KMYA MHENDSL LABORATUVARI

DENEY FY









ATATRK NVERSTES
MHENDSLK FAKLTES
KMYA MHENDSL BLM
ERZURUM
2006





2


NDEKLER

1. AKI REJMNN BELRLENMES..3
2. AKIKANLARDA SRTNME KAYIPLARININ NCELENMES8
3. PTOT TP VE ORFSMETRE20
4. SABT VE AKIKAN YATAK..29
5. ZORLAMALI KONVEKSYONLA ISI TRANSFER38
6. E MERKEZL BORU ISI DETRCLER..45
7. AKIKAN YATAKTA IS TRASFER.54
8. LEVHALI ISI DETRC...60
9. BORUSAL (TUBULAR) AKI REAKTR.68
10. SIVI FAZ KMYASAL REAKTR.....75
11. SU YUMUATMA YNTEMLER VE YON DETRC....83
12. GAZ ABSORPSYONU...107
13. RAFLI DSTLASYON KOLONU.113
14. KATI-SIVI EKSTRAKSYONU.121
15. SIVI-SIVI EKSTRAKSYONU...128
16. EVAPORASYON (YKSELEN FLM BUHARLATIRICI)134
17. RAFLI KURUTUCU143
18. BOYUT KLTME VE ELEK ANALZ.151
19. KMR VE PETROL ANALZLER..165
20. TRGLSERD (DOAL) YALARDA ANALZ YNTEMLER.180
21. ELEKTROLTK YNTEMLE METAL KAPLAMA..186
22. SU ANALZLER193
23. KARBONATLI BAKIR CEVHERLERNN AST LNG...202
24. BAKIR SLFATLI ZELTLERDEN BAKIRIN SEMENTASYONU210



3

AKI REJMNN BELRLENMES


1.DENEYN AMACI


Kimyasal proseslerde, akkanlar borulardan, kanallardan ve proses ilemi yaplan
aletlerden gemek zorundadr. Burada dairesel kesitli borularda sktrlamayan bir
akkann laminer akm ve trblent akm rejiminin belirlenmesi ve boru kesitinde hz
dalmnn incelenerek teorik verilerle karlatrlmas amalanmtr.


2.DENEY TEORS

2.1.Kuramsal Temel

Sabit younluktaki viskoz bir akkann yatay bir borudan tam olarak teekkl etmi kararl
akmn dnelim. ekil 1de grld gibi r yarapl ve L uzunluklu boru ile e
merkezli disk eklindeki bir akkan elemannn serbest bir ktle olarak ayrldn kabul
edelim. Diskin st ve alt akm yzeylerindeki akkan basnlar srasyla P ve (P+ P)
olsun. Akkann bir viskozitesi olduundan, aka kar koyacak ekilde bir kesme kuvveti
oluacaktr.Diskin iki yzeyi arasna momentum eitlii aadaki ekilde verilebilir.
F g
c
= m ( V
b
+ V
a
). Akm tam teekkl ettiinde;
b
=
a
, V
b
= V
b
olur ve bylece F,
ortadan kalkar. Yani F = 0 olur.


ekil 1.
S
b
= S
a
= r
2
,P
a
= P , P
a
S
a
= r
2
P , P
b
.S
b
= r
2
(P+ P) olur.
Buna gre, F = P
a
.S
a
- P
b
.S
b
-F
s
F
g
eitliinde gerekli deerler yerine yazlarak ve disk
elemannn kenarna etki eden srtnme kuvveti (F
s
= ( 2 r L ) ) kesme gerilimi ile
silindirik disk alannn arpmna eit olduu ve ayrca ak kanal yatay olduundan,
yerekimi etkisi sfr( F
g
= 0 ) eklinde gz nne alnarak F = r
2
P - r
2
(P+ P) = 0
denklemini yazabiliriz. Burada denklem sadeletirilip ve ( r
2
L) ile blnrse,

(P/L) + (2 /) = 0 (1)
denklii bulunur.

4
Laminer yada trblent kararl bir akmda akm borusunun belli bir kesitinde basn
sabittir. Bu nedenle (P/L) deeri r ile deimez. (1) denklii =
w
ve r = r
w
alnarak
tpn tm kesiti iin
(P/L) + (2
w
/
w
) = 0 (2)
olarak bulunur. (2) denklii (1) ile karlatrlrsa
(
w
/r
w
) = (/r) (3)
denklii elde edilir.
Laminer Akm : Akkan tabakalarnn birbirine paralel ve dzgn hatlar eklindeki
akmdr.
Trblent Akm : Akkan tabakalarnn dzensiz, apraz akmlar ve girdaplar eklindeki
akmdr.
Reynolds Says : Reynolds, akmn bir tipten dier tipe dnt artlar incelemi ve
laminer akmn trblent akma dnt kritik hzn drt bykle bal olduunu
bulmutur. Bu byklkler boru ap, akkan viskozitesi,younluu ve izgisel hz olup
boyutsuz tek bir grup iinde birletirilir. Akmn eklinde olabilecek bir deiim bu grubun
belirli bir deeri ile olmaldr.
Re = DV / = DV / (4)
Reynolds saysnn bykl, kullanlan birimlerin birbirine uygun olmas artyla
birimlere bal deildir. Laminer akmdan trblent akma gei bir Re says aralnda
olabilir.Laminer akma ounlukla Re saysnn 2100den kk olduu deerlerde
rastlanr. Normal akm artlarnda Re saysnn 4000den byk deerlerinde akm
trblenttir. Re saysnn 2100-4000 arasndaki deerlerinde giri artlarna ve giriten
uzakla bal olarak akm ekli laminer veya trblent olabilir.
2.2. Laminer Ak
Akkann sktrlabilir, akmn kararl ve tam teekkl etmi olmas art ile yukardaki
eitlikler hem laminer hem de trblent akm iin geerlidir. Daha ayrntl hesaplamalar
iin bu eitliklerin kullanlmas srtnme mekanizmas ve dolaysyle akmn laminer yada
trblent oluuna baldr. Eitlikler laminer akma kolaylkla uygulanabilir.
Daire kesitli borularda boru ekseni etrafndaki simetriden dolay lokal hz U, sadece r
yarapna baldr. Akm kesitinde r yarapl ve dr geniliinde , ds byklnde ince
bir halka alnrsa bu halkann alan
dS = 2 rdr (5)
olur. Newtonian akkanlar iin viskozite tanm,
= - g
c
/(du/dr) (6)
Burada (-) iaretin fiziksel anlam vardr. (-) iaret r arttka lokal hz Unun azalmasn
hesaba katmak iin kullanlr. (6) ifadesine (3) eitliinde ekilip konursa,
du/dr = ( - g
c
/) = -
w
g
c
r / r
w
(7)
Bu eitlik, u = 0, r = r
w
snr artlar ile integre edilirse,

u
du
0
= ( -
w
g
c
/ r
w
)

r
rw
rdr (8)
u = (
w
g
c
/ 2r
w
) (r
w
2
r
2
) (9)
Boru merkezinde max. hz ifadesi (9) denkliinde r = 0 alnarak bulunur.
U
max
=
w
g
c
r
w
/ 2g
c
(10)
Buradan eitlik (9) eitlik (10) ile blnrse
U / U
max
= 1- (r / r
w
)
2
(11)
bulunur. Bu eitlik, laminer bir ak iin yarapa gre hz dalmnn boru ekseninde
maksimum olan bir parabol eklinde olduunu gsterir.

5

2.3. Borularda ve Kapal Kanallarda Trblent Akm
Akkanlar kapal kanallardaki hali dnda, kat yzeyle akkan arasndaki snrda
trblans srekli olarak bulunamaz. Muhtemelen kat yzeye yakn ok ince bir tabaka
ierisinde girdap nadiren bulunur. Belirli bir kalnl olan ve ierisinde srekli olarak
girdap bulunmayan bu tabakaya viskoz alt tabaka denir. Viskoz alt tabaka zerinde deiik
byklkteki girdaplarn tahrikinden dolay herhangi bir noktada viskoz alt tabaka kalnl
zamanla deiir. Viskoz alt tabakada sadece viskoz srtnme nemlidir. Viskoz alt tabaka
akm kesitinin sadece kk bir blmn kaplar. Geride kalan akm ise trblent akmdr.
Viskoz alt tabakann hemen yannda hem viskoz srtnmenin hem de girdap srtnmesinin
olduu bir gei tabakas bulunur. Bu gei blgesi tampon blge olarak isimlendirilir ve
nispeten ince bir tabakadr. Akan akmn kesit alannn tamam, tamamen trblent olan
trblent nve olarak isimlendirilen akm tarafndan kaplanr. Trblent nve iinde
viskoz kesme girdap viskozluundan doacak kesmeye nazaran ihmal edilir.
ekil 2, trblent akmla akan bir akkanda viskoz alt tabakada tampon blgeyi(gei
blgesi) ve trblent blgeyi gstermektedir.

ekil 2.
2.4. Trblent Akmda Hz Dalm

Dzgn bir boruda trblent akmla akan Newtonian bir akkan iin tipik bir hz dalm
ekil 3de gsterilmektedir. ekilde ayn zamanda ayn maksimum hzdaki laminer akmn
hz dalm gsterilmektedir.

ekil 3.


6
Trblent akm iin dalm erisinin, laminer akm iin olandan daha geni bir parabol
olduu grlyor. Ayn zamanda maksimum. hz ve ortalama hz arasndaki fark daha
kktr.


3.DENEY DZENE

C






B (a) (b)

A




D

ekil 4. A:Pompa, B:Vana, C:Renkli sv haznesi, D:Cam boru

Pompay altrarak suyun tm akm borusunda hibir hava kabarc kalmakszn
akn salaynz.
Renkli svnn musluunu yeterli lde aarak akm borusuna enjektrden renkli sv
girmesini salaynz.
Akm hzn vanay kullanarak akm minimuma getirerek renkli svnn dorusal
akn temin ediniz. Gzlenen durum laminer akm artlardr. Vana ok az miktarlarda
kontroll olarak alarak gei blgesi ve trblent blgelerin ak desenleri
gzlenecektir.
Vana ile ak hz ayarlanmadan her defasnda a ve b noktalar arasnda renkli sv
hattnda oluturulacak bir izin a ve b noktalar arasndaki mesafeyi geme sresi
belirlenecek, vanann konumu deitirilmeden su kna yerletirilecek bir mezrle
mevcut akn hacimsel debisi llerek belirlenecektir.
Deney esnasnda ak blgeleri, boruya merkezden enjekte edilen renkli svnn ak
deseni grsel olarak incelenerek belirlenecek, fakat gerekte blgelerin kesin ayrm
hesaplamalar sonucu ortaya kacaktr. farkl ak blgesinin karakteristik
zellikleri, ak desenindeki srekli deiim gzlenerek anlalacaktr.


4.DENEY SONULARININ DEERLENDRLMES


a-Renkli svnn a ve b noktalar arasndaki mesafeyi alma sreleri borudaki akkann
maksimum. hzn belirlemek iin kullanlacaktr.V = (x / t ) , (cm/s) bants kullanlarak
farkl her deneme iin V
max.
deerleri hesaplanacaktr.

7
b-Her denemede hacimsel debi lmnde elde edilen veriler kullanlarak cm
3
/s olarak
hacimsel debiler hesaplanacaktr. Sreklilik eitlii kullanlarak boru iin elde edilen
hacimsel debi verilerinden boruda akan akkann ortalama lineer hz belirlenecektir.
Elde edilen V
max.
ve V
ort.
hzlar kullanlarak bu veri iftlerinin elde edildii
admlardaki Re saylar ,yani ak blgeleri belirlenecek ve farkl kp kmamalar
irdelenecek ve yorumlanacaktr.
Ayrca laminer blge iin elde edilen V
max.
ve V
ort
. hzlar kullanlarak (V
ort.
/V
max.
)
oranlar hesaplanarak, laminer blge iin (V/V
max.
.) = 0.5 literatr deeri ile
kyaslanacak ve sonularn bu deerden farkl kmas yorum eklinde yazlacaktr.


5.SEMBOLLER

V
a
: a noktasndaki ortalama hz
V
b
: b noktasndaki ortalama hz
: moment dzeltme faktr
F: kuvvet
F
s
:Srtnme kuvveti
F
g
:Yerekim kuvveti
S
a
: a noktasndaki kesit alan(m
2
)
S
b
: a noktasndaki kesit alan(m
2
)
P
a
: a noktasndaki basn(kg.m
2
)
P
b
: b noktasndaki basn(kg.m
2
)
V
ort
: ortalama lineer hz
V
max
: maksimum hz
U : lokal hz
r : boru cidarndan olan radyal yndeki uzaklk
: kesme gerilimi

w
: Boru cidarndaki kesme gerilimi
D: boru ap
: Akkann younluu
:Akkann viskozitesi, (kg/m.s)
:Akkann kinematik viskozitesi, (m/s)
g : Newton dnm faktr, 9.81 (kg.m/kg.s
2
)

6.YARARLANILACAK KAYNAKLAR

1- McCabe Smith, Kimya Mhendislii nit Operasyonlar, Cilt-1,
(eviren Prof. Dr. Emir Glbaran), T.stanbul, 1984.
2- Ahmet Aydn, Akkanlar Mekanii, ,stanbul,1998.








8







AKIKANLARDA SRTNME KAYIPLARININ NCELENMES


1. DENEYN AMACI

Akkanlar Mekaniinde karlalan en nemli problemlerden biri akkann ak
esnasnda ortaya kan enerji kayplarnn belirlenmesidir. Gerekli ekipmanlarn tasarm
ve proseslerin salkl bir ekilde altrlabilmesi iin sz konusu kayplarn tespiti byk
nem arzetmektedir. Gerekletirilecek deney ile sktrlamayan akkanlarn dz boru,
vana ve dirseklerden geileri ve ani genileme veya ani daralmaya uradklarnda ortaya
kan kayplarn lm ve deneysel bulgularn teorik olarak hesaplanan deerlerle
mukayesesi amalanmtr.


2. TEOR

Sktrlamayan bir akkann bir boru iindeki ak ktle ve enerjinin korunumu
prensiplerine dayanan aadaki iki eitlikle ifade edilmi olup,

Q = v
1
A
1
= v
2
A
2
(Sreklilik Denklemi) (1)

(P
1
/g)+ ( v
1
2
/2g) +z
1
= (P
2
/g)+(v
2
2
/2g) + z
2
+h
L 1-2
(Bernoulli Eitlii) (2)

son eitlikte yer alan (h
L 1-2
) terimi birim alktaki akkann (1) ve (2) noktalar arasndaki
mesafeyi katederken urad toplam enerji kaybn ifade eder.

2.1. Borularda Srtnme Kayplar

Akkann bir boruda ak esnasnda ortaya kan toplam enerji kayb (h
L
) boru iinde
akan akkann boru uzunluu boyunca viskozitesinden ileri gelen diren ve vana, dirsek,
ani genileme ve ani daralma gibi ak kesit alannda aniden meydana gelen deiikliklerin
sebep olduu kayplarn sonucudur.

Bilindii zere, akkan akmlarnda laminer ve trblent ak olmak zere iki tr ak
szkonusudur.

Dk hzlarda, Reynold Saysnn 2100den kk (Re < 2100) olduu durumlarda
laminer ak oluur ve laminer ak aralnda srtnme kayplarndan ileri gelen basn
azalmas, Hagen-Poiseuilli denklemi ile,

P

= 128 L Q / D
4

veya Q = (/4) v D
2
alnarak,

9
P

= 32 L v / D
2


ifadesi elde edilir. Uzunluu L olan dairesel kesitli bir boru boyunca olan srtnme
kayplar ise,
h
L
= P / g = 32 L v / g D
2
(3)

ifadesi ile tanmlanmtr ve laminer aklarda srtnme kayplar hz ile orantldr.
Yksek hzlarda (Re > 3000) boru boyunca akkann karma hareketinin yer ald
trblent akm meydana gelir. Dairesel kesitli bir boruda sktrlamayan bir akkan
iin srtnmeden ileri gelen basn d, DArcy Eitlii (veya Fanning Eitlii
veya Fanning-DArcy Eitlii) olarak adlandrlan,

p

= 4 f v
2
L / 2D
eitlii ile verilmi olup, buradan;
h
L
= P / g = 4 fLv
2
/ 2g D (4)

eitlii gereince srtnme kayplar bulunabilir. Bu eitlikten trblent aklar iin
srtnme kayplarnn hzn karesi ile orantl olduu grlr. Uygulamada genellikle
trblent akmla karlalr. Eitlikte yer alan f bykl Srtnme Faktr olarak
adlandrlr ve Reynold Says ile boru i yzeyinin przllne (roughness) bal
boyutsuz bir byklktr.

2.1.1. Srtnme Faktrnn Reynold Says ile Deiimi

ekil 1de Srtnme Faktr ile Reynold Says arasnda belli przllk oranlar iin
deneysel olarak elde edilen grafikler gsterilmitir. Reynolds saysnn ve boru i
yzeyinin przllk orannn bilinmesi durumunda f srtnme faktr grafikten dorudan
okunabilir.



ekil 1. Dairesel Kesitli Borulardaki Aklarda Srtnme Faktrleri

10

Grafikte grld gibi laminer aklar iin srtnme faktr przllk oranndan
bamszdr ve sadece Reynold saysnn bir fonksiyonudur. Laminer aklar iin srtnme
faktr Hagen-Poiseuilli denklemi ile DArcy denkleminin birletirilmesi ve Reynold
Says, Re = Dv/ (5)
Alnarak,
f = 16 / Re (6)
bulunur.
Przllk oranlarnn bilinmemesi durumunda trblent ak aral iin

f = 0.079 ( Re )
-0.25
(7)

Blasius denklemiyle przsz borular iin srtnme faktr hesaplanr. Gerek laminer
ak, gerekse trblent ak iin Reynold Says, sistemde dolaan suyun scaklnn
llmesi ve bu scakla tekabl eden vizkozite ve younluk deerlerinin bulunmas ile
(5) ifadesinden hesaplanr.

2.1.2. Ak Alanlarndaki Ani Deimelerden leri Gelen srtnme Kayplar

Boru apndaki ani deiikliklerden ileri gelen kayplar Bernoulli Eitliinin yatay bir boru
iin uygulanmasyla;

(P
1
/
1
g)+ ( v
1
2
/2g) +z
1
= (P
2
/
2
g)+(v
2
2
/2g) + z
2
+h
L
(z
1
= z
2
)

alnarak,

ani genilemelerde,

h
L
= (v
1
- v
2
)
2
/ 2g (8)

ani daralmalarda,

h
L
= K (v
2
2
/2g) (9)

olarak bulunur. Eitlik (9)daki K sabiti Kayp Faktr olarak adlandrlm olup, deiim
oranna gre ald deerler Tablo 1de verilmitir.

Tablo 1. Ani Daralmalar iin Kayp Faktr Deerleri

A
2
/A
1
0 0.1 0.2 0.3 0.4 0.6 0.8 1.0
K 0.50 0.46 0.41 0.36 0.30 0.18 0.06 0

Yukarda (1) eitlii ile verilen sreklilik denklemi dikkate alnrsa, v
2
= v
1
(A
1
/A
2
) olur ve
dolysyla (8) eitliinin,

h
L
= (v
1
2
/ 2g) (1 A
1
/ A
2
)
2
= (v
2
2
/ 2g) (A
2
/ A
1
- 1)
2
(10)
olarak ifade edilmesi de mmkndr.

Dirseklerdeki Srtnme Kayplar


11
Dirseklerde meydana gelen srtnme kayplar aadaki bant ile hesaplanr.

h
L
= K
B
(v
2
/2g) (11)

K
B
sabiti (dirsek yarap / boru yarap) oran ve dirsein as ile ilikili Kayp
Faktr olup, baz dirsek tipleri iin uygulanan deerler Tablo 2de verilmitir.



Tablo 2. Muhtelif Dirsekler iin Kayp Faktr Deerleri

Donanm Kayp Faktr, K
B

Geri Dnl Dirsek 2.2
90
o
lik Dirsek 0.9
45
o
lik Dirsek 0.4
T Balants 1.8
Geni Al Dirsek 0.6


Vanalardaki Srtnme Kayplar

Vanalardaki srtnme kayplar aadaki bant ile hesaplanr.

h
L
= K (v
2
/2g) (12)

Burada K, Kayp Faktr olup, vanann cinsine bal bir sabittir. Bu sabitler eitli vana
tipleri iin Tablo 3de verilmitir.

Tablo 3. Muhtelif Vanalar iin Kayp Faktr Deerleri

Vana Tipi Kayp Faktr, K
Tam Ak Kresel (Globe) Yuval Vana 10.0
Tam Ak Konik (Gate) Yuval Vana 0.2
Yar Ak konik (Gate) Yuval Vana 5.6


2.1.3. Basn lme Prensipleri

a. Basnl Tpler (Pressurised Piezometer Tubes)

Akkan sistemlerinde farkl seviyelerdeki noktalar arasndaki basn fark Basnl Tpler
(Pressurised Piezometer Tubes) olarak adlandrlan basn lerlerle llr. Byle bir
basn ler tp ematik olarak ekil 2de gsterilmitir. ekilde gsterilen (1) ve (2)
noktalar arasnda Bernoulli Eitlii uygulanrsa,

12

z + (P
1
/g) + ( v
1
2
/2g) = (P
2
/g) + (v
2
2
/2g) +h
L
(13)

fadesi elde edilir. Sz konusu sistemde boru ap sabit olduu iin;

v
1
= v
2
olur ve ifade
h
L
=[ (P
1
-P
2
) / g ] +z (14)

olarak tekrar dzenlenebilir. ekil 2den ayrca, P hava basnc olmak zere,
P
2
= P + gy ve P
1
+ gz = P + g (x + y)

yazlabilir. Bu iki eitliin birletirilmesi ile,

x = [(P
1
- P
2
) / g] + z (15)

eitliine ulalr. Elde edilen (11) ve (12) nolu eitliklerin karlatrlmasndan

h
L
= x (16)

olduu ve basn lerin kollar arasndaki seviye farknn h
L
deerini verdii grlr.


ekil 2. ki Nokta Arasndaki Basn Farknn llmesi

2.1.4. U Manometresi

Bir U manometresini gsteren ekil 3de, 1 ve 2 noktalarndaki boru ap ve ykseklikler
ayn olduu takdirde, yukarda verilen (14) ifadesi;

( P
1
-P
2
) / (
H2O
g) = h
L
(17)

eklini alr. Dier ynden kapal bir sistem olan U manometresi iin;


13
P
1
+
H2O
g(x+y) = P
2
+
Hg
gx +
H2O
gy (18)

olarak yazlabilir ve buradan;

P
1
-P
2
= xg (
Hg
-
H2O
) ve (P
1
-P
2
) /
H2O
g = x (S-1) (19)


ifadesi elde edilir. Civann spesifik gravitesi 13.6 alnp, (14) ve (16) ifadeleri
karlatrlrsa, U manometresi iin,

h
L
= 12.6 x (20)
olduu grlr.


ekil 3. U Manometresinde Basn Farknn llmesi



3. DENEY DZENE


Deney dzenei, zerinde basn-rnek musluklarnn bulunduu deney borularndan ve
bunlar birbirine balayan dirsekler, bkntler, eitli vanalar ve ani daralma, ani
genilemeler ieren lacivert ve mav renkli k hattan meydana gelmitir. Globe ve Gate
vanalardaki basn deiiklikleri U manometreleri, dier basn deiiklikleri ise basnl
tplerle llmektedir. Ayrca bu sisteme su salayan kapal devre olarak alan bir depo
ve pompa mevcuttur. (ekil 4)

Deney Dzeneinin Kullanma Hazr Hale Getirilmesi

1. ncelikle Globe valfi kapatlarak Gate valfi alr ve lacivert hatta su verilir.

14
2. Sistemden 2-3 dk. su geirilerek sistemin kararl hale gelmesi salanr.
3. Gate valfi kapatlr ve basn ler tplerindeki hava boaltlr. Basn ler
tplerindeki basn farklarnn sfr olmas salanr.
4. Gate valfi alr ve U manometresi iinde hi hava kalmayacak ekilde her iki kola
su doldurulur.
5. Gate valfi kapatlr ve Globe valfi alarak ayn ilemler mavi hat iin tekrarlanr.

Gerekletirilen bu ilemler neticesinde sistem deneye hazr hale gelir.



ekil 4. Deney Dzeneinin ematik Gsterilii

A. Dz Boru ( ap 13.7 mm) G. 90
o
Dirsek (r = 50.8 mm)
B. 90
o
zel dirsek yarap = 0 H. 90
o
Dirsek (r = 101.6 mm)
C. 90
o
standart dirsek (r = 12.7 mm) J. 90
o
Dirsek (r = 152.4 mm)
D. Gate Vana K. Globe Vana
E. Ani Genileme (13.7 mm / 26.4 mm) L. Dz Boru ( ap 26.4 mm)
F. Ani Daralma (26.4 mm /13.7 mm)

Borular bakr olup uzun dz boru ile dirseklerin basn tapalar arasndaki mesafe 0.914
mdir.

Deneyin Yapl

1. Globe vana kapal haldeyken gate vana tamamen alarak lacivert hatta maksimum
debide su verilmesi salanr.
2. Bu maksimum debide btn basn ler tplerin ve U manometrelerin deerleri
okunarak kaydedilir.
3. Manometre deerleri okunurken ayn zamanda tanktaki suyun scakl da
llerek kaydedilir.

15
4. Bu esnada bir l kabnda belli bir zaman aral iin yeterli miktarda su
toplanarak suyun debisi hesaplanr.
5. Yukardaki ilem gate vanann kademeli olarak kapatlmas ile elde edilecek 10
farkl debi iin tekrar edilir.
6. Gate vana kapatlr ve globe vana alarak yukardaki ilemler (1 5) mavi hat iin
tekrar edilir.
7. Pompay durdurmadan nce globe ve gate vanalarn her ikisi de kapatlarak sisteme
hava girii engellenir.




4. DENEY SONULARININ DEERLENDRLMES


Dz Borulardaki Srtnma Kayplar

Uyguladnz her bir akkan debisi iin;

1. llen su scakl iin o verilen tablolardan faydalanarak younluk ve
viskozite deerlerini bulunuz.
2. llen hacimsel debi deeri ve boru i kesit alan deerlerinden faydalanarak v
izgisel hzn hesaplaynz.
3. Bu deerleri kullanlarak Reynold Saysn (Re) hesaplaynz.
4. Reynold Saysna bal olarak eitlik (4)de verilen DArcy Denkleminden
yayarlanarak f srtnme faktrn hesaplaynz ve elde ettiiniz deerlerle
Reynold Says arasnda bir grafik iziniz..
5. Daha sonra eitlik (7)de verilen Blasius Denkleminden yararlanarak, f srtnme
faktrlerini hesaplaynz ve ayn grafik zerinde Reynold Saysna bal olarak
gsterip, sonular deneysel olarak belirlediiniz grafik deerleriyle kyaslayarak
yorumlaynz.

rnek Hesaplama

Ktlesel Debi: 0.286 kg / s, Okunan Basn Kayb: x = h
L
= 32. 2 cm t
H20
= 23
o
C
Hacmsal Debi: Q = Ktlesel Debi / Younluk = 0.286 / 10
-3
= 286 x 10
-6
m
3
/ s
Ak Kesit Alan: A = ( / 4) 13.7
2
= 147.3 mm
2
= 147.3 x 10
-6
m
2

Lineer Hz: v = Q / A = 286 x 10
-6
/ 147.3 x 10
-6
= 1.94 m / s
Suyun 23 oCdeki Viskozitesi: = 9.40 x 10
-7
m
2
/ s
Reynold Says: Re = v D / = (1.94 x 13.7 x 10
-3
) / 9.40 x 10
-7
= 2.83 x 10
4

Srtnme Faktr: f = h
L
2 g D / 4 Lv
2

= (0.332 x 2 x 9.81 x 13.7 x 10
-3
) / (4 x 914 x 10
-3
x 1.94
2
)
= 0.0065
Blasius Denkleminden: f = 0.079 ( Re )
-0.25
= 0.0061

Ani Genileme

Ani Genileme Blgesi iin akkann deneysel olarak ltnz debilerini kullanarak,
herbir debi iin;


16
1. Hi srtnme olmadnn farzedilmesiyle oluacak (h
2
-h
1
) farkn teorik olarak
hesaplaynz.p, okuduunuz manometre deeriyle karlatrnz.
2. Srtnme olduu zaman oluacak (h
2
-h
1
) farkn teorik olarak hesaplaynz.
3. Hesapladnz deerlerle, okuduunuz (ltnz) manometre deerleri arasnda .
ekil 5de gsterildii biimde bir grafik izerek, llen deerlerle hesaplanan
deerler arasndaki uyumu deerlendiriniz.

rnek Hesaplama

Deney esnasnda 18 kg suyun 73.2 saniyede akt durumda ani genileme manometre
okumas 48 mm H
2
Odur.
a. Hi srtnme olmadn,
b. Srtnme olduunu farzederek (h
2
-h
1
) farkn teorik olarak hesaplaynz.
Deneyselolarak okunan deerle karlatrnz. (d
1
= 13.7 mm ve d
2
= 26.4 mm)
a. Srtnme olmad kabul edildiinde,
h
2
-h
1
= (v
1
2
- v
2
2
)/ 2g (Bernoulli)
A
1
v
1
= A
2
v
2
(Sreklilik) eitlikleri geerlidir. Buradan
h
2
-h
1
= v
1
2
[1-(A
1
/A
2
)
2
] / 2g = v
1
2
[1-(d
1
/d
2
)4] / 2g
v
1
= Q/A
1
= (18 / 73.2) x 10
-3
/ [(/4) (13.7)
2
x 10
-6
] = 1.67 m/s bulunur
ve h
2
-h
1
= 0.132 m olarak hesaplanr.
b. Srtnme kayplarnn olmas durumunda;
h
L
= (v
1
-v
2
)
2
/ 2g ve h
2
-h
1
= (v
1
2
-v
2
2
) / 2g - h
L
olur ve

h
2
-h
1
=

0.056 m

bulunur. Bu ise deneysel deerle (48 mm) (a) kkna gre daha uyumludur.


17

ekil 5. Ani Genilemelerde Kayplar

Ani Daralma

Ani genilemeye benzer ekilde, ani daralma blgesi iin de akkann deneysel olarak
ltnz debilerini kullanarak, herbir debi iin;

1. Hi srtnme olmadnn farzedilmesiyle oluacak (h
2
-h
1
) farkn teorik olarak
hesaplaynz.p, okuduunuz manometre deeriyle karlatrnz.
2. Srtnme olduu zaman oluacak (h
2
-h
1
) farkn teorik olarak hesaplaynz.
3. Hesapladnz deerlerle, okuduunuz (ltnz) manometre deerleri arasnda
ekil 6da gsterildii biimde bir grafik izerek, llen deerlerle hesaplanan
deerler arasndaki uyumu deerlendiriniz.


18

ekil 6. Ani Daralmalarda Kayplar

rnek Hesaplama

Bir nceki rnekteki debide ani darlamadaki manometre lm fark 221 mm bulunmutur.
a. Hi srtnme olmadnda,
b. Srtnme olduu zaman (h
1
-h
2
) farkn teorik olarak hesaplaynz. Deneysel olarak
bulunan ile kyaslaynz. (d
1
= 26.4 mm ve d
2
= 13.7 mm)

a. Bernoulli ve sreklilik eitliklerine gre
h
2
-h
1
= v
2
2
[1-(d
2
/d
1
)
4
] / 2g = 0.927 v
2
2
/ 2g olur ve
v
2
= 1.67 m/s olduu zaman h
1
-h
2
= 0.132 m bulunur.
b. Ani daralmada srtnme kayplar olduunda,
h
L
= K (v
2
2
/2g)
olarak verilen (9) eitlii ve
h
2
-h
1
= v
2
2
[1-(d
2
/d
1
)
4
] / 2g + h
L


19
eitlikleri uygulanr. A
2
/ A
1
= 0.27 iin Tablo 1den K = 0.38 alnabilir. Buradan,
h
L
= 0.38 (v
2
2
/2g) ve h
1
-h
2
= 1.307 v
2
2
/ 2g
olur ve v
2
= 1.67 m/slik lineer hz iin (h
1
-h
2
) = 0.185 m bulunur.
Bu ise srtnmesiz kabule gre deneysel lmlerle daha uyumludur.
Dirseklerdeki Srtnme Kayplar
Deney dzeneinde yer alan be farkl dirsek iin, okuduunuz manometre deerleri ve
(11) nolu eitlikten yararlanarak K
B
Kayp Faktr deerlerini hesaplaynz. Her bir
dirsek iin farkl debilerde hesapladnz deerleri karlatrarak, sonular irdeleyiniz.
Vanalardaki Kayplar
Vanalardaki kayplarn llmesinden globe ve gate vanalar iin hacmsal ak hz ile
kayp katsays arasndaki bant ortaya konur. Bu amala;
1. llen h
L
deerlerinden yararlanarak (12) eitliine gre globe ve gate vanalar
iin ayr ayr farkl debilerdeki K kayp katsaylarn hesaplaynz,
2. Globe ve gate vanalar iin elde edilen deerlerle, % Ak Hzlar [(Uygulanan
Debi / Tam aklktaki debi) x 100] arasnda bir grafik iziniz. (rnek ekil 7)
Grafikten nasl yararlanlabileceini aklaynz.

rnek Hesaplama
Valf tamamen ak iken llen hacimsel debi 246.10-6 m3/s ve U manometresinde
okunan deer 172 mmHg olsun. K kayp katsays hesaplaynz.
U Manometresi iin (20) eitliinden h
L
= 12.6 x 172 = 2170 mm = 2.167 m bulunur.
Buradan (12) Nolu eitlikten elde edilen K = h
L
2g/ v
2
ifadesine gre, % 100lk ak hz
iin;
K = (2.17 ) (2) (9.81) / (1.67)
2
= 15.3 bulunur.

SEMBOLLER

A :Ak Alan ,m
2

D : Boru ap, m
f : Fanning Srtnme Faktr
h
L
: Srtnme Kayb, m
L : Boru Uzunluu, m
K : Kayp Faktr, m
P : Staik Basn, Nt/m
2

Q : Hacimsel Debi, m
3
/s
S :Cvann Spesifik Younluu, kg/m
3

:Akkann Viskozitesi, kg/m.s

20

Hg
: Cvann Younluu, kg/m
3

H2O
: Suyun Younluu
x : Cva okuma ykseklii
v : akkann lineer hz, m/s
z : referans noktasna gre ykseklik, m


% Ak Hz

ekil 7. Globe ve Gate Vanalar in Kayp Katsaylar


YARARLANILACAK KAYNAKLAR


1. J. T. Banchero, W. L. Badger,
ev. hsan atalta, Kimya Mh. Giri
nkilap ve Aka , stanbul, 1975.
2. Prof. Dr. Ahmet Aydn, Akkanlar Mekanii, . . Basmevi, stanbul, 1998.
3. Dier Akkanlar Mekanii Kitaplar

PTOT TP VE ORFSMETRE



1.DENEYN AMACI


21

Akkan hareketi, uygulamal mhendislik dallarnn hemen hemen hepsinde
karlalan bir konudur. Bir akkann hzn lmek, sistemde srtnmeden
kaynaklanan kayplar belirlemek, hem akkan akn ieren prosesin kontrol hem de
ekonomik olarak ok nemlidir. Bu deneyde pitot tp kullanlarak lokal hz lmleri
yaplp hava ak ieren silindirik bir boru ierisinde hz profillerini elde ederek, snr
tabakann oluumu incelenecektir. Statik basn deerlerinden yararlanlarak dzgn
boruda srtnme faktr hesaplanacaktr. Ayrca sistem giriindeki standart nozulden
yaralanlarak ortalama akkan hzlar tespit edildikten sonra bir orifismetrenin dearj
katsaylar llecektir.

2.TEOR

2.1. Manometre

Basn veya basn fark lmlerinde kullanlan cihazlara manometre ad verilir. U-
tipi sv manometreler zellikle laboratuar uygulamalarnda geni bir kulanm alanna
sahiptirler. Sistemdeki iki deiik noktaya bal olan manometrenin kollarndaki sv
seviyeleri fark, o noktalar arasndaki basn farkn hesaplamak amacyla
kullanlmaktadr. ekil 1 de bir U tipi manometre kullanlarak basn farknn nasl
lld gsterilmektedir. Her iki kolona basn denklii uygulandnda aadaki
ifade elde edilir.
Basn fark = P
A
-P
B
=g(b-a)+hg(
man
-) (1)
Eer A ve Bnin ykseklikleri eit ise bu ifade aadaki gibi yazlabilir:
Basn fark = P
A
-P
B
=hg(
man
-) (2)
Burada
man
manometre

iindeki svnn younluu,

da sistemden akan akkann
younluu, h iki kolon arasndaki sv seviyesi ykseklik fark, g ise yerekimi
ivmesidir. Sistemden akan akkan bir gaz olduunda, sv younluu yannda, gazn
younluu ihmal edileceinden (2) eitlii aadaki gibi ifade edilebilir:
P
A
-P
B
=hg
man
(3)
Basn farknn az olduu durumlarda, sv seviyesi farkn daha rahat okumak amacyla
ekil 2de gsterilen eik manometre kullanlr. Bu manometre kullanldnda (3)
eitliiyle verilen basn fark aadaki gibi hesaplanr:
P
1
-P
2
=g
man
xsin (4)

22

2.2.Pitot Tp

Sktrlamayan hareketli bir akkan iin mekanik enerji dengesi; akkann basnc, hz,
younluu ve seviyesi(yerden ykseklii) arasda bir bant verir. Bernoulli eitlii olarak
bilinen ve birim hacimdeki enerjiyi temsil eden bu bantnn, evre ile i alverii
olmayan ve srtnme kayplarn ihmal edilmi olduu ekli aadaki gibidir:
P + v
2
/2 + gz= sabit (5)
Burada P akkann statik basnc, v hz, younluu, z belirli bir referans seviyeye gre
ykseklii ve g yerekimi ivmesidir.
Snr tabaka, akkan hareketinin temasta olduu yzey tarafndan etkilendii blgedir. Bir
akkan niform hzda bir boruya girdiinde, akkann temas ettii yzeyde srtnmeden
dolay akkan hareketi etkilenir ve ekil3 te gsterildii gibi bir snr tabaka olumaya
balar. Yeterli uzunluk varsa neticede snr tabaka btn boru kesitini kaplar. Snr tabaka
profilinin tm kesiti kaplayp ak ynnde deimedii hali alncaya kadar oluan blgeye
gelimekte olan snr tabaka veya gelimekte olan ak, boru kesitini kaplayp radyal hz
profilinin sabit kald aka tam gelimi snr tabaka veya ak denir.
Basit bir pitot tp ekil 4 te grld gibi bir ucu akkana paralel dier ucu ise akkana
dik olarak yerletirilen iki tpten ibarettir. Bir ak hatt iinde lokal hz lmek iin
kullanlr. Yzeye yerletirilen tpten statik basn, akkan iine yerletirilen utan ise
durgunluk basnc llr. Tplerin dier ular bir manometreye baldr. Manometre
kollar arasndaki sv seviyesi farkndan yaralanlarak akkann lokal hz belirlenebilir.
Tpn iki ucuna bernoulli eitlii uygulanr ve (3) eitlii de dikkate alnrsa aadaki
lokal hz ifadesi elde edilir.
u=(2(P
2
-P
1
) /)
1/2
=( hg
man
/)
1/2
(6)
Pitot tpnn ucunu ak kesit alan iinde istediimiz ksma yerletirerek lokal hz
deerini okumak mmkndr. Bylece radyal ve eksenel ynde hz profilinin nasl
deitiini deiik noktalarda hz okunarak belirlenebilir.


2.3. Srtnme Faktr

Kapal bir boruda srtnmeden kaynaklanan kayp ykseklii Darcy eitlii ile verilir.
h=2fLU
2
/dg (7)

23
Burada L, h ykseklik kaybn lld ak ynndeki mesafe, d ise boru apdr. Eitlik
(3)ten h ekilir ve bu ifadede yerine konulursa srtnme faktr iin aadaki eitlik elde
edilir:
f=(P
2
-P
1
)d/2LU
2
(8)
Laminer akm iin borudan akan akkana momentum denklii uygulandnda basn fark
ifadesini veren Hagen-Poiseuille eitlii elde edilir.
P
2
-P
1
=128LQ/d
2
(9)
Trblent akmda srtnme faktrn, yani basn farkn hesaplayabilmek iin analitik
zm mmkn olmadndan ilk defa Blasius aadaki ampirik ifadeyi teklif etmitir:
f= 0.079/Re
1/4

(10)
Eitlik (7) ve (9) birletirilir ve yeniden dzenlenirse laminer akm iin srtnme
faktrnn Reynolds saysna aadaki ekilde bal olduu grlr:
f=16/Re
(11)
Burada Re=dU/ dr.Kapal bir sistem iinde belli bir mesafede statik basn farklar
llp, Eitlik (7)nin kullanlmasyla lm artlar iin srtnme faktr hesaplanabilir.

2.4.Orifismetre

Orifismetre akkanlarn ortalama hzn lmek amacyla kullanlr. alma prensibi ak
alannn bloke edilmesiyle hza bal olarak basn farknn oluturulmasna dayanr.
Orifismetre ematik olarak ekil 5 te gsterilmektedir. 1 ve 2 noktasna Bernoulli denklemi
uygulanr ve uygun modifikasyonlar yaplrsa hz ifadesi iin aadaki eitlik elde edilir:
u = (2(P
2
-P
1
)/ )
1/2
= (2gh
man
/)
1/2
(12)
Q = A
j
U
j
(13)
Burada Q hacimsel debi, A
j
minimum daralmada (vena kontrakta) jet alan, U
j
jet hzdr.
Fakat jet kesin alan ve jet hz tam olarak llemediinden baz katsaylar (dzeltme
faktr) kullanlarak jet kesit alan yerine orifis kesit alan kullanlr:
Q = A
j
C
c
U
j
= A
0
C
c
C
v
U
j
= A
0
C
c
C
v
(2gh
man
/)
1/2
(14)
Bu eitlikte, A
0
orifis kesit alan, C
c
bzlme katsays ve C
v
jetin hz katsaysdr.
Bzlme katsays ve jet hz katsaysnn arpmna dearj katsays ad verilir.
C
D
= C
c
C
v
(15)
Eitlik 8 aadaki gibi yazlabilir;

24
Q = A
0
C
D
(2gh
man
/)
1/2
(16)
Eer Q bilinirse orifismetre iin dearj katsays hesaplanabilir:
C
D
= Q / A
0
(2gh
man
/)
1/2
(17)
Q deeri boru giriine monte edilen standart nozuldaki basn dnden yararlanlarak
hesaplanr. Eer atmosfer ile nozul ii arasna Benoulli denklemi uygulanrsa aadaki
ifade elde edilir:
Q = A
N
C
DN
(2gh
man
/)
1/2
(18)
Bu eitlikte A
N
nozul kesit alan, C
DN
nozul dearj katsaysdr.
Standart nozul iin dearj katsaysnn deeri 0.97 dir. alma artlarnda hava
sktrlamayan akkan kabul edildiinden buradan hesaplanan hacimsel debi deeri,
orifismetre dearj katsausn hesaplamak iin kullanlabilir.


3. DENEY DZENE
Cihaz genel olarak elik iskelet zerine oturtulmu uzun dz bir borudan ibarettir. Boru
orifismetre taklp karlabilsin diye iki para halinde yaplmtr. Borunun bir ucu fana
bal olup dier ucu atmosfere aktr. Boru boyunca statik basn lm yapabilmek
amacyla, belirli aralklarla basn lm balantlar bulunmaktadr. Fan debisi bir ak
kontrol srgs ile ayarlanmaktadr. Dey bir pitot tp derecelendirilmi bir levha
zerine monte edilmitir. Dikey olarak boru kesit alan boyunca radyal ynde hareket
ettirilebilen bu pitot tpyle radyal ynde hz lmleri yapmak mmkndr. Pitot tp
lmleri ak ynnde 54, 297, 774 ve 1547 mm boru giriinden uzaklklarda yaplr.
Ayrca borunun ortasna monte edilebilen bir orifis levhasyla orifismetre ile ilgili lmler
yapmak mmkndr.
Santrifj fan elik bir sehpa zerine monte edilmi olup sabit hzl bir motor ile
dndrlmektedir. Yan yana sralanm 14 adet manometre tp basn lmlerine imkan
vermektedir. Manometre svs olarak Kerosen kullanlm olup younluu 787 kg.m
-3
. Bu
manometreleri eik konuma da getirmek mmkndr. Deney dzenei ve boyutlar
ematik olarak ekil 6da gsterilmitir.

Bu deneyde yaplmas gereken lmler unlardr :
1. Orifismetre levhas olmakszn dzgn bir boruda snr tabakasnn oluumu, yani
akn gelimesi incelenecektir. Bu deney drt ayr eksenel istasyonda pitot tpyle

25
radyal ynde hz lmleri alnarak yaplr. Pitot tp denemelerinde durgunluk basnc
ile pitot tpne en yakn noktadaki statik basn lmleri alnr.
2. Statik basn lmleri kullanlarak silindirik bir boruda belirli bir aral temsil eden
srtnme katsays hesaplanr.
3. Orifismetre levhas taklarak, statik basn lmleriyle orifis levhasnn giri ve k
ynlerinde basncn nasl deitii gzlenir. Bu lmler iin statik basnla atmosfer
basnc arasndaki fark kullanlr.
4. Giri ve k ynnde orifismetreye en yakn iki nokta arasndaki basn fark ve
standart nozuldaki basn fark lmlerinden elde edilen debi deeri kullanlarak
orifisin dearj katsays hesaplanr.


4. DENEY SONULARININ DEERLENDRLMES

Yaplan lmlerden aadaki deerlendirmeler yaplr:
1. Belirli bir hzda 4 deiik eksenel lm noktasnda radyal ynde pitot tpyle yaplan
basn fark lmleri daha nce Eitlik 6 kullanlarak lokal hz deerine dntrlr.
Daha sonra bu deerler, radyal mesafeye kar hz grafikleri izilerek akm ynnde ve
radyal ynde hz profillerinin nasl deitii belirlenir.
2. Be deiik hzda belirli bir eksenel mesafe aralnda alnan statik basn
farklarEitlik 7 veya 8 kullanlarak srtnme faktrne dntrlr. Srtnme
faktr Reynolds saysna gre grafie geirilir, ayn grafik zerinde ak rejimine gre
10 veya 11 eitliinden hesaplanan srtnme faktr deerleri de grafie geirilerek
llen deerler ile ampirik deerler karlatrlr.
3. Be fakl hzda orifismetre taklarak yaplan denemelerde statik basnlarn atmosfer
basncyla farklar eksenel mesafeye gre grafie geirilerek orifisten nce ve sonra
basncn nasl deitii gzlenir.
4. Orifisten bir nceki ve bir sonraki noktalardan yaplan basn fark lmleri ve nozul
lmleri kullanlarak Eitlik 17 ve 18 yardmyla dearj katsays hesaplanr. Dearj
katsaylar Reynolds saysna kar grafie geirilerek hzla nasl deitii gsterilir.


SEMBOLLER


26
A
j
: Vena kontraktaki jet kesit alan [m
2
]
A
0
: orifis kesit alan [m
2
]
C
c
: Bzlme katsays
C
D
: Orifisin dearj katsays
C
DN
: Nozulun dear katsayss
C
v
: Jetin hz katsays
f : Srtnme faktr
d : Borunun ap [m]
g : Yerekimi ivmesi [ms
-2
]
h :Ykseklik kayb [m]
L : ki lm noktasndaki eksenel mesafe, boru uzunluu [m]
P : Basn [Nm
-2
]
Q : Hacimsel debi [m
3
s
-2
]
U : Ortalama hz [ms
-1
]
u : Lokal hz [ms
-1
]
: Akkanlarn younluu [kgm
-3
]

man
: Manometre svsnn younluu [kgm
-3
]


YARARLANILACAK KAYNAKLAR


1. Kimya Mhendislii Unit Operasyonlar, Cilt-1
Mc_cabe Smith, ev:Prof.Dr.M.Emir Glbaran
T Kimya-Metalurji Fakltesi, 1984-stanbul

2. Kimya Mhendisliine Giri
Prof.Dr.J.T.Bancherd, W.L.Badger
ev:Prof.Dr.hsan Alata nklap ve Aka Kitapevleri Koll. ti, stanbul

3. Fluid Mechanics
Douglas, J.M., Gasiorek, J.A. Swaffield
Longman Scientific and Technical, 1985



27






28






29






30


SABT VE AKIKAN YATAK ZELLKLERNN NCELENMES


1. DENEYN AMACI
Laboratuar boyutlarnda hazrlanm olan yatakta, akkanlama zelliklerinin incelenmesi
ve yatak boyunca basn kaybnn deneysel neticelerinin teorik hesaplamalarla
karlatrlmasdr.

2. TEORK BLGLER
Kimyasal proses endstrilerinde uygulanan bir ok ilemde akkan ile katlarn temas
ettirilmeleri gerekir. Bu ilemlerin en nemlileri, akkanlama, statik yatak ilemleri,
filitrasyon, kurutma, kristalizasyon olarak saylabilir. Bu ilemlerin analiz ve gerekli
ekipmanlarnn dizayn edilebilmesi iin, akkan zellikleri ve ak biiminin bilinmesinin
yansra kat zelliklerinin de bilinmesi gereklidir. rnein; katalitik gaz-kat
reaksiyonlarnda kat tanecik younluu reaksiyon hzn etkileyebilen nemli bir
parametredir. Akkan yatak, uzun zamandr bilinmesine ramen nceleri yaygn olarak
kullanlmad. Bugn ise, akkan yataklar dnya apnda birok endstride eitli
prosesler iin kullanlmaktadr. Kmr yaklmasnda ve gazlatrlmasnda, kuru atk gaz
temizlenmesinde, kurutmada, kire imalinde, cevherin redksiyonunda, kavurmada iki
fazl akmn modellenmesinde olduu gibi, temel anlamda tesislerin s ve reaksiyon
teknii hesaplar iin kullanlmaktadr. zellikle bu sistemlerde, scakln kontrol altna
alnabilmesi, bilhassa ekzotermik reaksiyonlar da, akkanlam katlarn kullanlmasn
nemli hale getirmitir. Akkan yataklarn kullanm alanlarnn genilemesine neden olan baz
avantajlar aada belirtilmitir:
1 - Akkan yatakda, kat partikller ile akkan arasndaki s transfer alanlar byktr. Bu
durum enerji kayplarnn nlenmesinde etkilidir.
2 - Akkan yataklarda, i ve d s transfer yzeylerinden geen taneciklerin srekli
hareket halinde olmas, s transfer katsaylarnn bymesine neden olur. Bu sonu yksek
ekzotermik ve endotermik reaksiyonlar asndan nem tar.
3- Akkanlatrmann ok i yi gerekletirildii yataklar, srekli kartrmal
reaktrlere benzerler. Bylece akkan yatakdaki karm i i nde s transfer h z yksek
ve s cakl k dalmnn ise niform olmas, kullanm asndan nemli avantajlar salar.

31
4 - Akkan yataa kat eklemek ve katy dar almak kolaydr. Bu zellik sistemin
srekli alma artlarna uygunluu asndan nemlidir.
5 - Akkan yataklarda, snn homojen dalm yakma proseslerinde de kullanlmasn
cazip klar. Ayrca zellikle tarma sonucu yanmam kmrlerin, siklonda tutulup tekrar
yataa beslenebilmesi yanma verimini artrr.
6 - Akkan yataklarda scakln kontrol, scaklk dalmnn dzgn ve s transfer
yzeylerinin byk olmas, kurutma alannda da kullanlmasn cazip hale getirmitir.
Bunun sonucu hem enerji kayplar nlenmi olur, hem de akkan yatakda kurutulan
maddenin kalitesi artar.
Her metotda olduu gibi akkan yataklarda da arzu edilmeyen dezavantajlar vardr.
Bunlarn bazlar:
1 - Akkanlamay salamak iin pompalama gcne ihtiya duyulur, bu zellikle derin ve
geni yataklar iin ok fazla miktarda olabilir.
2 - Kullanlan partikllerin boyutlar ve tipleri snrldr. Gevrek katlar toz haline gelir.
3 - Akkanlam operasyon esnasnda kullanlan katalizr anmaya veya boyut
klmesine maruz kalabilir. Bylece materyalin akkanlama zellikleri farkl olabilir ve
akkann hzn ayarlamak gerekebilir.
4 - Katlarn tanmasyla, ince partiklleri geri kazanma gerekebilir.
5 - Sistemde kullanlan aletler, partiklle tarafndan andrlabilir.

Akkan Yatak Teorisi: Bir akkan, dk ak hzlarnda ince paracklardan olumu
bir yatak boyunca yukarya doru sadece sabit duran partikller arasndaki boluklardan
szarak geer. Bu tip yatak sabit yatak olarak adlandrlr. Ak hznn artrlmasyla,
partikller arasndaki boluklar artar ve birbirlerinden ayrlrlar. Akkann kaldrma
kuvveti tanecik arlna eit olduu anda kat tanecikler akkan iinde hareket etmeye
balarlar ve sistem tamamen akkanlarn gsterdii davranlar gsterir. Bu akkanlama
trne "minimum akkanlama" denir. Bu deiimi salayan akkan hzna minimum
akkanlama hz ad verilir. Bu noktadan sonra hzn artrlmas yatak iindeki poroziteyi
dzgn bir ekilde artrmasna ramen, basn d de belli hz deerlerinde sabit kalr.
Yatak iinde paracklar homojen bir ekilde dalr. Bu tr akkanlamaya "homojen
akkanlama (dzgn akkanlama)" denir. Bundan sonraki hzlarda boluk hacmi daha
da fazlalar. Her blgenin farkl boluk hacmine sahip olduu varsaylabilir. Hacim
farkllklar ayn zamanda kabarcklamaya neden olur. Bylece yatak iinde birisi youn
veya emlsiyon faz olarak bilinen srekli faz dieri ise zayf veya kabarckl faz olarak

32
bilinen kesikli faz meydana gelir. Heterojen karmlarda olduu gibi farkl fazlarn
olumasndan tr meydana gelen bu akkanlamaya "heterojen akkanlama" denir.
Yksek hzlarda ise, yatan st ksmna kadar kan tanecikler dmeye balar. Yatak
iinde kalan tanecik saysnn azalmas basn dn de orantl olarak azaltr.
Akkanlama tipini tesbit etmek iin, Froude says kriteri gelitirilmitir.

p
m
2
fr
gd
U
N =
(1)
Burada U
mf
: akkann minimum hz (m/s), d
p
: partikl ap (m), g; yerekimi ivmesi (m/s
2
)d i r.
Froude says (<1) olduunda "partikl akkanlama" veya "homojen akkanlama'', Froude
says (>1) olduunda "kmelemi akkanlama" veya 'heterojen akkanlama'' meydana
gelir. Yine bilim adamlar tarafndan akkanlamann kalitesini karakterize etmek iin 4
boyutsuz grup nerilmitir.
N
fr
, Re
p,m
,
( )

p

ve
t
m
d
L

Bu drt boyutsuz saynn her birinin deeri yatak stabilitesindeki azalmayla artar.
Akkanlamann 2 modu arasndaki kriter 4 boyutsuz grubun arplmasyla verilmektedir.
(N
fr
)

. (Re
p,m
) .
( )

p

.
t
m
d
L
< 100 homojen akkanlama (2)

(N
fr
)

. (Re
p,m
) .
( )

p

.
t
m
d
L
>100 heterojen akkanlama (3)
modunda olduu ifade edilir. Burada;
p
: partikln younluu, :akkann younluu,
d
t
:yatak ap, L
m
. akkanlama esnasndaki yatak yksekliidir.
Gnmzde, poroz yataklarda basn dlerinin hesaplanmasnda en yaygn kullanlan
korelasyon Ergun tarafndan gelitirilen yar ampirik eitliktir. Bu eitlik aadaki gibidir.

( )
p s
2
3 2
p s
3
2
d
pU

) (1
1,75
d
U

) (1
150
L
P
+

(4)
Burada, P: basn d (N/m
2
), L; yatak ykseklii (m), : porozite, U : akkann hz
(m/s), d
p
: partikl ap (m), p: akkann younluu (kg/m
3
),
s
: ekil faktr ( kre iin 1),
: akkann viskozitesidir.

33
Denklemin sa tarafndaki ilk terim viskoz kayplarn, ikinci terim kinetik kayplarn ifade
eder. Dk akkan hzlarnda kinetik kayplar ihmal edilebilir ve denklem Kozeny-Carman
denklemi olarak bilinen hale gelir.
( )
2
p s
3
2
d
U

) (1
150
L
P
=

(5)
Kozeny-Carman denklemi Reynolds saysnn 20den kk olduu haller iin geerlidir.
ayet Reynolds says 1000den bykse, viskoz kayplar eylemsizlik kuvvetleri yannda
ihmal edilebilecek deerdedir.
Bu durumda sistemdeki basn kayb Blake-Plummer denklemi ile ifade edilmitir.
p s
2
3
d
pU

) (1
1,75
L
P
=

(6)









ekil 1. Akkan yatakda basn d-hz ilikisi

Bu sistemde basn dmesinin logaritmas, akkan hznn logaritmasna kar izilecek
olursa, teorik olarak ekil 1 elde edilir. Bu ekil incelenecek olursa, OA ile belirtilen blge
durgun yatak blgesidir. A noktas kat paracklarn yava yava hareket etmeye
baladklar pozisyonu gsterir. Bu noktadan sonra akkann hz artrlrsa basn dmesi
yavalar, nk yatak porozitesi artmtr. B noktas akkanlama ilemine sistemin hazr
olduu noktay gsterir, bu durumdan sonra basn dmesi biraz azalr. nk yatak
genilemitir. F noktas akkanlamann balad noktadr. FP aras, kesikli akkanlama
blgesini gsterir ve blgede basn dmesi u ekilde bulunabilir.

|
|

\
|

|
|

\
|
=
|
|

\
|
kuvveti kaldrma
Akkann
arl
in Tanecikler
kuvvet uygulad
e tanecikler Akkann
(7)

A
O
B
F
P
logP
logU
Umax
Kaynayan
yatak
Sabit yatak

34
( )( ) ( )( ) [ ] S L 1 g S P
m m p
= (8)

( )( ) [ ]
m p
m
1 g
L
P
= (9)
Burada, L
m
; Akkanlamann balangcnda yatak ykseklii (m),
m
: Akkanlamann
balangcnda yatak porozitesi, p
p
: taneciin younluu (kg/m
3
), g : yerekimi ivmesidir.

(9) nolu denklem ile (5) nolu denklemde P ler yok edilirse minimum akkanlama hz
U
m
aadaki denklemden hesaplanabilir.
( )
( )
g
) (1

150
) d (
U
m
3
m p
2
p s
m

= , Re
p
<20 (10)
( )
g

1.75
) d (
U
3
m p p s 2
m

= , Re
p
>1000 (11)
Eer
m
ve
s
deerleri bilinmiyorsa:
14

1
3
m s
= ve
( )
11

1
3
m
2
s
m
=

alnabilir.
Bu durumda minimum akkanlama hz (12) ve (13) nolu denklemlerle ifade edilebilir.

( )
g

1650
d
U
p
2
p
m

= , Re
p
<20 (12)

( )
g

24.5
d
U
p p 2
m

= , Re
p
>1000 (13)
ekil 1deki P noktas srekli akkanlatrma blgesi olup, yatak porozitesi bire yaklar.
Srekli akkanlama iin gerekli minimum akkan hz U
t
aadaki denklemden bulunabilir.

( )
3
m
m
m
t
1 8.33
U
U

=
(14)

Daha nce belirtildii gibi, kat taneciklerin younluu tanecik ap ile deimekte ve
ayrca tanecik gzeneklerinin kullanlan akkan tarafndan doldurulmas neticesinde

35
grnen younluk alma artlarna bal olarak deimektedir. Grnen younluklarn
tespit edilebilmesi iin yine minimum akkanlama hz ile yatak younluklarna gre
Ergun denklemi tekrar dzenlenirse;

( ) ( )
p
3
p
2
m p
3
m
m
2
m p
3
m
p p
g p d

p U d

) (1
150

p U d

1,75
= +
(
(

(
(

|
|

\
|
+
|
|

\
|
(15)

eitlii elde edilir. Tanecik ap, gaz younluu ve viskozitesi kolaylkla tespit edilir. Gaz hzna
gre basn dnn incelenmesiyle de, minimum akkanlama hz bulunduktan sonra eer
minimum akkanlama artlarndaki yatak boluk oran ortaya konabilirse, kat younluu
yukardaki denklemden kolaylkla hesaplanabilir.
Minimum akkanlama artlarndaki yatak boluk oran ile kat younluu arasndaki ilikiyi
ortaya koymak iin, ayr bir deneme yapmak gerekir. Buna gre yataa belli bir W arlnda
kat tanecik konularak, gaz geirilmedii durumda yatak ykseklii L
o
tespit edilir. Bu durumda
yatak hacmi, V
o
A
t
yatak kesit alan olmak zere,
V
o
= A
t
x L
o
olur. (16)
Yatak younluu ise;
=
o
V
W
=
o t
L A
W
olur. (17)
Minimum akkanlama artlarndaki yatak hacmi V
m
ile yatak younluu arasnda,

m
=
m
V
W
=
m t
L A
W
bants mevcuttur. (18)
Bu eitlikten;
m
o
o t
m t m
L
L
) L W/(A
) L W/(A

= = ve
|
|

\
|
=
m
o
m
L
L
(19)
denklemi yazlabilir. Tanecik younluu ile
m
arasnda,

m
=
p
.(1-
m
) ise
p
=
) - (1

m
m
(20)

36
bants mevcuttur. Metodun hassasln artrmak iin
m
e eitli deerler verilerek (15)
eitliine gre eitli
p
deerleri hesaplanr. Daha sonra
p
ile
m
arasnda bir grafik
izilir.


3. DENEY DZENE VE DENEYN YAPILII


Dzenek yatak, filitre ve datcnn bir arada bulunduu bir panelden olumaktadr.
Olduka kk tane boyutuna gre snflandrlm olan madde panel zerindeki dikey cam
silindir ierisine doldurulmutur. Bu silindirin alt ksmnda yatak malzemesini tutan bir
datc ve datc odas bulunur. Bir kompresr vastasyla sisteme gnderilen basnl
hava filitre ve basn reglatrnden, kontrol vanas, hava ak leri ve orifis plakasndan
geerek datc odasna gelir. Yatak altrld zaman hava yatak ksmndan daha sonrada
bir filitreden getikten sonra atmosfere verilir. ki svl manometrenin dtaki blmesi
yatakta herhangi bir seviyede bulunan probun ucundaki hava basncn, dieri yksek hava
ak hzlarnda kullanlan orifisin fark basncn ler.
ekil2 de gsterilen dzenekte fann gerekli elektrik balantlarn yaptktan sonra fan
altrlr. Akkann getii orifis ve akkan yataktaki manometreler takip edilir.
Akkann debisini kontrol eden vana kademeli olarak alarak, orifis ve akkan yataktaki
basn kayplar not edilir ve yaplan her ilemde yataktaki deimeler izlenerek
akkanlama mekanizmasnn anlalmas mmkn olacaktr. Hava hznn en az 20 deiik
deerinde bu ilemler devam ettirilir. Deney bitince fan kapatlr.




37



ekil 2. Akkan Yatak Akm emas

4. DENEY SONULARININ HESAPLANMASI


Her denemede orifisdeki basn kayb, yataktaki basn kayb, yatak ykseklii, durgun
yatak ykseklii not edilir. Daha sonra gerekli minimum akkan hz (12) ve (13) nolu
denklemler kullanlarak bulunur. Akkan yatak basn kaybnn logaritmas yatak akkan
hznn logaritmasna kar grafie geirilir. Ayrca akkan yataktaki basn kaybn teorik
hesaplamak iin, sabit yatak durumunda (4), (5) ve (6) nolu denklemleri, akkanlama
durumunda ise (9) nolu denklem kullanlr.


5. SEMBOLLER


d
p
: Partikl ap (m)
: Porozite

m
: Akkanlamann balangcnda yatak porozitesi
g; Yerekimi ivmesi (m/s
2
)

p
; Taneciin younluu (kg/m3)
; Akkann younluu (kg/m3)

38
P: Basn d (N/m
2
)
L: Yatak ykseklii (m)
L
m
; Akkanlamann balangcnda yatak ykseklii (m)

s
: ekil faktr
: Akkann viskozitesi
U
m
: Minimum akkanlama hz (m/s)


6. YARARLANILAN KAYNAKLAR


1. Alpay, E., Kimya Mhendislii Temel lemleri, E. . Mhendislik Fakltesi Yayn
No:8, 1982.
2. Mc.Cabe and Smith, Unit Operations of Chemical Engineering, Mc. Graw Hill Book
Campany, New York, 1976.
3. Knuii, D., Levenspiel, O., Fluidization Engineering, John Wiley and sons, Inc. N.
York,1976.

























39
ZORLAMALI KONVEKSYONLA ISI TRANSFER

1-DENEYIN AMACI
E zamanl konveksiyon ve kondksiyon (ister zorlamal olsun isterse serbest ) ile s
transferi birok endstrici s deitiricinin ana ilkesini oluturur.
Bu deneyde zorlamal konveks iyonla s transferinde
l -Istma gc ile yzey scakl arasndaki iliki
2-Yzeyden s transferini belirlemek iin uygun yzeylerin kullanm
deerlendirilecektir.
Sonuta konveksiyonla s iletiminde scak yzeyden akkana vuku bulan s transferi ve s
transferi katsaysn hesaplayacaz.
2-TEOR
Is transferi ve dier enerji ekillerine dntrlmesi mhendislikte nde gelen
meselelerden birisidir. Tm mhendislik branlar iin nemli bir konu olan ts
transferi.gnmzde enerji ve evre sorunlarnda n plana kmas ile daha da nem
kazarm tr.
Is transferi kanunlar, s deitirici cihazlarn dizayn, konstrksiyonu, test edilmesi ve
iletilmesi ok nemlidir. Termodinamikte s, scaklk fark sebebiyle bir
termodinamik sistemin snrn geen enerji ekli olarak tarif edilmektedir. Yani. s
bir enerji ekli ve scaklk fark snn yaynmas iin itici gtr. Dolaysyla
balangta farkl scaklklarda olan 2 sistem birbiriyle temasa getirilirse snn birinden
dierine getii grlr. Is ak, snn negatif scaklk gradyeni ynnde yani yksek
scaklktan dk scakla doru transfer olmas manasndaki vektrdr.
Is ve dier enerji ekilleri arasndaki mnasebetlerle ilgilenen bilim dal
termodinamiktir. Klasik termodinamik, denge halindeki sistemlerin davranlar ile
ilgilenmektedir. Termodinamik kanunlar bir sistemi denge halinden dierine
deitirmek iin gerekli enerji miktarn ngrmekte kullanlmaktadr. Termodinamik
kanunlar tek balarna bu enerji deiim deerini vermede yeterli deillerdir. Bu
enerji deiimlerinin nasl meydana geldiinde izah edememektedir. Is transferi
bilimi scaklk gradyenleri nedeniyle enerji aklarnn deerlerinin ngrlmesi ile
uramakta ve bu enerji aknn mekanizmasn incelemektedir.
Gerekte s transferinin dayand 4 genel kanun vardr.
a- Ktle korunum kanunu
b- Termodinamiin 1. kanunu

40
c- Termodinamiin 2.kanunu
d- Newton un 2. hareket kanunu

ou s iletim problemleri iin termodinamiin 1. ve 2 kanunlarnn kullanlmas
yeterlidir. Is transferinde geerli olan 3 zel kanunda
a-Fourier s iletim kanunu
b-Newon souma kanunu
c-Stefan- Boltzmann radyasyon kanunu
Is transferi esas itibariyle 3 tarzda olumaktadr:
2. l .Konveksiyon (Is Tanm):
Konveksiyon, akkan hareketi ile enerji tamm ilemidir. Ortam bir sv veya gaz ise.
akkan hareketi ile s enerjisi bir blgeden dier bir blgeye scaklk farkndan dolay
transfer edilecektir. Is transferinin en nemli konusu konveks iyon dur. Is deitiricilerinde
akkanlar, kat iimi er (yzey l er ) ile birbirlerinden ayrlm olduklarndan, konveksiyon ,
bir yzey ile akkan arasndaki enerji tammnda en nemli s transferi mekanizmasdr.
Qn= A(Tw-Tm)
Burada
: yzey s transferi katsays (film katsays )
Tm: Bir kanal ierisindeki akta akkann ortalama scakl veya bir yzey
zerindeki akta yzeyden uzaktaki scaklk
A : Snr yzey alann
Yzeyde akkan hz sfr olduundan yzey ile akkan arasndaki s transfer
mekanizmas daima kondksiyonla ,bazen de mayladr. Yzeyden akkana iletilen
s akkan hareketiyle tanmaktadr.
Eer akkan hareketi uygulanan basn farklarndan meydana geliyorsa (rnein stlan
bir borudan pompa ile akkan devrettirilmesi vb..) zorlanm konveksiyondan,
akkan hareketi younluk farklarndan ve yerekimi gibi tesirlerden oluyorsa, (rnein,
bir sobann veya radyatrn etrafn stmas vb..) doal konveksiyondan bahsedilebilir.
Eer s akm kcal/h veya W (vvart) yzey alan m
2
,scaklk basama C /m, scaklk
fark C veya K olarak ifade edilirse, a 'nm boyutu,
[ a ]- kcal / mVc veya W / mK bulunur.

Burada a , yzey geometrisine, akm artlarna, akkann fiziki zelliklerine, akkan ile
yzey scaklk farkna, geometriye ve giri artlarna baldr. Bu bakmdan yzey s
transferi katsaysnn ortalama deeri ile yerel (lokal) deerini birbirinden ayrt etmek
gerekir. Yerel deeri;


41
mx wx
x
T T
A
Q

\
|
=
olarak tarif edilir. Burada x indisi yerel deeri gstermektedir. Ortalama yzey s transfer
katsays a ise; bir L uzunluu iin ;
l
a = -------- a
x
.dx
L
ile ifade edilir. Pratikte nemli olan a
x
in ortalama deeridir.
3-DENEY DZENE
Deney iki farkl almadan olumaktadr.
l.Deney
Zorlamal konveksiyonda g ile yzey scakl arasndaki ilikiyi gstermek iin
yaplan deney.
Serbest konveksiyonda, yzeyden s transfer hz, bu s ile retilen havann kk
hareketi ile snrldr. Eer hava stlan yzey zerinde artrlrsa daha fazla s
transfer edilir. Istlan yzey zerindeki havann hareketi ile ortaya kan bu
prosese zorlamal konveksiyon ad verilir. Dolaysyla, zorlamal konveksiyondaki
stlm bir yzey ayn gte serbest konveksiyonlu bir yzey zerindeki scakla
gre daha dk bir yzey scaklna sahip olacaktr.
Deneyde zlenen Metot:
Parlak (przsz) yzeyli s deitiricisini kanala yerletirerek evre scakl (t
A
)
llr. Istc 50 Watt'a ayarlanr. t
H
lmek iin 50 dakika kararl hale gelmesi
iin beklenir. Fan hz 0.5 m/s olacak ekilde ayarlanr. Kararl hale gelmesi iinde bir
sre beklenir. Istlan plaka scaklklar llr.

4.DENEY SONULARININ DEERLENDRLMES


t
A
= .. C

G = . Watt


42


Tablo l. l .Deney sonulan

Hava hz
(m/sn)
t
H
(C) (t
H
-t
A
) C
0
0.5
1
1.5
2.0
Bu deerlerden hava hzna kar yzey scakl grafik edilir.
0 10 20 30 40 50 60 70 80
Scaklk C
0,0
0,5
1,0
1,5
2,0
H
a
v
a

h

m
/
s

43
ekil 1 Hava hzna karlk yzey scaklk deerleri
Hava hz artka t
H
-t
A
deeri grafikte grld gibi azalmaktadr.
2. Deney
Yzeyden s transferini belirlemek iin deiik yzeylerin kullanm
Bir kaynaktan (cihazdan) yaylan s transferi, hava ile temasta olan yzey alannn art ile
deerlendirilebilir. Pratikte, uygun boyutu artrmak zor olabilir. Bu durumda hava ile temasta
olan yzey alan, yzeye dik przsz ve przl levhalarn ilavesi ile artrlabilir.
Gelitirilen yzeyler( yzey alan gelitirilmi) etkisi ayn giri ve k gleri ile ayn hava
hz artlarnda dz bir yzey ile przsz ve przl yzeylerin mukayesesi ile ortaya
kabilir.
Deneyde izlenen metot:
Dz plaka kanal ierisine yerletirilir. evre scakl t
A
kaydedilir. Istc 75 Watta
ayarlanr. Scakln 80 C a kadar ykselmesi beklenir ve karl hal deerleri elde edilinceye
kadar stc g kontrol 20 Watta ayarlanr. Istlan plaka scakl t
H
not edilir. Fan hz 1
m/sn ye ayarlanr.( bunun iin termal anenometre kullanlr) Bu ilemleri 2 ve 2,5 m/sn
hzlar iin tekrarlanr.
Sonular:
evre scakl t
A
=. C
G deeri = Watt


Tablo 2.2 . Deney sonular

Hava hz
(m/sn)
Istc
scakl

(t
H
-t
A
) C
0
0.5
1
1.5
2.0


44
0,0 0,5 1,0 1,5 2,0 2,5 3,0
Hava hz m/sn
0
10
20
30
40
50
60
70
80
90
t
H

-
t
A

(
S

c
a
k
l

k
)
Finned plate
Pinned plate
Flat plate

ekil 3. Her bir plakann hava akna karlk scaklk grafii.
Plakalar iin elde edilen sonular ve deneyler iin s transfer katsaylar bulup, her birini
mukayese ediniz.












ekil 4. Deney dzenei

Scaklk probu
t
fan Scaklk probu
t
stc
Q
Istma g
Scaklk t
A
, t
H

Ama,
kapam
Hava ak

45

1: dz plaka 2: anemometre 3: dz levha 4: pinned 5:dzlem kanatk 6:sonda
7: tutucu 8: elektrik konsolu 9: balant 10: balant 14: akrilik pencere
16: anemometre sensor 17: balant 19: sensr 20: lme delikleri 21: fan
ekil 5 Zorlamal konveksiyonla s transferi deney dzenei


5. YARARLANILACAK KAYNAKLAR

l .Is Transferine Giri I: Is letimi, Sadk KAKA,zgn Matbaaclk, Ankara, 1982
2.Kimya Mhendislii nit Operasyonlar Cilt-II Is letimi ve Uygulamalar, eviren
Prof.Dr.EmirGLBARAN, stanbul, 1985
3.1s Transferi, Do.Dr. Ahmet AYDIN, stanbul, 1989




46
E MERKEZL BORU ISI DETRCLER



1. DENEYN AMACI


Is deitiricilerin temel prensipleri ve temel kavramlarnn anlalmas. Deneysel verilerden,
logaritmik ortalama scaklk fark, s transfer katsays ve s deitirici etkenlii gibi
byklklerin hesaplanmas ve teorik deerler ile karlatrlmas


2. TEOR


Deiik seviyelerdeki teknolojik gelime ve boyutlarda ok deiik tip ve sayda s
deitiriciler sanayide kullanlmak zere gelitirilmi bulunmaktadrlar. Bu konuda detayl
bilgiler deneye gelmeden nce referanslar ksmnda verilen literatrlerden elde edilmelidir.


Is deitiriciler farkl kriterlere gre snflandrlrlar. Is deitiriciler aadaki kriterlere
gre snflandrlrlar.

1. Rekperatif ve Rejeneratif
2. Is deiim ekli : direkt veya dolayl
3. Yapm geometrisine : boru, levha ve geniletilmi yzeyler
4. Is transfer mekanizmas : tek ve ift fazl
5. Ak dzenlemesi : paralel, zt ve apraz

ou s deitiriciler souk ve scak olmak zere iki akma sahiptir, ancak ikiden fazla
akmn olduu durumlarda mevcuttur.Is aktarm mekanizmasna gre s deitiricileri direkt
temasl ve indirekt temasl olmak zere iki gruba ayrlabilirler. Direkt temasl tiplerde s
transferi direkt temasa gelen ve karmayan iki akkan, rnein bir gaz ve bir sv, arasnda
meydana gelir. ndirekt temasl tiplerde ise scak ve souk akkanlar geirgen olmayan bir
yzeyle birbirinden ayrlrlar. Bu yzden bu tip s deitiriciler yzey s deitiriciler diye de
adlandrlabilirler.


Is deitiriciler yapm geometrilerine gre de snflandrlabilirler. rnein borulu, levhal,
gvde-boru tipi s deitiricileri ve geniletilmi yzeyler ieren s deitiricileri vb. Bu
deneyde kullanlacak olan laboratuar tipi s deitirici nitesi borulu s deitiricilere bir
rnek temsil eder. E merkezli borulu s deitiriciler yaygn olarak kullanlan s deitirici
tipleridir. Genel olarak ierisinde akkanlarn akt e merkezli iki borudan oluur. Is
deitiricilerde eitli akm dzenlemeleri mmkndr. Bunlarn balcalar unlardr :

Paralel Akm : ekil 1(a)da grld gibi scak ve souk akkanlar s deitiriciye uta
girerler ve ayn ynde akarlar.
Kar Akm : ekil 1(b)de grld gibi scak ve souk akkanlar s deitiriciye zt
ynlerde girerler ve zt ynl olarak akarlar.

47
apraz Akm : ekil 1(c)de grld scak ve souk akkanlar ou zaman birbirlerine
gre 90
o
ayla akarlar.
ok Geili Akm : ok eitli dzenlemeler bir geili dzenlemelere gre toplam verimi
artrd iin s deitirici dizaynnda ska kullanlrlar. Geni sayda akm dzenlemeleri
mevcuttur.


ekil 1. Is deitiricilerde ak dzenlemeleri


Aada baz kavramlar ksaca tanmlanacaktr, ancak s deitiriciler ile ilgili detayl bilgi
ilgili referanslardan edinilmelidir.

Transfer olan s miktarn veren temel bant;

lm
.
T UA Q = (1)

eklinde verilmektedir. Dier taraftan aktarlan s ayn zamanda scak ve souk akkan
tarafndan verilen ve alnan s miktarna eittir. Scak akkan tarafndan verilen s aadaki
ifade ile verilir.

( )
k h,
T T ) c m ( Q
giri , h h p
. .
= (2)

Souk akkan tarafndan alnan s ise

( )
giri , c , c c p
. .
T T ) c m ( Q =
k
(3)

denklemi ile verilir. Kaybolan s ise verilen s miktar ile alnan s miktar arasndaki farka
eittir.
Logaritmik ortalama scaklk fark aadaki denklem ile ifade edilir.

A
B
A
B
B
A
a
b
c

48
2
1
2 1
T
T
ln
T T
T
lm

= (4)

Scaklk verimlilii bir s deitiricide meydana gelen gerek s transferini eer bu s
deitirici sonsuz bir yzeye sahip olduunda elde edilebilecek maksimum s transferinin
yzdesi cinsinden bir gstergesidir.

(a) Souk ortam iin 100

=
cigiri giri , h
giri , c
c
T T
T
k c,
T


(b) Scak ortam iin 100

=
cigiri giri , h
k , h
h
T T
T
giri h,
T


(c) Ortalama
2
c h
ort

+
=



3. DENEY SSTEM


Is deitirici deney sistemi laboratuarda endstriyel s deitiricilerin alma prensiplerini
en uygun ekilde gstermek iin zel olarak dizayn edilmitir. Deney sistemi bir destek
zerine monte edilmi U eklindeki bir emerkezli borulu s deitiriciden olumaktadr. Bu
deney sisteminin ematik gsterimi ekil 2 de verilmektedir. Is kayplarn minimuma
indirmek iin s deitirici borusunu d yzeyi izole edilmi olup scak su iteki borudan ve
souk su da dtaki borudan akmaktadr. Scaklk lme aletleri (termometreler) scaklklar
izlemek iin hem i hem de d borulara yerletirilmilerdir. Kontrol vanalar her iki akm
hz ve ynlerine ayarlamak iin sistemin uygun yerlerine monte edilmiledir.


Scak su sistemi bir scak su deposu bir daldrmal tip stc ve scakl 1
o
C hassaslkta
istenilen derecede tutabilen bir ayarlanabilir scaklk kontrol nitesini iermektedir. Is
deitiriciye scak su sirklasyonu bir pompa vastasyla salanmakta olup bu su yeterli bir
kartrmay mmkn klmak iin tekrar depolama tankna bir engel sisteminden geerek geri
gnderilmektedir. Gerekli souk su laboratuardaki souk su musluklarndan temin
edilmektedir. Kolayca ayarlanabilen bir vana sistemi ile kar ve ayn ynl akm
dzenlemeleri elde etmek mmkn olmaktadr. Bu vana sistemi ekil 3de gsterilmektedir.
Is deitirici borularna ait ller ve yzey alan ile ilgili bilgiler s deitiricinin n
panelinde verilmektedir. Deney sistemindeki birimlere ait numaralar ve gsterdikleri
birimlerin neler olduklar ayrca ekil 2 de verilmitir.

49






1. Depolama tank
2. Istma eleman
3. Engellere
4. Scaklk sensr
5. Tank k
6. Pompa
7. Depo kapa
8. Ana dme
9. G kontrol
10. Termometre
11. Vanalar
12. Termometre
13. Emerkezli boru sistemi
14. Termometreler
15. Termometr
16. Vanalar
17. Termometre
18. Kontrol Vanas
19. Flowmetre
20. Kontrol vanas
21. Souk su girii
22. Souk su k
23. Flowmetre
24. Boaltma Vanas

ekil 2 Deney sistemi




50

4. DENEYN YAPILII


1. Depolama Tank (1)ndaki su boaltma vanasnn tamamen kapal olmasn kontrol et (saat
ynnde kapatlr ).
2. Tankn kapan aarak temiz olup olmadn kontrol ediniz, temiz deilse temizleyiniz,
tankn tepesinden itibaren 75mm boluk kalacak ekilde temiz su ile doldurunuz ve kapa
kapatnz.
3. Is deitiricinin tepesindeki hava alma vanalarn (11) kapatnz.
4. Souk su giriini (21) laboratuardaki souk su musluklarndan birine bir hortum
yardmyla balaynz.
5. Souk su kn (22) laboratuardaki uygun bir boaltma kanalna veya lavaboya bir
hortum yardmyla balaynz.
6. Scak su kontrol vanasn (18) kapal duruma getiriniz.
7. Motorun zerindeki seici dmeyi (6) maksimum duruma getiriniz.
8. n paneldeki kontrol sistemini (9) zerindeki kademe dmelerini kullanarak sfra
ayarlaynz. Bu sistem 0.1
o
C basamaklarla ayarlanabilir.
9. Ana dmeyi (8) ON (ak) durumuna getirip pompann almasn gzleyiniz. Scaklk
kontrol nitesinin st ksmndaki krmz k yanyor olmaldr.
10. Scak su deposunun kapan aarak tanktaki scak su evrimini izleyiniz.
11. Scak su kontrol vanasn (18) scak su flowmetresi (19) allacak akm debisinde kararl
bir akm gsterene kadar ayarlaynz.
12. Ayn zamanda souk su kontrol vanasn da (20) anz. Seici vanalar (16) kullanarak
(ekil 3e baknz) ayn veya kar akm pozisyonlarndan birisini allan akm
dzenlemesine gre seiniz ve souk su flowmetresi (23) allacak akm debisinde
kararl bir akm gsterinceye kadar souk su kontrol vanasn ayarlaynz.
13. Scak ve souk su kontrol vanalarn kapatnz.
14. Uygun uzunlukta birer hortumu s deitiricinin tepesindeki hava boaltma vanalarna
balaynz ve her iki vanay aarak sistemdeki tm hava boalana kadar bekleyiniz.
15. Tm hava boaldktan sonra vanalar kapatn ve hortumu karp aldnz yer geri
koyunuz.
16. Kademeli dmeleri kullanarak scaklk kontroln daha nce tespit etmi olduunuz bir
scakla rnein 60
0
C (maksimum 80
o
C) ayarlaynz. Istma elemanna g verildiini
gsteren alttaki krmz n yanmasn gzleyiniz. Depolama tankndaki suyun
stldn kontrol ediniz.


Yukarda verilen bilgiler deneysel sistemi herhangi bir deney iin hazr hale getirmek iindir.
stenen deneyler iin gerekli ayarlamalar aada verilecektir. Sonularn hesaplanmasnda
gerekli olan fiziksel zellikler (C
p
ve) literatrde ilgili tablolardan elde edilebilir.



5.YAPILACAK DENEYLER VE STENEN SONULAR


5.1. Paralel (Ayn Yn) Akmda Is Transferi


51
Ama : Paralel akm artlarnda iletilen e merkezli borulu s deitiricinin alma
prensiplerini gstermek.
Yapl : Yukarda 4. blmde aklanan ilemleri dikkate alarak aadaki ilemleri yapnz.

1. ekil 3 kullanarak yn deitirme vanalarn paralel akm pozisyonuna getiriniz.
2. Scaklk kontrol vanasn 60
o
C a ayarlaynz.
3. Scak ve souk su debilerini ( h
.
m

ve c
.
m ) 2000 ve 1000 cc/dk. ya ayarlayp data
toplamaya balamadan nce sistem kararl hale gelinceye kadar bekleyiniz.

Toplanacak Data : Aada verilen data toplama tablosunu kullanarak s deitiricinin
giriinde, orta noktasnda ve knda scak ve souk su scaklklar kaydediniz.

T
h,giri

(
o
C) T
h,orta
(
o
C) T
h,k
(
o
C) T
c,giri
(
o
C) T
c,orta
(
o
C) T
c,k

(
o
C)


stenilen Sonular : Aada listesi verilen ilemleri raporunuzda anlalr bir ekilde
yapnz.

1. Scak su tarafndan verilen s (W)
2. Souk su tarafndan alnan s (W)
3. Kaybolan s gc (W)
4. Verim (%)
5. T
lm
(
o
C)
6. U (W / m
2
.
o
C)
7. Is deitirici borusunda scak ve souk su profillerini ayn ekil zerinde grafiksel olarak
gsteriniz.


5.2. Kar (zt yn) akmda s transferi

Yapl : Yukarda 4. blmde aklanan ilemleri dikkate alarak aadaki ilemleri yapnz.

1. ekil 5i kullanarak yn deitirme vanalarn kar akm pozisyonuna getiriniz.
2. Scaklk kontrol vanasn 60
o
C a ayarlaynz.
3. Scak ve souk su debilerini ( h
.
m

ve c
.
m ) 2000 ve 1000 cc/dk. ya ayarlayp data
toplamaya balamadan nce sistem kararl hale gelinceye kadar bekleyiniz.


Toplanacak Data : Aada verilen data toplama tablosunu kullanarak s deitiricinin
giriinde, orta noktasnda ve knda scak ve souk su scaklklar kaydediniz.


T
h,giri

(
o
C) T
h,orta
(
o
C) T
h,k
(
o
C) T
c,giri
(
o
C) T
c,orta
(
o
C) T
c,k

(
o
C)



stenilen Sonular : Aada listesi verilen ilemleri raporunuzda anlalr bir ekilde
yapnz.

52

1. Scak su tarafndan verilen s (W)
2. Souk su tarafndan alnan s (W)
3. Kaybolan s gc (W)
4. Verim (%)
5. T
lm
(
o
C)
6. U (W / m
2
.
o
C)
7. Is deitirici borusunda scak ve souk su scaklk profillerini ayn ekil zerinde
grafiksel olarak gsteriniz.
8. Burada elde ettiimiz sonular paralel akmda elde ettiklerinizle karlatrnz.
Karlatrma sonucunda ortaya kan sonular anlalr bir ekilde yorumlaynz.




3. Akm eklini ayarlama sistemi

5.3. Scak Su Scaklk Deiiminin Is Deitiricinin Performansn Etkisi

Yapl: Bu deney hem paralel hem de kar akm dzenlemelerinde yaplabilir. Bir akm
dzeni setikten sonra aada verilen scaklk kontrol ayarlarna gre istenen datalar
toplaynz.

Toplanacak data : Aada verilen data toplama tablosu kullanarak s deitiricinin giriinde
orta noktasnda ve knda scak ve souk su scaklklarn verilen scaklk kontrol
ayarlarna gre kaydediniz.



Ayn ynl dzenleme
Zt ynl

53



Kontrol
Ayar (
o
C)
T
h,giri

(
o
C) T
h,orta
(
o
C) T
h,k
(
o
C) T
c,giri
(
o
C) T
c,orta
(
o
C) T
c,k

(
o
C)
50
55
60
65

stenilen Sonular : Yukarda ilk iki deneyde istenen sonulara ek olarak aada listesi
verilen ilemleri raporunuzda anlalr bir ekilde yapnz.

1. Souk ortam iin
C
(%)
2. Scak ortam iin
H
(%)
3. Ortalama
or
t (%)
4. Sizce s deitirici hangi scaklk ayarnda altrlmal ve neden?

5.4. Scak Su Akm Debisi Deiiminin Is Deitiricinin Performansna Etkisi

Yapl: Bu deney hem paralel hem de kar akm dzenlemelerinde yaplabilir. Bir akm
dzeni setikten sonra aada verilen scak su ak debi ayarlarna gre istenen datalar
toplaynz. Dier ayarlar aadaki gibi yapnz.

Scak su scaklk ayar: 60
o
C

Souk su akm debisi ( c
.
m ) : 2000 cc/dk.

Bu deney eer istenirse scak su akm debisi sabit tutularak deien souk su debileri iin de
yaplabilir.


Toplanacak data : Aada verilen data toplama tablosu kullanarak s deitiricinin giriinde
orta noktasnda ve knda scak ve souk su scaklklarn verilen scak su ak debi
ayarlarna gre kaydediniz.


h
.
m cc/dk
T
h,giri

(
o
C) T
h,orta
(
o
C) T
h,k
(
o
C) T
c,giri
(
o
C) T
c,orta
(
o
C) T
c,k

(
o
C)
1000
2000
3000
4000


stenilen Sonular : Her bir scak su akm debisi iin aada listesi verilen ilemleri
raporunuza anlalabilir bir ekilde yapnz.

1. Scak su tarafndan verilen s (W)

54
2. Souk su tarafndan alnan s (W)
3. Kaybolan s (W)
4. Verim (%)
5. T
lm
(
o
C)
6. U (W / m
2
.
o
C)
7. Is deitirici borusunda scak ve souk su scaklk profillerini ayn ekil zerinde
grafiksel olarak iziniz


6.SEMBOLLER


c
p
: Sabit basn s kapasitesi (kj/kg.
o
C)
.
m : Debi (cc/dk)
T : Scaklk (
o
C)
: Verim (%)
: younluk (kg/m
3
)

ndisler

c : Souk
h : Scak
lm : Logaritmik ortalama



7. KAYNAKLAR


1. Sadk Kaka and Hontan Liu, Heat Exchangers, CRC Press, NewYork
2. McCabe-Smith ( eviren Emir Glbaran ) (1985) Kimya Mhendislii unit operasyonlar,
cilt 2, s iletimi ve uygulamalar, T Kimya- Metalrji Fakltesi, stanbul
3. M. Necati zk (1987) Heat Transfer Basic Approach, McGrown Hill Book Company,
NewYork
4. Sadk Kaka (1987), rneklerle Is Transferi, 7.bask ODT mhendislik fakltesi yayn
no.27, Ankara
5. J.P. Holman (1992), Heat transfer, McGrown - Hill International (UK) London
6. J.H.Lienhard (1981), A Heat Transfer Text Book, Prentice Hall inc.,New Jersey
7. J.T.Banchro ve W.L.Badger (eviren hsan atalta 1986), Kimya Mhendisliine Giri,
nklap Kitapevi, stanbul
8. O. F. Genceli (1999), Is Deitiricileri, Birsen yaynevi, stanbul








55



AKIKAN YATAKTA ISI TRANSFER


1. GR VE AMA


Birok nemli snai ilem bir akkan yatak (sv veya gaz) ile granle bir malzeme arasndaki
mkemmel temas zerine dayandrlr. Bu ilem taneciklerin kurutulmas gibi fiziksel
ilemlerden yanma dahil kimyasal reaksiyonlarn uygulanmas gibi byk bir alan kapsar.

lk uygulamalarda akkan uygun bir zgarann zerine doldurulmu bulunan granller
arasndan geerek akyordu. Bu tre sabit yatak ad verildi.
Izgarann stnde bulunan tabakaya akkan alttan ste doru aktlrsa, akkann yeterli bir
hzdan sonra tanecikler hareketlenir ve iyi bir karma ile temasta art salanr. Bu artlarda
yatak akkanlatrlm olur.Bir akkanlatrlm gaz yatakta kaynayan sv grnm
vardr. Yatak dibinde gaz kabarcklar oluur ve yzeye gelince patlar. Yatak genelde yatay
bir serbest yzeye sahiptir.
Akkann hz daha da artrlnca belli bir hzdan sonra partikller akkan yardmyla
tanmaya balar.
Bu deneyde bir akkan yatak iine daldrlm bir yzeyden yataa s transferi zerine hava
hznn etkisi llerek ve s transfer katsaylar deiik durumlar iin karlatrlacaktr.


2. TEORK TEMEL


Gaz ve tanecikler arasndaki byk temas imkan ve ok mkemmel karma sayesinde tam
akkanlatrlm bir yatakta ok kk scaklk farkllklar ortaya kar ve gaz yatak
scaklna yakn bir ortam scakl ile ortam terk eder.
Yatak ile temasta bulunan, en iyisi yatak iine daldrlm bir yzeyden bir gaz akkan yataa
s transferi aada genelletirilmi eitlik ile verilir.

Q = A(t
d
- t
y
) (1)


Is transfer katsays homojen akkan yataklarda eit gaz hznda akkanlamam
ynlardakilerden ve kat maddesiz gaz duvar yzeylerinkinden anlaml bir ekilde ok
daha byktr. Bu katsay gazn ak hzna, onun zelliklerine ve kat taneciklerin yap ve
byklne baldr.
Karlatrlabilen artlar altnda azalan tane boyutu ile artar. Partikllerin sl iletkenlii ok
az rol oynar veya hi etkilemez.
Duvardan akkan yataa bu en iyi s transferi kalitatif olarak aadaki gibi aklanabilir.
evrede hzl hareket eden kat madde partiklleri duvar yzeyindeki kalnl ve sl
iletkenlii ile s akmn belirleyen snr tabakasnn kalnln azaltr. Bundan baka duvara
arpan kat madde tanecikleri kondksiyonla s alrlar ve tekrar akkan yatak iine dnerler.
Bylece ilave s transfer edilmi olur.

56
Sonutan akkan yatak iinde scaklk dengelenmesi karlatrlabilen kat maddesiz bir gaz
akm iindekinden ve ynnkinden ok daha iyi olacaktr. nk kat taneciklerin karma
hareketi nemli lde etkin olmaktadr.
Bu nemli s transfer zellikleri akkan yatan geni bir alanda kullanlmasna sebep
olmutur ve bilhassa birok komplike yakma cihaznn geliimine katkda bulunmutur.



3. DENEY SSTEM


Deneyler ekilde gsterilen sistemde yaplacaktr. ncelenecek granle madde olduka dar
bir aralkta tane boyutuna gre snflandrlm olmaldr. Bu madde yaklak 7 cm
yksekliinde yn oluturacak ekilde dikey cam silindire doldurulmutur. Bunun alt
ksmnda bir datc bulunur ve akkanlama olmadnda yatak malzemesini tutar. Bu
datc fazla basn dne sebep olmadan uniform hava akn salayacak ekilde dizayn
edilmitir. Datcnn altnda da bir datc odas bulunmaktadr.
Yatak altrld zaman hava yatak ksmndan geer ve bir filtre iinde tad granlleri
brakarak atmosfere atlr. Yatak, filtre ve datc bir arada tutucu bir panel zerine
yerletirilmilerdir. Tutucu ayrca yatak iinde yatay olarak hareket edebilen scaklk ve
basn iin alglayclar(prob) ve yatay bir silindirik stma eleman ile donatlmtr.
Bir kompresrden temin edilen basnl hava bir filtre ve basn reglatrnden, kontrol
vanas, ak leri ve orifiz plakasndan geerek datc odasna gnderilir.
Deney srasnda stma elemanndan elde edilen s bir varyak yardm ile kontrol edilir ve
uygulanan gerilim ve akm paneldeki gstergelerden okunur. Istma elemannn yzeyine iki
termokupl gmldr. Bunlardan biri yzey scakln (t) ler, dieri (x,y) ise kontrol
cihazna baldr. Kontrol cihaz elemann bir ayar deeri zerine kmasn nler(maksimum
scaklk 200
o
C). Selektrl bir scaklk gstergesi stc(t
1
), datcya gelen hava (t
3
) ve yatak
(t
2
) scaklklarn gstermektedir.
eklin solunda iki svl bir manometre bulunmaktadr.Dtaki, yatakta herhangi bir seviyede
bulunan probun ucundaki hava basncn, dieri yksek hava ak hzlarnda kullanlan
orifizin fark basncn ler.
Datc odasndaki basn, atmosfer basncndan yaklak 300 mm H
2
Olk daha yksek
deerlere ktnda ar basn atmosfer basn dengeleme sistemi alr ve ar havay
atmosfere boaltlr. Ar basn giderilince yeniden eski haline dner.


57


4. DENEYN YAPILII


nce hava ak hz lm kalibre edilmelidir. Dk hzlar iin deiken alanl ak ler
kullanlacaktr. Bu 20
o
C ve 101,3 kNm
-2
( = 1,204 kgm
-3
ve = 1,326.10 m
2
s
-1
) de kalibre
edilmitir. Viskozite deiimlerinin kk olduu durumlarda (10 30
o
C aras ) dier
artlardaki ak hz aadaki gibi hesaplanr:

Gerek Ak Hz = llen Ak (1,204/
2
)


Buradaki
2
havann l cihazndaki younluudur (kgm
-3)
ve ideal gaz denkleminden
hesaplanr. Bunun iin de gereken basn aadaki eitlikten bulunmaldr.

lm cihazndaki Basn = Atmosferik Basn +(Yatan, Datcnn, Borularn ve orifizin
Direnlerinin Toplam)

Bu direnler toplam ak hzyla deimekle birlikte yaklak 2,5 kNm
-2
alnabilir.
Yatak iindeki scaklk l cihaznnkinden farkl olacandan yataktan geen hava ak hz
iin:

V
y
= V
o
T
2
/T
3


eitlii kullanlmaldr.
Yksek ak hzlarnda deiik alanl ak lere seri bal ofriz plakas kullanlacaktr. Bunun
kalibrasyonu iin aadaki ilemler yaplmaldr.

58
Manometreyi sfrlayn,
Kontrol vanas ile hava ak hzn 1,5 L/s deerine deiik alanl ak lerlerde
ayarlayn,
Orifiz fark manometresinde okunan fark basncn (X mm) kaydedin.

Hava ak hz bu fark basnla orantl olduu iin


k = 1.5 / X

eitliinden k belirlenir ve aadaki denklem ile daha yksek ak hzlar hesaplanr.

V = k X

Bu kalibrasyon bittikten sonra scaklk probu stcnn yatay ekseni ile ayn seviyede ve 15
20 mm uzakta tut. Istcnn yatay ekseni de datcdan 20 mm yukarda olmaldr. Bundan
daha fazla datcya yaklalmamaldr.
Tartlm (~1,25 kg ) granler maddeyi odaya dkn. Istcy datcnn zerine uygun
ykseklie ayarlayn (40 mm).
Hava ak hzn en yksek deere ayarlayn.
Varya 150
0
C lik yzey scaklna kadar deitirin ( t
1
)




Tm artlar karal hale gelince aadakileri not edin:
1. Istc yzey scakl, t
1

2. Yatak scakl, t
2

3. Hava scakln, t
3

4. Istc gerilimi, V
5. Istcnn akm, A
6. Hava ak hz ( veya ofriz fark ) V
0

Hava ak hzn azalt. Varya yeniden ayarla ve gzlemleri tekrarla. Bu ileme kontrol
vanas kapanana kadar devam edilecektir ve en az on kez yaplmaldr. Bu gzlemler stcnn
yksekliinin deitirilmesi ile tekrarlanmaldr.



5. DENEY SONULARININ DEERLENDRLMES


Deney sonular bir sonraki sayfada verilen tablo zerine yazlr ve hesaplar yaplr. Bulunan
s transfer katsays sperfizial hza kar grafik edilir. Her stc yksekliine ait eriler
izilir. Hzn artnn etkisi ve stcnn taban yksekliinin etkisi nasldr? Sebebi nedir?
Maksimum s transfer katsays aada verilen Zabrodsky eitlii ile hesaplanr.


max
= 35,8
p
0,2

g
0,6
d
g
-0,36


(33
o
C de
g
= 27,10 W m
-1
K
-1
)


59
Deneyde bulunan s transfer katsaylar ile bu deer karlatrlr ve yorum yaplr.


6. SEMBOLLER


Simge Anlam Birimi
A Istc yzey alan m
2
M Yatak malzemesinin ktlesi kg
P Mutlak basn Nm
2
S Kesit alan m
2

T Mutlak scaklk K
t Scaklk
0
C
u Sperfizial gaz hz ms
-1
V Hacimsel ak hz m
3
s
-1
X Orifiz fark basnc mm H
2
O
Is transfer katsays Wm
-2
K
-1

Is iletim katsays Wm
-1
K
-1

Younluk kgm
-3



ndisler

Simge Anlam
d Duvar yzeyi iin
g Gaz iin
p Partikl iin
l cihaz iin
y Yatak iin


Yatak Verileri ;
Materyal :
Ortalama Partikl Boyutu :
Partikl Younluu (Kat ) :
Partikl Ktlesi :
Yatak Kesit Alan, S : 8,66.10
-3
m
2
Yatan Balang Ykseklii ( Bastrlmam ):
Istcnn Yzey Alan, A : 1,6.10
-3
m
2












60
Gzlemler 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10
Datc zerinden stc ykseklii
(mm)

Orifiz fark basnc, X (mm H
2
O)


Hava ak hz ( lm cihaznda ),
V

, ( Ls
-1
)

Istc yzey scakl, t
1
(
0
C)


Yatak scakl, t
2
(
0
C)


Hav giri scakl, t
3
(
0
C)


Istc gerilimi, E ( Volt )


Istcnn akm, I (Amper )


Yatak iindeki ak hz, V
y
( Ls
-1
)
V
y
= V

T
2
/T
3

Sperfizial hz, U (ms
-1
)
U = 10
-3
V
y
/ S
y


Is transfer hz, Q (Watt)
Q= EI

Is transfer katsays, (Wm
-2
K
-1
)
= Q/ [A( T
1
- T
2
)]





7. KAYNAKLAR


1. Fluidisation and Fluid Bed Heat Transfer Unit H692. Experimental Operating and
Maintenance Manual P.A.Hilton LTD., 1993
2. Patat, F., Kirchner ,K., Praktikum der Tecnischen Chemie ,Walter de Gruyter Berlin,
1975
3. Aydn, A., Is Transferi., .. Yaynlar, stanbul, 1989
4. atalta, ., Kimya Mhendisliine Giri, nklap-Anka Kitabevi, stanbul, 1973










61

LEVHALI ISI DETRC


1. DENEYN AMACI


Levhal s deitirici iin enerji dengesi ve isi transfer katsaylarnn tayin edilmesi.
Endstriyel tesislerin dizayn edilmesi ve iletilmesi iin byle laboratuar byklndeki
sistemler zerinde kontrol edilmesi, kurulmas ve bakim onarmnn yaplmas uygundur. Bir
mhendisin byle sistemlerde becerisini artrmas ve sistem kontrolnde daha hzl
gelimeleri takip etmesi babndan nemlidir.


2. TEOR


Is deitiriciler endstride olduka geni lde kullanldklarndan dizaynlar olduka
gelitirilmitir. Deitiricilerin ou sv-svdr, fakat gazlarn ve younlaan buharnda
kullanlabilecei deitiriciler mevcuttur. nemli isi deitirici tipleri aada verilmitir,
bunlar;

- tek geili 1-1 isi deitirici
- 1-2 paralel ters akimli isi deitirici
- 2-4 isi deitirici
- levhal isi deitirici

Dk veya 20 atm basn altnda svlar arasnda isi transferi iin levhal isi deitiriciler
kullanlabilir. Bunlarn dizayn iin zellikle korozyona dayankl maddeler seilmelidir.
Scak akkan levhalar zerinde borudan akarken ssn bitiik borudan souk akkana iletir.
Levhalar kolaylkla ayrlarak temizleme ve gerekirse ilave levha taklmasna imkan verir.
Levhal isi deitiriciler kabuk-boru isi deitiricilerine nazaran daha ok amal kullanm
imkan salar. Maksimum scaklk 150
o
C ve maksimum isi transfer alan 450 m
2
dr.
Levhal deitiriciler vizkos akkanlara (maksimum 300 pouise) daha etkilidir.




62


3. DENEY SSTEM

Deney sistemi cihazdan ibarettir. Bunlar;
- PCT9 Proses Modl
- PCT10 Konsol
- PCT13 Scaklk Kontrol Cihaz

Bu cihazlarla ilgili ayrntl ekiller Ekler ksmnda verilmitir.

4. DENEYN YAPILII

ncelikle Proses Modl (PCT9) zerinde hem otomatik ve hem de manuel vanalarn
almas kontrol edilir. SOL1 vanasnn grevi suyun proses tankna (cihazn zerindeki
effaf tank) akn durmaktr. SOL2 ve SOL3 vanalar ise proses tankndaki suyu boaltmak
iin kullanlr. Sari renkteki balantlarla su deposunun sv seviye kontroll yaplr. Eer
istenilirse 5 pin li motor balant ile otomatik vanada PCT10 Konsolu yardmyla altrlr.
PCT9 ile PCT13 arasnda sistemi kombine altrmak iin; PCT9 zerinde V2 vanas
kapatlr. Ayrca SOL1,2 ve 3 vanalar kapatlr ve sari tahliye vanalarda boaltma
pozisyonunda braklr, V1 vanas tam alr bylece souk su V1 zerinden Scaklk Kontrol
Cihazna (PCT13) girer. Buradaki V1 her iki cihazda ayni vana olup grevleri aynidir.
Istlan akkan tankn yaklak 4 Litre suyla doldurunuz. Prosesin boaltmasn PCT9 deki
su tankna balaynz. Deney esnasnda tanktaki suyun sabit scaklkta (rnein 60
o
C de)
kalmas iin scaklk dk ise stcy altrnz, yksek ise stcy altrmaynz.
Deneylerinizde;









63

1 - Proses ak hznn (V1); ve scak akkann ak hzn deitirerek (V2); TC1, TC2, TC3
ve TC4 deki deimeleri not ediniz

V1( cm dak
3 1
) V2( cm dak
3 1
) TC1(
o
C)
TC2(
o
C)
TC3(
o
C) TC4(
o
C)
50 50
50 150
50 250
100 50
100 150
100 250
150 50
150 150
150 250
200 50
200 150
200 250

2 - Motorlu vanada % 50 geii ayarlayarak sistemin davrann gzleyiniz.

3 - Is deitiricisinden kan souk svnn scakl 40
o
C oluncaya kadar V2 i ayarlaynz.
Bylece buna karlk gelen F2 deki ak hzn kayt ediniz.

NOT : 1 - Yaplan herhangi bir ayarlamadan sonra sistemin kararl hale gelmesi iin
bekleyiniz.
2 - Voltmetrede gsterilen mili volt deerinin 100 kat
o
C olarak scakla karlk gelir.

5. DENEY SONULARININ DEERLENDRLMES

1 - Kararl halde s denkliini yaznz.
2 - Logaritmik scaklk deerini hesaplaynz.
3 - Sabit ak hzlarna ait toplam isi iletim katsaysn (U) hesaplaynz.

64
4 - U - & m
c
kar grafik iziniz.
5 - Sonular tartnz.

6. SMGELER

F : Flowmetre
TC : Termokupl
V : Vana

7. KAYNAKLAR

1 - Is Transferi Kitaplar
2 - Laboratuar Notlar

65


66


67



68


























69
BORUSAL (TUBULAR) AKI REAKTR



1. DENEYN AMACI


Srekli ak reaktrlerinden biri olan borusal ak reaktrnde herhangi bir kimyasal
reaksiyonun kalma zamanna bal olarak dnm ve bu dnm deerlerinden
faydalanarak reaksiyon hz ve aktivasyon enerjisinin tespit edilmesi amalanmtr.

2. TEORK BLGLER

Kimyasal kinetik ve Reaktr dizayn hemen hemen tm endstriyel kimyasallarn retiminin
kalbidir. Kimyasal kinetik ve Reaktr dizayn dier mhendislerden kimya mhendisini
ayran birincil bir bilgidir. En etkili durum ve emniyet iinde yaplan bir reaksiyon sisteminin
seimi bir kimyasal tesisin ekonomik baar ve baarszlnn anahtar olabilir.
Reaktrler kimyasal ierikli reaksiyonlarn gerekletirildii sistemlerdir. Bu sistemler, olayn
oluum ekli, istenilen rnn zellikleri ve verimin dikkate alnmas sonucu seilir. Uygun
reaktr seilmesi ok nemlidir. Seilen reaktr hem istenilen artlar salamal hem de
istenilen verimi vermelidir. artlarn deitirilmedii ve d etkilerin ihmal edilebilecek kadar
dk veya hi olmad reaktrlere ideal reaktr denir.

2.1. Borusal (Tubular) Ak Reaktr

Srekli kartrmal tank reaktr (CSTR) ve kesikli (Batch) reaktrlere ilaveten, endstride
kullanlan bir dier reaktr tipi Borusal (Tubular) reaktrdr. Borusal reaktr bir silindirik
borudan ibarettir ve normal olarak kararl haldedir. Burada belirtilen ak sisteminin yksek
bir ekilde trblans ve ak alan plug-flow olarak modellendirilebilir olarak gz nne
alnmasdr. Borusal reaktrde, reaktantlar reaktr boyunca akarken srekli rnlere
dnecektir. Borusal reaktr modellemesinde konsantrasyonun reaktr boyunca eksenel
ynde srekli deitii ve radial ynde bir deiim olmad, yani reaktr plug-flow reaktr
olarak davrand gz nne alnmaktadr. Borusal reaktrlerde dier ak reaktrlerine gre
reaktr hacmi bana genellikle yksek dnmler elde edilir. Borusal reaktrlerin
dezavantaj, reaktr ierisinde scaklk kontrolnn zorluudur. Reaksiyon egzotermik olduu
zaman reaktr ierisinde scak blgeler meydana gelebilir.

2.2. Genel mol Balans Eitlii

Herhangi bir sistemde mol balans oluturmak iin, ilk olarak sistem snrlar
spesifikletirilmelidir. Bu snrlarla kaplanan hacim sistem hacmi olarak belirtilir. Bir sistem
hacminde j trleri zerine bir mol balans yaplr.




Gj
Fjo Fj

70
Herhangi bir t zamannda j trlerinin mol balans;

[ Sistem iine jnin ak hz] + [ Sistem iinde kimyasal reaksiyonla jnin ak hz]
[ Sistem dna jnin ak hz] = [ Sistem iinde jnin toplam hz]

F
jo
+ G
j
F
j
= dN
j
/dt (1)
(mol/zaman) (mol/zaman) (mol/zaman) (mol/zaman)

G
j
= r
j
. V
(mol/zaman) (mol/zaman.hacim) (hacim)


Borusal Ak Reaktr iin dizayn eitlii;


F
jo
+ G
j
F
j
= dN
j
/dt veya (2)

Borusal reaktrde birikim olmad iin dN
j
/dt = 0

F
jo
F
j
+ r
j
.V = 0 (3)

Eksenel ynde dnm olduu iin V hacmine sahip birim hacim eleman alnr.

F
j
(V)

- F
j
(V+ V)

+ r
j
. V = 0 (4)

[ F
j
(V+ V) - F
j
(V) ] / V = r
j
(5)


VO giderken limit alnarak

dFj / dV = r
j
(6)

A reaktant iin;

dF
A
/ dV = r
A
(7)



F
A
= F
AO
- F
AO
X (8)

F
A
yerine yazlp diferansiyel alnrsa
F
AO
. dX/dV = - r
A
(9)
V
F
jo
F
j

F
j
(V) Fj(V+V)

71
3. DENEYSEL TEOR

Bu deneyde borusal ak reaktrnde sabunlama reaksiyonunda reaksiyon hz sabiti ve
aktivasyon enerjisi hesaplanacaktr. Sabunlama reaksiyonu;

NaOH + CH
3
COOC
2
H
5
C
2
H
5
OH + CH
3
COONa (10)
Sodyum Hidroksit Etil Asetat Etil Alkol Sodyum Asetat

A + B C + D

Bu reaksiyon hz denklemi :

-r
A
= k.C
A
.C
B
(11)
eklinde yazlr. Bu denklem dnm cinsinden yazlrsa;

C
A
= C
AO
C
AO
.X
A
(12)
C
B
= C
BO
C
AO
.X
A
(13)

Denklemde girenler stokiometrik olarak eit olduundan C
AO
= C
BO

C
A
= C
AO
(1-X
A
) (14)
C
B
= C
AO
(1-X
A
) (15)
olarak yazlabilir ve hz denklemi;

-r
A
= k.C
AO
2
.(1-X
A
)
2
(16)


eklinde yazlr ve borusal ak reaktr performans eitliinde reaksiyon hz iin bu ifade
kullanlr.
-r
A
, (9) denkleminde yerine yazlrsa,

F
AO
. dX/dV = k.C
AO
2
.(1-X
A
)
2
(17)

F
AO
= C
AO
. V
O

(18)



C
AO
= A trnn balang konsantrasyonu ( mol/lt)
V
O
= Volumetrik ak hz ( m
3
/s)
V = Reaktr hacmi (m
3
) (sabit)

dX/(1-X
A
)
2
= k. V. C
AO
/ V
O

(19)

V/V
O
= Space time (s) (reaktrde kal sresi) yerine yazlrsa,

X
A
/ 1-X
A
= k. C
AO
. (20)









72
4. DENEY DZENE


4.1. Borusal Ak Reaktrnn Ana Blmleri:

1. zelti koyma tanklar
2. Ak hzlarnn tespit edildii flowmetreler
3. Reaksiyonun gerekletii borusal tank
4. Istma ceketi
5. Numune alma blm
6. rn toplama tank
7. Termostat
8. Kartrc

4.2. Reaktrn numaralandrlm aklamalar;

elikten yaplan malzeme iskeletini (1) desteklemek iin, tezgah dayana olarak
ayarlanabilir drt ayak bulunur (2). skelet ekstra malzemeleri de ierebilir (3). Bu ilemden
sonra sistemin dengesi salanmaldr.
Tp reaktr kab (4) elik kaplamara uygun olmaldr. En st kaplama (5), stma
elemanlar (6), su salayc (7) ve dayanan altndaki atk malzeme musluunu kapsar.
ubuk balar (9) kaplama kelepesi en stteki kaplama pozisyonundayken, paralel olarak
reaktr kabyla birlikte hareket eder. Reaktrn en stteki kaplama blm besleyici
balantlar da birletirir (10). Termometre erevesi (11), kartrc motor (12), scaklk pili
(13) ve daha nceki gibi atk boaltma borusu (14) bu ilemde kullanlmaktadr. Reaktr
kabna su salayc, laboratuar musluuna bir boruyla standart bir biimde balanmtr (15).
Bu akm, sarmal bobin valfndan (16) reaktrn alkali-baz blmne elektrik konsol
vanasnn bandaki bir kontrolr tarafndan su akm ihtiyacn kontrol amaldr. Reaktrn
arka tarafnda bulunan bir k borusu (18) araclyla kaptaki scak su laboratuar
kanalizasyonuna boaltlmaktadr.
ki besleme tankndaki (19) maddeler iki ayr pompayla (20) akmmetreye (21)
pompalanr. Bu amala giri besleme ubuklar kullanlr. Reaktrden kan reaksiyona girmi
madde k atk madde tepsisine (22) birikir. Tepsiye bal bir musluk (23) ile atk
boaltlr.Hareket ettirici devrenin bozulmamas iin su geirmez bir ateleyiciye (24) sahip
olmas gerekir. Bu ayn zamanda en st kaplamann kolayca deitirilmesi ve reaktrn dna
tanmasda koruma amaldr.
Arka panele yerletirilen aletlerin kontrolnde ana borular kontrol eden ama kapama
dmeleri (25) nemlidir. A ve B pompa dmeleri (26) ve hareket ettirici dmeleri de (27)
bulunur. Ana boruya bal bulunan akm toplar (28) dierlerinden farkl olarak 220/240 V 50
Hze uygundur.






73


74

5. DENEYN YAPILII


1- 10 lt 0.05 M NaOH ve 10 lt 0.05 M Etil Asetat (CH
3
COOC
2
H
5
) zeltileri hazrlanr.
2- Hazrlanan zeltilerden NaOH A tankna, Etil asetat B tankna doldurularak
homojenlik salamak iin iyice kartrlr.
3- allmak istenen scaklk termostat vastasyla ayarlanr.
4- Scakln homojen olarak dalmas iin bir sre beklenir.
5- Reaktr iinde kalma zamanna gre flowmetreler ayarlanr.
6- Hesaplanan kalma zamanlarna gre reaksiyonun reaktr iinde gereklemesi
beklenir.
7- Reaksiyonun hangi oranda gerekletiini anlamak iin numune alma kab yardmyla
numune alnr.
8- Numune alma kabndan belli bir hacim alnr (10ml).
9- zerine birka damla metil oranj indikatr ilave edildiinde renk arap krmzs
olur. Ayarl 0.0025 M HCl ile renksiz oluncaya kadar titre edilir. Harcanan HCl hacmi
kaydedilir. Ayn ilem 3 defa tekrarlanr.
10- Ayn ilemler farkl ak hzlarnda (farkl kalma zamanlarnda) ve farkl scaklklarda
tekrarlanr.
11- Elde edilen verilerden X
A
dnmleri hesaplanr.
12- X
A
ya kar t (zaman) grafii izilir.
13- Daha sonra X
A
/ 1-X
A
ya kar grafik edilerek reaksiyon hz sabiti (k) hesaplanr.
14- Aktivasyon enerjisi (Ea) hesaplanr.


6. DENEYLE LGL HESAPLAMALAR

Reaktr hacmi V = 0.4 lt
Eer F
A
= F
B
eit alnrsa NaOH ve etil asetat konsantrasyonlar seyrelmeden dolay yarya
der.
C
AO
= 0.05/2 = 0.025 M
C
BO
= 0.05/2 = 0.025 M
X
A
= (1-C
A
/C
AO
)
C
A
= C
HCL
.V
2
/ V
1
eitliinden hesaplanr.

F
A
F
B
X
A
X
A
/ 1-X
A














75



7. SEMBOLLER


F
A
= Molar ak debisi (mol/zaman)
C
AO
= A trnn balang konsantrasyonu ( mol/lt)
V
O
= Volumetrik ak hz ( m
3
/s)
V = Reaktr hacmi (m
3
)
= Space time (s) (reaktrde kal sresi)


8. KAYNAKLAR


1- Fogler, H. S., Elements of Chemical Reaction Engineering,
2- Levenspiel,O., Chemical Reaction Engineering



























76



SIVI FAZ KMYASAL REAKTR



1. DENEYN AMACI


Titrasyonla bir sabunlama reaksiyonu iin reaktanlar ve rnlerin analizi. Konsantrasyon
lmlerinden bu reaksiyonun uzantsn bularak ihtiya duyulan analitik prosedre
alkanl salamaktr (Deney A). Kartrmal kesikli bir reaktrde Etil Asetatn sulu
Sodyum Hidroksitle sabunlamas iin reaksiyon hz sabitleri ve reaksiyon derecesini
bulmak(Deney B). Sulu Sodyum Hidroksit ile Etil Asetatn sabunlamas iin srekli
kartrmal bir tank reaktrde reaksiyon hz sabitini bulmaktr(Deney C).


2. TEOR


Ham maddeler ihtiya duyulan bir rne dntnden dolay kimyasal reaktr, kimyasal
proseslerin ounun kalbidir. Bu nedenle, kimyasal reaktrlerin dizayn ve operasyonu
endstriyel operasyonun nemli safhalardr.


Reaktrler dahil edildii kimyasal proseslere bal olarak ok geni farkl biimlerde
olabilirler, fakat laboratuvar almas iin en basiti reaktanlarn sv halde olduu homojen
kartrmal kap tipi(tekil faz v.s.)dir. Armfield Firmas(U.K) Sv Faz Kimyasal Reaktr, o
tip reaktrlerin davranlar ile rencileri altrmak iin dizayn edildi, byle bir reaktr
operasyon iin yeterli derecede kk bir boyuta sahiptir, fakat daha byk hacime sahip
reaktr etkilerini gstermeye elverilidir. Sistem zellikle kendi muhteviyatna(ieriine)
sahip olup, kesikli yada srekli bir proses olarak iletilebilir. Bu Talimat El-Kitabndaki
deneyler basit izotermal ikinci mertebe reaksiyonlar iin gelitirildi, fakat cihaz personelin
eitim mfredatna gre bir ok farkllklara muktedirdir(sahiptir). Hazrlklar, gaz/sv
reaksiyon almalar iin reaktr kabnn giriine bir gaz girii monte edildi, ve hem
endotermik hemde ekzotermik reaksiyonlarn yer almasn salamak iin kap stlabilir yada
soutulabilir zellie sahiptir. Yapm malzemeleri, aadaki blmde grlecei gibi
reaktanlarn ou iin uygundur. Sistem davrann iyi anlayabilmek iin rencinin
kimyasal reaksiyonla birlikte ktle ve enerji balanslarnn bir n bilgisine sahip olmaldr.


Deney Ann Teorisi :
renci deneyleri iin seilen reaksiyonlar : i). Deney iin eminiyetli, ii). rnlerin analizi
bakmndan gzlenmesi relatif olarak kolaydr, iii). Dkman iyidir.
Bu reaksiyon etil asetatn(EtOAc) sulu sodyum hidroksitle(NaOH) sabunlamasdr :
NaOH + EtOAc NaOAc + EtOH
Besleme akmlar, reaktr yada kta meydana gelen yukardaki reaksiyon sisteminden
alnan herhangi bir rnek iin, mevcut sodyum hidroksitin(NaOH) miktar titrasyonla
bulunabilir, ve sonular reaksiyon derecesi ile ilgilidir.

77


Deney Bnin Teorisi :
Aadaki reaksiyonu dnelim :
NaOH + CH
3
COOC
2
H
5
C
2
H
5
OH +
CH
3
COONa
(Sodyum Hidroksit) (Etil Asetat) (Etil Alkol)
(Sodyum Asetat)

Dnen (X) konsantrasyonu ve balangtaki konsantrasyonlarn(her ikisi a) eit olduu farz
edildiinde, son konsantrasyonlar :
NaOH + CH
3
COOC
2
H
5
C
2
H
5
OH + CH
3
COONa

lk (a) (a) -
-

Denge (-X) (-X) (X) (X)

Son (a-X) (a-X) (X) (X)

Bu genel ikinci derece reaksiyonun kinetik analizinden u sonuca varlr :


( ) X a a
X
t k

=


2


Burada : k
2
ikinci derece hz sabitidir. t : reaksiyon zamandr.


Deney Cnin Teorisi :
Ortalama ktle balans aadaki gibi yazlabilir;

Reaktr iindeki deiim hz = Giri k + Birikim

rnein : (V) hacmindeki bir kapta bir (A) maddesi iin :
( )
2 0

A A A
A
C k V C F C F
dt
C V d
=
Buarda :
0
A
C : giri aksndaki Ann giriteki konsantrasyonudur. C
A
: k akmndaki Ann
k konsantrasyonudur. F : toplam ak hzdr. t : reaksiyon zamandr. k
2
: spesifik hz
sabitidir.
Hacim kararl artlarda srekli bir reaktr iin sabit olarak kabul edilebilir ve;
( )
2
0
2



A
A A
C V
C C F
k

=



3. DENEY DZENE VE YAPILII


78

3.1. I. Deney Dzenei : Aparat boaltma musluklar ile iki ksma blnm bir PVC tankn
tayan ana ereveli bir laboratuvar montajn ihtiva eder. Tankn her bir kenarnda pozitif
gstergeye sahip iki adet diyaframl pompa mevcut olup, n panele monte edilmi iki adet
akmetreye sv beslemesini salarlar. Fazla besleme svs sabit baypas dn hatlarndan
tanklara dndrlr.

Her bir flowmetre kimyasal reaktr kabna besleme svsnn reglasyonunu salayan bir ak
kontrol valfine baldr. Kap gei ve temizleme maksatlar iin sklebilir bir PVC st
kapa ve paslanmaz elik tabanl bir cam silindiri kapsar. Reaktrdeki svlar bir
sklebilir(hareketli) saptrc tertibat ve bir motorla altrlan kartrc vastasyle
karrlar. Su, reaktrdeki daldrlm bir kangaldan dndrlr, suyun scakl kontrol paneli
zerinde bir scaklk denetleyicisi ile n tayin edilir. Balangta souk su sarml(solenoid)
valf vastasyle sisteme ve stma tankna girer.

Operasyon seviyesi salandnda sarml valf stma tankndan bir yzdrge dmesinin
aksiyonu ile kapanr. Su, daha sonra bir stma eleman ile stlr ve daha sonra pompa
vastasyle reaktr kabna ve dn borusundan tanka geri dndrlr. Denetleyici soutma
moduna set edildiinde, sarml(solenoid) valf alr, souk su reaktr kabna dorudan
pompalanr, ve scak su tama borusundan drenaja boaltlr. Bu yzden tama borusu sadece
reaktr soutma modunda olduunda alr. Reaktrdeki sv seviyesi ayarl bir tama tp
vastasyla tayin edilir, ve kabn altndaki kresel bir musluk kimyasal analizler iin ihtiya
duyulan rneklerin uzaklatrlmas iin kullanlr. Reaktr rn(at), kresel bir musluktan
drenaja boaltlmadan evvel mmkn olabilecek bir kullanm iin tutularak bir k
biriktirme tanknda toplanr.


Gaz, reaktr tepesine balanm bir ift hzl salverme kapakndan kaba
salanabilir.Datm, kaynak basncn lmek iin kullanlan yukar ak reglatrl bir ak
kontrol vanasna balanm bir flowmetre ile llr. Reaktr st kapandaki bir kurutma
tp bir kurutucu tabakadan atmosferle muhteviyatlar zerindeki boluu birletirmek iin
kullanlr. Cihaz, reaktr kab iine 160 ml/daklk bir maksimum ak debisine kadar
iletilebilir(rnein, her bir flowmetreden 80 ml/dak). Bununla birlikte, 80 Clik bir
maksimum operasyon scaklnda, operasyon, 80 ml/daklk maksimum ak debisi ile
snrlanr(rnein, her bir rotametredeki ak 40 ml/dakdr). Bu reaktr kabndaki
muhteviyatn yaklak olarak 60 derece Celsius ykselmesini salayarak yaklak olarak 80
derece Celsiusluk bir maksimum operasyon scakln verir, bu durum iin besleme svsnn
scakl 20 derece Celsius olarak farz edilir.


Herhangi bir d yada yanl kullanm durumunda tank muhteviyatnn kaynamasn
nlemek amac ile stc tankna bir termostat monte edildi. Bu termostat yaklak yaklak
olarak 95 derece Celsius scaklnda altrmak iin ayarlanr. Bir integral metre denetleyici
zerinde ayar scaklndan sapmay gsterir. Tepedeki krmz k denetleyicinin ana g
dmesine balandn gsterir. Dipteki krmz k gcn stcya salandn gsterir.
htiya duyulan scaklk(maksimum 80 C) denetleyicinin nndeki onluk dmeleri
kullanarak ayarlanr. Kaptaki scaklk yaklak olarak 5 derece Celsius ayar noktas zerine
ykseldiinde, denetleyici(kontrolr), reaktr kabndaki stma/soutma kangaln soutma
suyuna birletirecektir. Kontrol paneli her bir besleme pompas ve kartrma moturu iin
kartrc dmeleri ile bir g ap/kapama dmesi ihtiva eder. Kartrc hz deiken bir

79
trafo(dntrc) ile denetlenir. Kontrol panelindeki bir indikatr lambas stma ve soutma
nitelerine yeterli miktarda su salanamad durumlarn optik(grlebilir) uyarsn verir.

Not : Ekteki ekiller 240 V ACde operasyona gre ayarlanmtr. Eer cihaz dk bir
voltajda altrlrsa stc gc decek ve dk bir performans elde edilecek(rnein; 220
V ACde operasyon, stc kn 1000 Wattdan 840 Watta drecek ve Ekteki ekiller
%84 oranndaki bir performansla alacaktr).


3.2. Deneyin Yapl :
3.2.1. Deney A :
Deney A iin Gereken Malzemeler:
1 litrelik cam balon, 10 mllik pipet, 50 mllik bret, titrasyon erleni ve fenol ftalein
indikatr. 250 ml standart 0,1 M NaOH ve 250 ml standart 0,1 M EtOAc.

Deney A iin Alnmas Gereken Okumalar :
1). 1 Litrelik balonda reaktanlar praktize ederek kartrnz ve tpay salamlatrnz,
yaklak bir saat sonra, 10 mllik bir rnek alnz ve titrasyon erlenine koyunuz.
2). Bu rnei 10 mllik 0,1 M HCl ile ntralize(titre) ediniz.
3). Son noktaya ulancaya kadar 0,1 M NaOH ile bu karm titre ediniz. Kullanlan NaOH
hacmini not ediniz.

Deney Ann Yapl :
Prosedr, bilinen hacimdeki bir rnein bilinen konsantrasyondaki bir sulu hidroklorik
asid(HCl) zelti fazlasna ilenmesini ierir. Geride kalan fazla HCl standardize edilmi
NaOH ile titre edilerek tayin edilir. Bundan aadakileri tayin edebiliriz :-
i). Ntralleme iin ihtiya duyulan HCl miktar.
ii). rnekte reaksiyona girmemi NaOH miktar.
iii). Etil Asetatla rekasiyona girmi NaOHn miktar.


3.2.2. Deney B :
Deney B iin Alnmas Gereken Okumalar :
0,1 Mlk sodyum hidroksid ve 0,1 Mlk etil asetatn 1er litresi oda scaklnda ihtiyati
olarak Kartrlmal bir Reaktrde kartrlmaldr. Sonra farkl zamanlarda, bilinen
miktardaki karmn bir rnei(25 ml) alnmaldr, ve reaksiyona girmeyen sodyum
hidroksid, 0,1 Mlk standart HCl zeltisinin fazlasyle ntralize(titre) edilmelidir. Bu,
reaktrdeki etil asetatn dnmn bulmak iin sodyum hidroksit ile geri titre edilmelidir.
Asetatn hidrolizini nlemek iin bu mmkn mertebe hzl bir ekilde yaplmaldr. Kap
muhteviyatnn scakl not edilmelidir.
Not : Bu deney iin uygun bir kimyasal analitik cihaza ve bir kronometreye ihtiya duyulur.


3.2.3. Deney C :
Deney C iin Alnmas Gereken Okumalar :
Her iki ak kontrol vanasn(valfn) 40 ml/dakya ayarlayarak 0,1 Mlk sodyum hidroksit ve
0,1 Mlk etil asetatn kartrmal reaktre ulamasn salaynz ve kararl artlar
salanncaya kadar devam ediniz. Farkl zamanlarda reaktr tama-aknn 25 mllik
rneklerini biriktirin ve kalan sodyum hidroksiti, 0,1 Mlk standart hidroklorik asid fazlasnn
bilinen bir miktar ile ntralize(titre) ediniz. Bu, reaktrdeki etil asetatn dnmn bulmak

80
iin sodyum hidroksit ile geri titre edilmelidir. Etil asetatn asid hidrolizini nlemek iin bu,
mmkn mertebe hzl bir ekilde yaplmaldr. Reaktr kabnn scakl not edilmelidir.
Not : Bu deney iin de uygun bir kimyasal analitik cihaza ve bir kronometreye ihtiya duylur.

4. DENEY SONULARININ DEERLENDRLMES


4.1. Deney Ann Sonu ve Hesaplamalar :
htiya duyulan Etil Asetatn miktar : 250 x mol arl x (0,1M/1000)x(1/younluk),
Bu da : 250x88x(0,1/1000)x(1/0,89) = 2,5 ml AR kalite Etil Asetatdr.

Aada verilen Tablo 1 tipik deerleri gstermektedir :

rnein
Hacmi(ml)
Standart zeltinin
Molaritesi
Titre edilen
(ntralize
edilen HClin
Hacmi(ml)
Titrasyonda
kullanlan
NaOHn
hacmi (ml)
HCl NaOH
10,0 0,095 M 0,103 M 10,0 7,10
1.Deney
2.Deney
3.Deney


Tablo 1de verilen Tipik Sonulardan A Deneyine ait rnek Hesaplamalar :
a). Ntralize(titre) edilen rnekte kullanlmayan HClin miktar(Xml) :-
7,10 x 0,103 = X x 0,095
Bu sebeple: X = 7,70 ml (0,095 Mlk HClin)
b). Ntralizasyonda(titrasyonda) kullanlan HClin miktar = 10 7,70 = 2,30 ml.
c). Bu yzden, reaksiyona girmemi rnekteki NaOHn mili mol ve bu yzden ntralize
edilen(titre edilen) (Y) = 2,20 x 0,095 = 0,22 mili mol NaOH (10 mllik rnekte).
d). rnekte reaksiyona girmemi NaOHn konsantrasyonu
= 0,22 x (1000/10)x(1/1000) = 0,022 mol/litre.


4.2. Deney Bnin Sonu ve Hesaplamalar :
Kap muhteviyat scakl = C


Tablo 2.
Zaman Kullanlan
NaOHn
Hacmi
Geriye
kalan
NaOHn
Hacmi
a-X X
( ) X a a
X

k
2
DAK. cm
3
cm
3
M M M
-1
M
-1
.DAK
-1




Bulunan verilerden Zamana(dakika) karlk kullanlmayan NaOHn hacmi(cm
3
), ve
Zamana karlk X/a (a-X)in grafikleri izilir. kinci grafiin eiminden k
2
bulunur.

81
Not : Spesifik hz sabiti (k) ve reaksiyon scakl arasndaki ilikiyi aratrmak iin dier
farkl scaklklarda bu deneyin tekrarlanmas nerilmektedir.


4.3. Deney Cnin Sonu ve Hesaplamalar :
Kap muhteviyatnn scakl = C
Toplam ak hz (F) ..= ..ml/dak
Kap hacmi (V)=ml
Giri konsantrasyonu ( )
0
A
C =.M

Tablo 3.

Zaman Kullanlan
NaOHn Hacmi
Geride Kalan
NaOHn Hacmi
Reaktrdeki
NaOHn
konsantrasyonu
dak cm
3
cm
3
M




Bulunan verilerden bir grafik izilmelidir. Zamana(dak) karlk Reaktrdeki NaOHn
konsantrasyonu (M) grafie geirilir. Reaktrdeki NaOHn kararl artlardaki
konsantrasyonu (C
A
), spesifik hz sabiti (k
2
)yi hesaplamak iin kullanlabilir. Elde edilecek
sonulara gre baz nerilerde bulunulabilir.

Notlar : 1). Spesifik hz sabiti (k
2
) ve reaksiyon scakl arasndaki ilikiyi bulmak iin dier
farkl scaklklarda bu deneyin tekrarlanmas nerilmektedir.
2). Sabunlama prosesine gre bu etkiyi aratrmak iin bazik soda ve etil asetat zeltileri
iin benzer olmayan ak debilerinde bu deneyin tekrarlanmas da nerilmektedir.


5. SEMBOLLER


0
A
C : giri akmnda Ann giriteki konsantrasyonudur (M)
C
A
: k akmnda Ann ktaki konsantrasyonudur (M)
F : toplam ak hzdr(ml/dak)
t : reaksiyon zamandr(dak)
k
2
: ikinci dereceden spesifik hz sabitidir (M
-1
.DAK
-1
)
V : kap hacmi (ml)
X : maddenin dnen konsantrasyonu (mol/litre)
a : maddenin balang konsantrasyou (mol/litre)



6. KAYNAKLAR

-Instruction and Operation Manual of Liquid Phase Chemical Reactor, Armfield Ltd.,
Hampshire, England,1993.

82
-Levenspiel, O., Chemical Reaction Engineering, 2nd.Ed., John Wiley & Sons, New York,
1972.
-Fogler, H.S., Elements of Chemical Reaction Engineering, 2nd.Ed., Prentice-Hall
International,Inc., London, 1992.


VII EKLER



ekil-1 Reaktrn nden grn



83

ekil-2 Reaktrn arkadan grn





ekil-3 Deney sisteminin ematik grnm








ekil-4 Reaktr kab





84






SU YUMUATMA YNTEMLER VE YON DETRC


1. DENEYN AMACI


yon Deitirici cihaz kullanlarak belirli tuz konsantrasyondaki suyun sertliinin giderilmesi


2. TEORIK BLGLER


Su, yeryznde en yaygn olarak bulunan kimyasal bileiktir. Sv halde bulunan bileiklerden
forml arl (18,015) en dk olandr. Suyun zgl ss 4,184 j/g
O
C, erime ss 334,72
j/g ve buharlama ss 2259,36 j/g 'dr. Su, ou anorganik ve organik bileikler iin iyi bir
zcdr. Bu durum suyun kullan alan ve nemini daha ok artrmaktadr. rnein vcut
iin gerekli maddelerin ounluu su iinde znm kimyasal bileiklerin niteliklerinin ve
niceliklerinin bilinmesi ok nemlidir.

me ve kullanma sular tabiatta drt ekilde bulunur;

1- Meteor sular; Yamur,kar, ...sular
2~ Yer alt ve kaynak sular
3- Yeryz sular; Nehir, gl, baraj, deniz... sular
4- Maden (mineral) sular

Su, temas ettii ou maddeyi az veya ok zdnden, tabiatta kimyasal olarak saf halde
bulunamaz. Kaynana gre tabii sular,eitli miktarda, znm, veya sspansiyon halinde
yabanc madde ierirler. Bunlar, anorganik ve organik kat veya sv maddeler ile znm
gazlar olabilirler. Bu maddelerin cins ve miktar suyun kullanma yeri ve gayesini tayinde
nemli rol oynar.
Tabii suda znen balca anorganik maddeler; klorrler (NaCI, KCI),
slfatlar (Na
2
S0
4
,CaSO
4
), bikarbonatlar (Ca(HCO
3
)
2
, Mg{HCO
3
)
2
), silisler ve silikatlardr.
Bunlarn yannda az miktarda fosfatlar, alkali ve toprak alkali nitratlar, florr, iyodr ve
nitrat bileikleri ile demir ve mangan tuzlar da tabii sularda bulunabilirler. Organik maddeler;
koloidal pislikler, yosunlar, mantarlar, mikroorganizmalar ve bakterilerdir. Sularda znm
gazlar balca azot, azot oksitler, oksijen, karbondioksit, az miktarlarda hidrojen slfr,
amonyak, kkrt dioksit, vs.dir.
Meteor (yamur) sular, mevcut tabii sularn en saf olandr. Bununla birlikte znm
atmosfer gazlarn, tozlar, mikroplar ierirler ve yere ulatnda toprak ve kayalarn baz
bileenlerini zer. inde 1-2 ppm' den 1000 ppm' e kadar znm madde bulundurabilir.
Yeralt sularnn ierii; suyun getii katmanlarn bileimine, scaklna, gei zamanna ve
zellikle suyun ierdii CO
2
miktarna baldr.Genel olarak bu sular, znm halde
kalsiyum, magnezyum, sodyum , demir, mangan, alminyum, karbonat, bikarbonat, slfat,

85
klorr, bileikleriyle sspansiyon halinde silisyum, demir ile alminyum oksit ve hidroksitleri
ierirler.
Yeryz sular; stlerinin ak olmas nedeniyle organik ve anorganik maddeleri almaya ok
yatkndrlar. Bileimleri mevsimlere gre deiebilir.
Maden sular; tabii sulara gre znm madde miktarlar belli bir snr am veya scaklk
ve radyoaktivitesi tabii snr gemi olan sulardr.
Gazlarn sudaki znrlkleri birbirlerinden farkldr ve scakla baldr.Yer altndan
geen CO
2
li sular kire, demir, mangan,vs. bileiklerini zerler.Sularda CO
2
bal
(bikarbonat halindeki) ve serbest olmak zere iki ekilde bulunmaktadr. Su iinde bulunan
serbest CO
2
' nin korozif etkisi vardr. Bu sular borular ve kazanlar tahrip ederler.

2.1. Sularn Tketim Alanlarna Gre zellikleri ve Sert Sularn Sakncalar

Su; ime,zme, ykama, reaksiyon, kazan besleme, soutma, tama ilemlerinde, v.s.
kullanlmaktadr. Kullanld alana gre sularn deiik zelliklere sahip olmas gerekir.Bir
ama iin kullanlan su dier bir ama iin kullanlmayabilir.
*me sularnda pisliklerin, salk iin zararl tuzlarn ve hastalk yapan canllarn giderilmi
olmas gerekir.
*Kazan besleme sularnda, kazanlarda amur ve ta oluumuna sebep olan Ca
++
ve Mg
++

iyonlar uzaklatrlmaldr.
*Boya ve dokuma fabrikalarnda sertlii drlm sular kullanlr. Sert sularn kullanld
dokuma sanayinde boyalarn dokular ierisine tam olarak nfuz etmesi gleir.
*Biraclkta kullanlan suyun organik maddeleri, mikroorganizmalar, mikroplar, amonyum
ve azot oksitleri iermemesi istenir.
*eker endstrisinde, ekerin kristallenmesini gletiren alkali slfat,nitrat ve karbonatlar az
olan sertlii dk sular kullanlr.
*Dericilikte(dibalamada), mikroorganizmasz fakat sert sular tercih edilir. Kat ve niasta
endstrisinde yumuak sular kullanlr. imento harcnda kullanlan sularn asidik olmas
zellikle CaSO
4
iermesi istenir.
*Sert sularda sabun sarfiyat fazladr, sabun ge kprr.Eer sodyum ve potasyum bileikli
sabunlar bu tr bir suya eklenirse sodyum ve potasyum iyonlar magnezyum ve kalsiyum
iyonlaryla yer deitirerek kelek oluumuna neden olurlar. Bu durum sertlie neden olan
iyonlarn hepsinin kmesine kadar devam eder. Ortamda bulunan kalsiyum ve magnezyum
iyonlarnn hepsi ktkten sonra sabun kprmeye balar.
*Sert sular stma teknii bakmndan uygun deildir. Bilhassa scak su tesisat, buhar
kazanlar gibi tertibata ait borularn ksa zamanda kireta balanmasyla kesitlerinin
daralmasna sebep olur.
*Sert sular mutfak ileri bakmndan da elverili deildir. Baklagiller gibi baz yemekler sert
sularda iyi pimezler,sert kalrlar. Karbonat sertliOi ay ve kahvenin tadn bozar.
*Sert sular iek ve bitki sulamas bakmndan da uygun deildir.
*Bir suyun sertliinin ok dk olmas da istenmez. nk ok yumuak sular andrc etki
yaparlar.

2.2. Sularda Sertlik ve Sertlik Brimleri

Suyun ierdii alkali tuzlarn dndaki btn metal tuzlarnn suya sertlik zellii verdii
kabul edilir.Sertlik esas itibariyle sudaki kalsiyum ve magnezyum iyonlarndan ileri
gelmektedir. Demir, mangan, inko, kurun gibi iki deerlikti metal iyonlan da suya sertlik
verirler. Ancak bunlar sularda nemli miktarlarda bulunmazlar.
Sulardaki sertlik kalc ve geici sertlik olmak zere ikiye ayrlr;

86






Geici Sertlik: Bu sular bikarbonat (HCO
3
) iyonu ierirler. Bikarbonat ieren su stlrsa,
bikarbonat iyonu CO
3
-2
, CO
2
, ve H
2
O vermek zere kolayca bozunur. CO
3
-2
sudaki ok
deerlikli katyonlarla tepkimeye girerek CaCO
3
-MgCO
3
kark keltisini ve kazan ta ad
verilen tortuyu oluturur.

Ca(HCO
3
)
2
CaCO
3
+ CO
2
+ H
2
O
Mg(HCO
3
)
2
MgCO
3
+ CO
2
+ H
2
O

Geici sertlik ieren sular stldnda, bikarbonatlar karbonatlara dnerek kazan tan
olutururlar ve suyun geici sertlii giderilmi olur. Evlerde kullandmz aydanlklarda
veya su kaynatmada kullanlan dier kaplarda birikmi olan bu talara alz. Sirke (asetik
asit) koyup kaynatmakla kazan ta giderilebilir. (Alminyum esasl kaplara sirke konmas
uygun olmayabilir, Alminyumda biraz znme olur.)
Geici sert su, su artma tesisinde suya snm kire (Ca(OH)
2
) katp metal karbonat
keltisini szmekle yumuatlabilir. Baz, bikarbonat iyonu ile tepkimeye girerek su ve
karbonat iyonu oluturur. Karbonat iyonu Ca
++
ve Mg
++
iyonlar ile tepkimeye girerek metal
karbonatlar halinde ker.

HCO
3
+ OH H
2
O + CO
3
-2

CO
3
-2
+ M
+2
MCO
3
(k)

Kalc Sertlik: Istldklar zaman deiiklik gstermeyen tuzlar suya kalc sertlik verirler.
Bunlar kalsiyum ve magnezyum klorr, slfat, fosfat veya silikat tuzlarndan meydana gelen
sertliktir. Bu tuzlar, suyun ok fazla buharlatrlmasyla kazan ta halinde kerler.
Kalc ve geici sertlik toplamna, toplam sertlik veya sertlik btn denir. Suyun sertliini
ifade etmek iin deiik lkelerde farkl birimler kullanlmaktadr. Birimler ifade edilirken,
suyun ierdii sertlik verici tuzun ekivalenti olan CaO veya CaCO
3
miktar esas alnmtr.

Sertlik Birimleri:
1 Alman Sertlik Derecesi (As
o
) = 10 mg CaO/L
1 Fransz Sertlik Derecesi (FSj = 10 mg CaCO3 / L
1 Ingiliz Sertlik Derecesi (Iso) = 10 mg CaCO3/ O,7 L
1 USA Birimi = mg kuru madde / L
1Val = g. Ekivalent tuz /L
1 Milival = mg. Ekivalent tuz / L


Sularn Sertlik Derecelerine Gre Snflandrlmalar

zellik AS
o
FS
o

ok Yumuak Su 0-4 0-7,2
Yumuak Su 4-8 7,2-14,5
Orta Yumuak Su 8-12 14,5-21,5
Sert Su 12-18 21,5-32,5

87
ok Sert Su 18-30 31,5-54,0

CaCO3 + CO2 + H2O MgC~ + CO2 + H2O


88
2.3. Sular Yumuatma Yntemleri
1) Kaynatarak sertlii gideme
2) Kimyasal metodlarla sertlii giderme

2.3.1- Kaynatarak Sertlii Giderme:
a-Bikarbonatlar bozunarak karbonat haline geerler;

Ca(HCO3)
2
CaCO
3
+ CO
2
+ H
2
O
Mg(HCO3)
2
MgCO
3
+ CO
2
+ H
2
O

Daha sonra, suda g znen Mg(CO
3
)
2
hidrolize urayarak Mg(OH)
2
ye dnr:

MgCO
3
+ H
2
O Mg(OH)
2
+ CO
2

b- znm haldeki sodyum silikat magnezyum, kalsiyum veya demir tuzuna etkir;

Na
2
S0
3
+ CaSO
4
Na
2
SO
4
+ CaSiO
3

Na
2
S0
3
+ MgSO
4
Na
2
SO
4
+ MgSiO
3

Na
2
S0
3
+ FeSO
4
Na
2
SO
4
+ FeSiO
3



c-Bikarbonatlardan hasl olan karbonatlar sodyum slfat'a etki eder;

CaCO
3
+ Na
2
S0
4
CaSO
4
+ Na
2
CO
3

MgCO
3
+ Na
2
S0
4
MgSO
4
+ Na
2
CO
3


e- btn bu olaylardan baka magnezyum ve demir tuzlar da su karsnda scakta
bozunurlar.

MgCl
2
+ 2H
2
O Mg(OH)
2
+ 2HCl
FeCl
2
+ 2H
2
O Fe(OH)
2
+2HCl
Fe+ H
2
O FeO + H
2

Fe(OH)
2
+ MgCI
2
FeCl
2
+ Mg(OH)
2

Bu gibi olaylar,suyun kaynatld kaba fena tesir edecei gibi,suda znr hale geen
bileiklerde kelek halde kazann dibinde toplanrlar.Bilhassa Ca(HCO
3
)
2
ve Mg(HCO
3
)
2

scaklkla bozunarak sudan ayrlrlar. Eer bunlarn miktar oksa, suyun sertlik derecesi
der. Bylece bu tuzlar kaynatlarak sudan ayrlp dibe ktrlm olurlar. Btn sertlii
bikarbonat (HCO
3
) sertliinden ibaret olan sular kaynatmak suretiyle birka sertlik
derecesine kadar drmek mmkndr.Aksi halde, kimyasal metotlarla sertlik giderilmesine
bavurulur.

2.3.2- Kmyasal Metodlarla Sertlii
Kimyasal metotlarla yumuatma yaparken ya ktrme prosesleri kullanlr veya yon
deitirme prosesi kullanlr.

A- ktrme Prosesleri:
Burada suya sertlik veren sudan mekanik yolla uzaklatrlmas esasna dayanr. Balca
ktrme yntemleri unlardr:
a- Kire-soda ve Neckar
b- Reisert yntemi

89
c- Trifosfat yntemi


a) Kire- Soda Yntemi:
Kalsiyum bikarbonat, magnezyum bikarbonat, magnezyum klorr ve serbest karbondioksitin
balanmas kalsiyum hidroksit ile,al ve magnezyum slfatn ktrlmesi ise soda ile
yaplr.
Ca(HCO
3
)
2
+ Ca(OH)
2
CaCO
3
+ H
2
O
Mg(HCO
3
)
2
+ Ca(OH)
2
CaCO
3
+MgCO
3
+2H
2
O
CO
2
+ Ca(OH)
2
CaCO
3
+ H
2
O
MgCl
2
+ Ca(OH)
2
Mg(OH)
2
+ CaCl
2

CaSO
4
+ Na
2
CO
3
CaCO
3
+ Na
2
SO
4

MgSO
4
+ Na
2
CO
3
MgCO
3
+ Na
2
SO
4


60-70 C' lik bir temperatrde bu dnme 2 ila 3 saat iinde tamamlanr. Bu usule benzeyen
Neckar metodunda soda fazlas tatbik edilir ve bylece:
Ca(HCO
3
)
2
+ Na
2
CO
3
CaCO
3
+ 2 NaHCO
3


reaksiyon denklemi gereince sodyum bikarbonat teekkl eder. Bunun sonucunda ise
kazanda Na
2
CO
3
, CO
2
ve H
2
O'ya paralanr veya bu paralanma
Na
2
CO
3
+ H
2
O 2NaOH + CO
2

reaksiyonu gereince NaOH teekkl lehine de cereyan eder. Bu suretle kazanda ayrlm
bulunan kire amuru, sodann fazlas ve teekkl eden hidroksit kazandan bir miktar su ile
beraber ekilir ve su tasfiye apareyine tekrar gnderilir. Burada soda yerine sodyum hidroksit
de vazife grebilir. Bu durumda;
Ca(HCO
3
)
2
+ 2NaOH CaCO
3
+ Na
2
CO
3
+ 2H
2
O
Mg(HCO
3
)
2
+ 4NaOH Mg(OH)
2
+ 2Na
2
CO
3
+ 2H
2
O reaksiyonlar! neticesinde teekkl
eden karbonat, aly da karbonat olarak ktrr.
CaSO
4
+ Na
2
CO
3
Na
2
SO
4
+ CaCO
3

Kire soda ynteminde ve keza Neckar ynteminde devaml kontrol yapld taktirde suyun
sertliini 3 ile 5 Alman sertliine kadar drmek mmkn olur. Burada bakiye sertlik olarak
kalan ksm znm bulunan CaCO
3
ve Mg(OH)
2
den ileri gelir.

b) Reiserl Yntemi:
Reisert-Baryt ynteminde baryum tuzlar kullanlr. Bu maksatla ktrme vastas olarak taze
ktrlm baryum karbonat, baryum klorr veya baryum hidroksitten istifade edilir. Bu
yntemde sertlik bir Alman sertlik derecesinden aa drlr.
CaSO
4
+ BaCO
3
BaSO
4
+ CaCO
3


c) Trifosfat Yntemi:
Bu yntemde trisodyumfosfat (Na
3
PO
4
. 12H
2
O) kullanlarak aada gsterilen reaksiyon
denklemlerine gre su saflatrlmas yaplr.

3Ca(HCO
3
)
2
+ 2Na
3
PO
4
Ca
3
(PO
4
)
2
+ 6NaHCO
3

3Mg(HCO
3
)
2
+ 2Na
3
PO
4
Mg
3
(PO
4
)
2
+ 6NaHCO
3

3CaSO
4
+ 2Na
3
PO
4
Ca
3
(PO
4
)
2
+ 3Na
2
SO
4

3MgCl
2
+ 2Na
3
PO
4
Mg
3
(PO
4
)
2
+ 6NaCI

Burada ham suyun metre kp ve her bir sertlik derecesi bana 16-20 gr trifosfat kullanlr ve
70
o
C temperatrde bir saatlik zaman zarfnda sertlik hemen hemen 0 Alman sertlik

90
derecesine kadar der. Bu yntem kire-soda yntemine gre daha stndr ve ayrlan
kelti kaba lapa eklinde olup cidarlara snn tesiri altnda kaynayarak yapma yapmaz.
Kullanlan trifosfatn fazlas ise mevcut kazan tan zebilir. Ancak trifosfatn fiyat yksek
olduu iin genel olarak ham suyun bir n yumuatlmas yaplr ve bu ilemde kire soda
yntemi tatbik edilir.



B- yon Deitirici Yntemi ile Sertlik Giderme:
Zeolith ynteminde soukta 0Alman sertlik derecesine kadar yumuatma yapmak
mmkndr. Zeolith, sodyum ve alminyum silikatn kompleks bir bileiidir. Kimyasal
forml: Na
2
0 . Al
2
O
3
. xSiO
2
. yH
2
O olarak yazlabilir. ime suyu kimyasnda ksaca Na
2
Z
eklinde gsterilir.
Yumuatlacak su zeolite tabakasndan geirilirse, sertlik meydana getiren iyonlar, sodyum
iyonu ile yer deitirir ve suyun sertlii giderilmi olur. Burada esas katyonlarn yer
deitirmesidir.
Suyun zeolitten geerken husule getirdii reaksiyonlar;

Na
2
Z + Ca(HCO
3
)
2
CaZ + 2NaHCO
3

Na
2
Z + CaSO
4
CaZ + Na
2
SO
4

Na
2
Z + MgSO
4
MgZ + Na
2
SO
4

Na
2
Z + Ca(HCO
3
)
2
CaZ + Na
2
CO
3


olarak gsterebiliriz. Husule gelen kalsiyum ve magnezyum zeolitler suda erimediinden
zeolit kab iinde kalrlar.
Normal artlar altnda zeolitten geirilen suyun sertlii tamamen giderilmitir.Eer zeolitte,
sodyum iyonlar ok azalm veya kalmamsa vazifesini yapamaz. Bu taktirde zeolite tekrar
sodyum iyonu vermek lazmdr. BIJ maksatla zeolit yata iinden sofra tuzu eriyii geirilir
ve zeolit bu eriyikle ykandktan sonra tekrar servise sokulur. Bu taktirde;

CaZ + 2NaCI Na
2
Z + CaCI
2


husule gelir ve CaCI2 suda eridiinden darya atlr.
Zeotitte, sertlik yapan iyonlarn atlmasna rejenerasyon ad verilir. Suyun sertlik derecesi,
zeolitten geen su miktar, zeolitin sertlik tutma kapasitesi ve zeolitin miktar dikkate alnarak
rejenerasyon aral tespit edilir.
Rejenerasyon iin en fazla 30 dakikalk bir mddet kafi gelmektedir. Bunun iin lzumlu tuz
miktar, 100 gr. CaCO
3
sertlii iin 225-350 g arasndadr. Dier bir ifadeyle, bir ksm
CaCO
3
sertliinin giderilebilmesi iin 2,25-3,5 ksm tuz kullanlmas icap etmektedir.

Sertlii olmayan su koroziftir; borularn anmasna sebep olur. Bu itibarla zeolitten geen su
bir ksm yumuatlmam su ile kartrlarak servise verilen suda, umumiyetle 70-80 mg/It
ser1lik bulunmas salanr.
Son yllarda eitli zeolit tipleri piyasaya srlmtr. Hepsinin yumuatma prensibi,
iyonlarn yer deitirmesine dayanmaktadr. Mesela: hidrojen zeolitte, kalsiyum ve
magnezyum iyonlar hidrojenle yer deitirmekte ve suda sodyum tuzlar yerine asitler
meydana gelmektedir. Husule gelen karbonik asit, suyu havalandrmak suretiyle giderilebilir.
Bu tip apareylerin rejenerasyonu tuz yerine sulandrlm asitlerle yaplr.

Ca(HCO
3
)
2
+ H
2
Z CaZ + 2H
2
CO
3


91
2NaHCO
3
+ H
2
Z Na
2
Z + 2H
2
CO
3


Rejenerasyon;

Na
2
Z + H
2
SO
4
Na
2
S0
4
+ H
2
Z

Kimyasal ve fiziksel bileimleri ne olursa olsun iyon deitirici maddelerin mterek bir
taraflar vardr. Esas itibaryla erimeyen veya ksmen eriyen, kat, elektrolit cisimler olmaldr.
Reineden kan iyonlarn toplam yk reineye giren iyonlarn toplam ykne eittir. Yani,
bu iyon deiimi esnasnda daima edeer bir deiim meydana gelmektedir.


Bu deiimin derecesi u faktrlere baldr:
1-Deiim ilemine girecek iyonlarn byklne ve valansna (ykne)
2-Sudaki iyonlarn konsantrasyonuna
3-Reinenin fiziksel ve kimyasal zelliine
4-Scaklk derecesine.

Kark Yatak Deiyonizasyonu :
nc metod olan kark yatak deiyonizasyonu son zamanlarda uygulanmaya balanlan en
yeni metoddur. Bu sistemde, slfonik asit katyon deitiricinin H formu ile kuvvetli baz
anyon deitiricinin OH formu, stokiometrik bir karm halinde bir tek kazana konur ve su bu
kazandan geirilir. Bu sisteme tek yatakl sistem de denilmektedir. Kullanlan reinelerin her
ikisi de hzl ve birbirine denk ekilde iyon deitirme kapasitesine sahip olduundan
deiyonizasyon, ntr bir ortam iinde, hzla meydana gelir. Reaksiyonlar aadaki ekilde
gstermek mmkndr:

RSO
3
H + R
4
NHO + NaCl RSO
3
Na + R
4
NCI

Bu sonu u ekilde meydana gelmektedir:

RSO
3
H + NaCl RSO
3
Na HCl
RSO
3
H + NaOH RSO
3
Na H
2
O
R
4
NOH + NaCl R
4
NCI + NaOH
R
4
NOH + HCl R
4
NCI + H
2
O

Kark yatakl deiyonizasyon sayesinde tuzluluu 0,05 ppm 'e, silikay 0,07 ppm 'den aaya
drmek mmkn olur. Ayrca, bu sistemde artlan suyun tuzluluu ve pH derecesi btn
devre boyunca sabit kalr ve pH hemen hemen ntral snrda bulunur.
Kark yatakl deiyonizasyonun ayr yatakl (ok yatakl) deiyonizasyona kyasla avantajlar
unlardr;

a) Artlm suyun iinde kalan silika miktar ok daha az ve suyun kondktivitesi daha dk
olur.
b) Tesisin iletmesi ok rahattr, kapasite geni snrlar iinde deitirilebilir, kesintili ve
devaml iletme yaplabilir.
c) pH derecesi hemen hemen sabittir.
d) Ykama suyu ihtiyac daha azdr.
e) kan suyun evsaf her zaman ayndr.


92
Dezavantajlar ise;

a) uyarc madde sarfiyat biraz fazladr.
b) iyon deitirme kapasitesi daha dktr.

Bu nedenlerle byk tesislerde ekseriye ok yatakl sistemler uygulanr. Fakat, birok
hallerde, herhangi bir kaa tutmak iin, ok yatakl sistemin arkasna bir adet de yatakl
(kark yatakl) kazan konur. Bylece SiO2 miktar 0,01 ppm' i amayan, kondktivitesi 1
micromho/cc'den dk olan, ok yksek kaliteli su elde edilebilir.



ekil-1. Kark Yatakl Deiyonizasyon Sistemi


yon Deitiricide Bulunmas Gereken z:ellikler:
Herhangi bir iyon deitiricinin kullanlabilmesi iin;

a) Kafi miktarda deiebilen iyonlar ihtiva etmesi, c-
b) Malzemenin suda veya herhangi sv iin kullanlacaksa o svda erimemesi,
c} Malzeme dokusunun sngerimsi olmas ve hidrate olmu H, Na, K, Ca, Mg, OH, Cl, NO
3
,
S0
4
gibi iyonlarn kolayca girip kmasna imkan vermesi,
d) Aktif gruplarn (deiecek iyonlarn bulunduu ksmlarn) iyonik olmas,
e) Fiziksel ve kimyasal bakmdan dayankl olmas (asitlere, scaa kar dayankl olmas ve
ufalanmamas).
f) Granl byklnn 0,3 ile 1,19 mm kadar olmas,
g) Fiatnn uygun olmas lazmdr.

te yukarda saylan doal maddelerden yalnz zeolit madenleri bu zellikleri ksmen bir
araya getirebilmekte ve bu sayede de su tasfiyesinde kullanlabilmektedir.

Iyon Deitirici Maddelerin Kapasitesi:
yon deitirici maddelerin kapasitesi. bir litresinin ald, CaCO
3
cinsinder. mg olarak sertlik
miktar veya bunun edeeri olan birimlerle llr. "Gram CaCO
3
, i litre reine" birimi ok
kullanlr. Franszlar, "derece Fransz sertlii/m
3
su i litre reine- birimini de kullanmaktadr.

93
Suyun CaCO
3
cinsinden sertlik konsantrasyonu, ppm birimine gre, C olsun. Bu su V
hacminde reine kullanlarak yumuatlacaktr. Reinenin iyon deOitirme kapasitesi de
"Gram CaCO
3
sertlii / litre reine" cinsinden P olsun. Buna gre iki rejenerasyon arasnda
yumuatlabilecek, m
3
cinsinden, Q su miktarn bulmak iin u basit forml yazlr:
Q = V. P
C
Bu forml, C Franszca derecesi cinsinden: P ise "metrekp sudaki Fransz derecesi litre
reine" cinsinden verildii zaman da aynen kullanlr.



yon deitirme kapasitesi aadaki faktre baldr:
1-iyon deitirici malzemenin tabiatna
2-Suyun, iyon deitinci yataktan, gei hzna
3-Suyun (svnn) iindeki madensel tuzlarn miktarna,
4-Kullanllan rejenerasyon maddesinin miktarna,
5-Rejenerasyon metoduna,
6-Arzu edilen artm derecesine.


3. DENEY SSTEMI VE DENEYN YAPILII

Su yumuatmada allan iyon deitirme maddelerinin ou slfolanm stren bazl
reinelerdir. Sodyum formunda temin edilir. Bu reine Ca
2+
ve Mg
2+
ile kuvvetli bir ilikiye
sahiptir ve Ca
2+
ve Mg
2+
iyonlarn uzaklatrdktan sonra demir iyonlarn da uzaklatrr.
Yumuatma, dengeye kadar veya makul bir sertlik seviyesine ulancaya kadar belirli bir sre
su iinde reine sspansiyonu kartrlarak kesikli bir prosesle baarlabilir.
Buna ramen reine dolu kolonlardan aaya doru yavaa su geirilerek srekli bir akt
prosesinde almak daha uygundur. Deime reaksiyonu st tabakada yle hzl bir ekilde
meydana gelir ki aadaki tabakalar deimeye balamadan yukardaki tabaka tkenir.
Bylece btn derinlikteki reine tkeninceye kadar kolonda aaya doru hareket eden aktif
bir blge vardr.Ara basamaktaki pozisyon aada gsterildii gibidir.



Sudaki Ca
2+
iyonlar

Ca
2+
iyonlar

Sudaki Na iyonlar



Aktif Deime blgesi (aaya Doru hareketli)


Aktif iyon deitirme blgesi kolonun tabanna ulat zaman kan su sertlikte bir ykselme
gstermeye balar, Bu gei noktasdr. Bu zaman da reine kuvvetli NaCl zeltisi ile tekrar
rejenere edilmesi gerekir.

94
Teorik olarak ileme tabi tutulan sudan uzaklatrlan her CaCO
3
cinsinden sertlik iin 1
edeer-gram NaCl rejenerasyon iin gerekir. Yani her 1 g. CaCO
3
, cinsinden sertlik
uzaklatrmak 1,17 g. NaC1 rejenerasyon iin gerekir. (CaCO3:50, NaCI:58.5)
Pratikte bu miktardaki bir NaCl ile tam bir rejenerasyona ulamak mmkn deildir. nk
bu Kabul edilemeyecek kadar uzun temas sresi gerektirir. Bundan dolay NaCl' nin daha
byk miktarlar kullanlr, genel olarak teorik olarak gereken miktarn iki kat veya daha
fazlas kullanlr. Rejenerasyon verimi yaklak %50'dir.
Yksek seviyede bir rejenerasyon iyon deitirme kapasitesi teoriksel kapasitesine yakn bir
reine verir. Fakat yumuatmada bu kapasitenin tamamen kullanlaca bir hzda almak
ekonomik deildir. Bir baka deyile yksek bir rejenerasyon verimlilii dk bir derecede
bir kolon faydalanmas ile balantldr. Bunun tersi de dorudur. Bundan dolay bir iyon
deitirici yatann pratik olarak altrlmas rejenerasyon verimlilii ve kolon kullanmnn
her ikisinin de %50 civarnda olduu optimum noktadr.
Rejenerasyondan sonra kolonda kalan herhangi bir rejenerasyon maddesi kolondan ykayp,
uzaklatrmak iin kolondan destile veya demineralize su geirilir.
Iyon deitirici ile iyiletirilecek su, gei yollarn kapayacak, ak hzn drecek ve iyon
deitirme prosesi ile etkileecek suda asl kalabilen kat tanecikler iermemelidir. Yataa
girebilecek ok ince katlar uzaklatrmak ve hava paketiklerini uzaklatrmak iin kolon
yata akkanlatrlarak ve reine boncuklarn kartrlarak yukar doru bir su akm ile
periyodiksel olarak geri ykanr.
Yumuatmada yataktan geen suyun ak hz genellikle yatan her cm
2
yzey alan iin 40
ml / dak' dan fazla deildir. Rejenerasyon hz bunun yaklak onda biridir.

Demineralizasyon Teorisi:
Btn znm tuzlarn sudan uzaklatrlmas iki basamakl bir iyon deitirme prosesi ile
gerekletirilir. Su ilk nce bir H
+
iyon evrimi zerine alan kuvvetli bir katyon
deitiriciden geirilir. Bir asit zeltisi elde edilir. Daha sonra bu su bir hidroksil iyonu
formunda bir iyon deitiriciden geirilir. Asit iyonlar ile OH
-
yer deitirir. H
+
iyonlar ile
OH
-
iyonlar su oluturur.
ou zaman HCO
3
-
(znm CO
2
'ten dolay) ve H
3
SiO
4
(znm silikadan dolay) btn
anyonlar uzaklatracak olan zayf bazik kullanlmas yeterlidir. Yksek kaliteli bir su iin
kuvvetli bazik anyon deitirici son kademe olarak kullanlmaldr, fakat anyonlarn ounu
uzaklatrmak iin bir zayf bazik anyon deitirici veya yksek iyon deitirme kapasitesi ve
CO
2
gazn zeltiden uzaklatrmak iin bir gaz giderme ileminin bu ilemden nce gelmesi
daha ekonomik olur. Bylece kuvvetli bazik reine sadece silikay ve herhangi dier
anyonlarn geride kalan miktarlarn uzaklatrmak iin gerekir. Bu proses toplam znm
katlar 1mg/l' nin altna indirebilir.
Demineralizasyon son katyon ve anyon deitiricilerin bir karm yata kullanlarak bir tek
basamakta yaplabilir. Su hzl bir ekilde alternatifli olarak iki reine ile temasa gelir ve ok
yksek saf1lkta bir su elde edilir. Bu iki reinenin sras ile H
2
SO
4
ve NaOH ile
rejenerasyonunu mmkn klmak iin nce onlar yukarya doru bir su akm ile
tabakalatrlr. Bylece dk younlua sahip olan anyon reineleri yukarya tanr.
Rejenerasyondan sonra iki reine sktrlm hava ile tekrar kartrlr.








95



YON DETRME APARATI






A : HCl Tank
B: NaCl Tank
C: TestSuyu
D: Distile Su
E: Seme Borusu
F: Pompa
H: Flovmetre
I: Anyon Deiim Yolu
J: Katyon Deiim Yolu
K: Geri Ykama Yolu
L: Katyonik Reine Yata M: Anyonik Reine Yata N: Depolama Tank Kontrol Vanalar

Genellikle yon Deiim sistemlerinde aadaki prosedr takip edilir.

1) 50 ml/dak 'Ik bir ak hznda deiyonize edilmi su 10 dakika kolondan geirilir.
2) Atk ihtiva eden zeltinin hz 50 ml/dakika'ya ayarlanarak artlr
3) ilem bittikten sonra 5-10 dakika distile su ile ykama ilemi yaplr.
4) Reineler iin nerilen hacim ve konsantrasyonlarda, 6 ml/dak. 'Ik bir hzla rejenerasyon
yaplr.

96
5) Son olarak destile su ile kolon durulanr.



3.1. DENEY A

Deneyin Amac: Suyun yumuatlmasnda katyonik reinelerin iyon deitirme kapasitesinin
belirlenmesi.
Yntem: eme suyunda belirli miktarda CaCI
2
zerek 600 - 700 mg/\ CaCO
3
sertlikte su
hazrlaynz. Warekleye sabun zeltisi kullanarak veya dier bir metod kullanarak bu
zeltinin sertliini tespit ediniz ve suyu su haznesine koyunuz. Distillenmi su ierisinde 20
g NaCl zerek %10 wlv'lik 200 ml zelti hazrtaynz. B rejenerasyon tankna bu zeltiyi
koyunuz.
Geri ykama: Katyon iyon deitirici kolonunu 300 mm ykseklie kadar katyonik reine ile
doldurunuz. D tankn seiniz ve 3 ve 6 numaral valf anz, ve be dakika backwash
yapnz. Derece derece kapatnz ve son ykseklii lnz.
Rejenere: B tankn seiniz, 2,12 numaral valflar anz (ve seim iin 10). Flovmetreyi 10
mldak'ya set ediniz.
Yumuatma: C tankn seiniz 2 ve 10 numaral valflar anz. Flovmetreyi 50 - 70
mldak'ya set ediniz. Be dakikalk srelerle 500 ml numune toplaynz, her bir numunenin
sertliini belirleyiniz. Sertlik 100 mg/l CaCO
3
stne kncaya kadar devam ediniz.

Reine yatann ya hacmi = (.15.10
-3
}
2
son ykseklik
4

yon deitirme kapasitesi = CaCO
3
' n Ktlesi
ya yatak hacmi


Mumele edilen suyun hacmine kar okunan sertlik deerlerini grafie geiriniz. Sertlikte
artmaya balayan noktay not ediniz. Grafik olarak, bu yatay eksen ile eri arasnda kalan alan
kalan alandr, suyun orijinal sertliini temsil eder. Reine yatann ya hacmini okuyunuz,
ya hacmin meg/ml olarak reinenin iyon deitirme kapasitesini hesaplaynz. Bu sonucu
ticari olarak verilen bilgi ile karlatrlr ve farklln sebebini tartnz.




3.2. DENEY B

Deneyin Amac: iyon deiim su yumuatma sisteminin rejenerasyon veriminin belirlenmesi.
Yntem:Yumuatma deneyinin tamamlanmasndan sonra, yani re~nenin sertlik deitirme
kapasitesi dnm noktasnn tesine kadar kullanldktan sonra 200 ml %(WN) 10'luk tuz

97
zeltisi ile rejenerasyqn yapnz fakat bu defa zeltinin tamamn (10 No'lu valfdan
geirerek) biriktiriniz, bu ekilde yatak tamamen boaltlr.
Not: Bu deneyde yatak tamamen boaltldndan dolay, gelecek deneylerden yaplmadan
nce havay boaltmak iin bir geri ykama yapmak gerekir.
Toplanm rejenere zeltisinde sodyum iyonlarnn konsantrasyonu (seyreltildikten sonra)
alev fotometresi veya lm aletleriyle belirlenir. Toplanm zeltinin hacmi bilindiinden
dolay yataktan geen NaCl 'n meg hesaplanr. Bundan sonra kullanlan NaCl' n
balangtaki miktarndan (20 9 veya 342 meg) karlarak rejenerasyonda harcanan NaCl
miktar tespit edilir. Bu yumuatma deneylerinde uzaklatrlan sertliin miktarna edeer
NaCl n teorik miktar ile karlatrlr ve daha sonra yzde rejenerasyon verimi olarak
hesaplanr. Hesaplanan verimlilik rejenerasyonda kullanlan NaCl zerine kurulur. Bundan
dolay almada bu kantitatif miktar kesin olarak uygulamak mmkn deildir ve ars
uygulanr. Gelecek deneyler %5-10'a kadar farkl konsantrasyonlarda NaCl' n farkl
miktarlar kullanlarak yaplabilir. Bu ekilde pratik olarak rejenerasyon verimlilii belirtenir.
Bu deneylerde prosedr ilk yumuatma deneyindeki gibi olmaldr, ve kullanlan rejenerasyon
zeltisi toplanmaz ve yataktan rejenerasyonun sonunda distile su geirilir. Yumuatma
deneylerinde uzaklatrlan sertliin ekivalent miktarna karlk kullanlan NaCl' nin miktar
karlatrlarak verimlilik hesaplanr.

3.3 DENEY C

Deneyin Amac:Suyun deminerilizasyon ve hidrojen katyon ve anyon iyon deitiricinin iyon
deitirme kapasitesinin belirlenmesi.
Yntem: Hidrojen iyon formundaki katyon iyon deitirici reine ile katyon kolonunu 300
mm derinlie kadar doldurunuz. Hidroksil formundaki anyon iyon deitirici reine ile anyon
kolonunu 300mm derinlie kadar doldurunuz. A tankna 100 ml %10'luk HCl ile doldurunuz.
B tankn %5'lik NaOH ile doldurunuz. C tankn 800 - 1000mg/1 znm kat ihtiva eden
10 litre test suyu ile doldurunuz. D tankn distillenmi veya demineralize su ile doldurunuz.
Eer eme suyu kullanlacaksa, nemli katyon ve anyonlarn konsantrasyonu, toplam
znm katlar, eer bilinmiyorsa belirlenmelidir. Esas katyon ve anyonlarn
konsantrasyonlar bulunduktan sonra sertlik meg/l olarak hesaplanr. Bu iki reinenin iyon
deitirme kapasitesinin hesaplanmasnda kullanlr. Elektriksel iletkenlii llr.
lave olarak ihtiya duyulan ekipman: pH metre
Stop Saati
Geri ykama: Her bir kolon yumuatma deneylerinde tarif edildii gibi usulne uygun olarak
ayr ayr geri ykama yaplr. Her bir halde, geri ykama hz kontrol edilmelidir. Yatan %50
genilemesinden daha fazla olmamaldr. ki yatan son ykseklii llr.

Rejenerasyon (Katyon): Katyon deitirici rejenere edilir. A tankn seiniz, 2 ve 12
numaral valf anz. pH S'in stne kncaya kadar srekli distile su gnderinizi akan
svnn pH' n kontrol ediniz.

Rejenerasyon (Anyon): Anyon iyon deitiriciyi rejenere ediniz. B tankn seiniz, 1 ve 15
numara" valflarn anz, pH 9 'un altna dnnceye kadar D tankndan su gnderiniz ve akan
svnn pH 'n kontrol ediniz.

Demineralizasyon: c tankn seiniz, 2, 13 ve 15 numaral valflar anz. 50 ve 10 ml/dak
arasna ak hzn set ediniz. Akn balad zaman not ediniz. 5 dakika aralkla iletkenlii
kaydediniz. 20 dakika aralklarla 10 numaral valfdan numune ekiniz ve pH deerini
lnz.

98
Demineralize suyun iletkenliinin artt zaman not ediniz, bu bklme noktasnda reinenin
biri tkenmitir. 14 numaral valfdan az bir numune alnz ve pH' n lnz. Eer pH daha
nce kaydedilen deerden daha yksekse, bu katyon iyon deitiricinin tkendiini gsterir.
pH belirlemesi iin bir veya iki fazla numune ekerek dorulamak iin tavsiye edilir.
Bu noktada deneyi durdurunuz ve katyon iyon deitiricinin iyon deitirme kapasitesini
hesaplaynz. Bu deneyde anyon iyon deitiricinin iyon deitirme kapasitesini hesaplaynz.
Bu deneyde anyon iyon deitiricinin iyon deitirme kapasitesinin de hesaplanmas
mmkndr.
Bir baka deyile, boalan katyon iyon deitiricinin pH' dk deerde kalyor, son
boalann iletkenliinin artmas anyon iyon deitiricinin tkendiini gsterir ve onun
kapasitesi hesaplanabilir.
lk kolon ierisinden suyun srekli olarak geirilmesi ve geen suyun biriktirilip, pH
deerinin bkm noktasna kadar (bu zaman PH artacaktr) llmesiyle katyon iyon
deitiricinin iyon deitirme kapasitesi belirlenebilir.
Demineralizasyon deneyinde, yumuatma deneyinde olduu gibi konsantrasyonun direk
llmesi yerine pH (katyon iyon deitiricinin) veya iletkenlik (anyon iyon deitiricinin)
okunarak bkm noktas tespit edilir.


Zaman
(dak)
0 5 10 15 20 25 30 35 40 45 50 55 60
letkenlik
pH



Miliekivalent birimde iyon deitirme kapasitesinin hesaplanmas iin okunan pH veya
iletkenliin meg/l' ye dntrlmesi gereklidir.
a) pH deerini meg/l'ye dntrmek:

Eer X okunan pH deeriyse = 10
-x
gam - mo! litre
Hidrojen iyon konsantrasyonu = 10
3-x
meg/litre

b )letkenlik deerlerini meg/l dntrmek
Tuzun verilen muhtevas ile su iin, elektriksel iletkenlik toplan znm katnn
konsantrasyonu ile orantldr. Bu.. katlar deiik elektrolitik zellikli birka tuzdan ibaret
olsa da, elektriksel iletkenliin meg/\ olarak toplam konsantrasyon ile orantl olduunu kabul
etmek yeteri derecede dorudur.
Orant sabiti ham suyun meg/1 olarak belirlenmesi ile tayin edilebilir. Bu ekilde demineralize
suyun elektriksel iletkenlii meg/l'ye dntrlebilir.

Final Ykseklik: Katyon
Anyon

Ya Hacim = ( .15.10
-3
)
2

4
yon deitirme kapasitesi imdi hesaplanabilir.

yon deitirme kapasitesi = Sodyum yonu Konsantrasyonu
Ya Yatak Hacmi

99




3.4. DENEY D

Deneyin Amac:Katyon ve Anyon reinelerinin rejenerasyon veriminin belirlenmesi.
Yntem: Katyon Reinesi;A tankn 100 ml %10'luk hidroklorik asit ile doldurunuz. B
tankn %5'lik sodyum hidroksit ile doldurunuz. C tankn 10 litre test suyu ile doldurunuz. D
tankn distile veya demineralize su ile doldurunuz.

Geri Ykama;
D tankn seiniz, 3 ve 6 numaral valflar anz.

Rejenere;
A tankn seiniz, 2 ve 10 numaral valflar anz. zeltinin tmn toplaynz.

Anyon Reinesi; Anyon reinesinin rejenerasyon verimini belirtemek iin demineralizasyon
deneyini tam olara yapmak gerekir.

Not: Genellikle katyon reinesinin iyon deitirme kapasitesi anyon reinesinin iyon
deitirme kapasitesinden daha byk olduundan dolay nce anyon reinesinin tkenecei
beklenir.


4. SONULAR VE HESAPLAMAlAR


Son Ykseklik (Katyon)=
Son Yukseklik (Anyon)=
Sodyum Iyon Konsantrasyonu (meg/l)=
Teorik iyon deitirme kapasitesi = Sodyum iyon konsantrasyonu
Kullanlan sodyumun hacmi

Kullanlan sodyum hidroksidin orijinal miktar=
Toplanan sodyum hidroksidin miktar=
Gerek iyon deitirme kapasitesi = Orijinal miktar - kullanlan miktar

Rejenerasyon verimi = Gerek yon Deitirme Kapasitesi
Teorik iyon Deitirme Kapasitesi

rnek Problem:
Toplam sertlii 400 mg /I CaCO
3
olan ham suyun sertliini 100 mg / i CaCO
3
'e drmek iin
maksimum kolon apnn 10 ft olduu bir sabit yatak iyon deitirici tasarlaynz? (Gnde 20
MG su yumuatlacaktr.)

zm :
a- Reinenin aktifliini kaybetmesini veya oksidasyonunu nlemek iin gerekli nlemler
alnr. rnein demir ve manganez reine partikllerini rtmektedir. Bu reinelerin
havalandrlmalar gerekir.

100

b- Kullanlacak reine seilir.Reine reticileri su yumuatmak iin kuvvetli asit katyon
deitiricileri tavsiye etmektedirler.

c- Seilen reinenin zellikleri:
Yumuatma kapasitesi;
tuz(lb/ft.
3
) 5 7,5 10 15 20
Reine kapasitesi (eq /I) 0,82-1,05 1,1-1,4 1,35-1,55 1,5-1,8 1,7-1,9
Sznt;
Balangtaki su sertliinin maksimum %1'i.
Yatak Ykseklii; 30-36 in.
Geri ykama yatak genilemesi; % 50 veya daha fazla.
Operasyon artlar;
Operasyon Hz zelti Zaman(dak)


Servis 2-5 gpm /ft
.3
Su ----

Geri ykama 6-8 gpm/ ft.
3
Su 5-15

Rejenerasyon 0,2-1 gpm /ft.
3
% 10-20 NaCl 30-60


Durulama 1-2 gpm /ft
3
Su 10-40





d- Sertlikler meg /l'ye dntrlr;
Balangtaki sertlik: 400 (mg/I) / 50 (mg/meg) = 8 meg/1
stenilen sertlik : 100 (mg/I)' 50 (mg/meg)= 2 meg/l

e- Sertlik szntsn hesaplaynz;(%1 farzedilecek)
Sertlik sznts: 8 meg/1 * 0,01 =0,08 meg/l

f- Sertlik denge eitliini kullanarak bypass fraksiyonunu hesaplaynz;
Bypass akmndaki sertlik + Ilem grm akmdaki setlik = istenilen sertlik derecesi
8 * f * 0+ 0,08 * (1-f) * O = 20 bypass fraksiyonu f=O,242 olur.

g- Bypass akm miktarnn belirlenmesi;
Bypass ak: 0,242 * 20 MGD = 4,84 MGD

h- Bir gnde ilem gren suyun miktarnn hesaplanmas;
Bir gnde ilem gren su: 20 - 4,84 = 15,16 MG

l- Bir gnde uzaklatrlan toplam sertliin hesaplanmas;
Uzaklatrlan toplam sertlik (meg/gn) :
(8 meg/l- 0,08 meg/l) . (15,160,000 gal/gn) * (3,781/gal)


101
. Rejenere edici maddenin miktarnn belirlenmesi;
Tuz: 10 Ib / ft.3
Reine Kapasitesi: 1,4 eq /l
Ideal olmayan operasyon artlar iin yaplan hesaplamada reine kapasitesi %20 azaltc
olarak yaplr.
Tasarm iin 1,12 eq /I deeri kullanlacaktr.

j- Yatak yksekliinin 36 in ve servis hznn 3 gpm/ft
3
olduunu farz ederek, kolonun
tasarlanmas;
Her kolonun kesit alan: * d
2
/4 = *102/4 = 78,5 ft
.2

Her kolonun hacmi: Alan * ykseklik= (78,5ft.
2
) . (36 in) * (1 ft /12 in) =235,5ft.3
Gerekli toplam hacim : Toplam ak / gnderilen hz =
15,160,OOO{gal/gn) /3(gal/dak.ft
3
) *1440( dak/gn)=3509 ft3

Gerekli kolon says : Toplam hacim / her kolonun hacmi =
3509 ft.
3
/235,5 (ft.
3
/kolon) = 15 kolon

k- Her bir kolonun deiim kapasitesinin hesaplanmas;
Kolon kapasitesi: 1,12 (eq/l) * 235,5 (ft
3
) * 28,3 (1/ft.
3
) = 7464 eq. = 7,464,000 meg.

l- Operasyon sresinin hesaplanmas;
Operasyon sresi: Kolon kapasitesi i bir gnde uzaklatrlan toplam sertlik * kolon
says = 7,464,OOO(meg) / 453,854,016(meg/gn) * 15 = 0,246 gn =6 saat.

m- Her kolon iin gerekli tuzun toplam arl;
Rejenerasyon iin gerekli tuzun toplam arl : 10(Ib./ft.
3
) * 235,5(ft
3
) = 2355 Ib.


n- Rejenerasyon zeltisinin toplam arl; ( %10'luk tuz zeltisinin kullanld farz
edilecek)
zelti arl = 2355/ 0,1 = 23550 lb

o- Tuz zeltisinin spesifik gravitesi 1,07 ise rejenerasyon iin gerekli tuz zeltisinin
hacminin hesaplanmas;
Tuz zeltisinin hacmi: 23550{lb) /1,07 . 8,34(Ib/gal) = 2642 gal.

- Rejenarasyon hz 0,5 gpm/ft.
3
olduuna gre, gerekli rejenerasyon sresini hesaplanmas;
Rejenerasyon sresi: 2642(gal) / 0,5(gal/dak.ft
3
) . 235,5(ft
3
) . 60(dak/saat) = 0,37 saat
Rejenerasyon sresini en az 30 dakika yapnz.

p- Toplam dng sresnin hesaplanmas; (geri ykamann 15 dak, durulamann 40 dakika
yapldn farzediniz)
Dng sresi: 6,0 + 0,5 + 15/60 + 40/60 = 7,4 saat.


SU ANALZLER


1- Sabun zeltisi Kullanarak Bir Su Numunesinin Sertliinin Belirlenmesi


102
Gerekli Ekipman
Brt (100ml), spor, mezr (250 ml), kapakl erlen (250 ml), sabun zeltisi (1l)
Prosedr:
Sabun zeltisi ile breti doldurunuz ve spora breti tutturunuz.
Mezr kullanarak su numunesinin hacmini lnz. Ya suyun hacmini 50 veya 100 ml'ye
ayarlaynz veya suyun gerek hacmini not ediniz.
Su numunesini kapakl erlene transfer ediniz.
Kapakl erlene 1 ml sabun zeltisi titre ediniz ve erten muhtevasn alkalaynz. Sabun
kp oluana kadar sabun zeltisi ilavesini tekrarlaynz. Su numunesini ilave edilen
sabun zeltisinin miktarn hesaplaynz.
Sertliin Hesaplanmas
Sabun zeltisinin 1 ml = 1 mg CaCO
3
'a denktir.

Suyun sertlii = lave edilen sabun zeltisinin hacmi (ml) x 1000 mg CaCO
3

Su numunesinin hacmi (ml)

rnein, eer kpk oluumundan nce 100 ml su numunesi iin 10 ml sabun zeltisi titre
edilmise. o zaman sertlik:
20 x 1000 =200 mg CaCO3/L su
100

2- Geici Sertlik Tayini:
Gerekli Malzemeler; 500 Ml erlenmayer, bret, HCI(0,1N), Metiloranj indikatr zeltisi
Deney Yntemi; 100 ml. n:-ek alinarak 2-3 damla metil oranj damlatlr.Renk dnnceye
kadar 0,1 N HCl ile titre edilir.

Tepkimeler. Ca(HCO
3
)
2
+ 2HCI CaCl
2
+ 2H
2
O + 2CO
2

Mg(HCO
3
)
2
+ 2HCI MgCl
2
+ 2H
2
O + 2CO
2


Kullanlan HCl miktar a ml. ise suyun geici sertlii (a-O,1S) 2,8 AS
o
dir. Burada O,15 metil
oranj renk dnm iin dzeltme faktrdr.

3- EDTA Titrasyonu Ile Toplam Sertlik Tayini
Etilendiamintetraasetik asit ve onun sodyum tuzlar (ksa ad EDTA), metal katyonlar ile
chelat kompleksleri olutururlar. Bu maddenin Ca
++
ve Mg
++
ile verdii kompleksler
renksizdir. Ca - EDTA kompleksi Mg-EDTA kompleksinden daha salamdr.
Indikatrler; Erio Chrome Black T: Bu maddenin Mg
++
indikatr kompleksi, Ca
++
indikatr
kompleksinden daha salamdr. indikatOrun pH aral, 8,5 - 11,5 'tir. Indikatr damtk su ile
yaplan zeltisinde mavi Mg
++
ve Ca
++
kompleksieri halinde ise arap krmz s rengindedir.
Ca
++
ve Mg
++
un EDTA kompleksIeri, indikatr ile vermi olduu kompleksierden daha
salam olduundan, EDTA Ca
++
ve Mg
++
LU indikatr vermi olduklar komplekslerden
ekebilir.
Ca
++
ve Mg
++
ieren tamponlanm zeltiye 2-3 damla eric chrome black T indikatr ilave
edilince zelti arap krmzs olur. EDTA zeltisi ilave edilince nce Ca
++
u sonra da Mg
++
u indikatrtemi olduu kompleksierden eker. Ca
++
ve Mg
++
un tm ite kompleks verecek
miktarda EDTA ilave edildiinde zelti mavi renge dner. Bu renk indikatrun kompleks
vermedii renktir. Dnm noktasnda renk deiimi kesindir (arap krmzs-mor-mavi).
Amunyum Purpurat (Mraksit): Bu madde pH = 12 dolaynda mor renk verir. Ca
++
varlnda
ise renk pembeye dner. EDTA Ca
++
u purpurattam olduu kompleksten eker. Bylece
amonyum purpuratn mor rengi geri gelir. Mg" bu pH'da purpuratla kompleks vermediinden

103
Mg
++
varlnda da Ca" titre edilebilir. Titrasyonda EDTA zeltisi indikatr olarak da
amonyum purpurat kullanlr.
3.1- Toplam Sertlik Tayini;
Gerekli zeltiler:
a) EDTA titrasyon zeltisi (0,02 N) : 3,72 g EDTA (Molekl arl 372,25 g) tartlr.
1 litre damtk suda zlr. Bu zeltinin bir ml'si 0,4004 mg kalsiyuma edeerdir. standart
kalsiyum zeltisi ile ayarlanr.
b} Standart kalsiyum zeltisi: 100 mg saf CaCO
3
biraz hidroklorik asitle zlr ve damtk
su ile 100 ml'ye tamamlanr. Bu zelti EDTA zeltisini ayarlamada kullanlr ve EDTA
zeltisi faktr u formlden hesaplanr.

Faktr (f) = CaCO3(mg)
EDTA (ml)
c) Indikatr zeltisi: 0,5 g eric chrome black T tartlarak 100 ml %60-80'lik etil alkolde
zlr.
d) Tampon zeltisi: 67,5 amonyum klorr (NH
4
CI) 570 ml deriik amonyak (NH
3
) da
zlr ve damtk su ile litreye tamamlanr.
Deney Yntemi:25 ml rnek, bir erlende damtk su ile yaklak 50 ml'ye seyreltilir. 1 ml
tampon zeltisi ve 1-2 damla indikatr zeltisi ilave edilir. EDTA zeltisi ile renk arap
krmzsndan mavi renge dnnceye dek titre edilir.
Hesaplama :
EDTA (ml) x 1000 x f

Toplam Sertlik = (ppm CaCO
3
)
rnek (ml)

3.2-Kalsiyum Sertlii Tayini;
Gerekli zeltiler:
a) N NaOH zeltisi
b) ndikatr zeltisi :50 mg amonyum purpuratn 50 ml. Mutlak alkolle sspansiyonu yaplr.

Deney Yntemi: 50-100 ml rnek alnr.1-2 ml N NaOH zeltisi ilave edilip 3-5 damla
indikatr sspaniyonu damlatllr.Renk pembeden leylak moruna dnnceye dek EDTA
zeltisi ile titre edilir.

Hesaplama:
Kalsiyum Sertlii = EDTA (ml) .1000.f (ppm CaCO
3
)
rnek (ml)



Kalsiyum = EDTA (ml) .4.f (ppm CaCO
3
)
rnek (ml)


3.3-Magnezyum Sertlii Tayini;
Toplam sertlikten (ppm CaCO
3
), kalsiyum sertlii (ppm CaCO
3
) karlrsa magnezyum
sertlii (ppm CaCO
3
) bulunur. Eer istenirse;
.

104
Magnezyum sertlii (ppm CaCO3) . 0,24 = Magnezyum sertlii (ppm Mg) ya da sonu MgO
cinsinden verilir.

Mg Sertlii (ppm MgO) = Mg Sertlii (ppm. Mg) x 40,31
24,31

4-Demir yonlarnn Kalitatif Aranmas
4.1- Fe
++
yonunun Kalitatif Aranmas

100-200 ml su rneine birka damla Na
2
S zeltisi damlatlr. Suyun rengi koyular ve bu
koyuluk HCl ilavesi ile kaybolursa Fe
++
iyonunun bulunduu anlalr. Eer HCl ilavesi ile
almaz ya da kaybolmazsa, dier metal iyonlar da bulunabilir. Bazen renk ok hafif
olabileceinden damtk su kullanarak bir de tank deneme yapmak yararl olur.
Eer su bulanksa bu bulanklk santrifjleme ile giderilmelidir. Szme Fe
++
iyonlarnn
ykseltgenmesine neden olur.
Sodyum slfr zeltisi, 5 g kristal Na
2
S n 10 ml su 10 ml gliserin karmndan zlmesi
ile hazrlanr. Bu zelti koyu renkli bir iede 2 ay saklanabilir.

4.2- Fe
+++
Iyonunun Kalitatif Aranmas
100 ml su rnei HCl ile asitlendirilip, birka damla %10'luk KSCN zeltisi damlatldnda
oluan krmz renk Fe
+++
iyonunun bulunduunu gsterir.

5- Klorr Tayini
Klorr (CI
-
) gm nitrat zeltisi ile K
2
CrO
4
indikatr olarak kullanlarak titre edilebilir.
Klorr gm nitratla gm klorr halinde ker.

NaCl + AgNO
3
AgCl + NaNO
3

zeltideki klorr tkendikten sonra gm nitratn biraz fazlasnn K
2
CrO
4
ile verdii
krmz Ag
2
CrO
4
kelei ile titrasyonun dnm noktasna eriildii anlalr.
Gerekli zeltiler:
a)Gm nitrat zeltisi (0,01 N): Bir litre damtk suda 1,6988 g gm nitrat ieren bir
zeltisi hazrlanr (gm nitrat 150C' de kurutulmu olmaldr).
Bu zelti kurutulmu saf NaCl ile ayarlanr. 0,010-0,015 g arasnda birka tartm alnarak
erlende zlr. %5'lik potasyum kromat indikatrnden birka damla ilave edilerek
hazrlanan gm nitrat zeltisi ile titre edilir. Btn Cl ktkten sonra sar CrO
4
'tan krmz
bir Ag
2
CrO
4
kelei oluur. Aadaki formlden zeltinin faktr hesaplanr.

F = m x 100000
E.V

m: NaCl den alnan tartm (g)
E: NaCl n edeer gram (58,45 g)
V: AgNO3 zeltisi kullanm (ml)
b)Potasvum kromat indikatr (%15 lik): 50 g K
2
Cr
2
0
4
biraz damtk suda zlr. Ak
krmz kelek oluana dek AgNO
3
ilave edilir. Bir gece bekletilip szlr, litreye
tamamlanr.
Deney Yntemi:
50 ml rnek alnarak bir porselen kapsle konur. Ikinci bir kapsle de yaklak ayn hacimde
damtk su, renk karlatrmas iin konur. Her iki kapsle de birer ml potasyum kromat

105
indikatr zeltisi ilave edilir. Sabit bir hzla kartrarak ilk srekli krmzms renk
grlnceye dek, rnee bretten damla damla gm nitrat zeltisi konulur. Damtk su
ieren kapslle karlatrldnda ayn renk elde edilene dek ileme devam edilir.

Hesaplama:
Klorr (Cl
-
) = V (ml).N.f.1000 x 35,46 (ppm Cl
-
)
rnek miktar (ml)



V : Kullanlan AgNO
3
zeltisinin hacmi,

N : AgNO
3
zeltisinin normalitesi (0,01 N)
f : AgNO
3
zeltisinin faktr


6- Aktif Klor Tayini
Sular dezenfekte etmek iin katlan Cl
2
gaz, suyun pH' sna gre byk lde hipoklorit
iyonu (CIO-) ve hipoktorit asidine (HCIO) dnr.

Cl
2
+ H
2
O HCIO + H
+
+ Cl
-

HCIO
-
H
+
+ ClO
-


Sudaki Cl
2
, ClO
-
ve HClO toplamna "serbest aktif kullanlabilir klor" denir.
Dezenfekte etkisi bulunduu dier organik klor bileiklerine "bal aktif klor" denir. Ikisinin
toplamna "aktif klor' denir.
Sulu zeltilerde klor dayankl olmadndan, rnek ksa zamanda analiz edilmelidir. 0,3
mg/l'den fazla Fe
+++
, 0,1 mg/I 'den fazla NO
2
-
azotu ve Qzon tayini bozar. Ancak bunlardan
gelecek hata ok azdr.

6.1- yometrik Yntemle Aktif Klor Tayini
Bu yntem, 0,3 mg/l'nin stnde aktif klor ieren sularda uygulanr. pH 8 veya daha az
olduu zaman klor, iyodr aa karr. Deney pH 3-4 arasnda yaplr.

Cl
2
+ 2I I
2
+ 2 Cl
-

Gerekli zeltilerin Hazrlanmas:
a) KI, kat halde
b) H
2
SO
4
zeltisi, 1:1 orannda saf su ile seyreltilir. .
c) %1 'lik niasta zeltisi, 1 9 niasta biraz souk suda bulama hale getirilir ve 100 ml
kaynak suyu kartrarak ilave edilir.
d) 0,1 N Na
2
S
2
0
3
zeltisi
e) Sodyum asetat tampon zeltisi, pH = 4,6; 10,2 ml asetik asit, 9,8 ml 1 N sodyum asetat ile
kartrlarak 11itreye tamamlanr.

Deneyin Yapl:
500-1000 ml rnek alnp cam kapakl bir kaba konur, zerine 1 9 kat KI ve 2 ml H
2
SO
4

katlarak 10 dakika karanlkta bekletilir. Sonra 3 ml niasta zeltisi ilave edilir ve aa kan
iyod, Na
2
S
2
0
3
zeltisiyle titre edilir.
Not: Fe
+++
ve NO
-
2
iyonlarnn etkisi, pH', 5,0-5,5 yapmak suretiyle bertaraf edilebilir. Bunun
iin rnee 6 ml tampon zeltisi ilave etmek yeterlidir.

106

Aktif Cl
2
(mg/I) = S.N.F.35,46 x 1000
rnek (ml)

6.2-Kolorimetrik Yntemle Aktif Klor Tayini;
Bu yntem, 0,3 mg/l'den az aktif klor ieren sulara uygulanr. 1 mg/l'den daha fazla aktif klor
iin iyodometrik yntem daha uygundur.
Gerekli zeltilerin Hazrlanmas:
a)o-Toluidin zeltisi: 0,135 9 o-toluidin dihidroklorr 50 ml suda zlr. zeltiye,
devaml dndrerek 30 ml su ve 15 ml deriik HCl karm katlr.
b)Arsenit zeltisi: 0,5 9 NsAsO2, 100 ml suda zlr.
c)O,5 M fosfat tampon ana zeltisi: 2,286 9 susuz N~HPO4ve 4,616 9 susuz KH2PO4 100
ml suda znr. Birka gn kendi haline braklr. kme olursa szlr.
d)O,1 N Fosfat Tampon zeltisi: SzOlm ana zeltinin 20 ml'si saf su ile 100 ml'ye
seyreltilir. Bu zeltinin pH'sl 6,45'tir.
e)Standart Kromat-Bikromat zeltisi: 0,0155 g K
2
Cr
2
B
7
ve 0,0465 9 K
2
CrO
4
, 0,1 M fosfat
tamponuyla 100 ml' ye tamamlanr. Bu zeltinin rengi 1 mg/i aktif klora kar gelir. Bu
zeltiden 10, 20, 25, 30, 35, ... 80,90 ml alnr. 0,1 M tamponla 100 ml 'ye tamamlanarak
karlatrma zeltileri hazrlanr.
Deneyin Yapl:
5 ml toluidin reaktifine 100 ml rnek katlr. 5 dakika karanlkta bekletilir, standartlarla rengi
karlatrlarak toplam aktif klor miktar bulunur. Aktif klorun blmlerini bulmak iin o-
toluidin-arsenat yntemi uygulanr.
100 mllik 3 nessler tpne A, B, c iaretleri konur. A tpne 1,5 ml o-toluidin ve 25 ml
rnek konur abucak kartrlr ve 1,5 ml arsenat zeltisi ilave edilip kartrldktan sonra
standartlarla karlatrlr. Bulunan deer kaydedilir (A). Burada oluan renk, serbest klor ile
Fe.., NCi den ileri gelir. B tpne 1,5 ml arsenat zeltisi, 25 ml rnek konularak abucak
kartrlr ve 1,5 ml o-toluidin katp alkalanarak renkler karlatrlr. Bulunan B1 deeri
kaydedilir. 5 dakika sonra tekrar renkler karlatrlr ve B
2
deeri kaydedilir. C tpne 1,5
ml o-toluidin ve 25 ml rnek alnr, karlatrlr ve 5 dakika sonra renkler karlatrlr.
Bulunan deer C ise bu deerlerden,

Toplam Aktif Klor = C - B
2
(mg/I)
Serbest Aktif (kullanlabilir) Klor= A - B
1
(mg/I)
Bal Aktif (kullanlabilir) Klor= (C-B
2
- (A-B
1
) (mg/I)
olur.
50-100 ml 1-2 ml NaOH zeltisi ve 2-3 damla mreksid indikatr damlatlr. Renk
pembeden leylak moruna dnnceye kadar EDTA zeltisi ile titre edilir.

Ca Sertlii = EDTA (ml).f x 1000 ppm CaCO3
rnek (ml)
Mg Sertlii = Toplam Sertlik - Ca Sertlii
Ca ve Mg sertliinden suyun ierdii Ca ve Mg miktarlar hesaplanabilir

Not: Sertlik tayininde, karbonat sertlii toplam sertlikten fazlaln alkali metallerin
karbonatlar veya bikarbonatlarndan genel olarak da NaHCO
3
'den gelir.


(2P - T) ml, CO3
-
iin 2{T -P) ml' dir.
2) P = T ise rnekte yalnz OH
-
iyonu vardr.

107
3) P = T/2 ise rnekte yalnz CO
-
3
vardr.
4) P = T/2 ise rnekte CO
3
-2
ve HCO
-
3
vardr. CO
3
-2
iin sarfiyat 2P ml,
HCO-3 iin (T - 2P) mrdir.
5)P = O ise rnekte yalnz HCO
-
3
vardr.
Herbir alkalite iin bulunan asit sarfiyat, ilk formlde yerine konulursa, miktarlar ppm
CaCO
3
olarak bulunur.

7 -Alkalite Tayini
Hidroksit, karbonat ve bikarbonat olmak zere tr alkalite vardr. Fenolftalein ve
metiloranj indikatrleri yannda, asit titrasyonu ile eitli alkaliteler tayin edilebilir. OH- ve
CO
=
3
mevcudiyetinde fenolftalein pembe renk verir. Fenolftalein, 8,2 - 8,3'den kk
pH'larda renksizdir. Metiloranj ise, her alkaliteden en az birinin varlnda sar, pH= 4,4'n
altnda ise krmzdr.
Bir su rneinde 5 tr alkalite olabilir.
1 )Yalnz -OH, 2)OH- ve CO
=
3
3)Yalnz CO
-2
.
3
4)CO
=
3
ve HCO
-
3
5)Yalnz HCO
-
3
.(Bir rnekte
OH
-
ve HCO
-
3 birlikte bulunmaz.)
Gerekli zeltiler:
a) 0,02 N H2SO4
b) Metiloranj indikatr: 0,5 g metiloranj 1 litre saf suda zlr.
c) Fenolftalein indikatr: 0,5 g fenolftalein 100 ml %5'lik alkolde zlr. Bu zelti 0,02 N
NaOH zeltisiyle ntralletirilir.
Deneyin Yapl:
iki erlenden birine 100 ml saf su dierine 100 ml rnek konur. kisine de 3'er damla
fenolftalein damlatlr. Eer renk pembe olursa, rnein rengi kaybolana kadar0,02 N H
2
SO
4
zeltisiyle titre edilir.
Erlenlere 3'er damla metiloranj damlatlr. Renk sradan krmzya dnnceye kadar 0,02 N
H
2
SO
4
ile titre edilir.
OH
-
+ H
+
H2O
CO
3
-2
+ H
+
HCO
3
-

HCO3 + H
+
H
2
CO
3

Toplam Alkalite = S
T
. f. N. 5O x 1000 ppm CaCO
3

rnek (ml)


Asidin, S
T
: Toplam sarfiyat, N : Normalitesi, f: Faktrdr.
Bir rnekte bulunabilecek be ayr cins alkalitenin tayini iin aadaki bilgilerin bilinmesi ve
buna gre hesap yaplmas gerekir.
P: Fenolftalein yannda yaplan toplam titrasyonda harcanan asit (ml)
T: Titrasyonda kullanlan toplam asit (ml) ise,
1) P T/2 ise rnekte OH
-
ve CO
=
3
vardr. OH
-
iin harcanan asit:

8- Asidite Tayini
Suyun asitlii, genellikle serbest CO
2
, mineral asitleri ve hidroliz olmu tuzlardan ileri gelir.
Mineral asitleri ieren sularn pH'lar' ok dk olur. ayet rnek metiloranj yannda 0,02
NaOH ile titre edilirse mineral asitleri, fenolftalein yannda titre edilirse toplam asidite tayin
edilebilir.
Deneyin Yapl:
100 ml su rneine 3 ~amll3 fenolftalein damlatlr,ve devaml pembe renk
oluuncaya kadar 0,02 N NaOH zeltisiyle titre edilir.

108

Toplam asidite = N.S.f.50 x 1000 ppm CaCO3
rnek


100 ml rnee 2 damla metiloranj indikatr damlatlr. Renk sarya kadar 0,02 N NaOH ile
titre edilir. Hesaplanan asidite mineral asiditesidir.



KAYNAKLAR
1- Snai Kimya renci Laboratuvar alma Ynergeleri, KOmisyon, T. ,Yaynlar,
1982,lstanbul.
2- Snai Kimya Analiz Metodlar, S.R.Alpar, M.I.Hakdiyen, T.Bigat, Istanbul, 1982
3- Seluk niversitesi Mhendislik Mimarlk Fakltesi, Snai Kimya Laboratuvar Notlar,
1980, Konya,.
4- Organik Snai Kimya ,S.R:Alpar, 1982, istanbul.
5- Genel ve Anorganik Kimya, H.I. zdemir, 1981, istanbul.
6- Kimyasal Proses Endstrisi, A.I.Catalta, 1985, Istanbul
7- Anorganik Snai Kimya, A.zbek, n. Kinayo~lu 1980, Istanbul.

109
GAZ ABSORPSYONU



1. AMA

Dolgulu bir absorpsiyon kolonunda hidrodinamik karakteristiklerin incelenerek belirlenmesi
ve (Hava + CO
2
) karmnn su ile absorpsiyonu allarak tm ktle transfer katsaysnn
bulunmas.


2. TEORK BLGLER


Bir kimyasal bileenin bir fazdan dier bir faza transferine imkan veren, iki akkann ters
ynde akt dolgulu ve rafl kolonlar tm kimyasal retim fabrikalarnda grlr. Bu
prosesler gaz absorpsiyonu, distilasyon, ekstraksiyon olabilir. Hem akkan akm hem de
ktle transferi ile ilgili karakteristik bilgiler bu kolonlarn retimi ve dizayn iin gereklidir.
Bir gaz karmndan istenilen bir bileenin uygun bir zc ile kazanlmas ilemi olan
absorpsiyon kimya mhendisliinde yaygn olarak kullanlan bir ayrma ilemidir.

Bir ok kimyasal ve biyolojik madde gaz, sv ve kat fazda farkl bileenlerin karm olarak
bulunurlar. Bu bileenlerden bir veya bir kan uzaklatrmak veya ayrmak iin dier bir
fazla temas ettirilmelidir. ki faz ktle iletim prosesleri olarak; gaz-sv, gaz-kat, sv-sv
snflarnda operasyonlar vardr. Bu snflara giren operasyonlar ve rnekleri aada
verilmitir.

Fazlar Operasyon rnek
Gaz-Sv Absorpsiyon (Amonyak+Hava)-Su
Sv-Sv Sv-Sv Ekstraksiyonu (Asetik asit+Su)- zopropileter
Sv-Gaz Desorpsiyon Su-Hava(Nemlendirme)
Gaz-Kat Nemlendirme
Kat-Sv Kat-Sv Ekstraksiyonu Yal tohumlardan ya eldesi


Absorpsiyon; bir gaz karmnda bulunan bileenlerden biri veya bir kan uygun bir zc
ile temasa getirerek uzaklatrlmas ilemidir.Ktle aktarmnn ters ynde olmas sv fazdan
gaz faza ilemine desorpsiyon denir.

Absorpsiyon fiziksel ve kimyasal reaksiyonlu olmak zere iki gruba ayrlr. Fiziksel
absorpsiyon da sistemin itici gcn znrlk belirler. Kimyasal reaksiyonun meydana
geldii bir ortamda ise reaksiyon hz ve znrlk ortak etkendir. Fiziksel absorpsiyon da
znrlk scakla bal olduu iin, sistemin scaklk deimeleri analizi zorlatrr. Ancak
laboratuar artlarn izotermal kabul edilir.

Her hangi bir operasyon iin dolgulu kule tasarlamak istenirse denge erisi, operasyon
eitlii ve ktle iletim tasarm eitliklerinden kule ykseklii bulunur. Tasarm ve operasyon
artlarn belirlemek iin bundan sorma gereken kule apnn, dolgu trnn ve basn
dnn hesaplanmasdr. Absorpsiyon kulelerinin en nemli masraflarndan biriside gazn

110
dolgulu kule boyunca pompalanma masrafdr. Bu ise gazn debisi ve basn d ile
orantldr. Bu nedenle kulenin iyi kontrol iin basn dn bilmek gerekir. Bu amaca
ynelik tasarm aamasnda basn dlerinin teorik olarak hesaplanmas beklenir. Ancak
dolgu maddelerinin rasgele doldurulmalar ve kule apnn etken bir neden olmasndan dolay,
her sistem iin deneysel veriler elde etmek en geerli yoldur.

Bir dolgulu kulede deiik gaz debilerine karlk basn dleri okunarak logaritmik bir
grafie geirilirse bir doru elde edilir.Kule sabit sv debisi ile ykand durumda tekrar gaz
akm debilerinde basn dleri grafik edilirse, nceleri kuru dolgu malzemesi iin olduu
gibi gaz ak debisi ile basn d dorusal olarak deiirken, bir noktadan sonra artan bir
hzla ykselecektir. Dorusallktan sapmann olduu bu ilk noktaya Ykleme Noktas denir.

Gaz ak debisi daha da artrlrsa bir noktada grafiin eimi deyleecektir. Bu durumun
gzlendii ilk noktaya da Tama Noktas denir.

Ykleme noktas sonrasn da basn d gereinden fazla olacandan operasyonlar bu
noktann altnda gerekletirilir.



Ykleme noktasnn altndaki slak kolonda basn d aadaki eitlik(Leva) ile verilir:



P = (10)
G
L
/
L
. G
G
2
(1)
h
G



P: Basn d, kg/m
2
h: Dolgu ykseklii, m
, : Dolgu malzemesinin bykl ve cinsine sabitler
G
L
: Sv akm debisi, kg/saat-m
2
( Bo kule kesit alan esasna gre)

L
: Sv younluu, kg/m
3
G
G
: Gaz akm debisi, kg/saat-m
2
( Bo kule kesit alan esasna gre)

Bu eitlik sv viskozitesinin etkisini ihtiva etmemektedir. Sv viskozitesinin 2 cp den dk
olmas durumunda yaklam olduka iyidir.

Dzgn ve tekdze boyuta sahip kat taneciklerin bulunduu dolgulu bir yatakta meydana
gelen basn d Ergun tarafndan aadaki eitlik ile ifade edilmitir:



P = 1- . G
G
2
[150( 1- )
G
) +

1,75

]

(2)


h
3
d
p
g
c

G
d
p
G
G



: Boluk oran, cm
3
boluk / cm
3
dolgu

G
: Gaz viskozitesi, g/cm-san

111
d
p
: Dolgu malzemesinin efektif ap
a
p
: zgl yzey, cm
2
/ cm
3


3. DENEY SSTEM


Absorpsiyon kolonu 75 mm apnda 1,4 m yksekliinde iki para halinde yaplmtr.
Kolonun alt ve st ksmnda manometre balantlar basn dn lmeyi salar. Su
zelti tankndan pompa yardmyla flowmetreden geerek, kolonun stnden, gaz
ayarlanabilen vana ve kompresr ile sktrlm hava ile kartrlarak kolonun altndan
verilir. Ayrca sistemde gaz analiz nitesi de bulunmaktadr. Deney sistemi ekil 1de
gsterilmitir. ekil 1 zerinde numaralan ksmlar aada belirtilmitir.

1 : zelti tank,
2 : Kolondan gelen zelti ayarlama vanas
3 : Manometreler
4 : Hava flowmetresi
5 : Helmp gaz analiz ekipman
6 : Hava kontrol vanas
7 : Gaz rnek alma musluklar
8 : Su kontrol vanas
9 : Su flowmetresi
10 : Gaz kontrol vanas
11 : Gaz rnek alma vanas
12 : Hava kompresr
13 : Su pompas
14 : Kolondan zelti boaltma vanas



112






ekil1:Gaz absorpsiyon deney dzenei

113

Deney A: Kuru ve slak kolonda eitli hava akm debilerinde basn dnn llmesi.

Yntem;
Kuru kolon iin;
1) Kolondan hava geirilerek kolonun tam kuru olmas salanr.
2) Musluklar yardm ile kolonun st ve alt ksmnn manometre ile balants salanr.
3) eitli hava akm debilerinde basn dleri kaydedilir.


Hava ak hz(L/dak) 10 20 30 40 50 60 70 80 90 100
Basn d(mm H
2
O)

Islak kolon iin;
1) zelti tank orannda su ile doldurulur.
2) Su pompas altrlarak suyun debisi 3 L/dak debiye ayarlanr.
3) 30 saniye sonra vana kapatlarak, pompa durdurulup 5 dakika beklenir.
4) eitli hava akm debilerinde basn dleri kaydedilir.
5) Deiik su debilerinde ayn ilem tekrarlanr. lmlerde ykleme ve tama
noktalarn gzlemeye alnz.

Su/Hava 0 10 20 30 40 50 60 70 80 90 100
1
2
2,5
3
3,5


4. SONULARIN DEERLENDRLMES


1) Kuru kolon iin elde ettiiniz deerleri log-log grafiine iziniz.
2) Islak kolonda eitli su debileri iin P ile G
G
nin log-log grafiini izerek ykleme
ve tama noktalarnn tespit ediniz.
3) Bulduunuz sonular kimya mhendislii asndan yorumlaynz.
4) Deney sonucunda bulduunuz tama debisini, ilgili korelasyonlardan meydana
getirilmi diyagramlardan elde ettiiniz deer ile karlatrnz.

Deney B : CO
2
gaznn sudaki absorpsiyonun incelenmesi ve tm ktle transfer katsaysnn
bulunmas.
Yntem;
1) nce 1 molar kostik soda zeltisini gaz analiz cihazna doldurunuz ve sfr noktasna
ayarlaynz.
2) zelti tanknn orannda suyla doldurunuz.
3) Vanalar kapal durumda iken zelti pompasn allarak, havann debisi 6 L/dak
debiye ayarlanr.
4) Hava kompresr ile havann debisi 30 L/dak debiye ayarlanr.
5) CO
2
tpn dikkatlice aarak debi havann debisinin yarsna ayarlanr.
6) 15 dakika sonra gaz rnei alarak gaz analiz cihazn kullanarak analiz edilir.

114

Absorplanan CO
2
in Hesaplanmas:

Karbondioksitin fraksiyonu giri ve k iin belirlenir.Bulunan deerler aadaki
denklemde yerine yazlarak absorplanan CO
2
miktar bulunur(Y
o
deeri gaz analizi yardm
ile bulunur).


F
a
= Y

Y
O
.F
T
(3)
1-Y
O

Toplam Ktle letim Katsaysnn Hesaplanmas:

Dolgulu absorpsiyon kolonlar iin bilinen eitlik aadaki gibidir:

Y1
H = d(GY)/ [K
og
.a.A(Y- Y)] (4)

YO
Bu denklemin integrasyonu zor olduundan ktle iletim katsays daha basit olarak aadaki
denklemle hesaplanr:

K
og
= (N/AaH).(In(Pi/Po)/(Pi-Po)) (5)


N : Absorpsiyon hz g-mol/san (CO
2
iin bulunan deer)
a : Dolgu malzemesi iin spesifik alan 9 mm Rasching halkalar iin 440 m
2
/m
3

H : Dolgu ykseklii
A : Kolonun kesit alan
Pi, Po :Ksm basnlar (CO
2
iin hesaplanacak)
K
og
: Ktle iletim katsays
Ft : Toplam gaz debisi
Yi, Yo :Giri ve ktaki CO
2
fraksiyonu


GR IKI
Absorplanan
CO
2
Fa L/ san

Gaz akm L/san Gaz rnei
Yi = (V
2
/V
1
)

Gaz rnei
Y
O
=V
2
/V
1
)
O


Hava CO
2
Toplam Ft




5. KAYNAKLAR


1 ) atalta, ., Kimya Mhendisliine Giri, nklap Kitap Evi, stanbul 1986
2) Perry, J.N., Chemical Eng. Handbook, 8.th edition Mc Graw-Hill Book Company,
Newyork
3 ) Mc Cape and Smith ., Unit Operations of Chemical Engineering, Third Edition, Mc
Graw-Hill Book Company, Newyork, 1976

115
RAFLI DSTLASYON KOLONU


1. DENEYN AMACI
Kimya mhendislii proseslerinin hemen her aamasnda yaygn olarak kullanlan temel
ilemlerden biri olan distilasyon, homojen bir sv karmnn bileenlerinin ayrlmasnda
uygulanan bir metoddur.
Bu deneyde (metanol-su) karmnn rafl bir distilasyon kolonunda distilasyonu incelenerek
elde edilen sonular McCabe- Thiele metoduna gre analiz edilerek tm kolon verimi
hesaplanacaktr.

2.TEOR

Distilasyon, kaynama noktasna ykseltilen iki veya daha fazla bileenden oluan
karmlarn buhar fazndaki bileiminin sv fazndaki bileiminden farkl olmas ilkesine
dayanr. Yani distilasyon ile ayrma ileminin gerekleebilmesi iin buhar ve sv fazn
bileimlerinin mutlaka farkl olmas gerekir. Baka bir tanmla distilasyon, karan ve uucu
olan bir karmn buharlatrma ile bileenlerine ayrlmasdr. kili bir karm durumunda,
kaynama noktas daha dk (buhar basnc yksek) bileene daha uucu bileen (DUB) ,
kaynama noktas daha yksek (buhar basnc daha dk) bileene ise daha az uucu bileen
(DAUB) denir.
Distilasyon terimi bazen zeltiden tek bir bileenin buharlatrld, mesela suyun
distilasyonu, ilemler iinde kullanlmaktadr, ancak bu tr kullanm hataldr. nk
distilasyon ilemi esas olarak homojen bir sv karmnn buharlatrlmas sonucu oluan ve
buhar faznda birden fazla bileene sahip olan karmn bir veya daha fazla bileeninin saf
olarak elde edilmesidir. Buna gre alkol-su karmnn bileenlerine ayrlmas distilasyon,
tuzlu suyun tuz ve suya ayrlmas ise bir evaporasyon ilemidir. Benzer ekilde, seyreltik
gliserin zeltisinden gliserin retiminde ilk adm evaporasyondur, nk ilk admda sadece
suyun buharlamas gerekleir, gliserin buharlamas ya hi yoktur ya da ok az olup bu
aamaya gliserin evaporasyonu denir. Ancak zeltideki gliserin konsantrasyonu %80e
ulatnda artk nemli miktarda gliserin buhar fazna geer ve basit bir evaporasyon ile
istenilen ayrma yaplamaz ve bu noktadan sonra distilasyon gerekir. A ve B bileenlerinden
oluan ve A' nn DUB olduu bir sistem iin distilasyonu ematize edersek;
Buhar A+B

Sv A+ B
una gre, buhar faz DUB bakmndan zenginleirken sv faz da DAUB bakmndan
zenginleir.
Geri dng(riflaks) yaplp yaplmamasna bal olarak iki tip distilasyondan bahsetmek
mmkndr.
1-) Geri dngsz (riflaksz) destilasyon: Bu yntemde buharlaan bileenin tamam
sistemden ekilir. Burada da sistemde dengenin olup olmamasna bal olarak iki yntem
mevcuttur.
a-) Ani (flash) distilasyon : Buhar-sv dengesinin sitemde her an mevcut olduu yntemdir.

116
b-) Diferansiyel distilasyon : yi bir ayrmann istenmedii ve karm oluturan bileenlerin
kaynama noktalarnn birbirinden ok farkl olduu durumlarda kaba ayrmalar iin
kullanlan yntemdir.

2-) Geri dngl (riflaxl) distilasyon: Ani distilasyon, kaynama noktalar birbirinden
olduka farkl bileenlerin ayrlmasnda daha uygundur. Ayrca eer bileenlerin uuculuklar
birbirine yakn ise, ani distilasyon ile etkili bir ayma yapmak mmkn deildir. Yukarda da
belirtildii gibi diferansiyel distilasyon kaba ayrmalar iin uygundur. Bu sebeplerden dolay
gerek endstriyel uygulamalarda gerekse labaratuvar leinde etkili ve baarl ayrma iin
'zenginletirme' de denilen geri dngl distilasyon uygulanr. Bu yntemde, kolonun
stnden alnan rnn bir ksm, safl artrmak iin kolona geri gnderilir. Bu geri
gnderilen ksma 'geri dng' veya 'riflax' denir. ematize edilmi tipik bir distilasyon kolonu
ekil 1de verilmitir
ekilden de grlecei gibi distilasyona tabi tutulacak karm (besleme) kolona, ara
kademelerin birisinden verilir.
ekil 1. Tipik bir distilasyon kolonu gsterimi
Besleme rafnn zerindeki blgeye zenginleme, altndaki blgeye soyulma blgesi denilir.
Kolonu stten terkeden ve DUB bakmndan zengin olan buhar, kondenserde younlatrlr
ve bir toplaycda toplanr. Toplaycdaki rnn bir ksm istenilen riflax oranna bal
olarak kolona geri verilir, kalan ksm ise 'st rn' olarak alnr. Svnn stlmasn salayan
sisteme kazan (reboiler) denilir. Kazandan alnan ve DAUB bakmndan zengin olan rne
'alt rn' denilir.
Distilasyon kolonlar dolgulu ve rafl olmak zere iki trldr. Her iki kolonda da ama,
fazlar aras etkin bir temas salayarak iyi bir ayrma gerekletirmektir. Dolgulu kolonlar,
eitli dolgu malzemeleri geliigzel veya dzenli doldurularak hazrlanr. Yaygn olarak
kullanlan rafl kolonlar ise delikli rafl kolonlar (sieve plate, perforated plate) ve kampana
rafl (buble cap plate) kolonlardr.
Gerek dolgulu gerekse rafl kolonlarda, buhar faz aadan yukarya doru ykselirken, sv
faz yukardan aaya doru iner. Buhar faz yukarya doru ykselirken, fazlar aras temas
sonucu, DUB buharlaarak buhar fazna geer ve buhar faz DUB bakmndan zenginleir.
Buhar fazndaki DAUB ise, sv ile temas sonucu younlaarak sv fazna geer, bylece
sv faz DAUB bakmndan zenginleir. Kolonda fazlar, raf veya dolgularda srekli temasta
olup bu ekilde iyi bir ayrma salanr. Kolonda, yukarya ktka scaklk der, bu yzden
sv faz aaya indike snr, buhar faz ise yukarya ktka sour.
ekil 1 gz nne alnarak bir destilasyon kolonu iin tm ktle denklii aadaki gibi olur.
F=D+B (1)
Bileen denklii ise DUB zerinden,
FX
F
= DX
D
+ BX
B
(2)
Zenginleme blgesi iin ktle ve bileen denklikleri yazlrsa,
V
n+1
=L
n
+D (3)
V
n+1
Y
n+1
= L
n
X
n
+ DX
D
(4)

117
Herhangi bir kademeye giren buharla, o kademeyi terk eden sv fazn aklar fark deimez,
yani bir kademenin ayn ynndeki akmlarn aklar fark (net ak) sabittir. Buna gre
zenginleme blgesi iin,
D = V
n+1
L
n
(5)
yazlabilir. (5) denklemi (4) denkleminde yerine konulup denklem (4) dzenlenirse,
zenginleme blgesi operasyon dorusu (ZBOD) nun denklemi elde edilir;
Y
n+1
= [L
n
/ (L
n
+ D)]X
n
+ DX
D
) / (L
n
+ D) (6)
Benzer ekilde soyulma blgesi iin ktle ve bileen denklikleri yazlrsa,
L
m
= V
m+ 1
+ B (7)

L
m
X
m
=V
m+1
Y
m+1
+BX
B
(8)
Bu blge iin net ak ifadesi,
B = L
m
- V
m- 1
(9)
eklinde olup, bu ifade (8) denkleminde yerine konulup dzenlenirse,

Y
m+1
=[L
m
/(L
m
-B)]X
m
-BX
B
/(L
m
-B) (10)

elde edilir. Bu denklem, soyulma blgesi operasyon dorusu (SBOD) nun denklemidir. (6) ve
(10)denklemleri zenginleme ve soyulma blgelerinde bir kademeye giren buhar ile ayn
kademeyi terk eden sv akmnn bileimleri arasndaki ilikiyi vermektedir. Bu yzden bu
denklemlere, operasyon dorusu denklemleri ad verilir.
Distilasyon kolonlarnn McCabe- Thiele metoduna gre analizinde, buhar ve sv
akmlarnn debilerinin kademeden kademeye deimedii kabul edilir. Yani; V
n+1
= V
n
ve
L
n-1
= L
n
kabul edilebilir. Bu duruma, sabit molal ak denir. Bu kabul, pratikte ok fazla hata
getirmez, zellikle kimyasal yaplar birbirine yakn ve molar gizli sIar yaklak eit olan
bileenler durumunda bu kabul yaplabilir
Distilasyonda riflax oran aadaki gibi tanmlanr.
R
D
= L/D (11)
ZBOD denklemi, riflax oran kullanlarak yazlrsa,
Y
n+1
=[R
D
/(R
D+1
)]X
n
+X
D
/(R
D+1
) (12)
McCabe- Thiele yntemine gre kolonun analizinde, (12) denkleminin eim veya
kesmesinden yararlanlarak ZBOD izilir Besleme rafnn tayininde (13) denklemi ile verilen
besleme dorusu denklemi kullanlr,
Y=-q/(1-q)X+X
F
/(1-q) (13)
Burada q, beslemenin ekline bal bir faktr olup, giri koullarnda, 1 mol beslemeyi
buharlatrmak iin gereken snn, beslemenin gizli molar buharlama ssna orandr.
Besleme ekilleri iin q' nun alaca deerler;
Souk sv: q>l
Kaynama noktasnda doygun sv: q= 1 Sv - buhar karm: 0<q< 1

118
Doygun buhar: q=0
Kzgn buhar: q<0
Souk ve kzgn buhar halindeki besleme durumunda qnun deeri sras ile (14) ve (15)
denklemleri ile bulunur.

q=1 + C
pL
(T
B
T
F
)/ (14)

q=-C
p,V
(T
F
-T
D
)/ (15)

Besleme dorusunun eimi bulunarak, besleme dorusu izilir. Daha sonra, operasyon
dorularnn tek noktada odaklamas ilkesinden yararlanlarak SBOD erisi ile operasyon
dorular arasnda kademeler yerletirilir.

2. DENEY DZENE

Deney sisteminin grnm ekil 2 de, ematize edilmi hali ise ekil 3 de verilmektedir.
Sistemdeki mevcut kolon 50 mm apnda olup 8 adet delikli raf iermektedir. Sistem bir
distilasyon ilemi iin gerekli olan niteleri iermekte olup bunlarn balcalar; besleme
tank, kazan, rn toplama kaplar, scaklk lm sistemi ve dier yardmc ekipmandr.
Sistemde riflaks oran, riflaks ayarlayc ile ayarlanacaktr. Bunun iin, riflax ayarlaycdaki
zaman lerler zerinde istenen riflax oranna gre deerler seilir. Mesela, 4 riflax oran
iin, 8 saniye riflaks yaplp 2 saniye rn alnacak demektir. Bylece zaman lerler 8 ve 2
deerlerie ayarlanarak istenen riflaks orannda allr.

3.1 Deneyin Yapl
1-) Distilasyona tabi tutulacak molce %36 etanol, %64 su ieren 20 litre karm hazrlaynz.
2-) Kazandan dip rn toplama tankna buhar kan engellemek iin kazan tama hatt ile
dip rn toplama tank arasndaki U eklindeki hattn dolu olmasn temin ediniz. Bunun iin,
kazan besleme ile dip rn toplama tankna tama olana kadar doldurunuz.
3-) Cl vanasn kapatnz. 1 nolu besleme tankna distile edilecek karmn 16 litresini
koyunuz. 2 numara ile gsterilen kazana kalan 4 litreyi koyunuz. C8 yanasn kapatnz.
4-) V I, V2 vanalarn ap V3 yanasn kapatnz.
5-) C5 vanas ile 1000 cm
3
/dak debide soutma suyu besleyiniz. Ayn ekilde, 5 numara ile
gsterilen dip rn soutucusundan da soutma suyu geiriniz.
6-) Riflaks ayarlayc ile kolonu tm riflaksa getiriniz. Bunun iin, riflaks kontrolnn sa
tarafndaki zaman ayarlaycy sfra, sol tarafndaki zaman ayarlaycy max. deerine
ayarlaynz,
7-) C4 vanas zerinde bulunan cam kap ierisinde bir sv tamponu olacak ekilde
ayarlaynz. Bu tampon, sistemde olabilecek herhangi bir dalgalanmay nler. C4 vanas
ayarlandktan sonra daha fazla kapatlmamaldr
8-) Istc kontrol dmesini 1,5kW okunacak ekilde ayarlaynz. 10-15 dakika sonra karm
kaynayacak ve kolonda buhar ykselmesi gzlenecektir. Birka dakika sonra ise buhar
kondensere ulatnda svnn kademelerden taarak akt grnecektir. Bundan sonra
stcnn gcn azaltnz. 5 dakika bekleyerek kolonun karal hale gelmesini salaynz.
9-) C1 vanasn aarak hz 50 ml/dak deerine ayarlaynz. Bu besleme souk olduundan
bunun kazanda meydana getirecei soumay maniple etmek iin stcnn gc biraz
artrlr. Istcnn gcn yle ayarlaynz ki, kolonda sakin bir ortam ve sakin bir kaynama
olsun.

119
10-) Riflaks oran 3 olacak ekilde zaman ayarlayclar ayarlaynz. Bunun iin, zaman
ayarlayclarn birini 12 saniye, dierini 4 saniye deerine ayarlaynz. Bundan sonra, st
rn, st rn toplama kabna (3) gelmeye balayacaktr. Kazanda ise, tama hattna
ulaldnda alt rn, alt rn toplama kabna (4) gelmeye balar.
11-) Deney sonunda C6 vanas kullanlarak st rnden, C10 vanas kullanlarak alt rnden
numune alp, krlma indislerini lnz.

4. DENEY SONULARININ DEERLENDiRiLMESi
I-) Sistem iin T -x-y diyagramn iziniz ve beslemenin kaynama noktasn diyagram
zerinde gsteriniz.
2-) McCabe- Thiele metodunu uygulayarak deney sonunda ltnz konsantrasyonlara
gre teorik kademe saysn ve kolon verimini bulunuz.
3-) Deney ncesinde konuya yaknlk kazanmanz asndan, molce %36 metanol ve %64 su
ieren 20 It karmn nasl hazrlanacan ve karmn ortalama molekl arln
hesaplaynz.
Metanol-su sistemi iin baz veriler ekte suulmutur
SEMBOLLER
B : Dip rn debisi (mol/st), (kg/st)
C
p,L
: Beslemenin zgl ss (cal/moIK)
D : st rn debisi (mol/st), (kg/st)
F: Besleme debisi (mol/st), (kg/st)
L: Sv ak hz (mol/st), (kg/st)
m : Soyulma blgesindeki raf temsil eder
n : Zenginleme blgesindeki raf temsil eder
q : Giri koullarnda bir mol beslemeyi buharlatrmak iin gereken s/ beslemenin gizli
molar buharlama ss
R
D
: Riflax oran
Y : T
F
: V : X
B
: X
F
: X
D
Beslemenin kaynama noktas (
0
C)
Beslemenin scakl (
0
C)
Buhar ak hz (mol/st), (kg/st)
DUB'nin dip rn bileimi
DUB'nin beslemedeki bileimi
DUB'nin st rndeki bileimi
DUB'nin buhar fazndaki bileimi
Buharlama gizli ss (cal/mol)

5. YARALANlLACAK KAYNAKLAR
I-) McCabe, W. L., Smith, J.C., Un it Operations of Chemical Engineering, McGraw-Hill
Book Co., 3
rd
ed., 1976.
2-) Glbaran, E. (eviren), Kimya Mhendislii Unit Operasyonlar, Cilt 3: Ktle iletimi ve
Uygulamas, T Kimya-Met. Fak. Ofset Atlyesi, 2.Bask, istanbul, 1984.
3-) Treybal, R.E., Mass Transfer Operations, McGraw-Hill Book Co., 3
rd
ed., 1980.
4-) atalta, . (eviren), Kimya Mhendisliine Giri, Cilt 1,2, nklap ve Aka Kitapevleri
KolI. ti., stanbul, 1979.





120






EKLER
Tablo 1. Metanol-su sitemi iin denge verileri. ( mol kes ri metanol cinsinden,latm. de)





Beslemenin:
C
p,L
= 3852 J / Kg.K
K.N. = 76C
= 38470 kJ / mol


Bileenlerin saf hali iin baz zellikler:
K.N
met
= 64.5
0
C (P = 1 atm)
K.N.
su
= 100C (P = 1 atm)

met
=O.7959 g/ml(T= l5.56C)

su
= 1 g / ml (T = 15C)



121

ekil 2 iin anahtar:
1: Besleme tank, 2: reboiler, 3: st rn toplama kab, 4: alt rn toplama kab, 5: dip rn
soutucusu, 6: kolon, 7: kondenser, 8: riflax toplayc, 9: watt ler, 10: soutma suyu girii,
11: soutma suyu k, 12: riflaks ayarlayc, 13: termistr sensrleri, 14: scaklk gsterge
dmesi, 15: scaklk gstergesi, 16: gvenlik vanas, 17: kontrol paneli, 18: g anahtar, 19:
g gstergesi, 20: stc g kontrol dmesi, 21: boaltma borusu, 22,23 : kolon skme
civatalar, 24: flan, 25: stand, 26: ayarlanabilir ayaklar


122


ekil 3 iin anahtar:
Cl: besleme debisi ayar vanas, C2: reboiler boaltma / numuneleme vanas, C3: riflaks
blmleyici vanas, C4: riflaks toplayc ama-kapama vanas, C5: soutma suyu vanas, C6:
riflaks numuneleme vanas, C7: ist rn numuneleme vanas, C8: dip rn vanas, C9:
reboiler boaltma vanas, C 10: dip rn numuneleme vanas, VI ,2: basn balant vanas,
V3: st rn kazana alma vanas, Gl: reboiler basn gstergesi, Fl: besleme iin rotametre,
F2: soutma suyu iin rotametre, Ll: besleme tank seviye gstergesi, L2: reboiler seviye
gstergesi, L3: st rn tank seyiye gstergesi, L4: dip rn tank seviye gstergesi, S1:
seviye sensr, P: basn vanas, P1: U manometresi, RRC: riflaks kontrol



123
KATI-SIVI EKSTRAKSYONU


1. GR


Ekstraksiyon, kat veya sv halde bulunan bir komponentin bir zc kullanlarak karm
olduu dier kat veya sv komponentlerden ayrlmas ilemidir. ou biyolojik, organik ve
inorganik maddeler bir katda farkl komponentlerin karm halinde bulunur. Arzu edilen
znen bileeni ayrmak veya istenilmeyen znen bileeni kat fazdan ayrmak iin, kat
uygun bir sv fazla temas ettirilir. Katnn svyla iyi temas halinde, znen yada znenler
katdan sv faza difze olabilirler. Sv faz, kat ierisindeki komponentlerin ayrlabilecei
zellie sahip olmaldr. Bu proses kat-sv liingi yada basit liing olarak adlandrlr. Bir
dier ifade ile ekstraksiyon ilemidir.

Ekstraksiyon ilemine endstrinin birok kollarnda deiik ekillerde rastlanabilir. Altn
minerallerinden altnn, bitkilerden ila endstrisinin hammaddelerinin ve ieklerden
esanslarn ekstraksiyonu rnek olarak verilebilir.

Eer sv-sv ekstraksiyonuna benzer bir ekilde istenilmeyen komponent su ile bir katdan
alnyorsa bu prosese ykama prosesi denir.

Deneysel amalar iin ekstrakte edilebilir kat olarak vermiculite seilmitir.Vermiculite(mika
tipi mineral) bu kat-sv ekstraksiyon nitesinde kullanmak iin ekstrakte edilebilir maddenin
hazrlanmas iin uygun poroziteye sahip bir maddedir.

laboratuarda kullanlacak kat-sv ekstraksiyon nitesi, rencilerin snai lekteki ekstraktr
iletme zelliklerini renmeleri amacyla yar teknik lekte tasarlanmtr.


2. TEORK TEMELLER


Kat-sv ekstraksiyonunda, znebilen bir komponentin bir katdan ayrlmas iin uygun bir
zcde iki basamakta ilem yaplr. ncelikle ekstrakte edilebilen kat, sv faz ile temas
ettirilir ve ikinci basamakta sv faz kat fazdan ayrt edilir. Kat-sv eksraksiyonunun
hesaplamalarnda sistemin komponentten olutuu dnlebilir. Bunlar, znen, inert
kat madde ve zcdr. Birok endstriyel almada sv ve kat fazn tamamen birbirinden
ayrlmas mmkn deildir. Bylelikle ikinci basamakta alnan akmlardan biri normal olarak
kat iermeyen sv faz, dieri ise kat faz ve ona yapm yada onunla birlikte srklenen sv
fazdr.

znen komponent, inert kat maddeyle karm bir kat yada inert kat maddenin i
ksmnda veya yzeyinde tutunan bir sv olabilir. Genellikle znen komponent tek bir
madde olmayp bir karm olabilir. Buna benzer ekilde zcde tek bir madde olmayp,
karm olabilir fakat bu tip ilemlerde saf bir zc kullanlmas tercih edilir.

Endstride kullanlan ekstraksiyon ilemi hesaplamalarnda enerji dengesi zerinde pek
durulmaz. Genellikle ktle dengesi ve ideal kademe kavramna nem verilir. Hesaplamalar
matematiksel veya grafiksel metotlarla yaplabilir. zellikle grafik zm metodu

124
kullanlr.nk bu ok kompleks sistemlerin genel bir ekilde zlmesini mmkn klar ve
ilem esnasnda meydana gelen deiiklilkleri daha iyi bir ekilde gsterir. Bu nedenlerden
dolay matematik metoda gre daha kullanldr. Kat-sv ekstraksiyonlarnda kademe says
fazla olmad iin grafik zm metodu tercih edilir.


3. DENEY SSTEM


Kat-sv ekstraksiyon nitesi (ekil4) ekte ve bu niteyi tanmlayan sistem diagramlar(ekil 1
ve ekil 2) aada verilmitir.










ekil 1. Sistem diaram (Komponentler)








125




ekil 2. Sistem diaram (Kontroller- aletler)

1 , 3- Ekstraktr iskelesi 2- Sv seviye gstergesi 4- Metrik pompa 5, 20- zc tanklar(5lt)
6, 19- Borusal tank kapa 7-Cam distilasyon kolonu 8- Riflaks ayrma blgesi 9-
Termometre k 10- Kondenser 11, 14- Gravite esasna dayanan sv seviye gstergesi 12-
Kondensere souk su giri-k 13- Kontrol paneli 15- Elektrik donanm 16- Ekstraktr
kapa 17- Ekstraktr kab 18- Tranformatr 21- Terylene rnek torbas 22- Tayc vidalar
T- Termometreler V- Vanalar C- Riflaks kontrol vanas F- Pompa ayarlaycs


4. DENEYN YAPILII


Ekstrakte edilecek maddenin deneyler iin hazrlanmas aadaki ekildedir:
Ekstrakte edilebilir maddeden 350 g (znr tuz, eker vs..) 1.5 litre kaynar suda zlr, 3
litre vermiculite katlr ve kartrlr, frnda 130
o
C de kurutulur.

Deney A

Deneyin Esas: Ak sirklasyon halinde szme ekstraksiyonu ile CuSO
4
emdirilmi
vermiculite den CuSO
4
n ekstraksiyonu







Deney emas:

126



eki 3. V5 ak, V6 kapal, V1 ak ve V7 ekstrakt dorultusu sola, Dier btn vanalar
kapal


Deneyin Teorisi: Madde ekstrakt edildii iin ekstraktrden ayrlan ekstrakt(CuSO
4
)
konsantrasyonu zamanla azalr. Bu nedenle, ekstraksiyon ileminin tasarlanmasnda
ekstraksiyonun ekonomik olmas esas alnr.

Deneyin Yapl: Terylene rnek torbas 100 g kuru CuSO
4
emdirilmi vermiculite ile
doldurulur, az balanr, ekstraktre yerletirilir ve kapa kapatlr. Sa taraftaki tank saf su
veya asidik su ile doldurulur. Soldaki tank(toplama tank) bo olmaldr. Pompa % 10 a
ayarlanr. rnek birka dakikada bir V6 dan alnr, rnek alma musluunun azndaki birka
ml atlr. 1 saat ekstraksiyon yapldktan sonra V9 dan toplama tank boaltlr. Kalorimetre
veya refraktometre ile CuSO
4
analiz edilebilir.

Deneyin Sonucu: Ekstrakt rneindeki konsantrasyonu ekstraksiyon prosesinin genel
karekteristiini ve scakln etkisini gstermek iin zamana kar grafik edilebilir. Log- Log,
Log, Lineer erileri karekteristikleri gstermede yardmc olur.


Deney B

Deneyin Esas: Ak sirklasyon halinde CuSO
4
emdirilmi vermiculite den CuSO
4
n
ekstraksiyonu.

Deney emas:

127

V6 ak, V5 kapal, V1 kapal ve V7 dorultusu soldaki toplama tankna. Dier vanalar
kapal.

Deneyin Teorisi: Bu ekstraksiyon, sv ierisine daldrlabilen katlar iin tercih edilir. Bu
ilem, mevcut cihaz iinde ekstraktr kabnn dibinden zcy pompalayarak ve stten
alarak yaplabilir.

Deneyin Yapl: Sa taraftaki tank demineralize edilmi yada hafif asidik su( sert musluk
suyu ekstraksiyon zeltisinin bulankln artrabilir) ile doldurulur ve sol taraftaki tankn
bo olup olmad kontrol edilir. Pompa % 100 e ayarlanr. Terylene rnek torbas 200g kuru
CuSO
4
emdirilmi vermiculite ile doldurulur ve sabitletirilir. Ekstraktr kab yarm
dolduunda pompa kapatlr. Pompa % 60a ayarlanr. Ekstraktr kab zamandan kazanmak
iin elle doldurulabilir. rnek torbas ekstraktr ierisine yerletirildikten sonra kapak
kapatlr ve pompa altrlr. Belirli scaklklarla V4 vanasndan rnekler alnr. rneklerde
kalorimetre veya refraktometre ile CuSO
4
analizi kolaylkla yaplabilir.

Deneyin Sonucu: rnekteki CuSO
4
konsantrasyonu, ekstraksiyon prosesinin genel
karekteristiklerini gstermek amacyla, zamann fonksiyonu olarak grafik edilebilir. Log-
Lineer ve Log-Log grafikleri karekteristiklerin gsterilmesinde yardmc olabilir.


Deney C

Deneyin Esas: Kapal sirklasyon durumunda szme ekstraksiyonu ile eker emdirilmi
vermiculiteden ekerin ekstraksiyonu.

Deney emas:

V5 ak, V6 kapal, V7 ekstrakt dorultusu sa tarafa. Dier vanalar kapal.

Deneyin Teorisi: Ekstraktr kabndan ayrlan Ekstrakt konsantrasyonu nce hzl bir ekilde
artar fakat zamanla Ekstrakt toplanr ve azalan rnekte eker kalr.

Deneyin Yapl: Terylene rnek torbasn 220g kuru eker emdirilmi vermiculite
doldurulur, balanr, ekstraktr kabna yerletirilir ve az kapatlr. Sa taraftaki tank 2 litre
su ile doldurulur ve pompa % 60 a ayarlanr. Istc alr ve suyun scakl 55
o
C ye
getirilir, pompa alr V8 ve V4 vanalarndan birka dakika arayla rnek alnr, her defasnda
azdaki birka ml atlr. T2 den scaklk kaydedilir. stenirse rnekler refraktometre ile
analiz edilebilir.

Deneyin Sonucu: ki deiik rnek iin eker konsantrasyonu ekstraksiyon prosesinin genel
karekteristiini gstermek iin zamann fonksiyonu olarak grafik edilir. Log-Lineer veya Log-
Log grafikleri karekteristikleri daha iyi gsterir.


Deney D
Deneyin Esas:Kapal devre durumunda yal tohumdan distile zcyle bitkisel ya
ekstraksiyonu


128
Deney emas:

Vana C1 tamamen ak, V5 ak ve V6 kapal, V1 ak ve V7 ekstrakt yn sola, distilasyon
kolonuna gnderilir. Dier vanalar kapal.

Deneyin Teorisi: Metilen klorr zcs yardmyla soya faslyesi, msr, yer fst gibi
yerde yetien yal tohumlardan bitkisel yalar ekstrakte edilebilir. Metilen klorr yanmayan
dier zclerden daha avantajldr ve daha gl bir zcdr. Ekstraksiyon prosesi birka
parametreye baldr. Ekstraksiyon zaman, zc scakl, szme ve materyallerin
hazrlanmas. Bu deney parametrelerin nemini ve hatta son rnden zcnn geri
kazanlmasn gsterir.

Deneyin Yapl: 5 litre metilen klorr distilasyon kolonuna doldurulur, bu, ilemi balatr ve
bylece stma elemanlarnn almasn salar. Eer ilem esnasnda seviye belirlenen
limitin altna derse g, elemanlarn snmasn nlemek iin otomatik olarak kesilir.
Soutma suyu kondenserin en alt balantsna balanr, boaltma suyuda yukardan alnr.
Kondenserde soutma suyunun sirklasyonu salanr.

200 g kadar ekstrakte edilebilir madde rnei alnr ve mmkn olduunca tlr.
Tohumun hazrlanmas ok nemlidir, nk ya zcde tutmak iin tohumda ya
hcrelerini krmak gerekir. Bunu denemek iin rnekle deney yaplabilir. rneklerin her
biri farkl derecede tlm olmaldr. rnek terylene torba iine konur ve hassas bir
ekilde tartlr. Torba ekstraktr iine yerletirilir.Gcn minimumda olduundan emin
olunduunda R2 alr. Metilen klorr dk kaynama noktasna sahip olduundan reglatr
ayarlanmaldr, bylece daha fazla buharn kondenser etrafna dalmasna engel olunur.
Buhar younlar ve alc kap ierisine akar. Alc kap yaklak yarm dolduunda pompa
zcnn ekstraktre gemesini balatabilir. Distilasyon kazan zaman zaman bu amala
doldurulur, zaman not edilir. Miscella distilasyon kolonu buhar iine akacaktr. Sistemin
dengesi pompa kontrolyle ayarlanr.

30 dk sonra ekstraksiyon durdurulur ve rnek alnr. rnek bir tepsi zerine yaylr ve 60
o
C
deki frna yerletirilerek zc uzaklatrlr. Laboratuarn iyi havalandrlm ve metilen
klorr buharndan arndrlm olmas gerekir. rnek kuruduunda tekrar tartlr ve dikkatlice
torba ile ekstraksiyon kabnn iine tekrar yerletirilir. 30 dk sonra ekstraksiyon durdurulur,
90 dk lk toplam ekstraksiyon zaman iin ilem tekrar edilir.

Deneyin Sonucu: Ekstrakte edilen ya miktarn belirlemek iin distilasyon kabndaki
miscella nn bir refraktometre yardmyla test edilmesi gerekirki bu meydana gelen
ekstraksiyonun derecesi arttka artacaktr.

zc seviyesini arttrmak ve rnei rtmek iin (bu rnek yatanda zcnn
kanallamasn engelleyeceinden ekstraksiyon kalitesini iyletirir) V1 vanas hafife
kapatlarak ekstraksiyon yaplr.

yi bir hazrlama ileminin nemini gstermek iin farkl tipte hazrlanan rneklerin
ekstraksiyon sonular mukayese edilir.



5. KAYNAKLAR

129


1-Solid-Liquid Extraction Unit, Armfield Limited
2- Geankoplis, Chrste J., Transport Processes And Unit Operations.
3- atalta, ., Kimya Mhendisliine Giri.



ekil 4. Kat- Sv Ekstraksiyon nitesi

1,3- Ekstraktr skelesi, 2- Sv seviye Gstergesi, 4- Metrik Pompa, 5,20- zc Tanklar (5
lt), 6,19- Borusal Tank Kapa, 7- Cam Distilasyon kolonu, 8- Riflaks ayrma blgesi, 9-
Termometre k, 10- Kondenser, 11,14- Gravite esasna dayanan sv seviye gstergesi, 12-
Kondensere souk su giri-k, 13- Kontrol paneli, 15- Elektrik donanm, 16- Ekstraktr
kapa, 17- Ekstraktr kab, 18- Transformatr, 21- Terylene rnek torbas, 22- Tayc
vidalar, T- Termometreler, V- Vanalar, C- Riflaks kontrol vanas, F- Pompa ayarlaycs


130
SIVI SIVI EKSTRAKSYONU


1. DENEYN AMACI

Kimya mhendisliindeki bir ok proseslerde, bir sv karmndan bir yada daha fazla
komponentin uygun bir zcyle kartrlarak artlmas ilemi gerekir. Baz durumlarda bir
svnn tasviyesi prosesin fonksiyonu, baz durumlarda da daha sonraki bir ilem iin znen
bir komponentin ekstraksiyonu nemli bir faktr olabilir.

Deneyin amac, Trikloroetilen-Propionik asit-Su sistemi iin yaylma katsaysnn
belirlenmesi ve konsantrasyona bamllnn incelenmesi, ekstraksiyon veriminin
hesaplanmas, ktle transfer katsaysnn llmesi ve srekli ortam olan sulu fazda ak
hzyla ktle transfer katsaysnn deiiminin incelenmesidir.


2. TEOR

Kat ve sv komponentin bulunduu kat veya sv karmdan, zcye tanm ilemine
ekstraksiyon denir. Kat-sv ve sv-sv ekstraksiyonu olmak zere iki tr ekstraksiyon ilemi
vardr. Bir zeltide bulunan bir veya daha fazla bileeni, uygun bir zcyle temasa
getirerek bu zeltiden uzaklatrma ilemine sv-sv ekstraksiyonu denir.

Karm halindeki homojen sv bileenlerinin kaynama noktalarnn birbirlerine ok yakn
bulunmas, bileenlerin kaynama noktalarnn eldeki mevcut stma ortamna gre ok yksek
olmas veya bir ksm bileenin dierlerinin kaynama scaklnda bozunmas gibi sakncalar
nedeniyle, distilasyon ilemi yerine kullanlabilecek ayrma yntemi sv-sv
ekstraksiyonudur. Bu yzden kimya endstrisinde olduka yaygn kullanlr. En nemli
uygulama alanlar; petrol endstrisinde kaydrc yalarn rafinasyonu, benzinden kkrtl
bileiklerin uzaklatrlmas, antibiotiklerin elde edilmesi vs. dir.

Sv-sv ekstraksiyonunda alma iki ksmdan meydana gelir. Birinci ksm; iki fazn
birbiriyle temasa getirilmesi, ikinci ksm ise sv fazlarn birbirinden ayrlmalardr.
Operasyonda zc ile znm rne ekstrakt faz, znenden geriye kalan fazada rafinat
faz denir. Operasyonda zc tedrici olarak seilir.

farkl sv-sv ekstraksiyonu vardr. Bunlar aada maddeler halinde verilmitir.

1. Kartrma ve durultma tanklar ieren ekstraksiyon
Tek kademeli ve devaml olmayan ekstraksiyon
ok kademeli ve devaml ekstraksiyon
Zt akml ok kademeli ve devaml ekstraksiyon

2. Kule veya kolon ile yaplan ekstraksiyon
a Rafl kuleler
Delikli sa rafl kuleler

131
artmal rafl kuleler
Fazlarn kule ierisinde ileri veya geri hareket ettirildii tip
Kartrc ihtiva eden kuleler
b Dolgulu kuleler
c Pskrtmeli kuleler

3. Santrifj ekstraktrler

Sv-sv ekstraksiyonu iin genellikle ekstraksiyon kuleleri kullanlr. Burada ar olan faz
stten aa doru akar, hafif olan faz aadan yukar doru ykselir. Ekstraksiyon kuleleri
ierisinde dolgulu kolonlar; birim ykseklikteki basn d dierlerinden az, ufak apta
kolon gerektirir dolaysyla daha ekonomiktir. Fakat kullanm alnlar dierlerine gre daha az,
birim alana isabet eden sv yk az ve sv dalm daha g olur. nk sv aa doru
akarken yava yava kenarlarda toplanmaya balar ve dolgulu ksmn ortalarndaki dolgu
malzemelerine nfuz dah g olur. Kolondaki dolgular tarafndan byk bir temas yzeyi ve
dolaysyla istenen operasyon teminini salar. Kolon tamamen bo bir silindirden ibaret olup,
geni yzeye sahip dolgularla rastgele doldurulmutur. yi bir dolgu maddesi; hafif, birim
hacim bana maksimum slanabilme yzeyine sahip olmal ve gei iin yeterli boluk
braklmal yani kk basn dne sebep olmaldr. En fazla kullanlan dolgu maddesi
Raschig halkasdr. Raschig halkasnn ykseklii apna eittir. Psktmeli ve dolgulu
kulelerde fazlarn kolona giri noktas iyi seilmelidir. Aksi halde fazlarn birinin, dierinin
alna mani olmas ve onu srklemesi gibi bir durumla karlalr. Bu kolonlarda fazlar
birbirine zt ynde akar ve yerekimi kuvveti ile birbirinden ayrlr.

Yaplacak deneyde yaylma katsays ve ktle transfer katsays aadaki formllerle
hesaplanacaktr.

X
Y
K = (1)

iticig dolguhacmi
dnmhz
K
L

= (2)

Dnm hz = Ekstrakt fazdan elde edilen miktar = Rafinat fazdan elde edilen miktar (3)

Yani ) 0 Y ( V ) X X ( V
1 0 2 1 W
= (4)

2
1
2 1
X
X
ln
X X
) iticig ln(

= (5)







132

3. DENEY DZENE






ekil 1. Sistemin Akm Diagram

133



ekil 2. Deney Dzenei

zc, bir santrifj pompa ile kolona beslenir ve kolonun st tabann yaklak 150 mm
stnden bir boru vastasyla ekstraksiyon tankna gitmek zere sistemi terkeder. Organik

134
zelti, besleme tankndan ayarl bir pompa ile kolona stten enjektrden geerek girer ve
kolonun altndan bir selenoid vanayla rafinat faz tankna alnr. Bu vana, kolonun alt ve
stndeki elektrotlarla kontrol edilir. Distilasyon kazan, ekstraksiyon kolonunun arka tarafna
monte edilmitir. Kazan kolonu, drt elek tabak ieren cam bir blmeden yaplmtr.
Distilasyon kazan, deneyden sonra rafinat fazdaki karm ayrmak iin sisteme ilave
edilmitir.

4. DENEYN YAPILII

4.1 Ekstraksiyon Kolonu ile Yaplan Deneyler

Deneye balamadan nce zc ve besleme tanklar doldurulur ve ayarl pompa, kalibre
edilir. zc (su), kolona santrifj pompa ile dolgunun zerine gelene kadar beslenir.
Dolgunun zerine geldikten sonra hz 0.1 lt / dk ya ayarlanr. Ayn anda ayarl pompa da ayn
hza ayarlanarak besleme kolona pompalanr. 15-20 dk kadar altrlr. Besleme, rafinat ve
ekstrakt tanklarndan 10 ml numune alnr ve fenolftalein indikatr katlarak 0.1 M NaOH ile
titre edilir. Deney 0.2 lt / dk hz iin tekrarlanr.

4.2 Yaylma Katsaysnn Belirlenmesi

25 ml trikloroetilen ve 25 ml su bir ayrma hunisine alnarak kartrlr. zerine 0.5 ml
propionik asit ilave edilir ve 5 dk kadar kartrlr. Kartrma ilemi esnasnda ara sra
huninin havas alnr. Huni kendi haline braklr bylece iki faz birbirinden ayrlr. Bu
fazlardan 5 ml alnr fenolftalein katlarak 0.1 M NaOH ile titre edilir. Deney propionik asitin
1 ve 2 ml leri iin tekrarlanr.

5. DENEY SONULARININ DEERLENDRLMES


Deney 3.1.1 den elde edilen verilerden besleme, ekstrakt ve rafinat fazlardaki propionik asit
miktar, dolgu hacmi ve itici g hesaplanr.Bu hesaplamalardan ktle transfer katsays ve
ekstraksiyon verimi bulunur ve yorum yaplr.
Deney 3.1.2 den elde edilen verilerden ekstrakt ve rafinat fazlardaki propionik asit miktar
hesaplanr. Yaylma katsays farkl propionik asit miktar iin bulunur ve yorum yaplr.

6. SEMBOLLER
F
1
: flowmetre [ ]
1
mldk

F
2
: ayarl pompa [ ]
1
mldk

C
1
: zcnn ak kontrol vanas [ ]
C
2
: kondensatn ak kontrol vanas [ ]

135
C
3
: elektrotlara duyarl selenoid vana [ ]
V
1
: ekstrakt tank tahliye vanas [ ]
V
2
: zc tank tahliye vanas [ ]
V
3
: hava vanas [ ]
V
4
: balant vanas [ ]
V
5
: balant vanas [ ]
V
6
: besleme tank tahliye vanas [ ]
V
7
: balant vanas [ ]
V
8
: besleme tankndan kolona zelti besleyen vana [ ]
V
9
: ekstrakt tank tahliye vana [ ]
V
10
: distilasyon kazan tahliye vanas
[ ]
V
11
: kolonun tahliye vanas [ ]
V
12
:kondensat saflatrma tankna besleyen vana [ ]
B
1
: kondenser [ ]
T : termometre [ ] C
o

R
1
: g dzenleyicisi [ ]
V
w
: Su ak hz [ ]
1
Ls

V
0
: zelti ak hz [ ]
1
Ls

X : Rafinat fazdaki propionik asit miktar [ ]
1
kgL

Y : Ekstrakt fazdaki propionik asit miktar [ ]
1
kgL

X
1
: Kolonun zerindeki itici g (X
2
-0) [ ]
1
kgL

X
2
: Kolonun altndaki itici g (X
1
-X
1
*
) [ ]
1
kgL

X
1
*
: Ekstrakt fazda Y
1
konst. le dengede olan rafinat fazdaki konsantrasyon [ ]
1
kgL

7. YARARLANILACAK KAYNAKLAR

1. ATALTA, ., 1972, Kimya Mhendisliine Giri, stanbul
2. McCABE, W.I., Smith, J.C., Unit Operations of Chemical Engineering, Third edition,
Newyork
3. PERRY,H.J., Chemical Engineers Handbook Solvent Extraction, 14-40

136
4. TREYBAL, E.R., Mass Transfer Operations Mc Graw-Hill Company, Newyork


EVAPORASYON (YKSELEN FiLM BUHARLATIRICI)


1.DENEYN AMACI

a) Bir eker zeltisinin, doal ve zorlanm devirli evaporasyon nitesinde buharlatrma
ilemine ait, ktle ve enerji balanslarnn kurulmas ve meydana gelen ktle ve enerji
kayplarnn hesaplanmas,
b). Doal ve zorlanm devirli evaporasyonda bir eker zeltisi iin s transfer katsaysnn
hesaplanmas


2. TEOR

Kontrol edilebilen ve bilinen bir orandaki besleme, buharlatrcnn alt ksmndan,
konsentrik dzenein iindeki tpe verilir. Buhar, laboratuvarda'ki buhar jeneratrnden
bilinen bir basnta, evaporatrn en dndaki annulus'a verilir. Younlaan buhar,
evaporatrn tabannda bir buhar yakalaycsndan dar verilir. Sistemden havay
uzaklatrmak iin bir ventilatr, evaporatrn tepesinde yer almaktadr.

Buhar, tpn ierisindeki kaynayan karmdan siklon tipi bir ayrcya geer ve su
fraksiyonu bir akmetre vastasyle evaporatrn tabanna dner. Ayrcdan gelen buhar, su
soutmal bir kondensere geer ve su ile kalibre edilen bir kapta biriktirilir. Cihaz kesikli bir
operasyon sistemi gibi kullanldnda, bu kondensat, biriktirilebilir yada srekli operasyon
iin doldurmal besleme tankna tekrar dner. Sistem, atmosferik basnta yada farkl vakum
artlarnda altrlabilir, bu nedenle basn gstergeleri ve eminiyet vanalarna sahiptir.
Hem buharlatrc iin hemde kondensr iin enerji balanslar yazabilmek iin sistemde
yeterli sayda scaklk okuma noktalar mevcuttur. Bu scaklk okumalar termokapllarla
(termoelemanlar), bir okuma sistemi vastas ile ikili bir kanaldan yaplr. Byle bir
dzenee sahip olan buharlama prosesi, farkl basnlarda, buhar debilerinde ve sv
seviyelerinde almaya uygundur. Bu cihazla, tipik endstriyel artlarn tam bir uygulamas,
laboratuarda gerekletirilebilir.
ematik olarak ekil 1.de gsterilen bir eveporatr nitesinde; (seyreltik zelti iin kaynama
noktas ykselmesi ihmal edilirse) bu sistem iin ktle ve enerji denklikleri aadaki ekilde
yazlabilir:

2.1.Eveporasyon iin Ktle ve enerji denkliklerinin yazlmas :

Su balans :
W
F
= We + Wc (1)
eker Balans :
S
F
= Se (2)
Entalpi Balans:
(W
F
+S
F
). H
COZ
+ W
B
.H
B
= (W
C
+S
C
). H
COZ
+ We.H
B
+ W
B
.H
SU
+ Q
s kayb
(3)


137
Is transfer denklemi:
W
B
.(H
B
H
SU
) = U
1
.A
1
.T (4)


ekil 1. Evaporatr nitesi


2.2.Kondanser (Is deitirici) iin Ktle ve enerji denkliklerinin yazlmas :

Entalpi Balans:
We.(H
B
H
SU
) = Wg.(H
SU(k)
H
SU(gir)
) (5)

Is transfer denklemi:
We

.(H
B
H
SU
) = U
2
.A
2
.T
m
(6)




Yazlan bu eitliklerde;

WF : Evaporatre beslenen zeltideki suyun ktlesi
WB: Kondensat tanknda biriktirilen kondensatn ktlesi
Wc : Deriik(konsantre) zeltideki suyun ktlesi
We : Buharlatrlan suyun ktlesi
Sf : Evaporatre beslenen zeltideki ekerin ktlesi
Sc : Deriik zeltideki ekerin ktlesi
U
1
: Evoparatrde buhar ile zelti akm arasndaki s transfer katsays
U
2
: Kondanser (s de.)de buhar ile zelti akm arasndaki s transfer katsays
A
1
: Evoparatr iin toplam s transfer alan
A
2
: Kondanser (s de.) iin toplam s transfer alan
Entalpiler ;

HB : Buharn entalpisi, (kcal/kg)
Hsu : Kondanse ve taze su akmlannn entalpisi, (kcal/kg)
Hcoz : eker zeltisinin entalpisi, (kcal/kg)


138


2.3.Entalpi Fonksiyonlar:
eker zeltisinin Entalpisi:
2 6 2 5
) 273 ( 10 . 7 , 7 ) 273 ( 0102 , 0 ) 273 ( 10 . 6 , 6 ) 273 ( 16 , 0 24 , 2 + + + + + + + =

T X T X T T X H
COZ

Su buhar entalpisi :

3 6 2 4
1810 , 0 2910 , 0 ) 273 ( 045 448 T T T H
B

+ + + =

Suyun entalpisi :

3 6 2 4
) 273 ( 10 . 1 , 1 ) 273 ( 10 . 4 , 10 ) 273 ( 34 , 1 311 + + + + + =

T T T H
SU



3. DENEY DZENE


Bir buharlatrc modl, alc modl ve elektriksel konsol'dan oluan cihaz, taban zerine
oturtulmu bir malzeme topluluudur. Btn sistem bileenleri bir ereve ierisine monte
edilmi ve gerekli balantlarla bir btn oluturulmutur.

Deriiklendirilecek zelti, alc modl zerindeki besleme tankndan (3) hareketine balar.
Bir besleme pompas (5), float muhafazal ve termostatik olarak kontrol edilebilen bir n
stcdan (6), buharlatrc modlne sv tar. Istlan sv, bir kontrol vanas (C8)
vastasyle flowmetre'den (F2) buharlatrc fabrikasyonunun (13) tabanna geer. Kaynama,
dtaki ceket ierisinde bulunan buhar tarafndan stlan dikey tp ierisinde oluur. Cekete
beslenen buhar bir dzenleyici vana (CI0) tarafndan kontrol edilir ve ceketteki basn 'da, bir
basn gstergesinden (P2) okunur. Buhar ceketinin tepesindeki ventilatr (12), sistemde
kalabilecek havay boaltmak iindir ve tabana yakn olan buhar yakalaycs'da(14),
younlaan buhann (kondensat), bir boaltma tp vastas ile
darya atlmasn salar.

Evaporatr iinde srekli olarak kaynayan suyun buharlar yukarya doru tanarak tpn i
cidarnda bir film oluur. Sv film buharlatncmn tepesindeki cam dirsekten kolaylkla
grlebilir. Younlaan sv ve su buharlar vorteks ayncnn (9) dikey giriine geer.
Ayncnn tepesindeki su buhar, boru ierisinden younlama tpne (kondensr) bir
manifold (birden fazla giri ve k olan vana) vastasyle geer. Younlatrc soutma
suyu, bir vana (C2) ile kontrol edilir ve soutma suyu debisi bir akmetre'den (Fl) okunur.
Oluan kondensat bir toplayc modlden bir toplayc kaba (2), yerekimi (arlk)
prensibine gre geer. Ayncnn dip ksmna geen younlam buhar(kondensat), iinde
seviye elektrodlar bulunan bir cam seviye kabndan (10) aaya akar. Aaya akan svnn
dzgn (niform) bir akn salamak iin vorteks ayncs ve seviye kab arasna bir
ventilasyon borusu yerletirilmitir.


139
Cam seviye kab altnda bulunan bir devirli (sirklasyon) pompa (11), seviye kabndan gelen
youmu buhar ak kontrol vanas (C6) vastasyle akmetreye (F3) iletir. Cam seviye
kabndaki sv seviyesi, seviye elektrodlarna eritiinde, youmu sv, bir kontrol vanas
(C4) ve solenoid vanadan (C3), toplayc kaba (4) tanr. Sv seviyesi cam kaptaki
elektrodlara ykseldiinde, elektronik kontrol panelindeki bir denetleyici (kontroller)
solenoid vanasn aar. Solenoid vanann titreimini azaltmak iin kk bir diren, seviye
sisteminin iinde yer almaktadr ve doal devri (sirklasyon) salamak iin bir dolam (by-
pass) vanas (C5) gerektiinde alabilir. Buharlatrc perforrnansn iyiletirmek ve
sistemdeki basnc azaltmak iin, kondensat ve youma toplayc kaplarna (L2, L3)
balanan bir vakum pompas (1) kullanlabilir. Vakum sistemine bir kontrol vanas (Cl) ve
basn gstergesi (P1) ilave edilmitir. Besleme ve geri devir pompalarnn k borularna
monte edilen vanalar (C7 ve C9), operasyon esnasnda analiz iin rneklerin alnmasn
salarlar.

Buharlatrma sistemi, operatr hatas yada ekipman arzalanmas durumunda bir basn
drc vanas ile (8) korunur. Operasyonu basitletirmek iin btn elektronik
denetleyiciler (kontrollrler), bir n panel zerinde yer almaktadr. Sistemdeki scaklklar,
termoelemanlar (sliftler) vastas ile bir dorudan oC okuyucu konsol zerinden yaplr.
Okunacak scaklk, konsol zerindeki uygun dmeye basarak seilir.


4. DENEYN YAPILII

4.1. n Hazrlklar

** Kondensat (L3) ve youma (L2) tanklarnn (2, 4) boaltldn, elektrik, buhar ve
soutma suyunun temin edilebilirliini kontrol ediniz.
** Yanda belirtilen vanalarn AIK durumda olmasna dikkat ediniz: Vl,V4,V6,V8,Cl,C2.
** Yanda belirtilen btn vanalar KAPALI duruma getiriniz: V2, V3, VS, V7, CS,
C6,C7,C9.
** Besleme tankn (3) ihtiya duyulan bir sv yada su ile doldurun.
4.2. Balang lemleri
1). Sistemi hazrlamak iin S2 dmesine basarak besleme pompasn (5) balatn ve C8
vanasn tamamen anz.
2). Besleme n stcsn (6) altrnz.
3). Akmetre'de (F2), sv grldnde, kararlatnlan bir besleme debisini F2
akmetresinde bulmak iin C8 vanasn ayarlaynz.
4). F2 akmetresindeki besleme aknn 40 kat bir soutma suyu debisini, Fl akmetresinde
elde etmek iin C2 vanasn anz ve ayarlaynz.
5). P2 gstergesinde kararlatnlan buhar basncn bulmak iin C10 vanasn anz ve
ayarlaynz.
6). Seviye tanknda (10) sv grldnde, S4 dmesini aarak geridevir pompasnn(11)
balamasna konsantre olunuz.
7). T6 ve T7 scaklklannn mmkn mertebe birbirine yakn olabilmesi iin besleme n
stcs (6) zerindeki termostat kontroln ayarlaynz.

140
8). Vakum altnda operasyon iin SS dmesi evrilerek vakum pompas (l) balatlr ve C1
vanas ayarlanarak P1 gstergesindeki sistem basnc bulunur yada atmosferik operasyon iin
C1 vanasn tamamen ak braknz.

4.3. Operasyon Metodlar

Bu dikey, ykselen konsentrik tp buharlatrcs, devirsiz, doal devirli yada zorlanm
devirli modlannda altnlr. Devirsiz modu, dorudan ak temeline dayanr ve sistem
yukanda belirtilen n hazrlk ve balang prosedrlerine gre altnlr.
Doal devirli modunda, n hazrlk ve balang ilemleri takip edilir ve sonra C5 vanas
alarak F3 akmetresinde maksimum kararl hal geri devir oran bulunur.
Zorlanm devirli operasyon'da yukandaki gibi n hazrlk ve balang prosedrleri takip
edilir ve soma, V7 vanas alr ve C4, C5 vanalan ile F3 akmetresinden geen geri devir
oran ayarlanr.

4.4. Deneysel Yntem

Bu deneyde kullanlmak iin arlkca %4 konsantrasyonunda eker zeltisi hazrlaynz. 10
L/hlik bir besleme debisi ile n hazrlk ve balan prsedrlerini takip ediniz.
Evaporatr, 1.5 bar'lk buhar basnc, atmosferik basn ve 400 mmHg vakum altnda sistem
basnlar ile altrnz. 30 L/hlik bir devir orann(sirklasyon debisi) kullanlarak doal
devirle ve zorlanm devirle deneyler yapnz.

4.5. Gzlenecek Parametreler

a). Evaporatrn kararl hal operasyonuna erimesini salandktan sonra; lem sresi(30dak)
boyunca sisteme giri ve k madde miktarlarn tayin etmek iin L
1
, L
2
ve L
3
tanklarnnn
balang ve bititeki seviyelerini tesbit ederek , aadaki tabloya deerlerini kaydediniz.

b) Konsantrasyon tayini iin ; Besleme (C9 vanas vastas ile) ve youma (C7 vanas
vastas ile) rneklerini 30 dakika boyunca her 10 dakikada bir alarak, bir refrektrometre
kullanarak bu rneklerdeki eker konsantrasyonlarn (C
f
ve C
c
) tayin ederek aadaki
tabloya kaydeniniz.

Scaklk lmleri iin, 30 dakikalk sre boyunca her 10 dadikada bir, eveporatr giri ve
kndaki zelti scakln (T
6
ve T
7
) ve kondansre giri ve k scaklklarn (T
1
, T
2
, T
3
ve T
4
) tesbit ederek aadaki tabloya kaydediniz.














141





Tablo.1. lm Sonularnn Kaydedilmesi

- Tank seviyelerinin tesbiti:


t (dakika) L
1
(mm) L
2
(mm) L
3
( mm)
0 (balan)
30 (biti)


-Konsatrasyon ve Scaklk Tespiti:

Evaporatr in Kondensat (s Deitirici) iin
t(dak) C
f
(%) C
c
(%) T
6
(C) T
7
(C) T
1
(C) T
2
(C) T
3
(C) T
4
(C)
10
20
30

ORT


4.6. Deney Sisteminin Durdurulmas
a). Btn elektrik akmlarn kapatnz(Sl-S5 dmelerini kapatnz)
b). Buhar beslemesini kapatnz.
c). Sistemdeki btn suyu boaltnz.


5. DENEY SONULARININ DEERLENDRLMES

Tablo 1de ki lm sonularndan yararlanarak aadaki hesaplamalar yapnz:

1-) Besleme, kondensat ve Deriiklendirme tanklarndaki seviye deiimlerini (L
l
, L
2
,
L
3
) hesaplaynz.

2-) Evaporatre beslenen eker( S
f
) ve suyun (W
F
), ktlelerini aadaki eitliklerden
hesaplaynz.

|
|

\
|
=
100
1 1
f
f F
C
L C S ,
|
|

\
|
=
100
100
1 1
f
f F
C
L C W


142
3-) Deriik eker zeltisi iin, eker( S
c
) ve suyun (W
c
), ktlelerini aadaki eitliklerden
hesaplaynz.

|

\
|
=
100
3 3
C
C C
C
L C S , |

\
|
=
100
100
3 3
C
C C
C
L C W

4-) Kondensat tankndaki suyun, We, ktlesini aadaki eitlikten hesaplaynz:

We = C
2
L
2


Burada;
-- C
1
,C
2
ve C
3
tanklar iin kalibrasyon faktrdr.
C
1
= 0.154 ; C
2
=0.019 ve C
3
=0.019

-- , eker zeltisinin spesifik arldr (eker zeltilerinin spesifik arln (
f
)
Tablo2.den bulunuz).


5-) Yukardaki hesaplamalardan faydalanlarak Evaporatr ve Kondansr iin madde ve enerji
denklikleri kurularak aadaki hesaplamalar yaplr :
a) Evaporatr iin madde denkliklerini kurunuz. ((1) ve (2) nolu denklem)
b) Evaporatr iin enerji denkliini kurunuz. ((3) nolu denklem) ve Is kaybn hesaplaynz.
c)Evaporatr iin s transfer denklemini ((4) nolu denklem) yazarak Is tarnsfer katsaysn
(U
1
) hesaplaynz.

A
1
= 0.064 m
2

d) Kondenser iin enerji denkliini kurunuz. ((5) nolu denklem) ve sisteme verilmesi
gereken Soutma suyu miktarn (Wg) hesaplaynz.
e) Kondanser iin s transfer denklemini ((6) nolu denklem) yazarak Is tarnsfer katsaysn
(U
2
) hesaplaynz.

A
2
= 0.03 m
2



6. KAYNAKLAR


1. Instruction Manual ofClimbing Film Evaporatr, Armfield Limited, U.K.,(1993)

2. McCabe, W.L.; Smith, J.C.; Harriott, P., "Unit Operations ofChemical Engineering", 5th
Ed., McGraw-Hill, Inc., New York (1993)
3. Kern, D.O., "Process Heat Transfer", International Ed., McGraw-Hill, Inc., Singapre
(1965)
4. atalta, ., "Kimya Mhendisliine Giri", nklap Kitapevi, (1986)




143











Tablo 2. eker zeltilerinin spesifik arl







144








145






ekil 1. Evaporasyon Deney Dzenei

146

RAFLI KURUTUCU


1. DENEYN AMACI
Bir maddenin kurutulmas maddedeki sv ieriini kabul edilebilir kk bir deere
azaltmak iin maddedeki sv veya suyun uzaklatrlmasdr. Bu deneylerde sabit kurutma
artlarnda nce tepsili bir kurutucuda kumun kurutulmas incelenerek kurutma erisi elde
edilecek ve kurutma mekanizmas aydnlatlacak sonra pskrtmeli kurutucuda stten st
tozu elde edilecektir.

2. TEORK BLGLER

Kurutma herhangi bir madde iindeki sv veya suyun arzu edilen bir deere
uzaklatrlmas olarak tanmlanr. Su veya dier svlar maddeden mekanik olarak
presleme veya santrifjle yada termal olarak uzaklatrlabilirler. Kurutmada
evoparasyona nazaran ok daha az sv uzaklatrlr ve son rn katdr. Kurutmann
gerekleebilmesi iin nemin uzaklamas gerekir. Bu yzden her kurutma ilemi iin s
enerjisine ihtiya vardr. Ayn zamanda buharlaacak nemi havann kabul etmesi, bunun
iin de havann doymam olmas gerekir. Yani kurutma olaynda s aktarmnn yannda
ktle aktarm da gereklidir. Kurutma genelde bir retim prosesinde son basamaktr.
zellikle gda retim zelliklerini korumak ve rn neminin mikrobiyal gelime ve dier
reaksiyonlar snrlamak iin yeterli nem seviyesine ulamak bakmndan nemlidir.
Kurutma eitli yntemlerle gerekletirilebilir. Bu yntemler kurutulacak maddedeki
suyun uzaklatrlmas amacyla gerekli snn buraya tanma ekliyle ilgilidir. Bu adan
konveksiyon kurutma, radyasyon kurutma olmak zere balca kurutma yntemi sz
konusudur.
Konveksiyon Kurutma: bu yntemde katnn ierdii suyun buharlamas iin gerekli s
bir gaz tarafndan ounlukla da hava tarafndan tanr. Bu yntem genellikle tnel
kurutucularda, akkan yatak ve pskrtmeli kurutucularda kullanlr.
Kontakt Kurutma: Kurutma iin gerekli s kondksiyonla tanr. Yani kurutulacak madde
stma yzeyi ile direkt temas halindedir ve s yzeyden kondksiyon ile iletilir.

147
Radyasyon Kurutma: Kurutulacak maddeye s civardaki bir radyasyon alanndan
ulatrlr.
Kurutma ynteminin seiminde kurutulacak maddenin nitelikleri ve kurutulmu rnn
kullanm alanlar gibi eitli faktrler rol oynar. Bu hususta zellikle maddenin kat, sv,
granl, toz veya lapa halde oluu gibi fiziksel zellii nemlidir. Bu zellie gre
kurutucu tiplerinden; tepsili, dner, vakumlu, bant, pskrtmeli, akkan yatak, kule vs.
kurutucularndan biri seilir.
Balangtaki nem miktar yksek ve zelti halinde bulunan maddelere uygulanacak en
iyi kurutma yntemi pskrterek kurutmadr. Bu ilemde kurutma hzl ve rnn
kurutucuda kalma sresi ksadr. Ayrca pskrtmeli kurutucuda scak gazlar kurutmada
kullanlrken, kurutulan madde kurutma gaznn ya termometre scaklnn zerine ok
fazla kmaz. Bu durum meyva sularnn, stn, kahve ekstratnn vs. lezzet ve kokularna
zarar vermeksizin kurutulmalarn salar. Pskrtmeli kurutucular genellikle 4 snf
altnda toplanrlar.
- Ters hava akml tip
- E ynl akm tipi
- Kark akm tipi
- Paralel akm tipi
Genel olarak pskrtmeli kurutma iki aamal bir proses olarak dnlr. Birinci
aamada atomizasyon ve sv damlacklarn oluumu, ikinci aamada kat rn retimi
amac ile asl kurutma ve buharlatrma sistemi.

2.1. Kurutma leminde Kullanlan Baz Terimler
Mutlak Nem: 1 kg kuru havann ierdii kg olarak nem miktardr.
Bal Nem: Havadaki su buhar ksmi basncnn, suyun ayn scaklktaki buhar basncna
orandr.
Doymu Hava: Kurutma ortamndan verilen artlarda daha fazla giderilemeyen nemdir.

2.2. Kurutma Erileri
Bir kat sabit kurutma artlarnda kurutulduunda nem ierii ekil 1deki gibi deiir.
Grafik balangta lineerdir sonra yukarya doru konkavlar ve en sonunda yatay devam
eder.

148


Kurutma hz nemli bir maddenin birim alanndan birim zamanda uzaklatrlan nem
miktar olup ekil 2de nem ieriine kar grafik edilmitir ve aadaki gibi tanmlanr.

R= (-L
S
/ A) (dx / dt) (1)

ekil1de nem ierii belli bir deerde sabit kalmtr. Bu nem deerine denge nemi denir
ve sabit kurutma artlarnda daha fazla giderilemeyen nem miktar olarak ifade edilir.
Denge nemi maddenin cinsine, kurutmada kullanlan havann scaklk ve bal nemine
baldr. ekil2de ise kurutma hz bir kararl halden sonra sabit kalmakta ve belli bir nem
deerinden sonra dmektedir. Kurutma hznn dmeye balad bu nem ieriine ise
kritik nem ierii denir. Kurutma hznn grafik edildii ekil2de de grld gibi
kurutmada genellikle iki blge gzlenir. Bunlar sabit hz blgesi ve azalan hz blgesidir.

Sabit Hz Blgesi : Her bir kurutma hz erisi en azndan iki ksmdan oluur. Bir
balang peryodundan sonra maddenin kendi scakln kurutma ortamnn scaklna
ayarlad srede eri ekil2deki yatay olan BC blgesine sahiptir. Bu blgeye sabit hz
blgesi denir. Eer katnn balangtaki nemi belli bir minimumdan az ise bu blge
gzlenmez. Bu blgede kat o kadar slaktr ki kurutma yzeyi zerinde srekli bir film
tabakas mevcuttur. Sabit hz blgesi kritik noktada son bulur. Yzey scaklklar aniden
ykselir ve kurutma hz der. Sabit hz blgesi iin kurutma hz aadaki eitlikten
hesaplanr.


149

Azalan Hz Blgesi : Nem ierii azald iin sabit hz blgesi belli bir hz deerinde
(kritik nem) biter ve bu noktadan sonra kurutma hz azalr. Bu noktada maddenin
zerindeki sv film kaybolmutur. Buharlama maddenin iinden olacaktr. Is ve ktle
aktarm artk difzyon ile kontrol edilir. Den hz blgesi dorusal kabul edilirse
kurutma hz dorusunun eimi a olur ve kurutma hz;
R = ax + b
eklindedir. Buradan dR = a . dx ve dx = dR / a olur.
Azalan hz blgesi iin kurutma hz

eklinde hesaplanr. Sabit hz ve azalan hz blgesi birletirilirse toplam kurutma sresi;

Kurutmada Transfer Mekanizmalar
Kurutma ileminde s ve ktle transfer mekanizmalar bulunur. Is transfer mekanizmas;
beslemeyi buharlama scaklna getirmek, svy buharlatrmak, katy ve buhar son
scaklna getirmek iin kullanlr.
Gazn kat yzeyinden getii btn kurutucularda katdan gaza bir ktle transferi
mevcuttur. Kat asndan evaporasyona, gaz asndan adyabatik nemlendirmeye benzer.



150
3. DENEY DZENE

3.1. Tepsili Kurutucu in Deney Dzenei
Tepsili kurutma iin deney dzenei ekil3de gsterildii gibidir. Sistem uzun bir tnel
ve bu tnelin belli bir ksmna yerletirilmi kurutma vagonundan olumaktadr. Kurutucu
hava tnelin giri ksmnda fan yardm ile stlmakta ve tnelin k ksmnda ortama
verilmektedir. Tepsi zerinden geen havann kuru ve ya termometre scaklklar hava
tepsi zerine gelmeden ve tepsi zerinden getikten sonra pisikrometre yardm ile
okunacaktr. Takriben 200gr civarndaki kum rnei 10-15gr suyla homojen olarak
kartrlarak nemlendirilir. Tepsilerden birine dzgnce ve homojen olarak yaylr. Dijital
terazi altrlr. Kurutucu zerindeki cam kapak alarak tepsi yerletirilir. Herhangi bir
t=0 annda fan dmesi alr ve fan hz dmesi saat ynnde evrilerek istenen bir hzda
sabit braklr. Istc dmesi alr ve anahtar max pozisyona getirilir. Dzenli aralklarla
tepsinin arl kaydedilir. Seilen zaman aralklarnda aspiratin psycrometre kullanlarak
dzenekte gsterilen 2 ve 3 noktalarnda kuru ve ya termometre scaklklar llerek
kaydedilir. Dijital anamometre kullanlarak tnel knda hava hz llr. Deney
sonunda stc sonra fan kapatlarak anahtarlar sfr pozisyonuna getirilir. Tepsi vagondan
alnr terazi kapatlr. Ayn deney farkl ak hzlarnda tekrarlanr.



4. DENEY SONULARININ DEERLENDRLMES

Deney sonucunda elde edilen verilerden kurutma sresi-nem ierii erisi izilir. Bu
eride A, B, C, D noktalar tespit edilerek bu noktalardan geen teetlerin eimleri alnr.
Bu eimler kurutma hznn verir. Daha sonra kurutma hz-nem ierii erisi izilir. Elde
edilen sonular zerinde yorum yapn. Sabit hz blgesi sresince hava ak hz ve
kurutma hz arasndaki ilikiyi belirterek sonular deerlendirin. Hava hz azalan hz
blgesinde direkt bir etkiye sahip midir? Kritik nokta ve denge nemi hava hzna
bamllk gsterdi mi? Nem ierii u formlle hesaplanr;
X
e
=Sv Arl/Kuru Kat Arl =(ya kat arl-kuru kat arl)/kuru kat arl
Sabit hz blgesi iin kurutma hz s transferi terimine gre ;
Rc = Mv / A = hy (Tv-Ti) / i hy = 0,0176G
0,8


151
formlnden hesaplanr ve teetin eiminden hesaplananla kyaslanr. Ayrca ktle
transferi
Mw = Ma (W3 W2) Mw = R.At Ma = V.A
ifadesi kullanlarak da kurutma hz hesaplanr ve nce bulunan deerle kyaslanr.

5. SEMBOLLER
R : Kurutma Hz
L
s
: Kuru Kat Ktlesi
A : Kurutma Yzey Alan
t : Kurutma Sresi
x
1
: Balangtaki Nem Muhtevas
x
c
: Kritik Nem erii
hy : Is Transfer Katsays
: Havann Younluu (kg/m
3
)
G : Havann Ktlesel Hz (kg/m
2
.h)
i : Ya Termometre Scaklnda Suyun Gizli Iss
Mv : Gaza Geen Svnn Ktlesel Hz (kg/h)
Ma : Tepsi zerinden Geen Havann Ktlesel Hz (kg/h)
W3 : 3 Noktasndan Geen Havann Mutlak Nemi (kg nem/ kg kuru hava)
W2 : 2 Noktasndan Geen Havann Mutlak Nemi (kg nem/ kg kuru hava)


6. YARARLANILACAK KAYNAKLAR

1. Evranuz, ., atalta,., 1983, Gda letme Mhendislii, nklap Kitabevi, stanbul.
2. Keey, R.B., 1978, Introduction to Industrial Drying Operations, Pergamon Pres,
England.
3. McCabe, W.L., Smith, J.C., 1976, Unit Operations of Chem. Eng. McGraw- Hill
Company, (3nd ed.), Japan, p 782.
4. Treybol, E. Robert, 1988, Mass Transfer Operations. McGraw-Hill International
Editions New York (3nd ed.)
5. atalta, ., Kimya Mhendisliine Giri


152




153






154

BOYUT KLTME VE ELEK ANALZ



1. DENEYN AMACI

Boyut kltme, kat maddelerin kesilerek, krlarak veya tlerek kk paracklara
blnmesi olup, ok nemli bir temel ilemdir. Deneyimizdeki amacmz, boyut kltmeyi
laboratuardaki eneli krc ile gerekletirmek ve bu krlan taneciklerin elek analizini
yapmaktr.


2. TEORK BLGLER

Endstride kat maddeler eitli amalar iin eitli yntemlerle ufaltlrlar. Parack
boyutlarnn kltlmesi, katlarn tepkimeye girme yeteneini artrr, istenmeyen
ksmlardan mekanik yollarla ayrlmay salar ve katlara daha kolay ilenme olana verir.

Katlarda boyut kltme bask, vurma, andrma ve kesme eklindedir. Genellikle bask
kaba krmada kullanlrken vurma ile orta yada ince rnler elde edilir. Andrma ile
yumuak ve andrc olmayan malzemeden ok ince rnler elde edilir. Kesme ilemi ile
belirli parack bykl ve ekli elde edilir

Boyut kltme aygtlar, krclar, tcler, ar ince tcler ve kesme makineleri
olarak gruplara ayrlrlar. Krclar; byk kat paralarn daha kk paralara krarlar.
Birincil bir krc maden ocandan gelen tm paralar alr ve 15-25 cm lik paralar halinde
krar. kincil bir krc ise bu paralar yaklak 0,5 cm boyutuna kktr. tcler,
krlm malzemeyi tz haline getirirler. Orta derece bir tcden alnan rn 16 mesh
elekten gemelidir. Kesiciler, belirli byklk ve ekilde 0,1-1 cm aralnda rn verirler. Bu
makineler ilerini tamamen farkl yollarla yaparlar. Yava bask krclara zg bir harekettir.
tcler vurma ve andrmay bazen bask ile birlikte uygularlar. Ar ince tcler
andrma ile alrlar. Kesme hareketi kesicilere zgdr.

2.1 Boyut Kltmenin Nitelikleri

deal bir krc yada tc;

1. Byk kapasiteli olmal
2. Birim nicelikte rn elde etmek iin kk bir g gerektirmeli
3. Belirli bir byklkte veya istenilen boyut dalmnda rn vermelidir.

2.2.Paralam rnlerin zellikleri

Paralanma, boyut kltmeye karlk bir terimdir. Kk tanecikler byk yzey alanna
sahip olmalar veya ekil ve boyutlar sebebiyle istenirler. Paralanm tanecikler, krmadan
sonra anma ile dzlemedike hemen hemen dzlem yzeyleri ve keskin kenar ve keleri
olan ok yzller eklindedir. Ana yzeylerin says deiebilir fakat ou zaman drtle sekiz
arasndadr. Taneciklerin uzunluu genilii ya da kalnl hemen hemen eit olabilecei gibi

155
levha ya da ine eklinde de olabilir. Hemen hemen eit birka yzey ieren bir tanecik
kresel varsaylabilir ve genel olarak parack boyutu iin ap terimi kullanlr.

2.3 Benzer ekilli Tanecikleri Geometrisi

Bir tanecik dnelim ve dikkatimizi byklk, hacim ve yzey zerinde
toplayalm.Bykl nicel olarak lmek iin, zgn uzunluk olarak nemli bir boyut
semek gereklidir. Bir kp ya da kre iin bir kenar uzunluu ya da ap en kolay seimdir.
Dzensiz ekli bir tanecik iin zgn boyutun seimi istekseldir.

zgn boyutun uzunluu Dp olsun;buna tanecik ap diyelim. Taneciin hacmi Dp
3
ile,
yzeyi Dp
2
ile orantldr. rnein bir kpn hacmi Dp
3
ve yzeyi ise 6Dp
2
dir, krenin ise
(/6) Dp
3
ve Dp
2
dir. Her iki ekil iin de Yzeyin hacme oran 6/Dp dir.

Herhangi bir ekildeki bir taneciin hacmi;

Vp=aDp
3
(1)
ve yzeyi
Ap=6bDp
2
(2)
eklinde yazlabilir. Burada a ve b paracn ekline bal olan geometrik sabitlerdir. 1 ve 2
eitliklerinden yzeyin hacme oran,

Vp
Ap
=
Dp
a b ) / ( 6
=
Dp
6
(3)

=b/a (4)

Burada ekil etmeni ( ) paracn byklne bal deildir ve yalnzca eklin bir
fonksiyonudur. Kp ve kre iin ekil etmeninin deeri bire eittir. Deiik ekilli paracklar
iin birden byk deer alr. Paralanma ile elde edilen rnler iin bu deer yaklak 1,75
dir.

Dp apl, ayn ekilli taneciklerden oluan bir rnekte, taneciklerin toplam hacmi
p
m / dir.
Burada m, rnein toplam ktlesi;
p
ise taneciklerin younluudur. Bir taneciin hacmi
aDp
3
olduuna gre, rnekteki taneciklerin says N,

N=
3
/
aDp
m
p

(5)
Paracklarn toplam yzey alan 2,4 ve 5 eitlerinden

A=N.Ap=
3
/
aDp
m
p

.6bDp
2
=
p
Dp
m

6
(6)


2.4 Kark Taneciklerin Byklkleri Ve Elek Analizi

eitli byklklerde ve younluklarda tanecikler ieren karmlara 1 den 6 ya kadar olan
eitlikleri uygulayabilmek iin, karm her biri sabit younlukta ve yaklak olarak sabit

156
byklkte tanecikler ieren kesimlere ayrlr. Sonra her bir kesim tartlr, iindeki tanecikler
saylr yada mikroskobik yntemlerle llr. Her bir kesime yukardaki eitlikler
uygulanabilir ve sonular toplanarak ilk karmn zellikleri bulunur.

Karmlar yalnzca boyutlarna gre ayrtmak iin en kolay ve ok yaygn yntem, deney
elekleri ile elemektir. Yntem ayn younluk ve ekilde olan 7,6 cm-0,0038 cm arasndaki
byklklerdeki taneciklere uygulanabilir. En ok kullanlan eleklerin delik boyut aral 2,5-
0,0125 cm dir.

Tyler elekler dizisinde delik akl 0,0074 cm olan 200 mesh elek temel alnr. Serideki her
hangi bir elein delik aklnn alan, bir sonraki daha kk eleinkinin tam iki katdr. O
halde herhangi bir elein gerek delik boyutunun, kendinden hemen sonraki daha kk
eleinkine oran 2 =1,41 dir. Daha sk boyutlandrma iin ara elekler vardr. Bunlardan her
biri, bir sonraki daha kk standart eleinkinin
4
2 =1,189 kat delik boyutuna sahiptir.
Genellikle ara elekler kullanlmaz.

Burada izelge 5 ile birlikte verilen Tyler elek serisi kullanlmaktadr. Ancak bir de DIN elek
serisi vardr. Bu seride 1 cm deki delik says mesh says olarak tanmlanmtr.

Uygulamalarda standart eleklerin bir dizisi, en kk delikli en altta, en byk delikli en stte
olmak zere seri olarak st ste yerletirilir. Analiz, rnei en stteki elee koyarak ve diziyi
belirli bir sre mekanik olarak titretirerek yaplr. Her bir elekte kalan paralar alnr, toplam
rnein ktle yzdelerine evrilir. En ince elekten geen paracklar dizinin dibindeki bir
tablada toplanrlar. Buna elek alt denir.

Elek analiz sonular, her bir elekte kalan madenin ktle kesrini delik boyutunun bir
fonksiyonu olarak gstermek iin izelge haline getirilir. Herhangi bir elein stndeki
paracklar bir stteki elekten getiinden dolay, bir elek artnn boyut araln tanmlamak
iin iki say gerekir. Bunlardan biri elenen kesimin ierisinden getii elek, deeri stnde
kald elek iindir. Bylece 14/20 gsterimi 14 mesh lik elekten geer ve 20 mesh lik elein
stnde kalr anlamndadr. Bu ayn zamanda -14+20 eklinde de gsterilebilir. Bu ekilde
izelge haline getirilen bir analize AYRIMSAL (DFERANSYEL) ANALZ denir. Tipik bir
diferansiyel analiz tablo 1 de verilmitir.

n
simgesi n elei tarafndan tutulan, toplam rnee gre ktle kesri iin kullanlr. Dizinin
stnden balanarak elekler srayla numaralanr; bu nedenle n-1 elei n eleinin hemen
stndedir. st ste iki elein delik aklklarnn ortalamas Dn ile verilir. Diferansiyel elek
analizinde ortalama parack boyutu olarak bu deer kullanlr. Dpn simgesi ise n eleinin
delik akln gsterir.

Elek analizinin ikinci tr TOPLAMLI (KMLATF) ANALZ dir. Toplaml analiz
ayrmsal analizden toplama ile elde edilir. Bu ilem en byk delik aklkl elekte kalandan
balanarak gittike artacak ekilde ayr ayr eleklerde kalanlar toplamak ve bu toplamlar en
son eklenen elein delik boyutuna kar izelge yada grafie geirmekle yaplr. Eer
aadaki bant ile tanmlanrsa,

=
1
+
2
+....+
n
=
n
(7)

Toplam analiz ile Dp arasnda bir bantdr. Burada Dp, n elein delik boyutudur.
nicelii ise rnekte Dp den daha byk taneciklerin ktle kesridir. Tm rnek iin nin

157
deeri bire eittir. Tablo 1 deki ayrmsal analize kar gelen toplaml analiz, tablo 2 de
gsterilmi ve ekil 1 de grafie alnmtr. Ayrca konunu daha iyi anlalabilmesi iin tablo
3te bir rnek daha bulacaksnz.

Tablo 1. Ayrmsal elek analiz verileri

Tane Boyutu (mesh) Dpn (cm)
n

4/6 0,3327 0,0251
6/8 0,2362 0,1250
8/10 0,1651 0,3207
10/14 0,1168 0,2570
14/20 0,0833 0,1590
20/28 0,0589 0,0538
28/35 0,0417 0,0,210
35/48 0,0295 0,0102
48/65 0,0208 0,0077
65/100 0,0147 0,0058
100/150 0,0104 0,0041
150/200 0,0074 0,0031
Elek Alt - 0,0075

Tablo 2. Toplaml elek analiz verileri

Tane Boyutu (mesh) Dpn (cm)
n

4 0,4699 0,0000
6 0,3327 0,0251
8 0,2362 0,1501
10 0,1651 0,4708
14 0,1168 0,7278
20 0,0833 0,8868
28 0,0589 0,9406
35 0,0417 0,9616
48 0,0295 0,9718
65 0,0208 0,9795
100 0,0147 0,9853
150 0,0104 0,9894
200 0,0074 0,9925
Elek Alt - 1,0000












158
Tablo 3. Elek analizi ile ilgili bir rnek

Tyler elek
numaras(mesh)
Elekteki
delik
akl
(mikron)
Ortalama
tanecik
bykl
(mikron)
Tutulan
taneciklerin
arlk
yzdesi
Byk
taneciklerin
(elek st)
toplaml
yzdesi
Kk
taneciklerin
(elek alt)
toplaml
yzdesi
6 3327 0,0 0,0 100,0
8 2362 2845 1,7 1,7 98,3
10 1651 2006 23,5 25,2 74,8
14 1168 1410 29,8 55,0 45,3
20 833 1000 21,7 76,7 23,3
28 589 711 10,5 87,2 12,8
35 417 503 6,2 93,4 6,6
48 295 356 2,8 96,2 3,8
65 208 252 1,7 97,9 2,1
100 147 178 1,0 98,9 1,1
150 104 126 0,5 99,4 0,6
200 74 89 0,2 99,6 0,4
200 geen - - 0,4

2.5. Elek Analizine Dayal Hesaplamalar

Ayrmsal yada toplaml analizin her ikisi de, bir karmn yzey alan ve tanecik saysn
hesaplamada kullanlr. Ayrmsal analiz kullanlrsa bir kesimdeki tm taneciklerin
byklnn eit olduu varsaym yaplr ve bu bykl tanmlayan iki elein delik
boyutlarnn aritmetik ortalamasdr. Buna gre, standart 10 ve 14 mesh eleklerin delik boyutu
sras ile 0,1651 ve 0,1168 cm dir ve 10/14 kesiminin (0,1651+0,1168)/2=0,141 cm apl e
boyutlu taneciklerden olutuu varsaylr.
n
D simgesi bu ekilde aritmetik ortalama aplar
iin kullanlr.

Toplaml analiz kullanlrsa Dp ye kar grafiine srekli bir fonksiyon gibi baklr ve
grafiksel integral alnr. Toplaml analize dayal yntem, ayrmsal analize dayal olandan daha
duyarldr. nk toplaml analiz kullanldnda bir kesimdeki tm taneciklerin byklke
eit olduu varsaym yaplmayabilir. Bununla birlikte elek analizinin doruluu fazla
deildir.

2.6. Karmn zgl Yzeyi

Tanecik younluu
p
ve ekil etmenleri a ve b nin bilindii ve bu niceliklerin paracn
apna bal olmad varsaylr. Ayrmsal analiz kullanlrsa, her kesimdeki paracklarn
yzeyi 6 eitlii ile hesaplanr ve tm kesimlerin sonular toplanarak, rnein birim
ktlesinin toplam yzeyi yani zgl yzeyi (Aw) bulunur.

Aw=
1
1
6
D
p

+ +

2
2
6
D
p

.
n p
n
D
6
=

=

nT
n
n
n
p
D
1
6

(8)


159
Burada alt indisler ayr ayr her elekte kalan gsterir. nT elek says Dn; Dp
n
ve Dp
(n-1
) in
aritmetik ortalamasdr. Toplam iareti ayr ayr kesimlerin
n
/
n
D niceliklerinin hepsinin
toplam anlamna gelir.

Toplaml analiz kullanldnda 6 eitlii diferansiyel olarak yazlr ve toplam yzey, =0 ve
=1 snrlar arasnda grafiksel integrasyonla bulunur.

Aw=

1
0
6
p p
D
d

(9)

Grafiksel integrasyon, apsiste ye kar ordinatta 1/Dp grafie alnarak =0 ve =1
arasnda erinin altnda kalan alann llmesiyle yaplr.

zgl yzey Aw, tm karm iin ortalama bir tanecik boyutu ile ilgilidir. Bu ortalama
boyuta HACM YZEY ORTALAMA API denir ve D
vs
simgesiyle gsterilir.

D
vs
=
p
Aw
6
(10)

2.7. Karmda Taneciklerin Says

Bir karmdaki taneciklerin saysn, ayrmsal analizden hesaplamak iin;5 eitlii her bir
kesimdeki taneciklerin saysn hesaplama da kullanlr ve bunlarn tmnn toplanmas ile
rnein birim ktlesindeki tanecik says, yani zgl tanecik says (Nw) elde edilir.

Nw=
3
1
1
D a
p

+
3
2
2
D a
p

+
3
n p
n
D a

=

=

nT
n
n
n
p
D a
1
3
1

(11)

Toplaml analiz kullanlmas durumunda 11 eitlii aadaki ekle evrilebilir:

Nw=

1
0
3
1
p p
D
d
a

(12)

2.8.nce Taneciklerin Boyut Dalm

Genel olarak tlm bir rndeki ince boyutlar iin Dp ye kar grafiinin eiminin,
tanecik ap (Dp)nin sl bir fonksiyonu olduu bulunmutur. Bu matematiksel olarak
aadaki gibi yazlr.

k
p
BDp
dD
d
=

(13)

Burada B ve km sabitlerdir. Eksi iareti artarken Dp nin azalmas sebebiyle konmutur. Bu
eitlik, doru eleme yapldnda, elde edilen analiz verileri ne kadar kk boyutlar
gsterirse gstersin kullanlr.

160

13 eitlii =
1
ve =
2
snrlar ve bunlara kar gelen Dp=Dp
1
ve Dp=Dp
2
snrlar
arasnda integre edilirse aadaki eitlik bulunur.

2
-
1
= ( )
2
2
1
1
1
+ +

+
k k
Dp Dp
k
B
(14)

k sabiti rnekteki ok ince boyutlarn bal nemine baldr. Deeri tlm rn iin
yaklak -0,5 ile 0,1 arasnda deiir. Daha byk k deerleri Dp
1
ve Dp
2
aplar arasndaki
kesimde ok kk tanelerin daha az nemli olduunu gsterir. Eer rn ar tlm ise
ince paracklar n plana geer ve k klr. B sabiti, tm rnn Dp
1
ve Dp
2
aplar arasna
den kesrinin bir lsdr.

B ve k sabitleri ayrmsal elek analizinden aadaki yntemle bulunur. Serideki herhangi bir
elein delik aklnn hemen onun altdaki eleinkine orannn sabit bir deer olduu
varsaylr. Tyler elek serisi bu varsaym karlar. Dp
n
ve Dp
(n-1)
sras ile n ve (n-1) eleklerinin
delik boyutlar ise, n. Elekteki ktler kesri
n
-
n-1
dir ve 14 eitlii n elei iin aadaki
ekilde yazlr.

n
-
n-1
=
n
= ( )
1
) 1 (
1
1
+

+
+
+

k
n
k
n
Dp Dp
k
B
(15)

Dp
(n-1
) ile Dp
n
arasndaki oran r ise,

Dp
(n-1)
=rDp
n
(16)

Burada r>1 dir. 16 eitlii yardm ile 15 eitliinden Dp
(n-1)
yok edilirse

n=
( )
1
1
1
1
+
+
+

k
n
k
Dp
k
r B
=
1 ' + k
n
Dp B
(17)

Burada B=
( )
1
1
1
+

+
k
r B
k
(18)

Ayrmsal elek analizi,
n
ile Dp
n
arasndaki gerekli ilikiyi verir. 17 eitlii logaritmik
olarak yle yazlabilir.

log
n
=(k+1) logDp
n
+logB (19)
B ve k sabitleri Dpn ye kar
n
nin logaritmik koordinatlarda grafie geirilmesiyle
bulunur.

zgl yzey ve parack saysnn hesaplanmas iin 13 eitlii 9 ve 12 denklemleri ile
birlikte kullanlr. 9 ve 13 denklemleri arasnda
n
nin yok edilmesi ve integrasyon Aw
zgl yzey alann verir.

Aw= dDp Dp
B
Dp
Dp
k
p

2
1
1
6

(20)

161

Aw= ( )
k k
p
Dp Dp
k
B
2 1
6

Bu eitlik k=0 iin belirsizdir. Bu durumda,

Aw=
2
1
log
303 , 2 6
Dp
Dp B x
p

(21)

Eitlii kullanlr. 12 ve 13 denklemleri arasnda d

nin yok edilmesi ve snrlar arasnda
,integral alma Nw; karmn birim ktlesindeki parack saysn verir.

Nw=

2
1
3
Dp
Dp
k
p
p
Dp
dD
a
B

(22)

Nw=
( )
|
|

\
|

k k
p
Dp Dp a k
B
2
1
2
2
1 1
2


RNEK 1. Tablo 1 ve 2 de verilen elek analizleri, krlm bir kuvars rneine aittir.
Paracklarn zgl arl 2,65 ve ekil etmenleri a=2 ve b=3,5 dir. zgl yzey (cm
2
/g)
olarak ve zgl tanecik says (tanecik/g) olarak nedir?

ZM 1. nce boyutlar iin
n
D ye kar
n
nin bir logaritmik grafii ekil 2 de
gsterilmitir. aka grld gibi, 0,0417 cm den daha kk aplar iin, veriler 19
eitliine uyar. O halde bu snr deerden daha kk tanecikleri ilgilendiren hesaplamalarda
14 den 22 ye kadar olan eitlikler kullanlabilir. 0,0417 cm den daha byk tanecikler iin 8
den 12 ye kadar olan eitlikler kullanlmaldr.

sabiti 3,5/2=1,75 dir. 0,4699-0,0417 cm boyut aralndaki hesaplamalar iin ayrmsal
analiz dorudan doruya kullanlrsa, 8 eitlii aadaki gibi yazlr.

Aw=
Aw=


=

n
n
n
n
D D
x
96 , 3
65 , 2
75 , 1 6

11 denklemi ise,

Nw=


=

3 3
189 , 0
65 , 2 2
1
n
n
n
n
D D x



Bir elekte kalanlar iin o kesimi tanmlayan eleklerin delik boyutlarnn aritmetik ortalamas
(
n
D ) ekte verilen delik boyutlarndan hesaplanr. Sonra 1/
n
D ve 1/
3
n
D byklkleri her
kesim iin hesaplanarak
n
deerleri ile arplr ve sonra da
n
/
n
D ve
n
/
3
n
D
toplamlar bulunur. Bu hesaplar tablo 4 te gsterilmitir.

162

Tablo 4. rnek 1 iin Aw ve Nw nin bulunmas

Mesh
n
D (cm)

n

1/
n
D 1/
3
n
D
n
/
n
D
n
/
3
n
D
4/6 0,4013 0,0251 2,49 15,5 0,063 0,4
6/8 0,2844 0,1250 3,52 43,5 0,439 5,4
8/10 0,2006 0,3207 4,98 124 1,599 39,7
10/14 0,1409 0,2570 7,10 358 1,824 92,0
14/20 0,1000 0,1590 10,0 1000 1,590 159
20/28 0,0711 0,0538 14,1 2800 0,757 150
28/35 0,0503 0,0210 19,9 7860 0,417 165
6,690 611,0

Aw=3,96x6,69=26,5 cm
2

Nw=0,189x611=115 tanecik

Aw ve Nw nin hesaplanmas iin toplaml analiz kullanlrsa 9 ve 12 eitlikleri aadaki ekli
alr.

Aw=3,96

9616 , 0
0 p
D
d


Nw=0,189

9616 , 0
0
3
Dp
d

Eitlikleri grafiksel olarak integre etmek iin 1/Dp ve 1/Dp
3
deerleri ye kar grafie
geirilir ve = 0 ve =0,9616 snrlar arasnda erilerin altnda kalan alanlar llr.Bu
grafikler ekil3 ve 4de gsteriliyor. ekil 4de grafiin btn blmlerinde en yksek
duyarll elde edebilmek iin =0,7 ve =0,925de ordinatn skalasnda deiiklik
yaplmtr. ntegrallerin saysal deerleri srasyla 6,71 ve 626 bulunur. Buna gre,
Aw=(3,96)(6,71)=26,6 cm
2

Nw=(0,189)(626)=118 tanecik
bulunur. Sonular ayrmsal analize dayal hesaplamalardan bulunanlara olduka yakndr.

35 mesh elekten geen kesimde taneciklerin alan ve saysnn bulunmas iin 13 eitliindeki
k ve b sabitlerinin bulunmas gerekir. Bu sabitler ekil 2deki eriden bulunur. Erinin
dorusal ksmnn eimi, k+1= 0,886dr. Bylece k=-0,114 olarak bulunur. B nn deerini
bulmak iin eri stndeki herhangi bir noktann koordinatlar kullanlabilir. rnein;

n
=0,004 olduu zaman Dp
n
=0,01dir. Bu deerler 19 eitliinde yerine konulursa,

log(0,04)= 0,886 log(0,01)+ logB

buradan B = 0,237 olarak bulunur.Tyler elek serisi iin 2 =1,414 olduuna gre 18
eitliinden


163
B= 0584
1 ) 414 , 1 (
) 886 , 0 )( 237 , 0 (
886 , 0
=

bulunur.
Elek alt kesiminin en byk boyutlu tanecii 0,0074 cm delik aklndan geer. Bu kesim
iin ile Dp nin ilikisinin 13 ve 14 eitliine uyduu varsaylrsa, elek altndaki en kk
taneciklerin ap aadaki gibi bulunur.

0,0075= ( )
886 , 0
2
0886
0074 , 0
886 , 0
584 , 0
Dp
Dp
2
=0,00072 cm
0,0417-0,00072 cm boyut aralna sahip kesimin alan 20 eitliinden hesaplanrsa,
Aw=
( )
( )
0114 0114
00072 , 0 0417 , 0
114 , 0 65 , 2
584 , 0 6

x

Aw=9,7 cm
2

Tm rnein toplam alan =26,6+9,7=36,3 cm
2
/g olarak bulunur. 22 eitliinden,

Nw= ( )
114 , 2 114 , 2
0417 , 0 00072 , 0
65 , 2 2 114 , 2
584 , 0

x x

Nw=229400 tanecik

Buna gre tm rnekteki toplam tanecik says=118 + 229400 = 229518 tanecik/g olarak
bulunur.

3.DENEY DZENE

Deneyde bir eneli krc ile maddemizi krdktan sonra krlan rnn elek analizi
yaplacaktr. Krma ilemine geilmeden nce krcnn iyice temizlenmesi gerekir. nk
daha nceden ayn makinede baka bir madde krlm olabilir ve bu da bizim maddemize
kararak hatalara sebep olabilir. Makinemizin temizlendiinden emin olduktan sonra elde
etmek istediimiz rn boyutu iin krcmzn ayarlarnn yaparz. Krcy altrdktan
sonra, eneli krc ierisine krmak istediimiz maddeden bir miktar boaltlr. O miktar
krldktan sonra dikkatli bir ekilde biraz daha boaltrz. Bu ilem elemek istediimiz miktar
bitene kadar devam eder.

Krma ilemi tamamlandktan sonra eitli mesh saylarna sahip elekler daha nce anlatld
gibi en ste en byk delikli (en kk mesh sayl) elek gelecek ekilde yerletirilir. Sonra
elekler titreim makinesine yerletirilerek skca zeri kapatlr. Bu makinede elekler titreim
vastasyla elenerek eitli boyutlara ayrlr. Bu boyutlar hesaplamalarda kullanlmak zere
kaydedilir.

4.SONULAR

164

Burada deneyden elde edilen sonular tablo halinde sunulur. Ayrca rnek birde verildii gibi
daha sonraki hesaplamalarda kullanlmak zere bir tablo daha hazrlanr. Bu tablodaki
verilerle ekil 2,3 ve 4 dekine benzer grafikler izilir. Burada tablolar numaralandrlarak
tablo st yazlar belirlenir.

5. HESAPLAMALAR
Burada ayrmsal analiz ve toplaml analiz yntemleriyle kaba taneciklerin zgl yzey ve
zgl tanecik saylar hesaplanacak ayrca hacim yzey ortalama ap bulunacaktr. Ayrca,
Tutulan toplaml kesim delik akl
log delik akl-log elek stnde kalan kesim
Tutulan toplaml kesim-1/Dp
Tutulan toplaml kesim-1/Dp
3

Grafikleri izilecektir.

6. TARTIMA VE YORUM
Elde edilen sonular tartlacak ve yoruma gidilecek varsa deney eksikleri ve hatalar
belirtilecektir. Elek analizi sonularna gre ince taneciklerin oluup olumad saptanp
sonucu yorumlanacaktr.

7. SEMBOLLER

n
: n elei tarafndan tutulan toplam rnee gre ktle kesri
n
D : iki elein delik aklklarnn ortalamas
Dp
n
: n eleinin delik akl
Dp: tanecik ap
: rnekte Dp den daha byk taneciklerin ktle kesri

p
: tanecik younluu
: ekil etmeni
Aw:zgl yzey
Nw:rnein birim ktlesindeki tanecik says
B,k: sabit
R:Dp
(n-1)
ile Dp
n
arasndaki sabit oran

8. KAYNAKLAR

-atalta, ., Kimya Mhendisliine Giri, nklap ve Aka Yaynevi, stanbul, 1987
-Ankara niversitesi Fen Fakltesi Temel lemler Laboratuar Ders Notlar, Ankara, 1978
-stanbul Teknik niversitesi Temel lemler Laboratuar Ders Notlar, stanbul, 1986












165




166

Tablo 5. Tyler standart elek serisi

Mesh says Net delik
akl (in)
Net delik
akl (mm)
Yaklak delik
akl (in)
Tel ap (in)
1,050 26,67 1 0,148
+ 0,883 22,43 7/8 0,135
0,742 18,85 0,135
+ 0,624 15,85 5/8 0,120
0,525 13,33 0,105
+ 0,441 11,20 7/16 0,105
0,371 9,423 3/8 0,092
2 + 0,312 7,925 5/16 0,088
3 0,263 6,680 0,070
3 + 0,221 5,613 7/32 0,065
4 0,185 4,699 3/16 0,065
5 + 0,156 3,962 5/32 0,044
6 0,131 3,327 1/8 0,036
7 + 0,110 2,794 7/64 0,0328
8 0,093 2,362 3/32 0,032
9 + 0,078 1,981 5/64 0,033
10 0,065 1,651 1/16 0,035
12 + 0,055 1,397 0,028
14 0,046 1,168 3/64 0,025
16 0,039 0,991 0,0325
20 0,0328 0,833 1/32 0,0172
24 + 0,0276 0,701 0,0141
28 0,0232 0,589 0,0125
32 + 0,0195 0,495 0,0118
35 0,0164 0,417 1/64 0,0122
42 + 0,0138 0,351 0,0100
48 0,0116 0,295 0,0092
60 + 0,0097 0,246 0,0070
65 0,0082 0,208 0,0072
80 + 0,0069 0,175 0,0056
100 0,0058 0,147 0,0042
115 + 0,0059 0,124 0,0038
150 + 0,0041 0,104 0,0026
170 + 0,0035 0,088 0,0024
200 0,0029 0,074 0,0021

+ iaretli elekler ara eleklerdir ve standart elek serisindeki eleklerin arasna konulmutur. Bu
eleklerin konulmas ile ard ardna gelen iki elein delik aklklar oran 1/ 2 deil de 1/
4
2
olmaktadr.




167


ekil 5. Elek analizini deiik gsterilme metodlar






168
KMR VE PETROL ANALZLER


KMR

1.DENEY AMACI

Gnmzde giderek artan enerji tketimi, baz enerji kaynaklarnn ksa bir sre sonra
tkenecei endiesini dourmutur. zellikle doal gaz ve petrol rezervlerinin azalmas,
kmrn nemini daha da artrmaktadr. Son yllarda kmr zerine youn aratrmalar
yaplmakta ve bu aratrmalarn nemli bir ksm kmrn daha temiz ve verimli
kullanmn amalamaktadr. Piyasada satlan kmrlerin kalite kontrolnde kaba analize
ihtiya duyulmaktadr.


2.DENEYSEL TEOR

Oksidasyonla s ve k vererek nemli lde enerji salayan maddeler yakt olarak
isimlendirilir. Yaktlar enerji ihtiyacmzn yaklak olarak %90ndan fazlasn
karlamaktadrlar. Endstride kullanlan yaktlar 3 ana grupta toplanmaktadr.
1.Kat Yaktlar
a. Tabii Kat Yaktlar : Antrasit, ta kmr, linyit, turbo ve odun.
b. Suni Kat Yaktlar: Kok, semikok, petrol koku ve odun kmr.
2. Sv Yaktlar
a.Tabii Sv Yaktlar : Benzin, petrol, mazot, fuel oil.
b.Suni Sv Yaktlar: Petrol fraksiyonlar ve artklar, kmr katran ve fonksiyonlar,
alkol.
3.Gaz Yaktlar
a. Tabii Gaz Yaktlar : Tabii gaz ve fraksiyonlar, svlatrlm petrol gazlar.
b.Suni Gaz Yaktlar: Kok frn gaz, asetilen, su gaz, jeneratr gaz.
Kmrler oluum devrelerine gre; antrasit, ta kmr, esmer kmr, linyit ve turb
srasn takip eder. Kmrler genellikle iki maksatla kullanlmaktadr:
1. Istc, enerji verici olarak
2. Kimya Endstrisinde hammadde kayna olarak.
Antrasit, takmr, linyit gibi kat yaktlar, gerek konut stmalarnda, gerek g
santrallerinde ve gerekse metalrji ve dier birok sanayi dallarnda ok miktarda
tketilirler. Antrasit, yksek kalorili bir kmrdr. Pahal olduu iin ancak snrl
alanlarda kullanlr. Endstride en ok kullanlan kmr ta kmrdr. Linyit
oluumunun ilerlemi bir ekli olan esmer kmr, s deeri ynnden daha dk olup,
ou zaman karldklar yerlerde kullanlrlar. Bu yaktlar ocaktan ilk karldklarnda
genel olarak ta ve toprakla kark haldedir. Buna Tvenan kmr ad verilir. Kmr
eitli fiziksel ilemlerle ta, toprak ve tozlardan arndrlr ve kriple kmr olarak
piyasaya verilir.




169
3.DENEYN YAPILII

Kmr Analizleri

Piyasada satlan kmrlerin kalite kontrolnde kaba analize ihtiya duyulmaktadr.
Kmrn kaba analizinde yaplan tayinler unlardr;
1. Nem Tayini
2. Kl Tayini
3. Uucu Madde Tayini
4. Sabit Karbon Tayini
5. Toplam Kkrt
6. Is Deeri Tayini

Kmrden Numune Alnmas ve Analize Hazrlanmas

Ufak taneli antrasitler iin 5-15 kg kmrden, dier kmr cinslerinde en az 500 kg.
kmrden rnek alnmaldr. Kmr btnnn 500 tonu bana bir ana rnek
oluturulmaldr. Kmr rnei alnrken dikkat edilecek en nemli husus, kmrn
nemidir. Baz kmr satclar, kmr tartlp teslim edilecei zamandan nce, fazla
miktarda su katarlar. Eer kmrn teslim alnma tarihi ile rnein alnma tarihi arasnda
1-2 gn gemise hava ve gne ile st ksm nemin ounu kaybetmitir. Bu
durumda kmr ynnn ortasndan alan derince bir kuyudan bir miktar rnek alnr ve
az skca kapal bir kaba koyularak analize gnderilir. Bu rnekte nce nem tayini
yaplr. Kok iin toplanacak ana rnek, tane byklne gre 60-250 kg. arasnda
olmaldr.
Laboratuara gelen kmr numunesinin btn geni yzeyli kaplara yaylarak oda
scaklnda birka gn kurutulur. Uygun grlen elekten geirilen numune sonuta 5 kg.
oluncaya kadar drtleme usul ile azaltlr. Drtleme usulnde numune 10-20cm.
yksekliinde kare eklinde yaylr, karenin kegenleri izilir. Karlkl iki gen atlr.
Geri kalan iki gen birletirilip ince tlerek tekrar drtleme usul ile miktar azaltlr.
Bu ilemle numune, arzu edilene kadar azaltlr. Laboratuarda analizi yaplacak kmr
196-255 mesh lik elekten geebilecek ekilde tlmesi tavsiye edilir.

1. Kmrde Nem Tayini
Kmrde nem iki ekilde bulunur. Mekanik olarak bal kaba nem ve absorptif olarak
bal bnye suyu.
Genelde kaba nem tayini yaplr. Bu ama iin kurutma ve ksilol metodu kullanlr.
A) Kurutma Yntemi le Nem Tayini: Bu metodun az da olsa hatal ynleri
vardr.zellikle linyitler, etvde oksidasyona urayabilir. CO
2
ortamda yaplmas tavsiye
edilse bile CO
2
in kmr tarafndan absorblanmas, hatalara neden olabilir.
a) Kaba Nem Tayini: Yaktn, ortam scaklnda sabit tartma gelene kadar kurutulmas
ile yaplr. Numune daras alnm bir kaba konulur ve homojen olarak yaylr. (Relatif
Rutubeti %60 10 olan ) havada 20
0
C de sabit tartma gelene kadar kurutulur.

%KabaNem= 100
Kmr(g) Nemli
Kmr(g) Kurutulmu Kmr(g) Nemli


(1)

b) Higroskopik Nem Tayini: Bu amala genellikle petri kab ( veya porselen, cam
kaplarda) kullanlr. Kap ak olarak 104-110
0
C de bir etvde (2-3 saat ) sabit tartma
gelinceye kadar kurutulur ve desikatrde souyuncaya kadar (yaklak 10-15) bekletilip

170
tartlr. Daha sonra 1-5 g kadar numune petri kabna konularak tekrar etvde ayn artlarda
kurutulur. Desikatrde soutulduktan sonra hassas tart ile tartlr.

% Nem = 100
Tartar lk Kmrn
Tartar Son Kmrn Tarar lk Kmrn


(2)

B) Ksilol (Destilasyon) Yntemi le Nem Tayini: Bu metot da ksilol su tayin cihaz
kullanlmaktadr.
50 g kmr numunesi cihazn balonuna konarak zerine su ile doldurulmu 100ml ksilol
ilave edilerek 0.01 ml taksimatl zel l kab ile soutucu taklr. Balon elektrikli stc
veya kum banyosunda nce yava, bir miktar destilat getikten sonra da hzl bir ekilde
stlr. Tuzaktaki su seviyesi sabit olana kadar ( yaklak 3 saat) ileme devam edilir ve
taksimatl blmede toplanan su miktar okunur. Toplanan suyun zerindeki ksilol
basksndan ileri gelen okuma hatas dzeltilerek suyun gerek hacmi ve buradan da
arl bulunur ve % neme geilir.

% Nem = 100
Miktar rnern
Miktar Su rnekteki
(3)

2.Kmrde Kl Tayini
yi tlm yaklak 1-2 g kmr numunesi, sabit tartma getirilmi bir porselen veya
platin bir krozeye konularak bir kl frnna yerletirilir. 1 saat iinde 500
0
C ye kadar
yavaa, sonra 750-850
0
C de (kok kmrnde 950
0
C ) 1-2 saat stlr. Karm zaman
zaman bir platin telle kartrlarak tam yanma salanabilir. Sabit tartma getirilen numune
tartlarak kl miktar bulunur.

% Kl = 100
Tartar lk n Numunesini Kmr
Tartart Son n Numunesini Kmr
(4)


3.Kmrde Uucu Madde Tayini
Kmr havasz ortamda kuru kuruya stlrsa daha gaz k olmayan ve kok ad verilen
bir bakiye elde edilir. Bu tayin iin gelitirilmi birok metot vardr. Bu metotlarn
birisinde 25mm apl ve 35mm derinlikli bir porselen kroze sabit tartma getirilerek iine
yaklak 1 g. kmr konur. nert bir atmosferde ( rnein N
2
atmosferi) 950
0
C ye kadar
stlr. Bu scaklkta 7-10 dk beklenir. Sonra kroze muhtevas desikatre alnarak
soutulur ve tartlr.

% Uuculuk = 100
A
B A

(5)

A: Numunenin balang arl (g)
B: Numunenin son arl (g)

Gerek Uucu Madde (%) = % Uuculuk - % Nem



171
4. Sabit Karbon Tayini
Sabit karbon tayini yukardaki analiz sonularndan belirlenir.

% Sabit Karbon = 100- % Kl- % Uuculuk
= 100- % Kl- % Uucumadde - % Nem

5.Toplam Kkrt Tayini
a) Bu tayin iin genel olarak Eschka Metodu kullanlmaktadr. 1 g. kmr numunesi
Eschka karm ( 1 ksm Na
2
CO
3
+ 2 ksm MgO) ile kartrlyor. Porselenin dip
ksmna bir miktar Eschka karm, zerine kmr+ Eschka ve bunun zerine de yine
bir miktar Eschka karm ( dolu ksm %50-55 i gemeyecek ekilde) konularak 25
0
C
lik bir kl frnnda 850 25
0
C ye kadar stlr ve bu arada karm, bir platin telle
kartrlabilir. Mevcut scaklkta 1.5-2 saat bekletilir. (Kroze iinde siyah noktalar
kalmayncaya kadar ) Frndan karlan kroze muhtevas scak su ile bir behere alnp (
zerine biraz deriik HCl yaklak 15 dk.) kaynatlarak zeltiye bir miktar H
2
O
2
katlr ve
H
2
O
2
fazlas tamamen buharlancaya kadar stlr. Varsa kelek szlp, szntye
amonyak ilave edilerek Fe, Al vs. ktrlr. Karm szlr. Szntnn P
H
s 3-4
olacak ekilde ayarlanr. Kaynayncaya kadar stlr. Sonra scak zelti zerine % 10 luk
BaCl
2
zeltisinden bir bretle damla damla (10-15 ml ) ilave edilerek tm SO
4
, BaSO
4
eklinde ktrlr. Yaklak 45-60 dk. kme tamamlanncaya kadar scakta beklenir ve
mavi bant szge kadndan szlen kelek nce katla birlikte etvde yaklak 110
0
C
de kurutulur. Sonra porselen krozeyle birlikte 20 dk. Kl frnnda 600
0
C ye kadar stlr.
Kat tamamen yanncaya kadar beklenir. Frn scakl 850 25
0
C e getirilerek bu
scaklkta 1- 1.5 saat beklenir. yi yanm olan ktle, desikatre alnarak soutulur ve
kroze muhtevas tartlr ve S % si hesaplanr.

S Miktar = BaSO
4
arl
233
32


%S = 100
Arl Numune
(g) Miktar S


b) Kkrt tayini iin kullanlan dier bir yntem ise karbon kkrt cihazdr. Karbon
kkrt cihaz iki blmden olumaktadr.
1) Analizer ksm ( C ve S miktarlarnn gsterildii blm)
2) Frn ksm
Analize balamadan nce
*Analizerin scakl kararl hale getirilir. (1-2 saat anahtar 1 konumunda tutunuz.)
*Nem tutucular kontrol edilir. (CO
2
tutmak iin NaOH, H
2
O tutmak iin magnezyum
perklorat kullanlr. Magnezyum perklorat aktivitesini kaybetmise kurutularak reaktive
edilemez.)
*Gerekli oksijen 1.5 bar/ 22 psi olmaldr. Bunun iin 2-4 bar /30-40 psi basnta oksijen
gnderilir.
* Gaz giri hz 210 l/h, dzenlenmi gaz hz ise 180 l/h olmaldr.
*Ana anahtar 2 konumuna getirilir ve 10-15 dakika beklenir.
Frn scaklnn ayarlanmas ise u ekildedir:
Frn ksmndaki ana anahtar iki konumuna getirilir.
Scaklk gstergesinin altndaki kk anahtar set point konumuna getirilir.

172
stenilen scaklk potansiyometre ile ayarlanr. ( Kmr iin frn scakl 1350
0
C,
petrol iin 1300
0
C olmaldr)
Scaklk gstergesinin altndaki kk anahtar Furnace Temperature pozisyonuna
getirilir.
Artk gsterge frn scakln gsterecektir.
Analizin Yaplmas
Gerekli miktarda madde tartlr.(Kmr iin 300 mg civar, fuel oil ve kaln yalarda 100
mg amayacak, ince petrol ve yalarda ise 50 mg amayacak ekilde tartm
alnmaldr.) Cihaza miktar yazlp enter tuuna baslr. Bu arada iinde numune bulunan
kaykck frnn giriinde hazr bulunur. Start dmesine baslarak rnek frna yavaa
beslenir. Hzl verilirse baz uucular tam yanmadan uzaklaabilir. Buda gaz ak sistemini
kirletebilir. Yaklak 90 saniye sonra gstergede %S (g/g) miktar okunur. Karbon kkrt
cihaznn fonksiyonlarnn tanmland ema aada verilmitir.





KARBON-KKRT CHAZI FONKSYONLARININ TANIMLANMASI






173




4.DENEY SONULARININ DEERLENDRLMES


Kmrn nem analizini yaparak, % nem deerini hesaplaynz.
Kmrn kl analizini yaparak, % kl deerini hesaplaynz.
Kmrn uucu madde analizini yaparak, kmrn % uuculuk miktarn hesaplaynz.
Tm bu sonulardan yararlanarak kmrn % sabit karbon miktarn hesaplaynz.

SEMBOLLER

A: Numunenin balang arl (g)
B: Numunenin son arl (g)

KAYNAKLAR

1. Alpar, S., Hakdiyen, M. ., Snai Kimya Analiz Metodlar, Birsen Yaynevi,
stanbul, 1982.
2. Civelekolu, L., Tolun, R., Kimya Laboratuar renci alma Ynergeleri, T
Kimya Metalurji Fak. Yayn, stanbul, 1983.
3. Kural, O., Kmr, T Maden Fakltesi, Maden Mhendislii Blm, stanbul.
4. Temel lemler Laboratuar Deney Fy, Atatrk nv. Mhendislik Fak.Kimya
Blm, Erzurum.











174
PETROL


1.DENEYN AMACI

Piyasada satlan petroln kalite kontrolnde baz analizlere ihtiya duyulmaktadr. Bu
deney yaktn yanabilme zelliinin belirlenmesi, minimum kritik znme scaklnn
llmesi, donma noktasnn belirlenmesi ve akclnn tespit edilmesini iermektedir.


2.DENEYSEL TEOR

Petroln denizlerdeki organik maddelerden eitli organik sreler sonucunda olutuu
bilinmektedir. Genellikle organik maddelerin yksek scaklk ve basn altnda anaeorobik
bozunmalar sonucu petrol oluturduklar kabul edilmektedir. nceleri snai kimyann
balca enerji ve hammadde kayna olan kmr, 20. yzyln balarnda eski nemini
kaybedip yerini petrole brakmtr. Petroln ucuz ve bol bulunmasndan daha nemlisi
onun sv halde olup az yabanc madde ierip daha kolaylkla ilenebilir ve arnabilir
olmasdr. Petrol kapanlar yeryznde birka yz metre derinlikte olabilecei gibi
binlerce metre derinde de olabilir. Petrol aranacak yerlerde aranan balca zellikler
unlardr:
A) Arazinin gemi jeolojik alarda deniz olmas
B) Hayvansal ve bitkisel paracklar bakmndan zengin bir knt tabakasnn
bulunmas ve bunun oluabilecek petrol koruyabilecek biimde gzenekli bir kum
tabakas ile temasta olmas
C) Petroln topland gzenekli tabakann szdrmaz baka bir tabakann zerinde
bulunmas
D) Arazinin katlanma ve eilme gibi kuvvetlerin etkisi altnda petroln toplanabilecei
snrl tabakalar meydana getirmi olmasdr.
Petroln bileimi bulunduu yere gre deiir. Hatta ayn yerden karlan petrol bile
bazen farkl bileimde olabilir. Petrol, ierdii komponentlere gre ok kaba olarak drt
snfa ayrlr:
1) Parafinik yapl
2) Naftenik yapl
3) Aromatik yapl
4) Kark yapl


3.DENEYN YAPILII

Petrol Analizleri

Piyasada satlan petroln kalite kontrolnde baz analizlere ihtiya duyulmaktadr.
Petroln kalite kontrol analizinde yaplan tayinler unlardr:
1) Viskozite
2) Spesifik Gravite
3) Alevlenme Noktas Tayini
4) Anilin Noktas
5) API Gravitesi

175
6) Setan Says Hesab
7) Bulutlanma Noktas Tayini
1.Viskozite Tayini
Viskozite; akkann akmaya kar gsterdii diren olup, akkanlarn en nemli ve
belirgin zelliklerinden biridir. Endstride viskozite nemli bir zellik olup, pek ok
alanda (ya, gres, matbaa mrekkebi, boya, polimer, sv gda maddeleri, fuel oil, motorin
vs.)etkisini hissettirir.

a)Dinamik Viskozite
ekil 1 de belirtildii gibi istikametinde
y
kayma gerilimine sahip, kararl dzlemsel
bir paralel akm gz nne alalm. Bu akmdan kayma kayma istikametine dikey yndeki
hz azalmas, bir birine komu 1 ve 2 hayali dzlemleri arasndaki hz fark V

= V
2
-
V
1
ile bu iki tabakann birbirine ortalama mesafesi y arasndaki orann limit deeri
olarak tarif edilir.
) 0 (lim
V
lim
dy
dV
=

y
y

(1)

ekil 1- Viskozitenin Newtona gre tarifi


Newtona gre, zellikle kk molekll akkanlar iin kayma gerilimi ile yukarda izah
edilen hz azalmas arasnda bir oran mevcuttur. Bu tanma gre kayma gerilimi ile hz
azalmas arasnda eitlik 2 ile verilen bant geerlidir.

y
=
dy
dV

(2)

Burada ile gsterilen bant katsays, dinamik viskozite olarak isimlendirilir. Viskozitesi
sadece scaklk ve basnca bal olan maddelere NEWTON AKIKANLAR veya
NEWTONYEN AKIKANLAR denir. CGS birim sisteminde
y ;
dyn/cm
2
hz azalmas
S
1
d
dV
=

dinamik viskozite ; g/cm.s= Poise (p), pratikte centipoise (cp)= 1/100 Poise
kullanlr.


176
b) Kinematik Viskozite
Kinematik viskozite dinamik viskozite ile younluun oran olup aada gsterilen eitlie
gre hesaplanr.
V= )
. /
. /
(
2
stokes
s
cm
s cm g
s cm g
=

(3)
CGS sisteminde kinematik viskozitenin birimi Stokes (St) olup 1 St= 1 cm
2
/sn dir. 1/100St
ise 1 centistokes olarak isimlendirilir. Centistokes in MKSA sistemindeki birimi m
2
/s dir. 1
m
2
/s = 10
4
St olarak hesaplanr.

c)Saybolt Universal Viskozite
Saybolt viskozite 60 ml lik petroln ayarl bir delikten akmas iin geen zamann saniye
cinsinden miktar olarak nitelendirilir. Bu lmn birimi saybolt universal saniye olup
genellikle SUS veya SSU olarak gsterilir. Saybolt deerleri ASTM tarafndan hazrlanan
cetveller yardm ile kinematik veya aksine evrilir. Ayrca saybolt universal
viskozimetresinden okunan deerler 4 numaral eitlik yardm ile mutlak viskoziteye
dntrlebilir.


180
22 , 0 = (4)

*Scakln Viskozite zerine Etkisi
Viskozite ile scaklk arasndaki iliki ok nemli olup petrolde viskozitenin scaklk
deiimlerinden mmkn olduka az etkilenmesi istenir. Petrol rnleri iin kinematik
viskozite ve scaklk arasndaki iliki aadaki eitlik ile ifade edilir:
log(log(v+0.7))= A+B logT (5)

*Basncn Viskozite zerine Etkisi
Basn viskoziteyi arttrr.Ancak basncn viskozite zerindeki etkisi yalnzca yksek basn
durumlarnda nem kazanr. Basn ve viskozite arasndaki iliki akkann kimyasal yapsna
bal olduundan viskozite ilikisindeki gibi tam ve kesin olarak gelitirilemez. Basn ve
viskozite arasndaki iliki basit olarak aada verilmitir.

p
=
0
e
p
(6)

Petrol rnlerinde Saybolt Viskozimetresi le Viskozite Tayini

Akaryaktlarn viskozite tayinine yarayan bu metot, ak sresi 32 s ile 1000s arasnda olan
btn yaktlarn viskozitesini lmek iin kullanlr. Analize balamadan nce
viskozimetrenin temiz benzen ile ykanm ve hava akmnda kurutulmu olmas gerekir.
Daha sonra alet viskozitesi tayin edilecek olan yakt numunesi ile bir kere doldurulup
boaltlarak i yzeyinin tamamen numune ile slatlmas salanr. Alet sabit scaklk
banyosuna yerletirilerek alttaki vida ile sktrlr. Banyo suyunun seviyesi kontrol edilir.
Hazne yakt ile doldurulur. Yakt, Saybolt viskozimetresi ile deneyin yaplaca uygun
scakla gre seilmi uygun bir termometre ile scaklk sabit kalncaya kadar kartrlr.
Banyo ve numune scaklk lmnn yaplaca scaklk istenilen dereceye geldiinde hazne
iindeki termometre karlr. Toplama kab haznenin altna yerletirilir. Cihazn mantar
karlrken ayn anda kronometreye baslr. Kabn iarete kadar dolmas iin geen zaman
tespit edilir. Sonu tayininin yapld scaklk iin Saybolt saniyesi olarak verilir.


177


2.Piknometre ile Younluk ve Spesifik Gravite Tayini
Piknometreler yksek hassasiyet istendii veya numune miktarnn az olmas halinde
kullanlr. Regnault iesi genellikle 25 ml hacmindedir ve ince ulu svlar iin kullanlr.
Kapiler kapakl piknometreler 5 ile 50 ml arasndaki hacimlerde imal edilirler. Az ksmlar
ince svlar iin dar, viskoz svlar iin geni tutulur. Konik geni azl piknometre balonu ise
ok viskoz olan veya parafinli yalarda kullanlr.
Piknometre ile younluk tayininde; nce piknometre kurutulur. Daha sonra piknometrenin bo
ve petrol ile dolu arlklar tespit edilir. Dolu ve bo piknometre arlklar arasndaki fark,
piknometre iindeki svnn havada ve deney scaklndaki arldr (m
L
). Svnn havada ve
deney scaklndaki hacmi ise V
L
ile gsterilir. Buna gre younluk aadaki forml ile
hesaplanr.

=
L
L
V
m
(g/cm
3
) (7)
Spesifik gravite t
1
scaklndaki bir maddenin belirli bir hacminin ktlesinin; t
2
scaklndaki
ayn hacme sahip suyun ktlesine oran olarak tanmlanr. Bu tanma gre spesifik gravite bir
orandr ve bu nedenle birimsizdir.Alnan referans scakl 60 F dir. Bu deerde yaklak 15
0
C olarak kabul edilir. Sonu olarak;
Sp.gr.
C
C t
o
o
15
1
=
yo mutlak suyun de 15
yo mutlak s de
1
C
vnn C t
o
o
(8)

3. Alevlenme Noktas Tayini
Sv bir yaktn yanabilmesi iin bu yaktn buhar ile havann belirli oranlarda karmas
gerekir. Bir yakt ne kadar kolay buharlarsa hava ile yanc bir karm meydana gelmesi o
kadar kolay olur. Yaktn yanabilme zelliinde kolaylk derecesi alevlenme noktas olarak
belirlenir.
Yanc bir svnn alevlenme noktas, bu svnn kapal bir kapta hava ile yanc karm
meydana getiren buharn verdii en dk scaklk derecesi olarak tanmlanr.
Bu yntem alevlenme noktas 65-200
o
C arasnda olan madeni yalarn ve yanc svlarn
muayenesi iin uygulanr. Alevlenme noktas genel olarak iki gaye iin belirlenir.
a- Bu yaktn depolanma ve tanmas esnasnda, yanma ve patlama tehlikesine kar
korunma yntemlerinin tespiti.
b- Yaktn saflnn belirlenmesi.

Deney haznesi: Pirinten yaplm bir kaptr. Kabn seviye izgisinin stnde kalan
ksmnn i ap bu izginin altndaki aptan biraz daha byktr. Kap, elektrik enerjisi ile
stlan hava banyosu ierisine oturtulur.

Hazne kapa : Deney haznesi zerine yerletirilen kapan ortasnda yanc sv ierisine
dalabilecek boyutlarda yaplm kartrc ve termometrenin yerletirilecei birer yuva vardr.

Kapan zellii : Kapak ksm pirinten yaplm olup kabn dna skca geip
oturabilecek ekilde faturaldr.

178

Ateleme azl : Hazne kapann zerinde pirin bir hareketli kapakk bulunur. Bu
kapakk bir mil yardm ile dndrlerek ihtiyaca gre alp kapatlabilir.

Pilot ateleme kandili : Yaktn snmas ile aa kan buharlarn hava ile meydana
getirdii karmn alev almas bu dzenekte atelenen yakma alevi ile salanr.

Hava banyosu : Deney haznesi dorudan doruya stc zerine oturtulmaz. Istc ile
hazne arasnda bulunan hava ile stlr.

Termometreler : Cihazda iki standart termometre kullanlr. Alevlenme noktas 49-93
o
C
arasnda ise standart alak blgeli P-M termometresi, alevlenme noktas 110-371
o
C arasnda
ise standart yksek blgeli P-M termometresi kullanlacaktr.

Petrol rnlerinde Alevlenme Noktas Tayini yaplrken; hazne seviye izgisine kadar petrol
ile doldurulur. Hazne, zerine kapa takldktan sonra hava banyosunun iine yerletirilir ve
termometre yerine taklr. Pilot ateleme kandilinde, yakma alevi kk bir huzme eklinde
ayarlanr. Bu huzmenin boyu 4 mm olmaldr. Haznedeki numune, dakikada 5
o
C den az ve 6
o
C den fazla olmayacak ekilde stlr. Kartrc saniyede 90 ila 120 devir yapacak ekilde
ayarlanr. lk alev tatbikine beklenen alevlenme noktasndan en az 16
o
C aada
balanmaldr. Alev 0,5 sn iinde aaya inerek 1 sn mddetle bu durumda kaldktan sonra
abucak yukarya kmas iin, ate kapann ve alev bekinin hareketi iyi kontrol edilmelidir.

4. Anilin Noktas Tayini

Anilin aromatik hidrokarbonlar her zaman, parafinikleri ise yalnzca scakta eritebilen bir
eriktendir. Anilin noktas, eit hacimde anilin ve numunenin minimum znme scakldr.
Anilin ile sv kartrlr ve stlr. Scakta sv anilin iinde tamamen erir fakat eriyik
soumaya brakldnda parafinlerin yava yava ayrlmaya balad grlr. Ayrlmann
sonulanp eriyik iindeki iki ayr tabakann meydana geldii scaklk derecesi Anilin
noktas olarak tarif edilir.
Anilin noktas testi sv iindeki parafinik yapl hidrokarbonlarn orann gsterir. Anilin
noktasnn yksek oluu sv ierisindeki parafinik hidrokarbon orannn yksek olduu
sonucunu verir. Anilin noktas yksek ise dizel indeksi de yksektir.

5. API Gravite Tayini
Hidrometre Yntemi le Tayin Esaslar: Bu yntem normal olarak sv halde bulunan
ve Reid buhar basnc 1,82 kg/cm
2
veya daha az olan ham petrol veya petrol rnlerinin API
gravitelernin tayinini aklamaktadr. Deerler 60 F (15,56
o
C) de tayin edilir. Standart
tablolardan yararlanarak 60 F da ki deere evrilir.
API =
. .
5 , 141
gr sp
- 131,5 (9)
Cihazlar :
Hidrometreler: Camdan yaplm, 60 F/60 F iin kalibre edilmi ASTM E-100
spesifikasyonlarna uygun olan hidrometreler kullanlr. Petrol rnlerinin testi uzun yass
hidrometreler ile yaplr.

179
Termometreler : Aralklar -20
o
C olan ASTM E-1 spesifikasyonlarnda 12 F
termometreleri iin verilen artlara uygun olan termometrelerdir.
Hidrometre ile lm iin sv silindirleri : Bunlar metalden, effaf camdan veya
plastikten yaplm olabilir. Boaltmak iin st kenarnda bir azlk bulunabilir. Silindirin i
ap, kullanlacak hidrometrenin d apndan en az 25 mm fazla olmaldr. Hidrometre sv
iine batrldktan sonra svnn st yzeyi silindirin azndan en az 25mm altta olmaldr.
Hidrometre yntemi ile gravite tayini, yaklak 60 F = 15,56
o
C de yaplr.
Deneyin Yapl :
Hidrometre silindiri ve termometre, numune ile yaklak olarak ayn scaklkta olmaldr. Bu
scaklkta numuneyi temiz hidrometre kabna hava kabarcklar meydana gelmeden ve
kprtmeden, ok uucu maddelerde ise alak kaynayan bileiklerin buharlamas minimum
miktara inecek ekilde dklr. Daha ok uucu numunelerde, numune hidrometre silindirine
sifon yaparak aktlr. inde numune bulunan silindir dikey konumda, hava akm olmayan bir
yere koyulur. lmeyi yapmak iin hidrometre yavaa numuneye daldrlr ve durduu
zaman svnn iine iki skala blm kadar batrlr. Hidrometrenin serbeste yzerek
dengelendii ve numune scakl 0,1
o
C ye kadar sabit olduu zaman hidrometre en yakn
skala deerine kadar okunur. Doru okuma sv yzeyinin skala iaretini kestii noktadr.
Numunenin scakl, tayinin yaplmasndan hemen nce ve hemen sonra 0,1
o
C yaklakta
tespit edilir. Bu lmede silindirin iindeki sv devaml termometre tarafndan kartrlr ve
btn civa stunu sv iine daldrlr. Scaklk okumalar 0,5
o
C den daha farkl olursa deney
artlar sabitleninceye kadar deney tekrar edilir. Deney scakl olarak deney balangc ve
deney sonundaki scaklklarn ortalanmasna en yakn scaklk alnr. Belli alma
scaklnda bulunan btn hidrometre okumalar, ASTM-IP petrol lme cetvelleri
kullanlarak 60 F (=15
o
C) da ki deere evrilir.

6. Setan Saysnn Hesaplanmas
Dizel yaktnn kendi kendine tutuabilme kabiliyetini gsteren lye Setan says denir.
Setan says yaktn yanma kalitesini gsteren ve oktan says gibi llebilen bir birimdir.
Setan says tayininde iki ayr sv deiik oranlarda kartrlarak numune yaktn vuruntusuna
eit vuruntu yapan durum setann % si olarak tespit edilir. rnein % 45 setan ve % 55 alfa-
metil naftalin karmnn standart test motorundaki vuruntusu, setan says tayin edilecek
dizel yaktn vuruntusuna eit ise bu yaktn setan says 45 tir denir.
Setan saysnn tayini zor, pahal ve zaman alan bir yntem olduundan dolay, bunun yerine
bu deer hakknda bilgi verebilecek olan Dizel indeks ad verilen bir say kullanlmaktadr.
Dizel indeks formller vastasyla veya Nomograf denilen tablolar vastasyla hesap edilir.
Anilin noktas ve API gravite gibi ifadelerin bilinmesi durumunda;

Dizel indeks =
100
) .( * ) 60 .( F nok Anilin F gra API
o o

Formul ile hesaplanabilir.

7. Bulutlanma Noktas Tayini

180
Bulutlanma noktas, deney numunesi belirli artlar altnda soutulduunda prafin
kristallerinden oluan bir sis veya bulutun gzlendii ilk scaklktr.
Bulutlanma noktas tayini, deney numunesinin belirli bir hzda soutulup belirli aralklarda
izlenerek deney tpnn dibinde ilk defa gzlenen bir sisin (bulutun) olutuu ilk scakln
bulutlanma noktas olarak kaydedilmesi prensibine dayanr.
Cihazlar :

Deney tp : Silindirik, effaf camdan, taban dz, 33,2mm ile 34,8 mm d apnda ve
115mm ile 125 mm boyunda bir tptr.
Termometreler: Ksmi daldrmal termometrelerdir.
Mantar tpa : Deney tpne uygun olan, deney termometresini merkezde tutabilecek
ekilde ortasnda delii olan mantar tpadr.
Gmlek : Su szdrmaz, silindirik, metal, taban dz, yaklak 115 mm derinliinde, i
ap 44,2 mm ile 45,8mm arasnda olan.
Tabla : Mantar veya keeden yaplm olmal, 6mm kalnlkta ve gevek bir ekilde
gmlek iine yerletirilmelidir.
Conta : Yaklak 5 mm kalnlnda deney tpnn dna skca, gmlek iine rahata
uyacak ekilde olmal.
Soutma banyolar : Genellikle scaklklar salamaya uygun bir tipte olmaldr. Banyo
scakl, termometre yardm ile gzlenebilmelidir. Bulutlanma noktalar 10
o
C nin altndaki
tayinler iin iki yada daha fazla banyo gereklidir. Gerekli banyo scaklklar soutma yada
uygun soutucu karmlar kullanlarak salanabilir.

Deneyin yapl :

Deney numunesi tahmini bulutlanma noktasnn en azndan 14
o
C zerine kadar stlr.
Numune tamamen berraklancaya kadar kuru ve lifsiz szge kadndan geirme gibi uygun
bir filitrasyon metoduyla numunede bulunabilecek nem uzaklatrlr. Bu ilem numunenin
tahmini bulutlanma noktasndan 14
o
C zerinde fakat 49
o
C yi amayacak scaklkta
yaplmaldr. Deney tp seviye izgisine kadar effaf numune ile doldurulur. Deney tp
uygun bir deney termometresi ihtiva eden bir tpa ile skca kapatlr.
Disk, conta ve gmlein i ksm temiz ve kuru olmaldr. Disk gmlein tabanna
yerletirilir. Deney tp yerletirilmeden en az 10 dk nce conta deney tpnn etrafna
tabandan 25 mm lik mesafede yerletirilir.
Soutma banyosunun scakl -1
o
C ile +2
o
C arasnda tutulur. 1
o
C katlar eklindeki her
termometre okumasnda deney tp gmlekten abuk bir ekilde kartlr bulutlanma olup
olmad kontrol edilir ve tekrar ayn ekilde gmlee yerletirilir. Bu ilemin yaplmas iin
geen srenin 3 saniyeden fazla olmamasna dikkat edilir. Deney numunesi 10
o
C ye kadar
soutulduunda bulutlanma gstermiyorsa deney tp scakl -18
o
C ile -15
o
C arasnda
tutulan ikinci bir gmlee aktarlr. Deney numunesi -7
o
C ye kadar soutulduunda bir
bulutlanma gstermiyorsa deney tp scakl -35
o
C ile -32
o
C arasnda tutulan ikinci bir
banyoya konur.
Deney tpnn altnda bulutlanmann grld scaklk derecesi 1
o
C yaklamla bulutlanma
noktas olarak rapor edilir. Bu noktann dorulanmas iin soutmaya devam edilir. Scaklk
en dk olduunda deney tpnn dibinde ilk olarak daima bir parafin bulutu veya sis
grlr. Scaklk drldke yava yava daha saydam olan ve numunenin her tarafn

181
kaplayan hafif bir sis genellikle numunedeki eser miktardaki sudan ileri gelir. Bulutlanma
noktas tayininin yapld cihaz aada gsterilmitir.





ekil 2. Bulutlanma Noktas Tayin Cihaz


4.DENEY SONULARININ DEERLENDRLMES


Saybolt Universal Viskozite cihaz ile petroln viskozite analizini yaparak sonucu kaydediniz.


5. SEMBOLLER


182
y:
Kayma Gerilimi

(dyn/ cm
2
)
: Viskozite (Cp)
: Younluk ( g/cm
3
)
: Saybolt Viskozimetresinde okunan deer (s)
V: Kinematik Viskozite (cm
2
/s)
T : Scaklk (K)
A, B: Sv iin zel sabitler

p
: P basncndaki dinamik viskozite

o :
Atmosferik basntaki dinamik viskozite
: ncelenen svnn karakteristii olan ve scakla bal olan ampirik sabit
P : Basn
M
L :
Sv ile dolu piknometrenin arl- Piknometrenin bo arl(g)
V
L
: Svnn havada ve deney scaklndaki hacmi (cm
3
)


6. KAYNAKLAR


1.Yorulmaz, Y., Petrol leme Teknolojisi ve Rafineri niteleri, O.D.T.. Mhendislik
Fakltesi, Kimya Mhendislii Blm, Ankara, 1983.
2.Kuleli, ., Petrol Artm Teknolojisi, Hacettepe niversitesi Kimya Mhendislii Blm,
alayan Kitabevi , stanbul, 1981.
3.Aksoy, A., Petrol Rafinasyonunda Uygulanan Modern retim Yntemleri, T. Kimya-
Metalurji Fakltesi Kimya Mhendislii Blm, stanbul,1990.
4. Temel lemler Laboratuar Deney Fy, Atatrk nv. Mhendislik Fak. Kimya Blm,
Erzurum.

























183




TRGLSERD (DOAL) YALARDA ANALZ YNTEMLER


1. DENEYN AMACI


Yalarn cinslerinin tehisinde, saflnn kontrolnde ve snflandrlmalarnda kullanlan iki
nemli kimyasal karakteristik deer vardr. Bunlar 1. iyod indisi, 2. sabunlama indisi dir. Bu
indislerden faydalanarak yalarnn ortalama molekl arlklar ve ift ba saylarnn tespit
edilerek kimliklerinin ve snflarnn belirlenmesi deneyin amacdr.


2. TEOR


Yalar bitki ve hayvanlarn genellikle i yaplarnda oluan, suda znmeyen ve ana
komponenti trigliseridler olan doal maddelerdir. Trigliseridler ya asitlerinin gliserinle
yapt esterlerdir. rnek olarak oleik asit, stearik asit ve linoleik asitlerinin gliserinle
esterleme reaksiyonunu verebiliriz:
+
C
17
H
31
COOH(Linoleik asit)
C
17
H
33
COOH(oleik asit)
C
17
H
35
COOH(stearik asit)
H
H
H
H
H
OH
C
OH
OH
C
C
O
O
C
C
C O
H
H
O
H
H
H
O
C
C
C
O
C
17
H
35
C
17
H
33
C
17
H
31
+
3H
2
O

Grld gibi bir trigliserid moleklnde gliseril (C
3
H
5
) ksmnn molekl arl 41 dir.
Ya asidi radikallerinin (R-COO) toplam molekl arlklar ise 650 ile 970 arasnda deiir.
Bylece ya asitleri, bir trigliserid moleklnn arlka %94-96 sn tekil eder. Sonu
olarak ya asitleri trigliserid moleklnn en byk ksmn ve bununla reaktif ksmn
oluturduklarndan, bir yan kimyasal ve fiziksel zellikleri, byk lde bnyesinde
ierdii ya asitlerinin zelliklerine baldr.

Doal olarak bulunan ya asitleri genellikle, ierdii tek karbonil grubu dz hidrokarbon
zincirinin sonuna bal alifatik maddelerdir.baz istisnalar dnda bunlarn hepsi ift sayda
karbon atomu ierirler. Her bir asidin bir dierinden fark, zincirdeki karbon atom says ve
eer mevcut ise karbon atomlar arasndaki ift balarn yeri ve saysdr.hi ift ba
iermeyen ya asitleri doymu ya asitleridir.

Yalarda en ok rastlanan doymu ya asitleri unlardr:

Ad Forml Erime noktas C
0

Miristik asit CH
3
(CH
2
)
12
COOH 54,4
Palmitik asit CH
3
(CH
2
)
14
COOH 62,9

184
Stearik asit CH
3
(CH
2
)
16
COOH 69,6
Bir ve daha ok ift ba ieren ya asitleri doymam ya asitleridir.
Yalarda en ok rastlanan doymam ya asitleri unlardr:
Oleik asit Erime noktas C
0

CH
3
(CH
2
)
7
CH=CH(CH
2
)
7
COOH 14,16
Linoleik asit
CH
3
(CH
2
)
4
CH=CHCH
2
CH=CH(CH
2
)
7
COOH -5
Linoleik asit
CH
3
(CH
2
)CH=CHCH
2
CH=CHCH
2
=CH(CH
2
)
7
COOH -11
Yalar, cinslerine gre bu ok eitli ya asitlerini deiik miktarlarda trigliseridleri halinde
ierirler. rnek olarak zeytin ya, ayiek ya ve keten yann ya asitleri bileimi baz
teknolojik zellikleri aada aklanmtr:
Ya asitleri miktar (%)
Ya asitleri Zeytin ya Ayiek ya Keten ya
Miristik asit 0,1-1,2 - -
Palmitik asit 7-16 3-6 4-7
Stearik asit. 1-3 1-3 2-5
Araidik asit 0,1-0,3 0,6-4 0,3-1
Oleik asit. 65-85 14-43 12-34
Linoleik asit. 4-15 41-75 17-24
Lilolenik asit - 1-2 35-60

Baz yalarn teknolojik zellikleri
Ya asitleri Zeytin ya Ayiek ya Keten ya
yot indisi 80-88 125-136 165-204
Sabunlama indisi 188-196 188-194 189-195
Refraksiyon indisi 1,469(20
o
C) 1,4736(20
o
C) 1,477-1,482
-25
o
C
Yalarda trigliseridlerden baka, ok daha az miktarlarda baka maddelerde bulunur. Bunlar
esas olarak unlardr:
1- Fosfatitler:
Bunlar, gliserinin iki molekl ya asidi ve bir molekl fosforik asitle yapt esterlerdir .
Dier taraftan ayn molekl fosforik asit, kolin ve atanolamin gibi azotlu maddelerle birlemi
haldedir. Fosfaditler en fazla soya ve msr yanda (%2 -3 ) bulunurlar. En nemli
fosfaditlerden lesitin, endstriyel lde soya yandan elde edilir ve margarin, ikolata, boya
sanayilerinde emlgatr olarak kullanlr.
2- Antioksidanlar:
Bitkisel yalar atmosferik oksidasyona ve bunun sonucu aclamalarna engel olan baz
antioksidan maddeleri ok dk miktarlarda (%0,05-0,20) ierir. Hayvansal yalarda
genellikle antioksidanlar bulunmaz. Bitkisel yalarda en ok rastlanan antioksidanlar,
tokoferollerdir. Bunlar ayn zamanda E vitamini de olduklarndan yalarn en nemli yararl
elemandrlar.
3- Pigmentler:
Yalara sardan krmzya kadar deien renkleri veren maddeler karotenoidlerdir. Zeytin ya
ve soya ya gibi yeil tonundaki yalarda ise klorofil bu rengi salamaktadr.
4- Vitaminler:
A, D ve E vitaminlerinin en nemli kaynaklar yalardr. zellikle tere ya ve balk yalar,
A ve D vitaminleri bakmndan zengindirler.
5-Steroller:

185
Yalarn sabunlamayan maddelerinin byk bir ksmn steroller oluturur. Hayvansal
yalarda sadece kolesterol, bitkisel yalarda ise en ok sitostorol ve stigmasterol bulunur.
6-Ya alkolleri.
Gerek serbest halde gerekse ya asitleriyle ester halinde (vakslar) daha ok deniz rnleri
yalarnda bulunurlar.
7-Hidrokarbonlar:
Birok yalarda %0,1-1 miktarnda doymu ve doymam hidrokarbonlar bulunur. Bunlarda
yan sabunlamayan maddelerini olutururlar. En ok rastlanan hidrokarbon squalendir
(C
30
H
50
) .
8- Serbest ya asitleri:
Ham yalarda, trigliseridlerin enzimatik hidrolizi sonucunda oluan bir miktar serbest ya
asitleri de bulunur. Bunlarn miktar ya ieren ilkel maddelerin cinsine, kalitesine ve
genellikle mesela tohumlarn paralanmasyla ekstraksiyonu arasnda geen sreye baldr.
Yalarn cinslerinin tehisinde, saflnn kontrolnde ve snflandrlmalarnda kullanlan
nemli iki kimyasal karakteristik deer vardr.
1- yod says (indisi) : Standart deney koullarnda 100 gram yan absorblad iyodun
veya daha doru olarak absorblanan halojene ekivalent iyodun gram miktar eklinde tariflenir
ve yalarn doymamlk derecesinin bir lsdr.
Klor, brom, iyod monoklorr veya iyod monobromr, doymam ya asitlerinin ift balarna
aadaki reaksiyon gereince katlrlar:

H
R
C
C
COOH
H
+
Br
2
Br
H
Br
R
C
C
COOH
H



Bu katlma reaksiyonu ancak zel koullarda hemen hemen kantitatif olarak meydana gelir.
Bu reaksiyon prensibine dayanarak kullanlan reaktiflere ve deney koullarna gre deien
farkl iyod indisi tayini yntemleri vardr. Bunlar arasnda en ok kullanlan Kaurfmann
yntemi, Hanus yntemi, Wijs yntemidir.
Trigliserid yalarn sanayide deerlendirilmesi ynnden doymamlk derecelerine ve buna
bal olarak kuruma veya polimerizasyon zelliklerine gre snflandrma yaplrken iyod
saylar temel olarak alnr. buna gre yalar snfa ayrlr:

a) Kurumayan yalar: yod indisleri 90' dan kk yalardr. Zeytin ya gibi.
b) Yar kuruyan yalar: yod indisleri 90 ile 130 arasnda olan yalardr. Ayiek ya gibi.
c) Kuruyan yalar: yod indisleri 130'dan byk olan yalardr.Keten ya gibi.

2- Sabunlama says (indisi) : 1 gram ya sabunlatrmak iin gereken KOH'n miligram
cinsinden miktardr ve ortalama molekl arlnn bir lsdr.

Sabunlamann genel reksiyonu aada belirtilmitir:

(1)

186
O
O
C
C
C O
H
H
O
H
H
H
O
C
C
C
O
R
R
R
+
KOH
H
H
H
H
H
OH
C
OH
OH
C
C
+
K R
O
C O



3. DENEYN YAPILII

Bu almann amac yalarn sabunlama indisi, Kaufmann yntemiyle iyod indisi ve
refraksiyon indisi gibi teknolojik ynden en nemli kimyasal ve fiziksel karakteristiklerinin
tayinidir.

3-1-Sabunlama ndisi Tayini:
Tanm: 1 gram ya sabunlatrmak iin gereken KOH'n miligram cinsinden miktar
sabunlama indisidir. Yani 1 gram yadaki hem serbest ya asitlerini hem de gliserid halinde
bulunan ya asitlerini ntralize etmek iin gereken KOH miktardr.
Deneyin prensibi:
Ya, ayarl ve bilinen miktarda potasyum hidroksitle tamamen sabunlatrlr, ortamdaki
kullanlmayan KOH, ayarl asit zelti ile titre edilerek bulunur.
Gereken reaktifler:
1- 0,5 N Hidroklorik asit zeltisi
2- 0,5 N Alkollu KOH
3- Fenolftaleyn indikatr (alkolde %1 'lik)
Deneyin yaplmas :
4 gram civarnda ya, hassas olarak bir (300ml) erlenmayere tartlarak konur. zerine hassas
olarak,bir pipetle 50 ml 0,5 N Alkollu KOH ilave edilerek bir geri soutucuya balanr.Su
banyosu stnde stlr.Ara sra kartrlarak yan tamamen znmesi salanr.Bu ekilde
en az yarm saat kaynatlr.Sonra geri soutucudan alnan scak sabun zeltisine 1 ml
fenolftalein indikatr ilave edildikten sonra ilk renk kaybna kadar 0,5 N HCI ile yavaca
titre edilir.
Ayn miktar alkollu KOH ile ayn srede ve erlene ya rnei alnmadan ayn artlarda bir
ahit deneme yaplr. Deneyler daima bir ift paralel rnekler zerinde yrtlr ve sonular
arasnda uyumluluk bulunmas gereklidir.
Deney aamasnda meydana gelen reaksiyonlar:
Sabunlama esnasnda E:1 deki reaksiyon gerekleir.
KOH fazlas HCl ile geri titre edilir.
KOH
+
HCl
KCl
+
H
2
O

3.2. Kaufmann yntemiyle iyod indisi tayini:
Tanm : Deney koullarnda ,100gr yaa katlan iyodun gram olarak miktardr.
Deneyin prensibi : Belirli miktarda yaa, belirli miktarda brom zeltisi ilave edilerek ,ya
asitlerindeki ift balara brom katlmas salanr. Harcanmayan brom miktar, titrasyonla
tayin edilerek, ift balara katlan brom miktar iyod cinsinden hesaplanr.


(2)
(3)

187
Gereken reaktifler :
1- Brom zeltisi : sodyum bromrn metanoldaki doymu zeltisinin 1 litresine 5,2 ml
brom ilave edilerek hazrlanr.
2- 0,1 N sodyum tiyoslfat zeltisi
3- %10 potasyum iyodr zeltisi
4-Kloroform
5- Niasta indikatr


Deneyin yapl :

Beklenen iyod indisi Tartlacak ya miktar (gr)

0 -20 0,5 -1,0
20-60 0,3- 0,5
60-120 0,2
120' nin stnde 0,1- 0,12


Bu cetvelde belirtilen miktarlara uyumlu ve hassas olarak kk tartm kaplarna tartlan ya,
250 ml' lik bir balona konur ve 10 ml kloroform ilave edilerek ya zlr. 25 ml brom
zeltisi dikkatle balona konur ve balonun az kapatlarak en az 30 dakika, fakat yksek iyod
indisli yalarda 2 saat karanlkta bekletilir. Bu sre sonunda 15 ml %10 'luk KI zeltisinden
ilave edilir ve 0,1 N Na S O
2 2 3
zeltisiyle ak sar renge kadar titre edilir. Bu titrasyonun
sonuna doru 1 ml niasta indikatr ilave edilerek, karm renksiz olana kadar dikkatle
titrasyona devam edilir ve sarfiyat okunur. Ayn artlarda bir ahit deneme de yaplr.
Daneyde meydana gelen reaksiyonlar
Brom balanma aamasnda E.1 deki reaksiyon gerekleir
Ortamda kalan bromun fazlas aadaki ekilde tayin edilir
Br
2
+
KI
KBr
+
I
2
I
2
+
2Na
2
S
2
O
3
2NaI
+
Na
2
S
4
O
6


Deneyle ilgili Hesaplamalar:

Sabunlama indisi
W
V V N M
KOH KOH KOH
) (
1 2
=

yod indisi =
W
V V N
O S Na O S Na
3 2 2 3 2 2
) ( 69 , 12
1 2



Yan Ortalama Molekl Arl=
. .
1000 3
S
x xM
KOH

Ya Asidinin Ortalama Molekl Arl=
3
Mgliserin Msu Mya +


(4)
(5)
(6)
(7)
(8)
(9)

188
Yan Ortalama ift Ba says:
I
xM x
I Msux
2 1000
.) . (


Not :
Bu deneyler birer ift rnekle paralel olarak yrtlr ve sonular arasnda belli bir
uyumluluun bulunmas beklenir.


4. SEMBOLLER

W= Ya miktar (gram)
V
1
= Deneyde kullanlan zeltinin hacmi(ml)
V
2
= ahit denemede kullanlan zeltinin hacmi (ml)
N= Deneyde kullanlan zeltinin normalitesi
M=Molekl veya atom arl(g/mol)


KAYNAKLAR

1) Alper, S.R, Organik Snai Kimya, stanbul niversitesi Yaynlar
2) Civelekolu,H., et al, Sinai Kimya renci laboratuar alma Ynergeleri,T
yaynlar,1983

Deney in Hazrlk Sorular
1)Ya nedir? Yan oluum reaksiyonunu yazarak tarif ediniz?
2)Yan fiziksel ve kimyasal zellikleri neye baldr? Niin?
3)Ya asidi nedir?Aklaynz
4)Yalarda enok rastlanan doymu ya asitleri nelerdir?
5)Yalarda enok rastlanan doymama ya asitleri nelerdir?
6)Yan doal kaynaklar nelerdir? Yalar bu doal kaynaklardan hengi metodlarla elde
edilir?
7)Yalarn genel zellikleri nelerdir? Aklaynz.
8)Yalar hangi kriterlere gre snflandrlr? Aklaynz
9)Kat yalarla sv yalar arasndaki kimyasal yap asndan fark nedir? Aklaynz
10)Hangi snftan ya hangi endstri dallarnda kullanlr?
11)Trigliserid nedir? Aklaynz
12)Yalarda trigliseridden baka hangi maddeler bulunur aklaynz?
13)Fosfadit nedir?Formln yazarak aklaynz
14)Antioksidan nedir? Yalarda bulunan antioksidan hangisidir?nemi nedir?
15)Yalarda bulunan boyar maddeler hangileridir?
16)Yalarda hangi vitaminler bulunur?
17)Steroller nelerdir?Enok duyduunuz sterol hangisidir?
18)Yalarda bulunan sabunlamayan madde nedir?
19)Yalarn enzimatik hidrolizi sonucu hangi maddler oluur?
20)iyod says(indisi) nedir? Yan hangi zelliinin bir lsdr?
22)Trigliserid yalarn sanayide deerlendirilmesi ynnden doymamlk derecelerine ve
buna bal olarak kuruma veya polimerizasyon zelliklerine gre snflandrma yaplrken
temel olarak alnan kriter nedir? Bu kritere gre yalar nasl snflandrlr?
23)Sabunlama indisi nedir? Yan hangi zelliinin bir lsdr?
(10)

189
24)Sabunlama indisi farkl iki ya karlatrldnda hangi konuda bir karlatrma
yaplm olur?
25)Sabunlama indisinin genel reaksiyonunu yaznz?
26)Sabunlama indisi tayini nasl yaplr ksaca aklaynz?
27)yot indis tayini nasl yaplr? Aklaynz
28)0.5 N 2 L HCl asit nasl hazrlanr ve nasl ayarlanr? Aklaynz
29)0.5 N alkoll 2 L KOH nasl hazrlanr ve nasl ayarlanr aklaynz
30)Brom zeltisi nasl hazrlanr? Niin doygun NaBr hazrlanr?
31)0.1 N sodyum tiyoslfat nasl hazrlanr? Nasl ayarlanr?
32)Sabunlama ve iyot indisinden karak yan ortalama molekl arl ve ift ba says
nasl hesaplanr?
33)ya asitinin molekl arl ve ift ba says nasl hesaplanr?
34)Sv bir yadan kat bir ya ve kat birya nasl elde edilir?



ELEKTROLTK YNTEMLE METAL KAPLAMA


1. DENEYN AMACI


Verilen herhangi bir parann elektrolitik olarak bir metalle kaplanmas ve akm veriminin
bulunmas.


2. TEOR


Elektrolitik olarak genellikle metalin bir metal tabakayla kaplanmas 3 esas ama iin yaplr.

1. Korozyona kar koruma
2. Metal yzeylerinin anmaya kar dayankllklarn artrma
3. Dekoratif amalar

2.1.Elektrolit Hcresi: Elektrolitler, elektrik akm geiriliiyle paralanr. Bu olaya
elektroliz denir. Elektroliz bir doru akm kayna ile birletirilmi elektrotlarla
gerekletirilir. Elektrokimyasal anlamda elektrot, elektron iletkeni ile iyonik iletkeni
birletiren sistemdir. Doru akm kaynann (+) kutbuna bal olan elektrota anot (A), (-)
kutbuna bal olan elektroda ise katot (K) denir. Elektroliz srasnda zeltide bulunan (-)
ykl iyonlar (anyonlar) anoda, (+) ykl iyonlar (katyonlar) katoda gider. Anyonlar anot
yzeyinde ykseltgenirken (oksitlenirken), katyonlar katot yzeyinde indirgenir (redklenir).
Anotta meydana gelen oksidasyon sonucu,

Ag Ag
+
+ e
-

H
2
O 2 H
+
+ O
2
2 e
-

Cr Cr
+3
+ e
-



190
Reaksiyonlardan da grld gibi elektronlar serbest hale gelir. Bu elektronlar doru akm
kayna ile katoda tanr ve orada,

Ag
+
+ e
-
Ag

2 H
+
+ 2 e
-
H
2


Cr
+3
+ e
-
Cr
+2


redksiyon reaksiyonlarnn oluumunu salar. Gerektiinde anot ve katodun bulunduu
ksmlar bir diyaframla birbirinden ayrlarak anolit ve katolitin birbirine karmas nlenir.
Elektroliz balangcnda anot ve katot odalar ayn elektrolitle doldurulduu halde, elektroliz
srasnda anot ve katotta meydana gelen rnler farkl olduundan, anolit ve katolitin bileimi
de farkldr.

Bir sistemde elektrolizin gerekletirilebilmesi iin doru akm kayna ile iki elektrot arasna
uygulanmas gereken en kk gerilime paralanma gerilimi denir. Elektroliz devresinden
geen akmn anot yzey alanna oranna anodik akm younluu, katot yzey alanna oranna
ise katodik akm younluu denir. Akm younluu pratikte A/dm
2
birimiyle kullanlr.

Elektroliz srasnda elektrotlarda meydana gelen elektrokimyasal olaylar, sisteme bal doru
akm kaynana salanan elektrik enerjisiyle gerekletirilmektedir. Bu nedenle elektroliz,
elektrik enerjisinin kimyasal enerjiye dntrld bir yntemdir. Bunun tersi, yani
kimyasal enerjinin elektrik enerjisine dntrlmesi de mmkndr. Bu amala kullanlan
sistem, EMK hcresi veya galvanik hcre olarak bilinir. EMK hcresinde anot (-), katot (+)
iaretlidir.

2.2.Elektrot Reaksiyonlar: Metal kaplamaclnda znen veya znmeyen anotlarla
allr. znen anotlar kullanldnda anodik oksidasyon sonucu metal iyonlar zeltiye
geer. znmeyen anotlarla alma durumunda ise anodik reaksiyon elektrodun veya
zeltideki anyon veya katyonlarn oksidasyonuna neden olur. znen anotlarda da
znmeyen anotlarda meydana gelen oksidasyon trlerinin bazlar meydana gelebilir.
Anodik reaksiyonlar iinde zerinde durulmas gereken en nemli yan reaksiyon O
2
kdr.
Asit zeltilerde;

2 H
2
O 4 H
+
+ O
2
+ 4 e
-


bazik zeltilerde ise

4 OH
-
2 H
2
O + 4 e
-


eklinde formle edilebilen O
2
knn gerektirdii fazla voltaj, oksijen fazla voltaj olarak
bilinir. Bu deer metal anot yzeyinde O
2
knn balad andaki potansiyeldir.

Galvanoteknikte genel olarak genel olarak katotta metal toplama amalandndan, bu yarm
hcre reaksiyonuna paralel meydana gelebilen hidrojen redksiyonu reaksiyonu ok
nemlidir. Bu durumda hem metal toplama verimi der ve hem de kaplama kalitesi olumsuz
ynde etkilenir. H
+
iyonlarnn redksiyon reaksiyon oluum mekanizmas zerinde bir ok
teori gelitirilmitir. Genel olarak H
2
k asit zeltilerinde,


191
2 H
+
+ 2 e
-
H
2


bazik zeltilerde,

2 H
2
O + 2 e
-
2 OH
-
+ H
2


eklinde gsterilir. Her iki reaksiyon sonucunda da H
2
kyla zelti pH deerinin artaca
grlmektedir.

2.3.Metal Kaplama ncesi Uygulanan lemler: Yapk ve dayankl bir tabakann elde
edilmesi iin etkili ilk etken yzeyin temizliidir. Her eyden evvel metalin kimyasal olarak
meydana kmas gereklidir. Kaplanacak yzey ok temiz deilse, kaplamada dier faktrler
etkili olmaz. Kaplama ncesi uygulanacak ilem aamalar unlardr:

1. Mekanik Yzey lemleri (Polisaj): Bu ilemde elik telden yaplm fralarla
zmpara talar ve trpler kullanlr ve metalin yzeyi dzeltilip yabanc maddeler
kaldrlr. Zmpara maddesi olarak genellikle Al
2
O
3
(koront), SiC (karborandum), B
4
C,
SiO
2
(kuvars) kullanlr. Andrclarla yzey dzeltildikten sonra parlatma pastalar
dner disk ve fralar yardmyla i paralarna uygulanarak yzey parlatlr. Ayrca bu
ilemler elektrolitik yolla da yaplabilir.
2. Ya Giderme ve Temizleme: Para yzeyine polisaj srasnda svanan yal pasta
artklarnn tamamen giderilmesi gereklidir. Yalar yntemle karlr:

a. Organik zclerle: Gazya, benzin gibi organik malzemeler yalar
kolaylkla zebilmesine karlk koku ve yanma tehlikesi ve yksek fiyatlar
nedeni ile tercih edilmezler. Bu yaygn kullanm, i paralarnn tri- veya
perkloretilen tanklarna daldrlmas veya bunlarn buharna tutulmasdr.

b. Alkalilerle Ya Giderme: Scak alkalilerle yalar sabunlatrlp ykamakla
karlr. Alkali olarak Na
2
CO
3
, NaOH, Na
3
PO
4
, Na
2
SiO
3
, maddelerinden iki
veya daha fazlasn ierir.

c. Dalama ve Ntralizasyon: Mekanik yzey ve ya giderme ilemlerinden
sonra para yzeyindeki oksitli ksmlarn temizlenmesi amacyla bir dalama
ilemi gerekir. Dalayc banyolar malzeme cinsine gre deiik
zelliklerdedir.


Demir ve elik esasl malzemelerle seyreltik HCl, kaynak ve lehimli paralarda %20 - %30
luk H
2
SO
4
, dkme demir ve paslanmaz eliklerde HNO
3
, bakr ve alamlarnda, HNO
3
ve
H
2
SO
4
karmlar, alminyum ve alamlarnda scak NaOH sulu zeltileri kullanlr.
Dalama sonras i paralarnn iyice ykanmas ve ntralize edilmesi iin seyreltik alkali
veya asit banyolarna daldrlmas gerekir.

2.4.Metalik Kaplamalar:

1. Bakr Kaplama: Genellikle dekoratif amalarda korozyonu nlemek, dier metal
kaplamalara ait tabaka oluturmas iin elektronik basl devrelerde ve elektro
ekillendirme de bakr kaplama uygulanr. 4 ekilde yaplr:


192
a. Asit banyolar (slfat, fluoborat banyolar)
b. Alkali siyanr banyolar (seyreltik)
c. Pirofosfat banyolar (ntr karakterli banyolar)
d. zel banyolar (etilendiamin, slfamat, fosforik asit)

SLFAT BANYOLARI
Banyo bileimi (g/l) alma artlar Kaplama zellii
150 250 CuSO
4
pH = 1 2 Kaln Kaplamalar
60 75 H
2
SO
4
T = 18 60 C
Parlatc olarak (melas,
dekstrin)
Ak. Yo. = 3.5 5.5 A/dm
2
Anot = E Cu, sert Pb




FLUOBORAT BANYOLARI
Banyo bileimi (g/l) alma artlar Kaplama zellii
225 - 450 Cu(BF
4
)
2
pH = 1 ok Kaln Kaplamalar
15 30 HBF
4
T = 25 40 C
15 30 H
3
BO
3
Ak. Yo. = 8 A/dm
2
Anot = E Cu


SEYRELTK SYANR BANYOLARI
Banyo bileimi (g/l) alma artlar Kaplama zellii
19 - 26 CuCN pH = 11 - 12 nce Kaplamalar
15 60 Na
2
CO
3
T = Oda scakl ve zeri
30 35 NaCN Ak. Yo. = 2.2 A/dm
2
Anot = E Cu


2. Nikel Kaplama: Nikel kaplamada beyaz renkli yksek mekanik mukavemet ve
havada zor oksitlenen bir metal kaplama amaldr. Atmosferle temas edince
yzeyinde bir oksit tabakas oluur. Hem dekoratif amala hem de korozyon
direncinin artrlmas iin ayrca bir krom kaplama ile kaplanr. ok dk
kalnlklardan 0.5 mm kalnla kadar elde edilir. Ayrca renkli (siyah) Ni kaplama
imkan mevcuttur.

Banyolarda znr anotlar kullanlr. Bunlar saf elektrolitik Ni veya ok z katkl
nikeldir. Ni anotlar;

a. Haddelenmi Ni anotlar
b. Dkm Ni anotlar
c. Elektrolitik levha anotlar eklindedir.

Nikel banyolar genellikle Watts banyolarnn esasna gre kurulur. alma ortamna
gre yksek pHl veya yksek miktarda Cl iyonu kapsayan banyolardr. Balca
bileenleri NiSO
4
, NiCl
2
ve H
3
BO
3
(borik asit)tir. Normal bir kaplama iin artlar:

250 300 g/l NiSO
4
pH = 3.9 4.2
40 50 g/l NiCl
2
T = 45 50 C
35 45 g/l H
3
BO
3
Ak. Yo. = 3 10 A/dm
2


193

Ayrca banyo bileimlerine ve kullanm amalarna gre Ni kaplama banyolar iin u
snflandrma yaplr:

1. Tm klorlu banyolar
2. Tm slfatl banyolar
3. Nikel slfanat banyolar
4. Parlak, yar parlak Ni banyolar
5. Siyah Ni kaplama banyolar

3. Krom Kaplama: Krom kaplama genellikle u iki ama iin yaplr: Parlak ve
kararmaz bir yzey elde etmek veya para yzeylerine sertlik, anmazlk ve dk
srtnme katsays gibi baz mekanik zellikleri kazandrmak.

Krom daha ziyade bir st kaplama olarak kullanlmaktadr. Daha nceden kaplanm
paralarn atmosfer etkisinden zarar grmelerini ve atlaklar kapattndan alt
kaplama ile birbirini tamamlayc bir unsur gsterir. En iyi kaplamalar, bakr nikel
krom lsnden olumaktadr. Siyah krom kaplama da yaplr.

Banyolarda znmeyen anotlar kullanlr. %6 8 Sblu, Pb, platin, demir (dk Clu
elik) balcalardr.

DEKORATF KROM KAPLAMA BANYOLARI
250 g/l kromik asit (CrO
3
) T = 40 50 C
25 g/l H
2
SO
4
Ak. Yo. = 9 19 A/dm
2

SERT KROM KAPLAMA BANYOLARI
250 g/l kromik asit (CrO
3
) T = 50 60 C
2.5 g/l H
2
SO
4
Ak. Yo. = 30 60A/dm
2


2.5.Kaplamann Kalitesine Etki Eden Faktrler:

1. Akm Younluu: Akm younluu artnca kaplama hz artar ve ince taneli yap
oluur. Fakat akm younluu daha da artnca katot dolaynda dearj olan metal
iyonlar zelti iinden gelenlerle karlanamadndan katotta bir fakirleme meydana
gelir ve bunun sonucu kaplama homojen olmaz. Siyah ve sngerimsi kaplama oluur
ki, buna yanm kaplama denir.

2. Konsantrasyon ve Kartrma: Kaplamann yaps zerine konsantrasyonun etkisi
byktr. Tanelerin oluum hz byk olacandan ince yapl, yapk bir kaplama
elde edilir. Katottaki blgesel fakirlemeyi karlamak amacyla banyonun
kartrlmas yararldr. Fazla kartrmak, kaplama gcn azaltt gibi, amur v.s.
banyoda sspansiyon halinde kalmasna neden olur ve kaplama kalitesini bozar. Bu
nedenle banyolarn sk sk szlmesi gereklidir.

3. Scaklk: Scakln iki zt etkisi vardr. Bir taraftan difzyonu artrdndan kk
taneli yaplarn hz artar. Fakat te yandan katot polarizasyonunu azaltr ve byk
taneli yapnn olumasna neden olur. Ayrca kaplama sngerli olur. Orta scaklklarda

194
birinci etki, yksek scaklklarda ikinci etki kendini gsterir. Deneme ile uygun
scaklk bulunur.

4. Kaplanan Metalin Etkisi: Kaplanacak metalin cinsi kaplamann yapkl
bakmndan nemlidir. Kimi metaller dier metallerle birleebilirler. rnein bakr
yledir. Bu bakmdan bakr, galvanoteknikte destek metal olarak kullanlr. Ni, Fe, Zn,
Pb, Sn gibi birok metale glkle yapr, kabuk eklinde toplanr ve kolayca kopar.
Fakat nikelin bakr zerindeki yapkl dierlerine gre daha fazladr.

5. Elektrolitin Tabiat: Kompleks tuzlarn elektroliziyle elde edilen kaplamalar, normal
tuzlarla elde edilenlerden stn zellikler gsterir. zellikle Cu, Ag ve Au kaplamalar
bu metallerin potasyum siyanr ift tuzlarndan elde edilir. Ayrca kompleks tuzlarn
elektrolizinde, basit tuzlarn elektrolizine oranla katot polarizasyonu daha fazla olur.
Yani daha yksek bir potansiyel uygulanr ve bu da taneciklerin oluumunu
kolaylatrr.


2.6.Deneyde Kullanlan Alet ve Malzemeler:

Doru akm kayna
Beherler
Istc manyetik kartrclar
Pb anotlar
Kaplama yaplacak katotlar
Kurutma frn
Terazi



3. DENEY DZENE




















Magnet
+
-
Anot Katot
Kartrc
zelti Banyosu
G Kayna

195












4. DENEYN YAPILII


Kartrclarn zerine beherleri yerletirin.
Katotlarn yzeyini zmpara ile iyice temizleyip ykayn. Ya giderme ilemini yapn.
Katot cinsine gre dalama yapn ve iyice ykayp kurutun.
Katodun ilk arln kaydedin.
Kaplama zeltisini hazrlayp, behere boaltp gerekli artlar salayn.
Kaplama ilemine balayn.
Kaplama bitiminde katodu karp su ve etanol ile ykayn. Etvde kurutup tartn ve
arlk deiimini kaydedin.
Kaplama kalitesi ve dalm zerine inceleme yapn.


5. HESAPLAMALAR

Kaplanan metal miktar Faraday Kanununa gre hesaplanabilir.

F n
A t I
m
.
. .
=

Akm Verimi = Kaplanan metal arl / Teorik olarak kaplanan metal arl


6. DEERLENDRME


Deney sonucunun deerlendirilmesinde aadaki hesaplamalar yaplmaldr.

Katot yzeyi bana den akm younluunun hesaplanmas.
Kaplama kalnlnn hesaplanmas.
Akm randmannn hesaplanmas.
Kaplama kalitesinin deerlendirilmesi.


7. SEMBOLLER

m : Toplanan madde miktar (g)

196
I : Uygulanan akm (amper)
t : Elektrolit sresi (saniye)
A : Atomik arlk (g.atom)
F : Faraday sabiti (96500 coulomb)
n : Ekivalan bana elektron says

8. KAYNAKLAR

Sarkaya, Y., Fizikokimya, Gazi Kitabevi, Ankara, 2000.
Mortimer, C.E., Modern niversite Kimyas, cilt I, alayan Kitabevi, stanbul, 1993.


SU ANALZLER



1. DENEYN AMACI


Su, hayatn her evresinde olduu gibi, sanayide de byk neme sahiptir.Bu nedenle, su
sertlii hakknda bilgi vermek ve su sertlii tayini yeteneini kazandrmak.


2. TEOR


Su, yeryznde en yaygn olarak bulunan kimyasal bileiktir. Sv halde bulunan bileiklerden
forml arl(18,015) en dk alandr. Suyun zgl ss 4,184 j/g
o
C, erime ss 34,72j/g
ve buharlama ss 2259,36 j/g 'dr. Su, ou anorganik ve organik bileikler iin iyi bir
zcdr. Bu durum suyun kullanm alan ve nemini daha da ok artrmaktadr. rnein,
vcut iin gerekli maddelerin ounluu, su iinde znm kimyasal bileiklerin
niteliklerinin ve niceliklerinin bilinmesi ok nemlidir.

me ve kullanma sular tabiatta drt ekilde bulunur;
1- Meteor sular; Yamur, kar, v.b. sular
2- Yer alt ve kaynak sular
3- Yeryz sular; Nehir, gl, baraj, deniz sular
4- Maden(mineral) sular

Su, temas ettii ou maddeyi az veya ok zdnden, tabiatta kimyasal olarak saf halde
bulunamaz. Kaynana gre tabii sular, eitli miktarda, znm veya sspansiyon halinde
yabanc madde ierirler. Bunlar, anorganik ve organik kat veya sv maddeler ile znm
gazlar olabilirler. Bu maddelerin cins ve miktar suyun kullanma yeri ve gayesini tayinde
nemli rol oynar.

Tabii suda znen balca anorganik maddeler; klorrler (NaCI, KCI), slfatlar (Na
2
S0
4
,
CaSO
4
), bikarbonatlar (Ca(HCO
3
)
2
, Mg(HCO
3
)
2
), silisler ve silikatlardr. Bunlarn yannda
az miktarda fosfatlar, alkali ve toprak alkali nitratlar, florur, iyodr ve nitrat bileikleri ile
demir ve mangan tuzlar da tabii sularda bulunabilirler. Organik maddeler; kolloidal
pislikler, yosunlar, mantarlar, mikroorganizmalar ve bakterilerdir. Sularda znm gazlar

197
balca azot, azotoksitler, oksijen, karbondioksit, az miktarlarda hidrojen slfr, amonyak,
kkrtdioksit, v.s.'dir.

Meteor (yamur) sular, mevcut tabii sularn en saf olandr. Bununla birlikte znm
atmosfer gazlarn, toz!ar, mikroplar ierirler ve yere ulatnda toprak ve kayalarn baz
bileenlerini zer. inde 1-2 ppm'den 1000 ppm'e kadar znm madde bulundurabilir.

Yeralt sularnn ierii; suyun getii katmanlarn bileimine, scaklna, gei zamanna
ve zellikle suyun ierdii CO
2
miktarna baldr. Genel olarak bu sular, znm halde
kalsiyum,magnezyum,sodyum, demir, mangan, alminyum, karbonat, bikarbonat, slfat,
klorr, bileikleriyle sspansiyon halinde silisyum, demir ile aluminyumoksit ve
hidroksitleri ierirler.

Yeryz sular; stlerinin ak olmas nedeniyle organik ve anorganik maddeleri almaya ok
yatkndrlar. Bileimleri mevsimlere gre deiebilir.

Maden sular; tabii sulara gre znm madde miktarlar belli bir snr am veya scaklk
ve radyoaktivitesi tabii snr gemi olan sulardr.

Gazlarn sudaki znrlkleri birbirlerinden farkldr ve scakla baldr.Yer altndan
geen CO
2
' li sular kire, demir, mangan vs. bileiklerini zerler. Sularda CO
2
bal
(bikarbonat halindeki) ve serbest olmak zere iki ekilde bulunmaktadr. Su iinde bulunan
serbest CO
2
in korozif etkisi vardr. Bu sular borular ve kazanlan tahrip ederler. .

2.1.Sularn Tketim Alanlarna Gre zellikleri ve Sert Sularn Sakncalar:

Su; ime, zme, ykama, reaksiyon, kazan besleme, soutma, tama ilemlerinde v.s.
kullanlmaktadr. Kullanld alana gre sularn deiik zelliklere sahip olmas gerekir. Bir
ama iin kullanlan su dier bir ama iin kullanlmayabilir.
- me sularnda pisliklerin, salk iin zararl tuzlarn ve hastalk yapan canllarn
giderilmi olmas gerekir.
- Kazan besleme sularnda, kazanlarda amur ve ta oluumuna sebep olan Ca
+2
ve
Mg
+2
iyonlar uzaklatrlmaldr.
- Boya ve dokuma fabrikalarnda sertlii drlm sular kullanlr. Sert sularn
kullanld dokuma sanayinde boyalarn dokular ierisine tam olarak nfuz etmesi gleir.
- Biraclkta kullanlan suyun organik maddeleri, mikroorganizmalar, mikroplar,
amonyum ve azotoksitleri iermemesi istenir.
- eker endstrisinde, ekekrin kristallenmesini gletiren alkali slfat, nitrat ve
karbonatlar az olan sertlii dk sular kullanlr.
- Dericilikte (dibalamada), mikroorganizmasz fakat sert sular tercih edilir. Kat ve
niasta endstrisinde yumuak sular kullanlr. imento harcnda kullanlan sularn asidik
olmas zellikle CaSO
4
iermesi istenir.
- Sert sularda sabun sarfiyat fazladr, sabun ge kprr.Eer sodyum ve potasyum
bileikli sabunlar bu tr bir suya eklenirse sadyum ve potasyum iyonlan magnezyum ve
katsiyum iyonlaryla yer deitirerek kelek oluumuna neden olurlar. Bu durum sertlie
neden olan iyonlarn hepsinin kmesine kadar devam eder. Ortamda bulunan kalsiyum ve
magnezyum iyonlarnn hepsi ktkten sonra sabun kprmeye balar.
- Sert sular stma teknii bakmndan uygun deildir. Bilhassa scak su tesisat, buhar
kazanlar gibi tertibata ait borularn ksa zamanda kireta balanmasyla kesitlerinin
daralmasna sebep olur.

198
- Sert sular mutfak ileri bakmndan da elverili deildir. Baklagiller gibi baz
yemekler sert sularda iyi pimezler, sert kalrlar. Karbonat sertlii ay ve kahvenin tadn
bozar.
- Sert sular iek ve bitki sulamas bakmndan da uygun deildir.
- Bir suyun sertliinin ok dk olmas da istenmez. nk ok yumuak sular
andrc etki yaparlar.

2.2.Sularda Sertlik Ve Sertlik Birimleri:

Suyun ierdii alkali tuzlarn dndaki btn metal tuzlarnn suya sertlik zellii verdii
kabul edilir. Sertlik, esas itibariyle sudaki kalsiyum ve magnezyum iyonlarndan ileri
gelmektedir. Demir, mangan, inko, kurun gibi iki deerlikli metal iyonlar da suya sertlik
verirler. Ancak bunlar sularda nemli miktarlarda bulunmazlar.

Sulardaki sertlik kalc ve geici sertlik olmak zere ikiye ayrlr;

-Geici Sertlik: Bu sular bikarbonat (HCO
3
-
) iyonu ierirler. Bikarbonat ieren su stlrsa,
bikarbonat iyonu CO
3
-2
, CO
2
, ve H
2
O vermek zere kolayca bozunur. CO
3
-2
sudaki ok
deerlikti katyonlarla tepkimeye girerek CaCO
3
-MgCO
3
kark keltisini ve kazan ta ad
verilen tortuyu oluturur:

Ca(HCO
3
)
2
CaCO
3
+ CO
2
+ H
2
O
Mg(HCO
3
)
2
MgCO
3
+ CO
2
+ H
2
O
Geici sertlik ieren sular stldnda, bikarbonatlar karbonatlara dnerek kazan tan
olutururlar ve suyun geici sertlii giderilmi olur. Evlerde kullandmz aydanlklarda
veya su kaynatmada kullanlan dier kaplarda birikmi olan bu talara alz. Sirke (asetik
asit) koyup kaynatmakla kazan ta giderilebilir. (Alminyum esasl kaplara sirke konmas
uygun olmayabilir. Aluminyumda biraz znme olur.)

Geici sert su, su artma tesisinde suya snm kire (Ca(OH)
2
) katp metal karbonat
keltisini szmekle yumuatlabilir. Baz, bikarbonat iyonu ile tepkimeye girerek su ve
karbonat iyonu oluturur. Karbonat iyonu , Ca
++
ve Mg
++
iyonlar ile tepkimeye girerek metal
karbonatlar halinde ker.

HCO
3
-
+ OH
-
H
2
O + CO
3
-2

CO
3
-2
+ M
+2
MCO
3
(k)

-Kalc Settllk: Istldklar zaman deiiklik gstermeyen tuzlar suya kalc sertlik verirler.
Bunlar kalsiyum ve magnezyum klorr, slfat, fosfat veya silikat tuzlarndan meydana gelen
sertliktir. Bu tuzlar, suyun ok fazla buharlatrlmasyla kazan ta halinde kerler.,

Kalc ve geici sertlik toplamna, toplam sertlik veya sertlik btn denir. Suyun sertliini
ifade etmek iin deiik lkelerde farkl birimler kullanlmaktadr. Birimler ifade edilirken,
suyun ierdii sertlik verici tuzun ekivalenti olan CaO veya CaCO
3
miktar esas alnmtr.


Sertlik Birimleri:
1 Alman Sertlik Derecesi (AS
o
) = 10mg CaO /L
1 Fransz Sertlik Derecesi (FS
o
) = 10 mg CaCO
3
/L

199
1 ngiliz Sertlik Derecesi (IS
o
) = 10 mg CaCO
3
/0,7L
1 USA Birimi = mg kuru madde /L
1 Val = g ekivalent tuz /L
1 Milival = mg ekivalent tuz /L

Sularn Sertlik Derecelerine Gre Snflandrlmalar:

zellik AS
o
FS
o


ok Yumuak Su 0-4 0-7,2
Yumuak Su 4-8 7,2-14,5
Orta Yumuak Su 8-12 14,5-21,5
Sert su 12-18 21,5-32,5
ok Sert Su 18-30 32,5-54,0


2.3.Sular Yumuatma Yntemleri:
1) Kaynatarak sertlii giderme
2) Kimyasal metodlarla sertlii giderme
2.3.1- Kaynatarak Sertlii Giderme:
a- Bikarbonatlar bozunarak karbonat haline geerler;


Ca(HCO
3
)
2
CaCO
3
+ CO
2
+ H
2
O
Mg(HCO
3
)
2
MgCO
3
+ CO
2
+ H
2
O
Daha sonra suda g znen MgCO
3
hidrolize urayarak Mg(OH)
2
e dnr.
MgCO
3
+ H
2
O Mg(OH)
2
+ CO
2


b- znm haldeki sodyum silikat magnezyum, kalsiyum veya demir tuzuna etki eder.

Na
2
SiO
3
+ CaSO
4
Na
2
SO
4
+ CaSiO
3

Na
2
SiO
3
+ MgSO
4
Na
2
SO
4
+ MgSiO
3

Na
2
SiO
3
+ FeSO
4
Na
2
SO
4
+ FeSiO
3


c-Bikarbonatlardan hasl olan karbonatlar sodyum slfata etki eder;

CaCO
3
+ Na
2
S0
4
CaSO
4
+ Na
2
CO
3

MgCO
3
+ Na
2
S0
4
MgSO
4
+ Na
2
CO
3


d- Btn bu olaylardan baka magnezyum ve demir tuzlarda su karsnda scakta bozunurlar

MgCl
2
+ 2H
2
O Mg(OH)
2
+ 2HCl
FeCl
2
+ 2H
2
O Fe(OH)
2
+ 2HCI
Fe + H
2
O FeO + H
2

Fe(OH)
2
+ MgCl
2
FeCl
2
+ Mg(OH)
2


200
Bu gibi olaylar suyun kaynatld kaba kt tesir edecei gibi, suda znr hale geen
bileiklerde kelek halde kazann dibinde toplanrlar. Bilhassa Ca(HCO
3
}
2
ve Mg(HCO
3
)
2

scaklkla bozunarak sudan ayrlrlar. Eer bunlarn miktar oksa, suyun sertlik derecesi
der. Bylece bu tuzlar kaynatlarak sudan ayrlp dibe ktrlm olurlar. Btn sertlii
bikarbonat (HCO
3
-
) sertliinden ibaret olan sular kaynatmak suretiyle birka sertlik
derecesine kadar drmek mmkndr. Aksi halde, kimyasal metodlarla sertlik
giderilmesine bavurulur.

2.3.2- Kimyasal Metodla Sertlii Giderme:

Kimyasal metodlarla yumuatma yaparken ya ktrme prosesleri kullanlr veya iyon
deitirme prosesi kullanlr.






2.4.ktrme Prosesleri:

Burada suya sertlik veren tuzlar suda suda znmeyen bileikler haline getirilip sudan
mekanik yolla uzaklatrlmas esasna dayanr.

Balca ktrme Yntemleri unlardr:

a) Kire- Soda ve Neckar Yntemi:
b) Reisert Yntemi:
c) Trifosfat yntemi:

a) Kire- Soda Yntemi:

Kalsiyum bikarbonat, magnezyum bikarbonat, magnezyum klorr ve serbest karbondioksitin
balanmas kalsiyum hidroksit ile, al ve magnezyum slfatn ktrlmesi ise soda ile
yaplr.

Ca(HCO
3
)
2
+ Ca(OH)
2
2CaCO
3
+ 2H
2
O

Mg(HCO
3
)
2
+ Ca(OH)
2
CaCO
3
+ MgCO
3
+ 2H
2
O

CO
2
+ Ca(OH)
2
2CaCO
3
+ H
2
O

MgCl
2
+ Ca(OH)
2
Mg(OH)
2
+ CaCl
2


CaSO
4
+ Na
2
CO
3
CaCO
3
+ Na
2
SO
4


MgSO
4
+ Na
2
CO
3
MgCO
3
+ Na
2
SO
4



60-70 C' lik bir temperatrde bu dnme 2 ila 3 saat iinde tamamlanr. Bu usule benzeyen
Neckar metodunda soda fazlas tatbik edilir ve bylece:
Ca(HCO
3
)
2
+ Na
2
CO
3
CaCO
3
+ 2NaHCO
3


201
reaksiyon denklemi gereince sodyum bikarbonat teekkl eder. Bunun sonucunda ise
kazanda Na
2
CO
3
, CO
2
ve H
2
O' ya paralanr veya bu paralanma;

Na
2
CO
3
+ H
2
O 2NaOH + CO
2


reaksiyonu gereince NaOH teekkl lehine de cereyan eder. Bu suretle kazanda ayrlm
bulunan kire amuru, sodann fazlas ve teekkl eden hidroksit kazandan bir miktar su ile
beraber ekilir ve su tasfiye apareyine tekrar gnderilir. Burada soda yerine sodyum hidroksit
de vazife grebilir. Bu durumda;

Ca(HCO
3
)
2
+ 2NaOH CaCO
3
+ Na
2
CO
3
+ 2H
2
O
Mg(HCO
3
)
2
+ 4NaOH Mg(OH)
2
+ 2Na
2
CO
3
+ 2H
2
O

reaksiyonlar neticesinde teekkl eden karbonat, aly da karbonat olarak ktrr.

CaSO
4
+ Na
2
CO
3
Na
2
SO
4
+ CaCO
3


Kire soda ynteminde ve keza Neckar ynteminde devaml kontrol yapld taktirde suyun
sertliini 3 ile 5 Alman sert1iine kadar drmek mmkn olur. Burada bakiye sertlik olarak
kalan ksm znm bulunan CaCO
3
ve Mg(OH)
2
' den ileri gelir.


b) Reisert Yntemi:

Reisert-Baryt ynteminde baryum tuzlar kullanlr. Bu maksatla ktrme vastas olarak taze
ktrlm baryum karbonat, baryum klorr veya baryum hidroksit' den istifade edilir. Bu
yntemde sertlik bir Alman sertlik derecesinden aa drlr.

CaSO
4
+ BaCO
3
BaSO
4
+ CaCO
3

c)Trifosfat Yntemi:

Bu yntemde trisodyumfosfat (Na
3
PO
4
.12H
2
O) kullanlarak aada gsterilen reaksiyon
denklemlerine gre su saflatrlmas yaplr.

3Ca(HCO
3
)
2
+ 2Na
3
PO
4
Ca
3
(PO
4
)
2
+ 6NaHCO
3

3Mg(HCO
3
)
2
+ 2Na
3
PO
4
Mg
3
(PO
4
)
2
+ 6NaHCO
3

3CaSO
4
+ 2Na
3
PO
4
Ca
3
(PO
4
)
2
+ 3Na
2
SO
4

3MgCl
2
+ 2Na
3
PO
4
Mg
3
(PO
4
)
2
+ 6NaCI

Burada ham suyun metre kp ve her bir sertlik derecesi bana 16-20 gr trifosfat kullanlr ve
70
o
C temperatrde bir saatlik zaman zarfnda sertlik hemen hemen sfr Alman sertlik
derecesine kadar der. Bu yntem kire-soda yntemine gre daha stndr ve ayrlan
ketti kaba lapa eklinde olup cidarlara snn tesiri altnda kaynayarak yapmaz. Kullanlan
trifosfatn fazlas ise mevcut kazan tan zebilir. Ancak trifosfatn fiyat yksek olduu iin
genel olarak ham suyun bir n yumuatlmas yaplr ve bu ilemde kire soda yntemi tatbik
edilir.


3. DENEYN YAPILII


1- Sabun zeltisi Kullanarak Bir Su Numunesinin Sertliinin Belirlenmesi

202

Gerekli Ekipman

Bret (100ml), spor, mezr (250 ml), Kapakl erlen (250ml), Sabun zeltisi (1L)

Prosedr

Sabun zeltisi ile breti doldurunuz ve spora breti tutturunuz. Mezr kullanarak su
numunesinin hacmini lnz (50 veya 100 ml). Su numunesini kapakl erlene transfer ediniz.
Kapakl erlene 1 ml sabun zeltisi titre ediniz ve erlen muhtevasn alkalaynz. Sabun
kp oluana kadar sabun zeltisi ilavesini tekrarlaynz. Su numunesine ilave edilen
sabun zeltisinin miktarn hesaplaynz.

Seriliin Hesaplanmas

Sabun zeltisinin 1 ml = 1 mg CaCO
3
'a denktir.
lave edilen sabun zeltisinin hacmi (ml) x 1000 mg CaCO
3

Suyun sertlii = ---------------------------------------------------------------------------------
Su numunesinin hacmi (ml)
.

rnein, eer kpk oluumundan nce 100 ml su numunesi iin 10 ml zeltisi titre
edilmise, o zaman sertlik:

20x1000
----------- = 200 mg CaCO
3
/ L su
100

2-Geici Sertlik Tayini

Gerekli Malzemeler; 500 ml erlenmayer, bret, HCl (0,1N), metil oranj indikatr zeltisi

Deney Yontemi ; 100 ml. rnek alnarak 2-3 damla metil oranj damlatlr. Renk dnnceye
kadar 0.1 N HCl ile titre edilir.

Tepkimeler;

Ca(HCO
3
}
2
+ 2HCI CaCl
2
+ 2H
2
O + 2CO
2

Mg(HCO
3
)
2
+ 2HCI MgCl
2
+ 2H
2
O + 2CO
2


Kullanlan HCl miktar a ml. ise suyun geici sertlii (a - 0,15), 2,8 AS
o
dir. Burada 0,15
metiloranj renk dnm iin dzeltme faktrdr.

3- EDTA Titrasyonu ile Toplam Sertlik Tayini

Etilendiamintetraasetik asit ve onun sodyum tuzlar (ksa ad EDTA}, metal katyonlar ile
chelat kompleksleri olutururlar. Bu maddenin Ca
+2
ve Mg
+2
ile verdii kompleksler
renksizdir. Ca - EDTA kompleksi Mg-EDTA kompleksinden daha salamdr .

ndikatrler; Erio Chrome Black T: Bu maddenin Mg
+2
indikatr kompleksi, Ca
+2
indikatr
kompleksinden daha salamdr. Indikatrn pH aral 8,5 - 11,5'tir. ndikatrn damtk su

203
ile yaplan zeltisinde mavi Mg
++
ve Ca
++
kompleksleri halinde ise arap krmzs
rengindedir. Ca
++
ve Mg
++
nin EDTA kompleksleri indikatr ile vermi olduu
komplekslerden daha salam olduundan, EDTA Ca
+2
ve Mg
+2
'yiu indikatrle vermi
olduklar komplekslerden ekebilir.

Ca
++
ve Mg
++
ieren tamponlanm zeltiye 2-3 damla erio chrome black T indikatru ilave
edilince zelti arap krmzs olur. EDTA zeltisi ilave edilince nce Ca
++
yi sonra da Mg
++
yi indikatrle vermi olduu komplekslerden eker. Ca
++
ve Mg
++
nin tm ile kompleks
verecek miktarda EDTA ilave edildiinde zelti mavi renge dner. Bu renk indikatrn
kompleks vermedii renktir. Dnm noktasnda renk deiimi kesindir (arap krmzs-mor-
mavi).

Amonyum purpurat (mrexit): Bu madde pH: 12 dolaynda mor renk verir Ca
++
varlnda ise
renk pembeye dner. EDTA Ca
++
yi purpuratla vermi olduu kompleksten eker. Bylece
amonyum purpuratn mor rengi geri gelir. Mg
++
bu pH'da purpuratla kompleks vermediinden
Mg
++
varlnda da Ca
++
titre edilebilir. Titrasyanda EDTA zeltisi, indikatr olarak da
amonyumpurpurat kullanlr.


3.1- Toplam Sertlik Tayini:

Gerekli zeltiler:

a) EDTA titrasyon zeltisi (0,02 N) : 3,72 9 EDTA (Molekl arl 372,25 g) tartlr.
1 litre damtk suda ztr. Bu zeltinin bir ml'si 0,4004 mg kalsiyuma edeerdir.
standart kalsiyum zeltisi ile ayarlanr.
b) Standart kalsiyum zeltisi: 100 mg saf CaCO
3
biraz hidroklorik asitte zlr ve damtk
su ile 100 ml'ye tamamlanr. Bu zelti EDTA zeltisini ayarlamada kullanlr ve EDTA
zeltisi faktr u farmlden hesaplanr. '
CaCO
3
(mg)
Faktr (f) =-------------------
EDTA (ml)

c) ndikatr zeltisi: 0,5 g erio chrome black T tartlarak 100 ml %60-80'lik etil alkolde
zlr.
d) Tampon zeltisi: 67,5 g amonyum klorr (NH
4
Cl) 570 ml deriik amonyak (NH
3
) da
zlr ve damtk su ile litreye tamamlanr.

Deney Yntemi: 25 ml rnek, bir erlende damltk su ile yaklak 50 ml'ye seyreltilir. 1 ml
tampon zeltisi ve 1-2 damla indikatr zeltisi ilave edilir. EDTA zeltisi ile renk arap
krmzsnden mavi renge dnnceye kadar titre edilir.

Hesaplama:
EDTA (ml) x 1000 xf
Toplam Sertlik =------------------------------ (ppm CaCO
3
)
rnek (ml)

3.2-Kalsiyum Sertlii Tayini:

Gerekli zeltiler:

204

a) N NaOH zeltisi
b) Indikatr zeltisi: 50 mg amonyum purpuratn 50 ml mutlak alkolle sspansiyonu yaplr.

Deney Yntemi: 50-100 ml rnek alnr.1-2 ml N NaOH zeltisi ilave edilip 3-5 damla
indikatr sspaniyonu damlatllr.Renk pembeden leylak moruna dnnceye kadar EDTA
zeltisi ile titre edilir.

Hesaplama:
EDTA (ml) . 1000. f
Kalsiyum Sertlii= ---------------------------- (ppm CaCO
3
)
rnek (ml)

EDTA (ml) . 400,4. f
Kalsiyum = ------------------------------(ppm Ca)
rnek (ml)


3.3-Magnezyum Sertlii Tayini:

Toplam sertlikten (ppm CaCO
3
), kalsiyum sertlii (ppm CaCO
3
) karlrsa magnezyum
sertlii (ppm CaCO3) bulunur. Eer sonu magnezyum cinsinden istenirse;

Magnezyum sertlii (ppm CaCO
3
) . 0,24 = Magnezyum sertlii (ppm Mg) ya da sonu MgO
cinsinden verilir.
Mg Sertlii (ppm. Mg) . 40,31
Mg Sertlii (ppm MgO) = -----------------------------------------
24,31

Kaynaklar:
1- Snai Kimya renci Laboratuvar alma Ynergeleri, Komisyon, IT.,Yaynlarl, 1982.
stanbul.
2- Snai Kimya Analiz Metodlar, S.R.Alpar, M.I.Hakdiyen, T.Bigat, Istanbul. 1982
3- Seluk niversitesi Mhendislik Mimarlk Fakltesi, Snai Kimya Laboratuvar Notlar,
1980, Konya,.
4- Organik Snai Kimya ,S.R:Alpar. 1982, stanbul.
5- Genel ve Anorganik Kimya, H.i. zdemir, 1981, stanbul.
6- Kimyasal Proses Endstrisi, A.I.atalta, 1985, stanbul.
7- Anorganik Snai Kimya, A.zbek. n. Kinay~lu, 1980, stanbul.













205



















KARBONATLI BAKIR CEVHERLERNN AST LNG




1. DENEYN AMACI


Slfrik asit zeltileri kullanlarak malahit cevherinin li edilmesi ve znmeye etki
eden parametrelerin (kartrma hz, zaman, asit konsantrasyonu, tane boyutu, scaklk
v.s.) etkilerinin incelenmesi.



2. KURAMSAL TEMELLER


2.1) Hidrometalurjik Ekstraksiyon

Hidrometalurjik ekstraksiyon; cevher ierisindeki metallerin sulu ortamda(eitli
metalurjik ilemler uygulanarak)kazanlmas ilemidir. Gnmzde bakrn byk bir
ksm pirometalurjik (n ilemler sonucu elde edilen zenginletirilmi konsantre cevherler
metal retim aamasnda hammadde nitelii tamaktadr. Bu konsantre cevherler bir
takm sl ilemlerden geirilerek metal elde edilir) yntemlerle elde edilmektedir. Buna
ramen, hidrometalurjik yntemler ekonomik ynden alternatif tekil ettii gibi, ya
metotlara kolayca tatbik edilmesinden dolay da oksitli metaller iin uygundur. Uzun
yllar bakr retim teknolojisinde kayda deer bir ilerleme grlmemitir. Fakat bir
yandan cevherdeki metal yzdesinin devaml azalmas, pirometalurjik metotlarn artan
maliyetleri ve dier yandan pirometalurjinin hava kirliliine neden olmas
hidrometalurjinin gelimesinde nem kazanmtr. Hidrometalurji eski metal retim sanat
olan pirometalurji ile karlatrldnda, nispeten yeni bir gelimedir.

206

Modern metalurji bilimi olan hidrometalurji, cevher iindeki altn zmek ve inko tozu
ile ktrmek iin kullanlan Siyanrleme Prosesi ve yksek basn ve scaklkta
almina retmek iin kullanlan Bayer Prosesi adl iki prosesin ortaya kt 19.
yzyln sonlarna doru kullanlmaya balanmtr. Bundan sonra hidrometalurji
ilerlemeye devam etmi, hatta pirometalurjinin yerini almtr. Gnmzde bakra olan
byk ihtiya, dk yzdeli cevher yataklarnn iletilmesini zorunlu klar. Bu yataklarn
iletilmesi sadece hidrometalurji ile ekonomik olmaktadr.

Dk yzdeli oksitli bakr cevherlerinin rezerv durumu olduka yksektir. Bu tip
cevherlere pirometalurjik yntemlerin uygulanmas iletme maliyetlerini arttrmaktadr.
Bu nedenle, bu tip cevherlerin iletilmesi hemen hemen imkanszdr. Gnmzde
hidrometalurjinin ilerlemesi ve bu metodun bilhassa oksitli cevherlere uygulanabilmesi
hidrometalurjik prosesleri cazip hale getirmitir. Bugn hidrometalurjik yntemler dnya
bakr retim piyasasnda nemli bir yer oluturmaktadr. Son zamanlarda yaplan
almalar hidrometalurjiyi daha da ileri seviyelere tayacak derecededir. Pek ok lke
hidrometalujinin geliimi iin aratrma ve gelitirme projelerini desteklemektedir.
Hidrometalurjinin gelimesinde birok nemli faktr bulunmaktadr. Pirometalurjik
yntemlerin yerini alabilecek derecede olan hidrometalurjinin avantajlar aada
verilmitir.

Hidrometalurjide kullanlan balca temel ilem vardr:

1) Liing ilemi; uygun bir reaktif kullanlarak cevherin bir ksmnn veya
tamamnn zndrlme ilemidir. Liing sonucunda znebilen metal zeltiye
geer, znmeyen ksmlarda atk iinde kalr. Atk szme ilemiyle ortamdan
uzaklatrlr.
2) zeltinin saflatrlmas; liing ilemi sonucunda, atk ksmlardan ayrtrlm
zelti saflatrma ilemine tabi tutulur.
3) ktrme ilemi; li zeltisindeki znm metal veya bileikler ktrc
reaktifler kullanlarak ktrme ilemleri sonucunda elde edilir.

2.2) Li Reaktifleri

Oksitli bakr cevherleri iin geni lde kullanlan li reaktifi seyreltik slfrik asittir. Zira
bu asit zelti bakr iyi derecede zmekle kalmaz, ayn zamanda bakr, keltme ve elde
etme ilemleri iinde uygun hale getirir. Fakat bu asit, bakr mineralleri ile birlikte karbonat,
silikat ve oksit gibi bileiklerden ibaret olan gang malzemesini de etkilemektedir.

Bu bileiklerden baka bakr ieren cevherler iin kullanlan eitli li reaktifleri de vardr. Bu
reaktifler: HNO
3
, HNO
3
+HCl, Fe
2
(SO
4
)
3
, FeCl
3
+CuCl
2
, KCN, NaCN zeltileri ile SO
2
, H
2
S,
Cl
2
gibi endstriyel uygulamalar olan gazlardr.

Liing ilemi uygulanrken yukardaki reaktiflerden herhangi birisi kullanlabilir. Reaktiflerin
belli konsantrasyondaki cevherlerle muamelesi sonucu zme ilemi gerekletirilir. Reaktif
konsantrasyonu ve zndrme sresinin arttrlmas li verimini artrr. Ar zc
kullanlmas veya zamann fazlas safszlklarn (zeltide bulunmas istenmeyen demir,
alminyum v.s.) zeltiye gemesine sebep olur. Bunun iin, zndrme sresi ve reaktif
konsantrasyonunun dikkatli olarak seilmesi gereklidir. Ayn zamanda, scaklk da

207
zndrme verimini artran bir parametredir. Fakat stma masraflarndan dolay baz iletme
artlar iin ekonomik olmayabilir.

Reaktif seiminde, dikkat edilmesi gerekli olan faktrler unlardr:

1) Cevherin fiziksel ve kimyasal zellikleri
2) Reaktifin maliyeti
3) Reaktifin rejenere edilerek kazanldktan sonra yeniden kullanlabilme
zellii
4) Reaktifin toksit olup olmamas
5) Reaktifin korozif zellii, konstrksiyon malzemesinin maliyeti

2.3) Li Yntemleri

Bir kat sv ekstraksiyon olan liing, eitli yntemlere gre yaplmaktadr. Bir li
ynteminin seiminde en etkili faktr, cevherin tenr ve tonajdr. Ayrca; mineralin cinsi,
cevher ve yantalar tarafndan tketilen asit miktar, sertlik derecesi, yan rnlerin
deerlendirilmesi de li ynteminin seiminde etkili faktrlerdir.


Endstride Kullanlan Liing Yntemleri:

1) Yerinde (mahallinde) liing
2) Yn halinde liing
3) Szme liingi
4) Kartrmal liing
5) Basn altnda liing
6) Bakterilerle liing (Biyoliing)
7) Amonyak liingi

2.3.1) Yerinde (mahallinde) liing (in situ): Maden iletme giderlerini karlamayacak
derecede fakir olan bakr yataklarna uygulanan bir ilemdir. Geirgenlik ve mineral
znebilirlii, yerinde li ilemi iin uygun artlar oluturur. lemin uyguland yataklarda
byk faylarn varl ar zelti kaybna neden olabilir. Yataktaki dolomit, kalsit, biotit ve
kil mineralleri yerinde li ilemini zorlatrmaktadr.

Yerinde liing, yer alt bakr ocaklarnn gkler sonucunda atlam olan blgelerinde,
rutubet ve hava ile temas sonucunda oksitlenen cevherlere uygulanr. Cevher bulunduu yerde
paralarna ayrtrlr ve hidrostatik basn altnda oksijen verilerek zcyle temas ettirilir.
Kullanlan zc genellikle seyreltik slfrik asittir. Bu liing ilemi ok uzun sreli olup
ortalama 5-15 yl devam etmektedir. Elde edilen bakr slfat bir tnelde toplanr.

Bu yntem ile ilgili yaplan son uygulamalar aada verilmitir.
1) Yerinde liing ilemine tabi tutulacak cevher, maden sahasnda injeksiyon
sistemi ve yzeye dorudan zc ilavesiyle yaplr. Oluan doygun zeltiler
alt blgelerdeki havuz ve tanklar ierisinde toplanr.

2) Li zeltisi cevher iine injeksiyon vastasyla oksijen basnc uygulanarak
verilir. Bu durumda elde edilen zelti basncn etkisi ile yukarya doru

208
hareket edeceinden st ksmlarda toplanr ve bakr kazanma nitelerine
gnderilir.

Yerinde liing ileminin uygulanabilmesi iin, elde edilmek istenen metal li reaktifi ile fazla
miktarda zlebilir trden olmaldr ve yerinde li ileminin uyguland maden sahasnda li
zeltisinin cevher iindeki ak ve cevher paracklaryla olan temasnn iyi derecede olmas
gereklidir.

2.3.2) Yn halinde liing (heap ve dump) : Bu metotta yukarda anlatlan yerinde liing
ileminin aksine, cevher maden ocandan uzaklatrlmaldr. Bu ilemin uygulanabilmesi
iin cevherin belli boyutlara ayrtrlmas gereklidir. Boyutlandrlm cevher geirgen
olmayan bir tabaka zerine ynlar halinde yerletirilir. Li zeltileri yn zerine deiik
ekillerde (yamurlama, du vs.) uygulanabilir ve st taraftan ilave edilen zeltiler cevher
ierisinden getikten sonra altta toplanr. Li ileminden sonra elde edilen zeltide bakr
slfat oluur. Liing ileminin tamamlanmasnn ardndan cevher elektrik ve buharla alan
kazyclar yardmyla kamyonlara yklenerek krma ve eleme tesislerine sevkedilirler.
Bakrn slfrl bileiklerini slfata dntrmek iin gerekli olan oksijen, cevherin yeteri
derecede havalandrlmas ile salanabilir. Liing esnasnda yerekiminin etkisiyle zelti,
cevher ierisine ok iyi derecede nfuz eder. Bu ilemde verimi arttrmak iin ynlarn
havalanmas kolaylatrlmal ve li zeltisinin yn iindeki her blgeye ok iyi bir ekilde
dalmasn salamak gereklidir. Oksidasyon potansiyeli ve pH kontrol ile verim daha da
ykseltilir.

Heap ve Dump liingi arasnda birka farklar aada verilmitir.

1) Heap liingi yksek tenrl cevherler iin uygundur. Heap liinginde bakr
oran %0.5-0.2 olmaldr. Dump liingi tenr oran dk olan cevherler
iin kullanldr. Bu tip cevherlerde bakr oran genelde %0.2dir. Ayrca
Dump liingi atk durumdaki kayalara da uygulanabilmektedir.
2) Heap liing ileminde cevher madenden karld boyutlarda kullanlmaz.
Bunun belli boyutlara tlmesi gereklidir. Oysa Dump liinginde ise
cevherler tlmeye gerek kalmadan dorudan kullanlabilir.
3) Heap liinginde cevher zel tabakalar halinde istiflenir. Dump liinginde
ise cevher toporafik yntemlerle ylr.
4) Heap liingi oksitli, slfrl ve silikatl cevherlere kolaylkla uygulanabilir.
Dump liingi ise oksitli ve slfrl cevherler iin uygundur.
5) Heap liingi iin gerekli olan sre gn ve ay eklindedir. Dump liingin de
bu sre yllar srebilmektedir.

Yn liingi bakr haricindeki dier metaller iin de kullanlabilir. spanyann Rio-Tinto
tesislerinde bakr cevherleri yn halinde li edilmektedir. USA Nevada maden ocaklarnda
ise bakr d metaller kullanlr. Bu ocaklar gnlk 24 saat alarak %76 orannda NaCNle
Heap liingi yaplr ve altn elde edilir.

2.3.3) Szme liingi (Vat Liingi=Tekne Liingi): Bu liing ilemine taban geirgen
malzeme ile kaplanm tanklar iinde yaplr. Bu tanklar ekil olarak prizmatik olup,
genellikle betondan yaplmtrlar. Tank iine yklenecek olan cevherin bakr oran %1-2 ve
boyutu 1 cmye kadar tlm olmaldr. zc, tank iine st veya alt ksmdan verilir
ve cevher ile iyi bir karm meydana gelmesi salanr. Liing ileminde genelde birden fazla
tank (4-7 tank) seri halde birbirine balanr. Tanklar ters akm prensibine gre alr. lk iki

209
ve nc tanktan gelen doygun zeltiler elektrolit olarak kullanlr. Srekli alan vatta
zelti devaml ak halindedir. Szme liinginde sre 5-10 gn ile snrldr. Liing ilemi
sonucunda vatlar bol miktarda su ile ykanarak, zeltinin temiz olmas salanr.

2.3.4) Kartrma liingi (Agitation): Liing ilemlerinde en ok kullanlan metottur.
Kartrma ilemi mevcut tanklar ierisinde ortam basncnda veya otoklav iinde yksek
basn altnda gerekletirilir. Kartrma liinginin uygulanabilmesi iin cevherin ince
tlmesi gereklidir. tlm cevherler kartrma ilemine tabi tutularak li edilirler.
Kartrma ilemi mekanik veya basnl hava yardm ile yaplr. Tanklar genellikle 50-200
m
3
hacimli ve kullanlan tank says 3-4 tanedir. Kartrmal liing ileminde li verimi
olduka yksektir. Buna bal olarak li sresi (ortalama 2-5 saat) de olduka ksadr. Li
sresinin ksa olmas nemli bir avantaj tekil etmektedir.

Liing ileminde eitli artlar salanrsa %100 orannda verim elde edilebilir. Verimi
ykseltebilmek iin; kat ince tlmeli, asit konsantrasyonu yksek olmal ve kartrmann
uygun yaplmas gereklidir. Li ileminin daha hzl olmas iin de, yksek scaklkta allr.
Elde edilen amur dinlendirilerek berraklatrlr.
Kartrma ilemi yaplrken ortam scaklnn arttrlmas liing verimini ykseltir ve li
sresini ksaltr. Fakat scaklk enerji maliyetlerini ortaya kard iin zme (liing)
ilemlerinde kullanlmas istenmez. Elde edilen zelti dinlendirildikten sonra gang ksmlar
dibe ker, zelti berraklar. Kartrma liinginin stn ynleri ve szme liinginden ayran
zellikleri aada sralanmtr.

1) Kartrma liinginde yn haline getirme ilemi yaplmamakla birlikte, ince
tlm cevherler srekli alan tanklarda devaml kartrma ilemi yaplarak
yrtlr.
2) Sistemde meydana gelen pulpun kum ve amur halinde ayrtrlmas klasifikatrler
yardmyla yaplmaktadr.
3) amurun ykanma ilemi ters akml dekantasyon metotlarnn uyguland
koyulatrclarda yaplr.
4) Kullanlan reaktifin zelliini gre, yaplan li ileminde zelti iinde bulunma
ihtimali olan demir ve alminyum gibi safszlklarn sistemden uzaklatrlmas
mmkn olabilmektedir.

Oksitli bakr cevherlerinin liinginde kullanlan en nemli reaktiflerden biri slfrik asittir.
Bakrn iki deerlikli oksitlerini kolayca zmesi, maliyetinin dk olmas, geri
kazanlabilme zellii (elektrolizle kazanma), dk konsantrasyonlarda bile yksek li
veriminin elde edilmesi, dier znmesi istenmeyen safszlklarn seyreltik slfrik asit
zeltilerinde az znmeleri ve korozyon zelliinin az olmas dier reaktiflere gre slfrik
asitin en nemli avantajlardr.

Slfrik asit ile oksitli bakr minerallerinin kimyasal reaksiyonlar yledir.

CuCO
3
.Cu(OH)
2
+ 2 H
2
SO
4
2 CuSO
4
+ CO
2
+ 3 H
2
O

2 CuCO
3
.Cu(OH)
2
+ 2 H
2
SO
4
3 CuSO
4
+ 2 CO
2
+ 4 H
2
O

CuSiO
3
.2H
2
O + H
2
SO
4
CuSO
4
+ SiO
2
+ 3 H
2
O

CuO + H
2
SO
4
CuSO
4
+ H
2
O

210

Cu
2
O + H
2
SO
4
CuSO
4
+ Cu + H
2
O

O
2
+ Cu
2
O + H
2
SO
4
+ SO
2
2 CuSO
4
+ H
2
O

Bakrn kartrma metodu kullanlarak retimi Kongoda Union Miniere du Haut Katanga
irketi tarafndan yaplmaktadr. irketin gnlk kapasitesi 10.000 tondur. Bundan baka bu
yrede kurulmu ikinci tesis Nothern Rhodesian Copper firmas dier tesisten 20 misli daha
fazla kapasitede retim yapmaktadr.

2.3.5) Basn altnda liing: Basn altnda liing ilemi hidrometalurjide en avantajl
grlen bir teknolojidir. Bu teknoloji hzl bir ekilde ilerlemektedir. Pulp liingi iin
kullanlan otoklavlar yatay, dikey, kresel veya uzun yatay borular eklinde olabilir. Bu tip
tanklarda kartrma ilemi otoklavn kendi yatay ekseni etrafnda dnmesi sonucu meydana
gelir.
Basn altnda liing ilemi genellikle slfrl bakr cevherlerine uygulanr. Yksek
scaklklarda znmeyen metal slfrler, basn altnda oksijenle kolayca znrler. Liing
ilemi otoklav iinde gerekletirildii iin ortamn scakl ve pH snn etkisi olduka
fazladr. Bu ekilde gerekletirilen ilemde metal slfrler oksijenin etkisiyle metal oksitlere,
kkrt ise elementel kkrt, hidrojen slfr, polislfr, tioslfat ve slfat formlarna
dntrlr.

2.3.6) Bakterilerle liing (bio-liing): Bakteriler kullanlarak gerekletirilen liing ilemi
daha ok 1940ta bakterilerin kefedilmesi ile ortaya kmtr. 1960l yllardan sonra
endstriyel anlamda ilerleme kaydedilmitir. Bu metot daha ok tenr oran dk olan
slfrl mineraller iin uygulanmaktadr. Slfrl mineralleri ykseltgeyen birok bakteri
mevcuttur. Bunlardan balca olanlar aada verilmitir.

- Thibacillus Thioxidan (Th. t.)
- Thibacillus Concretivorus (Th. c.)
- Thibacillus Ferrooxidan (Th. f.)
- Ferrobacillus Ferrooxidan (F. f.)

Slfrl minerallerin bakteri liinginde, bakterilerin yan sra seyreltik slfrik asitin
kullanlmasyla znme hz artmtr. Bu olay, bakterilerin asitli ortamda asit tarafndan
beslendiklerine iaret etmektedir. Bakteriler, tenr oran dk olan slfrl cevherlerin
liinginde kullanlan ferrik slfat ve slfrik asit retmektedirler. Son zamanlarda bu alanda
yaplan almalar daha ok zel bakterilerin kullanld liing ilemleri iindir.

Bakteri liingi ilemiyle alan tesisler; ngilterede Warren Spring laboratuar, USAda
Battelle, ilide Chuquicamata maden iletmeleridir. Bu tesislerde liing ilemi, dk tenrl
cevherlerin oksitlenmesine yneliktir.

2.3.7) Amonyak liingi: USAnn Alaska eyaletinde kurulan Kennecott Copper irketinin
iletmi olduu bakr cevherlerinin yars slfrl, dier yars da malahit ve azuritten
olumaktadr. Cevherler flotasyon ilemi grdkten sonra bakrn yaklak %1i karbonat
halinde teylingde kalmtr. Teyling iindeki bakrn kazanlmas iin iki yntem
uygulanmtr. Birinci yntemde, teylingler slfrletirilip, yzdrme ilemi yaplr. kinci
yntemde ise, amonyak ile li edilir. Bu liing ilemi sonunda yksek tenrl konsantre elde
edilir. Konsantre zeltideki bakr %70 oranndadr.

211

Bakr amonyakla li edildikten sonra, zeltideki bakr ve amonyan kazanlmas ilemleri
yaplmaktadr. Bu yzden tesislerde distilasyon cihazlar kurulmutur. Amonyan uucu
zelliinden dolay li tanklar tamamen kapal olup, buhar szdrmaz zellie sahiptir. Bu
tesislerde gnlk 500 ton cevher ilenmektedir. Li ilemi 12 saat srmektedir.

Konsantrasyon tesislerinden alnan suyu giderilmi teylingler mevcut bir delikten tank iine
arj edilir. Kullanlan amonyak zeltisi ise tankn alt ksmndan gnderilir. Gerekli olan li
sresinin sonunda bakrca zenginletirilmi konsantre zelti dar alnr ve ihtiva ettii
bakrn kazanlmas iin buharlatrma nitelerine gnderilir.









3. DENEY DZENE ve DENEYN YAPILII



3.1) Li leminin yaplaca dzenek

Li ilemi, sabit hacimli bir cam reaktrde gerekletirilecektir. Deney esnasnda kartrma
ilemi; kartrma hz ayarlanabilen dijital gstergeli bir mekanik kartrc yardmyla
yaplacaktr. Deney esnasnda scakl devaml sabit tutmak amacyla sabit scaklkl ve
dijital scaklk kontroll bir su banyosu kullanlacaktr. Ayrca, buharlama kayplarn
nlemek amacyla cam reaktre bir geri soutucu balanacaktr.

3.2) Cevherdeki bakr analizi
nce tlm cevherden 1 g alnr. 10 mL deriik HCl zeltisi ilave edilir. zeltiyi atk
ksmlardan ayrmak amacyla szlr. Sznt belli bir hacme tamamlanr. Bu zeltiden
belli hacimde alnr. zeltiye geme ihtimali olan Fe
+2
iyonlarn Fe
+3
e ykseltgeyip
ktrmek iin birka damla H
2
O
2
ilave edilir. H
2
O
2
in fazlal uurulduktan sonra, pH
ayarlanarak demirin kmesi salanr. Karm, mavi bant szge kadndan szlr ve
szntnn pHs 6,5a ayarlanr,sonra mreksit indikatr eliinde renk portakal sarsndan
koyu menekeye dnnceye kadar (renkte deiim olmayana kadar) Triplex-III zeltisi ile
titre edilir.

3.3) Deneyin Yapl

Dier parametrelerin deerleri sabit tutularak reaktif konsantrasyonunun etkisini incelemek
amacyla; deiik konsantrasyonlarda (%3-5-10 v.s.) slfrik asit zeltileri hazrlanr.
Kat/sv oranna bal olarak, tane boyutu belli olan kat ve belli konsantrasyondaki slfrik
asit zeltisi reaktre konularak ayn anda kartrma ilemi sabit hzda balatlr. Reaksiyon
sresi sonunda, reaktr muhtevalar bekletilmeden szlr. Li zeltisindeki bakr ve demir
miktarlar kompleksometrik yntemle tayin edilerek znme yzdesi hesaplanr.

212

3.4) Li zeltisindeki bakr analizi

Belirli hacimde alnan zeltiye hidrojen peroksit (H
2
O
2
) ilavesiyle Fe
+2
, Fe
+3
e
ykseltgendikten sonra, ktrlen Fe(OH)
3
szlr. Szlen zeltinin pHs 6,5e ayarlanr
ve mreksit indikatr ilave edilir, 0,01 Mlk Triplex-III zeltisi ile renk portakal sarsndan
koyu menekeye dnnceye kadar titre edilir. Harcanan 0,01 Mlk 1 ml Tripleks-III zeltisi
0,6354 mg bakra edeerdedir.

Harcanan komplekson zeltisinin mlsi belirlendikten sonra zeltideki bakr miktar
aadaki gibi hesaplanr.

znen bakrn cevher arlna gre yzdesi:

x100
(mg) arl Cevher x (ml) hacim Alnan
(ml) hacmi zelti x (ml) III - Triplex Harcanan x 0,6354
Cu % =




Cevherde mevcut bakrn zndrlen yzdesi:

x100
miktar bakr Toplam
miktar bakr i zeltidek
si % znme Bakrn =


3.5) Li zeltisinde demir tayini

Bu analizin yaplabilmesi iin zeltideki demir iyonlarnn Fe
+3
halde olmas gereklidir.
ayet zeltide Fe
+2
iyonlar varsa, zeltiye birka damla H
2
O
2
ilave edilerek, Fe
+2

iyonlarnn Fe
+3
e ykseltgenmelidir. 20 mg Fe
+3
/100 mL konsantrasyonuna sahip zeltiden
belli hacimde alnr. Seyreltik HCl zeltisi ile zeltinin pH 2,5a ayarlanr. 1 mL
slfosalisilik asit zeltisi (indikatr) ilave edilir. Oluan krmz renk kayboluncaya kadar,
1/10 veya 1/100 Mlk Triplex III zeltisi ile titrasyon yaplr. Harcanan (1/100 M) 1 mL
Triplex-III zeltisi 0,5584 mg Fe ihtiva eder.

ndikatr zeltisi: Slfosalisilik asit zeltisi= 5 g slfosalisilik asit + 95 ml H
2
O

Harcanan komplekson zeltisinin mlsi belirlendikten sonra zeltideki demir miktar
aadaki gibi hesaplanr.

znen demirin cevher arlna gre yzdesi:

x100
(mg) arl Cevher x (ml) hacim Alnan
(ml) hacmi zelti x (ml) III - Triplex Harcanan x 0,5584
Fe % =

Cevherde mevcut demirin zndrlen yzdesi:


213
x100
miktar demir Toplam
miktar demir i zeltidek
si % znme Demirin =



















BAKIR SLFATLI ZELTLERDEN BAKIRIN SEMENTASYONU




1- DENEYN AMACI


Bakr retim metalurjisinde, seyreltik bakrl zeltinin demir tozuyla sementasyon edilmesi
ve toplam bakr kazanma veriminin tartlmas.



2- TEOR


Sementasyon : Elektrokimyasal ktrme metodu ve bir yer deitirme reaksiyonudur.
zelti veya eriyikteki bir metal zelti veya eriyikte bulunan daha elektronegatif bir metalin
yzeyine kmesi olaydr. Semente bakrn ilenmesinin en yaygn metodu, eritme
frnlarnda veya konverterlerde eritilmesi ve daha sonra alternatif bir metotda semente bakrn
bazik sulu bir zeltide zmek ve takiben H
2
gaz ile indirgemektir. Bu ekilde indirgenen
rn toz halinde (<150 mm) olup %99.9 saflktadr.


Demirden baka alminyum, inko gibi dier metallerde sementasyon iin kullanlr. Ancak
daha pahaldr. Bu sebeple demir kullanlmaktadr. Bakr endstrisinde uyguland gibi bakr
ykl zelti hurda demir yn zerinden geirilerek bakr, demir zerine ktrlr. ken
bakr levha ve toz eklinde olabilir. Sement bakrn bileimi %85-90 Cu, %0.2-2 Fe, %0.5

214
SiO
2
+H
2
O
3
, geriye kalan eitli safszlklardr. Ancak sement bakrn rafine edilmesi
gerekmektedir.

Sementasyon kimyas : Genel olarak sementasyon reaksiyonu u ekilde gsterilebilir.


0
1
2
2
0
2
2
1
M M M M
+ +
+

Burada M
1
soy metali, M
2
ise daha az soy metali temsil eder. Bu prosesin yrtc kuvveti
onlarn standart elektrokimyasal potansiyeli ve zeltideki iyonlarn aktifliklerine baldr. Bu
potansiyel M
1
ve M
2
nin yar hcre potansiyelleri arasndaki farktr.


) 2 ( ) 2 (
2
2
2
1
+ +
+ +
=
e M e M
E E E

Eer bir demir paras bakr iyonlar ieren sulu bir zeltiye daldrlrsa metalik bakr
kmeye meylederken, demir zeltiye geme eilimindedir. Bu reaksiyonun elektrokimyasal
potansiyeli src kuvvettir.


2
2
0 2 0 2
2
0 2 0 2
2
0 2 0 2
0 2 0 2
ln
2
1
ln
2
1
ln
2
0
) / (
0
) / (
0
) / ( ) / (
0
) / ( ) / (
) / ( ) / (
2 0 0 2
+
+
+ +
+
+ +
+
+ +
+ +
=
=
=
=
+ +
+ +
Cu
Fe
Fe Fe Cu Cu
Fe
Fe Fe Fe Fe
Cu
Cu Cu Cu Cu
Fe Fe Cu Cu
a
a
F
RT
E E E
a F
RT
E E
a F
RT
E E
E E E
Fe Cu Fe Cu


Burada, T: Scaklk, F: Faraday sabiti (96500 culomb/ekivelant gram), R: Gaz sabiti (8.31
Joule/Kmol) dir. Standart redkleme potansiyeli bakr ve demir iin sras ile +0.34 ve -0.44
volttur. Bu deerler formlde yerine yazlrsa,


2
2
ln
2
78 . 0
+
+
=
Cu
Fe
a
a
F
RT
E

E sfra yaklancaya (metaller ve iyonlar dengeye ulancaya) kadar reaksiyon devam
edecektir. Bu artlar iyon konsantrasyonlarnn dengeye geldiinde belirlenir. yonik denge
oran k hemen tamamen saa yneleceini gstermektedir. Atmosferik oksijen M
2
yi direkt
olarak etkileyerek fazladan M
2
tketimine katkda bulunur. Keza M
1
in bir ksmda
oksitlenebilir ve yeniden znebilir. Sementasyon prosesini etkileyen yan reaksiyonlar suyun
ve znm oksijenin indirgenmesi ynndedir.


2H
2
O + 2e
-
2OH
-
+ H
2

O
2
+ 2H
2
O + 4e
-
4OH
-




215
Reaksiyonuna gre bir mol demir (55.85 g) bir mol bakr (63.54 g) semente eder. Bu deer 1
kg bakr bana 0.88 kg demir demektir. Endstriyel uygulamalarda 1.5-2.5 kg demir
aadaki yan reaksiyonlardan dolay alnmaktadr.


Fe
O
+ 2Fe
+3
3Fe
+2

Fe
O
+ 2H
+
Fe
+2
+ H
2
O



Yan reaksiyonlarn oluumunu nispeten engellemek amac ile sementasyon proseslerinin
hemen hemen hepsinde sistem inert gazla (genellikle N
2
gaz) beslenmektedir. Sementasyon
reaksiyonu znen bir metal ile ken soy metal arasnda elektron transferi ile olur.


Sementasyon reaksiyonu aadaki genellemelere baldr.
a) M
1
in kme hz zeltide bulunan M
2
konsantrasyonu kullanlan M
2
metalinin alan
ve spesifik hz sabiti ile orantldr.
b) M
2
nin M
1
iyonuna oran ne kadar yksek ise semantasyon reaksiyonunda M
2
tketimi
de o kadar yksek olur.
c) Sistemden oksijen uzaklatrlmas M
2
tketimini azaltabilir.
d) Trblent aklara ve ksa kalma zamanna gre ayarlanm sementasyon reaktrleri
tketilen M
2
iin elde edilen M
1
miktarn maksimum yapar.


Havann oksijeni dorudan +2 deerli demiri oksitleyerek metalik demirin harcanmasna
neden olur.
Referans olarak hidrojen elektrodu kullanlarak inert Pt metal ubuu 1M H
+
zeltisine
daldrlm ve iinden 1 atm basnta ve 25
O
C H
2
gaz geirilerek llen baz maddelerin
standart indirgenme elektrot potansiyelleri aada verilmitir.



Metal

Eo (volt)
K -2.925
Ca -2.866
Na -2.714
Mg -2.363
Al -1.662
Mn -1.185
Zn -0.763
Cr -0.744
Fe -0.440
Cd -0.403
Co -0.280
Ni -0.250
Sn -0.136
Pb -0.126
H
2
0.000

216
Cu +0.337
Ag +0.799
Pt +1.200
Au +1.498



keltme Yntemleri :
1. Yn kelmesi : Su geirmez bir alana ylan kullanlm demir paralar zerinden
bakr ieren zeltilerin geirilmesi suretiyle yaplr.
2. Teknede keltme: keltme tekneleri uzunluklar 150 m, genilikleri 6 m,
derinlikleri ise 3 m olan iinde hcrelere blnm tahta beton eklinde byk
reaksiyon kaplardr. st blme ktrc olarak kullanlan hurda demir, snger
demir, demir levhalar veya kalay alnm teneke kutular yklenir. Li zeltisi yksek
hzlarda ktrcler iinden geer ve ken bakr elekten geerek eimli tabanda
toplanr.
3. Dner tamburla keltme : Hurda demir yklenen armut eklindeki tamburlarn
dnyle ken bakr amur halinde dar akar ve filtre edilir.
4. Konik ktrcler : Silindirik bir tank iine monte edilmi ters koni eklindeki
reaksiyon kaplardr. Hurda veya toz demir kullanan iki tipi vardr. Koninin alt
ucundaki bir borudan basnla verilen bakrl zelti ktrc zerine fskiye halinde
pskrtlr. Silindirik tankn iindeki ters koninin st ksmn elek evrelemektedir.
ken bakr bu elekten geerek 45
o
eimli tabanda toplanarak k borusuna doru
kayar.



3. DENEYN YAPILII


CuSO
4
zeltisi hazrlanr. Bu zeltideki bakr konsantrasyonu kompleksometrik yntemle
(pH 6.5, indikatr mreksit ve renk portakal sarsndan koyu meneke rengine dnene kadar
EDTA ile titrasyon) tayin edilir. tane beher alnr ve CuSO
4
zeltisinden eit hacimde
konulur. Her zeltinin pHs srasyla 0,1 ve 2 olacak ekilde ayarlanr. zeltideki bakra
kar gelen teorik miktardaki demir hesaplanr ve ayr ayr tartlarak beherlere ilave edilir,
kartrlr. Renk deiimleri ve gaz klar izlenerek reaksiyonun bitii beklenir. kme
tamamlandktan sonra zelti filtre edilerek szlr, oksitlenmenin nlenmesi iin alkol+eter
karm ile ykanr. Elde edilen sement bakrlar etvde kurutulduktan sonra tartlr ve bylece
her bir pH iin kme verimi hesaplanr. Ayrca zeltide kalan bakr miktar da
kompleksometrik olarak tayin edilerek ken bakr miktarlar karlatrlr.


4. DENEYLE LGL HESAPLAMALAR


1.Her bir pH ya kar gelen kme verimini hesaplaynz.
2. pH ve kme verimi grafik ediniz.
3. Deney sonularn yorumlaynz.



217
5. KAYNAKLAR

- Cankut Sezai, Ekstraktif Metalurji, .T.. Ktphanesi, Say 884, stanbul, 1972
- retim Metalurjisi Laboratuar El Kitab, .T.. Vakf, Kitap No 23, 1988