Smrgesiz

EMPERYAL ZM
Orijinal Ad Imperialism without Colonies Devin Yaynclk: 5 Monthly Review Kitapl 1 Dizi Editrleri Hakan Tanttran - John Bellamy Foster Kapak Mahir Duman Adres Cemal Nadir Sk. Akam Han No:13/o7 Caalolu- stanbul Tel: 0212 522 36 31 Faks: 0212 522 36 32

NDEK LER

nsz .............................................................. John Bellamy Foster Paul Baran'n Kazanm ..................................... Yeni Emperyalizm............................................. Amerikan mparatorluu ve ABD Ekonomisi........ Smrgesiz Emperyalizm................................... Militarizm ve Emperyalizm................................

29

45 67 109 141 173 187

e-mail: devinyayinlari@yahoo.com Basld Yer Kitap Matbaaclk San. ve Tic. Ltd. ti. Topkap/ stanbul

Tel: o 212 567 48 84

Tm haklar sakldr Devin Yaynlan

Uluslararas Ekonomik Reformun Snrlan...........

ngilizce'deki ilk bask Monthly Review Press 2003 Trke Birinci Basm Devin Yaynclk ubat 2005

Ek 1: Kullanlp Atlan iler, Gnmzn Yedek Sanayi Ordusu ..................... Dipnotlar..........................................................

199 223

ISBN-975-6472-08-1

7 erli bir alma "Medyann Sorunlar" kitab bu kategoride yaynlayacamz kitaplar arasndadr. Bu seriden 2005 ylnda yaynlanacak ilk kitaplarn orjinal isimleri yledir: Labor and Monopoly Capital - (Emek ve Tekelci Sermaye), Harry Braverman Monopoly Capital - (Tekelci Kapitalizm), Paul Baran ve Paul Sweezy The Theory of Capitalist Development - (Kapitalist Gelime Kuram), Paul Sweezy Political Economy of Growth - (Bymenin Ekonomi Politii), Paul Baran Dynamics of US Capitalism - (Amerikan Kapitalizminin Dinamikleri), Paul Sweezy ve Harry Magdoff Age of mperialism - (Emperyalizm a), Harry Magdoff Imperialism: From the Colonial Age to the Present (Emperyalizm: Smrgecilik andan Gnmze), Harry Magdoff,

ED TRLER N NOTU

Bu kitapla birlikte baladmz dizi bittiinde, ABD merkezli olmakla birlikte tm dnya solunu derinden etkilemi bir okul olan Monthly Review Dergisi evresinin Marksist kurama ciddi katk salam olan eserlerini toplu ve eksiksiz olarak Trkeye kazandrm olacaz. Kitaplardan bazlar eitli zamanlarda Trkede baslm olmakla birlikte, dergi evresine karakterini veren kimi temel eserler Trkede hi yaynlanmad. Bunlarn banda da Harry Braver-man'n yazd Labor and Monopoly Capital: The Degradation of Work in the Twentieth Century [Emek ve Tekelci Sermaye] gelmektedir. Ayrca bugn Monthly Review Dergisi'nin yayn kurulunu oluturan isimlerin gnmz kapitalizminin analizini yapt almalar da bu serinin iinde yer alacak. Bunlarn ilki John Bellamy Foster'in bu dizi iin ve Trkiyeli okurlar iin hazrlad bir kitap "Emperyalizmin Yeniden Kefi" olacaktr. Yine yayn kurulundan Robert Mc Chesney'in kresel medya ve ABD medyas zerine yapt ok de-

Ayrca 2006 yl ierisinde bu seriden kacak kitaplar ise yle End of prosperity, Paul Sweezy-Harry Maggdoff rreversible Crisis, Paul Sweezy-Harry Maggdoff Modern Capitalism and Other essays, Paul Sweezy Post revolutionary society, Paul Sweezy Introduction To Socialism, Paul Sweezy Stagnation and Financial explosion, Paul Sweezy-Harry Maggdoff Deepening Crisis of US capitalism, Paul Sweezy-Harry Maggdoff The Longer View, Paul Baran

MONTHLY REV EW OKULU'NDA T AR HSEL B R GEZ NT Kukusuz Monthly Review dendimi ilk aklmza gelecek olan terim "tekelci kapitalizm"dir. Belki de sihirli 2 kelime olarak ele alnd-

8 mda bunlar ekoln anahtar kelimeleri olabilirler. Marksist iktisatta "tekelci kapitalizm" terimi, kapitalizmde byk irketlerin egemen olduu aamaya atfta bulunmak iin yaygn olarak kullanlmtr. Kapitalist gelimenin bu aamas 19. yzyln son eyreinde ortaya kt ve kinci Dnya Sava sralarnda olgunlat. Dier klasik ekonomi politikilerin eserleri gibi Manx'n Kapitali de piyasa sisteminin -kapitalist giriimlerin ounlukla ailelerin ilettii kk irketlerden olutuu- serbest rekabet koullar tarafndan nitelendirildiini varsaymt. Klasik ekonomi politik hibir zaman "tam" ya da "saf rekabet gibi mutlak fantezileri barndrmad, bu kavramlar iktisada daha sonraki neoklasik aamasnda sokuldu. Yine de klasik ekonomi politik ilk bata ne srd serbest rekabet teorisinde, fiyat rekabetinin acmasz olduunu ve tek bana hibir kapitalistin ya da irketin piyasann kayda deer bir ksmn kontrol edecek gce sahip olmadn ne srd. Bununla birlikte, dier klasik ekonomi politikilerden farkl olarak Marx'm durumunda kapitalizm tarihsel bir sistemdi; bu yzden dinamik bir karaktere sahipti ve eitli aamalardan geiyordu. Marx bir tekelci kapitalizm kuram ortaya koymamasna ramen, kapitalizmde birikimin temel bir eilimi olarak sermayenin younlamas ve merkezilemesinin altn izmiti. Marx'a gre kredi sisteminin ve borsann bir btn olarak geliimi "rekabet savanda yeni ve korkun bir silaht ve nihai olarak sermayelerin merkezilemesi iin muazzam bir toplumsal mekanizmaya dnyordu" (Cilt 1, Blm 2, Ksm 2). Engels 20 yl sonra Marx'm Kapitalinin 2. ve 3. ciltlerini yayma hazrlarken, serbest rekabetin "yolun sonuna geldiini" vurgulad (3. Cilt, 27. Blm). Yine de Marx ve Engels bu gelimeleri, kapitalizmin yeni bir aamasnn belirtileri olarak deil ama yeni bir retim tarznn mjdecisi olan, retimin toplumsallamas ynndeki yeni koullarn iaretleri olarak grme

9
eilimindeydiler. Bu yzden bu gelimelerin kapitalizmin hareket yasalar asndan ne anlama geldiini incelemek daha sonraki dnrlere kald. Bunu ilk yapan da Amerikal heterodoks iktisat Thorstein Veblen oldu; Veblen, The Theory of Business Enterprise [Ticari Giriim Kuram] (1904) adl eseriyle daha sonraki eserlerinde, byk sermayeli iletmelerin ortaya kmasnn ekonomik sonularn ve bu sonularla beraber kredilerde, irketlerin mali ilerinde ve sat biimlerinde yaanan dnmleri ana hatlaryla ortaya koydu. Ancak Veblen'in iktisattaki etkisi ABD'nin snrlar dna tamad. O zamanlar merkezi Almanya'da olan Marksist gelenek iinde tekelci kapitalizmin ilk nemli kuramcs, Finance Capital: The Latest Phase of Capitalism [Finans Kapital: Kapitalizmin En Son Evresi] (1910) adl eseriyle Avusturyal iktisat Rudolf Hilferding'ti; onu ok gemeden Imperialism: The Highest Stage of Capitalism [Emperyalizm: Kapitalizmin En Yksek Aamas] (1916) adl eseriyle Lenin izledi. Hilferding sermayenin younlama ve merkezileme eilimine dikkat ekti; bu eilim sermayenin gittike artan oranda birlemesine, en sonunda da tek byk bir kartele dnmesine yol aacakt; bu gr, bu eilimin ters yndeki etkilerinin bazlarn alglayamayan ar basite indirgeyici bir grt. Hilferding bu deiiklikleri esas olarak nicel deiiklikler olarak grd ve eseri ok sayda nemli karm iermesine ramen kapitalizmin hareket yasalarndaki nitel deiimler sorununu incelemedi. Yine de Hilferding'in perspektifi, Lenin'in emperyalizmi kapitalizmin tekelci aamasyla badatrmas ve hem sermayenin dnya apnda yaylmasyla hem de ulusdevletler arasnda dnya pazarndan pay kapmak iin gerekleen mcadeleyle tamamen ilikili olarak byk sermayenin gelimesini alglay asndan Lenin'e ilham vermitir. Ancak Lenin, kendisinden nceki Hilferding gibi, kapitalizmin temel hareket yasalarnn tekelci aamada nasl deiebilecei sorununun pein-

10 den komad. Tekelci kapitalizm kavram, baz yeni nemli dnmlerin yaanmaya balad 1920'li ve 30'lu yllardaki Sovyet iktisatlar iin ayrca kantlanmasna gerek olmayan bir dnce olarak kalacakt. Ancak 1930'larn sonuna gelindiinde, Stalinizm dneminde hkm sren kat Ortodoksluk iinde salt bir dogmaya indirgendi. Bu arada 1930'larda Batda, egemen gr savunan akademik iktisatlar, zellikle Joan Robinson, Edward Chamberlain ve gen Paul Sweezy nihayet tekel kavramyla ilgilenmeye baladlar. Ancak bu analizlerden ortaya kacak olan "eksik rekabet" kuram, genellikle gerek tarihsel srelerle ilgisini koparm biimsel bir nitelie sahipti. Bu kuram, genel kural olarak kabul grmeye devam eden ve iktisat zerinde bir btn olarak hkm sren tam rekabet kuramnn nemsiz bir nitelemesinden daha teye gitmeye de niyetlenmedi. 1930'larda Marksist iktisadn aya olduu sylenebilir: 1) Sermaye birikimi ve kriz kuram; 2) (Marx'm sermayenin younlamas ve merkezilemesi kavramna dayal olarak) tekelci kapitalizm kuramnn balanglar; 3) Emperyalizm kuram. 2. ve 3. ayaklar -artan tekelleme ve emperyalizm- Lenin tarafndan birbirleriyle ilikilendirilmiti. Ancak paradoksal olarak, ikinci aya birincisine balayan kuramsal bir analiz yoktu; yani sermayenin artan younlamas ve merkezilemesiyle birikim ve kriz biimleri arasnda bir balant kurulmamt. Marksist kuram iinde, 20. yzyln banda Marx'n Kapital'in 2. cildindeki mehur yeniden retim emalar zerinde younlaan ekonomik kriz tartmas, tekellerin gelimesi analizinden tamamen ayr bir balamda seyretti. Bununla birlikte tarihsel gelimeler byle bir balantnn nemini gsteriyordu. ABD'de yzyln bandan beri halk, dev tekel ve trstlere kar hzla gelien kayglara sahipti. 20. yzyln bandaki byk birleme dalgas byk lde, niteliksel olarak yeni bir ger-

11 ekliin simgesi olarak grld. Sadece 1898 ile 1902 yllar arasnda, btn ABD sermaye varlklarnn drtte biriyle te biri arasnda bir orann irket evlilii yoluyla birlemeye maruz kald tahmin edilmektedir. Dnemin devasa boyuttaki irket evlilii (1901 ylnda Morgan yatrm bankasnn mali gdm altnda US Steel'in olumas) 165 ayr irketi birletirdi. Sonuta ortaya ABD elik endstrisinin yaklak yzde 60'n denetleyen tekelci bir irket kt. 1936'da Arthur R. Bums, The Decline oj Competition: A Study oj the Evolution oj American In-dustry [Rekabetin k: Amerikan Endstrisinin Evrimi zerine Bir nceleme] adl klasik eserini yazd. Bu eser 1930'larn Byk Bunalm balamnda zellikle Veblen'den etkilenen heterodoks iktisat evrelerinde, yksek dzeyde tekel gcne sahip dev irketlerin ortaya knn durgunluu daha da arlatrd konusunda genel bir kabul grd. Roosevelt ynetimi tarafndan Byk Bunalm srasnda kurulan Geici Ulusal Ekonomik Kurul'un amalarndan biri (her ne kadar vardklar sonular olduka yetersiz de olsa) bu sorunu aratrmakt. Ancak btn bunlara ramen John Maynard Keynes'in, bunalma yant olarak makroekonomik teoriyi dntren General Theory of Employment, Interest and Money [ stihdam, Faiz ve Parann Genel Teorisi] adl eseri tam rekabetin yllanm varsaymlarnn iinde akl kald. Kriz teorisini tekel teorisine balayan ilk iktisat, Marx ve Rosa Luxemburg'dan esinlenen Polonyal iktisat Michal Kalecki'ydi. Joan Robinson'a ve Keynes'in etrafndaki gen iktisatlar evresinden dier kiilere gre Kalecki'nin 1930'larn bandaki Lehe eseri Keynes'i de nceleyerek "Keynesyen" devrimin balca elerini gelitirmiti. Kalecki 1930'larn ortasnda ngiltere'ye yerleti ve burada, iktisadi analizde Keynes'le ilikilendirilen dnmn gelimesine katk-

12 da bulundu. Kalecki "tekel derecesi" kavramn da burada gelitirdi; bu kavram bir irketin temel retim maliyetlerinin (iilerin cretleri ve hammaddeler) zerine koyabildii fiyat artnn lsn gsteriyordu. Bylece Kalecki tekel gcn ulusal gelir dalmna ve ekonomik krizin ve durgunluun kaynaklarna balayabiliyordu. Kalecki ayn zamanda yatrm etkileyen daha genel tarihsel koullar da ortaya kard. Theory of Economic Dynamics [ ktisadi Dinamikler Kuram] (1965) adl eserinin son paragraflarnda u sonuca vard: "Uzun vadeli gelime kapitalist ekonomiye ikin deildir. Bu yzden ileriye doru uzun vadeli bir hareketi srdrmek iin zgl 'gelime etmenlerine' gerek vardr". ngiltere'de Kalecki'yle yakn alma arkadal yapm olan Avusturyal gen iktisat Josef Steindl bu analizi daha ileriye gtrd. Steindl'in, Maturity and Stagnation in American Capitalism [Amerikan Kapitalizminde Olgunluk ve Durgunluk] (1952) adl eserine gre dev irketler kr paylarnn artmasna n ayak olma eilimindedirler ancak eitsiz gelir dalm ve cret temelli tketimin yol at zaaf dolaysyla, srekli olarak efektif talebin yetersiz olmas tehdidiyle yz yze kalmlardr. Beklenecei gibi yeni yatrm dk talebi ortadan kaldrabiliyordu. Ancak bu yatrm yeni retim kapasitesinin ortaya kmasna, yani potansiyel mal arznn genilemesine yol ayordu. Kalecki yle yazyordu: "Yatrm trajedisi, onun yararl olmasdr". Fiyat, retim ve yatrm seviyelerini kayda deer lde denetleyebilen dev irketler, eer mevcut retim kapasitelerinin byk ksm atl haldeyse yatrm yapmazlar. Tekelci veya oligopolc firmalar nihai talepte bir dle karlatklarnda (birok iktisadi analizde varsaylan tam rekabet sisteminde olduu gibi) fiyatlar drmezler ancak bunun yerine neredeyse yalnzca retim, kapasite kullanm ve yeni yatrmlarda uygulanacak kesintilere bel balarlar. Bylece mevcut fiyatlar ve geerli kr paylarn mmkn

13 olan noktaya kadar srdrrler. Bu durumda tekelci kapitalizm devrindeki dev irket, daha byk kr paylarna ve byk miktarda kapasite fazlasna serbest rekabet sisteminde olduundan daha yatkndr ve bunun sonucunda bu durum ekonomik durgunluk yolunda gl bir eilime yol aar. T EKELC SERMAYE: AMER KAN ZER NE B R DENEME
KT SAD VE T OPLUMSAL DZEN

Paul Sweezy'nin, Marksist iktisattaki byk eserlerden biri olan, The Theory oj Capitalist Development [Kapitalist Gelime Kuram] * adl klasik eserinin 1942'de yaymlanmas ABD iinde Marksist analizin ayrt edici bir geleneinin balanglarn ortaya koydu; bu gelenek daha sonra, Sweezy'nin tarihi ve gazeteci Leo Huber-man'la birlikte 1949'da kurduu Monthly Review dergisiyle ilikilendirilecek. Sweezy, The Theory of Capitalist Development'da, Marx'n [art-deerin] gerekletirilmesi krizi kuramndan yararland -bu kuramla Keynes'in efektif talep kuram arasndaki yakn balanty da gstererek- ve ekonomik durgunluk konusunda yetkin bir analiz gelitirdi. The Theory of Capitalist Development ayn zamanda Marksist tekelleme analizini daha ileriye gtrd. Ancak bu iki e Sweezy'nin eserinde birbirlerinden ayr kaldlar. Maturity and Stagnation in American Capitalism' de Sweezy'nin kitabna ayrlan uzun bir tartmayla Steindl'in sunduu eletiri de buydu. Steindl daha btnlemi bir kuramn, organik olarak, Kalecki'nin kapitalist dinamikler modeline dayanarak "Marx'tan ... karlabileceini" ne srd; Kalecki'nin modeli [art-deerin] gerekletirilmesi krizi olgusunu, bir btn olarak ekonomide artan "tekel derecesine" balyordu. Steindl'in tezi, Sweezy'i ve Stanford'da ekonomi profesrl ya pan, Sweezy'nin yakn bir arkada ve Monthly Review'den meslek ta olan Paul Baran' ok gemeden etkiledi. Baran 1957 y l n d a The Political Economy ojGrowth [Bymenin Ekonomi Politii adl

14 eserini yaymlad; bu eser Kalecki ve Steindl'in ortaya att tekelci kapitalizm kuramn uyarlarken ayn zamanda, kapitalizmin nc dnyasndaki (evresindeki) lkelerin ekonomik azgelimiliklerinin pekitirilmesinde emperyalizmin oynad rol de analiz ediyordu. Tezinin ikinci ksmna gelince, Baran burada Ortodoks iktisattan byk bir kopu gerekletirdi. evredeki yoksul ekonomilerin greceli olarak daima "geri kalm" olduunu varsayan genel alkanln yerine Baran soruna tarihsel olarak yaklat. Baran yle yazyordu: "Hemen beliren sorun neden geri kalm lkelerde, dier kapitalist lkelerin tarihinden aina olduumuz kapitalist gelime izgisinde bir ilerleme olmad ve neden ileriye doru hareketin yava olduu ya da hi olmaddr" (The Political Economy of Growth, s. 136). Ona gre cevap, Marx'n "ilkel birikim" (ak yama, kleletirme ve katliamlarla tanmlanr) olarak adlandrd dnemde kapitalizmin bu blgelere getirili biiminde ve bu srecin kendisinin, smrgelemi toplumlarda "yeni oluan sanayilerin gelimesini engellemeye" nasl yaradnda bulunacaktr (age., s. 142). Bu durumda kapitalist dnya ekonomisinde -bugne kadar da devam eden- merkezle evre arasndaki byk ayrm meydana getiren ey Avrupallarn dnyann geri kalann fethetmeleri ve yamalamalaryd. Baran bu konuyu aklarken kapitalizmin kreselletirici eilimlerinin bir sonucu olarak Hindistan ve Japonya'nn dnya ekonomisine dahil olduu farkl yollan vurgulad: Birincisi, Andre Gunder Frank'n daha sonra "azgelimiliin gelimesi" olarak adlandraca kavramn bahtsz mirasn tayan baml bir toplumsal formasyonu temsil ederken; ikincisi, ne smrgeletirilmi ne de uzun vadeli eitsiz anlamalara maruz braklm ve bylelikle de kendi ekonomik art zerindeki denetimi elinde bulundurarak merkezdeki Avrupal glerin z-merkezli (autocentric) izgisi uyarnca gelimekte zgr kalm olan istisnai bir toplum rnei

15 temsil ediyordu. Bu analizin ima ettii ey gayet akt: Kapitalist dnya ekonomisinin evresine eitsiz bir ekilde dahil olmak bal balna azgelimi lkelerin bulunduklar durumun temel sebebini oluturur. Baran iin emperyalizm bu anlamda kapitalizmden ayr tutulamaz. Onun balca dayanaklar gelimi kapitalist dnyada geerli olan birikim tarznda aranmaldr. evredeki yoksul lkelerin retim ve ticaretini, kendi halklarnn ihtiyalarndan ziyade sistemin merkezindeki zengin lkelerin ihtiyalarna ynelik olarak biimlendiren bir uluslararas iblm gelimiti. Tekelci sermayenin hareket yasalarn dikkate almayan hibir ada emperyalizm deerlendirmesi tamamlanm deildir. Baran, The Political Economy of Growth'da iktisadi artk kavramn, sadece evredeki azgelimiliin gelimesini analiz etmek iin deil ama ayn zamanda ABD ve dier nde gelen kapitalist uluslarda yaanan birikim ve durgunluk sorununa k tutmak iin de kulland. Bu tez, Paul Sweezy ile beraber yazlan ve Baran'n lmnden iki yl sonra 1966'da yaymlanan Monopoly Capital: An Essay on the American Economic and Social Order [Tekelci Sermaye: Amerikan iktisadi ve Toplumsal Dzeni zerine Bir Deneme] adl eserde daha ileriye gtrld. Monopoly Capital 1966 ve 1974 yllar arasnda 16 dile evrildi ve "neredeyse birdenbire" Yeni Sol'un "standart bir metni olarak ... benimsendi". Tekelci kapitalizm devrindeki birikimin temel amaz Kaleckiyan tabirle ortaya kondu. Zengin lkelerde nfusun byk ounluunu oluturan iiler iktisadi arta kr, faiz ve rant biiminde eriemiyorlar ya da ok az eriebiliyorlard. ilerin geliri neredeyse sadece cretli gelirden oluuyordu. alanlarn ou (bazen kredili alveri yapabilmelerine ramen) haftadan haftaya aldklar cretle geinirlerdi ve onlar iin tasarrufun laf bile olmazd. Bundan dolay iiler kazandklarn zorunlu harcamalara ya da iktisatlarn za-

16 man zaman cret mallar dedikleri eylere ayrrlard. Buna karlk kapitalistler iktisadi arta eriebiliyorlard ve asl hedefleri daha da fazla artk birikimiydi. Toplam gelirlerinin kk bir ksmn zel tketimleri iin lks mallara harcyorlard, bunun yerine asl olarak sermaye mallarna yatrm (yeni retim kapasitesi) yoluyla servetlerinin artmasn salama peindeydiler. Ancak burada bir amaz devreye giriyordu: Yatrma ynelmi artn tamam yeni retim kapasitesine (fabrika ve tehizat) yatrlrsa bu yeni kapasite retime getii anda, nihai talebi aabilecek lde mal retilmesi sonucuyla karlalacakt; bu da ar retime, fiyatlarn azalmasna ve krlarn hzl bir ekilde dmesine yol aacakt. Tekelci sermaye byle bir durumun gelimesinin nne gemek ve kr paylarn tehdit edecek fiyat dlerini engellemek iin atl retim kapasitesinin normal miktarn artrarak ve yatrm dikkatli bir biimde dzenleyerek retim seviyelerini dk dzeyde tutma yoluna gitti. Ancak btn bunlar, sistemin fiilen rettii ve potansiyel olarak retebilecei artn, bu art emecek kapasiteyi normal olarak at anlamna geliyordu. Sonu ise potansiyelin ok altnda bir ekonomik byme oran eilimi oldu. Bu kurama gre tekelleme, sermaye birikimini yavalatmaya yarayan tek tarihsel unsur deildi. 1930'lardaki ekonomik durgunluk zerine yaplan tartmalar srasnda Keynes'in nde gelen ABD'li takipisi Alvin Hansen'in vurgulad "olgunluk" olgusu da nemliydi. Bu bak asna gre yatrma tarihsel olarak yaklalmalyd. Birok yeni endstri, fiyatlarn dme eiliminde olduu ve yatrmn olduka dinamik bir nitelie brnd yksek derecede rekabeti bir alma evresinden geti. Ancak bu endstriler normalde kullanabileceklerinden daha fazla retken kapasiteyle donanarak "olgunlatklarnda" (ve ayn zamanda -drt tane tekelci veya oligopolc firmann hakimiyetine girdiklerinde) yatrm dme eilimine giriyordu. Yaplan her trl yatrm giderek amortisman fon-

17 larrdan karlanrken, greceli olarak ok az yeni net yatrm yaplyordu. stne stlk sanayilemenin doas yle bir noktaya gel-di ki son derece gelimi lkelerde sanayinin giderek daha byk bir ksm bu anlamda olgun piyasalardan oluacakt. Bylece kuram genel olarak unu ileri sryordu: 19301u yllar niteleyen durgunluk anormal bir olay deildi, aksine kapitalizmin tekelci aamasndaki hareket yasalarna derinden gml olan koullar yanstyordu. Bununla birlikte Monopoly Capital'in yazld zamandaki dorudan gereklik durgunluk deil hzl ekonomik bymeydi. Baran ve Sweezy kitaplarnn giri ksmnda unlar yazyorlard: "1930larn Byk Bunalm Marksist kuramla fevkalade uyuuyordu ve bu bunalmn gereklemesi gelecekte benzer felaketimsi ekonomik krizlerin meydana gelmesinin kanlmaz olduu inancn elbette glendirdi. Ancak, birok Marksisti ok artan bir ekilde, 2. Dnya Sava'mn bitiminden bu yana ciddi bir bunalm tekrarlanmadan yirmi yl geti" (Monopoly Capital, s.3). Eer tekelci kapitalist bir ekonomi ekonomik kriz ve durgunlua meyilliyse ABD ekonomisi 20 yl boyunca byk bir krize maruz kalmadan genilemeyi nasl baard? Monopoly Capital'in cevaplamaya alt soru her eyden nce buydu. Baran ve Sweezy ekonomiyi kurtarmaya yarayan ve genel eilimin aksi ynnde etki gsteren bir dizi etmen tespit ettiler: 1) ABD'de 1950lerde ikinci byk otomobilleme dalgasnn neden olduu yeni bir dnm noktas olan uyarc etki (ayn zamanda elik, cam, kauuk ve petrol endstrilerinin yaylmas, eyaletler aras karayolu sisteminin inas ve banliylerin artmasnn yaratt uyarc da bunun iinde anlalmaldr); 2) Asya'daki iki blgesel savan da iinde olduu Souk Sava askeri harcamalar; 3) sat abasnn retime msrif bir biimde, artarak nfuz etmesi (bu noktay ilk olarak Veblen vurgulamt) ve;

18 4) kapitalist ekonominin mali styapsnn retimi bile glgede brakacak lde genilemesi (Baran ve Sweezy'nin analizleri bu son unsura deinmektedir ancak buna, Sweezy'nin Monopoly Capital'den sonraki yazlar ok daha fazla vurgu yapmtr). ABD ekonomisi bu yollarla art emmeyi ve bylece ciddi bir ekonomik krizi bir sreliine nlemeyi baard. Bununla birlikte genel eilimin aksi ynndeki btn bu etmenler ya kendi kendini kstlayan nitelikteydi ya da tekelci kapitalist toplum iin ilave elikiler yarattlar. Otomobilleme ekonominin btn corafi temelindeki bir deiimin gstergesi oldu; ve bu etkiler baarya ulatktan sonra sre yavalad. stelik ufukta yeni bir dnm noktas balatacak olan ayn lekte bir yenilik de grnmyordu; toplamdaki yatrma olan etkisine baktmzda son yllardaki dijital devrim bile nemsiz kald. Askeri harcamalara verilen nem, dnyadaki btn askeri harcamalarn kabaca te birini sarf eden ABD'yi kresel militarizme ve emperyalizme -ayn zamanda Souk Savan bitiminden sonra byk ve genilemekte olan bir silah btesini hakl karma arayna- itti. retim srecine sat abasnn nfuz etmesi byk miktarda ie yaramaz maln (gereksiz ambalajlar, bir ie yaramayan rnler, bir kere kullanp atlan mallar ve retim srecinin kendi iinde bile rnn modasnn gemesi) retilmesi anlamna geliyordu. Doal olarak bu, ticari maliyetler ve rekabet zerinde etkileri olmayan bir sre deildi. Kapitalist ekonominin mali styapsndaki hzl bymeyle ayn anda grlen retimin altyapsndaki greli durgunluk ancak, btn dnyann kapitalist ekonomilerindeki belirsizlik ve istikrarszla katkda bulunabilirdi. Monopoly Capital rekabetin deien doasyla, birikimdeki deiikliklerle ve tekelci kapitalizm devrinde artan militarizm ve emperyalizmle ilgilendi. Bununla birlikte Marx'm kapitalizmi eletirisinde merkeze oturttuu bir sorunu byk lde gz ard etti:

19 Emek sreci ve iilerin smrs. Bu konu Monthly Review Press yneticisi Harry Braverman -metal ikollarna bal endstrilerde alan eski bir vasfl ii- tarafndan Lahor and Monopoly Capital: The Degradation of Work in the Twentieth Century [Emek ve Tekelci Sermaye: Yirminci Yzylda almann Aalanmas Bir Hal Almas] (1974) adl aheserinde ele alnd. Analizini Marx'm Kapital'ine dayandran Braverman bu analizi, 20. yzyln bandaki dev irketlerle beraber ortaya km olan bilimsel ynetimin (Taylorizm) gelimesine uygulad. Dinmek bilmez bir iblm ve emein alt paralara ayrlmas yoluyla dorudan reticilerden daha byk miktarlarda artk szdrmay hedefleyen glerin, tekelci kapitalizm altnda yalnzca daha da younlatn gsterdi. Ayn zamanda "piyasann", toplumsal mevcudiyetin btn ynlerinin piyasaya baml olaca noktaya kadar "evrensellemesi" "tketim toplumunun" o ok mehur bymesinin ardnda sakl olan silsileler toplamn gsteriyordu. Tekelci kapitalizm kuramnn bir dier uzants, Leo Huberman'n lmnden sonra 1969 ylnda Sweezy ile beraber Monthly Review'in editrln paylamaya balayan Harry Magdoffun eserinde grlmektedir. Magdoffun The Age of Imperialism: The Economics of U.S. Foreign Policy [Emperyalizm a: ABD D Politikasnn ktisad]* (1969) adl eseri, uzun sre bastrlm olan ABD emperyalizmi sorunundan baka bir eyi hedef almyordu. Eser ABD'nin, kendisinden nceki Britanya ve Fransa mparatorluklarndan farkl olsa da, bir imparatorlua sahip olduunu gsteriyordu. Bu durum, daha sonra yaanan Vietnam Sava'nn hangi balamda anlalmas gerektiini, Sovyetler Birlii'yle yaanan ekimeden bile daha fazla yanstyordu. ABD ekonomisinin dnya ekonomisine ok az mdahil olduu ynndeki yaygn gre kar kan Magdoff, ABD'den yurtdna gerekleen d dorudan ya-trm akn ve bunun geriye doru gelir ak yaratan, kr paylar

20 birikmi hisse senedi oluturulmasna olan etkilerini vurgulad. okuluslu irketlerin yapt ihracat ya da d yatrmn gayri safi yurtii haslayla karlatrlmas eklinde ska yaplan hatay eletirdi. Bunun yerine bu ekonomik aklarn nemi ancak, onlarla ekonominin stratejik sektrleri (sermaye mallan endstrisi gibi) arasnda balant kurularak veya d yatrmdan elde edilen krlar yurtiindeki finans d irketlerin krlaryla karlatrarak tartlabilirdi. Magdoff un belirttiine gre, denizar yatrmlardan elde edilen krlar 1950 ylnda ABD'deki finans d irketlerin vergi sonras krlarnn yzde 10'unu olutururken bu oran 1964 ylnda yzde 20'nin stne kt. Magdoff "Emperyalizm Zorunlu Mu?" sorusuna cevap olarak emperyalizmin kapitalizmin kresel yz olduunda srar etti; sistem iin bu, onun kra olan ynelimi kadar temel bir eydi. Magdoff a gre 2. Dnya Sava'ndan sonra Gmrk Tarifeleri ve Ticaret Genel Anlamas (GATT), IMF ve Dnya Bankas'nn oluturulmas ABD'nin kendisini hegemonik bir konuma oturttuu uluslararas bir dzenin gelimesine yardmc oldu. Daha 60'larn sonunda The Age of Imperialism'de, ABD sermayesinin dolarn dnya ekonomisindeki hegemonik konumuna dayal olarak uluslararas mali yaylmasn ve ayn zamanda nc dnyada bir bor tuzann gelimesini vurgulamt. Magdoff, The Age of Imperialism'in son sayfalarnda unlar yazyordu: Tipik bir uluslararas firma artk dev petrol irketiyle snrl deildir. Bu pekala (faaliyetlerinin yzde 15-20'si d ilerle ilikili olan ve btn abas bu pay artrmak olan) bir General Motors ya da General Electric olabilir. Bu irketlerin akladklar ama dnya apnda en dk birim retim maliyetine ulamaktr. Onlarn bir amac da, aka ifade etmeseler de, Avrupa Ortak Pazar'ndaki irket evlilii hareketinde en st noktada gzkmek ve ABD piyasasnda olduu gibi dnya piyasasnda da mmkn olan en byk pay denetlemektir (s. 200).

21

Sweezy, Baran, Magdoff ve Braverman tarafndan Marx, Veblen, Hilferding, Lenin, Kalecki ve Steindl'n ortaya att temeller zerinden gelitirilen tekelci sermaye kuram, u anda yaygn olarak "kresellemeyle" ilikilendirilen birok olguyu nceden iaret etmiti. Ancak bu bak asna gre kapitalizm balangcndan beri kresel bir sistemdi. "Kresellemenin yeni bir aamasndan" bahsedilebilmesine ramen bu aama, emperyalizmden ayr tutulamayacak uzun tarihsel bir srecin bir parasyd (Magdoff, Globalization-To What End? [Kreselleme-Hangi Sona?], s.3). Sweezy'nin belirttii gibi kapitalizm 15 ve 16. yzyllarda ortaya kmt. Sistem ilk ortaya kndan itibaren "kendi kendini yneten merkezle baml evrenin diyalektik birliinden" meydana gelmiti. Ayrca Sweezy yle yazyordu: Kapitalizmin balangcndan itibaren bu iki kutbu -duruma gre bamsz ve baml, egemen ve madun, gelimi ve azgelimi, merkez ve evre gibi terimlerle tanmlanabilir- barndrmas bileenlerinin evrimi asndan her aamada hayati bir neme sahip olmutur, itici g daima merkezdeki birikim sreci olmutur; evre toplumlar bunun yannda gereklilikleri yerine getirmek ve merkezin ihtiyalarna hizmet etmek iin zorun ve piyasa glerinin bir birleimi tarafndan ekillendirilmektedirler (Sweezy, Four Lectures on Marxism [Marksizm zerine Drt Konferans], s. 73). resel sistem iinde evrede, merkezden ok daha yksek

22 mr oranlaryla karlalmaktayd ve ayn zamanda artk, evreden merkezin gelime ihtiyalarn karlamak zere ekiliyordu. Bunun sonucunda, baz evre lkelerdeki gelimeye ramen, merkez ve evrede elde edilen gelir ve servetler arasndaki fark bir btn olarak artma eiliminde oldu. Bu yzden merkezle evre arasndaki atma ve bu bazen devrim ve kardevrimle kanlmazd sonulanabiliyordu (bu ikincisi duruma gre ABD ve sistemin merkezindeki dier emperyal gler tarafndan, kimi zaman dorudan askeri mdahaleyle destekleniyordu). Bununla birlikte emperyalizm konusunda verilen mcadele sadece Kuzey ve Gney arasnda yaanmad. Lenin'in ne srd gibi tekelci sermayenin bymesi, dnya sisteminin merkezindeki gelimi sanayi lkeleri arasnda yaanan rekabetten ayr tutulamazd; bu rekabet ticaret ve para savalar ve herkesin kendi ulusal irketini ilerletmesinden kaynaklanan mcadeleler biimini alyordu. (1. ve 2. Dnya Savalar'nda olduu gibi savala bile sonulanabiliyordu.) Bu emperyalist rekabetin byk ksm evredeki nfuz ve denetim alanlarna ynelmiti ve byk glerin her biri baz baml blgeler zerinde birincil olarak hak iddia ediyordu. Sermayenin younlamas ve merkezilemesi, merkezdeki durgunluk eilimleri, evredeki emperyalist smr, finansn kresellemesi ve gelimi kapitalist lkeler arasndaki emperyal rekabet tekelci sermaye kuramna gre tanmlanan dnyann genel bir resmini sunuyordu. Bu gr kresellemenin son aamas hakknda bugn ska karlatklarmzdan tamamen farkl bir yaklam gelitirdi. Tekelci sermaye kuramnn bak asna gre sistemin merkezindeki ulusal egemenlik (evrenin aksine) anmad. Dnya ekonomisi ne kuvvetli dzenleyici glerin eksiklii anlamnda kaotiktir; ne de bazlarnn iddia ettii gibi, DT ve dier ulusst rgtlerin nderliinde sermayenin yeni bir enternasyonaline yol amaktadr. Magdoff Globa-lization-To What End? (1992) adl incelemesinde bu bak asn savunarak unlar yazyor: Kresellemede son zamanlarda yaanan byk savurganln uzun bir tarihle beraber devam eden bir srecin paras olduunu fark etmek kayda deerdir. Her eyden nce kapitalizm bir dnya pazar oluturma sreci iinde dodu ve merkez kapitalist lkelerdeki bymenin uzun dalgalar, onun fetih ve ekonomik nfuz yoluyla yzyllarca sren yaylmasyla ilikilendirildi. Gnmzde olduu gibi gemite de rekabeti basklar, sermayenin birikimini devam ettirmeye duyduu aralksz ihtiya, hammadde kaynaklarn denetleme avantajlar iletmelerin ulusal snrlarn tesine erimesini tevik etti... Kapitalizmin yaylmas onun eitli ulusal bileenleri arasndaki ibirliini nceden varsaysa ve gerektirse de ... bu ayn ulusal bileenlerin her birinin kendi ykselileri ve avantajlar iin mcadeleyi braktklar grlmemitir. Merkezka ve merkezcil kuvvetler kapitalist srecin tam da merkezinde daima bir arada yer almlardr; bunlardan bazen biri, bazen de dieri baskn olmutur. Bunun sonucunda bar ve uyum dnemlerini anlamazlk ve iddet dnemleri izlemitir. Bu dnm mekanizmas genel olarak mcadelenin ekonomik ve askeri biimlerini gerektirir; sonucunda en gl olan muzaffer olarak kar ve kaybedenlere boyun edirir. Ancak eitsiz gelime ok gemeden yeniden devreye girer ve yenilenmi bir hegemonya mcadelesi dnemi belirir (Globalization-To What End?, s. 4-5).

23

Zamanmzn "en gls" hl ABD ve 1945'ten bu yana kresel bir hegemonik emperyalizmi srdrmeyi baard. Bu hegemonyaya

24 1970'lerden beri dier nde gelen kapitalist lkeler meydan okumakta. ABD her frsatta stn konumunu devam ettirmeye alt; bunu nde gelen askeri g roln yayarak ve ekonomik ve mali gcn kullanarak yapt. Istvn Mszros Socialism or Barbarism* (2001) (Marksist analizin ayn geni geleneiyle ilikilendirilen bir alma) adl eserinde unlar yazyordu: "ABD'nin hegemonik emperyalizminin bu kadar baarl olmas ve hl egemenliini srdrmesi, onun srekli olduu tespitini bir yana brakn istikrarl olarak grlebilecei anlamna bile gelmiyor. ABD ynetimi altndaki 'kresel hkmet' tahayyl bir hsnkuruntu olarak kalmaya devam ediyor; tpk (tam da artan askeri atmalar ve toplumsal patlamalar zamannda) 'yeni dnya dzeninin' son versiyonun temel dayana olarak sunulan 'Demokrasi in ttifak' ya da 'Bar iin Ortaklk' gibi. Bunun yerine ortaya kan ey 'emperyalizmin potansiyel olarak en lmcl evresidir' ve u noktalarda belirginleir: 1) ABD, Avrupa ve Japonya arasnda byyen rekabet; 2) ABD ynetici evrelerinde in'in (ykselen bir rakip sper g olarak grlyor) oluturduu potansiyel tehdit hakknda artan kayg ve; 3) ABD'nin, hegemonyasnn jeopolitik alann genileterek bu tr tehditlerin nne geme amal saldrgan giriimleri" (s 51-52). Kreselleme hakknda dnyann btnletii, btn merkezlerin dald ve btn egemen glerin ortadan kalkt ynndeki tm laflar bir illzyondan ibarettir. Ulus devlet egemenlii ve ABD emperyalizmi hibir yere gitmedi ve kapitalist gelimenin bu yeni evresinde patlamaya hazr nitelikte bir bileim olarak varln srdryor. Bu yzden, kapitalizmin mevcut aamasnda yaanan sermayenin kresellemesi artan tekellemeden, yani sermayenin dnya leinde younlamas ve merkezilemesinden (bu da zorunlu olarak daha byk eliki ve krizlere yol aar) ayr tutulamaz. Sweezy

25 1997'de Monihly Review'de unu ne srmt: "Kapitalizmin yakn tarihinde 1974-75'teki resesyonla balayan dnemin altnda yatan en nemli eilim unlard: 1) Toplam byme orannn yavalamas, 2) Tm dnyada tekelci (ya da oligopolc) okuluslu irketlerin artmas; 3) Sermaye birikim srecinin finansallamas olarak tabir edilen durum." Bu eilimlerin tamam kapitalizmin itici gcnn, yani sermaye birikim srecinin ta kendisinin bir rnyd; kresellemeden kaynaklanmyordu. Kreselleme ise kapitalizm var olduka devam eden, ama sadece kapitalizm erevesinde anlalabilecek bir sre olarak grlmelidir. Yine de Sweezy unu vurgulayacakt: Sermaye birikimiyle ilikilendirilen bu "eilimlerin" nn de, "devam etmekte olan ve eitli srelerin kendisini ifade ettii ekle damgasn vuran bir kreselleme balamnda meydana geldii grlmelidir."

Bu kitapta yer alan makaleler ilk olarak 1965 ve 1978 yllar arasnda yaynlanmt. Harry Magdoff'un emperyalizm konusundaki retici almas hakknda ak seik bir zet sunmalar amacyla ve emperyalizmi bugn, 21. yzyln balarrnda yeniden biimlendirmekte olan temel glerin anlalmas bakmndan tadklar nem nedeniyle seildiler. 1. Blm, "Paul Baran'n Kazanm", ilk olarak, Monthly Review dergisinin, Baran'n ansna adanm zel says olan Mart 1965 tarihli saysnda yaynlanan bir makaledir. Bu zel say daha sonra yeniden Paul Sweezy ve Leo Huberman (der.), Paul Baran: A Collective Portrait (New York: Monthly Review Press, 1965) iinde de yeniden yaynland. Bu blm, Baran'n kazanm hakknda bir aklama sunarken, ayn zamanda Magdoff'un emperyalizm aklamasn ina ettii ekonomik temelleri de tanmlamakta ve her ikisinin

26 eserini ve kendilerini adadklar Monthly Review projesini esinlemi olan sosyalist deerleri ortaya koyarak savunmaktadr. 2. Blm, "Emperyalizm a", ilk olarak Haziran 1968 tarihli Monthly Review dergisinde yaynlanmtr ve Magdoff un, The Age oj Imperialism (New York: Monthly Review Press, 1969) isimli kitabna baln veren makaledir. Magdoff un 1945 sonras dnemde emperyalizmin yaps hakkndaki en kapsaml almasn oluturmaktadr ve bu yapnn ekonomik mekanizmalarnn btnlkl ve ayrntl bir zetini sunmaktadr. 3. Blm, "Amerikan mparatorluu ve ABD Ekonomisi", yayn hayatna Eyll 1966 tarihinde yaplan Sosyalist Akademisyenler Konferansna sunulan bir rapor olarak balam, Kasm 1966 tarihli Monthly Review dergisinde ve sonra The Age of Imperialism kitabnn sonu blm olarak yaynlanmtr. Emperyalizmin ABD kapitalizminin srdrlmesinde oynad temel rol irdelemekte ve ABD emperyalizminin 1945'den bu yana sren nderlik roln ortaya sermektedir. 4. Blm, "Smrgesiz Emperyalizm", ilk olarak 1970 ylnda Oxford niversitesi'nde yaplan bir seminerde sunulmu, ilk olarak Roger Owen ve Robert Sutcliffe, (der.), Studies in the Theory of Imperialism (London: Longmans, 1972) iinde yaynlanm ve Harry Magdoff, Imperialism: From the Colonial Age to the Present (New York: Monthly Review Press, 1976) iinde yer almtr. Modern emperyalizmi, emperyalizmin daha uzun tarihesi iine yerletirerek, bu tarihe iindeki sreklilikler ve deiimleri incelemekte ve emperyalizmin smrgeciliin sona ermesinden sonraki ekonomik temellerini ele almaktadr. 5. Blm, "Militarizm ve Emperyalizm", Aralk 1969 tarihli 'American Economic Association' Yllk Toplants'na sunulmu, ilk olarak ubat 1970 tarihli Monthly Review dergisinde yaynlanm ve Imperialism: From the Colonial Age to the Present iinde yer almtr.

27 Makale, kapitalist sistemin kendisinin sava eiine kadar getirdiini gstererek, kresel kapitalist sistemin srdrlmesinde militarizmin (ve askeri harcamalarn) nemini aa kartmaktadr. 6. blm, "Uluslararas Ekonomik Reformun Snrlar", Mays 1978 tarihli Monthly Revievw dergisinde yaynland. Magdoff'un emperyalizm konusundaki ou yazs emperyalist lkelerin nc Dnyaya egemen olma ve onu smrme mekanizmalar zerine odaklanmaktadr. Bu makale nc Dnya liderlerinin yeni bir ekonomik dzen arsnda bulunarak gelitirdikleri direni stratejisini inceleyerek ve kapitalist kresel dzen iinde yeni bir kresel zenginlik ve gelir blmnn yaratlabilecei yanlsamasn ortaya kartarak resmi tamamlamaktadr. Bu kitabn Trke basksna, orjinal basksna ek olarak Haryy Magdoff'un Fred Magdoff ile birlikte yazd ve Monthly Review Dergisi'nin Nisan 2004 saysnda yaynlanan "Disposable "Workers: Today's Reserve Army of Labor" (Kullanlp Atlan iler- Gnmzn Yedek Sanayi Ordusu) adl makalesi ve yine Dergi'nin Ekim 2003 tarihli 54/4 saysnda "Bir Dnya Ekonomisi Olarak Kapitalizm" adyla yaynlanan, Huck Gutman'nn Haryy Magdoff ile yapt syleiyi ekledik. Kitapta editoryal deiiklikler asgari dzeyde tutuldu. Yalnzca yazm hatalarn dzelttik, eksik referanslar tamamladk, tablolar tutarllk adna yeniden numaralandrdk. Okur, bu makalelerin 10 yl ya da daha fazla sre nce yazlm olmalarna ramen, tmnn de tek bir btnlkl projenin paralar olduunu fark edecektir. Bunlar yazldklar dnemi ve ayn zamanda amz da aydnlatan tutarl bir btnlk oluturmaktadrlar. Doksannc ya gn vesilesiyle Harry Magdoffun onuruna baslan bu kitap daha iyi bir dnya iin verilen mcadeleye de nemli bir silah salamaktadr.

NSZ

JOHN BELLAMY FOSTER

11 Kasm 2000'de, baba Bush dneminde Ulusal Gvenlik Konseyi yesi ve bakann zel yardmcs olan Robert Haass, Atlanta'da "Emperyal Amerika" balkl bir makalenin sunuunu yapt. Birleik Devletler'in kresel stnlk hedefinde baarl olmas iin, diyordu, Amerikallarn kendi rollerini "geleneksel ulus-devletten emperyal gce doru [kayacak biimde .n.] yeniden-kavramalar" gerekecekti. Haass, Amerika'nn roln tarif ederken, "emperyalist" terimini hasr alt ederek "emperyal" terimini tercih etti, nk bu birinci terim, "genelde ticari amalar uruna smry" ve "teritor-yal denetimi" artryordu. Yine de, ierik mkemmel biimde berrakt: "Emperyal bir d siyaset savunmann anlam dnyay, hem devletler arasndaki ilikileri hem de bu devletlerin i koullarn etkileyecek belirli ilkeler dorultusunda rgtlemeye girien bir d siyasete ar yapmaktr. ABD'nin rol 19. yzyl Byk Britanyas'nnkini anmsatacaktr... Bask ve g kullanm normalde son are olacaktr; John Gallagher ve Ronald Robinson tarafndan bir buuk yz-

30 SMRGES Z EMPERYAL ZM

NSZ 31

yl nce Britanya hakknda yazlm olan, 'Britanya'nn izledii siyaset, denetimin, mmkn olduunda gayr-res-mi biimlerde ve gerekli olduunda da resmi biimlerde geniletilmesi ilkesine dayand, szleri Amerika'nn yeni yzyln balangcndaki rolne uyarlanabilirdi."(!)Bir Amerikan imparatorluunun varl sr deildir. Bu durum, Birleik Devletler'deki eitli gler tarafndan geleneksel olarak inkar edilmekle birlikte, dnyann ou blmnde yaygn, hatta evrensel olarak kabul grmektedir. Ancak Haass Washington'un, bu emperyal heveslerin daha da ileri gtrlmesi amacyla, hem Amerikan nfusunu hem de dnyann geriye kalann, bu emperyal rol hakknda ok daha ak-seik biimde bilgilendirmesi arsnda bulunuyordu. "Amerikan d siyasetinin yz yze kalmaya devam ettii temel sorun" diye aklyordu, "bir g fazlal sorunu ve bu fazlaln Birleik Devletler'e kazandrd ok sayda ve kayda deer avantajla ne yaplmas gerektii sorunudur". Bu g fazlal ise yalnzca, Birleik Devletler'in Britanya'nn 19. yzylda sahip olmu olduu apta emperyal kara sahip bulunduunun onaylanmasyla ie yarar hale getirilebilirdi. Bu durumda tm dnyaya, Washing-ton'un yerkrenin btn zerinde kendi meru karlar olarak alglad eyleri gvence altna almak zere kendi "denetimini", mmkn olduunda gayr-resmi ve mmkn olmadnda da resmi biimde "geniletmeye" hazrland sinyali verilmeliydi. Ha-ass'n makalesinin son blmnn bal "Emperyalizm Yurtta Balar" biimindedir. Vard sonu da udur: "Bu vaziyet iinde Birleik Devletler'in giderek artan biimde kar karya kald risk... pek bir ey yapmayarak, kendi merkezi karlarn destekleyecek bir dnya yaratma olanan arur etmesi olacaktr. Emperyal an zorlama deil, gerekenden daha az zorlama daha byk bir tehlike gibi durmaktadr."

Haass tarafndan sunulan "Emperyal Amerika" argmannn ana hatlarnn, temelde bu snfa hizmet eden ABD devletiyle birlikte, ABD egemen snfnn bugnk hakim grn temsil ettiine inanmamz iin her trl neden mevcuttur. Bugn Birleik Devletler'deki hakim gr, ABD imparatorluunun varln yllarca inkar ettikten sonra, "emperyal ordusu" ve "emperyal protektoralar" (mandalar .n.) ile birlikte "Amerikan emperyum"unda zaferden zafere koan bir konumu benimsemitir.(2) Dsal konum altaki bu kayma ilk kez, Birleik Devletler'in yalnzca Sovyetler Birlii'nin yklmasndan sonra geride kalan yegane sper g olduunun deil; ayn zamanda Avrupa ve Japonya'nn, ekonomik byme oranlarnda Birleik Devletler'e kyasla ortaya kan yavalamalar nedeniyle, onunla artk ekonomik olarak rekabet etmeye daha az yetenekli olduklarnn da aka grnmeye balad 1990'larn sonlarnda meydana gelmiti. Avrupa Yugoslav i savann bozgunu karsnda, Birleik Devletler olmakszn kendi blgesinde bile askeri eyleme geebilecek gibi grnmyordu. Washington'un 11 Eyll 2001'in ardndan Terrizme Kar Kresel Sava'n balatmasndan sonra, ABD d siyasetinin emperyal boyutlar giderek daha da berraklat. Bu durumda ABD imparatorluu, imdi politik uzmanlar ve harcalem medya tarafndan, ABD'nin dnya sahnesindeki ei benzeri grlmemi rolnn bir sonucu olarak stlenilmesi gereken bir "yk" olarak resmedilmektedir. Birleik Devletler'in ulusal karlar, ekonomik smr, rklk ya da smrgecilikten ayrm ve yalnzca zgrlk ve insan haklarn tevik etmek zere mevcut olan yeni trden bir imparatorluun nderi olduu sylenmektedir. Harvard niversitesi, Kennedy School of Government'da nsan Haklar Siyaseti Profesr olan Michael Ignatieffin, New York Times Magazine'de (5 Ocak 2003) iddia ettii zere, "Amerika'nn imparatorluu, gemi zamanlarn smrgeler, fetih ve beyaz adamn grevleri zerine ina

32 SMRGES Z EMPERYAL ZM

NSZ 33

edilmi olan imparatorluklarna benzemez... 21. yzyl emperyumu politik bilim tarihi kaytlarnda yeni bir bulu, bir empire lite [eski imparatorluklara benzemeyen kolay ve ucuz bir imparatorluk .n.], fazileti, dnyann bugne kadar grm olduu en korkun askeri g tarafndan dayatlmakta olan serbest piyasalar, insan haklar ve demokrasiye dayanan kresel bir hegemonyadr."(3) Bu tr yksek-perdeden szler bir yana, bugn bu "21. yzyl emperyumunu" insanln nde gelen kayglanma nedenlerinden biri haline getirmi olan ey, Washington'un hedeflerine ulamak zere rakipsiz askeri gcn, bunu mutlaka gerekli grd her zaman, dier lkeleri igal ve istila etmek zere kullanmaya giderek daha hazr hale gelmi olmasdr. Yine de Hindistanl iktisat Probhat Patnaik'm on yl kadar nce gzlemi olduu gibi, "Bugne kadar hibir Marksist emperyalizmin varln savalar gereinden tretmi deildir; tersine savalarn varl emperyalizm terimleriyle aklanmt".(4) Emperyalizm gerei bir kez bu tr savalarn sonucu olarak dnyann dikkatini yeniden bu denli ekmeye balamsa, temel nedenlerini aratrmak nem kazanmaktadr.
KLAS K EMPERYAL ZM

nem serbest ticaretin geniletilmesi ve bir baka dnem smrgelerin ilhak zerindeki younlamaya ramen, 19. yzyl boyunca kendi isel mant asndan temelde hep ayn kald. Gallagher ve Robinson'un (Haass'n da alnt yapt ayn pasajda) incelemi olduklar gibi: "Britanya'nn siyaseti, denetiminin mmkn olduunda gayr resmi ve gerekli olduunda resmi biimde geniletilmesi ilkesini takip etti. Bu yntemlerden bir tanesini 'an-tiemperyalist' ve tekini 'emperyalist' olarak etiketlemek, Britanya'nn karlarnn, kullanlan yntem her ne olursa olsun srekli olarak gvence altna alnm ve geniletilmi olduu gereini grmezlikten gelmektir. Serbest ticaret imparatorluunun allm zeti olan 'ynetim deil ticaret' ilkesi, 'mmkn olduunda gayr resmi denetim yoluyla ticaret, gerekli olduunda ise ynetim yoluyla ticaret' ilkesi olarak okunmaldr... "Ucuz emperyalizm" [yeni-smrgecilik kastediliyor. .N] giriimlerine... ramen, [19. yzyl sonunda] tropikal Ajrika'daki Britanya stnlne kar ykselen yabanc meydan okumalar ve baka yerlerde gayr resmi genilemeye ok da iyi hizmet etmi olan geni-lekli, gl, yerli politik rgtlenmelerinin burada grece olarak eksik olmas, nihayetinde resmi ynetime geii dayatt."(5) Bu argmann 19. yzyl Britanya emperyalizmini anlamak isteyenlere ynelik balca nerisi, smrgeciliin deil, "serbest ticaret emperyalizminin" temel odak noktas haline getirilmesi gerektiidir. Britanya yalnzca kendi ekonomik amalar gayr resmi denetim tarafndan gvence altna alnamad zaman, bu amalarn elde etmek zere resmi emperyalizme ya da smrgeletirmeye; yani dorudan ve srekli askeri ve politik denetim icrasna bavurmu-

19. yzyl ngiliz emperyalizminin en ok etki yaratan harcalem tarihsel aklamalarndan bir tanesi iktisat tarihileri John Gallagher ve Roland Robinson tarafndan yarm yzyl nce kaleme alnm olan "Serbest Ticaret Emperyalizmi" balkl bir makalede ileri srlmt. Bu analizin bir blm Haass tarafndan da kendi "Emperyal Amerika" argmann ilerletmek iin kullanlmt. Gallagher ve Robinson'un makalesinde yer alan temel tez basitti: Emperyalizm modem zamanlardaki ekonomik yaylmann srekli bir gerekliidir. Emperyalizmi temelde smrgelerle ve smrgecilikle birletirenler ve bu nedenle de Afrika zerindeki kapma ile 19. yzyl sonundaki smrgeci yaylmay genel bir emperyalizm modelinin temeli haline getirenler, hatalydlar. Britanya emperyalizmi, bir d-

34 SMRGES Z EMPERYAL ZM

NSZ 35

tur. Eer ounlukla "ticaret bayra takip ediyordu" deniliyorduy-sa, "Britanya ticareti asndan, gayr resmi imparatorluun grnmez bayran takip etme ynnde genel bir eilim mevcuttu" demek ok daha doru olacaktr. Bu yazarlar, "19. yzyl Britanya ser: best ticaret emperyalizminin", "ayrt edici zelliinin", askeri kuvvet ve hegemonik g kullanmn, genelde ncelikli olarak ekonomik egemenlik ve yaylma iin gereken gvenli koullarn oluturulmas ile snrlandrmak olduunu ileri srmlerdi. Bylesine bir gayr resmi emperyalizm trnn en ak rnei Britanya'nn 19. yzyl Gney Amerikas'nda stlenmi olduu roldr. Britanya blge zerindeki denetimini Britanya deniz kuvvetleri tarafndan desteklenen eitli ticari anlamalar ve mali ilikilerle srdrd. Britanya Dileri Bakan George Canning'in 1824'te belirttii gibi: " spanyol Amerikas zgrdr ve eer biz zc biimde yanl iler yapmazsak da o ngiliz'dir'(6)) Gallagher ve Robinson srekli olarak, Britanya'nn bu tr "blgelerin Byk Britanya'ya hammadde ve gda temin edecek tamamlayc uydu ekonomileri"ne dntrlmesini salayan trden bir etki icra ettiini aklamaktadrlar. Britanya, zaten kendi egemenliini dayatmak asndan baka kar yolu kalmadnda, 19. yzylda Latin Amerika'da tekrar ve tekrar yapt zere, aktif mdahaleler balatmaya her zaman hazrd. Tannm Alman tarihi Wolfgang J. Mommsen'in Teories of Imperialism kitabnda da belirttii zere, bu gayr resmi emperyalizm kavramnn nemi, Marksist ve Marksist-olmayan yaklamlar arasndaki aralk zerinde bir kpr kurmay denemesinden kaynaklanyordu; nk bu kavram (onu daha formel politik-askeri gerekleme biimleriyle basit biimde kartrmayp) emperyalizmin ekonomik yaylmann bir da vurumu olarak sahip olduu tarihsel sreklilii vurguluyordu:

"Emperyalizm konusundaki Batl [Marksist-olmayan] dnce, resmi ynetimin kurulmasn nceleyen ya da ona elik eden, ya da hatta bunu gereksiz Man saysz emperyalist egemenlik tipinin bulunduunu kabul ederek, Marksist teoriyle yaknlamtr... Genel olarak sylemek gerekirse bugnlerde Marksist-olmayan birok teorisyen emperyalist trden bir bamlln pekala en eitli gayn-resmi etki trlerinden, zellikle de ekonomik doal olanlardan kaynaklanabileceini onaylamaktadr. Emperyalist gler smrgesel evrede hi de sabit biimde gerek politik g icrasnda bulunmaya zorunlu deillerdi: Emperyalist gruplar iin kriz durumunda metropoldeki gcn salayaca destee gvenilebileceini bilmek genellikle olduka yeterliydi. Yani resmi politik ynetim emperyalist gelimenin normal tipi olarak deil, yalnzca en zgn tipi olarak ortaya kmaktadr.(7) Gallagher ve Robinson kendi yaklamlarn ironik biimde John Hobson'un (1902'deki mperialism: A Study) ve Lenin'in (1916'daki Imperialism, the Highest Stage of Capitalism) klasik aklamalarndan, hem Hobson'un hem de Lenin'in grlerini resmi denetimi ya da smrgecilik konusundaki dar bir rnekler yelpazesi ile zdeletirme yoluyla ayrtrmlardr. Bu yazarlar zellikle Lenin'in, smrgeci ilhaklarn zirveye ulat 19. yzyln son eyreini kapitalizmin niteliksel olarak yeni bir aamas; tekel [aamas .n] ya da emperyalist aama biiminde belirleyerek, emperyalizmi gayr resmi denetimden ziyade resmi denetimle zdeletirmi olduunu ileri srdler. Ancak, bu eletiri hi de isabetli deildir, nk Lenin'in kendisi de emperyalizmin, zellikle 19. yzyl Latin Amerikas'ndaki Britanya emperyalizminde de tank olunduu gibi, mutlaka resmi de-

36 SMRGES Z EMPERYAL ZM

NSZ 37

netim gerektirmediini vurgulamtr. "Dnyann bir yanda smrge sahibi lkelerle te yanda smrgeler... arasnda blnmesi", diye gzlemlemitir, ulus devletler arasndaki merkez-evre ilikilerini sona erdirmemitir. Aslnda Lenin, Londra'ya mali adan, tpk gerek bir smrge kadar baml bir durumda olan Arjantin de dahil olmak zere, "eitli biimlerdeki baml lkeler; resmi olarak politik bamszla sahip olan, ama aslnda, mali ve diplomatik an iinde sarmalanm olan lkeler... yar-smrgeler"e iaret etmiti.(8) Gayr-resmi serbest ticaret emperyalizmi (ya da smrgesiz emperyalizm) olgusu, emperyalizmi kapitalist yaylmaya elik eden; onu kendisini ifade ettii zel politik biimlerden yalnzca ikincil biimlerde etkilenen tarihsel bir sre olarak gren Marksist teori asndan, asla bir muamma deildi. 19. yzyln son eyreinin, Lenin'in ve onu izleyen en nemli Marksist teorisyenlerin eserlerinde emperyalist evre olarak karakterize edilmi olmasnn nedeni, temelde gayr-resmi emperyalizmden resmi emperyalizme doru gerekleen kayma ile, ya da evre apnda gerekleen yaygn ilhaklar olgusu ile deil, daha ok, tekelci aamasna doru ilerlemi olan kapitalizmin, niteliksel olarak yeni tipte bir emperyalizm yaratan evrimiyle ilikiliydi. Marksist emperyalizm teorisine sistemin daha derin kreselleme eilimlerini kavramann btnlkl bir yolu olarak sahip olduu nemi kazandracak olan da, emperyalizmi, kapitalist gelimenin (ekonomik/politik/askeri-merkez ve evre) tm karmaklyla bir davurum biimi olarak, zgn tarihsel bir analize tabi tutmu olmasyd. Bu yorum, emperyalizmin balangcndan itibaren kapitalizme isel olduuna dair bir yaklam barndrmaktadr. ada emperyalizmin; dnya pazarnn geliimi, merkez ile evre arasndaki blnme, smrgeler ya da yar-smrgeler iin srdrlen rekabeti av, arta el konulmas, hammaddelerin merkez lkeye tanmak

zere gvence altna alnmas vs. gibi birok zellii, 15. yzyln sonlarndan itibaren kresel bir sistem olarak kapitalizmin bir parasyd. Emperyalizm kklerini, en geni anlamda, sistemin (kar aray kadar birincil olan) birikim dinamiine dayandryordu; bu dinamikse kapitalist dnya ekonomisinin merkezindeki lkeleri ve zellikle de bu lkeler iindeki zengin kar sahiplerini, kendi servetlerini ilerletmek zere evrenin artna ve yaamsal kaynaklara el koymaya tevik ediyordu ki, Pierre Jalee'nin The Pillage of the Third World(9) diye adlandrd ey de buydu. Yoksul uydu ekonomileri 15. yzyln sonlar ile 16. yzyldaki fetihler andan balamak zere bir dizi zorbalk yntemi araclyla, retim ve datm sistemlerinin ok da fazla kendi ihtiyalarna deil, egemen metropollerin ihtiyalarna hizmet edecei biimde yaplandrldlar. Yine de, emperyalizmin kapitalist gelimenin eitli evrelerinde varolan bu tr ortak paydalarnn kabul edilmi olmas 19. yzyln son eyreinden itibaren emperyalizmin doas ve neminde, Lenin'in bu durumu kapitalizmin yeni bir aamasyla zdeletirmesine neden olacak denli niteliksel bir deiim yaand gzlemiyle de btnyle tutarlyd. Marksistler bu durumda ounlukla daha eski emperyalizm ile 19. yzyln son on yllarnda balam olan "yeni emperyalizm" ad verilen eyi birbirinden ayrtrmlardr. Bu yeni emperyalizmi ayrt eden ncelikle iki ey mevcuttu: 1) Britanya hegemonyasnn yklmas ve eitli ileri kapitalist devletler arasnda kresel toprak denetimi konusunda trmanan rekabet; 2) Tekelci irketlerin; byk, btnlemi snai ve mali firmalarn, ileri kapitalist sistemin tmnde egemen ekonomik aktrler olarak ykselie gemeleri. Bu yeni dev irketler tam da kendi doalar gereince ulusal snrlarn tesine doru genilemeyi ve kresel retime ve tketime egemen olmay amalyorlard.

38 SMRGES Z EMPERYAL ZM

NSZ 39 kezindekiler tarafndan gayr resmi denetim altna alnmas, resmi denetim kadar byk bir nem tayordu. Hegemonya zerinde verilen mcadeleler ve daha genel olarak nde gelen kapitalist devletler arasnda varolan rekabet srekliydi, ama bu rekabet ellerinin altnda bulunan ekonomik, politik ve askeri kaynaklara bal olarak deien biimler alyordu. SAVA-SONRASI DNEMDE EMPERYAL AMER KA Marksist grte modern emperyalizmin temel ayrt edici zellii, dev irketlerin egemenlik konumuna ykselileri ile ilikili idiyse, eitli ulus devletlerin sahip olduklar greli konumlarn da gsterdii gibi, sistem iindeki g sralamas zaman iinde yine de nemli bir kaymaya urad. 19. yzyln sonlan ile 20. yzyln balarndaki temel kresel gereklik, Britanya hegemonyasndaki k ile bunun ardndan ileri kapitalist devletler arasnda, Birinci ve kinci Dnya Savalar'na yol aacak biimde trmanan rekabetti. Sovyetler Birlii'nin Birinci Dnya Sava balam iindeki ykselii, sistem asndan, kinci Dnya Sava sonrasnda kapitalist dnya ekonomisinin yeni hegemonik gc haline gelen Birleik Devletler ile Sovyetler Birlii arasnda bir Souk Sava'a yol aacak olan dsal bir meydan okuma anlamna geldi. Sovyetler Birlii'nin daha sonra 1991'de kmesi Birleik Devletler'i tek sper g haline getirdi. 1990'larn sonlarna gelindiinde Birleik Devletler ana ekonomik rakiplerini de yenmi durumdayd. Yeni yzylla birlikte tm bunlarn sonucu, Henry Kissenger'in 2001'de Does America Need a Foreign Policy'de aklad zere, ABD'nin "gemiin en byk imparatorluklar tarafndan bile ulalamam olan bir stnle" ulamasyd.(10) Bu da doal olarak u soruya yol at: Birleik Devletler bu anor-. mal "g fazlas" ile ne yapacakt? Washington'un yant zellikle de 11 Eyll'n ardndan, emperyal heveslerini kresel evrede; Vietnam Sava'ndan beri grlmemi boyuttaki, yenilenen mdahale-

Harry Magdoff un bu kitapta da gzlemledii gibi, "Egemen olma itkisi i dnyas ile btnlemitir." Bu emperyal mcadele ile megul olan tekelci firmalar genellikle kendi ulus devletleri tarafndan kayrlmlardr. Marksist yeni emperyalizm teorisi, dev firmalarn ykselii zerine yapt vurguyla birlikte daha sonra okuluslu ya da kresel irketler olarak adlandrlacak olan olguya paralel biimde belirginleen, deien kresel ekonomik ortama iaret etmiti. Bunlarn tm arta el konulmas, hammaddelerin ve doal kaynaklarn denetimi iin srdrlen yar, kresel evrede ekonomik bamllklarn yaratlmas ve rakip kapitalist gler arasnda bitip tkenmeyen rekabet gibi daha eski grnglerin, kendilerini yeni ve dnm biimlerde aa vuracaklar balam haline dnt. Marksist yaklam harcalem yorumlardan en keskin biimde ayran da, onu kapitalist gelimenin tarihsel bir gereklii, sistemin kendisinin evrimiyle birlikte yeni karakteristikler kazanan bir ey olarak gren bu emperyalizm anlayyd. Harcalem yorumlar emperyalizmi basit bir politika olarak ele aldlar ve onu ncelikle devletlerin gerekletirdii politik ve askeri eylemlerle zdeletirdiler. Gallagher ve Robinson gibi gereki iktisat tarihilerinin itiraz ettikleri daha geni bir yaygnla sahip olan harcalem grte emperyalizm, sadece gerek askeri fetih tarafndan ncl yaplan ak politik ve teritoryal denetim vakalarnda mevcuttu. Bununla elien Marksist grte ise emperyalizm basite devletlerin politikalar araclyla deil, ama ayn zamanda irketlerin eylemleri ile ve ticaret, maliye ve yatrm mekanizmalar araclyla da gerekleiyordu. Baml toplumlardaki yerli ibirlikilerin ya da komprador elerin palazlandrlmas da dahil olmak zere, tm bir snf ilikileri takm yldzn da ele alyordu. Dolaysyla emperyalizmin nasl ilediine dair herhangi bir aklama tm sistemin ya da tekelci kapitalizmin de tarifini gerekli klyordu. Bu gre gre kapitalist dnya sisteminin evresinde bulunan lkelerin, sistemin mer-

40 SMRGES Z EMPERYAL ZM

NSZ 41

ler yoluyla elde etmek oldu. ABD devleti emperyal Terrizme Kar Sava'n yrtrken ABD i evrelerinin yaylmac hedefleriyle de birleti. Business Week Online'in 2003 Ocak aynn sonlarnda ABD'nin Irak igalinden treyebilecek ekonomik faydalar konusunda ifade ettii gibi: "ABD ordusu Irak'n petrol ve gaz rezervlerini [dnyada Suudi Arabistan'dan sonra bilinen en byk rezervler] belirli bir zaman kontrol edecei iin, ABD irketleri pastann byk dilimi uruna sraya dizileceklerdir. Petrol karma haklarn bile elde edebilirler." Birleik Devletler'in egemenliinde olan petrol hizmet sanayi irketleri, "kendilerini ABD zel Kuvvetleri kadar muzaffer hissedebilirlerdi.(11) Aslnda, bu tr askeri istilalarn ana hedefi rejim deiiklii ve bunu takiben de, temelde Birleik Devletler tarafndan tarif edilen emperyal dzenin dnda kaldklar iin byle adlandrlm olan "haydut devlet"in ekonomisini, kaynaklarn daha geni smrye almas da dahil olmak zere, kapitalist dnya ekonomisinin egemen ihtiyalanna uyacak biimde ye-nidenyaplandrmaktr. Mevcut ynetim iindeki sorumluluklar Afganistan'n geleceine ynelik ABD Politika Koordinatrl de dahil olacak biimde geniletilmi olan Richard Haass, Intervention isimli kitabnda, rejim deiikliinin ounlukla yalnzca fethedilen ulusu ykm iinde brakan ve bunu izleyen "ulus-inasn" gerekli klan, tam bir askeri igalle elde edilebileceine iaret etmiti: Askeri g araclyla belirli bireyleri hedef almak zordur... ABD'nin politik nderlikte deiim yaratmak zere g kullanma abalan Libya'da Kaddafi, Irak'ta Saddam ve Somali'de Aideed rneklerinde baarszla urad. G, politik deiimin daha olas olduu bir balam yaratabilir, ama olaanst dzeyde istihbarat ve biraz anstan daha fazlas olmakszn, gcn kendi bana zgn

politik deiimler yaratmas ok da mmkn deildir. Bu tr bir deiim olasln ykseltmenin tek yolu, nce tm muhalefeti ortadan kaldrmay ve sonra da baka bir toplumun kapsaml mhendisliine izin veren bir igali gerekletirmeyi ieren, ulus-inas gibi zora dayal mdahale biimlerinden geer. "(12) Haass, byle bir "ulus-inacs" igal trnn, "her trl yerel muhalefeti yenmek ve silahszlandrmaktan ve meru g kullanm zerinde tekel ya da tekel-benzeri bir denetime sahip olan politik bir otorite kurmak"tan getiini vurgulamtr. (Bu da Max Weber'in nl devlet tanmdr; ancak bu rnekte dardan gelen bir istilac kuvvet tarafndan dayatlmaktadr.) O halde, Haass'n bir d politika analizcisinden alnt yaparak gzlemledii gibi, "emperyal oranlarda ve muhtemelen sonsuz bir sreyi kapsayan" bir igali gerekli klmaktadr. imdi tam da bu trden "emperyal oranlarda" ve belirsiz sreli bir istila trnn Washington'un Terrizme Kar Sava'nn ana gndemini oluturduu grnmektedir. stilalar takip eden igal ve "ulus-inas" srelerinde (Afganistan rneinde olduu gibi), en kaba 19. yzyl tarz ak smrgeciliinden kanlacaktr. Resmi ilhaklar yaanmayacak ve dorudan askeri igal srasnda bile, balangtan itibaren en azndan bir yerel ynetim sahtekarl kurulacaktr. Yine de, nceden smrgeciliin klasik biimiyle elde edilmi olan eylerden bazlarn elde etmek merkezi bir hedeftir. Magdoff un bu kitapta iaret ettii gibi:

"Askeri ve politik gcn dorudan icras olarak ele alndnda smrgecilik, birok baml lkenin toplumsal ve ekonomik kurumlarnn metropol merkezlerin ihtiyalarna gre yeniden biimlenmesi asndan yaamsald.

42 SMRGES Z EMPERYAL ZM

NSZ 43

Bu yeniden biimlendirme bir kez tamamlandnda uluslararas fiyatlar, pazarlama ve mali sistem gibi ekonomik glerin kendisi, ana lke ile smrge arasndaki egemenlik ve smr ilikilerinin srdrlmesi ve aslnda derinletirilmesi iin yeterli hale gelmilerdir. Bu koullar altnda, smrgeye, temel herhangi bir ey deimeksizin ve balangta smrgenin jethedilmesine neden olan karlara fazla ciddi biimde mdahale edilmeksizin resmi bamszlk bahedilecektir." Afganistan'da bu tr bir durum gereklemektedir ve rak asndan da bu lkenin Birleik Devletler tarafndan istila edilmesi halinde ngrlen durum budur. Bir lke bir kez tamamen silahszlandrlp kapitalist dnyann merkezindeki lkelerin ihtiyalarna uyacak biimde yeniden biimlendirildiinde, "ulus-inas" da tamamlanm olacak ve igal de gya sona erecektir. Ama petrol gibi yaamsal kaynaklar barndran (ya da bu tr kaynaklara eriim kazanmak asndan stratejik nem atfedilen) blgelerde istilann ardndan resmi emperyalizmden gayr-resmi emperyalizme doru yaanacak olan kayma hayli yava ya da sadece ok belirli biimler altnda gerekleecektir. "Gayr resmi denetim" ya da sistematik biimde merkez uluslar kayran kresel birikim, evre zerindeki emperyalist smry gerekletiren normal ara olmay srdrmektedir. Ama bu da inat devletleri piyasa ile ve tepesinde Birleik Devletlerin bulunduu uluslararas gler hiyerarisiyle uyumlu klmak iin zaman zaman olaand aralarn kullanlmasn gerektirmektedir. Halihazrda ABD emperyalizmi savalarla byle dolayszca balantl olduu ve gelecekte de temelde ayn amalara ulamak zere sonsuz bir savalar dizisine iaret ettii iin zellikle dikkat ekicidir. Ancak, ileyiin altnda yatan gleri anlamak istiyorsak tr-

manan bu militarizm ve saldrganln dikkatimizi emperyalizmin isel mantndan uzaklatrmasna izin vermemeliyiz; bu isel mantk ise en ak ifadesini zengin ve yoksul lkeler arasndaki byyen gelir ve zenginlik uurumunda ve evreden merkeze doru bu uurumu mmkn klacak biimde gerekleen net ekonomik artk transferlerinde bulmaktadr. Uluslar arasnda varolan artan zenginlik ve yoksulluk kutuplamas (uluslarn kendi ilerinde de varolan bu kutuplama) sistemin dnya sahnesindeki en nemli kazanmadr. Bu ayn zamanda modern emperyalizme kar mcadelelerin de nihai gndemidir. Magdoff' un Smrgesiz Emperyalizm'de iddia ettii gibi, kapitalizm koullar altnda ekonomik, politik ve askeri egemenlie ynelik esasl bir yek-vcutluk durumu mevcuttur. Emperyalizmin kendisini ifade etme biimlerine kar muhalefet etmek isteyenler bu davurumlardan hibirisine kar, tekilerin tmn ve aslnda tm sistemi sor-gulamakszn etkin biimde meydan okunamayacan da kabul etmelidirler. Harry Magdoff' un emperyalizm hakknda 1960'lar ve 70'lerden bu yana yazd ve en nemlilerinden bir blm burada yeniden baslm olan yazlar, modem emperyalizmin tarihsel dinamii konusunda ei benzeri olmayan bir klavuz sunmaktadr. Dolaysyla da kendisini kresel smrden ve bu smry mmkn klan muhtemelen sonsuz terr savalar ile ykmdan zgr klmaya alan insanln mcadelesiyle megul olanlar asndan da paha biilmez bir kaynak oluturmaktadr.

PAUL BARAN'IN KAZAN IMI

Paul Baran bir sosyal bilimci ve Marksist'ti. ktisat, temel alma alann olutururken, iktisada ynelik ilgisi ve iktisadi gelimelere dair almayla ilikili yaklam, insan toplumunun daha iyi kavranmas ynndeki srekli araynn bir parasn ve blmn oluturuyordu: Bu araysa toplumun nasl ilediini ve bu ileyiin insann yararna nasl deitirilebileceini bulup ortaya kartmay amalyordu. Marks'n almalar ve dncesinde, toplumlarn nasl ve neden deitiklerine, kapitalist toplumun kkeni ile geliimine ve kapitalist toplumun sosyalist topluma dnmesine dair en tatmin edici aklamay bulmutu. Baran elbette Marks'n eserlerini herhangi bir "Marks uzman" kadar iyi biliyordu. Ancak o bu bilgiyi Marks hakknda alelade bir yorumcu ya da alelade bir Marks yorumcusu olmak zere kullanmad. Ne de ada toplum hakkndaki kendi almalarnda, olgular, nceden kabul edilen Marks kalplarnn iine sktrmaya urat. Bunun yerine Marks'n dnme biimini uyarlad: Marksizm'i sahiden soludu. Yalnzca Marks'n

46 SMRGES Z EMPERYAL ZM

PAUL BARAN'IN KAZANIMI 47

tahlillerini iselletirmekle kalmad, ama ondan, baz nemli sorularn nasl sorulacan ve ekonomik ve sosyal grnglerin sonsuzluu iinde mevcut olan kayda deer karlkl ilikilerin nasl bulunup kartlacan da rendi. Tekelci kapitalizmdeki, emperyalizmdeki ve sosyalizmin inasndaki deiimlerle kar karya kaldnda, avclk yapp genel-geer alntlara snmad. Bunun yerine, Marks olsayd bu sorunla nasl ba ederdi, diye sordu. Bu ise nemli olan ve geerli olan kefetmek uruna yeni olgular ve yeni teorilerle srarla gs gse mcadele edilmesi anlamna geliyordu. Bir yandan da Marks'n hipotezlerini yeni olgularn ve gelimelerin nda srekli olarak yeniden-incelemek demekti. Baran almalarna sadece parlak bir zekay ve amansz bir merak deil, iyi eitilmi ve iyi donanm bir akl da misafir etti. Hayatn cilveleri onu farkl kltr; Rus, Alman ve Anglo-Amerikan kltrn kefetmeye ve bu kltrlerden bir eyler renmeye yneltmiti. Baran'da bu kltrler iyi bir harman oluturdular ve bilgisiyle analitik yetkinliini zenginletirdiler. Her eyin tesinde de Baran bir tutku adamyd; hakikatin aratrlmas ve bu hakikatin ie yarar hale getirilebilecei kullanm alanlarnn bulunmas konusunda son derece tutkuluydu. Onun peinde olduu ey kendinde ve kendisi iin hakikat deil, ama yoksulluun ve teki toplumsal hastalklarn ortadan kaldrlmasna yardmc olacak olan hakikat ve kavrayt. Aments "Entelektelin Adanml"nda (Monthly Review, 1961 Mays) gl biimde ifade edilmiti. Kendi szleriyle: "O halde hakikati syleme arzusu entelektel olmann koullarndan sadece bir tanesidir. tekisi cesarettir, rasyonel soruturmay o bizi nereye yneltirse yneltsin srdrmeye, varolan her eyin acmasz eletirisini stlenmeye hazr olmaktr; acmasz, yle ki eletiri ne kendi sonu-

lavndan ne de olas iktidarlarla girdii atmadan ekinecektir (Marks). Yani entelektel znde toplumsal bir eletirmen, balca kaygs daha iyi, daha insani ve daha rasyonel bir toplumsal dzenin elde edilmesinin yolunu tkayan engelleri adlandrmak, tahlil etmek ve bylelikle de almalarna yardm etmek olan kiidir." Bu pasajlarn alnd makalenin kendisi de Baran'in adanmlnn gstergesidir. nk bu makale Monthly Review editrleri tarafndan smarlanan ve akas da, profesyonel prestijini pekitirmek zere tasarlanm olan bir makale deildi. O kendisini, tpk Kba'nn igaline ve emperyalizmin tm eytani ilerine kar lk atmak zorunda hissettii gibi, bu makaleyi de yazmak zorunda hissetti: Bu onun bir renci ve yurtta olarak sorumluluuydu. Sosyal bilimci dostlarnn duyarszlklar ve kaygszlklaryla ilgili derin sorunlar yayor ve Goethe'nin "insan zaman zaman neye inandn tekrarlamal, neyi onayladn ve neyi lanetlediini ifa etmeli"(1) dretumunu yrekten destekliyordu. O halde, dndn sylemeliydi. Marks'n "Filozoflar dnyay sadece deiik biimlerde yorumladlar; ama nemli olan, onu deitirmektir" tezini kabul ederek, aslnda, Birleik Devletler'deki sosyal bilimcilerin, dnyay deitirme ihtiyacn inkar ederek, hatal ve iktidarsz yorumcular haline dntklerinde srar ediyordu. Tutku ve nesnellik halihazrda kabul edilen standartlara gre, sosyal bilimlerde birbirlerini karlkl olarak dlayan eyler olarak grlrler. nanlmaktadr ki iyi bir general, hem bir tutku adam ve ayn zamanda hem de soukkanl bir gereki olabilir ve byle de olmaldr. Ama sosyal bilimci deil: Belli ki hakikati fazla gl biimde hissederse kendisine hakikati kabul etme ve sayg gsterme konusunda gven duyulamayacaktr. Akas, tutku nesnellie mdahalede bulunabilir, ama basit nesnellik grntsnn, hakikati bu-

48 SMRGES Z EMPERYAL ZM

PAUL BARAN'IN KAZANIMI 49

lutlandrabilecei de benzer biimde dorudur. Ar nesnel grnme kaygs, incelenen kurumlarn kalclna dair rtk varsaymlarn ihmal edilmesine ve sonu olarak da bu kalcl gvence altna alma giriimi srecinde gelimi olan mitlerin sorgulanmakszn kabul edilmesine yol aabilir. Yine bu durum almalarn gvenli, greceli olarak nemsiz ve tartmalarn centilmence bir havada yaplabilecei alanlarla snrlandrlmasna yol aabilir. Baran gibi bir adam tutkuyu ve hakikati karlkl olarak birbirlerini dlayan eyler olarak kabul edemezdi. Onun iin gerek nesnellik, tutku ile gerekliin kavranmas arasndaki elikiyle yzlemek demekti. O birisinin dieri zerindeki etkisinin ve ikisi arasndaki mcadelenin, nesnel hakikatin sonsuzca aranmas srecinin paralar olduunu anlamt. Mcadele ona yabanc deildi. O kendisini tm etkinliklerinde bir sava olarak grd: Bilgi iin, irrasyonali-tenin yenilmesi iin ve insann ilerlemesi iin bir sava.
BARAN'IN DNCES N N N TEL

Bilgiye ve kefe uzanan yollar trl trldr. Kaifler rotalarn retmenlerinden, evreden ve kendi kiiliklerinden etkilenerek farkl biimlerde seerler. Eer otantik bir dnr anlamak ve taktir etmek istiyorsanz, onu basite, diyelim ki, Marksist diye snflandrmak yeterli deildir. Daha nemli olan onun Marks'tan kendisi kullanmak zere neyi semi olduu ve Marks'n dncesinin bu ynlerini nasl kullanm olduudur. Baran, tipik akademik iktisat almasnn resmi prosedrlerini taktir etmesine ve hatta, matematiksel akl yrtmenin estetiinden holanmasna ramen, bu prosedrlerin temelde kapitalist toplumun temel sorunlarnn daha iyi anlalmasnn nn amamalar ve ounlukla da bu sorunlardan kanmann bir yolu olmalar nedeniyle, bu tr inceleme hatlarnn peine dmedi. Modem analizin girdi-kt ve lineer programlama gibi nemli aralarnn mkemmelletirilmesi, planl bir ekonominin daha da etkinletirilmesi-

ne katkda bulunabilirdi, ama bunlar irrasyonel bir toplumu rasyonel bir topluma dntrmek asndan pek az nemliydiler. Baran, kendi alma programn zetlemek iin, J.D. Bernal'den yapt u uygun alnty ba eserinin giriine koydu. Bymenin Ekonomi Politii: "Sosyal bilimlerin ihtiyac, daha az inceltilmi teknik ve daha fazla cesarettir; merkezi sorunlar bulandrmayp, stesinden gelmek iin. Ama bunu talep etmek de sosyal bilimleri bugn olmu olduu ey haline getiren sosyal nedenleri grmezlikten gelmek demektir." Baran'n merkezi sorunlar daha iyi anlama yolu bir sentez arayndan, iktisatta, siyasette, toplumsal sorunlar ve kltrde varolan trl eilimleri birletiren bir yaklam arayndan geiyordu. Bunun anlam onun btn farkl toplumsal ve kltrel grngleri aklayacak basit, her eyi kapsayan bir forml bulma beklentisi iinde olduu deildir. Bu mistizism snrna varrd. Baran asndan sonu-gelmez sentez aray, toplumun her bir alannn yaltlm bir alan olarak deil, ama toplumun geri kalanndan nasl etkilendii ve kendisinin de onu nasl etkiledii bakmndan incelenmesi demekti. Bu da, nedensel ya da geici, olas tm i balantlarn uzun bir listesini sunmak anlamna gelmez. Bu, grnglerin nasl ortaya ktklarn ve ortadan kaybolduklarn ve iinde olutuklar ortamda nasl hareket ettiklerini (ya da ilediklerini) aklayan o nemli iilikileri bulmaya almak anlamna gelir. Somutu, kendisine ait olan ortamda bu biimde almaktan elde edilen ey ise, ortak eleri ve bylelikle de yararl sentezlerin nn aan genellemeleri bulup ortaya karma yeteneidir. Ama sre orada sona ermez. nk sentez sonradan, hem genellemelerin salamasn yapmak, hem de toplumdaki yeni gelimeleri tahmin etmek amacyla, somut iilikileri yeniden-incelemek iin kullanlmaldr. Bu yaklam zamanmzn allm akademik pratiklerinden ok farkldr. Disiplinlerin birbirinden ayrlmas, egemen eitim ve re-

50 SMRGES Z EMPERYAL ZM

PAUL BARAN'IN KAZANIMI 51

tim yntemleriyle birlikte en cesur dnrleri bile fel etmektedir. Tm disiplinler kendi kurallarna gre evrimletikleri iin, her birinin kendi yaltlml iinde daha saf ve daha soyut hale gelmesi ynnde, byk lde brokratik itkiler tarafndan pekitirilen bir eilim mevcuttur. Uygulamaclar, elde ettikleri sonularn bariz biimde steril olmas ya da teori ile gereklik arasnda fazlaca bariz bir a farkyla kar karya kalp kendilerini rahatsz hissettiklerinde, yeni dnceler iin baka yerlere doru bakmaya balyorlar. Byle anlarda, iktisatlar sosyologlardan, sosyologlar politik bilimcilerden vs. yeni ngrler aryorlar ve genellikle de ly karmadan bir para amatr psikanaliz de iin iine dahil ediliyor. Ama artk i iten gemitir. Her biri kendi yaltlm safl ile birlikte gelen eski tanmlar ve allm dnme biimleri, artk kabuk balamlardr. Szde yeni deikenlerin eklenmesi bir sentez oluturmaz; yalnzca eklektik bir fikir orbasyla sonulanr. Baran'n dncesinin stratejik yn, Marks'n rneini takip ederek, kapitalist toplumu gemiteki ve gelecekteki toplumlardan ayrt etmek ve bylelikle de onu gelien bir organizma olarak incelemekten oluuyordu. Tarihin ve sosyolojinin iktisada tpk yemek tariflerinde olduu gibi basite eklenmesi yerine, kapitalizmin kendisine zg bir toplumsal sistem olarak incelenmesi, tm toplumlara ortak olan atflarla, kapitalist sisteme zg olanlar arasnda anlaml ayrmlara gidilmesini olanakl kld. Bu tr bir dnme biimi farkl paralar arasndaki i ilikileri somut biimde incelemek iin gereken ereveyi sunar ve rencinin, bu toplum gelitike ve deitike, kapitalist toplumun farkl aamalarn birbirinden ayrt etmesini salayan birletirici ilkeye ulamasna izin verir. Bu yaklam ayn zamanda eletirel bir bak asn da ima eder. Analizci sadece sistemin ve onun kurumlarnn kkenlerini ve bunlarn geliimlerindeki etkin nedenleri aratrmakla yetinmemeli, kn ve dnmn kaynaklarn da aratrmaldr. Gelimeyi ve

deiimi anlamak iin srarla olumsuz da aranmal ve olumsuzla olumlu, statkoyu koruma eiliminde olan glerle deiimi yaratan gler arasndaki etkileim ve mcadele anlalmaldr. Eletirmenlik rol Baran'a ok yakmtr. Kendisinden honut gururu, keskin mizah duygusu ve yapmacklk ve irrasyonalite konusundaki nefreti onun topluma ynelik eletirel analizine ayr bir lezzet katmtr. Ama o, kelimenin en iyi anlamyla bir eletirmendi. Eletirisinin amac hakikati acmaszca aramak olduu iin, hakikate ulalmasna yardm edecek olan her ne varsa onu aryordu. Demek ki tm yeni gelimeler incelenmeli, tm yeni fikirler ve teoriler anlalmal ve deerlendirilmeliydi. Ayn nedenle, sosyal bilimler bayra altnda geit treni yapan egemen mitler ve yanlsamalar da tehir edilmeli ve bunlarla dvlmeliydi. Yalnzca bu saldr, gerekliin daha iyi biimde kavranmasnn yolunu aacakt. O kapitalist toplumun bir eletirmeniydi, ama tpk Marks'ta olduu gibi bu, daha iyi bir topluma doru yol alan hareketin parasyd. Eer Baran'n bir inanc varsa, bu inan onun insann akl yrtme ve bu akl yrtmeyi insani gelime iin kullanma yeteneine olan sarslmaz gveniydi. eytana inansayd, iblisi irrasyonalite olurdu. Ama nesnel akl, Baran iin Tanr-vergisi ya da insandan bamsz bir ey deildi: Nesnel akl insann bir rnyd, insann doay ve toplumu daha geni ve daha derinden anlama srecine demir atmt. Yani akln peine dmek gelimenin doal ve toplumsal koullarnn somut anlamda kefedilmesi ve pratik anlamda kullanlmas anlamna geliyordu. Dvlmesi gereken irrasyonalite sadece bo inanlar ve mistizism deil, nesnel akln kendisine ve insann onu kendi talihini iyiletirmek iin kullanma yeteneine olan inancn yokluuydu. BURJUVA KT SADININ BAARISIZLIKLARI Burjuva iktisatlarnn insann nesnel aklna ynelik inan eksiklikleri Baran'in meslektalaryla yapt kavgalarn merkezini olutu-

52 SMRGES Z EMPERYAL ZM

PAUL BARAN'IN KAZANIMI 53

ruyordu. nk iktisatlar piyasa ekonomisinin rasyoneline dair kendi araylar iinde, ekonominin yalnzca piyasa araclyla rasyonel biimde ileyebileceine kanaat getirmilerdi. Marks' yorumlamak gerekirse, tpk dinde olduu gibi burada da, insan zihninin rn insann kaderini yneten bir Tanrda ve bir dizi kuralda cisimletirilmitir; bylece iktisatlarn kendi zihinleri tarafndan kavranld biimiyle piyasann anarisi onlara gerek nesnel akl gibi grnmektedir.(2) ktisatlarn ekonomik ileyi iinde bulduklar hatalar piyasaya tekeller, gl sendikalar, yoldan km hkmetler tarafndan yaplan mdahalelere atfla tanmlanmaktadr. Ve piyasann o her eyi kapsayan hikmetini sorgulayabilecek denli gz pek iktisatlar, agnostikler de, bulduklar areyi piyasa ii politik onarmclkla snrlandrmaktadrlar. Akademik iktisatlar Marks'n meta fetiizmi eletirisini ya da onu izleyen sonular kabul etmeyi baaramamlardr: Piyasa, insann hikmetinin en yksek biimi ya da doann bir gereklilii deil, insan-yaps toplumsal glerin bir rn ve yansmasdr; piyasann rasyonalitesi onun kapitalizmin kurumlarnn ilemesi iin rasyonel bir ortam oluturmasndan ve piyasann, kapitalizmin toplumsal ve ekonomik ilikilerini yeniden retecek bir tarzda ilemesinden ileri gelir. Burjuva iktisatlar, piyasa ile toplumsal gler arasndaki bu balantnn doasn anlamay baaramayarak, benzer biimde kendi analizlerinin snrllklarn anlamay da baaramamlardr. Onlara piyasann "rasyonalitesini" gsteriyormu gibi grnen dnce btn aslnda, bazen aka, ama ekonomik grnglere yaltlm ve kendi tarihsel geliimlerinden bamsz biimde muamele edilmesi nedeniyle de ska rtk bir biimde, sonulan varsayan aksiyomlar ve tanmlar zerine ina edilmitir. Akademik iktisat bu snrllklarn sonucu olarak, piyasa ekonomisinin srekli isizlik, yoksulluk, Zencilerin ar smrlmesi, israf ve durgunluk gibi grngler tarafndan kantlanan irrasyonali-

tesinin nesnel biimde incelenmesi konusunda donanmszdr. Sra zellikle de azgelimi blgelerin yaad stagnasyon ile ileri endstriyel uluslarn ileyii arasndaki ilikiye nfuz etmeye gelince, kendisini kaybolmu gibi hisseder. Geri kalm uluslarn, ileri uluslarn piyasa sisteminin btnsel bir paras olmalar kavram, "rasyonel" dnya pazarlarnn ve bu pazar kurumlarnn azgelimi uluslarn geri kalmln ve ekonomik bamlln srekli olarak yeniden reten bir tarzda iledii fikri, onun dnme biimine zellikle yabancdr. Bir baka deyile, burjuva iktisat teorisi tam da kendi doasnn gerei olarak, retici kaynaklar dnya kapitalist sisteminin greli olarak kk bir parasnda hzla gelitiren kapitalizmin, neden kapitalist dnyann geri kalanndaki retkenlik artn snrlandracak biimde ilediini aklama yeteneine sahip deildir. Modern iktisat teorisi (Ricardo ve John Stuart Mill'den sonra) dikkatini, denge iindeki piyasann mekanik ynlerine ve piyasann nasl dengeye ulatna ynelterek gelimi ve beslenmitir. ktisatlar tarafndan sorulan arka plan sorular yaratl itibaryla uyumlu olan bir sistemin statik ynleriyle ilgilidir. Statik denge almasnn daraltc snrlan dahilinde evrimlemi olan dnme biimi, iktisatlar model ve denklemlerini zaman iinde ortaya kan dinamik deiimleri aklamaya almak zere deitirdikleri zaman da, bu iktisatlarn analizlerine egemen olmay srdrr. Keynesci "devrim" bile, i dalgalanmalarn kendi ekonomik dnce biiminin ana gvdesine eklemlemesine ramen, ksa vade zerinde younlam olmann ve uzun vadeli kalknma ve kle ilgili konulardan kanmann dayatt snrlamalar kramamtr. Sava ncesinden bu yana, ama zellikle de sava sonras dnemde, giderek daha fazla iktisat ekonomik kalknma sorunlarn aratrmaya balad. Bu alma iin yeni aralar gelitirilmeliydi, ilgin biimde bu aralar da ya Marks'n aralannn bamsz biimde ye-

54 SMRGES Z EMPERYAL ZM

PAUL BARAN'IN KAZANIMI 55

niden kefedilmesi ya da dorudan doruya Marks'tan tretilmesi yoluyla olutu. Ama aralar sz konusu olduunda asl nemli olan bunlarn nasl kullanlddr ve ne yazk ki dinamik analize doru yaplan bu gezintilerin, Marks dnceye olan biimsel akrabalklarna karn genellikle biraz ksr kaldklar sylenmelidir. Bu durumun nedeni bu dinamik analizin, matematiksel adan hep daha fazla rafinelemesine karn, geleneksel iktisat teorisinin soyut, tarihsel olmayan ynteminin tm zaaflarna sahip olmasdr. Modern byme teorisi, geleneksel iktisadn temel varsaymlarn hatann nerede olduunu bulmak amacyla eletirel biimde incelemez; yeni teori nemli lde eskinin basit bir eklentisidir. Canl bir teorinin eksiklii azgelimi lkelerdeki yava byme ile ilgili saysz almada kendisini aka gstermektedir. Bu almalar ounlukla bu toplumlarn kar karya kaldklar eitli sorunlar tarif eden trdeki incelemelere yaplan mkemmel katklar niteliindedir. Ama tm yetenekleri, genellikle belirli hastalklardan ve ktlklerden oluan uzun bir faturay ortaya sermekten ve belgelemekten ibarettir. Tehis giriimleri ise genellikle hastaln bir ya da iki belirtisi zerinde younlalmas ile sonulanmaktadr. Nfus fazla hzla artmakta ya da sermaye miktar yetersiz kalmakta ya da ok az sayda cesur giriimci mevcut bulunmaktadr. Yzeysel bir tehisten tretilen tedavi nerileri, mutlaka, nedenlerden ziyade belirtilerle ilgilenmektedir. Teori ile gereklik arasndaki ztln rettii hayal krklklarnn, ekonomi-d aklamalarn yolunu amas da artc deildir. rnein, farkl kltrlerin sahip olduklar deerler sisteminin uyumsuzluu ile ilgili antropolojik kavramlar ya da dinamik elitlerin (ki bu da Bat-tarz kapitalizm iin kullanlan ho bir terimdir) ne zaman ve nerede yksek sosyal stat elde etmi olduklarna dair psikolojik "aklamalar" iin iine sokuturulur. Nihayet, geleneksel iktisadn sefaleti, zellikle de kalknma ile ilgilendii anda, meslein ana tabularndan kklenmektedir: Bunlar

sosyalist ekonomik planlamann retken kaynaklarn gelitirilmesi iin kullanlmasna ve emperyalizmin azgelimi lkelerin geri kalmlnn srdrlmesinin bir arac olarak oynad roln analizine kar duran tabulardr. Bu bakmdan bugnk durum, olabilecek en nadir istisnalarla birlikte, sosyal bilimcilerin Veblen tarafndan "aratrmalarnn kendilerini gtrebilecei herhangi bir sonucu ya da inanc en btnsel biimde ifade etmekte zgrler. Bunu yapabiliyor olmalar, entelektel ufuklarnn, muhafazakar orta snflarn hakim grlerini snrlandranlarla ayn saduyusal ngr ve nyarg kstlan tarafndan balanm olmas gerei nedeniyle, ne bahtiyar bir durumdur" diye tarif edildikleri, The Higher Learning in America'daki durumun benzeridir. Bu nyarglar piyasann rasyonalitesine ynelik tapnmada ve bununla balantl olarak da, ekonomik ve toplumsal iktidar denetleyen snf deitirerek, ekonominin istikametini aka tanmlanm hedeflere doru ynlendiren toplumsal devrimleri kavrama yeteneksizliinde yansmasn bulmaktadr. Her eyden nce, btn bu hedeflerin rasyonel olup olmadklar, onlar kendisine atfla yarglayabileceiniz bir serbest piyasa mevcut deilse nasl bilinebilir? ktisatlar mutat piyasalarn kesintiye uramasndan ve rnein Kba devrimi trnden bir devrime elik eden kanlmaz verimsizliklerden dolay rahatszlk duymakta, ama bu olumsuz ynleri, btn Kbal ocuklarn ilk kez asgari miktarda st ncelii elde etmi olmalar ya da sonunda cehaletin stesinden gelinmi olmas gibi olgularla bir arada tartamamaktadrlar. Meksika ekonomisinin, hzl byme oranlar tarafndan sinyali verilen baarlarn taktir etmekte ama bu bymenin, 1 ya stndeki nfusun yzde 24'nn asla et, balk, st ya da yumurta yememesine neden olan bir kaynak dalm ile birlikte yaanyor olmasn kaytlara geirmemektedirler.(3) Bu szlerle akademisyenlerin bireyler olarak straba ynelik hi bir sempati beslemedikleri ya da strabn farknda bile olmadklar

56 SMRGES Z EMPERYAL ZM

PAUL BARAN'IN KAZANIMI 57

kastedilmemektedir. Ancak "bilimciler" olarak sahip olduklar grev, varolan toplumsal sistemi aklamak ve onun daha iyi ilemesine yardmc olmaktr. Sosyalist ekonomik planlama yalnzca nermekte olduklar reformlarn bir alternatifi olarak gndeme gelmi deildir. Ve burada da, emperyalizm rneinin canl biimde gstermekte olduu gibi, ulusal kar sesini ykseltmektedir. Emperyalizmin analiz edilmesi konusundaki tabularn en mkemmel rnei Paul Baran'm r ac "Geri Kalmln Ekonomi Politii" makalesini basarken yaam olduu deneyimdir. Daha sonra Bymenin Ekonomi Politii'nde geniletecek olduu tezlerin bu gl ve parlak sunumu iin yaync bulunana kadar iki yln gemesi ve saysz ret mektubunun alnmas gerekmitir. Emperyalizm konulu bir ders kitabnda bu ret mektuplarndan ikisi yan yana durmaktadr. Mektuplardan bir tanesi makaleyi, sahip olduu birok deere karn, Baran'n azgelimi lkeler iin izdii modelin ok fazla genel olmas yznden yaynlayamayacan son derece nazike ifade eden, dnyaca nl bir ngiliz iktisatya aittir. Kuku yok ki, Baran'n emperyalizmin ileyi biimine dair tarifi imdiki ve daha nceki ngiliz smrgelerine uygun biimde uyarlanabilir nitelikte deildi. Baran'n makalesi belki de modelini Latin Amerika ile snrlandrm olsayd geree daha yakn bulunabilecekti. Birleik Devletler'den bir iktisatnn gnderdii ret mektubunda ise almann, dnyann geri kalanndaki az gelimilik ve emperyalizm konularna dair yararl bir zet olarak grlebilecek olmasna karn, ilerici reformlarn yolda olduu Latin Amerika iin elbette geerli olmadndan ikayet edilmektedir. Makale nihayet grece olarak mtevaz Manchester School of Econo-mics and Social Studies'in Ocak 1952 saysnda kendisine bir yer bulabildi. Latin Amerika ve ngiliz blgesi de dahil olmak zere, geri kalmln doasnn ve nedenlerinin genelletirilmi tariflerinin hemen tannd ve kavrand smrgeler dnyasnda nemli bir g-

rlt kopard. Makaleye gsterilen kabul, azgelimi lkelerde Baran'n Bymenin Ekonomi Politii kitabnn uyandrm olduu heyecann basit bir n belirtisiydi. Burada nihayet, durgun ve geri kalm ekonomileri dntrmeyi hedefleyen zgr programlar gelitirilmesinin nn aan tam-donanml bir analiz mevcuttu. almasnn szn sonu olmadn ve daha birok almaya ve aratrmaya ihtiya bulunduunu Baran'n kendisinden daha iyi bilen de yoktu. Ama onun dobra dobra analizi, at yolda ilerleyecek olan yeni almalar iin gereken ereveyi ve ilham salamaktadr. Ayn zamanda dntrme eylemini stlenecek olanlarn eitilmesine ynelik bir ders kitab olarak ve stlenilecek grevlere ynelik faydal bir rehber olarak da hizmet etmektedir. Bu kitabn Kba Devrimi nderlerinin raflarnda duran nshalar defalarca okunmu ve hepsinin alt da kalnca izilmitir. Birleik Devletler'deki kitaplarda kitabn bir kopyasna rastlamak nasl allmam bir durumsa, rnein Meksiko City'de de kitabn spanyolca basksn en gze arpan yerde sergilemeyen bir kitap bulmak o kadar zordur.
MARKS ST KATKI

Bymenin Ekonomi Politii kitabnn canll ve nemi, onun Marksist dnme biiminden kklenmi olduu gereinden kaynaklanr. nk Marksist iktisadi ve toplumsal analizin ana gvdesi, ekonomik gelime sorunlarnn kavranmas bakmndan en etkin arac sunar. Marks'n dncesi tam da byme, snf elikisi, toplumsal deiim ve toplumlarn dnm sorunlarn hedef alr ve bunlar da azgelimi dnyann acil sorunlardr. stelik, gelien birer organizma olarak toplumlar ve tarihsel deiim tarafndan yaratlan farkllklar incelerken kulland analiz yntemi de. iktisatya, azgelimi toplumlarn karmaklna, Baran'n terimleriyle aka sylemek gerekirse "geri kalmln morfolojisine" nfuz etmek zere zel olarak tasarlanm aralar sunar. (Kalknma almalar

58 SMRGES Z EMPERYAL ZM

PAUL BARAN'IN KAZANIMI 59

konusunda daha etkin aralar sunan kiinin, sermaye birikimine tarihsel kkeni bakmndan ve kapitalizmin srkleyici gc olarak son derece byk bir nem vermi olmas nedeniyle Marks'n, yani eletirmenin ta kendisi olmas ikilemine de geerken iaret etmemek olanakl deildir. te yandan statkonun bilimcileri, zihinsel enerjilerinin denge, ya da en iyisi, i devrelerinin mekanii zerinde younlam olmas nedeniyle bu konuda son derece faydasz ve genellikle de yanl ynlendirici bir durumdadrlar.) Esas anahtar Marks'n almas salam olmakla birlikte, daha sonra Marksist ortamda gelimi olan baz kavramlar ve dnme biimleri de ncelikle temizlenmelidir. Bu alandaki yapc analizin nndeki temel engellerden birisi, toplumsal gelimenin ekonomik evrelerine dair kat bir erevenin, ak ya da rtk olarak benimsenmi olmasdr. Bat Avrupa, kapitalizm evresinden nce bir feodalizm evresinden gemi olduu ve kapitalizm evresi de sosyalizme n gelecei iin, bu ilerleme Marks'n birok ardl tarafndan toplumsal gelimenin gerekli bir yasas olarak varsayld. Burada byle bir kavramn bilimsel dnceye ve ayn anlama gelmek zere Marks'n dncesine yabanc olduunu vurgulamak malumu ilan etmek olabilir. Marks'n yaklamnn alamet-i farikas, aratrm olduu corafi alanlarda ve zaman kesitlerinde meydana gelmi olan zgn deiimler hakkndaki genel dorularn, o zaman iin ulalabilir olan kantlara dayal olarak kefedilmesidir. Marks buradan, ilksel ve ikincil eleri birbirlerinden ayrtrarak, insan toplumlarnn tarihsel dnmlerini aklayan, gerekli karlkl-iliki-ler olduunu kefettii eyleri damtmtr. Bu genellemelerin tarihin ve sosyal bilimlerin sorularna doru yaplacak keiflerin en retken klavuzlar olarak kabul edilmesi, zgn tarihsel gelimelere baklmakszn, tm halklar iin geerli olan tarih-st tasarmlarn kabul edilmesi anlamna gelmez. Bu tr bir kabul, bilim deil mistisizm olurdu.

Kat, evrimci ve "Marksist" bir toplumsal deiim modeli aray azgelimi, smrge toplumlarn feodal; ya da feodal gibi grnen zelliklerine dair an bir vurguyu harekete geirmitir. Feodalizm zerine yaplan zel vurgu ok da fazla bu tr bir toplum biiminin ve toprak ilikilerinin sahip olduu zgn ynlerin eletirel biimde incelenmesine deil, olduka sklkla aratrmacnn nyarglarna ve aratrlan lkenin zellikleri ile klasik feodalizmin (genellikle de feodalizmin olmas gerektii varsaylan eyin idealletirilmi bir temsilinin) zellikleri arasndaki yzeysel benzerliklere dayandrlyordu.(4) Sonra da bu kat gelime modelinin zerine, emperyalizmin, bu grnrdeki feodal zellikleri pekitirmekteki rol ekleniyordu. Buradan da orta snflarn feodal itleri krmaktan, politik ve ekonomik emperyalizm tarafndan bu ikincisine salanan koruma nedeniyle alkonulduklar karsamas yaplyordu. O halde ulusal bamszlk mcadelesinde ezilen kitlelerle, burjuvazinin zde ulusalc olan ve dahas, endstriyel kapitalizmin geliimi zerindeki feodal snrlamalarn koruyucularn ortadan kaldrmak isteyen yeleri arasnda geici bir kar birlii var olmalyd. Feodalizmden kapitalizme gei ile kapitalizmden sosyalizme gei arasndaki zaman greceli olarak ksa olabilirdi, ama bu izgiler zerinde geliecek iki-aa-mal bir evrim, beklenebilecek olan en makul modeldi. Bu bak asnda bir dizi varsaym ima edilmektedir: 1) Burjuvazinin nemli kesimleri sadece politik bamszlk savan desteklemekle kalmayacak, ayn zamanda emperyalizmden ekonomik bamszln salanmas iin gereken nlemleri de destekleyecektir. 2) Ekonomik bamszlk "bamszlk-yanls" burjuvazinin kendi zenginlii iin zerine yasland ticaret kanallar, mali kurumlar ve (cret-kar yaps da dahil olmak zere) piyasa ilikileri kesintiye uramakszn elde edilebilir. 3) Ulusal burjuvazi, emperyalist egemenliin ve feodal zincirlerin

60 SMRGES Z EMPERYAL ZM

PAUL BARAN'IN KAZANIMI 61

ortadan kaldrlmasndan sonra, gnmz koullar altnda, sanayilemenin yaylmas iin gerekli olan rekabeti snrlandrc bir ilev grecek olan devlet-korumal tekellerin yardm olmakszn da, olduka hzl bir sanayileme elde edebilir. 4) Feodalizmin-emperyalizmin zincirleri ya ezilen snflarn devrimci katlm olmakszn ortadan kaldrlabilir; ya da bu snflar ie hasbelkader katldklarnda da, bunlar devrimi, sanayi burjuvazisinin karlarna dman olan ek hedefler zerinde srar etmeksizin srdreceklerdir. "Kat" Marksist analizin yukardaki biimde karakterize edilmesi ve bu durumun ima ettikleri, Baran'n yapt katky akla kavuturma giriimi nedeniyle kasten abartlmtr. Aslnda Baran bence, bu nyarglarn bazlarndan etkilenmiti ve bunlarla tam bir dnsel kopu da gerekletirmedi. Ama dncesinin bamszl, youn almas ve sentez yetenei onun, emperyalizmin tahliline olaanst deerli bir katk, gereklie daha yakn bir katk ve yukarda da belirtildii zere, daha gereki bir almann ve daha etkin programlarn gelitirilmesinin yolunu aan bir katk sunmasna olanak salad.
BARAN'IN AZGEL M L K ANAL Z

Baran'n ekonomik ve sosyal dnceye yapt katk hakkndaki mevcut incelemeler onun azgelimilik analizi zerinde odaklanmaktadr. Kendisi bize baka alanlarda da k ve bilgelik sunmutur. Bymenin Ekonomi Politii kitabnn burada tartlmam olan blmleri de dahil olmak zere almasnn ana gvdesi, Birleik Devletler'deki tekelci kapitalizmin analiziyle ilgilidir. Bu konu hakkndaki almalar kukusuz Paul M. Sweezy ile ibirlii iinde yazd bir sonraki ciltte nceki, paral deneme ve blmlerden daha tamamlanm bir biimde ortaya kacaktr. almasnn bu blmnn deerlendirmesi iin Paul'un, yolu hasretle gzlenen her iki cildinin yaynlanmasn beklemek daha uygun olacaktr.(5)

Ancak yine de, Baran'n ileri sanayilemi lkelerdeki tekelci kapitalizmi, azgelimiliin sorunlarn ve sosyalist bir toplumun inasn analiz ederken birletirici bir analitik ara olarak kulland ekonomik artk kavramndan bahsedilmelidir. Kavramn Baran tarafndan kullanlan biiminin ilham kayna Marks olmakla birlikte, Baran'n "ekonomik artk" kavramn kullanma biimi ile Marks'n artk deer teorisi arasnda ok nemli bir fark olduunu kavramak nem tamaktadr. Marks kendi deer ve artk deer teorisinde; bu kavramlarn tarihsel ve analitik geliimlerini (Hegelvari isel mantklarn) dikkate alarak, kendileri araclyla kapitalizmin kkenlerini ve onun byme, gelime ve knn doasn akla kavuturaca bir birletirici ilkeler dizisi aratrmt. Teori birok eyin yan sra unlar aklamak zere tasarlanmt: 1) Sermayenin kendisinin tarihsel geliimi ve onun tccar sermayesinden sanayi sermayesine dnm; 2) gelir dalm ve gelir dalm zerindeki mcadeleler; 3) alma gnnn sresi ve fabrikadaki alma koullan hakkndaki ekonomik ve politik mcadelelerin doas ve snrlar; 4) retkenlik art ve teknolojinin ilerlemesi; 5) ilkel birikim iindeki tarihsel kkenlerinden, kapitalist ekonomilerin genilemesi ve daralmasndaki denetleyici g olarak sahip olduu konuma dek uzanan bir erevede, sermaye birikimi itkisi. Tm bunlarn aklanmas karmak bir analitik yap ve teknik bir tutarllk gerektiriyordu. nk Marks, yalnzca deiim srecinin, kapitalist ilikilerin sosyal basnlarn, deer-deiimi ve art deer yoluyla nasl srekli olarak yeniden rettiini gstermeye girimekle kalmam; ayn zamanda, piyasa araclyla ileyen kapitalist ekonominin de, kendisini nasl yeniden rettiini ve ayn zamanda i piyasalarn genilemesi ve sermaye birikimi iin gereken koullan yarattn gstermeyi de amalamt.

62 SMRGES Z EMPERYAL ZM

PAUL BARAN'IN KAZANIMI 63

imdi bu karmak, teknik artk deer kavram, kkeninde daha basit bir fikre yaslanmaktadr: Bir ekonomi, belirli bir retim teknii veri olmak kaydyla, belirli bir dzeyde ilemeye, yalnzca iileri hayatta tutmaya ve almaya ve retimde kullanlan aralar yerine koymaya yetecek miktarda mal salayabiliyorsa devam edebilir; bir ekonomi yalnzca iiyi ve onun aralarn yerine koymak iin gereken miktann zerinde bir fazla; bir artk retebiliyorsa byyebilir. Artk; artn bykl ve kullanlma yntemi bir ekonominin byme potansiyelini belirler. Marks'n teorisi bu artn nasl yaratldn ve tarihsel geliim ile kapitalizmin ileyii iinde nasl kullanldn aklamak zere biimlenmiti. te yandan Baran, yalnzca (Marks'n almas ve teorisi tarafndan zenginletirilen) "basit" ekonomik artk kavramn kullanm ve onu, bir lde pedagojik amalar iin, daha genel bir ara olarak kullanmtr. nk Baran gerek art tm gelime evreleri iinde incelememektedir; bu bakmdan Marks'n almasn veri kabul etmekte ve kendi dikkatini de ncelikle potansiyel artk olarak adlandrd ey zerinde younlatrmaktadr. Bu ikincisi aktif, operasyonel bir kavramdr: sraf, verimsizlik ve tekelci kapitalizmin gerekletirilmemi olaslklarn aklamaya olanak verir; ayn zamanda da azgelimi toplumlarn kalc ilerleme ynndeki gerek ihtiyalarnn yalnzca potansiyel art harekete geirecek ve onu halkn karlar uruna kullanma sokacak yeni bir sosyal ve ekonomik organizasyonla karlanabileceini anlamaya hizmet eder. Baran'n tehisi detaylar bakmndan zengindir ve yerkrenin deiik paralarndaki sorunlarn trl varyasyonlarn kapsar. Bizse kendimizi onun argmannn plak ana hatlar ile snrlandrmalyz. Baran amzdaki ekonomik ve sosyal geri kalmln ana kklerinin emperyalizmde bulunmas gerektiini ileri srmektedir. Emperyalizm, merkez lkenin ve smrge blgelerin kendilerinde mevcut olan tarihsel koullarndaki varyasyonlar tarafndan koul-

lanm biimde, Hindistan, Afrika, Latin Amerika ve dier smrge blgelerinde farkl biimlerde ilemektedir. Ancak emperyalizmin gleri, alabilecekleri zgn biimler her ne olursa olsun, ezilen lkelerde benzer etkiler yaratmlardr: Smrge uluslarda ticari kapitalizmin hkmn pekitirmek ve glendirmek ve bu ticari kapitalizmin sanayi kapitalizmine dnmesini, tamamen engelleyemiyorlarsa bile, yavalatmak. Emperyalist g, bir yandan, feodal-merkantil bir dzeni koruyarak ve glendirerek ve te yandan da, yerli bir sanayi kapitalizmini ekonomik olarak boazlama yoluyla devrimci bir orta snfn gelimesini engelleyerek, istikrarl ve uysal bir toplum elde etmitir. Bu blgelerde ortaya kan sosyal sistemler, tm de varolan ekonomik yapnn ve bu yapnn metropolitan merkezle olan yapsal balarnn korunmasna kendisini adam olan zengin komprodorlarn, kendilerine devlet tarafndan zel kayrmalar salanan tekelcilerin ve byk toprak sahiplerinin politik ve sosyal ittifaknn denetimi altndadr. Bu tip bir sosyal ve ekonomik yapnn net etkisi, ksmen Bat dnyasndan gelen yatrmlar ve teknik know-how ve yardmseverlik tarafndan n alan yava ve arpk bymedir. Yava byme genellikle hzl nfus art, hkmetteki rme ve kaynaklarn ynetici oligari tarafndan yamalanmas ile darmadan edilmektedir. Yava bymenin nedenleri kesinlikle akademik iktisatlar tarafndan belirlenenler deildir: Yani sermaye ktl, giriimcilik yeteneinin olmamas ya da an nfus. Bunlar nedenler deil, belirtilerdir ve mevcut sosyal ve ekonomik rgtlenmeyi yanstmaktadrlar. Yava byme, alk, hastalk ve ona elik eden sefalete kar kkl bir deiim, yalnzca byk ve uzak erimli yapsal deiimlerle salanabilir. Bu tr uluslarn daha yksek bir vitese sramas ve kt ile retken kapasitede nfus artn aabilmeye yetecek miktarda byk ve srekli bir art elde ederek yaam koullarnda anlaml bir ykselme ortaya koymalar iin, inaat ve makinede byk yatrm-

64 SMRGES Z EMPERYAL ZM

PAUL BARAN'IN KAZANIMI 65

lar, uzun vadeli planlama ile geleneklere-bal alma ve dnme modellerinin alt edilmesi gereklidir. Ama bunun da btn anlam toplumu silip sprecek bir yeniden rgtlenme, yaratc potansiyelin tmyle seferber edilmesi ve imdi zenginlerin cebine akmakta olan ekonomik artn denetim altna alnmasdr. Toplumun bu trden bir batan aaya doru yeniden rgtlenmesi iinse ulusal politik bamszlk, yabanc bir devletin dorudan denetiminden ya da gl bir emperyalist kuvvetin dolayl, daha "demokratik" denetiminden zgr olmak gerekli bir kouldur. Baran'a gre, politik bamszlk veri olduunda, ekonomik ve toplumsal gelimenin nndeki baz engeller alabilir. Ancak bu ne kylln toprak aristokrasisi tarafndan ezilmesi ve smrlmesini, ne de endstriyel gelimenin tekelci i dnyas tarafndan boazlanmasn ortadan kaldrr. stelik, etkin bir denetim sistemi olarak emperyalizm, politik bamszlk tarafndan otomatik olarak ortadan kaldrlamaz. Piyasa sisteminin bir paras olarak ina edilen ekonomik yap ve metropol merkezlerin yatrm modelleri varlklarn srdrr. Ve bunlarla birlikte de ekonomik bamllk srp gider. Bu arada, yeni bamszlaan uluslar yneten toplumsal bakmdan heterojen snflarn krlgan ittifaklar, ulusal kurtulua ynelik olduu kadar sosyal kurtulua ynelik olarak da artan popler zlemlerin neden olduu isel snf elikilerinin younlamas nedeniyle hzlandrlan zlme sreleriyle yz yze kalr. Geri kalmlk ve ekonomik bamllk sorunlarnn tek rasyonel zm sosyalist ekonomik planlamadr. Snfsal iktidarn konumlanndaki bir deiiklik, emperyalist glerin modellerinin ekonomik kaynaklar zerindeki denetiminin ortadan kaldrlmasn gerekli klan sosyalist planlama, "normal" artn ok tesine ulaan bir ekonomik artn seferber edilebilecei ortamn ve bu artn retici

glerin hzla gelitirilmesi iin etkin biimde kullanlmasnn olanan sunar. ster sosyalist ekonomik planlama altnda, ister kapitalist bir ereve dahilindeki bir hamle biiminde gereklesin, kayda deer ekonomik gelimeler, ileri kapitalist uluslardaki egemen snflarn karlarna dmandr. Dolaysyla emperyalizmin amzdaki grevi ekonomik gelimeyi yavalatmak ve denetim altna almaktr. Beyaz adamn sahip olduu grevlerin ve "uygarlk" ithal edilmesinin yerine, metropol tarafndan ynlendirilen ekonomik gelime bugnn emperyalizminin aklclatrlma biimi haline gelmektedir. Herhangi bir lke ekonomik gelime ynnde, bazen yalnzca ilk bebek admlanyla bile olsa kendi yolunu tuttuu zaman, bu liberalizmin arkasndaki peneler de ortaya kmaktadr. Baran'in kitabnn yaynlanmasndan bu yana, emperyalizmin bamsz ekonomik gelimeye kar olduu ynndeki tezi, Birleik Devletler'in ve dier emperyalist glerin Guetamala, Kba, ngiliz Gine'si, Brezilya, Vietnam, Malezya ve Kongo'daki eylemleriyle u ya da bu biimde ok fazla kantlanm durumdadr. Baran'in katksnn sahip olduu nemin anlalmas iin, btn kitap okunmal ve incelenmelidir. Orada bulunan ruhtan olduu kadar, ierikten de renebileceimiz ok ey vardr ve zarif sonu paragrafyla seferber olmamak da son derece zordur: "Bymenin durgunluun yerini alaca, bymenin rmenin yerini alaca ve kltrn barbarla son verecei bir toplumun ortaya k masna katkda bulunmak, entelektel gayretin en soylu ve aslnda tek gerek ilevidir. Akln mit zerindeki zaferine, yaamn lm zerindeki yengisine duyulan ihtiya mantksal karsamalar araclyla kantlanamaz. Byk bir fizikinin [Max Planck] bir zamanlar sylemi olduu gibi: 'Mantk tek bana insan

66 SMRGES Z EMPERYAL ZM

kendi alglarnn hkmdarlnn tesine tayabilme yeteneinde deildir; o insan insan kardelerinin varln kabul etmeye bile zorlayamaz.' Bu ihtiya, insanln hayatta kalma, gelime ve mutluluk hakknn hibir merulatrmaya ihtiya duymad nerisine yaslanmaldr. O bu nermeyle ayakta kalr ya da yklr. Ancak bu nerme de onun tek kantlanamaz ve reddedilemez nitelikteki ncldr."

YEN EMPERYAL ZM

Lenin'in emperyalizm teorisinin odak noktas emperyalizmin, 19. yzyln sonlarndan itibaren, kapitalizmin geliimindeki zel bir aama olarak snflandrlmas olmutur. Emperyalizme bylesine zgn bir tarihsel takvim atfetme giriimi de birok tartmaya konu olmutur; bu konudaki temel itirazlardan bir tanesi emperyalizmin karakteristik zellii olarak ele alnan birok zelliin, aslnda bu oyunda nceden de ve kapitalizmin tm tarihi boyunca mevcut olduu ynndedir. Sz konusu zellikler dnya pazarn gelitirme zorunluluu, yabanc hammadde kaynaklarnn denetimi iin yrtlen mcadele, smrgeler zerindeki rekabeti av ve sermayenin younlamas ynndeki eilimdir. Baz yazarlar "eski" ve "yeni" emperyalizmleri birbirlerinden ayrtrma yoluyla sorunun etrafn dolamaktadr. Ancak hangi semantik ara kullanlrsa kullanlsn, dnya kapitalizminin ileyiin-

68 SMRGES Z EMPERYAL ZM

YEN EMPERYAL ZM 69

de yeni bir dnemi belirlemek asndan yeterli ve anlaml nedenler mevcuttur. Bence, bu yeni aamay dierlerinden farkllatran birok zellik arasnda iki tanesi tayin edici niteliktedir: Birincisi, ngiltere artk tartlmaz biimde nde gelen endstriyel g deildir. Gl sanayilemi rakipler sahneye kmtr: ABD, Almanya, Fransa ve Japonya. kincisi, her bir sanayilemi ulusun kendi iindeki ekonomik g, greli olarak az saydaki, byk btnlemi endstriyel ve mali firmaya doru kaymaktadr. Bu gelimelerin erevesini sunan, 19. yzyln son 20-30 yl boyunca yeni enerji kaynaklarnda ve teknolojide, Veblen'in, "fiziin ve kimyann teknolojisi" olarak adlandrm olduu yeni bir sramann ortaya kmasdr. Bu teknoloji, basit mekanik icatlardan ok, bilimin ve bilimsel aratrmann dolaysz biimde uygulanmasna dayal bir teknolojidir. 19. yzyln son 30 yl iindedir ki: .... saf bilimin; zellikle de termodinamiin, elektromanyetizma, kimya ve jeolojinin bir yzyllk yava geliimi ve yeniden ifadelendirilmesi, pratik mekanik mhendisliin, zellikle de makine ara-gerelerinin retimindeki ve endstriyel yntemlerdeki hzl gelimeyle bulumaya balad... bu durum yalnzca yeni endstrilerin gelimesi ve termodinamik teorisindeki gelimeden treyen ve elektrikten yalnzca biraz daha az nemli olan iten patlamal motorlar gibi yeni g kaynaklarnn ortaya kmasndan ibaret deildi. Saysz mevcut endstri; ki madencilik ve yol yapm, elik, tarm, petrol, beton bunlardan yalnzca birkadr, dnp geniledi. Saysz yeni rn; modern bisiklet, telefon, daktilo, muamba, iirilmi lastik, ucuz kat, suni ipek, alminyum, hazr giyim ve ayakkab ilk kez imal edilmeye ve pazarlanmaya baland. Makineleme ilk kez bu dnemde genel olarak endstrinin karakteristii halini ald..(1)

Bu dnemin bizatihi teknolojik zelliklerinden daha nemli olan-sa bu teknolojinin genel bir kural olarak byk miktarda sermaye yatrm ve byk retim birimlerine gereksinim yaratm olmasdr. Dnm karakterize eden esas gelimeler elik, elektrik, endstriyel kimya ve petrolde gerekleti."(2) elik. elik iten patlamal motorlar, elektrik jeneratrleri ve buhar trbinleri gibi makinelerin inas asndan yaamsal olan biricik zelliklere sahiptir. Ar yklerin yksek hzlarda tanmasn olanakl klansa, elik raylarn ve lokomotiflerin ortaya k oldu. Bu durum ulam maliyetlerini azaltt ve yerel-blgesel giriimlerin byk, ulusal endstrilere dnmesinin aralarn salad. Bilimsel yntemlerin uygulanmas ncesinde elik, pratik olarak yan-deerli bir metaldi. " [Bessemer ve ak-ocak] prosesleri ortaya kmadan nce elik yapm ampirik bir zanaat ilemi olmann tesine zorlukla ulaabiliyordu..."(3) 1854'te ortaya kan Bessemer prosesi, ABD'de ve Avrupa'da eriilebilir durumda olan demir cevherinin kullanm asndan hala snrllklara sahipti. 1860'larda ortaya kan ak ocak yntemi ve nihayet 1875'te Thomas ve Gilchrist tarafndan gelitirilen "basic proses", eliin karbon ieriinin ok yakn snrlar dahilinde denetlenmesini olanakl kld ve elik an balatt. eliin zelliklerini, alamlarn kullanlmas yoluyla takm elii, silah ve paslanmaz elik iin gereken nitelikleri elde etmek zere kullanan iyiletirme teknikleri, 1870 ile 1913 arasnda gelitirildi. 1870-1874 arasndaki dnemde dnya apnda ortalama 1 milyon ton elik retildiini belirtelim; 1900-1904 arasnda, yllk ortalama dnya retimi 27 milyon tonun zerine kmt.'4' Elektrik. Elektrikle yaplan bilimsel deneyler ve konunun teorik sunumlar 18. yzyla kadar uzansa da, bu deneylerin ve teorinin byk-apl bir endstri oluturacak biimde uygulamaya konulmas 19. yzyln sonlarna doru gerekleti. Londra, Milano ve

70 SMRGES Z EMPERYAL ZM

YEN EMPERYAL ZM 71

New York'taki ilk ticari retim istasyonlar 1880'lerde ald. Elektriin nemi onun yeni bir aydnlanma, stma ve g kayna olarak kullanmyla snrl deildir. Elektrik ayn zamanda rnein, bakr ve alminyumun rafine edilmesi ve kostik soda retiminin btn asndan gereklidir. (Alminyumun ticari retimine ynelik proseslerin icad da bu dnemde, 1886'da gereklemitir.) Elektriin uygulamaya sokulmas, genel olarak imalat prosesleri asndan, modern kitle retimi sanayilerinin dayand tam mekanizas-yona izin veren kesinlikli denetimi de olanakl klmtr. Endstriyel Kimya. Metalrji, sepileme ve fermantasyondaki kimyasal sreler yzyllardr bilinmekte ve kullanlmaktayd. Ama ayr ve byk-apl bir sanayi olarak endstriyel kimya 19. yzyln son eyreinde ortaya kt. Burada da dnm, bilimdeki teorik ve deneysel bululara dayanyordu. Organik kimyasallar endstriyel sreler iinde sentezleme yetenei, kimyasal dnmler dzgn biimde anlalmadan daha nce ortaya kamazd. Yani bir molekl iindeki atomlarn doru saysn belirleme yetenei, 1860'larda eit gaz hacimlerinin ayn koullar altnda ayn molekl saysna sahip olacaklar yasasnn genel kabul grmesinin ardndan olanakl hale geldi. Organik kimyada daha nceki neredeyse rastlantsal ilerlemelerin tersine, yeni bilimsel kazanmlar yeni kitlesel-retim sanayilerinin temelini yaratt. Solvay amonyak soda prosesi ve slfrik asit ve amonyak imalatndaki katalitik prosesler de ayn dneme denk geldi. Petrol. Hem ham petrol sondaj tekniklerinde, hem de petrol rafine etme tekniklerindeki teknik ve bilimsel ilerlemeler elbette nemli olmasna karn, burada yeralt petrol kaynaklarnn kefi ve sondaj ile ilgili teknik ve bilimsel ilerlemelerle pek fazla ilgilenmiyoruz. Tarihsel bak asndan bakldnda, byk miktarl petrol ilk kez 1859'da Pensilvanya'da kefedildi. The Standart Oil Com-pany 1870'te kuruldu. Diamond drilling, yani zor oluumlar del-

mek iin kullanlan etkin teknik, ilk kez 1864'te icat edildi ve ABD'de 1870'lerde uyguland. Byk petrol keiflerinin ilk evresi karosen lambalar sisteminin ulusal ve uluslararas datm ile aydnlatclarn imalat ile balantlyd. Petroln endstride ve ulamda yakt olarak kullanlmaya balanmas, petrol kaynaklarndaki sonraki keifleri takip etti. Bazen "ikinci sanayi devrimi" olarak atfta bulunulan bu yeni fenomenler dank kk rekabeti birimlerle karakterize edilen bir kapitalizmden, byk ekonomik g younlamalarnn endstriyel ve mali sahneye egemen olduu bir kapitalizme doru kaymann btnsel bir parasn oluturdular. 19. yzyln sonuna ait olan bu teknolojik gelimelerin tekelci eilimleri hzlandrmada ne denli byk bir neme sahip olduklar gnmzn dev irketleri incelenerek anlalabilir: Bugn ABD'de bulunan en byk 50 endstriyel irketten 26 tanesi (tm grubun toplam varlklarnn yzde 62'sini oluturacak biimde) elik, petrol, elektrikli alet, kimya ve alminyum sektrlerinde bulunmaktadr. ABD dndaki kapitalist lkelerdeki en byk 50 endstriyel irketten 30 tanesi de (grubun sahip olduu toplam varlklarn yzde 73'n oluturacak biimde) ayn sanayilerde bulunmaktadr.
BYK RKETLER N ORTAYA lKII

Burada savunduumuz tez Byk Dnyas'na elik eden irket byklkleri ile tekelci eilimleri yeni teknolojinin belirledii deildir. Daha ok, yeni teknoloji kapitalist sanayiinin g younlamas ynndeki olduka normal eilimi iin gereken ereveyi ve genellikle de olanaklar salad. rnein, ktalararas demiryolu ve onun ubeleri, yerel imalatlarn ulusal lekte rekabet etmelerinin olanan yaratt. Birok yerel reticinin byyen piyasalara yant verme kapasitelerini geniletmelerinden kaynaklanan ar retim genilemesi ac-

72 SMRGES Z EMPERYAL ZM

YEN EMPERYAL ZM 73

maz rekabet, iflaslar, birlemeler ve ittifaklar yoluyla i dnyas ta rihinin bildik modeline yol at. ABD ticaret hayatnda emperyalist aamann balangcnda mey dana gelen dnmler Profesr Chandler tarafndan ok iyi zet lenmektedir: 1870'lerde, byk sanayiler tarmsal bir ekonomiye hizmet ediyordu. Hzla genileyen demiryolu ana donanm salayan birka irket hari, nde gelen snai firmalar tarmsal rnleri iliyor ve tarlalara besin ve giysi salyordu. Bu firmalar eilimsel olarak kktler ve hammaddelerin salanmas ile bitmi mallarn satn ve hammaddelerin salanmasn yerel olarak gerekletiriyorlard. Fabrikadan birka milden daha uzaktaki bir pazar iin retim yaptklarnda ise, ii birka benzer firmaya datan komisyonculuk ajanlar araclyla alm satm yapyorlard. 20. yzyln balaryla birlikte, tarla ya da nihai tketici tarafndan kullanlmaktan ok sanayide kullanlacak olan retici mallar reten daha birok firma ortaya kmt. Ana sanayilerin ouna birka byk giriim egemen hale gelmiti. Byk endstriyel irketler artk araclar vastasyla alm satm yapmyorlard, kendi ulus-apndaki alm-satm ve pazarlama organizasyonlarna sahiptiler. Birou, zellikle de kalp kartma sanayilerindekiler, kendi hammaddelerini denetler hale gelmilerdi. Baka bir deyile, i dnyas ekonomisi endstriyel hale gelmiti. Ana sanayiler byk, dikey olarak btnlemi, merkezi iletmeler haline dnm olan birka firmann hakimiyeti altndayd.(5)

Sava ve demiryollarnn genilemesi sermaye biriktirebilen ve Chandler'in "byk, dikey olarak btnlemi, merkezi iletmeler" olarak tanmlad birlemeleri organize edebilen gl mali kurumlarn olgunlamas olanan salamt.(6) Yukarda tartlan yeni teknolojik icatlar bu trden Byk i Dnyas iin gereken maddi retim temelim sundu. Sava alan, 1873'te balayan sk depresyonlard. Ve ticaret organizasyonunun bu dnm iin kulland yntem, Veblen'in "uygarlam hayatn temel kurumu" olarak tanmlad anonim irketlerdi. HAMMADDELER N YEN TK Yeni sanayiler, yeni teknoloji ve endstrilemi uluslar arasndaki rekabetin kzmas, hammaddelerin oynad role yeni bir nem kazandrd. Avrupa ktasnda demir cevherinin ve kok kmrnn denetimi iin verilen mcadeleler bildik yklerdendir. Daha da nemli olansa yeni bir deer kazanm olan uzak topraklar zerinde denetim elde etme basncyd. Barraclough bu eilimi yle zetler: ... doas gerei yerel kaynaklardan yeterli maiet el de edemeyen yeni endstriyalizmin doymak bilmez itah, hzla tm dnyay yalayp yuttu. Artk sorun Avrupa ma mullerini; zellikle de tekstili, geleneksel doulu ve tropik rnlerle dei toku etmek ya da hatta demiryollar, kp rler ve benzerlerini ina etmek yoluyla genileyen demir ve elik sanayilerine mahreler sunmak bile deildi. Sana yi, tm dnyada, bu yeni biimleri altnda, onlar olmak szn varolamayaca temel maddeleri aramak zere sefe re kt.(7) Bu durum dnya kapitalist sistemindeki genel bir yeni ekonomik ilikiler modelinin parasyd. 1860'tan 1900'e kadarki dnemde, uluslararasndaki ekonomik ilikilerdeki deiim nem tar:

74 SMRGES Z EMPERYAL ZM

YEN EMPERYAL ZM 75

1) Byk apl uluslararas ticarete giren mallarn says ok fazla artt; 2) Dnyann birbirlerinden nemli lde ayrlm olan birok blgesi arasndaki rekabet ilk kez ortaya kt ya da daha da younlat: 3) Avrupal uluslarn iilerinin yaam standartlar ve sanayilerinin karll denizar arzlarn korunmasna bal hale gelirken, hammadde reticilerinin yaam standartlar bazen dnyann te yakasnda gerekleen pazar dalgalanmalarna bal hale geldi.(8) Hammadde ihtiyac arttka, doal kaynaklarn kefedilme ve smrlme oran da artt. "Ayn [1870'ten 1900'e kadar geen] 30 yl iinde, dnyann ou azgelimi tarm alan darya alm ve jeolojik bilginin artyla birlikte, henz hepsi smrye balanmam olsa bile, dnyann ou byk mineral-sahibi blgesi kefedilmitir.(9) 19. yzyln son eyreindedir ki, nikel kefedilmi ve Kanada'da gelitirilmi, Avustralya'da bakr ve inko, ili'de nitrojen ve Malaya'da kauuk kefedilmitir. zetle: Uzak birincil reticiler halkas Kuzey Amerika, Romanya ve Rusya'dan tropik ve alt-tropik topraklara ve bunlarn da tesinde, Avustralasya ve Gney Afrika'ya kadar geniletildi. nceden kendine-yeterli olan ticaret alanlar ve rotalar dnya apndaki tek bir ekonominin iine doru zldler(10) OKYANUS ULAIMINDAK
LERLEME VE DNYA PAZARI

icatlarn bir sentezini" kullanan metalden ina edilmi buharl gemiler, okyanus tamaclnn egemen biimi halini ald.(11) Deniz motorlarnn ihtiya duyduu yksek basncn ortaya koyduu sorunlarsa, "gelitirilmi elik kazanlar ve tplerin gemi yapmclarna 1501b. ve daha yksek basnlarda alan gemiler ina etme olana salad 1870'ler ve 1880'lere kadar zlemedi".(12) Ar rnlerin dnya apnda etkin ve ucuz kargo tamaclnn gerekletirilmesi ynndeki talep, bunu olanakl klan yeni metal buharl gemiler ve hzl iletiim (Atlantik-ar telefon hizmeti 1866'da balad), sahneyi ticari devrime hazrlad. Bu ticari devrim uluslararas bankacln ezamanl biimde bymesi ve "tek bir ok- tarafl uluslararas demeler sisteminin" yaratlmas ile finanse edildi. "Dnya fiyatlar tarafndan ynetilen bir dnya pazar, ilk kez ortaya kt."(13)
MPARATORLUK VE YEN EMPERYAL ZM

Daha nce de belirtilmi olduu gibi, dnya ticareti erken kapitalizmin yaamsal bir parasyd ve kapitalizm olgunlatka o da geliti. Ama yeni dev sanayilerin ihtiya duyduu hammadde miktarlarn ucuz biimde tama olanan da ieren yeni bir ileri sray, kitlesel elik retimi ve gemi yapmndaki teknik yeniliklerle birlikte olanakl hale geldi. 19. yzyln son yirmi ylnda elik tekneler, elik kazanlar, ikiz uskurlar ve kademeli makineler; "mevcut

Yukardaki gelimeler ngiltere dndaki topraklardaki, ABD, Almanya, Japonya, Fransa, Belika ve dierlerindeki sanayilemenin hzlanmasna da katkda bulundu. Bu sanayileme ekonomik gcn byk ticaret birimlerinde younlamasnn, byk sermaye kitlelerinin zel projeler iin seferber edilmesinin, korumac tarifelerin ykselmesinin ve militarizasyon dalgasnn (4), 19. yzyl sonu ve 20. yzyl ba emperyalizminde temelde yeni olan ne varsa onun iin gerekli olan ereveyi salad koullar altnda gerekleti. Hereyin tesinde yeni olansa, emperyalist davran modellerinin ou sanayilemi ulusa yaylmasyd.(5) Artk uluslararas ticareti denetleyen, ticari etki alanlarn ele geiren ve bir burada bir urada smrgeler elde eden yalnzca Britanya deildi. Bunun yerine, modem topluma yeni bir etiket ineleyen ey, batmayan gnein altndaki yerlerini kapmak zere birbirleriyle yaran teki hzla gelien lkelerin ekonomik ve politik operasyonlar oldu. Yeni emperyalizmin bu yeni saikleri altnda yerkrenin el srl-

76 SMRGES Z EMPERYAL ZM

YEN EMPERYAL ZM 77

medik kesi kalmad: Tm dnya her bir sanayilemi ulusun yeni egemen sanayisinin ihtiyalar ve bu ihtiyalarn basnc altndaki uluslarn kendi aralarndaki rekabet uyarnca dntrld ve duruma uyarland.
EMPERYAL ZM VE SMRGELER

Btn bunlardan treyen ya da bu zel olarak yeni fenomenlere elik eden karmak ekonomik ve politik ilikiler, emperyalist a sarmalamaktadr. Yani snrlar izilen deiim palas pandras bir deiim deildir; kapitalist ekonomiye isel olan derinlere kk salm eilimlerden dolaysz biimde tremektedir. En temel yeni zellik, sermayenin bu durumu takip eden uluslararaslamas ile birlikte, ekonomik gcn dev irketler ve mali kurumlarda youn-lamasdr. Egemen olma itkisi i dnyas ile btnlemitir. dnyasnda ise riskten geilmez. Birkann ismini vermek gerekirse isel ve dsal rekabet, hzl teknolojik deiimler, depresyonlar yalnzca kar oranlarn deil, sermaye yatrmlarnn kendisini de tehdit eder. Dolaysyla i dnyas her zaman, mmkn olduu kadar ok riski ortadan kaldrmak zere evresini denetim altna alma yolu arayndadr. Birbiri ardndan tm sanayilerde verilen hayatta kalma sava ayn zamanda bir fetih sava olagelmitir ki, bu savatan da evreleriyle en uyumlu olan dev irketler doar. Bunlarn kulland yordam ve alkanlklar hayatta kalma ve byme savana uyarlanma srelerinin rndr; bu yordam ve alkanlklar zaferi gvence altna alma ve srdrme yollar olarak, rgtsel yaplarna ve hareket biimlerine sirayet etmitir. 1) Sert uzlamaz rakiplerden oluan bir dnyada gvenlik ve denetimi salamann grnrdeki ilk gerei, bu hammadde kaynaklar zerinde, ki bu hammadde kaynaklar potansiyel yeni kaynaklar da dahil olmak zere her ne olursa olsun, mmkn olduunca fazla denetim elde etmektir.(6)

Hammadde kaynaklarnn denetlenmesi hem rakiplerin ortaya koyduu basnlara kar koruyucu bir ara, hem de hizaya girmemi rakipleri hizada tutmak iin bir saldr silahdr. Hammadde arzlarnn mlkiyeti ve bunlar zerindeki denetim, kural olarak, nde gelen firmann ya da nde gelen firmalar grubunun ortaya kacak yeni rekabeti snrlandrma ve bitmi rnlerin retim ve fiyatlarn denetleme yeteneinin yaamsal bir n gereidir. stelik byk, dikey olarak btnlemi firmalarn byklkleri de onlara tm dnyadaki potansiyel yeni arz kaynaklarn kefetme ve gelitirme olanaklar sunar.(7) Petrol sanayisinin tarihi elbette klasik bir rnektir, ama bu ilke ayn zamanda alminyum, elik, bakr ve dier sanayiler iin de geerlidir. 2) En baarl imalat giriimlerinin izledii patika yabanc pazarlarn fethedilmesini ierir. Bu durum Birleik Devletler'deki gibi byk bir i pazarn bulunduu artlarda bile byledir. rnein kitlesel otomobil sanayi pazarnda, d pazarlar ilk gnlerden itibaren nemli bir etki icra etmitir. mal edilen altnc Ford arabas Kanadal bir datmcya gnderilmiti. Ford motor irketi ilk ylndan itibaren d pazarlar iin retim anlamalar yapmaya balamtr.(8) Yerel nfusun ok yksek art oranna ve bu lkenin azgelimi blgelerinde mevcut olan eriilebilir olanaklara karn, mamul mal ihracatn gelitirme itkisi endstriyel olgunlamann daha ilk parlamas srasnda, i savan bitiminden on yldan daha ksa bir sre sonra kk sald. 1871'de Birleik Devletler ihracatnn yzde 7'den biraz fazlas bitmi mamul mallardan oluuyordu; 1890'da bu oran neredeyse yzde 12'ye ykseldi; 1900'de neredeyse yzde 19'a.(9) 1873'ten yzyln dnmne kadar birbirini izleyen depresyonlar iki yant ortaya kard: erde, bir konsolidasyonlar dalgas ve Byk Dnyas'na doru hareket; darda, sanayilemi Avrupa'nn-kiler de dahil olmak zere, ihracat pazarlarnn ele geirilmesi.(20) hracat pazarlarna ynelik bu arayn dinamikleri sanayiden sa-

78 SMRGES Z EMPERYAL ZM

YEN EMPERYAL ZM 79

nayiye deimektedir ve bunlar bir sanayinin evriminin deiik aamalarnda ve i devresinin farkl evrelerinde farkl nem derecelerine sahiptir. Yine de anlalmas gereken, sanayi bakmndan bu ihracat pazarlarn korumann tad zel nemdir. Lenin'in bu noktadaki genellemesi son derece uygun grnmektedir: "Yerel dei tokuun ve zellikle de uluslararas dei tokuun bymesi kapitalizmin karakteristik ayrt edici zelliidir. Tekil iletmelerin, sanayinin tekil kollarnn ve tekil lkelerin geliimindeki eitsiz ve dzensiz karakter, kapitalist sistem altnda kanlmazdr. "(21) D pazarlar, byk miktarl bir sermaye yatrmn srdrmek ve yeni pazar olanaklarn smrmek iin gereken byme orann salamak zere (devletin yardm ve destei ile) ele geirilirler. Bu srete ihracat pazarlanna olan bamllk srekli bir zellik haline gelir; nk bu pazarlar endstriyel kapasitenin yaps ile yek vcut olur. Bir dnem ihracat felaketten kurtuluun tek yolu olabilir; bir bakasnda kar akn korumann en iyi yolu. Ancak yabanc siparileri karlayabilmek, kapasitenin bir paras ve firmann genel giderleri halini aldnda, uzun vadede bu yabanc pazarlar koruma basnc daha da srarc hale gelir; zellikle de sahneye rakipler kt zaman.'(22) 3) Yabanc yatrm, yabanc pazarlarn gelitirilmesinin ve korunmasnn zellikle etkili bir yntemidir. Bu durumun en bariz tarihsel rnei, ayn zamanda ray, lokomotif, demiryolu vagonlar ve demir, elik ve makine sanayinin dier rnlerine olan talebi de canlandran demiryollar iin sermaye ihracyd.(23) Ancak yabanc pazarlara bu biimde nfuz etme yntemi, ulusal rekabetlerin younlamas ile karakterize olan dev irketler anda, giderek daha da baskn hale gelmektedir. Yabanc yatrmlarn hammaddeleri ele geirme ve smrme bakmndan oynad rol aktr. Rakip dev irketlerin de mevcut olduu lkelerde rekabete ayak uydurmak ya da pazarlara egemen olmak zere yabanc yatrm zorlamas daha da nem kazanr.

Yabanc dev irketler kendi yerel pazarlarn ya da smrgeler, baml uluslar ya da "etki alanlarnda bulunan tercih edilmi pazarlar denetleyerek arlklarn artrabilirler. Dardan gelenlere kar koruyucu tarifeler ya da dier ticaret engelleri koymak zere politik glerini de kullanabilirler. Bu nedenlerden dolay, teki lkelerde rekabet edebilme ve dev irketler tarafndan ihtiyac duyulan pazar denetimini salama yetenei, bir yabanc yatrm programna ar kartr. Dev irketler arasndaki rekabet kendisini ya kartel anlamalar ya da birbirlerinin pazarlarn yabanc yatrmlar yoluyla srekli olarak igal etme biiminde aa vurur. stelik bu ilem Byk Dnyas anda, byk irketlerin gerek kendi karlarndan gerekse mali kurumlarla ibirlii iinde seferber edebilecekleri miktarlardan elde edilebilecek olan byk sermaye kitleleri sayesinde, daha da olas hale gelmektedir. Emperyalizm anda yabanc yatrm hamlesinin srp gitmekte olan nedenleri saymakla tkenmez. Doal olarak yurtdndaki daha dk emek maliyetlerinin salad avantajdan yararlanarak kar oranlarn ykseltmenin ekicilii de mevcuttur. rnein, Chase Manhattan Bank'n bu lkede yatrm yapmann ekiciliini anlatan raporunda Gney Kore'deki cret oranlar konusunda ne tr bilgiler verdiini gzlemleyelim. Aslnda, Kore'nin ekonomik bymesinin altnda yatan ana saik iadamlarnn ve yetkililerinin kararll ve ynetiminden kaynaklanmaktadr. Amerikallar tekstilde gnde 65 sent ve elektronikte gnde 88 sent ortalama nakit cret oranlaryla eriilebilir olan Kore iilerinin mahareti ve yetenekleri hakknda yorumlar yapmaktadr. Bu insani karakteristikler endstriyel sonular retmekte-

80 SMRGES Z EMPERYAL ZM YEN EMPERYAL ZM 81

Dk maliyetler ne kadar ekici olsalar da, kardklar ar her zaman yabanc yatrm eken ana neden olmaz. Bu basite etkilerden bir tanesidir. ok daha nemli olansa hammadde kaynaklarn gelitirme, yeni ihracat iin talep yaratma ve "tekel" durumlarnn avantajlarndan yararlanma saikidir. Bu sonuncusu Byk Dnyas'nn, maliyet avantajlar, dlayc patentler, stn teknoloji ya da sat promosyonu araclyla yaratlan arzu edilir markalarnn canlandrlmas ile oluturulan tercihli pazar talebine bal olarak ortaya kar. Nihayet, yabanc yatrm tarife duvarlar ya da ticaret tercihleri ile korunan pazarlarda ticaret yapma basncndan da doar. (rnein Birleik Devletlerin Kanada'daki yatrmlar Britanya mparatorluk ticaretine katlmak asndan gvenli bir dzenlemedir.) Emperyalizm teorisinin esas olarak azgelimi lkelerdeki yatrmlarla balantl olduu ynndeki yaygn kan aka yanltr. Gerek, bu lkelerdeki karl yatrm olanaklarnn emperyalizmin ileyii ile dayatlm olan koullarn ta kendisi tarafndan snrlandrlm olduudur. Snrl piyasa talebi ve endstriyel geri kalmlk bu lkelerin metropol merkezlere hammadde ve yiyecek arzcs haline dntrlmelerine elik eden arpk ekonomik ve sosyal yaplarn rndr. Buradaki hedefimiz yabanc yatrmlarn ierdii btn eleri tamamyla analiz etmek deildir. Daha ok yabanc yatrm hamlesinin emperyalizm anda Byk Dnyas'nn doumuna elik eden olanak ve basnlarn bir sonucu olarak ortaya km olan, ak seik nedenleri bulunduunu ileri srmeyi hedeflemektir. Bu durum i adamnn kt niyetinin bir sonucu deildir, kar karya kalman koullarda iin normal ve dzgn ileme biiminin bir sonucudur. Bu yatrmlarn izledii patikalar, daha yaygn bir biim olan, sermaye fazlasnn yaratt basnla ilgili soyutlamann terimleriyle deil, kendi tarihsel balamlar iinde, firmalarn kar karya kaldklar gerek durumlar nda incelenmelidir.(25)

4) Yabanc yatrm olanaklar ve yabanc piyasalar zerinde denetim drts ekonomik konulardaki politik etkinlii yeni ve youn bir dzeye tar. 19. yzyln son eyrei korumac tarifelerin douuna tank oldu.(26) Tehditler, savalar, smrgeci igal gibi dier politik aralar da yabanc bir lkede ayrcalkl ticari pozisyonlar elde etmek, mineral haklarnn mlkiyetini ele geirmek, yabanc ticaret ve yatrmlarn nndeki engelleri ortadan kaldrmak, kaplar ekonomik giri ve igali kolaylatran yabanc bankalara ve dier mali kurumlara amak iin yeterli politik etki icra etmenin nn aan deerli aralard. Politik operasyonun derecesi ve tipi doal olarak deiiyordu. Zayf evre topraklarda, smrgeci igal daha mnasipti. Daha farkl koullarda, yetkililerin rvet ya da (bankalar ya da devlet kurumlar araclyla) hibeler yoluyla satn alnmas daha uygundu.(27) Daha ileri lkeler arasnda ise ittifaklar ve kar gruplar oluturuluyordu. Bu gelimelerin sonucu yeni bir uluslararas ekonomik ve politik

82 SMRGES Z EMPERYAL ZM

YEN EMPERYAL ZM 83

ilikiler ebekesi oldu. Bu ebekenin kendisi zaman iinde savalarn, depresyonlarn ve farkl endstrileme hzlarnn sonucu olarak biim ve vurgu asndan farkllamaktadr.(28) Biimler de deimektedir: Smrgeler, yar-smrgeler, "deiik bir dizi baml lke biimi; resmen, politik bamszla sahip olmakla birlikte, aslnda, mali ve diplomatik a tarafndan sarmalanm olan lkeler" (29) ve emperyalist gler arasndaki ast ve st partnerler. nemli olansa uluslararas bir ekonominin; dev irketler arasnda dnya sahnesi zerinde srp gitmekte olan savan ve bu irketlerin devletleriyle birlikte daha zayf uluslar zerinde egemenlik ve denetimlerini srdrmek uruna yrrle koyduklar operasyonlarn bir sonucu olarak srekli bir kaynama iinde olan bir uluslararas ekonominin bnyesindeki farkl bamllk dereceleridir. Emperyalizmi saf ve basite smrgecilikle zdeletiren ar ba-

sitletirme ne Lenin'in teorisiyle, ne de ele alnan vakann gerekleriyle rtmektedir. Benzer biimde yanl olan, Lenin'in teorisinin emperyalizmin znde ileri lkelerin kendilerini boan artktan kurtulma ihtiyac olduunu ve bu artn da smrgelerdeki retken yatrmlar araclyla ortadan kaldrldn ileri sren versiyonudur. Gstermeye altmz gibi, emperyalizm evresi, herhangi bir basit formlle aklanabilecek olandan ok daha karmak bir evredir. Smrgelere ynelik itki yalnzca ekonomik olmayp, rakip emperyalist gler dnyasndaki politik ve askeri kayglarla da ilgilidir. Benzer biimde, yabanc yatrmlarn arkasnda yatan basnlar sayszdr ve geri kalm lkelere sermaye ihra etmekten ok daha baka nedenlere de dayanmaktadr. Gerek ekonomik ve politik deiimlerin tm varyasyonlarnn hibir basit aklamas olmad gibi, byle bir aklama aramak verimli de deildir. Lenin'in teorisinin zel deeri uluslararas ekonomik ilikileri harekete geiren tm ilkesel kaldralar aydnlatmasndan kaynaklanmaktadr. Bu kaldralar yeni tekel aamas ile tekelin, ne zaman ve nerede uygun gibi grnyorsa orada, arz kaynaklar ve piyasalar zerinde egemenlik ve denetim elde etmek zere seferber olma biimleri ile ilikili olanlardr. Bunlarn hala temel kaldralar olduu gerei teorinin de neden hala geerli olduunu aklamaktadr. Ancak bu elerin zel hareket biimleri ve yeni koullara uyarlanma biimleri srekli bir yeniden-incelemeyi gerekli klmaktadr.
EMPERYAL ZM N MODERN ZELL KLER

Gnmz emperyalizmi ciddi lde farkl birka zellie sahiptir. Bizce bunlar: 1) Dnyay biimlendirme konusundaki temel vurgunun rekabetten ok emperyalist sistemin uzlamasna doru kaymas; 2) Birleik Devletler'in dnya emperyalist sisteminin rgtleyici-si ve nderi olarak stlendii yeni rol; 3) Yeni teknolojinin uluslararas bir karaktere sahip olan ykseliidir.

84 SMRGES Z EMPERYAL ZM

YEN EMPERYAL ZM 85

Rus Devrimi yeni evrenin balangcn damgalamaktadr. 2. Dnya Sava ncesinde ana zellikler emperyalizmin yerkre zerinde yaylmas ve eitli gler arasnda topraklarn ve nfuz alanlarnn yeniden paylam atmalaryd. Rus Devrimi'nden sonra, rekabeti mcadeleye yeni bir ye dahil oldu: Dnyann emperyalist sistemden kopmu olan bu parasn yeniden fethetme drts ve dierlerinin emperyalist ebekeden ayrlmalarnn nlenmesi ihtiyac. 2. Dnya Sava'nn sonu ile birlikte, dnyann sosyalist blmnn genilemesi ve smrge sisteminin byk ounluunun sistemden kopmas, emperyalist ebekenin mmkn olan en byk parasnn korunmasnn ve kayp topraklarn yeniden fethedilmesinin sahip olduu aciliyeti artrd. Bu balamda fetih, ekonomik olduu kadar askeri ve politik koullara bal olarak yeni biimler almaktadr. Emperyalist gler smrgeleri en akrak bir biimde ve kolayca terk etmedikleri gibi, smrgeciliin temel hedefi de yeni politik bamszlklar ncesinde zaten elde edilmiti: Smrgeler dnya kapitalist piyasalaryla btnletirilmilerdi: Doal kaynaklan, ekonomileri ve toplumlar metropol merkezlerin ihtiyalarna uyarlanmt. imdi emperyalizmin gncel grevi bu eski smrgelerin mmkn olan en fazla ekonomik ve mali getiriini elde tutmak haline geldi. Ve bu ihtiya da elbette bu lkelerin metropol merkezlere olan ekonomik ve mali bamllnn srmesi anlamna geliyordu. Ne Rus devriminin hemen ardndan gelen dnemde, ne de gnmzde, emperyalizmin snrlarn geniletme ve/ya da koruma biimindeki merkezi hedefi emperyalist gler arasndaki rekabetin ortadan kalkmas anlamna gelir. Ancak, 2. Dnya Sava'nn sonundan bu yana bu merkezi hedef, emperyalist sistem karsnda byyen tehdit ve ABD nderlii tarafndan dayatlan, gler arasnda daha fazla birlik gibi nedenlerden dolay sahneye hakim hale gel-mitir.(30)

2. Dnya Sava'nn sonuna kadar emperyalist dnya sistemindeki politik ve askeri operasyonlar geleneksel bloklar halindeki ittifaklarla yrtlyordu: Bir blok iindeki rakip karlar, bir baka blok karsnda yrrle konulan ortak saldr ya da savunma adna geici olarak bastnlyordu. Bu bloklarn bileimi taktik avantajlar uyarnca deiti. 1945'ten bu yana gzlenen yeni fenomen tm emperyalist sistemin nderliinin ABD tarafndan stlenilmesidir. ABD, olgunlaan ekonomik ve askeri gc ve savan rakipleri zerinde yaratt ykmn bir sonucu olarak gnmzn emperyalist ebekesini rgtleme ve ynlendirme kapasite ve olanana sahiptir. Sava sonras emperyalist sistemin organizasyonu savan sonuna doru kurulmu olan uluslararas kurumlar vastasyla ilerledi: Birlemi Milletler, Dnya Bankas ve Uluslararas Para Fonu; bunlarn her birinde Birleik Devletler, deiik nedenlerden dolay nderlik rol icra edebildi. Sistem UNRRA, Marshall Plan ve Washington tarafndan finanse edilen ve denetlenen baz ekonomik ve askeri yardm programlan ile konsolide edildi. ABD nderliinin yeni perspektifi, Dileri Bakan Rusk tarafndan da, ABD "ulusal karlarmz uluslararas karlara feda etmemekle deil, uluslararas kar dier uluslara dayatmaya cret etmekle eletirilmektedir" (vurgular sonradan eklendi) olgusuna dikkat ektii zaman dolayl olarak dile getirilmiti. Bu eletiri Dileri Bakan tarafndan da reddedilmemektedir. Aslnda, kendisi bu durumdan gurur duymaktadr: "Bence, bu eletiri, bir gllk belirtisidir; bizim gcmzn ve uluslararas hukukun gcnn belirtisi." Dahas, ABD d siyasetinin agzl vizyonunu ifade etmeyi srdrmektedir: Ancak artk Kuzey Amerika ya da Bat Yerkre ya da Kuzey Atlantik topluluu ile snrlandrlm bir savunma ve siyasetle gvenlik ve huzur bulamayacamz biliyoruz. stnde yaadmz gezegen artk ok kld. Artk onunla t-

86 SMRGES Z EMPERYAL ZM

YEN EMPERYAL ZM 87

myle, tm topraklar, suyu, atmosferi ve onu evreleyen uzayla birlikte ilgilenmeliyiz.(3) Birlemi Milletlerin sosyalist lkelerin katlmndan kaynaklanan snrllklar karsnda, bu kresel ve uzaysal ilginin pratik alandaki idaresi de, sosyalist olmayan dnyay kapsayan bir dizi anlama ve bildirge ile halledilmi oldu. Bu diplomatik dzenlemeler gezegen evresinde yaygnlk kazanan askeri slerle tevik edildi ve somutlatrld. Birleik Devletlerin bu bakmdan stlendii yeni rol, ABD silahl kuvvetlerinin 1920'lerde yurtdnda yalnzca lkede konulanm olduu gerei ile grlebilir. 2. Dnya Sava srasnda, ABD silahl kuvvetleri 39 lkede mevcuttu. Bugnse, askeri yardm datm ve yabanc ordularn askeri eitiminin ynlendirilmesi sayesinde, ABD aske-

ri gruplar en azndan 64 lkede mevcuttur. Bu gruplar, Tablo l'de grlebilecei gibi, krenin tmne yaylmtr. Dolaysz eylemin mevcut olmad koullarda bile bu glerin ve sahip olduklar donanmlarn eli bo gezmediklerini ve bizzat buralardaki varlklarnn da bir takm etkiler yarattn sylemek bile gereksizdir. Yeni Birleik Devletler nderliinin nemli bir ynn dier em peryalist glerin yerine dolaysz biimde gemek oluturmaktadr. Politik ler Bakan Yardmcs Eugene V. Rostow, bu durumu bir radyo mlakatnda yle aklamaktadr: "... tm sava sonras ta rih birok adan ...... nceden Britanya, Fransa, Hollanda ve Beli ka tarafndan elde tutulan gvenlik ...... pozisyonlarn ele geirmek iin yaplan bir Amerikan hareketleri srecinden olumaktadr...(32) ABD i dnyas da btn bunlar olup biterken uyukluyor deil-

88 SMRGES Z EMPERYAL ZM

di. rnein, ABD yurtd bankalar artk yalnzca Latin Amerika'da younlamamakta, tm kreye yaylmaktadr. Ve ABD'nin zengin Ortadou petrol sanayisindeki pozisyonu dnm geirmitir. Tablo 2, ABD'nin Ortadou petrolleri karsndaki greli konum deiikliine dair tahminleri sunmaktadr. ABD firmalar 2. Dnya Sava ncesinde Ortadou petrol ruhsat rezervlerinin yzde 10'dan daha azn denetlerken, imdi durum tersine dnmtr: ABD imdi neredeyse yzde 59'u denetlerken Britanya'nn pay yzde 29'un biraz stne dmtr. Bu tersyz oluun nedenleri ABD petrol sanayinin daha byk dehas ya da yeteneinde deil, daha ok Ortadou siyasetinde, 2. Dnya Sava srasndaki ABD Kira Ruhsatlar'nn kullanmnda, sava sonras yardm programlarnda ve dileri bakanl ile dier hkmet organlarnn dehasnda aranmaldr.(33) Sava tarafndan kamlanan yeni teknoloji, eski teknolojiye kyasla lek bakmndan ok daha uluslararasdr ve bu yzden de, emperyalizmin mevcut ve gelecekteki ileyiine dair zel sonulara sahiptir. En grnrde olan uzay teknolojisidir. ABD tarafndan krenin evresine yerletirilen ok sayda "uzay" istasyonu, uluslararas zelliklerden bir tanesidir. Bir bakas ABD'nin iletiim uydularndaki stn roldr, bylece yalnzca Life, Readers' Digest, Time ve Hollywood filmleri ve ABD stihbarat Ajans'nn yaynlar deil, ABD televizyonu da ok uzaklardan bile ulalabilir hale gelmektedir: te, ABD'nin emperyalist sistem zerindeki ynetimini yanslayan "kltrel" birlii ulalr klan tm kullanl aralar. Bunlara, Bakan Rusk tarafndan belirtilmi olan yeni uluslararas yasal dzenlemeler elik etmektedir: "Ve tek bir kresel iletiim uydu sistemi kurmaya balamak iin, zel bir Amerikan irketinin 45 hkmetle birlikte mlkiyete ortak olduu yeni bir uluslararas kurum yarattk."(34) Bunlara ek olarak, atom enerjisi teknolojileri ve bilgisayarlar zel

uluslararas zelliklere sahip bulunmaktadr. BU endstriler iin gereken anormal aratrma ve gelitirme yatrm, lek asndan okuluslu olacak kadar byk irketlere zel bir g kazandrmaktadr. Nedensel i balantlar izlemeye almakszn, bu yeni teknoloji ile uluslararas irketin mutlu beraberliini kutlayabiliriz: a) Birleik Devletler, gerekli olan teknolojiyi gelitirmeye ve bu alanda dier lkelerde de stnl ele geirmeye yetecek sermayeye sahip olan ya da bu sermayeyi elde edebilecek olan irketlere sahiptir. b) Birleik Devletler irketleri bu teknolojik nderliklerinde devasa hkmet aratrma ve gelitirme yardmlar ile desteklenmektedir. c) Ayn irketler ya tek balarna ya da Birleik Devletler hkmeti ile ibirlii halinde, hkmetin yerkre zerindeki eitli askeri ve yabanc yardm etkinliklerini yrrle koymas sreci iinde edinilmi olan uluslararas operasyon deneyimlerine sahiplerdir. d) Cmert hkmet yardmlarnn, byk irketlerin bilimsel aratrma ve teknik gelitirme faaliyetlerinin btnlemi bir aygt haline gelmesiyle birlikte, bu durumun sonularndan bir tanesi bi limsel ilerlemelerle yeni rnlerin ortaya kmas arasnda geen srenin ksalmas olmu, bu durum da uluslararas irketlere daha

90 SMRGES Z EMPERYAL ZM

YEN EMPERYAL ZM 91

kk ve daha gsz rakipleri karsnda kresel bir stnlk kazandrmtr. Ve son olarak; e) Jet uann balantl olduu teknolojik ilerlemeler okuluslu irketlerin koordineli ynetimini daha karl hale getirmitir. DISAL HAMMADDE KAYNAKLARI T ALEB Emperyalizmin bugne kadar deimeden kalm olan zelliklerinden bir tanesi dev irketin, karlarnn bykl de dahil olmak zere, tekelci pozisyon iin, yabanc hammadde kaynaklarna olan bamlldr. Bugnn emperyalizminde yeni olan, Birleik Devletler'in hem yaygn hem de nadir mineraller asndan "sahip-olmayan" bir ulus haline gelmi olmasdr. leri kapitalist lkeler bugn gemie kyasla nihai rnlere oranla daha dk deerde hammadde ithal ettiklerinden, bu konu son gnlerde akademik tartmalardaki tuhaf bir aklama biimini tetiklemektedir. Bu eilim hammaddelerin aadaki nedenler yznden artan verimli endstriyel kullanmnn bir yansmasdr: 1) Teknoloji ve tasarmdaki iyiletirmeler; 2) Tketici mallarnn artan karmakl (yani, belirli bir miktar hammadde zerinde daha fazla imalat ilemi icra edilmektedir); 3) Sentetik malzemelerin gelitirilmesi (kauuk, plastik, fiber) 19. 4) Hurda toplama ve kullanmndaki gelimi rgtlenme. Hammadde kullanmndaki bu artan verimlilik kukusuz nem tamaktadr. Azgelimi ilksel mal reticisi lkelerin zenginlik ve yaamsal kapasitesi zerinde de ciddi sonular yaratmaktadr. Sanayilemi ve sanayilememi lkeler arasndaki farkl byme oranlarna da nemli katklarda bulunmaktadr. Birok azgelimi ekonominin, aada tartlacak olan artan mali bamll ile de ilikilidir. Ancak hammaddelerin ileri lkeler iin oynad stratejik roln deimi olduu sonucuna varmak iin tuhaf bir neden-so-nu kopuu gerekmektedir. Endstri, alminyum kullanm ya da boksitten alminyum elde etme konusunda ne kadar ilerlemi olur-

Tablo 6 Jet Motorunda Kullanlan Kritik Maddeler

Jet motorunda kullanlan pound(1) Tungsten 80-100 tketim yzdesi olarak ithalat (2) madde nerede retiliyor(3)

%24

ABD (%30), G.Kore (%19), Kanada (%12), Avustralya (%8), Bolivya (%8), Portekiz (%7)

Colombium

10-12

%100

Brezilya(%54), Kanada (%21). Mozambik (%18)

Nikel

1300-1600

%75

Kanada(%71), Yeni Kaledonya (%20)

Krom

2500-2800

%100

G.Afrika (%31), Trkiye (%19), G. Rodezya (%19), Filipinler (%18), Iran (%5)

Molibdenyum

90-100

ABD (%79), Kanada (%10). ili (%9)

Kobalt

30-40

%100

Kongo (Leopoldville) (%60), Fas (%13), Kanada (%12), Zambiya (% 11)

1) Percy W. Bidwell'den, Raw Materials (New York: Harper &Bros., 1958), sf.12 2) ABD iileri Bakanl verilerinden hesaplanmtr, Minerah Year Book, 1969, (Washington, D.C., 1967) 3) Komnist-olmayan dnyadaki ana reticiler. Parantez iindeki yzdeler l kede 1966 ylnda retilen miktarn komnist-olmayan dnyadaki toplam re tim iindeki yzdesini gstermektedir. Bu bilginin kayna 2'dekiyle ayndr.

92 SMRGES Z EMPERYAL ZM

YEN EMPERYAL ZM 93

sa olsun, boksit olmadan alminyum, alminyum olmadan da uak yapamazsnz. Ve Birleik Devletler'de boksit arznn yzde 80 ya da 90' yabanc kaynaklardan elde edildiinde, bu tr bir arzn gvence altna alnmas alminyum sanayi, uak sanayi ve lkenin askeri gc asndan yaamsal nem tar. Genellikle hammadde sorununu asgariletirme eiliminde olduu belirtilen bir baka faktr dk-gradl cevherlerin ilenmesi ve ikame maddelerin (rn. metallerin yerine plastik) kullanm konusundaki teknik ilerlemelerdir. Gerekten de nemli teknik sramalar gerekletirilmi olmakla birlikte, aada sunacamz verilerin de gsterdii gibi, bu kazanmlar mevcut eilimi tersine evirmi deildir. Bilimcilerin tm ba dndrc kazanmlarna ve elektronik ve atom enerjisi alannda elde edilen harikuladeliklere karn, dar snrlar dahilinde gerekleenler bir yana, hala sradan metallerin kullancnn isteine gre nasl hareket edecekleri kefedilmi deildir. Laboratuarda ya da pilot bir iletmede dramatik gibi grnen gelimeler pratikte tm bir sanayii dntrmek iin gerekli olan durumun genellikle ok uzandadr. idarecileri gelecei planlayabilirler ama bugnde yaarlar. Herhangi bir byk irketin, yerel bir ikame maddesinin tarihsel uzun vade iinde muhtemelen kefedilecei gerekesiyle hammaddelerin yabanc kaynaklarn saldrganca ele geirmek istemeyecek olan bakan, muhtemelen iten atlrd. Ulusal planlama (ya da halkn karlar) ya da (maliyet erileri terimleriyle) soyut ekonomik analiz terimleriyle dnmek, yabanc hammadde arznn sermaye ve hkmetin izledii siyaset zerindeki etkilerini anlamay kolaylatrmaz. Sorun sermayenin denetiminin ve davrannn doasndan ve hkmetin sermayenin operas-yonel ilemlerine verdii gereki yanttan kklenmektedir. Bu halde, bir gn yabanc kaynaklara olan yerel bamll ortadan kald-

rabilecek olan kaya petrolnn sondaj ve kullanm konusunda elde edilen byk gelimeler, byk petrol firmalar arasnda, ellerini uzatabilecekleri toprak ya da deniz paralarnn altnda bulunan en ufak bir petrol krnts uruna srp giden rekabeti ortadan kaldrmaz ve kaldrmayacaktr da. Belirleyici olan, tketicinin ya da toplumun ihtiyalar deil, sermaye irketlerinin dnya retimini ve daha fazla kar iin fiyatlar idare etme ynndeki denetim istekleridir. Tekelci davran kalplan yabanc arz kaynaklar iin daha agzl bir araya yol aarken, ABD'nin "sahip olan" bir ulustan "sahip olmayan" bir ulusa dnmesi de ayn biimde yabanc doal kaynaklan elde etme ve denetleme zorunluluunun younlamasyla sonulanmtr. Mineral sanayilerin ana vurgu noktalan aada Tablo 3'te gsterilmitir. Bu tablonun son stunundan da grlebilecei gibi, 1920'lere kadar, ABD net bir mineral ihracatsyd; bu eilimdeki deiim, hammadde tketiminin dt depresyon tarafndan ertelenmitir. Ancak durum sava yllar sonrasnda nemli lde tersine dnmtr. Ancak ABD'nin kar karya kald yeni durum, emperyalist ebekenin rgtleyicisi ve nderi olarak stlendii yeni rolle ayn anda, eski net ihracat konumunun yerine, yerel tketimin yzde 13'e yakn bir miktarnn ithalat ile saland 1950'lerde, dramatik bir deiim gstermitir. Bu deiim, gizemli maddelerin Birleik Devletler'de mevcut bulunmayndan kaynaklanarak artan bir ithalat ihtiyacnn sonucu deildir. Tersine, sebep bu lkede geleneksel olarak bolca bulunan daha yaygn maddelerin ithalatndaki hzl sramadr. Bu durum aadaki alt adet bahe-tipi mineralin net ithalatn bu maddelerin yerli karm ile kyaslayan Tablo 4'den grlebilir: Bugnk durum sava ncesi yllarla kyaslanmaktadr. zellikle demir cevherindeki verilere bakalm. Savatan hemen nceki yllarda, demir cevherinin net ithalat yerli kaynaklardan kartlan yaklak 52 milyon ton demir cevherinin yzde 3'lk bol-

94 SMRGES Z EMPERYAL ZM

YEN EMPERYAL ZM 95

mne ulayordu. 1966'da, net ithalat lkede kartlan 90 milyon tonun yzde 43'ne eittir. (Bu sonuncusu rendiimiz ve verimli biimde kullanmay setiimiz taconite gibi mineralleri de iermektedir.) Yksek-kaliteli cevher arzlarnn tkenmesi yabanc yatrmn Kanada, Venezella, Brezilya ve Afrika'da daha verimli ve zengin demir cevheri kaynaklar gelitirmesinde dramatik bir arta neden oldu. Hedef, grld gibi, daha karl arz kaynaklarnn smrlmesi deil, bu temel hammadde zerinde engelleyici bir nlem olarak, daha byk bir denetimin elde edilmesiydi: Btn byk yerli reticiler doal olarak teki yerli ve yabanc reticilerden benzer hareketler beklemektedirler. Son yllardaki teknolojik ilerlemelerin yerel cevherlerin kullanmn artrm olduu da dorudur. Yine de, yabanc arz kaynaklarna artan oranda bamllk, ksmen zaten yaplm olan bir yatrmdan para kazanlmas, ksmen de daha dk kaliteli cevher kaynaklarn sakl tutacak bir korunma arac ve ksmen de yabanc cevherlerin daha ekonomik olduu yerlerde acil mali avantaj elde etmek adna srdrlmektedir. Bu alandaki uzmanlarn da grd gibi, taconite ya da benzer kayalardan elde edilen ok dk gradl demir cevherini, yabanc cevherden belirgin biimde ucuz hale getirecek yeni bir teknolojik kopuun mevcut olmad koullarda, elik endstrimiz iin bulunan are, yabanc cevher kaynaklarna olan artan bamllktr. Yani, 1980'de tketilecek olan demir cevherinin yaklak yarsnn yabanc kaynaklardan salanmas ve 2000 ylnda da ithalat orannn yzde 75'i bulmas beklenmektedir.(35) ABD'nin hammaddeler konusundaki kendine-yeterliliinde ortaya kan dramatik altst olu Bakann Yabanc Ekonomi Politikalar Komisyonu grevlilerinin bir raporunda veciz biimde zetlenmektedir:

Tablo 7 Mamul Mal hracatndaki Paylar (Yzde Olarak) 1899 Birleik Devletler 11.7 Birleik Krallk Almanya Fransa talya Japonya Dier Toplam 33.2 22.4 14.4 3.6 1.5 13.2 100.0 1913 13.0 30.2 26.6 12.1 3.3 2.3 12.5 100.0 1929 20.4 22.4 20.5 10.9 3.7 3.9 18.2 100.0 1937 19.2 20.9 21.8 5.8 3.5 6.9 21.9 100.0 1950 26.6 24.6 7.0* 9.6 3.6 3.4 25.2 100.0 1967 20.6 11.9 19.7* .5 7.0 9.9 22.4 100.0

* Yalnzca Bat Almanya. Bat Almanya iin karlatrmal bir rakam, 1937 iin %16.5 olarak tahmin edilmektedir. Kaynak: A. Maizels, Industrial Growth and World Trade, Cambridge, England, 1963; 1967 verileri hari. (1899 ve 1913 verileri Hollanda haritir). 1967 verileri: National nstitute, Economk Review, ubat 1968.

ABD'nin greceli bir kendine-yeterlilik konumundan yabana hammadde kaynaklarna artan lde baml bir konuma geii, zamanmzn en arpc ekonomik deiimlerinden bir tanesini oluturmaktadr. 2. Dnya Sava'nn patlamas bu deiimin ana dnm noktasdr. Hem uzun vadeli ekonomik bymemiz, hem de ulusal savunmamz asndan, Birleik Devletler'in net bir metal ve mineral ihracats konumundan net bir ithalat konumuna doru kaymas d ekonomi politikalarnn biim-

96 SMRGES Z EMPERYAL ZM

YEN EMPERYAL ZM 97

lenmesinde her eyi geride brakan bir neme sahiptir. Kalay, nikel ve platin grubu metallerde hemen her zaman tmyle ithalata bamlydk. Ek olarak, asbest, kromit, grafit, manganez, cva, mika ve tungsten gereksinimimiz de genellikle ithalatla karlanyordu. 2. Dnya Sava ncesinde stratejik maddeler listemiz bununla, yani gereksinimimizin tmyle ya da nemli oranda yabanc kaynaklarca karland mineral maddelerle snrlyd. Tersine, bugn, Birleik Devletler yalnzca kmr, slfr, potas, molibdenyum ve magnezyumda tamamen kendineyeterlidir(36) STRATEJ K MADDELER Savunma Bakanl stoklama programna klavuzluk eden bir stratejik ve kritik maddeler listesiyle almaktadr. Bu maddeler bu lkenin savama potansiyeli asndan kritik olduu varsaylan ve arz zorluklaryla karlalmas beklenebilecek olan maddelerdir. Ancak, bu maddeler yalnzca sava rnleri asndan stratejik nem tamamaktadr. Gnmz teknik ortamnda birok sivil rn de ayn maddelere dayanmaktadr (Mika, rnein, bu listede yer almaktadr. Mika kondansatrler, telefonlar, dinamolar ve elektrikli tost makinelerinde elektronik sanayide kullanlmaktadr.) Bu maddelere olan ithalat bamll Tablo 5'te gsterilmitir. Bu kalemlerin yarsndan fazlasnda, bu lkedeki arzn yzde 80 ila yzde 100' ithalata dayanmaktadr. Bu 62 adet maddenin 52'si iin, en azndan yzde 40'lk bir oran yurtdndan ithal edilmelidir. Ve, International Development Advisory Board'a. (ki Bakan tarafndan 1950'lerde oluturulan zel bir komisyondur) gre, stoklama programna dahil olan ithal maddelerin drtte azgelimi blgelerden gelmektedir. Bu olgunun politik ve askeri sonular Bakann Kurulu tarafndan aka formle edilmitir:

Tablo 8 nde Gelen Sermaye hracats lkelerin Yabanc Yatrmlar (Toplamn Yzdesi Olarak) 1914 Birleik Krallk Fransa Almanya Hollanda sve Birleik Devletler Kanada Toplam 50.3 22.2 17.3 3.1 0.3 6.3 0.5 100.0 1930 43.8 8.4 2.6 5.5 1.3 35.3 3.1 100.0 1960 24.5 4.7* 1.1 4.2* 0.9* 59.1 5.5 100.0

* 1960 verileri, yalnzca ABD'nin konumundaki greli deiimi gstermeyi amalayan ok geni bir tahmindir.
Kaynak: William Woodruff, Impact of Western Man, New York, 1966, s.l50'deki verilerden yldzl kalemler dndakiler iin hesaplanmtr.

"... bu arzlarn herhangi bir olas artnn ana gvdesi iin ynelmemiz gereken yer bu lkelerdir. Bu maddelerin, saldrganlk nedeniyle her trl kayb, lmcl bir askeri gerilemeyle eit sonular yaratacaktr. (37) Jet motorlar, gaz tribn ve nkleer reaktrler yalnzca yurtdndan salanabilen bu maddeler konusundaki talep zerinde nemli bir etki yaratmtr. Bu yeni ihtiyacn doas Bakann Madde Politikas Komisyonu raporunda dile getirilmektedir: Sava uaklarndaki gaz tribn ve jetlerin ilerlemesi ve ticari uular ve daha sonra otomobiller asndan salanabilecek olan olas gelimeler, maddelerin yksek s ve basnca kar koyabilme ihtiyacn artrmtr. Gaz tribnnn ticari geliiminin bu kadar uzun srmesinin temel nedenlerinden bir tanesi ar sya ve ayn zamanda da

98 SMRGES Z EMPERYAL ZM

YEN EMPERYAL ZM 99

dakikada 20 binlik santrifj kuvvet basncna dayanabilecek maddelerin mevcut olmamasyd. Gaz tribnnde scaklk arttka, verimlilik de artt iin, 2000 Fahrenhayt derecenin zerindeki basn koullarnda ie yarayabilecek olan metaller, seramikler ya da dier maddelere ynelik acil bir ihtiya mevcuttur. Ayn zamanda birou yksek slarda gerekleen nkleer reaksiyon ilemlerimiz iin gereken maddelere ynelik ihtiya da bulunmaktadr. Bu maddelerin bazlar ayn zamanda dk ntron emme kapasitesine de sahip olmaldr. Yani, daha yksek ve daha da yksek s direnleri ihtiyac en kritik sorunlarmzdan bir tanesi haline dnmektedir(38) Tablo 9 hracat Ve Yabanc Yatrmlardan Satlar (Milyon) Seilmi Yabanc yelerin ABD'den imalat sanayileri
Olarak)

satlar yaplan ihracat 1957 1965 1957 1965 art art 881$ 1820$ 939$ 223$ 389$ 166$ 2411 968 1548 1903 2047 4228 6851 1650 3357 5257 3946 10760 4440 682 1809 3354 1899 6532 1457 161 1881 3102 874 1784
iness, Kasm s, 1966 ve ag

Kat ve ilgili rnler Kimyasal rnler Kauuk rnleri Metaller Elektrikli olmayan makine Elektrikli makine -ekipman Ulam ekipman

2402 167 1735 5158 1661 3196

945 6 -146 2056 787 1412

Kaynak: Sale of Foreign Affliates- Survey of Current Bu. Bureau of Census. Statis tical Abstract of the United Slate

1966; orts: U.S. Expc e: 1965

100 SMRGES Z EMPERYAL ZM

YEN EMPERYAL ZM 101

Tablo 12 Yabanc Yatrm Stoklarndaki Amerikan Pay Tm blgeler Seilmi blgeler Kanada Meksika Arjantin Brezilya Avrupa Gney Afrika Hindistan Japonya Filipinler Avustralya 1950 Dolar Toplam % $3831 %100 1897 49.5 133 3.5 161 4.2 285 7.4 932 24.3 44 1.1 16 0.4 5 0.1 23 0.6 98 2.6 1966 Dolar $22050 7674 797 652 846 8879 271 118 333 180 999 Toplam % %100 34.8 3.6 3.0 3.8 40.3 1.2 0.5 1.5 0.8 4.5 Fransa 1962 ABD Byk Britanya Hollanda svire Belika Fransa sve talya Bat Almanya Kanada Dierleri %45 12 11 58 Bat Almanya 1964 %34 10 17 16 5 7 3
Dierlerine dahil Dierlerine dahil

Britanya 1962 %72 2 7 1 2 1 1 1 9 4 %100

1 5 3 2 8 %100

8 %100

Kaynak: Ticaret Bakanl, United States Business Investment in Foreign Countries, Washington D.C., 1960 ve Walther Lederer ve Frederick Cutler, International Investments of the United States in 1966, Survey of Current Business, 1967 iinde.

Toplam

Kaynak: Christopher Layton, Trans-Aantic Investments (Boulogne-sur-Seine, Fransa: The Atlantic Institute, 1966), s.13

gsn yanstmaktadr. rnein Bakan Eisenhower'in u alak gnll aklamasn ele alalm: Japonya'nn artan ticaretteki en byk olana hr ve gelien bir Gneydou Asya'da yatmaktadr... Bir lkenin byk ihtiyac hammadde iken, bir bakasnnki imal mallardr. ki blge birbirlerini belirgin biimde tamamlamaktadr. Vietnam'n glendirilmesi ve Gney Pasifik ve Gneydou Asya'nn gvenliinin gvence altna alnmasyla, bu blgeler arasndaki byk ticaret potansiyelini... yksek derecede sanayilemi Japonya'nn her ikisinin de yararna olan geliimini yava yava salayacaz. Bu ekilde Bat Pasifik'te zgrlk nemli lde glendirilecektir(39)

Ve nihayet, iki alnt daha; bir tanesi politikaclarn Cumhuriyeti, teki Demokrat kanadndan. The Rockefeller Brothers Vakf'nn d ekonomi siyaseti hakkndaki raporu aadaki nermeleri sunuyor: Bugn Avrupa'nn ekonomik gvenlii iki vazgeilmez faktre dayanmaktadr: 1) Kendi entelektel ve teknik canll ve ekonomik iletmeleri, 2) Avrupa'nn karlnda makul bir deer sunmas halinde, yabanc piyasalara adil terimler ve yeterli madde arzlaryla girmesini salayacak uluslararas bir yap. Yine de, endstrilemi uluslarn ekonomik durumu sallantl olmaya devam etmektedir. Sovyet bloku tarafndan istismar edilen Asya, Ortadou ve Afrika ulusalcl, ykc bir g haline gelmeye balamtr. Avrupa'nn petrol ve dier yaamsal hammaddeleri tehdit altna girebilir.(40)

102 SMRGES Z EMPERYAL ZM

104 SMRGES Z EMPERYAL ZM

YEN EMPERYAL ZM 105

ma ynndeki acil ihtiya sava sonras sermaye ihrac momentine katkda bulunurken, yabanc imalat giriimlerine ynelik yatrmlarn trmanmas da sermayenin uluslararaslamasna yeni boyutlar ekledi. Bu yeni zellie hakkn vermek iin, ncelikle mamul mallardaki dnya ticaretinin rekabeti ynlerini inceleyelim. Tablo 7, be endstriyel ulusun mamul mallarn dnya ticareti iindeki paylarnn tahminini sunmaktadr. talya'nn kaderinde son yirmi yl iinde ortaya kan nemli deiim ve Japonya'nn ticaretindeki art bir yana, ele alnan 70 yllk dnemde gzlenen en nemli deiim ABD ile Birleik Krallk'n birbirlerine bitiik konumudur. Britanya'nn dnya imalat ticaretindeki pay yzde 33'den yzde 12'ye derken, ABD'ninki yzde 12'den yzde 21'e ykselmitir. Ancak ABD'nin de bu nderlik konumunu savatan hemen sonraki yllarda koruyamadn not etmek gerekir: 1950 ile 1967 arasnda, ABD'nin pay yaklak yzde 27'den yaklak yzde 21'e, Birinci Dnya Sava sonrasndaki payna gerilemitir. Ancak, bu rakamlarn yaltlm biimde ele alnmas hataldr. nk Birinci Dnya Sava'ndan balayarak ve 2. Dnya Sava'ndan sonra hz kazanarak, pazarlar iin yrtlen rekabeti mcadelenin esasl bir blm yurtdnda fabrikalar ina etmek ya da giriimler satn almak yoluyla yrtlmtr. Bu adan ortaya kan yeni durum Tablo 8'de gsterilmitir. Bu tablo nde gelen sermaye ihracatlarnn 1. Dnya Sava zamannda, 1920'lerin ekonomik bymesinin sonunda ve 1960'lardaki greli konumlarn gstermektedir. Bu tabloda ele alnan ilk dnemde, Birleik Krallk, nde gelen yabanc yatrmcyd: D sermaye yatrmlarnn yaklak yarsna Britanya yurttalar sahiptir. ABD, 1. Dnya Sava'nn sonrasna kadar borlu bir ulus olmasna karn, emperyalist yaam tarzna katlmaya balamasyla birlikte, ayan bu sulara sokmaya balamt.

ki sava aras yllar ve bunu izleyen dnemde bor-veren bir ulus konumuna gelmesi, ABD'ye bir olanak salam ve o da bu olana en eski ve en tecavzkar sermaye ihracatsnn sahip olduu konuma yaklama noktasna kadar zorlamtr. 1960'la birlikte, ABD yabanc yatrmlar dnya toplamnn neredeyse yzde 60'n oluturmaktadr. (Bu veriler hem portfy yatrmlar, hem de dorudan yatrmlar iin geerlidir. Dorudan yatrm; kol ve bayilerin mlkiyeti, ABD yatrmlarndaki bu genilemenin en nemli esidir. Yani, tek bana dorudan yatrm verileri gsterilmi olsayd, ABD'nin pay daha da byk olacakt. 1960 sonras dnemin tm bilgileri ulalabilir olmamakla birlikte, ABD paynn bu yllarda da artmaya devam ettii aktr.) Yurtdndaki imalat sanayilerine yaplan yatrmlardaki bu dev genileme nedeniyle, ABD yabanc pazarlarda yalnzca ihracatla deil, dolaysz biimde de rekabet edebilmektedir. Bu durumun ne anlama geldii Tablo 9'daki 1957 ve 1965'i ieren veriler, (ki 1965 yl bu tr bilgilerin halihazrda elde edilebilir olduu son yldr), nda grlebilir. lk stun yurtdndaki ABD firmalarnn (ABD irketlerinin kol ya da bayilerinin) sat deneyimlerini gstermektedir. Son stun ABD'den ayn sanayilere yaplan ihracat miktarn gstermektedir. 1965 ile birlikte, yabanc yelerin satlarnn ABD temelli iletmelerin ihracatndan daha yksek olmas zellikle kayda deerdir. Daha da nemlisi, bu yllar iinde gerekleen art, yabanc yelerin satlarnda ihracattaki arta kyasla daha yksek olmutur. Endstriler bir arada ele alndnda, ABD'den yaplan ihracat yzde 55'e karken, yabanc-mlkiyetli iletmelerin satlar yzde 14'e ulamaktadr. Yurtdndaki imalat firmalarndan yaplan satlar yabanc pazarlara nfuz edilmesine ikili bir biimde yardmc olmaktadr. Yalnzca bayinin yerleik olduu lkedeki pazarn bir paras ele geiril-

106 SMRGES Z EMPERYAL ZM

YEN EMPERYAL ZM 107

mekle kalnmamakta, rakip glerin yabanc ticaret kanallarna da girilmektedir. Bu durum da Tablo 10'un incelenmesiyle grlebilir. Avrupa'da yerlemi olan ABD iletmeleri rnlerinin yalnzca yzde 77'sini iletmelerin yerleik olduu yerel piyasalara satmaktadr. teki lkelere yaplan ihracat bu iletmelerin satlarnn yzde 22'sine ulamaktadr. Azgelimi lkelerden (Latin Amerika ve dierlerinden) yaplan ihracatn greli olarak dk yzdesi vurgulanmaldr, ki bu durumun nemi de daha sonra azgelimi lkelerin mali bamll konusunu tarttmzda ele alnacaktr. Dorudan yatrmlardan yaplan bu denizar satlarn nemi kukusuz ki yaknlarda Foreign Affairs'de bir makalesi yaynlanan yatrm bankerinin aklndan geenlerle ayndr: ABD dorudan yatrmlarnn dnya ekonomisi iindeki rol artcdr. ABD Uluslararas Ticaret Odas Konseyi'ne gre, yurtdndaki Amerikan irketlerinin retiminin brt deeri ylda 100 milyar dolan hayli amaktadr. Yani, yurtdndaki ABD iletmeleri, rnlerinin brt deeri temelinde toplamda; ABD ve Sovyetler Birlii dndaki tm lkelerin deerlerini aan brt rn deerleriyle, dnyann (eer bu irketleri tanmlamak iin byle bir terim kullamlabilirse) en byk nc lkesini oluturmaktadrlar. Elbette, bu iletmeler byk hammadde ve yerel olarak retilen yedek para kullanclardr yani net rne (katma deer) katklar brt satlarndan daha dktr.(42) malat sz konusu olduunda, byk yabanc i operasyonlar temelde Tablo 11'den de grlebilecei gibi Kanada ve Avrupa'da younlamtr. Ve 2. Dnya Sava'ndan bu yana, Marshall Plan ve NATO tarafndan etkilenen bir ortamda, eilim, imalat sermayesinin Avrupa'ya doru akmas biimindedir.(43) Ama ABD bu piyasalann tek yars deildir. Dev irketlerin pazar rekabetinin bir yansmas olarak ortaya kan apraz yatrm eilimleri, Tablo 12'de gsterilmitir. ngiliz irketleri Fransa ve Bat

Almanya'da, Belika, Fransa, Bat Almanya ve ngiltere'de yatrm yapmaktadr. Ancak akas ABD'nin yabanc yatrmc olarak Avrupa'daki konumu ezici arlktadr. Beklenebilecei gibi, yatrmlarn az sayda dev irketin ellerinde younlamas ABD'nin Avru-pa'daki baz sanayi pazarlarnda hayli etkileyici bir pay elde etmesiyle sonulanmtr. Tablo 13 gzlemlendiinde, ABD firmalarnn Britanya'da otomobil sanayinin yarsndan fazlasn, Almanya'da petroln yaklak yzde 40'n ve Fransa'da telgraf, telefon, elektronik ve istatistiksel ekipmanlarn yzde 40'tan fazlasn (Fransa'da bilgisayar cihazlar zerindeki denetim yzde 75'tir) denetim altnda tuttuu grlecektir. Tekelci eilimlerle yatrmlarn Avrupa'ya doru akmas arasndaki balant aadakiler tarafndan iaret edilmektedir; "En byk Avrupa pazarnda (Bat Almanya, Britanya ve Fransa) ABD yabanc yatrmnn yzde 40' firma tarafndan gerekletirilmektedir; Esso, General Motors ve Ford. Tm Bat Avrupa'da 20 adet ABD firmas ABD yatrmlarnn te ikisini gerekletirmektedir.(44) 1950 ile 1965 arasnda, "daha da ok sayda byk irketin yolu Avrupa'ya ekilmi ya da buraya dmtr. 1961'de, en byk 1000 ABD irketinden 460' Avrupa'da bir kol ya da bayiye sahiptir. 1965'te ise bu rakam 1000 taneden 700 taneye kmtr."(45) Ksacas, bugn sermayenin dev irketler arasnda uluslararaslamas Lenin'in emperyalizm hakkndaki eserini yazd 50 yl ncesine gre ok daha yaygn bir durumdur.

AMER KAN

MPARATORLUU

VE ABD EKONOM S

Gnmzde ekonomik emperyalizm ve Birleik Devletler d siyaseti konusunda birbiriyle karlkl iliki iinde olan gr hakimdir: 1) Ekonomik emperyalizm Birleik Devletler d siyasetinin kaynan oluturmaz. Bunun yerine, politik hedefler ve ulusal gvenlik, d siyasetin temel harekete geirici eleridir. 2) Birleik Devletler d ticaret ve d yatrmlar ulusun genel ekonomik performansna greceli olarak son derece kk bir katkda bulunduklar iin, ekonomik emperyalizm d siyasetin temel belirleyici esi olamaz. 3) Yabanc ekonomik ilikiler Birleik Devletler ekonomisi asndan greceli olarak nemsiz olduu iin, ekonomik emperyalizmin d siyasetin harekete geirici kuvveti olmasna gerek yoktur. Yani baz liberal ve sol eletirmenler mevcut d siyasetin, bu siyaset emperyalizmden etkilendii lde, yanl ynlendirilmi bir siyaset olduunu ve lkenin en stn ekonomik karlar ile elitiini ile-

110 SMRGES Z EMPERYAL ZM

AMER KAN MPARATORLUU VE ABD EKONOM S 111

ri srmektedirler. Eer yurtdndaki toplumsal ve ekonomik gelimeleri samimi biimde, hatta Birleik Devletlerin yabanc yatrmlarnn ulusallatrlmasn finanse edecek lde tevik edecek olursak, diye devam eder bu tez, azgelimi lkelerin sermaye ithalat talebindeki art, bugnk d ticaret ve d yatrm miktarndan daha byk ve uzun sreli bir zenginlik itkisi yaratabilecektir. Ekonomik ve ticari karlar stlerim rtme yoluyla gizlemek ya da bunlar idealist ve dinsel motivasyonlarla hercmer etmek, pek de yeni bir fenomen deildir. Putperest imparatorluklara Hristiyanl dayatmak zere ne savalar verildi; ki bu savalar ayn zamanda, yeni ticaret yollarnn nn atlar ya da yeni ticari tekel merkezleri oluturdular. in'deki Afyon Savalar denli kaba bir ticari saldrganlk bile, Yabanc Misyonlar iin Amerikan Komisyo-nerleri Kurulu tarafndan Birleik Devletler kamuoyuna "ok da fazla afyonla ya da ngilizlerle ilgili bir i deil, Taktiri lahinin, etrafndaki dlanma duvarn ykarak ve imparatorluu Batl ve Hristiyan uluslarla daha yakn bir temas iine sokarak, insann errini, in'e ynelik merhametli amalarna boyun edirme yolundaki byk tasarmnn bir sonucu"(1) olarak akland. John Quincy Adams, Afyon Sava konusunda verdii kamuya ak bir seminerde, in'in ticaret politikasnn doa yasalarna ve Hristiyanlk ilkelerine aykr olduunu aklyordu: Uluslar arasndaki ticari alveriin ahlaki ykmll btnyle, tamamyla, Hristiyanln komunu da kendin gibi seveceksin emrine dayanr... Ama in, Hristiyan bir ulus olmad iin, ahalisi de kendisini Hristiyan emrine, komularn da kendin gibi seveceksin emrine bal hissetmemektedir... Bu kaba saba ve toplumsal olmayan bir sistemdir... in imparatorluunun temel ilkesi ticarilik-kartdr... Bakalaryla ticari alveri ykm-

lln kabul etmez... nsan doasnn haklarna ve uluslarn haklarnn temel ilkelerine ynelik bu muazzam hakaretin ortadan kalkma vakti gelip atmtr.'(2) Belki de Hristiyanln "komunu seveceksin" ilkesi ve ticarilikkart olann ayn zamanda ahlakszca da olduu yolundaki daha modern etik, alldk dnme biimleri iinde ylesine tandk bir hale geldi ki, d politikay oluturmakta olan eitli katmanlar birbirlerinden ayrtrma yeteneimizi yitirdik. Belki de bu zorluun kayna, Bernard Baruch'un "[Birleik Devletlerin] ekonomik, politik ve stratejik karlarnn zsel birlii" olarak adlandrd ey konusundaki anlay yoksunluuna kadar gtrlebilir.(3) Kukusuz ki Birleik Devletlerin politik ve ulusal gvenlik hedeflerinin "birlii" konusu fazla tartma gtrmez. Bugn ulusal gvenliin tek rasyonelini Sovyetler Birlii ve in'e kar "savunma" oluturmaktadr. Denilmektedir ki, mutlak olarak gvende olmak iin, i alkantlar ya da i savalar olarak ortaya kabilecek olan "gizli savalarda birlikte yaamay renmeliyiz.(4) Kukusuz ki, sosyalist devrimlerin retim aralarnn zel mlkiyeti kurumlarn ve bylelikle de yerkrenin geni ve nemli paralarndaki ticaret ve giriim zgrln ortadan kaldrarak, komunu seveceksin biimindeki Hristiyan emrini ihlal ediyor olmalar tamamen tesadfidir. Politik ve ulusal gvenlik hedeflerinin "birlii" politik hedeflerin incelenmesiyle birlikte daha bariz biimde ortaya kmaktadr, nk siyaset-yapclarmz ve siyaset-savunucularmz bu dnce alannda kat birer ekonomik indirgemecidirler. Politik zgrlk Bat-tipi demokrasi ile eitlenmektedir. Bu demokrasinin ekonomik temeli hr giriimdir. Yani hr dnyann savunulmas yolundaki politik hedef ayn zamanda hr ticaretin ve hr giriimin savunulmasn da iermektedir. Bu kat ekonomik indrgemecilikten temel kopu, kendi-kendisini ynetme sanatnn, tabii ki tam anlamyla ge-

112 SMRGES Z EMPERYAL ZM limemi olduu, politik adan istikrarsz uluslar ele alndnda ortaya kmaktadr. Bu vakalarda politik istikrar adna, bu lke halklarnn kendi- kendilerini ynetme sanatn yava yava reneceklerine ve hr teebbsn dzgn biimde ileyecei, hr bir toplumu kendilerine uyarlayabileceklerine ynelik tam bir gvenle, askeri diktatrlklere izin veriyor ve bunlar tevik ediyoruz. Siyaset yapclarmz ve siyaset savunucularmz ulusun d siyaset ve ulusal gvenlik hedeflerinin "birlii" ile, en genel terimler altnda zdeleebilecek olsalar dahi, sra bu hedeflerin ve ekonomik karlarn birliini sorgulamaya geldiinde olduka utangalamaktadrlar. 1922 ylnda Deniz Harp Okulu stihbarat Brosu tarafndan hazrlanm olan "Endstriyel bir malvarl olarak ABD donanmas" balkl, son derece ak szl bltenden bu yana uzun bir yol kat ettik.(5) Bu rapor Donanmann Amerikan ticari karlarn korumak zere yerine getirmi olduu hizmetleri ve Donanma Bakanlnn Amerikan i evrelerinin dikkatine sunulan ticaret ve yatrm olanaklarnn kefedilmesi asndan yerine getirdii hizmetleri samimiyetle anlatmaktadr. Ama gnmzde ulusal hedeflerimizin gya tek kayg konusu, politik ve felsefi ideallerdir. Ekonomik karlar sz konusu olduunda, i deimitir: Bugn ticaretin ulusal politikann ihtiyalarna hizmet etmesi beklenmektedir. Sorun, yurtdndaki zel yatrmlarn nasl harekete geirileceidir. zel yabanc yatrmlar ulusal siyasetin o denli gerekli bir arac olarak grlmektedir ki, yabanc yatrmlara el koyma hareketlerinden, savalardan ve dviz konvertibi-litesinin belirsizliklerine bal olarak ortaya kan kayplardan korunmak zere eitli yatrm gvencesi biimleri tasarlanmaktadr. Ekonomik karlar ve d siyaset arasndaki karlkl balant, ticaret-kafal gzlemciler tarafndan daha samimi biimde grlmektedir. Yani Dnya Bankas eski bakan ve ynetim kurulu bakan Eugene R. Black, bizi bilgilendirmektedir ki, "Yabanc yardm prog-

AMER KAN

MPARATORLUU VE ABD

EKONOM S 113

ramlarmz Amerikan ticaretine mstesna bir fayda salamaktadr. En nemli fayda: 1) Yabanc yardmlar ABD mal ve hizmetlerine geni ve acil pazarlar salamaktadr. 2) Yabanc yardmlar ABD irketleri iin yeni deniz ar pazarlar harekete geirmektedir. 3)Yabanc yardmlar ulusal ekonomileri ABD firmalarnn zenginleebilecei hr teebbs sistemine yaklatrmaktadr."(6) Daha akas, Ekonomik ler in Ticaret Mstear, iadamlarna "bu [askeri ve ekonomik] yardm programlar devam etmezse, zel yatrmlar israf haline gelir, nk bunlar yapmanz iin yeterli gvenlie sahip olamazlar" aklamasn yapmaktadr.(7) Daha yksek irtifal bir dzlemde, uluslararas ticaret pratii konusundaki bir uzmandan, bir M T ve Harvard hocasndan da u bilgileri alyoruz: "Eer insann haysiyeti korunacaksa, Batl ekonomik kavramlar uluslararas dzlemde geerli klmaya; ve bu arada karl bir zel ticaret yaratmaya ynelik korkun bir aciliyet bulunduu grlmektedir."(8) Ve i dnyasnn etkili yelerinin ekonomik, politik ve gvenlik karlarnn "birliini" aslnda nasl ele aldklarnn bir gstergesi olarak da, 1965 ylnda Chase Manhattan Bank'n Uzak Dou operasyonlarna gzetmenlik yapan bakan yardmcs tarafndan ifade edilen grleri dinleyelim: Gemite, yabanc yatrmclar blgenin [Gneydou Asya] genel politik gelecei konusunda bir para kayglydlar. Ancak, bugn belirtmeliyim ki, ABD'nin bu yl Vietnam'da gerekletirdii eylem; ki bu eylem ABD'nin blgenin hr uluslarna etkin koruma salamay srdreceini gstermitir, hem Asyal hem de Batl yatrmclarn gvenini nemli lde yeniden temin etti. Aslnda, As-

114 SMRGES Z EMPERYAL ZM

AMER KAN MPARATORLUU VE ABD EKONOM S 115

Tablo 14 Yurtd ABD Yatrmlarnn ktlar satlar (milyar olarak) 1950 1964 Dorudan yatrmdan Dier yatnmlardan Toplam hracat yoluyla yurtd satlar 24$ 20 88$ 55

44

143

Yurtd toplam kt art ihracat

10 54$

25 168$

ya'nn hr ekonomileri asndan Avrupa'da Truman Doktrini ve NATO'nun koruyucu bir kalkan sunmasnn ardndan gereklemi olan ekonomik byme benzeri bir bymenin gerekleecei ynnde umut duymak iin benzer nedenlere sahibiz. Ayn ey ABD'nin Kore mdahalesinin yatrmclarn sahip olduu kukulan ortadan kaldrd Japonya'da da gerekleti.(9)
YABANCI EKONOM K G R MLER N BYKL

siyaseti neyin motive ettiinin yeterli gstergesi deildir. Bu pazarlarn, toplam dnya ticaretinin yalnzca yzde birini temsil ettii bir zamanda in pazarlar zerinde denetim elde etmeyi hedefleyen birok sava ve askeri operasyon yrtlmt. Genel oranlar analitik incelemeyi gerekli klar: Ticari faaliyetin stratejik ve politikadan etkilenen alanlar ortaya kartlmaldr. Her eyin zerinde de, Birleik Devletler i dnyasnn yurtdnda sahip olduu karlarn, ticari ihracat hacminden birka kat daha yksek olduunu takdir etmemiz nem tamaktadr. Bunun nedeni, Birleik Devletler i dnyas tarafndan kontrol edilen yurtd birikmi sermaye hacminin ihracattan ok daha hzl bir oranda artyor olmasdr. Sermayenin yegane avantaj kendi kendisini yeniden retmesidir. Yani, sermaye yatrmlar tarafndan elde edilen kt, yalnzca emek ve hammadde maliyetlerini karlamaya yeterli miktarda gelir retmekle kalmaz, ayn zamanda, tketilen sermaye ve doal kaynaklar art kar da retir. O halde yurtdna yatrlm olan sermayenin yllk ak katma deerlidir: Sermaye artlar retken temeli geniletir. Daha da nemlisi, yurtdndaki Birleik Devletler firmalar

Ancak ekonomik, politik ve gvenlik karlarnn karlkl bamlln kabul etmi olsak bile, ekonomik karlara ne lde ncelik atfetmeliyiz? zel olarak, toplam ihracat gayr safi milli gelirin yzde 5'inden ve yabanc yatrmlar yerli sermaye yatrmlarnn yzde 10'undan daha dkken, ekonomik emperyalizmin Birleik Devletler siyasetinde temel bir rol oynad nasl ileri srlebilir? ncelikle belirtilmelidir ki, oran byklkleri tek balarna d

116 SMRGES Z EMPERYAL ZM

AMER KAN MPARATORLUU VE ABD EKONOM S 117

Tablo 15 malatlarn Yabanc Ve Yerli Satlar (Milyar Olarak)

1 Yllar 2 hracat 3 4 5

Yabanc-kkenli Toplam d ABD firmalar satlar 2) + 3) mutlak 1950-100 satlar

Yerli imalatlarn satlar mutlak

1950-100

1950 1955 1960 1964

7.4$ 12.6 16.1 20.6

8.4$ 13.9 23.6 37.3

15.8$ 100 26.5 168 39.7 251 57.9 367

89.8 135.0 164.0 203.0

100 150 183 226

Kaynak: lhracat-U.S. Bureau of Census, Statistical Abstract of the United States: 1965, sf. 877, 773. 1964 yerli firmalarn satlar; U.S. Bureau of the Census, Annual Survey of Manufacturers, 1964. Yabana-kkenli ABD firmalarnn satlar; 1950 ve 1955 verileri satlarla yurtd yatrmlar arasndaki ortalama ilikiye dayal tahminlerdir. (Bu National Industrial Conference Board tarafndan kullanlan prosedrdr). 1960 ve 1964 verileri; Survey ofCurrent Business, Eyll 1962, sf.23, Kasm 1965, sf. 18 Not: 4) ve 5) sayl stunlardaki veriler dar anlamda kyaslanabilir deildir (12. nota baknz). Ancak, bu kyaslanamazlk her iki serinin byme oranlar arasndaki farkn kyaslanmasn geersiz klmaz.

kendi operasyonlar iin yabanc sermaye seferber edebilmektedirler. Yurtdna sermaye aknn ve Amerikan firmalar tarafndan harekete geirilen yabanc sermayenin net sonucu, yurtdndaki Birleik Devletler yatrmlarndan doan retimin, 1950'de ihracattan 4 kat daha yksek olmasna karn, 1964'te bu orann ihracattan 5 kat daha yksek bir orana trmanmasdr. Bu gzlemler National Industrial Conference Board tarafndan ynetilen yeni bir almada yaplan tahminlere dayandrlmtr.(10) (Tabloya baknz.) Ticaret Bakanl ihracatn ekonomik nemini lt zaman, bunu menkul mallarn toplam yerli retimi ile ilgili bir rakamla; ya-

118 SMRGES Z EMPERYAL ZM

AMER KAN MPARATORLUU VE ABD EKONOM S 119

Ara-Gere Harcamalar

Tablo 16 ABD Yerli Ve Yabanc-Temelli malat Firmalarnn Tesis ve Ara-Gere Harcamalar yllar yerli firmalar yabanc-markal yerlinin yzdesi firmalar olarak yabanc milyar S 1957=100 milyar $ 1957=100 1957 16.0$ 11.4 12.1 14.5 13.7 14.7 15.7 18.6 22.5 100.0 71 76 91 86 92 98 116 141 1.3$ 1.2 1.1 1.4 1.8 2.0 2.3 3.0 3.9 100 92 85 108 139 154 177 231 300 81.0 10.5 9.1 9.7 13.1 13.6 14.7 16.1 17.3

Yerli retici firmalarn Vergiden sonraki karlar

1958 1959 1960 1961 1962 1963 1964 1965

Kaynak: ,

abanc-Temelli Firmalar; Survey of Current Business, Eyll 1965., sf.28; Eyll 1966, sf. 30.

Yerli Firmalar; Economic Report of the President, (Washington, D.C., 1966),sf. 251

ve borsa simsarlarn da ierdii hatrlanmaldr. Ancak tarlalar, fabrikalar ve madenlerin yapt ticaret sz konusu olduu kadaryla, yabanc ticaret i pazarn olduka kayda deer bir hacmine ulamaktadr. Ancak hikayenin tm bundan ibaret de deildir. Bu veriler Birleik Devletler firmalar tarafndan dzenlenen telif hakk ve patent anlamalar altnda ilem yapan yabanc firmalarn nemli miktardaki yurtd satlarn iermemektedir. rnek olarak, Filipinler'deki bir firma Birleik Devletler firmalarnn snrlandrlm lisans altnda aadaki ticari-markal rnleri retmektedir: "Crayola" renkli kalemleri, "Wessco" boyalan, "Old Town" karbon katlar ve daktilo eritleri, "Mongol" kurun kalemleri, "Universal" boyalar ve "Parker Quink".
YABANCI EKONOM K ETK NL KLER N ARTAN NEM

Yabanc ekonomik etkinliklerin artan greli nemi imalat sanayiinin, ekil 1 ve Tablo 29'da temsil edilen yks tarafndan aka

gsterilmektedir. Burada yerli imalatn toplam satlarn, imalattaki ihracat ile ve yabanc imalat etkinliklerindeki Birleik Devletler yatrmlarndan yaplan satlarla karlatryoruz. Veriler ekilde yar-logaritmik bir lekte iaretlenmitir. Bu durumda, her iki izgi arasndaki uzakln daralmas, yabanc pazarlarn yerli pazarlarn bymesine oranla daha hzla ykseldiini gsterir. Yabanc-temelli ve yerli imalat firmalarnn tesis ve ara-gere harcamalarnn kyaslanmas da benzer biimde nem tamaktadr. (ekil 2 ve Tablo 17) Bir nceki ekilde olduu gibi, her iki izgi arasndaki uzakln daralmas yurtdndaki etkinliklerin greli nemindeki artn ak bir gstergesidir. Yurtdndaki Birleik Devletler bayileri iin yaplan tesis ve ara-gere harcamalar 1957'de yerli firmalarn bu tr harcamalarnn yzde 8'inin biraz daha zerindeydi. Geen yl bu oran yzde 17ye ykselmitir.

120 SMRGES Z EMPERYAL ZM

AMER KAN MPARATORLUU VE ABD EKONOM S 121

Tablo 17 Yabanc Yaratmlardan Doan Kazanlar ve Yerli irket Karlar (Milyar Dolar Olarak) yabanc yatrmlardan doan kazanlar 1950 1951 1952 1953 1954 1955 1956 1957 1958 1959 1960 1961 1962 1963 1964 1965 Not: Kazanlar ; a) Yurtdndaki dorudan yatranlardan doan kazanlar, b) ABD'deki ana irkete transfer edilen harlar ve telif haklan ve c) Bu varlklann ABDli sahiplerine transfer edilen (dorudan olmayan) "dier yatranlardan" doan gelirleri iermektedir.
Kaynak: Yabanc yatrmlardan doan kazanlar; U.S. Department of Commerce, Balance of Payments Statistica! Supplement, gzden geirilmi bask (Washington, 1963); Survey of Currenl Business, Austos 1962, Austos 1963, Austos 1964, Eyll 1965, Haziran 1966, Eyll 1966. Mali-olmayan yerli irketlerin karlar; Survey of Current Business, Eyll 1965, Temmuz 1966.

yerli mal olmayan irketlerin (vergi sonras) karlar 21.7 18.1 16.0 16.4 16.3 22.2 22.1 20.9 17.5 22.5 20.6 20.5 23.9 26.2 31.3 36.1

2.1 2.6 2.7 2.6 2.8 3.3 3.8 4.2 3.7 4.1 4.7 5.4 5.9 6.3 7.1 7.8

ekil 3 ve Tablo 17'de gsterilmi olduu gibi, yurtd operasyonlardan elde edilen karlarn, toplam karlarn giderek daha da nemli bir bileeni haline geldiini grmek artc deildir. 1950'de, yabanc yatrmlardan elde edilen gelirler yerli mali-olmayan irketlerin tm vergi sonras karlarnn yaklak yzde 10'unu temsil ediyordu. 1964'e gelindiinde, yabanc gelir kaynaklan yerli mali-olmayan irket karlarnn yaklak yzde 22'sini oluturmaktadr. Bu durumun nemini deerlendirmek asndan aadaki eleri de dikkate almalyz. a) Bu yabanc kazanlarn, yabanc bayiler tarafndan ana irkete transfer edilen tm hizmet demelerini kapsamamasndan kaynaklanan eksik tahmini; b) Maliyetlerin vergileri asgariletirmek zere ana firmalar ve yabanc bayiler arasnda datlmasndan doan mali avantajlar. stelik, yabanc kazanlar tm mali-olmayan; saf anlamda yerli olan ve hem yurtdnda hem de Birleik Devletler'de faaliyet yrten irketlerin kazanlar ile kyaslyoruz. Eer yabanc kazanlar yalnzca yurtdnda faaliyet yrten sanayilerin toplam kazanlar ile kyaslayacak olsaydk, elbette yabanc kazanlarn pay drtte birden ok daha yksek olacakt. Bu son 3 tablonun nemi, yabanc sektrn hzl bymesini temsil etmelerinden kaynaklanmaktadr. Ekonominin bir btn olarak byme orannda bir yavalama yaamakta olduu dnem boyunca, yabanc pazarlar nemli bir genileme kayna oluturdular. rnein, imalat sanayilerinde son on yl boyunca yerli satlar yzde 50 artarken, Birleik Devletler-sahipli fabrikalar tarafndan yaplan yabanc satlar yzde 110 artt.
YABANCI YATIRIMLARDAN DOAN KAZANLAR

Yani, mal-reten sanayiler sz konusu olduu lde, yabanc pazarlar nemli bir ekonomik kar alan haline gelmi ve bunlann Birleik Devletler i dnyas asndan i pazarlardaki durgunluk

122 SMRGES Z EMPERYAL ZM

AMER KAN MPARATORLUU VE ABD EKONOM S 123

eilimlerini dengelemek asndan giderek daha fazla nem kazand kantlanmtr. Bu da Amerikan i adamlar asndan olduka ak seik olan bir durumdur. General Electric irketinin sayman "Amerikan i dnyasnn yabanc operasyonlarnn genilemesini srdrmesi ihtiyacn" tartrken bu duruma yle iaret etmektedir: Bu adan, i dnyasnn bu yolda artk geri dn olmayan bir noktaya ulam olduunu dnyorum. Amerikan sanayisinin muhteem teknolojisi ve bol sermaye kaynaklan ulusun tarihindeki en nemli bar dnemi zenginliine ulamamza olanak salad. Bu durumun devamn salamak zere, yllardr bu kaynaklar iin yabanc pazarlarda ek mahreler aramaya devam ediyoruz. General Electric de dahil olmak zere birok irket iin bu off-shore piyasalar, bu genilemenin grp grebileceimiz en vaat edici olanaklarn sunmaktadr.(13) Yabanc pazarlarn mal-reten sanayiler asndan bu denli nemli olduu olduka ak seikse, bunlarn dier kar gruplar, yani karlar ve servetleri mal-reticilerinin refahna bal olanlar kadar, yabanc pazarlardaki ticaret ve yatrmlara hizmet vermekten fayda salayanlar asndan da temel bir neme sahip olduu aktr: Yatrm ve ticari bankerler, borsa speklatrleri, ulam, sigorta vs. ASKER HARCAMALAR VE
HRACAT

Tablo 18 hracata ve Federal Almlara Atfedilebilecek Toplam kt Oran, 1958 Sanayi hracata Giden
Federal Hkmet Tarafndan Satn Alnan Demir ve demir alaml cevher madencilii Demir d metal cevher madencilii Kmr madencilii Mhimmat ve aksesuarlar Temel demir ve elik imalat Temel demir d metal imalat Damga, basnl makine rnleri Dier fabrikasyon metal rnleri Motor ve trbinler Tarla makine ve ekipman naat, madencilik ve petrol alan makinesi Makine ve ekipman malzemeleri Makine ve ekipman metal iilii zel Endstri makina ve ekipmanlar Genel endstriyel gere ve ekipmanlar Makine maaza rnleri Elektrikli endstri ekipman ve aparatlar Elektrikli aydnlatma ve kablo ekipmanlar Radyo, TV ve iletiim ekipmanlar Elektronik paralar ve aksesuarlar Elektrikli makine, ekipman ve paralan Uak ve paralan Dier ulam ekipmanlar (otomobil hari) Bilimsel ve kontrol aralar %13.5 9.1 19.1 1.7 10.1 10.1 7.1 8.6 14.8 10.0 26.9 9.4 14.0 17.5 13.4 7.0 9.8 5.5 4.8 7.6 8.9 6.1 10.1 7.3 %12.8 35.6 6.3 86.7 12.5 22.3 18.2 11.9 19.7 2.9 6.1 17.2 20.6 4.3 15.3 39.0 17.0 14.5 40.7 38.9 15.1 86.7 20.9 30.2 hracat ve Federal Almlar Toplam %26.3 44.7 25.4 88.4 22.6 32.4 25.3 20.5 34.5 12.9 33.0 26.6 34.6 21.8 28.7 46.0 26.8 20.0 45.5 46.5 24.0 92.8 31.0 37.5

Yabanc pazarlardaki ekonomik etkinliklerin nemini tam anlamyla lebilmek iin, askeri harcamalarn, "savunma" programnn etkisi de dikkate alnmaldr. ve d pazarlarmzn bymesi, Cumhuriyet'in kuruluundan bu yana, askeri kuvvetin savata olduu kadar barta da (gerek ya da tehditsel biimde) kullanmyla birlikte gereklemitir. Profesr Willam T.R.Fox bu durumu olduka yumuak biimde ifade etmektedir:

Kaynak: "The Interindustry Structure of the United States," Survey of Current Business, Kasm 1961, s. 14.

124 SMRGES Z EMPERYAL ZM

AMER KAN MPARATORLUU VE ABD EKONOM S 125

Birleik Devletler Ordusu 19. yzyln nemli blmndeki bar dnemlerinde, Batnn kazanlmasna yardm etmek ve zellikle de yeni topraklarn yerleime almas karsndaki Kzlderili muhalefetini bastrmak iin geni lde kullanlmtr. Donanma ve Deniz Kuvvetlerimiz de, Barbar korsanlarna kar yrttkleri seferden balayarak Amerikallar iin hayat ve uzak yerlerdeki yatrmlar gvenli hale getirmeye uramlardr.(14) Bugn askeri faaliyetler szde ulusal gvenlik ihtiyalarna tabi olmakla birlikte, ulusal gvenlik ve i dnyas karlarnn "birlii" devam etmektedir: "Hr" dnyann bykl ve sahip olduu "gvenliin" derecesi sermayenin yatrm ve ticaret yapmak iin greli olarak zgr olduu corafi snrlar tanmlamaktadr. Yaygn askeri sler, uzak topraklardaki askeri faaliyetler ve buna yurtii ve dnda elik eden harcamalar kompleksi, i dnyas asndan zel nem tayan birok hedefe hizmet etmektedir: 1) Mevcut ve potansiyel hammadde kaynaklarnn korunmas; 2) Yabanc pazarlarn ve yabanc yatrmlarn gvence altna alnmas, 3) Ticari deniz ve hava rotalarnn korunmas; 4) Birleik Devletler i dnyas, yatrm ve ticaret asndan rekabeti biimde g kazanrken nfuz alanlarnn korunmas; 5) Yabanc askeri ve ekonomik yardmlar araclyla yeni yabanc mterilerin ve yatrm olanaklarnn yaratlmas; 6) D aha genel olarak Dnya kapitalist pazar yapsnn, yalnzca Birleik Devletler iin deil, ayn zamanda onun sanayilemi lkeler arasndaki st dzey ortaklar, Birleik Devletler i dnyasn giderek daha da yakndan sarp sarmalayan lkeler iin de korunmas. Ancak btn bunlarn tm bile i dnyasnn karlar ile askeri etkinliin "birliini" tketemez, bunun iin i dnyasnn, yeni taahhtlerin ve karlarn nemli bir kayna olan askeri harcamalar iindeki karlarnn bykln ve doasn da ele almalyz.

ihracatta olduu gibi, askeri harcamalarn i dnyas ve bir btn olarak ekonomi iin tad nem de genellikle byk lde eksik tahmin edilmektedir. Savunma harcamalarnn Gayri Safi Milli Hasla'nn (GSMH) yzde 20'den daha azna ulat ve uygun bir politik ortamla birlikte barl kullanmlara ynelik kyaslanabilir hkmet harcamalarnn da ekonomi iin benzer sonular yaratabilecei tezlerini duyuyoruz. Bu grn temel zayfl GSMH' kendinde bir-ey olarak, eletirel olmayan biimde kabul etmesidir. GSMH, kullanl bir istatistiksel ara olduundan ve dnme biimlerimize nfuz etmi olduundan, ekonomik toplamlarn hareket istikametini ve derecesini belirleyen, onlarn altnda yatan stratejik ilikileri grmezlikten gelme eilimindeyiz. Endstriyel yapnn gereklilikleri ve ekonomik davranlarn dinamik elerini incelemek yerine ekonomiyi, istatistikilerin GSMH lmn ina etmek zere kullandklar farkl kategorilerin bir stunundan bir baka stununa doru iradi olarak kaydnlabilecekleri milyar dolar bloklar olarak grme eilimindeyiz. Yabanc pazarlarn ve askeri harcamalarn yerli ekonomi zerindeki kritik etkisini tam olarak takdir edebilmek iinse, bunlarn sermaye mal endstrileri zerindeki istisnai lde byk etkisi dikkate alnmaldr. Ama nce sermaye mallar endstrileri ve i devreleri ile ilgili biraz yorum yapalm. devrelerine dair farkl aklamalar bulunmaktadr, ama i devresinin mekaniinin; arzu ederseniz transmisyon mekanizmasnn, yatrm mallar sanayilerinin ini ve klarnda saptanabilecei gerei tartma gtrr deildir. Temelde envanterlerin gelgitlerine bal devreler bulunmaktadr, ancak bunlar yatrm mallarna olan talep kmedii srece genellikle ksa srelidir. Devresel bir d srasnda, tketici mallarna ynelik talep belli bir sreliine de olsa isizlik yardm, dier refah harcamalar ve tketici tasarruflarnn eritilmesi gibi baz deiimler tarafndan desteklenebilir. Ancak, en hayati ikame ihtiyalar dnda, yatrm

126 SMRGES Z EMPERYAL ZM AMER KAN MPARATORLUU VE ABD EKONOM S 127

mallar konusundaki harcamalar teorik olarak sfrlanabilir. adamlar doal olarak kar beklentisi iinde olmadklarnda yatrm yapmayacaklardr. retici mallan ve tketici mallar arasndaki farkl davranlarn sonucu klasik biimiyle 1930'larn represyonu tarafndan gsterilmitir. Tarihimizdeki bu muhtemelen en berbat bunalm srasnda, tketici mallarna ynelik almlar yalnzca yzde 19 (1929 ile 1933 arasnda) dt. Bunu ayn dnemdeki iki temel yatrm malnn davran ile kyaslayalm: Konut inaat harcamalar yzde 80 ve konutla ilgili olmayan sabit yatrmlar yzde 71 orannda dt. Bu durum arka plan olutururken, imdi de; a) hracat ve askeri talep; b) Yatrmlarn temel bir kategorisini oluturan, konutla ilgili olmayan sabit yatrm mallan arasnda kinci Dnya Sava sonrasnda varolan iliki zerine odaklanalm. Tablo 18 konutla ilgili olmayan yatran mallarn reten sanayilerin listesini sunmaktadr. Bu sanayilerin birkann (r. elik ve otomobiller iin motor) ayn zamanda tketici mallarna da katkda bulunduklar hatrda tutulmaldr. Bu tablo ihracat ve neredeyse tmyle askeri ihtiyalara ayrlan federal hkmet harcamalar tarafndan yaratlan (dorudan ve dolayl) toplam talep oranlarn sunmaktadr. Bu veriler Birleik Devletler ekonomisi iin tamamlanm bir girdi-kt analizinin mevcut olduu son yl olan 1958 yl iin geerlidir. Tablo 18'den de grlebilecei gibi, yalnzca tek bir sanayide, tarla makine ve ekipmanlar sanayisinde, ihracat ve askeri talebin birleik etkisi toplam talebin yzde 20'den daha azna tekabl etmektedir. Zt uta ise tam anlamyla askeri sanayiler, mhimmat ve uaklar yer almaktadr. Dier tm sanayiler iin, 1958'de ihracat ve askeri talep tarafndan verilen destek yzde 20 ile 50 arasnda yer almaktadr.

Tablo 19 Yatrm Byklne Gre ABD Dorudan Yabanc Yatrmlar (1957) Byklk snflarna gre dorudan yatrm deeri 100 milyon dolar ve zeri 50-100 milyon dolar aras 25-50 milyon dolar aras 10-25 milyon dolar aras 510 milyon dolar aras Firma says 45 51 67 126 166 Toplam ABD yatrm iindeki yzdesi 57 14 9 8 5

Kaynak: United States Business Investments in Foreign Countries, U.S. Dept. of Commerce, 1960, s. 144

Eldeki veriler yalnzca tek bir yla atfta bulunmakla birlikte, ihracat ve askeri harcamalarn sava sonras patikas, bu tablolatrma-nn Kore Sava'ndan bu yana yaanmakta olan durumun adil bir temsili olduuna ve elbette Vietnam Sava srasndaki durumun da brt bir eksik tahmini olduuna iaret etmektedir. Daha kapsaml bir analiz iin daha fazla bilgi ve alma gerekmektedir. Bu arada, eldeki veriler bence, aadaki gzlemleri harekete geirmektedir: 1) hracat ve askeri harcamalar, mevcut sanayi yapsnn stratejik merkezini pekitirdikleri iin ekonomi zerinde mstesna bir etkide bulunmaktadrlar. Bu durum zellikle kayda deerdir, nk i dnyasnn yatrmlar, genellikle kavrand gibi, zgrce akan bir rmak deildir. a) Mevcut cret oranlar, fiyatlar ve karlar emas; b) Sanayiinin evrimleen yaps (her biri elde edilebilir yerli ve yabanc pazarlar leinde karl olmak iin ina edilmi olan karlkl baml sanayi tipleri); c) Yeni karl yatrmlarn istikameti arasnda belirli bir karlkl bamllk mevcuttur. Daha basit terimlerle sylemek gerekirse, i dnyasnda yatrmlarn neden akmakta olduklar istikamete doru ak-

128 SMRGES Z EMPERYAL ZM

AMER KAN MPARATORLUU VE ABD EKONOM S 129

Tablo 20 Sanayie Gre Paylar Sanayi Firma says Madencilik Petrol malat Kamu hizmetleri Ticaret Finans ve sigortaclk Tarm Sahip olunan toplam varlklarn yzdesi 95 93 81 89 83 76" 83

Tablo 21 Blgeye Ve Sanayie Gre Dorudan Yabanc Yatnmlarn Yzdelik Dalm, 1964
Sanayi
Tm Blgeler Kanada Avrupa Latin Amerika Afrika Asya Okyanusya

20 24 143 12 18 23 6

Madencilik Petrol malat Kamusal Hizmetler Ticaret Dier Toplam

%8 32.4 38.0 4.6

%12.1 23.4 44.8 3.3

%0.4 25.6 54.3 0.4

%12.9 %21.9 %1.1 %6.3 35.9 24.3 5.8 51.0 65.8 13.8 17.5 0.1 1.8 28.1 54.1 0.1

tklarn ve bu lkenin potansiyel ihtiyalarn karlayacak biimde; rnein yoksulluu ortadan kaldrmak, Zencilere eit olanaklar yaratacak sanayileri sunmak, Birleik Devletlerin geri kalm blgelerini kalkndrmak ya da yeterli barnma olanaklar yaratmak gibi hedeflere doru akmadklarn aklayacak anlaml nedenler mevcuttur. Daha da nemlisi, i dnyas hem bu hedefleri elde edecek, hem de ayn zamanda kendi gerekli kar, byme ve yatrlm sermayesi iin gvenlik standartlarn karlayacak biimde yatrm yapamaz. te yandan, sermaye mallarnn ihracat ve sermaye-mal reticilerine doru akan askeri talep, kurulu yatrm yapsn glendirdii ve daha karl hale getirdii iin ei grlmemi biimde avantajldr; bunlar mevcut sermaye bileimi iin daha karl olan ve onunla daha uyumlu olan sanayilerin genilemesine de katkda bulunurlar. 2) Yabanc ekonomik ilikiler; hem askeri hem de sivil mallar tarafndan verilen destek, kk resesyonlarn byk depresyonlara dnmesine kar bir tampon grevi grerek de ei grlmemi bir katkda bulunur. Bunu da ekonominin stratejik denge tekerlerinden birisine, yani yatrm-tipi ekipmanlarn retimine yukarda grm olduumuz gibi, bu mallarn pazarnn yzde 20'si ile 50'sine

8.4 8.6 100

5.8 10.6 100

12.2 7.1 100

10.7 10.7 100

5.7 7.5 100

7.8 6.0 100

5.5 5.9 100

yakn bir blmn oluturacak biimde yataklk yaparak salar. 3) Yatrmlarn hacim ve akna egemen olann tekelci sanayi olduunu ve bu tr tekelci giriimlerin karakteristik olarak, yatrm politikalarn yksek karlar ve yatrm emniyetinin yeterince gvence altna alnm olduu, "emin olunan durumlarla" donattklarn hatrda tutmalyz. Hkmet etkinlii ve d siyaset balantsnn en fazla nem kazand yer de burasdr. Askeri-mal pazarlar genellikle uzun vadeli szlemeler salama gibi belirleyici bir avantaja sahiptir; buna da ounlukla ek plan ekipmanlar ile, ayn zamanda sivil amalar iin de kullanlabilir olan plan ve ekipman ina etmekten doan, her trl riskin azaltlmasna ve hatta ortadan kaldrlmasna yetecek gvenceler elik eder. stelik, askeri szlemeler ilgili aratrma ve gelitirme harcamalarn da karlar, bylece yine normal yatrm programlarnda va-

130 SMRGES Z EMPERYAL ZM

AMER KAN MPARATORLUU VE ABD EKONOM S 131

rolan riskli ynleri ortadan kaldrrlar. Yabanc lkeler asndansa, Birleik Devletlerin askeri varl, d siyaseti ve ulusal gvenlik taahhtleri yabanc pazarlarda yaplan yatrmlar asndan deerli bir koruyucu aparat sunar. Bu yabanc yatrmlar, hkmetin yabanc yardmlar tarafndan yaratlan taleple birlikte, sermaye-mallarnn ve dier imalat sanayilerinin ihracatna nemli lde katkda bulunurlar. Hkmetin d siyasetinin ve bunu tamamlayan askeri siyasetinin tutarllna olan gven, tekelci giriimlerin yabanc yatrm pratikleri iin olduu kadar yerlilerinkiler iin de deerli bir referans erevesi oluturabilmektedir ve elbette byle de olmaldr. 4) hracat art askeri talebin i dnyasna salad ekstra yzde 20 ila 50 (Tablo 17'de temel sanayiler iin gsterilmi olduu gibi) bu firmalarn toplam karlarnn ok daha byk bir yzdesini oluturmaktadr. malat dnyasnn tipik ekonomisi bir firmann kar etmeden nce belirli bir retken etkinlik dzeyine ulamasn gerektirmektedir. Gayri safi sabit maliyetler; makinelerin ypranmas, tesis kullanm, maliyet idaresi, belirli bir kapasite dzeyinde olduka sabit kalmaktadr. retim, nihai rnn piyasa fiyatnda sabit ve dorudan maliyetleri karlamaya yetecek bir gelir retecek noktaya eriene kadar, herhangi bir giriim, zararna i grmektedir. Bu "krlma noktasna" bir kez ulaldnda ise, giriimin karll yine retken kapasitesinin snrlarna arpana dek ileri doru trmanmaktadr. Elbette karllk sanayiden sanayiye ve firmadan firmaya deiir. Ama bir krlma-noktasnn varl ve bu krlma-noktas aldktan sonra da karlarn yukarya doru frlamas, imalat sanayilerinin ortak bir karakteristiidir. Bunun anlam ise sermaye mal sanayilerin-deki birok firma iin, askeri almlardan ve ihracattan doan yzde 20 ila 50 lik paylamn, muhtemelen karlarn daha byk bir payn aklamakta olduu ve belki de bu olgunun, karlarnn yzde 80 ile 100'n aklad firma saysnn da az olmaddr.

T EKEL VE YABANCI YATIRIMLAR Ekonomik emperyalizmin d siyaset ve askeri siyaset asndan nemsiz bir etkisi bulunduu grnn en sk ne srlen nedenlerinden bir tanesi Amerikan i dnyasnn yalnzca kk bir tabakasnn yabanc ya da askeri etkinliklerle yaamsal biimde ilgileniyor olmasdr. Eer ekonomik kaynaklar geni biimde dalm olsayd ve yerel-zihniyetli firmalarn ounluu yabanc-zihniyetli i dnyas tarafndan savunulan siyasetlere kar alglanabilir biimde harekete geebilselerdi, bu anlaml bir gzlem olabilirdi. Ama ekonomik younlamann gerekleri biraz daha aksini iaret etmektedir. malat sanayilerinde, 5 irket toplam net sermaye varlklarnn (1962 itibariyle) yzde 15'ten daha fazlasna sahiptir. En byk 100 irket toplam net sermaye varlklarnn yzde 55'ine sahiptir.(15) Bu da az sayda firmann; kendi gleri ve finans ve kitle iletiim medyasnda sahip olduklar ittifaklarnnkilerle birlikte, zellikle eer bu greceli olarak kk grubun kendi iinde bir kar birlii de mevcutsa, ezici bir ekonomik ve politik g icra edebilmeleri anlamna gelmektedir. Ve yabanc ve askeri ekonomik operasyonlarn ana merkezleri de zaten tam da bu dev irketlerde bulunmaktadr. En byk 50 endstriyel grubun kabataslak biimde incelenmesi bile aadaki firma tiplerinin uluslararas ekonomik operasyonlar ve askeri mal ar-zyla arlkl biimde balantl olduunu gstermektedir: Petrol sanayisinde 12, havaclkta 5, kimyada 3, elikte 3, otomobilde 3, elektrikli ekipman ve elektronikte 8 ve kauukta 3. Bu 37 irket en tepedeki 50 sanayi firmasnn varlklarnn yzde 90'dan fazlasna sahiptir. Endstriyel devler arasnda yabanc ve askeri operasyonlar konusunda varolan kar birlii alldk istatistiksel kategorilerin terimleriyle her zaman ak seik grlmeyen ilikilerden tremektedir. Birincisi, firmalar arasnda mali g merkezleri araclyla kurulan karlkl ilikiler mevcuttur. kincisi, i dnyasnn kendi dolaysz

132 SMRGES Z EMPERYAL ZM

AMER KAN MPARATORLUU VE ABD EKONOM S 133

ekonomik balantlar vardr. Yalnzca 5 firma askeri szlemelerin drtte birini alrken ve 25 firma bu tr szlemelerin yarsndan fazlasn elde ederken, iin byk blm bu ana araclara arz temin eden dierlerine datlmaktadr.(l6) Yani, Tablo 18'de de grdmz gibi dolaysz askeri szlemelerin yalnzca birkan alm olan temel demir d metal imalatlar ilerinin yzde 22'sini askeri talepten karlamaktadrlar. Ve ncs, endstriyel devler arasndaki savasonras birleme hareketi, askeri ve yabanc-yne-limli giriimlerin zengin byme potansiyeli ve sahip olduklar dier avantajlar nedeniyle, tipik olarak yerel olan, tipik olarak d-pazar ynelimli olan giriim organizasyonlar ile kaynatrmtr. Hi umulmadk i organizasyonlar bugn yabanc ve askeri faaliyetlere her iki ayaklaryla birlikte kazk akm durumdadr. rnein, bugn geleneksel un deirmeni rn reticileri ile shhi tesisatlk ve snma ekipman reticilerinin bilimsel aralar reten tesisler elde ettiklerini, et paketleme firmalarnn genel endstriyel makine alanndaki irketleri satn aldklarn ve birok baka aprazendstriyel birlemenin gerekletiini gryoruz. Yerel sahnenin bu denli nemli bir paras haline gelmi olan ekonomik g younlamas, yabanc yatrm alannda daha da kuvvetli bir tarzda ortaya kmaktadr. Bu konudaki temel ulalabilir veriler 1957 yabanc yatrmlar saymndan alnmtr. (Tabloya baknz.) Bu veriler yalnzca dorudan yatrmlar iin geerlidir ve portfy yatrmlarn ya da patent, proses ya da ticari marka lisans tarafndan yaratlan ekonomik balar iermemektedir. Bu tablodan gryoruz ki, yalnzca 45 firma tm dorudan yabanc yatrmlarn neredeyse bete n yrtmektedir. Tm bu yatrmlarn yzde 80'i 163 firma tarafndan yaplmaktadr. Yatrm younlamasn sanayi temelinde incelediimiz zaman kant ok daha arpc biimde ortaya kmaktadr: Bu veriler Birleik Devletler'in toplam yabanc yatrmlarnn bak asndan gsterilmitir. Durumu alc lkelerin bak asndan

Tablo 22 Milyar Dolar Avrupa Kanada Latin Amerika 3.8$ Tm dier Blgeler 5.2$

ABD'den yaplan dorudan yatrm ak Bu sermaye zerinden ABD'ye transfer edilen gelir Net

8.1$

6.8$

5.5

5.9

11.3

14.3

+2.6$

+0.9$

-7.5$

-9.1$

incelediimiz zaman, Birleik Devletler giriim faaliyetlerinin daha da yksek bir younlama derecesi ile karlaabiliriz. Ancak her iki bak asndan da bakldnda, yabanc yatrmlarn younlamas yerel tekelci eilimlerin bir uzantsndan baka bir ey deildir. Tekelci eilimler bu tr yatrmlar iin itki saladklar kadar yaygn yabanc yatrmlar iin ihtiyac duyulan servetin biriktirilmesinin olanan da sunmaktadr. Denetim sorunu yabanc yatrm modelini belirleyen stratejik elerin anlalmas asndan merkezi bir nem tar. Bu denetim, en arpc biimde, azgelimi lkelerle kurulan ekonomik ilikilerde; bu lkelerin kitlesel-retim sanayileri iin hammadde salaycs ve akas mali hara olarak adlandrlabilecek olan eyin kayna olarak stlendikleri rolde, en ak biimde grlmektedir. ncelikle Tablo 21'de gsterildii biimiyle yabanc yatrmlarn dalmna bakalm. Burada iki ayr modelle karlayoruz. Latin Amerika, Asya ve Afrika'da, yatrmlarn ounluu maden karma sanayilerdedir. Kanada nemli bir mineral ve petrol kayna olmak-

134 SMRGES Z EMPERYAL ZM

AMER KAN MPARATORLUU VE ABD EKONOM S 135

la birlikte, buradaki Birleik Devletler yatrmlarnn yzde 45'i imalata giderken, yalnzca yzde 35'i bu maden kartma sanayilerine yaplmaktadr. Avrupa'daki maden karma sanayilerdeki yatrmlar da minimaldir: Petrol konusundaki veriler, petrol kuyularn deil, rafineri ve datm temsil etmektedir. Yabanc hammadde kaynaklan sz konusu olduu zaman ekonomik denetim ve dolaysyla da politik denetim ana lkedeki tekelci biimde rgtl kitle retim sanayileri asndan belirleyici nemdedir. elik, alminyum ve petrol gibi sanayilerde hammadde kaynan denetleyebilme yetenei nihai rnn pazar ve fiyatlarn denetlemek asndan yaamsaldr ve nihai rnn imalat ve datmndaki byk yatrmlarn korunmasnda etkili bir gvenlik esi olarak hizmet verir. Bundan doan rekabet tela iki biim alr. Birincisi, hammaddenin fiyat ve datm denetim altna alndnda, rakibin hareket zgrl snrlandrlmtr; artk uygun bir maliyetteki gvenilir bir hammadde kayna olmakszn uzun sre ayakta kalamaz. kincisi, bir g grubu bu maddenin dnya zerindeki kaynaklarn mmkn olabildii kadar i ederek, olas yeni rakiplerin cesaretini krabilecei gibi daha zayf bir rakibin bamszlamasn da engelleyebilir. Snrl sayda Birleik Devletler petrol irketinin "hr dnya" petrollerinin te ikisini kontrol ediyor olmas ne kadar da gvenli bir durumdur!(17) Bu tekel dzleminde, i dnyas karlarnn Birleik Devletler d siyasetiyle ilikisi daha da yaknlamaktadr. Birok blgedeki hammadde kaynaklarnn gvence altna alnmas yalnzca bir baka faaliyet deil, endstriyel ve mali gc koruma gndeminin balarnda yer alan bir faaliyettir. Ve bu gcn kullanclar, ayet eer zerinde kalmak istiyorlarsa, bu arz kaynaklarnn her zaman en lehte terimlerle el altnda olmas iin ellerinden geleni artlarna koymamaldrlar: Bu yabanc arzlar basite daha byk karlara alan yollar deil, yurtiindeki tekelci konumun sigorta polieleridir. Son 20 yldr yurt dnda hammadde kaynaklar elde etme basn-

c yeni bir boyut kazand ve bu basn giderek daha da ciddilemeyi vaat ediyor. Birleik Devletler i dnyas (r. boksit, krom, nikel, manganez, tungsten, kalay gibi) baz nemli metaller iin her zaman yabanc kaynaklara baml olmakla birlikte, yine de kendine-yeterli olmu ve olduka yakn bir zamana kadar da geni bir yelpazede yer alan hammaddelerin ihracats olmay srdrmtr. Bu genelletirme ABD kapitalizminin emperyalist olmaya ihtiyac olmadn ileri srenlerin ana fikri olagelmitir. Ancak bu tez bile, gemite ne kadar zayf olursa olsun, artk zerine yaslanlabilir durumda deildir. Ulusal kaynaklar zerindeki, zellikle 1940'lardan bu yana aklk kazanarak artan basn, bakan Truman' sorunun bykln tanmlamak zere bir [Ham] Maddeler Siyaseti Komisyonu kurmaya zorunlu kld. Ortaya kan komisyon raporu, zgrlk in Kaynaklar (Washington, D.C., 1962), gda ve altn dndaki tm hammaddeler iin aadaki kyaslamada ortaya kan dramatik deiimi grafik olarak zetliyordu: Yzyln dnmnde, ABD bir btn olarak yerel olarak tketilmekte olan bu hammaddeler toplamnn yzde 15 kadar daha fazlasn retiyordu; bu durum, ABD sanayisinin artk yerli retimin yzde 10'dan daha fazlasn tkettii 1950 ile birlikte bir aa dnt; eilimleri 1975 ylna kadar uzattmzda bu yllarda ortaya kacak olan genel endstriyel hammadde ann yaklak olarak yzde 20 civarnda olmas beklenebilir. Belki de bu gelimelerin farknda olmas Bakan Eisenhower'm grevi devralrken yapt ilk konumasnda, ulusun dikkatini politik ve ekonomik karlarn birliine ekmesine katkda bulunan bir eydi (20 Ocak 1953): Tm hr halklara yalnzca soylu bir fikirle deil ama basit ihtiyala baml olduumuzu... biliyoruz. Artk hibir zgr halk ekonomik yalnzlk iinde uzun sre herhangi bir ayrcala sahip olarak ya da herhangi bir gvenlikten faydalanarak yaayamaz. Her trl maddi g-

136 SMRGES Z EMPERYAL ZM

AMER KAN MPARATORLUU VE ABD EKONOM S 137

cmz iin, tarlalarmzdaki ve fabrikalarmzdaki fazlalar iin bile dnya pazarlarna ihtiyacmz var. Ayn ekilde, ayn tarlalar ve fabrikalar iin uzak topraklarn yaamsal maddeleri ve rnlerine de ihtiya duyuyoruz. Bar dnemindeki ticarette bylesine aka ifadesini bulmu olan bu temel karlkl bamllk yasas, sava durumunda binlerce kez daha youn biimde geerlidir. Bu durumda genellikle grld gibi, ekonomik karlar politik ve gvenlik hedefleriyle son derece rahatlkla uyumlulamaktadr, nk temel hammaddelerin bir ou etkin sava hazrl asndan yaamsal kabul edilmektedir. Hkmet diplomatik manevralar yoluyla, dnyann eitli blgelerinde gvenli askeri sler kurarak, istikrarl hkmetlerin korunmasna askeri yardmda bulunarak ve en sonuncusu ama en nemsizi olmayan bir biimde, sanayileme konusunda ifade edilmi olan insani hedeflerle, bu tarz bir ilerlemenin arz salaycs lkelerin dzgn bir hammadde ak sunmasn engellemeyecei konusundaki daha gereki bir yaklam, birbiriyle ho bir biimde harmanlayan yabanc yardm programlar sayesinde, olduka anlalabilir bir biimde, i dnyasnn gvenliine olduu kadar ulusun gvenliine ynelik kendi katksn salamaktadr. Hkmet, oktan tketilmi olan rezervlerin tkenme olasl ve fze ve uzay programlar bakmndan ortaya kabilecek olan olas ihtiyalar nda, yeterli hammadde ak salamay gvence altna almaktan ibaret olan gerek bir i yapmak zere, dnyann mmkn olan en fazla blmn mineral gelimeler asndan "zgr" ve gvenli klarak en byk katksn sunabilir. Inland Sea irketinin bakan ve Washington'un yabanc yardmlar danmah olan Clarence B. Randall, atom bombasnn gelitirilmesi srasnda, Belika Kongo'sundaki uranyum kaynaklarnn, ne byk bir anstr ki, el altnda bulunmu olmas konusunda baz yorumlarda bulunuyordu: "Ana lkenin bizim yanmzda olmas ne

byk bir anst! Ve bugn dnyann hangi geni tketilmemi alanlarnn, zaman iinde endstrimizin veya savunma programmzn en acilen ihtiyacn duyabilecei baz nadir hammaddelerin yegane kaynaklarna ayn biimde sahip olabileceini kim ngrebilir?" Daha az gelimi kapitalizmlerin, kendi doal kaynaklarnn gvenilir ve srekli arz salayclar olarak dnya pazarlar ile btnletirilmeleri, nadir istisnalarla birlikte bu lkelerin, tam da bu bamllktan doan pazar yaps ile kutsanan ve yaptrlan tekelci denetim merkezlerine olan srekli bamllklar ile sonulanmaktadr. Dnya kapitalist pazarlar ile btnleme, arz salaycs lkeler zerinde neredeyse her zaman tek-tip bir etkide bulunmaktadr: 1) Bamszlk ve kendine-gven gerektiren kalknma yollarndan ayrlmakta, ya da bu yollara asla girmemektedirler; 2) Ekonomik kendi-kendine yeterliliklerini yitirmekte ve ekonomik canllk iin ihracata baml hale gelmektedirler; 3) Endstriyel yaplar, uzmanlam ihracat, alclar tarafndan kabul edilebilir fiyatlarda arz etme ihtiyalarna uyarlanmakta, bu nedenle eitlenmi ve gelien bir ekonomik verimlilik asndan o denli ihtiyac duyulan retken kaynaklarn esneklii azalmaktadr. Bu srecin allm semptomlar, endstrileme abalarna ve iki dnya savann yaratt itkiye ramen, birok lkenin toplam ih racatnn yzde 90'dan fazlasnn tarmsal ve mineral rnlerden olumakta olduu Latin Amerika'da grlmektedir.(19) hracata ve burada da sert biimde snrlandrlm saydaki ihracat rnne olan ar bamllk, bu ekonomileri uluslararas ekonomik ili kileri asndan dengesizletirmekte ve sk sk bor alma gerek sinimi yaratmaktadr. Borlar artan borlar tetiklemektedir, nk bor faizleri, yeni demeler dengesi sorunlar yaratmaktadr. Ve btn bu bor alma-verme ilikileri iinde, uluslararas finansn tm kanallar yabanc yatrmclarn, onlarn i ortaklarnn ve on larn hkmet organlarnn ellerindedir.

138 SMRGES Z EMPERYAL ZM

AMER KAN MPARATORLUU VE ABD EKONOM S 139

Bamllk zincirleri Deniz Piyadeleri, askeri sler, antaj, CIA operasyonlar, mali manevralar ve benzerleri araclyla imparatorluk merkezlerinin politik, mali ve askeri kollar tarafndan maniple edilebilirler. Ancak bu bamlln maddi temeli ekonomik bamllk koullarn piyasann szde normal operasyonlar araclyla yeniden reten endstriyel ve mali yapdr. Azgelimi lkelerin baml hammadde arz kaynaklan olarak tutulmasna katkda bulunan pazar modellerinin kritik esi, yalnzca doal kaynaklan deil, ayn zamanda k karlar da emen yabanc mlk sahiplerine denen mali haratr. 1950-1965 yllar asndan aada yaplan kyaslama bu srecin ak bir rneidir ve yalnzca tek bir mali aktarma trne, yani dorudan yatrmlardan elde edilip Birleik Devletler'e transfer edilen gelire atfta bulun-maktadr.(20) Azgelimi blgelere yatrlandan neredeyse 3 kat daha fazla para geri ekilmektedir. Bir yandan da, yatrmclarn yatrdklarnn neredeyse kat kadarn geri ekmelerinin yan sra, bu blgelerde sahip olduklar mal varlklarnn deerini de birok kat artrabildikleri belirtilmelidir: Latin Amerika'da, bu sre zarfnda Birleik Devletler i dnyas tarafndan sahip olunan dorudan yatrmlar 4.5 milyar dolardan 10.3 milyar dolara; Asya ve Afrika'da ise 1.3 milyar dolardan 4.7 milyar dolara ykselmitir. Avrupa'ya giren ve kan fonlarn buna zt olan trdeki ak, kinci Dnya Sava sonras bir eilime iaret etmektedir. Av-rupa'daki hzl yatrm art imalat ve petrol rafine etme alanlarnda gerekleti. malattaki yabanc yatrmlardaki gelimeler a) piyasalar kontrol etmek ve b) retim maliyetlerini asgariletirmek ynndeki normal i drtleri ile yakndan ilikilidir. Kullanlan yntemler endstri ve her bir lkedeki koullara gre eitlenmektedir. hracat ticareti yerine sermaye yatrmlarna yaslanmak ile balantl olan temel eler unlardr: 1) Yurtdndaki imalattan elde edilebilecek olan kar oran yerel

retimin artrlmasyla elde edilebilecek olandan fazlaysa. 2) Verili bir yabanc piyasann daha gvenli ve daha byk bir parasnn elde edilmesini kolaylatryorsa. 3) Yatrm yaplan lkedeki ihracat kanallarnda avantaj elde edilmesini olanakl klyorsa. Bu durumda, ngiltere'deki Birleik Devletler firmalar Britanya ihracatnn yzde 10'unu olutururlar.(21) 4) Genellikle patent haklarnn icra edilmesi ile korunan herhangi bir endstri alannda, yeni teknolojik gelimelere dayal olarak stnlk elde etmek mmknse. Ancak zamanmzn en dramatik gelimesi Birleik Devletler endstrisinin, endstrilemi lkelerin bilgisayar, atom enerjisi ve uzay teknolojisi etkinliklerine doru yaylmasdr. Bu alanlardaki hzl yaylma, elbette, acil kar olanaklar tarafndan motive edilmektedir. Ama ayn zamanda byk bir ihtimalle Birleik Devletler i dnyasnn imdi, bu lke hkmetinin aratrma ve gelitirme alanna yapt byk yatrmlarn bir sonucu olarak sahip olduu teknik stnlk avantajn koruma ve bundan tam olarak yararlanma gibi bir hedefi de bulunmaktadr. Bu teknolojide sahip olunan egemen konum, yeni teknolojinin toplumun retici gleri asndan kilit bir zellik kazand durum ve koullarda, ekonominin geri kalan zerinde daha geni bir denetim elde edilmesi bakmndan belirleyici olabilmektedir. Birleik Devletler sermayesi tarafndan azgelimi lkelere yaplan bu trden imalat yatrmlar, zellikle, imalat alanndaki toplam Birleik Devletler yatrmlarnn yzde 24'e ulat Latin Amerika'da gereklemektedir. Bu yatrmlar temelde, yerli gda maddelerinin ilenmesini de ieren hafif imalat endstrilerine yaplmaktadr. Otomobiller gibi dayankl tketim mallar alanna yaplan imalat operasyonlar, montaj fabrikas biimini kazanmaktadr. Bu da yedek para ve paralarn ihracat pazarn gvence altna almaktadr. Ayn zamanda piyasay da bu trden Birleik Devletler rnleri iin istikrarllatrmaya katkda bulunmaktadr. Ciddi demeler dengesi sorunlar ile kar karya bulunan bir lke asndan lks rnlerin ithalatn yasaklamak, hammadde ve mon-

140 SMRGES Z EMPERYAL ZM

taj paralar ithalatn, isizlikle ve yerel endstrinin kapanmasyla sonulanacak biimde ortadan kaldrmaktan ok daha kolaydr. Birleik Devletler imalat firmalarnn sava sonrasndaki yurtd ekonomik genilemesi Birleik Devletler i dnyasnn birok devinin yeni bir okuluslu rgtlenme trne dnmesiyle sonulanmaktadr. Tipik uluslararas irket artk dev petrol irketleriyle snrl deildir. Operasyonlarnn yzde 15 ila yzde 20'si yabanc etkinliklerle balantl olan ve bu pay artrmak iin de btn abalar gstermekte olan bir General Motors ya da General Electric de benzer biimde alyor olabilir. Bu uluslararas firmalar iin dnya apndaki bir temelde en dk birim retim maliyetlerine ulamak belirgin bir hedeftir. Mutlaka aka belirtilmemi olmakla birlikte, bir baka hedefleri de, Avrupa Ortak Pazar'ndaki birleme hareketlerinde en st sraya yerlemek ve dnya pazarlarnn Birleik Devletler pazarlarndaki kadar byk bir parasn denetlemektir. Bu tr rgtlenmelerin yneticileri asndan ekonomik ve ulusal karlarn "birlii" olduka aktr. General Electric'in bakam bu durumu olduka kabaca belirtmektedir: "Sanrm kavrayacaz ki: dnyasnn ve hkmetin hem ortak hem de apraz hedeflerinin zerinde yer alan daha geni bir model; isterseniz bir "konsenss" mevcuttur ki, burada kamusal ve zel karlar birbirlerine daha da yaknlar, birbirleriyle ibirlii iine girer, karlkl olarak etkileir ve ulusal kar haline gelirler. "(22) Vurgulamaya gerek yok ki, "zel kar" terimi zel giriime atfta bulunmaktadr. Bu irketin bir baka yneticisi de zel ve ulusal karn zdelii fikrini ilemektedir: "Yani, karllk araymz bizi, Komnizmle olan Souk Sava ztlamasnda hr dnyay glendirmenin bir arac olarak uluslararas ticareti ilerletme ynndeki ulusal politika ile gl biimde birletirmektedir." Tpk Komnizmle mcadelenin kar arayna katkda bulunmas gibi, kar aray da Komnizme kar mcadeleye katkda bulunur. Bundan daha mkemmel bir kar uyumu hayal edilebilir mi?

SMRGES Z EMPERYAL ZM

19. yzyln sonunda smrgeler elde etmeye ynelik saldrgan arayta grlen ani trmanma, kukusuz ki, "yeni emperyalizmin" temel ayrt edici zellii olmutur. Bu tarihsel srecin dramatik alameti elbette budur, ancak yine de bu durum hibir biimde yeni emperyalizmin zn oluturmamaktadr. Aslnda, emperyalizmin alldk biimde smrgecilikle zdeletirilmesi konunun dzgn biimde incelenmesinin nnde bir engeldir, nk smrgecilik modern emperyalizm ncesinde de mevcuttu ve emperyalizm smrgecilikten sonra da varln srdrmtr. Smrgeciliin kendisi antik bir tariheye sahip olmakla birlikte, son be yzyln smrgecilii kapitalist sosyo-ekonomik sistemin doumu ve olgunlamas ile yakndan ilikilidir. Smrgelerin (ekonomik ve politik egemenlik dahil, smrgeci mlkiyet olmakszn) aranmas ve elde edilmesi, feodalizmin paralanmasna ve kapitalizmin olumasna katkda bulunan ticari devrimin balca z-

142 SMRGES Z EMPERYAL ZM

SMRGES Z EMPERYAL ZM 143

niteliklerinden birisiydi. Yerkrenin evresindeki pre-kapitalist blgesel ticaret modelleri amansz piyasa gleri tarafndan yklmadlar. Tersine, bu geleneksel ticaret modellerinin Bat Avrupa'nn ihtiyalarna ve karlarna odaklanm bir dnya pazarna gre dntrlmelerinin temelini ortaya kartan, stn askeri g oldu. Topuluktaki ilerlemelere ve bu ar silahlar tayabilecek denizcilik kanallarna dayanan donanma kuvvetleri asndan yakalanan ak stnlk, smrgeleri ilhak etmek, ticaret limanlarn amak, yeni ticaret ilikilerini dayatmak ve madenlerle plantasyonlar gelitirmek zere kullanlan sopa kuvvetini yaratt. Deniz kuvvetlerindeki stnle dayal olan bu smrgecilik, dank nfusun ilkel bir teknolojiye sahip bulunduu ve Avrupa'dan gelen bulac hastalklara kar olduka hassas olduu Amerika ktalar hari, temelde ky blgeleri ile snrlyd.(1) 19. yzyla kadar, bu smrgelerle olan ekonomik ilikiler, Avrupa'nn bak asndan bakldnda, ithalatynelimliydi ve byk lde metropol lkelerin yalnzca smrgelerde bulunabilen esrarengiz mal ve zenginlikleri elde etme istei tarafndan karakterize ediliyordu. Bu yllarn ounda aslnda fetihi Avrupallar, Amerika ktalarndan karttklar deerli metaller karlnda olduu gibi, elde ettikleri baharat ve tropik tarmsal rnler karlnda da sunabilecekleri ok az eye sahiptiler. Metropol-smrge ilikileri Endstri Devrimi'nin etkisi ve buharl demiryolunun geliimi altnda deiti. Bunlarla birlikte, karlarn merkezi ithalattan ihracata doru kayd ki bu da, yerli endstrinin mahvolmas, byk toprak alanlarna nfuz edilmesi, uluslararas bankaclkta yeni bir evre ve sermaye ihrac olanaklarnn art ile sonuland. Yeni metalrjiye, organik kimyann endstriyel uygulamalarna, yeni enerji kaynaklarna ve yeni iletiim ve okyanus ulam aralarna dayanan byk-lekli endstrinin geliimi ile birlikte daha yeni deiimler de ortaya kt. Smrgeler arasnda varolan corafi ve tarihsel farkllklarn ve

bunlarn farkl zamanlarda hizmet ettikleri farkl amalarn nda bakldnda, baz tarihiler ve iktisatlar tarafndan tm smrgecilii tek bir modelin iine sktrmak iin verilen abalarn tatmin edici olmaktan uzak olduu sonucundan kanabilmek olanakl deildir. Elbette eitli smrgeci deneyimler arasnda ortak bir e; yani smrgelerin metropol merkezlerin yararna smrlmesi esi mevcuttur.(2) stelik, smrge ve yar-smrgesel dnyada ortaya kan nemli deiimlerin, temelde genileyen ve teknolojik adan ilerleyen kapitalizmin deien ihtiyalarna bir yant olarak ortaya kt gerei asndan da birlik mevcuttur. Yine de, tpk sermayenin gelime srecini anlamak istiyorsak, metropol merkezlerde yaanan bu gelime aamalarn birbirlerinden ayrt etmemiz gerektii gibi, smrgesel dnyann zamann belirli bir noktasndaki ekonomisini ve politikasn anlamak istediimizde de, merkantil kapitalizm, rekabeti endstriyel kapitalizm ve tekelci kapitalizm dnemlerine elik eden farkllklar tanmlamak ve birbirlerinden ayrt etmek durumundayz. Emperyalizmin smrgecilikle zdeletirilmesi yalnzca smr-gemetropol ilikilerindeki tarihsel eitlilikleri karartmakla kalmaz, ayn zamanda kapitalist dnya sisteminin en son dnmn, tekelci kapitalizm dneminin emperyalizmini deerlendirmeyi de zorlatrr. Bu karartmann izdm genellikle karmak, dinamik fenomenlerle baa kabilmek iin kat, statik ve tarih-d kavramsal modeller yaratma pratiinde bulunabilir. ounlukla s-mrgesiz emperyalizm temasnn akla kavuturulmasna hizmet edecei inancyla ne srlmekte olan bu tr modellerin, baz daha ortak yanlglarn incelemeyi neriyorum. Her ikisi de sermaye ihracnn sahip olduu yaamsal rolle ilgili olan bu tr iki yanlg zellikle yaygn durumdadr: Sermaye fazlas ihracn ele alan tezlere dayal olanlar ve ileri kapitalist lkelerdeki kar oranlarnn dmesi ile ilgili olanlar.

144 SMRGES Z EMPERYAL ZM

SMRGES Z EMPERYAL ZM 145

SERMAYE FAZLASI BASINCI Tekelci kapitalizme (yani, dev irketin ykselmekte olduu ve yksek bir ekonomik younlama derecesinin mevcut olduu dneme) elik eden yeni emperyalizmin ayrt edici zelliklerinden bir tanesi, sermaye ihracndaki keskin trmantr. Sermaye ihrac ile emperyalist yaylma arasndaki balant sermaye yatrmclarnn gvenli ve dostane bir evre bulma ynndeki ak seik ihtiyac tarafndan kurulmaktadr. Ancak 19. yzyln son eyreinde ykselen ve bugne dek sregelen sermaye gnn nedeni nedir? Sk sk karlalan bir aklama ileri kapitalist uluslarn yurtiinde karl yatrm olanaklar bulamayan ve bu durumda yabanc mahreler arayan bir sermaye sper-fazlalnn yaratt ykn altnda kalmaya baladklardr. Tekelin gelimesinin artan yatrm zorluklarna neden olduu nermesi gl bir tez olmakla birlikte, bu nermeden sermaye ihracnn temelde sermaye fazlasnn basnc tarafndan harekete geirildii karlamaz.(3) Sorunun yantnn anahtar, bence, kapitalizmi bir dnya sistemi olarak anlamak ve deerlendirmekten gemektedir. Gl ulus devletlerin varl ve milliyetiliin nemi kresel bir kapitalist sistem kavramn perdeleme eilimindedir. Yine de kapitalist toplumlarn milliyetilikleri sistemin enternasyonalizminin alter ego'su, teki benliidir. Baarl kapitalist snflar yalnzca yerel pazarlar gelitirmek ve yeterli altyapy ina etmek iin deil, benzer biimde, rakip ulus devletlerden oluan bir dnyada d ticaret olanaklarn ve yatrmlar koruma altna almak iin de ulus devletlerin iktidarna ihtiya duyarlar. Her bir kapitalist ulus kendisi iin koruma, tercihli ticaret kanallar ve uluslararas dzlemde hareket zgrl ister. Korumaclk, gl bir askeri tutum ve d pazarlar drts ayn madalyonun deiik yzleridir. Dnya leinde hareket etme arzusu ve ihtiyac kapitalizmin

ekonomisine iseldir. Rekabeti basnlar, teknik ilerlemeler ve retken kapasite ile etkin talep arasnda yenilenen dengesizlikler, piyasalarn genilemesi ynnde sonsuz basnlar yaratr. in riskleri ve belirsizlikleri, snrszca zenginlik elde etme drts ile karlkl bamllk iinde, giriimciyi daha da byk varlklar biriktirmeye ve sre iinde, yeni olanaklar bulmak iin dnyann her ke bucana doru kouturmaya srkler. Yoluna kan engel, ulam ve iletiimdeki snrlarn yan sra, yerlilerin itaatsizlikleri ve teki kapitalist ulus devletlerin rekabetidir. Bu ynden bakldnda, sermaye ihrac, tpk d ticaret gibi, kapitalist giriimin normal bir ilevidir. stelik, sermaye ihracnn genilemesi kapitalizmin corafi yaylmas ile de yakndan balantldr. Sermaye, merkantil kapitalizmin ilk gnlerinde, Amerika ktalarnda ve Asya'daki plantasyonlar ve madenleri finanse etmek zere kendi orijinal snrlarnn tesine ulamaya balad. Bununla birlikte, Avrupa ile olan ticareti finanse etmeyi olduu kadar, yabanc yatrm operasyonlarn kolaylatrmay da hedefleyen deniz ar bankacln geliimi ortaya kt. Yerel yatrm olanaklar baz yerler ve baz zamanlarda daralm olmakla birlikte, sermaye ihracnn arkasnda yatan temel drt, sermaye fazlasnn basnc deil, elbette zamann teknolojisi, teki lkelerdeki ekonomik ve politik koullar ve ana lkenin kaynaklar tarafndan snrlandrlan karl yatrm olanaklarnn bulunduu yerlerdeki sermaye kullanm oldu. rnein, bu karl olanaklarn ouna ulamay zorlamak iin askeri g gerektiinden, bu tr hedefler iin hemen imdi ayrlabilecek olan insan gcndeki ve ekonomik kaynaklardaki ktlklar da yatrm olanaklarn snrlandrd. Yukarda belirtilmi olduu gibi, ticaret ilikilerindeki ters-yz olu, Sanayi Devrimi'nin etkisi ve kitlesel imalat retiminin ykselii altnda gerekleti. Dei-tokua sunabilecek mallarn ktlndan muzdarip olan blgeler deniz ar blgelerken, kapitalist giri-

146 SMRGES Z EMPERYAL ZM

SMRGES Z EMPERYAL ZM 149

kenin bir bakas zerinde etki ve tercihli muamele elde etmesi uruna, kredi olarak verilecektir. Ama uluslararas mali piyasalarn temel dayana, ileri endstriyel uluslarn dnya pazarlarnda hareket etme ihtiyalarn gidermek iin yaratm olduklar uluslararas ticaret ve yatrm adr. Yani, yerli sermaye fazlas zaman zaman yurtdna doru yaplan sermaye hareketlerine katkda bulunan bir e olabilirken, bizce, daha geerli bir aklama, ileri kapitalist uluslarn yerel ekonomik koullar ile deniz ar piyasalar arasndaki karlkl ilikiler iinde bulunabilir.(4) O halde neden ani bir sermaye ihrac trman modem emperyalizme elik etti? Bence yant, yukardaki analizle olduu kadar, kapitalizmin bu daha sonraki aamasnn doas ile de tutarllk iindedir. Birincisi, yeni emperyalizmin balangc Britanya'nn uluslar aras ticaret ve finans zerindeki hegemonyasna meydan okuyabilen birka endstriyel devletin ortaya kmas ile damgalanmtr. Bu teki uluslar kendi sermaye ihracatlarn ayn hedefler; artan d ticaret ve tercihli pazarlar iin geniletmektedirler. Yani, Britanya'nn, dierlerinin arasndaki hakim sermaye ihracats olmasnn yerine, toplam sermaye ihrac aknn byk lde genilemesine neden olan yeni bir ihracatlar kua sahneye adm atmtr. kincisi, ileri endstriyel uluslarn younlaan rekabetine elik eden, koruyucu gmrk duvarlarnn bymesi olmutur: Bu gmrk duvarlarnn zerinden atlamann bir yolu da yabanc yatrmlardr. ncs, kapitalizmin yeni evresi petrol, demir ve demir d metal cevherleri gibi geni yeni hammadde kaynaklarna gereksinim duyan endstrilere dayaldr. Bu durum, yalnzca yabanc kaynaklarn kefedilmesi ve gelitirilmesi iin byk miktarda sermaye ihtiyac ortaya karmakla kalmaz, yabanc lkelerin ihtiyac duyulan tamamlayc ulam ve kamusal hizmet etkinliklerini ina etmesine olanak tanyacak kredi sermaye ihtiyacn da yaratr. Drdncs, anonim irketlerin, borsann ve dier mali kurumlarn olgunlama-

150 SMRGES Z EMPERYAL ZM

SMRGES Z EMPERYAL ZM 151

s, sermayeyi yurtiinde olduu kadar yurtdnda da daha etkin biimde seferber edecek aralar salar. Son olarak, dev irketlerin geliimi tekelin geliimini hzlandrr. Bu irketlerin piyasay denetleme arzu ve yetenekleri, sermayenin yurtdna doru genilemesi asndan bir baka temel tevik edici salar. amzdaki yurtd ABD yatrmlar konusundaki gerekler sermaye "fazlas" konusunda olduka aklaycdr; bunlar tarihsel sorulan yantlamamza yardmc olurlar. Bugn ABD sermaye ihracatnn en temel olmamakla birlikte, temel nedeninin yerli sermayenin sper bolluunun yaratt basn olmas beklenebilir, bu durumda yurtdnda mmkn olduunca karl biimde kullanlabilecek miktarda sermaye Birleik Devletler dna doru akacaktr. Ancak byle olmamaktadr. Elimizde 1957 yl iin yurtdndaki dorudan ABD yatrmlarnn sermaye yapsna dair veriler var. (Bu yl, hakknda bu tr veriler elde edilebilir durumda olan son yldr. 1966'da yabanc yatrmlarla ilgili bir baka saym yaplm, ancak sonular henz baslmamtr.) Bulduumuz ey, ABD-kkenli irketlerin dorudan yatrm varlklarnn yzde 60'ma ABD vatandalarnn ve yzde 40'na da, Latin Amerika vs gibi yerlerde yatrlm olan deniz ar Avrupa ve Kanada sermayesi de dahil olmak zere, temelde yerel sakinlerden oluan ABD vatanda olmayan kimselerin sahip olduudur. (Tablo 23) imdi, bu verilerde ilgin bir bklm mevcuttur. Hisse senedi ve bor varlklarn birbirlerinden ayrrsak, ABD vatandalarnn, hisse senetlerinin yzde 86'sna ve borcun yalnzca yzde 25'ine sahip olduklarn kefediyoruz. Bunun yanstt ey ABD firmalar tarafndan yabanc varlklar zerindeki denetimi gvence altna almak ve "sonsuz" kar aknn ounu ele geirmek zere uygulanan pratiktir. Zaman geldiinde giriimin karlar zerinden geri denecek olan (ksa ve uzun dnemli) bor sermayesine gelince, bu yerli zengine yalnzca bir nebze soluk aldracak kadardr. Ana lkenin s-

152 SMRGES Z EMPERYAL ZM

SMRGES Z EMPERYAL ZM 153

zm ona basn yaratan "artk" fon musluklar yabanc giriimin bor sermayesi ihtiyalar asndan son derece ksk biimde akmaktadr. Ancak yukarda belirtilmi olan 60'a 40'lk sermaye varlklarnn, Birleik Devletler'den arz edilen sermaye fonlarn abartt da belirtilmelidir. te Business Abroad isimli bir iadam dergisinin, ABD irketlerinin deniz ar yatrm pratiklerini tarif etme biimi: rnein General Motors, sermaye yatrmlarnn deerini hesaplarken ticari markalar, patentler ve know-how gibi saylamazlar, gerek yatrm sermayesinin iki kat edeerle hesaplamaktadr. Baz irketlerse know-how, blueprint ve benzerlerini sermaye yatrmnn te biri olarak hesaplamakta ve sonra makine ve ekipman salama yoluyla hisse olarak te bir arz etmektedirler.(5) Dolaysyla, ABD firmalar tarafndan sahip olunan varlklarn yzde 60 kadarlk bir blm nakit yatrmlar deil, kendi bilgi, ticari marka vs.leri hakknda bitikleri deeri ve kendi makinelerinin merkez bro tarafndan belirlenen fiyatlar zerinden biilen deerini temsil etmektedir.(6) . Yerel sermayeyi kullanma biimindeki bu fenomenin esas olarak zengin yabanc lkelerde geerli olan bir yatrm pratii olup olmad sorulabilir. Yant olumsuzdur. Yerel sermaye tarafndan salanan payn Avrupa lkelerinde daha yksek (yzde 54) ve Latin Amerika lkelerinde daha dk (yzde 31) olduu dorudur ama, yerel olarak dn verilmi sermaye elde etme pratii ABD sermayesinin yatrma dntrld tm blgelerin karakteristii durumundadr. (Bkz. Tablo 24) Yurtdndak, ABD dorudan yatrmlarn finanse etmek iin gerekletirilen fon ak konusundaki gerekler daha da arpcdr.

Elimizde 1957 ile 1965 dnemindeki bu tr giriimleri finanse etmek iin kullanlan fonlarn kaynaklar hakknda veriler mevcut. Bu bilgiler snrl bir dnemi kapsamakla birlikte, ulalabilir olan dier kantlar da bu dnemin atipik olarak deerlendirilmesini gerektiren hibir neden bulunmadna iaret etmektedir.(7) Bu veriler sz konusu dnemde yaklak 84 milyar dolarn dorudan yabanc yatrmlarn genilemesi ve iletilmesi iin kullanldn aa karmaktadr. Bu toplamn yalnzca yzde 15'ten biraz fazlas Birleik Devletler'den gelmitir. Geriye kalan yzde 85, Birleik Devletler dndan salanmtr: Yzde 20 yerel olarak elde edilen kaynaklardan ve yzde 65 yabanc giriim ilemlerinin kendisi tarafndan yaratlan nakit tarafndan. Burada da model, zengin ve yoksul lkelerde birbirine benzemektedir. Bir fark varsa, ABD'nin sermaye katks, yoksul lkelerde zengin lkelerdekinden daha dktr: Kanada'daki giriimlerde ABD'nin sermaye katks yzde 16 iken, Avrupa'da yzde 20, Latin Amerika'da yzde 11 ve dier tm blgelerde yzde 14'tr. Bu farkllklardan ok fazla karm yaplmamaldr; bu yllar iinde Birleik Devletler'den Avrupa'daki giriimlerin hzl biimde yaylmasn finanse etmek zere byk fonlar gelmitir. Ancak, yabanc yatrmlar finanse etmek iin gereken fon arznn yalnzca kk bir yzdesinin Birleik Devletler'den gelmekte olduunu saptamak gerekmektedir. Ve bu da, yabanc yatrmlarn temel nedeninin yurtiindeki ar sermaye bolluunun yaratt basn olduunu ileri sren teori temelinde beklenebilecek olan durum deildir. DEN KAR ORANI Sermaye ihracndaki trmanma konusunda ileri srlen ikinci nemli gereke den kar oranlardr. Bunun arkasnda yatan gerekelendirme sabit sermayenin emek karsndaki srekli-ykse-len orantsnn elik ettii sermaye birikiminin, ortalama kar oran-

154 SMRGES Z EMPERYAL ZM

SMRGES Z EMPERYAL ZM 155

larnda hakim bir dme eilimi yarattdr. Byle bir d, yerli kapitalistleri emek maliyetlerinin daha dk ve karlarn daha yksek olduu yurtdnda yatrm yapmaya tevik eder. Burada ne bu teorinin i teorik tutarlln inceleyip, olgularn bu durumu iaret edip etmedii, ne de bu doru ise, bu eilimin tekelci koullar altnda nasl ilediini saptayabiliriz; halihazrdaki ama uruna bunlar yapmaya ihtiya yoktur. Bence bu inceleme gerekli deildir, nk den kar oranlar hi bir durumda uluslararas sermaye hareketleri modelini aklamayacaktr. Bir baka deyile, kendi iinde doru olsun ya da olmasn, bu balamda bu hipotez, gerekli bir hipotez deildir. Bu nokta iki tip yabanc yatrm balamnda kantlanabilir; yabanc tahvil almlar ve petrol kuyular ile madenlerin geliimi. Ancak, tm bunlar belirtme nedenimi sunmadan nce, ortada iki ayr sorun bulunduuna iaret etmek isterim. Burada emperyalizm anda sermaye ihracnn nedenleri zerinde duruyoruz. Sermaye ihracnn yerel kar oranlar zerindeki etkisi, kukusuz nemli olmakla birlikte, ayr bir sorundur. Uluslararas sermaye hareketleri modeline geri dnersek: Birincisi, den-kar-oranlar hipotezi bor sermayesine uygulanamaz. Yurtdna dn olarak verilen para zerinden alnan faiz oranlar genellikle ekicidir, ama, greceli olarak gvenli borlar asndan, bunlar endstriyel kar orannn nemli lde altndadr. Yani, bir irket tarafndan yabanc tahvillerin satn alnmas normalde kar oranlarndaki dme eilimini dengeleyecek bir eylem olmayacaktr. te yandan petrol karma ve madencilikteki yaygn dorudan yatrmlar aklamak iin de bu hipotezi gz ard etmeliyiz. Bu sanayilerdeki yatrmlar ncelikle karlatrmal kar oranlar ya da yurtiindeki den kar oranlar tarafndan deil, corafi gerekler tarafndan harekete geirilir. Belirleyici e, Tanrnn mineralleri nereye yerletirdii ve bunlarn tketim merkezlerine getirilmesinde karlalan ulam sorunlardr. Elbette, kar oranlar, her zaman iin iindedir ve bunlar genellikle de ok yksektir. Ayn zamanda yatrmc da mmkn olan en dk cretlerin avantajndan yararlanmaya

alacaktr. Ancak, bu maden karma sanayilerinin karll dk cretlere deil bulunduklar yerlerdeki doal kaynaklarn bolluuna ve pazarlandklan kanallarn tekelci yapsna dayaldr. Birleik Devletler'deki, eskiden zengin olan demir cevherinin tketildii demir madencilii rnei benzeri hallerde, karlatrmal kar oranlarnn manzaraya dahil olduu dorudur. Bu durumda bir sonraki hcum Labrador, Venezella ve Brezilya'daki demir rezervlerinin gelitirilmesini salar. Ama burada da yine belirleyici olan e, kapitalist birikim srecine bal olarak den kar oranlar deildir: Daha ok doann yapsna bal olarak den kar oranlandr. Bu tezin tek gerek testinin yaplabilecei alan, nc bir yatrm tr olan yabanc dorudan imalat yatrmlardr. Sermayenin her yerden ok burada, basit kar-oran farkllklarna bir yant olarak bir yerden bir yere akmas beklenebilir. O halde imalattaki dorudan yatrmlardaki durum nedir? Sylemeye bile gerek yok ki, kar oran tm yatrm kararlarn belirler ve yine ak seik olmaldr: Sermaye srekli olarak elde edilebilir olan en yksek kar orann hedefleyecektir. Yurtiindeki kar oranlar ister ykseli isterse d iinde olsunlar, sermayenin yurtdnda daha yksek kar oranlar elde edilebilir olduu srece dar doru akmasn bekleyebiliriz. Ancak bu akn srekli olmas iin yurtdnda elde edilebilir olan kar oranlarnn ortalama yerel kar oranlarndan daha yksek olmas zorunlu deildir. Yatrmcy ilgilendiren ey, yurtiindeki sanayiye ya da yurtdndaki sanayiye yaplacak olan ek (ya da marjinal) yatrmn karll arasndaki bir karlatrmadr. Teorik olarak, yurtdndaki yeni yatrm yurtiindeki ortalama kar oranndan daha dk bir karlk salayabilir ve yine de ekici olabilir. rnein, bir buzdolab imalatsnn yerli yatrmlarndan yzde 20'lik bir karlk elde ettiini varsayalm. Yeni bir yatrm yapmak ister ve yurtiinde yalnzca yzde 15 kar elde edeceini anlar, ancak bu fonlar yurtdnda buzdolab yapmak iin kullandnda yzde 18 kar elde edebilecektir. Yabanc yatrmlarnn yerli yatrmlarndan daha dk getiri

156 SMRGES Z EMPERYAL ZM SMRGES Z EMPERYAL ZM 157

salayaca sonucu ile birlikte, yurtdna almaya zorlanr. (Bu arada, bu durum, istatistiklerin kendisindeki yetersizliklerin yan sra, yurtiindeki ve yurtdndaki ortalama imalat kar oranlarnn birbirleriyle karlatrlmasnn gerekten anlaml olmamasnn nedenlerinden birisidir.) Yani yabanc yatrm akn reten marjinal karllktaki bu farkllktr; bunun da yurtiindeki yatrmlarn ortalama karllndaki herhangi bir dle zorunlu bir ilikisi yoktur. T EKEL VE YABANCI YATIRIM nanyorum ki, den kar oranlarndan daha kullanl bir hipotez, kresel lekteki dorudan sermaye yatrmlarnn ana nedenini tekelci koullar altnda ileyen sermayenin gereklerine balayan hipotezdir. Bu tr bir analitik ereve; 1) Maden karma sanayilerinde olduu kadar imalat sanayilerindeki yatrmlarn ana gvdesine ve; 2) Sermaye ihracnda emperyalizm dnemi boyunca ortaya kan trmana dair bir aklamay kucaklamaktadr. Temel hedefi sermaye ihrac ile yeni emperyalizmin ekirdeini oluturan tekelin e zamanl trman arasndaki ilikiyi ortaya sermektir. dnyas, genel olarak, Robert Brady'nin bir szn kullanmak gerekirse, en iyi, bir iktidar sistemi olarak anlalabilir. in z kendi pazarn kontrol etmeye almak ve mmkn olduu kadar da, tm yerkre kendi denetimi altndaym gibi hareket etmektir. Bu durum kapitalist an en bandan beri byle olmutur. Ancak, ou sanayide birok rakip mevcut olduu iin, kontrol olanaklar olduka snrldr. Tekel koullarnn gelimesi; yani bir avu irketin nemli pazarlarn her birine egemen olmas ile birlikte, denetim gcnn icras yalnzca mmkn hale gelmekle kalmam, firmalar ve varlklarnn gvenlii asndan giderek daha da yaamsal bir hal almtr. Hatr saylr derecedeki bir g younlamasnn ortaya k rekabetin sonu demek deildir. Rekabetin yeni bir dzeye tanmas

Tablo 26 Birleik devletler dnda yerleik olan ABD imalat bayilerinin satlarnn yn, 1962-1965 Yzde Dalm Blge Toplam sat eriye sat ABD'ye ihra edilen Dier lkelere ihra edilen 13.6 8.1 6.9 21.8 4.7

Toplam Kanada Latin Amerika Avrupa Dier blgeler

100.0 100.0 100.0 100.0 100.0

82.3 81.1 91.5 77.2 93.9

4.1 10.8 1.6 1.0 1.4

Kaynak: 1962; Survey of Current Business. Kasm 1965, sf. 19; 1963-65; agy: Kasm 1966, sf. 9.

demektir: Rakipler arasnda retim, fiyat ve sat politikalar konusundaki geici anlamalar eskisinden daha uygun hale gelmitir ve rakiplerin yantlarnn ne olaca konusundaki makul beklentilerle birlikte yeni kararlar alnabilir. Sermaye dnya leinde hareket ettii iin, pazarlar blmek iin yaplan i anlamalar ve/ya da devler arasnda pazarlar uruna verilen rekabeti mcadele yerkrenin geni blmlerine yaylr. stelik, rekabeti dneme kyasla rekabet stratejisi de deiir. Artk pazarn daha byk bir blmn elde etmek iin fiyat drmek tercih edilen yntem deildir. Fiyatlar yksek tutulur ve retim genilemesi, efektif talebin yksek fiyatlarda snrlandrlmas ya da yksek-fiyatl bir pazarn byke bir paynn rakipten kazanlmas yetenei yoluyla kstlanr. Yine de, byme ihtiyac srp gider ve byme iin kullanlabilir olan sermaye katlanr; bylelikle rakipler arasnda mmkn olan her yerde birbirlerinin pazarlar-

158 SMRGES Z EMPERYAL ZM

SMRGES Z EMPERYAL ZM 159

nn daha byk birer parasn kapma basnc da katlanr. Belirtilmelidir ki, daha geni pazarlar uruna verilen bu mcadele, doal olarak, sofistike rn pazarlarnn zaten varolduu ve birbirinin smrgeci ya da yar smrgeci imparatorluunun ayrcalkl ticaret kanallarndan yararlanmann mmkn olduu daha gelimi lkelerde gerekleecektir. Bu mcadele, kk olmakla birlikte nfuz edilebilir olan ve ayak basan ilk firmann genellikle sonsuz avantajlardan yararland yeni pazarlarn bulunduu daha az gelimi lkelerde de gerekleecektir. Yurtd yatrm itkisi devler arasndaki bu rekabeti mcadeleden doar. Birincisi, hammadde kaynaklarnn mlkiyeti fiyatlar zerinde kontrol salama, kendi fiyatlarn arz kontrol eden rakip-lerinkilere kar dayatma ve kendi kaynaklarna sahip olmayan rakiplerin bymesini snrlandrma zorlamas asndan stratejik nem tamaktadr. kincisi, zellikle de ticaretin nndeki tarife ya da dier engellerin mal ihracatnn genilemesini engelledii durumlarda, pazarlar kontrol etme ve geniletme ihtiyac sermaye ihracnn temel bir nedeni ve tevikisidir. Tekelci motiflerle yabanc yatrmlarn yaylmas arasndaki korelasyon yalnzca bu analiz tarafndan desteklenmekle kalmamakta, en azndan en byk yabanc yatrmc olan Birleik Devletler rneindeki gerek yatrm modeli tarafndan da desteklenmektedir. ABD'nin (ve dier) yatrmclarn petrol ve metal cevherlerindeki tekelci yaklamlar, burada ele alnmay gerektirmeyecek kadar iyi bilinmektedir. malatta, aktr ki, deniz ar yatrmclk byk firmalar aras bir oyundur. Yani, 1962'de, ABD yabanc imalat irketlerinin varlklarnn yzde 94', 50 milyon dolar ya da zeri varla sahip firmalar tarafndan kontrol edilmektedir.(8) Dahas, 1957 ylnda ABD yabanc yatrmlar ile ilgili olarak yaplan bir saym imalat yatrmlarnn ana gvdesinin tekel avantajlarnn oligopolcu firmalar tarafndan yurtdna tanabilir olduu alanlarda; patentler tarafndan korunan operasyonlar, dlayc ya da ileri teknik bil-

gi ve/ya da marka zdelemesi ya da benzer teknikler yoluyla yaplan rn eitlendirmesi ile birlikte gerekletirildiini gstermektedir.(9) Bu tez hibir biimde kar motifinin nceliini inkar etmez. Tekelci kontroln tm amac karlarn varln ve bymesini gvence altna almaktr. Kar motifi ve kapitalizm, sonuta, bir ve ayn eydir. Yine de aklanmas gereken ey, kar motifi her zaman mevcut olmakla birlikte, dorudan yatrm biimindeki sermaye ihracnn neden emperyalist evrenin balangcyla birlikte trmana getiidir. Burada yantn den-kar-oranlar teorisinden ya da yukarda tartlm olduu gibi, artk-sermaye-basnc teorisinden ok, tekelin (ya da daha kesinlikli biimde oligopoln) doasna ve her yere dal budak sarna dayandrlmasnn daha anlaml bir aklama sunduunu ne sreceim. Giriimci, kendisine yurtdnda daha yksek bir marjinal oranda ek bir kar elde etme ans sunulduu zaman, bu yabanc lkenin yabanc yatrmlara ve karlarn bu lkeden geri ekilmesine dostane biimde davranmas kouluyla, bu ans kullanacaktr. Ancak, kar marjnn bykln etkileyen birok e mevcuttur. Dk cretler ve dk hammadde maliyetleri bu elerin yalnzca ikisidir; ulam harcamalar, emek retkenlii, ynetsel yetenekler ve genel maliyetler de nemlidir. Ve yksek fiyatlardaki sat kotalarn koruyan tekelci ya da yar-tekelci etkiler olaanst arla sahiptir. Bu balamda, belirtilmelidir ki yatrm kararlar baz ek kayglar tarafndan da harekete geirilebilir. Byk bir irketin yabanc pazarlara yelken amas rakiplerini de onu izlemeye yneltecektir: Hemen imdi elde edilebilecek olan karlar aka lehte olmasa da dnya pazarlarndaki payn gvence altna alnmas biimindeki uzun-vadeli gereklilikler byle bir stratejiyi emreder. Ve, yukarda da belirtilmi olduu gibi, ticaret kstlamalar firmalar ticaret engelinin te tarafndaki pazarlarn korumak zere yurtdnda yatrm yapmaya tevik edecektir. Toplam bilano kar ve/ya da

160 SMRGES Z EMPERYAL ZM

SMRGES Z EMPERYAL ZM 161 EMPERYAL ZM VE KR Z

pazar stratejisi lehine olduunda, yurtdna yatrm yapma karar doal olarak bunu izler. Yine de bu konuda belirtilmeye deerdir ki, sermayenin ulus ar hareketine dair ar basitletirilmi aklamalarn en yaygn olanlarndan bir tanesi, belirleyici rol sermaye ihra eden ve sermaye ihra edilen lkeler arasndaki cret farkllklarna atfedenlerdir. cretlerin greli olarak yksek olduu Birleik Devletler asndan, her trl sermaye ihrac bu biimde yorumlanabilir. Ancak kimse bu durumdan, yabanc yatrmlarn ana akmnn, ABD pazarndaki yerliretimli mallarn yerine yabanc-retimli mallarn ikame edilmesi ynnde olduu gibi bir karmda bulunmamaldr. Nihayetinde, deniz ar retimin bir ksmnn, dier trl Birleik Devletler'den ihra edilecek olan retimin yerine gemekte olduu ileri srlebilir. (Bu biimde, cret farkllklar deniz ar pazarlardaki bir rekabet esi olarak ortadan kaldrlmaktadr.) Yurtdnda yerleik olan (1962 ile 1965 arasndaki) ABD imalat firmalarnn satlarnn dalm konusundaki gerekler, Kanada hari, yurtdndaki ABD retiminin yzde 2'den daha aznn Birleik Devletler'e gnderildiini gstermektedir (bkz. Tablo 26). Kanada'daki yksek oran byk lde Kanada kaynaklarna dayanan imalattan (rnein, kat) olumaktadr. Tam veriler mevcut olmamakla birlikte, ABD yerel pazarlarnda satlmak zere yurtdnda para ve montaj retim yapan ABD firmalarnda 1965'ten itibaren bir art olduu grlmektedir. Yine de, bu faaliyetin greli nemi henz bu durumun ABD deniz ar yatrmlarnn arkasndaki temel belirleyen olduu tezini desteklememektedir. te yandan, bu dk yzdeler gereklemekte olan trden bir retim kaymasnn ABD iisi zerinde ok gerek ve keskin bir etkide bulunmad anlamna gelmemektedir. Yedek para ve nihai rn imalatnn Japonya, talya, Kore, Hong Kong vs. gibi yerlere kaydrlmas elbette ABD emek gcnn belirli kesimleri tarafndan hissedilmektedir.

Bu ekonomik ilikilerin smrgeciliin kt noktadan sonra nasl ayakta kaldn aklamaya gemeden nce, yeni emperyalizm konusunda incelenmesi gereken iki tartma noktas daha bulunmaktadr. Bunlar emperyalizmin krizle ve devletin rolyle olan ilikisidir. imdi bunlardan ilkine, krizden kn kapitalist yolu olarak emperyalizme dnelim. Bu yaklamn deeri ne olursa olsun, neden ve etkiyi birbirinden ayrt etme yolunda bir giriimde bulunulmad srece, kafa kartrc bir hale dnebilir. 1870'lerin ve 1880'lerin bunalmlar, o yllarn snai krizleri olduu kadar tarmsal duraksamalar, muhtemelen yeni emperyalizmin douunu hzlandrdlar. Ancak bunlarn kendisi emperyalizmin nedeni deildi. Doru olan bir ey varsa, o da, hem ekonomik duraksamalarn keskinliinin hem de emperyalist politikalarn, 19. yzyln sonunda yaanan ayn hzl dnmlerden kklendikleridir. Emperyalizmin kkenleri herhangi bir zel krizden de, herhangi bir hkmetin bu krize gsterdii tepkiden de daha derinlere uzanr. Bunlar yukarda tartlm olan elerde bulunabilir: Her bir ileri kapitalist ulusun dnya leinde hareket etme ynndeki yaylmaclk istei, tekelin geliimi ve tekelci yaplara sahip olan ileri ekonomilerin ihtiyalarnn elikisi olan ulusal rekabetler. Ekonomik krizlerin sk sk neden olduu ey, ynetici snflar ve hkmetleri etkili are bulucu eylem ihtiyacndan aka haberdar klmaktr. Ar kanl hkmetlere "grevlerini" hatrlatr ve onlar eyleme srkler. Tpk kapitalizmin elikileri gereinin kendisini bunalm dnemlerinde daha aka ortaya sermesi gibi, hkmetlerin tepkileri de bu tr basnlar altnda daha ak seik bir hale gelirler. Ancak ekonomik ve politik emperyalizm siyasetleri ve pratikleri bunalmn bir paras olduklar kadar, refahn da bir parasdr. Daha enerjik ve uzak grl hkmetler sakin gelime d-

162 SMRGES Z EMPERYAL ZM

SMRGES Z EMPERYAL ZM 163

nemlerinde harekete geecekler ya da harekete gemeye hazrlanacaklardr. Hmbl ve ksa grl hkmetlerse ya kriz kendilerini arptnda uyanacaklar ya da daha sert bir politik grup tarafndan alaa edileceklerdir. Emperyalizmin krizden bir k yolu olduunu ileri sren tezin bir benzeri kapitalizmin emperyalist yaylma alannn daralmasyla birlikte keceidir. Bu tez, kapitalizmin nasl ilediine dair gereki olmayan ve dar bir bak asna dayandrlmtr. Pazarlarn ve hammadde kaynaklarnn daralmas kapitalist iletme asndan ciddi sorunlar yaratr ama mutlaka ke neden olmaz. Yerkrenin byke paralarnn kendilerini emperyalist yrngeden uzaklatrdklar bunca yllk deneyiminden sonra bu noktaya iaret etmek ok da gerekli deildir. Yine de ar basitletirilmi, mekanik formlasyonlarn kendilerince bir yaam sresine sahip olduklar grlmektedir. Kapitalist toplum iinde mevcut olan ve sistemi kartlarnn genellikle varsaydndan daha kalc klan esneklik derecelerini anlamak nem tamaktadr. Biyolojik organizmalar da ayn nitelii sergilemektedir: Bir kalp damarnn tkanmas onun ilevini yerine getirecek bir baka damarn genilemesi ile tanzim edilebilmektedir. Elbette, bu organik uyarlanmalar ebedi deildir ve genellikle bir baka ve daha byk komplikasyona neden olurlar. Ama kapitalizmin tarihinden renilmesi gereken nemli bir ders, byk sorunlarn otomatik klere neden olmaddr. kinci Dnya Sava sonras deneyim bu esneklie iyi bir rnektir. ABD askeri cihaznn genilemesi ABD ekonomisinin gl bir destei haline gelmitir. Karlnda, Birleik Devletler tarafndan dalmann eiine gelen dnya emperyalist sisteminin rgtleyici-si olarak elde edilen baar, pazarlar yaratmak ve uluslararas ticareti geniletmek suretiyle, teki ileri kapitalizmlere nemli bir hareket alan salamtr. Ancak esneklik, snrsz deildir. Emperya-

list anlamalar konusunda ok yaknlarda yaanan krlmalar uluslararas para piyasalar zerindeki basklar tarafndan olduu kadar, ABD ekonomisinin kendi iinde trmanmakta olan skntlar tarafndan da aka ortaya serilmektedir. Emperyalist topraklarn daha da daralmas daha byk sorunlar yaratacaktr: dalgalanmalarnn keskinlemesine, uzayan bunalma, kitlesel isizlie neden olabilecektir. Yine de, tarihsel deneyimden bildiimiz kadaryla, bunlar mutlaka sistemin kn getirmez. Son tahlilde, kapitalizmin kaderi yalnzca toplum iindeki etkili snflar ve mevcut sistemi ortadan kaldrma istek ve yeteneine sahip olan, bu snflara dayanan partiler tarafndan belirlenecektir. HKMET N ROL Emperyalizmin anlam hakkndaki bir baka tartma alam, hkmetin roln, ya emperyalizmin balatcs ya da emperyalizmin ortadan kaldrlmasnn potansiyel bir aktr olarak ele alma noktasndadr. Burada iki ar u mevcuttur: 1) Hkmeti basite byk irketlerin ve bankalarn dorudan bir hizmetkar olarak grenler, ve; 2) Hkmeti elien karlarn arabuluculuunu yapan ve siyaset belirlemede geni bir seim zgrlne sahip bamsz bir g gibi grenler. Benim fikrime gre, bu grlerin hibirisi doru deildir. Karmak bir toplumda hkmet operasyonlar, sorumluluklar ve politik iktidarn korunmasna uyarlanan davran sorunlar ile birlikte, toplumun zel bir blm niteliini kazanan bir politik yapnn gelimesine neden olur. Bu biimiyle bir hkmet, baz firmalarn ya da sanayilerin ihtiyalarna daha ok ya da az duyarl olabilir. Taktikler hakkndaki farkllklar bir yana, ynetici gruplarn eylemleri, kendilerini iktidarda tutmak asndan neyin en iyi olduu konusundaki kendi duyarllklar kadar, nceki politik deneyim ve

164 SMRGES Z EMPERYAL ZM

SMRGES Z EMPERYAL ZM 165

eitim tarafndan da etkilenecektir. zel bir sanayi ya da firmann basnlarna duyarl olan bir politik rejim bile, muktedir ve btnlkl olduu taktirde, iktidarda kalmak iin zerine dayand snfn, ya da snflarn genel ve uzun vadeli karlar adna bu tr basnlara kar direnebilir. te yandan, ynetici gruplar tarafndan kullanlabilen zgrlk derecesi liberallerin inanmaya eilimli olduklarndan ok daha snrldr. Politik rejimler, iktidarda kalmak iin baarl bir ekonomiye sahip olmaldrlar. Bu durumda eldeki ekonomik ve mali yapy gelitirmeye almaldrlar ve "keke yle olsayd" trnden bo fantezileri srdremezler. Daha uzak grl ve agresif politik rejimler; ekonominin ana dinamik kaldralarnn ne olduunu anlayanlar, ekonomik sistemin gelimesini hzlandracaklardr: Yollar, limanlar, kanallar, demiryollar, bir deniz ticaret filosu ina edecekler, ticaretin canlandrlmas iin smrgeler elde edecekler, ticaretlerini korumak zere deniz yollarnn denetimi iin mcadele edecekler ve topraklarn (Birleik Devletler'in 18. ve 19. yzylda yapm olduu gibi) agresif biimde genileteceklerdir. Muktedir olmayan rejimler, zellikle de farkl olas ynetici gruplar arasndaki sonsuz i elikiler tarafndan engellenenlerse, aksayan bir ekonomiyi yneteceklerdir. Yukarda da belirtilmi olduu gibi, bir hkmet kendi toplumunun ekonomik altyapsn ayakta tutmak ve ilerletmek iin neye ihtiya duyulduunu genellikle zor yoldan; i bunalmlar ve/ya da rakip uluslarn ileri itmesi tarafndan uyandrldktan ve sarsldktan sonra renir. Politik rejimlerin nnde duran snrl seenekler emperyalizmin tarihi boyunca giderek daha ak seik hale gelmektedir. Burada yeni emperyalizmin doumunu damgalayan, ya da yolu onun iin hazrlayan stratejik adan nemli iki gelimeyi aklda tutmalyz: 1) Byk Gler iindeki kurulu rakip kar evrelerinin i elikileri byk lekli sanayinin ve bu sanayilerin finansrlerinin ihtiyalar lehine zlmtr. Bu tr rnek belirtilebilir:

a) Birleik Devletler'de Sava sonrasnda Kuzeyli sanayiciler ile Gneyli Bourbonlar arasndaki uzlama; b) Almanya'da toprak aristokrasisi ile byk sanayiciler arasndaki uzlama ve; c) Japonya'da Meiji Restorasyonu'nun byk lekli, ar sanayi koullarnn yaratlmas hakkndaki vurgular. 2) Byk lekli sanayinin baarl geliimi artan g younlamas ile ilikilidir. Her bir toplumun yaps ana sanayi merkezlerinin ihtiyalarna gre baar ile uyarlandktan sonra, gelecekteki ekonomik gelime patikas da olduka dar biimde tanmlanmtr. Daha sonra i bana gelecek olan bir hkmet, daha nceki elikinin zmnn bir taraf olmam olsa bile, ayn patikay izlemek durumundadr: nde gelen sanayiciler ve bankerler iin rahatlk salayc bir ortam; dnyann bu kar gruplarnn hareket etme ihtiyac duyduklar denli byk bir paras zerinde yaygnlatrlacak bir ortam [n yaratlmas .n]. Bu ortamn ulusal ve uluslararas dzeyde nasl en iyi biimde yaratlacana dair kararlar, askerlerin hevesleri ve ideolojilerinin etkisi altnda, politik ve askeri grevliler tarafndan verilir. Ancak, hkmetin uzmanlnn nihai denemesi; politik ve askeri hedeflerine ulama kapasitesi, baarl bir ekonomidir: Hibir refah emas tam ve istikrarl istihdamn, alan fabrikalarn ve dzgn biimde ileyen finansn yerini alamaz. Ve bu ekonomik baar da, byk i dnyasnn ve byk finansn baarsna baldr. Franklin Roosevelt'in reform idaresi pratikleri iyi bir rnek oluturur: Sava retiminin ihtiyalar ile kar karya kaldnda, krizden kn bir yolu olarak d ticaretteki genileme ve "ekonomik kraliyetilerle" (Bakan Roosevelt tarafndan byk i dnyasna kar yrtt sert tartmalarda kullanlan terim) varlan ak uzlama. Bu rnek kapitalist toplumlardaki liberal ve "sosyalist" rejim pratikleri de olduka reticidir.

166 SMRGES Z EMPERYAL ZM

SMRGES Z EMPERYAL ZM 167

Bu partiler, muhafazakar partilerin zel i dnyas karlarna olan zel ballklar ve uzun vadeli balar trnden ballk ve balara sahip olmadklarndan, genellikle tekelci i dnyas yapsnn gerekli biimde onarma tabi tutulmasnda daha etkin olabilmektedirler. Yapmadklar ey ise, byk i dnyasnn temel karlarna ters den reform kararlar almaktr.
SMRGES Z EMPERYAL ZM

Modern emperyalizmin smrgecilik olmakszn mmkn olabileceini sylemek yanl olur. Ve yine de smrgeciliin sonu hibir biimde emperyalizmin sonuna iaret etmez. Bu grnr paradoksa getirilecek olan aklama, askeri ve politik gcn dorudan icras olarak ele alnan smrgeciliin, birok baml lkenin toplumsal ve ekonomik kurumlarnn metropol merkezlerin ihtiyalarna gre yeniden biimlenmesi asndan yaamsal olduudur. Bu yemden biimlendirme bir kez tamamlandnda uluslararas fiyatlar, pazarlama ve mali sistem gibi ekonomik glerin kendisi, ana lke ile smrge arasndaki egemenlik ve smr ilikilerinin srdrlmesi ve aslnda derinletirilmesi iin yeterli hale gelmilerdir. Bu koullar altnda, smrgeye, temel herhangi bir ey deimeksi-zin ve balangta smrgenin fethedilmesine neden olan karlara fazla ciddi biimde mdahale edilmeksizin resmi bamszlk bahedilecektir. Bunun anlam smrgeciliin gnll biimde lavedildii deildir. Devrimler, kitlesel isyanlar ve devrim tehdidi, sosyalist dnyann daha fazla genilemesinden duyulan korku ve Birleik Devlet-ler'in teki imparatorluklarn smrgecilik alanlarnda varlk kazanmay amalayan manevralar, btn bunlar smrgeciliin kinci Dnya Sava sonrasndaki knn nn at. Ancak, nemli olan nokta smrgelerin zaruri zlnn ana lkenin mmkn olduu kadar ok avantaj korumasn salayacak ve eski smrgeler iin gerek bamszla doru ynelecek toplumsal dev-

rimleri engelleyecek biimde yaplm olmasdr. Metropol-smr-ge ilikisinin sosyo-ekonomik temelinin devam salanabildii mddete, smrgeci denetimden en fazla yararlanan karlarn tehlikeye dmemesi iin yine de bir mcadele ans var demekti. Bu gzlemler modern emperyalizmi karakterize eden tm egemenlik ve bamllk ilikileri asndan geerli deildir. Uygun toplumsal ve ekonomik kurumlara zaten sahip olan baz bamsz lkeler dorudan doruya byk glerin ekonomik egemenlii altna girmiler ve bu nedenle de smrgeci bir evreden gemeksizin baml hale gelmilerdir. Hatta bu ekonomik bamllarn kendi smrgeleri bile olabilir. Yani Portekiz uzun bir sre Britanya'ya baml olmutur ve Portekiz mparatorluu kelimenin gerek anlamyla, imparatorluk iinde bir imparatorluktu. O halde emperyalizm tarihinin geni bir politik bamllk biim ve dereceleri yelpazesi sergilemesi artc deildir. Yine, bir btn olarak bakldnda, emperyalist tasarmn temel ynlerinin neden ak smrgeciliin de getii bir ada da, tpk ak smrgecilik dneminde olduu gibi varolacaklarn anlamak zor deildir, nk aadakiler emperyalizmin temel belirleyicileri olmaya devam etmektedir: 1) Metropollerde byk i evrelerinin tekel yaps; 2) Bu ekonomik merkezler asndan byme ve hammadde kaynaklar ile pazarlar kontrol etme zorunluluu; 3) Metropol merkezlerin ihtiyalarna hizmet eden uluslararas iblmnn devam; 4) Endstriyel gler arasnda birbirlerinin pazarlarna ve dnyann geri kalanna ihracat ve yatrm yapma ynndeki ulusal rekabetler. Btn bunlara ileri kapitalist uluslarda korku yaratan ve emperyalist sistemin korunmasn her zamankinden daha acil klan yeni bir e daha eklenmitir: Sosyalist toplumlarn gelimesi ile ve lkelerini emperyalist ticaret ve yatrm alarndan karmak isteyen ulusal kurtulu hareketlerinin yaygnlamas ile ortaya kan daralmalar.

168 SMRGES Z EMPERYAL ZM

SMRGES Z EMPERYAL ZM 169

Smrgeciliin de gemesi, elbette emperyalist merkezler asndan, baz yeni ve eski gerek sorunlar ortaya karmtr: 1) Bamszla elik eden yksek beklentilerin ve politik bamszlkla birlikte mmkn hale gelen daha geni hareket kabiliyetinin veri olduu koullarda, tabi uluslarn ekonomik ve mali bamll en iyi biimde nasl srdrlecektir. 2) Eski smrgelerin sahipleri asndan, ayrcalkl ekonomik konumlar nasl srdrlecek ve rakip glerin tecavzleri nasl savuturulacaktr. 3) Birleik Devletler asndan, eski smrgeci glerin ayrcalkl alanlar zerindeki etki ve kontrol nasl geniletilecektir. kinci Dnya Sava'ndan bu yana oluan yeni ortamda ekonomik bamll srdrme sorunu Sovyetler Birlii'nin rekabeti ve bamszln kazanm olan baz yeni uluslarn (bu ikincisi, ksmen kitlelerin basks ve ksmen de pastann daha byk bir dilimini kapma olaslnn peinde olan hevesli yeni sekinler sayesinde) yaratt gerilimler tarafndan daha da karmaklatrlmtr. Ancak, emperyalist gler asndan yeni taktikler gerektiren bu komplikasyonlara karn, ekonomik bamlln zsel yaps smrgesiz emperyalizm anda da varln srdrmektedir. Merkantilizm gnlerinden balamak zere, uzun bir tarih dilimi iinde keskinleen ve kozalaan bamllk ilikilerini bir rpda sona erdirmek basit bir i deildir. Smrge ve yar-smrge ekonomilerin ticari ve mali balarnn baz geliimsel aamalarnda, bu lkelerin ekonomik yaps giderek artan oranda metropol merkezin uzants olarak sahip olduklar role uyarlanmtr. Fiyat bileimi, gelir dalm ve ortaya kan kaynak dalm, pazarn kr kuvvetlerinin olduu kadar askeri gcn de katksyla, bamll srekli olarak yeniden retecek bir biim almtr. ktisatlar fiyat-ve-pazar sistemini ekonominin yansz bir dzenleyicisi, kaynaklan olabilecek en maksimum kullanm verimlilii

yaratacak biimde datan bir dzenleyici olarak grdkleri iin zel bir vurgu gerektirmektedir. Bu yaklam da, nihayetinde, her yerde ve her zaman ayn biimde geerli olabilecek mutlak, nesnel etkinlik trnden bir eylerin varolduu varsaym zerine dayandrlmaktadr. Gerekte ise iler son derece farkldr. Kaynaklarn dalm birok tarihsel gcn rndr. Yalnzca birkann ismini vermek gerekirse: Savalar; smrgecilik; devletlerin mali ya da dier trden glerini icra etme biimleri; etkin tccarlarn, sanayicilerin ve finansrlerin (farkl zamanlarda yaptklar) maniplasyon-lar; uluslar aras mali dzenlemelerin ynetimi. Bu arada cretler, fiyatlar ve ticari ilikiler ekonomik kaynaklarn eldeki dalmn yeniden retmenin aralar haline gelirler. Ve eski smrge dnyas rneinde, bunun anlam ekonomik bamllk ilikilerinin yeniden retilmesidir. Bu lkeler, kendi kaderlerinin patronu haline gelmek iin mevcut uluslararas ticaret modellerini onarmak ve snai ve mali yaplarn dntrmelidirler. Bu tr temel deiimler olmadnda, ekonomik ve mali ereve, smrgeler olsa da olmasa da devam edip gider. Birok yar smrge tarafndan uygulanan etkili korumac siyasetler bile, bamllk zincirlerini krmay baaramamtr. Bunlarn, bir lde, yerli imalatn geliimini tevik ettii dorudur. Ama daha karl alanlarn ounda, yabanc imalatlar tarife duvarlarnn iindeki alanlarda fabrikalar kurmular ve bylelikle de aslnda yabanc ekonomik etkiyi geniletmilerdir. Bamllk durumu yalnzca pazar ilikileri tarafndan desteklenmez ve yeniden retilmez. Ayn zamanda baml lkenin politik ve toplumsal iktidar ilikileri ile de srdrlr. En genel terimlerle belirtmek gerekirse, bu lkelerdeki ynetici snflarn temel bileeni bulunmaktadr: Byk toprak sahipleri, ileri yabanc i evrelerinin karlaryla karlkl iliki iinde olan i evresi topluluklar ve yabanc i topluluklar ile pek az ba olan ya da hi olmayan i

170 SMRGES Z EMPERYAL ZM

SMRGES Z EMPERYAL ZM 171

adamlar.(10) Bu gruplarn her ne de bir lde de olsa milliyetilik ruhu egemen olsa da, bunlarn hibirisi bamsz bir ekonomi asndan gerekli olacak trden yapsal ekonomik deiimleri desteklemek iin gl bir itkiye sahip deildir. Yukarda sralanm olan gruplarn ilk ikisinin karlar bamszlk ynndeki gerek hareketlerden ciddi biimde zarar grecektir. Ekonomik bamszlktan bir kar umacak tek grup yerli kapitalistler, yani zenginlikleri yabanclarla olan balara dayal olmayan ve kendileri asndan bamszlk neticesinde ortaya kacak yeni olanaklar doabilecek olanlardr. Ancak bu grup da genellikle hareket edemeyecek kadar kk ve zayftr; dier iki kesimin emberini yarmas ve bu gruplarn gcnn ekonomik temelini ortadan kaldrmas gerekmektedir. Bu tr bir mcadelede baarya ulalabilmesi iktidarn, dnm iinde ortaya kabilecek olan duraksamalar boyunca ayakta tutulabilmesi yeteneini gerektirir ve bu da iilerin ve kyllerin desteini seferber etmeye baldr ki, kitlelerin kendi maduriyetlerini ortadan kaldrma peinde olduklar ve sosyalist devrimin hzla gndeme gelebilecei bir ada, bu tehlikeli bir giriimdir. Yani eski smrgelerin hem ekonomik hem de politik yaplar, ekonomik bamlln politik bamszln yan sra srdrlebilmesine son derece elverilidir. Ve tek bir zayflk hari, emperyalizmin bu yeni durumdaki ihtiyalar yerine getirilebilir: Eski smrgelerin iktidar yaplarndaki istikrarszlk. Bu istikrarszln kkleri smrgeci sistemin kendisinden kaynaklanmaktadr. Birok smrgede, egemen g gemite geleneksel ynetici gruplar hrpalam ve onlarn politik iktidarn ortadan kaldrmtr. Ek olarak, ana lkeler psikolojik ve ekonomik adan yabanc yneticilere baml olan sekinler yaratm ve bunlar desteklemitir. O zamanlar iin bu, ilhak edilmi bir ulusu imparatorluk iinde tutmann etkin ve grece ucuz bir yoluydu. Zayfl ise, iktidar kendi adna ele geirecek ve ekonomiyi kendi amalar dorultusunda yeniden bi-

imlendirecek olan herhangi bir kesim asndan gerekli olan kendine-gven ve gcn ortaya kmasn engellemi olmasdr. Bunun da stnde, yerel politik iktidar almak zere gelitirilen ittifaklar geici ve mutlaka istikrarszdr. Nihayet, zellikle kitlelerin bamszlk mcadelesinde yer ald lkelerdeki politik bamszlk dnmleri, yaam koullarnn iyiletirilmesi asndan, smrgecilik-sonras zayf rejimlerin karlayabileceinden ok daha byk beklentiler yaratmtr. Smrge halklar smrgecilii yalnzca yabanc despotizmi ile deil, smrgeci glere gre uyarlanan ya da onlarla ibirlii yapanlarn smrs ile de zdeletirmilerdir. Bu durumda smrgecilik sonras dnemde metropol merkezlerin etki ve denetimlerinin korunmas zel bir dikkat gerektirmektedir. Bazlar eski, bazlar da yeni olan gzde teknikler, birka kategoriye girmektedir: 1) Mmkn olduu yerde, eski ekonomik balar srdrmek iin eski ekonomik ve politik dzenlemeler. Bunlar tercihli ticaret an lamalar ve dviz kuru bloklarnn korunmasn iermektedir. 2) Metropol merkezlerin zel etkisinin korunmas ve ierdeki toplumsal devrimlerin engellenmesi amacyla yerel ynetici gruplarn maniple edilmesi ve desteklenmesi. Buraya, ClA-tipi operasyonlara ek olarak, askeri yardmlar, subaylarn eitimi ve yollar, havaalanlar ve benzeri trden, yerel ordu tarafndan ihtiyac duyulan eyler iin salanan ekonomik yardmlar dahildir. 3) Ekonomik geliimin yn ve mmkn olduu kadar da, kaynak dalm konusundaki hkmet kararlar zerinde etki ve denetim elde edilmesi. Bu bala ise ikili ekonomik yardm anlamalar ve Dnya Bankas ile Uluslararas Para Fonu'nun politikalar ve pratikleri girmektedir. Bu etkinlikler, ekonomik geliimin ynn etkilemenin yan sra, yardm alanlarn metropol para piyasalarna olan mali bamlln younlatrma eilimindedir. Birleik Devletlerin yeni rol smrgesiz emperyalizm anda

172 SMRGES Z EMPERYAL ZM

merkezidir. kinci Dnya Savann ardndan teki emperyalist merkezlerin zafiyete dmesi ve gl devrimci hareketlerin e zamanl biimde geliimi hem Birleik Devletler asndan emperyalist sistemin istikrarn yeniden salamay zorunlu hale getirmi hem de bu zafiyetlerden kendi lehine yararlanma olana salamtr. Belki de Birleik Devletler asndan savan ve sava sonrasndaki ilk yllarn ekonomik sarsntlarndan doan en byk kazanm ABD dolarnn egemen uluslararas para haline gelmesi ve New York'un uluslar aras bankacln ana merkezine dnmesidir. ABD i evrelerinin karlarnn sahip olduu ekonomik temeli, hem ileri kapitalist uluslarn merkez slerinde, hem de nc Dnya'da ihracatn genilemesi ve sermaye yatrmlar ile uluslararas bankacln yaygnlamas yoluyla geniletmeyi hedefleyen mali mekanizma ite byle yaratlmtr. Birleik Devletler, yeni ekonomik ve mali gcn kullanmann yan sra, aadakiler yoluyla eski smrgeci glerin koruma alanlarna ayak basma giriimlerini de younlatrmtr: 1) Askeri ve ekonomik yardmlar salayan ana g haline gelerek, ve; 2) kresel bir askeri sler ve hazrlk alanlar a yaratarak. Yaygn askeri sler sistemi sosyalist lkeleri tehdit etmek ve emperyalist sistemin geriye kalan bileenlerinin sistemden kopmalarn engellemek zere tasarlanmtr. ABD'nin kresel askeri varl (mttefiklerinin askeri gleri ile ibirlii iinde) ve bu gleri (Vietnam'da olduu gibi) aktif biimde kullanmaya olan yatknl ayn sebeple, emperyalist sistemi smrgelerin yokluunda ayakta tutan politik gcn zn oluturmaktadr.

M L TAR ZM VE EMPERYAL ZM

Neoklasik iktisadn krallnda bar hkm srer. Savaa, militarizme ve yerlilerin pasifikasyonuna, bize kt kaynaklarn dalm konusundaki evrensel hakikatleri anlatacak olan uyumlu denge modellerini bozan basit elemanlar muamelesi yaplr. te yandan, Marksist dncenin ayrt edici zelliklerinden bir tanesi, ekonomik srelerin, iinde politik zorun nemli bir rol oynad ve savan en azndan bar kadar tipik olduu toplumsal bir organizmann paras olarak anlalmas gerektiidir. Bu balamda, militarizm ve emperyalizm, teknolojik deiimin, kaynaklarn bir lke iindeki dalmnn ve kaynaklarn lkeler arasndaki (akas da, zengin ve yoksul lkeler arasndaki) dalmnn tad biimin ve istikametin temel belirleyicileri olarak grlrler. Buna gre, neoklasik iktisatta ekonomik verimlilik ve toplumsal adaletin mutlak kstas olarak muamele gren fiyat ve gelir ilikileri de, Marksist balamda, iinde politik zorun ve "saf ekonominin birbirleriyle kaynat kapitalist kurumlarn evrimsel rn olarak ele alnrlar. Rosa Luxemburg Marksist gr u biimde ileri srmtr:

174 SMRGES Z EMPERYAL ZM

M L TAR ZM VE EMPERYAL ZM 175

Burjuva liberal teori yalnzca unu [ekonomik gelimenin tek bir ynn] ele alr: "Bar rekabet"in hkmdarln; teknoloji ile saf meta dei-tokuunun mucizelerini; bunu teki ynden: Sermayenin az ok d siyasete zg olan ve sermayenin ekonomik alanndan olduka bamsz saylan kabadayca iddetinin hkmdarlndan keskin biimde ayrr. Aslnda, politik iktidar ekonomik srecin bir arac olmak dnda hibir ey deildir. Sermayenin yeniden retimi iin gereken koullar sermaye birikiminin bu iki yn arasndaki organik balanty salar. Kapitalizmin tarihsel sicili yalnzca bu ikisi birlikte ele alnarak taktir edilebilir.(1) ABD tarihinin gerekleri bu tehisin doruluunu gsteren veciz itiraflarla doludur. Yani, Chicago niversitesi'nin himayesi altnda savala ilgili byk bir almay yneten Profesr Quincy Wright, 1942'de u gzlemlerde bulunmaktadr: "Barll nedeniyle biraz da adil olmayan biimde kendisiyle gururlanan Birleik Devletler, tm tarihi boyunca ordusunun ya da donanmasnn bir sreliine, bir yerlerde aktif operasyon iinde olmad yalnzca yirmi yl geirmitir."(2) Profesr Wright bar yllarn hibir trden hibir eylemin gereklemedii yllarla zdeletirmektedir. Savala geen aylar bar iinde geen aylarla kyasladmz ve bu bilgiyi bugne tadmzda ortaya kan resimse ok daha aydnlatcdr. Bamszlk Sava'ndan balayarak Kzlderililere kar verilen savalar, Latin Amerika ve Asya'ya yaplan cezalandrc sevkiyatlar ve byk savalar da dahil ettiimiz zaman, ABD askeri kuvvetlerinin eylem iinde olduu aylar bir araya topladmzda, Birleik Devletler'in, tarihinin drtte nde, son 2340 ayn 1782'sinde sava benzeri bir etkinlik srdrmekte olduunu buluyoruz.(3) Baka bir deyimle, silahl kuvvetlerimiz ortalama olarak, bar iinde geen her bir tam yla kyasla er tam yllk etkinlik iinde olmutur. Bu kyaslama Birleik Devletler tarafndan askeri kuvvetin kendi iradesini kabul

ettirmek zere kullanlmasnn tam apn da yanstmamaktadr. rnein, bunlar daha nce ABD hcumbotlar tarafndan "... nehrin azndan in'in kalbine doru yaklak 2000 mil boyunca... Yangtze Nehri'nde gezdirilen srekli askeri devriye"(4)gibi etkinlikleri iermemektedir. Bu durumda tarihimiz boyunca federal btenin hakim sektrnn savala ilikili harcamalar tarafndan oluturulmu olmasn kefetmek hi de artc olmayacaktr. 2. Dnya Sava yllan ile sava sonras dnem darda brakldnda, ki buradaki kaytlar ok iyi bilinmektedir, 1800 ile 1939 arasndaki on yllarda ordu, donanma, gazilerin tazminatlar ve emeklilikleri ve bor faizine (New Deal ncesinde biriken federal bor esas olarak sava harcamalarnn bir sonucuydu) yaplan federal harcamalarla ilgili bir dkm, tek bir on yl hari olmak zere, federal harcamalarn en az yzde 54'nn askeri etkinliklere ya da 10 yl boyunca yaplan hazrlklara ya da nceki askeri etkinlikten doan ykmllkleri yerine getirmeye ayrldn gstermektedir.(5) stisnai olan tek 10 yl, bu yzdenin yzde 40'm biraz altna dm olduu Byk Bunalm (1930-1939) yllardr. 14 tane 10 yllk dnemin 7'sinde federal btenin savala ilikili pay yzde 70 ya da daha zerindedir. Askeri etkinliklerle bu neredeyse srekli meguliyetin esin kayna aktr ki, igalci barbarlardan duyulan korku deildir. Elbette Fransa, ngiltere, spanya ve Rusya'nn smrgeci ve ticari karlar bebek ve yeniyetme Birleik Devletler'in iinde hareket ettii gerekliin bir parasydlar. Bazen, z-savunma ihtiyac duyulmutur. stelik, Sava'ta olduu gibi, i gerilimlerin zm ABD'deki hayatn askeri yn zerinde byk bir etki icra etmitir. Yine de, tm bunlar, bir mparatorluk-inas balam iinde gereklemitir. nk ABD tarihinde, smrge yllar ve devrim dneminden balayarak, bir Amerikan imparatorluunun yaratlmas ve gelitirilmesi ynnde srekli bir ekonomik, politik ve askeri yaylmaclk eilimi var olagelmitir. Askeri yatrm ihtiyac yaratan balangtaki yaylmaclk, temel direk zerinde younlamtr:

176 SMRGES Z EMPERYAL ZM

M L TAR ZM VE EMPERYAL ZM 177

1) Kta ar bir ulusun konsolidasyonu; 2) Karayipler blgesi zerinde denetim elde edilmesi ve; 3) Pasifik Okyanusu'nda temel bir konumun yakalanmas.(6) Belirtilmelidir ki, bu yaylmaclk bugn Birleik Devletlerin k tasal toprak snrlar olarak ele alnan blge ile snrlandrlm de ildi: lk gnlerden itibaren, uluslararas ticaretin kalkan ve tevik isi olarak denizler zerinde kontrol elde etme aray, ABD siyase tinin ayrlmaz bir paras oldu. Aslnda, Bat Kysn Birleik Devletler'e eklemleme mcadelesi, birok eyin yan sra, Asya ticareti iin Pasifik Okyanusu kylarn kontrol altna alma arzusu tarafn dan kkrtld.(7) Yani imparatorluk-inasnn erken evrelerinde elde edilen deneyim dnyann nde gelen uluslarnn emperyalizm sahnesine ayak basmalar ile birlikte son derece kullanl hale geldi. 19. yzyln sonlar ile 20. yzyln balarndaki baz belirleyici ve ezamanl gelimeler bu yeni sahnenin snrlarn izdi: 1) leri uluslarda ekonomik gcn greceli olarak az sayda snai ve mali devin avularnda nemli lde toplanmaya doru srama yapmas. Rakip kar-gruplar varlklarn srdrdler, ama artk ileri ekonomilerin baar ya da baarszlklar, alma biimleri, uluslararas arz kaynaklar ve pazarlar zerindeki denetimi gerekli klan yeni dev irketlerin refah ile yakndan zdeleen bir hal almt. 2) Byk Britanya'nn bir dnyann tccar ve dnyann bankeri olarak sahip olduu tekelci konumun de gemesi. Zorlayc rakip endstriyel gler; adlarn vermek gerekirse Almanya, Fransa, Birleik Devletler ve Japonya, kurulu ticaret ilikilerinin yeniden karlmas ve dnya pazarlarnn yeniden dalm iin bastryorlard. 3) Sanayileme ve yeni donanma teknolojisi, rakip uluslarn kendi donanma glerini Byk Britanya'nn ana deniz yollar zerindeki tek tarafl denetimini artk srdremeyecei bir noktaya kadar ina etmelerine olanak tanmt. Quincy Wright'm yukarda belir-

tilmi olan almada ne srd gibi, "Donanmaclktaki icatlar ve sanayilemenin yaylmas Pax Britannica'nn sonunu getirdi".(8) Deniz yollar zerindeki kontrol ayn zamanda donanma birimlerinin yakt alabilecekleri ve onanm grebilecekleri askeri slerin kurulmasn da ieriyordu. Belirleyici olan hareketli askeri gcn ulalabilirlii, bir yandan sleri destekleyecek stratejik yabanc topraklarn ele geirilmesini gerektiriyor ve te yandan smrgeci mlkiyete ynelik saldrgan arayn aralarn salyordu. 4) Yeni emperyalizmin ilk evresi byk gler arasnda ulalabilir durumda olan yabanc gayr menkul zerindeki kontrole ynelik bir yar balatt. Theodore Ropp'a gre, 1880 sonrasnda, "Avustur-yaMacaristan dndaki btn byk gler... aktif, bilinli smrgeci yaylmaclk... ile megul olmaya baladlar."(9) Hollanda, Portekiz, spanya, Britanya, Fransa ve Rusya'dan ibaret olan geleneksel smrgeci glerin son drt tanesi, malvarlklarna ekler yapmaya devam ettiler. ( spanya, Kba ve Filipinleri yitirdikten sonra, spanyol Fas'n fethetmeye yneldi.) Ve ayn zamanda, smrgeci teritoryal mcadele alanna be yeni g daha dahil oldu: Almanya, talya, Belika, Japonya ve Birleik Devletler. Birleik Devletler asndan, elbette, onu emperyalist kampa iki aya ile birlikte dahil eden, Ispanyol-Amerikan Sava idi. Ve ABD'nin iki uzun vadeli yaylmac hevesini tatmin eden de, bu savata elde edilen baar ile Kba ve Filipinler "yerlilerinin" bunu takip eden pasifikasyonuydu. Bu iki yaylmac heves, Karayipler'de, Latin Amerika'nn geri kalanna doru uzanan yolu geniletecek biimde belirgin bir konum kazanmak ve Pasifik'te Asya ilerinden daha byk pay elde edilmesini hedefleyen kalc bir sse ulamakt. Birleik Devletler sz konusu olduunda, imparatorlua doru yneliin ayr evresi bulunmaktadr: 1) Birleik Devletlerin dnyann geri kalanna gda ve hammadde salad, sermaye ithalats olduu ve deniz ticaret karlarnn greceli olarak ok gl olduu dnem;

178 SMRGES Z EMPERYAL ZM

M L TAR ZM VE EMPERYAL ZM 179

2) Birleik Devletlerin teki sanayilemi uluslarla bir mamul mal ihracats ve sermaye ihracats olarak rekabet etmeye balad dnem; ki bu da az saydaki snai ve mali devin ekonomik sahneye egemen olmaya baladklar dnemdir; 3) Birleik Devletler'in ana, egemen kapitalist ekonomi, en byk imalat, yabanc yatrmc, tccar, dnyann bankeri haline geldii ve dolarn ana uluslararas para birimi halini ald dnem. Yaylmaclk stratejisinin ne lde enerji.ve kararllkla srdrld, dnemine gre deiiklik gsterdi. Bir dnemden bir bakasna geite ve d koullar nedeniyle olduu kadar i koullar nedeniyle de, Birleik Devletler'in "izolasyonist" gibi ve kendi etkisi ile kontrolnn daha fazla genilemesiyle fazlaca ilgilenmiyormu gibi grnd zamanlar oldu.(10) Yine de dnya leindeki i olanaklar ynndeki arayn srekli olarak mevcut olduu belirtilmelidir. New Deal gnlerinde olduu gibi, krize yerel yantlar arand gnlerde bile, yabanc i etkinliklerinin gelitirilmesi, hkmetin ve zel giriimin ba gndemleriydi. Ekonominin yaps veri alndnda, hareket halindeki ana manivelalar srekli olarak yaylmacl egemen strateji haline getirecek biimde ilemektedir. Bu adan bakldnda, 2. Dnya Sava'nn sona ermesinin ardndan geen yllarda yeni bir srama olmamtr; tersine bu durum, son byk sava tarafndan yaratlan ortamdan beslenen ve onun iinde en fazla olgunlaan uzun vadeli eilimlerin birikimidir. mparatorluk-inasndaki sava sonras ileri hamle ve ABD toplumunun ahlanm bir militarizme dnmne iki fenomen elik etmektedir: 1) Sosyalist uluslara kar direnmek ve onlar ezmek ve azgelimi lkeleri emperyalist aa olan bamllklarndan kurtarmay amalayan ulusal kurtulu hareketlerini yenilgiye uratmak; 2) ABD'nin gcnn Asya, Afrika ve Latin Amerika'daki Bat Avrupa ve Japon etkisinin de gemesi tarafndan yaratlan "vakumlar" dolduracak biimde geniletilmesi.

Sosyalizmin ykselii ile savamak, elbette yeni bir hedef deildir. Rus Devrimi'nin imhas 1917'den balayarak emperyalist glerin en byk ncelii olageldi. Bu adanmlkta, Thorstein Veb-len'in Keynes'in The Economic Consequences of Peace isimli eseri hakkndaki 1920 tarihli yorumunda Versailles Anlamas ile ilgili olarak yapt gzlemler son derece aklaycdr: "Son aylarn olaylar gstermektedir ki, Anlamann (ve Lig'in) merkezi ve en balayc hkm, Byk Glerin hkmetlerini Sovyet Rusya'nn bastrlmas iin birbirlerine balayan, kayda gememi olan maddedir; Lig'in ya da Byk Glerin gizli arivlerindeki bir yerlerde kaydna rastlanmazsa kayda gememi. Bu bilinmeyen szleme bir yana Anlama'da herhangi bir istikrar karakteri ya da balayclk gc tayan herhangi bir ey bulmak mmkn deildir. Elbette, Sovyet Rusya'nn alaa edilmesi hakkndaki bu syleme Anlama metnine yazlmamtr; daha ok metnin zerine yazlm olduu parmenin kendisinin bu olduu sylenebilir.(11) Birleik Devletler'in Uluslar Ligi'ne katlmay baaramam olmas asla onun anti-emperyalist devrimleri snrlandrma abalarrda-ki bir geveklii yanstmyordu: Rusya'da, bu abalar silahl mdahale ve Bolevik-kart glerin gda ve dier ekonomik kaynaklarla desteklenmesi biimini ald; Macaristan'da, Bela Kun hkmetini devirmeye yardmc olan gda yardmlarnn maniplasyonu biimini. Elbette o zamanki sorun, saldrgan Rus ya da Macar militarizminden duyulan korku deildi. Politik ya da dinsel idealizme de fazla nem atfedilemez. Geerli olan motif, aktr ki, hr giriimin kaybettii topraklarn yeniden ele geirilmesi ve bulac devrimci hastaln Bat Avrupa ile smrgelere yaylmasnn engellenmesiy-di. Biliniyordu ki, byle bir yaylma, geride kalan kapitalist uluslarn istikrarn ve refahn ciddi biimde etkileyecektir.

180 SMRGES Z EMPERYAL ZM

MiL TAR ZM VE EMPERYAL ZM 181

Kapitalizm ekonomik bir sistem olarak asla tek bir ulusla snrl olmad. Bir dnya sisteminin paras olarak dodu, geliti ve zenginleti. Karl Marks iddialarnda, "Burjuva toplumunun zgn grevi, en azndan ana izgileri itibaryla, bir dnya pazarnn ve bu dnya pazarna dayal bir retimin yaratlmasdr"(12) diyecek kadar ileri gitti. Buna, emperyalizmin zgn grevinin de, bu ana izgileri tamamlamak ve karmak bir uluslararas ticaret, finans ve yatrm a yaratmak olduu eklenebilir. Bu a veri alndnda, ticaret ve yatrm olanaklarnn dnyann bir parasnda snrlandrlmasnn, dnyann teki paralarndaki zel giriim etkinliini de az ya da ok snrlandraca sylenebilir. Bylelikle hr teebbsn korunmasnn boyutlar dnya apnda bir nitelik kazanmaktadr. Birleik Devletler ok uzun bir sre nce kaderinin, kaplar dnyann teki paralarnda ticaret ve yatrm yapmak zere ardna dek amaktan ve srekli daha fazla amaktan getiine karar verdi. Bunun nndeki engeller yalnzca, tek balarna kalmak isteyen putperestler deil, eski uluslarn smrgelerinde kurulu olan ayrcalk sistemleriydi. Siyasi smrgeciliin de gemesi ve teki byk glerin zayflklar bylelikle Birleik Devletler'e kapitalist sistemin savunulmas iin byk bir sorumluluk ykledi ve ayn zamanda da ona ABD giriimleri iin zel emsiyeler ve ak kaplar elde etmesini salayacak olan olanaklar bir altn tepsi iinde sundu. Bu apta devasa bir grevle birlikte, Birleik Devletler'in imdi, yer krenin en byk blmlerini kaplayan, bugne kadarki tm tarih boyunca hibir baka ulusun sahip olmad denli byk bir "bar dnemi" sava cihazna sahip olmas artc deildir. Emperyalizm militarizmi mecburen ierir. Aslnda, bunlar bugn olduu gibi gemite de birbirlerinden beslenen ikizlerdir. Yine de smrgeler iin verilen mcadelenin zirve noktasnda bile, emperyalist glerden ya da g bileimlerinden hibirisi, bugn Birleik Devletler'in sahip olduu byklkte bir sava cihazna sahip ol-

mu deildir. 1937'de, 2. Dnya Sava'na hazrlk olarak yaplan silahlanma yarnn oktan balam olduu bir zamanda, tm byk glerin; Birleik Devletler, Britanya mparatorluu, Fransa, Japonya, Almanya, talya ve Sovyetler Birlii'nin toplam kii bana askeri harcamalar 25 dolard. (Almanya'nn kii bana 58.82 dolarlk harcamas o dnemin en yksek rakamyd.)"3' 1968'de, tek bana Birleik Devletler'in kii bana askeri harcamalar, 1932 fiyatlaryla, 132 dolard. Bu yalnzca ksmen Vietnam Sava'ndan kaynaklanyordu: 1964'te, yakn zamandaki son "bar" ylmzda, 1937 fiyatlaryla kii bana askeri harcama 103 dolard.(14) Askeri harcamalardaki bu devasa artn nedenlerinden bir tanesi, kukusuz ki silahlarn daha sofistike bir hale gelmesidir. (Ayn sebepten dolay, ABD'nin kre-apndaki askeri konumlann mmkn klan da ileri uak ve fze teknolojisidir.) Elbette, bir baka neden, sosyalist kampn askeri gcdr. nc bir neden daha ileri srmek isterim: Bat Avrupal uluslarnkiler de dahil olmak zere, bu devasa askeri cihazn nemli bir blm, smrgeciliin yokluunda emperyalist ticaret ve yatrm an ayakta tutmak iin denmekte olan bedeldir. Eski smrgelerin politik bamszlk ynndeki kazanmlan bu yeni devletlerde politik bamszlk iin olduu kadar ekonomik bamszlk iin verilen i snf mcadelelerini de keskinletirmitir. Bu uluslarn metropol merkezlere olan ekonomik bamllnn politik bamszlk erevesi altnda da srmesi, birok eyin yan sra, ABD askeri glerinin dnya apnda yaylmasn ve yerel ynetici snflara dorudan askeri destek salanmasn gerektirmektedir. ABD kuvvetlerinin dalm konusundaki kesin bilgiler resmi sr olarak saklanmaktadr. Ancak, gereki bir tahminde bulunacak bir konuma sahip olan emekli General David M. Shoup, Deniz Piyade Kuvvetleri eski bakan, The Atkmtic'teki yeni bir makalesinde unlar belirtmitir:

182 SMRGES Z EMPERYAL ZM

M L TAR ZM VE EMPERYAL ZM 183

"119 deniz an lkede 1.517.000'den fazla Amerikaly niformas iinde tutuyoruz. 48 adet ulusla onlarn istemesi ya da bizim onlarn ilerine mdahale etmeyi sememiz durumunda savunmalarna yardmc olacamz 8 adet anlamamz var. "(15) ABD deniz ar gcnn ana gvdesi, u anda Vietnam'daki uygulamalar hari, 429 ana ve 2972 daha kk askeri sse yaylmtr. Bu sler Hawaii ve Alaska da dahil olmak zere 30 yabanc lkede 4 bin mil karelik bir alan kaplamaktadr.16) Bunu ayakta tutmak ve daha zayf emperyalist glerle emperyalist aa eklemlenmi olan nc Dnya'nn koordinatr olarak hareket etmek, byk bir askeri yardm program oluturmaktadr. Yakn dnemli bir almaya gre, "ABD askeri yardmlar... 1946'dan bu yana ylda 2 milyar dolardan daha yksek bir ortalamaya sahiptir. 1952 mali ylnda (MY) 5 milyar dolarlk bir dzeye km ve 1956 MY'da 831 milyon dolarlk bir dzeye inmitir. Alc lkelerin says 1952'de 14'ten 1963'te 69'a kadar ykselmitir. zetle, 2. Dnya Sava'ndan bu yana 80 kadar lke toplam 60 milyar dolarlk Amerikan askeri yardm almtr. 11 adet ekirdek komnist lke ve Britanya ile Fransa'ya yakndan bal olan baz uluslar dnda, yalnzca ok az sayda lke Birleik Devletler'den u ya da bu biimde asla askeri yardm almam durumdadr."(17) Yukardaki olgusal manzara ABD militarizminin uluslararas ilevlerini hibir biimde tketebilir nitelikte deildir. Yerle ilgili kayglar aadakilere yalnzca deinip gemeye izin vermektedir: 1) Yurtdna yaplan ticari silah satlarnn aktif biimde tevik edilmesi (gemi yllardaki ticari ihracat fazlasnn nemli bir blmne katkda bulunmutur); 2) Yabanc askeri personelin yaygn biimde eitimi; 3) Yerel polis glerinin "ayaktakmnn gsterilerini ve kar is-.

tihbarat ilerini ele alacak biimde"(18)' eitilmesini amalayan ekonomik-yardm fonlarnn kullanm. Bunlar, temelde, sosyalist olmayan dnyada genelde hr giriim sistemine ve zelde de Birleik Devletler'e ballk ve sadakat yaratmann dier aralardr. Politik olarak bamsz olan azgelimi lkelerin askeri gleri sk sk ok zel bir ilev icra ederler. Bu durum rakip sekin iktidar gruplarnn greli zayflklarndan kaynaklanr; byk toprak sahipleri, tccarlar ve finansrler; her biri metropol merkezlerdeki kar gruplaryla deien ittifak derecelerine sahiptir. Bu ynetici-s-nf gruplarndan hibirisi politik aralar kendi avularnn iine alacak g ve kaynaklara sahip olmad ve dierleri zerinde kendi hegemonyasn kuramadnda, toplumsal dzen geici ve istikrarsz ittifaklar araclyla iler. Bu koullar altnda ve zellikle de mevcut dzenin toplumsal devrim tarafndan tehdit edildii zamanlarda, askeri rgtlenmeler ynetici snflar ii iktidar mcadelesinin odak noktas ve politik dzenlemelerin rgtleyicisi olarak artan bir nem kazanrlar. Yerimiz militarizmin azgelimi dnyada, deyim yerindeyse, emperyalist sistemin smrgelerin olmad durumdaki temel iskeleti olarak oynad zgn rol gzden geirmemize izin vermiyor. Yukarda belirtilmi olan pratikler tarafndan desteklenen ve beslenen de bu iskelettir: Askeri eitim ve danmanlk hizmetleri, yaygn askeri yardm programlar ve ABD silahlarnn ticari satna verilen tevikler. Dnyann geriye kalann kontrol etmek zere ileyen militarizm, ayn zamanda ABD toplumunun doasn biimlendirmeye de yardmc olmaktadr. Bu etkinin byklne dair bir nsezi askeri harcamalarn istihdam/isizlik durumu zerindeki geerlilii gzden geirilerek elde edilebilir. 1969'un ilk eyreinde, yaklak 8.3 milyon insan askeri programn sonucu olarak istihdam edilmilerdi: 3.5 milyon askerlik hizmetinde, 1.3 milyon Savunma Bakanlnn sivil alanlar olarak ve 3.5 milyon askeri hizmetler iin sa-

184 SMRGES Z EMPERYAL ZM

M L TAR ZM VE EMPERYAL ZM 185

tn alnan mallarn retim ve ulamnda.(19)Ayn zamanda, en az 3.7 milyon isiz vard.(20) Bir an iin 8.3 milyon kiinin askeri ilerde istihdam edilmemelerinin ne anlama geleceini dnelim. kame istihdam olmakszn, bu durum 12 milyon kiinin zerinde isiz ya da yzde 14.3'lk bir isizlik oran anlamna gelecekti. Birleik Devletlerin bu denli yksek bir isizlik oranna sahip olduu son yl 1937 idi. 1931'de, yani Byk Bunalm'n ikinci ylnda emek gcnn istihdam edilmeyen yzdesi, bundan yalnzca yzde 2'den daha fazla, yani yzde 15.9'du.(21) u ana kadar arpan etkisini dikkate alm da deiliz. Ulusal savunma iin harcanan her 1 dolar iin, milli gelirin bir baka 1 dolar ila 1.40 dolarlk blmnn harekete getii tahmin edilmektedir. (22) Yalnzca daha dk olan tahmini dikkate alacak olursak ve tezin sal asndan askeri ve sivil kesimler iin edeer bir emek verimlilii olduunu varsayarsak, askeri btenin mevcut olmad koullarda, yzde 24.3 civarndaki bir isizlik lmne ularz. Bunu 1932'de bunalmn en derin olduu zamanlardaki yzde 24.9'luk isizlik oran ile kyaslayn. Bu geni genellemelere kar, elbette kar bir tez de ileri srlebilir. rnein, isizlik sigortas, snrl bir lde ve ok snrl bir zaman iin bir dengeleyici olacaktr. Elbette, askeri harcamalardaki keskin bir d, eer buna elik eden bir mali k yaanmazsa, faiz oranlarn drecek ve bylelikle de belki inaat ve baz devlet ve belediye yatrm trlerini tevik edecektir. Vergilerdeki indirim bir tketici talebi yaratacaktr. Bunun sonucu, federal sosyal refah programndaki bir ykseli olacaktr. Ama bu kart glerin ekonomi zerinde savunma harcamalarnn yaratt etkiye yakn bir etkide bulunaca asla ak seik deildir. ktisatlar byk lde yarattklar temiz-pak modellerin tutsadrlar ve bu nedenle de ekonomiyi ayakta tutan stratejik dinamik eleri grmezlikten gelirler. rnein, srekli enflas-

yonun envanter birikimi ve tesis ve ekipman yatrmlar bakmndan i dnyasndaki pratikler zerindeki zel etkilerini, grmezlikten gelmezlerse bile azmsama eilimindedirler. Daha da nemli olansa borsalar ve gayr menkul speklasyonlarnn; 1) Yatrm kararlar ve; 2) zellikle nemli lks ticaretteki piyasa canll zerindeki etkileri konusundaki neredeyse toplam grmezlikten gelme tutumudur. Enflasyon ve speklasyon; ki her ikisi de militarizmin ortaklardr, sava sonras refahmzn en nemli tetikleyicileri olmulardr ve bunlar, iktisatlar GSMH'nin bir stununu bir kategoriden tekine nazike transfer ederlerken, sanki bu trden transferler ekonomide de muhasebe kaytlarn tutarken yapld kadar basite gerekleiyormu gibi, son derece kolayca grmezlikten gelinmektedir. Son bunalmn deneyimi ekonominin iinde hareket ettii gereklii bu biimde aklamay srdren iktisatlar iin hala bir meydan okuma niteliini tamaktadr. rnein, bunalmdan on yl sonra 1939'da nerede durduumuza bir bakalm. Kiisel tketim harcamalar nihayet yeni bir ykseklie; sabit fiyatlarla 1929 dzeyinin yzde 6 zerine kmt. Yine de, ayn zamanda, konutla ilgili olmayan yatrm harcamalar 1929 dzeyinin yzde 42 altndayd ve konut yatrmlar da yzde 20 altndayd.(23) Tketici harcamalarndaki alt yllk ykselie ve Fransa ve ngiltere'den yeniden silahlanma iin gelen siparilerdeki arta karn, yatrmc topluluu hala bunalm halindeydi ve emek gcnn yzde 17'den fazlas isizdi. Bu balamda, sava sonras yllardaki devasa askeri harcamalarn ana zelliklerinden bir tanesi, bunun dayankl retici mallar alannda younlam olmas ve makine ve ekipman talebini canlandrm olmasdr. Eer askeriyeden kaynaklanan dayankl retici mallar harcamalarn ayn tipte mallar iin yaplan zel harcamalar-

186 SMRGES Z EMPERYAL ZM

la birletirirsek, u sonuca ulayoruz: Dayankl retici mallar ktlarnn yzde 36's dorudan ya da dolayl biimde federal hkmet tarafndan satn alnmtr.(24) (Bu veriler, Vietnam Sava'nn etkisi ncesindeki 1963 yl iin geerlidir.) nerim udur ki, askeri harcamalarn retimi ve istihdam yeni dzeylere tamaktaki ve bu dzeyleri srdrmekteki biricik rol de burada yatmaktadr. phesiz, savunma harcamalarnn sava sonras ekonominin bykln ve yapsn aklamaya yardmc olacak baka etkileri de mevcuttur: Askeri ve uzay programlan tarafndan tevik edilip finanse edilen aratrmalarn sahip olduu biricik rol; savunma harcamalarnn byk dev snai ve mali giriimlerin bymesini ve refahn besleyen zel yeri; ABD askeri gcnn ABD dolarnn uluslararas para birimi olarak kabul edilmesi asndan verdii destek;(25) askeri siparilerin ekonomiye zel sektr asndan adrenalin enjeksiyonu yerine geen hamleler halinde zerk edilmesindeki kolaylk. En azndan sonu olarak, emperyalizmi ve militarizmi temel paradigmalarna dahil etmeyen ekonomik teori ve analizlerin bugnn dnyasnn gerekliinin ok uzanda olduklarn syleyebiliriz. Daha gereki biimde sylersek bunlar, 20. yzyln ikinci yansnn byk sorunlat ve tehlikeleri hakkndaki hakikatleri karartan bir biimde davranmaktadrlar.

ULUSLARARASI EKONOM K

REFORMUN SINIRLARI

En iyi reform hareketleri bile yanlsama yaratmaya eilimlidir. nerilmekte olan Yeni Uluslararas Ekonomik Dzen de buna bir istisna deil. Geleneksel uluslararas ekonomik dzenden ve emperyalist glerin pratiklerinden hakl olarak tatmin olmayan nc Dnya nderleri, enerjik biimde bir New Deal; savunucularnn zengin ve yoksul uluslar arasnda nihayetinde daha eitliki bir zenginlik dalm ile sonulanacan umduklar ve bekledikleri yeni bir uzlama iin bastrmaktadrlar. nc Dnya uluslarnn ortak bir program ve zellikle de merkezle evre arasndaki temel kar elikisini tanyan bir ortak program etrafnda birlemi olmalarnn kendisi, kukusuz ileriye doru atlm nemli bir admdr ve emperyalizmin tarihindeki yeni bir evrenin balangcn bile damgalayabilir. Ayn zamanda, programn savunulmasnda gelitirilen rasyonalizasyon ve retorik, emperyalist sistemin erevesi iinde neyin elde edilebilir olduuna dair yanl umutlar yaratmaktadr.

188 SMRGES Z EMPERYAL ZM

M L TAR ZM VE EMPERYAL ZM 189

Yeni Bir Uluslararas Ekonomik Dzen slogannda eklemlenmi olan fikirler, nc Dnya uluslar tarafndan, kendileri asndan kendi ekonomik kalknmalarnn nndeki en ak seik engeller olarak grnen sorunlar amak zere srdrlen, yaklak 20 yllk bir politik mcadele sreci iinde ekillenmitir. Smrge olmaktan yeni kan uluslarn, politik bamszln emperyalizmin prangalarn otomatik olarak ortadan kaldrmadn fark etmeleri fazla uzun srmedi. Ve u ya da bu biimde, evrenin politik bamszlklarn daha nceden kazanm olan uluslar ile birlikte, birlemeyi ve kendi maduriyetlerini tedavi etmeyi amalayan bir etki ortaya koyma yollarn aramaya koyuldular. Bu hareketlerin ilki, 1955 ylnda, 29 ulusun Bandung, Endonezya'da yaplan Asya-Afrika Konferans'na temsilci gndermeleri ile gerekleti. Burada, dier konularn yan sra, katlmclar, metropol merkezlere yaplan temel rn ihracatndan elde edilen gelirlerdeki geni dalgalanmalar ortadan kaldracak nlemler alnmas arsnda bulunarak, evrenin ekonomik z-savunmas asndan temel nitelikte olan taleplerden birisini yksektiler. Ancak, bu konferansn nemi reform iin zgn nerilerin ekillendirilmesinin tesine geti, nk emperyalist merkezlerin karlarna kar nc Dnya'nn karlarnn birlii fikri ilk kez olarak ortaya kmaya balyordu. Bu konferans, aslnda, metropollerden bamsz biimde hareket edecek ve tavizler kopartacak olan bir politik ve nihayet ekonomik g temeli oluturmak iin yaplan birok dier giriim asndan bir balang nitelii tayordu. 1961 ylnda Belgrat'ta yaplan ilk toplant ile balamak zere, "Balantsz Glerin" eitli devlet bakan dzeyindeki zirve konferanslarnda mevcut uluslararas politik ve ekonomik dzenlemelerde deiiklie gidilmesini isteyen baka talepler de ortaya konuldu. stelik, 1964'te Cenova'da toplanan UNCTAD I ile balamak zere dzenlenen drt adet Ticaret ve Kalknma konulu Birlemi

Milletler Konferans da, nc Dnya temsilcilerinin (UNCTAD IV'e 139 lkeden 2000 delege katlmt) maduriyetlerini dile getirdikleri ve zerinde konsenss oluturulabilecek olan seilmi bir dizi alandaki emperyalist pratiklerde deiiklie gidilmesi taleplerini formle ettikleri nemli forumlara (ve yalnzca forumlara) dnt. Btn bu benzer etkinlikler giderek daha ak ve btnlemi bir nc Dnya ideolojisi ortaya kartrken, ayn zamanda hsran duygusunu da younlatrd. Emperyalist merkezlerden anlaml tavizler kopartlmas, ykselen tm seslere ve fkeye ve birlemi bir nc Dnya blounun potansiyel politik gcne ramen, kolay kolay sz konusu deildi. nk, metropoller her ne olursa olsun evrenin taleplerini sar kulaklarla dinlediler. Ancak, iki gelime, emperyalist merkezin yneticilerini oturup dinleme ve reform ihtiyacna kulak vermeye zorlad. Bunlardan bi rincisi OPEC'in 1973 ylnda petrol fiyatlarnda nemli bir ykseli koparma baars gstermesi oldu. Ve ikincisi de Birlemi Milletler'deki oy gcndeki deiim oldu. 1970'lerin balaryla birlikte, BM'deki nc Dnyal yelerin says 110'un zerine ykseldi. SSCB, Dou Avrupa lkeleri, in Halk Cumhuriyeti ve skandinav lkeleri tarafndan desteklenen bu oy blou, nc Dnya asn dan nem tayan birok konu zerinde bir ounluk oluturabile cekti. Reform talepleri ile ilgili kayglar, artk -ikincil tartma fo rumlarna doru- bandan atamayan BM Genel Kurulu'nun kendi si sonunda konu hakknda harekete geti. 1974 ylndaki 6. BM Genel Kurulu zel Oturumu, "... Eitsizlikleri dzeltecek, mevcut adaletsizlikleri onaracak ve gelimi ve gelimekte olan lkeler ara snda derinlemekte olan uurumu ortadan kaldrmay olanakl ha le getirecek......yeni bir uluslararas ekonomik dzenin kurulmas iin acilen almak" zere tasarlanm olan bir Yeni Bir Ekonomik Dzenin Kurulmas iin Bildirge ve Eylem Program'n kabul etti. Bunu Ekonomik Haklar ve Devletlerin Grevleri Bildirgesi'nin resmen kabul edilmesi izledi.(1)

190 SMRGES Z EMPERYAL ZM

M L TAR ZM VE EMPERYAL ZM 191

Yine de, bu belgeler tarafndan arcl yaplan etkin eylem programlarna karn, kabul edilmelerinden sonra geen 4 yl, BM kararlarnn pratie nasl geirilecei konusundaki saysz konferans ve sonsuz muazara dnda bir ey ortaya karmad. Bunun nedeni yeterince basittir. Gndemde olan nemli konularn her biri; azgelimi lkelerden yaplan mamul mal ithalatnn nndeki engellerin azaltlmas, temel mallarn ihracatndan elde edilen gelirin stabilizasyonu, alclarn teknoloji transferi zerinde daha fazla denetim sahibi olmalar ve (gerekli olduunda bor moratoryumlar dahil) borlarn gzden geirilmesi, son tahlilde ileri kapitalist uluslara akmakta olan karlar sktrmaktadr. O halde, artc olmayan biimde, mzakereye girmek zorunda braklan emperyalist merkezler, iki biimden birisini alan bir sabotaj oyunu oynamaktadrlar: 1) nerilen reformlarn kurumsallamasn dorudan reddetmek; 2) Ya basit bir vitrincilik anlamna gelen ya da, nc Dnya'dan daha gvenlikli hammadde ak salamak gibi kendi ihtiyalarn karlamak zere tasarlanm olan kar neriler ileri srmek. Bu zorluklarn evrenin nderlerini ciddi biimde yldrmad grlyor. Onlar asndan, umulan Yeni Uluslararas Ekonomik Dzen uluslararas sahnedeki kolektif abalarnn hakim ideolojisi ve merkezi noktas olmaya devam ediyor. Ve burada elde edilmi olan clz sonulara karn vizyon konusundaki bu srarcln kendisinin de, cebren yakalanm olduklar emperyalist kapann bir yansmas olduunu kabul etmek nem tayor. Gereklikte olduu kadar ideolojide de geerli olan bu kapana skma hali, byk lde, gelimek bir yana ekonomik adan hayatta kalmalarnn bile, metropollerin refahna bal olmasndan ya da doru biimde ifade etmek gerekirse, metropollerin ihracatlarnn ne kadarn satn alacana bal olmasndan kaynaklanmaktadr. D talebe olan bu yaamsal bamllk, yatrm kararlarna ynelik yaygn devlet mdahalesi de dahil olmak zere en kat isel-reform nlemlerini

kabul etmi olan nc Dnya lkeleri iin bile geerlidir. Bundan kan sonu, evre uluslarnn, kapitalizmin uzun tarihi iinde dayatlm olan geleneksel kalb paralayp atmay amalayan bir stratejinin var olmad koullarda, ister-istemez, emperyalist cihazn dilileri olarak kalmaya devam edecekleridir. Ve kendileri de, emperyalist balar tarafndan dayatlan snrlandrmalarn ne lde farknda olurlarsa olsunlar ve baar ans ne denli soluk olursa olsun tavizler iin pazarlk yapmakla snrl kalacaklardr. Yeni Bir Uluslararas Ekonomik Dzen'in uygulanabilirlii ve etkinliine inananlar doal olarak bu bak asn reddetmektedirler. Kendileri, kalknmann nndeki baz dsal engellerin ortadan kaldrlmasnn, en azndan ileri kapitalist uluslarnkini andrr kendinegvenli, bamsz kapitalist ekonomilerin gelimesine kap aralayacana inanmaktadrlar. Bu pozisyonun merkezinde olansa, ister aka sylensin ister rtk biimde varsaylsn, kapitalist evrimin, kapitalist yolu seen herhangi bir lkeye eit biimde uyarlanabilecek olan ak-seik, evrensel yasalar bulunduu ynndeki teorik bak asdr. imdi elbette Bat Avrupa, Birleik Devletler ve Japonya'daki ileri kapitalizmlerin iinden gemi olduklar evrim aamalarnn anlaml bir soyutlamasna gidilebilecek olduu dorudur. Ancak, bu evrimin incelenmesi, bu baarl kapitalizmlerin kazanmlar asndan temel olan koullarn bugnn evre lkelerininkilerin taban tabana zdd olduunu akla kavuturmaktadr. Ve evre lkelerinin gelimi, kendine-gvenli uluslarn evrimsel aamalarn herhangi anlaml bir biimde kopyalayabilme yetenekleri konusunda ciddi kukular yaratmakta olan tam da bu farkllklardr. Bu farkllklarn btnsel bir analizi burada yaplamaz. Bu temay aratrmak isteyenler Samir Amin'in Eitsiz Gelime (Monthly Review Press, 1979) isimli kitabna ve "Self-Reliance and the New International Economic Order" (MR, Temmuz-Austos 1977) maka-

M L TAR ZM VE EMPERYAL ZM 193 192 SMRGES Z EMPERYAL ZM

leine bavurmaldrlar. Mevcut amalarmz asndan gelimi kapitalist uluslarn, merkez ile evre arasndaki kartl aydnlatmak bakmndan en elverili olan baz ana zelliklerini basite belirtmekle yetineceiz. 1) Sanayi devrimi, k kayna olan lkelerde, tarmsal bir devrimin pei sra yaand. Geleneksel dk ve gvenilemez gda ve hammadde ktlar birok yzyl boyunca ekonomik byme olasln ciddi biimde snrlandrmt. Ancak tarmsal pratiklerdeki yaygn ve olduka hzl ilerlemelerin Bat Avrupa'da retilen gda maddesi artn geniletmesinin ardndandr ki, dnemsel ktlk tehditleri alt edilebildi ve bu durumda da ekonomik ilerlemenin nndeki barikatlardan birisi giderilerek, hem tketici mallan hem de (balangta temelde tarm iin) sermaye mallar pazarlarnn genileme koullar yaratlm oldu.(2) 2) Tipik olarak, sanayi devriminin yaylmas yaygn biimde teknoloji "dn alma"y ieriyordu. Ama baarl alclar iinde, geni bir zanaatkar ve teknisyenler arz yaratarak ve gerek teknolojik ilerlemelere aktif biimde katlarak, bunu kendi kurallar zerinden yapanlar oldu. 3) retici glerdeki srekli devrim, kendisi de sermaye birikimine ve i pazarlarn geliimine daha byk bir itki salayacak olan kalc bir verimlilik artn ve daha da byk bir art deer kitlesini olas kld. leri teknolojinin ve kentlemenin gereklilikleri, dier elerin yan sra, emek gcnn deerini ykseltti ve bylece sahneyi gerek cretlerdeki bir arta hazrlad. Anlalmas nemli olan eylerden bir tanesi de, nc Dnya'nn smrlmesinin merkez lkelerin refahnn yaamsal bir bileeni olmasna ve ihracatn yaamsal bir itki sunmasna karn, baarl kapitalizmlerin endstriyel kalknmasnn vazgeilmez temelinin kendi i pazarlarn geniletme yetenekleri olmu olduudur. 4) retici glerin yaad devrimin altnda yatansa, kitlesel tke-

tim mallarn olduu kadar geni bir yelpazedeki sermaye mallarn da imal etme kapasitesindeki gelimeydi. Makine-yapm endstrisinin gelimesi, i ve d pazarlarda hzla deimekte olan olanaklarla baa klmas konusunda yksek bir esneklik dzeyinin olumasna katkda bulunmu ve retim-ekipman sanayilerinin genilemesinin kendisi de istihdamn ve dolaysyla da tketici talebindeki ykselmenin nemli bir kayna olmutur. 5) Gelimi kapitalizmlerin her birisinde btnlemi ve gl bir ulus devlet, temelde endstriyel kapitalizmin ve onun finans ve ticaretteki ittifaklarnn desteklenmesine kendisini adam olan bir ulus devlet geliti. Devlet sermaye birikimi iin gereken i kaynaklarn seferber edilmesini aktif biimde destekledi ve buna yardmc oldu. Yine benzer biimde nemli olan, d siyasetin de, bir yanda az saydaki ileri kapitalist lkeler ve te yanda metropollere tabi olan ve onlarn ihtiyalarna hizmet eden ok saydaki evre lke arasnda blnm bir hal kazanan dnya kapitalist sisteminin biimlendirilmesinde ilevsel olduudur. imdi de az nce tarif edilmi olan koullar evre lkelerinin gnmzdeki koullar ile kyaslayalm. Burada, ounlukla, tarmsal devrimler hala gereklemi deildir. Baz ihracat rnlerinde yksek verimlilik elde edilmi olmakla birlikte, ou gda rnnn ktlar inanlmaz lde dktr. Sonu olarak, daha fazla tketim mal ynndeki i talep greceli olarak dk kalmaktadr: Dk tarmsal verimlilik iftinin endstriyel mallar satn alma yetenei zerinde bir ksnt oluturmakta ve kk ve gvenilmez gda fazlalar gerek cretleri dren bir etki yaratmaktadr. Tarmsal reformlar, hatta en namuslu toprak yeniden datmn ierenler de dahil olmak zere, tarmsal kalknmann nndeki en nemli engelleri ortadan kaldrmay baaramamlardr. Bunun nedeni; elbette yeni bir kk toprak sahipleri snfnn ortaya kmasnn byk toprak sahipleri, tccarlar ve tefeciler tarafndan ifti nfusu ze-

194 SMRGES Z EMPERYAL ZM

M L TAR ZM VE EMPERYAL ZM 195

rinde icra edilen basklan ortadan kaldrmak asndan, kendi bana ya ok kk bir etkisi olmas ya da hibir etkisi olmamasdr. znde, evrenin bugne kadarki tarihini ayrt eden de, bymenin motorunun metropollere yaplan ihracat olmasdr. Sonu olarak, kaynaklar ve altyap temelde ileri kapitalist lkelerden kaynaklanan talebe yant vererek ve i pazarlar tarafndan yaratlan talebe yalnzca ikincil biimde yant vererek dalmakta ve yapland-rlmaktadr. Bu tip bir ekonomik byme belirli trden bir i talebi bytr, ancak bu talep genellikle orta ve st snflar tarafndan satn alnan lks mallara yneliktir. Tarmn geri kalml, dk cret dzeyleri ve kitlesel isizliin kalcl kitlesel tketici mallarna ynelik pazarlarn bymesini kstlar. Bu arka plan zerinden, kendine-gvenli bir sanayileme potansiyeli mutlaka snrldr. Daha fazla bamszla ve kendine-gven ynndeki kazanmalara ulamak iin ilk admlar atan azgelimi lkelerin deneyimleri bunu aka gstermektedir. Bu abalar daha sonra "ithal ikamecilii"; yani ithal tketici mallarnn yerine geecek olan yerli imalat kapasitesinin kurulmas olarak adlandrlacak olan bir biim kazanmtr. Bu stratejinin snrlar, ksmen dar i pazarlar geniletmek asndan fazla ie yarar olmamas nedeniyle, hzla aa kmtr. Daha da nemlisi, ithalata bamllk ve bundan kaynaklanan demeler dengesi sorunlar nemli lde alt edilememitir: Ara paralar, sermaye ekipmanlar ve baz hallerde hammaddeler yurtdndan alnmak zorunda kalnmtr. Daha yakn zamanlarda, bu stratejinin snrllklar, geleneksel ihracata elik eden srekli zorluklarla birlikte, alternatif bir kalknma programna yol hracat hedefleyen imalat sanayileri zerindeki amtr: younlama. Ve burada da dngy tamamlyoruz, nk tam da bu mallarn gelimi lkelerdeki satnn nndeki engeller Yeni Uluslararas Ekonomik Dzen kampanyasna ynelik basnlara katkda bulunmaktadr.

evrenin sanayileme ynndeki eitli giriimlerim hsrana uratan son derece nemli bir baka e de, baarnn kayda deer lde Bat'dan alnan finansman ve teknoloji ithalatna baml olmaya devam etmesidir. Az ya da ok oranda, nc Dnya uluslar, gelimi lkelerin kendi snai devrimlerinin egemenleri olmalarna elveren trden bir zanaatkar ve teknisyenler nfusu yaratmay baaramamlardr.(3) Yine nc Dnya lkeleri kitlesel tketim mallar sanayilerini tamamlayacak trden bir yerli sermaye-mallar sektr yaratmay da baarabilmi deillerdir; makine-ya-pmmda ilerlemenin kaydedildii baz nadir rneklerde bu ilerleme temelolmayan lks mallarn ve askeri ekipmann imalatn kolaylatrmakla snrl kalmtr. Nihayet, evre lkeleri, metropollerin tersine, yerli bir bamsz kapitalizmin gelitirilmesi ve desteklenmesine sabit fikirli bir biimde kendisini adam olan devletler gelitirmeyi de baaramamlardr. Genel olarak, bu lkelerdeki ynetici g yabanc yatrm etkinliklerine bal olan gruplarn iinde hakim biimde temsil edildikleri snf ittifaklarndan olumaktadr. Ama bunlarn tepeden aaya doru etkisinin bulunmad koullarda bile, altta yatan bamllk ilikileri kendilerini yeniden aa kartmaya ynelmektedir. Geleneksel ekonomik yapnn temel eleri ayakta olduu ve istikrarszlk yaratan etkiler egemen olduu srece, byk deiim seenekleri kat biimde snrlanmaktadr. Ihracat-ynelimli ekonomilere isel olan herhangi bir tekrarlayan kriz; kritik bir demeler dengesi sorunu, rn ktsndaki bir d, d bor demelerindeki bir yetersizlik; en bamszlk ve kararl reformcu ynetici grubu bile bamllk ukuruna geri dndrmekte, daha fazla yabanc yatrm ya da yurtdndan yeni bor kayna bulma yoluyla imdat aramaya yneltmektedir. nerilen Yeni Uluslararas Ekonomik Dzen bu kayglarn altnda incelenirse, kapsad reformlarn temel konular atlad

196 SMRGES Z EMPERYAL ZM M L TAR ZM VE EMPERYAL ZM 197

aktr. Bu durum ele alnmakta olan drt ana alann her birisinde grlebilir. 1) Tarm. Savunulan deiimler temelde tarmsal (ve mineral) ihracattan elde edilen gelirin stabilizasyonunu ve mmkn olduunda da ykseltilmesini iermektedir. Gelirdeki geni dalgalanmalar ve olumsuz ticaret hadleri elbette evre iin ciddi sorunlar yaratmaktadr. Ama bu nermelerin tarm alanndaki, rn ktlarnda-ki dk verimlilikten ve gda arznn genilemesinin nndeki isel toplumsal engellerden kaynaklanan daha temel kstlamalarla hibir ilgisinin olmad anlalmaldr. 2) Mamul mal ihracat. Buradaki ana vurgu da ticaret engellerinin kaldrlmas ve zellikle sanayilemi lkelerin pazarlarna giri iin lehte olanaklar elde edilmesi zerindedir. Ancak, bu tr tavizler, bu lkelerin iinde hareket etmekte olan normal rekabeti gleri aamayacaktr. evrenin imalatlar, metropol sanayilerin rnlerinden daha fazla sat yapabilmek iin, tutarl biimde daha dk fiyatlar istemek zorunda kalacaklardr ki, bu da ancak cretleri dk tutarak, yani kitlesel tketim mallarna ynelik i pazarlarn geliimi engellenerek yaplabilir. 3) Teknoloji transferi. Bu balk altnda nerilen hedefler, teknolojinin okuluslu irketlerden elde edilme terimlerini iyiletirmekle ilgilidir. Bu tr reformlar, eer elde edilirlerse, baz demeler dengesi sorunlarn kolaylatrabilir, ama kendi zel ihtiyalarna uyarlanm bir teknolojinin yaratlmas iin, bamsz bir teknolojik temelin ve yerli bir aratrma gelitirme yeteneinin oluturulmas biimindeki merkezi konuyu hedeflememektedir. Son analizde, nerilen reformlar azgelimi lkeleri yine okuluslu irketlerin ve ileri kapitalizmin teknolojisinin esareti altnda tutacaktr. 4) Bor reformu. Bu balk da o ok ihtiyac duyulan, trmanmakta olan yabanc borlarn boyunduruundan kurtulmakla ilgilidir. Ama ele alnan eitli kurtulu biimleri, moratoryumlar da dahil

olmak zere, yalnzca yzeydeki fenomenleri ele almaktadr, az ya da ok srekli bor bamlln yaratan koullar deil. Bor sorunu petrol fiyatlarndaki arttan uzun zaman nce ortaya kmtr; tm bir bamllk kalbn sentezleyen asal bir yktr. Tekrarlayan demeler dengesi aklar, yalnzca ihracat gelirlerindeki istikrarszlktan deil, daha nemlisi ulam, sigorta, bankaclk hizmetleri, patent ve ticari markalara denen telif haklar, yneticilik cretleri, hisseler ve faizler olarak metropollerdeki firmalara yaplan sonsuz ve daha da kabaran fon aklarndan kaynaklanmaktadr. Mevcut durumda borlardan kurtulu nemli olsa bile, borlanma ihtiyacn yaratan koullar varln srdrd srece bu yalnzca geici palyatif bir zme hizmet edecektir. imdiye kadar Yeni Uluslararas Ekonomik Dzen'i nc Dnya'nn bak asndan tarttk. Peki ya ileri kapitalist uluslar? Metropollerin teoride baz tavizler vermeye, zellikle de daha gvenilir hammadde kaynaklarn gvence altna almak, kendi okuluslu irketlerini ulusallatrmalar ya da kamulatrmalardan korumak ve nc Dnya'da kapitalizmi devam ettirmeye yardm etmeye hazr olan tabi ortaklar oluturmak gibi kendilerine baz uzun vadeli avantajlar salayacak olan tavizleri kabul etmeye yanaabilecekleri sylenebilir. Ancak, bu uzun vadeli avantajlar, ksa vadedeki gerek ve zorlayc snrlar tarafndan ortadan kaldrlmaktadr. Emperyalist gler yeni bir stagnasyon evresine girdiler.(4) Uluslararas para sistemi sallantda. Dnya ticareti yavalyor. nde gelen gler arasndaki ticaret ve dviz kuru rekabeti younlayor. Sanayilemi lkelerin her biri, srekli isizlikten ve zayf mali ve snai sektrlerden kaynaklanan i sorunlarla kar karya. Bunlar emperyalist glerin kendi aralarndaki i elikileri younlatrmay vadeden reformlar iin kayg duyma eiliminde olabilecekleri koullar olmaktan hayli uzak.(5) Yeni Uluslararas Ekonomik Dzen tezlerinin iine ilemi olan

198 SMRGES Z EMPERYAL ZM

en byk yanlsama kapitalist dnya sistemi iindeki zengin ve yoksul lkeler arasndaki yeni bir gelir blmnn diplomatik mzakereler yoluyla elde edilebileceidir. Yant verilmeyi bekleyen daha gereki sorun bundan tamamyla farkldr: Bu lkeler emperyalist ebekenin iinde yuvalanm biimde kaldka ve temel bamllk ilikileri varln srdrdke, nc Dnya'nn kendi-negvenli geliimi herhangi bir biimde mmkn mdr? Temelde, hakiki sorun emperyalizm koullar altnda reform ya da emperyalizmden kopu arasndaki seime dayanmaktadr. Yeni Uluslararas Ekonomik Dzen tarafndan savunulan deiimler, mucizevi biimde kabul edilecek olmalar halinde bile, kitlelerin yoksullamasn, geri kalm tarm, metropole tabi arpk endstriyel ve ekonomik yaplar, cehaleti, yetersiz eitim ve salk hizmetlerini ve bu toplumlar kuatan daha nice sorunu amay baaramayacaktr. Bu tr sorunlarn zmleri yalnzca snf iktidarnda, kitlelerin karlarn en st noktaya yerletiren devrimci bir toplumsal ncelikler dnmne yol aacak isel bir dnm yoluyla ortaya kartlabilir. Tanknz ne gl generalim Siler sprr bir orman, Yz insan ezer geer. Ama bir kusurcuu var; ister bir src. Bertolt Brecht

EK-1

KULLANILIP ATILAN LER

GNMZN YEDEK SANAY ORDUSU

"(...) Ama eer, artk bir emeki nfus, birikimin ya da servetin kapitalist temeldeki geliiminin gerekli bir rnyse, bu artk-nfus, tersine kapitalist birikimin kaldrac, daha dorusu, kapitalist retim tarznn varlnn bir koulu haline gelir. Sanki sermayeye, onu kendi zararna besliyormuasna mutlak biimde ait olan, kullanlp atlabilir bir endstriyel yedek ordu oluturur." Karl Marks Kapital- Cilt 1 Bunlar, iiler iin zor gnler. Kapitalizmin merkezindeki varlkl lkelerde, emek irketlerin ve hkmetlerin ortak saldrsna kar mevcut cret ve sosyal haklarn koruma mcadelesi verirken, evre lkelerdeki iilerin koullan daha da zorlam bulunuyor. Sermayenin gndeminin -"serbest piyasa", emekle ilgili daha "esnek" dzenlemeler ve sosyal gvenlik hizmetlerinin azaltlmas-yaygn biimde kabul edilip benimsenmesinden tek bir kesim gerekten kazanl kmtr. Ulus-tesi irketler (ve bu irketlerin sa-

200 SMRGES Z EMPERYAL ZM

GNMZN YEDEK SANAY ORDUSU 201

hipleriyle st dzey yneticileri) bugn, cretlerin ve dier maliyetlerin daha dk, patent haklarnn korunduu lkelerde retim yapmak ve keyiflerine gre o lkeden bu lkeye sermaye aktarmakta daha byk zgrlk kazanmlardr. Ne yazk ki, gittike daha fazla ii yaam koullarnn giderek daha gvensizletiine tank olmaktadr. ABD ekonomisinde meydana gelen -emek zerindeki basknn artmasna yol aanlar da dahil- pek ok deiikliin kkeni 1970'lerin sonuna ve 1980'lerin bana dayanr ( bu konuda bkz. "The New Face of Capitalism: Slow Growth, Excess Capital, and a Mountain of Debt", Nisan 2002 Monthly Review). Bu deiiklikler, merkez ekonomilerinde 2. Dnya Sava sonrasndaki hzl byme dneminin ardndan gelen durgunlua sermayenin verdii karl oluturur. Yeni teknolojiler ya da ekonomiyi canlandracak baka trl itkiler gelitiremeyince, sermaye, daha fazla kr szdrmann yeni yollarn bulmaya acil ihtiya duymutur. ABD'nin nclnde sermayenin nndeki uluslararas engelleri paralamaya ynelik bugnk hareket -yaygn olarak 'kreselleme' diye adlandrlan gelimeler- yurt dnda yeni karl yatrm frsatlar bulma ynnde saldrgan bir araytan baka bir ey deildir. evre lkelerde yabanc sermayeye getirilmi olan saysz snrlama sermayenin kresel saldnsnn nedenlerinden biri olmutur. 2. Dnya Sava'ndan sonra smrgecilikten kurtulan (Hindistan gibi) nemli sayda lke bamsz kalknma abalarnn bir paras olarak, yabanc sermayeye nemli engeller ve kstlamalar getirmiti. Merkez lkelerde sermayenin yatrmlarn krlln ykseltme zorlamas, i gvenlii ve sosyal haklarda azalmalar yaratt. Bu yazda ABD zerine odaklanacak olmamza ramen, Avrupa da benzer bir durumdadr. rnein, zelletirme trendi ve sendikalarn gcn krmak iin yrtlen iyi hesaplanm siyaset, bir zamanlar ylesine gl olan ngiltere ii snf hareketini yenilgiye

uratmtr. Almanya'da -sermayenin krlln artrmaya alanirketler ve devlet, emein 2. Dnya Sava'ndan beri elinde tuttuu ayrcalkl konumu deitirmektedir. Babakan Gerhard Schr-der "biz emek piyasasn esnekliini artracak ekilde yeniden yaplandrdk... lkenin sosyal gvenlik sisteminde ncelikle de salk sisteminde yaptmz radikal reformlarla cret d emek maliyetlerini azaltmann yolunu atk" diye vnmektedir (Wall Street Journal, 30 Aralk 2003). Bir baka deyile, Alman sermayesi iten karmalar kolaylatrp ayn zamanda sosyal haklar da azaltarak, ii haklarn zayflatmaktadr. evre lkelerdeki devlet politikalar uluslararas sermayenin yatrm basksyla el ele vererek bu lkelerdeki ii snf iin son derece zor koullar yaratmtr. in'de krsal kesimden gelen iiler ar kalabalk ve salksz yatakhanelere tklp ok az cret karlnda uzun saatler boyunca almakta ve neredeyse hibir haktan yararlanamamaktadr. Latin Amerika'da sendika kurmaya alan iiler daimi bir tehlike iindedir (rnein, Coca Cola ieleme fabrikalarndaki sendika rgtleri cinayetlere kurban gitmektedir). Gney Afrika'da Afrika Ulusal Kongresi nderliindeki hkmetin neo liberalizmi benimsemesi, bu hareketin ortaklarndan ve ilk destekilerinden olan sendikal harekette moral knt yaratmtr. zelletirme planlar ve iilerin zararna yasalar yrrle konmutur. Hindistan'daki bilgisayar programclar gibi baz iilerin koullar iyilemi olsa da, dnya emekilerinin geneline bakldnda koullar ktdr ve gittike daha da ktleecek gibi gzkmektedir. Kapitalizmin evresinde giderek arlaan (iftilere ve topraksz yoksullara ynelen iddeti de ieren) yaam koullar karsnda nc Dnya lkelerinde krsal nfus yeni gelenleri emecek i olanaklarna sahip bulunmayan ar kalabalk kentsel merkezlere ylmaktadr. Bunun sonucu varolarda gn gnne yaamn

202 SMRGES Z EMPERYAL ZM

GNMZN YEDEK SANAYI ORDUSU 203

srdren yoksul nfustaki muazzam arttr. Kendi lkelerinin yedek ii ordusuna katlan bu yeni neferler uluslararas sermayenin kullanmna da aktr. Sermayenin yeni rotasnn genel amac, -iileri alp kovmak, dk maliyetli emek elde etmek, ii ve vatanda haklarn budamak, uluslararas pazarda yatrm yapmak ve mal satmak, karlar lkeden lkeye aktarmak ve ihtiya duyulan hammaddelere erimek iinbtn cephelerde esneklii glendirip karlar artrmaktr. erde ve darda yatrmlarn karlln artrmak iin gsterilen bu gayretler gvencesiz koullarda yaayp alan iilerin saysn daha da artrmtr. Bununla birlikte, son derece ereti bir varolua sahip olan byk bir ii kaynann varl yeni bir ey deildir. Bu, kapitalizmin, Marx'm yedek ii ordusu diye tanmlad temel karakteristiklerinden biridir. Yedek ii ordusu, kapitalizmin temel zelliklerinden biri olmann tesinde, -piyasa sisteminin karl bir ekilde ilemesini salayacak ekilde- maliyetleri dk tutmaya yardmc olur ve iilere kar srekli ve etkili bir silh olarak i grr. YEDEK EMEK ORDUSU Kapitalizmin merkezi zelliklerinden biri emek arznn fazlal, igcne sermayenin ihtiyalarna gre katlan ve ayrlan geni insan kitlesidir. evriminin ykselie getii esnada i dnyasn tam kapasitede iletebilmek iin fazladan emek gereklidir. Arkadan gelen durgunluk dnemindeyse artk kendilerine ihtiya kalmayan iiler iten karlr. Yedek emek ordusu -ksa sreli ve son derece olaand istisnalar dnda- daima mevcuttur. 2. Dnya Sava'nn istisnai koullarnda, savan ihtiyalarn karlamak iin igc arzn artrmak zorunlu olduundan, ABD'de tam istihdam salanmt. Bu da, ksmen emek gcne daha fazla kadnn ekilmesiyle baarlmt. Yani, 11 milyon insann silh altna alnd ve bu yzden emek gc iinde yer almad bir dnemde tam istihdam sz konusu olabilmiti.

Yedek emek ordusu iindeki ii fazlasn ele alrken, daima iki husus gz nnde tutulmaldr. Birincisi, mutlak artk nfus (nfus fazlas) diye bir eyin olmad, sz konusu olann, kr gdsyle ve birikim akna birikimin altn kuralyla ynetilen bir toplum balamndaki nfus (igc) fazlal olduudur. kincisi, herkesin yeterli yiyecei, yaayaca salkl bir mekan olsa, herkes yeterli salk ve eitim hizmetinden yararlansa ve btn iiler daha ksa alma saatlerine ve daha uzun tatil olanana sahip olsalard art emek (emek fazlal) diye bir eyin grlemeyeceidir. letme sahipleri ve en st yneticiler, yetersiz talep yznden tmyle kullanamadklarnda bile iletmelerinin fiziki ve mekanik ksmn koruyup devam ettirirler. Kapitalistler, -fabrika, bro ve dkkanlar gibi- binalaryla, makine ve donanmn gerekli paralarnn bakmna ve korunmasna i hayatnn artlan ne olursa olsun zen gsterirler. Oysa, iiler iin rahatlkla elden karlabilen unsurlardr. Sermaye emei ihtiya duyduunda tedarik edip, ihtiyac kalmadnda kapy gstermek ister. Emee retim srecinin kullanlp atlabilen ve/ya da kolayca yerine yenisi konabilen bir paras olarak muamele etmek kapitalizmin esas itici gcn -durmak bilmez zenginlik biriktirme drtsn- gelitirir. Kapitalizmin bir sistem olarak ilev grmesi kritik nemdedir, nk ancak bu ekilde tek tek kapitalistlere, deien ekonomik koullar karsnda faaliyetlerini abucak deitirebilme olana salar. Durgunluk dneminde ya hi ya ok az altrd igcnn cretini demenin kapitalist asndan ne gibi bir ekonomik mant vardr? Sadece ksa hasat dneminde fazladan igcne ihtiya duyan iftinin alanna btn bir yl cret demesi iletme mant asndan ne derece isabetlidir? verenlerin zel yetenek ve deneyimlere sahip baz kiilere ya da elemanlara, iler yeniden aldnda bunlar elde hazr bulabilmek iin, durgunluk zamanlarnda da cret demekten kanmayaca gerekesiyle bu nermeye itiraz

GNMZN YEDEK SANAY ORDUSU 205

204 SMRGES Z EMPERYAL ZM

edilebilir. Bir dereceye kadar bu dorudur, ama, yedek emek ordusu teknik iileri de ierir. sizler arasnda bilgisayar uzmanlar, mhendisler ve teknisyenler de vardr, bu yzden, vazgeilmez gibi gzken iilerin bile yeri rahata doldurulabilir. Gvencesizlik ve gelecek korkusu iinde yaayan bir insan kitlesi olan yedek ordunun yelerinin u kategorilerden birine ait olduu dnlebilir: a) sizler (bu kategori, i aradklar iin isiz olduklar resmen kabul edilenler gibi i bulamadklar iin artk aramay brakm olanlar da kapsar); b) Tam zamanl almak isteyen part-time iiler; c) Tam zamanl ilerde almak istedikleri halde allmadk iler yaparak ya da ara sra ksa dnemli iler bularak serbest biimde para kazananlar (kendi kendini istihdam edenler); d) Tam zamanl bir ite altklar halde (ekonomik kriz, klme, zelletirme, mekanizasyonun artmas ya da altklar iin cretlerin daha dk olduu yabanc lkelere aktarlacak olmas gibi nedenlerle) ksa bir sre sonra iini yitirme ihtimali bulunanlar. Bu insanlar isiz olmadklar halde kaderlerinin pamuk ipliine bal olduunu bilir ve ona gre davranrlar. Merkez kapitalist lkelerde tarmda retkenliin artmas sonucunda iinden olan tarmsal igc artk yedek emek ordusunun nemli bir kaynan oluturmaz. Buna karlk evre (periferi) lkelerde tarmda isiz kalan krsal nfus gerek kendi lkeleri gerekse (gmen olarak) merkez lkeler iin byk bir potansiyel yedek emek kaynadr; e) Ekonomik olarak aktif nfus iinde saylmayan ancak farkl koullarda istihdam edilmeleri mmkn olan kiiler (mahkumlar ve zrller gibi). ABD tarihinin byk bir blmnde iverenler altrdktan kiileri istedikleri anda iten karma hakkna sahipti. Sermaye iin bu en arzu edilebilir durumdur, nk emei ve emek maliyetlerini de-

netlemek iin olas en byk esneklii salar. Tennessee Yksek Mahkemesi'nin 1884 tarihli bir karan sermayenin bu dnemde sahip olduu haklarn nereye kadar uzandnn ak bir gstergesidir: nsanlar mdahaleyle karlamakszn canlarnn istedii yerde alp satmakta ve istedikleri zaman adam altrp, istedikleri zaman altrdklarnn iine son vermekte serbest olmaldr. ten karma iyi bir sebebe dayanabilir, hibir sebebe dayanmayabilir ve hatta kt bir sebebe dayansa bile, bu kendi bana bir yasa ihlali oluturmaz. (Westem&Atlantic Railroads'a kar Payne davas, Tennessee, 1884) Keyfince iten karma izni, sendika szlemeleriyle snrlanmad srece, pek ok durumda uyguland. Bununla birlikte, sermayeye tannm bu hak, pek ok eyalette eyalet yasalar ve mahkeme kararlaryla yava yava trplendi. Bu durum, arkasndan uzun hukuki mcadeleler ve/ya da tazminat demeleri gerektirdiinden, szlemelerinden srekli olarak istihdam edildii anlalan iilerin mali zorunluluk nedeniyle olmadka- iten karlmasn baya masrafl kld. Sermaye bu engelin stesinden gelmek iin mevsimlik, part-time ve geici szlemeli ii kullanmn artrmak, kamu

206 SMRGES Z EMPERYAL ZM

GNMZN YEDEK SANAY ORDUSU 207

GRAF K 2 GE C SAYISI

kadar byk olmutur. Kimi zaman kalknma gerekleri -barajlar, yollar, fabrikalar- iin topraa el konur, yerinden edilen iftiler i bulmak iin kentlere g etmek zorunda kalr. Akademik iktisatlarn besmele gibi dillerinden drmedii retkenlik artnn hem sermaye hem de emein yararna olduu varsaylr. retkenlik arttka sermaye sahipleri daha fazla kar ettii gibi, iilerin de daha yksek cret imkanna sahip olabilecei sylenir. Ne var ki, kapitalizm koullarnda emek retkenliinin artmas ounlukla tmyle farkl sonu vermitir. Bat Avrupa'da olduka erken bir tarihte, kapitalist tarm iletmecilii retimi artrmak iin yeni teknolojileri daha az emekle birlikte kullanarak, ortak iftilerden rant almaktan daha krl hale gelmitir. Bunun sonucunda, ortak iftiler ve bunlarn altrd tarm iileri topraktan ayrlmak zorunda braklm, bylece, emek glerini satmaktan ve kapitalizmin douunda kentlere ynelen byk g hareketine katlmaktan baka aresi olmayan insan saysnda byk bir art yaanmtr. Geliiminin ilk aamalarnda, ABD, Bat Avrupa'daki gibi byle bir i emek yedeine, sahip deildi. 19. Yzyln ortalarna kadar Avrupa'dan gelen yeni gmenlerin byk ounluu ifti ya da zanaatkar olmutu. Sanayi ok kk kaldndan, hatr saylr byklkte bir yedek emek ordusuna ihtiya yoktu. ok miktarda emee ihtiya duyulan i kollarnda Gneydeki ttn ve pamuk iftlikleri- bu ihtiya klelerden salanyordu. Bu durumda, emekiler, isizlik korkusuyla deil, kle sahiplerinin krbacyla ie kouluyordu. Kuzeyde sanayi gelitike, dardan byk bir emek akm ekildi ve aktif bir biimde ie kouldu.. Her yeni g dalgas yedek emek ordusunun saflarn glendirdi; 1850'lerde rlandallar, bat eyaletlerinde 1870'lerde inliler, 1900lerin balarnda talyanlar ve Dou Avrupallar ve son yarm yzyl iinde "kayt d" Latin Amerikallar, mevcut iilerin yreklerinde isizlik korkusu uyandrma-

hizmetlerini zelletirmek, baz snai ya da servis operasyonlarn lke iinde ya da dnda fason ya da taeron irketlere vermek gibi teknikler gelitirdi. Btn bu rastlantsal ya da standart d alma dzenlemeleri, sermayeye iilere kar zaten zayf olan ykmllklerini daha da zayflatma avantaj salad

YEDEK OA RDUY

i RZI A

Yedek ordu yllar iinde ayn byklkte kalmamtr. Bileiminin ve ye kaynann ayrntlar, yerel koullara ve kapitalizmin merkeziyle evresi arasndaki ekonomik ilikilere bal olarak tarih boyunca deiikliklere uramtr. Yedek orduya ye arzn genel olarak kapitalizmin geliiminin normal ileyii salamtr. i ihtiyac, pek nadiren nfus artnn ve emek retkenliinin artmas sonucunda iinden olanlarn yaratt ii ihtiyacn tmyle emecek

208 SMRGES Z EMPERYAL ZM

GNMZN YEDEK SANAY ORDUSU 209

ya, snf bilinci ve dayanmasn rklk zehriyle arptmaya hizmet etti. ki dnya sava srasnda ve arasnda Kuzeye g eden siyahlarla, Byk Bunalmn ve 2. Dnya Sava'nn ardndan topraklarndan ayrlan iftiler ABD'nin yedek ii ordusu iin yeni kaynaklar saladlar. ABD'de 2. Dnya Sava'nn hemen ardndan gelen dnem iin, artan retkenlik cretlerdeki artla birlikte yrd. 1950'lerden 1970'lerin ilk yllarna dek hzl ekonomik byme srasnda imalat sanayiinde saat cretlerindeki artlar genellikle retkenlikteki artlarla paralel gitti. Ne var ki, 1980'lerdeki yava byme dneminde ve 1990'larm byk blmnde gerek saat cretleri yerinde sayarken retkenlik byk lde artt. retkenlikteki arttan gelen mali kazanlarn bir ksm emein payna derse, bu, ancak iilerin daha iyi cret ve daha fazla sosyal haklar iin kavgaya girip bunda da baarl olmalar artyla olur. Kapitalist dnya ekonomisinin merkezindeki lkelerin ounda emek hareketinin konumunun zayflamas ve evre lkelerin byk ounluunda iilerin amas lde az g sahibi olmasndan tr, u anda, retkenlikteki arttan salanan gelir artnn son derece kk bir blm emein payna dmektedir. Artan retkenlikle yaratlan gelirin bir ksmnn iilerin payna dme potansiyelinden bamsz olarak, daha etkili retim emek iin problemler dourur. ster yeni makinelerle retilsin, ister emei denetlemek iin daha etkili ynetim teknikleri kullanmak (bugnlerde dendii gibi "daha az ile daha ounu yapmak") yoluyla salansn, retkenlik arttka belirli bir rn miktarn retmek iin daha az sayda ya da daha az kalifiye iiye ihtiya duyulur. Bu yzden, retkenlik art, zellikle de toplam rnn hzl bymedii olgunlam sanayilerdeki yksek cretli iler iin olmak zere, i gvenliine ynelik daimi bir tehdittir. Bu nedenledir ki, retkenlik artndan kaynaklanan iten karmalar yedek ii ordusu-

nun arz kaynaklarndan birini oluturur. Grafik l'de ABD imalat sanayilerinde emek verimliliinde nemli art olduu grlmektedir. 1955 ylndan 2000 ylna mamul madde retimi yzde 400'e yakn bymken, istihdamdaki art yzde 10 civarnda kalmtr. retim artnn bir ksm baka lkelerde retilmi girdileri ierse de, bymedeki esas etken emein verimliliinin artmasdr, buna karlk ii saysndaki art son derece snrl kalmaktadr. ABD'de imalat sanayiindeki istihdam saysnn -hem mutlak say hem genel i gc iindeki greli pay olarak- azal zerine ok ey sylenmitir. malat sanayiinde alan ii says 21 milyon ile 1979 ylnda dorua km, ardndan 2000 ylna dek yzde 10'luk bir gerileme gstermi (ama bu dnem boyunca retkenlik artmtr), 2001-2002 yllarndaki durgunluk ve "isiz toparlanma" dnemlerinde de tekrar bir yzde 10 daha azalmtr. Oysa, artan retkenlik ve kresel kapasite fazlasndan kaynaklanan bir olgu olarak imalat sanayiindeki ii saysnn azalmasnn tm dnya apnda geerli bir eilim olduu gereine pek az dikkat gsterilmitir. Dnyann 20 byk ekonomisini kapsayan bir aratrma, 1995 ile 2002 yllar arasnda imalat sanayiindeki igcnn yzde 11 azaldn -bu tam tamna 22 milyon kii demektir- gstermitir (Wall Street Journal, 20 Ekim 2003). stihdam, dier merkez lkeler (Japonya'da yzde 16) olduu gibi, evre lkelerde de (Brezilya'da yzde 20) azalmtr. in'de bile klen devlet iletmelerinden karlan iilerin says hzla byyen ihracat sanayilerinde i bulan iilerin saysndan daha fazla olduundan, genel toplamda fabrika iilerinin saysnn azald grlyor. ABD yedek ii ordusu iin baka bir eleman kayna sosyal yardm ve haklarn azalndan gelmektedir. Reagan ynetimi zamannda, hkmetin gznde zenginlerin yeterince zengin olmad (bu yzden daha ok yatrm yapabilmeleri iin vergilerinin azaltlmasna "ihtiya" bulunduu) bu da yetmiyormu gibi yoksullarn

210 SMRGES Z EMPERYAL ZM

GNMZN YEDEK SANAY ORDUSU 211

da yeterince yoksul olmad akt. Bakan Clinton tarafndan hayata geirilen sosyal gvenlik "reformunun" amalarndan biri de devlet yardmyla geinenleri igcne katlp istenmeyen ya da ok dk cretli ileri kabul etmeye zorlamakt. Emek arzn tevik etmek iin bu tr nlemler getirilirken daha byk bir emek talebi yani daha fazla i yaratmak iin hibir ey yaplmamt. Emperyalizmin u an girdii evreyle birlikte yedek emek ordusu yeni zellikler kazanmtr. Finansn daha fazla uluslararaslamas ve sermayenin lkeden lkeye daha etkin akyla dev irketlerin sabit varlklar kresel olarak yaylmtr. Bu sayede, merkez sermayesi evre lkelerin yedek ii ordusuna dorudan ulama olana bulmutur. Bu gelime ABD'de ve dier gelimi merkez lkelerde greli artk nfusun artmasna yol amtr. Patronlar evre lkelerde dk maliyetli retim tesisleri arar ve dorudan doruya bu lkelerdeki yedek ii ordusunun emeini kullanrken, merkez lkelerdeki retim tesisleri kapanmakta ve burada alan iiler ilerinden olmaktadr. Yukarda deinildii gibi, bir yandan da, evrenin gmen iileri, ou krsal kesimdeki evlerini terk ederek merkez lkelere akmakta ve dorudan doruya ABD ve Avrupa'nn yerel yedek ii ordularnn saflarn doldurmaktadr.

iler, kimi zaman i bularak kimi zaman ilerini yitirerek yedek ordunun bir kesiminden brne geebilirler, kimi zaman emek pazarnn elverisiz durumundan umutsuzlua kaplarak i aramaktan vazgeip, ilerin almasyla yeniden i aramaya balayabilirler. Geenlerde kan bir gazete haberi, alma ak iindeki bir kiinin hayatndaki nceden kestirilemeyen deiiklikleri ok gzel anlatyor. Haberde konu edilen kii, nce iinden olur, bir sre i aradktan sonra umudunu kesip i aramay brakr (bu yzden artk resmen isiz saylmamaktadr), sonra onu bunu yaparak azck para kazanr, ardndan kaybettii iinden ok daha dk bir cretle "cretli tatil gn, hastalk izni, emeklilik sigortas, salk sigortas ve gelecei olmayan" geici bir i bulur (Los Angeles Times, 29 Aralk 2003). Kukusuz, -kamu idarelerinde, belediyelerde ve okullardaki gibigrece daha garantili bir ok i vardr. Fakat alma hayatnda artan kamu hizmetlerinin zelletirilmesinin taeronlatrma, yaygnlatrlmas ve devlet btelerinin giderek kslmasyla bu tr iler bile tehlikeye dmektedir.
SERMAYEN N EL NDE B R S LH

Yedek ordu sermayeye pek ok fayda salar. Bunlardan en nemlisi, yedek ordunun varlnn kapitalistlere yalnzca emeklerinden kar etmek mmkn olduunda ii altrma olana salamasdr. Bunun yan sra emei denetim altnda tutmann da bir aracdr. alan iilerin yerini almaya hazr byk bir isiz emek kaynan el altnda tutmak cretlerin hzl ykselmesini nlemeye yardmc olur. ilerin, bir durgunluk dneminde, ya da retim tesislerinin cretlerin daha dk olduu bir yabanc lkeye kaydrlmas durumunda ilerini kolayca kaybedeceklerini bilmeleri uysal bir igc yaratmaya yardm eder. Pek ok insan ilerinin ne kadar tehlike altnda olduunu kiisel deneyimleriyle renmitir. rnein, 2000 baharyla 2003 yl bahar arasndaki 3 yllk dnemde, btn Amerikan iilerinin neredeyse yzde 20'si - ve yllk geliri

212 SMRGES Z EMPERYAL ZM

40 bin dolarn altnda kalan iilerin yaklak drtte biri - ilerini yitirdiklerini grmtr. Yllk bazda 30 milyondan fazla istihdam kayb olmu ve kabaca ayn sayda yeni istihdam olana yaratlmtr. Bu, devri daim, btn ilerin neredeyse yzde 20'sine denk dmektedir! Bu devri daim dzeyinde ilerini kaybetmeyen iiler de iten olma korkusunu iliklerinde hissederler. Aileden ya da arkadalardan birinin isiz kalmas, hala i sahibi olanlar da yldrr ve daha az militan klar. Ayrca, ayn i yerinde bir yandan ie adam alnrken bir yandan ii karlmas grlmemi eyler deildir. Bu, iilerin "marmasn" nlemek iin ba vurulan bir uygulamadr. Mevsimlik ilerde sendika rgtlerinin kknn kaznmas kolay bir uygulamadr, nk bu tr ilerde iiler her yl belli dnemler iin ie alnr ve i bitince ilerine son verilir. Ve btn iiler bilirler ki alma koullarna ya da cretlere kar sesini ykselten militan bir lider ya da sendika rgts gelecek mevsim ie alnmayacaktr. Part-time ya da geici iilerin altrlmas - pek ok insan tam zamanl i bulamadndan bunlar temin etmek g deildir - ya da ilerin taerona verilmesi, emei denetim altnda tutmann ve tam zamanl alanlarn pazarlk glerini zayflatmann dier yollardr. Part-time, geici ya da taeron iiler ounlukla tam zamanl iilerden daha dk cretle alr ve cretli tatil, emeklilik ve salk sigortasndan yararlanamaz. Part-time iler bedensel ilerle snrl deildir, niversitelerin emek maliyetlerini ksmak iin gitgide daha ok "yardmc" profesrlerden yararlanmalaryla, bu uygulama yksek renimde giderek yaygnlamaktadr. Profesyonel iletmecilerin, bilgisayar programclarnn ve eitli uzmanlarn da part-time ve/ya da geici olarak altrlmalar mmkndr. Geici ii araclar tarafndan salanan emek, emek gcnn hzla byyen bir kesimidir ve 4 milyon iiyle ABD'nin tarm d

GNMZN YEDEK SANAY ORDUSU 213

zel sektrnde alan toplam ii saysnn yzde 3'n oluturmaktadr (bkz. 2. grafik). Geici emein artan kullanm iileri ie alp karmay kolaylatrmaktadr. Dzenli tam-zamanl ya da "daimi" ilerin ABD alma hayatndaki pay giderek klmektedir. imdi Amerikan iilerinin drtte birinden fazlas tesadfi ya da standart d ilerde almaktadr. Bu ilerin ou da part-time ya da geici niteliktedir (bkz. Ken Hudson "The Disposable Worker", Monthly Review, Nisan 2001). Taeron ii (irketlere i yapan bamsz taeronlar tarafndan cret denen ve altrlan iiler) kullanm iileri zellikle gvencesiz bir konuma koymakta ve ayn zamanda nihai iverene alma koullarndan doan her trl ykmllkten kanma imkan salamaktadr. Taeronlama zellikle tarm emekileri ve kaak iiler iin giderek yaygnlamaktadr. Taeron iiler mevsimlik sanayilerde altrlabilecekleri gibi uzun dnemli iler iin de istihdam edilebilirler. Taeronluk yoluyla kaak ii altrmann bir rnei geen gz Wal-Mart maazalarna (ABD'nin en byk maaza zinciri .n.) yaplan basknlarda ortaya kt. Basknlarda, maazalarda alan pek ok iinin kaak olduu (gerekli belgelere sahip bulunmad) grld. Wal-Mart szcleri taeronun alma yasasnn bir ok maddesini ihlal ettiini rendiklerinde oke olduklarn iddia ettiler. Bu tr ilerde alan emekiler taeronun insafna kalmtr. Taeronun ii, iverenler iin uysal ve dk cretli igc temin etmektir. Bu amala, kaak ya da yasal yollarla olsun, haklarnn ne olduunu bilmeyen, sahip olduklar azck hakk da kullanmaktan ekinen gmen iiler kullanmak en kolaydr. Taeron iilerin ou ngilizce bilmez. Bu da taerona bamllklarn daha da artrr. Wall-Mart maazalarnda altrlan taeron iilerin ou uzun saatler almalarna ramen fazla mesai alamyor, haftada yedi gn almaya zorlanyor, ama hak ettikleri tam creti ve tatil gn haklarn almann yolunu bilmiyorlard.

214 SMRGES Z EMPERYAL ZM

GNMZN YEDEK SANAY ORDUSU 215

Emek maliyetini drmenin bir baka yolu, iin baz blmlerin fason retime verilmesidir. Fason i yaptrmak iin lke iinde sendikalamann olmad ucuz igc blgelerine bavurulabilecei gibi, daha da ok, yabanc lkeler seilmektedir. Fason retim, daha nce grece gvenceli, sendikal ve genellikle yksek cretli ilerde alan igcnn bir blmn daha, daha alt dzeydeki yedek emek ordusunun yelerine dntrmeye hizmet etmektedir. "Fasona vermekle, eskiden irketten ayrlmaz saylan her trl ilem irket dna kmakta, ii tazminatlarnn, sosyal haklarnn, finansmannn hatta muhasebesinin her eidinden kurtulmak mmkn olmaktadr." (New York Times 3 Ocak 2003). Bilgisayar programlama ve dier bro ilerini fasona vermek de yaygnlamaktadr. nternet zerinden kurslar niversite dzeyinde eitimi bile fasona verme olana sunmaktadr. Yazarlarn bir meslekta geenlerde nternet zerinden bir kursa katlmt, eitmenlerinden biri California'dan, dieri Yunanistan'dan ders veriyordu. Bu tr gelimeler, yksek renimdeki retmenlerin ilerine ynelik ak bir tehdittir. Yedek ordunun varl iilerin yaam koullarna kar her zaman bir tehdit oluturmusa da, tehlike gnmzde zellikle byktr. ABD'de rgtl emee kar dorudan saldr, 1980'lerde Reagan ynetiminin Profesyonel Hava Trafik Denetileri Birlii'nin (PATCO) grevini krmasyla balad. Bakan Reagan, havaclk sanayiine ve uu gvenliine getirecei riskleri hie sayarak btn grevcilerin iten atlmas emrini verdi. Bu uygulama btn irketlere iilerle ilikilerinde sertleme cesareti verdi. alma Yasas'nn uygulamada es geilmesi, fasona verme ve taeronlamann yaygnlamasyla iilerin ilerini yitirme korkusunun iddetlenmesi ve emekilere kar iveren cephesinin benimsedii saldrgan tavr, hep birlikte daha uysal ve korkak bir emek gc yaratt. Emek cephesinin iletme ynetimleri karsndaki korkak tutumu, 3.Tablo ile

gsterilen (iilerin giritii resmi ya da fiili grevler kadar iverenlerin uygulad lokavtlar da ieren) i durdurma eylemlerine katlan ii saysndaki srekli dte grlebilir. 1978-2001 yllarn kapsayan ayn dnemde, i durdurmalar sonucundaki yllk ortalama ign kayb yzde 65 azalarak 20 milyondan 7 milyona gerilemitir. Bunun sonucu, nceden kazanlm ii haklarnn yitirilmesi ve cretlerde uzun dnemli durgunluk olmutur. 1973 ile 2000 arasndaki dnemde "ABD'li vergi mkelleflerinin dk gelir grubunda saylan yzde 90'mm reel gelirleri filen yzde 7 orannda azalmtr" (Paul Krugman, The Nation, 5 Ocak 2004). Tablo 1: Durdurmalarna Katlan ABD'li silerin Yllk Ortalama Says 5 yllk dnemler 1978 - 1982 1983 - 1987 1988 - 1992 1993 - 1997 1998 - 2002 ii says 704.000 485.000 314.000 267.000 202.000

Kaynak: alma statistikleri Brosu (Bureau of Labor Statistic)

ABD i dnyas ve hkmetinin yaratt emek kart mevcut atmosferde -alma Bakanl'nn iverenlere dk cretli iilere fazla mesai demekten kurtulmalar iin tiyo verdii bir ortamdan sz ediyoruz- ABD alma Yasas'nn yle bir hkm ierdiine inanmak zordur: ABD'nin ilan edilmi... politikas... toplu szleme uygulamasn ve prosedrn tevik etmek ve... iilerin alma koullarn ve hkmlerini ya da dier karlkl yardmlama ve korunma artlarn mzakere etmek iin tam bir toplanma, z-rgtlenme, kendi seilmi temsilcilerini grevlendirme zgrln gvence altna almaktr.

216 SMRGES Z EMPERYAL ZM

GNMZN YEDEK SANAY ORDUSU 217

alma Yasas ABD tarihinin istisnai bir dneminde, byk bunalmn toplumsal gler arasnda allmam bir uzlama dourduu, sistemin geleceinden endie duyan kapitalistlerin militan ii hareketinin taleplerini dikkate almak zorunluluunu hissettikleri bir anda kabul edilmiti. Yasa hala yrrlkte olsa da hkmet ve patronlar tarafndan tekrar tekrar delinmitir. G ZL
VE AIK YEDEK ORDU

Kapitalist lkeler arasnda birinci srada olsa bile ABD byk bir yedek emeki ordusuna sahiptir (iin gerei byle bir ordunun varlna bamldr). ABD ya da baka bir lkede yedek ordunun toplam bykln belirlemek g olsa da baz blmlerinin stats hakknda bilgi mevcuttur. lk olarak isizler ve gizli isizler vardr. u anda (ubat 2004) ABD'de aktif ekilde i arayan (bunun lt son drt hafta boyunca i aram olmaktr) 8 milyondan fazla insan vardr ve bunlar resmen isiz kabul edilmektedir. "Resmi" isiz oran 2003 Kasmyla 2004 Ocak ay arasnda yzde 5.9'dan yzde 5.6'ya dmtr. Ama bu azaln esas nedeni insanlann i bulmu olmas deildir. Dnem iinde sadece 33 bin kii yeni iler bulabilmitir. Azaln esas nedeni 200 binden fazla insann i aramay brakm olmasdr. almak isteyen ama i aramay brakm olup bu yzden resmen isiz saylmayan 2 milyondan fazla insan vardr. Ayrca parttime alp da tam zamanl ilerde almak isteyen 4 milyonun zerinde insan vardr. ABD'de part-time iler bulmu ya da hi i bulamam insan says 14 milyon civarndadr ve bu say potansiyel igcnn yzde 10'una yakndr. siz ya da tam zamanl almayanlar kategorisinde gsterilmeyen ok sayda insan vardr. rnein, 2 milyon civarndaki mahkmun byk blm retken almann dndadr. Bundan baka, i bulmaktan umudunu kesmi baz iilerin zrl sigortalarndan yararlanmann yolunu bulduklarn gsteren kantlar vardr. Kimi iiler de beklentilerini yitirip i aramay tmden brakmaktadr.

Bundan baka klen irketlerin erken emeklilik tevikiyle aktif igcnn dna kan iiler de bulunmaktadr. rnein, Verizon irketi geenlerde, toplam igcnn yzde 10'unu oluturan 21 bin alann eitli mali dllerle erken emeklilie tevik etmitir (New York Times, 11 Ocak 2004). Bunlar, 62 yandan sonra hak kazanacaklar Sosyal Sigorta emekliliinin yan sra zel emeklilik programlarndan da yararlanabilirler ve bu yzden artk "i bulma midini yitirmi iiler" kategorisinde bile saylmayacaklardr. Bu grup pek ok aratrmada dikkate alnmamaktadr, fakat, 25 ile 54 ya arasndaki ABD'li erkeklerden emekli olduklar iin artk i aramadklarn syleyenlerin oran 1991'de yzde 6'nn altnda iken bu orann 2001 ylnda yzde 10'u getiini gsteren iaretler vardr (Issues in Labor Statistics, alma Bakanl, alma statistikleri Brosu, zet 03-03, Eyll 2003). Almanya'da rahatszlk verecek lde yksek resmi isizlik saysn dk gstermek iin 58 ve daha stndeki yalardaki iilere allmam bir teklif getirilmitir. Bunlar, artk i aramadklarn beyan eden resmi bir belge imzalamalar karlnda emeklilie hak kazanncaya dek isizlik yardmna eit bir ayla balanacaklardr (Wall Street Journal, 22 Aralk 2003). Bu, resmi isizlik dzeyini az ve ekonomiyi daha iyi durumda gstermek iin dnlm gerekten zekice bir yntemdir! OLASI SONULAR Eer bir zamanlar bir ekilde ulamak mmkn olmusa, tam istihdam srdrmenin tek yolu, her yl retkenlikte ve nfustaki arta karlk den miktarda yeni i yaratmaktr. ABD'de mevcut nfus art orann karlamak iin her ay 140 bin, yllk olarak da yaklak 1.7 milyon i yaratlmaldr (Bakann Ekonomik Raporu, 2004, 35. Tablo verilerine dayanarak hesaplanmtr). Ne var ki, sistem normal ileyiinde, asla tam istihdam iin gereken miktarda i yaratmaz. in dorusu, gerek devlet politikas, gerek tek tek kapitalistlerin ve temsilcilerinin stratejileri, ekonominin iverenlerin

218 SMRGES Z EMPERYAL ZM

GNMZN YEDEK SANAY ORDUSU 219

istekleri dorultusunda ilemesi iin yeterli bir yedek ordunun varlnn srmesini amalar. isiz, part-time alp tam zamanl i arayan, i sahibi olup da taeronlama ya da fasona verme sonucu bunu yitirebileceini bilen, ya da geici ve gvencesiz nitelikte ilerde alan iilerden oluan bir ii havuzunun daimi varl sermayenin hareket yasalarnn zorunlu sonucudur. Bu, sermayeye birikiminin en nemli n koulunu ve sermayenin hakimiyetindeki toplumlarda ii snfnn iinde bulunduu ar koullarn balca nedenini oluturur. ini yitirme korkusu, sessiz ve uysal bir igc yaratp srdrmeye yardm ettii gibi, rklk ve yabanc dmanlnn gelimesine katkda bulunur. Herkes iin yeterince i bulunmad zaman, i iin rekabet belli aznlklara kar dmanlk biimini alabilir. Yedek ordu cretler zerinde aaya doru bask yaratr, i gvensizliini artrr ve iilerin mcadele gcn zayflatr. verenin bir grevi krmak gerektiinde srf militan rgtlerin deil, tm igcnn yerini almaya hazr emek fazlas bulabildii durumlarda sendika kurmak ve rgtlemek zordur. Bir ok iyerinde, iiler cret art isteklerinde ya da iverenlerin isteklerine kar direnmekte fazla cesur davrandklar takdirde, iverenin fabrikay Meksika'ya ya da in'e tayabileceini ok iyi bilmektedir. Bu yzden, son onyllar iinde devletin ve medyann emekilere kar genellikle dmanca olan tavryla da birleince, iten atlma korkusu ii militanln zayflatmakta nemli rol oynamtr. ABD'de sendika ye says son 20 ylda dikkate deer bir azal gstermitir ve u anda toplam cretli iilerin sadece yzde 13' sendikaldr. Yedek ordu kapsaml bir sosyal gvenlik sistemini zorunlu klar, nk kapitalizm koullarnda iilerin yaamak iin iglerini satmaktan baka aresi olmadndan, yedek ordu, isizlerin ya da sefalet cretleriyle alanlarn hayatta kalabilmesi ve sermaye gerek duyduu anda almaya hazr bulunabilmesi iin baz dzenleme-

leri zorunlu klar. Kapitalistin bak asndan, devletin isizlik yardmn ve sosyal gvenlik harcamalarn mmkn olduunca asgari dzeyde tutmas gerekir, nk, bunlara ayrlan kaynak ne kadar az olursa kendi irket paralar ve vergilerinden o kadar az kullanlacaktr. Elbette, sosyal gvenlik maliyetlerini toplumsal kesimler arasnda olabildiince datmak ve bu harcamalarn ykn olabildiince ilkyardm kurulularnn ve iilerin kendilerinin srtna ykmak da sermayenin avantajnadr. Halk mcadeleleri, 1960'lardaki Byk Toplum refah programlarnn yrrle sokulmas rneinde olduu gibi baz baarlar kazanabilir, ama, (son onyllar-da olduu gibi) koullar her ne zaman bu kazanmlarn geri alnmasn mmkn klsa, sermaye toplumsal programlan azaltmak ya da tmyle ortadan kaldrmak iin harekete gemeye hazrdr. Yedek ordularn diplerindeki insanlar, doal olarak ve kesinlikle kendi kabahatlerinin sonucu olmayarak, yaamak iin -isizlik paras, devlet destekli sosyal gvenlik, hayr kurulularnn destei vb. ekilde- yardma ihtiya duyar. Part-time alanlar ve hatta tam zamanl olmakla birlikte ok dk cretli ilerde alanlar bile kiralarn, temel ihtiyalarn, gda ve ocuk bakm harcamalarn karlayabilmek iin yardma ihtiya duyar. ABD'de, bugn yaklak 7 milyon iinin ald ve dier milyonlarca dk cretli iinin de gelir dzeylerini belirlemekte temel alnan asgari cret, enflasyonun hzna ayak uyduramamtr. Sabit fiyatlarla bakldnda asgari cret, 1970'lere kyasla 1980'lerin sonundan itibaren saat bana 1.5 dolar azalmtr (bkz. grafik 3). Eskiden iilerin temel ihtiyalarn byk lde karlamaya yeterken artk yetmemektedir. Bugn (cari fiyatlarla) saatte 5.15 dolar asgari cret alan bir iinin haftada 40 saatten ylda 52 hafta alt kabul edilse, yllk kazanc 10.712 dolara gelir. Bu rakam, kiilik bir aile iin resm yoksulluk snr olarak kabul edilen 14.300 dolarlk yllk gelirin ancak te ikisine ulamaktadr.

GNMZN YEDEK SANAY ORDUSU 221

220 SMRGES Z EMPERYAL ZM

Kapitalist sistemin yedek emeki ordusunun saflarna ittii bu insanlarn yetersiz desteklenmesinin nedeni ksmen, ABD toplumuna derinden kk salm ideolojiyle aklanabilir. Bu ideolojiye gre, yoksulluk yoksullarn kendi suudur, yle ki, yoksullar ya tembel olduklar iin yoksuldurlar, ya zamannda okuyup renim grmenin nemini anlamamlardr, yahut ok gen yata ocuk sahibi olmulardr. Ekonomik sistemin tamamlayc bir paras olan (ve kapitalizm tarafndan durmadan yeniden retilen) bu arpk mantk, yoksullarn kendileri tarafndan da kabullenilmektedir. Bu efsane doru bile olsayd, bu tr "arzal" ana- babalarn ocuklarn ya da byle "baarsz" insanlarn kendilerini yeterli barnak, yiyecek ve salk hizmetlerinden yoksun brakmak yine de ahlakszlk olurdu. Bir baka etken, rklktr, pek ok beyaz Amerikal'da sosyal gvenlik sisteminin esas olarak aznlklarn iine yaradna ilikin yanl bir zihniyet hkimdir. Sermayenin gelecekteki emek ihtiyacnn byk blm iin yedek ordunun az eitimli kesimleri yeterli olacandan, herkese ak bir eitim sistemi de zorunlu deildir. Bush ynetiminin kamu okullarna mdahalesi, kamu okullarna yardm bahanesiyle genel eitim hakkna indirilmi ar bir darbedir. YEDEK ORDUNUN GELECE ABD ve Avrupa'daki yedek ordu, asl arlkl blmnn yer ald 3. Dnya'daki kaderdalaryla karlatrldnda yine de ayrcalkl bir konumdadr. Bu durum, uzun yllar nce ve uzun yllar boyu merkez lkelerde verilmi tarihi ve ounlukla acl ii mcadelelerinin sonucudur. Bu mcadelelerin sonunda, ii snf daha iyi alma koullar, dzenli biimde artan cretler (ve ne kadar yetersiz olursa olsun bir asgari cret hakk), keyfi iten karmalara kar korunma, cretli tatil, daha iyi sosyal gvenlik, dk gelirli ailelerin okula giden ocuklar iin sbvansiyonlu beslenme, emekli cretleri ve salk hizmetleri kazanmt. Bu kazanmlarn

bir blm, hzl ekonomik byme dnemlerinde elde edilmi ve bu durum daha fazla cret demek zorunda kalan kapitalistlerin bundan duyduklar zdrab hafifletmiti. Ayrca, Souk Sava srasnda, genel hava iilerden yana olmasa bile iilerin ihtiyalarnn karlanmasna izin verme ynndeydi. Sermaye Sovyetler Birliine kar mcadelesinde ve Kore ve Vietnam gibi yerlerde girdii scak savalarda iilerin desteine ihtiya duyuyordu. Sermayenin gerek merkezde gerek evrede esnekliini glendirmek iin giritii mevcut hamle, emek cephesine ynelik muazzam bir tehdittir. Ekonomik durgunluk ve emperyalizmin bu yeni evresinde gl ve militan bir sendikal hareketin bulunmay ve ABD'deki i kayplar son derece evcil ve gz korkmu bir igc yaratmtr, bu durum birok kazanmn yitirilmesine yol amtr. Tarihi kazanmlarn daha kkl olduu Avrupa'da da mevcut durumda emek cephesi alma koullarnda ve toplumsal haklarndaki olumsuz deiikliklere kar direnme gcnden yoksun gibi gzkmektedir. evre lkelerde ise emek cephesi genel olarak zayf olup kendisini hedef alan glere kar tepkisini gstermek iin pek az areye sahiptir. Mevcut durum ve yukarda genel izgileriyle verilen eilimler byk ihtimalle emek zerinde daha byk basklar yaratmaya devam edecektir. sizlik oranlan i evrimlerine (Byme-Durgun-luk Toparlanma) gre deiecek olsa da -emek arzn ve talebini dzenleyen- yedek ordu kapitalizm devam ettike var olacaktr. Bugn, evre lkelerde biriken yedek ordu kitlesi ve 3. Dnya kentlerine doluan krsal emekilerle, sermaye birikiminin bu genel yasas dnya apnda bir ilerlik kazanmtr. Ayn zamanda, gelimi kapitalist lkelerde de hibir istikrar adas kalmamtr, artk, kresel smr sonucunda kendi koullarnn iyiletiini gren bir ii aristokrasisi yoktur. Bu dnemde iilerin dnya genelinde karlat zorluklar, sadece, daha geni bir nfus kesiminin yedek or-

222 SMRGES Z EMPERYAL ZM

du saflarna katlaca ve gelecein daha da zor olaca anlamna gelmektedir. Sermayenin yapmakta olduu ve yapmaya almaya devam edecei ey aktr: yatrm karlln artrmak iin ne mmknse yapmak. Bu durum, cretler, alma koullan ve ii haklan zerinde bask yaratmaya devam edecektir. Son eyrek yzylda ABD'de snf mcadelesi tek tarafl yrmtr. Sermaye saldrya gemi zafer stne zafer kazanmtr. Yedek ii ordusu saflarndaki (ya da bu saflara katlmann eiindeki) iilerin kalc gvenlii toplumun deimesine bal olsa da militan bir ii hareketi pek ok eyi deitirebilir. Sermayenin gelecek plannn ne olduu aktr. yleyse, gerek sorun udur, emekilerin bu plana verecei karlk ne olacaktr?