ve bizzat Sokullunun da tehlike atlattn, kalenin imal taraflarndan biraz uzakta bir tepe zerindeki otanda haber alan pdiah, vezr-i zama bir tezkere gndermi, iyice hazrlanmadan ve gerekli

1018

sava vastalarn tamamlamadan metrislere girmee rzas olmadn bildirip, zira bu kale benim yreimi yakmtr.; dilerim Hakdan atelere yana diyerek muhasarnn uzamasndan ve zayiatn fazla olmasndan duyduu teessr belirtmiti. Bundan sonra, evvela teslim telif edildi ve baz harp hilelerine mracaat olundu, hepsi de tesirsiz kalnca hcumlar ve tazyik daha da arttrld ve nihayet 7 Eyllde fetih myesser oldu (tafsilat iin bk. muhasaraya bizzat itirak eden Selnik Mustafa, ayn. esr.; Feridun Bey, Nuzhad al-ahbar dar safar-i Sigetvar, Topkapsaray, hazine, nr. 1339, h. 976 tarihli; l, Kunh al-ahbar, var. 330 v. dd.; ayn. mll., Heft meclib, kdan neriyatndan; Peevi, Nuhbat al-Tavarih; Solak-zde; Ramazan-zde gehi Mansur elebi, Sigetvar seferini mbeyyin tarihe, niversite Ktp., nr. TY 3884; dier Sigetvar fetihnmeleri iin bk. Osmanl mellifleri, fihrist). Kanun Sultan Sleymann lm (7 Eyll 1566) Pdiah sefere kt srada hasta ve zayf idi. Edirneye gelmeden rahat bir arabaya nakledilmi olup, sefer yorgunluklarn azaltmak, nakil vastasnn sarslmamasn temin maksadyla, sadrazam bir konak nden giderek gzergah tanzim ve tesviye ettirmekteydi. () Muhasarann son gnlerinde hastalnn artt orduda ayi olmutur. Vefat 6 / 7 Eyll gecesi, gece yarsndan sonra vuku bulmu ve keyfiyet derhal vezr-i zama gizlice haber verilmiti. Sokullu Mehmed Paa, byk teessrne ramen, saltanat ilerinin ve artk baarya ulamak zere olan muhasararn yrmesini aksatmamak, herhangi bir karkla yahut gayretsizlie meydan vermemek maksadyla pdiahn yaknnda ve keyfiyetten haberdar bulunanlara, bunun katiyyen kimseye duyurulmamasn, herkesin basiret zere ve sanki Sultan Sleyman hayatta imi gibi hareket etmesini tenbih etti. () Gerekten bylece hareket edilerek vezirler dahil hi kimse vefattan haberdar olmad ve kalede ayn gn fetholundu. () Bylece vefat haberini yeni Padiah Selimin orduya gelmesine kadar saklamaya muvaffak oldu, Kanun Sultan Sleymann ahsiyeti ve Eserleri Yuvarlak ehreli, ela gzl, aras ak kal, doan burunlu ve seyrek dili olara tasvir edilen Sultan Sleylan uzun boylu, mevzun ve yakkl, sz ve hareketleri ll ve nazik idi. lim, air ve hakimlerle bulunmakta holanr, ho sohbet, hulasa, maddi ve manevi btn iyi hasletleri ahsnda toplam bir pdiah olduunda btn tarihiler mttefiktir. 26 yanda tahta geip 46 sene saltanat srmesi, devrninin umumiyetle zafer ve zenginliklerle dolu bulunmas, imparatorluk camiasnn nizam ve adalet esaslar dahilinde idaresi, onun halk zerinde ok byk bir sayg ve sevgi uyandrmasnn balca amilleridir. Uzun saltanat devresi boyunca Osmanl ordular Avrupa, Asya ve Afrika ktalarnda biro muharebeler yapm, kazanlan zaferlerle imparatorluk arazisi her kta zerinde byk genilemeler kaydetmi, bizzat biro seferlerin yksek kumandasn zerine almtr. Devletin genileme ve ykselmesinde ahsen byk hissesi vardr. Bu byk kumandanlk vasf yannda amme hukukuna ve mevzuata riayette azami hassasiyet gsterdii ve bunu tesiste de mstesna

1019

derecedeki adalet saygsnn rol oynad, yerli ve yabanc kaynaklar ve mahitler tarafndan takdir ve hayranlkla belirtilmitir.

Osmanl Devleti le Habsburg mparatorluu Arasndaki Diplomatik likiler / Do. Dr. Ali brahim Sava [s.555-566]
Gaziosmanpaa niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi / Trkiye Osmanl Devleti ile Habsburg Hanedan arasnda Moha Meydan Sava ile dorudan balayan ve Birinci Dnya Savana kadar devam eden diplomatik ve siyasi ilikiler genel olarak devrede incelenebilir: a. Kann Sultn Sleymnn saltanat dneminden, Osmanl Devletinin, Avusturya Habsburg Hanedanna nispetle daha kuvvetli bir mzakere pozisyonuna sahip olduu Zitvatorok Bar Antlamasna kadar olan devre. b. Zitvatorok Barndan Karlofa Bar Antlamasna kadar olan ve her ne kadar Zitvatorok Bar ile taraflarn diplomatik olarak eit haklara sahip olmas salanm olsa da, Osmanl Devletinin asker g olarak daha kuvvetli olduu devre.

1020

c. Karlofa Bar ile balayan, Osmanl Devletinin zlme devrine rastlayan devre; bu devrede Osmanllarn siyas pozisyonu, Habsburg Hanedanna nispetle daha zayftr ve artk ofensif politikalarn hkmferm olduu dnem geride kalm, savunma (defensif) dnem balamtr. Avrupa devletleri, Osmanllarn 1353 ylnda Rumeliye ayak basmalarndan, 1398 Kosova Meydan Muharebesine kadar geen sre zarfnda, Balkanlardaki Osmanl fthtn pek nemsememilerdir. lk defa, Kosova Meydan Muharebesinde mttefik ordularn malubiyetinden sonra rahatsz olmular ve Osmanllar Hal seferleriyle durdurmay denemilerdir.1 Bu safhada Osmanl-Avusturya ilikileri, Avusturyann Hal seferlerine, asker gndererek yardm etmesinin dnda, hemen hemen yok denecek kadar azdr. stanbulun 1453 ylnda Fatih Sultan Mehmed tarafndan fethedilmesi ve bu fetihle Bizans mparatorluunun tarihe gmlmesi, yeni bir tarih an dnyay sarsan iaretleri deil, aksine Osmanl ftht politikasnn en zirve noktaya ulamasdr. Bu ftht, 150 yl sreyle Bizans topraklarnda slm lkelerine ve buralardan da Avrupa ve Asya ktalarna kadar uzanmtr.2 Osmanllarn, XIV. yzyldan itibaren Avrupaya yaptklar ftht, faslal bir ekilde cereyan etmitir. stanbulun fethinden sonra, snrlar Adriyatik Denizine ve Balkanlara kadar uzanan Macaristan, komular Eflk, Srbistan, Bosna ve Hersek birbiri ardnca Osmanl mlkne katlmasna ramen, Osmanl aknlarn balangta durdurmay baarabilmitir. Yavuz Sultan Selim (1512-1520), Osmanl Devletinin dousunda varln srdren slm topraklarnn byk ve nemli bir ksmn imparatorluk snrlarna katmaya muvaffak olduktan ve bylece blgedeki hkimiyetini saladktan sonra, halefi Kann Sultn Sleymn (1520-1566), nazar- dikkatini Avrupann Hristiyan devletlerine evirmi ve imparatorluunun fetih dinamiini bu istikamete sevk etmitir. 1521 ylnda Belgradn fethinden sonra btn gcyle Macaristana yklenmi ve burada Osmanl fetihleri aralksz devam etmitir. Daha sonra 1526da Osmanl ordusunun Moha ovasnda Macar ordusunu hezimete uratmasyla Macar mparatorluu tarih sahnesinden silinmi ve ayn zamanda ekoslavakyann da kral olan, son Macar Kral II. Ludwig (Layo) hayatn kaybetmitir. Osmanlnn bu zaferi, Hristiyan Batnn en byk Hkmdar Roma asar ile, slmn en byk hakan olan Osmanl sultann iki rakip olarak kar karya getiren yepyeni siyas ve asker bir durum ortaya kmtr.3 Bylece, Osmanl Devletinin Avusturya ile olan ilikilerinin ilk devresi balam oluyordu ve bu ayn zamanda iki devlet arasnda siyasi ve diplomatik trafiin youn bir ekilde balamasnn iaretlerini veriyordu. Macar mparatorulunun, Moha Meydan Muharebesiyle yklmasndan sonra, son Macar Kral II. Ludwigin kaynbiraderi ve enitesi olan Avusturya asar I. Ferdinand (1503-1564), hanedannn Macar topraklar zerinde, II. Ludwig ile olan akrabal sebebiyle miras hakk olduu iddiasyla bu lkeyi, Osmanl Devleti tarafndan desteklenen Yohan Zapolyaya kar mdafaa etmeye karar vermiti. Osmanl Devletinin Habsburg Hanedan ile olan mcadelesi daha ziyade Macaristan topraklarnda cereyan etmi ve kayda deer safha geirmitir. 1520 ile 1526 yllar arasn kapsayan birinci safhada Osmanl aknlar, iki sper g arasnda tampon devlet vazifesi gren Macaristana yneliktir. Martin Lutherin, 1517 ylnda mehur bildirisini Wittenberg ehrindeki saray

1021

kilisesinin kapsna asmasyla, Avrupada balayan reform hareketleri de bu safhaya tesadf eder. Gerek Avrupada ve gerekse Macaristanda, Katoliklerle Protestanlar arasnda mcadelelerin kzmas, Osmanl fthtna kar gerekli savunma mekanizmasn da zayflatyordu. Macaristan dahi, Kanun Sleymann hcumlarna kar, etkili asker mukavemeti gsterme gcne sahip deildi. Moha Meydan Muharebesinden sonra, Osmanl ve Habsburglularn Macaristandaki mcadelelerinin ikinci safhas balam oluyordu. 1541 ylna kadar devam eden bu safhada da Macaristan, tampon devlet olma karakterini muhafaza ediyordu ve bu tampon devletin kontrol ve hkimiyeti iin iki imparatorluk arasnda cereyan eden savalar devam ediyordu. I. Ferdinand, Macaristan topraklarnda hakk olduu iddiasn, askeri ara ve gere yetersizlii sebebiyle, Kann Sultn Sleymna kar savunmaya muvaffak olamyordu ve 1529 Birinci Viyana Muhasaras da, bu iktidarszl gzler nne sermiti. Fakat baarszlkla sonulanan Birinci Viyana Muhasaras, Osmanl Devletinin ftht imknnn da snrl olduunu gstermiti. yle ki, bu teebbs esnasnda, her eyden nce byk bir ordunun organizesindeki o devrin lojistik imknszlklar ortaya kmtr ve bylece Osmanl ordusunun ftht imknnn da snrl olduunu gstermiti. Ferdinand iin genelde yeterli ara ve gerelerin olmay ve onu asker mcadelenin yan sra politik abalara zorlayan Osmanl Devletinin gc, Ferdinandn hareket kabiliyetinin snrl kalmasna sebep olurken, Osmanllar iin de, asker-teknik imknszlklarn varl ve dou blgesindeki Safevlerin zaman zaman ortaya koyduklar tehditkr politikas, Osmanl Devletini Ferdinandn diplomatik teebbslerini kabule zorluyordu.4 I. Ferdinand, 1528 ylnda Orta Macaristann byk bir ksmn zapt etmeye muvaffak oldu. Bunun zerine Kann Sultn Sleymn, Anadoludan geri dnd ve Habsburglular Macaristandan srerek bu lkeye hakim oldu. Bununla da kalmayp, ordusuyla Viyana nlerine kadar geldi ve ehri muhasara etti. Birinci Viyana Muhasaras (1529), iki sper gcn daha yakn ilikide olmasn salad gibi, ayn zamanda da gelecekte olacak savalarn iaretini veriyordu.5 22 Haziran 1533te iki hkmdar, status quoyu kabul eden ve onaylayan bir bar antlamas imzaladlar. Bu antlamaya gre Ferdinand, Macaristan topraklarnda iddia ettii haklardan vazgeiyor ve Zapolyay Osmanl Vasali olarak tanyordu. Osmanl Sultan ise, Ferdinandn Kuzey Macaristandaki hakimiyetini kabul ediyor, ancak Osmanllarn hak iddia ettii blgeler iin Avusturyann cizye demesi hkme balanyordu. Bu antlamaya her iki taraf da 1541 ylna kadar sadk kaldlar. Snrlarda, her iki tarafn sebep olduu saldrlarn ve kaba kuvvet kullanmalarnn dnda, sknet ve huzur, Kanun Sultn Sleymnn ran seferinde olduu 1536 ylna kadar devam etti. Zapolyann lm ve Ferdinandn Macaristan topraklarnda yeniden hak iddia etmesi neticesinde, cepheler yeniden hareketlendi.6 Zapolyann Ferdinand kendi topraklarnn vrisi iln etmesinden sonra, Ferdinandn diplomatik zm iin her trl yolu denemesine ramen, Sleymann 1541de Macaristan zerine yrmesini engellemek mmkn olmad. Kann Sultn

1022

Sleymn, Macaristann mdafaasn henz reit olmayan, Zapolyann olu Yohan Sigismunda brakmak istemedii iin, ksa bir mddet sonra bu lkeyi (Siebenbrgen-Erdel) ilhak etti. Bu olayla meydana gelen yeni siyas durum, 19.6.1747 ylnda Osmanllarla Habsburglular arasnda yaplan bir antlamayla onayland.7 Bu hadise ayn zamanda, Kanun Sultn Sleymn Devrinde, iki devlet arasndaki mnasebetlerin nc ve son safhasn tekil ediyordu. Bu safhada iki sper g, Macaristann tampon devlet olma niteliini yitirmesiyle bilvsta birbirleriyle muhatap oluyorlard. Be yllk bir sre iin 1547de imzalanan bar antlamasna gre, Avusturya yllk 30.000 duka vergi mkellefiyetini kabul ediyordu. Buna mukabil Avusturyaya, stanbulda daimi eli bulundurma hakk tannyordu. Fakat bu, Kann Sultn Sleymn iin, Osmanl anlay gerei, eli statsnden ziyade, bar hkmlerinin garantisi iin, rehine olarak grev icra ediyordu.8 Osmanl Devleti ile Habsburg Hanedan arasndaki diplomatik mnasebetlerin 1527 yl dolaylarnda balad sylenebilir. Zira, Kann Sultn Sleymnn Ferdinanda yazd mektuplardan en eskisi bu yla tesadf etmektedir. Mektubun orijinali mevcut deildir, ancak saray tercmanlarndan Yunus Bey isminde bir ahsn Ltinceye tercme ettii ve Ferdinandn Nicola adl bir eli ile stanbula gnderdii bir mektubuna cevap tekil eden belge mevcuttur.9 Bertold Spulerin, stanbula gnderilen Avusturyal elileri ieren listesinden de anlalaca gibi, Avusturyal ilk byk eli olarak Sigmund Weixelberger ve Johann Hobordansky 1528de stanbula gnderilmilerdir. Misyonlarnn gayesi, Osmanllarca fethedilen baz Macar kylerinin geri verilmesini rica etmekti. Ayn zamanda yaplan atekes teklifine Kann Sultn Sleymnn cevab, Viyana zerine yryeceini bildirmek oldu.10 1535 ylnda Ferdinanda gnderilen ilk Osmanl elisi ise Memi avutur.11 likilerin bu safhasnda Osmanl Devleti, mzakere pozisyonunun kuvvetli olduunun bilincindedir ve buna uygun bir tavr taknmtr. Osmanlnn bu tavrndan dolay da Avusturyann iki devlet arasndaki problemlerin diplomatik zm abalarn zorlatryordu. II. Selim (1566-1574) ile II. Maximilian (1564-1576) arasnda imzalanan Edirne Bar Antlamasndan sonra,12 1592 ylna kadar her iki g arasnda sre gelen snr anlamazlklarnn haricinde kayda deer olay mevcut deildir. Osmanl ordularnn iki devlet arasnda snr kabul edilen Kulpa nehrini gemeleri ve Hrvatistandaki stratejik ehemmiyeti byk ve nemli bir kale olan Sisseki muhasara etmeleri sebebiyle, Osmanl-Avusturya ilikileri tekrar bozuldu ve bu yzden meydana gelen muharebeler 11.11.1609 ylnda imzalanan Zitvatorok Bar Antlamasna kadar devam etti. Bu antlama hkmleri de, Osmanl Devletinin 1663 ylnda Avusturyaya sava iln etmesine kadar devam etti. 1606da asar II. Rudolf ile Macaristann Komorn ehri yaknlarnda Zitvatorokta imzalanan antlamaya gre, her iki taraf toprak kazanma mcadelelerinden vazgeiyor, Siebenbrgen (Erdel) her iki devletin Vasall oluyor ve Sultn I. Ahmet, bir defaya mahsus olmak zere 200.000 duka denmesinden baka vergi almaktan vazgeiyordu. Ve ilk defa bu antlama ile Osmanl Devleti,

1023

Avusturya asarn resmen eit haklar haiz muhatap olarak tanyor ve daha evvel Viyana Hkimi olarak hitap edilen Habsburg Hanedannn asarlk unvan kabul ediliyordu. Bu antlama ile Osmanl Devletinin d politikada prestij kaybettii ikrdr. Bu sadece, Macaristanda toprak elde etme gayretlerinden vazgeme anlamna gelmiyordu, ayn zamanda Avusturyann demekle mkellef olduu vergilerin kaldrlmasyla Avusturyann da siyas protokolde sper g seviyesine kmasn ve Osmanl Devleti ile diplomatik protokolde msavi olmasn salyordu. Ayrca asar Matthiasn 1615 ylnda yaplan Viyana Antlamasyla, daha evvel yaplan Zitvatorok Antlamasnn 10 yl daha uzatmaya muvaffak olmas da Avusturyann baar hanesine yazlyordu. Osmanl Devleti, Avusturyal reayaya da Fransz ve ngilizlere tannan ticar imtiyaz tanyordu ve btn Katoliklere de Osmanl topraklarnda kilise ina etme hakkn veriyordu. Bu andan itibaren asar kendini Osmanl mparatorluu snrlar dahilinde yaayan Katoliklerin hmisi olarak gryor ve bu vesileyle de onlarn i ilerine karma bahanesini elde etmi oluyordu. Sultann, hemen hemen hi sava yapmadan bu geri ekilii, Kk Asyada meydana gelen ve mparatorluu uurumun kenarna getiren olaylarla aklanabilir. 1663 yl yaznda Sadrazam Kprl Ahmed Paa kumandasndaki 100.000 kiilik Osmanl ordusu, Tuna nehri altndan ve Banattan hareketle Macaristan ve Mhren (eski Orta ekoslavakya) zerine yrd. asar I. Leopold (1640-1705) imparatorluundan ve Avrupal dier devletlerden yardm talep etti. Snr kalesi Neuhaeuselin fethinden sonra, sadrazam Yukar Macaristan da fethetti. Ludwig Graf de Souches kumandasndaki imparatorluk ordusu 19.7.1664 tarihinde Szent Benedek yaknlarnda Osmanl ordusuna kar nemli bir zafer kazand. Bu zafer, Osmanl ordusunun Avusturyaya ilerlemesine engel olduu gibi, Osmanl Devletini bar antlamasn imzalamaya zorluyordu.13 asar iin pek o kadar fayda salamayan bar antlamas 20 yllk bir sre iin imzaland ve bu antlama hkmleri 1683 ylnda meydana gelen kinci Viyana Muhasarasna kadar yrrlkte kald. Viyana nnde yaplan meydan sava neticesinde, Osmanl Devleti ile Avusturya arasndaki mevcut kuvvet dengesi bozuldu ve bu denge Habsburg Hanedan lehine idi. Bb- l ise, kendini Avrupada bir daha hibir zaman kurtulamayaca savunma pozisyonuna itilmi olarak gryordu. Viyana Meydan Muharebesi, Avusturyann Osmanl Devletine kar srdrd savalarda dnm noktasn tekil eder. Bu sava takip eden yllarda Osmanl Devleti, mteakip yenilgilere urad ve daha nce fethettii lke ve topraklarn ounu kaybetti. Aslnda Viyana bozgunu, Osmanl Devletinin duraklama devrinin en nemli balangcnn iaretlerinden biriydi. Bizzat Sultan II. Mustafa (1695-1703) tarafndan kumanda edilen Osmanl ordusunun 11.9.1697de Zentada, Prens Eugen (jeni) tarafndan bozguna uratlmasndan sonra Osmanl Devleti ile Avusturya arasnda Karlofa Bar Antlamas imzaland (16.1.1699) ve bu antlama ile 1683 ylndan beri devam eden savalar sona eriyordu. Bu antlamaya gre Osmanl Devleti,

1024

Siebenbrgen (Erdel) ve Temevar Banat hari olmak zere, Macaristan Avusturyaya terk ediyordu ve bar 25 yl geerli olacakt. Karlofa Bar, gerek Osmanl Devletinin duraklama devrinin baladn haber vermesi ve gerekse Hristiyan Batya kar yrtlen Osmanl diplomasisinin dnm noktasn tekil etmesi ve de Osmanlnn Avrupal devletlerin tavassutunu kabul ettii ilk bar antlamas olmas asndan byk ehemmiyet arz etmektedir. Daha nceleri Osmanl Devleti ile yaplan bar antlamalar, Karlofa Bar kadar, Avrupal devletleri istedikleri biimde tatmin ve teskin etmemiti.14 Balangta belirttiimiz gibi, genelde Osmanl-Avusturya ilikilerinin bylece nc devresi balam oldu. Karlofa Barndan sonra artk Osmanl Devleti, bu ana gelinceye kadar dier devletlerden talep ettii vergi talep etme kudretini kaybetmiti. Bu ayn zamanda Osmanl Devletinin tedric olarak Avrupadan ekilmesinin baladn haber veriyor ve imparatorluk, Hristiyan dnyasna kar savunma pozisyonuna giriyordu.15 Avusturyann d politikas derinlemesine incelendiinde, XVIII. yzyln ikinci yarsnda Dou Sorunu Viyanada, ncesinden daha ciddi olarak dnlen bir tartma mevzuu olarak karmza kar. Avusturyann Dou politikas gndeminde, Avusturyal politikaclar megul eden ve ehemmiyeti haiz alternatif sz konusuydu. Bunlardan ilki; Avusturya monarisi, Osmanllar Avrupadan kovmak ve akabinde Balkan lkelerini aralarnda paylamak iin Rusya ile ittifak edebilirdi. kincisi; Osmanl Devletinin Avrupada sahip olduu topraklarda hakimiyeti temin iin, Avusturya tek bana gerekeni yapmalyd. ncs ise; Avusturya status quoyu kabul etmek suretiyle, Rusyay Balkanlardan uzak tutmak iin gerekeni yapacak ve lzumu hlinde zor kullanmay da deneyecekti. Geici olarak Avusturya, status quoyu kabul etti, yani nc alternatifte karar kld. Zira saldrgan Rusya, Avusturyann Balkanlarda olan menfaatleri iin bir tehlike olabilirdi.16 Bu dncelere ramen, Balkanlarda ve Avrupadaki politik artlar, Avusturyann Avrupal devletlerle Osmanl Devletine kar devaml ittifaka girme mecburiyetinde kalmas ynnde geliti. Fransa, bu yzylda Osmanllarla gizli bir ittifak hlinde bulunmaya azami dikkat gsteriyordu. nk Yakn Doudaki ticari menfaatleri ve Avrupadaki politik artlar, bu lkenin Osmanl politikalarna nemli bir ekilde etki ediyordu. artlar msait olmamasna ramen, duraklama devrinde de Osmanl fetihleri pek bitmi saylmaz. Karlofa Barndan 11 yl sonra, Rus ordusunun Krmda Osmanl snrna tecavz etmesi sebebiyle Osmanl Devleti, Rusyaya sava iln etti. Grnrde sava ilnnn sebebi bu son olayd, fakat asl gaye tehditkr Rus tehlikesinin de uurunda olarak, Karlofa Bar ile Ruslara braklan stratejik ehemmiyeti byk olan Azak Kalesinin tekrar geri alnmasyd.17 1711 ylnda cereyan eden Prut Sava esnasnda Osmanl Devleti, Avusturya Bakan Prens Eugene bir eli gnderdi. Avusturyann Karlofa Barn imzalayan taraflardan biri olmas sebebiyle, Rusyaya iln edilen savan kesinlikle toprak kazanmak gayesi gtmediini, aksine bunun, iki

1025

devletin menfaatlerini koruma sebebiyle iln edildii tebli edildi. O srada spanya veraset savalarna bulam olan Avusturya, bar grmeleri iin arabuluculuk yapmaya hazr olduunu aklad.18 Avrupal devletlerin Osmanl Devletine kar yapm olduklar mcadeleler daha ziyade, Osmanlnn ezeli dmanlar olan Avusturya ve Venedik tarafndan sevk ve idare edile gelmiti. XVIII. yzyln birinci yarsnda bunlara yeni ve tehlikeli bir dman daha katlmt, bu da Rusya idi. Habsburg Hanedan sadece 1683 ylnda yaplan Viyana saldrsnn intikamn almak deil, ayn zamanda Akdenize alabilmek iin Macaristan, Srbistan ve Balkanlar geri almak istiyordu. Venedik, Adriyatik Denizi sahillerinde ve Mora yarmadasnda bulunan deniz filosu slerini yeniden geri almay, deniz ve ticaretteki eski gcn yeniden kazanmay istiyordu. Rusyaya gelince, ak denize ulamak, kuzeyde Baltk Denizinden Ostseeye (dou denizi) ve gneyde Karadenizden, anakkale Boazndan, Akdenize ulamak iin aba sarf ediyordu. Buna karn, XVIII. yzylda Rusya ve Avusturyann dman durumunda olan Fransa ve sve, Osmanllar destekliyorlard. Bu srada ngiltere ve Hollanda (Niederland) tarafsz kalmay yeliyor ve herhangi bir milletin Osmanl mparatorluunu kontrol altna almasn ve bylece Avrupada tek bana hkimiyet salamasn engellemeyi deniyorlard.19 Rusya ve Avusturya, bir taraftan Osmanl Devleti ile asker plnda mcadele ederken, dier taraftan da Sultann Mslman olmayan tebas arasnda honutsuzluk ve isyan tohumlar ekmek iin gayret sarf ediyorlard. Bu ekilde bir mcadeleye kar Sultan, mmkn olduu nispette tebasn teskin etmeyi ve bunun fayda salamad yerde onlar bask altnda tutmay deniyordu. Ayn zamanda da Habsburglular ile Rusya arasnda, imparatorluunun Balkan vilyetleri mevzuunda muhtemel olabilecek her trl anlamazlklar deerlendirmeyi biliyordu.20 Ruslarn, Bb- lye cesaret veren Prut yenilgisinden sonra, 1715 ylnda Osmanl ordusu, Karlofada Venedike kar kaybettii yerleri telfi etmek iin, Venedikin topraklarna saldrd. Taarruzun hedef noktasn Mora yarmadas tekil ediyordu. Yarmadann 1715te fethinden sonra srada Korfu vard fakat burada Osmanl ordusu byk bir mukavemetle karlat. Osmanl Devletinin gcnn giderek artmas Avusturya iin felket olaca dnldnden, ilk olarak Avusturya, Venedik lehine diplomatik zm iin tavassut etti. Eli brahim Mteferrika vastasyla Sadrazam Damat Ali Paa, Osmanl Devletinin Venedike kar srdrd savata, Avusturyann tarafsz kalmasn istedi. Bu ayn anda sadrazamn iki cephede birden savamak zorunda kalmamak iin denedii bir yoldu.21 nceleri Avusturya, Osmanlya kar savamaktan imtina etti. Zira Osmanl Devleti ile herhangi bir anlamazla girmeyi istemiyordu. 1715te Viyanada Osmanl elisi, Osmanl Devletinin Karlofa Bar Antlamas hkmlerini bilmemezlikten gelme niyetinde olmadn, daha ziyade Venedikin saldrgan davranlaryla mcadele etmek ve Mora yarmadasndaki kt ynetime bir son vermek iin savatklarn ifade etti.22 Prens Eugenin Osmanl elisine verdii cevab mektupta Avusturya, iki devlet arasnda arabuluculuk yapmay teklif etti ve muhtemel bar antlamasna itirak etmek istediini vurgulad. Her iki tarafn diplomatik abalar baarszlkla sonuland iin, asar VI. Karl, 24.4.1716da Venedik ile ittifak etti ve Osmanl Devletinden Karlofa

1026

Barna riayet etmesini istedi. Osmanl Devletinin buna cevab Avusturyaya sava iln etmek oldu. Fakat daha nce Viyana Hkmeti, Osmanl Devletine kar Venedikin mttefiki olarak savamaya karar vermiti. Avusturya Devleti Harp Divan Bakan Prens Eugen, Osmanl Devletinin Avrupadaki sahip olduu topraklar hukuka aykr olarak zapt ettii fikrindeydi.23 Prens Eugen komutasndaki Avusturya ordusu, 1716 ylnda Osmanl ordusunu Peterwardeinda (Varadin) yenilgiye uratt. Prens Eugen, daha sonra birliklerini Banata ve burann etraf bataklkla evrili muhkem kalesi ve merkezi olan Temevara sevk etti. Ksa fakat etin bir muhasaradan sonra 1716 Ekiminde Temevar Kalesi dt. Bir yl sonra, takviye edilmi Avusturya imparatorluk ordusu Belgrad nlerine geldi ve 22.8.1717de Belgrad Kalesi de Avusturya topraklarna katld. 1718 ylnda imzalanan Pasarofa Bar Antlamasnn hkmleri de savan seyri kadar ak ve netti. Osmanl Devleti, Banat ve Syrmienin daha nce Osmanllarda olan ksm, Kk Eflk (Alut nehrine kadar), Kuzey Srbistan ve Bosnann kuzeyinde kalan snrlar Avusturyaya geri veriyordu. Avusturya asndan muvaffakiyetle sonulanan bu antlamay, bir de baaryla imzalanan ticar bir anlama takip etti. Bar Antlamas 25 yllk bir sre iin imzaland. Bylece, XVIII. yzylda meydana gelen Osmanl-Avusturya savalarnn ilki bitmi oluyordu ve Habsburg Hanedan bu savatan muzaffer olarak kyordu. Bu tarihten itibaren Habsburg Hanedan Osmanl Devletini Balkanlardan tamamen srme ve hkimiyetini Balkanlara kadar geniletme politikasyla megul oluyordu. Avusturyal devlet adamlarnn birou bunun mmkn olaca kanaatindeydi.24 1719 ylnda Osmanl elisi brahim Paa,25 iki devletin arasndaki ilikileri Pasarofa Barndan sonra yeniden dzenlemek ve kuvvetlendirmek iin Viyanaya gnderildi. Son bar antlamasndan sonra Osmanl Devleti, Avusturya ile iyi geinmek ve bu devletin, Rusya ile 1726 ylnda Osmanl Devleti aleyhine oluturduu tehlikeli ittifak bozmak iin de elinden geleni yapyordu.26 Ayn ekilde Avusturya da bu tarihlerde Osmanl Devletine ynelik taarruz dncesi tamyordu ve ilikiler daha ziyade bar bir karakterdeydi. Fakat Osmanl Devletinin zayfladna, sadece Avrupadaki baarszlklar deil, lke iinde meydana gelen huzursuzluklarda iaret ediyordu. huzursuzluklar imparatorluu gnden gne sarsyordu. 22.8.1703 tarihinde meydana gelen Edirne Vakasndan 27 yl sonra stanbulda yeni bir isyan ba gsterdi, isyann elebalar her eyden nce yine yenierilerdi. Bu isyan, Sultan III. Ahmedin tahttan indirilmesine sebep oldu ve yerine Sultan I. Mahmud Osmanl tahtna oturdu.27 Sultan Mahmud isyan kanl bir ekilde bastrmaya muvaffak oldu. Fakat benzeri olaylarn olmasna dair kayglar hl mevcuttu. Devaml deitirilen sadrazamlar, halktan ve yeni bir isyan tehlikesinden korkmalar sebebiyle kararlarnda byk tesir altndaydlar. Sadrazamlarn devaml deitirilmesi, bir yandan i huzuru temin ediyor, dier yandan da Osmanl Devletinin d politikada yumuak bir tutum izlemesine sebep oluyordu.28

1027

Osmanl Devleti, i huzursuzluklarn yan sra ran ile de ard arkas kesilmeyen sava hlini srdrmekteydi. Bu savalar ayn zamanda Osmanl Devletinin Rusya ile bann derde girmesine sebebiyet veriyordu. Byk kayplar verilen bu savalar, Osmanl Devletinin Avrupa politikalarna menfi olarak tesir ediyordu. Bu arada, bu durumdan en krl kan taraflar Avusturya ve Rusya idi. Zira bu iki devlet iin, Osmanl Devletinin, Polonyadaki kzan saltanat (verset) kavgalarna ve Avrupada meydana gelen olaylara, yeterli ilgi ve gcn tevcih edememesi, ok byk ehemmiyeti haizdi.29 Avusturya, Yakn Doudaki olaylar yakndan ama pasif olarak takip ederken Rusya, ranla iyi ilikiler kurmay ve Osmanl Devletine kar bu devletin mcadele azmini tahrik iin elinden gelen her eyi yapyordu. Her iki imparatorluk arasndaki politik ve diplomatik ilikiler, 1720 ylndan 1730 ylna kadar bar bir karakter tamasna ramen, 1726 ylnda yaplan Avusturya-Rusya ittifak, ilikilerin gelimesini olumsuz ynde etkiliyordu.30 Rus ordusunun Polonyaya girmesi, Osmanllarla 1718de imzalanan Pasarofa Bar Antlamas hkmlerine aykryd ve bu, Bb- lye Polonya meselesine mdahale etme hakkn veriyordu. Avusturya iin de Rusya ile Osmanl Devleti arasnda kabilecek herhangi bir anlamazl nlemek ok byk bir ehemmiyet arz ediyordu. Bb- lnin, Polonya meselesine mdahalesi ve bu yzden Rusya ile savaa girmesi, ister istemez Viyana Hkmetinin Rusyann mttefiki olarak Osmanl Devleti ile savaa girmesi demekti ve Viyanada, Bb- lye ve Fransaya kar iki cephede birden savamaktan daha kt bir eyin olamayaca fikri hkimdi.31 asar, Osmanl Devleti ile Rusya arasndaki barn muhafazas iin byk gayret sarf ediyordu. 1728 ylndan 1737de savan balamasna kadar Bb- lde Avusturyann daimi temsilciliini (resident) yapan Leopold von Talman, barn muhafazas ve Franz Rakoczi ile Bonnevalin (Humbarac Ahmed Paa) desiselerini tesirsiz hle getirmek iin byk aba sarf ediyordu.32 Gerek Osmanl-ran savalar ve gerekse Avusturyann Polonya veraseti sebebiyle Fransa ile yapt sava, Osmanl ile Avusturya arasndaki barn muhafazasn gerekli klyordu. Fakat btn bu diplomatik abalara ramen Avusturya, Pasarofa Barndan sonra tekrar Bb- lye kar savamak mecburiyetinde kald. ran ile yaplan savalar esnasnda Rusyann Bb- lye kar tutumu ve Rus ordusunun Polonyaya girmesi, her iki devlet iin savamaya yeterli sebep tekil etmitir. Fakat Bb- l, byle bir anlamazlktan ekiniyordu, bunda Rusyann mttefiki olan Avusturyann diplomatik abalar da elbette byk rol oynuyordu. 3.5.1736 tarihinde Azak Kalesinin Rusya tarafndan fethedilmesinden sonra Bb- l Rusyaya sava ilan etti (16.6.1736). Avusturya asar VI. Karln Trklere kar yapt ikinci savan sebebi, Trk-Rus anlamazlndan kaynaklanyordu. Bu anlamazln temelinde de Rusyann kuzey sahillerini ve Karadenizi hkimiyeti altna alma gayretleri yatyordu. 1726 Avusturya-Rus ittifakna gre, Avusturya Rusyaya askeri yardm taahhd ediyordu. Arabuluculuk abalar baarszlkla sonulandnda da savaa itirak taraflarca kabul edilmiti. Ruslar, Polonyann Niemirov kentinde 16.8.1737de yaplan

1028

grmelere, kabul edilmesi mmkn olmayan tekliflerle geldiler. Avusturyann da gsterdii abalar karlnda koparmak istedii birtakm artlar vard. Avusturyann dostane tavassutuna itimat eden Osmanl Devleti hayal krklna uramt.33 Avusturyann asker operasyonlar 1737 yaznda Ni Kalesinin fethiyle alm oldu. Fakat sonra Bosnada mukavemet grdler ve yenilgiye uradlar, Ni ehri de Osmanllar tarafndan geri alnd. asar, ordusunun Grockada (Hisarck) yenilgiye uramasndan sonra tekrar bar mzakereleri ald. Bu grmeler iin Fransann Bb- ldeki elisi Marquis Louis Villeneuve de devreye girdi ve onun tavassutu ile 18.9.1739 tarihinde her iki tarafa Belgrad Bar Antlamas imzaland.34 Belgrad Bar Antlamasndan sonra, her iki sper g arasndaki ilikiler, son OsmanlAvusturya Savana kadar (1787-1790) bar iinde devam etti. 1740 ylnda, Belgrad Barndan sonra, her iki devlet de bar antlamas metinlerini karlkl olarak teslim etmek zere eliler gnderdiler. Avusturya tarafndan Byk Eli Anton Korfiz Ulefeld stanbula geldi ve bir yl burada kald. Avusturya elisinin stanbuldan ayrlmasndan sonra, kendisine sekreterlik yapm olan Heinrich von Penkler 1743 ylnda Avusturya temsilcisi olarak stanbulda kalm ve 1747 ylnda orta elilik grevine tayin olunmutur.35 Buna karlk Bb- lden de Cnib Ali Paa Viyanaya ayn ylda Byk Eli olarak gnderilmitir.36 Baz problemlerin ortaya kmasna ramen, 1740-1769 yllar aras, XVIII. yzyl AvusturyaOsmanl mnasebetlerinin barla geen en uzun blmn kapsamaktadr. Fakat, Habsburg Hanedannn politikasnn niha hedefi ile ilgili tartmalar esnasnda, baz hanedanlk danmanlar Maria Teresiay, hem en tehlikeli dman ve hem de tarafsz rakip olarak telkki edilen Osmanl Devleti hususunda uyaryorlard. 1755 ylnda Kaunitz, Avusturyann Osmanl Politikasn en fazla etkileyen lke olmas sebebiyle Fransa ile ittifakna taraftar idi; Fransa ile yaplacak bir ittifak, Bb- lnin taarruzlarn nleyebilirdi.37 Avusturya, Osmanl Devletiyle olan mnasebetlerinde tercmanlk hizmeti iin gen elemanlar yetitirmeyi dnmek mecburiyetindeydi. Polonya Kral I. Sigismund bu hususta rnek tekil ediyordu; nk sz geen kral 1621 ylnda stanbulda bir enstit kurmutu ve bu enstitde Yohan Sobiesky ve kardei Marcus Dou dilleri renimi grmlerdi, buna benzer bir enstit olan Dil Olanlar Enstitsn de Fransa Krali Lui 1669/70 yllarnda stanbulda tesis etmiti.38 Avusturya Hkmeti tercman yetitirmek zere stanbulda bir enstit kurdu. lk Dil Olan muhtemelen Peter vom Wollzogen, 1578 ylnda Minister Joachim von Sinzendorfa elik etmiti. Bu Ministere 1640 ylnda da Avusturya temsilcisi Yohan Rudolf Schmidt tercman olarak tayin olundu.39 Dil Olanlarndan olan Heinrich von Penkler40 1719 ylnda ilk nce Graf Virmondun servisinde Dil Olan olarak greve Balad. Avusturyann menfaatlerini Bb- lde temsil etmek iin youn gayret gsteriyordu. Hatta, Fransz politikasnn Bb- lye tesirine ramen, Osmanl Devletini Avusturya Verset Savalarndan uzak tutmaya muvaffak oldu.41 Dil Olanlar okulu 1753

1029

ylna kadar grevini srdrd. Daha sonra bu grevi Viyana ark Akademisi stlendi. Graf Ulefeldin stanbuldan ayrlmasndan sonra burada temsilci olarak kalan Penkler, bu greve memur edildiine dair mektubu sultana bizzat kendisi takdim etti ve huzura kendisi ile birlikte gelen on Dil Olanndan sadece be tanesi kabul edildi.42 ranla bar mzakereleri devam ederken, Fransz Elisi Castallane ve Bonneval, Bb- lyi Fransa ile yaplacak bir ittifakn kabul ynnde etkilemeye alyorlard. Castallanen alt maddeden oluan teklifi yleydi: Birincisi; Fransa ile Avusturya arasnda devam eden Aachen bar grmelerine Bb- lnin de bir murahhas gnderilecek, ikincisi; Fransa ve Bb- l, Avusturya asar seilen Toskana Byk Herseki Franz Stefan tahttan feragat etmeye zorlamak iin ittifak edecekler, ncs; Sultan, Macaristanda fethettii yerlere tekrar sahip olacak, drdncs; sava, asarlk tacndan feraget edinceye kadar devam edecek, beincisi; Fransa kral ile yaplacak antlamaya mttefikleri de dahil edilecek, altncs; bu antlamaya dahil edilen devletlerden hibiri, Toskana Byk Herseki veya Macaristan Kraliesi Maria Theresia ile tek bana bar grmeleri yapamayacak. Bu grmeler, Maria Teresia ile II. Friedrich arasnda yaplan Dresden Bar Antlamas haberinin akabinde suya dt. Takip eden yllarda, Castallanenin Kahya Bey Said Efendi ve Mft Hayt-zde vastasyla bu ittifak bozmak iin sarf ettii abalar baarszlkla sonuland.43 Bb- l vezirleri ihtiyatl olarak, Fransann savaa devam etmeye hazr olmad ve bu sebeple Bb- lnin sava meydannda yalnz kalaca mevzuunda hem fikirdiler. Franz Stefann asar olarak ta giymesinden sonra, bu olay tebli iin fevkalde eli olarak grevlendirilen Penklerin huzura kabul gn oktan tespit edilmiti. Reis Efendi, Penklerin bu greve tayin olduunu belirten mektuplarn tercmesinde Kuds Kral lkabn okuduktan sonra buna itiraz edilmi ve grmeler neticesinde, mektuplardaki bu lkap deitirilmek mecburiyetinde kalnmt.44 Resm-i kabllerden sonra Penkler, iki ynl grmelerde bulundu. Bunlardan ilki; asar Franzla Toskana Byk Herseki olarak dostluk antlamasnn imzalanmas, ikincisi de; Belgrad Antlamasnn tekidi ve yenilenmesiydi. Bylece Bb- l, asarie Maria Theresiay, imparatorluk tahtna babas tarafndan yegne varis olarak atandn kabul etti ve Castallanenin abalarna Bonnevalin mdahalelerine ramen, Toskana ve Osmanl Devleti arasnda antlama imzaland. Bundan iki gn nce Bonneval lmt. Bb- l, yedi ay iinde ranla bar antlamas imzalad, Avusturya ve Rusya ile de bar antlamalarn yeniledi ve uzatt.45 Avusturya ile Bb- l arasndaki bar savaa dntrmek iin Castallanenin yapt tm abalara ramen bar uzatlmt. Bartan alt ay sonra Fransz diplomat Desalleurs stanbula geldi. Polonya elisi Zierzanovski, Rusyann Polonyann i ilerine kartn ifade ederek Desalleurse mracaat ettiinde, Fransz diplomat nce herhangi bir teebbste bulunmad. lk adm olarak Bb- lyi, Ruslarn Flanderne girmelerini protesto etmesi hususunda harekete geirmek istedi. Fakat

1030

Bb- l, skneti muhafaza etti ve Rusyann Trk snrndan baka bir cepheye ynelmesinden dolay da memnundu. Bb- l bu esnada, zellikle Avusturya ve Rusya ile bar muhafaza etmeye gayret gsteriyor ve bu devletlerle herhangi bir probleminin olmasn istemiyordu. Desalleursn, Fransa, sve, Prusya ve Bb- l arasnda bir ittifak gerekletirmek iin yapm olduu btn abalar da ayn ekilde baarszlkla sonuland.46 Avusturyann Bb- ldeki temsilcisi Penkler, I. Franzn clusunu tebli iin fevkalde eli olarak vazifelendirilmesinden ve Bb- l tarafndan tasdik olunan 1739 Belgrad Bar Antlamasnn btn hkmleri yeninden gzden geirilip kabul edilmesinden sonra, Osmanl Devleti tarafndan da nianclk payesiyle Mustafa Hatt Efendi Avusturyaya orta Eli olarak gnderildi. Mustafa Hatt Efendinin sefaretinin amac, yenilenen Belgrad Antlamasnn tasdikli metnini ve Sultan I. Mahmudun asar ve asarieye yazd tebrik mektuplarn teslim etmekti. Mustafa Efendi, Osmanl elisi olarak bundan 18 yl nce, ikinci defterdr payesiyle ve 62 kiilik bir sefaret heyeti ile Viyanaya eli olarak tayin edilen Resl-kttb Mustafa Efendiden47 daha yksek bir paye ile Viyanaya geldi. asarlk tarafndan fevkalde takdirle karlanan bu sefaret vastasyla, Fransann btn plnlar suya dt bu andan itibaren Viyana, artk i politikasyla alkal sorunlarla ilgilenebilecekti; ayn zamanda da Avusturya Verset Savalarnda Fransann saldrlarn durdurmay denedi ve bunda muvaffak oldu. Bb- l ve Avusturya arasnda yaplan bar antlamalar, imza edildikten ksa bir sre sonra, karlkl eliler gnderme yoluyla tasdik ve teyid ediliyorlard. Bu yava yava gelenek olmaktan km ve antlamaya uygun bir usul hline gelmitir. Sefaret heyeti, mutat olduu zere, fevkalde bir ihtiamla donatlyordu ve gidilen lkenin krallarna, bakanlarna ve babakanlarna verilmek zere son derece kymetli hediyeleri beraberlerinde gtryorlard.48 ki lkenin birbirleriyle olan mnasebetleri deikendir ve deiik artlarn oluturduu durumlarla karakterize olur. Bu artlarn olumasna byk seferler, fetihler ve snr savalar sebebiyet verdii gibi, ayn amanda da iki devlet arasnda oluan ksa ve uzun sre devam eden bar co-existenz (yanyana, birlikte yaama), diplomatik abalar, kltrel mnasebetler ve alveriler de bunda byk rol oynamtr. Deiik alanlara yaylmayan bu tarihi karlama, daha ziyade asker ynden gelime kaydetti. Osmanl Devletinin, Macaristan ilerine kadar ve Avusturya topraklarna dayanmas, bunun neticesinde XVI ve XVII. yzylda meydana gelen byk seferler, snr savalar ve kk asker mcadelelerle bu karlama (konfrontation) balam, asker plnda 1683te bir dnm arz etmi ve bunun akabinde Osmanl Devleti savunma savalar yapma durumuna dm ve nihayet geleneksel dmanlk rolnden Birinci Dnya Savanda Avusturya ve Macaristann mttefiki olarak savamtr.49 Avusturyann ve D Politik Durumu ve Avrupa Gler Dengesindeki Yeri asar I. Josefin lmnden ve VI. Karln spanyadan Avusturyaya dnmesinden sonra, Habsburglu aridesler arasnda makam tartmalar ba gsterdi. Bu aridesler bu hususun bir kurala balanmasn talep ediyorlard ve bu kuraln da veraset hukukuna uygun bir biimde

1031

dzenlenmesi gerekiyordu. Bu ayn zamanda, Macaristanda apak bir muhalefete sebep olduu gibi, Hrvatistann Avusturya memleketleriyle btnlnn korunmas iin, veraset probleminin akla kavumasn isteyen Hrvatistan meclisinin de itirazna sebep oldu. 19.4.1713 gn, Elisabeth Christine von Braunschweig ile bu ana kadar ocuksuz evliliini srdren asar VI. Karl, meclislerini toplad, 1703 ylnda yrrle giren kanun okundu ve buna asarn u karar eklendi: asarn lkeleri ayrlmaz ve paylalmaz bir btndr. Habsburg Hanedannn bir erkek evlda sahip olmadan sona ermesi hlinde, VI. Karln kzlar ve onlarn nesli, Kardinyal kadnlarn neslinin son bulmas hlinde, I. Josefin kzlar ve nihai olarak I. Leopoldun neslinden olan Habsburglu kadnlar varis olacaklard. Pragmatische Sanktion olarak nitelendirilen bu aklama, kanun olarak da yrrle koyulmutu.50 asarn 1716da doan ve ancak birka ay yaayan olunun (Leopold) dnda sadece kz evld olmas sebebiyle ,51 monarinin ve veliahtln devamn Pragmatische Sanktion erevesinde salamaya almak, VI. Karln i ve d politikada gtt siyaseti nemli derecede etkilemi ve ona yn vermitir. 1720-1721 yllarnda Kutsal Avusturya-Roma mparatorluuna bal birok asiller tarafndan Pragmatische Sanktion tannmtr. 1713 ylndan sonra VI. Karln d politikasnn balca hedefi de Pragmatische Sanktionun Alman ve Avrupal devletlerce tannmasn salamakt. Bu politika, asar hkmetinin daha sonraki yllarnda Avusturya monarini hi phesiz ziyadesiyle diplomatik ve asker anlamazlklara srklemitir. spanya Verset Savalarnn sona ermesinden sonra, ilk silhl mcadelenin balamasnda, elbette dier artlarda nemli lde belirleyici olmutur. Otuzlu yllarn banda naho bir olay, imparatorluktaki politik ve dini zgrl tehlikeye sokmutur. Salzburg Bapiskoposu Leopold Firmian (1727-1744) lkesinde yaayan ve sayca bir hayli fazla olan Protestanlar zorla Katolik mezhebine sokmak iin byk aba sarf ediyordu. 1731 ylnda, bu zorlayc dini bask altnda ac eken ve dini zgrlkleri iin endie duyan Protestanlar, Schwarzbach kentinde Salzbund rgtn kurmular ve bu ittifakla inanlar iin beraber olmaya ant imilerdir. Bu olay bastrmas iin asar ordusunu yardma aran, iftilerin bu isyann sulayan ve nihayet onlar tehcire zorlayan bapiskoposa kar muhalefet olumaya balamtr. Bylece, 1732 ylnda Salzburglu 20.000 Protestan vatanlarn terk etmek mecburiyetinde kaldlar ve bunlarn ekseriyeti Dou Prusyaya iltica ettiler. asar hkmeti, Salzburglu bapiskoposun hareketini nlemek iin hibir ey yapmamt. Salzburgdaki olaylar VI. Karln Pragmatische Sanktion iin imparatorluun garantisini elde etme abalarn da nlyordu. asar VI. Karl Trklerle yapm olduu ilk sava esnasnda, Batl devletlerle ok nemli diplomatik antlamalar yapmaya muvaffak oldu. Trklerle yapt bu savan patlak verdii bu gnlerde ngiltere ile bir ittifak imzalad. Bu ittifakla Hannover Kral I. Georgeun tahta kndan (1714) bu yana ilk defa yeniden eski mttefiklerle yakn ilikiler kuruldu. Avusturya da talyadaki durumdan memnun deildi, her eyden nce Utrecht Antlamas ile Savoyene verilen Sicilyay tekrar elde etmek iin gayret sarf ediyordu.52 1717 yl Austosunda Kumandan Alberoni, spanyol ordularn Sardunyaya ve takip eden ylda Sicilyaya kardnda, Fransa ve Niederlandn da

1032

itiraknn saland Avusturya-ngiltere mzakerelerinin baaryla sonulanmamas iin hibir sebep yoktu. 2.8.1718de Londrada Quadrupelallianz Antlamasnn hkmleri, asarn ve ngiltere ile Fransann temsilcileri tarafndan imzaland. Bu antlamaya gre, asar resmen spanyadan vazgeiyordu. Bu antlamayla salanan toprak kazanc, ayn zamanda Pasarofada kazanlan byk topraklarla tamamland ve bylece Monarchia Austriaca ok byk toprak geniliine sahip oluyordu. Henz niha snrlarna ulamam olan hakimiyet kompleksinin genilii, Tuna kanalndan talyann gney ucuna, Kuzey ilezyada bulunan Schwiebuser blgesinden Eflktaki Alut nehrine kadar uzanyordu. Mteakip yllarda Avrupann karmak diplomatik oyunlarnda daha fazla problemler ba gsterdi. Ticaret politikasyla alkal menfaatler, asarn byk deniz gcne sahip olan lkelerle terik-i mesisini bozuyor ve bylece Avusturya ile rekabet ve Avusturyaya muhalif lkelerin ittifakn salad. asarlk Avusturyasna ait olan Niederland, Schelde Engeli ve Baryer Antlamasnn ar artlar altnda inliyordu. Fakat spanya Verset Savalarnn sonulanmasndan ksa bir sre sonra, asar tarafndan fedakarca organize edilmi ve desteklenmi olan, Flemenkli tccarlarn Hindistanla ticaret balants kurma abas byk baar ile sonuland. Deniz hkimiyeti olan ve kolonyal ticarette monopol hakkna sahip olduklarn iddia eden lkeler, bu yeni rekabete kesinlikle raz olmadklar iin hemen plan ve programa baladlar. Balangta asarn ekingen davran, deniz hkimiyeti olan lkelerin isteklerini iddetlendirmesine sebep oldu. Fakat sonunda asar VI. Karl Ostende Kumpanyasn kendi himayesine ald. spanyaya ait olan deniz ar beldeler, ticari abluka altnda bulunan ngiliz ve Niederlanda ait blgelerin vazifesini yklenecekti. 1725 yl balarnda Viyanada gerekli antlamalar karara baland; bar ve ittifak antlamalarnn akabinde ticari anlamalar yapld ve 1726 ylnda Rusya, Osmanllarla muhtemel bir sava tehlikesi yznden asara yanat; arie Akatharina Avusturya ile Osmanl Devletine kar asarn yardm etmesini temin eden bir ittifak imzaland (6 Austos 1726); bu yardma mukabil Rusya, Pragmatik Sanksiyonu tand. Ekim 1726da Prusya Kral I. Friedrich taraf deitirdi ve asarla Wusterhausende gizli bir antlama yapt, bu antlamayla asar, Prusyay ngiltere ile olan ittifaktan koparmaya muvaffak oldu. 12 Ekim 1726da Hohenzollern Hanedan Pragmatik Sanksiyonun hkmlerini kabul etti; Saksonya da ayn ekilde Pragmatik Sanksiyonu tand ve bu vesileyle Polonya tahtna ele geirmede asarn yardmn umuyordu. Avrupal gler bylece iki kampa ayrlyorlard; ngiltere ile Fransa, Hollanda, sve ve Danimarka (Norve dahil) mttefik, asar ile Rusya, spanya, Prusya, Saksonya ve Bayern ayn ittifakta bulunuyorlard. 1727de Cebel-i Trk Boaznn spanya tarafndan muhasara edilmesinden ve ngilterenin Fransa ile ittifakndan sonra53 asar, ngiltere ile olan diplomatik ilikilerini kesti. 1730 ylnda sava hazrlklar balad. Halbuki, imparatorluk prensleri asarn politikasn desteklemiyorlard ve Rusya da bartan yanayd. Uzun sren grmeler neticesinde, 1731 yl Mart aynda kinci Viyana Antlamas imzaland. Bu antlamaya gre ngiltere, Pragmatik Sanksiyonu

1033

tanyor ve asar da buna mukabil vrise-i mstakillesi olan kz Maria Theresiay byk lke sahibi bir prensle evlendirmemeyi taahht ediyor ve Avusturya, 1727de yedi yllk bir sre iin geici olarak kaldrd Ostende Kompanyasndan tamamen vazgeiyordu. Toskana, Parma ve Piacenzadaki spanyol garnizonlara msaade ediliyordu. Polonya Kral Augustun lmnden sonra (1.2.1733) Polonya taht meselesi yine aktualite kazand. Fransz diplomasisi, Stanislav Leszczynski, Avusturya, Prusya ve Rusya ise, VI. Karln yeeni olan Portekizli Prens Don Emanuel lehine alyordu. Stanislav, Polonya imparatorluk meclisi tarafndan byk bir ounlukla kral seildi (13.9.1733). Rus ve Saksonya ordularnn Polonyaya girmesinden sonra kral srld. Yeni yaplan seimde (5 Ekim), Saksonyal Friedrich August kral seildi.54 Avusturya ordusunun Polonya topraklarna kesinlikle girmemesine ramen bu olay, Borboun devletlerinin (Fransa Hanedanna ait lkeler) Avusturyaya uzun zamandan beri planladklar saldr iin yeterli bir sebep tekil ediyordu. Fakat Viyanada Lothringen Herseki Franz Stefann, Avusturya tahtna vrise olan Maria Theresia ile evlenebilecek yegne aday olduu biliniyordu. Bylece, Fransz politikasnn elde etmek iin uzun zamandr aba sarf ettii Franz Stefann lkesinin Avusturya ile birlemesi anlamna gelen bu olay Fransay tehdit ediyordu ve kesinlikle nlenmeliydi. 10.10.1733 tarihinde Fransa, spanya ve Savoyen ile olan ittifakna gvenerek asara sava iln etti ve akabinde Fransz birlikleri Lothringeni igal ettiler, daha da ileri giderek Ren Nehrini atlar. 1735 ylnda savaan taraflar arasnda grmeler ald ve 3.10.1735te Viyana nbar imzaland. Bu nbar Antlamasna gre Lothringen, Polonyadan kovulan Kral Stanislava veriliyor ve lmnden sonra Fransaya braklmas hkme balanyordu. Versaillesda, artk Lothringen-Habsburg veraset evliliinden pek korkulmuyordu ve bunun neticesinde Fransa da Pragmatik Sanksiyonu garanti ediyordu. Uzun grmelerden sona, Fransann, kzgn mttefiklerini yattrmak iin 18.11.1738de nc Viyana Antlamas ile, Fransa ve Avusturya arasndaki bar antlamas onayland ve ksa bir sre sonra bu antlamaya dier mttefikler de dahil edildiler. VI. Karln, gerek Polonya Verset Savalarnda ve gerekse Trklerle yapt ve 18.9.1739da Belgrad Bar Antlamas ile kapanan ikinci savanda, Avusturya byk toprak kaybna urad, bundan daha kts de prestij kaybetmesiydi. Avusturya monarisinin ve ordusunun itibar Avrupa lkeleri nezdinde haddinden fazla sarslmt. Avusturya tahtnn vrise-i mstakillesi olan Maria Theresia, babas, Habsburg Hanedannn son erkek yesi VI. Karln ksa fakat ok kt bir hastalk sonunda 10.10.1740ta vefat etmesinden sonra, byle hemen hemen halli mmkn gibi grnmeyen bir vazifeyle kar karya kalm grnyordu.55 Maria Theresia 13.5.1717 ylnda Viyanada dnyaya geldiinde, anne ve babas henz 1716 yl Nisannda doan ve ayn yln Kasmnda len ilk erkek ocuklar Aridk Leopoldun asndan yeni kurtulmulard. Bylece Viyanada asar saraynda uzun yllar bir veliahdn domas beklenmiti. Bu beklenti kz Maria Theresiay, gelecekte lkesinin hkimesi ve geni topraklara sahip Avusturya

1034

mparatorluunun varisesi olarak yetitirme ve eitme hususunu dnmesine sebebiyet vermitir.56 Babasnn ani lmnden sonra daha 23 yanda olan Maria Theresia, ok zor i ve d politik artlar iinde ve tamamen hazrlksz olarak ynetimi devrald. Viyanada, Avrupal devletlerin bu kritik zamanda da Pragmatik Sanksiyon hususunda verdikleri sze ve garantiye sadk kalacaklar mit ediliyordu. VI. Karln lmnden ksa bir sre sonra bu mevzuda ok yanldklarn anladlar. Taht vrisesi Maria Theresia ok zor ve stesinden gelinmesi imknsz bir problemle kar karyayd.57 VI. Karln lmnden birka ay nce Prusyada kral deiiklii olmu, Hohenzollern Hanedan tahtna II. Friedrich gemiti. Yeni kral, ilezya topraklarnda daha nceden var olan veraset iddialarn gerekletirmek bahanesiyle Maria Theresiaya, ilezyann kendilerine geri verilmesi hlinde, Pragmatik Sanksiyonu ve kocas Franz Stefan asar seiminde destekleme teklifinde bulundu ve bu teklif Maria Theresia tarafndan reddedildi. II. Friedrich, 16.12.1740 tarihinde, Avusturyaya, sava iln etmeye lzum grmeksizin, 200 yl akn bir sredir Avusturyaya ait olan ilezyaya girdi. Friedrich, ilezyaya girmeden nce Avusturya ile yapm olduu grmelerde imtiyazlar elde etmiti. Fakat Maria Theresia, savamakszn byk toprak kaybnn byk bir devlet iin sabredilmesinin mmkn olmadn gayet iyi biliyordu. Sava balamadan ksa bir mddet nce arie Annann lmnn, Avusturyay bir mttefikten mahrum ettii muhakkakt. Bunun dnda Rusya, sve ile muhtemel bir savan eiindeydi. Avusturyann geleneksel mttefiki ngiltere ise, daha nce Fransa ve spanya ile kolonyal bir savan iindeydi ve o da Avusturyaya Prusya ile yapaca savata bilfiil yardm dnmyordu. ilezyada yaayan Protestanlar, Prusya ordusunun sevinle karladlar ve ehirlerin ou mukavemetsiz teslim oldu. Prusyann, General Neipperg komutasndaki Avusturya ordusunu Mollwitz Meydan Muharebesinde (10.4.1741) yenilgiye uratmas, Avusturyann gizli dmanlar olan Bayern, Saksonya, Fransa ve spanyay cesaretlendirdi ve 28.5.1741de Nymphenburg ittifakn gerekletirdiler. Bu ittifaka 4.6.1741 Breslau Antlamas ile II. Friedrich de katld, fakat Avusturya Verset Savalarnda, Avusturyaya kar genel bir saldrya katlmad. ngilterenin tavassutu ile 9 Ekim 1741de Maria Theresia ile II. Friedrich arasnda Klein-Schnellendorfda gizli antlama yapld. Bu gizli antlamada kararlatrlan bar antlamas, sene bitiminden nce mmkn olmad ve gizlilii muhafaza edilemedii iin, Friedrich ordularn ekoslovakyaya (Bhmen ve Mhren) gnderdi. Prusya ordular bu lkeye girdiler ve 27 Aralkta Olmtz fethettiler. Friedrichin, Lothringen Prensi Karl komutasndaki Avusturya ordusuna kar 17.5.1742de Chotusitz (Czaslau) Meydan Muharebesinde kazand zafer ve ngilterenin de uyars nedeniyle, 11.6.1742de Breslau kentinde Prliminar (bar iin yaplan n grme ve n antlama) Bar imzaland. Bunu mteakip, 28.7.1742 tarihinde yaplan Berlin Bar Antlamas ile Birinci ilezya Sava sona erdi. Avusturya, Glatz Grafln ve Teschen, Proppan ve Jaegerndorf hari hemen hemen btn ilezyay Prusyaya brakt. II. Friedrich ise Avusturya Verset Savalarnda tarafsz kalacan taahhd ediyordu.58 Pragmatik Sanksiyonu tanmayan yegne lke olan Bayernin dmanln hesaba katmak gerekiyordu. Elektr Karl Albrecht, I. Josefin ikinci kz Maria Amalia ile olan evlilii mnasebetiyle

1035

daha nce vermi olduu (1722), verasetten muaf tutulduuna dair teminatnn geersiz olduunu ilan etti.59 I. Ferdinandn 1543 ylnda yazd vasiyetini ve kz Bayernli Prens V. Albertle evlenen kz Annann (1546) evlilik anlamasn gndeme getirdi. Saksonya da bu plna katld. Saksonyal Elektr Friedrich August ile evli I. Josefin byk kz Maria Josefa da, 1719 ylnda ayn ekilde btn veraset haklarndan vazgemek mecburiyetinde kalmt. Bayern ve Saksonyann dmanl yle pek fazla asker gce ihtiya duymadan bertaraf edilebilirdi. Fakat Bayern, Fransa tarafndan aka destekleniyordu. Balangta Avusturya kendi yayla kavrulmak zorundayd. Zira, daha nce de bahsedildii gibi sve, 1741 Austosunda Rusyaya sava iln etmiti ve ngiliz Kral II. Georg, Hannover meselesinden dolay 27.9.1741de Fransa ile tarafszlk antlamas imzalamt. phesiz Avusturya daha sonra byk gcne sahip iki lke olan ngiltere (1742), Niederland (1743) ve Rusya tarafndan desteklendi. Ksmen, Avusturya Verset Savalar ile paralel devam eden ilezya Savalar, farkl llerde bu veraset savalarnn seyrine etkide bulunmutur. Prusya ile yaplan Berlin ve hemen sona Saksonya ile yaplan bartan (9.1742) sonra, veraset savalarnn merkezini Ren Nehri boylar oluturdu. ngiltere Kral II. Georg komutasndaki pragmatik ordu, 27.6.1743te Dettingende yaplan meydan savanda Franszlar yenilgiye uratt. Graf Traun da talyada meydana gelen muharebelerde, Panaro kysnda olan spanyollar malup etti. Bu arada, ngiltere, Sardunya ve Avusturya arasnda mevcut olan terik-i mesai 1743 sonbaharnda Worms Antlamasyla teyid edildi. Bu sebepten Fransann geciken sava ilan ayn zamanda Avusturyann mttefiklerini de kapsamaktayd. 8.1.1745te Varovada, Avusturya, Saksonya, ngiltere ve Hollanda arasnda yaplan Drtl ttifak, Avusturyann pozisyonunu tekrar glendirdi. 20.1.1745 tarihinde, Wittelsbacherli Bayern Prensi (Karl Albrecht) VII. Karln beklenmedik lm talihsiz asarln sona erdirdi. Bayernin mttefiki olan Fransa ve Prusya, asar seiminde fikir ayrlna dmeleri sebebiyle, Karln olu ve halefi Maximilian Josef, 22.4.1745te Maria Theresia ile Fssen Antlamasn imzalamay tercih etti. Bu antlamaya gre Bayern, Pragmatik Sanksiyonu tanyor ve seimde oyunu Maria Theresiann kocas Franz Stefana vereceini taahd ediyordu ve bylece Franz Stefan, 10.10.1745te Frankfurtta asar seildi ve ta giydi.60 Yukar Ren blgelerinde Avusturyann kaydettii asker baar, Habsburg Hanedannn gcn gsteriyordu. Bu sebepten Kral II. Friedrich ekoslavakyaya (Bhmen) saldrarak kinci ilezya Savan balatt. O gnlerde, Rusyann da Avusturya ve ngiltereye katlmaya temayl gstermesi sebebiyle de Prusyann malup edilmesi artk bir an meselesi olarak grnyordu. Fakat II. Frederichin meydan sava teknii de gnden gne kendini gsteriyordu.61 Verset Savalarnda Avusturyann baarlarnn giderek artmas, ngiltere ve Sardunya ile 13.9.1743te yaplan Worms Antlamas, Saksonya ile 20.121.1743te yaplan antlama ve Habsburglularn gcnn giderek bymesi, II. Friedrichi rahatsz ediyordu. II. Friedrich, Lothringenli Karln komutasndaki Avusturya-

1036

Saksonya ordularn Hohenfriedbergde (4.6.1975) yenilgiye uratt ve Karln Soorda yapt dier bir taarruzu da akamete uratt. Bu esnada, dier bir Prusya ordusu da Leopold von Dessau komutasndaki Saksonya ordusunu Kesseldorfta byk bir yenilgiye uratt, bundan sonra sava durduruldu. Maria Theresia, Prusya ile tekrar mzakerelere balad ve bu mzakerelerin neticesinde 25.12.1745te Dresden Bar Antlamas imzaland. kinci ilezya Savann sona erdirilmesi, Avusturyann ba dman olan Fransa ile olan mcadelelerin hzlandrlmasna ynelik ngiliz politikasnn gayesine de uygundu. Dresden Bar ile birlikte Berlin Bar da onayland ve Avusturyann ilezyadan vazgetiine dair olan madde yenilendi. Bu arada Frankfurtta Roma asar seilen Maria Theresiann kocas Fransz Stefan da II. Friedrich tarafndan tannd. Dresden Bar, ngiltere ve imparatorluun garantisindeydi. Bu bar antlamas, Prusya ile olan mcadeleleri ve imparatorluk topraklarnda cereyan eden veraset savalarna son verdi. Deniz ve kolonyal savalarda ngilizler, Franszlar zerinde olan hkimiyetlerini muhafaza ettiler. Avrupa ktas zerinde ise Franszlar byk zaferler elde ettiler. Avusturya Niederlandn (Belika) aldlar. Yukar talyadan, Avusturyann 11.6.1746da Piacenza Zaferinden sonra Franszlar geri ekildiler. Savan bitimini Ren blgesine ordu gnderen Rusyann yardm hzlandrd. Uzun mzakerelerden sonra 18.10.1748de Aachen Bar Antlamas yapld ve bu antlamayla, Avusturya Verset Savalar sona erdi. Nihayet Aachen Bar, Maria, Theresiann veraset hakkn onaylad ve Avusturyann, Avrupadaki gl pozisyonundan atlmas dncesi ve deneyimi baarszlkla sonuland.

1 83-88. 2 3

Klmn Benda, 15. Asrda Osmanl Macar Mnasebetleri, Tarih Dergisi, XXVIII-XXXI.

Fischer, Der slam, II, 24. A. C. Schaedlinger, Der diplomatische Verkehr zwischen sterreich und der Hohen

Pforte in der Regierungszeit Sleymans des Praechtigen, Kultur des Islam, s. 91. 4 5 Schaedlinger, a.g.e., s. 92. Bertold Spuler, Die europische Diplomatie in Konstantinopol bis zum Frieden von

Belgrad, Jahrbcher fr Kultur und Geschichte der Slaven, XI, Nsha: 3-4. 6 7 Schaendlinger, a.g.e., s. 95. A.g e., s. 97.

1037

8 9 10 11 12 13

A.g.e., s. 97. A.g.e. Spuler, a.g.e., s. 316. Schaedlinger, a.g.e., s. 102. Faik Reit Unat, Osmanl Sefirleri ve Sefretnmeleri (OSS), Ankara 1992, s. 222. 17.1.1568. Vasvar Bar (Eisenburg) 10.8.1664 ylnda asar Leopold ile Osmanl Devleti arasnda

imzaland. Bu antlamaya gre, Neuhaeusel ve Varadin Osmanllara brakld. Osmanllar tarafndan himaye edilen Michael Apafi Eflk Beyi olarak tannd. W. Kleindel, sterreich, Daten zur Geschichte und Kultur, Wien 1978, s. 149; Erich Zllner, Geschichte sterreichs, Wien 1979, s. 248-249. 14 15 Josef von Hammer, Geschichte des Osmanischen Reiches, VI, Graz 1963, s. 658-659. Gme Karamuk, Ahmed Azmi Efendis Gesandtschaftsbericht als Zeugnis des

Osmanischen Machtverfalls und der beginnenden Reformra unter Selim III., doktora tezi, BernFrankfurt, s. 27-28; Zllner, a.g.e., s. 256. 16 17 18 Karl Roider, Austrias Eastern Questions (AEQ), New Jersey 1982, s. 6. Zllner, a.g.e., s. 266-267. . H. Uzunarl, Osmanl Tarihi (OT), IV/I, Ankara 1988, s. 77. Sadrazam Baltac Mehmet

Paa, Seyfullah Aa adl bir eliyi Prens Eugene gndermitir. Nme-i Hmyn Defteri 6, s. 206. 19 20 21 22 Roider, AEQ, s. 21; Roider, The Reluctant Ally (RA), s. 41. Fischer, a.g.e., s. 107. Roider; (AEQ), s. 48. Fischer, a.g.e., s. 108. Uzunarl, OT, IV/1, s. 109-112. Roider, (RA), s. 40-41; Zllner; s. 267; Uzunarl, a.g.e., Ruslarn Moldavyaya

girdiklerinde, Venedik kendisine snan Karadallar himaye etmiti. Venedik ayn zamanda Akdenizde korsanlk yapmaya devam ediyordu. 23 24 Roider, a.g.e. Roider, a.g.e.

1038

25

1718 Pasarofa Bar Antlamasndan sonra, beylerbeyi rtbesi ile Viyanaya gnderilen

Osmanl elisi. Mehmed Sreyy, Sicill-i Osmn (SO), II, stanbul 1311, s. 120. Franz Babinger, Die Geschichtsschreiber der Osmanen und Ihre Werke (GOW), s. 325. Unat, s. 52-53. 26 Elfriede Heinrich, Die diplomatischen Beziehungen sterreichs zur Trkei, (1733-1737),

doktora tezi, Wien 1944, s. 17. 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 39 40 Hammer; GOR, VII, 174. Elfriede, a.g.e., s. 26. A.g.e. Roider, AEQ, s. 63; RA, s. 32. Elfriede, s. 40. A.g.e., s. 53. Uzunarl, a.g.e., s. 262. Zllner, s. 274. Hammer; GOR, c. IX, s. 291. Spuler; 274. Osmanl Byk Elisi; 1740 ylnda Beylerbeyi payesiyle Viyanaya gnderilmitir. Roider; s. 91. A. Wilhelm Nevmann; ber die Orientalischen Sprachstudien, s. 46. Roider; s. 9. Heinrich von Penkler, Bb- lde Avusturya temsilcisi, 1746dan itibaren Orta Eli,

1719da Dil Olan olarak stanbula geldi ve 1727ye kadar, 1719 ile 1728 aras Avusturyann stanbulda daimi elisi olan Dirlingin yannda alt. Avusturyaya dndkten sonra saray tercman olarak (1727) alt (1700-1774). Spuler; s. 342. Allgemeine Deutsche Bibliographie (ADB); c. V, s. 350-352. 41 42 43 Roider; s. 92. Hammer; Geschichte des Osmanischen (GOR); c. VIII, s. 39-40. Hammer; GOR, VIII, s. 85. Roider, RA, s. 100-101.

1039

44 45

Hammer, GOR, 88-89. 25 Mays 1747. Hammer, GOR, VIII, 90. Roider a.g.e. HHSTA (Avusturya Devlet Arivi),

Reportorium der Trkischen Urkunden, 1503-1841, 405, XIV/21, 2 Ocak 1748. 46 47 Hammer; GOR, VIII, 104-105. 1730 ylnda Sultan I. Mahmudun tahta clusunu tebli iin Viyanaya gnderilen Osmanl

elisi, Tavuku Reis olarak da anlr. Belgrad Antlamasn imzalayanlardandr. Hammer; GOR, s. 106. Unat, OSS, s. 65-68. SO, IV, 429. 48 Friedrich Kraelitz, Bericht ber den Zug des Grobotschafters nach Wien im Jahre 1719,

Sitzungsberichte der k. u. k. Akademie, Wien 1907, s. 1. 49 Rudolf, Neck, sterreich und die Osmanen, sterreichische Nationalbibliotek (NB) und

st. Staatsarchiv, Wien 1983, s. 11. 50 265-266. 51 Teil. 52 Utrecht Bar Antlamas, 11.4.1713te ngiltere, Hollanda, Prusya, Savoyen ve Portekiz Maria Theresia 1717, Maria Anna 1718 ve Maria Amalia 1730. Zllner; a.g.e., Tafel III, II, Progmatische Santion; 1703 ylnda hazrlanm ve karara balanm, 19. 4. 1713

tarihinde asar VI. Karl tarafndan iln edilip, 6. 12. 1923te kanunlatrlp tebli edilmitir. Zllner, s.

arasnda imzalanmtr. Zllner; a.g.e., 263. 53 54 55 56 57 58 59 60 61 Sevilla Antlamas (9.11.1729). Zllner, a.g.e., s. 270. III. Friedrich August (1733-1763). Zllner, a.g.e., s. 275. Walter Pollak, Tausend Jahre sterreich, Wien 1974, s. 289. Zllner, a.g.e., s. 304. Zllner, s. 306. Kleindel, s. 174-176. Zllner, s. 307. Zllner, s. 305-307. A.g.e., s. 307.

1040

Osmanl Belgelerinin Tankl le XVI. Yzylda Osmanl-Fransz likileri / Tahsin Fndk [s.567-574]
Tarihi-Yazar / Trkiye Devletler aras ilikilerde savata elde edilen baar hibir zaman sonu iin yeterli olamamtr. Yeni zamanlarn devletleri siyasi oluumlar ve devamllklar iin Ortaalarda pek kullanlmayan, kap nnde srekli tutulan askerleri zorunlu bulmulardr. Dzenli ordu birlikleri ve sava teknolojisi devletler aras stnlk mcadelelerinde uzun sre etkili olmutur. Ulusal zellik tamayan hanedan devletlerinin etnik kimliklerini n plana karmalarnda, dzenli ordu bulundurmalarnn byk bir etkisi olmutur. Ayn etnik kkenden askerlerin oluturduu dzenli ordu, sava annda satn alnma/saf deitirmenin nne geilebilmesinin en ideal yolu olarak, biraz da kendiliinden ortaya kmtr. Etnik Kken Birlii savata mukavemeti salamlatrd gibi milli devletlerin ortaya kmasnn da balangc olmutur. Devlet mekanizmas gelien teknoloji ve gl ulusal askerlerle savan dayatt ykmdan kurtulmaya alm; sava olsa bile sonu iin baka yollar da kullanmaya ihtiya hissetmitir. Diplomasi bu yolarn en nemlilerinden birisidir. ada diplomatik rgtlerin ve yntemlerin oluumu 16. yzylda hemen hemen tamamlanmtr denilebilir. Zira en eski zamanlardan beri kullanlan casusluk ve istihbart faaliyetleri bu dnemde kurumsallatrlmtr. Devlet merkezlerinde yabanc lkelerle ilgili birimler kurulmu, eliler zel grevlerle zaman zaman veya srekli olarak yabanc lke saraylarna gnderilmi; bylece devletler aras hukukun temel kurallar oluturulmutur. Ho karlanmasa bile en eski ve salkl yntem olan casusluk faaliyetlerinden de vazgeilmemitir. Karlkl gler atmasn ortaya koyan sebeplerdeki eitlilik ne kadar fazla olursa olsun, bunlarla mcadele ekilleri de kendiliinden gelimitir. Devletler dmanlaryla baa kabilmek iin ordu ve donanmay yeterli bulmamlar, glerini mttefikler bularak arttrmaya almlardr. Savalarn olduu kadar (belki de daha fazla) ittifaklar da dnya tarihinin ekillenmesinde etkili olmutur. Devletler arasnda siyasi sebeplerle aktedilen antlamalarn pratikteki en nemli hedefi, askeri g birlii ile ortak dman yenmek olmutur. Ancak buna paralel olarak gelien nemli bir yn daha vardr; antlamalar vastas ile ilikiler sosyal ve ticari bakmdan da gelimi, kltrler birbirine yaklamtr. Bazen de asl amacn, politik hedeflerin gizlenmesi iin antlamalarn ekli ve muhtevas ekonomik beklentilerle snrlandrlmtr. Osmanl-Fransz ilikilerini balatt varsaylan 1536 tarihli ilk antlama da asl maksadn dnda baka meselelerle snrlandrlmtr. Yani iki lke arasndaki antlama ortak dmana kar dzenlenmi, askeri hedefleri olan bir antlamadan ziyade ticaretle ilgiliymi gibi yanstlmtr.

1041

Balangcndan 1550ye Kadar Osmanl-Fransz likileri Osmanl Devleti kurulu corafyasnn zorlamasyla yaylma ynn Bat olarak tespit etmi; Balkanlar ve Akdeniz havzasn kademe kademe ele geirmitir. Ksa srede geni alanlar kontrol altna alan Osmanllar, ele geirdikleri blgelerin idaresinde olduka pratik bir metod uygulamlardr. Ynetime kattklar blgelerde kendi idri mekanizmalarn yerletirirken, idre hukuku, vergilendirme v.b. konularda mevcut mahalli sistemleri bozmadan uygulamaya almlardr. Devletler aras hukkunda da bu yntem kabullenilmi; zellikle ticr hukukta ncllerin salad kolaylklarn devam tercih edilmitir.1 Modern aratrmaclar tarafndan konuya ilikin tarihsel temellendirilme yaplrken Osman Bey ve Orhan Gaziye kadar inilebilecei iddia edilerek;2 Anadolu Seluklu ve Memlklularn benzer uygulamalar rnek gsterilmitir.3 Elimizdeki verileri topluca incelediimizde Osmanl-Fransz ilikilerini Kann-Franois I. dnemiyle balatmann pek de uygun olmadn grmekteyiz. Muhakkak ki siyasi metinlerin iaret ettiklerinin dnda nceki devirlerde de farkl ekillerde ikili ilikiler var olmutur. lk akla gelen Hal seferi karakterli, Osmanl kart seferlerdeki Fransz varldr. Bilindii gibi Avignondaki Papay kontrolnde tutan Fransa kral, katolik dnyann siyasi lideri olarak kutsal savalara katlm; stanbulu istilaclardan kurtarmaya almtr.4 Fransann, Osmanl Devleti ile dostane ilikiler kurmak istemesinin temelinde, Avrupa i politikasnda ortaya kan karklklar yatmaktadr. XV. yzyl ngiltere karsnda Yz Yl savalar ile geiren Fransa bu meseleyi atlattktan sonra, kendine yaylma sahas olarak talyay semitir. Rnesans dneminin getirdii zenginlik ve estetik uygulamalar dmanlarn itahn kabartmaktayd. Fransa kral Charles VIII. kk kent devletlerinin birbirleriyle ihtilaflarndan istifade ile Napoli tahtnn yasal mirass olduunu ilan ederek, fiili durum yaratr.5 Bu durum karsnda, Papalk, mparatorluk, spanya, Venedik, Milano ve ngiltere bir kutsal ittifak oluturarak 1495te Franszlar talyadan kartrlar. Ksa bir sre sonra 1499da Charles VIII.in yerine Fransa tacn giyen kuzeni Louis XII.de kan ban ileri srerek Milanoyu ele geirir. Ancak bu durum Avrupa devletlerinin ok daha farkl bir ittifak oluturmalarna sebep olur. Louis XII., Ferdinand, Papa II. Julius ve mparator Maximilian, Venedik Cumhuriyetinin topraklarn paylamak iin anlarlar. Fakat ksa bir sre sonra Cambrai Ligi dalr. Papalk, Ferdinand, VIII. Henri, Maximilian ve Venedik, Fransaya saldrarak, pskrtrler.6 Bat Avrupa devletleri, siyasi glerini kapitalistlerin destekleriyle (Anversli Fuggerler, Lyonlu Medici vd. kentsel sermaye) arttrrken7 yaylma politikalarn Akdeniz dnda Atlantik tesine de tamlardr. Buna karlk, ayn dnem iinde Orta Avrupa Devletleri ekonomilerdeki hzl dnmden uzak, klasik yntemlerle topraklarn genileterek yaamlarn srdrmeye alyorlard. Charles-Quintin spanyada tahta kt 1516 ylnda, talya savalarnn son bulmasyla, Fransz gc zirveye kar. Bat Devletleri iinde en iyi ynetilen, en kalabalk nfusa sahip olan ve

1042

nispeten ekonomik istikrra sahip Fransz Monarisi, Kutsal Roma-Germen mparatorluunun tacn elde edebilmek iin faaliyetlere giriir. Bunu baaramazsa Macaristandan Baltk Denizi ve Kuzey Denizine, oradan spanya ve ksmen talyaya kadar geni bir etkinlik alannda hakimiyet kuran mparatorluk, Fransay bir ada gibi iine alp yutabilirdi. Franois I. Charles-Quinte kar adayln koyarak bunu nlemeye alr.8 Seimin ortaya kard yeni bir durum da, tcn ordularn savamas ya da siysi kulislerle deil, mli mcadele ile sahibini bulmasdr.9 Medici ailesinden salad altnlarla I. Franois; Fuggerlerin kredisi ile Charles Quint seimi kazanmaya alr. Fuggerler Alman Elektrlerine bol miktarda parann yan sra, seimden sonra denecek bonolar da verirler. Mali yatrmlar daha fazla olan Charles-Quint 1519da seimi kazand.10 Charles-Quintin mparatorluk tacn elde etmesi, Fransann kanlmaz felaketini de beraberinde getirir. mparator, Hollanda, Provance, Navarra ve talya cephelerinden saldrya geerken, ngilterenin de desteini salar. Fransann bakomutan Costable de Bourbonun kar saflara gemesinin de etkisiyle, Franois I. svire paral askerlerinin desteindeki ordusuyla 1521de Milano yaknlarndaki Paviada yenik derek esir edilir.11 Franois I. Milano, Flandre ve Artois zerindeki hkmranlk haklarndan vazgeip; Touranai ve Burgogne Dkaln brakan bir szleme imzalayncaya kadar Madridde alkonulur. Esareti srasnda I. Francois mcadeleden vazgemez. Bata Kanni Sultan Sleyman olmak zere baz Avrupa lkelerine destek isteyen mektuplar gnderir. Bu ileri annesi Kraliyet Naibesi Louise de Savois ile Chancellier Duprat organize etmektedir.12 Fransada gelien millet bilinci de emperyal tavrl Charles-Quintin lkeyi paralamak emellerini akm brakr. Paris Parlamentosu almalarn srdrrken, Bourgogne Dkl lkenin el deitirmesini kabul etmez.13 Osmanl Devletinde seferlerin yn tayin edilirken; snr blgelerinde grevli olan st dzey yneticilerin Divan- Hmyna gnderdii, kar tarafn i ve d sorunlar, evresel artlar, taraflar arasndaki ihtilflar ya da dostluklarla ilgili ani deiiklikleri ihtiva eden bilgiler esas alnyordu. Kann Sultan Sleyman tahta ktnda halefinin Dou-slam dnyasna ynelik politikalarn deitirerek, genelde Orta Avrupa ve Macaristana ynelik bir strateji benimsemitir. Politikasn belirlerken de Venedik kkenli ve Fransz sempatizan brahim Paann tesirinde kalmtr. Bu dneme kadar Osmanllarn Avrupa ileri hakkndaki en salam bilgi kayna Venedik olmutur. Venedikli politikac ve tacirler Osmanllardan elde ettikleri menfaatleri korumak iin, vezirlerle iyi ilikiler kurmular, gerektiinde casusluk grevi yapmlardr.14 Kann yeni politikasn ilk olarak 18 Mays 1521de Belgradn alnd seferle yanstr. Ertesi yl Rodosa kar bir sefer dzenler, nk Msrn fethedilmesinden sonra Dou-Akdeniz adalarndaki Hristiyan Misyonu, Saint Jean valyeleri, korsanlk vb. tedhi hareketleriyle Osmanl tebasna ve ynetimine zarar vermektedir.15 Osmanllarn Rodosu muhasaras srasnda valyelerin yardm

1043

istedii, iki hkmdr Charles-Quint ve I. Franois birbirleriyle uratklar iin gerekli yardm salayamamlardr. valyelerin lideri Philippe Williers de Lisle Adamn Avrupa lkelerine yapt, Hristiyanlk dmanlarna kar birleme arsna ramen 20 Aralk 1520de Rodosa girilir.16 Adann fethi ile Venedikin kontrolndeki; Osmanllara vergi veren Kbrs hari tutulursa Dou-Akdeniz bir Trk gl olmutur.17 Dirayetli bir hkmdar olduunu saltanatnn ilk yllarnda ispatlayan Kann Sultan Sleymann Avrupadaki gelimelere ilgisiz kalabileceini dnmek yanl olacaktr. Avrupa ilerine doru ilerleyen Osmanl yneticileri, askeri yaylma stratejisinin destekleyicisi olan siyasi planlarn da uygulamaya koymulardr. Bu meyanda Venedikle olan diyaloga iaret edilmitir. Charles-Quintin karsnda acze den I. Franoisnin yardm talebi zamanlama asndan Osmanl politikasna ok uygun bir gelime olmutur. Kann aklc bir politika ile Fransa kral I. Franoisyi destekleyerek OrtaAvrupa ve Akdenizdeki savalarda Charles-Ouintin srtndan vurulmasn salamaya almtr.18 I. Franois 14 ubat 1525 Pavia yenilgisiyle Madrid esareti srasnda, Avrupadaki bir ok devletle (Polonya Macaristan, Bohemya ve Transilvanya asilzadeleri) balant kurarak yardm talep etmitir.19 Kraln annesi Saltanat Naibesi sfatyla Kannye de mektup gndererek yardm istemitir.20 Bu maksatla Osmanl tarafna gnderilen adamn Bosnada ldrld iddiasna ramen Kralienin mektubu Kannye ular.21 1525de Venedik elisi Bragadinonun Laforest adl Fransz elisinin Bosnada olduuna dair verdii bilgi22 ve elinin ad ile ilgili bilgiler speklatiftir.23 Ancak I. Franois adna Aralk 1525te Kann nezdine Comte de Jean Frangipani bir mektup getirmitir. Padiah, Charles-Quinte kar Macaristan zerinden saldrya geerek Fransa kralnn yardm talebini makul karladn gstermitir. Kann-I. Franois yaknlamasnn dinsel konularla da balants vardr. Kann Sultan Sleyman Fransz yanls bir politikay benimserken, Avrupa Hristiyan Devletlerinin Mslman lkelere ynelik Hal zihniyetli politikalarn baltalamay dnmtr. I. Franois ise hristiyanlarn dmanyla dostluk kurarken, katolik dnyann dengelerini hesaba katmak zorunda kalm; dnyevi beklentilerini elde edebilmek iin dostluk kurduu Osmanllara kar zaman zaman ters davranlar sergilemitir.24 Moha Seferinde (23 Nisan 1526) Macar kral II. Layoun lm ile ortaya kan Macaristan Krall taht ihtilaf Fransann Charles-Quinti doudan megul etmesi iin iyi bir frsat olur. Szapolyaiyi destekleyen Osmanllar ve Ferdinand destekleyen Charles-Quint arasndaki gerginlik iyice artar. Fransann 1528 ylnda gnderdii Antoine de Rinconun, ocuu olmayan Szapolyainin lmnden sonra Macar tahtna Francoisnn kardei Henri de Valoisnn oturtulmas eklinde ilgin bir teklifi olur.25 Grmeler srasnda Ferdinann Macar taht iin saldrmas zerine klan seferle, Szapolyainin taht salamlatrld gibi 1529da Viyana da kuatlr. Kuatma Avrupa Hristiyan birliinin salanmasnda nemli bir etki yapar. yle ki Osmanllarn desteiyle Habsburglardan kurtulan Fransa bile oluturulan ittifaka katlr; Trklerle temaslarna dair iddialar da kabul etmez.26

1044

Ortaya kan tablo neticesinde Rincon 1532 Temmuzunda eli sfatyla ve alen olarak, yeni Fransz politikalarn Kannye anlatmak zere Belgrada gelir; Alman seferinden vazgemesini salamaya alr.27 Avrupal baka elilerin de olduu grmeler olduka dostane geer. Osmanl-Fransz ilikilerinin yansd bir dier blge ise Akdenizdir. Kann Bat Akdenizi kontrol altna almaya alan Barbarosu stanbula ararak resmen grevlendirir. Barbaros Hayreddin Paa 1534te, Charles-Quintin kontrolndeki Tunusu ele geirirken, I. Franoisda talyay sktrmaya balar. Kannnin Fransa kralna yazd mektubu Barbarosun elileri ihtiaml bir heyetle Parise gtrrler. Cevaben La Forest ve ardndan Jean de Montluc, Barbarosa eli olarak gnderilir. Barbarosun 1535te gnderdii eli ise sklam, olgunlam bir diplomatik atmosferde karlanr.28 Fransa kralnn Mays 1535te gnderdii elilik heyetinden La Forest, Charles de Morillac ile Cesar de Cantelmo, Irakeyn Seferinde olan Padiahn karargahna giderler, eliler Ocak 1536da stanbula dnerler. ubat aynda La Forest ve brahim Paa arasnda bar dostluk ve ticaret anlamas aktedilir; bir de gizli Tecavz ttifak Muahedesi imzalanr.29 Bu muhede ile tannan imtiyzi haklar Fransaya Levant ticaretinde nemli bir stnlk salarken, baka devletlerin de ayn amala sraya girmesine sebep olmutur. I. Franois, Osmanllarla ittifaka ynelirken Hristiyan dnyasn da hesaba katmak zorunda kalm; dmanla ibirlii yapan hain bir kral yerine, Osmanl Hristiyanlarnn hmsi ve ticri menfaatlerini gzeten biri gibi grnmeye almtr.30 Anlamann orijinal metni bulunamadndan mahiyetini tahlil etmek, sonraki yllara ait belgelerdeki atflar ve 1569 muahedesindeki ifadelerle mmkndr.31 La Forestin (1535-1537) Avusturyada lmyle Charles de Morillac maslahatgzar seviyesinde Fransay temsil etmeye balar. Bu arada Jean de Montluc (1536) ve Bertrand dOrnesan (Baron de Saint-Blancard) eitli grevlerle Osmanllarla temaslarda bulunurlar.32 Antoine de Rincon (15381540) elilii srasnda Osmanl-Venedik barnn salanmasnda nemli bir rol oynar. 1541de gelen Baron Polin de La Garde Osmanl donanmasnn Akdeniz politikalarn ynlendirmeye alr. Bu konuda Venedik arivinde yer alan belgeler,33 mzakereleri teyid ederken; grlen konular da tafsil eder. Fransa ile yaplan grmelerde elde ettikleri bilgilere gre Osmanllar donanmay glendirme eilimine girmilerdir. 1550-1600 Yllar Arasnda Osmanl-Fransz likileri Orta-Avrupa cephesinde Avusturya ile imzalanan anlama (19 Haziran 1547), Kannye, dou snrlarna ynelme frsatn vermitir. rana kar sefere kan (1548) Sultan, Tebriz ve Van ele geirip; Dou-Anadolu ve Grcistan taraflarnda baarlar elde ederek 1549da stanbula dner.34 Bu arada Fransa kral Franois I. lm, Osmanllarn Lehistan kral olmasna yardm ettii II. Henri ta

1045

giymitir. Ksa bir tereddtten sonra Oda Franois I.nn politikasn takip yolunu tutmu ve elisi Huysonu iki mektupla stanbula yollayarak, byk eli DAramonun Dou seferindeki Kann ile birlikte olmasn salamtr. Heyetin grevi Avrupada son derece skntda olan Fransaya destek istemektir.35 II. Henri ve Charles-Quint arasnda 1552de sava balaynca, kral para karlnda Alman prenslerinden bazlar ile anlaarak, Dou Fransada kazand baarlar ve baka hadiseleri Padiaha bildirmitir. Gelimeler zerine Turgut Reisinde aralarnda bulunduu Osmanl donanmas 1552de Bat-Akdenize alm; ran seferinde olan Kann, Fransa kralna destek olacana dair bir mektup gndermitir. Ayrca Alman preslerinden bazlarna da mektup gndererek Charles-Quinte olan dmanlklar tahrik etmitir.36 Franszlarn donanmalar iin istedikleri elli tane kadrga ise verilmemitir.37 Ancak Cezayir Beylerbeyinin Fransz donanmas ile buluarak (1 Mays 1552)38 dman donanmalarn kontrol altna almas salanm;39 Anapoli zerinden hareketle mcavir alanda gerekletirilen ortak saldrlarla kontrol ele geirilmi, kar kanlar cezalandrlmtr.40 Bu arada Osmanl ve Fransz ajanlar karlkl haberleerek harekat kolaylatrmaya almlardr.41 Fransa kralnn, Papa ile dostluk kurduunu, stanbuldaki elisine bildirmesi zerine, Padiah dolayl mttefiki saylan Papann memleketlerine yaplabilecek Trk saldrlarn yasaklamtr. Cezayir Beylerbeyi Sinan Paaya gnderdii bir emirname ile Papann memleketine getirilen saldr yasandan dolay, katolik spanyaya yaplacak saldrlarn sekteye uratlmamasn tembih etmitir (21 Haziran 1552).42 Krala yazlan bir name-i hmayunla Fransaya dost olan mahalli yneticiler ve bakalarnn Kaptanpaaya bildirilmesi istenmitir.43 Bylece Franszlarn mttefiklerine rahatszlk verilmemesi salanrken, onlarn stratejisini zmleme yoluna da gidilmitir. Kann krala yazd bir baka mektupla, Avusturya kral Ferdinandn stanbula bir elilik heyeti gndermek istediini, ancak bunu kabul etmediini, onlara gvenmediini, kendisinin de (II Henri) gvenmemesini istemitir.44 Gabriel dAramonun bu dnemdeki faaliyetleri Franszlara bir ok menfaatler salanmtr. Osmanl donanmasnn Bat-Akdenizdeki faaliyetleri, Fransann dmanlar karsnda rahatlamasn temin etmitir.45 DAramon ve Rstem Paa arasnda 1 ubat 1553 tarihinde bir Osmanl-Fransz Tecavz ttifak Muahedesi de imzalanmtr.46 Anlama ile Fransa, Osmanllara yardmlarndan dolay 300 000 altn tazminat verecek, tazminat deninceye kadar Fransz donanmas Osmanl kontrolnde kalacak ve 1 Mays 1553ten itibaren de Osmanl Donanmas Fransaya yardmda bulunacaktr.47 Austos 1553ten itibaren Baron de la Garde idaresindeki Fransz donanmas, Turgut Reisin kuvvetlerine katlarak Kalabra ve Sicilyaya basknlarn ardndan, Korsika adasna karma yapmtr.48 Donanma Aralk 1553te Messina zerinden Istanbula dner.49 Kann Sultan Sleyman Rodos Seferi ile Dou-Akdeniz hakimiyetini glendirerek Orta ve Bat-Akdenize ynelmitir. Charles-Quint ve mttefiklerinin Preveze yenilgisini (1538), Orta-Akdeniz hakimiyetini perinleyen Trablusgarbn zabt (1558) izlemitir. 1556dan 1598e kadar ise

1046

Osmanllarn karsnda Bat-Akdenizde spanya kral olan II. Philippe mcadele etmitir.50 spanya kralnn Amerika kaynakl ekonomik stnle dayal askeri gcne ramen 31 Temmuz 1560da Cerbenin zapt Osmanllarn Bat-Akdenizdeki ilerlemesinin engellenemeyeceini ispatlamtr. Yenilginin ardndan II. Philippe stanbula eliler gndererek iyi niyet gsterisinde bulunmak gereini duymutur. spanya ile srdrd mcadeleye Cateau Cambresis Andlamasyla (1559) son veren Fransa, Osmanllarla olan eski ahdine uyarak Mays-Eyll 1565teki Malta kuatmasnda tarafsz kalm; bu tutuma mukabil Kann de Kral IX. Charlesa kuatma ile ilgili bilgileri ieren bir mektup gndermitir.51 Fransa kral II. Henri, Cateau Cambresis Andlamasndan ksa bir sre sonra lm; yerine byk olu II. Franois kral olmutur. Kann vefat ettiinde ise Fransa krallk tac IX. Charlesda idi.52 Knnnin olu Selim II Osmanl tahtna geince 17 ubat 1568de Maximillienin elileriyle sekiz yllk bir bar antlamas imzalanr. Fransa ile ilikiler ise geleneksel seyrinde idi. Tam bu sralarda Philippe IIin askerleri Flandre topraklarndan Fransaya girerek sktrmakla yetinmeyip, Atlantik tesinde Floridadaki Fransz gmenleri de katletmilerdir.53 Osmanl Padiah, gelimeler zerine Fransaya gnderdii mektupla, dmanlaryla mcadelesini desteklediini ifade ederek kendisine bilgi ak salanmasn ister.54 Kbrs Adasnn fethine kadar (1571) Osmanllar ve spanyollar zaman birbirlerini gzleyerek geirmiler ve srekli olarak sefer hazrlklar yapmlardr. Nihayet sefer Kbrsa dzenlenmi, ada ksa bir kuatmadan sonra, Venedik donanmasnn tersanede yanmasnn, yardmlamay olanaksz hale getirmesinden de istifade ile ele geirilmitir.55 Kbrsn fethinden nce Osmanllar tedbir mahiyetinde Franszlarla ahidnmeyi yenilemilerdir. stanbula gelen eli Claude de Bourg 18 Ekim 1569da (7C. 977) ald ahidnme ile dostluk tazelemenin tesinde yeni baz haklar da elde etmi; Polonya taht ve Erdel Prensinin Fransz Hanedanyla akrabalk kurmasn temine almtr.56 Osmanllar Kbrsn fethinden sonra bo durmamlar ve hemen toparlanmaya almlardr. nk adann fethi Avrupada bir Hal Birlii oluturmutu. zelikle yeni alnan Kbrsn istihkm salanmaya allr. Bu faaliyetlere Franszlar da yardm ederler,57 Venedikin talebiyle oluturulan Donjuan Dautrich komutasndaki Hhal donanmas 7 Ekim 1571 gn Osmanl donanmasn nebahtda yok edercesine hezimete uratr. Tunusun Fethi (1574) bu yenilgiyi telfi ederken spanyollarn Kuzey Afrika politikalarn da iflas ettirmitir.58 Sultan Selim II. vefatna kadar Fransa ile dostluu srdrm, stanbula gelen Aix Piskoposu ve Germignyyi iyi karlayarak, onlardan Avrupa ile ilgili bilgileri muntazaman tarafna aktarmalarn istemitir.59 Lehistan kralnn lmyle ortaya kan verset sorununda da Osmanllar Fransa kralnn kardei Henrinin Lehistana kral seilmesini salamlar;60

1047

Lehistan asilzadelerini ikna etmeye alrken; kabilecek askeri sorunlarn zm iin de Tatar askerlerini grevlendirmilerdir. Rusyann Lehistan zerindeki planlarnn engellenmesinde Tatar beylerinden baka Silistre, Nibolu, Akkerman ve Vidin Beylerbeyleri grevlendirilmilerdir.61 Erdel Vayvodasndan Leh ve Litvalarn (Litvanyal) kral seimindeki tercihinin ne ynde olduuna ilikin bilgi aktarmasn ve tedbirli olmasn isteyen padiah, seim artlarn kontrol altna almaya almtr.62 Charles IXa yazd bir mektupta Padiah, Henrinin Lehistana gvenli olarak gidebilmesi iin, kullanabilecei iki yol tarif etmektedir. Buna gre Henri; Zedra-Kilis-Bosna-SiremTemevar ve Erdele gitmeli; ya da Dubrovnik-Hersek-Sirem-Temesvar ve Erdel yolunu takip etmelidir. Padiah her iki yolda da gvenliin salandn bildirir.63 Osmanllarn daha sonraki dnemde Lehistana ilikin konulardaki aktif tutumu (Istvan Bathorynin krall) stratejik neme sahip kuzey topraklarn ve ykselite olan Rus arln kontrol amacn tamaktadr.64 Sultan Selim II. 1574te veft edince tahta olu III. Murad geti. Kanni devrinde balayan yapsal bozulmay kudretli Sadrazam Sokullu Mehmed Paa giderebiliyordu. Onun da lmyle (1579) iler daha da ktye gitmeye balar. ranla yaplan uzun sava (1477-1589) Ferhad Paann gayretiyle 1590 stanbul anlatmasyla sona erer. Fakat Osmanl mparatorluu sava sonras ekonomisinden bir trl kurtulamaz. Sokullu Mehmed Paa ld zaman, ran ile sava devam ediyordu. Batda spanya kral II. Philippe kzn Portekiz kralna vermitir. Portekiz kral kaynpederinden on bin asker ve altm kta kadrga alarak, Papann da destei ile Fas Hakimi Mevlay Abdlmelik zerine harekete geer.65 Padiah Cezayir Beylerbeyi Hasan Paay grevlendirerek hadiseleri kontrol etmeye alr. 15 Temmuz 1581de gelen Fransz elisi Jacques de Germgnynin ahidnameyi tecdit talebi kabul edilirken, Fransann Mays 1580de ngiltereye verilen imtiyazlarla ilgili tereddtleri giderilmeye allr.66 ngiltere, Ceneviz, Ankona, Venedik ve Sicilya dndaki ticari muameltn Fransa bayra ile yaplmas kararlatrlr. Franszlar rahatlatmak iin, Fransann hl en fazla imtiyza mazhar devlet olduuna dair gvence verilir.67 Bu gizli bir oyundur. Zira ksa bir sre nce ngiltere kraliesi I. Elisabethe gnderilen bir mektupta Lehistan, Fransa ve Venedik ile edeerde imtiyazlardan bahsedilir (18 Haziran 1580).68 Bu tarihten yaklak bir ay nce ngiltereye ilk imtiyazn verildiini bilinmektedir.69 Her eye ramen Fransa ile dostluk ayn minval zere devam ediyordu.70 Farkllk spanya ile ilikilerde ortaya kar. spanyadan gelen dostluk teklifine olumlu cevap veren padiah, iki tarafn diplomatik nezakete uygun olmayan davranlarnn giderilmesi artyla stanbula eli gnderebileceklerini bildirir (11 Mays 1580).71 Birka yl sonra Cezayir-i Garb Kaptan Muradn spanyol kadrgalarndan kurtarlan Trk esirlerin verdii bilgileri merkeze bildirmesi (3 Mart 1584), spanyollarn Osmanl ynetim blgelerine kar dmanca planlarn su yzne karr.72 Aslnda ilikileri iyi gsteren sadece ahidnme perdesi idi. Zira spanyollarn zaman zaman Fransz bayra taklm gemilerle saldrarak,

1048

Mslmanlar esir tutup satmalar sk rastlanlan olaylardand. Fransa bayra tayan gemilerin kontrol edilmesi Osmanl ynetiminin sorunlarn gideremez.73 Fransa ve ngiltere arasndaki bayrak yar da ayn yllara rastlar. ngiltere imtiyz ge elde etmenin verdii acelecilikle, srekli Franszlarla rekabet eder.74 Osmanllar Akdenize hakim olabilmek iin ok byk aba sarf etmilerdir. Akdenize hakim olmak siyasi olarak kolay olmad gibi, corafi artlardan dolay tam gvenliin salanmas da sorun olur. Ksa sreli igaller, ani korsan basknlar bir yazgdr. Osmanllar Akdenize egemen olabilmek ve asayii temin iin zaman zaman mttefiklerinin yardmlarn alrlar.75 Ticari sirklasyonun devam iin korsanlarca can, mal ve paralar talan edilen ahidname sahiplerinin zararlar tazmin edilir.76 Yasak mallarn kaak yollarla satlmas ise nlenmesi ok zor bir alveri eklidir.77 Kt giden ekonomi Osmanl tebasnn memnu meta ticareti yapmasna sebep oluyordu. st dzey yneticilerin de giritii bu tr iler merkezden gnderilen emirlerle yasaklanmakta, izin verilenlerin dndaki tacirlere yasak mal satlmamas sklkla tembih edilmektedir.78 III. Murat hayatnn son gnlerinde spanya kral ile Fransa kralnn dostluk kuracaklar haberini alr. ngiltere kraliesine gnderdii mektupla, Fransa kralnn Marsilyay ele geiren spanyollara kar kendisinden yardm istediini ifade ederek, bu garip durumla ilgili malumt alrsa bildirmesini ister.79 Fransada 1593te ta giyen IV. Henri savalarla harap olmu bir lkede, ksa srede btn olumsuzluklar giderecek atlmlara balar. 13 Nisan 1598de btn krallkta din ve vicdan hrriyetini temint altna alan reformist dni serbest brakan Nantes ferman ile lkesini modern zamanlara hazrlamaya alr.80 Osmanl tahtna 1495te geen III. Mehmed ise Avusturya ile savan ortasndan balamtr. Durum hi de iyi deildir. Estergon 1495te der. Ordu Eriyi alarak Haova meydan savan kazanr (24-26 Ekim 1596). eride Celli isyanlar ban alp giderken Sultan hayata veda eder (1603). ran ile savan ilan da ayn yl iinde gerekleir. Osmanl-Fransz likilerinin Hukuki-Sosyal ve Ekonomik Boyutu Osmanllarla Franszlar arasnda yaplan ilk imtiyaz anlamas (1536) sonrasndaki ilikilerde politik karlar n plandadr. Ancak politik amal taahhtler baka baz ykmllkleri de beraberinde getirmitir. zellikle ticari sahada gerekletirilen faaliyetlerde, ilk ahidnamede verilen haklar belirleyici unsur olmutur. Osmanl belgelerinde srekli olarak evvelki ahidnamelerin hukuki zeminine atflarda bulunularak sorunlarn zmlenmesine allmtr. Bata Franszlarnki olmak zere yabanc elileri, Osmanllar hsn kabulle karlamaya almlardr. Eliler snrdan girerlerken karlanrlar ve bakente gelinceye kadar yol gvenliklerinin

1049

yannda her trl ihtiyalar karlanr;81 kendilerine yardmc olacak adamlarla beraber, yolculuk iin at ve beygir verilirdi.82 Ulam iin genellikle beygir temin edilir, at verilmise snrdan at ile kmamas salanrd. At ihrac memnu olduu iin bu konuya ok nem verilirdi.83 Elilere iyi muamele ve hizmet edenlere eitli mkfatlarn verildii grlrd ki; bu bazen elilerin tavassutu ile olurdu.84 lke iinde faaliyet gsteren elilere, adamlarna ve yabanclara rahat alabilmeleri iin izin belgesi verilirdi.85 Franszlar kendi bayraklar altnda ticaret yapan tccardan muamelt tkibi karl komisyon creti alrlard. Bu konu istismara ak olup, Osmanllar Franszlarn suistimllerini srekli olarak nlemeye almlardr. Ayn haklara sahip olan Dubrovnik, Venedik ve ngiltere ile Franszlar ou zaman ihtilaf karmlardr.86 Belgelerden anlaldna gre 1585 ylnda Franszlar skenderiyede kaldklar metruk hann eklini bozmakla kalmayp, nndeki emeyi de ieri almlar, buray hrsz yatana evirmilerdir.87 Bu rnek Franszlarn mahalli yneticileri de zaman zaman zor duruma soktuklarnn da gstergesidir. Franszlar Venedik Balyosunun terk edilmi hannn kullanm konusunda da ihtilaf karmlar; mesele hann, Osmanl Devletinden henz yeni ahidname alm olan ngiliz konsolosuna verilmesiyle halledilmitir.88 Yabanc eliler ve evrelerindeki adamlar, Osmanllarn yabanc lkelerle ilgili en nemli bilgi kaynadr. Birok belgede dmanlarla ilgili bilgilerin doru ve sratli ulatrlmasnn istendii grlmektedir. Padiahn yazd name-i hmayunun gtrlmesi srasnda elilik grevlileri tavassut ederlerdi.89 Yolculua kan grevlilere, balarna kt bir ey gelmesin diye, kendilerini tarif eden izin belgeleri verilmitir.90 Fransaya verilen imtiyaz kullanan tacirlerle Osmanl tebeas tccarlar arasnda youn bir ekonomik diyalog yaanmtr. Belgelere yansyan faaliyetler genellikle deniz ticaretine ynelik ve memnu meta ihracna yneliktir. Memnu meta snfna giren mallar dnem dnem deimekle birlikte genellikle, sava aralar, savata kullanlabilecek malzemeler, deerli madenler, at, buday, deri, zift v.b. mallardr. Bu malzemelerin baz dnemlerde, duruma gre istisni izinlerle ihrac mmkn olmutur.91 Kar taraftan Osmanl tarafna kymetli mallar getiren tacirlere ise zel ilgi gsterilmitir.92 Ticari faaliyetler lkeler aras ajanlarn almalar iin de uygun zemin oluturmutur.93 Ancak sk bir takip sz konusudur. Ticaretin kolaylatrlmas iin gerekli btn tedbirler alnyor;94 izin harici mal transferleri kontrol altnda tutuluyordu.95 zel izinle belirli mallar getiren tccarlara ynelik korumac bir politika takip ediliyor ve ayn ie izin belgesi olmayanlarn el atmas nleniyordu.96 Tccarlarn haklarn istismar ynnde kullanmalar ise sert bir ekilde cezalandrlyordu.97 Dnem boyunca tespit edildii kadar ile ticarete en byk zarar korsanlar vermitir. Korsanlar mala verdikleri zarardan baka, insanlar prangaya vurup esir pazarlarnda satmlardr. Osmanl ynetimi mslmanlarn esir edilip satlmalarn ahidnmelerdeki taahhdlere gre nlemeye, onlar

1050

kurtarmaya almtr.98 Esirler kurtuluncaya kadar uraan yneticiler, gerektiinde bunu elde tuttuklar yabanc esirleri mbadele ederek yapmlardr.99 16. yzyl boyunca Osmanl-Fransz yaknlamasnda iki devletin rten siyasi ve ekonomik karlarnn merkezde olduunu gzlenmektedir. ki devletin ne zaman dost, ne zaman dman olacan kestirmek, dnem ii siyasetin ftrsuzluu ile mmkn olmamaktadr. st yapda durum byle iken, halklar arasnda daha makul, daha istikrarl bir iliki kendini gstermektedir. Tacirler, siyasetin ekonomik karlarna vurduu darbeleri mmkn mertebe savuturarak ilerini yrtmlerdir. Zaman zaman ortaya kan brokratik ve hukuki sorunlar ise, her zaman olduu gibi sosyal hayatn devlet kurumuna gre daha hzl bir devinime sahip olmasndan kaynaklanmtr. 16. yzyl boyunca Osmanl ve Fransz ilikileri inili kl bir grnm arzetmitir. Ancak dikkati eken nokta ise, hem devletlerin hem de halkn srekli olarak menfaatlerini merkezde tuttuu bir ilikiler ann varl olmutur.

smail H. Uzunarl, Osmanl Devleti Tekiltna Medhal, Ankara 1988. Osmanl

Devletinin Merkez ve Bahriye Tekilt s. 268, Ankara 1988. 2 3 4 Osman Nebiolu, Bir mparatorluun k ve Kapitlasyonlar, s. 11. , Ankara 1986. Uzunarl, Merkez ve Bahriye, s. 267. Caren Brinton, J. B. Christopher, R. Lee Wolf, 1453ten Bugne dnya Tarihi ve ada

Uygarlk; s. 88 stanbul 1982. 5 6 7 8 9 10 11 A.g.e., c. 1, s. 89. Jacques Pirenne, Byk Dnya Tarihi, C. 1, s. 458-459. Leo Huberman, Feodal Toplumdan Yirminci Yzyla, s. 136-150, stanbul (1991). Jacques Pirenne, a.g.e, s. 477, 478. Huberman, a.g.e., s. 109-110. Rene Sedillot, Deitokutan Spermarkete s. 250-251, istanbul 1983. smail Soysal, Fransz htilli ve Trk-Fransz Diplomasi Mnasebetleri (1789-1802) s. 6,

Ankara 1987. 12 smail Soysal, Trk-Fransz Diplomasi Mnasebetlerinin ilk Devresi . . Edebiyat

Fakltesi Tarih Dergisi, C. III, s. 6, stanbul, 1952-1953.

1051

13 14

Jacpues Pirenne, a.g.e., s. 491. Tayyib Gkbilgin, Kann Sultan Sleymann Macaristan ve Avrupa Siyasetinin Sebep ve

Amilleri, Geirdii Safhalar, Kanni Armaan s. 8, 9. 10 Ankara 1970. 15 16 Robert Mantran, Osmanl mparatorluu Tarihi I, s. 180, stanbul 1981. Perafettin Turan, Rodosun Zaptndan Malta Muharasna Kann Armaan s. 78-79,

Ankara 1970. 17 18 19 20 21 22 23 Robert Mantran a.g.e., s. 181. smail H. Uzunarl, Osmanli Tarihi; C. II, s. 506, Ankara 1988. smail Soysal, a.g.m., s. 65. J. de Hammer, Histoire De LEmpire Ottoman, c. XVII, s. 140, Paris 1841. smail Soysal, a.g.m., s. 66. J. de Hammer, a.g.e., s. 140. Not: Fransa Devletinin, Osmanl nezdine gnderdii elilere ait bir listede Jean de la

Forest 1535-1537 senelerinde faaliyet gsteren ilk byk eli olarak zikredilmektedir. La Forestten nce gelenler ise fevkalade eli olarak zel grevle gelmilerdir. Bkz. Jean Michel Casa, Le Palais de Francea, stanbul, s. 107, stanbul. 24 25 26 27 28 29 30 31 32 Uzunarl, a.g.e., s. 503-504. Soysal, a.g.em, s. 67. Feridun Emecen, Osmanl Devleti ve Medeniyeti Tarihi C. 1, s. 35, stanbul 1994. Gkbilgin, a.g.m., s. 21. Soysal, a.g.m., s. 72. Mbahat S. Ktkolu, Osmanl-ngiliz ktisdi Mnasebetleri I. s. 8, Ankara 1974. Osman Nebiolu, a.g.e., s. 13-14. Ktklu, a.g.e., s. 31. Soysal. a.g.m., s. 81.

1052

33

Zeki Arakn-Polin Toledo, Venedikteki Papalk Elilii Belgelerine Gre Trkler (1533-

1566), A. . OTAM, s. 394, Ankara 1993. 34 35 36 37 38 39 40 Mantran, a.g.e., s. 189. Soysal, a.g.m., s. 86. Uzunarl, a.g.e., s. 508. Akan-Toledo, a.g.m, s. 403. TSMA, Mhimme nr. 888, H. 197. Ayn yer, 202b/1. Giles Venstein, Les preparatifs de la Campagne Navale Franco-Turqve de 1552a

Travers Les Ordres du Dvan Ottoman R. O. M. M. say 39, s. 55. 1985-1. 41 42 43 44 45 46 47 48 49 50 51 52 53 54 TSMA, Mhimme, nr. 888, 207b. ayn yer, 276/2. ayn yer, 277/1. ayn yer, 277/1. Veinstein, a.g.m., s. 59. Soysal, a.g.em. s. 88 . Soysal, a.g.m., s. 89. Hans Dernschwam, stanbul ve Anadoluya Seyahat Gnl, s. 116, Ankara 192. Venstein, a.g.m., s. 62. Turan, a.g.m., s. 47. a.g.m. s. 79. Uzunarl, a.g.e., s. 510. Fernand Braudel, Akdeniz ve Akdeniz Dnyas, C. 2. , s. 267, stanbul 1990. BA, MD, nr 7, 155/275.

1053

55 56 Paris 1897. 57 58 59 60 61 62 63 64 65 66 67 68 69 70 71 72 73 74 75 76 77

Bravdel a.g.e., s. 268. Gabriel Noradounghian, Recueil. Dactes Internatonaux de LEmpire Otoman, I, s. 88,

BA, MD, nr. 16, 226/437. Emecen, a.g.m.s. 41. BA, MD, nr. 21, 196/566. BA, MD, nr. 22, 117-118/243, 119-120/245. BA, MD, nr. 22, 121-122/247. BA; MD, nr 22, 241/469. BA, MD, nr. 23, 192/405. Emecen, a.g.m., s. 43. BA, MD, nr 35, 189/475. Ktkolu, a.g.e., s. 13. BA, MD, nr 42, 79/377. BA, MD, nr 42, 96/186. Ktkolu, a.g.e., s. 13-14. BA, MD, nr. 43, 160/289. BA, MD, nr. 43. 177/322. BA, MD, nr. 52, 271/718. BA, MD, nr. 52, 306/816. BA, MD, nr. 58, 317/811, 318/812-813, 319/815. BA, MD, nr. 62, 67/148. BA, MD, nr. 60, 201/472. BA, MD, nr. 62. 71/160.

1054

78 79 80 81 82 83 84 85 86 87 88 89 90 91 92 93 94 95 96 97 98 99

BA, MD, nr. 623, 190/428. A-DVN-MHM, nr. 148, 14/2. Jacques Pirenne, a.g.e., s. 550. BA, MD, nr. 7, 132/1667. BA, MD, nr. 2, 111/1136, 55/500, 53/488, /2020. BA, MD, nr. 28, 966/2666. BA, MD, nr. 7, 195/1775. BA, MD, nr. 15, 58/497. BA, MD, nr. 7, 966/2666. BA, MD, nr. 35, 127/326. BA, MD, nr. 58, 317/811. BA, MD, nr. 42, 273/317. BA, MD, nr. 55, 120/224. BA, MD, nr. 888, 1066/1. BA, MD, nr. 888, 10/43. BA, MD, nr. 10, 224/342. BA, MD, nr. 15. 99/865. BA, MD, nr. 15, 138/1195. BA, MD, nr. 35, 122/314. BA, MD, nr, 62, 43/14, nr. 73, 574/1251. BA, MD, nr. 7, 887/2433, nr. 42, 39/233. BA, MD, nr. 60, 272/627, nr. 67, 30/72.

1055

ARIKAN, Muzaffer, Paulino Toledo, Venedikteki Papalk Elilii Belgelerine Gre Trkler (15331569), A. ., OTAM, say 4, s. 375-436, Ankara 1993. BRAUDEL, Fernand, Akdeniz ve Akdeniz Dnyas II, ev. Melmet Ali Klbay. stanbul 1990. CASA, Jean-Michel, Le Palais de France a stanbul (stanbulda bir Fransz saray), Yap Kredi Yay. stanbul 1995. CHRISTOPHER, John B. -BRNTON, Crane, WOLF, Robert Lee, 1453ten Bugne Dnya Tarihi ve ada Uygarlk (eviren: Mete Tunay), stanbul 1982. DALI, Ycel-ER, Cumhure, Tarih evirme Klavuzu, C. IV. T. T. K. Ankara 1997. DERNSCHWAM, Hans, stanbul ve Anadoluya Seyahat Gnl (ev. Prof. Dr. Yaar nen), Kltr Bakanl Yay. Ankara 1992. EMECEN, Feridun, Kurulutan Kkkaynarcaya Osmanl Siyasi Tarihi, Osmanl Devleti ve Medeniyeti Tarihi c. I, s. 130, editr, Ekmeleddin hsanolu, IRCICA, stanbul 1994. GKBLGN, Tayyib, Kann Sultan Sleymann Macaristan ve Avrupa Siyasetinin Sebep ve Amilleri, Geirdii Safhalar Kann Armaan, T. T. K. Yay. Ankara 1970. HAMMER, J. De, Histoire De Lempire Ottoman, c. XVII. Paris 1897. HUBERMAN, Leo, Feodal Toplumdan Yirminci Yzyla (ev. Murat Belge), letiim Yay. stanbul 1991. KTKOLU, Mbahat S., Osmanl-ngiliz ktisdi Mnasebetleri I. (1580-1838), Ankara 1974. MANTRAN, Robert, Osmanl mparatorluu Tarihi I. stanbul 1991. NEBOLU, Osman, Bir mparatorluun k ve Kapitlasyonlar, Bankas Yay. Ankara 1986. NORADOUNGHAN, Gabriel Efendi, Recueil Dactes Internatonaux de Lempre Ottoman I. Paris 1897. PRENNE, Jacques, Byk Dnya Tarihi I. stanbul. SEDLLOT, Ren, Deitokutan Spermarkete, stanbul 1983. SOYSAL, smail, Fransz htilali ve Trk-Fransz Diplomasi Mnasebetleri, T. T. K. Yay. Ankara 1987.

1056

, Trk-Fransz Diplomasi Mnasebetlerinin lk Devresi . . Ed. Fak. T. D. III/63-94, stanbul 1952-1953. TURAN, erafettin, Radosun Zabtndan Malta Muhasarasna, Kann Armaan, T. T. K. Yay. s. 74-117, Ankara 1970. UZUNARILI, smail Hakk, Osmanl Tarihi C. III/1, T. T. K. Yay., Ankara 1988. , Osmanl Devleti Tekiltna Medhal, T. T. K. Yay. Ankara 1988. , Osmanl Devletinin Merkez ve Bahriye Tekilt, T. T. K. Yay. Ankara. 1988. VEINSTEN, Gilles, Les Prparatfs de la Campagne Navale Franco-Turque de 1552 Travers Les Ordres du Divan-Ottoman, R. O. M. M., s. 1-39, Paris 1985.

1057

Afrika'da Trklerin Hakimiyeti ve Kurduklar Devletler / Dr. Ahmet Kavas [s.575-588]

Trk Diyanet Vakf slm Aratrmalar Merkezi (SAM) / Trkiye Asyadan tarihin deiik dnemlerinde kitleler halinde ayrlan Trkler bilhassa batya doru g ederek Avrupa ve Afrikada bir ok blgeyi kendilerine yurt edindiler. Geri dnmemek zere terk ettikleri topraklar ve geride braktklar soydalaryla irtibatlarn ok zaman kaybetmelerine ramen asli kimliklerini muhafaza ettiler. Bu makalede Trklerin Afrikann deiik blgelerine doru yaylmalar Msr merkezli olarak ele alnacaktr. Tarihin her dneminde Nil gibi nemli bir kaynaa sahip olduu iin ktann bu en verimli lkesi daima her devlet ve milletin dikkatini zerine ekmitir. nce buraya yerleen Trkler de ksa zaman iinde ktann farkl istikametlerine doru yaylmaya baladlar. Bir taraftan Akdenizin gney sahillerini takip ederek ktann batsna doru ilerleyip Atlas Okyanusu sahillerine kadar ulatlar. Dier taraftan Kzldenizin bat sahilinden gneye doru inerek Hint Okyanusu sahillerindeki nemli iskelelere kadar inerek kendilerine bir mcadele alan oluturdular. Smrgeciliin zirveye kt XIX. asrn ortalarnda Msr-Somali ve Msr-Cezayir istikametinde uzanan Osmanl snrlarnn adeta Cezayir-Somali ynnde birletirilmesi iin bir taraftan Sudan zerinden bugnk Uganda topraklarna kadar dou Afrikann tamam Kavalal Mehmed Ali Paa ve yerine geen Hidivler tarafndan Msrn snrlarna dahil edildi. Dier taraftan bugnk Libya topraklar zerinden gneye doru yaplan seferlerle ad Gl havzasna kadar gidilerek Nijer ve ad isimli lke topraklarnda yeni hakimiyet alanlar tesis edildi. Bylece Byk Sahrann gneyindeki bir ok blge Osmanl Devletinin snrlarna katld. IX. asrda balayan Trklerin Afrikadaki varlk mcadeleleri XX. asrn ilk yllarna kadar devam etti. Ktadaki bu hakimiyetin son iki halkas olan Msrda kraliyet ailesi 1953 ylnda ve Tunus Emreti ise 19657 ylnda bilhassa Batnn tahrik ettii milliyeti hareketlerin alevlenmesi sonucu ykldlar. Anavatanlarn terk ettikleri andan itibaren Trklerin dier ktalara yaptklar gler ve gittikleri yerlerde kurduklar devletlerin tarihte oynadklar etkinliklerini genel olarak tespit etmek kolay grnmektedir. Zira dnya tarihi veya farkl blge tarihleri hakknda yazlan bir ok eserde birka cmle ile de olsa mspet veya menfi mnda onlarla ilgili baz ifadelere rastlamak mmkndr. Zaten balangc ile sonucu arasnda sadece bir ka gn hatta birka saat ierisinde balarndan geen bir ok tarihi hadise zerine bazen mstakil makaleler ve kitaplar yazld bilinmektedir.1 Trklerin Afrikaya ilk ayak bastklar tarihlerde kurduklar devletleri ve gnmzde bir ok lkede hl yaamakta olan nesilleri zerinde yaplan aratrmalarn says ok snrldr. Osmanllarn bu ktada hakim olmaya baladklar XVI. asr ncesi dnemde yaayan Trklerle ilgili pek ok kitapta nemli olsun olmasn bir ok hadisenin bile en ince teferruatlarna kadar yer ald grlmektedir. Osmanl Dnemine gelince birinci elden kaynak kabul edilen ariv belgelerinin bolluu dikkatlerden

1058

kamamaktadr. Gnmz tarihilii asndan btn bu kaynaklarn nda yaplan snrl saydaki ilmi aratrmalarn says artrlarak hem kendi tarihimiz gerektii gibi aydnlatlmal hem de milletimizin farkl corafi blgeler zerindeki etkinliklerinin dnya tarihine katklar gz nne konulmaldr. slamn Afrikada yaylmaya balad VII. asrdan itibaren Mslman Araplar bir ok blgede ksa zamanda hakimiyet tesis etmilerdi. Hz. mer zamannda balayan ilk fetih hareketleri Hz. Osman zamannda da aralksz srerek Emeviler Dneminde Kuzey Afrikadaki hakimiyetleri daha da glendi. Abbsler Dnemine gelince slam topraklar Asya ktasnda olduu kadar bu ktada da epeyce genilemeye balad. te Trklerin Afrika tarihinde ilk defa etkili olmaya balamalar da bu dneme rastlamaktadr. Asker olarak slam ordularna alnp Irak ve Suriye blgesine getirilen bu insanlarn bir ksmnn daha sonra Msra sevk edildiklerini grmekteyiz. Burada ksa zamanda idareyi ele geirerek adeta devlet iinde devlet kuran ilk Trk hanedan Tolunoullar Devletidir (868-905). Dnemin siyasi ortam ierisinde uzun saylabilecek bir hakimiyet tesis eden bu hanedann yklmasndan bir mddet sonra kurulan ve birincisine gre daha az mrl olan ikinci Trk hanedan hdlerdir (935-969). Bu iki hanedan tecrbesinin ardndan Fas civarnda kurulduktan sonra Msra gelerek buray kendilerine merkez yapan Fatmiler Dneminde de (909-1171) Trkler daha ziyade orduda askeri g olarak varlklarn srdrdler. Bilhassa halife el-Mustansr (1036-1094) zamannda idarede epeyce etkili konuma geldiler. Msr onlardan alan Selahaddin Eyybnin Eyybler Devletini (1171-1250) kurmasyla birlikte Trkler Afrikada yeniden ykselie getiler ve bu hanedana da en byk destei onlarn verdikleri bilinmektedir. Fatmiler gibi Eyybler de Kuzey Afrikann bir ok blgesine ve Yemene kadar uzanan bir hakimiyet alan oluturdular. Kafkaslardan ve Mvernnehir blgesinden getirilen ve Memlk denilen askerlerin giderek idarede hakim olmalar neticesinde Eyyblerin yerine Memlkler (1250-1517) Devletinin kurulduunu gryoruz. Memlkler yaklak asr Arap Yarmadas, Msr, Yemen ve Trablusgarp snrna kadar geni blge zerinde hakim oldular. Bilds-Sudan olarak tarif edilen Byk Sahrann gneyinde kalan blgede yer alan KnimBornu, Mali, Songay ve Kano gibi sultanlklarla bu dnemde yakn mnasebetler gelitirildi. Yavuz Sultan Selim tarafndan 1517 ylnda Msrdaki Memlkl Hanedanna son verilmesinin ardndan ksa zamanda btn Kuzey Afrika ve Yemenle balantl olmak zere Dou Afrika Osmanl Devletinin idaresine girdi. Kzldenizin bir Trk gl haline dnmesinin ardndan karadan Nbe, Habeistan ve Zengibar memleketlerindeki Mslman ve Hristiyan krallklarla, deniz yoluyla ise Hindistan blgesine kadar uzanan geni bir blgeyle temasa geildi. Trklerin Afrikada en uzak noktalara ulatklar Osmanl hakimiyeti dnemi 1911-1912 ylnda cereyan eden Osmanl-talyan Savana kadar devam etti. A. Msrda Kurulan Trk Devletleri I. Tolunoullar Devleti (868-905) IX. asrdan itibaren hizmetine girdikleri Abbs hanedanna mensup halifeleri himaye etmeye balayan ve ksa zamanda slam tarihinde nemli yer alacak olan Trklerin Afrikada kurduklar ilk

1059

devlet Tolunoullar Devletidir. Buhara asll bir aileye mensup olan Ahmed bn Tolun Msr valiliine tayin edilen ve gitmek istemeyen vey babas Bayk Beg yerine 868 ylnda buraya gitti. Kendisi sadece Fustat (Kahire) ve evresinden sorumlu iken kaynpederi Yrch ise skenderiye ve civarn idare etmekteydi. 873 ylnda Yrchun lm zerine btn Msr onun hakimiyetine geerken Abbs halifeliinin zayflad bir dnemde Tolunoullar Devleti glendi. Halifeye ball devam etmekle birlikte Ahmed b. Tolun mstakil bir hkmdar gibi hareket etmeye balad. 884 ylnda vefat ettiinde Msr tarihinin en iyi dnemlerinden biri geride kald. Zira her alanda ahalinin hayrna alm ve 18 yllk valilii dneminde Msrn yllk geliri 10 milyon dinara ulamt.2 Onun 868 ylnda kurduu hanedan 905 ylna kadar otuz yedi yl hkm srd. lkenin snrlar hemen hemen bugnk Msr Devletinin tamam ve Libya topraklarnn byk bir ksmn iine alyordu. Ayrca Arap Yarmadasnn kuzeyi, Filistin, Lbnan ve Suriye de Tolunoullarnn idaresi altndayd. Zira Trkler bugnk Libya topraklarna ilk defa Ahmed b. Tolunun olu Abbas komutasnda 879 ylnda geldiler.3 Msr Mslmanlar tarafndan fethedildii gnden itibaren ilk defa Ahmed b. Tolun Dneminde Abbs Hanedann merkezi Badattan askeri ve iktisadi bakmdan koparak mstakil hale geldi. zellikle ordusuna ald Trk ve zenci askerlerle kuvvetinin artmas sayesinde Suriyeye de hakim oldu.4 lmnden sonra yerine geen olu Humraveyh zamannda ise Msr refah ve zenginlik bakmndan daha iyi bir konuma geldi. Ayrca bu aileden hkmdar daha hkm srdyse de on yl iinde devletin yklmasna engel olamadlar. Tolunoullar Msrda 24.000 zenc 40.000 Trk olmak zere toplam 64.000 neferden oluan bir askeri gce ulamlard.5 II. hdler Devleti (935-969) Abbs Halifesi Khir-Billh tarafndan 933 ylnda Fergana asll bir hkmdr ailesine mensup olan Muhammed b. Tu Msr valisi yapldysa da ksa sre sonra bu grevinden azledildi. Halife Rzi-Billh tarafndan 935 ylnda tekrar vali tayin edilmesiyle birlikte hdler Hanedan Msrda ikinci Trk devleti olarak kuruldu. Kendisine halife tarafndan Fergana hkmdarlarnn kullandklar hd unvan verildi. Halife Muttaki-Lillh kendisine ballndan dolay Msrn otuz yl idaresini ona verdi. 937 ylnda lm zerine yerine veliaht tayin ettii on be yandaki olu Ebl-Ksm ncur getiyse de Nbeli Vezir Ebl-Misk Kfr ona vasi tayin edilerek Msrn gerek hkmdr gibi devleti idare etti. Kfr bylece ynetimdeki gcn kaybetmedi ve ncr 960 ylnda vefat edince yerine geen Ebl-Hasan Ali b. Muhammed bu vsiyi etkisiz hale getiremedi. Ancak bu valinin 966 ylnda vefat etmesi zerine yerine dokuz yandaki olu Ahmedin gemesine msaade etmeyen Kfr Abbs Halifesi Mti-Lillh tarafndan Msr valiliine tayin edilmesini salad. ki yl valilik yaptktan sonra lnce yerine Ebl-Hasann on bir yandaki olu Ebl-Fevris Ahmed b. Ali b. Muhammed getiyse de Msrn iine girdii buhranl dnemde Fatmiler kurtarc gibi grlerek 969 ylnda Cevher es-Skll Fustata geldi ve hdler Devletine son verdi.6 Bunlardan iktidar ele alan Fatmi ordusunda Sudanl denilen zenciler ile Trk askerlerinin says ok fazla idi ve aralarnda byk

1060

bir rekabet yaanyordu. Zamanla bu rekabet kavgaya dnt ve Sudanllar yenilerek Yukar Msr denilen Said blgesine katlar.7 Tolunoullar hanedannn yklmasndan otuz sene sonra ayn topraklar zerinde hakimiyet tesis eden bu ikinci Trk hanedan da fazla uzun mrl olamad ve otuz be sene sonra ykld. zellikle Kfurun ynlendirmeleriyle Kuzey Suriyeyi ellerinde tutan Hemdnilerle mcadele edildi. Ama ktann kuzeybatsndan gelen ii Fatmi Hanedan karsnda varlk gsteremedi ve onlarn eline geti. Bundan byle Msr slam dnyasnn dousu ile bats arasnda bir kaynama yeri haline dnd.8 Trkler daha sonraki asrlarda da Kuzey Afrikada grlmeye devam ettiler ve Yusuf b. Tafnin ordusunda XI. asrn ortalarnda Ouzlardan bir askeri birlik vard. Yine bu asrn ikinci yarsnda ahmelik isimli bir Trk emrindeki askerleriyle nce Msra gelmise de buradaki idarecilerle geinemeyince Trablusgarpa geerek burann idaresini ele geirmiti. Tunustaki Zr hanedannn banda bulunan Temm b. Muiz onlardan ehri geri alp bunlar ordusuna dahil etti. Fakat onunla da aralar alnca Sefkus ve Kbis ehirlerine geip oralar srasyla ele geirdilerse de Temm karsnda tekrar yenilmiler ve yerli halkn arasna karp onlarla kaynanca izleri kayboldu.9 Tolunoullar ve hdler Msrda Abbs halifeliine bal Snn slamn iki temsilcisi olarak bu anlaya aykr herhangi bir mezhebin faaliyetine msaade etmemilerdi. Bilhassa Kahiredeki bn Tolun Camii, Irakn Samarra kentinde Abbs Halifesi el-Mtevekkil tarafndan Trk askerleri iin yaptrlan caminin benzeri tarzda ina edilmiti.10 III. Eyybler Devleti (1171-1250) XII. asrn ortasna doru Suriyede Seluklular adna hkm sren Atabey Nureddin Mahmud Zenginin (. 1174) komutanlarndan Esedddin rkh ve yeeni Selahaddin Eyyb (. 1193) Msra saldrya geen Hallara kar Fatmi halifesinin istei zerine ounluu Trklerden oluan 7000 kiilik svari birliiyle onun yardmna gittiler. irkh 1169 ylnda ve vefatndan sonra da yeeni Fatmi saraynda vezir olarak grev aldlar. Ancak Nureddin Mahmud Zenginin de ynlendirmesiyle yaklak iki sene sren Fatmileri iktidardan uzaklatrma abalar 1171 yl Eyll aynda tamamland ve buradaki camilerde tekrar Badattaki Abbs halifesi adna hutbe okuttular. Fatmi ordusundaki Sudanl ve dier unsurlar datlarak asl g olarak Trklere dayandlar. Bal olduu Nureddin Zeng adna bugnk Sudandaki Nbe, Yemen ve Libyaya seferler dzenletti. Fatmiler Dneminde olduu gibi Sudanllar Selahaddin Eyybnin askerleriyle de arpmaya girdiler ve yenilerek tekrar Said blgesine ekildiler. Trnh Nbeyi alnca kendisine Ks, Asvn ve Ayzeb ikt olarak verildi.11 Nureddin Zengnin 1174 ylnda lm zerine Selahaddin Eyyb, Suriye zerine sefer dzenledi. Bir yl sonra Abbs halifesi tarafndan Msr ve Suriyenin hkmdar kabul edildi. XII. asr boyunca Msrn Sadi blgesinde ve Kuzey Afrikada Berberiler, Trkler, Sudanl zenciler ve Beni Hilal ile Beni Sleym bedevi Araplar arasnda ok youn arpmalar yaand. Eyybler Dneminin

1061

sonuna doru Ouz-Trkmen destei yannda Kpaklara da arlk verilmeye baland. Bunlar daha sonra Memlklerin en mhim unsurlarn tekil ettiler. Son Eyyb Sultan Trnhn 1250 ylnda ldrlmesi zerine annesi ecerddr sultan oldu ve ordu komutanlna da Memlklerden zzeddin Aybek Trkmnyi ordu kumandanlna getirdi. ecerddr seksen gn sultanlk yaptktan sonra Aybekle evlenerek onun namna tahtan ekildi.12 Eyybler Dneminin balang yllarnda Trkler Kuzey Afrikaya daha byk kitleler halinde yayldlar ve kendilerinden yaklak yarm asr bahsettirdiler. Selahaddin Eyyb aabeyi Trnh Yemene gnderirken erafddin Karakuu da 1173 ylnda Kuzey Afrika seferine gnderdi. Muvahhidlerin (1130-1269) elinden bir ok yeri alan Karaku bu durumu Abbs halifesine bildirdi. 1176 ylnda Fizana yapt bir seferle uzunca bir sre burada hkm sren Ben Hattb Devletine son verdi. Ayn yllarda Msrdan gelen Trk soylu askerlerin ou Muvahhidler Devletinin safna katlmaktayd. Karaku ise en byk desteini yerli ahaliden almasna ramen bunlarn ileri gelenlerine kar yapt eziyetler sonucunda onlarn da Muvahhidlerin tarafna gemelerine sebep oldu. Elindeki topraklar kaybederek Fizandaki Veddn kalesine snd. Fakat 1211 ylnda yakalanarak yanndaki olu ile birlikte ldrld. Oullarndan bir dieri ise Muvahhidlerin ordusundaki Ouzlarn kumandanlna getirildi. Bir mddet sonra o da babas gibi serbest hareket edebilmek iin Veddna kat. Bu defa Fizan blgesini hakimiyet altna alan Knim-Bornu Sultan Dnemenin gnderdii ordu tarafndan 1258 ylnda ortadan kaldrld. Eyybler Dneminde Msr ile Kuzey Afrika arasndaki ticri ve dier konulardaki mnasebetleri gelitirmeyi amalayan bu askeri seferler zamanla babozuk hareketlere dnm, hatta ou zaman yerli halka zor anlar yaattlar. Karaku hareketinin en nemli sebebi Trklerin Msrdan sonra Kuzey Afrika blgesinde bir g unsuru olarak ortaya kmalarn salamtr. Onun soyundan gelenlerin blgedeki gcne son verilmesine ramen bilhassa Ouzlar artk Muvahhidler ordusunun en kymetli oku askeri birlikleri idiler. lerinden bir ksm Endlse kadar gtrlerek kendilerine baz kyler ikt olarak verildi. Ksaca XIII. asrda Ouzlardan teekkl eden askeri birliklerinin btn Kuzey Afrikadaki ordularda etkili olduklar anlalmaktadr.13 IV. Memlkler Devleti Abbs Halifesi el-Memn (813-833) zamannda slam aleminden bilhassa Trk soylu Memlk satn alnmaya balanmsa da bunlar tekilatl bir ekilde askeri snflara dntren halife elMutasm (833-843) oldu. Yerli ahaliyle karmamalar iin bunlarn geldikleri blgelerden Trk kzlar getirerek evlendirdiler. Zamanla bu insanlar Msr gibi nemli vilyetlere vali olmalarna ramen kendileri de Memlk satn almaya devam ettiler.14 Eyybler Dneminde iyice glendikleri iin iktidar ele geirmeleri zor olmad. Msrda bunlarn kurduu devlet iki ayr dnemde ele alnmaktadr: 1260-1382 tarihleri arasnda Trk soylularn idare ettikleri Bahr Memlkleri ve 1382-1517 yllar arasnda hkm sren erkes Memlkleri dnemidir.

1062

Eyybler Dneminde el-Melikl-Kmil Nsirddin Memlkleri Slih Necmeddin Eyyb ile Nsr Selhaddin Yusuf arasnda taksim etti. Bilhassa sultan olduktan sonra Slih bunlardan ok vefa grd iin Kahirede Ravza denilen Nil zerindeki adada bunlara gayet gzel bir kale ina ettirdi. Ada zerinde yaadklar iin bunlara Bahr Memlkleri denmekteydi. Bunlar genelde Kpak ve ounluu Mavernnehir blgesinden Trk soylu kimseler idi. Son Eyyb Sultan Trnhn 1250 ylnda ldrlmesi zerine onun yerine tahta oturan Slihin hanm Trk asll ecerddr ordu kumandanlna Emir zzeddin Aybek Trkmnyi getirdi. Seksen gn tahtta kaldktan sonra hakkndan feragat ederek yerini kendisiyle evlendii Aybeke brakt. O da El-Melik el-Muizzddevle Aybek el-Cinkir et-Trkmn adyla Msrn hakimi olunca 1250 ylnda Memlkler Dnemi resmen balam oldu. Yaklak yedi yl taht elinde bulunduran Aybek ile kendi soyundan Bahri Memlklerin aras ald ve ou Msr terk etti. 1257 ylnda ldrlnce yerine olu el-Melikl-Mansr Nureddin Ali getiinde Msrdan ayrlanlar geri dnmeye baladlar.15 1260 ylnda el-Melikl-Zhir unvanyla tahta kan ve Memlkler Devletinin asl kurucusu kabul edilen Sultan Baybars hakimiyet alann gneydeki Nbe ve Kuzey Afrikada da Tunusa kadar geniletip adna hutbe okutturdu. Oullar Berke ve Slemiten sonra sultan olan Kalavun (12791290) soyundan gelen Trk soylu Memlk sultanlar bir asr Msrn hakimi oldular. Onlarn ardndan erkes asll Memlk hakimiyeti balad ve Osmanllarn buray ald 1517 ylna kadar devam etti.16 Memlkler Dneminde Bilds-Sudan ile kurulan mnasebetler neticesinde bilhassa KnimBornu sultanlar Memlkl sultanlarna mektuplar gndermekteydiler. Osman b. dris, 794 ylnda (1391-1392) Memlkl Sultan Zahir Berkka gnderdii mektupta Knimin dousundan gelen kle tccar Araplarn rastgele yakaladklar kimseleri kleletirdiklerini, oysa ilerinde kendi akrabalar da dahil hr Mslman kimseler bulunduunu yazmt. Bunlarn yaplacak tetkikle ortaya kacandan emin olduu iin bir an evvel ahalisinin kle tacirlerinin ellerinden kurtarlmasn istedi.17 Msr Memlkleri gl ve zengin hale getirdikleri devleti ve Mool istilasna kar slam savunarak daha byk felaketler yaanmasn engellediler. Ksa zamanda zellikle Arap Yarmadas ve Afrika ktasnda bulunan slm lkelerinin nderi konumuna geldiler. Eyybler Dneminde Msra Trklerin asker olarak getirilmeleri youn bir ekilde devam etmi ve bunun neticesinde bir mddet sonra bunlar hakim snf konumuna gelmeye balamlard. Bunlar zamannda Kzldeniz civarndaki lkelere yaplan seferler neticesinde Yemen dahil olmak zere Mekke ve Medine muhafaza altna alnd. Nil nehri boyunca gneye doru seferler dzenlenerek Nbe ve bugnk Eritre Devletinin bulunduu blgelerin Mslmanlamas saland. Ayrca Hristiyan Habeistann dier dindalaryla yakn temas engellenerek blgede tecrit edilmi vaziyette kald. Kzldenizin Afrika kysndaki nemli liman Sevakin bu dnemde parlad.18 Kahiredeki kymetli tarih eserlerinin ounluu bu dnemde ina edildi. Onlarn bu kadar baarl olmalarnn bir ok sebepleri bulunmaktadr. zellikle Kafkasya ve Mavernnehir blgesindeki genlerin en atak ve grbz olanlar asker seildii iin bunlar her konuda cesur ve atlgan kimselerdi. Ksa zamanda devletin en st yneticisi olabilme imkann ilerinden sadece en beceriklileri elde etmekteydiler. Bu baar da aralarndaki kyasya rekabetin

1063

bulunmas ve son derece iyi bir askeri terbiye almalarnn etkisi de unutulmamaldr. Badatn dmesinden sonra Abbs halifesini Msra gtrmeleri slam alemine almalar konusunda onlara byk frsat verdi. Memlkler Devletini ayakta tutan nemli sebeplerden bir dieri de Hindistan zerinden gerekletiren ticaret olup Avrupallarn oralardaki faaliyetleri neticesinde bu nemli gelirin kesilmesi Memlklerin de sonunu hazrlad.19 B. Osmanl Devletinin Afrika Eyaletleri Tolunoullar Devletiyle birlikte Msr ve Kuzey Afrikada hakim unsur olarak grdmz Trkler bu ktada en geni topraklara Osmanl Devleti zamannda kavutular. XVI-XX. asrlar arasnda bugnk Fas Devletinden ktann gneydousundaki Somaliye kadar gnmzde mevcut on devletin topraklarn hakimiyet altna aldlar. Son derece geni arazilere sahip bu blgelerin dorudan stanbul tarafndan idare edilmesi imkanszd. Zamanla buralara yerleen Trk soylu aileler padiahn fermann da alarak gl eyalet dzenleri kurdular ve adeta yar bamsz bir devlet gibi hkm srdler. zellikle Trablusgarpta Karamanl Dnemi, Tunusta Hseynler Dnemi ve Msrda Kavalal Mehmed Ali Paa ve soyundan gelen Hidivler Dnemi kendilerine has zellikleri ile dier bir ok eyaletten farkl olarak imtiyazl konumdaydlar. Bu eyaletlerden Garp Ocaklar adyla bilinen Cezayir, Trablusgarp ve Tunus son dnemlerine kadar Anadoludan asker toplamaya devam ettikleri iin yerli ahali arasnda da nemli sayda Trk soylu nfus artt. Msra az da olsa Anadoludan asker sevk edildiyse de bilhassa devlet idaresinde eskiden olduu gibi Memlkler soyundan gelen ve Osmanllara gre daha yerli saylanlar ounluktaydlar. Zaten Msr eyaleti dierlerinden farkl olarak bilhassa Mehmed Ali Paa zamannda bilhassa Arnavut asll olmak Rumeliden de epeyce asker toplamt. Ayrca 1555 ylnda Kzldenizin bat sahilinde Sevkin merkezli Habe eyaletinin kurulmas da Osmanl Afrikas iin nemli bir dnm noktasdr. Yemen eyaletindeki valiler bilhassa Babl-Mendeb boaznn iki tarafyla dorudan ilgilenmekteydiler. Bu sebeple Afrika boynuzu tabir edilen blgedeki Osmanllarn menfaatleri ve buradaki Mslman ahaliyle irtibatlar onlar salyorlard. Zaten Habe eyaletinin bilhassa asker ve at ihtiyacnn da bu eyaletten karlanmakta olmas Afrikadaki Osmanl varl iin burasnn da gz ard edilemeyeceini gsteriyordu. Kzldenizde 1517 ylndan itibaren bilhassa Portekizlilerin faaliyetlerinin durdurulmas hem Arap Yarmadasnn hem de Afrikann dou sahillerinin emniyet altna alnmas asndan nemli bir hadisedir. Dou Afrika sahilleri ve i blgelerdeki Mslman emirliklerle yakn mnasebetler kurulmas, Hristiyan Habe Krall ile kk putperest krallklarn etkisiz hale getirilmeleri, hatta Hint Okyanusuna alarak bata Aden Liman olmak zere Hint Okyanusunun Afrika sahillerinde olduu kadar Hindistan tarafna seferler dzenlenmesi de Osmanllarn en gl olduu XVI. asra rastlamaktadr.20 Osmanl Devletinin snrlar iinde kalan btn topraklar corafya kitaplarnda genelde Osmanl Avrupas, Osmanl Asyas ve Osmanl Afrikas diye bulunduklar kta zerindeki konumlar gz nne

1064

alnarak incelenmekteydi.21 Bunlardan Osmanl Afrikas ksm zerinde ok az malumat verildii iin dierleri yannda pek fazla tannmamaktadr. Gnmzde Osmanl arivleri ve Afrikadaki eyaletleri hakknda mevcut yazma ve matbu Trke eserler hakkyla deerlendirilmemektedir. Hatta bu alanda yaplan almalarn da dnya genelindeki Afrika aratrmalaryla birlikte deerlendirilememesi sebebiyle ktann bata tarihi olmak zere bir ok husustaki boluklar doldurulamamaktadr. Aslnda Cengiz Orhonlunun Habe Eyaleti ve Abdurrahman aycnn La Question Tunisienne et la Politique Ottomane (1881-1913) ve Byk Sahrada Trk-Fransz Rekabeti isimli kitaplar herkes tarafndan bu alana yaplan nemli birer katk olarak kabul edilmektedirler.22 Yaklak drt asr Osmanl hakimiyetinde kalan Afrika ktas ile ilgili atlacak en nemli adm bu eyaletleri hakknda gerek Trke gerekse dier dillerde yaplan btn eserlerin tespit edilmesi ve imkan dahilinde olanlarnn temin edilip mesela kurulmas zaruri olan bir Afrika Aratrmalar Merkezinde incelemeye sunulmasdr. Afrika ktas zerinde Arap ve Berberilerin kurduklar ve genelde Kuzey Afrikann byk bir ksmnda hakimiyet tesis ederek bir birlik salayabilen devletler arasnda Fatmiler, Murabtlar ve Muvahhidler gelmekteydi. Trkler tarafndan kurulan ve ksa mrl olan Tolunoullar ile hdler dnda en etkili olanlar ise Eyybler, Memlkler ve Osmanllar olmutur. XVI. asra kadar Avrupallarn bugn Orta Dou tabir edilen Suriye, rdn, Filistin, srail ve Lbnan gibi lkeler ile tarih boyunca bunlarla kader birlii iinde olan Msr ele geirmek iin yaptklar Hal seferleri Osmanl ncesi kurulan bu Trk devletleri tarafndan durdurulmu ve neticesiz braklmt. Bilhassa stanbulun fethiyle birlikte btn Orta Dou zerinde Avrupallarn emelleri yklrken bu defa spanyadaki Mslmanlarn Hristiyanlar karsnda yenilip btn topraklarn kaybetmeleri Kuzey Afrikadaki hanedan devletlerini zor durumda brakt. ou birer ehir ve evresinden ibaret kk hanedanlardan ibaret olan bu devletler arasndaki karde kavgalar ve birbirlerine stn gelebilmek iin zaman zaman spanya, Napoli ve Sicilya gibi krallklardan yardm istemeleri Akdenizin gney sahillerini yaanmaz hale getirdi. Avrupallar daha da ileri giderek yava yava Mslmanlarn yaadklar bu sahilleri ele geirmeye baladlar. Mslman ahalinin o dnemde yardmna koabilecek Osmanl Devletinden baka g yoktu. Zaten Akdenizde nemli bir g haline gelen Trk denizcileri bata Oru Reis, Barbaros Hayrettin Paa ve Turgut Reis kaptanlnda Trklerin blgeyi iyi tanmalar neticesinde Kuzey Afrika sahillerinin birer birer Osmanl eyaletlerine dnmesi saland. Akdenizden bsbtn midini kesen Portekizliler Afrika ktasnn bat sahillerini dolaarak Hint Okyanusu blgesine geip bu defa Dou Afrika sahillerindeki Mslman emirlikleri zor durumda braktlar. Hatta daha da ileri giderek tarihi Habeistan Krall ile yakn mnasebetler kurup hem Kzldenizi ele geirmek hem de blgenin en gl devleti olan Harar Emirliini ortadan kaldrmak istediler. 1517 ylnda Msrn fethi Osmanllara Afrikann btn kuzey sahillerini at gibi Kzldenizin de Arap Yarmadasnda Yemene kadar uzanan dou sahilleri ve daha da nemlisi bat sahilleri olan Afrika kylarn at.

1065

Bu kta zerinde en geni topraklar tek idare altnda toplama baarsn gsteren Osmanllar Msr, Habe, Cezayir, Trablusgarp ve Tunus eyaletlerini slyne (senelik maa) usl ile idare ettiler. Daha sonraki asrlarda bu uygulama dier eyaletlere yayld.23 XVI. asrda Osmanl Devleti 32 eyalete ayrlmaktayd ve bunlardan Arap nfusun yaad on eyaletten drd olan Msr, Trablusgarp, Tunus ve Cezayir Afrikada bulunuyordu.24 XVI. asrda Afrikadaki Mslmanlarn tamamna yakn ya Osmanl Devletinin hakimiyetine girmi veya bilhassa Bilds-Sudan blgesinde olduu gibi padiah halife olarak kabul ederek onun adna camilerinde hutbe okutmaya balamlard. Bu durum XX. asrn ilk yllarna kadar devam etti ve smrgeciliin ktann her tarafnda yaylmasyla birlikte btn tarihi balar koptu. Bugnk ad Gl civarnn en gl hanedan devleti Knim-Bornu Sultanl ile Mali Cumhuriyeti topraklarndaki Songay (Gao) Sultanl Trablusgarp eyaleti zerinden stanbulla yakn mnasebet kurdular.25 Bilds-Sudan blgesinin en gl sultanlar arasnda yer alan Knim-Bornu Sultan dris b. Ali Elevmann (1564-1596) gerek lkesinin topraklarn geniletmesi gerekse o dnemde slam dnyasnn iki gl devleti Osmanl hanedan ve Fastaki Sadler hanedan ile kurduu mnasebetleriyle bilinmektedir. Emniyet ve asayii temin ettii lkesinde refah seviyesini ykselttii gibi Turgut Reise heyetler gnderdi ve ondan temin ettii ateli silahlar sayesinde blgede gcn artrarak bugnk ad ve Nijer Devletlerinde yaayan Tib ve So kabilesinin yurtlar ile Nijeryadaki Hevsa topraklarndan Kanoyu ald. Bu savalar esnasnda Osmanl Devletinden yeniden ateli silahlar istediyse de bu mmkn olmaynca Kanoyu brakmak zorunda kald. Kle ticaretinden elde ettii gelirlerle Sultan dris, Kuzey Afrikadan at satn alyordu. Trablusgarptan Avrupa mallarnn Knim pazarlarna gelmeye balamas ve buradan Bilds-Sudana dalmas bilhassa Hevsa devletleriyle aralarnda rekabete dnt. Ayrca Knim-Bornu sultan da kendi adna ad Gl havzasndaki btn Mslmanlara hkmetmek istiyordu. Daha nce bu sultanln idaresinde kalan Fizan blgesi dris Elevmann hacca gittii 1571 ylnda Fasa ramen Osmanl Devletinin eline geti. 1574 ylnda Sultan dris, Osmanl Padiah III. Muratla grmesi iin be kiilik bir heyetin banda el-Hac Yusufu eli olarak stanbula gnderdi. 1579 ylna kadar burada kalan heyettekiler Sahra blgesinde hac ve ticaret kervanlarnn emniyet ve asayilerinin salanmasn, seyahatleri esnasnda lenlerin mallarnn miraslarna iade edilmesini istediler. Heyettekiler lkelerine dnmek iin stanbuldan ayrlnca Tunus ve Msr beylerbeyi ile Fizan beyine elinin seyahati hakknda bilgi verildi. Knim sultanna ise iki nmeyi hmayun gnderildi. Osmanllarla mnasebetleri iyi olan Songay sultanlnn saldrlarndan kendisini korumak iin Sultan drisin Fas Sultan Ahmed elMansurdan yardm istemesi zerine 4.000 askerden oluan bir ordu ve 600 alim blgeye gnderildi. Bat Afrikann tarihi Songay Sultanl 1591 ylnda Fas tarafndan igal edildi. Bilds-Sudann tek byk devleti olarak Knim-Bornu kalnca evredeki bir ok lkeden alimler Songayn merkezi Timbkt yerine Bornuya akn etmeye baladlar. 1636 ylnda Trablusgarp Beylerbeyi Mehmed Sakzl (1633-1649) Bornu sultan May mere bir mektup yazarak Fizan beyiyle blgenin emniyet ve asayiinin teminini birlikte yrtmelerini istedi.26

1066

spanyadaki Mslmanlar yok olmaktan kurtarp Akdeniz sahilinin nemli merkezlerine yerletirerek ktann kuzeyinin yeniden canlanmasna byk katk salayan Osmanllar onlarn uzun asrlar boyunca kazandklar tecrbelerinden de istifade ettiler. spanyay en son 1609 ylnda terk etmek zorunda braklan 80.000 Mslmann Cezayir ve zellikle Tunusa geirilmeleri temin edildi.27 Yerli ahalinin ounluunu tekil eden Berberiler ve Araplara gre Osmanl idaresiyle daha iyi mnasebetler kuran ve Morlar/Moreskler de denen Endlsl Mslmanlarla Anadoludan askerlik ve denizcilik yapmak zere buraya sevk edilenler arasnda yaplan evlilikler sonucunda kuvvetli ailevi balar kuruldu.28 Osmanl Devletinin Kuzey Afrika eyaletlerinin Akdenizi bir Trk denizi haline getirmedeki etkileri ok byktr. Blge Anadoludan sevk edilen askerler iin byk bir geim kayna olduu kadar yerli ahali iin de bir huzur ortam salanmasna vesile oldu. Denizcilik adeta Hristiyan soylulara mahsus bir meslekmi gibi gsterilse de Trkler kadar Mslman yerli ahaliden Berberiler ile Araplar ve Morlar da bu alanda maharet sahibiydiler. XVII. asra gelindiinde Kuzey Afrika sahilindeki ehirlerde yaayanlarn says yz binlerle ifade edilir hale geldi. Akdenizdeki Osmanl ncesi Mslman gcn krarak Sicilyadan atan Avrupa donanmalar Mslmanlara byk eziyet ettiler. Trklerin denizlerde yaptklar baarl seferleri sayesinde gelien ticari hayat ve Avrupann gney sahillerinden toplanan vergiler eyalet merkezlerine getirilerek yerlilere datlmas ehirlerde refah seviyesini artrd. Afrikada Osmanl idarecileri merkezden gnderilen paralarla deil bizzat mahallinde elde ettikleri gelirlerle bu blgeleri kalkndryorlard. Anadoluda olduu gibi bir ok Afrika ehrinde Osmanldan kalma eserlere rastlanmasnn sebebi bu idarecilerin ahaliyi rahat iinde yaatma gayretlerinin neticesidir. Cami, medrese, hamam, su yollar ve kprler gibi eserlerin bir ksm hala Trablusgarp ve Tunusta mevcutken Cezayirde yok denecek kadar azdr. Bunun sebebi Fransz igali karsnda her trl siyasi ve iktisadi desteini ortaya koyarak mcadele eden Hamdan Hocann Mirtl-Cezayir adl eserinde bahsettii gibi 1830 ylndan itibaren smrge idaresi tarafndan yok edilmeleridir.29 1266 (1850) tarihli Osmanl slnmesinde Afrika eyaletlerinden Cezayir yer almamaktadr. nk bu eyalette son olarak Konstantin 1848 ylnda dt iin artk burada bir Trk idari birimi kalmamt. Slnmede dier drt eyalet olan Habe, Msr, Trablusgarp ve Tunus hakknda malumat bulunmaktadr. lk nce bilgi verilen Habe eyletine bal olarak iki liva grnmektedir ki bunlardan Cidde livasna bal Mekke ve Medine dahil olmak zere ou Arap Yarmadasndaki ehirlerdir. Eyaletin Yemen livasna bal yerlerden Cezre-i Masavva Afrika kysnda yer almaktayd. Msr eyleti Atfihiyye, Feyym, Kalybiyye, Kahire, Buhayre, Menfiyye, Kina, Mansre, arkiyye, Ben Syef, Garbiyye ve Syt (Asyt) isimli on iki liva ve yetmi iki kazaya ayrlmt.30 Trablusgarp eyaleti Cebel-i Garbiyye, Bingazi, Trablusgarp merkez, Hums ve Fizan adl be liva ile krk kazadan mteekkildi.

1067

Tunus eyaletine gelince buras Tunus, Bizerte, Kala-i Tabarka, Kf maa Amdn, Mikne, Sinn, Testr, Tabarsk, Ifrikiyye maa Bce, Matar, Dhil maa Sleyman, Kala-i Kalbiy, Kala-i Hamme, Shil maa Ssa, Lecm, Mehdiyye, sfakus maa Kerkene, Kayrevn, Cerd Cerbe, El-Araz ve Zrzs isimli yirmi iki kazaya ayrlmt.31 Habe eyaletinin daha sonraki yllarda (1277/1860) Necid, Mekke, Cidde ve Medine olmak zere drt livaya ayrld ve bunlardan Afrika kysnda sadece Cidde livasna bal Masavva ve Sevkin kaymakamlklar bulunduu anlalmaktadr.32 Kzldeniz sahili ve Somaliye kadar uzanan sahiller ile i blgeleri Kavalal Mehmed Ali Paa ve onun soyundan gelenler zamannda daha ok Msr Sudan diye de anlmaya baland. Buras Masavva ve Sevkin muhafzlklar ile on bir mdrle ayrlmaktayd: Hartum, Dongola, Berbera, Tka, Sennar, Bahrl-Ebyaz, Bl-y Nil, Kordofan, Drfr, Bahrl-Gazel ve Harar.33 Osmanl Devletinin son yllarnda Afrikadaki eyletlerinin slnmelerde (1336/1918) sadece adlarnn zikredildiini ve herhangi bir teferruta rastlanmadn gryoruz. Devlet slnmelerinin son ksmnda Eylt- Mmtze ve Muhtra adl blmde sadece Msr hidivinin ad ile Msr Fevkalde Komiserinin ad zikredilmekte, Trablusgarp ve Bingazi ile Tunus eyleti ismen verilmektedir.34 Ayrca Osmanl hudutlar iinde yer almayan veya son dnemlerinde Nijerdeki Kavar sultan, Byk Sahrann iki byk kabilesi olan Tevarklar ve Tblar iin yeni kazalar kurularak bunlar Trablusgarp vilayetinin Fizan sancana balanmlard. Bunlarn yaadklar blgelerin de gneyinde yer alan ve bugn Orta ve Bat Afrika isimlendirilen Bilds-Sudanda bir ok sultanlk smrge dnemine kadar Osmanl Devletiyle balarn koparmadan yaadlar.35 Zaten Osmanl ncesi de dnemin gl slam devletleri olan Abbs, Fatmi, Endls Emevi ve Memlklerle ok yakn mnasebetler kurmulard. Zengin Afrikal sultanlarn hac seyahatleri esnasnda beraberlerinde getirerek hayrlar iin dattklar altnlarla ilgili bilgilere XIV-XVI. asrlar arasnda yazlan tarih kitaplarnda ska rastlanmaktadr. Afrika boynuzu olarak bilinen bugnk Somali Cumhuriyeti ve onun art lkesi konumundaki bugnk Etiyopya Devletinin gneydou snrnda yer alan Harar Emirlii kkleri X. asra dayanan bir emirliin devamyd. slam tarihi kaynaklarnda Habeistan olarak geen ve bugn Somali, Cibuti, Eritre, Etiyopya, Sudan ve hatta ksmen Uganday da iine alan blge zerinde bu emirlik XVI. asr boyunca ok geni topraklara kavutu. Bilhassa Hristiyan Habe Krallnn Portekizlerle ibirlii yaprak Harar Emirliini yok etme mcadelesi Osmanl Devleti tarafndan engellendii gibi kendilerine ateli silahlar ile onlar kullanmalarn renmeleri iin eitici kimseler gnderilmesiyle blgedeki varlklar uzun asrlar srd. Osmanllar Harar Emirliini dorudan desteklerken Hristiyan Habe Krall ile yaptklar baz savalarda kar tarafn eline den Trk esirler zamanla bu krallk ierisinde de nemli grevlere geldiler ve kraln ordularna da ateli silah talimi yaptrdlar.36 Kavalal Mehmed Ali Paann Sudana yapt seferler ve soyundan gelen Hidivlerden bilhassa smail Paann padiahtan btn Kzldenizin bat sahili ve Somalinin Resl-Hfn iskelesine kadar topraklar vergi

1068

mukabilinde zerine almas blge tarihi asndan yeni bir dnemin almasna sebep oldu. nk 1869 ylnda Svey kanalnn almasyla birlikte Avrupal devletlerden bilhassa Fransa, ngiltere ve talya bugnk Somali, Cibuti ve Eritre sahillerindeki baz kk iskeleleri mahalli idarecilerinden para mukabilinde kiraladlar. Bir mddet sonra kendi bayraklarn ektikleri bu iskeleleri birer mstemleke olarak benimsediler. Osmanl Devleti smail Paann blgedeki faaliyetlerine bir dereceye kadar rza gsterdiyse de 1879 ylnda yerine hidivlik makamna Mehmed Tevfik Paay getirdi. 1874-1884 yllar arasnda Ugandaya kadar uzanan Msr Sudannn snrlar buralara sevk edilen asker ve sivil memurlarn zor artlar altnda kalmalar zerine geri ekilmeleriyle iyice darald. Zaten ngiltere 1882 ylnda Msr igal ettii iin Hidivlik hl kendi zerinde grnen bu yerlerin vergilerini demekte epeyce sknt ekmeye balad.37 I. Msr Eyaleti, Hidivlik ve Msr Krall (1517-1953) Yavuz Sultan Selimin 1517 yl banda Memlkl hakimiyetine son vererek Msr ele geirmesiyle buraya bal btn blgeler de dorudan Osmanl hakimiyetine geti. Msrda yaayan Memlklerin tamam yeni idareyi tanyarak tebaas olmay kabul ettiler. Yeni dnemde mstakil lke konumunu kaybetti ve burada ilk defa uygulamaya konulan merkeze bal sliyneli bir beylerbeylik tekil edildi. Tecrbeli saray idarecileri, vezirler, mal defterdarlar, sabk beylerbeyleri, harem aalar, silahdarlar ve haznebalar arasndan uygun grlenler Msr beylerbeyi tayin edildiler. lk beylerbeyi Msr seferine katlan Vezir-i zam Yusuf Paadr. Onun ksa srede azledilmesinden sonra yerine Memlkler ve Araplarla uyumlu bir kiiliiyle tannan ve ayn zamanda bir erkes Memlk olan Hayrbey getirildi.38 Fetihten sonra Memlklere ait ocan kaldrlmamas btn Osmanl devri boyunca bu eyalette kan isyanlarn ana sebebi olarak gsterilmekteydi. Msr eyleti Afrika ve Arap Yarmadasnda Osmanl hakimiyetinin tesisinde ve devam ettirilmesinde ok nemli konumda olduu iin buraya tayin edilen beylerbeyilerinin sorumluluklar ard. Devlet bunlarla sk temas halinde bulunmakta ve btn gelimeler annda buraya aktarlmaktayd. Tarann idaresi kif ad verilen memurlarn elindeydi ve lke genelinde otuz alt kaiflik vard.39 Anadoludan bata kereste olmak zere Msrn bir ok ihtiyalar karlanrken oradan da stanbula zellikle pirin olmak zere zahire sevkiyat yaplmaktayd. Msr ayrca ihtiya duyduu ve daha nce Hindistan ticaretiyle elde ettii mallar Afrikann i blgelerinden temin etmek zorunda kald.40 Franszlar Msr 1798 ylnda igal ettilerse de 1801 ylnda Trk ve ngiliz kuvvetleri karsnda direnemeyip ekildiler. Asrlarca Memlkler ile Osmanllar arasnda mevcut soukluk ksa zamanda aralarnda bir yaknlamaya sebep oldu. 1805 ylnda Kavalal Mehmed Ali Paa vali olunca Msr ile Osmanl Devleti arasnda yeni bir dnem balad. Osmanl Devletine kar zaman zaman isyan eden Mehmed Ali Paa en zor zamanlarda yapt yardmlar sayesinde bir ok belann nnn alnmasnda byk katklar salad. Yunan isyan ve Vahhabilerle mcadelesi netice vermi ve devlet biraz rahatlamt. ngiliz igaline kadar onun Msrda kurduu dzen sayesinde bu lke tarihinde en fazla

1069

Osmanl Trklerinin damgas tanr hale geldi. 1841 ylnda Sudan bir ferman ile ona tevdi edildi. smail Paa zamannda ise Hidiv adna Sudan blgesi ngiliz valiler tarafndan idare edildi. Bu valilerin Msr adna da olsa blgede faaliyet gstermeleri bir ok blgede Msra kar cephe alnmasn beraberinde getirdi. Sudandaki Mehdi hareketi dnda bir zamanlar Msr ordusunda grevli Zbeyr Paann adamlarndan Rabih b. Fazlullah kumandannn Msrda alkonulmas zerine ad Gl blgesine ekilerek ngilizlerden kurtuldu. Ancak blgeyi igal etmek zere olan Franszlarla mcadele etmek zorunda kald. Bagirmi, Vedy, Knim-Bornu gibi tarihi sultanlklara son vererek 1880li yllarda kurduu devleti 1901 ylnda Franszlarla yapt savata yenilerek ldrlmesi zerine ykld.41 Mehmed Ali Paann kendi soyundan gelen valiler dneminde Msr Osmanllardan her geen biraz daha uzaklaarak siyasi ve iktisadi bakmdan adeta Avrupaya bal hale geldi. Bilhassa smail Paann ald borlar yznden lke ok skntl anlar yaad. ngilizler 1882 ylnda Msr igal etmekle birlikte Osmanl hakimiyetine dokunmadlar. 1922 ylna kadar devam eden igal sona erdirilerek Msr bamsz devlet ilan edildi ve I. Fuad kral olarak tahta oturdu. 1936 ylnda yerine geen kral Farukun 1953 ylnda tahtndan feragat etmesiyle birlikte Msrdaki Trk soylu hakimiyet de son buldu.42 II. Cezayir Eyaleti (1516-1848) Osmanl denizcileri XVI. asrn ilk yllarndan itibaren Cezayirin civarnda grnmeye baladlar. Artan spanyol tehlikesi karsnda Cezayir ehri yerli ahalisi onlardan yardm talep etti. Trk denizcileri ile anlaan Kk Emiri Ahmed bnl-Kdi bunlarn Ccele yerlemelerine yardmc olmutu. Bunlardan ald 5.000 kiilik destekle Oru Reis Cezayir Emiri bulunan Selm Tummyi malup etti. ehri ele geirdikten sonra 1516 ylnda kendisini Cezayir hakimi tayin ettiyse de bir mddet sonra epeyce bir blge Osmanl hakimiyetine girince mahalli emirler Trklerin varlndan rahatsz olmaya baladlar. Gizliden gizliye spanyollarla birlikte hareket etmenin yollarn aradlar. Cezayir memleketini iki blgeye ayran Trkler dou blgesinin idaresini Ahmed bnl-Kadiye verdiler. Kk Emiri desteini ektii gibi Cezayir ahalisi de Barbaros Hayrettin Paaya gerekli yardmda bulunmaynca geici bir sreyle bu eyaleti terk etmek zorunda kaldlar. 1520-1525 yllar arasnda Ccelde yeniden toparlanana Trkler Tunus hakimi ve blgedeki spanyollarla irtibat devam eden Ahmed bnl-Kdi karsnda bu defa Ben Abbas Emiri Abdlaziz ile birlikte hareket ederek onlar yendiler.43 Oru Reisin vefatndan sonra kardei Barbaros Hayreddin Paann 1529 ylnda yapt bir seferle Cezayir kesin olarak Trk hakimiyetine girdi. Trklerin Akdenizin gneyinde son derece nemli bir noktaya yerlemeleri Hristiyanlk iin uzun asrlar devam edecek tehlikeli bir dnemin balangc oldu. zellikle 1707 ylna kadar spanyollarn ellerinde tuttuklar Vehran (Oran) ehri dnda Cezayirin geri kalan ksmlar iin emelleri tamamyla yok oldu. Trk hakimiyetinde buras

1070

Akdenizin en cazip ehirlerinden birisi haline geldi. Hayreddin Paann yolundan giden beylerbeyileri Tlimsan da alarak Fastaki Sadilerin buray ele geirmesini engellediler. Cezayir eyaleti genelde Barbaros Hayreddin Paann kurduu dzenini korumakla birlikte zamanla idaresinde ciddi deiiklikler geirdi. Buradaki Trk hakimiyeti drt ayr devreye ayrlmaktadr: Beylerbeyiler Devri (1518-1587); Paalar Devri (1587-1659); Aalar Devri (1659-1671) ve Daylar Devri (1671-1830). Daylar Cezayir ve evresini drt Trk kaid tarafndan idare ederken eyaletin geri kalan ksmlar ayr beylik olarak taksim edilmi olup bunlar srasyla merkezi Maskara ve Vehrn olan Garp beylii, merkezi Konstantin olan ark beylii ve merkezi Medea olan Tittari Beyliidir. Her beylik ise bir beyin idaresindeki olup bunlarda birer Trk kaidin tayin edildii vatanlara ve kabile eyhleri ynetimindeki duarlara ayrlmaktayd. Cezayir eyaleti beylerbeyi olan Barbaros Hayreddin Paa Dneminden itibaren bilhassa Grnatay spanyollardan kurtarmak iin 1529-1610 yllar arasnda bir ok giriimde bulunmulard. Ayn dnemde Fastaki Sadiler Osmanllara kar spanyollarla ibirlii yaparken Endlsteki zor durumda kalan Mslmanlar kurtarlmay bekliyorlard. Bu yzden Trk denizcileri onlarca gemilerle yaklak seksen sene on binlerce Mslman daima yaayacaklar tarzda Akdenizin gney sahillerdeki ehirlere yerletirmilerdi. Cezayir isimli kck kasaba devasa bir ehre dnt ve on binlerce Trk, Arap, Berberi, Endlsl Mslman ile saylar on binleri bulan Avrupal Hristiyan esirleri barndrmaya balad. 1612 ylnda ehirde 12.000 hane ve 60.000 nfus yayordu. Anadoludan buraya asker olarak sevk edilen vasfsz insanlarn zamanla burann en st tabakasn tekil edecek grevlere gelme ihtimalleri vard. Yerli kadnlarla evlilikleri neticesinde kulolu denilen yeni bir nesil zuhur etti ve saylar on binleri bulan bu insanlar bilhassa eyaletin merkez ehirleri dnda kalan blgelerde milis kuvveti ve vergi tahsilinde nemli grevler stlenmekteydiler. Zaman zaman valilerle aralar alnca isyan kardklar iin eyaletin sekin grevlerinden mahrum edildikleri dnemler oldu.44 Franszlarn 1830 ylnda buray igal faaliyetleri asrn sonuna kadar devam etmi ve bugnk lkenin gney snrlar ise ancak 1918 ylnda smrge idaresine dahil edilebilmiti. Osmanl Devletinin igal karsndaki btn giriimleri neticesiz kalm ve are olarak Tunus ile Trablusgarp eyaletlerini elinde tutmaya daha fazla arlk vermeye balamt.45 III. Trablusgarp Eyaleti (1551-1912) Malta valyelerinin Trablusgarp ele geirmeleri zerine buradan 1519 ylnda stanbula gnderilen yerli ahalinin temsilcileri ilk defa Osmanl Devleti ile irtibat kurarak yardm talebinde bulundu. Divn- Hmyn Endern Aalarndan Hadm Murat Aa Beylerbeyi unvanyla emrine

1071

verilen bir filo ve 6.000 askerle buraya gnde ayacak bir eyaletin temellerini atmas hususlar zerinde ciddi aratrmalar gerektirmektedir. Balangtan talyan istilasna kadar bu eyaletin Osmanl dnemindeki tarihi drt ayr dnemde incelenmektedir. Osmanlnn tam hakimiyetindeki lk Valiler Dnemi, Daylar Dnemi (Yenieriler) ve Karamanl Hanedan Dnemi (17111-1835) ve son olarak merkezi idareye dorudan baland kinci Valiler Dnemidir (1835-1912). ehrin surlar dndaki asayi ve emniyet daha ilk dnemde getirilen askerlerin yerli kadnlarla evlilikleri sonucunda oluan yeni nesil Kuloullar tarafndan salanmaya baland. Bunlar daima bir baaann idaresi altnda tutuldular. Karamanl Ahmed Paann eyaleti ele geirdii 1711 ylndan 1835 ylna kadar yar mstakil bir devlet gibi idare edildiini grmekteyiz. Osmanl hakimiyetinin ikinci defa dorudan stanbuldan saland yeni dnem ise 1912 ylna kadar devam etti ve devletin dorudan idare etmeye devam ettii son eyalet buras idi.46 Trablusgarp yzlm itibaryla Anadoludan daha byk topraklarna ramen nfusu ve yerleim yerlerinin says azd. Fakat Anadoludaki sradan bir ky kadar bile byk olmayan kasabalara nemli gzergahlar zerinde olduklar iin kaymakam veya nahiye mdr, naib ve dier memurlar tayin edilirken ok snrl sayda asker bulunduruluyordu. Avrupal seyyahlar bile artan bu durum daha ziyade ahalinin halifeye ballklaryd. Bazen stanbuldan tayin edilen bir kaymakam veya nahiye mdr sayesinde hatta dorudan o mahallin saygn reisine belli bir maa tahsis edilerek Osmanl hakimiyeti devam ettiriliyordu. zellikle Trablusgarp eyaletine bal Fizan sancana bal kaza ve nahiyeler bu konuda en uygun rnei oluturmaktadrlar.47 Gnmzde ad adyla bilinen lkenin kuzeyindeki Tibesti dalk blgesinin merkezi Bardayda kurulan Tibu Reada ve Ayn Galaka merkezli Borku kazalar, Nijerin kuzeydousundaki tarihi Kavar Sultanlnn merkezi Bilmada kurulan Tibu Kavar kazas,48 Byk Sahrann kuzeyinin tamamn kontrollerinde tutan Ezgar ve Haggar Tevarklar iin merkezi Canet kasabas olan Ezgar-Haggar Tevark kazas kurularak kendilerinin sultan veya reis dedikleri kimseler kaymakam tayin edildikleri gibi herhangi bir grev verilmemekle birlikte toplumlarn temsil ettikleri iin maalar tahsis edilmi ve kendilerine deiik nianlar ihsan edilerek gnlleri alnmaktayd.49 Yaklak drt asrlk bir hakimiyetin ardndan Osmanllarn Kuzey Afrikadan en zor ekildikleri yer Trablusgarp olmutur. Dnyada Mslmanlarn yaadklar lkelerden Avrupallar tarafndan igal edilemeyen sadece buras kalmt. ayet yaplan antlamalar gerei talya payna den bu topraklar Osmanl Devletinden alacak olursa bu durum herkesi ok zecekti. Zira bu savaa onlar iin bir lm-kalm meselesi haline gelmiti. Bu yzden savan devam ettii yllarda bata Anadolu olmak zere Yemenden Hindistana kadar ve Afrikann her tarafndaki Mslmanlar bu savata Osmanl ordusunun kazanmas iin gleri nispetinde maddi-manevi yardmda bulunuyorlard.50

1072

talyanlarn Trablusgarp igali uzun bir hazrlanmann sonucu gereklemi ve idare Osmanl Devletinde olmasna ramen toplumsal hayata yn veren bir ok husus yava yava onlarn eline gemiti. smen Osmanl vilayeti iken aslnda bir talyan kolonisine dnm ve talyan mzii, talyan okullar, talyan mallar, talyan posta vapurlar, talyan kitaplar ve gazeteleri her yerde bulunmaktayd. Burada Osmanlnn varl adeta bir yama haline gelmiti. talyan gemilerinin ska ziyaret ettii Trablusgarp limanna bir ylda gelen vapur ise sadece srgn getirmiti.51 IV. Tunus Eyaleti ve Tunus Emreti (1535-1957) 1534 ylnda son Hafs Sultan Hasan b. Abdullahn Barbaros Hayreddin Paa tarafndan Tunustan uzaklatrmsa da Trkler bu ilk mdahale ile buraya yerleemediler. Trablusgarp spanyollardan alan Turgut Reis gneydeki ehirlerden 1556 ylnda Kafsay, iki yl sonra da Kayrevan ald. 1574 ylnda ise stanbuldan Sinan Paa kumandasnda Tunusa sevk edilen Osmanl donanmas buradaki spanyol igaline son verdii gibi Hafs hanedan da ortadan kalkt. Balangta Cezayire balanan Tunus 1587 ylndan itibaren de Afrikadaki dier Osmanl eyaletleri arasndaki yerini ald. Buras o dnemde devaml olarak Endlsten g ald ve sahildeki bir ok ehre yerletirilen bu insanlar eyalette bahvanlk ve sanayinin gelimesine byk katk saladlar. Eyalet tekil edilmesinden henz bir ka sene gemeden yenierilerin mdahalesi ile seilen daylar eyaletin gerek sz sahipleri oldular. Padiahn buradaki temsilcisi konumundaki valilerin Paa unvanyla bir makam sahibi olmaktan baka etkinlikleri kalmad. Korsika asll olup paa tayin edilen Murad Bey (1612-1631) eyaletin idaresini kendisi hayattayken oluna devredince Murdler ad verilen dnemi balatm oldu. 1705 ylnda asker aas Hseyin b. Ali Trk eyaleti ele geirerek Hseynler Dnemini balatt.52 Tunus Beyleri tarafndan bir ok Avrupa devletiyle anlamalar imzalanabiliyordu. Hseynler Dneminde Osmanl hakimiyeti burada iyice gevedi. 1827 ylndaki Navarin faciasnda Tunusun bir filosu bulunmas ve Krm Harbi iin 1855 ylnda birlikler gnderilmesi Bbliye son dnemde yeniden yaknlama balatldn gstermektedir. 1881 ylnda Franszlar buraya 30.000 kiilik bir odu gndererek istila ettirdiler. Bey yine lkenin hakimi olmaya devam etse de himaye adyla kurulan Fransz idaresini temsil etmek zere bir bykeli sfatn tayan orta eli bulunuyordu. Eyalet valileri Fransz sivil murakblarn emrinde grevlerini yrttler.53 V. Habe Eyaleti (1555-1916) Yemen Beylerbeyi zdemir Paa 1554 ylnda stanbula arlmasnn ardndan Habe seraskerliine tayin edilince Kzldeniz blgesinde sefere kt. 5 Temmuz 1555 tarihinde Habe eyaletini kurdu ve nce Sevkini eyalet merkezi yapt. XVI. asr iinde buraya bal sekiz sancak bulunmaktayd. 1557 ylnda alnan Masavva bu eyaletin ikinci merkezi olunca Sevkin ise buraya bal bir sancak tekil edildi.

1073

Habeistann Tigre eyaleti 1558 ylnda ve Debrv eyaleti 1559 ylnda fethedilince ok sayda putperest ve Hristiyan Mslman oldu. zdemir Paa ise 1560 ylnda Debrvda vefat edince nce oraya defnedildiyse de daha sonra kabri Masavvada yaplan trbeye nakledildi. Yerine geen olu Osman Paa babasnn lm zerine kaybedilen topraklar yeniden geri ald ve blgede Osmanl idaresini yeniden kurdu. Habe Krallna seyahat etmek isteyenler buradaki Osmanl beylerbeyinden izin almak mecburiyetindeydi. XVII. asrda ise burann beylerbeyi tekrar Sevkinde oturmaya balad. Devletin buraya tayin ettii en st rtbedeki bu insanlar genelde Msrda daha nce sancak beylii grevi yapm olanlar arasndan seilmekteydiler. XVII. asrda ise stanbuldaki kapcbalardan da tayin edilenler olmu ve her ylda bir deien beylerbeyileri olup eyaleti slyne ile idare etmilerdi. XVIII. asrn bandan itibaren bu eyalet Cidde sancayla birlikte idare edilmeye balad. Beylerbeyileri grev yerlerine gitmek zere yola ktklarnda Msrdan kendilerine asker toplama izni verilirdi. Daha sonra Yemenden de buraya asker ve at sevk edilmeye baland. Grev yerlerine ulamalar iin emniyet ve yol gvenlikleri iin Msr tarafndan avular grevlendirilirdi. Yemen ve Habe eyaletlerinin erzak ihtiyalar da genelde Msrdan temin edildii iin zaman zaman saraydan ihtiyatl davranlmas istenmekteydi. zellikle sava durumunda Habe eyaletinin zahire ihtiyac Saidde kurulan merolu vilayeti tarafndan karlanmaktayd. Yine Mekke eriflii de Habe Beylerbeyliine yardm gndermekteydi. Bilhassa Yemen bir isyanlar lkesi olduu iin yardmlar genelde Msr tarafndan karlanmaktayd. 1573 ylnda kurulan brim sanca bilhassa bu sevkiyatta ok nemli grev stlenmekteydi. 1584 ylnda brim de bir eyalete dntrld ise de bir yl sonra tekrar sancak yapld. Bilhassa zmrt madenleri dolaysyla burann nemi kmsenemeyecek kadar bykt. Osmanllar kendi idareleri altndaki yerleri iyi muhafaza etmek iin kaleler ina etmekteydiler. Bu amala Habe eyaleti snrlar iinde de Kzldeniz sahilinde Sevkin, Masavva ve Debrvda kale ina ettirdi. Daha sonra Bender-i Abdullah ve Harkik (Arkiko) kaleleri ina ettirilirken 1588-1589 yllarnda ise mevcut yedi kale tamir edildi. Kzldeniz bir Osmanl i denizi haline dnnce buradaki gney donanmas Hint, Svey ve Moha kaptanlndan ibaretti. Habe eyaletinin sahilleri karakol gemileriyle gzetlenmekte olup beylerbeyinin iznine sahip olmayan gemilere bu karakol gemileri Kzldenizden gei izni vermiyorlard.54 Habe eyaleti XVIII. asrda nemini kaybetmeye balad ve Cidde sancayla birlikte idare edilir hale geldi. Buradaki idari yap merkezden gnderilen idareciler yerine yerlilerin ileri gelenlerinin eline teslim edilirken, mevcut memur ve askerler de yerli kadnlarla evlenerek yeni bir neslin domasna sebep oldular. Eyalet 1701 yl ncesi Cidde sancak beylii ve Mekke eyhlharemlii ile birlikte tevcih edilirken bu tarihten sonra Rumeli Beylerbeyi payesi ile Cidde sanca mutasarrf olan Mekke eyhlharemlii tarafndan idare edilmeye balad. 1756-1792 yllar arasnda vezir rtbesinde 29 beylerbeyi buraya tayin edildi. Son dnemlerinde buraya tayin edilen beylerbeyileri Masavva ve Sevkinde oturmayp yerlerine mtesellimler gndermekteydiler. Memurlarn ahali zerinde nfuzlar azalnca yerlerine genelde yerli kadnlardan doan yeni nesil arasndan seilen naibler tayin ettiler.55

1074

Sudan ile ad Devletleri arasnda yer alan Kordofan, Darfr, Sennar ve Func sultanlar da zaman zaman Osmanl Devletiyle yakn mnasebetler gelitirdiler. Hint Okyanusu sahillerinde gnmz Kenya ve Tanzanya zerinden Mozambikin gneyine kadar uzanan ky boyunda kurulan Zengibar Sultanl da blgede Osmanl Devletiyle balarn koparmad. Afrika ktasnn hemen her taraf ile ilgilenmek zorunda kalan Osmanl Devleti Endonezya topraklarnda Hollanda smrgeciliine kar mcadele eden bin Mslmann kleletirilerek bugnk Gney Afrikaya yerletirilenlerin neslinden gelen insanlara da yardm elini uzatt. Daha sonra ngilterenin eline geen lkeye bu defa da Hindistandan yeni Mslmanlar getirilince nceki gelenlerle bunlar arasnda geimsizlik balad. Neticede stanbuldan ilim sahibi bir kimsenin gnderilmesi talep edildiinde Ebu Bekir Efendi isimli bir alim bu lkeye gnderilerek Gney Afrika Mslmanlarna hizmet etti. mit Burnu Mslmanlar da denilen bu toplumla mnasebetler bu lkenin Cape Town ehrinde bir Osmanl Mektebi aacak kadar ilerletildi.56 Dou Afrikada byk gller blgesi olarak da bilinen bugnk Uganda Cumhuriyeti topraklar 1874-1884 tarihleri arasnda Msr Hidivlii idaresine girdirildi. Arnavutluk Valisi smail Hakk Paann zel doktoru olan ve daha sonra onunla birlikte deiik vilayetlere giderek doktorluk yapan Prusya asll Mehmed Emin Paa (Eduard Schnitzer) daha sonra gittii Msr Sudann merkezi Hartumda muayenehane amt. 1878 ylnda brahim Fevzi Beyin yerine merkezi Lado olan Hattistiv Mdriyeti valisi oldu. Bu grevde 1890 ylna kadar kalan Emin Paa burann Belika Kral II. Leoplodun idaresine gemesinden sonra blgeyi terk ederek Alman Hariciye Nezaretinin emrine girerek onlarn smrge idarelerinin genilemesine yardmc oldu.57 slam, Afrika ktasnn bir taraftan kuzeydou ve gneydou taraflarndan girerek Atlas Okyanusu ve Hint Okyanusu sahillerinde nemli ticaret merkezleri olumasna dier taraftan da i blgelere nfuz ederek farkl blgeler arasnda byk kervan yollar ann kurulmasn salad. Smrgecilikle birlikte binlerce yl ak kalan bu yollar tarihe karnca Afrikaya hayatiyet veren en nemli damarlar da kurumu oldu. Ayrca Akdeniz ile balantlar tamamen kopan blgelerden bata Amerika ktas olmak zere Atlas ve Byk Okyanustaki adalara milyonlarca Afrikal kleletirerek satld. Osmanl Devleti Afrikadan ekilmek zorunda kalnca Avrupallar tarafndan ktay asrlarca fakirletirmekle sulanmlard. Kendilerinin ise bu geri kalmla son vererek Afrikallara medeniyet gtreceklerini iddia ediyorlard. Oysaki kendileri daha da zenginleirken milyonlarca insan alkla mcadele etmeye balad. Bugn dnya apnda kalknm bir tane Afrika lkesi gsterilemezken birer Osmanl eyaleti olan Cezayir, Tunus, Trablusgarp ve Msr geen asra kadar Avrupallara kar koyabilecek gte adeta mstakil devletler konumundaydlar.58 Smrgecilikle birlikte Avrupallarn Afrikadaki igallerine kadar bu eyaletler genelde snrlarn muhafaza ederek Osmanl idari yaps iinde yerlerini korudular. Ayrca Bilads-Sudan tabir edilen

1075

Kzldenizden Atlas Okyanusuna kadar uzanan Byk Sahra lnn gneyinde yer alan blgede kurulu Func, Dr-Fr, Bagirmi, Vedy, Knim-Bornu, Kano, Sonray irili ufakl bir ok Mslman sultanlkla yakn mnasebetler gelitirildi. Gnmzde bu blgede ad, Orta Afrika, Kamerun, Nijer, Nijerya, Mali, Senegal, Gambiya, Gine, Gine Bisau, Fildii Sahili, Burkina Faso, Gana, Benin, Togo, Liberya, Sierra Leone isimli lkeler yer almaktadr. Tarih boyunca Habeistan olarak bilinen blgede ise Sudan, Etiyopya, Eritre, Somali, Cibuti, Uganda devletleri bulunurken zellikle smrgecilik ncesi etkili konumdaki Zengibar Sultanlnn snrlar da Kenya, Tanzanya, Malavi, Mozambik, Ruanda, Burundi ve Kongoya kadar uzanmaktayd.59 Eitim konusunda Osmanl Devletine sebepsiz saldran Batllarn ktada brakt yksek eitim kurumlar yok denecek kadar az olup bunlarn tamamna yakn byk bir krizdedir.60 Osmanl Devleti dorudan kendi kltrn emperyalist bir tavrla ve zorla tebaasna kabul ettirmedii iin Garp Ocaklarnn devam olan bugnk Cezayir, Tunus ve Libyada Trke konuan bir toplum bulunmamaktadr. Sadece yarm asr smrgeletirdikleri ktadaki 25 lkenin resmi dili Franszca ve yine bir o kadarnn resmi dili ngilizce olup bir ka lkede de Portekizce ve spanyolca resmi dil olmaya devam etmektedir. Osmanllar ktadan ayrldklar son gne kadar yerli ahali arasndaki dini dokuya mdahale etmediler. Hatta kendileri Hanefi mezhebinden olduklar halde bu ktada yaygn Maliki ve afii mezhebine mensup Mslmanlarla herhangi bir meseleleri olmad. Anadoludan getirilen Trk soylular iin Hanefi mft tayin edilirken yerli halka kendi mezhepleri olan Maliki mftler grevlendiriliyordu. Tarikatlar konusunda da epeyce hogrl tavr taknarak faaliyetlerini desteklemiler ama Avrupallarn yaptklar gibi eyhleri ve mritleri ar cezalara uratmamlard. Osmanl Devletinin tarihe kavumasndan sonra btn bir slam medeniyetini kendi istedikleri istikamette deitirerek yeni bir yn vermeye baladlar.61 Ar derece Osmanl aleyhinde yrtlen propagandalar neticesinde Osmanl padiahnn hakimiyetini deil halifelik unvann dahi reddeder hale gelen Afrikal Mslmanlar Trklerden tamamen uzaklatrld. Milliyetilik akmlar yaygnlatrlarak Osmanllar Almanyann kuklas gibi sulandlar.62 Osmanl Devleti Afrikadaki Batllarn bilhassa Mslman blgeleri smrgeletirme

faaliyetlerine bizzat engel olmaya alyor ve Roma, Paris ve Londra gibi nemli bakentlerdeki sefirlerini gelimeler konusunda devaml teyakkuzda tutuyordu. Bilhassa Babakanlk Osmanl Arivinin Hariciye-Siyasiye ksmnda zengin belgeler bulunmaktadr. Afrikadaki btn topraklarn kaybeden Osmanl Devleti bu defa tehlikeyi Anadolu topraklarnda da yaamaya balad. Asrlarca dnya Mslmanlarnn ounluu tarafndan halife olarak kabul edilen Osmanl padiahnn yaad stanbul ve Anadolunun igal ordularndan kurtarlmas iin yardm kampanyalar balatld.

1076

Bu yardmlar Trkiye Cumhuriyetinin kurulmas esnasnda da devam etti. Bir ok Mslman topluluk tarafndan maddi ve manevi yardmlarn esirgemeyenler iinde Fransz, ngiliz ve talyan smrgelerinden ok sayda kimse vard. Hatta hi bir zaman Osmanl hakimiyetine veya nfuz alanna girmeyen Madagaskarl Mslmanlar bile kendi aralarnda topladklar paralar Ankaraya getirip teslim ettiler. Pariste yaymlanan Echos de lOrient dergisinde bunlarn isimleri liste halinde bulunmaktadr.63

Mesela 1517 ylnda Portekizlilerin Kzldenize girerek Cidde limanna saldrmalar zerine

Osmanllarn onlar bu denizden karmalarn konu edinen Jean-Louis Bacqu-Grammont et Anne Kroellin birlikte yazdklar Mamlouks, Ottomans et Portugais en Mer rouge-Laffaire de Djedda en 1517, Le Caire 1988 isimli ayr basm makale ve 1827 ylnda Msr-Osmanl donanmasnn Navarin limannda demir att esnada Avrupa mterek donanmalar tarafndan ani bir basknla bir ka saat ierisinde tahrip edilmeleri ile ilgili Eugne Bogdanovitch tarafndan yazlan La bataille de Navarin1827, Charpentier, Paris 1887, VIII+374 s., isimli kitap rnek gsterilebilir. 2 Mehmed Muhsin (Bandrmalzade), Afrika Delili, el-Ferah Ceridesi Matbaas, Kahire 1312

(1894), s. 513. 3 Ramazan een, Salhaddin Eyyb Devrinde Libyada Trkler ve Karaku Meselesi,

stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Tarih Dergisi, say: 33, Mart 1980/1981, s. 168-198. 4 Hakk Dursun Yldz, Ahmed b. Tolun, TDV-DA, II, 141-143; Andr Miquel, LIslam et sa

civilisation. VIIe-XXe sicle, Armand Colin, Paris 1977, s. 113. 5 Tolunoullar konusunda en kapsaml alma bamsz Azerbaycan Devletinin ilk

cumhurbakan merhum Ebulfeyz Elibeyin Tolunoullar Devleti (868-905), isimli 1969 ylnda hazrlad doktora tezidir (Yayna hazrlayan: Fazil Gezenferolu, Trkiye Trkesine eviren: Seluk Alkn, tken Yaynlar, stanbul 1997); M. C. ehabeddin Tekinda, Memlk Sultanl Tarihine Toplu Bir Bak, stanbul niv. Edebiyat Fak. Tarih Dergisi, say 25, Mart 1971, s. 1-38; Kzm Yaar Kopraman, Msr Memlkleri Tarihi, Kltr Bakanl Yayn, Ankara 1989, s. 2; Nadir zkuyumcu, lk Mslman Trk Devletleri Tolunoullar ve Ihidler, zmir 1996, s. 73+29; Jean-Paul Roux, Histoire des Turcs. Deux mille ans du Pacifique la Mditerrane, Fayard, Paris 1984, s. 137. 6 7 8 Mehmed Muhsin, a.g.e., s. 520; Ahmet Araka, hdler, TDV-DA, XXI, s. 551-553. Mehmed Muhsin, a.g.e., s. 529; Kzm Yaar Kopraman, a.g.e., s. 3. Andr Miquel, a.g.e., s. 113.

1077

9 170. 10 11

Ramazan een, Salhaddin Eyyb Devrinde Libyada Trkler ve Karaku Meselesi, s.

Jean-Paul Roux, a.g.e., s. 137. Mehmed Muhsin, a.g.e., s. 546; Ramazan een, Salhaddn Devrinde Eyybler Devleti,

stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Basmevi, stanbul 1983; Kzm Yaar Kopraman, a.g.e., s. 3. 12 13 Ramazan een, Eyybler, TDV-DA, XII, s. 20-31; Andr Miquel, a.g.e., s. 190-191. Ramazan een, Salhaddin Eyyb Devrinde Libyada Trkler ve Karaku Meselesi, s.

196-198; et-Ticn, Rihlett-Ticn, Tunus 1958, s. 111; Aziz Samih lter, iml Afrikada Trkler, Vakit Gazete Matbaa, stanbul 1936, I, 41. 14 218-221. 15 16 222. 17 el-mer, Maslik el-Absr f Mamlik el-Emsr, I, lAfrique, Moins lEgypte, (40-46), I, Mehmed Muhsin, a.g.e., s. 570-571; Kzm Yaar Kopraman, a.g.e., s. 4-5. Mehmed Muhsin, a.g.e., s. 602; Kzm Yaar Kopraman, Baybars I, TDV-DA, V, 221M. C. ehabeddin Tekinda, Memlk Sultanl Tarihine Toplu Bir Bak, stanbul

niversitesi Edebiyat Fakltesi Tarih Dergisi, say 25, Mart 1971, s. 1-38; Jean-Paul Roux, a.g.e.,

lAfrique Moins lEgypte, (trc.: Gaudefroy-Demombynes), Paris 1927, s. 40-46. 18 Seyyid Muhammed es-Seyyid Mahmud, XVI. Asrda Msr Eyleti, Marmara niversitesi

Edebiyat Fakltesi Basmevi, stanbul 1990, s. 51; Andr Miquel, a.g.e., s. 224-229. 19 20 C. H. Becker, Msr-Fetihten Osmanllar Dnemine Kadar, A, VIII, s. 218-242. Cengiz Orhonlu, XVI Asrn lk Yarsnda Kzldeniz Sahillerinde Osmanl Hakimiyeti,

stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Tarih Dergisi, say 16, cilt XII, Eyll 1961, s. 1-24. 21 Ali Sib, Corafya-y Mufassal Memlik-i Devlet-i Osmniyye, Matbaa-i Ebuzziya, stanbul

1304, s. 589-625. 22 Abdurrahman ayc, Byk Sahrada Trk-Fransz Rekabeti (1858-1911), Erzurum 1970;

La Question tunisienne et Politique ottomane (1881-1913), Ankara 1990. 23 Kavnin-i Al-i Osman, s. 8-9; Cengiz Orhonlu, a.g.e., s. 104 (Dier drd ise Badat,

Lahsa, Basra ve Yemen eyaletleridir).

1078

24

Andr Raymond, Les provinces arabes (XVIe sicle-XVIIIe sicle) , Histoire de lEmpire

Ottomane (d. Robert Mantran), Fayard, Paris 1989, s. 344; Mouloud Gaid, Trkler daresinde Cezayir, (trc.: Faik Melek), Genelkurmay Basmevi, Ankara 1996. 25 Zakar Draman Issfou, LAfrique Noire Dans les Relations Internationales au XVIe Sicle,

Paris 1982, s. 14, 131, 135. 26 Cengiz Orhonlu, Osmanl-Bornu Mnasebetine it Belgeler, stanbul niversitesi

Edebiyat Fakltesi Tarih Dergisi, stanbul 1969, s. 112-114; Michel Abitbol, Tombouctou et les Arma, Maisonneuve-Larose, Paris 1979, s. 49-50. 27 28 29 30 Andr Miquel, a.g.e., s. 362. Ali Rza Paa, Mirtl-Cezyir, stanbul 1293, s. 44. Hamdan Khodja, Le Miroir, Paris 1985, 88-100. Slnme-1266, s. 89-91; Ali Sibin corafya kitabnn Msr Hidivlii blmnde bu

eyaletin Msr- Esfel/Msr- Bahr, Msr- Evsat/Msrl-Mtevasst ve Msr- Al/Sad adyla corafi blgeye ayrldn mlki olarak ise dokuz muhafzlk ve on alt mdrle ayrldn belirterek bunlarn isimlerini de vermektedir. 31 Slnme-1266, s. 89-91. Ali Sibin corafya kitabnda yirmi kazaya ayrld ve baz

yer adlarnn slnmedekilerden farkl olduu grlmektedir. Kuzey sahilinde bulunan kazalar: Tunus, Bizerte maa Port Frna, Golette ve Tabarka. Dou sahilindeki kazalar: Kalbiyye, Hamme, Shil (Sse), Manastr, Mehdiyye, sfkus, el-Araz (Mehris), Kbis, Cezre-i Cerbe, Kerkene Adalar. eride bulunanlar kazalar: Ifrikiyye (Kayrevn), Dhil (Sleyman), Matir, Te Burb, Testr, Tabersk, Bec, Keff, Rhiyye ve Cerd (Kvisa) (s. 620). 32 33 34 35 36 37 Slnme-1277, s. 156-159. Ali Sib, a.g.e., s. 612. Slnme-1336, s. 817. Guy de Bosschre, Autopsie de la Colonisation, Paris 1967, s. 94-96. Cengiz Orhonlu, a.g.e., s. 83. Ahmet Kavas, Osmanl Devletinin Mslman Harar Emirliiyle Mnasebetleri ve

Hristiyan Habeistan (Etiyopya) mparatorluu le Yaknlamasna Etkisi, Pax Ottomana Studies in Memoriam Prof. Dr. Nejat Gyn, Sota-Yeni Trkiye, Haarlem-Ankara 2001, s. 443-464.

1079

38 39 40 41

Seyyid Muhammed es-Seyyid Mahmud, a.g.e., s. 48-53, 58-71. A.g.e., s. 92-93. J. H. Kramers, Msr-Osmanl Devri, A, VIII, s. 242-250. Ahmet Kavas, Afrikann Smrgeletirilmesi ncesinde Rabih b. Fazlullahn Kurduu

Son Biladus-Sudan Devleti ve Fransayla Mcadelesi, Osmanl Aratrmalar, XX, 9-35, (2000). 42 inasi Altunda, Kavalal Mehmed Ali Paa-Msr Meselesi (1831-1841), Trk Tarih

Kurumu, Ankara 1945; Atill etin, Kavalal Mehmed Ali Paann Msr Valilii, stanbul 1998; J. H. Kramers, Msr-Mehmed Ali Hnedan Devri ve stiklal, A, VIII, s. 250-269. 43 Ahmet Kavas, Cezayirde Kanan Etnik Ayrmcln Temeli ve Kabiliye Meselesi,

Stratejik Analiz, c. II, say 15, s. 109-112. 44 A. mlf., Kuzey Afrikada Bir Osmanl Nesli: Kuloullar, Osmanl Aratrmalar, XXI, s. 31-

67, (2001); G. Yver, Cezayir, A, III, s. 132-151. 45 Ercment Kuran, Cezayirin Franszlar Tarafndan gali Karsnda Osmanl Siyaseti

(1827-1847), stanbul 1957, 67 s. 46 47 48 Ettore Rossi, Trablus, A, XII/1, s. 445-452. Cell Tevfik Karasapan, Libya, Trablusgarp, Bingazi ve Fizan, Ankara 1960, 166. Ahmet Kavas, Osmanl-Tb Mnasebetleri: Byk Sahrada Rede (ad) ve Kavar

(Nijer) Kazalarnn Kurulmas, slam Aratrmalar Dergisi, 4, 69-104 (2000).

1080

49

Abdlkadir Cm Bey (Baykut), Trablusgarpdan Sahray- Kebire Doru, stanbul 1327, s.

178-220; Ahmet Kavas, Byk Sahrada Gat Kazasnn Kurulmas ve Osmanl Tevarik Mnasebetleri, slam Aratrmalar Dergisi, 3, 171-196 (1999). 50 Trablusgarp Meselesi Bir Mslman Meselesi Oldu, Srat- Mstakim, 25 Zilkade 1329,

c. VII, adet: 167, s. 174). 51 52 53 54 124. 55 56 a.g.e., 129-134. Mustafa Baktr-Cezmi Eraslan, Ebbekir Efendi, TDV-DA, X, 276-277; Ahmet Uar, Ali Fahri, Nasl Gitmiler, Donanma, 3 Ramazan 1332, n. 53-5, s. 70. Atilla etin, Hseynler, TDV-DA, XIX, s. 2628. R. Brunschvig, Tunus, A, XII/2, s. 68-95. Cengiz Orhonlu, Habe Eyaleti, TDV-DA, XIV, 363-367; a. mlf., Habe Eyaleti, s. 91-

Gney Afrikada Osmanllar, Tez yaynlar, stanbul 2000. 57 el-Emir mer Tosun, Tarihu Mdiriyyetil-Hattil-stivail-Msriyye: 1869-1889, Matbaatl-

Adl, skenderiye 1937/1355, III c; H. Ahmed Schmiede, Emin Paa, TDV-DA, XI, s. 117-119. 58 Walter Rodney, How Europe Underdeveloped Africa, Bogle-LOuverture, London 1972,

316 s. (Franszca tercmesi: Et lEurope sous-dvelopp lAfrique, Editions Caribennes, Paris 1986); Jacques Thobie, Intrets ve Imprialismes Franais dans lEmpire ottoman (1895-1914), Paris 1977 ve Ali et les 40 voleurs imprialismes et moyen-orient de 1914 nos jours, Paris 1985. 59 60 Mehmed Muhsin, a.g.e., s. 37-76. Paul J. M. tedga, Enseignement suprieur en Afrique noire francophone-La catastrophe?,

LHarmattan, Paris 1988. 61 62 Hamdan Khodja, a.g.e., s. 129-139. Ahmet Kavas, Fransann Kuzey ve Bati Afrikada Uygulad slam Siyaseti: Sultan

Readn Yaynlad Cihad arsnn Reddi Meselesi, Dini Aratrmalar, say: 6, s. 23-50 (Nisan 2000); Rachel Simon, Libya Between Ottomanism and Nationalism, The Ottoman Involvement in Libya During the War with Italy (1911-1912), Berlin 1987. 63 Echos de lOrient, n. 80, Octobre 1923, s. 801-806; Ahmet Kavas, Afrika, Gnmz

Dnyasnda Mslman Aznlklar, TDV-SAM Yaynlar, stanbul 1998, s. 131-152.

1081

B. DENZLERDE OSMANLI HKMYET XVI-XVII. Yzyllarda Akdeniz'de Osmanl Hakimiyeti / Yrd. Do. Dr. Ersin Glsoy [s.589-598]
Atatrk niversitesi Kzm Karabekir Eitim Fakltesi / Trkiye Balangta sahip olduu topraklar itibariyle bir kara devleti olan Osmanl Devleti, denizlere ulamasyla sratle donanma oluturma ihtiyacn hissetmitir. lk Osmanl donanmas, daha ok Karesi Beylii donanmasna dayal olarak kurulmutur. Ksa zamanda Karamrsel, Edincik ve zmit gibi Marmara sahillerinde tersaneler kurularak, Osmanl denizciliinin temelleri atlmtr. Bu dnemde Karamrsel Beyin icad olan ve onun adyla anlan kadrga tipi kk gemi, yzyllarca Osmanl denizciliinde kullanlmtr.1 Osmanllar, Rumeliye getikten sonra Geliboluda nemli bir tersane kurarak, burasn bir deniz ss hline getirmilerdir. Bu husustaki ilk kkl faaliyetler, I. Bayezid dneminde (1389-1402) gerekletirilmitir. Daha nce burada bulunan tersane ve havuzlar onarld gibi, yeni bir kale ve liman korumak iin iki de kule yaplmtr. Bunun ardndan Gelibolu tersanesi ve liman gemi ina tezgahlar, malzeme depolar, baruthane ve peksimet frnlaryla birlikte tam teekkll bir devlet tersanesi hline getirilmitir. Bylelikle gn getike glenen ve tecrbe kazanan Osmanl denizcilii, XV. yzyln ikinci yarsndan itibaren Venedik ve Ceneviz gibi zamann gl denizci devletleriyle mcadele edebilecek bir konuma gelmiti.2 Fatih Sultan Mehmed zaman (1451-1481), Osmanl denizciliinin atlm yllar ve devletin ciddi deniz politikalarnn retildii dnem olmutur. Fatih, stanbulun fethine karar verdii zaman, Geliboluda gl bir donanmann oluturulmas iin Derya beyi Baltaolu Sleyman Beye emir gndermiti. Nitekim, stanbulun fethi srasnda 350-400 paralk bir donanma vcuda getirilmiti. Fetihten sonra donanma iine daha da nem veren padiah, bir mddet Kadrga Limann tersane olarak kullandktan sonra, Haliin Aynalkavak semtinde ilk tersanesini kurdurmutur. Onun zaman, Osmanl Devletinin Dou Akdeniz ve Karadeniz politikalarnn oluturulduu ve byk lde baarl olduu, son yllarnda ise Osmanl denizciliinin Bat Akdenize alma teebbslerinin balad dnemdir. 3 stanbulun fethini takip eden senelerde Dou Akdeniz politikasn uygulamaya koyan Fatih Sultan Mehmed, anakkale Boazna ve Trk sahillerine en yakn adalardan ie balayarak adm adm Ege ilerine doru ilerlemeye balad. Bu deniz zerinde iki istikamet takip edildi. Bunlardan birinci yolla, Anadolu sahilleri yaknndaki adalarn bir ksm dorudan hakimiyet altna alnarak, bir ksm da haraca balanarak Rodosa kadar inildi. Bu maksatla Fatih, Enez, mroz, Semadirek, Limni ve Midilli adalarn ele geirerek, Trk sahillerine yaplacak korsanlk faaliyetlerini engelledii gibi bu sahadaki her trl ticareti de Osmanl Devletine kazandrm oluyordu. kinci yol, onu talyaya

1082

gtrecektir. Bu yol zerindeki adalar birer birer alnarak, nihayet talya topraklarna asker karlmtr.4 II. Bayezid dneminde (1481-1512) Osmanl donanmas, sayca Akdenizin en stn gcne sahip olan Venedik donanmasn gemiti. Bu dnemde Venedik ve mttefikleriyle yrtlen donanma savalar, Osmanl gemi ina teknolojisinde bir takm deiiklikleri beraberinde getirdi. Venedik gemilerini yakndan inceleyen Osmanl denizcileri, bu devletin gemileri tarznda ektiri, kalyon ve gke denilen sava gemileri ina etmeye baladlar. spanyol gemileri rnek alnarak yaplan iki katl yelkenli bir gemi olan gkelerden iki tane yaplarak, Kemal ve Burak Reisin emirlerine verildi. Giderek denizlerde glenen Osmanllar, bu padiah zamannda 1499da nebaht, 1500de de Modon, Koron ve Navarini alarak Dou Akdenizdeki Venedik gcne byk darbe indirmilerdir.5 Osmanl denizciliinin geliip glenmesindeki en byk amillerden birisi, Yavuz Sultan Selimin (1512-1520) denizcilie verdii byk nem ve gerekletirmi olduu faaliyetlerdir. Onun saltanatna kadar, Fatihin Halite yaptrd tersanede byk bir deiiklik yaplmamt. Karadaki baarlar kadar denizlerde de gl olmay isteyen Yavuz, Haliteki mevcut tersaneyi Galatadan Kathaneye kadar genileterek, ierisinde 300 gz bulunan tersane binasn yaptrd (1515). Bu byk tersanenin inas ile, Osmanl donanmasnn merkezi Geliboludan Halie nakledildi. Bylece, Osmanl Devletinin yklna kadar donanmann merkezi olan Tersane-i Amire kurulmu oldu. Bu gl donanma, o dnemde ele geirilen Msr ve Suriye sahilleri ile denizleri kontrol altnda tutmada byk grevler yerine getirmitir.6 Kanun Sultan Sleyman zamanndaki (1520-1566) Akdeniz faaliyetleri, Osmanl Devletinin Orta Akdenizde hakimiyetini perinlemesi ve Bat Akdenizde kendisini hissettirmeye balad dnem olarak deerlendirilebilir. nl Osmanl padiah, saltanatnn ikinci ylnda Rodosu ve ona bal adalar alarak, Suriye ve Msr sahilleri ile Anadolu arasndaki deniz ulamn emniyet altna alm ve Anadolu sahillerine ok yakn olan bir dman uzaklatrmt. Bu fetihle, Dou Akdenizdeki Osmanl stnl perinlenirken, bu alandaki mcadele Orta ve Bat Akdenize intikal etmitir. Bu sralarda bir baka Trk denizcisi, Kuzey Afrikada spanyollara kar byk bir mcadele veriyordu. Barbaros Hayrettin Paa isimli bu denizcinin 1533te Osmanl hakimiyetine girii ve kaptan- deryala getirilii, Avrupada byk yank uyandrmt. Usta bir denizci olan Barbaros, tersaneye yeni bir dzen vererek gemi mhendislii ve inas hususundaki bir takm eksiklikleri giderdi. Barbaros ve beraberindeki denizciler, oluturduklar donanmalar ile ilk imtihanlarn V. Karl ve mttefiklerine kar 1538de Prevezede verdiler. Byk bir zaferle sonulanan bu sava, Osmanllarn Orta Akdenizde hakimiyet kurmalarnn balangc oldu. Bundan 13 yl sonra Trablusgarp ele geirilerek, Orta Akdenize kesin bir surette yerleildi. Bundan sonra Osmanl donanmas, Kuzey Afrika sahillerini takiben Bat Akdenizde de kendisini hissettirmeye balamt. Trkleri Bat Akdenizden uzaklatrmak gayesini gden II. Philippe ve mttefiklerinin oluturduu donanma, 1560da Cerbede ar bir malubiyete uratld. Bu zaferden sonra Bat Akdenizde hakimiyetlerini tamamen tesis etmek isteyen Osmanllar, Malta Adasn almaya karar vermilerdi. Ancak bu teebbs baarya ulaamayacak ve Kanun

1083

dneminde Bat Akdenizde hakimiyet kurma teebbs, Malta nlerinde duraklayacakt. Bu baarszlk kolay kolay kabullenilecek bir ey deildi. Bu sebepledir ki, yeni bir sefer hazrl iin Osmanl tersanelerinde hummal bir faaliyet balamt. Venedikle mevcut dostane durum deimediine, Portekizle aradaki anlamazlk grmelerle hlledilme yoluna gidildiine gre, bu seferin dorudan doruya Malta veya Maltay kurtaran Sicilya ve Gney talya zerine olacandan phe yoktu. Fakat Erdel meselesi yznden Avusturyaya harp ilan, plnlanan bu Akdeniz harekatnn ikinci dereceye atlmasna sebep oldu. Bununla beraber Kaptan Piyale Paaya verilen emirle donanmann Akdenize almas, Osmanl lkelerini muhtemel bir dman taarruzuna kar korumas ve senedir vergisini demeyen Sakz adasnn vergi meselesini hlletmesi isteniliyordu. Bu emirle harekete geen Piyale Paa, donanma ile 14 Nisan 1566da Sakz nlerine gelmi ve hediye takdimine gelen ada merasn tevkif ederek, aday zaptetmiti. Sakzn fethi haberi, padiahn Zigetvar seferine hareketinden birka gn nce stanbula ulat. Bylece Dou Akdenizdeki son Ceneviz kolonisi de tarihe karm oluyordu.7 II. Selim devrinde (1566-1574), Msr-Suriye limanlar ile stanbul arasndaki ulam ve bu blgedeki limanlar tehdit eden Kbrsn alnmasyla, Dou Akdenizdeki Osmanl hakimiyeti kati surette tesis edilmi oluyordu. Ayn zamanda Tunusun zapt ve bir eylet yaplmas ile Bat Akdeniz hakimiyeti de kuvvetlendirilmiti. 8 Kbrsn fethinden sonra buray kurtarmaya gelen mttefik donanmasnn ayn yl ierisindeki galibiyeti, Osmanl deniz gcnde hibir kalc tesir meydana getirmedi. Ertesi yl, daha gl bir donanma Akdenize almtr. III. Murad dneminde (1574-1595), Fasn Osmanl hakimiyetine girmesi ile Osmanl deniz gcnn Atlas Okyanusuna dayanmas gerekletiriliyordu. nebahtdan sonra Osmanl Devleti, 1645te Girit adas seferleri dolaysyla Venedike harp ilanna kadar, Akdenizde ciddi bir faaliyet ierisinde bulunmamtr. Bu alandaki rakipleri de artk mcadeleden vazgemilerdi. F. Braudele gre, bu bar dnemi Osmanl denizciliinin gerilemeye balad dnemdir. nebahtnn gerekletiremediini bar dnemi baarmtr. Osmanl donanmasnda geri kalmln nedeni hareketsizliktir. Donanma artk almadndan, yenilenmediinden ve bakmszlktan yok olacaktr.9 Gerekten de yaklak 75 yl devam eden bar srecinin ardndan, 1645te Dou Akdenizde Venedik ile balayan mcadelelerde donanmadaki eksiklikler ortaya kmaya balamt. Osmanl Devletinin XVI. Yzylda Akdenizdeki en byk g olduu tartma gtrmez bir gerektir. Bu yzylda gerekletirilen fetihlerle, blgedeki en byk siyas g olmasnn yannda ekonomik alanda da son derece iyi bir konumdadr. XVII. yzyln balarnda da durum ayndr. Ancak bu yzyln ortalarndan itibaren donanmada zayflk belirtileri ortaya kmaya balamtr. Ktip elebi, TuhfetlKibr f Esfril-Bihr isimli eserini Girit seferleri dolaysyla, donanmada ortaya kan aksaklklar yznden kaleme almtr. Eserde, Osmanllarn ilk dnemlerinden itibaren 1656 ylna kadar gelen deniz muharebeleri anlatldktan sonra, bilhassa Girit seferlerinde karlalan yenilgiler ve buradaki hatalar gsterilerek, bunlar nlemenin areleri zerinde durulmutur.

1084

Osmanllar, bu savalarda gemi teknolojisinde birtakm deiiklikler yapmak lzumunu hissettiler. Bu zamana kadar, deniz muharebeleri hep krekli gemilerle gerekletirilmiti. Ancak bu seferler srasnda krekli gemilerin, Venedik kalyonlar karsnda baar salayamad grlmt. Osmanl donanmasnda slahat yapma, yani yelkenli gemilere gei fikirleri, ilk defa 1648de IV. Mehmedin tahta gemesiyle sadrazam olan Sofi Mehmed Paa zamannda telaffuz edilmeye balanmtr. Sofi Mehmed Paa, ilk i olarak donanmann durumuyla ilgilenmeye ve anakkale Boazndaki Venediklilerle baa kabilecek bir donanmann oluturulabilmesi arelerini aramaya balamtr. Yaplan divan toplantlarnda Venedik donanmasnn yelkenli gemilerden olutuu, sava esnasnda rzgar da kullanarak daha hzl hareket ettikleri, krekli gemilerden oluan Osmanl donanmasnn bunlara kar baar salayamad belirtilerek donanmada yelkenli gemilere geme fikri dile getirilmitir. Bunun zerine Tersane-i Amirede kalyonlar inas iin faaliyete geilmitir.10 Osmanl tersanelerinde kalyonlar inas iin hummal bir faaliyete, Kara Murad Paann sadareti zamannda (1649-1650) balanmtr. Baharda yaplacak donanma seferi iin 22 Temmuz 1650de btn tersanelere fermanlar gnderilerek 30 kalyon yaplmas emredilmitir.11 Bundan ok ksa bir sre sonra sadrazam olan Melek Ahmed Paa, tersanelerde ina olunanlardan baka Bahekapda ok byk bir kalyon yaptrmaya balamt. Uzunluu 70 zira olan bu kalyonun yapm tamamlandktan sonra, 16 Mays 1651 gn denize indirilmesi iin btn devlet erkn Bahekapya gelmiti. Kalyonun yapmnda baz mhendislik hatalar olduundan, denize indirilir indirilmez yan zerine devrildi. Yeniden dzeltilip yzdrlmek istendi ise de mmkn olmad. Baz ksmlar kesilip burunsuz ve kulaksz bir kalyon eklinde Tersane-i Amireye ekildi.12 Bu durum, Osmanllarn kalyon inas ve kullanm hususlarnda henz yeterli teknik donanma sahip olmadklarn gstermektedir. Nitekim, bu ilk senelerde donanmann Venedik kalyonlar ile yapt savalar, kalyoncularn acemilikleri yznden kaybedilmitir.13 Nihayet Bozcaada ve Limninin Venediklilerin eline gemesiyle alnan Yal Kk kararlarna gre, Osmanl tersanelerinde kalyonlar inas durdurularak yeniden krekli gemilerin yaplmasna karar verilmitir.14 Bylece, Osmanl donanmasnda krekli gemilerden yelkenli gemilere geme teebbs baarszlkla sonulanm oldu. Girit savalar boyunca devletin idare politikasn etkileyen iki byk sebepten birisi, bu donanma savalar olmutur. Bu sre zarfnda devletin padiahtan sonra en yksek makam olan sadarete tayin ve azillerin birou donanma savalarndaki baarszlklar yznden olmutur. IV. Mehmedin ilk vezir-i azam olan Sofi Mehmed Paa, Voynuk Ahmed Paa komutasndaki donanmann Foada baskna uramasndan sonra azledilerek yerine Kara Murad Paa tayin olunmutur (7 Cemaziyelevvel 1069/19 Mays 1649).15 Ayn ekilde IV. Mehmedin beinci sadrazam olan Grc Mehmed Paa, Kaptan- Derya Hsamzde Ali Paann nc seferinde donanmann anakkale Boazndan kamamas zerine azlolunarak greve Tarhuncu Ahmed Paa getirilmitir (13 Receb 1062/20 Haziran 1652).16 Nihayet, Sleyman Paa17 ve Boynueri Mehmed Paann sadaretten azilleri de donanma savalarndaki baarszlklar sebebiyle olmutur.18

1085

Bu savalar boyunca kaptan- deryalk makamna yaplan tayinlerde dikkat edilen tek husus, deniz savalar olmutur. Bu seferlerde pek baar salayamayan donanmann bana, hemen her seferden sonra yeni bir kaptan- derya atanmtr. Mcadelenin en sk olduu devre olan 1645-1657 yllar arasnda geen 12 yllk sre zarfnda bu makama 18 tayin yaplmtr.19 Fetihler ve Dou Akdeniz Adalarnda Osmanl Hakimiyetinin Tesisi Dou Akdeniz adalarnn Osmanl hakimiyetine girii, Fatih Sultan Mehmed devrinden balamak zere IV. Mehmed dnemine kadar devam eden uzunca bir sreyi ve olduka geni bir sahay kapsamaktadr. Byle bir almann hacmi ierisinde, btn Dou Akdeniz adalarndaki Osmanl hakimiyetinin ele alnmas mmkn olmayacaktr. Bu sebeple ilk ve son fetihler zerinde durulacaktr. Yani Fatih Sultan Mehmed dneminde alnan mroz (Gkeada), Bozcaada, Semadirek, Taoz, Limni ve Midilli ile IV. Mehmed zamannda fethedilen Girit adasnda Osmanl hakimiyetinin yerlemesi deerlendirilmeye allacaktr. Osmanllar, yeni fethettikleri memleketlerde tasarruf ekillerini tayin ve tespit etmek gayesi ile topra tahrre tbi tutarlard.20 Bu faaliyetin ne zamandan beri uyguland kesin olarak bilinmemektedir. Ancak, kronikler ve mevcut defterlerdeki daha eskiye yaplan atflardan, I. Murad devrinde tahrrlerin yapld anlalmaktadr. Buna ramen arivlerimizdeki en eski defterler, II. Murad dnemine aittir. 21 Yaplan bu saymlarn neticeleri, mufassal ve icml adyla iki ana gruba ayrlan defterlere kaydedilirdi. Bunlardan mufassal defterlere saymn ayrntl sonular yazlrken, icml defterlerde mr arazi rejimindeki gelirlerin dalm gsterilirdi.22 Osmanl snrlar ierisindeki herhangi bir blgenin zellikle XVI-XVII. yzyllardaki sosyal ve ekonomik tarihini ortaya koymada bu tahrr defterleri ok nemli bilgileri ierirler. Bu aratrmada, Babakanlk Osmanl Arivi (BOA), TapuTahrr Defterleri Tasnifi (TD) 25, 75, 307, 702, 724, 264, 598, 980 numaralarda kaytl mufassal defterler yardmyla, incelenilen adalarda Osmanl hakimiyetinin yerlemesi ortaya konulmaya allacaktr. Bu defterlerden TD 25 ve 307, tamamen Limni adasna ait olup, ilki 2-12 ubat 1490; ikincisi 20-30 Mart 1558 tarihlerinde dzenlenmilerdir. Dier defterlerden TD 75, 702 ve 724 Gelibolu sanca mufassal defterleri olup, sancaa bal Limni, Taoz, mroz, Semadirek ve Bozcaada ile ilgili kaytlar da iermektedirler. Tahrrler Kasm 1519 (TD 75), ve 5-15 Nisan 1601 (TD 702, 724) tarihlerinde gerekletirilmilerdir. 23 Tamam Midilli sancana ait olan defterlerden TD 598, 11-21 Eyll 1532; TD 264 ise 11-21 ubat 1548 yllarnda tertip olunmulardr. Girit adasnn cizye defteri olan TD 980, 1670 tarihlidir. A. Fetihler stanbulun fethi srasnda mroz, Taoz ve Semadirek adalar Enez hakimi Cenevizli Palamade Gattilusionun hakimiyeti altnda bulunuyordu. Ayn yl ierisinde Palamade lnce yerine geen olu Dorino, idaredeki eriklerini i bandan uzaklatrmt. Bunlarn Fatihe mracaat, daha nceki antlamaya gre Dorinonun Osmanllara vermesi lazm gelen tuz haslatndan bir ksmn Enez

1086

Limanna gelen yabanc gemilere satmas, Ferecik kadsnn Enez ahalisinden ikayeti olmas zerine Fatih karadan, kaptan Has Yunus Bey de denizden Enezi muhasara etmiti (1454).24 Bunun zerine Dorino, Semadirek adasna kat. Kaptan Yunus Paa, onu getirtmek iin adaya bir kadrga gnderirken, kendisi de mroza giderek Kritovulosu yanna artp adann idaresini ona vermitir. Dorino, Yunus Paann kendisini getirtmek iin gnderdii gemiye binmeye cesaret edemeyerek, kendisine ait bir gemiyle Eneze oradan da Edirneye giderek Padiaha itaatini arz etmi ve Semadirek, mroz ve Limni adalarnn idaresinin kendisine braklmasn salamt. Ancak, Yunus Paann ikaz zerine bundan vazgeilmi ve adalarn Osmanl idarecileri tarafndan ynetilmesi uygun grlmtr.25 Bu hadiselerden bahseden Osmanl kronikleri, ayn seferle Taozun da Osmanl hakimiyetine girdiini yazmaktadrlar. Bu sefer srasnda ayn aileden olan idarecileri Nicolas Gattilusiodan menmun olmayan Limni ahalisinin Osmanllara mracaatla Trk idareci talepleri zerine, Hamza Bey adann idarecisi olarak atanmtr. Bylece Limni de Osmanl hakimiyetine girmitir. Osmanllarn Ege Denizi ve adalar zerinde yrttkleri bu faaliyetler zerine, Papann blgeye gnderdii donanma Limni ve Taozu ele geirmi, mroz idarecisi Kritovulosun ustaca diplomasisi sayesinde kurtulmutur. Ksa bir mddet sonra Limni ve Taoz Gelibolu sancakbeyi Kaptan Hadm smail Bey tarafndan geri alnmtr. Daha sonralar Venedikle sren uzun harp devresinde (1463-1479) mroz ve Limni 1466 ylnda Venediklilerin eline gemi, 1470te mroz, 1479da da Limni geri alnmtr.26 Midilli adas da Gattilusio ailesinin elinde bulunuyordu. Buras, Osmanl sahillerini yamalayan Katalan korsanlarnn bir ss konumuna gelmiti. Ada idarecileri, bu faaliyetlerden pay aldklar gibi Papa tarafndan Dou Akdeniz adalarn nfuzu altna almak iin gnderilen donanmay kabul etmi ve Osmanllar aleyhine bir de ittifak antlamas imzalamlard. Bunun zerine Edirnede toplanlan divanda adann alnmasna karar verilerek, 1462de Vezir-i azam Mahmud Paa 200 paralk bir donanma ile Midilli zerine gnderilmitir. Padiah da karadan hareket ederek, Edremit Krfezine gelmi ve Ayazmendde adrn kurmutu. Ada 15 gnlk bir muhasaradan sonra fethedilmitir.27 Fatih dneminde Osmanl hakimiyetine alnan adalardan birisi de Bozcaadadr. Bizans zamannda Venedik ve Cenevizlerin aday ele geirmek iin mcadelelerinden dolay, 1381de kale surlar yklarak boaltlmt. Adann Osmanl hakimiyetine girmesi hususunda Ak Paazde, Tursun Bey, Ner, Oru Bey gibi ada Osmanl tarihileri herhangi bir bilgi vermemektedirler. 28 Dukas 1455 ylnda Rodos elileri ile yaplan grmeleri zikrederken Limni, mroz, Midilli ve dier adalarn Osmanl hakimiyetini tandn yazmaktadr. Bundan Bozcaadann da o srada Osmanl hakimiyeti altnda olduu anlalmaktadr. 29 Ancak ada yine metruk kalmtr. nk, 1463-1479 Osmanl-Venedik savalar srasnda Bozcaada ve civar adalar Venedikliler tarafndan kullanlmt. Limnide slenmi olan Venedik donanmasnn Midilli zerine gidecei haberinin alnmas zerine, Kaptan- derya Mehmed Paa emrindeki donanma, Bozcaada zerine gelerek aday zaptetmitir. Bundan sonra adann boaz emniyeti iin nemi dnlerek, 1479da bir kale ina edilerek iskan kararlatrlmtr.30

1087

Dou Akdeniz fetihlerinin son halkasnn Giritin alnmas oluturmaktadr. Osmanl Devletinin Venedike sava ilan ve Girit zerine sefer dzenlemesi H. 1054/M. 1644-1645 ylnda gelien Snbl Aa hadisesi yznden olmutur. Gerekte Osmanllar, Kbrsn alnmasndan sonra Msr, Tunus, Cezayir ve Trablus deniz yollar zerinde bulunan ve bu eyletlerden stanbula gelecek iaeyi tehdit eden ayrca Levant ticaretini kontrol altnda tutan Girit adasn ele geirmek iin uygun zaman kolluyorlard.31 te Snbl Aa hadisesi bu frsat vermiti. Kaptan- Derya Yusuf Paa komutasnda dzenlenen ilk seferle birlikte 22 Austos 1645te Hanya alnm bylece Osmanllarla Venedik arasnda yaklak 25 yl sren Girit savalar balamt.32 Yusuf Paadan sonra Girit serdar tayin edilen Deli Hseyin Paann yrtt faaliyetlerle, 16 Kasm 1646da Resmo alnm bundan sonra sava, adann idare merkezi ve en mstahkem ehri olan Kandiye zerinde younlamtr.33 Bu tarihten itibaren Fazl Ahmed Paann 1669da ehri almasna kadar lam savalaryla ve adaya gnderilmeye allan zahire ve mhimmat iin yrtlen donanma savalaryla nl bir dnem yaanmtr. Uyvar seferinden dnen Fazl Ahmed Paa, uzun zamandr devleti uratran Kandiyenin alnmas iin 1666da ordusunun banda sefere kt. Sadrazamn adaya gemesinden itibaren 27 ay aralksz devam eden muhasara sonunda 9 Rebilahir 1080/6 Eyll 1669da imzalanan 17 maddelik bar antlamas ile Kandiye Osmanl Devletine teslim olundu.34 B. Osmanl Hakimiyetinin Tesisi Fatih Sultan Mehmed zamannda yrtlen faaliyetlerle ele geirilen Limni, mroz, Semadirek, Taoz ve Bozcaada idar olarak Gelibolu sancana balanmlardr. Midilli adas ayr bir sancak olarak tekilatlandrlarak, daha sonra oluturulan Kaptan Paa eyletine balanmtr. Girit adas ise, ayr bir eylet olarak Osmanl idar tekilatnda yerini almtr. Osmanllar 1645te Hanyay aldktan sonra idar olarak herhangi bir eylete balamamlard. Devam eden mcadelelerle 1647 ylna kadar, Kandiye Kalesi hari ada hemen hemen Osmanl hakimiyetine alnmt. te bu tarihte Hanya Beylerbeylii kurularak, adada zaptedilen yerler buraya baland. Merkezi Hanya olan eylet, Hanya, Resmo, Kandiye ve stiye isimli drt sancaktan mteekkildi. Kandiyenin alnmasyla eyletin merkezi buraya naklolunmu ve beylerbeyliine de Ankebut Ahmed Paa getirilmitir.35 1. mroz (Gkeada) mroz, 1470 ylndaki kesin hakimiyetinden sonra Gelibolu sancana balanm ve Limni kadsnn hukuk yetki alan ierisine alnmtr. Adann XVI. yzyl balarndaki durumunu tasvir eden Pr Reis, mroz ve skinid adlarnda iki kalesi olduunu yazmaktadr.36 Ada halk 1463-1479 savalar srasnda Venediklilerle mcadele ettikleri iin bir ksm vergilerden muaf tutulmulardr. 1519 tarihli kanunnmeden anlaldna gre, ada halk hara ve ispeneden muaf tutulduklar gibi, Balyanbolu Kalesi tarafnda olan blgede yaayanlar, r de vermeyecekler bunun yerine mukataa-i zemin deyeceklerdi. skinid taraflarnda yaayanlar, ziraata elverili arazisinin ok olmasndan dolay

1088

rlerini deyeceklerdi. Resm-i anm koyun bana bir ake olarak tahsil edilecekti. Ada halk, kreki, benn, cerahor ve tm avarz vergilerinden muaf olacaklard.37 Reysnn hukuk durumlar bu ekilde belirlenen adada, ayn tarihte iki kale ve iki ky yerlemesi bulunuyordu. Adann merkezi konumunda olan Balyanbolu Kalesi 13 mahalleden mteekkildi. Fore, Gode, Lonca, Gode-i dier, Aya Todor, Minyako, Ayasofya, Ayo Yani, Aya Yorgi Kilisesi, Fore-i dier, Aya Kiryaki Kilisesi, Ayo Todor- dier ve Panaye isimlerini tayan bu mahallelerde 244 hne, 216 mcerred nfus yaamaktayd. Ayo Yani mahallesindeki 2 hne 5 mcerred Mslman dndaki ahali gayr- mslimdi. Mahallelerin her biri birer papazn kontrol altndayd. Defterde bu durum, mahalledeki nfusun kaydedildii srada ilk isim olarak papazlarn yazlmasyla ifade edilmitir. Baz mahallelerde daha belirgin bir ekilde gsterilerek, mahalle isminden sonra papazn ad da yazlmtr. Vergi mkellefi reydan ayr olarak, 73 kiilik bir gayr- mslim msellem grubu kalede yaamaktayd. Kale ve sahillerin korunmas grevini yrten bu ahslar, hizmetleri karlnda tasarruf ettikleri arazinin vergisinden muaf tutulmulard. Nbetle hizmetlerini yerine getiren msellemlerin her gn 6 kiisi, grev yerlerinde bulunurlard. Msellemlerin oullar olarak da 77 kii kaytldr. Vergi muafiyeti tannan bir baka grup, adann ynndan olduklar belirtilen 7 hnedir. Muhtemelen eski idarecilerden oluan bu ahslar da, msellemlik hizmeti ile grevlendirilmilerdi. Bu tarihte skinid Kalesi tek mahalle olarak kaydedilmitir. Burada 1 msellem, 62 hne ve 52 mcerred nfus yaamaktayd. Adada meskun kyler Ayo Todor ve Aya Virini isimlerini tayorlard ve toplam 113 hne, 101 mcerred nfusu barndryorlard. mrozdan 1519da alnan vergi geliri 65.400 akeydi ve mirliva hssyd.38 Balyanbolu Kalesinde 1530 ylna gelindiinde, 260 hne, 149 mcerred ve 108 biveden oluan nfus yaamaktayd. Grld gibi, 1519a nazaran kale nfusu hemen hemen ayn kalmtr. Ancak kalede grevli msellemlerin saysnda bir dn olduu gzlemlenmektedir. Bu tarihte 49 hne msellem ve 20 hne 21 mcerred msellem olu kaytldr. Bu durum, devlette msellemlerin giderek nemlerini yitirmeleriyle alakal olmaldr. Adann dier kalesi skinidde 74 hne, 28 mcerred, 8 bive nfusu kaytldr. Buras 1569 ylna doru daha da gelierek 3 mahalleli bir kasaba hviyetini kazanmtr. Ada halknn asl geim kaynan ziraat ve hayvanclk oluturuyordu.39 2. Semadirek XVI-XVII. yzyllarda Semadirek adasndaki tek yerleim yeri kaleydi. Kalenin 1519 ylnda tek mahallesinde, 172 nefer gayr- mslim nfus yaamaktayd. Temel geim vastalar ziraaat ve hayvanclk olan ada halknn bu tarihte dedii vergi 24.600 akeydi ve sancakbeyi hslar arasna dahildi.40 Aradan geen 80 ylda giderek byyen kale, 1601de 4 mahalleli kk bir kasaba durumuna gelmitir. Bu tarihteki nfus, 4 hne, 3 mcerred Mslman ile 735 nefer Hristiyandan

1089

mteekkildi. Halkn dedii yllk vergi 106.731 akeydi ve Kanun Sultan Sleyman evkaf iin tahsis olunmutu.41 3. Taoz Taozda yaayan reynn hukuk stats 1519 tarihli kanunnmede yle ifade olunmaktadr. Ada halk, rettii hububat zerinden r vermeyecek, bunun yerine 50 ake ift resmi deyecekti. Bu vergi tasarruf edilen toprak miktarna gre deimiyor, az ya da ok toprak tasarrufunda bulunan rey ayn oranda vergisini dyordu. Bundan baka amil veya zabitlerine ift bana yarm kile de avdar vermekteydiler. apa ile ziraat edilen bakla, mercimek, soan, sarmsak ve keten retimi re tbiydi. Enar, incir, zeytin, badem ve ceviz yetitiriciliinden de r vermekteydiler. Ada reysnn deyecei cizye 30, ispene ise 25 ake olarak tespit olunmutu. Bivelerden 18 ake cizye, 6 ake ispene tahsil olunacakt. Sahip olduklar her koyun, kovan ve yeni yetitirdikleri her domuz bana da 1 ake vergi deyeceklerdi. Gelin olan her kz ya da dul iin gerdek vergisi 30 ake olarak belirlenmiti. 42 Bu hukuk statye tbi olarak, 1519 ylnda adada 3 kale ve 2 ky yerlemesi bulunuyordu. Kaleler Liman Hisar, akrah, Yeni Hisar; kyler ise Bulgar ve Sulugos isimlerini tayorlard. Btn bu yerleim birimlerinde 404 hne, 254 mcerred, 93 bive yaamaktayd. Tertip hususiyeti itibariyle defterde yerleim birimlerinde yaayan erkek nfusun isimleri kaydedildikten sonra altna dedikleri cizye miktar siyakat rakamlaryla yazlmtr. Yerleim birimlerindeki biveler, balkla en sonda gsterilerek bunlarn cizyeleri de isimlerinin altna kaydedilmitir. Adadan bu tarihte toplanan senelik vergi 89.523 akeydi ve padiah hslar arasna dahil edilmiti.43 Adadaki yerleim birimlerinin zamanla byyerek, birer kasaba hline geldikleri grlmektedir. Nitekim, 1601 tarihine gelindiinde Liman Hisar Kalesinin 3, Yeni Hisar Kalesinin 5 mahalleye ulat grlmektedir. Bu tarihte 4 mahalleden mteekkil olan Sulugos ky de ayn ekilde bir gelime gstermitir. Ayrca, bir ky de yeniden iskan edilmitir. Bu gelimeye paralel olarak adada yaayan nfusta da belirgin bir art gze arpmaktadr. Sulugos ky Aya Todor Mahallesindeki 6 hne Mslman dndaki nfusun tamam Hristiyan olup, 1646 neferdi. Bu tarihte adann senelik vergisi, padiah hslarnn gelirleri arasndayd. Bu defterde Bozbaba adas da Taozla beraber tahrr olunmutur. Buna gre, adada 59 nefer Hristiyan yayordu ve senelik 5000 ake vergi demekteydiler.44 4. Bozcaada XVII. yzyln balarnda, Bozcaada Kalesinde 37 nefer mustahfz grev yapmaktayd. Defterde bu grevliler, tasarruf ettikleri arazilere gre, iftlik ve zemin balyla kaydedilmilerdir. Bunlardan baka kalenin 5 mahallesinde 20 hne, 1 mcerred Mslman ile 242 nefer Hristiyan nfus yaamaktayd. Defterdeki yazl srasna gre mahalleler, Komino Papa, Dimitri, Kse Yorgi, Mihal Kalaton ve Milika isimlerini tayorlard. Ada ahalisinin geim vastalarn hububat retimi, baclk ve

1090

hayvanclk faaliyetleri oluturuyordu. Bozcaadadan 1601 ylnda tahsil olunan senelik vergi 45.557 akeydi ve padiah hslarna tahsis olunmutu.45 5. Limni Limni adas Osmanl hakimiyetine getikten sonra, Gelibolu sancana bal bir kaz merkezi olarak tekilatlanmt. Arivlerimizdeki en eski tarihli Limni adas tahrr defterine gre, 1490 ylnda Limni reysnn hukuk durumlar u ekilde izah edilmitir. Adada yaayan Hristiyan rey ekonomik durumlarna gre cizye ve ispenelerini demekteydiler. Bu ayrmla devlete zenginler 30ar ake cizye, 25er ake ispene; orta hlliler 25er ake cizye, 25er ake ispene; fakirler 25er ake cizye, 15er ake ispene deyeceklerdi. Bekar erkek ocuklarn dedikleri bu vergiler ise, 5er ake olarak tespit olunmutu. Adada devlet tarafndan kendilerine eitli grevler verilen psbn, ases, msellem ve ketbnlarn yaptklar hizmetlerin karl olarak, cizye ve ispene vergilerinde indirimler yaplmtr. Psbnlar 15er ake cizye, 10ar akce ispene; asesler ve ketbnlar 12er ake cizye, 10ar ake ispene; msellemler 15er ake cizye, 12er ake ispene deyeceklerdi. Adada retimi yaplan hububatn her tr, ra, bostan, badem ve zeytin mahsulat re tbiydi. Ziraat edilen balar, dnm esasna gre 4er akeyle vergilendirilmiti. Halkn geim vastalarndan koyun ve kei yetitiriciliinden, kuzular saylmadan hayvan bana 1er ake tahsil olunacakt. Bu vergilerini deyen ada halk, fetihten beri deniz tarafndaki karakollar muhafaza etme hizmetlerine karlk olarak avarz- divaniyeden muaf olacaklard. Kanunnmenin sonunda yer alan bir baka kayttan, fetihten itibaren ada reysna tarh olunan ispenenin miktarn tespit etmek mmkn olmaktadr. Bu kayda gre, fetihten sonra btn halk 3er ake ispene demekteydiler. Bu miktar 15 Receb 883/12 Ekim 1478 tarihinde 10ar akeye karlmtr. Buradan fetihle ada halkna tannan bir ksm muafiyetlerin zamanla ortadan kaldrld anlalmaktadr.46 Bu tarihte adada meskun 2 kale yer alyordu. Adann merkezi hviyetindeki Palu Kasr Kalesi, Byk Kapu, Lonca, Karakal ve Mavrohori isimli 4 mahalleden meydana geliyordu. Bu yerleim birimlerinde toplam 52 hne 9 mcerred rey nfusu yaamaktayd. Bundan baka adada grevli 42 nefer ases, 56 nefer psbn 42 nefer msellem ve 44 nefer ketbn kale sakinleri arasndadr. Adann dier kalesi Kasride ise rey nfusuna rastlanlmazken 21 nefer ases, 41 nefer psbn ve 15 nefer msellemin burada yaadklar grlmektedir.47 Adann krsal kesiminde meskun 77 ky ve 1 mezraann tahrri gerekletirilmitir. Bu tarihte kaleler ve krsal kesimde yaayan halkn tamam Hristiyand.48 Kalelerde ases, psbn, ketbn ve msellemlik hizmeti yapan grevlilerin dedikleri cizye ve ispene miktarlar, 1519da hibir deiiklik gstermezken reynn bu vergilerinin artrld gzkmektedir. Bu tarihten itibaren reynn zenginleri 40ar ake cizye, 25er ake ispene; orta hllileri 35er ake cizye, 25er ake ispene; fakirleri 30ar ake cizye, 15er ake ispene deyeceklerdi. Bekar erkek ocuklarn dedikleri bu vergiler ise, 15er ake cizye 10ar ake ispene olarak tespit olunmutu. Reynn retimini yapt hububat, bakliyat, zeytincilik vs. faaliyetleri ile

1091

sahibi olduklar kkba hayvan ve kovanlarn vergilendirilmesinde herhangi bir deiiklik sz konusu deildir. Ancak baclk faaliyetlerinin vergilendirilmesinde %100lk bir art gerekletirilmitir.49 Palu Kasr Kalesinde bu tarihte 5 mahallenin yer ald grlmektedir. Defterdeki yazm srasna gre, Karakal, Midrepolid, Ayo Kostandin, Poryoz ve Byk Kapu isimlerini tayan bu mahallelerde toplam 33 hne, 126 mcerred rey nfusu yaamaktayd. Kalede ayrca 50 nefer ases, 67 nefer psbn, 60 nefer msellem, 60 nefer ketbn ve 52 nefer binac olmak zere toplam 289 nefer grevlinin yaadklar grlmektedir. Kalenin rey nfusunda 1490 ylna nazaran bir miktar dn sebebi, bu tarihte kalede devlet tarafndan yukardaki hizmetlerle grevlendirilen kiilerin saysndaki arttr. Nitekim 1519da ases, msellem, ketbn ve psbn saysnda 53 kiilik bir artn gerekletii gibi, bu tarihte 1490 ylnda olmayan 52 nefer de binacnn yazld grlmektedir. Dolays ile bir nceki saymda rey olan ahslarn bir ksm 1519da bu grevliler arasna dahil olmulardr. Mahallelerin hepsi birer papaza balydlar. Bu durum Ayo Kostandin mahallesinde balk olarak kaydedilmi, dier mahallelerde ise nfusun yazld ksmda ilk isim olarak bunlarn yazlmasyla ifade edilmitir. Mahallelerde yaayan rey nfusu hne ve mcerred olarak yazldktan sonra cemat-i hzmetkrn adyla bir grubun daha kaydedildii grlmektedir. Bunlar o mahallede yaayan psbn, ases vs. grevlilerdi. 50 Adada bu tarihte toplam 83 kyn tahrri yaplmtr. Bunlardan 20sinin geliri sancakbeyi hss, 61inin geliri Palu Kasr Kalesinde grevli mustahfzlarn tmr, 2 kyn geliri ise, kad Ruhullah Efendinin maa iin tahsis olunmutur. Adadaki cizye ve det-i anm gibi makt vergiler ise padiah hslar arasndayd.51 Palu Kasrnda grevli ases, psbn ketbn, msellem vs. grevlilere 1530 yl tahrrinde rastlanlmamaktadr. Bu durum, onlarn grevlerinin artk 1519 tahrrinde grdmz mustahfzlar tarafndan yaplyor olmasndan kaynaklanmtr. Kaleye 1519 grdmz mustahfzlarn tayininden sonra, tedrici olarak bu grevliler ortadan kaldrlmlardr. Adann XVI. yzyln ortalarndan XVII. yzyln bana kadar gerekletirilmi olan saymlarnda, cizyenin yine eski usulde, halkn ekonomik durumlarna gre tahsil edildii grlmektedir. Ancak ispene artk btn reydan ayn oranda tahsil olunuyordu ve miktar, evlilerden 25er bekarlardan ise 20er ake olarak belirlenmiti. Bu tarihlerdeki dier vergilerin deimedii grlmektedir.52 Kalenin mahalle says 1558de 6ya ykselmitir. Bu tarihte 1530da olmayan Kk Poryoz mahallesi ortaya kmtr. Mahalle says 1601de 3e dmtr. Bu durum, herhangi bir ekilde kalede yaayanlarn ayrlmalar sonucu deil de bir ksm kk mahallelerin birletirilmesi suretiyle meydana getirilmitir. Nitekim, kalede 1558de 350 hne ve 13 bive yaarken 1601deki nfus 606 nefer olarak tahrr olunmutur.53 Adada tahrr olunan ky says 1558de 76, 1601de 80dir.54 6. Midilli

1092

Ada reysnn devlete kar ykmllklerinin belirlendii 1532 ve 1548 tarihli kanunnmeler, hemen hemen birbirinin ayndr sadece hububat, bakliyat retimi ile baclk, zeytincilik ve meyvecilik faaliyetleri zerinden alnan r miktarnda iki tarih arasnda farkllklar gzkmektedir. Bu vergi, 1532 tarihinde Mslman ve gayr- mslimlerden ayn oranda (%10) tahsil olunurken, 1548 tarihinde Mslmanlardan yine ayn oranda alnp, gayr- mslimlerden 1/8 orannda alnmaya balanmtr. Adada yaayan her gayr- mslim erkek, blua erdikten sonra 25er ake ispene demekle ykmlyd. Biveler ise bu vergiyi 6 ake olarak demek durumundaydlar. Bunun karl olarak Mslmanlardan alnan ift resminin miktar da, tam iftlik tasarruf edenlerden 24er, yarm iftlik tasarruf edenlerden 12er ake olarak tahsil olunacakt. Topraksz ve evli Mslman erkeklerden 12 ake resm-i bennak, blua ermi erkek ocuklardan da 6 ake mcerred vergisi alnacakt. Ada reys, sahibi olduu kovan bana 1 ake vergi demekteydi. Kkba hayvan yetitiricilii ise 2 koyuna bir ake olarak vergilendirilmiti. Her iki tarihte de adada 31 nefer Hristiyan msellemin olduu kaytldr. Bunlar kalede talk ve zenberekilik hizmetlerini gryorlar ve hizmetleri karl olarak cizyelerini dedikten sonra msellem olduklar tarihte ellerinde bulunan arazi, ba, bahe, deirmen, kkba hayvanlar iin herhangi bir vergi demedikleri gibi btn rf vergiler ve avarzdan da muaf kaydolunmulardr. Msellemlik hizmetlerini yrtrken ba, bahe ya da arazi alrlarsa bunun vergisini demek durumundaydlar. Msellemlerin vefatyla hizmetleri, varsa oullarna devredilecekti. ayet yerine geecek olu yoksa veya oluna herhangi bir sebeple bu grev verilmemise topraklar rey iftlii statsne getirilecekti.55 XVI. yzyln ortalarnda Midilli, olduka gelimi bir ehir konumundadr. Merkezde 1548de 15 mahalle bulunuyordu. Mahalleler defterde iki ayr yerde kaydedilmitir. Bu durum iki mahallenin gelirinin padiah hss, dierlerinin gelirinin ise sancakbeyi hss olmasndan kaynaklanmtr. nk defterin yazm tarzna gre yerleim yerleri, geliri tahsis olunan birimlere gre tasnif edilmitir. ehrin 6 mahallesi Mslmanlarca, 8 mahallesi Hristiyanlarca meskundu. Bir mahallede ise, Mslman ve Hristiyanlar beraber yaamaktaydlar. Mslman mahalleleri, Cami-i erif, Mahmud Bey Mescidi, Malkaral Muslihiddin Mescidi, Mahmud Aa Mescidi, Kala-i Zir, Varo isimlerini tayorlard ve toplam 208 hne nfusu barndryorlard. Bu mahallelerin drd isimlerini burada bulunan mabetlerden almlardr. Nitekim, defterin adadaki vakflar gsteren ksmnda Mahmud Aa Mescidi, Malkaral Muslihiddin Mescidi ve Mahmud Bey Muallimhnesinin vakflar kaydedilmitir. Mslman nfusun 90 hnesi Midilli Kalesinde grevli azaplard. Bundan baka 40 hne de msellem olarak grevlendirilmilerdi. Msellemler bu hizmetlerinden ayr olarak sarnlk vazifesini de yerine getiriyorlard. Bu hizmet, defterde yamur yadnda sarnc ve sarnca gelen su yollarn temizlemek ve sarnc su ile doldurmak olarak ifade edilmektedir. Bunlar, yaptklar bu hizmetler karlnda avarzdan muaf tutulmulardr. Hristiyan mahalleleri ise, Ahlad ve Kastro, Papa Mazari, Papa Nikola (Yukar Hisar), Papa Dimitri, Papa Yani, Papa Hristoko, Papa Mihal ve Papa Dimitri (Mitre Polid) isimlerini tayorlard. Bu mahallelerde toplam 535 hne, 349 mcerred ve 184 bive yaamaktayd. Nfusun 31 hnesi

1093

Hristiyan msellemlerden meydana gelmekteydi. Bunlarn 12 hnesi ta olarak yazlmt ki, ylda 1424 ta aylk dilimler hlinde kaleye teslim etmek durumundaydlar. Geriye kalan 19 hne ise, zenberekilik hizmeti gryorlard. Defterde grevleri, kaleye dman taarruzu olursa zenbereklerle hizmet edecekler eklinde izah edilmektedir. Talar ve zenberekiler bu asl grevlerinden baka, kalenin onarma muhta yerlerinin tamiri, silah ve baz edevatn bulunduu damlarn bakm, mr mallarnn iskeleye indirilmesi ve gemilere yklenmesi ilerinden de sorumluydular. Kalede Mslman ve Hristiyanlarn ortak yaad mahalle, Epsini Karye adn tayordu. Burada 22 hne, 4 mcerred Mslman ile 212 hne, 96 mcerred ve 80 bive Hristiyan nfus sakindi. Bylece Midilli ehrinde toplam 230 hne, 4 mcerred Mslman ile 747 hne, 445 mcerred ve 264 bive Hristiyan nfus mtemekkindi. Hristiyan mahalleleri birer papazn sorumluluu altndayd ve isimlerini de onlardan almlard. Mahallelerin isimleri yazldktan sonra kaydedilen ilk kii bu papazlardr ve mahalle ismiyle ayndr. Ayrca papaz isimlerinin altna dlen el-mezbr tabirinden de mahallenin adnn bu ahslardan geldii anlalmaktadr.56 7. Girit Kandiyenin fethinden sonra adann batan sona saym yaplmtr. Eminliini Yenieri oca ktiplerinden Mehmed Efendinin gerekletirdii ve H. 1081/M. 1670-1671 tarihinde tamamlanan bu saymn zelliinden dolay adada yaayan Mslman nfusun tespitinde bir takm glkler bulunmaktadr. Bu yzden 1670te Girit ehirlerinde yaayan gayr- mslim nfusun deerlendirilmesiyle iktifa edilecektir. Bu tarihte Hanyann 30 mahallesinde cizye vermekle mkellef 347 hne nfusun yaad grlmektedir. Bu hne reislerinden 62si demircilik, limanclk ve ta yontuculuk meslekleriyle urarken 260 kentin varolarnda yaayan belli bir meslei olmayan kimselerdi. Geriye kalan 25 hne de ehirdeki Yahudilerdi. 57 Resmo ehrinde 1670teki gayr- mslim nfus, 272 hneden mteekkildi.58 Uzun muhasaralar sonunda fethedilen Kandiye Kalesi, adeta terk edilmi bir ehir konumundayd. Nitekim, 1670te ehrin kaytl 56 mahallesinde sadece 13 Hristiyan 26 Yahudi hnesinin yaad grlmektedir.59 Osmanllar, gayr- mslim memleketlerinde gerekletirdikleri fetihlerden sonra, ilk i olarak o yerin en mehur kilisesini genellikle devrin padiah adna camiye evirterek ilk cuma namazn burada klmay det edinmilerdi. Bundan baka orduda bulunan dier vezir ve komutanlar da blgedeki kiliseleri adlarna camiye evirterek, vakflar tayin ederlerdi. Girit Adasnda da bu yolla Hanyada 3, Resmoda 2 ve Kandiyede 13 caminin yapld grlmektedir. Hanyadaki camiler Hnkar Camisi (Sultan brahim Camisi), Yusuf Paa Camisi, Musa Paa Camisi; Resmodaki camiler ise, Sultan brahim Camisi ve Valide Turhan Sultan Camisi isimlerini tayorlard. Kandiyedeki camiler ise, IV. Mehmed, Fazl Ahmed Paa, Defterdar Ahmed Paa, Sultan brahim, Defterdar Mehmed Paa, Valide Turhan Sultan, Sadaret Kethdas Mahmud Aa, Ankebut Ahmed Paa, Reislkttap Acemzde Hseyin Efendi, Zlfikar Aa, Halep Valisi brahim Paa, Yenieri Aas Abdurrahman Aa

1094

ve Kaplan Mustafa Paa tarafndan camiye dntrlmlerdir. Dolays ile onlarn isimlerini tayorlard.60 Sonu olarak, Fatih Sultan Mehmed devrinde ciddi bir biimde Akdeniz politikasn oluturan Osmanl Devleti, onun zamannda Anadolu sahillerine yakn Dou Akdeniz adalarnn nemli ksmn hakimiyeti altna almtr. Sonraki dnemlerde bu fetih siyaseti devam ettirilmi ve XVI. yzyln ortalarna gelindiinde Dou Akdenizdeki hakimiyet perinlenerek, Osmanl nfuzu Orta ve Bat Akdenize de tanmtr. Osmanllarn Dou Akdenizdeki en byk rakibi Venediklilerdi. Osmanl hakimiyeti Kuzey Afrika sahilleri boyunca Bat Akdenizde yaylmaya balaynca bu kez Habsburglarla mcadeleler balad. XVI. yzyl ierisinde bu savalarn hemen hepsinden galibiyetle ayrlan Osmanllar, bu asrda Akdenizdeki tartmasz en byk g konumuna geldiler. Bu durum XVII. yzyln balar iin de geerlidir. Ancak, XVII. yzyln ortalarndan itibaren Osmanl Devletinin Akdenizdeki gc sarslmaya balamtr. Girit seferleri dolays ile Venedikle yrtt donanma savalarnda, eski baarlarndan hayli uzak bir konumdadr. Hatta bu dnemde bir aralk Bozcaada ve Limni, Venedikliler tarafndan igal edilmitir. Kprl Mehmed Paann sadareti zamannda bu adalar, geri alnmsa da Osmanl donanmas eski gc ve ihtiamna bir trl kavuamamtr. 1 dris Bostan, XV ve XVI. Yzyllarda Osmanl Devletinin Deniz Politikas, XV ve XVI.

Asrlar Trk Asr Yapan Deerler, (stanbul 1997), s. 186. 2 Gelibolu tersanesi hakknda geni bilgi iin bk. Halil nalck, Trk Donanmasnn Beii:

Gelibolu, Trk Kltr, say 22, (Ankara 1964), s. 58-62; brahim Sezgin, XV ve XVI. Asrlarda Gelibolu Kazasnn Sosyal ve Ekonomik Tarihi, (Marmara niversitesi Baslmam Doktora Tezi), stanbul 1998, s. 83-89. 3 4 . Bostan, Deniz Politikas, s. 187-188. Selahattin Tansel, Osmanl Kaynaklarna Gre Fatih Sultan Mehmedin Siyas ve Asker

Faaliyetleri, Ankara 1953, s. 232. 5 6 7 . Bostan, Deniz Politikas, s. 187-188. . Bostan, Osmanl Bahriye Tekilt: XVII. Yzylda Tersne-i Amire, Ankara 1992, s. 3-4. erafettin Turan, Rodosun Zaptndan Malta Muhasarasna, Kanun Armaan, (Ankara

1970), s. 47-48, 108-109. 8 9 328. . Turan, Selim II, slm Ansiklopedisi (A.), X, 437-439. Fernand Braudel, Akdeniz ve Akdeniz Dnyas, II, (ev. M. Ali Klbay), stanbul 1990,

1095

10

Bu zamana kadar Osmanl donanmasnda yelkenli sava gemisi bulunmuyordu. Sadece

Kbrs ve Halkulvat seferlerinde asker ve mhimmat nakli iin kalyon ve burtonlar kullanlmt. Savalar hep kadrga ve mavnalar ile yaplyordu (Ktip elebi, Tuhfetl-Kibr f Esfril-Bihr, stanbul 1329, s. 125). 11 Bu kalyonlardan bir ksmnn inas znikmid, Amasra, Varna ve Samsun tersanelerinde

gerekletirilmitir (. Bostan, Tersane-i mire, s. 19, 23, 25-27). 12 13 Ktip elebi, Tuhfetl-Kibr, s. 128; Ktip elebi, Fezleke, II, stanbul 1297, 369. Kaptan- Derya Ali Paann ikinci donanma seferinde Naka Adas nnde cereyan eden

muharebede kalyonlar sava alannda pek bir varlk gsteremedikleri gibi ou da Venedikliler tarafndan batrlmt (Ktip elebi, Tuhfetl-Kibr, s. 128-129; Ktip elebi, Fezleke, II, 370), Yine 1655 yl donanma seferinde anakkale Boaz nnde cereyan eden muharebede kalyonlar, sava alanndan kamlard. Bunun zerine Kaptan- Derya Zurnazen Mustafa Paa Sakza geldikten sonra kalyonlarn savata pek faydal olmadklarn grerek onlar stanbula gndermiti. Nihayet Sar Kenan Paann donanma seferinde en nde yer alan kalyonlarn sava balar balamaz muharebe meydann terk etmeleri sonucu Osmanllar nebaht malubiyetinden beri en ar darbeyi bu savata almlardr (E. Glsoy, Giritin Fethi ve Adada Osmanl daresinin Tesisi (1645-1670), (M. . Baslmam Doktora Tezi), stanbul1997, s. 89-94). 14 56. 15 F. etin Derin, Abdurrahman Abdi Paa Vekayinmesi Tahlil ve Metin Tenkidi, (stanbul Silahdar Fndkll Mehmed Aa, Silahdar Tarihi, I. nr. Ahmed Refik, stanbul 1928, 55-

niversitesi Baslmam Doktora Tezi), stanbul 1993, s. 13-14. 16 17 Ktip elebi, Fezleke, II, 381; F. . Derin, Vekayinme, s. 36. Sleyman Paann sadareti zamannda (19 Austos 1655-27 ubat 1656) Giritten

feryatnmeler gelip acil yardm talebinde bulunuluyordu. Bunun zerine yaplan Divan toplantsnda Girite yardm karar alnamam Silistre Beylerbeyi Siyavu Paa 9 Rebilahir 1066/5 ubat 1656da birka aa blk ile Girit serdar tayin olunarak i geitirilmeye allmt (BOA, A.RSK 1529, s. 180). Girit Serdar Deli Hseyin Paann da stanbula davet olunarak kaptan- deryalk makamna getirilmesi kararlatrlmt. Ancak ksa bir mddet sonra Sleyman Paann devlet ilerinin stesinden gelemeyecei anlaldndan 2 Cemaziyelevvel 1066/27 ubat 1656da azlolunarak vezir-i azamlk mhr Deli Hseyin Paaya gnderilmitir (BOA, A RSK 1529, s. 190). 18 Boynueri Mehmed Paann sadareti srasnda (25 Nisan 1656-14 Eyll 1656) donanma,

anakkale Boaznda Venediklilere malup olarak Bozcaada ve Limni elden kmt. Bunun zerine Padiah IV. Mehmed devlet erkanyla eitli defalar yapt mzakerelerden ikincisinde sadrazama

1096

bizzat sefere kacan, denizde ve karada sefer mhimmatnn grlmesi emrini vermiti. Buna karlk sadrazam askerin nizamszlndan ve hazinede para olmadndan bahsederek i hazineden 20.000 kese altn verilirse sefere kmann mmkn olabileceini beyan etmitir (Mustafa Naima, Naima Tarihi, VI, stanbul 1280, 207-208). Bu grmelerden sonra Boynueri Mehmed Paann bir ey yapamayacan gren IV. Mehmed 25 Zilkade 1066/14 Eyll 1656da onu azl ve yerine Kprl Mehmed Paay atamtr (BOA, A RSK 1529, s. 317). 19 105. 20 H. nalck, Ottoman Methods of Conquest, Studia slamica, II, (Paris 1954), 107-112; Bu dnemde grev yapan kaptan- deryalarn listesi iin bk. E. Glsoy, Giritin Fethi, s.

Tahrr ileminin nemi, tarih geliimi ve tahrr eminlerinin grevleri iin bk. Hdavendigar Livas Tahrir Defterleri, haz. . Ltfi Barkan-Enver Merili, I, Ankara 1988, 3-114. 21 Erhan Afyoncu, Osmanl Devlet Tekiltnda Defterhne-i mire (XVI-XVIII. Yzyllar), (M.

. Baslmam Doktora Tezi), stanbul 1997, 17-18; Bu defterlerden biri yaynlanmtr. Hicr 835 Tarihli Suret-i Defter-i Sancak- Arvanid, nr. H. nalck, Ankara 1987. 22 23 24 E. Afyoncu, Defterhne, Diyanet slm Ansiklopedisi (DA), IX, 102. . Sezgin, Gelibolu Kazas, s. 18. Akpaaolu Tarihi, (nr. Atsz), stanbul 1992, s. 121-122; Kritovulos, Tarih-i Sultan

Mehmed Han- Sani, (trc. Karolidi), stanbul 1328, s. 103-104; Tursun Bey, Tarih-i Ebul-Feth, (haz. Mertol Tulum), stanbul 1997, s. 76-77. 25 26 27 Kritovulos, Tarih-i Sultan Mehmed, s. 106-107. J. H. Kramers, Limni, A., VII, 60; Feridun M. Emecen, mroz, DA., XXII, 235. Tursun Bey, Tarih-i Ebul-Feth, s. 118-120; Kritovulos, Tarih-i Sultan Mehmed, s. 159-164;

Dukas, Bizans Tarihi, (ev. V. Mrmrolu), stanbul 1956, s. 213; Besim Darkot, Midilli, A., VIII, 283. 28 29 30 31 Cengiz Orhonlu, Bozcaada, Trk Kltr, say 83, (Ankara 1969), s. 831. Dukas, Bizans Tarihi, s. 197-198. C. Orhonlu, Bozcaada, DA., VI, 318. Girit seferlerinin sebepleri hakknda geni bilgi iin bk. E. Glsoy, Giritin Fethi, s. 21-24;

Molly Greene, Kandiye, 1669-1720; The Formation of a Merchant Class, (Princeton Universitesi Baslmam Doktora Tezi), Princeton 1993, s. 9-13.

1097

32

Yusuf Paann Hanya seferi iin bk. Pr Paazde Hseyin, Trih-i Feth-i Hanya,

Sleymaniye Ktphanesi, Mikrofilm Arivi, No: 1920; Ktip elebi, Fezleke, II, 239-268. 33 53. 34 35 Geni bilgi iin bk. E. Glsoy, Giritin Fethi, s. 107-154. E. Glsoy, Osmanl daresinde Girit: Girit Eyletinin Kuruluu ve lk Taksimat, Trk Resmo ve adadaki dier palanga ve kalelerin fethi iin bk. E. Glsoy, Giritin Fethi, s. 45-

Ocaklar zmir ubesi Uluslararas Osmanl Tarihi Sempozyumu Bildirileri, (zmir 2000) s. 311-317. 36 37 38 39 40 41 42 43 44 45 46 F. M. Emecen, mroz, s. 235. BOA, TD 75, s. 4. BOA, TD 75, s. 119-132. F. M. Emecen, mroz, s. 235-237. BOA, TD 75, s. 133-135. BOA, TD 724, s. 394-401. BOA, TD 75, s. 6. BOA, TD 75, s. 69-79. BOA, TD 702, s. 127-146. BOA, TD 702, s. 98-101; BOA, TD 724, s. 90-93. BOA, TD 25, s. 1; Ada halknn 1490-1614 yllar arasndaki hukuk stats iin ayrca bk.

Heath W. Lowry, A Corpus Of Extant Kanunnames For The Island Of Limnos In The Tapu-Tahrir Defter Collecton Of The Babakanlk Archives, Osmanl Aratrmalar, I, (stanbul 1980), 41-59. 47 48 49 50 51 BOA, TD 25, s. 3-16. BOA, TD 25, s. 17-72. BOA, TD 75, s. 5. BOA, TD 75, s. 137-143. BOA, TD 75, s. 144-196, 67-68.

1098

52 53 54

BOA, TD 434, vr. 4 b; BOA, TD 307, s. 1; BOA, TD 702, s. 7. BOA, TD 307, s. 88-93; BOA, TD 702, s. 104-109. Yasemin Demircan, Tahrr Defterlerine Gre Boazn Adalar (XV-XVII. Yzyllar),

(Ankara niversitesi Baslmam Doktora Tezi), Ankara 1992, s. 107-110. 55 56 57 58 59 60 BOA, TD 264, s. 3-8; BOA, TD 598, s. 8-10. BOA, TD 264, s. 10-17, 71-80, 231-233. BOA, TD 980, s. 276-280, 310. BOA, TD 980, s. 162-166. BOA, TD 980, s. 157. Bu din eserlerin mimar zellikleri ve vakflar iin bk. E. Glsoy, Giritin Fethi, s. 208-220.

1099

Yavuz Sultan Selim ve Kanun Sultan Sleyman Devirlerinde spanya ve Osmanl mparatorluklar Arasnda Deniz Savalar / Prof. Dr. Miguel A. De Bunes Ibarra [s.599-607]
Beeri Bilimler Aratrmalar Yksek Konseyi / spanya Osmanllar ile spanyollar arasndaki deniz sava, Modern an bu iki byk

imparatorluunun Avrupa dna tama ve genilemelerinin sonularndan birisidir. Yavuz Sultan Selim tahta kt srada, ber dnyas Kuzey Afrikada birok ehri zaten igal etmi durumdayd ve spanya mparatorluunun Akdenizde elinde bulundurduu topraklar arasnda iletiim yollarna mdahale etme potansiyeline sahip olan bir korsanlk geliiyordu. Babalinin yeni sultan, Osmanl mparatorluunun deniz ar lkelerini birletirmek amacyla, yeni bir strateji, yani Venediklilere, Cenovallara ve Rodos adasndan gelen korsan gemilere kar koymak iin yeni bir donanma oluturma politikas gelitirir.1 Yavuz Sultan Selimin bu dnemdeki gayretlerini ran Safavileri ve Msr Memlukleri tehlikelerini azaltma konusunda younlatrmas nedeniyle, Orta ve Bat Akdeniz Hristiyan dnyasnn etkisi altndadr.2 Uzak Magrip lkeleri ve talyan boazlar, Yavuz Sultan Selimin politikasnn esas hedefleri arasnda deildir. Bununla birlikte, bir faktr, gelecek asrlar boyunca deniz tarihini deitirerek Akdenizdeki g dengesini alt st edecektir: Bu faktr, Ege Denizinde korsanlk yapan ve sultanln el deiimi srasndaki mcadelede Sultan Korkutu destekleyen bir grup Trk denizcinin Magrip blgesine srgn edilmesidir. Bu durum Osmanl mparatorluunun genileme srecinde yeni bir ynn ortaya kmasnda katalizr rol oynayacaktr.3 Osmanllar ile spanyollarn askeri, siyasi ve corafi karlarnn ayn alanda rtmesi nedeniyle, bu alan kontrol etme mcadelesi bu iki devlet arasnda ak bir atma ortaya karacaktr. Eer korsanlar (levantenler) stratejik bir noktada duran Cerbe adasnda yerlememi olsalard, Kemal Reisin4 deniz seferleri sk sk Akdenizin bu blgesi zerinden gereklemezdi. ber yarmadasnda ortaya kan Mslman gruplarn (moriler) spanya Krallna kar siyasi bir ara olarak kullanlamayacak kadar ok uzak olduklarn ve bu blgenin stanbuldan kontrol edilemeyecek kadar mesafeli olduunu da ayrca belirtmek gerekir. spanyollar ve Osmanllarn Akdenizdeki glerini geleneksel olarak piyadeler zerine dayandrm olmalar nedeniyle 1502 ylnda Venedik ile yaplan savan sona ermesi, bu iki karasal imparatorluun etki alann snrlandrmt. Her iki imparatorluun da etrafndaki alanlar kendi denetimleri altnda tutma ihtiyac duymalar, onlar gl filolar oluturmaya ve ayn zamanda dorudan kendi etki alanlarnda olan stratejik noktalar tam olarak fethederek dmanlarn dlama abasna itti. Bunun yannda, srekli donanma kuvvetleri oluturulmas, snrda gl dmanlarn tehdidi altnda kalm corafi olarak dank topraklar arasnda daha kesintisiz ve hzl bir iletiim yaplmasn salar.

1100

1514 ile 1519 aras Magripte bamsz bir devlet kurmaya alan ve Oru Barbarosun liderliini yaptTrk kkenli deiik korsanlarn aktif olduu yllardr; bu gruplarn Kuzey Afrikada bulunmas, Avrupallar tarafndan, yeni ve bamsz bir korsan vekil-devletin douu olarak grlmektedir. Bu kiilerin Trk rkndan olduu iyi bilinmesine karn, Babali ile balantlar yoktu. Tersine, devletin uluslararas politikasn etkilemeyen bir i problem kayna olarak kabul edilmilerdir. Fakat asl atma, Hayrettinin fethettii lkeleri ve donanmasn, Suriye ve Msr henz yeni fethetmi olan muzaffer Sultana devretmesi srasnda ortaya kt. Politik ve dini dman tarafndan kontrol edilen ok nemli deniz girilerine dman tehditi yaraca iin, Cezayir (bakent) 5 sembolik olarak yeni bir Rodos adas haline dntrlmtr. Her iki yneticinin de, yani V. arl ve Kanuni Sultan Sleymann ynetime gelir gelmez bu korsanlar kendi topraklarndan srmek iin seferler dzenlemelerine ramen, sonular farkl olacaktr. Kanuni Sultan Sleyman, St. John Tarikatnn yelerini ve istihkamlarn ykmakta baarl olacaktr. te yandan, Kutsal Roma mparatorluunun ilerideki lider aday, Cezayir nlerinde yenilecek, ve bu malubiyet Barbarosun deniz gcnn ve yenieri kuvvetlerinin yenilmezlik unvann artmasna neden olacaktr. V. arl, Tripoli ehrine ek olarak Malta ve Gozo adalarn Kuds Tarikat valyelerine terk ettiinde (bundan sonra Malta Tarikat6 olarak tannacaktr), Akdenizin savunmasnn bir ksmn sava keilere brakyordu ve ayrca Hristiyanln ba olan bir prensliin kurallarndan birini uyguluyordu. Bylece Babali iin yine ber yarmadasndan gelen yeni bir deniz tehdidi oluuyordu. Portekiz donanmas Ormuz Boaznda bir koloni imparatorluu oluturmaktayd. Bu koloni Osmanllarn bu alanda ilerlemesini bloke ediyor ve daha da endie verici olan ey, eski zamanlardan beri dnyann bu yresinde mevcut olan ticari yollar deitiriyordu. Bylece spanyollar ve Portekizler stanbulun dorudan rakipleri haline geldiler. Bu iki devlet, bu dnemde evrensel bir hanedanlk oluturmak iin planlar kuran Osmanoullarnn planlarn bozacak olan yeni dmanlardr. spanyollar ve Lusitanlar, Babalinin genilemesi iin zaruri olan iki deniz blgesini bloke edeceklerdir. Bununla birlikte, Barbaros Hayrettinin cmert destei, Osmanl ordularnn bat Akdenize kolaylkla ulamasn salayarak bu rakiplerden birini yok edecektir. Bu destek, rakiplerin ok daha fazla askeri ve ekonomik harcama yapmalar ile sonulanacaktr, ki bu kaynaklara baka bir durum yani Kanuni Sultan Sleymann Orta Avrupada ilerlemesini durdurmak iin de ihtiya duyuluyordu. Osmanllarn Hristiyan Avrupadaki mkemmel istihbarat a, ran Safavilerinin Osmanllara kar Hristiyanlar ile iiler arasna bir ittifak oluturmak iin Madrid ve Lizbona adam gnderdikleri konusunda divan hzla bilgilendirir. spanya yneticilerinin uzaklardan gelen bu talebi dikkate aldklarnda dndkleri alternatiflerden biri de, Babaliye bal olan yeni Magrip topraklardr. Kanuni Sultan Sleyman lkesini kuatan deniz alanlarnn gvenliklerini glendirme ihtiyac duymaktadr; ve bu amala yapt ilk i, St. John Tarikat valyelerini Kudsten karmaktr. Bu yntem, yeni Sultann ynetimindeki Osmanl mparatorluunun eskisinden daha tehlikeli olduu

1101

izlenimini vermektedir. nk, Yavuz Sultan Selim sava eylemlerini slam iin yeni topraklar elde etme konusunda younlatrmt. Anadolu kylarna bakan topraklardan asker keilerin srgn edilmesi sonrasnda, bu kimseler V. arln korumas ve patronluuna sarlacaklardr. V. arl bunlara Malta ve Gozo adalarn ve Tripoli ehrini verir; bylece asker keiler korsanlk yoluyla Osmanllara muhalefet etmeye devam ederler. Kanuni Sultan Sleyman ve V. arl korsanlarn dman sularna gnderilmesi konusunda hem fikirdirler. nk bylece korsanlar dmanlarn su yollar sistemini alt st ettii gibi dmanlarn korsanlarla mcadele iin byk masraflar yapmalarna sebep olmaktadr. F. Braudelin belirttiine gre, bu korsanlar resmi propagandaclar tarafndan dman blgesinde kutsal sava yapan inan savalar olarak sunulur; halbuki, gerekte dk younluklu bir sava, ya da bir eit irkin sava yapmaktadrlar.7 Barbarosun adamlar, daha nceleri V. arln 1525te bu topra kendilerine verene kadar Rodosta yaam olan valyeler olarak bilinen, Malta Tarikatndaki akranlarndan daha nemli hale geleceklerdir. Bat Akdeniz, kendi kurallarn kendileri koyan ve uygulayan Hristiyan kkenli korsanlarn kontrol altnda olan bir aland.8 Modern zamanlarn Osmanl denizcilerinin en iyilerinin yetiecei byk bir ekip haline gelen Barbaros ve adamlar, bu konuda modern teknik ve taktikler getirmilerdir. rnein, ufak gemi filolarnn oluturulmas Bat Akdenizdeki antik Katolik hkmranlna son verecektir. Devlet donanmalar, bu sularda yzen korsan gemileri ile savaacaktr. Barbarosun adamlar, Hristiyan gemilere saldrmaktan baka, Katoliklerin Mslmanlara yapt basky azaltarak ve bunlarn dinlerini serbeste uygulayabilecei slam topraklarna gmelerine yardmc olarak spanya Mslmanlarnn yardmna koacaktr.9 Ayrca, Barbaros ve adamlar, spanya topraklarnda gerilim oluturmak ve spanya Mslmanlarnn isyanlarna destek amacyla onlara silah ve stratejik bilgi verecektir.10 V. arl ve kardei Ferdinand, Babalinin Baltk muhaliflerine dnk benzer bir politika izleyecektir.11 Bir defa daha her iki imparatorluu da benzer askeri ve diplomatik silahlar kullanrken grmekteyiz. Kanuni Sultan Sleymann Macar Seferi Osmanl ve spanya mparatorluklar arasndaki deniz savan yeniden tanmlamada kritik bir rol oynayacaktr. kinci Moha Sava, V. arlin hakl olarak kendisine ait olduunu dnd topraklarn Kanuni Sultan Sleymann eline gemesine yol amtr. Macaristan Kral II. Louis mparatorun bir kz kardei ile evlenmitir ve bylece yenieriler Habsburga dorudan ait olan bir memleketi igal ederler. Macar kralndan dul olan Mary, mparatorun en nemli danmalarndan birisi olmutur ve bu durum Osmanllarn Macaristan ve Avusturyaya srekli bir tehlike kayna olarak durduunu gstermektedir. arl, imparatorluunun bir ksmn kardei Ferdinanda verdiinde, Trklerle ilgili sorunlar byk lde unutmutur. Bununla birlikte, hem Macaristann kaybedilmesi hem de Hayrettinin Cezayirdeki gcnn art, ona bu konuyu ihmal edemeyeceinin hatrlatmtr. Kanuni Sultan Sleyman, Viyana ehrini kuatarak Tuna

1102

blgesini almaya karar verdiinde, arln grnrdeki ilgisizlii tamamyla sona ermitir. mparatorun o ana kadar ilgisi Fransaya kar savanda talyadaki hakimiyetini artrma zerine younlamt. Denizcilik asndan Hristiyan tarafn lehine Akdenizdeki savan dengesini bozan yeni bir faktr ortaya kmtr. Cenevizli amiral Andrea Doria, Kral Francis ile ittifakn bozar ve hem kendi kiisel donanmasn ve hem de talya Cumhuriyetinin donanmasn mparatorluk kuvvetlerini desteklemek iin harekete geirir. V. arl, ilk defa, istikrarl ve uzun sreli bir denizcilik politikas yrtebilecek gvenli ve profesyonel bir donanmaya sahip olmutur. Bu yeni mttefikinin ilk faaliyetleri, talyan boazlar boyunca deniz seyri seferini gven altna alabilmek iin Magripde Barbarosa kaybedilen yerleri geri alma teebbsleri olmutur. Paradoksal olarak Andrea Doriann konumunu deitirme ve imparatorluk tarafna katlma karar, spanyollar ve Osmanllar arasndaki savan Kanuni Sultan Sleyman hkmranl altndaki Osmanllar tarafndan kazanlmasn belirleyecek etkili bir faktr olacaktr. Fransa bir mttefiki olan Cenovay kaybedince, tamamen tecrit edildi ve tm snrlar Habsburg Krall tarafndan sarld. Fransa dmanna kar direnmede kendine yardm edecek yeni bir mttefik bulma ihtiyac hissetmektedir ve bu nedenle de tek kurtulu olarak stanbulla ibirliine balar. Hristiyan prensler divandan her zaman istedikleri cevab alamamalarna ramen, ihtiya veya tehlike annda devaml Osmanl mparatorluuna bavurmulardr. Kanuni Sultan Sleyman ve I. Francis arasnda mzakereler uzam ve Babali konusunda Katoliklerin kendine zg itimatszlklar kesin bir anlamaya ulalmasn engellemitir. Ayn zamanda, V. arln Moron ve Codon ehirlerini ele geirmek iin 1533te gnderdii donanma, Akdenizde bulunan iki imparatorluk arasndaki anlamazlk durumunun deimesinde yardmc olmutur. Deiik milletlerin gemilerinden oluan bu donanma Osmanllar kolaylkla malup eder. Ayn baar Andrea Doria ve Alvaro Bazann Coronu tekrar kazanmaya alan Sleymann donanmasn yenmeleri zerine 1533 tarihinde tekrarlanacaktr. V. arl, kardei iin problem olan Sultann Alman seferinden vazgemesini salamak iin bir sefer dzenler ve Osmanl birliklerini stanbuldaki slerine geri dnmeye zorlayarak bunda baarl olur. ki ordunun ok farkl seviyelerde olduu dnldnde Osmanllarn yenilgisini anlamak daha da zordur. Osmanllarn donanmas parayla kiralanm ve Sultann emri ile oluturulmu teknelerden oluurken, Hristiyanlar deiik devletlerin gemilerinden oluan byk bir donanma gndermilerdir. Trk amirallerin zayf askeri bilgisi ve teknelerin yetersizlii, Sultan arln donanmas kadar etkili bir profesyonel donanma oluturma ihtiyac olduuna ikna eder. Byk Vezir brahim Paa, eski korsan Barbarosu greve arr ve onu Babalinin donanmasnn baamirali olarak atamas iin Kanuni Sultan Sleymana telkinde bulunur. Saraydan bazlar bu fikre kar kar, ancak Byk Vezir Sultann mutlak gvenine sahiptir ve istediini elde eder. Bat Akdenizde Hristiyanlara kar tm hayatn harcam olan Barbaros, Babali iin neredeyse mkemmel bir ordu gc hazrlamaya balar. Yeni tersaneler kurulur, tayfalar profesyonel hale

1103

getirilir, gemilerdeki toplar gelitirilir, yeni subaylar batda kullanlan deniz teknik ve taktikleri konusunda eitilir. Kanuni Sultan Sleyman, Kaptan Paaya bu yeni donanma ile Andea Doriann 1533 ve 1534de yaptna benzer ekilde dman memleketine saldrmasn emreder. talyan yarmadasna yaplan saldr (sefer), dzenli bir askeri hareketten ziyade korsan basknn andrmaktadr. Batya korku verir; Romann stanbul tarafndan her an fethedilebilecei dncesini ortaya karr. Barbaros, Fatih Sultan Mehmetin Otrantoda yapt gibi bir fethi talyada gerekletirmez, tersine kendi bildii ekilde savamaya devam eder. stanbul ve Madrid arasndaki atma, Akdenizin snrlar tam olarak tespit edilen ve iki blgeye blnebilen bir deniz olduunu gstermektedir: talya kylar civarnda sona eren blmne Hristiyanlar hakimken, Adriyatik ve Ege Denizleri boyunca uzanan dier paras da Osmanllara aittir. Babali bu yllar boyunca sava Barbaros aracl ile spanya dnyasnn en son snr olan Magripe tamaya alacaktr. te yandan, Andrea Doriann tavsiyesini dinleyen ve Venediklileri destekleyen V. arl, Kanuni Sultan Sleyman kendi lkesinde zayflatmak iin gemilerini Adriyatik Denizine gnderir. Goleta kalesi ile Tunus, Hristiyan faaliyetlerinin gzlemlenebilecei merkezi bir noktadr ve buradan talyann gneyindeki mparatorluk politikalarna mdahale edilebilir. Tunusun 1534 ylnda Sultann resmi donanmas ile fethedilmesi, tm Bat Hristiyanlarn kzdran bir g gstergesidir. Barbaros tarafndan burann ele geirilmesine spanyallarn reaksiyonu abuk gelmitir. mparator, Alman tebaas ile dini anlamazlklarn geici olarak bir kenara koyarak, daha nce Kanuni Sultan Sleymann yapt gibi bu Afrika ehrini geri almak iin birlikleri ile harekete gemeye karar verir. Hayrettin, Babalinin bu yeni eyaletini savunma konusunda hzldr ve eer kazanrsa mparatorluk ordusunu keye kstracann farkndadr. Barbaros Hayrettin, talya seferi srasnda, Avusturyann ve Tuna kylarnn fethine taraftar olabilecek ve dmanlarna kar savan kazanlmasna ok faydal olabileceini bildii, beklenmeyen bir mttefik bulmutu. I. Francis divana zel heyetler gnderir ve Barbaros aracl ile Osmanoullar ile ittifaka girmeyi mzakere eder. Eer bir anlamaya varrsa, bu, Habsburgun iki gl snr dman olan Fransa ve Osmanl mparatorluuna kar tm snrlarnda savamak zorunda olduu anlamna gelecekti.12 V. arln 1535 ylnda Tunustaki zaferi, mparatorun kiisel abas sayesinde tehlikenin giderilmi olduunu iaret eder gibidir. Aslnda, bu henz bitmemi olan bir savan sadece birinci blmyd. Hayreddinin kk bir filo ile Cezayire gitmek iin harekete gemesi ve daha nceki hezimetinin cn almak iin Balearic Adalarnda Mahon ehrini yamalamas bu durumu aklamaktadr. Cezayirin bir Osmanl topra olarak elde kalmas, her ne kadar imparatorluk tarihindeki en nemli zaferlerden biri olarak kabul edilmi olsa da, Tunus galibiyetinin esasnda bir ara-zafer olduunu gsterir.13 arl, savunma stratejisinin Osmanl tehdidini yok etmeye yeterli olduu konusunda emin olmamasna ramen, Kanuni Sultan Sleymann planlarna mdahale etmek iin Tunustaki dier ehirleri alarak durumunu salama almaya ve devletlerini korumaya karar verir. Osmanl kaynaklar Hristiyan rakiplerini kk grrken,14 Hristiyan kaynaklar Hayreddin Barbarosun Kanuni Sultan Sleymann politikalarndan sorumlu olduu mitini ortaya atmaktadrlar.15

1104

Kanuni Babalinin merkezdeki yneticisidir, tm deniz faaliyetlerini Kaptan Paaya devretmitir. Olaylarn bu ekilde anlatlna baklrsa, eer biri Hayrettini yok ederse Osmanllarn denizdeki genilemesi zlecektir ve Cezayirdeki korsan eylemleri de bylece yok olacaktr. spanya casuslar, eer yal amiral, Andrea Doriann yllar nce yapt gibi Sultan terk eder ve mparatorluk tarafna katlrsa ona dller teklif etmeye balarlar. Bu gizli grmeler hzla divann dier yelerine ular ve V. arlin Akdenizde hzl bir operasyon yapmasnn engellemek iin dier yelerinin harekete gemesine karar verilir. Bu ekilde arl, I. Francisn Babali ile ittifakna kar atak yapmaya ve bu gl iki dmann birlemesini engellemeye almaktadr. V. arl aka Kanuni Sultan Sleymann denizdeki en iyi adamn ayartarak onu zayflatmay ummaktadr, ancak rakibin sadece bir sava makinesi olarak grlmesi, Batllarn Orta Dou siyaseti konusundaki bilgilerinin ne kadar snrl olduunu ortaya koymaktadr. Hayrettin Paann Kanuni Sultan Sleymann askeri stratejisini olutumaktaki nemli rol ve brahim Paann siyasi konumu,16 Osmanllarn Hristiyan dmanlarn en nihayetinde keye sktrmaya balayabilmeleridir. Barbaros, Vezir-i Azama (I. Francis ile kendisinin suikasta uramasndan ksa bir sre nce bir anlama imzalamasndan hemen sonra), Venedike kar sava ilan edilmesi iin bask yapar. Venedik Cumhuriyeti, Babalinin tm taleplerine uyar grnerek Fransadan, spanyadan ve Osmanllardan bamsz kalmaya devam edebilmitir. Venedik yneticilerinin, ticari imparatorluun kalan topraklarn kaybetmeleri muhtemel grnen bir savaa girimekte hibir kar bulunmamaktadr. Dier yandan, Kaptan Paaya gre, Venedike kar savamak, istikrarl deniz hakimiyet alanlarn glendirmek bakmndan ok nemli olan anakaradaki Yunan ehirlerinden tccarlar kovmak anlamna gelmektedir. Ayrca yeni, modern ve iyi tehiz edilmi donanmay bir ey yapmadan tutmak onu kullanmak kadar pahal olmas nedeniyle, devaml kullanmda tutmak gerekirdi. Bu gemilerin kullanm sreleri olduka ksadr ve hem atmadan dolay, hem de limanda yatmalarndan dolay hzla ypranmaktadrlar. Ayrca, bu yllarda gemi ile seyahat etmenin en byk sorunlarndan birisi, tam kadrolu bir gemi mrettebatnn salanmasnn zor olmas, ve zellikle de iyi eitilmi kabin ekibinin ve ayn sratte alabilecek krekilerin kt bulunmasdr.17 Bununla birlikte, bunlar Barbarosun kendi okulu (ekibi) sayesinde birka yl iinde elde edebilecei hedeflerdi. te yandan Venedik, 1502 ylndan beri uzun bir bar dnemi yaamakta olduundan iyi tayfa ve denizciler konusunda yokluk ekmektedir. Bu nedenle, Venedikin danmalar Kanuni Sultan Sleymann tahrik ettii savaa girme konusunda kar gr bildiriler. Osmanllarn Korfu adasnda karaya kmas, Hristiyan dnyasnda ok fazla korku uyandran bu savan balangcn tekil etmektedir. Bamszlna dkn olan Venedik, Osmanl donanmas ile karlamak Adriyatik ve Ege Denizlerindeki birka adasn kurtarmak iin Papa ve mparator ile Kutsal Birliin bir kolunu oluturmay kabul eder. Bu ittifak, Katolikler ierisinde kanlmaz olarak atmalara ve gerilimlere neden olan iki geleneksel dman Venedik ve Cenovann ortak bir dava iin yan yana savamasn mmkn hale getirir. Andrea Doria tarafndan gnderilen Byk Hristiyan Donanmas, Barbaros Hayrettin tarafndan liderlik edilen Kanuni Sultan Sleymann donanmas ile

1105

Prevezede karlar. Gemilerin ve havann durumu, ttifak yelerine uygundur. Ancak, Melfi Prensi tarafndan alnan beklenmedik bir dizi karar ve rzgarn ynndeki ani deiiklik Barbarosun zafer kazanmasna neden olur. Osmanl taraf muzafferdir ve Hristiyan gemileri karanlk kerken kaarlar.18 Bununla birlikte kayp saysnn az olmas nedeniyle, her iki donanma da genel olarak salam kalr ve savaa devam edebilme yeterliliine sahiptiler. Hristiyanlar, arkalarnda gl bir spanyol askeri garnizonu brakarak Kastilnovo kalesine (u anda Novi) saldrmaya karar verirler. Kutsal Birlik anlamasnn maddelerinden birinin, elde edilen tm topraklarn Venedike verilmesini ngrmesine ramen, Andrea Doria buna uymaz ve ehri mparatorluk armasna verir. Sonu olarak, bu andan itibaren Venedik kendisinin mparatorlua verdii ykmllklerinden tamamen serbest olduunu hisseder ve bar anlamas imzalamak iin Babaliye elilerini gnderir.19 Doge mttefiklerine gvenmez ve Sultana kar karak her hangi bir fayda elde etmediinin farkna varr. Sava iin byk miktarda tazminat demeyi tercih eder ve ticari imtiyazlarn ve mal varlnn kalann devam ettirmekten ziyade baz ehirleri terk eder. Sonuta, Venedik Osmanllarn salam bir mttefiki haline gelir ve Sultann planlarna itaatkar olur. Osmanllar stanbuldan Cezayire kadar tm Akdenizi kontrol ederler. te yandan V. arl, Kanuni Sultan Sleymana kar savandan herhangi bir fayda elde edemedi. Castilnovo Kalesi ertesi yl 1539da Barbaros tarafndan tekrar feth olundu; savata kar taraf askerlerinin ou umutsuz bir mcadele sonunda korkun bir ekilde yok oldu. Andrea Doria Cenovann ekonomik ve askeri roln glendirdi, fakat Kanuninin ilerlemesini durduramad. mparatorluk tm bu yerleri stanbula brakt ve gayretlerini snrlarna en yakn olan Mslman topraklarnda younlatrmaya karar verir. Venedik sava, ki esasen V. arlin liderlik ettii ittifaka kar bir savat, Kanuni Sultan Sleymann ezici zaferi ile sonulanr. Akdeniz, nebaht Savana ve U Alinin 1580 civarnda lm ile balayan Osmanl mparatorluunun denizlerdeki stnlnn gerilemeye balamasna kadar, Babalinin hakimiyetinde kalacaktr. Venedik, ikiyzl Hristiyan ittifakn terk eder ve kendini denizin iki byk imparatorluu arasnda orta bir yere oturtmay tercih eder. Bu sayede, Venedikin Ege Denizindeki koloni imparatorluu korunabilir ve denizlerde hakimiyet iin savamaktan vazgeer. ki byk askeri g, Barbaros Hayrettinin ve V. arlin zaten lm olduu 1565 ylndaki Malta kuatmasna kadar, birbiriyle ak bir atma iine girmezler. Bu yla kadar, denizde byk savalar olmaz; onun yerine zellikle batda dk younluklu atmalar grlr. mparatorluk, Osmanl mparatorluunun Cezayirden Tlemcene kadar olan orta Magripte kesin olarak kk salacandan korkar. Sonu olarak Tunusun ehirlerini ele geirmeye alrlar. Babalinin Tunusu yeniden alaca ve Akdenizde denizin mutlak hakimi olaca korkusu nedeniyle Monastir ve Susa igal edilir. 1540larda V. arl, Avrupadaki mcadelesinde askerler ve Amerikan altnlar vererek finanse eden spanyol vatandalarn honut etmeye nem verdii iin, mparatorluun savunma sorunlarn ihmal eder. Denizcilik asndan Babaliyle sava, Cezayir zerindeki anlamazlk ile snrldr. spanyollarn Osmanl mparatorluu hakkndaki dnceleri udur: Osmanllar daima karada korkutan bir tehlike iken, denizdeki tehlike Hayrettin Paann ahs ve V. arln son yllarnda Turgut Reis ile

1106

zdelemitir. Bu bak asndan, sava Kanuni Sultan Sleymana kar deil, tersine Kuzey Afrikada stanbula tabi-vekil bir devlet oluturabilen korsanlara karyd. 1541 ylnda Cezayiri fethetmek iin giriilen teebbs bu sebeplerin sonucudur. Bu teebbs de, ayn ekilde, seferin bizzat mparatorun kendisi tarafndan kumanda edilmesi nedeniyle, net bir baarszlkla sona erer.20 spanyann yenilgisi, Preveze Savanda olduunun aksine, onun herhangi bir toprak kaybna yol amaz. Bununla birlikte, Akdenizdeki etki alanlarnda istikrarn domasna yol aar. Cezayir tamamen stanbulun bir paras haline gelir, ve talyan boazlar zerinden Hristiyan denizciliini denetim altnda tutan ve Magribin tarihsel geliimini etkileyen bir liman ehri olarak grev yapar. spanya ve Cezayir arasndaki sava, kk donanmalar arasnda arada sra olan saldrlar dnda artk denizde srdrlmeyecektir. mparatorluk ve Osmanllar, 1543 ylnda, bir kere daha spanyann kontrol altnda giren Tremecen ehri olaynda olduu gibi, Kuzey Afrikann i blgelerinde kontrol alanlar oluturmaya teebbs edeceklerdir. Tunus (bakent) yannda, ieride kalan bu ehir de, Babalinin nemli bir hedefi olacaktr. Bu nedenle, Osmanl mparatorluu, bu ehrin tekrar fethi iin ok sayda seferler dzenlemi ve en sonunda 1544 ylnda hem bu ehri ele geirmi hem de Cezayirin i kesimlerinin yeniden Osmanly birletirilmesini baarmtr. Bugnk Cezayir topraklarnn tamamnn stanbuldan atanan Beylerbeyine tabi olmasn engelleyen sadece iki spanya ehri kalr. Hristiyanlar Kuzey Afrikann bu blgesinden tamamyla karmak iin Oran ve Mazalquivir ana hedefler olacaktr. Bununla birlikte, Osmanl mparatorluu eyaletinin i istikrarszl gz nne alndnda bu ama on yl boyunca elde edilemeyecektir. Kanuni Sultan Sleymann Kaptan Paas, Sultann resmi donanmas ile spanyann kontrol ettii deniz parasna doru hareket ettiinde, Kanuni Sultan Sleyman bir kere daha tm Hristiyanlk dnyasn tehlikeye atacaktr. Osmanl kaynaklarnda gazi olarak, Hristiyan kaynaklarnda ise korsan olarak bilinen ve Bat Akdenizde aktif olan Trk gemicilerinin byk bir ksm, bu donanmaya katlacaklardr. Bu gemilerin stanbuldan talyaya ve Goleta ile Tunusa gitmeleri kararlatrldnda, bu abalar mparatorluk nezdinde glerini gsterme ve yayma gayretleri olarak grlr. Bu olayda, Osmanl gemilerinin somut ve ak bir amac vard: spanyollar tarafndan kontrol edilen Kuzey talyann bir blmn ele geirmeye alan Fransz mttefiklerine yardm etmek. Akdenizin imdiye kadar grd en nemli donanmalardan biri olan I. Francisin21 iyi organize edilmi ordusunun da katlmas sonucunda bu donanmann gc ve tehdidi daha da bykt.22 Osmanl ve Fransz ittifak Hristiyan Avrupada g dengesini bozabilirdi. 1535 ylnda Tunusta V. arl tarafndan yakalanan mektuplar, on yl sonra, bunlarn doruluunu ve bu birliin onun nfuz alanna getirecei byk tehlikeyi gstermektedir. Gemiler Marsilyaya varana kadar, Barbarosun donanmas, ilk bajada del turco/Trklerin iniine benzer ekilde ilerler. Bu deyim, Avrupann bu ksmndan olan Bat kaynaklarna gre, Osmanl donanmasnn Batdaki seferlerini tanmlamak iin kullanlan bir slogandr.23 Fransa ile ittifaka kar olan Babalideki baz kesimlerin korkularnn bir ksm, iki mttefik arasnda meydana gelen daha ilk temaslarda vuku bulur. talyada kapsaml bir sava yapma

1107

vaadi, sadece kk bir ehir olan Nise saldrya indirgenir. Bunun zerine Barbaros ittifak artlarnn yerine getirilmedii ve Fransz askerlerinin yeterli malzemeyi yanlarnda bulundurmadklar konularnda ikayet eder. ttifak ordusu, her ne kadar ehri ele geirse de, Milanodan yardm alan kaledeki askerleri teslim alamaz. Osmanl donanmasnn gemicileri ve yenieriler, k Fransz topraklarnda geirmek zorunda kalrlar; bu ise, Hristiyanlar ve Mslmanlar arasnda byk sorunlarn ortaya kmasna neden olur: ki ordunun farkl adetleri yannda, bir kle pazarnn kuruluu Tolon ahalisi arasnda kuvvetli pheler ortaya karr. I. Francisin mttefiklerinin barndrlmas nedeniyle ortaya kan zarar halka detmek iin ehir iki yl sre ile vergilerden istisna tutulacaktr. Anekdot eklindeki bu bilgi, esasnda, mparatorlua kar ortak bir savata Osmanl ve Fransz karlarn birletirmeye almada yatan esas zorluklar ortaya karmaktadr. Fransa dmann zayflatrmak ve Hristiyan Avrupada hakim g olmak istedi. Prens valyeler arasndaki bu dellodan Kanuni Sultan Sleymann elde edebilecei tek ey, Orta Avrupa ierlerine doru ilerlemede dmann zayf drme ihtimaliydi. Bundan baka, I. Francisin sahip olduu bak as, Sultann anlayna veya sava yntemine kesinlikle uymamaktadr. Ertesi yl Barbarosun uzun hayat boyunca Akdenizi batan baa geecei son sefer, spanya kylarndaki tehlikenin boyutunu azaltr. V. arl, Babalinin dikkatini Almanyadaki Protestanlara evirmek iin Babali ile bir bar anlamas imzalama ihtiyac bulunduunu dnmektedir. Kanuni Sultan Sleyman da bar istemektedir. Bylece ranllara kar savaabilir ve donanmann uzayan savandan kaynaklanan ekonomik skntlarn giderebilirdi. Bununla birlikte, Almanya valisinin ihtiraslar nedeniyle mparatorluk ile Osmanllar arasndaki atekesi devam ettirmek zordu.24 Aslnda, arl hibir zaman Avusturyadaki kardei Ferdinandn atekese uyacana gvenmedi. Ferdinand evkle Macaristan geri almak istemekte ve Kanuni Sultan Sleymanla karlamaktan ekinmemektedir. Atekes srasnda, iki prens Akdenizdeki durum hakknda ok farkl bak alarna sahiplerdi. arl, Hristiyanlar ve Mslmanlar arasndaki dmanlklarn, Macaristan gibi Kutsal Roma mparatorluuna ait olan alanlarda ve bamsz Papal devletlerde sona ermesini umut etmekteydi.25 Kanuni Sultan Sleyman ise Barbarosdan Cezayiri, Tunusu, Goletey ve Afrika topraklarndaki dier topraklar Sultana balamasn istemekteydi. Kanuni, korsanlarn eylemlerinin anlamalarn dnda olmadn ve bu gemilere herhangi bir saldrnn atekesi bozmak iin bir sebep olarak alglanacan dnmtr. talyaya ikinci defa Trklerin inii srasnda, Andrea Doriann yeeni tarafndan hapsedilen ve yllarca gemilerde krek ekmekte olan Turgut Reis serbest braklmtr. Onun serbest kalmasndan sonra, Hristiyan kaynaklarnda bilindii zere Dragut Djerba adasna yerleir ve spanyollar arasnda byk korku uyandracak biimde korsanlk yapmaya balar. Avrupada Hristiyanln byk dmannn yok olduu dnlerek byk bir sevinle karlanan Barbaros Hayrettinin lm

1108

haberi, spanyollar ve Osmanllar arasndaki gerilimin azalmasn salar. Aslnda, bu yllar boyunca V. arl ve Kanuni Sultan Sleyman dnda Akdeniz tarihinin nde gelen simalarndan bir ou lr. Turgut Reis Barbarosu bo brakt yerden takip eder ve Magripte aktif bir rol oynar. spanyollar abalarn, atekes maddelerinin yorumu ile ilgili olarak Kanuni Sultan Sleymanla yeni anlamazlklar douracak olan Tunus topraklarndan onu karmaya almakta younlatrrlar. arl, korsanlarn eylemlerinin iki prens arasndaki anlamada dzenlenmediine inanmaktadr. Babali ise bu konularn imzalanm olan anlama tarafndan ele alndna srar eder; bylece, ona gre, varlklarna yaplan herhangi bir saldr Akdenizde resmi bir sava ilan anlamna gelecektir. Dragut Barbarosun kardelerinin taklidini yaparak komutas altndaki topraklar birletirmeye alr. Onun amac talyann gneyinde mparatorluk topraklarnn gvenliine yakn bir tehdit oluturmaktadr. Bu yolla, spanyol tarihileri tarafndan bu ehirlerin en nemlileri olarak dnlen Monastr ve Mahdia (Afrika) ehirlerini de iine alacak ekilde Kralln ky ehirlerine mteaddit saldrlar zerine bir sava balar. Turgut Reis bu ky ehirlerinden yenilerek kartlr ve Mahdia 1550 ylnda spanya askerleri tarafndan igal edilir. Bununla birlikte, bu kapal lke ile spanya kylar arasndaki ok uzak mesafe, bu igalin srekliliini pratik olarak imkansz klmaktadr. V. arln lkesini etkileyen ekonomik kriz, durumu ktletirir ve en sonunda blge 1554 ylnda boaltlr ve tahrip edilir. 1550li yllar boyunca, Osmanllar, spanyollar tarafndan kontrol edilen Akdenizde en byk zaferlerini elde ederler. Barbaros tarafndan komuta edilen 1552 ylndaki seferde uranan ilk yenilgilerden sonra, Fransa ile ittifak daha muzaffer hareketlere nclk etmeye balar. 1552 ylnda Mallorca adasn fethetme plan, Fransz, stanbul ve Cezayir gemileri arasndaki yanl anlama nedeniyle baarszlkla sonulanr. Bununla birlikte, 1553 ylnda daha koordineli bir takm, Korsika adasn fetheder. Birlikte alan donanmalarn baars, kendi kendini tekrarlayarak, ehirleri yamalayarak ve V. arlin elinde bulundurduu yerlerin tamamndaki ok sayda mahkumu elde ederek kendini korur.Tahtn gelecekteki spanyol mirass olan II. Philipin bu seferlerden bazlarna liderlik etmeye almasna karn, bu yllarda Kanuni Sultan Sleymann gemilerinden gelen tehlikeyi hibir zaman yok edemez. Kuzey Afrikadaki spanyol hedeflerinin en byklerinden olan Behia ehri, 1554 ylnda fethedilir. Ama daha da byk tehlike, Oran ve Mazalquvir ehirlerine Osmanl gemicilerinin ve yenierilerin 1556 ylnda dzenledikleri kuatlmadr. Mslman ordu arasnda yaylan korkun veba ve spanyollar tarafndan yaplan byk surlar, bu iki ehrin Babali tarafndan igal edilmesini engellemitir. Ayn yl, mttefik donanmalar tarafndan biza ve Menora adalarn fethetme teebbs de baarsz olur. spanyollar Tremecen ehrini bir kere daha yeniden almaya alrlar, ancak bunu baaramazlar. Bu seferin sonu, Osmanl yenierilerinin ve Cezayir reisinin bir kere daha muzaffer olduu Mostaganende spanyann baarszl ile son bulur. Yal ve hasta olan V. arl, son yln, toprak bakmndan Kanuni Sultan Sleymann zafere ulatn bilme acs ile geirir. spanyollar ve Avrupallar nezdinde tm Hristiyanln savunucusu olmasna karn, Kanuni Sultan Sleyman pratik olarak tm Macaristan ele geirmi ve Akdenizdeki hkmranl genilemitir. 1550li yllarda yukarda anlan fetihler dnda denizi dmanna brakarak

1109

Akdenizi tamamen terk eder. Bat tarihiliinin, mparatoru Osmanllar durdurabilen bir adam olarak gstermelerine karn, tarihsel gerek olduka farkldr. Kanuni Sultan Sleymann byk baars, mparator tarafndan ynetilen topraklarda elde ettii zaferlerinden baka, Osmanl mparatorluunu bir Avrupa gc haline dntrmesidir. Fransa ile ittifak ve ktann tarihinde Venedikin kompleks durumu; bu yzylda Osmanl mparatorluunun Rousseaunun tanmlayaca gibi uzaktaki bir dou monarisi olmadn, tersine Eski Dnyann bir milleti olduunu ortaya karmaktadr. Bununla birlikte, bu yzyl tanmlamak iin kullanlan tarihsel ereve, gerek olaylardan daha ok teorik propagandaya ait fikirlere dayanmaktadr. arlin hayatnn sonunda, Fransa, Kanuni Sultan Sleymann byk deniz mttefiki olur ve arlin kardei olan Ferdinand, geleneksel olarak Hristiyanlara kar saldrgan olduu dnlen kiinin Sultan olmasna ramen, stanbul ile imzalanan anlamalar bozarak Hristiyanlk ve slam arasnda daimi bir gerilim oluturur. Her iki tarafn da Akdeniz politikasnda baarsz olduu bir alan vardr ki, o da Fasn sadi blgesinin denetim altna alnamamasdr. Hem spanyollar hem de Osmanllar bu alan igal etmeye veya en azndan sultanlarn kendi ynetimlerinin sadk kleleri haline dntrmeye almalarna ramen tm abalar baarszlkla sonulanr. Cezayirliler, bu adamlar Kanuninin halife unvann tanmaya ikna edememiler; bu durum, Fas yneticileri ile Cezayir beylerbeyi arasnda srekli atmalar meydana getirmitir. arl da, bunlardan birounun spanyol basksna kar Fasn bamszln devam ettirmek iin stanbuldan yardm istemede tereddt etmemeleri nedeniyle Fasta istedii tarafszl elde edememitir. Fas, spanyollar ve Osmanllar arasnda her iki gcn de kontrol altna tam olarak girmeksizin26 bir yzyldan daha27 fazla bir sre boyunca dokunulmadan kalan ve unutulmu bir alan olarak kalacaktr. spanyann yeni kral olan II. Filip, Kanuni ile bar anlamas imzalamaya teebbs ederek hkmranlna balar. Bu adamlarn birbirleri ile ilikilerinde karlatklar byk sorun, onur anlaylarn bir anlamaya varmalarn imkansz hale getirmesidir. Hal seferleri ve cihat ok nemliydi; ve Hristiyanln veya slamiyetin savunucular olmalar nedeniyle kendi halklarna prestijlerini glgeleyen bir anlamann savunucular olarak grnmek istemiyorlard. Kanuni bile bar istemede ilk olmak byk Trkler iin onurlu deildir demektedir ve benzer bir deyi spanya kralndan da gelmektedir. II. Filip, Veziri Azam Rstem Paaya byk miktarda para sz vererek bir bara yapmaya teebbs eder, bylece Kanuni Sultan Sleyman nne geer. Bununla birlikte, belirlenen miktar stanbula gndermedeki glk bu teebbs engeller. Yeeninden mali destee sahip olmayan Avusturyann Ferdinand artk dman ile daha fazla karlaamamas nedeniyle bar istemek zorundadr ve bu anlamaya 1559 ylnda varlmtr. Kanuni Sultan Sleyman spanyann mzakerelere dahil edilmemesini ister. Cenovadan gelen haberlere gre ise Cenova ticari imtiyazlar karlnda Babali ile bir bar anlamas imzalamaya almaktadr. Eer Cenova deniz cumhuriyetini terk ederse, Filip Osmanl donanmasna kar koymak iin yeterli gemiye sahip deildir. Her iki prens de bar istemektedir, ancak bunlardan hibiri tebaasnn nnde kk dmek

1110

istemez. Ayrca, zellikle Osmanl tarafndaki mavirlerden pek ou mzakere srecinden sadece ekonomik kazan salamaya almaktadr. Durum byle olunca, yeni spanyol kral prestij politikasna giriir ve Cezayirlilere saldrarak veya Dragutun en nemli ssnn bulunduu Djerba ehrinde kontrol elde ederek Turgut Reis tarafndan 1556 ylnda fethedilen Bugia veya Tripoli ehrini geri almaya almay dnr. Aslnda gerekletirilen tek hedef, Turgut Reisin iyi karar vermesi ve askeri bilgisi nedeniyle spanyol donanmas iin en ykc baarszlklardan biriyle son bulan Tunus adalarndan birinin ele geirilmesidir. Piyale Paa komutasnda stanbuldan yardm etmek iin Sultann gnderdii donanmann rekor srede Tunus kylarna ulamasna, msait olan rzgar izin verir. Zafer mutlaktr ve bu sefer sonucu prestijini korumay uman yeni Kral, Osmanllarn ve Avrupann nnde kk der. Bylece Kanuni Sultan Sleyman ile anlamaya varmadaki isteksizliinin ve yal Sultana gsterdii tepeden bakn c alnm olur.28 Byk bir donanma ina etmeye balamasna neden olan Filipin alma teebbsleri, stanbulun gcnden korkmas nedeniyle tam olarak uygulanamaz. Dorudan Osmanl donanmas ile karlamakszn Magripte kk hareketlere giriir. 156529 ylnda Babali tarafndan planlanan baarsz Malta adas kuatmas, Filipin Akdenizdeki askeri potansiyelinin nasl gelitiini gstermek ve kendisini Hristiyanln savunucusu olarak gelitirmek iin bir frsattr. spanyol donanmas, Osmanllar fethin imkansz olduuna dndrerek, 20 Maysta balam olduu uzun kuatmaya 11 Eyllde son verir. Tripoli Beyi olan Turgut Reisin birlikleri tarafndan desteklenen kuatmada 25,000 Osmanlya kar savunma yaplr. Kanuni Sultan Sleyman hkmdarlnn ilk yllarnda Rodos adasnda elde ettii baary tekrarlayamamaktadr. Bu defa Kudsn St. John Tarikat valyeleri, spanyol gemilerinin yaknl nedeniyle kurtarlr ve Barbaros Hayrettinin askeri okulunda eitim grm olan son adam Turgut Reis kuatmada lr. Kanuni Sultan Sleymann lmnden ve bu tarihi yazan adamlar olan brahim Paann, Rstem Paann, Barbaros Hayrettinin ve Turgut Reisin sahneden ekilmesinden sonra, Akdeniz tarihi Sokullu Mehmet Paann iyi ynetimine terkedilecektir. Sadece 60 ylda Osmanl mparatorluu byk bir deniz gc haline gelmitir. Bu dnemde dmanlarnn pek ounu kontrol altna alabilmi ve yenebilmitir. rnein, Piyale Paann 1566 ylnda, Maltann fethini daha nce engellemelerinin cn almak uruna Cenovallar Ege adasndaki son varlklar olan Chio adasndan atmas gibi. Avrupa tarihilerinin V. arln erdemlerini vmeyi ve dier ynlerini unutmay tercih etmesine karn, Osmanllar spanyallara kar mcadelelerinde ok fazla zaferler kazanmlard. Osmanl mparatorluunun Akdenizi kontrol, bir grup denizcinin Ege Denizini terk edip Tunus kysndan uzak bir adada yerlemeye karar vermeleri ile balamtr. Babali tarafndan ne planlanan ve ne de daha nce ngrlen bu hareket, Akdenizin dman tarafndan kontrol edilmesini engellemek iin spanyollarn ve Osmanllarn mmkn olan tm aralarla savaacaklar bir anlamazln balangcn tekil eder. Kanuni Sultan Sleymann hkmdarl ile Babali

1111

hedeflerinden birouna ulalr ve spanyollar kendi yerlerine sktrlr. Bu zafer Osmanl mparatorluunun nebaht Savana kadar Akdenizin tek hakimi olmasn salarken ayn zamanda spanya ve genel olarak Hristiyan tarafn yeniden silahlanmasna yol aacaktr. Bu yllar boyunca, Fransa ile ittifak sayesinde Kanuni Sultan Sleyman, imparatorluunun snrlarn geniletmesini ve dmanlarna kar topraklarn savunmasn salayan bir silah oluturabilmitir. Nihai sonu ise, denizde Hristiyanla kar stnle ulamadr. Bu durum onun hretini ve iyi ynetiminin itibarn artrmaktadr.

N. Vatin, Lrdre de Sain-Jean-de-Jerusalem, lEmpire ottoman et la Mditarrae

orientales entre les deux siges de Rhodas, 1480-1522, Paris, 1944. 2 3 A. Tenenti, Venezia ed i corsari, Bari, 1960. Barbaros kardelerin orijini hala belirsizdir. Kaynaklara bal olarak bunlarn gemii

hakknda elikili bilgi bulunmaktadr. Aldo Gallota, Le Gazawat di Hayreddin Barbarrossa, Studi Magrebini, III, 1870, pp. 79-160; Il Gazawat-i Hayreddin pasa di Seyyid Murad, Studi Magrebini, XIII, 1981, M. Seyyid, La Vida e Historia de Hayreddin, llamado Barbarroja, Ed. M. . de Bunes and E. Sola, Granada, 1997; F. Sand and F. Denis, Fondation de la Regnce dAlger. Histoire de Barberousse, Paris, 1837; F. Lopez De Gomara, Guerras de mar del Emperador Carlos V, Ed. M. . de Bunes, Madrit, 2000, E. Bradford, The Sultans Admiral. The life of Barbarrossa, New York, 1969, J. L. Belachami, Nous, les frres Barberousse, corsaires et rois dAlger, Paris, 1984. 4 5 1957. 6 C. -E. Engel, LOrdre de Malte en Mditerrane, 1530-1798, Monaco, 1957, J. Salva Y Piri Reis, Kitabi-i bahriye, Ankara, 1988. G. Fiher, Barbary Legend. War, Trade and Piracy in North-Africa (1415-1830), Oxford,

Riera, La Orden de Malta y las acciones navales espaolas contra turcos y berberiscos en el siglo XVI y XVII, Madrid, 1944. 7 1967. 8 A. Tenenti I corsari in Mediterraneo allinizio del cinquecento, Rivista Storica Italiana, F. Braudel, El Mediterrneo y el mundo mediterrneo en la poca de Felipe II, Madrit,

LXXII, 1960, s. 268. 9 2000. J. F. Pardo Molero, La defensa del imperio. Carlos V, Valencia y el Mediterrneo, Madrid,

1112

10

J. Regla, La cuestin morisca y la coyuntura internacional en tiempos de Felipe II,

Estudios sobre los moriscos, Valencia, 1971; A. G. Hess, The Moriscos, an Ottoman 5 Column in the 16 Century Spain, American Historical Review, LXXIV, 1968. 11 J. M. Floristan, Fuentes para la poltica oriental de los Austrias: la documentacin griega

del Archivo de Simancas. Len, 1988. 12 Fransa ve Kanuni Sultan Sleyman Arasndaki Mzakereler: E. Charriere, Ngociations

de la France dans le Levant, Paris, 1840-1848. 13 M. A. Bunes and M. Falomir, Carlos V, Vermeyen y la conquista de Tnez, Carlos V.

Europesmo y Universalidad. Religin cultura y mentalidad, Granada, 2000, ss 243-257. 14 A. Servantie, arl Quint aux yeux des Ottomans; M. A. de BUNES, La ocupacin del

Magreb por Hayreddin Barbarroja segn el Mss. 2459 de la niversite Ktphnaesi de Estambul, in Carlos V, los moriscos y el Islam, Alicante, 2000, s. 295-320 y 173-200. 15 16 17 F. Lopez De Gomara, Los corsarios Barbarroja, Madrid, 1989. H. D. Jenkins, Ibrahim Pasha. Grand Vizir of Suleiman the Magnificent. New York, 1911. A. Zysberg, R. Burlet, Gloire et misre des galres, Pars, 1988; A. Zysberg, Les

galriens. Vies et destins de 60. 000 forats sur les galres de France. Paris, 1987. 18 J. De Graviere, Les corsaires barbaresques et la marine de Soliman le Grand, Paris,

1887; CH. Imber, The Navy of Sleyman the Magnificent, Archivum Ottomanicum, VI, 1980, pp. 97140; I. H. Uzunarl, Osmanli devletinin merkez ve bahriye teskilati, Ankara, 1948. The Spanish vision of the battle in F. Olesa Munido, La organizacin naval de los Estados mediterrneos y en especial de Espaa durante el siglo XVI y XVII, Madrid, 1968. 19 20 J. R. Hale, LOrganizzazione militare di Venezia nel 500, Rome, 1990, s. 37-54. J. Sanchez Montes, Franceses, protestantes y turcos. Los espaoles en la poltica

internacional de Carlos V, Madrid, 1951. 21 1986. 22 Osmanl donanmasnn zellikleri hakknda bkz. G. Veintein, Les preparatifs de la J. L. Bacque, LEmpire ottoman, la Rpublique de Turquie et la France. Istanbul-Paris,

campagne navale franco-turque de 1552 travers les ordres du divan ottoman, Revue de lOccident Musulman et de la Mditerrane, 39, 1985, ss. 35-87; I Macabich, Sobre la ofensiva franco-trca en la tercera guerra entre Carlos V y Francisco I, Hispania, 37, 1949, pp. 155-187; P. Brummet, Ottoman Seapower and Levantine Diplomacy in the Age of Discovery, New York, 1994. Cezayir korsanlarnn

1113

gemilerinin nemi M. Belhamissi tarafndan incelenmitir, Histoire de la marine algrieene (15161830), Algiers, 1983. 23 Bu deyim, stanbuldan her yaz batya hareket eden yllk Osmanl seferlerini tanmlamak

iin kullanlr ve birok spanyol, Fransz ve talyan tarih ve edebiyat metinlerinde anlr. 24 M. J. Rodriguez Salgado, Caralus Africanus?: el Emperador y el Turco, Carlos V y la

quiebra del humanismo poltico en Europa (1530-1558), Madrid, 2000, s. 487-532. 25 26 K. Lanz, Correspondenz des Kaisers Karl V, Leipzig, 1844-46. A. Cour, ltablissement des dynasties des Chrifs au Maroc et leur rivalit avec les Turcs

de la regence dAlger (1509-1830), Paris, 1904. 27 A. G. Hess, Th Forgotten Frontier, A History of the Sixteenth Century Ibero-African

Frontier, ikago-Londra, 1978. 28 Babaliye gnderilen Hristiyan elilerinin belgeleri sayesinde Kanuni Sultan Sleyman ve

mparatorlar arasndaki grmeler hakknda pek ok bilgiye sahibiz. zellikle nemli olan: O. G. Busbecq, Itinera Constantinopolitanun et Amasia num ab ad Solimanus Turcarum Imperatorem, Anturpiae, 1581. 29 Catherine Desportes, Le Sige de Malte. La grande dfaite de Soliman le Magnifique,

1565, Paris, 1999.

1114

XVI. Yzylda Ceneviz ve Osmanl mparatorluu / Dr. Riccardo Musso [s.608-613]

Cenova niversitesi / talya Onbeinci yzyln sonunda Ceneviz smrge mlknn sadece ok kk bir blm ayakta kalmt. Dou Akdenizde sahip olduu en nemli yeri-tamamen antik ve prestij zellii olan-Beyolu, Fatih Sultan Mehmetin stanbula giriinden bir gn sonra, 30 Mays 1453te teslim oldu.1 Bir yl sonra, yazn, Osmanl Donanmas Kefe nlerinde grnerek, hara ald.2 1455 ve 1456 yllarnda Gattilusiosun kayplar ilk bata Yeni Foa ve Eski Foa,3 sonra Limni gibi kendi yerleimleri iin Trklere verilen Enoz, mroz ve Semadirek adalar oldu. 1460ta sra Karadenizin gney kysndaki Amasraya geldi. Gattilusiosun son paras Midillinin kaderi ise 1462deki teslim ile son buldu. Venedik ile atmann 1463 ylnda tekrar alevlenmesi Trk Ordularn on yl kadar daha megul etti ve Cenevizin Karadenizdeki kolonilerinin mrlerinin bir sre daha uzamasn salad. Ama 1475te, Milan Dk ve 1467den4 beri bir Ceneviz lordu olan, Galeazzo Maria Sforzann deer verdii hayali dou projelerine ramen Kefe de dahil olmak zere Karadenizde kalan koloniler de Trklerin eline dt. Mahonann elinde sadece Sakz kalmt. Cenova aday savunmak iin snrl mali imkanlar dahilinde elinden gelenin en iyisini yapt. Sadece birka gemi ile biraz da gnlsz paral asker gnderebildi. Daha fazla olsayd iteki zorlu artlarn iyice ktlemesi olasyd. 1464ten beri Milan dklerinin egemenliinde olan Ceneviz 1477de isyan etmi, 1478de bir kez daha isyan etmi ve o zamandan beri birbiri ardna gelen i savalar ile yayordu. Yalnz 1480de Papa IV. Sixtusun ricas stne Due Battista Fregoso iki gemiyi Trkler tarafndan kuatlan Rodosa yardm olarak gndermeyi kabul etti. Ayn yl, Trklerin Otrantoyu kanl bir biimde ele geirmesinin (11 Austos 1480) yaratt kzgnln etkisiyle, Cenevizliler Papann ve Napoli Kral Ferrantenin de destekledii birlie katldlar. Papalk ve Napoli filolarndan ortak bir deniz filosu oluturularak silahla donatld ve Ceneviz siyasi yaamnda en nemli liderlerden biri olan kardinal Paolo Fregosonun komutasna verildi.5 Fatihin lm haberinin gelmesiyle oullar ve varisi olan Beyazt ve Cem arasndaki ekimeden yararlanmak isteyen Ceneviz, Arnavutluka saldrmaya niyetlendiyse de baarl olamad.6 zellikle 1484te Floransa ile balayan sava ve yeniden artan i ekimeler, Cenevizin siyasi otonomluunu 1487de bir kez daha yitirmesi ve Milan dklerinin ynetimi altna girmesi zerine iyiletirme projelerine son noktay koydu. ok daha can skc ve acil problemlerin artmas zerine Trk tehlikesi bir kenara brakld, fakat Osmanllarn zaman zaman tehdit ettii Sakza olan ilgi canl kalmaya devam etti.7

1115

Dou Akdeniz (Levant), yzyln sonunda bir kez daha gndeme geldi. Fransa Kral VIII. Charles, Napoliyi fethetme ve ondan sonra stanbula ve daha da ileriye yrme amacyla talyay 1494te igal etti.8 Projesi iin talyan devletleri ile birlikte arpma umutlar daha banda Venedikin, hatta Milan Dknn bile Osmanllara kar riskli bir sefere isteksizlii yznden snd.9 Bu projeleri tekrar hayata geirmek isteyen VIII. Charlesn varisi XII. Louis, Milan igal ettikten sonra kafirlere kar savamak iin Levanta geme amacyla 1499 ylnda talyaya girdi. Kral hibir aba gstermeksizin Milan ve Ceneviz stnde hakimiyet kurdu. Ve bu olay Ceneviz ve Osmanl mparatorluu arasndaki ilikilerde ani bir deiiklie yol at. Gerekte Galeazzo Maria Sforza ve ardndan Ludovico il Moro, Babali ile iyi ilikiler kurmulard (hal Beyolunda bulunan Cenevizli tccarlarn sayesinde) ve XII. Louis, Venedikliler ile ittifak kurarak onlara yardm amacyla Trklerle arpt. 1501in banda kral, topraklar Granada Anlamas uyarnca XII. Louis ve Aragonlu Ferdinand tarafndan paylalan Napoliye dzenleyecei sefer iin Cenevizde valisi olan Philip of Klevein adna, Cenevizlilerden baz tekneler ve kadrgalar istedi. Ama Cenevizliler bu gemilerin Dou Akdeniz ile yaplan ticaret iin ve zellikle Sakzn gvenlii iin olumsuz sonular icap ettirecei iin Trklere kar yneleceklerinden korkarak bunu reddettiler. Ayrca Venediklilere yardm etme zerine dncesi ok daha popler gzkyordu. Ceneviz, ancak kraln Dou Akdeniz lkelerindeki fetihlerden elde edilecek krn tamamnn kendilerinin olaca teminatn vermesinin ardndan onaylamaya karar verdi. Bununla birlikte, ayn yln yaznda Philip of Klevenin komutasnda sekiz kadrga ve drt tekneli bir filo donatlarak hzla Venedik filosuna katlaca Korfuya yneldi.10 Gemiler oradan stanbul ve Msr arasndaki gzergah kesmek amacyla Gattilusiosun eskiden antik bir dominyonu olan Midilliye hareket etti. Ama Mitilini Kalesine Venediklilerin nderliinde ok dzensiz ve yetersiz bir organizasyon ve azimsiz yaplan saldr, yirmi gnlk bir kuatma, Klevenin, Rodosun Byk Hakimi tarafndan gnderilen yedekleri beklemeden ekilme emri vermesiyle sonuland.11 Midilli Seferi sadece eski bir topran Cenevizin yeniden zaptetme teebbsn temsil etmekteydi.1503 Maysnda Venedik, Bayezid ile Yunan Denizinde hakim olduu en nemli yerlerin karlnda stanbulda yerleik ve srekli bir eliliin yeniden kurulmasn (bailo) ieren kaydadeer ticari avantajlar elde ettii bir bar antlamas imzalad. Savan bitimi yirmi yl kadar srecek bir barn balangcnn iareti oldu. Bayezitin son yllar kendisine eitli yenilgilere neden olan ve zorlayan, 1512de tahttan feragat etmesine yol aan Anadolu airetleri arasndaki ayaklanmalarla uramakla geti. Varisi Selim, Anadoludaki Osmanlnn gcn yeniden birletirerek tm abasn srasyla ran ve Memlk Sultanlna ynelterek ksa zamanda Suriye ve Msr (1516-17) fethedip Mekke erifini ve Cezayirin hakimi Hayrettini kendisine katlmaya mecbur etti (1518-19).

1116

Ayaklanmalara ve i savalara ramen, ncesinden daha fazla karklk olsa bile (Fransann ve spanyann mdahaleleri sayesinde), XVI. yzyln ilk yllar genellikle hafif iyiletirme getirdi. Sonra, Trklerle olan uzun sreli barn sayesinde tam bir gelime olmasa da en azndan Cenevizin Dou Akdeniz lkeleri ile elli yl ncesine oranla ok daha az olan ticaretinin srmesini salad. Dorusu Ceneviz, skenderiye, Beyrut ve zellikle Sakza varan ticari rotalar sayesinde Osmanl mparatorluuna bal olmaya devam etti. Fakat gemie gre, ilk iki limana yaplan seyahatler gitgide daha sklat, ayrca bunlar Ceneviz gemilerince (daha ok bat istikametinde kullanlyorlard) deil zellikle Dubrovnik gemileri tarafndan yapld.12 Buna gre Sakzn durumu farkl bir konu oluyordu. Bu ada Bursa gibi byyen bir merkeze yakn olan kendi konumu sebebiyle, byk bir ksmnn daha sonra ber yarmadasna gtrld her eit maln depolara tanarak srekli ky ticaretinin yapld Anadolu kylarndaki btn nemli limanlara balyd. Trklerin Foay fethi ve Tolfadaki ap kaynann bulunmasyla yaanan ap darbesi sonras13 Sakzda pazarlanan mallar aslnda geleneksel sakz raks (tamam dou pazarna gidiyordu), sonra ipek ve pamuk gibi Ceneviz gibi gitgide byyen zel tekstil altyapsna sahip bir merkez olan bir kentin temel rnleri oldu.14 Sleyman 1520de tahta getiinde Osmanllar ile Bat arasndaki uzun sreli bar bir anda bozuluverdi. Yeni padiah kati saldrgan bir siyaset izledi. Daha 1521de Macaristana kar ordusunun banda Belgrad ve dier snr kalelerini de fethetti. Ertesi yl sra Sakz ile birlikte Avrupal varlnn tabyas olan Rodosa geldi. Ardndan, padiah Macaristanda yllarca sren bir dizi seferlere giriti ve 1529da daha ileri atlarak Viyanann duvarlarna dayand. Sleymann, aralarnda Cenevizin de bulunduu bat devletlerine kar tutumu, Andrea Doriann V. Charlesa dnmesiyle zellikle bankerlerinin mali faaliyetleri olduu kadar gemi sahiplerinin spanyol donanmasn donatmasnda oynad roln de sayesinde Habsburg mparatorluunun stunlarndan biri haline geldi. Sakz, 1455ten beri Babaliye verdii haracn tutarna tahamml edenlerin ilkiydi. 1532 ile birlikte husumet artt ve Trk kysndan sadece birka mil uzaktaki adada, yaklaan Osmanllarn saldrmas korkusuyla derin mitsizlik hakim oldu. 1534te Sadrazam brahim Paa, ayn Dubrovnik Cumhuriyetine uygulad gibi, Podesty ve Cenevizden gnderilen dier subaylar, gelecekte kendi balarnn aresine bakmalarn tavsiye edip, Mahonesiyi kullanarak (onlar Padiahn tebas sayyordu) srd.15 Bu emir tereddte dayanmakszn yerine getirildi ve kendileri bir Mahonesiyi Podestlar olarak setiler. Hemen ardndan Mahonesi, ksa sreliine de olsa, youn katks sayesinde Padiahn emirlerini emirlerinde bir erteleme salamay baard. Sleyman, tebliinde Mahonesinin Cenevize bal olduunu varsayp, dman spanya Kral ile ittifak olarak meru hakimi Fransa Kral I. Francise (Sleymann kardeim diye hitap ettii) hyanet etmekle sulamt. Gerekte Osmanl iindeki Cenevizlilerin durumlarnn ktlemesi byk lde

1117

Habsburg gleri ile zt den karlar olan Babali ve Fransa arasndaki yaknlamann sonucu oldu. Eer Osmanlnn Cenevize kar tutumu ok daha sertletiyse bu esasen Fransz kkrtmasndan kaynaklanyordu. Etkili olarak 1528den itibaren ayn zamanda Fransaya hizmet eden amiral Andrea Doria, filosunu mparator V. Charlesa ulatrarak Cenevizin fethinde ok byk katk salad. I. Francis Doriay hain, Cenevizlileri asi sayarak glerini azaltmak iin srayla her trl abay gstererek tekrar hakimiyetine girmelerini salad. Bunun yannda 1529da V. Charles ve I. Francis arasnda bar yaplmasna sonunda ulalmken, sonradan Cenevizliler barn yararlarndan hari tutulmak isteyerek numara yapt.16 Cenevizliler kral bouna yumuattlar: 1531de daha egemen bile olmadan birok aalamadan sonra bir eli gnderdiler. zleyen aylarda, ardarda, I. Francis ilk nce Lyonda bulunan Cenevizli tccarlarn hepsinin tutuklanmalarn emretti ve mallarna el koyduu gibi, ayrca Fransa ve Ceneviz arasnda ticari faaliyetleri de yasaklad.17 Uzlamak iin pepee yaplan Ceneviz giriimleri kraln ar istekleri ile karlat. Bu yzden, 1534n banda uluslararas ortam tekrar gerginletiinde; Ceneviz, Fransz saldrlarnn ilk hedeflerinden biri oldu. Ayn yl iinde, aslnda kral Osmanl yardmn alarak Habsburglara kar mcadele vermek niyetiyle, Padiah ile antlama imzalamak amacyla sekreteri Jean de la Foreti stanbula gnderdi. Seyahatinin ilk dura, Hayrettinden Ceneviz ve Korsikaya kar yardm isteyerek, Ceneviz gemilerine kar korsan faaliyetlerini iddetlendirmesi amac ile kkrtmak iin gittii Tunustu. Fransz elisinin grevi baarl oldu: 1535 ubatnda Sleyman ile aralarnda bir antlama imzaland. Bu antlamaya gre Franszlar btn imparatorluk snrlar iinde byk ticari ayrcalklar elde ettiler.18 Bu ittifakn Lempia alleanza kafir ittifak olarak arlmas, genellikle Fransann zaten o devirde talyan ky ehirleri ile karlatnda hl ilkelliini muhafaza eden yrrlkteki ticari kapasitesi ile karlatrldnda oransz olan Dou pazarlarnda oynad rolde ar basmasna bal olmasnn tespitidir. Antlamann hemen arkasndan askeri yanklar gelmedi, ama Cezayiri aldktan sonra igal ettii Tunustan talyan ve spanyol kylarna ok iddetli saldrlar dzenleyerek korku salan korsan Hayrettinin Kaptan Paa olarak tayini Fransz entrikalarna atfolundu.19 V. Charles, 1535 yaznda, Ceneviz tekne ve kadrgalarnn da katlmyla zor bir deniz seferi ile dorudan kendisine yneldi.20 Tunusun egemenliini ortadan kaldrmay amalayan bu sefer, La Golettann zaptn ve Hayrettinin donanmasnn da ele geirilmesini salad. 1535 Kasmnda Milan Dk II. Francesconun lm Fransa ile Kutsal Roma mparatorluunun arasndaki savan tekrar balamasna neden oldu. Franszlar 1536nn ubat ve Mart aylarnda Piyemonteyi alarak, Haziranda Cenovaya baarsz bir ani saldr denediyse de acil spanyol mdahalesi nedeniyle bertaraf edildi.21 Bu eylemin baarszla uramas geici olarak Provencein mparatorluk glerince igalinin getirdii yeniememe durumu, mzakerelerin yeniden balamasn saladndan; Nicete on yllk bir atekesin imzalanmasna nayak oldu (18 Haziran 1538). Bu durum 1537de Lyonlu tccarlarn isteiyle Cenova ile ticari ilikilerin tekrar balamasn emreden I. Francisin, Cenova ile

1118

aralarndaki ilikinin iyilemesine olanak tand. Bu yattrc tedbir sonraki yllarda uygun admlarla takip edilince 1541de kalan btn ticari kstlamalar tmden feshedildi. Bar ksa srede son buldu. Fransa ve mparatorluk arasndaki sava 1543te yeniden balad ve bu sefer I. Francisin yannda Macaristanda Ferdinand of Habsburga kar arpma iin sefere km olan Padiah da Fransz elisi Paulin de la Garde tarafndan Bat Akdenize donanmasn yollamas iin ikna edildi. Hayrettin Marsilyada Fransz filosuna katld ve hep birlikte Nicee saldrdlar. Kaptan Paa ve Fransz elisi de (sefer srasnda ona kraliyet adna refakat eden), Cenova Cumhuriyetine niyetlerinin dmanca olmadna ve tarafszlklarna saygl olacaklarna dair garanti verdi. Bu tip bir tutum yeterince tatminkar oldu (Trklerin San Remoya ynelik kolayca pskrtlen baz saldrlar olsa bile).22 Aslnda bir yl sonra Osmanl Donanmas stanbula dn yolundayken Cenevizlilerin msaadesiyle verilen izinle filoya, Cenevizlilerce Hayrettine zengin ikramlar sunduklar Vado yollarndan ikmal yapld. Her ne kadar kendi vatandalarnn (bata Andrea Doria olmak zere) birou komutan olarak Akdenizdeki mparatorluk Donanmasnn gemi ve kadrgalarnda V. Charlesa hizmet ediyor olsa da, bu tarafszlk ilerki yllarda Cenova tarafndan srdrld. Bu durum aka, kendi kasabalarna, gemilerine ve kalelerine saldrm olan veya saldran deiik bayrakl gemilerin tarafszln her zaman tanmaya meyilli olmayan Babali ile Cenova arasndaki ilikide pek de az olmayan zorluklarn sonucunda olutu. Bundan baka, kayda deer ne Sakzda hl alan birka Ceneviz tacirine kar dmanlk, ne de yetkilerini tehdit eden zorlamalar varken bunlar Padiaha ilaveten katkda bulunmalar iin demelerde ok daha sk zorlamaya maruz kaldlar ve buna hem uyaryla hem de vezirlerin suistimali ile raz oldular.23 Ayrca, resmi olarak Cumhuriyet ve Babali arasnda mevcut olan tarafszlk, Berberri kaptan paalarn (isim olarak Hayrettin, Sinan, Turgut) ne Ceneviz gemilerine saldrmalarn, ne de Rivieradaki mevkilere ve kyleri yamalamalarn engellemedi.24 Bu durum 1551de Sleymann Franszlarn kkrtmasyla, Turgut Reisin Gney Tunustaki Andrea Doriann bir sene nce kapt El-Mahdyyahyi tekrar almasna yardm etmesi bahanesiyle spanyayla olan dmanln yeniden balatmasyla bir anda deiti. Sinan Paa komutasndaki Osmanl Donanmas hem Gozoyu hem de Sicilya kylarn yamalad ve o zamana kadar St. John valyelerinin igalinde bulunan Trablusu zaptetti.25 Cenova Cumhuriyeti bir kez daha tarafszln ilan etti, ama er ya da ge kendisini, talyadaki Fransz hakimiyetinin salamlatrlmas maksadnda olan babasnn politikasn srdrmeye karar veren II. Henrynin hrsl tasarlarnn iinde buldu. 1552de, mparatorluk ynetimine kar Mareal de Termes komutasnda birlikler gndererek Siena ayaklanmasnn srmesini salad. stanbuldaki elisi sayesinde kral, Sleymann Osmanl Donanmas ile Tiren Denizinde mdahalesini salad. Ertesi yl, Toskanaya ulaan bu filonun

1119

Kaptan Paas Turgut, o zamanda Ceneviz egemenliinde olan, Banco di S. Giorgionun ynettii Korsikaya ani bir saldr dzenlemek iin Termes ile bir anlama (byk ihtimalle kraln bilgisi dnda) salad. kartma (Austos 1553) Franszlarn arasndaki Korsika srgnlerinin birlikteliiyle

kolaylatrld ve btn ada -Calvi kalesi haricinde- birka hafta iinde fazlasyla kolay bir biimde Franszlarn eline geti. Yarar olmasa da, Turgut oray fethetmeyi denedi. Nihayet ganimetle birlikte Eylln sonunda Dou Akdenize geri dnd. Ayrl Cenevizlilere kar saldr olana tand. Bu yolla, daha Kasmda, heniz Cumhuriyetin bakomutan olarak atanm olan Andre Doria komutasnda bir seferi kuvvet Korsikaya kt. Bu, ok uzun yllar srecek, aday tamamen harap edecek, uzun, vahi ypratc bir savan balangc oldu. Fransz Bastia ve Calvi kalelerini zaptetme giriimlerini sadece izlemekle yetinen, mdahale etmeyen Cassein Paa komutasndaki Osmanl Donanmas 1555 yaznda, Tiren Denizinde grnd. Sonunda, azalan erzak ve Trkler ile Franszlar arasndaki ekimeler, Franszlarn protestolarna ramen Paann geri dnmesine yol at.26 II. Henry ve II. Philip arasnda imzalanan Vaucelles Atekesi (1556), her ne kadar ksa bir atekes olsa da, yine de Sleymann geici olarak Bat Akdeniz ileri ile ilgilenmemesini salad. Bar iin lml umutlarn belirdii bu havada deniz ticareti Fransz ve Berberi korsanlarnn27 faaliyetleriyle hemen hemen durdurulan Ceneviz, Korsikadaki savaa yaptklar muazzam harcamalar ile tkendi ve yeniden ticaretini balatabilmek iin Babali ile dorudan iliki kurmaya karar verdi. zellikle Cenova, Cumhuriyetin son yllarda kar karya kald en kt ktlklardan birine daha imkan vermemesi iin Dou pazarlarnn ok fazla sayda tahl almaya imkan vereceini dnyordu. Bu grmeler bir hayli bilinmeyen bir ekilde geliti, ama kesinlikle -baz tarihilerce kabul edildii gibi- spanyollar tarafndan tevik edilmedi.28 Aksine bu grmeleri ar bir gizlilikle srdrdler. Grmelerin sorumluluunu Ferrara Dk adna, Babali ile iyi ilikiler kurmu olan Sakzl bir Cenevizli olan Francesco de Franchi Tortorino stlendi. Aralk, 1556da Cenovadan balayarak ve Venedik ve Dubrovnikten geerek stanbula varp, ald direktiflerde Cenova ve Osmanl arasndaki ticarete msaade edildii sre boyunca denecek birka bin scute aylk iin sz verdii Sadrazam Rstem Paa ile anlama yapmas tavsiye edilmiti. Tortorino zellikle bar ve Doria gibi- imparatorun hatta spanya Kralnn hizmetinde bulunan Ceneviz vatandalarna nyarg gstermeksizin serbest ticaret salamas salk verildi.29 Grev beklenmeyen bir baaryla sonuland; hem Rstem Paa hem de Padiah Cenova ile ticari ilikilerin yeniden balamas eiliminde olduklarn gsterdiler ve Tortorinonun ricasn zorluk karmadan kabul ettiler. 25 Nisan 1558de kan ferman ile Sleyman, Cenevizlilere tm Osmanl mparatorluunda serbeste ticari faaliyetlerini uygulama yetkisi bahetti; dahas Beyolunda, bailo unvanyla Venedik elisiyle eit yetkiye sahip bir ikame hakknn salanmas da verildi. Btn bu ayrcalklar ve de

1120

Padiah tarafndan tm Cenevizlilere salanan koruma, ne Fransa ile aralarnda olan dmanl durdurmay, ne de spanya Kralna hizmet eden Cenova vatandalarn onayland.31 Ama Ceneviz elisi seyahatten dnerken gerekten skntyla karlat, nk Tortorino Calabriada spanyollar tarafndan tutuklanarak yanndaki btn eyalara ve dkmanlara el konuldu.32 Fakat Ceneviz elisinin dn yolculuu gerekten zor oldu, nk Tortorino, Calabriada spanyollar tarafndan yakalanp eyalar ve belgeleriyle birlikte alkonuldu. Tortorino, Aralkn banda Cenovaya vardnda, Osmanl imtiyazlarnn tm ierii yeniden dzenlenmeliydi. Fakat Tortorinonun izah ettii maddeler Senato tarafndan o kadar memnuniyetle karland ki, bailo ve elinin yakn zamanda geleceini bildirmek ve Rstem Paa ile anlamann metnini belirlemek iin ayn sonunda yeniden stanbula gnderildi. Yine de resmi Ceneviz delegasyonunun atanmas uzun zaman ald. Ancak 25 Nisanda Giovanni de Franchi Ceneviz elisi olarak atanrken Nicolo Grillo da bailo olarak atand. Sultana aklamak zorunda olacaklar her konuda ayrntl talimatlar aldlar, ikisine de Cumhuriyetin ylda 20 ila 30 gemiyi mparatorluk limanlarndan buday yklemesi iin gndermesini salayacak bir izin elde etmeleri zellikle salk verildi. Ayrca bailoya Venediklilerin yarg hakknn aynsn salamaya almak zorundaydlar, fakat Cenevizlilerin bu yolla geri dnmeyi amalad phesini nlemek iin, Bizans mparatorluu zamanndaki eski imtiyazlar, Babali ve Sakz sakinleri (Cenevizli olsalar bile) Cenevizin diplomatik korumasnn dnda brakld.33 ki eli Maysn ortasnda, gemiden oluan kk bir konvoyla Cenovay terk ettiler; ayn ayn 31inde, Cenovadaki ve tm dominyonlarndaki Senato Padiah ile bar haberlerini resmen yaynlad. Bu srada, Nisann ortasnda, Sleymann sevgili ei Hrrem Sultann lmnden birka gn sonra, Tortorino stanbula ulamt. Tortorino, vaatler ve gsterili hediyelerle olduka yumuayan Sadrazamdan, Akdenizdeki olaan yolculuuna kmak zere olan Osmanl Donanmasnn ba Piyale Paaya, Cenevizlilerle bar haberlerini vermesi ve Cenevizlilere zarar vermemesi emrini kopard. Ayrca Tortorino, elilerin gemilerini karlayp stanbula kadar elik etmesi iin bir deniz eskortu salad. Ters rzgrlarla geciken bu Ceneviz teknesinin yolcuu ar derecede yavat; Mikonosa 23 Temmuzda vardlar ve iki gn sonra Paros yaknnda, alnan emirlere uygun olarak onlar Sakza gtrecek olan Trk kadrgalar ile bulutular ve ayn 29unda oraya vardlar. Onlar ve de Mahonesi, Ceneviz kolonilerinde cokunlukla karlanyorlard, fakat eli De Franchi ve bailo ksa srede, Podestann ve dier Ceneviz subaylarnn kt ynetimine bir dzen getirmek isterlerken yerel ztlklara bulatlar.34 Ayrca, Mahonesinin (Osmanl divannn geleneklerinde olduka tecrbeliydi) nerdii gibi Sadrazamn ve dier kodamanlarn gzne girmek iin deerli elbiseler ve baka hediyeler vermek gerekliydi. Ceneviz gemileri ancak 23 Eyllde stanbula vardlar ve demirlemi Dubrovnik gemilerinin top atlaryla karlandlar.

1121

Gecikmenin ne kadar tehlikeli olduu ok akt. Franszlar, belki de baarsz olaca yargsna vardklar iin, Tortorinonun grevine hemen engel karmadlar. Fakat ilkbaharn sonunda Piyale Paann donanmas, anlamalara uygun olarak, Cenova mevzilerine hi saldrmadan Toulona gelince35 ve de Cenova ile Babali arasnda bir antlamann varl belirginleince, Fransa serte protesto etti36 ve stanbula, Sadrazama ikayetlerini dorudan iletecek, Piyalenin davrann knayacak ve hem Fransz elisinin geri ekilmesi hem de tm diplomatik ilikilerin kesilmesi tehdidinde bulunacak bir eli gnderecek kadar ileri gittti.37 Bu kat ztlklar tam da Cenova elilerinin stanbula vard gnlerde oluyordu. Dorusu, Osmanl yetkilileri ve Sadrazam Rstem Paa tarafndan byk erefle kabul edildiler. Rstem Paa, onlar kabul ettii ilk grmede, Cenova mamul olan bez ve kadifelerin ithalatna zel bir ilgi gstererek, Babalinin Cenovayla dzenli olarak ticari ilikilerini srdrmekte serbest olduunu anlamalarn salad. Mteakip gnlerde, Fransz elisi De la Vigne, kral adna protestolar tekrarlad ve ardndan, Cenovay -yanl olmamakla birlikte- spanyann dostu ve dolaysyla Fransa ile Babalinin dman olmakla sulayarak, Cenevizlilerin itibarn drecek her trl yola bavurdu. Sonunda, her iki Cenova elisinin, para ve daha fazla hediye nererek, Rstem Paann desteini kazanma abalarna ramen; Rstem Paa -Sultandan kesin emirler aldn tasdik ederekelilere stanbulu derhal terk etmelerini emretti ve Cenova ile ne bar ne de ticaretin var olabileceini yoksa Cumhuriyetin Fransa Kral ile savata olacan kesin olarak belirtti.38 Eliler 4 Kasmda stanbulu terk ettiler ve Sakza vardlar. Konvoyu oluturan gemiden seyahat boyunca onlara elik eden ikisini saldktan sonra 1559 ubatnn ortasna kadar orada kaldlar. Oradan, Candiaya uradktan sonra, Venedik Kadrgalar tarafndan elik edilerek Anconaya vardlar. Grmelerin kesilmesi Cenovada byk aknlk yaratt, fakat Fransa ile spanya arasnda bar grmelerine dair haberler (Cateau-Cambresis bar Nisanda imzalanacakt) yeni bir giriimin mmkn olacana dair umut verdi. Bir defa daha Francesco de Franchi Tortorino Babaliye gnderildi; bu defa Padiahn iki veya yllk bir atekese raz olaca umuduyla, II.Philip konuyla kiisel olarak olduka ilgilendi. Tortorino bu yzden, misyonun koullarnda anlamak iin spanyol elisi Garcia Hernandezle bulumak ve kral tarafndan grmeler iin en uygun eli olarak nitelendirilen, henz stanbulda kalmakta olan Nicolo Secconun geliini beklemek iin Venedikte durdu. Fakat Cenova elisinin Trklerin niyetini bizzat snamasna karar verildi; msait olduklar teyit edildikten sonra Dubrovnikte bekleyen Secco ona yetiecekti.39 II. Henry ile yaplan barla birlikte Fransz destei olmadan Osmanl donanmasnn daha krlgan olaca umudu, II. Philipi projelerini gzden geirmeye ve savaa daha fazla gle devam etmeye ikna etti. Bu nedenle Tortorinonun stanbula yolculuu askya alnd, fakat spanyol hkmdarnn karar bir felaketti. Gian Andrea Doria ve Medinaceli Dknn Tunus sahilindeki seferi,

1122

Cerbe adasn ald fakat Trablusa saldrmay baaramad; bylece, Mays 1560ta, Turgut tarafndan komuta edilen Osmanl Donanmas, Hristiyan birliini artt ve tamamen yok etti. II. Philip anslyd ve Trkler, salgn hastalklardan dolay, durumdan kr salayamad. Bylece kral ve Babali arasnda gizli grmeler yeniden balayabildi; 1561 Yaznda onlar iin bu ile grevlendirilen Cenovada yaayan bir San Remolu Giovanni Maria Renzo idi. stanbula en bilinmeyen grevi Babalide askeri ve sivil mevkilerde bulunan baz mrteddiler ile iliki kurmas idi. Bunlar, zellikle de birisi, aslen Sturlal (Cenova yaknlarnda bir ky) olan bir yenieri subay Murat Aa, Renzo ile bulutu ve Babalinin Cenova ile trafiin tekrar almas iin iyi tavr hakknda bilgi verdi.40 Renzonun teklifleri Nisan 1562de Senatoya sunuldu ve iki delege tarafndan incelendi, fakat sonunda reddedildi ve ayn ayn 21inde, geici olarak her trl grmenin askya alnmas kararn bildiren haberler Murat Aaya iletildi. Sadece 1566da (Piyale Paa Sakz fethedip, bir otonomi saladnda) Babali ile yine Tortorino tarafndan srdrlen bir grme ile ilgili bir miktar -gerekten biraz daha geni- bilgi kalmtr.41 Ceneviz ticaretinin gerilemesi, zellikle Fransa 1604te, tm batl milletlerin (Venedik, ngiltere ve Hollanda hari) Osmanl ile ticarete sadece Fransz diplomatik korumasyla42 girebilecei belirtilen kapitlasyonlar yrrle koyduunda, daha fazla artt. Ancak 1665te, saduyulu grmeler Agostino Durazzonun misyonu ve ilk kapitlasyonlarn imzalanmasyla43 sonulandrlacakt. Bunlarn sayesinde Cenevizliler Gelibolu, Sakz ve zmirde konsolosluk aabildiler, fakat eski ticaretin canlandrlmasna dair herhangi bir umudun olamayaca ksa zamanda ortaya kt. 1682de elilik bile kapand ve ancak 1712de sadece iki yllna yeniden alacakt.44 O zamandan beri Dou Akdenizdeki eski Ceneviz varlnn tanklar sadece ykntlar, silahlar, antlar ile insan enkazlar ve Usodimare, Salvarezza, Testa, Grimaldi gibi aile isimleridir.

Babalideki olaylar podest Angelo Giovanni Lomellininin 23 Haziran 1943te erkek

kardeine gnderdii bir mektuptan alnmtr. Basm: La caduta di Costantinopoli, I, Le testimonianze dei contemporanei, ed: A. Pertusi, Milano 1976, s. 39-51; ayn olay iin bkz: F. Babinger, Maometto il Conquistatore e il suo tempo (ital. transl. Mehmed der Eroberer und seine Zeit. Weltenstrmer einer Zeitenwenden, Mnchen 1957), s. 108-109. 2 Babinger, Maometto cit., s. 126, 369; R. S. Lopez, Storia Delle colonie genovesi nel

Mediterraneo, Bologna 1938, s. 436-437. 3 W. Miller, The Gattilusi of Lesbos (1355-1462), Id. Essays on the Latin Orient, Cambridge

1921, s. 334-352; A. ASSINI, La compera Metelini e la difesa genovese dei Gattilusio dopo la

1123

caduta di Costantinopoli, Hi Gateluzi tis Lesvu, ed: A. Mazarakis, Meseonika Tetradia, I, Athine 1996, s. 285-305. 4 E. Basso, stanbulun Fethini Mteakip stanbuldaki Hristiyan Casuslarn Raporlar, Yeni

Trkiye dergisi, Osmanl Devletinin VIII. Yzyl zel Says, ed: G. Eren, 12. cilt, Ankara 2000, I, s. 249. Milan Dknn dou ilerine ilgisi iin bkz: E. BASSO, Il mondo orientale nella corrispondenza del priore di Lombardia da Rodi (fine secolo XV), in Cavalieri di S. Giovanni e territorio. La Liguria tra Provenza e Lomardia nei secoli XIII-XVII, ed: J. Costa Restagno, Atti del convegno di studi GenovaImperia-Cervo, 11-14 settembre 1997, Genova-Bordighera 1999, s. 507-528. 5 G. Grasso, Documenti Riguardanti la Costituzione di Una Lega Contro il Turco nel 1481,

Giornale ligustico di archeologia, storia e belle arti, VI (1879), s. 330-337; G. G. Musso, Le ultime speranze dei Genovesi per il Levante: ricerche darchivio, Genova, la Liguria e lOltremare tra Medioevo ed et moderna: studi e ricerche darchivio, Genova 1974, s. 1-39. 6 7 E. Basso, Istanbulun Fethini cit., s. 251. G. G. Musso, Nuovi documenti dellArchivio di Stato di Genova sui Genovesi e il Levante

nel Secondo Quattrocento, in Rassegna degli Archivi di Stato, XXVII (1967), nn. 2-3, s 451. 8 9 I. Cloulas, Charles VIII et le mirage Italien, Paris 1986, s 27. G. Cozzi, Politica, Societ, stituzioni, in G. Cozzi-M. Knapton, La Repubblica di Venezia

nellet moderna, Storia dItalia, ed. G. Galasso, XII/1, Torino 1986, s. 76-77. 10 20. 11 12 Giustiniani, Castigatissimi Annali cit., c. CCLVIv-CCLVII. D. Gioffre, Il Commercio dimportazione Genovese Alla Luce dei Registri del Dazio F. Casoni, Annali Della Repubblica di Genova del secolo decimo sesto, Genova 1708, s.

(1495-1537), in Studi in Onore di Amintore Fanfani, V, Milano 1962, s. 206-235. 13 M. L. Heers, Les Gnois et le commerce de lalun la fin du Moyen-Age, in Revue

dHistoire conomique et sociale, I (1954). 14 1516da, Sakzdan Cenovaya ithal edilen mallarn toplam miktar olan 553. 912 lireye

gre tekstil endstrisi ile ilgili oran 78 %civarndayd (v, Gioffre, Il commercio cit., s. 219-220). 15 P. Argenti, The occupation of Chios by Genoese and Their Administration of the sland,

1346-1566, Cambridge 1958, I, s. 343. 16 A. Pacini, La Genova di Andrea Doria nellImpero di Carlo V, Firenze 1999, s. 274-275.

1124

17 18

Ibid., s. 278-283. V. L. Bourrilly, Lambassade de la Forest et de Marillac a Constantinopole (1535-1538),

Revue historique, XXVII/2, 1901, s. 297-328. 19 20 21 22 23 K. Brandi, Kaiser Karl V, Mnchen 1937 (italyanca evirisi Carlo V, Torino 1967, p. 353). Casoni, Annali cit., s. 148-149:. Pacini, La Genova cit., s. 310-312. Casoni, Annali cit., s. 164-165. Mesela, 1552de bir emir Cenovann gnderdii Podesty kabul etmeyerek, yerel

Mahonesilerden birini semeleri olarak n sald. In 1552 (v. Argenti, The Occupation cit., s. 355-358). 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 G. Fedozzi, La pirateria in Liguria. I Corsari Turchi e Barbareschi, Imperia 1988, s. 33-45. Braudel, Civilt e mperi cit., II, s. 982-984. Casoni, Annali cit., s. 243-244. Ibid., s. 253-254. J. De Hammer, Histoire de lEmpire Ottoman, VI, Paris 1836, s. 118. Manfroni, Le relazioni cit., doc. II-III, s. 809-813. Ibid., doc. IV, s. 813-814. Mrur tezkeresi 21 Mays 1557de verildi. Ibid., doc. V, s. 815-816. Asg, Archivio segreto 2635. Menfroni, Le relazioni cit., s. 766-768. Argenti, The occupation cit., s. 359-364. Trk Kaptan Paas, Senatonun mektuplarn ve 12. 000 scuteluk hediyeyi vererek

Francesco Costaya Korsika kylarnn yaknnda katld. Ceneviz elisi Sleymann Cumhuriyetin bar teklifini kabul ettii ile haberdar edildikten sonra (bir ekilde Piyale Paa tarafndan renilmiti) yolculuun kalannda kendisine refakat etti. Costann grevi v. C. Manfroni, Le Relazioni fra Genova, limpero Bizantino e i Turchi, Atti della Societ Ligure di Storia Patria, XXVIII, fasc. III, serie 3, s. 771-774, CASONI, Annali cit., s. 255.

1125

36 37 38 39 1035-1037. 40 41 42

E. Charriere, Negociations de la France dans le Lvant, I, Paris 1840, s. 517-519. Casoni, Annali cit., s. 255. Eliliin bir durum raporu iin bkz: Manfroni, Le Relazioni cit., doc. XXI, s. 835-855. F. Braudel, Civilt e mperi del Mediterraneo nellet di Filippo II (ital. transl. of La

Mediterrane et le Monde Mditerranen lepoque de Philippe II, Paris 1966), II, Torino 1976, II, s.

Asg, Archivio segreto 2169. Argenti, Chius Vincta cit., s. 154. Gerekten Sakzda Trklerin fethinden sonra of Cenova Cumhuriyeti konsllerince

yaplan dzenli bir atama hemen hemen 1627ye kadar aka uyguland; v. Asg, Conservatori di Sanit 1; Archivio segreto 2169. 43 O. Pastine, Genova e limpero Ottomano nel Secolo XVII, in Atti della Societ Ligure di

Storia Patria, LXXIII (1952). 44 Idem, Del commercio genovese in Levante nel primo Settecento, in Bollettino Ligustico

per la Storia e la Cultura regionale, VIII (1956), nn. 1-3, s. 1-12.

1126

XVI. ve XVII. Yzyllarda Cezayir- Bahr- Sefd (Akdeniz-Ege Adalar Ya Da Kapudan Paa Eyaleti) / Ayhan Afn nal [s.614-617]
Erciyes niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi / Trkiye Avrupa, Asya ve Afrika ktalarna yaylm bulunan Osmanl Devletinin Avrupa ktasndaki paras Rumeli, Asya ktasndaki de Anadolu adlarn tar. Bunlarn her birisi, bir Beylerbeyinin idaresindedir. Hem Rumeli hem de Anadolu, tulu paalarn idaresinde eyaletlere ayrlm, eyaletler de, iki tulu paalarn idaresinde, liva veya sancak adyla blnmtr. Paa makamnn bulunduu sancak, Paa Sanca adyla anlmaktadr. Livalar, ulema snfndan kadlarn idaresinde bulunan kadlk veya kazalara, kazalar da nahiyelere ayrlmtr. zetle, Osmanl idaresindeki topraklar, aadan yukarya doru sralarsak, ky, kaza, sancak ve beylerbeyilik eklinde bir idari taksimata tbi tutulmutur.1 Osmanl Devletinin, XVI. yzyln ortalarna, yani Kanuninin lmne kadar, Avrupa ktasndaki eyaletleri Budin, Temevar, zi (Silistre) ve Rumeli; Asya ktasndaki eyaletleri ise; Anadolu, Karaman (Konya), Eyalet-i Rum (merkezi Sivas), Erzurum, Zlkadriye (Mara), Van, Diyarbakr, Badat, Yemen, am ve Halep idi. Afrika ktasnda Msr, Habe, Trablusgarp, Cezayir eyaletleri olup, ayrca Ege adalarnn da iinde yer ald, Kaptan Paa ya da sonra daha sk kullanlan ismiyle Cezayir-i Bahr-i Sefid Eyaleti vard. Bu eyaletin sancaklar Akdenize ve her ktaya yaylm durumdayd. Bunlardan baka, Dou Anadoluda yurtluk, ocaklk sancaklar da bulunuyordu. Fakat, XVI. yzyln ikinci yarsndan sonra, XVII. yzylda imparatorluk dahilindeki eyaletlerin saylar artmtr. Buna sebep olarak, umumiyetle fetihler snrlarn genilemesi, bazen de eitli idari zaruretlerin tesiri gsterilebilir.2 Osmanllarn, Ege denizine alarak, adalar ele geirmeye balamalar, idar baz meseleleri de beraberinde getirmitir. nk, Limni, Midilli, Eriboz gibi yzlm byk adalarn alnmasndan sonra, Rodos ve stankyn de ilhak ile, Osmanllarn hakimiyet sahas olduka genilemitir. O zamana kadar, Gelibolu sancakbeyi veya deryabeyleri tarafndan idare edilen donanmann bana, mehur Trk denizci amirali Barbaros Hayreddin Paann getirilmesinden sonra, yeni bir idar dzenleme yaplm, 1535 ylnda Cezayir Beylerbeyilii kurulmutur. Bu makam, hem Kuzey Afrika hem de Ege adalarnn idaresini iine alyordu. Buralarn gelir kaynaklar, Kaptan Paa sfat ile Hayreddin Paaya braklmt. Zira, Cezayir-i Bahr-i Sefd eyaletinin bir dier ad da Kapudan Paa eyaletidir.3 Muhtemelen, kurulduu ya da oluturulduu tarihlerde, eyalet iin daha ok kullanlan isim Kapudan Paa Eyaleti idi, Cezayir-i Bahr-i Sefd tabiri daha sonra, Tanzimat ile beraber sk kullanlmaya balanmtr. Ancak, 1526-1527 ylnda dzenlendii anlalan ve Osmanl mparatorluunun idari yapsn yanstan bir defterde, Kapudan Paa Eyaletinden (Cezayir-i Bahr-i Sefd) sz edilmemektedir.4

1127

Sonradan bu eyalete katlan sancak ve adalar, o tarihlerde Rumeli eyaletine baldr. Nitekim, Eriboz, Rodos, Cezair (adalar), Karlili ve Gelibolu, Rumeli eyaletine baldr.5 Kocaili, Sla (zmir ve havalisi), Biga sancaklarnn ise Anadolu Beylerbeyiliine bal olduu grlmektedir.6 Buradaki durumdan da anlalaca zere, adalar ele geirildiklerinde muhtemelen en yakn ynetim birimine balanmlardr. Yeni artlar ve ihtiyalar nedeniyle oluturulan Cezayir-i Bahr-i Sefd eyaletinin merkezi Gelibolu livas idi. Bylece Beylerbeyilik rtbesini de alan Kaptan Paalar, Paa Sanca olarak yine eskiden olduu gibi, Gelibolu sancana mutasarrf idiler. Paa sanca olan Geliboludan baka, Kanuninin ilk zamanlarnda eyaletin sancaklar yle sralanyordu: Eriboz, nebaht, Karlili, Midilli ve Rodos. II. Selim dneminde eyaletin sancaklar arasna Cezayir-i Marib ve Sakz da katlmtr. Bylece sancak says sekize kmtr.7 Zira Kaptan Paa yahut Cezayir-i Bahr-i Sefd eyaletinin hudutlar, eitli sebepler ile zaman zaman deimitir. Rodosun mstakil durumu, Barbaros Hayreddin Paann vefatn mteakiben, bozularak, Rodos beylerine Deryabeyi payesinin verilmesinden sonra, Cezayir eyaletine dahil edilmi ve Kbrsn fethinden sonra, tekil edilen Kbrs eyaletinin sanca, vazife gerei derya kalemine8 balanm idi. XVII. asr banda Foa ve Gzelce Ali Paann kaptan- deryalnda (M.1617-1619), Sakz, Nake, Andre sancaklar da Kaptan Paa eyaletine verildi.9 XVII. yzyln balarnda dzenlenen Ayn Ali Efendi risalesine gre, eyaletin sancaklar 13e ulamt. Bunlarn salyneli idi.10 Salyneli, yani geliri yllkl olan sancaklar Sakz, Nake, Mehdiyye,11 salyaneli olmayan, timar sistemi uygulanan sancaklar ise Gelibolu, nebaht, Eriboz, Karlili,12 Mezistre,13 Rodos, Midilli, Kocaeli, Biga, Sla ve Sack olarak grlmektedir. Barbaros Hayreddin Paann, Kanuni Sultan Sleymana takdim ettii Cezayir-i Garp eyaleti ise dorudan doruya zaten Kaptan Paalarn idaresinde idi. XVII. yzylda eyaletin idari yapsndaki en nemli deiiklik Kbrsn eyalete dahil edilmesi olmutur. Sadrazam haslar arasnda yer alan Kbrs adas H.1080/1670 ylnda Cezayir-i Bahr-i Sefd eyaletine katldysa da bu durum uzun srmemitir. Kbrs, H.1115/1703te tekrar bamsz bir eyalet haline getirilmitir.14 Evliya elebi Seyahatnamesinde, eyalet hakknda ayrntl bilgi bulunmaktadr. Evliya elebi, 1672 ylnda Hacca giderken Bat ve Gney Anadoluyu gezmi, Sakz ve Rodos bata olmak zere birka adaya da uramtr. Dier adalar hakkndaki bilgileri Sakz hazinesinde bulunan bir defterden aktardn belirtmektedir. Verdii bilgilere gre eyalet 15 sancaktan oluuyordu. Sylediine gre has olan yerler unlardr: Eriboz (400.000), Karlili (30.000), nebaht (300.000), Rodos (277.000), Midilli (300.000), Mezistre (319.000), geriye kalan Sakz, Nake ve Mehdiyye sancaklar zaten salynelidir.15 Ayn Ali Efendinin eserinde, Geliboludaki Kaptan Paa hass 885.000 ake, Eriboz sancak beyi hass 440.000 ake, nebaht sancak beyi hass, 300.000 ake, Karleli sancak beyi hass 264.437 ake, Mezistre sancak beyi hass 219.000 ake, Rodos sancak beyi hass 277.000 ake,

1128

Midilli sancak beyi hass 240.000 ake, Kocaili sancak beyi hass 246.526 ake, Biga sancak beyi hass 213.880 ake, Sla sancak beyi hass 300.082 ake olarak gsterilmitir.16 XVII. asrda Kaptan Paa eyaletindeki Gelibolu sancanda 12 zeamet, 32 timar vard. Eribozun 12 zeamet, 188 timarls olup sancak beyi bir gemi ile denize kard. nebahtnn 13 zeameti ve 287 timar vard ve sancak beyi bir gemi ile sefere giderdi. Midillinin 4 zaimi ve 83 timarls ve bir gemisi, Sack sancann 32 zeameti, ve 230 timar ve bir gemisi, Kocaeli sancann 25 zeameti 187 timar ve bir gemisi vard, Karlili sancann 11 zaimi ve 119 timarl sipahisi olup sancak beyi dierlerinde olduu gibi yine bir gemisi vard, Rodos sancanda 5 zaim ve 71 timarl vard, gemisi bir tane idi. Biga sancann 6 zeamet sahibi, 146 sipahisi ve bir gemisi, Mora ktasndaki Mezistre sancann 16 zeameti ve 91 timarls, bir gemisi bulunuyordu.17 XVII. asr ortalarna doru yalnz Kaptan Paa eyaleti sancaklarndan deniz seferine 138 zaim ve 1434 timarl sipahi itirak ediyordu. Bunlardan has sahipleriyle, zaimlerin cebelleri ile beraber donanma askeri toplam 1893 azap hari olarak 4500 kiiyi buluyordu.18 731 numaral Cezayir Eyaleti Timar Defterine gre, eyaletin zeametleri toplam 5.700.425 akedir.19 Yine ayn deftere gre, Eyaletin timarlar toplam 12.150.890 akedir.20 Eyaletteki sancaklarn zeametleri, timarlar ve toplam eyalet geliri, 731 numaral defterden yararlanlarak, yekn olarak aadaki tabloda verilmitir: Tablodan da anlalaca zere timarlarn yekn zeametlerden fazladr. Sancaklar ierisinde en fazla gelire sahip olan 5.286.238 ake ile Mora sancadr. En az geliri olan sancak ise 240.720 ake ile Rodos sancadr. Bylece I. Ahmet Dneminde (1603-1617) eyaletin toplam geliri 17.851.315 akedir. Zeametlerin toplam ise 5.700.425 ake tutmaktadr, bu miktarn toplam eyalet gelirine oran ise %31.9dur. Timarlarn toplam ise 12.150.890 akedir ki, bu miktarn toplam eyalet geliri iindeki yeri %68dir. Doktora almamz olan Midilli sancann ise bu tarihlerdeki toplam sancak geliri 780.423 akedir ki, toplam eyalet gelirine oran %4.37 dir. Osmanl mparatorluunun azametli devrinde Kaptan Paa ya da Cezayir-i Bahr-i Sefd eyaleti, Dou Akdenizde skenderun Krfezinden Cezayir-i Garpa kadar hemen hemen btn Akdeniz sahillerini kapsyordu. Bir mddet sonra devlet idaresindeki geveme ve kanunlarn yava yava tadili zerine, eyaletin hudutlar deiikliklere urad. Mezistre sancann, Mora Muhassll ve daha sonra Mora eyaleti halini almas, Karlili sancann ise Merzifonlu Kara Mustafa Paann sadareti esnasnda muhassllk haline getirilmesi zerine, Kaptan Paa Moradan ve Adriyatik sahillerinden ekildi. Cezayir-i Garp eyaleti ise, merkez donanmasnn zaaf zerine, H.1052/1642 tarihinde Uzun Piyale Paann, Bat Akdeniz seferinden sonra, levent kaptanlarndan day intihap edilen denizcilerin eline geerek, yar mstakil bir hal almaya balad. Bu suretle, XVIII. asrn banda Kaptan Paa eyaleti, Ege adalar ile Anadolu ve Rumeli sahilindeki bir ksm sancaklar iine alyordu. Bu mntkann dahi, zaman zaman yerli si Rumlar veya istilaclar tarafndan tecavze urad grlmtr. Limni ile Bozcaada 1656da, Sakz ise 1694te Venedik istilalarna maruz kald. Yunan isyannda, Sakz bir mddeti asi Rumlarn eline geti. Yunan devletinin teekklnden sonra, Akdenizde Kaptan Paa Eyaleti, Halil Rfat Paann kaptanl esnasnda (1829-1832), 1831

1129

tarihinde yeniden tanzim ve tahrir ettirilerek, eyalet merkezi Kale-i Sultaniye (Biga) sancana nakledildi. Nihayet Tanzimat Dneminde, sivil ve asker idarelerin ayrlarak, vilayetlerin tekili tarihinde, Kaptan Paa eyaleti veya artk daha da sk kullanlan adyla Cezayir-i Bahr-i Sefd eyaleti daha da belirginleti ve ismi bu ekilde, sancaklaryla beraber, kesinleti denilebilir.21 Ege Adalarnda Uygulanan Osmanl dari Sistemi Demogerondia Sistemi ve zellikleri Osmanl Devleti, idaresi altna ald lkelerde, blgenin zelliklerine gre merkeziyetilikten uzak, farkl bir idare tarz uygulamt. Bundan maksat, blge halkn rahatlatmak ve devlete olan ballklarn arttrmak idi. Adalarn eski halklarnn bir ksm fetihten sonra valyeler, Cenevizliler ve Venediklilerle birlikte g ettikleri iin, baka yerlerden buralara g tevik eden bir politika izlendi. Buralara gelip yerleecek olanlara, her trl din ve mezhep serbestisi yannda be yl sre ile vergi muafiyeti tannd. Ayrca, halkn eskiden beri alk olduu mahall idare sistemlerine izin verildi. Demogerondia denilen ve halkn setii 12 kiilik yeden oluan Mahall Meclis bir nevi beled hizmetlerine bakmakta idi. Deiik dnemlerde deiik yerlerde bulunan bu meclisler, cemaatin din ve eitim gibi ileri ile urarlard. Hareket sahalar son derece snrl olan bu meclislerin almalarn, daha ekonomik ve daha pratik bulan Osmanl ynetimi, bunlar aynen korumakta bir saknca grmemitir. Kald ki, bu sistemin srekli olarak her yerde uygulandn sylemek de mmkn deildir.22 Bununla birlikte, fetihten itibaren, bu adalarda uygulanan mal bir sistem mevcuttu. Adalarn dankl ve gelir seviyelerinin dkl dikkate alnarak, her ada iin yllk bir vergi tahsis edilmiti. Bu toplam vergi de, belli taksitlere ayrlmt. Adalarn nfuzlu kiileri, maktu ad verilen bu vergileri toplayarak hkmet yetkililerine teslim ediyorlard. Kanunlarla belirlenen bu vergiler dnda, halktan ek vergi alnmamas hususunda, devlet byk bir hassasiyet gstermekte idi. Padiahlar, halkn bu gibi vergilerle ezilmesini nlemek iin, ar cezalar ngren emirnmeler karyorlard. Ayrca, Osmanl Devletinin dier birok blgesinde de, bu sistem uygulanmakta idi. zellikle, haberleme ve ulamn g olduu yrelerde, ou zaman valiler veya mahalli idareler, kendi inisiyatiflerini kullanarak, vergi tahsil ve tevzi edebilirlerdi. Hibir zaman, muhtariyet anlamna gelmeyen bu uygulamalarda, kanun dna kld takdirde, merkez, derhal mdahale ederdi. Yrelere gre, deiim gsteren bu sistemin, o dnemde Avrupann dier devletlerince de uyguland bilinmektedir. Adalarn fethinden itibaren, karlan fermanlar, titiz bir incelemeye tbi tutulduunda, Ege adalarnda ne ksm, ne de tam bir muhtariyetin sz konusu olduu grlecektir.23

P. L. nciciyan-H. D. Andreasyan, Osmanl Rumelisi, Tarih ve Corafyas, Gneydou

Avrupa Aratrmalar Dergisi, .. Edebiyat Fakltesi, S. 2-3, s. 11, stanbul 1973-1974; . Hakk Uzunarl, Osmanl Tarihi, C. II, Ankara 1988, s. 579-580; Bahaeddin Yediyldz, (Ordu Kazas Sosyal Tarihi, Ankara 1985, giri ksm) isimli eserinde Osmanl mlki sistemi veya tara tekilatnda

1130

uygulanan sistemin XVI. yzyln ilk yarsnda ky, nahiye, kaza, sancak, eyalet veya vilayet gibi stlahlar erevesinde kendini bulup istikrara kavutuunu, bu kavramlarn muhtevalarnda, ortaya kan deimelerin boyutlar ne olursa olsun bugnk mlk tekilatlanmamzn tabii, kltrel ve sosyolojik temellerini XVI. yzyln ilk yarsnda bulabilmenin mmkn olduunu bildiriyor. Eyalet tekilat hakknda daha fazla bilgi iin bkz. Yusuf Halaolu, XIV. ve XVII. Yzyllarda Osmanllarda Devlet Tekilat ve Sosyal Yap, TTK. Yayn, Ankara 1991. 2 s. 231. 3 Halil nalck, The Ottoman Empire (The Classical Age 1300-1600), London, 1972 s. 106; . . Hakk Uzunarl, Osmanl Tarihi C. III, II. ksm, Ankara 1988, s. 289; erafettin Turan,

XVII. Yzylda Osmanl mparatorluunun dari Taksimat, Atatrk niversitesi Yll, Erzurum 1961,

Hakk Uzunarl, Osmanl Devletinin Merkez ve Bahriye Tekilat, TTK. yayn, Ankara 1988, s. 420; Mahmut akirolu, Cezayir-i Bahr-i Sefid, . A., (T. D. V. ), C. VIII, s. 500-501. 4 mer Ltfi Barkan, Hicri 933-934/Miladi 1526-1527 Ylna Ait Bir Bte rnei, stanbul

niversitesi, ktisat Fakltesi Mecmuas, stanbul 1954, C. XV/S. 1-4, s. 251-329. 5 Tayyib Gkbilgin, Kanuni Sultan Sleyman Devri Balarnda Rumeli Eyaleti. Livalar,

ehir ve Kasabalar, Belleten, T. T. K., Ankara 1956, XX/78, s. 246-285; Ayrca bkz. Metin Kunt, Sancaktan Eyalete, 1550-1650 Arasnda Osmanl meras ve l daresi, Boazii niversitesi Yaynlar, stanbul 1978, s. 39. 6 7 8 Metin Kunt, a.g.e., s. 127. Metin Kunt, a.g.e., s. 134. Kaptan Paa Eyaletine tabi sancaklarn zeamet ve timar tevcihat, mensuhat kalemleri

diye zikredilen iftliklerin muameleleri, derya kalemindeki Tershane defterhanesine yaplarak Kaptan Paa tarafndan mhrl tezkire verilirdi. (Bkz. . Hakk Uzunarl, Osmanl Devletinin Merkez ve Bahriye Tekilat, TTK. Yayn, Ankara 1988, s. 422. ). 9 10 smet Parmakszolu, Kaptan Paa, . A., C. VI, s. 207-208. Salyne iin bkz. Salih zbaran, The Salyane System in The Ottoman Empire as

Organised in Arabia in The Sixteenth Century, Osmanl Aratrmalar Dergisi, C. VI, . . Edebiyat Fakltesi Yayn, stanbul 1986, s. 39-45. 11 Mehdiyye, Tunusun bir sancadr. Bkz. Katip elebi, Tuhfetl Kibr fi Esfaril Bihr,

Tercman 1000 Temel Eser, stanbul 1980, C. II, s. 387.

1131

12

Yunanistann batsnda, Adriyatike kys bulunan bir sancak merkezi. Bkz. Katip elebi,

a.g.e., s. 381. 13 14 Mezistre Morann gneyinde Manya Burnuna yakn, dalarla evrilmi bir yerdedir. kr Torun, Trkiye ngiltere ve Yunanistan Arasnda Kbrsn Politik Durumu, stanbul

1956, s. 174. 15 Evliya elebi Seyahatnamesi, IX, Anadolu, Suriye, Hicaz (1671-1672), stanbul Devlet

Matbaas, 1935, s. 179. 16 Ayn Ali Efendi, Kavann-i Al-i Osman Der Hlsa-i Mezmn-i Defter-i Divn, Kayseri

Rait Efendi Ktphanesi nshas, no: 1393, s. 20. 17 18 19 . Hakk Uzunarl, Merkez ve Bahriye Tekilat, s. 422. . Hakk Uzunarl, Merkez ve Bahriyye Tekilat., ayn yer. TD, 731, s. 56. Cezayir Eyaleti ya da daha sonraki adyla Kaptan Paa Eyaleti ile ilgili

Babakanlk Osmanl Arivinde 731 numarada kaytl, mstakil olarak sadece bu defter bulunmaktadr. Fakat eyaletin sancaklar ile ilgili farkl tarihlere ait ok sayda Tapu-Tahrir defteri mevcuttur. Defterin tamam 268 sayfa olup, Cezayir Eyaletinin sancaklarn ihtiva etmektedir. Siyah bir ciltle kaplanm olan defterin ebad 30 x 42 cmdir. Defterin yaz tr siyakattr. Derkenarlar ise krk divani hatt ile yazlmtr. Babakanlk Osmanl Arivi Tapu-Tahrir fihristinde defterin tarihi ksmnda tarihsiz muhtemelen Ahmed-i evvel kayd vardr ki, defterin I. Ahmet Dneminin (16031617) ilk zamanlarnda yazldna hkmedilebilir. Defterde her sancan farkl bir il yazcs tarafndan tahrire geirilmi olduu da tespit edilmitir, zira her sancan ilk sayfasnda farkl bir katibin ad vardr. 20 21 TD, 731, s. 58. smet Parmakszolu, agm., s. 208; ayrca bkz. Ali Saib, Corafya-y Mufassal, stanbul

1304, s. 263-275. 22 Egede Temel Sorun (Egemenlii Tartmal Adalar), yayna haz. Ali Kurumahmut, TTK.,

Ankara 1998, s. 75. 23 Egede Temel Sorun, s. 76.

1132

Gneydou Asya slm lkelerinde Trk zleri / Do. Dr. smail Hakk Gksoy [s.618-631]
Sleyman Demirel niversitesi lahiyat Fakltesi / Trkiye 1. Giri Gneydou Asya slam lkeleri, slam dnyasnn dou u blgesinde yer alan Malezya, Endonezya ve Bruney gibi lkeleri iine almaktadr. Bu lkeler, yaygn olarak Malay-Endonezya takmadalar olarak adlandrlan yzlerce ada zerinde kurulmutur. Corafi konumu nedeniyle d tesirlere her zaman ak olan bu lkeler, gnmzde yaklak 200 milyonu akn Mslman nfusuyla slam dnyasnn nemli bir parasn oluturmaktadr. Bu nfusun yaklak 170 milyonu dnyann en kalabalk slam lkesi konumundaki Endonezyada, geri kalan ise Malezya, Singapur, Bruney ile Tayland ve Filipinlerin gney kesimlerinde yaamaktadrlar. Bu lkelerden Bruney, yarm milyon nfusuyla kk, fakat zengin bir Mslman lke iken, Singapur, Tayland ve Filipinlerde Mslmanlar nfus oran itibariyle aznlk konumundadrlar. Malezyada ise Mslman nfus genel nfusun ancak %52sini oluturmaktadr. Asyann gneydou blgesi, Hint yarmadasna yaknl dolaysyla ilk nceleri Hint tesiri altnda kalm ve blge insanlarnn nemli bir ksm din olarak Hinduizmi ve Budizmi benimsemilerdir. in ile Basra Krfezi arasndaki uluslararas deniz ticaret gzergah zerinde yer alan bu takmadalar, VIII. yzyldan itibaren Mslman tccarlarn ticari faaliyetleri neticesinde slamiyetle tanarak onun tesiri altna girmeye balamtr. Mslman tccarlar sahil ticaret limanlarna sklkla urayarak zamanla buralarda Mslman topluluklarn olumasn salamlardr. XII. yzyldan itibaren de yava yava yerli halk din olarak slamiyeti semeye balam ve bu sre birka asr devam etmitir. Sahil liman kentleri evresinde ilk Mslman sultanlklarn kurulmasyla da slamiyet adalarn i kesimlerine doru yaylarak gelimesi hzlanmtr.1 Bu arada, XVI. yzyl balarndan itibaren uluslararas ticari rekabetin youn bir ekilde yaand blge haline gelen takmadalar, Avrupal devletlerin nfuz ve tesiri altna girmitir. Takmadalara giren spanyol ve Portekizlileri, daha sonra Hollandallar ve ngilizler takip etmitir. Zamanla dorudan Avrupa smrge ynetimleri altna giren takmadalarn siyasi gelecekleri de byk lde bu Avrupal gler tarafndan ekillendirilmitir. Dolaysyla blgenin en byk lkesi olan Endonezya, uzun asrlar bir Hollanda smrgesi olarak kalrken, Malezyay da ngiltere smrge ynetimi altna almtr. kinci Dnya Sava sonrasnda bamszlklarna kavuan bu lkeler, hem dounun hem de batnn zelliklerini meczeden lkeler konumundadrlar. Bununla birlikte, aradaki corafi uzakla ramen, Trklerle Malaylar ve Endonezyallar arasnda da tarih iinde siyasi, askeri ve ticari olmak zere eitli ilikiler kurulmutur. Bu ilikiler blge halk zerinde derin tesirler brakarak klasik Malay ve Endonezya edebiyatnda zamanla Trklerle ilgili baz

1133

efsane ve hikayelerin olumasna yol amtr. Trklerle ilgili bu efsanelerin bir ksm slam ncesi, dierleri de slami dnem Trk tarihine aittir. Bir ksm szl gelenekler ile birka tane Malayca vakayiname trndeki kaynak, XVI. yzyldaki Portekizlilere kar Osmanl Devleti ile Ae Sultanl arasndaki diplomatik ve askeri ilikileri konu edinmekte ve bu ilikilerin canl bir ekilde blge halk arasnda gnmze kadar korunmasn salamtr. Osmanl Devleti ile blgedeki baz sultanlklar arasndaki benzeri bir iliki de, XIX. yzyln ikinci yarsnda yaanm ve Osmanl halifesinden himaye talebinde bulunmulardr. Dier taraftan Trk inklabnn da blge halk, zellikle Endonezyal ve Malezyal aydnlar zerinde derin tesirler brakt grlmektedir. te ileriki sayfalarda bu konular ksaca ele alarak Trklerin blge halk zerinde brakt eitli izleri tespit etmeye alacaz. 2. Malay-Endonezya Kaynaklarnda Trklerle lgili Hikayeler Klasik Malay ve Endonezya edebiyatnda hikayat literatr olarak adlandrlan eserlerde Trklerle ilgili eitli efsane ve hikayeler yer almaktadr. Rum, Trkistan ve Trki kelimelerinin getii bu hikaye ve efsaneler, asrlar boyunca nesilden nesile aktarlan szl kaynaklar niteliinde olup, ok sonralar yazya geirilmitir. Bunlarda genellikle Trkistan hkmdar ile Malay kraliyet aileleri arasnda bir soy ilikisi kurulmaya allr. Blgedeki Malay krallklar genellikle asllarn slam literatrnde skender Zlkarneyn olarak geen byk dnya hkmdarnn slalesine dayandrrlar. Mesela, klasik Malay edebiyatnn en nemli kaynaklarndan saylan Sejarah Malayu adl eserde, skender Zlkarneynin olu olarak geen Raca Arustun ahn Trkistanl bir prensesle evlilii zikredilir. Yine skender Zlkarneynin byk torunu olan Raca Pandann da daha nce Trkistan idare eden bir hkmdar olduu ileri srlr.2 Dolaysyla Trkistan yneten skender Zlkarneynin oullar ile Malay dnyasn idare eden Malayl krallarn ayn soydan gelen kimseler olduu fikri ilenir. Yine Malaya yarmadas ile Sumatra adasndaki birok szl gelenekler de batnn en byk hkmdar Raca Rum ile dounun en byk hkmdar olan Raca in arasnda da bir iliki kurarlar. Buna gre, skender Zlkarneynin Okyanuslar kralnn kzyla olan evliliinden olu dnyaya gelir. Bunlardan en by Raca Rum olmak zere batya, ortancas Raca in olmak zere douya, en k de Sumatrada Minangkabau hanedann kurmak zere bu adada kalr. Efsaneye gre, Minangkabau sultan kendisini XVIII. yzylda bile Rum (Osmanl) ve in hkmdarlarnn en kk kardei olarak grmekteydi.3 Benzeri bir efsane de, Hikayat Marong Mahawangsa adl bir eserde bahsedilen Kedah efsanesidir. Bunda da Raca Rumun olu ile Raca inin kz arasndaki zorlu evlilik mcadelesi ve Malayl kahraman Marong Mahawangsann mdahalesi anlatlr. Efsaneye gre, Langkapuri adasnda yaayan efsanevi Vinu kuu Garuda, slam literatrnde hayvanlar dnyasnn babas olarak bilinen Sleyman ile bahse girer ve Raca Rumun olu ile Raca inin kz arasnda kararlatrlan evliliin gereklemesine engel olmak ister. Ancak Raca Rumun olu in prensesiyle evlenmeye karar verir. Vinu kuu Garuda sonunda inli prensesi yakalamay baarr ve onu Langkapuriye getirir. Daha sonra da Rum prensini ve Malayl kahraman Marong Mahawangsay

1134

getiren donanmay batrr ve prensesi karr. Fakat Trk prensi Langkapuriye ulamay baarr ve orada inli prenses ile evlenir. Bu arada Marong Mahawangsa da Trk prensinin yardmyla Langkasuka kralln kurar. te Trk prensi ile bugnk Kedah, Patani ve Perak Malay kraliyet ailelerinin atalar kabul edilen Marong Mahawangsa arasnda bir iliki kurulmaya allr.4 Sumatrann kuzeybatsndaki Aenin i kesimlerinde yaayan Gayo halk arasnda da, Raca Rumun kk bir ocuunun Sumatraya geldiine ve yerli bir balknn onu burada yetitirerek zamanla Gayo halknn atas olduuna inanlr.5 zet olarak verilen bu efsane ve hikayeler belki Malay edebiyatndaki romantik literatrn bir paras ve hayal mahsul hikayeler olarak grlebilir. Ancak, Rum, Trki ve Trkistan kelimelerinin getii daha sahih ve tarihi bilgiler de ieren baz kaynaklar da mevcuttur. Bu kaynaklardaki bilgiler de Osmanl dnemi Trk tarihine ait olup, Osmanl-Ae ilikileri zerinde younlamaktadr. imdi de onlara bir gz atalm. 3. Mahalli Kaynaklarda XVI. Yzyl Osmanl-Ae likileri Trklerle ilgili mahalli kaynaklardaki bilgilerin nemli bir ksm da, XVI. yzylda Osmanl Devleti ile Sumatra adasnn kuzeyindeki Ae Sultanl (1514-1906) arasnda kurulan diplomatik ve askeri ilikiler hakkndadr. Bu tr bilgiler de, Hikayat Acheh, Hikayat Meukota Alam ve Bustans-selatin adl eserlerde gemektedir. Her ne kadar bu kaynaklar da, hikayat tr literatr gibi sonralar yazya geirildii iin tarihi kaynak zellii bakmndan zayf olsalar da, ierisinde baz tarihi gerekleri de saklamaktadrlar. Destans bir slupla yazlan Hikayat Aceh ve Hikayat Meukota Alame gre, Osmanl Devleti ile Ae Sultanl arasndaki diplomatik ilikiler Ae Sultan skender Muda dneminde (1607-1636) gereklemitir. Hikayat Meukota Alame gre, skender Muda Mslman hkmdarlarn en gls olan Osmanl sultanna her biri pirin, baharat ve biber ykl gemiyle birlikte stanbula bir heyet gnderir. Ancak, gemi mrettebat o kadar ar zorluklarla karlarlar ki, heyet stanbula ancak yl sonra ulaabilir ve bu sre zarfnda da tm pirinleri tketirler, biberlerin ounu da kendilerine bakabilmek iin satarlar. Geriye sadece lada seupak, yani bir lek biber kalr. Heyet ok mahcup bir ekilde Osmanl sultannn huzuruna kabul edilir. Osmanl sultan ise heyete ok cmert davranr ve onlar bizzat kendisinin adlandrd byk bir topla geri gnderir. Ayrca, Osmanl sultan Aeye 12 pehlivan gnderir. Bunlar o kadar beceriklidirler ki, Aede byk bir kale, saray ve hatta mehur Gunongann inasnda alrlar.6 Ae Sultan skender Muda zamannda derlendii kabul edilen Hikayat Acehde ise, Osmanl sultannn hastaln iyiletirmek iin kafur ve belesen ya gibi douda bulunabilen ifal bitki ve yalar aramak gayesiyle Trkiyeden Aeye gelen bir elilik heyetinden bahsedilir. Heyet, elebi Ahmed ve elebi Rdvan adlarndaki iki elebiden olumakta ve Yemen ve Muha yoluyla Aeye gelen gemiyi de stanbullu Yakut Aa adndaki bir kaptan ynetmektedir. Ae Limanndan ehbender eliinde Ae sarayna gelen Trk elilik heyetini, skender Muda byk bir tren ve sevinle karlar. stedikleri baharat ve ifal bitkilerle stanbula geri dnen Trk heyeti, Ae Sultanlnn gc ve Ae

1135

saraynn bykl hakknda Osmanl sultanna bilgi sunarlar. Hayretler iinde heyetin verdii bilgileri dinleyen Osmanl sultan da bavezirini ararak dnyada iki byk hkmdar olduunu ilan eder ve unu ekler: eski devirlerde Allahn takdiriyle dnyada iki byk hkmdar vard; Peygamber Sleyman ve Raca skender (Byk skender) imdi, bizim zamanmzda da yine Allahn takdiriyle dnyada iki byk hkmdar vardr: Batda biz en byk hkmdarz; Douda da Allahn yce dinine ve Onun Peygamberine inanan Siri Sultan Perkasa (Sultan skender Muda) en byk hkmdardr.7 Gerek Hikayat Aceh gerekse Hikayat Meukata Alam Osmanl-Ae ilikilerinin kuruluunu, daha sonraki, yani skender Muda dnemine atarlar. Ancak, gvenilir tarihi kaynaklar bunun Alaeddin Riayet ah el-Kahhar dneminde (1537-1571) gerekletii belirtilir. Nitekim, aslen Hindistann Gucerat blgesindeki Ranir ehrinden gelerek skender Sani dneminde (1637-1641) Aenin hizmetinde alm Nureddin er-Raniri, Bustans-selatin adl eserinde, Trkiye ile ilikilerin ilk defa Sultan el-Kahhar dneminde kurulduunu ve Rum Sultan olarak adlandrd Osmanl sultannn Aeye silah yapm ve top dkmeyi retmek maksadyla birok askeri uzman gnderdiini ifade eder. O, bu konuda unlar syler: Ae Darsselamnn hkmet sistemini kuran ve slam dininin gcn kuvvetlendirmek iin stanbul hkmetine, yani Rum sultanna bir heyet gnderen odur. Rum sultan, silah yapmasn bilen eitli sanatkar ve uzmanlar gndermitir. Byk silahlarn yapld dnem ite bu dnemdir. Ae Darsselamnda ilk defa bir liman yaptran ve Malakaya yaplan saldr dahil bizzat tm kafirlere kar ilk defa savaan da yine odur.8 XVI. yzylda Osmanl Devleti ile Ae Sultanl arasnda kurulan diplomatik ve askeri ilikiler, 1891 ylnda Aeye gelerek mahalli gelenekleri toplayan Hollandal msterik C. Snouck Hurgronje tarafndan benzeri bir ekilde uyarlanmtr. Ancak o, Ae heyetinin stanbula hangi yllarda ve hangi sultan zamannda geldiini belirtmez. Hatta o, Ae heyetinin yolda deil stanbulda sultanla grmek iin iki yl beklediini kaydeder. Ona gre, Aenin glenmeye balad XVI. yzylda Ae sultanlarndan birisi Aenin gcn tm Mslmanlarn halifesi olan Raca Ruma yani Osmanl sultanna duyurmak iin gemilerinden en byn lkenin en nemli ihra rn olan biberle doldurur ve stanbula gnderir. Eliler stanbula vardklarnda sultanla grmek iin bir veya iki yl beklemek zorunda kalmlar ve beraberinde getirdikleri biberi de satarak geimlerini salamlardr. Bir Cuma gn sultan camiden sarayna dnerken, kalabalk izleyiciler arasnda heyet yeleri sultann gzne iliir. nk heyet yeleri kendi geleneksel kyafeti olan farkl elbiseler giymilerdir. Sultan stanbula ne zaman ve niin geldiklerini sorar, heyet de gerekli aklamay yapar. Bunun zerine sultan niin daha nce onlar hakknda bilgi verilmediini fkeli bir ekilde grevlilere ifade ettikten sonra ayn gn saraya huzura arlmalarn emreder. Aeli heyet yeleri amalarna ulatklar iin gerekten ok memnun olurlar. Ancak byle nemli bir gn iin uygun kyafetleri olmad iin de utanrlar. Ayrca sultana sunulmak zere beraberinde getirdikleri biberin ise sadece bir torbas

1136

kalmtr. Ae heyeti sultann huzuruna kabul edildiinde Ae Sultanl hakknda ona bilgi sunarlar. Heyet ilk ballk ifadesi olarak bir gemi dolusu biberi ona sunmak istediklerini, fakat ihtiyalarn karlayabilmek iin biberi satarak paraya evirmek zorunda kaldklarn, dolaysyla geriye sadece tek bir upa, yani bir torba kaldn ve onu da ona takdim etmek istediklerinin belirtir. Sultan bu hediyeyi byk bir memnunlukla kabul eder ve sonra da onlardan Aenin ahvali hakknda bilgi alr. Ae Sultanlnn stanbuldan ne kadar uzakta olduunu sorar. En sonunda sultan heyete mukabil bir hediye olarak bir top verilmesini emreder ve buna da bir torba biber anlamna gelen lada seupak adn verir. Heyetin istekleri dorultusunda ayrca, eitli sanatlar, zellikle harp sanatnn Aelilere retmek iin mahir birok sanatkar gnderir. Bu sanatkarlardan bir ksm, aslen Suriyeden gelmilerdir ve Dalam, yani Ae kraliyet saray yaknlarnda bir kampongta, yani bir kyde yerlemilerdir. Kendi geldikleri yerin ardndan bu kye Bitay (Ae dilinde Betal, muhtemelen BetalMakdis (yani Kuds) adn vermilerdir. Halen Bitayda gelenee gre bu yabanclardan biri olduu sylenen Teungku di Bitay adl Trk asll bir velinin bulunduu sylenmektedir. Osmanl sultan ayrca bu yeni baml devletin dzenli bir ekilde eliler gndermesi ve vergi demesinin uzaklk asndan byk zorluklar karacan dikkate alarak bundan muaf tutmutur. Bunun yerine Hz. Muhammedin doumuyla ilgili olarak kutlanan mevld kutlamalarnn umumi olarak Aenin her tarafnda cokulu bir ekilde yaplmasn istemitir. te Ae halk da bu mevld kutlamalarna zel bir nem vermi ve bu dini gelenei o zamandan bu yana Aede yaatmlardr.9 4. Trk ve Dier Kaynaklara Gre XVI. Yzyl Osmanl-Ae likileri Konuyla ilgili Trke ve Batl kaynaklar dikkatli bir ekilde incelediimiz zaman, Osmanl-Ae ilikilerinin ilk defa kanuni sultan Sleyman dneminde kurulduunu ve bu ilikilerin XVI. yzyl boyunca ve hatta XVII. yzyln ilk yarsna kadar devam ettii grlmektedir. Nitekim, 1539 ylnda Sumatraya urayan Portekizli Mendez Pinto, Aeliler ile Batak kabileleri arasnda sava olduunu ve Aeli askerler arasnda Trk, ambay ve Malabarl askerlerin de bulunduunu zikretmektedir. Yine, Batl kaynaklar 1562 ylnda bir Ae elisinin Trk sultanndan silah temin etmek maksadyla stanbula kadar geldiini belirtirler. stanbuldaki Venedik elisinin bir mektubuna gre (15 Haziran 1562), stanbulda Portekizlilerle savamak iin silah temini maksadyla Ae racasnn gnderdii bir Hint heyeti vard. Cizvit kaynaklar da Osmanl sultannn bu Ae giriimine kar Aeye bir eli gnderdiini ve bu elinin de 1565 ylnda Aeye ulatn bildirmektedirler. Lombard, stanbula gnderilen ilk Ae elisinin gelii hakknda tespit edebildiimiz tarih 1562 tarihidir demektedir. ki devlet arasndaki ittifak, sadece eli deiimi ile snrl deildir. Yine Batl kaynaklara gre, Aeye gelen Osmanl elisi ile birlikte birok uzman ve sanatkar kimseler de gelmitir. Mesela, Diogo do Couto, Ae gnden gne gcn kuvvetlendirdi. ve bildiimiz kadaryla Trklerle ittifak kurdu ve onlarla ilikilerini gelitirdi ve Trkler, uzman insan, silah, demirci, gemici ve topu kayna oldular demektedir.10 Ae sultannn gznde Osmanl sultan her zaman aradaki mesafenin uzaklna ramen Portekizlilere kar bir mttefik olarak grlmekteydi.

1137

XVI. ve XVII. yzyllar boyunca stanbul ile Ae arasndaki diplomatik ve kltrel ilikilerin yan sra ticari ilikiler de vard. Ayn dnemlerde Tome Pires, Pasaide Rum veya Turki olarak adlandrlan bir Trk topluluunun bulunduunu syler. Hatta o, Aeye yerlemi kk bir Trk tccar kolonisinin mevcudiyetinden bahseder. O, Aede yerleen Trklerin bir ksm genellikle satmak zere iftilerden biber satn alrlard; bir ka defa onlar depoladklar biberi bize satmak iin bizimle pazarla tututular demektedir.11 Osmanl Devleti ile Ae Sultanl arasndaki ilikilerin ilk defa Kanuni Sultan Sleyman Dneminde kurulduunu ve II. Selim dneminde de devam ettiini Trk kaynaklar da teyit ederler. Nitekim, Ae Sultan Alaeddin Riayet ah el-Kahhar (1537-1571), Portekizlilere kar askeri yardm alabilmek iin resmen Osmanl Devletinin himayesi altna girmek iin Kanuniye bavurmutu. Kanuni Sultan Sleymana hitaben 7.1.1566 tarihinde bir mektup yazarak elisi Hseyin vastasyla stanbula gnderdi. Ancak elinin stanbula gelii, Kanuninin Macaristandaki Zigetvar seferine tesadf ettii, akabinde de onun lm ve yerine yeni sultan II. Selimin tahta geii gibi olaylar sebebiyle eli bir sre stanbulda beklemitir. Ae sultan mektubunda daha nce stanbula mer ve Hseyin adlarnda iki eli gnderdiklerini belirtmektedir. Yine mektuptaki 972 (1564-1565) ylnda adamlarnz bu tarafa gelip bize yardm ettikleri zaman ibaresinden de Osmanl Devletinin de daha nce Aeye eli gnderdii anlalmaktadr. Mektupta daha nce Aeye giden Osmanl elisinin ad Ltfi Bey olarak gemekte ve Ae Sultan onun hakknda unlar sylemektedir: Biz Ltfi Bey ve arkadalarndan ok memnun kaldmz iin onlarn tekrar bu tarafa gnderilmesini rica ederiz. hsan ettiiniz topular selametle bu tarafa gelmilerdir ve onlarn yeri yanmzda ok yksektir Ae sultan ayrca mektubunda at, hisar ve kadrga ustalar gnderilmesini de talep etmektedir.12 II. Selim elilik heyetini kabul ettikten sonra Ae sultanna hitaben yazd cevabi mektubunda da, Aeye 15 kadrga ve 2 bare, hassa topularndan bir topu ba ve emrinde yedi topu, Msrdan da yeteri kadar asker ve kale dvmek iin top, tfek ve harp levazmatndan oluan bir donanma gnderilmesi iin emir verdiini, bu donanmann bana da Kurtolu Hzr Reisin tayin edildiini bildirmektedir.13 Ae elisi Hseyinin de Yemen zerinden lkesine dnerken kendisine her trl yardmn yaplmas hususunda Msr, Yemen beylerbeyine gerekli talimatlar yazlmtr.14 Ancak, Yemende kan bir isyan sebebiyle Aeye gnderilmek iin hazrlanan donanma, bu isyan bastrmak iin Yemene sevk edilmitir. 15.1.1568 tarihli Ae elisine gnderilen bir fermanda, Yemende isyan ktndan donanmann bu sene tehir edildii, ancak durum normale dnd zaman ertesi sene gnderilecei vaad edilmitir. Ae Sultan ileriki yllarda tekrar stanbula iki eli daha gndermitir. Nitekim, kesin tarihi belli olmamakla birlikte biri 1569, dieri de 1571 tarihlerinde II. Selim tarafndan Ae Sultanna iki mektup daha yazlm ve istenen askeri yardmn geciktirilme sebepleri zerinde durulmu ve Yemen, Kbrs, Tunus taraflarndaki askeri faaliyetlerin tamamlanmasndan sonra dilekleriniz yerine getirilecektir. Buna kesinlikle karar verilmitir denilerek donanmann yollanaca bir kez daha teyit edilmitir.15 Fakat, ileriki yllarda bu seferin yapldna dair herhangi bir ariv vesikasna rastlanlamamtr.

1138

Planlanan bu seferin yaplp yaplmad hususunda konuyla ilgilenen aratrc ve yazarlar tarafndan eitli speklasyonlar yaplmtr. Tarihi smail Hakk Uzunarl, seferin Yemene ynlendirilmesinden dolay top ve tfenkiler 2 gemiyle Aeye gnderildi derken, Saffet Bey, smail Hami Danimend ve Mehmed Ziya ise bu seferin yapldn ve hatta Danimend Osmanl Devletinin egemenliinin ta Okyanuslara kadar uzandn sylemektedirler.16 Bir dnem Cakartada Trkiye Bykelilik grevinde bulunan Metin negllolu da, seferin yapldn ve Aede iki geminin kaldn tahmin etmektedir.17 Konuyla ilgili Trk kaynaklarn bir ksmn gren Pakistanl aratrmac N. Ahmet Asrar da, bu seferin hibir zaman yaplmadn, fakat gemiyle silah ve askeri uzman yardm yaplm olabileceini belirtmektedir.18 Dolaysyla, sz konusu seferin II. Selimin mektubunda tasarlanan ekliyle deil, daha kk apta bir askeri yardmn gnderilmesiyle gereklemi olabilecei byk ihtimal dahilindedir. Nitekim, Malay-Endonezya kaynaklarnda da birok askeri uzmanla birlikte Trkiyeden 2 geminin geldii belirtilmekte ve bu iki gemi motifi ska ilenmektedir. Yine mahalli kaynaklara gre, gnderilen silahlar arasnda iki byk bronz top da bulunmaktayd. Byk toplardan biri geen asra kadar Bender Aede korunduu belirtilmitir. Bu topa Ae Sultanl ile Osmanl Devleti arasnda kurulan ilikilerin hatrasn yaatmak gayesiyle, stanbula gnderilen Ae elisinin II. Selime takdim ettii bir torba biber manasna gelen lada seupak ad verilmitir. 1898 ylnda Aeye giden Abdlaziz adndaki bir Trk seyyah Aeli yetkililere bu toplarn durumu hakknda sormu ve Tengku Sleyman adndaki mahalli bir lider, bunlardan bir tanesinin Ae hkmet konanda, dierinin de Cavada olduunu sylemitir.19 Ancak, Hollandallar tarafndan ele geirilen bu toplar, daha sonra Hollandadaki Bronbeek Askeri Mzesine tanmtr.20 XVI. yzylda kurulan Osmanl-Ae ilikilerinin hatras, krmz desenli Osmanl bayrana benzer bir Ae bayra oluturularak ve lada seupak ad verilen bir topun bakent Bender Aede kraliyet saraynn avlusunda korunarak canl bir ekilde uzun asrlar yaatlmaya allmtr. Bunlar Osmanl Devletinin en uzak vasal olan Ae Sultanl zerindeki hamiliinin birer iareti olarak Osmanl sultanndan gelen hediyeler olarak kabul edilmi ve hrmet gsterilmitir.21 Aede kalan Trkler vastasyla bir askeri akademinin kuruluu gereklemi ve Askari Bayt al-Muqaddas (Kutsal Evin Askerleri) adyla bilinen bu akademiden Ae Sultanlnn ilk kadn amirali olan Keumalahayati dahil olmak zere birok lider yetimitir.22 Endonezya kaynaklarnda Osmanl halifesinin Ae sultanna bir eref yldz gnderdii ve Ae gemilerinin Trk bayra tamalarna izin verildii belirtilir. Aelilerin gemilerinde ve limanlarnda Osmanl bayra tadklar hususu, 1878 tarihli Osmanl hkmetinin Hollanda hkmetine gnderdii bir mektupta da kaydedilir.23 Mehmed Ziya da Kanuni Sultan Sleymann Ae emirine zerinde kelimeyi kudsiyye yazl bir sancak gnderdiini belirtir.24 Ayrca o, risalesinde XX. yzyl balarnda Aelilerin giydikleri elbiseler ile Anadoludaki Trklerin kyafetleri arasnda baz benzerlikler tespit eder. Mesela, Aeli kadnlar ve kzlar Anadoludakiler gibi geni alvar ve zerine etek giyerler, tak takarlar. Aeli aristokratik tabakaya mensup erkekler de Osmanl fesine benzeyen bir fes giyerler,

1139

daha aa tabaka erkekler de Anadoluda olduu gibi bellerine kuak balarlar ve iine kabzal bak sokarlar.25 Trk tesiri askeri alanda daha fazla grlmektedir. Nitekim, XVII. yzylda skender Mudann saray muhafzlarnn gen yata dmandan yakalanan klelerden meydana geldii ve bunun da Osmanllardaki yenieriler gibi askeri eitimden geirildikleri belirtilir. Yine bu dnemde Aeli askerler baz Trk sava taktikleri de biliyor ve onlar tatbik ediyorlard. Trkiyeden gelen askeri uzmanlar skender Mudaya mehur Ae Kalesinin ve kraliyet saraynn inasnda da yardm etmilerdi. Bu dneme ait Aedeki Trk tesirinin daha canl bir rnei de, Osmanl bayrana benzeyen krmz desen zerine ilenmi beyaz ayyldz ve altnda da beyaz kltan mteekkil Ae bayrann kullanlmas idi.26 5. XIX. Yzyl Osmanl-Ae likileri Osmanl Devleti ile Ae Sultanl arasndaki ilikilerin uzun bir aradan sonra XIX. yzylda tekrar canland grlmektedir. Nitekim, XIX. yzyln ikinci yarsndan itibaren Hollandallarn Sumatra adasnn tamam zerinde yerlemeye balamas, Ae Sultanln telalandrm ve Osmanl Devletine bavurarak XVI. yzyldaki ballk antlamasnn yenilenmesini talep etmitir. Ae Sultan brahim Mansur ah 1851 tarihinde eyh smail ve Muhammed Gus Efendi adlarnda iki kiilik bir heyeti stanbula gndererek Osmanl idaresinden bir an evvel tabilie kabullerini bildiren bir ferman verilmesini ve halifenin huzuruna kabul edilmesini istemitir. Osmanl Vkela Meclisi de nce Aenin Osmanl topraklarna uzakl ve dorudan herhangi bir ban olmamas ve haberlemenin ok yetersiz oluu gibi sebepler ileri srerek tabiliin kabulnn herhangi bir mlki faydasnn olmayaca kararna varmasna ramen, halifenin konumu gerei hibir ey dememenin de doru olmayaca gz nne alarak konu hakknda daha detayl bilgi almak maksadyla 24 Kasm 1851 tarihli toplantsna Ae elisi ile Yemen valisini ararak bilgi almtr. Aenin mali ve askeri adan kendi kendine yeterliliini belirten Ae elisi, her sene Hicaza 25.000 hac gnderdiklerini, Hollandann bask ve tehdidinden kurtulmak iin Osmanl Devletine ballklarnn ilann istediklerini bildirmitir. Ayrca, Ae elisi camilerde zaten Osmanl halifesi adna hutbe okunduunu, sikkeyi onun adna bastrp senelik belli bir vergi vermenin yannda askeri eitecek retmenlerin de bir ferman ile verilmesi ricasnda bulunmutur. Ancak, meclis sadece elinin ifadesine dayanlarak tabilik statsnn verilmesini usule aykr grerek vali ve elinin beraberce Yemene gitmelerini ve durumu yerinde tetkik etmek zere tecrbeli st dzey bir memurun eli ile birlikte Ae emirine gnderilmesini kararlatrmtr. Eer emirin tabilik konusundaki samimiyeti anlalrsa, Osmanl memuru tabilik alametlerini vermek zere emirin bir adam ile stanbula gelecekti. Meclis bu adama verilecek talimatn padiahn grmesinden sonra yollanmasn, ayrca yeterli derecede parann hediye olarak emirin adamlarna verilmesini ve bu konuyu katiyetle yabanclara duyurulmamasn arzu etmitir. Sadaret makam da on be gn sonra 11 Aralk 1851de padiaha durumu arz etmi ve 13 Aralk 1851de padiahlk iradesi kmtr.27

1140

Aeye gidecek memurun yol creti, hediyeler ve dier masraflarn Yemen vilayet hazinesinden karlanmas ve gnderilecek memurun da Yemen Valisi Mustafa Paa tarafndan seilmesi, meclisin 7 Ocak 1852 tarihindeki toplantsnda kararlatrlmtr. Osmanl hkmdarndan Ae emirine eliler eyh smail ve Muhammed Gus Efendiler vastasyla gnderilen mektupta da, brahim Mansur ahn mektubunun padiah tarafndan memnunlukla karland, blgedeki Mslmanlarn gvenlik ve saadet iin yaamalarnn temini, hilafet makamnca arzu edildii belirtilmitir. Ancak, padiahn tabilik meselesinin mzakeresi iin hususi bir elinin seilmesi iinin Yemen valisine havale edildii ve valinin tebligatna dikkat edilmesini ve her trl isteklerini Yemen valisi araclyla halifeye ulatrabilecekleri hatrlatlmtr. Btn bu evraklar 11 ubat 1852 tarihli arzyla padiahn grne sunulmu ve 12 ubatta da padiahn uygun yazs kmtr.28 Ancak, Osmanl hkmetinin tabilik konusuna pek olumlu bakmad anlalmaktadr. Ae zerindeki Hollanda tehdidi 1875 yl balarnda silahl bir mcadeleye dntnde de, Ae Sultan tekrar stanbula bir eli gndererek Osmanl Devletinden askeri yardm talebinde bulunmutur. Aelilerin Hollandallara kar verdii 30 yl akn mcadele, tarihe Ae Sava (1873-1910) olarak gemitir. Yeni Ae Sultan Mahmud ah Nisan 1873te aslen Hadramutlu bir Arap olan ve Ae Sultanlnda Dileri Bakanl grevinde bulunan Seyyid Habib Abdurrahman ez-Zahir bakanlndaki bir heyeti stanbula gndermi ve Sultan Abdlazize hitaben yazd mektupta atalarnn Osmanl Devletine ballndan sz ederek Aenin bir Osmanl topra olarak ilan edilmesini ve askeri yardm gnderilmesini istemitir.29 Dnemin stanbul basn stanbula gelen Ae heyetini ve Abdurrahmann talebini byk bir cokuyla karlam ve Ae meselesi basnda byk bir tartma konusu olmutur. slam birlii taraftar izgisiyle bilinen Basiret, Trk sava gemilerinin Sumatraya gnderilmesi arsnda bulunurken, Trke ve Franszca yaymlanan yar-resmi La Turquie gazetesi de kk ve zayf Mslman milletlerin haklarnn korunmas hususunda Osmanl hkmetinin Batl devletler nezdinde giriimde bulunmasn talep etmilerdir. Osmanl hkmet yeleri arasnda Ae meselesi reformcu Midhat Paa tarafndan savunulurken, Dileri Bakan Safvet Paa ise, genellikle Batl devletlerin tavr ve tavsiyeleri dorultusunda hareket etmeyi yelemekteydi. Askeri yardm bir yana, bata Hollanda temsilcisi olmak zere Batl devletlerin stanbuldaki temsilcileri de Osmanl Devletinin bu savata araclk yapmasna iddetle kar kmaktaydlar. Habib Abdurrahmann stanbuldaki varlndan rahatsz olan Batl devletlerin temsilcileri Ae heyetinin bir an nce stanbuldan ayrlmasn ve isteklerinin artlar erevesinde dikkate alnacan ifade eden mulak szlerle geri gnderilmesini istemekteydi. Batl devletlerin basks karsnda Osmanl hkmeti, Hollanda hkmetinin menfaatlerine de uygun decek ekilde bir araclk yapabileceini, barn ve Osmanl halifesinin Aedeki itibarnn korunmas hususunda Hollanda milletinin insani zelliine bavuracan ifade eden yumuak szlerle bir araclk teklifinde bulunmak zorunda kald. Aralk 1873te Ae heyetine ikinci snf Osmani nian ile Ae Sultan Mahmud aha da Trkiyenin yardm abalarn

1141

ifade eden bir sadrazam mektubu verilerek 18 Aralk 1873 gn lkesine gitmek zere stanbuldan uurland.30 Ancak, baz Trk subaylarnn Aeye gizlice giderek Aelilere Hollandallara kar verdii silahl mcadelede yardm ettiini, dnemin Batl temsilcileri de belirtmektedirler. Bunlarn saylarnn ne kadar olduu bilinmemesine ramen, 1875 ylnda tecrbeli bir Trk subay 20 gn Aede kalm ve Aeli liderler arasndaki anlamazlklar grdkten sonra da zaferin kazanlmasnn mmkn olamayaca kanaatine vararak Aeden ayrlmtr. Ertesi yl da iki Trk topu subaynn Singapur zerinden Aeye gittikleri haberi verilmitir.31 Aelilerin Osmanl Devletinden yardm talepleri ileriki yllarda da srmtr. Nitekim, 21 Kasm 1893 tarihinde yeni Ae Sultan Davud ah ve Tuanku Haim de Trkiyeden dorudan bir yardm arsnda bulunan bir mektup gnderdilerse de, bu Hollandallarn eline gemi ve yerine ulamamtr. Son olarak Davud ah 1898 ylnda Trkiye ile temas kurmak iin Bataviadaki Trk konsolosuna mektuplar gndermitir.32 Hollandallarn engellerine taklan bu mektuplar da bir netice vermemi ve 1903 ylnda Davud ahn yakalanmasndan sonra, daha nce byk bir blm igal edilen Ae topraklarnn tamam Hollanda smrge idaresi altna girmitir. Gneydou Asyadan dier bir himaye talebi de, 1857 ylnda ngiliz denetimindeki Riau adas Emiri Ali bin Emir Caferden gelmitir. Sumatrann kuzeydousunda kk bir adann hakimi olan Emir Cafer, veziri eyh smail Efendi ve Cava eyhi ile gnderdii bir mektupta, Osmanl Devletinin tebaas ve halifenin himayesinde olmak arzusunu bildirmi, eer Osmanl tebaas olduunu gsteren bir ferman verilirse buna minnettar olup erefle bunu her tarafa ilan edeceini bildirmiti. Mekke Emiri Abdullah Paa vastasyla yaplan bu mracaat, 11 ubat 1857 tarihinde padiaha arz edilmi, hac ziyareti ve ticaret sebebiyle Hicaza gelen blge insanlarndan Emirin samimi olup olmad aratrldktan sonra Abdullah Paann teklifi zerine halife adna hutbe kraatine izin veren bir emirname, nc rtbeden bir mecidi nian ile adamlarna da bir yllk tayinat ve eitli hediyeler verilmesini 22 Haziran 1858 tarihinde padiah uygun grmtr. Emir Cafere de 19 Temmuz 1858de tabilie kabuln bildiren emirname yazlp gnderilmitir.33 Ancak bu, mlki veya siyasi tabilikten ziyade halifeye kar manevi bir ball iermekteydi. Ayn dnemlerde 1855 ylnda Sumatra adasnn gneyindeki Cambi Sultan Taha Safiyyddin de Osmanl sultanna mracaat ederek Cambinin Trk blgesi olduunu gsteren ve yabanclarn karmaya hakk olmadn belirten bir ferman istemitir. Safiyyddin 30.000 dolarla stanbula gnderdii elisi erif Ali Mekkeye kadar gelmi ve halifeden Hollanday Gneydou Asyadan kmaya zorlayacak mektuplar istedii kaydedilmektedir. Cambi sultannn bu mektubu stanbula ulatrlr ve sadrazamn eline geer. Ancak, sadrazam stanbuldaki Hollanda elisine Cambinin bamsz olup olmadn ve Hollanda ile ilikisini sorar, fakat orann bir Hollanda smrgesi olduu anlalnca cevap vermemeye sz verir. Hollandallar Kasm 1958de Tahay tahtan indirip yerine yeni bir sultan atadysa da, Hollanda askeri varlnn byk bir ksmnn Cambiden ayrlmasyla birlikte

1142

Taha tekrar taht ele geirmi ve 1861 ylnda Mekkeye kadar giden bir elisi vastasyla Osmanl Devletinden tekrar yardm talebinde bulunmutur.34 Dier taraftan, blge halk Osmanl Devletinin skntl zamanlarnda da Trklere yardm yapmaktan geri kalmamaktaydlar. Nitekim, Krm Savanda harcanmak zere Cava hakimi 10.000 dolar gndermi ve mecidi nian ile taltif edilmitir.35 Anonim hikayeleri ve edebiyatlar Trk kardelii ile ilgili motiflerle dolu Malay ve Endonezya halknn Trklere kar duyduklar sevgi, ballk ve yardm umutlarnn karl, nihayet 1864te Singapurda ilk Osmanl konsolosluunun almasyla karlk buldu. Osmanl Devleti ile Singapur arasndaki ticaretin ve hac trafiinin youn olmas sebebiyle, Osmanl hkmeti Singapurda bir konsolosluk ama ihtiyac duydu. Ancak, bir Mslmann bu makama atanmasna Hollandallar srekli kar ktlar. nk onlar byle bir grevlinin bulunmasn pan-islamc fikirlerin blgede yaylmasna katk salayacana inanmaktaydlar. 1865teki ilk konsolosun lm zerine ngiltere de bu gre katlarak oraya bir Osmanl konsolosunun atanmasna engel oldular. Aslen Hadramutlu zengin ve uluslararas ilikileri kuvvetli biri olan Seyyid Abdullah el-Cneydin konsoloslua tayini ve onun Caval ve dier alimlerce halifenin dini ve siyasi temsilcisi olarak grlmeyi yelemesi Hollandallar son derece endielendirerek onun 1865teki lm zerine bu yere yeni bir konsolosun atanmasn ngiliz hkmeti kanalyla engellediler. Osmanl hkmeti Abdullahn yerine kardei Seyyid Cneydi atamaya niyetlenmiken, ngilizlerin tavsiyesine uyarak bundan vazgeti. Buna ramen Seyyid Cneyd uzun yllar halifenin temsilcisi gibi lkesinde itibar ve kabul grmtr. Yine, 1876-1883 yllar arasnda yrenin dier ok zengin ve etkili ailesinden Seyyid Muhammed Alsagof tayin edilmise de, Hollandann ngiliz hkmeti vastasyla basks neticesinde Trkiyenin blgeye konsolos atamas engellenmitir. Resmen ilk Trk konsolosu Singapura 1901 ylnda Hac Ataullah Efendinin tayini ile gereklemitir. Dier taraftan Hollanda kendi sk denetimi altnda bulunan Bataviada 1880li yllardan itibaren bir Trk konsolosun (ehbenderin) varlna msaade etmi, ancak onun faaliyetlerine her zaman phe ile bakmtr.36 1890 yl sonlarnda Erturul adl Trk sava gemisi Japonyay ziyaret etmek iin gidecei haberi blge halk arasnda duyulunca, geminin kendi limanlarna, zellikle Ae ve Cavaya da uramasn istemiler ve hatta Sunda halk Cavadaki limanlarn ssleyerek geceleri fener alaylar yaparak kendilerini ve memleketlerini halifenin temsilcisini karlamaya hazrlamlardr.37 Ancak gemi sadece Singapur Limanna uram ve bakm maksadyla bir sre orada kalmtr. Geminin Singapura uramas, blgedeki Mslman halk arasnda byk bir etki yapm ve gemi ziyarete almtr. Aeliler hemen bir heyet hazrlayp gemi komutanna gndermelerine ramen, heyet varmadan nce gemi limandan ayrlmtr.38 Endonezya halknn byk bir ounluu, zellikle lkenin uzak kelerinde yaayan Mslman halk, Osmanl Devletinin bakenti olan stanbulu tm inananlarn halifesinin merkezi olarak grmekteydi. Avrupal devletler tarafndan gc zayflatlmasna ramen, Osmanl sultan yeryzndeki tm krallarn kral olarak telakki edilmekteydi. Hollanda smrge ynetimi

1143

Endonezyada halkn eitimine nem vermedii iin Caval eraf ocuklarn stanbuldaki Trk okullarnda okutmak istemekte ve bunun iin de Batavia ehbenderi vastasyla halifeye bavurmulard. lk olarak 1898 ylnda 3 tanesi Mekteb-i Sultani ve biri de Mlkiye Mektebine kayt yaptrmt. 25 Temmuz 1898 tarihli bir sadaret yazsna istinaden Batavia ehbenderi blgenin ileri gelenlerinin ocuklarnn halifeliin bir iyilii olarak Osmanl okullarnda eitilecei ilan verdii zaman, bu halk arasnda byk bir heyecan yaratm ve ehbender haneye 30 kadar ocuk bavurmutu. Ancak, Maarif Nezareti konunun koordineli yaplmadn, okullarda kayt zamannn getiini ve bo yer kalmadn gereke gstererek rencilerin gnderilmesinin ertelenmesini istedi. Bununla birlikte ehbender okullarda bo yer olmadn bildirmesine ramen, 7 ocuk yola karlm ve kaytlar kabul edilmitir. Ancak gelen rencilerin bazlarnn yalarnn byk, bazlarnn da kk olmas ve Trke bilmemeleri, scak iklimde yaayan ocuklarn stanbulun havasna alamayarak sk sk hastalanmalar maksadn hasl olmasn engellemitir. II. Abdlhamid, bu rencilerin gayet iyi baklmalarn ve st derecelere kartlmalarn Mlkiyenin idadi ksmlarn bitirenlerin ali ksma kaytlarnn yaplmas iin gereken tedbirleri aldrmasna ramen, beklenen baarya ulalamad grlmektedir.39 Endonezyal yazar Deliar Noer, Trkiyeye renci gnderme iinin esas itibariyle CemiyetlHayriyye adl bir dini tekilat tarafndan organize edildiini ve stanbula gnderilen rencilerin renimlerini tamamlayp lkelerine dndkleri zaman lkenin geleceinde nemli bir rol oynamadklarn belirtir. Ayrca o, bu konu iin oluturulan fonlarn yetersizlii, Birinci Dnya Savann kmas ve halifeliin Trkiyede kaldrl srecine girmesiyle birlikte sonusuz kaldn syler.40 Bu rencilerden Arap kkenli olan 11 Endonezyal rencinin Batavia ehbenderi Kamil Beyin araclyla 1898den 1904 ylna kadar eitimlerini stanbulda srdrdkleri ve lkelerine dndklerinde de Araplarn Osmanl tebas olmalarndan dolay Trk olduklarn ve pasaportlarn gstererek Avrupal vatanda statsne gemek iin smrge hkmetine bavurduklar kaydedilmektedir.41 1914 ylnda Birinci Dnya Sava ktnda ve Osmanl halifesi 1915te dnyadaki tm Mslmanlara cihad ars yaptnda, Endonezyadaki birok Mslman Trkiyeye sempatiyle bakm ve savata Trklerin lehine tavr koymulardr. Hatta, 1916 ylnda Bandungda toplanan Sarekat slam Kongresinde yaplan gsteri yrynde katlmclarn Trk bayraklar ve sancaklar tamalar karar almalarna ramen, Hollandal yetkililerin mdahalesi sonucunda bundan vazgemek zorunda kalmlar ve sadece katlmclarn bir ksm Trk niformalar giyerek alnan karar ho karlamadklarn gstermilerdir. Savata tarafsz kalan Hollandann youn basklar neticesinde, Osmanl hkmeti halifenin cihad arsnn Endonezyal Mslmanlar kapsamadn ilan etmitir.42 6. Trk nklabnn Aydnlar zerindeki Etkileri Birinci Dnya Sava sonrasnda Trkiyede Mustafa Kemal Atatrkn nderliinde yrtlen milli mcadele ve akabindeki Atatrk devrimleri birok slam lkesinde olduu gibi Endonezya ve

1144

Malezyada da byk yanklar uyandrd ve zellikle bu lkelerdeki aydnlar zerinde derin etkiler brakt. Her ne kadar bu lkeler slam dnyasnn ana merkezinden uzakta bulunsalar da, Trkiyedeki gelimeleri yakndan takip etmekteydiler. Endonezyada Trk inklab gelecein ilk cumhurbakan ve milli nderi Sukarno ile slamc lider Muhammed Natsir arasnda bir polemie yol aarken, Malezyada da, zellikle Bat eitimi alm gen nesiller arasnda taraftar buldu. 1930lu yllarda Malezyada bulunan ngiliz yazar L. R. Wheeler, Mustafa Kemal Atatrkn portrelerinin Hint asll Mslmanlarn sahip olduu dkkanlardan, zellikle gen Malaylarn yzlerce elde ettiklerini ve evlerinin ve dkkanlarnn kelerine astklarna dikkat ekmektedir. O, gen Malaylarn tilaf devletlerinin kar konulmaz gcne kar ayaklanan bir Asya gc fikrinden etkilendiklerini syler. Yine ona gre, Malay basn Atatrk tarafndan gerekletirilen reformlar halka aktarmakta ve zellikle modern eitim alm Malaylar Trkiyeyi gpta etmekteydiler.43 Trkiyede hilafetin kaldrlmas blgedeki Mslman toplumlarn Atatrk iin teden beri besledikleri coku ve heyecan biraz azaltm olmasna ramen, bunun pek fazla etkilemedii grlmektedir. Nitekim, sultanlkla ynetilen ou Malay eyaletlerinde halk daha ok Malayl sultanlara ballk gstermekteydiler. Penang ve Singapur gibi dorudan ngiliz ynetimi altnda bulunan ve kozmopolit bir yapya sahip olan eyaletlerde ise, baz Mslman evrelerde, zellikle Hint asll Mslmanlar arasnda teden beri Osmanl halifesine duyulan manevi ballktan dolay, hilafetin kaldrlyla ilgili olarak duyduklar znt daha fazlayd.44 Endonezyada da, zellikle muhafazakar Mslman evreler hilafetin kaldrln zntyle karlam, ancak milliyeti ve yeniliki Mslman evrelerin hilafet kurumuna pek scak bakmamalar karsnda toplumda fazla etkili olamamlardr. Hilafet meselesine ve dolaysyla da Kahire ve Mekkede yaplan hilafet konferanslarna muhafazakar Mslman evreler yenilike Mslman kesimlerden daha fazla nem vermiler ve bu konferanslara heyetler gndermilerdir. Ancak, muhafazakar evreler Vehhabi olmas sebebiyle Suudi Arabistann konuyla ilgili giriimlerine de ihtiyatla yaklamlardr. Dier taraftan milli duygular daha fazla n plana karan yeniliki Mslman aydnlar, dini bakmdan tarafsz milliyetilerin grlerine daha yakndlar. Milliyetilere gre, bir slam lkesindeki slama dayal bir partinin veya tekilatn stanbuldaki bir halifeden. yardm beklemesi bouna bir gayret idi.45 Ancak gerek Endonezyada gerekse Malezyadaki milliyeti Mslman evrelerin Trk inklab hakknda besledikleri yaygn alaka ve olumlu tavr hakknda hi kuku yoktur. Dnemin Malayca gazetelerine bakldnda, Trk devrimlerine detayl bir ekilde yer verdikleri grlr. Ayrca, 1920li ve 1930lu yllarda yaymlanan Malayca kitap kataloglarna bir gz atldnda da inklapla ilgili birok kitabn basld grlr. Mesela, Kelantandaki bir yaynevi Atatrkn biyografisi ile Trkiyedeki gelimeleri konu alan birka tane roman dahi yaymlamt. Yine 1930lu yllarda Penangda Atatrkn hayat hikayesini ve onun inklaplarn teferruatl bir ekilde konu edinen Trki dan Mustafa Kemal Atatrk (Trkiye ve Mustafa Kemal Atatrk) ile Turki dan Tamadunnya (Trkiye ve Medeniyeti)

1145

adl kitaplar yaymlanmtr.46 Trkiye ve Medeniyeti adl kitabn yazar brahim Mahmud, Trk inklabn ayrntl bir ekilde ele alr ve kitab tamamen Malayl okumu kesimlere faydal olmas amacyla yazdn belirtir. O, yeni Trkiyeyi slamda ilerlemeyi baaracak ilk lke olarak takdim eder. Bu tr eserler vastasyla Trk inklabnn Malaylar arasnda modern Bat dncesinin gelimesine de katkda bulunduunu sylemek mmkndr.47 Malezyada Trk inklabna sadece baz muhafazakar slamc evreler ile aristokrat kesime mensup Malayl idareci kesimler kukuyla bakmlardr. Bu evreler Atatrkn askeri baarlar ve Trkiyenin yeni ilerleme ruhundan vgyle bahsederlerken, inklabn beraberinde getirdii reformlarn ok ar gittii inancn tamaktaydlar. Malay ynetici kesimin, yan kraliyet taraftar aydnlar ile Batllama ve millileme hareketlerinin arlndan etkilenen baz slami evreler dnda Trk inklab Malay toplumunun dier nemli ve ounluktaki grubu, zellikle adalama ve millileme taraftar aydn kesimler tarafndan samimi bir ekilde alklanmtr. Hatta, siyasi eilimler ierisinde bu sonuncu gruba bal olan aydnlar, Malezyada Trk tipi olarak adlandrlmtr. Bamsz Malezyann ilk babakan Tunku Abdurrahman da, Atatrkn milliyetilik anlayn tasdik edici konumalar yapt ve ondan etkilendii iin Trk tipi grubun en belirgin lideri olarak kabul edilmitir.48 Malezya ile mukayese edildii zaman, Endonezyada Trk inklabnn etkileri daha fazla grlmektedir. Nitekim, Birinci Dnya Sava sonrasnda Trkiyenin karlat uluslararas basklar, Endonezya halknn Trklere kar sempatisini daha da artrm ve Atatrkn nderliinde yrtlen milli mcadele hareketini, Endonezyallar kendi hareketi gibi telakki ederek destek vermilerdir. Milli mcadelenin baarya ulamasyla birlikte Endonezyal aydnlarn ou smrge ynetimiyle ibirlii yapmama anlamna gelen non-cooperation politikas benimseyerek Trk inklab onlar iin bir ilham ve g kayna oluturmutur. Trk milli mcadelesinin baarya ulamas, Endonezya halknn da kendi milli mcadelelerini hibir d destek almadan kendi i gleriyle ve azimleriyle baarabilecekleri inancn artrmtr. Yeni Trkiyenin milli bir devlet olarak kurulmasndan sonra, ou Asya toplumlarnda olduu gibi Endonezyada da smrge ynetiminin bir gn mutlaka yklaca fikri glenmitir. Endonezyal milli nderlerden Muhammed Hattann deyimiyle o dnem aydnlar tarafndan Ankara modern milliyetilik cereyannn Mekkesi olarak tasavvur edilmitir.49 Daha da nemlisi, Atatrk tarafndan Trkiyede gerekletirilen reformlar, bu lkede gelecein ilk Cumhurbakan ve milli nderi Sukarno ile slamc lider Muhammed Natsir arasnda ateli bir tartma konusu olmutur. Sukarno modern Trkiyeyi Endonezyann takip etmesi gereken bir model lke olarak verken, Muhammed Natsir Atatrkn zellikle din ile ilgili grlerini ve politikalarn ven Sukarnoya kar karak onu iddetli bir ekilde eletirmitir. Byk bir Atatrk hayran olan Sukarno, 1940 ylnda Pandji Islam adl bir dergide yeni Trkiyede dinin yeri ve din ile devlet ilikilerinin ayrlmas hususunda bir dizi makale yaymlayarak Trkiyeyi takip edilmesi gereken model bir slam lkesi olarak sunmutur. Ancak, onun yazlar ve din ile ilgili ortaya koyduu grleri Endonezyadaki baz slamc evreler, zellikle slamiyeti sadece bir din olarak deil, ayn zamanda

1146

bir ideoloji olarak da gren baz kesimler arasnda tartma yaratmtr. slamclarn liderlerinden Muhammed Natsir, Sukarnonun yazlarna cevap olmak zere eitli makaleler yazm ve bu tartma neticede iki liderin arasnda yaanan bir polemie dnmtr. Sukarno, bu yazlarn yazarken genellikle Trk aydnlarnn ifadelerinden ve Trkiye zerine Avrupal yazarlar tarafndan yazlm eserlere dayanarak hazrlad grlmektedir. Baty ilerlemenin bir rnei olarak gren Sukarno, Trkiye ile ilgili yazd her makalesinin bana Ziya Gkalpin Biz Doudan geliyoruz, Batya doru yryoruz szn koymutur.50 Sukarno, ilk makalesinde Trkiyenin slamiyetin daha da glenmesi iin dini devlet ilerinden ayrdn, ayn zamanda byle bir sistemde devletin daha gl olacan sylemekteydi. O, Atatrkn Trkiyede gerekletirdii devrimlerin doru veya yanl olup olmadn ancak gelecek tarihin karar vereceini belirtiyordu. Eski ulemann din ile devlet ileri hususunda tam bir ittifak halinde olmadklarn syleyerek ve bunu da Msrl Ali Abdrrezzakn konuyla ilgili eserine atfta bulunarak, Hz. Peygamberin esas vazifesinin dini tebli etmek olduunu ve siyasi bir devlet ve hilafet kurumu oluturmak gibi bir grevinin olmadn belirtmekteydi. Siyasi sistem olarak demokrasiyi ve Bat parlamenter sistemin en ideal bir idari sistem olduunu savunan Sukarno, gelecekteki bamsz Endonezya Devletinin dini temele dayandrlmasna iddetle kar kmakta ve demokrasiyi Endonezyann bamszlk mcadelesinin tabii bir hedefi olarak zikr etmekteydi; temsilciler meclisi vastasyla da zaten Mslman halkn dini uygulamalarnn bir ksmnn devlet kanunlar arasnda yer alacan ifade etmekteydi.51 Sukarno ikinci makalesinde Trkiyenin ekonomik alandaki faaliyetlerini konu edindi ve Osmanl dneminde halkn ksmet ve kader anlaylarnn etkili olduunu, toplumda eitli hurafelerin yaygnlatn, akl ile bilimin gz ard edildiini vurgulayarak Atatrkn ekonomik alanda da baarlar kaydettiini belirtti. nc makalesinde de din ile ilgili olarak alnan kararlarda siyasi gerekeleri aklamaya alt ve Trkiyenin gcnn zayflamasnn nedenlerinden birinin de eyhlislam ve ona bal mftlerin yetkilerinin oaltlmasna balamaktayd. Drdnc makalesinde Gen Trklerin ykselii ile ilgiliydi. Ona gre Atatrkn devleti dinden ayrmasnn sebebi Trkiyenin kendi tarihi geliimiyle de balantlyd. O, devletin ve dinin birletirildii bir idari sistemde her zaman bir atma olacan ve byle ikili bir sistemin devletin gcn ve dinamiini zayflatacana inanmaktayd.52 Beinci makalesinde Sukarno Atatrkn dine ve hilafet kurumuna kar tutumunu ele ald. Atatrkn din aleyhtar bir kii olmadn ve dini toplum hayatndan tecrit etmek gibi bir politikasnn olmadn syledi. Halkn yaad mevcut dini hayatn, birok hurafelerle dolu olduunu ve bunun da halkn ve devletin gcn zayflattn, hatta halkn dini uygulamalarn ounun gerek slamla bir ilikisinin olmadn ve slam dininin istiareye dayal bir demokratik dzen hedeflediini belirtti. Bu balamda, hilafet kurumunun gerekliliine kar kan Sukarno, eer byle bir kurumun varl tannacaksa, bunun mutlaka Mslman toplum tarafndan seilmesini ve sadece dini deil ayn zamanda siyasi yetkilere de sahip olmasn savunmaktayd. Milliyetiliin ykseliiyle birlikte Birinci

1147

Dnya Savandan sonra Trkiyede halifelik sisteminin devam ettirilmesinin mmkn olmadn kabul etmekteydi. Dier bir makalesinde de Sukarno dnemin Trk Adalet Bakan Mahmud Esad Beyin dinle ilgili gr ve ifadelerini aktararak Trkiyedeki liderlerin kademeli bir ekilde dini devlet hayatndan ayrarak tamamen zel hayatla ilgili bir mesele haline getirdiklerini vurgulad. Mahmud Esad Beyin dinin dnyevi otoritelerin elinde bir bask arac olduu ynndeki ifadelerini sunduktan sonra, Sukarno ne zaman din toplumu ynetmek iin kullanldysa, din krallarn ve diktatrlerin elinde halk cezalandrmak iin her zaman bir ara olarak kullanlmtr. Dier taraftan dinin devletten ayrlmas ise dnyay felaketlerden kurtarr ve dini onun takipilerinin gnlnde korur. demekteydi. Sukarno ayrca, Ziya Gkalpden de alntlar yaparak 1908 ylnda Trk kabine yeliinden eyhlislamn karlmasn ve Hristiyan kiliselerindeki papazlar gibi sadece din ilerinin bakan konumuna dntrldn vurgulad. Halide Edipe atfta bulunarak Hristiyan topluluklarn dinle ilgili tm konularda serbeste karar verebildiklerini, halbuki slam toplumlarnda dinle devletin i ie girmesinden dolay Mslmanlarn her zaman hkmetlerin politikalarna bal kaldklarn, bunun da Trkiyede slam dininin gelimesinde byk bir engel tekil ettiini ve dinin siyasi gayeler iin bir ara haline geldiini belirtmekteydi. Sukarno makalelerinde devlet sistemi iinde din-devlet ilikilerinin en nemli bir konu olduunu, hatta zerinde tartlan ayrntlarla ilgili konulardan on, yz ve hatta binlerce kereden daha ok nemli olduunun altn izdi. Sukarno, Atatrkn Trkiyede gerekletirdii devrimlerin zamanla daha iyi anlalacan ve tarihin bunu zamanla doru olup olmadn gstereceini belirtti. O, bu konuda yle dedi: Onun (Atatrkn) radikal faaliyetlerinin slama gre doru olup, olmadna hkmetmek bizim iimiz deildir. Sadece gelecek onun hakknda bir karar verecektir. Sadece tarih Kemalin diktatr m yoksa ok akll bir adam m olduuna karar verecektir. Sukarno dier bir makalesinde de yine din ile devlet arasndaki ilikilere deinerek bnyesinde azmsanmayacak lde gayrimslim nfus barndran bir slam lkesinde, bu birliin mmkn olamayacan u szlerle ifade etti: Demokrasinin korunaca ve hatta genellikle aydnlarn slami dncelere sahip olmad bir lkede, milyonlarca halkn Hristiyan veya baka bir dine intisap etmi olan Trkiye, Hindistan ve Endonezyada olduu gibi halknn bir ksmnn gayrimslim olduu bir lkede bu din-devlet birliini nasl gerekletirebiliriz? Eer halknn nemli bir ksmnn gayrimslim olduu bir lkede hkmet olsanz, nasl devletin bir slami devlet, anayasann bir slami anayasa ve tm kanunlarn slam eriatnn kanunlar olacan syler ve buna gre karar verebilirsiniz? Eer Hristiyanlar ve dier din mensuplar, sizin kararnz kabul etmezlerse, ne yapacaksnz? Eer o lke aydnlar bunu kabul etmezlerse ne yapacaksnz? Kendi kararnza uymak iin onlara zor mu kullanacaksnz? Silah ve

1148

toplarla onlar buna boyun edirmek iin diktatr rol m oynayacaksnz? Onlar tamamen elimine etmek istemiyorsunuz? yle deil mi? Gnmz, modern bir devirdir ve eski zamanlarn uygulamalarnda grld gibi insanlarn birbirlerini yok ettikleri bir devir deildir!53 Muhtemel dinler aras srtmelerde ve atmalarda en iyi zmn modern demokrasi olduunu syleyen Sukarno, bunun da dine aykr olmadn vurgulamaktayd. Temsili sistemle olumu bir parlamenter rejime inanan Sukarno, Endonezya gibi bir lkede iki alternatifin, yani ya demokrasisiz bir din-devlet birlii ya da din ve devlet ilerinin ayrld bir demokrasi rejimi bulunacan sylemekteydi. kinci durumda da, Mslman halkn dini inan ve uygulamalarnn hibir zaman yok edilmeyeceine ve slamn ngrd temel kural ve prensiplerin de parlamento vastasyla devlet sistemine dahil olacana inanmaktayd. Gelecein Endonezya devlet bakanna gre, slamiyetin slami devlet gibi resmi bir sfata ihtiyac yoktu ve slamn gerek anlamda istedii eyin onun prensiplerinin insanlarn kalbinde yer ettii bamsz bir devletin olmasyd.54 Endonezya milliyetiliinin fikir ve aksiyon adam Sukarnonun Trkiye ile ilgili makalelerine karlk, slamc liderlerden Muhammed Natsir de Pandji Islamda A. Muchlis mahlasyla yazd bir dizi makale ile ona karlk vermeye alt. Natsir, Sukarnonun makalelerinin baz kmazlara sahip olduunu syleyerek onun aklc ve yeniliki dini anlayna ve onun din ile devlet ilerinin ayrlmas hususundaki laiklik taraftar grlerine iddetle kar karak din ile devlet ilerinin birliini savundu. Nitekim, onun makalelerinin ad da Persatuan Agama dengan Negara (Dinin Devletle Birlii) baln tamaktayd.55 Natsir, bir makalesinde nasl Hristiyanlar, faistler ve komnistler bir hayat felsefesine ve ideolojisine sahipse, Mslmanlarn da Kuran ve snnete dayal bir ideolojileri ve hayat felsefeleri olduunu ileri srerek din ile devlet ilerinin birbirinden ayrlamayacan ortaya koymaya alt. slamda sadece insann Tanrya kar grevlerini ifade eden kurallar deil, ayn zamanda insanlarn birbirleriyle ve topluma kar ve dnya ileriyle de haklar, sorumluluklar ve kurallar olduunu ileri srerek devletin bu kurallarn yerine getirilmesinde bir grevi olacan, dolaysyla din ile devlet ilerinin birbirinden ayrlmasnn mmkn olamayacan belirtti. Natsir ikinci makalesinde slam devleti kavram zerinde durarak bunun Batllarn tasvir ettii ekildeki bir slam devleti olmadn ortaya koymaya alt. Ona gre, bir hkmet halknn ihtiyalarn gidermeyen, halknn ilerleme iin gerekli vastalar sunmayan, halknn haklarn slam adna kstlayan bir devletin slam devleti olamayacan, byle bir hkmet anlaynn slama da aykr olduunu syleyerek slamdaki demokrasi anlaynn yerine gre yanl idareyi tenkit eden, uyaran ve gerekirse g kullanarak dorultmaya alan bir anlaya sahip olduunu syledi. Devletin bir gaye deil bir ara oluunu vurgulayan Natsir, slamiyetin temel kural ve prensiplerin devlet arac olmadan bir anlam kalmayacan, dolaysyla devlet ilerinin slamn temel kural ve prensipleriyle uyumlu olmas gerektiini syledi. lerleme yaplrken her alanda Baty taklit etmeye iddetle kar kan Natsir, ilerlemenin ancak dnya ileriyle din ilerinin, yani dnya hayat ile ahiret hayatnn birlikte gtrld zaman tam manasyla mmkn olabileceini belirtti. O, Bat da Tanrnn bir yurdu, Dou da. Her ikisi de shhatli zelliklere sahip; ancak her ikisi de ayklanmas gereken baz

1149

belirli zaaflara ve hatalara sahip. Ne Bat ne de Dou bizim iin bir ldr. demekteydi. Sukarnonun makalelerinin banda bir vecize olarak kulland Ziya Gkalpin szne karn, Natsir de makalelerinin banda ster Batda ister Douda olsun, biz ancak Allah memnun etmek iin abalarz. szn kullanarak Sukarno ile ayn grte olmadn ortaya koymaya alt.56 Sukarnonun ska atfta bulunduu demokrasi kavramn eletiren Natsir, demokrasilerde birok iyi eylerin yan sra muhtemel parti denetimi ve akraba kayrmacl gibi baz eksikliklerin de varolduunu syledi. O, demokrasi rejimini tamamen reddetmemekle beraber slamn demokrasiyle zde de olamayacan savunmaktayd. Ona gre, slam, kendine has belirli zellikleri tayan bir kavram, fikir ve nosyondur. slam ne yzde yz bir demokrasidir ne de yzde yz otokrasidir. slam. slamdr. Sukarnonun aksine, Natsir Atatrk liderliinde oluturulan modern Trkiyenin bir demokratik devlet olmadna inanmaktayd. Trkiyede sadece tek partili bir sistemin geerli ve tek bir liderin sz sahibi olduunu belirterek basn ve dnce hrriyetinin de olmadn ileri srmekteydi. Hatta, Sukarnonun sk sk atfta bulunduu Halide Edip bile Atatrk hkmetinin kendisini yakalamaktan kurtulmak iin yurtdna ktn rnek gsterdi. Natsir, Atatrkn devrimleri neticesinde Trkiyede gerek slamn yeniden canland ynndeki Sukarnonun grne de kar karak Trkiyedeki slamiyetin durumunun baz dini vecibelerin ve kurallarn yaplmasyla snrl kaldn iddia etti. Yine o, Sukarnonun din ilerini devlet ilerinden ayrarak Trkiyenin ekonomik ve siyasi alanda Atatrk dneminde byk bir baar salad ynndeki grne de katlmad ve ona gre slamn ortaya koyduu retiye ve kurallara dayanmayan siyasi veya sosyal bir dzenin eninde sonunda ykmla karlaacakt.57 Sukarno ve Natsirin Trk inklab ve Atatrk reformlar hakkndaki grleri, Endonezyada 1930lu ve 1940l yllarda etkili olan iki nemli entelektel grubun grlerini yanstmas asndan nemli idi. Bir tarafta Endonezya Milliyeti Parti (PNI) ve benzeri siyasi ve fikri cemiyetlerin ats altnda toplanan milliyetilerin lideri Sukarno, dier tarafta da eitli parti ve cemiyetler ad altnda tekilatlanm slamclarn nde gelen lideri Natsir vard. Onlarn aralarnda yaanan bu polemie benzer tartmalar daha sonralar 1945 yl ortalarnda bamsz Endonezya devletinin kurulu srecinde ve bamszlk sonrasnda da yaand. Sukarnonun gayretleri sonucunda yeni hazrlanan anayasaya, devletin resmi dininin slam olmas, devlet bakannn Mslman olmas ve slam hukukunun genel hukuk sisteminin bir paras olmas ynndeki slamclarn teklifleri reddedilerek yeni kurulan devlet onun ortaya att Pancasila ad verilen be prensibe dayandrld.58 Trk inklabnn Endonezyadaki etkilerine byk bir Atatrk hayran olan Ruslan Aldlganinin, 7. Cumhurbakan Kenan Evrenin 1986 ylnda Endonezyay ziyareti mnasebetiyle kaleme ald bir yazsndan u alntlar yaparak son verelim. O, bu konuda yle demektedir:

1150

 Benim neslim iin Trk ad tabii olarak bir anlam ifade etmektedir, yani Endonezya milliyetiliinin ykselii iin bir ilham kayna oluturmaktadr. Bizim milli uyanmzn tarihini aratrdmz zaman, 20 Mays 1908 tarihi nemli bir yer tutar. Her ne kadar 1898 ylnda Filipinlerdeki ve 1905teki Japonyadaki olaylardan etkilenmeler olduysa da, esas olarak XIX. yzyl sonlarnda balayan ve 1908 ylnda zirveye ulaan Gen Trk Hareketine dayanmaktadr. Bu etkinin boyutunu grmek iin sadece Bung Karnonun Di Bawah Bendera Revolusi adl kitabnn birinci cildindeki makaleleri, Bung Hattann Kumpulan Karangan adl eserinin zellikle birinci cildindeki yazlar okumak veya H.O.S. Cokroaminoto ve H.A. Salimin eserlerine bakmak yeterlidir. Bu yazlarn hepsi de, Gen Trk Hareketini ve 1919 ylnda alevlenen Trk inklabn gzlemlemekte ve ondan vgyle bahsederek etkilenmektedir. Gerekten, ben kk bir ocuk iken, Surabaya ehrindeki ebeveynlerimin ve komularmn evleri ile ehrin etrafndaki kylerdeki evlerin duvarlarnda krmz fesli Trk sultanlarnn resimleri aslmaktayd. Bu, neyi simgelemektedir? te bu, Endonezya halknn Trkiyeye kar sempatisinin simgesidir. nk, zelde Ae halknn mcadelesine ve genelde de Endonezya halknn XIX. yzyl sonlarnda Hollanda smrgeciliine kar verdii silahl mcadelesinde yardm eden Trkiye olmutur. O zamanlar ben hl hatrlyorum. Mustafa Kemal Atatrkn portreleri, milli harekete katlan insanlarn evlerinin duvarlarn sslemekteydi; nk Bung Karno, Bung Hatta, Dr. Soetomo ve dierleri tarafndan balatlan milli harekete onlar nclk etmekte ve halka onlar siyasi eitim vermekteydiler. Bu tr faaliyetler, 1930lu yllar boyunca devam etti. Gerekten o dnemdeki gen nesiller, Mustafa Kemalin hayat hikayesini, Tanzimat hareketi ve Gen Trk hareketi hakkndaki bilgileri, Halide Hanm, Tekin Alp ve dierlerinin yazlarn okuyan daha yal nesiller tarafndan harekete geirilmekte ve etkilenmekteydi. Tm bunlar, Trk devriminin Endonezya milliyetilii iin bir mukayeseli aratrma, model ve ilham kayna olduu anlamna gelmektedir. te Trk ad, Endonezya milli hareketi iin phesiz bir model ve ilham kayna olarak benim neslimin hafzalarndan hibir zaman silinmeyecek ve kaybolmayacaktr. Fakat Trk ad bizim iin sadece bununla kalmaz. Trk ad ve zellikle Mustafa Kemal Atatrk ad, bizim hafzalarmzda prensip ve cesareti gerektiren modernleme faaliyeti sebebiyle de ivi gibi akldr. nk milli devrim vastasyladr ki, Gen Trkler ve Yeni Trkiye Bat dnyas iinde yer alarak azgelimilikten kurtulmay hedeflediler59

slamiyetin blgeye girii ve yayl hakknda bkz., smail Hakk Gksoy, slamn

Gneydou Asyaya Girii ve Yayl, Beyan Yaynlar, stanbul 1997. 2 C. C. Brown (nr.), Sejarah Malayu or Malay Annals, Journal of the Malaysian Branch of

the Royal Asiatic Society, XXV/2-3, October 1952, Blm III; Affan Seluk, Osmanl

1151

mparatorluunun Malay-Endonezya Takmadalarndaki Mslman Krallklarla likileri, ev: smail Hakk Gksoy, Trk Dnyas Aratrmalar, Say: 94 (ubat 1995), stanbul 1995, s. 112. 3 W. Marsden, The History of Sumatra, London 1811, (3. bask), s. 338-341; Antony Reid,

Bat Endonezyada XVI. Yzyl Trk Tesiri I-II, ev: smail Hakk Gksoy, Trk Yurdu, Aralk 1996, Cilt: 16, Say: 112, s. 42. 4 R. O. Winstedt, The Kedah Annals, Journal of the Malayan Branch of the Royal Asiatic

Society, XVI/11, Singapur 1938, s. 31-35; Reid, XVI. Yzyl, s. 42-43. 5 smail Hakk Gksoy., Malay ve Endonezya Kaynaklarna Gre Trkler ve Osmanl-Ae

likileri, Tarih ncelemeleri Dergisi: Osmanl Devletinin Kuruluunun 700. Ylna Armaan, Ege niversitesi Edebiyat Fakltesi Yayn, Say: XIV, zmir 1999, s. 178-179. 6 T. Mohammad Sabil (nr.), Hikayat Soeltan Atjeh Marhoem (Soeltan Iskandar Moeda),

Batavia 1832, s. 3-11; Gksoy, a.g.m., s. 180. 7 Tengku skender (nr.), Hikayat Acheh, The Hague 1948, s. 161-169; Denys Lombard,

Kerajaan Aceh: Jaman Sultan Iskandar Muda (1607-1636), Franszcadan Endonezya Diline eviren: Winarsih Arifin, Jakarta: Balai Pustaka, 1986, s. 288-297. 8 Nur al-Din al-Raniri, Bustan al-Salatin (nr: Tengku Iskandar), Bab II, Fasl 13, Kuala

Lumpur 1966, s. 31-32; Gksoy, a.g.m., s. 182. 9 208-209. 10 11 12 Lombard, s. 50. Lombard, s. 158-159. Razaulhak ah, Ai Padiah Sultan Alaeddinin Kanuni Sultan Sleymana Mektubu, C. Snouck Hurgronje, The Achenese, ev: A. W. S. OSullivan, I-II, Leiden: Brill, 1906, s.

Ankara niversitesi Dil, Tarih-Corafya Fakltesi Tarih Aratrmalar Dergisi, Cilt: 5, Say: 8-9, Ankara 1967, s. 375-376, 381-388. 13 14 15 Razaulhak ah, a.g.m., s. 377, 388-391. Razaulhak ah, a.g.m., s. 378-379, 393-394. Razaulhak ah, a.g.m., s. 380-381; 1571 ylnda stanbula gelen Aeli elilerin

dnlerinde stanbuldan Yemene ulatrlmas iin Rodos, skenderiye, Msr ve Cidde yetkililerine yazlan hkm iin bkz., 12 Numaral Mhimme Defteri (978-979/1570-1572): zet Transkripsiyon ve ndeks I, BOA Yaynlar, No: 33, Ankara 1996, s. 370.

1152

16

smail Hakk Uzunarl, Osmanl Tarihi, II, s. 400, III, s. 31-32, TTK Yaynlar, Ankara

1964; Saffet Bey, Bir Osmanl Filosunun Sumatra Seferi, Tarih-i Osmani Encmeni Mecmuas, 1, 1329, s. 683; smail Hami Danimend, Tarihi Hakikatler, II, Tercman Tarih ve Kltr Yaynlar, stanbul 1979, s. 61-64; Mehmed Ziya, Alem-i slamiyet: Ae Tarihi, stanbul 1317, s. 157-160. 17 Metin negllolu, A Short History of Early Turkish-Indonesian Relations, Voice of

Eastern Turkistan, yl: 4, cilt: 4, No: 16, Aralk 1987, s. 59. 18 s. 301. 19 Saffet Bey, a.g.m., s. 683; Ayrca bkz., A. Nalbandolu, Sumatra ve Cavada Trk N. Ahmet Asrar, Kanuni Sultan Sleyman ve slam Alemi, Hilal yaynlar, stanbul, tarihsiz,

Toplar, Tarih Hazinesi, Cilt: 1, Say: 10, Mays 1951, stanbul, s. 519. 20 Teuku brahim Alfian ve dr. (editors), Perang Kolonial Belanda di Aceh (Dutch Colonial

War in Aceh), Banda Aceh: Pusat Dokumentasi dan Informasi Aceh, 1997, s. 171. 21 Antony Reid, The Contest for North Sumatra: Atjeh, The Netherlands and Britain, 1858-

1898, Kuala Lumpur: Oxford University Press, 1969. s. 3; Hurgronje, s. 208-209. 22 23 45-46. 24 25 26 27 28 29 Mehmed Ziya, s. 85. Mehmed Ziya, s. 99-104. Affan Selcuk, a.g.m., s. 120. Cezmi Eraslan, II. Abdlhamid ve slam Birlii, tken Yaynlar, stanbul 1992, s. 90-92. Eraslan, s. 91-92. Aboe Bakar (ed.), Surat Sultan Aceh Alauddin Mahmud Syah Kepada Sultan Turki Abdul Alfian ve dr., s. 57. H. M. Zainuddin, Tarich Atjeh dan Nusantara, Medan 1961, s. 272; Reid, XVI Yzyl, s.

Aziz, Surat-Surat Lepas Yang Berhubungan dengan Politik Luar Negeri Kerajaan Aceh Menjelang Perang Belanda di Aceh, Banda Aceh: Pusat Dokumentasi dan Informasi Aceh, 1982, s. 29-30. 30 Reid, The Contest., s. 120-129. Ae hkmetinde babakanlk ve D leri Bakanl

grevlerinde bulunan Habib Abdurrahman, Aeye dnnde Teungku Chi di Tiro adyla bilinen bir Ae kahramanyla birlikte Hollandallara kar mcadeleyi srdrm, ancak Ae kraliyet ailesi iinde gr ayrlklarnn kmas ve baz Aelilerin bir muharebedeki yenilgiden dolay onu sulamalarndan

1153

sonra Hollandallarla bar yaparak 1878 yl sonunda Ciddeye gitmi ve orada vefat etmitir. Bkz., Alfian ve dr., s. 80. 31 32 Reid, The Contest., s. 138. Reid, The Contest., s. 259; Antony Reid, Nineteenth Century Pan-Islam in Indonesia and

Malaysia, Journal of Asian Studies, Vol: 26, No: 2, 1967, s. 278-279. 33 34 35 36 37 38 39 40 Eraslan, s. 93-94. Reid, Nineteenth Century, s. 273. Reid, The Contest., s. 84. Reid, The Contest., s. 258; Reid, Nineteenth Century, s. 271; Eraslan, s. 96. Eraslan, s. 369-371. Reid, The Contest., s. 278. Eraslan, s. 353-355, dipnot 153 ve 156. Deliar Noer, The Modernist Muslim Movement in Indonesia, 1900-1942, Kuala Lumpur:

Oxford University Press, 1973, s. 28-29, dipnot: 68, s. 59, dipnot: 77. 41 42 43 Reid, Nineteenth Century, s. 280. Noer, s. 188-189, dipnot: 130. A. C. Milner, Trk nklabnn Malezyadaki Etkileri (ev: smail Hakk Gksoy),

Sleyman Demirel niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi, say: 5, yl: 1998 ((bask: 2000), s. 255. 44 45 46 47 48 49 Milner, s. 258-259. Noer, s. 316. Milner, s. 260. Milner, s. 267-269. Milner, 265. Muhammad Hatta, A Message to the People of Turkey, Koleksi Muhammad Hatta (2),

No: 35, 1950, Arsip Nasional Republic Indonesia, Jakarta. zerinde tam tarihi yazl olmayan bu mektup, 27 Aralk 1949 tarihinde Endonezyann bamszl resmen Hollanda tarafndan tanndktan

1154

sonra 1950 yl balarnda babakan olarak Muhammed Hattann dnemin Trk babakanna diplomatik ilikiler kurmak maksadyla yazd bir mektuptur. 50 Apa Sebab Turki Memisah Agama Dari Negara (Trkiye Dini Devletten Niin Ayrd?

bal altnda haftalk Pandji Islam dergisinin 1940 yl Mays, Haziran ve Temmuz aylarnda yaymlad bir dizi makalesi, daha sonra 1959 ylnda dier tm yazlaryla birlikte Dibawah Bendera Revolusi adl hacimli bir kitabnda toplanmtr. Bu eser, ayrca Under the Banner of Revolution adyla ngilizceye de tercme edilmitir. 51 Sukarno, Apa Sebab Turki Memisah Agama Dari Negara?, Dibawah Bendera Revolusi,

Jakarta: Panitia Penerbit Dibawah Bendera Revolusi, 1965, s. 403-405. 52 53 54 55 56 57 58 Sukarno ile Natsir arasndaki polemik iin ayrca bkz., Noer, s. 281-286. Sukarno, s. 412-414; Noer, s. 286. Sukarno, s. 440-446. Ajib Rosidi, Muhammad Natsir: Sebuah Biografi, Jakarta: Girimukti Pasaka, 1990, s. 269. Rosidi, s. 276-310; Noer, s. 289-292. Noer, s. 292-293. Bu tartmalarla ilgili geni bilgi iin bkz., smail Hakk Gksoy, Endonezyada slam ve

Hollanda Smrgecilii, Trkiye Diyanet Vakf SAM Yaynlar, Ankara 1995, s. 52-59, 253-254. 59 Roeslan Abdulgani, Hubungan Indonesia Turki: Gerakan Turki Muda Beri Inspirasi

Pejuangpejuang Kemerdekaan Kita, Indonesia Menatap Masa Depan, Jakarta: Pustaka Merdaka, 1986, s. 350-351. Endonezyada Atatrkn ve baz Trk aydnlarnn tesiri neticesinde Trke isimler, zellikle Mustafa Kemal, Ziya, Adnan ve Halide adlar baz ailelerce ocuklarna ad olarak da verilmitir. 1990 ylnda bu lkedeki aratrmalarm srasnda Yogyakarta Devlet slam Enstits Rektr Yardmcs, ocuklarna Trke isimler verdiini ve birine Ziya dierine de Adnan adn koyduunu syledi.

Abdulgani, Roeslan, Hubungan Indonesia Turki: Gerakan Turki Muda Beri Inspirasi Pejuangpejuang Kemerdekaan Kita, Indonesia Menatap Masa Depan, Jakarta: Pustaka Merdaka, 1986, s. 350-353.

1155

Aboe Bakar (ed.), Surat Sultan Aceh Alauddin Mahmud Syah kepada Sultan Turki Abdul Aziz, Surat-Surat Lepas Yang Berhubungan dengan Politik Luar Negeri Kerajaan Aceh Menjelang Perang Belanda di Aceh, Banda Aceh: Pusat Dokumentasi dan Informasi Aceh, 1982, s. 29-30. Alfian, Teuku brahim ve dr. (editors), Perang Kolonial Belanda di Aceh (Dutch Colonial War in Aceh), Banda Aceh: Pusat Dokumentasi dan Informasi Aceh, 1997. Asrar, N. Ahmet, Kanuni Sultan Sleyman ve slam Alemi, Hilal yaynlar, stanbul, tarihsiz. Danimend, smail Hami, Tarihi Hakikatler, II, Tercman Tarih ve Kltr Yaynlar, stanbul 1979. Eraslan, Cezmi, II. Abdlhamid ve slam Birlii, tken Yaynlar, stanbul 1992. Gksoy, smail Hakk, Endonezyada slam ve Hollanda Smrgecilii, Trkiye Diyanet Vakf SAM Yaynlar, Ankara 1995. , slamn Gneydou Asyaya Girii ve Yayl, Beyan Yaynlar, stanbul 1997. , Malay ve Endonezya Kaynaklarna Gre Trkler ve Osmanl-Ae likileri, Tarih ncelemeleri Dergisi: Osmanl Devletinin Kuruluunun 700. Ylna Armaan, Ege niversitesi Edebiyat Fakltesi Yayn, Say: XIV, zmir 1999, s. 175-187. Hatta, Muhammad, A Message to the People of Turkey, Koleksi Muhammad Hatta (2), No: 35, Arsip Nasional Republic Indonesia, Jakarta. Hurgronje, C. S., The Achenese, ev: A. W. S. OSullivan, I-II, Leiden: Brill, 1906. negllolu, Metin, A Short History of Early Turkish-Indonesian Relations, Voice of Eastern Turkistan, Year: 4, Vol: 4, No: 16, December 1987, s. 59. Lombard, Denys, Kerajaan Aceh: Jaman Sultan Iskandar Muda (1607-1636), Franszcadan Endonezya Diline eviren: Winarsih Arifin, Jakarta: Balai Pustaka, 1986. Marsden, W., The History of Sumatra, 3. bask, London 1811. Mehmed Ziya, Alem-i slamiyet: Ae Tarihi, Malumat Ktphanesi Yaynlar, stanbul 1317. Milner, A. C., Trk nklabnn Malezyadaki Etkileri (ev: smail Hakk Gksoy), Sleyman Demirel niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi, say: 5, yl: 1998 ((bask: 2000), s. 253-270. Nalbandolu, A., Sumatra ve Cavada Trk Toplar, Tarih Hazinesi, Cilt: 1, Say: 10, Mays 1951, stanbul, s. 502-503, 519.

1156

12 Numaral Mhimme Defteri (978-979/1570-1572): zet Transkripsiyon ve ndeks I, BOA Yaynlar, No: 33, Ankara 1996. Nur al-Din al-Raniri, Bustan al-Salatin (nr: Tengku Iskandar), Kuala Lumpur 1966. Noer, Deliar, The Modernist Muslim Movement in Indonesia, 1900-1942, Kuala Lumpur: Oxford University Press, 1973. Razaulhak ah, Ai Padiah Sultan Alaeddinin Kanuni Sultan Sleymana Mektubu, Ankara niversitesi Dil, Tarih-Corafya Fakltesi Tarih Aratrmalar Dergisi, Cilt: 5, Say: 8-9, Ankara 1967, s. 373-409. Reid, Antony, The Contest for North Sumatra: Atjeh, The Netherlands and Britain, 1858-1898, Kuala Lumpur: Oxford University Press, 1969. , Sixteenth Century Turkish Influence in Western Indonesia, Journal of South-East Asian History, Vol: 10, No: 3, 1969, s. 395-414. Trke evirisi: Bat Endonezyada XVI. Yzyl Trk Tesiri I-II, ev: smail Hakk Gksoy, Trk Yurdu, Aralk 1996, Cilt: 16, Say: 112, s. 42-48; Ocak 1997, Cilt: 16, Say: 113, s. 49-53. , Nineteenth Century Pan-Islam in Indonesia and Malaysia, Journal of Asian Studies, Vol: 26, No: 2, 1967, s. 267-283. Rosidi, Ajib, Muhammad Natsir: Sebuah Biografi, Jakarta: Girimukti Pasaka, 1990. Sabil, T. Mohammad (nr.), Hikayat Soeltan Atjeh Marhoem (Soeltan Iskandar Moeda), Batavia 1832. Safvet Bey, Bir Osmanl Filosunun Sumatra Seferi, Tarih-i Osmani Encmeni Mecmuas, 1, 1329, s. 604-614, 678-683. Selcuk, Affan, Relations Between the Ottoman Empire and the Muslim Kingdoms in the MalayIndonesian Archipelago, Der Islam, Say: 57, 1980, s. 301-310. Trke evirisi: Osmanl mparatorluunun Malay-Endonezya Takmadalarndaki Mslman Krallklarla likileri, ev: smail Hakk Gksoy, Trk Dnyas Aratrmalar, Say: 94 (ubat 1995), stanbul 1995, s. 111-121. Sukarno, Apa Sebab Turki Memisah Agama Dari Negara?, Dibawah Bendera Revolusi, Jakarta: Panitia Penerbit Dibawah Bendera Revolusi, 1965, s. 403-445. Tengku skender (nr.), Hikayat Acheh, The Hague 1948. Uzunarl, smail Hakk, Osmanl Tarihi, II, TTK Yaynlar, Ankara 1964.

1157

Zainuddin, H. M., Tarich Atjeh dan Nusantara, Medan 1961.

1158

Seyd Ali Reis / Prof. Dr. Cengiz Orhonlu [s.632-639]

Ktib-i Rm diye anlan Seydi Ali elebi XVI. yzyl Osmanl cemiyetinin en tannm simalarndandr. Onun bu tann, orta derecede bir air oluundan, birok deniz savana katlmasndan, Hint donanmas denen Svey donanmasnn amirali olarak Portekizlilere kar arpmasndan ve daha sonra deniz corafyasna ait eserler telif etmesinden ileri gelmektedir. phesiz btn bunlar bir kimsenin hret sahibi olmas iin kfidir. Seydi Ali elebinin bu hretinin dier lkelerde de yaylm olmasnda, corafyaya dair olan Muhit ve Miratl-memlik adl eserlerinin byk tesiri vardr. Hayat hakknda baz denemeler yaplmtr.1 Fakat bunlar tam olmayp hayatnn muayyen devrelerini ele almaktadr.2 Hayat hususunda hemen hemen dima Miratl-Memlike ve bu eserde bulunan kendine ait dank kaytlara istinat edilmektedir. Nitekim ona eserlerinde sayfalar ayrm olan l,3 Peev4 ve Ktib elebi5 bu hususta bizzat kendi eserinden faydalanmlardr. Mevcut bilgilere gre hayat etrafl bir ekilde, Trke slm Ansiklopedisinde yazlmtr.6 I. Seydi Ali Reisin Hayat Ailesi hi olmazsa stanbulun fethinden beri denizcilik ile uramakta ve o tarihten beri stanbulda oturmakta idi. Ailesinin stanbula Sinoptan geldii hususu kati deildir.7 Ailesi, dedesi zamannda stanbula gelerek Galatada tesis edilmi olan tersane de almtr. Bundan anlald gibi denizcilik ve deniz ilerine zel alka ona dedesi ve babasndan miras kalmtr. smini tespit edemediimiz dedesi Tersane kethdas olup olu olan, Seydi Ali elebinin babas Hseyin de ayn ekilde babasnn yolunu seerek denizci olmu ve zamanla ykselerek babas gibi Tersane kethdas olmutu. Doum tarihi tespit edilemeyen Seydi Ali byle bir ailenin ocuu olarak kk yatan beri deniz ve denizcilik ile har neir olmutur.8 Galatada doup byd iin Galatal lkab ile de anlrd. Kanunnin cls yllarnda, delikanllk anda olan Seydi Ali, Rodos fethi ile sonulanan (1522) sefere itirak etmitir. Muhtemelen bir kadrgaya kumanda ettii anlalan Seydi Ali elebi bundan sonra birok deniz seferlerine katld ve Akdenizin bat kesimlerini iyi rendi. zellikle Barbaros Hayreddin Paann maiyetinde alt. Seydi Ali elebinin ismi Preveze savandan sonra duyulmaya balamtr.9 1538de vuku bulan bu byk deniz savanda Seydi Ali elebi sol cenahta bulunuyordu.10 Daha sonra Kaptan- Derya Sinan Paa emrinde almtr. Mesel fethedilmesinde Turgut Reisin byk gayreti grlen Trablusgarpn Osmanl lkelerine katlmasnda Kaptan- Derya Sinan Paann emrinde 1551 seferine katld. Bundan baka dier byk deniz kumandanlar emrinde de almtr.11 Kaynaklardan anlaldna gre mstakil olarak bir filo banda grev almamtr. Fakat merkezdeki tersane tekiltnn ileri gelenleri arasna karmt. Esasen donanma da grev almas tersanedeki ilk grevinden sonra olmutur. lk resmi grevi azaplar ktipliidir. Bu grevden tr iirde kulland ktib mahlasn almtr.12 Ancak onun azaplar ktipliine tayin tarihi

1159

bilinmemektedir. Bunun muhtemelen Preveze deniz savandan nce olduu tahmin edilebilir. Meslekte ilerledike hreti gibi igal ettii makamlar da nemli olmaa balad. Daha mstakil greve tayini Tersane kethdalndan13 sonra olmutur. Tersane kethdas olarak stanbulda Galata semtinde, yni baba ve dedesinin memuriyetinde bulunuyordu.14 Dedesi ve babas gibi stanbulun Galata semtinde oturan Seydi Ali elebi devrinin ikinci ve nc derecede bir airi olarak da tannmt. Kona baz airlerin toplant mahalli idi. Seydi Ali elebinin himaye ettii ve konana devam eden irler arasnda Kmi, Yetim,15 Sabuh, Htf, Mslim, Mahrem16 gibi irler de vard.17 Seydi Ali elebi 1540/41de de Galatada bir kasr ina ettirdi; bu kasra adlar yukarda zikredilmi olan irler birer tarih sylediler.18 Seydi Ali elebi bu minval zere irler ve meslek erbab arasnda semereli bir hayat geirirken Osmanl mparatorluunun Hint okyanusundaki deniz ilikileri sebebi ile hayatnn seyri deiti. II. Hint Kaptan Olarak Faaliyeti Hint kaptan Piri Reis idaresinde Osmanl donanmas 1552de Maskat zapt ederek ykm fakat onu takiben Hrmz alamayarak Basra krfezine girmiti. Daha sonra Piri Reis gemi ile Sveye dnmeye teebbs etmi. Fakat iki gemi ile vard Sveyten Kahireye geldikten sonra hapsedilmi ve gelen emre uyularak idam edilmiti. Basrada kalan Hint donanmasna kaptan olarak Ali Bey adl bir zat dnlm, fakat bir kara adam olan bu ahsn kabul etmemesi ile bu grev Katif sancak beyliinden azledilmi olan Murad Reis adl denizciye teklif edildi. Murad Reis ald talimata gre 5 kadrga, 1 kalyon, 2 firkateyi Basrada brakarak, kalan 15 gemiyi Sveye geri gtrme grevini ald. 1553te 15 gemiden ibaret donanma ile hareket eden Murad Reis Portekiz engelini amaya muvaffak olamad ve geri dnmeye mecbur oldu. Ona halef olarak dnlen Seydi Ali elebi gerek pratik deniz bilgisi ve gerekse nazari bilgisi bakmndan en uygun bir kimse idi. Onun bu mevkie tayin tarihi baz eserlerde farkl olarak aksettirilmitir. Peevi ve Cell-zde Mustafa19 tarih vermiyorlar, buna karlk Ktib elebi20 1552/53 ortalarnda, Seydi Ali Reis21 1553 Aralk ay sonlarnda olarak kaydediyor. Babakanlk Arivinde kesin tayin tarihi mevcut olup bu 2 Aralk 1553tr.22 Seydi Ali elebi tyini srasnda sipahi olanlar zmresinden olup gnde 30 aka ulfe alyordu. Ald emir uyarnca hareket ederek Halepe gitti. Devrin hkmdar Kanuni Sultan Sleyman Nahvan seferi iin Halepte ynak yaptryordu. Kendisine bu tevcihin Halepe Nahvan seferine katlmak iin gittii srada m yoksa zel surette bu i iin Halepe arlarak m yapld anlalamyor. Bilinen ey tayin emrinin Halepte kararlatrld ve kendisine bildirildiidir. Msr kaptanl verilince ulfesi gnde 80 akaya ykseltilmiti.23 Hint kaptan veya Msr kaptan olarak sratle grevi bana hareket eden Seydi Ali elebi 7 Aralk 1553te Halepten Basraya gitmek zere ehri terk etti. Birecik, Urfa (Ruha), Nizip, Musul yolu ile Badata gelip oradan nehir yolu ile ubat 1554te Basra ehrine vard. Basraya varnn ertesi gn Basra beylerbeyini ziyret ederek donanmaya tayin emrini gsterdi. Bunun zerine Basra

1160

beylerbeyi olan Mustafa Paa Basra limannda duran Hint veya Msr donanmas diye anlan donanmay ona teslim etti. Sveye gtrlecek olan donanma 15 gemiden mrekkep idi. Seydi Ali Reis gemileri elden geirerek en sratli bir ekilde tamirlerini yaptrd ve daha sonra bir deniz seferi iin gerekli ikmallerini yaptrtt. Fakat deniz mevsimi donanmann hareketine msait olmad iin bunun iin 5 ay kadar Basrada beklemek zorunda kald. Bu arada Basra beylerbeyi Mustafa Paa bugnk ran-Irak snr blgesinde olan bataklk ve sular iinde bir blge olan Huveyze kalesinin fethine teebbs etmiti.24 Bu hareketi denizden desteklemesi iin Seydi Ali Reisten yardm istedi. Seydi Ali Reis iinde Msr askeri bulunan 5 kadrgay gnderdi. Fakat buna ramen Basra beylerbeyi Mustafa Paann askeri harekt baar kazanamad.25 Deniz mevsimi yaklat iin Basra beylerbeyi Mustafa Paa denizde Portekiz donanmasnn olup olmadn ve dier hususlar renmek iin erif adl bu denizleri ok iyi bilen bir yerli klavuzu bir firkate (perkende) ile Hrmz taraflarna gnderdi. Bu zat bir ay kadar o taraflarda aratrma yaparak dolatktan sonra geriye Basraya dnd ve 4 paradan baka Portekiz gemisi grmediini ifde etti. Bunun zerine donanmann hareket ss olan Sveye doru hareketine karar verildi. Seydi Ali Reis 2 Temmuz 1554te Basradan donanmas ile hareket etti. Basra Beylerbeyinin evvelce dman donanmasn keif iin gnderdii adam erif frkatesi ile Hrmze kadar donanmaya refakat etti. Donanma attl-Araptan Basra krfezine ktktan sonra bir mddet rann iraz sahilleri takip edildi. Bu arada bir celbe (ekeleve)26 ile karlald, ondan dman donanmas hakknda haber soruldu. Gemidekiler hibir bilgileri olmadn beyan ettiler. Daha sonra donanma Lahsa (al-Hasa) taraflarnda nemli bir liman olan Katife varld. Burada da Portekiz donanmas ve gemileri hakknda malmat soruldu. Seydi Ali Reis buradan hareket ile Bahreyn adalarna geldi; 27 burann hkimi Murad ah veya reis denen ahs idi. Buradan da hareket ile doruca Eski Hrmz (Kays) adasna ve Keim (Qishm=Breht) adasna ve dier adalara uramak suretiyle Hrmz boaz geildi. Basradan beri donanmaya refakat eden erif hli hazr durumu bildirmek zere rapor mahiyetinde bir mektup ile Basra beylerbeyi Mustafa Paaya geri gnderildi. A. Portekiz Donanmas ile lk atma Basradan hareketin 40. gnnde Hrmz boaz geildi ve 10 Austos 1554te Umman sahillerindeki Hurfakan ehri civarna varld. Kuluk zaman anszn Hindistan genel valisi Afonso (Alfonso) da Noronhann olu Fernandonun emrindeki 2528 para gemiden mteekkil bir Portekiz donanmas ile karlald.29 Portekiz donanmas dorudan doruya Seydi Ali Reisin donanmas zerine gelince, Seydi Ali Reis derhal yelkenleri fora ederek demir ald ve donanmasn savaa hazr duruma getirdi. Flandralar dikilip, sancaklar alp harbe baland. Karlkl balayan top ve tfek atei gittike iddetlendi. Bu ate arasnda bir Portekiz kalyonu top atei ile ok hrpalanm bir durumda ate hattndan karak kontrol kaybetmi bir durumda sahile vurdu, sonra da batt. Devam eden sava Seydi Ali Reise gre30 dman donanmas, amiralinin bir iaret topu atmasn mteakip Hrmz ynnde ekildi gitti; buna gre zaferin Seydi Ali Reiste olmas lzmd.31 Fakat Fara Y. Sousa32 bundan bahsetmiyor. Bu olaydan az sonra hava birden bire iddetlendi, saanaa evirdi.

1161

Bu ani kan frtnaya ramen Seydi Ali Reis Hint okyanusunda Kzldeniz ynnde yola devam etti. Hurfakana vard, orada donanma gemilerinin su ihtiyac giderildi ve tekrar denize alnd. Seydi Ali Reis varlacak yere gitmekten gecikmemek iin savatan ekilen dman takip etmedii gibi frtnal havann sakinlemesini de beklememiti. B. Portekiz Donanmas ile kinci atma Umman lkesinde Sohara urad, oradan denize aldktan ve 17 gn denizde, seyirden sonra 26 Austos 1554te Maskat kalesi ile Kalhat civarna gelindi. Fakat seher vakti limannda D. Fernandonun kumandas altnda 34 gemiden mrekkep bir Portekiz donanmas33 karsna kt.34 Portekiz donanmas yelken zerine gelince Seydi Ali Reis ok isabetli bir grle gemilerini denize dik inen kayalarn uzand ky ile dman donanmas arasnda safa soktu. Gayesi hemen hemen tamam yelkenli olan dman gemilerini sahil srtlarnn kestii rzgr sebebi ile hareketsiz brakmakt; bylece, teknik bakmdan kendi gemilerinden stn olan Portekiz gemilerini l blgeye alarak hareketsiz hale getirerek bir denge salamakt. Karlkl balayan top ve tfek atei gittike iddetlendi. Savata Portekiz baralar kadrgalarla karlat; bir zaman sonra sava rampa savana dnd. Bir Osmanl kadrgas atlan top atei ile tututu. Fakat onunla rampa rampaya gelmi olan Portekiz baras da tututu, ikisi birden yanarak helk oldular. Bundan baka 5 Osmanl kadrgas ile 5 Portekiz baras birbirlerine rampa halinde olduu halde kayalara vurarak paralanp battlar.35 lerinden bir Portekiz baras yelkeninin kuvveti ile karaya oturmaya muvaffak oldu ise de gene kurtulamad. Savan iddetinden her iki taraf savalar yorulmulard; zellikle Osmanl gemilerindeki krekiler krek ekmekten, sya yapmaktan, top salvo etmekten yorgun dmlerdi. Zaruri olarak demir braklarak, cenge demirli vaziyette devam ettiler. Demirler gemilerin klarna alnmt. Zira rzgr sahilden esiyordu. Sandallar indirilerek batan kadrgalarn denize dklen mrettebat topland. Kadrga reislerinden lemah Reis, Kara Mustafa, Kalafat Memi, Gnll serdar Drz Mustafa Bey vesair Msr askerlerinden ve leti olan 200 kadar kimse denizden topland. Gemilerin Arap olan krekileri sahile dkldler. Necid Araplar sahile gelerek dven Osmanl denizcilerine her trl yardm yaptlar. Portekizliler de ayn ekilde denize dklm olan gemicilerini kaliteleri vastasyla topladlar. Bu kaliteler, savamakta olan baralara yardmc idiler. Onlarn da gemilerinde Arap yardmclar olup bunlar da sahile varmlard. Gece karanl bastrmaya balaynca taraflar mecburi olarak ayrldlar.36 C. Frtna Sebebi ile Donanmann Rotadan kmas Sahilden o kadar iddetli rzgr esmee balad ki sahilden ayrlmak bir mecburiyet oldu. Donanma gerisin geriye rann Kirman sahiline kadar geldi; vard nokta Ca (Jask) idi, fakat yanaacak liman olmadndan bir iki gn limanlk bir yer arand. Sahil takip edilmek sureti ile Benderi ehbara gelindi. Limanda bulunan bir yerli gemi reisinin delleti ile Gevadir (Gwadar) limanna gidilip demir atld. Halk bluc olan bu yerin hkimi Melik Celleddin Seydi Ali Reisin kumanda gemisine bizzat gelerek Osmanl hkmdarna hrmet ve sempatisini izhar etti.37 Melik Celleddin

1162

Osmanl donanmas Hrmze geldii zaman her trl yardm yapaca yolunda birok vaatlerde bulundu. Seydi Ali Reis ondan bu sahilleri iyi bilen bir klavuz ald. Burada gemiler elden geirilerek yaplabildii kadar tamir grdler. Yemen istikametinde hareket ssne doru gitmek zere Hint okyanusuna ald. Ummanda bulunan Resel-had (Ras al-Had) geilip Gney Arabistan sahillerinde bulunan Zufar daha sonra ihr limanlar istikametine kadar donanma ilerlemiti. Fakat gnbats ynnden fil tufan denen mevsimlik frtna balad. Devaml yaan iddetli yamur ve byk dalgalardan yelken amaya frsat olmuyordu. Gece ve gndz ayrt edilemiyordu. Gemiler daima dalgalarn getirdii sularla doluyordu. Gemilerdeki arlklar atlarak gemileri hafifletmeye teebbs edildi. Fakat aresiz yaplacak bir ey kalmad iin rzgra tbi olundu. On gn bu ekilde denizde mcadele edildi. Bu ekilde gemiler Arabistan sahillerinden uzaklaarak aksi istikamette Gcerete tbi eked (Ku=Kutch) krfezine geldi. Orada denizin rengi beyaz grlnce, klavuzlardan med frtnalarnn bu sularda tehlikeli girdaplar meydana getirdii renildi; orada yaplan bir iskandil ile denizin 5 kula olduu renildi. Nihayet orta yelkenler balanmak ve devaml krek ekmek sureti ile krfeze dmekten kurtulundu.38 Sabahleyin rzgr yavalad ve denizde cezir zaman balad. Diree kan gzcler sahilde yaplar grdler. Derhal yelken alp sahil boyu gidildi. Sumnata varld, oradan Diu kalesi nlerinden geildi. Portekizlilerin en byk deniz slerinden olan Diu nlerinden geerken bir endie duyuldu. Bu bakmdan yelken amadan aktan geilmek yolu seildi.39 Fakat deniz tekrar iddetli bir hal ald. Byk dalgalarn gemileri dvmesi ve rzgrn sesi gemideki silisre40 sesini dier efradn duymasna engel oluyordu. Gemilerin bir bandan dier bana gitmeye imkn yoktu. Dmeni drt kii ancak idare edebiliyordu. Bu ekilde tehlikeler iinde Hindistandaki Gceret Sultanl sahillerine yaklald. Nihayet havann biraz msait olmas ile Demen (Daman) kalesi nne varlp demir atld. Gemiler uzun frtna gnlerinde denizde ok hrpaland iin sahile yakn demirlendiinden 3 gemi frtna tesiri ile sahile vurdu.41 Hava tamamen sakinletii zaman onlar yzdrme imknnn olmad anlald. Gemilerdeki top ve dier levazm karlarak Gceret hkmdar Sultan Ahmedin emirlerinden olup Demen hkimi Melik Esede emnet olarak verildi. O da bu emnetleri Demen kalesinde muhafaza etti. Bu srada Kalkut hkmdarnn her mevsim gelen gemileri, bu senede Osmanl padiahna, hkmdarlarnn ballk ve inkiyadn arz ettiler. Ad geen hkmdar daima Portekizlilerle muharebe hlinde idi. Seydi Ali Reis ona, en yakn zamanda yardm iin Msrdan donanma gnderileceini vaat etti. O srada Demen hkimi Esed Han Portekiz donanmasnn yaklamak zere olduunu bildirerek Seydi Ali Reisi ikaz etti.42 Ayn zamanda, kuzeyde emin bir liman olan Surata gitmesini de tavsiye etti. Bu haberi iiten gemilerin bir ksm mrettebat Demende kalarak Esed Hann hizmetine girdiler. Seydi Ali Reis elinde kalm olan 6 gemi43 ile ve her gemiye birer klavuz alm olduu halde emrinde kalm denizcilerle denize ald. O srada, Surat kalesi kumandan olan Hamza Aa,44 Gceret hkmdarnn veziri madl-mlk tarafndan bir grab ile haber ulatrmak iin gnderilmiti. Bu, Esed Hann da tavsiye ettii gibi, Portekiz donanmasnn Demen etrafnda dolat, Surat limanna gitmenin iyi olaca mahiyetinde idi. Seydi Ali daha evvel Esed Hann tavsiyesi ile bu fikre meyletmi olduu iin yola kmt. Surat limanna gelmek 5 gn ald; Basradan hareket tarihi hesap edilirse 3 aydr denizlerde mcadele halinde idi. Gceret o srada karklk iinde idi.45 Seydi Ali Reisin adamlarndan 200

1163

kadar tfeki ve dierlerini Gceret Sultan Ahmed Han hizmetine istedi. Ahmed Han, yapt teebbste muvaffak olarak muhaliflerine galip geldi. Seydi Ali Reis ise vardnn nc gnnde Goa, Diu (Diw) ve aol (Chaol) slerine bal 7 byk kalyon ve 80 grabdan mrekkep bir Portekiz donanmasnn Surat liman ana geldiini grd.46 Gceret hkmdar askerleri ile birlikte sahile kan Seydi Ali Reis denizcileriyle kyda sipere girip iki ay kadar gece gndz harp tedarikinde bulundular.47 Surat o srada Gceret hkmdar Sultan Ahmed tarafndan alnmt. Sultan Ahmed Hdavend Han oraya kumandan olarak brakt.48 Daha sonra bakenti alan Ahmedbd ehrine gitti. III. Kara Yolu ile Osmanl Topraklarna Ulalmas Osmanl gemilerinde let ve edevat olmad gibi tamir edilecek halleri de olmad iin denizden Msra dnme ihtimali kalmamt. Seydi Ali Reisin emrinde bulunan denizcilerden ounluu Gceret Sultanl hizmetine girince eldeki gemiler efratsz kalmt. Seydi Ali Reis harap ve bakma muhta bu gemilerle Msra gitmenin imknszln kabul ederek gemileri Hdavend Hana teslim ederek satldktan sonra bahalarn stanbula gndermesini kararlatrd ve bu hususta onunla mutabk kald.49 Kendisi de kara yolundan stanbula gitmek zere kendisinden ayrlmayan 50 kadar adam ile 26 Kasm 1554te Gceret bakenti Ahmedbda gitmek zere yola kt.50 Portekiz amirali Hdavend Hana eli gndererek onlarla hibir davalar olmadn, gayelerinin Msr kaptann ele geirmek olduunu beyan ederek Seydi Ali Reisin kendilerine teslim edilmesini istedi. Hdavend Han buna kar derhal ret cevab verdi.51 Seydi Ali Reisin ifadesine gre Sultan Ahmed kendisine bir vilyet idaresini vermek istemise de bir an evvel memlekete dnmek istedii iin kabul etmemitir. 1555 Ocak aynda karayolu ile Osmanl lkelerine varmak zere yola kard.52 Radanpur yolu ile Sind memleketine varld. Burann hkmdar ah Hseyin Argun53 olup Tarhanlardan sa ile mcadele halinde idi. Seydi Ali Reis, onun hizmetine girme teklifini de nazikne reddetti. Bununla beraber onun sa Tarhana kar yapt savaa katlmak zorunda kald. Buradan hareketle Sultanpur yolu ile Multana varld. Seydi Ali Reis getii yerlerde maiyetinde top ve tfek kullanan kymetli efrat olduundan ve ahsen bilgili kabul edildiinden grev verme tekliflerine maruz kalyor ve ou zaman vuku bulan i savalarda bir taraf tutma durumunda braklyordu. Oradan Lahora varld. Orada hkim olan Mirza ah yol vermeyince mecburi olarak Ekim 1555te Dehliye (Delhi) giderek Humayun ah tarafndan merasimle karland.54 Humayun ah ona ve arkadalarna hediyeler verdii gibi byk geliri olan grevler teklif ederek hizmetinde almasn istedi. Fakat Seydi Ali Reis bu teklifleri nazikne kabul etmeyerek gitmek iin iznini rica etti. Humayun ah yamur mevsiminin gemesini beklemesini tavsiye etti. Hkmdar Humayun ahn55 vefatna -28 Ocak 1556- hit olan Seydi Ali Reis, Ekber ahn tahta kmasndan56 sonra ondan izin alarak gayesine

1164

varmak iin bu lkeyi 13 ubat 1556da Lahora gitmek zere terk etti; ubat ay sonlarnda da Lahordan Kabile doru hareket etti.57 Kabilde bir mddet kaldktan sonra Haziran ortalarnda Semerkant ehrine vasl oldu. Orann hkmdar Barak Han ile grt; onun bir vilyet idaresi teklifini kabul etmedi. 13 Temmuz da Semerkanttan ayrlarak Buhara istikametinde yola koyuldu. Yolda bir zbek hcumuna urayarak Buharaya geldi; orada 15 gn kaldktan sonra Harizme geti (8 Austos 1556). Burada Det- Kpaktan Osmanl lkelerine gitme teebbsnden vazgeilerek ran zerinden gitme yolu tercih edildi.58 4 Kasm 1556da Horasanda Mehede gelindi. Safev rann Osmanllar ile olan siyasi durumundan dolay Mehed hkimi ondan Osmanllarn Safevler aleyhine olarak Barak Hana gnderdii askerlerden olabilecei ihtimalinden dolay ondan phelendiler. Hatta bir ara adamlar ile tevkif bile edildi. Fakat daha sonra serbest braklarak ah Tahmasba gnderildi.59 1 ubat 1557de Badata mteveccihen yola koyuldu. Basradan kndan 3 yl 7 ay sonra tekrar Osmanl lkesine avdet edebildi. 1557 Mart ay balarnda Badattan hareket ederek 1557 yl Mays ay balarnda stanbula geldi. IV. Seyd Ali Reisin Edirnede Hesap Vermesi Hkmdar Edirnede olduu iin derhal iki gn sonra oradan hareket etti. Huzura kabul edilince dolat yerlerde grt hkmdarlardan getirdii 18 adet nmeyi takdim ederek serencamn hikye etti.60 Gerek Padiah ve gerekse Sadrazam Rstem Paann iltifat ve ihsanlarna nil oldu.61 O, Hindistanda iken ld hakknda bir haber geldiinden Msr kaptanl Rodos sancakbeyi olan Kurd oluna verilmiti.62 Devlet adamlar, bir donanmann sorumlusu olmakla beraber, bana gelen olaanst olaylarn tesirini de kabul ederek onu baarsz deil fakat talihsiz olarak kabul ettiler.63 Seydi Ali Reis bu dnce sonucu 80 aka yevmiye ile mteferrika yaplm, 1557 Mays ortalarnda Edirneden stanbula avdet ederken Kanni tarafndan -atalca mevkiinde Diyarbekir timar defterdarlna tayin edilmiti.64 Fakat bu tayinin fiilen gereklemesi yani beratnn yazlmas 9 Haziran 1557de olmutur.65 Bandan geen bu kadar eyden sonra bana Seydi Ali halleri geldi tabiri bir darb- mesel olarak kalm buna benzer olaylar iin sylenmitir. Bandan geen olaylar anlatan bir nevi seyahatname olan eserini sorumlu bulunduu donanmann ve emrindeki adamlarn akbetinin hesabn vermek iin bir nevi mdafaaname eklinde kaleme ald akla gelebilir. Eseri Galatada mehur konanda Haziran 1557 balarnda yazmaya balam ve Aralk 1557 ortalarnda bitirmitir.66 Diyarbekir timar defterdarlnn tevcih berat bundan sonra yazlm ve eline gemitir.67 11 Ocak 1560 ylnda Diyarbekir timar defterdarlndan alnarak kendisine baka bir mansp verilmek zere onur yeri Van timar defterdar Sinan elebiye verildi. Esasen kendisi hayli zamandr ahzadenin (Selim) hizmetinde bulunuyordu.68 A. Vefat

1165

24 Ocak 1560ta gnde 150 aka ile Galata hassa gemi reisliinden birine tyin oldu.69 Bu onun tekrar faal bir greve tyinine iaret demekti. 16 Nisan 1560ta Msr (Hint) kaptanlna ikinci defa tayin edilmitir.70 Fakat bu karar az bir mddet sonra Msr beylerbeyi Ali Paann arz ile deitirildi. Seydi Ali Reis bu grevden alnarak yerine Yemen kaptan Sefer Reis 21 Nisan 1560ta Svey (Msr=Hint) kaptan tayin edilmitir.71 Seydi Ali Reisin vefat tarihi olan 1562 ylna kadar mtekait olarak her trl fiili grev dnda baz eserler zerinde urat tahmin edilebilir. 28 Aralk 1562 Pazartesi gn vefat etmitir.72 ki erkek olu olduu malum olan oullarndan Hseyin 1533/34te domu,73 dier olu Mehmed ise 1542/43te domutur.74 stanbulda Kasmpaa semtinde adn tayan bir mescit varsa da ina kitabesinden ona aidiyeti tespit edilememitir.75 B. Eserleri Orta derecede bir air olan ve ayn zamanda aatay Trkesi ile dahi iir yazabilen Seydi Ali Reis iirde Ktibi mahlasn kullanmtr. Onun mrettep bir divan olduu iddia ediliyorsa da aratrlan stanbul ktphanelerinde buna tesadf edilememitir.76 Onun hretini temin eden mspet ilimlerdeki meguliyeti ve eserleridir. Bu hususta tespit edilebilen ilk eseri Ali Kuunun riyaziyeye ait Fethiye adl eserinin Trkeye evirmesidir ki Hlsatl-heye adn tar ve tercmesi 1549 Ocak aynn son gnlerinde Halep ehrinde tamamlanmtr.77 En mehur eseri Muhit 1554te Hindistanda Ahmed-bdda,78 Miratl-memlik 1557de stanbulda Galata semtinde yazlmtr.79 Ayrca be makale halinde ve 120 fasllk heyete dair Miratl-kinat adl bir telifi daha vardr.80 Eserlerinin tahlili ve aratrlmas ise ayr ve mstakil bir aratrma konusudur. Belgeler 1 Kapudnn- Msr, siphi oullar zmresinden 30 aka ulfesi olan Seydi Ali dery ilmnde mhir olman Msr kapudnl 80 aka ile buyuruldu, 25 Zilhicce 960. (Babakanlk Ariv Genel Mdrl, Kmil Kepeci tasnifi, Divan- Humyn Ruus Defteri, nu. 210, s. 257). 2 Zemet-i Seydi Ali defterdr, an tahvl-i Ishak tmarha-i Diyarbekir karye-i Kara Hisar (?) ve gayri der mid, 11206 aka, f 10 aban 964 (Maliyeden mdevver defterler, nu. 17983, s. 20). 3 Defterdrlk- tmarh-i Diyarbekir,

1166

Diyarbekir belerbeisi mektb gnderp vilyet-i Diyarbekir tmarlar defterdr olan Seydi Ali bendeleri hayli denberi ber ehzde hazretlerine hidmet edp ahar mansb ile behremend buyurulur ise defterdrl Van tmarlar Defterdr olan Sinana sadaka buyurulmasn reca etmein buyuruldu, f 10 Rebilahr sene 967 (Mhimme defteri, nu. 4, s. 11, hkm nu. 82) 4 Zemeth-i Nahiye-i mid be-nm Sinan elebi Defterdr- timarha-i vilyet-i Diyarbekir an tahvl-i Seydi elebi, 80, 206 aka Sbka vilyet- Vann tmar defterdr olan marnileyh Sinan elebiye sene 967 Rebilhrnn 14nc gnnden vilyet- Diyarbekirin timar defterdrl sabka defterdr mutasarrf olduu dirlik ile tyn olunup (Maliyeden mdevver defterler, nu. 29, s. 194 b). 5 Sbka Diyarbekir tmar defterdn olan Seydi Ali 150 aka ile hassa reislerden olmak buyuruldu, 23 Rebilhr sene 967 (Mhimme defteri, nu. 4, s. 16, hkm nu. 144). 6 Liva-i Galatada olan hassa reislerden Seydi Aliye 150 bin aka ile Msr kapudanl verilmek buyuruldu, f 19 Receb sene 967 (Mhimme defteri, nu. 4, s. 50, hkm nu. 527). 7 Kapudnn- Svey Marnileyh (Msr belerbeisi Ali Paa) mektb gnderp Svey donanmas temm oldukda mstakil kapudn lzmdur dey Svey kapudnln Yemen kapudn Sefere olmasn dahi arz etmein vazifesile Svey kapudnl buyuruldu; Yemen kapudnl marnileyhin arz mucebince Mustafa Kethda nm kimesneye buyuruldu, Kapudan- sbk Sefer dirlii ile fi 24 Receb sene 967 (Mhimme defteri, nu. 4, s. 51).

1167

8 Seydi Ali elebinin byk olu Hseyin 16 aka ile Silhtarlar zmresine ilhak olmak buyuruldu, f 24 Ramazan sene 967 (Mhimme defteri, nu. 4, s. 88, hkm nu. 910).0

M. C. ababettin Tekinda, Seydi Ali Reis Hakknda Dnceler, Tarihten Sesler, say 13-

14 (stanbul 1944), s. 21-24. 2 C. E. A. W. Oldham, Sdi Ali Shalabi in India 1554-1556. The Indian Antquarg 59 (1930),

s. 219-224, 239-241, 60 (1931), s. 5-8, 26-30. 3 4 5 6 7 Knhl-ahbr, Halet Efendi Ktphanesi, nu. 598, 90 a-96 b. Tarih, stanbul 1281, c. I, a. 367-384. Tuhfetl-kibr fi esfaril-bihr, stanbul 13292, s. 62-66. erafettin Turan, Seydi Ali Reis maddesi, Trke slm Ansiklopedisi (stanbul 1965). Atasnn Sinoptan Galataya gelip yerletii yalnz Mehmed Sreyya (Sicill-i Osman,

stanbul, 1311, c. III, s. 498) tarafndan kaydedilmitir. ada tercme-i hal ve dier kaynaklarda byle bir kayda tesadf edilmemitir. Yalnz iir de Seydi Ali gibi mahlas Ktib olan dier bir ahs daha vardr ki Sinopludur (Bunun iin bk. k elebi Tezkiresi, Ali Emiri Ktp., Tarih ksm, nu. 772, s. 282). 8 9 Miratl-Memalik, nereden Ahmed Cevdet, stanbul 1313, s. 14. Murad, Gazavat- Hayreddin Paa, Topkap Saray Mzesi Ktphanesi, nu. 1291, 269 a.

Burada Preveze savana katlan tannm denizciler arasnda Seydi Ali elebide vardr. 10 Baz eserlerde (. Hami Danimend, zahl Osmanl Tarihi Kronolojisi, stanbul 1948, c. II,

s. 214) Seydi Alinin sol cenaha kumanda ettii iddias doru deildir. nk bu olay manzum olarak tafsiltl olarak anlatan Murad (ayn eser, 273 b) bundan bahsetmedii gibi sa kolda Hrrem Bey, Hamid, Sinan, Cihan Reis, Seydi Alinin bulunduunu, sol kolda ise Kocaeli sancakbeyi Ali bey ve ondan baka Mustafa Bey, Salih Reis vs. bulunduunu kaydetmektedir (Bir de bk. Peev, ayn eser, s. 213-216). 11 Miratl-memlik, s. 14.

1168

12

Ltif, Tezkire, nereden Ahmed Cevdet, stanbul 1314, s. 277; Memhmed Sreyya, Sicil-i

Osman, c. III, s. 498; k elebi (Tezkire, Ali Emir, Tarih ksm, nu. 772, 280 a) Tersane ktibi olduunu yazyor ki yukarda kaydedilmi olan azaplar kitbeti demektir. 13 Tersane kethdas tyini her halde Preveze savandan ok sonra olmaldr. Zira 1536-

1537 yllarnda, hatta Preveze sava srasnda Tersane Kethdas Ali isimli bir ahs idi (Peevi, ayn eser, c. I, s. 196). 14 15 Mehmed Sreyya, Sicill-i Osman, c. III, s. 499. Bu zat stanbullu olup silhtarlar zmresine mensup idi. Turnacba veya Turnacba-

zade Yetim Ali elebi diye anlr. Oru Reis ile Hayreddin Hzr Reisin hayatn anlatan manzum olarak bir eser yazmtr. Ad Lccetl-ebrr olan bu eser henz bulunmu deildir (Ltif, s. 370); 1552/53te vefat ederek Sdlcede cami yaknnda defnedilmitir (Hseyin Ayvansaray, Hadikatlcevm, stanbul 1281, c. 1, s. 304) Mahallinde yaptmz aratrmada ok evvelden tahrip olmasndan dolay mezarna rastlayamadk. 16 Bu zat da manzum olarak Kanunnin clusunda Badat seferine kadar olaylar anlatan bir

Sleymanname yazmtr (Topkap, Revan Ktp., nu. 1287; bunun iin bk. Agh Srr Levend, Gazavetnameler, Ankara 1956, s. 49). 17 Ak elebi Tezkiresi, s. 281; Knal-zade Hasan elebi, Tezkiret-uar, Hekimolu Ali

Paa Ktp., nu. 602, 255 a; Al, Knhl-ahbar, 351 a. 18 19 20 21 22 23 24 Ayn eser, gst. yer. Tebakatl-memlik, Topkap Saray Badat Ktphanesi, nu. 298, 392 b. Tuhfetl-kibar, s. 62. Miratl-memlik, s. 14. KK, Ruus defteri, nu. 210, s. 257; bk. Belge 1. KK, Ruus defteri, nu. 210, s. 257. Birok adalardan meydana geldii iin Cezayir denen bu yeri Kuzey Afrikadaki

Cezayirden ayrlmak iin Cezayir-i cedid denmitir. 25 O srada grd bir ryay ktye yoran Seydi Ali Reis, daha sonra bu Cezayir

baarszl knca ona iaret olduunu zannederek teselli bulmutu (Miratl-memlik, s. 17).

1169

26 gemi. 27 28

Sakoleva, aqlwa, sakuleva, sakoleva ekillerinde de yazlan iki direkli, yelkenli kk bir

Miratl-memlik, 18; Tuhfetl-kibar, 63. 4 bara, 3 byk kalyon, 6 Portekiz karaveli, 12 grab (ekdiri) olmak zere 25 gemi

(Miratl-memlik, 19). 29 30 31 Peev (cb I, 368) 20 adet gemi diyor. Miratl-memlik, s. 19. Bir de bk. Longworth Dames, The Portugusse and Turks in the Indian Ocean in the

Sixteenth Century, JRAS, 1921, part 1 (January), s. 22. 32 Faria Y Sousa, The Portuguguesse Asia or the Discovery and conquestof India by the Portuguese, trans by John Stevens, London 1695, c. II. 33 34 12 bara, 22 grab olmak zere 34 adet gemiden ibaretti (Miratl-memlik, 20). Faria Y Sousada (ayn eser, s. 173) arpma 25 Austos tarihinde Maskat yaknnda

olduu kaytldr. 35 Miratl-memlik, s. 2; Peev, c. I, s. 369; Faria Y Sousa (ayn eser, c. II, s. 173) Portekiz

donanmasnn kayplarndan bahsetmiyor. 36 37 Miratl-memlik, 21; Tuhfetl-kibar, 64. Seydi Ali Reis emrindeki donanma Hrmzde iken bu zat gemilerini Osmanl

donanmasnn zahire ikmali iin gndermiti. Fakat zahire gemileri geldii zaman Seydi Ali Reis donanmas ile oradan oktan ayrlarak Hurfakana gitmiti (Miratl-memlik, 22). 38 39 Miratl-memlik, 24; Tuhfetl-kibar, 64-65. Diu, Sorath (Surat) yarmadasnn gney anda bir ada zerinde kurulmutur. 1510

ylndan itibaren Surat valilerinin merkezi oldu. Melik Ayaz burada liman, mstahkem mevki olmak zere byk bir inaat yaptrd. 1513te Albuquerquein teebbs ile Portekiz idaresine geti (J. B. Harrison, Diu, EI2). 40 41 Silisre ve silistre de denir. Ddk demektir. Miratl-memlik, 25.

1170

42

Faria Y Sousaya gre (ayn eser, c. II, s. 173) D. Ferdinand de Mouray ve Antony

Valadares tarafndan takip edilen iki gemi Daman ve Daru kylarnda paraland. Seydi Alinin emrinde 7 Gemi kald. Bunlarda D. Hierale de Castella-branco, Nuno de Castro ve D. Emanuel Mascaranhas tarafndan takip ediliyordu. 43 44 45 3 gemi Damanda karaya oturmutu. (Miratl-memlik, 27; kr. not 41). Miratl-memlik, 28; bu zat baka yerde de Hseyin diye kaydedilmitir (ayn eser, 29). Sultan Ahmed, Bahadr ahn (-1537) akrabas olup 12 yanda bir ocuktu; onun meru

hkmdarl Nasr al-Melik adl kimse tarafndan kabul edilmiyordu (Miratl-memlik, a. 29-30). Sultan Ahmed 1553-1561 yllar arasnda hkmdarlk yapmtr. 46 Portekizlilerin yeni Hindistan umumi valisi olan D. Peter de Mascarenhas 32 gemi ile

yeeni Ferdinand Martinezi tayin ederek Surat limannda sktrlm olan 7 Trk gemisini ele geirerek Goaya gtrmesini emretmiti (Faria Y. Sousa, ayn eser, II, 175). Portekiz donanmasnn gemi says Seydi Ali Reis tarafndan 87 olarak verilmektedir (Miratl-memlik, 29). 47 48 Miratl-memlik, s. 29. Hdavend Han, Yemende Osmanl hizmetinde iken orada kan i karklktan dolay

kamak zorunda kalan Sefer Selmaninin oludur. Sefer, Gceret lkesine gelerek bu devletin hizmetine girmiti; 1538de Surat valisi olmutu: Hdavend Han unvan ile anlmakta idi; 1538de ldrld. Kendisine Hoca Cafer de deniyordu. Seydi Ali Reis zamanndaki Hdavend Han bu zatn olu olup, asl ad Receb Selmanidir ve 1560ta Suratta ldrld (E. Denison Ross, The Portuguese in the India and Arabia, JRAS, 1922 January, part 1, s. 17). 49 Daha sonra oradaki toplar almak iin hkmet teebbse geti, 2 Ocak 1568de Msr

donanmas kaptan Hzra gnderilen bir emirle oradaki toplarn gemiler vastas ile geri getirilmesini emredilmitir. Yalnz buna ait vesikada toplarn Kalikt limannda olduu bildiriliyor ki Seydi Ali Reisin ifadesine uymamaktadr (MD, nu. 7, s. 237, hkm nu. 659) Seydi Ali Reis gemilerin btn levazmat ve silhlar ile birlikte Suratta vesika karl Hdavend ve Adil hanlara verildiini sylemektedir (Miratl-memlik, 32). Faria Y Sousa bu sonucun, yni gemileri orada brakarak kara yolu ile gitmesinin, Gceret ve Portekiz ileri gelenleri arasnda yaplan grmelerden sonra bulunan hal aresi olduunu kaydetmektedir (II, 175). 50 51 Miratl-memlik, 32. Faria Y Sousa (ayn eser, II, 175) eli gnderildiinden bahsetmeyerek teklifin Surat kalesi

kumandanna yapldn sylyor.

1171

52 Seydi Ali Reisin Ahmet-bdda bir buuk ay kadar bir mddet kald anlalmaktadr. Muhit adl eserini Gceretin merkezi olan Ahmed-bdda iken 962 ylnn Muharrem ay ortalarnda kaleme almtr (Seydi Ali Reis, Muhit, Topkap Saray, Revan, Ktp., nu. 1643, 136 a). 53 54 55 Miratl-memlikte (36) ah Hasan Mirza. Miratl-memlik, s. 33, 34, 35, 36, 37, 38, 39, 40, 41, 42, 43. Humayun devri iin bk. Glbeden, Humayun-nme, Farsadan eviren Abdrrab Yelgar,

Ankara 1944. 56 Miratl-memlik, s. 43. Humayun ahn lm ile etrafta karklk kmas ihtimalini

dnerek yeni hkmdarn clsuna kadar haberin gizlenmesini Seydi Ali Reis tavsiye etmiti (s. 45, 55, 56); bu haber bir ay kadar bir mddet halktan gizlendi. 57 58 59 60 Miratl-memlik, 56, 57. Miratl-memlik, 60, 63, 64, 65, 68, 71, 72, 76. Miratl-memlik, 76, 83, 84, 88, 92. Bu nmelerden ancak ikisi mevcuttur (Feridun Bey, Mneatus-seltin, stanbul c. II, s.

71-72), Fakat son zamanlarda bir Mneat Mecmuasnda (Esad Efendi ktp., nu. 3332, yp. 240 a-246 b) Humayun ah, Tahmasb Han, Semarkand hkimi, Maverannehir Hkimi Nevruz Hana ait olmak zere 5 aded namenin daha mevcut olduu grlmtr. 61 62 63 Miratl-memlik, 92, 94, 96, 97, 98. Miratl-memlik, 94. Onun hakknda Ktib elebi (Tuhfetl-kibar, s. 62) ve Peevnin (I, s. 367-369) Seydi Ali

elebiyi ilzam eden ifadelerinden aykr olarak l (Knhl-ahbr, Halet Efendi ktp. nu. 598, 96, b, 97 a) gayret tenkidi bir ifade kullanmaktadr. Ona gre ektii sknt ve elemler karl olarak ona riayet gsterilmesi yerindedir. Ancak kendisinden istenen hizmeti yerine getirememitir. Dikkat edilmi olsa Piri Reisin yapt gibi hareket ederek donanmay geri getirebilirdi; fakat bu olmad gibi sarf edilen bunca para boa gitmitir. Ayn zamanda Osmanl lkesine gelmek zere gh dervi klnda ve gh fakir hviyetinde dolamas da devletin erefini haleldr eder mahiyettedir. Btn bunlardan sonra mesul olmad gibi kusuru balanm ifrat bir ekilde riayet gsterilerek hediyelere boulmutur. 64 65 Miratl-memlik, 98. Timar defterdarl 10 aban 964 tarihinde shak adl zatn tahvilinden verilmitir. Bu yerin

geliri 11.206 aka idi (Babakanlk Arivi, nu. 17983, s. 20; Belge 2).

1172

66 67 68

Miratl-memlik, 99. 10 aban 964 (MAD, nu. 17983, s. 20). Babakanlk Ariv Genel Mdrl, Mhimme defteri, nu. 4, s. 11, hkm nu. 82; bk.

Belge 3; bu grevden ayrld zaman sahip olduu zeametin geliri 80206 aka idi. Fiilen ayrl tarihi 14 Rebilahir 967dir (MAD, nu. 29, s. 194 b). 69 70 MD, nu. 4, s. 16, hkm 144; bk. Belge 5. MD, nu; 4, s. 50, hkm nu. 527; bk. Belge 6. Bu hkme yanl olarak onun birinci

kaptanlna delil olarak gsterilmitir (kr. not 22).

1173

Zikredilen hkm Ord. Prof. smail Hakk Uzunarl mealen eserinde kaydetmitir (Merkez ve Bahriye Tekilt, Ankara 1948, s. 432). 71 Yemen kaptanl da Mustafa kethda adl zata verilmitir (MD, nu. 4, s. 51, hkm nu.

50: hkm tarihi 24 Receb 967; Belge 7). 72 Knal-zade Hasan elebi, Tezkiret-uera, Sleymaniye Genel kitapl, Hekimolu

kitaplar, nu. 602, 255 b; dier eserlerde gn ve hatta ay dahi verilmemitir. Riyaz (91 b) 970te, Mehmed Sreyya Bey (Sicilli-i Osmani, III, 498) 970 Cumadel-ulda vefat ettiini kaydetmektedirler. 73 Divn- Yetim Ali, Sleymaniye Genel Kitapl, Hac Mahmud ksm, nu. 3298, 144 b; A.

Tietze, Trk iirinde gemici dili, Fuad Kprl Armaan, stanbul 1953, s. 507; byk olu Hseyin sonradan 16 aka yevmiye ile silhtarlar zmresine alnmtr; bunun tarihi 19 Haziran 1560tr ( MD, nu. 4, s. 88, hkm bk. nu. 910; Belge 8). Ktib elebi (Kefz-zunun, nr. . Yaltkaya-Kilisli Rfat Bilge, stanbul 1943, c. II, s. 1649) Seydi Ali Reisin olunun Mirat al-Kinat fi al-amal bil-lt alfalakiyye adl alt makaleden mrekkep bir eseri olduunu kaydediyorsa da bunun hangi olu tarafndan yazld imdilik bilinmiyor. Bursal Tahire gre (Osmanl Mellifleri, stanbul 1343, III, 271) bu eser Muhite ilve olarak yazlmtr. 74 75 Divn- Yetim Ali, 114 b, 115 a; A. Tietze, ayn eser, 507. Kasmpaada Tersane mahallesinde olan bu mescidin ismi badullahtr. na tarihi

1588/89 olup bnisi Hseyin Ayvansarayye gre (Hadikatl-cevami, stanbul 1281, c. II, s. 15) Seydi Ali Reistir. na tarihi diye bilinen tarih onun tamirine ait deil ise Seydi Ali Reise ait olacan gstermektedir. Bu caminin banisi mescidin civarnda medfun olup mezarn kitabesi yoktur. 76 Divan olduu Riyaz (Tezkiret-uara, 91 a) ve Kefz-zunun da stanbul 1941, 1, 807)

kaytldr. airlii iin bk. A. Tietze, ayn eser, 504-506. 77 78 Halet Efendi Ktphanesi, nu. 532, 131 b. Von Hammer eserin deniz astronomisi ve fiziki corafya ksmlarn ngilizceye evirip

neretti (Extracts from the Mohit, Journal of the Asiatic Society of Bengal, 1834-1838, c. III, V, VI, VII). Luigi Bonelli eserin corafyaya ait 4. ve 6. bablar ile 7sinin bir ksmn yaymlamtr (Rendconti della reale academia dei Linei (1894) de). M. Bittner eserin mhim ksmlarn Seydi Alinin tarifi zerine yaplm 30 harita ile birlikte 1897de Hint yolunun alnn 400. yldnm iin yaymlanan Festchriftte yaymlanmtr. Eserin tahlili iin imdilik bk. Adnan Advar, Osmanl Trklerinde lim, stanbul 1943, s. b 70-72. Corafi bakmdan eserleri iin bk. Franz Taeschner, Osmanllarda Corafya, vr. Hamid Sadi, Trkiyat Mecmuas, c. II (stanbul 1928), s. 281-282, not 2.

1174

79

Miratl-memliki 1313te stanbulda Ahmed Cevdet, Necib Asmn bir n sz ile

yaymlamtr. Eser von Diez tarafndan Denkwrdigkeiten von Asien de (II, s. 267-738) Almancaya evrilmitir. Bundan Morres (Journal Asiatique, X-XI) Franszcaya evrilmitir. A. Vambery eseri The Travels and adventures of the Turkish Admiral Sidi Ali Reis (London 1899) ad ile ngilizceye evirmitir. 80 Bu eserin ne zaman yazld imdilik bilinmiyor. Eseri yazma fikrinin Humayun ah ile

konumasndan doduu tahmin edilebilir (Miratl-memlik, 45, 46). Eserin bir nshas iin bk. stanbul niversitesi Ktphanesi, T. Y. nu. 1824.

1175

ELLDRDNC BLM ZRVEDEN DN: II. SELM'DEN III. MEHMED'E Zirveden Dn: II. Selim'den III. Mehmed'e / Prof. Dr. Mcteba lgrel [s.643-666]
Marmara niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi / Trkiye II. Selim (1566-1574) Kanun Sultan Sleymann Hrrem Sultandan doan ikinci olu olup, Mays 1524te dnyaya geldi.1 Selim, Kanuninin dier oullar gibi sarayda iyi bir eitim aldktan sonra 1542de Konya Sancakbeyliine, 1544te Manisa Sancak beyliine gnderildi. II. Selim, Osmanl tarihinin en byl ehzadeler mcadelesinden galip kmtr. Bylece tahta tek aday kalmay baaran II. Selim esnasnda mcadeleci bir zellie sahip deildir. Ancak hadiselerin seyrine kaplarak tahta kmtr. Daha nce idam edilen ehzade Mustafa ve Bayezid ile onun drt kk olu hesap edilirse, II. Selimin tahta k kanl olmutur. Kanuni son zamanlarnda, kendisine halef olarak Selimi dnmeye balamtr. Nitekim padiah 1548de ran seferine giderken Seyyid Gazide kendisini karlayan Selimi Edirneye gndererek adeta taht ona emanet etmiti. Bu durum Bayezidin fkesini ekmi ve baz tedbirlere bavurmaya zorlanmtr. te yandan Bayezid Dzmece Mustafa hadisesindeki olumsuz tutumuyla da babasnn gznden dm bulunuyordu.2 Bu hadiselerden sonra Selim tahtn tek varisi olarak Kanuninin Nahvan Seferine (1554) katlarak babasnn gvenini kazand. Bir mddet sonra da Selimin olu Murad (III. Murad) da Manisa valiliine gnderildi. Bu durumda Selim geleceini gvence altna alm bulunuyordu. Selim Zigetvar muhasaras srasnda babasnn vefat ettii haberini Sadrazam Sokullu Mehmed Paadan ald, zaman Ktahyada sancakbeyliinde bulunuyordu. Derhal hareketle stanbula geldi ve 24 Eyll 1566da tahta clus etti. stanbulda bulunan devlet erkan ile eyhlislam Ebussuud Efendi II. Selime biat ettiler. Selim stanbulda iki gn daha kalp Eyyb Ensrinin ve cetlerinin trbelerini ziyaret etti. Bu arada fukaraya da 30.000 ake sadaka datt.3 Yola karken tebrie, gelen Fransa ve Venedik elilerini kabul ederek onlara iltifat etti. Yeni padiah seferden dnmekte olan orduya katlmak ve babas Kanuniye son grevini ifa etmek zere Belgrada doru yola kt. Kanuninin vefat haberi askerden gizlenmi; son anda iln edilmiti. Selim Sadrazam Sokullu Mehmed Paadan gelen bir arza zerine Belgradda kald. Burada

1176

babasnn cenazesini siyahlara brnm olarak karlad. Kanuninin uzun saltanat boyunca clus bahiinden mahrum kalan asker yeni padiahtan bunu fazlasyla bekler olmutu. Sokullu ise hazinede yeterli para olmadn, bu konuda acele edilmemesini; ancak kapkulu askerine mutlaka clus bahiinin verilmesi gerektiini de nemle bildirmiti. Sokullu gelenee gre bir tren yaplmas hususunda srarl idi. Selim ise hocas ile musahibinin telkinlerine kaplp Sokulluyu dinlemedi. Clus bahii olarak alt blk halkna 1000er, yenierilere 2000er ake verildi. Halbuki yenieriler daha fazla istemekteydi.4 Kanunen verilmesi gereken clus inm denilen para eksik olarak verildikten sonra Belgraddan yola kld. Ancak Yenieriler haklarn alamaynca Padiaha di bileyip yola koyuldular. stanbula gelince padiah ve devlet erkannn yollarn kestiler. Bu tavrlar isyan emareleriydi. Bunun zerine Sokullu durumun vehametini izah ederek geleneklere gre padiahtan sz istediklerini ifade etti. Durumu kavrayan II. Selim sonunda askerin btn parasnn denmesi iin emir verdi. Bylece isyan tehlikesi ortadan kalkt. Ulemaya da rtbelerine gre clus bahii datlmtr. Kanuninin cenazesi stanbula getirilmi ve halkn gzyalar ierisinde Sleymaniye Camisinde namaz klnp cami avlusundaki trbesine defnedilmitir. Cenaze namazn eyhlislam Ebussuud Efendi kldrmtr.5 II. Selimin clus bahii konusunda Sokullunun telkinleriyle geri adm atmak zorunda kal, onu asker karsnda ciz bir duruma drmtr. Yllardr devlet otoritesine kar tavr alamayan yenieriler, bundan sonra isyankr tavrlarn sergilemek zere frsat kollayacaklardr. Ancak burada Sokullu isabetli karar ile hem padiah nezdindeki hem de kapkulu nezdindeki itibarn glendirmitir. Padiah, sadrazamna kar besledii gven ise bu hadise ile balam ve onu devlet ilerinde hr ve mstakil brakmakla yerinde bir karar vermitir.6 Bundan baka Selimin kardei Bayezid ile mcadelesinde kanun hilafna kapkulluu vaat ederek ulufeye yazdrd Trk genlerinden 8000 kadar, stanbul kaplarna dayanp vaktiyle yaptklar hizmetin karln talep ettiler. Bu yzden sadrazam zor durumda kaldysa da, bazlarna sert davranlp veya elebalarna timar verilip hadise bymeden yattrld.7 Bat Anadolunun Gvenliinin Salanmas stanbulun fethinden beri sahillerin gvenlii daima n planda tutulmutur. Bu cmleden olarak adalarn fethi birer birer gerekletirilirken Sakz Cenevizli Giustinianilerin (Sakz beyleri) hakimiyetinde vergi deyen bir statde braklmt. Ancak Ada hakimleri buray bir korsan yata haline getirdikleri gibi, Osmanl donanmasnn harektn gzleyip dmana haber verdiklerine dair bilgilerde gelmekteydi. Son zamanlarda vergilerini demekle geciken Sakz beylerbeyi Malta Seferinde (1565) de dmana yardm ettikleri tesbit edilmiti. Bu yzden adann fethi konusu Kanuni zamannda gndeme geldiyse de faaliyete gemek mmkn olamamt.8 Kapudan- Derya Piyale Paa yetmi kadrga ile Sakzn tam

1177

karsndaki eme Limanna demirleyince Sakz beyleri hediyeler gndererek zr dilediler. Piyale Paa reddedince Adann ileri gelenleri daha kymetli hediyelerle Paaya ricaya geldiler. Paa hepsini tevkif edip Adann fethini kansz bir ekilde gerekletirdi (14 Nisan 1566). Bu suretle Ada Cenevizli korsanlardan kurtarlarak Bat Anadolunun gvenliin salamtr. Adaya muhafzlar yerletirilmi ve en byk kilise camiye tahsil edilirken Aday terk eden Hristiyanlardan isteyenlerin dnmeleri salanmtr.9 Sakzn fethinden sonra Bat Akdenizde nemli bir korsan yata olan Kbrsn fethi gndeme gelecektir. Yemende Olaylar Yemen Yavuz Sultan Selim zamannda Osmanl hakimiyetine girmi ve hatta 1521de Kanuni adna hutbe dahi okutulmutur. Ancak blgede bir trl skunet temin edilemiyordu, Zira Yemende imamlar, emirler, eyhler ve nceden buraya yerlemi olan Klemen kalntlar devaml bir huzursuzluk kayna idi. Bir are olur midiyle Hadm Sleyman Paa Hindistan seferine giderken, Yemenin Aden ve Zebid blgelerini bir Osmanl vilayeti haline getirmiti (1546). mparatorluun btn gayret ve ihtimamna ramen kargaaln nne bir trl geilemiyordu. Osmanl Devletinin burada otoritesini laykyla yerletiremeyiinin bir sebebi de, blgenin merkeze uzak oluu idi. Buna ramen mehur kumandan zdemir Paa Sanay fethedip yeni bir dzenleme yaparak skuneti salamaya alt (1547).10 Osmanl Devletinin Yemen zerinde bu kadar hassas davranmasnn sebebi, Portekiz istilsndan blgeyi korumak idi. Portekiz donanmas deniz ticaretini tehdit ettii gibi Arap Yarmadasnn gneyi de tehdit altnda idi. nk Portekizlilerin blgeye yerleme niyetleri anlalmt. Devlet hem iteki dman hem de denizden gelen dmanla uramak zorunda idi. Bir mddet sonra Yemende huzursuzluk daha da artt. Blgeyi ele geirmek zere harekete geen Zeydiyye Hanedan dalk blgelerde isyan kard. Devlet isyan yattrmak zere bu aileden mam Mutahhara baz imtiyazlar balad. Ayrca blge Zebid ve Sana ad altnda iki beylerbeylik haline getirilip Sana Beylerbeyliinin bana Rdvan Paa tayin edildi. Rdvan Paa Mutahhar tanmayp imtiyazlarn elinden almaya kalkt. Bununla da yetinmeyip fetihlere giriti. Ancak muvaffak olamayarak geri ekilmek zorunda kald. Mutahhar Cibal blgesinin nemli bir ksmn igal edip Rdvan Paa ile bir anlama yapt (1566). Osmanl Hkmeti bu anlamay tanmad gibi Rdvan Paay da azletti. Yerine Hasan Paa tayin edildi. Mutahhar galibiyetten dolay marm, isyana devam ediyordu. Zebid beylerbeyi Murad Paay da esir ald (1567). Hatta Hasan Paay da muhasara edecek cesareti kendisinde buldu. Mutahhar bir mddet sonra zamann geldiini dnp adna hutbe okuttu. Osmanl Devleti bu durumdan byk rahatszlk duydu. Nihayet padiahn da arzusu zerine bir ordu gnderilmesine karar verildi. Msr Beylerbeyi Sinan Paa serdar tayin edildi. Yemen Beylerbeyliinde de zdemirolu Osman Paa grevlendirildi. Bu arada Svey Kaptan Kurtolu Hzr Reis de Kzldenizde harekta katld. Osman Paa karadan Mutahhar ile mcadele ederken, Hzr Reis de Adeni denizden kuatp fethe muvaffak oldu. Akabinde Sana ve Kevkeban ehirlerinin fetihleri gerekleti. Sinan Paa, Mutahhar itaate mecbur ve emrine bir bir arpalk vererek

1178

bir keye ekilmesini temin etti. Yemende huzurun salanmas iin yeni dzenlemeler yapld. En nemlisi Yemen Beylerbeylii kurulup Behram Paaya verildi.11 Devlet byk uralar sonucunda Yemeni ikinci defa fethediyordu. Ancak Zeydinler dalardaki durumlarn muhafaza edip huzursuzluk kayna olmaya devam etti. Kuzey Siyaseti ve Don-Volga Nehirlerinin Birletirilmesi Teebbs Yemendeki baardan sonra, Moskova Prensliinin yeni tehditlerine karlk, Karadenizde mparatorluun nfuzunu glendirmek gerekiyordu. leri grl bir devlet adam olarak Sokullu Fatih Sultan Mehmedden beri terk edilmi olan Karadeniz siyasetine nem vermee balad. Zira Moskova Prensliinin banda bulunan Korkun van (1553-1584) bir yandan gzn Karadenize dikmi bir yandan da Urallara kadar yaylmt. Son byk Tatar Hanl da onun saldrlaryla ortadan kalkmt. te yandan Kazaklar Osmanl Devleti topraklarna veya sahillerine sevk etmekten de geri durmuyordu, arlk Rusyas Osmanl Devleti ve blge aleyhinde tehlikeli bir ekilde byyordu. Kanuninin Avusturyann yaylma plnlarna kar mteaddit seferleri, byyen bu tehlikeye kar tedbir almaya engel olmutu. Ancak Selim Devrinde Sadrazam Sokullu Mehmed Paa, Hazar Denizinin kuzeybatsndaki Astrahana (Ejderhan) bir sefer dzenlemeye karar verdi. Bu lkeyi Ruslardan kurtarp kuzeyde Don ve Volga nehirlerinin yaklat arazide bir kanal amay plnlamaktayd. Eer bu pln gerekleirse hem Krm hem de Orta Asya Trk devletleri ile yaknlama salanabilirdi. Zira bu kanalla Karadeniz ve Hazar Denizi su yolu ile birlemi olacakt. te yandan Ruslarn Kafkaslara yaylmas nlenecei gibi blgede daima yaylma istidad gsteren ran nfuzuna da engel olunabilecekti. Bu teebbse Osmanl Devleti ile yakn irtibat olan zbekler de taraftar olabilirdi. Zaten Hve han Hac Muhammedin, Ruslarn ve ranllarn hac yollarn kesmelerinden dolay Selime ikayet mektubu da gndemdeydi. Bunda ticaret yollarnn canlanaca tahminleri de vard.12 Bu yllarda ran ile dostluk havas esiyor, Avusturya mparatoru Maximilian ile 8 yllk bir anlama da imzalanm bulunuyordu. Ticari imtiyazlar peinde koan Fransann ise Osmanl Devleti ile bir anlamazl yoktu. Lehistan ile de mevcut anlama yenilenmiti. te bu msait ortamda Sokullu Mehmed Paa, Don-Volga kanal iin bir kaz ekibi ile Astrahann fethi iin bir orduyu gnderdi (1569). Krm Han Devlet Girayn da katlmasyla 6 deniz mili mesafenin te biri kazld. Ancak kn sert gemesi, yiyecek skntsnn balamas ve Krm kuvvetlerinin geri dnme srar zerine Astrahana dnld.13 Ertesi yl Yemen isyannn ar basmas ve IV. vann stanbula eli gndererek gya dostluk tesis etmek istemesi zerine Kanal ii tavsad. Azaktaki malzeme deposu da yanmt. Ruslar havay yumuatmak zere Astrahan yolunun almasna, Kabartayda ina ettikleri kalenin yklmasna raz oldular. Dier taraftan Kbrsn fethinin gndeme gelmesi de kanal iini unutturmutur.14 Sumatra Seferi

1179

Msr ve Hicazn Osmanl toprana katlmasndan sonra blgenin gvenliini salamak ii haliyle Osmanl Devletine dmt. Ancak Svey tersnesinin glendirmek de gerekiyordu. Zira Portekizliler Hint Okyanusundaki korsanlk ve smrgecilik faaliyetlerini arttrmlard. Kanuni Devrinde, Hindistana kadar faaliyetlerini genileten Portekiz donanmasnn zerine Hadm Sleyman Paa gnderildi. Portekizliler son yllarda Okyanus adalarna da musallat oldular. Bundan en ok rahatsz olan Sumatra adasnn kuzeyindeki Ae Devletinin Sultan Alaeddin, Kanuninin Zigetvar Seferi srasnda bir eli gndererek asker, top, topu ve baz uzmanlar istemiti. Ancak Kanuninin lm zerine derhal cevap verilememi; talep ancak II. Selim zamannda karlanabilmitir (1568). Sumatraya gnderilen 22 gnlk filoda 50-60 topu ustas birok asker, toplar ile dier silh ve mhimmat bulunuyordu. Ayrca Sultana hitaben bir ferman ile orada okunacak bir hutbe sreti gnderildi. Bu Ae Devletinin Osmanl Devletine tabiyetini ifade ediyordu. Sumatraya giden Osmanllarn dnmedikleri ve oraya yerletikleri bilinmektedir. Gidenlerin hatralar bu gnlere kadar gelmitir. Vaktiyle gnderilen hutbe suretinin, o tarihten itibaren XX. yzyl balarna kadar her Cuma hutbesinde okunduuna dair haberler vardr.15 Gerek Yemen meselesi gerek Portekiz donanmasnn Hint Okyanusuna nfuz etmi olmas ve hatta Sumatraya kadar ulaabilmi bulunmas, Svey Kanal projesini gndeme getirmiti. Kanal ama fikrini ortaya atan ileri grl Sadrazam Sokullu Mehmed Paa idi. Sadrazam Svey Kanal iine ok nem veriyor; Habe eyaletinin muhafazasnn bu sayede kolaylaacan dnyordu. Bu yzden Aralk 1568de Msr Beylerbeyliine gnderilen bir fermanda, kutsal topraklar ziyaret etmek zere Mekkeye gitmek isteyen Mslmanlarn Portekiz donanmas tarafndan yollarnn kesildii hatrlatlm; Sveyten Akdenize bir kanal almasnn mmkn olup olmayacann aratrlmas bildirilmiti. Bunun iin de mimar ve mhendislerin gnderilmesi istenmiti. Ancak Akdeniz ticaretine Hint baharat yoluna nemli katklar olacak bu teebbs bir niyet olarak kalmtr.16 Burada nemle belirtilmesi gereken husus, o gnn imknlaryla bu projelerin gndeme getirilmi ve admlarn atlm olmasdr. Kanuninin lmnden sonra Osmanl gcnn zayflayacan tahmin eden Lehistan, Eflak ve Bodan zerinde nfuz tesisine kalkmt. Selim bu haberler zerine Lehistan meselesine ciddiyetle eilip blgeye kuvvet sevketmekten ekinmedi. Bu srada len Lehistan Kral II. Sigismundun yerine, bu lkeye Osmanl taraftar Erdel Voyvodas Bathorynin seilmesi hususunda Sadrazam Sokullu Mehmed Paann gayretleri oldu.17 Bu seimle Osmanl Devleti Orta Avrupadaki etkisini gstermitir. Sokullu Mehmed Paa ise siyasetteki maharetini ortaya koymutur. Bu suretle Lehistan bir mddet Osmanl siyasetine sadk kalmtr. Bathorynin stanbula gnderdii bir elilik heyeti Osmanl Devleti ile 24 maddelik bir ahitnme imzalamtr. Kbrsn Fethi ve mparatorluun Dou Akdenizde Glenmesi Yavuz Sultan Selimin saltanatnda Suriye ve Msrn fethi ile kutsal topraklarn imparatorlua katlmas, Dou Akdeniz havzasnn gvenlii zaruri hale gelmiti. Blgede en byk engel Venedikli

1180

korsanlarla meskun olan Kbrs adas idi. Ada Bizansn elinde iken Araplarn istilasna uram; sonra Abbasi Devleti tarafndan igal olunmutu. Kbrs 760 ylnda Bizansn eline geti. Hal seferleri srasnda Avrupann nfuz alanna girdi. Bundan sonra ada, hem ticaret hem de korsanlk faaliyetlerini younlatran Cenevizli ve Venedikli korsanlarn istilasna urad (1489). Venedikliler adaya Memlk saldrsn nlemek iin yllarca dzenli vergi dediler. Osmanllarn Msr fethi zerine bu vergiyi demeye devam ettiler. 1521de Rodosun fethi zerine srann Kbrsa geldiini dnen Venedikli korsanlar savunma tedbirleri almaya baladlar. Hatta Avrupadan yardm taleplerini artrdlar. Ancak Kanuni Devrinde nemli bir sknt yaanmad. Fakat son yllarda Venedikli Korsanlarn ticaret gemilerine saldrlar younlam, korsanlar Kanuniden sonra Osmanl Devletinin eski gcn devam ettirmeyecei midine kaplmlard. te yandan Hint Okyanusunda yllardr sregelen Portekiz tehlikesi, Akdenizde gvenlii zaruri hale getirmiti. Zira, Kzldenizde Portekiz tehdidi altnda idi. Kaptan- Derya Piyale Paa, Sakzdan sonra Kbrsn fethinin lzumuna iaret ediyordu. Bundan baka Kbrstaki yerli halkn bir ksm, kendilerini Venedikli korsanlarn basksndan kurtaracak yegane lkenin Osmanl Devleti olduunu da dnmekteydi. Durum byle iken Sadrazam Sokullu Mehmed Paa Avrupada yeni bir Hal zihniyetinin zuhur edebileceini dnp Kbrsa ilimek istemiyordu. Ancak sefer artlar olumutu. Nihayet Lala Mustafa Paa ile Yahudi Yasef Nasinin tevikleri ve eyhlislam Ebussuud Efendinin fetvas zerine Kbrsa sefere karar verildi. Venedik durumu anlaynca elisi vastasyla sefere engel olmaya alt. Fakat Osmanl hkmeti taviz vermedi. Bunun zerine Venedik, Papa vastasyla Avrupadan yardm talep etti. Bu talebe Avusturya mparatoru Maximilien, Kanuninin son zamannda imzalad anlamaya sadk kalp cevap vermedi.18 Fransa Kral IX. Charles ise 1536dan beri devam eden ticari imtiyazlara sahip olmaktan ve 1569 ylnda bu imtiyazlarn yenilenmesinden dolay Papann talebini reddetti.19 stelik Trk dostluuna sadk kaldn stanbuldaki elisi vastasyla Osmanl hkmetine bildirdi. Papalk rana dahi mracaattan geri kalmamtr. Fakat Osmanl hkmeti bu srada randan gelen elilik heyeti ile anlam ve papala frsat verilmemiti. Osmanl Devletinin karsnda Papann ynlendirmesiyle spanya Kral II. Philippe, Malta valyeleri ve Venedik kalmt, mttefiklerin toplam 206 gemisi ile 16.000 askeri bulunuyordu. Bu gemilerde 1300 adet top mevcuttu. Ancak Kbrs kurtarmak iin ge kalmlard. Mttefik gemilerinin toplanmalar zor olduu gibi donanma Akdenizde frtnaya da tutulmutu. Osmanl kuvvetleri irili ufakl 360 gemi ile mezzinzde Ali Paa kumandasnda Mays 1570 tarihinde stanbuldan hareket etti. Donanmada, Piyale Paa da bulunuyordu. Piyale Paa denizden gelebilecek tehlikeye kar grevlendirilmiti.20 Kara kuvvetlerine Lala Mustafa Paa kumanda ediyordu. Anadolu timarl sipahileri tahsis edilen gemilerle Fenike Limanndan Kbrsa tand. nce 51 gnlk kuatmadan sonra Lefkoe alnd. Magosa denizden ve karadan kuatma ile ancak bir ylda fethedilebildi (Austos 1571).21

1181

Kbrs fethedildikten sonra her fetihte olduu gibi adann tahriri yapld. Kbrs Beylerbeyliine bir miktar asker ile Avlonya Sancakbeyi Muzaffer Paa tayin olundu. Beylerbeyilie Tarsus, Aliye ve el Sancaklar baland. Ayrca Konya, Karaman, Nide ve Kayseri sancaklarndan Trk nfus nakledildi. Bylece bugn adada mevcut Trk toplumunun temelleri atlm oldu. Kbrsta Trk ailelerinin iskn XVIII. yzylda da srd. Adann fethinden en ok memnun olan, yzyllardr Venedik basks altnda yaayan yerli halk olmutur. Ayrca Katolik basksndan kurtulmak da onlar iin bir k yolu olmutur. nebaht Malubiyeti Kbrsa sefer yaplmasnda endielerini ortaya koyan Sokullu Mehmed Paann hakll ortaya kmt. Zira Papa V. Pius Hristiyan lemini Trklere kar Hal seferine daveti ile Kbrsn kurtarlmasnda srar ediyordu. Mttefik donanmasnn gerek gecikmesi gerek frtna yznden Kbrsa yaklaamamas harekt engellenmiti. Bunun zerine Papa ittifak geniletmek istediyse de baarl olamad. Ancak Osmanl Devletine kar kurulan ve Kbrs kurtarmay hedefleyen mukaddes ittifaka Toskana, Ceneviz, Savua, Malta, Ferrara ve Parma gibi ehir devletleri de kendi aplarnda katldlar. Mttefik donanmas Sicilya adasnda, Messina Limannda topland. Donanma kumandanlna spanya Kral Charles Quintin gayrimeru olu 23 yandaki Amiral Don Juan tayin edildi (Mays 1571). Osmanl donanmasnda 230 gemi ile 25.000 asker bulunuyordu. Sava asker ve kreki says noksand. Zira askerin bir ksm Kbrsn muhafazasnda braklmt. Ayrca gvenlii salamak zere adalarn arasnda dolaan gemilerde de bir miktar sava ve kreki bulunuyordu. te yandan Kbrs Seferi ile adalar arasndaki seferlere katlan asker yorgun bir vaziyette tekrar sefere gidiyordu. Mttefik donanmas ise yeni dzenlenmi olup taze kuvvetlere sahipti mttefik donanmasnda 243 gemi ve 37.000 asker bulunuyordu. Donanma nce Pertev Paann emrinde olarak Korgu ve Kefalanya adalar arasnda dolaarak Hal donanmasn arad. Dman donanmasnn yaklamakta olduu haberleri zerine Pertev Paann bakanlnda bir sava meclisi toplanarak durum muhakemesi yapld. Mecliste nebaht (Lepanto) civarnda sava savunma eklinde kabul etmek veya ak denizde kabul etmek klar grld. Sava asker noksanl yznden nebaht Limannda savunma yapmann uygun olaca arlk kazand. Mecliste bulunan Kaptan- Derya Mezzinzde Ali Paa ise dmana taarruz edilmesini savunmutu. Byk denizci Cezayir-i Garp Beylerbeyi Ulu Ali Paa ise dmana ak denizde taarruz edilmesini, karaya yakn yerde askerinin sava terk edip karaya kaabileceini ifade etti.22 Sonuta sava Mora ve Teselya arasndaki nebaht23 Krfezi aklarnda oldu (7 Ekim 1571). Kaptan- Derya mezzinzde Ali Paa gemisini hatal olarak Don Juann gemisi zerine sevketti. Don Juan, Kaptan- Deryann gemisini fark edince btn gcn bu geminin zerine sevketti.

1182

Mezzinzde ve dier kaptanlar ehit oldu. Bu hali gren askerin morali bozulup karaya firar etti. iddetli deniz sava gnein domasyla balayp batncaya kadar devam etmitir. Savata 200e yakn Trk gemisi ya batt veya dman eline geti. Mttefik donanmas da insanca byk zayiat olduundan sefere devam edemedi. nebaht malubiyeti Osmanl kaynaklarnda Sngn (malup) donanma harbi olarak da anlr.24 Osmanl donanmasnn asker kayb 20.000 kiidir. 3.000 asker esir dmtr. Mttefiklerin kayb ise 8000 l 21.000 yaral askerdir. 15 gemi batm, pek ou tahrip olmutu. Gen Amiral Don Juan yaralanm, savaa spanyadan katlm bulunan Don Kiot adl eserin mellifi Cervantes de sol kolunu kaybetmiti. Savata pek ok spanyol, talyan ve Maltal denizci asilzde lmtr.25 Osmanl donanmasnn sa cenahn kumanda eden Ulu Ali Paa, karsndaki Malta valyeleri kaptan gemisini ele geirmi ve dier gemilere de byk zayiat verdirmiti. Kendisine ait 22 paralk donanmay da salimen kurtarmt. Ali Paa donanmann hezimeti haberini Edirnede bulunan Padiaha bildirdi. Padiah II. Selim bu habere ok zlm, Ulu Ali Paay gsterdii liyakat zerine Kaptan- Derya tayin etmiti.26 Mttefik donanmas ise Korfu adasna ekildi. Ali Paa ise mttefiklerin Anadolu sahillerine saldrma ihtimaline kar grevlendirildi. Bir mddet sonra Ali Paa stanbula dnd. II. Selimin emriyle Ulu lkab Kla tebdil olundu.27 nebaht galibiyeti Avrupada bayram havas estirmitir. Ele geirilen gemiler ve kaptan paa gemisinin fenerleri, sancaklar sahil ehir ve kasabalarnda dolatrlarak halka gsterilmitir. Papalk donanmasnn amirali Marko Antonia Romaya muhteem bir alay ile girmitir. Amirale 60.000 dukalk mkfat verilmitir. Halkn katks ile byk kilisenin tavanna galibiyeti tasvir eden bir resim yaplmtr. Venedikte de galibiyeti tasvir eden bir bide dikilmitir. Bu hatralar hl yaatlmaktadr.28 nebahtda mttefiklerin elde ettii galibiyet, Avrupallara Kbrsn kaybn unutturmutur. Ayrca Akdenizde yeni bir faaliyet iin anlaamadklarndan ittifak dalmtr. Don Juan da askerini terhis etmekten baka are bulamamtr. Esasnda mttefikler galibiyetin meyvelerini toplayamamlardr. Ancak imparatorluk vaktiyle Preveze Deniz Sava (1538) ile Dou Akdenizde elde ettii stnln yitirmitir. Nitekim Akdenizde Osmanl denizcilii bundan sonra eski gcne ulaamayacaktr. Bunun en nemli sebebi, Osmanl Devletinin ok kymetli kaptanlarn savata kaybetmi olmasdr. Burada nemle belirtilmesi gereken bir husus ise, imparatorluun mkemmel bir tekilta ve beceriklilie sahip olduudur. Byk kayplara urayan donanmann yenisi mteakip yl 250 paralk bir donanma tam tekmil olarak Kaptan- Derya Kl Ali Paann emrine verilmi olmasdr.29 Osmanl Devletinin bir mevsimde meydana getirdii donanmann ihtiamndan ekinen mttefikler tekrar saldrya gemedikleri gibi bir araya da gelemediler. Zaten Venedik ittifaktan ayrlp Fransann aracl ile bar istedi. Bu bar ile vaktiyle sahibi olduu Kbrsn Osmanl Devletine aidiyeti tescil ediliyordu. Bundan

1183

baka Venedikin Kanuni Devrinden beri vermekte olduu 300.000 filorilik verginin devam salanyordu (1573). Venedike ait olan Zanta Adas iin her yl Osmanl hazinesine denen 500 dukalk vergi 15.000 dukaya kyordu. Arnavutluk sahilinde bulunan iki kale Osmanl Devletine terk ediliyordu.30 Venedik elisi nebaht malubiyetinden sonra Osmanl hkmetinin nabzn tutmak ve bara raz olup olmadn renmek maksadyla Sokulluyu ziyaret etmiti. Elinin maksadn sezen Sokullu biz sizden Kbrs alarak kolunuzu kestik; siz ise donanmamz malup ederek sakalmz tra etmi oldunuz; kesilmi kol yerine gelmez, lkin tra edilmi sakal daha gr kar demiti.31 Tunusun Yeniden Fethi Tunus Kanuni Devrinde Barbaros Hayreddin Paa tarafndan 1534 ylnda fethedilmiti. Ancak spanya Kral Charles Quint bir yl sonra Tunusu geri almak zere hareket etti. Halkulvad (Goletta) Kalesi dmann eline gemiti. Osmanl donanmasnn ve spanyollarn pe pee mcadeleleri sonucunda Tunus Osmanl hakimiyetinden kmtr. nebaht malubiyetine ramen imparatorluk bir yl sonra gl bir donanma ile Dou Akdenizde hakimiyeti tekrar tesis edebildi. Bat Akdenizde Tunus spanyol tehdidi altnda bulunuyordu. Kbrsn fethi ve yeni donanmann inas Tunus konusunu tekrar gndeme getirmiti. Zira blgede Trk-spanyol rekabeti son haddine varm; her iki lke de Tunusa gz dikmiti. Ulu Ali Paa Cezayir Beylerbeylii zamannda Tunusun dier yerlerini ele geirdii halde Halkulvad karsnda baarl olamamt. Bir mddet sonra Kbrs Seferine katlan Ali Paa, Kaptan- Derya olarak Tunus iini tekrar ele ald. Tunus nebaht Seferinden sonra Don Juann saldrsna uram ve lke tamamen spanyann eline gemiti. Hkmdarlk Mevlay Hasann oullarndan spanyol taraftar Muhammede verilmiti. Hatta bir kale inas ile 8000 asker de braklmt.32 Bu gelimeler zerine II. Selim, Tunus iinin bir an nce zlmesini ferman etti. Kaptan- Derya Kl Ali Paa, yannda kara ordusu serdar Sinan Paa olduu halde Mays 1574te Tunusa hareket etti. Bata Halkulvad olmak zere Bastion ve dier kalelerin fethiyle spanyollar Tunustan uzaklatrld. Tunus bir beylerbeylik haline getirilip, Cezayir ve Trablusgarp eyaletlerinden sonra Bat Akdenizde Trk nfuzu bir para glendirildi.33 Birka yl iinde Kbrsn ve Tunusun fethi spanyollar ve Venedikliler iin pahalya mal olmutur. te yandan donanmann denizcilikte uzman Ali Paay teslim edilmesinde ne kadar isabet olduu ortaya kmtr. Pulya Seferi nebatl Savandan sonra Venedik ile barn gereklemesi zerine Akdenizde rakip olarak Papalk ile spanya kalmt. Bu srada Gney talya ile Sicilya adasndan ibaret bulunan Sicilya Teyn

1184

(iilya) Krallna spanya hakimdi. Bu yzden Sicilya Teyn zerine bir deniz seferi planland. Kaptan- Derya Kl Ali Paa 208 kadrga ile yola kt. Ordu serdar olarak Piyale Paa tayin olundu. nce Avlonya sahillerine giden Osmanl donanmas, sonra Gney talyada Pulya sahillerine yneldi. Messina Boazna kadar sahillere aknlar dzenlendi. Mevsimin gemesi ile Osmanl donanmas blgeden ayrld.34 Bu seferin maksad Osmanl donanmasnn karsna kmaya cesaret edemeyen mttefik donmas ile Papalk ve spanyaya gz da vermekti. Fasta Osmanl Nfuzu spanya Bat Akdenizde eski itibarn kaybedince Fas hkmdar ailesi Osmanl Devletinin dostluunu tercih etti. Vaktiyle Kl Ali Paaya snp Osmanl Devletine iltica etmi olan Ebu Mervan Abdlmelikin Fas hkmdar olmas kararlatrld. Osmanl hkmeti Abdlmeliki bir donanma ile Cezayir-i Garp Beylerbeyi Ramazan Paaya gnderip yardm emretti. Ramazan Paa 15.000 kiilik ordusuyla kalabalk Mevlay Muhammed Mtevekkilin ordusunu ve sahildeki kaleleri vermek zorunda kald spanyol kuvvetlerini malup etti. Abdlmelik Fasta hkmdar ilan edildi. Ancak Mevly Muhammed malup ordusu ile Marakee oradan sahile ulap Portekiz kralndan yardm istedi. Bylece bata Papalk olmak zere Fransa ve spanya dikkatlerini Fasa ynelttiler.35 Baz nemli Olaylar Sultan II. Selim Devrinde meydana gelen nemli olaylar burada zikretmekte yarar vardr. Bu olaylardan ilki 19 Eyll 1569da stanbulda meydana gelen byk yangndr. 1509 Depreminden sonra meskenlerde ahap inaatn tercih edilmesinden dolay, yangn bir trl sndrlememitir. Yedi gn yedi gece sren yangnda binlerce ev yanmtr. Bu yangnda ok deerli yazma eserler de yanp kl olmutur. stanbulda ok byk bir inaat faaliyeti balam ve sonuta lke ekonomisi zarar grmtr. stanbulun fethinden sonra Ayasofya Camisi tahvil edildii zaman bir minare ile bir medrese ilave edilmiti. 1574te duvarlar glendirilerek takviye payandalar yaplmtr. Bu payandalarn mimar Sinandr. Ayrca bir minare daha yaplmtr. Camisi etrafna sultan trbelerinin yapmna bu devirde balanmtr. lk trbe Mimar Sinan tarafndan II. Selim iin yaplm, ancak inaat padiahn lmnden iki yl sonra bitirilebilmitir.36 Osmanl tarihinin en deerli tefsir ve fkh limlerinden olan Ebssuud Efendi, 23 Austos 1574 tarihinde vefat etmitir. orumun kazas skilipte dnyaya gelmi bulunan Ebssuud Efendi, mehur matematik limi Ali Kuunun soyundandr. Eitimini devrin mehur limlerinden almtr. Genliinde II. Bayezidin dikkatini ekmi ve kendisine yevmiye olarak 30 ake balanmtr. lk olarak neglde sonra da stanbulda Davut Paa Medresesinde sonra Mahmud Paa Medresesinde bilahare Gebzede mderris olarak grev yapt. 1526da Bursada mderrislik yaptktan sonra kadla terfi etti.

1185

1537de Rumeli Kazaskeri oldu. 1545te eyhlislam tayin olundu. Ebssuud Efendinin kendisinden sonra gelen mehur birok limin yetimesinde de nemli katklar oldu. Ebssuud Efendi arla kaanlarn karsnda idi. Gelenek ve grenekleri slami prensiplere uygulayan devlet otoritesine azami nem veren bir eyhlislamd. Osmanl eitim sisteminde, mlazemet usulnde yenilik gerekletirdi. Onun eserleri arasnda en nemli eseri Kanun Sultan Sleymana sunduu radlakl- Selimdir.37 II. Selim Devrinde inaatna balanan slam leminin en muhteem eserlerinden biri olan Mimar Sinann eseri Edirnedeki Selimiye Camii ve klliyesi 1574 yl iinde tamamlanmtr. Selimiyenin drt minaresi olup, her biri er erefelidir. ki minaresinin herbir erefeye kan ayr merdiveni bulunmaktadr. Hristiyan leminde Ayasofyann kubbesi gibi bir kubbenin slam leminde bulunmadnn iddia edilmesi zerine; Mimar Sinan Selimiyenin kubbesini Ayasofyann kubbesinden 6 zira (arn=75,8 cm) daha yksek, 4 zira daha geni ina etmitir.38 Kanun Devrinde Franszlar Avrupa ittifakndan ayrmak iin bu lkeye bahedilen ticari imtiyazlar (son devirde kapitlasyonlar), her padiah zamannda gzden geirilip tasdiki esas kabul edilmiti (1536). Ancak Sultan II. Selim zamannda bu imtiyazlara daimilik kazandrlmtr (1569).39 Padiah bu yzden tenkide uramtr. Bu arada Ceneviz, Sicilya ve Ankona gemilerinin Trk sularnda Fransz bayra altnda dolaabilecekleri kabul edilmitir. II. Selimin tahta kndan sonra ehzde mcadelelerini nler midiyle, ehzdelerin sancaa karlma usulnde deiiklik yaplmtr. Buna gre sadece byk ehzdeye sancak verilmeye balanmtr. Bu suretle byk ehzde Muradn 1562den beri bulunduu Manisa Sanca veliahdehzde sanca haline getirilmitir.40 II. Selimin Vefat ve ahsiyeti II. Selim yakaland humma illetinden kurtulamayarak 15 Aralk 1574te vefat etti. Olu ehzde Muradn tahta clusundan sonra Ayasofya Camii avlusundaki trbesine defnedildi. ld zaman 50 yanda idi. stanbulda vefat eden ilk Osmanl padiahdr. Sarn, el gzl ve orta boylu olan II. Selim genliinde bir ara iki kullanmtr. Ava merakl olup devlet ilerini genel olarak Sokulluya terk etmitir. Hibir sefere katlmad iin, askerin banda sefere gitmek geleneini terk eden padiah olarak da hatrlanr. II. Selim ilim ve sanat erbabn himaye etmi, devrinde Sami, Hatemi, Fraki, Ferdi, Nigar ve Nihan gibi lim, air, ressam ve msikiinaslar yetimitir. Kendisi de airdir. Selimi mahlas ile iirler yazmtr. limlere hrmet ederdi. II. Selim hayr ilerine de byk nem vermitir. Selimiye Camii ile Ayasofya iin yaptrdklar dnda Mekkede su yollarnn tamiri, Mescid-i Haramn mermer kubbeler ile tezyini, Lefkoedeki Selimiye Camii, Aziz Efendi Tekkesi onun hayratdr.

1186

III. Murad (1574-1595) II. Selimin Nurbanu Sultandan doma oludur. 1546da Manisada dnyaya geldi. 1562 ylnda Manisa sancakbeyliine tayin edilen ehzde Murad padiah oluncaya kadar burada kald. Babasnn lm haberini Sadrazam Sokullu Mehmed Paadan alr almaz stanbula geldi. 22 Aralk 1574de tahta clus etti. III. Murad 4 yl kadar bykbabas Kanun Devrinde, daha sonra da II. Selim Devrinde Manisada idarecilik yapt iin tecrbeli idi. Bu tarz yetien son ehzde olmutur. Clustan sonra Fatih Kanunnmesinde ngrlen Nizam- lem iin karde katli uygulanarak be ehzde ortadan kaldrlmtr. III. Muradn clusu zerine Venedik, Lehitsan, Ragusa, Avusturya ve ran elileri tebrike gelip hediyeler takdim ettiler. ran ah Tahmasp clus tebriki iin Tokmak Sultan gndermitir.41 Sadrazam Sokullu Mehmed Paa padiahn kardei smihan Sultan ile evli olduu iin kendisini gl hissediyordu. Sokullunun Valide Nurbanu Sultan ile de aras iyi idi. Ancak idarede kadn nfuzu da arlk kazanmaya balamt. Baz devlet ilerine mdahale oluyor; Sokullu byk bir dirayetle bunlar gslyordu. te yandan Padiahn kars ve ehzde Mehmedin annesi Venedikli Safiye Sultan da nfuzunu kullanmaya balamt. Safiye Sultan ile Padiahn validesi Nurbanu Sultan arasnda clustan itibaren ciddi bir geimsizlik balamt. ki kadn arasndaki rekabet devlet ilerini etkiliyordu. Bu yzden Sokullu gn getike artan bu rekabetten rahatsz idi. Baz saray mensuplaryla musahipler de taraf tutarak ileri daha da karmak bir hale getirmilerdi.42 Bir mddet sonra devlet dzeni bozulmu iinden klmaz bir hale gelmiti. Padiah ise devlet ilerine kar ilgisizdi. lke idaresini Sokullunun maharetli ellerine terk etmiti. Manisada uzun yllar edindii tecrbelerinden yararlanacak yerde gnlerini ho geirmekle meguld. Sadrazam Sokullunun Lehistan taht iin gayretlerinden yukarda sz etmitik. Bunun sonucu Nisan 1576da alnabildi ve Erdel Voyvodas Stefan Bathory tahta kt. Yeni Lehistan Kral, Osmanl taraftar bir politika takip ederek Erdel, Macaristan ve Lehistanda Habsburg etkinliini nledi. Krm ile i birlii yaparak Rus ar IV. vann Lehistandaki ilerlemesini durdurdu. Osmanl Devletinin Kafkas Siyaseti ve Osmanl-ran Savalar III. Murad Devrinde Osmanl-ran mcadeleleri yllarca srmtr. Devletin rann yaylma siyasetine engel olma gayretleri uzun zaman ald gibi meakkatli ve pahal savalar her iki tarafta da byk zararlar meydana getirmitir. Osmanl hkmetinin ranla mevcut bar koruma gayretlerine ramen, randan geen ticari kervanlarn yamalanmas, hudut tecavzleri ve en nemlisi bu lkenin Anadolu halk zerindeki tahrikleri havay gerginletirmiti. Esasnda randa i karklklar da devam etmekteydi. 1576da ah ilan edilen II. ah smail, mptela olduu esrardan dolay 1578de lm ve randa taht kavgas balamt. Bu gelimeler zerine Osmanl Devleti gerekli tedbirleri almakta gecikmedi. Lala Mustafa Paa Grcistan zerinden irvann fethine memur edildi (1578). Bu srada hudut beylerinin Hoy, Urmiye ve Selemas gibi ehirleri ele geirdikleri haberleri stanbulda byk bir

1187

memnuniyet uyandrd. Lala Mustafa Paa ise ldr gl civarnda bir ran ordusu ile karlat. Osmanl ordusunun zaferiyle sonulanan ldr Sava ile Grcistan kaplar alm oluyordu. Osmanl ordusu irvan hududuna ulamken; Tebriz Valisi Trkmen Emir Hann kuvvetlerinin basknna urad. Kr nehri civarndaki Koyun Geiti mevkiinde Osmanl ordusu galip geldi. Buradan irvan ilerine ilerleyen Lala Mustafa Paa, blgenin ehirlerini birer birer ele geirdi. zdemirolu Osman Paa blgede muhafz olarak brakld. Blgenin baz emirleri Lala Mustafa Paaya gelerek Osmanl hizmetine girdiler. Mustafa Paa bundan sonra Erzuruma gelerek k burada geirdi. Burada iken daha nce ran ordusu tarafndan tahrip edilen Kars Kalesini tamir ettirdi. ran Dou Anadolu zerindeki emellerinden bir trl vazgemiyordu. Nitekim Karsa yeni bir ran taarruzu oldu. Akabinde Osmanl ordusunu oyalayp zaman kazanmak iin bar teklifinde bulundu. Osmanl hkmeti bu teklife inanmad iin hazrla giriti. Karstaki tahribatn intikamn almak zere Osmanl ordusu Revan zerine yrd. ehir yama ve tahrip edildi. Bu srada bir ran ordusu Tiflis zerine yrm ve Kaleyi muhasara etmiti.43 Mara Beylerbeyi Mustafa Paa Tiflisi kurtarmakla grevlendirildi. ran ordusu geri ekildi. Bunun zerine Sokullu-zade Hasan Paa Tiflis Kalesini asker ve zahire ile takviye etti.44 rann Israrl Tavr rann srarl taarruzlar savaa daha da younluk kazandrmt. Osmanl Devleti uzak mesafeye ordu sevk etmek ve orduyu blgede klatmak zorunda idi. Bu yzden sava Osmanl ekonomisi iin ykm olmaya balamt. te yandan randa Safevi gcnn temelini oluturan Kzlba Trkmenler ile orduda yer alan eitli Kafkas milletinden insanlar Osmanllara kar savayorlard. rann kuzey komusu olan zbekler ran nfuzunun Kafkaslarda yaylmasndan endie duyarak Osmanl Devletine mracaatta bulunmutu. Keza Osmanl ulema snf da Kafkaslarda Safevi idaresindeki Snni Mslmanlar desteklemek iin youn bir askeri harekt arzu ediyordu. Her zaman temkinli hareket eden Sadrazam Sokullu ise, ran ile byk bir savaa girimeyi arzu etmiyordu. Onun endiesi ise bata Avusturya olmak zere dierlerinin frsat kollamakta olduklaryd.45 Endie ve tereddtler ortada iken Safevilerin irvan geri almak zere harekete getikleri haberi geldi. Nitekim, irvann eski valisi Aras Han emah zerine yrrken, Karaba hakimi mam-Kulu Han da Erei muhasara etti. Burann muhafz Kaytas Paa malup oldu. Ere ve irvan ehirleri yama ve tahrip edilirken Snni Mslmanlar kltan geirildi. Bylece Osmanl ulemasnn hakll ortaya kyordu. Aras Han emahy muhasara ederken Krm kuvvetlerinin yetimesi zerine Osmanl kuvvetleri galip geldi. Fakat rann srar devam ediyordu. ok gemeden ran veliaht Hamza Mirza ile Vezir Mirza Selman kalabalk bir ordu ile yetiip emahy iddetle muhasara ettiler. Krm kuvvetlerinin banda bulunan Kalgay dil Giray malup olup esir dt iin muhasara altndaki zdemirolu Osman Paaya yardm edemedi. Osman Paa emahy terk edip DemirKapya (Derbent) snmak zorunda kald. Tam bu srada Hsrev Paa kumandasndaki dier bir

1188

Osmanl ordusunun Tebrize yaklamas zerine Vezir Mirza Selman Han geri dnmek zorunda kald. Bu srada irvan Valisi Muhammed Halife Demir-Kapya yrmeye karar verdi. Burada zdemirolu Osman Paa bulunuyordu. Krm Han Mehmed Giray yardma kotu. Muhammed Halife bunun zerine Demir-Kapy muhasaradan vazgeti. ran hkmeti Krm kuvvetlerinin blgede nemli rol oynadn grnce Mehmed Giray ile dostane mnasebetler tesisi iin urat ise de baarl olamad. Bir mddet sonra Osmanl kuvvetleri Krm kuvvetleriyle birlikte emahya girdiler. Kuzey Azerbaycan blgesinin fethi gerekleti. Mehmed Giray Krma dnm, olu Gazi Giray bir miktar kuvvetle brakmt. ran kuvvetleri ok gemeden tekrar taarruza baladlar. irvana girmeye muvaffak oldular, fakat burada fazla kalamadlar.46 Sadrazam Sokullu Mehmed Paann 1579da ldrlmesiyle hamisiz kalan Lala Mustafa Paa azledildi. ark serdarlna Koca Sinan Paa tayin edildi. Serdar Tiflise kadar gidip baz tedbirler alarak dnd. Bu srada gya bar isteyen ran, Trkmen brahim Han stanbula gndererek yine oyalama siyaseti gdyordu. Zira daha mzakere zemini hazrlanrken ran hkmetinin irvana asker sevkettii haberleri gelmiti. Bu da rann samimiyetsizliini gsteriyordu. irvanda bulunan zdemirolu Osman Paa zor durumda kalnca Demir-Kapya ekildi. Bu gnlerde Tiflise gnderilen iaenin de ranllar tarafndan yamalanmas, anlama zeminini tamamen ortadan kaldrd. irvan elde bulundurmaya azmetmi bulunan Osmanl Devleti, Kefeye gnderilen kuvvetleri Kefe Beylerbeyi Cafer Paa kumandasnda Demir-Kapya sevk etti. Buna mukabil mam-Kulu Han 1583 baharnda harekete geti. Osmanl ordusu, Be-Tepe mevkiinde ran ordusunu hezimete uratt. ki tarafn mealeler yakarak gece de savamalarndan dolay bu savaa Meale Sava denir (11 Mays 1583). zdemirolu Osman Paann bu galibiyeti, ran zerine yaplan en nemli seferlerden biridir.47 Bundan sonra Osman Paa emahya gidip kalesini tamir ve tahkim ettirdi. Surun etraf su ile evrilip Amasya Beyi mi Mustafa Bey beylerbeyi tayin edildi. Osmanl ordusunun bu zaferi devlete byk itibar kazandrmt. Civardaki Grc melikleri hediyeleriyle birlikte Trk ordughn ziyaret ettiler. Bylece Dastan ve Grcistann gvenlii salanm oluyordu.48 Osmanl Devletinin ran ile mteaddit savalarnda Krm Han Mehmed Girayn birtakm bahanelerle emirlere itaat etmedii grlmt. Hatta Mehmed Giray Biz Cengiz soyundanz. Osmanlnn bendesi deiliz gibi szlerle de deta isyankr tavr taknmt. Bunun zerine Osmanl hkmeti Mehmed Girayn azline karar verdi. Bu ie de zdemirolu Osman Paay tayin etti. Osman Paa Demir-Kapdan hareketle Kuban zerinden k artlaryla mcadele ederek Ker Boazndan Kefeye ulamtr. Mehmed Giray, Osman Paay tuzaa drmek istemi, baaramaynca Kefeyi kuatmt. Osman Paa stanbuldan gelen yeni kuvvetler Krma ulat zaman Mehmed Giray bertaraf etmiti. slm Giray Krm tahtna oturtulup deniz yoluyla stanbula dnld.49

1189

zdemirolu Osman Paa sava alanlarnda gsterdii byk fedakrlklar dolaysyla III. Muradn gzne girmiti. Padiah onu sadarete aday olarak dnmt. Ayn zamanda askeri ho tutmas ve idaredeki kabiliyeti de gz nnde bulundurularak Siyavu Paa yerine sadarete tayin olundu (Temmuz 1584). Yllarca sren Osmanl-ran mcadeleleri zaferle sonulanmsa da, rann yeni saldrlarna frsat vermemek gerekiyordu. Blgenin tahkimi, kalelerin askerlerle doldurulmas artt. Bu yzden ark serdar tayin edilen Ferhad Paa, Revan Kalesini tahkim ve Van Valisi Caalazde Sinan Paay muhafz tayin etti. te yandan ran tecavzleri 1584-1595 k aylarnda dahi durmuyordu. Bunun zerine Sadrazam zdemirolu Osman Paa 1585 Hazirannda tekrar ark seferine tayin ve Tebrizin fethine memur edildi. nce Alivar mevkiinde Hamza Mirza emrindeki ran ordusu malup edildi. Ancak bir mddet sonra Caalazde Sinan Paann ve peinden dier bir Osmanl ordusunun malubiyeti asker arasnda bir ylgnlk yaratt. Caalazde tekrar serdar tayin edilerek taltif edildi. Tebrizi elden karan ranllar buray tekrar elde etmek iin 11 ay muhasara ettiler. Bu uzun kuatmaya ramen ehri alamaynca kale nnden ekilip gittiler. Ancak ranllarn tekrar gelecekleri biliniyordu. Tekrar serdar tayin edilen Ferhad Paa, Tebrizi daha da glendirip, askerle takviye etti. Paa bundan sonra k geirmek zere Erzuruma gitti.50 Dier blgelerde ran ile mcadeleler devam etmekteydi. Van Beylerbeyi Cafer Paa, Ordubd, Merend ve Dizmar blgelerinde skneti temin etti. Dier taraftan Badat ve ehrizar blgelerinde de taarruzlar gelitirilerek rann gcnn zayflatlmas planland. rann i ileri ise kark olup II. ah smail ad ile isyan eden Kalender malup edilmiti. Kalenderin malubiyeti zerine rann i ileri daha da kart. Bunun zerine Badat blgesine nce Sleyman Paa sonra Caalazde Sinan Paa serdar tayin edildiler.51 Osmanl-ran Bar Uzun zamandr rann i durumunun kark olmas ve Osmanl Devletinin tevikleriyle zbek kuvvetlerinin frsat bulduka rana taarruzlar, bu lkeyi bar grmelerine zorlamt. Sonunda Safevi hkmeti Osmanl Devleti ile bir bar yapmaktan baka are olmadn grd. Veliahtn kk olu Haydar Mirzann stanbula gnderilmesi grmelerin balamasna zemin hazrlad. Ancak yeni ah Abbas Mirzann bar taraftarlarn ldrtmesi zerine, Osmanl Devleti harekta tekrar balamak zorunda kald. Bu harektta Osmanl ordular baarlar kazanarak Goriyi fethetti. Buna ramen ran srarla direniyordu. nemli bir merkez olan Gori Kalesi sratle tamir ve ilaveleriyle yeniden ina edildi. Ayrca Gori merkez olmak zere bir eyalet tekilt kuruldu. Beylerbeyliine Grc beylerinden Varazaolu Mahmud Han tayin edildi (1587).52 Bu suretle Grcistan ksmen itaat altna alnm oluyordu. Ertesi yl Ferhad Paa Genceyi fethetti. Bu durumda ah Abbas bar yolunu amaktan baka bir arenin olmadn grd. Sonunda ah Haydar Mirzay kymetli hediyelerle stanbula gndererek anlama zemini hazrlad. Esasen

1190

Osmanl Devleti de savaa son vermenin gerektiine inanmaktayd. Zira yllardr sren mcadele hazinede darlk meydana getirdii gibi, fethedilen lkeler ve ehirler de hazineye mali klfet getiriyordu. Dier taraftan asker arasnda dahi honutsuzluk ba gstermiti.53 Osmanl Devleti geerli sebepleri gz nnde bulundurarak bara raz oldu. 21 Mart 1590da ran ile imzalanan stanbul Antlamasna gre fethedilen topraklar ve ehirler Osmanl Devletinde kalacak. Bu cmleden olarak Tebriz ile Azerbaycann Tebriz mntkas, Karaba, Gence, Kars, Tiflis, ehrizar, Nihavend ve Luristan Osmanllarda kald. Ayrca imdiye kadar randan talep edilmemi bir husus ise, slm ileri gelenleri iin irkin szler sarf edilmemesidir. ran ulemas tarafndan ilk slm halifesi Ebu Bekir, mer, Osman ile Peygamberin zevcesi Aye hakknda sylenen ve halka da telkin edilen bu irkin szlerin randa yasaklanacana dair ah Abbas teminat veriyordu. te yandan ran Trkiyeye mteveccih ii propagandasndan vazgeecek ve randaki Snnilere bask yaplmayacakt.54 stanbul Antlamas Osmanl Devletinin ran ile imzalad ikinci bar antlamasdr. Osmanl Devleti Kafkasya ve Azerbaycan ilhak etmekle beraber baz yeni skntlar da gslemek zorunda kalyordu. ran dahili karklklar ve zbek tehdidi ortadan kalktktan sonra sava iln iin yeni bir frsat kollayacaktr. Nitekim Anadoludaki Cell isyanlar ile devletin batda uramas rann kollad frsatlar olmutur. XV. yzyl balarndan beri gelimesini srdren arlk Rusyas XVI. yzylda varln hissettirmeye balamt. Bu gelime, yzyl sonlarna doru toprak ilhaklaryla mstakbel tehlikeyi iaret ediyordu. Rusyann genilemesi Osmanl Devletinin dikkatini ekiyor, fakat uzun sren mcadeleler, devletin ciddi tedbirler almasn engelliyordu. Dier taraftan Osmanl hkmeti ran seferinin balamasyla Snni zbek hkmdar Abdullah Han ile irtibat kurmu bulunuyordu. Ayrca Ruslarn Kafkas blgesine el atmalar da zbekleri Osmanl Devletine yaklatrmt. Hatta 1587de zbek ve Nogay elileri stanbula gelip Ruslarn Astrahana geldiklerini, gelecekte bu tehlikenin daha da artacan bildirmilerdir. Krm da bu tehlike ile kar karya bulunuyordu. slm Giray Han 1588de Moskova zerine sefere giderken yolda ld. Seferden sonu alnamad. Osmanl Devleti ise Avusturya ile mcadelenin balamasyla kuzey komusu ile uramaktan vazgemek zorunda kald.55 III. Murad Devrinde Lbnanda Drzi reisleri hkmete kar bir isyan hareketi balattlar. Msr ve Suriyeden gelen vergileri yamaladlar. Bunun zerine Osmanl hkmeti, Msr Valisi brahim Paay isyann bastrlmas ile grevlendirdi. brahim Paa Manolu Emin Korkmaz ama artt, gelmeyince zerine yryerek onu malup etti (1585). Yerine olu ve halefi II. Fahreddin geirildi. Ancak II. Fahreddin Osmanl Devletine byk bir kin besleyerek, mstakil bir Lbnan Devleti kurmay hayal etmitir. leride devletin Avusturya ve ran savalar ile megul olmasndan istifade ile faaliyete geecektir.56

1191

Sokullu Mehmed Paann ehit Edilmesi Osmanl Devletine nemli hizmetlerde bulunmu olan Sokullu Mehmed Paann hayat hakknda bilgi vermek isabetli olacaktr. Srp asll olan Mehmed Paa, Bosnada Viegrad kazasnn Rudo nahiyesinin Sokolovi kynde bir Osmanl vatanda olarak 1505te domutur. O blgede tannm bir aileye mensup idi. Babas sonradan Mslman olup Cemalettin Sinan adn almtr. Days Talca civarnda bir kilisede rahip olan kk Sokullu bir mddet onun yannda kalmt. Kanunnin ilk devirlerinde Sokullunun bulunduu kye urayan devirme yapmakla grevli Yeilce Mehmed bey, kk Sokulluda devlet adam almetlerini grdn ifade ederek ailesini ikna etmi ve onu teslim almt. Sokullu o zaman 15-16 yalarnda bulunuyordu. Kanun Edirnede bulunduu srada kafile blgeden toplanan 40 ocukla buraya ulam ve Padiah da kk Sokulluyu grp beenmiti. Bunun zerine Kanun onun Edirne Saraynda tahsil ve terbiyeye balamasn emretti. Bir mddet burada eitim gren Sokullu, silsile-i meratibe uygun olarak devlet hizmetinde en kk rtbeden en byne kadar devam edecek memuriyete balamtr. Nitekim stanbulda saraya getirilen Sokullu, Padiahn hizmetinde bulunarak ilk grevine balad. Sonra i hazinede grevlendirildi. Bilahare rikabdarlk ve uhadarlk rtbesine ykseldi. Bu grevleri baar ile geen Sokullu silahdrlk gibi itibarl bir greve tayin edildi. Sk sk huzura kabul ediliyordu.57 Bu suretle pepee grevler ifa ederek ykselen Sokullu, 1546da Barbaros Hayreddin Paann lm zerine sancakbeylii payesiyle Kaptan- deryala tayin edildi. O bu srada 41 yanda bulunuyordu. Bu grevde iki yldan fazla kalan Sokullu, Trablusgarp fethine gidip, tersane ilerinde baarl oldu.58 Sokullu Mehmed Paa, Erdel ileri kart zaman Rumeli beylerbeylii grevinde bulunuyordu. nemli grevler ifa edip kaleler fethetti. Sokullunun devlet ilerinde siyasi kabiliyet ve istitad fazla idi. Ancak her ite ve kararda dikkatli ve temkinli idi. Karar alrken uzun uzun dnr, sonucu kestirmeye alrd. Bu yzden icraat daima isabetli olmutur. mparatorluun geliip inkiaf etmesinde Sokullunun nemli rol olmutur. Bu icraat iinde yukarda da ifade edildii gibi; Osmanl Devletinin Asya Mslman devletleriyle irtibat kurmas, Sumatradaki Ae hkmdarnn Portekizlilere kar yardm taleplerine asker, top, tfek ve dier harp levazmatnn gnderilmesi zikredilebilir. Dier taraftan Ejderhan ve Kazan Devletleriyle temas kurulmas ve Don, Volga nehirlerinin birletirilmesi teebbs hesaba katlmaldr. Sadrazam Sokullu, rana sefer almasna muhalefet etmiti. O askere gvenemediini, masraflarn artacan, reynn vergiden ezileceini ifade ederek Kanun Devrinde ekilen eziyetleri rnek gsterdi. Ancak itiraz dikkate alnmad. Sokullu bu faaliyetlerine mukabil ok da dman kazanmt. Kendisini ekemeyenler Padiah aleyhine kkrtmlar, nihayet bir tertiple onun katline sebep olmulardr (12 Ekim 1579). Farkl bir rivayete gre, stanbulda Ebussuud Efendinin fetvas ile stanbulda idam edilen bir eyhin mridinin bu cinayeti intikam almak gayesiyle ilediidir. ran

1192

seferinde bulunan orduda Sokullunun ehadeti haberi duyulunca askerin tamam gzya dkmtr. Btn devlet erkn onun iin teessre kaplmtr. Sokullu tarihe merakl idi. Her gece hazinedar Hasan Aaya Tevarih-i l-i Osman okuturdu. lmnden bir gece nce Hasan Aa kitaptan I. Muradn Kosovada dman askeri tarafndan ehit ediliini okuyunca: Sokullu alayarak kendisine byle bir ehitlik istemitir.59 Sokullu devlet hizmetinde iken herhangi bir kusur veya hata ile itham edilmemitir. Sokullunun lm ile Osmanl ok deerli bir sadrazamn kaybetmitir. Modern tarihiler Osmanl mparatorluunun ykselme devrini onun lm tarihi ile sonulandrmaktadrlar. Sokullunun sadrazaml srasnda Avrupa devletleriyle ilikiler gelitirilmitir. Mnasebetler daima dengeli ve kararl yrtlmtr. Tarihiler onun lm ile Osmanl Devletinin siyasi yapsnda nemli deiiklik olduu eklinde bir yorum getirmilerdir. Bu yorum XVII. asra damgasn vuran adem-i merkeziyetilik eklindedir.60 Osmanl-ngiliz Ticari Mnasebetlerinin Balamas Halknn refahn daima n planda tutan Avrupa devletleri, bunun ancak ticaret ile gerekleebileceini oktan kavram bulunuyordu. Corafi keiflerin henz yeni yeni balad bu devirlerde ticaret yapabilecek dnya, Akdeniz havzas idi. Bu havzann en nemli pazar ise Osmanl limanlar grlyordu. Venedik ve Cenevizli tccarlar, zaten Akdeniz havzas ile Karadeniz havzasndaki limanlar eski alardan beri ticari alan olarak kullanagelmilerdi. Hatta bu havzalarda ticaret kolonileri kurduklar da bilinmektedir. Bu yzden gemicilikte de nemli merhaleler kat etmilerdi. Keza Bizans da Latinler tabir edilen Avrupal tccarlarn tek tarafl pazar haline gelmiti. Galatay kendilerine ticari s tayin eden Latin tccarlar, Bizans yllarca smrerek ekonomisini imha ettiler. Osmanl Beylii zamannda elebi Mehmed, Venediklilere ticari imtiyaz tand. Fatih stanbulun fethinden sonra bu lkeye Osmanl limanlarnda ticaret yapma imtiyaz verdi. Ekonomisi dzgn olan Osmanl Devleti bu lkeler iin cazip ve gvenli bir pazar idi.61 Daha uzak yerlerde ve deniz ar topraklarda Pazar amak ok klfetli idi. Bu yzden Osmanl limanlar Avrupal tccarlar iin cazibesini daima korudu. Genel olarak tek tarafl ticaret dier Avrupal tccarlarn da itihasn kabartt. Bylece denizcilik ve gemi ina teknolojisi yetiti. Daha uzak yerlere gitme hevesleri kamland. Ticari rekabet daha iyiyi retmeyi tevik etti. Daha iyiyi retmek daha ok kazan demekti. Daha ok kazan ahslarn ve sonra ehirlerin zenginlemesini salyordu. Bu hayat standartlarnn ykselmesi demekti. Bylece Avrupa burjuvazisi meydana geliyor, bilimsel aratrmalar artyordu. te zengin Osmanl mparatorluunun Avrupal tccarlara bahettii bu imtiyazlar, lkenin deerli madenleri kaybetmesine sebep oluyordu. Bu kayplar yzyllar sonra mparatorluun yklmas ve kapitlasyonlarn gndeme gelmesiyle sonuland. III. Murat Devrine kadar Osmanl limanlarnda hatta i pazarlarda ticaret yapma imtiyaz Venedik ve Fransaya verilmi bulunuyordu.62 ngilizler ise Kbrsn Trkler tarafndan fethi ile blgeden uzaklatrlan Venediklilerin yerini almaa baladlar. 1579-1580den sonra ngiliz ticaret gemileri artk Dou Akdenizde seyrediyordu.63 III. Murad 1579 ylnda 3 ngiliz tccarna Osmanl topraklarnda ticaret yapma imtiyazn tand. Bu suretle, Londrada Osmanl Devletinde ticaret yapma

1193

hevesi uyand. Kralie I. Elizabeth, Sultan Murada gnderdii mektubunda 3 ngilize verilen imtiyazn dier ngiliz tccarlarna da temilini talep ediyordu. Buna karlk Trk tccarlarnn da ngilterede ticaret yapabilecei bildiriliyordu. Nihayet ngiliz William Harborne Mays 1580de ngiliz tccarlarnn Trkiyede serbest ticaret yapmalarn kabul eden ilk ahitnameyi ald. 12 ngilize ticari imtiyaz verilmiti. Bu hak 7 yllna verilmi olup, tccarlar yllk 500 ngiliz liras vergi vermee mecbur tutulmulard. ngilizler 1592de Levant Company adl bir irket kurarak ticaretlerini istikrarl bir yola soktular.64 Kuzey Afrikada Osmanl Hakimiyeti III. Murad Devrinde Osmanl hakimiyetinin Kuzey Afrikann zellikle batsnda gelitii grlmektedir. Bu gelimenin daha da ierilere nfuz ettii anlalmaktadr. Fasta spanyollarn himayesini benimsemi bulunan Sadiye eriflerinden Mevlay Abdullah, 1574te lnce halefleri spanyol idaresine yz evirdiler. Akabinde Osmanl Devletinin himayesine girdiler. Osmanl taraftar Abdlmelikin hkmdarl gerekleti. Ancak bata Papalk olmak zere Fransa ve spanya Fas ile ilgilenmeye baladlar. Aralarnda bir ittifak yapp kuvvetlerini birletirdiler. Bir mddet sonra Portekiz ittifaka dahil oldu. Mttefikler Portekiz Kral Don Sebastiann kumandasnda Tanca yaknlarnda Afrika sahillerine ktlar. Burada Abdlmelikin tahtta rakibi Mevlay Muhammed Mtevekkilin kuvvetlerini de alan Don Sebastian, Vadis-Sebil (Kasrl-Kebir, Alkazar) mevkiinde byk bir hezimete urad (1578). Don Sebastian Abdlmelikin elinden kaarken Mtevekkil ile birlikte nehirde bouldular. Portekiz kuvvetlerinden pek az sahile ulaabildi. Bu savata Osmanl kuvvetleri Abdlmelike yardm etmilerdi. Gen Portekiz Kral Don Sebastian vris brakmadan ld iin spanya Kral II. Philip Portekiz Krallna da getirildi. Bir mddet sonra Abdlmelik lnce olu Ahmed el-Mansurun hkmdarl Osmanl Devleti tarafndan tannd. Yeni hkmdar stanbula bir elilik heyeti gndererek tabiliini bildirmitir.65 Osmanl-Bornu Mnasebetleri Yakn zamana kadar Osmanl devlet adamlarnn Afrika ileri ile ilgilendikleri ve siyasi ilikiler kurduklar hakknda bilgiler mevcut deildi. Fakat son yllarda yaplan aratrmalarla Orta Afrikada bulunan Bornu Sultanl ile siyasi ve ticari ilikilerin kurulduu ortaya kmtr. Bu ilikilerde Trablusgarb eyaletine bal Fizan sanca nemli rol oynamtr. Zira buras Orta Afrikaya en yakn Osmanl topradr. Bornu Devletinin en zengin devri dris Alavmann (1570-1602) hkmdarl zamandr. 1551de Sinan Paa ve Turgut Reis tarafndan fethedilen Trablusgarp, bir Osmanl eyaleti olarak dzenlendikten sonra Osmanl-Bornu ticari ilikileri artt. Bornu Sultan dris Alavma hacca gittii zaman, burada Trklerin elindeki ateli silhlar grp kendi ordusunu da byle silhlarla techiz etmeyi plnlad. Bornu hkmdar Osmanl Devletinden silh ile birlikte uzman da getirtti. Bornu

1194

sultanlar Trablusgarpa yerlemi bulunan Trklerle iyi geindiler. Trk belgelerinde Bornu sultanlar Bornu Hkimi, halk da Karalar taifesi olarak anlmaktadr.66 Bornu hkmdar Melik dris 1574 ylnda be kiilik bir elilik heyetini stanbula gnderdi. Heyet Osmanl Devletinden hac farizasn f etmek zere yollara den haclarn emniyetinin salanmasn talep ediyordu. Ayrca tccarlarn da yol emniyeti Osmanl Devletinden isteniyordu. Bornu Elisi Elhac Yusuf 1579da stanbuldan ayrld. III. Murad, Bornu Hkmdar Melik drise iki mektup gnderdi. Bu mektuplarda hac ve ticaret yollarnn gvenliinin tamamen saland ve her trl tedbirin alnd ifade edilmiti. Ayrca Melik dristen idaresi altndaki lkeleri korumas, halk adaletle ynetmesi ve Osmanllara bal hudut kumandanlar ile geinmesi istenmekte idi. Bundan sonra da Osmanl-Bornu ilikileri devam etmitir.67 Osmanl-Avusturya Savalar 1565 ylnda imzalanan 8 yllk muahede III. Muradn clusu ile tasdik edilmiti. Bu muahede Avusturyada mparator Maximilienin yerine tahta kan II. Rodolphe zamannda (1577) tekrar yenilenmiti. Buna ramen Bosna ve Macaristan snrnda toplanm bulunan Uskok denilen haydutlarn tecavzlerinden, blgede Trk halk ikayeti olmakta idi. Osmanl hudut kuvvetleri zaman zaman bunlar tedip maksadyla snr amaktayd. Blgede grevli Bosna Beylerbeyi Telli Hasan Paa Avusturyann Hrvatistan topraklarna aknlar yapm Hrastovie, Gora ve Bihkeyi ele geirip Petrina blgesinde bir de kale ina etmiti. Hatta Avusturyal kumandan Nadasdyyi malup ederek ald dier esir ve ganimetlerle stanbula gndermiti. te yandan stanbulda Avusturya elisi, Telli Hasan Paann azli veya baka bir yere nakli iin padiah tazyik etmekteydi.68 Avusturya bir taraftan da sefer hazrl yapmakta idi. Bunun zerine Sadrazam Siyavu Paa Rumeli Beylerbeyi Kirli Hasan Paay Telli Hasan Paaya yardma memur etti. Kirli Hasan Paa da yardm haberi zerine askeri nemi bulunan Siskay (Sissek) muhasara etti. Fakat bu srada sadarette yaplan deiiklik ve Koca Sinan Paann yardm iptal etmesi zerine Telli Hasan Paa malup ve perian bir ekilde geri ekildi. Askerin nemli bir ksm ile birlikte kendisi de hayatn kaybetti. Hkmet merkezinde byk bir teessre sebep olan bu hezimet zerine Sadrazam Koca Sinan Paann karar ile Avusturyaya kar sava ilan edildi. Sinan Paann sava ilnnda srar etmesinin baz sebepleri vard; O, ran cephesini olumlu bir sonuca balam bulunan Ferhad Paay kskanyor ve kendisi de byle bir sonuca ulamak istiyordu.69 Halbuki Sinan Paa Erdel, Eflak ve Bodan beylerinin mparator II. Rudolf ile gizlice anlatklarn bilmiyordu. Ordu Belgrada ulat zaman, Avusturya tecavzlerinde s olarak kullanlan Pespirim ve Palota kaleleri fethedildi. Ancak bundan sonra sipahi ve yenieriler kn yaklamasn bahane ederek Sinan Paay Belgrada ekilmeye mecbur edip terakki talebinde bulundular. Bylece kapkulu arasnda disiplinsizlik balamt.70

1195

Osmanl ordusunun klaa ekilmesini frsat bilen Avusturyallar Neograd ile birlikte baz kaleleri zapt ettiler. Bu arada muhasara edilen Hatvan ve Estergon Kaleleri iyi mdafaa edildii iin dmana teslim olmad. Baharn gelmesiyle sefere devam eden Koca Sinan Paa Tata ile Samartin (St. Martin) ve nihayet 60 gnlk bir muhasaradan sonra Yank fethe muvaffak oldu. Bu kaleleri mdafilere terk eden sadrazam Belgrada ekildi.71 Avrupada Mukaddes ttifak ve Eflak, Bodan ve Erdel XVI. yzyln ikinci yarsnda Osmanl Devletinin Eflak, Bodan (Memleketeyn) ve Erdeldeki (Transilvanya) nfuzu eskiye nazaran daha glenmiti. Devlet blgeyi daha ciddi denetliyordu. Ancak baz hatalar da yapld vaki idi. Zira Sadrazam Sinan Paa resmi hara miktarn artrm; hatta her voyvoda deiikliinde devlet erknna denmesi gereken para da ykseltilmiti. Haliyle bu hara Hristiyan rey zerinde mal klfete sebep olmutu. Nfusun byk ekseriyetinin Hristiyanlardan olumas dolaysyla bundan rahatszlk duyanlar da artmt. te yandan d telkinler ve istikll vaadleri yznden Hristiyan halk Osmanl idaresine kar husumet beslemeye balamt. Avrupada Osmanl Devletine kar artan hasmane tavrlar sevk ve idare edenlerin banda Papa VIII. Clment bulunuyordu. Clment Trkler aleyhine alacak byk bir Hristiyan birlii vcuda getirmek zere Avrupada almalara balad. Hedefi Avrupada bir Mukaddes ttifak meydana getirip gleri birletirmekti. Mukaddes ttifak iin alanlarn biri de mparator II. Rudolf idi. Mevcut artlar Avrupadaki dmanla kolayca bir zemin hazrlamt. Bylece Mukaddes ttifak, Hal seferlerinden ciddi bir sonu alamayan Hristiyan lemini yeni uyana sevk etmek isteyen Papa VIII. Clment tarafndan kuruldu. Gayesi Trkleri en azndan Avrupadan atmak idi. Mslman devletleri dahi kendi safna ekmek isteyen Papa VIII. Clment Hindistana kadar eli gndermitir. Bu arada Eflak ve Bodan voyvodalarna da gizlice eliler gnderen Papa, Osmanl devlet adamlarnn rvet taleplerinden bkp usanm bulunan bura beylerini Mukaddes ttifaka kolayca dahil etmiti.72 Bu beyler mparator II. Rudolfu metbu tandlar. Bu gizli tavr alma hareketi Osmanl Devleti iin byk bir kayp idi. Papadan ve II. Rudolftan destek salayan Eflak ve Bodan beyleri gayelerine ulamak iin isyan edip Trkleri katliama baladlar. Yergide yaptklar katliamda 4000 Trk ehit ettiler. Tunay ap Rusukta binlerce Trk ldrp brail ve Silistre ehirlerini yaktlar. Avusturya ile sava hali devam ettii iin devlet o cepheden bir miktar asker ayrp asilerin zerine gnderdi.73 Baz nemli Olaylar Sultan III. Murad Devrinde meydana gelen nemli olaylar burada zikretmekte yarar vardr. 1583 ylnda vefat eden Feridun Ahmed Bey, zellikle Mneats-seltin adl eseriyle tannan mellif ve devlet adamdr. Ktip olarak Sokullu Mehmed Paann hizmetinde bulundu. Kanunnin Nahvan seferine katld. Sokullunun sadaretinde Divn- Hmyn ktibi oldu. Ayn zamanda sr katibi olarak devlet ilerini yakndan takip etti. Zigetvar seferine katld ve Dergh- li mteferrikalna ykseldi.

1196

1570te reislkttap tayin olundu. Sonra nianc oldu. III. Murat tahta getikten sonra Sokullu vastasyla yllardr zerinde alt Mnets-seltin adl eserini padiaha takdim etti. Bir mddet Kstendil ve Semendire sancakbeyliklerinde bulundu. Tekrar nianc oldu. Aye Hanm ile evlenerek saraya damat oldu. 1583te ld. Feridun Ahmed Bey edip olduu kadar ir ve hattattr. iirleri ir Bakinin hayranln kazanmtr. Hattatl da takdir toplamtr. Feridun Ahmet Beyin hretini salayan Osmanl tarihi zerine alanlarn ok kulland mehur eseri Mnets-seltindir. Eser Osman Beyden III. Murada kadar gelen hkmdar mektuplarnn sretlerini ihtiva eder. Eser 2 cilt olarak iki kez baslmtr. Mellifin dier bir tarihi eseri Nzhetl-esrril-ahbar der sefer-i Sigetvar, Kanuninin son seferi olan Zigetvar seferinin tarihesidir. Feridun Ahmed birok hayr eseri brakmtr.74 Osmanl tarihinin en muhteem snnet dn, III. Muradn olu ve veliahd ehzde Mehmed iin dzenlenmitir. Osmanl dnleri (snnet veya evlilik) zenginlik ve ihtiamn gstergesi idi. Gnlerce srerdi. Bu muhteem dnlere stanbul halk katld gibi yabanc devlet temsilcileri de davet edilirdi. Tabiatiyle onlar da zengin hediyelerle (pike) dn masraflarna katkda bulunurdu. Burada bahsedeceim dn 29 Mays-24 Temmuz 1582 tarihleri arasnda tam 57 gn srmtr. Snnet olan ehzade 16 yanda idi. Drdnc vezir Cerrah Mehmet Paa tarafndan snnet edildi. Padiah bu yzden Cerrah Mehmed Paaya on bin altnla som altndan bir leen-ibrik, 30 top kuma ve birka hilat hediye etmitir. ehzadenin annesi Safiye Sultan da Paaya bin altn gndermitir. Bu bilgiler Vakaynamelerde veya dnler hakknda zel olarak hazrlanm bulunan Surnme denilen eserlerde grlmektedir. Dnlerde halka yemek ikram edildii gibi; imparatorluun her kesinden stanbula gelmi eitli sanatkrlar hnerlerini ortaya koyarlard.75 Burada nemle belirtilmesi gereken bir husus, yenieri ocana Kanun hilfna asker yazmna balanm olmas keyfiyetidir. Sylendiine gre dnde eitli gsteriler yapan hner sahiplerine, ne istedikleri sorulunca, onlar da ocaa kaydolmay arzu ettiklerini bildirmiler. Ocak aas ve ileri gelenlerin iddetli itirazlarna ramen padiah Yenieri Kanunnamesini hie sayarak hner erbabnn ocaa kaydedilmesini emretmitir. III. Murat bu uygunsuz tavr ile kendisini kanunun zerinde grmeye balamt. Hatta yenieri aas Ferhad Aa durumu ocak zabitleri ile grp; itirazn byle olursa ocamza ecnebi ve bgne duhul eder. Ocakta car olan kanun ve kaide elden gider, Devlet-i aliyeye bunun zarar vardr eklinde belirtti ise de padiaha dinletememitir.76 Ferhad Aa grevinden ayrlm; yerine geen Yusuf Aa padiahn emri zerine bu uygunsuz kimseleri ocaa kaydetmitir. 1360l yllarda kurulan Yenieri Oca, Osmanl asker sistemi iinde en nemli birimdir. mparatorlua byk hizmetler yapmt. imdiye kadar devirme sretiyle gelen genler yetitirilip ocaa kaydedilirken, bu farkl uygulama da balatlmt. Bu tarihten sonra yenieri miktarnda nemli artlar olmu; sonuta ulufe demelerinde hazinede aklar meydana gelmitir. Bu uygulama ocan bozulma sebeplerinden birini tekil etmektedir. Bylece imparatorluun asker dzeni Koi Beyin de ifade ettii gibi olumsuz ynde etkilenmitir.77

1197

Mimar Sinan Kayseriye bal Arnas kynde 1490da domu olup 8/9 Nisan 1588de vefat etmitir. Devirme usulnn Anadoluya da temili zerine 1512de 22 yanda iken ailesinden alnp stanbula getirilmitir. Sinann mimarlk kabiliyet ve istidad daha devirildii an anlalmt. Bunun zerine acemilik gnlerini inaat ileriyle geirmitir. Yenieri olduktan sonra aldran, Merc- Dbk, Ridaniye ve Moha meydan savalaryla Rodos ve Belgrad fetihlerinde ve rakeyn seferinde bulunmutur. Seferler srasnda bulunduu ehirlerde bir mimar gzyle tetkikler yapard. Ancak bunlar hibir zaman taklit etmemitir. Sadece eserlerden ilham alr, Trk mimari kltr iinde olgunlatrrd.78 Sinan bu seferlerde atl sekban, acemiolanlar yayabal sonra zenberekibal ve haseki olarak grevler ald. Hasekilik grevi ile Korfu, Pulya ve Kara-Bodan seferlerinde bulundu. 1538de Reis-i Mimarn- Dergh- li rtbesi ile mkfatlandrld. Kara-Bodan seferinde Prut nehri zerinde 13 gnde bir kpr kurarak Kanunnin takdirini kazand. Seferlerde genel olarak bu grevleri yerine getiriyordu. Sinan 1539da mimarba tayin edildi. Onun imparatorluun her tarafnda birok eseri vardr. Bu eserlerin tam listesi, Sinann ir Mustafa elebiye dikte ettirdii Tezkiretl-Bnyn adl eserde bulunmaktadr. Mimar Sinann sanatnda en mkemmele ulat kubbe mimarisidir. Byk Seluklular ile balayan Trk Kubbe mimarisi be asrda gelime devresi geirdi. Sinan anda en parlak devrini yaad. Sinan 1563te ser-mimran ve mhendisn- devran olarak anlmaya balanmtr.79 talyan Rnesans mimarisinin en byk hedefi olan merkezi byk kubbeyi yerletirme problemini Mimar Sinan tam bir baar ile gerekletirmitir. Sinan Mimarba tayin edildikten sonra 3 byk eser meydana getirmitir. O bu 3 eseri tevazu ile yle snflandrmtr: raklk eseri stanbul ehzade Camii, kalfalk eseri Sleymaniye Camii, ustalk eseri Selimiye camii. Selimiye, imparatorluun en mkemmel mimari eseridir. 31,50 metrelik kubbesi ve sekizgen biimindeki gvdenin etrafn eviren ince grnml minareleri ile cami, zarafet ve ihtiam bidesidir. naata 1569da balanm 1574te tamamlanmtr.80 Sinann eserleri byk bir yekun tutmaktadr. Onun bu eserleri yle snflandrlabilir: Cmiler, mescidler, medreseler, darlkurralar, trbeler, imaretler, drifalar, su yollar, kemerler, kprler, kervansaraylar, saraylar, mahzenler, hamamlar.81 III. Muradn Vefat ve ahsiyeti Osmanl-Avusturya Savann ciddiletii bu srada padiah vefat etti (16/17 Ocak 1595). 49 ya iinde bulunuyordu. Vefatndan 20 gn kadar evvel souk algnlndan muzdarip olduu biliniyordu. Haber gizli tutulmu Divn- Hmayunda devlet ileri yrtlmeye devam edilmitir. Valide Nur Banu Sultan Manisada bulunan ehzade Mehmede haber gnderip gelmesini temin etmitir. III. Mehmedin clus merasimi yapldktan sonra babas II. Selimin trbesinin bahesinde defnedilmitir. III. Murad zayf iradeli ve devlet ilerinden anlamayan bir hkmdard. Sokullu Mehmed Paann ldrl tarihine (1579) kadar iler iyi gitmiti. III. Murad harem hayatna fazla dkn olup stanbul dna hi kmamtr. Hatta son senelerinde saraydan dar dahi admn atmamt. iire ok

1198

dknd. Trk, Arap ve Fars dillerinde Murad mahlas ile iirler yazp dvnlar tertip etmiti. III. Murad ayn zamanda hsn-i hatt sahibi olup nesih ve talik yazlar yazard. Gelibolulu Mustafa Ali Menakb- Hnerveran adl eserini III. Murad adna kaleme almtr.82 III. Murad hayr ilerine nem vermitir. Clusundan sonra babas zamannda balanlm bulunan Harem-i erif duvarlarnn mermerden yaplmas iini tamamlamtr. Ayrca Mekkede baka hayr tesisleri yaptrd gibi Medinede de bir medrese, mektep ve zaviye vcuda getirmitir. Manisadaki Muradiye Klliyesi ise onun daha ehzadeliinde balad hayr iidir.83 Zirveden Dn zerine Ksa Bir Yorum Osmanl mparatorluu hi phesiz tarih sahnesinde yaam byk devletler arasnda saylmaldr. Hak ve adalet zerine kurulmu olan bu imparatorluk, vatandalar arasnda din ve rk ayrlklarna izin vermemi herkesi gerek vatanda olarak benimsemi bir lke idi. Fetihlerde takip ettii ho grl siyaset (istimalet)84 sayesinde Hristiyan reaya tarafndan da kolayca benimsenmiti. Osmanl Devleti topraklar genileyerek, nfusu artarak ve zenginleerek, XVI. yzyla ulat zaman genel olarak gvenli ve gl bir mparatorluk da olmutu. XVI. yzyl balarnda mparatorluk olgunluk ana girmi bulunuyordu. Bu yzylda da yaylmaya devam etmekle beraber gelimesini tamamlam, temellerine oturmu bir devlet manzaras arz ediyordu. Modern tarih bilimine yeni grler getiren Fernand Braudel, Trklerin Kk Asyadan sonra Balkanlardaki yava ve emin admlarla ilerleyiini, yerli halkn fazla bir direniinin olmayna, hak ve adalete dayanan bir idarenin geliine balamaktadr. Braudel Anonim bir eserden (1528) unu nakletmektedir: lke emniyetli ve haydutluk ve ekyalk hareketlerinden masum imparatorun haydutlara ve ekyaya msamahas yok.85 Halkn hayat standard ise genel olarak normal grnyordu. mparatorluk halk sulh ve skun iinde yayordu. Nitekim bu fikirleri teyit edecek ada ifadeler dikkat ekicidir. 1525te stanbulda bulunan Venedik Balyosu Piero Bragadin, Venedikte bulunan oluna yazd mektupta yle demektedir: Tanrnn btn nimetleriyle bezenmi, buradan daha mreffeh bir lke tanmyorum. Harp ve sulhn idare edildii yer burasdr. Altn bakmndan zengin, halk refah iinde, donanmas kuvvetli ve muti insanlarn bulunduu lke86 XVI. yzyln balarna ait olan bu dnceleri ortaya koyduktan sonra, yzyln ortalarna ait baz grlere yer vermek yararl olacaktr. Modern devir tarihilerinden Bernard Lewis imparatorluk hakkndaki fikirlerini yle ifade etmektedir:

1199

Osmanl mparatorluu XVI. yzyln ortalarnda kuvvet ve ihtiamnn zirvesine ulamt Fakat onun k bu ihtiaml devrede balam bulunuyordu. .87 Bu zengin devir devam ederken daha asrn ilk yarsnda ktlk tohumlar atlm bulunuyordu. Bu yukardaki fikirleri teyit etmektedir. Bunun en ak rneini Kanunnin sadrazam Ltfi Paann tehislerinde grmekteyiz: Bu hakir mansb- vezarete geldiimde ahval-i Divn- li-n ekser sfeha ve mechulnneseb baz mtekibin ellerinde hayli perian bulmu idim. .88 XVI. yzyl imparatorluun zengin bir devri olmakla beraber, ada ve modern grlere gre onun zenginliinin yerinde sayd veya geriledii anlalmaktadr. u halde hadiseleri Kanuni Devrinde aramak isabetli olacaktr. Ancak burada nemle belirtilmesi gereken bir husus, mehur tarihi, sosyolog ve filozof bn Haldunun (lm 1406) nazariyesinin gz nnde bulundurulmasdr. Bilindii gibi bu nazariye devletlerin de insan mr gibi mrleri olabilecei, devletlerin de doup geliip bir ikbal devri yaadktan sonra tedricen duraklama ve gerileme srecinin balayaca ve belki de son bulaca hakkndadr.89 u halde Osmanl tarihinin zirveden dn dnemini bu nazariyenin nda tetkik etmek gerekir. Burada birka rnek vermekle yetineceiz. Yukarda da ifade edildii gibi 1536da Franszlara verilen ticari imtiyazlar hi phesiz zamanla imparatorluun yararna almtr. Ancak bu ticaret tek tarafl olduu iin zararl olmutur. nk Trk tccarlar gemilerine binip Fransaya mal satmaya gitmediler. Akabinde ngilizlere de ayni ticari imtiyazlar tannnca zarar bymeye balamtr. Aslnda bu imtiyazlar takip eden yllarda dier tccar Avrupa devletlerine de balanmtr. Bylece Osmanl pazarlarnda Avrupa mamul eyalar satlr olmutur. Kanuni Devrinde ehzade Bayezid isyanndan sonra yenierilerin Anadolu ehirlerine gnderilmeleri yanl ve hatal uygulamalarndan biri olmutur. Bu yzden Anadolu halknn huzuru kamtr. te yandan bu hatal tasarruf haliyle yenieri miktarnn artmasna, bu da hazinede para darlna sebep olmutur. Burada Kanun Devrinde ok sefer yaplm olmasna da gz atmak gerekir. Seferler Osmanl maliyesine zarar vermekteydi. Hele Kanunnin bizzat katld 13 sefer, hazinede daha da byk tahribat yapmt. Osmanl seferleri yaylma, menfaat salama, smrme gayesiyle yaplmad iin her sefer hazineye nemli bir yk bindiriyordu. Nitekim II. Selim tahta kt zaman bo bir hazine, salksz bir ekonomi teslim almt. Hi phesiz bu rnekler daha da artrlabilir. Baz ada mellifler, imparatorluun ihtiamn devam ettirememesinin sebeplerini III. Murad Devrinde gstermektedirler. Halbuki yukardaki grlerden anlalaca zere aksaklklar Kanuni Devrinde balamtr. Ancak III. Murad Devrinde de uzun sren savalarn ekonomiye zarar verdii muhakkaktr. Sokulludan sonra gelen sadrazamlarn lkeyi iyi idare edememeleri zarar vermitir. Yukarda da ifade edildii gibi, padiahn yenieri ocana yersiz mdahaleleri, muntazam ileyen bir kurumun bozulma

1200

srecine girmesine sebep olmutur. Mansplarn ehline deil de kim daha ok rvet verirse ona tevcihi hemen hemen bu devirde balamt. Bylece kanun ve kaide zedelenmi ve sonra da telfisi mmkn olamamtr. te yandan sk sk yaplan tevcihleri halk zerindeki ekonomik basky artryordu. Bu da halkn stanbul hkmetine kar gvenini sarsmaktayd. Nitekim bu gvensizlik akenin deerinin dmesine sebep olmutu. Her ne kadar bu dn nne gemek zere emirler yadrld ise de d nlenememitir. Artk maus ake (deeri dk ake) devri balam oluyordu.90 Bunun sonucunda, her ayda bir Kapkuluna denmesi gereken ulufenin temininde zorluklar balamt. Osmanl tarihinde ilk defa Divana gelen sipahiler Rumeli Beylerbeyi Mehmed Paann ban istediler. Sonuta onun ldrlmesine sebep oldular. Dier taraftan rey devletin kendilerine bitii ar vergileri deyemeyince ift-bozan olup, yerini yurdunu terk etmeye (Cel-yi Vatan)91 balad. Sonuta insanlarn bir ksm ehir ve kasabalara snmaya bir ksm da Cellilere katld. Bylece Anadolu byk Celli karklklarnn iine dt.92 III. Mehmed (1595-1603) III. Muradn Safiye Sultandan (Venedikli Bafo) doma olu olup, babasnn ehzdeliinde Manisada 1566da dnyaya gelmitir. ehzdeliinde devrin tannm limlerinden saylan Cafer Efendi, Haydar Efendi ve Pir Mehmet Azmi Efendiden tahsil ve terbiye alarak yetiti. Ayrca babasnda da byk alaka ve ihtimam grerek tahta kabilecek tek aday olma stnln de kullanmtr. Nitekim onun dillere destan snnet dn yukarda da ifade edildii gibi azamet ve ihtiam bakmndan Osmanl tarihinde nemli bir yer igal eder. III. Murad olunun snnet dnne devlet ynetiminin st kademelerinde grev alm bulunan stanbul ve taradaki zevat davet ettii gibi Mekke erifi, Krm han, Trkistan ve Hindistan hkmdarlarn da armt. Hatta Avusturya mparatoru II. Rudolf ile Venedik dk dahi davet edilmilerdi. Snnet dn Sultan Ahmet Meydannda Haziran-Temmuz 1582de 50 yk ake harcayarak yaplmtr. Dnde devrin en mehur elence ve gsteri ustalar btn maharetlerini ortaya koyarak davetlilere hoa vakit geirtmilerdi.93 ehzde Mehmed bir mddet stanbulda kaldktan sonra Manisa Sancana giderek clusuna kadar buradaki grevini srdrd. ehzde Mehmed babasnn vefat haberini alr almaz stanbula gelmi, 27 Ocak 1595te biat ii tamamlanarak tahta clus etmitir. III. Muradn cenaze merasimi tamamlandktan sonra 19 kardeini idam ettiren III. Mehmed, Fatihin ihdas ettii Kanunnme-i Al-i Osmanda ifade edilen Nizam- alem iin karde katline cevaz veren maddeyi tereddtsz uygulamtr.94 Bazlar ana kucandan alnarak hayatlarna son verilen bu ehzdeler devletin blnmez btnlnn kurbanlar olmulardr. ehzde cenazeleri stanbul halknn feryat ve figanlar arasnda, bir gn nce topraa verilen babalarnn ayak ucuna defnedildiler. Bunlardan 4 ehzdenin yetikin olduklar bilinir. III.

1201

Mehmed bylece saltanatnn emniyeti iin karde katli iini rndan karm oldu. Ancak saltanatn tehlikeye sokabilecek bir durumla karlamamak iin, baka bir kar yolunun olmadn da ifade etmek gerekir. III. Mehmed bundan sonra Kapkulunun Mutat clus bahii ve terakkilerini verdirterek askeri memnun etmitir. Bu srada hazinenin durumunun pek iyi olmad ancak demelerde ok zorluk ekilmedii bilinmektedir. III. Mehmed Devrinde sikke ayarlamas yaplm olup bir devalasyon mahiyetindedir.95 Osmanl Avusturya Savalarnn Devam Bu srada Belgradda klaya ekilmi bulunan Koca Sinan Paa cephedeki baarszlklar ynnden azledildi. Hazine Sinan Paaya vekalet eden ve stanbulda nemli grevler ifa etmi bulunan Rehad Paa tayin edildi. Bu tayin Pehad Paann ikinci sadareti oluyordu. Ferhad Paa ayn zamanda Avusturya serdar da tayin olunmutu. Bu arada grevinden alnm bulunan Sinan Paa, rakibi Ferhad Paa aleyhinde youn bir ypratma faaliyetine girmiti. Hatta stanbulda askeri isyana dahi tevik etti. Fakat bunlar bymeden telafi edildi. Son yllarda Avusturya savalaryla g hal ile uralyor, modern Avusturya ordusu karsnda bir trl baarl olunamyordu. Durum byle iken imparatorluun bana yukarda da grld gibi isyankr tavr taknan Eflak, Bodan ve Erdel meselesi kmt. Hele Eflak voyvadas, Mihalin tecavzlerine devam ettii haberi zerine, Ferhad Paa ordunun banda snr boylarnda faaliyette idi. Ancak askerin Ferhad Paay sevmemesi, stanbulda da Koca Sinan Paann aleyhindeki almalarn younlatrlmas zerine sadaretten azledildi.96 Yerine Serhaddin durumunu iyi bilen sabk sadrazam Koca Sinan Paa tayin edildi. Sinan Paann bu tayini drdnc oluyordu. Bylece sadareti elde eden Sinan Paa Eflak zerine yryerek Bkre ve Tezgoviteyi fethetti (1595). Bu baarya ramen sonuca ulamak mmkn olamad. Mihal elden karld. Eflakte de otorite tesis edilememiti. stelik ordu da malup oldu. Baarszlk sadrazamn gzden dmesine sebep oldu. Zira askerin Yerkyden Rusuk cihetine doru Tunay gemesi srasnda Mihalin yetimesi ve kpry top atei ile ykmas zerine, askerin bir ksm kar tarafta ve nehirde eriyip gitmitir.97 Hatta Osmanl Devletinin mehur aknc kuvvetleri kar tarafta kald iin tamamen yok olmu ve bu hadise ocan snmesine sebep olmutur. Bu kpr facias, Koca Sinan Paann basiretsizliine balanmaktadr.98 Avusturya cephesindeki Serdar Sinan Paazde Mehmed Paa gerekli tedbirleri alnmad iin, Prens Mansfeld kumandasndaki mttefik ordusu Estergon ile Viegrad Kalesini zapt etti. Bu baarszlklar da sadrazamn azline sebep oldu. Ancak yerine tayin olunun Lala Mehmed Paann on gn sonra vefati zerine Koca Sinan Paa beinci defa sadarete getirildi. Sinan Paa rakiplerinin stanbuldaki dedikodularndan ekindii iin padiah da sefere gtrmeye karar verdi. Onu ceddi

1202

Sultan Sleyman gibi askerin banda bulunmasnn faziletlerini anlatarak ikna etti. Bu konuda eyhlislm Hoca Saddedin Efendi de sadrazam destekliyordu. Bu tavsiye ve temenniler zerine Sultan III. Mehmed eski gelenei canlandrmaya karar verdi.99 Sefer hazrlklar yaplrken ihtiyar sadrazam Sinan Paa lm, yerine brahim Paa tayin edilmiti. Haova Meydan Sava ve Sonras Osmanl tarihinde Eri seferi veya Haova Meydan muharebesi diye anlan bu sefere III. Mehmed de katlyordu. Yeni sadrazam brahim Paa padiahn sefere katlmasna muhalefet etmiti. Yenieriler ise Kanuniden beri hasret kaldklar padiah ile sefere kma niyetlerini belirttiler. Sadrazam kabul etmek zorunda kald. III. Mehmed ordunun banda stanbuldan hareketle (Haziran 1596) Edirne, Filibe, Sofya ve Ni tarikiyle Belgrada ulat. Belgraddan hareket eden ordu, Varadinde Tuna zerinde kurulan kprden geerek Eri Kalesine yneldi. Eri Avusturyann Macaristandaki en nemli kalelerinden olup, stratejik neme sahipti. Zira bu kale Erdel ile Avusturyaya arasndaki haberleme yollarn kontrol altnda bulunuyordu.100 Osmanl ordusu Eri nne ulat zaman teslim teklif edilmi reddedilince kuatma balamtr. ok iyi tahkim edilmi olan kale iddetli hcumlarla ele geirilmi; fakat mdafiler i kaleye ekilmilerdir. Burann da fethi gereklemek zere iken mdafiler aresiz kalp teslim aldlar, bylece 19 gn sre kuatmadan sonra bu nemli Macar Kalesi Avusturyallarn elinden kurtarlm oluyordu (Ekim 1595). Fethin ilk Cuma gn geleneklere uyularak ehrin en byk kilisesi camiye tahvil edildi. Cuma namaz klnarak III. Mehmet adna hutbe okundu. Bu srada Hadm Cafer Paa birka bin kiilik ordusuyla Eri Kalesini kurtarmak zere gelen Maximiliann ordusu ile karlap malup oldu. Bunun zerine Eride toplanan harp meclisi Maximiliann zerine yrnmesine karar verdi. Bu karar mecliste bulunan Hoca Sadeddin Efendinin de tevik ve tavsiyesiyle alnd. Nihayet ordu Eriden Haovaya yryp burada dmanl karlat. Haovada ilk gn ciddi bir sonu alnamad. Avusturya topusunun stn ate gc Trk ordusu zerinde hissedildi.101 kinci gn seher vakti balayan mcadele Avusturya ordusunun top ve tfek ateiyle dman lehine dnmt. Hatta dman askerleri Ota- hmayuna yaklamt. Hazinenin yerini dahi tespit etmilerdi. A gzl Avusturya askerlerinin byk bir ksmnn Trk ordughnda yamaya baladklar srada sava eri olmayp da eitli hizmetlerde alanlar ellerine geirdikleri letlerle dmana saldrdlar. Avusturya askerleri esasnda sratle bozgun alametleri belirdi. Bu srada kafir kat zaferleri asker arasnda byk bir manevi cokunluk meydana getirdi. Derhal toparlanan asker btn gc ile dmana yklendi. Avusturya ordusu feci bir hezimete urad. Kaynaklara gre 50.000 dman askeri telef oldu. nemli miktarda silah ve cephne ele geirildi (26 Ekim 1596).102 Bu, Osmanl tarihinin zaferle sonulanan son byk meydan savadr. Fakat zaferin nimetlerinden gerektii gibi istifade edilmemitir. Padiahn stanbula dnmekte srar etmesi bunun

1203

balca sebebi olmutur. Eer Budinde klayp dmana gzda verilseydi u boyu kaleleri muhakkak teslim olurdu. Hatta Belgradda klasna dahi ilkbaharda nemli sonular alnabilecekti.103 Halbuki Osmanl snr boylarnda artk eskisi gibi disiplin yoktu. Avusturyallarn bo kalan serhadde yine harekatta bulunacaklar muhakkakt. Haziran 1597de gen ve tecrbesiz serdar Satrc Mehmet Paa Avusturya cephesine gnderildi. Tahminler doru kt ve biz Avusturya ordusu Yank Kaleyi muhasara ederken, dieri de Tata Kalesini almt. Osmanl ordusu Belgrad ve Budin zerinden Yank Kaleye yryp Kaleyi kurtard. Ordu Va Kalesi nlerine geldii zaman dman kaleyi terk ile esas orduya irtica etti. Bundan sonra nemli bir harekat yaplmadan ordu Belgrad klana ekildi. Serhad boylasn bo bulup gsterdii gibi harekat dzenleyen Avusturyallar Mart 1598de bir gece anszn Kaleyi zapt ettiler. bununla da bitmiyordu; asi Erdel voyvodas Sigismond da Tmvar eyaletlerinde baz kaleleri alarak Tmvar Kalesini dahi tehdide balamt. Krm Han Gazi Girayn kuvvetlerinin gelmesi zerine harekete geen Satrc Mehmet Paa Varat zerine yrd. Muhasara bir aydan fazla dt. Ancak iddetli yamurdan dolay bir netice alnamad. Dier taraftan Budinin Aridk Mathian tarafndan muhasaras haberi geldi. Ayn zamanda Osmanl ordusu da Vasat muhasara altna ald. Fakat her iki taraf bir sonuca ulaamaynca ve kn gelmesiyle mahasaralar kaldrld. Bylece iki sava mevsimi boa harcanm, stelik dmann derlenip toplanmasna frsat verilmiti. Bunun zerine Satrc Mehmet Paa az yerine Sadrazam brahim Paa Serdar tayin edildi. Asker Belgrada vard zaman Uyvar taraflarna gidilmesine karar verildi. Ordu Cierdelende iken Avusturyann bar teebbsleri oldu ise de anlama hasl olmad. Bunun zerine ordu blgede baz aknlarda bulunarak Belgrada dnd. brahim Paann gayretleriyle asker arasnda disiplin salanmt. Irk ve din fark gzetmeyen sadrazam, reayay daima himaye ederek blgede devletin nfuzunu arttrmt. Bundan baka Drava nehri civarnda otuz yldan beri halk taciz eden haydutlar cezalandrarak burada emniyeti salad.104 Kanije Kalesinin Fethi Sadrazam brahim Paa 1600 yl baharnda tekrar sefere kp Kanije zerine yrd. Bu arada Bobofa kalesi de istirdat edilmiti. Ordu Kanijeyi krk gnden fazla muhasara etti. Kalenin barut mahzeninin infilak zerine mdafiler teslim olmak zorunda kaldlar. Kanije Beylerbeyilik haline getirilip Tiryaki Hasan Paaya verildi. Sadrazam brahim Paa Temmuz 1601de yeni bir sefere kmak zere iken serhadde ld. Yerine sadaret kaymakam bulunan Yemii Hasan Paa tayin olundu. Yeni sadrazam hemen Belgrada hareket etti.105 Ordu daha Belgrada ulamadan stalni Belgrad dman eline getii haberi geldi. Buraya gidildi ise de asker yenik dt. Tam bu srada Erdel ve Bodan da ele geirerek Romanyada bir idare kurmay planlayan ancak vazgeip Osmanl merkezine eli gnderip itaatini bildiren Mihalin Avusturya hkmetinin dzenledii bir suikasta kurban gittii haberleri geldi. Bylece Avusturya hkmeti siyasi bir cinayet ilemi oluyordu. Bu haber zerine Osmanl Devleti blgeye sratle bir ordu sevk edip gvenlii salad. Erdel, Eflak, Bodanda Osmanl Devletine bal gl bir dzen tesis edildi. Sonuta Avusturyann iledii bir siyasi cinayet Osmanl

1204

Devletinin iine yaramt. Avusturyann yeni bir taarruz haberi geldi. Aridk Ferdinand kumandasnda bir ordunun Kanijeyi kuatmakta olduu, mdafilerin zor durumda bulunduu renilmitir. Kanije Savunmas Trk tarihinde bir kahramanlk nianesi ve askeri sevk ve idarede bir maharet rnei olan bu savunma Avusturya askerinin hezimeti ile sonulanmtr. Tabii bunda Kale Muhafz Tiryaki Hasan Paann rol pek byk olmutur. nce Hasan Paa dmanda Kalede top olmad intiban uyandrmtr. Halbuki Kalede 100 kadar top bulunuyordu. Bylece nc kuvvetleri aldatan Hasan Paa, esas Avusturya ordusu muhasaraya balad vakit iddetli bir top atei ile dmana byk telefat verdirmitir. Bundan sonra Hasan Paa sk sk huru hareketleri yaptrarak dman ypratmtr. Bu arada Yanisi Hasan Paadan yardm istemise de stolni Belgradn nnde de dmann bulunmas iki ate arasnda kalnma ihtimalinin mevcudiyeti yznden yardm yaplmamtr. Tiryaki Hasan Paa zaman zaman hileli haberlerle dman ordughn yanltm ve zamann gemesini salamtr. Bu suretle k mevsiminin gelmesi muhasaray gletirmi ve hele gazilerin Kaleden yaptklar huru hareketiyle dman ordusu bsbtn perian olmutu. Her eyi brakp selameti kamakta bulan Aridk Ferdinand bir ara dnp gelmise de cann zor kurtarmt (18 Kasm 1601).106 Bu zaferi mteakip dman ordughndan krk yedi top107 ve on drt bin talyan tfei ve daha birok harp levazmat Kaleye tand. Haber stanbula ulanca byk bir sevin yaratt; enlikler yapld. Mdafaada kahramanca arpanlar terakkilerle taltif edildiler. Padiah III. Mehmed Tiryaki Hasan Paaya ise vezirlik payesi verip hilat, murassa emir ve mzeyyen at hediye edilmitir. Sultan III. Mehmed ayrca gnderdii u hatt- hmayun ile kahramanlar kutlamtr: Sen ki Kanije beylerbeyini ihtiyar kulum ve mdebbir vezirim Hasan Paasn. Ber hrdar olasn, sana vezaret verdim ve seninle mahsus olan kullarn ki. manen oullarmdr, yzleri ak ola. bundan byle dahi senin szne ram olup her ne hizmet teklif edersen edasna dikkat ve ihtimam zere olalar. Sana itaat ve inkyad zre olduklar benim rza-yi hmayununa sebepdir. Cmlenizi Hakk teala hazretlerine smarladm.108 Budin Savunmas Dmann Kanije Savunmas srasnda stolni Belgrad Kalesi dier bir Avusturya ordusunun eline gemiti. Ancak Rumeli Beylerbeyi Lala Mehmed Paann gayretleriyle Austos 1602de tekrar ele geirdiler. Bu srada Erdel ileri karm bulunuyordu. Avusturya hakimiyetine kar gelmi bulunan ve sonra devlet tarafndan Erdel voyvodalna tayin edilen Mosses Srekely, Yemii Hasan Paadan Avusturyann tazyikine kar yardm istemiti. Halbuki Aridk Mathian kumandasndaki 80 bin kiilik dier bir ordunun. Budini muhasara etme ihtimali vard. Hasan Paa Budin beylerbeyi ve kadsnn ikazlarna ramen Erdele gitti. Mdafasz kalan pete dman eline gemi yolda bulanan

1205

sadrazama hemen haber uurulmutu. Sadrazam geri dnd vakit Budini muhasara altnda olduunu grd. Bu srada Trk ordusu Peteyi kuatrken dier tarafta Avusturya ordusu da Budin Kuatmasna balamtr (Kasm 1602). Osmanl ordusunda zahire ktl ba gsterdii ii Pete nnden dnlmtr. Yalnz Budindeki asker Kaleyi iddetle savunup, huru hareketleriyle dman zayiat verdirilmitir. Hatta eski Budin valilerinden Dev Sleyman Paann icad olan ve ileri demir paralaryla dolu patlayabilen flar, dmana doru yuvarlanarak yamur mevsimi beklenmitir. Srekli yamur balaynca Aridk Mathias kuatmay kaldrp gitmek zorunda kalmtr.109 Yeni serdar Lala Mehmet Paa, 1603 yl sefer mevsimi iin hareketle Pete nlerine ulam iken burada hatal sevk ve idareden malup oldu. Hemen akabinde dmana zayiat verdirilmi ise de malubiyetin telafisi mmkn olamamtr. Bundan krm kuvvetlerini yerlerine iade eden Yemii Hasan Paann da vebali olsa gerek. Bundan sonra Osmanl ordusu mevsim sonuna kadar Budin nlerinde beklemi, Petenin kurtarlmas iin ciddi bir harekat yaplamadan Belgrada klaya dnmtr.110 Zorba syan stanbulda meydana gelen bu isyann en nemli sebebi, Celli isyanlarndan dolay Anadolu halknn maruz kald zor duruma bir tepkidir. Bu hadise ile Trklerin stanbuldaki beenmedikleri idareye kar fkeleri su yzne karyordu. Vaktiyle Yemii Hasan Paann eyhlislmlktan azlettirmi olduu Sunullah Efendi bu hadisede nemli rol oynamtr. Sunullah Efendi ounluu Trk meneli olan sipahilere gvenerek bu hareketi balatt rivayet edilir. Baz makamlarda deiiklik yapld gibi sipahiler padiahtan ayak divan istemiler, Sultan III. Mehmedde kabul etmiti. Sipahiler divanda Anadolu Cellilerden inim inim inliyor; Erzurum eyaleti Kse Sefer Paann sekbanlar ve leventleri elinde Sivas eyaleti Alaca atlu demekle maruf Ahmet Paa zorbalar hkmnde ve Karaman eyaleti Deli Hasan ve Merzifon ve Kastamonu ve ankr sancaklar Tavil ve Kara Said zaptnda olup Celliler dnyay tuttu diye ikayette bulundular.111 Serhadde olan Yemii Hasan Paa olay haber alr-almaz sratle stanbula gelip yenieri ocana iltica etti. Bylece sipahilerle yenierilerin aras alm, dmanlk balamtr. eyhl-slm Sunullah Efendinin azlini temin eden sadrazam, yenieriler sipahiler zerine tahrik etti.112 Yenieriler sipahileri Kurunlu Handa kstrp katlettiler. Yemii Hasan Paa bu tehlikeli durumdan kendisin kurtard ise de bir mddet sonra azl ve katlolundu (Ekim 1603).113 Celli syanlar Hakknda Bir zet XVI. yzyln balarndan itibaren Orta Anadoluda genel olarak stanbul hkmetine muber heteredoks zmrelerin114 kard isyanlar, tehlikeli bir hal almken, uzun Kanuni Dneminde kllenmiti. Bu dnemde Bozoklu Celal, Bab Znnun, ahkulu ve Kalender ah tehlikeli Celli reislerinde idi. Bu hadiseler aksayan idari tedbirler sebebiyle III. Mehmed Devrinde esas tehlikeli yznn gsterdi. Eyaletlerim ehil ellerden km olmas, para ayarnn bozulmasyla iktisadi hayatn

1206

zorlamas ve buna karlk devletin vergi talepleri halk zor durumda brakmaya balamt. Dier taraftan ekyalk ve devlet memurlarnn (ehl-i rf) tazyikleriyle halkn toprakla megul olmay terk edip ift-bozan reaya haline gelmesi isyanlar krklemiti.115 Bu isyanlardan birinin bana bulunan Bozoklu Cellden dolay, devlete kar asi tavr taknanlara Celli denmeye balanmtr. Ayrca Kanuni Devrinin sanatlarna doru eyaletlere gnderilmeye balanan yenierilerin sonlarna doru eyaletlere gnderilmeye balanan yenierilerin ve kapkulu svarilerinin ehir ve kasabalarda halka eziyet etmeleri, hkmete kar dmana duygularnn gelimesini hzlandrd. Bu geen zaman iinde tmarl sipahiler de ihmal ve alakaszlk yznden tedricen bozulmaya yz tutmutu. te yandan yllarca sren ran savalar ile Avusturya savalar ve bundan dolay reayadan talep edilen ziyade vergiler halk bitkin ve aresiz brakmt. ada tarihiler, bu devirde Celliliin artmasnda nemli bir sebep olarak da, yukarda ksmen temas edildii gibi Caalazde Sinan Paann Haova Zaferinden sonra askeri yoklamasn gsterirler. Bilindii gibi Caazde Haova Zaferinden savaa askeri geit resmi yaptrarak firarileri tespit etmitir. Sonuta sadrazam tmar ve zeamet sahiplerinden ve ulufeli askerden mevcut olmayan 30.000 kiinin tahsisatn kesmesi, bunlar ar cezalara veya idama mahkum etmesi, firarilerin Anadoluya can atmalarna sebep olmutur.116 te bu firariler Anadoluda isyan halinde olan s reislerine iltica ettiler. Asi kalabalklar binlerle ifade edilir oldu. syanlar yllarca srd. Kaynaklarda Cell fetreti olarak adlandrlan bu ayaklanmalar, Anadolu halknn perianlna sebep olmutur.117 Bu devirde en nemli isyan Karayazc Abdlhalimin isyandr. Anadoluda yer yer Celli karklklar balad zaman Karayazc bir devlet grevinde bulunuyordu. Abdlhalim bu grevinden Malatyaya gelerek il erleri118 tekiltnn bana aa tayin olundu. Bundan sonra etrafnda ok adam topland. Banda bulunduu bu tekilt ile Celliler zerine gidecek iken Karayazcnn birden devlete isyan ettii grlyor. Muhtemelen bir hakszla uram olan Karayazcnn etrafna ksa zamanda 20.000 kii topland. Karayazc zerine gnderilen mahalli kuvvetlerin malup ederek Anadoluda hret sahibi oldu. Bir mddet sonra Urfay zapt ile adeta hkmdarln ilan etti. ehir ve kasabalardan zorla para (salma) toplamaya kalkt. Bu arada Konyada isyan etmi olan sabk ekya mfettii Hseyin Paa ile birleti. Hkmet yesine Vezir Mehmet Paay gnderdi. Mehmet Paa Urfay kuatnca Karayazc Sivas taraflarna firar etti. Burada da halka byk eziyetler yapan asi lideri, Gksun taraflarna kat. Burada da tutunamayan Karayazcnn peine Sokulluzde Hasan Paa dt. Celliler malup ve perian olarak daldlar; Karayazc Canik dalarnda ld (1602).119 Yerine geen kardei Deli Hasan, ahverdi, Yularkst ve Tavil adlarndaki ekya liderleri ve onlarn asi gruhlar ile birleerek kuvvetini artrd. Sonra Tokata snan Sokulluzde Hasan Paay muhasara edip lmne sebep oldu.120 Deli Hasann isyan, kendisine Bosna Beylerbeylii ve kapkulu svarilii verilerek sndrlmtr. Ancak Deli Hasan gittii yerlerde de zulme devam edince

1207

idam edilmitir.121 Ancak Celli isyanlarnn mteakip yllarda da devam ettii grlmektedir. Nitekim Kaaka, Tavil ve Yularkst gibi Celli svarileri etraf yama edip insanlar ldrmekten geri durmadlar. Tebrizin Elden k randa Safevi hnedanndan I. Abbas, lkedeki karklklara son verip, kayplar telafi etmek zere faaliyete giriti. Douda Herat, Mehed ve Merve gibi nemli ehirleri alp gzlerini Batya dikti. Yeni ah, Osmanl Devletini zor durumda brakmak iin bata Papalk olmak zere dier Avrupa devletlerine eliler gnderip dosthne temaslar kurmutu. Bu arada randa yepyeni bir askeri tekilt tesis eden I. Abbas, ateli silahlar bakmndan zayf olan birlikleri de takviye etti. Osmanl kapkulu tekiltnn bir benzeri de esirlerden istifade edilerek kurulmutu.122 I. Abbas, btn bu faaliyetler yannda snr boylarnda tahriklerden de geri durmuyordu. Osmanl Devleti ise batda Avusturya ile iddetli mcadele verirken Anadoluda da mevcudiyetini mahfaza etmeye alyordu. te bu durumda snr beylerinden Gazi Bey, Tebriz Beylerbeyi Zincir-Kran Ali Bey ile bozuacak hadise karm ve ah Abbasa meyletmiti. Bununla da kalmayarak Karnyark kalesine snm; devlete kar asi tavr taknmt. Ali Paa yannda Erivan ve Nahvan kuvvetleri de olduu halde asinin zerine yrmt. Frsat kollayan ah Abbas, Sratle hareket ederek savunmasz kalan Tebrizi igal ile halk katletti (1603). Bylece buradaki 18 yllk Osmanl hakimiyeti son bulmu oldu. Ali Paa Tebrize dnnde ani olarak ran ordusunun taarruzuna uram ve Sofyan mevkiinde malup ve esir olmutur. Bundan sonra Nahvan ve Erivan ehirleri de pe pee elden kmtr. Elilik likilerinin Gelimesi Bu devirde Fransa, ngiltere, Lehistan ve Venedik ile dosthne temaslar kurulmutur. Keza Hindistan ve Buhara gibi dou lkeleri ile de temasa geilmi bulunuyordu. Fransz elisi De Breve, III. Mehmed Devrinde stanbulda bulunup Fransay temsil etmitir. Bu eli Eri seferinde de padiahn refakatinde bulunuyordu. De Breve Kral IV. Henrinin dahilindeki dmanlarna kar mcadelesinde Osmanl padiahndan yardm dahi istemiti. Fransz elisi ayrca Osmanl-Fransz ticaretinin gelimesinde faaliyet gstermi, bu lkeye baharat, pamuk, pamuk iplii, maz, zamk, kuru zm ve sahtiyann ihracn temin etmiti.123 Bu devirde ngiltere ile mevcut dostluk ve ticaret mnasebetlerine de devam edilmitir. III. Mehmedin Eri seferinde ngiliz elisi Edward Barton da bulunmutur. Bu devirde Levant Companynin menfaatleri korunduu gibi kralie I. Elizabethe bir de dostluk ve iyi niyet mektubu gnderilmitir. Eli Bartonun stanbulda lm zerine yerine Henry Lecco gnderilmi ve mnasebetler arttrlmtr.124 Tabiatyla buradaki ticari mnasebetler zamanla Osmanl Devletinin aleyhine tecelli etmitir. Osmanl Ekonomisinin Bozulmas Hakknda Bir zet XVI. yzyln son eyreinde Osmanl Devletini tehdit eden ekonomik istikrarszlk, esasnda Avrupada da hkm srmekteydi. Bu devirde Avrupada mstemleke ticaretinin ve modern

1208

kapitalizmin inkiaf, keifler sayesinde hz kazanm, devletler iin yeni yeni imkanlar hasl olmutu. Bu alkantl sre Avrupada dengeleri bozmutu. Ayn zamanda Osmanl Devletinde ve Avrupadaki nfus artlar problem olmaya balamt. te yandan Osmanl maliyesinin kartlat d etkenlerden biri de Amerikan meneli gmn Avrupa zerinden imparatorlua girmesidir. Bu suretle rayi alt st olmu; kalpazanlar tremiti.125 Sonuta enflasyon gndeme gelmi, halkn satn alma gc azalmt. Anadoluda ky ve kasaba halk yerini yurdunu terk edip iftbozan olmutu.126 II. Selim tahta geince yz dirhem gmten 420 ake yerine 450 ake kesilmeye baland. Bylece bir akenin ihtiva ettii gm miktar azald. Buna ramen bir Osmanl altnnn yine 60 akeye tedavl etmesi istendi. Halbuki altnn deeri 80-100 akeye ulat. te bu uygulamann yaratt enflasyonu, eya ve yiyecek fiyatlarnn ykselmesine ve buna bal olarak da ihtikar ve karaborsann gndeme gelmesine sebep oldu.127 Osmanl Devletinin en gzde tekilt olan tmarl sipahi tekilt da kuvvetli bir devlet idaresinin balca kayna iken, XVI. yzyln sonlarna doru bozulmaya balad. Halbuki bu sistem, kurulutan itibaren lkenin askeri, siyasi, itimai ve iktisadi bnyesinin geliip inkiaf etmesinde balca amil olmutur. Tmarl sipahinin muharip bir askeri snf olarak gcn ve itibarn kaybetmesi, tmarlarn bu devirde layk olmayan kimselerin ellerine gemesiyle balad. Nitekim rvet sebebiyle tmar sahiplerinin gelii gzel azl, nasb ve tebdil edilmeleri ve sancak beyliklerinin kapkullar arasndan yetimi ocak mensuplarna verilecek yerde, satla karlmas, tmarlarn saray mensuplar ile nfuzlu ahsiyetlerini ellerine gemesine vesile olmutu. Esasen Avrupadaki gelimeler karsnda tmarl sipahi Ortaa tipi bir tekilt olarak ortaya kyordu. Bu tekiltn zamanla verimden dmesi kapkulu ocaklarnn mevcudunu arttrma mecburiyetini hasl etti. Bu da devlet merkezinde byk bir ihtilal kuvvetinin kmelenmesine sebep oldu. Bu durum, esasnda devrini tamamlam bir tekiltn bozulmasn hzlandrm bulunuyordu.128 Hoca Sadeddin Efendinin Vefat Tannm eyhlislm ve byk tarihi Hoca Sadeddin Efendi, 1536-37de stanbulda dodu. Babas Yavuz Sultan Selimin nedimelerinden Hasan Can elebidir. Sadeddin Efendi devrin ileri gelen limlerinden dersler okudu. 1556da stanbulda Murad Paa Medresesine, sonra Bursa Yldrm Beyazid Medresesine, 1570te Bursa Sultani Medresesine mderris oldu. 1573te Manisada bulunan ehzde III. Murada hoca tayin olundu. Sadeddin Efendinin Hoca lkab buradan gelmektedir. III. Murad tahta ktktan sonra Hoca Sadeddin Efendi byk bir itibar kazand. Devlet ynetiminde etkili kiiler arasnda yer ald. ngiltere ile siyasi ve ticari ilikilerin gelimesinde etkili oldu. Hoca Sadeddin Efendinin grevi III. Mehmed Dneminde de devam etti. III. Mehmedi Avusturya seferine gitmeye tevik edip, kendisi de sefere katld. Yukarda anlatt gibi Haova Zaferinin kazanlmasnda etkin rol oynad. Zafer adeta onun taktik ve ynlendirmesiyle kazanld.

1209

Hoca Sadeddin Efendi, 1598 ylnda eyhlislm tayin olundu. eyhlislm olmasna ramen devlet ilerine mdahaleye devam etti. Ancak onun bu mdahaleleri olumlu sonulanyordu. Hoca, eyhlislmlk grevini de lykyla yapyordu. Mehur Osmanl mellifi ve tarihi Gelibolu Mustafa Alinin Menakb- Hnerveran adl eserini yazmasn telkin etti. Ayrca stanbulda bir Rasathne kurmas iin Takiyyuddine byk destek verdi. O da astronomi ile ilgili eserlerini Hoca Sadeddine ithaf etmitir. Hoca Sadeddin Efendinin be olu da babalar gibi ilmiye snfna girmitir. Oullarndan ikisi eyhlislmlk ve kazaskerlik yapmlardr. Hayr eserleri vardr. Hoca Saadeddin Efendi, Osmanl Devletinin kuruluundan Yavuz Sultan Selim Devri sonuna (1520) kadar gelen Tact-tevarih adl eseri ile de mehur olmutur. Bu eserin yazld tarihten itibaren bat dillerine tercmeleri yaplmtr. Eser 2 cilt halinde baslmtr. Hoca Saadeddin Efendinin dier bir eseri Selimnmesidir.129 III. Mehmedin Vefat ve ahsiyeti Tarihlerde Eri Fatihi diye de anlan III. Mehmed, 20-21 Aralk 1603 tarihinde vefat etti. Tarihiler, onun 38 yanda ani vefatnn, bir eyhin telkinleriyle olu ehzde Mahmudu lme gndermesinin verdii zntden kaynakland fikrinde birleirler. III. Mahmud, zayf iradeli olup fazlaca tesir altnda kalrd. Halim selim ve mtereddit mizacndan dolay verdii emirleri geri alabilirdi. Annesi Safiye Sultann tesiri altnda kalr. Devlet ileri ona gre yrtlrd, kolayca zntye kaplabilir, yemek imekten kesilirdi. Celli isyanlar ile ran savalarnn srp gitmesi de onu byk zntlere dar etmiti. ehzdeliinde devrin byk lim ve airlerinden tahsil grd iin iyi bir airdi. iirlerinde Adli mahlasn kullanmt.

1 316. 2 3 4 5 11, 148. 6

Solakzade, Tarih, stanbul 1297, 590; Ltfi Paa, Tevarih-i l-i Osman, stanbul 1341, s.

erafettin Turan, Kanunini Olu ehzade Bayezid Vakas Ankara 1961, s. 15-17. Selniki Mustafa Efendi, Tarih-i Selniki (Haz. Mehmet pirli), Ankara 1999, s. 42-43. Tarih-i Selniki, s. 51. Tarih-i Selniki, 53; M. Tayyib Gkbilgin, Sleyman I. Mad., slam Ansiklopedisi (A), C.

M. Tayyib Gkbilgin, Mehmed Paa, Sokullu, Tavil mad., A. C. 7., 595-605.

1210

7 8 9

Tarih-i Selniki, 56-57. J. H. Mordtmann, Sakz mad., A., C. 10, 94-97. Ktib elebi, Tuhfetl-Kibr fi Esfaril-Bihar (yay. Orhan aik Gkyay), stanbul 1973,

120-122; .H. Uzunarl, Osmanl Tarihi, C. III/1, 6-8; Mcteba lgrel, Doutan Gnmze Byk slam Tarihi, C. 10, 384-385; erafettin turan, Piyale Paa mad., A, C. 9, 566-569. 10 Tarih-i Selniki, 65; hsan Sreyya Srma, Yemen mad., A., 376; . H. Uzunarl,

Osmanl Tarihi, 26-28; hsan Sreyya Srma, Yemenin Jeo-Politik Durumu ve Osmanl Devletine Katlmas, Tarih Enstits Dergisi, Say 12, 427-444. 11 erafettin Turan Selim II. Mad., A, C. 10, 434-441; Ayni mellif, Hzr Hayreddin Reis

mad., Diyanet slam Ansiklopedisi (DA), C. 17, 416-417. Bu konuda tamamyla bilgi iin bkz. Mustafa Fayda, Osmanllar Dnemi Yemen Tarihine Ait Arapa Bir Yazma adl makalesinde (Tarih Dergisi. Say. 32, 167-172) Tarihl-Yemen Mddet-i Vilyet-i Hasan Paa adl eseri tantmaktadr. XVI. Yzyl Yemen tarihi hakknda dolayl bilgi iin bk. Salih zbaran, Osmanl mparatorluu ve Hindistan Yolu, Tarih Dergisi, say 31, 65-146. 12 smail Hami Danimend, zahl Osmanl Tarihi Kronolojisi, C. II., 382-387; Stanford Shaw,

Osmanl mparatorluu ve Modern Trkiye, C. I. (trc. Mehmet Harmanc), stanbul 1982, 245-246. 13 Halil nalck, Osmanl-Rus Rekabetinin Mene-i ve Don-Volga Kanal Teebbs,

Belleten, III. /46, 349-402; . H. Uzunarl, Osmanl Tarihi, C. III/1, 33-37. 14 15 erafettin Turan, Selim II. Mad., A. Numan Kurtulmu, Ae, DA, C. I, 329-332; Razanlhak ah, Ai Padiah Sultan

Aleddinin Kanuni Sultan Sleymana Mektubu, Tarih Aratrmalar Dergisi, c. V/8-9 (1967), 373409: Safvet, Bir Osmanl Filosunun Sumatra Seferi, Tarih-i Osmani Encmeni Mecmuas, I. (1329), 604-614, 678-683. 16 17 . H. Uzunarl, Osmanl Tarihi, C. III/1, 32-33; erafettin Turan, Selim II. Mad., A. Ahmed Refik, Sokullu Mehmed Paa ve Lehistan ntihbat, Tarih-i Osmani Encmeni

Mecmuas. Nr. 35. M. Tayyib Gkbilgin, Mehmed Paa, sokull, Tavil. Mad., A. C. VII. 595-605. 18 . H. Uzunarl, Osmanl Tarihi, C. III/1, 9-11; Stanford Shaw, Osmanl mparatorluu ve

Modern Trkiye 246-247; M. Tayyib Gkbilgin, Mehmed Paa, Sokullu, Tavil mad., A. 19 4, 63-94. smail Soysal, Trk-Fransz Diplomasi mnasebetlerinin lk Devri, Tarih Dergisi, Say 3-

1211

20 21

erafettin Turan, Piyale Paa mad., A. C. 9. Tarih-i Selaniki, 77-79; Stanford Shaw, Osmanl mparatorluu ve Modern Trkiye, 246-

247; Ktib elebi, Tuhfetl-kibr fi esfaril-bihar, 128-136. 22 23 24 Tarih-i Selniki 82-87. Nitekim yle oldu. Machiel Kiel, nebaht, DA, C. 22, 285-287. dris Bostan, nebaht Deniz Sava mad., DA, C. 22, 287-289; smail Hami Danimend,

zahl Osmanl Tarihi Kronolojisi, II. 398-414. M. Cavid Baysun, Lepanto mad., A., C, 7, 39-45. Ktib elebi, Tuhfetl kibr esfaril-bihar (Haz. Orhan aik Gkyay), stanbul 1973, 136-140. 25 dris Bostan, nebaht Deniz Savai, Hammer (Devlet-i Osmaniye Tarihi, C. VI., 271)

karlkl nemli esirler hakknda bilgi vermitir. 26 27 28 29 30 . H. Uzunarl, Osmanl Tarihi, 19-20; Tarih-i Selniki, 84. Tuhfetl-kibr fi esfaril bihar, 140-141; Tarih-i Selniki, 84. Hammer, Devlet-i Osmaniye Tarihi, 272. Tarih-i Selniki, 84-86. M. C. Baysun, Lepanto mad., A; Peuyi, Tarih, I, 498; S. Soucek, nebaht Sava

(1571) Hakknda Baz Mlahazalar, Tarih Enstits Dergisi, Say 4-5, 35-48. 31 32 Hammer, Devlet-i Osmaniye Tarihi, 274. smail Hami Danimend, zahl Osmanl Tarihi Kronolojisi, II. 168, 169, 175, -179; R.

Brunschvig, Tunus mad., A, 75-76. 33 Tarih-i Selniki, 91-93; Ktib elebi, Tuhfetl-Kibar fi esfril-bihar, 144-146; Mahmud H.

akirolu, Halkulvdi, mad. DA, c. 15, 375-376. 34 35 Ktib elebi, Tuhfetl-kibr fi esrfil bihar, 143-144; Tarih-i Selniki, 93. . H. Uzunarl, Osmanl Tarihi, 45-47; Mustafa L. Bilge, Osmanl-Fas Mnasebetleri

mad., DA, C. 12, 190-192. 36 37 Semavi Eyice, Ayasofya, mad., DA, C. 4, 206-210; Tarih-i Selniki, 95-96. M. Cavit Baysun, Ebssuud Efendi mad., A., C. 4, 92-99; Ahmet Akgndz, Ebssuud

Efendi mad., DA, C. 10, 365-371.

1212

38 39 245-252. 40 41 42

Tarih-i Selniki, 95; Oktay Aslanapa, Sinan, mad., A., c. 10, 655-661. Halil malak, Osmanl Dnemi Kapitlasyonlar Karakter ve Mahiyeti, mad., DA, C. 22,

Feridun M. Emecen, XVI. Asrda Manisa Kazs, Ankara 1989. eitli yerlere baklabilir. Bekir Ktkolu, ah Tahmasbn III. Murada Clus Tebriki, Tarih Dergisi, Say 15, 1-24. . H. Uzunarl, Osmanl Tarihi, III/1, 43-44; Stanford Shaw, Osmanl mparatorluu ve

Modern Trkiye, C. I, 248-249. 43 44 45 46 Bekir Ktkolu, Mustafa Paa, Lala mad., A., C. 8, 732-736. M. Tayyip Gkbilgin, Hasan Paa, Sokullu-zade mad., A., C. 5, 325-329. Stanford Shaw, Osmanl mparatorluu ve Modern Trkiye, C. I, 250-251. Bekir Ktkolu, Osmanl-ran Siyasi Mnasebetleri, stanbul 1962, 90-103; Bekir

Ktkolu, Murad III mad., . A., 615-625; Tarih-i Selniki, 118-123. 47 48 49 50 smail Hami Danimend, zahl Osmanl Tarihi Kronolojisi, C. III, 65-67. Bekir Ktkolu, Osmanl-ran Siyasi Mnasebetleri, 103-128. Tarih-i Selniki, 143-144. Mehmed pirli, Ferhad Paa mad., DA, C. 12, 383-384; erafettin Turan, Sinan Paa,

A., C. 10, 670-675. 51 Bekir Ktkolu, Osmanl-ran Siyasi Mnasebetleri, 169-170; Mcteba lgrel, Doutan

Gnmze Byk slm Tarihi, C. 10, 375-396. 52 53 54 Tarih-i Selniki, 187-193. . H. Uzunarl, Osmanl Tarihi, III/1, 62-63. Bekir Ktkolu, Osmanl-ran Siyasi Mnasebetleri, 193-198; . H. Uzunarl, Osmanl

Tarihi, III/1, 63; Stanford Shaw, Osmanl mparatorluu ve Modern Trkiye, C. I, 253-254. 55 56 57 Mcteba lgrel, Doutan Gnmze Byk slm Tarihi, 396-397. M. Cavid Baysun, Man mad., A., C. 7, 268-272. M. Tayyip Gkbilgin, Mehmed Paa, Sokullu, Tavil mad., A., C. 7, 268-272.

1213

58 59

Katip elebi, Tuhfetl-kibr fi esfaril-bihar, 88. Tarih-i Selniki, 124-125; . H. Uzunarl, Osmanl Tarihi, III/1, 49-54; smail Hami

Danimend, zahli Osmanl Tarihi Kronolojisi, C. III, 46-49. 60 61 Stanford Shaw, Osmanl mparatorluu ve Modern Trkiye, C. I, 252. Zeki Arkan, Osmanl mparatorluunda hrac Yasak Mallar (Memnu Meta), Prof. Dr.

Bekir Ktkoluna Armaan, stanbul 1991, 279-281. 62 63 Feridun M. Emecen, XVI. Asrda Manisa Kazas, Ankara 1989, 67. . H. Uzunarl, Osmanl Tarihi, C. III, ksm 2, 224-226; Stanford Shaw, Osmanl

mparatorluu ve Modern Trkiye, C. I, 251-252. 64 Muhabat S. Ktkolu, Osmanl-ngiliz ktisadi Mnasebetleri I, (1580-1838), Ankara

1974, 6-16; Akdes Nimet Kurat, Trk-ngiliz Mnasebetlerinin Balangc ve Gelimesi, 1553-1610, Ankara 1953, 182-186. 65 Bekir Ktkolu, Marat III mad., A., C. 8, 615-625. Mustafa L. Bilge, Osmanl-Fas

Mnasebetleri, DA, C. 12, 190-192. 66 Cengiz Orhanl, Osmanl-Bornu Mnasebetlerine Ait Belgeler, Tarih Dergisi, Say 23,

111-120; G. Yver, Bornu, mad., A, C. 2, 718-725. 67 Cengiz Orhanl, Osmanl-Bornu Mnasebetlerine it Belgeler; Daut Dursun, Bornu

mad., DA, C. 6, 293-295. 68 69 70 71 72 73 74 yerler. 75 smail Hami Danimend, zahl Osmanl Tarihi Kronolojisi, C. III, 58-60. Tarihi Selniki, 339. erafettin Turan, Sinan Paa, Koca, A. C. 10, 670-675. . H. Uzunarl, Osmanl Tarihi, III/1, 70. Bekir Ktkolu, Murad III mad., A. smail Hami Danimend, zahl Osmanl Tarihi Kronolojisi, C. III, 137-138. Tarih-i Selnik, 409, 412; Bekir Ktkolu, Murad III mad., A. Abdlkadir zcan, Feridun Ahmed Bey mad., DA, C. 12, 396-397; Tarih-i Selniki, trl

1214

76 77 78 79 80

Koi Bey Risalesi, 44. . H. Uzunarl, Osmanl Devleti Tekilatnda Kapkulu Ocaklar, C. I, 482. Oktay Aslanapa, Sinan mad., A, C. 10, 655-661. Tarih-i Selniki, 2. smail Hami Danimend, zahl Osmanl Tarihi Kronolojisi, C. III, 106-107; Tarih-i Selniki,

90, 95-96, 232. 81 82 83 84 85 Oktay aslanapa, Sinan mad., A, C. 10, 655-661. Tarih-i Selniki, s. 425-432. Bekir Ktkolu, Murad III mad., . A. Mcteba lgrel, stimalet, DA, C. 23, 362-363. Fernand Braudel, The Mediterranean and Mediterranean World in the Age of Philip II,

translated by Sian Reynolds, London 1972, C. II, 664-665. 86 Neils Steemsgaard, The Asian Trade Revulation of the Seventeenth Century, Chicago

1974, 74-75. 87 Bernard Lewis, Ottoman Observers of Ottoman Decline, Islam in History Ideas, Men and

Events, London 1973, 201, 202. 88 Ltfi Paa, safnme, stanbul 1326, 8; Mbahat S. Ktkolu, Ltfi Paa safnmesi,

Prof. Dr. Bekir Ktkoluna Armaan, stanbul, 1991, 61. 89 90 91 92 93 Tahsin Grgn, bn Haldun, Grleri, DA, C. 19, 543-555. Tahsin Grgn, bn Haldun, Grleri, DA, C. 19, 543-555. Mcteba lgrel, Celyi Vatan, DA, C. 7, 238-240. Mcteba lgrel, Celali syaqnlar, DA, C. 7, 252-257. Bu snnet dn Osmanl tarihinde sonular bakmndan nemli bir hadise olarak kabul

edilmektedir. Nitekim bu dne ahit olmu bulunan Selanikli eserinde geni yer vermitir. S. 131136. M. Tayyib Gkbilgin, Mehmed III. Mad., A, C. 7. 535-547; Mcteber lgsek, Doutan Gnmze Byk slm Tarihi, 403.

1215

94 56. 95

Burada zikredilen Kanunnmenin bilimsel neri yaplmtr. Abdulkadir zcan, Fatihin

Tekilt Kanunnmesi ve Nizam- alem iin Karde Katili Meselesi, Tarih Dergisi, stanbul 1982, 7-

Nezihi Aykut, Osmanl mparatorluunda XVII. Asr Ortalarna Kadar Yaplan Sikke

Tashihleri, Prof. Dr. Bekir Ktkoluna Armaan, 343-360. 96 97 98 99 Mehmet pirli, Ferhat Paa, mad., DA, C. 12, 383-384. Tarih-i Selaniki, 533-534, 536-537. smail Hami Danimend, ranl Osmanl Tarihi Kronolojisi, II, 157. Peevi, Tarih, II, 189; Naima, Tarih, I, 121.

100 Tayyib Gkbilgin, Eri mad. A C. 4, 196-198; Geza Dawid, Eri mad., DA, C. 10, 489491. Eri Kanuni Devrinde 1552 ylnda Serdar Ahmet Paa tarafndan 39 gn kuatlm fakat alnamamtr. 101 Feridun Emecen, Haova Meydan Sava, DA, C. 14, 546-547; Hasan Beyzde, Tarih (Hazrlayan Nezihi Aykut, Doktora tezi 1980) . . Edebiyat Fak. Genel Kitapl, N. TE 57, II, 178198. 102 . H. Uzunarl, Osmanl Tarihi, C. III, 74-79; Topular Katibi Abdlkadir Efendi, Tarih (Hazrlayan Ziya Ylmazer, Doktora tezi, 1990), . . Edebiyat Fak. Genel Kitapl. N. TE 80, 124141. 103 Peevi, Tarih, C. II, 202. Osmanl askerinin Haovada malubiyet tehlikesi atlatmas derin izler brakmtr. Zira savan ertesi gn saldrgan tayin edilen Cigalazde Sinan Paann savatan firar edememeleri tespit etmek zere yaptrtt yoklama yznden tmarlarn ve ulafeleri kesilen, yakalandklar yerde ldrlmeleri emredilen binlerce eli silahl insan Anadoluya geip zaten burada mevcut olan Cellilere katldlar. Bylece isyann bymesine sebep oldular. Feridun Emecen, Haova Meydan Sava; smail Hami Danimend, Zain Osmanl Tarihi Kronolojisi, III, 179-180, 193195. 104 Peuyi, Tarih, C. II, 230-231; smail Hami Danmend, zahl Osmanl Tarihi Kronolojisi, III, 188-193. 105 Orhan F. Kprl, Hasan Paa, Yemii, DA, C. 16, 342-343. 106 Nainma, Tarih, I, 271-274; Orhan F. Kprl, Hasan Paa Yemii, DA, C. 16, 342-343.

1216

107 Kanije savunmasnda byk bir zafer kazanlmakla beraber, malup dmann kale nnde brakmak zorunda kald toplar, Avusturya top teknolojisinin ne kadar ilerlediini ortaya koymutur. Nitekim Sadrazam Yemii Hasan Paa bu toplar stanbula getirerek padiahn grmesini ve teknolojinin alnmasn arzu etmitir. Bu durum zirveden dn hakkndaki dnceleri teyid etmektedir. Sadrazamn padiaha sunduu telhiste u arpc ifade bulunmaktadr: Melunlar toplarn daha gtrmee kadir alamayp, krkiki kta kala decek gzler grmemi bi-nazir byk badolaka toplan braup. Cengiz Orhunlu, Telhisler (1597-1607), stanbul 1970, s. 44, telhis 52. 108 Naima, Tarih, C. I. 279-280; . H. Uzunarl, Osmanl Tarihi, C. III, 83-90. 109 Peuyi, Tarih, C. II, 246-248; Naima, Tarih, C. I, 289-292. 110 M. C. ehabedduin, Tekinda, Mehmed Paa, Lala, A, C. 7, 591-594. 111 Naima, Tarih, C. I, 295. 112 . H. Uzunarl, Osmanl Tarihi, C. III, Ksm 2, 458-459. 113 Orhan F. Kprl, Hasan Paa, Yemii, DA. C. 16, 342-343; smail Hami Danimend, Osmanl Tarihi Kronolojisi, III, 216-219, 224-225. 114 lahi kaynakl inanlara muhalif ve onun dnda olanlar. X. yzyln ilk eyreinde slma giren Ouz Trkleri (Trkmenler) slmi ilerine sindiremeden, slm dnyasnn etkisinden uzak gayrimslim bir corafyaya g ettiler. Onlar Trkiyede eski hayat taraflarn ve bilhassa inan ve adetlerini olduu gibi muhafaza ettiler. Hatta zaman ierisinde gayrimslim halk inan ve adetlerinden de etkilendiler. Ahmet Yaar Ocak, Babailer syanndan Kzlbala: Anadoluda slm Heterodiksin Dou ve geliim Tarihine Ksa Bir Bak, Belleten, LXIV/239 (2000), 129-159. 115 Mcteba lgrel, Osmanllarda Ekyalk Hareketleri, DA, C, 11, 466-469. 116 Peevi, Tarihi, C. II, 205-206; Naima, Tarih, C. I, 165; M. Tayyib Gkbilgin, Cgala-Zde Sinan Paa, A, C. 3, 161-164. Mahmut H. akirolu, Cigalazde Sinan Paa, DA, C. 7, 525-526. 117 Mustafa Akda, Celli syanlar (1550-1603), Ankara 1963, 1-3; Mustafa Akda, Celli syanlarndan Byk Kagunluk 1603-1606, Tarih Aratrmalar Dergisi, Ankara 1966, S. 2-3, 1-50. 118 Mcteba lgrel, l erleri, DA, C. 22, 59-61. 119 Peevi, Tarih, C. II, 252-254; Mustafa Akdan (Celli syanlar 1550-1603)n eseri genel olarak Karayazcnn syann ncelemektedir. 120 M. Tayyib Gkbilgin, Hasan Paa, Sokulla-zde, A C, 5. 325-329.

1217

121 Peevi, Tarih, C. II, 270-271; Mustafa Akda, Celli syanlar, 5. 121 Faruk Smer, Abbas I, DA, C. I, 17-19. 123 M. Tayyib Gkbilgin, Mehmed III, mad., A 4; Mcteba lgrel, Doutan Gnmze Byk slm Tarihi, 411. 124 Mbahat S. Ktkolu, Osmanl-ngiliz ktisadi Mnasebetleri (1580-1838), Ankara 1974, 25-43. 125 Ltfi Ger, XVI-XVII. Asrlarda Osmanl mparatorluunda Hububat Meselesi ve Hububattan Alnan Vergiler. stanbul 1964, 36-37. 126 Halil Sahilliolu, XVII. Asrn lk Yarsnda stanbulda Tedavldeki Sikkelerin Rayici, TTK, Belgeler, Ankara 1965, 2. 127 mer Ltfi Barkan, XVI. Asrn kinci Yarsnda Trkiyede Fiyat Hareketleri, Belleten, XXXIV/136, Ankara 1970, 571-572. 128 mer Ltfi Bakan, Tmar mad., A, C. 12/1, 319-323. 129 erafettin Turan, Hoca Sadeddin Efendi, mad., DA. C. 18, 196-198; Mniz Aktepe, Hoca Sadeddin Efendinin Tct-Tevrii ve Bunun Zeyli Hakknda, Trkiyat Mecmuas XIII (1958), 101-116.

1218

Kbrs'n Fethi / Yrd. Do. Dr. Recep Dndar [s.667-678]

nn niversitesi Eitim Fakltesi / Trkiye Fethi Gerekli Klan Sebepler Yavuz Sultan Selim dneminde Suriye ve Msrn fethinden sonra Dou Akdeniz bir Trk gl haline gelmi ve bu sulardaki Kbrs Adas, Osmanl Devletinin emniyet ve btnl iin daha da nem kazanmaya balamt. Zira, Kbrs corafi konumu dolaysyla, gerek Anadolunun gneyi ve gerekse Suriye sahillerini kontrol edebilecek bir konumdayd. Bu corafi neminden dolay gerek Anadoluya, gerekse Suriyeye hakim olan devletler Kbrs da kendi topraklarna katma gereini hissetmilerdir.1 Osmanl Devletinin de kuvvetli bir deniz gcne sahip Venedikin elindeki Kbrs almak istemesi tabii ve zaruri idi. Venedik korsanlar, bu sahiller arasnda ticar mallar tayan gemileri yamalyor, hacca gidenlere saldryorlard.2 Osmanl Devleti ile rekabet halinde olan Venedikin, Kbrsa sahip olmas stratejik ynden ok byk bir tehlike arz ediyordu. Ayrca kabilecek bir harpte buras nemli bir s zellii de arz etmekteydi.3 Gneye, Msr ve Suriye tarafyla Avrupa ilerine yaplabilecek seferlerde, gerisindeki dmandan emin olmak iin Osmanl Devleti nemli miktarda bir kara ve deniz gcn buradan gelebilecek tehlikelere kar, tutmak zorunda kalyordu.4 Kbrs, Osmanl Devleti iin sadece Msr ve Suriye ile stanbul arasndaki ulama veya Dou Akdeniz kylarna yneltilecek tehdit asndan deil, dnyann belli bal ticaret yollarn kontrol edebilir bir konumda bulunmas bakmndan da nemliydi. Zaten bata Venedik korsanlar olmak zere Malta, Girit ve Sicilya korsanlar da Kbrsta stleniyor ve byk bir ksm Mslmanlara ait olan ticaret gemilerine saldryorlard. Anlamalarla bu tr saldrlarn nn almann her zaman mmkn olmayaca fikri de adann fethini kanlmaz hale getiriyordu.5 Kbrsn fethini zaruri klan siyasi, iktisadi ve stratejik sebepler yannda, zellikle batl tarihiler tarafndan ileri srlen baz iddialar da mevcuttur.6 Aslen Portekizli ve asl ad Don Juan Miquez olan Yasef Nassi adl zengin, kurnaz, zeki ve sempatik bir Yahudi7 ile II. Selimin ahsi dostluklar bu iddialarn temelini oluturur. ddiaya gre Osmanlnn Kbrs seferi bir Yahudinin entrikasnn sonucudur.8 Ancak bu iddialarn aslsz olduu fetihten sonra ortaya kt gibi Yasef Nassi de ok gemeden gzden dmtr.9 Osmanl Devletinin Kbrs fethi iin en nemli sebeplerden birisi de ada zerinde mevrus haklar olduuna inanmasdr. eyhlislam Ebus-suud Efendinin fetvasnda da iaret edilen bu hak Osmanllarn Memluklulara galebesinden ve sultanlarn halife unvan da almalarna dayanmaktayd. Ayrca Memluklarn hakim olduklar dnemde Adann geliri Mekke ve Medinenin iaesine tahsis edilmiti. Ada ele geirildii takdirde geliri tekrar Haremeyn-i Muhteremeyne tahsis edilebilirdi. Bunun yannda, her yl din vecibelerini yerine getirmek iin hacca giden Mslmanlarn gemileri Kbrs

1219

aklarnda faaliyet gsteren Venedikli ve Maltal korsanlarn tacizlerine uramakta,10 dolaysyla bu kutsal grevin huzur ve emniyet iinde yaplmas engellenmekte idi. Hac yollarnn emniyetinin temini padiah ve dolaysyla halifeye dmekteydi. Haliyle btn Mslmanlarn manevi hkmdar ve slam aleminin din lideri saylan halifenin binlerce Mslmann kanyla sulanm Kbrs topraklarndaki tarih haklar korumak ve mevcut mescid, medrese vs. ile dier islm deerleri kollamas tabii grevlerinden biriydi.11 Btn bunlar bir yana, Kbrsn fethi iin ortam iyice msait hale gelmi ve Adadaki halk, Osmanl Devletine mracaat ederek Trk hakimiyetine girmek istemedii ifade etmiti.12 Venedik idaresinin kat ve adaletsiz tutumuydu. Zira halk, snflara ayrlmt. mtiyazl bir kesim btn nimetlerden faydalanrken, byk bir ksm kle muamelesi gryordu.13 Temel hak ve hrriyetlerden mahrum braklan ahali haftada gn angaryaya mahkm edilmiti. Onun iin kendi ilerini yapamyor ve yeterli miktarda yiyecek salayamyordu. stelik, rettii ok az miktardaki rn iin 1/4 mahsl hissesi, dnm bana 1,5 ake vergi, 60-90 ake arasnda makt vergi ve nfus bana 5 ake tuz hakk vermek zorunda braklmt.14 Basklar bununla da bitmiyor, halk zorla Katolikletirilmeye allyordu. Ortodokslarn da btn haklar gasp edilmiti. Halbuki bu dnemde Osmanl lkesinde yaayan, din ve etnik yaps birbirinden farkl olan milletler btn hrriyetlerden faydalanyor, askere gitmiyor ve sadece cizye veriyordu.15 Kbrs Krizinin Trmanmas Osmanl Devleti iin Kbrs Adasnn fethi bir zaruret haline gelip, bu ynde bir ksm artlar olumakla beraber baz devlet adamlarnn bu hususta bir takm tereddtlerinin olduu grlmektedir. Nitekim Padiah II. Selim ve nemli bir baar kazanarak sadrazam olmak isteyen Lala Mustafa Paa 16 ile vezirlerden Piyale Paa ve eyhlislm Ebus-suud Efendinin sefer yaplmas ynndeki grlerine zellikle Sokullu Mehmed Paa kar kmaktayd. Bu gr ayrlnn istikbale matuf bir iktidar endiesinden kaynakland phesizdir. Ancak Sokullunun kar k gerekeleri de olduka manidar grlmektedir. Sokullu Mehmed Paaya gre batda devam eden harpler, zellikle Avusturya ve Macaristan snrlarndaki anlamazlklar ile Yemendeki meseleler bir zme kavuturulmadan yaplacak bir seferin, Osmanl Devletinin bana byk gaileler ama ihtimali vard. Ayrca, devletin d politikasnda daha nemli ve ncelii olan baz meseleler dururken bu hususun n plana kmamas gerekirdi. Nitekim, spanyadaki Mslman Endls halk yok olma tehlikesiyle kar karya idi. Kadnlarn ve ocuklarn katledildii, btn islm zelliklerin ortadan kaldrlmaya alld bir srada buraya yaplacak yardm ile Avrupa Hristiyanlarna byk darbe vurulmu ve Tunus meselesi de halledilmi olacakt.17 Dier taraftan, kendisinin tasarlad Svey Kanal projesinin akamete uramasn da istemiyordu.18

1220

Sokullu Mehmet Paann Kbrs seferine kar kmasnn bir baka nemli sebebi de ahs19 ve yerini muhafaza edebilme dncesine balanabilir. Zira, ehzade Bayezd Vakasnda II. Selimin tarafn tutarak sadrazamlk vaadi alan Lala Mustafa Paa, Sokulluyu kendisine rakip gryor ve hasmane bir tavr sergiliyordu.20 Eer, Mustafa Paa Kbrs fatihi olursa sadaret yolu alacak ve II. Selim vaadini yerine getirecektir. te, Sokullu ok zayf bir ihtimalle de olsa bunu nlemeyi dnm olabilir. Sokullunun siyas tecrbeleri ve nsezileri de byle bir seferin Osmanl Devletine pahalya mal olacan ortaya koymakta idi. nk, Osmanl Devletinin Kbrsa yapaca bir sefer, Avrupa Hristiyan dnyasn birletirebilir ve Trklere kar yeni bir Hal seferi dzenlemelerine zemin hazrlanm olurdu. Sokullu bu dncesinde hakl olduunu, ok gemeden kurulan PapalkVenedik-spanya l ittifak dolaysyla anlayacaktr. Ayrca devletin maliyesi artan masraflar karsnda zayflamakta olduundan Kbrs seferi gibi byk bir masrafa girmenin gereksizliine de inanmakta idi.21 Ama Sokullu Mehmed Paa, sefere taraftar olmamasna ramen, padiahtan ald emri yerine getirmek mecburiyetinde kalm,22 Venedikle yaplan ve 1540da yenilenmi olan antlamay23 bozan taraf olmama fikri de Ebus-suud Efendinin fetvasyla geersiz klnmt.24 II. Selimin savaa kesin bir ekilde karar vermesinden sonra, adann silah kullanmadan teslimi iin Venedik ile baz grmeler yapld. Sokullu Mehmed Paa, stanbuldaki Venedik elisi M. Antoni Barbaro ile birka kez grerek Venedikten hayli uzakta olan adann iki lke arasnda gerginlik yaratmaya deer olmadn ve etrafnn Osmanl topraklar ile evrili bulunduunu syleyerek sava yaplmadan teslimini istedi. Ancak Venedik elisi buna kar karak, Kbrsn bir Hristiyan adas olduunu ve bu zellii ile kendi ynetimlerine getiini bildirdi.25 Diplomatik temaslar erevesinde Osmanl Devleti tarafndan Venedike gnderilen Divan Ktibi ve Tercman Mahmud ile yanndakiler tutuklanp mal varlklarna el konulunca, stanbuldaki Venedikli tacirler, konsoloslar ve konsolosluk memurlar tutukland ve 13 Ocak 1570de iki ticaret gemilerine el konuldu. Bylece iki devlet arasndaki ilikiler iyice gerginleti. Btn bu hareketlere ramen gerek Osmanl Devleti ve gerekse Fransa tarafndan yaplan teebbslerle bar bir zmn bulunmas yolundaki almalar sonucu meydana gelen yumuama ile her iki taraf da tutuklulara kt ilem yapmamak ve bunlar serbest brakmak konusunda anlatlar. Ancak Mahmud Veronada, stanbulda tutuklanan Venedikliler de savan sonuna kadar Yedikulede tutuldular.26 stanbuldaki Venedik elisi Barbaro, Osmanllarn sava hazrlklarn, byk bir filonun hazrlanarak denize alacan haber vermi ve dier taraftan da bu durumu Sokullu nezdinde protesto etmiti. Sokullu, Trklerin Kbrs zerine sefere hazrland hususunda Venedik elisini kukulandrmamak iin, donanmann Endls Mslmanlarna yardm iin yola kacan sylemi, bir yandan da yola kard kuryelerle Venedik elisinin bu haberleri Venedike ulatrmasn nlemeye almt. Ancak Venedik, btn bu hazrlklarn kendi aleyhlerine olduuna kani idi. Bunu renen Sokullu, aleni hareket ederek Venedike Kubat avuu eli olarak gnderdi. Kubat avu

1221

beraberinde getirmi olduu, sert bir slp ile kaleme alnm ve adeta ltimatom zelliini tayan notay, 28 Mart 1570de Venedik Senatosuna sunmu ve Osmanl Devletinin Kbrs ile alakal dncesi artk ok ak bir ekilde belirtilmiti.27 Osmanl Devletinin verdii notay ve ald birtakm tedbirleri bir sava ilan olarak deerlendiren Venedik, bir yandan kar tedbirler alyor, dier yandan da zaman kazanmaya alyordu. Ama btn grmeler, adann Osmanllara teslimi veya savala alnaca noktasnda toplanmaktayd. Onun iin senato, Trk isteklerini grmek iin hemen toplanm ve sonuta savaacaklarna dair karar vermitir. Senatodan kan kararda; II. Selimin son olarak yapm olduu anlamadan bu kadar kolay bir ekilde ayrlabilecei kabul edilmiyor ve Kbrsn koruyucusu durumunda bulunmas hasebiyle aday savunacak gc ve cesareti kendilerinde grdklerini ifade ediyorlard. Senatoda bartan yana olanlar, Arnavutluk ve Dalmayada bir denge meydana getirmek ve ticar imtiyazlar kazanmak karlnda, Kbrs terketme tezini veyahut adann Osmanl devletine byk bir para karlnda satlmas fikrini savunmularsa da sava taraftarlar ounlukta olduu iin bunlarn dnceleri dikkate alnmamt.28 Venedik Senatosunun 1570te sava kararndan stanbuldaki elileri Barbaro da rahatszlk duymu, ve Trklerle mzakerelerin kesilmesinin yanl olduunu ifade etmiti.29 Bu arada Osmanl Devleti sefer iin gerekli asker hazrl da tamamlam bulunuyordu. Osmanl Devletinin Kbrsa kar asker bir harekt yapmas ihtimlinin artt sralarda kalelerdeki tahkimt hzlandran Venedik, bir yandan da dostluun bozulmamas iin aba sarfediyordu.30 Ancak bir yandan Akdenizde gittike gelien Osmanl faaliyetleri, te yandan da diplomatik giriimlerin istenilen neticeleri vermemesi karsnda sava iin gerekli hazrlklara da balamlard. Bu arada kendi glerine ek olarak, yapacaklar ittifaklarla da kuvvet salama yoluna gittiler. Venedik Senatosu, Osmanl Devleti ile yaplan bar grmelerinden midini kesince Papalk ve Avrupa devletleriyle iliki kurdu. Eliler vastasyla gnderilen mektuplarda, Osmanl kuvvetlerinin ok stn olduu, eer kendilerine yardm edilmezse Dou Akdenizde ok zor durumda kalnaca ve Hristiyanln Dou Akdenizdeki son kalesi olan Kbrsn da elden kaca bildirilerek Hristiyanlk adna yardm istenmekteydi.31 Papann olumlu cevap ald tek Avrupa devleti spanya idi. Koyu bir katolik olan Kral II. Philippe Papann istei zerine Jean Andrea Doria kumandasndaki bir donanmay yardma gnderdi. Dier Hristiyan krallara yaplan yardm arlarna olumlu cevap alamayan Papa, spanyann bu yardm ile iktif etmek zorunda kald. Ayrca, Venedikle aras olmamasna ramen 1565teki muhasara ve baz korsanlk olaylar sebebiyle Osmanl Devletine de dman olan Malta, be gemi ile yardmda bulundu.32 Sonuta Venedik, Papalk ve spanya arasnda 1570 tarihli bir ittifak yapld. Ancak bu anlamann taraflarca imzas Lefkoann Trkler tarafndan fethinden dokuzbuuk ay sonra yani, 25 Mays 1571de gerekleebildi.33 Seferin Balamas ve Lefkoann Fethi

1222

Sokullunun btn itirazlarna ramen II. Selimin istei ve eyhlislamn desteiyle34 Kbrsa bir seferin kararlatrlmasn mteakip gerekli hazrlklara balanld. Neticede yzellibe para gemiden oluan donanmann 16 Mays 1570 tarihinde stanbuldan ayrlmas ile Kbrs seferi fiilen balad. Adann zaptna Vezir Lala Mustafa Paa memurdu. Ancak donanmadan Piyale Paa sorumlu idi.35 A. Limasol ve Larnakann Zabt 2 Temmuz 1570 gn sabaha doru Limasol nlerine ulaan Osmanl donanmas Limasoldan Piskopiye uzanan ky eridine herhangi bir direni grmeden kk bir keif birlii indirdi. Bylelikle oluturulan kprba daha sonra Limasol-Larnaka arasndaki blgeden ieri doru 20 kilometre kadar bir derinlie ulaacak ve Venediklilerin dzenledii birka taarruz hareketi de nlenecektir. Bu arada Leftari Kalesi, muhafzlar ve halkna verilen aman neticesinde mukavemetsiz teslim alnmt.36 Leftarinin d Limasolu savunanlarn da direnme azmini krm olmal ki fazla bir direnile karlalmadan Limasol Kalesi de ele geirildi.37 Derhal Trk idaresi tesis edildi. Venedik zulmnden kurtulan yerli ahalinin tevecch ve tezahrat o dereceye varmt ki Trkler Limasolda kk bir asker birlik ve birka gemi brakarak vakit kaybetmeden Larnaka zerine yrmeye karar verdiler. 3 Temmuz 1570 gn akama doru Osmanl kuvvetleri karadan ve denizden kuzey doudaki Larnaka nlerine ulat.38 4 Temmuz sal gn sabah vaktinde Osmanl kuvvetleri hibir direnile karlamadan Larnaka iskelesine esas karmay gerekletirdi.39 Venedikli komutan Balyone bu kartmay engellemek iin Lefkoadan istedii yardm alamaynca kendisi de Magosadan darya kamad. Ayn gn Lala Mustafa Paa da karaya karak btn komutanlarn itirak ettii bir toplant yapt.40 Larnaka nlerinde yaplan toplantda Lefkoa ve Magosa kalelerinden hangisinin daha nce fethedilmesi gerektii tartld. Lala Mustafa Paaya gre Lefkoann idare merkezi olmas hasebiyle ncelikle ve dmana herhangi bir yardm gelmeden zaptedilmesi gerekiyordu. Ayrca Lefkoa alnrsa yabanc devletler zerinde etki yapacak ve onlarn maneviyatlar sarslacakt.41 Sonuta Lefkoann fethine ncelik verilmesi kararlatrld.42 Venediklilerin herhangi bir taarruzuna kar gerekli tedbirler alnarak 22 Temmuzda Larnakaya ulalm ve Lefkoaya hareket iin btn hazrlklar tamamlanmt.43 B. Lefkoann Fethi Venedikliler dneminde Lefkoa, tahkim edilmi ve surlarla evrilmiti. Trk taarruzu balad zaman yirmibin asker ve ikiyzelli top ile de korunuyordu.44 te taraftan, etrafndaki kuyular zehirlenmi, her cins meyve aalar ile ekili alan tahrip edilerek yaklmt. Bir savunma tedbiri olmak zere ehre yakn kyler de boaltlarak Trklerin muhasara faaliyetlerini kolaylatracak btn

1223

imkanlar ortadan kaldrlmaya allmtr. Onun iin Serdar Lala Mustafa Paann Lefkoay savasz teslim etmeleri ynndeki teklifi Venedikliler tarafndan reddedildi.45 Bunun zerine Osmanl Serdar 23 Temmuz 1570 tarihinde Krehir Sancak Beyi Ferhat Bey ile Akehir Beyi Kasm Beyi nc ve konak olarak Lefkoa zerine gnderdi.46 Ayn gn yannda Mezzin-zade Ali Paa olduu halde kendisi de Tuzladan byk bir ordu ile Lefkoaya hareket etti. Osmanl ordusu 27 Temmuz 1570 gn Lefkoa nlerine vard. Lala Mustafa Paa Lefkoa yaknlarndaki Elence (Alanca)de ordugahn kurduktan sonra muhasara hazrlklarna balad. Yaplan keifler neticesinde gneyden taarruz edilmesinin yerinde olacana karar verildi. Ayrca, kuzey cihetinin gzetlenmesini ve buralara koyulacak kuvvetler marifetiyle de Venediklilerin hur hareketine mani olunmas planland.47 Osmanl kuvvetleri hazrlanan plan dorultusunda Lefkoay muhasara ederken gneydeki taarruz blgesinde ve Potocatoro ile Tripoli burlar arasnda kalan sahada toprak topu mevzileri yaplmt. Bu mevziler Lefkoa surlarna ortalama bin metre uzaklkta yer almaktayd.48 Trklerin topu mevzileri iin yaptklar kaz ii Austos aynn birinci haftas iinde bitmi ve kale altm kadar topla srekli topu atei altna alnmt. Bu atlar sonunda ehirde birok bina yklrken, kalenin burlar ve surlar da bir hayli tahrip edilmi bulunmasna ramen istenilen sonu alnamad. Bunun zerine Lala Mustafa Paa, Venedik mdafaasnn kudret ve kabiliyet derecesini lmek ve mmkn olduu takdirde kaleyi zapt etmek amac ile Podocataro ve Constanza burlarna taarruz edilmesini emretti. Podocataro burcuna kar yaplan saldr bir sonu vermedi. Fakat Muzaffer Paa tarafndan Constanzaya kar yaplan taarruz baarl olduysa da Venedik mdafilerinin taarruzu sonucunda geri ekildiler. Venedikliler ise hummal bir alma ile Trklerin topu ateinden hasar gren yerleri onarmaya ve yeni tedbirler almaya baladlar.49 Srekli topu ateinin ve iki burca kar yaplan birinci taarruzun bir sonu vermemesi zerine Lala Mustafa Paa, btn beylerbeyi, sancak beyi ve aalar bir toplantya ard. Bu toplantda: Bu kadar zamandr, gece ve gndz top ve humbara ile kale dvlmektedir. Fakat bir gedik amak ve gcmzn yettii kadar gayretlerimize ramen kaleyi zapt etmek mmkn olamamtr. Bu gln giderilmesi iin acele baz tedbirler almak gerekmektedir. Kale, yaps itibariyle ok salam yaplmtr. Bundan baka ta duvarlarn gerisinde dalar gibi toprak ylm olup, atlan gllelerin kendi crm kadar duvarlarn talarn delmekte ve fakat bu toprak ynlar iinde kaybolup gitmekte olduu hepimizin malumu olmutur. Bu eit kaleleri byle topla dmek suretiyle skmek, koparmak ve sonunda zapt etmee almann kan kaybndan baka bir sonu vermediini, yaptmz birok tecrbeler sonunda grm ve renmi bulunuyoruz dedi.50 Kale muhasaralarnda bulunmu olan tecrbeli beylerbeyi, sancak beyi ve ocak aalarnn tekliflerini dinledikten sonra o devirde kalelere taarruz konusunda uygulanmakta olan Trk sevk ve idare geleneklerine uyarak, birliklere kazma krek datp topran srlmesi, yani zikzak izmek

1224

suretiyle alan mevziler ile derin hendeklerden ilerlenilmesini, kale nndeki hendeklerin de toprak, aa vesaire ile doldurularak kale duvarlarnn temellerine varlp, lamlar amak suretiyle surlar zerinde giri ve hcuma msait gedikler almasn emretti.51 Gece gndz almak suretiyle toprak srp taarruz srasnda savunanlarn yan atelerinden kendilerini koruyan Trkler, kuvvetli topu ateinin de yardm ile sratle ilerleyerek, kalenin ok yaknlarna kadar sokulmay baardlar. Venediklilerin yaptklar su hendeklerini ele geirerek kaleye daha yakn bir mesafede ikinci bir hatta yeni topu mevzileri meydana getirdiler. Rodosun zabt srasnda kullanlan toplar da bu yeni mevzilere yerletirildi. Bu suretle kale daha yakndan ve iddetli bir ekilde dlmeye baland. Lefkoada tahribat artmaya balaynca, halk arasnda byk apta can kayb meydana geldi. Bunun zerine Venedikliler 15 Austos 1570 Sal gn52 Trklerin taarruz dzenlerini bozup, mevzilerini ve zellikle ehre fazla zarar vermekte olan toplu mevzilerini tahrip ve ilemez hale getirmek amacyla Karaman ve Anadolu eyaletlerine mensup birliklerin bulunduklar blgeden bir k hareketi yapmay kararlatrdlar. Bu hareket iin Caesar Piovene grevlendirildi. Plana gre Piovene emrindeki be yz svari ile birlikte Venedik askerleri ile birlikte Venedik askerleriyle yerli halktan oluan yaklak bin kiilik zrhl bir kuvvetle bu hur harektn gerekletirecek ve aniden saldrlan Trk siperlerindeki askerler imha edilecekti. Venedik kuvvetleri, Pioveninin komutasnda, Trklerin istirahat saatinde kaleden kp hcuma geti. Bir direnile karlamadan kolayca Trk siperlerine yaklat ve tm gleriyle saldry balatt. Bu saldr Trkleri gafil avlad ve bozgun halinde geri ekilmelerine neden oldu. Venedikliler pelerinden giderek, kamplarna kadar Trk askerlerini takip ettiler.53 Pioveni komutasndaki Venedik askerlerinin Trk siperlerine verdii byk hasar neticesinde Lala Mustafa Paa, askerin toplanarak derhal kar hcuma geilmesi emrini verdi. Trk kuvvetlerinin saldrya gemesinden sonra Venedik kuvvetleri geri ekilmek mecburiyetinde kalm ve nemli adamlar katledilmiti. Lala Mustafa Paa, Venediklilerin yaptklar hurc hareketinin baarszlkla sonulanmasndan sonra tekrar teslim ol arsnda bulunmu ve halkn can ve malna dokunulmayaca belirtilerek mdafiilerden ehri teslim etmelerini istemitir.54 Fakat mdafiiler bu arya olumsuz cevap vererek kaleyi sonuna kadar koruyacaklarn bildirdiler. Trkler, yeni bir saldr iin hazrla balayarak burlarn ve surlarn tahribi iin topu ateini ve lam ama iini hzlandrdlar.55 Ardndan da 29 Austos 1570 Sal gn Prodokataro, Konstanza, Davilia ve Tripoli burlarna kar byk bir taarruz balattlar. Bir ara Konstanza burcunun korkuluk duvarlarn ele geirmeyi de baardlar. Fakat orada tutunamadklar iin kesin bir sonu elde edemediler.

1225

kinci taarruzdan sonra Lala Mustafa Paann iki saatlik bir mtareke teklifi zerine taraflar, Constanza burcunda bulutular.56 Mustafa Paann mmessili, tarafndan msait artlar altnda teslim olmalar hususunda Venediklilere teklif gtrld. Venedikliler, yaknda donanmalarnn gelerek imdatlarna yetieceine dair olan umutlarn henz yitirmemi olduklarndan, son ana kadar mukavemet gstermee kararl olduklarn bildirdiler. Bunun zerine Lala Mustafa Paa, nc bir genel taarruz iin esasl hazrlk yaplmasn kararlatrd ve gereken emirleri verdi. Bu arada lam atma ilerine de hz verildi. Ayrca toplar daha ileri yaklatrlarak kalenin surlar ve burlar dzenli ve srekli olarak dvlmeye devam edildi. Lala Mustafa Paa, Austos aynn sonunda bir yandan Rodostan, dier taraftan Piyale Paann keif iin Girit Adasna gnderdii alt kadrgalk keif kolundan nemli bilgiler ald. Giritte yalnz Venedik filosunun mevcut olduu, hastalk sebebiyle vukua gelen kayplar gidermek iin gemici ve kreki topladklar ve yakn bir gelecekte mttefik deniz kuvvetlerinin de Kbrsa gelmelerinin mmkn olmad hakknda bilgi sahibi oldu.57 Bunun zerine Lefkoa kalesine kar yapmay dnd bu nc genel taarruzda kullanlmak zere, Piyale Paadan Tuzla krfezinde bulunmakta olan donanmadan takviye kuvvetleri gndermesini istedi. Piyale Paa, her gemiden yz sava semek suretiyle yaklak olarak yirmi bin kiilik bir kuvvet ayrd ve Lefkoaya gnderdi.58 Bu kuvvetler 8 Eyll 1570 akam Lefkoa nne geldiler. Bu takviye kuvvetleri kale nndeki askerlerin morallerini ok ykseltti. Osmanl kuvvetleri, 9 Eyll 1570 Cumartesi sabah afakla beraber topu ateinin destei altnda ve evvelce hazrlanm olan lamlarn da atlmasyla gneyde bulunan drt burca kar kalenin btn gney cephesi boyunca iddetli bir genel taarruza getiler. Bu taarruz, kalenin muhassarasndan beri o gne kadar yaplan taarruzlarn on beincisini tekil ediyordu.59 Osmanl taarruzu ilk meyvalarn Podocataro burcunda verdi. Karaman ve Anadolu Beylerbeyliklerine bal eyalet askerleri buray ele geirmeyi baard. Osmanl kuvvetleri, ilk olarak buradan ehre girdiler. Bu suretle Lefkoa Kalesi 9 Eyll 1570 gn kuluk vakti fetholundu.60 Daha sonra Constanza ve Pripoli burlar da birbiri ardndan zapt edildi. Kostanza burcuna Trk bayrann dikilmesiyle dman tabyalar dalmaya balad ve nihayet Lefkoa tamamyla ele geirildi.61 Vali Dandalonun kesik ba Girne ve Baf kalelerine gnderildi. Lefkoann zaptnn ok etkisi ksa srede buralarda da tesirini gstermi ve savasz teslim olduklar takdirde halkn can ve mallarna dokunulmayacana dair yaplan teklife olumlu cevap verildii iin her iki kale de savasz teslim alnmtr.62 Lala Mustafa Paa, Lefkoann zaptyla beraber ayn gn Avlonya Sancak Beyi Muzaffer Paay Kbrs Beylerbeyliine atad. Yeni validen derhal burasnn onarlmasn, savunulur bir hale konulmasn, Trk ehitlerinin gmlmesini ve ehrin tam ortasnda bulunan Ayasofya (Saint Sophia) Kilisesinin camiye evrilmesini istedi.

1226

Kara Harektnda kinci Safha: Magosann Fethi Lala Mustafa Paa, Lefkoa Kalesinin zaptndan sonra Girne ve Bafta olduu gibi Magosa iin de sulh yolu ile teslim edilmesini teklif etmiti. Bu arada Lefkoa Valisi Bandolonun kesik ba Magosa Kalesi Muhafz Bragadine gnderildi.63 Bilindii gibi Trk fthat siyasetine gre sulh yolu ile teslim olan kalelerin ahalisinin mal ve canlarna dokunulmazd. Burada da ayn yol denenmi fakat Venedikten takviye geleceini mit eden Bragadin bu teklifi reddetmi idi. Byle bir kararn ortaya kmasnda kalenin ok muhkem olmasnn da nemli rol bulunuyordu. Bunun zerine Magosa Kalesinin muhasarasna karar verildi. A. Osmanllarn Magosa Kalesini Muhasaras ve Savan Seyri Osmanl nc kuvvetleri 16 Eyll 1570 tarihlerinde Magosa Kalesi nlerinde grnmeye balad. Bunlar bir gn sonra Lala Mustafa Paa komutasndaki esas birlikler izledi.64 Paa, 21 Eyll Perembe gn Magosa Kalesi yaknnda Pomadamoda kararghn kurdu.65 Daha nce grevlendirdii Mara Beylerbeyi Mustafa Paadan kalenin durumu ile alakal bilgileri ald. yaplan keif ve incelemelerden Magosa Kalesinin, zamann en muhkem kalelerinden birisi olduunu anlalmaktayd. Bu sebeple giriilecek askeri harektn Lefkoa Kalesinin muhasarasndan daha uzun srebileceini gren Lala Mustafa Paa muharebe mevsiminin gemekte olduunu da dikkate alp sadece kalenin muhasaras ve gzetlenmesi ile iktif edilmesini kararlatrd ve burann zaptn, takviye kuvvetlerini de aldktan sonra ilkbaharda gerekletirmeyi uygun grd. Paa, belki de bu muhasara mddetince ortaya kabilecek alk ve meydana gelmesi muhtemel dier skntlar sebebiyle kalenin teslim olabileceini dnmekte idi. Bu arada Osmanl donanmas Kbrs sularnda dolamakta ve Venedikten gelebilecek her trl yardm engelleyebilecek tedbirleri de almakta idi.66 Ayrca, kaledeki mdafilerin saylarnn az oluu da Paay byle bir dnceye sevketmiti.67 Osmanl Ordusu 1570 Ekim ay bandan itibaren k hazrlklarna balam, bir taraftan mevziler kazlrken dier taraftan da takviye birliklerinin gelmesini beklemeye koyulmutu.68 Bu meyanda kalenin zaman zaman bombardman edilmesi dmann muhtemel k hareketlerine kar koymak ve karakola memur birlikleri, lzumunda desteklemek ve ilkbaharda yaplacak taarruzlara ksmen hazrlk olmak zere baz topu mevzileri yaplmas da kararlatrld. Genellikle drt yerde yaplan bu topu mevzileri, arazinin kumluk oluu sebebiyle aa, ta vesaire ile pekitirildi.69 Topu mevzilerinin inas eklinde ar bir tempo iinde geen k aylarndan sonra tahkimat ileri hzlandrlarak 25 Nisan 1571 tarihinden itibaren byk lde yaklama yollar ve metrislerin almasna balanld.70 Bu maksatla Kbrs Beylerbeyi Muzaffer Paa daha nce fethedilen Tuzla, Lefkoa, Girne ve Baftan temin edilen yerli ahaliyi kaz ilerinde kullanmak zere Magosaya gndermiti. Bu tahkimat, daha ziyade Magosann gney kesiminde gerekletirilmiti.71 Ayrca, tahkimatn yaplmas srasnda Trkler, ehri srekli olarak gz altnda bulundurmak amacyla kiriler

1227

ve gemi malzemesinden faydalanarak, tahta kuleleri de bulunan, kaleye benzer iki kule yaptlar. Bunlardan birisi ky tarafnda, dieri ise Percipolloda idi.72 Yaklama yollar ve metrisler sayesinde kaleye yava yava fakat emin admlarla ilerleyen Trkler, nihayet 1 Mays 1571 gn baz yerlerde surlarn nnde bulunan su hendeinin d duvarlarna vardlar.73 Muhasara hazrlklar Mays aynn ilk haftasnda hemen hemen tamamlanm ve 12 Mays 1571 tarihinden itibaren de kale, Trk topusu tarafndan dvlmeye balanmtr.74 Bu topu taarruzuna 18 Mays 1571 tarihinden itibaren de piyade kuvvetleri dahil olmaya balam Magosa iddetle muhasara altna alnmt. 21 Haziran 1571 sabah Canbolad Bey tarafndan Arsenal burcunun altnda patlatlan ilk lam mteakip Magosa Kalesine piyade taarruzu da balad. Canbolad Beyin, daha ziyade mevzii kalan taarruzu zerine Lala Mustafa Paa, bir komutanlar toplants tertip ederek taarruzlarn bu ekilde mnferit ve mevzii deil bir btn halinde yaplabilmesi iin her kolda toprak srme ve lam atma iine nem verilmesini ve bunun her tarafa temil edilmesini istedi.75 Magosa Kalesine yaplan ikinci taarruz bizzat Lala Mustafa Paann idaresinde ve cephenin tamamnda birden gerekletirildi. Bu seferki, taarruzda daha ziyade kalenin gney blgesinde yarm ay eklinde bulunan tabyalar seilmiti. Andruzzi burcunun btn cephesi ve iki yan tamamen denecek ekilde ykld. Platformu havaya utu. Kale mdafilerinin alan gedikleri onarmalarna engel olunmak iin, lamlar patlar patlamaz, topu bombardman da balad. Topu ateinin kesilmesinin ardndan Trk birlikleri hcuma kalktlar. Kale mdafileri her tarafta suni ate kullanmak ve el humbaralar atmak suretiyle bu hcumlar durdurabildiler. Her iki taraf da ar kayplar verdi. Trk kuvvetleri 30 Haziran 1571 gnk taarruz srasnda Arsenal burcuna da denizden topu atei atlar. Trk kadrgalarnn topu ateiyle desteklenen ve yedi saat iinde alt hcum gerekletirilen Arsenal burcu blgesinde de ok iddetli ve kanl arpmalar oldu. Buradaki savalar ancak hava kararrken sona erdi. Bombardmanlar srasnda kalenin surlarnda, kule ve burlarnda ok ar hasarlar meydana geldi.76 Fakat, bu baarlar niha zaferi getirmee yetmemekteydi. ki byk taarruzun sonusuz kalmas zerine Trkler, 9 Temmuz 1571 gn nc taarruzu balattlar. Fakat, bu taarruzun iddetli bir ekilde cereyan etmesi ve Trk kuvvetlerinin daha az zayiatla kaleyi zapta muvaffak olabilmesi iin bir takm ek tedbirler almak mecburiyeti hissedilmiti. zellikle 7 Temmuz 1571 gn Kbrs sularnda bulunan krk kadrgalk Trk filosunun komutan Arap Ahmed Bey kendi sancak gemisinin itirakiyle limann gneyindeki harekat ssne krk kadar top kartt. Ayrca, kaleye daha yakn olmak zere yedi tane kule yaptrlmt. Bunlarn bazlar kale surlarndan yksekti. Bu suretle yksek kulelerden yaplan atlar sayesinde isabet oran ykselecek ve mukavemet byk lde krlacakt. 8 Temmuz 1571 gn topu kuvvetlerinin katlmasyla kale iddetli bir ekilde bombardman edildi.77

1228

9 Temmuz 1571 Pazartesi gn sabah Trk kuvvetleri btn gney cephesi boyunca taarruza geti. Balca hcumlar Canbolad Bey kuvvetleri, Anadolu birlikleri, yenieriler ve Beyehir Beyi Mehmet Bey tarafndan yapld. O gn gerekletirilen yedi hcum sonunda Trkler, Andruzzi burcunun da altna girdiler. Drt gnlk aradan sonra 14 Temmuz 1571 gn Arsenal ve Lemsos burlar arasndaki gney blgesinde Trk taarruzu tekrar balatld. Trk kuvvetleri bu drdnc taarruzunda, bir evvelki taarruzda ykarak ele geirdikleri Anduruzzi burcundan Lemsos kapsn youn bir ekilde topu ateine tutmaya baladlar. Temmuz aynn ortalarna gelindiinde artk Magosada durum Trklerin lehine deimeye balamt. Nitekim, Lemsos Papaznn Bragadine anlattklar hem kale mdafilerinin durumunu hem de Trk muhasarasn izah edecek mahiyettedir.78 Lemsos burcunu ele geirmek zere Sivas, Karaman, Mara ve Kbrs beylerbeyliklerine bal askerlerden seilen gnll ve serdengeti erlerden kurulu bir birlik, ikindi vakti hcuma geti. Bu hcum srasnda Venedikliler ar kayplara uradlar. Trkler de bei sancakbeyi olmak zere bir hayli ehit verdi.79 Trk kuvvetleri, 17 Temmuz 1571 gn Lemsos k geidinin demir kaps nne klliyetli miktarda odun yd. Zift, katran, neft ve ya karmndan bir eit macun haline gelmi bulunan yanc maddeleri atelediler. Dier taraftan, yabanclarn teglia dedikleri bir cins aac da tututurdular. Bu aa yanarken, alevden ziyade, tahamml edilmez pis bir koku ve duman yaymaktayd. Bu yanma sonucu olarak demir kap bir kurun gibi eridi. Mdafiler kaln ve ift duvarla kapy kapatmaya altlarsa da, buradan ekilmek zorunda kaldlar. 19 Temmuz 1571 gn Trkler Santa Napada olduu gibi Andruzzi burcunun k kapsn da krp ele geirdiler. Kalenin kemeri altna yerletilerse de mdafilerin kar taarruzu sonucu daha fazla ilerleyemediler.80 Trk kuvvetleri, 20 Temmuz 1571 gn iddetli bir taarruza geerek Lemsosun ikinci kulesinin dibine yanatlar ve bu kulenin dehlizlerine girdiler.81 Lala Mustafa Paa Venediklilere teslim olmalar iin 23 Temmuz 1571 tarihinde son teklifini yaparak bu yndeki bir mektubu Bragadine gnderdi. Venedik komutan, topraklarn savunacaklarn bildirerek bu teklifi reddetti. Halbuki, Magosa garnizonu artk son gnlerini yayordu. Yiyecek ve iecek bakmndan hemen hemen hi bir ey kalmamt. Esasen mevcutlar bir hayli azalm olan Venedik askerinde yara almayanlarn miktar ancak 500 kadard. Bunlar da uykusuzluktan ve yorgunluktan bitkin durumda idiler.82 Trkler, 29 Temmuz 1571 Pazar gn yine kalenin Arsenal ve Lemsos burlar arasndaki gney kesiminde imdiye kadar grlmemi iddette genel bir taarruza getiler. Bu Magosaya kar giriilen altnc taarruz idi. Taarruza gemeden evvel kule ve burlarn altnda hazrlam olduklar lamlar da patlattlar. Bu patlama sonucu kale duvarlarndan baka btn savunma mevzileri de altst oldu. Yaplan bombardmanlar ve atlan lamlardan meydana gelen toz ve duman dolaysyla gz gz grmez olmutu. Her iki taraf da g artlar altnda savayordu. Cephe hattnda

1229

savamakta olanlarn te ikisi ld ya da yaraland. Lemsos k civarnda patlatlan lamdan lenler arasnda toplama svarileri komutan Peter Randacchi de vard. Dier taraftan Arsenal burcunda patlatlan lam, burcun geri kalan ksmn da tamamen ykt ve sadece iki duvar kald.83 B. Magosann Teslimi 31 Temmuz 1571 gn de savalar devam etti. Msait bir zamanda 200 kadar seilmi neferden kurulu bir Trk birlii, Lemsos burcunun dibindeki ykntlara vararak hendeklere girdiler. Buradan da ikici plandaki duvara vardlar. Bu duvardan gedik aarak ehre girme arelerini aratrdlar.84 Bu arada afakla beraber yine iddetli bir taarruz balatld. Bu hcumlara ellerinde grzleri olduu halde komutanlar da bilfiil katlarak askerleri tevik ve tei ediyorlard. O srada Lemsos burcunda hazrlanm olan gedikten girilerek burcun ikinci plandaki kulesinin zirvesi ele geirildi ve buraya Trk bayra dikildi. Bu durumu gren Venedikliler, artk mukavemet etmenin imkansz olduunu anladlar. Beyaz bayraklar ekerek teslim olduklarn bildirdiler.85 Artk Magosa da zapt edilmi, Kbrs adas bilfiil ve btnyle Trk kuvvetlerinin kontrol altna girmiti.86 Bu suretle onbe buuk ay sren Kbrs harekat tamamlanm ve Ada btnyle feth edilmi ise de, bu Trklere bir hayli pahalya en az 50.000 ehide mal olmutu. Nitekim bu miktar bir ksm yerli kaynaklar 40.000, yabanc kaynaklar ise 80.000 olarak bildirmektedirler. Magosa Kalesinin burlar zerinde beyaz bayraklarn dalgalanmas zerine Lala Mustafa Paa taarruzu durdurdu. Her iki taraf da atei kestiler.87 Bir vire anlamas iin grmelerde bulunmak zere yetkili bir kii gnderilecei Venediklilere bildirildi. Sonra Mustafa Kethda grmelerde bulunmaya yetkili klnp yanna Yenieri Aas Yahya Kethda da katlarak Magosa kalesine gnderildi. Trk delegasyonu kalenin kuzeydousunda ve kyda bulunan Diamante burcuna gitti. Astorre Baglione, yannda 100 akmakl tfekle tehiz edilmi bir birlik olduu halde, Trk temsilcilerini karlad. Venediklilerin mmessili olan Kont Hercules Martinengo ve Magosann ileri gelenlerinden M. Colti, rehine olarak Trk karargahna gitmek zere da Diamente burcuna ktlar. Lala Mustafa Paann olu Nide Sancak Beyi Mehmet Bey de bir svari birliiyle Venedik mmessillerini karlad. Onlar babasna takdim etti. Mustafa Paa onlara kaftanlar giydirdi ve iyi karlad. Bragadin ve Baglione tarafndan kabul edilen Trk temsilcileri, Trklerin kaytsz ve artsz teslim tekliflerini bu iki Venedik komutanna ilettiler. Venediklilerin Trk tekliflerini kabul etmeleriyle bir Vire anlamas imzaland. Buna gre: Hacca giderken Venedikliler tarafndan yakalanan 50 Trk esiri iade edilecekti. Magosada bulunan Venediklilerle, aileleri, ocuklar ve eyalar serbeste memleketlerine dnmek zere Girite gnderilecekti. Kalede bulunan toplardan bei komutanlarn at ve pek az miktarda baz hafif silahlar da beraberlerinde gtrebileceklerdi. nsan, eya ve malzemeyi gtrmek zere bir Trk filosu tahsis edilecekti. ehirde kalan yerli halkn mal ve canlarna

1230

dokunulmayacak, bunlar dinlerinde serbest kalacaklar, g etmek istedikleri zaman mallarn da alarak, diledikleri memlekete serbeste gidebileceklerdi.88 C. Venediklilerin mhas Vire anlamasnn imzalanmasn mteakip Trk birlikleri ehrin be kilometre anda ordugaha getiler. 2 Austos 1571 tarihinde Lala Mustafa Paa ehre yiyecek ve iecek maddeleri gnderdi. Ayn gn Arap Ahmet Bey komutasnda kadrga, yedi karamrsel ve bir kk yk gemisinden kurulu bir Trk filosu, limann zincirle kapal ksmnn d tarafna geldi. Evvela kadnlarla ocuklar, bunlardan sonra da bir ksm eyann gemilere yklenmesine balanld. 3 Austos 1571 gn de birlikler gemilere bindiler. Bu meyanda gitmesine msaade edilen be topla binek at da gemilere yklendi. 4 ve 5 Austos 1571 gnleri de gemilere binme ve ykleme ileri devam etti. Son olarak da Arnavutlar ve yerli halktan gitmek isteyenler ve aileleri ile bir ksm Venediklilerin binmesiyle gemiler tamamyla doldu.89 Bunun zerine Bragadin, ehrin anahtarn bizzat teslim etmek ve Lala Mustafa Paaya teekkr ve veda ziyaretinde bulunmak amacyla Martinengoyu Trk karargahna gnderdi.90 Paa tarafndan kabul edilen Martinengo, askerin geri kalan ksmn bindirmek zere gemi daha tahsis edilmesini ve Bragadinin de veda ziyaretinde bulunmak istediini arz etti. Bu suretle Venediklileri nakledecek Trk filosunun gemi mevcudu 14e ykselmi oluyordu.91 Bragadin, 5 Austos 1571 gn gece saat 21de Trk ordusunun muzaffer bakomutan Lala Mustafa Paann otana gitmek zere kaleyi terketti. Yannda Astorre Baglione, Louis Matinengo, Antony Kirini (Jean Antonie Quirini) ve dier yksek rtbeli subaylarla 50 kadar muhafz asker ve 300 kiilik Venedikli, Rum ve Arnavuttan kurulu bir blk de kendilerine elik ediyordu.92 Gelenler Mustafa Paa tarafndan byk bir nezaket ve hatta samimiyetle kabul edildiler. Lala Mustafa Paa kendilerinin hatrlarn sordu. Bir sre sohbet ettikten sonra, Venediklileri Girite nakledecek olan Trk filosunun orada alkonulmalar ihtimali olduu gibi, denizde donanmanz var, dn esnasnda bir taarruza da uramalar pek ala mmkndr diyerek Venedikli komutanlardan birisinin, bu ihtimallere kar rehin olarak braklmasn istedi.93 Bragadin, bu istek karsnda teslim (vire) artlar iinde byle bir maddenin mevcut olmadn ve rehin olarak da yannda bir kimse bulunmadn beyan etti. Lala Mustafa Paa da Kiriniyi gstererek onun kalmasn istedi. Bunun zerine Bragadin: Bir bey deil, bir kpek bile alkoyamazsn diye ok irkin ve irkin olduu kadar da kstaha bir cevap verdi. Bragadinin bu cevabna fena halde sinirlenen Paa, bu defa 50 Mslman esirin teslimini istedi.94 Vire artlar gereince bunlarn geri verilmeleri gerekiyordu. Fakat, esirlerin hepsi ehit edilmilerdi. Bu anlamann bozulmas anlamna geliyordu. Lala Mustafa Paa, elli Trk esirine karlk Venedikli komutanlardan on tanesinin katledilmesini emretti. Lala Mustafa Paann otandan dar karlan subaylardan bata Astorre Baglione, Antony Kirini ve Louis Martinengo olmak zere on tanesi, balar kesilmek suretiyle idam edildiler. Bragadinin ise hemen orada kulaklar kesilerek hapse gnderildi. Daha sonra da idam edildi.95 Gemilere bindirilmi olan kadn, ocuk ve askerlerle btn silahlar ve eyalar boaltld. Kadn ve ocuklar

1231

adada iskan edildiler. Venedik kuvvetlerine mensup bulunan 4000 asker, esir kabul edilerek forsa olarak kullanlmak zere Trk donanmasna verildi. Lala Mustafa Paa, 9 Austos 1571 Perembe gn muhteem bir trenle Magosa ehir ve kalesine girdi.96 Evvelce Latin katedrali olarak kullanlan Ayasofya katedralinin cami olarak dzenlenmesi iin minber ve mihrap yaplmasn emredip, 17 Austos 1571 Cuma gn yine merasimle ehre girerek bu camide Cuma namazn kld. Lala Mustafa Paa, adann idar ilerini dzenledikten sonra 15 Eyll 1571 Cumartesi gn Kbrstan ayrlp, stanbulda Kbrs Fatihi unvanyla ve byk bir trenle karland.97 Kbrsn fethi tedricen gerekletii gibi idari tekilt da peyder pey kurulmutur. Lefkoa Kalesinin 9 Eyll 1570 tarihinde dmesinden hemen sonra Adada Osmanl idar tekilt kurulmaya baland98 ve Kbrs adas bir eylet addedilerek Avlonya sanca Beyi Muzaffer Paa buraya ilk beylerbeyi olarak tayin edildi.99 Toroslarn uzantsnn bir paras olan ve ancak 9280 km2lik bir alana malik bulunan Kbrs bir beylerbeylik olacak derecede geni deildi ve bu adann da merkeze balanmas gerekiyordu. Bu yzden, Cezayir-i Bahr-i Sefid Eyletinin Geliboluya balanmasnda olduu gibi, Kbrs Beylerbeylii de ilk bata Merkeze balanmtr.100 Zamann nemi dolaysyla eylet yaplmsa da, bunun glendirilmesi, kendi kendine yeter hale gelmesi iin de Anadoluda baz sancaklar balanmtr.101 1 Austos 1571 tarihinde Magosa zapt edilip Kbrs adas tamamyla Osmanl topraklarna fiilen katldktan sonra, Kbrs Beylerbeyliine Sinan Paa ve Magosa Sancakbeyliine de Hamza Bey tayin edilmilerdir.102 Ayrca Kbrs Beylerbeyliinin kendi kendine yeter duruma gelmesi ve Adann savunmasnda tmarl sipahilerden istifade edebilmek iin, Anadolu Beylerbeyliinden Alaiye,103 Karaman Beylerbeyliinden de -il,104 Dulkadir Beylerbeyliinden baland.107 ise Sis105 ve Halep Beylerbeyliinden Tarsus106 sancaklar Kbrsa am Beylerbeyliinden

Trablusam Sanca Kbrs Beylerbeyliine balanmsa da tahsilatn g olmas hasebiyle am Beylerbeyliinin teklifi ile 1573 tarihinde tekrar eski ekline tebdil edilecektir.108 nebaht Malubiyeti ve Barn Yeniden Tesisi Kbrsn nemli kalelerinden Lefkoa ve Magosann Trkler tarafndan fethedilmesi ve Kbrsn hemen hemen tamamyla Osmanl Devletinin kontrol altna girmesi Venedik bata olmak zere btn Avrupada byk aknlk ile heyecan yaratmt. Ama Papa V. Pius de bir yl nce teebbs ettii kutsal ittifak gerekletirmeyi baarm ve Dou Akdenizde genel bir saldr iin hazrlklar tamamlamaya koyulmutu.109 Bu arada Kutsal ittifak dolaysyla Venedik ve Papala gz da vermek maksadyla Adriyatik kylarna alan110 ve bu kylarda nemli baz kaleleri zapt eden Trk donanmas Venedikte yeniden byk bir panik yaratm, onlar bir takm asker tedbirler almaya sevk etmiti. Ama sefer mevsiminin gemesi sebebiyle Trk donanmas, Adriyatik kylarnda kuzeye doru ilerleyiini durdurarak geri dnmek mecburiyetinde kalm ve nebahtya ekilmesi uygun

1232

bulunmutu.111 Ne yazk ki, burada 7 Ekim 1571de kutsal ittifak donanmasnn taarruzuna urad112 ve byk bir malubiyet ald. Ancak savata sa cenah kumandan bulunan Cezayir-i Garb beylerbeyi Ulu Ali Paa kendi cephesinde mttefiklere zayiat verdirmi, donanmasn salimen kurtarmt. Ali Paa bu baarsndan dolay Kapudan- deryalkla taltif ve Ulu ad Kla tebdil edilerek dllendirilmitir.113 nebaht galibiyeti, Avrupallara Kbrsn kaybn unutturmu byk bir heyecan uyandrmtr. Venedikliler mttefikleriyle birleerek nebahtda bir deniz sava ve zaferi kazanm olmalarna ve Trk donanmas hemen hemen yok olmasna ramen, bata Sokullu Mehmed Paa olmak zere Kaptan- Derya Kl Ali Paann ve btn memleketin byk gayret ve himmetleri sonucu ok ksa bir zamanda 250 kadrgalk yeni bir donanma meydana getirilmiti. Bu yenilgiden yedi ay gibi ksa bir sre sonra donanmann yeniden denize almas karsnda, nebaht zaferinin sarholuu sonucu Trk hamet ve satvetini krmak hayaline kaplm olan mttefikler, bunun mmkn olamayacan ok ksa bir zamanda anlamlard. Bu sarholuktan ilk uyanan Venedikliler de Osmanl Devleti ile anlamak zorunluluunu duymulard.114 Trklerden Bosna Beylerbeyi Ferhat Paann bakanlnda nianc Feridun Bey, Bab- Ali Tercman Oram Bey ve Sokullunun doktoru Rabbi Salamon; Venedikliler tarafndan da stanbuldaki temsilcileri Marko Tenono Barbarom ve fevklade temsilci Mocenigo, hkmetleri adna bar grmelerine stanbulda baladlar. ay sren bar grmelerinden sonra 7 Mart 1573 tarihinde bir antlamaya varld. 18 Mart 1573 aramba gn de 7 maddelik bir bar antlamas imzaland.115 Bu anlamada yer alan Kbrs adas fiilen ve hukuken Trklere getii cihetle, eskiden Venedikliler tarafndan Trklere denmekte olan yllk 8.000 altn filorin, bundan byle denmeyecek hkm ile Osmanl Devleti Kbrs Adasn hukuken ve fiilen topraklarna katmaya muvaffak olmutu.

1 2

Vergi Bedevi, Balangcndan Zamanmza Kadar Kbrs Tarihi, Lefkoa 1965, s. 94. BOA. MD. 9, s. 89, hkm 231; smail Hakk Uzunarl, Kbrsn Fethi ile Lepant

(nebaht) Muharebesi Srasnda Trk Devleti le Venedik ve Mttefiklerinin Faaliyetlerine Dair Hazinei Evrak Kaytlar, Trkiyt Mecmuas III, (1935), s. 257. 3 Nitekim, 1471deki Osmanl-Karaman mcadelesinde Karamanoullar, Uzun Hasandan

yardm talebinde bulununca o da Hristiyanlara yani Rodos valyelerine ve Kbrs kralna bavurarak 30.000 kiilik orduyu Alaiye beyinin birlikleri de dahil, mterek dman olarak saydklar Osmanl Devleti zerine yollamtr. Bkz. smail Hakk Uzunarl, Osmanl Tarihi II, stanbul 1988, s. 93. 4 Kbrs Seferi (1570-1571), (nr. Genelkurmay Harp Tarihi Bakanl), Ankara 1971, s. 11;

V. Bedevi, a.g.e., s. 94.

1233

Selaniki Mustafa Efendi, Tarih-i Selniki, (nr. M. pirli), stanbul 1989, s. 77; 1569

sonlarna doru Msra gitmekte olan Msr Hazine Defterdarnn gemisinin korsanlar tarafndan yamalanmas olay da II. Selimi ok hiddetlendirmi ve fetih kararn hzlandrmtr. [Bkz. Ktib elebi, Tuhfetl-Kibar fi Esfaril-Bihar I, (nr. O. . Gkyay), stanbul 1980, s. 903] Endls Mslmanlarnn 1570de II. Selime yaptklar son mracatlar zerine, padiah Endls halkna gnderdii fermanda bundan akdem ol canibe donanmay- humayunum gnderilp ahal-i islmiyeye her vechile muavenet ve muzaheret olunmak niyyet-i humayunum olmudur. Lakin Kbrs keferesi nakz- ahd idb Mslmanlarn hac ve ticaret yollarn kesip tecavzde bulunduklar iin adann fethinden. sonra. eklinde bildirmektedir. Bkz. BOA. MD. 9, s. 89, hkm 231; Osman Turan, Trk Cihan Hakimiyeti Mefkuresi Tarihi II, stanbul 1978, s. 441. 6 Bkz. Joseph Von Hammer, Byk Osmanl Tarihi IV, stanbul 1990, s. 5 vd.; Bkz.

Alphonse De Lamartin, Osmanl Tarihi I, (nr. S. Bayram), stanbul 1991, s. 500. 7 Yasef Nassi, aslen Portekiz Yahudisi olup ticaret ve bankaclkla hreti artan Mendes

ailesinin bir yesiydi. Mendes-Nassi bankasn kurarak nemli bir hale gelen Nassi artan serveti sayesinde siyasal amalar peine dmtr. Bkz. Taner Timur, Osmanl Devletinde Para ve Politika Sokullu Mehmed Paa ve Yasef Nasi, Tarih evresi. XIV, (Ocak-ubat 1995), s. 6. 8 Aslnda bu iddialarn znde bir yandan XVI. yzyl Avrupasnda byk lde etkili olan

ve spanyada da netice alan anti-semitik dnce te yanda da Yahudilerin her dnemde bir yurt kurma ideali yatmaktadr. Zira bu iddialara gre stanbula gelmeden nce Yasef Nassi Venediklilerden ada satn alp bir Yahudi yurdu kurmak istemise de bunda baar salayamamt. Dolaysyla II. Selim zerindeki nfuzundan istifadeyle gya Kudse ok yakn olan Kbrs bir Yahudi yurdu haline getirerek oraya prens veya kral olmak istiyordu. Hatta bir iki alemi esnasnda bu yolda bir vaad de almt. Bkz. A. De Lamartin, a.g.e., I, s. 500. 9 Kbrsn fethinden sonra Nassiye bir ey verilmedii gibi tayin edildii Kiklad Adalar

Dkal da ksa bir sre sonra elinden alnacaktr. (Bkz. . H. Uzunarl, a.g.e., II, s. 685) Yasef Nassinin, 1579 tarihli bir hkmde, en son Nake dkas iken ld bildirilmektedir. Bkz. BOA. MD. 41, s. 259, hkm 561. 10 11 Halil Fikret Alasya, Tarihte Kbrs, Lefkoa 1988, s. 26 vd. Mslmanlarn Kbrs zerine seferleri hakknda bkz. Abl-Farac Tarihi I, (nr. . R.

Dorul), Ankara 1987, s. 180; Belazri, Fth el-Buldan, (nr. M. Fayda), Ankara 1987, s. 219 vd. 12 13 Bkz. BOA. MD. 12.5.17. hkm 19 Bkz. Ahmet C. Gaziolu, Kbrsta Trkler (1570-1878) 308 Yllk Trk Dnemine Yeni Bir

Bak, Lefkoa 1994, s. 150.

1234

14

TK. KKA. TD. 64, vrk. 5 vd; Halil Fikret Alasya, Kbrs Tarihi ve Kbrsta Trk Eserleri,

Ankara 1964, s. 51. 15 Recep Dndar, Kbrs Beylerbeylii (1570-1670), (Baslmam Doktora Tezi), Malatya

1998, s. 14. 16 Lala Mustafa Paa hakknda geni bilgi iin bkz. erafettin Turan, Lala Mustafa Paa

Hakknda Notlar ve Vesikalar, Beleten XXII/88, (Ekim 1958), s. 551-595; Bekir Ktkolu, Lala Mustafa Paa, . A. VIII, s. 733. 17 Endls Mslmanlarnn Osmanl padiahndan yardm talebi iin bkz. BOA. MD. 9, s.

89, hkm 231. 18 Sokullu Mehmed Paa, Akdenizden Kzldenize alacak bir kanal ile Osmanl

donanmasnn Yemen taraflarna ve Uzak Douya almasn istiyordu. Bylece hem ticari yollar denetim altna alnm olacak hem de asker birlikler kolayca sevk edilecekti. Bkz. smail Hakk Uzunarl, Osmanl Tarihi III/1, Ankara 1998, s. 32 vd. 19 Sokullu Mehmet Paann Kbrs zerine gerekletirilmesi dnlen asker harekatn, o

an iin uygun olmayacan sergileyen bu dncelerinin yannda, Onun Venedik ile samimi ilikiler iinde bulunduunu ve Venedikliler ile dostluunu devam ettirmesinde de en nemli desteinin II. Selimin Venedik asll ei Safiye Sultan olduunu iddia edenler de mevcuttur. Bu dnceye gre, Sokullunun Venedik yanls olmasn geerli klan en nemli sebeb i adaml niteliinden kaynaklanmaktadr. Zira, bu iddiay gndeme getiren dnce sahibine gre Sokullu, o dnemde Rum cemaatinin ileri gelenlerinden Miel Kantekuzen ile ortaklk halinde bulunuyordu. Ayrca, Sadrazamn sefer iin gerekli fetvann kmasndan sonra Venedik dostu imajn silmek iin harekete getii ve stanbuldaki Venediklileri tutuklatt iddia edilmektedir. Bu hususta daha geni bilgi iin bkz. T. Timur, a.g.m, s. 8 vd. 20 21 22 23 B. Ktkolu, a.g.m., s. 733. Kbrs Seferi, s. 13-14. smail Hami Danimend, zahl Osmanl Tarihi Kronolojisi II, stanbul 1948, s. 391. Bu anlama iin bkz. M. H. akirolu, Venedik Arivi ve Kitaplklarndan Trk Tarih ve

Kltrne Ait Kaynaklar II, Erdem, VI/17, (Mays 1990), s. 462 vd. 24 Bkz. Peevi brahim Efendi, Peevi Tarihi I, (nr. B. S. Baykal), Ankara 199, s. 343 vd.;

Ancak slm devletlerinde sava ilan etmek iin alnan fetva meselesi Hammer tarafndan yanl bir ekilde tenkit edilir ve bu bir andlamann bozulmas iin dinn alet olarak kullanlmas eklinde gsterilir. (Bkz. Hammer, a.g.e., IV, s. 8 vd.) Tabiki bunu Hammerin Hristiyanlk taassubuna

1235

balayabiliriz. Bkz. . H. Uzunarl, a.g.m., s. 258 vd.; Naci Kkdemir, Dnk Bugnk Kbrs, Ankara 1957, s. 34 vd. 25 22. 26 27 Bkz. . H. Danimend, a.g.e., II, s. 388; Hill, a.g.e., III, s. 884 vd. Venedike verilen bu nota hakknda bkz. R. Dndar, a.g.t., s. 37 vd.; Ayrca, ada iktisad Sir George Hill, A History of Cyprus III, Cambrdge 1948, s. 884; A. C. Gaziolu, a.g.e., s.

bakmdan ablukaya alnd gibi Venediklilerin ticar amal gemilerle sahillere ulap elde edebilecekleri muhtemel istihbarat faaliyetleri de nlenmeye alld. Dier taraftan, Kbrs iktisaden zor duruma sokmak iin Avrupa ile olan ticarete snrlamalar getirildii gibi Anadoludan yaplan hububt ihrac yasakland. Sahillerde oturan halkn Kbrsa hibir ey satmamas iin tedbirler alnd. (Bkz. H. F. Alasya, Kbrs Tarihi ve Kbrsta Trk Eserleri, s. 50 vd.) Bunun yannda, Venedikli tccarlarn Osmanl topraklarndaki ticar faaliyetleri yasaklanm, buna riyet etmeyen gemiler yakalanarak mallar msdere edilmitir. [Bkz. F. Braudel, Akdeniz ve Akdeniz Dnyas, (nr. M. A. Klbay), stanbul 1990, s. 286] ok gemeden bu tedbirler etkisini gsterecek ve zaten Venedik basksndan bkm halk bir yandan ziraatten uzaklarken te yandan da Osmanlya meyletmeye balamt. 28 29 30 Kbrs Seferi, s. 24. Hill, a.g.e., III, s. 891. Baz kaynaklarda, Osmanl-Venedik mnasebetlerinin gerginlemesi ve Osmanl

Devletinin Venedikden gelebilecek bir hareketin sava sebebi olarak gsterebilmesi iin bu tahrik faaliyetlerinin gerekletirildii ifade edilmektedir. Nitekim, Lamartin; Padiahn yeni saray ileri gelenleri arasnda olan Yasef Nassi, Lala Mustafa Paa ve Kaptan- Derya Piyale Paa Venedike nasl sava ilan edeceklerini dnyorlard. Yalnzca Sadrazam ile eyhl-slm sarayn bu dncesine kar kyordu. Onlar iin ortada yeterli neden yoktu ve zaman da uygun deildi. Sylentilere gre Nassi bir ka korsana para vererek Venedik donanmasna sabotaj yaptrd. 1569 ylnn 13/14 Eyll gecesi Venedik tersanesi ile limanda bulunan donanma ve barut deposu imh edildi eklinde bahsetmektedir. Bkz., Lamartin, a.g.e., I, s. 501; Ayrca bkz. Hill, a.g.e., III, s. 883; Hammer, a.g.e., IV, s. 6. 31 Bkz. A. C. Gaziolu, a.g.e., s. 27; Papann Trkler aleyhine yaplan her harekete nayak

olduklarn bildikleri iin ona da bavurarak yardm istediler. i Hristiyan-Mslman atmasna gtren Venedikliler Papa V. Piusun (1504-1572) bir Hal ittifak oluturacandan emindiler. Ayrca Alman mparatoru Maximilian da bu istei destekler grnmekteydi. Ancak Fransa, bu dnemde hala Osmanl Devleti ile dostluunu srdryor ve ticar imtiyazlarn kaybetmek istemiyordu. Onun iin Kral IX. Charles, Papann bir Hal ittifak oluturma isteine pek scak bakmad gibi aksine

1236

Venediklilerin Avrupadaki faaliyetlerinden stanbulu haberdar etti. Ruslara yaplan mracatda da Trklerin arkadan vurulmalar rica edilmiti. Avusturya ise, 1568 tarihinde Osmanl Devleti ile anlama yaptndan, Lehistan kral Sigismund Augustus da Trklere kar herhangi bir savaa girmek istemediinden Papann teklifini reddettiler. Keza, ngiltere kraliesi de eliye baz umut verici szler sylemi ise de fiili hibir harekette bulunmamt. Bkz. Kbrs Seferi, s. 26. 32 smail Hakk Uzunarl, Osmanl Tarihi III/1, Ankara 1988, s. 10. 33 Bkz. zcan Mert, erifnin Fetih-nme-i Kbrs, Tarih Enstits Dergisi, S. 4-5 (ayr

basm), stanbul 1974, s. 54; H. F. Alasya, Tarihte Kbrs, s. 32 vd. 34 Verdii fetvayla Ebus-suud Efendi, Kbrs seferine dini adan bir meruiyet kazandrrken,

gnderilen hkmlerle de baz eyaletlerdeki halkdan dua etmeleri istenmiti. Mesela am kadsna gnderilen hkmde, Kbrsta slm askernin harp zere olduundan bahisle ulema ve sulehann halk toplayarak dua etmeleri istinmitir. Bkz. BOA. MD. 14, s. 1148, hkm 1691; BOA. MD. 12, s. 9, hkm 193. 35 36 Bkz. . H. Uzunarl, a.g.m., s. 260. BOA. MD. 9, s. 29, hkm 78; Venedikliler Leftari Kalesi halknn bu hareketini bir ihanet

saydlar. Bakalarnn da bu tr hareketlerini nlemek maksad ile bir gece Leftari Kalesine ani hcuma geerek, halkn ounu ldrdler, ocuklarn ve kadnlarn dalara kaldrdlar. Bu hareket, esasen kendilerine kar hissedilen nefretin artmasna sebebiyet verdi. Bkz. H. F. Alasya, Tarihte Kbrs, s. 37. 37 38 Bkz. A. C. Gaziolu, a.g.e., s. 39. Kara yolu ile Larnaka zerine yryen Trk askerlerine bir Rum papaz klavuzluk ediyordu.

[Bkz. Nejat Gyn, Trk Hizmetine Giren Baz Kbrs Mdafileri, Milletleraras Birinci Kbrs Tetkikleri Kongresi, (14-19 Nisan 1969) Trk Heyeti Teblileri, Ankara 1971, s. 105] Bu hareket, Adadaki yerli halknn Trk idaresini sevinle karladn gstermesi bakmndan olduka ilgi ekicidir. Yine bu srada Lefkara kylleri de kendiliinden teslim oldu. Dier taraftan, 3 Temmuz 1570de Larnakaya giren birlikler kar direnile karlamadlar. Bkz. KK. Rus Defteri 221, s. 9; Ayrca bkz. Safvet, Kbrsn Fethi zerine Vesikalar, TOEM, S. 19, stanbul 1331, s. 1190. 39 40 BOA. MD. 8, s. 9, hkm 114, 117. Lala Mustafa Paa gemiden inerek adrna gitti ve derhal ilkin Piyale Paa, sonrada

Anadolu beylerbeyi ile grerek bir divan toplants yapt. Divanda Serdar Lala Mustafa Paann bu sefer de padiahn mutlak vekili olduuna ilikin ferman okundu. Daha sonra Piyale Paa kafirlere ait gemilerin ani bir baskn yapmalarn nlemek iin donanmann btn adann etrafn gece, gndz dolamasn emretti. Ve izlenecek harekat tarz konuuldu. Lala Mustafa Paa, rtbe srasna gre

1237

tm komutanlaryla danmalarda bulunarak askeri durumu gzden geirdi, fetih harekatnn bundan sonraki ksmlar zerinde almalar yapt, planlar hazrlad. Bkz. A. C. Gaziolu, a.g.e., s. 40. 41 42 43 Ktip elebi, a.g.e., I, s. 134. Bkz. A. C. Gaziolu, a.g.e., s. 44 vd. Trk ordusu, Larnakada bekledii bu hafta iinde adann i ksmlarna keif

hareketleri yapm ve bir yandan ele geirdii araziyi geniletirken dier yandan da yerli halkn durumunu, tepkilerini tesbit etmeye balamt. lk iaretler, yerli halkn Trklerin Venediklilere kar giritii bu askeri harekat sevinle, umutla karladklarn gsteriyordu. Trklere bir kurtarc gz ile baktklar anlalyordu. Venedikin bask ve ezgisinden kurtulacaklar umudunu tayor ve bunun bir an nce gereklemesini istiyorlard. [Bkz. A. C. Gaziolu, a.g.e., s. 40] Bu ynde 7 Mart 1770de el beyine gnderilen bir padiah emrinde Kbrstaki yerli halkn Venediklilerden bkp usand bildirilmekte, bu nedenle ada alnr alnmaz yerli halka ok iyi davranlmas, mal ve canlarnn korunmas ve ilerini yerine getirirken onlara hibir mdahalede bulunulmamas istenmekte idi. Bkz. BOA. MD. 8, s. 29. 44 20. 45 Lala Mustafa Paa, ehrin savasz teslimi iin Kbrs Umum Valisi nvann tayan Yusuf Ziya, Kbrsn Trkler Tarafndan Fethi, (Baslmam Lisans Tezi), stanbul 1931, s.

Dandoluya Korfulu kr bir rahip olan Nicodemusu eli olarak gndermitir. Trk teklifinin kabul edilmesi halinde hi kimsenin canna ve malna dokunulmayaca ve geni hrriyetler verilecei sylenmiti. Bkz. A. C. Gaziolu, a.g.e., s. 49. 46 47 BOA. MD. 8, s. 9, hkm 117. Lala Mustafa Paann harekt planna gre Lefkoa, u tertip zere muhasara edilmeye

karar verilmitir: Hasan Paann kuvvetleri kalenin gneydousundaki Podocataro burcu karsnda muhasaraya katlacaktr. Karaman Beylerbeyi Hasan Paa ve Anadolu Beylerbeyi skender Paann komutasndaki Anadolu ve Karaman Eyalet askerleri burada mevzilenecekti. Muzaffer Paa komutasndaki kuvvetler ise Constanza burcu karsnda yer alacaklar ve onun maiyyetinde de bir ksm Rumeli sancakbeyleriyle, am ve Trablusam eyalet askerleri bulunacakt. Yenieriler ve Kaptan Paa eyalet askerlerinden oluan Mezzinzade Ali Paa komutasndaki kuvvetler de DAvila burcu karsnda mevzilenecekti. Dervi Paa ise maiyyetindeki Halep eyalet askerleri ile Tripoli burcu karsnda bulunacakt. Bakomutanlk karargh da Elencede olup, Lala Mustafa Paa ou zaman Mezzinzade Ali Paann ve arasra da Muzaffer Paa ve dier paalarn mntkalarnda bulunarak sava idare etmekte ve izlemekteydi. Lala Mustafa Paann olu Nide sancak beyi Mehmet Bey de atl devriye hizmetiyle grevlendirilmiti. Bkz. BOA. MD. 8, s. 87, Hkm 960.

1238

48

Bu mevzilerin birincisi, Graffa burcu ile Podocataro burcu arasndaki boluun dousuna

rastlayan Saint Marinada; ikincisi, Bunun gney batsndaki George Mananoda; ncs, Constanza ile Podocataro karsndaki St. Margarita tepesinde; dierleri de DAvila ve Tripoli burlar karsnda bulunuyordu. Bkz. Kbrs Seferi, s. 94. 49 Venedikliler, Trklerin hedef olarak setikleri drt burcun gerilerinde ve kale iinde yeni

mevziler hazrlamaya ve tertipler almaya baladlar. Podocataro ve Constanzada Albay Plazzo flara, yatak araflarna ve uvallara toprak doldurmak, kaz yapmak ve toprak ymak suretiyle ikinci bir savunma mevzii kurarak, iki bur arasndaki boaz ve mevzii kapad. DAvila ve Tripolide ise mhendis Sozomeno, baka trl bir tedbir ald. Bu tedbire gre, Trkler kalenin korkuluk duvarlarna kmay baardklar takdirde, platformda kendilerine tutunacak bir yer bulamayacaklard. Bkz. Kbrs Seferi, s. 95; A. C. Gaziolu, a.g.e., s. 52. 50 51 52 A. C. Gaziolu, a.g.e., s. 53. Bkz. A. A. Graziani, The History of the War of Cyprus, London 1687, s. 94. Bu gn Hristiyanlarca mukaddes bir gn olup Meryemin semaya uuu gn olarak

kabul edilmektedir. 53 54 55 56 Bkz. A. C. Gaziolu, a.g.e., s. 54. Bkz. A. C. Gaziolu, a.g.e., s. 56. Kbrs Seferi, s. 97. Hadiselere ahid olan Calepio taraflarn bu grmeleri hakknda grlerini: Bundan

amalar teslim olmamz iin bizi ikna etmekti. Fakat ehrin yneticileri teslim olmay bir kez daha reddetti. Trkler ertesi gn ok iddetli bir top atei balattlar. Hcuma getiklerinde ise tekrar geri pskrtldler. Askerlerimiz, kendilerine yeteri kadar barut ve glle verilmediinden tr ikyete baladlar. Topularmza cephane temini iin Mausa Kapsna gelen topu birlii komutanna vali hakarette bulunarak byk kalibreli toplar yerine 3-4 librelik (3-4 havaneli) Smerigli tipi kk toplar kullanmalarn emretti eklinde aklamtr. Bkz. A. C. Gaziolu, a.g.e., s. 57. 57 Calepio bu Trk tarruzu hakknda: 18 Austosta Piyale Paa Rodosa gitti, oradan da

durumu tespit etmek iin Girite bir keif kolu gnderdi. 30 Austosta geri Kbrsa dnen Piyale Paa, Giritteki Venedik donanmasnn yakn bir gelecekte adaya ulamas olana bulunmadn Lala Mustafa Paaya bildirdi. eklinde teferruatl bilgi vermektedir. Bkz. A. C. Gaziolu, a.g.e., s. 56. 58 Kbrs Seferi, s. 98.

1239

59

Bu taarruzda, Podocataro burcuna kar Karaman Beylerbeyi Hasan Paa, Constanzaya

yaplan taarruzu Muzaffer Paa, DAvilaya kar yaplan taarruzu da Halep Beylerbeyi Dervi Paa yrtyor ve idare ediyorlard. Bu son taarruz gnnde Lala Mustafa Paa da Mezzinzade Ali Paann komuta ettii grupta bulunuyordu. Bkz. Kbrs Seferi, s. 99. 60 Lala Mustafa Paann ifadesiyle: Yevms-sept (cumartesi) fi 8 rebil-hr 978 (9 Eyll

1570). Bu gn binayetullah teal kale-i Lefkoa namaz- subhdan iki saat sonra fetholundu. eklindedir. Bkz. KK, Rus Defteri 221, s. 35. 61 36-45. 62 63 64 BOA. MD. 8, s. 19, hkm 219. A. La Martin, a.g.e., I, s. 506. Ktip elebi, a.g.e., I, s. 137 (Ktip elebi bu tarihi 13 Eyll 1570 olarak vermektedir); Hill, Mnevver Durmuolu, Zireki, Tarih-i Kbrs, (Baslmam Lisans Tezi), stanbul 1965, s.

a.g.e., III, s. 989; I. H. Danimend, a.g.e., II, s. 398. 65 66 BOA. MD. 8, s. 136, hkm 1565 (20 Rebilahir 978); M. Durmuolu, a.g.t., s. 56 vd. Bu esnada Piyale Paa komutasndaki Trk donanmas da, bir ksm kuvvetleri devriye ve

koruma grevleri iin Tuzla korfezinde brakarak geri kalan kuvvetleriyle muhasaraya katlmak zere 17 Eyll 1570 tarihinde Magosa nlerine gelerek, kalenin gney kylarndaki kumsallarn anda ve be kilometrelik bir sahada demirledi. Bkz. Kbrs Seferi, s. 115. 67 68 69 70 A. C. Gaziolu, a.g.e., s. 66 vd. A. C. Gaziolu, a.g.e., s. 67 vd. Bkz. Hill, a.g.e., III, s. 996. G. Marsigli, Osmanl mparatorluunun Zuhur ve Terakkisinden nhitat Zamanna Kadar

Asker Vaziyeti, (nr. M. Nazmi), Ankara 1934, s. 243 vd. 71 72 73 74 75 Bkz. G. Hill, a.g.e., III, s. 1010; Kbrs Seferi, s. 117. Percipollo, Magosann gneybatsnda bir yerleim yeridir. Hammer, a.g.e., IV, s. 22. G. Hill, a.g.e., III, s. 1010. Yusuf Ziya, a.g.t., s. 50.

1240

76 77 78 79 80 81 82 83 84 85 86 87 88 89 90 91 92 93 94

Kbrs Seferi, s. 124 vd. A. C. Gaziolu, a.g.e., s. 79. Bkz. G. Hill, a.g.e., III, s. 1020 vd. Kbrs Seferi, s. 127. G. Hill, a.g.e., III, s. 1023. Kbrs Seferi, s. 128. G. Hill, a.g.e., III, s. 1024. Piri Mehmed, Feth-i Cezire-i Kbrs, Vrk. 60; A. C. Gaziolu, a.g.e., s. 81 vd. Piri Mehmed, Feth-i Cezire-i Kbrs, Vrk. 67. Kbrs Seferi, s. 131. K K. Rus Defteri 221, s. 177. M. Durmuolu, a.g.t., s. 80. Kbrs Seferi, s. 132 vd. G. Hill, a.g.e., III, s. 1028. Hammer, a.g.e., IV, s. 23. H. F. Alasya, Tarihte Kbrs, s. 53. G. Hill, a.g.e., III, s. 1029. Hammer, a.g.e., IV, s. 24. Paann esirleri istemesi zerine Bragadin Onlarn hepsi benim deildi. Her biri

beylerden birisinin yannda bulunuyordu. Vire gecesi onlar katletmiler cevabn verdi. Paa bu sefer Bragadine u suali sordu: Ya seninkini neyledin. Bragadin ard, bocalad, nihayet verdii cevap akbetini tayin edecek ekilde oldu: Onlar ldrnce ben de katlettim. Bunun zerine Lala Mustafa Paa: O halde vireyi sen bozmusun diyerek elli Trk esirinin diyetini istemiti. Bkz. G. Hill, a.g.e., III, s. 1029; M. Durmuolu, a.g.t., s. 81; Y. Ziya, a.g.t., s. 63. 95 A. La Martin, a.g.e., I, s. 507; Ktip elebi, a.g.e., I, s. 139.

1241

96 97 98 1969, s. 7. 99

M. Durmuolu, a.g.t., s. 81. Kbrs Seferi, s. 135. Halil Sahilliolu; Osmanl daresinde Kbrsn lk Yl Btesi, Belgeler IV/7-8, Ankara

Kbrs Seferi (1570-1571), 154; KK. Rus Defteri 221, s. 35; Halil nalck, Lefkoenin

(Nikosa) zabt ile beraber hemen bir beylerbeyi (Muzaffer Paa) ve bir kad (Ekmel Efendi) nin atandn ve bu kadya bal on halk kadsnn da ayrca, atandn kaydetmektedir. (Bkz. H. nalck, The Ottoman Empire Conquest Organization and Economy, London 1978, s. 192 vd) Ayrca Vezir Mustafa Paaya gnderilen hkmde; Kbrsta Lefkoe kalesi zabtolunduu ve Kbrs Beylerbeylii Avlonya Sancakbeyi Muzaffere. verildiine dair hkm vardr. Bkz. BOA. MD. 14, s. 368, hkm 521. 100 inasi Altunda; Osmanl mparatorluunun Vergi Sistemi Hakknda Ksa bir Aratrma, DTCFD, V/2, (Mart-Nisan 1947), s. 194. 101 Mustafa Nuri Paa, Netayicl-Vukuat I-II, (nr. N. aatay), Ankara 1992, s. 140. 102 BOA. MD. 16, s. 18, Hkm 33; Ayrca Magosa Beyi Hamza Bey iin bkz. BOA. MD. 27, s. 386, Hkm 924 ve BOA. MD. 43, s. 158, Hkm 285; H. Sahilliolu, a.g.m., s. 15. 103 BOA. MD. 16, s. 64, hkm 133. 104 BOA. MD. 563, s. 129; BOA. MD. 12, s. 447, hkm 865. 105 BOA. MD. 16, s. 19, hkm 35. 106 Bkz. BOA. MD. 10, s. 262, hkm 407. 107 BOA. MD. 16, s. 64, hkm 133. 108 BOA. MD. 21, s. 261, Hkm 627: Kbrs Eyletine yukarda ismi geen sancaklarn iltihak et-tirilmesinin bir sebebi de dman saldrlarna kar yeterli derecede kar kmak ve adann elden kmasn nlemekti. Bu sancaklarn tmarl askerleri adaya getirtilerek, buradaki askerlere takviyesi yaplp daha da glendirilmitir. Bkz. BOA. MD. 10, s. 262, hkm 407. 109 (Bkz. BOA. MD. 10, s. 19, hkm 27) O da yirmi para gemiyi Kbrsta braktktan sonra 250 paralk donanmayla Rodos havalisinde bulunan Pertev Paa emrine katlm idi. Ayn tarihlerde amiral Don Juan komutasndaki mttefik donanmasnn bir ksm Girit adasndaki Suda krfezinde, dier bir ksm da Korfa adas aklarnda bulunuyordu. Bkz. BOA. MD. 10, s. 10, hkm 13.

1242

110 Bu arada Ulu Ali Paa ise 62 kadrga ile Dubrovnik limanna ulamt. Bkz. . H. Uzunarl, a.g.e., III/1, s. 17. 111 Peevi brahim Efendi, a.g.e., I, s. 350. 112 Bkz. . H. Uzunarl, a.g.m., s. 261; S. Soncek, nebaht Sava (1571) Hakknda Baz Mlahazalar, Tarih Enstits Dergisi, S. 4-5, (Austos 1973-1974), s. 35-48; M. C. Baysun, Lepanto, . A. VII, s. 42. 113 BOA. MD. 14, s. 319, hkm 454 (28 Ekim 1571). 114 . H. Uzunarl, a.g.e., III/1, s. 24-25. 115 Bu antlamaya gre: 1- Venedik Cumhuriyeti, Kbrs seferi iin harp tazminat olarak Osmanl Devleti hazinesine senede 300.000 altn filorin deyecek. Bu parann denmesi hususunda eski antlamalardaki usullere riayet olunacak, 2- Kbrs seferi srasnda Venedikliler tarafndan igal edilmi olan Dalmayadaki Sopoto kalesi, btn toplar tam olarak Trklere iade edilecek. Buralarda bulunan reayadan, isteyenler yerlerinde kalacak, istemeyenler btn aile efrad ve eyalaryla diledikleri yerlere gitmekte serbest olacaklardr. 3- Zaklisa (Zanta) adas iin Venediklilerin savaa kadar demekte olduklar yllk 500 filorin vergi 1.000 filorin fazlasyla 1.500 filorin olarak denecek. 4-Kanun devrinden beri Venediklilere tannan haklar, II. Selim devrinde de devam edecek. 5- Kbrs adas fiilen ve hukuken Trklere getii cihetle, eskiden Venedikliler tarafndan Trklere denmekte olan yllk 8. 000 altn filorin, bundan byle denmeyecek. 6- Arnavutluk ve Bosna vilayetlerinde bulunan kaleler ve hudut zerinde bulunan yerler ve kyler (ki, bir ksm halen Trklerin elinde, bir ksm da Venedikliklerde bulunmaktadr) savatan evvelki antlamaya gre geri verilecek. 7- Sava srasnda msadere edilmi bulunan tccar mallar ve gemileri karlkl olarak iade olunacak, kaybolmu eya iin taraflar deme yapacaklar idi. Bkz. BOA. MD. 21, s. 165, hkm 404; Reat Ekrem, Osmanl Muahedeleri ve Kapitlasyonlar, stanbul 1934, s. 47; smail Hami Danimend, zahl Osmanl Tarihi Kronolojisi II, stanbul 1948, s. 414.

1243

1795'e Kadar Osmanl-Leh likilerinin Karakteri zerine Baz Tespitler / Prof. Dr. Dariusz Kolodziejezk [s.679-685]
Varova niversitesi / Polanya Osmanl mparatorluu, Lehistan diplomasisinin Orta alardan beri iliki kurmak zorunda olduu ilk Hristiyan olmayan komu deildi. Lehistann kuzeydou komusu olan Litvanya, 1386da hkmdar Hristiyanl kabul edinceye kadar, Avrupada varolan son tek Tanrl dine mensup olmayan devlet olmutur. Az bir zaman nce de topraklar kuzeyden Lehistana snr olan tek Tanrl dine mensup olmayan Prusyallar1 ya Tton valyeleri tarafndan soykrma uramlar ya da zorla dinleri deitirilmitir. Ancak, 13. yy.da Mool-Tatar istilaclar Gney Ruthenyay (bugnk Ukrayna) fethettiklerinde, douda bir baka dinsiz topluluk ortaya kmtr. Batu Kaann ardndan gelen Berke Kaan slamiyeti kabul ettikten sonra, Altnordu Lehistan ile dorudan diplomatik ilikiler iine giren ilk Mslman devlet haline gelmitir. Hristiyan olmayan eitli komularla (Ortodoks Ruthenyallar hari) iliki kurma gereklilii Lehistan diplomasisini ihanetlere kar Romadaki Papaln savunduundan ok daha fazla dikkatli bir politika uygulamaya zorlamtr. Somut politik meselelerin ele alnnda, Hal Ruhu yerine pragmatizmin arpc rnekleri bulunabilir. Hristiyan olmayan Litvanyallar ile olan uyumazlk, Litvanyann byk dk Jagiellonun Hristiyanl kabul etmesi karlnda Lehistan tahtna seilmesi ile nihayet zlmtr. Jagiello, bir Hristiyan ismi olan Ladislaus ismini almtr ve yaklak elli yl iktidarda kalmtr. (1386-1434) Jagiello, Lehistann en gl krallarndan birisi ve 1572ye kadar iktidarda kalan Jagiellonian Hanedannn kurucusu olmutur. Artk Hristiyan olmasna ramen Jagiello, Moskovaya kar Altnordu ile aralarndaki daha nceki ittifak bozmamtr. Lehistan arivlerinde, 1393te Toktam Kaan tarafndan Jagielloya gnderilmi orijinal bir yarlk bulunur. Bu yarlkn ieriinden de, bu iki hkmdar arasndaki mektuplama ve ibirliinin ok daha nceden balad anlalr.2 Toktamn tahttan iniinin ardndan, Toktamn taraftarlar Lehistan-Litvanyaya snm ve Lipkas3 olarak bilinen soylu imtiyazlarn kabul etmilerdir. Mslman Tatarlar, Tton dzeninin yklmasna yardmc olmak iin Grunwald/Tannenberg Savanda (1410) Lehistan-Litvanya ordularna yardm etmilerdir. Hi phesiz Alman valyeleri Bat Avrupaya ynelik propagandalarnda Lehistan kralna glge drmlerdir. Birok kitapkta Lehistan-Litvanya; hkmdar putperestlerin, Mslmanlarn ve Yahudilerin desteini alan gizli dinsiz, yar-barbar bir lke olarak sunulmutur. 1414-1418 yllar arasnda dzenlenen stikrar Konseyi, Tton dzeninin papazlar ve hukukular ile Lehistan arasndaki politik bir mcadeleye ahit olmutur. Lehistann resmi tutumu, talyan niversitelerinden mezun olan ve daha sonra Cracow niversitesi rektr olan Dr. Powel

1244

Wlodkowic tarafndan gelitirilmitir. Wlodkowic, Tton valyelerinin topraklar zerindeki hibir yasal hakkn kabul etmemi ve onlarn bu haklar vahet ve ihanet yoluyla elde ettiklerini iddia etmitir. Wlodkowice gre, Hristiyan hkmdarlarnn hainlerin yaad araziler zerinde hibir haklar yoktu nk daha sonrakiler bu arazilere Tanrnn izniyle sahip olmulard. Sadece misyonerlik faaliyetleri ve bar yanls grmeler takdire deer addedilmitir. Ancak dinsizlerin cehaletlerini srdrme srar Hristiyanlara onlar ldrme veya soyma hakkn vermemitir. Anlamalar dinsizlerin hkmdarlarna sayg gsterilmesiyle sonulanmtr. Hristiyanlarn arasnda bar iinde yaayan dinsizlerin canlar ve mallar da taciz edilmemitir.4 Wlodkowic, sonradan Kzlderililerin savunucusu olan spanyol Francisco De Victoria ve denizlerin zgrlnn savunucusu olan Alman Huig De Groat (Grotius) tarafndan gelitirilen Milletlerin Uluslararas Hukukunun (ius gentium) nde gelen habercileri arasndadr. Wlodkowic tarafndan aka belirtilen politik teori, pragmatizm ve hogr uygulamasn yanstm ve Lehistann o zamanki yerli ve yabanc politikasna egemen olmutur. Sonu olarak bu teori, yeni Mslman komularla yani Osmanllarla olan ilikilerde de uygulanmtr. Belki de tesadfi olarak, Osmanl-Lehistan ilikilerinin balangc, stikrar Konseyi ile ayn zamana rastlamaktadr. Jan Dlugosz tarafndan yazlan Ortaa tarihi, 1414te Macaristan Kral Sigismundun Lehistan kralndan Osmanllara kar askeri destek istediini belirtmektedir. Ancak Jagiello askeri destek yerine arabuluculuk teklif etmi ve Edirneye iki eli gndermitir. Elileri olduka scak karlayan Sultan I. Mehmet, Macarlar ile atekes imzalamay kabul etmitir.5 Bylelikle zaten dou diplomasisinde deneyimli olan Lehistan kralnn bu arabuluculuu karlkl politik ilikiler dnemini amtr. Daha sonraki yllarda Lehistan, Kilisenin yapt Osmanl kart Hal seferi arlarna kaytsz kalmtr. Sigismunddan sonraki Kral III. Ladislaus (Jagiellonun olu) Macaristan Krallna seildiinde, Lehistan soylular onun sava planlarn desteklemeyi reddetmilerdir. Her ne kadar birok Leh gnll Ladislausun 1443-1444teki askeri harekatlarna katlsa da, resmi olarak Lehistan, Osmanl-Macaristan atmasndan uzak durmutur. II. Murat ile yaplan Segedin Antlamasnn6 krallk tarafndan ihlali kat bir ekilde eletirilmitir. Bazlarna gre, Ladislausun lmyle sonulanan feci Varna sava, bu yalan yere edilen yemin iin ilahi bir cezalandrma olmutur. Aslnda ne 15. yzylda, ne de daha sonraki dnemde Lehistandaki dini propaganda Bab- Ali ile yaanacak askeri bir atmay harekete geirecek kadar etkili olmamtr. Yine de, rahipler snfnn baz sekin yeleri gl Mslman komuya kar tedbirli bir politika izlenmesini savunmulardr. Drt yzyllk bir komuluk sresince, ok fazla sayda olmamakla beraber, sonunda bir sava ktnda bu savan sebepleri; jeopolitik, i gvenlik ve ticari menfaat gibi ideolojik olmayan terimlerle kolayca aklanabilmitir. Yine de her iki taraf da, yurtii ve yurtdnda srasyla Hristiyan

1245

ve Mslman birliinin gereklemesini zorlayarak, atmay tamamen dini ereveler dahilinde sunmaya almlardr. Osmanl ilerleyii Macarlar tarafndan kontrol edildii iin, Lehistann gvenlii dorudan etkilenmemitir. stanbulun d bile Cracowda hibir kuvvetli tepkiye sebep olmamtr. Bu duyarszlk, 1454-1466 yllarnda Baltk Denizine girmek iin Tton Dzenine kar yaplan savala aklanabilir. Ancak 1456da hayra alamet olmayan bir olay meydana gelmitir. Teorik olarak hl Lehistan Vasal olan Bodan prensi, Osmanl egemenliini kabul etmitir. 1475 ylnda Kefe Osmanllar tarafndan fethedilmitir ve 1484te Bodann Kili limanlar ile Akkirman, padiah tarafndan egemenlik altna alnmtr. Bylece Lehistann Karadenizdeki karlar ciddi ekilde tehlikeye girmitir. Savan geici olarak ertelenmesine ve ilk bar aralarnn bile karlkl olarak 1489 ve 1494 yllarnda beati edilmesine ramen srtmeli iddialar, 1497 ylndaki ilk balca askeri arpma ile sonulanmtr.7 Feci bir askeri harekatn ardndan, Lehistan ordular Bodandan ekilmitir. Osmanlnn Karadeniz zerindeki kontrolnn tartmasz kabul edilmesi karlnda yeni bir bar ortamna ulalmtr. 16. yzyln, Osmanl-Lehistan ilikilerinin tarihindeki en sakin dnem olduu kantlanmtr. Lehistan, Macaristan kendi kaderiyle ba baa brakarak ve btn Osmanl kart birliklere katlmay istikrarl bir ekilde reddederek bu barn bedelini demitir. Karlk olarak Cracow, Habsburglara kar politik destek ve Lehistan vatandalar iin eitli ticari avantajlar elde etmitir. Padiah da, Krm Tatarlarn kontrol etmekle megul olmu ve onlarn soylu dmanlara (zellikle Moskova) kar yaptklar saldrlar ynlendirmitir. Lehistan 1506dan 1548e kadar yneten yal kral Sigismundun politikas, hem imparatordan hem de papadan bamsz olmutur. Kral 1525 ylnda Prusyadaki Lutheran Prensliini tanmtr ve bu tanma dini savalar dneminde, Katolik ve Protestan iki devlet arasnda ei grlmemi bir anlamann imzalanmasyla sonulanmtr. Kral, Osmanl himayesi altndaki John Zapolyay destekleyerek, Macaristandaki Habsburg kart politikann ncln de yapmtr. Sreleri bir yldan be yla kadar deien birok geici mtarekenin ardndan, 1533 ylnda Osmanl-Lehistan bar padiah Muhteem Sleymann mrnn sonuna kadar uzatlmtr. Bylece Lehistan kral, Osmanl diplomasisinde ayrcalkl bir konum elde etmitir. Cracow ve stanbul arasndaki dostane ilikiler, 16. yzyl boyunca Orta-Dou Avrupada devam eden politik bir dengenin temelini oluturmutur.

1246

Osmanl, vergi vermeyen Hristiyan komusu ile ebedi bar kabul ederek, kfirlere ynelik politikay kapsayan slam prensipleri ile gzle grlr bir ekilde elimitir. Bu, 1536nn mehur Fransz-Osmanl ittifakndan yaklak yl nce gereklemitir.8 Osmanllarn, slam hukukunun en esnek ve hogrl ekol olan Hanefi mezhebini kabul ettikleri iyi bilinmektedir. Ancak, belirli baz konularda dier ekollerin; zellikle de afi mezhebinin nerdii zmlere bavurmulardr. Uluslararas hukuk konusundaki en byk Hanefi uzman olan ve 805 ylnda len Muhammed e-eybani (bazen slamn Hugo Grotiusu olarak adlandrlr), en byk afi alimleri El-Mevardi (lm 1058) ve El-Kalkasandi (lm 1418), daha yakn zamanlarda yaam ve almlardr, bylece onlarn yasal fikirleri de gncel politik sorunlara9 daha ok uygunluk gsterebilmitir. Hanefi alimler dnyay Darul-slam (slam sahas) ve Darul Harb (sava sahas) olarak iki temel kategoriye ayrrken; afiler, bunlara ek olarak daha ortada bir alan olan ve Darul-ahd (anlama sahas) olarak da adlandrlan Darul-Sulhu (bar sahas) tanmlardr. Bu terim, hkmdar tarafndan yeminli ayrcalklar (ahdname) kabul edilen ve Mslmanlarla bar iinde yaamaya devam eden gayrimslimlerin yerletikleri topraklar kapsamaktadr. Memluk vezirin katibi olan El-Kalkasandi, vergi demeyi kabul etmedikleri takdirde gayrimslimler ile olan barn on yl amayacan bildirmitir.10 slam kaynaklarnda bu vergiye cizye veya hara denilmektedir. 1533ten beri Lehistan krallar ne cizye ne de hara dememelerine ramen her on ylda bir Bab- Ali ile bar antlamalarn yenileme zorunluluklar olmamtr. Ancak yle grnyor ki, Osmanl alimleri slam kanunlarnn zorunlu kld bir vergi olarak Lehlerin Krma gnderdikleri yllk demeleri ileme tabi tutarak, vaziyeti idare eden bir yol bulmulardr. Lehistanda resmi olarak hana sunulan gnll denek veya hediye saylan bu demeler; slam kaynaklarnda adet, vergi ya da sadece hara olarak gsterilmektedir. Bu demelere dair ayr bir madde, 1553ten 1678e kadar yaplan her Osmanl-Lehistan antlamasna girmitir.11 Hemen hemen ayn ilikiler, Sigismund ve Sleymann oullar, yani Kral Sigismund August (1548-1572) ve Sultan II. Selim (1566-1574) zamannda da devam etmitir. 1569da Osmanllar Astrahan yeniden fethetmek iin Moskovaya kar askeri bir harekata hazrlandklarnda, Lehistan elisi de gzlemci olarak katlmas iin davet edilmitir. nebaht savann arifesinde Lehistan kral, tamamen stratejik bir madde olan kalayn byk miktarlarda Osmanllara satlmasn salamtr. Sigismund Augustun lmyle Jagiellonian Hanedan sona ermitir. 1572den beri Lehistan krallar asiller snfnn tamam tarafndan seilmitir. Osmanl diplomasisi, Habsburg kart adaylarn seilmesini temin ederek ilk seimde anahtar bir rol oynamtr.12 Henry De Valaisin (1573-1574) ksa sren iktidarnn ardndan, Transilvanya palatini ve Osmanl vasal Stephan Bathory, Bab- Alinin byk destei ile Lehistan tahtna seilmitir. Bathorynin iktidarnn ilk yllar boyunca, yenilen rakipleri Habsburglar ve kilise diplomasisi, Bathoryyi

1247

Lehistann uluslararas alanda dlanmasna sebep olan bir Osmanl kuklas olarak gstermek istemitir. Dlanmadan korkan Bathory Avrupa diplomasisi ile megul olmutur. Onun destei ve arabuluculuu, Kralie I. Elizabeth ve Sultan III. Murat arasndaki dorudan diplomatik ilikilerin almasnda nemli olmutur. 1578de ngiliz Elisi William Harborne, grevini Habsburglardan gizlemek iin, Hamburg, Lehistan ve Bodan zerinden stanbula gelmitir.13 Bathorynin lmnn ardndan 1587de, sve Kral III. Johnun olu ve son Lehistan Kral Sigismund Augustun yeeni olan Sigismund vasal seilmitir. Osmanllar Lehistan tahtnda bir Habsburg grmek istemedii iin Bab- Ali tarafndan ncelikle Sigismund Vasann adayl desteklenmitir. Ancak yeni kraln koyu Katolik ve Habsburg yanls tutumundan dolay, OsmanlLehistan ilikileri ksa bir sre sonra ktlemitir. Bodan zerindeki Lehistan-Osmanl savandan yaklak bir asr sonra, Tuna sahasndaki uluslararas atma bir kez daha canlanmtr. 1593 ylnda byk Osmanl-Lehistan Sava balamtr. 1594te Eflak derebeyi Cesur Michael (Mihai Viteazul), Transilvanya ve Bodann desteini alarak Osmanllara kar bakaldrmtr. Karlk olarak, prenslii daimi bir Osmanl eyaleti yapmak zere Osmanl-Krm Tatar ordular Bodana girmitir. Lehistan, Bodan tahtna yeni bir derebeyi olarak Jeremy (Ieremia) Movilay yerletirerek karlk vermitir. Movilann konumu, Lehistan byk Atamann ynettii askeri bir sefer tarafndan korunmutur. ki ordu, 1595in Ekim aynda Tutorada (Cecora) karlamtr. Yaklaan Osmanl-Habsburg karlamas asndan, Osmanl-Lehistan ilikilerindeki gerginliin yatmas Bab- Ali iin nem kazanmtr. Bylece, Movilann Bodan tahtnn sahibi olduunu teyid eden yeni bir anlama yaplmtr. Daha sonraki yllarda, Padiah aka Lehistan kraln imparatora kar savaa davet etmi ve Habsburglarn sahip olduu Macar kalesinin (Kassau, Hurszt ve Munkcs)14 fethedilmesi iin cesaretlendirmitir. Bu teklif nazike reddedilirken, Bodandaki elikili karlara ramen Osmanl-Lehistan ilikileri bir sre daha bar iinde srmtr. Ancak az bir sre sonra yeni ve nemli bir etken ilikilerin bozulmasna sebep olmutur. Dnyepere yerleen ve Lehistan kralna szde bal olan Ukraynal Kozaklar, Osmanlnn Karadeniz ehirlerine byk ekonomik kayplara neden olan srekli basknlar dzenlemilerdir. Kozaklarn Osmanlya yaptklar saldrlar, Krm Tatarlarnn Lehistana yaptklar saldrlardan daha zararsz olmamtr. Osmanl-Lehistan ilikilerindeki krizlere neden olan Kozak basknlar, zellikle 17. yzyln balarnda birok kere gereklemitir.

1248

Kozak problemi ve akan karlarla birlikte, Kral Sigismund Vasann balatt Habsburglarla yaanan yaknlama iki devlet arasndaki gerginlii artrmtr. Kraln artsz rzasyla Leh paral askerler Gbor Bethlenin Macar asilerine kar imparator iin savamlardr. 1617de Bab- Ali bir uyar iareti olarak, Bosna Valisi skender Paay Lehistan snrna gndermitir. ki ordu Dinyesterde karlatklarnda, mzakereler sayesinde bar yeniden salanmtr. Lehler, Kozaklar ortadan kaldrmay ve Karadenizdeki basknlar durdurmay, Lehistann ileri gelenlerinin Bodan ve Eflaktaki zel basknlarn nlemeyi ve Bodan ve Transilvanyadaki Habsburg yanls liderlere verilen yardm reddetmeyi kabul etmilerdir. Karlk olarak, Kraln Hana yllk demeler gndermesi salandnda, Tatarlarn Lehistana yaptklar basknlar durdurulmutur. Ksa bir sre iinde, Kozaklar Karadenizdeki faaliyetlerine yeniden balamlardr. 1619da Leh paral askerlerin hedef deitirmeleri, Osmanl himayesi altndaki Gbor Bethleni Viyana Kuatmasn kaldrmaya zorlamtr. Dahas, Bodanl Derebeyi Casper Gratiani (Grazziani) Bab- Aliye kar bakaldrm ve Lehistann desteini istemitir. Bu kez sava kanlmaz olmutur. 1620de Ataman Stanislaw Zolkiewski ynetimindeki Lehistan ordusu, Gratianiyi desteklemek iin Bodana girmitir. skender Paann egemen gleri tarafndan Tutoradaki nc Lehistan askeri kampnda etraf sarlan Lehler, geri ekilileri esnasnda bozguna uratlmtr. Birok soylu ve askerin esir alnd savata Zolkiewski ldrlmtr. 1620deki Lehistan-Osmanl Sava, Habsburg-Osmanl ilikilerini ve Avrupadaki ProtestanKatolik karlamasn da etkilemitir. Osmanl desteinden mahrum kalan Gbor Bethlen, 8 Kasm 1620de yaplan Ak Da (Bila Hora) Savanda Protestan glerine katlamamtr. Bir Lehistan tarihisine gre, Ak Da Savandaki Katolik zaferi Tutora Sava ile mmkn klnmtr.15 Bir sonraki yl Sultan II. Osman komutasndaki btn Osmanl ordusu, Lehistana kar askeri harekata girimitir. Osmanl ordularna Tatarlar yardm ederken, Lehistan-Litvanya ordusuna da Kozaklar katlmtr. Hristiyanlar, Hoten yaknlarnda kurulan kuvvetlendirilmi kampta Osmanl saldrlarna kar bir ay boyunca direnmilerdir. En sonunda 1617deki eski maddelere uyulmas gerekliliini salayan bir anlamaya varlmtr. Osmanllar Sultana bir vergi (pike) denmesinde srar etmiler ancak Lehistanda bu istek asla kabul edilmemitir.16 1621deki askeri harekat, Osmanl propagandasnda byk bir askeri baar olarak gsterilse de II. Osmann tahttan indirilmesine ve onun reform planlarnn fiyaskoyla sonulanmasna katkda bulunmutur. Daha sonraki yllar, iki tarafn da ne Kozaklarn ne de Tatarlarn basknlarn kontrol edemediini kantlamtr. Ufak apl snr atmalar devam etmi ancak genel bar, 1623, 1634 ve 1640daki ahdnamelerde korunmu ve onaylamtr. 1648 ile 1667 arasndaki yllar, LehistanLitvanya Uluslar Topluluunu kvrandran en ciddi politik krizi belirtmektedir.

1249

1648de balayan byk Kozak isyan sonucunda, birok gneydou eyaleti isyanclarn kontrol altna girmitir. 1654te Rusya doudan Lehistan-Litvanyasn istila etmitir ve 1655te de sve ordular lkenin kuzeyine ayak basmtr. Osmanllar, Avrupadaki Habsburg kart g olan Protestan svee batan iltimas gstermilerse de kendi vasallar Transilvanya Prensi George Rkczi sve mttefiki olup Bab- Aliye kar ayaklannca fikirlerini deitirmilerdir. 1656da Sadrazam Kprl Mehmet Paa, Lehistan dmanlarna kar desteklemeye karar vermitir. Aka Bat Avrupadaki politik boluktan korkan Kprl Mehmed Paa, Lehistan-Krm askeri ittifakn gerekletirmi ve O/akiv valisine Lehistan ordularna yardm etmesini emretmitir. Lehistann kurtarlmasna ramen savan bitirilmesi bir on yl daha srmtr. Ciddi ekilde gszleen uluslar topluluu, 1667deki antlamaya gre doudaki eyaletlerini Rusyaya brakmtr. Kprl Mehmed Paann Lehistan yanls politikas olu Fazl Ahmed tarafndan

srdrlmemitir. Belli ki Lehistan-Rusya yaknlamasndan ve yeni kral Michal Korybut Wisniowieckinin (1669-1673) Habsburg yanls politikasndan korkan Kprl, Lehistana kar yaplan bir baka Kozak isyann desteklemeye karar vermitir. 1672de Sadrazam Kprl Ahmet Paann ynettii byk Osmanl ordusu, Podolyann anahtar kalesi olan Kamieniec Podolski (Kamanie)yi fethetmitir. Buczacz Antlamasna gre, Podolya srekli bir Osmanl eyaleti olmutur, Kozak Ukrayna Osmanl korumasn kabul etmitir ve Lehistan kral Bab- Aliye yllk bir vergi (pike) gndermekle grevlendirilmitir. Lehistan kralnn rtbesini Osmanl vasal seviyesine indiren antlama, Diet tarafndan uygun grlmemi ve yeniden sava kmtr. 1673de Byk Ataman Jan Sobieski Hotende Osmanl ordusunu bozguna uratmtr. Bu zafer Sobieskiye Lehistan tacn kazandrmtr. Bir yllk harekatn ardndan 1676da uravnoda bir baka atekes anlamasna varlmtr. Bu anlama 1678 imparatorluk ahdnamesi tarafndan onaylanmtr. Lehistan vergiden kurtulmutur ancak Podolya ve Ukrayna Osmanlnn elinde kalmtr. Sobieski, politik kariyerine bir Fransz sempatizan ve bir Habsburg dman olarak balamasna ramen, iktidarnn ilk yllar ona srekli hayal krklklar getirmitir. Franszlarn, sve, Lehistan ve Trkiyeyi ieren, Bat Avrupadaki Habsburg kart koalisyon planlar, Sadrazam Kara Mustafa Paann Lehistan ile yaplan mzakerelerdeki sert tutumuyla bozulmutur. Ancak bununla beraber Lehistan-Osmanl bar nihayet sonulanmtr ve sonular mit krc olmutur. Lehistandaki balca dnce, Podolya ve Ukrayna Osmanlnn elinde kaldka hibir hanedan plann desteklememek ynndeydi. Bu koullar Sobieskinin politikasnda radikal bir deiiklie sebep olmutur. Sobieski 1683 baharnda Habsburglarla Osmanl kart bir antlama imzalamtr ve bu antlama ksa bir zaman sonra Viyanann kurtarlmas ile sonulanmtr.

1250

1683teki mttefik zaferinin ve Kutsal Birliin oluturulmasnn Avrupa g dengesi ile ilgisi vardr. Habsburg mparatorluu, Lehistan-Litvanya ve Rusya gibi Orta Dou Avrupadaki balca lke glerinin oluturduu, Venedik donanmasnn yardm ettii, Papann finansal ve ideolojik destek salad ittifak tam anlamyla Osmanl devlet adamlarnn daima engel olmaya alt bir kabus olmutur. Osmanlnn yaklak asrdr gayet baarl olan d politikas ne olmutur da kinci Viyana Kuatmas arifesinde baarszla uramtr? diye sorulmaldr. Kara Mustafa Paann ahsiyeti zerine kendi doum yeri olan Merzifon yaknlarda dzenlenmi olan sempozyum esnasnda birok tartmac onu dindar ve emin bir Mslman olarak tanmlamaya almtr.17 Tartmal da olsa byle bir imaj belki de yukardaki soruyu cevaplandrmamza yardmc olabilecektir. Btn Hristiyanlara tek bir kafir millet (millet-i vahide) gibi davranarak, Kara Mustafa Paa kendisinden ncekilerin izledii kurnaz politikay srdrmeye zahmet etmemitir. Onun zamannda Bab- Aliye gelen Avusturya, Fransa, Lehistan, Rusya, Venedik, Alman veya Ragusal elilere, benzer bir aalayc tavrla davranlmtr. Sonu olarak, tehlike iine giren Avrupal hkmdarlarn birbirleri ile ibirlii yapmalar daha nce hi olmad kadar kolay olmutur. Kara Mustafa Paann politikasnn verimli ve kurnaz olduu tek alan dahi paradoksal bir biimde dmanlarnn birlemesi ile sonulanabilirdi. Dini muhalifleri (srasyla Protestan Macarlar, Ortodoks Rumlar ve Ortodoks Ukraynallar) Viyana, Venedik ve Varovadaki Katolik hkmdarlara kar destekleyen Kara Mustafa Paa, Katolik Avrupay blerek dahili engellerin kaldrlmasna yardmc olmutur. Viyana kaplarna kadar Osmanl ordularna elik eden nl Mslman vaiz eyh Vani Mehmed Efendi, yeni bir Hristiyan mcadelesi iin ideoloji salayan Katolik padre Marco dAvianonun ahsnda yenilmesi g bir rakip bulmutur.18 Byk sava bitiren Karlofa Antlamas, btn fkeli taraflarn tartt ayr belgeleri iermektedir. Antlamann Lehistan blm Podolya ve Ukraynann tekrar Lehistanya verilmesini salamtr. Dahas, Bab- Ali, sultana yaplan yllk demelerin kaldrlmasn nihayet kabul etmi ve bylece vergi vermeyen Hristiyan komu ile srekli barn salanabileceini resmen bildirmitir. Bu gemi uygulamann, slamn Cihad retisi ile ilgili amalar olmutur. Viorel Panaiteye gre, 17. yzyln sonu Osmanlnn cihad kavramndaki dnm noktasn belirtmektedir. Saldrgan Cihad ideolojisinden savunma arlkl Cihad ideolojisine geilmitir.19 1683-1699 yllarndaki sava felaketleri ve birok eyaletin kaybedilmesi Osmanlnn yabanc politikasnn yeniden ynlendirilmesi ile sonulanmtr. Kutsal Birlik ile yaplan savata ve onu izleyen mzakerelerde Bab- Ali, Hristiyan Avrupadaki dahili blnmeleri amalayan geleneksel politikasn kald yerden devam ettirmeye almtr. Bu, Osmanlnn Lehistan politikasn da ilgilendirmitir. 18. yzylda Osmanllar srekli olarak, Rus arnn btn isteklerine kar Lehistann egemenliini savunmulardr.

1251

Osmanllarn, Rus ordularnn Lehistandan ekilmesi dorultusundaki istei ile balayan ve kt bir hrete sahip olan Leh Seferi (Lehistan Sava) esnasnda bu politika doruk noktasna ulamtr. Sava bir felaketle sona ermitir-Lehistann ilk bln (1772) ve onur krc Kk Kaynarca Antlamas (1774). Ruslara kar savaan Leh isyanclar daha nce verdikleri szlere ramen Osmanllara hibir esasl yardm salayamamlardr. Lehistan i karklk ve ilgisizlik tarafndan felce uratlmtr. Dier taraftan, aka Osmanl ordusu tek bana Ruslar yenememitir. 1775 ylnda Osmanl bykelisi Abdlkerim Paa katibi Nahifi Mehmed Efendi ile birlikte yeni antlamay teyid etme greviyle Rusyaya gnderilmitir. Osmanl elileri Lehistan-Litvanya Uluslar Birliinin dou eyaletlerinden geerken, her kasabada ve ehirde Rus birliklerinin olduunu fark etmitir. Rus birlikleri yerletikleri yerlerde demilerdir ki: Bizler misafiriz. Bu blge bizim selahiyetimiz altnda deildir. Yine de, sulularn tutuklanmas ve hapsedilmesi, polisin grevleri ve eitli blgelerdeki devriyeler ile savunma ve koruma gibi egemenlik alanna giren iler Ruslarn elinde olmutur.20 Lehistan-Litvanya Uluslar Topluluundaki politik hayatn en son dramatik canlan, 1787-1792 Osmanl-Rusya Sava ile ayn zamana rastlamtr. Lehistan Meclisi modern bir anayasay21 onaylam ve Rusyayla olan kopukluu zmtr. Prusya, Lehistan ve Osmanly ieren l bir askeri ittifak hazrlanmas iin Berlin ve stanbula eliler gnderilmitir. 1790da stanbulda Franszca ve Trke olarak bir Osmanl-Lehistan Antlamas tasla hazrlanmtr. Antlamann dili bat formllerinden olduka etkilenerek, geleneksel Osmanl belgelerindeki dilden byk lde farkllk gstermitir. Padiahn dini grevleri ve slam monarisinin evrensel yaylmasna atfta bulunmak yerine deiik bir modern terim, yani Avrupa Dengesi (Avrupa mevasinesi) kullanlmtr. Antlamay salayan sebeplerin aklanmasyla her iki taraf da; birbiri ardna gelen olaylar yznden Avrupa dengesi zerine yklenen zararn ne kadar byk olduunun bilinmesi gerektii ve Ruslarn Devlet-i Alyenin ve Lehistan Cumhuriyetinin baz topraklarna girmeleri ve kontrol altna almalaryla balayan lsz ykselilerinin Devlet-i Alyeye ve Lehistan Cumhuriyetine verdii zararn ne kadar byk olduu konusunda fikir birliine varmtr.22 1790da grlen taslak hibir zaman onaylanmamtr. Ksa bir zaman sonra Osmanl-Rus sava bitmitir ve 1793, 1795 yllarndaki ikinci ve nc blnmeler sonucunda Lehistan-Litvanya uluslar topluluunun varl sona ermitir. Yine de, bir Lehistan-Osmanl tarihisi iin iki taraf arasnda grlen son diplomatik unsur olan bu belge byk bir geerlilie sahiptir. Sadece diline ve yapsna baklrsa bu belgenin kendisinden nceki geleneksel belgelerle hibir ortak yan yoktur. Ancak Avrupa dengesi fikrine dair ne Osmanl ne de Lehistan diplomasisinde bir yenilik olmutur. Nadiren aka vurgulanmasna

1252

ramen bu fikir 15. yzyldan beri iki lke arasndaki karlkl ilikileri etkilemi gibi grnmektedir. Bu, Lehistan diplomasisinin Kutsal Birlie girerken Macaristan veya Avusturya komutas altnda olmasyla pek ilgilenmeyiini anlamamza yardm edebilir ve Osmanllarn 17. yzyln ortalarnda ve 18. yzylda Lehistan egemenliini neden savunduklarn aklayabilir. Yaygn grlerin aksine, karlkl savalar Osmanl-Lehistan tarihinde belirgin biimde ksa bir blm oluturmaktadr. Sadece II. Osman ve IV. Mehmet Osmanlnn Lehistan seferlerine ahsen kumanda etmilerdir. Bu seferlerin, Habsburg yanls krallar III. Sigismund ve Michal Korybut Wi|niowieckinin iktidarlarna denk gelmesi tesadf deildir. 1621 ve 1672 deki seferler Osmanlnn denge politikas ile aklanabilirken, II. Viyana Kuatmasna sebep olan olaylar bu kuraldan sapmann en nemli rneidir. Sadrazam Kara Mustafa Paa, Sultan Sleymann Avusturyal komular ile yrtt uzlatrc politikadan ayrlnca Lehistan Avusturyann yannda yer almaya karar vermitir. Habsburglarn gizemli dman Jan Sobieski bir Hristiyan kahraman haline gelmitir ve Macar seferine damgasn vurmutur. Bir kez deimi olan g dengesi, stanbul ve Varovann abalarna ramen asla yeniden salanamamtr. Ksa bir zaman sonra Ruslar nce Lehistan daha sonra da Osmanly tehdit etmeye balarken, Habsburglar Balkanlara hakim olabilmilerdir.

Prusyann Alman smrgecileri tarafndan sonradan isimleri deitirilen ve Litvanyallar

ile akraba olan Baltk halk. 2 Bkz. B. Grekov ve A. Jakubovskijin Zlota Orda i jej upadek (Varova, 1953) s. 259 ve 11

(Ananiasz Zajaczkowskinin Lehistan basksndaki girii). 3 Bkz. The Encyclopaedia of Islam 2. bask C. 5 (Leiden, 1986): 765-67 Zygmunt

Abrahamowiczin Lipka isimli makalesi. 4 134. 5 Ioannis Dlugossii HistoriaePolonicae Libri XII (Cracow, 1877), C. 4, s. 181-183, Osmanl Ludwigk Ehrlich, Works of Paul Wladimiri (seme) C. 1 (Varova, 1968) s. 9, 59, 76, 121,

padiah yanllkla Cristen olarak adlandrlmtr. 6 100-109. 7 Bu hadiseler ve daha fazla bibliyografya iin, (ibidem)?, s. 109-111. Segedin Antlamas iin Dariusz Kolodziejezk in, Ottoman-Polish Diplomatic Relations

(15th-18th Century) kitabna baknz. Ahdnames and other Documents basks (Leiden, 2000) s.

1253

8 9

Bu konular ibidem 48, 80 ve 84. sayfalarnda tartlmtr. Cf. Viorel Panaite, Pace, razboni i comert in slam. Tarile romane i dreptul otoman al

popoarelor (secolele XV-XVII) (Bkre, 1997), s. 23-28 ve 489 (ngilizce zet). 10 Maria Pia Pedani Fabris, La dimora della Pace. Considerazioni sulle capitolazioni tra i

paesiislamici e lEuropa (Venedik, 1996), s. 15, 23-28 ve 109 (ngilizce zet) el-Kalkasandinin Osmanl hukuk teorisi zerindeki etkisi iin bkz. Hans Theunissen, Ottoman-Venetian diplomatics: the ahd-names. The Historical Background and the Development of a Category of PoliticalCommercial Instruments together with an Annotated Edition of a Corpus of Relevant Documents Baslmam Doktora Tezi, Utrecht, 1991, s. 26-30. 11 Bkz. La Pes Publica Polona-Lituanienne tait-elle le vassal de lEmpire Ottoman? Centre

Scientifique de lAcadmie Polonaise des Sciences in Paris; tarafndan baslacak Panaite de ayn sonuca ulamtr. 12 Lehistan seimlerinde Osmanl diplomasisinin etkileri iin bkz. Ahmed Refik, Lehistanda

Trk hakimiyeti, Trk Tarih Encmeni Mecmuas 14 (1340/1924): 227-243; Kemal Beydilli, Die Polnischen Knigswahlen und Interregnen von 1572 und 1576 im Lichte osmanischer Archivalien. Ein Beitrag zur Geschichte der osmanischen Machtspolitik (Mnih, 1976); Janusz Pajewski, Turcja wobec elekcji Batorego (Cracow, 1935); and Wojciech Hensel, Uwagi o stosunkach polsko-tureckich w XVI wieku do panowania Stefana Batorego, Stosunki polsko-tureckie. Materiaty z sesji naukowej zorganizowanej przez Instytut Orientalistyczny i Towarzystwo Polska Turcja w 1988 roku. T. Majda tarafndan yaymlanmtr. (Varova, 1995): 19-29. 13 Susan Skilliter, William Harborne and the Trade with Turkey 1578-1582. A documentary

study of the first Anglo-Ottoman relations (Londra, 1977) s. 39-45. 14 Bugn Ko{ice Slovakyada, Khust ve Muka2eve de Ukrayna Transkarpatyada

bulunmaktadr; daha fazla ayrnt ve ilgili belge iin bkz. Kolodziejczyk, Ottoman-Polish Diplomatic Relations s. 127. 15 16 17 Franciszek Suwara, Przyczyny i skutki kleski cecorskiej 1620 r. (Cracow, 1930) s. 133. Pike meselesi Kolodziejczykde ele alnmtr. s. 132. Bu sempozyumun makaleleri kaynaka ile birlikte, Merzifonlu Kara Mustafa Paa

Uluslararas Sempozyumu, 08-11 Haziran 2000 (Ankara, 2001)de yaynlanmtr. 18 Bkz. Maria Pia Pedoni, I due volti della storia: padre Marco dAviano e lo eyh Vani

Mehmed Efendi, Metodi e Ricerche XIV, 1 (1995): 3-10.

1254

19 20

Panaite s. 102. Norman Itzkowitz ve Max Mote, Mubadele. An Ottoman-Russian Exchange of

Ambassadors (Chicago-Londra, 1970) s. 119. 21 1 Mays 1791 Anayasas, Avrupadaki ilk anayasa ve 1787 Amerikan Anayasasnn

ardndan dnyadaki ikinci anayasa olmutur. Politik gcn Montesqueuyen blnmesini esas alarak Avrupada byk ilgi uyandrmtr. Sultan III. Selimin emri ile Osmanl Trkesine de evrilmitir. 22 Mera ati lazim olan Avrupa mevazinesine iras-i halel ve heman devlet-i aliye ile Leh

cumhurine isal-i zarar ider mertebe Moskovlunun hadd-i itidalden haric kesb-i fevk eylemesi mahza devlet-i aliye ile Leh cumhuri arazisinden bazilarina pa-nahide ve dest-res oldgndan neaet itdigi zuhura gelen vekayi-i mtetabi eden bit-tecrbe malum () oldg,: Kolodziejczyk, Ottoman-Polish Diplomatic Relationsda yaynlanmtr. s. 656-659.

Abrahamowicz, Z. Leh. The Encyclopedia of Islam, 2. bask, C. 5 Leiden, 1986: 719-23. Lipka. The Encyclopedia of Islam, 2. bask, C. 5 Leiden, 1986: 765-67. Anafarta, N. Osmanl mparatorluu ile Lehistan (Lehistan) arasndaki mnasebetlerle ilgili tarihi belgeler/Historical documents concerning relations between the Ottoman Empire and Lehistan (Poland). [stanbul, 1979]. Berindei, M. La Porte Ottomane face aux Cosaques Zaporogues, 1600-1637. Harvard Ukranian Studies 1 (1977): 273-307. Beydilli, K. 1790 Osmanl-Prusya ttifak (Meydana gelii-Tahlili-Tatbiki). stanbul, 1984. Die Polnischen Knigswahlen und Interregnen von 1572 und 1576 im Lichte osmanischer Archivalien. Ein Beitrag zur Geschichte der osmanischen Machtspolitik. Munich, 1976. Dlugosz, J. Ioannis Dlugossi Historiae Polonicae Libri XII, C. 4. Cracow, 1877. Dopierala, K. Stosunki dyplomatyczne Polski Turcja za Stefana Batorego. Warsaw, 1934. Doro{enko, D. ve J. Rypka. Polsko, Ukrajina, Krym a Vysok Porta v prvni pol. XVII stol. 0asops Nrodniho Musea 110 (1936): 19-49. Dutkiewecz, J. Polska a Turcjaw czasie sejmu czteroletniego 1787-1792. Warsaw, 1934. Dziubi`ski, A. Na szlakach Orientu. Handel mi`dzy Polska a Imperium Osma`skim w XVI-XVIII wieku. Wrocklaw, 1997.

1255

Ehrlich, L., yay. Works of Paul Wladimiri (a selection), C. 1 Warsaw, 1968. Gkbilgin, T. Venedik Doju ve Leh kralna verilen bir ksm ahitnamelerin ekil ve muhteva bakmndan tadklar nem ve tarihi gerekler.: Trk Tarihi Kongresi (Ankara: 25-29 Eyll 1970), C. 2 Ankara, 1973: 473-483. Grekov, B. and A. Jakubovskij. Zlota Orda i jej upadek. Warsaw, 1953. Hensel, W. Stosunki polsko-tureckie XV-XVIII wieku: Orient w sztuce polskiej. B. Biedro`skaSlotova tarafndan yaynlanmtr. Cracow, 1922: 33-40. Itzkowitz, N. ve M. Mote. Mubadele. An Ottoman-Russian Exchange of Ambassadors. ChicagoLondon, 1970. Kolodziejczyk, D. A historical outline of Polish-Ottoman political and diplamtic relations: War and Peace. Ottoman-Polish Relations in the 15th-19th centuries. Istanbul, 1999: 21-35. Ottoman Podollja: The Eyalet of Kamjanec 1672-1699. Harvard Ukranian Studies (1992): 87101. Ottoman-Polish Diplomatic Relations (15th-18th Century): An annotated Edition of Ahdnames and other Documents. Leiden, 2000. Podole pod panowaniem tureckim. Ejalet Kamieniecki 1672-1699. Warsaw, 1994. Konopczy`ski, W. Polska a Turcja 1683-1792. Warsaw, 1936. Majda, T., yay. Stosunki polsko-tureckie. Materialy z sesji naukoej zorganizowanej przez Instytut Orientalistyczny i Towarzystwo Polska Turcja w 1988 roku. Warsaw, 1995. Majewski, R. Cecora. Rok 1620. Warsaw, 1970. Malowist, M. Kaffa, kolonia genuenska na Krymie i problem wschodni w latach 1453-1475. Warsaw, 1947. Merzifonlu Kara Mustafa Paa. Uluslararas Sempozyumu, 08-11 Haziran 2000. Ankara, 2001. Pajewski, J. Bu`czuk i koncerz. Zdziejw woken polsko-tureckich. Warsaw, 1978. Turcja wobec elekcji Batorego. Cracow, 1935.

1256

Panaite, V. Pace, razboi i comert n islam. Tarile romane i dreptul otoman al popoarelor (secolele XV-XVIII). Bucharest, 1997. Pedani Fabris, M. I due volti della storia: padre Marco dAviano e lo eyhVani efendi. Metodi e Ricerche XIV, 1 (1995): 3-10. La dimora della pace. Considerazioni sulle capitolazioni tra i paesi islamici e lEuropa. Venice, 1996. Podhorodecki, L. ve N. Raszba. Wojna chocimska 1621 roku. Cracow, 1979. Raszba, N. Z dziejw polsko-tureckich stosunkv w XVI-XVII w. Przeglad orientalistyzcny (1962), no. 1 (41): 241-57. Refik, A. Lehistanda Trk Hakimiyeti. Trk Tarih Encmeni Mecmuas 14 (1340/1924): 227243. Reychman, J. Lehistan ile Trkiye arasnda diplomatik mnasebetlerin 550. yldnm. Ankara, 1964. A. Zajaczkowski. Handbook of Ottoman-Turkish Diplomatics. The Hague-Paris, 1968. Skilliter, S. William Harborne and the Trade with Turkey 1578-1582. A documentary study of the first Anglo-Otoman relations. London, 1977. Stachon, B. Polityka Polski wobec Turcji i akcji antytureckiej w wieku XV do utraty Kilii i Bialogrudu (1484). Lww, 1930. Suwara, F. Przyczyny i skutki kleski cecorskiej 1620 r. Cracow, 1930. Theunissen, H. Ottoman-Venetian diplomatics: the ahdnames. The Historical Background and the Development of a Category of Political-Commercial Instruments togther with an Annotated Edition of a Corpus of Relevant Documents. Yaynlanmam doktora tezi. Utrecht, 1991. Tretiak, J. Historja wojny chocimskiej (1621). Cracow, 1921. Veinstein, G. Loccupation ottomane dO2akov et le problme de la frontiere Lituano-Tatare 1538-1544: Pass Turco-Tatare prsent sovitique. tudes offertes Alexandre Bennigsen. Louvain-Paris, 1986. 123-55. Wimmer, J. Wiede` 1683. dzieje kampanii i bitwy. Warsaw, 1983. Woli`ski, J. Z dziejw wogen polsko-tureckich. Warsaw, 1983.

1257

Wjcik, Z. Jan Sobieski 1629-1696. Warsaw, 1983. Ycel, Y., yay. II: Osman adna yazlm Zafer-name. Ankara, 1983.

1258

Dnemin Resimlerinde Avusturya Takviye Kuvvetlerinin Kanije'ye Yry / Do. Dr. Mria Ivanics [s.686-694]
Szeged niversitesi / Macaristan Kanuni Sultan Sleyman Macaristana gerekletirdii son askeri sefer srasnda 1566 ylnda Zigetvar ele geirdi. Osmanllar bu ekilde gney Tuna blgesindeki en nemli kaleyi igal ederek gney-bat istikametinde Tuna nehri boyunca gerekletirdikleri ilerlemeyi nemli oranda daha da geniletiyorlar ve Balaton Glnn gneyinde kalan alanlarn byk ksmn ynetimleri altna alyorlard. I. Sleymann lmyle birlikte Osmanl fetihlerinin yaylmac aamas sona ermi oldu. Onun olu Sultan II. Selim ile Avusturya mparatoru Maximillian, 1568 ylnda Edirnede, sekiz yl boyunca bar iinde yaanmasn garanti altna alan ve daha sonra birka defa uzatlacak olan bir anlama imzaladlar. Bunun bir sonucu olarak, 1590 ylnn balarna kadar geen dnem iinde iki byk g arasndaki iliki olduka barl bir ekilde gerekleti; bununla beraber bu dnemde bile snr boyunca sk sk atmalar yaanmaktayd. Kk sava olarak isimlendirilen bu atmalar 16. yzyln sonunda On Be Yl Savalar olarak isimlendirilen byk apl bir savaa dnt; bu sava da 1606 ylnda Zitvatorok Anlamasnn imzalanmasyla sona erdi.1 Taraflar lehine farkl aamalar kaydeden bu sava srasnda her iki devlet de 1541 ylnda Budapetenin ele geirilmesiyle blgeye blnm olan Macaristan Krallnn tamamn kendi ynetimleri altna almak iin mcadele vermekteydiler. Macaristan Krallnn bat ve kuzey blgelerinde gerekletirdii faaliyetlerine gvenen ve temelde Osmanl tebaas konumundaki Transilvanya (Erdel) Prensi tarafndan dou blgesinde desteklenen Habsburg mparatorluu, orta blgeleri kontrol altnda bulunduran Osmanl kuvvetlerini blgeden atma giriiminde bulundu. Dier tarafta Osmanllar ise Transilvanyadaki konumlarn korumak ve Habsburg mparatorluunun elinde bulunan topraklar ynetimleri altna alacak ekilde genilemek iin aba gstermekteydiler. ki tarafn da savataki uzun dnemli stratejik amac, dmann g merkezini ele geirmekti. Habsburglar Budapeteyi, Osmanllar da Viyanay igal etmeyi planlyordu. Bu ekilde kar taraf psikolojik olarak kertecekler ve toprak vermek zorunda brakacaklard. Bu ama dorultusunda Habsburg kuvvetleri iki defa (1598 ve 1602 yllarnda) Budapeteyi igal etme denemesinde bulundular, fakat abalar boa gitti. Osmanllar asndan bakldnda Habsburg mparatorluunun bakentine ulamak ok daha zor grnyordu. O dnemde askeri kuvvetler Viyanaya sadece iki stratejik yolu izleyerek ulaabilirlerdi: ya Tuna nehrinin ya da Drava nehrinin vadilerini takip ederek. Tuna nehri boyunca uzanan yol daha iyi bir seimmi gibi gzkyordu, nk seyre elverili bu su yolu askeri kuvvetlerin ilerlemesine ve ikmal malzemelerinin tanmasna imkan tanyordu. 1594 ylnda, yani savan balangcnda, Osmanllar, yakndaki Gyor (Raab/Yank) Kalesini igal ettikten sonra Habsburglarn bakentini ele geirebilmek iin olduka iyi bir konuma gelmilerdi. Burada oluturduklar sava karargah Viyanadan sadece 120 kilometre uzaklktayd. Ancak bu derece byk bir orduyu erzak ve ordu donatm malzemesiyle yeterli olacak derecede tehiz etmenin imkansz olduu ortaya kacakt. Gyorun dousunda yer alan ve

1259

Tuna blgesindeki su yollar ile Vag nehrinin azn kontrol altnda bulunduran Komarom (Komorn/Komarno) Kalesi Habsburglarn elinde bulunmaktayd. Bu durum, Osmanl askeri liderliinin, bat blgelerindeki askeri kuvvetlerine ikmal malzemesi salamak iin Tunay kullanmalarn imkansz hale getirmekteydi. Bir sonraki yl Osmanllar Estergonu (Gran/Esztergom) kaybedince durumlar daha da zorlat. Bunun sonucunda yeni ele geirilmi olan Gyor, izole edilmi oldu ve Habsburg askeri liderlii de Budapeteye saldrma frsat yakalad. 1598 ylnn ilkbaharnda Habsburg kuvvetleri Gyor Kalesini, burada bulunan Osmanl garnizonunu artarak -hileyle ve o zamannn en modern askeri teknolojisinin bir rnei olan barut kutusu (bir eit fiek) kullanarak- yeniden ele geirmeyi baarnca Osmanllarn Macaristandaki askeri konumu ar derecede zorlat. Bylece hem Gyorun hem de Estergonun kontroln ele geiren Habsburglar, stratejik olarak stn bir konuma getiler ve saldr balatabilecek duruma geldiler. Ayn yln sonbaharnda Habsburg kuvvetleri Budapeteyi ele geirme teebbsnde bulundular, fakat sert hava koullar baarl bir hareket gerekletirilmesini engelledi. Bylece Budapete de Osmanllarn elinde kald. Askeri adan avantajl olan dier yol ise gney Macaristan boyunca uzanmaktayd: Drava ve Mura nehirlerinin seyre elverili su yollarnn kullanlmasyla Viyanaya ulalmasn salyordu. 1532 ylnda Kanuni Sultan Sleyman, etrafndaki blgeleri igal etmeksizin bu yolu kullanarak Viyanaya ulamay denemiti. Bu askeri seferin baarsz olmas, Viyanaya kar baarl bir askeri operasyon gerekletirebilmek iin Osmanllarn blgenin daha nemli olan kalelerini ele geirmelerinin ve gvenli bir ikmal yolu oluturmalarnn gerekli olduunu ortaya koydu (bu yndeki ilk adm Zigetvarn igal edilmesi olmalyd). Osmanl askeri liderleri On Be Yl Savalar srasnda bu yolu kullanmay zaten dnmlerdi, fakat bu ynde giriimde bulunmay ancak Gyoru kaybettikten sonra ciddi olarak ele aldlar. Dier taraftan ise Budapetenin bir Habsburg saldrsna kar koyma konusunda yeterince gvenli ve gl olmadnn hissedilmesi gerei, gney-bat ynnde saldr gerekletirilmesini erteledi. Bylece 1599 yl sonbaharnda gerekletirilen ilk bar grmeleri srasnda Osmanllar, kendi ellerinde bulunan Eriye (Erlau/Eger) karlk olarak Estergonun kendilerine verilmesi konusunda srar ettiler. Ancak sava 1600 ylnda da srd ve Osmanl gleri Estergon kalesini yeniden ele geirmek iin giriimde bulunmay dndler. Bu kez de Macaristanda bulunan ve baka problemlerin daha fazla aciliyet tadn dnen Osmanl askeri liderlerinin oluturduu etki yznden balangtaki Osmanl sava plan sek (Eszk/Osiek) toplantsnda deitirildi. O zamanlar Macarlarn elinde bulunan Zigetvar (Szigetvr) yaknndaki Bobofa (Babcsa) ve Kanije (Kanizsa) kalelerinde bulunan askeri birlikler blgedeki Osmanl garnizonuna dzenli olarak saldrlar dzenlemekte ve Osmanllara teslim olmu olan Macar kylerinin halklarn rahatsz etmekteydi. Bu serbest olarak dolaan gruplarn saldrlar Osmanl ordu donatm malzemelerinin Tuna zerindeki Budapeteye tanmasn tehlikeye sokuyordu. Bundan dolay Zigetvar Sancak Beyi Deli Nasuhun ve Tiryaki Hasan Paann tavsiyesiyle harekete geen Macaristandaki askeri operasyonlardan sorumlu Sadrazam brahim Paa bu iki Macar kalesini igal etmeye karar verdi.2

1260

stanbulda Divan-u Hmayun, bu kalelerde bulunan Macar askerlerinin gerekletirdii saldrlarn sona erdirilebilmesi, Kanijeye kar gerekletirilecek beklenmedik ani bir saldryla Avusturya askeri liderlerinin artlabilmesi ve bylece Viyanaya kadar uzanan gney yolu zerindeki en nemli kalelerin igal edilebilmesi iin Sadrazamn bu kararna onay verdi. 1600 yl Austos aynn sonunda Diyarbakr beylerbeyi Murad, Osmanl nc kuvvetleriyle Bobofaya saldrd. Birka gn sren kuatmadan sonra 4 Eyll tarihinde -200 Macar ve 100 Alman askerinden oluan- kaleyi savunan askeri kuvvetler teslim oldu ve onlar serbest bir ekilde kaleden ayrlmalarna izin verildi. Bundan sonra da Osmanlnn ana ordusu Kanijeye doru yola kt. Hem Bat Macaristan eyaletlerini hem de Habsburglarn miras yoluyla aldklar eyaletleri savunan snr kaleleri sistemi, temelde Mura ve Raab nehir vadilerinde ina edilmilerdi.3 Bu savunma hattnda bulunan en nemli noktalardan bir tanesi, Kanije nehri bataklndan ortaya km bir ada zerine ina edilmi olan Kanije kalesiydi. Bu kale daha nce Tamas Nadasdyye aitti; onun 1568de lmnden sonra dul kars kaleyi Avusturya mparatoru II. Maximilliana verdi. Avusturya mparatoru hemen bir sonraki yl kaleyi yeniden ina etmeye balad, fakat inaat sreci ok yava ilerliyordu. 1577 yl kalenin tarihinde bir dnm noktasnn baladna iaret edecek derecede nemli bir yld. Bu tarihte yeni ynetici mparator II. Rudolf ile Saray Sava Konseyi daha nce takip edilen askeri stratejiyi deitirdi. Osmanl ynetimi altndaki Macar topraklarnn yeniden ele geirilmesi amacyla saldr sava dzenlenmesi fikri bir kenara brakld, onun yerine birbirine sk bir ekilde balanm kaleler zincirinden oluan gl bir savunma hattnn oluturulmas zerinde younlalmasn gerektiren bir strateji benimsendi. Sadece Mura nehri vadisini deil, fakat ayn zamanda Avusturyay oluturan eyaleti, yani Carniola (Krain), Carinthia (Krnten) ile Styriay (Steiermark) koruma grevi grd iin Kanije Kalesine bu sistemde ok hayati bir rol verildi. Kale, talyan askeri mhendislerinin tasarlam olduu bir traces italienne (kale burlar) olutursa da en gl kaleler arasnda yer almyordu, nk tatan yaplmam, bunun yerine etrafndaki it, toprak ve keresteden ina edilmiti. Daha ak ifadelerle belirtmek gerekirse bu yap, ince dallarla birbirine balanm iki sra kazktan yaplma itten olumaktayd. ki sra halindeki kazklarn arasndaki alan toprakla doldurulmu, d taraf svanm ve st de tahta kiremitlerle rtlmt. Bu tr bir duvar top atlarna kar olduka dayankl olabilirdi, nk atlan top glleleri bu duvar ykamaz, fakat iine saplanr kalrd. Fakat itin yan tarafna ate edilirse svas dklebilir, bylece tm bir duvar kolayca ate alabilirdi. Kalenin corafi konumu, kendisine yaklalmasn zorlatracak nitelikte olduu iin bir avantaj oluturmaktayd. Bir bataklkla evrili durumdayd ve kendisine ancak yksek yer alt sularyla vadiler yoluyla ulalabilirdi. Hisar hendei normalden ok daha geni olduu iin uygun bir uzakla topu birlii yerletirerek kale duvarlarna at yapmak ya da kaleye saldrmak ar derecede zordu. Ancak bu corafi konum, orann garnizonu iin de baz dezavantajlar sunmaktayd. Kaleye ulalmas sadece dman gleri asndan zor deildi, fakat Avusturya kuvvetleri asndan da kaleye rezerv kuvvetler ya da erzak ile ordu donatm malzemeleri ulatrmak ok gt.

1261

Kuatma srasnda kalenin komutanln yapan kii, soylu bir Carinthian ailesinden gelen ve Carinthiadaki soylu ailelerin ou gibi Protestan olan Georg Paradeiserdi. Paradeiser daha nce On Be Yl Savalarnda da grev yapm ve 12 Eyll 1598 tarihinde Kanije kalesi komutanlna atanmt.4 Kalenin stats, az bulunur cinstendi. Kanije, Macaristan kraliyet ailesinin mlknn bir parasn oluturuyordu, bu yzden de mparator II. Rudolfla birlikte Macaristan Kral tarafndan da korunmak zorundayd. Ancak kalenin temel nemi Avusturyann savunulmas konusunda sahip olduu stratejik konumdan kaynakland iin, Kanije, gerekte Grazda bulunan Avusturya Sava Konseyinin ynetimi altnda bulunmaktayd. Kanijenin ve blgedeki dier kalelerin mali olarak desteklenmesinin maliyetleri bu eyaletlerin halk tarafndan karlanmaktayd. Buralar iin ngrlen vergiler, temelde Protestanlardan oluan eyaletlerin genel meclislerinde halklar tarafndan oylanmak zorundayd. Ancak Avusturya Katolik bir Hristiyan olan Habsburg Aridk tarafndan ynetilmekteydi. Bu din farkll, vali (Landesfrst) ile halk arasnda ibirlii yaplmasn gletirmekteydi. Daha nce gerekletirilen bir anlama ile dini ibadetlerin serbest bir ekilde gerekletirilmesi garanti altna alnm olsa da bu yzyln sonunda yeniden Katolikletirme faaliyetleri grlmeye baland. Avusturyann valisi olan Aridk Ferdinand bir grup dinsizi ynetmektense bir mezarl ynetmeyi tercih edeceini sylyordu.5 Dier taraftan soylu Protestan aileleri ise Avusturya kuvvetlerine ikmal malzemesi alnmas iin para verilmesini onaylama ve bu paray verme konusunda olduka isteksizdi. Mlk sahibi kiiler, aileleriyle birlikte lkede kalmalar hususunda gvence verilmedii mddete Avusturya kuvvetlerine yardm salamakta isteksiz olacaklarn nemle vurguluyorlard. Habsburg Aridknn dar grll, daha sonra, Osmanl saldrs tehlikesinin ok yakn hale geldii bir dnemde, 1600 ylnn yaznda, Avusturyada bulunan Protestanlara kar zulm ve eziyetlerin en st dzeye kmas gereiyle de ispatlanacakt. Fakat bu gerei gremeyen sadece Aridk deildi; tm Avusturya askeri liderlii de gney-bat ynnde bir Osmanl saldrsnn ortaya kacan dikkate alamamt. 1600 ylnn ilkbahar gibi olduka ge bir tarihte bile Avusturya saray, bir nceki yl durma noktasna gelen bar grmelerinin devam edeceini mit ediyorlard. Saray Sava Konseyi de bu ynden bir Osmanl saldrsnn vuku bulacan beklemiyordu.; konsey yeleri Estergon kalesinin glendirilmesi zerinde durmaktaydlar nk Avusturya casuslarndan elde edilen bilgilere gre bu kale Osmanl Sadrazamnn temel hedefi olarak grnyordu. Sadrazamn gerek niyeti ise ancak Osmanllarn Bobofay kuattklar haberi Viyanaya ulat zaman renilmi olacakt. Paradeiser, yaz boyunca Kanijedeki kaleyi kuvvetlendirmek iin byk enerji harcam olsa da, kale kapsaml bir Osmanl saldrsna kar koyabilmeye hazr olmann ok gerisinde bulunuyordu. Kaleye nemli oranda takviye kuvveti ve erzak gndermek iin yeterli zaman kalmamt, nk Osmanl nc kuvvetleri 8 Eyll tarihinde kalenin nnde grlmt, bir gn sonra da bunlarn ardndan Sadrazamn komuta ettii Osmanl ordusunun ana ksm kalenin nne gelecekti. Tecrbeli Habsburg subay Hans Sigmund von Herbersteinin Aridk Ferdinanda gnderdii 6 Eyll tarihini tayan bir rapora gre, Kanijeyi kuatmak zere gelen Osmanl kuvvetlerinin yaklak krk bin askerden olutuu hesap edilmiti-bu rakam, gerek d baka bir hesaplamayla bulunan ar

1262

1,200,000 rakamn rtmektedir.6 Ancak, bu rakamn birka bini bulan Tatar yardmc birliklerini ierip iermedii ak deildir. Askerlerin toplam says u nedenle de daha yksek olabilir: Herberstein, Papada Habsburglara kar isyan eden ve Osmanl kuvvetlerine katlan ve askeri bakmdan ar derecede kymetli olan 4-500 Valon paral askeri birliklerini hesap d tutmutur. Bu Valon paral askerleri, ancak raporun tamamland gn olan 11 Eyll tarihinden sonra Rumeli Beylerbeyi Lala Mehmed Paa tarafndan Osmanl kampna getirileceklerdi.7 Kanijede, Paradeiserin komutas altnda bulunan 800 kiilik bir birlik Osmanllara kar arpyordu. Kaledeki erzak ve ordu donatm malzemesi iki ay yetecek dzeydeydi.8 Kanije, dokuz hafif ve 51 tane de orta ve hafif toplarla korunmaktayd.9 Ancak Osmanl tarihisi Katip elebi kaledeki birliin ok daha byk olduunu iddia etmitir. Ona gre kalede 1,500 piyade askeri, 200 de svari bulunuyordu.10 Kaleyi savunan askerler kendilerinden birok kere daha byk olan Osmanl ordusuyla kar karya kalm olsalar da ok kt bir durumda bulunmuyorlard, nk o zaman Gyorda toplanm bulunan Avusturya kuvvetlerinin yardma gelmesine gvenebilirlerdi. Elbette Osmanl askeri liderleri de bu olasl dikkate almak zorundaydlar ve takviye kuvvetler gelmeden nce Kanijeyi kuatma operasyonuna giriebilirlerdi. Ancak Osmanl kuatma toplarnn att top glleleri kale duvarlarna ulamad iin Osmanl kuvvetleri kaleye kar saldry hemen balatamadlar. Kale hendeine giden yollar toprakla doldurulduktan sonra ilk kuatma 25 Eyll gn gerekletirildi. Kaledeki askerler bu saldrya baaryla kar koydular. Fakat o gece bir sonraki gn iin askeri malzemeler hazrlanrken dikkatsizlik sonucu ortaya kan bir kaza neticesinde barut kulesi patlad. Sonu olarak da kaleyi savunanlar ok g bir duruma dtler, nk ellerinde minimum dzeyde barut kalmt, takviye kuvvetlerinin gelmesine kadar yetmeyebilirdi. 1600 ylnn yaz mevsiminde Gyordaki Avusturya kuvvetleri Estergona doru harekete gemek iin hazrlk yapyorlard. Ancak askeri durumdaki deiiklik, Avusturya ordusunun yeni atanm Fransz asll bakomutan Mercoeur Dk Philip Emmanuel von Lothringenin 16 Eyll 1600 tarihinde Kanijeyi kurtarmak iin grevlendirilmesine neden oldu.11 Mercoeur Dknn Macaristandaki ilk temel askeri operasyonlar, zellikle Kanijedeki askerleri kurtarmak iin gnderilen Avusturya kuvvetlerinin ba levazm subay olan Hans Leonhard von Yell tarafndan yaplan mrekkepli kalemle izilmi resimlerce12 ok iyi belgelenmitir. Bu resimler Viyana Askeri Tarih Arivleri belgeleri arasnda bulunmaktadr. On dokuz resimden nemli olan alt tanesi bu almada ele alnacaktr.13 Avusturya kuvvetlerinin Kanijeyi kurtarma giriiminin kronolojisi ve bu kuvvetlerin takip ettii yolun anlatm, sadece kabaca olmak zere baz aratrmalarda alma konusu yaplmtr. Bugne kadar Macar, Alman ve Trk dillerinde baslm olan tannm eserler, bazlar Kanijeyi kurtarmak iin gerekletirilen baarsz giriime bizzat katlan belli kiilere ait yazlar ierse de, temelde doalarnda ikincil nitelik tamaktadrlar. Yellin resimlerinin nemi, o zamana ait olmalarndan, yani bakomutann hemen yannda ortaya km olmalarndan, dolaysyla da -kendini hakl karma ynndeki dier abalardan bamsz olarak- bakomutann planlar ve arzularnn aslna uygun resmini kartm olmalarndan kaynaklanmaktadr.14

1263

Hans Leonhard von Yellin temel grevi, yolda Mercoeur Dknn verdii emirlerin gnlk kaydn tutmak, onun kuvvetlerinin grev-zaman tablosunu kartmak, bunlar svari ve piyade birliklerinin komutanlarna ulatrmak ve her bir birlik iin uygun konaklama yerleri bulmakt. Bu olduka yksek sanat ruhuna sahip levazm subay, grevlerini kusursuz ekilde yerine getirdi ve her gn eitli birliklerin dzenleri de dahil olmak zere kamp yerinin resimlerini yapt ve bu resimlere birliklerin zaman tablosuyla ilgili kendi tuttuu kaytlar ekledi. Kamp alannn etrafndaki yerlere de ar derecede dikkat ediyor ve buralar da en kk detayna kadar tasvir ediyordu. Resimler 16 Eyll ile 13 Ekim 1600 tarihleri arasndaki dnemde o blgedeki yerleri tasvir etmektedir. Bu resimler, olaylarn basit bir grnmn vermekle kalmamakta, fakat daha nceki bilgilerimizi birka ekilde gelitirmemizi salamaktadr. Bir kere resimler, o gnn profesyonel olarak ynetilen bir ordusunun resmini ortaya koymaktadrlar. Avusturya kuvvetlerinin nasl topland ve hangi birliklerden olutuu konularnda tam bilgi ve tarih vermektedirler. Bu resimlere dayanlarak savatan nce askeri kuvvetlerin askeri malzemesi, dzeni ve koullar iyi derecede belgelendirilebilir. Avusturya kuvvetlerinin bileimine bakarak 16. yzylda Avrupada ortaya km olan askeri devrimin On Be Yl Savalar srasnda Macaristan zerinde etkili olduu sonucunu kartabiliriz. Mercoeurun askerlerinin te ikisi, ateli silahlarla donatlm piyadelerden olumaktayd. Bu silahlar Avusturya svarisinin de silahlar arasnda bulunmaktayd, Osmanl svarisi ise bu silahlarla donatlm deildi.15 Gyor kalesi dnda bulunan Avusturya takviye kuvvetleri Aridk Matthiastan Kanijeye destek salama emri aldklarnda Sadrazam brahim Paa Kanijeyi bir haftadr kuatma altnda tutmaktayd. Kalenin kurtarlmas ve askeri operasyonun baars, askeri kuvvetlerin ne kadar byk olduuna ve kuatma altnda tutulan kaleye ne kadar abuk ulaabileceklerine balyd. 11 Eyll 1600 tarihli bir protokole gre, Avusturyallar, Macar ve Hrvat askerleri dta tutulduunda 17 bin askerden oluan (13,500 piyade ve 3,500 svari) bir ordu meydana getirmeyi mit ediyorlard.16 Bu rakam ideal bir rakam olarak grlmelidir, nk Avusturyallar piyade birliklerini maksimum byklklerine ulam (her bir 3,000 askeri iermek zere) olarak dnyorlard, bildiimiz kadarylaysa bu birlikler hibir zaman maksimum dzeylerine ulamamlardr. 17 Eyll tarihine gelindiinde takviye kuvvetleri tamamlanm olmann ok gerisinde bulunuyorlard. (Schnberg, Mersperg ve Breiner komutasndaki) piyade birlii, Hohenlohe ile Hoditzkynin komuta ettii iki svari birlii, 12 topu bulunan bir tahrip birlii ve bakomutan Mercoeur Dk ile kardei Albay Chalignynin komutas altnda bulunan askerler Gyorun dndaki kamp yerinde toplanmlard (III. 1). Kampta bulunan insanlarn toplam says Macar tarihisi Mikls Istvnffy tarafndan 18 bin olarak hesaplanmtr, fakat onun hesab, ba levazm subaynn resimlerine dayanlarak henz gelmemi olduu sylenebilen birliklerin askerlerini de iermekteydi.17 Muhtemelen Gyordaki asker saysn yedi ile sekiz bin arasnda tahmin eden bir Valon komutannn hesab daha gerekiydi.18 Mercoeur Papadan 18 Eyll tarihinde ayrld. Kamp akam zeri kalenin arkasndaki deirmen havuzunun yanna kurdular. Bir ay nceki kuatmann hala emarelerini tayan kalenin grnm ile-Hans Leonhard von Yell tarafndan ele geirilen (III. 2)-

1264

isyanc Valonlarn kaza oturtulmu vcutlarnn oluturduu grnm askerler zerinde ok ciddi bir psikolojik etki oluturmu olmalyd. Askerler Papadan sonra daha kk yerleim yerlerine doru yrye getiler. 24 Eyll gn Zala nehri boyunca Szentivana kadar yrdler. Burada Avusturya askerlerine, her biri bin askerden oluan, biri Kont Thurn, dieri de Albay Kollonitsch tarafndan komuta edilen iki svari birlii ile Tuna tesindeki blgenin komutan generali Ferenc Ndasdy ve Ferenc Batthyny tarafndan komuta edilen Macar svari ve piyade birlikleri katld. Macar birliinin ounluunu Uyvarl (Neuhausel/Ersekjvr) svariler ve askerler oluturmaktayd. Bunlarn says bir ya da iki bini buluyordu. Burada Hofkirchner komutasndaki birlik de piyadelere katld. Takviye kuvvetleri, gecesinde Kanijedeki barut kulesinin patlad 25 Eyll gn Egerszege vardlar. Egerszeg Kanijeden sadece 40 kilometre uzaktayd. Mercoeur, Egerszegte tm ordu komutanlarnn katld bir sava konseyi toplants gerekletirdi. Bu toplantda iki temel mesele zerinde duruldu: ok ciddi skntlarla kar karya olan askerlere nasl erzak salanaca ve Kanijeye giderken hangi yolun takip edilecei. Mercoeur, Batthyny ile Hofkirchnerin tavsiyelerine uyarak, direkt Kanijeye giden kuzey-gney yolunu takip etmek yerine Avusturyaya doru giden dolambal yoldan gitmeye karar verdi. Bunun sonucunda Avusturyallar tam olarak iki kat daha uzun yolculuk yapmak zorunda kaldlar. Kanijeye doru 80 kilometre yrdler, bu da en azndan be gnlk bir gecikmeye neden oldu. Mercoeur, bu ekstra uzatmann bir sonucu olarak askerlerine Avusturyadan erzakn daha abuk ve gvenli bir ekilde ulaacan mit etmekteydi. Bu yolu semekle, Mercoeur ayn zamanda Zrinyinin -Mura ile Drava arasnda bulunan ve Trk ve Tatar kuvvetleri tarafndan sk sk yamalanan bir blge olan- Murakzde kalmasna ve Hrvat ve Sytrian kuvvetleriyle beraber daha sonraki bir zamanda onlara katlmasna imkan tand. Egerszegte Avusturyallar ayn zamanda ilerlemelerini hzlandrmak iin askerlerini e blmeye karar verdiler. Bu birlikler 27 Eyll gn sabah saat 3ten itibaren er saat arayla buradan ayrldlar. gn sonra Szentmiklsta tekrar bir araya geleceklerdi. nc kuvvetler ile art birlikler ana ordudan ayrld. Ba levazm subay ana orduyla birlikte yoluna devam ettii iin onun kaytlar sadece bu birliin ilerleyiini iermektedir, bu yzden de dier iki birliin hareketleriyle ilgili bilgiye sahip bulunmamaktayz. Toplar ana ordunun yannda kalmt; toplar, n taraflarndan Preinerin komutas altndaki piyade birliinden 400 nianc ve silhor, yan taraflarndan da Uyvarl askerler tarafndan korunmaktaydlar. Onlarn arkalarndan Prenierin piyadeleri tarafndan korunan erzak vagonlar gelmekteydi, piyadeleri de Kont Thurnun komutas altndaki svariler korumaktayd. Bunlarn arkasndan da (Hofkirchner ile Chalignynin komutas altnda bulunan) iki piyade birlii geliyor, onlar da ba komutann komuta ettii svari birlii destekliyordu. Ayn bu dzen iinde 27 Eyll gn Zalalvya, 28 Eyllde de oradan Kutasa yrdler. Askeri birlikler Kerka nehri vadisinde daha abuk ekilde ilerleyebildiler, 29 Eyllde Lentiye ve ayn 30unda da buluma yeri olarak belirlenen Szentmiklsa ulatlar. 1 Ekim tarihi itibariyle Hans Leonhard von Yell tm orduda yeni dzenlemeler yapma ihtiyac duydu.

1265

2 Ekim gn ana orduya, Gyrgy Zrnyi, Hrvatistan ban (valisi) Jnos Draskovics, Karlovac (Krolyvros/Karlstadt) komutan Daniel Francol ve Herbersteinin komuta ettii, askerler, piyadeler ve svariler de dahil olmak zere be bin askerden oluan Styriadan gelen askerler katld.19 Szemenyede sava konseyi yeniden topland. Hem bakomutan hem de dier komutanlar, kalenin etrafndaki bataklk yznden yeterli erzak, barut ve dier ikmal maddeleriyle, kuatma altndaki kaleyi savunan askerlere ulamak imkansz olduu iin meydan muharebesi yaplmas ynnde tercihlerini ortaya koydular. Bu kararn nda Mercoeur, Osmanllara kar nihai bir savaa girimek iin gerekli olan hazrlklar yapt. Toplar gemilere yerletirildi ve Mura nehri zerinden daha ileriye tand.20 Bu aletlerin ou Murakze gtrld, her bir birliin bunlardan sadece bir vagon dolusunu kullanmasna izin verildi. Bundan sonra da yk at srtnda tand. Mercoeur, btn gl Avusturyal, Macar ve Hrvat piyadeleri ve svarilerini Szemenya kampnda kontrol ettirmi ve kayda geirtmiti. Komutas altnda 13,700 salkl, taze asker bulunmaktayd.21 2 Ekim gnnn akamnda askerlere alt gn boyunca yetecek erzak dattrd. 3 Ekimde geceyi Letenyede geirdiler, burada toplar bir gn beklediler. 5 Ekim gnnde son tehlikeli gei noktasn da getiler, Osmanl nc kuvvetleriyle karlatlar -Osmanl nc kuvvetleri Avusturya kuvvetlerini rahatsz etmekten te bir ey yapabilecek durumda deillerdi- ve sonunda Osmanllarn tmyle kar karya geldiler. Bu manzara, Hans Leonhard von Yell tarafndan gelecek kuaklar iin hem anlatlm, hem de resmedilmitir (III. 3). Bu resimde toplar nden ekilmektedir, arkalarndan da dier askerlerin 50 adm kadar nnde yer alan silahrler gelmektedir. Askeri kuvvetler u ekilde dzenlenmilerdi: n srada piyadelerin arkasndan svariler gidiyor, her birinin nnden askerler ve silahl olanlar gidiyordu. Macar askerleri sa kesimde, Hrvat ve Styrian kuvvetleri de hem piyade hem svari olmak zere sol kesimde yrmekteydi. Ba levazm subay resminde o zamann en ileri asker dzeni olan ve kar karya yry olarak isimlendirilen dzeni resmetmiti.22 Benzer resimler imdiye kadar yalnzca Aa lkelerde (Hollanda, Lksemburg ve Belika) bulunmutur. Osmanl askerleri ile Avusturya takviye kuvvetleri arasndaki ilk muharebe 7 Ekim gn Kanijenin dndaki Sormasta gerekleti ve birka gn srd. O gnk Hans Leonhard von Yellin resminde grnen kuvvetlerin dzeninde ortaya kan sava hatt, ayn yapy yanstmaktadr. Btn bir ordu resimde grnmektedir: silahlar omuzlarnda piyadeler, ok sk bir dzen iinde ilerlemekteler, onlarn yannda Osmanl glerinin karsnda yer alan svariler bulunmakta (III. 4). Sloven, Macar ve Hrvat piyadelerin hepsi de silahlaryla resmedilmitir, bu ekilde On Be Yl Savalarna katlan Macar piyadelerinin ne silah donanm ne de sava taktikleri asndan yabanc paral askerlerin gerisinde kalmadnn ak bir kant sunulmu olmaktadr. Muharebe arazi artlarnn derin etkisi altnda cereyan ediyordu, bu yzden her iki taraf da glerini tam anlamyla kullanamyordu. ki orduyu birbirinden ayran bataklk yalnzca dar olan s kesimlerde geilebiliyordu. Bundan dolay da Osmanllarn, kuvvetlerinin bykl asndan sahip olduklar stnlk onlar tarafndan bir avantaj haline dntrlemiyordu. Avusturya piyadeleri de en modern elde tanan silahlarla tehiz edilmi olsalar da ateli silahlar alanndaki stnlkleri onlara

1266

stn bir konum salamyordu. Balangta Avusturya kuvvetleri daha baarlyd: yalnzca Osmanl kuvvetlerini ileri konumlarndan geriye doru ekilmeye zorlamakla kalmadlar, fakat ayn zamanda onlarn on topunu bile ele geirdiler. Ancak birka gn boyunca devam eden muharebede hibir ciddi saldr ortaya kmad, bylece kesin bir zafer de elde edilemedi. Avusturya kuvvetleri bir sava konumu iin hazrlk yapmak zorundaydlar. Bu amala askeri mhendis Karl Ludwig von Schulzun projesine dayanan bir siper ina ettiler, bu siper Osmanl svari saldrlarn baarl bir ekilde nlemitir. Bu ekilde Avusturyallar, askeri kuvvetlerini bir arada tutmay baardlar ve gvenli bir ekilde geri ekilebildiler (III. 5). Bu gelime ok ksa bir zamanda gerekleti, nk Avusturya kuvvetlerinin kamp ikmal hattndan ok uzakta bulunmakta ve bu yzden hem beslenme hem de erzak asndan ciddi ktlklarla kar karya kalmaktaydlar; bunun sonucunda genel bitkinlikleri ve alk tehlikesi gz nne alndnda kaleyi kurtarmak iin operasyonlarna devam etmeleri mmkn deildi. Bu artlar karsnda Mercoeur, askerlerinin aniden geri ekilmesini emretti, geri ekilme 13 Ekim gn afak vaktinde tamamlanacakt. Bu noktada emir nde olan btn komutanlara da verilmiti. lk askeri birlik hasta ve yarallarn nden gnderilmesiyle birlikte gece saat 10da yola kt. ok sk bir geri ekilme plan hazrlayarak ve bu plana sk ekilde bal kalarak Mercoeur, sadece askerlerini deil, fakat ayn zamanda (biri hari olmak zere Osmanllardan ele geirdikleri de dahil), btn top silahlarn da geri ekmeyi baard. Yakndaki ormanda kamp kurmu olan Tatar kuvvetleri geceleyin binlerce askerin hareket etmekte olduunu fark ettiler, fakat onlar Osmanllar durumdan haberdar edinceye kadar Avusturya kuvvetleri avantajl duruma gelmilerdi. Sk bir dzen iinde ekilmekte olan Avusturya ordusunun onlara yaklamakta olan Osmanllar tarafndan datlmas mmkn deildi; bylece Mercoeur, minimum dzeyde kayp (birka vagon ve 300 asker) vererek btn askerlerini, toplarn ve mhimmatn gvenli bir blgeye ekmeyi baard. Gn doumu zaman geldiinde Osmanllar kendilerinden birka gn nce alnan toplar bulabilmek midiyle bo siper alanna geri dndler. Ancak Habsburglarn kamp kurmu olduklarn yerin tamamn bo yere kazdlar, bir toptan baka hibir ey bulamadlar. Osmanl askeri liderleri, dmanlarnn btn byk silahlarn yanlarna alarak hzl ve etkili bir ekilde ekilmi olmalar karsnda gerekten aknla dmlerdi.23 Habsburg kuvvetlerinin ekilmesinden nce-muhtemelen Mercoeur emrini verdikten sonra-ba levazm subay bir tepeden kalenin bir resmini yapt. Bu tm alan ieren resim, muhtemelen bakomutana yardmc olmak iin yaplmt, nk bakomutan Murakzdeki kuvvetlerini yeniden rgtlemek ve onlara erzak ve barut saladktan sonra kaleye geri dnmek istiyordu. Bu resmin o dneme ait resimler iinde Kanije Kalesini en orijinal ekilde tasvir eden resim olduu olaslk dahilindedir. D istihkamla korunan traces italienneyle birlikte begen kale ak bir ekilde grlebilmektedir (III. 6).

1267

ekilmekte olan Avusturya kuvvetleri, Kanijeyi savunanlar arasnda umutlar canl tutmak ve birka gnlk bir dinlenme ve tazelenmeden sonra onlarn yardmna dnmek zere kendilerini hazrlamak iin Letenye yaknlarnda bir kamp kurdular. Ancak ayn 16snda gerekletirilen sava konseyi toplantsnda ba erzak subay Zacharias Geizkofler, birliklere ikmal malzemesi salamaya devam etmenin hibir yolunu gremediini syledi. Bundan baka toplantya katlan ordu komutanlar, Raab nehri boyunca uzanan hatlarn glendirmenin ve miras olarak alnan eyaletlerin Osmanl saldrlarna kar savunulmasnn Kanijeyi kurtarmak iin yeni bir giriimde bulunulmasndan ok daha nemli olduunu dnmekteydiler. Mercoeur, Kanijeyi savunanlarn 21 Ekim gn zgr bir ekilde kaleden ayrlmalarna izin verilmesi karlnda kaleyi teslim etmi olduklar haberini aldnda Avusturya kuvvetleriyle beraber Avusturyaya doru yry halinde bulunmaktayd. Avusturya askeri liderlii Kanijenin dmesinden Georg Paradeiseri sorumlu tuttu. Paradeiser, 1601 ylnda yargland, sulu bulundu ve elleri kesildikten sonra (boynu vurulmak suretiyle) idam edildi.24 Ona kar yneltilen sulamalar arasnda Osmanllara kaleyi teslim etmekten dolay para ald eklinde hi akla yatkn grnmeyen iddialar bile bulunmaktayd. Gerekte Avusturya mahkemesi Paradeiseri idam ederek Protestanlar korkutma gibi bir niyet tamaktayd. Kalenin komutan hibir ekilde ihmalkar davranmamt ve onun Osmanllarla bir komplo kurduu iddiasn destekleyecek hibir gvenilir kaynak bulunmamaktayd. Paradeiser 8 Eyll ile 31 Ekim gnleri arasnda bir buuk ay boyunca kaleyi baarl bir ekilde savunabilmiti. Bu konuda grevine ball, barut kulesi patladktan sonra bile kaleyi teslim etme fikrine tevessl etmemi olmas gereiyle ak bir ekilde ortaya konmutur. Sonu olarak Mercoeur de kaleyi kurtarmada baarsz olmasndan dolay sorumlu tutulamaz. Sefer boyunca onun kuvvetlerinin hareket etmesi ve operasyonlar erzak ve dier ikmal malzemeleriyle ilgili temel nitelikli problemlerden dolay olduka zor artlarda gereklemiti. Avusturya askeri liderlii, temel ikmal hattn Tuna nehri boyunca oluturmutu. Daha byk ikmal merkezleri de Ovar ile Komaromda ve 1595 ile 1605 yllar arasnda da Estergonda konulandrlmt.25 Aradaki olduka uzun mesafeden dolay bu merkezlerin Mercoeurun komutas altndaki kuvvetlere ikmal malzemesi gndermesi mmkn deildi. Askeri birlikler Macaristan lkelerinin bazsndan ve Styriadan bir miktar erzak alabiliyorsa da bu erzak sadece arada srada ve geici olarak askerlere bir rahatlama salyordu. Murakzde yerlemi olan btn halk Drava nehrinin tesindeki blgelere kamt ve bu yzden erzak tanmasnda yardmc olabilecek ne yerli halk ne de malzeme bulunuyordu. Mercoeur, Osmanl saldr glerini 7 ile 13 Ekim gnleri arasnda srekli bask altnda tuttu. Kalenin iindeki kuvvetler barut azl yznden askeri operasyonlarnda ona yardm edemiyorlard. Siperlere yerlemi olan Valon paral askerleri yznden kaleyi savunanlar kaleden ayrlp da Osmanllara saldramyorlard. Bu durumun bir sonucu olarak Mercoeur, -sk bir dzen iinde ilerlemekte olan takviye kuvvetleriyle bir meydan muharebesine girimeme konusunda ok dikkatli olan- kaleyi kuatan Osmanl kuvvetlerini nihai bir sava zorlayamamaktayd. Avrupa askeri saldrlar

1268

konusunda ok tecrbeli olan Valonlar da Mercoeurun ok disiplinli ve ar ekilde silahlanm piyadelerine kar bir saldr balatmama konusunda Osmanllar uyaryorlard.26 Son olarak, takviye kuvvetleri baarl bir askeri operasyon gerekletirebilecek derecede byk deildi. Ablukay yaramyorlar, bu yzden de kale iinde levazm konusunda yaanan skntlar ve askerlerin azalmasn telafi edemiyorlard. Bu koullar erevesinde kaledeki garnizonla takviye kuvvetleri arasnda i birlii gerekletirilebilmesi iin gerekli olan temel koullar pratikte hibir zaman yerine getirilemedi. kmal salanmas konusunda yaanan zorluklardan dolay saldr operasyonlar zerinde younlam olan takviye kuvvetleri Kanijede ok ksa bir dnem, sadece bir haftadan biraz daha fazla kalabildi. Bu, Osmanllar kaleyi kuatmalarna son vermeye zorlama ve mevsimin gittike ktleen hava artlarnn onlarn operasyonlarnn baarl olmasn engellemesine katkda bulunacak derecede Osmanllarn faaliyetlerini geciktirme konusunda yeterli olacak bir eylem deildi. Avusturya kuvvetlerinin dzenli ikmal malzemesi elde etme hususunda yaad youn sknt, sonunda onlarn btn seferinin ne ekilde sonulanacan belirledi. Bu balamda Yell tarafndan aktarldna gre Mercoeur u szleri sarf etmitir: Askeri kuvvetlere komutanlk ettii yirmi drt yl boyunca dman bozguna uratma amac tayan saldrlarla ve savunma operasyonu metotlaryla ilgili olarak epeyce bir tecrbe kazanmt. Fakat uzun zamandr zerinde alyor olsa da al yenme metoduna hakim olamamt.27 O zamanki mevcut ikmal koullar dikkate alndnda askerleri krdrtmama ve mhimmat kurtarma suretiyle- Mercoeurun gvenli bir ekilde ekilebilmesi gerekte ok byk bir askeri baaryd. Askeri seferin sonunda baarsz olmas, Avusturya kuvvetlerinin askeri malzeme ve teknoloji konusunda stn konumda olmasnn ve svarilerinin ateli silahlarla donatlm olmasyla birlikte piyadelerinin modern ateli silahlar kullanyor olmasnn, Avusturyallarn yetersiz olduklar stratejik ve lojistik planlama ve hazrlk alanlarndaki gerilii telafi etmediini ortaya koymutur. Bu son olarak bahsedilen alanlarda Osmanl askeri liderliinin stn konumda olduuna phe yoktu. Sonuncu prensibin uygulanmasyla ilgili olarak ara sra problemler yaasalar da lojistiin prensibi-askerleri seferber etme, erzak ve ordu donatm malzemesi salama ve askeri seferleri finanse etme-bu sava srasnda Osmanllar tarafndan ok daha etkili ekilde uygulamaya konmutur. Kanijenin kuatlmas ve Avusturyallarn baarsz kurtarma operasyonu srasnda Osmanl ordusunun askerleri ne erzak ne de mhimmat konusunda sknt yaamamlardr. Bundan baka Osmanl askeri liderlii Avusturya kuvvetlerinin zayfln kendilerinin avantaj haline dntrmeyi baarmlardr. Tatar yardmc kuvvetlerinin de yardmyla Osmanllar bilinli bir ekilde blgeyi tahrip ettiler, bylece Avusturya kuvvetlerinin yakndaki yurtlarndan erzak alabilmelerini imkansz hale getirdiler. Dzenli bir ekilde saldrlarda bulunarak ve Avusturyadan kendi kuvvetlerine gnderilen erzak

1269

alarak

Osmanl

askeri

liderlii

Kanijeyi

kurtarmak

iin

uzun

dnemli

bir

operasyon

gerekletirilmesini engellemeyi baard.

Savala ilgili mevcut birok alma arasnda bkz. Uzunarl 1951, Kortepeter 1972,

Finkel 1988, Niederkorn 1993, Ivanics 1994, ve Tth 2000. 2 3 4 5 6 7 Pe, evo, II. 1283/1866, 232-235. Plffy 2000. Cerwinka 1968, 449. Not 17. Cerwinka 1968, 411. Cerwinka 1968, 418. 1600 ylnn ilkbahar mevsiminde, Papada yaklak bin Macar, Alman ve Valon askeri

bulunmaktayd. Aralarnda yaklak 1200-1500 Valon paral askerinin de bulunduu askerler yaklak alt aydr paralarn alamyordu. Bunun sonucunda Valonlar Haziran aynn banda ayaklandlar, Macar ve Alman askerlerinin silahlarn ellerinde aldlar ve bylece ele geirmi olduklar kaleyi kendilerine verilmesi gereken altm bin altn para karlnda Osmanllara verdiler. Bu kadar byk miktarda paray toplamak Osmanllar iin bile ok zor bir iti; fakat onlar bir aylk deme olan on bin altn paray hemen Valonlara verdiler. Dier taraftan Osmanl liderleri parann geri kalann toplama meselesiyle megulken Avusturya kuvvetleri kaleyi kuatma altna aldlar. Bir aylk kuatma sonucunda ortaya kan erzak ktl Valonlarn kaleyi terk etmelerine neden oldu. Onlardan 500 kadar Szkesfehrvra (Stuhlweissenburg/Istolni Belgrad) ulamay ve oradaki Osmanllara snmay baard. Kamay baaran Valonlar Osmanllar tarafndan paral asker olarak kiraland ve baka yerlerle birlikte Kanijedeki saldrya katldlar. 8 Paradeiser, savatan sonra muhtemelen Aridk Matthiasa verilmek zere bir rapor

hazrlad. Bu rapor Yukar Avusturya Eyalet Arivinde bulunabilir. (Wien, 22 Kasm 1600. Obersterreichisches Landesarchiv, Starhemberg 136, Fol. 214-231.). Cerwinka raporu ele alm ve yukarda verilen datay da bildirmitir, Cerwinka 1968, 421. 9 10 11 Kelenik 2000, 140. Ktib elebi, II. 136-141. zellikle 141. Merceoeurun hayat ve askeri faaliyetleri konusunda bkz. Montpleinchamp 1689;

Macaristandaki seferleriyle ilgili olarak bkz. Fethrentheil ve Gruppenberg 1937 ve Schweigerd 1852.

1270

12 536. 13

Bu resimler urada bulunmaktadr: Kriegsarchiv Wien, Alte Feldakten 1600/13/3. Fol. 521-

Balla (1979), ayn zamanda Kanijeyle ilgili dokuz harita yaynlamtr. Viyanada

bulunanlar ile Karlsruhedeki bu haritalar arasnda bir karlatrma yapldktan sonra, Karlsruhedeki katalogun bu haritalar 1616 ylna ait olarak gstermi olmas gereine ramen (bildiimiz gibi bu ylda Kanije civarnda hibir askeri operasyon gerekletirilmemitir), her iki yerdeki belgelerin ayn askeri seferle ilgili olduu iddia edilmitir. ki kaynak da yaklak olarak ayn dneme ait olabilir ve muhtemelen-resimlerin zerindeki el yazs dorultusunda-her ikisi Hans Leonhard von Yellin almalar olabilir. ki kaynak arasndaki tek fark, almalarn detay ve kesinlik derecesidir. Viyanada tutulmakta olan resimler evreyi, evleri, kiliseleri ve krsal alanlar dey olarak tasvir etmektedir; Karlsruhedeki haritalar ise ayn yerleri daha canl bir ekilde, orijinal tarzda ve boyutlu olarak tasvir etmektedir. Bununla birlikte, resimlerin yannda yer alan metinlerin dzgn bir ekilde kopya edilmemi olduu gerei de (rnein Szentjnostaki kamp tasvir edilirken art birlikler atlanmtr), Karlsruhedeki kaynan daha sonraki bir tarihe ait olmas gerektiini gstermektedir. Bir btn olarak ele aldmzda, Karlsruhedeki resimlerin daha gzel olduuna phe yoksa da, askeri sefer zamannda ve yerinde yapldklar iin ve seferin her aamasn ele aldklar iin Viyanadaki materyalin temel kaynak olarak grlmesi gerektii sonucuna ulaabiliriz. Ak bir ekilde, Kanijenin kurtarlmas abas hakkndaki bu olaanst kaynak, sadece tarihilere ve askeri tarihilere yeni bilgi salamakla kalmamakta, fakat ayn zamanda arkeologlar ve blgesel/yerel tarihiler asndan da nem tamaktadr. 14 Resimler yannda baka bir kaynak da mevcuttur: Linz Arivlerinde bulunan Almanca muhtemelen ba levazm subaynn yapt resimler ve tuttuu notlara

dilinde hazrlanm baslmam 30 sayfalk bir zet. Eldeki bu kopyada ne imza ne de tarih bulunmaktadr; dayandrlmtr. (Obersterreichisches Landesarchiv, Schlsselbergerarchiv, Curiosa mixta 1694, No. 372, 616-652). Gerekli grdm yerlerde Hans Leonhard von Yellin resimlerini ele alrken destek almak zere bu zeti kullandm. Bu kaynak ayn zamanda Gnter Cerwinka tarafndan yukarda bahsedilen monografisinde kullanlmtr. Cerwinka, Mercoeur Dknn metnin yazar olduuna inanmaktadr. Bu iddia, metinde Mercoeurden nc bir kii olarak bahsedilmi olmas gereiyle tezat oluturmaktadr. Metnin, sadece ba levazm subaynn resimlerinin yanna yerletirdii notlardan rendiimiz baz bilgiler (toplarn Mura nehri zerinde tanmas gibi) iermesi gerei de onun bu yaznn yazar olduuna iaret etmektedir. Bu kaynan yer ald yer (Yukar Avusturya Eyalet Arivi) de greli olarak az bilinen Hans Leonhard von Yellin Avusturyal byk bir asil ailenin Yukar Avusturya dalnn bir yesi olduuna kuvvetle iaret etmektedir. Onun ad ilk defa 1597 ylnda savan olaylaryla ilgili bir kaynakta gemitir: Yell ateli silahlar tayan 100 kiilik bir Valon svari birlii oluturmakla grevlendirilmiti. (Kriegsarchiv Wien, Bestallungen No. 531) Onun yaamnn daha ak bir resminin yaplabilmesi iin daha fazla aratrma yaplmas gerekmektedir.

1271

15

Askeri devrim konusunda bkz. Geoffry Parker 1988; devrimin Macaristandaki etkisi

konusunda bkz. Kelenik 2000. Parker, faktrn Avrupa askeri operasyonlarn kkten deitirdiini iddia etmektedir: kale burlar savunma sisteminin prensiplerinin ve uygulamasnn ya da trace italiennenin devreye sokulmas, ateli silahlarn kitlesel apta yaygnlamas ve toplara daha fazla gvenilmesi ve asker saysnda ok byk artlar. 16 17 18 19 20 21 22 Cerwinka 1968, 464. Tth 2000, 318. Mont 1603, 327. Schlsselbergerarchiv, Curiosa mixta 1694, No. 372, 619. KA AF 1600/13/3. Fo. 529a. Schlsselbergerarchiv, Curiosa mixta 1694, No. 372, 626. Kar karya yry metodu, ate eden askerlerin yerlerinin srekli olarak

deitirilmesi esasna dayanmaktadr. ndeki askerler bir kere silahlarn ateledikten sonra silahlarn doldurmak iin arka sraya komaktadrlar. Bu srada ikinci sradaki silahl askerler ne gemekte ve ate etmektedirler; ondan sonra onlar da silahlarn doldurmak iin arkaya komakta, bylece devam edip gitmektedir. 23 24 25 Schlsselbergerarchiv, Curiosa mixta 1694, No. 372, 651. Srele ilgili olarak bkz. Cerwinka 1968, 439 ff. 17. yzylda Habsburg askerleri, erzak destei almalar mmkn olmadan nce

maksimum olarak sadece 80-100 kilometre ilerleyebiliyorlard. Kiss 1980, 49. 26 27 Schlsselbergerarchiv, Curiosa mixta 1694, No. 372, 631. Schlsselbergerarchiv, Curiosa mixta 1694, No. 372, 624.

Balla, Gyrgy: Magyar vonatkozs kziratos trkpek Karlsruhban [Karlsruhedeki Macaristan haritalar eklenmi]. inde: Geodzia s Kartogrfia [Geodesy and Kartography] 1979 (3), 199-208. Cerwinka, Gnter: Die Eroberung der Festung Kanizsa durch die Trken im Jahre 1600. iinde: Publikationen des Steiermarkischen Landesmuseums und der Steiermarkischen Landesbibliothek am Joanneum. Band 3. Graz 1968, 409-510.

1272

Fethrentheil-Gruppenberg, Lszl: Mercoeur lotharingiai herceg magyarorszgi szereplse. inde: Hadtrtneti Kzlemnyek 1937, 205-234. Finkel, Caroline: The Administration of Warfare: the Ottoman Military Campaigns in Hungary, 1593-1606. Beihefte zur Wiener Zeitschrift fr die Kunde des Morgenlandes. Hrsg. Arne A. Ambros und Anton C. Schaendlinger. Band 14. Wien 1988. Ivanics, Mria: A Krmi Knsg a tizent ves hborban [The Crimean Khanate in the Fifteen Years War= On Be Yl Savalarnda Krm Hanl] Budapete, 1994. Ktib elebi, Mustafa bin Abdullah: Fezleke-yi Tarih. I. -II. stanbul 1286-1287/18869-1870. Kelenik, Jzsef: The Military Revolution in Hungary. inde: Ottoman, Hungarians and Habsburgs in Central Europe. The Military Confines in the Era of Ottoman Conquest. (der.) Gza Dvid ve Pl Fodor. The Ottoman Empire and its Heritage. Politics, Society and Economy. (der.) Suraiya Faroqhi ve Halil nalck. Cilt 20. Leiden-Boston-Kln 2000, 117-159. Kiss, Istvn: Die Rolle der Wirtschaftsbasis fr Krieg und Kriegskunst in Ostmitteleuropa am Beispiel Ungarns im 17. Jahrhundert. inde: Krieg, Militrausgaben und wirtschaftlicher Wandel. Proceeding of the 7th International Economic History Congress, Edinburgh, 1978. (der.) Othmar Pickl. Graz 1980, 47-56. Kortepeter, C. M. Ottoman Imperialism During the Reformation: Europe and The Caucasus. New York. 1972. Mont, Matthey du: Expeditionis Christiani exercitus ad Canisam diarium anno 1600. inde: Reusner, N: Rerum memorabilium in Pannonia sub Turcarum Imperatoribus a capta Constantinopolinusque ad annum MDC bello militiaque gestraum narrationes illustres variorum et diversarum authorum. Francofurti 1603, 327-335. Montpleinchamp, Jean Bruste de: Lhistoire de Philippe Emanuel de Lorraine, duc de Mercoeur. Cologne 1689. Niederkorn, Jan Paul: Die europischen Mchte und der Lange Trkenkrieg Kaisers Rudolfs II. (1593-1606). Wien, 1993. Plffy, Gza:The Origins and Development of the Border Defence System against the Ottoman Empire in Hungary (Up to the Early Eighteenth Century). inde: Ottoman, Hungarians and Habsburgs in Central Europe. The Military Confines in the Era of Ottoman Conquest. (der.) Gza Dvid ve Pl Fodor. The Ottoman Empire and its Heritage. Politics, Society and Economy. (der.) Suraiya Faroqhi ve Halil nalck. Cilt 20. Leiden-Boston-Kln 2000, 3-69.

1273

Pe, evo, brahim: Tarih-i Pe, evo. I-II. stanbul 1281-1283/1864-1866. Schweigerd, C. A.: sterreichs Helden und Heerfhrer von Maximilian I. bis auf die neueste Zeit. Leipzig-Grimma, 1852-1855. Tth, Sndor Lszl: A mez_keresztesi csata s a tizent ves hbor. [The Battle of Mez_keresztes/Haova and the Fifteen Years War= Haova Muharebesi ve On Be Yl Savalar] Szeged, 2000. Uzunarl, smail Hakk: Osmanl Tarihi. Drdnc bask. III. Cilt. Ankara 1988.

1274

Cell syanlar (1591-1611) / Yrd. Do. Dr. Fatma Acun [s.695-708]

Hacettepe niversitesi Atatrk lkeleri ve nklap Tarihi Enstits / Trkiye Onaltnc yzyln son on yl ve XVII. yzyln ilk on ylna tekabl eden ve Osmanl devlet dzenine kar, balca resmi devlet grevlileri tarafndan yaplan bakaldrlar Celali isyanlar adyla bilinmektedir.1 Celali isyanlarn k nedenleri, XVI. yzyln son eyreinden itibaren Avrupada ve Osmanl mparatorluunda gelien ve neticede, askeri dzenden toprak idaresine, vergi toplama usullerine kadar pek ok sahada deiime/dnme neden olan olaylarla yakndan ilgilidir. Ancak, Celali isyanlarnn, belirtilen bu olaylarn yan sra, belki de bunlardan daha fazla oranda, devlet politikalarnn bir sonucu olarak ortaya kt gnmz aratrmaclar arasnda hakim olan bir grtr. Dolaysyla, Celali isyanlar diye adlandrlan olaylarn mahiyeti, bastrma ekilleri ve sonular tartlrken konu, devlet otoritesinin tesisi/merkeziyetilik zeminine oturtulmakta ve ilgili dnem, modern devletin oluumunda bir aama olarak deerlendirilmektedir.2 XVII. yzylda Osmanl ve Avrupa devletlerinin geliimi, daha sonralar farkl izgiler takip etmelerine ramen, merkezi otoritenin glenmesiyle sonulanmtr. ou Avrupa devletleri, rnein Fransa, aristokrasinin dolayl kontrolne dayal feodal modelden, devlet tarafndan atanan grevliler yoluyla, devletin direk kontrol ettii daha merkezi bir modele doru gelimitir. Osmanl mparatorluunda ise, balangtaki, devlet tarafndan atanan grevliler yoluyla direkt kontroln saland merkezi idare modelinden, merkeziyetiliin giderek azald, mahalli aristokrasiye dayal dolayl idare sistemine geilmitir. Taradaki isyanc gruplar ve kylleri pazarlk veya g kullanma yoluyla bnyesine dahil edebildii ve onlarn konumlarn merulatrabildii, dolaysyla da, taradaki sosyal gruplar aleyhine glendii iin, Osmanl Devletinin XVII. yzylda hl merkeziyeti konumda olduu kabul edilmektedir. Mahalli aristokrasi yoluyla dolayl idareye gei ise XVII. yzylda gereklemitir. Aada, konunun ak iindeki karlatrmalarda da grlecei zere, Osmanl ve Avrupa devletlerinin merkezileme sreci farkl biimlerde gereklemi ve modern devletin oluumu srecinde farkl noktalara varlmtr. Takip eden ksmda, Celali isyanlar ncesinde cereyan eden ve isyanlara deiik derecelerde katkda bulunan, imparatorluk dahili ve haricinde meydana gelen ekonomik, demografik ve benzeri deimeler ele alnmakta, bu suretle, Celali isyanlarnn, ilgili dnemin olaylar ile balantl olarak deerlendirilmesi iin zemin hazrlanmaktadr. Ardndan isyanlarn mahiyeti ve isyanclarn kaderi, Osmanl devlet dzeni ile btnleme biimleri, devlet otoritesinin tesisi/merkezileme asndan ele alnmaktadr. Son ksmda ise, isyanlarn Anadolu halk zerindeki tesirleri incelenmekte zellikle de, btn ar artlara ramen Anadolu kylsnn, Avrupadaki mukabilleri gibi niin isyan etmedii sorusu zerinde durulmaktadr. Klasik Dnemin Miras

1275

XVI. yzyln ortalarna doru Osmanl mparatorluu hakim g haline gelmi ve bu gce, siyasi ynden kar gelecek veya meydan okuyacak bir Avrupa devleti mevcut olmamtr. Ayn yzyln sonlarna doru ekonomik ve teknolojik alanlardaki konularda Avrupada meydana gelen gelimeler, Osmanl gcne meydan okuyacak biimde Osmanl-Avrupa ilikilerini deitirmitir. Bu noktada, Osmanl gcnn kaynan incelemek ve Avrupa ile temas sonucunda Osmanl lkesinde meydana gelen deimelerin mahiyetini belirlemek gerekmektedir. Kanuni dneminde (1520-1566) Osmanl gcnn zirvesine ulat ve bunun, imparatorluk haricinde Dou ve Batya yaplan seferler ve imparatorluk dahilinde bir dizi reformlar ile gerekletirdii bilinmektedir. yle ki, Kanuni dneminin sonunda imparatorluk nihai corafi snrlarna ulamt. Ordularn snr blgelerine ulama zamanlar giderek uzad iin, bu tarihten itibaren fetihler ve toprak kazanmlar azalmaya balad. rnein, Kanuninin Dou seferi esnasnda ordular ran snrna vardnda, sava mevsimi neredeyse bitmi ve askerler yorgun hale gelmiti. Yine de, Osmanllar Douda Safevilere, Batda Habsburglulara kar birbiri ard sra savamlard: 15791590 arasnda Safevilerle, 1593-1606 arasnda Habsburglularla. Kanuninin imparatorluk dahilinde, takip ettii politikalar, hariteki politikalara paralel olarak yrtlmtr. Devlet dzeninin merkezi biimde ilemesi iin gerekli kurumlar ve kurallar belirlenmi, gl bir brokrasi de bu dnemde kurulmutur.3 Merkezileme ve brokratikleme, eitli devlet kurumlarnn Osmanl lkesinin her kesini kontrol etmesini salayacak biimde birlikte gelimitir. Merkezileme ile birlikte mutlak idare, adalet ve otorite kavramlar ile yumuatlmaya allmtr.4 Osmanl devlet sisteminin ileyi kurallarnn belirlendii ve ideal hale geldii bu dnemde, esnekliini ve adaptasyon kabiliyetini yitirmedii bilinmektedir. Osmanl Devletinin gcnn kayna da, karmak brokrasi tarafndan desteklenen merkeziyeti idarede ve bu idarenin adaptasyon kabiliyetinin devamnda yatmaktadr. XVII. yzyl nasihatname literatr yazarlar Kanuninin saltanat yllarn, Osmanl toplumunun her bakmdan mkemmel biimde iledii ve kanun ve adaletin geerli olduu bir dnem olarak tasvir etmekte, Kanuni sonrasndan ise rvet, adaletsizlik ve dzensizliin yaygn olduu bir dnem olarak bahsetmektedirler. Kanuni dnemini nasihatname yazarlarnn yaamad fakat idealletirdiklerini, Kanuni sonras dnemi ise, yaadklar ve kariyerleri esnasnda edindikleri ahsi tecrbeleri yoluyla deerlendirdiklerini hemen belirtmek gerekmektedir. Gerekte ise, ne Kanuni dnemi ar ideal ve her eyin kanuna, nizama balanarak, kanunlarn ve kurumlarn adaptasyon kabiliyetini yitirdii bir dnemdir, ne de kendi yaadklar dnemin artlar tasvir ettikleri kadar vahimdir. Burada dikkat edilmesi gereken nokta, nasihatname ve benzeri trden literatr yazarlarnn, Osmanl devlet ve toplumunu gzlemlerken, harite, Avrupada meydana gelen olaylar yerine, yalnzca imparatorluk dahilinde meydana gelen deimelere younlaarak gsterdikleri basiretsizliktir.5 Osmanl mparatorluunun ieride dt skntlar, btn Avrupa ve Asyay etkileyen XVII. yzyl krizi ve bunun dourduu Dou ve Bat arasnda ekonomik ve askeri sahalardaki ilikilerde meydana gelen deimelerin sonucudur.

1276

XVI. yzyl sonlar ve XVII. yzyl balarnda Avrupa ve Asyada genel bir krizin yaand konusunda aratrmaclarn hemfikir olmasna ramen, krizin demografik, ekonomik veya siyasi nedenleri arasnda hangisinin daha nemli olduuna dair tartmalar devam etmektedir. Demografik deimelerin banda, 1500lerde Avrupa ve Asyada balayan ve yzyln sonuna kadar devam eden nfus art gelmektedir. Ekonomik deimeler ise, fiyat artlar ile tetiklenmitir. Mevcut idarecilerin otoritelerini yitirmesi, siyasi kurumlarn gerilemesi ve deiik biimlerde tezahr eden isyanlar, XVII. yzyl krizine dahil edilmektedir.6 Benzeri trden olaylara Osmanl tarihinde de rastlanmaktadr: XVI. yzylda, Osmanl mparatorluunda, Avrupadaki gibi srdrlebilir bir nfus artnn meydana geldii ve toplam nfusun 30 milyona ulat bilinmektedir.7 Nfus art, mevcut toprak ve kaynaklar zerinde bask oluturarak neticede, toplumun dzeninde bozulmalara yol amtr.8 Yeni Dnyadan (Amerika) gelen gmn, giderek artan miktarda Osmanl lkesine girmesi, akenin deerinin dmesine neden olarak, fiyatlarda geni apl dalgalanmalara yol amtr.9 Dahas, imparatorlua giren parann burada kalmayarak ipek yolunu takiben rana oradan da Hindistana gemesi, Osmanl ticaret dengesini byk lde etkilemitir. Akenin deer kayb, ulufeli askerlerin, zellikle kap kullarnn, enflasyonu karlar oranda maa istemelerine neden olmu, talepleri reddedilince ayaklanma karmlardr: 1589-91 yllarnda yenieriler iki kere, 1593 ylnda bir kere ayaklanmlardr. Akenin srekli deer kaybetmesiyle enflasyon girdabna giren Osmanl mparatorluu, akeyi devalue ederek bu girdaptan kurtulmaya alm ancak, devalasyon fiyatlarda byk deimelere yol aarak imparatorluun ekonomisini krize sokmutur.10 Akenin devaluasyonundan sonra, standart Osmanl akesiyle ayn miktarda maln satn alnamamas, yalnz ulufeli askerler deil, ehir ve kylerdeki halk arasnda da skntlar yaratmtr. spanyollarn Yeni Dnyadan getirdikleri gm, Avrupada fiyat devrimine yol amtr. Ancak, Osmanl Devletinde, Avrupadan daha fazla olumsuz tesirlerinin yaanmas, nfus artna oranla, mevcut mal ve kaynaklara talebin artmasyd. Avrupa artan nfusunu Yeni Dnyaya ve onun kullanlmam kaynaklarna kaydrabilirken, Osmanllarn fazla nfusu kaydrabilecei yeni toprak kazanmlar byk lde durmutu. Bunun nedeni ise, en son teknoloji ile retilen silahlar, piyade tfekleri ve ate gc yksek toplar kullanan, iyi eitilmi Avrupa ordular karsnda, Osmanl ordusunun baarszl idi. Osmanl sipahi ordular ateli silahlar kullanan piyade Avrupa ordular karsnda yetersiz kalyordu. Bu silahlarn teknoloji ve bilim ile yaratldn belirtmeye sanrz gerek yoktur. Teknolojik ve bilimsel yetersizliin Osmanl ordular ile birlikte Osmanl Devleti ve toplumunu getirdii nokta, gerilemenin balangcn tekil etmitir.11 Avrupada kullanlan yeni sava aletleri ve teknikleri, mparatorluk tarafndan taklit edilmeye balanmtr. Avrupa ordular, piyade tfekleri ve ate gc yksek toplar kullanrken, Osmanllar balangta, sipahi ordusuna, ateli silahlarla donatlm birka birlik eklemitir. Yaplan savalarda baarl olunamamas zerine, ordular ve sava usullerini yenilemek gerekmitir. Yeni ordularn kurulmas, tabiatyla daha fazla para ve hazineye daha fazla yk getirmektedir. Bu yk karlamak

1277

zere devlet yeni yollar denemi, imparatorluun yaylmasnn durmas nedeniyle hazineye gelir akmamas karsnda, tek dzenli gelir kayna olan kyllere ynelmitir. Yeni vergi kaynaklar yaratmak amacyla devlet bir yandan, kyllerin dedikleri nakit vergileri (avarz tr vergiler kastediliyor) daha sk ve dzenli olarak toplama ve uzun dnemde ayni yerine nakdi vergi sistemine geerken, dier yandan da, toprak sistemi ile oynamaya balamtr. Sahipsiz sipahi topraklar askeri snftan olmayn, servet sahibi kiilere satlm, bu kiiler de topraklar para para kylye kiraya vermitir. Topraklarn bu biimde satlmas ve el deitirmesi uzun vadede Osmanl siyasi ve sosyal sisteminin kne neden olmusa da, ksa vadede, sava masraflarn karlama bakmndan anlaml grnmektedir. Hazinenin acil nakde ihtiyacnn olduu bir dnemde, gelirler azalmaya, harcamalar ise artmaya balamtr: Uluslararas ticaret yollarnn deimesi neticesinde ticari gelirlerde meydana gelen azalmalar, hazineye giren parann da byk lde azalmasna yol amtr.12 Devletin gelirlerindeki azalmalarn dier bir nedeni de savalar olmutur. Her zaman toprak ve ganimet kazanmna, vergilendirilecek nfus artna yol amayan savalara giriilmesi, hazinenin para kaynaklar ile birlikte lkenin insan ve rn kaynaklarn da kurutmutur. Bu dnemde yaplan savalar gelir getirmek yerine, mevcut gelirlerin harcanmasna yol aan trdendir: rnein, ran savalar dolaysyla devlet, normalde hazineye byk lde katkda bulunan Halep, Diyarbakr ve Erzurum eyaletlerinin gelirlerini harcamak zorunda kalmtr. Son olarak, Avrupadaki merkantilist politikalar karsnda Osmanllarn provizyonist

politikalarna deinmek gerekmektedir. Giderek artan miktarda ticari metann, ipekli, pamuklu kumalar vs.nin Osmanl mparatorluuna girmesi, mahalli retimin azalmasna ve hammadde satnn artmasna yol amtr. Provizyonizm sistemi dolaysyla, Osmanl Devleti yalnzca ihrac kontrol etmi, ithalata ise genelde mdahale etmemitir. Bu tr politikalar Osmanllarn, devletin askeri ynyle daha fazla ilgilendii, ekonomik ynn ise ihmal ettii dndrmektedir. Devletin kendi tccarn ve ticaretini korumaya ynelik politikalar gelitirmemesi neticesinde pek ok mahalli endstri merkezleri gerilemitir.13 Bahsedilen bu olaylar dahilinde gelien XVII. yzyl krizi, Avrupada ekonominin canlanmasna ve sava usullerinin deimesine yol aarken, Osmanl mparatorluuna dahil olan topraklar geri alma dncesinin de yenilenmesine neden olmutur. Osmanl mparatorluunda ise sonu karktr. Osmanl sitemindeki askeri ve ekonomik snrlamalar devletin, Avrupadan ok farkl bir dizi tepki vermesine yol amtr. Devlet, kylden gelir toplamann alternatif yollarn bularak krize intibak edebilmitir. Brokrasi, vergi toplayclarn deitirme, nakit gelirlere ynelme ve belli vergileri n plana geirme gibi yollarla gelir akn salamaya almtr. Devlet grevlileri bunlar, toplumdaki her bir snfn devlet ile olan ilikisini ve merkeziyeti idareyi n planda tutarak baarmaya almtr. Taradaki elit gruplar arasndaki durumu yeniden belirleyerek, devlet bunlar kendine bal hale getirmi ve aralarndaki rekabet ve mcadeleyi artrmtr. Neticede, taradaki elit gruplar, her zamankinden daha fazla blnm hale gelmitir.

1278

Osmanl Elitleri ve Ekiyalar Celali isyanlarnn hakiki mahiyetini belirlemek iin, ncelikle, Osmanl elit gruplar ve onlarn devlet sistemi ierisindeki konumlar hakknda bilgi sahibi olmak gerekmektedir. nk, Celali isyanlarnda ba ekenler, ou zaman devlet grevlileri arasndan km veya bir devlet grevi bahsedilmesi ile isyandan vazgeerek devletin sadk kulu haline gelmilerdir. Osmanlda toprak tasarruf eden elitler, Avrupadakinin aksine, devlete ciddi anlamda muhalif olmaya veya isyan etmeye muktedir olamamlardr. Devletin aralarndaki rekabeti artrmasna ve refah dzeylerini drmesine ramen elitler, balangtaki ballklar ve sadakatleri dolaysyla, zmleri devlet dnda deil, devlet iinde aramlardr. Yine, Osmanl elitleri XVII. yzylda tecrbe ettikleri sorunlar karsnda zm devlete kar isyan etmekte veya devletin ve toplumun dzenine kar gelmekte bulmamlar, tam aksine, devletin imtiyazl yapsna tekrar dahil olmak iin isyan etmilerdir. Bu hkm, eyaletlerdeki yerleik elitler olduu kadar, yeni ortaya kan ekiya liderleri iin de geerlidir. Onlarn devleti ykmak veya Osmanoullar slalesini inhitata uratmak gibi bir amalar hi olmamtr. Yukarda bahsedilen Osmanl elitlerinin devlete muhalif olmaya muktedir olamamalarnn iki nedeni bulunmaktadr. Birincisi, bu elitler devlet tarafndan eitilmi ve geleceklerini devlete balamlardr. Devlet de onlar bamsz hareket edemeyecek ekilde bnyesine dahil etmitir. Siyasi ve ekonomik kriz dnemlerinde bile elitler kendi geleceklerini devletin geleceinden ayramamlardr. Statleri ve srdrdkleri hayatlar geleneksel olarak devlete bal olduundan, sorunlara hep devlete dayal zmler aramlardr. Bu, merkezi olduu kadar, mahalli askeri, brokratik ve kazai elitler iin de geerlidir. Elit muhalefetini engelleyen ikinci neden ise, devletin tara idaresini, organize muhalefeti mmkn klmayacak ekilde dzenlemesidir. Bu da elit gruplar ierisinde kaybedenler ve kazananlar yaratmak yoluyla rekabet ortam hazrlamakla olmutur. Devletin srekli manplasyonlar sayesinde srekli bir rekabet ortam devam etmitir. Byle bir rekabet dzeni ierisinde, elit gruplarnn bir araya gelerek, devlete kar organize ve mterek bir muhalefette bulunmalar mmkn olmamtr.14 Bu nedenle, elitlerin devlete kar isyanna rastlanmamtr. Celali isyanlar diye adlandrlan olaylar biraz daha yakndan incelendiinde, bunlarn isyan mefhumuna uygun dmedii, daha ok ekiyalk hareketi olduu grlmektedir.15 Ekiyalk hareketleri, devlete kar ciddi bir tehlike tekil etmemitir. Tam aksine, devletin politikalarnn bir rn olarak ortaya km, abucak da, devlet tarafndan, devlet safna ekilmitir. Ekiyalar, eitli ve deiken bir kimlie sahip olmulardr: eski-kyller, topraksz kiiler, talebeler, cretli askerler, babolar gibi. Topluluk haline gelerek, dahil olduklar sosyal gruplarla balantlarn kesmiler ve suni bir sosyal yaplanma meydana getirmilerdir. Bu nedenle geleneksel anlamda, devlete kar ciddi bir tehdit oluturmamlar ve sosyal yapy deitirmeye ynelmemilerdir. yi tanmlanm bir ideolojileri olmad gibi, ilan ettikleri dmanlar da olmamtr.

1279

Bir gn Celali iken, ertesi gn devlet hizmetinde bir grevli veya itaatli bir reaya olmalar, liderlerinin de ayn ekilde, bir gn ekiya ba iken, ertesi gn itibarl sancakbeyi olmalar, yaptklar iin sadece, mevcut dzendeki boluklar suiistimal etmek olduunu gstermektedir. Neticede, Osmanl mparatorluu, Avrupa devletlerindeki gibi snfa dayal, toplu hareket ve bunun direkt sisteme meydan okumas durumu ile ciddi anlamda karlamamtr. Osmanl mparatorluunda, reaya gruplarnn snf sistemi dahilinde organize olamamalar ve yalnzca basit kar birliine dayal toplu hareketle devlete meydan okumalar, Osmanl Devletinin sosyal gler tarafndan ciddi anlamda tehdit edilmemesiyle neticelenmitir. Byle bir tehdidi oluturan sosyal organizasyon daha sonralar, elitlerin zaman iinde merkezden uzaklamalarn salamaya yetecek kadar mahalli g kazandklar XVIII. yzylda gerekleecektir. XVII. yzyl boyunca Anadolu, kiralk babo insanlar ve cretli askerlerle doludur. Ekiya liderler ve takipileri bunlar arasndan kmtr. Yama ve zorba hareketlerde bulunan bu insanlara Celali denmitir. Celalilerin devlere kar gelmelerinin en nemli sebebi, devletin en vadedici g kaynan temsil etmesidir. Celali liderlerinin ou, hakiki anlamda devlete kar olmamlardr ve kethda, mtesellim gibi grevlerle devlet hizmetindedirler. Onlar istedikleri yalnzca daha iyi makamlara gelmektir. syanclarn sancakbeylii gibi makama geldiklerinde bamszlklarn ilan etmemeleri, para bastrmamalar ve yeni bir devletin kuruluunu belirtecek dier faaliyetlere girimemeleri, onlarn gerek niyetlerini gstermektedir. Daha geni alanlara yaylmak istemekle amalar buralar imparatorluktan koparmak deil, devlet grevlileri olarak buralardan vergi toplamaktr. Toplayamaynca da yama ve zorbala girimilerdir. Celali liderlerinin devlete kar ciddi bir tehlike tekil edememesinin en nemli nedeni, aralarnda ittifak yapma kabiliyetini gsterememeleridir; genellikle dank haldedirler ve ufak karlar iin birbirlerine ihanet edebilmektedirler. Ekiyalk, genelde plan ve dzen yerine, fevri ve pervasz iddet hareketini akla getirse de, Celalilerin her iki zellie de sahip olduklar sylenebilir. nk devlet tarafndan kiralanacak ekilde, balarnda liderleri ile blkler halinde dzenlenmilerdir. Blkler sava olunca seferber edilmi, sava bitince veya liderleri lnce datlmlardr.16 Datldklarnda, blk-balarnn etrafnda organize olarak kalmaya devam etmilerdir. Blklerin organize edilerek daha byk birliklerin olumas hakknda fazla bilgimiz olmamasna ramen, bunun devletin ordusundaki gibi olduu tahmin edilebilir. Byle olmas doaldr nk, dzenlenmeleri ve eitimleri st dzey askeri komutanlar tarafndan yaplmaktadr. Ayn nedenle, devletin ordusu ile benzer dzene ve eitime sahiptirler. Mahalli kk blklerle birlikte, daha byk, mahalli olmayan blk topluluklar da mevcut olmutur. Celali mcadelesi dnemi boyunca eitli devlet grevlileri, yanlarndaki sekban ordular yardmyla, reayay kanuni olmayan yollardan vergilendirmelere ve ar bask uygulama yoluna gitmilerdir. Sancakbeylerinden en alt dzeydeki vergi toplaycya kadar pek ok devlet grevlisi, kanuni ve gayri kanuni vergilendirme arasnda gidip gelerek, kanunlar inedikleri iin, bir ka kere grevden alnarak tekrar greve getirilmilerdir. Bu nedenle, kanuni ve gayri kanuni devlet grevlilerini

1280

ayrt etmek reaya iin glemitir. Grevliler ise bundan istifade ederek, grevden alndklar zamanlarda da vergi talep etme yoluna gitmilerdir. Etraflarnda bulundurduklar sekban blklerinin maalarn pein olarak veremedikleri zamanlarda da, onlar, maalarnn karln toplamak zere kendi vergi blgelerine gndermilerdir. Btn bunlar reayadan haksz ve gayri kanuni ve iddet yoluyla vergi toplamaya yol amtr. Kyler ve kasabalarn yamalanmasna, talan edilmesine kadar varan bu gayri kanuni faaliyetler mahalli kadlar veya otoriteler tarafndan merkeze bildirilmitir. Devletin bu durumlar karsnda ilk yapt ise, blgeye polis grevi grecek olan alt dzeyde bir komutan, Celali serdar, gndermek olmutur. Ancak bu ilk tedbirler, fazla baarl olamam, ekiyalk Anadoluda giderek yaygn hale gelmitir. Devlet daha sonraki tedbir olarak, ilgili blgeye vezir tayin etmitir. Her iki grevli de baarsz olunca, bl ve ynet taktiini denemitir: cretli askerleri isyan eden medrese talebelerine kar kkrtm, ekiyalarla arpmalar iin de medrese talebelerinin silahlanmalar tevik edilmitir. Piman olduu bu hareketten sonra devlet, ekiyalarn zerine byk ordular gndermi veya onlarla pazarlk etme yoluna gitmitir. Aada ayrntlar verilecek olan Celali olaylarnn balangc olarak, neredeyse btn kaynaklar, Haova Sava (1596) esnasnda, yaplan yoklamada bulunmayanlarn firari saylaca ve tutuklanarak idam edilecei, mal ve mlklerine devlete el konacana dair Caalazade Sinan Paann emrine atfta bulunmaktadr.17 Sava srasnda binlerce askerin ve Rumeli svarilerinin Avusturyallar karsnda korkarak sava alann terk ettikleri gerekti. Ancak, Avusturyallara kar byk bir glkle ve Caalazadenin son andaki manevrasyla kazanlan Haova Sava esnasnda, aslnda, yalnzca timar sahipleri deil, Caalazade Sinan Paa da kam, padiah bile cephe gerisine ekilmiti. Bir komutan olan Caalazadenin zafer kazanmasyla sadrazam olmas, talihinin yaver gitmesindendi. Timarlarn geri alndna dair emirler henz sahiplerine ulamadan, Calazade sadrazamlk grevinden geri alnd. Ancak bir ay sadrazam olabilmiti. Ardndan gelen sadrazam onun emrini geersiz sayabilirdi fakat, yapmad. Emir, yalnzca sava firarilerini deil, savaa hi katlmayan kaaklar da kapsyordu. Firarilerin arasnda timar sahiplerinin yan sra, 20.000-50.000 ake gelire sahip olan zeamet sahiplerinin de adnn gemesi, bu kiilerin ok deerli toprak sahibi rtbeli askerler ve eyalet yneticileri olduunu, devletin ise alelacele vergilendirebilecei gelirlerin peine dtn gstermektedir. Firarilerin bir ksm Anadoluya geerek burada, zellikle ran snrnda kaynaan Celali gruplaryla birleerek onlara destek vermi, liderlik etmilerdir. Celalilerin ve liderlerinin devlet grevlileri olmalar da byk lde bundan ileri gelmektedir. Haovadan sonra Avusturyallarla savalar on yl daha devam etti ve Osmanllar kesin bir zafer kazanamadlar. Baz topraklar alrken dierlerini yitirdiler. Timarl sipahiler bitmek bilmeyen savalarn basks altnda, memleketlerindeki giderek artan yoksulluk ve kanunsuzlua daha fazla fkeleniyorlard. Kap kullar da aldklar creti andran enflasyondan ikayeti idiler. Macaristandan dnen sekban blkleri, ancak Anadoluda Celaliler arasnda i bulabiliyorlard. Her Celali zaferinden sonra i arayan daha ok sayda kii Celaliler arasna katlyordu. Dikkatlerini Avrupaya ve sonra da ran zerine ynelten Osmanl idarecileri, Anadoluda yaanan umutsuzluu ve Celalilerin

1281

nderlerinden gelen tehlikeyi ngrememilerdi. Celalilerin arasnda ok baarl komutanlar vard. Bunlarn devlete kar koymak iin ileri srdkleri gerekeler Anadolu halkn ouna doru grnyordu. Hatta, bozulan sistemi dzeltmek zere baz Osmanl paalar bile Celali hareketinden medet ummutu. Osmanllar Celalilerle mcadelelerinin ardndan ancak onlarn gerek mahiyetlerini anlayabilmilerdir. Onlar ne dine ve devlete ihanet etmi kiilerdi ne de ayr bir devlet kurma peindeydiler. Ykselme ihtiras iinde olan, bunun iin ok sayda insan harcamaya hazr kiilerdi. Bunlardan ilki ve en tannm Karayazc idi. lk Byk Celali: Karayazc Karayazc adyla bilinen Celali liderinin asl ad Abdlhalimdir. Trk asll olan bu Celali liderinin Karayazc lakabn, Halep paasna katiplik ettii iin aldn, Halepteki Venedik konsolosu sylemektedir.18 Karayazc hakknda ilk ve en nemli bilgi, onun, Osmanllarn ihtiyac olduu, gelimesine destek verdii ve yeni sava yntemi ierisinde, yani sekbanlar arasnda yer alddr. Karayazc, ayn zamanda askerlerin rgtleyicisidir. Vergi veren reaya snfndan, vergiden muaf askeri snfna ykselmitir. Bu zellii ile Anadoludaki eitli gruplar arasna kolayca nfuz edebilmekte ve onlar etkileyebilmektedir. evresine sadk adamlar toplayabiliyor, emri altndaki birliklerinin hizmetlerini dier sancakbeylerine satabiliyordu. Karayazcnn kariyeri, Celalilerin liderleri ve ykselilerinin tipik bir rneini tekil etmektedir. Macaristan seferi esnasnda 1596 (Haova Sava da bu ylda yaplmtr), Sivas veya Malatya sancakbeyine vekalet ettii bilinmektedir. Daha sonra, Tarsus-Silifke yresindeki medrese talebelerinin kard kargaalar yattrmakla grevlendirilmitir. Bu esnada bal bulunduu sancakbeyi grevden alnd iin, Karayazc ve adamlarna yol verilmitir. Dier bir devlet grevlisinin maiyetinde yksek bir greve gelemeyeceini dnerek, ortalkta babo gezen etelere katlarak onlarn lideri konumuna gelmitir. Gayri memnunlar kitlesinden olan Haova firarileri ile stanbulda barnamayan sipahileri de etrafna toplayarak ordusunu geniletmi, ordusu iin gerekli olan erzak vs.yi toplamak zere kyleri yamalamaya balamtr. Karayazcnn kanun tanmazl ba edilemez hale gelince zerine ordu gnderildi. Bu yolun tercih edilmesinin birka meru nedeni bulunuyordu: ncelikler Anadolu halknn can ve mal gvenlii kalmamt. Bunun iin nlem almak gerekiyordu. Haova firarilerinin peine dmeyi ve onlar cezalandrmay devlet gerekli gryordu. Douda ranl ah Abbas tehdit oluturmaya balamt. Celalilere kar bir sefer dzenlenerek bu srada snrdaki kaleler Safevilere kar glendire bilinirdi. Bu dncelerle karar veren divan- hmayun, Karayazcnn gcn krmak ve dzeni salamak zere Karaman Beylerbeyi Hseyin Paay grevlendirdi. Hseyin Paann byle bir greve tayin edilmesinin iyi bir seim olmad hemen anlald: nk, paa grevini yapmak yerine Karayazcya katlmt.19

1282

Sistemin adaletsizlii karsnda gsz ve yoksul duruma den Hseyin Paa, areyi isyanclarla birlemekte bulmutu. ki komutan ordularn birletirerek, Mara yaknlarnda kk bir Osmanl birliini yendi. Osmanllar daha sonra, Mehmed Paa komutasnda daha byk bir orduyu, iki asi komutann zerlerine gnderdi (1599). Urfa yaknlarnda yaplan ve iki ay kadar sren mcadelede Mehmet Paa fazla baarl olamadysa da, Celalileri olduka ypratt sylenebilir. Mehmed Paann daha fazla mcadele etmek yerine asilerle pazarlk etme yolunu tercih ettii grlmektedir. Hseyin Paa affa mahzar olabileceini, Karayazc da avantajl durumda olduunu dnerek pazarla scak bakmlardr. Karayazc, Hseyin Paay Osmanl glerine teslim ettiinde, onu ikencecilerin eline verdiini bilmiyordu. Henz, merkezi oyuna getirip yksek bir mevki elde edememiti. Mehmed Paa ertesi yl baharnda (1600) Karayazcnn zerine tekrar gnderildi. Karayazc Urfadan ayrlarak kuzeye yneldi. Osmanl ordularnn nnden kaarak Sivasa geldi. Oradan oruma geti. Srekli yer deitirme ve vurka taktiiyle geen mcadelelerde Osmanl ordular yetersiz kalyordu. Karayazc ile ba edemeyeceini anlayan merkez, onu savala olmazsa rvetle yola getirmeye karar vermiti. Devlet Karayazcya bir ferman gndererek kendisini Amasya sancakbeyliine atad. Karayazc bu teklifi kabul ederek Amasyaya girdi ve orada alt ay kald. stediini elde eden Karayazcnn niyeti bu noktada belli deildir. Daha sonraki Osmanl tarihilerinin, rnein Naimann, bildirdiine gre Karayazc bamsz bir hkmet kurmak istemitir. Ancak ada kroniklerde byle bir ihtimalden sz edilmemektedir.20 Karayazcnn sancakbeyinin salayaca haklardan ve ayrcalklardan yararlanarak, kanunlara uygun biimde atanm bir sancakbeyinin grevlerini yerine getirmeye niyetlendii dnlebilir. Osmanl sistemine yeniden katlmak, etrafndaki adamlarn nemli bir ksmn oluturan Haova firarilerinin de isteidir. Karayazc konumunu glendirirken, Osmanl Devleti Anadoluda giderek byyen Celali bunalm ile urayordu. Anadoluda halkn olduu kadar ticaret yollarnn da gvenlii kalmamt. Mehmed Paann Anadoludaki kargaal bastrma hareketinin, amacndan saparak, askerlerinin ekiya gibi davranmaya balamas ve Anadoluda asl tehlikenin Karayazc deil, Mehmed Paa olduu haberi divana bildirildi. Durumun byle olduunu hayretler iinde renen divan, Paay azlederek, Karayazcy da orum sancakbeyliine tayin etti. Karayazcnn ordular burada gvenlii salamak yerine yama ve talana ynelmilerdi. Osmanllarn bu durumdan kard sonu u oldu: Celali liderinin balanmas Anadoluda gvenlii salayamadysa, bu gle salanmalyd. Bu suretle, ordularn gneye ekmi olan Karayazcnn zerine iki ordu gnderildi. stanbuldan douya doru yola kan ordu (1600) Kayseriye varncaya dek epey zayiat verdi. K geldii iin ehri kuatmann yarar olmad. Karayazc ise daha batya doru hareket etti. Bu sralarda Osmanllar Avrupada baarl olmular Kanije ehrini almlard. kinci ordu 1601de Badat beylerbeyi Hasan Paa komutasnda Diyarbakrdan batya doru yola kt. Hasan Paa daha hazrlklyd ve nce Celalileri takip etmeyi uygun bularak, sezdirmeden onlar izledi. Sonunda, Kayseri civarnda, Celalilerin zerine ani bir yrye geti. iddetli geen mcadeleler sonunda Karayazc epey zayiat verdi ve kalan birlikleri Sivas zerinden Amasyaya oradan da Canik dalarna

1283

katlar. Bu sefer Karayazcnn gcne ezici bir darbe indirilmiti. Hasan Paa 1601-1602 kn Tokatta geirdi. Karayazcnn bu aamadaki takip edecei yn ve yapacaklar hakknda deiik grler mevcuttur. Ancak o ekildii dalk blgede, tamamyla doal nedenlerden dolay 48 yanda iken lmtr. Adamlar arasnda cmertlii ile tannan Karayazc, ayn zamanda acmasz, amacna ulamak iin gereken her eyi yapabilen bir kiilie sahipti. Urfada Hseyin Paay Osmanllara teslim etmesi, kendi gelecei iin ne denli acmasz ve gereki karar alabildiini gstermektedir. Karayazcnn mcadelesi, Anadoluda bamsz bir hkmet kurmak gibi siyasi bir amaca ynelik deildir. yle olsa idi, Canbuladolu isyannda grlecei zere, bunu ilk fark eden ve kendi karlar ynnde kullanan Avrupallar olurdu.21 Onun ve peinde srklediklerinin isyan devletten kkl bir ayrlmay deil, devletin iinde yer alma abasn simgelemektedir. Deli Hasan Lidersiz kalan Celali ordusunun bana gemek imdi kardei Deli Hasana dyordu. Eski Karayazc ordusunun, emir komuta zinciri dahilinde yeniden kurulmas uzun srmedi. Deli Hasann isyan esnasnda sadrazam Yemii Hasan Paa Avusturya snrnda savayordu. Merkezde ise, deiik askeri gruplarn nemli devlet grevlilerini srtmeye ekmesi ile, elit mcadelesi devam ediyordu. Bunlara ilaveten, alt blk halkn rahatsz eden konular, yenierilerin taraya yerleerek konumlarn glendirmesi, saray ilerinin yetersiz sayda yabanclar tarafndan grlmesi ve sultann savaa gitmeyi reddetmesi gibi konular merkezi megul ediyordu. Celalilerin eyalet idaresinde nemli makamlara gelmesi de ikayet konusuydu. Merkezdeki sipahiler, alt blk halk, ou eyalet yneticilerini Deli Hasan, Tavil Halil ve Kara Said gibi ekiyalarla bir tutuyor ve onlar gibi talan ve yama yaptklarn iddia ediyorlard. Bu memnuniyetsizlikler zerine sadrazam merkeze dnerek, meselelerin zerine eildi. Byle bir zamanda, Deli Hasan vekili ahverdiyi stanbula gndererek, af diledi ve ayn zamanda bir grev talebinde bulundu. Zamanlamas iyi olduu iin sonu alabildi ve Bosna sancakbeyliine tayin edildi. 4000 adamn alt blk halkna katarak, ordusu ile birlikte Bosnaya gitti. Byle bir grevlendirme ile, Celalilerin Rumeliye kaydrlmas ve Anadoludaki glerinin azaltlmas planlanmt. Kardei Karayazc gibi, Deli Hasan da Osmanl mparatorluundan ayrlmak istemiyor, Osmanl dzeninde meru bir makam talep ediyordu. Adamlarnn istedii ise, Anadoluda olduu gibi yama ve taland. Deli Hasann ordusu zsek ve Petede Hristiyanlara kar savat. Ancak, Celali ordusu eski alkanlklarn brakmayarak, buralar da talan ettiler. Deli Hasan Osmanllara tam anlamyla sadk kalmam, Venediklilerle ve Papa ile ihanete varan yazmalarda bulunmutu. Bosnada bulunduu esnada, stratejik nemi olan Resne kalesini 100.000 altn karlnda satmay teklif ettii ne srlmektedir. Bu haber alndnda, Deli Hasan Belgrada kat. Daha sonra yakalanarak 1606 ylnda idam edildi. Deli Hasan ile denenen Celalilerle barma politikas da bylece baarszlkla sonuland. Ekiyasancakbeylerinin faydaszl bir kere daha tecrbe edilmi oldu. Bu esnada Celali hareketleri Anadoluda daha organize hale geliyor ve gl merkezler oluturuyorlard. Sultan I. Ahmed yeni

1284

tahta gemi ve Douya sefer yapma gerei hasl olmutu. Osmanl ordular hem Batda hem Douda savamak zorundaydlar. Tavil Halil nc Celali lideri olan Tavil Halilin ekiyalk yapt dnemde padiah olan I. Ahmed balangta, ekiyalarla pazarlk etme siyasetini benimsemeye mecbur kalmt. Ancak, daha sonra Osmanl kuvvetlerinin Tavil karsnda yenilmesi zerine, ordunun bana geerek Celalilere kar sefere kt. Fakat, Bursadan teye gidemedi, abucak stanbula geri dnd. Yokluunda, Sofu Sinan Paann Halep, Anadolu ve Sivas sancaklarn Tavile teklif etmiti. Bunu duyan Padiah, Paay grevden ald. Tavil Halil de, kendisine teklif edilen Halep, Anadolu ve Sivas sancaklarn reddetmesi, bir bakma onun siyasi motivasyonunun yetersizliini gstermektedir. Byk bir blgenin kontrol ile ilgilenmeyen Tavil Halil daha sonra Badat beylerbeyliine, on iki adam da eitli sancakbeyliklerine getirildi. Padiah, bundan sonra da Celalilerle pazarlk yaparak onlar sistemin iine ekme siyasetini daha istikrarl biimde benimsedi. Bu siyasetle, ekiyalar sadk Osmanl beyleri yapmay, ordularn da kendi ordularna katmay dnyordu. Bu siyaset yryor gibiydi. Artk Celali liderleri kyllerden uzaklaarak askeri snfna katlyor, padiahn sadk askerleri olarak ranllar ve Avusturyallarla savayorlard.22 Kalenderolu Mehmed Kalenderolu Mehmed avuluk ve mtesellimlik grevlerinde bulunmutu.23 syan nedeni kaynaklarda pek ak deildir. Caalazade Sinan Paa ona sancakbeylii vermi olabilir, fakat o, ran cephesinde savamay reddetmitir. lk defa Bat Anadoluda, Saruhanda Anadolu beylerbeyini yenilgiye uratt 1605 ylnda isyan etmi, daha sonraki hareketlerini de hep bu blgede srdrmtr. Tavil Hasann Anadoludan ayrlmasndan sonra Kalenderolu en nemli Celali durumuna gelerek, nlenmitir. Sadrazam Dervi Paann yerine atanan Kuyucu Murad Paa (1606) ile karlancaya kadar, Kalenderolu Osmanl ordularyla eitli yerlerde ve eitli kerelerde arpm, genelde baar kazanmtr. nce, Manisay kendine s tutmutu. Burada ne tr askeri ve siyasi tekilatlanmaya gittiini bilemiyoruz. syan nedeni bilinmemekle beraber, benzerleri gibi Osmanl dzeni ierisinde bir makam talebinin olduu dnlebilir. Adamlar arasnda Haova firarileri ile kendisine katlan deneyimli askerlerin olmas, Osmanl benzeri bir askeri tekilatlanmaya ve i blmne sahip olduunu gsterebilir. Sancakbeyi veya beylerbeyinkine benzer bir brokratik yap kurmu olabilir. Dier isyanclarla da ibirlii halindedir. Kalenderolunun Manisann ayan ve eraf ile iyi ilikiler kurarak, dzenli bir ekilde hara toplamasna baklrsa, iyi tekilatlanm bir askeri gc ynettii anlalmaktadr. Kalenderolunun kolayca bertaraf edilemeyeceini anlayan Kuyucu Murad Paa, Sivas sancakbeylii teklifiyle karsna kmtr. Kalenderolu, adamlarnn isteksizlii zerine bu neriyi

1285

geri evirmitir. Aslnda o da, Tavil Hasan gibi, daha yksek bir makam istemektedir. Yeni Sadrazam Kuyucu Murad Paann Belgraddan gelmesinin beklendii 1607 yl Celalilerle mcadelelerle ve Celalilerin giderek glenmesiyle geiyordu. syanclarn hareketi neredeyse btn Anadoluyu sarmt. nlerindeki tek engel kar ve k gibi grnyordu. Ancak aralarnda birlik saladklar sylenemezdi. Celaliler Osmanllara kar geldikleri gibi, her trl otoriteye kar geliyor, birbirlerine sz geiremiyorlard. Grnte rana, fakat gerekte Anadoludaki Celalileri temizleme seferine kan Kuyucu Murad Paa, bunu ancak iki ylda tamamlayabildi. Sadrazam Kalenderolu ve dier bir ekiya olan Kara Saidle yazmalarda bulundu. Canbuladolunun zerine yrdnde arkadan gelecek bir saldrdan korkuyordu. Bu srada Osmanllarn, Bat Anadolu Celalilerinin zerine gidecek gc de yoktu. Dolaysyla Kalenderoluna Ankara sancakbeylii teklif edildi. O dnemde Ankara kads olan Vildanzade Ahmed Efendi, atama emrine ramen, Kalenderolunun ehre girmesine izin vermedi. Bunu, ehri Celalilerin yapaca tahribattan korumak istedii, veya gizlice Murad Paa ile haberletii veya Kalenderolunu kuzeydeki birliklerle savaa ekmek istedii iin yapm olabilir. Vildanzade, Kalenderolunu ehre sokmamaya kararlyd. Bir anlamaya varld: Balarnda komutanlaryla otuz kadar askerin ehre girerek gereksinimlerini almalarna izin verildi. Bu arada Vildanzade, bir ula yardm istemek zere Murad Paaya gnderdi. Ulak dnte Celalilerin eline dnce, kadnn planlarn ve otuz adamn ldrldn anlatt. Bunun zerine Kalenderolu derhal Ankaraya bir saldr balatt. Osmanl kuvvetleri de Konyadan yola km geliyorlard. Osmanl ordular ehirle fazla uramadan Kalenderolunu takip ettiler. Kalenderolu Merzifona doru ekilmiti ve Osmanl ordularn Ladik yaknlarnda yendi. Tutsak ettii 1.200 askerin elinden silahlarn alarak kendilerini salverdi. Kalenderolu bu sefer Boluya yneldi. Buradan Bursaya geti. Bu esnada Sadrazam Kuyucu Murad Paa ordusu ile Halepte idi. Kalenderoluda ordusu ile stanbula birka gnlk uzaklkta karargah kurmu devlete meydan okuyordu. Celalilerin stanbul halk iin byk bir tehdit oluturduunu Fransz elisi yazmaktadr.24 Kalenderolunun amac, bakenti korkutarak, padiah kendisine yksek bir makam teklif etmeye zorlamakt. l-erleri, 40.000 ehirli ve baz kk birlikler silahlandrlarak, stanbul, civar ve Bursay korumak zere harekete geirildiler. Bu abalar ok az sonu verdi. Bunlardan ancak 6.000 tanesi Bursaya varabildi. Bursaya ynelen Celalilere dierleri katlarak ehri yama ve talan etmiler etrafa korku samlardr. Eski Osmanl bakentinin neredeyse tamamn ele geirmilerdi. Bu durum karsnda Osmanl idarecileri, eyaletlerde il-erleri adyla bilinen yardmc kuvvetlerin toplanmas emrini verdi. Osmanl askerlerinin nemli ksm Canbuladolu ile savamak iin Douya gittiinden fazla sayda asker kalmamt, Rumelide kalanlarn Anadoluya geirilmesi de zaman alyordu. Nakka Paa komutasnda dzenlenen Osmanl ordular Kalenderolunun peine dt. Nakka Paay peine takan Kalenderolu, gneybatya yneldi. Arada geen uzun mcadelelerin neticesinde Kalenderolu, Nakka Paann ordularn yenerek tamamyla yok etti. Bu olaylarn neticesinde, Osmanl idaresi, ordunun tam destei olmadan Celalilerle mcadele edilemeyeceinin farkna vard. Celalilerin glendikleri ve kendi mekanlarnda kolayca yenilemeyecei aikard. Canbuladoullarna kar kazand Oru Ovas zaferinin ardndan Anadoluya ynelen Kuyucu Murad Paa, nihayet az sayda

1286

fakat deneyimli askerleri ile Gksun ovasnda Kalenderolunun birliklerini tamamyla datt. Kalenderolu kamt. rana gitmeyi belirlemiti fakat direkt olarak oraya ynelmedi. Uzun mcadelelerden sonra Kalenderolu ve ordusu 1608de ran snrna yaklat ve kar tarafa geerek ah Abbasn ordularna katld. Bir yl sonra hastalanarak ld. Adamlar da, Diyarbekir Beylerbeyi Nasuh Paann uzlama teklifini kabul ederek Anadoluya dndler. Paa bunlara sar renkte bir rnek niforma giydirerek, sarca ad verilen tfekli piyade alay haline getirdi. Kuyucu Murad Paa 1611 ylnda lnce yerine Nasuh Paa geti. Sadrazamn lm ve Kalenderolundan geriye kalan Celalilerin yeni sadrazam Nasuh Paayla uzlamasyla, ranllarla olan gerginlikler ortadan kalkt. ki taraf 1612de bir anlama yaparak ilikilerini bir esasa baladlar. En Son ve En Tehlikeli Celali: Canbuladolu Ali Canbuladolu ailesi Kilisten Halepe kadar olan blgeyi, bir nesildir idare ediyorlard, mahalli balantlar kurmay da baarmlard. Blge, stanbulda 30 gnlk mesafede ve merkezin kontrolnden uzaktayd. Bu nedenlerle, Osmanl topraklarna katld 1516 ylndan itibaren eitli problemlere sahne olmu Osmanllar da buray ynetmek iin eitli g odaklar ve snflar kullanarak, bir grubun n plana gemesini engellemilerdi. Bit yandan airet reislerini, yenierileri ve mahalli emirleri ynetime katlmaya tevik ederken dier yandan da, ksa dnemli olarak merkezden grevliler gndererek kontrol salamaya altlar. ranla yaplan uzun sava yllarnda Osmanllar dikkatlerini Kuzey Suriyeden evirdiler ve byk bir aile olan Canboladlarn kontrol ele almalarna msaade ettiler. Blge Krtler, Araplar ve Trkmen kabileleri dahil pek ok etnik grubu barndryordu. Halep ve civar olduka zengin blgeydi. Bu da, Kuzey Suriyenin kontrol ile ticaretle birlikte ziraatden yksek miktarda vergi geliri salanmas anlamna geliyordu. Blge ticaret yollar zerindeydi ve mahalli tccarlar bundan bir hayli istifade ediyorlard. Amcas Canbuladolu Hseyin Paann lm zerine, Canbuladolu Ali Paa blgenin idaresini ele geirdi. Osmanllarn nebaht yenilgisinden (1571) sonra yabanclarla i birlii haline girimiti. Kuzeydeki Celaliler ve gneydeki iktidar sahipleri ile ittifaklar yaparak konumunu glendirme yoluna gitti. Daha sonralar, kutsal yerler olan Mekke ve Medineye giden yollar kapatt. Osmanllar ile Canbuladolu Ali Paa arasndaki srtmeler, 1606 ylnda, Paann makamn gvence altna almak iin Osmanl Sultan ile pazarla girimesiyle balad. Sultan I. Ahmede gnderdii bir mektubunda, ran savanda Osmanllara 10.000 askerle yardm etmesi karlnda Halep beylerbeyliini talep ediyordu.25 Daha sonralar, her seferinde artan miktarda asker destei karlnda, komutanlar iin sancakbeylii ve dier adamlar iin eitli grevler talep etti. Sonunda, Osmanl ordusuna toplam 60.000 asker salayabileceini bildirdi. Canbuladolunun taleplerini balangta biraz fazla bulmasna ramen, Osmanl Devleti 1606 ylnda ona Halep beylerbeylii grevini tevcih etti. Yeni beylerbeyinin ilk faaliyeti ise, ran ah ve Toskana Byk Dukas ile i birlii yapmak oldu. Kuzey Suriye yalnzca uzak deil, Canbuladolunun en yksek mevkide olduu bir

1287

blgeydi. dari ve askeri otoriteyi dzenleme yolunda faaliyetleri de grlyordu. Tara idaresinde ve beylerbeyinin yapt dzenlemeler Osmanl mparatorluunda yeni deildi. Her beylerbeyi, genelde stanbul rneinde, kendi divanna sahipti ve kendi idari yapsn ekillendirebiliyordu. Fakat Canbuladolunun yaptklar bundan ok farklyd: Kendi andna para bastryor, hutbe okutturuyor ve kendini Suriye Krallnn prensi ve koruyucusu ilan ediyordu. Bu esnada da ordusunu tekilatlandryordu. Bu ilk aamalarda, Avrupallarn. Canbuladolunun Osmanllarla olan ilikilerine mdahale etmekten imtina ettii, Osmanllarla olan ilikilerini zedelemek istemedikleri bilinmektedir.26 Yine de, Suriye blgesini kontrol etmekle yakndan ilgileniyorlard ve Canbuladolunun taleplerini aka destekliyorlard. Sonunda, 1606 ylnda, Canbuladolunun isyan ederek Osmanllardan ayrlmak iin frsat kollad Osmanl idarecileri tarafndan fark edildi. Bunun zerine, Sadrazam Kuyucu Murad Paa, grnte ah Abbasa kar rana, fakat gerekte Kuzey Suriyeye deki isyan bastrmak zere sefere kt. Avusturyallarla yeni anlama imzalanmt (1606), beklemeye gerek yoktu. Yal sava vezir, yokluunda devleti idare edecek gvendii kiileri nemli makamlara getirerek sefere kt. Canboladolunun yapt ittifaklardan bekledii yardm alamamas iin hzl davranmak gerekiyordu. Murad Paa Suriyeye doru yola kt. Anadoluda karlat Celalilerle pazarlk veya sava yoluyla bertaraf ederek Kuzey Suriyeye ulat. Murad Paa ve Canboladolu Ali Paann ordular Halepin kuzeyindeki Oru Ovasnda karlatlar. Canbuladolunun ordusu byk bir malubiyete urad ve 100.000 adam ve 48 kadar ekiya lideri ldrld. Canboladolu Ali Paa teslim alnarak stanbula getirildi. stanbulda padiah kendisine niin isyan ettiini sorduunda; isyanc olmadn, evresine toplanan kt dncelilerden kurtulamayp balarna getiinde Osmanl birliklerinin zerine geldiini, imdi sulu durumda olduunu, eer balanrsa bunun padiahn bykln gstereceini, cezalandrlrsa da bunun padiahn hakk olduunu syledi.27 Bu savunma samimi bulunmasa da imdilik kabul edildi. Canboladolu Ali Paa sarayda izzet ve itibar grd. Ancak, Osmanl idarecileri arasnda onun idam edilmesini isteyenlerin says olduka kabarkt. Sonunda Temevar beylerbeyliine tayin edildi. Burada bir yl kaldktan sonra Belgrada kat. Kuyucu Murad Paann giriimleriyle burada yakalanarak ldrld (1610). Canbuladolunun isyanndan sonra, bu tr hareketlerin tekrar etmemesi iin Kuyucu Murad Paa geni kapsaml tedbirler ald. Canbuladoullarnn btn mlklerine el konuldu. Topraklar, padiaha ait olacak, diledii biimde datlacak, gelirleri de hazineye gnderilecekti. Suriyenin ynetiminde tmar sisteminin etkisi giderek azald. Osmanllar buray, kendilerine sadk mahalli emirler vastasyla ynetmeyi uygun grdler. Vergilerini dedikleri ve Osmanllara isyan etmedikleri srece, onlar halklaryla ba baa braktlar. Canbuladolu Ali Paann isyannn ardndan, Maanolu Fahreddinin, Canbuladolu gibi, Toskanallarla ittifak yaparak isyana teebbs ettii, ancak bunu Osmanllarn anlamas ve zerinde bask kurmas nedeniyle Floransaya kat bilinmektedir. Blgede, daha sonralar kk apl

1288

ayaklanmalarn meydana geldii kaynaklarda grlmektedir. Ancak bunlarn hibiri de tehlikeli dzeye ulamamtr. Canbuladolu isyannn bastrlmasyla, Osmanl mparatorluu tarihinde nemli bir dnem de kapanm oldu. Kuyucu Murad Paa vastasyla devlet, bask gcn gstermiti. Devlet, Celalilere kar pazarlk, rotasyon gibi tedbirlerin yan sra, gce bavurma yolunu da tercih ediyordu. En sert gc de Canbuladoluna kar kullanmt. Bunun nedeni ise, Suriye valisinin isyannn devletin btnln tehdit etmesiydi. Anadoludaki Celali hareketi ile karlatrldnda durumun ehemmiyeti daha belirgin hale gelmektedir. Yama amal Celalilerin Anadoluyu batan baa kat etmeleri karsnda, Canbuladolu, blgesinde kalm, ordu kurmu ve daha da nemlisi Avrupal devletlerle ittifak yaparak desteklerini almtr. Celalilerin en by olan Canbuladolunun devlet tarafndan ele aln ekli ve akbeti ile devlet, potansiyel Celalilere u mesaj vermektedir: Devletin yolu her zaman aktr. Son byk Celali olan Canbuladolunun bastrlmas ile Celali isyanlar sona ermi bunu simgelemek zere, 1609 ylnda Sultan Ahmed Camiinin yapmna balanmtr.28 Takip eden dnemde, Anadoluda baz mahalli Celalilerin faaliyetlerini srdrd bilinmektedir. Ancak, bu dnemdeki ekiyalar siyasi nedenlerle ayaklanmlar, siyasi nedenleri kendi amalarn gerekletirmek iin kullanmlardr. lerinden en mehuru olan I. Ahmedden sonra tahta geen II. Osmann yenieriler tarafndan ldrlmesinin intikamn almak iin Abaza Mehmed Paann ayaklanmas, bu mahiyette bir isyandr. Celali isyanlarnn ikinci dnemi olarak ele alnan 1623-1648 dneminde, mahalli halka zarar veren kk apl Celali faaliyetleri grlmektedir. Bunlara, aada, Celali isyanlarnn reaya zerindeki tesirlerinin ele alnd ksmda deinilecektir. Celali Mcadeleleri ve Anadolu Kyls Anadolu Kyls Neden syan Etmedi? Celali mcadelesi dneminde ekilen skntlarn hayat gletirmesine ilaveten, XVII. yzyln problemlerinden olan nfus basks, devletin merkezilemesi, devletin ve mahalli elitlerin daha fazla vergi toplama taleplerine ramen Anadolu kylsnn neden isyan etmedii sorusu aklama gerektirmektedir. XVII. yzyl krizini tecrbe eden Avrupa devletlerinin ou, krsal nfus isyanlaryla kar karya gelmitir. Avrupa tarihinde, kyllerinin aristokrasi ile birleerek devlete kar isyan ettii ska grlmektedir. Ortak karlar dolaysyla kyllerle ittifak yaparak devlete kar ayaklanmlar ve devletle uzun vadeli tasarruf anlamalarna girimilerdir. Osmanl rneinde ise, benzeri artlar mevcut deildir. Kyller isyan yapamaya muktedir deillerdir veya isyan yapmakla ilgilenmemektedir. Osmanl toplum yaps, bir veya birka grubun birleerek toplu harekete girimelerini engelleyen kaltsal zelliklere sahiptir. zel mlkiyetin olmamas, devletin topra tasarruf eden elitleri srekli rotasyon halinde tutmas, elitlerin kyllerle ittifakn engelleyerek, tesirsiz hale gelmelerini

1289

salamtr. Dahas, toplumdaki dier gruplarn birbirinden ayr durmasna zen gsterilmi ve aralarndaki ilikiler, toplumdaki btn yaplanmalarn zerinde ve gl bir konumda olmaya alan devlet tarafndan kontrol edilmitir. Osmanl mparatorluunda kyl isyanlarnn olmamas, sosyal yapnn zellikleriyle ve ekonomik skntlar karsnda, devletin bu zellikleri kontrol etme maharetiyle yakndan ilgilidir: Toplumun yaps, kyllerin toplumdaki dier gruplarla ittifak yapamamas ve devletin taradaki faaliyetleri gibi nedenler kylnn devlete kar isyann engellemitir. Zor durumda olan kyllerin birka seenei bulunmaktadr: syan etmek, zirai faaliyetlerin artrlmas ve g. syan, bunlarn arasnda en zor olandr. En ok bavurulan ise, devlet grevlilerinin ve isyanclarn ulaamayaca yerlere kamak veya gebe hayata dnmektir. Anadolu kylsnn tercihi de bu olmutur. ehirlere g, geici i imkanlar ve medreselerin bulunmas nedeniyle, zellikle de bekar erkeklere cazip gelmitir. Kyller ise tarm alanlarn geniletme yoluna gitmi, durum daha da ktleince gebe hayata dnmtr. Deien artlara uyum salamaya alan kyly devlet rahat brakmam, daha fazla vergi demeye zorlamtr. Kylnn bavurduu her trl yola, devlet grevlileri, vergi toplayclar ve dier grevliler eitli taleplerle karlk vermilerdir. Osmanl toplumunun yapsal zellii kyllerin, Avrupadaki benzerleri gibi, elitlerle ittifak yaparak isyan etmelerini engellemitir. lki, retimin dzenlenmesi nedeniyle, kyl almasnn ounu aile nitesi iinde yapmaktadr. kincisi, tmar sahibinin rotasyonu ve ska seferlere katlmasdr. Bu durum, tmar sahibinin topraa yatrm yapmasn ve kyl ile arasnda gl balar gelitirmesini engellemitir. Kyl ile tmar sahibini daha da ayran nc faktr ise, kylnn tmar sahibini ikayet edebilecei kadlk kurumudur. Kadlk kurumu, kyl ile tmar sahibinin ikili ilikisi arasna nc bir taraf olarak girerek, ilikinin gcn zayflatmtr. Bu yapsal zellik, Osmanl kylsnn efendisi ile olan ilikilerinin niteliini belirlemi ve kylnn farkl bir yol takip etmesine neden olmutur.29 Dolaysyla, Bat Avrupann byk bir ksmnda, kyllerin aristokrasi ile birleerek devlet sistemine kar ayakland bir zamanda, Osmanl kylleri, kar birlii yapaca mttefik bulamamtr. Bu konulara aada srasyla deinilecektir. ifti ailesinin temel retim nitesi olmasna karn, bu yalnzca kyly ilgilendirmitir, tmar sahibini deil, O vergisini toplamakla ve savaa gtrecei adamlarla ilgilenmektedir. Harman ve vergi toplama zamanlar dnda kyl ve tmar sahibi ok az temas halindedir. Klasik dnemde tmar sahibi ile kyl arasnda bir mesafe vardr. XVII. yzylda tmar sahibi kylden ayr hale gelmitir fakat geimi iin kylye baldr. Ekonomik skntlar ve tmar sahibinin ska deimesi nedeniyle kyl zor durumdadr. Tmar sahibini fazla grememektedir. kili ilikinin zayflamas neticesinde kylnn devlet grevlileri tarafndan istismar edilmesi de artmtr.

1290

Vergi toplama usul olarak XVII. yzylda mukataa sistemine geilmesi, kyl ile mukataa sahibi arasna bir dizi grevlinin (mtesellim, mbair, emin, amil) girmesine neden olmutur. Grevliler zinciri uzadka kylnn istismar edilmesi de kolaylamtr. Gelir kaynaklarnn, bedelleri nceden denmek kaydyla zel ahslara satlmas anlamna gelen mukataa usul ile, belli bir topraktan gelir toplama hakk, ihale yoluyla, 1-3 yllk sre iin devredilmektedir. Devletin paraya olan acil ihtiyacn karlamak amacyla mukataa usulnn yaygnlamas, daha sonralar kayd- hayat artyla verilmesi ile kyller daha kolay istismar edilir hale gelmilerdir. Kyllerin grevliler tarafndan istismar edilmemesi iin bir dizi adaletnameler yaynland bilinmektedir.30 Grevlilerin taleplerine, ilerleyen Celali olaylar dneminde ekiyalarnki de eklenince, kylnn geim kayna ciddi anlamda tehlikeye girmitir.31 Osmanl kylsnn Ortaa Avrupasndaki serflerden daha iyi konumda olduuna phe yoktur. Bunu salayan, merkezi devletin koruyuculuu ve bamsz adalet sistemidir.32 Devlet asndan bakldnda mahkeme, taraya uzanan kontroln bir parasdr. Ayn zamanda, Osmanl toplumunda ikayet mekanizmasnn ilemesini salamaktadr. Kyl asndan bakldnda ise, dier gruplarla ittifak kurmasn bir bakma engellemektedir. Mahkemelerin varl, toplu hareketi engelleyerek bireysel hareketlerin saysn artrmaktadr. Kyllerin gvenini kazanm olmalarna ramen, mahkemeler ve kadlarn devlet gznde istismarc bir imaj olduu belgelerden anlalmaktadr. Vergi toplama grevini istismar ettikleri ve ekiyalarla i birlii yaptklar yolunda tespitler vardr. Kadlarn ve timarl sipahilerin rotasyona uramas, dolaysyla, kyllerin direkt muhatap olduu her iki devlet grevlisinin de gelip geici konumda olmalar, kendilerine yaplan hakszlklara kar topluca harekete girimelerine ve isyan etmelerine msait ortam yaratm olmalyd. Fakat olmad. Elit ittifaknn olmad bir ortamda istismar edilen snf olarak kyller isyan etmek iin bir araya gelmediler. Byle toplu hareketin yokluu, organizasyonu salayacak krsal yaplarn yokluunda aranmaldr. Krsal kesimdeki kyller, gebeler, dini kurumlar ve bunlarn organize olma biimleri, krsal hayatta sosyal dankla iaret etmektedir. Devlet grevlilerinin deimesi, atan veya ittifak yapan gruplarn hareketi, deien kimlikler karsnda tek istikrarl grubu kyllerin oluturmas, bahsedilen trden bir toplu hareketi engellemektedir. Bu durumda, bazlar daha iyi frsatlar aramak zere yerlerini terk ederken bazlar da ekiyalara karmtr. Byk Kagun Celali olaylarnn yaratt en byk sonulardan biri, byk kagun adyla anlan, Anadolu kyls arasnda geni apl bir g olaynn meydana gelmesidir. Kyller merkeze yollad ikayet arzuhallerinde, zulmlerden kurtulamazlarsa terk-i diyar ve cilay-i vatan eyleyeceklerini bildiriyorlard. Bunlarn, ikayet usulnn basma kalp dili olmayp, hakikat olduu 1603teki olaylarla grld. Bu tarihte, Anadolu kylsnn byk bir ksm, mallarn ve hayvanlarn bile yanlarna

1291

almadan kylerini terk etti. Kylnn kyn terk etmesi, Celali olaylarnn balangcndan beri grlmektedir: lk terk edenler isiz gsz bekar erkeklerdir. Byk kagun esnasnda terk edenler ise, topraa bal, vergi deyen kyllerdir. Devletin konuyla ilgili kaytlar tutmas da bu dneme rastlar. rnein Ankarann Bac kazasna bal 38 kyden 33nn halk kam bulunmaktadr.33 Anadolu genelinde yaplan gzlemlerden, nfusun te ikisinin yerlerini terk ettii ortaya kmaktadr.34 Bu nfusun bir ksm dalara, vergi toplayclarnn ulaamayacaklar yerlere, dalara ekilirken, bir ksm da daha emniyetli yerler olan, surlarla evrili ehirlere g etmi, kalanlar ise Celaliler arasna karmtr. Bazlar da kendi sancaklarn terk ederek baka sancaklara g etmilerdir. Dneme ait belgelerden, Anadoludaki g hareketinin kmsenmeyecek kadar geni apl olduu ve baz kyllerin Grcistana kadar gitmeyi gze ald anlalmaktadr. nceki yllarda, nfus art dolaysyla ehirlere yaplan gler, ehirlilerin de durumunu zorlatrmtr. Kanun gerei, kyllerin topran bo brakmamas gerekiyordu. Bu bir yana, ehirdeki pahallk hayat gletiriyordu. Bu nedenle, i imkanlar bulunan stanbul, Ankara ve Bursa gibi byk ehirlere g daha cazip geliyordu. Dier yandan, kasabalarn ve ehirlerin halk ise, ard arkas kesilmeyen Celali saldrlarna kar korunmak iin surlarn ve kalelerini tamir etmekte, palankalar ina etmekteydiler. Celali tehlikesi geinceye kadar buralarda kalmaya kararlydlar.35 Anadolu kylsnn kitleler halinde g etmesi, tarmda verimlilii etkiledi. rn yetitirilecek mevsimde tarlalar bo kalmaktayd. Tarlalarn ekilmemesi gibi insan eliyle alan felaketlerin yan sra, Anadoluda tabii afetler de oluyordu. O dnemde Anadolunun eitli blgelerinde iklim deimelerinin yol at don, sel felaketleri ve kuraklk grlyordu.36 Topraksz, isiz ve umutsuz gen kyllerin g de, krsal dengenin bozulmasna yol amtr. Bu genler, mahalli ekiyalk hareketlerinin kayna haline gelmitir. Dolaysyla, ncelikle nfus hareketi olarak balayan olaylar, mahalli veya daha byk apl ekiyalk hareketleri olarak neticelenmitir. Balangtaki nfus hareketlerinden, neticedeki ekiyala kadar, krsal dnmde esas sorumluluk devlete ait olmutur.37 Avusturya ile yaplan uzun savalar esnasnda devlet acilen, ateli silahlar kullanan cretli askerlere ihtiya duymutur. Bu ihtiya, Anadoludaki topraksz, silahlara ulaabilen ve kullanan kyllerden karlanmtr. Anadolu kyls iin oluan bu yeni frsat, devletin giderek artan sayda ateli silahlar kullanan askerlere duyduu ihtiya sayesinde meslek haline gelmitir. Sefer olduunda savaa giden askerler, sefer bittiinde ba bo halde Anadoluya dalmlar, eitli ahslarn etrafnda toplanarak ekiyaya karmlardr. Ekiyaya karmayan, g etmeyerek kynde kalanlar ise, devletle birlikte ekiyalarn geim kayna haline gelmilerdir. Ekonomik artlar ktleince ekiyalar, babo kyller ve devlet grevlilere hep birlikte kyleri ve kylleri talan etmeye balamlar, kylleri ve devleti tedbir almaya zorlamlardr. Kyllerin byk kagunu ve devlet ekiyalar bastrma hareketi bununla ilgilidir.

1292

Sonu XVII. yzyln nfus basks ve ekonomik zorluklar karsnda, geimini topraktan salayamayan kyller toprak dnda geim kayna aramaya balam, onlara en iyi frsat da devlet salamtr. Avrupa ve ranla savamak iin bu nfus fazlas kyller istihdam edilerek askere alnmtr. Ancak savalara katlmalar, ardndan da serbest braklmalaryla, bu insanlarn hayatlar istikrarsz hale gelmitir. Neticede, kendi aralarnda cretli askerler grubu halinde organize olarak, herhangi g sahibi otorite iin hazr hale gelmilerdir. Bu otoriteler, devlet olduu gibi mahalli otoriteler / ahslar da olmutur. siz babo kitlesine ziraat dnda i imkan ve hareketlilik salaylan devlet istihdam, krsal kesimdeki basky geici olarak rahatlatmtr. Ancak, ayn ahslar mahalli ahslar tarafndan istihdam edildiinde, ekiyalk hareketlerine yol aarak, Anadolu krsal kesimindeki sosyal ilikiler dengesini uzunca bir sre bozmutur. Devletin binlerce isiz insan srekli olarak istihdam etme gibi bir politikas hibir zaman olmamtr. Bunun yerine, onlarn hizmetini kiralam veya liderlerini nemli pozisyonlara getirerek, geici olarak sistemin iine ekmitir. Otoritesini tesis etme asndan bakldnda, bu devletin zafiyeti deil, tam aksine gll anlamna gelmektedir. nk, gerek pazarlk yoluyla gerekse g kullanarak, devlet ekiyalarla ba edebilmitir. Devlet, bu ekiyalar balangta kendisi yaratm, daha sonra kontrolden karak huzursuzluk kardklarnda ise, pazarlk yoluyla onlar sistemin iine ekmeye almtr. Ekiyaln toplumun yapsnda kargaa yaratt ve kyllerin bunlar tedip etme ars karsnda devletin tedbirler ald dorudur. Ancak, ekiyalarn devlete kar olmad ve btn amalarnn devlet sistemine dahil olmak olduu da dorudur. Merkezileme asndan bakldnda, XVII. yzylda devletin hl merkezi kontrol elinde bulundurduu grlmektedir. Devlet ekiyalarla pazarlklar yapmaktadr ve btn devlet personeli, ekiyalar dahil, rotasyon halindedir. Merkezi otoritenin zayflamas, ordular toplayan ve pazarlklar yapan ahslarn belli bir mahalde srekli olarak yerletii, mahalli kazanmlar ve otonomi salad XVIII. yzylda gerekleecektir.

eyh Celal adl bir ahsn, 1519 tarihinde Amasya-Turhal-Tokat civarnda, blgedeki halk

isyana tevik etmesine istinaden, daha sonralar kan benzeri trden isyanlar iin Celali terimi kullanlmtr. Bu konuda bkz. William J. Griswold, Anadoluda Byk syan 1591-1611, Tarih Vakf Yurt Yaynlar, stanbul 2000, s. 11. dipnot 41. Ancak, eyh Celal ve Baba Znun gibi tarikat ehli ahslarn XVI. yzylda kardklar ayaklanmalar mahiyet itibaryla ok farkldr. Dini karakterde ve devleti ykma amacna ynelik olan bu olaylar tam manasyla isyan karakterine sahiptir. Celalilerin hareketleri ise, siyasi karakterde ve devlet sistemin iinde yer alma mcadelesine yneliktir. 2 Konu zerine daha erken dnemde yaplan almalarda, rnein, Mustafa Akda, Celali

syanlar (1550-1603), Ankara 1963, ekonomik artlarn ktlemesi isyanlara neden olarak

1293

gsterilmekte, dolaysyla da isyanlarn sosyal yn n plana karlmaktadr. Bu suretle, isyanlarn balangc 1550ler gibi erken bir dneme kadar geri gtrlmektedir. Dier yandan, hibir Osmanl vakanvisi bu kadar erken bir dnemde isyanlardan bahsetmemektedir. syanlarla ilgili kaydedilen ilk hadise Karayazcnn isyandr (1598). Bu konuda bkz. Akda, Celali syanlar, s. 7. Yukarda da belirtildii zere, konu zerine yaplan son aratrmalarda (Griswold, Anadoluda Byk syan; Karen Barkey, Bandits and Bureaucrats the Ottoman Route to State Centralisation, Cornell University Press, U. S. A. 1994) isyanlar, devletin merkezilemesinin bir neticesi olarak grlmekte, buna bal olarak da isyanlarn kaplad dnem, Osmanl vaka nvislerinin kaydettii tarihlerle rtecek biimde daralmaktadr (1591-1611). 3 Klasik dnem, zellikle Kanuni dnemi devlet anlay hakknda bkz. Halil nalck, The

Nature of Traditional Society Turkey, Political Modernisation in Japan and Turkey, ed. by Robert Ward-Dankward Rostow, Princeton University Press, Princeton 1964, s. 42-63; Halil nalck, Sultan Sleyman: The Man and the Statesman, Sleyman the Magnificent and his Time, Gilles Veinstein (ed. ), Paris 1992, s. 89-103; Halil nalck, State and Ideology under Sultan Suleyman I., The Middle East and Balkans Under the Ottoman Empire: Essays on Economy and Society, Bloomington, 1993, s. 70-94;. 4 44-48. 5 dncesi Kanuni dneminin sona ermesi ile k dneminin balad ve imparatorluun tarih esasta, arkiyatlarn, slam medeniyetinin gerilemesi hakkndaki geleneksel Kanuni dnemin genel bir deerlendirilmesi iin bkz. Barkey, Bandit and Bureaucrat, s.

sahnesinden ekildii XX. yzyln balarna kadar, yz yl gibi uzun bir sre zarfnda devam ettii dncelerine dayanmaktadr. Osmanl tarih yazclnda da ifade edilen bu gr, akademik evrelerde de yakn zamanlara kadar taraftar bulmutur. kn balangc olarak kabul edilen XVI. yzyl sonu ve takip eden XVII. yzyl, zellikle gnmz Amerikal Osmanl tarihi aratrmaclar tarafndan gzden geirilerek, bunun imparatorlukta deiim/dnmn dnemi olduu ileri srlmtr. Osmanl tarih yazcl erevesinde konunun tartmas iin takip eden eserlere baklabilir. Bernard Lewis, Ottoman Observers of Ottoman Decline, Islamic Studies, 1 (1962), s. 7178; Pal Fador, State, Society, Crisis and Reform in 15th-17th Century Ottoman Miror for Princes, Acta Orientalia Academiae Scientarium Hungaricae, 40 (1986), s. 217-240; Rhoads Murphey, The Veliyddin Telhis: Notes on the Sources and Interrelations between Koi bey and Contemporary Writers of Advice to Kings, Belleten, 43 (1979), s. 547-571. Cornell Fleischer, Bureaucrat and Intellectual in the Ottoman Empire: The Historian Mustafa Ali, 1541-1600, Princeton 1986. 6 XVII. yzyl krizinin Avrupa tarihinde de aklayc model olarak kullanlmaktadr. XVII.

yzyl krizinin Avrupa ve Osmanl mparatorluundaki tesirlerinin genel bir karlatrmas iin bkz. Barkey, Bandits and Bureaucrat, s. 48-54; Linda Darling, Revenue Rising and Legitimacy, Tax

1294

Collection and Finance Administration in the Ottoman Empire 1560-1660, E. J. Brill, Leiden, 1996x s. 8-16. 7 Osmanl mparatorluundaki nfus deimeleri konusunda bkz. mer L. Barkan, Essai

sur les donnes statistiques des registres de recesenment dans lEmpire Ottoman au XVe et XVI siecls, Journal of the Economic and Social History of the Orient, 1957, s. 9-36. 8 Takip eden aratrmada, toprak ve nfusla ilgili belli blgelere ait veriler oranlanarak nfus

basks incelenmitir. M. A. Cook, Population Pressure in Rural Anatolia 1450-1600, London 1972. 9 Osmanl mparatorluunda fiyatlar hareketleri ve bununla balantl olarak meydana gelen

deimeler konusunda bkz. evket Pamuk, Osmanl mparatorluunda Fiyat Devrimine Yeniden Bak, Osmanl, cilt 3, s. 193-201. 10 Bu konuda bkz. Halil nalck, The mpact of Annales School on Ottoman Studies and New

Findings, Review, 1 (1978), s. 69-96. 11 Yukardaki tartmalarda da grld zere, Osmanl Devletinde meydana gelen

deimeler, dnemin Avrupasnda meydana gelen ada olaylarla aklanmakta, bunlar arasnda ve bu olaylar harekete geiren asl faktr olarak, Avrupada ortaya kan modern bilim ve bunun yaratt frsatlardan ise hi bahsedilmemektedir. rnein, uzun seferlere kabilen gemileri yapabilecek teknoloji olmasayd, Avrupallar Yeni Dnyay kefedebilirler miydi? Tabii ki edemezlerdi. Yeni Dnyann kefi ve yerleilmesi ile ortaya kan yeni dnya sisteminin kurulmas da mmkn olamazd. Avrupadaki gelimelerin bilim temeline oturduu ve itici gcn bilimin tekil aka grlmektedir. Buna ramen, modern bilim ve onun yaratt teknoloji, nemli ve dinamik bir faktr olarak, Osmanl tarihindeki olaylar zmlemede kullanlmamaktadr. Bilim zihniyeti Osmanllarda gelimi olsa idi, Osmanl tarihinin seyrinin ok daha farkl olaca muhakkakt: rnein, Osmanl ilerlemesi Viyana nlerinde durmaz, daha da ilerleyerek, nfus fazlalnn kaydrlabilecei yeni topraklar fethedilebilirdi. Karlatrmal dzeyde yaplan Osmanl tarihi almalar, XVII. yzylda Osmanllarn karlatklar problemlerin benzerleriyle Avrupallarn da yz yze geldiklerini gstermektedir. Ancak, bilindii zere, Avrupada bulunan zm yollar geliemeye yol aarken, Osmanllarn bavurduklar zm yollar ise, gerilemelerini engelleyememitir. Bunun nedeni ise, Avrupallarn bilimden ve bilimsel zihniyetin itici gcnden istifade edebilmeleri, Osmanllarn ise, bunlarn uzak takipileri olarak kalmalardr. 12 rnein, mit Burnu yolunun kullanlmas, Suriye ve Msrn gelirlerinde, dolaysyla bu

eyaletlerin merkezi hazineye yolladklar gelirlerde nemli lde azalmaya neden olmutur. Barkey, Bandits and Bureaucrat, s. 50. 13 Benjamin Braude, Internal Competition and Domestic Cloth in the Ottoman Empire, 1500-

1650: A Study in Undevelopment, Review, 2 (1979), s. 437-451.

1295

14

Osmanl elit gruplarnn zellikleri hakknda geni bilgi iin bkz. Barkey, Bandits and

Bureaucrats, s. 55-84. 15 Konu zerine en kapsaml almalardan birini yapan Akda, XVII. yzylda elit gruplar

arasnda geen bu hadiselere isyan yerine Celali mcadelesi demeyi daha uygun bulmutur. Bkz. Akda, Celali syanlar, s. 2. Barkeyin XVII. yzyldaki Celali olaylarn devletin merkezileme sreci asndan inceledii kitabnn balna Ekiyalar ve Brokratlar (Bandits and Bureaucrats) gibi bir isim semesi, yazarn Celalilerin mahiyeti hakkndaki grlerini yanstmaktadr. 16 Elli veya yz cretli asker/sekban bir blk oluturmakta, balarnda da, blk-ba

bulunmaktadr. Blklerin tamamna ise, ba blk-ba kumanda etmektedir. Sava ncesinde toplanan sekban blklerine, kendilerini savaa hazrlamalar iin bahi ad altnda para verilmekte, savaacaklar mddetin cretini de nceden almaktadrlar. Sekban blklerinin toplanmas ve ileyii hakknda geni bilgi iin bkz. Halil nalck, The Socio-Political Effects of the Diffusion of Fire-arms in the Middle East, War, Technology and Society in the Middle East, V. J. Parry-M. E. Yapp (ed. ), London 1975, s. 200. 17 Haova firarileri ve bunlarn mevcut dzene tesirleri konusunda bkz. Griswold, Anadoluda

Byk syan, s. 14-18. 18 Griswold, Anadoluda Byk syan, s. 20. Karayazcnn kkeni hakkndaki bilgileri

deerlendiren Akda, onun bir nce bir beyin kapsnda sekban veya blkba olduunu, daha sonra kapkullar zmresine dahil olarak ama veya bir snr kalesine muhafz olarak tayin edildiini, oradan Celali karklnn balad esnada Malatyaya gelerek Celalilere kar tekil edilen gnll il erlerinden biri veya birkann bana aa tayin olduunu, kap kulu olmas dolaysyla o esnada sefere giden sancakbeyinin kaim-i makamln kabul ederek sancan idaresini eline aldn yazmaktadr. Bkz. Mustafa Akda, Karayazc, slam Ansiklopedisi. 19 20 21 22 23 Griswold, Anadoluda Byk syan, s. 22. Griswold, Anadoluda Byk syan, s. 26. Barkey, Bandits and Bureaucrats, s. 20 6. Barkey, Bandits and Bureaucrats, s. 207-208. Kalenderolu Mehmedin kkeni ve deiik adlandrmalar iin bkz. Griswold, Anadoluda

Byk syan, s. 137. 24 25 Griswold, Anadoluda Byk syan, s. 146-147. Bu mektubun bir rnei iin bkz. Barkey, Bandits and Bureaucrats, s. 189-190.

1296

26

Canbuladolunun Toskana Byk Dukas ile ilikilerinin geliimi hakknda bkz. Griswold,

Anadoluda Byk syan, s. 61-66. 27 28 29 Griswold, Anadoluda Byk syan, s. 122. Griswold, Anadoluda Byk syan, s. 176-177. Osmanl toplumunun bu zellii, ayrntl biimde ve Celali isyanlar ile balantl olarak

takip eden eserde rnekleriyle birlikte ele alnmtr. Bkz. Barkey, Bandits and Bureaucrats, s. 90-188. 30 Adaletnameler konusunda geni bilgi takip eden referansta bulunabilir. Halil nalck,

Adaletnameler, Belgeler, 2 (1965), s. 49-145. 31 119-160. 32 33 34 Halil nalck, The Ottoman Empire, The Classical Age 1300-600, London 1973, s. 112. Akda, Celali syanlar, s. 251. Bu miktar, avarz vergisi hesaplanrken tespit edilmitir. Avarz vergisi ortaklaa denen Mukataa sistemi ve XVII. yzyldaki uygulamalar hakknda bkz. Darling, Revenue Rising,

bir vergi olduu iin, geride kalanlarn gidenlerin payn demesi gibi durum ortaya kmtr. Zaten ar vergiler altnda ezilen reayann ikayetlerine binaen vergi, kalanlarn deyebilecei ekilde, 2/3 orannda indirilmitir. Bkz. Akda, Celali syanlar, s. 252. 35 Ekiyalk hareketleri ve halknn tepkisi iin takip eden eserde ayrntl biimde

incelenmitir. Bkz. aatay Uluay, Saruhanda Ekiyalk ve Halk Hareketleri, stanbul 1943. 36 1550-1580 tarihlerinde Avrupada kk buzul a yaand bilinmektedir. Anadoluda

da benzeri bir durumun yaand ve Celali isyanlarn krkledii dnlebilir. Bkz. Griswold, Anadoluda Byk syan, s. 39-40, dipnot 99. 37 Anadoludaki dnm, genelde demografik ve ekonomik nedenlerle aklanmaktadr. Bu

konuda bkz. Barkey, Bandits and Bureaucrats, s. 148-151. Konuya devlet asndan yaklaan Halil nalckn grleri iin bkz, Military and Fiscal Transformation in the Ottoman Empire 1600-1700, Archivum Ottomanicum, 6 (1980), s. 283-337.

1297

ELLBENC BLM XVII. YZYIL: ZLME VE BUHRAN DNEM / II. VYANA KUATMASI VE AVRUPA'DAN DN A. XVII. YZYIL: ZLME VE BUHRAN DNEM II. Viyana Seferine Kadar XVII. Yzyl / Do. Dr. Mehmet z [s.711-729]
Hacettepe niversitesi Edebiyat Fakltesi / Trkiye XVII. Yzyla Girerken Osmanl Devleti: Duraklama, Buhran, zlme veya Dnm nc Mehmedin saltanat dneminden (1595-1603) balayarak Osmanl tarihinin siyas gelimelerini tasvir ve tahlile gemeden nce, Osmanl devlet ve toplum dzeninin XVI. yzyl sonu ve XVII. yzylda urad deime veya buhrann genel bir deerlendirmesini yapmak sz konusu dnemi anlamak asndan son derecede gerekli grnmektedir. Osmanl tarihinin temel dnemleri ve bu dnemlerin zellikleri balamnda, Osmanllarn XVI. yzyldan XVII. yzyla gei srecinde karlatklar temel problemlerin ve bunlara kar gelitirilen

1298

cevaplarn nitelii tarih yazmnda ilgi ekici bir alan halini almtr. XVI. yzyln sonlarnda en geni snrlarna ulaan Osmanllar bu tarihlerden itibaren bir duraklama ve sonra da gerileme srecine mi girmiti, yoksa i ve d dinamiklerin beraberce etkiledii bir deiim dneminin meseleleri ile mi uramak zorunda kalmlard? Koi Bey ve benzeri XVII. yzyl slahat layihas yazarlarna ve hatta Gelibolulu Mustafa l ve XVI. yzyln ilk yarsnda yaayan Ltfi Paa v.bnin eserlerine baktmzda Osmanllarn bir buhran dnemine girdikleri ve bu buhrann da devletin kudretinin zirvesinde bulunduu sradaki mkemmel nizamnn bozulmasyla ortaya kt sonucuna varrz.1 Osmanl nasihat yazarlarnn bu hkm en azndan esas bakmndan modern tarihilerce de paylalm, ancak onlarn k sebebi olarak zikrettii unsurlar tarihiler tarafndan kn tezahr ve sonular saylmtr; modern tarihiler Osmanllarn kn temelde srekli genilemeye gre rgtlenmi bir asker yapya sahip Osmanl Devletinin fiyat devrimi, Amerikann kefi, coraf keifler, asker teknolojideki deiiklikler vb. gelimelerin niteliini iyi kavrayamamasna ve sonu olarak da gerekli tedbirleri alacak zihn ve madd donanma sahip olmamasna balamak eilimindedirler. Dahil faktr olarak da klasik dnemin birtakm temel kurum ve uygulamalarnn terk edilmesi nemli gzkr: Sultanlarn ilerden ellerini ekmesi, kul ve tmar sistemlerinin deimesi vb.2 Bu aklama biiminde zmnen veya bazen aka Osmanl toplum yapsnn duraan karakteri de ne kar. eriden yenileemeyen Osmanlnn d dinamiklerin etkisi olmakszn kendisini dntrmesi mmkn olamazd. Bir anlamda Osmanllar, ykselen Bat medeniyetinin karsndaki tekini temsil eden bir konuma yerletirildiler. Osmanllarn klasik sonras dnemi ile ilgili ikincil literatrde, byk lde yz yllk bir inhitat (zlme) nosyonu ile karlalmas karsnda, bu dnemde herhangi bir blgede belirli dnemlerde bir dzelme veya iyiye gidi grlp grlmedii sorusunun sorulmas gerekir. Son yirmiyirmi be yldr yaplan aratrmalar toplumsal, ekonomik ve kltrel hayat btn olarak ele aldmzda byle srekli bir k veya gerileme olgusundan bahsedilemeyeceini ortaya koymutur.3 Yine, Osmanl tarihileri artk Osmanl Devletinin sonunda i tutarlln kaybedip siyas arenadan kaybolmas ile deil, Osmanl devlet ve toplumunun ilk byk buhran atlatp yz yl kadar bir sre daha devam etmesini salayan mekanizmalarla ilgilenmektedirler.4 Esasen k/bozulma/zlme paradigmasnn teleolojik mahiyeti aktr: Osmanllar neticede zayfladlar ve ortadan kalktlar; bunu bildiimizden onlarn daha nceden tecrbe ettikleri her zorluk bir zlme tohumu haline gelir ve Osmanllarn baarlar ve g kaynaklar kayttan kaybolur.5 Osmanl tarihi ile ilgili, modernleme, adem-i merkeziyetilik, dnya sistemi, ATT, erken modern devletlerle Osmanlnn mukayesesi vb. birtakm modeller de, zlme paradigmasnn en byk atla olan Osmanl mparatorluunda yanl giden neydi? sorusuyla snrl tutulmalar yznden uzman evreler dnda bir etki yapmamtr. Teleolojinin tuzandan ancak XVI. yzyl sonlar ve XVII. yzyl balarndaki olaylar daha sonradan meydana gelenlerin almetleri olarak deil kendi balarna incelemekle mmkndr.6 Osmanl tarihinin ihmal edilmi iki yz yln, klasik dnem ile XIX.

1299

yzyln reformlar arasnda bir parantez olarak grme eilimi ve k paradigmas hakl olarak tenkit edilmitir.7 te yandan, bu dnem iin dnlen kurgularn dnemin iinden ok dndan mana kazand, bu dnemle ilgili yorumlarn, bu dnemin, ya daha ncesindeki klasik dnemle ve/veya sonrasndaki Tanzimat Dnemiyle ilikilendirilerek ele alnd dnlnce, tarih anlatmn kurgulanmasnda rastlanan bu tr sapmalarn, tarihin dzenli ve mantkl bir sre olarak alglanmasyla yakndan ilgili olduu ortaya kmaktadr. Bu erevede XVIII. yzyln adem-i merkeziyeti bir dnem olarak varsaylmasnn gerisinde, daha nceki dnemin merkeziyeti olduu varsaym yatar. Oysa ki, Osmanl sisteminin asl gc esnekliinde yatmaktadr ve nominal bir merkeziyetiliin, merkezden uzaklatka belirginleen fiil bir adem-i merkeziyetilii dlamadn iddia etmek mmkndr.8 Klasik dnemde Osmanl merkeziyetiliinin snrlar ve nitelii meselesi zerinde de birtakm pheler izhar edilmemi deildir. Osmanl Devletinin XVII. yzyldan balayarak zlmeye balad grne kar ciddi eletiriler bir mddetten beri serdedilmeye balanmt. slmn Serveni adl abidev eserinde Hodgson, zlenin veya kenin mutlakiyetilik olduunu belirterek mutlakyetiliin kn btn devlet ve topluma temil etmenin yanllna dikkat ekmiti.9 Mamafih Osmanl Devletinin klasik dnemde mutlakiyeti bir karakter tad ve XVII. yzyldan itibaren ise adem-i merkeziyetiliin artt ynndeki yorumlar da teden beri baz ksm eletirilere maruz kalmtr. Lybyer ve Gibb-Bowenn Osmanl ynetim yapsnn temel nitelii hakkndaki teorilerine, yani klasik dnemde Hristiyan-devirme kkenli ynetici snf ile Mslman-Trk kkenli ulema snfna dayanan sistemin daha sonra yozlamas ve XVIII. yzylda ynetici snfn Mslman Trklerin tekeline girmesi (bunun da sistemi yozlatrmas) tezine kar N. Itzkowitz ampirik bir ekilde cevap vermi ve Osmanl gerekliinin bu denli basit olmadn ortaya koymutu.10 Metin Kunt ise II. Mehmedin merkez otoriteyi artrma abas iinde nemli devlet grevlerini tamamen kullara brakt grn yanltc bulmakta ve merkezde kullar, tarada Trk aristokrasisi eklindeki ablonun geersizliini belirtmekteydi. On yedinci yzylda kullarn tara ynetiminde arlk kazanmas, teorik olarak Sultann da g kazanmas demek olacakt, ama gerek bunun tersiydi, bu ise dzende sistemlilikten kiisellie geiin bir sonucuydu.11 Aslnda Fatih Devrinde bile mutlakiyetilik ve merkeziyetiliin snrlar vard12 ve XVII. yzylda mutlakiyetiliin knden sz etmek yerine brokrasinin nispeten gl bir konuma gelmesi srecinden bahsetmek daha uygun olurdu.13 Esasen XVII-XVIII. yzyllar Osmanl idar dzeninde tam anlamyla, merkez hkmet ile tara elitleri arasnda bir ekimeden bahsetmek de pek uygun grnmyor. Taradaki ynn bir ksm yelerinin merkezin mensuplar veya onlarn adamlar olduu iyi bilinmektedir. Bunlarn zamanla mahall yndan ayrt edilemeyecek bir konum kazanmalar da dikkate alndnda, taradaki adem-i merkezleme ve ynn ykselii srecinin olduka uzun ve karmak bir sre olduu ortaya kmaktadr.14

1300

Osmanl tarihi ile ilgili aratrmalarda devlet kavramnn btn yzyllar iin ayn anlamda kullanlmas ve modern-ncesi veya erken modern dnemi deerlendirirken modern ulus-devlet iin tasarlanan kstaslarn esas alnmasnn sebebiyet verdii yanl anlamann en nemli sonularndan birisi de Osmanl Devletinin XVII. yzyl ncesinde merkezilemi, etkin ve rasyonel bir kamusal varlk olduu halde daha sonra kendine zg niteliklerini kaybetmesiyle dalmaya balam varsaylmasdr. 15 Asker teknolojideki deimeleri benimsemek bakmndan da, Osmanllarn daha nceki dnemlere gre XVII. yzylda bir isteksizlik veya beceriksizlik sergilediini iddia etmek imknsz grnmektedir. Osmanllarn asker teknolojisi ve Avrupa ile mukayesesi konusundaki bir aratrmada Avrupallarn giderek daha hafif ve tanmas kolay tfeklere sahip olmalarna karlk Osmanllarn eski ve ar silahlar kullanmaya devam ettikleri ynndeki grler ampirik olarak rtlmekte ve yine Osmanllarn en azndan XVII. yzyl sonlarna kadar kitlevi retim yapma ve mamul maddeleri depolamada glk iinde bulunduu grnn doru olmadna iaret edilmektedir.16 O dnemdeki asker yetenekleri, kendi gemileri ve Avrupallar ile karlatrlmas ve asker teknolojinin yaylmas balamnda, asker teknoloji retimi, benimsenmesi ve kullanm asndan Osmanllar XV. yzyldan itibaren var olan teknolojiyi taklit edip yeniden reten ama bunun altnda yatan icat ve uyarlama srecini yakalamam bulunan nc katman reticiler kategorisinde idiler. Neticede Osmanllarn 1571 veya 1683ten sonra amansz bir k tecrbe etmedikleri, teknolojik adan balca dmanlar olan Rusya ve Venedik ile eit dzeyde kaldklar, Osmanl asker malzeme retimi XVIII. yzylda Avrupann gerisinde kalmakla birlikte yzyln sonunda yenilik dalgasnn yakaland ve Osmanllarn ancak 1850den sonraki yeni dalgay kardklar ve dolaysyla tamamen yabanc silah ithalatna baml hale geldikleri ne srlebilir. Bu ise k tezinin ironik bir ekilde tersine dndr: Osmanllarn Batdan kurumsal dn almalara en ok ak olduklar bu dnem, gerek ithalat bamllna dn balad zaman olmutur.17 Erken modern imparatorluklar arasnda deerlendirildiklerinde,18 Osmanllarn 1600-1800 dneminde karlatklar ve srekli savalardan doan byk buhrann, daim ordudan devletin grevlendirdii milislere geii zorladn ve hkmranlk, din ballk ve asimilasyon arasndaki karlkl etkileimin etkili olduu grlr. Bu erevede mesela 1593-1606 Osmanl-Avusturya Savalarnn nemi, kyllerin (sekban ve sarcalar olarak) giderek artan bir biimde yaya ve sipahi olarak orduya alnmas ve Yenieri Ocana szmasnda yatmaktadr.19 Ordunun yapsndaki bu deimenin mal ynetimdeki etkileri geleneksel tmar sisteminin eski nemini kaybetmeye balamas, gelir birimlerinin (mukataalarn) iltizam usulyle iletilmesinin yaygnlamas, olaan d nitelikteki avrz vergilerinin olaan hale gelmesi, cizye ve anam gelirlerine daha fazla nem verilmeye balanmas vb. eklinde olmutur.20 XVII. yzylda Osmanllarn mal problemler karsnda gelirleri artrma abalar ve mal ynetimdeki deiim erevesinde, cizye ve avrz vergilerinin nem kazanmas ve buna paralel olarak brokraside bu alanda yaplan yeni dzenlemeler dikkati eker.21

1301

Bu bakmdan Osmanl mal ynetimindeki deimelerin bozulma/inhitat olarak deil yeni artlara intibak olarak deerlendirmesi eilimi aratrmaclar tarafndan ne srlmektedir. Osmanllarn yeni artlar dikkate aldna dair verilen rneklerden birisi, eskiden bir yerden baka bir yere g edenlerin on yl gemeden yeni yerlerinde kaydedilmeyip eski yerlerine gitmeye mecbur edilmelerinin aksine XVII. yzylda byle kiilerin bulunduklar yerde vergi mkellefi olarak kaydedilmesidir.22 On yedinci yzylda klasik yaplarda grlen deiikliklerin en nemlilerinden birisi ve belki de birincisi tmar sistemindeki deimedir. Geleneksel anlaya gre tmar sistemi ihmal edilmeye, tmarlar hak sahiplerine deil ekbir adamlarna verilmeye balanm ve mir topraklar u veya bu yolla belirli kiilere verilmitir. Tmar sistemindeki deiimin bir bozulma deil, yeni artlarn bir zorlamas olduu ok aktr. Ateli silahlarn yaygnlamas ve piyadenin neminin artna paralel olarak devletin cretli asker saysn arttrmas ve dirlik olarak tahsis edilen gelirleri nakd vergilere dntrme abalar sonucunda tmar sistemi zayflamaya balad. Geleneki slahatn en tipik rnei saylan IV. Murad Dnemi slahatlarna baktmzda, 1632de tmar sisteminde yaplan dzenlemenin hi de kat geleneki bir zellik sergilemediini grrz. deal kanunun artlarn dikkate almakszn mevcut durumu ibka eden bu reformun amac taradaki karkl dzeltmek ve Badat geri almakt. Btn tmar ve zeametlerin yoklamas yaplm, beratlar yenilenmitir. Bu reform, Osmanl Devletinin kurumsal g ve esnekliinin XVII. yzylda da devam ettiinin bir gstergesi olarak yorumlanabilir.23 Yine tmar sistemi ile ilgili olarak brokraside de yeni tedbirler gelitirildi. Sistemin nem kaybetmesine paralel olarak klasik tahrirler istisnalar dnda- terk edildiinden eski kaytlardaki aksaklklarn giderilmesi iin yeni defterler ve kayt usulleri ihdas edildi.24 Yine bozulmann en tipik gstergelerinden birisi olarak gsterilen kul-devirme sistemi ve yenieriler de genel deiim ve buhran bakmndan ele alndklarnda, baz yozlamalar mahede edilse de temelde kadim dzeni devam ettirmenin mmkn olmad bir vasata girildii muhakkaktr. Devirmeyi eski yaygnl ile srdrmenin artlar ortadan kalkt gibi Kafkaslar fethiyle kul sistemi iin yeni bir kaynak elde edilmi, ayrca kul-oullarnn sisteme entegre edilmesiyle de eski dzenden farkl bir manzara ortaya kmt. Yaya askerine duyulan ihtiyac devirme yntemiyle karlamann imknszl karsnda, Koi Bey ve benzerlerinin biraz da ait bulunduklar zmrelerin imtiyazlarnn kaybediliine kar tepki gstererek ifade ettii zere, artk kul taifesine hariten ecnebi yani kul cinsi olmayan kiiler girmeye balamt. Osmanl Devleti hakkndaki kalp hkmlerin sorgulanmas ve yeni aklamalar ve yorumlarn teklif edilmesi hi phesiz olumlu bir gelimedir. Bununla birlikte, mevcudun hata ve yanllarn ortaya koymada isabet kaydettiini grdmz her yeni yaklam ve alternatif aklama nerisinin kanlmaz biimde yerinde ve doru olmas gerekmez. Bu erevede, Osmanl Devletinin ve toplum

1302

yapsnn duraanl varsaymna dayanan ve modern ncesi dnemlerin yava seyrettii iin fark edilmesi bazen zor olan deimelerini hesaba katmayan yaklamlarn eletirilmesini hakl bulabiliriz. Esasen Osmanl zeline baktmzda, kurulutan 1600lere gelinceye kadar geen dnemin de kendi iinde nemli deimelere sahne olduu muhakkaktr. Osmann u beylii ile Orhannki, Murad Hann devleti, bunlarla Fatihin merkeziyetilii esas alan imparatorluu, Yavuz, Kanun veya II. Selim Dnemleri farkllklar arz eder. Temel esprisi pek deimemekle birlikte klasik nizamn iki temel unsurundan birisi olarak gsterilen tmar sisteminin ileyiinde XV. ve XVI. yzyllarda hibir deimenin olmadn iddia etmek mmkn deildir. Aslnda, Osmanl Devletinin klasik dneminin yceltilmesinin altnda evrensel bir altn a anlaynn yansmalarn grmemek imknszdr. Altn alara duyulan zlemlerin gerisinde ne trl saikler varsa bunlarn u veya bu lde seltin-i selef devrini idealletiren Koi Bey ve onun gibiler iin de geerliydi. Bu tr mnekkitleri, objektif hareket eden, devletin iine dt kt duruma are teklif etmekten baka hibir kaygs bulunmayan kiiler olarak alglamamak gerektii ska vurgulanmtr. Neticede XVII. ve XVIII. yzyllarn da gerek d gerekse i dinamiklerin bir arada etkiledii bir deime dnemi olduu, bu dnemdeki meydan okumalarn birka kez Osmanllar byk buhranlarla kar karya brakt, ancak kriz dnemlerinin bu yzyllarn btnne temili yanlgsnn terk edilerek bu yzyllarn tarihinin somut problemler etrafnda incelenmesi gerektii ve byle bir yaklamla yaplan incelemelerin ise hi de srekli bir zlme-gerileme imajyla badamad sylenmelidir. Bir baka ifadeyle Osmanllar, kendi bilgi birikimleri ve donanmlar erevesinde, yeni sorunlara yeni cevaplar gelitirebilen, pragmatik ve esnek bir ynetim anlayna sahiptiler ve ihtiya ortaya ktnda bu yaklamn pratie gemesi ou zaman mmkn olabilmitir. Fetih Politikasnn Sonucu: Yeni Snrlar, Yeni Gler, Yeni Sorular Osmanl Devleti esasen XVI. yzyln balarndan itibaren coraf keiflerin erken sonular olarak tanmlanabilecek baz deimelerin etkisini hissetmeye ya da bunlara kar tedbirler gelitirmeye balamt. Daha nceki derslerde temas edilen gney politikas bir ynyle bununla ilgiliydi; yine Basra Krfezi, Kzldeniz ve Hint Okyanusunda Portekizlilere kar giriilen mcadeleler de hatrlanmaldr. XVI. yzyln ikinci yars bir bakma Osmanllarn fetih politikalarnn sona erdiini gsteren nemli deiikliklere de tanklk etmitir. Orta Avrupada Habsburglar, douda Safevler, Osmanllarn bu ynlerdeki yaylmasna byk lde set ekerken, Kbrsn Venedikten Tunusun da spanyadan alnmas dnda Akdenizdeki faaliyet de duraklamt; te taraftan kuzeyde yeni bir g olarak Rusya ortaya kmaktayd. Dolaysyla Kanun Devrinde dou ve bat istikametlerinde srdrlen srekli sava siyaseti, halefleri dneminde tavsamaya balad. Kanunnin son yllarnda vezirizamlk makamnda bulunan Sokullu Mehmed Paann Svey ve Don-Volga kanallar ile ilgili ihtirasl tasarlarnn o gnn artlar ierisinde uygulama imkn bulamamas da kuzeydou ve gneydou ynlerinde daha fazla genilemenin neredeyse imknszlatnn delili saylabilir. Svey kanal

1303

projesi ile Osmanllarn Hint denizindeki etkinlii artrlmak istenirken, Don-Volga kanal tasars ile de Altnordu bakiyesi Kazan ve Astarhan hanlklarn ele geirip Orta Asya-Bat ticaretini denetimine almaya alan Moskova Knezliini engelleme ve bunun iin de Orta Asyadaki Snn Mslmanlarla irtibat kurmak amalanmaktayd. Bu tasarlar gereklemedi. Don-Volga kanal projesi uygulamaya konmaya alld srada (1569) Osmanl Devletinin esasen btn dikkatini Akdenizin siyas ve ticar adan stratejik nemi haiz bir adas olan Kbrsa evirdiini hatrlatmalyz. Venedike yardm maksadyla oluturulan Hal donanmas, adann Osmanllar tarafndan fethini engellemek iin gecikti ama 1571de Osmanl donanmasn byk bir bozguna uratt (nebaht Sava). Bundan ksa bir sre sonra yeniden oluturulan Osmanl deniz gc 1574te Tunusun fethi ve daha sonra da, Portekizin spanyol egemenliine girmesi ile, Osmanl hakimiyetinin Kuzey Afrikann bat ucuna kadar uzanmas gibi baarlar saladysa da spanyollarla salanan 1581 anlamasndan sonra donanma giderek atl bir hale geldi. Yzyln son on ylna girerken ran cephesindeki uzun sava, yeni toprak kazanlar ve barla sonulanrken ufukta bat cephesindeki bir savan gelmekte olduu grlmekteydi. Uzun sren bar dneminde, Osmanllarn, ellerindeki Macar topraklarn almaktan asla vazgemediinin farknda olan Habsburglar burada salam bir savunma hatt kurmaya zen gsterdiler; esasen u boylarnda her iki tarafn aknclar zaman zaman kar tarafa akn faaliyetinde bulunuyor ve 1587-88 yllarndaki baz snr olaylar bu cephede bir savan yaklatn haber veriyordu. Nihayet 1593te balayan sava 14 yl kadar srecek ve Osmanl Devleti bu savatan nemli bir kazan elde edemeden ve fakat hatr saylr madd ve manev kayplarla kacakt. Savan balamasnda snr olaylar ve Orta Avrupada siyas hakimiyet kurma eiliminin yannda Osmanl Devletinin ileri gelen idarecileri arasndaki rekabetin de rol oynam olmas muhtemeldir. Rakibi Ferhad Paann Safev cephesindeki baarlaryla elde ettii itibar kskanan Vezirizam Koca Sinan Paa kendi komutanl altnda Avusturyaya kar elde edilecek bir zaferle kiisel itibarn artrmay da dnyordu. te yandan, bu savaa takaddm eden yllarda Osmanllar, dou denizlerinde ykselen yeni bir g ve spanyann rakibi olarak ngilizlerle ilikiler kurmular ve gerek onlara gerekse Hollandallara tandklar birtakm ticar imknlar, dmanlar Katolik Habsburglar kadar teden beri Osmanl lkeleriyle ticarette hakim bir pozisyona sahip bulunan Fransa ve Venediki de rahatsz etmitir. Bu dnemde Osmanllarn ngilizlerden byk apta sava mhimmat satn almas ve ngiliz elisinin Eri seferine katlmas da ayan dikkattir.25 Avusturyann sava bir Hal seferine dntrme politikas bir lde baarl oldu ve birok Hristiyan gnllnn yan sra Osmanllara tbi durumdaki Erdel, Eflk ve Budan beyleri de Osmanllara kar savatlar. Koca Sinan Paann ksm baz baarlarndan sonra uranlan kayplar Budan ve Eflkin fiilen Osmanl hakimiyetinden kmas izledi.26 III. Mehmed 1595 ylnda, Osmanl Devletinin Habsburg mparatorluuna kar etin bir sava srdrd ve Anadoluda Cell karklklarnn giderek iddetini artrmakta olduu bir dnemde

1304

babas III. Muradn yerine Manisadan stanbula gelerek Osmanl tahtna oturmutu. Osmanl hanedannn ehzade sanca ynetmi son sultan olan III. Mehmed ayn zamanda tahta geer gemez hayattaki btn erkek kardelerinin katli emrini veren son padiah olmutur.27 Fatih Kanunnmesinde nizm- lem iin uygun olduu hkme balanan bu kuraln gerei ou kk yata on dokuz erkek kardein ldrlmesi, Osmanl tarihinin en dramatik sayfalarndan birini oluturacaktr. III. Mehmed, kendisini tahttan indirmek zere tertip iinde bulunduu phesiyle kendi olunu (ehzade Mahmud) ldrten son padiah olarak da tarihe geecektir. Onun yerini alan I. Ahmedden (1603-1617) balayarak taht veraseti ve ehzade katli uygulamalarnda farkl bir dneme girilecektir ki bu hususa daha sonra dneceiz. Balkanlarda durumun giderek ktlemesi zerine Sultan III. Mehmed (1595-1603), yaknlarnn teviki ve yenierilerin sraryla, byk dedesi Kanun Sultan Sleymandan sonra terk edilen bir gelenei, Sultann ordunun banda sefere gitmesi geleneini yeniden canlandrarak durumu dzeltmeye alt ve 1596da Macaristann kuzeydousundaki Eri kalesini ald ve ardndan da Haovada Habsburg ordusunu byk bir bozguna uratt (24-26 Ekim).28 Eri ve Haova civarnda denetim kurulmak suretiyle Erdel ile Avusturya arasndaki balant kesilmek istenmiti. Ancak buna ramen bal beyliklerdeki bakaldr yatmad. Bu sava srasnda fethedilen Kanije kalesinin Tiryaki Hasan Paa komutasnda Avusturya ordusu karsnda gsterdii parlak savunma ve dman ordusunun datlmas kayda deer. Zamanla Protestan Erdelliler ile Habsburglar arasnda anlamazlk ba gstermi ve Eflk meselesini 1601de halleden Osmanllar, Lala Mehmed Paann serdarl dneminde Erdel meselesini hal yoluna koymulard (1605),29 ama te yanda da ran ah Abbasn doudaki faaliyetleri Osmanllar huzursuz etmeye balayacakt. Bu sebeplerin de etkisiyle, her iki tarafn baz geici baarlaryla uzayan savaa 1606 ylnda imzalanan ve bir anlamda Orta Avrupadaki Osmanl yaylmasnn sona erdiini de iln eden Zitvatoruk Antlamas ile sona erdi. Bu anlamann 17 maddesinin en nemlileri ksaca yle zetlenebilir: Avusturya imparatoruna artk kral olarak deil Roma asar diye hitap edilecek; her iki taraf birbirine zarar vermeyecek; etecilik faaliyetleri karlkl olarak engellenecek; esirler karlkl olarak bedelleri denmek suretiyle dei toku edilecek; padiaha gnderilmesi kararlatrlan piketen sonra 20 yl iinde yl sreyle bir ey gnderilmeyecek ve daha sonraki pikein mahiyeti de tayin olunmayacak; snr kaleleri tamir edilecek ama yeni kaleler ina edilmeyecek; snr boylarndaki kylerin bartan nceki fiil durumu devam edecektir. Kanije ve Eri dnda Osmanllara yeni toprak kazandrmayan bu sava mal ynden pahalya yol amasnn yannda i huzursuzluklarn da glgesinde srdrlmeye allmt. Ayrca, Avusturyann elinde bulundurduu Macar topraklarna kar dedii yllk 30 bin altndan vazgeilerek bir kereye mahsus 200 bin kuru (yaklak 120-130 bin duka altn) alnmak ve imparatora asar eklinde hitap edilmek suretiyle, Osmanl Padiah ile Habsburg imparatorunun eit kabul edilmesi Osmanl d siyaseti ve diplomasisi asndan yeni bir dnemin baladn gsterir.30

1305

Savan devam ettii dnemde Osmanl tahtna III. Mehmedin byk olu I. Ahmed (16031617) gemiti.31 Henz on drt yanda iken tahta getiinde ocuu bulunmayan I. Ahmed, devlet adamlarnn tahtn varissiz kalma ihtimalini gz nnde bulundurmasyla, atalarnn karde katli kanunu uygulamayarak kardei Mustafann yaamasna izin verdi. Bylece Osmanl taht veraseti sisteminde kkl bir deiikliin ilk adm atlmtr. ehzadelerin sancaa gnderilmesi uygulamasnn kalkmas ve kafes hayatna mahkm olmalar, karde katli uygulamalar devam etmekle birlikte32 bunun sistematik olmaktan kmas ve esasen zellikle III. Muraddan itibaren Valide Sultan ile Darssaade Aasnn ahslarnda- Haremin n plana kmas33 bu dnemdeki gelimelerin bariz sonular olarak dikkati ekmekle birlikte, bunlarn devlet ynetiminde bir yozlamaya m yoksa karizmatik nderlikten kolektif bir idareye geie mi iaret ettii tartmaldr.34 Bu yeni dnemde hanedan ve sultanlar, baz istisnalar hari, ynetimin meruiyet kayna olmann dnda etkin bir rol oynamaktan uzak kalacaktr. Dnemin bir baka zellii de tarada paalarn g kazanarak zaman zaman merkeze kafa tutacak konuma gelebilmelerinde simgeleen adem-i merkeziyeti eilimlerdir. Cell syanlar Avusturya ile sava srerken ieride nemli bir gvenlik sorunu biiminde tezahr eden bir sosyal problem giderek arlayordu. Nfus art, fiyat artlar ve devalasyonun yol at zorluklar, ateli silahlarn yaygnlamas, tara idarecilerinin basklar, savalardan kaan levent-sekban guruplarnn35 ekyala dnmesi vb. bir dizi sebeple meydana gelen bir kriz ortamnda zellikle Haova Savandan sonra ekyalk hareketleri geni apl bir isyana dnt.36 Haova zaferi zerine vezirizamla getirilen Caalazade Sinan Paann sava sonras yaptrd yoklama sonucunda 30.000 kiinin dirliini kestirmesi ve firarlerin katli ve mallarnn msadere edilmesi yolunda emir karttrmas Cell hareketlerini iddetlendirmitir.37 Celal ad verilen ve isiz gsz insanlarla gerek duyulduunda sava iin orduya alnp daha sonra terhis edilen veya u ya da bu sebeple ordudan kaan unsurlardan oluan guruplar nce Avusturya ve 1603ten sonra da ran ile yaplan savan i gvenlik asndan yol at zaaftan da yararlanarak Anadoluyu byk bir kaosa srklediler. Bu sre Osmanl belgelerine ayn zamanda pek ok kyn boalmas yznden Byk Kagunluk olarak yansyacaktr. Karayazc Abdlhalim, kardei Deli Hasan, Kalenderolu Mehmed, Tavil Halil gibi sekban blkbalarnn etrafnda ordular oluturan, kyllerden hara alarak byyen Celal gruplarna kar bastrma siyaseti gdld. Bu siyaset tam bir baarya ulaamaynca Celal nderlerine birtakm makamlar verme yoluna gitti. Rumeli cephesinde savamak zere Bosna Beylerbeyiliine getirilen Deli Hasan burada sekbanlaryla birlikte byk bir gayret gsterdi ama sava sona ermek zere iken idam edilmekten kurtulamad. Hi kukusuz Deli Hasann devlet hizmetine girerek Rumeliye gemesi Anadoludaki Celal hareketinin sona erdii anlamna gelmiyordu. Bu hareket 1608de Vezirizam Kuyucu Murad Paann ynetimindeki Osmanl ordusunun (Mara yaknlarnda) kanl bir bastrma harekat ile ldrc bir darbe ald.

1306

Anadoludaki Cell hareketlerinin siyas adan bir iddias yoktu. Karayazcnn byle bir emel tad intibasn veren grlerin pek fazla bir geerlilii yoktur.38 te yandan Suriye ve Lbnan blgelerindeki Canbuladolu ve Maanolu syanlar bamszlk amac gdyordu ama daha kolay bastrldlar (1607). Bunlardan Halep Beylerbeyi Canbuladolu Ali Paa siyas alkantdan yararlanarak Anadolu ve Suriyedeki baz sancaklarn kendi akraba ve adamlarna verilmesini istemi ve hatta buralarda oluturaca bamsz devlete yardm iin Avrupada giriimlerde bulunmutu. in bu ynnn Osmanl merkezi asndan arz ettii tehlikenin farknda olan Vezirizam Kuyucu Murad, Anadoludaki Celallerden nce Canbuladolu meselesini halletmiti.39 Osmanl Devleti, bu isyanlar srasnda perian olup kylerini terk eden, bir yandan ekyann te yandan da devlet otoritelerinin -ki bunlar zaman zaman birbirine karyordu- basklarna maruz kalan reyy korumak iin il-erleri tekilatnn kurulmasn tevik etti. Ayrca, hkmdarlarn teden beri kardklar adlet-nmeler bu dnemde yneticileri hakszlk ve zulme kar uyarmada nemli bir ara olarak kullanld.40 ran Cephesi Osmanl Devletinin Habsburglarla savamas ve Celal syanlaryla boumasndan yararlanan ve ah Abbasn idaresinde Osmanl benzeri bir kapkulu ordusu meydana getirerek kzlba oymaklarnn ve beylerinin glerini dengeleyen ran41 1603te ani bir hcumla Tebrizi ald ve sonra da Azerbaycanda kontrol salad. 1610da iteki durumu dzelten Vezirizam Kuyucu Murad Paa Tebriz zerine yrdyse de savamadan geri ekilmek zorunda kald. ki yl sonra, Nasuh Paann sadaret ve serdarl dneminde, -zoraki- imzalanan bir antlama ile Kanun ile Tahmasb arasnda imzalanan 1555 Amasya Antlamasndaki snrlar temelinde bar yapld; ran Osmanllara her yl bir miktar (iki yz yk) ipek gnderecekti. Ayrca daha nceki antlamalarda vurgulanan din hususlar (lk halifeye, Hz. Ayeye svlmesinin yasaklanmas vb.) burada da nemini korudu. ranl haclar daha emniyetli olan Halep-am yoluyla hacca gidecek, ehrizor ve evresinde birtakm yerleri ele geiren Halo Handan bu yerler geri alnacak ve ranllar kendisine yardm etmeyecektir. Fakat bu antlamann uzun sreli bir bar getirmeyecei daha batan belli idi (1612).42 Osmanllarn ran cephesindeki yeni durumdan memnun olmamalar gayet doald, zira 1612 Antlamas ile kaybedilen Azerbaycan ve Kafkas topraklar Osmanllarn dou snrlarnn gvenlii bakmndan hayat nemi haizdi. Bundan dolaydr ki Osmanllarla ran arasnda en ksa zaman iinde yeniden sava balad ve 1615te balayan atmalar uzad; Vezirizam Halil Paann karsna kmadan geri ekilen ran kuvvetlerine kar Erdebil ynnde ileri gnderilen Krm han ile dier Osmanl kuvvetlerinin Serav ovasnda Azerbaycan Valisi Karakay Han tarafndan malup edilmesine ramen Halil Paa emrindeki ordunun Erdebil istikametinde yrye gemesi zerine ahn elisi bar talebiyle geldi ve neticede 1612 Antlamas temelinde imzalanan bir bar antlamas ile sava sona erdi (Serav Antlamas, 1618). Buna gre, Kanun zamanndaki snr esas olacak, ancak Ahska Osmanllarda kalrken Badat eyaletinin Derne ve Dertenk sancaklar rana braklacakt; ranllar ilk

1307

 halife ile Hz. Ayeye sebb etm etmeyecek, her yl yz yk ipek vs. kymetli kuma hara olarak gndereceklerdi.43 Genel olarak bakldnda I. Ahmed Dneminde Osmanl-Avusturya Savalar bir sonuca balanm, Balkanlardaki bal beyliklerde otorite yeniden tesis edilmi, Cell hareketleri gerek siyas manevralar gerekse kan dklmek suretiyle bastrlm ve ynetimde belli bir istikrar salanmt. Gerekten de iktidar byk lde Valide Safiye Sultann ellerine brakan babas III. Mehmed Dneminde, sekiz yl ierisinde on bir vezirizam deiikliine karn I. Ahmed Dnemi bu konuda daha istikrarl bir grnm izer; ayrca kanunlatrmaya ve lke kaynaklar ve harcamalarnn yeni durumunu tespite ynelik faaliyetler de dikkati eker.44 Ynetim Krizinin Bir Gstergesi Olarak Vezirizam Deiiklikleri (III. Mehmedden Kprl Mehmed Paann Sadaretine Kadar) Karizmatik padiah tipinin ortadan kalkmaya balamas, ynetimin dizginlerinin merkezdeki belirli odaklarn eline gemesi Osmanl ynetim tarz asndan yeni bir dnemi balatmt. Ancak Osmanl mparatorluu gibi, ok geni snrlara ve ok kltrl bir toplumsal yapya sahip bir siyas teekkln bu dnm srecini sancl geirmesi olaan karlanmaldr. Bu bakmdan lke ynetiminin istikrar asndan padiahn merkez roln vurgulayan bak as ksmen bir hakllk tamaktadr. Daha sonra deineceimiz IV. Murad gibi bir hkmdarn zecr tedbirlerle de olsa lke dzenini salayabilmesi bunun bir kant saylabilir. Bununla birlikte merkez ve taradaki g odaklarnn mcadelesi Kprller Devrine kadar srm ve II. Viyana Kuatmas sonrasnda da yeniden birtakm problemlere yol amtr. Ksacas, bu gei dneminde byk iktidar kavgalar yaanm ve te yandan da taht verasetinde ekberiyet usl yerlemitir. Osmanl ynetim sisteminde padiahn mutlak vekili olan vezirizamlarn tayin ve azilleri ile ilgili ksa bir deerlendirme, bu dnemdeki ynetim istikrar (veya istikrarszl) konusunda bir fikir verebilir. Sokullu Mehmed Paann 14 yl akn sadrazamlndan sonra, I. Ahmed Devrine kadar ok sk deiiklikler gze arparsa da III. Mehmed Dnemi, babas III. Murad Dnemine gre ok daha ar bir zellik gsterir. III. Murad 1579-1595 arasnda 11 deiiklik (toplam 7 kii) yapmken III. Mehmed sekiz ylda (8i azil olmak zere) 13 kez vezirizam deiikliine imza atmtr. I. Ahmed Devrindeki 6 deiikliin ise 2si idam, 2si azil olarak gerekleirken 2 deiiklik de lm sebebiyle yaplmtr. Mamafih, I. Ahmed Devrindeki bu istikrar daha sonraki kaos dneminde -IV. Muradn iktidar dizginlerini ele almasna kadar- bozulmu ve 15 ylda toplam 18 deiiklik (2 isyan srasnda ldrlme ve 1 idam dahil) gereklemitir. I. brahimin Kemanke Kara Mustafa Paay idam ettirmesinden (1644) Kprlnn sadarete getiriliine (1656) kadarki 8 yllk dnemde, yedisi azil, istifa, ikisi idam ve birisi de lm sebepleriyle toplam 13 deiiklik yaplmtr. Yakndan bakldnda, en istikrarsz dnemler olarak Safiye Sultann nfuzunun yksek olduu III. Mehmed devri ile akl dengesi bozuk I. Mustafa ve I.

1308

brahim gibi padiahlarn saltanat dnemleri ve IV. Murad ve IV. Mehmed gibi ocuk denecek yata tahta geen padiahlarn ilk dnemleri dikkati eker.45 II. Osman: Seltn-i Selefin zinde Tecrbesiz Bir Sultan (1618-1622) Yukarda da belirtildii zere Osmanl Devleti XVII. yzyla ynetim yaps ve taht veraseti sisteminde nemli deiikliklerle girmiti. I. Mustafa (Fetret Devrinin arz zelliini hesaba katmazsak), Osmanl tarihinde kardeinin lmn mteakip tahta geen ilk sultan oldu (1617). lm korkusuyla geirdii yllar akl dengesini bozmu ve etrafa para samak ve devlet adamlarna kar dba aykr davranlarda bulunmak vb. sebeplerle ay kadar sonra tahttan indirilerek yerine I. Ahmedin olu ehzade Osman (II. Osman, 1618-1622) geirilmitir.46 Amcas Mustafann tahta karlmasna ve gereksiz yere cls bahii datlmasna sebep olduu iin Sadaret Kaymakam Sofu Mehmed Paay azledip yerine kz Mehmed Paay getiren II. Osman, eyhlislm Esad Efendinin yetkilerini de elinden ald. Bunlara ek olarak, daha sonra sadaret makamna getirdii Gzelce Ali Paann zenginleri haraca balamas ve padiahn paraya zaafn kullanmas bakentte gen hkmdara kar tepkilerin ilk tohumlarn att. Kuzey Siyseti: Yeni Bir Fetih Alan m, Balkanlar ve Orta Avrupadaki Egemenliin Pekitirilmesi mi? II. Osman Devrinin d politika asndan en nemli gelimelerinden birisi Lehistan seferidir. III. Murad Dneminde samur vergisine balanan Lehistan ile Osmanl Devleti arasnda dostane ilikilerin bozulmasndaki grnr sebepler Krm hannn Lehistana aknlar ve buna karlk Lehistann, denetimindeki Kazaklarn Osmanl sahillerini vurmalarna gz yummasdr. Yine, aralarndaki anlamaya ramen Lehistan, Budan ve Eflktaki Osmanl egemenliine kar birtakm giriimlerde bulunmaktan geri kalmad ve 1616da Budan voyvodas seiminde Osmanl adayna kar Polonyallar aday karmaya kalktlar. Osmanl aday tannd ama zaman iinde Osmanl Devletine kar cephe alan voyvoda Polonya ile ilikiye girince atmalar kt. Serdar skender Paann Lehistan ordusunu malup etmesinden sonra vezirizamn tevikiyle II. Osman bizzat sefere kt. Ne var ki, II. Osmann Hotin Seferi kesin baarya ulaamad ama Budanda hakimiyet yeniden kuruldu.47 Osmanl-Leh Bar Antlamasna gre Hotin kalesi Budan voyvodalna verilecek ve Kanun Devrindeki snr esas alnacak; Kazaklar Osmanl topraklarna, Krmllar da Polonya arazisine akn etmeyecek ve Lehistan Krm hanna dedii yllk (40 bin altn filori) harac demeye devam edecektir. Gerek 1595 Eri Seferinin gerek 1621 Hotin Seferinin ve gerekse daha sonra Kprller Dneminde 1672de Kamanienin alnmasyla sonulanan seferin hedeflerinden birisi de Eflk ve Budan merkeze daha sk bir ekilde balamak iin bunlarn Avusturya ve Polonya ile ilikilerini kesmekti. Dolaysyla, Osmanllar asndan kuzey ynndeki hareketler ilk planda mevcut topraklarn emniyetini salamaya ynelik eylemler olarak yorumlanabilir.48 Ancak, daha sonra deineceimiz IV. Mehmed Devri fetihleri dnldnde bu cephenin fetihler asndan yeni bir

1309

tercih olarak tasarlanm olmas da akla gelmektedir.49 Bununla beraber, 17. yzyln i karklklar yznden byle bir siyasetin hedeflerini ak bir biimde ortaya koymak mmkn deildir. Kuzey siyasetinde yeni bir g olarak gze arpan ve yzyl boyunca Karadenizi tehdit eden Ukrayna Kazaklar, Krm Hanlar ile uramaktayd. Dinyeper-Dinyester yresi Kazaklar Lehistann, Don Kazaklar ise Rusyann nc gc konumundayd ve Osmanllarn bu yndeki akn gc olan Krml atllara kar sz konusu devletler tarafndan kullanlyordu. Kazaklar 1614te Sinop, 1624te stanbulda Yeniky kylarn bastlar ve donanma Karadenizde bunlara kar 1625te bir sefer dzenlemek zorunda kald.50 zellikle I. Ahmed Devrinde balayan ve IV. Muradn saltanatnn ilk yllarnda devam eden Krm Hanlnda hanlarn tayin ve azilleri, i mcadeleler, Osmanl merkezine muhalefet eden mazul hanlarn Lehliler ve Kazaklarla ibirlii yapmas da Osmanllar uratrmtr. Bu mcadelede Canbek (Canbey) Giraya kar mcadele eden ve iki kez hanla tyin edilen Mehmed Giray ile kardei ahin Giray mttefikleriyle birlikte malup edilmi ve Mehmed Giray ldrlmtr (1628).51 Hotin Seferinde II. Osmann tutumu (sefere bizzat kmadaki srar, sipahilerin ulfelerini verdirmemesi, bizzat yoklama yapmas vb.) kendisine kar muhalefeti glendiren bir faktr olmutur. te yandan eyhlislmn yetkilerini ksmas ve ulemnn arpalklarn kesmesi ulemy da muhalefet cephesine itmiti. II. Osmann, Kzlaraas Sleyman Aa ve Hoca mer Efendi gibi yaknlarnn da etkisiyle, Hotin Seferinde gayretsizliini gzlemledii kapkulu askerleri aleyhinde baz giriimlerde bulunmay, Anadolu, Suriye ve Msr Trklerinden oluturulacak bir ordu kurmay planlad sylentileri yaylmaya balad. Hkmdarn hac niyetiyle Hicaza gitme dncesinin, aslnda bu tasavvuru gizlemeye matuf olduu ileri srld. 18 Mays 1622 gn yenieriler ve sipahiler padiahn hacca gitmesini engellemek ve onu tevik edenlerin srlmesini salamak zere isyan ettiler. Durumun vahametini kavrayamayan gen padiahn balangta hacca gitmekten vazgemekle birlikte dier talepleri reddetmesi tahtna ve nihayet canna mal olmu ve II. Osman Osmanl tarihine ldrlen ilk padiah olarak gemitir.52 II. Osmann yukarda bahsedilen yeni bir ordu kurmak tasavvurunun tesinde ok kapsaml ve mill bir slahat programn yrrle koymay dnd iddias ise 19. yzylda Mizanc Murad ve 20. yzylda da . Hami Danimend tarafndan ortaya atlmtr.53 eyhlislmn kzyla evlenerek Kanunden beri sren bir gelenei bozan II. Osmann yeni bir ordu oluturma plan konusunda dnemin kaynaklar sz birlii halinde olmakla birlikte, eski kanunlar kaldrp yeni kanunlar tedvin etmek, kyafet deiiklii, bakenti Anadoluya nakletmek ve ilmiye snfna devlet ilerinden el ektirmek gibi mill ve lik bir devlet kurmaya ynelik tasarlarnn bulunduu iddias ayn kaynaklardan karlm, salam mesnedi olmayan bir iddiadr.54 II. Osmann ehadetinden IV. Muradn ktidarna

1310

II. Osmana kar karlan isyan srasnda saraydan alnarak nce Eski Saraya, oradan da yenieri odalarnn ortasndaki Orta Camiye gtrlen I. Mustafa, II. Osmann hal edilmesiyle ikinci kez tahta oturdu (1622). II. Osmann ldrlmesinin yol at kaos ortamnda sorumluluklar olmadn iddia eden sipahilerle yenierilerin basksyla Vezirizam Davud Paa nce azledildi; ortam yatmaynca da olayda aktif olarak rol ald bilinen kiilerle birlikte ldrld. I. Mustafann 16 aya yakn sren bu ikinci saltanat dneminde kapkullarnn etkisiyle toplam 6 kez sadrazam deiiklii yaplm (Mere Hseyin Paa 2 kez bu makama getirilmitir) ve ar bir otorite buhran yaanmtr. Vezirizam Mere Hseyin Paann ocak zorbalarn arkasna alarak giritii hareketler tepki ekmeye balad. zellikle sadattan (peygamber torunu) bir kadya dayak attrmas zerine Fatih Camiinde toplanan ulemdan on dokuz kiinin acemi oca mensuplarndan mteekkil bir g tarafndan ldrlmesi55 ve akabinde iktidarn daha salamlatrmak iin Mere Hseyin Paann kapkulu ileri gelenlerine kar tasarlad komplo giriimi ve neticesinde azledilmesi bu dnemin niteliini yeterince ortaya koymaktadr. II. (Gen) Osmann, devleti atalar dnemindeki ihtiamna kavuturmak iin giritii mcadele sonrasnda merkezin fiil hakimi durumundaki kapkullar bu glerinin bilincinde olarak devlet idaresine istedikleri ekilde yn vermeye kalknca zellikle tarada asker gc sekbanlara dayanan byk bir tepki olutu ve Erzurum Valisi Abaza Mehmed Paa ldrlen padiahn kann dava ederek Orta ve Dou Anadoludaki kapkullarn katliama tabi tuttu. II. Osmann kann dava ederek hem yenierilere hem de merkez hkmete kafa tutan Abaza Mehmed Paa, Erzurumun yannda civar sancaklarda da egemenliini kurmaya ve vergi toplamaya balad. Ankara kuatmasnda i kaleyi alamaynca klamak zere Nideye ekildi. Abaza Mehmed Paann isyannda, kendisini shib-i huruc ve meyyed min indallah olduuna inandran Sarbabazade Abdrrahimin (Kayserili eyh, Abaza eyhi) tevik edici bir rol oynad anlalmaktadr.56 Abazann isyanna Trablusam Valisi Seyfolu Yusuf Paa ile Mara Beylerbeyi Kalavun Yusuf Paann da katldn gryoruz. Safevlerin Badat ele geirmeleri zerine bir mddet daha rahat hareket etme imkn bulan Abazann bu ilk isyan IV. Murad Devri balarnda Vezirizam erkes Mehmed Paann harekat ile darbe alm ve neticede affedilen Abaza Mehmed Paa Erzurum Valiliinde braklmtr (1624). II. Osmann kann dava ederek karlan bu isyan, tarada XVI. yzyl ortalarndan beri yerleerek g kazanan ve merkezde ise bahsedilen kaos ortamnda iktidar byk lde elinde bulunduran kapkullar ile sekbanlara dayanan baz tara valilerini kar karya getirmi; ancak merkez otoritenin belli bir lde tesisiyle hkmetin bastrma -isyanclar birbirine drme- asi liderlere makam verme yntemleriyle bertaraf edilmitir. Bu srete kapkullarnn tam anlamyla duruma egemen olamamasnda, aralarnda birliin olmay ve zellikle yenierilerle, her birisi kendi aasna bal alt blk halk arasndaki kar atmalar da etkendi. Devlet yenierilerle sipahileri birbirlerine kar kullanabiliyordu. Bu srete isteklerini salt zorbalkla elde edemeyeceklerini anlayan kapkullar, stanbul halknn ve zellikle de ulemann

1311

desteini almaya zen gsterdiler. te yandan baa geen padiahlarn genelde kk yata ya da akl bakmdan dengesiz kiiler olmasndan yararlanarak saray ve harem halk ile ittifaklar kurdular. Kanun-i Kadimin Peinde: IV. Murad Devletin ve lkenin iine dt bu kaotik ortamlara ramen yetenekli ve muktedir bir padiah (IV. Murad) veya otoriter ve basiretli vezirizamlar (Kprller) ibana geldiinde lke ynetiminde dzen ksa denilebilecek bir zamanda salanabiliyordu ki bu da Osmanl dzeninin kkten bir ke duar olmadnn, sistemin her eye ramen salam esaslara dayandnn bir gstergesi saylabilir. Amcas I. Mustafann 1623te ikinci kez tahttan indirilmesinden sonra baa getiinde henz 11 yanda olan IV. Murad (1623-1640) saltanatnn ilk dnemini annesi Valide Ksem Sultann glgesinde, merkezde kapkulu zorbalar tarada ise onlara kar harekete geen sekbanlarn ayaklanmalar arasnda geirdi.57 IV. Murad baa getiinde devlet, Abaza syannn yan sra Badatn rann eline gemesiyle balayan mcadelenin iindeydi. ah Abbasn Badat ve Kuzey Irak ele geirmesi zerine uzun sren bir sava dnemi balad. O srada Avrupann Otuz Yl Savalar ile megul olmas (16181648) Osmanllar asndan olumlu bir faktrd ama II. Osmann trajik lmnden sonra yaanan otorite buhran dnemi Osmanllarn bu konjonktrden gerei gibi yararlanmasn engelliyordu. Badatn kaybna yol aan olaylarn balangcnda Vali Yusuf Paa ile yerli kulu denilen asker tekilatn bandaki Bekir Suba arasndaki rekabet, olaylar atelemitir. Bekir Subann valiyi ldrp idareyi fiilen ele almas zerine hkmet zerine nce eski Diyarbekir Valisi Sleyman Paay sonra da Diyarbekir Valisi Hafz Ahmed Paay gnderdi. Bunun zerine ah Abbas ile ilikiye geen Bekir Subaya, talep ettii Badat valilii verildi. Ne var ki daha sonra ah Abbas, Bekir Subann oluyla birlikte hareket ederek kenti ele geirecek ve Bekir Suba ldrlecekti. Musul ve Kerkk de ele geiren Safevlerden Musul geri alnmsa da Irak neredeyse tamamen onlarn denetimine girmiti. Abaza Mehmed Paa isyannn birinci safhasn atlattktan sonra Sadrazam Hafz Ahmed Paa komutasnda Badat geri almak iin yaplan giriim, kapkulu askerinin isyankr tutumlarnn da etkisiyle baarszlkla sonulanmtr (1625). Osmanl Devletinin ranllarn kuatt Ahska zerine dzenledii sefer iin kendisinden yardm istenen ve Serdar Dilenk Hseyin Paayla hareket etmesi emredilen Abaza Mehmed Paa, bunun kendisini bertaraf etmek iin hazrlanan bir komplo olduuna inandndan Dilenk Hseyin Paann komutasndaki orduyu bir basknla bozguna uratt. Bunun zerine vezirizamla getirilen Hsrev Paa sratle Erzurum zerine yrd ve can kaygsna den Abaza teslim oldu (1628). stanbula getirilen Abaza, IV. Murad tarafndan affedilerek Bosna valiliine getirilmitir.58 Bundan sonra tekrar Badat geri almak zere hazrlklara girien Vezirizam Hsrev Paann Badat kuatmas da baarszlkla sonulanm (1629) ve Paa nce Musula, sonra Mardine ve

1312

bilahare Diyarbekire ekilmitir. Bu cephedeki baarszllar zerine Hsrev Paa azledilerek Hafz Ahmed Paa yeniden sadaret makamna getirilmitir (1631). Hsrev Paann azli, kendisini destekleyen yenierilerin byk tepkisine yol at. te yandan Paann Diyarbekirden ayrlarak Tokata gemesi zerine nce buradaki sipahi zorbalar, sonra da Anadolunun muhtelif yerlerindeki si liderler harekete getiler. Hsrev Paann yeniden sadarete getirilmesini isteyen yenieri ve sipahi zorbalar stanbula davet edildi ve bunlar da byk bir kalabalkla ehre geldiler. Hsrev Paa taraftarlarndan Topal Receb Paann da tahrikleriyle Hsrev Paann azlinden sorumlu tuttuklar Hafz Ahmed Paa dahil on yedi devlet adamnn kendilerine verilmesini talep eden isyanclar, gen padiahn direnmesine ramen emellerine ulamlar ve Padiahn ok sevdii Hafz Ahmed Paann ldrlmesi zerine Receb Paa sadrazamla getirilmitir.59 IV. Muradn bu isyandan sorumlu grd Hsrev Paann zerine Murtaza Paay gnderip ldrtmesi yenieri ve sipahi zorbalarnn bir kez daha saray basmalarna yol at. Uzun sren bu isyan sonunda istedikleri devlet adamlarn teslim alp katleden zorbalarn IV. Muradn kardelerini ldrtt iddiasn gndeme getirmesi, ehzadelerin kendilerine gsterilmesi talebini ve nihayet ehzadeler iin Sadrazam (Topal Receb Paa) ve eyhlislmn (Ahzade) kefaletini kabul ettirmesi IV. Muradn bu badirenin atlatlmasndan sonra izledii sert ve kanl yntemlerle otoritesini tesis etme giriiminin tohumlarn atmtr. ktidarn Dizginleri IV. Muradda lk frsatta zorbalar tevik ettiinden emin olduu Topal Receb Paay idam ettirerek Tabanyass Mehmed Paay vezirizamla getiren sultan artk annesi Ksem Sultann vesayetinden de kurtulmu ve kapkulu ocaklar zerinde otoritesini tesis etmiti. nce yenieri sonra da sipahi ileri gelenlerine itaat yemini ettiren ve ilerindeki zorbalar teslim edecekleri ynnde sz alan padiah merkezde ve tarada bir temizlik harekatna giriti. Bu erevede, Balkesir havalisinde, Hsrev Paaya muhalefet ederek etrafna ok sayda sekban ve sarca toplayan ve isyankr tutumunu daha sonra da srdrerek tayin edildii am valiliine gitmeyi reddeden (eski Anadolu beylerbeyi) lyas Paa ile Cebel-i Lbnanda bamszlk temaylleri gsteren ve Avrupal devletlerle ilikiler kuran am Valisi Drzi Emiri Maanolu Fahreddin Kk Ahmed Paa tarafndan malup edilmi ve stanbula getirildikten sonra da katledilmilerdir.60 IV. Murad, lke ynetimini yeniden dzene sokabilmek iin bata Koi Bey olmak zere gvendii kiilerden yaplacak slahata dair raporlar istedi. Bu raporlar daha ziyade kanun-i kadimin ihyasn teklif ediyor ve bunun iin de kul taifesinin zabt u rabt altna alnmasn, rvetin kknn kaznmasn, mansplarn ehil kiilere verilmesini ve halka adil davranlmasn tavsiye etmekteydi. Esasen bu tr eserler daha XVI. yzyln son eyreinden itibaren ayn noktalara dikkati ekiyordu.

1313

Koi Beyden nce ise, yazarn tespit edemediimiz Kitb- Mstetb adl eserde kanun- kadime riayet ve rvetin kknn kazanmas temelinde slahat yaplmas savunulmaktayd.61 Koi Bey ve benzerlerinin merkez ordunun mevcudunun azaltlmas ve tmar sisteminin ihyas gibi teklifleri yeni gelimeler nda pratik bir anlam tamyordu ama padiah otoritesinin salanmas, gelir-giderin dengelenmesi vb. hususlar sultan tarafndan balanacak slahata k tutacakt.62 Kul tifesini disiplin altna alan sultan, Rumeli Beylerbeyi Hseyin Paa marifetiyle, tmar sisteminin slah iin de bir giriim balatm ve bu erevede 1632-33 yllarnda tmarlarn ve dirlik sahiplerinin durumu gzden geirilerek bunlar yeni batan kayt altna alnmtr. te yandan Cell syanlar yznden yerleim birimlerindeki gerek vergi mkellefi saysn bilmek imknsz hle geldiinden Osmanl Devleti 1620lerden itibaren avrz hne saymlarna nem vermeye balamt. Bu erevede 1044 (1634-35) ylnda, Cell kargaas srasnda zellikle Kayseri kylerinden stanbula kap yerleenlerin tespiti ve geri gnderilmeleri iin de stanbulda birka gn sren bir tefti ve tahrir yaplmtr.63 Bu noktada, IV. Muradn slahatnn nasihat yazarlarnn tavsiyeleri paralelinde geleneki bir istikamet tamaktan ziyade pragmatik bir nitelii haiz olduu ve taradaki kargaay dzelterek tmarl sipahi ordusunu glendirmeyi amaladn vurgulamak gerekir.64 IV. Murad lkede nizam ve asayii iddet ve idamlarla salamaya alrken bundan ulema dahil toplumun btn kesimleri nasibini alm ve o arada fitne ve bozgunculuk kayna olarak grlen kahvehaneler kapatlarak ttn iilmesi de yasaklanmtr.65 ran Cephesi: Revan ve Badat Seferleri IV. Muradn ieride iktidar dizginlerini ele almasndan sonra Osmanllar, 1623ten sonra kaybettikleri topraklar geri almak amacyla ran zerine yrmeye karar verdiler. Bu srada Lehistanla yaanan gerginlik yznden IV. Murad bu yne sefer yapmay planladndan ran zerine nce Vezirizam Tabanyass Mehmed Paay gnderdi (1633). zellikle Kazak aknlar ve snr tecavzleri yznden gelien olaylar srasnda Abaza Mehmed Paa Lehistana kar baarl saldrlarda bulunmu, daha sonra sultann bizzat sefere kma karar zerine Polonyallar, Ruslarn da Osmanllara yanamas zerine, Osmanllarn artlarn kabul etmilerdir. Bylece rahatlayan IV. Murad, ran seferine kt. Sefer srasnda ynetici ve asker kesiminden (kadlar dahil) uygunsuz hareket ettiini dnd kiileri idam ettiren IV. Murad asker adan nemli bir mevkide bulunan Revan (Erivan) kalesini fethetmi (1635) ve Safev ordusu karsna kmad iin savasz Tebrize girmitir. Revan Seferinde Revan alnd, ama Azerbaycana hakim olunamad,66 zira Osmanl ordusu ekildikten sonra ah I. Saf kn harekete gemi ve Revan geri almtr. ranllar teden beri izledikleri, Osmanl sultanlarnn komutasndaki ordularn karsna dorudan doruya kmayp ran ilerine ekilmek ve Sultan ekildikten sonra kalan muhafaza kuvvetlerine saldrp kaybettikleri geri almak siyasetini bu kere de tekrarlamlardr.

1314

Bu gelimeler zerine Tabanyass Mehmed Paa azledilmi ve yerine vezirizam ve ark serdar tayin edilen Bayram Paa yeni sefer iin hazrlklara balamtr. Bu arada Erdel krallk tac zerinde ortaya kan mcadele bir mddet iin dikkatlerin bu yne evrilmesine yol am, bu mesele zmlendikten sonra (1638) IV. Murad Badat seferine kmtr. 1638 yl Ekim ayndaki bu kuatma srasnda Vezirizam Tayyar Mehmed Paa ehit dm ve yerine Kara Mustafa Paa getirilmitir. Kuatmann iddetine dayanamayan Safev komutan kaleyi teslim etmek zorunda kalm ve Badat yeniden Osmanl ynetimine girmitir.67 IV. Muradn stanbula dnmesinden sonra Sadrazam Kemanke Kara Mustafa Paa sefere devam etmi ve sonuta Safevler bar yapmaya mecbur kalmlardr. Kasr- irin Antlamasyla (1639) iki lke arasndaki niha snr izildi. Snrn izilmesinde daha ok son savalar sonunda ortaya kan durum esas alnmtr. Bundan sonra her iki lke de uzun sreli savalara girmekten kandlar ama Osmanllar bat ve Kuzeyde megul olduklar dnemlerde, Douda potansiyel bir tehdidin srekli varln hibir zaman gz ard etmediler. Sekiz yl iinde lkenin dzenini yeni batan salayan IV. Murad 1640ta gen yata, damla hastalndan ld ve Revann fethinde iki (Bayezd ve Sleyman), Badatn fethinde de bir kardeinin (Kasm) lm fermanlarn stanbula gnderip onlar katlettirdiinden yerine hayatta kalan tek erkek kardei olan brahim geti. IV. Muradn saltanat dnemi, ynetim istikrarnn ve lke dzeninin salanmas kaydyla Osmanllarn asker alanda hl ok stn bir g olduklarn, objektif kayglardan ok birtakm karlara uygun reeteler gelitiren geleneki slahat savunucularnn kanun- kadime dn teklifleri karsnda Osmanl kurumlarnn yeni artlara uyum salayabilecek esneklie sahip bulunduklarn gsteren ilgi ekici bir dnemdir. stikrardan Kaosa ve Giritte Yeni Fetih Giriimleri Sultan brahim Dnemi brahimin ilk yllar, yeni sultann yetersizliine ve akl bakmdan dengesizliklerine ramen, Vezirizam Kemanke Kara Mustafa Paann dirayetli idaresi sayesinde nispeten istikrarl geti.68 Kendisi de bir layiha yazar olan Paa, lke dzenini salamak iin nemli admlar att. Bu erevede, sikke tashihi yapm, ocak mevcudunu azaltm ve vergi dzeni ve mal sistemde ok nemli hale gelen ve zellikle Celli karklklar ve kapkullarnn taradaki egemenlikleri dneminde toprak tasarrufunda meydana gelen deiiklikler yznden reynn zerindeki yk artan avrz vergisinin tarhna esas olmak zere geni apl bir saym hareketine girimiti.69 Ancak zamanla, silahdar iken vezir yapt Yusuf Paa ile Padiahn asab buhranlar srasnda kendisini okuyarak ifa verdiine inand Hseyin Efendi (Cinci Hoca) gibi kendisine yakn kiilerin kkrtmasyla tutumunu deitiren ve Padiah olarak otoritesini hissettirmeye karar veren brahim, sz konusu yaknlar aleyhine bir komplo dzenlediini duyduu Mustafa Paay idam ettirdi. Dnemin kaynaklarnda, brahimin

1315

Mustafa Paann yerine sadrazam yapt am Valisi Civan Kapucuba Mehmed Paann hkmdar rvete altrdndan ikyet edilir.70 Osmanl-Venedik ilikilerinde IV. Murad Devrinde bozulmalar balam ve Kemanke Kara Mustafa Paann sadareti dneminde, bir korsan yata haline gelen Girite kar sefer hazrlklar balamt. Venediklilerin bar giriimleri sonu vermi ve savan nne geilmiti. Mamafih, mazul Kzlaraas Snbl Aa ile Mekke kadlna yeni atanan Bursal Mehmed Efendinin de iinde bulunduu kalyon Girit yaknlarnda Malta korsanlar tarafndan ele geirilip ganimetin bir ksm Girit valisine verilince Yusuf Paa ve Cinci Hocann da tevikiyle Sultan brahim, Malta seferi grnts altnda, Giriti almaya karar verdi (1645).71 Osmanllar Hanyay aldlar ama, adann en nemli kenti Kandiye dahil Giritin geri kalan ksmnn Venedikten alnmas ancak 1669da tamamlanabildi. Hanyann zaptndan sonra Yusuf Paa stanbula dnd ve adann tamamn fethetmek zere Budin Valisi Deli Hseyin Paa serdar tayin edildi. Sava, Osmanl donanmasnn geriliini ortaya koymas bakmndan nemlidir. Osmanllarn kara harekatna kar sava denizlere eken Venedik, Girite asker ve mhimmat sevk edilmesini nlemek iin bir dnem anakkale Boazn ablukaya alarak stanbula zor anlar dahi yaatt. Bu dnemde Sultan brahim, Giritten yeteri kadar ganimetle dnmediine ierledii Yusuf Paa (1645) ile gerekte kendisini hal iin bir tertip iinde bulunduundan phelendii ama zahiren emrettii araba yasa konusunda gevek davrand gerekesiyle Vezirizam Salih Paay (1647) ldrtmtr. Hezarpare Ahmed Paann sadareti dneminde ise devlet mansplarnn aktan aa rvetle satlmas ve valilerden padiah iin bayram harl istenmesi rahatszlklara yol amaktayd. Sivas Valisi Varvar Ali Paadan ise otuz bin kuruun yan sra bir Paann gzel zevcesini de gndermesi istenince Varvar Ali Paa isyan etti. Bu isyan, Sivasa vali tayin edilen -ve Ali Paa ile dostluundan tr nce gnlsz davranmakla birlikte gelen emirler zerine harekete gemek zorunda kalan- bir Paa tarafndan bastrlm ve Varvar Ali Paa idam edilmitir.72 te taraftan Hezarpare Ahmed Paa, padiah iin teklif edilen samur vs. hediyeleri vermeyi reddeden ocak aalarna kar bir tertibe girince bunu haber alan aalar harekete geti ve Sofu Mehmed Paa vezirizamla getirildi. Bu srada Sultan brahimin bu gelimelerden rahatsz olmas ve Sofu Mehmed Paaya kar tehditkr ifadeler kullanmas zerine vezirizamn katlinin yannda padiahn da hali gndeme geldi ve ulem ile ocak aalarnn ittifakyla bu kararlar uygulamaya konuldu. Sonu olarak, gerek Venedike kar baarszlk gerekse akl dengesizlii yznden hazineyi akl almaz ilerle boaltmas sebebiyle Sultan brahim 1648de Valide Ksem Sultan, kapkulu ve devlet ileri gelenleri ve ulemann ittifakyla tahttan indirildi (daha sonra da ldrld) ve yerine henz 7 yan doldurmam olu Mehmed tahta karld.73 IV. Mehmedin lk Yllar: Aalar ve Haremin ktidar

1316

Kk yataki padiahn tahta gemesinde aktif rol oynayan eski Yenieri Kethdas Kara Murad Aa (daha sonra Paa) ile dier aalar devlet ynetimine, Byk Valide Ksem Sultan da saraya egemendi. Sadrazam Sofu Mehmed Paa mal alanda birtakm tedbirler alm, sipahilerin kendisine kar balatt isyan (Sultanahmet vakas) yenierilerin desteiyle atlatmt.74 Bir yandan, bata Kara Murad olmak zere glenen aalara te yandan da Ksem Sultana kar gizli bir iktidar ekimesine giren sadrazam, donanmann Venediklilere yenilmesi zerine azil ve idam edilmi, sadrazamla ise Kara Murad Aa (Paa) getirilmitir. O srada sipahileri de etrafna toplayarak, Suriyede Safed sancan iltizama almas karlnda maktul sadrazam Hezarpare Ahmed Paaya daha nceden verdii parann geersiz saylmas yznden kard isyann byten eski bir sipahi zorbas ve mltezim olan Grc Abdnnebi, baka bir isyanc lider olan Katrcolunu da yanna alarak Konyadan Bolvadin ve ay yoluyla stanbula ynelmitir. Padiaha isyan sulamasyla hakknda idam ferman verilen Abdnnebinin isyan ayn yl iinde (1649) katledilmesi suretiyle bastrlmtr.75 Aalarn tagallb dneminde mal durum iyice yozlamt. Aalar, maa olarak datlacak paradan da kr etmek amacyla ayar bozuk akeleri salam akelerle deitirme yoluna gidince esnaf ayaklanp eyhlislam nlerine katarak saraya yrd (hurc- ehl-i sk) ve sonuta sadrazam Melek Ahmed Paa azledilerek Siyavu Paa vezirizam tayin edildi (1651).76 Bu durum nde gelen aalar rahatsz etmiti. Merkezde kapkulunun stnl artarken gen Valide Sultan Turhan, kapkulu ocaklarnn aalarna yaslanan ve IV. Mehmedi zehirleterek annesini rahata kontrol edebilecei ehzade Sleyman tahta geirmeyi planlayan Ksem Sultana kar, durumdan kendisini haberdar eden Darssaade Aas Uzun Sleyman ile birlikte ve saray halknn desteiyle bir darbe tertip etti. Neticede, Byk Valide Ksemin ldrlmesiyle saray halk ile kapkulu arasndaki rekabet kzt.77 Aalarn hakimiyetine son vermek amacyla IV. Mehmed ulemay ve sipahileri saraya davet etti, sancak- erif karld. Bunun zerine ocak mensuplar aalarn terk edip sanca erifin altnda toplandlar ve aalarn iktidar sona erdi. Sadrazamlarn, devlet makamlarn rvetle satan ve ticarete el atan bu aalar memnun etmeye almalar mal bunalmlarn zlmesini engelliyordu. Ancak bunlarn tasfiyesinden sonra, gerek bu olayda gerekse hmi ve mttefikleri Ksem Sultann katlindeki rol sayesinde Darssaade aasnn tahakkm kurma giriimleri balad. Bu defa da sadrazamlar, onun glgesinde icraat yapma durumundayd ve sklkla sadaret deiiklii vuku buluyordu. Byle bir ortamda, mesel, bte iini hal yoluna koymak zere nemli almalar yapan Tarhuncu Ahmed Paa, haksz isnatlarla idam edilmi,78 aktan isyan etmemekle birlikte stanbula kar muhalif bir tavr taknm olan bir Mustafa Paa vezirizamla getirilebilmitir. stanbula gelmeden nce meraya ve eitli grevlilere buyruklar gndererek lkede dzeni salamaya girien bir Paa, stanbulda rakip grd devlet adamlarn tasfiye ve mallarn msadere etmi, ancak muhaliflerini ve sipahi ve yenierileri yanna alan Kara Murad Paann hareketi zerine alt ay akn bir vezirizamlktan sonra idam edilmiti

1317

(1656).79 Bundan sonra tekrar bir kargaa dnemine ve birbirini izleyen sadrazam tayin ve azillerine tank olunmutur. Hazine buhran ve zyuf akeden ulfe denmesi ve esnafn bu paralar kabul etmemesi zerine madur olan yenieri ve sipahiler bu durumdan kr salayp hazineyi mkl duruma drdne inandklar otuz kiiyi istemiler, durumun ciddiyetini anlayan padiah bu istekleri yerine getirmi ve katledilenler Sultanahmetteki nar aacna asldndan bu olaya nar Vakas (veya Vaka-i Vakvakiye) denilmiti.80 Bu isyanla saray aalarnn nfuzu krlm ama bu defa da meydan aalar diye anlan Kapkulu sipahilerinin aalarnn tagallb balamtr. Yeni sadrazam Boynueri Mehmed Paa henz stanbula gelmeden harekete geen sipahi zorbalar, sultann bizzat sefere kmasn talep etmiler, bunun zerine sefer hazrlna balanmas grnts altnda devlet ileri gelenleri ve aalar toplanm ve bu frsattan istifade edilerek drt meydan aas hemen katledilerek, ocak aalar ve saray aalarnn ardndan bunlarn tahakkmne de son verilmitir.81 Kprller Devri: Nizm- lemin hys Bu olaylarn akabinde stanbula gelerek grevine balayan Boynueri (Boynu yaral) Mehmed Paann icraatndan padiah da annesi de memnun deildi. Esasen, Boynueri Mehmed Paann sadarete getirilmesinde, kendisini ynlendirebileceini dnen eyhlislm Mesud Efendi nayak olmu ama sadrazam umduu gibi davranmaynca IV. Mehmedin yerine ehzade Sleyman geirmek zere bir tertibin iine girdii gerekesiyle eyhlislam nce srgn sonra da idam edilmitir. Neticede Valide Sultann Kethdas Mimar Kasm Aann tavsiyesiyle, o zamana kadar kayda deer bir baar ile temayz etmemi olan Kprl Mehmed Paa82 vezirizam oldu. Kprl sadaret teklifini kabul ederken padiaha arz ettii ilerin geri evrilmemesi, tayin ve azillerde iine karlmamas, ileri gelen devlet adamlarndan birisi hkmdara danman yaplarak kendi bamszlna halel getirilmemesi ve hakkndaki sylenenlere gre hareket edilmemesi artlarn ileri srm ve bu artlar kabul edilmitir. Kprl Mehmed Paa ncelikle durumunu glendirmek zere dmanlarn ve muhtemel rakiplerini temizleme siyaseti gtt. Yerine getirilmek istenen Kaptan- Derya Seydi Ahmed Paay Bosna valiliine atayp stanbuldan kard; maalarn bahane edip isyan hazrlklarna girien sipahilere kar yenieri ocan tarafna ekti ve hkmdarn bir hatt- hmayunuyla, kendi aalarnn evlerini talayarak isyan eden sipahi zorbalarnn temizlenmesine giriildi (Ocak 1657).83 Vezirizam Kprl Mehmed Paa, merkezde denetimi kurduktan sonra Girit ilerine eildi ve Boaz seferi sonunda Limni ve Bozcaaday geri alarak anakkale ablukasn krmay baard (1657).84 Bu arada, Giritte daha Sultan brahim zamanndan beri nemli faaliyetlerde bulunan ve uzun yllar Girit serdarln yrten Deli Hseyin Paay, muhtemelen kendisine rakip olarak grdnden, nce serdarlktan ald ve sonra da baz bahanelerle idam ettirdi (1658). Kprl,

1318

Venedik donanmasnn stnln bildiinden sava karada srdrmek istiyordu ancak Tuna prensliklerindeki kprdanmalar yznden Girit iine gereken arl vermesi mmkn olamad. Bu srada Erdelde II. Rakocz nderliinde bamszlk eilimleri ortaya kmt. Eflk ve Budan voyvodalar kendisini destekleyince azledildiler. Osmanl Devleti bakmndan Erdel kilit bir blge idi ve Kprl 1658de dzenledii bir seferle Yanova kalesini ele geirip asi prensi kamaya mecbur etti. Ancak o srada kendisine kar Anadoluda ortaya kan -aada deineceimizmuhalefeti bastrmak zere geri dnd. Erdel harekt serdarlar tarafndan devam ettirilmi, Rakocz ldrlm, Varat kalesi ele geirilmitir. Halkn arzusuyla Apafi Mihail, Erdel Krallna getirilmitir (1661). Bu erevede, Erdeli merkeze daha sk balamak zere Erdelin batsndaki Yanova ve Varad eyalet haline getirildi.85 Erdel seferinin bu son safhalarnda Serdar Kse Ali Paa, daha nce Anadoluda baz asice hareketleri olmakla birlikte bu dnemde Rumelide nemli hizmetlerde bulunmakta olan Seydi Ahmed Paay, Kprlnn ekindii devlet adamlarn ortadan kaldrma siyaseti erevesinde idam ettirdi.86 Kapkulu sipahilerinden olup ekya takibiyle nlenen ve bu sayede getirildii Yeni-il Trkmen voyvodalndan azli zerine ilk kez isyan eden Abaza Hasan Aa, bundan sonra etrafna toplad levendlerle bir Paa ve Seydi Ahmed Paa gibi asi valilerle birlikte hareket etmiti. Kprl sadarete gelince, Abazay Anadoludan uzaklatrmak iin Halep valiliine atam, ama o Anadoluda kalarak muhalefeti etrafnda toplamaya balamt. Abaza Hasan Paann nderliindeki Anadolu valileri vezirizamn gaddarlndan ikayeti idi. Kprl, Erdel Seferine karken Abaza ile yanda dier valileri de arm ama onlar bunun kendi ayaklaryla idama gitmek olduunu bildiklerinden oyalama taktii gtmlerdir. Konya ovasnda toplanan isyanc valiler ve kuvvetleri, Kprl idam edilmedike Rumeliye geemeyeceklerini bildirmilerdi. Padiah onlarn isteklerine boyun emeyince Anadoluda istedikleri gibi harekete baladlar. Bursa ve etrafn yamaya balayan Abaza kuvvetlerine yeni katlmlar da oluyordu. Rumeli anlarn Anadolu bizim olsun diyerek padiaha meydan okuyan Abazaya kar hurc ales-Sultan ve say-i bil-fesad, yani sultana kar isyan ve fesat karmak sulamasyla fetva kartlp vilyet ve kazalara gnderildi. Serasker Murtaza Paa komutasnda zerine gnderilen orduyu Ilgnda malup eden Abaza kuvvetleri, hkmet glerinin abluka ve propaganda faaliyetleri sonucunda zayflad. Murtaza Paa grmek isteyen asi liderleri davet etti, Abaza ise grnte af dilemek zere ama gerekte ise Halepi ele geirmesi iin gerekli tertibatn alndna inandrlarak bu davete uydu. Murtaza Paa kendi ayaklaryla gelip teslim olan bu liderleri katlederek bu isyana son vermi oldu. Sonuta bu isyan ordu gc ile olduu kadar siyasi manevralar ile de bastrld.87 Bu isyandan sonra Vezir smail Paa, Anadolu mfettiliine atanarak Anadoluyu Celllerle ilgisi bulunan kiilerden temizlemekle grevlendirildi ve sonuta ok sayda kii idam edildi; ayrca halkn elindeki tfenkler toplanarak stanbula getirildi.88 Kadzadeliler

1319

XVII. yzyl birtakm sosyal karklklara sahne olurken din-tasavvuf hayatta nemli ahsiyetler ortaya kmtr. Bu dnemde, IV. Murad Devrinde Kadzde Mehmed Efendinin, mteakip devirlerde de stvan Mehmed Efendi ve Trk Ahmed gibi kiilerin nderliinde tasfiyeci (selefiyeci) grlere sahip bir vaizan grubu bidatlere (dine sonradan eklenen yeniliklere), tekkelere ve Kurann makamla okunmasna kar bir mcadeleye giritiler. Bu erevede tarikat erbabna kar cephe aldlar. IV. Murad, Kadzdeye yaknlk duymakla birlikte rakibi durumundaki tarikat ehlini ve Sivas Abdlmecid Efendiyi de gcendirmemeye almtr. IV. Mehmed Devrindeki otoritesizlikten yararlanarak tekkeleri ykmaya ve bidatleri kaldrmaya girien Kadzdeliler, liderleri srlmek suretiyle, Kprl Mehmed Paa tarafndan etkisiz hale getirildi. XVI. yzyl ulemasndan Birgiv Mehmed Efendinin fikirlerini izleyen Kadzdeliler akl ilimlerin tahsiline kar kyor, musk, sema, devran vb. tarikat uygulamalarn, kabir ve trbe ziyaretlerini haram sayyordu. Kadzdelilerle tarikat ehli arasndaki mcadelede ou nemsiz birtakm ayrntnn n plana kartlmas onlarn gerek niyetleri hakknda baz phelere yol asa da, bunun dnemin geleneki zihniyeti erevesinde deerlendirilmesi gerekir.89 Fazl Ahmed Paann Vezirizaml: Osmanl-Avusturya Sava Erdel ve Girit sorunlar kesin zme kavumadan Kprl Mehmed Paa ld (1661), yerine olu Fazl Ahmed Paa vezirizamla getirildi. Mehmed Paa, be yl kadar bir zamanda ordu ve ynetimde disiplini salam, Erdel ve Girit ilerini Osmanllar lehine bir mecraya sokmutu.90 Kprl Mehmed Paann lmn duyar duymaz Aydn ve Manisa civarnda harekete geen ve kolayca bastrlan sipah zorbalarnn hareketi dnda Fazl Ahmed Paa Dneminde bu tr bir mesele devleti uratrmayacakt. Bu temel zerinde yeni sadrazamn birtakm fetih hareketlerine girimesi mmkn olacakt. Bu srada Osmanllarn en ok nem verdii mesele Girit sava idi ve bu defa Venedike kar Bosna tarafndan bir kara harekat tasarlanyordu. Mamafih, Avusturyallarn Erdel ilerini bahane ederek giritikleri baz hareketler zerine bu harekattan vazgeilip Avusturyaya sefer ald. Serdar- ekrem Vezirizam Fazl Ahmed Paa sefer srasnda Avusturyallarn bar tekliflerine kar nce Erdelden ekilmelerini, daha sonra da Zitvatorukla kaldrlan yllk 30.000 altn verginin tekrar verilmesini talep etti. Bu minval zere yaplan grmelerden bir sonu kmayaca belliydi. Budine varldktan sonra yaplan mzakereler sonucunda Slovakyada bulunan Uyvar zerine yrme karar alnd. Bir ay akn bir kuatmadan sonra, kalenin yardmna gelen imparatorun kumandanlarndan Montecuculinin ordusunun Krm, Eflk, Budan ve Kazak kuvvetlerinden oluan bir kuvvet tarafndan malup edilmesinin de etkisiyle, kale komutan teslim iin bavurdu ve Uyvar kalesinde bulunanlar, mal ve can gvenlikleri garanti edilerek kaleyi Osmanllara teslim ettiler.91 Bundan sonra baz kaleler daha zaptedildi ve Avusturya ordusunun saldrs savuturuldu. Bar grmeleri yaplrken Fazl Ahmed Paa kuzeye doru ynelmiti. Avusturya Komutan Montecuculi,

1320

Raab nehrinin sa tarafndaki Avusturya topraklarn korumak iin tedbirler almt. Osmanl ordusunun, St. Gothard mevkiinde, nehrin kar tarafna geme giriimi baarl grnen bir balangcn ardndan malubiyetle sonuland. Habsburglar da kayp vermiti ve o srada Fransz tehdidi ile kar karya olduklarndan, esasen bu muharebeden nce hazrlanp imparatorun onayna gnderilmi bulunan bar antlamas ile savaa son verildi (3 Austos 1664). Vasvar Antlamas olarak anlan bu muahede ile Erdeldeki Osmanl egemenlii onayland. Avusturyallar igal ettikleri yerlerden kacak, Trklerin ele geirdii Uyvar, Novigrad kaleleri ve evresi onlarda kalacak, antlama 20 yl srecek, Rakoczi ve Janos soyundan ve Orta Macar beylerinden hi kimse Erdele sokulmayacak, imparator padiaha iki yz kuruluk pike yollarken padiah da uygun bir karlk gnderecekti.92 Bundan sonra Girit meselesinin kesin bir ekilde zmnn gerei zerinde mutabk kalan padiah ve devlet erkn, olayn nemiyle mtenasip olarak vezirizamn serdar olarak sefere kmasn kararlatrd. Durumun ciddiyetini anlayan Venedikin bar giriimi reddedildi ve Fazl Ahmed Paa Hanyada karaya ktktan sonra Kandiye kuatmas iin gerekli hazrlklar tamamlad. 1667 yl Mays aynda balayan kuatma beklendiinden uzun srd. Venediklilere Papalk, Fransa ve Malta donanmalarndan da yardm geliyordu. Kuatmann gevedii dnemlerde yaplan bar grmeleri sonu vermezken Venedikliler padiaha eli gndererek sadrazam zor duruma drmeye de alyorlard. Btn bunlara ramen Fazl Ahmed Paa srarla kuatmay srdrd ve nihayet Franszlarla aras bozulunca zor durumda kalan bakomutan Morosini kaleyi teslim etmek zorunda kald. 5 Eyll 1669da imzalanan onsekiz maddelik bir antlama ile Giritin fethi tamamlanm oldu.93 Kuzeyde Yeni Fetihler: IV. Mehmedin Lehistan Seferleri ve Ukrayna ve Podolyada Osmanl Egemenlii Bu srada Rusya ile Lehistan arasnda skan ve Osmanl yardmna bavuran zi Kazaklarnn hetman Doroenkonun bu talebi, teden beri kuzey siyaseti asndan Ukraynaya nem veren Osmanllara yeni bir frsat salad.94 Osmanllar Kazaklar himayelerine ald (1669). Ancak daha sonra Krm Han Adil Giray, Dorenkoya kar bir baka gruba mensup Hanenkoyu hetman yapmaya kalknca Lehistan durumdan yararlanarak Kazaklara ait baz yerleri ele geirdi. Osmanllar bir yandan Krm Hann azledip Selim Giray hanla getirirken te yandan Lehistan bara aykr hareketlerden vazgemesi iin uyardlar. Lehistann bu uyarlar reddetmesi sonucunda, 1672de, IV. Mehmed ordunun bizzat banda olmak zere Polonyaya yryen Osmanllar Kamanieyi aldlar. Lehistan ilerine doru baz kale ve palankalarn alnmasyla devam eden Osmanl ilerlemesi karsnda Lehistan Krm han araclyla bar istedi ve Buca Antlamas imzaland (1672). Buca Antlamasna gre, Lehistann Osmanllara yllk pike ve Krm hanna hara demeyecek, Podolya Osmanllara terk edilecek, Ukrayna Osmanl himayesindeki Kazaklara verilecek, Osmanl valileri ve bal beylikleri Lehistana tecavzde bulunmayacak, Lehistan Osmanllarla savaan Avrupa devletlerinin yannda yer almayacakt.

1321

Podolya ve Ukraynay kaybeden ve zellikle yllk vergi maddesiyle bamszlklar tehlikeye giren Lehliler bu antlamay onur krc buldular. Lehistan Diyet Meclisi antlamay onaylamad ve bunun zerine tekrar Lehistan zerine sefer ald. lk safhasnda IV. Mehmedin de bizzat katld bu sefer daha sonra serdarlar eliyle yrtld. Ancak bu defa sava uzun srd ve Lehlilerin bir ara Hotini ele geirmelerine ramen, Podolya ve Ukraynada Osmanl egemenliinin kolayca kaldrlamayaca anlald. Neticede Lehistan, yllk vergi maddesi hari Buca Antlamasyla ayn artlarla bara raz oldu (1676). Bylece Osmanllar kuzey topraklarn emniyet altna aldklar gibi yeni topraklar da ele geirerek adeta gemi ftuhat dnemlerini yeniden hatrlamaya balamlardr. Fazl Ahmedin lmnden sonra (1676) vezirizamla ayn aileden, Kprl Mehmed Paann damad Merzifonlu Kara Mustafa Paa getirildi ve Ukrayna meselesi onun dneminde sonuca ulatrlmt. 1678de Kazak Hetman Doroenkonun Osmanllardan yz evirip Ruslara yanamas zerine Osmanllar kendi ellerinde bulunan Himilnitskiyi hetmanla getirip Serdar eytan brahim Paay ehrini alp yeni hetman baa geirmeye memur ettiler. Ancak eytan brahim Paann ehrin kuatmas baarszlkla sonulannca, Paa ile Krm han azledildi ve Padiah ile Sadrazam Kara Mustafa Paa bizzat sefere ktlar. Kiev yaknlarndaki ehrin zerine yaplan bu sefer sonucunda zi (Dinyeper) nehri zerindeki bu kale ele geirilip ykld (1678). Mteakip yllarda Osmanllarn daha byk bir sefer yapmay tasarladndan ekinen Ruslar, Krm han araclyla bar istediler. 1681de Bahesarayda imzalanan Osmanl-Rus Antlamas ile Bat Ukraynann Osmanlya bal olduu kabul edildi. zi (Dinyeper) nehri snr olacak, Kiev ve bal palankalar Ruslara kalacak, Krm hanna olaan vergisi denecek, Zaporog Kazaklar Ruslara tbi olacak, Sultan ve Krm Han arn dmanlarna yardm etmeyecekti. Bu antlama sonucunda, Krm ve Budan kesin bir ekilde Osmanl topra haline getirilebilecek bir duruma gelmiti.95 Osmanl Devleti, zellikle XVII. yzyln balarndan itibaren Cell syanlar, isyanc valilerin hareketleri, mal zorluklar, merkezde kapkulu ve mttefiklerinin egemenlii vb. eklinde tezahr eden problemleri byk lde IV. Muradn iktidarnda amakla birlikte, daha sonra brahim ve IV. Mehmedin ilk dneminde bunalm, Girit seferinin de etkisiyle arlaarak devam etti. Kprllerin vezirizamlk dnemi siyas istikrarn ve asker kudretin yeniden ortaya kmasn salayarak Osmanl sisteminin hl gl temellere dayal olduunu hissettirmiti. te, yukarda belirtildii zere, Ukrayna sorununu halleden Kara Mustafa Paa, bu temel zerinde, Osmanllarn Venedik, Polonya ve Rusya gibi devletlere kar teke tek giritii savalarda elde ettii baarlara da gvenerek bu defa Orta Avrupada yeni bir fetih giriimini balatmay planlyordu. Bu giriim Osmanl tarihinde ilk defa byk toprak kaybyla sonulanacak olan uzun bir sava dnemini balatacakt.

Bu konudaki literatr urada deerlendirdik: Osmanlda zlme ve Geleneki

Yorumcular, Dergah Yaynlar, stanbul, 1997.

1322

Bkz. H. A. R. Gibb-H. Bowen, Islamic Society and the West, I/1, London, 1950; B. Lewis,

Osmanl mparatorluunun nhitat zerine Baz Dnceler, ev. Salih Tu, slam Tetkikleri Enstits Dergisi, III/1-2 (1960), ss. 161-178; H. nalck, The Heyday and Decline of the Ottoman Empire, The Cambridge History of Islam, I, Cambridge, 1970, ss. 324-353. 3 Mesela bkz. S. Faroqhi, Men of Modest Substance-House Owners and House Property in

Seventeenth-Century Ankara and Kayseri, Cambridge, 1987, ss. 6, 22 vs. 4 S. Faroqhi, Crisis and Change, An Economic and Social History of the Ottoman Empire,

ed. H. nalck-D. Quateret, Cambridge, s. 414. 5 Linda T. Darling, Revenue-Raising and Legitimacy-Tax-Collection and Finance

Administration in the Ottoman Empire, 1560-1660, Leiden, 1996, s. 4. 6 7 Darling, Revenue-Raising and Legitimacy, ss. 6-7. . Keyder-H. slamolu, Osmanl Tarihi Nasl Yazlmal? Bir neri, Toplum ve Bilim, I,

Bahar 1977, ss. 49-80. 8 Edhem Eldem, 18. Yzyl ve Deiim, Cogito, Osmanllar zel Says, say 19, Yaz

1999, ss. 188-199. 9 M. G. S. Hodgson, The Venture of Islam-Conscience and History in a World Civilization,

III-The Gunpowder Empires and Modern Times, Chicago-London, 1972, ss. 126 vd. Hristiyan halklarn neredeyse topyekun dmanlna ramen Osmanllarn Dou Avrupadaki topraklarn denetleyebilmeleri ve daha nce kaybettikleri topraklar ksmen geri alabilmelerine deinen yazar, mutlakiyetiliin kyle birlikte pek ok eyin etkilendiini ama yeni kurumlarn dikkate ayan bir etkinlikle onlarn yerine konduunu vurgular (s. 133). Dolaysyla zlme/gerileme paradigmasna ciddi bir eletiri getirmi olan Hodgsonu onun izinden giden tarihiler izleyecektir. 10 11 12 Eighteenth Century Ottoman Realities, Studia Islamica, XVI (1962), ss. 73-94. M. Kunt, Sancaktan Eyalete, stanbul, 1978, ss. 113-123. Oktay zel, The Limits of the Almighty: Mehmed IIs Land Reform revisited, Journal of

the Economic and Social History of the Orient, 42/2 (1999), ss. 226-246. 13 Bkz. C. Fleischer, Tarihi Mustafa l-Bir Osmanl Brokrat ve Aydn, ev. Ayla Orta,

stanbul, 1996. Brokrasinin gsterdii gelime iin mesela bkz. Darling, ayn eser; Erhan Afyoncu, Osmanl Devlet Tekiltnda Defterhane-i Amire (XVI-XVIII. Yzyllar), Marmara niv. Sosyal Bilimler Enstits, Yaynlanmam Doktora tezi, stanbul, 1997.

1323

14 27-29. 15

Jane Hathaway, Problems of Periodization in Ottoman History: The Fifteenth through the

Eighteenth Centuries, The Turkish Studies Association Bulletin, 20/2 (1996), ss. 25-31, zellikle, s.

Riafaat Abou el-Haj, Formation of the Modern State-The Ottoman Empire Sixteenth to

Eighteenth Centuries, New York, 1991, s. 8-9 (Trkesi: Modern Devletin Doas-Onaltnc Yzyldan Onsekizinci Yzyla Osmanl Devleti, ev. O. zel-C. ahin, Ankara 2000). 16 Gabor Agoston, Ottoman Artillery and European Military Technology in the Fifteenth and

Seventeenth Centuries, Acta Orientalia Academiae Scientiarum Hung., XLVII (1-2), 1994, ss. 15-48. 17 179-201. 18 Virginia H. AksanLocating the Ottomans among Early Modern Empires Journal of Early Jonathan Grant, Rethinking the Ottoman Decline: Military Technology Diffusion in the

Ottoman Empire, Fifteenth to Eighteenth Centuries, Journal of World History, c. 10, say 1, 1999, ss.

Modern History III/2 (1999), ss. 103-134. 19 Aksan, 115. Bu mesele Osmanl tarihiliinde iyi bilinen hususlardan birisidir. Ne var ki,

1980lere kadar, konu ile ilgili mstakil almalar ve belge neirleri (M. Cezar, Osmanl Tarihinde Levendler, stanbul 1965; M. Akdan eitli kitap ve makaleleri vb.) olmakla birlikte kyllerin asker snfa geileri nemiyle orantl bir ekilde vurgulanmamt. Bu konuda kapsaml bir deerlendirme iin bkz. H. nalck, Military and Fiscal Transformation in the Ottoman Empire, 1600-1700, Archivum Ottomanicum, VI (1980), ss. 283-337. 20 Bu konular hakknda genel olarak nalckn yukardaki makalesine baklabilir. Ayrca bkz.

B. McGowan, Economic Life in Ottoman Europe, 1600-1800, Cambridge, 1981; Linda T. Darling, Revenue-Raising and Legitimacy-Tax Collection and Finance Administration in the Ottoman Empire, 1560-1660, Leiden, 1996. 21 Tmar sisteminin nemini kaybetmesine paralel olarak Osmanllar geleneksel tahrir (vergi

nfusu ve tahmini vergi saymlar) uygulamasn baz istisnalarla terk etmilerdi. Bunun yerine cizye ve avrz vergilerinin dzgn ve dil bir ekilde toplanmasna temel tekil etmek zere tasarlanan saymlar yapld. Darling ve McGowann yansra bkz. Oktay zel, Avrz ve Cizye Defterleri, Osmanl Devletinde Bilgi ve statistik, der. H. nalck-. Pamuk, Ankara 2000, ss. 35-50. 22 L. T. Darling, Ottoman Fiscal Administration: Decline or Adaptation?, The Journal of

European Economic History, 26/1 (1997), ss. 157-179. 23 Bu konuda bkz. D. Howard, The Ottoman Tmar System and Its Transformation, 1563-

1656, Indiana University, Baslmam Doktora Tezi, 1987, zellikle, ss. 194-227.

1324

24 25

E. Afyoncu, ayn tez, ss. 30-36. Bu konuda bkz. S. Skilliter, William Harborne: lk ngiliz Elisi, 1583-1588, Trk-ngiliz

likileri, 1583-1984 (400. Yldnm), Ankara 1985, 21-31; M. Ktkolu, Osmanl-ngiliz ktisad Mnasebetleri, I, Ankara 1975; V. J. Parry, The Successors of Sulaiman, A History of the Ottoman Empire to 1703, ed. M. A. Cook, Cambridge 1976, 123 vd. Parry, Hristiyan dnyasnda ngilizlerin kfirlere silah satmasna kar gsterilen tepkiler ve kralienin bu tepkileri yumuatma giriimleri zerinde de durur. 26 . H. Uzunarl, Osmanl Tarihi, III/1, 3. Basm, Ankara 1983, s. 71 vd; Mustafa Cezar ve

dierleri (haz.), Mufassal Osmanl Tarihi, III, stanbul 1959, ss. 1603-1607 (Bundan sonra Mufassal olarak ksaltlacak). 27 Bkz. Selnik Mustafa Efendi, Tarih-i Selnik (1003-1008/1595-1600), haz. M. pirli,

stanbul, 1989, ss. 433-436. Dnemi hakknda ayrntl bilgi iin ayrca bkz. Solakzade, Trih-i Solakzade, stanbul 1297, ss. 620-683; Ktip elebi, Fezleke, stanbul, 1268-67, c. I, ss. 43-218; M. T. Gkbilgin, Mehmed III, A, VII, ss. 535-547; Uzunarl, III/1, ss. 63-113 (I. Ahmed Dnemi gelimeleriyle birlikte); . H. Danimend, zahl Osmanl Tarihi Kronolojisi, c. III, stanbul, 142-228 (bundan sonra Kronoloji olarak ksaltlacak); Mufassal, III, ss. 1590-1703; V. J. Parry, The Successors of Sulaiman, 1566-1617, ss. 116-132; M. lgrel, nc Mehmed, Douundan Gnmze Byk slm Tarihi, a Yaynlar, stanbul 1989, X, ss. 404-416. XVII. yzyl siyas tarihinin ana hatlaryla deerlendirilmesi iin bkz. S. Shaw, Osmanl mparatorluu ve Modern Trkiye, I, ev. M. Harmanc, stanbul 1982, ss. 255-294; M. Kunt, Siyasal Tarih, Trkiye-Tarihi-Osmanl Devleti (1600-1908), c. III, ed. S. Akin, stanbul 1988, ss. 11-34; F. Emecen, Kurulutan Kk Kaynarcaya, Osmanl Devleti ve Medeniyeti Tarihi, ed. E. hsanolu, c. I, stanbul 1994, ss. 44-54; R. Mantran, (haz.), Osmanl mparatorluu Tarihi, I, ev. S. Tanilli, stanbul 1991, ss. 279-301. 28 Selanik, ss-640-648; Peev, II, ss. 190-204; Fezleke, I, 80 vd. Bu savan lojistik cephesi

hakkndaki bir aratrma iin bkz. C. Finkel, The Administration of Warfare: The Ottoman Military Campaign in Hungary, 1593-1606, Wien 1988. 29 30 Fezleke, I, s. 246-248; Uzunarl III/1, ss. 91-94. Antlama iin bkz. Uzunarl, III/1, 94-98; Mufassal, III, ss. 1719-1722, keza Peev, II;

Fezleke, I, 279 vd. 31 Dnemi iin bkz. Mufassal Osmanl Tarihi, III, 1704-1788; Danimend, Kronoloji, III, 229-

268; R. Mantran, Ahmed I, EI2, I, 267-268; Mcteba lgrel, Ahmed I, TDV slam Ansiklopedisi, II, 30-33; lgrel, Birinci Ahmed, Douundan Gnmze., X, ss. 419-430; kez, Peev, II, 290-346; Solakzade, 683-692; Fezleke, I, 218-358.

1325

32

II. Osman ve IV. Murad seferlere karken, tahtlarnn emniyeti iin baz kardelerini

katlettirmitir. Karde katli uygulamas hakknda bkz. M. Akman, Osmanl Devletinde Karde Katli, stanbul 1997. 33 Harem ile ilgili olarak bkz. . Uluay, Harem, Ankara 1985; A. Akgndz, slm

Hukukunda Klelik-Criyelik Messesesi ve Osmanlda Harem, stanbul 1995; L. Peirce, Harem-i Hmayun-Osmanl mparatorluunda Hkmranlk ve Kadnlar, ev. A. Berktay, stanbul 1996. 34 Bkz. T. Artan, From Charismatic Leadership to Collective Rule: Introducing Materials on

the Wealth and Power of Ottoman Princesses in the Eighteenth Century, Dn ve Bugnyle Toplum ve Ekonomi, 4 (1993), 53-94. 35 Ky kkenli ve ateli silah kullanmay bilen sarca, sekban ve genel olarak levend olarak

anlan bu unsurlar 16. yzyln ikinci yarsndan 17. yzyl sonlarna kadar Osmanl ordusunun nemli bir unsurunu oluturmu ve zellikle 17. yzyl Anadolu isyanlarnda etkili rol oynayarak kapkullar -ve zellikle yenieriler- ile byk bir rekabete girmitir. Bkz. M. Cezar, Osmanl Tarihinde Levendler, stanbul 1965. Yenieri-sekban ekimesi ve bunun sistemdeki yansmalar iin ayrca bkz. nalck, Military and Fiscal Transformation. 36 Celli syanlar iin bkz. Mustafa Akda, Trk Halknn Dirlik ve Dzenlik Kavgas-Celal

syanlar, Ankara 1975; W. J. Griswold, The Great Anatolian Rebellion, 1000-1021/1591-1611, Berlin 1983 (Trkesi: Anadoluda Byk syan, 1591-1611, ev. . Tansel, stanbul 2000). Osmanl Devletinin bu olaylara kar gtt siyaseti merkezleme ynelimi erevesinde irdeleyen bir ett iin bkz. K. Barkey, Ekyalar ve Devlet-Osmanl Tarz Devlet Merkezilemesi, ev. Z. Altok, stanbul 1999. 37 Selanik, 648; Peev, II, 204 vd; Fezleke, I, 127 vd. Keza, Uzunarl, III/1, 79-80. Akda

esasen Celal syanlarnn daha nce baladn, sipahi ve kapkullarnn seferden kanmalarnn yeni bir ey olmadn belirterek bir ksm kapkulu ve tmarlnn zaten fiilen askerlik d ilerle uratn, devletin amacnn bunlar asker zmreden karmak olduunu ileri sryor; dolaysyla kadrolarnn byk ksmn ky kkenli genler oluturmakla birlikte Cell syanlar ama bakmndan kyl isyan nitelii tamaz: Trk Halknn, s. 369 vd. Barkey de Cell isyanlarnn kyl isyan olmaynn retimin rgtlenme biimi (ift-hane sistemi), dirliklerin dnml tahsisi ve sipahilerin seferler yznden sk sk topraklarndan ayr kal ve bu yzden de sipahilerle kyller arasnda gl bir ilikinin gelimemesi ve ikayet mekanizmalarnn bu iki kesimin arasn amas gibi yapsal faktrlerle izah eder: a.g.e., s. 91 vd. 38 Nama tarihinde (c. I, 237) yer alan ve Karayazcya atfedilen bir hkme binaen

Uzunarl onun byle bir gaye tadn yazar (III/1, s. 101). Selnik ve Ktip elebide de yer alan benzer iddialarn Karayazc gailesine kar kullanlan bir argman olduu aktr. Akda Celallerin byle bir amac olmadna ve Celal nderlerinin amalarnn mevki ve mansp elde etmekle snrl

1326

olduuna kanidir (Trk halknn., ss. 437-446). Konu hakknda muasr Avrupa kaynaklarnda hibir iaret bulunmay da bunu gsterir: Griswold, Anadoluda., s. 20-31. Keza, Barkey, s. 212-213. 39 Akda, Griswold ve Barkeynin yansra olaylarn geliimi iin bkz. Peev, II, 252 vd.;

Uzunarl, III/1, 99-113; lgrel, Douundan Gnmze, ss. 423-426; Mufassal Osmanl Tarihi, III, 1674 vd. ve 1740-1759. 40 Adletnmeler hakknda bkz. H. nalck, Adletnmeler, Belgeler, II/3-4, Ankara, 1967,

ss. 49-142 (yeni basm: H. nalck, Osmanlda Devlet, Hukuk, Adlet, stanbul 2000, ss. 75-190. 41 M. N. Sanvory, Safev ran, slm Tarihi Kltr ve Medeniyeti, ksmn evirisi, Mehmet

Maksudolu, ed. P. M. Holt-A. K. S. Lambton-B. Lewis, stanbul 1988, c. I, ss. 399-428. Kzlba hakimiyetine kar Hristiyan Grc asll Gulamlardan asker birlikler oluturulmas ve ah Abbasn reformlar iin bkz. s. 410 ve 416 vd. 42 Olaylarn balamas ve geliimi iin bkz. Peev, II, 258 vd.; Fezleke, I, 203 vd.;

Uzunarl; III/1, 63-67; Mufassal, III, 1723-1740. 43 Uzunarl, III/1, ss. 67-68; keza, yukardaki nottaki dier kaynaklara baklabilir. Antlama

maddeleri iin bkz. Mufassal, IV, 1803-1804. 44 45 R. Mantran (haz.), Osmanl mparatorluu Tarihi, I, ss. 282-83. Bu incelemede kaynak olarak . H. Danimendin Osmanl Devlet Erkn (stanbul 1971,

ss. 7-44) adl eseri kullanlmtr. 46 II. Osman Dnemi olaylar iin bkz. Peev, II, 362-388, Solakzde, 699-720; Fezleke, I,

390 vd., II, 2-23; Nama, II, 161-229; . Altunda, Osman II, A, IX, 443-448; Uzunarl, III/1, ss. 127-147; Danimend, Kronoloji, III, ss. 273-324; Mufassal, IV, ss. 1798-1825; lgrel kinci Osman, Douundan Gnmze., X, ss. 433-440. Keza, E. Afyoncu, Sorularla Osmanl mparatorluu, stanbul 2001, ss. 88-98. Dnemin en nemli kaynaklarndan Hseyin Tunin bret-nms M. Sertolu tarafndan yaynlanmtr (Belleten, 43/XI, 1947, 489-514). 47 48 49 srlyor. 50 Fezleke, II, 72-74. Yukardaki kaynaklara bkz. . M. Kunt, Siyasal Tarih, s. 17. Mufassal Osmanl Tarihinde (IV, 1806) II. Osmann Baltk Denizine karak Hristiyan

Avrupay kuzeyden evirmeyi tasarladna dair grlerin salam bir temele dayanmad ne

1327

51 52

Uzunarl, III/1, ss. 171-176. II. Osmann lmne yol aan olaylar silsilesi hakkndaki en nemli kaynamz olan Tu

Tarihi ile bu meselede onu izleyen dier kaynaklarn tenkid bir biimde incelenmesi, Tu tarihinin ilk metinlerinde kul taifesinin sorumluluuna dair ifadelerin -drt ay kadar bir sre sonra yazlan nshalardan silindiini, bu sonrakilerle onlar tekrarlayan Solakzade, Ktip elebi ve Nama gibi tarihilerin eserlerinde II. Osmann katli sorumluluunun I. Mustafann sadrazam Davud Paaya yklendiini ortaya koyar. Bkz. Baki Tezcan, Tarih ile Tarih Yazm likisi Ekseninden T Tarihi Metinleri zerinde Bir Deneme, Uluslararas Kuruluunun 700. Yl Dnmnde Btn Ynleriyle Osmanl Devleti Kongresi (7-9 Nisan 1999), Konya 2000, ss. 663-675. 53 Danimend, II. Osmann hali olayn ele ald ksmda, bu program zerinde etraflca

durur: Kronoloji, III, ss. 290-299; Shaw, II. Osmann Mustafa Kemal Atatrkn reformlarn yzyl nce gerekletirmek niyetinde olduunu ileri srmtr (Osmanl mparatorluu ve Modern Trkiye, I, s. 265). Baki Tezcan bu iddialarn Trk yenileme tarihine kken arama giriimleri sonucunda tarihin ilerlemeci bir bak asyla yeniden yazlmasnn bir rn olduunu ortaya koyuyor: II. Osman rneinde lerlemeci Tarih ve Osmanl Tarih Yazcl, Osmanl, VII, Ankara 2000, ss. 658-668. 54 55 56 Mufassal, IV, ss. 1814-1816. Ayrca bkz. Afyoncu, Sorularla Osmanl., ss. 88-98. Fezleke II, 36; Naima, II, 253-257. Uzunarl, III/1, s. 151.; Fezleke, II, 53-54.; Naima, II, 238-vd. syannn safahat iin, s.

251-52 ve 296-325. Ayrca bkz. Mufassal, IV, 1856-1859; ikinci isyan, ss. 1859-1864. 57 Dnemi iin bkz. Peev, II, 398-486; Solakzade, 737-766; Fezleke, II, 38-219; Mehmed

Halife, Trih-i Glman, stanbul 1340, 10-17; Naima, II, 261-448; III, 2-420. M. C. Baysun, Murad IV, A, VIII, 625-647; Uzunarl, III/1, 148-207; Danimend, Kronoloji, III, ss. 325-386; Mufassal, IV, ss. 1854-1891; lgrel, Drdnc Murad, Douundan Gnmze., X, ss. 449-488. 58 Abaza Mehmed Paann siyas hayatna dair bir 17. yzyl Ermeni yazarnn anlatm iin

bkz. H. D. Andreasyan, Abaza Mehmed Paa, EF Tarih Dergisi, 22 (1967), 131-142. 59 Peev, II, 419-422; Fezleke, II, 141 vd.; Nama, III, 77-102; Uzunarl, III/1,; Muffassal,

IV, 1869-1884. 60 61 Peev, II, 425; ayrca bkz. yukardaki kaynaklar. Bkz. Ycel, Yaar, Osmanl Devlet Tekiltna Dair Kaynaklar: Kitb- Mstetb, Kitbu

Meslihil-Mslimn ve Menfiil-Mminn, Hrzl-Mlk, Ankara 1988.

1328

62 1939). 63 64 65

Koi Bey rislesinin eitli basklar vardr. Burada A. K. Akst neri kullanld (stanbul

Fezleke, II, s. 167; Nama, III, 236. Howard, The Ottoman Tmar System., s. 193 vd. Fezleke, II, 145-155. IV. Murad Revan Seferinden nce Bursaya giderken hakknda

ikayetler bulunan znik kadsn idam ettirmi, bu durum zerine Valide Ksem Sultandan gen padiahn bu gibi meselelerde daha dikkatli hareket etmesini rica eden eyhlislm Ahizde Hseyin Efendi, padiah tahttan indirmek iin tertip iine girdii phesiyle nce srgne yollanm ama daha yoldayken geri evrilerek idam edilmitir. Dnemin nl airi Nef de Bayram Paay hicvetmesi zerine bodurulmutur. 66 vd. 67 1948. 68 Dnemi iin bkz. Fezleke, II, 220-329; Nama, III, 428 vd., IV, 4-292; Mehmed Halife, ss. Peev, II, 441 vd.; Fezleke, II, 192-202; Uzunarl, III/1, 199-206; Mufassal, IV, 1935Peev, II, 430-441; Fezleke, II, 164-176; Uzunarl, III/1, 194-198; Mufassal, IV, 1921

18-23; Uzunarl, III/1, 207-239; Mufassal, IV, ss. 1952-1999; Kronoloji, III, 387-411; lgrel, brahim Devri, Douundan Gnmze, X, 491-507. 69 Uzunarl, III/1, s. 210. Bu saym Osmanl kronikleri tahrir-i vilyet olarak haber verir:

Vezirizam (.) bis-i ihtill olan ahvli ref def ile takayyd idb tashih-i sikkeden sonra memlik-i mahruse hanelerini tahrire muharrirler gndermi idi. Fezleke, II, 225; Nama, IV, s. 18 vd. Esasen 1620lerden beri bu tarz saymlara rastlanr, ama 1642-43 yllarnda youn bir tahrir faaliyetinin sonucu olan belgeler arivlerde bulunmaktadr. Bkz. O. zel, Avrz ve Cizye Tahrirleri. 70 71 vd;. 72 Fezleke, II, 310-325; Nama, IV, 239 vd. Devlet adamlarndan samur ve krk talebi her iki Mesel bkz. Mehmed Halife, 18-19. Girit seferinin balang safhas iin bkz. Uzunarl, III/1, 216-222; Mufassal, IV, 1962

eserde de bu isyandan sonra ele alnmtr. 73 Dnemi iin bkz. Silahdar Fndkll Mehmed Aa, Silahdar Tarihi, stanbul 1928, 2 cilt

(burada ele alnan ve bir Paann vezaretiyle balayan ve Viyana ncesi dneme kadarki olaylar 1. cilttedir; Fezleke, Ktip elebinin de katld mal konulardaki meveret, bir Paann sadrazamla getirilmesi ve 1065 yl olaylaryla, Nama tarihi ise 1070 ylnda Seydi Ahmed Paann Erdel Zaferi ile

1329

biter. Ayrca bkz. Mehmed Halife, s. 23 vd.; Uzunarl, III/1, 240-496; Mufassal, IV, ss. 2000-2201; Kronoloji, III, 412 vd. Bu dnemler iin Evliya elebinin Seyahatnmesi sosyal, kltrel tarih asndan olduu kadar siyas tarih bakmndan da nemli bir kaynaktr). 74 Nama, IV, 357; Uzunarl, III/1, 242-243; lgrel, IV. Mehmed, Douundan

Gnmze. XI, ss. 20-23. 75 76 77 Fezleke, II, 343-349.; Nama, IV, 405 vd. Fezleke, II, 373; Mehmed Halife, 27-28; Nama, V, 97 vd.; Uzunarl, III/1, 250-252. Aalarn hakimiyeti iin bkz. Mufassal, IV, 2008-2038. Ktip elebi (Fezleke, II, 309;

Nama, IV, 235) ve onu tekrarlayan Nama, bu dnemde kadnlarn umr- saltanata mdahalelerinin olumsuz rol oynad kanaatini ifade ederler. Aslnda slm siyset nme literatrnde yer alan bu grler, Hasan Kf, Koi vb. Osmanl nasihat yazarlarnca da tekrarlanmtr. 78 Tarhuncunun vezaret dnemi ve icraat iin bkz. Mehmed Halife, 29-34 (burada Tarhuncu

btesi de yer alr); Nama, V, 213-296; Uzunarl, III/1, 260-266;. 79 80 81 Mehmed Halife, ss. 34-36; Silahdar, I, ss. 2-19. Nama, VI, 139-160; Uzunarl, III/1, 290-293; lgrel, IV. Mehmed, 32-33. Meydan aalar olarak hret bulan bu kiilerin her biri etrafna ellier altmar erazil ve

sfeha cem idb, katlettikleri kiilerin mallarna el koydular ve devlet umuruna karr oldular ve 70 gn stanbula hkmettiler. Zorbalarn katli iin bkz. Nama, VI, 162-170. 82 Mehmed Halife, 44 vd; Nama, VI, ss. 208-212; Silahdar, I, 57, (muhaliflerini temizlemesi,

62 vd.); Uzunarl, III/1, 367-375; Mufassal, IV, 2064-2097. 83 84 Sipahi isyan ve bastrlmas iin bkz. Nama, VI, 239-246. Silahdar, I, 68 vd.; Nama, VI, 264-306 (Bozcaadann istirdad, 276 vd, Limninin geri

alnmas iin asker gnderilmesi 288, fethi 304-306); Uzunarl, III/1, 375-382. Bu arada, mddet-i devr-i slm tamam olmaa az kalmdr. Velvele-i din-i sev tekrar lem-gir olacakdr. vs. diyerek Eflk ve Budan voyvodalarn isyana tevik eden Patrik aslarak ldrlmtr (Nama, VI, 252). 85 Silahdar, I, 119-130; Nama, VI, 317-319, 321 vd., 329-348; lgrel, IV. Mehmed,

Douundan Gnmze., XI, 44-45. 86 87 Mufassal, IV, 2088-2089. Nama, VI, 328 vd, 369 vd.; Uzunarl, III/1, 386-394.

1330

88

Bu srada Antalyada Krbey Mustafa Paa ve Msrda Kahirede egemenlik kurma

hayaliyle harekete geen Cerce Beyi erkes Mehmed Beyin isyanlar da asi nderlerin idamyla sonuland (Mufassal, IV, 2096-2097). 89 Bkz. A. Y. Ocak, XVII. Yzylda Osmanl mparatorluunda Dinde Tasfiye (Pritanizm)

Teebbslerine Bir Bak: Kadzdeliler Hareketi, Trk Kltr Aratrmalar (F. K. Timurta Hatra Says), XVII-XXI (1979-83), ss. 208-225; M. Zilfi, Kadzdeliler: Onyedinci Yzyl stanbulunda Dinde hya Hareketleri, ev. M. Hulusi Lekesiz, Trkiye Gnl, 58 (1999), ss. 65-79; Bu olay ve tartma konular hakknda bkz. Ktip elebi, Mizanl-hakk f htiyril-ehakk, stanbul 1306; Nama, V, 53-59, 264-269; VI, 218-230. 90 M. Kuntun da iaret ettii zere (Siyasal Tarih, Trkiye Tarihi-Osmanl Devleti (1600-

1908), III, s. 25-27) Osmanl Devletinin iinde bulunduu zor durum hakkndaki meveret meclisi vesilesiyle yazd Dsturl-amel li-slahil-halel adl risalede Ktip elebi, bozukluu dzeltmenin bir yolunun halk boyun edirir bir shibs-seyfin (s. 136) ynetimi stlenmesi olduunu belirtmi ve bir anlamda -farknda olmadan- Kprl Mehmed Paay tarif etmiti. 91 92 93 94 Silahdar, I, 257-279; Uzunarl, III/1, 402 vd., Mufassal, IV, 2111-2118. Silahdar, I, 361-368; Mufassal, IV, 2119-2121. Silahdar, I, 517 vd.; Mufassal, IV, 2106-2111; Uzunarl, III/1, 414 vd. IV. Mehmedin Lehistan seferleri ve antlamalar iin bkz. Silahdar, I, 567-670; Uzunarl,

III/1, 422-425; Mufassal, IV, 2121-2131. 95 ehrin Seferi ve Bahesaray Antlamas iin bkz. Mufassal, IV, 2132-2139.

Abou el-Haj, Rifaat, Formation of the Modern State-The Ottoman Empire Sixteenth to Eighteenth Centuries, New York, 1991 (Trkesi: Modern Devletin Doas, ev. O. zel-C. ahin, mge Yay, Ankara 2000). Afyoncu, Erhan, Osmanl Devlet Tekiltnda Defterhane-i Amire (XVI-XVIII. Yzyllar), Marmara niv. Sosyal Bilimler Enstits, Yaynlanmam Doktora tezi, stanbul, 1997. Afyoncu, Erhan, Sorularla Osmanl mparatorluu, stanbul 2001. Agoston, Gabor, Ottoman Artillery and European Military Technology in the Fifteenth and Seventeenth Centuries, Acta Orientalia Academiae Scientiarum Hung., XLVII (1-2), 1994, ss. 15-48. Akda, Mustafa, Trk Halknn Dirlik ve Dzenlik Kavgas-Celal syanlar, Ankara 1975.

1331

Akgndz, Ahmet, slm Hukukunda Klelik-Criyelik Messesesi ve Osmanlda Harem, stanbul 1995. Akman, Mehmet, Osmanl Devletinde Karde Katli, stanbul 1997. Aksan, Virginia H., Locating the Ottomans among Early Modern Empires, Journal of Early Modern History, III/2 (1999), ss. 103-134. Alderson, A. D., Osmanl Hanedannn Yaps, ev. . Severcan, stanbul 1998. Altunda, ., Osman II, A, IX, 443-448. Andreasyan, H. D., Abaza Mehmed Paa, EF Tarih Dergisi, 22 (1967), 131-142. Artan, T., From Charismatic Leadership to Collective Rule: Introducing Materials on the Wealth and Power of Ottoman Princesses in the Eighteenth Century, Dn ve Bugnyle Toplum ve Ekonomi, 4 (1993), 53-94. Barkey, K., Ekyalar ve Devlet-Osmanl Tarz Devlet Merkezilemesi, ev. Z. Altok, stanbul 1999. Baysun, M. C., Murad IV, A, VIII, 625-647. Baysun, M. C., Ksem Sultan, A, VI, 915-923. Cezar Mustafa ve dierleri (haz.), Mufassal Osmanl Tarihi, III-IV, stanbul 1959-1960. Cezar, M., Osmanl Tarihinde Levendler, stanbul 1965. Danimend, . H., zahl Osmanl Tarihi Kronolojisi, c. III, stanbul, 1972. Danimend, . H., Osmanl Devlet Erkn, stanbul 1971. Darling, Linda T., Revenue-Raising and Legitimacy-Tax-Collection and Finance Administration in the Ottoman Empire, 1560-1660, Leiden, 1996. Darling, L. T., Ottoman Fiscal Administration: Decline or Adaptation?, The Journal of European Economic History, 26/1 (1997), ss. 157-179. Eldem, Edhem, 18. Yzyl ve Deiim, Cogito, Osmanllar zel Says, say 19, Yaz 1999, ss. 188-199. Emecen, F., Kurulutan Kk Kaynarcaya, Osmanl Devleti ve Medeniyeti Tarihi, ed. E. hsanolu, c. I, stanbul 1994, ss. 44-54.

1332

Faroqhi, S., Crisis and Change, An Economic and Social History of the Ottoman Empire, ed. H. nalck-D. Quateret, Cambridge, tarih, ss. ???. Faroqhi, S., Men of Modest Substance-House Owners and House Property in SeventeenthCentury Ankara and Kayseri, Cambridge, 1987. Finkel, C., The Administration of Warfare: The Ottoman Military Campaign in Hungary, 15931606, Wien 1988. Fleischer, C., Tarihi Mustafa l-Bir Osmanl Brokrat ve Aydn, ev. Ayla Orta, stanbul, 1996. Gibb, H. A. R. -H. Bowen, Islamic Society and the West, I/1, London, 1950. Gkbilgin, M. T., Mehmed III, A, VII, ss. 535-547. Gkbilgin, M. T., Kprller, A, VI, 892-908. Grant, Jonathan, Rethinking the Ottoman Decline: Military Technology Diffusion in the Ottoman Empire, Fifteenth to Eighteenth Centuries, Journal of World History, c. 10, say 1, 1999, ss. 179-201. Griswold, W. J., The Great Anatolian Rebellion, 1000-1021/1591-1611, Berlin 1983 (Trkesi: Anadoluda Byk syan, 1591-1611, ev. . Tansel, stanbul 2000). Hathaway, Jane, Problems of Periodization in Ottoman History: The Fifteenth through the Eighteenth Centuries, The Turkish Studies Association Bulletin, 20/2 (1996), ss. 25-31. Hodgson, M. G. S., The Venture of Islam-Conscience and History in a World Civilization, III-The Gunpowder Empires and Modern Times, Chicago-London, 1972. Howard, D. The Ottoman Tmar System and Its Transformation, 1563-1656, Indiana University, Baslmam Doktora Tezi, 1987. Itzkowitz, N., Eighteenth Century Ottoman Realities, Studia Islamica, XVI (1962), ss. 73-94. brahim Peev, Tarih-i Peev, stanbul 1283 (tpkbasm, haz. F. . Derin-V. abuk, stanbul 1980), 2 cilt. lgrel, M., nc Mehmed, Douundan Gnmze Byk slm Tarihi, a yaynlar, stanbul 1989, X, ss. 404-416; Birinci Ahmed, X, ss. 419-430; kinci Osman, X, ss. 433-440; Drdnc Murad, X, ss. 449-488; IV. Mehmed, XI, ss. 19-78. lgrel, Mcteba, Ahmed I, TDV slam Ansiklopedisi, II, 30-33.

1333

nalck, H., The Heyday and Decline of the Ottoman Empire, The Cambridge History of Islam, I, Cambridge, 1970, ss. 324-353. nalck, H., Adletnmeler, Belgeler, II/3-4, Ankara, 1967, ss. 49-142 (yeni basm: H. nalck, Osmanlda Devlet, Hukuk, Adlet, stanbul 2000, ss. 75-190). nalck, H., Military and Fiscal Transformation in the Ottoman Empire, 1600-1700, Archivum Ottomanicum, VI (1980), ss. 283-337. pirli, M., Hasan Kf el-Akhisar ve Devlet Dzenine Ait Eseri Usll-hikem f Nizmil-lem, EF TD, 10-11, 1979-80, 239-278. Ktip elebi, Dsturl-amel li-slahil-halel, stanbul 1280 (Ayn Alinin risaleleriyle; tpkbasm: M. T. Gkbilgin nszyle, stanbul 1979). Ktip elebi, Fezleke, stanbul, 1268-67, 2 cilt. Ktip elebi, Mizanl-hakk f ihtiyarl-ehakk, stanbul 1306 (O. . Gkyay tarafndan sadeletirilerek Tercman 1001 Temel Eser Serisinden de yaynlanmtr). Keyder, . -H. slamolu, Osmanl Tarihi Nasl Yazlmal? Bir neri, Toplum ve Bilim, I, Bahar 1977, ss. 49-80. Koi Be, Koi Bey Rislesi, yay. A. K. Akst, stanbul 1939. Kunt, M., Siyasal Tarih, Trkiye-Tarihi-Osmanl Devleti (1600-1800), c. III, ed. S. Akin, stanbul 1988, ss. 11-32. Kunt, M., Sancaktan Eyalete, stanbul, 1978. Kurat, A. N. The Reign of Mehmed IV, 1648-1687, A History of the Ottoman Empire to 1703, ed. M. A. Cook, Cambridge 1976. Ktkolu, M., Osmanl-ngiliz ktisad Mnasebetleri, I, Ankara 1975. Lewis, B., Osmanl mparatorluunun nhitat zerine Baz Dnceler, ev. Salih Tu, slam Tetkikleri Enstits Dergisi, III/1-2 (1960), ss. 161-178. Mantran, R., (haz.), Osmanl mparatorluu Tarihi, I, ev. S. Tanilli, stanbul 1991. Mantran, R., Ahmed I, EI2, I, 267-268. McGowan, B., Economic Life in Ottoman Europe, 1600-1800, Cambridge, 1981.

1334

Mehmed Halife, Trih-i Glman, A. Refikin mukaddimesiyle, stanbul 1340/1924. Mustafa Nama Efendi, Tarih-i Nama, stanbul 1280, 6 cilt. Ocak. A. Y., XVII. Yzylda Osmanl mparatorluunda Dinde Tasfiye (Pritanizm) Teebbslerine Bir Bak: Kadzdeliler Hareketi, Trk Kltr Aratrmalar (F. K. Timurta Hatra Says), XVII-XXI (1979-83), ss. 208-225. Orhonlu, C., Kuyucu Murad Paa, A, c., ss. z, Mehmet, Osmanlda zlme ve Geleneki Yorumcular, Dergah Yaynlar, stanbul, 1997. zel, O. Avrz ve Cizye Defterleri, Osmanl Devletinde Bilgi ve statistik, der. H. nalck-. Pamuk, Ankara 2000, 35-50. zel, Oktay, The Limits of the Almighty: Mehmed IIs Land Reform revisited, Journal of the Economic and Social History of the Orient, 42/2 (1999), ss. 226-246. Parry, V. J., The Successors of Sulaiman, 1566-1617 ve The Period of Murad IV, 1617-1648, A History of the Ottoman Empire to 1703, ed. M. A. Cook, Cambridge 1976. Peirce, L., Harem-i Hmayun-Osmanl mparatorluunda Hkmranlk ve Kadnlar, ev. A. Berktay, stanbul 1996. Sanvory, M. N., Safev ran, slm Tarihi Kltr ve Medeniyeti, ksmn evirisi, Mehmet Maksudolu, ed. P. M. Holt-A. K. S. Lambton-B. Lewis, stanbul 1988, c. I, ss. 399-428. Selnik Mustafa Efendi, Tarih-i Selnik (1003-1008/1595-1600), haz. M. pirli, stanbul, 1989. Sertolu, M., T Tarihi, Belleten, 43/XI, 1947, 489-514. Shaw, Stanford, Osmanl mparatorluu ve Modern Trkiye, I, ev. M. Harmanc, stanbul 1982. Silahdar Fndkll Mehmed Aa, Silahdar Tarihi, stanbul 1928, c. I. Skilliter, S., William Harborne: lk ngiliz Elisi, 1583-1588, Trk-ngiliz likileri 1583-1984 (400. Yldnm), Ankara 1985, ss. 21-31. Solakzade, Trih-i Solakzade, stanbul 1297. Tezcan, Baki, II. Osman rneinde lerlemeci Tarih ve Osmanl Tarih Yazcl, Osmanl, VII, Ankara 2000, ss. 658-668.

1335

Tezcan, Baki, Tarih ile Tarih Yazm likisi Ekseninden T Tarihi Metinleri zerinde Bir Deneme, Uluslararas Kuruluunun 700. Yl Dnmnde Btn Ynleriyle Osmanl Devleti Kongresi (7-9 Nisan 1999), Konya 2000, ss. 663-675. Uluay, ., Harem, Ankara 1985. Uzunarl, . H., Osmanl Tarihi, III/1, 3. Basm, Ankara 1983. Ycel, Yaar, Osmanl Devlet Tekiltna Dair Kaynaklar: Kitb- Mstetb, Kitbu MeslihilMslimn ve Menfiil-Mminn, Hrzl-Mlk, Ankara 1988. Zilfi, M., Kadzdeliler: Onyedinci Yzyl stanbulunda Dinde Tasfiye Hareketleri, ev. M. Hulusi Lekesiz, Trkiye Gnl, 58, Osmanllar zel Says, ss. 65-79.

1336

Zitvatoruk (1606) ve Vasvar (1664) Anlamalar Arasnda Orta Avrupa'da Osmanl Siyaseti / Do. Dr. Petr tCpnek [s.730-737]
ek Bilimler Akademisi / ek Cumhuriyeti Osmanl mparatorluu tarihi, en azndan 1960lara kadar, daha ok siyasal alandaki olaylarn anlatld bir tarih idi. Bu, imparatorluun Avrupa lkeleri ile ilikileri iin ok daha belirgindir. Osmanlnn 16. ve 17. yzyllarda Avrupaya doru genilemesi bu dorultudaki aratrmalar iin ok sayda malzeme sunmaktadr. Her ulusal historiyografi kendi zgnl ierisinde metodolojinin izin verdii lde kendi jeopolitik yaklamn izlemitir. Tabii ki burada Mars ve Clionun almalarnn da en nde gelen konulardan birisi, Habsburg ve Osmanl imparatorluklar arasndaki ilikilerdi. Onlarn almalar yalnzca Osmanl almalarnn en byk baarlarndan birisini dourmakla kalmad,1 onlar ayn zamanda o zamanki Avrupa kamuoyunun nemli bir blm tarafndan da nde gelen, hatta can alc kiiler olarak anlaldlar. Bu kltr ve barbarlk arasndaki ok nemli atma, hmanist ve barok Avrupa iin bin yl nce Roma mparatorluunun yklmas ile paralellik arzeden bir medeniyetler atmasn ortaya koydu. Bu durum bizi doal olarak sava zamanlarndaki olaylarn bar dnemlerinden daha ok ilgi ektii sonucuna gtrr. Bar zamanlar genellikle Osmanl tarafndan sava hazrlklarnn yapld dnem ya da savalar arasndaki fasla, Hristiyanlar tarafndan da daha ok korku dnemi olarak kabul edilmitir. Tartmasz, karlkl ilikilerdeki byle bir anlayn yansmalar farkl amalar iin bile olsa savan tek devamllk unsuru olduu 19. yzyl tarih anlatmnda rahatlkla grlebilir. Ne var ki bu bak as gerein ok kolay bir ekilde youn ilgi ve ilgisizlik arasnda kutuplamasn da beraberinde getirir; bu durum da, bizi, gnmzdeki yaynclarn almalarn ak atma zamanlar ve nemli olaylarla ilgili olarak younlatrmalar sonucuna gtrr.2 Balktan da anlalabilecei gibi, bu makalenin odakland temel nokta yalnzca allmn dnda (istatistiki bir bak asndan) uzun sren bir bar dnemidir. Yine de bu dnem boyunca iki taraf arasnda byk atmalarn yolunu aabilecek bir ok antlamazlk meydana gelmitir. Bu yzden, Osmanl mparatorluu gereinin, Habsburglarn ve Avrupadaki dier rakiplerinin siyasi hesaplarnda tamamen yok sayldn dnmek hata olacaktr. Ksacas, ne Viyanal politikaclarn ufuklar yalnzca sveli taburlarla doluydu ne de Osmanllarn siyasi ama ve aralar yenierilerin disiplin altna alnmas ile snrlandrlmt. Bu makalede hepsini ille de cevaplayamayacam baz sorulara deinmek istiyorum. Umarm ileriki aratrmalar, Osmanlnn blgedeki varlnn srd dnemler boyunca Dou ve Orta Avrupadaki durumu daha iyi anlamamz salayacak bu sorular cevaplamakta bize yardmc olacaktr. Bar antlamasnn ilk ekli 11 Kasmda Zitvatorukta imzaland zaman, bu antlama, uyumazlk halindeki her iki taraf iin de ok uzun ve ok yorucu hale gelmi bir atmay sona

1337

erdiriyordu.3 O sralarda Macaristann banda bulunan Aridk Matthias, ilk balarda kardeini antlamann maddelerinin o anda elde edebilecekleri en iyi artlar kapsadna ikna etmekte zorlanmt. Yine de sonunda Rudolph ikna edilmi ve (Bohemyada bulunan) Elbedeki Brandeis kalesinde 9 Aralk 1606da Padiaha bykelisi olarak atayaca Hans Christoph von Teufelin talimatname ve itimatnamesini imzalamt.4 Ne var ki greceli olarak ksa bir zaman sonra metnin Osmanlca ve Macarca asllar arasnda (Latinceye evrilerek) hi de nemsiz olmayan baz farkllklarn bulunduu anlalmt.5 Antlamann tahrif edilmi bir kopyasnn daha nce Budada sonra da stanbulda divanda yapld sylenir. Bu karm, dolayl olarak ve bazen de dorudan, Osmanllarn iinde bulunduklar zor durumdan kurtulmak iin baka yol bulamadklar, ikili ilikilerini zor da olsa srdrmek istedikleri iddiasn beraberinde getirmitir.6 Bu nedenle ou zaman antlama zellikle iki imparatorluk arasndaki hukuki ilikilerde yeni bir balang olarak grlmtr.7 Metnin ve grmeler srasndaki formalitelerin 16. yzyla zg benzerlerinden farkl olduu aktr. Roma mparatoru resmi olarak yle yle adlandrlacak,8 vergi, sava tazminat olarak sadece bir defa denecek ve benzerleri Bununla birlikte bunu Osmanl azametinin dnn, ya da baka bir ifadeyle, Osmanlnn gerileyiinin bir belirtisi, hatta ispat olarak grmek tamamen yanl grnmektedir.9 Tam tersine Osmanlnn sava gibi meydan okumalara iki ve hatta (cellleri de hesaba katarsak) cephede kar durabilmesi ok artcdr. Osmanl tarafnn siyasetileri korkaklktan ziyade muhtemelen Habsburglarn askeri bakmdan kendilerinden daha stn olduunu sandklarndan dolay bir dereceye kadar diplomatik esneklik gstermekteydiler. stelik, saray dilinde mesela mparatorun nvan pek de yerlemi gzkmemektedir. Yllarca sonra bile, mparatorun bykelilerine eli-i sr yerine eli-i kral- neme veya hatta kral- be denildiini grebiliriz.10 Konunun bir de teki tarafna gz atmak bize soruna ynelik ok nemli bir bak as salayacaktr. Uyumazln Avusturya taraf, Osmanldan daha az olmayan -hatta daha kt bile olabilir- zorluklar yanstmaktadr. Her ne kadar Avusturya hep uyumazln esas galibi olarak sunulmusa da, gerek ok daha karmaktr. Ertesi yl Rudolf, kendisi antlamayla ilgili olarak einen schandtlichen friden, den er [Matthias-P. .] den rebellen und Turckhen alles nachgeben demitir.11 Dahas, Matthiasn ok pahal ve hi meyvesi olmayan bir sava bitirmeye karar vermesi daha sonra sadrazam olan Kuyucu Murad Paa komutasndaki Osmanl ordularnn 1606da Macaristandaki varlyla kesinlikle daha da bir pekimiti. Transilvanyadaki sorunlar ve dklklerdeki isyanlar anlatmaya bile gerek yok. Matthias, kendilerinin sava alanlarndaki zorluklarndan da mali durumdan da byk kardeine gre daha haberdard.12 Gerekten de o zaman iin Macar tahtnda Habsburglarn varlnn devam ok byk nem arzetmekteydi. Zaten, antlamann kendi metni bile, gerek Avusturya gerek Osmanl versiyonu olsun, kendi artlarn kabul ettirenlerin yalnzca Habsburglar olduu sonucuna ulamak iin ok az materyal sunar.13

1338

Tam tersine, Gustav Bayerlenin antlamann her iki versiyonunun da sava sona erdirmek ve ileri grmeler iin daha uygun bir ortam oluturmak iin, bile bile hazrland eklindeki hipotezi ok daha anlaml grnmektedir.14 Yukarda da iaret edildii gibi, bu noktada ibirlii yapabilmek adna bar her iki taraf iin de ok gerekli idi. Antlamann metnindeki bazen aldatmaya kadar gidebilen farkllklar tabii ki antlamayla ulalmas hedeflenen gayelerdeki karlkl beklentilere uygun olarak nemli uyumazlklar sergiler. Dier yandan, grmeler zamanla karlkl fikir uyumazlklarn giderecek byk bir iradenin olutuuna iaret etmektedir. Her ne kadar fikir ayrlklar ileride her iki taraf asndan da karlkl aknlar ve yamac gler olarak ifade edilecek de olsa, bu daha ok rakibi siyasi bir zme ynlendirecek byklkte bask kurmay hedeflemekteydi. Elbette ki bu, dnem boyunca ciddi bir krizin yaanmad anlamna gelmemektedir. Ancak, her ne kadar zaman zaman baz tehlikelerle karlalmsa da bu model bir ka on yl, en azndan 1660larn balarna kadar srecekti. Zitvatoruk ve Viyana antlamalarnn artlarndan kaynaklanan yukarda ifade edilen honutsuzluk (ikincisi 23 Haziran 1606da birincisinin bir n art olarak Bocskay ile karara balanmt),15 mparatoru sadece Osmanllara kar deil, gen kardei Matthiasa kar da manevra kaabiliyeti kazanabilmek iin ynetimde siyasi inisiyatif almaya ynlendirdi. Ne var ki bu konudaki abalar boa gitti ve 25 Haziran 1608de Rudolf, Macaristan, Avusturya ve Moravyadaki kral naibliinden Matthias lehine feragat etmeye zorland. Macar eyaletlerini Matthiasla ittifaka sokan sebep, Mathias ve bu eyaletlerlerin yneticilerinin karlarnn kesiiyor olmas idi. Onlarn karlar da imparatorlukta Osmanllarla imzalanan antlamann teyid edilmesindeki kararszlklar ya da onaylama srecinin hala devam etmesi yznden yakn grlen yeni bir savatan baka bir ey deildi. Matthiasn Macaristanda tahta ve Habsburg Meclisinin bana (26 Nisan 1606dan beri) gelmesi ile beraber, gerekli g Macar siyasi hayatnnn gereklerini ok iyi bilen birisinin eline gemi oluyordu. O ve onun ba danman Kardinal Klesl genel bir uzlamaya ulaabilmek iin kendi siyasi emellerini (Macaristan Habsburg idaresi altna almaya ve altnda tutmaya yarayacak olan kar Reformasyon gibi) bir sre iin erteleyebilirlerdi.16 Antlamann sorunu genellikle Zitvatorukta her iki taraf tarafndan da ayr ayr imzalanan ve tasdik edilen metinlerle snrlandrlmtr. Maalesef bu, bir ok nemli sorunun da gzden kamasna sebep olmaktadr. Antlamann ilk hali ve Osmanl tarafndan tasdik edilen hali arasndaki dorudan balant Avusturya tarafnda da olduu gibi elbette ki srecin ilemesi ile ilgilidir. Ne var ki Padiah doal olarak antlamann ilk halini teyid etmeyecekti. ncelikle byle bir antlama cahdnmeye evrilmek durumundayd, dier bir ifade ile bar, dileyenlere tek tarafl olarak bahedilmeliydi. Bu deiim antlamann en azndan baz blmlerinin, orijinal Osmanlca metinleri ile karlatrldnda bile arptlmasn sonu verdi. Baz zamanlar cahdnmenin maddeleri bozularak deitirildi.17 Burada yeniden Osmanllarn Roma mparatorunu Padiahla eit tutarak deitirme gibi bir sorunlarnn olmadna ahit olmaktayz. Divanda grlen metnin geliimi Osmanllarn karlar bakmndan metnin aydnlatlmasn beraberinde getiren gerekli bir sreci yanstr.

1339

Yalnzca Zitvatorukun yorumlanmas iin deil, daha da nemlisi Osmanlnn Bat siyasetinin yapmndaki btncl anlay iin o dnemdeki bir ilgin sorun da, Ali Paann grmeler iin gerekten ne yaptyd. Buda beylerbeyinin, Sarayn Habsburglara ynelik d ilikilerinde genellikle geni alanlara yaylan yetkilere sahip olduu ara sra vurgulanr.18 Bu, onlarn ok nemli olan bir ok sorunda, kendi balarna karar verdikleri baz durumlarda doru olabilir. Ancak, Zitvatoruk rneinde Ali Paann arkasnda Murat Paann bulunduunu gz nnde bulundurmamz gerekir. Yani, burada Ali Paann Buda beylerbeyi olarak otoritesinin Osmanllar ve Habsburglarn arasndaki ilikilerde ok da geni olmad grlyor. Dier bir ifade ile, yetkileri, st dzey bir hkmetin glgesinde bu antlamann amacna uygun olarak snrlandrlmt. u bir gerekti ki, antlamann ieriindeki uyumazlklar Via Traiana (orta kol) ve Viyana ve Buda arasndaki yerler zerine youn bir diplomasi trafiini de beraberinde getirdi. 1608de Habsburgun stanbul elileri antlamann yukarda bahsedilen versiyonu ile dnmek zorunda kaldlar. Antlamada Osmanllar ve Habsburglar arasnda imzalanan ilk versiyondaki uyumazlklar giderilememi, hatta daha da derinletirilmiti. Osmanllar tarafndan baz dzeltmeler yaplmsa da Andrea Negroninin bykelileri ne 1610da ne de 1612de amirlerinin kzgnlklarn yattrabilmilerdi.19 Yine de yukarda anlatlan antlama metninin grmelerinde ifade edildii kadar ile iki lke arasndaki ilikiler durumun karmakln tam olarak anlatamaz. Transilvanyann (ve Valesyann) nceki savataki rol, kendi davranlar zerindeki kontroln Osmanllar ve Habsburglarn her ikisinin de Macaristandaki durumlar asndan ne kadar nemli olduunu bir kez daha gsterdi.20 Transilvanya Prensi Bocskay Istvnn beklenmedik lm (19 Aralk 1606) sadece Rudolphun, bykelisini 1607 banda gndermeme kararna katkda bulunmakla kalmad, ayn zamanda Transilvanyann blgedeki kilit roln de bir kez daha vurgulam oldu. Hi phe yok ki, bu durum ayn zamanda halefleri hakkndaki tartmalar da ateledi. yle ki Rkoczy Zsigmond bir sre iin Sarayn destekledii Hommonay Gyrgya kar bile hak iddia etmeyi baard.21 Yalnz sadece bir yl sonra (1608) durum ok farklyd ve Saray, Transilvanya Prensliine Bthory Gboru getirdi.22 Osmanl mparatorluuna bal dier prensliklerden farkl olarak Transilvanyada btn glerin karlar kesimekteydi. Tabii ki bunlar arasnda en nde olanlar Osmanllar ve Habsburglard. Transilvanyann Macar Krallna kar eski anayasal ilikileri yalnzca Transilvanyada Habsburglarn Macar krall iin hak iddia etmeleri sonucunu vermekle kalmad; bunun yannda Tansilvanyann her iki tarafndan gelen aileler arasnda ahsi ilikilerin gelimesi sonucunu da dourdu. Dahas bir ok ailevi iliki nihai aamada Kutsal Roma mparatorluuna (rnein Bethlen Gbor) veya Polonyaya (Rkoczys veya Bthorys gibi) uzanyordu. Tabii ki yalnzca ailevi ilikiler deildi sahnedekiler. Yenilenmi bir kilise fikri Transilvanya ilerinde de kendisini gsterdi; bylelikle Rnesans Avrupasnn dini fikir ayrlklar periferide de etkisini gstermeye balam oldu.23 Yeterince ironik olarak yukarda izah edilen sebeplerden dolay ok snrl bamszla sahip olan Orta Avrupa prensliklerinde 17. yzyl siyasi olaylarnda daha sonra bir ok olayn da patlamasna

1340

sebep olacak nveler grmek mmkndr. leride de greceimiz gibi, bunlar iki g (Osmanl ve Habsburg) arasndaki ilikileri dier btn faktrlerden ok daha fazla etkilemitir. Bunu gz nnde bulundurduumuz zaman vergi taahhd ile birlikte Zitvatoruk Antlamasnn en nemli deiikliklerinden birisi phesiz Transilvanyann tamamen Osmanllara braklmasyd. 1612deki ikinci bykelisi vastas ile Negroniye Transilvanya prensinin kime kar sorumlu olaca meselesinin artk tartlmaz olduu ok ak bir ekilde belirtilmiti. Bu ak ifadeye, Transilvanyann, banda ynetici olarak bir beylerbeyinin bulunaca kendi bana ayr bir eyalete dntrlebilecei tehdidi de elik etmiti.24 Mteakiben yeni bir prens deiiklii yaand. Bethlen Gbor, Bthory Gborin yerine prens oldu (1613). Her ne kadar Avusturyann stanbuldaki temsilcisi Michael Starzer, Bthoryden kurtulmak iin Trklerin desteini almaya alyor idiyse de, Bethlenin tahta geii srasndaki artlar erevesinde bu yeni atama Viyana tarafndan hi de ho karlanmad. Transilvanyann Macaristanla balarnn yava yava kaybolduunun anlald Dou snrndaki sorunlar, Matthias ve Klesli zellikle Negroninin ikinci elisinin baarszl sonrasnda Osmanllarla yeni bir sava dnmeye itti. Bethlen tarafndan gerekletirilen admlar da bu fikri destekleyebilirdi. Bethlen 1614 ylnda, bir nceki savata Osmanllar tarafndan kaybedilmi olan Transilvanyann stratejik adan iki nemli blgesi Jen ve Lippay ald; Jen Osmanllara verildi. Bu arada Viyanada Macaristanda Osmanllarla yeni bir sava fikri gelitirilmekte idi. Kardinal Klesl, Matthiasa yazlm (12 Temmuz 1612 tarihli) bir memorandumda Macaristann daha da ilerleyebilmesi asndan Transilvanyadaki baarnn gerekliliini belirtmiti.25 Daha ak bir ifade ile Macaristann tamamn kaplayacak bir kar reform fikri iin Transilvanyann ciddi olarak ele alnmas kanlmazd. Nitekim 1613 ylnda Regensburgda Reichstaga balanm mitler boa kmt; ayn ekilde Linzde de Habsburgun parlamento yelerine duyulan umutlar da boa kmt.26 Geriye yalnzca Trklerle yeni bir grme kalmt. O dnemde Osmanlnn Bat diplomasisinin belki de en nemli hareketi Viyana Antlamasn (1615), ve daha sonra ona ek olarak imzalanan Komrnoyu grmek zere bir bykeliliin oluturulmu olmas idi. 1615den itibaren Ahmed Khya ve yardmcs ve ayn zamanda tercman Caspar Graciani ile mahiyetleri 1618de Komrno Antlamas imzalanana kadar Viyana, Prag, Pressburg ve dier yerlerdeki grmeler iin ok uzun zaman ayrdlar.27 Sadece o yllarda imzalanan antlamalar on iki yl nce Zsitva ehrinde balam olan sreci geri evirdi. Sonunda imzalanan ve daha sonraki yllarda da olgunlatrlan antlama ileriki dnemlerde her iki tarafn temsilcileri arasndaki grmelerde bir dnm noktas olarak deerlendirilecekti. Ancak, daha sonra ortaya kan dnemsel farklllarn anlalmas iin Osmanllarn temel metin olarak kabul ettikleri antlamann Padiahn onayna sunulmu antlama olduunun aklda tutulmas gerekir.28 Genellikle Otuz Yl Savalar olarak bilinen Avrupadaki siyasal stnlk mcadelesi sosyal hayatn her alanndaki karmak etkisi ile Orta Avrupann kltr ve ekonomisini darmadan etmekle

1341

kalmad, ayn zamanda Transilvanyann olduka glendirilmi durumu ile Osmanl-Habsburg ilikilerinin eski boyutuna yeni yeni biimler kazandrd. Bethlen Gboru veya I. Rkoczy Grgyi siyaseti ya da komutan olarak vebiliriz, veya onlara lanet de okuyabiliriz. Bununla birlikte unu da kesinlikle unutmamak gerekir ki, eer sava olmasayd, bu iki kiinin ve Transilvanyann nemi muhtemelen daha az ansl olan-kendilerini srkleyen olaylar karsnda sadece yar bamsz bir yap olarak Transilvanya ile gerekli dengeyi salamaya alan dier prenslerin durumuna ok benzeyecekti. Sava Transilvanyay bir ka yllna deitirmiti; nk Transilvanya bununla bir eyler sunabilecek duruma gelmiti. Tarihiler, Osmanllarn, Batda bir ok zorlukla karlatklar en zayf dnemlerinde Habsburglara niin saldrmadklar sorununu genellikle anlayamamlardr. Mslman bir ordu iin zaten bir engel oluturmas dnlemeyecek olan Habsburglarn emperyal ideolojisinin olumasna katkda bulunmu olan ilahi takdirin mdahalesini bir tarafa brakalm.29 Olaylar dzeyinde bu durumun sebebi genellikle Osmanllarn i sorunlarna, zellikle de Padiahn otoritesi ile ilgili krizlere, ranla yaplan savalara, ve Anadolu ve dier yerlerde sk sk grlen isyanlara atfedilmitir. Bir dereceye kadar bu doru olabilir, ne var ki yzyln sonundaki uzun sava rnei, bizi, mparatorluun byk tehditlerle kar karya olduu ve byle bir zamanda sava alanlarnda olduka tehlikeli yeni bir dman kazanmak istemedii dncesine gtrmektedir. Byle bir zamanda Osmanllar Orta Avrupann fethini dnm olabilirler mi? Maalesef, bu makale bu sorunlarn etraflca tartlmas iin yetersizdir. Ancak, sorunun nemli grnen bir takm ynlerine deinelim. Osmanllarn o dnemde fetih iin yeterli motivasyona sahip olmamalar dnldnde bu sorun anlamsz grnebilir. Bu fikri destekleyecek deliller, genellikle belgeler ve dier yerlerde ifade edilen Osmanllarn resmi propagandalarndan alnmtr. u da var ki, sorun bizim onlarn iddialarn yorumlarken onlara tam olarak gvenip gvenemeyeceimizdir.30 Gilles Veinsteinn da gsterdii gibi,31 fermanlardaki ifadeler, Padiahn niyetlerini yanstan net ifadeler olmaktan ziyade retorik ynleri ile yorumlanmaldr.32 Osmanllarn Orta Avrupadaki varlnn imparatorluun genileme hevesi tarafndan tayin edilmediinin mmkn olduunu kabul edecek olursak,33 Transilvanyann Osmanllarn Orta Avrupa siyasetindeki rol daha iyi anlalacaktr. Pragda 1618de kan Bohemya isyanlar, Bethlene Viyanaya kar kendi konumunu glendirme ve isyanclarla bir koalisyona girme ans verdi. Ancak, Bethlenin ihtiyac olan baka bir ey de kendi konumunun stanbula kar da istikrarl bir duruma getirilmesiydi. te bu yzden Bethlenin sava alanlarndaki durumu her zaman Bohemyadaki isyankarlarn mttefiki olma roln yanstmayabiliyordu. Her ne kadar Bethlen, stanbul ve Prag arasnda eli deiiminde arabuluculuk yapm olsa da, onun hedefi Macaristan ve Transilvanyadaki satran tahtasnn ciddi bir siyasi oyuncusu olarak Viyanann ya da Habsburglarn tasfiye edilmesinden uzakt.34 Padiah tarafndan bile yaplm olan tekliflere ramen, Osmanllar (Buda eyalet taburlar) 1633 ylnda, ancak Habsburglar Hodonin ve Moravyay evreledikleri zaman, askeri bir hareketin paras oldular.35

1342

Ancak, sonradan Bethlenin esas gayesinin mmkn olduunca II. Ferdinand kadar avantajl bir konum elde etmek iin urat aa kt. Nitekim bir yl sonra imzalanan antlama Bethlenin Yukar Macaristanda mr boyu hakimiyetini teyit etmitir.36 Dier yandan Bethlen, Saraya hara vergisi vermekten de muaf tutulmutu. Benzer bir durumu belli oranda Bethlenin lmnden sonra George I Rkoczynin 1630da prensliin bana getii zaman da grebiliriz. Seimi Saray tarafndan onaylanmayan bir prens olarak Rkoczy, Osmanl askeri gcne kar bile hak iddia etti (1636)37 ve sonunda prens olarak tannd. George I Rkoczy Otuz Yl Savalarnda Habsburglarn 1620lerdeki tartmasz stnln Fransz-sve ittifakna devretmeye balad bir dnemde iktidara geldi. Bu srele beraber Transilvanya nemli bir potansiyel mttefik roln oynamaya balad; bunun yannda Osmanl silahl kuvvetleri de oyunun bir paras haline geldi.38 Bu balamdaki en ciddi giriimlerden birisi Torstenssonnin 1645te Viyanay kuatmas ile doruk noktasna ulaan 1643-1645 yllarndaki krizdi. Byle bir zamanda Rkoczy, hem stratejik hesaplar hem de sveli kumandann Moravyadaki operasyonlarnda gittike artan bir asker sknts ekmesi yznden nemli bir rol oynamak durumundayd. Sonunda Osmanl kuvvetleri sadece Budadan deil, Bosna ve Rumeliden de Bat snrlarna doru harekete getiler; bu uyumazlk geni apl bir sava tehdidini ortaya kard. te tam da bu tehlike, mparatoru iki yl nce (1642) Sznyde imzalanm bir antlamay onaylamaya ve stanbula harararetle beklenen tam yetkili bir bykelinin atanmasna zorlad. Transilvanyal ve sveli kuvvetler arasndaki koordinasyon eksiklii, Rkoczyye vaat edilmi olan Fransz yardmnn gelmeyii, ve son olarak da Sarayn Habsburglar yerine Venediklilere sava ilan etmeyi tercih etmesi gibi birbirlerini tamamlayan bir artlar btn, Rkoczy ve III. Ferdinand arasnda Linz antlamasnn imzalanmas neticesini dourdu (1645).39 1648 yl sadece Otuz Yl Savalarnn sonu anlamna gelmiyordu; ayn zamanda hem Transilvanyada hem de stanbulda yeni hkmdarlarn baa gemesini de simgeliyordu. George II Rkoczy nceleri Padiahn himayesini kazanmay baarmt, ne var ki 1650lerde bu durum deiecektir. George II Rkoczynin svelilerle mttefik olarak Polonya taht mcadelerindeki baarszlklar (1656) Onu stanbulda istenmeyen adam yapt. Barczay kosun 1658 ylnda Rkoczynin yerine getirilmesi ve Rkoczynin 1660 ylndaki lmne ramen istikrarszlk Rkoczyler dneminin eski bir generali olan Kemny Jnosun klar yznden devam etti. Ancak Jnosun Transilvanya zerindeki emelleri daha bandan itibaren bir taraftan Kralln rahatszlklar40 bir taraftan da Jnosun Transilvanya blgesinde seiminin (1 Ocak 1661) Mehmed Kprlnn istekleriyle uyumsuzluu yznden akamete urad.41 1662nin balarnda Kemny, II. Georgeun kaderine, ribelle della Porta,42 mahkum oldu -nce yenilgiye uratld sonra da ldrld. Bundan sonra Transilvanyada yalnzca bir prens kalmt- ksa bir sre sonra (1661) seilen Michael Appfi.43

1343

Sadrazam Mehmed Kprlnn Prense olan kzgnlnn temel sebebi, Prensin d ilikilerde Sadrazamn himayesinde olmasna karlk vergilerini deme konusundaki kaytszl gibi grnmektedir.44 Rkoczynin faaliyetleri her eyden nce Orta Avrupada ulalm olan krlgan dengeyi bozulmas ynnde tehdit etti; bu daha ok Venediklilerle ok da baarl olmayan bir savatan doan bir endie idi. Bu bakmdan zellikle nemli olay nokta, Rkoczynin zayflamasnn Avusturyallara ve Macaristandaki (ve kesinlikle Hrvatistandaki) Habsburg Sarayna bal politikaclara bu frsat kullanma imkan vermesi idi.45 Kemny Jnosun seimi bunun bir sonucu gibi grnmektedir. Habsburglara bal baz asiller-Zrinyi, Batthny, Ndasdy, Frangepn-muhtemelen Kemnye olan desteklerinden vazgemek ya da kendi hedeflerine daha rahat ulaabilmek iin Kanizsa ve Pcs arasndaki gneybat Macaristan yamalamaya baladlar.46 Osmanllarn 1663te sava balad zaman ne yaptklar sorusu zellikle ilgintir. ki imparatorluk arasndaki sorunlarn birikmesi ya da Osmanllarn yeniden fetih konusunda hrslandklar gibi aklamalar bir nevi kolaycla kamaktr. Macaristandaki trajik siyaset geniAvusturyallar, Transilvanya ve Macaristan Krall-o zamanki durumun vehametini gstermek iin yeterlidir. Transilvanya tac iin mcadele etmekle geen Kemnynin hayatnn son aylar Transilvanya tahtndaki kimselerin kendilerini koruma altna aldklar bir glge oyununu andrmaktadr. Ali Paann Apfy adna yaptklar, Montecuccolinin Transilvanyay igali, ve de Souchesn 1661de Kemny adna Osmanl Macaristanna yapt aknlar bu erevede anlalabilirler. Herey sylenip yapld zaman bile, Osmanllar bunu barn ihlal edilmesi olarak anlamadlar. Tam tersine, Avusturyallar, Varadn fethini barn ihlal edilmesi eklinde anladlar ve mparatorluun vekillerini ve dier Hristiyan hkmdarlar kendilerini desteklemeleri iin ikna etmeye altlar.47 Simon Renigerin Habsburglarn Sarayla yazmalarn yapmak zere grevlendirilmesinin ardndan mparatorun bir maniplasyona uratld fikrini bir tarafa atmak olas grnmemektedir. Mesela Reniger, Ahmet Paann durumu ile ilgili olarak, Paann kendisini, Avusturyallarn bar devam ettirme ya da bozma konusundaki gerek niyetleri hakknda bilgilendirdiini rapor etmiti. Bu mparatorun bilgisine sunulmamakla kalnmad; tam tersine Anadoludaki Osmanl birliklerinin muhtemel bir savaa hazrland iletilmiti.48 Bununla birlikte, yeni Sadrazamn zerindeki en ciddi bask Zrinyi ve arkadalarnn faaliyetlerinin sebep olduu gneybat Macaristandaki akl almaz durumdu. 1662 ylnda blgenin Osmanl nfusu (sipahiler vesair) kendilerinin ve blge halknn durumlarn Saraya ikayet etmilerdi.49 Eer Osmanllarn askeri bir giriim iin ihtirasl olduklarn doal olarak kabul edecek olursak, savan gerekten niin balad ile ilgili sorular zerinde uramaya gerek kalmaz.50 Ancak, uras da var ki o dnemde kuzeybatda bir sava Osmanllarn hi de iine gelmeyen bir seenekti. Olaylarn balad yer Kandiya idi. Osmanllar bu geni apl harekete doru ya da yanl olduu tartmal olmakla beraber Viyana tarafndan desteklenen Macarlarn huzursuzluklarnn bir dzene sokulmas ve bu vesile ile Venediklilerle uzam olan savatan da kurtulmak iin

1344

gerekletirmi grnmektedirler. Macarlarla olan sorunlar o zamandan itibaren daha ok dikkate alnmaya balamtr. Mogersdorf muharebesindeki btn iddialara ramen Osmanllar istediklerini elde ettiler. Bu durum Macaristann gneyine aknlarn devam ettirmi olan nde gelen Macarllar tarafndan nefretle karlanan Vasvar antlamas ile daha da bir teyid edilmitir.51 Ne Osmanllar ne de Habsburglar kendi karlar asndan uzun sre savamaya hazrdlar. Baar ile sonulanm bir muharebeden sonra bile, bar aslnda kaybedilmi bir sava yanstr. Renigerin Sadrazamla ilikilerinin yanstt kadaryla, Osmanllar kendilerini sonsuza kadar veya en azndan ok uzun bir sre iin yenilmi hissetmediler. Osmanllarn kayplar iin ada raporlara baklacak olursa ordunun byk bir ksmna hi bir ey olmad grlecektir. Osmanllar imparatorluk tarafndan onaylanmas geciken antlamann belli bir sre daha gecikmesi durumunda Nitraya doru bir ilerleme plan iin hala kendilerine gvenmekteydiler.52 Muhtemelen her iki taraf da 1 Austos 1664te Raab nehrinde yaplan savan son atma olmadnn aka farkndayd. Bu sava, her iki taraf iin de bu maceray unutmalar ve kendilerini kendi sorunlarna vermeleri iin geici bir nlem vazifesi grmt. 1663-1664 yllarndaki savaa genelde Osmanllarn fetih isteinin bir gstergesi olarak yaklaldnn yeniden bir kez daha vurgulanmas gerekir. Ahmet Paann Mogersdorftaki (St. Gotthardt) yenilgisinden nce, bir Viyana kuatmas dnm olma ihtimalini iaret eden baz deliller bunu teyid eder gzkmektedir.53 Ancak, Transilvanyadaki kargaalklarn giderilmesi ile ilgili sorunlar orann stats ile ilgili ilgin bir soruya iaret etmektedir. Dier bir ifade ile, o zamann olaylar gerekten de Transilvanyann kendi bana bir eyalete dntrlmesine ynelik admlar olarak yorumlanabilir mi? 54 Bu, gereksiz, en azndan speklatif bir soru olarak gzkebilir, nk u andaki delillerin gsterdii kadar ile zellikle mparatorluk tarafndan buna ynelik birtakm st kapal iaretlere sahibiz, fakat dier yandan da byle bir dnm hi bir zaman gereklememitir.55 Eer bunu yorumlamaya alrsak, kiilerin genelde hikmet iin baktklar nceki dnemlerden yararlanmann beraberinde anakronizm tehlikesini tad ak hale gelir.56 Bu bakmdan Varadn (imdi Romanyadaki Oradea) 1660 ylndaki fethi bir rnek olarak nemli bir rol oynayabilir. Osmanllar, byle bir baarnn ardndan ve Transilvanya prenslerinin tahta geilerinde, tahttan inilerinde ve Saraya kar ballklarnda bir ok kronik sorun yaadklar halde niin baz modern tarihiler tarafndan beklenenin aksine bunu yapmamlardr? Avusturyallarn endielerinin erken dnemlerde Osmanllar tarafndan dillendirilmi baz iddialara ahitlik etmesine ramen biz, st dzey bir Osmanl yetkilisinin basit bir kinayesinin gerek anlamda bir plann delillerini salamadn gz nnde bulundurmak zorundayz.57 deoloji ve realpolitik arasndaki temel fark ou zaman ok basite dikkate alnmtr.58 Siyaset alanndaki yeni fenomen kavramsal deeri bir dereceye kadar snrlandrlm olan gerilemeye basite referans gstermekten tamamen ayrtrlmamaldr belki de. Byle bir kavramsallatrma, aka klasik olarak klielemi tarihi bir formun daha sonraki gelimelerin

1345

deerlendirilmesinde bir lt olarak alnmas fikrine dayanmaktadr. Ne var ki byle bir yorumlama bir ok boyuttan, zellikle de tarihsellik asndan yoksundur. Osmanl siyasal aklnn, ekonomik aklnn tersine gelimediini dnmek iin hi bir sebep yoktur; bunun byle olmamas iin de hi bir sebep yoktu. Osmanl diplomasi pratiindeki bir gelimenin bir dereceye kadar koullara bal olduu kanlmaz olsa bile, 17. yzyldaki Osmanl siyaset yapm iin resmi sylemlerde ifade edilen ideoloji ile somut siyaset arasndaki gerilimin olduka byk olduu grnmektedir.59 Osmanlnn bu dnemdeki siyasetini teleolojik terimlerle dnmeye ihtiyacmz olmadn, o yzyln sonunda neyin gelecek olduunu bildiimizi aklmzda tutarsak, 1606 ve 1663 arasnda Osmanllarn Orta Avrupa siyasetini sadece normalin dnda alk olunmayan bir bar dnemi olarak deerlendirmek zorunda olmadmz sonucuna ularz. 1 Hammer, Joseph von, Geschichte des Osmanischen Reiches, 10 vols., Pest 1827-1835

(1. bask). Ayrca bkz. Kreiser, Klaus, Clios poor relation: Betrachtungen zur Osmanischen Historiographie von Hammer-Purgstall bis Stanford Shaw, Heiss, Gernot-Klingenstein, Grete (ed.), Das Osmanische Reich und Europa 1683 bis 1789: Konflikt, Entspannung und Austausch, Wien 1983, ss. 24-43 iinde. 2 Sfuler, Bertold, Die europische Diplomatie in Konstantinopel bis zum Frieden von

Belgrad (1739) , Jahrbcher fr Kultur und Geschichte der Slawen, N. F., Bd. XI, 1935, ss. 53-115. almann ilk blm. 3 Avrupa taraf (Avusturya ve destekileri) iin zellikle bkz. Niderkorn, Jan Paul, Die

europischen Mchte und der Lange Trkenkrie Kaiser Rudolfs II. (1593-1606), (Archiv fr sterreichische Geschichte, Bd. 135), Wien 1993. Osmanllar iin, bkz. Pinkel, Caroline, The Administration of Warfare: the Ottoman Military Campaigns in Hungary, 1593-1606, (Beihefte zur wiener Zeitschrift fr die Kunde des Morgenlandes, Bd. 14), Wien 1988. 4 timatnemenin ve talimatnamenin orijinalleri, antlamann Latince terimleri ile beraber u

yazda bulunabilir: Haus-, Hof-und Staatsarchiv in Vienna [HHStA], Turcica I/90, fasc. NovemberDezember und sine dato, ff. 64rff. Antlama ile ilgili sadece onaylama metni HHStA, a.g.e., ff. 71rff, ierisinde bulunurken Rudolphun onaylad orijinal antlama burada bulunmaktadr. Ne var ki bunun varl kendisine ak referanslarn bulunduu haziran 1615 balarnda imzalanan Viyana antlamasnn metni ile ispatlanmaktadr Fekete, Ludwig, Trkische Schriften aus dem Archive des Palatins Nikolaus Esterhzy, Budapete 1932, s. 9. 5 Maalesef tarih belirtilmemi: Memoriale vel signatura defectuum Articulorum guide fectus

Turcicis litteris sunt insinuati., HHStA, Turcica I/90, fasc. November-Dezember und sine dato, ff. 109r-110r. Ayrca bkz. Nehring, Karl, Adam Freiherrn zu Herbersteins Gesandtschaftsreise nach Konstantinopel. Ein Beitrag zum Frieden von Zsitvatorok (1606), Mnchen 1983, ss. 24ff., s. 29.

1346

Klasik olarak Fekete, Ludwig, Ungarn und die Trkei in der ersten Hlfte des XVII.

Jahrhunderts, in ibid, Trkische Schriften, a.g.e., ss. XVII-LXVII. Bunun ok daha ayrntl bir deerlendirmesi iin bkz: Nehring, K., a.g.e., 7 ok verimli bir alma iin Hammer, J. von, a.g.e., cilt. IV, Pest 1829, s. 395: der erste

europische vlkerrechtliche Grnzstein., ve die Signalfackel gebrochenen trkischen Joches., a.g.e., s. 396. 8 Khbach, Markus, asar oder imparator?-Zur Titulatur der rmischen Kaiser durch die

Osmanen nach dem Friedensvertrag von Zsitvatorok (1606), Wiener Zeitschrift fr die Kunde des Morgenlandes, Cilt. 82, 1992, ss. 223-234. 9 396. 10 1616/1617 yllar iin bkz. Babakanlk Arivi-Osmanl Arivi (BBA-OA), Kamil Kepeci das hellere Signal des Verfalles des osmanischen Reiches; Hammer, J. von, a.g.e., s.

(KK), No. 1803, ff. 72r (sr), 77r (Oradan hareketle kral- neme veya sadece neme), 113r (be) etc; be kralnn elisi. also in Vekc-nme-i Kuyucu MurdPaa, Sleymnye Ktphnesi, Escad Efendi No. 2236, f. 2b. 11 Hereyi Trklere ve yabanclara brakt utan verici bir bar. Vocelka, Karl, Die

politische Propaganda Kaiser Rudolfs II. (1576-1612), Wien 1981, s. 314den alnmtr. Ayrca bkz. Zinkeisen, Johann Wilhelm, Geschichte des osmanischen Reiches in Europa, III. Bd., Gotha 1855, ss. 677ff. 12 Gerekten de o dnemde mparator Pragda bulunmasna ramen Avusturya merkez mali

ynetiminin kadrosu ierisinde nemli yeler Viyanada kalmlard. stanbulda beklenen hediyeler ve tazminatlarn biraraya getirilmesi iin ekilen mali zorluklarla ilgili olarak bkz. Nehring, K., a.g.e., ss. 30ff., zellikle. s. 35. 13 Bunun metnini ayrntl bir ekilde burada tartma zeminimiz bulunmamaktadr. Bkz.

Nehring, K., a.g.e., ss. 59ff. Osmanl metinleri iin bkz. Fekete, L., a.g.e., ss. 3-7, Almanca tercmesi ss. 207-213; Bayerle, Gstav, The Compromise at Zsitvatorok, Archivum Ottomanicum, VI, 1980, ss. 42-46, Ipolyinin grmelerle ilgili gnl ss. 12-17. Grmelerle ilgili olarak ayrca bkz. Cesare Gallo ve Joan Illsynn raporlar, Vienna, 22. 7. 1606, HHStA, Turcica I/90, ff. f. 42r-47r, 48r, ve bu kutudaki dier materyaller. 14 Bayerle, G., passim. Daha sonraki dnemlerde btn taraflarn (Osmanllar,

Transilvanyallar ve Avusturyallar) imzalayaca baka bir metin bulunmamaktadr. 15 Bunun metni iin bkz. Goos, Roderich, sterreichische Staatsvertrge. Frstentum

Siebenbrgen (1526-1690), Wien 1911, ss. 325ff.

1347

16

Protestanlarn haklarnn ak bir ekilde teyit edildii 1608deki Macar parlamento

oturumlarnn sonular iin bkz. Brenger, Jean, Die ungarischen Stnde und die Gegenreformation im 17. Jahrhundert, Timmermann, Heiner (Hrsg.), Die Bildung des frhmodernen Staates-Stnde un Konfessionen, s. l., 1989, ss. 199-200 iinde. 17 Bu zellikle tazminat denmesine ilikin maddeleri iermektedir: ve sdde-i vlmza

gnderilen pkelerdensonra jidva boaznda yazlan trihinden yla dein nesne taleb olnmaya yldansonra olnacak pke olgeldii zere mbeyninde olan dostluk muktazsnca mnsb olan hedysn be-nm elileriyle cateb-i clyemiz[e] gndereler Ferdun Beg, Mnet s-seltn, II. c., stanbul 1265, s. 316. 18 Shaw, Stanford J., History of the Ottoman Empire and Modern Turkey. Vol. I: Empire of

the Gazis: the Rise and Decline of the Ottoman Empire, 1280-1808. Cambridge U. P. 1976, s. 102. 19 Neck, Rudolf, Andrea Negroni. (Ein Beitrag zur Geschichte der sterreichisch-trkischen

Beziehungen nach dem Frieden von Zsitvatorok), Mitteilungen des sterreichischen Staatsarchivs, Bd. 3, 1950, ss. 166-195. 20 Gkbilgin, M. Tayyib, XVII. Asr Balarnda Erdel Hadiseleri ve Bethlen Gborun Beylie

ntihab, Tarih Dergisi, 1, 1949-1950, ss. 1-28. 21 22 a.g.e., ss. 12ff. Bernhauer, Walter Friedrich Adolf, Sultn Ahmads I. Bestallungs-und Vertrags-Urkunde

fr Gabriel Bthori von Somly, Frsten von Siebenbrgen, vom Jahre 1608 der christlichen Zeitrechnung, Archiv fr die Kunde sterreichischer Geschichtsquellen, XVIII, 1857, ss. 299-330. 23 Adrinyi, Gabriel, Protestantische und katholische Intoleranz inUngarn im 17.

Jahrhundert, Ungarn-Jahrbuch, Bd. 7. 1976, ss. 103-113. 24 Jorga, Nicolae, Geschichte des osmanischen Reiches nach den Quellen dargestellt, 3.

Bd., Gotha 1910, s. 347. 25 ss. 75ff. 26 27 Ibid., ss. 88-89, 101ff. Ayn ekilde Temmuz 1615 Viyana Antlamasnda aka Zitvatoruka referanslar verildi Neck, Rudolf: sterreichische Trkenpolitk unter Melchior Klesl, Wien 1948, Diss., Ms.,

ve bu antlamadan kaynaklanan zellikle snrlarla ilgili zlmemi sorunlar akla kavuturuldu. Bu antlamann metni iin bkz. Fekete, L., a.g.e., ss. 23-27.

1348

28

Baz orijinal Osmanl onamalar HHStA Urkundenabteilungda muhafaza edilmilerdir,

ancak, ne yazk ki, arivin tanyor olmas sebebiyle henz bakma frsatm olmad. 29 Wagner, Georg: sterreich und die Osmanen im Dreissigjhrigen Krieg. Herrman

Czernins Grossbotschaft nach Konstantinopel 1644/1645., Mitteilungen des Obersterreichischen Landesarchivs, Bd. 14, 1984, ss. 325-392. makalenin ksaltlm Trke bir versiyonu iin bkz. Wagner, Georg: Otuz Yl Savalar Dneminde Osmanl ve Avusturya mparatorluklarnn Politikas., Osmanl Aratrmalar, II, 1981, ss. 147-166. 30 Bu baka bir makalenin de sorunudur: Fodor, Pl, Ottoman Policy towards Hungary,

1520-1541, in In Quest of the Golden Apple. Imperial Ideology, Politics, and Military Administration in the Ottoman Empire, Analecta Isisiana XLV, Istanbul 2000, ss 105-169, zellikle. s. 114. 31 Veinstein, Gilles, La voix du matre travers les firmans de Soliman le Magnifique.

Veinstein, Gilles (d.), Soliman le Magnifique et son temps. Actes du colloque de Paris, galeries Naionales du Grand Palais 7-10 Mars 1990, Paris 1992, ss. 127-144 iinde. 32 See Fleischer, Cornell, The Lawgiver as Messiah: The Making of the Imperial Image in

the Reign of Sleymn, in Veinstein, G. (ed.), ibid., pp. 159-177, esp. p. 161ff. See also a case study on a very important context of the Ottoman imperial ideology in time Sleymns Necipolu, Glr, Sleyman the Magnificent and the Representation of Power in the Context of Ottoman-HabsburgPapal Rivalry, The Art Bulletin, LXXI/3, 1989, pp. 401-427. 33 Veinstein, Gilles: La politique hongroise du Sultan Sleymn et dbrhm Pacha en

1534., in Bacqu-Grammont, Jean-Louis, Ortayl, lber, Donzel, Emeri van (eds.), CIPO. Osmanl ncesi ve Osmanl Aratrmalar Uluslararas Komitesi VII. Sempozyumu Bildirileri. Pe: 7-11 Eyll 1986. Ankara 1994, s. 333-380. Zt bir fikir iin bkz. Fodor, P., passim. 34 Fenean, Cristina: Die Pforte und das Eingreifen Siebenbrgens in den Dreissigjhrigen

Krieg., Revue des tudes Sud-Est Europennes, XXIV/1, 1986, ss. 61-69; Forst, H.: Der trkische Gesandte in Prag 1620 und der Briefwechsel des Winterknigs mit Sultan Osman II. , Mittheilungen des Instituts fr sterreichische Geschichtsforschung, XVI, 1895, ss. 566-581; Lva, Vclav: Prameny k d<jinm ticetilet vlky. Regesta fondu Militare Archivu Ministerstva vnitra SR v Praze. [Sources on History of the Thirty Years War. Abstracts from the Record Group Militare of the Archives of the Ministry of Interior of Czechoslovak Republic. ] III. Prag 1951, ss. 65-68. 35 147. Thomas Roe to Calvert, 2/12th May 1623, Constantinople, Negotiations of Sir Thomas

Roe in His Embassy to the Ottoman Empire from the Year 1621 to 1628 inclusive., Londra 1740, s.

1349

36 147. 37 38

Thomas Roe to Calvert, 2/12th May 1623, Constantinople, Negotiations of Sir Thomas

Roe in His Embassy to the Ottoman Empire from the Year 1621 to 1628 inclusive., London 1740, s.

Mehmet Halife, Trih-i Glmn, sadeletiren Kmil Su, Ankara 1999, ss. 15-17. Szilgyi, Alexander, Georg Rkoczy I. im Dreissigjhrigen Kriege, 1630-1640. Mit

Urkunden aus schwedischen und ungarischen Archiven, Budapete 1883. 39 ytepanek, Petr, War and Peace in the West (1644/5): A Dilemma at the Threshold of

Felicity?, Archiv orientln, 69/2, 2001, ss. 327-340. 40 41 Tamam iin bkz. Zinkeisen, J. W., a.g.e., Bd. IV, Gotha 1856, ss. 892ff. Reniger to the Emperor., 10th July, 1660, Edirne, HHStA, Turcica I/132, fasc. 1660, Ocak-

Haziran, f. 112rv; a.g.e., 18th ubat, 1661, Constantinople, HHStA, Turcica I/133, fasc. 1661, OcakNisan, ff. 45r-52v. 42 Kprlzde Fzl Ahmed Paa, Sadrazamla geliini Sagan Dkne anlatrken Ondan

isminin talyanca evirisindeki ilk harfi ile bahsetmitir31. 1. 1662, Edirne, HHStA, Turcica I/134, fasc. 1662, Ocak-ubat, f. 55rv. 43 Reniger to the Emperor, 10th March, 1662, Edirne, HHStA, Turcica I/134, fasc. 1662,

Mart-Mays, ff. 10r-11v; a.g.e., Edirne, 24th Ekim, 1661, Turcica I/133, fasc. 1661, Ekim-Aralk ve s. d., ff. 46r-47v, 50r-52v. 44 mparatorun elisi Renigerin raporlarna gre Sadrazamn Rkoczyye ve Transilvanya

prenslerine verdii cevaplar iin bkz. 28th Nisan, 1658, Edirne, HHStA, Turcica I/130, fasc. 1658, Nisan-Haziran, ff. 79rv, 82r. 45 Renigerin bu konuda Sarayda dolaan bilgileri mparatora nasl aktard iin bkz. 7th

Austos, 1661, Constantinople, HHStA, Turcica I/133, fasc. 1661, Temmuz-Eyll, ff. 49r-52v; ayn ekilde a.g.e., 12. 9. 1661, Edirne, ibid., ff. 94r-100v. 46 15000 askerden oluan bir ordunun varl rapor edilmitir. Reniger to the Emperor, 14th

Mart 1660, Edirne, HHStA, Turcica I/132, fasc. Ocak-Temmuz, ff. 19/cr-21r. Seyit Ali Paann Sagan ve Gonzagaya mesaj iin bkz. 17. Nisan, Buda, 1660, a.g.e., ff. 43r-45v. 47 ilgintir. 48 Reniger to the Emperor, 19. 3. 1662, Edirne, ibid., fasc. 1662, March-May, ff. 19rv. Leopoldun Reichstag ve Regensburg toplantlar ile ilgili arlar iin, HHStA, Turcica

I/134, fasc. 1662, Ocak-ubat, f. 71r. Bu metin Avusturya propaganda almalar asndan ok

1350

49 50

A.g.e., nemli bir ey Zinkeisen her eyi tamamen aklamamtr. O tarihten itibaren herkes

unu ok net olarak biliyordu ki bar tek tarafl olarak bozabilecek olanlar yalnzca Osmanllard. Zinkeisen, J. W., a.g.e., s. 910. Bu konu ile ilgili olarak bkz. Panaite, Viorel, Pacta Sunt Servanda and Tribute-Payers in the Ottoman Empire. A Case Study: Wallachia, Moldavia, Transylvania (15th-17th centuries), Archiv orientln, 69/2, 2001, ss. 235-264. 51 mparatorluun bykelisi Kont Walter Leslie 1665 ylnda lkenin yerle bir ediliini yle

anlatyordu: Alldorten hat der Beg anstatt der gesamten gemein sich beweglich beklagt sie von den ungarischen streifzgen aller orthen keine ruhe knten haben. Leslie to the Emperor, 9th August, 1665, Mohcs, State Regional Archives, Zmrsk (Bohemia), Family Archives Leslie, A-4, inv. no. 22, box no. 5, f. 27rv. 52 Reniger to the Emperor, 4 Eyll, 1664, Gran, HHStA, Turcica I/137, fasc. 1664, Jula-

September, f. 117rv. 53 Bu sorunla ilgili klasik bir eser iin bkz. Wagner, Georg, Das Trkenjahr 1664. Eine

euriopische Bewhrung, Eisenstadt 1964, passim. 54 Kunt, brahim Metin, 17. Yzylda Osmanl Kuzey Politikas zerine bir Yorum, Boazii

niversitesi Dergisi, Beeri Bilimler, 4-5, 1976-77, ss. 107-116. 55 E. g. Emperor to Reniger, 3 Haziran 1661, Laxenburg, HHStA, Turcica I/133, fasc. 1661,

Mays-Haziran, ff. 82r-91v. Bu Macaristan serdar Ali Paann Sagan Dkne yazm olduu bir mektuptan kan yorumdur. Ayn zamanda 25 nolu dipnota baknz. 56 57 nalck, Halil, Ottoman Methods of Conquest, Studia Islamica, II, 1954, ss. 104-129. Bu, Fodorun argmanlarna temel itiraz noktasdr. Fodor, P., a.g.e., passim. Bu

Osmanllarn hareket planlarnn bulunduu dkmanlardan da karlabilecek bir sorundur. unu da ifade etmek gerekir ki bu, Osmanllarn bilgi edinme, bilgiyi analiz etme ve bunu dorudan niyetler yerine stratejik dncenin bir paras haline getirebilme kaabiliyetlerinin gzel bir rneidir. a.g.e., ss. 146-147, Bunun ngilizce tercmesi iin ss. 148-151. 58 Osmanlc olmayan birisinin soruna ilgin bir katksn grmek asndan bkz. Csky,

Moritz, Ideologie oder Realpolitik? Ungarische Varianten der europischen Trkenpolitik in 16. und 17. Jahrhundert, Sonderabdruck aus der Anzeiger der phil. -hist. Klasse der sterreichischen Akademie der Wissenschaften, 120 Jg., 1983, ss. 176-195. Ayrca bkz. Berenger, J., a.g.e., ss. 200ff. 59 544. Tevkic Abdurrahmn Paa, Knnnme, Mill Tettebclar Mecmuas, I/3, 1331, ss. 497-

1351

Girit Savalar ve Birleik Hristiyan Ordular / Yrd. Do. Dr. Nuri Adyeke [s.738-745]
Mersin niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi / Trkiye Ondrdnc yzyldan itibaren Ege Denizinde kendisini hissettiren Trk denizcileri, bir sre sonra Girit nlerinde grlmtr. XIV-XVI. yzyllarn deniz faaliyetleri iinde, Girit adasnn baz ehirleri Trk denizcilerince birka kez yamalanmtr. Ege adalarnn, Rodosun Kbrsn Osmanl topraklarna katlmasndan sonra sra Girite gelmiti. Osmanl Akdeniz egemenlii iin Girit son ve kilit noktas idi. Girit aslnda Dou Akdeniz ticaretinin kilit noktalarndan birisi idi.1 Girit adas yasal ticaretin bir merkezi olmasnn yan sra korsanlk faaliyetleri iin de nemli bir merkez idi. Dolaysyla Girit Osmanl iin hem Akdeniz ticareti asndan nemli hem de stratejik adan nemli idi. zellikle korsanlk faaliyetlerinde Giritin rol Osmanl ynetimi iin olay daha bir nemli klyordu. Giritin genel provveditoresi Isepo Cirvandan 1639da Venedik Cumhuriyeti Senatosuna sunulan bir raporda Malta ve Florentinesliler tarafndan Osmanl gemilerine yaplan korsan saldrlarndan endie edildiini ve Osmanl sultannn bunu nlemek iin adaya saldr frsat aradn bildiriyordu. Raporda Venedik ynetiminin yapaca en iyi eyin Mslman gemilerine bu tr saldrlarn nlenmesinin olduu belirtiliyordu. Zaten Venedik, Osmanlya iyi niyetini gstermek iin bir korsan yakalayp iindeki Mslman esirleri serbest brakmt. Fakat aka grlyordu ki her olay da nlemek mmkn deildi. Nitekim, Isepo Cirvann korkular raporunu yazdktan sadece be yl sonra gerek oldu.2 Osmanllarn aslnda Girite saldrmak iin pek ok frsat olmutu ama bunlar kullanmadlar.3 Zira XVII. yzylda Osmanl mparatorluunda yaanan ok ynl problemler Akdenizde Osmanl mparatorluunun sonunun ne olacan bilmedii bir savaa girmekten alkoyuyordu.4 Bu erevede Osmanl mparatorluu, Girit iin XVII. yzyln ortalarna kadar herhangi bir ey yapamamtr. IV. Murat dneminde bozulan Osmanl-Venedik ilikilerive Osmanl ynetiminin, komularyla ilikilerini ksmen dzeltmesi sonucu 1644 ylnda Girit sorununa sra gelmitir. Msra giden darssaade aas Smbl aa ve Mekke kadsnn yolculuk ettii geminin korsanlarca karlmas ve Girite girmeleri Osmanl iin beklenen frsat dourdu.5 Bylece Osmanl mparatorluu eyrek asrlk yeni bir savaa girmi oluyordu. Trk askerlik tarihinin k dnemlerine rastlayan Girit savalar srasnda ada Osmanl mparatorluunun adeta sava talimhanesi durumuna gelmitir.6 Savan yks 1644 Sultan brahim her ne pahasna olursa olsun Giriti fethetmeye karar verdi.7 ngiliz, Fransz ve spanyol elilerinin giriimleri ve bu ii yapanlarn yakalanarak cezalandrlacaklarna dair

1352

aklamalarn sultan hi dikkate almad.8 Sefer hazrlklarna balanarak imparatorluun hemen her yerinden askerler topland.9 Anlald kadar ile ordu noktada toplanmtr. Anadolu tarafndan toplanan askerler ve 60 paralk donanma emede, Rumeli tarafndan toplanan askerler ve 90 paralk donanma Selanikte toplanmtr.10 Ayrca bir de merkezde ordu hazrlanmtr. Venedik elisinin raporuna gre 30 Nisan 1645te11 78 paralk donanma stanbuldan denize ald. Venedikliler gemilerin Maltaya gideceini dnyorlard. nk Osmanllar byle duyurmulard. Osmanl donanmas Morann bat kysndaki Navarine aslnda niyetlerini saklamak iin gitmilerdi. Fakat, donanma 23 Haziranda Giritin gneybat kylarnda grndnde Venedikliler Osmanllarla yeni bir savan baladn anladlar.12 Girite giden Osmanl donanmas says hakknda farkl bilgiler vardr. Larochenin 148 gemi says13 eksiktir. Kimi yazarlar 350 civarnda gemiden sz etmektedir.14 Fakat bu seferdeki 50.000 kiilik Trk ordusu konusunda kaynaklar ve yazarlar hem fikirdir.15 Osmanllarn ncelikle almay dndkleri yer Hanya idi. Bu ehrin kuatlmasndan nce, Trklerin ilk ii, Hanyann birka mil batsnda kk bir ada olan Sen-Teodoro adasndaki bir dan stnde olan Teodoro kalesini ele geirmek oldu.16 Trklerce Ayatodori olarak isimlendirilen bu ada stratejik adan ok nemli idi. Hanyann savunmas olduka zayft.17 ehir iki aya yakn kuatlm, kentin yneticisi General Cornaro ehirde umutsuz bir direni balatt18, ne var ki ehir 22 Austosta Trklere geti.19 Hanya kuatmas kimi kitapta 50 gn20, kimi kitapta 54 gn21, kimilerinde ise 57 gn22 olarak yazlmtr. En kabul edilebilir say 54 olmaldr.23 Hanya ehri alndktan sonra kentte Osmanl ynetiminin kurumlar oluturulmaya alld ve adann dier ehirlerinin alm iine giriildi. Kn hazrlklarla geirilmesinden sonra 1646 yaznda nce Apokoron Kalesi alnm ve ardndan Resmo kuatmas balamtr. 40 gnlk bir kuatmadan sonra 16 Kasmda Resmonun fethi tamamland.24 Osmanl askerlerini kente girmesinden sonra buradaki halk kentin akropolne (yukar kente) katlar. Resmo kalesinin alnmas srasnda rmak gibi kan akt ve Venedik komutan Andreas Kornaros bu atmalarda ld.25 Resmonun alnmasndan birka gn sonra da Milapotamo kalesi fethedildi. Ertesi yl Yerapetre ve Mirabelo Osmanl topraklarna katld. Bylece, Trkler yava yava btn aday alarak Kandiye nlerine kadar geldiler.26 1648 ylnda Trkler yirmi yldan ok srecek olan Kandiye kuatmasna baladlar. Trkler Kandiye nnde Mylos nehriyle Mesara yaknlarnda yaplan birka arpmadan sonra daha doudaki blgeleri ele geirdiler. Kuatma erevesinde kentin kar tarafna ok sayda top yerletirdiler.27 Kandiye savan iki dnemde incelemek gerekir. Birinci dnem yirmi yla yakn sren 1648 ylndan 1667 ylnda Veziriazam Kprl Fazl Ahmet Paann adaya gelmesine dein geen sre, ikinci dnem ise onun sava bizzat idare ettii 1667-1669 dnemi. ok uzun ve yorucu olan bu

1353

kuatmada Trklerin hi bkmayan kuatmalar, kenttekilerin de olaanst savunmalar hi aralksz srp gitti.28 Yirmi yl geen Kandiye sava srasnda savala ilgili veya savan belirledii baz gelimeler yaand. zellikle bu yirmi yl iinde Giritin ticari faaliyetleri ok yavalad ve Girit eski zenginliini yitirmeye balad.29 Uzayan sava Osmanl maliyesini de ok etkiledi. Sren seferin masraflar zaten problemlerle bouan Osmanl maliyesi iin yeni sorunlar dourdu. Bu gelimelere anakkale Boaznn Venedikliler tarafndan kapatlmas da eklenince, almas g sorunlar kendisini gsterdi. 1648 ylnda 80 paralk Venedik donanmas anakkale Boazn ablukaya ald ve btn k boyunca geit vermedi.30 Bu ncelikle stanbulun beslenmesine ar bir darbe vurdu. 1656 ylnda Venedikliler tarafndan Limni ve Bozcaadann alnmas Girit ile stanbulun iletiimini kesiyordu.31 Savan ok uzun srmesi Giritteki Osmanl askerleri arasnda nce szlanmalara daha sonra da ciddi ba kaldrlara neden oldu.32 Daha sonra askerin bakaldrlar eitli biimde sonlandrld. Bu uzun sava srasnda adadaki Osmanl serdar birok kez deitirildi. Serdar Yusuf Paadan sonra Deli Hseyin Paa serdar olmu daha sonra birok kez serdar deimitir. En son Veziriazam Kprl Fazl Ahmet Paa serdar olmutur. Venedik tarafnda ise savan hemen banda Jrom Morosini komutan iken ksa bir sre sonra olu Thomas Morosini komutan olmutur. Btn Girit sava srasnda (ok ksa bir sre Jean Capello olmutur) komutan hep Thomas Morosinidir.33 1667 yl her iki taraf iin tam bir zorluklar yl oldu. Kn ok yamur yamas sonucu Trklerin at ok saydaki metrisi sular bast.34 Ayn yl birok adada kendisini gsteren veba, Venedik ordusundaki askerleri de krd geirdi.35 Veba, Osmanl askerini de etkilemitir.36 Kandiyede Venediklilerin gsterdikleri bu diren Kprly fkelendirdi ve kuatmay kendisi yapmaya kara verdi,37 bu ii kesin sona erdirmek ve Kandiyeyi ele geirmek iin iki seneden fazla srecek olan kuatmay balatt. Sadrazam stanbuldan birka yere urayarak Girite geldi.38 1666 Aralk aynda Girite gelen Kprl Ahmet Paa 1667 yl ilkbaharnda hazrlklarn tamamlad ve bu yln Mays aynda Girit savann son evresi balad. Batl yazarlar bu evredeki Osmanl askerlerinin says konusunda ok farkl saylar vermektedirler.39 Ayn yln yaznda balayan youn bir saldr ve ylesine kararl bir savunma ile Kandiye nlerinde amansz bir sava balad. Evliya elebinin deyimi ile bu sava srasnda adem kan deil adem can rmak gibi akt.40 ki yldan uzun sren bu sava zellikle lam savalaryla nl olmutur. Kimi zaman biri biri stne drt kat lamlar yrtlmtr.41 Bu lamlarn saylar hakknda salkl bir ey sylemek mmkn olmasa da bu saynn 1.000den ok olduu anlalmaktadr.42 Bu lamlarda binlerce varil barut patlatlmtr. rnein, Trklerin bir gece saldrsnda bir lamda 134 varil barut patlatlmtr.43

1354

Bu sava srasnda ileride aklanacak olan batdan gelen yardm da ie yaramam ve byk bir bkknlkla her iki tarafta da bara istek uyanmt.44 Sonunda Morosini, Veziriazam ile bir anlama yapmaya raz oldu ve Venedik Senatosunun izniyle 52.000 adamn kaybettikten sonra Trklerle bar anlamas imzalad.45 6 Eyll 1669da imzalanan Paliocastro ismi verilen46 bu anlama ile sadece Kandiye Kalesi teslim edilmiyor, 25 yldr sren Girit sava da sona eriyordu. Bar grmelerinde Morosininin elileri olan Anandi ve Scordili ile Trk heyetinin tercman olan Panayoti anlamann mukadderatn belirlediler.47 Bu anlama ile Kandiye kalesi Osmanllara teslim ediliyor, rehine sorunu hallediyor ve Osmanl-Venedik dostluu kabul ediliyordu. Bu anlama ile ayrca Suda Granbosa ve sperlanka kaleleri Venediklilere braklyordu.48 Venedikliler belki ileride tekrar adada faaliyet gsterebilirler diye zellikle bu kaleleri aldysa da bu hibir zaman gereklemedi.49 1715 Seferi srasnda bu kaleler de Osmanl ordusunca alnd ve ada tamamen Osmanl topraklarna eklendi. Yirmi yl aan bu sre iinde hem Osmanl askerlerinden hem Venedik askerlerinden, hem Avrupadan gelen yardmc askerlerden hem de yerli ahaliden ok sayda insan lmtr. Yerli ahaliden ve Avrupadan gelen askerlerden lenlerin says hakknda pek bilgi olmasa da Trk ve Venedikli askerlerden lenlerin saylar hakknda ip ular mevcuttur. 1645 yl savalarnda 20.000 Trk askeri lmtr.50 Savan btn gz nne alnrsa farkl rakamlar grlr. Evliya elebinin syledii 478.982 Mslman askerinin ld says51 bir hayli mbalaaldr ve kabul edilemez bir saydr. Hikyet-i Azimet-i Sefer-i Kandiyenin zmir nshasnda verilen 244.647 kiilik liste de52 yanl istinsahlarla elde edilmi bir saydr. Ayn eserin Ankara nshasnda verilen 100.185 rakam53 kabul edilebilir rakamdr. Feth-i Kandiyede nerilen 78.586 says ise54 kanmzca sadece Kandiye savanda len Osmanl askerlerinin saysdr. Ahmet Refikin verdii say da 108.000dir.55 Batl yazarlar da bu say civarnda Trk askerinin ldnden sz etmektedirler. Fosses 100.000 Trkn ldn sylerken56, baz yazarlar da 110.000 Trkn ldn belirtmektedirler.57 Mourellos ise bu savata 137.116 Trk askerinin ldn belirtmektedir.58 Dolaysyla bu saylardan genel bir izlenim oluturmak mmkn grnmektedir. len Hristiyan askerlerinin saylar da olduka farkllklar gstermektedir. Ahmet Refik, 69.088 Hristiyan askerinin ldn sylerken,59 Fosses 50.000,60 Mourellos 40.00061 Hristiyann ldn sylemektedir. Bu sayy 30.000e kadar indirenler de vardr.62 Combes, Morosiniden sz ederken 52.000 adamn kaybetti demektedir.63 Bu durumda sadece Venedikli bu sayda askerin ld kabul edilirse, Fransz ve dier gnlllerle birlikte Ahmet Refikin nerdii sayya ulalr. Savan aesi Girit sava balad zaman 1645 ylnda 50den fazla tccar gemisi kiralanarak bunlara erzak ve mhimmat yklenmi ve donanmadan evvel yola kmtr.64 Bunlarn ou ngiliz ve Hollandal

1355

tacirlerin gemileri idi.65 Zahire ve mhimmat nakli iin tccar gemilerinin kullanlmas sava srasnda daha sonra da srmtr.66 Girit sava iin Anadoludan eitli zamanlarda gda toplanmtr. rnein, zmir kadsna ve eminine gnderilen bir hkmde, 4.000 okka sade ya, 4.000 okka zeytin ya, 1.000 okka don ya, 1.000 okka sirke, 3.000 kile buday ve lzumu kadar peksimet gndermesi istenmitir.67 Bu tr erzak ve mhimmat nakilleri sava boyunca srmtr.68 Ne var ki, Venedik donanmasnn sktrmalar ve doa olaylar bu ii zorlatrmakta idi. rnein 1668 ylnda Benefe limanndan at ve koyun ykl 4 tane frkata Hanya limanna gitmek iin denize alm fakat frtnaya tutularak Kk uha Anti Serigo adalar civarnda karaya oturmu, gemideki hayvanlar lm ve gemilerdeki 110 kii canlarn zor kurtarmlardr.69 Adaya getirilen malzeme Hanya, Resmo ve Yerapetre gibi iskelelere kyordu. Hanya Kalesi ile Kandiye aras 7 konak mesafe olduu gibi dierleri ile de aras 14-15 saat uzaklkta idi ve yollar da bir hayli kt idi. Bunun iin, Veziriazam Kandiye kalesinin 5 saat batsndaki anak limann bu amala kulland.70 Ahmet Refikin, adadaki askerlerin iaesinin ada yerlileri vastasyla temin edildiini bildirmesi,71 yanl olmasa da eksiktir. Yakn zamanlarda bulunan Girit eriye sicillerinde yerli halktan iae iin malzeme topland anlalmaktadr. Fakat, belirtildii gibi baka blgelerden de sava boyunca iae malzemesi tanmtr. Girite ayn zamanda ok sayda sava mhimmat da gnderilmitir. Savan hemen banda ilk donanma ile 15.000 kantar barut, 50.000 demir glle, 50 adet byk top ok sayda kazma, krek gibi eitli malzemeler gnderilmitir.72 phesiz ki yirmi yldan fazla devam eden bu savata birok kez bu ekilde malzeme, adaya gnderilmitir.73Ayrca Giritte de toplar dklmtr. Hatta Venediklilerin kaleden atp da askerlerin ihtimamla topladklar 30.000 glleden istifade edebilmek iin Venediklilerin kullandklar toplarn apnda toplar dklmtr.74 Sava, Osmanl taraf iin olduundan daha ar artlar Venediklilere dayatt. Zira sadece Kandiye kalesine skp kalan Venediklilerin adadan yardm toplamas sz konusu olamazd. Yl belirtilmemekle birlikte son Kandiye sava yllarna ait, Venedik elisi Grimann raporuna gre Venedikliler bir sene zarfnda Kandiyeye, 970.000 altn, 7.800 asker, 1.000 amele, 1.000 kreki, 250 topu, 170.000 kile buday ve peksimet, 41 top, 280.000 litre barut gndermilerdir. Bunlarn toplam bedeli 4.392.000 duka altna ulamaktadr.75 Yine Evliya elebinin mbalaal rakamlandrmalarna ramen Kandiye kalesinde Osmanl ordusuna ok sayda sava malzemesi, lam kazma malzemesi, eitli miktarlarda barut, gherile ve kkrt gibi malzemeler ganimet olarak kalmtr.76 Bu da kalede iyi bir malzeme stokunun olduunu gstermektedir. Avrupallarn Venedike Yardm

1356

Girit sava Osmanllarla Venedikliler arasnda olsa da bu savaa aka veya gizlice baka devletler ve gler de katlmlardr. Bu anlamda savaa Osmanlya kar sadece Fransa aleni olarak katlmtr. Venedikliler uzun sreli bir direnme iin hazrlklar yaptlar ve btn Hristiyan devletlerden donanma, asker ve para yardm talebinde bulundular.77 Fakat btn Hristiyanlar bu yardm grubuna katlamadlar,78 byk bir ounluu eitli bahaneler ileri srdler.79 Avrupadan yardm istemek iini Papa da Venediklilerle beraber yapt. Nitekim Papa IX. Clment, Avrupaya yardm arsnda bulundu, btn Hristiyan prensler yardm iin sz verdiler ama yardm vermediler.80 Bu, Osmanl ynetimi iin rahatlatc idi. Zira, Trkler birleik Hristiyanlarn onlara kar kmasndan olduka endie duyuyorlard.81 Nitekim Venedikliler de sava srasndaki grmelerinde bunu Osmanllara kar koz olarak kullanyorlard.82 Grld kadar ile Venediklilere yardm iki koldan yryordu. Papalk yardmn ideolojik ve psikolojik propagandasn yapyor, Fransa ise idari organizasyonu gerekletiriyordu. Yaplan organizasyonlarda adaya gnderilen Hristiyan gnll ve askerleri hep Fransz valye ve komutanlarnca ynetiliyordu. Avrupa diplomasisi iinde ve Hristiyan krallar arasnda Venediklileri en fazla koruyan ve destekleyen XIV. Louis oldu.83 stelik, Franszlar Osmanllarla savata deillerdi. Buna ramen Fransa Venedik Cumhuriyetine aka destek vermekten hi ekinmedi. Aslnda Franszlarn Kandiyede daha nceden top mhendisleri vard.84 Baka bir bak as ile Fransann karlar adada Venedik egemenliinin devam etmesini gerektiriyordu. Hanyann fethinden bir hafta sonra Granbosa limanna gelmi olan Venedik donanmasyla, Malta, Duka, Fransa, Papa ve spanya gemilerinin toplam 100 paradan fazla idi.85 Ayrca bu savalarda Alman yardmc ktalar, topular ve kale uzmanlar da bulunuyordu.86 Venedikliler yardm isteklerini srekli gndemde tutuyordu Fakat bu yardm istekleri de srekli talebin altnda geliyordu. rnein, Venediklilerin 50.000 gnll talebine Saint-Marc idaresinde ancak 2.000 kii katlmtr.87 Ne var ki yardmlar az da olsa gelmitir. Yaplan bir ar ile oluturulan gce eitli talyan prensleri 21 kadrga, Kardinal Mazarin 3 brulot (bir eit ate gemisi), hediye ettiler.88 Yardm konusunda dier gler de benzeri yardmlarda bulunmulardr. Papalk 5 tane kadrga, spanya 5 farkl trde gemiler, Toskana 5 gemi, Malta valyeleri 6 kadrga, Parma 2.000 piyade askeri, Fransa 4 brulot ve ayrca 2.000 ek (lira) gnderdi.89 Fransa ayrca 5.000 eklk gizli bir yardmda daha bulundu.90 Kandiye savanda, Venediklilere yardm amac ile Fransa nderliinde iki kez birleik ordu hazrlanmtr. Duc de la Feuillade komutasndaki ilk sefer Kral XIV. Louis tarafndan byk bir heyecan ve cokuya mucip olmutur.91 Bu ordu sekin bir gnlller grubundan oluuyor idi. Bunlarn arasnda Chteau-Thierry kontu, Caderousse kontu, Villemor de Saint-Pol kontu, Neufchtel prensi gibi soylular vard.92 Fransa Kral ve Papann organizasyonu ile kurulan bu orduda, 500 Fransz valyesi ayrca 3.000 Alman, Malta ve talyan valyesi de mevcuttu.93 Ayrca Kral kendi

1357

ordusundan da 6.000 asker vermiti.94 Bu saylarn hepsi toplannca 10.000 civarnda bir say olur ki, Trk kaynaklar da Fransadan 500den ziyade beyzadenin geldiini ve bunlarn 10.000den fazla askerleri olduunu sylemektedir.95 Bu ordu, Osmanllara kar pek de hesaplamadan bir taarruz balatt. Ne var ki bu taarruz byk bir yenilgi ile sonuland. Soylularn ou ld.96 Bu baarszlk zerine Duc de la Feuillade askerlerinin kalntlarn toplad ve Fransaya dnd.97 Ardndan dier devletlerin komutanlar da Kandiyeden ekildiler. Fakat bu ekilme tamamen Venediklilerin yalnz braklmas eklinde olmamtr. Az sayda da olsa kale savunmasnda yabanc askerler hep vard. Son dnem savalarndan nce de,98 Fransz askerlerinin ekilmesinden sonra da vard. Feuilladenin ayrlmasndan sonra 9 Kasm gn Thomas Morosini bir taarruz dzenlemi ve askerleri talyanlar, Franszlar, Almanlar ve Kandiyeliler olmak zere drt gruba blmtr.99 Duc de la Feuillade komutasndaki askerlerin geri dnmesinden sonra da Fransa bu iten vazgemedi. Venediklilerin yeni talepleri erevesinde, Papann istei zerine Fransa kral tekrar yardm kampanyas balatt. Duc de Navailles ve Amiral duc de Beaufort bakanlnda yeni bir ordu oluturuldu.100 Bu ordunun oluumu bir nceki gibi Fransz soylular ve Krallk askerlerinden oluuyordu. Fransz asker says 7.000101 veya 8.000 kiiden oluuyordu.102 Ne var ki askerler, gnlller ve dier unsurlarla birlikte birleik ordunun mevcudu ok daha fazla bir sayya ulayordu. Biblioteque Nationalede bulunan (numaras belirtilmemitir) bir yazmaya gre bu ordunun gerek kompozisyonu yle idi.103 - 1669 ylnda Kandiyeye gnderilen Kara ve Deniz Hristiyan Krallk Gc: - Kara Ordular: - Yksek rtbeli subaylar: M. duc le Navailles, komutan. M. le Bret, ikinci komutan. M. Combert, Malvrier, ordugah mareali. M. le Choiseul Markizi, svari tugenerali. M. de Castellan, kraliyet piyade tugenerali. M. de Dampierre, piyade tugenerali. - Kurmay Subaylar: M. de Tilladet.

1358

M. de la Hocquette. M. de Saint-Vincent. M. de la Rochecourbon. M. de la Croix, levazm subay. M. dArimont, ordu subay. (prvost de larme). M. Jacquier, levazm generali. MM. Aubert, Ragueneau ve de Hoguy, klavuz Komiserleri. - Suvari Subaylar: MM. de Montburn ve de Montpertuis, krallk maiyet svari komutanlar. MM. de Choiseul, Ollier de Saint-Elvau, de Saint-Avrat, de Sommievre ve dHaudicourt, svari birlik komutanlar. - Piyade ve Gnll Subaylar: MM. de Calvifson, de Croiselles ve de Montreuil, kraliyet muhafz alay gnll komutanlar. Ynetim Blgesi Komutanlar Lorraine St-Vallier M. le Fabert Markizi, albay. M. le Saint-Vallier Markizi, albay. M. le Rohan Markizi, albay.

Rohan-Duras Grancey

M. le Grancey Kontu, albay.

Montpezat M. de Trimoullet kontu, yarbay. Vendosme M. de la Provenchre, yarbay. La Fze Jonzac Espagny M. de Gondreville, yarbay. M. de Villiers, yarbay. M. de Bandeville, albay.

1359

Montaigu Couty Harcourt Bretagne

M. le dO Markizi, albay. M. de Monyme, albay. M. Chrestien, yarbay. M. le Noiron ovalyesi, albay.

Chasteauthiry M. le Chasteauthiry Dk, albay. Rouergue M. le Montperain, albay. MM. de Vuillery ve Bonnefons, 200 gnll mfreze subay. - karma Yapan Gnll Grubun Saylar: - Svari: Kraliyet maiyet svarisi, zel svari birlii, Toplam: 551 328 223

- Kraliyet Piyadeleri: Tugeneral, Binba, 1 1 Yarbay, 3 1 3

Yzba, Temen,

Ast subay, 5 avu, 20

Trampeti, 8 493 Toplam: 635

Asker says, - Dier Piyadeler: Mevcut albay,

10

Hazr yzbalar, 60 Hazr subaylar, 60 30

Hazr deniz temeni,

1360

Mevcut avular, Trampetiler, yarbaylar, 15 ihtiyat subaylar, 138 ihtiyat temeni, 135 75

268

ihtiyat deniz temeni, 64 Mevcut anspsade (?), Mevcut askerler, 3.229 Toplam: 5.529 506

Gnlllerin iki mfreze subaylar, 214 Gnll mfreze subaylar, 18 Gnlller ve apulcular, Toplam: 704 472

- Kara Ordularnn toplam asker says: 7.429 - Deniz Ordular: M. Vivonne kontu komutas altndaki donanma: smi asker says La Gnrale La Capitaine La Partone krek says komutan

160 410 M. de Vivonne 110 400 M. de Mause 105 392 M. de la Brossardire 100 350 M. le Oppedo ovalyesi

La Croix de Malthe

La Fleur de Lys 104 340 M. le Comad de la Bretche Victoire 92 347 M. le Tonnerre Kontu

1361

Trame La Force

96 95

336 M. le Bthune ovalyesi 340 M. le Brteville ovalyesi 88 50 328 M. de Montausier 330 M. le Comad de Dardano

La St-Louys La Couronne La Fortune 94 La Valeur 96 La Renome Kalyon Katar: La Vigilante La Subtile 46 La Volante 58

332 M. le Janson ovalyesi 337 M. de Viviers 99 344 M. de Forviller.

40 66 58

64

M. Espono

M. le Bueilles Kontu M. de Forestat

-Amiral duc de Beaufort Ynetimindeki Gemiler: simleri ton top denizci says komutan

hacmi

says

Le Monarque, amiral

1.000 94

600 M. de Fayette 400 M. le de Marty 300 M. Gabaret

Le Courtisan, vice-amir. La Princesse, cont-amir. Le Fleuron 1.000 72 La Thrse 900 58 Le Toulon 700 48 Le Bourbon

1.200 72 1.000 94

350 M. de Thurelle 300 M. dHorbot 400 M. de Belle Isle 800 M. Ch. de Bouillon

1.000 50

Le Comte 700 42 La Provincialle

400 M. de Rian 350 M. Ch. de St-Val

800 60

1362

La Royalle 1.000 50 Le Lys 1.000 40

420 M. le ch. de la Gillien 330 M. le Canisy 220 M. de Cogolin 220 M. de Comte

La Sirne 700 58 Le Croissant LEstoille

460 58

480 40

220 M. de lAnguilet 300 M. dInfreville 420 Le ch. de Beaumont

Le Dunkerquois 700 36 Le Salut-dAfrique LEcureuil 300 42 LElbuf 450 33

500 38

100 M. de Bieman 100 M. de Tourville 80 55 M. de Beaulieu M. de Bresseau 55 M. Le Roux

La Grande-Flotte 300 20 La Concorde 300 20

St-Antoine de Padoue 300 16 Le Brigantin 90 10 40

M. Charlet insan says: 5.860;

-Gemi says: 30; toplarn says: 906;

-Deniz askerlerinin toplam says: 12.149; ki ordunun toplam says: 19.578. Hammer bu grup hakknda bilgi verirken Larochenin verdii isimlerin bazlarn da anarak farkl isimleri de belirtmektedir. Ba duac olan Comte de Saint-Longueville, henz 15 yanda olan Chevalier de Vendme, Chevalier dHarcourt, Lorraine ve Bouillon hanedanndan baz prensler, Dampierre, Beauveau, Colbert, Castellane, Mareal de la Motte-Fenelon iki olu, gen Svign ve daha bir ok asilzadeler vard demektedir.104 Oluturulan bu birleik ordu 5 Haziranda Toulondan hareket etti ve ayn 19unda Kandiyeye vard.105 Evliya elebi, 1669 Hazirannda Kandiye kalesi nnde demirleyen 126 paralk106 Venedik, Duka, Papa, Malta, Alikarno ve Fransa kalyonlarn anlatrken, ruy-u deryay papatya iei gibi zeyn ettiklerini sylemektedir.107 Fransz kaynaklarnda 20.000 kii olarak belirtilen bu ordu, Osmanl kaynaklarnda 16.000 kii olarak belirtilmektedir.108 Birleik ordu geldikten bir hafta sonra byk bir taarruz yaptlar.109 Fakat

1363

bu taarruzda ok sayda Fransz askeri ld. 25 Haziran tarihinde olan atmalarda, Bahriye Nazr ve kraln amcasnn olu olan Beaufort anssz bir ekilde ld.110 Benzeri ekilde 24 Temmuz gn kuluk vakti Franszlarn La Theresa kalyonu havaya utu.111 Btn bu atmalar srasnda birleik ordudan 10.000 kii hayatlarn kaybetti.112 Anlalan o ki Franszlar bu savalarda taktik adan Morosini ile pek anlaamamlard.113 Sonuta 22 Austosta Navailles, Morosiniye kzgn bir ekilde, savatan kalan askerlerini gemiye bindirdi ve aday terk etti.114 Onu Papa ve Malta kadrgalar izledi.115 XIV. Louisin, Avrupa iin yeni bir politika oluturmas erevesinde gelien bu olaylar ile geleneksel Osmanl-Fransz dostluuna byk bir darbe indirmi oluyordu. Bu olay, Devlet-i Aliyyenin dargnlna yol atndan Fransz elisinin Divan- Hmayundaki iskemlesinin kaldrlmasna yol amtr.116 Savan SonucuBu sava Trklerin zaferi ile sona erdi ve onlar Dou Akdenizi kontrol altna aldlar. Bu sava ayn zamanda, Osmanllarn gitgide artan zayflnn da grkemli bir zaferi idi.117 Sultan brahimin zayf bir padiah olmasna ramen, iyi bir ans olarak Kprly buldu. Veziriazam Kprl ilerlemi yana ramen olaanst enerjik ve stn yetenekleri olan birisi idi.118 Sava bitiren de Kprl Mehmet Paann olu, Kprl Fazl Ahmet Paa olmutur. ki taraf iin de bu sava bir lm kalm mcadelesi haline gelmi ve her iki tarafta mcadeleyi sonuna kadar srdrmtr. Sava dneminde (XVII. yzyln nc eyreinde) Giritte nemli problemler yaanm ada eski zenginliini kaybetmitir.119 Bu srada yaanan bir baka sorun da Venedik korumas altnda korsanlk artm ve ticareti tehdit eder duruma gelmitir.120 Giritte Osmanl ynetiminin olumsuz olduu, Resmo kenti alnnca tapnaklarn harabeye evrildii, kentin yamalandna dair bilgiler121 doru deildir. Girit sicilleri bu konuda tam tersi bilgiler vermektedir.122 Ayn Yunanl yazarn Hanya ve Resmodan 12.000 Hristiyann kle tacirlerine satldn sylemesine ramen123 Coutourier, Yusuf Paann Hanyay aldktan sonra kentte oturanlarn hepsinin hayatlarn baladn ve Trk ynetiminin adada hi de kt olmadn sylemektedir.124 Tukin ise yerli halk Osmanl ynetimini talep ettiklerini belirtmektedir.125

Fernand Braudel, II. Felipe Dneminde Akdeniz ve Akdeniz Dnyas, c. I., (ev: Mehmet

Ali Klbay), Ankara, 1993, s. 182. 2 Molly Greene, A Shared Word (Christians and Muslims in the Early Modern

Mediterranean), New Jersey, 2000, s. 13. 3 Green, a.g.e., s. 15.

1364

Nuri Adyeke, Hikyet-i Azimet-i Sefer-i Kandiye, Baslmam Yksek Lisans Tezi, Ege

niversitesi, zmir, 1988, s. v. 5 Bu konuda bkz: Solakzade Mehmed Hemdemi, Tarih-i Solakzade, stanbul, 1297, s. 773;

Mneccimba Dervi Ahmed, Sahaifl-Ahbar, c. III, stanbul, 1285, s. 684; Katip elebi, Fezleke, c. II, stanbul, 1287, s. 242; Mustafa Naima, Tarih-i Naima, c. IV, stanbul, 1280, s. 123. 6 246. 7 Paul Combes, LIle de Crete-Etude Geographie, Historique, Politique et Economique, Mustafa Nuri Paa, Netayicl-Vukuat, c. I., (Yay haz: Neet aatay) Ankara, 1979, s.

Paris, 1897, s. 49. 8 9 C. h. Laroche, La Crete Ancienne et Modern, Paris, 1898. s. 71. Girit savalarna katlan eyalet askerlerinin listesi iin; Ersin Glsoy, Giritin Fethi ve

Adada Osmanl daresini Tesisi (1645-1670), Baslmam Doktora Tezi, Marmara niversitesi, stanbul, 1997, s. 163. 10 Girid, Mazisi Hali stikbali, Matbaa-y Ebuzziya, stanbul, 1328, s. 60-61; Glsoyda ayn

bilgileri vermektedir. a.g.t., s. 26-27. 11 12 13 14 Combes bu tarihi Haziran balar olarak belirtmektedir. a.g.e., s. 50. Green, a.g.e., s. 14. Laroche, a.g.e., s. 71. Kondilaki 348 para donanma olduunu sylemektedir. Yoanna Kondilaki, Istoria Ton

Epanastaseon Tis Kritis, Atina, 1901, s. 261; Tulard da 350 para demektedir. Jean Tulard, Histoire de la Crete, Paris, 1962, s. 107. 15 Laroche, a.g.e., s. 71; Combes. a.g.e., s. 49; Couturier ise Yusuf Paann Girite 40.000

asker ile gittiini sylemektedir. Henri Couturier, La Crte, Paris, 1900, s. 18. 16 Combes, a.g.e., s. 50; Laroche, Trklerin Sen-Teodoroya olan hcumlarnn geri

pskrtldn sylese de s. 71, adackta bulunan iki kale iki gnde alnmtr. Glsoy, a.g.t., s. 29. 17 18 Yoanna Kondilaki, Istoria Ke Geographia Tis Kritis, Atina, 1903, s. 74. Combes, a.g.e., s. 50.

19 Katip elebi, Fezleke, c. II. stanbul. 1287. s. 259 vd.; ayrca Glsoy, agt., ss. 30-37.

1365

20 21 22

Ebuzziya Mehmed Tevfik, Girid Osmanllara Kaa Mal Oldu? stanbul, (tarih yok) s. 10. Encyclopedia De LIslam, Tome III. Tulard, a.g.e., s. 108; Combes, a.g.e., s. 50;The Encyclopedia of Islam, s. 879; Girid,

Mazisi stikbali, s. 80. 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 Glsoy, agt., s. 37. Glsoy, agt., s. 45-47. Kondilaki, Istoria Ke Geographia Tis Kritis, s. 74. Couturier, a.g.e., s. 18. Kondilaki, Istoria Ke Geographia Tis Kritis, s. 77. Combes, a.g.e., s. 51-52; Tulard, a.g.e., s. 108. Combes, a.g.e., s. 51. Laroche, a.g.e., s. 74. Glsoy, agt., s. 91-92; Fezleke, s. 277 vd. Silahdar Mehmed Aa, Silahdar Tarihi, c. I, (Yay Haz: Ahmed Refik), stanbul, 1928, s.

498; Joseph von Hammer, Osmanl Devleti Tarihi, c. XI, (ev: Mehmed Ata) stanbul, 1947, s. 217; Evliya elebi, Seyahatname, c. VIII. stanbul, 1928, s. 450. 33 34 35 36 37 38 39 Laroche, a.g.e., s. 74. Raid, Tarih-i Raid, c. I. stanbul, 1282, s. 189; Hammer, a.g.e., s. 209. Laroche, a.g.e., s. 76, 80. Raid, a.g.e., s. 185. Combes. a.g.e., s. 51-52. Raid, a.g.e., s. 111; Hammer, a.g.e., s. 201. Mourellos, Veziriazamn 40. 000 askeri ile savaa geldiini sylemektedir. J. D. Mourellos,

La Crete Traves les Sciecles, Kandiye (yl yok), s. 64; Laroche, 50.000 s. 78; Tulard, 80.000 kii s. 108 demektedir.

1366

40 41 42

Evliya elebi, a.g.e., s. 412. Adyeke, agt., s. IX. Mourellos Venediklilerin 1. 173 tane lam atklarn syler a.g.e., s. 68, Trklerin ise

1.364 tane lam atklarn Tulard yazmaktadr. s. 109. 43 44 45 46 47 48 Laroche, a.g.e., s. 92. Combes, a.g.e., s. 51. Combes, a.g.e., s. 52. Couturier, a.g.e., s. 18. Hammer, a.g.e., s. 224. Anlamann metni iin; Mecmua-y Muahedat, c. II. stanbul, 1294. s. 141-142; Hikyet-i

Azimet-i Sefer-i Kandiye, Adyeke, agt., s. 52; Glsoy a.g.t. s. 134 vd, 273-274. 49 50 51 52 53 Combes, a.g.e., s. 50, 54. Laroche, a.g.e., s. 72. Evliya elebi, a.g.e., s. 483-484. Hikyet-i Azimet-i Sefer-i Kandiye, Adyeke, agt., s. 75. Ankara niversitesi, Dil Tarih Corafya Fakltesi Ktphanesi, Muzaffer Ozakdan alnan

Kitaplar, liste 1, no:406. 54 55 56 57 58 59 60 61 Glsoy, agt., s. 166. Ahmed Refik, Kprller, stanbul, 1331, s. 66. H. Castonnet des Fosses, La Crete et LHellenisme, Paris, 1897, s. 40. Tulard, a.g.e., s. 109; Kondulaki, Istoria Ton Epanastaseon Tis Kritis, s. 274. Mourellos, a.g.e., s. 67. Ahmed Refik, a.g.e., s. 66. Fosses, a.g.e., s. 40. Mourellos, a.g.e., s. 67.

1367

62 63 64 65 66 67 68

Kondulaki, Istoria Ton Epanastaseon Tis Kritis, s. 274; Tulard, a.g.e., s. 109. Combes, a.g.e., s. 52. Girid, Mazisi Hali stikbali, s. 61. Yzb. Ziya ve Yzb Rahmi, Girit Seferi, stanbul, 1933, s. 14. Ahmed Cevdet Paa, Tarih-i Cevdet, c. I., stanbul, 1309, s. 123. Hammer, a.g.e., s. 214. 1667-68 knda stanbul ve zmirden adaya malzeme nakliyat iin, Raid, a.g.e., s. 183;

Evliya elebi, a.g.e., s. 414; ertesi yl stanbul, zmir ve Selanikten erzak ve mhimmat nakli iin, Raid, a.g.e., s. 204-6; Silahdar, a.g.e., s. 466-67; Evliya elebi, a.g.e., s. 422-23. 69 70 Fevzi Kurtolu, Trklerin Deniz Muharebeleri, Girit Harbi, c. II. stanbul, 1939. s. 127. Rait, a.g.e., s. 192 Raid 4 saat mesafede demektedir; Hikyet-i Azimet-i Sefer-i

Kandiye, Adyeke, agt., s. 21; Silahdar, a.g.e., s. 460. 71 72 73 74 75 76 77 78 79 80 81 82 83 Ahmed Refik, a.g.e., s. 48. Girid, Mazisi Hali stikbali, s. 61. rnein, sava srasnda barut temini iin; Glsoy, agt., ss. 181-186. Hammer, a.g.e., s. 212. Kurtolu, a.g.e., s. 145. Bu malzeme listeleri iin; Evliya elebi, a.g.e., s. 467-468. Laroche, a.g.e., s. 72. Laroche, a.g.e., s. 78. Fosses, a.g.e., s. 38. Couturier, a.g.e., s. 20. Bkz; Green, a.g.e., s. 15. rnek bir diyalog iin; Silahdar, a.g.e., s. 421, 422. Couturier, a.g.e., s. 19.

1368

84 85 86 87 88 89 90 91 92 93 94 95

Silahdar, a.g.e., s. 436. Girid, Mazisi Hali stikbali, s. 80. Ziya-Rahmi, a.g.e., s. 12. Laroche, a.g.e., s. 74. Laroche, a.g.e., s. 73. Fosses, a.g.e., s. 38-39. Laroche, a.g.e., s. 72. Couturier, a.g.e., s. 20. Laroche, a.g.e., s. 82. Combes, a.g.e., s. 52. Combes, a.g.e., s. 52; Fosses, a.g.e., s. 39. Hikyet-i Azimet-i Sefer-i Kandiye, Adyeke, agt., s. 36, 40; Laroche ise, Fransa kralnn

4.000 asker gnderdiini sylemektedir. a.g.e., s. 78. 96 Ziya ve Rahmi beyler soylularn 270 tanesinin ldn sylerler. s. 16-17; Hikayet-i

Azimet-i Sefer-i Kandiyede ise 400 asilzadenin ld belirtilmektedir. Adyeke, agt., s. 37. 97 Laroche, a.g.e., s. 82. 98 99 rnein, 1660 ylnda Kandiyede 400 Fransz gnll askeri vard. Combes, a.g.e., s. 51. Laroche, a.g.e., s. 82.

100 Laroche, a.g.e., s. 78 ve82. 101 Couturier, a.g.e., s. 20. 102 Laroche, a.g.e., s. 82. 103 Bu liste iin. Laroche, a.g.e., ss. 83-90. 104 Hammer, a.g.e., s. 221. 105 Couturier, a.g.e., s. 20; Laroche, a.g.e., s. 90.

1369

106 Raid, donanmann 100 paradan olutuunu sylemektedir. a.g.e., s. 163; Hikayet-i Azimet-i Sefer-i Kandiyede byk kk 300 paralk donanmadan sz edilmektedir. Adyeke, agt., s. 41. 107 Evliya elebi, a.g.e., s. 433. 108 Hikayet-i Azimet-i Sefer-i Kandiye, Adyeke, agt., s. 41. 109 Laroche, a.g.e., s. 92. 110 Hikayet-i Azimet-i Sefer-i Kandiye, Adyeke, agt., s. 43; Kurtolu, a.g.e., 147; Couturier, a.g.e., s. 20; Evliya elebi bu savata Fransa kralnn byk olunun ldn syler. a.g.e., s. 439; Raid ise len soyludan sz ederken, kraln emmisi olu, kendisinden sonra kral olacak melun demektedir. a.g.e., s. 163. len Beaufortun cesedi uzun sre aranmtr. Raid, a.g.e., s. 234; Silahdar, a.g.e., s. 517, Hammer, a.g.e., s. 222; Evliya elebi, a.g.e., s. 439. 111 Evliya elebinin bu olay efsaneletirerek anlatm iin; Evliya elebi, a.g.e., 449. 112 Evliya elebi, a.g.e., s. 434-436. 113 Laroche, a.g.e., s. 82; Couturier, a.g.e., s. 19. 114 Couturier, a.g.e., s. 20. 115 Kurtolu, a.g.e., 150. 116 Mustafa Nuri Paa, a.g.e., s. 317. 117 Encyclopidia de LIslam. 118 Laroche, a.g.e., s. 70. 119 Combes, a.g.e., s. 51. 120 Ekkehard Eickhoff, Akdenizdeki Osmanl Deniz Cephesi (XVI-XVIII. Yzyl), Osmanl, c. I. Yeni Trkiye, Ankara, 1999, s. 386. 121 Kondilaki, Istoria Ke Geographia Tis Kritis s. 74. 122 Yeni bulunan Girit eriye sicilleri zerinde almalarmz devam etmektedir. Bu sicilleri genel tantm iin bkz: Adyeke, Aye Nkhet/Adyeke Nuri, Newly Discovered In Turkish Archives: Kadi Registers And Other Documents On Crete, TURCICA, Revue ?tudes Turques, 2000/32, ss. 447-463.

1370

123 Kondilaki, Istoria Ke Geographia Tis Kritis s. 76. 124 Couturier, a.g.e., s. 18, 19. 125 Cemal Tukin, Osmanl mparatorluunda Girit syanlar ve 1821 Ylna Kadar Girit, Belleten, c. IX, say 34, s194.

1371

B. II. VYANA KUATMASI VE AVRUPA'DAN DN II. Viyana Kuatmas ve Avrupa'dan Dn (1683-1703) / Prof. Dr. Kemal iek [s.746-764]
Karadeniz Teknik niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi / Trkiye Giri kinci Viyana Seferi ve sonrasnda gelen hezimet hem Osmanl mparatorluu hem de Avrupa tarihinde bir dnm noktasdr. Tarihin bu dnm noktasnn en nemli olay ise Osmanllar tarafndan Viyanann 154 yl sonra, ikinci kez ve fetih amacyla kuatlmasdr. Bernard Lewise gre bu tarihi olay, Mute Savandan itibaren Hristiyan ve slam dnyasnn mcadelelerinde en kritik noktay tekil etmektedir.1 Avrupann fethini berya zerinden gerekletirmeye alan Mslman Araplara karn, Trkler Avrupa kaplarn dou ynnden zorlamaktaydlar. Ancak 1683 ncesi Osmanllarn Dou Avrupada elde ettii stn baarlar, Pirenelerde Mslmanlar durduran Avrupay endieye drmek iin kfiydi. Dolaysyla Viyana nlerinde ota kuran Trkleri geri evirecek hamleyi yapmak Avrupann kaderini tayin edecek kadar nemli bir baar veya baarszlk olacakt. Bu anlamda 1683 yl, Osmanllar iin zirveden dn ve sonun balangc, Avrupallar iin ise tam tersine stanbulun ve Kuzey Afrikann Osmanllar tarafndan fethinden sonra kar karya kaldklar kuatma emberinin krlmas demekti. Baka bir deyile, 1492de balayan keiflerle Afrikann gneyinden slam dnyasnn arkasna sarkma amacndaki kta Avrupas gzn tekrar bu dnyann kalbi olan, yeni bakent stanbula evirecektir. Gerekten de 1683 ncesi ve sonrasnda gelien olaylar, Viyana kuatmasnn bir OsmanlAvusturya (Habsburg) mcadelesi olarak grlmemesi gerektiini ak ve kesin olarak ortaya koymutur. Unutulmamaldr ki, Viyanay Osmanl ordularna kar sadece Habsburg mparatorluu kuvvetleri savunmamtr. Ayn ekilde Viyana nlerindeki Osmanl ordusu da sadece Osmanl ordularndan meydana gelmiyordu. Viyana Osmanllar iin sadece bir yenilgi deil, klasik olarak grdkleri deer ve normlarn, en azndan eskisi kadar, ie yaramad anlamna geliyordu. Ayrca Rumeliye geilerinden itibaren kk grdkleri gayrimslimler (millet-i mahkume) karsnda bu ilk byk geri ekilme idi.2 Ksacas 1683 yl, gerek Avrupann gerekse de Osmanllar iin tarihin akn deitirmitir. Bu balamda Viyanada Osmanl ordusunun bozgunu, Avrupann savunmadan saldrya geiinin ilk aamas ve tarihin doudan batya doru gelien olaylarn yazm olmaktan kmas anlamna gelmektedir.3 Bu nedenle Viyana kuatmasnn ncesi ve sonras geni bir cephe olay olarak ele alnmaldr. Nitekim baarszlkla sonulanan Viyana kuatmasnda Osmanl ordularnn geri ekilmesiyle balayan ve 1699 ylnda Karlofa Anlamas ile son bulan savalar Osmanl-Avusturya deil, Osmanl-Avrupa Savalar olarak adlandrlmaktadr. Gerekten de, Lewisin ifade ettii gibi bu mcadeleler ancak Kltrler Sava olarak okunur ve deerlendirilirse tam

1372

anlamyla idrak edilebilir. Bu yzden Viyana nlerine Osmanl ordusunun geliinin hazrlklar ncelikle deerlendirilmelidir. A. Zirveye Hamle ve Viyanann Kuatlmas Kprl Mehmet Paann Vezir-i azam olmas ile (1656) ieride huzuru ve gveni tazeleyen Osmanl Padiah IV. Mehmed, 1661 ylnda Fazl Ahmet Paay babasnn yerine tayin ederek sadece i huzur ve devlete gveni srdrmeyi amalamam, ayn zamanda Osmanl fetih ve genileme srecinin tekrar balamasn istemitir. Nitekim Fazl Ahmet Paann Vezir-i azam olduu dnemde Osmanl mparatorluu, i huzuru tamamen tesis etmi ve Avrupaya meydan okumay ciddi bir siyaset olarak aldn gsteren faaliyetlerde bulunmutu. Uyvarda Osmanl ordularnn elde ettii zaferin ardndan, Giritin 24 yl sren bir savatan sonra fethi ise Avrupann Osmanl tehdidini alglamas iin ciddi bir sinyaldi. Gerekten de bu dnemde gerekletirilen fetihler sayesinde Osmanl topraklar en geni snrlarna ulamt. Avrupann en gl devleti yine Osmanl idi. te bu nedenledir ki, 1664te 20 yllk olarak imzalanan Vasvar Barnn uzamama ihtimali Avusturyay tedirgin etmekteydi. Dorusu Avusturyay ve tabii ki Avrupay endielendiren sadece Osmanl ordularnn Giritte veya Uyvar kalesi nlerinde kazand zafer ve moral deil, ayn zamanda Vezir-i azam olarak devletin banda 1676dan beri Merzifonlu Kara Mustafa Paann bulunmas ve de yllardr i ekimeler iinde debelenen Osmanllarn tekrar istikrar yakalamasyd. Bu durum Osmanlnn gzn tekrar batya evirmesini douran bir gelimeydi. stelik Osmanl mparatorluunun banda bulunan Kprl Mustafa Paann yetitirmesi ve damad olan Merzifonlu Kara Mustafa Paa, gnmzn moda deyimiyle tam bir ahindi. Bunu icraatlaryla da belli etmekteydi: kendisinden nce balayan Ukrayna zerinde hakimiyet kurma mcadelesini Rusyaya kar baaryla srdrerek Podolya ve Ukraynay Osmanl hakimiyetine sokmay baarm, uzaklk ve lojistik glklere ramen Rusyay ehrin Seferiyle4 (1678) anlama yapmak mecburiyetinde brakmt (1681).5 Uzun zamandr Venedik tehdidi altnda olan ve Giritin fethiyle Akdeniz cephesinde tekrar hakimiyet kuran Osmanl donanmas Venedikliler ve Franszlarla girdii mcadeleyi zaferle sonulandrmt.6 Kazanlan bu baarlar mezhep savalar ile megul Avrupallar Osmanl mparatorluu ile iyi geinmeye zorluyordu ki, ticari anlamalar yapma gayretleri bunun en nemli gstergesiydi. Dorusu, Osmanl ile atmann kendi karlarna olmadn btn Avrupa yava yava anlam grnmekteydi. te bu durum, Merzifonlu Kara Mustafa Paay yeni bir fetih ve genileme dnemini balatmak konusunda yreklendirdi. Dnemin kaynaklarnda nakledilen rivayetlere gre, Merzifonlu Kara Mustafa Paa Osmanl Devletini Kanuni Dnemindeki gibi azametli bir hale getirmenin mmkn olduuna kesin olarak inanmaktayd.7 Bu hedefini gerekletirmek iin Kanuninin 154 yl nce yarm brakt ii tamamlamay dnyordu. Ancak bunun iin koullarn olumas, tabiri caizse bahanelerin bulunmasna ihtiya vard. Osmanl Habsburg (Avusturya) savalarnda ateleyici olma zelliini yllardr koruyan, fakat Fazl Mustafa Paann vezirlii srasnda gerekli destei alamayan

1373

Orta Macaristan Protestan nderlerinden Emerik (mre) Tkelinin bavurusu, ona emellerini gerekletirme yolunda bekledii frsat vermiti. Koyu bir Katolik olan Avusturya mparatoru Leopoldun bask ve zulmnden dolay isyana ynelen Orta Macar Protestanlar gen ve cesur nderleri Tkeli mrenin bakanlnda harekete geerler.8 Merzifonlu Kara Mustafa Paann bu isyana el altndan destek verdii anlalmaktadr.9 nk 20 yl zerinden imzalanan Vasvar Barnn sresi henz dolmamtr ve hukuken Osmanllarn bu anlama koullarn ihlal etmeleri doru deildir. Ancak Dimitri Kantemirin kaydettiine gre bir zamanlar Roma mparatorluuna baml bulunan teki uluslar da Osmanl ynetimine katmak, Hristiyanlar Mslman yapmak, imparatorluun snrlarn geniletmek ve kendisine boyun eenleri korumak10 iin yemin eden Merzifonlu Kara Mustafa Paa, btn sava aleyhtarlarna cephe alr. Sultan11 ve Valide bata olmak zere savaa kar kanlara Tkeli mrenin bavurusunu dayanak gsterir. mreyi temsilen stanbula gelen elileri el stnde tutar, hatta onlara umduklarnn tesinde destek verir: mre Tkeliyi Orta Macar kral ilan ederek berat ve ahidname gnderir.12 Bu gelimeleri endie ile takip eden Leopold ise Osmanl ile bar srecini uzatmak amacyla stanbuldaki sava aleyhtarlarnn yardmlarna bavurur. te yandan Macarlar tekrar kazanmak iin onlara zgrlk, adil vergi ve mezhep serbestlii tanr.13 Sultan IV. Mehmedi seferden vazgemeye ikna etmesi iin gvenilir adamlarndan Comte Albert de Capraray da eli olarak stanbula gnderir. Bu elinin amac, gerekirse tavizler de vererek, Vasvar Bar anlamasnn sresini 20 yla kadar uzatmaktr.14 Eli bu amala sava aleyhtarlarnn da desteklerini alarak, padiah Avusturyann barn bozulmasna sebep olabilecek herhangi bir hareketinin olmadn ispatlamaya alr. Balayan sefer hazrlklar iptal edilirse masraflar demeye hazr olduklarn, tazminat olarak Yank Kaleyi terk edebileceklerini bildirir. Buna karlk Vezir-i azam Avusturyadan Macarlara mezhep serbestlii verilmesini, yllk be yz bin flori vergi denmesini, baz snr kalelerinin yklmasn ve bazlarnn da mre Tkeliye teslimi gibi yerine getirilmesi mmkn olamayan isteklerde bulunur.15 Hatta rivayetlere gre, eyhlislam Ali Efendiden cihat iin koullarn olumadna dair bir fetva alarak sultana arz eder.16 Buna karlk, Silahtara gre Vezir-i azam seferi gerekletirmek iin snr kasabalarndan sahte ikayet mektuplar getirterek padiaha arz etmi, yenierileri de kkrtmtr.17 Ancak yukarda da iaret ettiimiz gibi padiahn sava aleyhtar olduu doru deildir.18 Merzifonlu Kara Mustafa Paa Varat Beylerbeyi Hasan Paay serasker tayin etti ve mre Tkeliye yardma gnderdi. Osmanllarn bu yardmnn bar bozacak boyutlarda olduu aktr, nk Temevar ve Segedinde konulandrlm Osmanl askerlerinden baka, bu yardmc kuvvetlere Erdel kral Apafi Mihail Erdel askeriyle ve Eflak ve Bodan voyvodalarndan19 da kuvvet verilmitir. Raid tarihindeki kaytlara gre, bu kuvvetler snr geerek hilf- sulh u salh yani anlamalara aykr olarak yaplan Sirmin kalesini yktlar. Snr boyunda bulunan birka tane Avusturya Kalesini daha alarak mre Tkeliye teslim ettiler.20 Bu sefer srasnda Erdel kral ile Kurus kral unvan verilen mre Tkelinin arasndaki anlamazlklar elde edilen baarlarla yetinilmesine

1374

neden oldu. Ancak Avusturya Osmanl yardmc kuvvetlerinin dnnden sonra bu kaleleri tekrar elde etti. Bu gelime zerine Vezir-i azam Orta Macar halkn kurtarmak iin Budin Beylerbeyi brahim Paay Orta Macaristan seferine gnderdi. Bylece iki taraf arasndaki bar artlar da ortadan kalkm oluyordu. Artk hukuken de savan balamas iin bir neden kalmamt ki, Merzifonlu Austos 1682 ylnda at kuyruunun sarayn nne dikilmesini emretti.21 Bu sefer ilan btn Avrupay harekete geirdi. Yzyln byk bir ksmn 30 yl savalar olarak bilinen mezhep savalar ile geiren Avrupa lkeleri, Leopoldun yardm lklarna karlk vermekte gecikmediler. Podolyay birka yl nce Avusturyaya terk etmek zorunda kalan Polonya, Avusturya ile anlamazlklar sren Venedik, daha iki yl nce mparator I. Leopoldu yetersiz bularak yeni bir mparator22 seilmesini elzem gren Alman Prensleri derhal yardm hazrlklarna giritiler. Katolikliin hamisi olmas nedeniyle Avusturya ile kader birlii olan Papalk, Avusturyaya ynelik bir Osmanl seferini btn Hristiyan dnyasna yaplm bir cihat sayarak Avrupa glerini birlemeye ard ve tevik etti. Papalk ayrca mparator Leopolda nemli miktarda para yardmnda bulundu. En artc olan ise, 1681 ylnda Strasbourgu alarak Avusturyaya nemli bir darbe vurmu olan Fransann bu srada taknd tutumdu. Avrupa siyasetinde Habsburg mparatorluunun yegane rakibi olan Fransa, kutsal ittifak hazrlklar srasnda ekimser kalarak Osmanl tehdidi karsnda Avusturyann zor durumundan yararlanmay dnmedi. Halbuki ayn Fransa, Orta Macar halknn isyann maddi ve manevi olarak desteklemekteydi. stelik Hollanda yznden Avusturya ile mcadele halindeydi.23 Bildiriciye gre Fransa aslnda Katolik mezhebine ihanet ve I. Leopoldun zor durumundan istifa etmi grnmemek iin bu tutumu taknmt.24 Aslnda Avrupa devletlerinin bu tutumlarnn mantkl bir nedeni vardr. Avrupada Viyana, Hristiyan dnyasnn kalesi olarak kabul edilmekteydi.25 Fransa da dahil hibir devlet bu kalenin dmesine kaytsz kalamazd.26 Her ne kadar Alman prensleri mparator I. Leopold ile ekime iinde olsalar da Avusturyadan gl bir devletin Orta Avrupada egemen olmasn istemezlerdi. Bu durumda Fransa gdmne girmeleri kanlmaz olurdu. Halbuki bu prensler bamszlklarn zayf bir imparatorun (kraln) varlna borluydular. O halde Avrupann Viyanay top yekun savunmas alacak bir durum deildir. Asl sorgulanmas gereken Merzifonlu Kara Mustafa Paann Viyana zerine gitme karardr. nk olas bir fetih sonras burasnn elde tutulmas olanaksz grnmektedir. Den Viyanann ardndan Osmanlnn dostu gibi grnen Fransa ile kar karya kalnaca ayr bir vakayd.27 Ksaca bu sefer stratejik bakmdan iyi deerlendirilmi bir harekat deildir. 1. Viyanadan Dn 1683 Nisannda son bir yldr beklenen sefer Padiah ve veziri Merzifonlu Kara Mustafa Paann Edirneden yola kmas ile balad.28 Belgrata varldnda IV. Mehmed ordunun sevk ve idaresini vezirine brakarak av amacyla ayrld. Eyalet askerlerinin katlmyla 200 bin kiiyi29 aan Osmanl ordusu, muhteris bir kiilie sahip olan vezirin, baz komutanlarn muhalefetine ramen

1375

verdii anlalan bir kararla dorudan Viyana zerine yrd. Aslnda bu ok cesur bir karard. nk, Yank Kale, Komran gibi nemli Avusturya kaleleri alnmadan Viyana zerine yrmesi byk bir risk alnmas demekti. Bu ekilde Osmanl ordusu arkasnda dman kalesi brakyordu. Ancak, Merzifonlu Kara Mustafa Paa Avusturyann Bat Avrupa lkelerinden alaca byk mali ve askeri yardmlar almadan iini bitirmek amacndayd. Bu yzden hzl hareket ederek bir an nce Viyanay kuatmay daha uygun bir strateji olarak grd. Osmanl ordusunun hzla zerine geldiini haber alan I. Leopold bakentini terk ederek, Polonya, Saksonya ve Bavyeradan gelecek yardm kuvvetlerini beklemeye balamt. Yardmlar gecikmedi ve btn Avrupa ve hatta dank Alman prensleri I. Leopoldun yardmna koarak Viyanada gl bir savunma hatt kurdular. te yandan Merzifonlu Kara Mustafa Paann ileri planland gibi gitmeyecektir. Viyana drt taraftan kuatlamayacak kadar bykt ve bu nedenle srekli dardan destek alabilmekteydi. Tuna Nehri ve adalarndaki palankalar (kk kaleler) ayr ayr ele geirilmek zorunda olup ve bunun iin birok kprnn ina edilmesi gerekmekteydi.30 stelik kuatma gnlklerindeki31 kaytlara gre Osmanl ordusunun ok nemli lojistik ve i gvenlik sorunlar bulunmaktadr. Bunlar birka maddede toplanabilir. a) Orduda ganimet hrs ile hareket edenler ounluktadr. Krm han Murad Giray da dahil olmak zere bunlar elde ettikleri ganimeti cephe gerisine tamay asl grev olarak almakta, bazen bu ie kuvvetlerinin yarsn bile ayrmaktadrlar. b) Osmanl askerleri Viyanann konumu sebebiyle deiik kale ve palankalar ele geirmek ve gvenlie almak zorunda olduklarndan glerini bir noktada toplayamamlard. Halbuki, rakipler tek bir merkez etrafnda savunma yapmak ve saldrya gemek suretiyle Osmanl ordularn sayca amaktaydlar. c) Osmanllarn ate gc ok azd.32 Dman top ve glle bakmndan stnd. Toplarnn menzili de daha uzundu. Halbuki Osmanl toplar sefer yolunun uzakl sebebiyle hafif toplardan seilmiti. d) Osmanl ordusunda zahire ktl ba gstermiti. Fndkl Ahmet Aann gnlndeki bir kayda gre meydan muharebesinde svarileri tayacak olan atlara iki aydan beri yem verilmemiti ve atlar zayflamt.33 Toplar ekecek kzler ise hem yetersiz hem de yemsiz idi.34 Btn bu eksiklere karn, btn tarihilerin zerinde birletikleri ve kuatmann kaderini deitirdiine inandklar olay ise Jean Sobieskinin Bavyera ve Saksonya kuvvetleriyle birleerek Viyana kalesine yardma gelmesidir. Polonya kuvvetlerinin Krm tatarlar tarafndan tutulmas ynnde bir strateji belirleyen Vezir-i azam, iddialara gre yardma gelen kuvvetlerin bykl konusunda yaplan uyarlara ramen, Sobieskiyi kmsemi ve gerekli nlemleri almamtr.35 Tam tersine, dmesi an meselesi olan Viyana Kalesine hcumlar iddetlendirmi ve kalenin dmesinden sonra Sobieski zerine gitme karar almtr. Nihayet kuatmann 60. gn, beklenen de

1376

daha erken bir tarihte, Viyana kaplarnda grnen Polonya kral ve askerleri iki ate arasnda kalan Osmanl ordusunu perian etmitir. Trk ordusu sava meydannda ok miktarda top, cephane ve hazine, ayn zamanda da ok sayda esir brakmtr.36 Bunun zerine Vezir-i azam en az kaypla ordusunu Budine kadar geri ekmeyi baarm ve burada yenilgiye sebep olanlar idam etmitir. te yandan o sralarda Belgrata kadar gelmi olan IV. Mehmed, bozgun haberi zerine derhal Edirneye dnmt. Balangta gvenini yitirmedii Merzifonluyu korumay srdrd ise de, annesinin vefatndan sonra,37 saray aalarnn etkisiyle idamna hkmetti.38 Bylece, pek ok tarihiye gre, hezimetin sonularn bertaraf edebilecek tek kiiyi de ortadan kaldrm oldu. Viyana bozgunu ve ertesinde Estergon gibi baz nemli kalelerin Avusturyann eline gemesi zerine gelen felaketlerden baz Osmanl tarihileri Vezir-i azam Merzifonlu Kara Mustafa Paa ve Polonya kralna engel olmayan Krm Hann sularlar. Bu dnem olaylarnn en tannm tarihisi Silahtar Fndkll Mehmet Aaya gre vezirin kibirli, ihtirasl ve meveret yapt tecrbeli komutanlarn tavsiyelerini kulak ard etmesi yenilginin asl sebebidir. Ona gre bir dier nemli sebep Krm Hannn ve Budin Beylerbeyi brahim Paann ihanetidir. Krm Han Murad Giray, kendisine Vezir-i azam tarafndan hakaret edildii ve aaland gerekesiyle Tuna zerinde bulunan Alexander kprsn iyi korumam ve bilerek Polonya kuvvetlerinin gemesine seyirci kalmtr.39 Budin Beylerbeyi brahim Paa da sa kanad toparlayamayp, Yankkale zerine gitmek amacyla geri ekilme karar verince Osmanl ordusu bozguna uramtr.40 Btn bu deerlendirmeler gstermektedir ki yenilginin birok nedeni vardr ve bunlar kiilerin yaptklar hatalarla snrl deildir. Esas olan Osmanllarn Viyanann Avrupa iin askeri ve moral adan nemini kavrayamamalar, ateli silahlar konusundaki gelimeleri takip edememeleri ve sefer organizasyonunu eskisi kadar iyi iletememeleridir. Bu yenilgi Avrupa-Osmanl ilikilerinde yeni bir dnem amtr. 2. Viyana Kuatmasnn Siyasi Sonular: Osmanl-avrupa Savalar Yukarda belirttiimiz gibi Viyana kuatmasnn baarszlkla sonulanmas zerine Merzifonlu Kara Mustafa Paann en az kaypla ordusunu Budine kadar ekmiti. Bir aya yakn burada kaldktan sonra da Belgrata dnd. Fakat Avusturya ordularnn takipte olduu, Komaran, Cierdelen ve Estergon kaleleri zerine saldr haberleri karargaha ulat.41 Merzifonlu Kara Mustafa Paa soukkanllkla tedbirler almasna ve ordularn sevk etmesine ramen bu kalelerin dmesine engel olunamad. Bu esnada Cierdelen kalesine sevk edilen, fakat ordusunun azln ne srerek gitmeyen Krm Han grevden alnd ve yerine Krm Girayn olu II. Hac Giray Han tayin edildi (Kasm 1683).42 Avusturya ordular buradan Budine yneldiler. Btn bu yenilgiler zerine muhalifleri IV. Mehmedi, Vezir-i azamn grevden alnmas gerektiine ikna ettiler. O da ok gemeden idam fermann gnderdi ve Paa Belgratta idam edildi.43 Yerine Kara brahim Paa Vezir-i azam tayin edildi. Ancak o, bizzat sefere gitmeyerek yerine Avusturya cephesine Bekri Mustafa Paay ve Leh

1377

cephesine de Sar Sleyman Paay serdar olarak gnderdi. Bu tayinlerle, Osmanl ordularnn cephe hareketlerinde nemli bir deiiklik meydana geliyor ve drt cephede farkl dmana kar yaplan mcadeleler serdarlar araclyla srdrlyordu. Viyana Kuatmas sonrasnda Osmanly Avrupadan atmak a geldiine kanaat getiren Papann tevikleriyle bir Avrupa-Hristiyan Birlii oluturuldu. O tarihe kadar byle bir sevinci yaamayan Avrupallar, zaferlerini birlik ve beraberliklerine baladlar. Papann Osmanllara kar bartrd Leh kral ve Avusturya mparatoruna, 1684 ylnda Venedik nc ortak olarak katld. Yzyln sonlarnda, savan bitmesine yakn da Rusya bu birlie girdi ve bu devletler aralarndaki anlamazlklar bir kenara brakarak birbiri ardndan Osmanl topraklarna top yekun bir sava balattlar. Viyana bozgunundan sonra 1699 ylna kadar drt cephede sren bu savalar Osmanlnn Avrupadaki yenilmez imajn tamamen sildi. imdi bu savalarla ilgili gelimeleri deerlendirelim. A. Osmanl-Avusturya Savalar Osmanl mparatorluu aleyhine Avrupada kurulan kutsal birliin en nemli silah ve oyuncusu phesiz Avusturya idi. Osmanl ordularn takip ederek ilk etapta Estergon, Komaran, Cierdelen ve Viegrad gibi pek ok nemli kaleyi ele geirmeyi baaran I. Leopoldun damad Maximilian komutasndaki Avusturya ordular, Budinde Osmanllar tarafndan durdurulmutu.44 Ancak ertesi ylarda bunaltan sklkla Avusturya ordular ileri hareketlerine devam ettiler ve Osmanl Avrupa savalarnda en nemli cepheyi atlar. Osmanllar da arl Avusturya cephesinde toplamak zorunda kaldlar. Ne var ki, sk sk yaplan komutan deiiklikleri yznden orduda dzen bozuldu ve 1685 ylndan itibaren Osmanllar savan en felaketli yllarn yaamaya baladlar. Osmanllara kar Yukar Macaristan, Hrvatistan ve stirya olmak zere farkl cepheden saldrya geen Avusturya kuvvetleri, 1685 ylnda Trkler iin stratejik olmas yannda moral deeri olan Uyvar kalesini kuattlar. Hazrlksz ve tecrbesiz Osmanl kuvvetleri krk gnn sonunda kalenin dmesine engel olamadlar. Dier cephelerde de baarszlklar ard ardna gelince 1686 Baharnda tekrar Vezir-i azamn sefere kmasna karar verildi. 1686 Mart aynda bu fermann gereini yerine getirmek ve cephede yaanan skntlar gidermek iin Sar Sleyman Paa Vezir-i azam ve Serdar- Ekrem unvanyla sefere kt. Ne var ki, Belgrata ulatnda 145 senedir Osmanl hakimiyetinde buluna Budinin Lotheringen komutasnda bir ortak Macar, Hrvat, Alman kuvveti tarafndan ele geirildii haberini ald. Son Budin valisi Abdi Paa da kahramanca savaarak ehit dt.45 Bu ehir kukusuz Macaristann anahtar idi ve dmesiyle birlikte Osmanllar ok zor durumda kaldlar. Avusturya ve mttefikleri Budin zerinden hareket ederek kolaylkla ve art arda Segedin, ementorna, Peuy, Kapovar ve iklos gibi stratejik kaleleri aldlar. Osmanl ordusunun klamak zere Belgrata dnmesinden de yararlanarak baz Erdel kalelerini igal ettiler.

1378

Ertesi yl da Osmanllarn kayplar devam etti. Vezir-i zamn komutasndaki Osmanl kuvvetleri sek Kalesi yaknlarnda bir dman kuvvetlerini yenmeyi baardlarsa da Mohata yaplan bir savata kendilerinden daha iyi donanml dman karsnda tutunamayarak ar bir yenilgi aldlar. Osmanl ordusu defterhane ve ordu hazinesini sava alannda brakarak Peter Varadine ekildi. Yeen Osman Paann kapkulu askerlerini Vezir-i zam aleyhine kkrtmasyla patlak veren isyan nedeniyle ordu Belgrata dnd.46 syanclar bunun zerine daha da cesaret kazanp, aralarnda Kprlnn damad Vezir Siyav Paay Vezir-i zam ilan edip, padiah tahtndan indirmek amacyla stanbula yneldiler. Cephenin bo kalmasndan yararlanan Avusturya kuvvetleri de sek, Varadin, Sirem ve Belgrat yaknlarnda baz kaleleri ele geirdi. syann bymesi ve Padiahn tahttan indirilmesiyle47 ortaya kan karklktan yararlanmak amacndaki Avrupal devletler bo durmadlar. 1688 yl baharndan itibaren bata Avusturya, Venedik ve Rusya olmak zere her biri kendi cephelerinden harekete getiler. Tecrbeli komutanlardan ve iyi bir geri hizmetinden yoksun olan Osmanl ordusu karsnda Avusturyann ilerleyileri artk daha kolay ve hzl oluyor, nemli Osmanl kaleleri birbiri pei sra dyordu. nce stanbuldaki karklklar sebebiyle lojistik destek alamayan ve kalenin etrafndaki kylerin Avusturya tarafndan boaltlmas yznden tecrit olan Eri kalesi48 muhafzlar teslim olmak zorunda kalmlardr. Daha sonra da Lipve kalesi kaybedilmitir.49 Avusturyann bu ilerleyiine ramen ekyalktan ykselme Yeen Osman Paann beceriksizlii yznden ciddi bir direni ve savunma hatt kurulamamtr. Bu uygun ortam deerlendiren Avusturya mehur Sava nehrini de geerek Belgrat ehrine dayanmakta gecikmemitir. Zamannda asker yollanamamas sebebiyle 8 Eyll 1688de Belgrat ehri de dman eline gemitir. Bu yenilgilerle Osmanl mparatorluu siyasi, sosyal ve iktisadi bir buhran dnemine girdi. Bu yzden bar yollarn aramas iin Zlfikr Efendi adl elisini Viyanaya gnderdi, fakat burada drt yl gz altnda tutulan elinin faaliyetlerinden bir sonu kmad.50 Cepheden gelen kt haberler ve Belgrat ehrinde Mslman halkn kt muamele grmesi herkesi ok zm, Padiah da salnn el vermemesine ramen askeri tevik iin askerin banda sefere kmaya karar vermiti.51 Bunda Zlfikr Efendinin elilii srasnda yapt ve dnnde padiaha sunduu raporun da rol olsa gerektir. Burada Zlfikr Efendi Avusturyann sava ok zor koullar altnda srdrdn, ekonomik bakmdan g durumda olduunu ve Fransann tehdidi altnda bulunduu kaydetmitir.52 Bu arada II. Sleyman Lleburgazda iken mttefik Tkeli mreden gelen bir mektup, Belgrad Mslmanlarnn Tuna yoluyla ekilirken Avusturya ordusu tarafndan esir alnp, ok kt bir muameleye tabi olduunu anlatmakta ve bunlarn kendisi tarafndan kurtarldn bildirmekteydi. Yine kaynaklar Tkelinin Gladova ve Orsova kalelerini geri almay baardn kaydetmektedir.53 Bu srada baka iyi haberler de ota- hmayuna gelmiti. Viegrad kuatan 12.000 kiilik Avusturya kuvveti, bozguna uratlm, Avusturyann rovada yapt ynak ele geirilmi, Temavar yolu

1379

almtr. Eflk ile Avusturyann irtibat da kesilerek baz Tuna kaleleri alnmtr. ler iyiye gidiyor diye dnld srada Recep Paann asker zerinde otorite kuramamas, kritik kararlar alamamas ve askerin disiplinsiz hareketleri Belgratn ve Niin aniden dman eline gemesiyle sonulanmt. Bu gelime iyimserlii tekrar karamsarla dntrmt. imdi durum daha nazikti, nk Sofyaya kadar btn Osmanl topraklar Avusturyann tehdit alan ierisine girmi, Srplarn dmana yardmlar ile dengeler aleyhte deimiti. Kiisel beceriksizler, devlet adamlar arasndaki ekimeler yznden sadece birka yl ierisinde koskoca Macaristan54 ve Srbistann dmana terk edilmesi, hatta Bulgaristann da tehdit altnda kalmas padiah iyice zntye bomutu. Bu gelime zerine yapaca pek bir ey kalmayan ve sal da iyice bozulan padiah, Sofya zerinden Edirneye dnmek zorunda kalmt.55 stelik olaylardan ders almayan Vezir-i azam Bekri Mustafa Paa, kendisini kurtarmak iin Recep Paay idam ettirerek durumu daha da ktletirmi, ama bu yaptklar onun grevden alnmasyla sonulanmtr. Ekim 1689 ylnda padiah iyi bir tercih yaparak Fazl Mustafa Paay vezir-i zam tayin etti. Bu atama adeta savan ve hatta lkenin kaderini deitirdi. Savalar nedeniyle konulan dzensiz vergiler yznden igalcilerle birlikte hareket eden reayay tekrar kazanmak iin baz vergileri kaldrarak ie balayan Fazl Mustafa Paa, ksa zamanda mal durumu dzeltmeyi baard. Onun bu hummal almas meyvelerini vermekte gecikmedi. Avusturya cephesinde Krm Hannn tekrar kazanlmas sayesinde denge Osmanl lehine deiti. Niin ve ardndan Vidinin dmesinden sonra, bask ve zulmden kamak iin Anadoluya doru ge balayan halkn imdadna Selim Giray yetiti.56 nce Krma ynelen Rus tehlikesini uzaklatran Selim Giray skpn imdadna yetiti ve kenti asi Srplarn lideri Karpesten kurtard. Kaanik adl bir palanga vire ile teslim alnarak, burada stlenmi olan bir sr Avusturyal ve Macar haydut bertaraf edildi. Daha sonra Ni geri alnd (1690).57 Bu srada yllardan beri kuatma altnda bulunan ve tecrit edilmi olduu iin yardm gnderilemeyen Kanije kalesinin teslim olduu haberi cepheye ulamtr. Bu haber herkesi zmt. Ertesi yl baharda (1691) sefere kan Vezir-i azam Fazl Mustafa Paa bir Avusturya ordusunu bozguna uratarak Semendire gibi baz stratejik kaleleri ele geirdi. Bu sefer srasnda Srbistann en nemli kenti Belgratn geri alnmas da ok nemlidir.58 Yeniden salanan gven sayesinde baz gmenlerin kylerine dnmeleri Srbistann kurtulmasn ve uzun sre daha burann elde tutulmasn salamtr. Bu sralarda Erdel cephesinde de Avusturya ile mcadele srmekteydi, fakat ayn ekilde baarl sonular alnamamaktayd. Salahor Sleyman Paa komutasnda ve Krm Hannn destei ile ilerleyen Osmanl kuvvetleri, Erdelde bulunan kaleleri tahkim ederek Erdele girdiler. Ne var ki, bu srada ortaya kan II. Apafi, Avusturyann destei ile Erdeldeki Tkeli mre taraftarlarn saf d brakarak stnlk salamt. Osmanlya sadk kalan ve Erdel kral ilan edilen Tkeli mre bu yzden burasn terke mecbur kald.59

1380

Baarl bir sefere ve parlak bir zafere imza atan Fazl Mustafa Paa ertesi yl Avusturya cephesindeki baarlarn, Avusturyann Fransa ile batda mcadele halinde olmasndan da yararlanarak daha kuzeye Macaristana tamak niyetindeydi. Bu amala Belgrata geldiinde Sultan II. Sleymann lm ve kendisinin Vezir-i zamlkta brakld haberini ald. Salankamen Meydan Muharebesi: Vezir-i zam Kprlzade Fazl Mustafa Paa sadarette brakld iin yoluna devam etti. Belgratta 100-120 bin kiilik byk bir Avusturya ordusunun Salankamen taraflarnda bulunduu haber alnd. Vezir-i zam dant ordu ileri gelenlerinin eyalet askeri ve Tatar kuvvetlerinin gelmesinin beklenmesi teklifine ramen Salankamene harekete karar verdi. 19 Austos 1691 gn Osmanl ordusunun anszn saldrya gemesi karsnda, eksiklikleri renerek cesaret alan Prens Lui komutasndaki 50 bin yaya ve elli bin atldan oluan Avusturya ordusu da savaa girdi. Osmanl topusunun kar tarafa verdii ar zayiata ramen sayca kalabalk olan dman hzla ilerlemi ve siperlerde gs gse atmalar meydana gelmitir. Osmanl askerinin iddetle kar koymas yznden bozulmaya balayan Avusturya ordusu, bu srada askere cesaret vermek iin n saflarda kahramanca savaan Vezir-i azamn alnna isabet eden bir kurunla lmesi zerine bozgundan kurtulmu, serdarsz kald iin panikleyen ve disiplinden uzaklaan Osmanl ordusu beklenmedik bir yenilgi almtr.60 Bylece zafer kazanmak zere olan Osmanllar arlklarn cephede brakarak Belgrata ekilmek zorunda kalmlardr. Ancak 40 bin civarnda kayp verdii rivayet edilen Avusturya ordusu Osmanllar takip edememitir.61 Bunda Tunada Avusturya ordusuna lojistik destek salayan 800 kayklk bir filonun Osmanl donanmas tarafndan batrlmasnn da pay olsa gerektir. nk Raid Efendi Tarihinde Osmanl ordusunun rzgarn da yardmyla byk bir zafer kazand ve 600 cenki ve zahire sefineleri (gemi) zapt ettiini kaydeder. Bu zafer Salankamende bozguna urayan ordu iin bir teselli olmutur.62 te yandan Raid Efendi, Salankamen Meydan Muharebesinde uranlan yenilginin sebepleri arasnda zamannda cepheye gelmeyen Krm kuvvetlerinin de rol olduunu kaydederler.63 Her ne olursa olsun, yeni Vezir-i azam olan Koca (Arabac) Ali Paa alkan ve cesur deildi.64 Vezir-i zam atanmasnn zerinden yedi ay gemesine ramen komutan olarak ordularn bana gemeyi kabul etmedii iin azledildi. Ayrca zalim biri olmas, ehitlerin tmarlarna el koymas ve ok srgn cezas vermesi nedeniyle hakknda ikayetlerde artmt.65 Yerine geen Ali Paa 1692 ilkbaharnda sefere km, fakat sava olmad iin Belgrat tahkim ile yetinmitir.66 Sava olmamasnn muhtemel sebebi, Avusturyann Fransa ile tekrar atmaya girmi olmasdr. Bu durumu, Avusturyann, ngiliz ve Felemenk elileri vastasyla bar giriiminde bulunmas da aklamaktadr.67 Ancak taraflarn tekliflerinin kabul edilemez oluu sebebiyle bar salanamam ve ertesi yl da Avusturya Belgrat kuatnca sava tekrar balamtr.68 Yeni Vezir-i azam Bozoklu Mustafa Paa 1693 ylnda Erdele hareket etmiken, kuatmay duyunca yolunu Belgrata evirmitir.69 Bunu duyan Avusturya, Krm Han ve Tkeli mre tarafndan desteklenen Osmanl ordusu ile karlamak istemeyerek, 36 il 37 gndr srdrd kuatmay kaldrmak zorunda kald. Elbette bu hareketinde

1381

kale muhafz Cafer Paann iddetli direniinin pay da bykt. Bylece kuatmadan kurtarlan Belgrad tekrar tehiz ve takviye edildi.70 Ertesi yl tekrar harekete geen Osmanl ordusu (1694) Srmeli Ali Paa komutasnda Petervaradini karadan ve nehirden kuatma cesaretini gsterdi.71 Ancak cephane ve zahire getiren gemilerin dmann hcumuna uramas, k mevsiminin yaklamas ve siperlerin suyla dolmas zerine kuatma kaldrld. Ordu Belgrata ekildi.72 Bylece II. Ahmed dneminde Avusturya ile yaplan savalarda Belgratn kurtarlmas en nemli baar olarak kald. II. Mustafa tahta geince bu baary glgede brakmaya kararlayd. Henz tahta geeli bir hafta olmadan Avusturya zerine bizzat bir sefere kma niyetinde olduunu ilan etti. Nitekim 30 Haziran 1695 gn Edirneden Belgrada hareket etti.73 Burada toplanan harp meclisi Lgo, Lipve ve ebe gibi kalelerin ele geirilmesine karar verdi.74 Lipve, civarndaki kalelerin dmesi sayesinde ksa bir srede fethedildi. Halbuki buras drt seneden beri Avusturya tarafndan srekli glendirilen ve muhafz bulundurulan bir kaleydi. Burann alnmas orduda moralleri ykseltti. Bu kolay fetih zerine Lgoun da alnmasna kara verildi. Bu ile grevlendirilen Rumeli Beylerbeyi Mahmut Paann tahmininden daha byk bir kuvvetle75 karlamas zerine, padiah asl ordusunu da buraya ynlendirdi. Lgo civarnda gerekten de byk bir muharebe olmu ve saat gibi ksa bir srede Osmanl ordusu kesin bir zafer kazanmt. Osmanllar bu fetihlerle, II. Viyana seferinden beri sregelen savalarda ilk ve nemli zaferini kazanm oldu. Sava sonunda 12 top, saysz tfek ve ok miktarda mhimmat ve zahire de ganimet olarak alnd. Ayrca Avusturya ordular komutan general Veterani sava srasnda kaarken ldrlmtr. Lgo ve mteakiben alnan ebe kaleleri yklmt.76 Ertesi yl (1696) sefer mevsiminde II. Mustafa tekrar Avusturya seferine kmak zere hareket etti.77 Bu seferin ilgin bir taraf da vard. Devlet hazinesinde sefer hazrlklar iin para bulunmadndan, devlet erknndan durumu msait kimselere masraf kendilerine ait olmak zere asker tedarik etmeleri emredilmiti.78 Ayrca bostanc ocaklarndan da ilk kez 1500 bostancnn sefere katlmas uygun grld. Bu yaplan uygulama aslnda devletin iine dt durumu da belgelemektedir. te bu ekilde oluturulan ordu, Temevarn Avusturya kuvvetleri tarafndan kuatld haberinin karargha gelmesi zerine buraya doru yola kt. Avusturya ordusu kuatmay kaldrp, ekilmesine ramen, Osmanllar dman takip ettiler ve Olasch (Ola veya Ula) denilen yerde meydan muharebesine zorladlar. Avusturya ordusu ricat halinde olduundan toparlanamad iin adeta bozguna urad ve bir hayli kayp verdi. Ordu zafer sonras Temevar tahkim ederek Belgrata oradan da Edirneye dnd.79 Zenta Muharebesi ve Yenilgisi: Fakat II. Mustafa Avusturyay dize getirmeye kararlyd. Nitekim ertesi yl (Nisan 1697) nc defa Avusturya seferi iin yola kld.80 Bu defa Peter Varadinin kuatlmasnn Belgratn gvenlii iin elzem olduu kanaati ordu erknnn bir ksmnda hakim gr idi ise de, bu kuatmann g olacan ne sren tarafn gr, yldz bu tarihten sonra parlayacak

1382

olan Belgrat Muhafz Amcazade Hseyin Paann uyarlarna ramen kabul edildi. Bu grme ve tartmalar izleyerek yazan tarihi Raid Efendi, ilk grn daha isabetli olduunu, nk ikinci seenekte ordunun amas gereken Tm, Bega ve Tisa gibi bir sr nehir bulunduunu kaydeder.81 lk gr savunanlarn bir baka endiesi ise ordunun nehir geme esnasnda baskna uramas ihtimaliydi. stelik ordu ierisinde ayrmclk ve ekime dman tarafndan da casuslar sayesinde renilmiti.82 Nitekim korkulan oldu. Osmanl ordusu, Tisa nehrinin Zenta yaknlarnda geilmesi esnasnda Avusturya ordular kumandan Prens Eugenein basknna urad. Henz ordunun sekizde biri nehri gemiti. Bunlar arasnda Vezir-i azam Elmas Mehmed ve ok deerli 13 beylerbeyi, yzlerce bey ve yenieri zabiti de bulunuyordu. Btn alnan tedbirlere ve ordunun kahramanca dvmesine ramen kendilerinden alt kat byk Avusturya ordusu karsnda tutunamayp, hezimete uradlar. Bu ordu tamamen kaybedildi. Nehir zerindeki kprnn yklmas sonucu karya geenleri asl Osmanl ordusu uzaktan seyretmek ve dua etmekten baka bir ey yapamad (11 Eyll 1697).83 te bu bozgun, Osmanl mparatorluunun kaderinin belirlendii bir and. Ordu iindeki ekimeler bu yenilginin en nemli nedeniydi.84 II. Ahmed dneminden itibaren Avusturyallara stnlk saland bir dnemde alnan bu malubiyet bir yanda Osmanl ordusunun moralini olumsuz etkilerken dier yanda babakanlk mevkisine ykselen gen, fakat tecrbeli Prens Eugene -ki 34 yandayd- ve ordusu ile dier mttefiklerini cesaretlendirmitir.85 Ayrca bin bir glkle toplanan ordu da byk kayplarla kar karya kalm, 74 top, 3 ifte darbzen ve 500 akn zahire arabas kaybedilmitir. Daha da nemlisi bu savata Raid Efendiye gre, 58 yenieri aas, 20 sipahi ve silahtar aas, on alaybeyi ve ordunun sekizde biri kaybedilmiti. Ayrca Adana valisiyle, Anadolu ve Bosna Beylerbeyleri de ehit dmt.86 Venedik ve Avusturya kaynaklar doal olarak Osmanlnn kayplarn abartrken, Avusturyann sadece 28 st rtbeli ve 401 asker ile 133 alt dzeyde subay kaybettiini, yarallarnn ise 1435 olduunu kaydediyorlar.87 Bu yenilgiyle Orta Macaristandaki Osmanl ilerleyii durmu, kaybedilen topraklarn geri alnmas midi kalmamtr. Padiah da bir daha asla cepheye dnmemitir. Bir dier nemli gelime de bu yenilgiyi frsat bilen gen Rus ar Petronun Osmanllara sava ilan etme karardr.88 B. Osmanl-Lehistan Savalar Osmanl mparatorluunun kaderini ve tarihin seyrini deitiren Viyana yenilgisinde Polonya kral Jena Sobieskinin rolnn byk olduunu ifade etmitik. Ancak 1683 sonras gelien olaylarda Sobieski ayn etkinlikte olamamtr. Lehistan serdar Sar Sleyman Paa ve Krm Han Selim Giray gibi iki nemli rakibi ona fazla frsat tanmamlardr. Osmanl ordularnn Budine geri ekilmesinden sonra Kamanieye gelmi, fakat tutunamayarak geri ekilmek zorunda kalmtr. Sonraki yllarda (1683-87) tekrar Kamanieyi kuatm fakat Krm Hannn zi Beylerbeyinin kuvvetleriyle imdada gelmesi zerine yine baarl olamamtr.89 Her yenilgiden sonra Tatar kuvvetlerinin aknlaryla kar

1383

karya kalan ve memleketleri tahrip olan halk bar yapmas iin krallarn sktrmlard. Ancak krallarna kar stanbulun ve Tatarlarn duyduu itimatszlk nedeniyle bar yaplamad.90 II. Ahmed dneminde Osmanl ordusunun Avusturya ve Venedik cephesinde megul olmasn frsat bilen Lehistan bir kez daha, bu defa mttefiki olan Baraba Kazaklar ile birlikte harekete geerek snrlarmz iinde yamalara girimilerdi. Pek ciddi bir savunma kuvveti grmedikleri iinde Kamanie Kalesini kuatp, sak blgesine kadar ilerlemilerdi. Ancak burada Kahraman Paa tarafndan durdurulmalar mmkn olabilmitir (1689). yl sonra ayn kale zerine yaptklar bir baka teebbs de nceden haber alnmas sayesinde Kahraman Paa tarafndan nlenmitir. Lehler, bu defa da Krm kuvvetlerinin aknlar yaparak Lemberg taraflarna kadar ilerlemeleri ile daha byk zarara uram ve nemli miktarda kayp vermilerdir (1692).91 Ancak bu kayplarn ertesi yl Kamanieye giden bir zahire konvoyunu basknla elde ederek gidermeye almlard.92 Raid Tarihindeki kaytlara gre Kamanie kalesine Krm Han tarafndan gnderilen sekiz bin kile tahldan haberdar olan Lehler 30 bin askerle harekete geerek erzaklara el koydular.93 El konan zahirenin intikamn almak amacnda olan ehbaz Giray 1695 baharnda yapt bir aknda Bucak ve dier taraflardan byk miktarda esir ve ganimetle dnd. Elde edilen zahirenin bir miktar ise Han tarafndan Kamanieye teslim edildi. Bu aknlar ertesi yllarda da devam etti. Bylece mparator I. Leopod ile yapt ittifak ile Avusturyaya byk kazanlar salayan Jean Sobieskinin eline hibir ey gemedii gibi topraklar da tahrip edilmitir.94 C. Osmanl-Venedik Savalar Giritin 1669 ylnda Osmanllar tarafndan fethi, Venedik Cumhuriyetine Dou Akdenizde byk bir darbe vurmutu. Ancak, varln daha ok uluslararas ticaretine borlu olan Venedik, yapt bartan da memnundu. Osmanllarn Merzifonlu Kara Mustafa Paann ahsiyetinde eski azametli gnlerine dnme iaretleri vermesi karsnda telalanyor, fakat renk vermiyordu. Bu yzden padiah ve vezirin Viyana seferine niyetlendiklerinde Papalk nderliinde Avrupada oluturulmaya allan Kutsal ttifaka katlmakta istekli davranmyordu. Ama frsatn bulduunda Giriti geri almak hedefinden de vazgemi deildi. te bu dnceyle mparator Leopoldun Osmanllara kar ittifak teklifine scak bakyor, fakat Osmanl mparatorluu ile savamay ticari karlarna uygun bulmuyordu. Venedik Cumhuriyeti bu nedenle Avusturya ile Kutsal ttifak iin resmi bir protokol imzalamay bilerek geciktirmekteydi. Bu siyasetindeki amac olaylarn seyrine gre hareket etmekti. Nitekim, Osmanl ordular bozguna uraynca, Nisan 1684 ylnda kayplarn geri almak amacyla ittifaka dahil oldu. Her ne kadar savaa girme nedeni olarak stanbuldaki elilerinin mallarna sebepsiz msadere uygulanmasn gsterdiyse de aslnda Giritin intikamn almak ve bozgundan kar elde etmek amacndayd.95 Sava ilannn hemen ardndan da Venedik, Papalk, Floransa, Malta, Ceneviz ve spanya gemilerinden oluturduu 100 paralk bir donanma ile Bosna, Mora ve adalar olmak zere cepheden Osmanl topraklarna saldrd.96 nce Dalmayaya aknlar yaptlar. Fakat Bosna zerine

1384

yaptklar ilk aknlarda Fndk Mustafa Paa tarafndan bozguna uratldlar. Ne var ki, Osmanl kuvvetlerine merkezden destek gelmedii iin yllk bir mcadelenin sonunda Dalmaya kylarnda Kastelnova gibi nemli kaleleri ele geirmeyi baardlar. Venedikliler 1689 ylnda Kaninno kalesini zaptettiler. Ayn yl 30 bin kiilik bir kuvvetle Bosnay ele geirme planlar ise, Bosna Valisi Topal Hseyin Paann zamannda ve yerinde ald nlemler sayesinde boa kt.97 Hersekteki Gabella ise dmana direnemeyerek teslim oldu.98 Mora cephesinde de durum daha ciddi idi. Burasn ele geirmeyi asl hedef olarak gren Venedik 200 akn gemi ve tecrbeli Amiral Morozini ile Mora zerine aknlarda bulunuyor, yerli halk isyana tevik ediyordu. Buna karlk Osmanllar asl glerini Avusturya cephesine verdiklerinden, Moray savunan askerlere gerekli lojistik destei salayamyordu. Bu durumu bilen ve deerlendirmek iin btn gcn kullanan Venedik, 1685 ylndan itibaren basklarn artrd. nce Ayamavra adas ve nebaht krfezini ele geirmeye alt. Burada kesin bir sonu alamaynca Moraya yneldi. Zaman zaman ok zor durumda kalmasna ve ar kayplar vermesine ramen nce kilit bir noktada olan Koron Kalesini, daha sonra da Zarnata ve Kalamata kalelerini zaptetti. Ertesi yl ok daha gl bir Venedik donanmas Navarin zerine geldi. Sefer Paa tarafndan savunulan kale yedi gn sren kuatmadan sonra teslim oldu. ok gemeden yaknndaki Mudonda Venedik tarafndan alnd. Daha da nemlisi Morann dousunda stratejik bakmdan ok nemli olan Anapoli, Rum Hasan Paann Venedik tarafna gemesi yznden savamadan kaybedildi. Venedik kuvvetleri 1686 yl ierisinde birka yer dnda neredeyse Morann tamamn ele geirdiler.99 25 Eyll 1687 ylnda da son olarak Atina dnce Mora Venedik ynetimine girmi oldu.100 1688 ylndan itibaren Osmanllar Moray geri almak dncesiyle baz giriimlerde bulundular. Askeri bakmdan zor durumda olan Osmanllar, Mora halkn Venedike kar ayaklandrarak sonu alma yoluna gittiler. Bu amala yerli Rum beylerini Moraya tayin ettiler. Ancak uzun yllar stanbulda gzetim altnda tutulduu anlalan Lembiraki faydal olamad. Tam tersine Venedik yarmadann dou kys boyunca uzanan Eriboz adasna saldrd. Ancak kalenin muhafz elebi brahim Paann iddetli savunmas sayesinde burasn alamad.101 Yine Rodos ve Mora nlerinde frsat kollayan bir baka Venedik donanmas hezimete uratld. Fakat Venedike kar bu baarlar kalc olamad. Avlonya mutasarrf (dnemin valisi) Kk Cafer Paann Macaristan seferine gitmesinden yararlanan bir Venedik donanmas 1691 ylnda Adriyatikin kilidi olan bu kaleyi ele geirdi. Ancak kalenin nemini bilen Vezir-i zam Fazl Mustafa Paa oraya derhal Halep Beylerbeyi Koca Halil Paay gndererek kuatma altna aldrd.102 Bylece 1691 baharnda kale bir aylk kuatma sonucu geri alnd.

1385

Sultan II. Ahmed dneminde de Venedik ile sava karada ve denizde srd. Bu dnemde Venedik seferlerini Girit zerine yneltti. Bylece kaybettii aday tekrar topraklarna katmak istiyordu. 1692 ylnda Osmanl ordusunun Avusturya seferinde bulunmasndan yararlanmak isteyen Venedik, 100 kadar gemiyle ve Hrvatlar, Bosnallar, Morallar ve asi Arnavutlardan oluan 11 bin kiilik bir ordu ile Hanyaya saldrd.103 Fakat bu saldry kaleyi muhafaza eden Mehmed Paa, Kandiyeden gelen yardmc askerler ve Morada Venedik kalelerine kar yaplan aknlar sayesinde baaryla pskrtt.104 Osmanl ordusunun arlkl bir ksmnn Petervaradin kuatmas ile megul olduu bir srada Venedik bir kez daha Osmanl adalarn hedef ald. Bu kez Sakz Adasna yklenen 115 paralk Venedik donanmas 13 bin kadar askerle aday teslim ald.105 nk bu saldr ncesi ar vergilerden ikayet eden ada halk bakmakla ykml olduklar bin levendin adadan karlmasn divana kabul ettirmilerdi. Bu yzden Sakzda Osmanl askerlerinin says 1370 kiiden ibaret kalmt.106 stelik adann yerli Rumlar dman tarafna gemiler ve Mezemorta Hseyin Paa komutasnda yardma gelen donanma ge kalmt. Bu adann kaybedilmesi Padiah II. Ahmedi kedere bomu ve derhal geri alnmas iin hazrlklarn balamasn emretmitir. Padiahn emriyle Sakz Adasn geri almakla grevlendirilen bir Osmanl donanmas Egeye alm ve Koyun adalar olarak bilinen bir yerde Venedik donanmasndan 65 para gemiye tesadf etmiti. 20 kalyon ve 24 ektiriden oluan107 Osmanl filosu ile Venedik filosunun bu karlamasnda, Mezomorta Hseyin Paa gibi deerli bir kaptan sayesinde dman gemileri nemli kayplar vererek geri ekilmek zorunda braklmt. Yine de bu baar kesin bir zafer getirmemiti. Yaklak 9 gn sonra tekrar karlaan donanmalar, bu defa iddetli bir savaa giritiler. Kalyonlar Kaptan Mezomorta burada da hnerini gstererek, karlkl yaplan glle atlarnda dman bozguna uratt. Dokuzu sava esnasnda, sekizi de Sakz limannda olmak zere toplam 17 Venedik gemisi batrld.108 Bylece 5 ay kadar dman elinde kalan Sakz kurtarlm, kalede de nemli miktarda mhimmat ve iae ele geirilmitir (1695).109 Ne yazk ki Sultan II. Ahmed ld iin bu zafer haberi tahta geiinin on beinci gn II. Mustafaya verilmitir. Bu zafer Mezomortaya Kaptan- Derya tayin edilmesinin yolunu amtr. Bu dnemde Bosna cephesinde Venedikle yaplan savalarda ise Osmanllar stnlk salamlard. 1694 ylndan itibaren Bosnaya ynelik btn Venedik aknlar pskrtlm ve Zara, lgn, Bihke gibi nemli kaleler baaryla kendilerini savunmulard. Bu baarl savunma 1697 ylna kadar srd ise de bu tarihte Bosna Valisi Mehmed Paann lmyle disiplinden uzaklaan ordu, Saray Bosnann dmesine neden oldu. Mezemortann donanmay yeniden dzenlemesi sayesinde Venedik eskisi kadar denizlerde Osmanly taciz edemedi. D. Osmanl-Rus Savalar

1386

XVI. yzyln ikinci yarsnda Rusyann Hazar Denizi civarnda bulunan Trkistan Hanlklarn hakimiyeti altna almas, slam dnyasnn lideri olan Osmanl mparatorluunun tepkisini ekmiti. Ancak o tarihlerde, Rus knezlii hibir ekilde Osmanl mparatorluunun rakibi olamazd. Bununla birlikte, Lehistan ve Ukraynann Osmanl himayesinde bulunmas iki lke arasndaki ilikilerin bozulacann da gstergesiydi. nk gittike glenen Rusya, varln srdrebilmek iin scak denizlere inmek zorundayd. Fakat Karadenizin bir Trk gl olmas buna imkan brakmyordu. te yandan Ukraynann Osmanl himayesinde olmas yznden Batya da alamyordu. Kuzeyde sve baa kamayaca kadar gl bir rakipti. stelik Osmanl hakimiyetinde bulunan Krm Hanlar varlklarn ve geimlerini Rus topraklarna yaptklar aknlara borluydu. Dolaysyla Rusyann bymesi iin Osmanl engelini amas mutlak bir zaruretti. Ancak Rusyann ne nfus ve teknoloji ne de ekonomik olarak buna gc vard. Bunun iin izlemesi gereken siyaset, Osmanl mparatorluunun zayflamasn, yani kendisine frsat yaratacak bir ortamn olumasn beklemekti. XVII. yzylda imparatorluun iine dt ekonomik ve siyasi buhranlar ile ran savalar, Rusyaya zaman zaman bu frsat dourdu. Krm Tatarlarnn Ruslara ve onlara bal Kazaklar zerine yaptklar aknlarda Osmanl Rus ilikilerinin bozulmasna vesile oldu. Bazen de Ruslarn himayesinde Rus Kazaklar Osmanl topraklarna tecavz ediyordu. te bu aknlardan birinde Kazak Hatman Droenkonun Ruslara snmas ve Osmanl himayesindeki Ukraynann Rusyann istilasna uramas Osmanl mparatorluu ile Rusyay kar karya getirdi. ehrindeki kale savunmasnda Kazaklara yardm eden Rusya, Merzifonlu Kara Mustafa Paaya boyun eerek ekilmek zorunda kald (1678). Bu sefer srasnda Osmanl ordular Ruslar takip ederek iyice ypratm, fakat kesin bir malubiyete de uratamamt.110 Bunun zerine 1680 ylnda bizzat IV. Mehmedin itirakiyle sefere klmas, Ruslar telalandrd ve bara zorlad. 20 yllk bir bar antlamas imzalanarak, Ui nehri Osmanllar ile Rusya arasndaki snr oluturdu (1681). Bylece Osmanllara kar mcadelesinde frsat kollayan Rusya ilk denemesinde hayal krklna uram ve iine ekilmiti. Ancak Viyanada Osmanl ordularnn bozguna uramas, Rusyaya emellerini gerekletirme konusunda mit verdi. II. Sleyman Dneminde, tarihi ann geldii dncesiyle Rusya Osmanl mparatorluundan bir eyler koparma arayna girdi. zellikle Krm kuvvetlerinin Avusturyada bulunmasn frsat bilen Ruslar Krmda Orkapya saldrd, fakat beklemedikleri bir direnile karlaarak geri ekildiler. Bu durum henz Rusyann, kk bir Osmanl Ordusu ile baa kacak gte olmadn gstermek bakmndan nemlidir. II. Mustafa dneminde Osmanllarn Avusturya ve Venedik cephesinde aldklar yenilgiler bir kez daha Rusya ile scak bir dnemin balamasna yol at. Rusya, Osmanl ordusunun Avusturya ve Venedik ile sava halinde olmasndan yararlanarak Karadenize kmaya alt. 1695 ylnda II. Mustafann ordusunun banda Avusturya seferi srasnda, Rusya kutsal ittifaka girerek Azak kalesini kuatt.111 Karadenizin kilidi olan bu kaleyi Kaplan Giray ve Kefe Beylerbeyi Mustafa Paa

1387

ok iyi savunduu iin baarl olamad.112 Ancak ilk kuatmadaki noksanlarn Almanyadan getirdii gemi yapm uzmanlar ve top dkme ustalaryla gideren I. Petro, ertesi yl Azak nehirden ve karadan olmak zere, ikinci defa kuatt. lk kuatma sonucunda ok harap bir hale gelen ve cephane bakmndan ikmalde gecikilen Azak Kalesi, Rusyann bu defaki kuatmasna kar koyamam ve 7 Austos 1696da teslim olmutur.113 Bu nemli kalenin dmesi I. Petroyu Karadenize kma konusunda mitlendirmi114, Osmanllar ise endielendirmitir. Bu yzden Karadenizin Rus donanmasnn gvenli kullanm alan haline gelmemesi iin allm, bu amala Azak zerine seferler yaplm fakat bu giriim 15 seneden az olmamak zere Osmanl ordusunu megul etmitir. B. Viyana Kuatmasnn Sosyal ve Ekonomik Sonular Viyana Kuatmasnn hezimetle sonulanmasnn siyasi olduu kadar, idari, sosyal, ekonomik ve kltrel sonular da nemlidir. 1683 ylndan itibaren Osmanl lkesinin Kprl Mehmed Paadan sonra bulduu huzur ortam bu yenilgi ile son bulmutur.115 zellikle mparatorluun Balkan Eyaletleri ve bakent stanbul ilk anda kargaa, ekonomik buhran, ekyalk ve ayaklanmalarla kar karya kalmtr.116 Eyaletlerde merkezi otoritenin gc azalm, halk kendi gvenliklerini kendileri salama yolunu seerek byk iftliklere ynelmilerdi. Seferlerin mali ykn srtlayan halk tam anlamyla bir ekonomik buhran dnemine girmi, patlak veren askeri ihtilal ve ayaklanmalar yznden devlete olan gven kaybolmutur. Savan drt cephede birden srmesi Osmanl ekonomik yaamn ok olumsuz bir biimde etkilemitir. Dnemin ariv belgeleri zerinde yaplan aratrmalar, merkezde kaynaklar tkenen devletin eyaletlerden, snrdaki eyaletlerin ise srekli merkezden para ve asker talep ettiini ortaya koymutur.117 Btn bu talepleri karlayamayan devlet, doal olarak eyaletlerde eski g ve otoritesini yitirmi, vergi toplama iini mtesellim denilen kimselere vermek zorunda kalmtr. Bu olaylar btn 18. yzyla damgasn vuracak olan ayanlar dneminin, Ortaylya gre de, bir tr yerel ynetimin balangc saylabilir.118 Her durumda savan gittike kabaran faturas halka ar vergiler olarak yansmtr. Halk pahallk, ktlk ve hatta alk ile karya karya kalmtr. Piyasa koullarnn altnda belirlenen narh yznden esnaf zor durumda kalm, loncalarn abalarna ramen retim dmtr. Ne var ki arlaan vergilere ramen devlet ekonomik krizi nlemekte aciz kalm, 1686 ylna gelindiinde hazine boaldndan dolay maalar denememitir. Buna karlk, her eye ramen yeni gelir kaynaklar bulmak zorunda olan devlet, 1687 ylnda imdad- Seferiye119 adyla yeni bir vergi koymaktan ekinmemitir. Bu vergi nceleri ehir ve kasabalardaki zengin ve tccarlardan alnm, daha sonra imdadiye ad ile ulema snfndan da talep edilmitir. Bunlarn dnda her meslek mensubu esnafa saman, ot ve zahire salayarak ordunun iaesine katlm istenmiti. Sonralar ehirlerdeki eraf ve tccardan devlete bor vermeleri talep edilmiti.120 Avarz hanesi saysnda deiiklik yaplarak halktan daha fazla olaanst vergiler alnmaya balanmt.121 zellikle snrlarda kaybedilen veya geri alnan kalelerin tamiri veya yenilerinin yaplmas

1388

gerektiinden kale tamiri iin alnan vergiler byk oranda artmt.122 Tekalif-i akka kategorisindeki kreki bedeli, bildar bedeli ve nzul akesi gibi vergiler yk hayvan olarak istenmiti. Bu dnemde gayrimslimler de daha fazla cizye demek zorunda braklmlardr.123 Btn bu alnan nlemler yeterli olmaynca, hazine bte dengelerini tutturmak iin bakrdan mangr adl bir sikke kestirmek zorunda kalmtr. Ancak bu para tedavlde kabul grmemi, sosyal alkantlara ve isyanlara neden olmutur. Akka, Kara Mahmud, Blkba Yeen Osman ve Yadigarolu gibi liderlerle balayan bu isyanlar Anadoluda asayi ve gvenlii tekrar bozmu, stanbul da ise daha ciddi bir hal alarak, IV. Mehmedin tahtan indirilmesiyle sonulanmtr. II. Sleyman baa getiinde ite ve dta durum ok ktyd. Vezir-i azam Siyavu Paann tertibi sonucu gerekleen taht deiimine ramen, askerleri kontrol altnda tutmak mmkn olamam, stanbula giren askerler ar ve pazar yamalamaya balam, ulufeleri denmeyen askeri snf yattrlamamt. Balangta clus bahii almayacan taahht eden asker, karar deitirip ulufeleriyle beraber alacaklarn istemilerdi.124 Zor durumda kalan ve hazinesi bo olan devlet bu i iin bir taraftan i hazine ve kilerde ne kadar altn gm varsa darbhneye gndererek sikke kestirmi, dier taraftan da toplanan imdadiye vergileri askere datlmt. Ekonomik nlemler erevesinde 1688 balarnda mangrn akeye eit olduunun ilan edilmesi krizi daha da derinletirince, Vezir-i azam Siyavu Paa azledilmitir.125 Talihsiz paann saray, azlinin ertesi gn zorbalar tarafndan baslm, Paa ldrldkten sonra mallar yamalanmtr. Bu durumdan bkp usanan halk, zorbalarn Yalklar arsn yamalad bir gn saraya yrm ve padiah II. Sleymandan zorbalarn zerine yrmesi iin Sancak- erif karlmasn istemitir. Padiah bunu kabul edince Sleymaniyede toplanan halk, zorbalar sada solda yakalayarak ldrmtr. Bylece padiahn tahta geiinden itibaren 4 ay sreyle stanbulu kasp kavuran iddet ve terr zorbalarn temizlenmesiyle geici bir sre iin bertaraf edilmitir (Mart 1688).126 stanbuldaki karklar bu ekilde sona erdikten sonra Sultan Sleymann tahta kmasn mteakip stanbula gelen ordu mensuplarndan ekyal ile mehur Yeen Osman Paa tehditlerini srdrm ve Padiah onu evresinden uzaklatrmak iin Rumeli Serdar ve Belgrat muhafzl grevine tayin etmek zorunda kalmtr.127 Buna ramen Yeen Osman Paa itaatsizliini srdrm ve nihayet Rumeliyi baya kartrdktan ve cephede Belgratn kayb ile sonulanan ihmallerinden dolay 1689 yl ierisinde idam edilmitir.128 Onun lmnden sonra Yeen Osmann adamlar olan Gedik Mehmed Paa Sivasta, Geridolu ise Bursada bir sre isyan ederek huzursuzluk yaratmlar, fakat sonunda Bonak Ahmed Paa bunlar malup ederek cezalandrmtr (Temmuz 1689).129 Bu baarl tenkil operasyonlarna ramen ierideki kargaa ortam Fazl Mustafa Paann Vezir-i azam olmasna kadar srmtr (Ekim 1689). durumu dzeltmek iin ilk i olarak halka adil bir dzen vaat eden Fazl Mustafa Paa avarz, nzul, srsat, hamr bedeli gibi olaanst durumlarda toplanan vergileri kaldrmtr. Vergi

1389

adaletsizliklerini dzeltmi, hazineyi rahatlatmtr. Yenieri Ocanda da slahat yaparak ulufeyi hak etmeyenlerin isimlerini kaytlardan kartmtr. Bayram harl gibi kanunsuz vergiler kaldrlmtr. Yaplan bu iyi ilere ramen anszlklar yeni Vezir-i azam rahat brakmamtr. nk, Avusturya cephesindeki durumu frsat bilen baz asiler Msrda bni Vani adl bir maribinin liderliinde isyan etmilerdi. Ayrca Kbrsta da birka isyan patlak verdi. Fazl Mustafa Paa bunlarla baaryla mcadele etti. Fakat bu yllarda stanbulun muhtelif seferinde patlak veren yangnlar stanbul halknn maddiyatn ve maneviyatn bozdu. Mesela Eypteki yangnda btn semt yanm, Eyp Camii de byk hasar grmt.130 Bu yetmiyormu gibi Ayazmadaki bir baka yangnda Sleymaniye yaknlarna kadar btn evler ve dkkanlar yanmt.131 Bu dnemde veba salgnlar da lkeyi kasp kavurmaktayd.132 II. Ahmedin tahta getiinde Fazl Mustafa Paay grevde brakmas istikrarn salanmasnda etkili olmu, hem mali durum hem de cephede olumlu gelimeler olmutur. Yeni Padiah da devlet ynetimine daha ciddi eilmi, divan toplantlarn haftada drt gne kartmtr. II Ahmed halkn honut tutulmasna zellikle nem vermi, tebdil-i kyafetle sk sk teftie ktnda vergilerden ikayet edilince bu konuda adil olunmas iin defterdarn uyarmt. Vergi toplamay etkinletirmek amacyla malikne usulnn getirilmesi de onun zamannda olmutur. Devlet ve millet Avusturya savalar ile fazlaca megul olduundan bu dnemde Anadoluda fazla nemli dahili isyan kmam, ancak Irak, Suriye ve Hicaz gibi stanbulun etkisinin daha az olduu yerlerde baz kk apl kprdanmalar grlm, fakat bunlar bastrlmtr. Viyana kuatmasnn reaya zerindeki olumsuz sonularndan birisi de yllarca sren harpler yznden devletin artan oranda asker toplama gereksinimi duymas olmutur. Gidenlerin ounun geri gelmedii cephelere asker sevki ciddi bir soruna dnm, bu yzden nefir-i mm usul ile celbe bavurulmutur.133 te yandan askere giden sipahilerin mallarna ve tmarlarna beytl-mal eminlerinin el koymas da askere gitmeyenlerin saysn patlatmtr.134 Bu bitip tkenmek bilmeyen celpler ise halk bezdirmi, imparatorlukta erkek nfus azalmtr. Ayrca harpler uzad iin kent ve kylerde gvenlik kalmamas zerine kyden kente gler hzlanmtr. Bunun zerine topraklarn terk edenlerin bir ksmnn gvenlik salamakla ykml saruca ve sekban tekilatna katlmas, devleti yeniden kontrol altna alnmas g askeri birliklerle kar karya brakmtr. Bunlar halkn can ve mal emniyetini korumaktan ok, kendileri fesat karmlardr.135 Balkanlarda ise hayduk ad altnda birtakm haydutlar tremitir. II. Mustafa btn bu kanunsuzluklara el koyarak devletin giderlerini azaltmaya alt. 1696da saruca ve sekban tekilatnn kaldrldn ilan etti.136 Vali ve dier yneticilerin saruca ve sekban gibi unsurlar kaplarnda bulundurmamalar emredildi.137 Vergiler altnda ezilen halk rahatlatmak iin aylklar drld ve para tai edildi. Merkeze uzak olan vilayetlerde harp yznden siyasi bir mahiyet alan baz isyanlar, tedbir alnmad ve karlk verilmediinden uzamaktayd.138 Bu dnemde Halep, am ve Basrada nemli ve kontrol altna alnmas g isyanlar patlak verdi. Btn bu isyanlar 1696-1699 yllar arasnda patlak vermi, fakat sonuta bastrlmtr. Ne var ki Rusyann

1390

da savaa girmesi Osmanllarn gcn askeri ve ekonomik bakmdan dayanlmaz bir noktaya getirmiti. C. Sonun Balangc: Karlofa Antlamas Osmanl Devletinin Zentada ald yenilgi ve ordunun hazrlanmas esnasnda yaanan skntlar, devlet erkn arasnda artk Tunann tesindeki topraklarn geri alnamayaca grnn arlk kazanmasna neden olmutu. Avusturya taraf da 14 seneden beri srdrd savalarda Tunann dousunda toprak kazanma ansnn son derece zor olduunu ac tecrbelerle grmt. Btn mcadele ve hazrlklarna ramen ok istedikleri Banat eyalet merkezi Temevar da drememilerdi. stelik Habsburglarn dier kolu olan spanya taht iin veraset meselesi ortaya kmt ve bu da Fransa ile yeni bir savan habercisiydi. Bunun iin I. Leopold hazrlkl olmalyd.139 Bu yzden bir an nce dou cephesinde sknet ve bar istiyordu. Mevcut durumun taraflar arasnda kabul edilmesi ilkesi zerine bir bar arzuluyordu. 1683 sonras Osmanl Devletinin harp halinde olduu alt cepheden biri olan Venedik ise Moray aldktan sonra ilerleyememi, stelik Bosna ve Eribozda yenilgiye uramt. Akdenizdeki donanmalar mcadelesinde de btn tazyiklerine ramen Moray ancak takviye etmeyi baarm, Sakz Adas vs. gibi yerlerden ekilmek zorunda kalmt. Giriti ise tacizle yetinmiti. Dier bir cephe olan Rusyada durum farkl deildi. Rusya Karadenize inme mcadelesinde baarsz olmu, 500 kiilik bir ordu ile savunulan Azak ancak byk kayplarla ele geirebilmiti. Bu zaferleri Rusyay ok mitlendirmi, fakat Avusturya ve neredeyse btn Hristiyanln sulh isteinde olmas, gl rakipleri Krm ve Osmanl karsnda kendisini tek bana brakmt. Ker Boaz alnmadan yaplacak bir bar, Rusyann Karadenize kmasn engelleyecekti. Buna ramen byk devletler bu tarihlerde bykler arasnda yer almayan Rusyann isteklerini dikkate almamlard. Lehistan ise yaplan savalarda pek bir varlk gsterememi ve kazan asndan hibir ey elde edememiti. stelik Tatar aknlar yznden memleketleri harap olmutu. Bu ereve ierisinde dnldnde ngiltere ve Hollanda elileri araclyla bar grmelerine Osmanllarn da scak bakmalar daha kolay anlalabilir. Btn bu olumlu yaklamlara ramen Erdel meselesi yznden mzakerelerin balamas gecikmi, fakat Erdelde Osmanl tavizlerine mukabil, Avusturyann dier konularda mspet olaca sinyalini vermesi, grmelerin balamasn artk daha fazla geciktirmemiti. Yaplan bir protokolle savaa son verilmi ve grmeler iin Karlofa kasabas seilmitir.140 Karlofa Bar: ngiltere ve Hollanda bar antlamasnda arac oldu.141 Fransa ise bar yaplmamas iin gayret sarf etti, ama baarl olamad.142 Avusturya, Venedik, Lehistan ve Rusya heyetleri ile Osmanly temsil etmek zere Karlofada bulunan Reisl Kttab Mehmet Rami Efendi ve tercman skerletzade Mavrokordato arasndaki grmeler 13 Kasm 1698de balad. 36 celse halinde 72 gn sren etin mzakereler sonucu Rusya hari dier devletlerle bar yapld.143

1391

Osmanl Devletinin ilk diplomasi tecrbesine ramen Mehmet Rami Efendi Osmanl Devletinin ald sonular gz nne alnrsa baarl olmutur denilebilir.144 Karlofada Avusturya, Venedik ve Lehistan ile yaplan bar anlamasnn nemli maddeleri unlardr: Karlofada Avusturya ile imzalanan 20 maddelik anlamaya gre;145 1) Macaristan ve Erdel146 Avusturyaya brakld (madde 1).147 2) Temevar Eyaleti btn nahiyeleri ve nehirleriyle Osmanllarda kalacak, Sirem Sahrasnn Tisa ile Sava148 nehirleri arasndaki ksm iki lke arasndaki yeni snr olacakt. Erdel tarafnda kalan Lgo, Lipva, anad ve Kanije gibi baz nemli kaleler yklacak ve bir daha kale haline getirilmeyecekti (madde 2). Bu madde ile Tisa ve Sava nehirleri bir bar suyu haline geliyor, taraflarn tccar ve balk gemilerinin karlkl kullanmna alyordu (madde 2, 4 ve 5).149 3) ki taraf birbirinin halkna zarar verici akn ve benzeri faaliyetlerde bulunmayacaklar, bulunanlar hakknda kanunlarna gre ceza vermekte serbest olacaklardr (madde 8-9). 4) Taraflar ellerindeki esirleri bedelleriyle serbest brakacaklardr (madde 12) 5) Osmanllar mparatorluk snrlar ierisinde yaayan Katoliklere dinsel zgrlk tanyacakt (madde 32). 6) Her iki lkenin tccarlar dierinin lkesinde ticaret yapabilecekti (madde 14). Venedik ile imzalanan 16 maddelik anlamaya gre, Mora, Dalmaya, Santa Maura (Aya Mavru) Adas Venediklilere brakld.150 Buna karlk Dalmaya kylar ile nebaht ve Preveze kaleleri Venedik tarafndan imha edilerek Osmanllarda kald. Lehistan imzalad 11 maddelik bar anlamas karlnda cephede pek varlk

gsterememesine ramen nemli kazanlar elde etmi, Kamanie, Ukrayna ve Podolya eyaletlerini almtr.151 Ayrca Osmanllara dedii hara da son bulunmutur. Mzakerelere katlan Rusya ise uzun vadeli bara yanamayarak 2 (Raid Tarihine gre 3) yllk bir anlama imzalamtr152 1700 ylnda da stanbul antlamasyla sonulanan grmelerle; 1) Rusyann Azak ve Dinyester nehirleri boyunca elde ettii topraklar elinde kalacakt. 2) Rusya bu blgelerdeki kaleleri ykmay ve silah bulundurmamay garanti ediyordu (madde 2).153 3) Ruslara bal Kazak ve Osmanllara bal Tatarlar karlkl olarak birbirlerinin topraklarnda aknlarda bulunmayacaklard (madde 8)

1392

4) Rus haclarn Kuds ziyaretleri serbeste yaplabilecek ve harlardan muaf olacaklard (madde 12). Karlofa Antlamasnn Etkileri ve Sonular: Bu anlama Osmanllar iin pek ok bakmdan yenilikler ifade ediyordu. Osmanllar tarihlerinde ilk kez mzakere ederek bir anlama imzalamlard. Daha nce bar koullarn dikte ettiren Osmanllar masa ba diplomasi ile tanmlard.154 Bu bar antlamasnn imzalanmas her eyden nce Osmanllarn saldrdan savunmaya gemelerini simgelemekteydi. Bu anlama ile kabul edilen toprak kayplar byk boyutlardayd ve Osmanllarn Avrupadan ekilmesinin sadece bir balangcyd. Karlofa antlamas hkmleriyle Osmanl reayas olan Katoliklere mezhep hrriyeti verilmesi Avusturyann gc yettii zamanlarda i politikaya mdahale etmesine imkan tanyacakt. Osmanllar Venedike nemli oranda toprak vermek zorunda kalmlar, adeta Egeye alan kaplarn kilidi olan adalar teslim etmilerdi. Kprl Mehmed Paann kaldrmak iin mrn verdii boazlarn abluka altna alnmas tehlikesi artk kapdayd. Venedik asndan ise Karlofa baarsz bir antlama idi. ttifak ierisinde en etin mcadeleler Venedik tarafndan yapld halde ticar nemi olan adalar kendisine verilmedi. Yine fakirleen Mora yarmadas ve halk Venedik iin bir yk olarak grlmekteydi. Ayrca Venedik Osmanllarn toparlanr toparlanmaz corafi bakmdan en yakn olduklar iin kendi zerlerine geleceine inanyorlard. mitlerini Kutsal ttifaka balamlar ve Habsburglara baml hale gelmilerdi.155 Lehistana da Osmanllar nemli dnler vermi, Kazaklar zerindeki egemenliklerini kaybetmilerdi. Ama, te yandan da Krm ve prenslikler tehdit altnda kalmt. Macarlar iin Karlofa tam bir ykm olmutu denilebilir, nk artk Protestan Macar halk hi geinemedikleri Katolik Avusturyann egemenlii altna girmiti. Osmanl tarafnda mcadele eden bir grup Macar soylusu da Osmanllara iltica etmek zorunda kaldlar. Bunlardan birisi de Orta Macaristan milliyetilerinin kral Tkeli mre idi. Karlofa antlamasndan sonra devlet idaresinde yava yava ehl-i kalem unsurlarnn ehl-i silah unsurlarna gre daha fazla n plana kmaya balad grlmektedir. Reislkttab olan Mehmed Rami Efendinin hemen Karlofadan sonra Sadrazamla getirilmesi bunun gstergesiydi ve artk bundan sonra birok Reisilkttabn Sadrazamla ykseltildiini greceiz. te yandan Karlofa sonras Osmanllarda dnya gr deimeye balayp iine dt psikoloik eziklii baz dini motiflerle izah etmeye balayacaklard. rnek olarak bu dnem hakknda bilgi veren devrin kaynaklarnda bu dnyann gayr-i mslimlerin cenneti ve Mslmanlarn cehennemi gibi hadisi erifi kendilerini avutmak iin kullandklarndan anlalmaktadr. Yine bu dnem Osmanllarn izledii d politikann yeniden ekillenmesinde de etkili oldu. Babali nezdinde Fransa giderek itibarn ve prestijini kaybetmeye balad ve bu boluu ngiliz ve Hollandallar doldurmay baardlar. Hatta

1393

Levant ticaretinde ar derecede stn bir vaziyette olan Fransann ticaretinde byk lde dler balad grlmekteydi. Avusturya (Almanlar) ve dier bir ok Avrupa lkesi iin Osmanllar tehlikeli olmaktan kp asl tehlikenin Batda Fransa olduu grlecek ve Osmanllara kar uygulanan klasik hal seferlerinin yerine artk Osmanl ticaretinden daha fazla imtiyaz kopartma yarna dnecekti. Bunlara ilaveten Osmanl murahhaslar ve Osmanllara snan birok Avrupal Hristiyan mlteciler sayesinde iki kutuplu dnyann aslnda bir birinden ok farkl olmad grlecekti. Bundan sonra hem Osmanllar hem de Batllar mcadelelerinde eskiye oranla dini istismar etmeyeceklerdi. Resmen olmasa bile, fiilen Osmanllar Otuz yl savalarndan sonra yaplan Westphhalia Antlamasyla (1648) gelien Avrupa diplomatik kurallarna gre eit bir statde temsil edilmiti. Karlofa anlamas Osmanl mparatorluunun iilerinde de nemli gelimelere yol amtr. lkenin ekonomik kaynaklar ile birlikte moral kayna da yok olmu, yzyllardr gelitirilen ve insanlara telkin edilen Mslmanlarn hakim millet olduu olgusu zedelenmitir. Bu sosyo-psikolojik deiim, mparatorluun ktye giden ilerini dzeltmenin yolunun klasik dzeni tesis etmekle mmkn olaca eklindeki dncenin yklmasna yol amtr. Artk Osmanl slahatlar kendi i dinamiklerinden ok Avrupa ilham alnarak yaplmaya allacaktr. Bu ise Avrupay tanmak ve onlarn tecrbelerinden yararlanmakla, darya seyahatlerin younlamasna, daha fazla elilik heyetleri gnderilmesine, yabanc teknisyen ve uzmanlarn lkeye davet edilerek reformlarn planlanmasnda kullanlmalarna yol amtr. Bir dizi iniler ve klar yaasa da artk reform/yenileme hareketleri Osmanl toplum ve siyasi hayatnda n plana kmtr. Osmanl mparatorluunun belirli kesimleri bat yaam tarznn ekim alanna girmiti. Ancak bu dncenin gelimesi ve olgunlamas gelecek blmde analiz edilmektedir. Asl bu blmde ele alnmas gereken ve Karlofa antlamasyla bozulan i siyasi dengeler, psikolojik ykm ve maddi kmazd. te bu aamada Osmanl mparatorluunda slahat ve deiimi balatan en nemli i siyasi gelime Edirne Vakas ya da Feyzullah Efendi Olay diye bilinen ayaklanmadr. Edirne Vakas: Feyzullah Efendi, dnemin padiah II. Mustafa tarafndan eyhlislam ve padiah hocas olarak tayin edilen, dneminin en etkili kiilerinden biridir. Padiahn hrmet gsterdii ve itimad ettii Feyzullah Efendi, dnemin Vezir-i azam Amca-zde Hseyin Paay istifaya zorlam ve yerine geen Daltaban Mustafa Paay ise tamamen avucunun iine almt. Buna ramen Mustafa Paa eyhlislama yaranamam, bir bahane ile Feyzullah Efendi tarafndan idam ettirilmitir. eyhlislam Feyzullah Efendi padiah zerindeki nfuzundan yararlanarak belli bal makamlar oullarna ve mntesiplerine datmtr. Henz en kk ilmiye derecelerine bile ykselemeyen oullarn yksek ilmiye makamlarna tayin ettirmesi kendisine kar olan muhalefeti bytmtr.156 Padiahn Edirnede ikmet etmesi ve bunda hocasnn telkinlerinin rol oynad sylentileri tarihimizde Edirne Vakas olarak bilinen olayn patlak vermesine sebep olmutur. Vezir-i azam Rami Mehmed Paann padiah hocasna olan muhalefetinin ve balangta nemsenmemesi157 de olayn kontrol dna kmasna ortam hazrlamtr. Ulufelerin denmesi bahanesi ile isyan eden 200 kadar

1394

cebecinin beklenen talebi eyhlislamn grevini suiistimal ettii gerekesiyle azledilmesine yol amtr. Asiler kastl olarak nlem alnmad iin ksa srede kalabalklamlar ve ii byterek stanbulda yeni bir eyhlislam (Bamakczde Ali Efendi) ve kaymakam (Shrabl Ahmed Paa) tayin ettirmiler ve padiah stanbula davet etmilerdir. Padiah, Mehmet Rami Efendinin sraryla hocas ve eyhlislam Feyzullah Efendiyi azlettiini belirten bir ferman yaynlamtr. Vezir-i azam da stanbulu sknete kavuturmakla memur klmtr. Hurc ales-sultan fetvas alnarak ve askere sadakat yemini ettirilerek stanbula sevk edilmitir. syanclar ise Edirneye doru hareket etmiler ve eyhlislamn srar ile ehzade Ahmedin tahta geirilmesine karar vererek isyanclarn amacn deitirmilerdir. Bu karar deiikliinde Bamakczdenin yerine eyhlislam tayin edilen mam Mehmed Efendinin rol byk olmutur. Yeni eyhlislam bir zamanlar hocaln yapt ehzade Ahmedin baa gemesini srarla isteyerek nfuz kazanmaya almtr. syanclar orluda ehzade Ahmed adna hutbe okutmular, kendilerine kar gnderilen vezir Hasan Paay II. Mustafann adam olduu iin bar elisi olarak tanmadklarn bildirmilerdir. Bunun zerine Mehmed Rami Efendide vezir Hasan Paaya katlm, fakat belki de ordudaki atlaklar ve homurdanmalar zerine Edirneye dnmlerdir. stanbuldan gelen isyanclarn Babaeskiye gelmeleri ise Edirneden kendilerine katlmlar artrmtr. Bu durum karsnda padiah II. Mustafa aresiz kalm ve 35 gn sren ihtill sonunda ekberiyet kaidesine gre taht Ahmede terk etmekten baka are bulamamtr. ehzade Ahmedi tahta geiren asiler, srgn cezasn hafif bulduklar Feyzullah Efendiyi de srgne gnderildii Varna yolundan evirip, Edirnede trl hareketlerle ldrerek cesedi Tunca nehrine atmlardr. Bu olayn en nemli taraf Osmanl Devletinin eyaletlerde g kazanma srecini hzlandrmasdr.158 Artk Osmanl Sultanlarnn gleri kendilerinden deil, dayandklar ayan gibi gl zmrelerden gelmektedir. Sonu II. Viyana Kuatmasnn baarszlkla sonulanmasyla balayan srecin deerlendirilmesi gstermektedir ki, bu 1683 tarihi Osmanl asrlar ierisinde bir dnm noktas tekil etmektedir. Viyana kaplarna dayand tarihte gcnn zirvesinde olan ve tarih boyunca sregelen dou-bat atmasnda, dou lehine son noktay koymak zere olduuna inanlan Osmanl mparatorluu, zirveden kesin bir dn yapmtr. Bu dn sadece askeri anlamda Tuna boylarnn ve Morann Osmanllarn elinden kmasyla snrl kalan bir dn olmamtr. Sadece 100 yl nce Avrupada ideal devlet ynetimi iin model olarak sunulan ve hayranlkla izlenen bir mparatorluk olan Osmanl, 1683 sonrasnda kendisi model aramak durumunda kalacaktr. Bu aray, balangta slahat, sonralar reform ve en sonunda da Batllama olarak tarihimizin bundan sonraki aknda temel terminolojiyi oluturacak, daha da nemlisi esas bak amzn temeli haline gelecektir. nk 1699 ylnda Osmanl-Avrupa Savalarn bitiren anlama, ne tuhaftr ki, ayn zamanda Osmanlnn kltrel bakmdan Avrupa ktasna entegrasyonunu balatacaktr.

1395

Kukusuz, siyasi olarak da 1699 nemli bir tarihtir. Bu nem, sadece byk toprak kayplar ile de ilgili deildir. Elbette Viyanay kuattnda en geni snrlarna ulam bir Osmanl vard. Karlofada topraklarnn bir ksmn brakan da Osmanl idi. Ama asl nemlisi sava meydannda yitirilen moral ve millet-i hakime duygusuna vurulan darbeydi. artlar deimi, taleplerini sava meydannda rakiplerine kabul ettiren ve mzakere nedir bilmeyen Osmanl mparatorluu, 75 oturumda koullar mzakere eden bir devlet haline gelmiti. Yzyln banda verdii tavizlerle Avusturya mparatoruna Roma asar eklinde hitap etmeyi kabul eden Osmanllar iin, Macaristan ve Tuna boylarnn kayb Osmanl d siyaseti ve diplomasisinde yeni bir dnemin balangc olacaktr.

Bernard Lewis, Cultures in conflict: Christians, Muslims and Jews in the age of Discovery,

New York, 1995; trkesi, atan Kltrler: keifler anda Hristiyanlar, Mslmanlar, Yahudiler, stanbul, 1996. Ayrca, B. Lewis, The Muslim Discovery of Europe, New York-London, 1982. 2 of Europe. 3 Bu dnemin bir deerlendirmesi iin bkz. Robert Mantran, XVII. Yzylda Osmanl Bu bak asnn detayl bir ekilde ilenmesi hakknda bkz: Lewis, The Muslim Discovery

Devleti: stikrar m Gerileme mi?, Osmanl mparatorluu Tarihi iinde, ev. Server Tanilli, stanbul 1995, 301-322. 4 Her ne kadar ehrinde kesin bir Osmanl zaferi sz konusu deilse de, Ruslarn niyetinin

ziyi gemek olduu tarihi Raid tarafndan kaydedilmitir. Mehmed Raid Efendi, Tarih I-V, stanbul, 1282, burada ksaca: Raid I, s. 346. Farkl bir bak as iin bkz. Dimitri Kantemir, Osmanl mparatorluunun Ykseli ve k Tarihi II, ev. zdemir obanolu, Cumhuriyet Kitaplar, stanbul, 1998, s. 603 vd. 5 Raid, I, s. 366-67 ve Silahtar Fndkll Mehmed Aa, Tarih I-II (nr. Ahmed Refik),

stanbul, 1928, burada ksaca: Silahtar I, s. 737-40. 6 7 Joseph Von Hammer, Byk Osmanl Tarihi VI, dal Neriyat. stanbul, tarihsiz, s. 343. Merzifonlu Kara Mustafa ve siyaseti hakknda bkz. Hans Georg Majer, Fundstcke aus

der vor Wien verlorenen Kanzlei Kara Mustafa Paas (1683), Das Osmanische Reich in Seinen Archivalien und Chroniken-Nejat Gyn zu Ehren, eds. Klaus Kreiser-Christoph K. Neumann, stanbul, 1997, s. 115-122. 8 Silahtar Tekeli mrenin ve Orta Macarlarn isyanna olduka detayl bir ekilde yer

verilmektedir. Silahtar, I, s. 471 vd.

1396

9 10 11

Silahtar, I, s. 473. Dimitri Kantemir, Osmanl, s. 608-9. Sultan IV. Mehmedin sava taraftar olduu konusu tartmaldr. Kantemir, sultann

savaa taraftar olduunu kesin olarak kaydetmektedir. Kantemir, Osmanl, II, s. 608-9. Ancak Silahtar Tarihindeki kaytlar tam tersinin sz konusu olduunu gsterir. Silahtar I, s. 757de aka sefere rza virmediinden denilmektedir. Fakat, Tkeli mrenin Kurus Kral ilan edilmesinden sonra Budin Beylerbeyi brahim Paaya bir Hatt- Hmayun gnderilip, kendisinden Orta Macaristan topraklarnn Avusturyallardan kurtarlmasnn emredilmesi, padiahn en azndan bar koullarn bozduunu gsterir. Bkz. . H. Danimend, zahl Osmanl Tarihi Kronolojisi III, Trkiye Yaynevi, stanbul 1950, s. 450-51. 12 Raid, I, s. 374de Tkeli mre ki Kurus kral diye mehurdu. kayd vardr. Ayrca kr.

Silahtar I, s. 757; Kantemir, Osmanl II, s. 611. Ayrca dnemin ksa bir deerlendirmesi iin bkz. Feridun Emecen, Kurulutan Kk Kaynarcaya, Osmanl Devleti ve Medeniyeti Tarihi, ed., Ekmeleddin hsanolu, stanbul, 1994, s. 54-55. 13 14 Lockyer, Habsburg, s. 533. Silahtar, s. 757de Uyvar sulhu itmamna iki sene kalm idi tekrar mceddeden yiirmi

(yirmi) seneye dein sulh ricasyla denilmektedir. 15 Kantemir, Osmanl II, s. 611. Hammer, 6, s. 352-53. Silahtarda elinin bu artlar kabul

etmedii yazar. Kr. Silahtar I, 758. Krs Danimend, Kronolojisi, III, s. 451, Edirnedeki grmede artlarn hafifletildiini, fakat elinin kabul etmedii yazar. 16 17 Silahtar I, s. 758. Silahtar I, s. 757 ve Raid, I, s. 387de Merzifonlunun bu tertiplerine deinilmektedir.

Ayrca, Uzunarl, Osmanl Tarihi, III/I, s. 437. 18 19 20 21 22 23 Danimend, Kronolojisi, 111, s. 452. Raid, I, s. 375. Raid, I, s. 375-76. At kuyruunun, yani tularn saray nne dikilmesi bir sefer alametiydi. David Jayne Hill, A History of European Diplomacy III, New York 1967, s. 162. A.g.e., s. 163.

1397

24

Bkz. Faruk Bildirici, XVII. Yzyln kinci Yarsnda Trk-Fransz likileri: Gizli Harpten

Objektif ttifaka, Osmanl I, Ankara 1999, s. 487. 25 Osmanllar ise Viyanann kendileri iin Kzl Elmay simgelediini dnyordu. Bu

konuda bir deerlendirme iin bkz. Pal Fodor, Ungarn und Wien in der Osmanischen Eroberunsideologie, In Quest of The Golden Apple, stanbul, 2000, s. 45-69. 26 27 Fransa kralna bu konuda yaplan basklar iin bkz. Bildirici, a.g.m. s 488. Viyana kuatma altndayken XIV. Lui, 35 bin askerle Hollandaya gelmi ve Viyanann

dmesi halinde Osmanl ordusunu karlamak ve Avrupay iin hazrlanmt. Bkz. Hill, A History of Diplomacy, s. 164. 28 29 Raid I, s. 391. Hammer, 6, s. 371. Trk tarihileri ise ordu mevcudunu 400 bine kadar karmaktadrlar

ki, bu biraz abartl bir saydr. slam Tarihi, s. 71. Asl muharip unsurlar 100 bin civarnda olsa gerektir. Danimend, Kronolojisi III, s. 453. 30 Defterdar Sar Mehmed Paa, Zbde-i Vekayit, Tahlil ve Metin, haz. Abdlkadir zcan,

Ankara, 1995, s. 153. 31 Viyana seferi ve kuatmasn gnlk olarak kaydeden Osman Aann gnl Silahtarda

eserler vardr. Bkz. Richard F. Kreutel, Viyana

1398

nlerinde Kara Mustafa Paa, ev. Mjdat Kayayerli, stanbul, 1994. Bu eser u adla da yaynland: Devlet-i Aliyye Terifatbas Ahmet Aann Viyana Kuatmas Gnl, dzenleyen, Richard F. Kreutel, ev: Esat Nermi Erendor, Aksoy Yaynclk, stanbul, 1998. 32 Osmanllarn byk kuatma toplarndan yoksun olduunun Avrupa lkeleri farkndayd.

Bkz. Roger Lockyer, Habsburg & Bourbon Europe 1470-1720, England, 1984, s. 526 The Turks were short of siege guns. 33 34 Kreutel, Viyana nlerinde, s. 102. Ve toplar nakline muayyen olan camuslarekseri b-zd alef kalmala telef olub,

Zbde-i Vekayit, s. 157. 35 526. 36 Almanlarn 5. 000 trk esir aldklar iddia edilmektedir. Bkz. Hella Schlumberger, Yerli kayankar sayy abartsa da Sobieskinin kuvvetleri 20. 000 idi. Lockyer, Habsburg, s.

Trkenstrasse, Buchendorfer Verlag, Mnchen 1998. Lipva kalesinin Avusturya tarafndan zapt edilmesi srasnda esir den ve bir gnlk yazan Osman Aa iin bkz. Temevarl Osman Aann Anlar, yay. hz. Esat Mermi Erendor, stanbul, 1998. 37 38 39 40 Raid, Tarih, I, s. 415. Silahtar II, s. 97de Padiahn Merzifonluya hlcal ve imir gnderdii hl kaytldr. Kreutel, Viyana nlerinde, s. 134-36. Uzunarl, Osmanl Tarihi, III/I, s. 451. Yazar kuatmaya katlm olan Miyar-d-dvel isimli eserden naklen Uzunarl,

Osmanl Tarihi, III/I, s. 452-54. Kr. Danimend, Kronolojisi III, s. 454-456. 41 42 Raid I, s. 431-32. Bu seferde taksirat zere hareket itmekle hanlk, Hac Giray Hana tevcih olundu, Raid I,

s. 433; Silahtar II, s. 98. Ayrca bkz. Es- Sebs-seyyr f ahbar- mlkit-Ttr, Sleymniye-Ragp Paa, No: 1016, varak 94/b. 43 44 Silahtar II, s. 122-123. Silahtar, II, s. 168 vd. Lockyer, Habsburg, s. 533 Budinin alnmasnn Macaristan iin ok

byk nemi olduunu kaydetmektedir. 45 Onun kahramanln rakipleri de takdir etmi ve bugn Budin Kalesi ierisinde bulunan

mezar kitabesine o kahraman bir dmand eklinde yazmlardr. (K. . notu).

1399

46

Yeen Osman Paa hakknda yeni bir alma iin bkz. Srdjan Katic, Jegen Osman Paa,

Beograd, 2001. 47 48 49 Raid II, s. 2-3. Silahtar II, s. 295. Raid II, s. 32 vd. Uzunarl, Osmanl Tarihi, III/I, s. 509. Ayrca Reaya topluluklar halinde Avusturyaya

katlmlardr. Bkz. T. Katic, Viyana Savandan Sonra Srbistan (1683-1699) Trkler, Ankara 2002. 50 Zbde-i Vekayiat, s. 291-305. Silahtar II, s. 692. Bu eli ve sefareti hakknda bkz. M.

Alaaddin Yalnkaya, Zlfikar Paa, Yaamlar ve Yaptlaryla Osmanllar Ansiklopedisi II, Tarih Vakf, stanbul 1999, s. 703-704. 51 52 53 54 Divna, Djuric-Zamola, Belgrad, DIA, C. V, s. 407-408. Yalnkaya, a.g.m, s. 703-704. Uzunarl, Osmanl Tarihi, III/I, s. 518. Bu tarihte Macaristan, Yanova ve Gle gibi kaleler hala Osmanllarn elinde bulunuyordu.

Grmeler hakknda geni bilgi iin bkz. Silahtar II, s. 652-668. 55 II. Sleymann bu seferi iin bkz. Abdullah b. brahim el-skdari, Vakiat- Sefer-i Sultan

Sleyman- Sni, Topkap Revan Kk, yazma no: 1233-I. Cilt. 56 Bu dnemde Vidin kalesinde yaplan tahkimat iin bkz. Rossitsa Gradeva, War and

Peace along the Danube: Vidin at the End of the Seventeenth Century, The Ottomans and the Sea, ed. by Kate Fleet, Oriente Moderno, XX (LXXXI), ss. 149-75, burada s. 161-62. 57 58 59 60 61 Raid, II, s. 128 ve Silahtar II, s. 514 vd. Zbde-i Vekayiat, 374 vd. Raid II, s. 131. Uzunarl, Osmanl Tarihi, III/1, s. 530. Raid II, s. 161. Hammer, a.g.e., c. XII, s. 201. Bir Avusturya Generali ve iki Albayn bu muharebede

ldn kaydediyor. 62 63 Raid II., s. 165. Raid II, s. 162.

1400

64 65 66 67 68

Raid II, s. 166-167. Bu vezir bir sre Rodosta mahkumiyet yaadktan sonra idam edildi. Raid II, s. 210. Raid II, 195-96 ve 204. Avrupadaki bu gelimeler iin bkz. Hill, A History of European Diplomacy, s. 218. Uzunarl, Osmanl Tarihi, III/1, s. 549. II. Ahmedin bar artlar Budin, Yankkale ve

ona tabi yerlerin geri verilmesi, esirlerin braklmas ve evvelce verdikleri verginin denmesiydi. 69 70 71 72 73 74 75 Raid II, s. 218-24. Silahtar, II, s. 685 vd. Raid II, s. 262-64. Silahtar II, s. 750; Raid II, s. 264. Raid II, s. 369 vd. Raid II, s. 332. Veteran nm lain yannda piyade askerinden maada 12 bin miktar msellah ve mretteb

Neme atls olduu kaydedilmitir. Raid II, s. 343. 76 77 78 79 80 81 82 83 84 85 Uzunarl, Osmanl Tarihi, III/1, s. 558-59. Raid II, s. 343-44. Raid II, s. 362. Raid II, s. 364. Uzunarl, Osmanl Tarihi, III/1, s. 562-63. Raid II, s. 375-81. Raid II, s. 399. Raid II, s. 407. Raid II, s. 410. Raid II, s. 413. Uzunarl, Osmanl Tarihi, III/1, s. 566 vd. Dimitri, Osmanl II, s. 810. Raid II, s. 411. Hill, A History of European Diplomacy, s. 265.

1401

86 87

Zentada ehit olanlarn listesi iin Bkz. Raid II, s. 413. Trklerin toplam kayb 20 bin eklinde gsterilir. Mal kaybna dair verilen rakamlarda da

abartldr. Kr: Kenneth M. Setton, Venice, Austria and the Turks in the Seventeenth Century, Philadelphia, 1991, s. 402 ve Lord Kinross, The Ottoman Centuries: The Rise and Fall of the Turkish Empire, New York, 1977, s. 354-55. 88 Hill, A History of European Diplomacy, s. 265 Petro iin ayrca bkz. Thomas Munck,

Seventeenth Century Europe, London, 1990, s. 392 vd. 89 Uzunarl, Osmanl Tarihi, III/1, s. 538. Kamanie zerinde Osmanl-Leh rekabeti iin

bkz. D. Kolodziejczyk, Ottoman-Polish Diplomatic Relations (15th-18th Century): An annotated Edition of Ahdnmes and Other Documents, Leiden 2000. 90 91 92 93 94 95 Silahtar II, s. 427 vd. Raid II, s. 169; Uzunarl, Osmanl Tarihi, III/1, s. 537. Raid II, s. 298. Raid II, s. 268-69. Uzunarl, Osmanl Tarihi, III/1, s. 572. Dimitri, Osmanl II, s. 647. Zbde-i Vekayiat, s. 164. ayrca bu eserde bkz. Hacer elebi

XVII. Yzyl Sonlarnda Morann Venedikliler Tarafndan gali, Trkler. 96 Raid II, s. 50 vd.; Osmanl-Venedik savalar hakknda geni bilgi iin bkz. Dimitri

Osmanl II, s. 687 vd. 97 Silahtar II, s. 427 vd. de otuz binden ziyade denilmektedir ki bu abartl olsa gerekir. Kr.

Raid II, s. 69 15 bin miktar dman. 98 99 Uzunarl, Osmanl Tarihi, III/1, (Ankara, 1983), s. 544-45. Kr. Raid II, s. 261. Venedik ve Anadolunun igali iin: Nejat Gyn XVIII. Yzylda Trk daresinde Nauplia

(Anabolu) ve Yaplar, smail Hakk Uzunarlya Armaan, Ankara 1976, s. 461-485. 100 Bu ksm hakknda daha tafsilatl bilgi iin bkz. Uzunarl, Osmanl Tarihi, III/1, s. 476-81. 101 Silahtar II, s. 387 vd. 102 Silahtar II, s. 558 ve Raid II, s. 135. s-zde Tarhi (Metin ve Tahlil), nr. Z. Ylmazer, stanbul 1996, s. 192 vd.

1402

103 Uzunarl, III/1, s. 573. 104 Dimitri bu yenilgiyi Fransa kralnn yardmna balar ki aslnda fiili bir yardm sz konusu deildir. Dimitri, Osmanl II, s. 769. 105 Silahtar II, s. 787; Raid II, s. 270. 106 Bu konuda yaplm bir alma iin bkz. Kamil Tutar, Sakz Kalesinin Venedikliler Tarafndan gal ve istirdad, . . Edebiyat Fakltesi Tarih Blm: Mezuniyet Tezi, n. 3391, st. 1981 (Baslmam). Z. Nur Aksun, Osmanl Tarihi, c. II, s. 277-78. 107 Raid II, s. 305. 108 Bu saylar Trk kaynaklarna gredir. Hammer, 4 kalyon ve 4 frkateyn ile 500 Venedik Svarisinin Trklerin eline getiini yazyor. Hammer, a.g.e., c. XIII, s. 234. Setton, a.g.e., s. 395, Venedik raporlarnda say verilmediini yazyor. Kr. Raid II, s. 309-10. 109 Dimitri eserinde Sakzn geri alnmasn kolaylatran nemli bir neden olarak, Venediklilerin Sakz halkna yaptklar zulm ve Rum kiliselerini kapatmalarn gsterir. Dimitri, Osmanl II, s. 791. 110 Raid II, s. 352; Uzunarl, Osmanl III/1, s. 430-33. 111 Raid II, s. 352. 112 Dimitri, Osmanl II, s. 790. Dimitriye gre bu baarszln sebebi Rus askerlerinin henz kuatma savan bilmemeleridir. 113 Dimitri, Osmanl II, s. 796. Zbde-i Vekayit, s. 602-3de kalenin 400-500 mdafii kald ve yardm aladklar iin teslim olduklar kaytldr. 114 Petro savaa henz girmiti, ama Osmanl-Avusturya bar grmelerinin balamas onu daha fazla gneye gitmekten alkoydu. Yalnz bana Osmanllarla sava srdrmesi mmkn deildi. Lockyer, Habsburg, s. 517. s. 115 Bu dnemin deerlendirilmesinde genel olarak Halil nalckn u makaleleri esas alnmtr. nalck, Military and Fiscal Transformation in the Ottoman Empire 1600-1700, Archivum Ottomanicum, VI (1980), s. 283-337; a. mlf. The Socio-political effects of the diffusion of fire-arms in the Middle East, War, Technology and Society in the Middle East, (eds). Naff, T.-Owen, R., London, 1975, s. 195-217.

1403

116 Bu konuda bir deerlendirme iin bkz. Halil nalck, Saray-Bosna eriye Sicillerine Gre Viyana Bozgunundan Sonra Harb Yllarnda Bosna, Tarih Vesikalar, c. II/11 (1943), s. 1-3. Kuatmann Avusturya zerindeki olumlu etkileri iin ise bkz. lber Ortayl, kinci Viyana Kuatmasnn ktisadi Sonular zerine, Osmanl Aratrmalar-Journal of Ottoman Studies II (1981), s. 195-202. Yeniden basm: lber Ortayl, Osmanl mparatorluunda ktisadi ve Sosyal Deiim: Makaleler I, Anakara, 2000 iinde. 117 nalck, Bosna, s. 1-3. Kr: Kbrs eriye Sicili No: 6. 118 Ortayl, 17. Yzyl Sonlarnda Orta Anadolu Vilayetlerinin Toplumsal-Ekonomik Durumu zerine, Makaleler I, s. 10. 119 Merkelbach, a.g.e., s. 262-71. 120 Ortayl, Orta Anadolu Vilayetleri, s. 13. 121 rnein Bursada toplanan avarz vergisi alt kata kadar artmt. Bkz H. Gerber, Economy and Society in an Ottoman City: Bursa, 1600-1700, Jerusalem, 1988. 122 Ortayl, Orta Anadolu Vilayetleri, s. 13. 123 Silahtar II, s. 559, Kadimden beri devletde lanan cizye fesh olub. alas drt altn ve evsat iki altn ve ednam bir erifi altun. alnmak zere ferman buyuruldu. Kbrs adasnda da cizye toplama grevi Kiliseye verilmi, miktar artrlmt. Bkz. Kemal iek, Zimmis (non-Muslims) of Cyprus in the Sharia Court 1110/39 H. 1698-1726, Baslmam Doktora Tezi, Birmingham University, 1992. (Bu tezin geniletilmi ekli Legal Positions of Christians in Ottoman Cyprus A study of the Sharia Court Records of Nicosia 1698-1726 adyla Eren yaynevi tarafndan baslmaktadr. 124 Hammer, a.g.e., c. XII, s. 156-157. 125 Raid II, s. 92. 126 Raid II, s. 31 vd. 127 Raid II, s. 36. 128 Raid II, s. 68. Yeen Osman Paann burada Kffar-, hakeser ile mukavemet tedarikinden mukaddem hain-i din ve devlet. 129 Silahtar II., s. 447-451; Ayrca bkz. II. Sleyman, slm Tarihi, C. 11, s. 82. 130 Raid II, s. 119. 131 Raid II, s. 235-36.

1404

132 1692 ylndaki bir salgnda Kbrsta ada nfusunun abartl rakamlara gre 2/3 kadar telef olmutu. Anderson, Europe, 231. 133 Kamanieye saldran 60 bin kiilik Leh kuvvetlerine kar bile nefir-i amm usuln bavurulmas hk. bkz. Raid II, s. 164. 134 Ortayl, Anadolu Vilayetleri, s. 12. 135 Raid II, s. 70. 136 Raid II, s. 70. 137 Mcteba lgrel, II. Mustafa, slam Tarihi, c. 11, s. 104-106. 138 Geici baarszlklar yznden vezir-i zamn grevden alnmas idari yapnn dzeltilmesi ve askeriyenin disipline alnmasn gletiriyordu. Anderson, Europe, s. 231-37. Burada yazar Karlofa sonras Osmanl mparatorluu hakknda ayrntl bit tahlil yapmaktadr. 139 Stanford Shaw, Osmanl mparatorluu ve Modern Turkiye, ev. Mehmet Harmanc, stanbul, 1994, s. 306. Kr. R. B. Mowat, A History of European Diplomacy 1481-1789, London, 1928, 154-64. 140 Rifaat Abou El-Haj, Ottoman Diplomacy at Karlowitz, JAOS, 87 (1967), 498-512. 141 Lockyer, s. 527. 142 Dimitri, Osmanl II, s. 825. Ayrca bkz. Bildirici, s. 487-88. 143 Bkz. Nihat Erim, Devletleraras Hukuku ve Siyasi Tarih Metinleri, I: Osmanl mparatorluu Andlamalar, Ankara, 1953, 25. 144 Dimitri, Osmanl II, s. 827de Trk delegelerin hala ba yeri tutmak istediklerini kaydeder. Bu doru ise, Osmanllarn Hristiyan lkelerini hala kendileri ile eit grmedikleri snucu kar. Halbuki Karlofada taraflarn eitlii prensibinin benimsendii iddia edilmektedir. Rifaat, Ottoman Attitudes, s. 131. 145 Anlama maddelerinin tespitinde Erim, Osmanl mparatorluu Andlamalar, s. 27-35 esas alnmtr. 146 Erdel zerinde mzakereler ok etin gemi, fakat sonunda Avusturyann talepleri kabul edilmitir. Abou El-Haj, Ottoman Diplomacy at Karlowitz. 147 Macaristan Avusturyann hakimiyet atna girmekten honut deildi. Lockyer, Habsburg, s. 534. Dimitri, Osmanl s. 828.

1405

148 Sava nehri ile ilgili olan 4 ve 5. maddelerdir. Erim, Osmanl mparatorluu Andlamalar, s. 28. 149 Bu anlamayla oluan snrlarn belirlenmesiyle ilgili olarak bkz. Monika Molnar, Karlofa Antlamasndan Sonra Osmanl-Habsburg Snr 1699-1701, Osmanl I, Ankara, 1999, s. 472-79. 150 Lockyer, Habsburg, s. 527 Dimitri, Osmanl, s. 829; Setton, a.g.e., s. 411. 151 Lockyer, Habsburg, s. 527. Dimitri, Osmanl, s. 828. 152 Karlofada Rusyann talepleri dikkate alnmamt ve bu yzden anlama olmad. M. S. Anderson, Europe in the Eighteenth Century, 1713-1783, London 1962, s. 174. Lockyer, Habsburg, s. 518. 153 Raid Tarihi, c. II, s. 494 ve Erim, Osmanl mparatorluu Andlamalar, s. 39-47. 154 Osmanllarn bu diplomasi tecrbesinin bir analizi iin bkz. Rifaat, Ottoman Attitudes, s. 131. 155 Karlofa Antlamasnda Venedik konusunda geni bir bibliografya iin bkz. Monika Molnr, Venedik Kaynaklarnda Karlofa Antlamas: Diplomasi ve Tren, Trkler, Ankara 2002. 156 Raid II, s. 555. 157 El-Haj, a.g.e., s. 40 vd. Kr. Raid II, s. 564 vd. 158 Rifat Abou El-Haj, a.g.e., 92de bu gr savunmaktadr.

Abou El-Haj, Rifaat Ali. Ottoman Diplomacy at Karlowitz, Journal of American Oriental Society, 87/4 (1967), s. 498-512. Abou El-Haj, Rifaat Ali, The Formal Closure of the Ottoman Frontier in Europe, 1699-1703, JAOS, LCCCCIX (1960), s. 469-475. Abou El-Haj, Rifaat Ali, The 1703 Rebelion and the Structure of Ottoman Politics, stanbul, 1984. Aksun, Z. Nur, Osmanl Tarihi II, stanbul 1994. Anderson, M. S. Europe in the Eighteenth Century 1713-1783, London, 1962.

1406

Bildirici, Faruk. XVII. Yzyln kinci Yarsnda Trk-Fransz likileri: Gizli Harpten Objektif ttifaka, Osmanl I, Ankara 1999. iek, Kemal. Zimmis (non-Muslims) of Cyprus in the Sharia Court 1110/39 h. 1698-1726, Baslmam Doktora Tezi, Birmingham University, 1992. Danimend, . H. zahl Osmanl Tarihi Kronolojisi III, Trkiye Yaynevi, stanbul 1950. Defterdar Sar Mehmed Paa, Zbde-i Vekayit, Tahlil ve Metin, haz. Abdlkadir zcan, Ankara, 1995. Dimitri Kantemir. Osmanl mparatorluunun Ykseli ve k Tarihi II, ev. zdemir obanolu, Cumhuriyet Kitaplar, stanbul, 1998. Emecen, Feridun, Kurulutan Kk Kaynarcaya, Osmanl Devleti ve Medeniyeti Tarihi, ed., Ekmeleddin hsanolu, stanbul, 1994. Erim, Nihat. Devletleraras Hukuku ve Siyasi Tarih Metinleri, I: Osmanl mparatorluu Andlamalar, Ankara, 1953. Fodor, Pal. Ungarn und Wien in der Osmanischen Eroberunsideologie, In Quest of The Golden Apple, stanbul, 2000. Gerber, H. Economy and Society in an Ottoman City: Bursa, 1600-1700, Jerusalem, 1988. Gradeva, Rossitsa. War and Peace along the Danube: Vidin at the End of the Seventeenth Century, The Ottomans and the Sea, ed. by Kate Fleet, Oriente Moderno, XX (LXXXI), ss. 149-75. Hill, David Jayne. A History of European Diplomacy III, New York 1967. Itzkowitz, N., Eighteenth Century Ottoman Realities, Studia Islamica, XVI (1962), s. 74-93;. Itzkowitz, N., Mehmed Raghib Pasha: The Making of an Ottoman Grand Vezir, Doktora Tezi, Princeton University, 1959. lber Ortayl, kinci Viyana Kuatmasnn ktisadi Sonular zerine, Osmanl AratrmalarJournal of Ottoman Studies II (1981), s. 195-202. lber Ortayl, Osmanl mparatorluunda ktisadi ve Sosyal Deiim: Makaleler I, Ankara, 2000. lgrel, M. II. Sleyman, Doutan Gnmze Byk slm Tarihi 11, Konya, 1994. lgrel, Mcteba. II. Mustafa, Doutan Gnmze Byk slm Tarihi 11, Konya, 1994. s. 104-106.

1407

nalck, H. Military and Fiscal Transformation in the Ottoman Empire 1600-1700, Archivum Ottomanicum, VI (1980), s. 283-337. nalck, H. Saray-Bosna eriye Sicillerine Gre Viyana Bozgunundan Sonra Harb Yllarnda Bosna, Tarih Vesikalar, c. II (1942-1943), s. 178-187, 372-383. nalck, H. The Socio-political effects of the diffusion of fire-arms in the Middle East, War, Technology and Society in the Middle East, (eds). Naff, T. Owen, R., London, 1975, s. 195-217. Joseph Von Hammer, Byk Osmanl Tarihi VI, dal Neriyat. stanbul, tarihsiz. Katic, Srdjan. Jegen Osman Paa, Beograd, 2001. Kolodziejczyk, D. Ejalet Kamieniecki 1672-1699, Warsaw, 1994. Kolodziejczyk, D., Ottoman-Polish Diplomatic Relations (15th-18th Century): An annotated Edition of Ahdna mes and Other Documents, Leiden 2000. Kreutel, Richard F. Viyana nlerinde Kara Mustafa Paa, ev. Mjdat Kayayerli, stanbul, 1994. Devlet-i Aliyye Terifatbas Ahmet Aann Viyana Kuatmas Gnl, hz. Richard F. Kreutel, ev: Esat Nermi Erendor, Aksoy Yaynclk, stanbul, 1998. Lewis, Bernard. The Muslim Discovery of Europe, New York-London, 1982. Lewis, Bernard. Cultures in conflict: Christians, Muslims and Jews in the age of Discovery, New York, 1995. Lockyer, Roger. Habsburg & Bourbon Europe 1470-1720, England, 1984. Majer, Hans Georg, Fundstcke aus der vor Wien verlorenen Kanzlei Kara Mustafa Paas (1683), Das Osmanische Reich in Seinen Archivalien und Chroniken-Nejat Gyn zu Ehren, eds. Klaus Christoph Kreiser-Neumann, K. stanbul, 1997, s. 115-122. Mantran, Robert. XVII. Yzylda Osmanl Devleti: stikrar m Gerileme mi?, Osmanl mparatorluu Tarihi, ev. Server Tanilli, stanbul 1995, 301-322. Mehmed Raid Efendi, Tarih I-V, stanbul, 1282. Monika Molnar, Karlofa Antlamasndan Sonra Osmanl-Habsburg Snr 1699-1701, Osmanl I, Ankara, 1999, s. 472-79. Mowat, R. B., A History of European Diplomacy 1481-1789, London, 1928. Munck, Thomas. Seventeenth Century Europe, London, 1990, s. 392 vd.

1408

Ortayl, . 17. Yzyl Sonlarnda Orta Anadolu Vilayetlerinin Toplumsal-Ekonomik Durumu zerine, Makaleler I (Ankara, 2000), s. 9-14. Schlumberger, Hella. Trkenstrasse, Buchendorfer Verlag, Mnchen 1998. Setton, Kenneth M. Venice, Austria and the Turks in the Seventeenth Century, Philadelphia, 1991. Kinross, Lord. The Ottoman Centuries: The Rise and Fall of the Turkish Empire, New York, 1977. Shaw, Stanford. Osmanl mparatorluu ve Modern Turkiye, ev. Mehmet Harmanc, stanbul, 1994. Silahtar Fndkll Mehmed Aa, Tarih I-II (nr. Ahmed Refik), stanbul, 1928. Temevarl Osman Aann Anlar, yay. hz. Esat Mermi Erendor, stanbul, 1998. Tutar, Kamil, Sakz Kalesinin Venedikliler Tarafndan gal ve istirdad, . . Edebiyat Fakltesi Tarih Blm: Mezuniyet Tezi, n. 3391, stanbul, 1981. Uzunarl, smail Hakk, Osmanl Tarihi, III/I, Ankara 1983. Yalnkaya, M. Alaaddin Zlfikar Paa, Yaamlar ve Yaptlaryla Osmanllar Ansiklopedisi II, Tarih Vakf, stanbul 1999, s. 703-704.

1409

Viyana Sava'ndan Sonra Srbistan (1683-1699) / Dr. Tatjana Kati/ [s.765772]

Belgrad niversitesi Felsefe Blm / Yugoslavya 1521 ylnda Osmanllarn Belgrat fethinden itibaren, Savenin ve Tunann gneyi olan bugnk Srbistan topraklar 150 yldan daha fazla bir srede sava grmedi. 1606 ylndaki Zitvatork Antlamasndan beri blgede i sava olmamtr. Neredeyse 17. yzyln 80 yl bar ve ekonomik refah dnemiydi. Tuna, Osmanl mparatorluunda mallarn Balkanlardan ve Doudan Atlantik ve Baltk Denizine tand en nemli yollardan birisi olmutur. Belgrat; Dubrovnik, Bosna, Trk, Rum, Ermeni, Yahudi ve Srp tccarlarn buluma noktas ve toplant yeri olarak ok hzl gelimitir. Yaklak olarak 60.000 nfusuyla, hatta baz kaynaklara gre 100.000lik nfusu ile 17. yzyln ikinci yarsndaki en byk Avrupa ehirlerinden biri olarak kabul edilmitir.1 Srp kyleri de gelimi, ancak daha nceki dnemde sava seferlerinin giderlerini karlamak zorunda olmalar nedeniyle kasabalar kadar geliememilerdir. retmen, Srp keii ve ayn zamanda Orta alardan Viyana Savana kadar Srp tarihi hakkndaki ksa almann yazar olan Atanasia Daskal 17. yzyl yle tasvir etmektedir: Ve tekrar Srbistan 100 yl Trklerin egemenlii altndayd. Ve tekrar nfusun says artmtr ve zenginlemilerdir; Trkler az miktarda hara aldlar; manastrlar yoksulluk iinde deildi ve Hristiyan olan halk kiliselere ve manastrlara yeterince sadaka verdiler.2 Bununla birlikte, 1683 ylnda Viyanann ikinci defa kuatlmas iin hazrlklar srasnda ekonomik durum ktlemitir. Olaanst sava vergilerinin sradan hale gelmesi birok kiiyi fakirletirmitir. Bundan baka, artan enflasyon, ok dk fiyatl yiyecek alm, para ve erzak gereklilii ve angarya vb. gibi eyler de gz ard edilmemelidir. Viyana kaplarnda Osmanlnn yenilgisi ve genel sosyal honutsuzluk ilk nce kuzey Dalmayada ve daha sonra da Bosna ve Hersekte Hristiyanlarn ayaklanmalarna sebep olmutur.3 1685ten 1687ye kadar olan dnemde Macaristandaki byk toprak kayplarn takip eden yeni ezici yenilgiler, Podolya ve Moradaki askeri fiyaskolar, Yenierilerin bakaldrlar ve IV. Mehmedin tahttan indirilmesi Osmanl rejimini nemli lde zayflatt. Ayrca, Kutsal Birliin askerlerinin hzl ilerlemesi Hristiyan reayann yeni bir isyan balatmalarn tevik etti. zellikle Srplarn Eyll 1688 ylnda Belgrat almalarndan sonra Srplar gruplar halinde Avusturya birliklerine katldlar. Bunlardan bazlar, Avusturyallarn gelmesini bile beklemeden silaha sarldlar. Srbistanda, Bulgaristanda ve Makadonyada bakaldrlar birbiri ardna patlak vermekteydi. Bunlarn liderleri genellikle Osmanl mparatorluunda daha nce askeri ya da benzeri hizmetlerde bulunmu olan martolesler, derbencler, knezler ve dier Hristiyanlard. Kasabalara ve kk Osmanl mfrezelerine saldrlar ve Osmanllarn isyanclar

kovalamalarn her iki dinin de sivil toplumlarnn soykrm izledi. Osmanl ve Bat kaynaklarna gre,

1410

Srp isyanclar Uzice kasabasna saldrdklarnda, pek ok Trk ldrlm ve 1500den fazlas ele geirilmitir. Ayn durum Vlajeroda, Prijepolicede, Cacakta ve pek ok dier yerlerde vuku bulmutur.4 Birka hafta sonra, Arnavut beylerinin kabile birlikleri yukarda anlan kasabalar yeniden ele geirdiklerinde, komu kyleri harap etmilerdir.5 Dubrovnikin (Ragusa) stanbuldaki rehberi olan Luka Barka en iddetli atmalar srasnda bu blgelerden geerken yle yazmaktadr: Arnavutlar Trkler iin bile merhamet gstermeksizin tm evredekileri katletmilerdir.6 Mslman mlteciler panik ierisinde stanbul yoluyla Nie ya da Tuna yoluyla Vidine kaarken, isyanclar (haydutlar) onlara saldrmt. O zaman Macar sava meydannda ba komutan olan Yeen Mustafa Paa, ayn zamanda tm blgeleri tamamen yakp ykarak Mslman mltecileri savunmutur. Bylece, isyan bastrmaya ve Avusturya birliklerinin yiyecek ihtiyalarn zora sokmaya almtr. Osmanl tarihisi olarak Defterdar seraskerin yazd gibi en fazla yaklp yklan yer Morava vadisiydi: sadece kafirlerin yapabilecei zulmler yaplmtr. Ravanica manastrnn yaknndaki Srp mltecilere saldrm, 900 kiiyi ldrm ve yzlercesi de esir edilmitir. Nie doru geri ekilirken askerleri evleri yamalayarak ve hayvanlar yanlarna alarak 150 ky mahsulleri ile birlikte yakmtr.7 1689da reaya topluluklar halinde Avusturyaya katlmlardr. Habsburg Krallnn kta komutanlar bile, ordularnn esas ksmnn XIV. Luise kar savamak iin Rene ekilmi olmas nedeniyle, birliklerini Srp isyanclar ile doldurmaya almlardr. syanclar tarafndan yardm gren Avusturya gleri gizlice gneye sokulmada baarl olmutur. 1689 ylnda Avusturya gleri Kosovay, Makedonyay ve baz Bulgar blgelerini igal etmilerdir. Kasm 1989da Fazl Mustafa Paann Vezir-i Azam olarak atanmas savata dnm noktas olmutur. Bu yln sonunda ve sonraki yln banda, Makedonya ve Kosova, Osmanl-Tatar kar saldrs ile yeniden ele geirilmitir. 1690 yl yaznn sonunda, Vezir-i Azamn bizzat banda bulunduu Osmanl Ordusu Pirot ve Leskovatan Tuna ve Saveya kadar olan tm eski Osmanl illerini ele geirmitir. Kanlamaz sava sonular olan gler ve maddi ykmlar tekrar fethedilen Srbistann yeniden btnleme baarsn tehlikeye sokmutur. Osmanl Devleti, nfus sorununu zmeye, ekonomik iyilemeyi ve Habsburga doru snr gvenliini salamaya almtr. Uygulanan nlemler nfus yaps, mlkiyet ilikileri ve hayatn tm alanlarnda askeri unsurun baskn olmas konularnda deiikliklere neden olmutur. Viyana savandan nce gven ve tolerans ile tannan ve her eyin tesinde de ortak kkenin farknda olunmas eklindeki sosyal ve dini ilikiler konusunda bugnn Srbistan topraklarndaki en nemli deiiklikler meydana gelmitir. Hristiyan reayann Osmanl hkmranl altna girmesinden beri, ilk youn bakaldrs -ki bu bakaldry kanl atmalar ve katliamlar izlemitir- devlet ve

1411

Hristiyan vatandalar arasndaki ilikiyi derinden deitirmitir. 1688 ylnda Belgratn dmesinden sonra bu iliki safhadan gemitir: misilleme, af ve daimi gvensizlik. Misilleme 1688 sonbaharndan beri Bulgaristan, Makedonya ve Srbistanda isyanlarn yapld yerlerde uygulanmtr. Ekim 1688de Ciprovakdaki isyann bastrlmas, Aralk 1989da Karposdaki isyan ve 2 Ocak 1690da Kacanik Boazndaki savatan sonra Kosovann fethi en iddetli rneklerdir. Misilleme resmi bir politika deildi. Bunun kant ise, dzenli Osmanl ordusunun bu misillemede yer almayp Osmanl tebaas ve paral asker birlikleri olan yedek ktalarn yer almasdr. Macar Kalvinistlerin lideri olan Kont mre Tekeli Ciprovac harap etmitir, Krm Han olan Selim Giray Karpos isyann kanl bir biimde bastrmtr. Ocak 1690dan Mart 1690a kadar ay boyunca Selim Girayn birlikleri Arnavut paral askerleriyle birlikte kyleri, kiliseleri ve manastrlar yakmakta, Kosova ve Makedonya halkn esir etmekteydi.8 Devletin birka ay onlar durdurmak iin hibir ey yapmamas nedeniyle bu sularla dolayl olarak ilgiliydi. Bunun nedeni ise, bir tarafta dzenli birliklerin zayfl nedeniyle kullanlan Tatar ve Arnavut birlikleri kontrol etmedeki zaaft. te yandan, askeri yenilgiler ve on binlerce Mslman mltecinin ortaya kmas ile Osmanl toplumunun derinden sarslmas dnldnde anlalabilen misilleme iin gizli istek vard. Sava tarihileri, geni bir ekilde yaylm korku ve mitsizlik hissini gstermektedir. Silahtar, 24 Eyll 1689 tarihinde Niin Avusturya tarafndan ele geirilmesinden sonra Sofya vatandalarnn o kadar ok aladn yazar ki, bu anlatlamaz. Ayrca, Sultan II. Sleymann 1 Ekimde Sofyadan ayrlrken, Yenierilerin kee balklarnn ellerinde ve tanmlanamaz bir bart ile bizi garip kodun padiahm diye ona elik ettiklerini yazar.9 Anonim bir tarihi, Osmanl ordusunun iki ay sonra Belgrat fethedene kadar, stanbul halknn muhtemelen o zamanlar sk sk kullanlan cmleye gre Nice mamur etsek gerek bu yklan dnyay10 diyerek Austos 1690daki depremde yklan evlerini tamir etmeyeceklerini anlatmaktadr.11 Hristiyan reayaya kar misilleme, mparatorluun gcn pekitirene ve mlteci durumuna den ok saydaki vergi mkellefinin kaybnn farkna varncaya kadar uyguland. Hristiyanlarn g daha ok Arnavut ve Tatar birliklerinin misillemesi ile tahrik edilerek kendiliinden olumutur. En younlar, patrik III. Arsenije Crnojevic tarafndan liderlik edilen on binlerce Srbn Habsburg kortunun korumasn gzleyerek kuzeye kat Kosova ve Makedonya topraklarndaki misillemelerdi. Theatri Europaei Continuatide baslan 1696 ylndan kalma bir nota gre, 20.000-30.000 Srp bu Kralln topraklarna gemitir. Kardinal Kolonicin daha sonraki raporlar ile teyit edilen Patrik III. Arsenijenin ifadesine gre, patriin kiisel olarak Budaya gtrd grup ierisinde 30.000-40.000 arasnda erkek, kadn ve ocuk bulunuyordu.12 Bu gn kapsam, sava anlamazlklarnn ncesindeki ve sonrasndaki Ortodoks din adamlarnn says hakkndaki gerekler ile de gsterilebilir. rnein, Viyana savandan

1412

nce Pete 100, Decani manastrnda 50 kei vard. On sekiznci yzyln banda bunlardan 7si Pete, 3 tanesi de Decanide yaamaktayd.13 Katolik papazlarn da says azalmtr. Trklerin intikam korkusu ile katolik papazlarn ou Avusturya ordusu ile birlikte geri ekilmitir. Ortadoks papazlarn yapt gibi onlar da Hristiyanlar isyan karmaya ikna etmilerdir. Bunlardan bazlar seferde Habsburgun askeri komutasna yaknlard.14 Pek ok Katolik misyonu bastrlm ve bylece nan Propogandas Toplants bu misyonlarn iyiletirilmesi iin ok ihtimam gstermitir.15 Makedonya ve Kosovadan g kalc bir nitelie sahipti. Mltecilerden birou evlerine geri dnmemiler ve bununla Srp halk sosyal sekin ve orta snfn ve papazlarn kaybetmitir. Bunlar 18. yzylda kalc barn yokluu ve yeni gler nedeniyle yava bir biimde yenilenecektir. Bunun tersine dier sava blgelerindeki gler geiciydi ve youn deildi. Bunun ana nedeni ise 1690 ylnn sonbaharnda dzenli Osmanl ordusunun orta ve kuzey Srbistan kontrol altnda bulunduruyordu. Bu nedenle sivillerin kitlesel olarak ve rastgele ldrlmeleri yoktu. Bu blgelerdeki halk daha ok, srekli olarak ayrlmaktan ziyade komu dalarda, youn koruluklarda veya Tuna adalarnda barnak edinmeye karar vermilerdir.16 Baz Osmanl tarihileri 1690 ylnda sadece Ni ve Belgrat arasnda stanbul yolundaki kylerden yaklak olarak 10.000 kiinin evlerini terk ettiklerini tahmin etmektedir.17 Bununla birlikte, nfusun kk bir blmnn Avusturya otoriteleri tarafndan uygulanan planl, hatta muhtemelen de zorunlu glere tabi tutulduunu belirtmek nemlidir. Bu gler 1689 yl boyunca vukua gelmitir. Bu glerin amac Srem ve Slovenyada yeni kurulan Habsburg ynetimini glendirmek iin bu blgelerde terk edilen alanlar iskan etmekti. Kralln Sava Konseyi Pozarevacda, Uzicede ve Belgratta nfusu yerinden etmek iin birka emir karmtr (iddiaya gre 6000 Srp yok edilmitir).18 Daha youn g Avusturya askeri komutanlarnn ajitasyonu ile Skopljenin ele geirilmesinden sonra uygulanmtr.19 Mbalaal olarak byk Srp gnde 100.000-200.000 kiinin bulunduu biiminde iddialar bulunmasna karn, bizim grmze gre 1688den 1690a kadar evlerini terk eden Srplarn says hakkndaki tahminler 60.000-70.000 kii civarndadr. Youn gler, af politikas vastas olarak misillemenin ikame edilmesine sebep olmutur. Macaristan Seraskeri Halil Paann ordusunu Kosova ve Makedonyada tutmas emredildiinde, af politikas 1690 ylnn Mart ay sonundan itibaren uygulanmtr. Reayay bu alanlarda ldren, esir eden ve satan ve yerlerine dnmelerine izin vermeyenler. Koruma silah tamam olanlara uygulanmtr.20 Birka ay sonra da silah tayabilen erkekler affedilmitir. Bulgaristan ve baz Srp blgelerinde isyanclar hakkndaki kararlar Mhimme defterinde saklanmtr.21 9 Eyll 1690 tarihinde Niin fethinden itibaren, itaat etmeyi bildirmeleri ve tekrar mparatorluun vatandalar yani reaya olmay kabul etmeleri artyla af Sremdeki mltecileri de kapsayacak biimde Savenn ve Tunann gneyindeki tm silahl isyanclar iine ald.22

1413

Genel af nemli sonular getirdi. Osmanl ordusunun Belgrata doru yaklamalar srasnda dahi Pozarevac, Resava, Jagodina, Kragujevac, Belgrat ve dier ehirlerin ahalisi vatandala gemek, yani itaat etmek ve vergi demek istedi.23 Yaklaan k ve Avusturya askeri idaresinin Srpllara kar kt davranlar, Osmanl hkmetinin idaresi altna dnen gmenlerin saysnn, zellikle de 1689 sonbaharnda Skoplije evresinden olan Avusturyallar tarafndan dar karlanlarn saysnn gerekten ok olmasn salad.24 Daha nce gerekletirilen reformlar (nizam- cedit) halkn geri dnmesini ve isyanc duygularn yatmasn etkilemi olmaldr. Reaya, eriat tarafndan belirlenenler dndaki tm olaanst vergilerden muaf tutuldu. Tm eski vergi borlar affedildi ve anonim bir tarihinin ifadesine gre, neredeyse tm mali defterler bir yere topland ve yakld.25 Mali ve parasal reformlar iinde kii bana bir rnek cizye miktar belirlendi ve bunun miktar vergi mkelleflerinin ekonomik durumuna, yani fakir, orta, iyi ve zengin olmalarna baland. Devlet daha baka eyler de nerdi. Her eyini kaybedenler tarm yaplabilir bir arazi, bir kz ve ekmek iin tohum elde edebileceklerdi.26 Belgrat snr (serhat), 1690 sonbaharnda Babalinin karar ile herhangi bir kimsenin yerleebilecei serbest yer ilan edildi. mparatorluk haslarna ve vakflarna (nk bu mlkler terk edilmemelidir) ait olan reaya dnda mlteciler nceki kylerine dnmek zorunda deillerdi.27 Geri dnenler belli bir sre iin baz vergileri demekten muaf tutuldular. rnein, Sabac kazasndan olan reaya, cizyenin, ispenenin ve rn yarsn verecekti. 1695 ylnda blnen ve Uzice, Krusevac ve Batocinaya yakn yerlerde zorunlu olarak ikamet ettirilen mlteciler, toprak sahibinin onda birlik pay dnda tm vergilerden be yllk bir sre iin muaf tutulmulardr. 1696/1697 knda bulunacak ve imparatorluk haslarna geri dndrlecek olan Stari Vlahl mlteciler yl iin tm vergilerden muaf tutulmulardr.28 Trkler, mlteci reayaya kylerine dnerken Tatar ve Arnavut birliklerinin saldrlarndan korumak iin zrhl eskort vermilerdir.29 Bununla birlikte, bu birlikleri tamamen zaptetmek mmkn deildi ve reayann daha hzl geri dnmelerini imkanszlatrd. Bundan baka sebepler de vard. Toprak sahipleri kyllerden ald, onlar cretsiz olarak almaya zorlad ve kaldrlm olan vergilerin verilmesini istediler. Ayrca, sonu olarak yeni bir g haline gelen Belgrat snr boyundan olan eski reayann geri dnmesine altlar. nsanlar eski yerlerine geri dnmekten ziyade, haydutlua veya mltecilie yneldiler. Bu gibi durumlarda hkmetin kararlar toprak sahiplerinin zararnayd. alkantl durum Viyana savann sonuna kadar devam etti. Baz blgelerin ahalisi kat ve her defasnda Osmanl vatandaln elde ederek birka defa geri dnd.30 Karlofa Antlamasndan sonra 1699 ubatnn ortasnda Belgrat snr boyuna hakim olmak iin baka bir aba gsterildi. 1702ye kadar cizyenin ve dier tm vergilerin kaldrld ilan edildi. Bu kararn sonucu, Belgrat Paal ahalisinin artna neden olacak olan gneyden kuzeye daimi bir g idi.31

1414

Yeniden fethedilen alanlara Mslman nfusun geri dn yavat ve aamalar halinde gerekletirilmitir. Bunlarn ou, rnein, Osmanl ordusunu, mlklerine geri dnebilmek iin destekleyen Belgratl halkt. lk geri dnenler en zenginlerdi, nk en byk kayplara onlar maruz kalmt.32 yle ki, fetihten hemen sonra toprak devletin mal olarak ilan edildi ve daha sonra da tekrar paralara blnd. Eski sahipler eer birka ay ierisinde ortaya karlarsa, bu yeni paylamda ncelie sahip olacaklard. Ortalama olarak hali vakti yerinde olan veya fakir Mslmanlar ok yava biimde geri dndler. nk, yklan evleri onaracak kadar yeterli paralar yoktu. Viyana savana kadar Mslman nfusun ounluunun yaad ehir ve kasabalar byk ykmlara maruz kalmt. Belgrat, Ni ve Smedevevo iki defa muhasara edilmitir. Yani bu yerler sadece bir ya da iki yl ierisinde iki defa top atna maruz kalmt. Uzice, Cacak, Prijepolje ve Novi Pazar, 1688-1689 yllarnda Srp isyanclarla sava srasnda yaklmtr. Krusevac, Prokuplje, Jagodina ve benzerleri gibi yerler sistematik olarak, Osmanllarn ilerlemesini zora sokmak ve yerel halk Habsburg hkmranl altndaki yerlere g etmeye zorlamak iin Avusturya ordusu tarafndan tahrip edilmitir.33 Kasabalarn yerleme sreci yavat, zira Smederevo ve Ni gibi ehirlerin bile yeniden inas iin yeterli para yoktu. Sultan II. Mustafa Nite 1696da harap edilmekte olan ehir surlarn ve kale burlarn, yklm kazk itlerini ve ykntlarla dolu olan siperleri bulmutur.34 Fetihten iki yl sonra eski sahiplerin geri dnmeleri durumunda mlkiyet haklarnn teyit edilmesi nedeniyle Mslman mltecilerin geri dnmek iin tereddt ettikleri akt. rnein, Belgrat ya da Uzicede ikamet etmek isteyen herkesin mlkiyet elde etme frsat vard. Tek art onarmak veya yeniden ina etmekti. Osmanl mparatorluu Belgrat ve evresinin iskann snrn yaknl nedeniyle bu derece zorlamlardr. nk, Vidinde, Silistrede ve Ciliada yaayan fakir Mslmanlarn yolculuklar iin 1694 ylnda serbest ulam, silahl escort ve yiyecek salamaktayd.35 Mslmanlarn daha hzl ve daha youn geri dn isyanclar ve ekyann eylemleri tarafndan engellenmitir. syanclar ve haydutlar, neredeyse Srbistann her yerinde kasaba ve palankalara saldrmlar, nemli geitlerin ablukasn devam ettirmiler ve stanbul yolunda ve Tunada yiyecek, para ve silah kervanlarn soymulardr. Hatta yzlerce insandan oluan haydut gruplar zellikle Slankemen ve Senta yaknlarnda Osmanl ordusunun yenilgisinden sonra aktiflerdi. Sava srasnda daha ok Arnavut birliklerden oluan takipler haydutlar her zaman durduramamtr.36 Osmanl Devletinin Hristiyan ya da Mslman olsun eski nfusun geri dnmesini ikna etme abasna ramen, birok yer ssz kalmtr. Bu nedenle, Devlet yeni bir nfusun, yani Arnavutlarn iskanna bavurmutur. Arnavutlar kendilerini yeri doldurulamaz ve ok gvenli olarak, belki de Rumelide Osmanl idaresinin temel destekisi olarak empoze ettirmilerdir. Arnavutlarn ykselii 1688 ylnda Belgratn

1415

dne dayanr. O zaman Macaristan sava alannda dzenli birlikler yokken, Osmanl glerinin komutan olan Yeen Osman Paa, aadaki sancaklardan Mslman reayadan binlerce insan Bulgaristandan Herseke kadar olan snr korumak iin toplamtr: Elbasan, Dukadin, Valona, Delvine ve benzerleri. Ayrca Srp isyanclara kar savamak iin Arnavut beylerin kabile glerini de toplamtr. Arnavut gleri sadece saylar ile Osmanl ordusunu glendirmemiler, ayn zamanda komuta kademesinin de bir paras olmulardr. 1688 sonbaharndan itibaren Rumeli sancaklarndan ounun beyi olmular ve 1689dan itibaren de Macaristan seraskerlii ve Rumeli beylerbeylii pozisyonlarn ellerinde tutmulardr.37 1689-1690 knda ve 1690 sonbaharnda 15.000 Arnavut askerler kendilerini Kprl Mustafa Paann ordusunun en oynak ve en saldrgan paras olarak ayrt ettirmilerdir.38 Arnavutlarn planl iskan Viyana savann sona ermesinden nce balamtr. 1693 ylnda, 30 Arnavut ailesi derbent olarak boazlar ve tehlikeli yerleri gzetlemek iin Vranje evresine gtrlmtr. Ertesi yl Niden Belgrata kadar stanbul yolunda 750 aile, terkedilmi palankalara her birinde 150 aile olacak ekilde yerletirilmitir. Yerleenler 1696 sonbaharnda vergi indiriminden baka devletten 5 kuruluk mali yardm da almlardr.39 Arnavutlar ayrca kasabalara daimi yerleik askeri takmn yeleri olarak (yerl kulu) yerletirilmitir. Belgrata akn akn gelmelerinin sonucu olarak 18. yzyl boyunca yeni bir Arnavut pazar ortaya kacaktr.40 Arnavut nfusun iskan zellikle Kosovada belirgindir. Hepsinin tesinde sancakbeyleri, daha ok Pete ve Djakovicann evresinde bulunan ve Srplar tarafndan terk edilen topraklar ilemek iin Arnavutlukun dalk blgelerinden reaya getirmilerdir. Katolik misyonerler, yerleenlerden Katolik olanlarndan ounun hara demeden kanmak amacyla slam dinine getiklerini rapor etmektedirler. Bu alanlardan nan Propagandas Toplantsna gelen raporlarda inananlar kaybetme korkusu bulunmaktadr. slama dnmeyi durduracak tek yol en fakirlerin vergi vermekten muaf tutulacaklar para veya Venedik Cumhuriyeti topraklarna gt.41 ou Arnavut olan Katoliklerin says o kadar dt ki, 18. yzyln banda Janvevoda, Pritinada, Vucitrnde ve yakn kylerde sadece 390 Katolik vard. Aile reislerinin slam dinine dnmeleri ve Trk olarak kabul edilmeleri nedenleniyle raporlar onlar hane olarak bildirmemektedir. nk ounlukla ocuklu kadnlar Katolik inancnda kalmlardr.42 Osmanl Devleti, Srplarn gnden sonra neredeyse boaltlan ve Sandzakda dalk blge olan Pesteri de iskan etmek istemitir. Karlofa Antlamasndan hemen sonra 2000 ArnavutKlimentler Pilottan oraya tanmlardr.43 Bu gn amac, onlarca yl nce Gusinje ve Pe arasndaki alanlarda soygunculuk yapan ve adam karan bu saldrgan Katolik kabile yelerini kontrol altnda tutmak idi. Bunlar 1689 ylnn sonbaharnda Bijelo Poljedeki Trk birliklerini de yok etmilerdi.44 Klimentler, Osmanl idaresinin kontroln zorlatrmlar ve neredeyse her zaman Peteki paalarla dmanlk ierisinde bulunmulardr. Bu nedenle, yedi yl sonra devlete olan ykmllklerinden kolaylkla kanabilecekleri Pilota dnmeye karar vermilerdir. 1707

1416

sonbaharnda 274 Kliment hanesinden 147si Pilota geri dnmler, burada saldrlarn ve soygunlarn devam ettirmilerdir.45 Srplarn ve dier Hristiyanlarn silahl soygunlarnn sonucu iki dinin mensuplar arasnda srekli gvensizlik olumutur. 1690 ylndan sonra Srbistann nfus yapsndaki deiiklikler, iki tarafl hogrszln daha ok glenmesini ve daimi atmalarn ve i isyanlarn daha ok ortaya kmasna etki etmitir. Gnlk hayat ierisinde gvensizlik, gze arpan dinsel homojenlemeyi dorudan etkilemitir. Haydutlarn korkusuyla Mslmanlar, ounlukla iyi tahkim edilmi baz kasabalara dnd. te yandan, Srp nfus kylere, nadiren de ehirlere dnd. Devlet dzeyinde gvensizlik Hristiyan mortolos ve pandur birliklerinin geici olarak imhasyla ortaya kmtr. Bununla birlikte, baz blgelerde yeterli Mslman nfusun bulunmamas nedeniyle bu karar tm Rumelide uygulamaya konulamamtr. Portann emrine gre 1689 Hazirannn sonu itibaryla Custendil sancandaki mortolesler Bulgarlara deil, sadece iyi ve cesur Arnavutlara msaade edilmitir.46 On yl sonra tm Hristiyan Arnavutlar Morada pandur hizmetinden karldlar ve Mslmanlarla deitirildiler.47 Srbistanda baskn olan Hristiyan nfus nedeniyle bundan sonra isyanc reaya mparatorluun askeri sistemi ierisine katld. 1696 ylnda ana grevleri haydutlara kar savamak olan Srp pandur birlikleri Mhimme Defterlerinde toplanmlardr. Pandurlarn komutanlar Knezler ya da onlarn yakn akrabalar idi.48 1701 ylnn Haziran aynda yollar ve nehirleri haydutlardan koruma hakknda Belgrat muhafzna, kadlara, palankalarn aalarna ve iskele eminlerine bir emir gnderildi. Knezlerin ve dier gze arpan kiilerin mahkemelere arlmas ve haydutlar saklamayacaklar ve beslemeyecekleri, en yakn palankann aasna ihbar etmeleri konusunda yemin ettirilmeleri emredildi. Reaya, haydutlarn peine dmek iin belli bir sayda pandur ve ayrca Tuna ve Saveda menzil botlar iin kayk ve kreki vermek zorunda idi. Pandurlar ve kayklar anlamalara gre palankalarda Osmanl tayfalar ile birlikte hareket ediyorlard. Pandur tayfas 15-30 adamdan oluuyordu ve daha ok stanbul yolunda olmak zere her bir ana istikamette yerletirilmiti.49 Viyana savann en nemli sonularndan birisi de bugnk Srbistan topraklarnda, zellikle de Belgrat Paalnda askeri unsurun hakimiyetiydi. Neredeyse Belgrata kadar ulaan snrn yaknl nedeniyle, byk sayda sabit ordu beslemenin gereklilii Devlet Hazinesi iin ok byk bir ykt. Yeterli nakit para yoktu ve bu nedenle de baka zmlere bavurulmutur. Yerl mrettebata, kiralama yoluyla topraktan, feribotlardan, balklktan, madencilikten ve benzerlerinden devlet geliri elde etme hakk verilmitir. Kiralama kiilere ayr ayr deil, bir btn olarak gruplara verilmitir. Bu, ortak hayat ve yiyecek ilkesi ile rgtlenen ve srekli bir gelir elde eden belli bir askeri dzen olan ocaklk anlamna gelmektedir. Bu uygulama mparatorluk ierisinde Viyana savandan bile nce ortaya kmt.50 Bununla birlikte, bu dnemden farkl olarak imdiki askeri birlikler evrede yerlemi olduklarndan vergi toplama konusuna dorudan karmlardr. Bylece, Belgrattaki yerller, 1695 ylnda ttn iin gmrk vergisinin de eklendii Belgrat Limannn gmrk blgesini

1417

ellerinde bulundurmulardr.51 Pirottaki yerller komu tmarlarn gelirleri ile52 (Kucajna mrettebat Kucajna madenlerinin gelirleri ile, Djerdap kayklar Tuna adas olan Grebenin gelirleri ile) kendi kendilerini desteklemilerdir.53 Asker aylklarnn her ayda bir dendii Belgrat Hazinesine verilmesi kaydyla, ocaklk gelirleri dnml olarak tm kasabalarn ve palankalarn aalarna verilmitir. Bununla birlikte, bir ok yerl aa mukatalar gerek deerinin olduka altnda olarak, hatta bunun bile dzenli olarak denmedii toplu olarak kiraya vermilerdir. Bu nedenle normal askerler aylksz kalmlard ve bu durum sk sk huzursuzluklara neden olmutur. Belgratta yerl birlikleri dzene sokmak iin devletin abalar nedeniyle de dzensizlikler ortaya kmtr. Osmanl hkmeti baz subaylarn, zellikle de Buda garnizonundan olanlarn, ocaklardaki reayadan olan gen erkekleri kaydettiklerini, bunlar iki veya ay Belgratta durduktan sonra maalarn kendileine saklayarak onlarn eve dnmelerine izin verdiklerini biliyordu. te yandan da, yeni kaydedilen yerller bundan sonra reaya vergilerini demekle ykml deillerdi.54 Saylarn azaltmak iin birok teebbse karn, yerl birlikleri Belgrat Paalnda en kalabalk silahl kuvvet olarak kalmtr.55 Askeri garnizonlara ocaklk olarak devlet gelirlerinin verilmesi Yenieri yerllerinin bir Srp kyne nfuz etmelerine yol amtr. Balangta, Yenieri yerlleri, tm suistimaller, soygunlar, haraca balamalar ve sipahi tmarlarndan olan reayay Yenieri mukatalarna yeniden iskan etme teebbsleri de dahil olmak zere sadece vergi topluyorlard. Bununla birlikte ksa bir sre sonra, bunlar reayann topran tamamen ellerinden almaya baladlar. Reaya-miri topraklarnn byk topraklar haline yani iftliklere dntrlmesi sreci yava bir biimde olutu, bylece en yksek noktasna on sekizinci yzyln ikinci yarsnda ulamtr.56 Boaltlan kyler kolaylkla iftlikler haline gelmitir. Birok vakada metruk mlkiyet iin sadece tapu elde etmek yeterliydi. Bu uygulamann en iddetli rnei, Pe yaknndaki Spas manastrnn Rumeli Beylerbeyi Arnavut Mustafa Paann zel mlk olmasdr.57 Belgrat snr boyuna yeni gelenler, yani szde honiin reayas, yerletirildikleri topran tapusuna sahip olmamalar nedeniyle ifti haline gelmilerdi. Topran gerek sahipleri, belirlenen vergilerden daha fazla vergi alma veya bu reayay deme yapmakszn mlklerinde altrmak iin zorlama konularnda engellenemiyordu. Mlkiyeti iin tapuya sahip olarak miri arazide yaayan defterli reayann bulunduu blgelerde fakirlik iftliklerin ortaya kmasnn ana nedenidir. Kyller denememi borlar nedeniyle genellikle mlkiyet haklarn gnll olarak ya da zorla terk ettiler. Srbistandaki iftlikler zorlamadan ve birok durumda da suiistimaldan kaynaklanmtr. Sosyal katmanlar ve yerl-yenieri snfnn zihniyeti dnldnde bu durum srpriz deildir. Belgrat Paal topraklarnda iftlikler ihmal edilmi ve yoksullatrlm kyler grubuydu.

1418

iftlikler Osmanl mparatorluunun dier yerlerinde ihracat iin pazarlanabilir rnler yetitiren plantasyon benzeri tarmsal retim merkezleriydi.58 Bir kyn ekonomik hayatnda Yenierilere mdahaleyi; zeametlerin gerek sahipleri olan sipahilerle, kasabalarda ise lonca yeleriyle atma izledi.59 Yeni gelenler, zellikle de Yenieri ocaklarna kaydedilen Bosna ve Arnavut reaya60 kendi adetlerini ve alkanlklarn empoze ettirdiler. Daha nce kentsel ve ekonomik gelimenin lideri olan orta snf, savata tm malvarlklarn kaybetti ve ilticadan dnmediler. Dubrovnikli tccarlar artk bundan sonra Srbistanda kolonilerini bulamamlardr. On yedinci yzylda ekonomik gelimenin ana unsuru olan Avrupa piyasasna yn ihracat zellikle gney Srbistanda yava yava kaybolmutur. iftlik hayvanlar rezervlerinin byk bir ksm sava boyunca yok olmu ve mal retimi (ambalaj malzemesi retimi, yn tasnif etme, paketleme ve nakletme) ile uraan sosyal tabaka kaybolmutur. Bunlardan bir ksm ldrlm, bazlar kam ve birou da tarma geri dnmtr.61 Rumelinin fakirleri ve disiplinsiz ordu ehirlere ve palankalara akn etmi ve genel ihmal tm lkenin zellii haline gelmitir. Bir zamanlar kozmopolit bir ticaret merkezi olan Belgrat Balkanlarn en byk askeri garnizonu, isyanlarn, soygunlarn, adam ldrmelerin ve Yenieri isyanlarnn merkezi haline gelmitir. Yeni savalar ve gler, yerel Osmanl idaresinde anari, ekonomik bask ve iddet tm 18. yzyl ve 19. yzyln ban nitelendirmitir. Bu durum, daha nceki bar iinde birlikte yaay anlarnn tamamen yok olmasndan itibaren halkn bilincinde Osmanl ynetiminin kanl bir klelik olarak kalmas imajnn nedenidir.

H. yabanovi/, Grad i njegovo stanovni{tvo u XVI i XVII veku Istorija Beograda 1, Belgrat

1974, 362. 1668de Osmanl mparatorluundan Avusturya ve Almanyaya tek byk sr salaycs olan Viyana Dou Ticaret irketinin ilk yeri Belgratta bulunuyordu. 2 3 5. Trifunovi/, O2evici o velikoj seobi Srba, Kru{evac 1982, 23. Anadoluda ise sosyal bakaldrlar ve Celali isyanlar neredeyse tm on yedinci yzyla

damgasn vurmutur. 4 G. Stanojevi/, Jugoslovenske zemlje u mleta2ko-turskim ratovima XVI-XVIII veka, Belgrad

1970, 350-351; D. Bojani/, Zapadna Srbija u austro-turskom ratu 1683-1699 godine Istorija Titovog Uicada, Titovo Uice 1989, 216-217. 5 Defterdar Sar Mehmed Paa, Zbde-i Vekayiat (Olaylarn z), sadeletiren: A. zcan,

stanbul 1977, II, 142; D. Bojani/, a.g.e. 6 V. Vinaver, Dubrova2ka trgovina u Srbiji i Bugarskoj krajem XVII veka (1600-1700),

Istorijski 1asopis XII-XIII/1963, 221.

1419

7 8

Defterdar, 147; Sr7an Kati/, Jegen Osman-Pa{a, Belgrad 2001, 159. D. Bojani/, Ustanak Karpo{a 1689. godine, Vesnik 17/1971, 110-112; J., Spisarevska

Hurobskoo b=sanue u ebroeskuq sbq, Sofiq 1988. 1988, 136-141; P., Holv Hurobkoo b=sanbe 1688, Sofiq 1988, 99-103; Trifunovi/, O2evici, 10. 9 10 . H. Uzunarl, Osmanl Tarihi, III/1, Ankara 1988, 520. Abdullah b. brahim el-skdari, Vakiat-i Sefer-i Sultan-i Sleyman-i San, Topkap Revan

Kk, 1223-I cilt, 631. 11 12 13 14 Anonim Tarihi, Topkap Saray Ktphanesi, Hazine 1468, s. 128 b, 132 a. D. Popovi/, Velika seoba Srba 1690. Srbi seljaci i plemi/i, Belgrat 1954, 40-41. J. Radoni/, Rimska kurija i junoslovenske zemlje od XVI do XIX veka, Belgrat 1950, 514. skdari I, 594; R. Veselinovi/, Toma Raspasanovi/ (Raspassani) i njegov rad za austro-

turskog rata krajem XVII veka, Zbornik za dru{tvene nauke, 12/1956, 39-62. 15 Pe Misyonu 1700 ylnda yenilenmi ve daha sonra da 1702de Petede ve 1703de

Dakovicada yenilenmitir. Radoni/, Rimska kurija, 503. 16 zellikle Pirottan Aleksinaka kadar stanbul yolu boyunca gmenlerin iyi bir tasvirini

skdari yapar: I, 570-571, 583-584, 618-620. 17 18 Fndkll Mehmed Aa, Silahdar Tarihi, ed. A. Refik, stanbul 1928. II, 539. A. Ivi/, Istorija Srba u Vojvodini, od najstarijih vremena do osnivanja potisko-pomori{ke

granice (1703), Novi Sad 1929, 275-276; Bojani/, Zapadna Srbija, 216. 19 skdari bu olay hakknda konuan bilinen tek kaynaktr: Bin yz senesinde kffar-i

haksar skb kasabasn ve sancan ve Kosova ve Pritine, ve ol etraflar istil ve garet eyledikte skb reayasnn ekserin ehl u ayalleri ve kk ocuklarn srb Srem topran gayet ile mamur ve abadan eylemek mlahazasiyle reaya-yi mezburi Srem topranda iskn ettirmi. (skdari, 1224-II cilt, 44b). Onun anlattklar skp civarndaki krsal sakinlerle ilgilidir. Vatandalar, yani Mslmanlar, Hristiyanlar ve Yahudiler, Prizden ve Dukadinin valisi olan Mahmud Paa Mahmudbeyzade birlikleriyle birlikte Avusturya glerinin gelmesinden nce kamlardr. Bojani/, Ustanak Karpo{a, 102. 20 21 R. Tri2kovi/, Beogradski pa{aluk 1687-1739. godine, baslmam doktora tezi, 73. Mhimme Defteri 100, s. 83, s. 93, s. 99.

1420

22

Nii ele geiren Srplarn aftan istisna tutulduklar gr Srp tarihiliinde baskndr.

ddia edildiine gre, Vezir-i Azam Kprl Mustafa Paann emri uyarnca 400 Srp ldrlmtr. Bu durumun Macaristana olan byk gn ana nedeni olduu dnlmektedir. Bununla birlikte, yeni aratrmalar Vezir-i Azamn onlarn zincire vurularak ar ekilde hasara urayan Ni kalesinin onarlmasnda almalarn emrettiini gstermektedir. Bkz. Tatjana Kati/, Srbi u Ni{u posle turskog osvajanja 1690. Jugoslovenski Istorijski 1asopis XXXI, 1-2/1998, 49-64. 23 24 25 26 skdari II, 21a-b; Silahdar Tarihi, 533, 539; Tri2kovi/, Beogradski pa{aluk, 76. skdari II, 44b-45a. skdari II, 44b-45a. Kaldrlan vergiler olan avariz, nzl, srsat, itira ve benzerleri 1693 ylnda yeniden

konulmutur. Ayrca vergilerin kaldrld yllar iin de reayann deme yapmas istenmitir. Bojani/, Ustanak Karpo{a, 105. 27 28 29 30 31 Silahdar Tarihi, 539. Tri2kovi/, Beogradski pa{aluk, 181. A.g.e., 160-164, 197-198. Silahdar Tarihi, 539; skdari II, 21 a. Zemun ve Ilok arasndaki Srem kylerinin halk ve Fru{ka Gora manastrlarndaki keiler

defa Osmanl vatandal elde etmilerdir. Tri2kovi/, Beogradski pa{aluk, 164, 181-182. 32 A.g.e., 193, 226. 1708 ylnda Belgrat Paalnda 19.800 ve iki yl sonra da 22.670

ikamet eden kii vard. Ayn yllarda kuzey kazalar olan Nis, Leskovac and Prokupljede oturanlar says bir ka defa azaltlmtr. 33 34 skdari II, 28b. 1690 ylndaki sava seferberlii hakknda daha fazla bilgi iin bkz. Tatjana Kati/,

Osmansko osvajanje Srbije 1690. godine, (kitap baslmaktadr). 35 1956, 183. 36 37 Tri2kovi/, Beogradski pa{aluk, 133-134. Silahdar Fndkll Mehmed Aa (Nusretnme, I, 1. bask, Parmakszolu, stanbul 1962) I. Bo2i/, Francuski dnevnik o pohodu Mustafe II 1696. godine, Me{ovita gra7a, Belgrat

Srbistandaki haydutlar hakknda yazmaktadr.

1421

38 39 40 41 42 43 44 45

S. Kati/, Jegen Osman, 165-166. T. Kati/, Osmansko osvajanje. Tri2kovi/, Beogradski pa{aluk, 134, 157. Tri2kovi/, Varo{ posle 1740. godinein Istorija Beograda 1, 659. Radoni/, Rimska kurija, 508. A.g.e., 512-513. A.g.e., 514. Bijelo Poljedeki savalardan sonra Klimentler Avusturya birlikleri ile karlarlar. Ancak,

onlarn komutas altna girmeyi reddederler, nk daha nce Venedik Cumhuriyeti ile ibirlii yapmlardr. Viyana sava boyunca Klimentlerin bundan baka daha byk eylemleri yoktu. R. Veselinovi/, O nekim pitanjima narodnih pokreta s kraja XVII veka, Istoriski glasnik 1-2/1959, 142. 46 Radoni/, Rimska kurija, 515. Kuzey Arnavutluklu ve Peterli olan Klimentler, 1737-1739

Avusturya-Trk Savanda Osmanllara kar bir sonraki isyanda yer almlardr. Bu nedenle 4000 Catholic Klimenti 1739da Srbistann yeniden Osmanl hakimiyeti altna girmesinden sonra kuzeye kamlardr. Belgrata yakn olan Rudnik dalarnda geici olarak yerlemiler ve daha sonra da Sreme kamlardr. Tri2kovi/, Beogradski pa{aluk, 530-531. 47 48 49 50 51 52 53 a.g.e., 628. 54 55 Tri2kovi/, Beogradski pa{aluk, 126. A.g.e., 252-254. Bojani/, Ustanak Karpo{a, 89. C. Orhonlu, Osmanl mparatorluunda Derbend Tekilt, stanbul, 1990, 97. Tri2kovi/, Beogradski pa{aluk, 171. A.g.e., 231-233. rnein, Jagodina kasabas Ostrogon garnizonunun ocaklyd. skdari, I, 637. Tri2kovi/, Beogradski pa{aluk, 125-127. skdari I, 558. Yenieri kethda Mehmed Aa Ni{avada su deirmeni elde etmitir.

1422

56 270. 57 105-126. 58

1715de Belgrat, Smederevo ve Ni{de 7213 yerl ve sadece 2062 kapukulu vard. A.g.e.,

iftlikler hakknda daha fazla bilgi iin bkz. H. nalck, The Emergence of Big Farms,

iftliks: State, Landlords and Tenants, Osmanl Sosyal ve Ekonomik Tarihi almalar, Londra 1985,

Pe/ Patriklii olay 1693 ylnda mahkemedeydi. Patrik Kalinik, Patriklii muhafaza etmede

baarl oldu, ancak sonraki yl Spas manastr ve patrik Arsenijenin tm mlkiyeti ve eyalar mlkname ile yukarda anlan paann olu olan Ahmete verildi. III. Ahmet manastr dervi tekkesi haline dntrd, ancak keiler tanmak istemediler. Patrikliin eyalar hakkndaki dava, 1766da davann iptaline kadar srd. Tri2kovi/, Beogradski pa{aluk, 318-321. 59 60 Bkz. not 56. Yenieriler neredeyse Belgrattaki tm ticaret ve kasap dkkanlarn ellerinde

bulundurdular. Asker olarak, sr kesimi ve benzerlerinden alnan vergi olan ihtisab demeyi reddettiler. Bu durum devlet gelirlerinde azalmaya neden oldu. 61 Arnavut sancaklarndan olan reayann yazld Nis ve Skadarda ocaklardan yer en kolay

biimde satn alnyordu. 62 S. Dimitrijevi/, Dubrova2ki karavani u junoj Srbiji u XVII veku, Belgrat 1958, 182.

Basl Olmayan Kaynaklar Abdullah b. Ibrahim el-skdari, Vakiat-i Sefer-i Sultan-i Sleyman-i San, Topkap Revan Kk, 1223-1225, I-III cilt. Anonim Tarihi, Topkap Saray Ktphanesi, Hazine 1468. Mhimme Defteri 100. Basl Kaynaklar Boi/ I., Francuski dnevnik o pohodu Mustafe II 1696. godine, Me{ovita gra7a, Belgrat 1956, 177-214. Defterdar Sar Mehmed Paa, Zbde-i Vekayiat (Olaylarn z), I-III, sadeletiren: A. zcan, stanbul 1977-1979. Fndkll Mehmed Aa, Silahdar Tarihi, I-II, ed. A. Refik, stanbul 1928.

1423

Fndkll Mehmed Aa Silahdar, Nusretnme, I-II, ed. I. Parmakszolu, stanbul 1962-1969. Trifunovi/ 5., O2evici o velikoj seobi Srba, Kru{evac 1982. Literatr Bojani/ D., Zapadna Srbija u austro-turskom ratu 1683-1699. godine Istorija Titovog Uica, Titovo Uice 1989, 212-226, 947-948. Bojani/ D., Ustanak Karpo{a 1689. godine, Vesnik 17/1971, 81-122. Holv P., Hurobskoo b=sanue 1688, Sofiq 1988. Dimitrijevi/ S., Dubrova2ki karavani u junoj Srbiji u XVII veku, Balgrat 1958, 182. nalck H., The Emergence of Big Farms, iftliks: State, Landlords and Tenants Osmanl Sosyal ve Ekonomik Tarihi almalar, Londra 1985, 105-126. Ivi/ A., Istorija Srba u Vojvodini, od najstarijih vremena do osnivanja potisko-pomori{ke granice (1703), Novi Sad 1929. Kati/ Tatjana, Srbi u Ni{u posle turskog osvajanja 1690. Jugoslovenski Istorijski 1asopis XXXI, 1-2/1998, 49-64. Kati/ Tatjana, Osmansko osvajanje Srbije 1690. godine, (Kitap baslyor). Kati/ Sr7an, Jegen Osman-Pa{a, Belgrat 2001. Orhonlu C., Osmanl mparatorluunda Derbend Tekilt, stanbul, 1990. Popovi/ D., Velika seoba Srba 1690. Srbi seljaci i plemi/i, Belgrat 1954. Radoni/ J., Rimska kurija i junoslovenske zemlje od XVI do XIX veka, Belgrad 1950. Spisarevska J., Hurobskoo b=sanue u ebroeskuq sbq, Sofiq 1988. Stanojevi/ G., Jugoslovenske zemlje u mleta2ko-turskim ratovima XVI-XVIII veka, Belgrad 1970. yabanovi/ H., Grad i njegovo stanovni{tvo u XVI i XVII veku in Istorija Beograda 1, Belgrad 1974, 385-424. Tri2kovi/ R., Beogradski pa{aluk 1687-1739. godine, baslmam doktora tezi. Tri2kovi/ R., Varo{ posle 1740. godine Istorija Beogradada 1, Belgrat 1974, 641-673.

1424

Veselinovi/ R., O nekim pitanjima narodnih pokreta s kraja XVII veka, Istoriski glasnik 12/1959, 121-154. Veselinovi/ R., Toma Raspasanovi/ (Raspassani)i njegov rad za austro-turskog rata krajem XVII veka, Zbornik za dru{tvene nauke, 12/1956, 39-62. Vinaver V., Dubrova2ka trgovina u Srbiji i Bugarskoj krajem XVII veka. (1600-1700), Istorijski 1asopis XII-XIII/1963, 189-235. Uzunarl . H., Osmanl Tarihi, III/1, Ankara 1988.

1425

XVII. Yzyl Sonlarnda Mora'nn Venedikliler Tarafndan gali / Hacer elebi [s.773-782]
Trakya niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi / Trkiye Mora yarmadas1 Yunanistann gneyindeki Korint Boaz ile anakaraya baldr. Yarmadann i kesimleri dalk olmakla birlikte en verimli blgesi kuzey ve batdaki alvyonlu ky ovalardr. Verimli topraklarnn tesinde Mora, tabi limanlaryla n plana kmakta ve zellikle gney ve gneydou kylarndaki kk limanlar, blgenin stratejik nemini arttrmaktadr. Moton, Koron, Benefe, Anabolu gibi gemilerin kolaylkla demirleyebilecekleri ve ticaret iin ok elverili limanlara sahip olmas, Dou Akdeniz ticaretinde sz sahibi olmak isteyen talyan devletlerini bu corafyaya yneltmitir. Bu devletlerin banda da Venedik ve Ceneviz gelmektedir. Venedikliler, 1204te dzenlenen IV. Hal Seferleri srasnda stanbulun Latin igaline uramasyla Morann ynetimini ele geirmilerdir. Bylece Venedikliler, kendi anakaralarndan stanbula kadar uzanan deniz ticaretinin kontroln salamay baarmlardr.2 Ancak 1261de Paleologoslarn stanbula yeniden hakim olmalaryla Moradan ekilmek zorunda kalm, sadece yarmadann gney ucunda bulunan Koron ve Motona hakim olabilmilerdir.3 XIII. yzyln sonlarnda kurulan Osmanl Beyliinin ksa srede Gney Marmara ve Rumeliyi denetleyecek duruma gelmesi, Venediklileri bu corafyada yeni bir tehlikeyle kar karya getirmitir. Yldrm Bayezidin stanbulu kuatarak Moraya kadar ilerlemesi Venediklilerin daha nceki Trk devletlerine kar izledii bar ve ticaret siyasetini terk etmelerine yol am ve bu dorultuda Trkleri Balkanlardan kartmak iin kurulan Nibolu ittifakna katlmlardr. Fakat bu birliin Osmanl gleri karsnda baarszla uramas ile Venedikliler ticaret serbestilerinin devamn salamak amacyla Osmanl Devleti ile anlama yoluna gitmeye almtr. Bu bar dnemi Gelibolu Deniz Savana kadar devam etmi, 1419da yaplan anlamayla bar yeniden tesis edilmitir.4 1423e kadar sren bu bar dnemi Balkanlarda nemli bir liman kenti olan Selnik5 yznden bozulmutur. II. Muratn Selniki kuatmasyla Osmanl kuvvetlerine kar direnemeyeceini anlayan Selnik Despotu, ehri Venediklilere terk etmek zorunda kalmtr. Bu olay Selnikte Venedik ve Osmanl kuvvetlerini kar karya getirmi ancak 1430da imzalanan Edirne anlamasyla Venedikliler Selniki terk etmek zorunda kalmtr. Bundan sonra Venedikliler Arnavutluk ve Morada Osmanl ilerleyiini durdurmaya ynelik tedbirler alma yoluna gitmilerdir. Venediklilerin izledii bu bar siyaseti stanbulun fethine kadar devam etmitir. stanbulun fethini mteakip II. Mehmetin Moray Osmanl topraklarna katarak,6 Venediklilerin elinde bulunan Koron ve Motona aknlar yapmas Venediklileri tedirgin etmitir. Bunun zerine Venedikliler Papann tevikiyle Macarlarla birlikte Osmanlya kar sava amlardr. Morada Osmanl kuvvetleri tarafndan geri pskrtlen Venedikliler Eriboza ekilmek zorunda kalmlar ancak bu hareketleri Eribozun ellerinden

1426

kmasyla sonulanmtr. Morann fethi tamamlandktan sonra bu blgenin emniyeti asndan Venediklilerin elinde bulunan kalelerin alnmas zorunlu hale gelmitir. Bunun zerine II. Bayezid Mora seferine karak Venediklilerin elinde bulunan Moton ve Koron kalelerini fethederek Osmanl Devleti snrlarna katmtr (1500). Bundan sonra 14 Aralk 1502de yaplan muahede ile Venedikliler nebaht, Moton ve Koronu Osmanl Devletine terk etmek suretiyle Mora ve Ege adalarnda serbeste ticaret yapma hakkn elde etmilerdir.7 Bu siyasetleri dorultusunda Yavuz Sultan Selim Dneminde Msrn Osmanl Devletine dahil olmasyla, Kbrs iin Memlklara demekte olduklar vergiyi Osmanl Devletine demeyi kabul etmilerdir. Kanuni Sultan Sleyman Dnemine gelindiinde ise Venediklilerle 14 Aralk 1521 tarihinde bir ahidnme imzalanarak eski ahidnmeler tekrar yenilenmitir.8 Ancak bu dostluk anlamasna ramen Venedikliler, Osmanl Devleti ile sava halinde olan arlkeni el altndan desteklemi, Papann da tevikiyle Osmanl aleyhinde kurulan ittifaka katlmaktan ekinmemilerdir. Bu mttefik donanmasnn Prevezede Osmanl donanmas karsnda byk bir yenilgiye uramasyla Venedikliler, Mora ve Dalmaya sahillerindeki kaleleri Osmanl Devletine teslim etmek zorunda kalmlardr.9 1540 ylnda yaplan bu anlama Kbrsn fethine kadar devam etmitir. Bu sahillerin resmen ellerinden kmasyla Dou Akdenizdeki hakimiyetleri Kbrs ve Girit adalaryla snrl kalmtr. Kbrs adasnn fethinden sonra, Osmanl donanmas Dou Akdenizde hakim g olduunu ispatlam, fethin ardndan yaanan nebaht yenilgisi dahi Osmanlnn Akdenizde belirleyici bir unsur olmasn engelleyememitir. 1570-1573 yllar arasnda sren Osmanl-Venedik Sava Dou Akdeniz ticaretinde yeni gelimelere yol amtr. Bu tarihte Kuzey Devletleri Dou Akdenizde ticaret yapmak zere Osmanl Devletinden imtiyazlar elde etmek iin harekete gemitir. Osmanl Devleti kendisine kar dzenlenen Venedik-spanya-Papalk ittifaknda yer alan Venediki cezalandrmak ve ekonomisine byk bir darbe indirmek amacyla ngiliz ve Hollandallarn Dou Akdenizde Osmanl Devletine ait limanlarda serbeste ticaret yapmalar konusunda izin vermitir.10 Bu dorultuda ngilizler Kuzey Afrika, Arnavutluk ve Mora sahillerindeki Osmanl Devletine ait limanlar kullanmaya balamlardr. XVI. yzyln sonlarna kadar Dou Akdenizde sz sahibi olan Venedikliler, 1580li yllardan itibaren ngiliz ve Hollandallarn kendi hakimiyet sahalarnda boy gstermesi ile Akdeniz ticaretinden yava yava ekilmeye balamlardr.11 Dou Akdenizde Moradan sonra Kbrs gibi nemli bir ssn kaybetmi olan Venediklilerin elinde sadece Girit Adas kalmtr. Giritin Venedik elinde olmas Osmanl Devletinin Dou Akdeniz ticaretini tehlikeye sokmaktayd. Bunun iin blgenin tam gvenliinin salanmas asndan adann fethi zorunlu hale gelmitir. 1669 ylnda adann fethi tamamlanarak Dou Akdenizin gvenlii salanm, Msr, Suriye ve Kuzey Afrika ticaret yolundaki gemilerin trafii emniyete altna alnmtr.12 Giritin fethiyle birlikte Osmanl Devleti ile Venedik arasnda bir anlama imzalanm, bu bar dnemi II. Viyana Kuatmasna kadar devam etmitir.

1427

1683 ylnda II. Viyana Kuatmasnn baarszlkla sonulanmas, btn Avrupa devletleri gibi Venedikliler iin de yeni mitler dourmutur. Dou Akdenizdekaybettikleri stnl tekrar ele geirebilmek iin, Osmanl Devleti aleyhine dzenlenen mukaddes ittifaka katlmak istiyorlard. Bu amala Giritin fethinden sonra Osmanl Devleti ile yaptklar anlamay feshetmenin yollarn aramaya balamlard. Venedikli tacirlerin gmrkten geerken gizledikleri mallarn Kurunlu Mahzende tutulduu srada yanmas, Venediklilere anlamay bozmak iin gerekli ortam hazrlamtr.13 Osmanl idarecileri tarafndan olayn kaza olduu sylenmesine ramen,14 sulhu bozmak iin bahane arayan Venedikliler mallarn kasten yakldn iddia ederek anlamay bozmular ve Kurunlu Mahzen yangnna karlk olarak Venedikte bulunan 1000 civarndaki Bosnal tccarn mallarn ellerinden alp, memleketlerine gndermilerdir. Venedik snrlarndan karlan bu tccarlar, memleketlerine giderken yolda Venedik ekyasnn saldrsna uraynca Osmanl Devletinden yardm istemi, bunun zerine bir miktar asker gnderilmitir. Askerlerin ou ehit olmu, ancak te biri tccarlarla beraber Bosnaya gidebilmitir. Bu saldrdan kurtulanlar, mallarnn talan edildiini, Venedikte kalan 500 kadar Bosna tccarnn, kiminin esir olarak tutulduunu, kiminin de salverildiini Osmanl Devletine bildirmilerdir. Venediklilerin anlamay bozarak Kutsal ttifaka girmelerinin dier bir sebebi ise Avusturya mparatorunun faaliyetleri olmutur. II. Viyana Kuatmas srasnda sbk sadrazam, Vezir Mustafa Paann adrn basan Avusturya mparatoru, Venedikliler zerine yaplmas gereken seferin Viyana muhasaras sonrasna ertelenmesi15 gerektiini bildiren telhisi ele geirerek, Venediklilere ulatrm, bylece Venediklilerin, yeni yaplacak olan Kutsal ttifaka itirak etmelerini salamtr. Osmanl Devletinin Venediklilere ait gmrk mallarn msadere etmesi zerine Venediklilerin Bosnadaki Mslman tacirlere saldrmas hadiselerine Avusturya mparatorunun kkrtmas da eklenince iki lke savan eiine gelmi ve Venedikliler, stanbulda bulunan balyosa sulhun bozulduuna dair haber gndermilerdir. Bunun zerine Venedik Balyosu Kapello, 15 Temmuz 1684te sadaret kaymakamna gelerek Venedik Cumhuriyetinin Osmanl Devletine sava atn bildirmitir.16 Venedik, kendi donanmasnn yan sra Papa, Dka, Ceneviz, Malta ve spanyadan da yardm alarak 100 paralk bir donanma hazrlamtr. Hazrlanan bu donanma Venedik Krfezinde toplanarak Osmanl topraklarna saldrmak zere harekete gemitir. Donanmann bana ise Venedikin en gzde kumandanlarndan olan Kandiye eski mdafii Franesko Morosini gemitir. Venediklilerin Osmanl topraklarna saldrmak amacyla Girit yaknndaki Suda adasnda demirledikleri haberi stanbula ulatnda, kylarn korunmas iin asker sevkyatna karar verilmitir. Bu sevkyata gre; Vezir ahin Mustafa Paa bir miktar yenieri ile Boazhisarnda Rumeli yaknndaki Yenikale muhafazasna, tayin edilmitir. Mtekaid Vezir Halil Paaya vezareti yeniden tevdi edilip Tire ve Mentee sancaklar arpalk olarak verilmek suretiyle Sakz adas muhafazasna grevlendirilmitir. Rumeli derya kaleminde olan zeamet ve tmar erbab ise Benefe (Meneke) adas

1428

muhafazasna; Anadolu derya kaleminde olan zeamet ve tmar erbab, Bozcaada, Limni, Midilli, Sakz, stanky, Rodos adas muhafazasna ve nihayet Rumeli sancaklarndan drt sancak askeriyle Mora muhassl Kr aban Aa da Mora yarmadas muhafazasna tayin edilmilerdir.17 Venediklilerin Denizden ve Karadan Taarruzlar Venedikliler, Kutsal ttifak bnyesinde Osmanlya kar girdikleri savata ilk olarak Morann bat ksmnn kilit blgesi olarak adlandrlan Ayamavra (Santa-Maura)18 yardmyla kaleyi vire ile teslim almlardr (8 Austos 1685).19 Ayamavra adasnn, Venediklilerin eline gemesiyle Osmanl Devleti Bat Balkanlardaki bir u karakolunu kaybettii gibi Adriyatik Denizinde mhim bir sten mahrum kalm ve bu suretle Arnavutluk ve Preveze kylar Venedik tehdidi altna girmitir. Venedikliler ise Ayamavra Adasn ele geirmekle hem bir asker s elde etmiler hem de Morann igali iin ilk giriimlerini gerekletirmilerdir. Venedikliler daha sonra adann hemen karsnda bulunan Preveze kalesine saldrm, Venediklilerin top atlar sonucunda Osmanl kuvvetleri ekilmek zorunda kalmtr.20 Bunun zerine Preveze kalesindeki halk, kaleyi vire ile Venediklilere teslim etmitir. Prevezenin elden kmasyla Osmanllar mstahkem bir sahil kalesinden mahrum kalmlar, Venedikliler ise Morann igalini gerekletirmek iin bir engel daha amlardr. Ayamavra ve Prevezeyi s haline getiren Venedikliler bundan sonra daha gneye ynelerek Morann gneybat sahillerini hedef almlardr. Koronun gali Venedikliler, 1685 senesinde Ayamavra ve Prevezenin yan sra Pire ve Nire kalelerini de ele geirmilerdir. Bu kaleleri aldktan sonra tamir ederek muhafazas iin asker brakmlardr. Kale iin gerekli olan zahire, cephane, top ve mhimmat da salayarak Moraya tekrar saldrmak iin hazrlklara balamlardr. Venedikliler, bu erevede Mays 1685te kendi kuvvetlerinin yan sra Hrvat, Karada ve asi Arnavutlardan oluan 50.000 kiilik bir ordu toplayarak, Dka, Papa, spanya, Ceneviz ve Maltadan ald yardmlarla kalyon, mavna, ektiri ve firkateden oluan toplam 220 paradan oluan bir donanma hazrlamlardr.21 Sava iin gerekli cephane ve byk toplar gemilere yerletirdikten sonra general Morosini komutasnda harekete gemilerdir. Yanna birok nl Venedik kaptan ve asilzadesini alan general Morosini, ilk nce Ayamavra adas nnde demirlemi ve ilk i olarak Osmanl ordusu hakknda bilgi edinmek iin Moraya casuslar gndermitir. Bu arada da Moraya kmak iin en uygun yeri saptamaya almtr. Kaptan Morosini dier donanma komutanlaryla grtkten sonra Kasteller arasndan geerek nebaht Krfezine girip Grds Boazn zapt etmeye karar vermitir. Morosini, plnn gerekletirmek iin bir ektiriye binip, gemeyi tasarlad sular yoklamak zere Rumeli Kasteline geldii srada burada Mora Sancakbeyi Siyavu Paa ile karlamtr. Morosininin bulunduu ektiri Siyavu Paa tarafndan topa tutulmu, adasndan harekta balamlardr. On be gn sren muhasaradan sonra adann yerli halkndan olan Rum ahlinin de

1429

bu beklenmedik durum karsnda neye uradn aran kaptan ise, Rumeli Kastelinin durumunu renemeden Ayamavra limannda bulunan donanmasna geri dnmek zorunda kalmtr. Bu olay zerine Mora Kastellerinden geemeyeceini anlayan Morosini, yarmadann gneyine doru ynelerek, Messina Krfezinin dousunda bulunan ve Venedik silahlarnn Mora ilerine rahata tanmasn saylayabilecek bir konumda olan Koron ve Modonu ele geirmek zere harekete gemitir. Venedik donanmasnn kyda demirlediini gren Moton halk onlardan nce davranarak top atlarna balam ve Venedik kalyonlarndan birine bir balyemez top isabet etmitir. Daha sonra bir ektiri de ayn kbete uramtr. Kale halknn bu saldrs karsnda aran Venedikliler, Moton nnde tutunamayacan anlamlar ve oradan ayrlarak Koron nnde demirlemilerdir. Saylar 8000 bin olan Venedik askerinin bir ksm Korona karak kale varounu zapt edip yamalamaya baladklar gibi civar kalelerin etrafnda bulunan zeytinlikleri krp kale hisar nnde metrisler hazrlamlardr. Ayrca gerek denizden gerekse karadan gelecek olan yardmlar engellemek amacyla kale etrafnda derin hendekler kazmlardr (3 Haziran 1685). Askerlerin bir ksm bu metrislere yerletirildikten sonra, gemide kalan dier askerler de karaya kartlm ve bylece kalenin muhasaras tamamlanmtr. Kale iinde mahsur kalan halk Mora serdar Vezir Halil Paaya haber gnderip yardm istemi, ancak aradan on be gn gemesine ramen henz bir yardm gelmemitir. Bu durumu haber alan Mizistre Mutasarrf Mahmut Paa, Mizistre ve Kalamata askeriyle kalenin imdadna yetimitir. Selnikten de nefir-i mm22 uslbunda yrkler de Koron muhafazasna grevlendirilmitir.23 te yandan Vezir Halil Paaya haber ulam ve kendisi daha Patrasdan (Balyabadra) kmadan bir miktar adamn Korona yardma gndermitir. Bu arada civardaki sancakbeylerine haber gnderilerek herkesin elindeki kuvvetle Korona yardma gelmesi duyrulmutur. Mora ynlarndan bir aa 200 adamyla Koron altnda olan Mahmud Paaya yardma gelmi fakat ge kald bahanesiyle Mahmud Paa tarafndan ldrtlmtr.24 Nihayet Vezir Halil Paa, emrindeki 4000 askerle Patrastan hareketle Korona ulanca, midi krlm olan Osmanl askerlerine yeniden cesaret gelmi, bunun zerine Osmanl kuvvetleri Venediklilere saldrmlardr. iddetli geen arpmada 500 Osmanl askeri Venediklilerin top atlaryla ehit dmtr. Ertesi gn Osmanl kuvvetleri kar taarruza geerek 1000e yakn Venedikliyi ldrmtr. Mora seraskeri Vezir Halil Paa bu arpma esnasnda bir top gllesinin isabetiyle ehit dtmtr.25 Halil Paann ehadeti zerine ordunun bana Mora Sancak beyi Siyavu Paa gemi, ancak Siyavu Paa Mora Kastelleri muhafazasnda olduundan Mizistre Mutasarrf Mahmud Paay komutan vekili tayin etmitir.26 Kendisi gelinceye kadar Mahmud Paa sava idare etmi, Siyavu Paa ise bir iki gn sonra Koron muhafazasna gelmitir. 60 gndr Koron muhasarasn srdren Venedikliler, muhasaray kesin olarak sonulandrmak zere, askerlerini metrislerden kartm ve Osmanl siperlerine saldrmlardr. Venediklilerin bu hcumu srasnda

1430

Siyavu Paa da Halil Paa gibi bir top gllesinin isabet etmesiyle ehit dmtr. Siyavu Paann ahadeti zerine Mora seraskerliine Musahip Mustafa Paa Kaptan- Derya olarak atand.27 Mustafa Paa gelene kadar ordunun idaresi Ocak Aalar tarafndan seilen Haseki Aaya verildi. Fakat Haseki Aa da bir arpma srasnda hayatn yitirdi. Haseki Aann lm zerine, stn durumda olan Osmanl askerleri adr ve eyalarn brakarak muharebe alanndan kamaya baladlar. Osmanl askerinin bozulduunu gren Venedikliler bunu frsat bilip arkalarndan yryerek karargh zapt etmilerdir. Bunun zerine askerlerin bir ksm canlarn kurtarmak iin bir konak geride bulunan Tisa kararghna kadar gitmek zorunda kalmlardr.28 Osmanl ordusunun dalmasyla nlerinde hibir engel kalmayan Venedikliler, iki gn sren bir yryle kalenin iine girmeyi baardlar. Koron halkna ise kaleyi teslim etmekten baka bir are kalmamtr.29 Morosini ganimet olarak da iki tu ve bir bayra Venedik senatosuna gndermitir. Koronun teslimi grmeleri srasnda kaleden atlan topun askerlerden birkann lmne sebep olmasna fkelenen Venedikliler, ehre girip btn Trkleri ldrdkten sonra, kale iindeki byk camiyi de kiliseye evirmilerdir (12 Austos 1685).30 Bylece Venedikliler, 15 Austos 1500 tarihinde Osmanllara terk etmek zorunda kaldklar Koronu, 185 yl sonra tekrar ele geirmeyi baarmlardr. Zarnata Kalesinin gali Koron muhasaras srasnda bapapazlarn Venediklilere rehine olarak veren Maynallar, daha sonra ise Zarnata, Kalamata, Kelfa ve Pasova kalelerini zapt etmeleri iin ricada bulunmak zere Venedikli Kumandan Morosiniye bir heyet gndermilerdir. Morosini de sava srasnda kendilerinden yardmlarn esirgemeyen Maynallarn bu isteklerini dikkate alarak, Zarnata kalesine hcum etmek zere kaleye 5 mil uzaklkta bulunan Citres Limanndan karaya kmtr. Ykseke bir kaya zerinde yerlemi olan Zarnata Kalesinin hendekleri yoktu ve surlar ile kulelerle savunulan bir kale idi. Morosini, zapt edilmesi kolay olan bu kaleye hcuma balad. cretli Sakson askerlerini de bnyesinde barndran Venedik kuvvetlerinin banda Alman General Degenfeld bulunmaktayd. Zarnatann muhafazas iin Eriboz limannda bulunan Vezir Kaptan Musahip Mustafa Paa grevlendirilmitir. Seraskerlik mhr kendisine ulat an Musahip Mustafa Paa, Eriboz limannda bulunan askerlerini de alarak Moraya gemitir. Daha nce Sakz muhafazasnda olan Vezir smail Paa da Vezir Mustafa Paann yanna gitmek zere Moraya tayin edilmitir. smail Paann yan sra Edirne Saksoncuba olan Recep Aa da bir miktar yenieri ile Moraya grevlendirilmitir.31 Vezir smail Paa ve Recep Aa emrindeki askerler ve harp levazmatn alarak bir ksm denizden bir ksm da karadan olmak zere Moraya ulamlardr. Mustafa Paa, kalenin muhafazas iin Anabolu sahillerinde olan 17 kadrgann toplarn sktrerek Zarnataya nakletmitir. Venedik ordusu sa kanadnda Saksonya, sol kanadnda Brunswick kuvvetleri olduu halde Osmanl ordusuna hcuma balamtr. Yaplan sava neticesinde Serasker Musahip Mustafa Paa yenilerek Zarnatadan, Tisa Ovasnda bulunan karargha ekilmek

1431

zorunda kalmtr.32 Osmanl ordusunun sava meydanndan ekilmesini frsat bilen Venedik kuvvetleri civarda bulunan Kalamata Kalesine saldrmak iin harekete gemilerdir. Venedik gemilerinin Koron kalesi yannda bulunan Kalamata kalesi nnde demirledii haberi Tisa kararghnda bulunan serasker Vezir Musahip Mustafa Paa tarafndan duyulduunda dier komutanlarla da grldkten sonra muhasara altnda olan kaleye yardma gitmeye karar verilmitir. Mizistre sanca mutasarrf Mahmut Paa da muhafazaya katlmak zere harekete gemitir. Osmanl ordusu Tisadan yryle Kalamata kalesi nlerine gelerek karargh kurmutur. Venedik gemileri ise limanda demirlemi, kaleyi srekli olarak top atlaryla dvmekteydiler. Muhasarann gittike iddetlenmesi zerine kale halknn kuatmaya tahamml edecek gc kalmamtr. Kurtulu midini iyice yitiren Mslman halk, kale iindeki top, mhimmat ve cephane ile birlikte kaleden dar kmaya karar verdikten sonra dman eline gemesin diye kaleyi yerle bir etmilerdir.33 Bunun zerine Venedikliler, gemideki askerlerin tmn karaya kararak Osmanl ordusu zerine hcuma balamtr. birka saat sren savatan sonra Musahip Mustafa Paa yenilerek ekilmek zorunda kalm, Venedikliler de gemilerine geri dnmlerdir. K mevsimi yaklat iin Osmanl ordusunun bir ksm Tisa ovasnda bulunan karargha geri dnmtr. Geri kalan Mora ve Mizistre zeamet ve tmar sahipleri de Mizistre Sanca Mutasarrf Mahmut Paa nezaretinde k geirmek zere Anabolu klana hareket etmilerdir. Pasova Kalesinin gali Pasova kalesinde bulunan Hristiyan Maynallar kaleyi Venediklilere teslim etmek amacyla ayaklanma kartmlardr. Daha nce de Venediklilere bir heyet gnderip kaleyi igal etmeleri iin haber gnderdikleri bilinmekteydi. Bahar balarnda Vezir Musahip Mustafa Paa, Pasova kalesini itaat altna almak iin Anabolu klandan harekete gemitir. Osmanl ordusunun Pasova kalesini 8 gn muhasara etmesiyle kale iindeki Maynallar Venediklilerden yardm istemilerdir. Venediklilerin, Maynallarn yardmna gelmesi ve kale iindeki dier Hristiyan ahalinin de Venediklilere katlmasyla kalenin geri alnmas imkansz bir hale gelmitir. Venediklilerin kaleyi teslim almasyla Osmanl kuvvetleri de Guston ovasndaki karargha ekilmilerdir.34 Zarnata, Kalamata ve Pasova kalelerinin sktunu Kelfa kalesi takip etmitir. Venedikliler Kelfa kalesini de vire ile teslim almlardr. Kaleleri korumada yeterli gayreti gsteremedii iin Vezir Musahip Mustafa Paa grevinden azledilerek Boazhisarnda (anakkale) bulunan Yeniehir muhafazasna tayin olunmutur.35 Mora seraskerliine ise Mustafa Paann yannda bulunan Ispanak smail Paa atanmtr. Maynal Rumlarn da yardmlaryla Zarnata, Kalamata, Pasova ve Kelfa kalelerini ele geiren Venedikliler, Mayna blgesindeki Osmanl nfuzunu ortadan kaldrmay baarmlardr. Bu blgeyi Morada gerekletirecekleri yeni igaller iin gvenli bir yer haline getirdikten sonra Venedik donanmas, Korfo Adasna gitmek zere blgeden ayrlmtr.

1432

Navarinin gali Mayna blgesinin igalinden sonra General Morosini kumandasndaki Venedik gemileri Korfo adasna gelerek, daha sonra emniyetli bir s olan Ayamavra Adasna gemilerdir. Burada sveli Komutan Koenigsmark idaresindeki Alman birliklerini beklemeye baladlar. Koenigsmark geldikten sonra, Morosini harp meclisini toplayarak Mora zerinde savaa devam edilip edilmeyecei konusunda yksek rtbeli subaylarn grlerini ald. Toplant neticesinde Moradaki savaa devam edilmesi oybirlii ile kabul edilmi ancak harektn nebahtdan m, Motondan m, yoksa Navarinden mi balamas gerektiine karar verilememiti. Nihayet Morosini harekta Navarinden balanmas iin harp meclisini ikna etmitir.36 Bunun zerine Venedikliler, 2 Haziran 1686da, 70 kalyon, 50 ektiri ile 40 firkateden oluan donanmalar ve mevcudu 20.000i bulan askerleriyle Eski Navarin (Zonchio) nlerine gelmilerdir. Venedik donanmasn kale nnde grnce korkuya kaplan kale halk hibir mukavemet gstermeden Venediklilere teslim olmutur.37 Eski Navarini bu ekilde ele geiren Venedikliler daha sonra Derya Boaz denilen yerde askerlerini karaya kararak adrlarn kurmular buray karargh haline getirmilerdir.38 Sava iin tm hazrlklarn tamamlayan Venedik kuvvetleri, Sefer Paann muhafazasnda olan Yeni Navarine ve kaleyi 17 gn top atna tutarak muhasara etmilerdir. Mora seraskeri Vezir smail Paann 10.000 kiilik bir orduyla Sefer Paann yardmna geldiini duyan Koenigsmark, smail Paayla arpmak zere muhasara hattndan ayrlmtr.39 Koenigsmark ve Vezir Ispanak smail Paann kuvvetleri Yeni Navarin kalesi nnde kar karya gelmiler ve yaplan sava neticesinde serasker Vezir smail Paa yenilerek ekilmek zorunda kalmtr. Ispanak smail Paann yenilgisi zerine kale halk sabah kaleden ayrlmak artyla kaleyi Venediklilere teslim etmek zorunda kalmlardr. Fakat kalenin teslim edildii gece kale muhafz Sefer Paann kundaklamas sonucu i kalede yangn km, yangn srasnda ate alan cephanelik barut deposunun patlamasna sebep olmutur. Bu patlama sonucu kalenin bir blm havaya umu, Muhafz Sefer Paa da 20 adamyla birlikte hayatn yitirmitir.40 Bu olay zerine ertesi gn kaleye giren Venedikliler btn mallarna el koyduklar halk kale dna karp, kale iindeki sekiz keli camiyi de kiliseye evirmilerdir. Motonun gali Navarinin alnmasndan sonra sveli Komutan Koenigsmark, bu kaleden 10 mil uzaklkta bulunan Motonu igal etmek zere karadan hareketle Moton nlerine gelmitir. Venedikli kaptan Morosini de donanma ile Moton Kalesi41 nndeki Yeniehir mahalline gelip demirlemitir. Venedik donanmasnn Moton nne geldiini haber alan IV. Mehmet, Vezir Divrikli Mehmet Paay Mora tarafna serasker tayin etmi ve Mehmet Paa Guston Ovasnda bulunan orduya katlmtr. Morosini kale muhafzna haber gndererek kaleyi kan dklmeden teslim etmesini bildirmitir. Moton kumandan byle bir eyi kabul edemeyeceini belirtince, Venedikliler kaleye saldrya

1433

gemilerdir. Bu saldrya kalede bulunanlar yz kadar topla cevap vermilerdir. Dman kuvvetlerinin saldrlarnn en youn olduu srada Vezir Divrikli Mehmet Paa Motona gelmitir. Moton nlerinde Koenigsmark idaresindeki Venedik ordusu ile karlaan Osmanl kuvvetleri yenilerek Tisada bulunan karargaha ekilmitir. Bu arada yardm iin Motona gelmek zere yola kan 2000 Msr askerinin henz Eriboz nlerinde olmas ve Osmanl donanmasnn da elverisiz hava artlarndan dolay gecikmesi zerine 16 gndr Venedik kuatmas altnda olan halk, Venediklilerin, kalenin vire ile teslim edilmesi halinde mal ve canlarna dokunulmayaca ve eer kaleden ayrlmak isteyen olursa onlar da sa salim istedikleri yere gtreceklerini taahht etmeleri zerine bu teklifi kabul etmek zorunda kalmtr.42 Fakat Venedikliler szlerinde durmayarak kale iine girdikten sonra halkn byk bir ksmn katletmi, bir ksmn da ellerindeki tm mallar alarak kale dna karmlardr.43 Anabolunun gali Motonun igalinden sonra Venedik kuvvetlerinin Anaboluyu44 muhasara edecei haberleri zerine Osmanl ordusu Anaboluya yakn bir mesafede bulunan Tripolie kasabasnda karargh kurmutur. Koenigsmark komutasndaki, 9500 piyade ve 200 svariden oluan Venedik kuvvetleri de Anabolunun 8 km. kuzeydousunda bulunan Argos limannda demir atarak Anabolunun karayla tek balants olan, Palamida da eteklerine yerlemilerdir. Osmanl kuvvetlerine komuta eden Vezir ahin Mustafa Paann45 emrinde ise 4000 svari ve 3000 piyade bulunmaktayd. Argosta karargah kuran Serasker Mustafa Paa, Venediklilerle girdii ilk arpmada 300 yenieriyi kaleye sokmay baarm fakat byk kayplar vererek pskrtlmtr. Bu iddetli arpma srasnda sveli kumandan Koenigsmarkn yeenin de aralarnda bulunduu bir ok st rtbeli Venedik subay hayatn yitirmitir (7 Austos1686).46 Kumandan Koenigsmarkn yardm ars zerine Venedik Bakumandan Franesko Morosini btn kuvvetlerini karaya sevk etmi ve bu suretle Venedikliler, Osmanl ordusunu yenilgiye uratt. Bu durum karsnda vezir ahin Mustafa Paa ekilmek zorunda kald. Osmanl ordusunun ekilmesini frsat bilen Anabolu kalesi Kumandan Rum Hasan Paa,47 kaleyi Venediklilere teslim etmitir. Anabolunun dman eline getii haberi 11 Eyll 1686 tarihinde stanbula ulamtr. Venedikliler Anaboluyu ele geirdikten sonra kale iinde bulunan Yahudilerin ve Magriplilerin mallarna ve canlarna zarar vermeyerek Tedenosa gitmelerine izin vermilerdir. Koenigsmark ve Morosini gsterdikleri baardan dolay Venedik Senetosu tarafndan dllendirilerek, sveli kumandan Koenigsmarka 6000 duka altn deerinde olan bir vazo hediye edilmitir. Morosini, ise Avrupada eine az rastlanr bir ekilde dllendirilerek kendisinden sonra ailenin byk oluna gemek ve evin reisinde devaml kalmak artyla valye unvanyla ereflendirildi. Grds, Patras ve nebahtnn gali

1434

Vezir ahin Mustafa Paann Anaboluda Venediklilere yenilmesi grevden alnmasna sebep olmutur. ahin Mustafa Paann Moradan alnarak Narda muhafazasna tayin edilmesiyle yerine yeniden vezir smail Paa Mora seraskeri olarak atanmtr. Ancak st ste yaplan serasker deiiklii, Moradaki kt gidie bir son verememi, nitekim Vezir smail Paa da Venediklilerin eline geen topraklar geri alamamas sonucunda bu grevinden alnarak Selnik muhafazasna tayin olunmutur. Venediklilerin Patras ve Mora Kastellerine saldraca haberi duyulunca Moraya kimin serasker olaca konusu gndeme gelmitir. Daha nce grevden azlolunup Narda muhafazasna tayin edilen Vezir ahin Mustafa Paaya yeniden Mora seraskerlii teklif edilmi ancak Mustafa Paann bu teklifi kabul etmemesi zerine Mora Seraskerlii Vezir Divrikli Mehmet Paaya teklif olunmu ve IV. Mehmet atrba A Mehmet Aa ile kl ve kaftan gndererek Vezir Divrikli Mehmet Paay Mora seraskeri olarak atamtr (17 Ekim 1686).48 Morann gneyini ele geiren Venedikliler, ilk olarak igal etmeyi plnladklar fakat daha sonra vazgemek zorunda kaldklar blge olan Kuzey Moraya ynelmilerdir. Ancak buras kolay kolay ele geirebilecekleri bir yer deildi. Kuzey Moray ele geirebilmeleri iin ilk i olarak Rumeli ve Anadolu kastelleri49 tarafndan korunan Patras (Balyabadra) almalar gerekiyordu.50 Gney Moray Venedik topraklarna katan Morosini, Temmuz aynda Patras ele geirmek zere donanmasyla birlikte denize almtr. Yannda bulunan sveli Kumandan Koenigsmark da, Moraya gelecek Osmanl yardmn engellemesi iin Grds ve anakkale Boazlarn kuatmak zere grevlendirmitir.51 Morosini btn kuvvetlerini karaya kararak Kastellere taarruza balam, Mora serdar Vezir Divrikli Mehmet Paa ise emrindeki 3000 asker ile mukavemet gstermitir.52 Venedikliler ilk nce Rumeli Kasteline saldrmlar ve btn abalara ramen Rumeli Kastelinin sktu engellenememitir. Bunu Anadolu Kastelinin igali takip etmi ve Kasteller Blgesinin Venedikliler tarafndan igal edildii haberi Austos 1687de stanbula ulamtr.53 Kastellerin alnmasyla Venedikliler Patrasn giriindeki en zor blgeyi ele geirmi oldular. Ayrca Kumandan Koenigsmarkn da Grds zapt etmesi zerine harektn yn doal olarak Patrasa evrilmiti. nebaht Krfezinin gvenliini salayan Patras ehri ok mstahkem olmasna karn Venediklilerin top atlarna yenik dmt. Patrasn alnmasyla nebahtya bir adm daha yaklaan Venedikliler, Rion Boazn getikten sonra nebahtya ulatlar. nebahtnn etraf teras eklinde l tabyalarla evriliydi. Venedikliler bu tabyalara top atna baladlar. Taarruzlar karsnda muhasara altndaki kale halknn yapacak bir eyi kalmamt. Ancak hisar havaya uurarak darya kp canlarn kurtardlar. Bylece nebaht da hibir mukavemet gsteremeden Venediklilere teslim oldu.54 Atinann gali

1435

Morann kuzeyinde bulunan Patras, nebaht ve Grds ele geirdikten sonra Venediklilerin nnde hibir engel kalmamt. Zaten blgede Venediklilerin saldrlarna kar koyacak bir Osmanl kuvveti de yoktu. Grdsn elden kmasyla vezir Divrikli Mehmet Paa kumandasndaki Osmanl ordusu buradan hareketle stefede bulunan karargha ekilmiti. Bunu frsat bilen Venedikliler, Mora yarmadasnda ele geiremedikleri tek kale olan Benefenin igalini sonraya brakarak, Atinaya sefer iin harekete gemilerdir. Venedik Bakumandan Franesko Morosini, emrindeki askerlerle nabahtdan karak Yunanistan taraflarna gelmi ve burada bir ok kaleyi ele geirmitir. Ayn anda, daha nce Grds muhasara etmek iin o blgede olan sveli Kumandan Koenigsmarkda Atinay kuatma altna almtr. Venedik topu kuvvetlerinin kumandanln ise Daniel Delvino stlenmitir. stefe (Teb) kararghnda bulunan Serasker Vezir Divrikli Mehmet Paa Atinay savunmak zere gelmi ancak baarl olamamtr. Venedikliler alt gn sren muhasaradan sonra Atina ehrini topa tutmular55 ve birka saat ierisinde Atinay ele geirmilerdir (28 Eyll 1687).56 Canlarn kurtarmak isteyen Atinallarn bir ksm Kolori adasna kamtr. Ancak geriye dndklerinde arkalarnda braktklar mallarndan hibir eyin kalmadn grerek durumu Osmanl Devletine bildirmilerdir. Osmanl Hkmeti de dnemin Mora yneticileri olan Halil ve brahim Paalara hkm gndererek olay hakknda malmat vermelerini ve gerekten byle bir durum sz konusu ise halk eski konuma getirmelerini belirtmitir.57 Venedik Bakumandan Morosini ise Morada gsterdii stn baardan ve kazand parlak zaferlerinden tr Venedik Senatosu tarafndan dllendirilmitir.58 Atinann elden kmasyla Orta Yunanistan ve Ege sahilleri tehlike altna girmitir. Venediklilerle yaplan savan gidiat artk tamamen savunmaya dnm, bundan sonra Venediklilerin Teselya ve Moraya yakn sahillerde ilerlemesini durdurmak amacyla Moradaki Osmanl idaresinde yeni dzenlemelere gidilmitir. Bu dorultuda, tm gayretlerine ramen Venediklilere kar bir baar salayamayan Divrikli Mehmet Paa Mora muhafazasndan azledilerek yerine am Trablusundan mazul Arnavut Koca Halil Paa Mora seraskerliine atanmtr (1 Ocak 1688).59 Benefenin gali Venedikliler Atinay ele geirdikten sonra yarm braktklar igali tamamlamak zere Moraya dnmler ve yarmadada Osmanl idaresindeki tek kale olan Benefeye60 saldr hazrlklarna balamlardr. 1689 ylnn sonlarnda karadan ve denizden Benefeyi muhasara altna aldklar gibi kalenin zahiresine de el koymulardr. Kale halk bir mddet kendi imkanlaryla muhasaraya kar koymaya alm ancak yiyecek skntsnn ba gstermesi zerine stanbuldan yardm talep etmek zorunda kalmtr. Bunun zerine 4.000 kile buday, 10 kta miri kalyona yklenerek, 2 ektiri yedeklenen 2 Cezayir kalyonunun eliinde Akdenize almtr.61 26 ubat 1690 tarihinde Benefe nlerine gelen gemiler tadklar zahireyi kyya gtrmek zere kayklara ykledikleri srada, sava bayraklarn am olan Kaptan Petro adl 50 toplu ve

1436

Kaptan Agustin adl 60 toplu iki Venedik kalyonuyla karlamlardr. Bu durumda zahire tekrar kalyonlara yklenerek sava durumu alnmtr. Venediklilerin Osmanl kalyonlarna taarruza balamasyla Osmanllar da kar saldrya gemitir. Tam bu srada Venedik kalyonundan atlan toplar yznden Osmanl kalyonunda kan yangn sebebiyle birok Osmanl ve Venedik askeri lm, baz kalyon kaptanlar da Venediklilere esir dmtr. Ancak Venediklilerin Eski Benefede ve Anaboluda bulunan 8 kalyon, 10 ektiri ve mavna ile Osmanl kalyonlar zerine saldraca haberinin alnmas zerine, kaleye zahire nakletme fikrinden vazgeilmi, Venediklilerden kurtarlan zahire Rodosa braklarak stanbula dnlmtr. Osmanl donanmasnn ekilmesini frsat bilen Venedikliler kaleyi tekrar muhasara etmesi zerine halk kaleyi vire ile teslim etmek zorunda kalmtr. Venedikliler kaleyi alr almaz Mslman halkn tmn Hanya kalesine srmlerdir. Venedik galinden Sonra Mora Yarmadasnn Durumu Venedikliler Moray igal ettikten hemen sonra yarmadada kendi idarelerinin tesis etmek ve tam bir hakimiyet kurmak zere Romanya, Lakonya, Mezonya ve Ahiya olmak zere yarmadada drt idari blge oluturmulardr.62 Bundan sonra Morann kilit blgesi diye adlandrlan kuzey tarafndaki Grds tahkim ederek kalenin varounda yeni bir kale ina etmilerdir. Ayrca Morann gvenlii asndan Hexamilion surlarn da tamir etmilerdir. Mora yarmadasnn Venedik anakarasndan uzakta olmas ve ayrca Bosna ve Arnavutluk cephelerinde de Osmanl Devleti ile sava halinde olmalar, Venediklilerin blgede az sayda asker bulundurmalarna yol amtr. Budan dolay pek ok kez Mayna blgesi Rumlarndan da yardm almlardr. Venedikliler Mora yarmadasndaki mevcut askerlerinin byk bir ksmn Hanya, Eriboz ve Sakz adalarnn zapt iin blgeden gtrnce, Morada bir idari boluk olumutur. Bunun zerine Morada Venediklilerden boalan yerleri geri almak iin Osmanl kuvvetleri harekete geerek Grds, nebaht ve Anaboluda baarlar elde etmilerdir.63 Venediklilerin (1699) Karlofa Antlamasna kadar Morada tam bir hakimiyet kuramamalar, yarmadada asayisizlie neden olmu, bundan dolay Morada Rum ekyalar tremitir. Venedik ynetiminden destek alan bu ekyalar, Mslman halkn emlk ve arazilerine saldrmlar, bu bask ve zulme daha fazla dayanamayan halk ise Moraya yakn Ege adalarna g etmek zorunda kalmtr. galden sonra Venediklilerin Mora halknn ounluunu oluturan Ortodoks Rumlara Katolik mezhebini zorla kabul ettirmeye almalar, Rumlarn bir ksmnn Mslman halkla birlikte Ege adalar ve Bat Anadolu sahillerine g etmesine neden olmutur.64 Osmanl ynetimi, Morada Venediklilerle Rumlar kar karya getirmek amacyla 20 senedir Galata zindannda hapis olan Maynal Rum beylerinden Limbrakiyi (Libarius Geratschari) hapisten kartarak, kendisine tu ve alem vermek suretiyle Mora beyliine atayp Serasker Koca Halil Paann emrine gndermitir.65 Ayrca Mayna Beyi Limbrakiye de bir ferman gnderilerek gereken hassasiyeti gstermesi istenmitir.66

1437

Osmanl Devleti, kendisine kar oluturulan Kutsal ttifak karsnda birka cephede savamak zorunda kalm ve bu durum asker ve mhimmat ynnden skntya dmesine neden olmutur. Pek ok cephede olduu gibi Morada da Venediklilerin ilerleyiini durduramamlardr. Morann Venedikliler tarafndan igali burada yaayan Mslman halkn da sefaletine neden olmutur. Venedik igali sonras ortaya kan eteler, Mslman halka zulm etmeye balamlardr. Venediklilerin zulmnden baz Rumlar da yerlerini terk ederek Mslmanlarla birlikte Ege adalarna g etmek zorunda kalmlardr. Venediklilerin ilerleyiine kar Osmanl kuvvetleri ksmi baarlar elde etmekle beraber sonuta Morann tamamnn elden kmas engellenememitir. Bu igal Karlofa Antlamas ile Osmanl Devleti tarafndan resmen tannmtr. Mora 1715te tekrar Osmanl Devleti tarafndan geri alnmtr. 1 Mora, Orta ve Yeni alarda Yunanistann gneyindeki Peloponnes yarmadasna verilen

isimdir. Bu yzyllarda bat kaynaklarnda zellikle Latin ve talyan kaynaklarnda Amorea, Amoree, La Morea ve Franszca olarak da La Moree ismi verilmitir. slam kaynaklarnda ise Lamureya, Lamoreya, Almora, al-Mora, Moria, Mora ve Moreh olup bunlardan ilk be kullanm Araplara ait olup, son ikisi ise Trk kaynaklarnda gemektedir (Nikos A. Bees, Mora, slam Ansiklopedisi (. A. )., C. VIII, stanbul 1979, s. 413). XVII. yzylda Mora eyaletinin Mizistre, Ayamavra, Grds, Koron, Mayna ve Anabolu olmak zere alt sanca bulunmaktayd (Ayn Ali Efendi, Kavanin-i Al-i Osman der hlsai Mezmin-i Defter-i Divan, nsz: M. Tayyib Gkbilgin, stanbul 1979, s. 11). 2 Venedikli gemicilerin takip ettii Venedik-stanbul ticaret gzergh Adriyatikten balyor,

buradan Raguza ve Zanta yoluyla Moradaki Koron ve Moton limanlarna urayarak Ege adalarna uzanp (Sisam, Sakz, Midilli ve Limni) anakkale nndeki Tenedos adasndan stanbula geliyorlard (Robert Mantran, XVII. Yzyln kinci Yarsnda Dou Akdenizde Ticaret, Deniz Korsanl ve Gemiler Kafileleri, Belleten., LII/203, Austos 1988, s. 688). 3 erafettin Turan, Trkiye talya likileri Seluklulardan Bizansn Sona Eriine I, stanbul

1990, s. 31-35. 4 5 erafettin Turan, a.g.e., s 269-276. Selnik, Venediklilerin buday ihracat yapt en nemli limanlardan biriydi. Ayrca byk

nfus younluuna sahip olmas bakmndan Venedikli tccarlarn yalnz mal almak iin deil mal satmak iin de geldikleri bir merkezdi (bkz. erafettin Turan, a.g.e., s. 299). Ayrca konu hakknda bkz: Melek Delilba, Selnikin Venedik daresine Gemesi ve Osmanl Venedik Sava (14231430), Belleten, XL/160, Ekim 1976, s. 573-588.

1438

Fatihin Mora seferine knn asl amac, stratejik neme sahip olan bu blgeyi talyaya

yapaca muhtemel bir sefer esnasnda s olarak kullanmak istemesidir (bkz. Kritovulos, Tarih-i Sultan Mehmed Han- Sni, Karolidi Tercmesi, stanbul, 1328, s. 115. 7 8 . Hakk Uzunarl, Osmanl Tarihi, C. II, Ankara 1988, s. 223. Osmanl-Venedik arasndaki bu anlamann ayrntlar iin bkz. Mahmut H. akirolu,

1521 Tarihli Osmanl-Venedik Anlamasnn Asl Metni, TED, S. XII, stanbul 1982, s. 387-403. 9 10 . Hakk Uzunarl, a.g.e, C. II, s. 380. Halil nalck, Osmanl mparatorluunun Ekonomik ve Sosyal Tarihi 1300-1600, C. I,

stanbul 2000, s. 426-427. 11 Alberto Tenenti, Venezia e i Corsari=Venedik ve Korsanlar, (ev. erafeddin Turan),

Belleten, XXXI/124, Ankara 1967, s. 668. 12 13 Robert Mantran, a.g.m., s. 687. Venediklilerin iddiasna gre bu olayn farkl boyutlar vard yle ki; belirtilen mallarn

gmrkten kaak olarak geirilen mallar olmad, Kara Mustafa Paa tarafndan zorla alkonulduu bildirilmektedir. Kara Mustafa Paann emriyle, 10 kta Venedik kalyonunun 4000 keselik ticar yk cebren emanete alnarak Kurunlu Mahzene konulmutur. Bir gece yars hi kimsenin haberi olmadan mahzen alp ksa bir mddet iinde mallar tanm ve mahzen bir kundaklama sonucu yaklarak, olay kazara diye rtbas edilmeye allmtr. Bu yangnn kasten yapld daha sonra yava yava ortaya karak Venedikliler tarafndan duyulmutur (Defterdar Sar Mehmet Paa, Zbdei Vekayiat Tahlil ve Metin (1066-1116/1656-1704), Haz. Abdlkadir zcan, Ankara 1995, s. 164). 14 Sadrazam brahim Paa Osmanl Devletine kar bir cephe daha almasn nlemek

zere, Venediklilerle anlama yoluna gitmeye alm, msadere edilen mallarnn tazmin edilecei garantisini vermitir. Ancak bu Venedik tarafn ikna etmemitir (bkz: Dimitri Kantemir, Osmanl mparatorluunun Ykseli ve k Tarihi, C. II, stanbul 1999, s. 645-648). 15 Venedikliler daha nce de Adriyatikte bulunan Trk ticaret gemilerine saldrlarda

bulunmulardr. Fakat bu sralarda Avusturya ile sava halinde olunduundan Venediklilere verilmesi gereken cevabn Viyana muhasaras sonrasna braklmas uygun grlmtr. (Tarih-i Raid, C. I, s. 426). 16 17 Zbde-i Vekayiat, s. 164. Silahdr Fndkll Mehmet Aa, Silahdr Tarihi, C. II, stanbul 1928, s. 131.

1439

18

Lefkade adasnn merkezi olan Ayamavra, 1449da Fatih Sultan Mehmet zamannda

Gedik Ahmet Paa tarafndan ele geirilmi ve Venedik igaline kadar Karl-ili Sancana bal bir kaza olarak kalmtr (Bkz. Machiel Kiel, Ayamavra DA, C. IV, s. 194-195). 19 20 Zbde-i Vekayiat, s. 164. Serasker ahin Mustafa Paa, zor durumda olduklarn elinde sadece 3000 adam

olduunu, top, cephane ve mhimmat kalmadn, dman kuvvetlerinin ise kendilerinden sayca fazla olduunu, acele yardm gnderilmezse bu ekilde savaa devam edemeyeceini bildiren arz- hali rikab- hmayuna gndermitir (Silahdr Tarihi, C. II, s. 135). 21 22 Silahdr Tarihi, C. II, s. 218. Harp mntkasnda bulunan btn halkn cenge srlmesi (M. Zeki Pakaln, Osmanl Tarih

Deyimleri ve Terimleri Szl, C. II, stanbul 1983, s. 1983). 23 24 25 26 27 28 29 443. 30 31 32 33 34 35 Hammer, a.g.e., C. VI, s. 444. Zbde-i Vekayiat, s. 206. Hammer, a.g.e., C. VI, s. 444. Zbde-i Vekayiat, s. 198. Zbde-i Vekayiat, s. 206. Ancak Silahdar Tarihinde Serasker Vezir Mustafa Paann hastaland, seferin s-zde Trhi (Metin ve Tahll), nr Ziya Ylmazer, stanbul 1996, s. 192. Silahdr Tarihi, C. II, s. 219. s-zde Trhi, s. 195. Rait Tarihi, C. I, s. 466. . Hakk Uzunarl, a.g.e., C. III/I, s. 479. Rait Tarihi, C. I, s. 467. J. V. Hammer, Osmanl Tarihi, (yay. haz. Mmin evik-Erol Kl), C. VI, stanbul 1996, s.

skntsna dayanamayp gnden gne rahatszlnn artmas sebebiyle seferden alnarak Boazhisarna gnderildii belirtilmitir (Silahdr Tarihi, C. II, s. 242. ).

1440

36 37 38 39

Hammer, a.g.e., C. VI, s. 446. Dimitri Kantemir, a.g.e., C. II, s. 686-687. Silahdr Tarihi, C. II, s. 241-242. Koenigsmarkn idare ettii Venedik ordusunun nc birlikleri Dalmayallar ve Avrupann

eitli yerlerinden gelen gnlllerden oluuyordu. Ortadaki merkez kuvvetlerini ise Milano ve Malta birlikleri oluturuyordu. Prens Maximilien kumandasndaki saylar 4000i bulan Saksonyal birlikler de artc kuvvetleri oluturmaktayd (Hammer, a.g.e., C. VI, s. 446). 40 41 Silahdr Tarihi, C. II, s. 242. Moton Dou Akdeniz ticaret yolu zerinde nemli bir liman ehridir. Moton Kalesi ise

Venedikliler tarafndan ina edilmi olan sarp bir kaledir. Etraf iki kat hendekle evrilidir. Sultan II. Beyazd zamannda fethedilmitir. ehrin en byk liman ise Osmanl dneminde ina edilmi olan ve Avrupallarn Porto Longo (Uzun Liman) ismini verdikleri limandr (bkz. Pr Reis, Kitab- Bahriye, stanbul 1935, s. 302). 42 Donanmann banda olan Kaptan Msrlzde Hasan Paa, 5 kalyonla Moton imdadna

geldii srada Finike kylarnda iken frtna kopmu ve bir kalyonun batmasyla 600 levend hayatn yitirmiti (Silahdr Tarihi, C. II, s. 223). 43 44 Zbde-i Vekiyat, s. 478. Anabolu, Venedikliler tarafndan kurulmu bir liman ehridir. Batl kaynaklarda Napoli di

Romanya ismiyle anlmaktadr. Limann nnde kaleye 20 mil uzaklkta Kavsantancilo adas vardr. Bu adaya Anabolu Kalesini korumak iin yerletirilmi byk toplar mevcuttur (bkz. Pr Reis, a.g.e., s. 288). Anabolu hakknda ayrca bkz. Nejat Gyn, XVIII. Yzylda Trk daresinde Nauplia (Anabolu) ve Yaplar, smail Hakk Uzunarlya Armaan, Ankara 1976, s. 461-485. 45 Vezir ahin Mustafa Paa selefi Vezir smail Paann Navarinin sktuna mani

olamamasndan dolay grevinden azledilmesi zerine Trhala sancandan 30 yk haslarndan baka sefer masraf da dahil olmak zere Halep mahsul gelirinden 30 yk ake daha verilmek suretiyle Mora serdar tayin olunmutur (Tarih-i Raid, C. I, s. 486. ). 46 47 Hammer, a.g.e., C. VI, s. 446. Osmanl deniz merasndan olup aslen Rum olan Hasan Paa, Venediklilerin Anaboluyu

igalinden sonra eski dini olan Hristiyanla geerek kaleyi Vendiklilere teslim etmitir (Silahdr Tarihi, C. II, s. 245). 48 Silahdr Tarihi, C. II, s. 260.

1441

49

II. Bayezid, nebahtnn fethini mteakib, krfezin emniyetini salamak ve buray askeri bir

s haline getirmek iin krfezin giriine karlkl olarak iki kale ina ettirmiti. Rumeli Kastelini Anadolu askeri, Mora Kastelini ise Rumeli askerleri tarafndan 18 gnde yaplmtr. nebahtnn gvenliini salamak iin iki kaleyede byk toplar yerletirilmitir (Bkz. Pr Reis a.g.e., s. 313; M. Cavid Baysun, Lepanto .A., s. 35). 50 Adriyatikten Yunanistana girii salayan ilk liman olmasndan dolay stratejik bakmdan

nemli olan Patras ehri, u bir karakol olmaktan ziyade asker bir s olarak kullanlmtr. Patrasn (Balyabadra) ilk fethi Fatih zamanndadr. Daha sonra Venedik istilsna uramtr. II. Bayezid tarafndan Moton ve Koron kaleleri fethedildii srada Patras da Osmanl hakimiyetine girmitir. Kalesi etrafnda 1500 admlk bir hendek bulunmaktadr. evresi ise 1054 admdr. Gneye bakan kat demirden yaplm kaps vardr. Kale iinde cephanelik, zahire ambar ve balyemez toplar yerletirilmi gayet mstahkem bir kaledir (Bkz. Machiel Kiel, Balyabadra, DA, C. V, s. 42; Evliya elebi, Seyahatname, C. VIII, s. 169-170). 51 52 53 54 55 Hammer, a.g.e., C. VI, s. 448. Silahdr Tarihi, C. II, s. 272. Zbde-i Vekayiat, s. 232. Hammer, a.g.e., C. VI, s. 448. Atina ehri eski Yunan Medeniyetinin merkezi olduu iin saysz tarihi eserle doluydu.

Venediklilerin ehri topa tutmalaryla bir ok tarihi eser tahrip oldu. Bunlardan biri de M.. Yunanllar tarafndan yaplm olan Panteon Tapnayd. (. Hakk Uzunarl, a.g.e., C. III/I, s. 481). 56 57 Hammer, a.g.e., C. VI, s. 448-449. Mora Seraskeri Halil Paa ve Eriboz Muhafz brahim Paaya gnderilen Evail-i R. 1100

(Ocak 1689) tarihli hkm: BA, MD, XCVIII, 93/292. 58 Kumandan Morosininin bstnn Venedik Dolarnn bstlerinin bulunduu salona

konulmasna bir yaz ile karar verilmitir. Bu yazda Franesko Morosini Peloponnes Kahraman olarak zikredilmektedir (Hammer, a.g.e, C. VI, s. 449). 59 Selefi Divrikli Mehmet Paa ve Narda Muhafz Vezir ahin Mustafa Paa ile birka mir-i

miran da emrine verildi. Ayrca masraflar iin levazm- miriden 500 kese aka verilerek Eriboz muhafazas iin grevlendirildi (SilahtarTarihi, C. III, s. 313). 60 Benefe burnu aa Mora vilayetinde byk bir dan denize olan uzantsdr. Rumlar

buraya Meneveden galat olmak zere Menevie ismini vermilerdir. Avrupallar ise Mervizane

1442

demilerdir. Rodos ve Sakzdan stanbula giden gemilerin urak yeridir (bkz. Pr Reis, a.g.e., s. 293). 61 62 Silahdar Tarihi, s. 500. Romanya blgesinin bakenti Anabolu; Lakonya, blgesinin bakenti Benefe; Mezonya

blgesinin bakenti Navarin ve Ahiya, blgesinin bakenti Patras olarak belirlenmitir (Yaar Ycel-Ali Sevim, Trkiye Tarihi, Ankara 1991, s. 192; . Hakk Uzunarl, a.g.e., III/I, s. 480). 63 Vnediklilerden hli olan yerlerin geri alnmas iin Mora Seraskeri Halil Paaya

gnderilen Evast- M. 1104 (Eyll 1692) tarihli hkm: BA, MD, CIV, 80/357. Ayrca bkz. Yrk Hakimi Hasan Paaya gnderilen Evail-i Z. 1104 (Austos 1693) tarihli hkm: BA, MD, CIV, 70/306. 64 Venedik idaresinden memnun olmayan Rum halkn bir ksm Venedik istilsndan sonra

Mslman halkla birlikte Ege adalar ve Bat Anadolu sahillerine g etmilerdi (Feridun M. Emecen, Osmanl Siyasi Tarihi, Kurulutan Kk Kaynarcaya Osmanl Devleti ve Medeniyeti Tarihi. I, stanbul 1994, s. 58. ). 65 66 CV, 19/47. . Hakk Uzunarl, a.g.e., C. III/I, s. 540. Mayna Beyi Limbrakiye gnderilen Evail- Ra. 1106 (Ekim 1694) tarihli hkm: BA, MD,

1443

Venedik Kaynaklarnda Karlofa Antlamas: Diplomasi ve Tren / Dr. F. Mnika Molnr [s.783-791]
Budapete niversitesi Trkoloji Blm / Macaristan 1. Giri Karlofa Antlamas, Osmanl mparatorluu ve Avrupa Kutsal ittifak arasnda yaplan ilk antlama olmas asndan nemlidir. Trklerin tarafsz lkelerin arabuluculuunu kabul ettii ilk durum ve Osmanl mparatorluunun yenilgisinin ilk resmi belgesidir. Bu almada, Osmanl diplomatlarnn bu zor durumu nasl zdn, itibarlarn ve konumlarn (eitliklerini) diplomatik ve trensel aralarla nasl korumay baardklarn anlatacam. Amacm, bir taraftan antlamann, Osmanl-Venedik ilikileri asndan nemini gstermek, dier taraftan grmelerin yntemleri ve merasimiyle ilgilenmektir. Kaynaklarmz grmelerle ilgili detayl ve esiz tanmlamalar iermektedir. Bunlar sadece diplomasi ve trenin aratrlmas iin deil, ayn zamanda gnlk yaamn tarihinin bak as iin de nemlidir. Karlofa bar konferans srecini ilk olarak Venedik Cumhuriyeti ve Osmanl mparatorluu arasndaki antlamay iki talyan kaynan1 temel alarak inceleyeceim. lki baslm bir kaynak. Bu, Venedik Cumhuriyeti Bykelisi Carlo Ruzzininin,2 Relazione del Congresso di Carloviz e dellAmbasciata di S. Carlo Ruzzini Cav.3 bal altnda baslan 16 Aralk 1699 tarihli raporudur. Deneyimli bir diplomat olan Ruzzini, bu raporda antlamann diplomatik zeminini, grmelerin srecini, barn muhtemel sonularn, Habsburg mparatorluunun durumunu ve bunun bir paras olarak Macaristan ve Transilvanyann (Erdel) koullarn detayl bir ekilde anlatyor. Daha sonra Venedikin Avrupa ve Osmanl politikasndaki yerini dikkatle anlatyor ve buna dayanarak antlamadan sonra izlenecek politik yntemi gsteriyor. Dier kaynamzn tanm daha zor. Bu kaynak, farkl el yazmalarnda4 kullanlmaya devam etti, fakat yazar bilinmiyor.5 Kullandm versiyonda, 36 kitap yapra (folios) uzunluunda. Bu kaynak, antlamann Ruzzini iin ilgin olmayan d ynlerini de vurgulayarak daha detayl bir anlatm sunuyor. Ayn zamanda kamp, grme salonlarn, konferansa katlanlar, onlarn kyafetlerini ve maiyetlerini, eitli ziyaretleri, antlamann kapan trenini ve bunlardan sonraki elenceleri de anlatyor. 2. Karlofa Antlamasndan nceki Dnemde Osmanl mparatorluu ve Venedik

Cumhuriyetinin Durumu ve ki Devlet Arasndaki likiler

1444

Venedik Cumhuriyeti ve Osmanl mparatorluu arasndaki iliki balangtan itibaren Akdenize hakim olmak amac ile kesin bir rekabete dayanr. Bu rekabet ki birok olayda vuku buldu fakat savatklar dnemlerde dahi iki lkenin, ounlukla ticari ve diplomatik ilikileri iyi oldu. Bu durumun ispat iin, bir yzyldan daha uzun bir dneme odaklanabiliriz. Bu dnem iki devletin de gerileme dneminde olduu nebaht Sava (7 Ekim 1571) ile Karlofa Antlamas arasndaki zaman dilimidir. nebaht savandan sonra, Signoria6 mttefikleri spanyann savaa devam etmek iin onlara yeterince yardm etmeyeceini hissederek, Sultan II. Selim ile Mart 1573te7 ayr bir antlamaya vard. Antlamadan sonra, iki imparatorluun, uzun sreli sakin bir yaamlar oldu ve bu dnem Osmanllarn Girite saldrmasyla sona erdi (1645)8. Bununla beraber snr blgelerinde, kolayca bir savaa neden olabilecek baz gerginlikler ve atmalar olmasna ramen, bu dnem nispeten sakin olarak deerlendirilebilir. Bu dnemde deneyimli Venedikli diplomatlar (ve biraz da Venedik altn) bu problemlerin stesinden geldiler. Farkl olan, Sultan I. brahimin (1640-1648) saltanatyd. Bu dnemde, Ksem Validenin9 gzdesi Anadolu kadaskeri ve Dalmaya kkenli amir Yusuf Paa, Venedik hakimiyetinde bulunan Girite saldrdlar ve Trk deniz trafiini tehlikeye attlar. Girit seferi deien baarlarla 24 yl srd, fakat en sonunda 1669da Osmanl ordusu Saint Mark ehrini tamamyla bozguna uratt. Trkler artk Akdenizin hakimi idiler.10 Savatan sonra, askeri ve ekonomik ynden bitkin den Venedik, zararlarn tazmin etmeye ve sava srasnda bozulan ticari ilikileri yeniden oluturmaya alt. Bu sebepten dolay, Osmanl mparatorluu ve Venedik arasnda 15 yldan az sren bartan sonra Trkler 1683te Viyanaya saldrdnda, Venedik zor bir durumdayd. Venedik iin ikilemin nedeni, bu yeni Osmanl saldrsna kar koyabilmek iin, Papa Innocent XIden11 gelen gvenilmez bir yardm sz ile yeni bir ittifakn domas fikri idi. Bu zor ve riskli bir karard, fakat Venedik zaten gerileme dneminde olduu iin bu oluumun tamamen dnda kalmak istemedi ve Cumhuriyet, Osmanlya kar biraraya gelen ittifak lkelerinin gelecekteki gcne gvenme karar verdi. Bylece 1684 baharnda Linzde Avusturya, Polonya ve Venedik tarafndan Kutsal ttifak kuruldu. Venedik Cumhuriyetinin Sultan ile ilikilerinin tarihinde ilk kez sava ilan eden taraf Venedik oldu.12 Kutsal ittifakn yeleri, igal edilen veya yeniden igal edilen topraklarn savatan nce o topraklara sahip olan ayn devlette kalmasnda anlatlar.13 Sava, dman blmek iin birok cephede balatld. lk be yl, askeri adan beklentiler ok umutlu grnd. Morosini14 komutasndaki Venedik donanmas Prevezeyi ve Santa Maura adasn ele geirdi, Mora yarmadasn fethetti ve 1687de Atinay ele geirdiler. 1688de Osmanllar mzakereler iin Venedike talepte bulundular fakat takip eden sene yaplan grmeler baarszd. Savalan baka bir dnemin ardndan, 1693de bir antlama yapmak iin baz giriimler oldu. Savan ikinci ksmnda, yalanan Morosininin lmnden (1694) sonra ve Trk ordusunun hcumlarnn alevlendii Sultan II. Mustafann (1695-1703) devrinde, Osmanl mparatorluuna bal glerin ayn anda iki cephede birden savamaya zorlanmasndan dolay deien baarlarla mcadele devam etti.15 Negroponteye yaplan bir saldrda baarl olamamalar, Yunanistan ve

1445

Dalmayada savan iddetinin hafiflemesi ile sava Venedik iin kendini savunmas gereken bir hal ald. Dier taraftan, Dalmaya cephesinde ve anakkale Boazn kuatarak denizde geici bir avantaja ulatlar. Bunlardan dolay, barla ilgili ciddi bir talep geldiinde hi tereddt etmeden delegelerini gnderme konusunda anlatlar.16 Bu srada, 1683ten beri deiik cephelerde savaan Osmanl mparatorluunun nderleri de seimlerini bartan yana kullanmaya karar verdiler. Trklerin Macaristandan karld uzun sren Macar savalarnda da, barla ilgili baarsz giriimler olmutu.17 Ocak 1698de, ilerinde Reis Efendi ve Babalinin en nemli tercman Alexandar Mavrocordato olmak zere,18 olaanst bir divanda bara karar verdiklerinde durumda deiiklik oldu.19 Yazar bilinmeyen ikinci kaynamz durumu daha basit bir ekilde anlatyor. nsanlar devam eden savalardan yorgun dmlerdi ve kayplarndan dolay mitleri krlmt ve bartan baka bir ey dilemiyorlard.20 Ruzziniye gre deiikliin nedeni, Trklerin ordularnn byk bir ksmn ve en deerli subaylarn kaybettikleri Zenta savayd (11 Eyll 1697).21 ada tanklar, Osmanl mparatorluunun durumunu bildikleri iin Trklerin bar yapma konusundaki niyetlerine gvenebilirlerdi. Ayrca, Avusturya ve o zamana kadar Osmanlnn doal bir mttefiki olan Fransa arasndaki bar biliyorlard (Ryswick Antlamas, 1697). 3. Tren ve Antlamann Taraflar Avrupadaki askeri yenilgilerin bir sonucu olarak Osmanl mparatorluu grmelere zayf bir konumda balamak zorundayd. Bu problemli durumda, Sultan II. Mustafa gerekli kadrodan yoksun olduundan grmeler iin uygun kiileri bulmak zorundayd.22 Sonunda Osmanl saray Reislkttabn memuru olan Rami Mehmet Efendiyi atad (kaynaklarda Reis Efendi olarak da adlandrlr).23 Kaynaklara gre 46 yandayd, boyu normaldi, yakkl, koyu tenli ve siyah sakallyd. adalar tarafndan iyi eitimli, akll ve bilgili olmas ile ayrt edilirdi. Hristiyanlarn anlayamad birden fazla dil konuuyordu, rnein Arapa ve Farsa. Davranlar kibar, akll fakat etkisizdi. Bununla beraber, bazen gururu ve kendini beenmilii ile kzdrlyordu; Ruzzininin yorumuna grebu onun barbar doasndan ileri geliyordu. Bar delegasyonunda, gcnden dolay dier delege Alexander Mavrocordatonun hilelerine ramen nemli prensipleri kendisi belirliyordu.24 Grmelerde, Reis Efendi herhangi bir Avrupa dili konumad iin barol oynayan kii Mavrocordato idi. Daha nce de belirtildii gibi Mavrocordato, Bbalinin ba tercmanyd ve dahas zel Temsilci konumundayd. Aslnda, Trk diplomasisinin liderlerinden biriydi.25 Uzun boylu, beyaz tenli, uzun ve ak renk sakall, altm yalarndayd. Raporun talyan yazar, onun Padovada alt, felsefe ve tp dalnda Bolognadan mezun olduu gereini belirtmekte

1446

duraksamamt. talyanca ve Latinceyi mkemmel konumakla kalmyor, bunun yannda Hristiyan dnyasn ve Avrupa saray uygulamalarn da biliyordu ve dahas davranlarnda cesur olduu kadar akll, yetenekli ve yaratcyd.26 Btn bu zelliklerinden dolay, Trkler tarafndan sayg gryordu ve dllendirilmiti. Gizli amac, yeteneklerinin, nnn ve antlamalardaki deneyimlerinin avantajn, kendisi veya oullar iin veya Eflak ve Bodan Prensliklerini kazanmak iin kullanmakt.27 Grdmz gibi, Sultan ve Osmanl yneticileri grmeler iin uygun kiileri bulabilmilerdi. Reis efendi ve tercman bu zor durumda, imparatorluun karlarn temsil edebilirlerdi ve grmeler boyunca saygnlklarn koruyabilirlerdi. Daha sonra, imparatorluk iin bu elverisiz barn sonularn ciddi bir sarsnt olmadan atlatabilmenin frsatlar yatyordu. Venedik Cumhuriyeti Carlo Ruzzini tarafndan temsil ediliyordu. Raporun bilinmeyen yazarnn tanmlarna gre yal fakat yakkl ve ho bir adamd. Latince ve talyancann yannda ok iyi Franszca ve spanyolca konuurdu ve o zamana kadar ciddi diplomatik deneyimleri oldu, sene nce Rusyann Trklere kar olan ittifaka katlmas onun diplomatik giriimleri sonucunda gereklemiti. Maiyetinde, tercman, Mora konusunda uzman olan sekreteri, Dalmaya snrnn tanmlanmasnda ona yardmc olan doktoru vard.28 Hazrlk grmelerinin sonucunda, tartmaya neden olan antlamann yeri dnda bar konferans iin her konuda antlamaya varlmt. mparatorluklar (Avusturya, Venedik, Polonya) Viyana veya Debreceni nerdiler fakat Osmanllar, Tunann kuzeyinde bulunan herhangi bir yeri, baka bir deyile dman topraklarn kabul etmediler. Bu nedenle, Avusturyallar byle bir ehrin nimetlerinden vazgeerek snrda tarafsz bir blgeyi kabul etmek zorunda kaldlar. Yklm ve nfusunun nemli bir blmn kaybetmi olan Karlofann yaknlarnda ak bir alan setiler. Ruslar ve Polonyallar arasnda anlamazlk olduundan Kont Marsigli29 tarafndan gsterilen alan herkesin kabul edecei konusunda anlatlar. Taraflar Karlofada kamp kurdular. Mttefik lkelerinin temsilcileri Petrovaradin tarafnda, Trkler Belgrad tarafnda kamp kurdular. kisinin arasnda ise arabulucularn yani ngiliz Bykelisi William Paget ile Hollandal Jakob Colyerin, kamp vard. mparatorlua ait Kont Wolfgang zu ttingen ve General Leopald Schlick tarafndan temsil edilen iki tarafn kamp bir tarafa, Venedik delegesi ise onlarn nnde dier tarafa yerletirilmiti. Nehir tarafnda Polonyal temsilci Kont Stanislaw Malchowsky vard, yamata ise arlk Rusyasndan Prokop Bogdanovi Vozhnitsine kamp kurulmutu.30 Habsburg mparatorluu kamp, yaklak 2000 piyade ve bir silahl alay tarafndan korunuyordu. Komu tepelere, nehir kenarlarna ve Karlofa ehrinin ykntlarna da yerletirilen muhafzlar vard. Gneyde, 180 Alman svarisi, 100 piyade ve 300 Trk yenierisi ve arabulucularn kampn korumak iin 200 svari vard. mparatorlua ait olanlarn arabuluculara olan uzakl ile ayn mesafede 3000 asker tarafndan korunan Osmanl kamp vard. ki tarafn ordusu da ekildii iin, bu askerler taraflarn gvenliini salyorlard. Kamplar arasnda yrmek yasakt ve bunun iin izin, baz zel durumlarda veriliyordu.

1447

Grmelerin yeri, arabulucularn kampnda yaplan, kanata blnm byk ahap bir evdi. Mttefikler, Osmanllar ve arabuluculardan oluan tarafn da, iltimas veya ayrmclk ihtimalini nlemek iin ayr bir girii vard. Her katlmcnn ayr bir odas bulunuyordu, ortada bulunan salon ise mzakereler iin kullanlyordu. Ev ina edilirken, zaman kazanmak amacyla grmeleri yapmak iin adr kurmaya karar verdiler. Ayn sebeple, srekli ziyaretleri nlemek iin, bykeliler her zamanki kalabalk maiyetleri kendilerine elik etmeyecek ekilde en fazla iki tekerlekli arabayla gelebiliyorlard. Grmeler, ksmen Avusturyallarn acelesinden dolay, birinci snf bir sarayda olduu gibi trensel deildi, fakat taraflarn eitliini salamak iin temel protokollere ve formalitelere nem verildi. Hazrlk adrlarndaki ilk gnde bile, girie nazik bir ekilde ayn anda ulamann imkansz olduu grld. Bir taraftan, imparatorluk tarafnda olanlar arabulucularn giri iin referans verme trenlerini uzun buldular. Dier taraftan Trkler girmeden nce botlarn kartmak iin dierlerini beklettiler. Sonunda ilk gelenin ieri serbeste girebilmesi ve dierlerinin gelmesini bekleyebilmesi veya belirlenen yere oturabilmesi konusunda anlatlar.31 Ge kalanlar geldiinde, ilk gelenler selamlamak iin ayaa kalktlar ve arabulucular da onlar karlamaya girie gittiler. Grme sonunda, taraflarn kampta olduu gibi kendi yerleri vard. Osmanllar (sa tarafta Reis Efendi, solda Mavrocordato) am ii yastklarn zerine uzanmlard. Reis Efendinin arkasnda baka bir yastkta sekreteri bir yastn zerine yerletirilmi destelerce kat ile birlikte oturuyordu. Daha nce yukarda grdmz gibi, mttefik lkelerin temsilcileri Osmanllar ile birer birer gryordu. Trklerin n tarafna yerletirildiler, byle bir durum iin zel olarak yaplm am ii sandalyelerde oturdular. Sekreterleri yeil rt ile kaplanm bir masada oturdu. Ortada, kamplardaki konumlarna gre arabulucularn delegeleri William Paget ve Jacob Colyer vard. ngiliz bykelisinin arkasnda dolmakalem ve mrekkep ile donatlm ve yeil bir rt ile kaplanm bir masada, bir taburenin stnde bir ktip vard.32 Grmelerin uzunluu, ortaya kan problemlerin saysna ve bu problemleri zme konusundaki niyete gre deiiyordu. Baz durumlarda, grmeler aralksz 10 saat srd,33 fakat len arasndan sonra taraflardan birinin konferans masasna geri dnmek istemedii de oldu. Baz temel anlamazlklardan dolay grmeler tkandnda, taraflar tm bak alarn tekrar dnmeye zaman bulabilmek iin grmeleri kestiler ve bir gn sonra devam ettiler.34 Grme srecinde yaanan -imdi bile benzer bir durumda ciddi bir sorun olabilecek- baka bir zorluk ise yedi farkl lkeden gelen taraflarn ortak bir dili olmamas idi. Taraflarn ou talyanca konutuu iin, talyancay alma dili olarak setiler fakat bu durumda bile, imparatorluk tarafnda olan delege Kont ttingen ve Reis Efendinin bir tercmana ihtiyac vard. Dil sorunlar sadece tartmalar yavalatmad, ayn zamanda bazen hatalara da neden oldu. Antlama metni Avrupallar iin Latince, Osmanllar iin Trke yazld.

1448

4. Grmeler En sonunda, 25 Ekim 1698de her delege Karlofaya ulat ve artk kamplarla ilgili teknik sorunlar da zlmt. Bununla beraber, ikili zel grmeler 13 Kasmda balad.35 lk gnler karlkl ziyaretlerle ve selamlarla geti. Bunun arkasndan hazrlk anlamalarn36 gzden geirdiler ve mzakerelerin program zerinde altlar. Mttefiklerin, nerilerini savaa ve ittifaka katlmalarndaki kronolojik sraya gre sunmalar konusunda anlatlar. Sra, Avusturya delegasyonu ile balyor ve sonra Polonya Kralnn temsilcisine, daha sonra Venedik Cumhuriyetine ve en sonunda Rus arnn delegelerine geliyordu. Kendi aralarndaki grmelerde, btn mttefikler dierlerinin mdahalesi olmadan

greceklerini ve dier mttefikleri dikkate almadan anlamaya varacaklarn onayladlar. Daha sonra, antlamann meruluunu garanti etmek iin, btn taraflar kendi yneticileri tarafndan imzalanan resmi delegasyon belgesini gsterdiler. Herkes, drt lkenin karlarnn farkl olduunu biliyordu. Trkler, mttefiklerin nerilerini yazl olarak almay reddettiler. Szl tartmalar tercih ettikleri aktr. Zira bu ekilde anlamalar yorumlama veya yanl yorumlama konusunda daha ok olanaklar olacakt ve bylece baz avantajlar elde edeceklerdi.37 Bu zorluklar nlemek iin, 7 Kasmda Avusturya delegesi sekreteri, her katlmcya arabulucular tarafndan da imzalanan, bu bilgiyi ieren bir belge verdi. kinci ve nc maddelerde belirtildiine gre, mttefiklerden biri dierinden nce antlamaya varrsa veya bara karar verirse bu antlamay arabuluculara verecekti. Bu metin, her ekilde deitirilebilecek ve uzun olmayacakt.38 Bu belge ile Avusturyallarn amac, ncelikle Fransaya kar yaplacak bir savatan tr en ksa zamanda bar yapmakt, ikincisi ok hrsl olan Polonya ve Rusyann planlarn hafifletmekti ve ncs Osmanllarn yanl yorumlarn ve emniyete hasl olmayan klarn nlemekti.39 Grmeler 13 Kasm 1698den 4 Ocak 1699a kadar srd ve bu sre iinde toplam 29 gn mzakerelerde bulunuldu. Avusturyallarn bir an nce bar yapmak istemelerine ramen, aslnda hafta srmesi planlanan konferans ok daha uzun oldu, aydan fazla devam etti. Bu deiikliin nedeni bu srada ounlukla Venedikliler tarafndan karlan zorluklard. Hazrlk anlamalarna gre ilk ikili grme Avusturya ve Osmanl arasndayd. Tartma 13 Kasmda balad ve drt gnlk grme sonunda baarl bir ekilde barla sonuland. lk anlama onu takip eden btn ikili grmeleri fazlas ile etkiledi. nk Trkler dier mttefiklerle, iki mparatorluk arasnda anlalan temelde grmek niyetindeydi. Grmeler iin kabul edilen temel, ounlukla uti passidetisdi. Her katlmc savan sonunda elde ettiklerini elinde tutmalyd.40 Bu prensibe dayanarak, imparatorluklar nehirlerin, dalarn ve

1449

dier belirli corafi unsurlarn arasndaki farkl topraklar belirtmek istediler. Osmanllar ise tersine -ilk olarak Mavrocordato- konferansn asl amacnn, farkl topraklardan tahliyeyi, kalelerin yklmasn ve bak alarn anlatmaya olanak salayacak benzer konular tartmak olduunu belittiler. Ayrca iki imparatorluun arasndaki belirli snrlar kesinletirmekten bahsetmediklerini,41 bu ii bar konferansndan sonra snrlar tanmlayacak olan yardmc delegelere brakacaklarn vurguladlar. Topraklarn kullanm yetkisi ile ilgili olarak uti passideties prensibini bozan etkili sahip olma (effective possession) ve kullanm sonucu sahip olma (possession of conseq vena) arasndaki fark tanmladlar.42 Bu tanmlama, eer bir lke bir topra istenilmeyen bir ekilde elde ediyorsa imparatorluklar arasndaki kskanl ve ayrl nlemek iindi. Osmanl diplomasisinin usta grme metodu -Ruzzini43 Trk entrikas olarak adlandryorkesin usullerle belirli artlara bal kalmak yerine esneklie dayanyordu. Farkl konularda gerekli olan zel ayrcalklar iin koullar deiebilirdi. Bu Osmanllara imparator ve mttefikleri ile birlikte yardmc olacak bir avantajd.44 Avusturya temsilcileri Osmanl saraynn karsnda uti passidetisin kat bir uygulamasn dikkate alacan bildikleri iin en azndan quid pro quo prensibini belirli bir ekilde uygulamaya altlar. Yklan her kale veya terk edilen toprak karlnda ayn miktar almak istediler. Fakat Avusturya temsilcileri Osmanllarn daha fazla uzlamayacan fark ettikleri iin Osmanllarn uti passidetis iin zel yorumunu kabul ettiler. Osmanlnn bu yorumu, te yandan Kutsal ittifakn dier yelerinin nispi zamana uratyordu. Dolaysyla Avusturya dndaki ittifak yeleri ortak hareket etme karar aldlar.45 talyanlar, Avusturya temsilcilerinin topraklara sahip olmaktan ve istihkamdan ok kolay vazgetikleri veya onlarn yklmasn kabul ettikleri iin hayal krklna uradlar. Belirli istihkam blgelerine yerleimlerin daha sonra delege yardmclar tarafndan yaplmasnn kabul edilmesinde Avusturya elisi ile anlamazla dtler (az sayda toprak ve nehir blgesi hari).46 Avusturya sonras Venedike geldi.47 Ruzzininin iddiasna gre Osmanl Devleti, 1698de daha kabul edilebilir bir antlama lehine, keyfi ve basit davranlarndan ve tek tek Avrupa devletleriyle uramak yerine, genel bir uluslararas anlamaya ulamak eklindeki yaklamndan vazgemiti. Oysa, Osmanlnn u anki resmi bak as Ruzzini ile rtmyordu, iddia edildiine gre Osmanlnn tutumu prosedr, prensip ve talep asndan eski davranlarndan ok az farkllk gsteriyordu.48 Bununla beraber, Ruzzini uti possidetis balamnda, Osmanl iin kabul edilemeyecek talepler ne srdnde bar grmeleri grnte tkanmt. Bu talepler unlar kapsyordu:49 1) lki Mora konusuydu. Venedik tm alan istiyordu, dahas oraya bir garnizon kurmak amacndayd. Reis Efendi, Ruzzini tarafndan belirtilen ve Korint krfezi boyunca uzanan snr kabul etmek niyetinde deildi, burann gneyindeki yarmadann btn topraklarn imparatorlua kazandrmak istiyordu. Bu yzden, Venedikin garnizon isteini de geri evirdi.50 2) Tartmann bir baka konusu Santa Maura adas idi. Burada sorun yukarda belirtilen Osmanllarn uti possidetisin etkili sahip olma yorumu ile ilgiliydi.

1450

3) Son olarak, grmelerin ilk aamasnda, Venedik ve Osmanl elileri nebaht, Preveze ve anakkale Boaz gibi istihkam blgesinin tahliyesi ve yklmas konusunu mzakere ettiler. Trkler bu blgelerin hepsini talep etti. Ruzzini, Trklerle uzlamaya varlabilecek noktalar bulmak iin hediyeler, methiyeler ve kurnazlklar da dahil olmak zere mmkn olan her trl diplomatik metodu kulland. Bunun iin, Mavrocodatonun ve dier Trk delegelerinin snrlarla ilgili veya dier sorunlarla ilgili grleri hakknda bilgi sahibi olmaya alt.51 Onlar ise, kendi topraklar ve Mora ile ilgili sorunlar zmeden Dalmaya konusunda herhangi bir anlama yapmak niyetinde deillerdi. stihkam blgelerinin yklmas konusunda konuurken, Mavrocordato yumuak bir tonla, eer Venedik bar istiyorsa bunun karlnda dostluun bir iareti olarak sultana bir eyler vermek zorunda olduunu ve Venediklilerin Osmanllara kar duyduklar saygy belirtmek zorunda olduklarn syledi.52 Bu nedenlerden tr, byle hassas bir durumda Ruzzini, karar verme sorumluluundan korkuyordu, bir rapor yazarak kurye ile Venedike gnderdi ve Venedik senatrnn fikrini sordu.53 Herkes, Venedikli elinin dnmesini beklerken, Ruzzini durumu mttefiklere anlatmaya alt. ncelikle Avusturyallara nk onlar mzakereleri sonulandrdklar iin bu zaman kaybna karydlar. Bar grmelerinin Aralkta sona ermesi gerektiini bildirdiler, aksi halde konferans dalacakt. O srada Osmanl-Venedik grmeleri tkand iin sra nce Polonyal sonra da Rus delegeye gelmiti. Bu iki lke nispeten hzl bir ekilde ve ciddi problemlerle karlamadan bar yaptlar.54 Bu nedenle Venedikli eli, sorun olan noktalarda mzakerelere devam edebildi. Grdmz gibi, Trkler ve Ruzzini ne Akdenizin dousundaki topraklar sorunu zerinde, ne de Dalmaya konusunda anlaabildiler.55 Dalmaya ile ilgili olarak, Osmanllar Dalmaya ve Arnavutluun ayrlmasn ve Dalmaya snrnn Narenta nehri izgisinde oluturulmasn nerdiler.56 Osmanllarn iki ayr nerisi daha vard: lkinde, zellikle belirsiz bir ekilde formle edilen her eye daha sonra keyfi olarak karar verileceini belirttiler, Venediklilere gre karar verecek olanlar delege yardmclar idi. kincisi, Osmanl mparatorluu ile Dubrovnik ehri arasnda bir ba oluturacak yeterli bir alann koruma garantisi altna almakt. Ruzzini, bu iki neriyi kabul etmedi, en azndan en nemli konularda karara varmak istiyordu. Bunlar gelecekte yaplacak ve delege yardmclar tarafndan yrtlecek bir tartmaya brakmadan zme kavuturmak istiyordu.57 Osmanllar, Ruzzininin nerilerine raz olmadlar. Ruzzini, Venedike baka eliler ve mesajlar gndermesi konusunda zorunluluk hissediyordu. Kurallara uymamaktan dolay sulanmak istemiyordu.58 Grmelerin bu aralklarnda, Venedikliler -sadece Ruzzini deil ayn zamanda mparatorluk saraynda Viyanann Venedik Bykelisi olan Francesco Loredon da- srekli olarak Avustruya temsilcilerini, Venediki ciddi problemlerinde yalnz brakmamalar, terketmemeleri ve bar birlikte yapmalar konusunda ikna etmeye altlar. Kont Marsigli Viyanadan imparatorun Venediki

1451

destekledii konusunda iyi haberlerle geldi, fakat bunun delegeler zerinde ciddi etkileri olmad. mparatorluk delegesi ve arabulucular iin yaknda ba gstermesi beklenen spanya krizinden dolay hzl bir ekilde bar yapmak, mttefikleri Venedikin karlarn korumaktan daha nemliydi.59 Trkler, imparatorluk tarafnda olanlarn acele ettiklerinin farkndaydlar ve bunun sebeplerini biliyorlard. Sonuta, onlar da grmeleri mmkn olduunca ksa srede bitirmek amacnda olduklarn belirttiler. karlar konusunda devletler iinde onlar iin en tehlikelisi olan Venedikten avantaj salamak istiyorlard.60 Venedik, bir an nce nihai zme ulalabilmesi iin bir ok son tarih uyarlaryla yzyze braklmaya allyordu. Fakat Venedikli eliler, snrlarn ncelikle Dubrovnikin karlarna ters decek olan Dalmaya rneinde olduu gibi dz bir izgi zerinde planlanmas konusunda srar ettiler.61 Bu fikri kabul etmeyen sadece Osmanllar deildi; Dubrovnik Habsburgun korumas altnda olduu iin mparatorluk tarafnda olanlar da bu fikri desteklemediler.62 mparatorluk tarafnda olanlar ile Venedik delegeleri bir sre tartmalara birlikte katlm olsalar da, Osmanl zerinde bask uygulamak iin,63 Venedik ve Habsburg arasndaki gerilim giderek artyordu, ncelikle Dubrovnik,64 ikinci olarak da Venedikin Fransaya yardm etmek iin bilerek antlamay sonulandrmad konusunda yaylan sylenti yznden.65 Bu artlar altnda, imparatorluk tarafnda olanlarn zaman kaybnn nedeninin Venedikliler deil Osmanllar olduunu anlamalar zordu. Venedikliler, Venedik senatr tarafndan hazrlanan ihlal edilemez prensipleri de suladlar, onlarn tepkisi sadece doru deil ayn zamanda gerekliydi.66 Bununla beraber, Venedikliler Ocakn ortalarna kadar, Dalmaya ve Akdenizin dousundaki topraklarla ilgili olarak bazen Avusturyal elilerle, bazen de onlar olmadan grmelere devam ettiler. Bu sre mparatorluk tarafnda olanlar ile Polonyal eliler iin yeterince fazla olmutu. 21 Ocak 1699da normal bir ziyaret srasnda Polonyal delege, antlamay sonulandrmak iin birka gnlk son uzatmay ekledi fakat ayn zamanda Venedik olmadan antlamay imzalamayacaklar garantisini de verdi. Bununla birlikte, uzlamann nemini vurguladlar ve Venedikten daha esnek olmasn ve Osmanl isteklerini kabul etmesini talep ettiler. 5. Antlama 24 Ocakta, Rusya bykelisi ve Trkler grkemli bir trenle iki sene iin atekes imzaladklarnda Venedikli delege grmelere hl devam ediyordu. Takip eden gnlerde mparatorluk tarafnda olanlar Ruzziniyi ikna etmeye altlar ve onu Venedik olmadan antlamaya varmakla tehdit ettiler. Fakat Venedik bykelisi tek bana karar verme sorumluluunu almaya cesaret edemedi ve senatrden gerekli direktifi beklemeyi tercih etti. Bu sebepten, 26 Ocak sabah mparatorluk tarafnda olanlar ve Polonya temsilcileri, Venedik ve Rus elileri olmadan antlamann yaplaca yere trensel bir ekilde ilerlemek zorunda kaldlar.

1452

Bir araya geldiklerinde, sonulanmayan konular; ncelikle Trk-Venedik antlamas sorununu nasl zmleyeceklerini mzakere etmek iin bir saat daha kaldlar. Bu durumda Ruzzini, Polonyal ve mparatorluk elilerinin oluturaca ayn zamanda Venedik iin de geerli olacak bar koullarn kabul etmek zorundayd. Sonu olarak, Venedikin Viyanada grmek iin alt aynn daha olduu koulu ile Venedik yerine de imzaladlar. Bu ek grmelerin antlamay salayamad durumda, Venedik artlar kabul edecekti veya sorunlar tek bana zecekti. Bu antlama ile, Venedik Moray ald, nebaht ve Ege Adalar ise Sultanda kald. Dalmaya snrlar, Dubrovnike deniz iin geiti salayacak ekilde izildi.67 Antlamay takiben, kaplar atlar ve ngiliz arabulucu antlamann maddelerini Latince okudu. Daha sonra her delegasyon evirileri kontrol edip belgeyi imzaladlar ve mhrlediler. Daha sonra birbirlerini selamladlar ve kucaklatlar. Antlamay ordular da grltl alklarla ve silah atlaryla kutladlar. Antlamadan sonra, taraflar Karlofada bir hafta daha kaldlar. Bu bir haftay veda davetlerinde, neeli ziyafetlerde ve birbirlerini ziyaret ederek geirdiler.68 Bylece 25 yl srecek antlama yapld, bar konferans kapand ve geriye antlamann onaylanmas, zor ve uzun bir i olan snrlarn tanmlanmas kald.69 Bu arada Venedik diplomasisi deien mektuplarla ve mesajlarla, antlamann koullarn kabul etmeye karar verdi. Venedikli Signoria, Cumhuriyet tarafndan onaylanan antlamay gnderdi. Pagete gre Dk tarafndan imzalanm, onay Bana gnderildi ve 23 ubatta elime geti. Paget 20 Mart 1699da Belgrattan rapor etti ve imparatorluun onaylar 14 Martta Slankemende dei toku edildi. Venedik Senatr, Ruzzini ile yaplan birok grmede artlarna ve eksilerine karar verilerek Karlofa barnn maddelerini kabul ettiinde Trkler iin olaanst bir bykeli semek amacyla teklif verdiler ve kabul ettiler (12 Mart 1699). Bu grev iin seilen kii, Trk-Venedik antlamasnn resmi onayn yani sonucunu etkilemek iin biran nce Babaliye gitmek zorundayd. Lorenzo Soranzo Babaliye70 olaanst bykeli olarak atanmt. Grevi boyunca mahkumlarn deiimi meselesini halletti, ticari avantajlarla ilgilendi ve ticari antlamalar sonulandrd.71 6. Antlamann Sonular Karlofa Antlamasnda, Kutsal ittifak glerinin en zayf olan Venedik, ittifakta ok mcadele etmesine ramen grmelerde en azyla yetindi. Mora, yedi Yunan adas, Suda ve Spinalonga gibi iki Girit kasabas, Butrinto, Caataro, Castelnuova, Dalmaya sahilinde Risano ve Akdenizde Tenos, Venediklilerde kald fakat gerekli olan ticari adalar ele geiremediler.72 Bunun tesinde, deneyimli Venedikli diplomatlar, bu antlamann ok uzun srmeyeceinin bilincindeydiler. Ruzzini, Trklerin durumu dzeldiinde, snr lkelerinden birine kar sava aacandan emindi.73 ran, Rusya, Polonya ve Avusturyann durumunu bildii iin, Ruzzini Venedike saldracaklarndan emin olabilirdi. Donanma cumhuriyeti olarak ilerinde en zayfyd, corafi olarak Osmanlya en yakn oland ve Trkler ncelikle Mora iin kaybedilen topraklarn ve

1453

daha sonra da kk bir devletin saldrarak yenmesinin verdii utancn intikamn Venedikten almak isteyeceklerdi.74 Ruzzininin tek umudu Kutsal ittifakn devam etmesi ve Osmanlnn Avusturya ordusu korkusunun Venediki korumas idi.75 Bu adan, Karlofa Antlamasnn Venedik iin iki nemli sonucu vard. ncelikle, ekonomik glerinin ve dou ile ticaretlerinin azaldnn bilincinde olmalydlar (ngiltere, Hollanda ve Fransa onlarn yerini alyordu). kincisi, d politikada Venedik tamamyla Habsburg mparatorluuna baml oluyordu.76 Antlama Osmanl mparatorluu iin de nemli bir olayd. Batl yazn, bu antlama ile Osmanl mparatorluunun Avrupa politikasnda ikinci g haline geldiini vurguluyor. Bununla beraber, genelde kabul edilenin aksine diplomatik adan Osmanl mparatorluu iin belki tam anlamyla bir yenilgi deildi, Osmanllar zor bir savatan, topraklarn olmasa da gururlarn koruyarak kabilmilerdi.77 Karlofadan sonra, Venedik ve Osmanl mparatorluu arasndaki iliki yeniden dzenlendi. Venedik, stanbula bailos78 gnderdiinde, 16 yl aradan sonra diplomatik ilikileri yeniden kurdular. Bar yukarda belirtildii gibi yeni bir Trk saldrsna kadar srd. Gerek deiiklik, ihtilaflarn son neticesi olan Pasarofa Antlamas idi. Bundan sonra zayflayan iki devlet arasnda sava olmad ve mcadeleli ilikinin tarihi sona erdi.79 Bu almada, Karlofa Antlamasnn srecini ve hazrlklarn detayl olarak grdk, konuya zellikle Trk-Venedik ilikileri asndan yaklatk. ki temel talyan kaynan aratrarak, grmelerin nasl gittii, hangi diplomatik uygulamalarn ve vastalarn kullanld, bar konferans treninin ne olduu ile ilgili canl bir tasvir elde ettik. Yenilen Osmanl mparatorluunun, grmelerde Avrupann en zayf devleti olan Venedikin zararna, gurur ve itibarn nasl srdrdn de grdk.

1 2

Karlofa Antlamasyla ilgili olarak Venedik kaynaklarnda Setnona baknz, 404-405. Ruzzini, Carlo Marco (1653-1735), Venedikli diplomat. Madrid, Viyana, stanbul ve

Milanda srekli bykeliydi. Karlofa, Pasarofa ve Ui grmelerinde aktif olarak rol ald, Lahey delegasyonunda adayd. Yaamnn sonunda Cumhuriyetin en yksek konumuna ulat, Venedik dkas seildi (1732-1735). 3 4 Venedik. Ruzziniye baknz. Balang Sequita la pace tra la Francia, e le Potenze collegate. Kullandm

elyazmas Correrdi. Dier bir elyazmas ise Biblioteca Marcianann MS ITsi idi. VII, 407 (7494),

1454

Yazarn, olaylarn kesin ve detayl tanmndan dolay Ruzzininin saysz maiyetinin bir

yesi olduunu dnebiliriz. En olas adaylar ise, ikisi de Ruzzininin sekreteri olan Giovanni Battista Nicolosi ve Giacomo Colombo. ki evirmen daha vard, Rinaldo Carli ve Alvise Fortis, ve doktor Istrael Conegliano, ve rahip Father Dominico; fakat mesleklerinden tr antlama ile ilgili raporu yazm olamazlar. Maiyetin yeleri iin baknz Ruzzini ff. 73-73v. 6 Kavram orijinal olarak ynetim veya iktidar demekti, fakat daha sonra Ortaada talyada

devleti veya prenslii ifade ediyor. Venedik hkmeti de Signoria olarak adlandrlyordu. 7 8 9 Lesuree baknz. Eickhoff 93-94. Mahpayker olarak adlandrlan Ksem Valide veya Ksem Sultan (ca. 1589-1651)

Osmanl Sultan I. Ahmetin kars, ve Sultan IV. Murat ve I. brahimin annesiydi. Gzellii ve zekas, onu I. Ahmet iin ekici klmt. Sultana drt erkek ve kz dourdu. I. Ahmetin lmnden sonra kardei I. Mustafann tahta gemesini destekledi. Onun zayf ynetimi altnda devletin ynetiminde etkili olabildi. Olu IV. Murat 1623te tahta getiinde etkisi daha belirgin hale geldi ve resmi olarak Valide Sultan oldu. Muratn lmnden sonra 1640ta tahta geen brahimin zamannda, Sadrazam Kara Mustafa Paa ile birlikte ynetimde ok etkili oldu. Baknz ENC. Cilt. V. 272-273 ve Mandel 153162. 10 Mantran 1986. 228-231. 1667 savann sonrasndaki sre iin, baknz Eickhoff 239-276

blm 4-6 Setton. Venedik Giritte kk liman elinde tutabildi: Suda, Grabuse ve Spinalonga. Adalar btn abalara ramen Trkt, ve gelecekte Egenin gneyine bir bariyer ve olas saldrlar iin daha batl bir s olabilirdi. Vaughan 258. 11 Innocent XI (Benedetto Odescalchi. 1611-1689) 1676dan 1689a. Papa akraba

kayrmasndan tamamen bamsz olan on yedinci yzyln en nemli papazyd. Arpalklar kaldrarak ve ekonomik nlemler alarak iflaslar nledi. Sonu olarak Trklere kar olan sava finanse edebildi ve 1683de Viyanaya yardm salayan kampanyada Jan Sobieski ve imparatora ksmen para yardmnda bulundu. 12 e la felicita di scacciare la Potenza altre volte formidabile del Turco, et abbattere

linsopportabile barbaro orgoglio, diede poscia motivo aginviti di Cesare edel Re di Polonia alla Ser. ma Republica di entrare nella Sacrosanta Colleganza. Contarn 246. Fransa ve spanya Venedikin glenmesini istemiyorlard, nk bamsz bir Venedik Devletinin varl onlarn talya ile ilgili planlarna en nemli engeldi. Bu sebeple, iki devletin fikirlerini kabul etmediler. Bununla beraber, Venedik papazn korumas altnda savunma ve saldr ittifakn imzalad. Vaughan 268-272.

1455

13

Bu noktada, Dalmayann elde edilmesi konusunda Avusturya anslyesi Kinsky ve

Venedik Bykelisi Contarini arasnda anlamazlk vard. Karar ruhani papaz Nuncios Buonvisi tarafndan Venedik lehine verildi, Dalmaya Trk istilasndan nce Venedike aitti. 14 Francesco Morosini (1618-1694) Venedik donanmasnn komutanyd. Trklere kar

birok kez savat, rnein 1666-1669 yllar arasnda Kprlye kar sene Girit adasn savundu; 80de btn Moray igal etti. Cumhuriyetin farkl mevkilerinde grev ald, son olarak 1688de dk seildi. 15 1688de XIV. Louis, douda Habsburg mparatorluuna kar yeterince zafer kazanmt

ve bu sebeple onlara kar bir sava amt. Eickhoff 442. 16 17 Mantran 1985. 262-263 ve Jaszay 317. Osmanllar ilk antlamay 1688de balattlar, fakat grmeler Mart-Nisan 1689da hibir

sonu alnamadan sona erdi. kinci olarak, 1691de zellikle Hollanda ve ngilterenin basksyla grmeler devam etti; fakat ya Mustafa Kprlzadenin Slankamen savanda beklenmeyen lmnden dolay ya da dier lkelerden gelen szlerin ve etkilerin sonucu olarak grmeler baarszd. 18 Reis Efendi veya Reislkttab, aslnda divan sekreterlerinin bayd. Bu dnemde bu

nvan Avrupa dileri bakan ile eanlamlyd. Aada greceimiz gibi, antlamada Osmanl mparotorluunu da temsil ediyordu. Alexander Mavrocordato (1636-1709), Trkler tarafndan skerletzade Alexander olarak biliniyordu, stanbulda domutu, Yunan kkenliydi ve bir ipek tccarnn oluydu. lk olarak Romada Cizvit Kolejinde okudu daha sonra Padova ve Bolognada tp okudu. almalarndan sonra stanbula dnd ve Sadrazam Fazl Ahmet Paann doktoru oldu. 1673den itibaren Babalide tercmand, bu kariyeri ksa bir arayla 25 yl srd ve Osmanl diplomasisinin nemli bir yesi oldu. Onun ykselii sarayda, hem fizikilere ve Hristiyan dilinde usta olanlara hem de Fenerli Rumlara zel imkanlarn ak olduunu gsteriyordu. On yedinci yzyln ikinci yarsnda, Babalinin nemli tercmanlarnn hepsi stanbulun Fener semtindeki Rum ailelerinden geliyordu, bunlar daha nceden saray doktorlar veya tercmanlar olan Sefarid Yahudileri yerlerinden karmlard (Danma meclisi yelerine akraba olmak gibi bir anlam vard). Agostan 1997. 96-97. 19 20 21 22 Ruzzini f.5. Correr f. 137. Ruzzini f. 4v., Setton 401. Zenta savanda baknz, Szta. Osmanlnn dier lkelerde bykelileri hi olmad, Avrupal bykeliler ise on altnc

yzyldan itibaren srekli olarak stanbuldayd. (Venedikin ise 1451den beri bir tane vard).

1456

Osmanllarn nceki uygulamalarnda bar dikte yoluyla sonulandryorlard; bu sebeple eitimli diplomatlara ihtiyalar olmad ve mparatorlukta byle bir eitim yoktu. Rfaat 1967. 498-499, ve Agoston 1997. 86-92. 23 Rami Mehmet Paaya bu unvan ilk olarak 1694de verilmiti. Zenta savandan sonra

ikinci kez Reis Efendi oldu. Bar grmelerindeki hizmetlerinden dolay dl olarak tulu kubbe alt veziri olarak atand ve sonunda Sadrazam Daltaban Mustafa Paann halefi oldu. (Babnger, ENC. Cilt. VIII: 422.). 24 25 26 27 Ruzzini f. 24. ve Correr f. 141v. Detaylar iin baknz Sturdza. Correr f. 142. Ruzzini f. 8v. es f. 24-24v. mparatorluk delegasyonunun bir katlmcs olan Marsigli,

(detaylar iin aaya baknz) Osmanl elisi Mavrocordatonun ahsi amalar hakknda Kinskyye yazd. 1697de olu, Eflak Prensinin kzyla evlendi ve ksa bir sre sonra ld. Marsigli konferanstaki Osmanl politikasnn, onun prenslik kazanma isteiyle ynlendirileceine inanmt. Stoye s. 174. Bunu baarm gibi grnyor, 1719daki Pasarofa Antlamasnda raporda okuyabiliyoruz: Unito a Plenipotenzari Turchi vi era anchil giovane Maura Cordato Principe o Voivoda di valachia, figlio di quello che gia fu uno dei due Plenipotenzaridel Gran Signore al Congresso di Carloviz. Blanch 57. 1716dan itibaren Prensliklerin ynetimi dzenli olarak Mavrocordatoya ve stanbulun Fyer semtindeki birka Rum aileye emanet edilmiti. Kurat-Bromley 635. 28 29 Correr ff. 142v-143. Luigi Ferdinadno Marsigli (1658-1730) Bolognada domutu. Askeri mhendis olarak,

Osmanllara kar yaplan tm savalarda mparotorluk ordusunda savat. anslye Kinsky, onun Karlofa Antlamasna ibirliki ve danman olarak katlmasna yardm etti. Grevi snrlarn kesin tanmnn formle edilmesine yardm etmekti, corafi yetenekleri gerekliydi. Ruzzn ff. 24v-25. ve Correr 142v. Detaylar iin baknz Stoye 162-215. 30 31 32 33 Ruzzini f. 6. Correr ff. 144v-145. Corrrer ff. 145v-146. Byle uzun bir mzakere srasnda garsonlar kez kahve servisi yapt ve Reis Efendi iki .

kez namaz klmak iin kalkt.

1457

34

Venediklilerin ikinci grme gnnde, 18 Kasmda durum byleydi. Avusturyal delege

Schlick, mzakereleri ertelemenin daha iyi olacan syledi, her gnn kendine gre bir zayiesi vard ve bir gn imkansz olan bir grme dier gn gerekleebilirdi. Ibidem ve Hammer VI. Cilt. 670. 35 36 37 38 39 40 Grmelerin Trke ksa bir zeti iin baknz Uzunarl 585-595. Hazrlklar ve neriler iin baknz Rfaat 1967. 499. Ruzzini f. 6v. Ruzzini 1698. 305-306. Ruzzini f. 7. Uti possidetis (ala halihi Osmanl Trkesinde) adalar tarafndan her katlmcnn

elinde ne varsa yine onda kalacak eklinde anlald. Rfaat 1974. 133 19. yzyldan sonra ayn prensip uti possemus (Anglofon dnyasnda) olarak biliniyordu veya bilinen terim status quo kullanlarak uyguland. Toth 34. 41 Osmanllar hibir zaman iki lke arasndaki snrlar kesinletirmek istemediler. rnein,

Ferdinand I ve Carl V ile yaplan 1547 antlamasna veya 1606da Rudolf I ile yaplan Zivatvatoruk antlamasna baknz. Trk, Bayerle, Henring. 42 43 Correr f. 145. Distingueva i possessi effettivi da quelli di consequenza. principiata a manifestarsi linsidia de Turchi. . Ruzzini f. 8. Ruzzini bu

paragrafta Osmanlnn bu taktiklerinin hazrlk antlamalarn hafifletmek amacnda olduunu ve neredeyse konferansn bitmesine sebep olduunu belirtiyor. mparatorluk tarafnda olanlarn biran nce bar yapma konusundaki gl istekleri ve arabulucularn giriimleri Trklerin baz noktalardan vazgemelerini salad. Gerekte, aada greceimiz gibi, Avusturyann misyonu daha hogrlyd bu da dier ittifak devletlerinin grmelerini zorlatrmt, Venedikli bykelinin feryatlarnda olduu gibi. 44 Rfaat 1967. 503. Gsteri ve ayrntlar hl gl bir hkmdarln temsilcilerine dikkat

ekiyordu. Snr yerleimlerinin ne stratejik ne de ekonomik ynlerinin nemsenmemesi gibi bir durum olmad halde, Osmanlnn srarn iki sebep zorunlu klyordu: -Osmanl hanedannn deerini ve onurunu korumak iin- onurunu kurtarma mekanizmas olarak faydas ve toprak kayplarnn iteki sonularnn tam olarak gz nne alnmas. Rfatat 1967. 501 ve 511.

1458

45

Rfaat 1967. 507. Ruzzininin aklamasna gre, byk toprak kayplar ve antlamann

onaylanmasndan duyulan utan yznden mparatorluk tarafnda olanlar Osmanly bu ekilde dengelemeye altlar. Ruzzini f. 8v. 46 47 Correr f. 145 ve Ruzzini f. 8. kinci kaynamzn yazar bu deiiklii yle aklyor: ncelikle, Avusturya grmeleri

bitirdii zaman Polonya elisi Petersburgdayd ve ikincisi hazrlk antlamalar sadece Venedik ve mparatorluk tarafndan imzalanmt ve sonuta stnlkleri vard. 48 Rfaat, 1974. 132. Osmanl bak as ile Rfaatn Hristiyan gler asndan

Osmanlnn bak as demek istedii grlyor. 49 Mora yarmadasn, anakkale Boaz blgesini ve dier Yunan adalarn igal ettiinden

Venedik, Osmanl mparatorluu iin tehlikeli olmaya balamt, stanbula ok yaklamlard. Ruzziniye gre kt yrekli, kurnaz karakterlerinden ve hilelerinden tr Trk delegesini bu konularda ikna etmek imkanszd. Ruzzini f. 9. 50 51 52 Correr ff. 146v-147. Ruzzini f. 8v. Mavrocordato, uygulamada bununla Osmanl taleplerini kabul etmeleri gerektiini ima

ediyordu. Correr f. 148. 53 Eliler, Ruzzininin problemli konularla ilgili olarak, Venedikli liderlerden neriler ve yetkiler

almas asndan gerekli bir ara olmutu, fakat bu nemli zaman kayplarna neden oluyordu. 54 Polonyallar ve Rusyallar bir nokta zerinde deiiklik yaptlar: uti possidetisi dikkate

almadlar ve yerleimler iin uygun bir temel olan topraklarn deiimini kabul ettiler. Ayrca, ittifak lkelerinin ayn zamanda bar yapma prensibi uygulanamad nk Ruslar sadece bir atekes imzalad. 55 56 57 13. 58 Correr f. 150. Baknz Tolomeo. Bugnk Hrvatistanda. Bu konuda Trklerin sebep olduu baka problemler vard. Ruzzini tarafndan belirtilen

dalar bilmediklerini beyan ettiler, sonunda snrlar istihkamlara gre tanmladlar. Ruzzini ff. 11v. -

1459

59 60

Correr f. 149v. vedento i Turchi il vantaggio, se ne servivano, et incalzavano le premure. Conservavano

le difficolta, ne davano mai segni di rallentarle. Ruzzini f. 15. Cf. ad ogni modo era evidente che ai Turchi era aperto ladito di seperarli e dividere gli Alleati nelle conclusioni, . Correr f. 149v. 61 62 63 Correr f. 154. Koruma antlamas iin (20 Austos 1684), baknz Dplomatamatarum 686-691. rnein, 18 ve 23 Ocaktaki uzun grmelerde bir sonuca ulaamadlar. 19 Ocakta

yaplan grmelerde, Ruzzini Mavrocordatoya deerli hediyeler de gnderdi. Mavrocordato kibarca teekkr etti ve karlk olarak birka paket kahve gnderdi. 64 65 Dubrovnik ve Venedik arasndaki iliki iin baknz Dubrovnik. mparotorluk tarafnda olanlarn Trklerle bar yapmaya ihtiyac vard, gelecek olan

spanya savanda dmanlar Fransa idi. Sonuta, eer Venedik Osmanl mparatorluunu savata tutabilirse mparatorluk iki cephede savamaya zorlanm olacakt. 66 67 68 69 Correr f. 152v. Jaszay 318. Correr f. 166. mparatorluk tarafnda olanlar iin bu grevi, yukarda belirtilen Luigi Ferdinando Marsigli

ve onun ibirlikileri yaptlar. Trk delege yardmclar ile iki yl altlar ve kusursuz bir harita ve snrlarla ilgili bir belge yaptlar. Bu kaynak ayn zamanda basld: Marsl, cf. Stoye 164-215 ve F. Molnar. 70 71 Setton 407-408. Commemoral cilt. XXX. 91-92. sf. 105. Karlofann Trk-Venedik Antlamasnn 16

maddesi Dumontda talyanca ve Franszca verildi: Corps Universel Diplomatique, VII-2 (1731), no. CCX. 453-58. 72 Settonun dncesine gre, Venedik Karlofa Antlamasna bu topraklar elinde tutarak

veda etmiti. nebaht kalesi ile ilgili isteklerinden vazgemek zorundayd ve Korint Krfezi giriindeki Rumeli kalesi yklmak zorundayd. Setton 411. Dier taraftan, durgun ekonomisiyle braklan Mora bir telafiden ok bir engeldi. Jaszay 318.

1460

73

ada Osmanl gzlemcisi Mustafa Naima, bu kritik durumda savaa ara verilmesinin

srekli bir bar getirmeyeceini ileri srd. Rfaat 1974. 135. Bar yapma konusunda Osmanlnn gr iin baknz Rfaat 1974 ve Fabrs. 74 75 Ruzzini ff. 18v. -21. Ruzzininin korkular, yeni Sadrazam Damat Ali Paann (Nisan 1713-Austos 1715)

Rusya ile bar yaptktan sonra 1714te Mora yarmadasna saldrmas gerei ile kantlanmasnda bulunabilir. Venedik mparatorluk ile yaplan yeni ittifakla kurtulmutu. Bununla beraber, mparatorluk zaferini takip eden Pasarofa Antlamasnda, Venedik Moradan ve sava srasnda kaybedilen topraklardan vazgemek zorundayd ve sadece Dalmayada tazminat ald. Mantran 1985. 266-267. es Jaszay 329-333. 76 Bunlardan dolay, iki devlet arasnda gerilime neden olan Tirol ve Friuli snrlar

sorunlarnda Venedik fedakarlk etmek zorundayd. Venedik, bamszlnn bir gstergesi olarak Avusturya-Fransa mcadelesinde, 1797de Cumhuriyetin kne kadar talyann ynetimi iin, tarafsz kald. 77 78 79 Heywood ENC. Cilt IV. 657. Bailo, stanbuldaki srekli Venedik bykelisiydi. Osmanl d politikasnn yn deimiti. Rusya, Balkanlar zerinde etkiyi ifade eden ve

denize bir geit oluturan Ortodoks Hristiyanlarnn korumasn vurgulad ve Venedik ve Habsburgun yerini alarak Osmanlnn ezeli dman oldu.

1461

ELLALTINCI BLM KLSK DNEMDE OSMANLI DEVLET TEKLTI Klsik Dnemde Osmanl Devlet Tekilat / Prof. Dr. Yusuf Halaolu [s.795-838]
Trk Tarih Kurumu Bakan / Trkiye A. Osmanl Saltanat Osmanllar Ouzlarn Kay boyuna mensuptular. Kaylar, Avar, Beydili ve Yva boylar ile birlikte hkmdar karan boylardand.1 Dolaysyla balangtan itibaren saltanatta eski Trk det ve gelenekleri tatbik edilmitir.2 Ailenin reisi olan ve Ulu Bey ismini tayan kii, ayn zamanda memleketin yneticisi olmutur. Bu ekil Osmanl Beyliinin ilk zamanlarnda grlmekle beraber, asl olan, saltanatn hkmdar bulunan kimsenin oullarna gemesi eklidir. Ancak bir veliaht tayini ve l-i Osman olarak adlandrlan Osmanl hkmdar ilesi dnda baka bir slleden hkmdar tayini grlmez. Devlet adamlar ve askerlerce sevilen ve takdir edilen ehzade hkmdar olur, dierleri, Nizm- lem dncesinde mnsn bulan devlet ve milletin devam, hakimiyetin blnmezlii ilkesi ve nihayet bir isyan hadisesinin nne geilmek iin ldrlrd.3 Bu sebeple

1462

Osmanl Devletinin yklna kadar, Roma ve Bizansta olduu gibi birok slle i bana gememitir. Bununla beraber, I. Ahmedden itibaren karde katli usl terkedilerek, hkmdarn kardelerini veya amca ocuklarn ldrtmeyerek oda hapsinde tuttuklar grlmektedir. Bu ekliyle Osmanl saltanat usul, Orta Asya Trk devletleri geleneinden ayrlarak, hakimiyetin blnmezlii ilkesine dayal slm hukukunu benimsemi ve yeni bir yoruma tabi tutulmutur.4 Padiah treye gre memleketin sahibi saylrd. Bu sebeple tebaasnn can ve mal zerinde tasarruf hakk vard; vastal veya vastasz bunu kullanrd. Her trl kuvvet padiahn elindeydi. Ancak bunu keyf olarak deil, kanun, nizam ve ananelere dayanarak ve muameltn icaplarna gre yrtrd. Osmanl Devletinde kanun ve nizamlar, genel olarak slm hukukuna dayanmakla birlikte, padiahn toplum yararna verecei hkmler, rf ad altnda toplanm ve hkmdarn yasama yetkisini geniletmitir. Devlet ilerinde kesin bir karar verilmeden nce, iler dvnda incelenir ve bundan sonra son karar hkmdarn olurdu. Hkmdarn herhangi bir mesele hakknda verdii karar ve kat olarak beyan ettii fikir kanundu. Trk devlet geleneinde rf olarak adlandrlan bu husus, hkmdarlarn ynetimdeki gcn artrmtr. Bununla birlikte Padiah devlet ileriyle ilgili meselelerde, er ve hukuk konularda gerekli kimselerle grp fikir alrd. Bu durumdan anlalaca zere, zahiren geni ve hudutsuz yetkiye sahip grnen padiah, aslnda birtakm kanunlara balyd. Osmanl hkmdarlarnn ilk ve en kudretli zamanlarnda bile dvn kararlarna uyduklar ve bunun haricine kmadklar grlmtr. Osmanl hkmdarlar ordularnn bizzat bakumandan idiler; byk ve mhim seferlere kendileri giderler, kk seferlere ise serdar ismi verilen selhiyetli bir kumandan tayin ederlerdi. Padiahlarn seferleri terkettikleri andan itibaren ise bakumandanlk Serdr- ekrem nvaniyle ve kendi yetkilerini haiz olmak zere veziriazam tarafndan yrtlmtr. Ftih zamanna kadar devlet idaresinde hkm ve nfuz Trk vezir ve beylerinin ellerinde iken, II. Murad zamanndan itibaren devirmeden yetien devlet adamlar onlarn yerini almtr. Nitekim l444te, II. Mehmedin birinci defaki hkmdarlnda, devirmeden yetimi Zaanos Mehmed Paann fazla itibar grmesi,5 bu srada Hal ordusunun Tunay aarak Osmanl lkesine girmesini de frsat bilen Veziriazam andarlzde Halil Paa ile dier devlet erknnn anlaarak II. Murad Varna savana getirip, daha sonra tekrar hkmdar iln etmelerine yol amtr.6 stanbulun fethini mteakip Halil Paa ldrlp dier Trk devlet adamlar ibandan uzaklatrlnca, meydan devirmeden yetimi olanlara kalm ve bundan sonra tam mnsiyle Osmanl saltanat balamtr. Nitekim Ftih, veziriazamlarn yetkisini arttrmakla onu devletin en yksek miri haline getirirken, hkmdar karsnda da hibir yetki vermemekle merkez idareyi kuvvetlendirmitir. Hkmdarlarn bu gc Yavuz Sultan Selimin Msr seferinden sonra Osmanl padiahlarnn kendilerini Hdmlharameyni-erifeyn kabul etmeleri ve Halife-i ry-i zemn veya Halife-i mslimn nvann almalar ile

1463

daha da artmtr. Bu sayede Osmanl hkmdarlar slm dnyasnn lideri olma vasfn da kazanmlardr. Bununla beraber balangta tam mnsiyle halife saylmazlar.7 II. Murad da dahil olmak zere l45l senesine kadar gelen Osmanl hkmdarlar daim surette halkla temas eder, dvnda bizzat dava dinleyip devlet ilerini grr ve sava meydanlarnda askerlerine silah arkada olurlard. Ftih Sultan Mehmed, savata bizzat bakumandan sfatn tamakla birlikte saltanat usln kabul ile dvn mzakerelerini terkederek bakanl veziriazama brakmtr. Bununla birlikte bayramlarda padiahlar Alay meydannda taht kurarak halkla bayramlamlardr.8 Ayrca zaman zaman gerek halkn durumunu, gerekse esnafn vaziyetini bizzat grmek iin kyafet deitirip halk iine girmilerdir. B. Osmanl ehzadeleri XIV. asrn sonlarnda ve XV. asrda dier Anadolu Beyliklerinde de grld gibi elebi nvanyla da anlan Osmanl padiah ocuklarna ehzde ismi verilmekteydi. ehzdeler babalarnn salnda yksek bir sancan idaresine (sancaa kma) tayin edilirler ve bu suretle btn asker ve idar ilerde yetitirilirlerdi. Takriben on-onbe yalarnda gnderildikleri sancaklarda kendilerini yetitirmek zere Lala ismi verilen tecrbeli bir devlet adam maiyyetinde bulunurlard. Sancaktaki ehzdelere elebi Sultan denilirdi. ehzdelerden sancakbeyi olanlarn yanlarnda nianc, defterdar, reislkttab v.s. kalem heyetiyle mrilem, mirahur, kap aas ve dier baz saray erkn yer alrd. elebi Sultanlar eer yalar msaitse bizzat dvn kurar ve kendi sancaklarna ait ileri grrlerdi. Yalar kk olanlarn bu ilerine lalalar bakard. Sancan btn ilerinde sz sahibi olan lalalar, devlete itimat edilen vezirlerden tayin edilirdi. Osmanl ehzdeleri, ya babalaryla veya yalnz olarak sefere giderlerdi. Babalaryla sefere katldklar zamanlarda ordunun yanlarnda, bazan gerisindeki kuvvetleri kumanda ederlerdi. Her Osmanl ehzdesi, veliaht tayini usl olmad iin hkmdar olma hakkna sahipti. Bunun iin herbiri hkmdar olacakm gibi yetitirilir, devlet adamlarndan taraftar ok olan ehzade, babasnn lmnden sonra ncelikle stanbula arlmak suretiyle tahta geerdi. Bu sebeple hkmdar olana kar, dier kardelerin zaman zaman saltanat iddiasiyle ortaya ktklar grld gibi, babasna kar hkmdarlk mcadelesine girenler de mevcuttu. Birinci Ksm Merkez Tekilat A. Devlet Ynetimi Osmanl Devletinin kurulu dneminde, eski Trk tresine uygun olarak ynetimde airet uslleri tatbik edilmitir. Bununla beraber hkmdar olan nemli meselelerde tek bana karar vermeyerek bir ksm devlet adamnn fikrine de mracaat etmitir. Bu fonksiyon daha sonra Dvn ad verilen meclis tarafndan yerine getirilmitir.

1464

Ynetimde veziriazam (daha sonra sadrazam) ve vezirler hkmdarn birinci derece yardmclaryd. Herey belli nizam ve kanunlar erevesinde yrtlrd. Ftihe kadar rfe dayal olan bu ekil, Ftihle birlikte yazl kanun haline getirilmitir.9 Devletin genel kanunlar dnda, her kaza ve sancan zelliklerine gre kanunlar vard.10 Bunlar Mslmanlar ve Mslman olmayanlar iin ayr ayr hkmler tamaktayd. Kanunlar er ve rf olarak iki ayr hukuka balanmtr. darede btn yetki padiahn ve dolaysiyle onu temsil eden dvnn elinde toplanmt. Btn meseleler bu mecliste grlr ve karara balanarak padiahn onayna sunulurdu. Bu durum mutlak bir merkez otoriteyi getirmi, btn tayin ve aziller merkezin bilgisi altnda yaplmtr. Birinci ve ikinci derecedeki iler dnda kalan idar, ml ve kaza meseleler ise veziriazam ve kadasker dvnlarna braklmtr. I. Divn- Hmayn Bizzat padiahn bakanlnda birinci derecede devlet ilerini grmek zere toplanan dvna Dvn- hmyun ismi verilmitir. Bu Osmanl dvn Seluklu, lhanl ve dier Trk devletleri rnek alnarak meydana getirilmitir.11 Osmanl Devletinde Sultan Orhan zamanndan itibaren dvnn bulunduu grlr. Dvan toplantlar Sultan I. Murad, Yldrm Byezid, elebi Mehmed ve II. Murad devirlerinde de devam etmitir.12 Mesel Yldrm Byezid, halkn ikyetlerini yksek bir yere karak dinler ve hakszla urayanlarn davalarna zm getirdi.13 Hkmdar nerede bulunursa dvn orada kurulurdu. Ftihe kadar dvna hkmdarlar bakanlk etmitir. Bundan sonra veziriazamlar dvna reislik yapm ve Mhr-i hmyun da kendisine verilmitir.14 Bu durum veziriazamn devlet adamlar zerindeki gcn artrmtr. Padiaha ise, divan toplantlarn kafes arkasndan dinlemek suretiyle onlar devaml kontrol altna alma imkn vermitir. Dvn toplantlar Kanuni zamanna kadar bugnk Kubbealt denilen binann bulunduu yerin arkasndaki Dvnhanede yaplmaktayd. Kanuni devrinde veziriazam Damat brahim Paa bugnk binay yaptrarak, dvn toplantlar ondan sonra burada yaplmtr. Osmanl dvn, bugnk anlamda Bakanlar Kurulu, Dantay, Yargtay, Anayasa Mahkemesi gibi devlet kurumlarnn grevlerini yerine getiren nemli bir meclisti. Burada alnan kararlar, Osmanl hukuk sistemi gereince kanun saylmtr. Ancak alnan kararlarn veya verilen buyuruldunun kanun hkmne girebilmesi iin gerekli artlar tayp tamadna baklr, gerektiinde eyhlislma sorulur ve bunun iin fetva alnrd. Bu ekliyle kanun yapc olarak Osmanl Devletinin en nemli yasama ve yrtme organ niteliini tamaktayd. A. Dvnda Grlen ler

1465

Dvn- hmyun toplants ilk ve orta devirlerde ok nemli olup birinci ve ikinci derecedeki siysi, idar, asker, rf, er, adl ve mal iler, ikyet ve davalar grlp karara balanrd. Dvn hangi din ve millete mensup olursa olsun, hangi meslek ve tabakadan bulunursa bulunsun kadn erkek herkese akt. Memleketin herhangi bir yerinde hakszla urayan, zulm gren veya mahall kadlarca haklarnda yanl hkm verilmi olanlar, valilerden, asker snflardan ikyeti bulunanlar, vakf mensuplarnn haksz muamelelerine urayanlar iin dvn akt.15 Dvnda idar, rf iler veziriazam, arazi ileri nianc, er ve hukuk iler kadaskerler, mal ilerde defterdarlar tarafndan grlrd. B. Dvn yeleri Dvn toplantlarna veziriazam, vezirler, kadaskerler, defterdarlar ve nianc asl ye olarak katlrd. Bunlardan baka reislkttab, kapclar kethdas, avuba da dvn toplantlarna itirak ederdi.16 Ancak bu sonuncular dvn hizmetkr sayldndan oturmazlar ayakta dururlard.17 Padiahn dvn toplantlarn terketmesinden sonra veziriazam dvnn bakan olarak, Kasr- adl (Adalet kulesi) denilen hkmdarn toplantlar dinledii kule altndaki pencerenin hemen nnde bir sedirde oturur, onun sa tarafnda rtbelerine gre kubbe vezirleri yer alrd. Sol tarafnda ise srasyla Rumeli ve Anadolu kadaskerleri ve defterdarlar, sa yanda da nianc bulunurdu. Eer beylerbeyiler stanbulda iseler divana katlrlar.18 Veziriazam ve Vezirler Kanunnmeye gre veziriazam vezirlerle dier devlet ileri gelenlerinin ba ve hepsinin ulusu, padiahan da mutlak vekili idi.19 Bu vekalete iaret olmak zere kendisine beyzi ve yzk eklinde altndan padiahn ismini tayan bir mhr (Mhr-i Hmyn) verilirdi. Veziriazamlar bunu bir kese iindekoyunlarnda tarlar, makamlarndan azillerinde bu mhr kendilerinde alnarak yeni veziriazama verilirdi.20 lk zamanlarda bir vezir bulunmaktayd; I. Murad dneminden itibaren ise vezir says artm ve bu sebeple birinci vezire veziriazam ismi verilmitir.21 Tarihlerde belirtildiine gre ilk veziriazam andarl Halil Hayreddin Paadr.22 XV. asr sonlarna kadar vezir adedi gememitir. Vezirler Dvn- hmynda Kubbealtnda toplanp kendilerine verilen ilere baktklar iin Kubbe veziri veya Kubbenin adn almlard. Vezirlerin tular vard. Mrimran da denilen beylerbeyi rtbesini tayan eyletlerdeki valiler, eyletlerde uzun mddet hizmet ettikten sonra ancak vezirlie geebilirdi. Bu sebeple ilk dnemlerde vezir says snrlyd. Bunlar devlet hizmetinde yetimi tecrbeli kiiler olduklarndan fikirlerinden istifade edilirdi. Ftih devrine kadar nemli eyaletlere de vezirlerin vali olarak tayin edildikleri

1466

grlmektedir. XVI. asrn ikinci yarsndan itibaren vezir adedinin yediye kadar kt bilinmektedir. Vezirler Dvn- Hmynda veziriazamn sa tarafnda otururlard. Kanunnmeye gre veziriazam padiahn mutlak vekili olduundan devlet idaresinde byk yetki sahibiydi. Padiahlara yapld gibi bayram tebriki merasimleri dzenlenirdi. Abdurrahman Paa Kanunnmesinde belirtildii gibi23 ilmiye tevcihleri de olmak zere btn tayin, azil ve terfiler veziriazamn yetkisindeydi. Ayrca, Ftih Kanunnmesinde 5999 akaya kadar olan tmar padiaha sormadan verebilirdi.24 Sefer harici zamanlarda vezir, kadasker ve eyhlislm gibi yksek devlet adamlarnn tayin ve azillerinde padiahn iznini alrd. Fakat seferde ayn hkmdar gibi herkes iin idam hkm verebilirdi. Veziriazamlar sefer esnasnda padiahn maiyyetinde bulunurlard. Padiahlarn seferi terk etmeleri zerine ise onlara vekleten ordu bakomutan vekili olarak savaa gitmeye baladlar. Bundan sonraki dnemde veziriazamlar serdr- ekrem nvann aldlar. Serdr- ekrem olan veziriazamlarn seferde yapacaklar masraflardan dolay kendilerine hesap sorulmaz, her trl, tayin, azil ve idam kararlarn kendileri verirdi. Dier bir deyimle sefer esnasnda padiahn sahip olduu her trl yetkiye sahip olurdu, onun emri ferman demekti. Bununla beraber veziriazamlar, padiahlarn sevdikleri veya yakn olan kiileri ldrmekten kanrlard.Veziriazamlar seferde bulunduklar zaman, merkezdeki ilerin yrmesini salamak iin yerlerine bir vekil brakrlard. Buna Sadaret Kaymakam veya Kaymakam- Rikb- Hmyn ad verilirdi. Sadaret kaymakamlar tamamen veziriazamn yetkilerini haiz olup, defteri kendisine braklm olan btn devlet ilerini kanun erevesinde ferman gndererek yapar, dvn toplard. Almet olmak zere veziriazamn mhrn tard. Veziriazamlarn padiahlara gnderdikleri maruztna telhs veya takrr denirdi. Erdel, EflkBodan voyvodalaryla dier yabanc devlet yneticilerine yazdklar mektuplarn ise sa kenarndan balayarak alt tarafna kadar uzanan blmne kendi isimlerini tayan pene denilen almetlerini ekerlerdi.25 Veziriazamlarn hkmdarla grmeleri XVII. yzyldan itibaren gittike azalmaya balamtr. Bu sebeple zellikle bu asrdan itibaren devlet ilerini telhs ve takrr adl yazyla gerekli ekleriyle birlikte hkmdara arz etmeye balamtr. Bylece kanun, nizam, usl ve dete uygun olarak hazrlanm hususlar padiahn fikrine sunulmutur.26 Veziriazamn azlinde veya lm halinde Mhr-i hmyun ikinci veya nc vezire verilirdi. Mhr-i hmyun ya dvna gnderilmek veya veziriazam olacak kimsenin huzura kabul edilmesi suretiyle verildii grlmektedir. Veziriazam olanlara Ftih ve Kanuni devirlerinde, yllk bir milyon ikiyz bin akalk has, maa olarak tahsis olunmutu.27 Bunun yan sra Ftih Kanunnmesinde belirtildii zere padiaha yllk gelen hara, pke ve det-i anam gelirinden de hisse verilirdi. Dier taraftan veziriazam tekadlk ister ise senede yzelli bin aka ile tekad edilirdi.28 Veziriazamlar ilk zamanlar Dvn- hmyunda bir netice elde edilemeyen meseleleri kendi konaklarnda Pazartesi, aramba, Cuma, Cumartesi ve Pazar gnleri ikindi ezanndan sonra

1467

topladklar dvnda grrlerdi ki buna kindi Dvn ad verilirdi. Bu dvnda tercman da bulundurulur, Trke bilmeyenlerin dilekleri bu tercmanlar araclyla dinlenirdi. Grlen davalar veziriazamn o anda halledecei bir ise hemen yaplr, padiaha arz edilmeye muhtasa Dvn- hmyuna havale edilirdi. Dava eer er ve hukuk ise kadaskerlere ve stanbul kadsna braklrd.29 Veziriazamn bundan baka Cuma gnleri sabah namazndan sonra kadaskerlerin de itirakiyle tekil ettikleri Cuma Dvn ile her aramba gn stanbul, Galata, Eyp ve skdar (bild- selse) kadlarnn katld aramba Dvn da vard. 1. Kadaskerler lk olarak Abbasilerde grlen kadaskerlik Harizmahlarda, Anadolu Seluklu Devletinde, Eyyublerde ve Memlklerde de vard. Osmanl Devletinde ise, asker snfa ait er ve hukuk ilerin grld kadaskerlik, baz kaynaklarda 1360 senesinde Orhan Gazi tarafndan kurulmu ve ilk kadaskerlie de Bursa kads andarl Halil getirilmitir.30 Baz kaynaklarda ise kadaskerliin 1362 senesinde I. Murad zamannda ihdas edildii bildirilmektedir.31 Kadasker says 1480 ylna kadar bir tane iken bu tarihten sonra grlen lzum zerine ikiye karld ve Rumeli kadaskerlii o srada kadasker olan Muslihiddin-i Kastalanye, Anadolu kadaskerlii de stanbul kads Balkesirli Hac Hasanzdeye verildi.32 Nitekim Ftih Kanunnmesinde kadaskerlerim tbiri kullanlmtr.33 Kadaskerlerden Rumeli kadaskeri derece ve pye itibar ile Anadolu kadaskerinden daha nce gelirdi ve geliri de daha oktu. Kadaskerler XIV. yzyln ortalarna kadar Ba mftilik olarak adlandrlan eyhlislmdan daha st mertebede idi. Bu tarihlerden sonra terifatta vezirlerin hemen arkasnda yer verildi.34 Kadaskerlie mevleviyet denilen beyz akalk kadlklardan (stanbul, Edirne) gelinirdi. Ayrca Anadolu kadaskeri pyelilerinden tayin edilirdi. Kanunnmede kadaskerlerin gnde beyz aka alaca kaytldr. Vazife mddetleri ise XVII. yzyla kadar iki yl olup, daha sonra mddetleri bir yla indirilmitir. Mddetini dolduran kadasker mazul olarak yerine bakas tayin edilirdi. Kadaskerler XVII. asra kadar veziriazamn padiaha arz ile tayin edilmilerdir. XVII. asr balarndan itibaren ise ehemmiyetleri azalm, bundan sonra azil ve tayinleri eyhlislm tarafndan, veziriazamn oluru alnmak suretiyle padiaha arz edilerek yaplmaya balanmtr. Dvn yelerinden olan kadaskerler, veziriazamn sol tarafnda oturmaktaydlar. Ayrca kindi dvnlarna da katlrlar ve bunlardan Rumeli kadaskeri dava dinlerdi. in ok olmas halinde ise veziriazamn izni ile Anadolu kadaskeri de davalara bakard.35 Kazaskerler dvn toplantlarndan sonra yenieri aasnn huzurdan kmasndan sonra padiaha arza girerler, tayin edilecek mderris ve kadlarla ilgili mtalalarda bulunurlard. Kadaskerler sal ve aramba gnleri hari dier gnler kendi konaklarnda dvn kurarak kendilerini alkadar eden er ve hukuk meselelere bakard. Yanlarnda ilerini gren tezkereci,

1468

ruznmeci, matlabc, tatbikci, mektupu ve kethda isimlerini tayan alt yardmcs vard. Ayrca her birinin daval ve davacy dvna getiren yirmier muhzr bulunmaktayd.36 Kadaskerler padiahn sefere kmas halinde onunla birlikte giderler, padiahn gitmemesi durumunda ise onlar da gitmeyerek yerlerine Ordu kads tayin edilirdi. 2. Defterdar37 Osmanl Devletinde defterdar tabiri daha ondrdnc asrn sonlarndan itibaren grlmektedir. Defterdar padiahn malnn mutlak vekili ve onun temsilcisi durumundayd. Bu durum Ftih kanunnmesiyle de teyid edilmektedir.38 Nitekim ayn kanunnmeden rendiimize gre Defterhne ve hazinenin almas defterdarn vazifeleri arasnda gsterilmitir. Dvnn asl yelerinden olan defterdar, sadece sal gnk dvn sonunda arza girer ve kendi dairesiyle ilgili bilgiler verirdi. Ancak padiahn huzurunda okuyaca telhs hakknda daha nce veziriazamla grr ve onun olurunu alrd. Bayram tebriklerinde padiah vezirlere olduu gibi defterdarlara da ayaa kalkarlard. Defterdarlar II. Byezid dnemine kadar, Rumelide hazineye ait ilere bakan Rumeli defterdar veya badefterdar ile Anadolunun mal ilerine bakan Anadolu defterdar olmak zere iki tane idi. Ftih kanunnmesinde mal defterdar ve badefterdar tabirlerinin gemesi bu ekildeki ayrmn muhtemelen bu padiahdan nce de var olduu ihtimalini kuvvetlendirmektedir.39 Daha sonra defterdar says artnca badefterdarla Anadolu defterdarnn gemesi usul getirildi. Dier taraftan Ftih kanunnmesiyle badefterdarn derecesi Rumeli beylerbeyi dzeyine ykseltildi. Yine ayn kanunnmeyle dvndaki yeri kadaskerlerin alt taraf olarak belirlendi. Verilecek hassn gelirinin ise 600.000 aka olmas, ayet hazineden maa verilecekse 150.000 il 200.000 aka verilmesi, emekliye ayrlmas halinde de badefterdara 90.000, mal defterdarlarna 80.000 aka verilmesi hkm kondu.40 Defterdarlk, devletin ml sknt iine girdii XVII. yzyldan itibaren daha da nem kazand. Hatt bazlarna vezirlik rtbesi de verildi. Haslar ise 1.200.000 akaya kadar ykseltildi. Bununla beraber III. Mehmed zamannda i hazineden para istemeyecek defterdar bulmakta zorluk ekilmitir.41 3. Nianc Tevki, Tura veya Muvakk de denilen Nianc ise, Dvn- hmyun azasndan olup yeri veziriazamn sanda ve vezirlerin alt tarafnda idi. Dvn yelerinden olmalarna ramen vezir rtbesine sahip olmadka arz gnleri kanun zere padiahn huzuruna kabul edilmezlerdi. Nianclar XVI. yzyln balarna kadar ilmiye snf arasnda kalemi kuvvetli olanlar arasndan seilirdi. Bulunduklar mevkiden ziyade, sahip olduklar selhiyet bakmndan birinci derecede bir memur sfatn tamaktaydlar. Ftih kanunnmesine gre nianclarn dahil ve sahn mderrisleri

1469

arasndan seilmeleri kanundu.42 Turake-i ahkm da denilen Nianc padiah adna yazlacak fermanlara, beratlara, nmelere hkmdarn imzas demek olan turasn ekerdi. Nianclarn en nemli vazifelerinden biri de devlet arazi kaytlarn ihtiva eden Tahrr Defterlerindeki dzeltmeleri ve deiiklikleri yapmalaryd. Niancdan baka hi kimse bu ie kalem kartramazd. Bu dzeltme ve deitirmeler dvn heyeti huzurunda yaplr, orada vezirlerden kim varsa ismi defterin kenarna yazlrd. Padiah mektuplarnn yazm ii XVI. yzyldan itibaren reislkttblara devredilince, nianclar sadece tura ekmekle megul oldular.43 XVII. yzyl sonlarndan itibaren bu makama tecrbeli kiilerin gelmemesi, eski nemlerini yitirmelerine ve nme, berat, ahidnme gibi ilerin Divan Kalemine braklmasna sebep olmutur. XVIII. asrdan itibaren ise bu vazife hcegn snfnn ikinci derecedeki memurlarna verilmeye balanmtr. XIX. asrda ise ehemmiyetleri bsbtn azalm, sadece terifatta yerlerini korumulardr. Nianclk 1836da kaldrlm ve bu vazife Defter Eminine devredilmitir. 4. Dvna Katlan Dier yeler XVII. yzyl sonlarna kadar Dvn- hmyun ktiplerinin ve kalemlerinin efi olan reislkttblar ise dvnn asl yelerinden deiller ise de tecrbeleri ve yazlacak yazlarn kaleme alnmas asndan nemleri bykt. lk devirlerden XVII. asrn sonlarna kadar niancnn maiyyetinde bulunmulardr. Reislkttblarn vazifeleri kanunnmelerde kaydedildiine gre, verilen hkmleri ve kararlar dzelttikten sonra tamamlamak; fermana uygun olarak emirleri yazmak; hkmdara ve veziriazama gelen mektuplar tercme ettirerek bunlara cevaplar hazrlamak ve dvnda tezkerecinin bulunmad zamanlarda onun vazifesini yerine getirmekti. Bunlara bal olan ktiblerin azli ve tayini de defterdarlara braklmt.44 Dvn erknndan Kapclar Kethdas saray terifatcs olup, padiahla dvn arasndaki haberlemeyi salard. Padiaha arzolunacak eyler bunun vastasyla yaplrd. Dvnda elinde gm bir asa ile hizmet ederdi. avuba da Dvn hizmetlilerindendi. Dvndaki avular bunun emrinde olup yz kadard. Saylar XVIII. yzylda ise bine ulamtr. Bunlardan bir ksm ulfeli, bir ksm da tmar ve zemetli olurdu. kinci guruba Gedikli avu da denirdi. avuba zabta vazifesini yerine getirir, tevkifi emredilen ahslar bulup hapsederdi. Kapclar Kethdas gibi elinde gm bir s ile bulunur ve kapclarn saraya aldklar davacy alp dvna getirirdi. Dvn- hmyun avularnn hkmetin emirlerini vilyetlere gtrmek, srgn karar verilenleri srgn yerlerine nakletmek, hakknda lm emri verilmi olanlara katl iin mbairlik etmek gibi vazifeleri de vard. Bunlar dvnda oturmazlar, ayakta dururlard.45 Dvn- hmyunda ve Paa Kapsndaki kalemlerin efleri, maliye, kapkulu ocaklar ktipleri, tersane emni, ehremini, arpa, matbah, darphne emnleri, terifat, tophane, baruthane v.s.

1470

hizmetlerin mdr, nazr ve emnleri ise Dvn- hmyun Hocalar ad altnda toplanmtr. lk devirlerde bu nvan sadece Dvn- hmyun daireleri eflerine verilirken, sonralar bir rtbe olarak bunun dndaki baz hizmet sahiplerine de verilmitir. Ayrca dvnda grmeler esnasnda Trke bilmeyen yabanclarn davasn anlatmak iin bir de tercman bulundurulurdu. Bunlara Dvn- hmyun Tercmanlar denirdi. Bunlar yabanc devlet elilerinin veziriazam veya padiahla grmelerinde de hizmet ederlerdi. C. Dvn- Hmyun Kalemleri Dvn- hmyundaki iler reislkttb ve onun idaresinde bulunan beylikinin nezaretinde grlrd. Dolaysiyle bunlara bal eitli kalemler vard ki, bunlara ksaca Dvn kalemleri ad verilirdi. Bunlar kurulutan 1835e kadar nezretler ncesinde Sadaret Mektub, Sadret Kethds, Beylik (Dvn), Tahvil (kese vaya nian), Rus, med kalemleri ile Terifatlk, Vakanvislik, Dvn- Hmyn Hocalar, Dvn- Hmyn Tercmanlar, Hazine-i Evrak (Ariv) gibi blmlerden mteekkildi. Ayrca Topkap Saraynda btn bu kalemlerin defterlerinin muhafaza edildii Defterhne bulunmaktayd. 1. Beyliki veya Dvn Kalemi Bu blmn reisi olan Beyliki Efendi, Dvn- hmyun kalemlerine nezaret eder, yabanc devletlerle yaplan anlamalar saklar ve tatbik edilmesini salar, her eit ikyetlere dair hkm verir, toprak ve eitli konularda anlamazlklar zmler, ferman ve beratlar yazdrarak arkasna kendi almetini koyard. Beyliki kaleminde ayrca byk dvnn kararlar tutulur, dvnda mzakere edilen evraklar gerekli yerlere havale edilir, dvndan kan emir ve hkm suretlerin defterlere kayd yaplrd. Bu defterlere Mhimme Defterleri, yazanlara da mhimmenvisan denirdi.46 Bu kalem dvan sicilleri ad verilen ikyet, Ahkm, Ahkm- ikyet, Nme, Nizamt, Mukavelt, mtiyaz defterlerini de tutard. 2. Tahvil Kalemi Bu kalem nian veya kese kalemi olarak da adlandrlmtr. Burada mevl denen vilyet kadlarnn, vezir, beylerbeyi, sancakbeylerinin tayin beratlaryla, zemet ve tmarlarn kaytlar bulunurdu. Bir kimseye zemet ve tmar verildii zaman, kaytlar Defterhnede derkenar olarak ilenip Tahvil Kalemine gnderilirdi. Devlete yazlan btn beratlar tahvil ve beylik ktiplerince yazlp, berat mmeyyizince dzeltildikten sonra medci tarafndan kontrol edilerek gnderilirdi. Bu evraka dayanarak sdr olan fermana tahvil hkm ad verilirdi. Tahvil kaleminin efine Tahvil Kesedr denirdi.47 3. Rus Kalemi48

1471

Buna Rus- Hmyun Kalemi de denilmektedir. Vezir, beylerbeyi ve tmar sahipleri hari olmak zere, devlet hizmetinde bulunan kimselerin tayin beratlarn ve vazife tevcihlerine ait belgeleri hazrlayan daire eklinde tarif edilir. Dairelerin reis ve mmeyyizleriyle kapcbalar, kale aalklar, dizdarlar, kethdlklar, mderris, viz, devirhan, imam, hatip ve mtevelllerle, hazine ve evkaftan maa ve tahsisat alanlarn mal ilerine de buras bakar ve btn muamele buradan sorulurdu.49 Rus kalemi efrad olduka kalabalk olup XVIII. asrn son yarsnda, ktip, agird ve erhli isimleriyle anlan mlzm kaytllarn saylar yzelli kadard. Rus kaleminde eit rus vard: 1-Rus kaleminden verilen ruslar; 2-Sava dolaysiyle ordu cephede iken ordudan verilen ruslar; 3-Rikb- hmyun ruslar, yani veziriazam cephede iken hkmdarn emri ile stanbulda verilen ruslar. Bunun haricinde Rus defterleri komutan (serdar) olarak bir yere tayin edilen vezirlere de verilirdi. Serdarlar Rus buyuruldusu denilen bu defterlere, kendilerine verilen geni selhiyet dolaysiyle, hkmdar adna tevcih ettikleri valilik, sancakbeyilii, zemet, tmar v.s. tayin hlsas ve hkm suretlerini kaydederlerdi. Bunlar daha sonra temize ekilerek stanbula gnderilirdi. Defterdarlk, beylerbeyilii, sancakbeyilii ve mderrislik gibi tayinlerde bazan sebep de belirtilirdi.50 Ayrca veziriazamlarn kendi dairelerinde topladklar kindi Dvnnda yaptklar tevcihlerin kaydedildii kindi Rusu denilen tevcih defterleri de vard.51 4. med Kalemi med kaleminin reisine med-i Dvn- hmyun veya med veyahut sadece medci denirdi. medci efendi, reislkttbn birinci derecede maiyyeti, yani zel kalem mdr idi. Padiaha veziriazam tarafndan yazlacak takrr, telhs ile yabanc devletlerle yaplan ahidname ve anlama suretleri, ayrca yabanc devlet bakanlarna veziriazam tarafndan gnderilen mektup msveddeleri, protokoller, eli, tercman ve tccarlarna yazlan yazlar ve evraklar hep burada kaleme alnrd. Bu bakmdan buraya alnacak memurlarn gayet drst ve iyi ahlkl olmalarna, yabanc lisan bilmelerine dikkat edilirdi. Mevcutlar ilk zamanlar be-alt kadard. med Kalemi, Bb- lnin XVIII. asrn son yarsnda devlet ilerini tamamen eline almasndan sonra gzle grnr derecede ileri bir daire halini almtr. 1839da Tanzimat mteakip Meclis-i Vkel teekkl ettikten sonra meclisin zabt ktiblii de medcilere verilmitir. 1908 ylna kadar (Merutiyet) medciler sarayla haberlemeye dair arzlar yazmak, sadaret deimesi dolaysiyle Bb- lye gelen hatt- hmynlar okumak, kararlar yazp mazbata ekline sokmak, saraydan gelen iradeleri kaydetmek ve veziriazamn saraya yazaca arzlar kaleme almak gibi ileri yapmaktaydlar. 5. Terifatclk Dvn- Hmyndaki en nemli vazifelerden biri idi. Tarihi Hammer bu memuriyetin Kanuni Sultan Sleyman tarafndan kurulduunu belirtiyor. Bununla beraber Ftih Kanunnmesinde terifata

1472

dair hkmler bulunmaktadr. Ayrca II. Murad dneminde yabanc elilerin padiahn huzuruna klar srasnda baz kaidelerin uyguland da bilinmektedir.52 Terifatnn, saray adbn ve btn merasimleri bilmesi artt. Dvnda maa verilmesi, ziyfetler, elilerin gelmesi, Msr hazinesinin teslimi, padiahn clsunda veya bayramlarda sarayda yaplan trenler ve tebrikler, donanmann denize kmas, bir geminin denize indirilmesi, hkmdara pke ekilmesi, hilat giydirilmesi, senelik tevchat, veziriazam dairesindeki merasim dolaysiyle yaplan iler hep terifatya aitti. Ayrca beylerbeyi, vezir ve devlet erknna ait olan resim ve harlarn defterini tutmakla da vazifeliydi. Terifatnn emri altnda bir terifat kalemi vard. Kalem efi olan terifatdan baka derece srasyla terifat kesedar, terifat halifesi, kaftancba ve terifat kesedar yama gelirdi. Bunlardan terifat halifesi saray ve devlet merasiminin btn sicillerini muhafaza etmekle mkellefti. Kaftancba ise padiah ve veziriazamn huzuruna kabul edilecek olanlara giydirilecek hilatlar muhafaza ederlerdi. Bu ekilde yaplan btn terifatlara dair hususlar defterlere kaydedilirdi. Bunlara yevm, mufassal ve mteferrik defterler denirdi. Defterlerin ok eskileri hazinede saklanrd. Yevm defterlere terifat yevmiye defterleri ismi de verilmitir. Yevm defterler gn ve tarih srasyla tutulmu, mufassallara ise bir terifata ait merasimler inceden inceye kaydedilmitir. Terifatlarn terifat merasimini bir yanllk yapmadan yerine getirmeleri gerekirdi. 6. Vakanvislik Devlete kendisine verilen eitli ilere dair evraklar kaydeden vakanvis, XVIII. asr balarndan itibaren Dvn- hmyn diresinde grlmektedir.53 Vakanvisler btn vesikalar grmeyip, gizli olanlar ancak azdan duyarak kaydederlerdi. XVIII. asrdan nce vakanvislik yerine eyhnmenvislik denen bir memuriyet bulunmaktayd. Genel olarak devletin resm tarihisi hviyetinde bulunan vakanvislerin ilki Halepli Mustafa Nima Efendidir (Eseri: Nima Tarihi, VI cilt). 7. Dvn- Hmyn Hocalar Hcegn- dvn- hmyn olarak da adlandrlmakta olup, gerek Dvn- hmyn ve gerek Paakapsndaki kalemlerin efleriyle, maliye, kapkulu ocaklar ktipleri, tersane emni, ehremni, arpa, matbah, darphne emnleri, terifat, tophne, baruthne vesair hizmetlerin mdr, nazr ve emnleri bu isim altnda toplanmtr. lk devirlerde bu nvan sadece Dvn- hmyn daireleri eflerine verilirken, sonradan bir rtbe halinde bunun dnda kalan baz hizmet sahiplerine de verilmi, XVIII. asrdan itibaren ise taradaki baz hizmet sahipleriyle vezirlerin maiyyetindeki divan efendileri de bu adla anlmtr.

1473

XVIII. yzylda drt snf halinde tertip edilmi olup, birinci snf hcegn defterdar ile nianc, reislkttb ve defter emninden meydana gelir ve bir yl iin tayin edilirlerdi. kinci snf hcegn, maliye dairesinden byk rznmeci, bamuhasebeci ve Anadolu muhasebecisi oluturmutur. nc snf tersane emni (daha sonra Bahriye nazr) ile sarayn Brun aalarndan olan ehremni, darphne emni, arpa emni ve masraf- ehriyr ktibinden meydana getirmekteydi. Drdnc snf hcegn ise otuz sekiz kii olup, bunlardan yirmi ikisi maliye kalem mirlerinden teekkl etmekteydi. 8. Dvn- Hmyn Tercmanlar Dvnda grmeler esnasnda Trke bilmeyen bir yabancnn davasn anlatmak iin bir tercman bulundurulmas kanundu. Bundan baka dvn tercman, yabanc devlet elilerinin veziriazamla veya padiahla grmelerinde hizmet edip, mektuplar da tercme ederdi. Tercmanlar dvnda kendilerine ayrlan yerde ayakta dururlar ylece hizmet grrlerdi. lk zamanlarda eliler kendi tercmanlarn kullanm iseler de, daha sonra bunun mahzuru grlerek, devlet tarafndan resm tercman tayin edilmitir. Dereceleri reislkttabdan sonra gelen tercmanlar XVIII. yzyldan itibaren reislkttbn yabanc devlet elileriyle grmelerinde nemli rol oynam ve ehemmiyetleri daha da artmtr. Grmelerde elinin tercman Trke hitap etse bile, reislkttb tercman vastasyla konumay srdrrd. Yabanc bir elinin Divn- hmyna gelmesi halinde ise onu bizzat batercman karlar ve sadrazamn hazr bulunduu toplantda yaplan konumalar tercme eder ve daha sonra elinin sunduu yazy sadrazama aklard. Tercmanlarn hemen hepsi XVI. ve XVII. asrlarda mslmanlardan olup kendilerine maa olarak tmar verilmiti. Saylar XVII. yzylda drt kii idi.54 XVII. yzyldan itibaren XIX. asrn ilk yarlarna kadar dvn tercmanl tamamen Fenerli Rumlarn eline gemitir. Bundan dolay devlet srlarna vkf olan bazlarnn casusluk ettikleri bilinmektedir. Bu sebeple zellikle II. Mahmud devrinde Rumlardan tercman tayininden vazgeilerek yeniden mslman ve Trkler arasndan tercman tayin edilmeye balanmtr.55 te yandan Trklere yabanc dil retilmesi iin Bb- lde bir Tercme Odas almtr.56 Bb- l Tercmanlar da denen Divn- Hmyun tercmanlar, XVIII. yzyln balarndan XIX. yzyl balarna kadar terfi ettikleri takdirde Eflk ve Bodan voyvodas olurlard. Bu tercmanlar haricinde Trklerin meskn olmadklar baz Osmanl eyaletleri ile olan mnsebetin salanmas iin Eylet divan tercman ve mahkeme tercman da vard. Ayrca baz messeselerde grevlendirilmi Trke bilmeyen yabanclarn yanna da birer tercman verilirdi.57 9. Hazne-i Evrak (Ariv)

1474

Hazne-i Evrk, bugnk stanbul Valiliinin yer ald blm iinde Sadarete ait Dahiliye ve Hariciye odalar ile Meclis-i Vl ve Dvn- Dev denilen Bb- lnin arivi olarak kurulmutur. Bu yzden btn arivlerin zn tekil eder. nk Bb- l yani Sadrazam Kaps, pdiahn mutlak vekilinin dairesidir. Tanzimattan sonra nemi daha da artmtr. Nezretler kuruluncaya kadar geen sre iinde idr konularn tek mercii olarak grlmektedir. Nezretler kurulduktan sonra da nezaret ve vilyetlerin meseleleri ve teklifleri burada grlmekte, nemli konular saray idaresinden karlarak yrrle konulmaktayd. Bu dnemde padiah adna fermanlar dzenlenerek emir sdr etmek usl artk nemini kaybetmi, fermanlarn yerini sadrazam buyruldular almtr. Dvn- Hmyn ve Bb- ldeki evrak ve vesikalarn ou para halinde (yani kt) ve bir ksm ciltli halde defter eklinde idi. Bu defterler muntazam olarak, tasnif edilmi bir vaziyette evrak hazinelerinde saklanrd. Muameleleri biten evrak takmyla muhafaza olunurdu. Her dairede gnn evrak bir tomar ve her ayn tomarlar bir torbay, her yln torbalar ise bir sand meydana getirirdi. Her sandn zerinde o sandn ihtiva ettii vesikalar gsteren etiketler konmutu. Bu sandklar saraydaki evrak mahzenine konur, ihtiya halinde buradan izinle alnarak incelenir ve eski yerine braklrd. Padiahlarn veziriazamlara yazdklar fermanlar ayr ayr torbalarda saklanrd. Padiah istedii zaman, bunlar da buradan alnarak verilir, sonra tekrar eski yerine konurdu. Arivlerdeki keselerin hemen hepsi krmz atlas keselerden olumutur. Torbalar ise hem bez, hem atlastan olurdu. Modern mnda arivcilik 1846da Sultan Abdlmecid tarafndan modern anlamda bir ariv binasnn inasna dair bir irade yaymlanmasyla balamtr. Bu iradede, nemli meseleler hakknda mevcut btn kayt, senet v.s. evrakn imdiye kadar Bb- l ve Sultanahmet meydan civarndaki depolarda muhafaza edildii, bunun ise aranan, ihtiya duyulan evrakn derhal bulunamamasna ve ilerin aksamasna yol at anlatlmakta ve Bb- lde yeni bir bina inasnn yerinde olaca belirtilmektedir.58 Verilen emir dorultusunda arivcilik faaliyetlerine ilk adm, Sultan Abdlmecidin Mliye nzrlarndan Safveti Paa tarafndan atlmtr. Mliye Nzrnn Sadrazam Mehmed Emin Rauf Paaya takdim ettii tezkirede,59 devlete ait eski evrakn ayrm, lzumsuz olanlarn karlmas istenmi ve gnmzde halen uygulanmakta olan tasnif sistemi ana hatlaryla ortaya konulmutur. 1846da Sadarete gelen Mustafa Reid Paa, ikinci nemli adm atarak Hazine-i Evrakn teekkln salamtr. Nitekim Sadrazamn ibana geliinin altnc aynda, Padiaha sunduu bir takrire karlk 8 Kasm 1846da verilen bir emirle60 Hazne-i Evrak binas iin yer olarak Bb- l bahesi uygun grlm ve binann yapmna, 1847 yl banda talyan mimar Fossati tarafndan balanlm 1848 yl banda da tamamlanmtr. Binann inaat srerken bir yandan da karlan nizamnmeler ve kurulan heyetler ile modern arivcilik anlayna uygun dzenlemelere gidilmi ve ariv binasnn i tertibi ikml edilmitir.61 Ayrca binann yangna kar korunmas gayesiyle binann

1475

giri kaps demirden yaplm, etraftaki arsalar satn alnm, pencerelerin ve nemli yerlerin saclarla muhafazas cihetine gidilmitir.62 10. Dvn- Hmynun Balca Defterleri Dvn- Hmynda muhtelif iler hakknda eitli defterler tutulmutur. Bunlar toplam olarak otuzalt eit olup ilerinde en nemlileri: Mhimme, ahkm, rus, tahvil, nme, ahidnme ve ikyet defterleridir. Ayrca Bb- sfye ait Buyruldu defterleri ve lm haber defterleri, rade Kayt Defterleri, Ayniyat Defterleri ve Gelen-giden defterleri vardr. Yine Defterhneye ait Tahrir Defterleri de bulunmaktadr.63 11. Defterhne Dvn- Hmynun her toplantsndan sonra padiahn veziriazamdaki mhriyle mhrlenen ve toplant gnlerinde alan hazineden biriydi. Defterhneye bu kadar nem verilmesinin sebebi, devletin muhtelif blgelerini hv toprak ileri, rey ile ilgili meseleler, tmarl asker tekilt ve toprak hizmet erbb ile ilgili hususlarn burada yer almasyd. Defterhne baz kalem ubelerine ayrlmakta olup, bir daire halindeydi. Buradaki ileri idare eden mdre Defter Emni denilirdi. Defterhne icmal, mufassal ve rzname olarak kalemden meydana gelirdi. cmal Kalemi vilyetlerin snr taksimatn, topran mr, has, zemet ve tmar olduunu ve topyekn hslatn gsteren defterleri tutard. Mufassal Kalemi, arazi tahrrine ait defterleri tutard. Mufassal defterlerde her sancak ve kazadaki vergiler ve mkellefleri mahalle mahalle, ky ky kaydedilirdi. Yani kasaba ve kylerdeki vergi ile mkellef halk ile vergiden muaf olanlarn isimleri ve kyn arazisi kimin dirlii, mlk, mukataas veya vakf olduu, senelik hslatnn neler olup, ne kadar vergi alnd, kasaba ve ehirlerdeki gmrk, ba, transit resimleri, hlsa hibir ey eksik kalmamak zere deftere yazlrd. Eer herhangi bir ky ksmen veya tamamen vergiden muaf ise bunun sebebi, vakf ise nerenin, mlk ise kimin olduu gsterilirdi. Mufassal defterlerin ba ksmlarnda ait olduu sancan kanunnmesi yer alrd. ki adet olan mufassal defterlerin bir de icmalleri bulunurdu. Rzname kalemi ise hergn tevcih edilen has, zemet ve tmarlarn berat kaytlarn ve intikal muamelelerini tutard. Bu esas defterden baka Defterhanede, blge blge tutulan has, zemet, tmar, yaya, msellem, yrk, aknc, evld- fatihan, ktib defterleri ve tmar yoklama defterleri gibi tekilta ait mteferrik defterler de vard. Bugn Tahrr defterleri denilen arazi defterlerinin en eskileri stanbulda Babakanlk Osmanl Arivinde bulunmaktadr. II. Saray Tekilt

1476

Osmanl devleti gelitike, bymesiyle orantl olarak padiahlarn oturduu saraylar da bym ve ihtiam artmt. Bursadaki mtevazi Osmanl sarayna mukabil Edirnede daha teferruatl saraylar yaplmt. Ftihin stanbulu fethinden sonra ise nce bugnk Byezidde stanbul niversitesinin bulunduu sahadaki Bizans sarayna yerlemi, ancak burada bir yl oturduktan sonra, burasnn yeterli gelmemesi sebebiyle yine ayn mahalde 1454den itibaren yeni bir saray yaptrlmaya balanp, 1458de tamamlanan bu binaya tanmtr. Eski Saray veya Saray- atk-i mire ad verilen bu saray drt keli ve krgir olarak yaplmt. Bu sarayda harem dairesi, havuz, adrvan, mutfak, kiler-i hassa ve bin baltacy alacak daireler ile Ak ve Kara hadm aalar iin odalar yaplmt. Ayrca Enderun mektebi iin bir blm bulunmaktayd.64 Daha sonra beenilmeyen bu sarayn yerine Sarayburnunda o zaman zeytinlik olan sahada Topkap Saray yaptrlmtr. Yeni Saray ad verilen Topkap Saray padiahn ilesine mahsus daireler (Harem), Enderun ve d hizmetlerle alkal Brun ad verilen ksmdan teekkl etmekteydi. Sarayn Bb- hmyun ad verilen Ayasofya Camii tarafndan girilen d kapsyla ierdeki orta kap arasna Birinci yer; Ortakap ile Bbssade veya Akaalar kaps arasndaki yere kinci yer veya Alay meydan; Bbssadeden ierideki nc yere de Enderun veya Harem-i hmyun denilirdi. Alay meydannn solunda Kubbealt denilen Dvn- hmyunun topland bina ile hazine ve maliye kaytlarnn muhafaza edildii mahaller bulunmaktayd.65 Sarayn ilk avlusunda Brun erkn denilen saraya mensup vazife sahiplerinin direleri bulunurdu. nc avluda ise dvan heyetinin ve elilerin kabul edildii Arz Odas ile mukaddes emnetleri havi Hrka-i Sadet ve padiah ilelerine mahsus direlerle Enderun halkna mahsus odalar bulunmaktayd. Bb- hmyun ile Orta kap, kapclar kethdsnn emrindeki kapclar tarafndan, nc kap da hadm Ak aalar tarafndan muhafaza edilirdi. A. Enderun ve olanlar Sarayn Enderun halkn devirme denilen baz hrstiyan tebaa ocuklar ile harplerde esir alnp yetitirilen genler ve gnlller meydana getirmekteydi. Bunlar devirme kanununa gre sekiz il onsekiz yalar arasnda toplanp, bunlar ierisinden boylu, gsterili, ahlkl ve zeki olanlar nce Edirne Saray, Galata Saray, brahim Paa Saray gibi saraylarda tahsil ettirilip Trk-slm det ve geleneklerine gre yetitirilir, bundan sonra Enderundaki ihtiyaca gre byk ve kk odalar verilerek orada da tahsile devam edip saray dap ve erknn rendikten sonra yeteneklerine gre Seferli, Kiler ve Hazine odalarna, zamanlar gelince de kapkulu svarisi olarak darya karlrlard. Bu odalarn en ilerisi Hasoda idi ki, asl Enderun aalar bunlard.66 Enderun halkndan olan rikbdarlar, padiahn izme ve pabu hizmetlerini; ukadarlar, kaftan, krk ve yamurluunu tama ve giydirme hizmetlerini grrler, ayrca angirler, padiahn yemek ilerinde; cndiler, kemankeler ve silahtarlar ise ata binme, yay ekme ve silah kullanma sanatlarn renirlerdi.67

1477

Enderunda asl tekiltn balangc II. Murad zamannda yaplm, Ftih Sultan Mehmed devrinde de tekilt geniletilmitir, Burada yaplan eitim, iyilik, doruluk, dini konular ve fen bilgileri eklinde yrtlmtr. Dolaysiyle buras devletin mlkye mensuplarnn yetitirildii bir okul hviyetini tamtr.68 B. Ak ve Kara Hadm Aalar Osmanl saraynn Bbssaade denilen kapsn muhafaza ile vazifeliydiler. XVI. yzyln sonlarna kadar sarayn en nfuzlu aas Bbssaade veya Kap Aas idi. Bunlarn emrindeki Ak hadmlar sarayn kapsn muhfaza etmekte olup saylar otuz civarndayd. Enderunlu glmanlarn her eit ileri ile saraya aln ve klar hakknda padiaha bilgi vermek bunlara aitti. Ulfeleri doksan ake olup, ayrca senede onbe tlbend, on alt endaze atlas ve bin ake kuak bahas idi. Saraydan kmalar gerektiinde Msr Beylerbeyilii veya emarete verirlerdi.69 Kara hadm aalar ise kadnlarla meskn olan harem ksmnda vazifeliydiler. Kara hadmlarn en byk mirine Drssaade aas veya Kzlar aas denirdi. Harem ksmnda bulunduklar iin bunlara Harem aas de denmekteydi. XVI. yzyl sonlarna kadar Kap aasna bal idiler. Bu dnemden itibaren vezirlik derecesinde Drssaade aal kurularak, Harem-i hmyn aalarndan padiahn itimadn kazanm biri bu makama getirilmitir. Kanuni devri ortalarndan III. Murad devrine kadar Haremeyn Evkaf muhasebecilii veya mfettilii ile de grevlendirilmilerdir.70 Bu yetki XVI. yzyln sonlarnda Bbssaade aalarna gemi ise de 1593de tekrar Drssaade aalar nezaretine verilerek, Kap aalarna evkafa ait baz kk iler braklmtr. C. Brun Erkn Brun, Farsa bir kelime olup d demektir. Topkap Saraynn Bb- hmyun ile Bbssaade aras Brun diye anlr. Osmanl saraynn d hizmetine bakan ve sarayda yatp-kalkmak mecburiyetinde olmayp darda evleri bulunan padiah hocas, hekimba, cerrahba, gz hekimi, hnkr imam gibi ulem snfndan olanlarla ehremini, darphne ve arpa eminleri gibi sivil vazife sahiplerine de Brun halk veya D halk denirdi. Bunlardan baka ayrca sarayn Enderun dndaki hizmet erbbndan olup emr-i lem, kapclar kethds, avuba, mirahur, bostanc ve bunlarn maiyyetinde bulunanlar da brun erkn iinde yer almaktayd.71 kinci Ksm Tara Tekilt I. dar Taksimat A. Eylet Tekilt

1478

Osmanl Devletinde tara idaresi, aadan yukarya ky (=karye), nahiye, kaza, sancak (=liv) ve eylet eklinde tekiltlanmt. Kendisine bal kylerle birlikte nahiyelerin birlemesiyle kazalar meydana gelmiti. Kazalarn birlemesinden sancaklar, sancaklarn birlemesinden ise eyletler ortaya kmt. Osmanl Devletinin ilk zamanlarnda eylet, vilyet, liv, kaza ve nahiye tabirlerinin birbirinin yerine kullanldklar grlmektedir.72 dar tekiltta en fazla yere sahip birimler kaza ve sancaklard. Kazalarda ynetici snf olarak kad, alaybeyi ve subalar bulunurdu. Bunlardan kadlar asker olmayan er ve hukuk hususlardan sorumluydu. Bunlar ayrca kazann iaesinin temini, belediye, adliye ileri, hkmet tarafndan merkezden istenilen eylerin temin ve tedariki ile de vazifeliydiler. Subalar ise kazann asayiini salamakla ykmlyd; asker meseleler de alaybeyinin yetkisinde idi. Beylerbeyine bal kazalarda ise inzibat ve asker idare tmar subasna aitti. Sancaklar: Kazalarn birlemesiyle teekkl eden sancaklar,73 sancakbeyi ismi verilen bir kii tarafndan kanun ve nizamlar erevesinde idare edilirdi. Sancak kelimesinin XIV. yzylda Osmanl idar tekiltnda yer ald hakknda pheli bilgilere sahip bulunulmaktadr.74 Bununla birlikte kelime XV. yzylda artk yaygn biimde kullanlmtr. zellikle XVI. yzylda idar bir birim olarak sancan Osmanl kanunnmelerinde yer ald ve hazrlanan Tahrir Defterlerinde her birinin ayr ayr kanunnmeleri bulunduu grlmektedir.75 Sancakbeyinin sancan en byk idarecisi olmas dolaysiyle geni yetkileri ve sorumluluklar vard. Bunlar: a) Asker b) dar olarak balca iki ksmda ele almak mmkndr. Mesel, bir sava esnasnda sancanda bulunan tmarl sipahilerle birlikte bal bulunduu beylerbeyinin komutas altnda savaa itirak etmek, sancakta asyii ve emniyeti temin etmek,76 kalpazanlkla mcadele etmek, zel grev iin gelen devlet memurlarna yardmc olmak ve grevlerinde kolaylk salamak gibi vazifeler yaparlard.77 Ayrca snr blgesinde bulunan sancakbeyleri, yabanc devletlerle ilikilerin anlamalara uygun olarak yrtlmesi ile de grevli idiler. Sancakta sulularn cezalandrlma ii de sancakbeylerine verilmiti.78 Buna karlk sancakbeyleri, idarelerinde bulunan sancakta ilenen crmlerin vergilerinin hepsini veya yarsn alrlard. Baz sancaklarda da ift resmi (toprak vergisi)nden ve resm-i arsane (evlenme vergisi)den paylar vard.79 Sancakbeylerinin dereceleri, sahip olduklar has gelirine gre tayin edilirdi. Bunlara kanunnmelerde belirtildii zere drt yzbin akaya kadar has verilebilmekteydi. Eer defterdara sancak verilirse drt yzelli bin, yenieni aasna verilirse drt yz otuz bin akalk hasla verilirdi. Sancakbeyi oullarna ise otuz bin akalk zemet balanrd. Sancakbeyleri protokolde btn aalarn stnde bir yere sahiptiler. Eer vazifeden ayrlr ve emekli olurlarsa kendilerine altmbin aka maa balanrd.80 Beylerbeyilikler: Osmanl idar tekiltnda sancaklarn birlemesiyle Eyletler (Beylerbeyilik) teekkl ederdi.81 Eyaletler beylerbeyiler veya buna eit deerde mr-i mranlar82 tarafndan idare

1479

edilirdi. XIV. yzyl boyunca beylerbeyi, tara kuvvetlerinin kumandan ve eitli sancaklara dalm beylerin miri durumundayd. Bu dnemde beylerbeyiler belli bir blgenin idarecisi olmak yerine btn ordu ilerinden sorumlu bir kimse hviyetindeydi.83 Beylerbeyi, fetihlerin Rumelide devam ettii zamanlarda ve hkmdarn Anadoluda bulunduu esnada Rumeli beylerinin miri durumuna geerek Rumeli Beylerbeyi haline gelmiti. Nitekim Orhan Beyin ordu kumandan olu Sleyman Paa bir beylerbeyi idi. Ondan sonra ise bu vazife Lala ahin Paaya verilmiti. Ancak Rumelide fethedilen yerlerin artmasyla Anadolu ve Rumelinin tek kumandan ile idaresi mahzurlu grlerek beylerbeyilik Anadolu ve Rumeli beylerbeyilii olarak ikiye karld. XV. yzylda bu iki beylerbeyilie Rum (SivasAmasya) ve Karaman beylerbeyilikleri de eklendi, bylece beylerbeyilik drde kt.84 Beylerbeyiler kendi blgesinde btn umr- siysette hkmdarn temsilcisi olmak, beylerbeyi divannda asker hususlara dair meseleleri halletmek, blgesinde gvenlii salamak, tmar tevcihi ve terakklerini yrtmek gibi vazifeyle mkellefti.85 Beylerbeyiler ayrca kendi blgelerindeki sancakbeyleriyle tmarl sipahileri maiyyetine alarak emredilen yerde orduya katlmak zorundayd. Beylerbeyi sefere memur olduu zaman yerine vekil olarak mtesellim86 denilen bir kii brakrd. XVI. yzyldaki yetkileri, her ne kadar btn sancakbeyleri, kadlar ve dier grevlilerle halk nazarnda hkim ve vali olarak tayin edilmise de, zellikle sancakbeyleri zerinde sadece bir teftiten te gitmemitir. Eylet ierisinde yalnz kendi sancann idaresinden mesul tutulmutur. Beylerbeyiler vilyet merkezinde otururlard. Anadolu beylerbeyiliinin merkezi Ktahya, Rumeli beylerbeyiliininki ise Manastr ehri idi. Beylerbeyilerin kalabalk bir maiyyetleri vard. Adl ve hukuk iler vilyet merkezindeki kad tarafndan grlrd. Vilyetle ilgili iler kendi bakanlnda toplanan bir divanda grlrd. Hazineye ait iler mal defterdarnca, zemet ileri tmar kethds, tmar ileri tmar defterdarnca yerine getirilirdi.87 Derece itibariyle en byk beylerbeyi Rumeli beylerbeyi idi. Ondan sonra Anadolu beylerbeyi gelirdi. Mal defterdarlar, belik ile nianc olanlar, beyz akalk kadlar ve drt yz bin aka hass olan sancakbeyleri beylerbeyi olabilirdi.88 Yine kanunnmede beylerbeyilere en az sekiz yz bin aka, en fazla bir milyon ikiyzbin aka has verilecei, eer emekli olurlarsa yzbin aka ile emekli olacaklar kaydedilmitir.89 Beylerbeyilerden Rumeli beylerbeyi terfi ederse kk vezir, yani Dvn- hmyunda sonuncu vezir olurdu.90 Anadolu beylerbeyi ise terfi ettii takdirde Rumeli beylerbeyiliine getirilirdi. Daha sonralar eyletlerin says arttka beylerbeyi adedi de oalmtr. Eyletler: XVI. yzyl ortalarna doru istikrarl bir ekil alan Osmanl eyletleri Has ile idare edilenler, yani slynesiz (=yllksz) ve slyneli (=yllkl) olmak zere iki ksma ayrlmtr. Has ile idare edilen eyletler daha ok olup, Rumeli, Budin, Anadolu, Karaman, Dulkadir, Sivas, Erzurum, Diyarbekir, Halep, am, Trablusam eyletleri bu kabildendi. Bunlarn mahsult has, zemet ve timara ayrlm olup, hazineden ve defterhneden idare edilmekteydiler.91

1480

Slyneli eyletler ise Msr, Habe, Badad, Basra, Yemen ve Kaptanpaa eyletlerindeki baz sancaklar ile Trablusgarb, Tunus ve Cezyir eyletleri idi. Bunlarn mahsult has, zemet ve timara ayrlmayarak dorudan hazine tarafndan yllk olarak beylerbeyi, sancakbeyi, asker vesirenin maalar ayrldktan sonra tahsil edilirdi.92 Yurtluk-Ocaklk: Bunlardan baka serbest mr-i mranlklar ve Yurtluk-Ocaklk sancaklar da bulunup, mr-i mranlklar, Osmanl Devleti tarafndan mlkiyetleri sahiplerine ait olarak kabul edilmi olan ve buna karlk devletin yksek hakimiyetini tanyan sancaklard. Bunlar her sene belirli bir vergi verir ve gerektiinde askerleriyle savaa katlrlard. Mr-i mran, kelime olarak beylerbeyi karldr. XVI. yzyla kadar beylerbeyiliin altnda bir idar hviyet tamaktayd. Byk-kk baz yerler ise yerli beylere sancak itibariyle verilmi olup, bu sancaklar, bo kalnca dardan kimseye verilmeyerek o sancakbeyinin oullarna, kardelerine vs.ye verilmekteydi ki bunlara Yurtluk-Ocaklk sancaklar denirdi. Yurtluk mrboyu tasarruf edilmekle birlikte, yurtluk-ocaklk rs bir zellik gstermektedir. Kendisine bu ekilde bir yer verilen kimse, resmen o yerin sahibi deildi. Araziyi satamaz, balayamaz, vakfedemezdi. Yurtluk-ocaklkn tmardan fark, mutlaka bir hizmet karl verilmeyii ve sahibinin bir dereceye kadar bir ksm kaza yetkilere de sahip olmasdr. Bu sistem, mstakil beylerden zaptedilen yerlerde, sadakat ve ballna inanlan yerlerde uygulanmtr. Bu sancakbeyleri hangi eylete tabi iseler o eyletin beylerbeyileri ile savaa giderlerdi. Sistem Tanzimattan sonra kaldrlm, bu gibi yer sahiplerine maa balanmtr. B. mtiyazl Hkmetler Osmanl mparatorluu idar tekiltnda eylet tekilt dnda kalan, Eflk-Bodan gibi bir bakma i ilerinde serbest saylan, ancak devletin yksek hakimiyetini kabul etmi zel statl hkmetler de bulunmaktayd. Bunlarn krallar veya beyleri kendi asilzdeleri arasndan Osmanl Devleti tarafndan seilmekteydi. Bu hkmetler, grdkleri himayeye karlk belirli miktarda vergi vermekteydiler. Ancak Krm Hanl ile Mekke-i Mkerreme Emirlii bu stat dnda tutulmutur. Bunlardan Krm Hanl Osmanl himayesini kabul ettikten sonra i ilerinde serbest braklm, hutbelerde nce padiahn daha sonra da hann ad okunmutur. Buna mukabil hanlar kendi adlarna para bastrmtr. Krm hanlar XVII. asra kadar mirzalar tarafndan seilmi, bu dnemden itibaren ise tayin ve azilleri Osmanl Hkmetince yaplmtr. Hkmet merkezi Bahesaray olan Krm Hanl sava zamannda btn kuvvetiyle orduya katlrd. Mekke-i Mkerreme emirlii ise Yavuz Sultan Selimin Msrda bulunduu srada Osmanl hakimiyetini kabul etmitir. Osmanl Devleti bu emirliin inzibat ve asyiini salamak zere her sene deitirilmek suretiyle asker kuvvet gndermitir. Mekke emirlerine ise gerek Msr hazinesinden ve gerekse Cidde gmr gelirinden tahsisat ayrlmtr. Msrdan gnderilen paraya atiyye-i hmyn denirdi, ayrca srre-i hmyn ile de altn yollanrd.

1481

Bunlardan baka Rumelide voyvodalar Osmanl Devleti tarafndan tayin edilmek zere i ilerinden serbest olan, muayyen bir vergi verdikten baka savata Osmanllar yannda yer alan Erdel, Eflk ve Bodan voyvodalaryla Ragza ve Sakz cumhuriyetleri de bu gibi imtiyazl hkmetlerdendi. II. Toprak daresi Arazi Taksimt: Arazi ile ilgili olarak, islm hukukunda ve siyset kitaplarnda eitli tanmlar, trl taksim ve tasnifler yaplmtr. slm hukukuna gre arazi ksma ayrlmtr. Bunlardan birincisi arz- r, veya arazi-i riyye, ikincisi arz- harac veya arazi-i haraciyye, ncs de arz- tazif veya arz- emiriyye yani mriyyedir. Topran bu ekilde ayrlmas yeri veya rnleri bakmndan olmayp, sahipleri bakmndandr. Nitekim toprak sahipleri bu ayrma bal olarak e ayrlmtr. Birinciler mslim, ikinciler zimm, ncler tagallb, yani fetihle ele geirilerek idare edilen topraklarn sahipleridir.93 Osmanl Devleti de geliip fethettikleri topraklar artnca, kendilerinden nceki Byk Seluklular, Anadolu Seluklular ve Beylikler gibi topra taksim ve idare etmilerdir. Bu sebeple Anadolu beyliklerinden aldklar yerlerde nizam aynen brakrlarken, Rumelide fethettikleri topraklar devlete bal arazi olarak tapulam, sadece kilise, manastr ve din vakflar serbest brakmlard. Bunun yansra baz yerleri de sahipleri zerinde brakarak mlk topraklar statsne koymulardr ki bu tr topraklar Mlk tmar olarak adlandrlmtr.94 Osmanl kanunnmelerinde toprak be ksm olarak ele alnmtr: 1-Arzi-i Memlke: Mlk topraklard. Bu tr topraklarn tasarruf hakk btnyle sahiplerine ait idi. Dier btn mallar ve eyalar gibi miras brakabilir, satabilir, hbe edebilir, rehin brakabilir veya vakfedebilirlerdi. Arzi-i memlke topraklar drt ksma ayrlrd: a) Ky ve kasabalar iinde veya kenarlarnda ksmen iskn blgesi saylan yarm dnm byklnde bulunan yerler, b) Aslen arzi-i emiriyyeden iken sonradan arzi-i memlkeye dahil olan yerler, c) Arzi-i riye, d) Arzi-i haraciyye.95 Bunlardan r topraklar ya fethedildii zaman Mslmanlara verilmi veya daha nce Mslmanlarn elinde bulunan topraklard. Bu topraklar sahiplerinin mlk olup, yaptklar ziraate karlk elde ettikleri rnn onda birinden (r) bete birine kadar vergi olarak devlete vermekle ykml idiler. Harac topraklar ise hrstiyanlarn elinde mlkleri olan topraklard.96 Bunlar da r toprak sahipleri gibi elde ettikleri rnn onda birinden bete birine kadar harac- mukaseme adyla r ve bundan ayr olarak harac- muvazzafa adyla ift akas (arazi vergisi) vermekle mkelleftiler.97 Gerek Mslmanlar, gerekse gayrmslimlerin r vergilerinin onda birden bede bire kadar deiik oranlarda alnmas, dorudan topran sulanmasna veya sulanmamasna, dolaysiyle verimine bal bir husus idi.98 Zira Osmanl kanunnmelerinde bu verginin deiik sancaklarda, farkl oranlarda alnd grlyor. Mesel 1518 tarihli Mardin livs kanununda ehirli ve

1482

kylnn ba, bostan ve pamuk mahsullerinden yedide bir, ziraatlerinden bede bir r alnaca kaydedilmektedir.99 Yine emikezek kanununda bu oran mslman ve gayr- mslimlerin ziraatlerinden bete bir, mslmanlarn pamuk, ya ve meyvelerinden yedide bir, gayr- mslimlerin ayn mallarndan bede bir olarak belirtilmitir.100 2-Arzi-i Mevkfe: Vakf arazilerdir. Bu tr topraklar mlk olup olmamasna gre iki ksm altnda toplanmtr. Bunlardan mlk arazi, maliki tarafndan belirli bir gayeye tahsis edildii takdirde Sahih Vakf ismini alr. kinci olarak da mir araziden bir ksmnn veya tasarruf hakknn tmnn vakf haline getirilmesi halinde ise Tahsisat kabilinden vakf eklinde bir ksm ortaya kar. Bu gibi topraklarn vergileri din, ilm ve sosyal messeselere tahsis edilmektedir. Vakf reys, arazisi hangi vakfa balanmsa, r ve resmini o vakfn mtevellisine verir ve o da vakfnmesi gereince bunu gerekli yerlere sarfederdi.101 3-Arzi-i Metrke: Terkedilmi topraklard. Mr arazi iinde mtala edilmektedir. Bir mlkiyet veya tasarruf hakkna konu edilemez, sadece mmenin yararna sunulabilir. 4-Arzi-i Mevat: Hibir ie yaramayan arazilerdir. Bu da mr topraklar iinde telkki olunmaktadr. Kimsenin tasarrufunda olmayan topraklar olarak tarif edilebilir. Bir yerin mevat arazi saylp saylmamas, orann ihy edilip edilmeyecei ile ilgilidir.102 5-Arzi-i Emiriyye: Bu tr topraklarn mlkiyeti devlete ait bulunmakta idi. Bunlar vergisinin byklne ve hizmete gre eitli paralara blnmt. Bu gibi topraklar zerinde yaayan kiilere ait olmayp, bunlar bir kirac durumundaydlar. Toprak fethedildikten sonra ekilmek, bo braklmamak artlaryla eski sahipleri zerinde braklm ve yaptklar ziraat karl demekle mkellef tutulduklar vergilerini hazine yerine, o yerin geliri hizmet karl kime balanmsa ona vermilerdir. Kendileri ldkleri zaman ise topraklar ekip-bimek artyla ocuklarna braklmtr. Genel olarak Rumeli topraklar mr topraklardan saylmtr.103 Mr arazi yirmibe ksma ayrlmtr. Bunlardan padiaha gelir olarak ayrlana havass- hmyn denirdi. Bunlar mukataa ve iltizam (topran idaresini kendi adna birinin zerine verme) suretiyle idare olunurdu.104 kinci bir ksm, derecelerine gre gelirleri vezirlere, beylerbeyilerine, sancakbeylerine v.s. byk devlet memurlarna ait olan has ismi verilen topraklard. ncs, padiah kzlarna ve ailelerine balanm yerlerdi ki pamaklk olarak adlandrlmtr. Drdncs, devlet adamlarna hizmetleri dolaysiyle mlk olarak verilen topraklardr; bunlara da mlikne denmitir.105 Bir ksm topraklarlar ise fetih esnasnda baz kumandanlara hizmetlerine mukabil verilen, lmlerinde evldna ve akrabalarna intikal eden yurtluk-ocaklk yerlerdir. Ayrca msellem, yrk, yaya, ingene msellemi gibi geri hizmet erbabyla, aknc beyleri ve aknclarn eriba olan toycalara da mr toprak tahsis edilirdi. Bunlardan baka saray hizmetinde ve yollarn emniyeti iin derbendlerde bulunanlara da bir ksm toprak verilmitir.106

1483

Mr topraklarn en nemli blm savalarda yararl grlen kiilere verilen zemet ve tmarlardr. Dirlik ismi verilen ve Osmanl arazi tekiltnda umumi adyla tmar olarak bilinen bu tr topraklar gelir ynnden oktan aza doru gurup altnda toplanmtr: a) Has: Senelik geliri yzbin ve daha fazla olan topraa denirdi. Kelime mans geim yolu, geim vastas demek olup, padiaha verilenler havass- hmyn adn tard.107 Buna tmarda ve zemetde olduu gibi shib-i arz yerine padiah dirlii de denirdi.108 Haslar padiahdan baka hanedana mensup kiilere, sultanlara, vezirlere, beylerbeyilerine, sancakbeylerine vs. verilirdi. Padiah ve hanedana mensup kiilere verilen haslar dndakiler, vazifede bulunduklar sre iinde kendilerine aitti. Azillerinde veya lmleri halinde bu dirlii kaybederlerdi. Devlet ricali iinde en fazla senelik geliri olan veziriazam hass idi ki, kanunnmede belirtildiine gre bir milyon ikiyz bin aka idi.109 Beylerbeyilere ise bir milyon il bir milyon ikiyz bin aka arasnda has verilecei belirtilmitir. Bunlarda en dk has sekiz yz bin aka olarak snrlandrlmtr.110 Kanunnmede, eer defterdarlara has verilecek olursa altyz bin akalk has verilmesi gerektii yer almaktadr. Haslar voyvoda denilen kimseler vastasyla idare edilirdi. Has olarak verilen yerin r ve dier resimleri has sahibine ait olup, kyl ziraat yapmazsa toprak elinden alnarak bir bakasna verilirdi. Has sahibi gelirlerinin her bebin akas iin devlete bir cebel ad verilen silahl ve zrhl bir asker beslemek zorundayd.111 Nitekim XV. yzylda Anadolu Eyletinde bata padiah haslar olmak zere, dier baz devlet adamlarna ait haslarn geliri toplam 41.052.010 aka idi ki, 8.210 cebel beslenmekteydi.112 Ayn ekilde Rum Eyletindeki haslardan da 1125 cebel kmaktayd.113 b) Zemet: Senelik geliri yirmi bin akadan yzbin akaya kadar olan dirlie denirdi. Zemetler eylet merkezlerinde bulunan hazine ve tmar defterdarlarna, zemet kethdalarna, sancaklardaki alay beylerine, kale dizdarlarna, kapucubalarna, dvn ktiplerine, defterhne ve hazine-i mire ktiplerine verilirdi. Ayrca tmar sahipleri terakk (zam) alarak zemet sahibi olabilirdi. Pek byk bir su ilemedike zemetleri alnmazd, yani hayatta bulunduklar mddete tasarruf ederlerdi. Zam ad verilen zemet sahipleri de tpk haslarda olduu gibi ilk bebin akas hari sonraki her be bin aka iin bir cebel beslemek mecburiyetindeydiler. Zemetlerin elli bin akadan yukar olanlarna ar zemet ad verilirdi. Bir kiiye verilen zemet o kii ld zaman, yani zemet bo kald zaman, tekrar baka bir kiiye zemet olarak verilir ve o yer blnmezdi. Mesel 25.000 akalk bir zemet yine ayn mikdarda olmak zere bakasna verilirdi. Bu tr zemetlere tezkereli zemet ad verilirdi. Bunun dnda, aslnda tmarken alnan terakkilerle zemet olan yerler, sahibi ld zaman bakalarna toprak geliri blnerek tmar olarak verilirdi. Osmanl Devletinde 1520-1535 tarihleri arasnda Anadolu eyletinde 195, Rumeli eyletinde ise 384 zemet vard.114

1484

Zemet sahipleri zemetlerindeki vergileri btnyle kendileri alr, sancakbeyi ve subalar mdahale edemezlerdi. Sava zamanlarnda cebelleriyle birlikte sancakbeylerinin kumandas altnda sefere itirak ederlerdi. Sava olmad anda ise kimseye bal olmazlar, hatt topraklar iindeki sulular kendileri yakalarlar, bakalar karamazd. Zemet bazan mterek olarak verilebilirdi. Bu tr tevcihlerde iki hususiyet gze arpmaktadr. Bunlardar ilki, bazan bir kyn iki kiiye birden ber-vech-i itirk, yani eit olarak verilmesi ekli idi. kinci hususiyet ise bir blgenin gelirinin taraflardan birine az dierine daha fazla hisse kaydedilmesi eklidir.115 c) Tmar: Senelik geliri bin akadan balayarak 19.999 akaya kadar olan dirlie tmar ismi verilmitir. Kurulu devrinde, kuvvetli bir merkeziyeti idarenin kurulmas ve baz siyas artlarn ortaya kard Osmanl tmar sistemi, memleketin asker gcn olduu gibi, iktisad ve sosyal durumunu da dorudan etkilemitir. mparatorlukta geimlerini veya hizmetlerine mukabil masraflarn karlamak iin bir ksm asker ve memurlara eitli blgelerin gelirinin tahsis edildii tmar sistemi, devletin en kudretli svari kuvvetini meydana getirmitir.116 Osmanl tmar sistemi, eitli kaynaklarda ve aratrmalarda belirtildiine gre, Halifeler devri, Byk Seluklu, Anadolu Seluklular, lhanllar ve daha sonra kurulan Trk beyliklerinin ikta sisteminin bir devam eklindedir.117 Hatt eski Msrda firavunlarn Nil vadisindeki topraklar askerlere ikta eklinde dattklar bilinmektedir. Buna ek olarak Bizansllarn pronoia ismi verilen tmar tarzndaki toprak uslnden de alnd iddia edilmektedir.118 Bununla birlikte, uras muhakkak ki, Osmanl Devleti daha balangtan itibaren, tpk Anadolu Beyliklerinde olduu gibi, yeni fethedilen yerleri bir ksm asker ve kumandanlara mlk olarak tahsis etmitir. Bu ise zamanla tmar ekline dnmtr. Nitekim tmarla ilgili ilk kayda I. Murad devrinde rastlamaktayz.119 Kaynaklarda belirtildiine gre Gelibolunun fethini mteakip (1376-77) tmar tevcihleri yaplmtr. Daha sonraki padiahlardan gerek I. Byezid, gerekse elebi Mehmed ve II. Murad dnemlerinde de, tmar tevcihleri yapld grlyor.120 Nitekim, 1431 ylnda Arnavutlukta mevcut 335 adet tmardan yz kadar Saruhandan, Canikden, Boludan ve Engr (Ankara)den srlp getirilmi Trklere verilmiti. Yine 1454te Tesalyada Trhala sancanda bulunan 182 tmardan 146s Mslmanlara, 36s gayrmslimlere tevcih edilmiti.121 Bu rnekten de anlalaca zere, Hrstiyanlara da tmar verildii grlmektedir. Tmar sistemi, uygulan asndan Batdaki feodal nizamla karlatrldnda, baz benzerlikler gstermekle beraber, muhteva ve gaye asndan deerlendirdiimizde, aralarnda nemli farkllklarn bulunduu tesbit edilmektedir. Nitekim feodaller topran Rand-hsl denilen gelirini almakla yetinmeyip, idar, kaza ve ml istiklle de sahiptiler. Toprak zerinde yaayan her ey bunlarn mal saylrd. Topraklarn istedikleri gibi tasarruf yetkileri vard. Merkezdeki kral sadece Byk Senyr ve birinci valye tanyp, sava zamanlarnda kendi kuvvetleriyle bunlarn yannda

1485

bulunurlard. Kraln bunlar azletme yetkisi yoktu. Buna karlk tmar sahipleri tamamen merkez idareye bal olduklar gibi, toprak zerinde sadece kirac durumunda idiler. Yetkileri devletin koyduu kanunlar erevesinde snrlandrlmt. Her zaman iin topraklar ellerinden alnabilirdi. Tmar tevcihi eitli usullerle kanunlarla belirlenmiti. Mesel veziriazamlar 5.999 akaya kadar olan tmarlar kimseye danmadan verebilirdi.122 Ayrca kk tmarlarn datlmasnda beylerbeyilerin yetkileri bykt. Belli bir miktara kadar beylerbeyiler tmarl sipahilere kendi turalarn tayan beratlarla dorudan doruya tmar verebiliyordu.123 Bu tr tmarlara Tezkeresiz tmar ad verilmekteydi. Daha byk tmarlarda ise beylerbeyiler timara hak kazanm kiinin eline bir tezkere vererek tayinini merkeze teklif eder ve tayin berat stanbuldan verilirdi. Bu tr tmarlara da Tezkereli tmar denirdi.124 Osmanllarda tmar hukuk ve ml bakmdan da ksmlara ayrlmtr. Bunlardan padiah haslar ve vezir vakflar, vezir, beylerbeyi, sancakbeyi, nianc, defterdar, divan ktipleri, avular, eribalar, subalar, dizdarlar gibi yksek devlet memurlarnn sahip olduklar has ve zemetler, idar ve ml birtakm imtiyazlara sahip olduklar iin Serbest tmarlar olarak adlandrlmtr. Bu tr tmarlarda rsm- serbestiye denilen niybet ve bd- hev gibi rf vergiler tamamiyle tmar sahibine braklmtr. Buna karlk benzeri vergileri bal bulunduklar sancakbeyi ve subas ile paylamak durumunda kalan tmarlar Serbest olmayan tmarlar olarak telkki edilmitir. Bunlar bulunduklar sancan zelliine gre bd- hev trnden crm cinyet, gerdek, otlak ve klak resimleri ile tapu bedeli gibi vergileri sancakbeyi veya suba ile paylarlard.125 Tmarlar verildikleri kiilerin hizmetlerine gre de isimlendirilmilerdir. Bunlardan birincisi Hizmet tmar adyla anlan ve baz camilerin imamet ve hitabetleriyle saray hizmetlilerinde bulunanlara mahsustu. Bu tr tmarlar baz aratrmaclar tarafndan Sivil tmar olarak da vasflandrlmtr. Nitekim bunlar ierisinde Asesba,126 mirahur,127 muhtesib,128 kad, imam, hatip gibi asker olmayan kimseler yer almaktayd.129 kinci grup tmar Mustahfz tmar denen ve mensup olduklar kaleyi korumalar karl kendilerine tahsis edilen timara denirdi. Aslnda asker olmakla birlikte bu tr tmarlar kale komutanlarna ve kalede grevli askerlerle her trl hizmetlilere verilirdi.130 nc tr tmar ise Ekinci tmar olup, en fazla tmar bu trdendi. tmarl sipahi olarak adlandrlan tmar sahipleri, alaybeyilerinin kumandas altnda sefere giderlerdi. tmar sahiblerine Osmanl tarih terminolojisinde Shib-i Arz ad verilmekteydi. Shib-i arz ld veya tmar herhangi bir sebeple bo kald takdirde, tmar bir bakasna veya eli silah tutabilecek olu varsa ona verilirdi. tmar sahibi kendisine verilen yeri herhangi bir sebeple hi kimseye brakamazd. Bu hususta kanunnmelere kesin hkmler konmutur.131 Herhangi bir sebeple topran terkeden kyl, tmar sahibi tarafndan yakalanr ve eski yerine yerletirilirdi. Bu husus iskn kanununda kesin ekilde hkme balanmtr.132 Sipahi yerini terkeden reydan on yl geirmemi olanlarn yerletikleri yerden kaldrarak eski yerlerine iskn ederdi. Buna karlk arazilerini bo braktklar iin kendilerinden iftbozan (iftini bozmak) ismiyle bir vergi

1486

alrd.133 Buna benzer olmak zere, byk bir ihtimalle daha nce de var olduu tahmin edilen Kanuni dnemine ait Nibolu Kanunnmesinde, baka bir tmar toprana giden reynn gittii tmar sahibi tarafndan eski yerine bildirilmesi, bildirmedii takdirde azledilecei hususu yer almaktadr.134 Bununla beraber sipahi ile kyl arasndaki mnsebetler sadece sipahi lehine deildi, ancak kanunlar erevesinde hareket edebilirlerdi. Mesel Bozok Kanunnmesinde haksz yere sipahiye el kaldran raiyyetden on altn alnmas, buna karlk raiyyeti inciden sipahi dvlrse reydan ceza alnmamas ve bir sipahinin emir almadan kylden ulak beygiri isteyerek davar boazlatmas sonucu dvlmesi halinde dvenin sulu saylmamas gibi hkmlerin yer almas, aradaki ilikileri gstermektedir.135 Tmar sahipleri kendilerine tahsis edilen tmarn gelirine gre savaa asker gtrrlerdi. Hsllarnn ilk bin akas Kl tabir olunur ve bu miktar kendilerinin ihtiyalarna ayrlrd. Bundan sonraki her bin aka iin ise bir cebel beslerlerdi.136 Mesel, 9000 akalk geliri olan bir tmar sahibi ilk 3000 akay kendisi iin ayrr, kalan 6000 aka iin iki cebely savaa gtrrd. Bir sava esnasnda memleketteki btn ekinci, zem ve erbb- tmar bal olduklar seraskerin maiyyetine girerek savaa katlrlard. Ancak ileri yrtmek ve blgeyi korumak iin onda biri yerlerinde kalrd. Btn bu zellikleri gz nne alnacak olursa, ilk bakta, tmar sisteminin Avrupadaki derebeyilik ile benzerlik gsterdii dnlebilir. Halbuki ikisi arasnda byk farklar mevcuttur. Mesel Osmanl tmar sisteminde sahib-i arz, kendisine tahsis edilen topraklarda kirac durumunda olup, elindeki arazinin deil, buralarda elde edilen rnn devlet adna toplad verginin sahibidir. Bunu da belli bir mkellefiyeti yerine getirmek karlnda devlet tahsis eder. tmar sahibi, kanunlara ve devletin koyduu nizama aykr harekette bulunursa arazisi alnr. Arazi zerinde yaayan insanlar da feodalizmde olduu gibi kle durumunda deildir. Elde ettikleri rn, bulunduu sancak veya kazaya ait kanunnmeler erevesinde, en fazla onda bire kadar vergilerini vermek artyla kendilerinindir. Tmar sistemi devletin dier messeselerinde olduu gibi XVI. yzyln sonlarndan itibaren bozulmaya balam ve eski hviyetini yitirmitir. Zira tmar datmnda uyulmas gereken nizam ve kanunlarn aksine tmar, ehli kiilere verilmeyerek, rvetle askerlikle ilgisi olmayan haksz kimselere verilmi, bu durum tekiltn bozulmasna yol amtr. Nitekim XVII. yzyln balarnda, 22 sancaktan meydana gelen Rumeli Eyletinde cebelleriyle beraber 33.000 tmarl sipahi karlrken, bu say ikibinin altna dm, ayn ekilde 18.700 askeri bulunan Anadolu Eyletinde de tmarl sipahi adedi bine inmitir. Kez Kitb- Mstetbda iki yz bin olan tmarl sipahi saysnn onda bire indii belirtilmektedir.137 Bu sebeple Koi Bey bata olmak zere pekok Osmanl mellifi eser ve rislelerinde tmar tekiltnn bozulma nedenlerini aklarlarken, slah iin de eitli yollar teklif etmilerdir. Mesel anonim bir eser olan Kitb- Mstetabda tekiltn, devlet ileri gelenlerinin kanunlar hilfna rvetle tmar sahiplerini rastgele tayin etmeleri ve tmarlarn ellerinden almalar sebebiyle bozulduunu ve bu bozulmann III. Murad devrinde balad bildirilmektedir.138 Koi Bey

1487

de, eski usl ve nizamlarn terkedilerek, dirliklerin nfuzlu devlet adamlarnn hizmetkr ve kleleri ile i adamlarnn eline getiini, rvetin bu hususta byk rol oynadn yazmaktadr.139 Tmar sisteminin bozulmasyla ilgili olarak XVIII. yzyla ait bilgileri ise, 1720-1785 yllar arasnda yaam Canikli Ali Paann Rislesinden renmekteyiz. Canikli Ali Paa, tmar ve zemetlerin rastgele kiilere verilmi olduundan bahisle, bu gibi kiilerin reyya dahil edilmesi, kabul etmeyenlerin ldrlmelerini istemektedir.140 Ona gre tmarn bozulma sebepleri sebebe dayanmaktadr: 1-tmar kayt defterleri seraskere gittiinde, ne kadar ie yarar tmar varsa kendi taraftarlarna vermeleri 2-e yarar tmarlarn ounun vezir ve devlet ricalinin eline dmesi 3-Byk tmar sahiplerinin korkularndan gedik peyda etmeleri sebebiyle, kendilerinden yeterince faydalanlamamas. Canikli Ali Paa yukarda bahsedilen aksaklklarn dzeltilebilmesi iin tmar ve zemet sahiplerinin yerlerinde oturmalarn, ekip-biip, yurt edinme yoluna gitmelerini, kendilerine kz ve tohum verilerek ziraat yapmalarnn salanmasn, tmar ve zemetlerin ehli kiilere verilmesini art komaktadr.141 Tmarn bu ekilde bozulmas ve eski fonksiyonunu kaybetmesi, devletin her frsatta tmar gelirini hazineye aktarmasna yol amtr. I. Abdlhamid ve III. Selim zamanlarnda yaplan baz slah teebbsleri de yetersiz kalmtr. Nitekim III. Selim tarafndan karlan 9 Eyll 1792 tarihli kanun ve buna bal Hatt- Hmyn ile eylet askerinin dzene konulmasna allmtr.142 Ancak tmar ve zemete eski rabetin kalmamas, bu tekiltn yeniden eski ekline konulmasna meydan vermemi ve nihayet 1844 ylndan itibaren zabtiye (jandarma) ve baka hizmetlerde kullanlmak suretiyle eski fonksiyonunu kaybetmi ve sessiz sedasz yava yava ortadan kalkmtr. nc Ksm Osmanl Maliyesi Osmanl Devleti, daha beylik dneminden itibaren bir ml tekilta sahip olmutur. Nitekim kaynaklardan Osmanl Devletinde ilk maliye tekiltnn I. Murad zamannda andarl Kara Halil ile Karamanl Kara Rstem tarafndan yapld anlalmaktadr.143 Ancak bunun XVI. asrdaki tarzda bir tekilt olmad muhakkaktr. Nitekim snrlarn genilemesi zerine mliye tekiltnda da gelimeler olmu, buna bal olarak ise devletin gelir ve giderleriyle bunlarn eitlerinde artlar meydana gelmitir.144 Osmanl Devletinde vergiler, er ve rf olarak iki ksm altnda toplanmtr Zekt, r,145 hara146 ve cizye ile bunlarn ksmlar olarak seksene yakn vergi er vergiler ierisinde yer almaktayd.147 Teklif-i rfiyye ise Osmanllarda ilk defa II. Bayezid zamannda avarz vergisi ad altnda, olaanst zamanlarda, hkmdarn emriyle konan bir vergi olarak grlmektedir. Bu vergi Teklif-i rfiyye ve Teklif-i akka olmak zere iki ksmda toplanmtr. Teklif-i rfiyye ierisine crm-

1488

 cinyet resmi, bd- hev trnden vergiler, menzil akesi, derbend resmi, bedel-i nzl, tayint bedeli, katk baha, harc- mahkeme, devir masraf, sarrafiye, sefine masraf bedel-i mbairiye v.s. 97ye varan vergiler girmekteydi. Devletin sava srasnda ml zorluklar ierisinde bulunduu zaman tahsil ettii ve imdd- seferiyye olarak tahsil ettii avrz vergisi ise bunlarn en nemlilerindendi. Bu vergi balangta devlet btesinin ihtiya gsterdii ve zellikle sava masraflarnn artt zamanlarda alnm, daha sonralar ise daim vergiler ierisine dahil edilmitir.148 Bunun iin Osmanllarda vergi hanelerini (Avarz haneleri) tesbit iin tahrir defterleri tanzim edilmitir. Bu saymda nfus, avarz hanesi ve hane-i gayr ez-avarz olarak ikiye ayrlmtr. Avarz haneleri resmen vergilendirilebilen haneleri, dieri ise grevleri ve durumlar icab vergilerin tamamndan veya bir ksmndan muaf olanlar ifade ederdi. Avrz vergileri ahslar zerine konmaz, avrz hanesi denen birimler zerine konurdu. Muaf olanlar ktktan sonra geri kalan ky veya mahalle nfusu tesbit edilip belirli sayda gerek hane bir avrz hanesi saylarak kyn veya mahallenin ka avrz hanesi olduu belirlenirdi. Bylece kazalarn avrz hanelerini gsteren defterler hazrlanrd. Avrz ykmlleri kyde ise topraa, ehirde ise geimini salayacak srekli bir ie sahip faal nfustu. Derbendci, kprc, menzilci vs. gibi geri hizmetle mkellef olanlar avrz vergisinden muaf tutulurdu. Ayrca sava alan olan yerler ahalisi de tahribata mukabil bu vergiden muaftlar.149 Avrz trnden olup Nzl bedeli adyla, Osmanl ordusunun geecei yerlerdeki ahaliden esas bedele, yani nakd ykmlle dayanan bir vergi alnmaktayd. Yine avrz erevesinde, tesbit edilen bir fiat zerinden ordunun ihtiyac olan yiyecek ve eitli ihtiya maddeleri Srsat bedeli ad altnda halk tarafndan karlanrd. Devlet bu usullerle yeterli derecede ihtiyac karlayamad zamanlarda ise ordularn beslenebilmesi iin gerekli zahireyi tira bedeli ad altnda satn alma yoluna giderdi.150 er vergilerden olan cizye, slm hukukuna gre fert bana alnan ahs bir mkellefiyet olarak grlm, zimmler151 zerine konulan himye ve gvenlik vergisi eklinde adlandrlmtr. Ayn hukuka gre mriklerin (Allaha e koanlar) ldrlmeleri cizdi. Ancak ehl-i kitab olanlar cizye vermek suretiyle gerek ahslarn, gerekse mallarn himye edebilirdi.152 Bunlar arasnda reid olan, bedenen ve zihnen salam erkeklerden vergi alnrd. lk islm fthat zamannda cizye, feth edilen memleket zerinden alnan vergi mansna gelmekteydi. Mslmanlar fethettikleri yerde idar sistemi deitirmeyip olduu gibi brakp, o devletin vergi gelirlerini de, onlarn cizyeleri sayyordu. Bu bakmdan yine ilk zamanlarda cizye ile hara birlikte grlm,sonralar ise, hara mlk vergisi, cizye de ahs vergi olarak birbirinden ayrlmtr. Cizye, Osmanl Devletinin en nemli gelir kaynaklarndan biri olmutur. Mslman olmayan aznlklarn yetikin erkeklerinden (kendileriyle bir bakma vatandalk szlemesi yaplan) alnmaktayd. Bu vergi, belli bir ii olmayan (yava) gayrmslimlerden yava cizyesi ad altnda alnrd. Rahipler, bali olmayan ocuklar, devlet hizmetinde bulunan aileler, i yapamaz durumda

1489

olanlar cizyeden muaf tutulurdu.153 Cizye, blgelere gre hane hesab zerinden alnmaktayd ve miktar her blgede eitti. 1689-91 yllarnda sadarette bulunan Kprl Fzl Mustafa Paa bir cizye reformu yaparak, ilk devirlerde olduu gibi cizyeyi herkesin ml durumuna gre al (yksek), evsat (orta) ve edn (aa) olmak zere snfa ayrd. A. Defterdarlk (Bb- Defter) Osmanl Devletinde defterdarlk tabirinin hangi devirden itibaren kullanld bilinmemektedir. Bununla beraber I. Murad dneminden itibaren bte tanzimine balandna ve hazine kavramnn yine bu dnemde teekkl ettiine gre, defterdar ve defterdarln da bu sralarda kullanld tahmin edilebilir.154 Ancak ak olarak defterdar tabirine II. Murad zamannda rastlanmaktadr.155 Ftih Kanunnmesinde ise defterdar padiahn malnn mutlak vekili olarak ifade edilmektedir.156 Ayrca bu kanunnmede badefterdar ve defterdar tabiri gemesi, devletin genilemesiyle balantl olarak saylarnn arttrld ve i blmne gidildiini gstermektedir.157 Badeftarla XV. yzyln son yarsnda mal defterdarlar, defter emni, ehremini ve yz aka alan kadlar tayin olunmutur. Kanunnmeye gre reislkttb da defterdar olabilmekteydi. Badefterdarn derecesi ise Rumeli Beylerbeyi derecesindeydi.158 Defterdarla ait kaytlar, defterler, senetler, gelir ve gider cetvelleri maliye hazinesinde saklanmaktayd. Mliye hazinesi nceleri Dvn- hmyunun yannda iken daha sonra Bb- hmyunun sa tarafna nakledilmitir. Eyletlerden gelen hesaplar da sra ile ve ayr ayr dolaplara konarak burada muhafaza edilirdi. Ftih Kanunnmesinde Defterhnenin idaresinin defterdarlara verildii beyan edilmektedir.159 Hazineye para girecei zaman da bunlarn kalp olup olmadklar vezzn denilen memurlar tarafndan kontrol edilirdi. Defterdar kanunnmede belirtildiine gre Dvn- hmynda veziriazamn sofrasnda yemek yemek, hazine ile alkal iler iin hkm yazmak, hizmet eden kimselere avuluk, sipahilik, ktiplik ve hatt sancak ve zemet arzetmek, hkmdara sormadan iki akaya kadar zam yapabilmek, sefer esnasnda hkmdara yanap konuabilmek gibi imtiyazlara sahip idi.160 Ayn kanunnmede defterdara has verilecek olursa 600.000 akalk ve hazineden maa verilecekse 150.000den 240.000e kadar verilmesi hkm yer almaktadr. Ayrca defterdarlar, mliyece iltizam veya emnet suretiyle ihale edilen haslar ka yk ise, her yk bana imza hakk olarak bin aka, hazineye para tesliminde ise bin akada yirmi aka kesr-i munzam ismiyle idat alrlard.161 Padiaha her nereden pke gelse, vezirlerle beraber defterdarlar da hisse aldklar gibi, hara ve det-i anamdan da pay alrlard. Bayram tebriklerinde padiah vezirlerde olduu gibi defterdarlara da ayaa kalkard. lk zamanlarda bir defterdar varken, memleketin genilemesi zerine saylar artmtr. Rumelide havass- hmyna ait olan mal ilere bakan kimseye Rumeli Defterdar (= kk- evvel defterdar) veya Badefterdar denilmitir. Nitekim Ftih Kanunnmesinde badefterdar ve defterdarlar tabiri gemektedir.162 Badefterdardan sonra Anadolu mal ilerini grmek zere Anadolu

1490

defterdarl ihdas edilmitir. Bu ekil Kanuni zamannda da aynen korunmutur. Ancak Yavuz Sultan Selimin Dou Anadolu ile Suriyeyi almas zerine oralarn mal ilerine bakmak iin bir defterdarlk daha kuruldu. Bu defterdar Halebde otururdu. XVI. yzyl ortalarnda da Rumeli ve Anadolu defterdarlklarna ait yallar (kylar) ayrlarak stanbul mukataalar ile birlikte kk- sn nvan ile bir defterdarlk daha tekil edildi. Bu suretle merkezde derece srasyla badefterdar, Anadolu defterdar ve kk- sn defterdar isimleriyle ilerinde mstakil defterdarlk vcuda getirilmitir. Yine XVI. asrn sonlarnda III. Mehmed zamannda Tuna sahillerindeki haslar iin senelik 120.000 aka maal skk- slis ismi verilen drdnc bir defterdarlk daha kurulmu ise de ksa sre sonra kaldrlmtr. Yavuz Sultan Selim zamannda kurulup merkezi Halep olan Arap ve Acem defterdarlklar XVI. yzyl sonlarnda be blme ayrlm (Diyarbekir, am, Erzurum, Trablusam ve Halep), 1584te de Anadolu defterdarlndan Sivas ve Karaman eyletleri ayrlarak ayr birer defterdarlk halinde tekiltlandrlmtr. te bu ekilde ayrlp yeni tekiltlanan defterdarlklara Kenar defterdarlklar veya tmar defterdarlklarndan ayrmak iin Hazine defterdarlklar ad verilmitir. Defterdarlar ml ilerdeki ikyetler iin Defterdar-kapsnda divan kurar ve lzumu halinde tural ahkm verirlerdi. Bunun dnda defterdarlar divan gnleri divana katlr, sal gnleri mal konularda padiaha izahatta bulunurlard. XVIII. yzyl balarndan itibaren Rumeli defterdarna kk- evvel, Anadolu defterdarna kk- sn ve nc defterdara da kk- slis ismi verilmitir. III. Selim zamannda Nizm- ceddin kurulmasndan sonra bu tekilta ayrlan vergileri toplamak ve sarfetmek zere kk- rbi ismiyle drdnc bir defterdarlk daha tekil edilmi, ancak Nizm- ceddin kaldrlmas ile birlikte o da kaldrlmtr. Badefterdarn icraat ve tahsiltta maiyyetinde be memuru bulunmaktayd. Bunlardan ilki BaBkkulu denilen devlet gelirlerinin birinci tahsil memuru idi. Defterdarlkta bunun bir dairesi olup Bkkulu ismiyle altm kadar mbairi vard. Bunlar hazineye borcu olup da vermeyenleri takip eder, hapis veya tehdid yoluyla tahsilt yaparlard. Bundan dolay maliyeye borcu olanlar ba-bkkulu hapishanesinde tutulurlard. Borlular Bakay defterlerine kaydedilirlerdi. Mliyenin ikinci icra memuru Cizye Ba-Bakkulu idi. Bu da cizye borcu olanlar takip ve iltizama verilen cizyelerin mltezimlerinden borcunu yatrmam olanlarn da tesbit ederdi. Defterdarn nc memuru tahsilt ve tediyta nezaret eden Veznedar-badr. Bunun emrinde drt veznedar bulunmaktayd. Vazifeleri parann ayarn muayene etmek, altn ve gmleri tartmakt. Badefterdarn maiyyetindeki memurlardan drdncs sergi nzr, beincisi ise sergi halifesi olup her ikisi de hazine muamelelerinin defterini tutard. B. Osmanl Bteleri

1491

Osmanl Devletinde mal tekiltn I. Murad zamannda yaplmaya balanmas, bu tarihlerden itibaren bte tanzim edildii fikrini akla getirmektedir. Bununla beraber bugnk manda bir devlet btesinin mevcut olduu da sylenemez. Bununla beraber Babakanlk Osmanl Arivindeki Masraf defterleri ile gelirlere ait kaytlardan Osmanl maliyesiyle ilgili olduka bilgi edinilmektedir. Nitekim bunlardan 933-934 hicr ylna ait (milad 1526-27) bte ile 954-955 hicr (milad 1547-48) ylna ait bte . Ltfi Barkan tarafndan yaynlanmtr.163 Osmanllarn Kanuniye kadar olan dnemlerinde bte gelir ve gider ynnden olduka istikrarl bir durumda idi.164 Her ne kadar I.Selimin clsunda ihtiya olan para tccardan bor olarak alnmsa da, daha sonra devletin gelirleri dzene girmitir. Nitekim Hammer, Selimin stanbula en az bin deve yk altn ve gmten meydana gelen bir ganimetle dndn ifade etmektedir.165 Kanuni zamannda ise hazinenin geliri ile gideri arasnda fazla fark bulunmamakla beraber, sk sk yaplan seferler dolaysyla bte giderleri bir miktar fazlalk gstermekte idi.166 Buna bal olarak XVI. yzyl ortalarndan XVII. yzyl sonlarna kadar gelir ve giderlerde srekli artlar olmu, gelirlerin giderleri karlama oran da her geen ylda almtr.167 Nitekim 1592de gelirin 2934 yke, giderin ise 3634 yke ulat,168 1597de ise gelirin 3000 yk, giderin 9000 yk olup, aradaki farkn 6000 yk gibi ok byk bir miktara vard grlmektedir.169 Bununla beraber 1643-44 dneminde bte uzun yllar sonras ilk defa fazlalk vermitir. Ancak 1650de bte ann tekrardan ykseldii ve 1543 yke ulat ve 1652 ylnda Veziriazamla getirilen Tarhoncu Ahmet Paann birtakm mal slahatta bulunmasna ve Osmanl hazinesinin olduka rahatlamasna ramen, onun zamannda bile btenin 1543 yk akla kapand mahede edilmektedir.170 Ayn ekilde Kprl Mehmed Paa zamannda da btede iyileme grlm, 1660 ylnda gelir 5812 yk, gider de 5936 yk olarak gereklemitir.1696-97de ise Avusturya, Rusya ve Lehistanla olan savalar dolaysiyle gelirin 938.672.901 akaya kmasna ramen giderler 1.096.178.240 akaya ykselmitir. Ancak Karlofa barnn hemen arkasndan bte gelir fazlas ile kapanmtr. Btenin bu derecede ak vermesinin sebebi, uzun ve sk yaplan savalar ve bu savalar dolaysiyle halkn yerlerini terkederek ziraat sahalarn bo brakmalar, eldeki baz topraklarn yava yava kaybedilmesi, ynlarn ve devlet erknnn lks bir hayat yaamaya balamas ve halkn da buna zenmesiyle akann deerini hayli yitirmesi gibi sebeplerdir. Bunlar haricinde Tanzimata kadar fevkalde hallerde ve bilhassa sava masraflarn karlamak zere hkmdarn emriyle halkn dorudan doruya vermeye mecbur olduu ve her trl hizmet, eya ve para eklinde bir rfi vergi olarak alnan Teklif-i divaniyye veya Avrz- divaniyye veyahud sadece Avrz vergisi de bulunmaktayd. Btenin gelirleri arasnda yer alan yukarda ad geen r, sevim (koyun, kei, sr, deve v.s.), gmrk resimleri, hara, cizye, hums- ganim gibi vergilerden elde edilen gelir ise, yine ayn mellifin eserinde belirtildiine gre u yerlere sarfedilmekteydi:

1492

a) Fukara ve meskn denilen yoksullara verilen paralar b) Askerler, memurlar, kadlar, gazi ve mlller, garib ve aresizler iin yaplan harcamalar c) Mftler, muallimler, mteallim denilen medrese talebeleri, snr boylarndaki ve geit yerlerindeki muhafzlar, sosyal tesisler, bayndrlk hizmetleri, yollar ve benzerleri iin yaplan harcamalar d) Hastahaneler, hasta ve muhta kimselerin ilalar, kimsesiz kadnlarn nafakalar ve genel olarak, modern devletlerde isizlere verilen isizlik sigortas karl herhangi bir geliri bulunmayanlarn (kr u kisbden mahrum olanlar) ielerini temin iin sarfedilmekteydi. te btn bu hususlar Osmanl Devletinde Defterdarlk bnyesinde eitli direler vastasiyle yrtlmtr. C. Osmanl Mliyesi Direleri Osmanl mliyesi direleri (Bb- defter veya Defterdar-kaps) tekilt, Mliye Nezretinin kurulmasna kadar eitli dzenlemeler ve safhalardan gemitir. Nitekim XVI. XVII. ve XVIII. asrlarda Mliye kalemlerinin birok deiikliklere urad ve yeni isimler altnda bir takm mdrlklere ayrld grlmektedir. Biz burada ana hatlaryla XVI. asrdaki Mliye kalemlerini ele alyoruz: 1. Rznme-i Evvel ve Sni Kalemleri Bu kalem mukataalar, mevkufat ve cizye gelirlerini hergn deftere kaydetmekle mkellefti. Merkez tekilt iinde yer almaktadr. Mteferrikalar, anigirler ve erbb- kalem denilen ulfeli ktiplerin maalar rznmeciler tarafndan verilirdi. Hazineye giren para ile hazineden kan altn, gm, krk, kuma v.s. mutlaka rznmecilerin onayndan geerdi. Bunlarn kalem mdrlerine Rznme-i Evvel (Birinci rznmeci) ve Rznme-i sn (kinci rznmeci) denirdi. Bunlardan ikinci rznmeciye kk rznmeci de denirdi.171 Hazine-i mire dairesi denen Rznme kalemi, XVIII. asrdan itibaren, Byk Rznme ve Kk Rznme kalemleri eklinde tekiltlanmtr. 2. Rumeli Muhasebesi Kalemi Bu kalem stanbul ve Rumelide olan padiah ve vezir evkaf mtevelllerinin hesaplarn ve btn cizye defterlerini tetkik ve kaydeder, bunlar daha nceki hesaplarla karlatrarak, gerekli kaytlar yaptktan sonra Rznme kalemine gnderirdi. Kalemin mdrne Rumeli muhasebecisi denirdi. 3. Anadolu Muhasebesi Kalemi Rumeli Muhasebe Kaleminin aksine, Anadoluda padiah ve vezirlere ait bulunan vakf hesaplarn tetkik ederdi. tmar tezkerelerini aratrr, Erzurum hari dier Anadolu kalelerinin maa ve beratlar bu muhasebede grlrd. Kalemin mdrne Anadolu muhasebecisi denirdi.

1493

4. Mukabele Kalemi Kapkulu yaya ve atl askerinin, matbah- mire, hasahr vs.nin maa defterlerini hazrlar, bunu hazinedeki esas defterle karlatrarak hazineden ulfe iin kacak aka miktarn tesbit ederdi. Daha sonra Piyade Mukabelesi kalemi ve Svari Mukabelesi kalemi olmak zere ikiye ayrlmtr. Hazrlad defter suretini rznmecilere verirdi. Hazine-i mire dairelerindendi. Yneticisine Mukabeleci ad verilirdi. 5. Mukataac-i Evvel Kalemi (Bamukataa) Badefterdara bal kalemlerdendi. Bu kalem brail, sak, Tula, Main, Ahyolu ve btn Tuna nehri kenarndaki iskelelerin ilerine, gmrk muamelelerine ve tuzlalara (memleha) bakard.172 Ayrca mparatorluk snrlar iindeki mukataalara ait emirler, kararlar ve konulan nizamlarn kaytlar, mukataa mltezimlerinin tatbik mhrleri de bu kalemde saklanrd. Devlete ait korularla, koruculuk ve Istabl- mireye (hasahur) bal korularn ynetim ileri de bu kalemce yrtlmekteydi. Yine Rumeli defterinde kaytl emnlerin vs. hizmet sahiplerinin beratlar, hkmleri ve tezkereleri buradaki ahkm ktipleri tarafndan yazlrd. 6. Mukataac-i Sn Kalemi Bu kalemde madenlere ait ilere baklrd. Bu mukataada, Kanuninin veziriazam brahim Paann haslarndan ayrlan ve kk- evvel defterdarlna bal olan haslar bulunmaktayd. Bunlarla ilgili berat ve hkmler buradan kard. 7. Mukataac-i Slis Kalemi Gelibolu, irmen, Serez, Trhala, nebaht, kodra, Berat mukataalar, bu kaleme balyd. Bunlarla ilgili berat ve hkmler bu kalemden kar ve mukataacnn tashihinden geerdi. Bunlarn haricinde ayrca Tezkireci, Tezkireci-i ahkm- Rumeli, Mevkufat, Varidat, Kla tezkirecisi, Mevcudat, Teslimat ve Divitdar gibi memuriyetler ve kalemleri vard. XVIII. yzylda mliye kalemleri daha da gelierek oalmtr173. Bunlarn en nemlileri, Bamuhasebe, Anadolu muhasebesi, Mevkufat, Cizye muhasebesi, Mliye, Piyade mukabelecisi, Svari mukabele, Ba mukataa, Maden mukataas kalemleri gibi kalemlerdir. Bu kalemlerden her birinin kendi dairesine ait defterleri bulunurdu. Bu kalemlerden Maden mukataas kalemi, XVII. yzyla kadar Salyane kalemi ile birdi. Slyne kalemi, Krm hanlarna ve han ilelerine verilen yllk maa hesaplaryla, geliri yllk olarak alnan eyletlerin valilerinin maalarnn hesaplarna bakard. Maden mukataas kalemi ise Eflk ve Bodan vergi hesaplarn, altn ve gm madenleri hesaplarn, ttn ziraati zerine konan vergi hesaplarn, stanbul ve Rumeli vilyetlerinin gmrk hesaplarn grrd.

1494

Piyade mukabelecisi kalemi, XVII. yzyldan sonra Mukabele kaleminden ayrlm olup, bundan sonra Kapkulu yaya askerinin knye ve maa ileriyle grevliydi. Cizye muhasebesi kalemi de Hristiyan tebaadan alnan cizye ilerine bakmaktayd. Drdnc Ksm Asker Tekilt I. lk Osmanl Askeri Tekilt Osmanl asker tekilt Anadolu Seluklu Devleti, lhanllar ve Memluk asker tekiltlarna benzer zellikler gstermektedir. Genel mnsyla merkeze bal her bey kendisine tbi airet kuvvetleriyle savaa itirak etmitir. Kuruluta bu sebeple ilk fetihler, beylie tbi airet kuvvetleri ile yaplmtr. Bu birlikler atl olmalar sebebiyle kale muhasaralarnda fazla tesirli olamamtr ve dolaysiyle fetihlerde gecikmeler olmutur. Bu sebeple devaml savaa hazr yaya ve atl bir kuvvetin tekili zarureti domutur. Trk genlerinden meydana getirilen bu ordunun atsz askerine yaya ve atl askerine msellem ad verilmitir. lk tekilt fikri ortaya atan andarl Halil Paa ile Aleddin Paa tarafndan yaplarak, savaabilecek gl-kuvvetli il eri olan Trk genlerinden atl ve yaya olarak nce biner kiilik birlikler kuruldu. Bunlara sava zamannda nce birer, daha sonra ikier aka gndelik verilmesi kararlatrld. Sava olmad zamanlarda ise ziraat yapmak zere kendilerine toprak tahsis edildi ve vergilerden muaf tutuldu. Balangta Yayalar ierisinde yer alan atl askerlerden birtakm vergilerden muaf olanlar msellem olarak adlandrld.174 Msellemlerin her be adedi bir iftlikte ziraat ederdi. Savaa gidene nbetli denirdi. Mahsuln r tmar gibi kaydolunmutu. Her sefer tertibinde biri gider, brleri kalrd. Yaya askerler onar ve yzer kiilik manga ve blklere ayrld; on kiilik guruplar onba, yz kiilik gruplar yzba, bin kiilik birlikler ise binba ismiyle subaylarn kumandasna verildi. Msellem denilen atl askerlerden ise her otuz neferi bir ocak itibar olundu. Bu asker birlik Kapkulu ocaklarnn kuruluuna kadar bizzat savalarda kullanld; bu ocan tekilinden sonra ise Rumelideki Yrkler, Canbazlar ve Tatarlarn da katlmasiyla Osmanl Devletinin geri hizmet snfn oluturdu. Bu snf kpr yapm, yol inaat, kale tamiri ve yapm, hendek kazm gibi ilerde kullanlmtr.175 II. Kapkulu Askerleri Osmanl Devleti Rumeli tarafnda genilemeye balaynca daim bir orduya ve daha fazla askere ihtiya domu, bu da savata esir alnan asker artlara uygun Hristiyan ocuklarnn ksa bir mddet Trk terbiyesi ile yetitirilerek yeni bir asker snf meydana getirilmesiyle karlanmtr. te bu tekilt Kapkulu ocann ekirdeini tekil etmitir. Acemi Oca ile yenieri oca tekiltlar Sultan I. Murad zamannda Kadasker andarl Halil ile Karamanl Molla Rstemin tavsiyeleriyle kurulmutur. Nerde kaydedildiine gre andarl Hayreddin Paa, savata elde edilen esirlerden Bunlar Trke virelm. Hem Mslman olsunlar, hem Trke rensinler. Sonra getrelm Yinieri

1495

olsunlar diyerek bu tekiltn kurulmasnda nemli lde rol oynamtr.176 Kapkulu oca merkez asker tekilt iinde yer almakta olup, alt ksmdan mteekkildi. 1-Acemi Oca: Yenieri ocana asker yetitirmek iin kurulmu bulunan Acemi oca kadasker andarl Kara Halil ile Karamanl Molla Rstemin almalar sonucu ilk olarak Geliboluda vcuda getirilmitir. Daha Rumeli ftihi Sleyman Paa zamannda, bizzat kendisi tarafndan savata esir alnan hrstiyan ocuklarnn ksa bir eitimden getikten sonra iki aka yevmiye ile Yenieri olarak savaa gnderildikleri grlmektedir. Ancak onun lmnden sonra bu usul sava esirlerinin nce Lapseki, ardak ve Gelibolu arasnda hizmet veren at gemilerinde birer aka gndelik ile be-on yl altktan sonra yenieri olmalar ekline dnmtr. Donanma hizmetinde kullanlan bu esirlerden baka bir ksm da Anadoluda Trk iftilerinin yanna verilip Trkletirilerek yenieri yapld. Bylece Geliboluda kurulan bu ilk Acemi Oca geniletildi. Bu ocan en byk subay Gelibolu Aas olarak adlandrld. Acemi olan iki ekilde alnrd. Bunlardan biri savalarda elde edilen erkek esirlerin bete birinden (penik), dieri ise Osmanl tebaas Hrstiyan ocuklarndan. Bunlardan savalarda elde edilen esirlerin asker olarak alnmasyla ilgili Penik kanunu tertib edilmiti.177 Bu sebeple alnan esir olanlara Penik olan ad verilmitir. Penik olanlarnn nemli bir ksm aknclarn dman memleketlerine yaptklar akn sonucu elde edilirdi. Bu elde edilen esirler Penikci denilen memur tarafndan tesbit edilir bunlardan on il onyedi yalar arasnda erkek esirlerden vcuta kusursuz ve salam olanlar devlete yz aka karl satn alnrd. Onsekiz yandakiler ve hatt daha byklerinden mnasip olanlar da alnabilirdi.178 Bylece Acemi ocana ilk efrad Penik Kanunu ile toplanmtr. Bu usuln tesisinde nemli yeri olan Kara Rstem ise Geliboludaki Penik resmini toplamakla vazifelendirildi. Penik Kanunu daha sonra daha teferruatl ekle getirildi. Acemilie alnmayanlar rhor; (3 yandan sekiz yana kadar, yavru), gulme (sekizden oniki yana kadar kk ocuk), gulm (bla ermi ocuk), sakall (tra gelmi olanlar) ve pr (ihtiyar) gibi isimler altnda birtakm snflara ayrld ve buna gre vergi alnd.179 Balangta Acemi ocana alnan esirlerin yalarna dikkat edilmezken, daha sonra on ile yirmi yalar arasndaki ocuklarn alnmas kanun oldu. Dier taraftan Penik olanlarnn Anadoluya gnderilerek az bir bedel karlnda Trk iftilerinin hizmetlerine verilmesi kararlatrld.180 Bylece Trk-slm terbiyesi alp, Trkeyi renmeleri salanm oldu ve daha emniyetli ekilde hizmet edecei dnld. Ayn usul daha sonra devirmeler; e de tatbik olunmutur.181 Penik olanlarnn Anadoludaki Trk iftilerinin yanna verilmesi onlarn aradaki deniz dolaysyla kaamyacaklarnn dnlm olmasndan ileri gelmitir. Bununla beraber zaman zaman yine Avrupaya esir ocuklarn katklar grlmtr. Trk iftisine esir verilmesi kanununun

1496

Srpsnd savandan sonra konulduu kaynaklarda yer almaktadr. Bununla birlikte Kavnn-i Yenieriynda bu usuln stanbulun fethinden sonra olduu belirtilmektedir.182 Trk iftileri yannda yetitirilen Penik olanlar birer aka yevmiye ile Acemi ocana, Geliboludaki gemi hizmetine vs. verildikten sonra buradan kapuya kma veya bedergh ismiyle Yenieri Ocana kaydedilirlerdi. Esir ve devirmeler XV. asr ortalarndan itibaren Rumelideki iftilerin yanna da verilmeye balamtr. Bunlardan Anadoludakilerin kontrol Anadolu Aas, Rumelidekiler de Rumeli Aas denilen bir eit zabta memurlarna verilmiti. Acemi Oca tekilt daha sonra ihtiya nisbetinde geniletildi. Fetih hareketlerinin genilemesi dolaysiyle askere duyulan ihtiya ve baz siyas olaylar Penik olanndan baka Devirme ismiyle Rumeli tarafndan ocaa ocuk toplanmasn gerekli kld. zellikle Ankara savandan sonra i karklklar ve fetihlerin durmas sonucu esir elde edilememesi zerine, daha nce Trk-slm devletlerinde tatbik edilmemi olan bir usulle Hrstiyan tebaa ocuklarndan sadece bir tanesinin alnmas kararlatrld. Bunun iin bir Devirme Kanunu karld.183 Bu kanun erevesinde lzum ve ihtiyaca gre -be senede ve bazan daha da uzun bir mddette hrstiyanlardan sekiz il duruma gre yirmi ya arasnda shhatli ve kuvvetlilerinden Acemi olan alnmaya baland. lk nceleri Rumeli tarafnda Arnavutluk, Yunanistan, Adalar ve Bulgaristandan daha sonra ise Srbistan, Bosna-Hersek ve Macaristandan ocuk topland. Devirme yaplacak blgede, ncelikle gnll olarak devirilmek isteyenlerin ocuklar alnrd. Zira bu devirde yenieri olmak veya devlet kademelerinde nemli mevkilere gelebilmek iin devirme sistemi nemli bir frsatt. Yeteri derecede gnll olmamas durumunda normal usule gre ocuk devirilirdi. Bu durum XV. asr sonlar ve XVI. asr balarndan itibaren Anadoluya da amil olmu, XVII. asrda ise btn imparatorluu iine almtr.184 Devirme iinden birinci derecede Yenieri Aas sorumluydu. Devirilenlerin btn ileri aa tarafndan kontrol edildikten baka, Acemi Ocana alnacak ocuklarn miktar da onun tezkeresiyle olurdu. Devirmeye gidecek ocak aalarn da o seer, devirme yaplacak blgelere memurlar sevk edilerek, sancakbeyleri, kadlar ve tmarl sipahilerin yardmyla devirme gerekletirilirdi.185 XVI. yzyl ortalarna kadar beylerbeyi, sancakbeyi ve kadlar tarafndan yrtlen devirme ilemi, bu tarihten sonra ocaktan sekbanba, solakba, zaarcba, seksoncuba, turnacba vs. grevliler tarafndan yerine getirilmitir.186 Devirme memuru vazifesinde tamamen serbestti. Kendisi itimat edilir kiilerden seilirdi. Elinde bulunan ferman erevesinde kazalara gre tesbit edilmi miktarda ocuk devirirdi. Her krk hanede bir olan devirmek kanundu. Devirme yaplacak yerde btn grevliler ile o blgenin papazlar ve ocuklarn babalar hazr bulunur, herhangi bir suistimal olmamas iin vaftiz defterlerindeki kaytlara baklarak karar verilirdi. Devirme olarak alnan ocuun ky, kazas, sanca, baba ve anasnn isimleri, doum tarihi, ekali bir deftere yazlrd. Bir aileden bir ocuk alnr, tek ocuu olanlardan ise

1497

devirme alnmazd. Ticaretle megul olduklarndan Yahudilerden devirme alnmazd. Buna mukabil asil ailelerin ocuunun alnmasna dikkat edilirdi. yi terbiye gremeyecei gerekesiyle anas ve babas lm ocuklarla, mark olur dncesiyle ky kethdsnn olu devirilmezdi. Ayrca Trke bilenler, oban ocuklar, kel, uzun ve ksa boylu olanlarn alnmamas kanundu.187 Potur oullar denilen Bosna Mslmanlarndan ise devirme alnmasna msaade edilmiti. Devirilen ocuklara krmz yrtmal muvahhid aba ve balarna da krmz keeden klh giydirilirdi.188 Devirilen ocuklar sr denilen yzer, yzellier, ikiyz veya daha fazla kiilik kafileler halinde src denilen devirme memurlarnn ve muhafzlarn nezaretinde at, deve veya araba gibi nakil vastalaryla hkmet merkezine sevkedilirdi. stanbula getirilen devirme ocuklar ancak muayene edildikten sonra kendilerine Acemi olan ismi verilirdi.189 stanbula gelen ocuklar iki- gn istirahatten sonra sa ellerinin ahadet parma kaldrlarak kelime-i ahadet getirtilip Mslman olurlard. Daha sonra Yenieri Aasnn huzurunda kontrolden geen devirmeler Ekal Defterlerine kaydedilir ve snnet edilirdi. Bundan sonra ise bir ksm saraya, bir ksm Bostanc ocana sevkedilir, kalanlar da Anadolu ve Rumeli aalar vastasyla geici bir zaman iin Trk kyllerine verilirdi. Bunlarn toplandklar blge dna verilmeleri detti. Bu sebeple Rumeliden devirilenler Anadoluya, Anadoludan devirilenler ise Rumeliye verilirlerdi. Bylece aradaki deniz dolaysiyle kamalarna mani olunmaya allrd.190 Trk kyllerinin yannda en az , en fazla sekiz sene gerekli lde eitilen Acemi olanlar, Gelibolu ve stanbuldaki Acemi Ocaklarna sevkedilirlerdi. Acemi olanlara sivri ulu serpu ad verilen apka giydirilmesi kabul edilmiti. Ocaa nceleri Acemi Oca Aas ismi verilen 25 aka ulfe ile biri kumandan olarak tayin edilmiti. stanbulun fethinden sonra ise ocan burada kurulmas zerine Gelibolu Aas denilen bir baaa ve emrine sekiz orbac, yani blk kumandan verildi. Bunlarn oda denilen klalar ehzadeba ile Vezneciler arasnda bulunmakta idi. Gelibolu Acemi Ocann mevcudu drt-beyz kadarken, stanbuldaki ocan Ftih dnemi ortalarnda bin kadard.191 Acemi Oca efradna ulfe denilen maa verilirdi. Bunlarn maa ileri Yenieriler gibi Piyade mukabelecisi tarafndan grlrd. Acemilerin bir, iki veya ikibuuk aka yevmiye verilirdi. Bunun haricinde det-i zerpul adyla pabu akas alrlard. Acemi olanlara bundan baka senede iki kat elbise ile Ftih devrinden itibaren kdemlilerine kaputluk, yamurluk ve alvarlk uha ile sar veya krmz renkte iki adet gmlek tahsis edilirdi. Muhtelif hizmetlerde bulunan acemilerin Yenieri Ocana kayt ve kabullerine kma veya Kapya kma (bedergh) ad verilirdi. Bunlarn kapya kmalar her zaman uyulmamakla birlikte sekiz yld. Bu mddeti dolan acemi olanlarnn isimleri stanbul aas tarafndan dzenlenen defterlere kaydedilir ve Yenieri Aasna sunulurdu.

1498

Acemiler kapya karlarken ikier aka ulfe ile defterlere kaydedilirlerdi.192 Kapya yeni km olanlara ise dzen akas ismiyle ikier altn verilmesi kanundu. Acemi Ocandan Yenieri Ocana geenler odalara ayrlr, bir ksm Bostanc ocana ve dier saray hizmetlerine verilir ve tecrbe kazanmalar salanrd.193 2-Yenieri Oca: Bizzat padiahn hizmetine ait yaya kuvvetlerinden olan Yenieri Ocann, I. Murad zamannda 1362de kurulduu kuvvetle muhtemeldir. Ocan tertibinde Seluklu ve Memlkler rnek alnmtr.194 Kavnn-i Yenieriynda belirtildii zere Orhan Beyin olu Sleyman Paa tarafndan, savata elde edilen esirlerden devlete verilen bete biri, bir mddet eitildikten sonra ihtiya erevesinde iki aka yevmiye ile yenieri yaplmaktayd.195 Ancak bu usuln mahzurlu bulunmas zerine daha sonra Gelibolu Acemi Ocanda yetitirilen efrad Yenieri Ocana alnmaya balanmtr. Bu ocan da kurulmasnda andarl Kara Halil ile Kara Rstemin byk rol olmutur.196 Yenieriliin ilk tekilinde orduya bin kadar yenieri alnm ve bunlarn her yz kiisine kumandan olarak Trklerden meydana getirilen yaya askeri usulne uygun olarak bir Yayaba tayin edilmitir. Ocak XV. yzyl ortalarna kadar yaya blkleri veya daha sonra cemaat ad verilen bir snftan ibaret iken, Ftih Sultan Mehmed zamanndan itibaren sekban blnn de kurulmasyla iki snf haline gelmitir. XVI. asr balarnda ise Aa blkleri denilen nc bir snf daha teekkl etmitir. Btn yenieri blklerinin mevcutlar XV. yzyl ortalarna kadar aa yukar on bin kadard. Yenieriler balarna brk ismi verilen beyaz keeden bir balk giyerlerdi.197 Bunun arkasnda ise yatrtma denilen ve omuza kadar inen bir para yer almaktayd. Bu, yenierilerin arkalarndan okla vurulmalarn nleyici bir koruyucuydu. Yenieriler brklerini eri, subaylar da dz giyerdi. Osmanl askerlerinin bu ekilde akbrk giymeleri daha Orhan Bey zamanndan balamt.198 Ftih Kanunnmesinde yenieri taifesine her yl beer zir laciverd uka ve otuziki aka yaka akas ile her birine bana sarmaa altar zir astar verilmesi hkm konmutur.199 Yenieri Ocann en byk kumandan Yenieri Aas olup bundan sonra srasyla Sekbanba, Ocak Kethdas veya Kul Kethdas, Zaarcba, Seksoncuba, Turnacba, Baavu ve Muhzr Aa ocan en byk aalaryd.200 Bunlardan Yenieri Aas, ocan kuruluundan 1451 senesine kadar ocaktan tayin edilirken bu tarihten sonra sekbanbalardan tayin edilmeye balanmtr.201 Bununla birlikte bu kanun daha sonra deitirilmi ve tamamen ocak dndan kiiler aa tayin olunmutur. Yenieri Aas Yenieri Ocayla Acemi Oca ilerinden sorumlu bulunmaktayd. Ayrca stanbulun asayii ile de ilgilenir, beraberinde bulunan bir heyetle kol dolap asayii temin ederdi. Bu bakmdan hkmdarlar bunlarn gvenilir ve sadk kimselerden olmasna itina gstermilerdir.202 Kanunnmelere gre Yenieri Aasna nceleri drtyz elli aka yevmiye tahsis edilmiken,203 daha

1499

sonra bu be yz akaya karlmtr (Bu yzylda her altm aka bir Osmanl altn). Ayrca her yl Koyun Emininden sekiz bin kuru geliri vard. Bunun haricinde arpalk olarak Tuna yalsnda elli bin akalk bir de serbest zeamet balanmt. Yenieri hazinesinin te biri de aann gelirleri arasndayd. te yandan senede bir padiahn has ahrndan bir at verilmesi kanundu.204 Eer Yenieri Aas sancaa kacak olursa drt yz otuz bin aka ile verilmesi hkm konmutu.205 Yenieri Aas padiahn cuma namazna knda maiyyetindeki yenierilerle beraber selmlkta bulunurlard. Sefer srasnda da padiahn koruyucusu ve has askeriydiler. Sefere aala ait iki tu ile beyaz bir sancakla itirak ederdi.206 Kendisi seferdeyken yerine sekbanba bakard. Bununla birlikte bazan aalardan biri de veklet edebilirdi. Yenieri Aas ocakla ilgili ileri grmek zere Aa divan ad verilen bir divan kurar ve ocakla ilgili davalar dinlerdi.207 Yenieri Aalar ayrca Yenieri ktibi hari dier btn ocak aalarnn azil ve tayinler kendisinin sadrazama arzyla olurdu. Yenieri aalarnn terfileri halinde onaltnc asr sonlarna kadar genellikle Beylerbeyi veya Kaptan- dery olurlard. Aalar derece itibariyle sancakbeyi dzeyindeydiler, azledildikleri vakit maalar karl haslarla sancakbeyiliine tayin edilirlerdi. Yeni aa tayin edilen kii eer vezir payesine sahipse padiahn huzurunda kendisine hilat giydirilirdi. Aalarn tayin ve azilleri XVI. yzyln sonlarna kadar hkmdara ait olup bundan sonra bu yetki veziriazama braklmtr.208 Yenierilerin XV. yzyl ortalarna kadar mevcutlar onbin,209 Kanuninin vefat srasnda da on iki bin dolaylarnda idi. Halbuki bu say XVI. yzyln sonlarnda yirmi yedi bine, XVII. balarnda da otuz yedi bine km, asrn ortalarnda krk alt bini gemitir. Hatt bir ara asrn ortalarnda seksen bini am, Karlofa Antlamas srasnda da yetimi bin civarna ulamtr.210 Bununla beraber 1645de Sadrazam Kara Mustafa Paann ald tedbirler sayesinde ocak mevcudu 17.000 idi. XVIII. yzyl balarnda yaplan Prut (1711) ve Mora seferlerinde ise ocak mevcudu 100.000in zerine kmtr.211 Yenieri Oca XVI. yzyl sonlarna kadar Osmanl ordusunun talimli, mkemmel bir yaya kuvveti iken, bu tarihten itibaren bozulmaya balamtr. Yenieri ocann bozulmaya balamas III. Murad devrinde balayp, bu hkmdar zamannda devirme kanununa aykr olarak ocaa yabanc kiiler kaydedilmitir. Bylece talimsiz, babo kimselerin ocaa girmeleriyle bu asker tekilt, dorudan siyasete katlan, devlet adamlarn tayin veya azlettiren, padiahlar tahttan indiren veya tahta karan bir kuvvet halini almtr. Zaman zaman ocan dzeltilmesi iin yaplan almalar da bir netice vermemitir. Bu sebeple II. Mahmud devrinde 15 Haziran 1826da kaldrlmtr. Osmanl tarihlerinde bu hadise Vaka-i hayriyye olarak adlandrlr. 3-Cebeci Oca: Yenierilere ait ok, yay, kl, tfek, kazma, krek, barut, kurun, zrh, tolga, harbe ve bunun gibi sava aletlerini tedarik etmekle vazifeli idiler. Bunlar sava zamanlarnda silahlar yenierilere datr ve sava sonunda toplayarak bozuklar tamir eder ve noksanlarn tamamlayarak

1500

saklard. Orta denilen eitli blklere ayrlm bulunan Cebeci Ocann en byk kumandan Cebeciba olup bundan sonra kdem itibariyle ocak kethdas gelirdi. Cebecilerin elli aka yevmiyeleri vard.212 Cebeci Oca ierisinde ayrca Humbarac ve Lmc blkleri de yer almakta idi ki, bunlar, genellikle kale kuatmalarnda nemli bir yere sahipti.213 XVI. yzyl ortalarnda mevcutlar beyz kadar olup, efrad Acemi Ocandan tedarik edilirdi.214 4-Topu Oca: Top dkmek, top mermisi yapmak ve top atmak iin tekil edilmi olan bu ocak, Kapkulu ocaklarnn yaya ksmndandr. Osmanl ordusunda ilk top I. Murad zamannda 1389da Kosovada kullanlmtr. Yldrm Byezid tarafndan da gerek stanbul muhasaralarnda gerekse Nibolu kuatmasnda top kullanlmtr.215 Buna ramen, ocak bilhassa Ftih Sultan Mehmed devrinde gelimitir. Toplar sadece devlet merkezinde dklmez, kuatlan kalenin hemen yannda da dklrd. Topu ocann en byk idarecisi Topuba olup, bundan sonra kethda ve dkcba gelirdi. Efrad Acemi ocandan karlanan bu ocan XVI. yzyl balarnda mevcudu 1200 civarnda idi. Topcubann elli aka yevmiyesi vard.216 5-Top Arabaclar Oca: Osmanllarn ilk devirlerinde kullanlan toplar, deve, katr ve beygirlerle naklolunan kk ve hafif toplard. XV. yzyldan sonra topuluun nemli lde gelimesi zerine ve byk toplar dklmesinden sonra yenilik yapan Osmanllar, bunlar araba ile savaa gtrmeye baladlar. Bylece bir top arabaclar oca kuruldu.217 Toplarn nakli iin gerekli top arabalar toplarn arlklarna ve ekline gre yaplrd. En byk zabiti Arabacba idi. Top Arabaclar Ocana da gerekli eleman Acemi Ocandan salanrd. Ocaa ait klann Tophne, Ahrkap veya ehremini taraflarnda olduuna dair kaytlar bulunmaktadr.218 6- Kapkulu Svarileri: Bunlar sarayn Enderun ksmyla d saraylardaki olanlar ve Yenieri Ocandan terfi edenlerden tekil edilmiti. Yenieri Ocandan alnanlar iin ble kmak tabiri kullanlrd. Bu ocak Trk olan tmarl svariden ayrdedilmek iin Kapkulu svarisi veya Blk halk olarak adlandrld gibi, sadece Sipah eklinde de anlmtr. Kapkulu svarileri ocann en itibarls Sipah Bl (krmz bayrak) idi; ilk zamanlarda buraya nfuzlu devlet adamlarnn ve kumandanlarn ocuklar alnrd.219 Kanunnmeye gre bu ocak Timurta Paann tavsiyesiyle I. Murad zamannda sipah ve silahdar isimleriyle iki blk olarak tekil edilmi, daha sonra bu iki ble sa ve sol ulfeci (Ulfeciyn- yemin ve Ulfeciyn- yesar) ile sa ve sol garibler (Gurab-i yemin ve Gurab-i yesar) ismi verilen drt blk daha ilve olunmutur.220 Silahdar Bl (sar bayrak) ise nceleri Harem-i Hmyundan kan i olanlarndan teekkl etmekteydi. Sonralar bu ble Galata Saray, brahim Paa ve Edirne Sarayndan kanlar ile Velede denilen svari ocuklarndan da alnd. Sava zamannda sipah padiahn sanda, silahdarlar solunda; sipahn sanda sa ulfeciler, silahdarn solunda da sol ulfeciler yryp, bunlarn sanda sa garipler, solunda sol garipler yer alrd.221

1501

Sipah ve silahdarlar sava esnasnda padiahn adrn,222 ulfeciler gerek sava ve gerekse konak yerlerinde saltanat sancaklarn, garipler ise ordu arlklarn ve hazineyi muhafaza ederlerdi. Sipah blklerinin sefer srasnda vazifelerinden biri de ordunun geecei yerlere sancak tepesi denilen tepeler tesbit ederek gzergh gstermek, ayrca cephede siper kazdrmak idi. Ocak efradnn silahlar ise ok, yay, kalkan, harbe veya mzrak, balta, pala ile eere taklm bozdoan ismi verilen aa bir topuz ve gaddare denilen geni yzl ksa bir tr klt.223 Her bln ayr aas bulunan Kapkulu svarilerinin resm mevcudu 2400 kadar iken XV. yzyl ortalarnda sekiz bine km,224 IV. Mehmed zamannda eski saylarna indirilmitir. Daha sonra saylar artmsa da Kaptan- dery Kara Murad Paa zamannda mevcutlar on be bine indirilmitir. Kapkulu svarilerinin tamam atlar ve maiyyetleri sebebiyle stanbulda bulunmazlar, Edirne, Bursa ve havalisinde oturup, sefer esnasnda orduya katlrlard. stanbuldakiler Sleymaniye ve emberlita taraflarnda Sultanahmed han, Eli han, Kurunlu han ve baz bekr odalrnda oturmaktaydlar.225 III. Eylet Askeri Tekilt Osmanl Devletinin eylet kuvvetleri ilk zamanlarda tmarl sipahi, azab ve aknclardan ibaret olup, bunlarn XV. yzyl ortalaryla XVI. yzyl ortalarna kadar tmarl sipahi, yaya, msellem, cerahor, canbaz, tatarlar aknclar, yrkler, deliler, azablar, gnll ve beliler olarak tekiltlandrlmlard. 1- Tmrl Sipahiler: Osmanl Devletinin en nemli asker kuvveti olan ve imparatorluk haline gelmesinde balca rol oynayan toprakl veya tmarl svari tekilt, daha nceki Trk-slm devletlerinde de kurulmu olup, Osmanllar bunu daha da gelitirmi, dirlik sahipleri kendilerine braklm olan toprak mukabili devletin muhafazasn zerlerine almlardr. Nitekim devletin asker ihtiyac kendilerine tmar vermek vaadiyle halk arasndan karlanmtr. Byle bir durum II. Byezid zamannda Kili ve Akkerman seferleri srasnda grlmektedir. 1484 ylnda karlan bir emirde: gazadan ve cihaddan seflu ve yarar yolda olup yoldal ile tmr almak isteyenlerden lt- harbleriyle gelp bu sefere katlmalar ve bunlarn trl ekilde mkfatlandrlaca, tmra talip olanlara tmrdan ve dirlikden himmet ve inyet edilecei iln olunmutu.226 Bu hizmeti karl tmarl sipahinin veya svarinin reayadan alm olduu r ve resme dirlik, sipahinin kendisine de Shib-i arz denilirdi. Tmarl sipahilerin senelik gelirleri 1.000 il 19.999 aka arasnda olurdu. Bundan yukar tmar olmazd. tmar sahipleri kendilerine tahsis edilen dirliin geliri karlnda asker vazife grrler ve sefere giderlerdi. Yani devlet, reaya denilen halktan her sene alaca r bizzat kendisi tahsil etmeyerek, onu asker hizmet mukabili tmarl sipahiye tahsis etmiti. tmarl sipahi ald bu resim ve

1502

r karlnda sava zamannda tmarnn azl veya okluuna gre, ya yalnz veya cebel denilen tam techizatl bir veyahud birka silahl ve zrhl svari ile savaa gitmekteydi. Bu miktar tmar topraklarda her bin aka iin, zemet ve has topraklarda ise her be bin aka iin bir cebel gtrlmesi eklindeydi. tmar topraklarda ilk bin aka tmar sahibi iin ayrlr, buna da kl tabir olunurdu. Cebeller genellikle Anadolu genlerinden tekil edilmekle beraber, o sipahinin para ile ald veya savalarda esir etmi olduu kimselerden de olurdu. Cebelnn btn masraf sahib-i arza aitti. Mazeretsiz savaa gitmeyenlerin topraklar ellerinden alnr, baar gsterenlere ise zam yaplrd. Sipahi kendi blgesinde veya bal bulunduu sancak dahilinde oturmak mecburiyetindeydi. Tmarl sipahiler her sancakta bir ksm blklere ayrlmlard. Her bln suba denilen eribalar ile bayrakdar ve avular vard. tmarl sipahilerden her on blk (bin kii) bir alaybeyinin kumandas altnda bulunurdu. Alaybeyleri ise sipahileriyle beraber kendi sancakbeylerinin, onlar da eylet valisi olan beylerbeyilerinin kumandas altnda sefere giderlerdi. tmarl sipahilerin iyi atlar, kllar, karg, kalkan ve oklaryla balarnda mifer ve stlerinde zrhlar bulunurdu. Sava esnasnda ordunun sa ve solunda kanatlar tekil ederek hill eklinde merkezi yandan gelecek saldrlara kar muhafaza ederlerdi. Savata len sipahinin ocuklar devlet tarafndan himaye edilir ve ocuklarndan birine drt bin, ikincisine bin aka tmar balanrd.227 Evinde len sipahinin ocuklarna ise il iki bin akalk tmar verilirdi. Tmarl sipahi says hakknda yaplan aratrmalardan anlaldna gre II. Byezid devrinde (1481-1512) sadece 17 sancaklk Anadolu Eyletinde 103 zemet, 7.500 sipahi olmak zere toplam 7.603 tmar sahibi bulunmakta idi. Bunlarn emrinde ise 5.372 cebel vard. Dolaysiyle bir sava esnasnda Anadolu Beylerbeyisinin emrinde mevcutlar 13.000e varan bir asker kuvvet tekil edilmekteydi.228 Bu say XVI. yzyln sonlarnda krk binin zerine kmtr. Bu atl askerler Kanuni Sultan Sleymann son zamanlarna kadar devletin en nde gelen asker kuvvetini olutururken, bilhassa XVI. yzyln sonlarndan itibaren, bu ocan iine de gerek rvetle, gerekse kanuna aykr olarak yabanclarn sokulmas bozulmasna sebep olmutur. Ayrca, babalar len yetimlerin tmarlarnn bakalarna verilmesi, hile ile berat tevcih ettirilmesi, bo kalan tmarlarn asl sahipleri olan askerlere verilmeyerek saray cceleri, soytar ve dilsizlerine verilmesi de etkili olmutur. Nitekim bu sebepten, yalnz Rumelide mkemmel techiz edilmi krkbin atl karan tmarl sipahiler, ancak sekizbin svari karr hale gelmitir. XVII. asr ortalarndan itibaren hizmet blklerinin kaldrlmas zerine tmarl sipahiler geri hizmetlerinde kullanlmaya balanmtr. Bu da ocan yklnda ikinci darbe olmutur. tmarl sipahi askerinin azalmas neticesinde ise valiler kaplarnda besledikleri dermeatma levend, sarca, sekban gibi kuvvetlerle bunlarn yerlerini doldurmaya almlardr. Bu ise devletin bana byk gaileler aan calli denilen ekylar grubunun ortaya kmas ile neticelenmitir.

1503

2- Geri Hizmet Ktalar: Osmanl asker tekiltnda ilk muntazam askerler olarak tekil edilen yayalar ve msellemler XV. yzyl ortalarna doru savatan ekilerek geri hizmetinde kullanlmlardr. Yayalar nceleri Anadolunun tesbit edilen baz sancaklarndan toplanmakta ve piyade olarak kullanlmaktayd ki, Rumelide bunlar yrk olarak adlandrlmtr. Yayalar sava zamanlarnda yol amak, hendek ve siper kazmak, top ekmek, glle, arlk ve zahire nakletmek gibi vazifeler yaparlard. Bar zamanlarnda da ihtiyaca gre kale tamiri, maden ve tersane hizmeti gibi ilerde kullanlrlard. XVI. yzyl sonlarnda yrk ocaklar 1300 ve msellem ocaklar ise 1000 kadard. Anadoluda yaya ve msellem ocaklar bu yzyln sonunda kaldrlarak iftlikleri tmar ve zemet haline getirilmitir. Geri hizmet ktalar iinde ayrca Osman Gazi dneminden hemen sonra kurulan ve yol yapm, kale tamiri, maden ileri vs. de kullanlan cerahorlar, ordunun ve ileri gelen devlet adamlarnn atlarna bakan canbazlar ve Tatarlar da bulunmakta idi. Bunlarn onda biri sefere giderdi. XVI. yzyl sonlarnda bu tekiltlar da kaldrlm, iftlikleri zemet ve timara verilmitir.229 3- nc Kuvvetleri: nc kuvveti genellikle svari olup bunlar, Aknclar, Deliler, Gnlller ve Beliler ocaklarndan teekkl etmekteydi. Aknclar Osmanl Devletinin hafif svari kuvveti olup, ularda bulunurlard. Trklerden tekil edilmi bu ocak mkemmel bir tekilta sahipti. Bunlar muhtelif blgelerde bulunup, her birinin bir aknc kumandan vard. Dman lkelerine yaplan akn, ancak bu aknc kumandannn emrinde yaplabilirdi. Aknc kumandanlarn en mehurlarndan Arnavutluk ve Dalmaya taraflarnda Evranosoullar, Bosna, Semendire ve Srbistan ile daha sonra Macaristanda Mihaloullar, Silistre taraflarnda Malkooullar ve Mora blgesinde ise Turahanoullar bulunmaktaydlar.230 Aknclarn balca vazifeleri ordunun keif hizmetini grmek, dman snrlarndaki araziyi kefederek yol amak ve dmann gzn korkutup asl orduya kolaylk salamak, ordunun geecei yerlerdeki tarm rnlerini emniyet altna almak, elde edilen esirlerden dmann vaziyetini renmek, nehirlerin geitlerini tayin ile kpr kurmakt. Aknclar bu grevleriyle beinci kol kuvvetinin vazifesini yerine getirmekte, ayrca dman memleketlerine yaptklar aknlarda dmann yiyecek ve ieceini tahrib ve talan ederek dmann moral bakmndan kmesini salamaktayd. Bunlar hafif svari kuvveti olduklar iin dman memleketlerinin ta ilerine kadar girerler ve etrafa dehet verirlerdi. Nitekim Ftih devrinde Venedikle yaplan sava srasnda, Kripoli akn olarak bilenen aknda Venedik ehri nlerinde grndler. Aknclarn silahlar bir zrhl gslk ile yaka ve mzrak, kalkan ve atlarnn eerine takl ba topuzlu bir bozdoandan mteekkildi. Yiyecekleri de kendileri gibi hafif olup, ou zaman pirin, kavurma veya koyun pastrmas gibi eylerden ibaretti. Mevcutlar ise devirlere gre deimi, 1532 Alman seferinde saylar ellibine ulamtr. Ocak XVI. yzyln sonlarnda Eflk beyi Mihalin isyannda (1595), veziriazam Sinan Paann tedbirsiz hareketi sonucu imha edilircesine zayiata

1504

uram ve bir daha da toparlanamamtr. Bu sebeple bundan sonra bu ocan grevi ksmen Akkerman, Dobruca ve Bucak tatarlaryla Krm kuvvetleri tarafndan yerine getirilmeye allmtr. Deliler de Aknclar gibi hafif svari tarznda, hemen ayn silahlara sahip bir tekiltt. Snr ve snra yakn yerlerde bulunurlard. Bunlar iri yar, ecaat ve cesaretleriyle mehur olup dmana korkusuzca saldrmalar ve gzlerini budaktan esirgememeleri dolaysiyle deli olarak adlandrlmlard. Genellikle sancakbeyi ve beylerbeyi emrinde olup, ou Trklerden teekkl etmiti. Ayrca Mslman Bonak, Hrvat ve Srplardan da alnrd. Delilerin balarnda benekli srtlan derisinden yaplm ve zerine kartal kanatlar taklm bir balk ile kurt veya ay derisinden yaplm tyleri darda olan alvarlar vard. XVI yzylda tekil edilmi olan ocan mevcudu hakknda kesin bir kayt olmamakla birlikte, Bosna sancakbeyi Gazi Hsrev Beyin kumandasnda on bin kadar Deli kuvveti bulunmakta idi.Serhad-kulu svarilerinden olan Gnlller tekilt ise XV. asrda kurulmu olup snr ehir ve kasabalarn muhafaza etmekle vazifeliydiler. Sa ve sol gnllleri olarak iki ksma ayrlan gnlller, hudud ahalisinden tekil edilmiti. Yine serhad-kulu svarilerinden olan Beliler, her be haneden bir kii alnd iin bu ad alm olup yerli ahaliden meydana getirilmi hafif svari kuvvetlerindendi. Snrdaki palangalarn ve kaleleri korumakla vazifeli olan Beliler, gerektiinde aknda da bulunurlard. 4- Kale Kuvvetleri: Serhad-kulu atl snfndan olan Frisanlar ile yerli olarak topu, cebeci, lmc ve martalos gibi kuvvetler olup, bunlardan baka yerli kulu yaya snfndan olan azablar da snrdaki kalelerde muhafzlk etmekteydiler. Bunlardan piyade snfndan olan azablar, XVI. yzyla kadar yenierilerin nnde bulunup ilk hcumu karlamaktaydlar. Bundan sonra kale azablar da tekil edilerek kale muhafazasnda kullanlmtr. Azab, kelime olarak evli olmayan veya bekr erkek mansnda olup, zellikle Anadoludan gl kuvvetli genlerden tekil edilirdi. lk zamanlar mevcutlar on be bin civarnda olup, daha sonra saylar arttrlmtr. Ayrca azablarn piyade snfndan donanma hizmetinde olanlar da vard ki, kalyon devrine kadar Osmanl donanmasnn esasn tekil etmitir.231 Yine kale kuvvetlerinden olan Frisnlar atl snftand. Bunlar nemlerine gre Frisn- evvel, Frisn- sni ve Frisn- slis olarak ortaya ayrlmt. Bunlar birinci ve ikinci aa ismi verilen iki aaya tbi idiler. Bu aalar sancak merkezinde oturur, frisnlar da sancaktaki kalelerde hizmet ederlerdi. IV. Osmanl Donanmas Osmanl Beylii geliip denizden ky sahibi olduu zaman, komu Trk beyliklerinden Karesi Beylii gemilerinden faydalanmtr. Nitekim Rumeliye bu beyliin gemileriyle gemitir. Bununla

1505

birlikte Osmanllarn ilk zamanlarda kk de olsa Karamrsel, Edincik ve zmitde tersane kurduklar tesbit edilmektedir. Gelibolunun alnmasndan sonra ise (1390) burada bir tersane kurarak denizcilik yolunda ilk adm atlmtr.232 Ayrca denizde kys olup donanmas bulunan ve Osmanl idaresine alnan Trk Beyliklerinin, mesel Saruhan, Aydn, Mentee beyliklerinin tersanelerinden istifade edilmi, bylece ilk devirlerden itibaren, ileride kurulacak byk imparatorluun donanmasnn temelleri atlmtr. Bunun yansra, nceki tarihlerde Trklerin Ege sahillerine yerlemeleri, Trkler arasnda da korsanln yaylmasna ve Ltinler gibi Akdenizde korsanlk yapmalarna zemin hazrlamtr.233 Daha sonralar ise bu Trk korsanlar Osmanl donanmas hizmetine alnmlardr. zellikle Yldrm Byezid zamannda Osmanl donanmas byk bir gelime gstermi ve Sakz, Eriboz adalaryla Yunanistann dousuna akn dzenlenmitir. Bu sebeple Venedikliler Ceneviz gemileriyle de birleerek anakkale Boazndan ieriye girmi, fakat Saruca Paa kumandasndaki onsekiz para Osmanl donanmasna malup olmutur. Buna karlk Rodos valyeleri ve yeni gemilerle takviye edilen Venedikliler, Osmanl donanmasn malup ettikleri gibi onlar yakmlard.234 Osmanl donanmasnn ikinci cidd atmas elebi Mehmed zamannda meydana gelerek al Bey kumandasnda Egede Naksos dkasna ait adalarn vurulmasndan sonra meydana geldi. Bu hadise zerine Venediklilerle 1415de meydana gelen savata al Bey ehid olmu, donanma da yokolurcasna malup olmutu.235 Bu malubiyetler Osmanl denizciliinin gelimesini yavalatmsa da, devletin gelimesinde donanmaya olan ihtiyac gstermi ve bu husustaki almalar hzlandrmtr. Nitekim donanma, II. Murad zamannda Karadenizde Trabzon-Rum mparatorluunu tehdit edecek bir duruma ulamtr. Ayn donanma Ftih zamannda stanbulun fethi srasnda Baltaolu Sleyman Bey kumandasnda nemli roller oynam, ancak, henz Venedik donanmasyla boy lecek bir noktaya varamamtr. Bu sebeple stanbulun fethini mteakip donanmann daha da gelimesi iin almalar yapld ve hatt Ftihin Trabzon seferi srasnda Osmanl ordusuna denizden byk destek salad grlmektedir. Ftih, stanbulun fethinden sonra anakkale Boazn tahkim ettirip, Egedeki baz stratejik adalar zabtederek sahilleri ve tersaneleri emniyet altna alm, bu sayede donanma da gelime imkn bulmutur. Bu sebeple donanma Rodos muhasarasnda daha faal rol oynamtr. zellikle II. Byezid devrinde Akdenizde korsanlk yapan Kemal Reisin Osmanl Devleti hizmetine girmesinden sonra donanmaya yeni bir canllk gelmi ve Trk gemileri spanya sahillerinde grnmtr. Hatt II. Byezid dneminde donanma Memlk savalarnda nemli hizmetler vermitir. Bu devirde Kemal, Burak ve Kara Hasan Reisler gibi mehur Trk denizcilerinin komutasndaki Osmanl donanmasnn, nebaht civarnda Franszlarn destekledii Venedik donanmasyla yapt deniz savanda baa ba mcadele vermesi, artk Osmanl donanmasnn Akdenizde nemli bir gce eritiini gstermitir. Yavuz Sultan Selim ise zellikle Msr seferi srasnda yakn desteini grd donanmann nemini daha iyi anlayarak, daha stanbula dnmeden donanmann gelitirilmesi iin yeni tersaneler kurulmasn emretmitir. Nitekim onun zamannda Gemlik tersanesinden baka Halite de bir tersane

1506

kurulmu ve gemiler yaplmtr. Ancak Yavuzun lm, bu byk Trk padiahnn denizlerde Osmanl Devletinin ulamasn istedii yere gelmesini nledi. Buna karlk zellikle Barbarosun Osmanl hizmetine girmesiyle de Trk denizcilii en yksek noktasna ulat. Barbaros tersaneleri slah edip genilettii gibi, korsanlktan kazand tecrbelere de dayanarak, o srada Avrupann en byk amirali Andrea Doryay emrinde bulunan Hal donanmasna ramen Prevezede malup ederek (1538) Akdenizde kesin Trk stnln salad. Bu sebepledir ki kendisine Tulon liman st olarak verilen Trk donanmas, arlkene kar Fransay destekleyerek karada olduu gibi denizde de Avrupa devletleri zerinde siysi bir stnlk salad. te yandan Coraf Keifler neticesinde mit Burnunu bularak Dou ticretine hakim olmaya alan Portekize kar da Hint denizlerinde mcadele verildi.236 Osmanl donanmas Gelibolu ve Haliten baka Karadeniz, Marmara ve Akdeniz gemi tezghlarnda da yaplmaktayd. Karadenizde Sinop, ayaz, Kefken Adas, Varna, Burgaz, Ahyolu ve Ruscuk, Marmarada zmit, Gemlik, Edincik, Karabiga ve Akdeniz ile Ege denizinde Edremit, Ayasuluk (=Seluk), Mils, Bodrum, Antalya, Aliye (=Alanya) ve Rodos adas en nemli tersanelerin bulunduu yerlerdi. Gemi levzm olan halat, yelken, zift, krek, tel ve gemi demiri gibi ihtiyalar da, ocaklk eklinde kurulan tekiltlar vastasyla temin edilmekteydi.237 Bu sebeple Kbrsn fethinden hemen sonra uranlan nebaht felketine (1571) ramen, devlet alt ay gibi ksa bir sre iinde 250 para donanmay denize indirebilmiti. Bununla beraber donanmann esasn tekil eden leventlerin byk zayiata uramas ve tecrbeli denizcilerin ortadan kalkmas, Osmanl denizcilii iin daha sonraki felketlerin balangc oldu. Nitekim donanma dnyadaki dier hususlardaki gelimelere de ayak uyduramyarak gittike geriledi ve XVII. asrn balarndan itibaren eski ehemmiyet ve gcn kaybetti. Bu bakmdan Venediklilerle yaplan Girit savalar srasnda anakkale Boaz dna kamayacak dereceye derek, bundan sonraki dnemlerde ise sadece kylar mdafaa etme durumuna dt. Osmanllarn kurulutan itibaren XVI. yzyl sonlarna kadar kullandklar gemilerin esasn ekdiri snfndan gemiler tekil etmekteydi. Krekle hareket eden gemiler umumiyetle ekdiri snfndand. Bunlar iinde en nemlileri kadrga, frkate, karamrsel, ktk, kalite, mavna ve batarde idi. Bunlardan batarde kaptann bindii otuz alt oturakl (krekli) en byk sava gemisiydi ki, her oturanda be il yedi kreki bulunurdu. Gemi mevcudu kreki, sava, topu v.s. ile birlikte sekiz yz kadard.238 Kadrgalar krk iki metre boyunda yirmidrt oturakl idi. Her oturanda drt krekisi vard. Yz kadar savacs ile birlikte gemide yz otuz kii yer alrd. On il on drt topa sahipti. Mavna tr gemiler ise kadrgadan byk olup her kreini yedier kii ekerdi. Yzelli savas ile yirmi drt topu bulunurdu. Beinci Ksm Osmanl Hukuku

1507

Osmanl Devleti kuruluundan itibaren bal bulunduu dnin icaplarna gre bir hukuk sistemini kabul etmitir. Buna bal olarak gerek ceza, gerekse vergi konular ile mslim ve gayrmslimlerin tabi bulunduklar esaslar ve bunlarn birbirleriyle olan mnsebetleri, bu hukuk erevesinde konulan hkmlere gre dzenlenmitir.239 er hukuk (slm Hukuku) adn verdiimiz bu sistemin, nazar olarak her alanda tatbik edildii gze arpmaktadr.240 Ancak bunun yan sra, bilhassa idare ve tekilt sahas ile mme messeseleri sahasnda, eski Trk devletlerinden gelen bir idarecilik gelenei veya fethedilen memleketlerdeki baz vergi tekilt ve usullerinin, mill veya rf denilebilecek bir hukuk sistemini de ortaya kard bilinen bir gerektir. Nitekim bir konuda bir hukukunun grne uyulmas yolunda padiahn emri karsa bu emir, kadlar balayc bir kanun durumuna girer. Artk buna aykr hkm verilemez. Ancak byle bir emrin balayc olmas iin iki art vardr. Bunlardan birincisi, emrin konusunun su tekil etmemesi, ikincisi ise eriata aykrlnn kesin olmamasdr. Yetkililerin bu zellikleri tayan emirlerine uyulmas dinen de vacip olur.241 Osmanl kanunnmelerinde er hkmlerle birlikte rf hkmlerin de kullanlmas bunu teyid etmektedir. Mesel Osmanllarda ahkm- eriyye ve kavnn-i rfiyye tabirlerine birlikte rastlamaktayz.241 Nitekim Tursun Bey rf, eriat yannda cemiyet dzenini korumak zre ullemrin koyduu kanun, rftr ve rf akl esasa dayanr eklinde tarif etmektedir.243 Bununla birlikte uras da belirtilmelidir ki, hibir ekilde rf hkmler er hukuka aykr dmemitir. Bu ekliyle rf hukuk er hukuk ile birlemekte ve hatt tek hukuk telkkisi ortaya kmaktadr. er hkmler, Kuran, hadis, icma ve kyas gibi slm ilke ve temellerine dayanrken, rf, hkmdarn irdesine bal olarak koyduu kurallar ve bunun iin sdr olan fermanlardr. Dier bir deyimle rf, hkmdarn siyas-idar konularda bamsz iradesidir. Bunun iin hkmdar yarg yetkisini kullanrken, yeni birtakm kurallar koyabilirdi ve bu konuda yetkileri snrszd. te yandan er hukuk, ancak bunu bilen ve ulem denilen kimseler tarafndan yorumlanp, tatbik edilirdi. Ceza hukuku, sipahi ve rey mnsebetleri, toprak tasarrufu ve intikali, rf vergiler, reyya yklenen eitli hizmetler, gmrk ve baclar, velhasl halk dorudan ilgilendiren hukuk konularda belli prensipleri ve maddeleriyle bir Kann- Osman ortaya kmtr ve buna aykr olan kaideler bidat (ere, rfe ve kann- kadme aykr olan eyler) saylmtr. Hkmdarlar yeni fethedilen bir toprak zerinde cri olan bu tr bidatleri adaletnmeler yaynlamak suretiyle kaldrmlardr.244 lk devirlere ait elde mevcut Osmanl kanunnmeleri, devletin hukuk hviyetini tam mansyla vermekten uzaktr. Ayrca bunlarn devlet tarafndan tasdik edilmi kanunnmeler olmay da onlarn gerek kymetinin ortaya konmasn engellemektedir. Elimizde ilk yazl kanunnmelerin Ftih devrine ait olmas ise, ilk devirlerin yeterince aydnlatlmasna mani olmaktadr.245 Buna karlk ilk devirlere ait baz mahkeme kaytlarn ihtiva eden eriyye sicillerinin gnmze kadar gelenlerinden, Osmanl Devletinin bu dnemine ait hukuk yaps hakknda shhatli bilgiler elde etmek mmkndr.246 te yandan bu orijinal belgelere dayanlarak Osmanl hukuk sistemi ve dolaysiyle Osmanl muhakeme usulleriyle ilgili yaplan almalar, bizi bu konuda aydnlatmaktadr.247

1508

kpaa-zdede kaydedildiine gre ilk kanunnme Osman Gazi tarafndan tesis edilmitir. Karaca Hisarn fethinden sonra buraya kad, suba konulduu gibi bir de pazar kurulmutur. Pazarn kurulmasndan sonra Germiyandan gelen bir kiinin pazarn bacnn kendisine satlmasn istemesi zerine ise, Osman Bey nce itiraz etmesine ramen daha sonra bunu kabul ederek: mdi nki siz eyle dersiz, her kii kim, bir yk getire, sata, iki aka versn. Her kim ki satmasa hi nesne vermesn. Ve dahi her kime kim bir tmr verem, anun elinden sebebsz almayalar. Ve hem ol ld vakit oluna vereler. Ve ger kck dahi olsa vereler. Hizmetkrlar sefer vakti olucak sefere varalar, ta ol sefere yaraynca248 eklinde ilk kanunu koymutur. Ayrca bu kanunun deitirilmesi veya bozulmas ihtimaline kar da Her kii kim bu kanunum boza, Allah anun dnin ve dnyasn bozsun diye bedduada bulunmutur. Bundan baka 1366da I. Murad devrine ait bir vakfiyede: btn avarz- divniyeden ve teklif-i rfiyeden, ulakdan, sekbandan, cerahordan ve salgundan muaf ve msellem olma eklinde rfe ait bir kayt bulunmaktadr. Yine Yldrm Byezid devri, kanun koyma ve tekiltlandrma bakmndan nemli bir devirdir. Merkez ve asker idare sistemini yerletirme, toprak tasarruf hukuku ve tamamen rf kanunlara dayanan idarede kul sisteminin geni apta uyguland devir de bu zamana rastlar.249 II. Murad devri ise rf hukukun artk tamamiyle yerletii ve tatbik sahas bulduu bir dnem olmutur. Ftih dneminde ise, daha nce yerleen sistem zerinden ilk yazl kanunnmelere rastlanlmaktadr. .L. Barkann Kanunlar adl kitabna koyduu ve F. Kraelitz tarafndan yaymlanm olan ve zin, adam dme, kfr, adam ldrme, iki ime, hrszlk, yalan, iftira, mslim ve gayr- mslim reynn hl ve hareketleriyle vergi meselelerine dair hkmleri ihtiva eden kanun genellikle slm hukukunun ukubat (ceza) dncesinden domutur. Burada mslim ve gayrmslim ceza ynnden ayn hkmlere tabidir. te yandan yine Ftihe ait olup Abdlkadir zcan tarafndan karlatrmal bir yayn eklinde olan kanunnmede ise Osmanl devlet adamlar, saltanata ait meseleler, maliye, idare, crm ve devlet hizmetlileri ile ilgili hususlar yer almaktadr. Bu kanunnmenin banda yer alan Bu kanunnme atam ve dedem kanunudur ve benim dahi kanunumdur. Evld- kirmm neslen bade neslin bununla mil olalar ibaresinden, buradaki hkmlerin daha nce de var olduunu ortaya koymaktadr. Ayrca R. Anhegger ve Halil nalck tarafndan neredilen ve tek nshas Paris Bibliothque Nationalede bulunan kanunnme ise er hukuk dnda hkmdarn bizzat kendi otoritesine dayanarak kard yasaknmeleri ihtiva etmektedir. Bu kanunnameler baz deiikliklerle Kanuni Sultan Sleyman devrinde de geerli olmutur. Asker ve siyas baarlarndan dolay Bat kaynaklarnda Muhteem, Byk Trk lakablaryla hret kazanan, Osmanllar tarafndan ise Kanuni sfatna lyk grlen Sultan Sleyman, bu sfatna uygun icraatyla hak ve adalet mefhumlarn yerletirmitir. Nitekim tahta geer gemez, babas tarafndan Tebriz ve Kahireden stanbula getirilen 500 kadar sanat, devlet adam ve lime istedikleri yere gitme izni vermi, ran ile yaplan ipek ticaretini serbest brakm, yasak srasnda

1509

mallar msadere olunan tccarn zararlarn hazineden tazmin ettirmitir. Ayrca halka zulmeden devlet adamlar ile asker idarecileri cezalandrmtr. Kanuni dnemi hukukuna dayanak olan kanunnmeler iki ana kategoride toplanmtr.250 Bunlardan birincisi derleme eklinde olan genel mahiyetteki kanunnmelerdir. Eski ve yeni hkmleri ihtiva eden bu kanunnmeleri derlemekten gaye, tedenberi yerlemi olan kanunlar tantmak, kanun yapanlara rnek vermek, uygulayacak olanlara emsal tekil etmek iin kolaylk salamakt. Bu tr kanunnmelere en iyi rnek Mehmed rif tarafndan neredilen kanun mecmuasdr.251 kinci kategoriyi ise kanun hkmndeki fermanlar, beratlar ve sancak kanunnmeleri oluturmaktadr. Bunlardan fermanlar, bir iin yaplmas veya yaplmamasn padiah adna emreden yazdr ve banda padiahn turas bulunur. Beratlar da padiah adna, bir yetki, bir imtiyaz, bir grev veya bir hak salayan yazdr. Dolaysiyle kanunnmelere kaynak tekil eder. Tahrir defterlerinin banda yer alan ve her sancan mahall rfne gre baz deiik yanlar bulunan sancak kanunlar ise, Osmanl Devletinde rf hukukun yerlemi olduunu gstermektedir. Mesel mer L. Barkann yaymlad kanunlar iinde yer alan ve II. Byezid dnemine ait olduu bilinen (tarihi 1487) Hdvendigr Livs kanunnmesi, bu trden kanunnmelerin en eskilerindendir. Bu kanunnmenin hemen banda bulunan Beyn- tafsl-i kavnn-i eriyye-i mtemele ve kavid-i rsm- rfiyye-i mterefe ki, mebni-i Osmaniye ve mehiz-i ahkm- Sultaniyedir ibaresinden, kanunnmede hem er, hem de rf hkmlerin yer ald anlalmaktadr.252 Nitekim burada er ve rf vergiler, sancan idaresi ve reynn mkellefiyetlerini belirten hususlarlarla ilgili hkmler yer almaktadr. Sancak kanunnmeleri XVII. asrda da geerliliini korumutur. Ancak bu asr kanunnmelerinde toprak ve toprak zerinden alnan vergilerle ilgili hkmlerde deiiklikler grlmektedir.253 Osmanl hukuk sistemi, kadlarn zgr iradelerinde kendini bulmutur. Padiah dahil hibir kii ve kurumun tesirinde kalmadan tamamen bamsz alan Osmanl mahkemeleri, aldklar karar itibariyle Divn- hmyun tarafndan denetlenmitir. Osmanl mahkemelerinde kadnn yansra bir bilirkiilik (Avrupadaki jri) kurumu meydana getirilmi, davalarn grld oturumlarda uhdlhal veya udll-mslimn gibi adlar altnda yer alan bir ahitler heyeti nezaretinde dava alen olarak grlmtr. Davalarda alnan her trl karar ise bugnk mahkeme ilmlarnda olduu gibi sicil defterlerine kaydedilmitir. Her oturum sonucu alnan kararn altna, yukarda zikredilen uhdl-hl yazlmtr. Davalarn her birinde blgenin tannm ve hatr saylr isimlerinin yer ald ahidler heyeti vastasyla kad, er hukukun yansra rf ve deti de gzetme imkn bulmu, te yandan meydana gelebilecek dedikodularn da nne gemitir. A. Kadlk Kad, kelime olarak hkmeden, yerine getiren manlarna gelmekte olup, Osmanllarda er ve hukuk hkmleri tatbik eden, ayrca devlet emirlerini yerine getiren bir fonksiyona sahipti.254

1510

Dolaysiyle hukuk olduu kadar idar bir memuriyet olarak da grlmektedir. Bylece kadlarn grevlerini hukuk, idar ve beled olmak zere balca noktada toplamak mmkndr. Osmanl devletinde er ve hukuk btn meseleler er mahkemelerde Hanef fkh zre zme balanrd. Bu vazifeyi yerine getiren kadlar, ayn zamanda, bulunduklar idar blgede ehir ve kasabalarn beled hizmetlerini, bugnk mnda bir noter gibi vekletnme ve alm-satm ilerini de yrtrlerdi. Osmanl kaynaklarnda kad kelimesine ilk defa Osman Gazi devrinde rastlanmaktadr. Bilecikin fethinden sonra Seluklu sultanndan istikll almetleri olarak tabl, alem ve kl gelmi, bunun zerine Tursun Fakih, Karaca Hisara kad ve hatib tayin edilerek hutbe Osman Gazi adna okunmutur. Dolaysiyle ilk kad Tursun Fakih olarak grlmektedir.255 Ancak daha sonra andarl Kara Halilin Bilecik kadlna getirildii anlalmaktadr. andarl, Orhan Gazinin Osmanl Beyliinin bana gemesinden sonra znik, Bursann fethini mteakip de Bursa kads olmutur.256 I. Murad zamannda ise Bursa kadlndan Kadaskerlie getirilmitir.257 Kadlk XV. yzyla gelinceye kadar aldklar cretin dk olmas yznden fazla rabet grmemitir. Ner, Osman ve Orhan Gazi dnemlerinde gayet drst hareket eden kadlarn, Osmanl lkesinde hle ve bidat balattn syledii Karamanl Kara Rstemin de tesiriyle rvet ve yolsuzluk yaptklarn, bunda da gelirlerinin az olmasnn rol oynadn belirtmektedir.258 Hatt Yldrm Byezidin, kadlarn ilimleriyle amel etmeyip fesada bavurduklarn renmesi zerine onlar Yeniehirde bir eve doldurarak yaklmalarn emrettiini, ancak bunun andarl Ali Paann bir tertibiyle nlenebildiini kaydetmektedir.259 Nitekim Ali Paa hkmdarn maskarasn padiaha yollam, o da padiahtan kendisini Bizansa elilikle gndermesini istemiti. Padiahn orada ne yapacan sormas zerine de maskara, oradan keiler getireceini, zira kendisinin kadlar yakmakla Kuran- kerm ahkmn kaldracan, bu sebeple kadlarn yerine hi olmazsa ncile uygun ilim tahsil etmi bu keilerin kad olmalarnn daha doru olacan bildirmiti. Bunun zerine Ali Paay artarak kadlarn neden hakkaniyetle ilerini grmeyip rvet aldklarn soran Yldrm, gelirlerinin az olduunu rendii kadlara, resm-i ksmetin, yani miras taksiminde alnan verginin binde yirmisinin de verilmesini emretmitir.260 te yandan ulemdan kadasker tayin ettii eyh Ramazandan kadlardan zalim ve cahil olanlarn bu vazifeden almasn istemitir.261 Ftih Sultan Mehmed zamannda kadlara tahsis edilen cret arttrlmtr. Nitekim

kanunnmede: Ve kuzt bir sicilde yedi aka ve hccetden otuziki aka ve sret-i sicilden oniki aka ve imzadan oniki aka alalar. Ve ksmet-i emvlden binde yirmi aka ve nikhdan bikr ise otuz iki, seyyib ise onbe aka alalar eklinde kaydedilerek,262 eskiden konmu olan ksmet-i sicilden hari sicil, sret-i sicil, hccet, imza ve nikhdan da belirli bir cret almaktaydlar. Ayrca, byk bir ihtimalle kadln daha cazip hale getirilmesi dncesiyle, yirmi akalk mderrisin kad olmas halinde krk be akalk kadla tayin edilmesi hususu yer almaktadr.263

1511

Bir kimse, medreseden mezun olup, kadasker divannda bir nevi staj grdkten sonra kadla tayin edilirdi. steyenler ise bir mddet mderrislik yaptktan sonra dorudan doruya bir kazaya kad tayin olunurdu. Bu gibiler mderrislikleri srasndaki derecelerine gre kadla getirilirlerdi. Bu durum kanunnmelerde tesbit edilmitir. Mesel yirmili bir medrese mderrisi krkbe akalk kadla, Sahn ve Ayasofya mderrisleri ise kadln en yksek mertebesi olan Taht kadl264 veya Mevleviyet ad verilen be yz akalk eyalet kadlklarna tayin edilirlerdi.265 Buna mukabil yz akalk kadlarn defterdar olmalar, beyz akalk kadlarn ise beylerbeyi olmalar hkm yer almakta idi.266 Bu bakmdan asker hizmete geen kadlar beylerbeyi rtbesiyle vazifelendirilirdi.267 XVI. yzyln ikinci yarsna kadar ayn dereceye sahip olan mevleviyetler, bu tarihten sonra yz ve beyz akal mevleviyetler eklinde birbirinden ayrlm, bu ayrm yevmiyeleri asndan yaplmtr. Kad tayini, XIV ve XV. yzyllarda Divan- hmyun toplantlarnda Rumeli ve Anadolu kadaskerinin arz ve padiahn onayyla olurdu. Bu ekil Ftih devrinden itibaren, zellikle divan toplantlarnn veziriazamn bakanlnda toplanmaya balamasndan sonra deimi ve kad, kadaskerlerin teklifiyle veziriazam tarafndan tayin edilmeye balanmtr. XVI. yzyldan itibaren ise, mevleviyet denilen kadlklar, eyhlislmln nem kazanmasndan sonra, onlarn teklifi zerine veziriazam tarafndan yaplmtr. Kadlk mddeti devirlere gre onsekiz aydan seneye kadar deimitir. Srelerini dolduran kadlar mazl olarak bir st dereceye ykselmek iin sra beklerlerdi. Bu mddet zarfnda stanbula gelir ve kadasker diresine devam edip tecrbe kazanr ve sras gelince derecesine uygun kadla tayin olunurlard. ayet bir kadla birden fazla aday karsa imtihan yaplr ve en ehil olan tercih edilirdi. Bununla beraber zaman zaman kadlk tayininde usulszlkler km, kadlklarn parayla satld iddialar yaylmtr. Ayrca kadlarn, devletin uzun savalar dolaysiyle eyletlerle fazla ilgilenememesi yznden halka zulmettikleri ve usulsz para talep ettikleri grlm, bu tr hadiseler sebebiyle tahkikatler yaplmtr.268 III. Mehmed, Anadolu kadaskeri Damat Muhyiddin Efendi hakknda kendisine yaplan bu tr ikyetler zerine onu grevden almtr. Bu sebeple de kadlk tayinlerinde kanun ve nizamlar karlmtr.269 Kendilerinden ikyet edilen kadlar takibata urar, suistimalleri grlenler cezalandrlr, hatt idam edilirlerdi. Kadlarn mahkemelerde kendi adlarna vazife gren nibleri vard. Kazann byklne gre kadnn birden fazla nibi bulunabilirdi. Bu sebeple nibler vazifelerinin nemine gre kaza nibleri, kad nibleri, mevli nibleri, bb nibleri, ayak nibleri ve arpalk nibleri olmak zere alt ksma ayrlmaktayd. Kadlarda olduu gibi nib tayininde de son derece dikkatli davranlr, bir kadda bulunmas gereken drstlk, ahlk, bilgi ve fazilet gibi zellikler nibde de aranrd. Kadlarn yardmcs olarak kazalarda bir de, vefat etmi kimselerin mallarn varisleri arasnda pay eden kassam ad verilen bir memur bulunmaktayd.270 Kassamlar mirasla ilgili kan anlamazlklar da zer ve btn bu gibi miras meselelerini bir deftere kaydederdi. Bu defterlere Kassam defteri

1512

denirdi. Mirasla ilgili davalar ise Kassam mahkemelerinde grlrd. Askerlerin miraslar da Asker kassamlar tarafndan paylatrlrd. stanbul hari tara kassamlklar Tanzimatla birlikte kaldrlmtr. Bunlarn grevleri normal kadlklara devredilmitir. Her eyalet ve sancakta XVI. asr sonlarna kadar toprak kadlar ismiyle seyyar kadlklar bulunmakta idi. Gerek devlet merkezinde, gerekse eyaletlerde tahkiki icap eden bir mesele, toprak kadlar vastasiyle tefti olunurdu. Ayrca kyllerin, sancakbeyi, alaybeyi, suba, zemet ve tmar sahipleri ile ilgili ikyetleri, yine bunlar tarafndan deerlendirilir ve mahkemesi yaplrd.271 Toprak kadlarndan baka bir de zel ve olaanst yetkilere sahip Mehayif mfettileri vard ki, bunlar mahall kad ve naiblerden (vekiller) ayr olarak kylere kadar halkn derdini dinlemek ve ikyetlerini deerlendirmek iin devletin tayin ettii kadlard. Mehayif mfettileri grdkleri davalar ve yaplan ikyetleri dorudan doruya Divn- Hmyna arz etme yetkisine de sahiptiler.272 Sefer esnasnda Padiahla birlikte giden kadaskerler, orduya ait ileri grrlerdi. Ancak Padiahlarn sefere gitmeyi terketmelerinden sonra kadaskerler de seferi terketmiler ve serdr- ekrem olarak sefere giden veziriazamlarn yanlarna vekleten Ordu kads ismiyle emekli olmu mevli denen byk kadlardan biri kendisine bir tayin berat verilerek tayin olunmutur. Ordu kadlnn meakkatli bir i olmas dolaysiyle, bunlar gerektiinde yksek bir mevleviyete tayin edilir ve Haremeyn mevleviyetinden Mekke kads olurlard. Buna benzer olarak donanmaya tayin edilen kadya da Ordu kads denirdi. Ordu kads Rumeli kadaskerince tayin edilirdi. B. eyhlislmlk (Mftlk) Osmanllarda, kendisine sorulan genel ve zel mahiyetteki er ve hukuk meselelere drt ehl-i snnet mezhebinden hanef fkh zerine cevap veren zta mft ve verilen karara da Fetv ad verilmitir. lmiye snfnn en yksek mevkii olan ve Meiht- islmiyye denilen bu byk makamn teekkl kesin olarak tarihlendirilememektedir. Bununla beraber balangtan itibaren var olduu kuvvetle muhtemel olan bu makam, ilk nce Veziriazamlktan sonra devletin en mhim mevkii halindeydi. Mesned-i fetv veya Mansb- ft gibi isimler altnda teekkl etmi ve Kadaskerlik vazifesine gre ikinci derecede kalm olan eyhlislmlk Mftiyl-enam sfatyla anlmtr.273 eyhlislm veya mft tabirleri kaynaklara ve aratrmalara gre II. Murad dneminden itibaren kullanlmaya balanmtr. Nitekim Ftih Kanunnmesinde her iki tabir de kullanlmaktadr.274 XVII. yzylda da her iki tabirin kaynaklarda birlikte kullanld grlmektedir. Ftih Kanunnmesiinde, eyhlislm ile kadaskerlerin elkablarnn ayn olduu belirtilmektedir.275 Osmanllarda ilk eyhlislm olarak II. Murad devrinde Molla emseddin Fenar

gsterilmektedir. Bu zat mderris ve Bursa kads iken 1424de Mftiyl-enm olmu ve vazifeyi birlikte yrtmtr.276 Bundan balayarak Osmanllarda son olarak 1920de eyhlislm tayin edilen Meden Mehmed Nuri Efendiye kadar 129 kii bu makama tayin edilmitir. Bunlar ierisinde iki, ve hatt drt defa bu makama gelen birok lim bulunmaktadr.

1513

eyhlislmlar devletin kurulu dnemlerinde kayd- hayat ile, yani mrleri sresince bu makama tayin edilir, ancak istifa etmeleri halinde mevkilerinden ayrlrlard. lm eserleri ve ahsiyetleriyle kendilerini kabul ettirirler, bu suretle icabnda en sert padiahlar bile tesirlerine alarak, onlara doru yolu gstermek iin de en sert szleri sylemekten ekinmezlerdi. Mesel Bursa kads ve Manastr medresesi mderrisi Molla Fenar Yldrm Byezide kar koymu, bu yzden Karamana gitmi, fakat Yldrm bu kymetli ilim adamnn gnln alarak Bursaya geri getirtmitir.277 Buna benzer olmak zere Molla Gran Ftihi ac szlerle yzne kar tenkit etmekten ekinmemi, Zenbilli Ali Efendi II. Byezidin grme talebini reddetmi, Yavuzun idam hkm verdii pekok kimseyi pervasz mdahaleleriyle kurtarm ve hatt ouna vazifelerini geri verdirmi ve bunun gibi daha biroklar hak ve adaletin yerine getirilmesinde nemli roller oynamtr.278 Keza I. Ahmed zamannda ran seferine gitmek zere skdara geirilen Kapkulu ocaklarnn sefere hareketlerinin zahire yokluu dolaysiyle ertesi yla braklp braklmamas konusunda huzurda yaplan grmelerde, Padiahn ordunun gnderilmesinin ertelenmesi grne karlk eyhlislm Sunullah Efendi gnderilmesini srarla istemi ve hkmdarla mnakaa etmitir.279 Bunlar dnda XVII. yzyldan itibaren nemli devlet ilerinde eyhlislmlarn grlerine bavurulmaya, XVIII. yzyldan itibaren ise sava iln ve sulh yaplmas, bir hkmn hukuk olup olmad gibi konularda onlardan fetva alnmaya balanmtr.280 Hatt XVII. yzylda eyhlislmlarn padiahla sefere gittikleri grlmektedir.281 Ayrca donanmann Haliten denize kt srada Yal Kknde Padiahla birlikte merasime katlrd. eyhlislm, bir din adamndan daha ok bir hukuk adam olarak grlmektedir. Nitekim kadasker veya kadasker mazulleri arasndan seilirdi. Bu durum XVII. yzyldan itibaren Rumeli kadaskerleri veya mazullerinden tayin etme ekline dnmtr. Ayrca bazan Anadolu veya Rumeli kadaskerlii pyesini alm kiilerden de tayin olunurdu.282 eyhlislm tayininde birinci derecede veziriazam sz sahibi idi ve buna bal olarak veziriazam anlaabilecei birini bu makama getirmee gayret ederdi. Bununla beraber Padiah veziriazama hi sormadan eyhlislm da tayin edebilirdi. eyhlislam tayin edilecek kii veziriazamla birlikte hkmdarn huzuruna kar, Padiah namzede kendisini eyhlislmla getirmek istediini syler, eer kabul edecek olursa el per, Padiah da ona eyhlislmlara mahsus beyaz uha kapl samur bir krk giydirirdi. Bundan sonra eyhlislm sadrazamla birlikte alayla karak Paakapsna gelir, buradan knda da sadrazam tarafndan kendisine hediye edilen ata binerek uurlanrd. eyhlislmlar genellikle veziriazamla aralarnn bozuk olmas, onlar hakknda padiaha ikyette bulunmalar veya ihtiyarlklar sebebiyle grevden alnrlard. Bunlarla ilgili olarak kaynaklarda pekok rnek bulunmaktadr.283 Bunlardan ayr olarak padiahn tahttan indirilmesi ile ilgili komplolara karan eyhlislmlar azledilip srgne gnderildikleri gibi, bu ekilde iftiraya urayan eyhlislm Ah-zde Hseyin Efendi IV. Murad tarafndan nce Kbrsa srgne yollanp, daha sonra yolda boulmak suretiyle idam edilmitir.284 Bu ilk ldrlen eyhlislmdan baka ikinci olarak da Hoca-zde Mesud Efendi, IV. Mehmed devrinde ehzde Sleyman tahta geirmek

1514

istemesi sebebiyle idam edilmitir.285 Son olarak ise Feyzullah Efendi, Edirne Vakas (1703) sonucu ldrlmtr. Azledilen eyhlislmlar ise XIX. yzyln ikinci yarsna kadar genellikle baka bir vazifeye tayin edilmemiler, ancak bazlar yeniden eyhlislmla getirilmilerdir.286 Mazul eyhlislmlara Bostan-zde Mehmed Efendiden itibaren arpalk tahsis edilmitir. eyhlislmlar XVI. yzyl balarndan itibaren daha da nem kazanmaya balamtr. Zira II. Byezid, bugn stanbulda Bayezid Hat Mzesinin bulunduu yerdeki medresesini ina ettirdii zaman, mft olanlarn bu medresede ders okutmalar artn da komu ve bu ie tayin edilen Zenbilli Ali Efendiye medresedeki hizmeti karl 50 aka tahsis etmitir. Bylece mftlk maayla beraber 150 akaya ykselen yevmiyesi, Kanuni tarafndan da 50 aka zamla 200 akaya ykseltilmitir.287 Ebussud Efendinin Padiaha sunduu rdu aklis-selim isimli tefsirinden sonra ise nemleri daha da artarak yevmiye olarak maalar nce 300, beyz ve nihayet 600 akaya kmtr.288 Ayrca eyhlislmlara klk ve yazlk hilat verilmeye balanmtr. Bu ekliyle eyhlislmlk mnen ve madden Kadaskerliin zerine ykselmitir.289 Buna bal olarak balangta mevleviyet denilen byk kadlk ve mderrislik yapm olanlardan eyhlislm tayin olunurken, Ebussud Efendiden sonra ummiyetle Rumeli kadaskeri bu makama getirilmitir. eyhlislmlarn XVI. yzyln ikinci yarsndan itibaren bu derece ehemmiyet kazanmas, onlarla veziriazamlar arasndaki mnsebetlerin yeniden dzenlenmesi gereini ortaya karmtr. Devletin nemli ilerine dair olaan grmeler dnda veziriazam eyhlislm ziyaret etmezdi. Ancak 1584 ylnda veziriazam zdemir-olu Osman Paa III. Muradn emriyle eyhlislm ivi-zde Mehmed Efendiyi ziyaret etmi ve bundan sonra veziriazamlarn eyhlislmlar ziyaret etmesi det halini almtr.290 Bu ziyaret Ramazan aynn yirmi altnc gn akam, yani Kadir gecesi veziriazamn eyhlislmn konana iftar yemei iin gitmesi eklinde gerekletirilirdi. Buna mukabil eyhlislmlar da XVII. yzyldan itibaren sadece veziriazam deitii zaman Paakapsna giderek onlar tebrik maksadyla ziyaret ederlerdi.291 XVI. asr sonlarndan itibaren yksek rtbeli mderris ve kadlarn (mevli) tayinleri de eyhlislmlara braklmtr.292 Bu tarihten itibaren krk akadan yukar Hri ve Dhil mderrislikleriyle ordu kadlar, vilyet, sancak ve kaza mftleri, imam, hatib, mezzin ve mevl denilen byk kadlarn ve kadaskerlerin tayinleri onlar tarafndan yaplmtr. Kadaskerlere ise yirmi akadan krk akaya kadar olan mderrisliklerle kaza kadlarnn tayini braklmtr.293 eyhlislmlarn uhadar, telhisi, mektupcu, kethd gibi maiyyetleri ile kendilerine bal Fetva Kalemi ad verilen bir direleri vard. Direnin banda Fetva Emni ad verilen, slm hukukunda ihtisas sahibi tecrbeli bir kii bulunurdu. Bu direde ayrca msevvid, mbeyyiz, mukabeleci, ktip, mhrdar ve mvezz gibi memurlar yer almakta idi. Halk tarafndan ibdet, din messeseler, ticaret, ilim, kyafet, yiyecek, aile hayat, arazi meseleleri, sular, ehid, cenaze, gayr- mslimler v.s. gibi din ve zel meseleler hakknda sorulan

1515

suallere, eyhlislmn verdii cevaplara Fetv ad verilmektedir.294 Fetvalar eitli fetva kitaplarndan karlarak msevvidlerce kaleme alnr, sonra bu fetva eminince grlp mbeyyiz tarafndan beyaza ekilir ve eyhlislma takdim olunurdu. eyhlislm bunun uygun olup olmadn aratrp, uygun bulursa talik krmas denilen kendi el yazsyla cevap ksmn imzalard. mza yerine 1714de mhr kullanlmaya balanmtr. eyhlislm Mirza Mustafa Efendi bu usul ilk defa ortaya karm, ondan sonra Damat-zde Ebul-Hayr Ahmed Efendi, Mirza-zde eyh Mehmed Efendi, Drr Mehmed Efendi, vaz-zde brahim Efendi v.s.leri de fetvalarna mhr basmtr.295 Ancak fetvalarn taklit edilmesi veya alnarak baslmasna kar bu usulden vazgeilmi, fetvada cevap ksmnn bizzat eyhlislmn yazs olmas kaidesine dikkat edilmitir. lk zamanlardan XVI. asra kadar fetva verme ii ve btn mesuliyeti eyhlislma aitti ve mracaat edilen kitaplar eyhlislmn diresinde bulunurdu. Ancak bu yzyldan sonra eyhlislmlar fetva verme iini tamamen fetva eminlerine brakmlar ve bu yzden de fetva eminlerinin nemleri artmtr. Ayrca 1826da Yenieri Ocann kaldrlmasndan sonra Aa Kaps Meihat Diresi haline getirildi; Kadaskerler ile stanbul kads buraya yerleti. Tanzimattan sonra ise Fetvahne tesis olundu. Fetvann eyhlislmdan kn mteakip mvezzi, fetvay mahalline verirdi. Fetva isteyen kimseden bu hizmet karl yedi aka resim alnr, bunun iki akas fetva eminine, kalan be akas da dier memurlara pay edilirdi. eyhlislmlar verdikleri fetvalarla ilgili Fetva Mecmualar kaleme almlardr.296 Altnc Ksm Eitim-retim Kurumlar ve Sosyal Yap 1. Eitim-retim Kurumu Olarak Medreseler Osmanllar zamannda ilk medrese znikin fethini mteakip (1330) Orhan Gazi tarafndan bir kilisenin cmiye, bir manastrn da medreseye evrilmesiyle vcuda getirilmitir.297 Bu ilk medresenin mderrisliine ise zamann byk Trk lim ve mtefekkirlerinden erefddin Dvud- Kayser ile Konyada Sirceddin Urmnin akirdi olan Tceddin Krd tayin edilmitir. Hitbeti de Kara Hoca adnda birine verilmitir.298 Bununla beraber baz kaynaklarda ilk Osmanl medresesinin znikden nce idi.300 znik medreselerinden baka Osmanllar dier ehirlerde de medreseler vcuda getirmilerdir. Nitekim Orhan Gazi Bursann fethini mteakip burada bulunan ehrin en byk manastrn medreseye tahvil ettii gibi (Manastr medresesi), ayrca 1335de imdiki Orhan camiinin yanna ikinci bir medrese daha yaptrm ve her iki medreseye de vakflar balanmtr.301 te yandan yine zmitte, fethi mteakip Sleyman Paa tarafndan kurulduu hakknda bilgiler bulunmaktadr.299 Bundan ayr olarak ise yine Sleyman Paann znikte bir medresesi bulunmakta

1516

hkmdarlar ve devlet ileri gelenleri tarafndan Bursada daha birok medrese in edildiini grmekteyiz. Ayrca Osmanl Sultanlar ve devlet adamlar Edirnenin fethini mteakip burada da medreseler in ettirmilerdir. Bunlardan elebi Mehmed Medresesi (Eski Cmi medresesi) adndan da anlalaca zere elebi Mehmed tarafndan Eski Cmiin arkasnda 1413 ylnda in ettirilmitir. znik, Bursa ve Edirne haricinde dier Osmanl ehirlerine de medreseler in edilmiti. stanbulun fethini mteakip ise Ftih Sultan Mehmed, ismini onun tarafndan in ettirilmi klliyeden alan bugnk Fatih semtinde bir medrese yaptrmtr. Klliyenin yapmna 1463 ylnda balanm ve sekiz sene sonunda tamamlanmtr. Klliyenin mtemiltnda iki minareli ve bir erefeli cami ile iki tarafnda sekiz medrese yaptrlm (Sahn- seman veya Semniye medreseleri), ayrca bunlara talebe yetitirmek iin de bu medreselerin arkasnda Tetimme ismi verilen sekiz medrese daha in edilmitir. Klliyede bunlardan baka misafirlerin hayvanlar iin ahrlar, bir imaret, ahane, Drifa denilen bir hastahane, bir muallimhane, bir ktphane, ders okutmaya mahsus drttalim ve iki hamam bulunmaktayd.302 Bu klliye iinde kaytlardan anlaldna gre vakf suretiyle bir sbyan mektebi de tesis edilmitir.303 Ftih ayrca stanbulun fethini mteakip Ayasofyay cmiye tahvil ettikten sonra, buradaki papaz odalarn da medrese haline getirmiti. 1466 ylnda ise arka ksma tek katl bir medrese yaptrmt. Bu medrese daha sonraki sultanlar zamannda yeni ilveler yaplmak suretiyle geniletilmitir.304 Ftihten sonraki hkmdarlar da medrese yaptrmlardr. Bunlardan II. Byezid, 1501-1506 yllarnda cami, imaret, tabhane, sbyan mektebi,305 trbe, hamam, ve sebilden mteekkil yaptrd klliyede bir de medrese ina ettirmitir.306 Ayn ekilde Kanuni Sultan Sleyman tarafndan da Sleymaniye Camii ile birlikte bir klliye vcuda getirilmi ve bu klliye iinde 7 medrese yaptrlmt. Bunlardan camiin Marmara tarafnda olup evvel, sni ve drt-tb, dier ise Hali tarafnda bulunan slis, rb ve drl-hads medereseleridir; sonuncusu ise mlzmlar adn tamaktadr.307 Sleymaniye medreselerinde tp, hads, tabiiyye, matematik (riyaziye) gibi din, hukuki ve edeb dersler okutulmakta ve klliyede ayrca hastahane, imaret, tabhane, hamam v.s. ile ilgili sosyal tesisler yer almaktayd. Osmanl hkmdarlarndan ayr olarak dier devlet adamlar ve saray mensuplarnn da stanbulda medreseler yaptrdklar grlmektedir.308 Osmanllarda medreseler yaptklar ilm faaliyetlerine gre derece ve snflara ayrlmtr. Ftih stanbulu fethedip Sahn- seman kurduktan sonra, Veziriazam Mahmud Paa, Molla Hsrev ve Ali Kuuyu ilmiye tekiltn tanzimle vazifelendirmi, te yandan Karaman Mehmed Paaya da bir kanunnme hazrlatarak, ilmiye mensuplaryla devlet memurlar arasndaki mertebeleri tesbit ettirmitir. Nitekim Ftih Kanunnmesinde Ve Sahn mollalar makm- mevleviyetdedir. Anlar cmle sancak belerine tasaddur ederler. Ve Dhil mderrisi ve Hric mderrisi dahi makm- mevleviyetdedir ve Elli aka mderris cmle aalarn stne oturur. Sahna vardkdan sonra beyz aka kad olup, andan kadasker olurlar eklindeki kaytla ilmiye snfnn stats ortaya

1517

konmutur.309 Medreselerin dereceleri ise, Haiye-i Tecrd (Yirmili), Miftah (Otuzlu), Krkl, Hric, Dhil, Sahn- seman eklinde ayrlmtr.310 II. Byezid devrinden itibaren ise Altml medreseler de yaplmtr. Bu ayrm medreselerde vazife yapan mderrislerin aldklar crete balanm, yeni mlzm olan kii, nce yirmi akalk medreseye, ondan sonra yirmi be, otuz, otuz be, krk, krk be, elli ve nihayet altm akalk medreselere tayin edilmitir.311 Osmanl medreselerinde ilk devirlerde mderrislerin vakfiye artlarna gre dzenli olarak ders vermeleri gerekiyordu. Mesel Yldrm Byezid devri mderrislerinden Molla Fenarnin haftada Sal ve Cuma, II. Murad devri mderrislerinden Mehmed b. Beirin ise sadece cuma gn tatil yapt grlmektedir.312 Medreselerde tahsil mddetleri de devirlere gre deimitir. Nitekim yirmili medreselerde XVI. yzyln banda iki yl olan tahsil, yzyln ortalarnda bir, yzyln sonlarnda ise ay olarak tesbit edilmitir. Otuzlu medreselerde tahsil iki yl il ay, Krkl medreselerde yl il ay, Ellili medreselerde bir yl il be ay, Sahn- seman ve Altml medreselerde bir yl olarak tesbit edilmitir. XV. yzyl ortalarndan itibaren ise Sahn Medreselerinin tahsil mddetinin en az alt ay olaca karara balanmt.313 Osmanllarda ilk devirlerde medreselerde derecelerine gre, eitli zamanlarda deiik dersler okutulmutur. Ancak bu derslerin hangileri olduu hakknda kesin bir bilgi elde edilememektedir. Buna mukabil dier slm ve Trk devletlerinde okutulmakta veya okutulmu olan Fkh,314 Kelm, Hads,315 Tefsr,316 Usl-i Fkh trnden dersler (Nakl ilimler) ile mantk, belgat, lgat, nahiv, hendese, hesap, heyet (Astronomi) ve felsefe gibi dersler (Akl ilimler) okutulduu tahmin edilmektedir. Zir Osmanl medreseleri bu devirde Seluklu medreselerinin bir devam eklinde idi. Nitekim Orhan Gazinin znikte tesis ettii medreseye ilk mderris olarak akl ilimlerde ihtisas sahibi olan eyh Dvud- Kayseryi tayin etmesi, en azndan nakl ilimler yannda akl ilimlerin de okutulduunu gstermektedir. Ancak uras da belirtilmelidir ki, ilk zamanlarda felsef ilimler cami dnda, nakl ilimlerden tefsir, hads ve fkh medrese ve camilerde okutulurdu.317 Mderrisler medreselerin derecelerine gre terfi ederlerdi. Bir Krkl medrese mderrisi terfi ederse Hari elli medresesine, buradan terfi eden de Dahil elli medresesi mderrisliine ykselirdi. Ftih Kanunnmesine gre Tecrid, Miftah ve Krkl medrese mderrislerini kadaskerler tevcih ederlerdi. Sahn mderrisi olan bir kimse ise isterse beyz aka yevmiyeli stanbul, Edirne, Bursa, Filibe, Sofya, Selnik, am, Halep, Msr gibi taht kadlklarndan birine (=mevleviyet) tayin olunurdu. Bundan sonra ise kadasker olurlard.318 Bir medresede bo olan mderrislie ayn derecede birden fazla aday karsa imtihan yaplr, en baarl olan bu vazifeye getirilirdi. Tahsilin tamamen parasz olduu ve ayrca talebenin yiyecek ve giyeceinin temin edildii Osmanl medreseleri XVII. yzyldan itibaren bozulmaya balam, mderrislikler ve kadlklar ehil

1518

olmayan kimselere rvet ve hatrla verilmeye balanmtr. Bu da ilm seviyenin dmesine ve Osmanl Devletinin Avrupaya gre geri kalmasna yol amtr. 2. Sosyal Yap Osmanl mparatorluunda Trk ve Mslman olan ehirler tipik bir ekilde, genellikle bir cmi etrafnda toplanm medrese, imaret (yemek piirilen ve datlan yer), misafirhane (tbhane), hastahane (bmarhane, drifa), hamam, han ve kervansaray, tekke, zaviye, mektep, gibi din, kltrel ve sosyal tesisler evresinde teekkl etmitir. Osmanl ehirlerinin tesisi, yukarda belirtilen ekirdek kurulular erevesinde, evler, dkknlar, kanalizasyon, su yolu, frn, deirmen, mum imalthanesi, boyahane, salhane, bahane, bayram ve pazar yerleri gibi iktisad ve itima ihtiyalarn karlanabilecei binalarn imaryla gereklemitir. ehircilik ise belli nizamlar erevesinde ele alnmtr.319 Bunun iin resm hviyete sahip ehir mimarlar ad altnda bir tekilt vcuda getirilmitir. ehir bnyesinde yer alan cmiler, bir ibadet mahalli olmalar yannda, Mslmanlarn ilerini grdkleri ve herhangi bir devlet emrinin veya kararnn grlp neticelendirildii bir yer olarak da kullanlmtr. Her semtin cmiine gelen hkmet tebligat burada halka aklanrd. Mimar alanda mkemmellie ulaan Osmanl camileri, hemen her ehirde, hkmdar, hkmdar ilesi, yksek devlet adamlar, hayrsever halk tarafndan yaptrlmtr. zellikle stanbuldaki padiahlar tarafndan in ettirilen ve seltn camileri denilenleri, birer mimar aheserleridir. Camiler din fonksiyonlarnn yansra islm devletlerinde eitim-retimde, kltr hizmetlerinde, kamu ynetiminde,adalet hizmetlerinin yerine getirilmesinde ve asker gayelerde de hizmet vermitir. Nitekim camiler ayn zamanda eitim ve retim yaplan kurumlar arasnda nemli bir yer tutmaktadr. Keza Osmanllarn ilk zamanlarnda kadlar, grev yapacaklar yerdeki camiye gtrlr, tayiniyle ilgili berat orada okunur ve merasim yaplrd. Davalar ise yine bu camilerde grlrd. Yollar zerinde veya ehirlerde kurulmu olan han veya kervansaraylar, ortas avlu ve evresi geni kerevetlerle evrili, etraf bir nevi surla koruma altna alnm yerlerdi. Bu tesisler sayesinde misafirlerin ve tccarlarn emniyet iinde seyahat etmeleri salanmtr. Bu sebeple de ticaret hayatnn canlanmasnda nemli rol oynamtr.320 Bunlardan baka hemen her yolcunun, uradklar takdirde yiyecek, iecek ve yatacak bir yer bulduklar zaviyeler ise, devletin kurulmasnda hizmet etmi, ahlere, babalara ve alperenlere vakf olarak verilmi yerlerdi. Bunlar ehir ve kasaba kenarlarnda, ky civarnda yol ura olan yerlerde tesis edilmiti. Zaviyedar denilen kimseler kendilerine vakf olarak verilmi topraklar ekip-bierek buradan elde ettikleri gelirle misafirleri arlarlard. Yukarda belirtilen kurumlardan baka umm mahiyette daha birtakm messeseler de vard ki, bunlarla birlikte Osmanl Devletinin sosyal yapsnn ne derece sistemli olduu sergilenmektedir.

1519

A. Vakf Vakf messesesi, asrlarca slm devletlerinde byk nem kazanm, sosyal ve iktisad hayat zerinde derin tesirler brakm din-hukuk bir messesedir. Btn Trk-slm devletlerinde deta bir yar halinde gelien vakflar, bilhassa Osmanl Devletinde tekmlnn zirvesine ulam ve islm hukukunun en zengin ve etkili messeselerinden biri, hatt birincisi haline gelmitir.321 Zira din ve sosyal hizmetlerin grlmesinin yansra, fethedilen lkelerde Trk kltrnn yerletirilmesi, ordunun techiz edilmesi, donanmaya yardm, renci yurtlar tesisi, Orta Asyadaki Trklerle mnsebet salanmas gibi hususlarda da nemli bir yer kazanmtr. Osmanl Devletinin daha kuruluundan itibaren balayan ve devletin siyas ve mal kudretinin artmasyla orantl olarak gelien vakflar iki ksmda ele alnabilir.322 Bunlardan birincisi aynyla intifa olunan, yani bizzat kendisinden yararlanlan vakflardr. Bu tr vakflara messest- hayriyye ad verilmekteydi. Bu grup ierisine cmiler, mescidler, medreseler, mektepler, imaretler, kervansaraylar, zviyeler, hastahneler, ktphaneler, sebiller ve mezarlklar girmektedir. kinci ksm ise aynyla intifa olunmayan, fakat birincilerin srekli ve dzenli bir ekilde ilemesini temin eden bina, arazi, nakit para v.s. gelir kaynaklarnn tekil ettii vakflardr ki, bunlara Osmanllarda asl- vakf ismi verilmitir. Birbirini tamamlayan bu iki tr vakfn bilhassa Osmanllarda byk bir gelime iine girdii grlr. Nitekim 1540 senelerinde yalnz Anadolu Eyaletinde bu ekilde vakf yoluyla 45 imaret, 342 cmi, 1055 mescid, 110 medrese, 626 zaviye ve hankah, 154 muallimhane, bir kalenderhane, bir mevlevhane, 2 drulhuffaz, 75 byk han ve kervansaray iletilmekte, 121 mderris, 3.756 hatib, imam ve mezzin ile 3.299 eyh, eyhzade, kayyum, talebe veya mtevelliye maa verilmekte idi.323 Yine Kastamonu, Alanya, Teke, Hamid ve Karahisar- Sahip sancaklarndan meydana gelen Anadolu Eyletinde 1530-1540 seneleri arasnda toplam 79.784.960 aka olan gelirin %17si, yani 13.641.684 akas vakflarn geliri olarak grlmektedir.324 Bulgaristanda ise 3339 Trk vakf bulunduu ve bunlardan 2356snn cmi ve mescid, 142sinin medrese, 273nn mektep, 174nn tekke ve zaviye, 42sinin imaret, 24nn kpr, 16snn kervansaray, dierlerinin de hamam, trbe, eme, sebil, ktphne gibi hayr eserleri olduu kaytlardan anlalmaktadr.325 XVIII. asrda ise bugnk Trkiye snrlar iinde, Vakflar Genel Mdrl Arivinden tesbit edilebildiine gre 6.000 vakf bulunmaktayd.326 Yaplan baz aratrmalarda Osmanllardaki toprak vakflar ksmda mtala edilmitir:327 1-Sahiplerinin mlk olan (memlke) r veya harac topraklarn vakfedilmesiyle meydana gelenler. Bunlar mlkiyeti devlet tarafndan satlm veya imr ve ihy maksadyla kolonizatr Trk dervilerine ve krsal alanlarda zaviye sahiplerine mlk olarak terk edilmi bo topraklarn vakf haline getirilmesiyle ortaya kmtr.

1520

2-Malikne-dvan sistemine bal topraklarn vakfedilmesi ekli. Bu durumda topraktan ve toprak zerinde yaayan kyllerden, elde ettikleri mahsuln bete biri, yedide biri veya onda biri olarak alnan vergi vakfedilmitir. 3-Sadece toprak zerinde yaayan kimselerden alnan vergilerin vakfedilmesi ekli. Osmanl Devletinde XVI. asr balarnda, topraklarn bete dirlik sahiplerinin elinde bulunmakta olup, bete biri dorudan doruya devlete bal padiah haslarndan, bete biri de vakf topraklardan teekkl etmekteydi. te yandan 1527-28 senesi Osmanl btesinde, 537.9 milyon aka olan gelirin %51i merkez bteye, %37si mahall idareler btesine, %12si ise vakflar btesine aitti. Vakflara ait bu %12lik blm 60.5 milyon aka tutmaktayd ki, bu mebla vakf binalardan, paralardan ve vakflarn dier gelir kaynaklarndan elde edilenler dahil deildi. XVIII. yzylda ise Trk vakflarnn gelir yeknu 1.163.167 aka olarak tahmin edilmektedir.328 Osmanllarda padiahlar ve dier vakf sahipleri, vakflarn mtevellliini evldlarna ve nezaretlerini de sadrazamlk, eyhlislmlk, drssaade aal ve stanbul kadl gibi yksek devlet makamlarna vermilerdi. Mesel Ftih, I. Selim ve Kanuni, vakflarnn idarelerini sadrazamlara, II. Byezid ve I. Ahmed de eyhlislmlara brakmlard. Bu ekilde sadrazam, eyhlislm, drssaade aas, stanbul kads gibi byk devlet ricline balanan vakflarn ileri, mfetti nm altnda bir kii tarafndan yrtlmtr. Ayrca Osmanllarda sadece vakflarla ilgili davalara bakan mfetti kadlar da bulunmaktayd ki, bunlardan stanbulda, biri Edirnede ve biri de Bursa mahkemelerinde vazifeliydiler. Dier ehirlerde ise vakf davalar normal mahkemelerdeki kad ve nibler tarafndan grlmekteydi.329 Arabistann Osmanl idaresine girmesinden sonra, Mekke ve Medine ehirlerindeki hayr messeseler ile orada oturanlar lehine imparatorluun muhtelif blgelerinde yaplm binlerce vakfn, yani Harameyn vakflarnn nzrlna drssaade aalar tayin edilmiti. Bu vakflarn tefti ve kontrol ilerini yrtmek maksadyla de Drssaade Aalna bal, Evkaf- Harameyn Mfettilii, Evkaf- Harameyn Muhasabacilii, Evkaf- Harameyn Mukataacl ve Drssaade Yazcl adlaryla drt daire kurulmutu.330 XVIII. yzylda kurulan Trk vakflarnn %64nn ynetimi dorudan doruya kadlara bal idi. Geriye kalan %36snn nezareti ise bizzat vakf kuranlar tarafndan muhtelif kimselere verilmitir. III. Osman, III. Mustafa ve I. Abdlhamid gibi baz padiahlar, vakflarn idare merkezi olmak zere Dire-i mahssa adyla daireler kurdular ve bunlara kapclar (bevvb) ve bekiler (mustahfz) tayin ettiler. Bu dairelerin tekili, Osmanllarda vakflara ait idarelerin bir merkezde toplanmasna doru atlan ilk adm olmutur. II. Mahmud da 1809da, kurduu vakflarn dier baz vakflarla birletirerek, idaresini bir nezret ubesi haline getirmi ve Darphane-i mire Nezaretine balamtr. Buna ramen alabildiine genileyen vakf tekiltn bir elde toplamak ve eitli kimselerin idarelerinde ortaya kan yolsuzluklara son vermek ihtiyac domutur. Bu sebeple vakflar Darphane-i mire

1521

Nezaretinden ayrlarak kesedarlk, zimmet halifelii ve sergi halifelii adlarnda daireden mteekkil Evkaf- Hmyn Nezreti ismiyle yeni bir idarede birletirilmitir (1826). 1839da ise, Evkaf- Hmyn Nezreti, imparatorluktaki btn vakflarn merkezi haline gelmitir. Cumhuriyet dneminde eriyye ve Evkaf Vekleti ismini alan vakf idaresi, 3 Mart 1920de de alnan bir kararla umum mdrlk halinde Babakanla balanmtr.331 Trk-slm kltrnn gelimesinde ok nemli olan vakflar, bunun yansra hayat artlar bakmndan insanlar arasnda byk lde sosyal adaletin salanmas ve farkllklarn kaldrlmas asndan da mhim bir role sahiptir. Ayrca bugn belediyelerin grevleri arasnda bulunan hizmetler, vakflarca gerekletirilmitir. Bunlarn banda ehirlerin su ihtiyacnn karlanmas gelmektedir. Bunun iin su bendleri, su kuyular, eme ve sebiller v.s. yaptrlmtr. Yine, sokaklarn aydnlatlmas, temizlenmesi ve ehirlerin gzelletirilmesini gaye edinen vakflar bulunduu gibi, yol, kpr, konak yerleri tesisi iin de vakflar kurulmutur. B. Hastahaneler Osmanllarda halk, ordu ve saray mensuplar iin bmaristan, bmarhne, ifahne veya drifa denilen hastahaneler kurulmutur. Osmanl hastahanelerinde din ve rk gzetilmeksizin her kesimden insana hizmet verilmekteydi. Hastahanelerden ilki Bursada Yldrm Byezid tarafndan ehrin dousunda yaptrlm ve hekimi de Memlk Sultan Berkuk tarafndan gnderilmitir. Bu dnemde Bursada sekiz hastahane olduu bilinmektedir. Bundan sonra ise her fethedilen ehirde hastahane ina edilmi, buna bal olarak da Sivas, Amasya, Tokat, ankr, Kastamonu, Konya Selnik, Belgrad ve Budinde de hastahane yaplm, ayrca fethedilen her blgede bu kabil tesislerin kurulmasna allmtr. Mesel Edirnenin bakent olmasndan sonra II. Murad burada czzamllar iin bir czzamhne yaptrd gibi, ayrca Muradiye mahallesinde de Hastalar kouu denilen saraya ait bir hastahane tesis etmiti. Keza II. Byezid tarafndan 1485de Tunca nehri kenarna yaptrlan cami yanna, akl hastalarnn su, mzik ve ku sesiyle tedavi edildii bir hastahane ina ettirilmitir.332 Bu hastahane Drt-tb veya Medrese-i Etibba olarak anlmaktayd.333 Keza stanbulun fethinden sonra Ftih Sultan Mehmed de kurduu medreselerin yanna 1470de bir de hastahane yaptrmt.334 Burada haftada bir gn fakirlere cretsiz baklmakta ve ilalar cretsiz olarak verilmekteydi. C. maretler maret, medrese talebelerine, fakir-fukaraya, cami ve hayrat hizmetlilerine, kimsesiz ve garipler ile yolculara cretsiz yemek datan kurumlard. Mslmanlkta yoksullara yardm etmek byk sevap sayldndan, zengin olanlar birok hayr messesesi yansra imaret de yaptrr ve fukarann karnlarn doyurmak suretiyle byk sevap kazandklarna inanrlard. Baz imaretlerde yemek dnda adam bana 3-5 aka ve hatt bazan 10 aka harlk verilirdi.

1522

Osmanl sosyal adaletinin bir numnesi olan imaretler lkedeki a insanlarn doyurulmas gibi bir fonksiyonu yerine getirmekteydi. Memleketin sosyal bnyesini yanstmas bakmndan nemli yere sahip imaretlerden ilki Orhan Gazi tarafndan znik medresesiyle beraber yaptrlm ve burada fakirlere kendisi de orba datmtr. Bundan baka znikte andarllar tarafndan imaret daha ina ettirilmi ve bu Osmanl ehrindeki imaret says 7ye ulamtr. znikten baka Bursada I. Murad, Yldrm Byezid, elebi Mehmed ve II. Murad tarafndan birer imaret yaptrlmtr. Ayrca XV. yzylda eitli kiiler tarafndan Bolayr, Edirne, Uzunkpr, Manisa, Filibe, Serez, Gmlcine, Yenice-i Vardar, Gelibolu, Mihali, Turhal v.s. yerlerde birok imaret hizmete almtr. yle ki XVI. yzylda Anadolu Eyaletinde 45, Amasya, orum, Sivas, Trabzon ve Malatya sancaklarndan teekkl eden Rum Eyaletinde 10, Rumeli Eyaletinin Trakya ve Makedonya blmnde 25, stanbulda ise 20 kadar imaret bulunmaktayd.335 stanbuldakilerde XVIII. yzylda her gn otuzbinden fazla, XIX. yzylda ise 5-6 bin kiiye yemek verilirdi. maretlerin en nemlileri Padiahlar tarafndan stanbulda yaptrlm olanlardr. Nitekim Ftih Sultan Mehmedin Sahn- Seman medreselerinin yanna in ettirdii imarette, bata Ftih klliyesinde yer alan cmi, medreseler, hastahane, ktphane mensuplar ve dier blmlerin mstahdemleri olmak zere hergn binden fazla kimseye sabah ve akamlar yemek verilmekteydi.336 Btn bu kurulular vakf ad verilen bir messese erevesinde tekiltlanmt. II. Merutiyete kadar varlklarn srdren imaretler, 6 Nisan 1911 tarihli bir kanunla yalnz ikisi ak braklmak zere kapatldlar. Cumhuriyetin ilnndan sonra, medreselerle birlikte bu ikisi de ortadan kalkt (1924). D. Derbendler Osmanl Devletinde yollarn ve seyahat emniyetinin salanmas iin bir nevi kk kale eklinde tesis edilmi karakollara Derbend ad verilirdi. Osmanl vesikalarnda XV. yzyldan itibaren kullanlmaya balanan derbend kelimesi, Trkeye Farsadan gemi der (=geit) ve bend (=tutmak) kelimelerinden meydana gelmitir. Lgat kitaplarnda engel, geit, boaz, set, hudud blgeleri ve dalar arasnda glkle geilen yerlere olduu gibi, istihkm olarak kullanlan yerlere de ayn isim verilmekteydi. Kelimenin trke karl kullanlan ekli Belendir. Derbend mansna ayrca Osmanlcada Ddeban kelimesi de gemektedir. Yine Filistin ve Suriye taraflarnda Derek ve Madk de ayn anlamda kullanlr. Mstahkem derbend tesisleri drt taraf duvar ile evrili kk bir kale eklinde olup, yannda han, cami, mektep ile dkknlar bulunmakta ve adeta bir kasaba hviyetini tamaktadr. Yol ve ticaret emniyetinin salanmas iin yaplan bu tesisler bu sebeple genellikle yollarn kavak noktasna ve merkez bir durum arzeden yerlere yaplrd. Osmanl resm vesikalarna gre bir yerin derbend olabilmesi iin mahf ve muhtara olan, kuttai tark ve haramden hl olmayan yani, korkulu, tehlikeli ve sk sk ekya basknlarna maruz kalan yerler olmas lzm gelirdi. Bu hviyetiyle

1523

lhanllarn yol ve geit emniyeti iin tesis ettikleri Tutkavulluk messeseleri tarznda olan derbendlerin Osmanllar tarafndan gelitirilerek alnd ihtimali ortaya kmaktadr.337 Osmanl tekilt iinde derbendlere tekiltl bir messese olarak II. Murad devrinden itibaren rastlamaktayz. Bununla beraber bu tesislerin daha nce de mevcut olabilecei gz nne alnmaldr. Zira yollarn emniyetinin salanmas yannda, derbendlerin ikinci mhim bir rol de ssz yerlerin enlendirilmesi, yani iskna almasnda bir vasta olmasdr. Bu maksatlarla kullanlan derbendler hukuken iki ksmda ele alnmaktadr. Bunlardan birincisi Yurdluk ve Ocaklk eklinde tmar yoluyla tasarruf olunan derbendler, ikincisi muafiyet usul ile tevcih edilmi, tehlikeli yerlere yerletirilmi veya memur edilmi olan halkn muhafaza ile grevli olduklar derbendlerdi. Bu ikinci gruba girenler genellikle vakf ve has topraklar zerinde veya kimsenin tasarrufunda olmayan yerlerde tesis edilirlerdi. Derbendler bu ekliyle drt ana gurup altnda toplanmaktadr: 1-Frat Nehri dirseindeki Caber Kalesi ve Ceyhan Nehri zerindeki Misis kalesi gibi derbend mahiyetindeki kaleler 2-Byk vakf eklindeki derbend tesisleri 3-Derbend olarak kullanlan han ve kervansaraylar 4-Kpr yerlerinde bulunan derbendler.338 Bir yerin derbend olabilmesi iin genellikle o yerin kads veya herhangi bir kimse tarafndan teklif yaplmas gerekmekteydi. Bundan sonra devlet tarafndan yaplan aratrma sonucu burasnn derbend olmas karar alnrsa, yeni kurulan bu derbendin idaresi teklifi yapan ahsa iltizam yoluyla verilirdi. Derbendin korunmas iin ise evre ky ve kasaba ahalilerinin bir ksm veya btn derbendin nemine gre derbendci olarak grevlendirilirlerdi. Buna karlk derbendciler teklif-i rfiyye, avarz- divniyye (avarz vergisi) ve eer gayr- mslimlerse Acemi olan vermekten muaf tutulurlard.339 Derbendciler bulunduklar yerin emniyetini temin etmekle beraber ihtiya halinde yolculara rehber olarak da hizmet verirlerdi. Blgelerinde yolculardan birinin mal kaybolduu takdirde kendi mallarndan tazmin ederler, bu husus devlet tarafndan kendilerine verilen derbendcilik beratnda da art olarak yer alrd. Bir derbendde be-on kiiden yz kiiye kadar derbendci bulunurdu. Bunlar bulunduklar yerin iktisad hviyetine gre iftilik veya hayvanclk ile megul olmaktaydlar. Derbendciler yaptklar hizmete mukabil teklif-i rfiyyeden veya btn vergilerden muaf tutulmulard. Buna mukabil sahip olduklar toprakta yaptklar ziraate mukabil r verirlerdi. Gayr- mslim derbendciler ise ispence, cizye, r ve det-i anam vermekle mkelleftiler.340 Bu sebeple, baz vergilerden muaf olduklarna dair ellerine bir belge verilirdi. Buna muafnme denirdi. Muafnmeler her padiah deitiinde yenilenirdi. Derbendciler yaptklar hizmete mukabil vergiden muaf tutulduklar iin, vergilerini ayn olarak vermekteydiler ve bu vergi nizamlar dolaysiyle raiyyet ile muaf arasnda muaf ve msellem rey grubuna girmekteydiler.341

1524

Derbendciler byk ticaret yollarnn bulunduu tehlikeli yerlerde gelip-geen kervanlardan Geit akas ad verilen belirli lde vergi alrlard. Geen her srden koyun bana alnan bu vergi, ayrca tccar denklerinden de alnmakta olup derbendciler iin nemli bir gelir kayna tekil etmekteydi.342 Bir derbendci vefat ettii zaman yerine olu varsa o getirilirdi. Bu ekliyle derbendcilik babadan oula geen bir meslek stats kazanmt. len kiinin olu yoksa dardan namzet olan baka bir ahs tayin edilirdi. Derbendci says muayyen olduu iin lzumundan fazla kimse derbendcilie getirilemezdi.343 Derbendler XVIII. yzyln sonlarndan itibaren Derbendt babuluu veya Derbendt nazrl ismi verilen bir tekilt vastasiyle idare edilmeye baland. Bir yllk sre ile tayin edilen derbendt babuunun (derbend aas) ylda bir kere blgeleri dolaarak tefti etmeleri usul getirildi. Babular bulunduklar blge valisinin teklifi zerine tayin edilmekteydiler. Emrinde neferler kethds, alemdar, avu, ktip ve neferler vard. Babu olan kiinin ertesi yl da seilmesi mmknd.344 Derbendler Tanzimat devrinde msavat esaslarna dayal bir vergi nizamnn kabul edilmesiyle kademeli olarak kaldrlmaya balanmtr. Bu sebeple derbendci ahaliye vergi konarak derbendcilik statleri sona erdirildi ve derbend hizmetleri ile masraflarnn devlet tarafndan karlanmas cihetine gidildi; bunlarn yerine ise byk ehirlerde polisler, tara blgelerde de jandarma birlikleri kurularak asayii temin vazifesi bunlara brakld.345 Bu kolluk kuvvetleri zamanla yerli ahali ile de takviye edilerek Zabtiye tekilt ismini ald. E. Arpalk eitli zamanlarda vezir, beylerbeyi, sancakbeyleri gibi asker snf ile ilmiye snfndan mazul (azledilmi) eyhlislm, kadasker ve mevlnin grevleri srasnda veya herhangi bir sebeple vazifelerinin sona ermesi zerine geinmeleri iin bir ksm yerin geliri tahsis edilirdi. Bugnk mnda tekadlk maa denilebilecek bu tahsisat yeni bir vazifeye tayin edilinceye kadar devam ederdi (icmalsiz arpalk). Ayrca baz arpalklar devaml arpalk statsnde bulunup, bunlar da bir hizmete mukabil verilirdi. Bu tr arpalklara icmalli denmitir. Arpalk adyla gelir balanmas eklinin ne zaman ortaya kt hakknda kesin bir kayda rastlanamamtr. Bununla beraber XVI. asrn ilk yarsndan itibaren ordu ve saray erknna, maalarna ilve olarak, hayvanlarna yem ve hizmetkrlarna iae bedeli suretinde bir tatbikat grlmektedir. Ancak yaygn ekilde, zellikle has ve zemet alm bulunan vzer ve merya verilmesi XVII.yzyldadr. Kaynaklarda belirtildiine gre arpalk, yenieri aas, rikb- hmyn aalar, blk aalar v.s. gibi askeriyeden olanlarla, padiah hocalar, eyhlislm ve kadasker gibi ilmiye ricaline tahsis edilmekteydi.

1525

Bunlardan kadaskerlere has derecesinde verilen346 arpaln en st seviyesi ilmiye ricaline balanp, miktar senede 70.000 ake idi. Bu miktar Yenieri Aasna 58.000 ake, saray mensuplarna ise zemet lsnde olmamas dnlerek 19.999 ake olarak belirlenmiti.347 Bununla beraber XVI. yzylda arpaln miktarnn 20 aka ile 70 aka arasnda deitii grlmektedir. XVIII. yzylda ise en knn 130, en fazlasnn da 2.500 aka civarnda olduu tesbit edilmitir. Arpalk usl Tanzimattan sonra kaldrlarak ilmiye snfndan azledilenler ayla baland. Bir ilmiye tekad sand kurularak, len memur ailelerine birer miktar maa tahsis edildi. Bu tekilt daha sonra genileyip isim deitirerek tark maa ve en son olarak da rtbe maa ismini ald.

1 2

Kay, kuvvet ve kudret sahibi mnlarna gelmektedir. Osmanl tarihlerinde Osmanl soyu Ouz Hana dayandrlmaktadr. Bu ekliyle eski Trk

devlet geleneinde olduu gibi, Osmanl hkmdar ailesine hakimiyetin Tanrdan geldii nazariyesi benimsenmitir (Ahmet Mumcu, Osmanl Devletinde Siyaseten Katl, Ankara 1985, s. 37). 3 Karde katli Yldrm Byezid zamanndan beri tatbik edilmekle beraber Fatih Kanunn-

mesiyle yazl hale getirilmitir. Bu Kanunnmede: Ve her kimesneye evldmdan saltanat myesser ola, karndalarn nizm- lem in katl etmek mnsibdir. Ekser ulem dahi tecvz etmitir. Annla mil olalar eklindeki kaytla memleketin selmeti iin karde katline izin verilmitir (Bk. Abdlkadir zcan, Ftihin Tekilt Kanunnmesi ve Nizm- lem in Karde Katli Meselesi, TD, say 33, stanbul 1982, s. 46). 4 5 Geni bilgi iin bk. C. ok-A. Mumcu, Trk Hukuk Tarihi, Ankara 1976, s. 209 vd. Viitrin Sanca Tahrir Defterinde Zaanos Mehmed Paann kardei olan Mnir Zognos

adna bir tmar kayd bulunmaktadr (Ali veled-i Mnir Zognos, bk. nr. 22, s. 56, sene 1487). Arnavutada Zog ku, nos ise olu mnlarna gelmekte olup, kelimenin aslnn Kuolu anlamndaki Zognosla alkal olduu ve dolaysiyle Zognos Paann Rum yerine Arnavut asll olabilecei ihtimal dahilindedir. 6 Nitekim, Hal istilsna kar Edirneye davet edilen II. Muradn Edirneye gelmesine

karlk, bizzat sefere kmay dnen II. Mehmedin, babasnn Edirnede bekletmesini istedii Veziriazam Mehmed Paa tarafndan: ehzdem, Pdiah hazretine ben bu sz demee kadir deilim, hele elhamdlillah Pdiahmz geldi, imdenger tedbir anundur, ol nice derse yle olur diye cevap verilmesi, andarlnn II. Murada padiah muamelesi yaptn gstermektedir (Gazavt- Sultan Murad b. Mehemmed Han, nr. H. nalck-Mevld Ouz, Ankara 1978, s. 49).

1526

7 8

A. Mumcu, Ayn eser, s. 41. Bu hususta Ftih Kanunnmesinde: Ve bayramlarda meydn- Dvna taht kurulup

kmak emrim olmudur eklinde kayt bulunmaktadr (Bk. A. zcan, Ftih Kanunnmesi, s. 44). 9 10 Bk. Ftih Kanunnmesi, s. 29-5l. Bk. . L. Barkan, XV ve XVI. Asrlarda Osmanl mparatorluunda Zira Ekonominin

Hukuk ve Ml Esaslar, Kanunlar, I, stanbul 1943. 11 12 Bk. . H. Uzunarl, Osmanl Devleti Tekiltna Medhal, Ankara l970. Bu hkmdarlar dneminde dvn toplantlarnn Edirne saraynda kubbealtna benzer

dvn yeri denilen bir yerde yapld aratrmalarda yer almaktadr (Bk. Ahmet Mumcu, Hukuksal ve Siyasal Karar Organ Olarak Divan- Hmayun, Ankara 1976, s. 24-25). 13 14 Bk. A. Mumcu, Ayn eser, s. 23. Ftih divana bakanl terkettikten sonra Kanunnmesinde Evvel bir arz odas yaplsn.

Cenb- erfim pes-i perdede oturup, haftada drt gn vzerm ve kadaskerlerim ve defterdarlarm rikb- hmynuma arza girsnler eklinde koyduu hkmle divan toplantlarn terketmitir (Bk. Ftih Kanunnmesi, s. 42). 15 vd. 16 Baz aratrmalarda 1536 senesinden itibaren Rumeli Beylerbeyinin de dvn yelerinden Dvn- Hmynun grd iler hakknda geni bilgi iin bk. A. Mumcu, Ayn eser, s. 71

olduu belirtiliyor (Bk. A. Mumcu, Ayn eser, s. 50-51). 17 18 Ftih Kanunnmesi, s. 35. Bk. Ftih Kanunnmesi, s. 33; . H. Uzunarl, Osmanl Devletinin Merkez ve Bahriye

Tekilt, s. l7-l9. 19 Bk. Ftih Kanunnmesi, s. 30; Ayr. geni bilgi iin bk. Aydn Taneri, Osmanl

mparatorluunun Kurulu Dneminde Vezr-i Azamlk, Ankara l974. 20 Ftih Kanunnmesinde Bilgil ki, evvel vzer ve mernn vezriazam badr.

Cmlenin ulusudur. Cmle umrun vekl-i mutlakdr. Ve oturmada ve durmada ve mertebede vezriazam cmleden mukaddemdir hkm ile devlet idaresindeki yeri aklanmtr (Bk. Ftih Kanunnmesi, s. 30).

1527

21

Veziriazamlarn meziyetleri ve nasl olmalar gerektii, Kanuninin veziriazam Ltfi Paa

tarafndan etrafl ekilde anlatlmtr (Bk. safnme, stanbul 1326, s. 21). 22 23 bn Kemal, Tevrh-i l-i Osman, Nuruosmaniye Ktp. nr. 3078, s. 72. Bu Kanunnmede: Evvel vezriazam olanlar cmleyi tasaddur edp mme-i meslih-i

din devlet ve kffe-i nizm- ahvl-i saltanat ve tenfz-i had ve ksas ve hapis ve nefy ve env- tazr ve siyset ve istima- dava ve icry- ahkm- eriat ve def-i mezlim ve tedbr-i memleket ve tevchi eylet ve emret ve ulfe, zemet, timr, tevliyet ve hitbet ve immet ve tahsl ve kitbet ve cem-i cihet ve takld-i kaza ve nasb- mvell ve tefvz ve tevkl ve tayn ve tahsl ve umr- cumhr ve tevcht velhsl mansb- seyfiyye ve ilmiyyenin tevch ve azli ve cem-i kazyy- eriyye ve rfiyyenin istima ve icrs iin bizzat cenb- padiahden vekil-i mutlakdr eklinde kaydedilmektedir (Bk. Abdurrahman Paa Kanunnmesi, Mill Tetebbular Mecmuas, stanbul 1331, III, 498). 24 Vezriazam altbinden bir eksk timr bil-arz vermesi kanunum olmutur (Bk. Ftih

Kanunnmesi, s. 40). 25 Bk. . H. Uzunarl, Tura ve Peneler ile Ferman ve Buyuruldulara Dir, Belleten, V/l7-

l8 (Ankara l94l), s. l0l-l57. 26 27 Bk. Cengiz Orhonlu, Osmanl Tarihine Aid Belgeler, Telhsler, stanbul 1970, s. XVIII-XIX. Ftih Kanunnmesi, s. 47. Ayr. bk. Aydn Taneri, Ayn eser, Ankara l974, s. 79 vd.; Ltfi

Paa, sfnme, stanbul 1326, s. 14. 28 29 30 31 Bk. Ftih Kanunnmesi, s. 47-48. Bk. . H. Uzunarl, Osmanl Devletinin Merkez ve Bahriye Tekilt, s. l38. Mesel bk. k Paazde, Tevrh-i l-i Osman, l Bey neri, stanbul l332, s. 52. Bk. Hoca Sdeddin Efendi, Tct-Tevrih, stanbul l279, I, 69. Burada: cmleden ber

bu ki, cedd-i bzrgvarlar zemanndan ber asker-i hmyna kadasker nasb olunmamidi. h- devlet-penah zemannda kesret-i sipah muktezs zre mstakll kadasker tayn buyurulup denmektedir. Ayr. bk. Ner, Cihannm, I, 155. 32 33 34 35 Takprzde, akaykun-numniyye, trc. Mecd, stanbul l269, s. l62, l80. Bk. Ftih Kanunnmesi, s. 31, 33, 35, 36, 40. Ftih Kanunnmesi, s. 31. . H. Uzunarl, Osmanl Devletinin Merkez ve Bahriye Tekilt, s. 232.

1528

36 37 38

. H. Uzunarl, Ayn eser, s. 155. Defterdarla ilgili daha geni bilgi iin bk. ilerde Defterdarlk (Bb- Defter, s. 72 v. d. Bk. Ftih Kanunnmesi, s. 36. Burada Ve badefterdar cmle malmn nzr olup, umr-

lem ana mufavvazdr eklinde kaydedilmitir. 39 40 41 42 43 44 45 Bk. Ftih Kanunnmesi, s. 36-37. Bk. Ayn eseri, s. 47. Bk. Cengiz Orhonlu, Telhisler, stanbul 1970, s. 33-34, 50, 82-84. Bk. Ayn eseri, s. 34. Bk. M. rif, Kanunnme-i l-i Osman, TOEM ilvesi, stanbul 1330, s. 14-15. Bk. Ftih Kanunnmesi, s. 38. Ve avuba ve reislkttb ve kapucular kethds hidmetkrdr. Dvnda oturmazlar.

Ve aalardan mr-i alem ve kapucuba gelmek lzm gelse anlar dahi oturmazlar (Bk. Ftih Kanunnmesi, s. 35). 46 47 48 17-34. 49 50 DOhsson, Ayn eser, VII, 160. Mesel: Liv-i Ktahya ehzade Sultan Byezid hazretlerine buyuruldu. Anadolu BeyMhimme Defterlerinden 266s halen Babakanlk Osmanl Arivinde bulunmaktadr. DOhsson, Tableau Gnral de lEmpire Ottoman, Paris 1791, VII, 161. Rus. Arapa res=ba kelimesinin ouludur ve balar demektir. Rus hakknda geni

bilgi iin bk. Nejat Gyn, XVI. Yzylda Rus ve nemi, Tarih Dergisi, say 22, stanbul 1968, s.

lerbeyisine Ankara verilp Ankarada oturmak emr olundu (Bk. N. Gyn, Ayn makale, s. 20). 51 52 53 54 55 . H. Uzunarl, Merkez ve Bahriye Tekilt, Ankara 1984, s. 46. Mesel bk. Bertrandon de la Brocquire, Le Voyage dOutrmer, Paris 1892. Geni bilgi iin bk. Bekir Ktkolu, Vekayinvis, A, XIII, 271-287. Bk. Cengiz Orhonlu, Tercman, A, XII/I, 177. Bk. Cengiz Orhonlu, Ayn madde, s. 178.

1529

56

Trk tercmanlar yetitirilmesine ilk olarak Mustafa Reid Paa tarafndan teebbs

edilmi ve Tercme Odasna hep Trkler alnmtr. Ancak l Paa sadrazam olunca bu daire Ermeni tercmanlara alm ve onlarda kendi fikirlerinde olmayan Ermenileri bile odadan attrarak, hep kendi kafalarnda olan ermenileri almlardr (Bk. A. Cevdet Paa, Marzt, yay. Yusuf Halaolu, stanbul 1980, s. 1-2). 57 58 59 60 61 C. Orhonlu, Tercman, A, XII/I, 178-179. Takvim-i Vekyi, 2. 2. 1262, Defa 309. BA, rde Dahiliye, nr. 5152. BA, rde Dahiliye, nr. 7066. Hazine-i Evrakn kurulu ve ileyii ile ilgili belgeler iin bk. BA, Mesil-i Mhimme Tasnifi,

nr. 658; rdeler Tasnifi, Meclis-i Vl, nr. 4093, 5150; A. MKT. MVL. 1266. 9. 9. 62 63 64 65 66 67 68 69 70 71 72 s. 7-8). 73 Osmanl Devletinden nce Trk-slm geleneinde sancak, hutbe ve sikkelerde BA, A. MKT. MVL. 1266. 9. 9. Bu konuda geni bilgi iin bk. Atill etin, Babakanlk Arivi Klavuzu, stanbul 1979. smail H. Baykal, Enderun Mektebi Tarihi, stanbul 1953, s. 29-33. H. Uzunarl, Osmanl Devletinin Saray Tekilt, Ankara 1984, s. 9-38. . H. Uzunarl, Ayn eser, s. 300-339. Geni bilgi iin bk. smail H. Baykal, Enderun Mektebi Tarihi, stanbul 1953, I, 7-16. Bk. Ayn eser, s. 18-25. Ayn eser, s. 19-20. Ayn eser, s. 20-21. Geni bilgi iin bk. . H. Uzunarl, Ayn eser, s. 359-464. Nitekim beylerbeyilik olmayan ok kk yerler eylet ad ile belirtildii gibi, nahiye

kelimesinin de beylerbeyilik karl kullanld bilinmektedir (Bk. T. Gkbilgin, Edirne ve Paa Livas,

hkmdarn adnn gemesiyle beraber bamsz bir siyas otorite sembol olarak kullanlmtr (Metin Kunt, Sancaktan Eyalete, 1550-1650 Arasnda Osmanl meras ve l daresi, stanbul 1978, s. 15).

1530

74 75 76

Bk. Metin Kunt, Ayn eser, s. 15-17. Kanunnmeler iin bk. . L. Barkan, Kanunlar, stanbul 1943. Kanunnmede: Haramye ve uruya ve kanluya vesir hrsuzlara bi-hasebil-mertib

siyset eylemek, medr- nizm- memleket ve ment- emn-i vilyet olan atlu sancabeyinindir (. L. Barkan, Kanunlar, s. 5). 77 78 Bk. Metin Kunt, Ayn eser, s. 22-23. Bu hususta bk. R. Anhegger-H. nalck, Kanunnme-i Sultn ber mceb-i rf-i Osmn,

Ankara 1956, s. 5, 65. 79 Mesel Aydn sanca kanununda serbest olmayan tmarlarda resm-i ganem (koyun vergisi) ve crm cinayet vergileri btnyle sancakbeyine braklmtr (Bk. . L. Barkan, Kanunlar, s. 13). 80 81 722. 82 83 84 85 Mr-i mrn kelimesi Emr-i Emrnn elifleri kaldrlarak hafifletilmi eklidir. Halil nalck, Eyalet, EI2 (ng), II, 723. Bk. Metin Kunt, Ayn eser, s. 27. Bk. Metin Kunt, Ayn eser, s. 27. 92 Ftih Kanunnmesinde: Ve etrafda belerbeiler Bk. Ftih Kanunnmesi, s. 34, 47. XV. yzylda beylerbeyi grev blgesi olarak beylerbeyilik veya vilyet kullanlrken, XVI.

yzyl sonlarnda eylet kelimesi kullanlmaya balanmtr (Bk. Halil nalck, Eylet, EI2 (ng. ), II,

tmr ve zemeti tevch edp arz etsnler. Arzlar makbl olsun (Bk. Ftih Kanunnmesi, s. 41). 86 Kelime mns teslim alan demek olup, bir memuriyete tayin edilen kiinin, grev yerine

gidinceye kadar, kendi yerine bakmas iin vazifelendirdii kii. 87 582. 88 Kanunnmede: Ve belerbeilik drt kimsenin yoludur. Mal defterdarlarmn ve belik Kelime mns teslim alan demek olup, bir memuriyete tayin edilen kiinin, grev yerine

gidinceye kadar, kendi yerine bakmas iin vazifelendirdii kii. 95 Bk. Uzunarl, Osmanl Tarihi, II,

ile nianc olanlarn ve beyz aka kadlarn ve drtyz bin akaya varm sancak belerinin yoludur (Ftih Kanunnmesi, s. 34). 89 Bk. Ftih Kanunnmesi, s. 47.

1531

90

Kanunnmede: Ve belerbeiler vzerdan bir tabaka aadadr ve taht kadlarna

tasaddur ederler denmektedir (Ftih Kanunnmesi, s. 33). 91 92 93 A. Tabakolu, Ayn eser, s. 45-49. Ayn eser, s. 59 v. d. Arazi ve eitleri hakknda geni bilgi iin bk. Halil Cin, Mir Arazi ve Bu Arazinin Mlk

Haline Dnm, Ankara 1969, s. 9 v. d. 94 Bu hususta bk. . L. Barkan, Osmanl mparatorluunda Kurulu Devrinin Toprak

Meseleleri, Trkiyede Toprak Meselesi (Toplu Eserler) I, stanbul 1980, s. 286. 95 96 Bk. Halil Cin, Ayn eser, s. 20-30. Osmanllarda ayrca gayr- mslim asilzdelerine iftlik itibariyle verilen Batina ad altnda

bir toprak da bulunmaktayd. Bunlar Raiyyet batinas ve Asker hizmet batinas olmak zere iki ksma ayrlmt. Bunlardan Raiyyet batinas, haracl batina olarak da adlandrlmakta ve mslmmanlarn eline gese bile bu tr topraktan hara alnmaktayd (Bk. H. nalck, Ftih Devri zerine Tetkikler ve Vesikalar, Ankara 1987, s. 172-174). 97 slmda zimmler de mslmanlar gibi bir vatanda olarak her trl hak, hukuk ve islm

vatandalndan faydalanrlar. Bu sebeple ellerinde kendilerine ait olan topraklar yine kendi mallar saylmtr (slmda zimmlerin hukuk stats hakknda geni bilgi iin bk. Ahmed zel, slm Hukukunda Milletleraras Mnsebetler ve lke Kavram, stanbul 1982, s. 186 vd. ). 98 99 . L. Barkan, r, A, IX, 485-486. Bk. Nejat Gyn, XVI. Yzylda Mardin Sanca, stanbul 1969, s. 157.

100 Bk. BA, TD, nr. 64, s. 755. 101 Bk. Halil Cin, Ayn eser, s. 31-33. 102 Bk. Halil Cin, Ayn eser, s. 38-39. 103 163. Kanun zamannda eyhlislm Ebussud Efendinin verdii bir fetva ile Anadolu da mr toprak statsne sokulmutur (Bk. . L. Barkan, Trk Toprak Hukuku Tarihinde Tanzimat ve 1274 (1858) Tarihli Arazi Kanunnmesi, Trkiyede Toprak Meselesi (Toplu eserler), I, stanbul 1980, s. 302-303).

1532

104 XVI. yzyln banda imparatorluun vergi geliri iinde Rumelide padiah haslar %48, Anadolu, Karaman, Zlkadriye ve Rum eyletlerinde de %26 idi (Bk. . L. Barkan, tmar, A, XII/1, s. 288). 105 Mesel Yldrm Byezid zamannda Rumelinin fethinde oynad byk rolden dolay Mihal-olu Ali Beye Plevne kasabas civarnda bir takm bo araziyi ihtiva eden geni bir saha birok kyleriyle birlikte cmle hududu ve hukuku ile mefrzl-kalem ve maktuil-kdem olarak isterse sata, dilerse balaya ve murd idinirse vakfede gibi haklarla verilmiti (Bk. . L. Barkan, mparatorluk Devrinde Toprak Mlk ve Vakflarnn Hususiyeti, Trkiyede Toprak Meselesi (Toplu Eserler), I, stanbul 1980, s. 256-257). 106 Derbendcilerden ziraat yapanlarn tabi olduklar vergi nizam iin bk. Cengiz Orhonlu, Osmanl mparatorluunda Derbend Tekilt, stanbul 1967, s. 47-50. 107Yeni fetholunan yerlerden devlet hissesine ayrlan topraklarn gelirlerinin bir ksm dorudan devlet hazinesine, bir miktar da padiaha ayrlrd. Padiaha verilen hisse i hazineye girerdi. 108 1520-1535 tarihleri arasnda Anadolu Eyletinde padiah haslarna bal olarak 615 ky, 9 kasaba, 19 ehir, 935 cemaat mecvuttu (Bk. . L. Barkan, tmar, A, s. 288. 109 Ftih Kanunnmesinde: Ve vzerm oniki kerre yzbin aka ile olalar, hs ol mikdr tayn oluna (Bk. Ftih Kanunnmesi, s. 47). 110 Ve belerbeiler dahi on kerre yzbin oniki kerre yzbine dahi varsun. Ekalli sekiz kerre yzbin ile olsun (Ftih Kanunnmesi, s. 47). 111 Cebe moolcada zrh, vcud zrh anlamna gelmektedir. l eki ise . yle techiz olunmu veya . ye sahip mnsnda bir ektir. Dolaysiyle Cebel zrhl asker anlamnda kullanlmtr (Bk. N. Beldiceanu, Ayn eser, s. 90). 112 Bk. . L. Barkan, Osmanl mparatorluunda Kurulu Devrinin Toprak Meseleleri, Trkiyede Toprak Meselesi (Toplu Eserler), I, stanbul 1980, s. 290. 113 Bu eyletin toplam has geliri 5. 627. 86l idi (Bk. . L. Barkan, Ayn makale, s. 286). 114 Bk. . L. Barkan, tmar, A, XII/1, s. 288-289. 115 Mesel Mardin livsnda 40. 000 aka hasl olan Kzlkend ky Rumelili Kasm ve Hasan arasnda eit olarak bltrlmtr. Ayn ekilde yine Mardinde 48. 000 aka geliri olan Mekk, Ayn- Devle ve Tohum kyleri, Ali ve Hasan Bey arasnda farkl olarak taksim olunmutur (Bk. Nejat Gyn, Mardin Sanca, s. 152-153). 116 tmar sistemi hakknda bk. . L. Barkan, tmar, A, XII/1, s. 286.

1533

117 kt sistemi iin bk. Osman Turan, kt, A, V/2, s. 949-959. 118 Bk. . L. Barkan, tmar, A, XII/1, s. 294-295. 119 Bk. Nicoara Beldiceanu, XIV. Yzyldan XVI. Yzyla Osmanl Devletinde Tmar, ev. Mehmet Ali Klbay, Ankara 1985, s. 13. 120 Geni bilgi iin bk. N. Beldiceanu, Ayn eser, s. 14-18. 121 . L. Barkan, tmar, A, s. 298; Ayr. bk. H. nalck, Ftih Devri zerine Tetkikler ve Vesikalar, Ankara 1987, s. 145. 122 Bu hususta Kanunnmede, Veziriazam altbinden bir eksk tmr bil-arz vermesi kanunum olmudur (Ftih Kanunnmesi, s. 40). 123 Ftih Kanunnmesinde bu hususta: Ve etrafda belerbeiler tmr ve zemeti tevch edp arz etsnler. Arzlar makbul olsun denilmektedir (Bk. Ftih Kanunnmesi, s. 41). 124 Bk. . L. Barkan, tmar, A, s. 315. 125 Bk. . L. Barkan, tmar, A, s. 310. Ayr. bk. N. Beldiceanu, Ayn eser, s. 31. 126 Mesel Ftih dneminde, yenieri ocana mensup olup inzibat ve asayii salamakla grevli skb asesbas gelirini ehrin dkknlarndan salamaktayd (N. Beldiceanu, Ayn eser, s. 34). 127 Padiaha ait ahrn en byk miri olan Mirahurlardan Mezid Bey-olu Mehmede 1464de grevine karlk tmar balanmt (N. Beldiceanu, Ayn eser, s. 35). 128 stanbulun belediye ilerinin miri olan kii. 129 Beldiceanu, Ayn eser, s. 36-39. 130 Beldiceanu bunu Svari olmayanlara verilen tmarlar olarak vasflandrmtr. Ayrca bu guruba hizmetleri denizle ilgili olan kiilere de verildiini belirtiyor (Bk. Ayn eser, s. 43-44). 131 Mesel tmarn terkederek vazifesini ihmal eden, sefer esnasnda olunu veya bir akrabasn gnderse bile orduya katlmayan, askerden kaan, grev yerini terkeden tmar sahibleri suba bile olsa tmarlar ellerinden alnrd (Bk. N. Beldiceanu, Ayn eser, s. 67-68). Ayr. bk. . L. Barkan, tmar, A, s. 318. 132 Defterde yazlu raiyyet kadmi karyelerinden kalkup ahar karyede tavattun eyleseler on yldan berde ise kaldrlup kadm karyelerine gnderilp amm on yldan ziyde mrr eyleyen rey kaldrlmak olmaz. Oturduklar yerde ahara raiyyet yazlm deiller ise resm-i raiyyetlerin defter

1534

mcebince sipahileri alur. (Bk. Yusuf Halaolu, XVIII. Yzylda Osmanl mparator-luunun skn Siyseti ve Airetlerin Yerletirilmesi, stanbul 1980, s. 6). 133 iftbozan resmi iin bk. . H. Uzunarl, Osmanl Tarihi, III/2, s. 294, not 1; M. Akda, Osmanl mparatorluunun Kurulu ve nkiaf Devrinde Trkiyenin iktisad vaziyeti, Belleten, XIV/55 (Ankara 1950), s. 376-378; . L. Barkan, tmar, A, s. 307. 134 Ve zikr olan tmarn ve sancan raiyyeti bir karyeden kalkup bir ahar sipahnin tmarna varsa, ol tmarna varan sipah teft eyleye, kang kydendir malm edindikden sonra ol sipahye ve kylye haber gndere. Gelp ol raiyyeti alalar veyahud yakn yer ise bir demi ile gndere ve ill mukayyed olmayup mahz dtn rsmuna veyahud ziraat eyledii aara tama eylerse mcib-i azl ola (Bk. . L. Barkan, Kanunlar, s. 268). 135 Kanunnmede: Kullua buyurulmu sipahye raiyyet el kaldrmaya, eer kaldrrsa on altn alna; Sipah kolayna gezerken raiyyeti incidirse raiyyet ol sipahiyi derse crm alnmaya; Eer bir sipah buyruk olmadan ulak istese, ya davar boazlatsa, an dvseler suu olmaya eklinde kaydedilmitir (Bk. . L. Barkan, Kanunlar, s. 127-128). 136 Mesel Kanuni dneminde Rumeli ve Anadolu eyletilerinde toplam 37. 521 tmar sahibi bulunmaktayd. Bunlardan 9. 653 kale muhafz tmar, kalan 27. 868i ise ekinci tmar idi (Bk. . L. Barkan, Feodal Dzen ve Osmanl tmar, Trkiyede Toprak Meselesi (Toplu Eserler), I, stanbul 1980, s. 874). 137 Erbb- zuem ve erbb- tmr kullarm Anadolu ve Rum-ili ve Arabistan cmle ikiyz bin kl iken hl r-i ar kalmayup sepetlere girp (Kitb- Mstetb (Andnim), yay. Yaar Ycel, Ankara 1974, s. 39). 138 Bk. s. 15, 39. 139 Bk. Koi Bey Rislesi, nr. A. Kemal Akst, stanbul 1939, s. 24 vd. 140 Bk. Ycel zkaya, XVIII. Yzyln Sonlarnda tmar ve Zemetlerin Dzeni Konusunda Alnan Tedbirler ve Sonular, TD, Say 32 (stanbul 1979), s. 220. 141 Y. zkaya, Ayn makale, s. 220. 142 Ayn makale, s. 225 v. d. 143 Bk. Uzunarl, Merkez ve Bahriye Tekilt, s. 319, not 1. 144 Hammer, Osmanllardaki defter uslnn Karamanoullarnkine benzediini ifade etmektedir (Devlet-i Osmaniyye Trhi, III, s. 226, 307).

1535

145 r hakknda daha geni bilgi iin bk. Arzi-i memlke, s. 79 v. d. 146 Hara, Osmanllarda toprak mlkiyetinden dolay devlete alnan vergi anlamna gelmektedir. ki trl alnmtr: 1-Elde edilen rnn miktarna gre (harac- mukaseme), 2-Arazinin yzlmne gre (harac- muvazzafa). 147 Abdurrahman Vefik, Teklif Kavidi, stanbul 1328, I, 47. 148 Ltfi Paa sfnmesinde avrz vergisinin drt-be ylda bir yirmier ake olarak alndn bildirmektedir (s. 25). 149 Bk. A. Tabakolu, Osmanl Maliyesi, s. 153-156; Ayr. bk. F. Emecen, Kayack Kaz-snn Avrz Defteri, TED, Say 12 (stanbul 1982), s. 159-161. 150 Geni bilgi iin bk. A. Tabakolu, Osmanl Maliyesi, s. 157-160. 151 Zimm zimmet kknden gelmektedir. Zimmet ise sz verme, and ime ve emniyet mnlarn ifade etmektedir. Zimm veya ehl-i zimmet tabiri, anlama gerei islm lkesinde devaml oturma hakkna sahip gayr- mslimleri ifade etmektedir (Bk. H. Cin-A. Akgndz, Trk Hukuk Tarihi, II, 311). 152 slm hukukularna gre ehl-i kitap olan Yahudi ve Hrstiyanlarla mecusilerin zimm olabilecekleri belirtilmitir. Mrtedlerin ise zimm olamayacaklarnda ittifak etmilerdir. Dier taraftan Hanefi mezhebine gre Arap putperestlerin dnda kalan btn gayr- mslimler ehl-i zimmet olabilir (Bk. H. Cin-A. Akgndz, Ayn eser, II, 311-312). 153 Bk. A. Tabakolu, Osmanl Maliyesi, s. 136-138. 154 Bu konuda . H. Uzunarl, . . Ktp. Rza Paa kitaplar, nr. 2438de bulunan Tevrh-i l-i Osmandan naklen verdii bilgiye gre: Evvel zamanda pdiahlar tamakr deillerdi; ellerine gireni yiide verirler, gir hazine virmezlerdi. Hemankim Hayreddin Paa kapya geldi, pdiah tamakr oldu. Pdiah olana hazine gerekdir dediler Cendereli Kara Halil ve Karaman Trk Rstem Osmanllar yanna geldiler, trl trl hle ile lemi doldurdular. Andan evvel defter hisb bilmezlerdi; defter hisbn anlar telf etdiler, aka yapp hazine etmek anlardan kald kayd, hazinenin ve defter tanziminin bu devirde baladn gstermektedir (Merkez ve Bahriye Tekilt, s. 319). 155 Ulemdan Fazlullaha Saruhanda mlk olarak verilen baz yerlere ait temliknmede ahitler arasnda Murad b. Yahya Bey el-marf bi-defterdar imzas yer almaktadr (Uzunarl, Merkez ve Bahriye Tekilt, s. 325). 156 Ftih Kanunnmesi, s. 36.

1536

157 Defterdar hakknda geni bilgi iin bk. yukarda s. 16-17. 158 Ftih Kanunnmesi, s. 36-37. 159 . Haznem ve Defterhnem mhrlenmek ve almak lzm gelse, defterdarlarm huzuruda alsn ve kapansun (Ftih Kanunnmesi, s. 46). 160 Bk. Ftih Kanunnmesi, s. 40, 41. 161 Ftih Kanunnmesi, s. 47, 48. 162 Ftih Kanunnmesi, s. 36. 163 Bk. ktisat Fakltesi Mecmuas, XV/1-4, s. 1-51; XIX/1-4 (stanbul 1960), s. 219-276. . Ltfi Barkan ayrca 974-75 hicr (milad 1567-68) ile 1079-1080 hicr (milad 1669-70) yllarna ait bteleri de yaymlamtr (Bk. ktisat Fakltesi Mecmuas, XIX/1-4 (stanbul 1960), s. 277-332; XVII/1-4 (stanbul 1961), s. 1-79). 164 Mesela Cantacucino II. Mehmed devrinde devletin gelirlerini bebuuk milyon dka olarak kaydetmitir (Bk. Ziya Karamrsel, Osmanl Mal Tarihi Hakknda Tetkikler, Ankara 1940, s. 3). 165 Bk. Z. Karamrsel, Ayn eser, s. 22. 166 Kanuni dneminde btenin ak vermeye balamas, Doudan gelen ticaret yollarnn, Portekizlilerin mit Burnunu bulmalar ve Hint denizinde yaplan mcadeleler dolaysiyle eski ehemmiyetini nemli lde kaybetmesi olduu kadar, coraf keifler sonunda Avrupann ticar arlklarnn smrgelerine kaymas ve buralardan elde ettikleri altn ve gmn gittike artan miktarlarda Avrupaya tanmasdr. Mesel 1521-1660 yllar arasnda spanyaya giren altn 200 tona, gm te 18. 000 tona ulamt ki, bu rakkam 1492de Avrupada mevcut kymetli made-nin 3 hatt 5 kat idi. 167 Bu konuda birok neriyat bulunmakla birlikte, Sayn Ahmet Tabakolu tarafndan Osmanl Maliyesi hakknda yaplan aratrma en derli toplu bilgiyi vermektedir (Bk. Gerileme Dnemine Girerken Osmanl Maliyesi, stanbul 1985, s. 14-15). 168 Bir yk 100. 000 akadr. Dolaysyla verilen rakkamlar 100. 000 ile arplacaktr. 169 Bk. Ktip elebi, Dstrl-amel, stanbul 1280, s. 131. 170 Bu dnemde baz yeni vergiler konarak gelir 5329, gider de 6872 eklinde kapanmtr (. H. Uzunarl, Osmanl Tarihi, III/2, Ankara 1977, s. 336). 171 Bk. Uzunarl, Merkez ve Bahriye Tekilt, s. 338-339.

1537

172 A. Tabakolu, Osmanl Maliyesi, s. 92 v. d. 173 Bu konuda daha geni bilgi iin bk. Uzunarl, Ayn eser, s. 338-361. 174 Bk. Feridun Emecen, XVI. Asrda Manisa Kazas, Ankara 1989, s. 142-143. 175 . H. Uzunarl, Osmanl Tarihi, Ankara 1972, I, 508. 176 Bk. Ner, Kitb- Cihn-nm, nr. F. Reid Unat-M. A. Kymen, Ankara 1987, I, s. 198199. 177 Ayn eser, niversite Ktp. TY, nr. 2753. 178 Ayn eser, niversite Ktp. TY, nr. 2753. 179 Ayn eser, tf Efendi Ktp., nr. 1734, s. 36. 180 Kavnn-i Yenieriyn, Sleymaniye-Esad Efendi Ktp., nr. 2068, 5b. 181 Acem olanlarn Trke renmeleriyle ilgili olarak Kavnn-i Yenieriynda belirtildiine gre, Ftihin Ayasofyadan etrafa selm vererek saraya dnerken bir yenierinin aleykm selm Mehmed Paa diye hitap etmesi sebep olmutur (bk. 5a-5b). 182 Kavnn-i Yenieriyn, 3b-4a. 183 Devirme kanununun er hukukla ilgisi tartma konusudur. slm hukukuna gre ehl-i zimmet olan gayr- mslimlerin can ve mallar devletin korumas altndadr. Buna ramen kanunun eriate aykr olmas da sz konusu olamaz. Kurulu devri ulemasnn bu sistemi hangi hukuk kuralna baladklar henz bilinmemektedir (Geni bilgi iin bk. C. ok-A. Mumcu, Trk Hukuk Tarihi, s. 202-203). 184 . H. Uzunarl, Kapkulu Ocaklar, Ankara 1984, I, 13-39. 185 Kavnn-i Yenieriyn, 8b. 186 Bk. M. lgrel, Yenieriler, XIII, 387. 187 Bk. Kavnin-i Yenieriyn, 6b-7b. 188 Evliya elebi, Seyahatnme, stanbul, 1314, I, 598. 189 Kavnin-i Yenieriyn, 12a-14a. 190 Ayn eser, 5b-6a.

1538

191 Bk. Ayn eser, 4a-4b. 192 Ayn eser 5a. 193 Geni bilgi iin bk. . H. Uzunarl, Kapkulu Ocaklar, s. 13-84. 194 . Hakk Uzunarl, Osmanl Tekiltna Medhal, Ankara 1970, s. 100-102, 414-415. 195 Kavnin-i Yenieriyn, 4a. 196 Bk. Kavnin-i Yenieriyn, 33a-33b. 197 Bk. Ftih Kanunnmesi, s. 41. 198 Bk. Mcteba lgrel, Yenieriler, A, XIII, 386-387. 199 Bk. Ftih Kanunnmesi, s. 41. 200 Ftih Kanunnmesinde Ve aalardan yenieri aas sir aalarn bydr eklinde kaydedilmitir (Bk. Ftih Kanunnmesi, s. 31). 201 . H. Uzunarl, Osmanl Devleti Tekiltndan Kapkulu Ocaklar, Ankara 1984, I, 177. 202 Yenieri Aas, mr-i lem, kapucuba, mrhur, avuba, akrcba, anigirba ile alt blk denilen sipah, silahdar, gureb-y yemn, gureb-y yesr, ulfeciyn- yemn, ulfe-ciyn- yesar aalarnn ocaklarna zengi aalar veya aayn- rikb- hmyn ad verilirdi. Bunlar padiahn atnn yannda yrmek imtiyazna sahiptiler (Bk. M. rif, Kanunnme-i l-i Osman, TOEM ilvesi, stanbul 1330, s. 11). 203 Bk. Ftih Kanunnmesi, s. 48. 204 Bk. BA, Ahkm Defteri, nr. 67, s. 26. 205 Bk. Ftih Kanunnmesi, s. 35. 206 emdn-zde, Mrit-Tevrh, yay. M. Aktepe, II/A, stanbul 1978, s. 117. Ayr. bk. Uzunarl, Kapkulu Ocaklar, Ankara 1984, I, 290-291. 207 Bk. Uzunarl, Kapkulu Ocaklar, I, 397. 208 Bk. Uzunarl, Ayn eser, s. 182-184. 209 Mesel Ankara savanda Yldrm Byezidin emrinde 10. 000 yenieri bulunmaktayd (Ltfi Paa, Tarih, stanbul 1341, s. 56).

1539

210 Bk. Naim, Tarih, VI, 104. 211Rid, Tarih, IV, 127. 212 Ftih Kanunnmesi, s. 48. 213 Bk. A. Cevdet Paa, Trih-i Cevdet, stanbul 1309, I, s. 37. 214 BA, Mhimme Defteri, nr. 2, s. 157. 215 k Paazde, Tevrh-i l-i Osman, stanbul 1332, s. 66. 216 Bk. Ftih Kanunnmesi, s. 48. 217 Bk. Uzunarl, Kapkulu Ocaklar, Ankara 1984, II, 97. 218 Uzunarl, Ayn eser, II, 98. 219 Hammer, sipahilerin, padiahn hademe-i hassas arasndan toplanan Trk kii-zdeleri olduunu yazmaktadr (Devlet-i Osmaniyye Tarihi, At Bey trc., stanbul 1330, II, 251). 220 A. Cevdet Paa, Trh-i Cevdet, stanbul 1309, I, 37. 221 Bk. Uzunarl, Kapkulu Ocaklar, II, 148. 222 Ota- hmyn nbetlee bir gece sipah, bir gece silahtarlar tarafndan muhafaza olunurdu (Feridun Bey, Mnets-Seltn, stanbul 1274, s. 592). 223 Uzunarl, Kapkulu Ocaklar, II, 178. 224 Uzunarl, Ayn eser, II, 213. 225 Mustafa Nima, Tarih, stanbul 1281, VI, 250 vd. 226 . Ltfi Barkan, tmar, A, XII/1, s. 313-314. 227 Uzunarl, Osmanl Tarihi, Ankara 1975, II, 569-570. 228 Bk. . Ltfi Barkan, Ayn madde, s. 289. 229 Bk. Uzunarl, Osmanl Tarihi, II, 570-572. 230 Uzunarl, Osmanl Tarihi, II, 573. 231 Uzunarl, Osmanl Tarihi, II, 574-575.

1540

232 Osmanllarda ilk muntazam tersane olarak bilinen Gelibolu Tersanesinin kaynaklarda Yldrm Byezid zamannda Saruca Paann nezaretinde yaptrld yer almaktadr (Bk. . H. Uzunarl, Osmanl Devletinin Merkez ve Bahriye Tekilt, Ankara 1984, s. 394). 233 Bk. H. A. Gibbons, Osmanl mparatorluunun Kuruluu, trc. Ragb Hulusi, stanbul 1928, s. 66. 234 Bk. Gibbons, Ayn eser, s. 212. 235 Bk. J. von Hammer, Devlet-i Osmaniyye Tarihi, At Bey trc., stanbul 1330, II, 108, 125. 236 Osmanl denizcilii ve deniz seferleri iin bk. Ktip elebi, Tuhfetl-kibr f Esfril-bihr, stanbul 1329. 237 Daha geni bilgi iin bk. dris Bostan, Osmanl Bahriye Tekilt. XVII. Yzylda Tersne-i mire, Ankara 1992. 238 Bk. . H. Uzunarl, Merkez ve Bahriye Tekilt, s. 455-464. 239 Osmanl Devletinde de gayr- mslimlerin temel hak ve hrriyetleri islm hukukuna gre dzenlenmitir. Nitekim seyahat hrriyeti, can ve mal gvenlii, mesken dokunulmazl, din ve vicdan hrriyeti, baz artlarla mbed inas, dnce, toplant ve eitim hrriyeti, kamu hizmetlerinden yararlanma, ticaret hakk v. s. gibi btn hak ve hrriyetlerden faydalanabilirlerdi. Ancak devlet bakanl, ordu komutanl, kadlk ve yksek devlet memurluklarna getirilemezlerdi. Bu durum Tanzimatla ortadan kalm ve bazlar nezaretlere ve sefirliklere tayin edilmitir (H. Cin-A. Akgndz, Ayn eser, II, 315-317). 240 Osmanl Devletinde afi, Mlik ve Hanbel mezheplerine mensup kimseler bulunmakla beraber halkn ou Hanef mezhebine balyd. Bu sebeple kadlar bu mezhebe gre hkm vermekteydiler. Padiahn emriyle dier mezhepten birinin veya herhangibir islm hukukusunun grnn yrrle konduu da olmutur (Bk. Abdlaziz Bayndr, slm Muhakeme Hukuku, Osmanl Devri Uygulamas, stanbul 1986, s. 33 v. d. ). 241 Bu konuda geni bilgi iin bk. A. Bayndr, Ayn eser, s. 38 v. d. 242 Bk. R. Anhegger-H. nalck, Knnnme-i Sultn ber mceb-i rf-i Osmn, Ankara 1956, s. X. 243 Ve ehl-i er ana eriat dirler ve vazna ri tlk iderler ki, peygamberdr. Ve ill, yani bu tedbr ol mertebede olmazsa belki mcerred tavr- akl zre nizm- lem-i zhir in, mesel tavr- Cengiz Han gibi olursa, sebebine izfe iderler, siyset-i sultan ve yasa- pdih dirler ki, rfmzce ana rf dirler. (Tursun Bey, Trh-i Ebl-feth, haz. Mertol Tulum, stanbul 1977, s. 12).

1541

244 Adletnmeler hakknda bk. Halil nalck, Adletnmeler, Belgeler, II/3-4, Ankara 1967, s. 49-145. 245 Bu kanunnmelerden, R. Anhegger ile H. nalckn birlikte nerettikleri Knnnme-i Sultn ber-mceb-i rf-i Osmn (Ankara 1956), yine son olarak Abdlkadir zcan tarafndan yaymlanm Ftihin Tekilt Kanunnmesi (TD, say 33, stanbul 1982) ile . L. Barkann, Kanunlar isimli kitabnda 387. sahifeden itibaren Hzih Sret-i Knn- Padiah Sultan Mehmed b. Murad Han tbe teka Allahu balyla ayr bir ksm olarak koyduu ve asl Viyana Mill Ktphnesinde olup Prof. Dr. Friedrich Kraelitz tarafndan (Mitteilungen zur Osmanischen Geschichte, Viyana 1921, I, 13-48) neredilen kanunnme bunlarn banda gelmektedir. 246 Bu sicillerden Bursaya ait olanlardan birincisi (2 ubat 1484 il 6 Ocak 1486 yllarn iine almaktadr) Halil nalck tarafndan yaymlanmtr (Bk. Osmanl dare, Sosyal ve Ekonomik Tarihiyle lgili Belgeler: Bursa Kad Sicillerinden Semeler, Belgeler, X/14, Ankara 1981). Ayrca yine ayn mellif tarafndan Bursa eriyye Sicillerinde Ftih Sultan Mehmedin Fermanlar (Belleten, say 44, Ankara 1947, s. 693-703) neredilmitir. 247 Mesel bu almalardan A. Bayndr, slm Muhakeme Hukuku, stanbul 1986. 248 Bk. k Paazde, Tevrh-i l-i Osman, stanbul 1332, s. 19-20. Burada belirtilen ba vergisi, bir rf vergidir. Nitekim Osman Gazi kendisine ilk ba vurulduu zaman Ba nedr diye sormu, daha sonra ise Tanr m buyurdu veya beyler kendleri mi etdi demesi zerine de Germiyanl olan zat: Tredir Hanum, ezelden kalmdr diyerek, bu verginin rf olduunu beyan etmitir. 249 Bk. Feridun Emecen, XVI. Asrda Hukuk, Mimarba Koca Sinan, Yaad a ve Eserleri, stanbul 1988, s. 114. 250 Bk. F. Emecen, Ayn makale, s. 115. 251 Kanunnme-i l-i Osman, Tarih-i Osman Encmeni Mecmuas lvesi, stanbul 1329. 252 Bk. . L. Barkan, Kanunlar, s. 1. 253 Mesel bu dnem kanunnmelerinde: Arz- mrde nbit olan eynn tahammlne gre vergi alnr ve hums ve sls gibi nesneleri eran ciz grmlerdir veya r adna alnan r deildir, arzn harac- mukasemesidir. Harac elbette onda bir olmaz, arzn tahammlne gre alnr, nsfna dein alnmak merdur gibi hkmler grlmektedir (Bk. H. nalck, Adletnmeler, s. 74). 254 Kadlara Hkim-er ve daha sonra alel-tlak hkim denmitir. 255 Bk. Ner, Ayn eser, I, 110-111. Ayr. bk. k Paazde, Ayn eser, s. 18.

1542

256 k Paazde tarihinin Nihal Atsz nerinde andarlnn Bilecik kadlna Osman Gazi tarafndan tayin edildii bildirilmektedir (Osmanl Tarihleri, stanbul 1949, s. 117-118). Ayrca bk. Ner, Ayn eser, I, 155. 257 Bk. kpaa-zde, Ayn eser, s. 52. 258 Bk. Ayn eser, I, 337-338. 259 Nerde bu husus: nk su badan at, Byezid Han kadlar teft etdirp, her birinde bir drl fesad bulup hkm idp, ne kadar kad varsa, bunlar cem idp Yini-ehirde cmlesin bir eve toldurup buyurdu ki, tolayna odn yup od ura, t ki bu zlim kadlar cmlesi yanalar (Ayn eser, I, 337-339). 260 Bk. Ner, Ayn eser, I, 337-339. Ayr. bk. k Paazde, Ayn eser, s. 70. 261 Bk. Uzunarl, lmiye Tekilt, s. 84. 262 Bk. Ftih Kanunnmesi, s. 48. 263 Ftih Kanunnmesi, s. 39. 264 Taht kadlklar Mekke, Halep, am, Diyarbekir, Badad, Selnik, Filibe, Sofya, Budin, Bursa, Edirne, skdar ve stanbul v. s. gibi ehir kadlklaryd. Bunlardan Bursa, Edirne ve stanbul kadlklar tahtgh- selse adn tamaktayd (Uzunarl, lmiye Tekilt, s. 89). 265 Ftih Kanunnmesi, s. 39. 266 Bk. Ftih Kanunnmesi, s. 34, 36-37. 267 Bk. Uzunarl, lmiye Tekilt, s. 88. 268 Mesel 1575de Semendire Sancanda ky ky dolaarak yeni gmlm llerin metrkt dolaysiyle para talep eden kadlar hakknda devlete tahkikat almtr (BA, Mhimme Defteri, nr. 27, s. 246). 269 Mesel 1716da ehid Ali Paann sadaretinde mlzemet-i mstemirre usl kaldrlarak, bir mazul kadnn tekrar tayin olunmas iin kendi derecesindeki mazul kadlarn en kdemlisi olmas, kadla geeceklerin nce kadasker huzurunda imtihan olmalar ve baarl olanlarn eyhlislma bildirilerek deftere kaydedilmesi ve ancak bundan sonra sras gelince kadla tayin edilmesi gibi usuller getirilmitir (Bk. Uzunarl, lmiye Tekilt, s. 107-108). 270 Ayn eser, s. 121-122. 271 Ayn eser, s. 126-127.

1543

272 Ayn eser, s. 128-129. 273 Bk. Cl. Huart, Kazasker, A, VI, 522. 274 Bk. Ftih Kanunnmesi, s. 30, 49. 275 Ve mfti efendiye ve hoca efendiye ve kadaskerlere byle yazla: aleml-ulemilmtebahhirn efdll-fuzalil-mteverrin yenbul-fazl vel-yakn vris ulmil-enbiy vel-mr-seln kefl-mkilt- dniyye ve sahhhu mteallkatil-yakniyye kefu rmzid-dekayk halllu mkiltil-halyk eyhlislm vel-mslimn mft-i enmil-mminn (Ftih Kanunnmesi, s. 49). 276 H. Dnimend, zahl Osmanl Tarihi Kronolojisi, stanbul 1971, V, 110. 277 Adnan Advar, Osmanl Trklerinde lim, s. 13. 278 Dnimend, Kronoloji, s. 111, 112. 279 Bk. Naima, Tarih, stanbul 1281, I, 446-447. 280 Mesel 1722de rana almas dnlen sefer iin, byk bir hukuk mili olarak nitelenen eyhlislm Yeniehirli Abdullah Efendiden alnan fetva hk. bk. BA, Mhimme Defteri, nr. 131, s. 17 (Fetvann metni iin bk. EK-III). 281 Mesel IV. Muradn Revan ve Badad seferlerine eyhlislm Zekeriyy-zde Yahya Efendi (Naim, Tarih, III, 339), IV. Mehmedin Lehistan seferine de Minkar-zde Yahya Efendi ile atalcal Ali Efendiler katlmlard (Rid, Tarih, stanbul 1282, I, 304). 282 Bk. Naima, Tarih, VI, 243-244. Ayr. bk. Uzunarl, lmiye Tekilt, s. 190. 283 Mesel IV. Mehmed devri eyhlislmlarndan Minkar-Zde Yahya Efendi, hastalnn tedavi edilemeyeceinin anlalmas zerine azledilmi ve yerine atalcal Ali Efendi getirilmitir (Rid, I, 304). 284 Naim, Tarih, III, 191-196. 285 Naim, Tarih, VI, 244-245. 286 Mesel 1589da eyhlislmla getirilen Bostan-zde Mehmed Efendi iki, 1599da tayin edilen Cafer Efendi-zde Sunullah Efendi drt defa meihata getirilmitir (Bk. Dnimend, Kronoloji, V, 117-121). 287 Mecd, Terceme-i akyk, s. 35.

1544

288 Ayrca Ftih Kanunnmesinde yer alan, Ve ebny- mevl-i izmdan mfti efendi ve hoca efendi oullar altmar aka ehr emninden ulfeye mutasarrf olalar hkmyle mft efendi oullarna altm aka ulfe baland grlmektedir (Bk. Ftih Kanunnmesi, s. 40). 289 XVII. yzylda eyhlislmlar hazineden maa olarak 24. 980 aka almaktaydlar. Buna gre yevmiyeleri 800 akadan fazla tutmaktadr (Bk. . H. Uzunarl, lmiye Tekilt, s. 178). 290 Hammer, Devlet-i Osmaniyye Tarihi, trc. At Bey, stanbul 1329, VII, 153. 291 Bk. Uzunarl, lmiye Tekilt, s. 187. 292 Daha nce mderris ve mevli gibi ilmiye ricalinin tayin ileri veziriazam tarafndan yaplrken, veziriazamlarn cahil olmalar sebebiyle bu i eyhlislmlara braklmtr. Hatt bu hususta yetki eyhlislmlara verilince Ebussuud Efendi veziriazama bir tezkire yazarak, fetv ile meguluyet vaktimizi alrken bu ii dahi yklenme bize cevrdir diye ikyette bulunmutur (Bk. Uzunarl, lmiye Tekilt, s. 179). 293 Uzunarl, lmiye Tekilt, s. 179. 294 eitli konularda verilmi fetva rnekleri iin bk. M. Erturul Dzda, eyhlislm Ebussud Efendi Fetvalar Inda 16. Asr Trk Hayat, stanbul 1972. 295 Bk. Uzunarl, lmiye Tekilt, s. 204. 296 Fetva mecmualaryla ilgili bk. Uzunarl, lmiye Tekilt, s. 197. 297 Bk. Ner, Kitb- Cihn-nm, nr. F. R. Unat-M. A. Kymen, Ankara 1987, I, 163; Ayrca bk. k Paazde, Tevrh-i l-i Osman, Osmanl Tarihleri, Atsz neri, stanbul 1949, s. 119. Burada bir de imaret ina ettirdii kaydedilmektedir. Fakat Tevrh-i l-i Osmann l Bey nerinde manastrn medrese yapld kaydedilmemekteyse de Orhan Gazinin znikde tesis ettii medreseyi Dvud- Kayserye verdii belirtilmektedir (stanbul 1332, s. 42). 298 Bk. k Paazde, Ayn eser, s. 119-120; Kr. l Bey neri, s. 42-43. Ayrca bk. Ner, Cihan-nm, I, 163. 299 Bk. Mustafa Bilge, Ayn eser, s. 11-12. 300 Evliy elebi znikde yedi medrese bulunduunu beyan etmektedir (Seyahatnme, stanbul 1314, III, 7). 301 Bk. Ner, I, 187; M. Bilge, Ayn eser, s. 83-84; C. Baltac, Ayn eser, s. 15.

1545

302 Ner, Kitb- Cihan-nm, II, 711; Ayr. bk. Tursun Bey, Trh-i Ebl-feth, haz. Mertol Tulum, stanbul 1977, s. 71; k Paazde, Tevrh-i l-i Osman, l Bey nr., stanbul 1332, s. 143. 303 Ftihin Arapa vakfiyesinde, sbyan mektebine ancak yetim ocuklarn, yetim bulunmazsa fakir ocuklarn alnmas art koulmutu (Bk. A. Turgut Kut, stanbul Sbyan Mektep-leriyle lgili bir vesika, Journal of Turksh Studies (Trklk Bilgisi Aratrmalar), V. 2, Cambridge 1978, s. 55-57). 304 Bk. Cahit Baltac, Ayn eser, s. 474. 305 II. Byezidden baka daha birok hkmdar ve devlet adam tarafndan Sbyan mektepleri almtr. Mesel Evliya elebi stanbulda 1993 mektep bulunduunu bildirmektedir (A. Turgut Kut, Ayn makale, s. 56). 306 Bk. Mubahat Ktkolu, 1869da faal stanbul Medreseleri, TED, say 7-8 (stanbul 1977), s. 375. 307 Ktkolu, Ayn eser, s. 376-377. 308 Padiahlardan ayrca stanbulda I. Ahmed, III. Osman, III. Mustafa, I. Abdlhamid gibi hkmdarlar da medrese yaptrmlardr (Geni bilgi iin bk. M. Ktkolu, Ayn eser, s. 102-105). 309 Ftih Kanunnmesi, s. 39. 310 Bk. C. Baltac, Ayn eser, s. 47. 311 Bk. Ftih Kanunnmesi, s. 39; Ayr. bk. C. Baltac, Ayn eser, s. 47. 312 Mecd, Terceme-i akik, stanbul 1269, s. 100. 313 Bk. C. Baltac, Ayn eser, s. 37-41. 314 Medreselerde okutulan Fkh kitaplar arasnda Hidye, Nihye, Gyetl-beyn, Kadhn ve Pezdev yer almaktadr. 315 Muhtelif devirlerde mderrislere verilerek okutulmas istenen hads kitaplar arasnda Buhar, Kirman, Ayn, bn-i Hacer, Mesabh, Mslim ve Nevev (=erh-i Mslim) saylabilir. 316 Medreselerde okutulan tefsirler arasnda Kef, Kutbuddin, Sadeddin, Kad Beyzav, Kurtub, Kn ve Isfahn tefsirleri bulunmakta idi. 317 Bk. M. Bilge, Ayn eser, s. 42. 318 Bk. Ftih Kanunnmesi, s. 39.

1546

319 Osmanllarda ehircilik iin bk. Cengiz Orhonlu, Osmanl mparatorluunda ehir Mimarlar, Osmanl Aratrmalar, stanbul 1981, II, 1-30. 320 Kervansaray kelimesi Seluklular tarafndan kullanlmakta olup, Osmanllar bu tr yaplara han adn vermilerdir. 321 slm dnyasnda vakf messesesinin nemi hakknda bk. Fuat Kprl, Vakf messesesinin hukuk mahiyeti ve tarih tekml, Vakflar Dergisi, Ankara 1942, II, 1-32; Halim Baki Kunter, Trk Vakflarnn Milliyetilik Cephesi, Vakflar Dergisi, Ankara 1956, III, 1-10. 322 Bk. Bahaeddin Yediyldz, Vakf, A, XII/2, 156; Ayr. bk. akir Berki, mparatorluk ve Cumhuriyet Vakf Hukukunda Vakf artlar, Vakflar Dergisi, X, 73-77. 323 . L. Barkan-E. H. Ayverdi, 953 (1546) tarihli stanbul Vakflar Tahrir Defteri, stanbul 1970, s. XVII; Ayr. bk. . L. Barkan, Edirne ve Civarndaki Baz maret Tesislerinin Yllk Muhasebe Bilanolar, Belgeler, Say 2 (Ankara 1969), s. 236-237. 324 Bk. . L. Barkan, Edirne ve Civarndaki Baz maret Tesisleri, s. 236. 325 B. Yediyldz, Trk Kltr Sistemi iinde Vakfn yeri, Trk Kltr, Say 281 (Ankara 1986), s. 539. 326 B. Yediyldz, Vakf, A, s. 156. 327 . L. Barkan, Osmanl mparatorluunda Toprak Vakflarnn dar-ml Muhtariyeti Meselesi, Trk Hukuk Tarihi Dergisi, Ankara 1944, I, 15. 328 . L. Barkan, Ayn makale, s. 15. B. Yediyldz, Ayn eser, s. 150-151. 329 B. Yediyldz, Ayn madde, s. 162. 330 . M. Kemal-H. Hsameddin, Evkaf- Hmyn Nezretinin tarihe-i tekilt ve nuzzrn terceme-i ahvli, stanbul 1335, s. 14-16. 331 B. Yediyldz, Ayn madde, s. 162-163. 332 Bk. Oktay Aslanapa, Edirnede Osmanl Devri bideleri, stanbul 1949, s. 62 vd. 333 Hastahanede biri ba tabib olmak zere doktor ile iki gz doktoru ve bir cerrah bulunmaktayd. Hastahanenin eczahanesinden ise herkese ila verilmekteydi (Evliya elebi, Seyahatnme, III, 466-470). 334 Hastahanede bir bahekim ile 6 doktor, gz doktoru ve iki cerrah bulunmaktayd (Uzunarl, Osmanl Tarihi, II, 640).

1547

335 Bk. . L. Barkan, Edirne ve Civarndaki Baz maret Tesisleri, s. 236-237. 336 Uzunarl, Osmanl Tarihi, II, 638-639. 337 Cengiz Orhonlu, Derbend Tekilt, s. 16. 338 Geni bilgi iin bk. C. Orhonlu, Ayn eser, s. 23-31. 339 MAD, nr. 9956, s. 46. 340 MAD, nr. 7534, s. 233. 342 . L. Barkan, Kanunlar, s. 141; Ayr. bk. C. Orhonlu, Derbend Tekilt, s. 49 vd. 343 Bk. Tahrir Defteri, nr. 69, s. 518. 344 Orhonlu, Derbend Tekilt, s. 75. 345 Derbendler hakknda geni bilgi iin bk. Cengiz Orhonlu, Derbend Tekilt, stanbul 1967. 346 Hikmet Tongur, Trkiyede genel kolluk tekil ve grevlerinin geliimi, Ankara 1946, s. 221. 347 Arpalk hakknda geni bilgi iin bk. bnlemin Mahmud Kemal, Arpalk, Trih-i Osman Encmeni Mecmuas, XVI/17 (94), s. 276-283. 348 Bk. T. Gkbilgin, Arpalk, A, I, 592.

1548

A. DAR TEKLT (MERKEZ VE TARA) Osmanl Esas Yapsnn Bozulmas ve Islah almalar zerine Baz Gzlemler / Prof. Dr. Mehmet pirli [s.839-846]
Fatih niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi / Trkiye Osmanl Beylii Bizansa kar gaz misyonu ile tarih sahnesine km, beylikten devlete, ksa sre sonra cihan devletine dnt zaman bu asli sorumluluu deimemi, nihayet yirminci yzyl balarnda yklrken girdii Trablusgarb ve Balkan harbleri, arkasndan Cihan harbi ile cephelerde sona ermitir. Durum byle olunca kuruluundan yklna alt asr aan srede kurumlarn olumasnda, yetki ve sorumluluklarn belirlenmesinde asker ihtiyalar ve ilevler hep ncelikli sray tekil etmitir. Burada arpc bir rnek olarak kadaskerlik zikredilebilir. Kaz tekilatn dzenli yrtmek iin kurulan bu tekilatta askerle ilgili ihtilaflarn zm n plana km nitekim kadasker isminde bu zellik yer almtr. Daha sonraki yeni dzenlemelerde de askeri ihtiyalar dikkate alnmtr. Devletin en yetkili kurulu olan Divan- Humayunda askeri konular titizlikle ve ncelikli olarak grlmtr. Divan yeleri arasnda vezirizam bata olmak zere vezirlerin, eyalet ynetiminde beylerbeyi ve sancakbeylerin temel ilevleri sava zamannda askerlik, barta ise idarecilikti. Nitekim, seyfiye zmresinin kariyerlerinin arlkl ksm sava meydanlarnda gemitir. Devletin askerlik vasfnn belki daha arpc bir rnei, asl grevi eitim, yarg ve irad olan ilmiye snfnn geni bir kadro halinde seferlere katlmasdr. Bu gaza devletinde, onlarn da manevi ve psikolojik bir katk salamalar kendilerinden beklenen bir hizmet idi. Hatta medreselerde zellikle Sleymaniye Medresesinde okutulan matematik hendese ders programlarnn ncelikle ordunun mhendislik ihtiyacna cevap verecek mahiyette olduu bilinmektedir. Osmanl Devlet tekilat, kurulua parelel olarak sistemli bir gelime gstermi, askeri, idari, hukuki alanlarlarda ihtiya kendini gsterdike Trk ve slam devletleri tecrbesinden hareketle ancak kurumlar aynen kabullenmeden bnyesine uygun ekilde tekil etmitir. Buna bir rnek olarak Divan tekilat verilebilir. Bilindii zere bir idari kurum olarak Divan tekilat slam dnyasnda ok gelimi ve hemen her idari birim farkl bir divan ismiyle rgtlenerek saylar krk gemiti. Bu devirlerde bir divan kargaas yaanmtr. Osmanl dneminde divan sistemi benimsenmi ancak ok geni yetkilere sahip Divan- Humayun adyla bir divan tekil edilmitir. Bu dnemde idar ve sosyal kurumlar, gelenekler, ihtiyalara gre karlan kanunnameler ve uygulamalar erevesinde oluturulmutur. Canl birer bnye durumunda olan kurumlar, mkemmel almas yannda zamanla yeni dzenlemelere ihtiya duyarlar. Burada temel ilke bu dzenlemelerin kendi mant ve gelenei ierisinde yaplmasdr. Bu adan Osmanl devlet tekilat ve kurumlarnda yaplan dzenleme faaliyetlerini iki dnemde incelemek mmkndr.

1549

Birisi yaygn olarak bilinen XVIII. yzyln ikinci yarsndan itibaren ve zellikle XIX. yzylda Bat n planda tutularak giriilen slahat almalar, dieri ise o dneme kadar Osmanl Devletinin kendi deer ve dinamikleri erevesinde genel olarak Trk-slam gelenei izgisindeki faaliyetlerdir. Devletin ykselme ve olgunluk dneminde esas yaps eski Trk tresi ile slam devlet ve medeniyet geleneinin iyi bir terkibi sonucunda olumu, burada padiah merkez olmak zere divan tekilat ile devletin idare, hukuk, maliye ve brokrasisini tekil eden (Vezir-Kazasker-DefterdarNianc) drt rkn (erkan- erbaa) anlay esastr. Osmanl geleneinde bu zmreler seyfiye, ilmiye, kalemiye terimleriyle ifade edilmi, ayrca bunlar deiik yetki ve sorumluluklar asndan ehl-i rf ve ehl-i er terimleriyle metinlerde yer almtr. Ziraat, ticaret ve sanatla megul reaya karsnda ynetici zmreyi ifade eden asker terimi bu dnem Osmanl tekilatnn zerinde ok durulan bir kavram olmutur. Bu geleneksel yap yzyllarca devam etmi olmakla birlikte hi bozulmadan ve deiiklie uramadan aynen kaldn sylemek mmkn deildir. Bu dnemdeki dzenlemeleri de aslnda 15 ve16. yzyllarda zaman zaman belirli alanlarda mnferid olarak giriilen dzenleme faaliyetleri ve 16. asr sonlarndan itibaren pek ok alanda nispeten sistemli olarak yaplan slahat faaliyeti olarak balca iki devrede incelemek gerekir. lk devreki dzenlemelerin mahiyeti hakknda fikir vermek asndan Fatih Sultan Mehmedin uygulamalar rnek olarak gsterilebilir: Fatih, kendisinden nceki Osmanl sultanlar tarafndan eitli sebeplerle ileri gelenlere temlik edilerek mlk ve vakfa dnen mir araziyi, askerin mali kaynak ve gcn zayflad gerekisiyle iptal edilerek yeniden miri arazi haline getirmesi nemli bir slahat idi. Ne varki menfaatlerine halel gelen bu etkili zmre Beyazdn Cem ile taht mcadelesinde bu hususu pazarlk konusu yaparak yeniden eski topraklarn elde etmilerdir. Ayn konuda daha kk mikyasta Yavuz ve Kanunnin de uygulamalar olmutur. Benzer mnferid bir uygulama ilmiyede olmu, bu meslein temel ilkesi olan mlazemet sisteminin bozulmas ve yanl uygulanmas Danimendlerin toplu ikayetlerine sebep olmu, Kanun, 944/1537de kard fermanla o srada Kazasker olan Ebussuud Efendinin sistemi yeniden dzene koymasn istemitir.1 Bu dnemde bozulma olmasa bile yanl veya eksik bir teamln yerine daha mkemmelinin konulmas da bir slahat kabul edilebilir. Nitekim 16. asr ortalarnda Nevbaharzade defterdar olunca Divan terifatna gre defterdarn niancya tasaddur etmesi gerekirken, o srada nianc olan hocas Celalzadenin nne terifat inemek pahasna da olsa oturamayacan sylemesi Kanunye bildirilince padiah ok mtehassis olmu, karm olduu bir fermanla bundan byle defterdar ve niancdan hangisi kdemli ise onun divan protokolnde nde gelmesi ilkesi benimsenmitir.2 Osmanl Devlet tekilatnn baka alanlarnda da bu dnemlede yeni dzenlemeler yapld bilinmektedir. zellikle XVI. yzylda kaza sisteminde yeni dzenlemelere giderek Rumelide dokuz, Anadoluda on ve Msrda alt olmak zere tamamiyle Osmanlya has dereceler tekil edildii gibi,3 medrese sisteminde de ve be dereceli iken yeni gelimeler dikkate alnarak biraz daha sonra on

1550

iki dereceli medrese tekilat gelitirilmi4 ve bunlar arasnda yatay geileri de dzene koyan entegre bir yap oluturulmutu. Dier taraftan Osmanl tekilatnda bu dzenlemeler yaplrken XVII. yzyl balarndan itibaren idar, iktisad ve ilm hayatta bir bakalam bir yozlama farkedilmitir. Devrin slahat risalelerinde hep eski zlemi dile getirilmekte, 18-19. asrlarn aksine are yine kendi bnyesi iinde aranmakta ise de bir daha eski seviyeye ulama mmkn olmamtr. Mesel Selaniki, hasbhal, havadis-i rzgr bal altnda yapt deerlendirmelerde karamsar ftrat ile bir daha eski seviyenin yakalanamayacann zntsn yaamaktadr. Osmanl sisteminin nemli deiikliklere urad III. Murad dnemini (1574-1595) lm zerine, etrafl bir deerlendirmeye tabi tutan Selaniki, Padiahn dedeleri Yavuz ve Kanuninin yolundan gitmeyip sarayna kapandn, ordular serdarlara havale ettiini ar bir dille tenkit etmekte, ancak Murada hakszlk etmemek iin onun bir iir ile dile getirdii mazeretini de aynen vermektedir5 Tarihi, maliye katipliinin verdii imkanla iktisad ve mal hayatla ilgili olarak sava ile iktisat arasndaki dengeyi, olumlu bir sonu alnamayaca nceden belli olan Osmanl-ran savalarndan rnekler vererek, deerlendirmektedir. Bu savalarn asker, mal ve idar dengeleri temelden sarstn, altn gm, ake dengesinin bozulduunu, narh sisteminin uygulanamadn, fiyatlarn ban alp gittiini, devlet hazinesine gelir salamak iin mansblarn alenen satldn, bylece liyakata deil ok para verene makamlarn verildiini belirtmekte, gmrklerin normal almadn, mukataa ve iltizam usullerinin bozulduunu belirtmektedir. Dier taraftan ynetim asndan bir ok olumsuzluklarn bu dnemde ortaya ktn, zellikle padiahlk kurumunun III. Muradn dneminde zedelendiini, ynetim geleneine riayet edilmediini, sadaret, meihat, kazaskerlik, defterdarlk makamlarnda ok sk deiimin olduunu, fetva kurumunun yozlatn, bidatlerin yaygnlatn, bir anda 19 ehzadenin bodurulmas gibi vicdanlar szlatacak uygulamalarn olduunu belirterek btn bunlarn felaket getireceinden yana yakla bahsetmektedir.6 XVII. yzyl ynetici, tarihi ve genel olarak yetkililerini telalandran en nemli husus ise Osmanl ordularnn o zaman kadar pek alkn olmadklar bir ekilde sava meydanlarnda baar elde edememesi, disiplinsizlik sergilemesi ve malup olmas idi. Buna are olarak ise, yine eski gcl padiahlar dnemlerine dnmenin yollarn aramak olarak gsteriliyordu. teden beri, Osmanl iktisad ve ictima yapsndaki baz gelimeler geleneksel kurumlar temelden sarsmtr. XVI. asr balarndan itibaren hissedilen ve asrn sonunda hzlanan nfus artna mukabil zellikle zira ekonominin ayn oranda bymemesi, ehzade Bayezid olaynda ehzadenin etrafnda oluan Saruca ve Sekban taifesinin daha sonra ba bozuk, isiz yurtsuz bir duruma dmesi, aslnda ilimle alakas olmayan baz genlerin bir yolunu bularak Anadolu medreselerine suhte olarak kaydolmalar gibi Osmanl geleneinde daha nce bilinmeyen olaylarn yaanmas byk karklk yaratmtr. lmiye mesleinde yozlamaya sebep olan hususlarn banda II. Muradn Molla Fenar evladna verdii daha sonra btn ulem ocuklarna mevalizde kanunu adyla tannan ayrcalklarn geldii teden beri bilindii halde cesaretle zerine gidilip kaldrlamam ve bu uygulama ilmiye mesleinin giderek artan bir ekilde kanayan yaras olmutur.7

1551

teki bunalm yannda douda Safev, batda Habsburg ile yaplan uzun sreli birok yerde gereksiz savalarn Osmanl maliyesini byk skntya drmesi yannda Osmanl piyasasna akan ucuz Amerikan gm ekonomiyi etkilemi ve daha nce Osmanl toplumunun asker ve reaya olarak bilmedii bir enflasyon paniine sebep olmu fiyatlarda byk artlar olmutu.8 Selanikinin bu sralarda 1008/1600de grg ahidi olarak belirttiine gre yiyecek ve giyecee g yetmez olmu halk iddetli ihtiya iinde kvranmaya balam, ahlak bozulmu, arpann kilesi altm akeye, etin okkas yirmi akeye, babu yz, izme ikiyz akeye satlr olmu, yetkililerin koyduu narh kimse dinlemez olmutu. Hatta daha da kts ake taii sebebiyle esnaf akeyi kabul etmeyip, ancak altn ve guru ile al veri eder olmulard.9 Bir taraftan sabit gelirli reaya ve asker zmresi ald mallara daha fazla para derken devlet masraflar iin yeni gelir kaynaklar aramaya koyulup, fevkalalede dnem vergisi olan avarz tr vergileri mutad hale getirmiti. Btn bu vergileri deyemeyen halk kitleleri ift-bozan olarak bal olduu topra terke balam, bylece etrafta korkun zararlar ve ziyanlar yapan muazzam bir aylaklar zmresi olumutu. Ehl-i rf10 zmresi masraflarn karlamak iin kanunname snrlarn zorlayarak reayadan cebr paralar almaya balamlar, Anadoluda ehzade Bayezid olayndan beri saylar giderek artan yenieri, sipahi, saruca ve sekbanlar daha nce tamamen yabanc olduklar ticaret, vergi tahsildarl, mltezimlik gibi iler yapmaya ve temsil ettikleri gc kullanarak halk ezmeye balamlard. Reayadan kitleler halinde ikayetler geliyordu. Bylece devlet-sipah-reaya ahengi bozulmu, temel ilke olan daire-i adalet kavram tersine dnmt.11 Her birisi bal bana birer knt sebebi olan bu olumsuz gelimeler eklen aynen devam eden kurumlar ilemez hale getirmiti. Dier taraftan bu dahil sebepler yannda, darda oluan siyas ve iktisad sebepler de bulunmaktadr.12 Gelimelere Osmanl-Avrupa mukayesesi pencerisinden bakldnda 1566-1593 arasnda Devlet Avrupa ile uzun bir bar dnemine girmi, bu dnemde Avustuya nemli lde toparlanma, askerini yeniden dzenleme ve ateli silahlar ve harp teknolojisinde, kendisini yenileme imkan bulurken, Osmanl Devleti byk bir talihsizlik olarak ranla savaa girmi, toparlanma bir tarafa sosyal ve ekonomik bakmdan bsbtn ypranmtr. Bu durum 1593-1606 arasndaki uzun sava dneminde bariz bir ekilde ateli silahlarn kullanmnda kar tarafn stnl farkedilmiti. Bunu bizzat sava meydannda gzlemleyen Hasan Kf yana yakla dile getirmitir. Ayrca Portekiz, Hollanda ve ngilizlerin okyanuslarda ticareti gelitirmesiyle Osmanlnn hakim olduu geleneksel ticaret yollarnn nemini tedricen kaybetmesi Osmanl iktisad ve sosyal hayatn etkilemi, ayrca randa ah Abbas, spanyada II. Philip, ngilterede I. Elizabeth gibi hkmdarlar lkelerinde kkl reformlar ve kalknmalar kaydederken Osmanl Devletinde III. Mehmedden itibaren gen, hatta ocuk yata hkmdarlarn i bana gelmesi devlet otoritesinin, saray mensubu kadnlarn, ocak aalarnn ve onlarla ibirlii iinde olan baz ulemann eline gemesine sebep olmutu. Tmar sistemindeki deiim bnyeyi temelden sarsmt. Osmanl Devletinin kuruluundan XVI. asrn sonuna kadar mkemmelen uygulanan ve zira ekonominin temeli olan tmar sistemi bu tarihten

1552

itibaren bozulmaya balam, btn slahat gayretlerine ramen dzeltmek mmkn olmamtr. Bu alandaki bozulmay bir takm hakl sebeplerle III. Murad zamanna kadar gtrenler bulunmaktadr. Tmarlarn iltizama verilmesi ilk defa Rustem Paa tarafndan denenmitir. Bu yolla abuk ve mmkn olduu kadar ok gelir salama hedeflenmitir. Ancak reaya asndan son derece mahsurlu bir uygulama olduundan bundan vazgeilmitir. III. Murad zamannda birok yanl uygulamalar oldu. Beylerbeyiler ve sancakbeyler hizmet erbabna verilmesi gereken tmarlar ehil olmayan, bol hediyeler veren kimselere verdiler. Saraya ve ileri gelen devlet erkanna bol hediyeler sunanlar byk tmarlara sahip oldular. Tmarlar iltizama vererek devlet pein paralar alm, reayay mltezimlerin insafna terketmiti. Bu uygulama byk yaralar at. Asr banda Sadrazam Kuyucu Murad Paa eitli katiplik ve defterdarlk grevlerinde bulunan son olarak Hazine kethdas olan Ayn Ali Efendiyi Defter-i Hakan eminliine getirmi, Paann emriyle tmar ve zeamet sistemine dair kanun ve uygulamalar toplam ve 1607de Kavann-i Al-i Osman der Hulasa-i Mezmn-i Defter-i Divan adl eserini yazmtr. Yedi blm halinde dzenlenen bu eser tmar sistemi, eyalet ve sancaklar ile herbirinin sahip olduu tmar ve zeametler hakknda, ve tmar sisteminin slah iin yaplan almalar ve belli bal terminolojiden bahseden tmar hakknda, yetkili birisi tarafndan kaleme alnm en derli toplu risaledir.13 Ayn Ali yedinci blmde bozulmay bilhassa iki noktaya balamaktadr. Birincisi tmar sahibi sipahilerin kendi sancana ait askerle sefere gitmemesi, ikincisi ise askerin yoklamasnn dzenli olarak yaplmamasdr. Bu almalardan ok verimli sonular alnamamtr. Devlet, sistemi altrmak iin her trl hukuk yolu denerken fetva yoluyla da taraflar vazifeye davet etmitir. Fetva kitaplarnda ok sert grlere rastlanmaktadr. Tmar mevzuatnn tedvin edildii dnemde eyhlislam olan Ebussuud Efendinin ve tmar sisteminin slah iin youn almalarn yapld dnemde eyhlislam olan Sunullah Efendinin, grevini ihmal eden tmar erbab hakknda ok sert fetvalar bulunmaktadr.14 Yine bu sralarda yazlm olan ve mellifi belli olmayan Kitab- Mstetabda ise tmar sistemine geni yer verilmi, tmar idaresinde en yetkili kimseler olan beylerbeyi ve sancakbeylerinin tmarlar para karl usulsz dattklar, boalan ve mcahidlerin hakk olan tmarlar kendi kle, seyis ve adamlarna dattklar, kaplarnn eskisi kadar mkemmel olmad, bu sebeple vaktiyle 200.000 olan tmarl sipahi ordusunun onda birin altna dt yana yakla anlatlmtr.15 IV. Murad kendisine sunulmu olan Koi Bey Risalesindeki teklif ve tavsiyelerden hareketle 1623te tmar sisteminde slahat yapmak istemi, bu srada bilhassa umum yoklamalara nem verilmi, hazr bulunmayanlarn tmar beratlar iptal edilmi, ancak istenilen sonu alnamamtr. Bir sre sonra Kemanke Kara Mustafa Paann teebbsleri ise idam ile yarm kalmtr. IV. Mehmed dneminde zellikle Kprl Mehmed Paann gayretleri ile dzenlemeler yaplmak istendi. Btn tmar ve zeametmelerin yenilenmesi ferman olundu, dirlik yoklamalar yapld

1553

ise de btn bu gayretler sonu vermedi. Sipahiler tmar topraklarnda kendi mlkleri gibi davranyorlar, bakasna devrediyor, kiraya veriyorlar, iltizam usuliyle iletmeye gidiyorlar, sefer zamannda filen itirak etmiyorlard. Daha sonra Osmanl toprak sistemi ve problemleri ile ilgili olarak Avn mer Efendi (. 1070/1659)16 Kanun- Osman Mefhm- Defter-i Hakan adl eserini yazarak devrin padiah IV. Murada takdim etmitir. Osmanl toprak sistemini yirmi be ayr statde inceleyen ve muhtemelen Sultan Muradn istei zerine yazlan eser hkmdarn toprak ve tmarla ilgili dzenlemelerinde yardmc olmutur.17 Yzyllarca Devletin ve zellikle Osmanl eyalet ordusunun g kayana olan tmar usul, giderek bir zorbala ve derebeylie zemin hazrlamtr. Devlet eitli teebbslere ramen slah mmkn olmayan bu uygulamay bir kararla kaldrmak ve byk reaksiyonlara sebep olmak yerine tedricen kaldrma yolunu tercih etmitir. nce bir ksm tmar topraklar msadere edilmi, XIX. asr balarndan itibaren boalan tmarlar yenilenmeyerek alkonulmutur. Tmar sahiplerine tarada zabtiye grevi, mahkemelerde eitli hizmetler, vergi tahsili vs. gibi eitli grevler verilerek maal hale getirilmi, bylece bir kitle hareketine dnmesi nlenmitir. Bylece bu topraklar hazineye intikal ederken eski sipahilerden de devlet hizmetlerinde yararlanlmtr.18 Devlet Kanunnin saltanatnn sonlarndan itibaren farkettii ancak tehiste zaman zaman yanld bu olumsuzluklar gidermek iin yeni hukuk ve idar dzenlemelere gitmeye balamt. III. Murad, III. Mehmed, I. Ahmed dnemlerinde pe pee karlan ok detayl bir ekilde konular ele alan adaletnmeler devletin bu slahat giriiminin sonucu idi. Devlet er-i erif ve kanun hakimiyetini salama, askerin saysn ve yetki d faaliyetlerini snrlandrma, sadrazamn otoritesini glendirme ve bilhassa reayay koruma hedefini gdyordu.19 Bunun yannda devlet ilmiyeyi, seyfiyeyi nizam altna almak iin baka ferman ve kanunlar da karyordu. lmiyede mlazemet sistemini ve mevalizade kanununu yenibatan dzenleme gayretleri, artan talep karsnda memuriyet srelerinin snrlandrlmas,20 paye sisteminin kapsamnn geniletilerek daha yaygn kullanlmas ve brokraside yeni kalem ve brolar ihdas gibi dzenlemeler yapyordu. Balbana bir muamma olan vakf sisteminde yeni nezaretler ihdas ederek denetimi daha etkin hale getirmeye alyordu. Erken dnemdeki slahatla ilgili fermanlarda mutlaka bir takm gerekeler belirtilmi olmakla birlikte bu dnemde geleneksel anlamda slahat risalesi yazlmas adeti henz olmayp, ancak XVI. asrn ikinci yarsndan itibaren bu tr eserler yazlmaya balanmtr. Bu dnemde Lutfi Paann Asafnmesi en yetkili kalemden km muhtasar fakat gereki bir slahat risalesidir. Paa, risalenin yazl sebebini. Bu hakire vezirizamlk mansbn ferman buyurduklarnda zamanede baz db u erkan ve kanun- divaniyi evvel grdklerime muhalif perian grdm iin bu riselyi telif edip... ifadesiyle bunun bir slahat risalesi olduunu ifade etmitir. Eser bir giri ve drt blm halinde dzenlenmi, blmler ierisinde veziriazamn yetki, sorumluluk ve mnasebetleri, daha sonra kara

1554

ve deniz seferleri, hazine ve maliye meseleleri, reaya ve seyyid-erif gibi baz imtiyazl zmrelerin durumu vkfane deerlendirilmitir.21 Alnin 1581 ylnda kalame ald Nushats-seltn ise siyasetnme trnn bu dnemde gerek bir rneini tekil etmektedir. Olduka kapsaml olan eser Osmanl hanedan ve padiahlarndan bahseden giriten sonra, drt blm ve sonu olarak dzenlenmi, ilk blmde sultanlarn yetki sorumluluklar, kanuna aykr ortaya kan konular, devlete zarar veren hususlar ele alnm, son blmde kendi hayatn ve olaylar karsndaki hissiyat ve gzlemlerini dile getirmektedir. Sonu ksm tavsiye ve temennileri ihtiva etmektedir.22 Alnin Mevidn-nefis f kavaidil-meclis i23 de benzer trden bir deneme olmakla birlikte ele ald konular itibariyle toplumsal arlkl bir muhtevaya sahiptir. Nitekim sosyal konulara toplumsal gelimelere ok nem veren mellif, Kahirede bulunduu srada oralarn rf adetlerini, halkn Hltl-Kahire minel-dtiz-zhire24 adl almasnda tahlil ve tasvir etmitir. Bu dnemde konu ile ilgili almalar sadece mstakil olarak yazlm risalelerden ibaret saymak yanl olacaktr. zellikle Osmanl tarihlerinde siyasi asker ve sosyal olaylar anlatlrkn mnasebet dtke her tarihi kendi dnce ve anlay erevesinde gelimeleri tehis ve bozukluklar gidermek iin nerilerde bulunmutur. Alnin Knhahbardaki dikkate deer gzlemleri yannda ada Selnik XVI. yzyln ikinci yarsna (1563-1600) ait tarihinin eitli bahislerinde bir risale hacmini hayli aacak lde olduka shhatli tespitlerde bulunmutur. Daha snrl olmakla birlikte Peev, Hasan Beyzde ve Topcular Katibinin XVII. yzyl ortalarna kadar gelen tarihlerinde de aksaklklar ve alnacak tedbirlerle ilgili benzer pasajlar bulmak mmkndr. Dier taraftan geleneksel tehisin tesinde konuya gereki yaklaan yazarlar da

bulunmaktadr. lmiye mesleinden gelen Hasan Kafi el-Akhisar (. 1025/1616) eitli medreselerde mderrisliklerde bulunmu birok eser telif etmitir. Devlet dzenine dair nce Arapa daha sonra ok beenilmesi zerine III. Mehmedin buyruu ile Trkeye tercme ettii Usull-hikem f nizmil-lemi giri, drt blm ve sonu halinde dzenlemi, girite geleneksel tasnife uyarak toplumu mer, ulem, ziraat erbab (reaya) ve ticaret-sanat erbab olarak drt snfa taksim etmektedir. Blmlerde ise devlet nizamiyle ve yneticilikle ilgili vasflar; istiare ve reyin nemi; harb aletlerinin kullanlmasnn luzum ve vucubu; zafer ahvali ve sonularyla ilgili konular ilenmi, sonuta ise bar ve antlama konusu deerlendirilmitir. Yazld dnemden itibaren dikkat ekmi ve daha sonralar eitli Bat ve Balkan dillerine tercme edilmi olan eserde ateli silahlar ve harp teknolojisiyle ilgili gzlemleri ok dikkat ekicidir. Hasan Kafi, elli yldan beri serhadlerde, zellikle Hrvat hududunda dmanlarn yeni bir silahlar icad edip kullanarak Osmanly malup ettikleri, ancak Osmanlnn da akabinden benzer silahlar kullanarak Allahn izniyle kffar perian ettii, fakat halen dmanlarn yeni icad olunan silahlar kullanmakta ok ileri gidip nice toplar, tfenkler icad edip onlar mkemmel kullandklarn, Osmanl askerinin o tr silahlar hatta geleneksel silahlar bile kullanmada ok ihmalkar olduklarn ve bunun sonucu olarak cenge dayanamayp harbden firar ettiklerini yana yakla

1555

anlatmaktadr. Hasan Kafi, asker ve silah adedinin yoklanmasnn nemli olduunu sylemekte, ou kere rneklerini Osmanl ncesi slam dnyasndan vermektedir.25 Bu tr almalar arasnda hakl bir hreti olan Koi Bey Risalesi, muhtevasnn zenginlii yannda eserin nemini artran asl nokta buradaki fikir ve nerilerin arzlar halinde IV. Murad ve Sultan brahime sunulmu olmas ve bizzat padiah tarafndan uygulanm olmasdr. Eserin muhtevas balca ynleriyle rvet, sadrazamn bamszl, saray nfuzunun kaldrlmas veya asgariye indirilmesi, ulemann sadece liyakat esas alnarak ykseltilmesi, haksz ve sk azlin nlenmesi tmar tevcihlerinin liyakata gre yaplmas, tmar topraklarnn her ne ekilde olursa olsun vakf, mlk, pamaklk haline getirilmemesi, beylerbeylerin yoklamalarn dzenli yaparak, tmarlar layk olanlara vermeleri, cebel saysnn artrlarak merkez ve eyalet birlikleri arasnda denge salanmas, kapkulu konusunda kanun- kadime aykr bidat uygulamalarn lavedilmesi, saraydan kmalarn yedi ylda bir dzenli yaplmas gibi muahhas, gereki nerilerdir. Katip elebi bilimsel almalar ve eserleri yannda ok ynl slahat kiilii ile de dikkati ekmektedir. Onun deiik alanlardaki slahat nerilerini ayr ayr kitap ve risaleler halinde toplam olmas o devri bir grg ahidi ve gzlemcinin kaleminden tanmaya vesile olmutur. Onun, Mizanlhak f ihtiyril-ehakk,26 arlkl olarak sosyal ierikli bir eserdir. XVII. yzyl Osmanl toplumunda atmalara kadar varan, byk sosyal alkantlara sebep olan yirmi bir konu ele alnm, bizzat grg ahidi olarak tahlil edilmi, btn bu karklk ve tartmalara sebep olan ilm ve fikr gerilemenin sebepleri, ulemnn tahsil durumu girite aklanmtr. Fikr plandaki gerileme ve slahat ihtiyac Mizanda ok dokmanter olarak tasvir edilmitir. Katip elebinin burada Osmanl ilim hayat iin yapt tahliller ok realist grnmektedir. Eser kendi anda deiik yorumlara yol am, bunun zerine eyhlislam Abdrrahim Efendiden mutalaa sorulmu, eyhlislam bu kitabla ilgili fetvasnda Allah mellifine en gzel mkafaat versin, bu risalede halkn ahvali iin uzlatrma, irad ve itidal vardr kanaatini ifade etmitir. Katip elebi bir mukaddime fasl halinde dzenledii Dustrl-amel li-slhil-halelin mukaddemesinde bn Haldunun tavrlar nazariyesini, blmlerde ise, reayay, asker ahvalini ve hazineyi deerlendirmi, daire-i adelet grne vurgu yapmtr. Mellif, derya ahvali ve deniz seferlerine dair slahat fikirlerini denizcilik tarihi ile ilgili Tuhfetl-kibr f esfril-bihr27 adl eserinde dile getirmi, eitli denizlere, sahillere, adalara hakim olan Osmanl Devleti iin denizin nemi Hafi olmayaki bu Devlet-i Aliyyede rkn-i azam ve anna takayyd ihtimm elzem olan umr dery ahvlidir ifadesiyle belirtip, bunun gerekelerini saymtr. Eserin son blm olan yerdinci blmde kaptan ve korsanlara krk d sralamtr.28 XVII. yzyln ilk yarsnda kaleme alnan ve muhtemelen Kemanke Mustafa Paaya sunulan anonim Kitabu meslihul-mslimn29 ekil ve muhteva zellikleriyle geleneksel slahat risalelerinden ayrlmaktadr. 52 balk altnda toplanm olan eserde balca ilmiye, seyfiye ve kalemiye ile ilgili konular, mali, ictima-iktisad mevzular ve bunlara dair yorumlar olmak zere birka ana konuda toplamak mmkndr. ada dier risalelerin aksine burada eski zlemi olmad gibi kanun- kadim yerine yeni dzenlemeler nerilmektedir30. Birok konuda farkl yaklam olmakla birlikte

1556

zellikle ilim erbabna din ve hukuk grev imkan olmadnda tarada tmarl sipah zmresine ilhak edilmelerinin hem kendilerine i imkan olmas, hem de asker ve tmar erbabnn eitim seviyesinin ykselmesine vesile olacan ifade etmektedir. Dier taraftan Katip elebi ilmiye ve medrese eitimi konusunda gzlenen gerileme ve bozulmann sebepleri konusunda daha nceki tespitlerden olduka farkl bir yorum yapmaktadr. Ona gre medreselerden felsefiyattr gerekesiyle Mevakf derslerinin ve akl ilimlerin kaldrlmas medreseleri byk bir gerilemenin iine sokmutur. Katip elebi kendi dneminde din ve sosyal muhteval birok karklk ve tartmalara ahid olmu, ok sathi ve basit bilgilerlele toplumun yaad kargaay ve medrese mezunlarnn bunlar karsnda ok yetersiz kaldn, zm getiremediklerini grm, bunun zerine dnm ve medresenin bir zm retememesini, tahlil etmi ve dnceye, yoruma, felsefeye arlkl olarak yer veren bir programn eskiden olduu halde artk uygulanmamasnn buna sebep oduunu tespit etmi ve bunu etrafl bir ekilde incelemi ve misallerle ortaya koymaya almtr. Daha ge bir tarihte olmakla birlikte: Osmanldaki menfi gelimeleri yakndan gzlemleyen ve bunlara ait fikirlerini misallerle ortaya koyanlardan birisi de tarihi Mustafa Naima (.1716)dr. Tarihinin giriinde bn Haldunun mehur tavrlar nazariyesi ile bu gelimeleri bir lde tabii bir deiim olarak kabullenmektedir. zdeki bu deiimin gerek sebebi belki gelien olaylar ile aklanabilir. Memleketi Halepde belli belli seviyede tahsilden sonra stanbula gelerek Saray baltaclar zmresine dahil olan iindeki tahsil ak ile Bayezid Camii derslerine devam eden, bata tarih olmak zere edebiyat, nucum ilmine kar byk ilgisi olan Naima ksa bir sre sonra Divan- Humayun katipleri arasna girmi bu onun iin yeni bir hayatn balangc olmutur. nce Kalay-koz Ahmed Paann sonra Amcazade Hseyin Paann himayesini gren tarihi kendisine tevdi edilen arihul-Menarzadenin notlarna dayanarak (1000-1070/1693-1660) yllar arasn iine alan o mehur tarihini telife balamtr. Eserinin mukaddimesinde eas itibariyle bn Haldundan etkilenerek tarih sosyolojisi ve felsefesi asndan ve kendi yorumlarn aktarmas bakmndan nemli saylacak bilgiler vermekte, burada onun asl hedefi Osmanl Devlet ve tekilatn ierisinde bulunduu ve benimsedii tavrlar nazariyesinin beinci merhalesinin yani kn yaandna inand o dnemde devlet nasl kurtarlabilir sorusuna cevap aramakta, bir btn olarak dnd slam tarihinden mahhas rnekler vermektedir. Ancak Naimann Osmanl Devlet tekilatnn gerileme ve bozulmasiyle ilgili asl tespitleri siyasi ve sosyal olaylar anlatrken eski ile mukayese ederek ok sk temas ettii mmesseseler tarihi ile iligili kaytlardr. Bunlarn oundan Naimann hissiyatn da karmak mmkndr. zellikle lmiye. Seyfiye ve kalemiyenin durumlar, askerin daha nce emsali grlmemi biimde nfuzunu kendi kar iin kullanmas, memuriyetlerdeki istikrarszlk etkili bir ekilde dile getirilmektedir.31

1557

Buradaki tespitler, are ve teklifler daha sonra Nahifinin Nasihatl-vzers,32 Defterdar Mehmed Paann Nesyihul-vzer vel-mers33 gibi baz eserlere nemli lde malzeme tekil etmitir. Sar Abdullah Efendi de (. 1660) IV. Mehmed namna Nashatl-mulk tergben li-hsnssulk adyla bir risale yazm, iki blmden oluan eser daha sonra Osmanzde Taib tarafndan Telhsn-nesyih adyle ihtisar edilerek baslmtr.34 Devrin aydnlarnn ilim ve brokrasi erbabnn tespit ve nerilerinin ne lde gereki ve isabetli olduu sorusu nemle zerinde durulmas gereken bir husustur. Muhteva asndan tahlil yapldnda aydnlarn her zaman derinlemesine analiz ve sentezler yapamadklar, bozulma sebepleri ve bunlar gidermek iin ileri srdkleri arelerin esas itibariyle geleneksel siyasetname, nashatl-mlk, nashatl-vzera edebiyatnda anlatlanlara birok bakmdan benzedii gzlenmektedir. Geleneksel olarak hassasiyetle vurgulanan rvet ve zulmn yaygnlamas, adalet kavramnn sarslmas, messeselerin iyi ilememesi, yetki ve sorumluluk sahibi kimselerin ihmal veya menfaat sebebiyle bunun gereini yerine getirmemeleri, askerin disiplinsizlii gibi sebepler gzlemcilerin mtereken saydklar konulardr. Islahat almalarnn salkl bir tahlilini yapabilmek iin iki nemli zmrenin durum ve tutumunu iyi incelemek gerektir. Bunlar ulema ve askerdir. Bunlarn ayr ayr tavrlar kadar ittifak ve ihtilaflar da nemlidir. Ulemann bu konuda verdii fetvalar bata olmak zere eitim ve kaza alanlarndaki rolleri, padiah hocas ve mavir olarak ifa ettikleri hizmetler messeselerin tekilinde olduu kadar slahnda da nemli rol oynamtr. Islahat ve yeniliklerdeki nc konumlar XIX. yzylda dahil olmak zere Cumhuriyet dnemine kadar devam etmitir. Yenilik ve slahatn meruiyet kazanmas ve kamuoyu oluturularak halka mal olmas asndan ulemann desteine daima ihtiya duyulmutur. Ancak muhalefet eden ve bu ynde kamuoyu oluturan ulema da daima olmutur. Fetva pekok yenilik giriiminde nemli bir hukuki prosedr ve icraata meruiyet kazandrmak iin sk sk bavurulan bir kurum olmutur. zellikle XVII. yzyldan itibaren devlet ynetimine tam hakim olamayan padiahlar zamannda bir destek ve meruiyet kayna olarak kullanlmtr. Ancak dorudan kendi menfaatlarn ilgilendiren a) ocuklarna tannan ayrcalklarn kaldrlmas, b) Vakflarn kontrol ve vakf gelirlerinden yararlanmalarnn nlenmesi gibi iki konudaki giriime kar olmulardr. Bu noktada konuya Bat ile Osmanl dnyas karlatrmal bir ekilde deerlendirilerek yaklalrsa acaba nasl bir sonu kar? Bilindii gibi Batda Rnesans, Reform, Aydnlanma, Sanayi nklab, Pozitivizim gibi aa yukar biri dierinin birer hamle ilerisini tekil eden akmlar Batl aydnlarn aba ve iratlar sonucu olmutur. Btn bunlar ada Baty ekillendirip, bugne getiren hamle ve deerlerdir. slam dnyasnda ulemann benzer bir katks olmu mudur? konusu incelenmeye deer bir husustur.

1558

Yenieri ise yenilik ve slahat giriimlerine, esas itibariyle kendi karlarn ve mevcut imtiyazl statlerini tehlikeye sokaca dncesiyle genellikle kar kmlar, II. Osman meselesi, Patrona Halil ve Kabak Mustafa ve emsali hadiselerde olduu gibi bir ok kere de kan dklmesine sebep olmular, bu nevi huzursuzluu nlemek iin ilgililer eitli tedbirlere ba vurmulardr. Nitekim III. Selime umull bir slahat layihas sunan Kazasker Tatarck Abdullah Efendi zellikle Batdan alnacak teknoloji ve yeniliklerin isyana sebep olmamas iin bunlarn slam olduunun sylenmesini teklif etmektedir. Bu konuda II. Mahmudun metodu daha farkldr. Bat usul slahata girimeden nce Sahaflareyhi-zade Kazasker Esad Efendi, eyhlislam Abdlvehhab Efendi, eyhlislam Kadzade Mehmed Tahir Efendi gibi baz tannm alimler vastasiyle bu giriimlerin luzum ve faydas konusunda kamuoyu oluturma metodunu kullanmtr. Muhted ve yabanc uzmanlarn yeni dzenlemeler konusundaki katk ve yardmlar zerinde de durulmak gerekir. Balangtan beri devlet nemli lde tercman, istihbarat, Avrupadaki asker, din gelimeler, yeni messeseler konularnda gzlemci olarak Avrupal mhtedlerden yararlanmtr. Nitekim, Katip elebinin baz eserlerinin hazrlanmasnda, Latince ve Yunanca eserlerden Bat ve Hristiyanlk hakknda bilgi edinmede Fransz mhtedsi papaz Mehmed hlas Efendiden yararlanmas, Macar asll mhted brahim Mteferrikann bata matbaa olmak zere, yeni kurumlarn ve bilgilerin Osmanlya aktarlmas, Humbarac Ahmed Paa ve benzeri uzmanlarn orduya yaptklar hizmetler ilk planda zikredilebilecek hizmetlerdir. Dier taraftan eitli diplomatik grevleri sebebiyle Trkiyede bulunmu Metternich35 ve A. Slade gibi36 baz Batl gzlemcilerin Osmanl Devletinin zellikle Bat tarz modernlemesine kar tavrlar ve yorumlar dikkat ekicidir. Sonu olarak; bu almada genel olarak XIX. asr ncesindeki yeni dzenlemeler zerine baz gzlemler dile getirilmitir. Osmanl Devletinin ykselme ve olgunluk dnemlerinde oluan aksaklklarn tespiti, bunlarn sebepleri ve areleri konusu o dnemlerin yazarlar kadar bugnn aydnlarnn da ok farkl gr ve fikir ileri srd sosyal ve entelektel tarihin nemli bir konusudur. Risle sahiplerinin realist tespitleri yannda birok defa geleneksel ifadelerin dna kmadklar, hric gelimeleri yeteri kadar deerlendiremedikleri, yaadklar olaylarn tesiri altnda fazlaca kaldklar anlalmaktadr. Lutf Paa ve Koi Beyin stanbula geldiklerinde her eyin daha iyi olduunu, aradan geen birka yl zarfnda ise deiip bozulduunu sylemeleri bu yanl algnn tipik iki rneidir. Ynetimin ar sorumluluunu stlenmi devlet adam ve idareci kadronun ise daha realist ve pragmatik bir yaklam iinde olduu, Bat ve Doudaki gelimelerin btnyle deilse de nemli

1559

lde farkna vardklar, gerek bu lkelere gerekse stratejik konuma sahip snr eyaletlerine gnderilen fermanlardaki tespitlerden ortaya kmaktadr.

At, Zeyl-i akaik, stanbul 1267, s. 184; oradan naklen pirli, Osmanl Devletinde

Kazaskerlik, Belleten, LXI/232, (1997), s. 642-43. 2 3 Uzunarl, Merkez-Bahriye, s. 222. Rumeli, Anadolu ve Msr kadlklarndaki derecelerin isimleri iin bk. Sleymaniye Ktb.,

Esad Efendi ksm, Mecmua, nr. 2066dan naklen, Uzunarl, lmiye Tekilat, s. 92-93. 4 5 Medrese dereceleri iin bk. Uzunarl, a.g.e., s. 272. Murad III bu duygusal gazelinde hissiyatn yle dile getirmitir: Gnlmn istedii bana bir dem olsa. Havf- Mevladan iki ddesi pr-nem olsa. Usr ysrn kayrmasa iki dnyann. Cmleten lem iki aynna bir dem olsa. Nefesi olsa hayat irgrc mrdelere. Bir kelam nice bin yareye merhem olsa. Zhir btn mamur ve yz nur- mbn. T-ebed nzr olanlar ana hrrem olsa. Mahzen-i ilm-i ledn kif-i srr hikmet. Ey Murad bize bir yle dem olsa. Selanik, Tarih (pirli), s. 428. 6 7 8 A.g.e., s. 425-432. Geni bilgi iin bk. Uzunarl, lmiye Tekilat, s. 70-74. Bu fiyat ihtilalinin etrafl deerlendirmesi iin bk. Barkan, XVI. Asrn kinci Yarsnda

Trkiyede Fiyat Hareketleri, TTK Belleten, XXXIV/136 (1970), s. 557-607.

1560

9 10

Selaniki, Tarih, s. 853. Osmanl Devletinde padiahin icra, idar ve asker yetkilerini temsil eden, ulema dnda

kalan yetkililer. bk. M. pirli, Ehl-i rf, DA, 10, s. 519-520. 11 Btn sistemin temelinin adalet ilkesi olduunu vurgulayan bu kavram Devlet asker ile,

asker hazine ile, hazine vergi deyen halk ile, vergi denen halk ise ancak adalet ile salanr eklinde ifadesini bulmutur. Katip elebi, Dsturul-amel, stanbul 1280/1863. 12 Bu konuda genel deerlendirmeler ve sonular iin bk. K. Beydilli, Avrupa, DA, 4, s.

138, 143; F. Emecen, Osmanl Siyasi Tarihi, Osmanl Devleti ve Medeniyeti, Ed. E. hsanolu, stanbul 1994, s. 49-63. 13 14 M. pirli, Ayn Ali Efendi, DA, IV, 258-259. Sunullah Efendinin konu ile ilgili birok fetvasndan bir tanesi yledir: Mesele: Baz

kimesneler mal- mukatele add olunan zeamet ve timar birer tarik ile alup, her sene mahsuln kabz u ekl edp, mukabelesinde ne sefere gidp ne halife vevekilinin nzasyle seferden kalup beytlmale hiyanet eyleseler bu makulelerin timarlar ihrac ve mstehakkna verilmek in ferman sudurundan sonra bu hususa memur olan vukuf u uuru sebebiyle bu makule beytlmale hyanet edp mahsuln aldklar timarlarn mukabelesinde sefer hidmetin eda etmeyenlerin timarlarn ihrac ve hara verdirmee sebeb olsa, nie kimesnenin ol suretten rzkn kat etmee sebeb olmala indallah sim olur mu. El-cevab: Olmaz, ihmal ederse sim hin olur. yle zalim hainlerin rzk deil rk kat olunmak gerektir, aldklar dahi beytlmale redd olunmak lazmdr. Ketebeh el-fakir Sunullah, ufiye anh. 15 16 17 Kitab- Mstetab, Haz. Y. Ycel, Ankara 1988. M. pirli, Avni mer Efendi, DA, 4, s. 124-25. Avni mer Efendinin, haslar, mlikne, evkaf, arpalk, ocaklk, zeamet ve timarlar,

tekad timarlar, yurtluk timarlar, malikane timarlar, mnvebe timarlar, geri hizmet timarlar, canbazan ve gariban timarlar, voynuk beyleri ve eriba timarlar, yund ocaklar, timarl kale muhafzlar, msellem timarlar, hassa av kular timar, ashab- derek timar, derbendci timarlar, ateken timarlar, Hristiyan timarlar, batnalar eklinde belirledii yirmi be eit timarn anlatm iin bk. Uzunarl, Kanun- Osman Mefhm- Defter-i Hakan, TTK Belleten, XV/59, (1951), s. 381399. 18 Timar sistemi hakknda daha geni bilgi iin bk. Barkan, Timar, A, XII, s. 286-333; H.

Cin, a.g.e., s. 85-125;.

1561

19

H. nalck, Adaletnameler, TTK-Belgeler, II/3-4, Ankara 1967, s. 49-145; amlf.,

Adaletname, DA, 1, 346-347. 20 21 M. pirli, lmiye Meslei zerine Gzlemler Osmanl Aratrmalar, VII-VIII, (198), s. M. Ktkolu, Lutfi Paa Asafnamesi, Prof. Dr. Bekir Ktkoluna Armaan, stanbul

1991, 49-99. 22 1979-1982. 23 24 Mevidn-nefis f kavaidil-meclis, Haz. M. eker, Ankara 1997. Hltl-Kahire minel-dtiz-zhire, Als Description of Cairo of 1599, Wien 1975; Al, Nushats-seltn, Mustafa Als Counsel for Sultans of 1581, I-II, Ed. A. Tietze, Wien

Sadeletiren: O. . Gkyay, Ankara 1984. 25 s. 239-278. 26 27 28 29 30 31 Mizanl-hak f ihtiyril-ehakk, haz. O. . Gkyay, stanbul 1980. Tuhfetl-kibr f esfril-bihr, haz. O. . Gkyay, stanbul 19. A.g.e., s. 235-240. Haz. Y. Ycel, Ankara 1988. A.g.e. s. 93-94. Genel deerlendirme iin bk. Z. Arslantrk, Namaya Gre XVII. Yzyl Osmanl Toplum Usull-hikem f nizmil-lem, haz. M. pirli, Tarih Enstits Dergisi, say 10-11, (1981),

Yaps, stanbul 1997. 32 27. 33 34 35 Nesayihul-vzer vel-mer, Ed. W. L. Wright, Princeton 1935. stanbul 1283/1866. Metternich, stanbuldaki elisi Apponyye yazd mektubunda Tanzimat ve slahat M. pirli, Nahfnin Nasihatl-vzers, Tarih Enstits Dergisi, say 15, (1997), s. 15-

almalaryla ilgili olarak Osmanl mparatorluunun kme halinde bir vcut olduu bu ke sebep olan fenalklarn banda, ilk temellerini Sultan Selim IIIin att, son padiahn ise derin bir cahillik ve muazzam bir hayal gc ile destekledii Avrupavar reform zihniyeti geldiini belirttikten sonra Babaliye tavsiyede bulunarak hkmetinizi, bir g olarak varlnzn temelini tekil eden ve

1562

padiah ile tebaas arasndaki balca balanty meydana getiren, din messeselere sayg esas zerine kurulmas, ynetim sisteminin dzene konulmas, slah edilmesi, Trk milletine gitmeyen reformlarn ve sistemin alnmamas. Aksi taktirde, padiahn ykt deerleri, yerine koyduklar kadar bilmedii sonucuna varlacan syledikten sonra zm olarak Trk kalnz ve eriate uyunuz szlerini sylemektedir (Engelhardt, La Turquie et le Tanzimat, I, 48-49dan naklen F. Armaolu, 19. Yzyl Siyas Tarihi, (1789-1914), Ankara TTK 1997, s. 225. 36 Slade, II. Mahmudun kyafet reformunun baz cepheleri hakknda yorumlar zikre deer:

Sultan Mahmud hibir eyde, Trk svarisinin binicilik tarzn deitirmekten daha byk bir hata yapmad. Trk svarisinin atlar zerindeki mkemmel hakimiyetiyle, dnyann en nizamsz atn en nizm hale getirmek iin yalnz kk bir tertip gerektiren mkemmel oturu yerleri vard. Fakat Mahmud btn deiikliklerinde maskeyi insan diye, kabuu da meyve diye ald. Avrupal svar uzun zengili dz eyerlere biniyordu. Bu yzden kendi svarisinin de ayn olmas gerektiini zorunlu zannetti. Bu kr krne ekil taklidi sadece faydaszd veya yalnz fizik rahatszlk ve sabr bakmndan verimliydi. Fakat snrsz bir nefret yaratan manev bir ktl kantlad. A. Slade, Record of Travels in Turkey, Greece in the Years 1829, 1830, and 1831, London 1832 (2. ed. 1854), II, 210-211den naklen Lewis, Modern Trkiyenin Douu, (Kratl), Ankara 1984, s. 101].

Klasik Dnem Osmanl Devlet Tekiltnda eyhlislamlk / Dr. Murat Akgndz [s.847-854]
Harran niversitesi lahiyat Fakltesi / Trkiye Osmanl Devletinin yklna kadar devam eden temel messeselerden biri olan eyhlislmlk, devlet tekilatnda en yksek dn ve ilm otoriteyi temsil etmekteydi. Messeseye ismini veren eyhlislm tabiri hicr IV/mld X. yzyln ikinci yarsnda Horasan blgesinde ortaya km ve fetv verme konusunda temyz eden ulemnn bir sfat eklinde dnlmtr.1 Bunun yannda mehur mfessir ve kelmc Fahreddn er-Rz (. 606/1209) ve eitli ilimlerde pek ok eser yazan bn-i Teymiye (. 728/1328) de eyhlislm nvnyla tannan limlerdir.2 Horasanda ortaya kan eyhlislm nvan Mslmanlarn yaad blgeler olan Msr, ran, Hindistan ve ine kadar yaylarak fkh sahasnda otoritesini halka kabul ettiren ulemann ortak sfat olarak telakki edilmitir.3 Bylece Osmanl Devletindeki eyhlislmln meneinin Horasana kadar uzanan kadim bir gelenee bal olduu grlmektedir. I. eyhlislmln Kuruluu ve Geliimi Osmanl Devletinde eyhlislmln hangi tarihte kurulduu kesinlik kazanmamakla beraber genellikle Sultan II. Murad devrinde (806-855/1404-1451) Bursada mftlik grevini yrten Molla

1563

Fenr (. 834/1431) ile birlikte messesenin balad kabul edilmektedir.4 Ancak ayn dnemde yaplan 848/1444 trihli Varna Sava esnasnda isyan ederek devleti g duruma sokan Karamanolu brahim Beye verilecek ceza konusunda Molla Fenrye bavurulmayp Msr ulemasndan fetva istenmiti.5 Bu durum gsteriyor ki Molla Fenrye verilen eyhlislm sfat sadece bir eref nvndr ve en yksek fetv makamn ifade etmemektedir. eyhlislmln kuruluunun stanbulun fethinden sonra gerekletii ve bu makmn stanbul Kadlna ilave olarak Hzr Bey (. 863/1459)e verildii de ileri srlmektedir.6 Fakat kadlk grevi yannda fetv verme hizmetinin eskiden beri grlen bir uygulama olmas Hzr Beye eyhlislm nvn verilmesinin doru olmadn gstermektedir. Bu konuda daha ge bir tarih olarak Yavuz Sultan Selim devrinde (918-926/1512-1520) stanbul Mftlii yapan Zenbilli Ali Efendi (. 932/1526) ile beraber Meihat Makamnn kurulduu yolunda bir gr bulunmaktadr.7 Zenbilli Ali Efendinin I. Selim nezdinde byk bir itibar kazanarak gerektiinde onunla tartmaktan ekinmeyii, o dneme kadar ilmiye tekilatnn ba olan kadaskerlerin geride kalmasna yol amt. Bu zttan sonra mftlik makmna geen bn-i Keml (. 940/1533) ve Ebussud Efendi (. 982/1574)nin yksek ilm ahsiyetleri ve grevlerindeki baarlaryla eyhlislmlk ilmiye tekltnn en yksek makam haline gelmiti.8 Bylelikle eyhlislmln kuruluunu Molla Fenr ile balatmann itibr bir dnce tarz olduu grlmekte, ilmiye tekiltnn ba olarak eyhlislmln nem kazanmasnn Knn Sultan Sleyman devrinde (926-974/1520-1566) bu makma gelen Ebussud Efendi zamannda gerekletii kesinlik kazanmaktadr. Daha sonra Mehat Makm, devlet idaresinde giderek artan bir etkinlie kavuarak pdihn btn nemli mevzularda dant bir yksek mster sfatn kazanmtr. Bununla beraber Knn dnemine rastlayan Receb 948/Ekim 1541de ivi-zde Muhyiddin Mehmed Efendi (. 954/1547)nin grevden alnmasyla balayan eyhlislm azillerininin giderek sradan bir hal almas, Mehat Makmnn itibarn zedeleyen bir unsur olmutur. Ayrca bir defa grevden alnan ztn tekrar eyhlislmla getirilmesi uygulamas da Bostan-zde Mehmed Efendinin (. 1006/1597) 12 evval 1001/11 Temmuz 1593de ikinci kez Meihat Makamna tayininden itibaren ska grlmeye balanmt.9 Yine bu dnemde Ebussud Efendi ayarnda yksek ahsiyetlerin ndir bulunmas, Meihat Makmna seleflerine nispeten zayf saylabilecek isimlerin gelmesine yol amt. Ancak makma geen zevtn karakteri ne olursa olsun devlet tekilatnda eyhlislmln nemi hep korunmutu. IV. Muradn (1033-1050/1623-1640) sonsuz bir hrmet duyduu Yahya Efendi (. 1053/1644), yazd fetv mecmuasyla asrlarca Mslmanlara k tutan atalcal Ali Efendi (. 1103/1692), elde ettii itibarla Pdih II. Mustafay (11071115/1695-1703) bile geride brakan Seyyid Feyzullah Efendi (. 1115/1703) ve matbaann cevzna dair verdii fetvyla ilim hayatnn nn aan Yeniehirli Abdullah Efendi (. 1155/1743) gibi mmtz limler XIX. asr balarna kadar eyhlislmlk yapan isimler arasndadr. Klasik dnem olarak tavsif edebileceimiz yaklak drt asr boyunca, eyhlislmlar kendi oturduklar konaklarda resm mumelt yrtrken Zilkade 1241/Haziran 1826da yenieriliin

1564

kaldrlmasndan sonra merkezleri olan Aa Kaps Meihat Makamna tahsis edilmitir. Pdih II. Mahmud (1223-1255/1808-1839) Yenieri kelimesini hatrlatan hereyin unutturulmas iin Sleymaniye Cmii arkasndaki Aa Kapsnn Fetv Kapsna dnmesinin uygun olacan Sadrazam Mehmed Selim Paa (. 1248/1832)ya hitben sdr olan hatt- hmynda belirtmiti.10 Bylece II. Mahmud dneminde balatlan yenileme abalarndan Meihat Makam da nasibini alarak Bb- Mehat olarak anlan dzenli bir devlet diresi haline gelmitir. Tanzimat dneminde giderek genileyen tekilat yapsyla geni bir bakanlk hviyetine brnen eyhlislmlk 11 Reblevvel 1341/1 Kasm 1922de Osmanl saltanatnn lavna kadar mevcudiyetini devam ettirmitir. II. eyhlislmln Devlet Terftndaki Yeri Devlet terftnda eyhlislmln yerinden ilk olarak bahseden resm veska Fatih Sultan Mehmed (855-886/1451-1481)in tedvin ettirdii Knunnme-i l-i Osmndr. Burada eyhlislmn ulemnn resi olduu ve pdih hocasyla beraber vezirlere takaddm etmesi gerektii zikredilmektedir.11 Fakat ayn dnemde Rumeli ve Anadolu Kadaskerlerinin gerek aldklar cret gerekse yetkileri bakmndan ilmiye tekiltnn ba saylmalar, eyhlislma verilen ulemnn reslii sfatnn bir eref nvn eklinde dnlmesinin daha doru olacan gstermektedir.12 Buna gre Knunnme-i l-i Osmnda zikredilen ulemnn reislii sfatnn ancak XVI. yzyln ikinci yarsna rastlayan Ebussud Efendi dneminde gerekletii teyid edilmektedir. Zira Ebussud Efendi ald maa ve sahip olduu yetkilerle Rumeli ve Anadolu Kadaskerlerini geride brakmtr. Devlet terifatnda eyhlislmln yerini en veciz ifadelerle belirten dier bir knunnmede ise Meihat Makmnn rtbe-i veklet-i kbr denilen vezr-i azamlk ile eit telakki edildii, hatta devletin asl dayana saylan din sahasnda otorite olmasndan dolay bazen stn tutulduuna dikkat ekilmektedir. Bylece devlet idaresine dir ileri yklenen sadrazam ile din ilerine nezret eden eyhlislm pdihn iki ayr kanadn temsil etmektedir.13 Osmanl Pdihlarnn sahip olduklar hilfet sfat cihetinden eyhlislmln yerini deerlendiren Kavnn-i Terft adl dier bir eserde ise, Mehat Makmnn hilfet dhilindeki din mertebelerinin en yksei olduu zikredilmektedir. Bu ekilde mctehid imamlarn vrisi ve mam- Azam Ebu Hanfenin halefi olarak kabul edilen eyhlislmn vezr-i azam hricindeki btn devlet riclinin nne geecei, pdihn huzruna ktnda ayakta karland, ziyaretine gelen ilmiye ve seyfiye ricli tarafndan elinin pld ayn knunnmede belirtilmektedir.14 Buraya kadar verdiimiz izahlardan anlaldna gre eyhlislmlk, devlet terftnda pdih ve sadrazamdan sonra nc srada yer almasna ramen bazen ikisini de geerek devletin en yetkili otoritesi konumuna gelebilmektedir. nk eyhlislmn verdii fetvalar ile sadrazam ve pdihn grevden alnmas hatta katilleri mmkn olabilmektedir. Ayrca eyhlislm yeni pdihn tahta clsu, kl kuanmas, Hrka-i erif ziyareti, Mevlid-i erif okunmas gibi nemli merasimlerde mutlaka bulunurdu.15 Bu durum devletin son zamanlarna

1565

kadar devam ederek resm terftta eyhlislmln ne kadar nemli bir mevkide bulunduu vurgulanmtr. III. eyhlislm Tayini ve Azli Devlet tekilatnda pdih ve sadrazamdan sonra gelen eyhlislmla tayin edilecek zevtta tabii olarak belli artlarn bulunmasna zen gsterilmitir. Ebussud Efendi devrine kadar eyhlislmla getirilenler mderrislik, mevleviyet kadl ve kadaskerlik yapanlar arasndan seildii halde bu dnemden itibaren Rumeli Kadaskerlii yaparak mazl saylan ulemdan birinin tayini knun eklinde telakki edilmitir.16 Bu ekilde ilmiyenin en alt mertebesi olan mderrislikten Rumeli Kadaskerliine varncaya kadar kazanlan tecrbelerin eyhlislamlk makamnn ar ykn kaldrma hususunda yardmc olaca hesaba katlmtr. vecz bir ekilde sraland bir eserde yle denilmektedir: Ulemnn alem (en bilgili) ve efdali (en faziletli) ve etk (en ok takva sahibi) ve evra (Allah) ve esenn (yaa en by) ve eslah eyhlislm olup ndan aa Rumeli ve Anadolu Kadaskerleri bu tertib zere istihkaklarna riyet olunurdu.17 Buna gre eyhlislmla getirilecek zevtn geni bir ilm diryete sahip olmalar yannda zel hayatlarnda dini en gzel ekilde yaamalar gerekmekteydi. Tabidir ki her zaman bn-i Keml ve Ebussud Efendi gibi zirve ahsiyetler bulunamadndan bazen hasbel-kader bu makma gelenlere de rastlanabilmitir. Ancak mderrislikten Rumeli Kadaskerliine kadar uzanan yolun olduka zor ve meakkatli olduu dnldnde sradan kiilerin bu makama geliinin ndiren gerekletii aktr. eyhlislmla tayin ilemi sadrazamn konuyla ilgili telhisini padiaha sunulduktan sonra yazl emri olan hatt- hmyn ile gereklemekteydi. Telhiste belirtilen ismin seilmesi tamamen padiahn takdirinde olan bir husus olup sadrazamla anlaamadklar da olurdu. Mesel Pdih III. Mehmed devrinde (1003-1012/1595-1603) 24 aban 1006/2 Nisan 1598de Bostan-zde Mehmed Efendinin vefat zerine Sadrazam Hadm Hasan Paa (. 1006/1598), eyhlislmla Karaelebi-zde Hseyin Efendi veya mehur ir Bk (. 1008/1600)nin getirilmesine dair bir telhisi saraya sunmutu. Fakat bu telhisteki isimleri beenmeyen Pdih III. Mehmed, eskiden beri byk hrmet duyduu Hoca Sadeddin Efendinin bu makma tayinini emreden bir hatt- hmyn sdr ettirmiti.18 XVII. asr sonlarnda pdihlk yapan IV. Mehmed devrinde (1058-1099/1648-1687) ise, Sadrazam Fzl Ahmed Paa (. 1087/1676)nn uygun grd atalcal Ali Efendi (. 1103/1692) damla hastalna mbtel olan hocas Minkr-zde Yahya Efendi (. 1088/1677)nin yerine eyhlislmla getirilmiti.19 Ayn ekilde XVIII. asrn ilk yarsnda hkm sren Pdih I. Mahmud (1143-1168/1730-1754), eyhlislml tevcih etmek istedii Hekimba Mehmed Emin Efendi (. 1160/1747) hakknda saraya ard Sadrazam Seyyid Hasan Paa (. 1161/1748) ile istire ettikten sonra 13 Rebil-evvel 1159/5 Nisan 1746da tayin ilemi tamamlanmt.20 Osmanl Devletinde din sahasnda en yksek otorite olan eyhlislmla tayin edilecek zevtta bulunmas gereken sfatlarn

1566

eyhlislmla tayin edilen zt saraya veya sadrazamln merkezi olan Paa Kapsna davet edilir, daha sonra sadrazamla beraber pdihn huzuruna girerlerdi. Pdih bunlar adm yryerek karlar, ardndan eyhlislm olan zt ferve-i beyz denilen beyaz uhayla kapl samur krk, sadrazam da samur hilat giyerdi. Bu ekilde tayin merasimi tamamlandktan sonra sadrazamla eyhlislm at zerinde Bb- lye giderek bir sre oturup sohbet ederlerdi.21 nceleri eyhlislmla tayin edilenler hayat boyu grevde kalrlarken Knn devrinde Muhyiddin-i Arab (. 638/1240) ve Mevln Celleddin-i Rm (. 672/1273) hakknda ar szler sarfeden eyhlislm ivi-zde Muhyiddin Mehmed Efendi Receb 948/Ekim 1541 tarihinde pdih tarafndan azledildi.22 Bylece eyhlislmlarn azledilemezlik (l yenazil) zellikleri kalktktan sonra sk sk grevden alnmalar ortaya kmaya balad. Bu konuda daha ok devlet idaresinde rakip istemeyen sadrazamlarn tesiri grlrd. Mesela III. Mehmed devrinde Sadrazam Yemii Hasan Paa (. 1012/1603), kendisinin ordunun bana geerek stanbuldan ayrlmasnda srar eden eyhlislm Sunullah Efendi (. 1021/1612)yi her trl yola bavurup 2 Safer 1010/2 Austos 1601de azlettirmiti.23 IV. Muradn babas gibi hrmet ettii Yahya Efendi de Sadrazam Kemanke Ali Paa (. 1033/1624) tarafndan baka bir ehzdeyi tahta geirmek iin almakla itham edilerek 9 Zilhicce 1032/4 Ekim 1623de haksz bir ekilde grevden alnmt.24 eyhlislm azillerinde yallk ve hastalk durumlarnn grev yapmaya engel oluu da nemli bir sebeptir. Nitekim III. Ahmed devri (1115-1143/1703-1730) eyhlislmlarndan Mehmed Sdk Efendi (. 1121/1709), ok yaland iin fetv hizmetini srdremeyeceini sk sk Sadrazam orlulu Ali Paa (. 1122/1710)nn yannda dile getirmi; nihayet pdihn kzlarndan Hatice Sultann cenaze namaznda bayram namaznda olduu gibi her tekbirde ellerini kaldrmas zerine 2 Zilkade 1119/25 Ocak 1708de mecburen azledilmiti.25 Ayn ekilde I. Mahmud devrinde eyhlislm Ak Mahmud-zde Seyyid Mehmed Efendi (. 1164/1751) yz yana erimi olduundan artk vazife yapamayacana kanaat getirilerek 24 Receb 1161/20 Temmuz 1748de azledildi.26 Ayn pdih devrinde Pamak-zde Abdullah Efendi (. 1145/1733), ran ile yaplmas dnlen antlamaya muhalif olduundan saraydaki meveret srasnda pdiha kar sert konutuundan 7 aban 1144/4 ubat 1732de grevden alnmt.27 Bu da gsteriyor ki, sadrazamn aleyhteki faaliyetleri ile yallk ve hastalk gibi tabi sebepler yannda pdihla anlaamamak da azil gerekeleri arasndadr. Azledilen eyhlislmlarn stanbulda kalmas uygun bulunmayarak gelirleri kendilerine arpalk olarak tahsis edilen kazlara srgn (nefiy) edilirlerdi. Mesel 10 Cemziyel-evvel 1061/2 Mays 1651de azledilen eyhlislm Mehmed Bah Efendi (. 1064/1654), ksa bir mddet yalsnda oturduktan sonra arpal olan Ege Denizindeki Midilli Adasna gnderilmiti.28 III. Ahmed dnemi eyhlislmlarndan Ebe-zde Abdullah Efendi ise 16 Safer 1125/14 Mart 1713te azledildikten sonra Trabzona gitmek zere bindii gemide boularak can vermiti. Ayrca Bursa ehri de bir srgn merkezi olarak kullanlrd. III. Selim dnemine it bir ariv vesikasndan anlaldna gre, grevinden azledilen Drr-zde Mehmed rif Efendinin (. 1215/1800) Bursada mecbr ikamet

1567

etmesi yeni eyhlislm Mustafa ir Efendinin (. 1219/1804) tezkeresi zerine sdr olan bir ferman vastasyla bildirilmitir.29 Burada yeni tayin edilen eyhlislmn daha rahat hareket edebilmesi iin selefinin srgn edilmesi yoluna gidildii dnlebilir. IV. eyhlislma Bal Olan Grevliler Klasik dnem Osmanl Devleti tekilatnda eyhlislmlk iin ayr bir hkmet dairesi tahsis edilmediinden, her eyhlislm kendi oturduu konakta ilerini grmek zorunda kalrd. Bb- lye yakn olmas iin genellikle Fatih, Sleymaniye ve Caalolu civarnda bulunan bu konaklarn harem ksmnda eyhlislmn ilesi oturur, selmlk blmnde ise Fetv Emni, eyhlislm Kethds, Telhsi, Mektupu ve hizmetine bakan dier grevlilerden oluan bir memur kadrosu bulunurdu. Bu grevliler iinde en yetkili merci olan Fetv Emni, eyhlislmla gelen fetvlarn hazrlanmasndan sorumluydu. lk olarak Zenbilli Ali Efendinin hastal srasnda Knn tarafndan fetv izni verilen Balkesirli Mehmed Muhyiddin Efendi ile beraber fetv eminliinin balad kabul edilmektedir.30 zellikle XVI. asrdan sonra eyhlislmlarn mesuliyetleri giderek arttndan fetv hazrlama iinde tamamen fetv emnleri sz sahibi olmu ve eyhlislma sadece imz atma ii kalmtr.31 Bu ekilde Fetv Emininin maiyyetindeki msevvid, mbeyyiz gibi memurlar ile ayr bir daire eklinde teekkl etmeye balayan Fetvhne, Tanzimattan sonra karlan nizmnmelerle resmiyete kavuarak er mahkemelerin bir temyiz makm mhiyetini kazanmtr.32 Meihat Makamnn idri ve ml ilerinden sorumlu olan eyhlislm Kethds bugnk bakanlk mstearlarna benzetilebilir. Bunlar da fetv emnleri gibi kadlk ve mderrislik yapan ilmiye mensuplar arasndan seilirdi. I. Abdlhamid devrine rastlayan 20 Cemziyel-evvel 1199/31 Mart 1785 tarihinde eyhlislm olan vaz Paa-zde brahim Beyefendi (. 1212/1798), Halep Kadl yapan Konev mam-zde Efendiyi kethdlk grevine getirmiti.33 eyhlislm Kethdsndan sonra Meihat Makamnn yaz ilerinden sorumlu olan mektupu ve devlet dairelerine yazlan telhisleri Bb- lye gtren Telhisi adl memurlar zikredebiliriz. eyhlislma bal olan bir grevli de Sultan II. Bayezidin 911/1505 senesinde stanbulda yaptrd medresede eyhlislm nmna mderrislik yapan Ders Veklidir. Burada eyhlislmlarn haftada bir gn mderrislik yapmas, Bayezid klliyesinin vakfiyesi artlarndan biriydi. Ancak artan meguliyetleri sebebiyle bu grevi yapamayan eyhlislmlar kendi yerlerine yksek derecedeki mderrisler arasndan birini Ders Vekli olarak tayin etmilerdir. Bylece eyhlislmln 1922de kaldrlmasna kadar devam eden Ders Vekleti adl bir memuriyet domutur.34 Ayrca Meihat Makamn temsilen medreselerde okutulan dersleri tefti etmek ve mderrislik imtihanlarnn yaplnda eyhlislama yardm etmek de ders vekilinin grevleri arasndadr.35 eyhlislm konanda asl vazfeleri gren memurlar yannda elbise ihtiyacn karlayan uhadar ile kapc, arabac ve seyis gibi hademe snfndan olan grevliler de vardr. eyhlislm konan ziyaret eden sadrazamn btn bu grevlilere ihsanlarda bulunduu, resm mersimlerin anlatld bir terift mecmuasnda zikredilmektedir.36 Klasik dnemde eyhlislmln kadrosu

1568

zikrettiimiz grevlilerle snrl olduu halde Aa Kapsna tanlmasndan sonra memur says hzla artarak geni bir bakanlk tekilat hlinde faaliyetleri devam ettirmitir. V. eyhlislmn Vazifeleri Osmanl Devleti tekilatnda ok nemli bir yere sahip olan eyhlislmn vazifelerini hukk ve adl saha, ilmiye ve eitim sahas, din hizmetleri sahas ile idr ve siys ilerdeki sorumluluklar olmak zere drt ana balk altnda toplayabiliriz. A. eyhlislmn Hukk ve Adl Sahadaki Vazifeleri Ebussud Efendi devrinden itibaren kadaskerlerin nne geerek en yksek hukk otorite haline gelen eyhlislmlarn asli vazifesi fetva vermektir. Bu sebeple eyhlislmlar, btn insanlarn mftsi manasna gelen mftil-enm sfatyla anlmlardr. Peygamberimizin yaad Asr- Sadet dneminden balayarak mslmanlar arasnda bilinen bir kavram olan fetv, slm Hukukunu iyi bilen bir fakhin kendisine herhangi bir meselede yneltilen soruya yazl veya szl olarak verdii cevap eklinde tanmlanmtr.37 Fetv kadnn verdii hkm gibi kesinlik tamaz, burada soru soran kiiyi bilgilendirme amac gzetilir. slm tarihinin ilk dnemlerinden itibaren mslmanlarn yaad ehirlerde mftlik grevini stlenen ulemya rastlanmtr. Osmanl eyhlislmlar da devletin merkezi olan stanbulda en yksek fetv makamn temsil etmekteydiler. nceleri fetv verme ileminin tm safhalarnda eyhlislm messir olurken daha sonra fetvlarn hazrlanmas ii Zenbilli Ali Efendinin son zamanlarnda ortaya kan fetv eminlerinin bakanl altndaki broya havle edildi. Buna gre fetv isteyen bir kii nce sorusunu pusulaya yazarak msevvid denilen ktiplere teslim eder, ardndan mbeyyiz verilecek cevabn taslan hazrlayarak fetv eminine gnderirdi. Gerekli inceleme tamamlandktan sonra eyhlislm imzsn atar ve mvezzi denilen grevli tarafndan fetvlar datlrd. Fetv isteyen kiiden alnan yedi aka cretin bei mbeyyizlere ve geri kalan ikisi de msevvidlere braklrd.38 Genellikle uzun rulo katlara talk hattyla yazlan fetvlar ba taraftaki du cmlesinden sonra soru, cevap ve imz ksmlarndan oluurdu. Fetv istenilen konular arasnda ibadetlere dair basit bir meseleden, miras, evlilik ve ticaret hayatyla ilgili sorulara; yabanc bir devlet ile yaplan antlamadan yksek derecedeki bir memurun katline kadar ok farkl hususlar yer almaktayd. Halktan birinin sorduu meseleye dair verilen cevaba huss fetv, pdih veya sadrazamn bizzat eyhlislmdan istedii fetvlara da umm fetv denilirdi.39 Bu iki ksm fetvlara it rnekler eyhlislmlar tarafndan meydana getirilen fetv mecmualarnda bulunmaktadr. Mesel II. Selim devrine (974982/1566-1574) rastlayan 979/1571 senesinde eyhlislm Ebussud Efendi, Mslmanlarn hac yolu zerinde bulunan Kbrs Adasnn devletin gvenlii asndan mutlaka fethedilmesinin art olduunu syleyen bir fetv kaleme almt.40 III. Ahmed devrinde (1115-1143/1703-1730) uzun mddet eyhlislmlk yapan Yeniehirli Abdullah Efendi (. 1156/1743) ise, Mslman bir devlet olan rana kar savamann ciz olduunu belirten bir fetvy geni bir ulem topluluuyla beraber

1569

imzalamt. Buna gereke olarak da ranllarn sulh bozarak snr hudutlarna saldrdklar ileri srlmt.41 I. Abdlhamid zamannda (1188-1203/1774-1789) Osmanl Devleti ile Rusya arasnda imzalanan 3 Rebil-evvel 1193/21 Mart 1779 trihli Aynalkavak Senedi de eyhlislm Mehmed erif Efendinin fetvs ve dier ulemnn da bunu uygun bulmasyla yrrle konmutu.42 Umm fetvlar iinde pdihn tahttan indirilmesi ve bazen de katline dir fetvlar ok nemlidir. Zira bu fetvlar ile eyhlislamn gerektiinde pdih aan bir otoritesi olduu teyid edilmektedir. Mesel Sultan brahimin (1049-1058/1640-1648) devlet memuriyetlerini ehline vermeyerek rvetle datt iin nizm- lemi bozduunu ileri sren eyhlislm Abdurrahim Efendi (. 1066/1656), pdihn hal ve izlesinin (katlinin) ciz olduunu belirten bir fetv vermiti.43 Fetv verme vazifesine ilaveten eyhlislmlar slam Hukukunun kesin hkm koymad alanlarda karlan knunnmelerin eriata uygunluunu denetleyerek gnmz anlayyla Anayasa Mahkemesine benzer bir fonksiyon stlenmilerdir. Bu hususta en ok gayreti grlen Ebussud Efendi, Knnye danmanlk yaparak rfe dayal knunlarda eriata aykr hkmlerin bulunmamas iin byk gayret gstermitir. Bylece dn usl ve kideleri milli irdeyle birletirerek belli bir nizm ortaya koyduu iin Ebussud Efendinin Eb Hanife-i Sn nvnn hakettii ileri srlmektedir.44 eyhlislmn bu yksek mahkeme ilevi klasik dnemde devam etmi, Tanzimattan sonra Adliye Nezretinin kurulmasyla eski yetkilerinde nispeten azalma olmutu. Ancak eyhlislmlar devletin son zamanlarna kadar er hukuk sahasnda en yksek merci olma vasfn devam ettirmilerdir. Zenbilli Ali Efendiden itibaren eyhlislmlarn baz vakflara nezret etmesi de hukk sahadaki vazifeler arasna eklenebilir. Yukarda da zikrettiimiz gibi II. Bayezid stanbulda yaptrd klliyenin gelir kayna olan vakflara Zenbilli Ali Efendinin nezret etmesini istemi, sonralar ounlukla ulemnn kurduu vakflar da eyhlislm nezreti altna girmitir.45 eyhlislmlar bizzat bu vakflarn kontroln yapamayacaklarndan eyhlislm mfettii adl ilmiye snfndan bir grevliye bu ii havle etmilerdi. eyhlislmn nezretindeki vakflar II. Mahmud dnemine rastlayan 1250/1834 senesinde Haremeyn Nezretine nakledilmitir.46 B. eyhlislmn lmiye ve Eitim Sahasndaki Vazifeleri Klasik dnem Osmanl tekilatnda orta ve yksek derecedeki eitim faaliyetlerinin yrtld medreseler eyhlislmla bal bulunmaktayd. Medreselerde grev yapan mderrislerin tayinlerinden 982/1574e kadar tamamen sadrazam ve kadasker sorumluyken, bu trihten itibaren yevmiyesi krk akadan yukar olan mderrisliklerin ve yz elli akay aan mevleviyet kadlarnn tayin iin arz edilme grevi eyhlislmlara braklmt. Hatta bu grevin fetv megliyeti yannda zor olacan syleyen eyhlislm Ebussud Efendi, Sadrazam brahim Paaya bir tezkire yazarak i yknn arttn ifade etmiti.47 Yine Ebussud Efendinin Rumeli Kadaskerliinden balayarak uygulanan usle gre, medreseden mezun olanlar Rumeli veya Anadolu Kadaskerinin defterine isimlerini yazdrarak mlzemet dnemi denilen bir hazrlk safhasn geirirlerdi.48 Mlzemet

1570

dnemi bittikten sonra yevmiyesi krk akay geen hric mderrisliinden en yksek derece olan Sleymaniye Drl-Hadis Medresesine kadar tayini dnlen zevtn isimleri eyhlislmn telhisiyle sadrazama arz edilir, pdihn onayyla da resm mumele tamamlanm olurdu.49 IV. Mehmed dnemi eyhlislmlarndan atalcal Ali Efendi, hric ellili Sayydba Medresesinden Sleymaniyeye kadar dzenledii 1092/1681 trihli tayin telhisini Sadrazam Merzifonlu Kara Mustafa Paa (. 1095/1683) vastasyla pdiha arz etmi, vech-i merh zere verdim eklindeki hatt- hmyn ile tayin onaylanmt.50 lmiye tekilatnn dier nemli ksm olan kadlklarda ise yevmiyesi 150 akadan yukar olan mevleviyet kadlarndan Rumeli Kadaskerine kadar tayin edilecek isimlerin listesini hazrlayp arz etmek eyhlislmn greviydi. Mesela I. Mahmud dnemine it bir sadrazam telhisinde; Mekke, Medine, Edirne, am ve Lefkoa kadlklarna getirilecek isimleri eyhlislm Drr Mehmed Efendinin (. 1149/1737) belirledii zikredilerek iretleri mcibince amel oluna eklinde bir hatt- hmyn karlmas istenmektedir.51 Bu ekilde kadla tayin edilenler bir sene grev yaptktan sonra azledilmi saylr, belli bir bekleme dnemini mteakip st derecedeki kadla geerdi. En yksek derece olan stanbul Kadlnda grev yapp mazl saylan bir zt yine eyhlislm tarafndan srasyla Anadolu ve Rumeli Kadaskerliine tayin edilecek adaylar arasna girerdi. I. Abdlhamide it 1190/1776 trihli bir hatt- hmynda, Rumeli Kadaskerliine eyhlislm Mehmed Emin Efendinin uygun grd, hlen nakbl-erflk yapan Seyyid brahim Efendinin tayininin onayland belirtilmektedir.52 Burada ismi geen nakbl-eraflar Osmanl Devleti snrlar iinde yaayan seyyid ve eriflere nezret etmekle grevli olup, tayinleri hususu yine eyhlislamn sorumluluundadr. Ayrca savaa kldnda askerlerin hukk meselelerini zmekle grevli olan ordu kadlarnn tayin iin arz edilmesi grevi de eyhlislma ittir. En dk derecedeki mderris ve kaddan Rumeli Kadaskerine kadar kusuru grlen ilmiye mensuplarnn azli ve cezalandrlmas yine eyhlislm tarafndan yaplrd. eyhlislmn iaretiyle azledilip srgn edilen mderris ve kadlara ariv vesikalarnda ska rastlamak mmkndr. Mesela III. Selim dneminde rvet almakla itham edilen Edirne Kads Feyzullah Efendi-zde Mehmed Refi Efendi, eyhlislm Hamd-zde Mustafa Efendinin (. 1208/1793) 7 Rebil-evvel 1204/25 Kasm 1789 tarihli takrriyle Limni Adasna srlmt.53 C. eyhlislmn Din Hizmetleri Sahasndaki Vazifeleri Osmanl Devletinde halkn dn vecibelerini yerine getirmesinde yardmc olan imam-hatib, mezzin, viz, kayym gibi din grevlileri maalarn caminin vakfndan aldklar iin bunlarn tayini stanbulda vakf mtevellisi, tarada kad tarafndan eyhlislma arz edilirdi.54 Bu sebeple gnmzde Diyanet leri Bakanlnn yrtt din grevlilerinin tayini ve kontrol meselesi gemite daha geni yetkilerle eyhlislmla braklmt. Bunun yannda tasavvuf anlaynn canl bir ekilde devamn salayan muhtelif tarikatlara it tekke ve zviyelere eyh tayininde yine eyhlislmn onay gerekirdi. I. Mahmud dneminde grev yapan ve kendisi de tarikat mensubu olan

1571

eyhlislm Mirz-zde eyh Mehmed Efendi (. 1147/1735), stanbulun ehremini semtindeki Bayramiye tarikatna bal eyh Nzm tekkesi eyhliini 1143/1730 senesinde Abdlhalim Efendiye tevcih ettirmiti.55 Cmilerde hizmet veren grevlilerle beraber tekke ve zaviyelerden sorumlu eyhlerin tayininde de eyhlislmn messir olmas, Meihat makamnn din konusunda en yetkili otorite sayldn ak bir ekilde gstermektedir. D. eyhlislmn dr ve Siys lerdeki Vazifeleri eyhlislmlar hukuk, eitim ve din hizmetleri sahasndaki asl vazifeleri yannda devletin her trl nemli meselesinde pdihn bamviri gibi hareket ederlerdi. Aslnda eyhlislm, Dvn- Hmyn yesi olmad halde sava ve bar yaplmas, sadrazam tayini, yeni para baslmas gibi her trl cil devlet meselelerinde grn bildirmesi iin saraya arlrd. Bu hususu Sultan brahime yazd arzlardan birinde dile getiren Koi Bey (. 1059/1649), en azndan haftada bir eyhlislm huzra arp memleketin durumu hakknda sohbet etmesi gerektiini pdiha tavsiye etmektedir.56 Sultan IV. Mehmed zamanna rastlayan 3 Ramazan 1090/8 Ekim 1679da Krm Hnndan Ruslarn snra tecvz ettiklerini bildiren bir mektup gelince sarayda geni katlml bir meveret yaplm, bata eyhlislm atalcal Ali Efendi olmak zere btn devlet riclinin destekledii pdih kumandasnda bir sefer yaplmas karar kabul edilmiti.57 III. Selim dnemi eyhlislmlarndan Hamd-zde Mustafa Efendi ise saraya gnderdii arzda, ordunun savaacak gcnn kalmad ve kendisiyle beraber btn ulemnn antlama yaplmasna taraftar olduu zikredilmiti. Bunun zerine Rusya ile 15 Cemziyel-hir 1206/10 Ocak 1792de Ya Antlamas imzalanmt.58 Sadrazam tayiniyle ilgili olarak eyhlislmla istire edilmesi de ska rastlanan bir husustur. Mesela Sultan I. Ahmed devrinde (1012-1026/1603-1617) halka zulmettii iin azledilen Dervi Paann (. 1015/1606) yerine eyhlislm Sunullah Efendinin tavsiye ettii Belgrad Muhfz Murad Paa (. 1020/1611), aban 1015/Aralk 1606da sadrazamla tayin edilmiti.59 Bu gibi nemli devlet meseleleri iin zellikle XII/XVIII. yzyl iinde eyhlislamn oturduu konakta meveret toplants yaplrd. Byle bir meveret toplantsnn yapld Zilkade 1182/Mart 1769 trihinde eyhlislm Pr-zde Osman Shib Efendinin (. 1183/1770) konanda biraraya gelen ulem Sadrazam Mehmed Emin Paa kumandasndaki ordunun Lehistana girmesine karar verildiini Pdih III. Mustafaya bildirmiti.60 Yine ayn pdih devrinde eyhlislm Drr-zde Mustafa Efendinin (. 1188/1775) konanda toplanan ilmiye ricli Ruslarla yaplacak bar antlamasnn uygun olduu konusunda gr birliine varm ve ordunun banda bulunan Sadrazam Muhsin-zde Mehmed Paaya artlar belirleme yetkisi verilmiti.61 Yaplan grmeler sonucunda Osmanl Devleti ile Rus arl arasnda 12 Cemziyel-hir 1188/21 Temmuz 1774de Kk Kaynarca Antlamas imzalanmtr.

1572

Grld zere eyhlislm kona burada devlet meselelerinin grld bir toplant merkezi zelliini kazanmaktadr. Bu sebeple eyhlislmn dn, hukk ve adl sahadaki yetkileri yannda pdihn her zaman fikir sorduu mviri gibi hareket ettii ortaya kmaktadr. Dier bir deyile Osmanl pdihlar devleti idare ederken tek bana karar vermeyerek her zaman eyhlislm, sadrazam gibi devlet ricline danmlardr. Sonu Klasik dnem Osmanl Devleti tekilatnda eyhlislmln ne kadar nemli bir yere sahip bulunduu aka grlmektedir. Menei IV/X. yzyla kadar uzanan eyhlislm nvn Osmanl Devletinde en yksek dn ve ilm otoritenin ismi olmutur. II. Murad devrinde Molla Fenrden balayarak Bursa, Edirne ve stanbul gibi pyitaht ehirlerinde mftlik yapan zevta eyhlislm denilirdi. Ancak Zenbilli Ali Efendi, bn-i Keml ve Ebussud Efendi gibi stn ahsiyetlerin bu makma gemesinden sonra eyhlislmlk Osmanl ilmiye tekilatnda en yksek dereceye ulamt. Bunun sonucunda yksek derecedeki mderris ve kad tayinleri eyhlislma brakld. Asl vazifeleri fetv vermek olan eyhlislmlar bir taraftan eitim kurumlar olan medreselerden sorumlu olduklar gibi mahkemelerde hkm veren kadlara nezret etmeleri dolaysyla adliye sahasnda da yetkili saylmlard. Dier yandan gnmzde Diyanet leri Bakanlnn yerine getirdii fonksiyonlar daha fazla salahiyetler ile zerlerine almlard. Bunun dnda pdihlar yaptklar iin dine uygunluunu salamak amacyla devletin btn nemli meselelerinde mutlaka eyhlislmn grn alrlard. Ayrca pdihlarn tahta kndan donanmann denize almasna kadar devlet teriftndaki btn nemli merasimlerde mutlaka eyhlislm da hazr bulunurdu. Bazen eyhlislamlar pdih bile glgede brakarak onlarn tahttan indirilmelerine ve gerekirse katillerine dair fetva verebilirlerdi. Bu ekilde Osmanl pdihlar, Yavuz Sultan Selimden itibaren kazandklar hilfet sfatnn siys cihetini mutlak vekilleri olan sadrazamla beraber temsil ederlerken dn ciheti eyhlislmlara brakmlardr. 1 Ali Emr, Mehat- slmiye Trihesi, lmiye Salnmesi, stanbul 1334, s. 304; J. H.

Kramers, eyhlislm, slm Ansiklopedisi (A), XI, 485. 2 3 Kramers, eyhlislm, A, XI, 485. Richard Bulliet, The Shaikh al-Islam and the Evolution of Islamic Society, Studia

Islamica, XXXV (1972), s. 54. 4 Mecd Mehmed, Hadiku-akk, stanbul 1269, s. 49; Ahmed Rfat, Devhatl-Meyih

maa Zeyl, stanbul ts., s. 3; Tayyar-zde Ahmed At, Trih, stanbul 1292-93, II, 182.

1573

5 129. 6

smail Hakk Uzunarl, Karamanolu brahim Beyin Vakfiyesi, Belleten, I / 1 (1937), s.

Bk. Ktip elebi, Takvimt-Tevrh, stanbul 1146, s. 182; Joseph von Hammer, Trih-i

Devlet-i Osmaniye, trc. Mehmed At, stanbul 1335, III, 125. 7 8 Ahmed Ltfi, Mirt- Adlet, stanbul 1309, s. 137; Kramers, eyhlislm, A, XI, 486. Mustafa Nri Paa, Neticl-Vukt, stanbul 1327, I, 114; Tayyip Gkbilgin, Osmanl

Messeseleri Tekilat ve Medeniyeti Tarihine Genel Bak, stanbul 1972, s. 107. 9 10 Ahmed Rfat, Devhatl-Meyih, s. 20. Bu konudaki sadrazam takrri ve hatt- hmyn iin bk. B.O.A., Hatt- Hmyn, nr.

17477; Ahmed Ltfi, Trih, stanbul 1290, I, 148. 11 12 Knunnme-i l-i Osmn, stanbul 1330, s. 10. Bu gr iin bk. smail Hakk Uzunarl, Osmanl Devletinin lmiye Tekilat, Ankara

1988, s. 175. 13 vr 134 b. 14 15 16 Kavnn-i Terft, stanbul niversitesi Ktphanesi, Trke Yazmalar, nr. 220, vr 28 a. Bu merasimler hakknda geni bilgi iin bk. Esad Efendi, Terft- Kadme, stanbul 1287. Uzunarl, lmiye, s. 178; Cahit Baltac, XV ve XV. Asrlarda Osmanl Medreseleri, Hezarfen Hseyin Efendi, Telhsl-Beyn f Kavnn-i l-i Osmn, SAM Ktb., nr. 11901,

stanbul 1976, s. 52. 17 18 19 Koi Bey, Risle, stanbul 1303, s. 37. Selnik, Trih, nr. Mehmet pirli, stanbul 1989, II, 731. emdn-zde Sleyman, Mrit-Tevrh, Bayezid Ktb., Ndir Eserler, nr. 5144, vr 273 b;

eyh Mehmed, Vekyil-Fuzel, Bayezid Ktb., Veliyyddin Efendi, nr. 2361, vr 35 b. 20 21 22 23 zz Sleyman, Trih, stanbul 1159, vr 55 b. Uzunarl, lmiye, s. 191. Ahmed Rfat, Devhatl-Meyih, s. 20. Nama, Trih, stanbul 1280, I, 252.

1574

24 25 26 27 28 29 30 31 32

Nama, Trih, II, 26. Rid, Trih, stanbul 1281, III, 238. zz, Trih, vr 175 b. Ahmed Rfat, Devhatl-Meyih, s. 89. eyh, Vekyil-Fuzel, vr 108 a. B.O.A., Cevdet-Adliye, nr. 1806. Vmk kr Altnba, Fetv Eminleri, Diyanet Dergisi, II / 10 (1963), s. 26. Uzunarl, lmiye, 197. Geni bilgi iin bk. Ferhat Koca, Fetvahne, Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi

(DA), XII, 496-500. 33 34 35 36 37 38 39 40 41 42 43 44 45 Taylesn Abdullah, Trih-i Lebba, Sleymaniye Ktb., Esad Efendi, nr. 2158, vr 8 b. Uzunarl, lmiye, s. 205. Ahmed Cevdet Paa, Trih, stanbul 1309, I, 116. Antk Mehmed Mnf, Mecmu-Mersim-i Devlet-i Aliyye, Ktb., TY, nr. 8892, vr 145 a. Fahrettin Atar, Fetva, DA, XII, 486. Hezarfen Hseyin, Telhsl-Beyn, vr 137 b-138 a. Uzunarl, lmiye, s. 198. Peev, Trih, stanbul 1281, I, 486. elebi-zde smail sm, Trih, stanbul 1282, s. 64. Cevdet Paa, Trih, II, 119. Fetvnn metni iin bk. Mecma-i Fetv, Ktb., TY, nr. 4212, vr 128 a. Hasan Basri Erk, Mehur Trk Hukukular, stanbul 1961, s. 119. bnl-Emn Mahmud Kemal-Hseyin Hsameddin, Evkaf Nezretinin Trihe-i Tekilat,

stanbul 1335, s. 13.

1575

46

Buna dir Sadrazam Rauf Paann telhisi ve II. Mahmudun hatt- hmynu iin bk.

B.O.A., Hatt- Hmyn, nr. 26845. 47 48 49 50 51 52 53 54 55 56 57 58 59 60 61 Hezarfen Hseyin, Telhsl-Beyn, vr 138 b. Geni bilgi iin bk. Uzunarl, lmiye, s. 45-53. Uzunarl, lmiye, s. 181; Baltac, Osmanl Medreseleri, s. 53. Bk. B.O.A., Ali Emr-IV. Mehmed, nr. 1865. B.O.A., Ali Emri-I. Mahmud, nr. 17470. B.O.A., Ali Emr-I. Abdlhamid, nr. 25134. B.O.A., Cevdet-Adliye, nr. 564. Uzunarl, lmiye, s. 185. Fndkll smet Efendi, Tekmilet-akik, nr. Abdlkadir zcan, stanbul 1989, s. 319. Bu arz iin bk. Topkap Saray Mzesi Arivi (TSMA), E. 10289 / 3. Defterdar Mehmed Paa, Zbde-i Vekyit, nr. Abdlkadir zcan, Ankara 1995, s. 110. eyhlislmn bu arz iin bk. TSMA, E. 8533. Ktip elebi, Fezleke, stanbul 1286, I, 282. TSMA, E. 7639. Bk. TSMA, E. 1946 / 2.

I. Ariv Vesikalar A. Babakanlk Osmanl Arivi, Ali Emr-IV. Mehmed, nr. 1865, I. Mahmud, nr. 17470, I. Abdlhamid, nr. 25134; Cevdet-Adliye, nr. 564, 1806; Hatt- Hmyn, nr. 17477, 26845. B. Topkap Saray Mzesi Arivi, E. 1946 / 2, 7639, 8533, 10289 / 3. II. Knunnmeler ve Terft Mecmualar ANTK, Mehmed Mnf, Mecm-i Mersim-i Devlet-i Aliyye, Ktb., TY, nr. 8892. ESAD EFEND, Terft- Kadme, stanbul 1287.

1576

HEZARFEN Hseyin Efendi, Telhsl-Beyn f Kavnn-i l-i Osmn, SAM Ktb., nr. 11901. Knunnme-i l-i Osmn (Ftih Knunnmesi), stanbul 1330. Kavnn-i Terft, Ktb., TY, nr. 220. III. Trih ve Biyografiler AHMED CEVDET PAA, Trih, I-XII, stanbul 1309. AHMED LTF, Trih, I-VII, stanbul 1290-1306. AHMED RIFAT, Devhatl-Meyih, stanbul ts. ELEB-ZDE smail sm Efendi, Trih, stanbul 1282. DEFTERDR Mehmed Paa, Zbde-i Vekyit, nr. Abdlkadir zcan, Ankara 1995. HAMMER, Joseph von, Trih-i Devlet-i Osmniye, trc. Mehmed At, I-IX, stanbul 1330. SMET EFEND, Fndkll, Tekmilet-akik, nr. Abdlkadir zcan, stanbul 1989. KTP ELEB, Fezleke, I-II, stanbul 1286. , Takvmt-Tevrh, stanbul 1146. MECD MEHMED, Hadiku-akik, stanbul 1269. MUSTAFA NR PAA, Neticl-Vukt, I-III, stanbul 1327. PEEV, Trih, I-II, stanbul 1281-83. SELNK Mustafa Efendi, Trih, nr. Mehmet pirli, I-II, stanbul 1989. EMDN-ZDE Sleyman, Mrit-Tevrh, Byezid Ktb., Ndir Eserler, nr. 5144. EYH Mehmed Efendi, Vekyil-Fuzel, Byezid Ktb., Veliyyddin Efendi, nr. 2361-62. TAYLESN Hfz Abdullah, Trh-i Lebba, Sleymaniye Ktb., Esad Efendi, nr. 2158. IV. Muhtelif Kaynaklar AHMED LTF, Mirt- Adlet, stanbul 1304. BNL-EMN Mahmud Kemal-Hseyin Hsameddin, Evkf- Hmyn Nezretinin Trihe-i Tekilat, stanbul 1335.

1577

KO BEY, Risle, stanbul 1303. Mecma-i Fetv, Ktb., TY, nr. 4212. V. Aratrmalar AL EMR, Mehat- slmiye Trihesi, lmiye Salnmesi, stanbul 1334, s. 304-320. Vmk kr, ALTINBA, Fetv Eminleri, Diyanet Dergisi, II / 10 (1963), s. 23-26. Fahrettin, ATAR, Fetva, DA, XII, 486-96. Cahit, BALTACI, XV ve XV. Asrlarda Osmanl Medreseleri, stanbul 1976. R. W., BULIET, The Shaikh al-Islam and the Evolution of the Islamic Society, Studia Islamica, XXXV (1972), s. 53-68. J. H., KRAMERS, eyhlislm, A, XI, 485-89. smail Hakk, UZUNARILI, Osmanl Devletinin lmiye Tekilat, Ankara 1988. , Karamanolu brahim Bey Vakfiyesi, Belleten, I / 1 (1937), s. 56-144.

Klasik Dnem Osmanl ehzadelik Kurumuna Dair Baz Grler / Haldun Erolu [s.855-859]
Ankara niversitesi Dil ve Tarih-Corafya Fakltesi / Trkiye

1578

Osmanl Devleti tarihi ierisinde son yllarda gittike nem kazanan kurumlar tarihi incelemeleri arasnda, henz aratrclar tarafndan kurum olarak incelenmemi olan ehzadelik Kurumu, bu almann snrlarn belirlemektedir. Gerek Trk tarihi asndan gerekse zelde Osmanl tarihi asndan, Trk devlet kurumlar zerine ileri srlm fikirler bir hayli fazladr. Trk tarihi asndan Prof. Dr. Bozkurt Gvenin fikirleri, bu bakmdan ilgintir.1 Osmanl tarihi iin ise bilindii gibi batl oryantalistlerin grlerini, Prof. Dr. Fuad Kprl etrafl bir ekilde ele alarak iddetle eletirmitir.2 Bu grler, daha ziyade Osmanl mparatorluunun kurumlar zerinde younlamaktadr. Osmanl Devletinde ehzadeler zerine yaplm almalarn birka hari3 hemen hemen tamam ehzadeler arasndaki taht kavgalarn veya ehzadeler ile ilgili belgelerin nerini iermektedir. Bu noktadan bakldnda ehzadelik Kurumu olarak bahsedilen tekilatn ortaya karlmas gerekmektedir. Bu alma, bu konuda yaplacak olan ayrntl almann n hazrl olarak da kabul edilebilir. Osmanl Devleti tarihinin tamamn kapsayarak ehzadelik Kurumu ile ilgili bilgi vermenin zorluunun yan sra, devletin btn hayat boyunca bu kurum asndan nemli deiiklikler olduu ve bu deiikliklerin hepsinin bu ksa makalede aklanamayaca gz nne alnarak elinizdeki almann alan, Osmanl Klasik Dnemi (1299-1603) olarak snrlandrlmtr. Osmanl Devletinde ad geen dnemde tahta geerek sultan unvann alan ehzadelerin hepsinin, sultann olu olduu grlr. Klasik Dnem Osmanl dneminde taht babadan oula gemektedir.4 Burada, daha devletin kurucusu Osman Beyin baa gemesi srasnda amcas ile arasnda yaanan kabilenin bana geme mcadelesi ve Osmann, Erturulun olu olmas dolaysyla,5 hakk elinde bulundurduunu ve kabilenin ileri gelenlerinin bu ynde tavr takndklarn belirtmek gerekir.6 Bylece henz devletin kuruluunda tahta geme konusunda, tahtn babadan oluna gemesi ile ilgili kuraln konmu olduunu sylemek pek yanl olmasa gerektir. 1603te I. Ahmetin tahta gemesinden sonra meydana gelen iki nemli olay, bu almann snrlarnn belirlenmesinde etkendir. Bunlardan ilki ve nemlisi, ehzadelerin sancaa karlma usulnn terk edilerek bir nevi zindan hayat da diyebileceimiz Kafes Hayatnn balamas, ikincisi ise I. Ahmetten sonra artk tahtn babadan oluna gemesi usulnn ortadan kalkmas ve hanedann en byk yesinin tahta geme hakkna sahip olduu Ekberiyet Usulnn tahta gemede etken olmasdr. Bu uygulama, devlet hayatnda kkl bir deiiklik olmakla birlikte devletin ykln hzlandran nemli bir etken olarak da deerlendirilmelidir. Osmanl Devletinde hkmdarlarn oullarna verilen genel adyla ehzade, Farsa bir kelime olup hkmdar olu, prens demektir.7 Bu adlardan baka ehzadelere; Paa,8 Emir,9 elebi10 ve Sultan11 gibi unvanlar verilmitir. Ferzand- ercmend esad emced varis-i mlk-i Sleyman, nr- hadaka-i sultan, tc- russ-seltini shibl-izz vet-temkin, mahz- ltfullahil-ekrem olum sultan Cem edmallahu teala bekahu,12 Pr- dlbend ve ferzend-i ercmen13 ehzadelere verilen elkabdandr.

1579

Osmanl Devletinde padiah ocuklarnn gelecekteki hkmdar adaylar olmalar dolaysyla on be yana gelince, devletin nemli merkezlerinden bir sancaa gnderilerek burada devlet ynetimini tecrbe etmeleri ve zaman gelip tahta oturduklarnda devlet ynetiminde zorlanmamalar dnlrd.14 Ancak her ne kadar bir ehzadenin sancaa kmas iin on be yana gelmesi gerektii sylense de bunun byle olmad grlr. Bunun bir kural olmad ve daha erken yalarda ehzadelerin sancaklara karldklar tarihi kaytlarda sabittir. Gelibolulu Ali, elebi Mehmetin on drt yandayken Amasya sancanda olduunu belirtirken15 Hseyin Hsamettin, II. Mehmetin sekiz yanda16 ve II. Bayezitin ise yedi yanda Amasyaya sancak beyi olarak gittiini syler.17 Sancaa karlacak olan ehzadeler, genelde gerek Osmanl ncesi gerekse Osmanl Devleti ile birlikte nemli bilim, kltr ve ticaret merkezleri olan sancaklara gnderilirlerdi. Osmanl Devletinde ilk sancaklar, Liva-i Karasi, Liva-i nn, Liva-i Hdavendigar, Liva-i Kocaeli ve Liva-i Karahisardr.18 I. Bayezitin Amasyay fethetmesiyle artk ehzadelerin sanca olarak Amasya nem kazanmt. bn Kemal, Amasya ehrinin ehzade ehri olduunu vurgular.19 I. Selime kadar ehzade sanca olan Amasya ehrinde, Osmanl padiahlarndan, I. Bayezit, I. Mehmet, II. Murat, II. Mehmet20 ve II. Bayezit, ehzadeliklerinde sancak beylii yapmlardr.21 I. Bayezit, Manisay fethetmi ve II. Murattan sonra Manisa nem kazanm,22 ilk olarak I. Bayezitin ehzadeleri Erturul ve Sleyman,23 II. Mehmet, I. Sleyman24 ve daha sonra bir kural olarak II. Selim, III. Murat ve III. Mehmet Manisa sancak beylii yapmlar, tahta buradan kmlardr. Osmanlnn iki nemli ehzade sancandan baka balca ehzade sancaklar unlardr: Antalya, Akehir, Aydn, Balkesir, ankr, orum, Hamideli, Isparta, Karaman, Karasi, Kastamonu, Kefe, Kocaeli, Ktahya, Konya, Nide, Sinop, Sivas, arkikarahisar, Tokat, Teke, Trabzon.25 I. Selime kadar Amasyann ehzade sanca olarak n planda olmas ve daha sonra Amasyann bu nemini yitirerek Manisann n plana kmasndaki en nemli etken, tahta geme konusunda stanbula yaknlk-uzaklk olgusudur. Bunun en gzel rnei, ehzade Selim ile aabeyi ehzade Ahmetin taht mcadelesinde ortaya km, Selimin olu ehzade Sleymana Bolu sancann verilmesine ehzade Ahmet kar karak, Bolunun kendisi iin stanbula gidi yolu zerinde olmasndan dolay itirazlarn stanbula bildirmi ve bu itiraz kabul grmtr.26 Osmanl ehzadelerinin karldklar sancaklar rastgele seilmi blgeler deildi. Her ehzade istedii sancakta, sancak beylii yapamazd. Osmanl Devletinin kurulu dneminde u blgeler, sancak olarak devlet ileri gelenlerine paylatrlm ve bylece fetihle ele geen blgelerin Trkletirilmesi salanrken bu u blgeler, savaan beylerin ve ehzadelerin gelir kalemleri olarak deerlendirilmiti. Yine kurulu dneminde, ehzadelere verilen sancaklar iin Bey Sanca tabiri kullanlmtr ki Osmanl Devletinde ehzade Sanca demek olan bu tabir, ilk kez Orhan Bey tarafndan Bursann fethedilerek burasnn olu ehzade Murata verilmesiyle Bursa, Bey sanca olarak kabul edildi.27 II. Murat ile birlikte Osmanl ehzadelerinin atand sancaklar dikkate alndnda, zellikle Bat Anadolu sancaklarnda, bu sancaklarn eski beylik merkezleri olduu gze arpmaktadr. Bylece Osmanl hanedan ile eski beyliklerin nde gelenlerini ve halkn

1580

yaknlatrmada, tepkileri dengelemede nemli roller oynad, bylece hanedan ile eski beyliklerin btnleme srecinde hanedann meruiyeti ve tannmas amalanm oluyordu.28 Dier taraftan Saruhan sancann ehzade sanca olmasnda nemli bir etken de blgedeki Brklce, Torlak Kemal ve Cneyd Bey olaylarnn artmas ve Saruhanda bulunan Timurtaolu Ali Beyin daha nceden bu blgeye atanmas fakat ortaya kan olaylara engel olamamasdr. Bunun zerine bu blgeye hanedan yesinden birinin yollanmas kararlatrlm ve II. Muratn olu ehzade Alaaddin sancak beyi olarak Saruhana gnderilmiti.29 Anlald zere, Osmanl hanedan ehzadeleri gndermekle ayn zamanda o blgeye hem nem verdiini gsteriyor hem de ehzadenin o blgenin huzurunu temin etmede ve yre halknn hanedan yesi bir yneticiye itaat gsterme konusunda daha hassas davranacan dnyordu. Dier taraftan bir ehzadenin bir sancaa kmas iin o sancan nemli bir kltr, medeniyet ve ticaret merkezi olmas gerekliydi.30 Zira ileride devletin bana geecek olan bir ehzadenin her anlamda gelimi bir sancakta idar, sosyal ve ticari faaliyetleri tam hakkyla renmesi ve devlet ilerinde tecrbe sahibi olmas gerekiyordu. Burada unu da ilave etmek gerekir ki ehzadenin, atand blgenin gelirinin de sahibi olduu dnlnce, gittikleri sancaklarn gelirinin ve ticari faaliyetlerinin youn olduu bir blge olmas gereklilii gz ard edilmemelidir. zetle, Osmanl Klasik Dneminde bir blgeye ehzadenin atanmas iin, incelediimiz dnem ierisinde balangtan sona doru, u blge olmas, eski beylik merkezleri olmas ve de nemli bir kltr, medeniyet ve ekonomik anlamda gelimilik gsteren yerleim yeri olmas gerekmekteydi. Bylece hem ehzadenin fiili uygulamalarnda baar ve tecrbe kazanmas amalanmakta hem de blge halknn hanedan yesine ballklarn gsterecekleri dolaysyla asayiin salanaca dnlmekteydi. Sancaa karlan ehzadelerin grev ve yetkileri nelerdi? zellikle sancak beyi olarak atanan ehzadenin yetki bakmndan sorumluluk alanlar ve snrlar nelerdi? Bu konuyla ilgili ileri srlen fikirlerde farkllklar vardr. Bu konuda fikir ileri srenlerden biri, Yaar Yceldir. Ycel, bir makalesinde ehzadelerin yetkileri asndan unlar sylemektedir. elimizdeki belgeler ehzadelerin bulunduklar sancaklarn bamsz yneticileri olduklarn ortaya koymaktadr. simleri ile tura eken, hkmler yazan ehzadeler, kendi idareleri altndaki blgelerde bir hkmdar gibi hkm srmekte idiler. Bunlarn merkez ile ilikileri, bamsz irade ile yaptklar tayinleri ve verdikleri dirlikleri devlet merkezine bildirmekten ibarettir. Hatta ilerinde II. Mehmet gibi para bastran da vard.31 Ycel, bunlar syledikten sonra sancak beyi olan ehzadenin yetkisini gstermesi bakmndan bir belgeyi yazsnda vermektedir.32 Dier taraftan Feridun Emecen, zellikle XVI. yzyl Manisa sanca rneinden yola karak, ehzadelerin sylendii gibi geni yetkilere haiz olmad hatta yaptklar en kk bir tayin iini bile ancak merkeze bildirdikten ve olur aldktan sonra yapabildikleri sylemektedir.33

1581

Bu iki grn altnda, Klasik Dnemde, ehzadelerin sancaklarda geni yetki sahibi olup olmadn incelemek gerekmektedir. Ycelin makalesinde geen belge gz nne alnrsa ve bunun dnda dier bilgiler deerlendirilirse, ki birazdan biz de ehzadelerin yetkileri konusunda bilgileri deerlendireceiz, Ycelin sylediklerinin kabul edilebilir olduu grlmektedir. Bunun yannda Emecenin fikirleri de, zellikle Mhimme kaytlarnda hkmlerin lalalara yazld ok defa gemektedir, doru kabul edilmelidir. Ancak burada unu belirtmek gereklidir ki, bu iki farkl gibi grlen durum, aslda doru olup bu deiikliin I. Selim sonrasnda ortaya kan kkl bir deiim olduunu sylemek gerekir. Her ne kadar bu dnemlerle ilgili kaynaklarn olmamas bizi bu tr yorumlar yapmaktan alkoyuyorsa da eldeki birtakm bilgilerden baz sonular karlabilir. Zira devletin kuruluu srasnda zellikle u blgelerin ileri gelen beylere ve ehzadelere verildiini biraz yukarda sylemitik. Burada, zellikle ilk dnem iin sylemek gerekirse Bizans mparatoru Kentakuzenosa yardm iin Rumeliye geen ve 1352 ylnda Cimpi kalesine yerleen kumandan, Orhan Beyin olu ehzade Sleymandr. Burada asl sylenmesi gereken, gerek Bizans mparatorunun Cimpi hisarnn boaltlmasn istemesi gerekse Orhan Beyin telkinlerine ramen ehzade Sleymann burada kalmas ve bu durumun Osmanlnn Rumelide tutunmalarnn esasn tekil etmesidir.34 Bu durum, bir ehzade olarak Sleymann sorumluluk, grev ve yetkilerini ortaya koymas bakmndan calib-i dikkattir. Ayrca I. Bayezitin olu Emir Sleymann Akkoyunlu Osman Beyin Sivas ele geirme giriimine kar, Osmanl ordusunun banda olarak, Akkoyunlu hkmdar Osman Beyi malubiyete uratmtr.35 Yine ehzade Sleyman, Osmanl ordusunun banda Bulgaristana gitmi, ay muhasaradan sonra 17 Temmuz 1393 tarihinde Bulgaristann bakenti Trnovay alm bylece Dou Bulgaristan idaresine son vermitir.36 Yine Akkoyunlu saldrsna kar ehzade Mustafa, orduya serdar tayin olunmutu.37 I. Selim, ehzadelii srasnda eyh Haydarolu smailin Azerbaycan igal edip Trabzon sancana yneldiini duyunca orduyu toplayp onlarn zerine yollam ve hepsini kltan geirtip smaili yakalayarak stanbula haber gndermiti.38 Anlald zere ehzadelerin yetki ve sorumluluklarn gstermesi asndan bu bilgiler, bize yeteri kadar bilgi sahibi olmamz salyor. Bu cmleden olarak zellikle XVI. yzyln ilk yarsna kadar, ehzadelerin Osmanl Devlet ynetiminde yeteri kadar yetki ve sorumluluk sahibi olduunu sylemek pek yanl olmasa gerektir. Ancak XVI. yzyln ikinci yarsnda mevcut Mhimme kaytlarndan anlald zere ehzade Divan ile stanbul arasndaki yazmalarda hemen hemen btn hkmler, birka istisna hari,39 lalalara hitaben yazlmtr.40 Buradan da anlald zere artk I. Selimin taht ele geirmesinden sonra sancaa kan ehzadelerin yetkileri bakmndan kkl bir deiiklik gze arpmaktadr. Bu noktada Emecenin, geirilen badireler sebebiyle, lalalarn idar fonksiyonlarnn arttrlmasyla olabilecek muhtemel karklklarn nnn alnmas ve ehzadelerin daha nceki aktif faaliyetlerinin frenlenmesi ngrlm olunmas tespiti yerindedir.41 zellikle I. Selim, veliaht olan kardei ehzade Ahmete ramen, henz salnda babasn tahttan indirerek yerine gemesi gz nnde

1582

bulundurulursa artk I. Selim sonrasnda ehzadelerin gerek yetki gerekse g ve kudret bakmndan eskisi gibi olamayaca ortadadr. Sancaa karlan ehzadelerin tpk stanbuldaki divana benzer bir divan teekklne sahip olduklar bilinmektedir. ehzadeler, sancaa karlarken maiyetlerinde saray tarafndan grevlendirilen kiiler bulunmaktayd. Bunlara birka rnek vermekle imdilik kifayet edeceiz. II. Selimin olu ehzade Sleyman, maiyetinde annesi (Hafza Sultan), kzkardei, st annesi, hareminde on kii, hadm aas (tavai) ve gulam hocas Hayrettin, niancs Mehmet Bey, tane hazine katibi, drt divan katibi ve dier baka grevliler olmak zere toplam 458 kii bulunduu halde Kefe sancandan Manisa sancana naklolunmutu. Manisa saraynda ise ehzade Sleymann hareminde on hatun, iki amarc, bir cariye ile be harem aas, sarayn enderununda on iki aa, bir imam ve bir mezzin, tabip, ki bunlardan biri Yahudi biri de kadn tabiptir, elli alt dlma, yetmi alt sipahi, 70 silahtar, doksan bir dureba, krk ulufeciyan, ve dier grevliler olmak zere grevli says 746 kiiydi.42 I. Sleymann ehzadesi Mehmet, Manisaya hareket ederken yannda eitli vazifelilerden mrekkep 542 kilik maiyyeti vard.43 II. Selimin olu ehzade Muratn Manisa sancanda, grevde iken kald yaklak 12 yllk sre zarfnda yannda bulunan grevlilerin says bin be yz bulmutur. Emecen, Osmanl Arivi Maliyeden Mdevver Defterler tasnifindeki 1324 numaral Mahere defterindeki kaytlara gre, III. Muratn ulufeli saysnn 296 olduunu sylemektedir.44 ehzadelerin eitimi konusunda ise uras muhakkak ki; Osmanl ehzadeleri, devrin en ileri hocalarndan en iyi eitimi almaktaydlar. ehzade henz sancaa kmazken sarayn nc avlusunda i olanlarla birlikte hem fiziksel hem entelektel eitim grrlerdi. zellikle binicilik ve dv sanatlar eitimini i olanlarla birlikte alrlard. Hatta saray iinde ehzadelerin eitimine ait bir de ehzade Okulu bulunmaktayd.45 Dier taraftan kendilerine devrin en byk alimleri, hoca olarak tayin edilirdi. II. Mehmetin ehzade hocaln yapanlar arasnda Molla Gran ve nbt-Tercid,46 olu ehzade Bayezitin hocaln Molla Salahaddin47 ve bilahare Mevlana Ksm Hatib b. Yakub,48 ehzade Korkutun hocaln Mevlana Seyyid brahim, ve I. Sleymann olu ehzade Selimin hocaln eyh Nurullah bin Akemseddin yapmt.49 Bununla birlikte Celalzde, I. Selimin ehzadeliinde ald ok iyi eitime atfta bulunarak bu eitimden dolay btn lkeleri bildiini ve buralarla ilgili ne var ne yoksa hepsinden haberdar olduunu ayrca dnyann tavrn ve dnya halkn da tanyp bildiini sylemektedir.50 ehzadelerin eitimlerinin bir dier aya da sancaklara karlmalardr. Osmanl ehzadesi, lkenin kaderinde sz sahibi olabilecei dnlerek gerekli beceri ve tecrbeyi almas iin kendilerine yardmc olarak atanan lalalar nezaretinde sancaklara karlrlard.51 ehzadeler ile ilgili deinilmesi gerekli bir dier konuda ekonomik durumlardr. ehzadeler, hayatlarn ve de ailelerini geindirmek iin gerekli olan paray nasl karlyorlard? lk bakta padiahn ocuklar olmalar ve gelirlerinin hazineden karland dnlebilir. Bu durum ksmen

1583

dorudur. Ancak ehzadelerin asl parasal kaynaklar, tpk padiahlarda olduu gibi kendilerine verilen haslardr. Dier taraftan sancaa kan bir ehzadenin, biraz yukarda da deindiimiz gibi, grev yapt sancan btn gelirlerine sahip olduu bilinmektedir.52 Ayrca ehzadeler sancaa karlrken kendilerine hazineden belirli miktarda nakit parada verilirdi. Selanik, III. Mehmetin Manisa sancana kmasn anlatrken sancaa karken knun- kadim-i Osmaniye ile otuz iki kere yz bin akalk nakit ve haslar tayin olundu demektedir.53 Bununla birlikte gelirlerinin kendilerine yetmemesi zerine haslarna terakki yapld da grlmektedir.54 unu da belirtmek isteriz ki ehzadelerin sancaa karlmalar ile devletin kasasndan nakit para k, bir nebze de olsa azalm ve sancaklar, ehzadelerin gelirlerinin ana unsurunu oluturmakla hazine byk bir ykten de kurtulmu olmaktayd. zetle burada anlatlmaya allan ehzadelerin kurumsal adan varlnn ortaya konulmas ve her ne kadar sultann olu sfatn tasa da ehzadelerinde belirli kural ve nizama gre hareket etmeleri gereinin ortaya karlmasdr. Daha geni bir alma gerektiren konu, tarafmzdan ele alnmakta ve zerinde almalar devam etmektedir. Ksaca verilen bilgilerin altnda ehzadelerin kafese giden hayatlarnn tarihi bir perspektifi olduu ve bunun ortaya konulmas gereklilii aktr. Zira gerek aldklar eitim gerek sahip olduklar yetki ve sorumluluklar ve gerekse sancaklardaki tecrbe ve birikimler, devletin bekasn salamakta nemli bir faktr olmutur. Bu cmleden olarak denilebilir ki, 1603te I. Ahmet ile balayan ehzadelerin sancaklardan yoksun brakl de Kafes Hayat da denilen zindan hayat, gerek ehzadenin ahsnda derin izler brakm ve her an ldrlmeyi bekleyen bir insann ruh haline dntrm gerekse bu durum devletin geleceinde etkili olmu ve tahta eitimli, yetikin, dirayetli ve tecrbeli bir ehil kiinin elinden ok hayat kafeste geen bir kiinin eline gemitir. Grlen odur ki bu durum, daha sonra devletin ykln hazrlayan srete etkili olmutur.

Bozkurt Gven, Trk Kimlii, Kltr Bakanl yay. Ankara 1994. Prof. Dr. Gven, bu

almasnn muhtelif sayfalarnda Trk kltrnden pek bahsedilemeyeceini, zira Trklerin, Orta Asyada inlilerle kararak inliletiini, slam corafyasnda, Araplarla ve ranllar kaynaarak Araplatklar ve ranllatklarn sylemektedir. 2 Fuad Kprl, Bizans Messeselerinin Osmanl Messeselerini Tesiri, tken yay.,

stanbul 1981. 3 . H. Uzunarl, Sancaa karlan Osmanl ehzadeleri, Belleten, 36/156, Ankara

1975 ile A. D. Alderson, Osmanl Hanedannn Yaps, (trc. erafettin Severcan) stanbul 1998. 4 dris Bitlis, tahtn babadan oula getiini, II. Bayezitin son yllarndaki ehzadelerinin

taht mcadelelerinden bahsederken, biraz da ehzade Selimin taht zerindeki meruiyetini isbat

1584

amacyla, ehzade Korkutun olunun olmamasn tahta aday olamamasnda nemli bir etken olarak gsterir. Bkz. Selim ah-nme, (haz. Hicabi Krlang) Kltr Bakanl yay. Ankara 2001, s. 98. Ancak ehzade Korkutun olunun olduu bizzat ehzade tarafndan aabeyi ehzade Ahmete yazd bir mektuptan anlalmaktadr. Karndam Ahmed Bey hizmetleri kmran ve kmyab. bundan evvel bu bendenize mektub- erifiniz irsal idp olunuzu bize gndern varalm padiahmzn elini ptrelim dey buyurmu idnz. yle olsa ben padiahmzn kuluyum, olum varmak deil buyurursanz kendim varaym TSMA 8517 kr. Uzunarl II. Beyaztn oullarndan Sultan Korkut Belleten XXX/120, Ankara 1966, s. 565. 5 Geri yata ve yolda ulu olman kavm ve kabileye ba olacak Dndard. Bkz. bn

Kemal, Tevarih-i Ali Osman (yay. erafettin Turan), TTK yay. 1. Defter, Ankara 1970, s. 65. 6 7 8 Akpaazade, Tevarih-Ali Osman (ner Atsz), MEB. yay. stanbul 1992, s. 15. F. Develiolu, Osmanlca-Trke Lgat, 14. Bask, Ankara 1993, s. 976. Osman Beyin olu Ali (Alaaddin), ve Orhan Beyin olu Sleymana verilen unvandr. Bkz.

Gelibolulu Ali, Knhl Ahbar, (hazrlayanlar Ahmet Uur, Mustafa uhadar, Ahmet Gl, brahim Hakk uhadar), Kayseri 1997, s. 82-83. 9 10 I. Bayezitin byk olu Sleymana verilen unvandr. I. Bayezitin olu I. Mehmete verilen unvandr. Bkz. Uzunarl II. Beyaztn

Oullarndan Sultan Korkut Belleten XXX/120, Ankara 1966, s. 540. 11 12 Sultan Ahmet, Sultan Korkut gibi. Bkz. Uzunarl. ayn yer. Hezarfer Hseyin Efendi, Telhisl-Beyan Fi Kavanin-i Al-i Osman, (haz. Sevim lgler)

TTK yay., Ankara 1998, s. 265. 13 s. 26. 14 Evail-i Saltanat- Osmanide on be yana vasl olan ehzadegan hazerat maiyyetinde bn Kemal, Tevarih-i Al-i Osman, (haz. erafettinTuran) TTK yay. 7. Defter, Ankara 1957

sarayca vazifelendirilen gzide rical bulunduu halde sancaklardan birine izam olunurdu. ehzade hazretleri nbet-i saltanat kendilerine gelinceye kadar burada umur-u hkumetle ve hkmdarla aid vazaifi talim ve tatbik-i icra bkz. BOA, DUT (Dosya Usulleri radeler Tasnifi) Dosya 3, Gmlek 12, Belge 15. 15 Knhl-Ahbar, s. 244.

1585

16

Hseyin Hsamettin, Amasya Tarihi, c. 3 Dersaadet 1927, s. 209 II. Mehmetin Manisa

sancana ktnda ise ya henz on ikidir. Bkz. Halil nalck, Fatih Devri zerinde Tetkikler ve Vesikalar, TTK yay. Ankara 1995, s. 74, Feridun Emecen, XVI. Asrda Manisa, TTK yay. 1989, s. 27. 17 18 19 Hseyin Hsamettin, a.g.e., s. 223. Knhl-Ahbar, s. 57. Amasya makam- mbarek ve mteyemmende ki havadis-i eyymdan enma memen

olagelmitir. Osmanlerden sahib-i serr olan cihangirlere atalar zamannda mesken olagelmitir. Bkz. bn Kemal, 7. Defter, s. 27. 20 II. Mehmet nce Amasyada daha sonra Manisa ehrinde sancak beylii yapm ve tahta

buradan kmtr. 21 bn Kemal, 7. Defter, s, 26-27, Haldun Erolu, XV. Yzyl Tabiblerinden erafettin

Sabuncuolu ve Amasya Darifas, OTAM, s. 11, Ankara 2001, s. 149. 22 23 Manisa tahtgh- kadmiydi bkz. bn Kemal, 7. Defter, s. 26. Hoca Saadetiin, Tact-tevarih, (sadeletiren smet Parmaksz) Kltr Bakanl yay. c. 1,

Ankara 1979 s. 196, Feridun Emecen, XVI. Asrda Manisa, s. 26. 24 ehzade Sleyman bu sancaa Kefe sancandan gelmiti. Ayrnt iin bkz. Hoca

Sadettin, Tact-tevarih, c. 4, s. 6-7. 25 Bu almann snrlar, Osmanl ehzadelerinin ktklar sancaklar anlatmamza

elvermemektedir. Bu bakmdan bununla yetinmek zorundayz. Bu konu ile ilgili ayrntl bilgi iin bkz. . Hakk Uzunarl, Sancaa karlan Osmanl ehzadeler, Belleten, c. XXXIX, say 156, Ekim !975, s. 659-667, Emecen, a.g.e., s. 26, Kenan Ziya Ta, Osmanllarda Lalalk Messesesi, Kardelen Kitabevi, Isparta tarihsiz, s. 94vd., A. D. Alderson, a.g.e., s. 52-53. 26 27 Hoca Sadettin, Tact-tevarih, c. 4, s. 6-7. Orhan znikmidi olu Sleymana verp Yeniceye ve Gynke ve Mudurnuya havale

etmi idi. znik alncak, Bursay birolu Murad Han Gaziye verp adn bey sanca kod. Bkz. Mehmet Neri, Kitab- Cihnnma, (yay. Faik Reit Unat-Mehmet Altay Kymen, ), c. I, Ankara 1992, s. 46, Akpaazade, Akpaazade Tarihi (haz. Atsz) MEB yay. stanbul 1992s. 120. 28 Feridun Emecen, Beylikten Sancaa Bat Anadoluda lk Osmanl Sancaklarnn

Kuruluuna Dair Baz Mlahzalar, Belleten, c. LX, Nisan 1996 Say. 227, s. 89. 29 Emecen, a.g.m., s. 88.

1586

30

Osmanl sultanlarnn ehzadelik sancak merkezleri olan sancaklarn gelimilii hakknda

ve de zellikle Amasya ehrinin gnn koullarna gre bugnn Oxfordu olarak kabul edilmesi bakmndan, gelimilikleri hakknda bkz. erafettin Sabuncuolu, Cerrahiyyetl-Haniyye, (haz. lter Uzer) TTK yay. Ankara 1992, c. 1, s. 12n., Erolu, a.g.m., s. 147-149 Ayrca bu konu hakknda u eserlere bavurabilirsiniz. Osman Turan, Seluklular Zamannda Trkiye, stanbul 1993, s. 1-37, Mustafa Kafal, Anadolunun Fethi ve Trklemesi, Ankara 1998, s. 1-44, C. Cahen, Osmanllardan nce Anadoluda Trkler (ev. Yldz Moran) stanbul 1994, s. 201-202, Emecen, a.g.m., s. 85vd. 31 Yaar Ycel, Osmanl mparatorluunda Desantralizasyona (Adem-i Merkeziyet) Dair

Genel Gzlemler Belleten, c. XXXVIII no. 152, Ekim 1974, s. 674-675. 32 Karaman Beylerbeyisine hkm ki. Ferzend-i ercmend-i ered-i esad olum Selim canibinden baz kimselere iptidadan dirlik ve terakki tevcih olmain vrid olan hkm mucebince timar ve terakki tevcih olunduktan sonra hkmleri sdde-i saadetime gnderilmesini emir buyurdum ki Ycel, a.g.m., s 675. 33 34 Feridun Emecen, XVI. Asrda Manisa, s. 40. Emecen, lk Osmanllar ve Bat Anadolu Beylikler Dnyas, Siyasi ve Jeopolitik

Dinamikler Hakknda Baz Mlahazalar (1300-1389) Ankara 2001, s. 32. 35 Ebu Bekr-i Thran, Kitab- Diyarbekriyye, (ev. Mrsel ztrk) Kltr Bak. yay. Ankara

2001, s. 42. 36 K. Jrecek, Istorija Srbal, c. I, Belgrad 1962, s. 274 (Bu bilgiyi Bonakadan tercme eden

meslektam Adnan Pepie mteekkirim) Halil nalck, Bulgaria E, vol. 1, Leiden 1960, s. 1302, Nevin Gen, XVI. Yzyl Sofya Mufassal Tahrir Defterinde Sofya Kazas, (Baslmam Doktora Tezi) Ankara 1984, s. 13. 37 38 39 bn Kemal, 7 defter, s. 326. Knhl-Ahbar, s. 925-926. Mhimme kaytlarnda nadiren de olsa ehzadelere yazlan hkmlere rastlanlmaktadr.

Bunlar iin bkz. BOA. Mh. Def. 6. Hkm. 687/326 Mhimme defterinde ki bu hkm I. Sleymann olu ehzade Selimin olu ehzade Muratn haslarna terakki yaplmas konusundaki bavurusuna ccevaptr., Mh. Def. 10. Hkm. 528/320. Bu hkm ise hizmetten kamak iin kendilerini vakfa yazdran kiinin durumlarnn eski deftere gre piyade hizmetini grmelerine ynelik hkmdr. 40 Burada bu kaytlarn tamamn vermemiz yer ve snr bakmndan mmkn deildir ancak

II. Selim, ve III. Muratn lalalarna yazlm olan hkmlerden bazlar iin bkz. BOA, Mh. Def. 5,

1587

hkmler 757/293, 1730/621, 1787/638, Mh. Def. 10, hkmler, 341/223, 475/295, Mh. Def. 12, hkmler. 147/67, 344/161, 555/271, Mh. Def. 16, hkmler. 274/141, Mh. Def. 17 hkm. 20/13, Mh. Def. 18, hkmler, 145/69, 227/102, 265/122, Mh. Def. 21, hkmler. 456/187, 499/210, 556/232, Mh. Def. 26, hkmler, 154/58, 459/171, 608/215. 41 42 Emecen, a.g.e., s. 35 dipnot. aatay Uluay. Kanuni Sultan Sleyman ve Ailesi ile ilgili Baz Notlar ve Vesikalar

Kanuni Armaan, Ankara 197, s. 237-241. 43 44 s. 94. 45 L. Pierce, Harem-i Humayun Osmanl mparatorluunda Hkmranlk ve Kadn, Tarih Uzunarl Sancaa karlan s. 690-691. Emecen Tara Brokrasisinin Kaynaklar, ehzade Divan Defterleri (Tarih Boyunca

Trk Tarihinin Kaynaklar Semineri) stanbul niversitesi Tarih Aratrma Merkezi 6-7 Haziran 1996,

Varf yay. stanbul 1988., s, 312. 46 47 48 49 50 51-52. 51 Osmanl Devletinde lalalar ile ilgili bilgi iin bkz. Kenan Ziya Ta, Osmanllarda Lalalk Hoca Saadettin, Tact-tevarih c. 5, s. 71 ve 91. Ayn eser, s. 151. Knhl-Ahbar, s. 975. Ayn eser, s 763. Mustafa Celalzde, Selim-nme, (haz. Ahmet Uur) Kltr Bakanl yay. Ankara 1990, s.

Messesesi. 52 53 54 BOA, Duit, 3. Dosya, 12. Gmlek, 15. belge. Selanik, Mustafa, Tarih-i Selanik, (haz. Mehmet pirli) TTK yay. Ankara 1999 c. I, s142. ehzade Murat, Manisada iken, Ktahyada bulunan babas ehzade Selim (II. Selim) in

divana arz ile tasarrufundaki haslarna 400. 000 ake terakki edilerek yekn 2. 000. 000 akeye kmtr. Bkz. BOA, Mh def. 6., hkm 326/687 bunlarn dnda yine ehzade Muratn gelirlerin daha baka terakki yapld mhimme kaytlarnda sabittir. Ayn defter. Hkmler 1722/166, 1330/13.

1588

Osmanl Brokrasisinden Bir Kesit: Defterhne- mire'nin Kuruluu ve Gelimesi / Yrd. Do. Dr. Erhan Afyoncu [s.860-864]
Marmara niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi / Trkiye Osmanl mparatorluunun arazi kaytlarn ihtiva eden, has, zemet, tmar, mlk, vakf gibi arazi trlerini tayin ve tescil eden ana defterlerin sakland ve bu defterlerle ilgili gnlk muameltn yapld, kaynaklarda defterhne-i mire, defter-i vilyet, defter-i hakan, defterhne-i hmyn ve defter-i dergh- li olarak geen defterhne Osmanl brokrasisinin en nemli dairelerindendir. Defterhnenin Kuruluu Defterhne-i mirenin hangi tarihte kurulduu tam olarak bilinmemektedir. Defterhnenin mstakil bir messese olarak kurulu tarihi D. Howard tarafndan 1540l yllara tarihlendirilmektedir. Howard, defter eminliinin II. Bayezid devrinde ihdas edildiini, ancak bu dnemde henz mstakil olmadn, hazine-i mire kirdleri ierisinde yer aldn yazmaktadr.1 Bu neticeye II. Bayezid devrine ait bir inamt (muhtemelen ruznme) defterindeki kaytlardan varmaktadr. Ancak defterin asln grmedii2 ve . L. Barkann yaynland ksmlar da3 dikkatli incelemedii anlalmaktadr. Bu ruznme defteri kark olarak tutulmu olup, kaytlarnda her zaman sistematik bir ayrm yaplmamtr. Bir demenin yapld gruba ait balklar her zaman konulmam veya eksik braklmtr. D. Howardn defter eminini, hazine-i mire kirdleri arasnda bulunuyor diye yorumlad kaytlara bakldnda ayn baln altnda tevki ktipleri, bert emini, tercmanlar, divitdr gibi grevlilerin, hatta bir casusun da yer ald grlmektedir.4 Burada hazine-i mire kirdi olanlar sadece ilk yedi-sekiz kiidir. Dierlerinin o balkla ilgisi yoktur. Nitekim daha sonraki yllara ait kaytlarda Ktibn- Hzne-i mire ve Ktib-i Tevki ve Gayrihu bal kullanlmtr.5 Ayrca defter eminlii gibi tmar sistemine ait defterleri muhafaza eden ve muamelt yapan bir makamn kird derecesinde birisi tarafndan yrtlmesi beklenilmez. Bu defterdeki kaytlarda defter emini olarak gsterilen Pr Beyin bir kirdinin de zikredilmesine yeterince dikkat edilmemitir. Osmanl brokrasisinde kirdlerin de kirdi olduuna dair bir kayt grlmemektedir. Defterin daha sonraki yllarna ait olan ksmlarnda defterhne ktiplerinin de grlmesi6 defter emininin hazinede bir kird olamayacann yansra, defterhnenin bu dnemde kendi ktip ve kirdleri bulunan mstakil bir messese hline geldiini gstermektedir. 1499 ylndaki nebaht seferine defter emininin defterhne ile birlikte katlmas da bu durumu desteklemektedir.7 Btn bunlar gsteriyor ki Howardn defterhnenin 1540l yllarda mstakil bir daire hline geldii gr kabul edilemez. Tmar sisteminin Orhan Gazi dnemine kadar inmesi8 sebebiyle o dnemlerde tmarla ilgili ilemleri yrtecek bir tekiltn bulunmas gerekir. Nitekim Orhan Gazi devrinden intikal eden vesikalarn tahlili o devirdeki devlet ilerinin, kitbet usllerini olduka iyi bilen bir ktip zmresi ile bunlar rgtleyen merkez bir daire tarafndan yrtldn gstermektedir.9 Devlet idaresini ve

1589

brokratik ilemleri yrten divn- hmynun mevcudiyeti de Orhan Gazi devrine kadar inmektedir.10 Bu dnemlerde muhtemelen divn- hmyn bnyesinde brokratik bir blnme bulunmuyor ve niancnn11 idaresinde bulunan dar bir ktip kadrosu tmar, idar ve ml ilere ait ilemleri bir arada yrtyorlard. Devletin byyp, ilerin oalmas ile birlikte XV. yzyl balarnda ml iler iin ayr bir messese olarak defterdrlk ortaya kt.12 Osmanl brokrasisinde nc aya tekil eden defterhne ise tmar sisteminin ve merkezin arlnn gittike artt Fatih devrinde kurulmu olmaldr. Nitekim defterhne ile ilgili ilk bilgilere Fatihin tekilt kanunnmesinde rastlanmaktadr. Burada hazine ve defterhnenin, padiahn veziriazamdaki mhr ile defterdrn huzurunda alp-kapanmas gerektii zikredilmektedir. Ayrca defterhne ktiplerinin gerek ktip olduklar gerekse bayramlarda el pmelerinin kanun olmadndan bahsedilmektedir.13 Kanunnmede, defterhnenin miri olan defter eminliinin de mertibde nemli yerde bulunan bir makam olarak gemesi,14 muhtemelen defterhnenin Fatih devrinde mstakil bir daire eklinde tekil edilmi olabileceini dndrtmektedir. Fatihin tekilt kanunnmesinin elimizde bulunan nshalarnn orijinal kanunnmeye sonraki devirlerde yaplm ilave ve tadilt hv olduu ve bu sebeple orada bulunan bilgilerin hepsinin Fatih devrine ait olarak kabul edilemeyecei ileri srlmektedir.15 Fakat sonradan kanunnme zerinde yaplan deiiklikler czi noktalardan ibaret olmaldr.16 Fatih devrinde umum tahrirlerin yaplm olmas17 ve muhtemelen mufassal tahrir defterlerinin bu devirde balamas,18 mlk ve vakf topraklarn tmar sistemi ierisinde dahil edilmeye teebbs edilmesi,19 asker harektn oalmas (ki seferlerde tmarl sipahilerle ilgili ilemleri yrtecek bir birime duyulacak ihtiya artm olmaldr), merkez devlet anlaynn getirilmesi abalar20 Fatih kanunnmesindeki defterhne ile ilgili bilgilerin o dneme ait olduunu destekler mahiyettedir. lk dnemlerde niancnn emri altnda uzmanlamam ktipler tarafndan yrtlen tmar ileri, muhtemelen I. Bayezid devrinden itibaren merkez devlet yapsnn olumaya balamas ve topraklarn genilemesi sebebiyle niancnn uhdesinde olan ilerin artmas sonucu divn- hmyn bnyesinde bir ktibe devredilmi, XV. yzyldan itibaren merkez brokrasinin gelimesine paralel olarak tmarla ilgili ilemleri yrtmek iin mstakil bir messeseye ihtiya duyulmu ve XV. yzyln ikinci yarsnda defterhne-i mire ihdas edilmitir. Osmanl brokrasisinin oluumu yllarnda lhanl devlet tekiltnn byk tesiri olmutur. Nitekim lhanl mli brokrasisi usullerine dair eserlerin erken tarihlerde Bursada istinsah edilmi nshalarna rastlanlmas ve iki devletin brokrasisinde kullanlan defterlerin arasndaki byk benzerlik bu durumu aka gstermektedir.21 lhanl Devletinde arazi tahrirlerinin sonularn muhtev kanun ad verilen defterler ve defter emininin grevlerine benzer ileri yapan defterdri memlik unvanl bir grevli bulunmaktadr.22 Defterhne-i mire, Osmanl ml brokrasisinde olduu gibi lhanl Devletindeki tahrirle ilgili messeseden etkilenerek kurulmu olmaldr. Defterhnenin Geliimi ve Yaps

1590

1. Defterhnenin Geliimi Defterhnenin XV. yzyl boyunca geirdii gelime hakknda fazla malumatmz yoktur. Yalnz 1499da nebaht seferinde grlmesi, asker harekta katlarak tmarl sipahilerin ilemlerini yapabilen mstakil bir messese hline geldiini gsterir. XVI. yzyl balarnda defterhne ile ilgili bilgiler artmaktadr. Nitekim Moha (1526), Viyana (1529) ve Alman (1532) seferlerine defterhne, defter emini ve yedi-sekiz ktip ile katlmtr.23 Seferler esnasnda merkezde kalan ktip ve kirdler ile tmar tasarruf eden ktip ve kirdler ve muhtemelen sefere katlm olan, fakat bir deme yaplmad iin elimizde kayd bulunmayan kirdlerin bu yllardaki durumu hakknda bir bilgimiz yoktur. Bunlar da dikkate alndnda defterhnenin bu tarihlerde yaklak 15 kiilik nemli bir daire haline geldii ortaya kmaktadr. Osmanl tmar sisteminde 1531 tarihinde yaplan bir dzenleme defterhnenin daha fazla gelime ve bymesine sebep oldu. Bu tarihte Kanun Sultan Sleymann fermnyla tmarlarn datlmasnda beylerbeyilerin yetkileri yeniden dzenlendi. Beylerbeyiler bu tarihten itibaren sadece kk gelirli tmarlar (tezkiresiz tmar) tevcih edebileceklerdi. Byk gelire sahip tmarlar (tezkireli tmar) iin ise o timara hak kazanm olan sipahiye, beylerbeyi tarafndan verilecek tezkireyle, tayinini devlet merkezine teklif etme ve sipahinin tmarn gelirinden faydalanabilmesi iin merkezden berat almas mecburiyeti getirildi. Bu durum defterhnede yaplacak ilerin artmasna ve buna paralel olarak da kalemin bymesine yol aacakt. Bu fermn ksa zaman zarfnda olmasa da defterhnenin idr faaliyetlerini nemli lde artrd.24 XVI. yzylda devletin bymesine paralel olarak tmar sistemi geniledi, tahrir sistemi geliti ve merkez brokrasi byd.25 Bunlara paralel olarak defterhne de nemli bir gelime gsterdi. nceleri tahrirler, bu ii yapabilecek yeterli sayda merkez brokrasi eleman olmad iin kad, sancak beyi vs. gibi grevliler tarafndan yaplrken, XVI. yzyln ikinci yarsndaki tahrirlerin byk bir ksmn merkez brokrasisinin ktipleri gerekletirdi. Defterhne, Divn ve Mliye ktipleri bu ite ba ekiyorlard.26 Artan ie paralel olarak ktip ve kirdlerin de miktar zamanla deimi ve XVI. yzyl balarnda muhtemelen 10-15 kii olan defterhne grevlilerinin says 1577de 40a ulamtr. XVII. yzylda her ne kadar tmar sistemine mteallik olan tahrirler ortadan kalkm ve tmar sistemi bozulmusa da yzyln ilk yarsnda defterhne bymesini srdrmtr. 1620lerde 85-90 kiiden oluan byk bir daire hline gelmitir. tmar sisteminin klmesi ve devletin personelde yapt indirimler sebebiyle kadrosu zamanla azalsa da XVIII. yzyl sonlarnda defterhnede 60 kii alyordu.27 XVII. yzyldan itibaren devlet yapsnn deiim geirip tmarla idare edilen topraklarn yava yava iltizam sistemine gemesi ve avarz tahrirlerinin n plana kmas sebebiyle28 defterhnenin nezretinde olan tmar topraklarnn nemli bir ksm zamanla mliye daireleri tarafndan idare edilmeye balamlardr. Bu durum defterhnenin ilevini ve nemini azalttysa da tmar sisteminin

1591

eskisine gre klmesine ramen memleket topraklarnn nemli bir ksmnda uygulanmaya devam edilmesi sebebiyle Tanzimata kadar Osmanl brokrasisinin en nemli dairelerinden birisi olarak kalmtr. Ayrca defterhne defterleri ktk mesabesinde kabul edildii iin mliye ve divn kalemlerine kaynak hizmeti sunmutur. XVII. yzylda defterhneye olumsuz etki eden hadiselerden bir dieri de devlet ilerinin divn- hmyndan Bb- safye kaymasdr.29 Paa Kapsnn arlk kazanmasyla birlikte reislkttb ve sadret kethds brokrasinin en nemli memurlar olmulardr.30 Daha nce defter eminliinden dk bir memuriyet olan reislkttblk XVII. yzyln ikinci yarsndan itibaren ne gemitir. XVI. yzylda brokraside badefterdr ve niancdan sonra gelen defter eminlii XVII. yzyln ikinci yarsndan itibaren nem kazanan Bb- saf memuriyetleri sebebiyle daha geri plna dmtr. Fakat bu gelimelere ramen defter eminlii Tanzimata kadar hacegnn st ksmn oluturan ve mensb- sitte ad verilen alt makamdan birisi olmaya devam etmitir.31 Defterhne, divn- hmynun bnyesi ierisinde bulunmasna ramen divn kalemleri (beylikci, tahvil, rus, amed) arasnda yer almamaktadr. Ayn ekilde defterdrlk ile de bir balants bulunmamaktadr.32 Defterhne-i mire badefterdrn emri altnda da deildi.33 Defterhne-i mire, Divn (daha sonra Bb- saf34) ve Bb- defternin yannda devletin nc ana dairesidir.35 Fakat defterhne, Bb- saf ve Bb- defter gibi birok alt kalemi bnyesinde barndran bir daire deildir. Defterhne-i mire baz iblmlerine ayrlmasna ramen Tanzimata kadar tek bir kalem olarak varln srdrmtr. Defterhnenin XVIII. yzylda mufassal, icmal ve ruznme olarak kalemden olutuunu dOhsson yazmaktadr.36 Muhtemelen bu dOhssonun defterhnedeki ana defter trlerini alt kalemler olarak yanl anlamasndan ve yorumlamasndan meydana gelmitir. Tanzimata kadar olan dneme ait inceleyebildiimiz vesikalarda defterhnenin alt kalemden olutuuna dair hibir kayda rastlanmad gibi defterhnenin bir odadan ibaret olduu da grlmektedir.37 Eer byle bir blnme olsayd, her kalemin banda birer kisedr (divn kalemlerinde olduu gibi) bulunmas gerekirdi. Oysa vesikalarda defterhnede sadece bir kisedrdan bahsedilmektedir. O da mufassal, icmal, ruznme kisedr olarak deil defterhne kisedr diye zikredilmektedir.38 Bu sebeplerle defterhne-i mireyi alt kalem blmlenmesi olmayan bir daire olarak kabul etmek daha doru olacaktr. Defterhnenin miri olan defter emini daha nce emri altnda olduu nianc ile zamanla msav hle gelmi ve onun ilerinin bir ksmn devralmtr. 1836da niancln kaldrlmasndan sonra tura ileri de defter eminine verilmitir. nemli ilere dair fermnlarn zerine Bbli, dierlerine de defter emini tarafndan tayin edilen turakeler tura ekmekteydi.39 1838 ylndan sonra ceride nezretinin, muhsebecilie dntrlmesi srasnda defterhnedeki turakelik lavedildi. Defterhnede yaptklar ilerin birbirleriyle olan ilgisi gz nne alnarak ceride muhsebeciliine baland.40 Ancak 1842 ylnda yeniden kurulan defterhne 1871de nezrete dntrlerek defter-i hakan nezreti adn ald.41 Bundan sonra her ne kadar defterhneye

1592

mteallik eski ilere de baklyorsa da, ok farkl yeni ilevleri (tapu vs.) olutuundan eski defterhnei mire ile fazla bir alkas kalmamtr. 2. Defterhne Binas stanbulun fethinden nce Osmanl brokrasisine ait evrak ve defterlerin nerelerde bulunduuna dair fazla bir malumatmz yoktur. Fetihden sonra ise ilk evrak mahzeni olarak Yedikule mevkii kullanlmtr.42 Topkap Saraynn yaplmasndan sonra Osmanl brokrasisine ait defter ve evrak buraya intikal etmitir. Defterhne, divn- hmyn toplantlarnn muntazaman devam ettii sralarda Topkap Saraynn ikinci avlusunda yer alan Kubbealtnn nc kubbesi altnda bulunmaktayd.43 Ktipler ikinci kubbenin altnda alrken, defterhneye mahsus defterler muhtemelen divna ait dier defterlerle birlikte nc kubbenin altndaki odada saklanrd. Defterler burada eyalet adlaryla sralanm sandklarn iinde bulunurdu.44 Muamele grm evrak da msveddeleriyle birlikte zerinde daire ad ve yl yazlm bir torbaya konulur ve deri kapl salam sandklara yerletirilerek ayn yerde muhafaza edilirdi. Yaptmz incelemede burasnn tek bir oda olduunu ve ayrca mahzenleri bulunmadn tespit ettik.45 Mliyeye ait defterler ve evrak ise Kubbealtnn yannda bulunan mliye defterhnesinde bulunurdu. 1665 tarihinde Topkap Saraynn harem ksmnda kan yangnda defterhnenin st ksm yanm ve bir ksm malzeme de zarar grmtr.46 Divn gnlerinde defterhne, mliye defterhnesi ve hazine, padiahn veziriazamdaki mhr ile defterdrn nezretinde mhrlenir ve alrd.47 Eer avuba eli uurlamak gibi bir i iin divndan ayrlm ise defterhne ve dier yerleri kapucular kethds mhrlerdi.48 Divn toplantlarnn nemini kaybetmesinden sonra, XVIII. yzylda defterhne At Meydannda bulunan brahim Paa Sarayna tanmtr. Vesikalarda burasnn ad Fazl Paa Saray olarak gemektedir.49 Defterhnenin buraya ne zaman tand tam olarak tespit edilememektedir. Fakat 1 aban 1156 (19 Eyll 1743) tarihli bin emini Sleyman Aann sunduu bir arzda Fazl Paa Saraynda defterhne-i mire ve tevki kalemi iin tahsis edilmi odalarn tamir edilmekte olduu ve odalarn zerlerini rtmek iin gereken 18.000 vukiyye kurunun cebehne-i mireden verilmesi istenmektedir.50 Muhtemelen bu tarihte Fazl Paa (brahim Paa) Saraynn bir ksm defterhneye tahsis edilmi ve tamir edildikten sonra hizmete girmitir. Daha sonraki yllarda defterhnenin sarayn birinci avlusunda (bugnk stanbul Tapu-kadastro Blge Mdrlnn arkasnda) yaplm bir binada bulunduu grlmektedir.51 Buras 1236 (1820) ylnda yenilenmitir.52 22 Zilhicce 1168 (29 Eyll 1755)de kan yangn defterdr kaps ve mehterhne ile birlikte deftehneyi de etkilemitir.53 Defterhnenin hasar miktar hakknda bir bilgimiz yoktur. Muhtemelen fazla bir zarar grmemitir. Oysa bu yangnda defterdr kaps byk tahribata uram olduu iin defterdrlk da Fazl Paa Sarayna nakledilmitir.54 27 Ramazan 1223 (16 Kasm 1808) tarihinde

1593

vuku bulan Alemdar vakasnda kan yangn da defterhneyi etkilemitir.55 Defterhne binasnda defter eminleri tarafndan vakf olarak ihya edilen bir caminin de bulunduu grlmektedir.56 Defterhne binasnn boluk ksmnda incir aacnn altnda enteresan bir mezar vardr. Mezarn ba tarafndaki kitbede davasna ve srrna sahip kp bu uurda ld ve bu yzden defter-i hakaniye gmld yazldr. Ayrca buradaki beyitlerin arasna 20 Rebilevvel 1180 (26 Austos 1766) tarihi kaydedilmitir. Yine burada defter emini Emirganl Mustafa Efendi tarafndan 1161 (1748) tarihinde yazlm bir levhada ser verip sr vermeyen Server Dede ifadesine rastlanlmaktadr.57 Burada yatan kiinin kim olduu tam olarak belli deildir. . Hakk Konyal 1940l yllarda yal tapu ve kadastro memurlarndan dinledii u menkbeyi nakletmektedir: Vazifesine ok bal bir defter emini olan Server Efendi defterhne kaytlarnn muhafazasna ve herhangi bir suistimale meydan vermemek iin dar karlmamasna ok dikkat edermi. Toprak ve otlak snr yznden iki kasaba arasnda kan ve atma ihtimali gsteren bir ihtilafn akamn ge vaktinde saraya aksetmesi zerine, padiah ilgili defteri istetmi. Fakat Server Efendi: Fatih hazretlerinin bir kanunnmesiyle defterhneden gece vakti defter karlmas men edilmitir. Hnkrm beni af buyursunlar. Gece vaktinde defteri dar kartamam diye cevap vermi. Belki de kendisinin imtihana tabi tutulmu olduunu sanyordu. Padiaha menfi cevap gelince gazaba gelerek bu kstah defter emininin idamn emretti. Sabahleyin huzura kabul edilen sadrazam defter emininin hareketinde hakl olduunu arzedince, padiah hkmn yerine getirilmemesi iin ikinci fermn gndermise de zamannda yetiememitir. Bunun zerine padiah bu vazife kurban defter emininin defterhneye gmlmesini irade buyurmutur.58 Bu rivayetin doruluk derecesini bilemiyoruz. Fakat XVIII. yzyl sonlarna ait bir vesikada, defterhne ktiplerinin nemli miktarda gelirleri olduu halde, i sahiplerine ser vermek olur srr ayan eylemek olmaz diye defterhnede medfun babann hilfna rvet aldklarndan bahsedilmektedir.59 Bu vesika defterhnede bulunan mezarda yatan kiinin uslsz i yapmad iin ldrldn desteklemektedir. Fakat buradaki mezarn bir defter eminine mi yoksa bir defterhne grevlisine mi ait olduu belli deildir. XVIII. yzylda grev yapm defter eminleri ve ktipleri arasnda Server isminde birisini tespit edemedik. Muhtemelen Server ismi sonradan izafe edilmitir. Bu mezar daha sonra bir efsane haline gelmi ve defterhne grevlilerinin pri olmutur. Mezar ve ilgili rivayetler defterhne kaytlarnn nemini belirtmesi asndan enteresandr. Defterhne yannda baka bina yapmna msaade edilmemitir. Tarihsiz bir vesikada: defterhne yannda baz binalarn yapld ve bunun defterler iin tehlike meydana getireceinden dolay yaplan yerlerin yktrlarak arsalarnn istimlak edileceinden bahsedilmektedir.60 Defterhne, XX. yzyln balarna kadar brahim Paa Saraynn birinci avlusundaki binada bulunmutur. 1320 (1908) ylnda bugnk Tapu ve Kadastro Genel Mdrlne ait bina yaplm ve arkada kalan defterhne binas ile balant kurularak iki binada hizmet verilmitir.61

1594

Douglas Howard, The Ottoman tmar System and Its Transformation, 1563-1656, ndiana

University, Doktora Tezi (1987), s. 54-56. 2 Muhtemelen ruznme defteri olan bu defter 1503-1510 (909-916) yllarna ait hazineden

verilen inm, tasadduk, nkeriye tr harcama kaytlarn ihtiva emektedir. . Ltfi Barkan nereden aldn gstermeden bu defterin 909 ylna ait kaytlarn yaynlamtr (Defterin asl iin bk. Atatrk Kitapl, Muallim Cevdet Yazmalar, nr. O. 71). 3 . L. Barkan, stanbul Saraylarna ait Muhasebe Defterleri, Belgeler, say: 13 (Ankara

1979), s. 296-380. Defter emini s. 308 ve 352de gemektedir. 4 5 6 7 Ruznme Defteri, s. 11, 40; Kr. . L. Barkan, Ayn makale, s. 308, 352. Ruznme Defteri, s. 174. Ruznme Defteri, s. 422, 442. M. Tayyib Gkbilgin, Un registre de dependes de Bayazid II. durant la campagne de

lepante de 1499, Turcica, V (Paris 1975), s. 85, 91. 8 Nicoara Beldiceanu, XVI. yzyldan XVI. yzyla Osmanl Devletinde tmar, ev. M. Ali

Klbay, Ankara 1985, s. 18. 9 10 25. 11 Niancln mevcudiyeti Orhan Gazi dnemine kadar indirilmektedir (Bk. M. Tayyib Halil nalck, Reislkttb, slm Ansiklopedisi, IX, 672. Yusuf Halaolu, XIV-XVII. yzyllarda Osmanllarda Devlet Tekilt ve Sosyal Yap,

Ankara 19952, s. 8; Recep Ahshal, Divn- Hmyn Tekilt, Osmanl, VI, Ankara 1999, s. 24-

Gkbilgin, Nianc, slmAnsiklopedisi, IX, 299). 12 . Hakk Uzunarl, Osmanl Devletinin Merkez ve Bahriye Tekilt, Ankara 1986, s.

325-326; Mbahat S. Ktkolu, Defterdr, TDV slm Ansiklopedisi, IX, 95. 13 Abdlkadir zcan, Fatihin Tekilt Kanunnmesi ve Nizm- lem in Karde Katli

Meselesi, Tarih Dergisi, say: 33 (stanbul 1982), s. 44, 46. 14 15 Ayn makale, s. 36-37, 41. Bu iddialar iin bk. A. zcan, Ayn makale, s. 15-16. Kanunnmedeki defter emini ile ilgili

bilgileri D. Howard, II. Bayezid devrine ait kabul etmektedir (Bk. Ayn tez, s. 54-55).

1595

16

Halil nalck, Osmanl Hukukuna Giri, Osmanl mparatorluu, Toplum ve Ekonomi,

stanbul 1993, s. 328. 17 18. 18 22. 19 Zeki Arkan, Hamid Sancandaki tmar Dzenine likin Aratrmalar, TED, say: 12 Bu konuda bk. Erhan Afyoncu, Osmanl Devlet Tekiltnda Defterhne-i mire (XVIHicr 835 Tarihli Sret-i Defter-i Sancak- Arvanid, nr. H. nalck, Ankara 1954, giri, s.

XVIII. yzyllar), Marmara niversitesi Trkiyat Aratrmalar Enstits, Doktora Tezi, stanbul 1997, s.

(stanbul 1982), s. 104-126. 20 Fatih devrindeki asker faaliyetler ve merkez devlet yapsnn oluumu iin bk. Halil

nalck, Mehmed II, slm Ansiklopedisi, VII, 506-535. 21 Z. Velid Togan, Moollar devrinde Anadolunun ktisad Vaziyeti, Trk Hukuk ve ktisat

Tarihi Mecmuas, I (stanbul 1931), s. 14-15; N. Gyn, md es-Serv ve Eseri, Tarih Dergisi, say: 20 (stanbul 1965), s. 73-75; Ayn yazar, Tarih Balkl Muhsebe Defterleri, Osmanl Aratrmalar, X (stanbul 1990), s. 4-20; Ayn yazar, Osmanl Maliyesinde lhanl Teirleri, Scripta Hierosolymtana, vol. XXXV, Aspect of Ottoman History Papers From Ciepo IX (Jerusalem 1994), s. 162-166. 22 243. 23 Feridun M. Emecen, Sefere Gtrlen Defterlerin Defteri, Prof. Dr. Bekir Ktkoluna . Hakk Uzunarl, Osmanl Devleti Tekiltna Medhal, Ankara 1984, s. 215-216, 241-

Armaan (stanbul 1991), s. 244. 24 D. Howard, Ayn tez, s. 58; Ayn yazar, The Historical Development of the Ottoman

Emperial Registry (Defter-i Hakani); Mid-fifteenth to Mid-Seventeenth Centuries, Archivum Ottomanicum, XI (The Hague 1988), s. 220-221; M. Tayyib Gkbilgin, Kanun Sultan Sleymann tmar ve Zeamet Tevcihi ile lgili Fermnlar, Tarih Dergisi, say: 22 (stanbul 1967), s. 37-43. 25 XVI. yzylda Osmanl brokrasisinin geliimi iin bk. Cornell H. Fleischer, Tarihi Mustafa

l, Bir Osmanl Aydn ve Brokrat, ev. Ayla Orta, stanbul 1996, s. 222-232; Erhan Afyoncu, Tanzimat ncesi Osmanl mparatorluunda Brokrasi, Trkiye Gnl, say: 58 (Ankara 1999), s. 183-184. 26 313. Bk. Erhan Afyoncu, Osmanl Devletinde Tahrir Sistemi, Osmanl, VI, Ankara 1999, s.

1596

27

Babakanlk Osmanl Arivi (=BOA), Tahvil Defterleri, nr. 84, s. 4-14; Erhan Afyoncu,

Defterhne, TDV slm Ansiklopedisi, IX, s. 101. 28 Devletin geirdii deiim iin bk. Linda Darling, Revenue-Raising and Legistimacy, Tax

Collection and Finance Administration in the Ottoman Empire, 1560-1660, Leiden 1996; H. nalck, Military and Fiscal Transformation in the Ottoman Empire, 1600-1700, Archivum Ottomanicum, I (The Hague 1980), s. 283-337. 29 Brokrasideki bu deiim iin bk. Muzaffer Doan, Divn- Hmyndan Babliye

Gei: Bb- safnin Oluumu, Osmanl, VI, Ankara 1999, s. 199-210. 30 Recep Ahshal, Osmanl Devlet Tekiltnda Reislkttblk (XVIII. yzyl), stanbul 2001;

Muzaffer Doan, Sadret Kethdl (1730-1836), Marmara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Doktora Tezi (stanbul 1995), s. 1-14. 31 32 Erhan Afyoncu, Defter Emini, TDV slmAnsiklopedisi, IX, s. 92. Birok aratrmac byk bir yanllk yaparak defterhne-i mire ile defterdrl ayn

kabul etmektedir (Bk. Ahmet Tabakolu, Gerileme Dnemine Girerken Osmanl Maliyesi, stanbul 1995, s. 40; Bahaeddin Yediyldz, Osmanl Toplumu, Osmanl Devleti ve Medeniyeti Tarihi, I (stanbul 1994), s. 463). 33 Defterhnenin badefterdra tabi olduuna dair hibir kayt bulunmamaktadr. Defterhne

ktiplerinin defterdra tabi olarak gsterilmesi de yanltr. Bu ekilde yanl yaplm bir yorum iin bk. H. nalck, Reislkttb, s. 673. 34 Babakanlk Osmanl Arivindeki tasnif sisteminde defterhne-i mire, Bb- saf

kalemlerinden birisi olarak gsterilmektedir (Bk. Mesude orbacolu, Osmanl Devlet Tekiltnda Mevcut Kalemler ve Grevleri, Tarih Boyunca Paleorafya ve Diplomatik Semineri (stanbul 1988). Fakat defterhne-i mire hibir zaman Bb- safnin kalemlerinden olmamtr. 35 P. G. nciciyan, XVIII. yzyl sonlarnda Osmanl brokrasisini ana kalem olarak

gstermektedir (Bk. XVIII. Asrn Sonunda Osmanl Devleti, ev. Ohannes Bogosyan, Hayat-Tarih, say: 3 (stanbul 1963), s. 68). Osmanl brokrasisindeki bu l blnme C. Findley tarafndan da tespit edilmitir (Bk. Osmanl Devletinde Brokratik Reform, Bbli (1789-1922), ev. Latif Boyaczzet Akyol, stanbul 1994, s. 62). 36 s. 95-96). 37 BOA, Cevdet-Dahiliye, nr. 2080. Tableau gnral de LEmpire Ottoman, VII, Paris 1791, s. 193. Bu gr daha sonraki

aratrmaclar da benimsemitir (Bk. Uzunarl, Osmanl Merkez ve Bahriye Tekilt, Ankara 1988,

1597

38 39 40 101-102. 41 42 43 s. 57. 44 130. 45 ederim. 46 47

Bk. Erhan Afyoncu, Ayn Tez, s. 97-98. Uzunarl, Merkez-Bahriye, s. 227. Ali Akyldz, Tanzimat Dnemi Osmanl Merkez Tekiltnda Reform, stanbul 1993, s.

Uzunarl, Merkez-Bahriye, s. 96. Y. Halaolu, Osmanllarda Devlet Tekilt ve Sosyal Yap, s. 28. M. dOhsson, Tableau Gnral de LEmpire Ottoman, III, Paris 1791, s. 4-5, 211-212;

Hezarfen Hseyin Efendi, Telhsl-Beyn f Kavnn-i l-i Osmn, haz. Sevim lgrel, Ankara 1998,

Du Loir, Les Voyages du Sieur Du Lor (1640-1641), Paris 1654, s. 81-82den naklen

Eremya elebi Kmrciyan, XVII. Asrda stanbul, ev. Hrant D. Andreasyan, stanbul 1938, s. 129-

Defterhnenin bulunduu yer ziyaretiye ak olmayp, multivizyon odas olarak

kullanlmaktadr. Buray grmeme msaade eden Topkap Saray Mzesi yetkililerine teekkr

Silahdar Fndkll Mehmed Aa, Tarih, I, nr. Ahmed Refik, stanbul 1928, s. 384, 390. Fatihin Tekilt Kanunnmesi, s. 44; Gelibolulu Mustafa l, Knhl-ahbr, . Ktp. , TY,

nr. 5959, vr. 90a; Eyyb Efendi Kannnmesi, nr. Abdkadir zcan, stanbul 1994, s. 28-29; Tevki Abdurrahman Paa Kannnmesi, Milli Tetebbular Mecmuas, say: 3 (stanbul 1331), s. 499, 510. 48 49 Erhan Afyoncu, Ayn Tez, s. 12. brahim Paa Saray ile Fazl Paa Saraynn ayn yer olduu hakknda bk. Nurhan

Atasoy, brahim Paa Saray, stanbul 1972, s. 33-34; . Hakk Konyal, stanbul Abidelerinden: stanbul Saraylar, I, s. 99-100, 150, 183, 198-199. 50 51 52 BOA, Cevdet-Maliye, nr. 18149. N. Atasoy, Ayn eser, s. 43, 78. N. Atasoy, Ayn eser, s. 39-41; Sedat Kumbaraclar, Defter-i Hakan, Hayat Tarih, II/6

(stanbul 1971), s. 35. 53 Ahmed Vsf, Tarih, I, stanbul 1219, s. 66.

1598

54 55

BOA, Maliyeden Mdevver Defterler, nr. 19295, s. 1 vd. Mustafa Cezar, Osmanl Devrinde stanbulda Yangnlar ve Tabi Afetler, Trk Sanat

Tarihi Aratrma ve ncelemeleri, I, stanbul 1963, s. 367. 56 57 58 59 BOA, Cevdet-Evkaf, nr. 12665; . H. Konyal, Ayn eser, s. 281. . H. Konyal, Ayn eser, s. 285-286; N. Atasoy, Ayn eser, s. 37-38, 83-84. . H. Konyal, Ayn eser, s. 287. Topkap Saray Mzesi Arivi, D. 3208/2. . Ltfi Barkan bu vesikay numarasn

belirtemeden zikretmektedir (Bk. Hdvendigr Livs Tahrr Defterleri, I, Ankara 1988, giri, s. 10). 60 61 BOA, Cevdet-Mliye, nr. 25428. N. Atasoy, Ayn eser, s. 41.

1599

Osmanl Diplomatikasnda Bert Formu ve Bert Anlamnda Kullanlan Dier Terimler / Yrd. Do. Dr. Nejdet Gk [s.865-874]
Bilkent niversitesi ktisadi ve dari Bilimler Fakltesi / Trkiye Osmanl toplumunda genel olarak, Batdaki anlamda doutan gelen, kana dayal, ayrcalkl aristokratik bir snf anlay yoktur. stnlk veya farkllk, yaplan grevlerle ilgili olarak sonradan ortaya km bir stat anlaydr. Tm kamu hizmetlerini yrten devlet grevlilerinden oluan, vergiden muaf bir snf vardr ki bunlara askeri denilmitir. Gnmz askeri anlayndan farkl ekilde kullanlan bu terimle anlatlmak istenen ellerinde sultann bert olan eitli grevlilerdir. Bunlarn grev alanlar, yetkileri ve ayrcalklar sahip olduklar bertlarnda belirtilmitir. Ksaca belirtmek gerekirse, sradan bir kii, rnein reayadan bir kyl, kendisine sultan tarafndan bir bert verilince yeni bir grevle birlikte, ayrcalkl bir stat kazanm oluyordu. Gerek bu yzden gerekse tad dier anlamlar asndan bert formu veya vesikas, Osmanl brokrasisinin en nemli belgesi kabul edilmenin yannda ayn zamanda en gelimiidir. Biz bu yazmzda bu kelimenin etimolojisinin yannda ayn anlamda kullanlm benzeri kelime ve terimleri akladktan sonra, bir belgenin bert saylabilmesi iin zorunlu olan artlar zerinde duracak ve bert formunun genel yaps bir ema halinde gstereceiz. Ayrca, benzerliinden dolay ou kez tura tayan bir dier sultani belge olan fermanla kartrlan bertn ayrc zelliine de dikkat ekilecektir. Osmanl klasik dnemi vesikalar arasnda, sultan adna hazrlanan (sultn) belgelerden birisi olan bert veya -padiaha ait olduunu belirten sfatla birlikte- bert- hmyn ksaca; verilen kiilere yetki ve ayrcalk salayan veya devlet mallar zerinde tasarruf veya mlkiyyet hakk temin eden ve verilen haklar nc ahslar karsnda tasdik eden, tural hkmdar buyruudur. Franszca diplome, (ordonance royale), ngilizce privilige, Almanca befehl kelimeleri ile ifade olunan bert (oulu berevt) kelimesi hepsi de Osmanlnn son dnemlerine ait olan Osmanlca lgatlerde, ksaca yle tarif edilir:

1600

Bir nev mrden verilen imtiyaz senedi,1 mektup, oulu berevt gelir.2 Kms-i Osmnde o gnk kullanlna gre; Yazlm kat anlamndadr. Istlahmzda nian, rtbe, memuriyet, maa ve imtiyzt- muhtelife in taraf- devletden yazlp verilen kad- resm, fermannme demektir. Cem berevt gelir.3 Ahmed Vefik ise Lehe-i Osmn de bert kelimesini zikretmiyor. Yalnz ferman aklarken Emir, emirnme, buyruk, buyruldu, divan emirnmesi, yarl ve byk bert ifadelerini kullanyor. Yine son dnemlere, yani XIX. asra it usl-i in (diplomatika) eserlerinde bertn tarifi u ekilde yaplmtr: Taraf- devletten verilen bir nev imtiyaz senedi olup, ciht- mtenevvia ve rteb-i muhtelife tevcihine ve nin- hmyn itsna dir devir-i devletten hatt- divn ile yazlr.4 Bir baka tarif: mmet, kitbet, tevliyet gibi hidemt- eriyye tevcih olanlara b-irde-i seniyye Evkf- Hmyn Nezreti marifetiyle it klnan fermanlardr.5 Son iki tarifin birincisinde ciht- mtenevvia tabiri yerine, hidemt- eriyye ifadesi kulanlmtr ki her ikisi de vakf ve din grevlerle ilgili grevlilere verilen bertlar belirtir. Ayrca ikinci tarifte, bert tevcih eden makam olarak yalnzca Evkaf Nezareti zikredilmektedir. Bu son durum zellikle Tanzimat sonras bert anlay ve uygulamalarn aksettirmektedir. Adl, hukk ve idr yapda pek ok deiikliklerin grld Tanzimat Dnemi, bert ile grevlendirmeyi olduka dar bir sahaya hapsetmi ve zamanla Evkaf Nezaretini ilgilendiren konularla snrlandrmtr. Bunun dnda stn hizmet gsteren baz ahslara verilen bert ve madalyalar ise imtiyaz nian eklinde adlandrlmtr. Yine bu dnemde yksek rtbeli devlet memurlarnn tayinlerinde fermn ile tevcih esas olmutur. Dier yandan tccar, eli, konsoloslukta grevli tercmanlar ve metropolitler gibi baz grevliler iin bert tevcihine devam edilmekle birlikte, kk rtbeli veya rtbesiz ahslar iin bert yerine rsla (bir eit tayin ve grevlendirme vesikas) grevlendirme yoluna gidilmitir. Osmanl Diplomatikas El-Kitab yazarlar Reychman ve Zajaczkowski bert, Bu terim zellikle yksek mevki sahiplerinin tayinleriyle feodal snfa yaplan mal-mlk balar ve belirli konularda verilmi ruhsatlar belirtir6 eklinde tanmlamlardr. Bertl, msadeli ve imtiyazl demektir. Eli bertl eklinde kullanlnca yetki sahibi anlamna gelmektedir. Bu tabir, XVIII. asrdan itibaren, Osmanl Devletindeki, konsolos, tercman ve yardmclar ile gayrimslim reayadan olup kendilerine bert tevcih olunmu kiiler iin kullanlmtr.7 Klasik Osmanl tarihlerinde ilk defa Akpaa-zdede yer alan bert tabirinin, aada olduka detayl olarak ele aldmz gibi, XV. yzyldan itibaren Osmanl diplomatikasna yerletiini gryoruz. Buradaki ifadelerden Sultan Murad Hann kendi bertyla timar verdiini, Bayazid Han dneminde de timarlarn dahi bert Bayezid Han adna olduunu8 reniyoruz.

1601

Ahidnme ve temliknme-mlknmeler de birer bert eidi olmakla birlikte diplomatik unsurlar asndan nemli farkllklar tadndan buraya dahil edilmemitir. Bert formunun kapsam ve zelliini belirten bu aklayc giriten sonra, bert kelimesinin, kkeni, szlk anlam, Osmanl in ve kitabetinde, yeni tabiriyle; Osmanl diplomatikasnda ilk defa bu isimle yer almas ve daha nce bert anlamnda kullanlan hkm, biti, misal vb. tabirler zerinde duracak, rnekleriyle aklamaya alacaz. Biz burda kullandmz bert (bazen de nin) kelimesi ile yukarda kaydettiimiz, sultan tarafndan verilen tm yetki, tevch ve imtiyaz belgelerini kasdediyoruz. 1. Bert Kelimesinin Kkeni ve Osmanlda lk Kullanm Bert; Arapa Berae-Beret kelimesinin hemzesinin atlarak Osmanl Trkesine uyarlanm eklidir. Beret ise b-ra-e fiilinden tremi bir mastardr.9 Kelimenin kk anlam ile ilgili olarak lgatlerde u aklamalar gryoruz: Be-ra-e, fiili Allah iin kullanldnda hi bir eyi rnek almadan, modelsiz olarak yaratma, yaratmak demektir. Burdan tretilen el-Bari kelimesi de yaratan, maddesi ve modeli olmadan icad eden, sfatlarnda yaratklara benzemekten beri olan, birok farkllklarna ramen evrenin btn paralarn ahenksizlik ve dzensizlikten uzak olarak meydana getiren, ina eden anlamnda Allahn isimlerinden biridir.10 Yaratma veya yaratmak anlamnn dnda, kurtulma, bortan ve ayptan kurtulma, temize kma, ayr ve uzak olma, kiinin bir sorumluluktan kurtulmas veya ykmllnn olmamas, bir eyden veya bir kimseden uzak kalp onunla ilikiyi kesme, hastann iyilemesi ve hastalktan kurtulmas, bir eyin kendisinden olmayan eylerden ayrlmas, tasaffi etmesi ve halis olmas gibi anlamlar kapsamaktadr.11 Bir eyin kendisinden olmayan eylerden ayrlmas, tasaffi etmesi (saflamas) ve halis olmas ifadesi Osmanl bertlarnn tad anlama da uygun gzkmektedir. Ayrca, ayr ve uzak olma manas da grmz desteklemektedir. yle ki; kendisine bert tevcih olunan sradan bir kii, bizzat sultann turasn tayan berta sahip olmakla, bulunduu makam ve tasarrufta bulunduu malda sultan adna icraatta bulunuyor. Bertl olduktan sonra sosyal stats ykseliyor ve asker snfa dahil oluyor. Bert metinlerinde belirlenen yetki ve imtiyazlarla ayrcalkl bir konuma ykseltiliyor ve bu haliyle hem-cinslerinden ayrlmakla kalmyor, ayn zamanda tasaffi ederek (saflaarak) pak ve temiz bir kimlie sahip olduu bizzat en byk otorite olan sultan tarafndan tescil olunuyor.

1602

zellikle idareci snfa it bertlarn nakil blmnde bu ayrcalk ve stnl belirten baz tabirler kullanlr. Bunlardan en ok kullanlanlar; kdvetl-emsl vel-akrn (benzerleri ve akranlar arasnda en nde geleni) veya kdvetlemcd vel-ekrm (erefli ve cmertlerin en nde geleni) vb. tabirleridir. Bu ayrt edici, stn zellikleri tad iin kii, bert sahibi olmaya liyakat kazanmtr. Daha nceden kendisine bert verilmi bir ahsta, saf, temiz ve drstlk gibi stnlk belirten sfatlarna zarar verecek, yz kzartc bir durum tesbit edilirse bert mutlaka elinden alnr. Her trl dvnn byk titizle grlp, hakkn ve adletin tecelli etmesi iin her trl imkann seferber edildii bir devlette, byle bir konuda aaca dv bile kabul edilip dinlenmez. Artk o, berta layk olma safln ve ayrcaln yitirmitir. rnein III. Ahmed Devrine it bir timar bertnda bu konuya ylece iaret olunmutur; her hal ile eky ve haramzdeye mun olduu zhir ve nmyn olmagn bu makle timar ve zeamet tasarrufu hilf- knun olmagla.bu makle efl-i ena ve ahvl-i kabha sahibinin zeameti tasarrufu hilf- knun olmagla zemeti zerinden ref fm-bad dvas istima olunmamak zere kaydna erh virilmek artyla zemet-i mezbr hssa silahrlerimden.kdvetl-emcd velekrm Mustafa zde-mecduhyamezbur ehl-i fesad Ahmed avu tahvilinden.tevcih olunub virdm ki zikr olunur12 Bu metni gnmz Trkesine yle aktarabiliriz: Her durumda ekya ve haramzdeye yardmc olduu aka belli olduundan, bu ekilde timar ve zeamet tasarrufu kanuna aykr olduu ve buna benzer kt ve irkin ilerle uraan bir adamn zeamet tasarruf etmesi de kanuna aykr olduundan, zeameti kendisinden alnsn ve bu konuda aaca dvnn dinlenilmeyeceine dir kayt dlsn. (Ve ben sultan bu yzden); sz konusu zeameti zel silahrlerimden erefli ve cmertlerin nde geleni Mustafa ki, -Allah onun erefini artrsn, ehl-i fesad Ahmed avutan alp kendisine tevcih edip verdim A. slm Literatrde Bert Kelimesi Be-ra-e kknden tretilmi birok kelimenin kullanld Kurn- Kerimde Bert kelimesi, Beretn eklinde sadece iki srede yer almaktadr. Birincisi; (Kamer Suresi 43. ayet) tir ki meali udur: Sizin inkarclarnz bunlardan daha m stndr? Yoksa kitaplar (ez-Zbr) da size bir kurtulu belgesi (Beret) mi var?13 Burda, Beret kelimesi kurtulu, mufiyet ve garanti belgesi anlamnda kullanlmtr. Burdaki iki kelime konumuz asndan dikkat ekicidir.

1603

Bunlardan birincisi beret dieri de ez-Zbr dur. Beret kelimesinin anlam yukarda belirttiimiz gibi, kurtulu, mufiyet, yetki ve garanti belgesidir. ez-Zbr ise, zibr kknden tretilmi ez-Zebr kelimesinin ouludur. Yazl ey, mektup ve kitap anlamna gelmektedir. Bu anlamda Chiliye Devri irleri tarafndan da kullanlmtr (mrulKaysn kullan iin bkz. Taber, VII/451). Zebur ayn zamanda Dvud Peygambere indirilen ve iinde hikmet ve veczeler bulunan ilh kitabn addr.14 yetteki, ifdelerden beretin yazl bir form eklinde belli kitaplarda kaytl olduunu anlyoruz. Ayrca kelimenin o gn de bilindii ve kullanld ilgili kaynaklarda belirtilmektedir. Nitekim Araplarn, slmdan nce her ayn birinci veya sonuncu gn veya gecelerine beret adn verdiklerini de biliyoruz.15 Burdan anlalyor ki, bert; sahibine, G, kuvvet ve kudretin yannda, ayn zamanda emniyet ve gven kazandran bir yazl belgedir. Beraet kelimesinin yer ald ikinci yet ise; Tevbe Suresi 1. ayetidir. Zaten bu surenin bir dier ad da Bere Sresidir. Surenin balangcnda yer alan bu kelime konusunda, konunun uzmanlar deiik yorumlar yapmlardr. Surenin ilk ayetlerinde mriklere gven iinde bulunacaklar drt aylk bir sre tannmas, bu sre zarfnda kendilerine hi bir tecvz hareketinde bulunulmayacann Allah ve Rasl tarafndan garanti edilmesi, kelimeye, af, kurtulu, mufiyet anlamlarn kazandrmaktadr ki bu, Kamer Sresinin yukardaki ayetine de uygun dmektedir. Fakat baz yorumcular daha sonraki ayetlerde tannan bu drt aylk mhlet bitiminde mriklerle ilikinin sava hali olacann belirtilmesini gz nne alarak, Beret kelimesine her trl ilikiyi kesme, onlardan uzak durma, ltimatom16 anlamlarn vermilerdir. Bu kelimenin bir trevi olan Beride Kuranda daha ok bu anlamda kullanlmtr. Bu ayeti Elmall Hamdi Yazr, zetle u ekilde yorumlamtr; Beret kelimesinin kk anlam, Mfredt17 ve Besir18 de aklandna gre herhangi bir irkin eyden kurtulmak ve uzaklamak demektir. Kad Beydav Bakara Suresi 54. yetinin tefsirinde beret kelimesini yle aklar; bu, bir eyin kendisinden olmayan eylerden arnp saf hale gelmesi, halis olmas anlamndadr. Hasta hastalndan, borlu borcundan ber oldu. denildii zaman kurtulmak anlamnda sylenmi olur. Allah Ademi balktan bere eyledi. denildii zaman saflatrmak eklinde in etmek anlamnda kullanlm demektir.19 Bert-i zimmet asldr denildiinde, bandan itibaren ina suretiyle olan huls, yani halislik ve selamet manas kasdedilmi olur. Cezada sutan beret etmek de byledir. Lakin bortan beret yine ayn anlama gelebilecei

1604

gibi, daha ziyade ibr ve arnma eklinde olur ki, bu da tasaff (saflama, temizlenme, arnma) denilen kurtulma yoludur.20 Bu ayette beret herhangi bir ayptan ve noksanlktan salim olmak ve uzaklamak demek olan asl manasn korumakla birlikte bilhassa siyaset hukuku ve milletleraras hukuk dilindeki terim anlam olan sava kmasn gerektiren bir iliki kesmeyi de ifade etmektedir. Ancak ilikiyi kesmeden nce belli bir sre tannmaktadr ki, bu zaman dilimi iinde kar tarafa asl bir dahl tarruzda bulunulmayacak ve mzhim olunulmayacaktr. Bu durum sz konusu yette yle belirtilir: Bu bir berettir, yani bu yle nemli ve kesin bir iliki kesmedir, saldrmazln sona erdirilmesidir ki, Allahtan ve Resulnden o antlama yapm olduunuz mriklere. Ey mrikler! imdi siz yer yznde drt ay serbest gezebilirsiniz.21 Yukarda da belirttiimiz gibi, kelimenin kk anlamlar nazara alndnda, beret kelimesine af ve kurtulua erme, kurtulu belgesi, muf ve imtiyazl olma, benzerlerinden ayrlma anlamlarn vermek daha uygun gzkmektedir. bert Gecesi kavram da bu grmz desteklemektedir. Bu durumda yete tekrar baktmzda, unu anlyoruz: daha nceden kendileri ile anlama yaplm olan mrikler drt ay boyunca her trl mdahaleden kurtulmular, bu konuda onlara belli bir sre iin de olsa bir imtiyaz ve bir mufiyet verilmitir. Bylece dier mriklerden ayr bir statye konulmulardr. Bu nemli bir ayrcalk ve imtiyazdr ve Osmanl diplomatikasnda kullanlan bert formunun anlamna da uygun dmektedir. yetleri tahlil ettiimizde ayrca u noktalar tesbit etmek mmkndr: 1- Bert sadece, kendileri ile ahid yaplan ve ahidlerinde sadk kalan mriklere verilmektedir. Berttan nce verilmi bir ahid sz konusudur. 2- Bert veren, bert verilenlerden stn bir konumdadr. Bu sebebden dolay, bert sahibi olmada hak etmeden ziyade, bir ltuf ve ba esprisi vardr. 3- Karlnda, belli grev ve sorumluluk istenmektedir. Aksi halde bert geri alnabilir. 4- Bert veren ve alanlar dnda nc ahslarn da dikkati ekilmektedir. Tevbe Sreside bunlar yeti okuyan veya duyan tm Mslmanlardr ki, onlardan bertn artlarna uymalar ve dikkat etmeleri istenmektedir. 5- Bert belli bir sre iin verilmitir. Bu sre sonunda bertn hkm kar tarafn davranlarna gre deiiklie urayacaktr. Bu ynyle bir bert eidi olan ahidnmeleri hatrlatmaktadr.

1605

6- Bir dier sonu ta Tevbe Sresinin, K. Kerimde banda besmele yer almayan tek sre olmasdr. Bu durum, bertlarla alakal ayr armlara sebep olmaktadr. yle ki, slmn ilk yllarndan itibaren, eitli slm devletlerinde geerli olan yazma geleneklerinden birisi de vesikalara Allahn adyla balanmasdr. Bizzat Hz. Peygamberin talimatyla, slama dvet mektuplarnn balanglarna yazlarak dstur haline getirilen bu gelenee titizlikle uyulmutur. Genel kullanm besmele eklinde olan bu vesika rknne diplomatika tabiri olarak dvet diyoruz. Doudan batya tm slm aleminde davet rknnde esas olarak besmele kullanlrken, Osmanlda, zellikle fermn ve bert gibi sultn belgelerde bu gelenein terkedilerek sadece zel belgeler iin nadir olarak kullanlmas ilgintir. Osmanl vesikalarnda dvet terimleri olarak hvel-mun vb., zikrullahi tel vb., hve, bismih vb. klieler yaygn olarak besmele yerine kullanlr. phesiz kullanlan tm klie ve tabirlerin tamam Allaha iaret etmekte, Onun adyla balanmaktadr. Ancak besmele formlnn, zellikle de bertlarda yer almamas, bu kelimenin kullanmnda bert suresinden esinlenmi olunduu dncesini akla getirmektedir. Aratrmalarmza gre, bert terimi bir tayin ve tevcih belgesi olarak, biti, misal, takrir vb. yerine, Fatih Sultan Mehmedin son yllarnda veya II. Bayezidin ilk yllarnda Osmanl diplomatikasna girmi olmaldr. slmn ilk yllarna it rivayetlerden bu kelimenin deiik belge tr iin en azndan bir dnem kullanldn biliyoruz.22 Ancak bu kullanm tayin, tevcih ve yetki belgesi anlamnda deil, -aada belirttiimiz gibi- bir eit vergi dendi makbuzu anlamndadr. Beraet, Hz. Peygamberin szlerinde genelde gnahtan kurtulma, bir iten veya zmreden uzak olma anlamnda kullanlmtr.23 Uzak tabiriyle kasdedilen ayr ve farkl bir konumda olmaktr. slam hukukunda; Beret-i asliyye tabiri, Kelamda ve Fkh uslnde; kiinin, -kanun koyucunun aksine hkm olmadka- sorumlu tutulmamas demektir. Yani kii bir hkm olmadka ykmllkten uzaktr ve muftr. Beret-i asliyye Ceza hukuku da, kiinin susuzluunun asl olmas (sutan muf olmas) demektir. Mecellede yer alan Beret-i zimmet asldr (Mecelle, mad. 8) eklindeki kurallla kasdedilen de budur. Hz. mer Devrinde kendilerinden hara alnan gayrimslimlere verilen bert belgeleri de artk o kiilerden tekrar vergi alnmamas iin verilmitir. Buyunlarna bert kad taklanlar, bylece ikinci kez vergi demekten muf tutulmutur.24 slam kltrde aylardan birisi olan ban aynn; 15. Gecesine Beret Gecesi denilmesinin nedeni de kiinin gnahlardan kurtularak temizlenmesi ve bu gece, Allahtan bertn alarak, muf ve

1606

imtiyazl bir konuma ykselmesi umulduundandr. Bu sebeple bu geceye, Mbarek Gece, Rahmet Gecesi denildii gibi Skk= (senet-belge) Gecesi ad da verilmitir.25 Netice olarak, btn bu dn literatrde bert kelimesinin bir saflama, temize kma, bir mufiyet, zel hak ve ayrcalk vb. anlamlar tadn gryoruz. B. Berit (Covenant=Akid, Ahid, Szleme ve Mukavele) Terimi Berit (ng: Covenant) kelimesi; brnicede, ahid (anlama ve szleme) anlamnda kullanlan bir tabirdir. Bert kelimesinin, brnice asll berit kelimesinin Arapalam ekli olmas kuvvetle muhtemeldir. Arapa ve brnicenin ayn dil ilesine (Sm Diller) mensup olmas, birbirine benzer kelimelerin her iki dilde de yer almas veya ortak anlamda kullanlm olmalar zorunluluunu dourmutur. branicenin yannda dier sm dillerden de Arapaya geerek yerlemi birok kelime vardr. Kurn- Kerimde de yer alan yabanc kelimelerle ilgili almalarn tarihi olduka eskidir. Bu konuda Hicr birinci yzyldan itibaren hazrlanan birok kitap gnmze kadar ulamtr.26 Yahudilerin kutsal kitab olan Tevrata gre; Allah, eitli dnemlerde insanlarla ahidlemi yani onlara berit vermitir. Hz. Nuh ve onun mmetine, Tufandan kurtulmalar ve bir daha byle bir olayn tekerrr etmemesi iin berit verilmi ve buluta konan yay (yani gkkua) bu ahdin almeti (almet-i erf gibi) saylmtr (bk. Tekvn, 6/18, 19; 9/12, 15, 16). Keza, Hz. brahim ve soyundan gelen srail Oullarna da berit verilmitir. Bu beritin art olarak da onlardan baz eyler yapmalar istenmitir. Buna gre, snnet olacaklar, (ki, bu beritin almetidir) zin ve fuha yaklamayacaklar, Tevratn hkmlerine sadakatle bal kalacaklar ve kendilerine bu beriti veren yaratcya itaat edecekler. (bk. Resullerin leri, 7/8) Bu berite (ahid) gre, Kenn diyr onlara miras olarak verilecektir (bk. Tekvn, 13/15,17; 15/18; 17/2-8). Allah ile sril Oullar arasnda bu saylanlara benzer daha birok berit yaplm ve onlardan beritin artlarna uymalar istenmitir. Ancak onlar ou kez bu beritlerin artlarna ve almetlerine uymamlar (bk. Tesniye, 29/25; Birinci Krallar, 19/10; kinci Trihler, 12/1; Yeremya, 22/9; Daniel, 2/30) ve bu yzden cezalandrlmlardr (bk. Tesniye, 17/2; Yeu, 7/11, 23/16; Hkimler, 2/10; Mezmurlar, 132/12). Daha sonra Allah, beritin artlarna aykr davranan Yahudilere acm ve kendilerine yeni bir berit vermitir. (bk. Yeremya, 31/31-34; 32/37-41). Bu son berite gre; Allah, eriatn onlarn iine koyup yrekleri zerine onu yazacak, kendisi onlara Rab, onlar da Ona kavim olacaklar ve bylece gnahlar balanm olacaktr (bk. Yeremya, 31/34).27 Btn bu yaplan beritlerden dolay Yahudilere (srail Oullar) Berit Oullar ad verilmitir.28 Berit terimi ile ilgili bu aklama ve rneklere dikkatlice bakldnda, Osmanlda kullanlan bert formu ile paralellikler olduu gzden kamaz. Hereyden nce berit, kyaslanamyacak lde gl olan taraftan, yani Yaratcdan zayf tarafa, aciz kullara verilen bir ba, bir ahiddir. Ahid

1607

tabiriyle kasdedilen; ba, ihsan, yetki ve imtiyazdr. Yoksa, eit veya eite yakn gler arasnda yaplan bir szleme, Osmanlca tabiriyle bir muhede deildir. Verilen beritin mutlaka bir almeti sz konusudur. Berit alan, beritin artlarna riayet edecek, kulluunu unutmayacak, sadakat ierisinde vazifesini yerine getirecektir. (b-kusr mer ve medd klacak) Kendilerine berit verilenlere Beritoullar deniliyor. Osmanlda ise bert sahiplerinin genel ad ehl-i bert veya ashb- berevt dr. Allahn isimlerinden biri olup, maddesi ve modeli olmadan icat eden, yaratan, yaratlmlara benzemekten ber olan, evreni, henk ierisinde meydana getiren; bor ve zimmet altnda bulunmayan, nimetlerini, yarattklarna bir ba ve ltuf olarak veren anlamlarn tayan Bri29 kelimesi de bert kknden tretilmitir. Yukarda be-ra-e fiilinin Allah iin kullandnda ald anlam belirtmitik. Kurnda iki yerde geen bu ismin (II/54 ve LIX/24) brniceden Arapaya gemi olduu ve Peygamber tarafndan zel bir anlamda kullanlmad30 grlerini tenkid eden slm kelamcs Prof. Bekir Topalolu, bu kelimenin eitli ekillerde Allaha nisbet olarak veya farkl anlamlarda Arapada da eskiden beri kullanldn belirttikten sonra, bu ortak kullanmn sebebini; vahye dayal dinlerde ilh isim ve sfatlarda benzerliklerin bulunmasna olarak belirtir.31 2. Osmanl Yazmalarnda Bert Anlamnda Kullanlan Dier Kelimeler Bert, Osmanl diplomatikasnda XV. asrn son eyreinden itibren yaygn olarak kullanlmaya balanmtr. Bundan nce bert anlamnda eitli terim ve terkiblerin kullanldn gryoruz. A. Hkm (Hkm) Hkm; Lgatlerde, kesin ve kat emir ve karar, kuvvet, hkimlik, mirlik, irde, kumanda, nfuz, kadlk etmek vs. anlamlarna gelmektedir.32 Herhangi bir konu, i ve grev iin pdih tarfndan verilen yazl emirlere hkm-i hmyn denilmitir. Hangi kalemden olursa olsun btn sultn vesikalar genel olarak hkm ad altnda toplanmtr. Bir vli veya herhangi bir idreciye bir i iin gnderilen hkmlere fermn, bir grev ve yetki iin verilmise bert veya rs denmitir. Bert ve nianlarn turalar ekilip gerektiinde doldurulmas iin baz blmleri bo braklmsa o gibi hkmlere de nin- hmyunla muanven beyaz ahkm- erfe ad verilmitir.33 Bu nedenle hkmlere; konu ve ie gre, fermn, nin, bert, tevki, menr deniliyordu. Hkm-i hmyn, hkm-i erf, hkm-i cihan-r, hkm-i cihanmt, hkm vcibil-imtisl, terkibleri ile de hkmn, bir emir, buyruk ve fermn anlamnda kullanld, son kelime olan fermnn ise ilk dnemler hari Osmanl diplomatikasna tammen yerletiini gryoruz.

1608

Osmanl Arivindeki en eski tarihli tahrir defteri olan (h.835/m.1432) tarihli Arvanid Defterinde yaygn olarak mektub, bert, paa bert, paa bitisi, biti, sultan bert, be bitisi, mukarrer ve sultan hkm tabirleri kullanlyor. Ndir olarak da pervne terimine rastlyoruz. Biti ve bert terimi paa ve beyler iin ayn anlamda kullanlrken, padiah iin biti kullanlmam. Yni padiah veya sultan bitisi eklinde gemiyor. Sultan iin, sultan bert veya sultan hkm34 tabiri kullanlmtr. elinde sultanmz hkm var derken kasdedilen bert olmaldr. Nitekim ayn defterde bulunan baz kaytlarda sultan hkm yerine sultan bert ifdesini buluyoruz.35 B. Misal ve Tevki Anadolu Seluklularnda misl; bir emir veya bir siparii, alt mkama tavsiye etmek iin pdih dnda vezir ve benzeri devlet adamlarndan sadr olan vesikalardr. Osmanlda misl ile fermn, nin, tevki terimleri birbirini yerine, bazan da tura anlamnda kullanlmtr; rnein, sebeb-i tahrr-i tevki-i refi-i hmyn oldur ki tahrr-i misl-i b-misl ve fermn- vciblimtisl/misl-i vcibl-imtisl; baz fermanlarda da nin- hmyn ve misl-i meymn eklinde misl ile nin ayn anlamda kullanlmtr.36 C. Kitb ve Mektb Gerek ilk Osmanlca in eserlerinden biri olan Menhic de, gerek dier orijinal vesikalarda yer alan kitb, kitb- hmyn, misl, tevki ve nian vb. kelimelerin 15. yy.da birbirlerinin yerine kullanldn gsteren birok rnek vardr. Bu durum muhtemelen bu dnemde kalplam belirli cmlelerin henz oluum halinde olduunu gstermektedir. yle ki bazan bir vesika iinde bile, yukardaki kelimelerden bir ka ayn anda birbirinin yerine kullanlabilmektedir. rnein, (1404) tarihli Sleyman elebinin niannda, nce kitab, hemen ardndan tevki ve son ksmda da mektub terimleri ayn vesikada kullanlmtr.37 Bir baka rnek, Mus elebinin (1412) tarihli bitisidir. Bu belgede de biti, mektub ve nian eklinde bir kullanm vardr.38 Bu kullanm I. Mehmedin (1420) tarihli niannda,39 misl, tevki ve ferman eklinde ayn vesika iinde sralanma biimindedir. Yine ayn ekilde Menhicdeki Kethdlk bertndaki, kitb kelimesinin yerine Nezret ve Tevliyet takrrinde misl kelimesi kullanlm. Daha sonraki bert- idrrtta kitb yerine tevki-i hmyn terkibi yer alyor. Ayn mnetta 7. ve 8. vesikalarda kitb hmyn, 9. vesikada kitb- meymn biimlerini gryoruz. Btn bu bertlarda geen kitab kelimesinin (hkm gibi), slm gelenee uygun olarak ok genel anlamda, btn vesika formlarn kapsar ekilde kullanldn gryoruz.40 D. Biti-Bitik Osmanl belgelerinde XIV. asrn son yars ile XV. asra it belgelerde bu kelime, mektup, bert, hkm, nin, misl karlnda kullanlmtr.

1609

Biti kelimesinin ve tredii bitimek kknn etimolojisi kesin olarak bilinmemekle birlikte; ince pi-bit/piet yaz frasndan tretildii,41 bitik, biti, bitiv, bitv, bti yaz, mektub, muska anlamnda; eitli Trk ivelerinde kullanld iddia olunmutur. Ayn kkten gelen bitiglig yazl, sened sahibi; bitig mrekkeb anlamndadr42 Ulu bitiki (Dou Trkesinde) ba ktib anlamnda kullanlmtr.43 Yusuf Hs Hcib, Karahanllarda bitiki unvan ile hkmdarn resmi yazmalarn yrten kendisi ile devlet srlarn paylat grevliye bitiki, bitiki lmga der.44 Ve u beyti kullanr: eer kendin bitigi lmga olursan gnl srrn iyi muhafaza et, azndan sz karma.45 Kagarl Mahmud ise lmga kelimesini, sultann mektuplarn Trk yazs ile yazan ktib eklinde aklar.46 XIV. ve XV. yy. resm belgelerine nin yerine biti dendiini belirten Fuat Kprl, F. Kraelitzin Tarih-i Osmn Encmeni Mecmuasnda yaynlad lk Osmanl padiahlarna it belgeleri de buna delil gsterir. Ayrca sz konusu yzyllara it vakf defterlerinde pdih ve ehzdelerin emirnmelerine nin; beylerbeyi, bey ve kadlarn verdii belgelere biti dendiini, bu defterlerde rastlanlan rncek bitisi ve gke ren bitisinin ne anlama geldiinin tamamen bilinmediini ilve eder. Kprl, kelimenin menei konusunda da yukarda akladmz biimde, fra anlamnda pit kelimesinden tremi olabilecei grn kabul eder.47 slm Ansiklopedisine Bitik maddesini yazan Mehmet pirli, Dvn- Lugt ve Kutadgu Biligde yer alan bilgileri tahlil ettikten, yukardaki grleri destekler mahiyette u yorumu yapar: Trkenin eski metinlerinden, bitimek yazmak fiil kknn bitig, kalem, divit gibi bir trevi olduu anlalan bitig/bitik yazlm (ey) eitli lehelerde yaz, kitbe, mektub, belge, kitab, muska; emir, hkm, fermn anlamlarnda kullanlm ve bundan da bitiki ktib, bitigli (g) yazlm nesne sahibi, bitiklik yaz yazlmak iin hazrlanan ey gibi yeni trevler elde edilmitir.48 Buraya kadar aktardmz iddialara aykr bir gr ise brahim Kafesoluna aittir. Kafesolu, Trklerin denekler zerine entik (oyma, bime)ler yapmak veya ok ucu ile bal mumu zerine iretler izmek sretiyle muhbere ve resm belgelerini tesbit ettiklerine dair in yllklarnda kaytlar bulunduunu49 belirttikten sonra, Trk yazsnn meneini yine Trk evresinde aramann en makl yol olduunu hatrlatalm dedikden sonra bir ksm yeni aratrmaclarn bu konuda eski Trk damgalarn dndklerini ve aratrdklarn belirtir.50 Kafesolu bitig kelimesinin inceden geldii tezini de reddederek, bunun inandrc olmaktan uzak olduunu, Trk yazsnn fra ile deil, elik kalemle sert maddeler zerine kazlan (oyulan, biilen) bir kitbe yazs olduuna dikkat eker.51

1610

Uzunarlnn; merhum emseddin Smi Bey, Osmanldaki beyliki tabirinin aslnn bitiki olmasnn muhtemel olduunu beyan etmilerdir. Beyliki gizlenmesi icab eden mhim eylerin reislkttabn havalesi ile bizzat kendisi kaleme alrd.52 eklindeki ifdeleri Yusuf Hs Hcibin bitigi lmga ile ilgili malumatn hatrlatmaktadr. Dou ve Bat Trkistanda hkm sren ilk Mslman Trk sllesi olarak kabl edilen Karahanllarda (840-1212), bitigi ve lmga unvanl katipler vazife yapard. Askerlik ileride, Seluklulardaki dvn- arz gibi ileyen bir dvn tarafndan idare olunur, Ay Bitii denilen ve askerlerin aylk cret ve tahsilatlarnn kaydedildii defterler sz konusu dvn tarafndan tutularak asker yoklamalar, kayt ve silinmeler bu deftere gre yine ayn dvn tarafndan yaplrd.53 Bitigi ve bitiki kelimesi muhtemelen Uygur ktibleri vastasyla Trklerden Moollara gemitir. Moolcada biig (yazmak), biiki (ktib) ve biig-n timel (bir mlkiye memuru, kanalarya memuru) tabirleri de bulunmaktadr.54 Mool mparatorluu tekilatnda Uygur tesirinin byk apta olduunu kabul etmemiz gerekmektedir. Bu hususu destekleyen birok hukk ve ml terimler mevcuttur.55 lhnler (1256-1344)de merkez tekiltnda grevli olan ba ktib Ulu Bitiki adyla anlmaktadr. Bu divandan sdr olan fermn, bert vs. resm yazmalar yazdrr ve divana it ml ileri tkip ederdi. Emrindeki bitiki veya bah denilen katiplere de nezret etmek onun grevi idi.56 Bitiki sz ktib anlamnda Msr Trk devletlerinde de gemektedir; zzeddin Ahmet veft ettiinde ki, o bitikilerden biri idi.57 lhanl tesiri birok alanda olduu gibi, in ve yazma teknii asndan da Osmanl in sanatn, gnmz ilm ifdesiyle; Osmanl diplomatikasn olduka etkilemitir. lhanllarn yazmalarnda grdmz stil ve metod, fermn, bert vs. vesklardaki elkab, balang, tekid ve biti protokol tamamiyle Osmanllar tarafndan uygulanmtr.58 Byk Seluklular ve Anadolu Seluklularnda bitiki veya bah yerinde, byk dvn as olarak, shib-i tura vey tur de denilen nianc vey pervne-pervne (pervneci) gryoruz. Fermn ve bert yazmak, araz defterlerinin kaytlarn tutmak bu memurun vazifesi idi. Karakoyunlu ve Akkoyunlu divanlarnda da pervan ayn grevi yapmaktayd.59 Anadolu Beyliklerinde ve Osmanlda II. Bayezid zamanna kadar biti kelimesi padiahlarn yazmalarnda kullanlmtr. II. Murad Dnemine it Arvanid defterinde olduka bol miktarda kullanldn gryoruz. nalck, rf-sultn mhiyeti olan ve devlet direlerinden km olduu ikar bulunan ilk Osmanl vesikalarnda diplomatik kideler, tura, elkb, du ve lnet tabirleri bu vesikalarn Trk-ran

1611

in ananesini devam ettirdiinde phe brakmaz dedikden sonra bu vesiklarda geen biti tabirinin randa ve Anadoluda lhanl hkimiyeti srasnda yaylan uygur tesirinden kaynaklandn, Ftihin divannda Uygurca mkemmel nmeler yazan katiplerin olduunu, bununla birlikte devlet kalemlerinde alan ktip anlamnda bitiki tabirinin Osmanlda yerlemediini, bunun yerine ilk devirlerde yazc60 kelimesinin kullanldn belirtir.61 E. Yarl, Yarlk, Yrl Moollarda ve Mool meneli devletlerde Altnordu, Krm ve Kazan hanlklarnda hkmdar tarafndan yabanc memleketlerin hkmdarlarna gnderilen, emir mahiyetindeki nmelere yarlk dendii gibi ayn ekilde ad geen hanlarn kendi halklarna veya herhangi bir ahsa verilen imtiyaz yazlarna da bu ad verilmitir.62 Yarln bir fermn mahiyetinde, yani hkmdarn emir ve buyruu eklinde olmas gerekir. Ayrca yarlklar da belgenin bir yarlk olduu aka belirtilmitir.63 lhanl geleneinde resm evraklar (amsele) ve kanunlar (carluk, yarlug, fermn) katiblerin reisi olan mni-i dvn- bzrg kontrolnde bitiki ad verilen sekreterler tarafndan hazrlanr ve resm evraklarn hepsine hkmdarn mhr olan paiza vurulurdu. Devlet Sekreterliinde (Dvn- Bzrg-i lhn) Mool, ran, Uygur, Kuzey in (Htay), Tibet ve Tangut blmler bulunuyor ve her lkeye gnderilecek mektup, fermn, yarlk vs. kendi dillerinde kaleme alnyordu.64 lhanllarda resm evraklar eski Mool detine uyularak, Mengi tengri kndr (Sonsuz Tanrnn gcyle) forml ile, slamdan sonra ise Besmele ile balard. Gnderen veya gnderilenin belirtilmesinin Flan (hkmdar vb.) emri ile flana eklinde sde bir formlle yaplyordu. lhanllarda resm evraklar yerine gre siyah (kara tamga) veya krmz (kzl tamga) drt ke bir damga ile mhrlenirdi.65 Yarlk kelimesi Altnordu hkmdarlarn da emir ve buyruklar iin kullanlm, zellikle hnn sikke bastrma emri yarlug- hmyn veya hkm-i hmyn kelimeleri ile ifde olunmutur.66 Bu kelime daha sonra lhanllar aracl ile Anadolu Seluklularnda, Karakoyunlu ve Akkoyunlularda ve seyrek olarak da Memlklerde de kullanlmtr. Osmanlda bu kelime ayr bir vesika formu eklinde deil, bert ve fermn metinlerinde yarl- bel vb. terkipler halinde ibre arasnda kullanlmtr. F. Tevki ve Menr Seluklu diplomatikasnda olduka yaygn olarak kullanlan menr terimi, Osmanlda zellikle vezirlik grevi tevcih eden en nemli bertlar iin, zel tabir olarak kullanlmtr.

1612

Menr terimi, Msrda, nceleri kyllerin mrr tezkiresi (bir yerden gei izni belgesi) anlamnda kullanlmtr. Abbslerde ikt (tmr) sahiplerine verilen belgelere, Ftmlerde belirli tyinler, Memlklerde ise yukarda belirttiimiz gibi ikt (timar) belgelerine menr denilmitir ve bu tr belgelere (kt belgelerine) bu ad Trkler vermitir. Menurlarn en nemli zellii, sultandan sadr olmas ve onun adn tamasdr.67 Eyybler ve Seluklularda genel olarak tm tayin ve tevcih belgelerine menr denmitir. Seluklularda, tayin ve tevcih belgelerine genelllikle misal nadiren de menr ad verilmitir. Bu iki kelime aslnda ayn anlamdadr. nk ayn vesika iinde hem misal hem de menr olarak belirtilmitir. Bu tr belgeler bir amblem veya bir monogram tarlar ki, bunlara tevki, genellikle de tur ad verilmitir. Bir grev veya mlkn balanmas sadece sultann fermn ve tevkii ile mmkndr. Hi kimse sultann tevkii olmadan, izin (Pervne), karar (emsile) ve dvan vergi ekleri (berevat- dvn) (mal durumlarda) hi bir ey yapamaz. Baz belgelerde yce tevki ile kontrol edilmitir muvaah be-tevki-i eref ibaresi yer alr.68 Menurlarn zerindeki tevki ile ilgili olarak C. Cahen, la tura seljukide makalesinde Damaskus Atabeginin (Dmak Atabeyi) petite tur (kk tura) sndan bahseder;69 tab buradan da byk bir turann varl sonucunu karabiliyoruz.70 n eserleri dnda Seluklulardan gnmze ulaan olduka nemli bir menr Byk Seluklu Sultan Muhammed Taparn (H. 498-511/M. 1105-1118) Atabeg Tutekine (M. 14-Mays-16 Haziran 1116) tarihinde Suriye blgesinin tevcihi iin verdii menurdur. Bu menrun metninde (bnl-Kalanis, Zeyl Trh-i Dmak, nr. Amedroz, Beyrut 1908, s.193-197) kaytldr. Devrin mehur hattatlarndan Tur Eb smil el-Hseyin el-sfehn tarafndan kaleme alnan bu menur gnmze kadar intikal etmitir. Osmanl vezret menurlarn hatrlatan sz konusu bu vesika ile Atabeg Tugtekin ok geni yetkilerle donatlyordu.71 Bu menr, diplomatika asndan, yazl ekil ve stili ile sz konusu devre it farsa menurlarn tipik bir rneidir. Sonu Buraya kadar verilen malumat ve incelemeleri ksaca zetlemek ve konuyu bitirmek gerekirse; En ksa tanmyla bir yetki ve imtiyaz belgesi olan bert yerine, farkl dnemlerde, zellikle de Osmanl Devletinin kurulu yllarnda misal, kitab,mektub, tevki, takrr, yaz, menur vs. gibi eitli tabirler kullanlm, ancak XV. yzyldan itibaren bert terimi nianla birlikte Osmanl diplomatikasna yerlemitir. Bir bert- hmayunun rkn veya genel yaps u ekildedir:72

1613

I. Giri Protokol 1. Davet (Allahn adyla balama) 2. Tura (Mevcud sultann turas) 3. Bert Balang Formlleri: (Bu blm ayn zamanda bert, fermandan ayran nemli bir zelliktir. Fermanlar dorudan elkabla balar.) a. Unvanla balayanlar (Bir bert eidi olan ahidnameler bu ekilde alar) b. Hkm terimi kullanlarak: (benim hkmm oldur kim.) c. Biti terimi kullanlarak: (bu biti hkm oldur ki, biti kaleme geldi ol muceb.) d. Misal terimi kullanlarak: (misal-i b-misl neffezehullahul-Melikil-Mtel buyruu oldur ki e. Tevki terimi ile balayanlar: (tevk-i raf-i hmyn oldur ki.) f. Sebeb (vech)-i tahrrle balayanlar: (sebeb-i tahrr-i tevkii refi ve mceb-i tastr-i yarl.) g. Mektub kelimesi ile balayanlar: (Bu mektubun tahriri oldur kim.) h. Nin forml ile balayanlar: (Nian- erif-i l-n.) II. Vesikann Muhtevas (Text) 4. Nakil veya bla (konunun ele alnd ksm) 5. Elkb veya Du (bert iin arzda bulunanlarn veya bert tevcih olunanlarn makama uygun elkab ve duas) 6. Emir veya Hkm (konu hakknda verilen kararn belirtilmesi, konuyla ilgili olan nc ahslara hitab olunmas gerekli emirlerin verilmesi. Bu blm bertla ferman birbirinden ayran en nemli farktr.) 7. Tekid,Tehdit, Lnet ve Teyid (verilen hkmlere tekrar dikkat ekilmesi, emre uymayanlarn ikaz olunmas ve lanetlenmesi) III. Son Protokol (Htime) (Vesikann Son Ksm) 8. Tarih (bertn yazld tarih)

1614

9. Mahall-i Tahrir (bertn yazld yer) Klasik bir bertta bu rknleri ylece amak ve formle etmek mmkndr: Dvet ve turadan sonra, nin- erf-i ln- sm-mekn- sultn ve tur-y garr-y cihn-sitn- hkn hkm oldur ki vb. bir cmle ile bert balar, sonra konuya girilir, (mukataa ve malikane vb. bertlar karlkl bir szleme zellii gsterdiinden rknleri vazife bertlarna gre daha farkldr) nakil ksmnn sonunda; hakknda mezd-i inyet-i ahnem zuhura getrdnden, bu bert- hmynu virdm ve buyurdum ki cmlesiyle devam eder, sonra da; bert fermandan ayran en nemli zelliklerden biri olan nc ahslarn dikkati ekilerek; almet-i erfe itimad klalar vb. formller kullanlr, bertn verildii tarih ve yazld yer de belirtilerek bert bitirilir. zellikle Tanzimattan sonra bert formu anlam ve kapsamndan ok eyler kaybetmi, devletin yeni yaplanmasna paralel olarak, Sadretin n plana kmas ve sultann yetki ve otoritesinin snrlandrlmas nisbetinde, bertn fonksiyonu da zamanla deimi, daha dar bir alanda, zellikle de vakflar vs. dini grevlerle ilgili izin ve imtiyazlar iin kullanlr olmutur. Osmanl Devletinin klasik dneminde devletin bandaki vezirden cra bir kydeki imama kadar her trl grev, yetki ve imtiyaz iin bizzat sultan adna dzenlenen bertlarn, muhteva ve fonksiyonundaki bu daralma gnmze kadar artarak devam etmitir. Artk gnmzde sultan yok ancak sembolik olarak devam eden bert hala var. Gnmzde bert tabiriyle kasdedilen, Osmanlnn son dneminde kazanlan anlamn bir devam olarak, ou zaman madalya ve nianla birlikte verilen bir eit sertifa ve onur belgesidir. stn hizmet madalyas ve bert, hemehrilik bert, dalglk bert, cami ama bert vb. 1 2 3 4 5 6 Lgat-i Osmniyye, stanbul 1286, s. 57. Ahter-i Kebr, (ner. Ahmed Hulsi), stanbul 1316, s. 126. Kms-i Osmn, M. Salh, stanbul 1329, s. 118. Mehmet Tevfik, Usl-i n ve Kitbet, stanbul 1307, s. 417. M. Muhyiddin, Mnet ve Mumelt- Askeriyye, stanbul 1308, s. 12. Handbook of Ottoman Diplomatic, The Hague-Paris 1968, s. 140.

1615

7 8 9

Bernard Lewis, Beratl, EL, c. I/s. 1171. Akpaa-zde, Tevrih-i l-i Osman, stanbul 1332, s. 65. Frzbd, el-Kmsl-Muht, I, stanbul 1230; ez-Zebd, Tcl-Ars, I/44; bn Manzur,

Lisnl. Arabil Muht, I/182. 10 11 Frzbd, a.g.e., s. 8; Lisanl-Arab, s. 22 vd. bn Manzur, a.g.e., s. 182-183; el-Cevheri, Shah, I/11; ez-Zebidi, a.g.e., s. 44-45;

Frzbd, a.g.e., s. 8-9; brahim Mustafa vd., Muceml-Vasit, I/45-46. 12 13 14 15 16 17 18 Babakanlk Osmanl Arivi, Mzehheb Fermanlar Katalou, 27/1-b. Kuran- Kerim ve Trke Anlam (meal), Diyanet leri Bakanl Yaynlar, 54/43, s. 529. A. Subhi Furat, Zebur, A., XIII/481-482. H. Sbit ibay, Beret, A., II/522. Suat Yldrm, Kurn- Hakm ve Aklamal Meali, s. 186, stanbul 1998. el-sfahani, Ragb, el-Mfredat li Garibil-Kuran. Ebu Hayyan et-Tevhidi, el-Besair vez-Zehair.

19 el-Beydavi, Envarut-Tenzil ve Esrarut-Tevil, I, s. 81; Ayrca bkz. ez-Zebidi, a.g.e., s. 45. 20 21 el-Cessas, Ahkaml-Kuran, IV, 264. Tevbe Suresi, ayet 1 vd. Meal; Kamil Miras (mtercim ve arih), Sahih-i Buhari Muhtasar,

Tecrid-i. Sarih, V, s. 329-330. 22 rnekler iin bkz. M. Hamidullah, el-Vesikus-Siysiyye, Kahire 1956, ves. 290, Bu

vesikann sonunda yer alan eer onlar sz ve fiilleri ile (ahde) kar gelirlerse zimmet onlardan berdir anlamndaki tekid cmlesi de ber kelimesinin kullanl asndan dikkat ekicidir ki, Hulef-i Raidn Devrine it Ahidnme ve eman belgelerinde olduka sk yer almtr. Fazla bilgi iin bkz. Nejdet Gk, Osmanl Diplomatikasnda Bir Bert eidi Olan Ahidnmeler, Trkiye Gnl, s. 59 (Ocak-ubat 2000), s. 97-113. 23 V/470, 471. 24 Hamidullah, el-Vesik, ves. 37. Bk. Eb Dvud, Eyman, 9; Nes, Eyman dan naklen; A. Bardakolu, Beret, DA,

1616

25

Elmal, a.g.e., VII/67, 68; Ayrca, Beret Gecesi hakknda fazla bilgi iin bkz. H. nal,

Berat. Gecesi, DA, 5/475-476. 26 bn-i Abbas, Garbl-Kurn, At b. Eb Rebhn dzenledii bu cz, Sleymniye ktb.,

tf Ef., nr. 2815/8, vr. 102-107. Bu eserle ilgili olarak bk. . Cerraholu, AFD, XXII, 23; Eb Mansur el- Cevlk, el-Muarreb, (bu eserin (IX/XV.) yzyl melliflerinden Cemaleddin Abdullah b. Muhammed. el-Uzr tarafndan geniletilmi ve dzenlenmi ekli henz yaynlanmamtr). Sm diller konusunda. fazla bilgi iin bk. N. M. etin, Arap-Dil, DA., III/282-285. 27 28 mad. 29 30 31 32 33 B. Topalolu, Bri, DA., V/73. D. B. Macdonald, Allah, A., 363. B. Topalolu, a.g.m., s. 73. Osmanl-Trke Ansiklopedik Byk Lgat, (haz. Heyet), Trdav, stanbul 1981, I, s. 822. Bkz. Tct-Tevrh, II, s. 322 de (h. 921/m. 1515) tarihli Yavuz Selimin dris-i Bitlisye Bu konuda fazla bilgi iin bkz. A. Kk, Ahid-Dinler Tarihi, DA, I/533. A. Unterman, Dictionary of Jewish-lore and legend, London 1961., Berit ve Covenant

gnderdii. nmesinde Diyarbakr civarnda sadakat ve ballk gsteren beylere sancak tevcihi iin padiahn turasn tayan beyaz ve nin- hmynla muanven ahkm- erfe gnderildii kaydedilmitir; Uzunarl, Saray Tekilat, s. 280. 34 77. 35 36 37 A.g.e., s. 72 de, 197 ve 198. kaytlar. Uzunarl, Tura ve Peneler, Belleten, XVII-XVIII (1941), 130-131. TSMA, Sinan Paa Arivi, nr. 152; Tahsin z, Tarih Vesikalar, I, nr. 4; lk dnemlere ait H. nalck, Hicr 835 Tarihli Sret-i Defter-i Sancak-i Arvanid, 2. bask, Ankara 1987, s. 69,

baz nin vb.nin tahlili iin bkz. P. Wittek, Zu einigen frhosmanischen Urkenden (I-VII) Wiener Zeitschrift fr die Kunde des Morgenlandes, LIII, s. 300-313;. LIV, s. 240-256; LV, s. 122-141; LVI, 267-284; LVII, s. 102-117; LVIII, 165-197; LIX/LX, 201-223, Wienne 1957-63/64. 38 39 T. Gkbilgin, Edirne ve Paa Livs, s. 172. Bk. Feridun Bey, Mnets-Seltn, I, 166.

1617

40

Kitab kelimesinin bu anlamda kullanlna rnek iin bkz. M. Hamidullah, el-Vesikus-

siysiyye. ves. V, VII, XVII vd. 41 Bkz. iratori, Sinologische Beitrge zur Geschichte der Trkvlker, Petersburg, 1902, II,

16; A. von. Gabain, Alttrkische Grammatik, Leipzig 1941, s. 303; Mecdud Mansurolu, Bitiki, A, II, 657; M. pirli, DA, stanbul 1992, VI, 225. 42 Geni bilgi iin bkz; G. Doerfer, Turkische und mongolische Elemente im Neupersischen,

Wiesbaden. 1965-1975, II, 262-264. 43 44 45 46 47 63. 48 49 50 51 52 53 54 M. pirli, Bitik, DA, c. VI, s. 225. Bkz. . Kafesolu, Trk Mill Kltr, stanbul 1989, s. 324. Kafesolu, a.g.e., s. 324. A.g.m., s. 324, dpn. 734. . H. Uzunarl, Merkez ve Bahriye Tekilat, Ankara 1988, s. 39. dpn. 1. R. Gen, Karahanllar DGBT, stanbul 1992, c. VI, s. 174-175. W. Schmidt, Mongolish-Deutsh-Russisches Wrterb, Petersburg, 1835, s. 109den naklen M. Mansurolu, a.g.m., s. 657. bkz. Kutadgu Bilig III; indeks (nr. Kemal Eraslan vd.) stanbul, 1979, s. 93-95. Reat Gen, Karahanl Devlet Tekilat, stanbul 1981, s. 258-259. Dvn- Lgtit-Trk, stanbul 1333, c. I, s. 127. F. Kprl, Bizans Messeselerinin Osmanl Messeselerine Tesri, stanbul 1981, s. 62-

M. Mansurolu, a.g.m., s. 657. 55 Ahmet Cferolu, Uygurlarda Hukuk ve Mliye stlahlar, Trkiyat, c. IV, s. 1-43;

Uygurlarda ise in tesiri grlmektedir, bkz. Uzunarl, Medhal, s. 174. 56 57 58 Uzunarl, a.g.e., s. 219 vd.; bah iin bkz. M. F. Kprl, Bah, A, II, s. 233-238. Uzunarl, a.g.e., s. 187. Bu konuda bkz. (mn) Mehmed b. Hinduh, Dstrl-ktib f-taynil-mertib, Kprl

ktb., nr. 1241, bkz. Uzunarl, Medhal, s. 220.

1618

59 60

Uzunarl, a.g.e., s. 43, 62, 105 v. dd. Yazc kelimesi yazucuv eklinde gnmz zbek trkesi ve baz Trk ivelerinde de

kullanlmaktadr. 61 62 nalck, Resl-kttb, A, c. IX, s. 672. Yarl, Uygur belgelerinde hkmdarn emri, buyruu ve fermanna denmitir. D. Lgtit-

Trkte. hkmdarn yazl emri (bkz. Uygurlarda hukuk ve maliye stlahlar, Trkiyat Mecmuas, c. IV, s. 32). Yarln yerine sonralar nin terimi kullanlm ve baz yarllara da Aldamga denmitir. Ali r Nevnin mnetna gre XV. asrda Timurlularda yarl yerine nin, basma yerine mhr. ve almet yerine tura ve tamga tbiri de gmrk resmi yerine kullanlmtr. Gmrklerdeki vergi memurlarna damgac yerine mhrdar denilmitir. Osmanllarda nin, bert, yarl ve fermn karl kullanlmtr, turada bu kelimenin iine girmitir. Yine Osmanl fermanlarnda nin yani yarl ile tura berber kasdedilmektedir. Bkz. Uzunarl, Medhal, s. 197, dn. 3. 63 Toktam Han Yarl, s. 21/23: Alt nianlk yarlk tuttuk; Timur Kutluk Han Yarlnda, s.

23, 24;. Altn nianlk al tamgalk yarlk bildirildi; Hac Giray Han Yarl, s. 34; Bu yarln s. 51: Altn. nianl al tamgal yarl birdimiz cmlelerini gryoruz. Bitiklerde ise bitik yahut biti sz olduu gibi bazlarnda da bu ad zikredilmemekdedir; bkz. Mengli Giray Hann 1 ve 2. Mektubu, s. 8488. Bunlarda biti yerine tahiyyetnme ve mektup tabirleri yer alyor. Bitikler bu haliyle Osmanldaki nme-i humayunlarn ayndr. Bkz. A. N. Kurat, Topkap Saray Mzesi Arivindeki Altnordu, Krm ve Tkistan Hanlarna it Yarlk ve Bitikler, stanbul 1940, s. 4. 64 65 66 Nadir Devlet, lhanllar, DGBT, IX, s. 82, 83. N. Devlet, gs. yer. B. Spuler, Die Goldene, Horde Die Mongolen in Russland, 1223-1502, s. 265-270den

naklen N. Devlet, Altnordu, Doutan Gnmze Byk slm Tarihi, stanbul 1991, IX, s. 151. 67 Menurlarn eitleri ve diplomatika asndan zellikleri ve menurlarda turra ile besmele

arasnda yer alan daha baka tura rnekleri iin bkz. Kalkaand, Subhul-, XIII, s. 150-165 vd. 68 69 70 W. Hinz, Die persische Geheimkanzlei im Mittelalter, Wiesbaden 1954, s. 345 vd. C. Cahen, La tura seljukide, Journal Asiatique, 234 (1943-45), s. 171. Belgelerin diplomatik unsurlar ve rnekler iin bkz. H. Horst, Die Staatsverwaltung der

Grosselqen und Horazmsahs, Wiesbaden 1964, s. 31-35.

1619

71

bkz. Cokun Alptekin, Byk Seluklular, DGBT, c. VII, s. 167 ve Dmak Atabeylii,

DGBT, c. VII, s. 481; Ayrca bkz. A. zaydn, Sultan Muhammed Tapar Devri Seluklu Tarihi 498511/1105-1118, TTK, Ankara 1990. s. XXII ve XXXIII. 72 Berat formunun diplomatika asndan rknleri, zellikleri, ferman ve berat formlar

arasnda benzerlik ve farklar ayrntl ve orjinal vesika rnekleriyle ayr bir makale olarak neredileceinden burada ana hatlaryla iaret etmekle yetiniyoruz.

1620

Osmanl Saray Terift ve Trenleri / Dndar Alikl [s.875-886]

Atatrk niversitesi Sosyal Bilimler Enstits / Trkiye Osmanl saray terift ve trenleri, tarih ilminin olduu kadar sanat ve kltr tarihinin de nemli paralarndan biri olup, biimleri ve nitelikleri asndan kendi alarna k tutan nemli olaylardr. Bu tr resm devlet trenleri devletlerin kltrel kimliklerini yanstan iktidar anlaylarnn en belirgin zellii olarak ortaya kmaktadr. Trk devletleri zincirinin en gls olan Osmanl mparatorluunun saray tekilt ve terift, dier Trk devletleri geleneinin devamdr. Harezmahlar, Gazneli ve Seluklu Devletlerinin saray gelenei ve messeseleri Osmanl Devletine ulam ve bu gelenekler devlet bnyesinde yaatlmtr. Hatta Trklerin slm uygarl erevesine girmeden nceki kurum ve geleneklerin bir ksmnn da Osmanl devrinde bir takm yansmalarn tespit etmek mmkndr. Her medeni topluluun maziye ait kendine has bir takm merasim, terift ve tekilt idaresi olduu gibi, Osmanllarn da bu hususta pek parlak ve geleneksel bir tarihi, bir mazisi vardr. Hatta denilebilir ki medeniyet tarihi, Osmanllar kadar terift ve tekilta ehemmiyet vermi, bunu yzyllarca muhafaza ve devam ettirebilmi hibir millete ahit olmamtr. Bu yzdendir ki Osmanl Devleti, terift uygulamalarnda devrinin en stn seviyesine ulamtr. Osmanl Devletinde resmi i ve mnasebetlerde terift ad verilen incelik ve kurallara riayet edildii gibi, padiah bata olmak zere btn saray halk da zel hayatnda ayn ekilde terifta dikkat ederlerdi. Terift, Kber ve ricl-i devletin resmi gnlerde, alay ve muayedelerde ve huzura kacaklar vakit sra ve snflarna, suferann suret-i kabulne, rtbe ve nianlarn teveccihatna nezaret etmedir.1 Trk devletleri yapsnda hakimiyetin sembol olarak grdmz saray, ayn zamanda hkmdarn yaantsn srdrd ve saray geleneklerinin varlnn devam ettii mahaldir. u halde saray, hkmdarn resm ve hususi hayatnn cereyan ettii ve bu hayatn icap ettirdii terift yerine getirmekle muvazzaf kimselerin bulunduu binadr.2 nsan hayatnda zaruri olan muaeret, bir takm adap, kaide ve nihayet kanunlar icap ettirirken, bu hususta Osmanl Devleti gibi bir devletin sarayndaki durumun ne olaca kendiliinden ortaya kmaktadr.3 Zira daha ilk Osmanl padiah zamanndan itibaren eitli terift usllerinin konulduunu grmekteyiz. Osmanllarda merasimlerde terift ilerini yapan memura Terift Efendi veya Terift-i Divn- Humyn denirdi. Kendisi saray ve devlete ait seremoniyi iyi bilir, sarayda ve dier yerlerde yaplacak merasimlerde elindeki defterlere gre protokol idare ederdi.

1621

Osmanl Devletinin zirvede olduu alarda Osmanl devlet tekiltndaki usuller ve kaideler daha da gelimi, neredeyse protokolsz hibirey yaplmaz hale gelmiti. Ortaa tarihe gmen Trkler, harplerde olduu gibi, sulh devresinde de teriftlar ile gz kamatrmlardr. Baar nasl kuvvetli bir tekilt ile mmknse, terift da kuvvetli ve kudretli bir tekiltn ifadesidir.4 Bu yzdendir ki Osmanllar terift ve tekiltta devirlerinin en stn seviyesine ulamlardr. Terift usl ve kaidelerinin vaz, usl ve kanunlar ilk defa Fatih Sultan Mehmed tarafndan konmutur.5 Fatihin koymu olduu bu saltanat uslleri sonraki tarihlerde daha da ziyadelemi ve terift kaideleri daha da artmtr.6 Teriftn tarihi Osmanl Devletinin tarihi kadar eski olmakla birlikte bir birim olarak Kanun Sultan Sleyman zamannda messeseletii bilinmektedir. te ve dta devletin bykln gstermek ve onu en iyi ekilde temsil etmek iin kurulmu olan teriftlk, Osmanl Devletinin yklna kadar da grevini srdrmtr. Terift gerektiren olaylar pek ok ve pek grkemli olup bu trenlerden hepsine devletin her biriminden temsilciler katlr, en byk trenlerde ise devletin en st yeleri hazr bulunurdu.7 Bu trenleri devlet ilerine ait trenler, dini trenler ve sarayda gnlk hayat ieren Harem trenleri eklinde gruplandrabiliriz. A. Devlet lerine Ait Trenler

1. Cls-u Humyn Osmanl Devlet trenleri ierisinde en nemlisi devletin yapsna ve iktidar anlayna iaret eden cls trenleridir. Tahta k trenleri olan cls trenleri, en eski Trk devletlerinden itibaren her devirde yapld gibi, Osmanl Devletinde de kuruluundan balayarak her devirde eitli ekillerde kutlanmtr.8 lm veya hall gibi sebeplerle boalan tahtn en ksa zamanda doldurulmas yani herhangi bir iktidar boluunun yaanmamas iin cls treninin mmkn olan en ksa zamanda yaplmas esast. Normal artlar iinde sarayda len bir padiahn yerine geecek olan veliahdehzade en ksa zamanda hazrlanr; len padiahn cenazesi hazrlanmadan nce devlet erkan, ordu temsilcileri ve ulemann katlmyla derhal cls merasimi yaplrd. Padiah, sefer veya g nedeniyle baka bir yerde lmse payitahtta veya len padiahn olduu yerde yaplrd.9 Osmanl Devletinde stanbulun fethinden sonra cls merasimlerinin ou Topkap Saraynda yaplmtr. Tahta geecek olan ehzde imirlikteki dairesinde iken Kzlaraas ve Silahdaraa kendisinin yanna gidip padiahn vefat ettiini ve saltanat nbetinin kendisine geldiini syleyerek tebrik ederler. Ardndan yeni padiah nce Hrka-i Sadet Dairesine gidip orada bir kr namaz kldktan sonra Has Odada yakn hizmetindeki vazifelilerin biatlerini kabul ederdi. Biat, clsun tamamlayc unsuru olup, hkmdara yaplan sadakat ve itaat eklidir.10

1622

Yeni padiah selefinin lsn grdkten sonra bir koltuuna kzlaraas, dier koltuuna silahdaraa girdii halde Bbssade nne kurulan tahta oturarak padiahln ilan ederdi. Resmi cls trenlerinin en nemli ksmlarndan biri cls trenine katlanlardr. Osmanl Devletinde merasimlerin icras iin padiahn emri gerekirdi.11 Ayrca det zere terift defterindeki kaidelere de riayet edilirdi. Cls merasiminde davet edilenler terifttaki sralarna gre yerleirlerdi. Cls treninde sadrazam, vezirler, eyhlislm, beylerbeyleri, kazaskerler, defterdarlar, nianc, yenieri aas, ksaca devlet erkn denilen btn st dzey devlet grevlileri ve ilim adamlar, medrese hocalar ve ayrca yenieri blklerinin kdemli ve itibarl olanlar bulunurlard.12 Merasim, alay meydan denilen ikinci avluda herkesin yerini almasndan sonra padiahn terifiyle balard. Padiah, Bbssdeden ktnda meydanda bulunan Divn- Humyn avular hep bir azdan ve ritmik bir sesle iyi dilek ve dua cmleleri sylerlerdi ki buna alk tutmak denirdi. Padiahn tahta oturup, Nakib-l Erafn dua etmesiyle tren balard. Cls trenlerinde sadrazam ve eyhlislm dahil olmak zere btn devlet erkannn padiahn elini pmesi kanun olduu, hatta baz devlet erkanna padiahn ayaa kalkmasnn da bir tren kural olduu belirtilir.13 Ve hkmdarla geen bir ehzade clsunu mteakip tra olur ve sakal salverirdi.14 Sokaklara karlan mnadilerle ve atlan toplarla culs halka duyurulur, komu devletlere haber gnderilirdi. Ayrca yeni padiah adna hutbe okunur, para bastrlrd ve devlet grevlilerine culs ikram verilirdi.15 2. Cenaze Merasimi Tahta k tebriklerinin tamamlanmasndan sonra len padiahn naann sabah erkenden Hrka-i Saadet civarna nakledilmesi ve orada ykanma ve tekfin ilerinin yaplmasndan sonra yine ayn daire nnde bekletilmesi detti. Yeni padiahn clsundan hemen nce padiahn lm ilan edildiinden matem elbiseleri giyinip znt belirtilirdi. slm geleneine gre son derece sade olan cenaze ilemleri saray hayat iinde de bu kurala bal olarak yaplrd. Osmanl sultanlarnn eskiden beri izinleri gereince, gerek ehzadelerden biri olduu halde teneir hazrlandnda, yenieri aas, sekbanba ve kol kethda aasnn gidip, len padiah grp haklarn helal etme ve dua etmeleri teden beri saray geleneiydi. Bu merasimden sonra cenaze, Bbssadede kurulan musallaya gtrlr, bu esnada sadrazam, Kubbe-i Humyndan, ulema-yi lm, divanhane-i atikten, dierleri yerlerinden hareket ederler ve saygyla karlanrlard. Ardndan musallaya yerletirilen cenazenin namaz eyhlislm tarafndan kldrlrd. zerinde birka para Kbe rts ve yusuf tabir olunan kk selimi ve bir kta siyah sorgu yer alan tabut kaldrlr, herkes divan elbiseleriyle ata biner ve alay ile mimar aann hazrlad trbeye gtrlrd.16

1623

Matem alemetleri kyafetlerde zel bir ekilde olmayp renklerle ifade edilmitir. Osmanl Trklerinde ok koyu renklerin tamamnn yas belirtisi olarak kullanld grlmektedir. Renklerin dnda eitli matem alametleri kullanlm olup bunlardan en ok ad geen emledir. Koyu renkli bir sark olarak baa sarlan emle, padiah ve itibarl kimselerin cenaze trenlerinde kullanlrd. Ayrca koyu renkli kaftanlar giyilirdi. Tabutun zerinde ba tarafna konulan ve len kiiye ait olan kavuk ise cenaze trenlerinde Trklere ait bir adet olarak II. Bayezidin cenazesinden beri grlmekteydi.17 3. Kl Kuanma Treni Bir padiah tahta getikten sonra be ila onbe gn zarfnda devlet erkannn da katld bir alayla Halite bulunan Halid bin Zeyd Ebu Eyyb El-Ensarinin trbesine gider orada kl kuanma merasimi yaplrd.18 Kl kuanma treni iin mneccimbandan uurlu saat tesbiti istenir; mneccimbann uurlu saati bildiren zaiesinin takdimi suretiyle padiahdan gerekli izin alnr,19 tren iin hazrlklara balanrd. Eypte yaplan bu merasim, II. Mehmed tarafndan stanbulun fethinden sonra balatlmt. Padiahn kuanaca kl, hazinede korunmakta olan Hz. Muhammed ve drt byk halifenin kllarndan seilirdi.20 Tren gn padiah, Topkap Sarayndaki Kubbealtnda istirahat ederken bir taraftan da hazrlklar grlrd. Alayn tertip olduu kendine haber verilir verilmez, Kubbealtndan Orta Kapya gelir, herkes padiahn gelmesini orada beklerdi.21 Bini haberi gelir gelmez, herkes atlarna biner, bayramda nerede selama duruluyorsa orada at zerinde selama dururlard. eyhlislm ile Kaptan Paa da sol tarafta, at zerinde, selama dururdu. Padiah Orta Kapdan dar kar kmaz, avular alk yaparlard. avular yer pp sratle yedeklerin nnden geerek alay tertibi ile Fatih Camii avlusuna gelirlerdi. Eer padiah, Fatihin trbesini ziyaret etmeyi emretmi ise, orada rikb ta nnde padiahn gelmesini beklerlerdi. Padiah gelir gelmez atlarndan inerler ve yer perlerdi. Bu esnada avular alk yaparlard. Alklar, padiah binek tana ininceye kadar devam ederdi. Trbe ziyaret olunduktan sonra, atlara binilir, alk sedalaryla Edirnekapdan Eybe doru inilirdi.22 Padiahlarn kl merasimine deniz yoluyla da gittikleri vaki olurdu. Padiah Eype deniz yolu ile giderse, kara yolundan dner, kara yolu ile gittiinde ise deniz yolu ile dnerdi. Deniz yolu ile gittiinde saltanat kayn bostancba kullanr, padiahn karsnda silahdar ve uhadar otururdu. Drussade ve Bbssade aalar ise kendi sandallaryla refaket ederlerdi. Dier devlet erkan kara yolunu kullanrd.23 Eype varld zaman caminin avlusundaki binek ta nnde padiah atndan inerdi. Vzera, iki kap arasnda padiah karlar, yer perler, alklarla padiahn nnden geerlerdi. Sadrazam padiahn sanda durur ve koltuuna girerdi. Erken gelinmise biraz dinlenilir, ayet vakit le namaz ise merasimden sonra dinlenilirdi. Padiah le namazn mteakip iki rekat namaz klard.

1624

eyhlislm, nakibleraf, vezirler, kazaskerler ve Yenieri aas da buraya davet edildikten sonra tercih edilen bir kl silahdar aa tarafndan alnp, eyhlislm, nakibleraf veya meayihden birisi tarafndan dua edilerek padiaha kuandrlrd. Kl kuandrlrken padiahn kaftann silahdar kaldrarak yardm ederdi.24 Bu arada darda da dualar edilip, kurbanlar kesilir, sadakalar datlrd. 4. Eli Kabul Osmanl Devletinin kuruluundan itibaren XVII. yzyla kadar, devletler nezdinde daimi eli bulundurulmaz, bir meselenin hallini grmek ya da sulh ve muahede akti yapmak zere bir eli gnderirlerdi. Bir yabanc eli ve maiyetindekilerin Osmanl Devletini ziyaret etmeleri, sultann iradesi ile gerekleirdi. Elinin gelii iin ilgili hkmdara sultan tarafndan ferman eklinde gnderilen belgede elinin maiyetinde bulunacaklarn tam says, Trk topraklarna ayak bastklar andan itibaren ve stanbuldaki ikametleri mddetince faydalanabilecekleri haklar birer birer belirtilirdi. Keza, Osmanl Devletindeki misyonlar devam ettii mddet iinde yaplacak olan btn masraflar sultan tarafndan karlanrd.25 Her elinin stanbula geliinde ayr ayr karlama trenleri yaplrd. Elinin geldii gn, elinin binmesi iin bir at, maiyetinde bulunanlar iin de ayrca atlar gnderilirdi. Elinin binecei ata, aby kumatan divan takm vurulurdu. Karlama iin gidenler, avuba ile avular katibi ve yirmi otuz kadar avutu. Bunlarn hepsi byk niforma, balarnda mcevveze, arkalarnda erkn krk giyerlerdi. Sarayn nnde, balarnda keeler, muhzr aa neferleri ile deliler, gnlller ve atrlar dizilirdi. Arz Odasnn nnde mcevveze ve erkn krkleriyle, vezir kapcba aalar bulunurdu. Eli, avular katibi vastasyla getirilir, misafir odasnda bir sre sohbet ettikten sonra Arz Odasna girer, bir iskemleye oturtulur.26 Bir sre sonra Sadrazam odaya girerdi. Sadrazam, makamna oturduu zaman sanda reislkttap, avuba aa, tezkereci, mektub ve terift, solunda kethda bey, muhzr aa ile bostanclar odabas, arkada enderun aalar dururdu. Sadrazam, yerine oturduktan sonra mektub vermek iin eli ayaa kalkar, reislkttab mektubu alr, sadrazamn yanndaki yastn zerine koyard. Bu merasimin icrasndan sonra tatllar ve kahveler ikram edilirdi. Elinin maiyetindekilere hilatlar giydirilir sonra eliye erbetler ve buhur takdim edilir ve koynuna kapclar kethdas vastasyla boyama ve yalk konulurdu.27 Sefir, sadrazama huls arz ettikten sonra hkmdarla mlakat edecei gn tayin olunur ve yenierilere aylk maa tediye olunacak gn seilirdi.28 Elinin nce girecei Divanhanede keseler iinde para kme kme yaplr, eli bu odada vezirlerin yannda kadife koltua otururdu. Paralar tevzi olunduktan sonra eli iin bir yemek hazrlanr vezirler, defterdarlar beraber sofraya otururlar; ayn odada iki sofra daha vardr ve bunlara elinin maiyetini tekil eden kimseler ve baz devlet erkan otururlar. Yenierilere maa verilmesinin eli kabulne denk getirilmesinin nedeni elilere devletin bykln ve yceliini gstermek iindir. Divanda bu ekilde yemek yenirken padiah, vezir-i azamn bann stndeki bir yerden divan gren, kk bir pencerenin nne gelir, orada divanda

1625

yaplanlar, grr, konuanlar dinler ve zellikle bir byk hkmdarn elisini kabul edecei zaman onun nasl yemek yediini, devlet erkanyla nasl konutuunu takip ederdi.29 Ziyafet sona erdikten sonra avuba, eli ile maiyetinden birkan dier bir odaya gtrr, orada onlara ipekli hilatler giydirilir. Sonra eli iki kapcba tarafndan Arz Odasna gnderilir. Elilerin hediyeleri ihtiamla bu kafileyi takip eder ve bunlar memur olan aalar karlarlard. Eli, padiahn yanna girmeye hazrlandktan sonra kapcbalar tarafndan koltuuna girmek suretiyle, onu odada biraz ilerlettikten sonra ellerini elinin boynuna gtrr ve ban deme tahtalarna adeta temas ettirecek kadar yere eerler ve sonra kaldrrlar ve geri geri ta odann nihayetine kadar ekerler. Bu muameleyi elinin maiyetine de yaptrrlar. Ancak miyetini eliden daha aaya kadar eerler. Bu mlakat ve kabul merasiminde eli hi oturmaz, hep ayakta durur ve mensup olduu hkmdarn tavsiye ve tenbihlerini tercman vastasyla sadrazama tebli eder. Bu maruzatn hepsi mlakattan nce yazl olarak tespit edilerek itimatname ile beraber sadrazama takdim edilir. Eer padiah eliye, memleketine veya hkmdarna bir ey sylemek isterse, bunu yine sadrazam vastasyla tercmana, o da eliye syler. Tercman da ald cevaplar padiaha arz eder, eer eliye mektup verilecekse, padiahn iareti zerine taht zerinde bulunan padiahn mektubu sadrazam tarafndan alnarak ikinci vezire, o da nc vezire uzatr ve mektup bylelikle en son vezire gider. Miralemaa mektubu son vezirin elinden alarak eliye verir. Eli de mektubu aldktan sonra per ve geri admlarla huzurdan kard. Geldii tren zere yine trenle saraydan uurlanrd.30 5. Divan- Humyn Toplantlar Osmanl Devletinin en st idar birimi olan Divan- Humayn bir padiah divan olup uzun sre ayn zamanda devletin idari merkezi olan Topkap Saraynda Orta Kap ile Bbussade arasnda Alay Meydannn sol tarafnda bulunan Kubbealtnda yaplmtr. Divan- Humyun toplantlar devletin kurulduu ilk asrlarda padiahn riyasetinde sabah namazndan itibaren hergn toplanrken, Fatih Sultan Mehmedin saltanat srasnda baz usuller ilave edilmitir. Daha sonraki yllarda divan toplantlar haftada drt gne bazen de be gne indirilmitir. Bu toplantlara sadrazam bakanlk etmekte olup, hkmdar ise divanda sadrazamn oturduu yerin hemen stnde bulunan Adelet Kulesinde isterse divan takip ederdi. Bu usl XVII. yzyln sonuna dek, btn ilerin Sadrazam dairesine intikal etmesine kadar devam etmitir. Divan- Humyn, devletin en yksek idar ve siyas mercii olduu gibi, her millet ve dinden insann mahalli kadlklarda halledemedikleri veya bunun gibi zmleyemedikleri davalarn getirecekleri son karar yeridir. Btn bu nemli kararlarn alnd bu divn toplantlar esnasnda takip edilen nemli bir terift vardr. Bu Osmanl Devleti tarihinde uzun sre, en az haftada drt kere tekrar

1626

edilen bir terift olup, divann yaps ile birlikte devletin idar kadrolarna ve ileyi biimine de iaret etmektedir.31 Divan- Humyna gelecek olan erkn sabah namazn ou zaman Ayasofya Camiinde klar, yenieri ocayla svari blkleri aalar ve bir miktar yenieri, sarayn Bb- Humayn kaps nne iki sra halinde dizilirler; Erkn- Divan denilen vezirlerle kazaskerler ve dierleri de namazdan sonra burada sralanrd. En son vezirler gelir ve her vezir geldike yenieri aas atn ileri srerek gelen veziri selamlar ve sonra yerine ekilirdi. Evvel gelen vezire sonra gelen vezir selam verince evvelki vezirin selam avuu yksek sesle selam alrd.32 Bu ekilde btn vezirler gelip selam yerlerinde dururlar ve Bb- Humyn aldktan sonra ieri girerlerdi. Sadrazama vezirlerin, sadreyn efendilerin, defterdarn, niancnn yani Divan- Humynun asl yelerinin hazr olduu haber verilince evinden atla karak, Bb- Humyna gelir oradaki maiyetle, Orta kapya gelirler, orada attan inerek yrrlerdi. nk Orta Kapdan atla yrmek sadece padiaha mahsustu. Divanda sadrazam Adalet Kulesinin altna gelecek ekilde otururken, sa tarafndan vezirler srayla onlarn altnda nianc, sol tarafnda ise Rumeli ve Anadolu kazaskerleri, onlarn alt taraflarnda da defterdarlar otururlard. Bu ekilde herkes yerine oturduktan sonra sadrazamn iki tarafna bakarak sabahlarnz hayr olsun der, divan ehli dorularak bu selam alrlard. Bundan sonra Kubbealt yannda Fetih Suresi okunurken muhzraa akide ekeri getirerek divanda sadrazamdan balayarak srasyla datrd. Surenin bitiminden sonra kapclar kethdas, yenierilerin olduu tarafa bakarak selam verir; bunun zerine yenieriler orbalarn alrlard. Divanda reislkttap, avuba, kapclar kethdas, tezkireciler, selam avuu oturmaz, ayakta hizmet ederlerdi. Fetih Suresi bittikten sonra reislkttab divanhaneye girer sol taraftan sadrazama yaklap etek perek, selam verir ve sol tarafna geip telhis kesesini brakrd. Sonra devatdar efendi, sadrazamn nne devat makremesi ve yanna devat ve gerektiinde sadaka verilmek zere bir kuma kese ile il akesi koyard.33 Toplant bu ekilde baladktan sonra grmeler, tayinler yaplr, davalara baklrd. le yemei saati geldiinde kapda bekleyen avuba ve kapclar kethdas ellerinde gm asalar yere vurarak yemek zamann haber verip, dar karlar. Divan- Humyn toplants bittiinde arz gn deilse herkesten nce yenieri aas ve blkbalar saraydan ayrlrlard. Sonra kapclar kethdas ve avuba Kubbealtnn kapsna gelip, kazaskerlerin gitmesine refakati olurlard. avuba sadrazamdan ald mhrle hazineyi, maliye defterhanesini ve defterhaneyi mhrler tekrar getirip sadrazama teslim ederdi. Mhrn alnp verilmesi srasnda herkes ayaa kalkard. Bu i bittikten sonra hep birlikte ayaa kalklr, sadrazam nce vezirleri, sonra niancy, sonra da defterdarlar selamlayp dar karak Bbssade tarafna selam verirdi. Vezirler ise sabah olduu gibi srayla birbirini selamladktan sonra dalrlard.

1627

Divandan sonra arza gidilecekse kimse ayrlmaz ve ikinci bir merasim balard. Her arzdan nce padiahn izni alnr, bunun iin sadrazam tarafndan yazlan telhis mhrlenip gnderilir, izin geldikten sonra arza klrd. nce yenieri aas arza girer, ocak ile ilgili konular arz edip kard, vezirse Bbssadenin sa tarafnda beklerdi. Sonra Rumeli ve Anadolu kazaskerleri arza girerler ve kendi meselelerini arz ettikten sonra kp Bbssadenin sa tarafnda beklerdi. Bunlardan sonra sadrazam ve vezirler arza girerlerdi. Arz odasnda taht zerinde oturan padiahn sa tarafna sadrazam, onun altna eskilik srasyla vezirler dizilirdi. Sadrazam ve vezirler arza girdiklerinde ieride hi kimsenin olmamas detti. Btn merasim bittikten sonra vezirler d kapda selam iin beklerler, daha sonra dalrlard. Divan teriftna avuba ve kapclar kethdas, ellerinde gm asalar olduu halde hizmet ederlerdi.34 6. Sefer-i Humyn Osmanl Devletinin kuruluundan XV. yzyln bana kadar padiahlar, saltanat hayatlarnn ounluunu seferlerde ve savalarda geirmilerdir. XVI ve XVIII. yzyln sonuna kadar padiahlarn sefere gitmeleri olmusa da bu yzyldan sonra padiahlar sefere kmamtr. Vekil olarak ordunun banda Serdar- Ekrem olarak sadrazamlar bulunmutur. Sefere k merasimi ok grkemli bir tren olup, dn de muhteem olurdu. Padiahlarn sefere kma niyeti hasl olduktan bir ay kadar nce sefer tularnn iki ktasnn Bbssade nne dikilmesi iin vezir-i azam Rikb- Humyn aalarn bilgilendirir, sabah namazndan sonra sarayda toplanmalar iin ferman kartr. Seher vaktinde vezir-i azam ve eyhlislm, sadreyn-i kiram ve defterdarn, hacegn ve Rikb- Humyn aalar ferman zere hazr olup, herkes yerli yerinde oturur. Vezirler selimi ve erkn krkyle ve Divan- Humyn busatyla, eyhlislm, rf ve beyaz erkn krkyle; sadreyn efendiler rfyle ve uzun yenli krkyle, nefterdaran ve nianc efendi selim ve erkn yenli krkyle ve divan- humyn busatyla Bb- Humayunun i tarafnda olan saflarda dururlar. Akabinde padiah alay ile gelip bir miktar sarayda dinlenir. Sonra hepsi kalkp Drssade kapsnda Divan- Humyn oldukta kapcba aalarn oturduu mahalde eyhlislm oturur, sonra srasyla sadrazam ve vzera, sadreyn-i kiram, defterdrn, nianc ve reislkttap oturur. Sonra Rikb- Humyn aalar ve ikr- Humyn otururlar. Yenieri aas hemen yanlarnda, onun da alt yannda Mirlem aa oturur. Kapnn sol tarafnda nakib-l eraf, blk aalar ve cebeciba aalar oturur.35 Herkes yerine oturduunda hassa mezzinleri ayak zere Sure-i Fethi okurlar.

Tamamlandnda ieriden Tu- Humynlar hazrdr diye haber geldikte ferman sadr olup, ieriden tular Arz Odas nne getirilip hazr olan vezirler ve aalar tular alp Bbssade nne brakrlar. Bu esnada eyhlislm veya nakib-l eraf efendi dua ederler.36 Daha sonra padiah sanca sadrazama verirdi. Padiah hareket edince solaklar ve peykler padiahn etrafnda yrrd. Eer mevsim msaid ise padiah beyaz elbise giyerdi. Ordugahta Ota- Humyn nnde nbet

1628

alnrken balarna tel takl avular el kavuturup dururlard. Gz kamatrc, muhteem bir alayla saraydan klrd.37 Eer bu ordu, Rumeli cihetine gidecekse, birinci gn sur dnda Davutpaa sahrasnda, sefer Anadoluya ise Haydarpaada bir gece veya birka gn kalnr ve sonra yola devam ederdi.38 B. Dini Trenler 1. Sarayda Surre-i Humynun Hazrlanmas Surre Lgatte ake kesesi, para kn ve Haremeyen-i Muhteremeyne canib-i saltanat- seniyyeden her sene ihd buyurulan aka ve sairedir.39 Bununla birlikte Osmanllar tarafndan her sene surre emini vastasiyle Mekke ve Medine halkna, eriflere gnderilen malmiyelere de surre denilirdi.40 Bazen Kudse de surre gnderildii bilinmektedir.41 Osmanl Devletinde bilinen ilk surre alay, Yldrm Bayezid Han (1389-1402) tarafndan Edirneden gnderildi. Bu bir kanun ve det hkmnde olmayp lelade bir ihtiram merasimi idi. Bunun adet hkmne girmesi ve resm bir mahiyet almas Yavuz Sultan Selim devrinde balamtr.42 Yavuz Sultan Selim, Msr fethi dn son Abbasi Halifesi olan Mtevekkili beraberinde stanbula getirip Ayasofyada yaplan bir merasimle Hilfeti ve Mukaddes Emanetleri devralm, bu suretle slam halifelii Abbasilerden Osmanllara gemitir.43 Hilafetin saltanatla birlemesi Trkslam mefkresinin ykselmesinde byk bir merhale tekil etti. Zira bundan sonra Osmanl padiahlar artk slm dnyasnn madd-manev rehberleri ve hmileri oldular.44 Bundan sonra Osmanl sultanlar Surre-i Humynla birlikte Ravza-i Mutahharaya tarihi deeri ve sanat kymeti bir tarafa, madd deeri pek yksek olan hediyeler gndermilerdir.45 Bu hediyeler gnderilirken sarayda grkemli bir tren dzenlenirdi. Surre-i Humyn Recep aynn onikinci gn ihrac mutad olduundan iki gn nce drssade aas tarafndan defterdar, reislkttab ve nianc efendiye davet tezkereleri yazlrd. Kethda bey tarafndan Meyih-i Seltin ve Eimme davet olunurdu. Bu gnde defterdar, reislkttb ve terift kesedar efendiler mevcut olup devat hizmetinde bulunurlard.46 Surre karlrken yaplan merasimde adr mehterlerinin rolleri bykt. Bundan dolay birka gn evvel yazc efendi bunu Mehterhane-i mireye bildirir; Mehterhne-i Hyamba, Divanhane-i Humyn ve dier yerler iin icabeden deme, perde ve adrlar getirir, hazrlard.47 Bu anda, seltin eyhleri ve imamlar herbiri baka baka Kuran sureleri okurlar. Mezzinler ise Mevlidden Hz. Muhammedin yceliini anlatan Nt- Nebeviyi okurlar. Nbeti olan eyh dua ettikten sonra yazc efendi allagelen surreleri verir. Mahmil-i erif yklenmi olan deve Kubbe-i Humyn nnde gezdirilir. Deve, Kuran bitimine kadar padiahn nnde dolatrlr.48 Mirahur aas tarafndan dolatrlan Mahmil-i erif devesinin yular Drssade aasna teslim edilir.

1629

Drssade aas, Bbssade nnde kurulmu bir taht zerinde oturan padiahn nnden deveyi kere geirir ve sonra devenin yularn birinci mirahur aaya verirdi. Mirahur aa da deveyi Orta Kapdan karp surre Emini olan zata teslim ederdi. Bundan sonra Drssade aas ve Haremeyn evkaf memurlar alayla kan surre devesinin nne dp saraydan karlar. Kire skelesinden ektiriye bindirip, skdara gnderirlerdi. 2. Hrka-i Sadet Ziyareti Hrka-i erif, Hz. Muhammedin eitli vesilelerle mehur Arap air Kaab bn-i Zheyre, Veysel Karaniye ve Eyle ehri halkna hediye ettii hrkalar iin kullanlan bir tabirdir.49 Topkap Saraynda bulanan hrkann bn-i Zheyre hediye edilen hrka olduu dnldnden Hrka-i Sadet ad verilmektedir.50 Yavuz Sultan Selim 923 (1517) ylnda Msrn fethinden sonra Haremeyn emiri tarafndan kendisine takdim edilen Hrka-i Sadet ve Emant- Mukaddeseyi stanbula getirdii zaman nce Harem-i Humyn Dairesinde muhafaza etmi, sonra Arz Odas yaknna Hrka-i erif Dairesi denilen, Has Oday yaptrmtr.51 Hrka-i Sadet, Osmanl sarayna intikal ettikten sonra padiahlar tarafndan sk sk eitli vesilelerle ziyaret edilirdi. Bilhassa Cuma gnleri ve mbarek gecelerde bu ziyaret ihmal edilmezdi. Seferlerde ve fevkalade gnlerde hkmdar nce Hrka-i Sadet Dairesine gider, burada kld namazdan sonra dua ederdi. Clslarda ise tahta kacak olan padiah nce buraya gider iki rekat namaz klp, dua eder ve has odallarn biatlarn kabul ettikten sonra cls treni iin dar kard.52 Ramazan ay iinde ise uygun grlen muhtelif gnlerde zaman zaman devlet erkn ve meyh da davet edilerek resm ziyaretler yaplrd.53 Hrka-i Sadet ziyaretleri her ne kadar Yavuz Sultan Selim devrinde balam olsa da XVII. yzyln sonuna kadar muayyen bir vakitte resmi bir tren yaplmad anlalmaktadr. Ge devir kaynaklar bunun eski bir det olduunu belirtiyor olsalar da, ariv kaynaklar bunun devlet trenleri arasna girmesini daha ok XVII. yzyln sonundan itibaren zikretmektedir.54 Tren olarak Ramazann onbeinde yaplmas adet olunan ziyaret iin nce sadrazam ve eyhlislm tarafndan tertip edilen defterler gelir, davetiyeler bu deftere gre hazrlanrd. Terift defterinde yazl davetiyeler geldikten sonra padiah terif eder, tazim ve takrimle hrkay ap yz srmeye ruhsat verirdi. Hrka-i erifin anahtarlarndan biri padiahta olup mutlaka padiah tarafndan alrd. Hrka-i erifi nce padiah per, yz ve gzlerini hrkaya srerek, Resullahtan efaat dilerdi. Akabinde padiah ayakta, Hrka-i Saadetin banda beklerdi. Sonra sadrazam, eyhlislm, ulema ve vzera yz srp ayakta beklerlerdi. Ziyaret tamam olduktan sonra Hrkann yz srlen mahalli altn maraba iinde ykanan, su muhafaza edildikten sonra yaknan yer anber yaklarak kurutulur, sonra herkesin gitmesine izin verilirdi.55

1630

3. Cuma Selaml slm hkmdarlarnn Cuma namazn klmak zere merasimle camiye gitmelerine Cuma Alay veya Selamlk Resm lisi denirdi.56 Osmanl padiahlar ayn zamanda slam halifesi olduu iin slm dininin sosyal prensiplerinden olan Cuma toplan ve o gn hutbe ad altnda verilen haftalk konumay dinlemek onlarn pek ziyade nem verdikleri din ve sosyal vazifelerden biriydi.57 Hkmdar ile halk btnlemesini salayan Cuma selaml, sadece merasim ve din ynyle deil, hukuk, sosyal ve kltrel adan da byk nem tamaktayd.58 Osmanl padiahlarnn halkla dorudan yzyze geldikleri ok nemli bir merasim olan Cuma selmlklar her hafta padiahn seltin camilerinden birine Cuma namazna gitmesiyle gerekleirdi.59 Padiahn da iinde olduu alaylarda sralama kkten bye doru olurdu. Bir merasim taburu olan Solaklarn ve Peyklerin de gz alc kyafetleriyle padiahn evresinde ve nnde yrdkleri alay, camiye doru giderken her millet ve dinden halk, yolun iki tarafna sralanarak dilek ve ikayetlerini yazl olarak uzatrlar; bunlar padiahn yakn hizmetinde bulunan bir grevli toplard.60 Padiahn Cuma selamlna at zerinde gitmesi bir gelenekti. Padiahn camiye gidecei yollardaki bozukluklar kum dklerek dzeltilirdi.61 Cuma selaml srasnda ilm, asker ve mlk erkn niforma ve resm kyafetleriyle hazr bulunurlar, merasime itirak ederdi.62 Padiahlar Cuma namazlarn bata Ayasofya olmak zere Sleymaniye, Bayezid, Sultan Ahmed, Eyb Sultan gibi seltin camilerinde klarlard.63 Cuma selamlklarnda gidilecek cami nceden tesbit edilmi olup, yenieri aas nceden camiye giderek hnkr mahfiline padiah iin seccade serdirip kontrol ederdi. Cuma gnleri leden evvel saray kapsndan gidilecek camiye kadar, mesafenin uzaklna gre yanak nizamda veya ifte ifte sokak balarnda yenieri askeri ile bir miktar sipahi selam dururlard. Bu merasime katlmak mecburiyetinde olanlar daha nce saray avlusunda toplanrlar, padiahn hareketiyle beraber bindii atn etrafn sararak yrrlerdi. Bu bir terift kaidesi olduu iin hi kimse mevkiinden ayr bir harekette bulunmazd. Gei esnasnda padiah etrafna selm verdike yollarda dizili askerler, kollar gslerine apraz kavuturulmu halde ne eilerek sayg selamnda bulunurlard. 4. Mevlid Kraat Treni Hz. Muhammedin doum gn olarak kabul edilen Hicri Rebl-Evvel aynn 12. gn, Osmanl Devletinde resm trenle kutlanan nemli gnlerden birisiydi.64 Bu gecede birtakm naatlar, mnact ve kasideler okutturmak adeti teden beri slm memleketlerinde tatbik edilegelmekteydi.65 Osman Gazi devrinde bile mevcut olan bu adete Sultan II. Selim ve Sultan I. Ahmed tarafndan baz ilaveler yaplarak resmi bir ekil verilmitir. Fakat ilk defa mevlid, III. Murad devrinden itibaren, resmen Osmanl imparatorluk teriftnda yer ald ve halk nazarnda gittike artan bir rabet kazand;

1631

hatta daha sonralar adeta bir bayram mahiyetini ald.66 Bu trenler ekseriyetle Sultan Ahmet Camii veya Ayasofya Camiinde yaplmtr.67 Mevlt okunaca gn devlet ricali haricindeki btn davetliler kendilerine gnderilen pusuladaki saate gre camiye gelerek belli bir protokol dahilinde belirlenmi olan yerlerine otururlard. Cami ierisindeki yerleme dzenine gre ilmiye mensuplar sa tarafa, vezirler sol tarafa, kalemi ricli ise vezirlerin alt tarafnda, kendileri iin seilmi seccadelere makamlarna gre otururlard.68 Yerleme dzeni tamamlandktan sonra mezzinler mahfilinde Feth-i erif okunur, tamam oldukta padiahn alayla gelerek Mahfil-i Humyna girdiine iaret olmak zere mahfilin kaps alr ve hazr olan herkes ayaa kalkar. Sadrazam seccadeden aada yer pp, kafes kapandktan sonra herkes yerlerine oturur. Terift efendi, Mahfil-i Humynun altnda sadrazamn karsnda ayakta ferman hazr beklerdi.69 Mezzinler mahfilinde kraat tamam olduktan sonra eyhlislm, eyh-i san ve eyh-i slis efendi birbirlerinin akabinde krsye kp vaaz ve nasihat eyledikten sonra herbirine bir elbise uhaya kapl krk ihsan olunur.70 Akabinde mevlidhanlar mevlit okumaya balarlar. Mevlidin sonunda Mekke erifinin namesi ve Emir-l Haccn haclarn selametle ama ulatklarna dair mektubu gelir. Mjdeciba mektubu sadrazama verir, sadrazam da Darssade aasna ulatrarak padiahn huzurunda yksek sesle okurdu, ardndan mektub getirenlere hediyeler verilir, hilatlar giydirilirdi. Bu arada padiaha Medineden gelen hurmadan ikram edilir, padiah da sadrazam ve eyhlislma gm bir tabakla hurma gnderirdi. Bu esnada mevlidhanlar mevlit okumaya devam ederlerdi. En son mevlidhan-i salis de krsden inince hediyesi verilir ve herkes dalrd. Fakat devlet erkan caminin merdivenleri dibinde atl olarak selam- padiahiye hazr beklerlerdi. Padiah, mahfilinden kp atna bindiinde karlayanlar selm- ahaneyle taltif ederdi. Sadrazam, eyhlislm ve sairleri yer pme merasimini icra edip, alk olunurlard. Terif-i Humyndan sonra herkes birbirine selam verip dalrd. Padiahn camiye terif ve avdetlerinde kendisini yenieri aas indirip, bindirirdi.71 5. Sarayda Bayramlama Bayramlar, dini ierii bulunmakla birlikte Osmanl hanedannn ihtiamn ortaya koyma asndan ok nemli idi. nk slm dnyasnda iktidar sadece askeri gle deil, saray ihtiamyla ve zengin kamu trenleriyle de llrd. Osmanl saraynda clus tebriinden sonra en ehemmiyetli merasim Ramazan ve Kurban Bayramlarnda yaplan tebriklerdi.72 Osmanl saray tekiltnda ilk defa bayram usllerini kanunlarla terifta sokan Fatih Sultan Mehmettir.73 Osmanl sarayndaki trenler, Akaalar Kaps da denilen Bbssadede yaplrd. Padiahlar saray halknn bayram tebriklerini arefe gn kabul ederdi ve merasimde Arefe Tahtna otururlard.74 Bayram sabah erkenden i hazinede muhafaza edilip, cls ve bayramlara mahsus altn ilemeli taht, hazine kethdas tarafndan karlp Glman ve Hazine-i Humynun kdemlilerine

1632

ykletilip Bbssadenin iki kap arasna getirilip, orada icabeden tertibat yapp yerletirirlerdi. Padiah Has Odadan kp, tahtna oturduunda avular alk ederlerdi. nce padiahn hocas el pp, sa tarafa doru gider ve padiah da ayaa kalkar, avular da alk ederlerdi.75 Sonra nakibl eraf efendi el pp bir dua ile merasimi aard. Padiah yine ayaa kalkar, alklanrd. Merasim tertibat tamamlandktan sonra, kapcba ve btn saray mensuplar mirlemden balayarak tebrik merasimini yerine getirirlerdi. Saray mensuplarndan sonra sadrazam muayede mevkiine gelir, padiah selamlayp, etek per. Padiah ayaa kalkp avular yine alk yapard. Sadrazam takiben derece srasyla dier vezirler, kaptan paa, Rumeli ve Anadolu beylerbeyleri ve kazaskerler tebrik ederlerdi. Padiah bunlar iin de ayaa kalkard.76 Hkmet erkn bittikten sonra sra ilmiye snfna gelirdi. Terift, eyhlislmdan sonra tebrie gelen mevlinin isimlerini yazp sadrazama vermi olduundan o da her geleni hkmdara takdim ederdi.77 Bayramlama tamam olduktan sonra merasime nezaret eden avuba ile maiyeti ve kapclar kethdas, kapclar katibi ve en son olarak teriftnn tebriiyle merasim sona ererdi. Bunun zerine padiah kalkar, alk yaplr; sa koltuuna sadrazam ve sol koltuuna Drssade aas girip taht dolap ieri girerken sadrazam, padiah brakp selama dururdu. Bundan sonra padiah elbise deitirmek zere ieri girip sonra alayla bayram namazna kard. Bayramlardaki umum tebrikinde padiahn kimlere ayaa kalkp, kimlere kalkmayaca anlalmak ve bir yanlla mahal kalmamak zere avular alk yaparken, belirleyici szler sylerlerdi.78 Bu tebrik merasimi devam ettii mddete mehter alnr ve denizden de gemilerin toplar ile merasime itirak olunurdu.79 Bayram tebriinden sonra padiah bayram namazna gitmek zere atyla seltin camilerinden birine gider. Padiahn camiye gidi ve geli merasimlerinde ayn trenler yaplrd. Namaz bitince yenieri aas vakit kaybetmeden yenierileri alarak Bb- Humyn ile Orta Kap arasna dizer ve padiah karlamak iin hazrlanrd. Alay ayn dzen iinde saraya dndnde sadrazam dahil alaydakiler padiah Orta Kapya kadar uurlarlar, bylece bayram sona ererdi.80 C. Harem Trenleri 1. Valide Alay Mehd-i ulya veya valide sultan denilen padiah analar iin yaplan en byk trendir.81 Osmanllarda cls merasiminden sonra saray grkemli bir trene daha sahne olurdu; bu da III. Muradn clsundan itibaren dzenlenen, padiahn annesinin eski saraydan alnarak Topkap Sarayna nakli hadisesiydi.82

1633

Osmanl hanedan ailesinin yaps ve remeye ilikin dzenlemeleri ee deil anneye itibar ediyordu. III. Muradn haremi Eski Saraydan Topkap Sarayna tattrmas zerine, len padiah kadnlarnn, kzlarnn ve belli bal cariyelerinin eski saraya gnderilmesi det oldu.83 Yeni padiah, clsunun beinci gn, validesinin azim bir alay ile eski saraydan, yeni saraya getirilmesini emrederdi. Bunun zerine Defter-i Terift mucibince, rikb ve ikar Aalar, kapcbalar, sultan kethdalar, piyade ve svari, Padiah Evkaf mtevellileri, Darssaade aas ve yeni tayin olunan valide kethdasna birgn nceden tezkireler yazlr, ertesi gn Bayeziddeki Eski Sarayda alay tertip edilirdi.84 Tahtrevan veya araba ile hareket eden valide sultann geecei yolda iki keeli yenieriler selam resmini ifade etmek zere dururlard. Valide alay, Bayezid Karakolundan itibaren her karakolda karlanr, her kulluk geildike oradaki neferlere atiyyeler verilir, paralar salrd. Bu merasimle Bb- Humyndan saraya girilir. Burada alay, hastane kaps kesini gemeyip, Bb- Humyndan girenler rtbelerine gre iki sra halinde dizilirler. Burada bostanc bahasekisi ile hasekiler ellerinde denekler olduu halde dizilip daha ileri kimseyi geirmezlerdi. Valide sultann arabas tam has frn kaps nne geldiinde padiah yava yava yryerek frn hizasna yaklanca validesini yerle beraber bazen iki ve bazen defa temanna ile selamlar bunun zerine avular alk yaparlard. Valide sultan orta kapdan ieri girdikten sonra alay dalrd.85 Valide Alayndan sonra, Valide sultann saraya gidiinin ikinci gn varsa Sadrazama yoksa Sadaret Kaymakamna Padiah ve Valide sultan tarafndan birer hkm gnderilir, Valide sultann geldii bildirilirdi. 2. Vildet-i Humyn Sarayda doum yaklanca mehd-i uly-y saltanat olan hkmdar anneleri, haremin tek hakimi, derhal oluyla konuur; doum iin yaplacak elbise, alnacak mcevharat vb. ile dorudan doruya kendisi megul olurdu. Doum iin haremde bulunan byk odalardan birisi ayrlrd. Kadn dourtacak ebe ile doacak ocuu emzirecek stanne (daye) de saptanrd. Doum odas batan baa sslenirdi. Doum iin hazrlanan yatak takmlar, inciler ve srmalarla sslenir, ilemeler krmz atlastan olurdu. Krmz renk Osmanl hanedanna mahsus olduundan o rengi bakas kullanmazd.86 Doum odasnn en ssl yeri kadn efendinin yatt yatak deil, doacak sultann uyuyaca beikti. Beiin yaplmasna, sslenmesine zellikle ok dikkat edilirdi. XVII. asrdan beri grlen usule gre ehzade ve sultanlarn doumlar hatt- humynla sadrazama bildirilirdi. Doan ocuk erkek ise sadrazama gtrlen hatt Darssaade aas, kz ise yksek rtbeli bir saray aas getirirdi.87

1634

Bir padiah ocuu doduunda bunun ilan da terifta ve geleneklere gre yaplrd. Sultan doar domaz ilk olarak Drssade aasna haber verilir. Aa, oda lalas vastasyla silahdar aaya, mjdeli haberi gnderir. Silahdar aa padiahn bir ocuu olduunu saraya ilan ederdi. Bu haber zerine Enderunda bulunan her oda, doum erefine erkek ise be, kz ise kurban keserek sultann doumunu kutlard.88 Topkap Saraynn deniz kysnda bulunan toplar, eer doan ehzade erkek ise yedi, kz ise defa at yaparlar. Top at gnde be defa tekrarlanarak mesut doum halka ve devlet ricaline duyurulur. Padiahn ilk ocuu hanedannn devamna iaret ettiinden dolay stanbulda atlan toplardan baka byk merkezlere de ayrca haber gnderilerek halka ilan edilirdi. Dellllar stanbulun sokak ve arlarnda hkmdarn bir ocuu olduunu halka ilan ederlerdi. Bazen Kz Kulesi ve Yedikuleden89 de top at yapld olurdu. Doum haberinin teblii zerine sadrazam ve eyhlislm, vezirler ve dier terifta dahil devlet ricali ve kazaskerler, yenieri aas ve saire saraya giderler ve silahdar vastasyla davet olunarak huzura kabul olunurlard. Tebrikten sonra krk ve hilat giydirilerek avdet ederlerdi. Doum mnasebetiyle padiah tarafndan sadrazama ve dier ricle lousa erbetleri gnderilir ve bunlarn zevceleri mahsus bir baltac ile saraya davet edilirlerdi. Yenidoan ehzadenin hizmetine usta denilen yirmi kadar gen kz tayin edilir ve validesi ocuun baklmasna ve bymesine nezaret ederdi. Doum olduktan sonra sarayn Bb- Humyn kaps nnde ok sekin iki avize, kandil ve oymalarla sslenip aydnlatlm bir tak kurulurdu. Kap ve duvarlar altn ve gmle ilenmi ar, parlak kumalarla donatlr, bayraklarla sslenirdi.90 3. Beik Alay Yeni doan sultann ya da ehzadenin beiinin Darbhaneden karlp Harem dairesine gnderilmesine kadar cereyan eden ananelere Beik Alay denirdi. Beik Alay, padiah ocuklarnn doumlarnda birisi valide sultan, birisi sadrazam tarafndan iki donanm mzeyyen beik vesilesiyle yaplan bir alaydr.91 ehzade dnyaya gelince saray kethdas tarafndan Darbhaneye ssl bir beik smarlanrd. Viladetin yedinci gn92 beik, kethda, ba efendi, ba kulluku, kaftanc, enderun aalar ve dier saray mensuplar tarafndan harem dairesinin divan yerine bitiik olan kapsna getirilir, beii orada Drssade aas, hazinedar aa, bakap gulam, hazine vekili ve nbeti aalar teslim alrlar, harem dairesine gtrrlerdi. Emei geenlere bu i iin sarayda hediyeler verilirdi.93 4. Bedi Besmele ehzade ve sultanlar be ya da alt yana94 geldiklerinde tahsile balamalar esnasnda yaplan trendir. ehzadeye bir hoca tayin edildikten sonra evvela terift zere tahrir gelip sadrazam,

1635

eyhlislm, kaptan paa, sadreyn efendiler ve ulema saat kata terif edecekleri malum olundukta, Drssade aas tarafndan hazrlanan adrda veya saraydaki kklerden birinde karlanp arlanrlar.95 Yemekten sonra padiah nnde rikap aalar, sol tarafnda silahdaran olduu halde gelip, tren mahalline girerken herkes ayaa kalkp biraz yryerek karlard. avularn alkndan sonra padiah ehzadenin getirilmesine izin verirdi. Bunun zerine btn davetliler kalkp Orta Kapya, oradan da yryerek Bbssadeye giderlerdi. eyhlislm ve sadrazam burada biraz dinlenirdi. Bu srada ehzade de haremden getirilmi olunurdu. Yannda lalalar olduu halde ata bindirilerek tren mahalline getirilirdi. Gelen ehzade sadrazam tarafndan attan indirilip padiahn eli ptrlrd. Padiah nnde yere serilen iki halnn veya rtnn arasna rahle konulurdu. lk ders iin buraya yine sadrazam tarafndan kucaklanarak oturtulurdu. Karsna oturan eyhlislm elif ve beden balayarak alfebenin bir ksmn okuyarak tekrar ettirirdi. ehzade uslen eyhlislmdan ald bu ilk dersten sonra elini pmek isterse de eyhlislm el ptrmezdi. Padiahn elini ptkten sonra ehzade davetliler tarafndan tebrik edilir, bylece renime balam olurdu. ehzadeye ilk cz ve cz kesesi padiah ya da sadrazam tarafndan hediye edilirdi. Davetlilere hilatler giydirildikten sonra ehzade ayn alayla harem kapsna kadar gtrlrd.96 ehzadelere ait Bedi Besmele Treni gibi baka trenler de yaplrd. Bunlar Kuran- Kerimi hatmettikleri ve Buhar-i erif isimli hadis kitabn bitirdikleri vakit yaplrd. Bu trenler ekseri Hrka-i erif Dairesinde yaplrd.97 5. Nikh Treni Sarayda hanm sultanlarn nikh akti buyurulduunda Kubbe-i Humyn Dairesinde minderler, yastklar ve hallar hazrlanrd. Bir gn nce eyhlislm ile devlet erkn, kethda bey tarafndan davet edilirlerdi. Ayasofya eyhi de Drssade aas tarafndan davet olunurdu. Davet edilenler Bb Asafiye terif eder, bir miktar istirahattan sonra hareket edilirdi. Sadrazam kallav ve ferace, eyhlislm rfi ile ve sairleri selim ve mcevveze ve feraceleriyle tertip zere saraya terif ettiklerinde yenieri aas, defterdar, reislkttab ve avuba aa Orta Kap arasnda sadrazam selamlayp ard arda tertip zere yrrler. Kubbe-i Humynda seddin sa tarafna, eyhlislm, sol tarafa yenieri aas ve defterdar efendi otururlar. Dierleri ikinci sedde oturur. Bu srada Drssade aas hanm sultann vekaletini alarak stnde seraser samur krk ile Kubbe-i Humyna gelip yenieri aasnn st tarafna oturur. Zlflyn elleriyle tatl ve kahve ikram ederler. Tayin edilen vakitte hazinedar aa ve ba muhasib aa veyahut rade-i Humyn buyurulan iki aann ehadetleriyle, damatn vekili kethda beyin vekaletlerini dahi tayin edilen iki aann ehadetiyle, eyhlislm tarafndan mehr-i muaccel belirlenerek akt ve nikh tamamlanr. Ayasofya eyhi dua eder ve gelen davetlilere eitli hilatlar ve yklkler hediye edilir. erbet ve tatl ikramndan sonra sadrazamn kalkmasyla merasim tamamlanr.98

1636

6. Sr-u Humyn Padiahlarn erkek ocuklarnn snnet dnlerine, kzlarnn veya kzkardelerinin evlenme dnlerinde yaplan trenlere Sr-u Humyn denirdi. Osmanl dneminde yaplan dn ve enliklerin, snnet ve evlenme trenlerinin byk bir nemi vard. Osmanllarn parlak devirlerinde Binbir Gece Masallalarn andran bir ihtiam iinde geen ve byk bir enlie dnen bu dnlerin hazrlklarndan sorumlu olmak zere saray tekiltndan gvenilen bir kimse, bazen bir vezir Sr Emini olarak tayin edilir, yaplan harcamalar tesbit iin de Sr Emini tarafndan bir katip seilirdi. Dn hazrlklar yaplrken bir yl ya da alt ay ncesinden davet edilecek kimselere davet mektuplar gnderilirdi. Konuklar ve dn izleyecekler iin msait yerler yaplr, adrlar kurulurdu. Dn iin gerekli mutfak aralar ve malzemeleri temin edilirdi. Dn zaman gelince padiah ve evresi kendilerine ayrlan yerlerde oturarak davetlileri ve elileri kabul eder, karlkl hediye alveriinde bulunurlar. Doal olarak btn bunlar dn iin nceden hazrlanan geni bir alanda, enlik alannda cereyan ederdi. Nahl Alaylarnn ve eker ltnn geiinden ve snnet olacak ehzadelerin alana geliinden sonra elenceler yaplr, ziyafetler verilir, bunlar dnn veya enliin sonuna kadar gece ve gndz olmak zere devam ederdi. Bu arada esnaf alaylar geileri ve gsterilerini yaparak hediyelerini verirler ve hnerlerini gsterirlerdi. Kandil donanmalar yaplr, oyuncularn gsterileri izlenir, snnet merasimi yaplr ve dn sona ererdi. Evlenme dnlerinde bu genel programn dnda cihaz ve arus alaylarnn geii, cihaz ziyareti ve damadn ayrca verdii Velime Ziyfeti de sz konusuydu. Osmanl dn ve enlikleri, dn hazrlklarnn balamasndan dn sona erinceye kadar mkemmel bir program dahilinde yrtlmekteydi. Dn sresince her gn ne yaplaca, kimlere ne zaman ziyafet verilecei, kimlerin huzura kabul edilecei hangi gn hangi elencelerin yaplaca, hatta temizlik ve dzenin nasl salanaca vs. nceden hazrlanan bir programla tesbit edilir ve olaand olaylar haricinde tamamen uygulanmaya allrd.99 7. Bini-i Humyn G-i Humynda denilen padiahlarn ehir ii veya dndaki gayriresm gezintileridir.100 Padiahn bu tip gezintilerinde yol zerine asker dizilmesi ve bu geiin halka duyurulmas det deildi. Bu, olduka sade bir surette cerayan ederdi. Buna ramen yine de terift gerei bir takm merasim uygulanrd. Bini-i Humyn tertibinde klarda padiah mevsime uygun giyinip sslenir, halkn hayranln ve kendisine duyulan saygy artracak tarzda sorgulu kavuk ve mevsim krk giyer,

1637

kalabalk bir bini maiyetiyle saraydan ayrlrd. Atla yaplan binilerde Bauhadar padiahn yamurluunu, ikinci uhadar krmz kese iindeki papucunu, nc uhadar izmelerini tard. solakba, atnn dizginini tutar, salma uhadarlar ve Hazinedarlar halkla ilgilenirdi.101 Padiahn gezisi eer biraz resmice olursa, yanndaki grevliler haricinde icabna gre yenieri aas, kapcba, miralem, imrahor, avuba ile zengi aalar da bulunurdu.102 Gidilen yerde gece kalnacaksa, padiahla beraber adrlar kurup kaldrmak zere lzumu kadar mehterler, alar, erzak ve sair lzumlu eyay tayan at ve katrlar da giderdi. Padiah eer ava gidecekse ayrca samsumcular, zaarclar, ahinlerle birlikte avc hayvanlar da beraber gtrlrd. Bu eit resm olmayan gidilerde padiah adrnn nnde tular dikilmezdi. Gvenlik, ulam kolayl, rahatlk bakmndan ou kez deniz yolundan biniler tercih edilmekteydi. Denizle olan binilerde Bahren Bini-i Humyn denirdi. Bahren Bini-i Humynlarda, sabah erkenden hareket edilirdi. nde, olanlarnn bindii sandaliye denen alt byk kayk eskortluk yaparken, arkadaki tek kaykta Tnbendaas ayakta olarak padiahn selamn ve iltifatn bildirmi olurdu. Bunun arkasndaki yan yana iki kayktan birinde mirahur aa, dierinde saray aas, yzleri geriye dnk ilerlerdi. Kz Kulesinin nnden geerken ard arda toplar atlarak bini uyars verilir, grevliler selama dururlard.

1 2

emseddin Sami, Kams- Trk, stanbul 1317, s. 407. Aydn Taneri, Osmanl Devletinin Kurulu Dneminde Hkmdarlk Kurumunun Gelimesi

ve Saray Hayat-Tekilt, Ankara 1978, s. 75. 3 Filiz alkan, Osmanl Devletinde Terift Kalemi ve Teriftlk (Baslmam Doktora

Tezi), stanbul, 1989, s. 6. 4 Ali Seydi Bey, Terift ve Tekiltmz (Hazrlayan: N. Ahmet Banolu), Tercman 1001

Temel Eser No: 17, s. 1. 5 6 7 Ahmet Akgndz, Osmanl Kanunnameleri ve Hukuki Tahlilleri, stanbul 1990, c. I, s. 318. smail Hakk Uzunarl, Osmanl Devletinin Saray Tekilt, Ankara 1984, s. 44. Albert Howe Lybyer, Osmanl mparatorluunun Ynetimi (eviri: Sekin Clzolu),

stanbul 2000, s. 127. 8 1999, s. 2. Zeynep Tarm Ertu, XVI. yzyl Osmanl Devletinde Cls ve Cenaze Trenleri, Ankara

1638

Zeynep Tarm Ertu, Osmanl Devletinde Resmi Trenler ve Birka rnek, Yeni Trkiye

701 Osmanl zel Says IV, Ankara 2000, s. 31. 10 11 12 13 14 15 16 17 154-155. 18 19 20 21 22 23 24 25 26 Anthony Dolphin Alderson, Btn Ynleriyle Osmanl Hanedan, Londra 1956, s. 80, Filiz alkan, a.g.e., s. 82. T. S. M. A. E. No: 3040/1. T. S. M. A. E. No: 4493. Ali Seydi Bey, a.g.e., s. 173. BOA, Kamil Kepeci, Terift Defteri M. 676, s. 5. Mehmed bin Ahmed, Defter-i Terift, Sleymaniye Ktp. N. 2506, vrk. 15a. Mehmed bin Ahmed, Defter-i Terift, Sleymaniye Ktp. N. 2506, vrk. 19a. Olga Zirogevi, Yabanc Elilerin Osmanl Memleketlerindeki Seyahatlar ve Huzura Aydn Taneri, a.g.e., s. 137. zz Sleyman Efendi, zz Tarihi, stanbul (?), vrk. 96b. Mustafa Naima, Naima Tarihi, stanbul 1928, c. I, s. 388. Mehmed bin Ahmed, Defter-i Terift, stanbul niversitesi ktb. T. Y. 9810, vrk. 7a. smail Hakk Uzunarl, a.g.e., s. 75. BOA, Teriftlk Defteri 676, Mkerrer 2, s. 7. BOA (Kamil Kepeci), Teriftlk 676 M. 1, s. 3. Zeynep Tarm Ertu, Osmanl Devletinde Cls ve Cenaze Trenleri, Ankara 1999, s.

Kabulleri, Belgelerle Trk Tarihi, Say 4, stanbul 1968, s. 45. 27 28 29 30 Ahmed Refik, Lale Devri, stanbul 1997, s. 64. BOA, K. K. Teriftlk 676, M. 1, s. 79. Robert Withers, Byk Efendinin Saray (eviri: Cahit Kayra), stanbul 1996, s. 3. Ali Seydi Bey, a.g.e., s. 14.

1639

31

Zeynep Tarm Ertu, Osmanl Devletinde Resm Trenler ve Birka rnek, Yeni Trkiye

701 Osmanl zel Says IV, Ankara 2000, s. 28. 32 s. 14. 33 34 35 36 37 38 39 40 s. 385. 41 42 BOA, Surre Defterleri No: 6, No: 7, No: 130. Kemal , Osmanl Padiahlarnn Medineye Gnderdikleri Hediyeler ve Surre-i Mehmed bin Ahmed, Defter-i Terift, stanbul niv. ktp. TY. 9810, vr. 45a. Mehmed bin Ahmed, Defter-i Terift, stanbul niv. ktp. TY. 9810, vr. 48b. Mehmed bin Ahmed, a.g.e., vrk. 9a/10b. Mehmed bin Ahmed, a.g.e., vrk. 10a. Edmando de Amcis, stanbul (eviri: Beynun Akyava), Ankara 1993, s. 128. Ali Seydi Bey, a.g.e., s. 135. emseddin Sami, Kams-u Trk, stanbul 1317, s. 326. smail Hakk Uzunarl, Osmanl Devletinin Merkez ve Bahriye Tekilt, Ankara 1988, smail Hakk Uzunarl, Osmanl Devletinin Merkez ve Bahriye Tekilt, Ankara 1998,

Humyn, Tarih Dnyas, c. II, say XVI, stanbul 1950, s. 671. 43 Nianczde Muhammed bin Ahmed, Mirat- Kinat (Sadeletiren: A. Faruk Meyan),

stanbul 1987, c. II, s. 483. 44 45 46 47 48 49 50 Osman Turan, Trk Cihan Hkimiyeti Mefkresi Tarihi, stanbul 1981, s. 408. Eyb Sabri, Mirat-l Haremeyn, stanbul 1306, c. II, s. 678. BOA, Teriftlk Mkerrer 1, s. 14. brahim Hakk Konyal, stanbul Saraylar, stanbul 1942, s. 82. Esad Efendi, Terift- Kadime, stanbul, s. 22. smail H. Baykal, Enderun Mektebi Tarihi, stanbul 1953, s. 119. Zeynep Tarm Ertu, Osmanl Devlet Teriftnda Hrka-i erif Ziyareti, TED, Say XVI,

stanbul 1998, s. 37.

1640

51 810. 52

Mehmet Zeki Pakaln, Osmanl Tarih Deyimleri ve Terimleri Szl, c. I, stanbul 1993, s.

Sleyman Beyolu, Osmanllar ve Mukaddes Emanetler, Yeni Trkiye 701 zel Says,

IV, Ankara 2000, s. 79. 53 54 55 56 57 58 59 60 Zeynep Tarm Ertu, a.g.e., s. 38. BOA, Kamil Kepeci, Teriftlk Defteri 676 Mkerrer 1, s. 16. BOA, K. K., Teriftlk Defteri, 767, Mkerrer, s. 3. Midhat Sertolu, Osmanl Tarih Lgat, stanbul 1981, s. 68. Osmanl Tarih Ansiklopedisi, stanbul 1985, s. 127. Mehmet pirli, Cuma Selaml., DA, c. VIII, stanbul 1993, s. 90, Doan Kuban, stanbul Bir Kent Tarihi (eviri: Zeynep Rona), stanbul 1996, s. 289. Zeynep Tarm Ertu, Osmanl Devletinde Resmi Trenler ve Birka rnek, Yeni Trkiye

701 Osmanl zel Says, Say IV, Ankara 2000, s. 33. 61 62 63 s. 440. 64 65 66 67 234. 68 69 70 Mehmet Zeki Pakaln, Osmanl Deyimleri ve Terimleri Szl, c. II, stanbul 1993, s. 521. BOA, TD 676 M. 1, s. 10. Mehmed bin Ahmed, Defter-i Terift, Sleymaniye ktp. No: 2150, vrk. 64b. Recep Ahshal, Osmanl Devlet Tekiltnda Reislkttablk, stanbul 2001, s. 273. Ali Seydi Bey, a.g.e., s. 151. Necla Pekolcay, Mevlid, A, c. VIII, stanbul 1993, s. 173. Mnir Atalar, Osmanl Devletinde Surre-i Humyn ve Surre Alaylar, Ankara 1991, s. BOA, Cevdet Tasnifi Saray, No: 576. Mehmed bin Ahmed, Defter-i Terift, Sleymaniye ktp, No: 2150, vrk. 62b. Selanik Mustafa Efendi, Tarih-i Selnik (Hazrlayan: Mehmed pirli), Ankara 1999, c. II,

1641

71 72 73 74 75 76

Esad Efendi, a.g.e., s. 9. smail Hakk Uzunarl, Osmanl Devletinin Saray Tekilt, Ankara 1988. Ahmet Akgndz, a.g.e., s. 327. Read Ekrem Kou, Topkap Saray, stanbul (?), s. 98. Mehmed bin Ahmed, Defter-i Terift Sleymaniye ktb. No: 2150, vrk. 72a. emdn-zde Fndkll Sleyman Efendi, Mrit-Tevrih (Hazrlayan: Mnir Aktepe),

stanbul 1978, s. 83. 77 78 79 80 81 82 83 84 85 86 87 88 89 90 91 92 93 BOA, K. K. Teriftlk Defteri, 677 M. 1, s. 22. smail Hakk Uzunarl, a.g.e., s. 211. Evliya elebi Seyahatnamesi, c. I, stanbul 1315, s. 202. zdemir Nutku, Bayram Alay, DA, c. V, stanbul 1992, s. 265. Leslie P. Peirce, Harem-i Humyn (eviri: Aye Berktay), stanbul 2000, s. 251. aatay Uluay, Harem II, Ankara 1992, s. 62. smail Hakk Uzunarl, a.g.e., s. 13. Aziz Berker, Terift Naim Efendi Tarihi, T. V. II/8, Ankara, s. 77. Ahmet Akgndz, Osmanlda Harem, stanbul 1997, s. 240. smail Hakk Uzunarl, a.g.e., s. 167. Recep Ahshal, a.g.e., s. 305, Mehmet Arslan, Osmanl Makaleleri, stanbul 2000, s. 496. BOA Cevdet Tasnifi, Saray No: 833. Ali Seydi Bey, a.g.e., s. 40. Zeynep Tarm Ertu, a.g.e., s. 33. Osmanl Tarihi Ansiklopedisi, stanbul 1985, s. 6. T. S. M. A. E. No: 502.

1642

94 95 96 97 98 99

T. S. M. A. E. No: 10183. T. S. M. A. E. No: 1158. T. S. M. A. E. No: 9/66. BOA, Saderet 359. T. S. M. A. E. No: 1393. Mehmet Arslan, a.g.e., s. 442-443.

100 BOA Saray Mesalihi, No: 1355. 101 Necdet Sakaolu, Bini, stanbul Ansiklopedisi, stanbul 1994, C. 3, s. 235. 102 Ali Seydi Bey, a.g.e., s. 98.

1643

Klasik Dnem Osmanl Tara Tekilt: Beylerbeylikler / Eyaletler, Kaptanlklar, Voyvodalklar, Meliklikler (1362-1799) / Do. Dr. Orhan Kl [s.887-898]
Frat niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi / Trkiye Giri Kurulutan itibaren gerek Anadoludaki fetihler ve beyliklerin ilhak ve gerekse 1354ten sonra Geliboluya ktan itibaren balayan Rumeli harekt sonucunda, Osmanl Devleti iki ktada topraklar olan ve geni bir corafyaya yaylm bir devlet haline gelmiti. I. Murad ve bunu takip eden dnemlerde ve zellikle I. Bayezid zamannda merkez devlet yapsn iyice yerletirmi olan Osmanl Devletinin ele geirdikleri blgeleri de, merkez devletin denetim ve gzetiminden uzak tutmayacak bir idar yapya kavuturmas gerekmitir. Bu balamda, beylerbeyilik sistemini getirerek 1362den sonra Rumeli Beylerbeyiliini kurmu ve Rumeli tarafndaki yerler sancak statsne alnarak bu beylerbeyilie balanmtr. Lala ahin Paa da ilk Rumeli beylerbeyi olmutur. Osmanl merkez otoritesinin beylerbeyilikler vastasyla yerletirilmesi uygulamas I. Bayezid zamannda devam etmitir. 1393 ylnda Anadolu Beylerbeyilii kurulmu ve Anadoludaki sancaklar da bu beylerbeyilie balanmtr. Anadolu Beylerbeyiliine ilk tayin olunan paa ise Kara Timurta Paadr.1 1402 Ankara Savann kaybedilmesinden sonra, merkez devlet yaps ksa sreli bir kesintiye uram ve 1413 ylnda merkezi Sivas olan Rum Beylerbeyilii kurulmutur. Rum Beylerbeyiliinden sonra uzun sre yeni bir beylerbeyilik kurulmamtr. II. Mehmed zamannda Karadenizin gney ve kuzey sahillerinin byk bir ksmnn ele geirilmesi, 1473 ylnda Akkoyunlu Devleti ile yaplan Otlukbeli Savann kazanlmas ve Anadolu birliinin salanmas konusunda atlan nemli admlar II. Bayezid zamannda ok arlkl olmamakla birlikte devam etmitir. II. Bayezid zamannda Karaman Beylerbeyilii kurulmutur. 1512 ylnda Osmanl tahtna geen I. Selimin 1514 ylnda Safevi Devleti ile yapt aldran Savan kazanmasn takiben Dou Anadoludaki birok nemli merkez Osmanl hakimiyetine girmitir. Daha sonra klan Memlk Seferi sonunda Halep, am ve Msrn ele geirilmesi yeni beylerbeyiliklerin kurulmasn gerektirmitir. Bu dnemde 1515 ylnda Diyarbekir, 1517-1520 arasnda am ve Msr Beylerbeyilikleri kurulmutur. htilafl olmakla birlikte 1516 ylnda Halep Beylerbeyiliinin kurulduu da ifade edilmektedir.2 Kanuni Sultan Sleymann 46 yl sren uzun saltanat dneminde eyalet says hzla artm ksa sreli beylerbeyilikleri dikkate almazsak 1595 ylna gelindiinde beylerbeyilik says 40a yaklamtr.

1644

Denizler ve nemli nehirler zerinde ileyen gemilerin (sava, nakliye vs.) sevk ve idaresi iin tekilatlanan kaptanlklar ile mr rejime dahil olmayan ancak siyas ve asker bakmdan Osmanl Devletine bal olan hanlklar, emirlikler, voyvodalklar ve meliklikler de idar taksimat asndan eyaletlerle edeer olarak nitelendirilebilir. Buralarn eyalet olarak anlmamasnn sebebi, blgesel isimlerle zikredilmeleri ve iaret ettiimiz zere yar bamsz veya ska kullanlan bir ifade ile imtiyazl statlerinden dolaydr. Bu aratrmada klasik dnem3 Osmanl tara tekilt makro dzeyde ele alnm ve sancak dzeyine inilmeden beylerbeyilikler/eyaletler, kaptanlklar, voyvodalklar ve meliklikler zerinde durulmutur. I. dar Taksimat niteleri ve Yneticiler 1. Eyalet ve Beylerbeyilik / Vali ve Beylerbeyi Osmanl Devletinin idar taksimat bakmndan en byk nitesi beylerbeyilik/eyaletlerdir. Osmanl lkesi, beylerbeyilik, eyalet veya vilayet olarak adlandrlan byk idar nitelere ayrlm bu niteler ise sancak veya livlara blnmtr. Eyaletlerin en byk amirine yerine ve durumuna gre beylerbeyi, mr-i mran, vali veya emirl-mera deniliyordu. Osmanl Devletinde beylerbeyi veya beylerbeyilik kurumunun nereden alnd konusunda farkl grler mevcuttur. Jean Denyye gre, bu unvan nce Sasaniler zamannda randa prensler prensi manasndaki bir Ermeni deyiminden alnarak ihkan- ihkanat kelimesi tretilmitir ki bu beylerbeyi kartdr. Bu kelimeyi Araplar emirl-merya dntrmler ve daha sonra Seluklulara, Anadolu Seluklularna, Memlk Devletine dier Trk-Mslman devletlerine de girmi, melikl-mera, emir-i ulus, emir-i kebr ekillerini almtr. Bu terim Osmanllarda mr-i mrn ve beylerbeyi olmutur. Bizans aratrcs Fransz Rambaud, bu kurumun Bizanstan Osmanllara getiini ifade etmektedir. Ancak stanbulun fethinden ok nceleri bu kurumun Osmanl idari sisteminde olduu (Rumeli ve Anadolu Beylerbeyilikleri) gz nnde bulundurularak, bu gr Fuat Kprl tarafndan kabul edilmemitir. Fuat Kprl de Denynin fikrine katlmakta ve beylerbeyilik kurumunun Trk-slam devletleri yoluyla Osmanllara getiini ifade etmektedir.4 Yukarda da dikkat ekildii zere, beylerbeyilik, Anadolu Seluklularnda da mevcut olup, Osmanllarda XIV. yzyl ortalarnda kurulan bir tekilttr.5 XIV. yzyln ortalarndan itibaren beylerbeyi, tara kuvvetlerinin kumandan ve eitli sancaklara dalm olan beylerin amiri durumundayd. Anadolu ve Rumeli Beylerbeyiliklerinin yan sra Rum ve Karaman Beylerbeyiliklerinin de kurulmasndan sonra beylerbeyilik, tamamen blgesel bir hviyet kazanm6 1595 ylna gelindiinde Osmanl lkesindeki beylerbeyilik (veya eyalet) says 40a ykselmitir.7 Beylerbeyilik terimi, arlkl olarak XVII. yzyln balarna kadar kullanlm daha sonra yerini yava yava eyalet terimine brakmtr. Bu deiim bir anda olmamtr. XVI. yzylda da vilayet ve

1645

eyalet tabirleri zaman zaman kullanlmtr. Beylerbeyilik terimine ise XVII-XVIII. yzyllarda bile rastlanlyordu. Bu terimler o kadar bir arada kullanlmlardr ki, birinin bir dierinin yerini belli bir tarihte aldn sylemek mmkn deildir. XVII-XVIII. yzyllarda genellikle eyalet tabiri kullanlmaktadr. Ancak ok sk olmamakla birlikte beylerbeyilik tabirine de rastlanmaktadr. Mesel, 1717-1718 tarihli Sancak Tevcih Defterine; Sivas, Mara, Adana, Erzurum, ldr, Kars, Van, ehr-i Zor, Musul, Basra, Cezayir-i Garb, Tunus ve Trablusgarb beylerbeyilik, bunun dndakiler eyalet olarak kaydedilmitir.8 Bu defterde, beylerbeyilik olarak zikredilen nitelere beylerbeyi olarak anlan paalar, eyalet olarak zikredilen yerlere ise vezr rtbeli ve vali olarak adlandrlan paalar tayin edilmitir. Bu uygulamadan, vezr rtbeli paalarn eyalet, beylerbeyi rtbeli paalarn ise beylerbeyilik olarak adlandrlan idar niteleri tasarruf ettii sonucu karlabilir. Ancak dier defterler iyice incelendiinde, bu konuda bir genelleme yapmann doru olamayaca kanaati hasl olmutur. nk 1640-16489 ve 1701-1702 tarihli Sancak Tevcih Defterlerinde sancaklardan mteekkil btn idar niteler iin tasarruf edenin vezr olup olmad dikkate alnmam ve eyalet tabiri kullanlmtr. Halbuki 17011702 tarihli defter incelendiinde; Rumeli, Kefe, Girit, Karaman, Mara, Adana, ldr, Kars, Musul, Ahsa, Habe, Cezayir-i Garb, Tunus ve Trablusgarb eyaletlerini vezr rtbeli olmayan paalarn yani beylerbeyilerin tasarruf ettikleri grlmtr.10 1735-1736 tarihli Sancak Tevcih Defteri de 1717-1718 tarihli defterdeki uygulamay teyit etmeyecek ekilde tanzim edilmitir. Bu defterde de tamamen eyalet tabiri kullanlm ancak Mara, Kars, ehr-i Zor, Cezayir-i Garb ve Tunus eyaletleri vezr rtbeli olmayan paalar tarafndan ynetilmitir.11 1735-1736 tarihli defterde, vezr rtbeli paalar tarafndan ynetilsin veya ynetilmesin, tamamen eyalet tabirinin kullanlmas artk bu terimin iyice yerlemeye baladn gstermektedir. 1795-1799 tarihli Sancak Tevcih Defterinde de artk tamamen eyalet tabiri kullanlmaktadr.12 Bu durum Osmanl Devletinin genel idar dzeninin seyri ile de ilgilidir. Kanun Devrinin sonuna kadar Msr hari btn eyaletler beylerbeyilere yani iki tulu paalara verilirken, daha sonra Budin, Yemen ve Badata vezr rtbesiyle valiler tayin edilmi ve XVI. yzyln sonlarna doru 1584 ylnda Diyarbekir ve bunu mteakip vezrlerin oalmas sebebiyle dier eyaletler de yava yava vezrlere verilmitir.13 Eyaletler, belli bir sra ile Sancak Tevcih Defterlerine kaydedilmilerdir. Bu sra, baz istisnalar ve eyaletlerin elden kma durumu hari hibir zaman deimemitir. nce Rumeli Eyaleti, daha sonra Rumelideki dier eyaletler yazlr, mteakiben Anadolu Eyaletinden balayarak Asya ve Afrika ktasndaki eyaletler kaydedilirdi. Eyaletlerden sonra voyvodalklar ve meliklikler yazlrd. 1700-1740 yllar arasnda eyaletlerin defterlere kaydedili sras yledir:

1646

Rumeli, Bosna, Temevar, zi, Kefe, Girit, Anadolu, Karaman, Sivas, Mara, Haleb, am, Trablusam, Adana, Kbrs, Rakka, Diyarbekir, Erzurum, ldr, Kars, Trabzon, Van, Badat, ehr-i Zor, Musul, Basra, Ahsa, Habe, Derya Kaptanl (Cezayir veya Kaptan Paa Eyaleti), Svey Kaptanl, Msr, Cezayir-i Garb, Tunus, Trablusgarb, Tuna Nehr-i Donanmas Kaptanl (Babuluu), attl-Arab Kaptanl, Anapoli Kaptanl, Bodan Voyvodal, Eflak Voyvodal, Dadyan Meliklii, Gril Meliklii, Akba Meliklii, Abaza Meliklii.14 Beylerbeyiliklerde, beylerbeyilik divan denilen bir divan da bulunurdu. Bu divana, beylerbeyi, beylerbeyiliklere bal sancakbeyleri, defter kethdas, defterdar ve alaybeyiler itirak ederdi. Bunlarn dnda avular, ktipler, tezkereciler de beylerbeyilik divannda grev yaparlard. Kadnn beylerbeyilik divanna itirak edip etmedii konusu ise phelidir.15 Vali veya beylerbeyiler idar, asker ve iktisd grevlerinin yan sra, kaza grevler de ifa etmilerdir. Kad ldnde, yeni kad gelinceye kadar molla tayin eder, divn kurup dava dinlerler, kady nlerine getirip dava dinlettirirlerdi. XVIII. yzyln ilk yarsnda kadlar ok zayf olduklarndan ve mtegallibelerden ekindiklerinden, kaza ile ilgili ilerin yaplmas iin artk beylerbeyi veya valiler ile sancakbeylerine fermnlar yazlmaktayd.16 Eyaletlere tayin edilen paalar tulu paa (vezr) ise vali, iki tulu paa ise beylerbeyi olarak anlyordu. Eyaletlerin bylece vezrlere ( tulu paalara) verilmesi sebebiyle Osmanl vezrleri, dhil ve hri vezri olarak ikiye ayrlmtr. Bunlardan i vezrler kubbe altndaki mavir yani sandalyesiz vezrler olup, d vezrler de eyaletlerdeki vali vezrlerdi.17 Beylerbeyi veya mr-i mrn terimi Hezarfen Hseyin Efendinin Telhisl-Beyn f Kavnn-i l-i Osman adl eserinde yle ifade edilmektedir: Mr-i mirn beylerbeyidir. ki tu eker. Eyaletine bal sancakbeylerinin askeri ile birlikte sefere kar. Bu zmre iki gruptur. Bir grubu hs ile bir grubu saliyane ile mr-i mrndr. Hangi beylerbeyilik daha nce fethedilmi ise o beylerbeyi dierine gre daha kdemlidir. Hangi eyalete atanrsa o eyaletin defterde kaytl ne miktar hss var ise ona mutasarrf olur. Sefer durumunda hs miktarnn 1/5000 orannda mkemmel cebely sefere gtrr. Rumelide sefer olursa Rumeli beylerbeyi sa kolda, Anadolu beylerbeyi sol kolda bulunur. Anadoluya sefer olsa bu durumun tersi uygulanr. Mara beylerbeyinin dmdr olmas kanundur. Beylerbeyiler hizmetlerini tamamlayp emekli olduklarnda vezret pyesi ile kendisinden sonra gelenlerden bir st mertebede kabul edilmiler ancak bu keyfiyet daha sonra mer nizmna halel geldi diye yrrlkten kaldrlmtr.18 Eyaletler, idar ve mal olarak tasarruf ekilleri bakmdan has ve salyaneli olmak zere ikiye ayrlrlard. Eyaletlerin has suretiyle tasarruf edilmesi ekli XVIII. yzyln balarndan itibaren kademeli olarak kaldrlm, bunun yerini iltizam ve malikne usul ve bunlara ilave olarak imdad- seferiyye ve imdad- hazeriyye vergilerini toplamak suretiyle tasarruf edilen eyaletler almtr. Has sisteminin yerine ikame ettirilen tasarruf ekilleri eyaletlerin idaresi bakmndan bir farkllk getirmemi,

1647

sadece buralar tasarruf edenlerin gelirlerini elde edi biiminde bir deime olmutur. Daha doru bir ifade ile salyaneli eyaletler, voyvodalklar, meliklikler ve emirliklerin dndaki btn eyaletlerin mr rejime dahil olduunu syleyebiliriz.19 Msr, Badat, Basra, Habe, Ahsa, Cezayir-i Garb, Trablusgarb ve Tunus salyaneli eyatlerdir. Salyaneli eyaletlerde vali veya beylerbeyilere dirlik tevcihi yaplmazd. Banda bulunduklar eyaletin hazinesinden nakit olarak salyane (yllk maa) verilirdi. Salyanelerin miktarlar genellikle kanunnmelerle tespit edilmitir. Bu eyaletlerden Msr, Badat ve Basra her yl belli bir miktar irsaliyeyi merkeze gndermek zorundayd.20 Dier salyaneli eyaletler ise merkeze irsaliye gnderecek durumda deillerdi. Baz eyaletler, hem mr rejim kapsamnda hem de salyaneli sancaklardan mteekkildir. Mesel, Derya Kaptanl ve Kbrs Eyaletine bal sancaklarn bir ksm salyanelidir. stisnai bir durum olarak, ldr Eyaleti ocaklk suretiyle tasarruf edilmektedir.21 Eyalet ve sancak tasarrufunda hs sisteminin kademeli olarak kaldrlmas ve zellikle hazinenin ihtiyac olan nakit parann temini maksadyla, buralar mr mukataa haline getirilerek ve ounlukla iltizam ve malikne veya arpalk usulyle tevcih edilmilerdir. Bu uygulamann bir neticesi olarak, artk eyalet ve sancak tasarruf edenlerin birka yeri tasarruf ettiine ska rastlanmaktadr.22 Bu tasarruf ekli, yani bir paann ayn zamanda birka sanca da tasarruf etmesi, doal olarak tasarrufu altnda olan btn yerlerde fiilen bulunmasn engellemitir. Bu sebeple, kendi adna vergileri toplayacak ve oray idare edecek bir grevli gndermiler veya kendileri de buralarn vergilerini mltezimlere devretmilerdir. Bazen iki eyaletin bir paa tarafndan ynetildiine de rastlanmaktadr.23 Vali veya beylerbeyiler herhangi bir eyaletin idaresinden ayrldktan sonra bir mddet bo da kalabiliyorlard. Bota kaldklar bu sreye mazliyet sresi denilmektedir. Mazliyet sresinin ne kadar olduu hakknda net birey sylemek imknszdr. Bu sre paann mansbna uygun bir grevi tekrar alabilme yolunda gsterecei maharetle ilgilidir. Zira XVII-XVIII. yzyllarda eyaletler ve sancaklar ou kere liyakata baklmadan saray mensuplarnn tesirleriyle rvet ve himaye ile tevcih ediliyordu. Bu sebeple mazl paa ok ksa bir srede yeni bir eyalete tayin edilebilecei gibi, Mara Eyaletinden 20 Eyll 1716 tarihinde ayrlan Mehmed Paa gibi 20 aydan fazla bir sre de bekleyebilirdi.24 Eyalet valileri veya beylerbeyiler ounlukla hi beklemeden bir baka eyalete tayin ediliyorlard.25 Bu tayinler bazen yer deitirme eklinde de olabiliyordu. Mesel, 30 Eyll 1737 tarihinde Erzurum Valisi Ali Paa Diyarbekire, Diyarbekir Valisi Muhammed Paa Erzuruma tayin edilmilerdir.26 15 Kasm 1739 tarihinde Safed, Sayda ve Beyrut Valisi Yakb Paa Erzuruma, Erzurum Valisi Kel Ahmed Paa ise Safed, Sayda ve Beyrut Eyaletine tayin edilmitir.27 ok nadir de olsa baz vali veya beylerbeyilerin eyaletten sancaa tayin edildiine rastlanyordu. Temevardan mazl Adem Paa, 14 Ocak 1702 tarihinde Avlonya Sancana,28 Varad Beylerbeyi

1648

Ali Paa, 8 Mart 1691 tarihinde Lipova Sancana,29 Mara Beylerbeyi Rivanolu Halil Paa, 31 Mays 1701 tarihinde Saruhan Sancana,30 eski Trabzon Valisi Vezr mer Paa, 21 Eyll 1701 tarihinde nebaht Sancana,31 Mara Beylerbeyi Sleyman Paa, 23 Haziran 1736 tarihinde Kilis Sancana (maliknelik olarak),32 Karaman Valisi Vezr Kk Mustafa Paa ise 8 Aralk 1735 tarihinde il Sancana tayin edilmilerdir.33 Vali veya beylerbeyiler, XVII. yzyln ortalarndan itibaren eyaletlere 1 yllna atanyor bir yl sonra ya buradan baka bir eyalete tayin ediliyor veya ibk suretiyle 1 yl daha grevlerine devam ediyorlard. Bir valinin herhangi bir eyalette 3 yldan daha fazla kald durumlar ok azd. Bu yzyla gelinceye kadar beylerbeyilerin grev sreleri grevlerinde gsterdikleri baar ile doru orantl olarak uzun olabiliyordu. Mesela, Van beylerbeyilii grevinde bulunan Ali Paa bu grevi aralksz 13 Aralk 1599-Ekim 1608 tarihleri arasnda yaklak 8 yl 11 ay yrtmtr.34 Vali veya beylerbeyilere, zellikle sava yllarnda kendi eyaletleri dndaki baz blgelerin muhafazas da veriliyordu. Hatta eyalet tevcihat bu muhafaza hizmetini yapmalar artna balanyordu.35 XVIII. yzyln ilk yarsnda bir eyaletten bir baka eyalete tayin edilen paalarn grev yerleri coraf mekn olarak byk bir eitlilik arz etmektedir. Mesel, Anadolu Eyaletini tasarruf eden paalar Erzurum, Van, Haleb, Rakka, Diyarbekir ve Badata tayin edilmilerdir. Basradan Karamana, amdan Karamana, Sivastan Safed, Sayda ve Beyruta, Karstan ehri-Zora, Bosnadan Girite gibi blge d tayinlere rastland gibi; Temavardan Rumeliye, Adanadan Maraa, Trabzondan Kefeye, Musuldan Rakkaya, Trablusamdan Halebe gibi komu eyalet tayinleri de ska grlmektedir. Denize sahili olan eyaletlere ounlukla yine denizle alkal olan eyaletlerden tayin yaplmtr. Mesel, Trabzondan Kefeye Kaptan Paa Eyaletinden Trabzona, Kefeden Tunusa, Kefeden Trabzona gibi.36 Paalarn devletin deiik blgelerindeki eyaletlere tayin edilmesi, nemli bir grevi yrten bu grevlilerin bilgi ve grglerini artrmann yan sra phesiz deiik corafyadaki eyaletleri tanmalar gibi faydal bir sonucu da douruyordu. II. Selim zamannda (1789-1807) idar yaplanmada baz deiiklikler yaplmtr. Valiler, rvet ve adam kayrmann nne geilmesi iin bizzat padiah ve onun birinci derecedeki yardmcs tarafndan seilmeye allmtr. Bu dnemde eyalet says 28 olarak belirlenir. Valilerin grev sresi en az 3 en fazla 5 yldr.37 II. Mahmut zamannda (1808-1839) valilere maa balanm ve cretli bir memur haline getirilmilerdir. Bu durum gelirlerin elde edili biiminde kkl bir deiiklii ifade eder. Tanzimat Dneminde ise tara ynetiminde yeni dzenlemeler yaplmtr.38 2. Kaptanlk / Kaptanlar

1649

Osmanl Devletinde yerine getirilen grev itibariyle kaptanlk olarak adlandrlan idar taksimat niteleri de bulunmaktadr. Bunlar esasta, mr rejime dahil olup, ilgili kaptanln faaliyet alan iindeki sahil sancaklarndan mteekkil birer eyalettirler. Mesel, Derya Kaptanl ayn zamanda Cezair-i Bahr-i Sefd, Cezayir Eyaleti veya Kaptan Paa Eyaleti olarak da anlyordu. Klasik dnemde Osmanl Devletindeki kaptanlklar unlardr: Derya Kaptanl (Cezayir-i Bahr-i Sefd), Svey Kaptanl, Tuna Kaptanl,39 attl-Arab Kaptanl ve Anapoli Kaptanl. XVII. yzyln ortalarnda Kavala Kaptanl diye anlan ayr bir kaptanlk daha vardr.40 Ancak daha sonra Derya Kaptanlna balanmtr. Derya, Svey ve Anapoli kaptanlklar denize sahili bulunan sancaklardan mteekkildirler. Tuna Donanmas Kaptanl ve attl-Arab Kaptanl ise mstakil olup sancak kaydedilmemitir. Derya Kaptanl nceleri Gelibolu sancakbeyine verilirdi. Bu arada baz vezrler ve beylerbeyiler de kaptan paala tayin edilmilerdir. Ancak Barbaros Hayreddin Paadan itibaren kaptan paalk beylerbeyi rtbesindeki merya verilmitir. Daha sonraki dnemlerde yani XVI. yzyln sonlar ve XVII. yzyldan itibaren kaptan paalk vezrlere verilmitir. ayet beylerbeyi olarak greve balam olsa bile bir mddet sonra bu paalara vezrlik rtbesi de verilmitir.41 Kaptanlklar ierisinde en yksek dereceli olan Derya Kaptanldr. Bu kaptanlk genellikle Akdeniz ve Ege Denizinden sorumlu idi. Derya Kaptanlnn dndaki kaptanlara vezrlik rtbesi verildiine pek rastlanmamaktadr. 1737 ylnda, attl-Arab Kaptanl mr-mranlk, Tuna Nehri Donanmas Kaptanl ise mr-livlk ve Cezayir-i Garb Beylerbeyilii pyesi ile tevcih edilmitir.42 Kaptan Paalar arz gnlerinde Divn- Hmyna gelip derecesine gre vezrlerin yannda otururdu. Denizle ilgili bir konu divana intikal etmi ise bu davalar kendisine havale olunur ve divanda belli bir yere oturarak bu konular inceler ve bir karar verirdi. Denizle ilgili tayinlerden Kaptan Paa sorumlu idi. Ancak ok nemli konular vezriazama arz ederdi. Kendisine ait olan ilerde hkm yazma ve tura ekme yetkisi de bulunuyordu. Yani padiah namna hkm yazar ve tura ekerdi.43 Kaptan Paalar, Tunus, Trablusgarb ve Cezayir-i Garb ocaklarn da dolayl olarak kontrolleri altnda tutuyorlard. Bu sebeple buralarn mr mukataa artklarndan ve aidatlarndan ve resm hediyelerden de pek ok gelirleri olurdu.44 Osmanl Devletindeki kaptanlar nem srasna gre yledir: Derya Kaptan (Kaptan- Derya, Kaptan Paa), Svey Kaptan, Tuna Nehri Donanmas Kaptan, attl-Arab Kaptan, Anapoli Kaptan. Svey Kaptanl XVIII. yzyln balarndan itibaren Derya Kaptanlna balanmtr.45 3. Voyvodalk / Voyvada Osmanl tara idar sistemi ierisindeki bir dier birim voyvodalklardr. Voyvodalklar her sene belli bir miktar harac Osmanl Devletine demekte ve buna karlk kendi kanunlar ve nizamlarna

1650

gre Osmanl padiahnn tasdiki artyla setikleri ve voyvoda denilen bir prens tarafndan i ilerinde serbest bir ekilde ynetilmektedirler. Voyvodalklarn says klasik dnemde Bodan, Eflak ve Erdel voyvodalklar olmak zere idi. Voyvodalklardan Bodan ve Eflak adeta birbirleri ile birlikte anlmaktadrlar. Erdel Voyvodal ise uygulamada bu iki voyvodalktan ayr olarak deerlendirilmektedir. Bodan Voyvodal 1517 ylna kadar Eflak Voyvodalndan sonra gelirdi. Ancak 1521 tarihli bir fermnla Bodan voyvodalar Eflak voyvodalarndan daha stn ve itibarl klnmlardr. Bunun sebebi, Eflakta voyvoda seimi srasnda Eflak bayarlarnn isyan karmas ve bu isyan srasnda Bodan Voyvodas IV. stefhann devlete sadk kalmasdr.46 Bodan, Eflak liva bulunmaktadr.47 Voyvodalar, mahalli kanunlar gereince bayarlar yani beyler ile bapiskopos ve papazlar tarafndan seilir ve asaletinin tasdiki iin durum Osmanl hkmetine bildirilirdi. Bunun zerine hkmet bu seimi tasdik eder ve yeni voyvodaya verilecek berat ile tu, sancak, serpu ve hilati gtrmek ve kendisini voyvoda makamna oturtmak zere kapcbalardan birisi iskemle aas tayin olunup 200-300 kii ile birlikte Eflak veya Bodana gnderilirdi. Heyet reisi olan kapcba gtrd eyleri, beyleri ve tebaas huzurunda yeni seilen voyvodaya giydirip teslim ettikten sonra dnerdi. Osmanl Devleti XVI. yzyln ortalarna kadar voyvoda seimine mdahale etmemi ancak zellikle Lehistan ve Avusturyann voyvoda seiminde rol oynamak istemeleri sebebiyle bu ii ba bo brakmayarak, yine Eflak ve Bodan beylerinden, ancak bizzat merkez hkmet tarafndan belirlenen kiiler voyvoda olarak tayin edilmitir.48 Mahalli beylerden voyvoda tayini 1693 ylna kadar devam etmi, 1683-1699 yllar arasnda cereyan eden 16 yl savalar srasnda gven telkin etmemeleri ve Lehistan ve Avusturyaya yanamalar sebebiyle, 1693ten itibaren Bodan ve Eflak voyvodalar stanbullu Fenerli Rumlardan tayin edilmeye balanmtr. Bu durum voyvodalk halkn rahatsz etmi ancak Fenerli Rumlar da kendilerinden nceki voyvodalar aratacak bir idare tarz gstermilerdir. Ayrca Fenerli voyvodalar birbirine rakip aileler arasndan gnderildiklerinden, bu rakip aileler hkmet erknna sokularak eitli desiselerle rakiplerini bertaraf edip voyvodal elde etmek ve halk soyarak, hem keselerini doldurmak hem de kendilerinin bu makama gelmesine yardmc olan olan hamilerini doyurmak iin almlardr.49 1821 ylnda tekrar yerli zadegn ailelerden voyvoda tayini balamsa da bugnk Romanya ve Moldovyay iine alan voyvodalk blgelerinde Rus nfuzunun yaylmasn nleyememitir. 1861 ylnda her iki voyvodalk birletirilerek Romanya Prenslii haline getirilmitir. 1878 Berlin Antlamas ile de mstakil bir krallk olmulardr.50 ve Erdel 1550-1551 tarihli Sancak Tevcih Defterine vilayet olarak

kaydedilmilerdi. Bunlardan Bodan ve Eflakta tevcihat ve liva kayd bulunmamaktadr. Erdelde ise 7

1651

Avrupadaki dier voyvodalk olan Erdel, bugnk Romanya ile Macaristan arasnda kalan ve Transilvanya denilen blgede yer almaktadr. Bu blge 1526 Moha Zaferinden sonra Osmanl idaresine girmitir. 1541 ylndan sonra Macar krallk hanedanndan birisi ve ilk olarak da Sigismund, Erdel beyi/voyvodas olarak atanmtr.51 Bunlar da Bodan Eflak voyvodalar gibi sadrazamla yazma yapabilirlerdi. 1683teki Viyana Bozgunundan sonra Erdel zerindeki Osmanl nfuzu azalm ve 1699 Karlofa Antlamasndan sonra resmen Macaristana terkedilmitir.52 4. Meliklik / Melik Osmanl tara idari sisteminin mahalli unsurlarndan birisi de melikliklerdir. Meliklikler yap itibariyle esasta voyvodalklar ile ayn statdedir. Ancak blgesel ve geleneksel farkllk sebebiyle ayr ayr isimlerle anlmlardr. Kuzeydou Anadolu snrnda, Bat Kafkasya Blgesinde drt meliklik bulunmaktayd bunlar: Dadyan53, Gril, Akba ve Abaza meliklikleridir. Meliklikler de her yl belli bir miktarda vergi vererek Osmanl Devletinin yksek hakimiyetini tanm ve mahalli beyleri tarafndan i ilerinde serbest bir ekilde ynetilmilerdir. Voyvodalklarda olduu gibi melikliklerde de, melik tayini merkezi otoritenin tasdikine bal idi. Dadyan, Gril, Akba ve Abaza melikliklerini idare edenler melik olarak adlandrlyordu. Bu grevlilerin melik olarak anlmasnn sebebi, blgesel ve kltrel zelliklerinden dolaydr. Zira Grcistan blgesindeki prensler veya beyler melik olarak anlrd. Meliklerin tayini Osmanl merkezi hkmetinin tasdikine bal idi. II. dar Taksimat Osmanl Devletinde Rumeli Beylerbeyiliinin kuruluu ile balayan ve daha sonra devletin genilemesi ile birlikte ortaya kan ihtiyaca binaen birok beylerbeyilik/eyalet kurulmutur. Bu eyaletlerden bazlarnda kalc hakimiyet saland iin uzun sre varlklarn devam ettirmilerdir. Snrlarda kurulan eyaletler, hakimiyetin tam olarak kurulamamas ve merkez otoritenin tam olarak salanamamas durumunda ksa sre sonra elden kmlardr. Tablo 1de Osmanl Devletinde kurulan baz eyaletlerin kurulu tarihleri ve merkezleri kronolojik olarak verilmitir. Tablo 1de verdiimiz 32 eyalet Osmanl idar sistemi ierisinde uzun sre eyalet veya beylerbeyilik olarak yer almlardr. Bu eyaletlerin dnda ksa sreli olarak Osmanl hakimiyetinde kalan baz yerlerin eyalet statsne alndna da rastlanmaktadr. Tablo 2de ise 1527-1799 yllarnda Osmanl Devletine bal eyaletler, kaptanlklar, voyvodalklar ve melikler verilmitir.

1652

nceleme dnemimizde Osmanl Devletinde 60 eyalet, 5 kaptanlk, 3 voyvodalk, 4 meliklik, ayn anda olmamakla birlikte, Osmanl idar sistemi ierisinde yer almlardr. Kaptanlklar hesaba katmazsak, 1527-1799 yllarnda Osmanl Devletindeki eyalet says belirli dnemlerde 8-42 arasnda deimitir. Devletin zayflamas ile birlikte birok yerin elden kmas eyalet saysnn dmesine sebep olmutur. Eyalet says III. Selim Dneminde yaplan bir dzenleme ile 28-30 arasnda tutulmutur. 1799 ylnda Osmanl Devletindeki eyalet says 30dur.

1653

Eyaletlerden Msr, Badat, Basra, Habe, Ahsa, Cezayir-i Garb, Trablusgarb ve Tunus salyanelidir. Tablo 2yi olutururken kaynaklardaki bilgilere sadk kalnmtr. Baz defterler eksik olduu iin eyalet sistemi ierisinde varl aikar olan eyaletler ilgili stunlara yazlmam olabilir. Mesela 15501551 tarihli defter eksik olduu iin Rumeli Eyaleti bulunmamaktadr. Bu durum 1550-1551 tarihinde Rumeli Eyaletinin Osmanl idar sistemi ierisinde olmad eklinde deerlendirilmemelidir. Risale tr kaynaklar da genellikle tanzim edildikleri yldan daha nceki bilgileri yanstmaktadrlar. Bu sebeple bu bilgilerin de dier bilgi ve belgelerle desteklenerek veya teyit edilerek kullanlmas gerekir. Bunun dnda Trabzon-Batum, Rakka-Ruha, Yemen-Zebid ve Aden gibi birka merkezli olan ancak ayn idari birimi ifade eden eyaletlerin deerlendirilmesi de dikkatle yaplmaldr. Krm Hanl ve Mekke-i Mkerreme Emirlii Osmanl Devletinin idari yaps iinde bulunmaktadr. Ancak bunlar imtiyazl statde olduklar iin genellikle tevcihat ve taksimatla ilgili belgelere yansmamtr. Bu sebeple, Tablo 2 ierisinde bunlar gstermedik.100 Krm Hanl, i ilerinde mstakil olup, hutbelerinde Osmanl padiahlarndan sonra hanlarn adlar zikredilirdi. Ayr divanlar ve mstakil tekilatlar bulunmakta idi. Hanlk merkezi Bahesaraydr. XVII. yzyla kadar han seimi de mirzalara ait olup, sonradan Osmanl merkezi hkmetince yaplmtr. Ancak bu seim Giray ailesi bireyleri iinden birisinin hanla getirilmesi eklinde oluyordu. Krm hanlarna her yl Kefe mukataasndan 1 milyon, XVII. yzyln ikinci yarsndan itibaren ise 1,5 milyon ake salyane verilirdi. Sava zamanlarnda orduya bir svari birlii gnderirlerdi. Krm hanlar, mdafaa etmelerine karlk Bodan Voyvodalndan bir miktar aidat alyordu. Ayrca Kafkasyadaki erkes kabilelerinden esir vergisi, XVII. yzyln sonlarnda Leh Krallndan 45.000 guru ve Rus arlndan da 90.000 guru vergi aldklar bilinmektedir.101 Osmanllar Hicaz nfz ve idareleri altna aldktan sonra Hz. Peygamberin soyundan gelen Mekke emirlerini, Memlk Devleti zamanndan beri devam eden teaml zerine vazifelerine devam ettirmeyi uygun grm ve bunlarn kendi mntkalar dahilindeki yetkilerini kabul etmilerdir. Mekke ve Medineye her sene mnavebe ile Msrdan muhafz asker gnderilmi ve burann emirleri adeta sikkesiz bir hkmdar gibi hareket etmilerdir. Mekke emirlerinin, emirliklerini merkezi hkmete tasdik ettirmeleri artt.102 Mekke ve Medine fukarasnn geimi iin Anadolu ve Rumelide birok yerde Haremeyn-i erfeyn vakflar kurulmutur. Mekkeye srre denilen bir tahsisat da yine merkez tarafndan gnderiliyordu.103 Hicaz blgesinin inzibat iin burada asker bir garnizon kurularak bedev kabileler zabt u rabt altna alnmtr.104 1640-1648 tarihli Sancak tevcih defterinde Mekke-i Mkerreme erfeti olarak kaydedilmi ve tasarrufunun Seyyd Zeydde olduu belirtilmitir.105 Mekke-i Mkerreme Emrleri Aralk sonlar 1697

1654

tarihinden itibaren Ahsa Eyaletini de tasarruf etmilerdir. Aralk sonlar 1697 tarihinde Ahsa Eyaleti Mekke-i Mkerreme erfi, erf Said bn erf Zeyde verilmitir.106 Bu sebeple daha sonraki dnemlerde Ahsa Eyaleti tevcihata tbi tutulmam bu sebeple idar taksimat iinde de gsterilmemitir. Yemen Eyaleti de imtiyazl statde olup, XVIII. yzylda hakimiyet tamamen Zeyd imamlarn elinde olduu iin XVII. yzyln ortalarndan itibaren klasik eyaletler iinde zikredilmemitir. Tebriz, Meraa, Rumiyye, Dinaver, Palengn, Hemedan, Jane, Revan, Gence, emahi, Tiflis, Erdilan, Kirmn-hn ve Luristan gibi eyaletlerin bazlarnda ksa sreli hakimiyet yaand iin eyalet statleri uzun srmemitir. Yanova,107 Silistre, Mora, Acara ve Sana gibi yerler ise ounlukla bir baka eyalete bal sancak olarak kaydedilmiler ve ksa sreli olarak eyalet statsnde kalmlardr. Sonu Osmanl Devleti, kurulup gelimeye baladktan sonra ele geirdikleri yerlerin gl bir merkez otorite ile temsili maksadyla beylerbeyilik sistemini kurmutur. Bu sistem Osmanllardan nceki Trkslam devletlerinde de mevcut olup, Osmanllar tarafndan daha da gelitirilerek uygulanmtr. Beylerbeyiliklerin yannda, imtiyazl bir statde olan voyvodalk, meliklik, hanlk ve emirlik kurumlarnn bulunmas Osmanl Devletinin merkez otoritesini zaafa uratan unsurlar olarak grlmemelidir. Zira Osmanl Devletinin idar ve mal konularda mutlak bir merkeziyetilik fikri ile hareket etmedii de bilinmektedir. Merkez otoritenin veya devletin devamll prensibi zaafa uramad mddete mahalli unsurlara kuru bir tasarruf hakk verilerek blgesel birtakm idar birimlerin ihdas edildii de bilinmektedir. Voyvodalk, meliklik, ocaklk, hanlk ve emirlik uygulamasn da bu erevede deerlendirmek gerekir. ncelediimiz dnemde sancaklardan mteekkil idar birimlerin (beylerbeyilik/eyalet) idar taksimat asndan yapsal bir deiiklik gstermedii, ancak bunlarn adlar, yneticilerinin unvanlar ve tasarruf ekillerinin dnem ierisinde ortaya kan artlar erevesinde deiiklie urad grlmtr. Beylerbeyiliklerin tulu paalara yani vezrlere tevcih edilmeye balanmasndan sonra yneticileri vali, beylerbeyilikler de eyalet olarak anlmaya balanmtr. Bu durum XVII. yzyln ortalarndan sonra iyice kendini gstermi, XVIII. yzyln ilk yarsndan itibaren ise eyalet tabiri kklemitir. Eyaletleri tasarruf eden paalarn, gelirlerini elde edili ekillerinde bir deiiklik yaanm ve XVIII. yzyln balarndan itibaren mr mukataalarn mr boyu iltizama verilmesi olarak tarif edilebilecek malikne sistemi ile imdad- seferiyye ve imdad- hazeriyye vergilerini toplama usul

1655

uygulamas balamtr. Bu sistemler de kademeli olarak uygulanm ve ayn anda devletin tamamna amil olmamtr. Klasik dnem iinde yaplan uygulamalar, sistemin btn ile ilgili yapsal bir deiiklik getirmemitir. Yapsal ve kkl deiiklikler ancak Tanzimat Dneminde olacaktr.

1 123. 2 3

M. etin Varlk, Anadolu Eyaleti Kuruluu ve Gelimesi, Osmanl, C. 6, Ankara, 1999, s.

Bkz. Tablo 2. Osmanl klasik dneminin XVII. yzyln balarnda bittii gr de vardr. Ancak idar ve

mal sistemin XIX. yzyln balarna kadar kkl ve yapsal bir deiiklik arz etmediini gz nnde bulundurarak belki XVII. yzyln ortalarndan itibaren yeni klasik dnem olarak adlandralabilecek bir srece girildiini sylemek mmkn olabilir. Bu konudaki deerlendirmelerimiz iin bkz. Orhan Kl, 18. Yzyln kinci Yarsnda Osmanl Devletinin dar Taksimat-Eyalet ve Sancak Tevcihat, Elaz, 1997, s. 1-5. Ayrca bkz. Ayn yazar, XVIII. Yzyln lk Yarsnda Osmanl Devletinin Eyalet ve Sancak Tekilatlanmas, Yeni Trkiye Osmanl zel Says, S. 31, (Ocak-ubat 2000), Ankara, 2000, s. 442-444. 4 Zikreden: Nejat Gyn, Osmanl Devletinde Tara Tekilt (Tanzimata Kadar),

Osmanl, C. 6, Ankara, 1999, s. 78. 5 6 Tuncer Baykara, Anadolunun Tarihi Corafyasna Giri I, Ankara, 1988, s. 30. Metin Kunt, Sancaktan Eyalete, 1550-1650 Arasnda Osmanl meras ve l daresi,

stanbul, 1978, s. 26-27. 7 erafettin Turan, XVII. Yzylda Osmanl mparatorluunun dar Taksimat, Atatrk

niversitesi 1961 Yll, Ankara, 1963, s. 201. 8 9 10 11 12 13 BA., A. NT 1355, s. 2-22; BA., A. RSK 1568, s. 8-28. BA., A. RSK 1512. BA., A. RSK 1551. BA., A. RSK 1572. BA., A. RSK 1593. smail Hakk Uzunarl, Osmanl Tarihi, C. III/2, 2. Bask, Ankara, 1977, s. 291.

1656

14

Bu sralama inceleme dnemimizde byk lde ayn kalmtr. Ancak 1735-1736 tarihli

defterde Adana Eyaleti, Mara Eyaletinden sonra yazlmtr. Bunun yan sra, ayn defterde, Derya ve Svey Kaptanlklar Trablusgarb Eyaletinden sonra kaydedilmilerdir. BA., A. RSK 1551; BA., A. RSK 1572. 15 16 17 18 N. Gyn, Osmanl Devletinde Tara Tekilt (Tanzimata Kadar), s. 79-80. Ycel zkaya, Osmanl mparatorluunda Aynlk, Ankara, 1994, s. 15-16. . H. Uzunarl, Osmanl Tarihi, C. III/2, s. 291. Hezarfen Hseyin Efendi, Telhisl-Beyn fi Kavnn-i l-i Osman, (Hazrlayan: Sevim

lgrel), Ankara, 1998, s. 114-115. 19 Mr rejim, devletin idar, asker ve iktisad dzeninin tam anlamyla uyguland, devletin

vergi ald, tasarruf tevcih ettii ve buna karlk ykmllk istedii bir rejimdir. Rejimin en belirgin unsuru tmr rejimidir. Merkezdeki defterdarlklarn yetki snrlar, asker taksimat ve kol dzeni de mr rejimin snrlarn belirleyen unsurlardr. Bkz. Mustafa ztrk, Osmanl Mr Rejiminin Misak- Mill ile Mnasebetleri, Beinci Asker Tarih Semineri Bildirileri I, (23-25 Ekim 1995-stanbul), Ankara, 1996, s. 186-192. 20 M. Nuri Paa, Netayic l-Vukuat (Kurumlar ve rgtleriyle Osmanl Tarihi), (Sadeletiren,

notlar ve aklamalar ekleyen: Neet aatay) C. III-IV, Ankara, 1987, s. 133-134. 21 30-41. 22 Mesel, 1716-1718 yllarnda Karaman Eyaletini tasarruf eden Osman ve Mehmed Eyalet ve sancaklarn idar ve mal bakmdan ne ekilde tasarruf edildikleri hakknda geni

bilgi iin bkz. O. Kl, 18. Yzylda Osmanl Devletinin dari Taksimat-Eyalet ve Sancak Tevcihat, s.

paalar ayn zamanda Adana Eyaletine bal il Sancan da tasarruf etmektedirler. BA., A. RSK 1573, s. 3; BA., A. NT 1355, s. 10. Habe Eyaletini tasarruf eden paalar ayn zamanda Cidde-i Mamre Sancan, am Eyaletini tasarruf eden paalar ise Kuds-i erf, Gazze ve Nablus sancaklarn da ellerinde tutmulardr. Bkz. O. Kl, 18. Yzyln lk Yarsnda Osmanl Devletinin dari Taksimat, s. 57, 75. 23 Mesel, Badat Valisi olan Vezr Ahmed Paaya 30 Ocak 1737 tarihinde ilhaken Basra,

Kefe Eyleti Valisi olan Silahdar Muhammed Paaya ise 30 Ekim 1736 tarihinde Trabzon Eyaleti verilmitir. BA., A. RSK 1572, s. 29, 35, 40. 24 Mehmed Paa, 20 Eyll 1716 tarihinde Mara Beylerbeyiliinden ayrlm ve 20 aya yakn

bir sre mazl kaldktan sonra 4 Ocak 1718 tarihinde Sivas beylerbeyiliine getirilmitir. BA., A. RSK 1573, s. 3; BA., A. RSK 1568, s. 17, 20.

1657

25

Mesel bu konuda tipik bir rnek olan vezr Yakb Paann valilikleri yledir; Sivas

Eyaleti: 2 Ocak 1737den nce-10 Kasm 1738, Safed Sayda ve Beyrut Eyaleti: 11 Kasm 1738-14 Kasm 1739, Erzurum Eyaleti: 15 Kasm 1739-15 Ocak 1740. BA., A. RSK 1572, s. 6, 13, 19. 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 BA., A. RSK 1572, s. 15, 19. BA., A. RSK 1572, s. 13, 19. BA., A. RSK 1551, s. 4. BA., A. RSK 1551, s. 10. BA., A. RSK 1551, s. 17. BA., A. RSK 1551, s. 65. BA., A. RSK 1572, s. 12. BA., A. RSK 1572, s. 10. Orhan Kl, XVI. ve XVII. Yzyllarda Van (1548-1648), Van 1997, s. 151. Mesel, 20 Kasm 1716 tarihinde sbk stanbul Kaymakam Vezr Osman Paaya Azak

Kalas muhafazas artyla Trabzon Eyaleti tevcih edilmitir. BA., A. RSK 1573, s. 4. 36 37 38 O. Kl, 18. Yzyln lk Yarsnda Osmanl Devletinin dari Taksimat, s. 19. N. Gyn, Osmanl Devletinde Tara Tekilt (Tanzimata Kadar), s. 86. Tanzimat Dnemi Osmanl tara idar sistemi iin geni bilgi iin bkz. lber Ortayl,

Tanzimattan Cumhuriyete Yerel Ynetim Gelenei, stanbul, 1985. 39 1640-1648 tarihli Sancak Tevcih Defterinde (BA. A. RSK 1512) zi Eyaleti ierisinde

Tuna Kaptanl olarak kaydedilmitir. 40 Kavala Kaptanl 1632 tarihinde faaliyette olup, Yusuf Kaptan tarafndan idare

edilmektedir. BA., A. RSK 1492, s. 12. 41 Mesel, 28 Ocak 1737 ylnda Kaptan Paala getirilen Sleyman Paaya 2 Nisan 1738

tarihinde vezrlik rtbesi verilmitir. BA., A. RSK 1572, s. 43. 42 43 BA., A. RSK 1572, s. 47. smail Hakk Uzunarl, Osmanl Devletinin Merkez ve Bahriye Tekilt, III. Bask,

Ankara, 1988, s. 414-415.

1658

44 45

M. Nuri Paa, Netayic l-Vukuat, s. 104. 1735-1736 tarihli Sancak Tevcih Defterinde Svey Kaptanl tevcihata tabi

tutulmamtr. Muhtemelen resmen kaldrlm ve Derya Kaptanlna balanmtr. Bu defterdeki bilgilere gre daha nce Svey Kaptanlna bal olan Kocaili ve Karlili sancaklar Derya Kaptanl iindedir. Bkz. BA., A. RSK 1572, s. 47. 46 47 smail Hakk Uzunarl, Osmanl Tarihi, C. II, 4. Bask, Ankara, 1983, s. 430. Feridun M. Emecen-lhan ahin, Osmanl Tara Tekilatnn Kaynaklarndan 957-958

(1550-1551) Tarihli Sancak Tevcih Defteri I, Belgeler, C. XIX, S. 23, Ankara, 1999, s. 63. 48 49 50 . H. Uzunarl, Osmanl Tarihi, C. II, s. 429-431. . Hakk Uzunarl, Osmanl Tarihi, C. IV/2, 2. Bask, Ankara, 1983, s. 41-42. Mehmet Ali nal, Osmanl Devletinde Merkez Otorite ve Tara Tekilt, Osmanl, C. 6,

Ankara, 1999, s. 114. 51 52 53 . H. Uzunarl, Osmanl Tarihi, C. II, s. 442. M. A. nal, Osmanl Devletinde Merkez Otorite ve Tara Tekilt, s. 114. 1550-1551 tarihli Sancak Tevcih Defterinde Grcistan Vilayetine bal bir liva (Liva-i

Dodyan) olarak kaydedilmitir. Feridun M. Emecen-lhan ahin, Osmanl Tara Tekilatnn Kaynaklarndan 957-958 (1550-1551) Tarihli Sancak Tevcih Defteri I, s. 94. 54 Aadaki tabloda kurulu tarihleri iin referans verilmeyen eyaletler iin bkz. T. Baykara,

Anadolunun Tarihi Corafyasna Giri I, s. 96-98; N. Gyn, Osmanl Devletinde Tara Tekilat (Tanzimata Kadar), s. 77-78. 55 56 M. . Varlk, Anadolu Eyaleti Kuruluu ve Gelimesi, s. 123. Nejat Gyn, Diyarbekir Beylerbeyiliinin lk dar Taksimat, stanbul niversitesi

Edebiyat Fakltesi Tarih Dergisi, S. 23, stanbul, Mart 1969, s. 23-34. 57 T. Baykara ve N. Gyn Haleb Beylerbeyiliinin kurulu tarihi olarak 1516 yln

vermektedirler. 1527 tarihli btede de Halep bir beylerbeyilik olarak yazlmtr. Ancak Halebin 1516 ylndan sonra Arab veya am Vilayetine bal olduu ve 1543 ylnda beylerbeyilik statsne kavutuu ifade edilmektedir. Bkz. Enver akar, XVI. Yzylda Haleb Sanca (1516-1566), Frat niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Tarih Anabilim Dal Baslmam Doktora Tezi, Elaz 1998., s. 27.

1659

58

1517de Msrn Osmanl hakimiyetine girmesinden sonra merkezi Kahire olan bir eyalet

olarak tekilatlandrlmtr. Kanun dneminde, merkezden uzak stratejik blgelerin gelirlerini tahsil ve muhafazalarn temin iin bu kabil beylerbeyilikler salyane sistemine balanmtr. Bu balamda, 14 Ekim 1522 tarihinde Msr salyaneli eyalet statsne gemitir. Bkz. Seyyid Muhammed es-Seyyid Mahmud, XVI. Asrda Msr Eyaleti, stanbul, 1990, s. 50, 72. Msr Eyaleti hakknda geni bilgi iin ayrca bkz. Ibrahm el-Mouelhy, Organisation et Fonctionnement des Institutions Ottomanes en Egypte, (1517-1917), Ankara 1989. 59 Erzurum Beylerbeyiliinin 26 Eyll-3 Ekim 1535 tarihleri arasnda Mehmed Han

idaresinde kurulduu ifade edilmektedir. Bkz. Dndar Aydn, Erzurum Beylerbeyilii ve Tekilat Kurulu ve Genileme Devri (1535-1566), Ankara, 1998, s. 60. 60 Erdin Glc, Osmanl daresinde Badat (1534-1623), Frat niversitesi Sosyal Bilimler

Enstits Tarih Anabilim Dal Baslmam Doktora Tezi, Elaz, 1999, s. 32. 61 62 Orhan Kl, XVI. ve XVII. Yzyllarda Van (1548-1648), s. 118. Cengiz Orhonlu, Osmanl mparatorluunun Gney Siyaseti Habe Eyaleti, stanbul,

1974, s. 37. 63 Habe Eyaleti de Salyaneli eyaletlerdendir. Eyalet merkezi Sevvakindir. XVIII. yzylda

eyaletin nemini kaybetmesi sebebiyle idaresi Cidde Sanca ile beraber bir vezire veriliyordu. Bkz. smail Hakk Uzunarl, Osmanl Tarihi, C. 4/2, Ankara, 1983, s. 248. Nitekim XVIII. yzyln ilk yarsnda Cidde-i Mamre Sanca ve Mekke-i Mkerreme eyhl-Haremliini elinde bulunduran paalara Habe Eyaletinin de ilhaken verildii tespit edilebilmektedir. Habe Eyaletinin Cidde-i Mamre ve Mekke-i Mkerreme eyhl-Haremlii ile birlikte tevcih edilmeye balanmasndan sonra eyalet valileri Habe Eyaletinin merkezi durumunda olan Sevvakin veya Masavvada oturmamlar ve yerlerine mtesellim gndermilerdir. Fakat XVIII. yzyln banda devlet grevlilerinin hibir nfzu olmayp, onlarn yerine eyaleti, devletin de onay ile tayin edilmi olan nibler idare etmekte idiler. Bu yeni hviyeti ile Habe valileri u ileri yapmakla sorumlu tutulmutur: Hicaza giden hac kafilelerinin iae ve konaklama gibi btn ilerini dzenlemek, hac kafilelerinin etrafa dalarak perian olmamalar iin Msrda olan adam vastasyla eitli zahireden ne kadar ihtiya gsterilmi ise Svey Limanndan gemilerle Cidde Limanna sevk etmektir. Bkz. Cengiz Orhonlu, Osmanl mparatorluunun Gney Siyaseti Habe Eyaleti, stanbul, 1974, s. 132-133. 64 nceleri Rumeli Eyaletine bal olup daha Astarhan seferinde stlendii sorumluluklar

sebebiyle 1568 Volga Havzasna geni apl bir harekat dzenlendiinde Rumeli Beylerbeyilii iindeki Kefe Sanca beylerbeyilie dntrlmtr. Bkz. Ycel ztrk, Osmanl Hakimiyetinde Kefe (1475-1600), Ankara, 2000, s. 111-112.

1660

65

ehrizolun (ehrizor) 1560dan sonra beylerbeyilik olduu anlalmaktadr. Bkz. Mehdi

lhan, XVI. Yzylda ehrizol Vilayeti, OTAM, S. 4, Ankara, 1993, s. 164. N. Gyn, ehrizol Eyaletinin 1568 ylnda kurulduunu ifade etmektedir. Bkz. N. Gyn, Osmanl Devletinde Tara Tekilat (Tanzimata Kadar), s. 77. 66 Lefkoe Kalesinin 9 Eyll 1570 tarihinde dmesinden hemen sonra adada Osmanl idari

tekilat kurulmaya balanm ve Kbrs Adas bir beylerbeyilik addedilerek Avlonya Sanca Beyi Muzaffer Paa ilk beylerbeyi tayin edilmitir. Bkz. Recep Dndar, Kbrs Beylerbeyilii (1570-1670), nn niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Tarih Eitimi Anabilim Dal Baslmam Doktora Tezi, Malatya, 1998, s. 86. 67 Baz kaynaklarda Trabzon Eyaletinin kurulu tarihi 1578 olarak verilmektedir. Bkz. T.

Baykara, Anadolunun Tarihi Corafyasna Giri I, s. 97; Nejat Gyn, Osmanl Devletinde Tara Tekilat, s. 78. Ancak 1578-1588 yllarna ait Sancak Tevcih Defterinde Trabzon, Erzurum Vilayetine bal bir sancaktr. Bkz. M. Kunt, Sancaktan Eyalete, s. 174, 180. Ayn Ali Efendinin XVII. yzyln balar ile ilgili risalesinde Trabzon bir Eyalet olarak anlmakta ve bu eyalete bal olarak Batum ve Gnye sancaklar 1 sancak addedilerek ifade edilmektedir. Bkz. Ayn Ali Efendi, Kavanin-i Al-i Osman Der-Hlasa-i Mezamin-i Defter-i Divan, stanbul, 1280, s. 29. 68 Yavuz Sultan Selim Dneminde (1512-1520), Bykl Mehmet Paa tarafndan

fethedildikten sonra sancak statsnde Diyarbekir Beylerbeyliine balanmtr. Bu zelliini Kanuni (1520-1566) ve II. Selim (1566-1574) Dnemlerinde de devam ettiren Rakka, III. Murat Dneminde (1574-1595) 29 Kasm 1586 tarihinde beylerbeyilik statsne ykseltilmitir. Rakka Beylerbeyiliine atanan ilk Beylerbeyi skender Paa olu Mehmet Paadr. Bkz. Murat elikdemir, Osmanl Dneminde Airetlerin Rakkaya skan (1690-1840), Frat niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Tarih Anabilim Dal Baslmam Doktora Tezi, Elaz, 2001, s. 16. 69 Musul 1517de Osmanl hakimiyetine girdikten sonra srasyla Diyarbekir, Badat, ehrizol

ve tekrar Badat Eyaletlerine bal bir sancak olarak olarak kaydedilmi ve 1586 ylnda mstakil eyalet olmutur. Bkz. Ahmet Gndz, Osmanl daresinde Musul (1523-1639), Frat niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Tarih Anabilim Dal Baslmam Doktora Tezi, Elaz, 1999, s. 36-37. 70 Eri 1596 ylnda fethedilmitir. nceleri Budun Eyaletine bal bir sancak olarak idare

edilmi sonra 6 sancaklk bir eyalet haline getirilmitir. Bkz. M. Tayyib Gkbilgin, Eri Maddesi, slm Ansiklopedisi, C. 4, s. 197. Nejat Gyn eyaletin kurulu tarihini 1598 olarak vermitir. Ancak Ayn Ali Efendinin risalesinde 17. yzyl balarnda (1609) halen Budun Eyaletine bal bir sancak olarak grlmektedir. Bkz. Ayn Ali Efendi, Kavanin-i Al-i Osman Der-Hulasa-i Mezamin-i Defter-i Divan, s. 17. 71 Daha nce Halep Eyaletine bal iken 1608 ylnda mstakil bir eyalet haline getirilmitir.

smail Hakk Uzunarl, Osmanl Tarihi, C. III/2, Ankara, 1977, s. 290.

1661

72

Akdenizde mevkien nemli bir konumda olan Girit Adasnn fethi hususunda Osmanl

Devleti uzun yllar mcadele etmi ve nihayet 1645 ylnda adaya kan Osmanl ordusu Hanya Kalesini fethetmeye muvaffak olmutur. Hanyann fethini Giritteki dier kalelerin fethi takip etmitir. 1669 tarihinde Kprlzde Fazl Ahmed Paann sadareti zamannda Venediklilerle yaplan bir anlama ile Suda ve sperlonga (Spinalonga) kaleleri hari adann tamam Osmanl hakimiyetine girmi 1715 Eyllnde Mora seferi srasnda Kandiye ve Hanya muhafzlar ile Kaptan- Derya Canmhoca Mehmed Paann kara ve denizden gayretleriyle bu iki kale de alnarak adann fethi tamamlanmtr. Bkz. Cemal Tukin, Girit Maddesi, slm Ansiklopedisi, C. 4, s. 793-794; . H. Uzunarl, Osmanl Tarihi, C. IV/I, s. 108. 1669 tarihinde adann merkezi durumundaki Kandiyenin Osmanl hakimiyetine girmesinden sonra Giridin bir eyalet olarak tekilatlandrld anlalmaktadr. Zira 1701-1702 tarihli Sancak Tevcih Defterinde Girid Eyaleti mevcuttur. Bu sebeple, Girid Eyaletinin 1715 ylnda bir eyalet olarak tekilatlandrld yolundaki tespitlere (bkz. Cemal Tukin, Girit Maddesi, s. 794) katlmak mmkn deildir. 73 Aadaki tabloda yaplan corafi tasnif incelenen dnemin kavramlar deildir. Bu tasnifin

Anadolu ve Rumeli olarak iki ana balk altnda incelenmesi devrin terminolojisine daha uygun olabilirdi. Kol sistemi, mr rejimin uyguland blgeler ve muhasebe kaytlar da byla bir tasnifi ngrmekte idi. Ancak okuyucuya kolaylk ve daha da anlalr olmas iin bugnk corafi terminolojiye ve tasnife gre bir dzenleme yaplmtr. 74 mer Ltfi Barkan, H. 933-934 (M. 1527-1528) Mal Ylna Ait Bir Bte rnei, stanbul

niversite ktisat Fakltesi Mecmuas, C. 15, stanbul, 1953-1954, s. 251-329. 75 Feridun M. Emecen-lhan ahin, Osmanl Tara Tekilatnn Kaynaklarndan 957-958

(1550-1551) Tarihli Sancak Tevcih Defteri I, s. 53-122. Bu defterin ba tarafndaki sayfalar eksik olduu iin Rumeli tarafndaki eyaletler kaydedilmemitir. 76 77 78 79 80 81 82 M. Kunt, Sancaktan Eyalete, s. 133-149. M. Kunt, Sancaktan Eyalete, s. 149-181. Ayn Ali Efendi, Kavanin-i Al-i Osman Der-Hulasa-i Mezamin-i Defter-i Divan, s. 6-61. Koi Bey Risalesi, (Sadeletiren: Zuhuri Danman), Ankara, 1985, s. 134-139. . Turan, XVII. Yzylda Osmanl mparatorluunun dar Taksimat, s. 201-227. M. Kunt, Sancaktan Eyalete, s. 182-198. BA., A. RSK 1512. Defterdeki eyalet tevcihat ile kaytlar 1640-1648 tarihlerini

iermektedir.

1662

83 84

Sofyal Ali avu Kanunnmesi, s. 1 (Faksimile metin). Hseyin Hezarfen, Telhisl-Beyn f Kavnn-i Al-i Osman, v. 55/b-56/a, (Bibliotheque

Nationele de Paris, Ancien Fonds Turc, nr. 40daki aslnn Babakanlk Devlet Arivleri Genel Mdrl Osmanl Arivi Daire Bakanl Ktphanesi, 220 Demirba mumarada kaytl sureti). Bu eser 1669 (Ba. Tar: 1. VII. 1669) tarihli olup 13 blmden mteekkildir. 85 BA., A. RSK 1551, BA., A. RSK 1560, BA., A. RSK 1564, BA., A. RSK 1573, BA., A. NT

1355, BA., A. RSK 1568. 86 BA., Kmil Kepeci, Mkerrer 523. Bu defter Fahameddin Baar tarafndan yaynlanmtr.

Bkz. Fahameddin Baar, Osmanl Eylet Tevcihat (1717-1730), Ankara, 1997. 87 88 89 90 91 BA., A. RSK 1572. BA., A. RSK 1593. Tevcihata tabi tutulmamtr. Batum ile birlikte yazlmtr. 1653 ylnda tertip edilen Sofyal Ali avu Kanunnmesinde ve 1669da tertip edilen

Telhisl-Beyn fi Kavnn-i l-i Osmanda Adana Eyaleti halen Haleb Eyaleti ierisindedir. Bkz. Sofyal Ali avu Kanunnamesi, s. 9; Hseyin Hezarfen, Telhisl-Beyn f Kavnn-i Al-i Osman, v. 68/b. 92 1578-1588 yllarna ait Sancak Tevcih defterinde Batum mstakil bir beylerbeyiliktir. Bkz.

M. Kunt, Sancaktan Eyalete, s. 174, 180. Bundan sonraki yllarda Batum Trabzon Eyaletine balanm ve zaman zaman Eyalet-i Batum nam- dier Trabzon olarak birlikte yazlmlardr. Geni bilgi iin bkz. Orhan Kl, XVIII. Yzyln lk Yarsnda Trabzon Eyaletinin dari Taksimat ve Tevcihat, Trabzon Tarihi Sempozyumu Bildirileri, 6-8 Kasm 1998 Trabzon, s. 179-180. 93 94 95 96 97 98 Basra ile birlikte yazlmtr. Ahsa ile birlikte yazlmtr. Badat ile birlikte yazlmtr. Zebid ve Aden Vilayeti olarak yazlmtr. Cidde Livas ve Mekke-i Mkerreme eyhl-Haremlii ile birlikte yazlmtr. Eyalet-i Girid ve Muhafzlk- Kandiye olarak kaydedilmitir.

1663

99

zi Eyaleti ierisinde Tuna Kaptanl olarak kaydedilmitir. Ekim ortalar 1639 ylnda

nvan belirtilmeyen Mustafa adl bir kaptann tasarrufundadr. 100 Hanlk, Kalgaylk ve Mekke-i Mkerreme Emirlii ile ilgili tevcih kaytlar baz defterlerde vardr (Mesela bkz. BA., A. RSK 1512, s. 6). Ancak bunlarn imtiyazl statleri ve elimizdeki tevcihat kaytlarnn sreklilik arz etmemesi sebebiyle bir yanl anlamaya meydan vermemek iin yukardaki tabloda gsterilmemilerdir. 101 Ahmet Tabakolu, Gerileme Dnemine Girerken Osmanl Maliyesi, stanbul, 1985, s. 6768. 102 Mesel, 1632 tarihli bir sancak tevcih defterinde Mekke-i Mkerreme Emirliinin erif Zeyde tevcih edildii ve onun tasarrufunda olduu belirtilmektedir. BA., A. RSK 1492, s. 3. 103 Mekke-i Mkerreme Emirlii hakknda geni bilgi iin bkz. smail Hakk Uzunarl, Mekke-i Mkerreme Emrleri, 2. Bask, Ankara, 1984; Mnir Atalar, Osmanl Devletinde Surre-i Hmyn ve Surre Alaylar, Ankara, 1991. 104 M. A. nal, Osmanl Devletinde Merkez Otorite ve Tara Tekilt, s. 114. 105 BA, A. RSK 1512, s. 6. 106 BA., A. RSK 1551, s. 62. 107 Sadece 1707-1708 tarihli Alaybeyi Tevcih Defterinde eyalet olarak kaydedilmitir. Bkz. BA., A. RSK 1564, 28, 29. XVII. Yzyln ilk eyreinde Temevar Eyaletine bal bir sancaktr bkz. Sofyal Ali avu Kanunnmesi, (Hazrlayan: Midhat Sertolu), stanbul, 1992, s. 5 (Faksimile Metin). Muhtemelen Karlofa Anlamasndan sonra Eyalet olarak tekilatlandrlm ve eitli aralklarla Budun ve Temevar Eyaletlerinin bakiyyeleri bu eyalete balanmtr. Yanova da 1718 Pasarofa Anlamasndan sonra Osmanl hkimiyetinden kmtr.

1664

Klasik Dnem Eyalet dare Tarz Olarak Timar Sistemi ve Uygulamas / Yrd. Do. Dr. Fatma Acun [s.899-908]
Atatrk lkeleri ve nklap Tarihi Enstits / Trkiye Balkanlar, Anadolu, Arap Yarmadas ve Kuzey Afrikada geni topraklar imparatorluklarna dahil eden Osmanllar, bu blgelerde, tekamllerinin farkl evrelerini yaamakta olan, farkl ekonomik sistemlere ve farkl kltrlere sahip toplumlarla karlatlar. Bu toplumlarn imparatorluun bnyesine dahil edilmesi meselesi, teorik ve pratik merkezileme arasnda bir denge kurulmasn, dier bir ifade ile, merkezi otoritenin tesisini salarken, mahalli artlara da uyum salayacak bir sistemin oluturulmasn gerekli klyordu. Zt ynde alan bu iki faktr, merkezi otorite ve mahalli artlar arasnda denge kurulmas neticesinde, imparatorlukta, birka tr eyalet idare ekli ve birka tr sosyo-ekonomik hayat tarz ortaya kt. mparatorluun topraklarnn byk bir ksmnda (Balkanlar, Anadolu, Kuzey Suriye ve ksmi olarak Irakta) uygulanan tmar sistemi, bu idare tarzlarnn en yaygn olandr ve sisteminin uyguland yerler, tipik Osmanl eyaletini temsil etmektedir.1 En sade tanmyla tmar, devlet grevlilerine hizmetleri karlnda, belli bir blgenin vergi toplama yetkisinin devredilmesi anlamna gelmektedir. Geimlik anlamna gelen dirlik terimi, tmar ile eanlaml olarak kullanlmaktadr. tmar yoluyla katipler, dini grevliler, kadlar vs. gibi sivil grevlilere maalar karlnda gelir tahsisleri yaplmasna ramen, genel uygulamada, tmar sistemin asl amacnn seferler iin asker beslemek olduu sylenebilir. Devletin, mahalli ahslarn geni tasarruf haklarn tand ilk dnemlerde bile askeri hizmet talep etmesi, bunu aka gstermektedir. Para ekonomisinin henz gelimedii Orta a artlarnda, byk bir ordunun beslenmesi ihtiyac tmar sisteminin douuna neden olurken, sistem, yalnzca askeri ihtiyalar dzenlemekle kalmam, klasik dnemde (1300-1600) eyalet idaresinin yan sra, devletin ekonomik, sosyal ve zirai politikalarn da byk lde ekillendirmitir. tmar sisteminin imparatorluun rgtlenmesinde bu kadar geni apl tesirinin olmas, devletin, idari organizasyonun yan sra toprak sistemi, kylnn stats, vergilendirilmesi ve zirai ekonomiyi, askeri ihtiyalarna cevap verecek biimde tmar sistemi etrafnda dzenlemesinden kaynaklanmaktadr.2 Tmar sistemine en eski atflar Osman (1299-1326) ve Orhan (1326-1362) Beyler Dnemine kadar geriye gitmektedir. Sisteminin pratikte uygulanmasn salayan tahrir defterleri ve vakayinameler, Osmanl Beyliinin kurulu dnemlerinde sisteminin varlna iaret etmektedir. II. Murad (1421-1451) Dneminde dzenlenen 1431 tarihli bir tahrir defteri de, tmar sisteminin 16. yzylda tanmlanan temel prensipleri ve zelliklerine, bu dnemde kavutuunu gstermektedir.3 II. Mehmed Dneminde (1451-1481) Teke sancanda yaplan tahrire (1464) dair kaytlarda, Seluklu Sultan Alaeddin Dnemine ait bir tmara atfta bulunulmas, sistemin daha erken dnemlerde tekaml ettiini gstermektedir.4

1665

Sistemin Kkeni Farsa kkenli olan tmar terimi, bu dilde ac, zdrap, sadakat ve bakm anlamlarna gelmektedir. tmar terimine ne Trkede ne de Moolcada rastlanmaktadr. Rumcadaki timarion ise, Osmanlcadan gemi bir kelimedir. Trklerde tmar terimine kullanlmasna dair en eski atfa, Byk Seluklu Sultan Sencerin (1117-1157) Farsa bir hkmnde rastlanmaktadr. Bu hkmde ynetim manasnda kullanlan tmar terimi henz kurumsal manasna sahip deildir.5 Kurumsal manada en eski atflar, Sultan Orhan zamanna aittir. Akpaazade, Osman Beyin silah arkadalarna tmarlar dattn belirtmektedir. Ancak bu, daha ok, yurd veya Dou Anadoludaki Trkmen devletlerinde rastlanan lkeye benzemektedir. Bu terimler miras braklabilen arazi paralarn tanmlamak zere, anlan blgede Osmanl dneminde de kullanlmaya devam etmitir.6 Daha geriye gidildiinde, Byk Seluklu Devletinde ve Msr Memlklerinde, Osmanl tmarnn belli niteliklerinin var olduu gzlenmektedir. tmar konusunda yaplan ilk almalar, sistemin kkenini Ortaa slam dnyasnda mevcut olan ikta sistemine balamaktadr. En erken slam devletlerinde katia ismiyle anlan toprak paralar, vergilerini toplamak zere nde gelen ahslara zel mlk olarak tahsis edilmi, karlnda ise bu ahslar devlete rlerini demilerdir. Bu toprak tahsislerinin zel mlke dnmesiyle birlikte geri alnamaz veya bakasna tahsis edilemez hale gelmesi, sistemin gelimesini engellemi ve ikta adyla yeni bir tahsis sistemi uygulanmaya balanmtr. kta sisteminde ahslara, topran mlkiyeti deil, yalnzca gelirini toplama hakk devredilmi ve eskiden olduu gibi, topladklar gelirlerin vergilerini (bunlar r eklinde alnmaktadr) demeleri beklenmitir. Zaman iinde, ikta sahiplerinin vergilerini demelerinde glklerin ortaya kmas nedeniyle, 10. yzylda Buyid Devleti Dneminde, ikta tahsisleri vergisiz olarak yaplmaya balanmtr. Bu dnemde ikta sahipleri askeri komutanlardr ve hizmetleri karlnda kendilerine denmesi gereken maalar ikta tahsisi yoluyla gerekletirilmitir. Sz konusu tahsis, dzenli kayt ilemleriyle belirlenen belli arazi paralarnn gelirleri olmakta ve en azndan teoride, devlet tarafndan geri alnabilmektedir. 10. yzyln sonlarna doru kurulan Byk Seluklu Devleti ikta sistemini, dier devletlere gre daha geni apta kullanarak, daha nce rastlanmayan blgelere de uygulamtr. Prensipte Seluklu iktalar, Buyid iktalarna benzemektedir. Fakat daha sonraki dnemlerde merkezi otoritenin zayflamasyla, sahiplerinin toprak zerinde geni yetkilere sahip olduu, miras braklabilen mlkler haline dnmtr. Dier yandan ikta sisteminin Anadolu topraklarna uygulanmas, olduka farkl gelimelere yol amtr. slam lkelerindeki zel mlkiyete karn, Anadoludaki geni arazilerin devlet tarafndan sahiplenilmesi devletin, ikta sistemi dahilinde, toprak zerinde daha fazla otoriteye sahip olmas anlamna gelmitir. Anadoludaki iktalarn en nemli zellii, kayd- hayat artyla tahsis edilenlerin mevcudiyetlerinin yan sra, byk bir ounluunun tasarruf srelerinin, askeri veya dier trl hizmet ile snrl olmasdr. Anadoludaki iktalar irsi deildir ve devlet arazi zerinde diledii idari ve mali haklara sahip olmutur.7 Bu noktada, ikta ile tmar arasnda sk bir ilikinin varl kesindir, ancak bu, tmar sisteminin direk olarak ikta sisteminden geldii veya basit bir ekilde, ikta yerine tmar

1666

teriminin kullanld anlamna gelmemektedir. kta sisteminin temel amac gelir toplamaktr ve gelirlerin devlet hazinesine akn kolaylatrmak iin zaman ierisinde sistemde deimeler yaplmtr. Dier yandan, tmar, gelir toplama amacnn yan sra, veya bundan daha fazla, devlet grevlilerine maa karl olarak dnlmtr. Ama yalnzca gelir toplamak olduunda, tmar sisteminden tamamyla farkl olan mukataa sistemi devreye girmitir. Neticede, ikta ve tmar arasndaki ilikilerin daha kesin olarak tanmlanmas yaplrken mukataa sisteminin de dikkate alnmas gerekmektedir. Dier yandan, tmar sisteminin kkeni zerine yaplan sonraki aratrmalar, sistemin bir Bizans kurumu olan pronoia ile benzerlii zerine younlamtr. Rumca bakm anlamna gelen pronoia terimi, Farsa olan tmar teriminin tam karldr. Bizans pronoia sistemi, 7. yzyldan beri var olan theme sisteminin gerilemesinin bir sonucu olarak 12. yzylda ortaya kmtr. Normalde askeri birlikleri tanmlamak iin kullanlan theme terimi, byk askeri blgelere ayrlan Bizans topraklar iin de kullanlmtr. Her themenin banda, geni askeri ve sivil yetkilere sahip bir ahs bulunmaktadr. Askeri birliklerin yerletirilmesiyle sistem Anadoluya getirilmi ve bylece themeler, idari blgeler olmalarnn yan sra, askeri birlikler tarafndan yerleilen blgeleri de tanmakta kullanlmtr. Babadan oula geebilen hizmet karlnda askerlere toprak tahsislerinin yaplmasyla, theme sistemi mahalli ordunun beslenmesi nemli bir kurum haline gelmitir. Her asker kendisine tahsis edilen topraa yerletirilerek sava zamannda silah ve atyla sefere katlmakla ykml klnmtr. Bizans mparatorluunun sonuna kadar devam eden sistemin zaman ierisinde deimeye urad grlmektedir: 11. yzyln ortalarna doru themelerin idaresi, gelirlerinin tamamyla birlikte aristokratlara devredilmitir. 12. yzyln balarnda ise, toprak tahsislerinin askeri hizmet karlnda yapld ve tahsis sahiplerinin bir tr askeri aristokrasiye dnt feodal bir yap kazanmtr. Bu dnemde, askeri aristokratlar, atl ve silahl olarak, sahip olduklar topraklarn deerine gre deien sayda askerlerle birlikte savaa katlmak mecburiyetindeydiler. Seluklu ikta ve Bizans pronoia sistemlerinin yukarda belirtilen nitelikleri karlatrldnda, her ikisinin de, Osmanl tmar sistemiyle benzer taraflarnn bulunduu, dolaysyla, her ikisinin de tmar sisteminin kkenini tekil edebilecei dnlebilir.8 Merkezi hazinenin ve Para ekonomisinin henz yeterince gelimedii, askeri birliklerin balca atllardan olutuu Ortaa artlarnda, tmar ve pronoia tarz sistemler ihtiyaca binaen ortaya km ve uygulanmtr. Atl askerlerin ihtiyalar yalnzca krsal evrede karlanabilmekte ve devletin esas gelirini tekil eden ve ayni olarak rn zerinden alnan rler toplanarak mahalli pazarlarda paraya evrilebilmektedir. Bu iki temel ihtiya neticesinde, ran, slam devletleri, Bizans, Bat Avrupa ve Mool mparatorluklarnda benzeri sistemler ortaya kmtr. Osmanl Devleti, bu sistemlerin her birinden deiik unsurlar alarak, kendine zg tmar sistemini gelitirmitir.9 Osmanl Feodalizmi ddias

1667

Osmanl tmar sisteminin feodallii olduu konusunda aratrmaclar arasnda 1960-70li yllarda yaplan hararetli tartmalar, gnmzde, henz kesin bir neticeye varlmadan sona ermi grnmektedir. Bunun nedeni ise, tmar sistemini sosyalist topluma giden bir aama olarak gstermeye alan Marksist, ou Balkan tarihiler ile Osmanl sisteminin ne kadar adaletli olduunu gstermeye alan milliyeti Trk tarihileri arasnda neredeyse bir uurumun varldr.10 Marksist tarihiler Osmanl tarihinde feodal dnemin varlna inanr ve bunun izlerini tmar sisteminde bulmaya alrken, milliyeti Trk tarihileri de btn almalarn, tmar sisteminin Avrupa feodalizminden farkl yanlarn ortaya koymaya younlatrmlardr. Osmanl mparatorluunda feodalizm konusunda bir anlamaya varlamamas, bir yandan da, Bat Avrupa tarihilerinin, feodalizmi farkl ekillerde alglamalarndan kaynaklanmaktadr. Baz aratrmaclar feodalizmi, sosyal ve ekonomik ilikiler ve feodal toplum diye adlandrdklar kurumlarda ararken, dierleri, feodal terimini daha teknik bir manaya indirgemekte ve feodal-vassal ilikisine bal haklar ve grevler sistemi eklinde tanmlamaktadr. Karlatrma amacyla ikinci yaklam daha kullanl olmakta ve bir vassaln belli hizmetler karlnda bir feodalden belli bir miktarda toprak parasn tasarruf etme hakkn devralmas eklinde ilikiyi tanmlamaktadr. Bu tanm feodalizmin, askeri-idari yann n plana karmakta ve bundan doacak olan her trl sosyal ve ekonomik ilikiler ve kurumlar ikinci plana koymaktadr. Bu tanm dzeyinde bakldnda Osmanl tmar feodal bir kurum olarak grnmektedir. Buradan hareketle, Osmanl tmar sisteminin kendine zg farkllklar ve gelime izgisi ortaya konulabilir. Ancak, Osmanl feodalizmi konusu, yalnzca tmar sistemi deil, btn Osmanl tarihi deerlendirilerek yaplmaldr. Bu trden almalarn says ise yok denecek kadar azdr.11 Sistemin Uygulanmas ve Timar Trleri Osmanl tmar sistemi belirli ihtiyalarn ve tarihi artlarn neticesinde ortaya km ve uyguland blgelerde, mahalli artlara gre birbirinden farkl grnmler almtr. Bizans mparatorluundan alnan blgelerde ve Bizans tesirinin bulunduu Balkan lkelerinde, tmar benzeri pronoialarn yan sra aile mlk olan malikaneler de mevcuttu. Osmanllar bu pronoia ve aile mlk olan malikanelerin ounu aynen devralm ve uzunca bir mddet kendi bnyelerinde devam etmelerine msaade etmiler, ancak zaman ierisinde bir standardizasyona gitmilerdir. Pronoia tr arazi paralarnn tmar sistemine dahil edilmesinin zor olmadn belirtmek gerekir. nk, bu tr araziler zerinde sahiplerinin satmak, miras brakmak veya vakfetmek gibi haklar bulunmamaktadr. Dier yandan, toprak zerinde irsi haklarn mevcut olduu aile mlk malikanelerin bulunduu blgelerde, rnein Bosna-Hersekte, tmar sisteminin ksa bir zamanda yerletirilmesi g bir durum arz etmi, bu nedenle, mahalli asilzadelere malikaneleri, belli ykmllkler karlnda mlk olarak tahsis edilerek uzunca bir sre yaamalarna msaade edilmitir.12 Batina ad verilen bu mlkler, aada ayrntlaryla ele alnacak olan mlk tmarlara benzemektedir.

1668

Osmanllarn Rumeli ve Balkanlarda ilerlemesi iin gerekli olan tekilat ve itici gc tmar sistemi ile birlikte sipahi ordusunun salad sylenebilir. yle ki, fethedilen topraklara zaman geirilmeden tmar sistemi uygulanm, bu yolla her trl gelir kayna ile birlikte mahalli halk da kontrol altna alnmtr. Karlkl olarak yaplan nfus kaydrmalar ve yeni fethedilen blgelerin Mslman nfus tarafndan iskan da, yine tmar sistemi araclyla gerekletirilmitir. lk dnemlerde baz blgelerde, rnein yukarda belirtilen Bosna-Hersekte, mahalli asilzade gruplarnn Osmanl ncesi imtiyazl durumlarnn tannarak kabul edilmesine ramen, Balkanlarn genelinde tmar sisteminin tamamyla yerletii ve hatta buralarn tmar sistemi yoluyla imparatorluun dier blgelerine nispeten daha iyi kontrol ve idare edildii sylenebilir. Konu zerine yaplan son aratrmalar, Dimetoka blgesinde (Rumelidedir), Osmanl tmarnn klasik haliyle ilediini gstermektedir.13 Tmar sisteminin sosyo-ekonomik ve kltrel ynlerden birbirinden farkl toplumlara ve blgelere uygulanmas, mahalli zelliklere adapte olmasna ve bu arada, sistemdeki tmar trlerinin saysnn artmasna neden olmutur. Fonksiyonlarna, miras braklma durumlarna ve idari mali yetkilerine gre tmarlar ayr kategoriye ayrlmakta, bunlar da kendi aralarnda alt kategorilere blnmektedir. Bahsedilen kategoriler aada srasyla ele alnmaktadr. Fakat, daha nce, tmar sisteminin uygulamasna esas tekil eden saym (tahrir) ilerine deinmek gerekmektedir.13 Tahrirler, Osmanl mparatorluunda tmar sisteminin uyguland eyaletlerde yaplan nfus ve vergilendirilebilir kaynaklar tespit iin yaplan saymlardr. Tahrir yapmann esas amac, eyaletlerdeki nfus ve gelir kaynaklarn tespit etmek ve bunlar devlet grevlilerine, ahslara ve vakflara, hizmetleri karlnda, maa, mlk ve gelir olarak datmakt. Gelirlerin bu yolla datm, Osmanllara, direk merkezi hazineden deme yapmakszn, ordu beslemelerini, topluma her trl sosyal hizmetler gtrmelerini kolaylatryordu.14 15. yzyln ilk dnemlerinde balayan tahrirler, 20 ila 30 yllk faslalarla, 17. yzyln balarna kadar yaplmaya devam etmitir. Bir blgenin fethi, yeni bir padiahn tahta gemesi veya sava, tabii afet gibi gelir toplama ve datmnda meydana gelen deiiklikler, yeni bir tahririn yaplmasn gerektiren sebeplerdendi.15 Tahririn ilk aamasnda mevcut gelir kaynaklar tespit etmek zere, bir emin ve bir katipten oluan bir tahrir heyeti kurulurdu. Tahrir heyetinin yanna, gerektiinde gvenlii salamak zere, silahl koruyucular da katlrd. Bir nceki tahririn defterini yanna alan tahrir heyeti, nce tahriri yaplacak olan eyaletin merkezini ziyaret eder, daha sonra, eyaletteki tahriri yaplacak olan btn idari birimleri srasyla ziyaret ederdi. Tahririn yapld esnada, tahrir heyeti btn vergi mkelleflerini ve onlarn blu ana erimemi oullarn grrd. Vergilerin miktarlar ve oranlar da bu esnada tespit edilirdi. Tahririn sonular bir deftere kaydedilirdi. Tahrir ileminin ilk aamas bylece tamamlannca, defter stanbula gnderilerek Sultana takdim edilirdi. nceledikten sonra Sultan defteri mhrler ve onaylard (bu mufassal defterdir). Bu defterin bir kopyas yaplarak referans iin merkezde saklanr, mhrl nshas da eyalete geri gnderilirdi. Defteri alan tahrir heyeti, bu sefer de, gelirleri datmaya balard. Bu, tahririn ikinci aamasn tekil etmektedir. Gelirlerin datm iin baka bir defter dzenlenirdi (bu icmal

1669

defterdir). Bu suretle, tahrir ilemi sonun da iki tr defter ortaya kmaktadr: Mufassal ve icmal.16 Tahrir ilemleri vastasyla, mahalli artlarda meydana gelen deimeler tespit edilmekte, bunlar lsnde sistemin ileyiine dair kararlar alnmaktadr. Fonksiyonlarna Gre: Has, Zeamet ve Timarlar Fonksiyonlarna gre tmarlar has, zeamet ve tmar olarak kategoriye ayrlmaktadr. Bunlar arasndan haslarn, havass- hmayun ve havass- vzera ve mera olmak zere iki tr bulunmaktadr. Havass- hmayun Sultana ait olmasyla dier kategorilerden ayrlmaktadr. En zengin ve gvenilir gelir kaynaklar Sultan iin bu kategoride toplanmtr. Havass- vzera ve mera ise, yksek rtbeli devlet grevlilerine ve beylerbeyi, sancak beyi gibi eyalet yneticilerine tahsis edilmitir. 1432 tarihli Arvanid tahrir defterinde, tmarlarn yalnzca has ve tmar olarak iki kategoriye ayrld grlmektedir. Buna gre, geliri 20.000den yukar olan tmarlarn zeamet kategorisi altnda toplanmas, daha sonraki bir uygulama olarak grlmektedir.17 Zeametlerin gelirleri, terakkileri ile birlikte 100.000 akeye kadar ykselebilirdi. Haslar ise, 100.000 ake ve zerinde gelire sahipti ve sancakbeyleri ve beylerbeyleri iin ayrlmt. 17. yzyln balarnda, sancakbeyine tahsis edilen en dk gelirli has, 96,750 ake ile Eil beyine, en yksek gelirli has ise, 642,500 ake ile Bosnadaki Kilis beyine aitti. Beylerbeyleri sz konusu olduunda en dk gelirli has, 600,000 ake ile Kbrs, en yksek gelirli has ise, 1,200,660 ake ile Diyarbakr beylerbeyi tarafndan tasarruf edilmektedir.18 Osmanl btesi ierisinde, 1527-1528 ylnda, tmar sisteminin uyguland blgelerden hasl olan gelirlerin %49.8inin eitli byklkteki tmarlara (mera haslar, zeamet ve tmarlar buna dahildir), %39,9unun padiah haslarna ve %10,3nn de vakflar ve mlklere ait olduu grlmektedir. tmarlara tevcih edilen gelirler blgelere gre deerlendirildiinde bu oranlar, Rumeli eyaletinde %46, Anadolu eyaletlerinde %56, Diyarbakrda %63, Halep ve am vilayetlerinde ise %38 olmaktadr. Btn bu gelirler, anlan dnemde 37,521 adet, irili ufakl tmar sahibinin tasarrufuna tevcih edilmitir. Bunlarn iinden 9,653 kale muhafz tmar, geri kalannn tamam ise, 27,868 ekncl (sahipleri savaa gitmekle ykml olan normal tmar ve zeametlerdir) tmarlardr. Bu tmarlardan 6,620si Rumelide, 2,614 Anadolu eyaletlerinde, 419u ise Haleb ve am vilayetlerinde yer almaktadr.19 Has ve zeametleri meydana getiren gelir birimleri, kyler ve hisseler, sancan her yerini kapsayacak biimde serpitirilmi, bylece, sancan asayi ve gvenliinden sorumlu olan sancakbeyi ve zaimin, sancan her yerini ziyaret etmesi salanmtr. Gelirleri dank ekilde dzenlemenin dier, belki de asl amac, tmar sahiplerinin tasarruf ettikleri kyleri, kendi zerk blgeleri haline getirmelerini nlemekti. Sancakbeyi ve zaimler sorumlu olduklar blgedeki sulular takip etmek ve kadnn hkm dahilinde cezalandrma yetkisine sahiplerdi. Bir tr polis yetkisi diyebileceimiz bu yetkinin uygulanmas para cezas yoluyla olduu iin, sancakbeyi ve zaimlerin nemli bir gelir kaynan da tekil ediyordu. Bu gelirlerin paylam biimi de tmarlarn serbest olup

1670

olmadklarn belirliyordu. Bu konuya aada, idari ve mali yetkilerine gre tmarlar bal altnda geni biimde deinilmektedir. Gelir dzeyi 20.000 akenin altnda olan nitelere tmar terimiyyle atfta bulunulmaktadr. Kyler veya kylerdeki hisselerden oluan bir tmar nitesi, tmarl sipahi denilen ahslara tahsis edilmiti. Sahib-i arz veya sahib-i raiyyet olarak da adlandrlan tmarl sipahiler, aslnda, ne kendilerine tahsis edilen topran mlkiyetine sahipti ne de tmar dahilindeki kyllerin efendisi konumundayd. Devletin toprakla ilgili politikasnn esasn tekil eden miri toprak sistemi (topran mlkiyetinin devlete ait olmas prensibi) ve reaya ile ilgili kanunlar uygulamakla yetkili olmas nedeniyle sipahilere bu adlar altnda atflarda bulunuluyordu. Bir tmar arazisi kl denen ve hibir zaman blnmeyen, tmarn balangcn tekil eden ekirdek ksmdan ve terakki denen, terfiler yoluyla sonradan eklenen ksmdan oluuyordu. Sipahi vefat ettiinde, tmarnn erkek evladna tevcih edilmesi genel bir eilimdi, fakat bu, tmarn miras olarak devralnmas anlamna gelmiyordu. tmar baka bir ahsa da tevcih edilebilirdi. Oula veya baka ahsa tevcih edilen, tmarn tamam olmayp, yalnzca ekirdek tabir edilen ksmyd. Sipahinin zaman iinde gsterdii yararlklar neticesinde kazand terakkiler yoluyla yaplan ilaveler, oula veya tmar daha sonra devralan ahsa intikal etmiyordu. Bu suretle, sipahi tmarnn zaman ierisinde bymesi ve ayn ailenin elinde nesilden nesile aktarlmas engellenmi oluyordu. tmarl sipahi snfnn zaman ierisinde bir toprak asaleti snf haline dnmesini engellemek iin, rotasyon usul takip edilmekte ve sipahilerin yerleri sk sk deitirilmektedir. Sipahinin kyl zerinde bask oluturmasn nleyecek tedbirler alnd gibi, kyl ile yakn temas sonunda ibirliine girmesi de engellenmitir. rnein, kyl sipahiyi kadya ikayet edebilmektedir. Devlet de reayay, sipahinin zulmnden koruyan kanunlar srekli olarak karmaktadr.20 Dier yandan, sipahiler bir tmar blgesinde srekli braklmadklar iin kyl ile yakn ilikiler kuramamakta ve mahalli balar gelitirememektedir.21 tmarlar iin geerli olan bu durum, gelir dzeyi yksek olan zeamet ve haslarda, sahipleri olan vezir ve st dzey grevlilerin sk sk deitirilmesi yoluyla gerekletiriliyordu. Tmar dahilindeki arazi ve bunun zerinde yaamakta olan reaya, kanunen tmar sahibine aitti. Ancak, bu aidiyet, sahibiyeti deil birtakm hak ve yetkileri kapsyordu. rnein, tmar arazisindeki hali (bo) yerleri ve dier btn kaynaklar deerlendirebilir, tmar haricinden reaya getirerek buralara yerletirebilirdi. Kyllerin, topra ekip bitiinden, bo brakmadndan emin olmas gerekiyordu. Topran bo brakan kyly geri getirmek de tmar sahibinin greviydi. Devlet, tmarl sipahiler dahil mahalli otoritelerin (ehl-i rf) kyly (reaya) smrmesine olduu kadar, kyl ile yakn balar kurmasnda da kar olmu, sistemin ileyiini de bunu salayacak biimde dzenlemitir. Kyl zirai faaliyetlerini dzenleme konusunda zgrd. tmar sahibi, kanun ve uygulamalarn haricinde kyly vergi veya hizmete mecbur edemezdi. Osmanl ncesi uygulamalardan olan, kylnn sipahinin iftliinde almas, atna ot tedarik etmesi ve evini yapmas gibi baz angaryalar tannmt fakat, bu hizmetlerin byk bir ksm paraya evrilmiti.22

1671

Osmanl yneticileri, tmarn toprak ve mali btnln muhafaza edecek tedbirler alm, bu yolla, tmarl sipahi saysn kontrol etmeye almlard. Deftere bir tmar olarak kaydedilen gelir kayna nite tekil etmekte ve bu nitenin hisselere blnmesi veya baka nitelerle birletirilmesi mmkn olmamaktayd. Baz nadir istisnalarn haricinde, sipahinin olu babas hayatta iken tmar sahibi olamamakta, yukarda da belirtildii zere, tmar babadan oula intikal ettiinde yalnzca kl denen ekirdek ksm devredilmekteydi. Kl ksmnn, prensip olarak, birden fazla sipahi tarafndan tasarruf edilmemesi gerekmektedir. Fakat, pratikte, birden fazla sipahiye tevcih edildii ve sipahilerin sefere birlikte veya nbetlee gittii grlmektedir. lk dnemlerde daha fazla rastlanan bu tr tmarlara, be-nevbet tmarlar ad verilmektedir. Bu uygulamaya, tmar almak iin bekleyen sipahilerin saylarn azaltmak zere bavurulmu olabilecei gibi, devletin sava meydanna daha fazla sayda sipahi gtrmek istemesi de yol am olabilir. Miras Braklma Durumuna Gre: Ekincl Mlkler veya Mlk Tmarlar Yukarda da belirtildii zere, sipahiler tmarlar dahilindeki topraklarn ve kyllerin kendilerine demek zorunda olduklar vergilerin mlkiyetlerine sahip deildi. Yalnzca, belli hizmetleri karlnda ve bu hizmetleri yaptklar mddete, devlete ait vergileri kendi hesaplarna toplama yetkilerine sahiplerdi. Dier bir ifadeyle, bu yetki bir tr maa karl olup, tmar sahibinin devretmesi, satmas, vakfetmesi veya miras brakmas mmkn deildi.23 Bahsedilen bu niteliklerin imparatorluktaki tmarlarn tamamn kapsamadn hemen belirtmek gerekmektedir. rnein, bu zellikler, ekincl mlkler veya mlk tmarlar adyla bilinen tmarlarda bulunmamaktadr. Bu trden tmarlarda devlet gelir toplama yetkisini, tmar sahibine btn hayat sresince ve lmnden sonra da miraslar tarafndan tam bir mlk olarak tasarruf edilebilecek gelir halinde brakmtr. Vaktiyle satn alnm veya olaanst durumlarda balanm olan bu tr mlk tmarlar balangta bir hizmete bal olmadklar halde, zamanla devlet tarafndan askeri hizmete balanarak, mlk tmar sahiplerinin kendileri bizzat sefere katlmak veya sahip olduklar mlk tmarn deeri karlnda belirlenen sayda atl asker (cebel) gndermekle ykml tutulmulardr. Bu ykmllk yerine getirilmedii takdirde, normal tmarlardaki gibi tmarlar elinden alnm, yalnzca bir yllk gelirleri devlet tarafndan zapt edilmitir. Mlk tmar sahibi vefat ettiinde tmar erkek evladna, erkek evlad olmad takdirde ise kadn miraslara intikal etmektedir. Yine bu tr tmarlar, sefere katlmak ve cebel gndermek mkellefiyeti ile birlikte satlabilmekte veya vakfedilebilmektedir. Mlk tmarlarn, Anadoluda Beyliklerinden Osmanllara intikal ettii ve soy asaletini devam ettiren bu tr tmarlarn, zellikle Dou Anadoluda, gerekli grld mddete muhafaza edildii bilinmektedir. Yukarda deiilen Bosna-Hersek Blgesinde ve Rumelide Hristiyan asilzadelere braklan batinalar da bu trden aile mlkleri olup, Osmanl ncesinde sahip olduklar statlerin Osmanllarca onaylanmas anlamna gelmektedir.24 Trabzon blgesinde de batina tr tmarlara rastlanmaktadr: lk dnemlerde burada mevcut olan Hristiyan msellemler, 16. yzyln balarnda askeri statlerini kaybettiklerinde, bu kayp, miras braklabilen batinalarn tahsisiyle telafi

1672

edilmitir.25 Osmanllarn, frsat hasl olduka, ekincl mlkleri normal tmarlara yaklatracak mkellefiyetler koyduklar ve hatta ortadan kaldrmaya altklar bilinmektedir. Dou Anadoluda daha youn olarak, Anadolunun baz kesimlerinde ve Lahsaya bal Katif sancanda baz nadir uygulamalarna rastlanan yurtluk-ocaklk tarikiyle verilen sancaklar da mlk tmarlar arasna konulabilir.26 Dou Anadolu, Osmanl hakimiyetine getiinde burada bulunan ve Osmanllara itaat eden bir ksm airet reisleri hkmet tarikiyle, dierleri de, yurtluk-ocaklk tarikiyle idarelerindeki blgelerde veya airetlerinin balarnda braklmlardr. Bu iki uygulama ekli birbirine ok benzemekte olup aralarndaki tek, fakat nemli fark hkmet sancaklarda tahrir yaplmamas, yurtluk-ocaklk sancaklarda ise yaplmasdr.27 Yurtluk ve ocaklk tarikiyle tevcih edilen sancaklarda tayin ve azil olmad, bey vefat edince sancan oullarna intikal ettii, tahrir yoluyla gelir kaynaklarnn tespit edildii, sefer zamannda beylerin, beylerbeyinin bayra altnda topland, sefere katlmadklar takdirde, sancaklarnn oullar veya akrabalarna tevcih edildii bilinmektedir.28 Yurtluk-ocaklk sancaklar devlet, kad tayini ve vakflara nezaret gibi yollarla kontrol altnda tutabilmektedir. Malikane tmarlar Malikane tmar terimi ile malikane-divani sisteminin uyguland blgelerdeki tmarlara atfta bulunulmaktadr.29 Konya civarndan balayarak, deiik derecelerde Dou Anadolunun byk bir ksmnda ve Kuzey Suriyede rastlanan malikane-divani sistemi, slam devletlerinden kalan topraklar zerinde, Osmanl Devleti ile mahalli aristokrasi arasndaki uzlamann neticesinde ortaya kmtr ve tmar sisteminin mahalli artlara uyumunun tipik bir rneini tekil etmektedir.30 Malikane-divani sisteminde, malikane sahipleri yalnzca topran mlkiyetine sahip olmaktan doan haklara sahipti. Bu nedenle topra ilemekte olan kyllerden yalnzca toprak kiras talep edebiliyorlard. Malikane hissesi tabir edilen bu toprak kiras, mahalline gre rnn deiik oranlarna (1/10, 1//veya 1/5) tekabl etmekteydi. Bunun haricinde kalan dier btn vergileri kyl, divani hissesi ad altnda, devlet grevlilerine demekle ykmlyd. Bu durumda sistemin geerli olduu her kyn, biri malikane dieri de divani olan iki hissesi, dolaysyla da iki sahibi bulunmaktadr. Malikane hissesi sahibi, mlk olarak tasarruf ettikleri topraklarda satma, miras brakma, paylama ve vakfetme gibi haklara sahiptir.31 Sistemde, yalnzca divani hissesi veya divani ve malikane hissesi birlikte, iki batan, tmar olarak tahsis edilmektedir. lk durum hisseler ayr ayr ahslara, ikinci durum ise ayn ahsa tevcih edildiinde geerli olmaktadr. Hisse veya hisselerin tmar olarak tahsis edildii durumlarda, hisse sahipleri, normal bir tmar sahibinin ykml olduu askeri hizmetleri yerine getirmektedir. Malikane divani sistemi, uyguland esas blgeyi tekil eden Amasya-Tokat-Sivas civarnda 16. yzyln ortalarna kadar devam etmi ve bu dnemde, mlklerin satn alma veya dier yollarla tasfiye edilmesiyle ortadan kalmtr.

1673

dari Mali Yetkilerine Gre: Serbest Tmarlar ve Serbest Olmayan Tmarlar Serbest trden tmarlar, Rumeli ve Balkanlara alma dnemlerinde, buralarn fethini ve yerleilmesini kolaylatrmak ve cazip hale getirmek zere komutanlar, eyh, dervi gibi imparatorluun tekilatlanmasnda nfuz ve enerjilerinden istifade edilebilecek ahslara geni muafiyetlerle tahsis edilmekteydi. Anadolu Beyliklerinden kalma bir ksm komutanlara Rumelide geni araziler bahedilmi, bunlar da maiyetleri ile birlikte gelerek snr boylarna yerlemilerdi. Balca grevleri fetih yapmak olan bu komutanlara adeta tbi bir prens gibi muamele edildii de oluyordu. rnein, Mihal olu Ali Beye Plevne civarnda kalabalk sayda kyler tahsis edilmiti.32 Valide Sultanlara ve vezirlere de serbest trden tmarlar tahsis edilmekteydi. Bu trden tmarlar sahibin, mlk anlamna geliyor ve geni yetkilerle tasarruf ve idare ediliyordu. Bunlarn ou, askeri veya dier tr hizmetlerle mkellef klnmamt. Mlk-i mevrus olarak miras braklabiliyor, miraslar arasnda paylalabiliyor veya vakfedilebiliyordu. Vergi toplamak bakmndan da geni yetkilere sahip olunan serbest tmar blgesi, mefruzl-kalem ve maktul-kdem statsnde olduklar iin, devlet grevlileri buralara herhangi bir ekilde giremiyor veya mdahale edemiyordu. Bu nedenle tahsis edilenden daha fazla gelir hasl olup olmadn tefti etmek de mmkn olmamaktayd.33 lk dnemlerde sivil ahslara tahsis edilen ve yukarda bahsedilenlerin yan sra, beylerbeyi, sancakbeyi, alaybeyi, zaim, dizdar, serasker ve avu gibi kendi tmar blgesinde idari mali birtakm yetkilere sahip olan yksek rtbeli devlet grevlilerinin tasarruf ettikleri has ve zeametler de serbest kategorisine dahildi. Bu tr tmarlarda, rsum- serbestiye veya niyabet ve bad- hava adlaryla kaydedilen vergilerin tamam tmar sahibine aitti. Kendi tmar blgesinde eitli cezalardan, kaak klelerden ve evlilik vergilerinden hasl olan gelirleri, normal tmarlarda olduu gibi, dier otoritelerle paylamyorlard. Serbest olmayan tmar sahipleri, bu tr vergilerin tamamn tahsil yetkisine sahip bulunmadklar gibi, bunlar tabi bulunduklar serbest tmar sahipleriyle paylamak zorundaydlar.34 Serbestlik rsumu ad altnda sralanan vergilerin says olduka fazlayd ve ilerinden bazlar, zaman iinde, yalnzca serbest tmarlara has olmaktan kp, dier btn serbest olmayan tmar sahiplerine braklmt. Resm-i arus, resm-i tapu, detbani, kayp hayvanlar bulunup teslim edildiinde sahibinden alnan vergiler, resm-i anam (koyun vergisi), resm-i ttn (tmar toprana klamak zere gelenlerden alnan vergi), otlak ve klak vergileri bu trden vergiler arasndayd. Bunlara karn, yalnzca serbest tmar sahibinin imtiyaz olarak kalan vergiler de mevcuttu. Cerime veya crm ve cinayet adlar altnda hrszlk, adam ldrme, zina gibi sular ileyenlerden alnan para cezalar bunlarn banda gelmekteydi. Mahalli rf ve adetlere ve ihtiyalara gre tespit ve tahsil edilen para cezalar, blgelerinde asayi ve gvenlii korumakla grevli olan ehil-i rf zmresi iin zengin bir gelir kayna tekil ediyordu. Serbest olmayan tmarlarda ise, bu trden gelirler, sancakbeyleri veya subalar ile yar yarya orannda paylalyordu. Bu yolla, serbest olmayan

1674

tmarlarda sahipleri kendi tmar blgelerinde ilenecek sularn takibi ve cezalandrlmas ile ilgili hale sokuluyorlarsa da, bu tr yetkilerin, idare ve gvenlik asndan daha geni yetkilere sahip olan sancakbeyleri ve subalarn elinde braklmas uygun grlmektedir. Serbest tmar sahibine braklan dier bir vergi de, kaak kle ve cariyeler yakalandnda sahiplerinden mjde (mjdegane, mutuluk) ad altnda alnan harlardr. Kaak kleler bulunduunda sahipleri ortaya kmazsa, kleler satlmakta ve bedeli serbest tmar sahibine teslim edilmekteydi. Belirtilen vergilerin yan sra vaak, kaplan gibi deerli av hayvanlarnn postlarnn, czi bir miktar para karlnda sancakbeyine teslim edilmesi gerekiyordu. Bu ekilde sancakbeyine gelir salanrken, hayvanlarn avlanmas da denetim altna alnm oluyordu. Genelde deerlendirildiinde, serbest olan ve olmayan tmarlarn en nemli zellii, deiik dzeylerde mdahalelere ak olmas ve sahiplerine devredilen vergi gelirlerinin her trl hukuk ve rsumu kapsamayp, beratlarnda kaytl olan yekn miktar ile snrl olmasdr. Sipahi Ordusu Tmarl sipahiler, tasarruf etmekte olduklar tmarn geliri dzeyinde ve belirlenen kurallar dahilinde seferlere katlmak mecburiyetindeydiler. Bu kurallar, sistemin balangcndan beri mevcuttu ve kesin bir ekilde uygulanmaktayd. Buna gre, geliri 1,000 ake veya 2,000 akeye kadar olan tmar sahibi, silahl olarak sefere katlmak zorundayd. Gelirleri 2,000 akeye ykseldiinde, savata yakalanm bir kle (gualm) veya bir olan getirmeliydi. Bu gulam daha sonra cebel pozisyonuna terfi ediyordu. 3,000 akelik tmar sahibi ise brme giymeli ve bir cebel getirmeliydi. 5,000 akeye sahip olduunda ise, brme giymeli ve sefere bir gualm, bir cebel ve bir adr getirmeliydi. tmar sahibi, tasarruf ettii her 3,000 ake gelir iin bir cebel, zeamet sahibi ise, her 5,000 ake iin bir cebel getirmek mecburiyetindeydi. Tmarl sipahi sefer esnasnda ihtiyac olan btn ara gereleri ve yiyeceini kendisi tedarik etmek ve seferi getirmekle ykmlyd. Sefer mevsimi baladnda, bu genelde Mart veya Nisan aylardr, eribalar bir zeametteki sipahileri toplayarak subana katlmakta, subalar da bir araya gelerek sancakbeyinin etrafnda toplanmaktadr. Beylerbeyi de sancaklardan toplanan sipahi birliklerini bir araya getirerek, padiahn ordusuna katlmak zere toplanma yerine gitmektedir. Bu suretle atl askerlerden meydana gelen sipahi ordusunun miktarn Osmanl vekayinameleri 1473 tarihinde, Anadoluda 20,000 ve Rumelide 24,000 olarak vermektedir.35 Resmi Osmanl istatistiklerine gre, 1527-28 ylnda toplam 37,521 adet tmarl sipahi bulunuyordu. Bunun 9,633 hisar eri veya kale muhafz geriye kalan 27,653 ise tmar sahibi atl askerlerdi. Cebelleriyle birlikte ordunun toplam saysnn 70,000-80,000 olduu tahmin edilmektedir.36 Tevcih Usul

1675

Askeri ve reaya olarak iki kategoriye ayrlan Osmanl toplumunda, her ahsn mensup olduu snfta kalmasnn dzenin devam ve iyi ilemesi iin gerekli olduuna inanlm, bunun iin gerekli dzenlemeler yaplmtr. Bu temel prensipten hareketle, tmar sahipleri, yine tmarl sipahiler arasndan seilmi, tmarlarn reaya snfndan olan ahslara tahsis edilmemesine dikkat edilmitir. lk fetih dnemlerinde, toplumdaki hareketlilik nedeniyle savaa katlma imkan bulan ve yararllk gsterenlere, daha sonraki dnemlerse ise, askere olan ihtiya, ehzadeler arasndaki taht kavgalarnda taraftar toplamak gibi nedenlerle reaya kkenli ahslara tmar tevcih edildii grlmektedir. Zaman iinde kadrolar dolup da, sipahi snf iindekiler akta kalmaya baladnda, sipahilii tmarllarn imtiyaz haline getirmek ve dardan kimseyi dahil etmemek iin gerekli tedbirler alnmtr. Bu noktada, tmar sahibi olmada, sipahi olu olmann neminin byk olduunu belirtmek gerekir. eitli yollarla, reaya snfndan tmar elde edenlerin, srf babadan-dededen sipahi olmadklar iin tmarlarnn ellerinden alndna dair rnekler mevcuttur. Fakat, yine de, zaman iinde azalan sayda da olsa, reayadan sipahi yaplmaya devam edilmitir.37 Genelde tmar kadrolarnda yksek mevkileri igal edenlerin kul asll ahslar olduu, daha alt kadrolarn ise, ounluu Trk asll ahslar tarafndan igal edildii grlmektedir. Tmar tevcihlerinin tamam Kanuni Dnemine kadar merkezden yaplmakta idi. Bu tarihte beylerbeyine kk tmarlar tevcih etme yetkisi verildi. Byk tmarlarn tevcihi ise, beylerbeyinin bir tezkire ile teklifi zerine merkezde yaplyordu. Bu nedenle, bu tarihten itibaren, beylerbeyinin kendi berat ile tahsis ettii tmarlara tezkiresiz, bir tezkire ile merkeze teklif ettii tmarlara da tezkireli tmarlar denilmeye baland.38 Tayin terfi, feragat, mbadele, mazuliyet ve vefat halinde kimlere ve ne ekilde intikal edecei gibi konular kesin kurallara balanm ve takipleri titizlikle yaplmtr. Tmar sahiplerinin tmarlarn lnceye kadar tasarruf etmeleri sz konusu deildi. Sefere katlmama, grevi ihmal etme, su ileme ve ihanet gibi nedenlerle tmar elinden alnabilirdi. Dzenli rotasyonlarla da tmarlar sipahilerin elinde alnmaktayd. En fazla yedi yl tmarsz kalan sipahi, bu sre iinde tekrar tmar tevcihi iin mracaat edebilirdi. Ancak, niin belli bir sipahinin rotasyona uramas gerektii bilinmemekte, bu gibi durumlar ikayet konusu olduunda bir bahane ile nedeni gsterilmektedir.39 Sipahi kariyerinin ykselmek iin fazla realistik umutlar vaad etmediini de belirtmek gerekir. Dnemin Avrupasndaki aristokrasinin aksine, Osmanl Devletinde meritokrasinin (liyakat) geerli olduu konusu hl allmay beklemektedir. nk, bir ahsn geldii snf ve ailesi, baarsn belirleyen nemli bir faktrdr. Sava meydannda gsterilen baarlarn tmarlarda terakki ile sonuland bilinmektedir. Fakat, ou kk tmar sahiplerinin, kk tmarlar tasarruf etmeye devam ettii ve yalnzca ok az bir ksmnn zaimlie ykseldii rneklerden anlalmaktadr. Aydn blgesindeki 572 tmardan 51inin zeamet olmas, zeametlerin yalnzca 16snn, zaimlie terfi eden sipahilere, kalannn ise stanbuldan atanan, avu, katip vs. gibi idari personele tahsis edilmi olmas bu rneklerden yalnzca biridir.40

1676

Tmarl sipahi sa iken olunun tmar sahibi olmas ihtimali ok dktr. Genelde, babalarnn lmnden ortalama sekiz yl sonra oullar tmar sahibi olabilmektedir. Bu sre 1588li yllarda on yla kmtr. Oullar bu kadar uzun sreyi, kl tutmaya kadir olacak yaa gelmek iin beklemektedir. Bu da, tmarl sipahilerin, en byk oullar olgun yaa gelmeden 8-10 yl nce ve ok gen yata ldklerini gstermektedir. Ruzname defterleri zerinde yaplan hesaplamalara gre, tmarl sipahiler ortalama 18 yl tmar tasarruf etmekte, dolaysyla, bir sipahinin on sekizli yalarda balayan kariyeri otuz beli yalarda sona ermektedir.41 Bir sipahi, fiziken savaa katlamayacak hale geldiinde kariyeri sona ermekte ve tekade ayrlmaktadr. Yerini oluna brakan mtekaid sipahi muhtemelen baka ilerle uramaktadr. Sistemin k Tmar sistemin k, ada Osmanl kaynaklarnda, ok sayda reayann tmarl sipahi snf arasna kart, tmarlarn ehil olmayan kiilere verildii eklindeki ifadelerle anlatlmaktadr. 15781618 yllar arasnda Avusturyallarla ve ranla yaplan uzun sren harpler, bu duruma fazlaca tolerans gsterilmesine neden olmu ve ok sayda Anadolu insan imtiyazl snf olan sipahiler arasna dahil olmutur. tmar tahsisini bekleyen ok sayda sistemin iindeki kiiler bu yeni gelenleri ecnebi diye adlandrlarak memnuniyetsizliklerini dile getirdiler. Bu gayri memnunlar grubu, devlete kar yaplacak her trl harekete destek vermeye, katlmaya hazrd. 16. yzyldaki ehzadeler arasndaki mcadelelere ve nihayet Celali syanlarna (1591-1611) katlmakta tereddt gstermediler. Giderek zorlaan ekonomik artlar karsnda, pahalya mal olmas nedeniyle, uzak mesafelere yaplan ve uzun sren seferlere katlmaya gnll olmuyorlard. zellikle de 1584ten sonra meydana gelen %100 oranndaki enflasyon karsnda tmarlarn deerlerinin ayn kalmas, barda taran son damla oldu. Masraflarn karlamakta byk skntlara den sipahiler, reayadan fazla vergi talep ederken seferler de ihmal etmeye baladr.42 Haova Seferine (1596) ok sayda sipahi katlmamt. Sefer esnasnda yoklama yapldnda hazr bulunmayanlar firari ilan edilerek tmarlar ellerinden alnd. Bu suretle, isiz kalm binlerce sipahi Anadoluya yayld. Bu mazul sipahilerin Anadoluda pek ok kargaaya yol at veya ekiyaya kart bilinmektedir. Bu esnada, devletin rotasyon mekanizmasn ileterek, beklemekte olan ok saydaki sipahiye i bulmaya altna dair bir giriimde bulunup bulunmad belle deildir. Ateli silahlarla arpan Avusturya ordular karsnda sava meydannda yetersiz kalmalar neticesinde, giderek artan sayda tfek kullanan yenieri ve saruca ve sekban birlikleri yerlerini almaya balaynca sipahi ordusu iyice gerilemi, tmarlar merkez hazineye veya saraya yakn kiilere devredilmeye balanmtr. Devletin iinde bulunduu mali skntlar zamanla arttnda tmarlarn gelirlerine el konulmas temayl daha fazlalam, tmar sisteminin tasfiyesi de bu suretle hzlanmtr. tmar rejiminin slah iin bir takm giriimlerde bulunulmasna ramen sistemin nemini yitirmesi nlenememitir. Yine de, tmar sisteminin 19. yzyln ilk eyreine kadar devam ettii grlmektedir. Bu dnemde, sipahilerin bir ksm yeni kurulan askeri tekilatlara balanrken, kalanlar zaptiye ve vergi tahsili ilerinde istihdam edilmitir. Yeni tmarlar tevcih edilmemesi ve hayatta kalan sipahilerin neslinin tkenmesi neticesinde tmar sistemi

1677

kendiliinden

sona

ermitir.

Bylece,

devletin

kurulmasnda

ve

byyerek

imparatorlua

dnmesinde nemli rol oynayan tmar sistemi, 17. yzyldan itibaren nemini yitirerek, 19. yzyln ilk eyreinde btnyle tasfiye olmutur.

Dier idare tarzlar, hkmet sistemi, salyane sistemi ve bal prensliklere uygulanan

statlerdir. Hkmet sistemi Dou Anadoludaki sancaklarda uygulanmaktadr. Bu sistemde, btn gelirler mahalli airet beylerine aittir. Karlnda devlet talep ettiinde, muayyen sayda asker ile orduya katlmakla ykmldrler. Hkmet sancaklarda tahrir yaplmamaktadr. Yine de, bu tr sancaklarn devletin kontrolnden tamamyla uzak olmas sz konusu deildir. Blgedeki nemli ehirlere kad ve yenieri garnizonu tayin edilmektedir. Hkmet sisteminin uyguland blgelerin bir ksmnda, zaman ierisinde Tmar sistemi uygulamasna geilmitir. Halil nalck, The Ottoman Empire, The Classical Age. 1300-1600, London, translated by Norman Itzkowitz-Colin Imber, 1973, s. 105-106; Mehmed Ali nal, XVI. Yzylda Palu Hkmeti, XI. Trk Tarih Kongresi Bildiri zetleri, Ankara 1990, s. 90-91; Mehmed Ali nal, XVI. Yzylda emikezek Sanca, Osmanl Aratrmalar, XII (1992), s. 3672-389; Mehmed Ali nal, emikezek Sancanda Yerleme ve Nfus, Prof. Dr. Bayram Kodamana Armaan, Samsun 1993, s. 312-338. Nejat Gyn, XVI. Yzylda Dou ve Gney-Dou Anadoluda Ynetim ve Nfus, Trk Kltr, say 370 (1994), s. 7786; Msr, Yemen, Habe, Basra, Lahsa, Badat Trablusgarb, Tunus ve Cezair-i Garb salyane sisteminin uyguland eyaletlerdir. Bu eyaletler, kendi askeri ve idari masraflarn karladktan sonra gelirlerinin kalan ksmn irsaliye ad altnda merkeze gndermekle ykmlydler. Devlet bu tr eyaletlere kad ve defterdar tayin edip, yenieri garnizonu bulundurmaktadr. ok az ilenmi bir konu olan salyane sistemi konusunda bkz. Salih zbaran, Some Notes on the Salyane System in the Ottoman Empire as Organised in Arabia in the Sixteenth Century, Osmanl Aratrmalar, 6 (1986), s. 39-45. nalck, Classical Age., s. 105. Direk kontrolden uzak olan bal prenslikler ise Eflak, Bodan, Transilvanya, Dubrovnik, Grcistan, erkezistan ve Krm Hanlyd. dari ynden tamamyla bamsz olan bu prenslikler, Osmanl Sultanna yllk belli bir miktar vergi demekle ykmlydler. Bkz. nalck, Classical Age., s. 107. 2 Osmanl devlet idaresi, brokrasisi, sosyal yaps ve politikasnn bir sistem tekil ettii, bu

sistemin esasnn da tmar uygulamasna dayand ve mparatorluun bu sistem dahilinde incelenmesi gerei konusunda bkz. lber Ortayl, Halil nalckla Sylei, Tarih ve Toplum, 103 (1992), s. 15. Osmanl mparatorluunda tarann rgtlenmesinde tmar sistemi, merkezi idarenin rgtlenmesinde ise kul sistemi kullanlm, bu iki kurum birlikte askeri dzeninin yan sra imparatorluun btn siyasi ve sosyal yapsn belirlemitir. Bkz. Douglas Howard, The Ottoman Tmar System and Its Transformation 1563-1656, Baslmam Doktora Tezi, Indiana University 1987, s. 8.

1678

Bahsedilen icmal tahrir defteri Arvanid sancana aittir ve fetihten 20-25 sene sonra

dzenlenmitir. Defter Halil nalck tarafndan yaynlanmtr. Hicri 835 Tarihli Suret-i Defter-i Sancak-i Arvanid, Ankara 1954. 4 MM 14 s. 217deki kaytta geen Seluklu Sultannn I. Alaeddin Keykubad (1220-1237),

II. Alaeddin Keykubad (12491254) veya III. Alaeddin Keykubad (1298-1302) olmas muhtemeldir. Beldiceanu, Osmanl Devletinde Tmar, s. 19. 5 Nicoara Beldiceanu, XIV. Yzylda Osmanl Devletinde Tmar, eviren Mehmed Ali

Klbay, Ankara 1985, s. 11. 6 7 nalck, Tmar, Encyclopedia of Islam, s. 502. slam ve Seluklu Devletlerinde ikta sisteminin gelimesi hakknda bkz. Howard, Ottoman

Tmar System, s. 11-12. 8 M. Fuad Kprl, Osmanl Tmar sistemi zerinde Bizans tesirini tamamyla reddetmekte

ve sistemin kkenini Seluklu ikta sistemine balamaktadr. Bkz. Bizans Messeselerinin Osmanl Messeselerine Tesiri Hakknda Baz Mlahazalar, Trk Hukuk ve ktisat Tarihi Mecmuas, 1 (1931), s. 219-240. 9 Osmanl Tmar sisteminin, Mool mparatorluu, Memlkler, ranllar ve sonraki

dnemlerde Bizanstan etkilendii ve pronoiann tam karl olarak Tmar teriminin kullanld konusunda bkz. nalck, Tmar, s. 502. 10 11 Howard, Ottoman Tmar System, s. 15. Bunlardan biri iin bkz. Vera P. Moutafchieva, Agrarian Relations in the Ottoman Empire

in the 15th. and 16th. Centuries, New York 1988, Osmanl Feodalitesi konusunda geni bibliyografya mevcuttur. Burada yalnzca birka zikredilmektedir: mer Ltfi Barkan, Feodal Dzen ve Osmanl Tmar, Trkiye ktisat Tarihi Semineri, Ankara 1973, s. 1-32; Mehmed Ali Klbay, Feodalite ve Klasik Dnem Osmanl retim Tarz, Ankara 1985. 12 Bosna-Hersek Blgesinde Tmar sisteminin yerletirilmesi konusunda yapt uzun tetkik

neticesinde Filippovi, imdiye kadar Trk menbaalarnn hi birinde Bosna-Hersek Tmar sahiplerinin kendi topraklarna fetihten beri tasarruf ettiklerine dair bir iddiaya rastlamadm demekte ve bunu, blge ile ilgili belgelerde Osmanl ncesi sreklilii gsteren kadimden beri ve eben an ceddin tabirlerine rastlamamasna balamaktadr. Filippovi, ocaklk trden Tmarlarn 17. yzylda tesis edildiini belirtmekte ve bunlar fetihten itibaren tahsis edilen, geni yetkilere sahip bulunan Dou Anadoludaki ocaklk Tmarlardan mahiyet itibaryla ayrmaktadr. Bu ifadesiyle Filippovi, Bosna-Hersek asilzadelerinin Osmanl hakimiyeti dneminde de mlkiyet yoluyla kendi topraklarna ve eski hak ve imtiyazlarna hi bir suretle sahip olmadklarn ileri srmektedir. Bkz. Nedim Filipovi,

1679

Bosna-Hersekte Tmar Sisteminin nkiafnda Baz Hususiyetler, stanbul niversitesi ktisat Fakltesi Mecmuas, cilt 13, say 1-4 (1951), s. 180, 154-188. Filippovi ve dier bir ksm Balkan tarihilerinin almalarnn, yukarda Osmanl Feodalizmi blmnde bahsedilen trden olup, tamamyla Marksist tarihilik asndan ve Osmanl Devletinin, kendi anladklar tarzda feodal olduunu ispatlamak zere kaleme alndn belirtmek gerekmektedir. Balkanlardaki toprak rejimi konusunda etrafli bilgi iin takip eden esere de baklabilir. mer Ltfi Barkan, Balkan Memleketlerinin Zirai Reform Tecrbeleri, ktisat Fakltesi Mecmuas, cilt 4, say 4 (1943), s. 455-554. 13 Dimetokada Tmar sisteminin aynen Anadoludaki gibi uyguland ve gelir kaynaklarnn

belli kategorilere ayrlarak, Sultan bata olmak zere devlet grevlilerine ve sipahilere tahsis edildii grlmektedir. Farkl bir uygulama olarak, gelir dzeyi dk imarlarn gelirlerini artrmak zere, iltizamlarn baland ve byk miktarda gelire sahip olan kylerin blnerek hisseler halinde tahsis edildii tespit edilmitir. Bkz. The Tmar System in the Eyalet of Dimetoka, Baslmam Doktora Tezi, University of Utah, Utah 1980, s. 285-299. 14 Ortaa artlarnda gelitirilen bu trden uygulamalar yalnzca Osmanllara has olmayp,

benzeri yapdaki merkezi imparatorluklarda bu trden saymlar uygulanmtr. Bu nedenle, Osmanl ncesi slam devletlerinde olduu kadar, Ortaa Avrupa devletlerinde de saymlar grlmektedir. Bu konuda bkz. mer Ltfi Barkan, Trkiyede mparatorluk Devrinin Nfus ve Arazi Defterleri ve Hakana Hahsus statistik Defterleri-I, II, stanbul niversitesi ktisat Fakltesi Dergisi, II/I (1940), s. 25-59; II/II (1940), s. 214-247; Kemal iek, Osmanllar ncesinde Akdeniz Dnyasnda Yaplan Tahrirler Hakknda Baz Gzlemler, (OTAM) Osmanl Tarihi Aratrma ve Uygulama Merkezi, 6 (1995), s. 51-89. 15 Osmanl mparatorluunda tahrir uygulamas, nedenleri, fonksiyonu konularnda en

tafsilatl bilgi takip eden eserde mevcuttur. mer Ltfi Barkan-Enver Merili, Hdavendigar Livas Tahrir Defterleri I, Trk Tarih Kurumu, Ankara 1988, s. 1-65. 16 Tmar sistemine ait olan bu defterler Defterhanede saklanmaktadr. Defterhane

konusunda bkz. Erhan Afyoncu, Osmanl Devlet Tekilatnda Defterhane-i Amire 16.-18. Yzyllar, Baslmam Doktora Tezi, Marmara niversitesi, stanbul, 1997. Tahrir defterleri ve defterlerdeki bilgilerin deerlendirilmesi konusunda aratrmaclar tarafndan deerlendirmeler yaplmtr. Bunlardan bazlar iin bkz. Mehmet z, Tahrir Defterlerinin Osmanl Tarihi Aratrmalarnda Kullanlmas Hakknda Baz Dnceler, Vakflar Dergisi, XXII (1991), s. 429-439; Kemal iek, Osmanl Tahrir Defterlerinin Kullanmnda Grlen Problemler ve Yntem Araylar, Trk Dnyas Aratrmalar, 97 (1995), s. 93-111; Feridun Emecen, Sosyal tarih Kayna Olarak Osmanl Tahrir Defterleri, Tarih ve Sosyoloji Semineri, Bildiriler, stanbul, 1990, s. 142-156; Fatma Acun, Osmanl Tarih Aratrmalarnn Genileyen Snrlar: Defteroloji, Trk Kltr ncelemeleri Dergisi, l (2000), s. 319-332.

1680

17 18 19

nalck, Tmar, s. 503. nalck, Ayn yer. mer Ltfi barkan, Osmanl mparatorluunun Btelerine Dair Notlar, I, 933/934

(1527/1528) Mali Ylna air bir Bte rnei, Bte Cetveli ve Ekleri, stanbul niversitesi ktisat Fakltesi Mecmuas, XV, say 1-4 (1952), s. 41. 20 21 Bkz. Halil nalck, Adaletnameler, ??????. Bu tr dzenlemenin ardnda yatan aslnda bl ve ynet felsefesidir. Devlet toplumdaki

her bir snf, grubun dieri ile ibirlii yapmasn ve g birlii oluturmasn engelleyecek kontrol ve denge mekanizmasn kurmutur. Celali mcadelesi (1591-16011) dneminde kylnn isyan edememesi, Celali diye adlandrlan, ou devlet grevlisi ahslarn kar grubu oluturamamas, bu felsefe izgisinde toplum ve devlet dzeninde yaplan dzenlemelerin sonucudur. Bu konuda, yazarn bu eserdeki Celali syanlar balkl makalesine baklabilir. 22 Osmanl kylsnn, Ortaa Avrupasndaki gibi serf olmad, buna karn, her trl

kural ve kanundan azade, tamamen serbest de olmad, belli mkellefiyetleri yerine getirmekle ykml olduu bilinmektedir. Konunun tartmas iin bkz. mer Ltfi Barkan, Trkiyede Servaj Var m idi?, Belleten, XX (1956), s. 237-246. 23 24 25 mer Ltfi Barkan, Tmar, slam Ansiklopedisi, s. 295. Halil nalck, Ottoman Method of Conquest, Studia Islamica, II (1954), s. 114-117. Trabzon blgesinde batinalar ve Tmar sisteminin ileyii konusunda bkz. Heath Lowry,

Priviledge and Property in Ottoman Mauka in the Openning Decades of Tourkokratia: 1461-1553, Continuity and Change in Late Byzantine and Early Ottoman Society, (ed) Anthony Bryer-Heath Lowry, Birmingham-Washington 1986, s. 97-128. 26 rnein, Kastamonu sanca, Candaroullarndan Kzl Ahmed Beyin torunu ve Kanuni

Sleyman, II. Selim ve II. Murad Dnemlerinde musahiplik yapan emsi Ahmed Paann olu olan Mahmud Paaya 1590 ylnda ocaklk tarikiyle tevcih edilmitir. Bkz. Nejat Gyn, Yurtluk-Ocaklk deyimleri Hakknda, Prof. Dr. Bekir Ktkoluna Armaan, stanbul 1991, s. 272-273; Mehdi lhan, The Katif District (Liva) During the First Few Years of Ottoman Rule, A Study of the 1551 Ottoman Cadastral Survey, Belleten, LI (2000), s. 781-806. 27 28 Gyn, Dou ve Gney-Dou Anadoluda Ynetim ve Nfus, s. 83. Bu bilgiler Ayni Ali Efendiden aktarlmaktadr. Bkz. Gyn, Yurtluk Ocaklk Deyimleri

hakknda, s. 271-272. Uygulamalar da bu bilgileri dorular mahiyettedir. rnein, Krkil sanca

1681

Ahmed Beyin lm zerine, padiahn onay ile olu brahim Beye tevcih olunmutur. Gyn, Ayn Yer. 29 30 Malikane Tmar terimi nalcktan alnmtr, bkz. Tmar, s. 505. Kuzey Suriyede uygulanmakta olan malikane-divani sisteminin Anadoludaki ile

karlatrmas ve sistemin Kuzey Suriyede ileyii hakknda bkz. Margaret L. Venzeke, Aleppos Malikane Divani System, Journal of American Oriental Society, C. 106 (1986), s. 451-469; Kenan Ziya Ta, Suriyenin (am) Osmanl Hakimiyetindeki dari Yaps, Tarih ncelemeleri Dergisi, XV (2000), s. 76-85. 31 Malikane-divani sistemi hakknda geni bilgi Barkann takip eden makalesinde mevcuttur;

Malikane Divani Sistemi, Trk Hukuk ve ktisat Tarihi Mecmuas, II (1939), s. 119-194. 32 mer Ltfi Barkan, mparatorluk Devrinde Toprak Mlk ve Vakflarn Hususiyeti, stanbul

niversitesi Hukuk Fakltesi Mecmuas, VIII (1942), s. 906-942. 33 34 35 36 Barkan, Tmar, s. 196. nalck, Tmar, s. 505. nalck, Tmar, s. 503. Barkan, Tmar, s. 287-288. Tmar ordusunun saysn bulmak zere yaplan almalar,

sipahilerin yaklak iki kat kadar cebelnn olduunu tahmin etmektedir. Beldiceanudan ve Mehdi lhandan aktarlan rakamlar iin bkz. nalck, Tmar, Tablo II ve III, s, 504. 37 rnein, Kanuni Sleyman Dneminde karlan 1531 tarihli fermanla, raiyyet ve raiyyet

oullar olduklar halde sonradan Tmar elde edenlere ecnebi denilerek teaddi ve taarruz edilmemesi ve bu gibilere verilmi olan imarlarn ellerinde braklmas emredilmektedir. Bu fermann tam metni iin bkz. Tayyib Gkbilgin, Kanuni Sultan Sleymann Tmar ve Zeamet Tevcihi ile lgili Fermanlar, stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Tarih Dergisi, cilt XVII, say 22 (1968), s. 35-48. 38 Tmar tevcihinin, balangtan berat almna kadar geirdii brokratik aamalar

konusunda bkz. Howard, The Ottoman Tmar System and Its Transformation, s. 90-124. 39 Douglas Howard, The Life and Career of an Ottoman Sipahi, Second Half of the

Sixteenth Century, Aspects of Altaic Civilisation, Bloomington-Indiana, 1990, s. 50. 40 41 Howard, The Life and Career of an Ottoman Sipahi, s. 51-52. Howard, The Life and Career of an Ottoman Sipahi, s. 55-56.

1682

42

Tmar sisteminin gerilemeye balad 16. yzyln sonu ve 17. yzylda meydana gelen

deimeler, takip eden eserde ayrntl biimde ele alnmtr. Halil nalck, Military and Fiscal Transformation in the Ottoman Empire, 1600-1700), Archivum Ottomanicum, VI (1980), s. 283-337.

1683

XVI. Yzylda Macaristan'da Osmanl dar Sistemi / Prof. Dr. Gza Dvid [s.909-915]
Etvs Lornd niversitesi Trkoloji Blm / Macaristan 1. nceki almalar Osmanl idar sisteminin ayrntlar zerinde uzun bir mddet iin hemen hemen hi durulmamt. Bu alanda ilk cidd alma 1973 ylnda Klaus Rhrborn tarafndan gerekletirildi,1 ancak bu nemli eser Trkiyede pek tannmyor. Be yl sonra Metin Kunt bu konudaki aratrmalarn bir kitap haline getirerek neretmiti,2 daha sonra ise eserin olduka deitirilmi ngilizce ekli de kt.3 Bu kitapta beylerbeylerinin ve sancakbeylerinin atanmalar hakknda son derece nemli tespitler vardr. Zengin ariv malzemesine dayanarak yaplan bu alma merkez ile tara yerleri (baka bir deyile ular) arasndaki farklara teferruatl bir ekilde deinemedi. Bu yzden benim bu alanda srdrdm aratrmalar ksmen bu istikamete younlatrld: acaba imparatorluun Macar ularnda merkez blgelerde mahede edilen tandanslara m rastlanyor, yoksa iler baka bir biimde mi yrtld? 2. Macaristanda Osmanl dar Sisteminin lk Evresi Macaristanda Osmanl idar sisteminin oluturulduu devir imparatorluk brokrasisinin zirvesine ulama dnemine rastlyor. Bu bakmdan bu alanda izlenen politikann safhalarn baka dnem ve mntkalarda kolay kolay anlalamayan zelliklerine karn daha ak bir ekilde ortaya koymak mmkndr. Buda (Budin, Budun) kalesinin 1541 tarihindeki ele alnmasndan hemen sonra burada yeni bir vilayet kurulmutu. Tayin edilen ilk valisinin, Sleyman Paann ve ksa bir sre sonra yerine geen Bali Paann haslar ancak byk zorluklarla salanabiliyordu,4 nk Budann yaknnda o dnemde daha bir tek ky bile Osmanllara vergi vermiyordu.5 Tuna-Drava izgisinden kuzeye den ilk sancan kurulmasna kadar da bika ay beklemek gerekiyordu. Bu yzden ilk iki valiye sadece o zamana kadar Rumeliye bal olan sancaklardan kimi gelirler tahsis edilebiliyordu.6 lgili yerlere haritada baktmzda Budaya en yakn olannn bile 200 kilometrelik bir mesafede bulunduu aikar oluyor.7 Bu yerlerden nasl para toplanabildii ayr bir konudur, nk yollar daha tam anlamnda kontrol edilemiyordu. Bali Paa haslarnn baka bir zellii 19 byk bloktan meydana geliidir. Bu bkoklardan biri selefinin haslardr, bir tekisi kendisinin daha nce iftlik olarak kullanabildii drt kydr.8 Geri kalan 17 birim, tmar ve zeamet sahiplerinden alnan gelir kaynaklarndan oluuyor ve bunlar, durum baka bir ekilde zlemediinden hasa evrildi. Yeni vilayetin kurulmasna hazinenin hazr olmadna en ak ekilde mirmiran haslarnn bu denli heterojen bir bnyeye sahip olmas delalet eder; ayn zamanda, siyas kararlarn alnmasnda mal ahenkletirmenin hemen hemen hi bir rol oynamadn da aka gsteriyor.

1684

Haslarn belirlenmesinde pratikte bir nokta daha zorluk tekil ediyordu ve bu unsur yerleim yerlerinden beklenebilen yllk gelir ortalamasnn ok dk olmasyd. Bu nedenle Bali Paa iin, aralarnda Varadin Ptervarad, ve Karlofa (Karlca) gibi nemli ehirler de bulunmakla beraber, 450den fazla ky ve kasaba ayrtlmt. Daha sonraki istikrarl dnemlerde bu rakam 100e kadar inip gelirler ise baz dalgalanmalarla birlikte, ayn seviyede kald.9 Buda beylerbeylerine tahsis edilen gelir kaynaklarnn coraf dalm daha sonra byk deiikliklere urad. -drt yl ierisinde Budaya bal olan yerlerin says nemli bir art gsterdi ve 1546 icmal defterinde grld gibi,10 o zamanki valinin paa sancandan kaynaklanan gelirleri tm haslarnn yzde 20sini tekil ediyordu. Ancak, cebine akan meblalarn aslan pay, yzde 40 Moha (Mohcs), yzde 20si ise Semendire (Szendr) livasndan olmak zere hl gneydeki sancaklardan temin ediliyordu. Byle olmakla birlikte, beylerbeyine verilen ky ve ehirlerden oluan erit kuzeye doru kaym bulunuyordu. En nemli deime 13 yl sonraki, yani 1559da yaplan tapu defterlerinde gze arpar; bu yl Buda sancandaki paa gelirleri tm haslarnn yzde 40na kadar ulat.11 Bu oran bir sonraki, 1562de gerekletirilen defterlere gre tekrar dinamik ilerleme gsteriyor ve mirmirann kendi sancandan ald paralar ilk defa 500.000 akeye yaklaarak tm haslar arasnda yzde 50ye ykseldi.12 in yine enteresan taraf ister mebla, ister oran bakmndan yzyln sonuna kadar belirgin yeni bir deimenin meydana gelmemesidir.13 Yukarda ne srld gibi, ilk yllarda Buda vilayetinde yeni kurulan bir sancak yoktu. Balangta Semendire, zvornik, Alaca Hisar, Vuletrin ve (Pojega) Pozsega livalar Budaya ilhak edildi. lk meydana getirilen Mohcs livasndan bir ruzname kaydndan haberdar oluyoruz.14 eitli alardan da ilgin olan bu notta15 Moha sancakbeyi Kasm Beyin 11 Mart 1542 tarihli bir tezkeresi anlmaktadr ki buna gre bu idar birimin 1542 ylnn balarnda kurulmu olmasn varsayabiliyoruz. teki livalarn ad ve kurulu tarihleri burada anlmayacak.16 Ancak bu alanda izlenen politikann kimi zelliklerine deinilecek. 3. dar Sistemin Oluturulmasnda zlenen Politika Mohatan herhalde psikolojik amala bir sancak merkezi yapld, nk bu ad herkese 1526 meydan savan hatrlatt. Ayn ekilde (Estergon) Esztergom ve (stolni Belgrad) Szkesfehrvr ehirleri de bilinli olarak sancak merkezi grevini ifa etmek iin seildi. Halbuki Estergon Macar Krallnn bata gelen din merkezi, yani kardinalin oturduu yer idi, stolni Belgrad ise krallarn ta giydirme yeri olarak biliniyordu. Buda ile birlikte bu ehir Ortaa Macaristannn simgeleri idi, bunlarn Osmanllarn eline gemesi ve onlardan idar birimlerin merkezleri yaplmas halkn gznde her eyin kaybolmu olmas anlamna geliyordu.17 Bundan, yani 1543ten sonraki dnemde ne stratejik, ne de psikolojik adan bu kadar bilinli bir politikann uygulanm olmasndan bahsedebiliriz. kinci ve nc seviyede nemi haiz kalelerden de sancak merkezi oldu. rnek olarak tekrar Moha sancan ele alalm: ilk yllarda Balaton glnden

1685

gneye den tm topraklar ona bal iken,18 bu geni saha zerinde daha sonra be uzun ve iki ksa mrl sancak meydana getirildi.19 Kanuninin son, (Zigetvar) Szigetvr seferi neticesi olarak bu mntkada, topraklarnn byk bir ksm yine Mohcs sancandan ayrt edilen altnc liva da kurulmutu.20 Hayat ksa sren idar birimlerden (Bobofa) Babcsa livas zikredilebilir. Burann mirlivas ilk olarak 1555 ve 1556 yllarnda anlmaktadr.21 Kale az sonra elden kt ve adn 30 yl iin sancaklar arasnda grmyoruz. 1585 ylnda ise ok tuhaf bir ekilde tekrar karmza kyor: o zamana kadar bir zeamet sahibi olan yeni sancakbeyi burann ve baka kk palankann bana atand. Bylesine drt merkezli livaya baka blgelerde de pek rastlayamadm, ayrca da sancakbeyine has olarak henz fethedilemeyen kylerin verilmesi bu idar birime tam anlamnda hi bir topran balanamamasn gsteriyor.22 Bu tip sancaklar sancak nvesi veya hayal sancak olarak adlandrabiliyoruz ve kurulmalarnn hedefi herhalde yeni fetihleri tevik etmek idi. Sz konusu bey baarl olamad iin sanca az sonra feshedildi, zira kaynaklarda bir daha anlmyor. Neden bu kadar ok sancak meydana getirildi sorusu aklmza geliyor. Bu soruyu cevaplandrmak o kadar kolay deildir. Hedeflerin biri herhalde Habsburglarn karsnda mmkn olduu kadar byk asker glerin bulunmas olabilir. Daha fazla sancak aslnda askerlerin saysn pek fazla etkilemediyse de, daha etkin kumanday salayabiliyordu. Bunun dnda bir beyin refakatnda olan cebelilerin kanunda tespit edilen saydan daha yksek olaca ve bunlarn sradan bir sipahininkilerden daha disiplinli olmalar mit ediliyordu. Bir baka dnceye gre Osmanllar Macar topraklarnn daha zengin olduunu sanarak sancakbeylerinin saysn oalttlar. Daha sonra kimi livalarn gelirlerinin sancakbeyi haslarn bile zor karlayabildii anlalyordu.23 Bu yzden feshedilmesini nerdiler.24 Gze arpan zelliklerin baka birisi: ikinci Macar vilayeti olan Temevarn (Temesvr) meydana getirilmesinden sonra, 16. yzyln sonuna kadar bu blgede sadece livalarn kurulmu olmasdr. 1593 ile 1606 arasnda cereyan eden 15 yllk sava veya uzun harp srasnda ve daha sonraki dnemlerde ise sadece yeni vilayetler oluturulup sancaklarn says hemen hemen hi deimedi. 1594 ile 1600 arasnda Macar topraklarnda -ksmen ksa mrl olmakla birlikte- be yeni vilayet (Zigetvar Yank/Gor, Papa/Ppa, Eri/Eger ve Kanije/Kanizsa) kurulurken bunlara 1660l yllarda iki tane (Vrad/Varat ve yvr/Ujvar) daha eklendi. Yeni paalklarn bylesine ard arda, hemen hemen zorla ve bazen birbirine 50 kilometre mesafede bile olmayan yerlerde ihdas edilmesine neden ne olabilmiti sorulabilir. En ok akla yakn sava gre, uzun harbin bouna yrtlmemesini i politika asndan bu ekilde uygun gstermek istediler. Baka bir deyile, savalarn bu kadar ok nemli, yani bir vilayet vilayet muharrirleri ara sra baz sancaklarn

1686

merkezi haline getirilebilecek kale ve ehirlerin fethiyle neticelendii halde asker alanda her eyin hl iyi gittii ve herhangi bir buhrann olmad intiban uyandrmak niyetindeydiler. stanbulda ve daha uzak blgelerde, Yank ile Papa ehirlerinin birbirine bylesine yakn olmasn, yeni vilayetlerin hinterlant (yani iblgeleri) hemen hemen hi olmadn ve bu yzden onlara bal topraklarn Buda ve Bosna vilayetlerinden ayrt edildiini ok az kii biliyordu. Yeni vilayetlerden iki tanesinin mevcudiyeti hakknda nceden haberimiz yoktu. Bu alanda kimi vakanvislerinin drd notlar konu ile ilgilenen birka yazarn dikkatini ekmise de bunun tesine gitmediler ve bu bilgileri ariv kaynaklarndan ispat etmeye kalkmadlar. Aratrmalarm srasnda ruznamelerde vakanvisleri teyit eden baz kaytlara rastladm. lk olarak zaman asndan da ilk kurulan Zigetvar Beylerbeyliinden bahsetmemiz lzm. Tiryaki Hakan Paann hayat yksn yazan Cafer Ayan Beye gre Estergon muhafazasnda gsterdii cesareti iin kendisine bu sefer bir vilayet merkezi olarak tekrar Szigetvr verildi.25 Ve gerekten: Temmuz ve Austos 1594 tarihlerinden kalma ruzname kaytlarnda Zigetvar sahibi bu rtbe ile anlmaktadr.26 Bunun dnda kimi topraklarn Zigetvara balandn da mahede ediyoruz. Bosna beylerbeyine yazlan bir mhimme defteri hkmnden anlald gibi Pojega sanca az nce Zigetvar Beylerbeyliine ilhak edildi ve bu yzden livann mufassal ve icmal defterlerini bir an nce buradaki Hasan Paaya teslim etmek gerekiyordu.27 Ayn mhimme defterinin baka bir kaydndan (Peuy) Pcs, (Koppny) ve Moha sancaklarnn da Zigetvar vilayetine ilave edildiini reniyoruz, ancak bu livadan, Budaya ard arda avular gnderilmesine ramen, sadece Moha livasnn defterleri buraya yolland. Hkmde teki defterlerin de Zigetvara gnderilmesi ve ilgili sancakbeylerine nereye bal olduklar hakknda talimat verimesi buyuruldu.28 Bu idar deiikliklerden hangilerinin pratikte de gerekletiini bilmiyoruz. Belli olan ey, Zigetvarn bir numaral yneticisinin bir mddet iin daha sonra da beylerbeyi olarak hitap edilmesidir.29 1597 Maysnda kaleme alnan bir ruzname kaydnda ise Zigetvar bandaki kii tekrar sancakbeyi olarak snflandrld30 ve bu, ad geen yerin tekrar daha aadaki bir seviyeye inmi olmasna delalet eder. Papa vilayeti hakknda malumatmz daha da kstldr. Sadece birbirini izleyen iki valisinin adlarn biliyoruz. ehrin 3 Ekim 1594 tarihinde alnmasndan iki- hafta sonra, ilk beylerbeyi, dris Paa karmza kyor ve daha sonraki ruzname kaytlarnda da bu kiinin ayn grevi ifa ettiini gryoruz.31 Macarca yazlan mektuplar ise son zamanlarda kefedildikten sonra neredildi.32 1598 tarihinde ise Naima tarihi, Semender Paa adl, daha nce bu hizmette bulunan bir kiiden bahsediyor.33 Bu bilginin altnda Selaniki tarihinde anlan Tata Beylerbeyi Semender Paa hakknda yazlanlar dzeltmek mmkndr: yer ad Papa olarak okunmal.34 Bu vilayete hangi blgelerin bal olduu konusunda hemen hemen hi bilgimiz yoktur. Macarca yazlan bir mektupta Papa paas Kopan sancan kendisine ait olan bir il olarak anyor,35 ancak

1687

bu malumat baka kaynaklar teyit etmiyor; hatta yukarda grdmz zere bu ynetim nitesi prensipte Zigetvara ilhak edildi. Konunun enteresan taraf, ehrin 1598 ylnda elden kndan iki yl sonra, yani 1600 senesinde sadrazamn bir mektubunda Hasan Paa adl birisinin Papa beylerbeyi olarak anlm olmasdr.36 Buna benzer bir kayda 1596 ylnda Uyvar ile ilgili olarak da rastlanyor. Alnmasndan 70 yl nce bu yerin Ali Paa adl birisine verildii dikkate ayandr.37 Bylelikle, hayal idar birimlerin yan sra, Osmanllar iin hayal beylerbeyi sfat da tamamen yabanc bir kavram deildi denilebilir. Yeni kurulan vilayetlere ounlukla Buda vilayetinden yer ve toprak verildiinden bu ana vilayet zamanla olduka klmt. Byle olmakla birlikte eski hretinden kaybetmedi. Baz ipularmzdan anlald gibi teki beylerbeyleri kimi bakmlardan Buda valisine itaat etmek zorunda kaldlar. rnein 1608 sonu 1609 balangc civarnda kaleme alnan tarihsiz bir hkmde yaplacak yoklama ile ilgili olarak Kanije beylerbeyine u ekilde bir emir verildi: Kale muhafazasnda hizmette olanlar baka ve muhafazada bulunmayp aharn hizmetinde olup, ulufe alp kendi havasnda olanlar baka defter edip bir suretin sdde-yi saadetime ve bir suretin Budun muhafazasnda olan vezirim Ali Paaya irsal eyleyesin. Ve ol serhatlerin cumhur- umuru marnileyhin rey-i saibine mfevvaz olman marnileyh ile haberleip daima hsn-i ittifak ve ittihatla serhaddin hfz hiraseti ve esas- sulh ve ahdn teyit ve istihkam babnda say ve ihtimam eyleyesin.38 eitli ynetim blgelerinin oluturulmas asndan uzun zamandan beri tartlan bir nokta udur: acaba Osmanllar, bulduklar idar snrlar m kabul ettiler ya da kendi fikirlerine gre yepyeni bir sistem mi oluturdular. Kimi Balkan lkelerinde eski birimlerin muhafaza edildii Halil nalck ve bakalar tarafndan daha nce ispat edilmiti.39 Macaristanla ilgili olarak Tibor Halasi-Kun tarafndan benzer grler ne srld.40 Kendisine gre zellikle nahiyeler seviyesinde eski Macar il snrlar korunmutu. Ancak ilk bakta mantkl gzken bu sav kantlamak iin nerettii haritalarda sadece defterlerden elde ettii neticeler bulunmaktadr, Macar verilerini ayn titizlikle benzer haritalarla gstermedi. Bylelikle bir mukayese yapmak mmkn deildir. Sz konusu mntkalarda niha sonu ne olursa olsun, imdiye kadar zerinde durduum blgelerde ben eski snrlarn yaatlm olmasn pek grmedim. Tam aksine. rnein Halasi-Kunun aratrd topraklara yakn olduu iin ilgin olabilecek eski Zarnd ilinde nahiye ve sancak hudutlar ne nceki Macar idar biriminin ne de aslzadelerinin tasarrufunda olan yerlerin snrlarn izlediler.41 Yukarda anlan Moha sancann paralanmas da bu tespitimi doruluyor. Ayn ekilde (imontorna) Simontornya sanca iindeki Endrik (Endrd) nahiyesine ait kyler daha nce drt Macar iline bal bulunuyorlard.42 Macar asndan bakldnda Tolna ilinin yerleim yerleri drt sancak arasnda taksim edilmiti.43 rnekleri oaltmak mmkndr ama lkenin eitli blgelerinde eski Macar illerinin korunmam olmasn kantlamak iin bunlar da yeterlidir. Buna ramen bu konuyu

1688

ileride de gndemde tutmak gerekecek: belki baz aslzadelerin topraklar ile kimi nahiyeler arasnda benzerlikler tespit edilebilecek. Bu alanda son zamanlarn srprizi, neredilen 1554 (Sien) Szcsny sanca defterinde kylerin ad yazldktan sonra sk sk hangi Macar kalesine bal olduklarnn da not edilmi olmasdr.44 4. Macaristanda Hizmet Yapan merann Gelirleri merann gelirlerini tespit etme politikasna gelince diyebiliriz ki aa yukar 1570-1580 yllarna kadar yaplan tayinlerde atanan nde gelenlerin maa zerinde pek fazla durulmad, demek ki ilk olarak gnderilecekleri yer saptand ve gelir kaynaklar, ilgili blgenin kapasitesi yetmedii halde, baka blgelerden tamamlanmak suretiyle belirlendi. Yerli imknlarn pek fazla almas istenilmedi ama ara sra byle atanmalar da yapld. Daha sonra, her sancan icmalli haslar belli oldu ve yeni gelen meraya normal olarak ayn gelir kaynaklar veriliyordu, onlarn dna pek klmad. Bir dnem sonra bu icmalli haslar o kadar sabit oldular ki, toplam deerlerinin kaydedilmesi de lzumsuz grld.45 Bunun neticesi olarak bu kapsama giren ky ve kasabalarn hasl uzun vadede bile hi deimedi ve bu -kolayca yolsuzluklara imkn salad iin- orada yaayanlar asndan sakncalyd. 5. Merkez ile Ular Arasndaki Mukayeseler imdi Metin Kuntun baz tespitlerini Macar ularnda izlenen pratikle karlatrmak istiyorum. lk olarak beylerbeyi ve sancakbeylerinin ayn grevde bulunduklar sreyi ele alalm. Kuntun saptamasna gre ister valilerin, ister sancakbeylerinin bir yerde kalmalarnda zaman olarak bir ksalma vardr. Aratrd ilk dnemde, yani 1570 dolaylarndaki, yine pek fazla uzun olmayan mddetler 17. yzyla kadar hemen hemen yarya inmi bulunuyor.46 Grev sresindeki bu ksalk ve azalma Macar topraklarnda da mahede edilebilir. 145 yllk Osmanl devri srasnda Budaya 101 beylerbeyi47 tayin edildiine gre ortalama vazife mddetleri bir buuk yl bile yoktu. Ancak vasat dnem 16nc yzylda 21 ay iken (59 ylda 33 tayin) bu mddet 17nci asrda 15 aya indi (86 ylda 68 atanma). Sancakbeyleri hakknda sadece 16. yzyla ait verilere sahibiz ve bunlara gre drt ele alnan livada da ortalama hizmet iki yl civarnda oynad.48 Yeni kurulan bir sancaa ilk olarak atanan beyler bazen daha uzun dnem iin yerlerinde brakld.49 Bunun nedeni herhalde sancak kurma alanndaki muhtemel zorluklar ayn kiinin omuzlarna yklemek istenmesiydi. Kuntun ikinci nemli ve nceki tahminlere zt den neticesi, merann imparatorluun bir ucundan baka bir ucuna tayin edilmesi yerine, ounlukla komu blgelere atanm olmalarnn ak rneklerle kantlamasdr.50 Bu bakmdan da, ele aldm blgelerde hi bir farkn olmad rahatlkla sylenilebilir.51 Hatta Buda vilayetinden Temevar vilayetine aktarlan bir idarecinin de Macar topraklarnda kaldn ilave edebiliriz.52 6. Macaristanda Hizmet Yapan merann Ad Listeleri

1689

Ayn yerde grev yapanlarla ilgili olarak bir soru daha aklmza gelebilir. Acaba beylerbeylerinin ve sancakbeylerinin ad listeleri hangi lde bir araya getirilebilir? Mirmiranlarn tayin gn hakknda 16. yzyln seksenli yllarna kadar Osmanl kaynaklarnda olduka gvenilir bilgiler bulunmaktadr. Bunlarn sayesinde Antal Gvay tarafndan 19. yzyln ortalarnda yaplan liste53 birka yerde dzeltilmelidir. Farklar yalnz birka gnlk farklar, gene de mevcut. Baz eksiklikler gsteren ikinci byk dirlik tevcih defterinden,54 yani 1588den sonra Osmanl ariv kaynaklarndan gelen bilgilerden mahrumuz ve bu dnemde Gvaynin sk sk kulland Avusturyal sefirlerin gnderdii haberler n plana geliyor. Maalesef 15 yllk sava (15931606) devrinde bu veriler de seyrekleiyor, ada Osmanl vakanvisleri de yeterince gvenilir deildir. Daha sonraki tarih yazarlarndan, zellikle Silahtar tarihinden ise ok yararl malumat kartlabilir. Btn bunu gz nnde bulundurarak diyebiliriz ki Gvaynn Buda mirmiranlar hakknda bir araya getirdii liste -zellikle 160 yl nce yapldn da dndmz takdirde- ok iyidir, keke imparatorluunun her vilayeti hakknda benzer bir liste hazrlansayd. Ancak, Temevar vilayeti iin ayn lde gvenilir bir klavuz derlemek mmkn deildir, nk bu ile kar olan ilgi, Viyanal sefirler arasnda daha dkt. Bunun iin belirli bir dnem iin oradaki valileri bulmak olduka gtr. Gene de Erdelin yaknl nedeniyle oradaki prenslerle mektup teatisinde bulunan paalarn adlar ara sra tatmin edici sklkla tespit edilebilir. 16nc yzyln sonunda ve 17nci asr boyunca kurulan beylerbeyliklere atanan liderler iin yine tarih yazarlarna ve kimi yerel ariv belgerine, bata ilgili kiilerin mektuplarna ba vurulabilir. Yalnz Macarca kaleme alnan yazlarda geen lakaplar bazen yanltc olabilir. Sancakbeylerine gelince, onlar zellikle 16nc yzylda yakalayabiliriz. 1560 civarndaki birka yl hari ya ruznamelerden, ya mhimme, ruus ve tapu defterlerinden, ara sra baka kaynaklardan karmza kyorlar; pek ok defa tayin edildikleri gn de biliyoruz. Ancak, 1590dan sonraki dnemde zorluklarmz balyor ve bazen uzun yllar iin mirlivalarn ad karanlkta kalyor. 7. Macaristanda Hizmet Yapan merann Grevleri merann grevlerini tespit etmek umumiyetle olduka zordur, nk imparatorluunun genel yaklam gereince bunlar ayrntl olarak hi bir yerde belirtilmediler. Bundan dolay bu konuya yalnz perakende verilerden ve kstl lde aklk getirmek mmkndr. En belirgin vazife alanlar mirmiran ve sancakbeylerine hitaben gnderilen fermanlardan veya merann kendi yazlarndan grenilebilir. Tabiatyla Macar ularnda ifa edilecek grevlerin merkez blgelere gre kimi bakmlardan deiik olduunu ne srmek iin belgelere bile pek fazla gerek yoktur. Gene de mhimme defterlerinde muhafaza edilen hkmler bu mevzu bakmndan eitli ynlerden aydnlatc olabilirler. Bir taraftan emirlerin hangi nde gelene daha byk sklkla gnderildii anlalrken kime ne konuda daha ziyade hitap edildii de akla kavuabiliyor. Yaptm

1690

incelemelere gre55 Macar ularnda en ok ferman beylerbeylerine yolland, oysa baka blgelerde kadlar ve sancakbeyleri daha nemli sayda hkm aldlar.56 Bunun nedeni, sz konusu blgelerde asker ve diplomatik devlerin n planda kalmas ve bu sahalarda sorumluluun balca olarak mirmiranlara dmesiydi. Bu tespitimiz her ne kadar doru ise de, ele alnan mhimme kaytlarnn baka bir zellii, merkezin inisiyatifi zerine ok ender kaleme alnm olmalardr. Devlet yalnz baz asker meseleler ve bunlarn arasnda da harp malzemelerinin salanmas ile ilgili olarak kendi isteklerini bildirdi, daha da ender tmar sisteminin ileyii ve stanbuldan Budaya giden hazinenin teslimi gibi ehemmiyetli mal konularla urat. Demek ki hkmlerin ou merkeze gnderilen arzlara verilen yantlardan oluuyordu. Fakat bu cevaplarn ekseriyeti nesnesel olmad ve kanun ile eriata ait gndermelerden ibaret olduklar iin pek fazla yol gsterici karakter tamadlar. Bugnk mantmzla, cevabn bylesine sath olacan peinen bilen bir merann arzlaryla hkmdara neden bavurduunu, brokraside lzumsuz evrak kartma usulnn her zaman ve her yerde mevcut olmasn bilmemize ramen de pek anlamyoruz. Bu hususta aklmza u unsurlar gelebilir: Merkezle temasta bulunmak her ynetici iin nemliydi, bu nedenle bekletilmesi mmkn olan problemleri byk nezaketle padiahn dikkatine sunmular. Bunu yapmakla, hassas vaziyetlerde sorumluluu tek balarna tamaktan da kurtulmular. Baz durumlarda ise, rnein reaya ikayetleri mevzubahis olduu zaman, iin uzatlmas idarecilerin karna olabilmi. Yukardaki mlahazalar gz nnde bulundurarak diyebiliriz ki Macar topraklarna atanan mirmiranlar sk sk, bata acil olan diplomatik meselelerde, divana danmadan karar vermiler. Mstakil davranmann tehlikesini, idama mahkum olabilmek ile birlikte, iyi bilmiler, buna ramen bu yolu takip etmek zorunda kalmlar. Buda beylerbeylerinin ne kadar serbest hareket edebildiklerini Habsburg hkmdar ve prenslerine gnderdikleri Macarca mektuplar en ak ekilde gzlerin nne seriyor.57 Baz gayretli beylerbeylerinin bunun da tesine gitmesi ve mesela Kara veys Paann kalelerde boalan yerleri kendi yetkisi erevesinde doldurmas ve yapt atamalardan merkezi yalnz sonradan haberdar etmesi58 yine blgenin serhat olmasndan kaynaklanyor. Buda paas ile sancakbeyleri arasndaki ilikiler, onlar birbirlerine sk balamaktayd. Beylerbeyi divanna mirlivalar da resm ye olduklarndan bir st makamdakilerle muntazaman bir araya gelme olanana sahiptiler. Gerek padiah fermanlarn ilettiinde, gerekse kendi yetki alanna giren ilerle ilgili emirler verdiinde mirmirana itaat etmek zorundaydlar.59 Ayn zamanda toplantlar esnasnda sancaklarnda ba gsteren sorunlar hakknda zgrce konuabildiler, ngrlen asker harektla veya divann nne gelen herhangi konuyla alakal dncelerini ortaya koyabildiler. Yeni beylerbeyini tebrik etmek iin beylerin Budaya gitmeleri gerekmekteydi.60 Mirmirann deitirilmesi veya daha ziyade lmn takiben yeni yneticinin geliine dein blgenin en deneyimli veya en saygdeer mirlivasnn, gnlk ilerin srdrlmesi grevini stlendii de oldu.61

1691

Sancakbeyleri kendi blgelerinde hem en st dzey asker, hem de en st dzey sivil yneticilik sfatn birlikte tadlar. Bu iki salahiyet alannn asl ve daha nemli olan birincisiydi, ancak eitli niteliklere sahip topraklar bnyesinde barndran imparatorluk iinde mirlivalarn seviyesinde de kimi blgelerde birine, kimilerinde ise dierine arlk verilmekteydi. 16nc yzyl Macaristannda n plana kan, doal olarak, asker ynlendirme greviydi, nk neredeyse her gn kk apl arpmalar vuku bulmakta, sk sk byk seferler de dzenlenmekteydi. Merkezden bir talimat gelmesi veya Buda paasnn n ayak olmasyla nemli bir asker manevraya balandnda, sancaklarda bulunan ve hareket ettirebilecek gler sava yerine gitmek zorundaydlar.62 Mirlivalarn ana grevleri sancan tmar sahiplerini bir araya toplamak, mcadele ve moral gcn en st seviyede tutmakt. Ayn zamanda, 1570lerde ve 1580lerde tutulan ruznamelerin tanklna gre, sipahi gelirlerinin artrlmas veya yeni dirlik tevcih edildikleri konusunda patronlarnn gittike daha nemli bir rol oynadklar grlmektedir. Doal olarak mirlivalarn yapabildikleri, tavsiyede bulunmakla kstlyd, nk beylerbeyleri bile dirlik tevdi etme konusunda snrl haklara sahipti. Sipahiler asndan bu uygulama, tmar ve zeametlerin genellikle daha dk nominal deerlerle tasarruflarna geene dein gerekenden daha fazla beklemek zorunda kaldklar dnemlerde zel bir nem kazand. Fakat bu dzen beylerin etrafnda kayrlp korunanlardan oluan bir grubun meydana gelmesi sonucunu da dourabilirdi, ancak tavsiye mektubu genellikle sipahinin dirlik edindii livann beyi tarafndan deil de, topraklarndaki bir savata yararlk gsterdii veya bir hizmette bulunduu idar birimin yneticisi tarafndan yazld. Sancakbeyleri kamu gvenliinin pekitirilmesi ve sulularn takibatyla ilgili olarak her livada byk sayda emir aldlar. Macar ularndaki beylerin serhat kalelerindeki askerler tarafndan esir edilenlerin kurtarlmas, hatta Hristiyan nfusa kar dardan gelen tecavzlerin engellenmesine alsmalar yerel bir zellikti. Yukarda anlan amalar dorultusunda, balklarndan da anlaldna gre ounlukla sancakbeylerinin kaleminden km bir sr protesto notas mevcuttur. Bunlar genellikle beylerbeylerini bilgilendirmek hedefiyle hazrland, ancak, kendilerine ynelik tecavzler hakknda Macaristandan gelen ikyetler sz konusu olduunda, bunlardan diplomasi alannda da istifade edilebildi. Macaristandaki mirlivalarn mal konulardaki rolleri ile alakal olarak elimizde imdilik az sayda belge vardr. Bu verilerin nda, kalelerin onarm veya donanmlarnn salanmas iin paralarn kendilerine gnderildii ortaya kmaktadr. Hazineye girecek meblalarn denmesi ilemi de sancakbeylerinin haberi olmakszn gerekleemezdi. Bunlarn dndaki vaziyetlerde ise maliye ile ilgili st dzeydeki grevleri kabul edip etmedikleri daha ok giriimci bir ruha sahip olup olmadklarna balyd.63

1692

Klaus Rhrborn, Untersuchungen zur osmanischen Verwaltungsgeschichte. (Studien zur

Sprache, Geschichte und Kultur des islamischen Orients. Beihefte zur Zeitschrift Der Islam. Hrsg. von Bertold Spuler. Neue Folge, 5.) Berlin-New York, 1973. 2 . Metin Kunt, Sancaktan eyalete. 1550-1650 arasnda Osmanl meras ve il idaresi.

(Boazii niversitesi Yaynlar, 154.) stanbul, 1978. 3 I. Metin Kunt, The Sultans Servants. The Transformation of Ottoman Provincial

Government, 1550-1650. (The Modern Middle East Series, 14.) New York, 1983. 4 Kr. Gza Dvid, Incomes and Possessions of the Beglerbegis of Buda in the Sixteenth

Century. Soliman le Magnifique et son temps. Sleymn the Magnificent and His Time. (Publis par/Edited by Gilles Veinstein). Paris, 1992, 385-398. 5 Biraz sonra dirlik olarak verilen ilk ky hakknda bkz. Gza Dvid, Buda (Budin)

Vilayetinin lk Tmar Sahipleri. Gney-Dou Avrupa Aratrmalar Dergisi. Prof. Cengiz Orhonlu Hatra Says 12 (1982-1998), 57-61. 6 7 8 stanbul, Babakanlk Osmanl Arivi, Maliyeden mdevver defterler 34, y. 635v-640r. Dvid, Incomes and Possessions. 386. Bu yerlerin sonraki durumu ile ilgili olarak bkz. Gza Dvid, A Life on the Marches: the

Career of Dervi Bey. Acta Orientalia Hungarica LIV (2001), 420. 9 10 11 12 13 14 15 Dvid, Incomes and Possessions. eitli yerler. BOA, Tapu defteri 1044, s. 9-11. Tapu defteri 329, s. 12-14. Tapu defteri 345, s. 15-16. Kr. Dvid, Incomes and Possessions. 394. Maliyeden mdevver defterler 34, y. 630r. Bkz. Gza Dvid-Ferenc Szakly, jabb adalk Tindi Sebestyn trtnetri hitelhez.

Hajdar bin Abdullah tmr-birtoka. Irodalomtr tneti Kzlemnyek 1996/4, 481-489. 16 Macaristann Tuna ve Drava nehirlerinden kuzeye den topraklarnda 1566 tarihine

kadar kurulan sancaklarn listesi iin bkz. Gyula Kldy-Nagy, A Budai szandzsk 1559. vi sszersa. (Pest megye mltjbl, 3.) Budapest, 1977, 9-10.

1693

17

Kr. Gza Dvid, Ottoman Administrative Strategies in Western Hungary. Studies in

Ottoman History in Honour of Professor V. L. Mnage. (Ed. by Colin Heywood and Colin Imber). Istanbul, 1994, 31-43. 18 19 20 Tapu defteri 441. Dvid, Administrative Strategies. 33-34. Gza Dvid, Die Bege von Szigetvr im 16. Jahrhundert. Wiener Zeit-schrift fr die Kunde

des Morgenlandes in memoriam Anton C. Schaendlinger 82 (1992 [1993]), 67. 21 22 23 BOA, Kepeci 214, s. 5; Mhimme defteri 4, s. 165, No. 1711. BOA, Ruzname 78, Sigetvar blm, s. 8-9. Gza Dvid, Osmanl Macaristannda Toplum, Ekonomi ve Ynetim. 16. Yzylda

Simontornya Sanca. (Tarih Vakf Yurt Yaynlar, 81.), stanbul, 1999, 18-19. 24 25 rnein: Mhimme defteri 6, s. 336, No. 708. Tiryaki Hasan Paann gazalar ve Kanije savunmas. Hazrlayan: Vahit abuk.

(Tercman 1001 Temel Eser, 129.) stanbul, 1978, 74. 26 27 28 29 30 31 Kepeci 344, s. 98; Maliyeden mdevver defterler 15567, s. 309. Mhimme defteri 73, s. 104, No. 236. Mhimme defteri 73, s. 412, No. 905. Maliyeden mdevver defterler 15567, s. 308, 353, 354-355. Kepeci 344, s. 362. .

Kepeci 344, s. 13, 317; Maliyeden mdevver defterler 15567, s. 73, 184; Maliyeden

mdevver defterler 16052, s. 37, 51. 32 14, 16-17. 33 18. Trih-i Na`im. I. stanbul, 1281, 210. Macarca bir mektubu iin bkz. A ppai vr. 114, No. A ppai vr felszabadtsnak ngyszz ves emlkezete 1597-1997. A bevezet1

tanulmnyt rta s az okmnytrat sszelltotta Gza Plffy. Ppa, 1997, 101-110, 112-113, No. 6-

1694

34

Selniki Mustafa Efendi, Tarih-i Selniki. Haz. Mehmet pirli. (stanbul niversitesi

Edebiyat Fakltesi Yaynlar, 3371.) stanbul, 1989, II, 705. 35 36 A ppai vr. 112, No. 16. C. F. Finkel, French Mercenaries in the Habsburg-Ottoman War of 1593-1606: the

Desertion of the Papa Garrison to the Ottomans in 1600. Bulletin of the School of Oriental and African Studies XV (1992), 463, not 62. 37 38 39 Kepeci 344, s. 435. Kepeci 71, s. 156. (eviriyazda bugnk iml kullanlms1tr.). Halil nalck, Hicri 835 tarihli su1ret-i defter-i sancak-i Arvanid. Ankara, 1954, eitli yerler.

Ayn Yazar, Fatih Devri zerinde Tetkikler ve Vesikalar. Ankara, 1954, 159. Oblast Brankovic1a. Opsirni katastarski popis iz 1455. godine. Priredili: Hamid Hadz1ibegic1, Adem Handzlic, Eref Kovacevic. (Monumenta Turcica historiam slavorum meridionalium illustrantia. Tom. 3. Serija II. Defteri, Knjiga 2, sv. 1-2.) Sarajevo, 1972. II. f. 1v. 40 Tibor Halasi-Kun, Ottoman Toponymic Data and Medieval Boundaries in Southeastern

Hungary. From Hunyadi to Rkczi. War and Society in late medieval and early modern Hungary. Ed. by J. M. Bak-B. K. Kirly. Brooklyn, 1982, 243-250, 6 harita. Ayn yazar, Some Notes on Ottoman Mufassal Defter Studies. Raiyyet Rsu1mu. Essays presented to Halil nalck on his Seventieth Birthday by his Colleagues and Students. Journal of Turkish Studies. Trklk Bilgisi Aratrmalar 10 (1986), 165. 41 Bkz. Gza Dvid, Elek az oszmn hdoltsg korban. Tanulmnyok Elek trtnethez I.

(Eleki vszzadok, 1.) (Szerk. Pter Havassy). Elek, 2000, 87-88. 42 43 44 Dvid, 16. yzylda Simontornya Sanca. 176-182. Bunlar: Buda, Moha, Simontorna ve (Seksar) Szekszrd livalar. El1d Vass, A Szcsnyi szandzsk 1554. vi adsszersa. A Ngrd megyei

mzeumok vknyve XVIII. Salgtarjn, 1993, 7-101. Benzer, ancak daha ender uygulanan pratik stolni Belgrad livasnda da gzlemlenebilir: Die Steuerkonskription des Sandschaks Stuhlweienburg aus den Jahren 1563 bis 1565. Unter Mitwirkung von Istvn Hunyadi bearbeitet von Josef Matuz. A szkesfehrvri szandzsk 1563-1565. vi adsszersa. Hunyadi Istvn kzrem1kdsvel kzzteszi Matuz Jzsef. (Islamwissenschaftliche Quellen und Texte aus deutschen Bibliotheken. Hrsg. von Klaus Schwarz, 3.) Bamberg, l986, 27-30, 72-75.

1695

45

17. yzyldan kalma mera listelerinde ve baka belgelerde beylerbeyi ve sancakbeyi

haslarnn miktarnn hi bir zaman gsterilmeyiine de sebep bu olabilir kanaatindeyim. Ayn yere giden her yneticiye ayn gelir kaynaklar tahsis ediliyordu, valilerin kimilerine ise birka sancan icmalli haslar arpalk eklinde ilaveten veriliyordu. 46 47 Kunt, Sancaktan Eyalete. 74-84. Ayn yazar, The Sultans Servants. 67-76. Bkz. Gza Dvid, The Penultimate Beylerbeyi of Buda. Studia in Honorem Professoris

Verae Mutafcieva. Ed. by Evgeni Radushev, Zara Kostova, and Valeri Stoyanov. Sofia, 2001, 87-94. 48 Gza Dvid, The Sancak begis of Arad and Gyula. Acta Orientalia Hungarica XLVI

(1992/93) [1994], 160. Ayn yazar, 16. yzylda Simontornya sanca. 32. Ayn yazar, Die Bege von Szigetvr. 95. Ayn yazar, Mohcs-Pcs 16. szzadi bgjei. Pcs a trkkorban. (Tanulmnyok Pcs trtnetb1l, 7.) (Szerk. Ferenc Szakly). Pcs, 1999, 85. 49 nceki nottaki yazlarmdan anlald gibi hem Gyula, hem Peuy ve Zigetvar

sancanda bunu grmek mmkndr. 50 51 52 Krs1. not 46da gsterilen yerler. Not 48da sralanan yazlarmda bunu dorulayan bilgiler sunulmutur. Konumuzla alakal olarak Trkiyede kan yalnz baz noktalarda yeterince gvenilir

gzkmeyen bir alma iin bkz. Sadk Mfit Bilge, Osmanl hakimiyetindeki Macaristann tarihi corafyas ve idari taksimat. OTAM 11 (2001), 33-81. 53 54 55 Antal Gvay, A budai pask. Bcs, 1841. Kepeci 262. Ad geen sondaj 3, 5, 68, 69, 70, 71, 72, 73 ve 77 numaral mhimme defterlerinden

seilen toplam 200 kayta dayanyor. 56 Josef Matuz, Das Kanzleiwesen Sultan Sleymans des Prchtigen. (Freiburger

Islamstudien, V.) Wiesbaden, 1974, 103. 57 A budai bask magyar nyelv1 levelezse. I. 1553-1589. Szerk. Sndor Takts, Ferencz

Eckhart, Gyula Szekf1. Budapest, 1915. Gustav Bayerle, Ottoman Diplomacy in Hungary. Letters from the Pashas of Buda, 1590-1593. (Indiana University Publications, Uralic and Altaic Series, 101A.) Bloomington, [1972]. The Hungarian Letters of Ali Pasha of Buda 1604-1616. Ed. by Gustav Bayerle. Budapest, 1991.

1696

58 Dargestellt

Claudia Rmer, Osmanische Festungsbesatzungen in Ungarn zur Zeit Murads III. anhand von Petitionen und Stellenvergabe. (sterreichische Akademie der

Wissenschaften, Schriften der Balkan-Kommission. Philologische Abteilung, 35.) Wien, 1995, 63-67. 59 Gyula Kldy-Nagy, Harcs-szed1k s rjk. Trk vilg a 16. szzadi Magyarorszgon.

(K1rsi Csoma Kisknyvtr, 9.) Budapest, 1970, 90-91. 60 61 62 A budai bask. 384-385. Gvay, a.g.e. 10, No. 12. Blgenin gvenliini salamak zere sancak topraklarnda kalanlarn bana uygun bir .

ahs ba ve bu olarak seildi. Kr. Kepeci 5000. 63 Ayrntlar ve daha alt seviyedeki yneticilerin vazifeleri ile iligili olarak bkz. Dvid, 16.

Yzylda Simontornya Sanca. 20-40.

Orta Balkanlar'da Osmanl dari Sistemi ve Tara daresi (XV. Yzyl) / Prof. Dr. Rossitsa Gradeva [s.916-925]
Bulgaristan Bilimler Akademisi Balkan almalar Enstits / Bulgaristan Onbeinci yzyln balangcndan hemen nce gnmz Balkan yarmadasnn orta kesimleri Osmanl mparatorluu tarafndan fethedilmiti. 14. yzyln ikinci yarsnda Osmanl seferleri ve aknlar hala ykc bir zellik tamaktayd. Buna ramen, devletin merkez ve tara idare yaps ve organlarnn oluumunda bu dnem ok youndu. Edirnenin fethinden hemen sonra Osmanlnn bakenti yaplmas,1 Balkanlarn devletin ayrlmaz bir paras olarak deerlendirildiinin nemli bir gstergesiydi. Yeni fethedilen topraklarda yerleilmesi fikri, yerel halk asndan nemli sonular dourdu. Osmanl sultanlar, sadece himaye (vassal) ilikileri kurmak ve bu statnn gerektirdii vergileri koymak, eklindeki Balkan devletleri zerinde egemenlik kurmaya ilikin daha nceki modeli terk ederek, onlarn devlet olma niteliklerini ortadan kaldrma yoluna yneldiler. O zamandan itibaren 15. yzyln ilk yarsnda devletin karlat btn alkantlara ramen-Osmanl otoritesi Balkanlarda tam olarak yerleerek XVIII ve XIX. yzyldaki milliyetilik ann geliine kadar ok ciddi dnler verdi. 14. yzylda fetihlerin erken aamasnda Osmanl idari sistemi hl kurulu aamasndayd. Bunun izlerine daha sonraki dnem Osmanl vakanvislerinin anlatmlarnda rastlayabiliriz. Balkanlarn fethi Orhan (1324-1362) Beyin olu Sleymann yan sra, baka askeri komutanlar ve dier Trki beyliklerden gelen gruplar tarafndan yrtld. Birinci Muradn saltanat dneminde

1697

(1362-1389) bu ikincilerin faaliyetleri aamal olarak Osmanl genilemesinin genel ynelimleri ile egdml hale getirildi ve onlar Osmanl yneticilerinin stnln kabul etmek zorunda brakldlar.2 Balkanlarda yeni fethedilen topraklarda, Lala ahini ilk Rumeli beylerbeyi atamak suretiyle ilk defa hanedanln dorudan ynetiminde gerek bir idari rgtlenmeyi balatan I. Muradd. I. Beyazd zamannda beylerbeyilii says ikiye ykseldi; ikincisi Anadolu topraklarn kapsamaktayd. Takip eden yzyllarda beylerbeyilik says artt, fakat Anadolu ve Rumeli beylerbeyilikleri Tanzimat-ncesi dnemde ana ynetim birimleri olamaya devam etti-anlan dnemde Rumeli beylerbeyi, beylerbeyleri arasnda en yksek rtbeli olma statsne sahipti. En byk idari bilirimler yaklak olarak bilinmekle birlikte, Fatih Sultan Mehmet dnemine kadar ve hatta daha sonraki dnemdeki alt dzey idari yap hakknda bilgimiz snrldr. Burada amacmz orta Balkanlar blgesinde kurulan ilk Osmanl idari birimlerine ve Kanuni Sultan Sleymann (1520-1566) reformlar ncesinde 15. yzylda tara idaresi iinde yer alan ana kurumlara yeniden anlam vermektir. Ana kaynaklarmz, o dneme ait, ou baslmam tmar ve cizye defterleridir. Baz kanunlarla birlikte bu kaynaklar Osmanl tara idari sisteminin, muhtemelen bir lye kadar tahrif edilmi ancak emsalsiz bir grntsn salarlar. Onlarn bu konudaki en nemli eksiklii, elbette onlarn bizim burada kullanmay dndmz amalar iin deil de, merkezi otoritenin sipahi birlikleri ve toprak sahipliini denetleme ihtiyac ya da cizye vergisinin toplanmas amacyla tutulmu olmalardr. Fakat onlarn ierikleri hakknda daha yakndan yaplan bir inceleme, askeri rgtlenme zerine kurulu idari sistemi ortaya karmann yan sra, eriat mahkemesi kadlar etrafnda odaklaan sivil idari birimlere yeniden anlam verilmesinde kullanlabileceklerini gsterir. Cizye defterleri, mevcut idari yapnn sancaklar ve vilayetlere blnmesini ok yakndan izler gibi grnmektedirler ve bu haliyle onlar baz durumlarda 15. yzyl boyunca sancaklarn idari yapsn renebileceimiz tek ara olma niteliindedirler. *** Osmanllarn Balkanlarda genilemesi dneminde, Osmanl genilemesinin baz stratejik adan nemli gzergahlarnda uclar kuruldu. Uclar, Hristiyan komularna kar seferler dzenleyen ve i ilerinde neredeyse tamamen bamsz olan, yar-bamsz Osmanl komutanlar tarafndan ynetilen topraklard. Paa Yiit ve Evrenos Beyin uclar bu anlamda klasik rnekler olarak deerlendirilebilir. Baz bilim adamlar, Edirnenin fethini ve hatta Hristiyan ordularnn Chernomen savandaki kt yenilgisini Evrenos Beye ve Hac lbeyine atfederler. Mevcut kaynaklarn bu yorumlar pheli saylabilir bir nitelikteyse de, Evrenos Beyin Balkanlarn fethinde ve erken dnem Osmanl Devletinin siyasi hayatnda oynad rol konusunda phe yoktur. Onun ynetimi altndaki ucun ilk merkezi Gmlcine [gnmz Komotini ehri, Yunanistan] idi, fakat bu ucun, batya doru (bugnk Mekadonya ve Kuzey Yunanistana doru) genilemesi ile birlikte, ynetim merkezi de batya doru -Serez [Serrai, Yunanistan] ve Yenice-i Vardara [Gianissa, Yunanistan] kayd. Bu dnemin bir yansmas Feridun Beyin belgeler koleksiyonunda bulunabilir. Bu koleksiyonda bir sancak olarak tarif edilen Gmlcine, Serez, Manastr [Bitola, Makedonya] Bihlite

1698

[Belishta ky, Arnavutluk] ve Hurpite [Argos Orestikon, Yunanistan] arasndaki arazinin tamam Sultan I. Murad tarafndan Feridun Beyin dorudan ynetimine verildi ve buna topraklarn vakflara dntrmek hakk da dahildi. 3 Paa Yiite verilen ve merkezi skbte [Skopje, Makedonya] bulunan uc, muhtemelen bu ehrin Ocak 1392 civarnda Osmanllar tarafndan alnmasndan hemen sonra kuruldu.4 1395teki Rovine savandan sonra bugnk Makedonyann neredeyse tamam dorudan Osmanl ynetimine girdi ve bu toprak parasnn byk bir ksm, srasyla Paa Yiit (1414e kadar) ve varisleri shak Bey (1414-1439) ve olu sa Bey (1439-1463) tarafndan ynetilen uca dahil edildi. 1463de Bosna da alnd. skb ucu paraland ve sa Bey Bosnann ilk sancakbeyi oldu. Bu ucun byk bir ksm Bosna sancana, geri kalan ksm da Paa sancana katld.5 Benzer trden uclar, merkezi nce Malkara ve daha sonra Tesalyada olmak zere Turakhan ailesi ve dier askeri komutanlarn mensup olduu nde gelen aileler tarafndan kuruldu. skb ucuna ait 14556 tarihli envanter ve Branievo subalna ait 14677 tarihli envanter Evrenos Beyle ilgili ad geen belge ile birlikte- bu uclarn yapsna ilikin balang niteliinde bir tasvir yapmamz mmkn klar. 1455te sa Beye braklan uc, skb, Kalkandelen [Tetovo, Makedonya], Zvean, Ras, Senie, Yele ve Hodided vilayetlerine blnmt. Branievo subalna ait defter bizi ilgin bir uc eidi ile karya getirir. Branievo blgesi 1458 ylnn yaznda Osmanl ynetimine gemiti. 1460da, Gvercinlikte [Golubac, Srbistan] oturan Ali Bey Mihalolu blgenin subas idi. Ayn yl ilk defa Vidin sancakbeyi oldu. 1462-63 arasnda Semendire [Smederevo, Srbistan] sancakbeyi oldu ve daha sonra tekrar Vidin sancakbeyiliine getirildi. 1467 dahil dnemin tamamnda bu topraklarda has sahibiydi.8 Bu olgu, baz aratrmaclarn, ad geen blgenin fethediliinden ksa bir sre sonra Vidin sancana katldn iddia etmeleri iin sebepler oluturdu.9 Dierlerine gre ise, Branievo blgesi stratejik ve jeopolitik konumu nedeniyle, Vidin sancakbeyinin ynetimi altnda -fakat sancan kendi snrlar dndabamsz bir subalk (vilayet) olmak gibi zel bir statden yararland.10 Semendire sancann ilk sicilinde Branievo bu sancan nahiyeleri arasndadr. Yine de, blge ksa bir sre iin gerekten Vidin sancak tekilat ierisinde yer alm olabilir, nk dneme ait kaytlarn neredeyse tamam sancak snrlarnda sk sk deiiklikler yapldndan bahseder. Yine, henz fethedilmemi Tuna kysndaki Romanya ve Moldova prensliklerine bakan snr blgeleri olan ve aknc basknlar iin balang noktas ilevini gren Silistre, Nibolu, [Nikopol, Bulgaristan] ve Vidin gibi sonradan sancak yaplan dier Balkan topraklarna da ayn ya da benzer bir statnn verilmi olmas kuvvetle muhtemeldir. Maalesef, Vidin11 ve Nibolu12 sancaklarna ilikin elimizdeki en eski veriler merkezilemenin kuvvetlendii bir dneme aittir; bu nedenle bu sancaklarn daha nceki statleri hakknda sadece tahminde bulunabiliriz. Fakat, kendine ayrlan blgede 33 kyn ve ailesinin 15. yzyln byk ksmnda ynetici olduu Nibolu ve Vidinin13 etrafndaki dier

1699

yerleim yerlerinin kendisine arpalk -ocaklk olarak Gazi Mihale verildiinin teyidini Evliya elebi tarafndan kaydedilen olayda ve daha sonraki dnemlere ait belgelerde bulabiliriz. Bu uclar genellikle Osmanl sultannn fethine dorudan katlmad, fakat Hristiyan komularla mcadelenin srdrlmesi gerektii topraklarda var oldu. Osmanl fetihlerinin ilk aamasndaki yar-bamsz askeri komutanlar ve liderler ve bunlarn varisleri de bir sre bir lde bamsz yneticiler olarak hareket edebildiler, fakat zamanla baz imtiyazlarn kaybettiler ve sonuta normal sancak beyleri konumuna ulatlar. Sultann dorudan ynetimi altndaki topraklarn artmasn beraberinde getiren toprak genilemesi sonucu olarak da uc beyleri nemlerinin bir ksmn kaybetti. II. Murad dneminde (1421-1451) merkezileme ve merkez kart gler arasndaki iliki kesinlikle sultanlar lehineydi, fakat gazi aileler Kanuni Sultan Sleyman dnemine (1520-1566) kadar yaklak bir asr daha nemlerini ksmen koruyabildiler. Sonunda, Kanuni dneminde idari tekilatn bir birimi olarak uclar lavedildi ve Osmanl topraklarnn ounluunun eyaletler, sancaklar, kazalar ve nahiyelere blnmesiyle birlikte zel bir statye sahip topraklarn yerini normal Osmanl eyaletleri ald.14 *** Rumeli beylerbeyiliinin kapsad merkezi otoritenin dorudan kontrol altndaki topraklar, sancak beyleri tarafndan ynetilen sancaklara blnd. Mevcut kaynaklara dayanarak, 15. yzylda Orta Balkanlarda u sancaklarn mevcut olduunu varsayabiliriz: Paa, irmen, Kstendil, Ohri, Nibolu, Vidin, Silistre ve Sofya. Ayrca, ele alacamz dier baz merkezler-Manastr, skb, Selanik [Thessaloniki, Yunanistan], ve Serez-hakkndaki bilgiler daha az kesindir. nceki grupta yer alan sancaklara ilikin geerli iki prensip var gibi grnmektedir. Kronolojik olarak ilk prensip basite fetih sralamas olmalyd. Bu prensip en belirgin biimde Paa ve muhtemelen irmen ve Sofya sancaklar rneinde belirlenebilir. Anlalan daha sonra dier bir prensip hakim olmutur: fethedilen her bir devletin bir idari birim oluturmas (Nibolu, Kstence, Ohri ve Vidin gibi) biiminde ifade edilebilecek mevcut durumun srdrlmesi prensibi. Silistrenin durumuna ise her iki prensip de uygulanabilir. Paa sanca, Rumeli beylerbeyiliindeki en byk sancakt. Bu sancak, ayn zamanda burada yerlemi sipahilerin sava zamannda ahsen komutanln yapan beylerbeyi tarafndan dorudan ynetilmekteydi. Sancan ilk merkezi Edirne idi; daha sonra, 1443-44 tarihli Uzun Sefer esnasnda aka gsterdii gibi, merkez Filibeye [Plovdiv, Bulgaristan] nakledildi. Bu seferden daha sonraki bir zamanda, byk bir ihtimalle 15. yzyln sonlarna doru, beylerbeyilik merkezi (ve sancan merkezi?) Sofyaya tand ve bu durum 18. yzyln sonuna kadar da devam etti. Paa sanca alannn geni olmas nedeniyle iki blme ayrlmt-sa ve sol. Sava zamannda her iki blme ait sipahiler bir alaybeyinin komutas altna girerdi. Bu sancak, bugnk Trkiyenin Avrupadaki topraklarnn geni bir parasn, gney Bulgaristan, kuzey Yunanistan, Makedonya ve hatta Arnavutlukun baz blmlerini kapsamaktayd. Yine de sancan snrlarn tam olarak belirlemek

1700

imdilik mmkn deildir. nk bu snrlar 15. yzyl boyunca deiiklie uram, deiik zamanlarda baz topraklar eklenmi, bazlar da ayrlmtr. Bu nedenle, Bosnann 1463te alnmasndan sonra skb, Kaanik ve Kalkandelen vilayetleri Paa sancana, ucun geri kalan ksm yeni kurulan Bosna sancana katld.15 Aa yukar srekli olarak bu sancaa bal kalan blgeler unlard: Makedonyada Kievo, Veles, Pirlepe [Prilep], Manastr; Kuzey Yunanistanda Drama, Zhna, Selnik, Demir Hisar [Siderokastron], Avret Hisar [Paleo Ginekokastron], Yenice-i Karasu, Siderokapsa, Karaferye [Verroia], Servia, Lerin, Kostur [Kastoria], Gmlcine; Arnavutlukta Hurpite ve Bihlite; Nevrekop [Gotse Delchev], Eski Zara [Stara Zagora] blgeleri, Filibe ve Pazarck [Bulgaristan], Edirneye kadar Rodoplarn tamam ve dier yerler.16 Sancak batda Ohri, Arvanid ve Bosna, muhtemelen de Sofya sancaklar; gneyde Gelibolu, Vize ve irmen ve bazen de Selanik ve Serez sancaklar; kuzeyde Nibolu ve Vidin sancaklar ile snr komusu idi. 1530 tarihli deftere gre, Paa sancann sa ksmna dokuz adet kadlk-Edirne, Dimetoka, Ferecik, psala, Tatar Pazarck, Kean, Eski Hisar-i Zara, Kzlaa [Elhovo, Bulgaristan], Filibe-balyd; sol ksmda ise Gmlcine, Yenice-i Karasu, Zhna, Drama, Siruz, Nevrekop, Demir Hisar, Selnik, Sidrekapsi, Avret Hisar kadlklar vard.17 Rumeli beylerbeyiliinin bir idari alt-birimi olarak irmen sanca, muhtemelen 14. yzyln sonu gibi erken bir dnemde, I. Murad ya da I. Bayezd zamannda kuruldu.18 lk sancak beyi Saruca Murad Paayd ve yerine olu Umurbey geti. Bu sonuncusu irmende ve sancaa bal Kazanlk, Hasky [Haskovo, Bulgaristan] ve Yeni Zara [Nova Zagora, Bulgaristan] gibi yerleim alanlarnda birka vakf kurdu.19 Bunlarn yannda sancak, gnmzde Bulgaristan topraklarnda yer alan Chirpan blgesini, Trkiyedeki Tekirda, Eyne Pazar ve Ergene blgelerini de iine almaktayd.20 Osmanl egemenliine giren ilk Avrupa devleti Bulgar Trnovo krallyd ve bu krallk bir btn olarak bir idari birime katld. Elbette, burada daha nceki kralla ait topraklarn paralara ayrlmadan 1390l yllara kadar varln srdrdn kastetmekteyiz. Nibolu sanca ya da ayn toprak zerinde bir idari yap byk bir ihtimalle 1395de Ivan Shishman krall alndktan hemen sonra kuruldu.21 Bu sancaa ilikin mevcut kaytlar, fetihten yaklak seksen-doksan yl sonrasna aittir.22 Mevcut en eski (tmar) defterleri 1479 ve 1485 civarndaki yllara aittir -ne yazk ki defterler bir btn olarak mevcut deildir- ve bu kaytlar Nibolu sancann aada isimleri belirtilen idari alt birimlere sahip olduunu anlamamz mmkn klar: Ivraca [Vratsa], Kievo (Teteven ve Yablanitsa civarnda, Lovech blgesi), Lofa [Lovech], Mramornie (Iskr ve Vit nehirleri boyunca), Nibolu, umnu [Shumen], ernovi [Cherven ky, Ruse blgesi], Izladi [Zlatitsa], ibre [Gorni Tsibr ky, Montana blgesi], Rahova [Oriahovo], Plevne, Trnova [Trnovo], Kuruna [Krushuna ky, Lovech blgesi], Resele [Reselets ky, Lovech blgesi], Nedeliko (muhtemelen Lukovit civarnda), Zitovi [Svishtov], Krapi [Krepcha ky, Ruseblgesi], Ala Kilise [Omurtag], Gerilova [merkezi muhtemelen Shumen blgesindeki Vrbitsa ky idi], Klene [Kolena ky, Haskovo blgesi], Yerke [Kozichino ky, Pomorie yaknnda], slimiye [Sliven]. Bunlardan bazlar vilayet, bazlar da nahiye olarak adlandrld. Sadece bals olarak tanmlanan nc bir grup, bir eit idari merkez olarak belirdi, ancak bunlarn

1701

nitelikleri belirsizdi. Bu yaplanma ayn dnemin cizye defterleri tarafndan da byk lde teyit edildi. 1488/89 defterinde ayn balk altnda Nibolu, Zitova, Pilevne, Nedeli, Resele, Trnovi, Lofa, Ivraca, ernovi ile birlikte Rusi [Ruse], Kuruna ve Knk (?) vilayetlerini bulabiliriz.23 Bu yap 1491 tarihli cizye defterinde tek bir farkla tekrarland ve bu farkll sadece yukarda deinilen Knkn Kieva olarak doru yazlmasna balayabiliriz.24 Bu kaytlara dayanarak sancan snrlarn neredeyse tamamen belirleyebiliriz. Bu snr kuzeyde Tuna nehriydi. Bunun tek istisnas nehrin sol yakasndaki iki tahkim edilmi blge-Holovnik [Turnu Magurele yaknnda, Romanya] ve Yergi [Giurgiu, Romanya] adl, Tuna tesine yaplan Osmanl seferleri iin bir kprba olan iki kaleNibolu sancana bal olarak dorudan Osmanl otoritesine tabi idi. Bu yerler daha sonra kadlk stats kazand. Bu sancak batda Vidin ve Sofya sancaklar ile ortak snra sahipti. Gneyde snr Balkan sradalar [Stara planina] boyunca uzanmt, fakat kimi yerlerde, zladi nahiyesi (gney batda) ve Klene, Yerkec ve slimiye nahiyeleri (gney douda) dahil olmak zere bu dalarn tesine gemiti. Ne yazk ki sonraki rnekte snr izgisinin nereden getiini daha ayrntl olarak belirleyebilmek iin ok az kyn durumu hakknda bilgi sahibiyiz. Kabaca, bu blgede Paa, irmen ve Silistre sancaklar ile ortak snr vard. Douda komu sancak Silistre idi, ancak burada snr hatt daha da az belirgindi-yaklak olarak Tundzha nehrinin yn deitirdii noktadan Tuna nehri zerindeki Tutrakana kadar uzanmaktayd, fakat daha sonra inceleyeceimiz gibi, ok sayda stats belirsiz topraklar da iermiti.25 15. yzyln sonuna doru ve 16. yzyln banda sancan snrlar belirgin biimde kld; sancak gneydeki, dier bir deyile Balkan sradalarnn tesindeki topraklarnn ounu -bu dalarn gney silsilesi burada snr oluturacak biimde- kaybetti.26 Kronolojik olarak Kstendil sanca, Nibolu sanca ile tamamen ayn zamanda kuruldu ve Rovine savanda hayatn kaybeden Osmanl himayesindeki Constantine Dejann kontrolndeki topraklar kapsad. Onun lm zerine prenslii ilhak edildi ve ksa bir sre belirsiz bir statde kaldktan sonra tam anlamyla bir sancak haline geldi.27 1488/89 ve 1491 tarihli cizye defterlerinde bu sancan parasn oluturan idari birimleri kaytlarnda karlalan baz belirsizlikler bizi kk vilayetlerin daha nemli merkezler etrafnda gruplandrldklarn dnmeye sevk eder. Bu nedenle, Ilca Kstendil [Kiustendil, Bulgaristan], Islavite, Kumanie, Gorne Kraite (bugnk Makedonyada) ile Bat Bulgaristandaki Piyanie, Koani, Macedonia, Dupnie, Siritnik (Pernik blgesinde), Radomir vilayetlerinden gayrimslimlerin says blm bal ile karlaabiliriz. Dier bir grupta Strumie, Maleevo, Kone, Tikve [Macedonya] ve Petri [Bulgaristan] vilayetlerinin ve son olarak nc bir grupta Itip [{tip], Nogeri [Nagoriane] ve Kratovonun (Macedonia) yer aldn grebiliriz.28 16. yzyln balarna doru bu sancak bugnk gneybat Bulgaristan topraklarn (Kiustendil, Petrich, Radomir, Pernik, Dupnitsa) ve Makedonyay (Kratovo, {tip, Strumitsa, Tikve{ ve dierleri) ieriyordu.29 Rovino Savandan sonra Kral Markonun lmn takiben dier bir sancak daha kuruldu. Ohri sanca bugnk Makedonyadaki Ohri, Devar, Staravo blgelerini ve Karada ve Arnavutluktan kimi blgeleri kapsamt.30 1488/89 ve 1491 tarihli cizye defterleri aadaki vilayetleri iki blm bal

1702

altnda kaydeder. Birinci grup, Debri [Debartsa] ile birlikte Ohri [Ohrid], Prespa, Mokri (Macedonyada), ve dierleri, Yukar ve Aa Debar (Makedonyada) ile birlikte ernie [rnici, Karada], Veliko Brde [Karadada ayn isimdeki ky], Rika [Rieka rnojevie ky, Karada], Aka Hisar [Kruja, Arnavutluk], Tamatie [Tamade blgesi, Arnavutluk], Mat [Mat nehri kenarnda, Arnavutluk] ve Karloyu ierir.31 Fakat, Debar evresindeki topraklar ve Arnavutluktaki blgeler, ancak 15. yzyln nc eyreinde skender Bey isyannn bastrlmasndan hemen sonra srekli olarak Osmanl tara idaresine katld. Bir yl sonra, Bat Avrupal hallarn 1396da Nibolu savanda yenilmesini takiben Bulgar Vidin arl ilhak edildi. Yeni kurulan sancan snrlar yaklak olarak Ivan Sratsimirin krallnn snrlar ile aynyd.32 Bu sancan yapsna ilikin ilk veriler 1454/55 yllarna aittir. cmal defteri kaytlarna gre, Vidin vilayetini ve sfrlig [Svrlig ky, Srbistan], Bane [Soko Bane, Srbistan] and Belgrad [Belogradchik, Bulgaristan] nahiyeleri ile birlikte Timok (ayn isimdeki nehir boyunca), Gelvie (Crni Timok nehrinin yukar kesimi boyuca), Velenie, erna reka (Crna reka nehrinin orta ve yukar kesimi boyunca) ve Zagorie adl tr kesin olarak belirlenmemi idari birimleri kapsamt.33 1467/68 tarihli tmar defterinin bir paras u alt birimlerin varln kaydeder: Vininie (yukarda deinilen Velenie adl birimin deiik bir okunuu olabilir), Klivie (muhtemelen Gelvienin deiik bir okunuu), Zagorie, Timok, erna reka, Polomie, Isfrlig, Bane, Belgrad ve Vidin. Yine bu sicilden elde edilen veriler, Vidin vilayetinde ve erna reka, Zagorie ve Tmak vilayetlerinde olduu gibi, kk nahiyelerin daha nemli merkezler etrafnda gruplandrld daha karmak yaplarn varln belirtir.34 1478/81 tarihli defterin paralarna gre, Vidin sanca u idari birimleri iermekteydi: sfrlig, Zagorie, Bane vialyetleri,35 Belgrad nahiyesi, Verenie, Gelvie, erna reka, Velenie zeametleri.36 1488/89 ve 1491 tarihli cizye defterlerinde bu sancakta yaayan gayrimslimlerin kaytlar tek bir blm bal altnda topland. Burada u vilayetlerin ad geer: Vidin, Timok, Glavie [Gelvie, Klivie] ve Teni [1491 defterinde Nebeti] 37 erna reka, Belgrad, Isfrlig, Bane, Verenie kyleri (1491 defterinde bu kylerin ad gemez, onlarn yerinde Kray ve Trebian vilayetleri vardr).38 Mevcut btn kaytlardan elde edilen veriler Vidin sancann nispeten istikrarl snrlara ve i blnmelere sahip olduu sonucuna ulamamza imkan verir. Silistre sanca Osmanl fetihlerinin deiik aamalarnda ilhak edilen topraklar kapsar. Yambol ve Nessebr arasndaki Ivan Shishman krallna ait blge ve Karadeniz kysndaki kasabalarn i blgeleri 1370li yllarda Osmanl Devleti ile btnletirildi, ancak Nessebr ehrinin yneticileri bir ka defa deitirildi. 1403 tarihli anlama ile I. Beyazdn olu Sleyman tarafndan Bizansa geri verildi ve stanbulun alnna kadar Bizans ynetiminde kald.39 andarl Ali Paann 1388deki cezalandrmay amalayan seferinden sonra, Despot Ivankonun -Kuzeybat Bulgaristann yneticisihakimiyetindeki topraklar Osmanl Devletine katld. O zamandan sonra bu topraklar Silistre sancann zn oluturdu. 15. yzyln ortalarna doru Karadeniz kysndaki Bizansllara ait ehirler de srekli olarak Osmanl Devletine katld. II. Beyazdn saltanat dneminde (1481-1512)

1703

yeni fethedilen Mangalie, Kstence ve Kuzey Dobrucadaki Babada blgeleri (Romanya) bu sancaa katld.40 Ne yazk ki, 15. yzylda bu sancan i idari blmlerini tanmlamak iin imdilik tamamen iki cizye defterine dayanmak zorundayz. Her iki defterdeki bilgiler benzer niteliktedir: Vilayetler iki blm bal altnda toplanmtr. ki grup vilayeti birbirinden ayran izgi yaklak olarak Balkan sradalardr. Da silsilesinin kuzeyinde yer alanlar birinci grubu oluturur -Silistre, Pravadi [Provadiya], Madara, Petri (Varna yaknlarnda), Gerlovo ve Anhialo [Pomorie]; gneydekiler ise ikinci gruptadr- Yambol, Aytos, Rusikasri ky [Rusokastro, Burgaz blgesi], Karnabad [Karnobat], Eskihisar-i Zara, Mesemvri [Nessebr], Szebolu [Sozopol], Agatopoli [Ahtopol], tamam Bulgaristanda, ve Midye [Kyky, Trkiye] ve dierleri.41 Bylece, 15. yzyln sonuna doru Silistre sanca, Karadeniz kys boyunca gneyde Krklarelinden kuzeyde Tuna deltasna kadar uzanmt. Ancak sancan bat snr olduka istikrarsz gibidir. Gerlovo blgesi bazen Nibolu bazen de Silistre sancana balanmt. Yambol ve Eski Zara blgelerinin durumu da aynyd. lki bazen irmen kimi zamanlar da Silistre sancana baland. Sonraki ise, bazen Paa dier zamanlarda Silistre sancana balyd. Sofyann ynetimi ve burada 1380lerin ilk yllarnda fetihten ksa bir sre sonra sancak tekilat kurulmas hakkndaki tek kaynak, buray fethedenin ve ilk sancakbeyinin nce Balaban olduunu belirten Feridun Beyin koleksiyonundan42 iki belgedir. Muhtemelen bu eski ynetim birimi gazi beylere verilen fakat dorudan Osmanl sultannn kontrol altnda olan uc niteliinde bir sancakt. Sofya sancandan bir idari birim olarak 1488/89 ve 1491 cizye defterlerinde, birisi Sofya livasnda Berkofe [Berkovitsa] ve Aaa Bucak [Temnisko, Pirot blgesi, Srbistan] vilayetlerinde garimslimlerin cizyesi, ikincisi ise Sofya ve ehirky [Pirot, Srbistan] ile birlikte znebol [Znepole blgesi ile birlikte Trn kasabas, Bulgaristan] blm balklar altnda bahsedildi.43 Elbette Sofya sanca, Rumeli beylerbeyinin ikamet ettii merkez olarak 16. yzyl boyunca varln srdrd. Sofya sancakbeyi Malkoolu Ali Bey aldran Savanda ld. Onun yerine srasyla Canberdi Gazali ve Mustansrolu Ali Bey geti. Son olarak, Sofya sancana ilikin 1525/26 tarihli bir kanun vardr ve bu kanuna gre bu sancak ehirky, Berkofe, Samokov ve Sofya kazalarn iermekteydi.44 Btn bunlar Paa sanca ve Sofya sanca arasndaki iliki ve Rumeli beylerbeyinin her zaman ikamet edecei yerin Paa sanca olup olmad sorularn gndeme getirir. Dneme ait belgelerde bazen sancak, bazen dier sancaklarn alt blmleri olarak grnen ikinci grup sancaklarn durumu daha karmaktr. Bu nedenle kimi bilim adamlarna gre Manastr [Bitola] hibir zaman bir sancak merkezi olmamt.45 Fakat son zamanlarda baslan kaynaklar, Fatih ve II. Beyazdn saltanatnn belli dnemlerinde bu sancan var olduunu ortaya kard.46 16. yzyln banda Manastr sadece Paa sancana bal bir kaza idi.47 15. yzyl cizye defterlerinde

1704

Manastr ayr bir blm bal altnda yer ald. Burada Manastrn herhangi bir sancaa ball ya da dier vilayetlerle arasnda zel ilikiler mevcut olduunu gsteren hibir iaret yoktu.48 D. Shopovaya gre, skb [Skopje] ucu 1463de datld ve ancak 16. yzyln ortasnda bir sancak olabildi.49 Fakat, stats bir ka defa deimi olmaldr. nk skbn bazan Paa ya da Manastr sancann bir kazas ve hatta bir sancak olduu grlmektedir.50 Son olarak, cizye defterlerinden biri, Kalkandelenin skb vilayetine bal olduunu belirtir.51 Selnik [Thessaloniki] ve etrafndaki blge de 14. ve 15. yzyllarda olduka deiken idari yaplanmalar iinde yer ald. Bu ehir sonunda 1430 ylnda Osmanllarn eline geti. Hemen sonrasnda ehir ve civarnn Paa sancana katlm gibidir. Yine 1530lu ylarda Paa sancana bal bir kaza olduu anlalmaktadr.52 Fakat dier belgeler 15. yzyln belli dnemlerinde burasnn Selanik, Drama, Yenice-i Vardar, Kavala, Karaferye, Alasonya ve Thassos adasn iine alan bir sancan merkezi olduunu ortaya koyar.53 Bu durum 15. yzyla ait cizye defterleri tarafndan ksmen teyit edilmitir. Bu defterlerde Selanik, Kalimerie [Kalamaria], Horta [Hortiatis, Selanik blgesinde], Avret Hisar, umeni (ya da dier kaynaklarda getii ekiyle Sosmanoz), Cebl-i Bogdanos [Vertikos da], Yenice-i Vardar, Olivire [Mglene ait bir blge], Sidrekapsi madenleri [Siderokavsia], Evrenos Beyin vakflar tek bir blm bal altnda toplanmt.54 Son olarak, Fatih dnemine ait baz belgelerde Serezi [Serrai] Manastr sancann bir kazas, dierlerinde ise Serez, Demir Hisar, Zhna, Drama (Yunanistanda), Nevrokop, Melnik ve Petri (gney Bulgaristanda) kazalarn iine alan bir sancak, nc olarak da -daha nce bahsedildii gibi- Paa sancana bal bir kaza olarak grebiliriz.55 Cizye defterlerinden edinilen bilgiler, en azndan bunlarn yazld dnemde, Serez merkezli bir sancan bulunduunu destekler nitelikte grnmektedir. Bu sanca oluturan vilayetleri daha sonraki blm bal altnda bulabiliriz: Siruz, Poroyka [bilinmiyor], Yoteaka [bilinmiyor], Keilik [Dervisiani ky, Serez blgesinde], Sirez haslar, Halil Paa haslar vilayeti, Istifanie vilayeti [Stefanina, Selanik blgesinde], Nigel madeni vilayeti, eltikiler cemaati, Zihna vilayeti, Drama madeni dahil Nikani vilayeti, Kavala madeni nahiyesi, Axhatie nahiyesi [Xhanthi, Yunanistan], Gmlcine dahil Yenice nahiyesi, Despina Hatun kyleri.56 *** Sancaklar daha alt dzeyde vilayetlere ve nahiyelere ya da her ikisine birden blnd. O dnemde askeri bak asnn Osmanl idaresinde hakim anlay olduu dikkate alnarak, sancaklarn alt birimlerinin tam anlamyla idari birimler olmaktan daha ok, bir askeri birim olan sancan askeri alt birimlerini ifade ettii sylenebilir. Baz durumlarda neden belli bir terimin dierine tercih edildiini aklamak henz mmkn deildir. Fakat mevcut kaytlardan edinilen bilgiler daha nce ortaya atlan bir hipotezi -vilayetlere ayrma ileminin belli bir toprak fethedildiinde yapld ve zaman iinde bu ayrmn yerini normal idari

1705

birimlerin (nahiyeler) ald gr- reddetmek iin yeterli nedeni salar.57 Her eyden nce, incelenen dnem boyunca -Kanuni Sultan Sleymann saltanatna kadar- iki terim birden ok anlama gelmekteydi.58 Her iki terim Osmanl kronolojilerinde ve kaytlarnda sancak ve sancan alt birimleri anlamna gelen blgeleri ifade eder bir tarzda deiimli olarak kullanlrlar. Bu nedenle, Vidin sancann 1454/55 tarihli defteri, terimin salt olarak vilayet anlamna gelmek yerine muhtemelen sadece Vidin blgesi anlamna gelen Vidin vilayeti bal ile balar. Cizye defterindeki baz blm balklar da -ou zaman sancaklar doru biimde gstermelerine ramen- byle bir uygulamay yanstr niteliktedir. Bu nedenle rnein Bosna vilyetinde Popovie vilyeti ya da Arnavut vilayetinde Pavlo vilayeti ve benzerlerine rastlanabilir.59 Benzeri bir durum Hersek sancana ait 1477 yl envanterinde de grlebilir; envanteri hazrlayanlar Hersek vilayet sanca baln kullanmtr.60 16. yzyln bana kadar terminoloji daha tutarl ve sistemli hale geldi. Bu sre Kanuni Sultan Sleymann reformlar ile son noktasna eriti. Bu reformla vilayet temelde bir vergi birimi -zellikle cizyenin toplanmas asndan61 -olurken, nahiyeler kazalarn bir alt birine dnt. 15. yzyln sonu-16. yzyln banda dier bir eilim daha olumaktayd. 15. yzyln baz vilayetleri ve nahiyeleri, kk yerleim birimlerinin komu idari birimlere katlmas ya da iki veya daha ok birim arasnda paylatrlmas sonucunda bydler. Bu nedenle, Nibolu sancann yukarda deinilen alt birimlerinden 16. yzyln bana gelindii zaman sadece Nibolu, Zitova, Trnovi, Ivraca, ernovi, Lofa, umnu, Izladi, Selvi ve Rahova kazalar mevcuttu ve bunlardan bir ksm daha nceki nahiyelerden bir kan kapsamaktayd. rnein, Trnovi kazas, Trnovi, Sahra, Ala Kilise, Kuruna kazasnn baz blmlerini; Ivraca kazas, Ivraca, Cibre Nedelikonun baz blmlerini ve Reselei; Lofa kazas, Lofa ve Kievo ile birlikte Nedeliko, Resele, Mramornieyi iermekteydi.62 Kk birimlerin63 snrlarnn belirlenmesinde temel sorunlar dneme zg bir problemden kaynaklanr. ou zaman bir idari birim bal altnda, ayn sancak iinde dier sancaklara ait olan yerleri de ieren tmarlarla karlarz. Bu durumlarda muhtemelen en nemli prensip, tmar merkezinin bulunduu ya da tmar sahibinin mensup olduu askeri birliin bulunduu idari birime gre kaytlar tutmakt. Bunun yannda, pek ok durumda kaytlar btnlk gstermez. Yine Trk gebe kabilelerinin oturduu yerleim birimlerinden bir ksmnn -zellikle bugnk dou ve hatta orta Bulgaristanda bulunanlarn- tanmlanmasnda problemler vardr. Son olarak, yirmi kyn Serez vilayetinden alnarak Gmlcine vilayetine balanmas olaynda olduu gibi, bir veya daha fazla kyn dier bir birime balanmasndan kaynaklanan snrlarn ska deimesi olaylar mevcuttu.64 ou zaman, 15. yzyln vilayet ve nahiyeleri Osmanl ncesi dneme ait isimleri tar. Bu da Osmanl fethinin hemen ncesinde Balkan topraklarnn idari yapsna gz atmamz mmkn klar.65 Ne yazk ki, topraklarn ouna ilikin Osmanl ncesi malzemenin olduka az oluu, 15. yzyl Osmanl kaytlarndan elde edilen malzemenin bu bak asndan analiz edilmesi ihtimalini nemli lde snrlandrr. Nibolu sancann Kievo ve Mramornie vilayetleri, Vidin sancann Glavie ve

1706

Zagorie ve dierleri ak bir biimde belli bir yerleim yerinin ismi ile alakal deildi ve Slav dilinden gelmemekteydi. Bunlardan bazlarnn fetih ncesinde mevcut olan daha nemli feodal mlki idari birimlerinin ya da topraklarnn snrlarn takip etmesi kuvvetle muhtemeldir. 15. yzyl Osmanl kaytlarnda tescil edilen idari birimlerin ounun, genellikle Osmanl ncesi kaleler ve kasabalar merkez olarak almas bu adan bir gsterge niteliindedir. Osmanllar askeri-idari sistemle birlikte, yeni fethedilen topraklarn sivil idaresi ve eriat mahkemesi yarglar kurumu ile alakal olan dier bir sistemi de -kadlar- kurdular. Bununla birlikte, 15. yzyl vergi ve tmar kaytlar nahiyeler ve vilayetler esas alnarak tutulmutu ve bu da kazalar hakkndaki verilerin olduka tesadfi olmasna yol amt. Yine de, 15. yzyla ait tmar defterleri ve dier belgelerin incelenmesi, 15. yzyldaki kadlar arasndaki an (dolaysyla kaza sisteminin) ok gelimi olduunu -Osmanl topraklarn neredeyse tamamen ve youn biimde kapsadn- ortaya karr.66 O dnemde kazalar genellikle birden fazla nahiye/vilyet iermekte, fakat baz durumlarda kaza ile nahiye/vilyetin snrlar rtmekteydi. 15. yzylda kadlar hl askeri tekilatn bir paras konumunda idiler. ou zaman cretleri karlnda tmar almakta ve etkin biimde askeri grev ifa etmekteydiler, bu nedenle en azndan belli bir dereceye kadar askeri yneticiye bal durumdaydlar. 67 Kaza, bir kadnn adli ilerden sorumlu olduu bir blgeydi, fakat kadlar henz daha sonraki dnem kadlarnn sahip olduu idari ilevleri yklenmemilerdi. Buna ek olarak, kadlarn atanmas o blgede Mslmanlarn bulunmasna balyd; bu durum, yerel halklarn Mslmanlatrlmas srecinin henz balangcnda olduu 15. yzylda, kaza ann gevek bir sistem olmasna yol at. Dier taraftan, anlalan kadlar sultann karlarnn koruyucular olarak grlmt. Bu nedenle onlarn nemli ekonomik merkezler ve yerlerde -merkezi otoritelerin, bamsz ve dorudan bir bilgi kaynana ihtiya duyduklarn dndkleri her yerde- oturduklar anlalmaktadr. 68 Bununla birlikte, 15. yzyln son yirmi ylna ait kaytlar kazalarn, tmar sistemi iinde daha fazla nem kazanmaya baladn gsterir. Kodra sancana ait 1485 tarihli bir kaytta, kazann nahiyeden daha st bir idari birim olduunu, rnein Komaran nahiyesinin Bihor kazasna, Koa nahiyesinin Podgorie69 kazasna bal olduunu vb. grebiliriz. Ayn dneme ait dier bir belge Nibolu kazasnn var olduunu gsterir.70 Bu konuda ok ilgin olan bir durum, 1494-1503 dnemine ait bir defterde vilayetlerden kazalarla birlikte sz edilmesidir. 15. yzyl tmar defterlerinin ounda olduu gibi, yaygn forml, idari birimin trn tam olarak belirtmeksizin filanca ky falancaya baldr diye belirtmektir. Ancak, Mesih Paa haslarnn envanterinde u trden kaytlarla karlaabiliriz: Pripadna ky Avret Hisar kazasnda Bogdanosa baldr, Graditna ky Avret Hisar kazasnda Bogdanosa baldr ve dierleri. Bundan baka, Rayanova ky Demir Hisar kazasna baldr ve Eftalis mezras, Serez kazasndaki Keilike baldr ifadeleri ile karlaabiliriz.71 Bu gelime srecinin doal sonucu, hem sivil idare ve hem de askeri birim niteliklerini bnyesinde tayan kazalar sancaklarn temel idari alt birimi olarak 15. yzyl nahiyeleri ve

1707

vilayetlerinin yerini almasyd. Bu deiimin tespit edebildiimiz en erken iaretlerinden biri, tmarlarn Brvenik Kadl bal altnda kaydedildii 1519 tarihli Zvornik sancana ait defterde bulunmaktadr.72 Ancak tmarlarn geri kalan ksm nahiyeler esas alnarak kaydedilmiti. 1533te bu sancaktaki btn tmarlar nahiyeler esas alnarak kaydedilmiti. Bu gelime 16. yzyln byk bir ksmnda, kararl bir biimde idari birimler arasnda daha karmak bir hiyerari kurulmasna yol aacak bir tarzda, devam etti. S. Faroqhiye gre, baz blgelerde hiyerari eyalet-sancak-kazanahiye biiminde bir sralama takip ediyordu. Kuruluu 1550lere kadar giden, adli ilere naiblerin bakt nahiye, bu sralamada kazann bir alt birimi idi. Yine de 16. yzyln sonuna kadar ayn idari birime bir defasnda kaza dier defasnda nahiye dendii73 ve nahiyelerin sancak ya da kazalarn alt blme sahip olmayan alt-birimleri olarak adlandrld anlalmaktadr.74 *** Sancak idaresinin ba, ayn zamanda genellikle o sancaktaki en byk tmarn sahibi olan elbette sultana ve merkezi idarenin yksek dzey yneticilerine ait haslar hari- sancakbeyidir. O, sefer zamannda ynettii sancaa ait sipahilerin askeri komutandr. Teoride sancaktaki sivil hayatn ynetiminden de sorumludur, fakat pratikte, genilemenin hzl olduu bu dnemde srekli sava grevine arlmas nedeniyle, sivil grevleri giderek artan oranda, bata kadlar olmak zere sivil memurlar tarafndan stlenilmitir. dareci olarak sancakbeyinin balca grevi bulunduu yerde kamu dzenini ve gvenliini salamak ve en genel ifadeyle, sultan ve merkezi otoritenin karlarn korumakt. Tmar sisteminin 15. yzylda Osmanl askeri gcnn belkemii ve merkeziyetiliin balca askeri savunucusu olarak rol, Osmanl tara idaresinin tamamn etkiler nitelikteydi. 15. yzylda merkezi otoritenin sancak beylerine, tmar vermek ve verilmi tmarlar denetlemek dahil, nemli miktarda imtiyaz tand anlalmaktadr. Uc beylerinin yetkileri daha bile fazla olmaldr. Yukarda atfta bulunulan belgeye gre, Evrenos Bey kendi sancandaki sipahilere tmar ve maalar tahsis etmenin yannda topraklar vakflara evirmekte serbestti.75 Uc beylerinin normal sancak beylerine giderek daha fazla benzedii bir dnemde oluturulan skb ucu hala baz zel durumlar gsterir niteliktedir. Bunlarn muhtemelen en nemlilerinden biri tmar sahiplerinden byk bir ksmnn sa Beyin hizmetkarlar ve kleleri (gulm) olarak tanmlanmalar ve bunlardan bir ksmna uc beyinin haslar aleyhine olacak biimde tmarlar verilmesi olgusudur.76 Bununla birlikte, skb ve Branievo envanterlerinin, uclarn kaldrlmasnn hemen ncesinde bu idari birimlerin ileri derecede gelitiini ortaya kard unutulmamaldr. Tmarlarn ve uclarn envanterlerinin karlmas olaynn kendisi bunu destekler niteliktedir. Uc beylerinin tmar sahiplerinin belirlenmesinde byk lde yetkili olmalarna ramen, merkezi otoritenin bu blgelerde toprak sahipliini dzenledii ve dzenleyebildii anlalmaktadr. Dier ilgin bir ayrnt -skb ve Branievo iin ortaktr- sa Beyin skbn uc beylii ile subalk grevlerini kendi zerine almas ve blgedeki tek has sahibi olmasdr.

1708

Daha alt dzeyde, nahiye ve vilayetlerde genelde ilgili idari birimdeki en geni tmarn sahibi subalard. ou zaman bu subalar zeamet sahibiydi. Subalar da blgedeki kamu dzenini ve gvenliini korumak ve oradaki sipahileri ynetmekle grevlendirilmilerdi. Yine onlar askeri seferlerde kendi askerlerinin komutanln yaparlard. Muhtemelen her vilayette var olan eribalar/seraskerler subann yardmcs olarak grev yapmaktayd. En alt dzeyde ise, idari kontrol sipahilerin kendileri tarafndan yerine getirildi. Olduka snrl imtiyazlara sahip olmalarna ramen, sipahilerin Osmanl otoritesinin temsilcileri ve bu otoritenin in situ (yerel) simgesi kabul edildikleri anlalmaktadr. ounlukla snrlara yakn ve askeri faaliyetlerin odan tekil eden topraklarda bulunan kalelerde, mustahfizan karakollar ve dizdarlarn komutas altndaki dier askeri gler ve milis mfrezeleri yer almaktayd. 15. yzylda dizdarlara da hizmetlerinin karlnda, genellikle normal sipahilerden daha kk olan, tmarlar tahsis edilmiti. Sancaklarda, askeri grevlilerle birlikte, bu derece titiz bir gler ayrm var olduu lde, sivil grevliler de mevcuttu. Gerekte, sivil grevliler pek ok adan askeri tekilat ile ilikili ve onun bir grevlisi idiler. 15. yzyln ikinci yarsnda defterdarlar defterhane tarafndan atanmaya balanmt; bylece onlar beyin gzetiminden daha bamsz hale geldiler. Onlarn asl grevi sancaktaki mali ileri ve ncelikle de sultann mali ilerini yrtmekti. Dier bir nemli memur da kad idi. 15. yzylda adli problemlerine zm aramak iin eriat mahkemelerine mracaat eden Hristiyanlarn says fazla deildi, ancak bu dnemde Mslmanlatrma srecinin hz kazanmakta olduu beklenebilir. Kad, ehir hayatnn gzetimindeki, pazar fiyatlarnn dzenlenmesindeki, pazarda satlanlarn retimi ve verimi konusundaki, kazann topraklar zerinde bulunan gelir kaynaklarnn envanterinin kartlmasndaki ve dier ayrcalklar dolaysyla, yerel halkn -Mslmanlarn olduu kadar Hristiyanlarn- hayatna girmiti. 15. yzyl gibi erken bir dnemde kadlarn, kadlkta yaayan halka ve toprak sahipliklerine ilikin kayt ilemlerinin yrtlmesini gzetledii aktr. ou zaman bu grev kadlara -fakat dier kadlklarda grevli kadlara- verilmiti. Kadlar kural olarak dier grevlilerin almalarn da gzetlemekteydiler. Sipahilerin tmarlarnn ellerinden alnmas srecini balatabilirlerdi; sancak beylerinin, eminlerin ve subalarn yanl davranlarn merkezi otoriteye bildirirlerdi. eriat mahkemesi hakimleri, kiliseler ve manastrlarn yeniden almalarna izin verilmesi ilemlerinde ve vakflarn ileyiini denetlemekte belirleyici role sahip bir kurumdu. *** Sonu 15. yzylda Balkan topraklar Osmanl mlkne katlmakla kalmad, ayn zamanda bu topraklar neredeyse tamamen ve youn biimde Osmanl idaresi kapsamna alnd. Fetih esnasnda idari birimlerin kuruluuna ilikin iki prensip ortaya kt. Bunlardan kronolojik olarak muhtemelen nce geleni, basite, yeni topraklarn mevcut fethedilmi olanlara eklendii durumlarda bu topraklarn aln

1709

srasyd. 14. yzyln sonunda Osmanl Devleti, snrlarnda bulunan prenslikleri himaye etme politikasn terk ettii ve bu devletleri tamamen egemenlii altna ald zaman, bu devletler bir btn olarak, genellikle sancak statsnde, Osmanl idaresi altna alnacakt. Osmanl ncesinin miras daha alt dzey birimlerde de korundu; sancaklarn alt birimleri -nahiyeler ve vilayetler- belirlenirken ok sk bir biimde Osmanl ncesi feodal yaplarn snrlarna riayet edildiini grmekteyiz. Sancaklarn bazlarnda, muhtemelen hepsinde, birka nahiyenin/vilayetin birlikte snflandrld durumlarda, alt dzey idari birimler arasnda bir eit hiyerariye rastlarz. Bu grubun bir kadlk etrafnda m oluturulduu, yoksa 16. yzyln kadlklar esasna gre yaplandrlm daha byk sancak alt birimlerine doru bir aama m olduu belirgin deildir. Askeri prensip, genileyen devletin idari yapsnn oluturulmasnda temel ve en nemli prensiptir. Bu prensibin pratik yansmalarndan birisi lkesellik ile ilgisi olmayan, rnein voynuk, doanc ve benzerleri gibi her birisi kendi sancakbeyine sahip idari birimlerin varl idi. Bu durum ayn ekilde, sancakbeyinden en alt dzeyde normal sipahiye kadar, tara idari yapsnn btnnn temelinde gzkmektedir. Ayn dnemde yaplanmakta olan kadlk tekilat henz askeri prensibi ciddi bir biimde dengeleyecek derecede bir neme sahip deildi; pek ok zaman kadlarn kendileri de askeri yap ile btnlemiti. Onlarca yl, muhtemelen II. Mehmedin saltanat kadar ge bir dneme kadar, Balkan topraklarnda kurulan rejim daha ok askeri igale benzemekteydi. 15. yzyln ikinci yarsnda Osmanl idaresinin askeri grnm giderek artan oranda sivil zellikler kazand. 14. yzyln sonunda beylerin ve Trki aristokrasinin imtiyazlarnn snrlandrld ve merkezileme giriimlerinin yapldn grmekteyiz. Ancak bu politika gzle grlr sonularn daha ok II. Mehmedin saltanat dneminde vermeye balad. Sancakbeylerinin sipahiler ve tara idaresine ilikin geni imtiyazlar tedricen ellerinden alndan. Aristokrat ailelerin mensuplarnn yerleri, slam dinine giren devirmeler tarafnda alnd. Bununla ayn zamanda, Balkanlarda yaayan Mslmanlarn says artmaya balad. Bu, eyaletlerde sultann karlarnn ve merkeziyetiliin taradaki ba temsilcisi olan kadlarn ilevlerinin artmas ile birlikte, bu grevlilerin Osmanl tara idaresinde asl unsur olmasn salad. Btn bu deiimlerin dorudan bir sonucu olarak, idari yapda da deiim yaand. 15. yzyln byk vilayetleri ve nahiyeleri zamanla kld, nispeten kk olan idari birimler ise daha nemli merkezlere katld. Ayn hkm, takip eden yzyllarda sancaklar ve nahiyeler arasnda balca balanty tekil eden kazalar iin de geerliydi. Osmanl idaresi tabana yaylr, yerel halka daha da yaknlarken, vilayetler temelde cizye vergisinin toplanmas asndan bir birim olma zelliini srdrd.

1710

Edirnenin aln tarihi, Osmanllarn Balkanlarda genilemesi tarihine ilikin en tartmal

konulardan biridir. Burada mevcut grlerden sadece birkana deineceiz. C. mbere gre Edirne Sultan Murad I (1362-1389) tarafndan 1366dan daha sonraki bir zamanda, byk ihtimalle 1369da fethedildi. Cf. Imber, C. The Ottoman Empire, 1300-1481. stanbul: The Isis Press, 1990, s. 29. I. Beldiceanu-Steinherr, Edirnenin Gelibolu zerinde Osmanl ynetiminin yeniden tesisi - bu ehir Osmanl sultanlarn ynetimine geti- ile ayn zamanda fethedildiini belirtir. Steinherr-Beldiceanu, I. La conqute dAdrianople par les Turcs, in Traveaux et Memoires. c. 1, 1965; Eadem. Recherches sur les actes des rgnes des sultans Osman, Orkhan et Murad Iier. Monachii, 1967, 46-47. H. nalcka gre Edirne 1361de, Sultan Orhann saltanatnn son zamanlarnda alnmt. Bkz. nalck, The conquest of Edirne (1361), iinde Archivum Ottomanicum, C. III, 1971. 2 Histoire de lEmpire ottoman. Sous la direction de R. Mantran. Paris: Fayard, 1989, 39-41;

Beldiceanu-Steinherr, I. Recherches, s. 47, doc. 13, s. 115-120. Benzer bir gr, daha az kesin biimde de olsa H. Matanov tarafndan belirtildi, iinde: Matanov, H., R. Mihneva. From Gallipoli to Lepanto. Sofia: Nauka i Izkustvo, 1988, s. 43 (Bulgarca). 3 Beldiceanu-Steinherr, I. Recherches, doc. 47. s. 228-236; Mutafchieva, V. Gazi Evrenos

Beyin toprak sahibi vakflar zerinde 20. yzyln banda mevcut olan iftlikler iin bkz., iinde Izvestiya na darzhavnite arhivi, vol. 63, Sofia, 1992, s. 57 (Bulgarca). 4 Stojanovski, A. Administrative-territorial division of Macedonia under Ottoman authority till

the end of the 17th century, in Glasnik na Institutot za natsionalna istoriya (GINI), 1973, No 1, s. 132 (Makedonca). 5 Ibidem, s. 130, 132. Shopova, D. When was Skopje the centre of a sancak in the period

from the fall under Turkish authority till the end of the 16th century, iinde GINI, 1957, No 1, s. 92 (Makedonca). 6 yabanovi/, H. The Uc of Isa-beg son of Ishak. Detailed cadastral inventory of 1455.

Sarajevo, 1964 (Srpa). 7 Stojakovi/, M. Branievo defter. Detailed inventory of the region of Brani/evo of 1467.

Beograd, 1987 (Srpa). 8 1467 kaytlarna gre bunlar, sultann sahip olduu toprak paralarndan sonra, en nemli

topraklard. Cf. Stojakovi/, M. Op. cit., passim. 9 Turkish Sources on the History of Belgrade. T. 1. Cadastral Registers of Belgrade and its

Region, 1476-1566. Compiled by H. yabanovi/. Beograd, 1964, s. 2 (Srpa). 10 Stojakovi/, M. Op. cit., s. 6.

1711

11

Bojani/-Luka/, D. Vidin and the Vidin Sancak in the 15th-16th centuries. Ed. by V.

Mutafchieva and M. Staynova. Sofia, 1975, 55-94 (Bulgarca). 12 Hasses, zeamets and timars in the Nibolu sancak, iinde Turkish Sources on Bulgarian

History (further TIBI). Series 15th-16th centuries. C. 2. N. Todorov ve B. Nedkov (editrler). Sofia, 1966, s. 161-297; Zeamets and timars of mustahfizes in the Nibolu sancak, iinde Ibidem, s. 297335; Kovachev, R. An Inventory of the Nibolu Sancak of the 1480s. Sofia: NBKM, 1997 (hepsi de Bulgar dilinde yaynlanmtr). 13 Evliya elebi. Seyahatname. Burada Bulgarca tercmesi kullanlmtr. Evliya Chelebi.

Travelogue. Str. Dimitrov (eviren). Sofia: OF, 1972; Balaschev, G. and D. Ihchiev. The Turkish Vakifs in the Bulgarian Kingdom and Documents about Them, iinde Minalo, I, 1909, No 3, 243-255. 14 Dimitrov, S., K. Manchev. History of the Balkan Peoples. C. 1. Sofia, 1972, s. 64;

Glidewell-Nadolski, D. Ottoman and Secular Civil Law, in IJMES, c. 8, 1977, No 4, s. 520. 15 16 17 Shopova, D. Op. cit., s. 92. Stojanovski, A. Op. cit., s. 132-137. Gkbilgin, M. T. XV-XVI. Asrlarda Edirne ve Paa Livas. Vakflar-Mlkler-Mukataalar.

stanbul, 1952, s. 10. 18 Halaolu, Y. XVI. Yzylda Sosyal, Ekonomik ve Demografik Bakmdan Balkanlarda

Baz Osmanl ehirleri, iinde Belleten, Ct. LIII, Sa. 207-208. Ankara, 1989, s. 637-679. 19 20 21 22 23 Gkbilgin, M. T. Op. cit., s. 12-20; Beldiceanu-Steinherr, I. Recherches, s. 127-128. Gkbilgin, M. T. Op. cit., s. 18; Halaolu, Y. Op. cit., s. 639-640. Imber, C. Op. cit., s. 43. Bkz., 14. notta atfta bulunulan defterler. Barkan, . L. 894 (1488/89) Yl Cizyesinin Tahsiltna ait Muhasebe Bilanolar, iinde

Belgeler, I, 1964, Ct. 1, Sa. 1, 42-43. 24 Fragment of a book-keeping register for the cizye tax, collected in the European provinces

of the Ottoman Empire in 1489-1491, iinde TIBI, vol. 7, Ed. by S. Dimitrov, E. Grozdanova, S. Andreev. Sofia, 1986, s. 36-38 (Bulgarca). 25 Stoykov, R. New evidence on the past of the Bulgarian settlements during the 15th-16th

centuries, iinde Istoricheski Pregled, 1959, No 6; Todorov, N. On the demographic situation on the

1712

Balkan Peninsula during the 15th-16th centuries, iinde Godishnik na Sofiyskiya Universitet, Filosofsko-Istoricheski fakultet, 1959, c. 1, Part III, No 2 (her ikisi de Bulgarca). 26 27 Kovachev, R. Op. cit., s. 46. Sancan ortaya kna ilikin detaylar hakknda bkz. Matanov, H. The Kustendil

Sancak. Sofia, 2001 (Bulgarca). 28 52. 29 30 31 32 Stojanovski, A. Op. cit., s. 138. Age., s. 140-141. Fragment of a book-keeping register, s. 40-42, 68-70; Barkan, . L. Op. cit., s. 77-78. Nikov, P. The fate of the northwestern Bulgarian lands during the Middle Ages, iinde Fragment of a book-keeping register, s. 47-50, 51-53, 34-35; Barkan, . L. Op. cit., s. 50-

Blgarska istoricheska biblioteka (BIB), T. III, No 1, Sofia, 1930, s. 147-148 (Bulgaristan). 33 34 Bojani/-Luka/, D. Vidin and the Vidin Sancak, s. 55-94. Eadem. Fragments of a synoptic inventory of the Vidin sancak from 1466, iinde Me{ovita

Gra7a (Miscellanea). C. 2, Beograd, 1973, s. 5-70 (Srpa). 35 s. 79-110. 36 Timars in the regions of Vidin, Berkovitsa, Belogradchik and along the river Timok, in TIBI, Eadem, Fragments of a detailed inventory of the Vidin sancak of 1478-1481, iinde A.g.e.,

c. II, s. 102-159 (Bulgarca). 37 38 39 40 Osmanl yaz tarz Teniin bu ekilde ya da Nebeti olarak okunmasn mmkn klar. Fragment of a book-keeping register, s. 85-87; Barkan, . L. Op. cit., s. 57. Imber, C. Op. cit., s. 30. Akgndz, A. Osmanl Kanunnameleri ve Hukuki Tahlilleri. 2. Kitap. II. Bayezid Devri

Kanunnameleri. stanbul, 1990, s. 508. 41 42 43 Fragment of a book-keeping register, 25-26; Barkan, . L. Op. cit., 40-41. Beldiceanu-Steinherr, I. Recherches, 43 ve 44 numaral belgeler, s. 224-225. Fragment of a book-keeping register, s. 29, 32-32; Barkan, . L. Op. cit., s. 37, 54-56.

1713

44

Barkan, . L. XV. ve XVI. Asrlarda Osmanl mparatorluunda Zirai Ekonominin Hukuki

ve Mali Esaslar. Birinci Cilt. Kanunlar. Istanbul, 1943, s. 251-254. 45 46 Stojanovski, A. Op. cit., s. 142. Akgndz, A. Osmanl Kanunnameleri ve Hukuki Tahlilleri. 1. Kitap. Osmanl Hukukuna

Giri ve Fatih Devri Kanunnameleri. stanbul, 1990, s. 505; 2. Kitap, s. 455. 47 48 49 50 51 52 53 54 55 56 57 58 59 60 Gkbilgin, M. T. Op. cit., s. 8, 76. Fragment of a book-keeping register, s. 42; Barkan, . L. Op. cit., s. 83. Shopova, D. Op. cit., pass. Akgndz, A. Op. cit., 2. Kitap, s. 521. Fragment of a book-keeping register, s. 30. Stojanovski, A. Op. cit., s. 142. Akgndz, A. Op. cit., 1. Kitap, s. 514; 2. Kitap, s. 476. Fragment of a book-keeping register, s. 80-81; Barkan, . L. Op. cit., s. 49. Akgndz, A. Op. cit., 1. Kitap, s. 500; 2. Kitap, s. 532. Fragment of a book-keeping register, s. 97-102; Barkan, . L. Op. cit., s. 46. Stojanovski, A. Op. cit., s. 131-132. Gkbilgin, M. T. Op. cit., s. 8. Barkan, . L. Op. cit., s. 63, 78. Detailed Inventory of the Sancak Vilyet Hercegovina. A. Alicic (ed. ). Monumenta

Turcica. Serija III. Defteri. Vol. 3. Sarajevo, 1985 (Srpa). 61 (Bulgarca). 62 63 Kovachev, R. Op. cit., s. 46-47. rnein, Nibolu sancann baz nahiyeleri iin bkz., a.g.e., s. 43-45. Dimitrov, S. Demographic Relations ans Infiltration of Islam in the Western Rhodopes and

along the Valley of Mesta during the 15th-17th centuries, in Rodopski Sbornik, c. 1, Sofia, 1965, s. 73

1714

64 65

Fragment of a book-keeping register, s. 22-23. Matanov, H. The Southwestern Bulgarian Lands during the 14th century. Sofia, 1986, s.

145-152 (Bulgarca). Yazar, Bulgaristan, Yunanistan ve Makedonya snr blgelerindeki Bodan, Oliver ve Valkashin vilayetlerinin isimlerini ve yerlerini tespit edebilmitir. 66 Daha fazla ayrnt iin bkz. Gradeva, R. The Imposition of the Kadi Institution in the

Balkans and its Place in the Provincial Administration (14th-beginning of the 16th centuries), iinde Balkanistika, T. 3, Sofia, 1990, 35-40 (Bulgarca). 67 Eadem. The Kadi Institution in the Balkans, 14th-17th century. Sofia, 1989

(yaynlanmam doktora tezi, Bulgarca). 68 69 Bkz. Eadem. The Imposition of the Kadi Insitution, s. 33-52. Le cadastre de lan 1485 de sandjak de Shkoder. T. 2. Prsentation, introduction,

translittration, traduction et commentaire Selami Pulaha. Tirana, 1974, s. 48, 76. 70 71 St Cyril and Methodius National Library (NBKM), Or. Dept., Tn 31/10, s. 13. Fragments of a register of fiefs in the Western Rhodopes and the Serrai region. S.

Dimitrov ve R. Stoykov (evirenler), iinde Rodopski Sbornik, vol. 1, Sofia, 1965, s. 294, 296, 300, 317 (Bulgarca). 72 The Two Earliest Inventories of the Zvornik Sancak (of 1519 and 1533). A. Handzic

(Editr ve eviren). Studies. c. XXI. Sarajevo, 1986, p. 43 ff. (Srpa). 73 rnein, bkz. the case of Istrumie iinde Turkish Documents on the History of the

Macedonian People (TDIMN). Detailed defters for the Kustendil Sancak of the 16th century. c. 5, Part 3, Skopje, 1982, s. 33-38 (Makedonca). 74 Faroqhi, S. Sixteenth Century Periodic Markets iinde Various Anatolian Sancaks: Iel,

Hamid, Karahisar-i Sahib, Aydn ve Mentee, iinde JESHO, c. XXII, 1979, Pt. 1, s. 37. 75 76 Beldiceanu-Steinherr, I. Recherches, doc. 47, s. 236. yabanovi/, H. The Uc of Isa Beg, passim.

1715

Garp Ocaklarnda Trk Varl / Prof. Dr. Atilla etin [s.926-935]

Sakarya niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi / Trkiye I. Giri Kuzey Afrikada XIX-XX. yzyllarda Osmanl Devletinin yksek egemenliindeki Cezayir, Tunus, Trablusgarp eyaletlerine verilen mterek bir ad olarak Garp Ocaklar veya Magrip Ocaklar denilirdi. 3-4 asrlk bir uzun zaman sresinde Osmanl-Trk tekilat ve kltr bu sayede Kuzey Afrikada yaylm ve geni etkiler yaratmtr.1 Ifrikyye ve Magrip adlaryla anlan Kuzey Afrika kylarndaki islam devletlerinin eski glerini kaybedip paralanmaya yz tutmalar XVI. yzyln balarna rastlamaktadr. Ayn zamanda Portekiz ve spanyollarn batdan, 1517de Msrn fethinden sonra, Osmanllarn doudan siyas, din ve ticar rekabetler sonucu kar-karya gelmilerdir. Orta ve bat Akdenizde egemenlik kavgas, Osmanl Devletinin Cezayir, Tunus ve Trablusgarp fethiyle Osmanllar lehine sonulanm ve spanyollar kaybetmitir. spanyollarn, Afrika kylarn yeniden fetih projesi de akamete uramtr. Yerli mslman halklarn Trkleri daveti ve onlar kurtarc olarak karlamas unutulamaz. Trk denizcisi Oru Reis sayesinde ilk defa 1516da Cezayire giren Trkler Yavuz Sultan Selimin asker ve mhimmat desteiyle burada spanyollara stn gelmilerdir. Trablusgarp 1551de, Tunus ise 1534de ve 1569da ki geici fetihlerden sonra 1574de niha olarak Osmanl lkelerine katlmtr. Oru ve Hzr Reis Cezayirin, Koca Sinan Paa ile Kl (Ulu) Ali Paa Tunusun, Turgut Reis ise Trablustgarpn Avrupada fatihleridir.2 Siyas ve tarihi literatrde Garp Ocaklar hakknda eyalet, niyabet, emaret, cumhuriyet, krallk, barbar devletleri gibi anlamlara gelen rgence, rgency, barbary rgencies, states of barbary, etats barbaresques, rgence de Tunisie, rgence de Tripoli, royaume dAlger gibi adlandrmalar kullanlmtr. Osmanl kaynaklarnda ise; Beylerbeyilik terimi gemektedir. Merkezden uzaklklar, halknn bir ksmnn gebe oluu, yneticilere i ilerinde yar mstakil bir ynetim modelin salandndan baka, zamanla yneticilerin seimle ibana gelmeleri gibi nedenlerle bu adlandrmalar etkili olmutur. Bat etkisiyle zellikle XIX. yzylda Osmanl belgelerinde Niyabet, emaret terimlerine de rastlanmaktadr.3 Garp Ocaklar Osmanl egemenliine girdikten sonra balangta mterek olarak idare edilmilerdir. Sonra ayr ayr ynetim tarzlar olumu, Klasik Osmanl eyalet tekilat kurulmutur. Saliyneli eyalet olarak dorudan merkeze balydlar. Daimi bir sava alan Darlharb blgesinde bulunan bu denizar eyaletlere yenieri askeri ve mhimmat (gemi, sava malzemesi, kereste, yelken, zift vb) gnderilirdi. dar ve asker otoritenin temsilcisi olan beylerbeyinin icra gc, nce merkezden sonra, Anadolunun muhtelif yerlerinden, adalardan, az sayda Rumeliden devirilip

1716

gnderilen Trk asll askerlerden oluuyordu. Paa Divan, askerlerin kendi meselelerini grmek, karlarn korumak iin kurduklar Aa veya Yenieri Divan eyaletlerde st seviyede danma meclisleri niteliindeydi. Paa kaps denilen eyalet beylerbeyinin resmi kona, dier eyalet vezirlerinin konaklar gibi birok grevliyi barndryordu. Hazineci, Mhrdar, Baaa, Yal vekilharc veya Tersane emini vb. gibi idar, mal, bahr birok grevliler vard. Garp ocaklar birer deniz devleti olduundan uzun sahillerin korunmas, deniz savalar iin bahriyelilerin st komutanlar olan Reis taifesi ynetimde etkili idiler. Zamanla nfuzlar artan yenieriler ve leventler klasik beylerbeyilik sistemine son vererek her lkeden farkl idareler teekkl ettiler.4 Garp ocaklarnn en nemlisi ve nls Cezayir-i Garp veya Sultan Cezayir de denilen Cezayir di. II. Yntem I. Osmanl-Trk Ynetim Yaps, Divan, Yerel Aileler Osmanl brokratik yaplanmas ocakta da sratle gereklemitir. ki karde Trk denizcisinin kurduu Cezayir oca, 1525te Cezayirin kesin olarak zaptndan sonra, Cezayir ve Cicelli Sultan ilan edilen Hzr Reisin Yavuz Sultan Selime ballk bildirmesi ve Osmanl Devletinin bu blgeye ynelik ilk resm ve fiili siyasetinin balangc olmutur. 2000 asker, topu kuvveti gnderilmesi ve Anadoludan gerektii zaman gnll asker yazma msaadesi verilmesi, hutbenin Osmanl Sultan adna okunmas nemli gelimelerdi. 1534ten sonra yl sre ile paa gnderilmesi yeni bir dnemi balatt. Paalar devri 1659a kadar srd. 1671den itibaren nce reisler, sonra yenieriler arasndan seilen Daylar devri balad ve 1830a kadar srd. Seimi ocakllar yapar, Osmanl hkmranl yeni seilen dayya ferman ve hilat gndererek grevini tasdik etmekle srerdi. Cezayir daylar bazen mstakil hkmdar gibi hareket ederlerdi. Yabanc devletlerle sava, ayr-ayr antlamalar (bar, ticaret, seyr- sefayin) yapmak imkann buldular. Akdenizde Osmanl Devletinin deniz savalarna btn Garp Ocaklar donanmalar XIX. yzyl balarna kadar muntazaman katldlar, 1827 Navarin savanda Msr gibi Tunus donanmas da mevcuttu ve yakld. Balangta yllk seneviyye olarak gnderilen vergi, zamanla padiah clslarnda hediye ekline dnt.5 Tunus oca balangta 1574ten itibaren beylerbeyiler egemen oldular ise de, yenierilerin isyan sonucu 1594ten sonra yl ile day seimi yntemi balad. Seim zamanla irsi intikal eder hal bazen daylar irsi olarak grevi ayn aileden kiilere devrettiler. Osmanl otoritesinin temsilcisi beylerbeyi, day ve askeri kumandan olan vatan beyi mcadelesi epey zaman ynetimde sorunlar yaratt. Yenieriler ile yerli annelerden doan Kuloullar Tunusta birbirini takip eden iki aile olarak Tunusu ynettiler. Zamanla day, beylerbeyi, emirl-evtan grevi paa nvanyla ayn kiinin ahsnda topland. 1631-1702 yllar arasnda Muradler, 1705-1881 (aile 1957ye kadar Tunusta egemenlik srd) Hseynler irsi birer hanedan olarak Tunusu Osmanl Devletine bal, ilerinde serbest olarak idare ettiler.6

1717

Trablusgarpta ise, 1551den 1609a kadar merkezden tayin edilen beylerbeyiler dirayetli bir ynetim kurarlar. 1609da yenierilerin isyan sonucu kendi aralarnda setikleri bir kiiyi day yaparlar. Day-beylerbeyi olarak stanbul tarafndan onaylanr. Daylk-beylerbeylik rejimi 1711 ylna kadar srmtr. 1711de Karamanl Ahmet Paa ile birilikte kulolu soyundan yerel bir hanedan ibana gemitir. 1855e kadar sren dnemde irsen her paann lmnde, yenisi ulemann gr, halkn tasvibi alnarak askerler tarafndan seilmi ve bu seim Padiah tarafndan tasdik edilmi, tevcih ferman, hilat ve hediyeler gnderilmitir. 1830da Cezayir Fransa tarafndan igal edildii zaman, Osmanl hkmeti Dou Akdenizde tutunabilmek iin, Kuzey Afrikadaki egemenliini glendirmeyi hayati bir zaruret olarak grm ve sratli bir askeri hareketle 1835te Karamanl ailesinin ynetimine son vermitir. 1855-1911 arasnda Trablusgarp merkeze bal bir vilayet olarak ynetilmitir. Ancak XIX. yzyln sonlarna doru talyan kolonisi ve talyan kltr, eitim, ticaret kurulular Trablusgarpta artmtr.7 Garp ocaklarnn bakenti olan Cezayir, Tunus ve Trablusgarp kentlerinde Trke kasaba sznden bozma kasbah semtleri mevcut olup, Trk dneminde beylerbeyi day saraylar veya paa kaps yani hkmet saray buralarda veya yaknnda bulunurdu. Grkemli beylerbeyi veya day saray, byk, ihtiaml binalar olup, Divan burada toplanrd. st dzey yneticilerin katld (hazine nemli bir makamd) toplantlar burada yaplr, beylerbeyi adaleti icra ederdi. Paann haremi de genelde bu saraya yakn yerde olurdu. Cezayirde Cenina Saray, Tunusta Bardo Saray, Trablusgarpta Kasbah mahallesindeki saray ayn ilevi gren mekanlar di. Brokratik ve askeri terim ve deyimler tamamen Trkeydi. Kahya, Tersane Emini, Atlar hocas, Haznedar, Vekilhar, Mfti, beylerbeyi divaninin yeleriydi. Yenieri Aas, Levent Reisleri, blkba, mahalle aas, sipahi aas askeri ocakta ve divanda bulunan st dzey grevlilerdi.8 Katipler snf gerek brokraside ve gerekse askeri ocaklarda iyi yetimi, Trke ve Arapaya aina, iir, edebiyat, musiki ile de lfeti olan kltrl insanlard. Brokratik gelimede katip snfnn nemini vurgulamak gerekmektedir. Gelirlerin toplanmas, asker alm kaytlar, maa defterleri, Trke tutulurdu. Katipler Osmanl brokratik yazma usullerine ve farkl yaz trlerine (divan siyakat v. b.) egemendiler.9 Garp ocaklarnda kurulan Osmanl ynetimleri, gveni, dzeni, emniyeti saladndan, halk huzur buldu ve ekonomik gelimeyi ve ilerlemeyi refah salad. eitli esnaf erbabnn kalknmasn ve gelimesini temin etti. Bakentler mekan olarak byd.10 Garp ocaklarnda Trk ynetiminin Beylerbeyi-day, yenieri-levent ikilisinden sonra, nc unsuru mfti-kad gibi din, kaza merciydi. Garp ocaklarnn Arap Berber kkenli halk Malik mezhebine. mensuptular. Osmanllarn Kuzey Afrika eyaletlerinde varlyla birlikte Haneflik, resmen n plana geti. Osmanl brokratlar askerleri, ulema snf, tccarlar, Trk aileleri Hanef mezhebine ve hukukuna gre yaamlarn srdrdler. Garp Ocaklar halkndan arzusuna gre Hanef mezhebine geenler de olmutur. Kural olarak, islamiyeti kabul eden Hristiyanlar Hanef mezhebine

1718

slik oluyorlard. Hanef tarz gelenek ve yaam tarz dolaysyla Trkler ihtiyalar olan cami, mescid, medrese, sbyan, okul, tekke, vakf gibi sosyal kurumlar ihtiyalar lsnde kurdular ve yaattlar. Hanef ve Malik mftileri din ve kaza otoriteler olup, protokolde Hanef mftisi eyhlislam adyla daha ilerideydi. Nitekim Tunusta Hanef Bamfti ayn zamanda eyhlislamd. Hanef ve Malik din ulemasna ayn deerde sayg gsterilirdi. Ocaklarn gelirleri ve deniz seferlerinde elde edilen ganimetler sadece Trklerin, ksaca mutlu aznln tasarrufunda bulunmaz, ulemaya, medreselere, tasavvuf erbabna, tarikatlara da belli oranlarda bltrlrd. Dolaysyla geni toplum kesimleri ile gelir ve kazanta bir paylam sz konusuydu. Osmanl ynetiminin Kuzey Afrikada uzun yzyllar kalmasnn srlarndan biri bu gerektir.11 Garp ocaklarna sadece asker ve brokratlar gitmemitir. Trk ve gayr-i Mslim Osmanl tebaas tccar ve iadamlar, renciler de gitmitir. XVII. yzylda Cezayirde 700 Trk aile vard. Anadoluya daha yakn olan Tunus ve Trablusgarpta daha fazla ticaret erbab bulunuyordu. Gemi tamaclnda Fransz, Malta, Ceneviz gibi lkelerden kira ile tutulan yabanc gemilerde kiralanrd.12 Tara ynetimi asndan, Cezayir sahil ksm hari, sancak (beylik; Konstantin, Titeri, Maskara) blnmt. Daha kk birimlerde kaid ad verilen valiler ve eyhler grev yapard. Tunus merkez dnda kaidliklere blnmt. Trablusgarpta Fizan, Bingazi olarak dzenlenmiti. Merkezi hkmetin etkinliini gstermek, vergileri toplamak, gebe airetleri disiplin altna almak iin mahalle veya mahalle-i Mansre denilen askeri birliklerle tefti ve vergi toplama ilemi ilkbahar ve sonbaharda iki kez gerekletirilirdi. Tunusta bu grevi Vatan Beyi denen kumandan salard. Yenierilerin tara grevleri arasnda kentlerin korunmas, ayaklanmalarda isyan bastrmak vard.13 Merkez ve tara ynetiminde, kayt, sicil ve belgeler dzenli ve gvenli ekilde korumutur. yi organize edilen idar mekanizma at altnda Hazine-i evrak veya mahzen-i evrak denilen arivlerde, resm kaytlar, asker, mal, brokratik yazmalar ve defterler, vakf kaytlar, vakfiyeler, sultan fermanlar (evmir-i sultaniye), yabanc devletlerle yaplan antlama metinleri, ganimetler ve gelir paylam defterleri, vergiler devlet arivlerinde titizlikle korunmulardr. Osmanl ynetiminden sonra smrgeci ve koloniyal ynetimlerin, gemi Trk ynetimini ktlemek yolundaki abalara belki baz arivlerin uurlu olarak tahribine ramen, gnmzde Cezayir, Tunus ve Libya arivlerinde kalm Trke belgeler ve defterler gsterilen titizlik ve brokratik mkemmeliin gzel delilleridir. Bu belgelerin kataloglar da yaynlanmtr.14 2. Askerler: Yenieriler, Leventler Garp ocaklarnn askeri gcn balangta iki ylda bir deitirilmek zere merkezden gnderilen yenieriler ve leventler oluturdu. Yenieri ocana benzer askeri ocaklar kuruldu. Zamanla merkezden yenieri gnderme ilemi durdu. Ocaklarn ihtiyac Anadolu, Rumeli ve Adalardan yeni asker yazm, evki ve yetitirilmesi usul ortaya kt. Yzyllarca Anadolu delikanllar Garp ocaklarnn temel askeri kayna oldular. Anadolu ve Rumeli yenieri ocaklarnn aksine, Garp

1719

ocaklarnda daima Trk ve Anadolu kkenliler tercih edilmitir. Leventler de ounlukla Trkt. Araplar ve dnmeler de askerlikte kullanlrd. Denizciler Reis taifesinde dnmeler bulunurdu. Trk askerleri Anadolunun gelenek grenek ve yaam tarzn Kuzey Afrikaya tamlardr. Yurt zlemi zaman iinde kendisini gnllerinde hissettirirdi. Ocak bir babo gurubu deildi. Sk ve kat bir disiplin anlay hakimdi. Baz Avrupal gzlemci, gezgin, eski esir, tccar, din adam, diplomat gibi kiilerin aalayc szleri15 (serseri, akal, Anadolu kz, haydutlar ekiyalar yurdu gibi) gerei yanstmayan sulamalard. Anadolunun en bahadr, en cesur, en aktif insanlar paraya, ne, refaha kavumak, gaz ruhu dolu olarak ocaklara giderlerdi. Asker toplanmas Anadolunun Ege kylarndan yaplrd. En tannm liman Antalya, Uzunta ve zmirdi. Asker ve gnll yazanlarn ho bir arlar vard: Yorulmadan ake kazanmak, terlemeden lmek isteyenler bayramz altna gelsin. Garp ocaklarndan yenieri ve levent iin balangta hayat zordu. Asker zel bir meslei varsa onu da icra edebilirdi. Her asker en st makama kadar kabilirdi. Ancak bu mutlu aznla, Garp Ocaklarna gidenlerin ancak onda ikisi varabilirdi. Tahminlere gre onda bei savalarda lr, onda esir der, onda ikisi kalabilirdi. Bu arada sakat kalanlar da dnmek gerekir. Bu itibarla Garp ocaklarnda askerlik ve denizcilik g, fakat erefli bir meslekti. Resmi brokratik yazlarda ve konumalarnda Yenieriler birbirlerine yolda veya yoldan derlerdi. Yenieri ve leventlerin bir stnl ateli silahlara sahip olmalaryd. Donanmada top mevcutlu, Garp ocaklar da zellikle eyalet gelirlerinin byk blm deniz savalar ve korsanlk yoluyla ele getiinden XVI.-XVII. yzyllarda bu lkeler ok zenginletiler ve kalkndlar. Askerler iin yaplan en nemli yaplar klalard. Osmanl yap stilinde byk klalar Cezayir, Tunus ve Trablusgarp ssleyen nemli yaplard. Maa defterlerinde ve kla odalarnn kaplarndaki isim kaytlarnda grlen Bayndrl, Kazdal, Sinoplu, zmirli, Karsl, Rodoslu, Karamanl, Tokatl, Bursal, zmitli, Akehirli, Manisal v.b. yer adlarn onlarn menelerini ve Anadolu kkenli olduklarn gsterir. Baz yneticilerin (brahim Rodoslu, Mehmet Laz, Salih Bergamal) kentini de belirtir.16 Yeni yoldalarn tahriri ve asker celbi iin Garp ocaklarnn ynetimleri Osmanl Sultan ile iyi geinirlerdi. Bazen asker tahririne yasaklamalar olmu, fakat tekrar iyi ilikilere girilmitir. Ayrca denizcilik malzemelerinin kereste, yelken bezi, zift, krek, demir, katran, kurun gibi malzemelerin ocaklara dzenli salanmas iin Osmanl Sultannn ho tutulmas gerekiyordu. Bu iki husus hayati nemi haiz konulard. Aksi takdirde ocaklarda Trk varlnn devam tehlikeye derdi. Sava d ve gemilerin k mevsiminde tersaneye ekildii zamanlarda yenieriler ve leventler ticaretle ve kk mesleklerle urard ve kazanlar artard. Gazalarda din, unsurlar da ok nemliydi. Cezayir Mchidler meskeni, gaziler diyar olarak nitelenirdi. Yzyllar iinde Garp ocaklarna giden Trk askeri gc hakknda bir tahmin yapmak zordur. Cezayirde 15-20.000, Tunusta 6-8.000, Trablusgarpta 3-5.000 arasndayd. Asker devirilmesi bazen her yl, bazen birka yl ara ile 1.000-2.000 kii olarak yaplrd. Cezayire 1800-1829 arasnda 8550 yeni asker toplanmtr.17 Prensip olarak yenieri ve leventlerin evlenmeleri yasakt. Ancak yerli

1720

kadnlarla evlenmeleri engellenememitir. Asker ocuklarna kulolu veya kololu denilmitir. Evlenenin ykselme ans azalr, artk klada yatamaz, gnlk drt ekmek (tayn) hakk kesilirdi. zellikle Cezayirde Kuloullar st dzey ynetimden uzak tutulduklar gibi, irs bir hanedann kurulmasna asla izin verilmemitir. Tunus ve Trablusgarpta ise Kulolu asll aileler yresel hanedanlar kurdular.18 Arap ve berber kkenli yerlilerden de askeri birlikler kuruldu. Mehzin denilen baz kabileler, baz vergi ayrcalklar elde ettiler. Zuav askerleri, sipahiler, Tunusta Trk hanbalar, Arap hanbalar bu tr yardmc glerdi. Tunus ve Trablusgarp saraylarnda kle ocuklar kk yata satn alnp eitildiler. Memlk denilen bu sekin snf mensuplar sadk ve bal insan olarak asker ve brokrat st ynetimde kullanldlar. Ailenin kzlar ile evlendirildiler. Bunlar arasnda bir ok nl kii kmtr.19 3. Kuloullar Yenieri olan her yerde kulolu ortaya kmtr. Ancak Garp ocaklarnda bambaka bir gelime gstermitir. Kulogullar nemli bir sosyal tabaka haline geldiler. Yoldalarn yerli halkla en nemli balantlar idiler. Yerli halka damat, enite olan Trk yoldalar artk onlara akraba idiler. Kuloullar Cezayirde st dzey paa, day asla yaplmadlar. Vergiden baz muafiyetle, tahsildarlk, kolluk grevleri verildi. Alt memuriyetlerde, brokraside, vakf ilerinde hizmet grdler. Barbarosun olu Hasan Paa bir kuloluydu. Tunusta Hseyniler, Trablusgarpta Karamanllar, kulolu aileleriydi, Cezayirde Tlemsan bir kulolu kentiydi. Zamanla blge beyliklerini ve sermayeyi ele geiren burjuva gurubu oldular. Aydn, tccar, sanat ve ticaret erbab birok kulolu bulunuyordu.20 Emir Abdlkadir, Konstantin Beyi Ahmet Bey, Kulolu asll ulusal kahramanlard. Fransa gibi smrgeci devletlerin Anadolu ile balarn kesmeleri sonucu Trklkle ilgileri azald. Trablusgarpta ise, Kuloullar daha uzun yllar varlklarn srdrdler. XX. yzyl saylar epey, fazlayd ve askeri, mlk, zaptiye hizmetlerinde epey grevli vard. Kuloullar genelde kentlerde veya evrelerinde otururlard. galci ve smrgeci devletlere kar gl direni hareketleride Kuloullar arasnda grlmtr. Tadklar Trk kannn hakkn vatanlarna kar vermilerdir. Grarp ocaklarnn Fransa ve talya tarafndan smrge idarelerinin kurulmasndan sonra, Trk, Kulolu ve Mslman Arap baz halklar ve vatanseverleri yurtlarn terkederek Osmanl lkelerine g etmilerdir. stanbulda birer koloni ve lobi oluturarak mcadele etmilerdir. am, Yafa, Beyrut, skenderiye, Trablusgarp, Kahire gibi kentlere genler vardr. Osmanl Hariciye Nezareti Fransa ve talya ile birok diplomatik grmeler yapm ve haklarn savunmutur.21 Valilik kaymakamlk yapm bir Kulolu; Sadullah Kololu, 1950de Libyann ilk babakan olmutur. Ayn zatn Libyada Trk, Trkiyede Arap olarak tannmas ilgintir.22 III. Trkenin Varl ve stnl 1. Brokraside Trke

1721

Garp Ocaklarnda Arapa, halkn ve tara ynetiminin yaygn dili olmasna karlk, Beylerbeyliin brokraside resmi dili Trke idi. nk Osmanl Devlet ve tara ynetiminin ve ordusunun dili Trkeydi. Osmanl brokrasisi daima Trke yazard. Gayr-i mslimler de memursa bu dili bilirdi. Paa ve yenieri divan kararlar Trke alnr ve yazlrd. Mlk, asker, mal kayt ve defterler, maa, askere alma, tevcihat, tevziat sicilleri Trkeydi. Kad sicilleri ise Arapa tutulurdu. Bakent stanbul ile yazmalar ana dille Trkeydi. Avrupa devletleri ile yaplan muahedeler ve antlamalarn metinleri Trke yazlrd. Fransa ve Tunus arasnda Trke akdedilen son antlamalar Mays ve Kasm 1824 tarihliydi. Halkn ikayetleri, ulemann yazmalar Arapa olabilirdi. Arapa yazlar iin bir engel yoktu. Brokrasi, askerlik ve denizcilik terminolojisi Trke idi. Trke bilmeyen halk kitleleri bu terminolojinin Arapa karln ve/veya Araplatrlm eklini kullanrd. Kuzey Afrika lehelerine 1200-1500 Trke veya Trkletirilmi kelime XIX. yzylda hu etki daha da artmtr. Ocan tm yazmalar Trkeydi. Bata Paa (Baa), Day (Dey), Bey, Aa, Vekil, Har, Defterdar, Katib, Bahoca, Baavu, Blkba, Kahya vb. birok kelime Arapaya geti. Trk dilinin Arapa karsnda varln srdrmesi Anadolu ile balarn devamn kant XIX. yzylda Ahmet Paann Tunusta 1838den sonra yazmalarda Arapaya arlk vermesi, bamszlk istei ve d etkilerle, aklanabilir. galci ve smrgeci idareler Trkenin gcn krmak istediler. Halbuki Garp Ocaklarnda Trke bir kurum haline gelmiti.23 1950lerde bile Tunusta Hanef camilerinde Arapa vaazdan sonra, Trke hutbe okumak gelenekti. Bardo Saraynda Trk olan Bahamba Beye Trke hogeldin derdi. XIX. yzyln banda Garp ocaklarnda gelimi Trke brokratik yazma gelenei mevcuttu. Trkenin gl etkisi Arapa yazmaya da etki yapmtr.24 2. Sosyal Yaamda Trke Sosyal ve ekonomik hayatn bir ok ynlerinde Trkenin etkileri olmutur. Birok Trke kelime, terim, deyim Kuzey Afrikallarn gnlk yaamnda kullanlr oldu. Trkede olup Arapada bulunmayan , , l harfleri arptlarak kullanld, ci eki ile kullanlan meslek adlarnda, babucci, bemakci, bleyci, halvaci, hammamci rnekleri gibi. Aynen yerleen kelimelerde vard: Anbar, ferman, al, ayak, i, samsa gibi. Gndelik yaamda ok kullanlan baz emirler, kfrler, argo terimlere gzel bir rnek yasak-Bayasak kelimesidir. Ynetim, askerlik, denizcilik, alet, meslekler, yiyecek v. b. alanlarnda Trke kelimeler bolca gemitir. Sosyal yaamda kendi adet, gelenek ve zevklerini yaatan Trk askerleri, brokratlar, tccarlar, renci ve tarikat erbab Garp ocaklarnn Arap ve mslman halklarna ana vatanlarnn kltr miraslarn ve dillerinin gzelliklerini aktarmlardr.25 3. Edebiyatta Trke Garp ocaklarnda zellikle yenieriler ve leventler arasnda birok halk airi ve yetimitir. Bunlar yz yl boyunca Cezayir, Tunus, Trablusgarp yaamndan ezgiler, komalar, trkler dile getirmilerdir. Birok divan ve cnk tekil etmilerdir. Bunlarn bir ksmnn rnekleri mevcuttur. ncelikle birok kahramanlk, sava, fetih, hizmet, kahramanlk destanlar terennm edilmi ve zengin bir edebiyat rn kalmtr. Magripli halk airlerinin ve asker kkenli ozanlarn eserlerinde islam

1722

gaza evkini, fetih ve mcadelelerin ulviliini, son dnemin hezimet ve zlme tarihini, zntleri, hznleri bulmak mmkndr. slam dinne, Trkln deerlerine, devlete, iradeye, cesarete, feragate, ahlak ve imana, vatana, slaya, zleme, aka ve sevgiye, insan deerlere ait birok gzel erdemlere, fedakarla ait deerler bu iirlerde yer almaktadr. Vatan zlemi, ak temas bolca ilenen konular arasndadr.26 Cezayirin st yan kara dadr kalmaz Alt yanmz deniz derya geilmez Kahpe felek kanat vermeyince uulmaz Kahpe felek kanat ver de ualm bir zlemin ifadesidir. Cezayir gzeli on be yanda Giyinir kuanr hafta banda Her birisi bir yiidin peinde Tunus Trablus Sultan Cezayir Cezayirin gemileri yalanr Gz gelince Tersaneler balanr Cezayirde ko yiitler elenir Gzelleri mis kokulu Cezayir