Bir Soykrmn Ad 1864 Byk erkes Srgn *

Cahit ASLAN** zet: Kuzey Kafkasyann ok dilli zelliine ramen, ortak tarihsel, sosyal, kltrel ve jeopolitik menfaat birliinin yol at bir st kim kimlii tayan erkesler, Kuzey Kafkasyann kadim halklardr. Ruslarn emperyalist yaylmac politikasnn Kafkasyaya dayanmas yznden erkesler, uzunca yllar Rus arlna kar zgrlk mcadelesi vermilerdir. Bu mcadele srecinde Ruslar, erkeslere ok kt davranm ve Kafkasyada etnik temizlie varan sava metotlar uygulamlardr. Sonu olarak, erkesler, 21 Mays 1864te zgrlk savalarn kaybetmiler ve nfuslarnn nemli bir ksm jenosit kurban olmutur; geri kalan nfus ise, Kafkasya dna, zellikler Osmanl topraklarna srlmlerdir. te bu yaz, bu trajedi (erkes trajedisi) hakkndadr. Anahtar kelimeler: erkesler, Srgn, Soykrm, Abstract Despite the multilingual aspect of North Caucasus, the Circassians who have on upper identity as a result of a common historical, social, cultural and geopolitical interest unity are autochthon people. Because of the Russian imperialist policy in Caucasian, the Circassians fought for their freedom against Russian tsardom for years. During that salvation struggle, Russians maltreated the Circassians and practiced various war methods, including ethnic cleaning. Consequently, the Circassians lost their salvation fought in May 21, 1864. A great majority of their population was lost in genocide and the rest of them were exiled out of Caucasus especially onto Ottoman lands. This article aims at presenting the tragedy of the Circassians. Key Words: Circassians, Exile, Genocide, Giri: Kafkasya, Azak Denizi, Mani ukurlar, Hazar Denizi ve Karadeniz arasnda kalan ve Aperon Yarmadasndan balayarak kuzeybat istikametinde toplam 1200 kilometre uzunluundaki nl Kafkas sra dalarnn hem kuzeyini hem de gneyini iine alan, geni corafi blgeyi ifade etmektedir. Beeri corafyada bu blge Transkafkasya olarak adlandrlr. nsann dnp de gemie, buralara baktnda yznn kzard tarihin en kanl olaylar ise, daha ok 40-45 kuzey enlemleri ile 37-50 dou boylamlar arasnda kalan ve batsnda Azak ve Karadeniz, kuzeyde Mani ukuru, douda Hazar Denizi ve gneyde de dalardan inip Karadenize ulaan ngur rma ile evrili Kuzey Kafkasya ile ksmen gneyde yer alan ve kuzeydekiler ile akraba olan kavimlerin yaad Osetya ile Abhazyada gemitir.
*

**

Bu makale Uluslar aras Sular ve Tarihte (Asam Yaynlar, 2006, say=1) yaynlanmtr. Yrd. Do. Dr., ukurova niversitesi, Eitim Fakltesi, Sosyoloji retim yesi, Adana. 1

Kuzey Kafkasya bir bakta kefedilemeyecek kadar kark bir etnik ve sosyokltrel yapya sahip, tarih boyunca medeniyetlerin urak yeri olan ve siyasal nfuz alanna dntrerek pek ok kavimin kltrel mirasn gnmze tayan, birbirinden farkl dilleri konuan krktan fazla halkn bir arada yaad, dnyann en karmak blgelerinden biridir. erkesler ise, Kuzey Kafkasya dalarnn otokton (varolduundan beri orada yerleik olan) hallar1 olup, yaadklar Byk erkes Srgn ise, tarihin en ac ve feci sayfalarndan biridir. Sonular bakmndan deerlendirildiinde Kuzey Kafkasyann otokton halklarnn yaad bu srgne, dnyann en byk ulusal trajedilerinden biri olarak, soykrm denilebilir. Tarihi adan blgenin demografik yaps, Adge (aps, Abzekh, Hatukhay, Beleney, Kabardey vs.)-Abhaz-Ubh, een-ngu gruplar ve Dastan blgesinde yaayan (Andi, Avar, Lak, Lezgi vb. kabileler) tarihi otokton halklar ile blgeye sonradan gelip yerleen halklar olan Turani kkenli Karaaylar, Balkarlar, Nogaylar, Kumuklar ile ndo-germen kkenli bir halk olan Osetlerden oluturmakta idi. Kuzey Kafkasyada en byk nfusa sahip kadim halk olarak Adige-Abhaz-Ubh grubu,2 kuzeyde Kuban nehri aznda gneydouda, Sunja nehrine kadar uzanan geni topraklarda yayorlard. Merkezi Kafkasyadaki komular, dalk blgelerde yaayan Karaaylar, Balkarlar ve Osetlerdi. Douda een ve ngular, daha douda ngurlar bulunuyordu. Kuban ve Kuma nehirleri boyunca ve Kafkas dalarnn tesinde bilinen Abhazyada Abazalar yayordu3. Her grubun mensuplar, kendi kendilerine yeterli saydklar dnyalar ile iktifa edince, dnyann dier blgelerinden farkl olarak, adeta bir kltr mozaii meydana getirmilerdir4. Fakat, birbirleri ile etkileimleri sonucunda da antik Adge-Abaza Maykop kltr zerinde, bu blgenin insanlar, tarih boyunca kader birlii etmi, tarih boyunca meydana gelen sosyolojik sre neticesinde olumu ortak hayat tarzn, ortak dnya grn, det ve geleneklerini, folklor deerlerini ifade eden ortak bir Kafkas Kltrn de yaratmlardr5. yle ki, eitli Kafkas halklarnn yaamlarn srdrmesine ramen etnik adan birbiriyle ok fazla karmlardr. Bir bireyin babas Adge, annesi Karaay, byk annesi Abazin olabilmektedir. Bu yzden Kafkasyadan Anadoluya gler baladnda Anadolu insan topluca gelen bu insanlara geni anlamyla erkes tabirini kullandlar. Kald ki, erkes terimi XIII. yzylda grnmeye balanm ve ilk zamanlarda Adige halklarna yaktrlan erkeslik6, 17. yzyldan buyana, etnik kken ayrm gzetmeksizin Karaay, Balkar, Dastanl, Adgey veya Abhaz olsun Kafkasyada yaayan Mslmanlar ifade ediyordu7. Hatta 1404 ylnda Kafkasyada bulunan Bapsikopos Johannes de Galonifontibus, Turani bir kavim olan Karaaylar, Kara erkesler olarak tanmlyordu8. Bu anlamda topra ileyen anlamna gelen Jarkaz szcnn zaman iinde Trke dilinde erkes haline gelmesi anlamldr.9. Fakat Avagyan, erkes teriminin Trke eri-kes yani cengaver ile rttn
John Colarusso, Circassian Repatriation: When Culture is Stronger than Politics, The World & I, Issue (November 1991), (Washington D.C.: The Washington Times Publishing Corpuration, 1991), s. 656 2 Dar anlamyla erkesler, detay iin bkz.: John Colarusso, Circassian Repatriation; Abdullah Saydam, Krm ve Kafkas Gleri: 1856-1876 (Ankara: Trk Tarih Kurumu Yaynlar, 16. Dizi, Say. 75, 1997). 3 Murat Papu (der.), Vatanndan Uzaklara (stanbul: iviyazlar Yaynlar, 2004), s. 12. 4 Abdullah Saydam, Krm ve Kafkas Gleri, s. 16. 5 Ufuk Tavkul, slamiyetin 19. Yzylda Kafkasya Halklarnn Toplumsal Yaplarna Tesirleri, Krm Dergisi, Say.25, 1998, s . 43. 6 Arsen Avagyan, Osmanl mparatorluu ve Kemalist Trkiyenin Devlet-ktidar Sisteminde erkesler, Ludmillan Denisenko (ter.)-Yasemin Gedik (haz.), (stanbul: Belge Yaynlar, 2004), s. 20. 7 Ayhan Kaya, Diasporada erkes Kimliinin Dnm: Deien Sosyal Konjonktr Karsnda Yeniden Tanmlanan Etnik Snrlar, Erhan Doan ve Semra Mazlum (der.) Trkiyede Dpolitika Yapm Srecinde Sivil Toplum Kurumlarnn Etkileri (stanbul: Balam yaynlar, 2005) iinde. 8 Ufuk Tavkul, Kafkas Dallarnda Hayat ve Kltr: Karaay-Malkar Trklerinde Sosyoekonomik Yap ve Deime zerine Bir Deneme (stanbul: tken Yaynclk, 1993), s. 17. 9 Arsen Avagyan, mparatorluu ve Kemalist Trkiyenin Devlet-ktidar Sisteminde erkesler, s. 17. 2
1

dnmektedir. Dier yandan erkeslerin erkes ismi ile ilk defa 1215 ylnda Plano de Carpini tarafndan kullanld bilinmesine karn Ernest Chanter, erkeslerin M.. 500 yllarndan itibaren tarih sahnesine kan antik bir millet olduunu belirtmektedir10. Btn bu tartma ve iddialar altnda erkes tabiri geni anlamda kullanldnda, yerlerinden yurtlarndan srlm olan tm Kuzey Kafkasya halklarn kapsarken, dar anlamda kullanldnda Adigeleri ve Adige gruplarn (rnein Kaberdeyler), mevcut siyasi corafya asndan kullanldnda ise Karaay-erkesi kapsamaktadr11. Bu yazda ise erkes tabiri, hem Adigeler hem de srgne maruz kalm tm Kuzey Kafkasya halklar iin kullanlmaktadr. Ruslara gre ise, onlar Dallar!dr. 19. ve 20. yzyl, Balkanlarn, Anadolunun ve Kafkasyann tm halklar iin bir dehet dnemi olmutu. Bu blgelerdeki btn topluluklar, savan, aln ve sava zamannda patlak veren dizanteri, tifs gibi hastalklarn, ayrca sava kaybeden taraf iin kendini gsteren, yurdunu brakp gme zorunluluunun dehetlerinden nasibini almtr12. erkesler, belli bir dnemden sonra bu sreci en ar koullarda yaayan ilk halklardan biri olmutur. Osmanlnn Krm Savan kaybetmesinin ardndan, Rusya, Kafkasya zerindeki basksn olaan st dzeye kard. Bu bask karsnda daha fazla direnemeyen Kafkas uluslar, zellikle eyh amilin hareketinin dmesinden sonra tarihin en byk srgnleri ile kar karya kald13. Btn dnya biliyor ki, Kafkasya, Ruslar tarafndan zorla igal edilmi ve Adigeler bata olmak zere Kafkas halklarnn byk bir ksm arlk gleri tarafndan lkelerinden zorla srlmlerdir14. Geri kalanlarnn ise, farkllklarndan ziyade benzerliklerinin belirledii gemiten gelen kltr oluum sreci -suni olarak siyasal blgelere blnerek- farkl dillerde konuan pek ok halkn kk nanslarla birbirinden ayrlan ortak hayat tarzn, ortak dnya grn, det ve geleneklerini, folklor deerlerini ifade edebilecek olan bir st kimlik oluumunun nne geilmitir. Sovyet-Stalin dneminden kalma siyasi corafya asndan Kuzey Kafkasya, Karaay-erkes, Kabardin-Balkar, Adgey, Kuzey-Gney Osetya, Abhazya, een-nguetya ve Dastan gibi blgelere ayrlmtr. Buradaki temel kaygnn nedeni, tarihin derinliklerinde yatmaktadr. yle ki, bu kayg, tarihte rneklerine zor rastlanan insan kymnn yaanmasna neden olmutur. 140 yldan fazla bir sre geti, bu ara birok aratrmac bu konuyla ilgili almalar yapt, fakat yeterince aydnlatlamam ok konu var: Acaba Kafkas-Rus Savalarnn balang tarihi nedir? Acaba, erkesler ne kadar nfus olarak srlmlerdir? Srgnn nedeni nelerdir?15. Srgn edilenlerin ne kadar yaamn yitirmi, ne kadar hayatta kalabilmitir? Kafkasyada gelien mridizm hareketinin nitelii nedir? Bu sorulara tarihin sayfalarnda yant bulmak, bu halklarn bugn yaayan torunlarna verilmi bir hak olaca gibi insann deerine ilikin sorulara da bir yant olacaktr. Tarihinde Neler Oldu?
N. Luxembourg, Ruslarn Kafkasyay galinde ngiliz Politikas ve mam amil, Sedat zden (ter.), (stanbul: Kayhan Yaynevi, 1998), s. 77. 11 erkes tabirinin kapsam iin bkz.: Yaara Ba, erkeslerin Dram: gal, Srgn ve G, erkes Srgn (der.) (Ankara: Kafder Yaynlar, 2001); Nihat Berzeg, erkes Srgn: Gerek, Tarihi ve Politik Nedenleri (Ankara: Takav Matbaaclk, 1996), s. 17; Arsen Avagyan, Osmanl mparatorluu ve Kemalist Trkiyenin Devlet-ktidar Sisteminde erkesler, s. 9-21; etin ner, u Bizim erkesler (stanbul: Can Yaynlar, 2000), s. 18,39; smail Berkok, Tarihte Kafkasya (stanbul: stanbul Matbaas, 1958); Berkok geni anlamda erkeslii her Adige erkesdir, her erkes Adge deildir cmleleri ile tarif etmektedir. 12 Ayrnt iin bkz.: Justin McCarthy, lm ve Srgn, Bige Umar (ter.), (stanbul: nklap Yaynlar, 1998). 13 Sleyman Erkan, Srgn Olgusuna Analitik Yaklam ve erkes Srgn rnei, Nart dergisi, Say.43, (Mays-Haziran 2005), s. 9. 14 Anzor Kuhabiyev, 21 Mays Srgn, Nart dergisi, Say.21, (Mays-Haziran 2004), s. 16. 15 Kuhabiyev, 21 Mays Srgn, s. 15. 3
10

Dnya corafyasndaki yeri bakmndan Kafkasya her zaman jeopolitik neme sahip olmutur. Dolaysyla, tarih boyunca birok toplumun ve siyasi kuvvetlerin urak yeri haline gelmitir. Kafkasya tarihi, ayn zamanda sava sanatlarnn tarihidir. Kafkas-Rus savalar ise bunlarn ierisinde en acmaszca ve ahlakszca yaplandr. Ruslar asndan bu sava Kafkaslarn Ruslar tarafndan fethi iken, Kafkasyallar assndan ise Kafkasyann Ruslar tarafndan igali ve yerli halka uygulad mezalimdir. Bu yzden, Kafkas-Rus Savalarnn ne zaman balad, nasl bir seyir takip ettii ve sonularnn nasl deerlendirilmesi gerektii konusunda Rus tarih yazm ile Avrupa-Trk tarih yazm arasnda nemli farklar vardr. zellikle g ve srgn edilenlerinin saysnn bu kadar byk olmasn, erkeslere Rus hkmeti tarafndan g etmek iin verilen tam seferberlikle, dardan yaplan tahriklerle, Trk hkmetinin himaye konusunda gmenlere verdii tantanal vaatlerle, erkesler arasndaki etkili kiilerin Rusyaya kar dmanca tutumuyla, ailelerin ve soylarn ataerkil yapsnn etkisiyle, Rusya ilerine ve Sibiryaya srgn edilme korkusuyla16aklama eilimi vard. Elbette btn bunlarn belirli derecede etkisi sz konusudur. Fakat Kafkasyada huzursuzluk ve yer deitirme hareketlerinin, Ruslarn Kafkaslara girmesiyle balad17 birok bilim adamnca kabul edilmektedir. zellikle Kafkas halklarnn zorla yurtlarndan srlmesi Rus politikasnn etkili arac oldu. Krm Tatarlarnn tersine, bu Mslmanlar arlkl olarak ynetim rgtnce uygulanan baskdan ibaret olan bir nedenle yurtlarndan ayrlmaya niyetli deillerdi; onlara kar uygulanan bask aralar ok daha zorbaca kullanld: Kymdan geirme, talan etme, evlerin ve kylerin yaklp yklmas18 gibi. Sonular itibariyle Kafkas-Rus Savalar ele alnrsa, bu sava dneme ayrmak mmkndr19: lk dnem savalar, hazrlk savalar olarak adlandrlabilir. Hayli uzun sren bu dnem savalarnn sonlarna doru Kuzey Kafkasyada ufak-tefek gler grlmtr. kinci evrede olduka kanl savalar gerekleti. Bu dnemde diren noktalar den erkesler gruplar halinde srgn edildiler. nc dnemdeki savalar ise lm-kalm savalardr. Bu dnem savalarda ise Kafkasyann dmesi ve Ruslarn Kafkasyay tamamen igal etmesiyle sonuland. Btn dnyann aresiz olarak izledii bu sava srecinde ve neticesinde Kafkasyann Ruslar tarafndan etnik temizliine, hayata geirdikleri metotlar da soykrmna yol at. 1. Hazrlk Savalar: Tarih boyunca bir ok kavmin gei ve karlama noktas olarak grlen Kafkasyada gnmzde de etkisi gzlenen iki ana unsurun etkisi sz konusudur: Trkler ve Ruslar Trkler Kafkasyada: Kafkasya ile Trklerin ilikisi M.. 4. yzyla kadar gitmektedir. Blge, nceleri Krm Hanlar vastasyla ve 16. yzyldan itibaren de dorudan Osmanl Devleti ile iliki ierisine girmitir. Bu iliki bazen ktleerek 20. yzyla kadar sregelmitir20. "Kuzey Kafkasya ile Osmanl Devleti'nin ilk temas ise 1451'de Ftih'in Abhazya (Sohumkale) zerine donanmasn gndermesiyle balad. Taman yarmadasndan Soi'ye kadar erkesistan sahilleri, 1479'dan 1810 Rus istilasna kadar Osmanl (nfuzu altnda) da
Golos gazetesi, St. Petersburg 12 Austos 1876, No:221, s1-4_ aktaran Murat Papu, Vatanndan Uzaklara erkesler (stanbul: iviyazlar, 2004) s. 73. 17 Justin McCarthy, lm ve Srgn; Kemal Karpat, 21 Mays Srgn, Nart dergisi, Say.21, (Mays-Haziran, 2004), s. 12; Anzor Kuhabiyev, 21 Mays Srgn, s. 16. 18 Justin McCarthy, lm ve Srgn, s. 19. 19 Benzer bir snflandrma iin bkz.: Yaara Ba, erkeslerin Dram: gal, Srgn ve G; smail Berkok, Tarihte Kafkasya; farkl bir snflama iin ise, Arsen Avagyan, Osmanl mparatorluu ve Kemalist Trkiyenin Devlet-ktidar Sisteminde erkesler. 20 Hayati Bice, Kafkasyadan Anadoluya Gler (Ankara: Trkiye Diyanet Vakf Yaynlar No.65, 1991), s. 5. 4
16

kald."21. ran da dahil olmak zere, zellikle Ruslar ile Osmanllarn Kafkasya zerindeki nfuz mcadeleleri, Osmanlnn erkesistandaki gl Prensliklerle ibirlii gelitirmesine yol at. Bu prensliklerle 1781 ylnda stanbul'da bir antlama yapld ve Ferah Ali Paa ynetimindeki askeri kurul Bat Kafkasya'ya geldi. Bylece Osmanl ilk byk ve etkili mdahalesini gerekletirmi oldu. 1781 ylnda da Anapa, Soucak ve Tsemez kaleleri yeniden yapld ve ilikiler pekitirildi22. 1801 ylnda Anapaya gnderilen Ferah Ali Paa, askeri ve ynetsel niteliinden ok bir dini misyoner gibi alarak23, stanbul'dan din adamlar getirdi ve bunlar erkesler arasnda misyoner olarak kulland. yle ki, din adamlarnn Kafkasya'ya geldii seneye mam yl ad verilmi, bu tarihten sonra erkes isimleri braklarak Ahmet, Mehmet gibi Osmanlca isimler alnmaya, ocuklarn snneti iin snnetiler getirilmeye balanmtr. Ksaca, Ferah Ali Paa, erkesler ile Osmanl arasnda karlkl gveni salamak ve Osmanl sempatisini artrmak iin slam dininin yayglatrlmasna olduka nem verdi24. Anapay karargah tutup, erkesler ve Abazalar arasnda Mslmanl yaymaya alarak,25 Osmanl Devletinin buradaki nfuzunu da arttrmaya alt26. Zaten 16. yzyldan beri Kabardey prenslerinin Mslmanl benimsedii bilinmektedir27. Hatta 18. yzyl sonuna gelindiinde bu sre tamamlanmt. zellikle Osmanl Sultanlar ve Krm Hanlarnn etkisiyle gerekleen bu sre, ran devletinin ii mezhebine kar bir Snni kordon kurma giriimi olarak gerekleti28. Fakat, Ferah Ali Paa'nn lmnden sonra -eskiden olduu gibi- lml politikann yerini bask aldndan slamiyetin yaygnlamas hzn yitirdi29. 1060l yllarn Melikhah dneminde Seluklularn Dastana yerlemesiyle temellenen sre daha sonra srasyla blgede ran ile Osmanl ve Ruslarla Osmanllar arasnda nfuz mcadelelerine dnmse de Trkler tarih boyunca Kafkasyaya tamamen nfuz etmemitir30. Kuzeybat Kafkasya, her ne kadar Osmanl idaresinde olmusa da tm Osmanl idaresi sresince Kafkas halk tamamen otonom yaad. Osmanl, daima Kafkas halknn ihtiyalarn ve karakterini, tarihi gemilerini gz nnde tutarak onlara tam manasyla otonomi verdi31. Dier yandan Padiahn kendisine bal kabul ettii Kafkas kavimleri hibir zaman Sultana itaat ve bamll kabul etmediler. Kabul ettikleri husus, Padiahn, Muhammedin mirass ve Mslmanlarn dini lideri olarak tanmalaryd. Hibir zaman hara (vergi) demediler veya askeri yardmlar olmad. Karadeniz sahilindeki iki kale kurarak ellerinde tutan Trklere, erkesler sadece dini inanlarndan dolay tahamml ediyorlard. ilerine karmalarna hibir ekilde izin vermedikleri gibi herhangi bir ekilde
Y. ztuna, Osmanl Devleti Tarihi (stanbul: FFK yayn, 1986), s. 331-332. zzet Aydemir, G: Kuzey Kafkasyallarn G Tarihi (Ankara: Geliim Matbaaclk, 1988), s. 15. 23 Nihat Berzeg, erkes Srgn: Gerek, Tarihi ve Politik Nedenleri, s. 50. 24 Cemal Gke, Kafkasya ve Osmanl mparatorluunun Kafkasya Siyaseti (stanbul: amil Vakf Yaynlar, 1979). 25 Bedri Habiolu, Kafkasyadan Anadoluya Gler (stanbul: Nart Yayclk, 1993), s. 100. 26 Hayati Bice, Kafkasyadan Anadoluya Gler, s. 11. 27 Mhime, 32. cilt, no 383 6 Recep 989 / 6 Agustos 1581. 28 Ali Kasumov ve Hasan Kasumov, erkes Soykrm, Orhan Uravelli (ter.) (Ankara: Kaf-Der Yaynlar, 1995) s. 2; Aslnda slamiyetin Kafkasyann batsndaki erkes ve Karaay-Balkar halklar ile dousundaki eenngu ve Dastan halklar zerinde etkileri farkl olmutur. slamiyetle henz 8. yzylda Araplar vastasyla tanan ve daha sonraki yzyllarda slamiyeti peyderpey kabul eden Dastan ve een-ngu halklar afi mezhebine dahil olurlarken, slamiyeti 17.-18. yzyllarda Osmanllar ve Krm Hanl vastasyla tanyp kabul eden erkes, Abaza ve Karaay-Balkarlar Hanefi mezhebine girmiler; Ufuk Tavkul, slamiyetin 19. Yzylda Kafkasya Halklarnn Toplumsal Yaplarna Tesirleri, Krm Dergisi, Say.25, 1998, s. 43; http://karachaymalkar.bravehost.com/islamiyetkavkaz.html, 28 Kasm 2005. 29 zzet Aydemir, G: Kuzey Kafkasyallarn G Tarihi, s. 18. 30 Fakat, resmi Osmanl tarih tezinde Kafkasya her zaman Osmanlnn hakimiyet alan ierisinde gsterilmektedir. 31 Kemal Karpat, 21 Mays Srgn, s. 13.
22 21

mdahale etmek istediklerinde de affetmediler32. rnein erkes Beyi Hacmukov bu konuda u ekilde yazmt33: erkesya u veya bu derecede Osmanl etkisi altna koyan slamn yaylmas, sonuta bu blgeyi Osmanl vilayeti veya eyaleti haline getirmedi. Trkler burada Osmanl dzeni kuramadlar, rnein Ahskadaki gibi vergi ve askeri sistem uygulayamadlar. erkesler, Osmanl Sultann kendi manevi nderleri gibi grdler, fakat onun sivil idari egemenliini tanmadlar ve i ilerine karmasna da izin vermediler. erkesler hr ve bamsz halkt. Bu yzden erkesler Ruslara kar savatklar gibi Osmanlnn da blgelerine girmelerine engel oldular. yle ki, biz kimsenin idare ve hakimiyetini kabul etmeyiz, Ruslar da Osmanllar da vururuz, diyorlard34. Ksaca tarih boyunca geni lde bamsz yaadlar ve zaman zaman Osmanlnn ya da rann yksek egemenliini szde kabul etmi olmakla birlikte bamszlklarndan asla vazgemediler35. Bu yzden erkeslerin Osmanl Devleti ile fazla ilikilerinin olmay (Osmanl mparatorluu'ndaki erkes aslllar hari), slamiyet'in gemiinin burada olduka yakn oluu ve dolaysyla halifenin otoritesini henz ciddi olarak kabul etmeyileri ve bin yllardan beri zgrce yaamaya alkn olmalarndan dolay, bu blgede Osmanl Devleti'nin etkisi fazla olmad. Tam tersine 1787-1792, 18061812 ve 1827-1829 Osmanl-Rus savalarnda bilhassa erkesler de Ruslara kar arpmalara katlarak Osmanllar desteklediler36. Bu tr bir iliki Orta Asya Trkleriyle birleebilmek iin, Krm-Kuzey Kafkasya-Astrahan-Kazan hattna sahip olmak, hzla gelierek gneye inmekte olan Rusya'nn Kuzey Kafkasya'y igalini nlemek, Rusya ile dini yaknl olan Grcistan'n Rusya ile corafi birlemesini nlemek, Uzak-Dou ticaretinin nemli noktalar durumundaki Karadeniz'in dou limanlarn ve Astrahan' elde etmek37 isteyen Osmanllarn da iine geliyordu. Ruslar Kafkasyada: 1481 ylnda Altnordu Devleti, Timurun saldrlar ile yklnca Kafkasyallar asndan da tarihi dnm noktas balad. Altnordu Devletinin yklmasyla Ruslar, Altnordu devletinin boyunduruundan kurtuldu38 ve gsz hanlklar ortaya kt. Bunlardan Kazan 1552de, Astrahan ise 1556 ylnda, ar VI. Ivan dneminde Ruslar tarafndan igal edildi. Bu ekilde Ruslarn yaylmac politikas Kafkasyaya ynelince, dnyann tank olaca en zalimce savalardan biri olacak olan savalar da balad. Ruslarn nihai hedefi olan Karadeniz limanlarn ele geirmek bylece scak denizlere inip, Hindistana ynelik uzun vadeli planlarn gerekletirmek iin Kafkasyay kontrol altna almas gerekiyordu. Ruslar amalarna ulamak iin ounluk ve siyasal adan Mslmanlarn egemenlii yerine Hristiyanlarn nfus ounluu ve Ruslarn siyasal stnl salanmal idi. Stratejik olarak Mslmanlarn srlmesi ve Hristiyan halklarn yani Slavlarn yerletirilmesi gerekiyordu39. Bunun iin uzun srecek bir hazrlk sava yaptlar. Bu savalarn balang tarihi ite bu Astrahann igal edildii 1556 ylna rastlar. Artk, Ruslarn nlerinde Kafkasya vardr. 1567de ar VI. Ivan, Kaberdey topraklarna saldrmasyla tarihe Kafkas-Rus savalar olarak geecek olan savalarn da ilk aamasna girilmi oldu. Bu saldr srecinde Kabardey
Feodor Feodorovi, Bir Rus Subaynn Kafkasya Anlar, Keriman Vurdem (ter.), (Ankara: Kafkas Dernei Yaynlar, no 8, 1999), s. 9. 33 Ali Kasumov ve Hasan Kasumaov, erkes Soykrm, s. 90-91. 34 Ali Kasumov ve Hasan Kasumaov, erkes Soykrm, s. 94. 35 Justin McCarthy, lm ve Srgn, s. 32. 36 Bedri Habiolu, Kafkasyadan Anadoluya Gler, s. 99-101; Justin McCarthy, lm ve Srgn, s. 24-25. 37 Nihat Berzeg, erkes Srgn: Gerek, Tarihi ve Politik Nedenleri, s. 61. 38 Justin McCarthy, lm ve Srgn, s. 13. 39 Justin McCarthy, lm ve Srgn, s. 29. 6
32

prensi Temirokann kz Mariann, ar Ivan ile evlenmesiyle bir sre bar saland. Fakat 1587de, arn lmyle savalar yeniden balad. 1604-1605 yllarnda Rusya, Dastana saldrd; fakat, een ve Dastanllarn ortak savunmalar ve kar saldrlaryla ar yenilgiye urayarak geri ekildiler. Bir sre lojistik hazrlk yaptktan sonra, 1711de Ruslar yeniden Dastana saldrmaya balad. Karadan ve gemilerle Hazar denizinden yaptklar seferler sonucunda Derbendi igal ettiler ve 1735e kadar Dastanda kalmay baarabildiler... Ayn yllarda Osmanl Devleti ve Rusya, Balkanlarda da srekli savayordu. 1739da imzalanan Belgrat anlamasna ramen Ruslar, Kuzey Kafkasya ilerine girmeye ve girdikleri yerlere Kazak ve Rus kyllerini yerletirmeye baladlar40. Hazrlk savalar olarak adlandrlabilecek olan bu savalar, 1762 ylna kadar tam 206 yl srmtr. Bu savalarn bu kadar uzun srmesinin bir nedeni; Krm Hanlnn erkes topraklar ile Ruslar arasnda tampon olarak var olmasyd41. Bu tarihten sonra Ruslar istihkamlarna da baladlar. 2. Srgn Savalar: 1763 ylndan beri Ruslar, bugnk Mezdok blgesinde kaleler ina ettiler. Kabardey Prensleri, 2. Katerinadan bu uygulamalarn durdurulmasn istedilerse de karlk bulamad, 1764e girildiinde artk geri dnlmez bir srecin iine girildi. 1557 ylnda yaplan dostluk anlamas askya alnd ve Kafkas-Rus savalarnn balamas iin bir neden olutu42 ki,arlk hkmeti Kuzey Kafkasyallar Kanuni ktidara kar bakaldran asiler gibi saymaya balamt43. Artk Hazrlk Savalar tamamlanm ve gerek Kafkas-Rus savalarnn balamas ve ilerde meydana gelecek olan Kafkas srgnleri iin btn ortam hazrd. Bu suretle Kuzey Kafkasya halklar ile Rusya arasnda cephe izgisini oluturan nl Kafkas Hatt meydana geldi44. te tarihe erkeslerin Soykrm olarak geecek olan 21 Mays 1864 ylnn balangc da bu tarihle balar. nk 1773 sonrasnda Osmanl ordularnn Rusuk, Silistre ve Varna zaferlerini elde etmesi zerine, II. Katerina ordusunu tekrar toparlad. Romanzoff komutasndaki Rus ordusu, Yeni eri Aas Yeen Mehmet Paa komutasndaki Osmanl ordusunu Kozlucada malup etmi, fakat sava kaybeden Osmanl, 1774n 17 Temmuzunda, Ruslar ise 21 Temmuzunda Kk Kaynarca Antlamasn imzalamak zorunda kald45. Ruslara gre bu anlama Kuzey Kafkasyann merkezi blgelerini igal etmeleri iin hukuki bir temel idi46. 1768den beri ok iddetli gerekleen Ruslar ile Osmanlnn, Krm Hanl zerindeki nfuz mcadelesi, Osmanlnn aleyhine oldu; bu durum da Ruslarn Kuzey Kafkasya snrna kadar gelmelerine yol at47 ve Rus ordular Kuban ve Terek rmaklarna kadar ilerleyip burada tahkimata balad. 1787 yl itibariyle Rus yaylmacl kendini gstermi, Krm Trkleri yerlerinden edilmeye balamt48. Daha sonra dier Mslman halklardan biri olan erkesler takip edecekti. te Kafkas-Rus Sava olarak adlandrlan savan gerek balangc, Ruslarn Kafkasyada ilk kalelerini kurduklar ve toprak ele geirmeye baladklar, 1700lerin bu ikinci yarsyla tarihlenir49. Bu tarihle beraber Kafkasyadan snrl sayda gler de balam oldu. zelikle
Nihat Berzeg, erkes Srgn: Gerek, Tarihi ve Politik Nedenleri, s. 28-29. Yaara Ba, erkeslerin Dram: gal, Srgn ve G, erkes Srgn, s. 211; smail Berkok, Tarihte Kafkasya. 42 Anzor Kuhabiyev, 21 Mays Srgn, s. 15. 43 Barasbi Baytugan, Kuzey Kafkasya (1917-1970), Orhan Bobay (der.), (Samsun: Yedi Yldz Yaynlar, 1998), s. 5; Abdullah Saydam, Krm ve Kafkas Gleri: 1856-1876, s. 36. 44 Aytek Kundukh, Kafkasya Mridizmi: Gazavat Tarihi, Tark Cemal Kutlu (sade. ve haz.), (stanbul: Gzde Kitaplar Yaynevi, 1987), s. 11. 45 smail Hami Danmend, zahl Osmanl Tarihi Kronolojisi, Cilt.4 (stanbul: Trkiye Yaynevi, 1972), s. 58. 46 Barasbi Baytugan, Kuzey Kafkasya (1917-1970), s. 5. 47 smail Berkok, Tarihte Kafkasya. 48 Hayati Bice, Kafkasyadan Anadoluya Gler, s. 43-45. 49 Murat Papu, Vatanndan Uzaklara erkesler, s. 11.
41 40

1837 ylnda 29 kiilik bir Krml Tatar grubunun Krmdan Osmanlya g etmeye izin almas50 glerin ilk defa resmi bir nitelik kazanmasna yol at. Ayn sre iinde Kafkasyadan da gler balam ve 1780-1800 dneminde 15 bin, 1828de de 12 bin civarnda Kafkasyal vatanlarn terk etmilerdi51. Fakat Ruslarn yaylmac politikas durmak bilmeyecek ve g, yerini srgne, ksa bir sre sonra da soykrma brakacakt. Kuzey Kafkasyallar, Rus istila hareketine kar derhal direni hareketi de gelitirdiler. zellikle ilk rgtl direni, 18. yzyln sonlarna doru Dastanl eyh Mansur tarafndan gerekletirildi52. eyh amil dneminde Dastan ve eenistann btnn etkisi altna alacak olan mridizm hareketini de balatm oldu53. Asl ad Uerma (Ruslar Uurma der) olan eyh Mansur, Ruslara kar be yl savatktan sonra 1791 ylnda tutsak edilerek Petersburga gtrld ve 13 Nisan 1791de de idam edildi54. 1790a kadar mam Mansurun ynetiminde erkes kuvvetleri ve Rus ordular savatlar. Ayn tarihte Osmanl Sultan tarafndan Soucak Muhafzlna gnderilen Battal Paa birlikleriyle erkeslerin bu savana katlmsa da Ekim 1790da, 800 kese altn da beraber alarak Ruslara snmasyla erkes kuvvetlerinin zayflamasna neden oldu55. Ruslar Battal Paann bu yaptna ylesine memnun olmulard ki o zamanlar kk bir kasaba olan ve bugn Karay-erkesin bakenti olan erkesske onun adn, yani Battalpainskiy adn verdiler. Bu ehrin ad, Sovyet dneminde bugnk halini ald56. 16 ubat 1801e gelindiinde Rusya, Grcitan ve Abhazyay ilhak ettiini aklad57. Bu ilhak Abhazlar tarafndan iddetli protesto ve direnile karlanp Abhazya bamszln inetmezken, Grc Krall bu ilhak onaylad58. Grcler, Ruslarn kendilerini Osmanl ile rana kar koruduunu ileri srerek, Ruslara teslim olunca59 Kuzey Kafkasyay gneyden de kuatma olana da dodu. O yllarda, 1807de erkelerin Yemine vuz adn verdikleri bir veba salgn Kafkas halklarn olduka olumsuz etkilemi ve ordularn zayflatmt60. Bunu frsat bilen Ruslar, Glazenap komutasnda erkeslerle byk savalar yapt. erkesler byk zayiatlar verdiler. Humbaley nehri bir hafta kzl akt. Bu iki olay arasnda erkeslerin iine dt durumu anlatmak iin bir ataszlerinde yle anlatrlar; Yemnem geylaar humbaleyn yehhjj, yani vebadan kurtulan Xhumbaley nehri
Rusya mparatorluu D Siyaset Arivi, fon 161, SSP Genel Arivi I.-13, op.63, d, 1897 yl, s.1-7_ aktaran Arsen Avagyan, Osmanl mparatorluu ve Kemalist Trkiyenin Devlet-ktidar Sisteminde erkesler, s. 23; bu ve daha sonra yaplan Nogaylarn g daha sonra yaplacak olan erkeslerin glerinin kitlesel boyutlara ulamasna sosyal psikolojik etki yaratacaktr. 51 Sleyman Erkan, Krm ve Kafkasya Gleri (1876-1908) (Trabzon: Karadeniz Teknik n., Kafkasya ve Orta Asya lkeleri Uygulama ve Merkezi, 1996), s. 10. 52 Marie Broxup, Caucasian Murididsm in Soviet Historiography, Society Central Asian Studies, Print Series No: 10, 1986), s. 5; N. Luxembourg, Ruslarn Kafkasyay galinde ngiliz Politikas ve mam amil; Aytek Kundukh, Kafkasya Mridizmi: Gazavat Tarihi, Tark Cemal Kutlu (sade. ve haz.), (stanbul: Gzde Kitaplar Yaynevi, 1987). 53 Nihat Berzeg, erkes Srgn: Gerek, Tarihi ve Politik Nedenleri, s. 32. 54 Aytek Kundukh, Kafkasya Mridizmi: Gazavat Tarihi, Tark Cemal Kutlu (sade. ve haz.), (stanbul: Gzde Kitaplar Yaynevi, 1987), s. 30-31. (Uerma, halk tarafndan nder seildikten sonra eyh Mansur adn ald). 55 Nihat Berzeg, erkes Srgn: Gerek, Tarihi ve Politik Nedenleri, s. 32-33; Abdullah Saydam, Krm ve Kafkas Gleri: 1856-1876, s. 39; daha sonra Battal Paa Ruslarn istei zerine Osmanl Hkmeti tarafndan affedilmi ve stelik Trabzon valisi yaplmtr. 56 Tavkul, 1993: 34. 57 Ayn yl Ferah Ali Paa da Anapaya gnderilmiti. 58 Nihat Berzeg, erkes Srgn: Gerek, Tarihi ve Politik Nedenleri, s. 34; N. Luxembourg, Ruslarn Kafkasyay galinde ngiliz Politikas ve mam amil, s. 29. 59 John Colarusso, Circassian Reportriation, s. 656. 60 Kafkasya-arlk Rusya-Osmanl likileri, Kafda dergisi, say 15-16 (Nisan-Mays1988), s. 8; Nihat Berzeg, erkes Srgn: Gerek, Tarihi ve Politik Nedenleri, s. 35. 8
50

gtrr61. Hzn alamayan Ruslar, 1810da Abhazyay kendine balarken 1821 ylnda Aleksey Petrovi Yermolov komutasnda byk bir kuvvetle Kabardeyin mukavemetini krdlar. Kabardey prens ve soylularnn ou Rus esaretinde kalmamak iin Kubatesine katlar62 ve Kubana veya Osmanl mparatorluuna yerletiler63. 1822de de Kabardey ve Oset topraklarn igal ettiler ve kuzeyden Daryal geidi gibi kilit bir yeri ele geirdiler. Bylece eenistan-Dastan ile batdaki Kafkas topraklarnn arasna girerek birlikte hareket etmelerini engellediler64. erkesler Bat Kafkasyada ve Dastanllar da Dou Kafkasyada birbirlerinden bamsz hareket etmek zorunda kaldlar65. Bu tarihten sonra Ruslarn Kafkasyada hakimiyeti daha da artmaya balad. 1828-29 savanda Rumeli tarafndaki Rus Bakumandan Dibitchin Edirneden sonra stanbulu bile tehdit edecek kadar yaklamas ve Anadoluda Erzurumu alan Psakeyewitch ordusunun Trabzona doru ilerlemesi zerine Osmanl bar imzalamak zorunda kald. Tarihe, 1929 Edirne anlamas olarak geen bu bar grmeleri neticesinde Balkanlardaki baz blgelerin yan sra Anapa, Poti, Ahska ve Ahlkelek kaleleri Ruslara verildi ve bylece Rusyann Grcistandaki hakimiyeti de tannm oldu66. Daha nce 1739 Belgrat ve 1774 Kk Kaynarca Anlamasnda olduu gibi sonraki 1829 Edirne Anlamasnn koullar arasnda yer alan Kuzey Kafkasyann Ruslara devredilmesi,67 Ruslarn Kafkasya zerinde daha ok hak iddia etmesine neden oldu. Oynanan oyun gayet basittir; Rusya sktnda aslnda sahip olmad erkesyay Osmanlya terk etmekte bylece, belli bir zaman sonra yine ayn ekilde Osmanl sahip olmad erkesyay Rusyaya vermek zorunda kalmakta idi68. Bu olaylarla Ruslarn yaylmac politikasnn Kuzey Kafkasyada gelimesi iin arln n alm69 oldu. Bu anlamaya dayanarak Ruslar, erkes topraklarn da kendi hakimiyet alanlar iinde grdler. Dier yandan Kafkasyann pek geni olan dalk i blmlerinde asla yenilgiye uratlamam airetler yaamakta idi ve bunlar hibir zaman esareti kabul etmemilerdi. Ruslar 1830larda, airetlere ait arazilerin kuzey snr blmlerini zaptetmilerdi, ama pek zorlu erkes direniiyle ba edemiyorlard70. Zaman zaman erkes topraklarn igal etmeyi ve burada kendi iradelerini kurmay baardlar. arln askerismrgeci yaylmacl gittike daha sert bir karakter kazanarak yava yava ilerledi71. erkesler ise bu durumu her zaman reddettiler. Zaten Ruslar da Edirne antlamasnn kat zeride olduunu biliyordu. Kuvvet kullanlmadan bu topraklarn elde edilemeyecei belli idi72. Ana mdafaa mevkii olan Poti ve Anapann elden gitmesiyle gelien bu sre, Bat Karadeniz sahilleri Osmanllarn kontrolnden kmasna neden oldu ve Kafkasyadaki yerli Kafkas halklarn da kendi bana mcadele yapmaya itti. Fakat airet dzeyinde rgtl olan erkeslerin savunmalar da bireysel ve blk prk gerekleiyordu. Daha sonraki arpmalar srasnda rgtlenmenin ve disiplin gcnn Ruslar tarafnda olduu anlald.
61 62

Avledin Duman, erkes Kltr zerine Etd (Kayser: Kayseri Kafkas Dernei, 2004), s. 144. Feodro Feodorovi Tornau, Bir Rus Subaynn Kafkasya Anlar, s. 127. 63 Ali Kasumov ve Hasan Kasumaov, erkes Soykrm, s. 20. 64 Yaara Ba, erkeslerin Dram: gal, Srgn ve G, erkes Srgn, s. 212. 65 N. Luxembourg, Ruslarn Kafkasyay galinde ngiliz Politikas ve mam amil, s. 201. 66 smail Hami Danmend, zahl Osmanl Tarihi Kronolojisi, s. 115. 67 Nihat Berzeg, erkes Srgn: Gerek, Tarihi ve Politik Nedenleri, s. 63. 68 Osman elik, ngiliz Belgelerinde Trkiye ve Kafkasya (Ankara: Geliim Matbaas, 1992), s. 50. 69 Aslan Peneu, Mridizmin Kuzeybat Kafkasyada Yaylmas, Murat Papu (Trke ter.) Sbornik Statey Molodh Uyonh, Aspirantov (Gen bilim adamlar ve Aratrma Grevlilerinin Makaleleri Sekesi), (Maykop: Meot Yaynevi, 1993); Murat Papu, Vatanndan Uzaklara erkesler. 70 Justin McCarthy, lm ve Srgn, s. 33. 71 Tuan Kumkov, erkeslerin Trkiyeye Srgn (Nalik: Adgi, Kltr ve Tarih Dergisi, S.3, 1992), s. 88_ Murat Papu (der.),Vatanndan Uzaklara erkesler, (stanbul: iviyazlar, 2004), s. 24. iinde. 72 Feodro Feodorovi Tornau, Bir Rus Subaynn Kafkasya Anlar, s. 9. 9

erkesler, cesaret, ruh ve maneviyat bakmndan Ruslara gre stn olmakla beraber, savan genel artlarn etkileyen disiplinli ve rgtl olmak da dmana tam bir stnlk salyordu Avrupa yntemiyle eitim gren Rus ordularna kar erkeslerin kendi sava yntemini uygulayacak bir eilimleri de yoktu. Daha dorusu rgtlenmi de deillerdi, kuvvetlerini birletirememilerdi genel bir komutanlar ve ortak planlar da yoktu Ayrca hayatlarnn sosyal kurulularnda da bir birlik bulunmuyordu73. te bu artlar altnda savunma, dini nitelik kazanarak Gazi Molla, mam Hazma ve eyh amil ile imamlar idaresinde bir savaa dnt74. Bu yzden Kafkasya Dallarnn kurtulu hareketinde Mslman din adamlar nemli rol oynad75. zellikle, erkesyadaki halkn zgrlklerine dknlklerinde slami duru nemli bir mevzi salad, 19. yzylda Rusyann Kafkaslar igal etmesini yllarca geciktirdi ve Kafkasya halklar arasnda birlik ve dayan oluturulmasna vesile oluturup Ruslara kar ortak kimlik zellii vererek Kafkas halklarnn Birleik Kafkasya ideali etrafnda toplamasn salamada76 alternatif meydana getirdi. Fakat bu beklenti, Kuzeydou Kafkasyada belli bir seviyeye gelmesine ramen sosyokltrel konjonktrden dolay Kuzeybat Kafkasyada clz kald. Gazavat Savalar ve Mridizm: te bu 1829 tarihi, Kuzeydou Kafkasyada balayan ayn zamanda Kafkasyann zgrlk mcadelesinde nemli dnm noktalarndan biri olan gazavat savalarnn da balad tarihtir. Ayn zamanda arlk Rusyasnn ordularna kar direni, zamanla birka kabilenin direnii olmaktan kp tm Kuzey Kafkasyann zgrlk savana dnecek yeni bir dnemin addr bu. mamlarn clnde yava yava btn Kafkasyaya yaylan zgrlk sava, cesareti, halklar harekete geirmedeki ustal, politik ve taktik yetenei ile eyh amil bu hareketin en kdemli ve en karizmatik nderi oldu. 1829la beraber Dastanda amilin erkeslere ve dier halklara yardmc olan hareketi balad. Bu tarihten itibaren Dastanda, eenistanda, Osetyada, Karaay ile Kabardeyde ve Bat erkesyada ortaya kan kurtulu mcadeleleri ortak ulusal karakter kazand77. Birok tarihi bu srece, imamlarn nderlik etme giriiminden dolay Kafkas Tarikatnn78 zgrlk sava adn da vermektedir. Aslnda eyh Bahauddin Nakibendinin gelitirdii ve Buharadan Kafkasyaya, ranl vaiz Hac smail tarafndan getirdii mridizm, 1793 Gimri doumlu Dastanl imam Gazi Muhammed 1829-1832 yllar arasnda Ruslara kar sava vermesiyle Kafkasyann bir zgrlk hareketine dnt. Fakat, mam Mansurun balatt mridizm hareketinin nderliini Gazi Muhammedin Ruslara esir dmesi ve 17 Ekim 1832de idam edilmesiyle onun yerini mam Hamza Bek ald, daha sonra da bu hareketin ncl mam amile geti79. 1834-35 ylndan itibaren80 Kuzeydou Kafkasyada eenler ve Dastanllar amilin nderliinde toplu halde savarken, batda erkesler byk birlik oluturmadan ayr topluluklar halinde direndiler81. Dolaysyla amilin 1840larda Kuban blgesine gnderdii naipleri olmasna ramen o kadar geni bir taban bulamad. Bu durumun esas
Aytek Kundukh, Kafkasya Mridizmi: Gazavat Tarihi, s. 13. Kemal Karpat, 21 Mays Srgn, s. 12. 75 Aslan Peneu, Mridizmin Kuzeybat Kafkasyada Yaylmas, Murat Papu (ter.) Sbornik Statey Molodh Uyonh, Aspirantov (Gen bilim adamlar ve Aratrma Grevlilerinin Makaleleri Sekesi), (Maykop: Meot Yaynevi, 1993). 76 Ufuk Tavkul, slamiyetin 19. Yzylda Kafkasya Halklarnn Toplumsal Yaplarna Tesirleri, s. 46. 77 Ali Kasumov ve Hasan Kasumaov, erkes Soykrm, s. 21. 78 Aslan Peneu, Mridizmin Kuzeybat Kafkasyada Yaylmas. 79 Bkz.: Aytek Kundukh, Kafkasya Mridizmi: Gazavat Tarihi, s. 123. 80 N. Luxembourg, Ruslarn Kafkasyay galinde ngiliz Politikas ve mam amil, s. 71. 81 Murat Papu, Vatanndan Uzaklara erkesler, s. 12.
73 74

10

nedeni, Bat Kafkasya Adgelerinde mridizmin zelliklerine kar youn bir ilginin olmamas82 ve amilin otokratik yaps83 idi.. Bu yzden, gemite olduu gibi bugn dahi mridizm hakknda olduka speklatif tartmalar yaplmaktadr. rnein, bir taraftan Trkiyenin ve ngilterenin, Kafkasyadaki saldrgan politikasnn silah olarak kullanlan gerici bir akm ve feodal-dinci st kesimin bir hareket olduu ileri srlrken, dier taraftan tam tersine arln igal politikasyla mcadelede Kafkasllarn birlemesine yardmc olan bir hareket olduu da ileri srlmektedir84. Tannm slam tarihi yazar Aguste Mller ise, Kafkasya mridizmini bir dini hareket deil yalnzca siyasi bir hareket olarak grr. Kafkasyallar, aslnda din urunda cihad hibir zaman hi kimseye ilan edilmediler. nk Kafkasyallar, bir hilafet kuruluuna sahip deillerdi; slam dnyasnn 85merkezi durumunda da deillerdi. Ayrca, Kafkasllar cihat deil, yalnzca gazavat, yani zgrlk ve bamszlk urunda kutsal sava ilan ettiler Mridizm ise, Kafkasyallarn ulusal varlklarn koruyan, onlarn siyasal birliklerini salayan ve ulusal devlet yaamlarn oluturan bir etmen oldu. Yani mridizm, kendi bamszlklarn korumak ve ulusal devletlerini kurmak iin gerekli bir gt. arln propagandacs Fadayev bile bu hareketin hakkn vermek zorunda kalmtr. Fadayeve gre ok kavimli Dal kyleri etrafnda toplayabilecek nder g yoktu, kavimsel ve snfsal dankln etkisini bertaraf etmeye yardmc olacak fikirler yetersizdi. 1820li yllarn ortalarnda byle bir g bulundu86. Mridizm hareketini sosyal snfsal temele gre aklayan Peneuya gre, Adge toplumunun feodalleme srecine mridizm denk dmtr. Mridizm daha ziyade aps, Abzekh ve Natuhaylar arasnda yaygnlk kazand. Hatta bazlar bu yorumu o kadar fazla abartmaktadr ki, gya Ruslar, arlk zamannda yaplan emperyalist savalar bile hakl karmak istercesine, erkes halklarnn, gnll olarak Rusyaya katlmak istediklerini fakat din adamlar ile karlar bozulan feodallerin halk kkrtarak buna kar ktklarn ve sonunda da Kafkas halklarn grdklerini ileri srmektedirler87. Hatta mridizm hareketi, erkeslere g fikrini benimsetmi sonuta gn bu kadar boyutlara ulamasna neden olmutur88. Evet, Rus arlnn yrtt gayri insani bu savata erkeslerin Abzekh, aps, Natuhay ve Ubh topluluklar ile Abazinler en sert direnii gsterdi ki, srgn de en ok bu blge halklarna uyguland; neredeyse tamam Osmanl topraklarna srld89. Bu durum onlarn bamszlklarna ne kadar dkn olduklarn gsterir, ne kadar dindar olduklarn deil. Kutsal karakter tayan Kafkasyallarn mcadelesi, hemen hemen toplumunun her snfnn katld ulusal boyutta bir hareket, bir milli-kurtulu hareketidir. zellikle bu hareketi Nakibendi sufi kardelii ynlendirdi90. Esas olarak Kafkas-Rus savalar, birok zt kuvvetlerin atma halinde olduu bir ortamda meydana gelmitir. Bu mcadele ok boyutludur: Dou ile Bat, Mslmanlk ile
Aslan Peneu, Mridizmin Kuzeybat Kafkasyada Yaylmas. N. Luxembourg, Ruslarn Kafkasyay galinde ngiliz Politikas ve mam amil, s. 235. 84 Aslan Peneu, Mridizmin Kuzeybat Kafkasyada Yaylmas; Aytek Kundukh, Kafkasya Mridizmi: Gazavat Tarihi; Marie Broxup, Caucasian Muridism in Soviet Historiography; Sedat den, Ruslarn Kafkasyay galinde ngiliz Politikas ve mam amil, N. Luxembourg, sunu yazs (stanbul: Kayhan Yaynevi, 1998). 85 Aytek Kundukh, Kafkasya Mridizmi: Gazavat Tarihi, s. 21-28. 86 Aslan Peneu, Mridizmin Kuzeybat Kafkasyada Yaylmas. 87 Sedat den, Ruslarn Kafkasyay galinde ngiliz Politikas ve mam amil, s. 8. 88 Rahmi Tuna, erkeslerin Kafkasyadan G, Kafkasya zerine Be Konferans (stanbul, Kafkas Kltr Dernei Yaynlar, 1977) iinde, s. 136. 89 Murat Papu, Vatanndan Uzaklara erkesler, s. 12. 90 Marie Broxup, Caucasian Muridism in Soviet Historiography, s. 5; Barasbi Baytugan, Kuzey Kafkasya (19171970), s. 6; Abdullah Saydam, Krm ve Kafkas Gleri: 1856-1876, s. 39; Hayati Bice, Kafkasyadan Anadoluya Gler, s. 15.
83 82

11

Hristiyanlk, bireysel zgrlk ile politik davran, duygusallk ile hesapllk ve benzeri bir ok farkllklarn atmas olmutur Kafkasyada91. Kafkasya Arkeoloji Komisyonunun toplad belgelere gre mridizmi Bat Adgelerine yayma giriimleri, amilin naiplerinden nce de olmutu. rnein 1826 ylnda Anapada bulunan Trk komutan Hagi Hasan Paa, Trkiyenin hakimiyetini Dallara kabul ettirmek iin dini propagandaya bavurdu. Daha sonra srasyla Hac Muhammed, Sleyman Efendi ve Muhammed Emin, mridizm retisini blgeye getirdiler92. 1830lu yllarn yarsnda, erkes kavimleri, btn i ekimelere son verme ve Ruslarla hibir ilikiye girmeme kararn verdikleri bir ittifak karar aldlar. Bu kararlara mridizm fikri etki etti93. Kurtulu hareketinin cephesini geniletmek ve Kuzey Kafkasya dallarn birletirmek amacyla amil, Adgeler arasnda mridizmi yaymaya alt. Bunun iin Bat Kafkasyaya 1842-1844 aras Hac Muhammedi, 1845te naibi Sleyman Efendiyi gnderdi. Bylece Kafkas Dallarnn lokal birlemelerini salayarak baz baarlar elde edildi. Fakat Kafkasyada yaayan halklarn sosyal, ekonomik, politik ve dier farkllklardan dolay uzun eriimli olmas mmkn grnmyordu. Hatta, bu ahslar binlerce yllk Adge geleneklerini kaldrarak dogmatik eriat kurallarn uygulamaya katl iin Adgeler tarafndan ldrldler94. Bu yzden amilin hakimiyeti Kuzeydou Kafkasya ile snrl kald. Ancak hakimiyeti yalnz Kuzeydou Kafkasyada tannm olmas, Kuzeybat Kafkasyann onun otoritesini veya komutasn kabul etmemeleri yznden bu sefer 1848de amilin nc naibi Muhammed Emin, Kuzeybat Kafkasyada faaliyet gsterdi. lk i olarak Temirgoy prensi Karabek Bolotokonun kz ile evlendi. Daha nceki amilin naipleri Kuzey Kafkasya halklarnn kurtulu hareketinin genilemesi iin temel yntem olarak mridizm fikirlerinin propagandasn semilerdi. Ancak, iinde bulunduklar sosyal evre, eenlerde ve Dastanllarnkinden biraz farklyd. Kuzeybat Kafkasya Adgeleri, arlkla mcadelede glerini birletirmek iin mridizmi bir are olarak grerek bu yeni reti kati rol oynamamt95. te, halk kitleleri arasnda eski kabile ve airet yapsndan kalma gelenek ve alkanlklarn slamn taassup halinde, koyu bir ekilde toplumda yaanmadn96 bilen Muhammed Emin ise, amile bal, gerekte tamamen geleneklere gre ynetilen bir ynetim biimi kurarak, eriattan hi sz etmeden kendini kabul ettirdi ve bylece baar salayabildi97. Onun sayesinde, halk, dini inanlar iin deil smrgecilie ve basklara kar olduu iin mridizm bayra altnda mcadele etti98. Fakat, daha politik davranan Muhammed Emin, Bjedu ve Abazalarn glerini birletirmeyi baard ise de mridizme duyduklar gvensizlik ve rkeklik yznden, dier Adge kabileleri bu birlemeye mesafeli durdular. nk bir taraftan dini ve sosyal eitlii, klelerin ve serflerin serbestliini vaaz eden eriat retisini yaymaya alrken dier taraftan da amilin imamlnda varolan slami nitelikli cezalandrma sistemini uygulad. Oysa, bu durum Kuban Adgelerinin toplumsal yapsna hi uymuyordu. Bu yzden mridizm fikirlerini pek benimsemediler. Zaten Mslmanlk, Adgeler arasnda henz geni bir taban bulamamt. Mrdizmin temelinde yer alan cihat (inan iin teknik sava), tarikat (gerek tanr yolu) ve davet (insanlar menfur iktidara kar isyana davet) lsnden sonuncusu, yani davet Adgeler iin daha ok anlamlyd99. Bu anlamda, Kafkasya kurtulu mcadelesinde din
91 92

Sedat zden, Ruslarn Kafkasyay galinde ngiliz Politikas ve mam amil, s. 9. AKAK, Tiflis, 1885, c.10, s. 234_ Aslan Peneu, Mridizmin Kuzeybat Kafkasyada Yaylmas, iinde. 93 Aslan Peneu, Mridizmin Kuzeybat Kafkasyada Yaylmas. 94 Baturay zbek, erkes Tarihi Kronolojisi (Ankara: Kafkas Dernei Yaynlar, 1991), s. 11. 95 Aslan Peneu, Mridizmin Kuzeybat Kafkasyada Yaylmas. 96 Ali Kasumov ve Hasan Kasumaov, erkes Soykrm, s. 35. 97 Baturay zbek, erkes Tarihi Kronolojisi, s. 91. 98 Ali Kasumov ve Hasan Kasumaov, erkes Soykrm, s. 41. 99 Aslan Peneu, Mridizmin Kuzeybat Kafkasyada Yaylmas. 12

faktr olduka nemli, slam da Rusyaya kar mcadelede balca aktrlerden biri olduu100 sylenebilir. Hatta, btn bu nderlerin erkeslerin dnce ve yaam biimine uygun olmayan rgtlenme ve yntemlerinin erkeslerin birliine zarar verici etkisi de oldu. zellikle eyh amilin mritlerine kar ve kendisine tabi olan kalka kar uygulad ok sert ve kat disiplin erkesleri rktmt. Bu yzden bir taraftan Dastanda ve eenistanda sk bir dzen getiren mridizm, dier yandan birok kabilenin ilk frsatta eyh amilden kopmasna neden oldu101. Kafkasyada btn bunlar olurken, Batl devletler ve Osmanl da olaylar yakndan takip ediyordu. Artk Avrupa, Kafkas-Rus Savann acmasz ve haksz olduu kadar, kanl ve dengesiz olduunu iyice anlamt ve tepkiler bymekte idi. 1840 ylnda ileri gelen lkelerin basnnda bu konu n sralarda yer almaktayd102. Zaman zaman baz lkeler, zellikle ngiliz Hkmeti ve Osmanl deiik ynlerden savan bir paras oluyorlard. rnein Trkler ile gizli olarak yaplan ticareti ve erkeslere yaplan yardm organize eden erkes soylularndan Zanko Sefer Bey,103 Osmanl Devletinin istei dorultusunda Bat Kafkasyada rgtlenme abas ierisinde idi. Dier taraftan, Rusyann Edirne Antlamasyla erkesyaya sahip kmasna kar kyor grnen ngiltere ise, Dileri Bakan Lord Palmerstonun politikasyla Rusya yanls bir siyaset takip etti104. Politikas gerei ngilizler, Ruslar kendilerine rakip grdkleri zamanlar erkesleri desteklemi, fakat Ruslar ile yaknlatnda da daha sonralar Balkanlara srlen erkeslerin buralardan atlmas gerektiini bile sylemitir105. Fakat erkesler topraklarn kaptrmamak iin mitsizce ve Osmanl-ngiliz evrelerinden yardm umarak mcadeleye giritiler. Sonunda, Davit Urkhart ve James Bell gibi ngiliz ajanlarnca kkrtlan ve ngiltere karlarna kullanlarak krdrlan erkesler byk bir felakete urayarak tm topraklarn Ruslara kaptrdlar. Bugn vatanlarndan kovulan ve adrlarda yaamaya mahkum edilen Filistinli Araplarn yaadklarn ok daha nce erkesler yaad. O yzden dnemin saygn ahsiyetlerinde G. Bills, 6 Haziran 1864te Londrada erkeslerin durumunu grmek zere yaplan bir toplantda, ngilterenin erkeslerin urad kym ve zulmnde etkisizlii nedeniyle knanmas gerektiini, ngiltere veya herhangi bir dier lke, deniz hukukundan ve ulusal onurundan vazgeerek Rusyann bu cesur halk fethetmesine yardm ettiini iddia etmiti106. Ruslarn Balkanlardaki Ortodoks-Slav nfusla birleerek Batya ilerleme dncesinde olan Ruslar durdurmak iin Katolik ngiltere, Fransa, Avusturya ve Mslman Osmanl devleti birleerek Ortodoks Rusyaya kar verdikleri Krm Savanda galip knca Paris Antlamasn Ruslara kabul ettirdiler107. ngiltere, Krm Sava sonucunda Ortadou ve Karadenizde Rusyay arka plana itip Terek ve Kuban tesinde sktrarak esas amalar olan
Ali Kasumov ve Hasan Kasumaov, erkes Soykrm, s. 58. Aslan Peneu, Mridizmin Kuzeybat Kafkasyada Yaylmas; Bedri Habiolu, Kafkasyadan Anadoluya Gler, s. 52-53; Nihat Berzeg, erkes Srgn: Gerek, Tarihi ve Politik Nedenleri, s. 41. 102 Sleyman Erkan, Krm ve Kafkasya Gleri (1876-1908) (Trabzon: Karadeniz Teknik n., Kafkasya ve Orta Asya lkeleri Uygulama ve Merkezi, 1996), s. 56. 103 N. Luxembourg, Ruslarn Kafkasyay galinde ngiliz Politikas ve mam amil, s. 93; zzet Aydemir, G: Kuzey Kafkasyallarn G Tarihi, s. 36; Sefer Bey soylu bir ailedendi. ocukken okumaya gnderildii Trkiyeden kap Rusyaya gider. Orada Rus okulunda okur. Uzun yllar Rus ordusunda grev yapar. Babasnn lm zerine kendisine kalan miras almak iin vatanna dner. Daha sonra Anapada Osmanl ordusuna girer. Kendisine Albay rtbesi verilir. 1828 ylnda Ruslar tarafndan tutuklanr ve bir yl sonra serbest braklr; Baturay zbek, erkes Tarihi Kronolojisi, s. 59. 104 O. Aydn Erkan, Tarih Boyunca Kafkasya (stanbul: iviyazlar Yaynlar, 1999), s. 53. 105 Sedat zden, Ruslarn Kafkasyay galinde ngiliz Politikas ve mam amil, s. 14. 106 Russki nvalid, St. Petersburg, 17 Haziran 1864, No: 159, s. 3_ Aktaran Murat Papu, Vatanndan Uzaklara erkesler, s. 87. 107 smail Hami Danmend, zahl Osmanl Tarihi Kronolojisi, s. 145-182.
101 100

13

ticari nfuz alanlarn geniletip kontrol altna alma avantajn salad. Bunun iin 1856 Paris Anlamas bu blgelerde ngiltere ve Fransaya byk avantajlar salad. rnein Haziran 1857de Rusya ile Fransa arasnda ticaret anlamas imzaland108. 1841de Boazlar Anlamas ile de Ruslarn Boazlar zerinden Akdenize inmeleri engellenmiti109. Bu sefer Batda n kesilen Ruslar btn glerini Asyaya, yani Hindistana ynelttiler. Fakat nlerinde hala geilmesi gereken bir Kafkasya duruyordu. Zaten ngilizler iin Kafkasyann gelecei nemli deildi. Ortadou ve Hindistan yolunda kendisine rakip olacak bir Rusya istemiyordu. Bunu nlemek onlar iin yeterli idi. 30 Mart 1856ta toplanan Paris Konferansnda da ayn politika izlendi. Konferansta savaa ortak edilen Kuzey Kafkasya hakknda tek kelime sylenmedi. Rusya ile Rusya arasndaki dou hududu belirlenirken, Kafkasyada bamszlk savandan hi sz edilmedi110. Fakat, Krm Savalarnda Osmanl-ngiliz ve Fransz kuvvetlerin yannda savaa katlan erkesler hakknda bu anlamada en ufak bir yerinde bahsedilmedi111. Oysa, 1854 Mart aynda, ngiliz sava gemisi Samson, Adigey sahillerine yanam ve gemideki heyet, Ubh kabilesi liderlerinden smail Bey ile grmt. Kafkasyal liderlerle iliki kurmak isteyen sadece ngilizler deildi. Trk ve Fransz heyetleri de harekete geti112. Hatta Sefer Bey, Kuzeybat Kafkasyay temsilen bir heyetle 1856da Osmanl Sultanyla iki grme yapt. lk kabulde Sultan, Paris Anlamas gerei dallarn Rusya ynetiminde kalacan ve Osmanl Devletinin bir ey yapamayacan belirtmi; ikinci grmede ise, kendine tebaa olduklarn kabul ederlerse ve atad grevliye kaytsz artsz uyarlarsa erkesleri himaye edeceini aklam113. Bu ara, Krm Savandan sonra ciddi atma kmamasna ramen 200 binden fazla askerini blgede bulundurmak zorunda olmasndan dolay Rus ar II. Aleksandr Kafkasyann kesin olarak zapt edilmesi gerektiine karar verdi. Bu i iin ise Temmuz 1856da General-Prens Baryatinskiyi Kafkasya Genel Valiliine getirdi. O da greve gelir gelmez Yermolovun uygulad harp stratejisini daha da ilerleterek, Kafkasyay tmden kuatp bu kuatma emberini yava yava daraltarak uygulad114. Birka yl sonra bu stratejisi rn verdi ve ey amilin birliklerini datt ve 6 Eyll 1859da ey amili de esir ald. amilin esir dmesi tm Kuzey Kafkasyada byk yank uyandrd. Muhammed Emin ve yz bine yakn silahl, mcadeleden vazgeerek ara sadk kalacana yemin etti. Muhammed Emine mr boyu yllk bin Ruble emekli maa baland115. Bylece tam 25 yl devam eden gazavat savalar da sona erdi ve Ruslar Dastan da dahil kuzeyi-douyu igal ederek tm glerini batya yneltti. 1859-1860 yllarnda, deiik zamanlarda baz kavimler itaat etmek zorunda kaldlar. Ruslar her zaman uyguladklar taktii, ierden insanlar satn almay da dendiler. Gerekte ne Rusya ne de dierleri rvet, rtbe datm, para, hediye, din istismar gibi tm abalarna karn, Kuzey Kafkasyada kendi siyasetleri iin kullanacaklar yerli bir kadro oluturmadlar116. stelik Abzekh, aps, Ubh ve Kuban tesi airetler inatla direndiler, teslim olmadlar117. erkesyadaki halk savaa devam etti ve
Ali Kasumov ve Hasan Kasumov, erkes Soykrm, s. 211, 213. Osman elik, ngiliz Belgelerinde Trkiye ve Kafkasya, s.13. 110 Osman elik, ngiliz Belgelerinde Trkiye ve Kafkasya, s. 14. 111 Nihat Berzeg, erkes Srgn: Gerek, Tarihi ve Politik Nedenleri, s. 43. 112 Osman elik, ngiliz Belgelerinde Trkiye ve Kafkasya, s. 13. 113 Merkezi Devlet Askeri Tarih Arivi, fon 38, sra 7, dosya 343, sayfa 108_ Ali Kasumov ve Hasan Kasumov, erkes Soykrm, s. 216-217 iinde. 114 Bedri Habiolu, Kafkasyadan Anadoluya Gler, s. 50. 115 Merkezi Devlet Askeri Tarih Arivi, fon 38, sra 7, dosya 376 sayfa 22_ Ali Kasumov ve Hasan Kasumaov, erkes Soykrm, s. 225 iinde; Nihat Berzeg, erkes Srgn: Gerek, Tarihi ve Politik Nedenleri, s. 43. 116 Nihat Berzeg, erkes Srgn: Gerek, Tarihi ve Politik Nedenleri, s. 117. 117 Ali Kasumov ve Hasan Kasumaov, erkes Soykrm, s. 235.
109 108

14

kayplar da artt. Her geen gn de gleri tkeniyordu118. 1861 ylna gelindiinde dahi erkesyada btn kabilelerin Rusyaya kar savamalar iin ngiltere ve Osmanl hkmetleri de propaganda faaliyetlerini srdrdler119. Bu ara, eyh amil teslim olunca btn kuvvetlerini batya yneltmi olan Rusya Kumandanlna baz kavimler itaat etmek zorunda kalrken inatla direnen ve teslim olmayan Abzekh, aps ve Ubh liderlerinin bir araya geldii bir toplant yapld. Toplantda Avrupa devletlerini uyarmak zere bir mektup yazlmasna karar verildi120. ngiliz hkmetine gnderilen erkesyada siyasi bir birlik oluumu iin giriimlerin olduunu belirtilen mektuba hi kimse karlk vermedi. Tek yant lkeleri igal altnda olan Lehistanl (Polonyal) Albay Theophile Lapinskiden geldi121. 1770 ylnda Rusya tarafndan igal edilmi Lehliler de Rusya ordusuna alnarak doudaki cephelere, zellikle Kafkasyaya gnderiliyordu. Zaman zaman Lehliler Ruslara kar ayaklanyor, lkelerini zgrle ulatrmak iin abalyorlard. Rusya ordusuyla Kafkasyaya gnderilen birok Lehistanl subay ve asker, Lehistann kurtuluunun Kafkasyallarn baarsna bal olduunu dnerek erkes ordularna iltica ediyordu. O yzden 1857 ylnda Paris teki Leh temsilcisi artorsikinin toplad 100 kiilik askeri heyeti Kafkasyaya gnderilmi122 ve Leh birlikleri erkesya Kylarna kartma yapmt.123 Ayn zamanda bir yazar olan Albay Theophile Lapinski124, Kafkasyaya Tevik Bey takma ismiyle bu birliin banda erkeslerin mcadelesine katld ve yl sava ortamnda bizzat bulundu. Muhammed Eminin Ruslara teslim olmasnn zerine 1860ta Trkiyeye dnd125. Fakat, onlarn iyi niyetli bu giriimi erkeslerin zgrlk mcadelesine fazla bir etkisi olmad. O sayfa da bylece kapanm oldu. Btn bu sre iinde, igal veya baka zorlayc nedenler yznden topraklarnda yaama olana kalmadn dnen Kafkas blgesinin baz yerlerinden baz airetler ve baz gruplar korkularndan kendi bana Anadoluya ve ksmen Rumeliye g etmeye baladlar. zellikle Kendi imkanlarnn snrl olduunu ve kesinlikle yenileceklerini tahmin eden prens ve feodal gruplardan Osmanl yanls olanlarla dini evreler, ailelerini Osmanl topraklarna gtrdler. Bu durum Trabzondaki Rusya Konsolosunun raporunda aka belirtilmektedir: Genellikle zengin ve ilerigelen dallar g ediyorlar126. Hatta 1822den beri kk gruplar halinde toplu gler oldu127. Sonraki yllarda, erkesyadaki askeri faaliyetler artt lde g dalgs da artmaya balad128. Ruslar daha sonraki yllar hesaba katp diplomatik-politik kurnazlk gstererek 1859da Rusya, Osmanl Devletine baz Mslman gruplarn Kafkasyadan Osmanl Devletine
Yaara Ba, erkeslerin Dram: gal, Srgn ve G, s. 213. Kafkasya Arkeoloji Komisyonu Arivi, cilt 12, sayfa 908_ Ali Kasumov ve Hasan Kasumaov, erkes Soykrm, s. 226 iinde. 120 Bu mektup iin bkz.: Papers Respecting the Settlement of Circassian Emigrants in Turkey" (PRSCET), (Londan: Printed by Harrison and Sons, 6 Haziran 1864) Belge no:3; Nihat Berzeg, erkes Srgn: Gerek, Tarihi ve Politik Nedenleri, s. 207. 121 Nihat Berzeg, erkes Srgn: Gerek, Tarihi ve Politik Nedenleri, s. 44. 122 Yeni Kafkasya dergisi, 1961: say: 24, s.:23-24. 123 Kavkaskiy Sbornik, cilt 11, sayfa 592_ akt. Ali Kasumov ve Hasan Kasumov, erkes Soykrm, s. 218. 124 Yine kendi yurtta Graf Zmoiski ile birlikte erkesyaya gitmek zere 1854ten beri stanbulda bulunuyorlard_aktaran Baturay zbek, erkes Tarihi Kronolojisi, s. 99. 125 O. Aydn Erkan, Tarih Boyunca Kafkasya, s. 71. 126 Kemal Karpat, The Status of the Muslim Under European Rule: The Eviction and Settlement of the Cerkes, Journal of Institute Minority Affairs, Cilt.1, No.2, 2004; Rusya D Siyaset Arivi, fon S-Petersburg, Ba Ariv, 1-9, dosya 19, sayfa 165_ Ali Kasumov ve Hasan Kasumov, erkes Soykrm, s. 241 iinde. 127 Bedri Habiolu, Kafkasyadan Anadoluya Gler, s. 47. 128 Raad Tuganov, Rusya ve Avrupa Basnnda erkes Srgn, _Murat Papu (der.), Vatanndan Uzaklara erkesler (stanbul: ivi Yazlar 2004) iinde, s. 45.
119 118

15

gmelerine msaade istedi. Bu msaadeden bir yl sonra 1860ta Rus sefiri Melikof, savatan zarar grm, yerlerinden edilmi 40 bin kadar Mslman g durumda olduu iin bunlarn yeni bir yere yani Osmanl Devletine g etmek istediini belirterek Osmanl devletine bir anlama teklif etti ve Abdlmecit ten bir anlama kopard129. Adeta zor durumda olan halkn Halife topraklarna g etmek istemesi zerine Ruslar, yaptklar bu g anlamasn, daha sonra yapacaklar etnik temizleme ve soykrm ieren srgnler iin meruiyet arac olarak kullanacaklard. Karpata gre bir anlamadan ziyade bir aldatmaca olan bu giriim, daha sonra erkeslerin politik ve diplomatik klarn boa karmtr. Bu tarihten sonra gerekleen soykrm, adeta gnll bir g fikrine indirgenmitir. Oysa Osmanl hkmeti bu anlama ile 40-50 bin aras bir gmeni aamal olarak onay verdiini dnyordu130. Kafkasya Ordusu Genel Kurmay Bakan General D. A. Milyutin 1857 ylnda dzenledii Rus ve Kazaklarn Kafkasyadaki Yol Haritas ve erkeslerin Vatanlarndan Srlmesi balkl gelitirdii plan General Baryatinskiy aracl ile 1860ta ara kabul ettirdi. Bu raporda Dallar bizim uygun grdmz arazilere grmek gerekir. Onlar Don blgesine iskan etmek lazm. te yandan Kafkasyann kuzey yamalarnda Rus nfusunun kuvvetlenmesi lazm.. zaman gelinceye kadar bu plan Dallardan titizlikle gizli tutmalyz denilmektedir. Baryatinskiy de bu uygulamay Rusyann gvenlii iin nemli grd ve ona gre Kazak nfus yerletirilmeli ve aamal bir ekilde dallar sktrarak, yaam artlarn ekilmez hale getirilmelidir. natla ve srarla dmanlklarn srdren airetlere acmak gerekmez 131idi. Bundan sonra arlk Rusyasnn zulm ve katliamlaryla nne geilmesi olanakszlam bir srgn132 dnemi balad. Sava ncesinde direni merkezlerinin imha edilmesi ynndeki askeri strateji, sava sonras dnemde askeri birliklerin sistemli olarak ilerlemesi, igal edilen blgelerden yerli halkn karlmas ve sonra kolonistlerin yerletirilmesiyle gvenlik altna alnmas ekline, yani yerli halkn dalk blgelerden srgn edilmesi yntemine dntrld133 ve Kafkasya kitleler halinde boaltld. Daha Kuzeydou Kafkasyadaki sava sona ermeden Ruslarn Kuban nehrinin gneyindeki ovada ve dalara kadar uzanan toprak eridinde oturan kabileleri sktrmalar ve onlar bu nehrin sa tarafndaki ovaya g etmeye zorlamalar ya da baka bir lkeye g etmek zorunda brakmalar ile 1858 ylnda g kitleler halinde gerekleti Bu tarihten sonra, 1858-1859 arasnda geen bir yl ierisinde Bat Kafkasyadan 150 bin kii srgn edilmi fakat bu gelenlerin 50 bini lmt134. Bu dnemde hem, erkeslerin sosyal yaamda feodalitenin etkin bir ekilde varl merkezi bir ynetim organn oluumunu engellemesi ve bu yzden savunmalarn blgesel olarak yapmak zorunda kaldklarndan dolay savan gidiatn etkileyecek gl, yaptrm
Bkz.: Kemal Karpat, 21 Mays Srgn, s. 13; Rus makamlar srgn sulamalarndan kaabilmek iin bu tarihi trajediyi g kavramyla izah etmeye kalkmtr. Ancak insanlarn bile bile lme raz olduu zorlayc ortam izah etmesi asndan arn Kafkasya'ya temsilcisi Grandk Miel'in 1864 Austosu'nda Bat Kafkasyallara gnderdii u ferman yeterlidir (smail Berkok, Tarihte Kafkasya, s. 526): "Bir ay zarfnda Kafkasya terk edilmedii takdirde, btn nfus sava esiri olarak Rusya'nn muhtelif mntkalarna srlecektir". 130 Kemal Karpat, Otoman Population 1830 1914: Demographics and Social Characteristics, (Madison: The University of Wisconsin Press, 1985), s. 67. 131 Merkezi Devlet Tarih Arivi, fon 38, sra 30/286 fihrist 866, dosya 2, sayfa123-126_ Ali Kasumov ve Hasan Kasumov, erkes Soykrm, s. 238-239 ve Avledin Duman, erkes Kltr zerine Etd, s. 147 iinde. 132 Nihat Berzeg, erkes Srgn: Gerek, Tarihi ve Politik Nedenleri, s. 169. 133 Marc Pinson, Russian Expulsion of Mountaineers from the Caucasus, 1856-66, and its Historical Background, Demographic Warfare-An Aspect of Ottoman and Russian Policies, 1854-66 (yaynlanmam doktora tezi) (Cambridge: Harvard University, 1970). 134 Bedri Habiolu, Kafkasyadan Anadoluya Gler, s. 74, 75. 16
129

olan diplomatik iliki gelitirmemeleri hem de Ruslarn geliiyle erkeslerin dinlerini kaybedecekleri fikrinin yaylmasndan dolay, btn Mslman dnyasnn dini lideri grdkleri Osmanl Padiahnn lkelerine kitleler halinde g salyordu135. rnein Krm Savann ardndan g etmeye balam olan Nogaylarn says 1858-1859 yllara gelindiinde bu rakam 30 bine ulamt136. 1860ta ise bir ksm Nogay hacca gidip Kabeyi tavaf etmek bahanesiyle Osmanl topraklarna resmen g etmiti. Fakat kitleler halinde yaplan bu gler kt koullarda gerekleiyordu. Karadeniz'deki Taman, Tuapse, Anapa, Tsemez, Soi, Adler, Sohum, Poti, Batum gibi limanlardan Rus, Osmanl ve ngiliz gemilerine balk gibi istif edilerek, Osmanl topraklarna yani Trabzon, Ordu, Samsun, Sinop, Kefken, Varna, Burgaz, Kstence, stanbul ve Ege kylarna dklen insanlarn byk bir ksm hayatn yitirmitir. Bu zayiat o boyutlara ulat ki, rnein Trabzon'daki Rus Konsolosu, Mays 1864'te "30 bin kii alk ve hastalktan krld. Gemilerde hastalk alameti gsteren olursa derhal denize atlrd... Yine G komisyonunun raporuna gre, 1858-1865 yllarnda 493.124 insann gittii Trabzon'da bir tek adamn 30-50 cariye birden ald oluyordu..."137 diye bilgi geti. yle ki, hem Kafkasya hem de Osmanl kylarnda len insanlarn gmld ok sayda toplu mezarn olduundan bahsedilmitir. rnein o dneme tanklk eden ve srgn kararn yrten Trabzon'daki Rus Konsolosu General Katraef'in yetkililerine u bilgiyi geti: "Trkiye'ye gitmek zere Batum'a 70.000 erkes geldi. Bunlardan vasati olarak gnde 7 kii lyor. Trabzon'a karlan 24.700 kiiden imdiye kadar 19.000 kii lmtr. imdi orada bulunan 63.900 kiiden her gn 180-250 kii lmektedir. Samsun civarndaki 110.000 kii arasnda her gn vasati 200 kii can veriyor. Trabzon, Varna ve stanbul'a gtrlen 4650 kiiden de gnde 40-60 kiinin ldn haber aldm"138. Yine C. Havadisin 21 Ra 1276 tarihli saysndaki haberde Kerten gelmekte olan bir ticaret gemisi Ereli aklarnda batm ve gemideki 450 muhacirden 100 boularak lmtr diye yazd140. Osmanl Hkmeti, artk bu g basksn dzenlemek iin bir komisyon ihtiyac hissetmeye balad. G ve gmen ileri 16 Ocak 1860a kadar stanbul ehremaneti (stanbul Belediyesi) tarafndan yrtlyordu. Fakat gelen nfus o kadar fazla idi ki belediye bu iin stesinden tek bana gelmekte zorland. Bunun zerine 1860ta Muhacirin Komisyonu kuruldu141. Bana da erkes asll Trabzon Valisi Hafz Paa getirildi142. Daha sonra gelien nfus hareketlerine bal bir biimde ekil deitirerek cumhuriyet devrine kadar geldi. Ruslarn ana hedefi Karadeniz sahili ve verimli bat ve kuzeybat topraklarna sahip olmak ve o topraklara Ruslar ya da kendi yanda halklar getirip yerletirmektir. Ruslar yle istiyor diye erkesler kendi iradeleriyle o topraklardan ayrlmad. Sava bitiminde malubiyete raz olup topraklarnda kalmay srarla istekleri halde bu istekleri kabul edilmemitir. Kyleri ve tarm alanlar tahrip edilmi olarak cebren tarihi topraklarndan koparlp uzaklatrlmlardr. stelik bir baka lkeye Osmanl topraklarna srlmler ve yerlerine de Ruslar ve Kazaklar yerletirildiler. O itibarla, erkeslerin bu ac olay, gerek anlamda bir srgn olaydr143. Bunun ak delili 1864 ncesinde bir milyondan ok olan
Nihat Berzeg, erkes Srgn: Gerek, Tarihi ve Politik Nedenleri. Merkezi Devlet Askeri Tarih Arivi, fon VUA, dosya 6696, s. 259_ Ali Kasumov ve Hasan Kasumov, erkes Soykrm, s. 242 iinde. 137 PRSCET, Belge No: 12, 13, 14, 15; Tuan Kumkov, erkeslerin Trkiyeye Srgn, s. 31. 138 PRSCET, Belge No: 15. 140 Bedri Habiolu, Kafkasyadan Anadoluya Gler, s.78. 141 Abdullah Saydam, Freedom Movements in Northern Caucasia, Eurasia Studies, Cilt.2, No.1 (Spring 1995), s. 106; Bedri Habiolu, Kafkasyadan Anadoluya Gler, s. 107. 142 Abdullah Saydam, Freedom Movements in Northern Caucasia, s. 106. 143 Justin McCarthy, lm ve Srgn, s. 13.
136 135

17

Adgelerden ancak dank 50 kynde 25 bin kadar insann kalm144 olmasdr. Yine 1857 ylndaki verilere gre saylabilen Abhaz nfus 144.546 kii tespit edilmi iken, 1866 ylnda yaplan almalarda ise 79.190 Abhaza tespit edilebilmitir; fakat bu rakam 1878den sonra yaplan almalarda 43.302 kiiye dt anlalacaktr145. 3. lm-Kalm Savalar: 1860 Ekim aynda, Vladikavkaz ehrinde toplanan Kafkasya Bakumandanl, nerilen btn barl yntemleri reddederek Bakumandan Prens A.. Baryartinskiyin nerilerini dikkate ald ve Kubantesindeki asi Dallara kar yeni askeri hareket plan hazrlad. Buna gre sayca ve silaha stnl kullanarak btn kuvvetlerle taarruz yaplacak ve Dallar dalardan ova ve dz yerlere sktrlacak, yani topraklarndan ekiyle mecbur edilecekti. Onlarn yerlerine ise Kazak ve Rus nfus iin yerleim birimleri kurulacakt146. Bu ama iin ilk nce 1860-1861 aras 10.343 Kabardey, Osmanl topraklarna ge zorland147. Ruslarn bu tazyiki karsnda 1861 ylnda erkasyada mcadele iddeti artt. Bu sefer taktik gerei erkeslerin inat direnii karsnda fazla kayp verilmesini nlemek ve erkes Sorununu barl yolarla zmek amacyla II. Aleksandr, Kafkasyaya geldi ve erkes temsilcilerle iki grme yapt. Grmeler sonucunda erkesler sonuna kadar savamaya karar verdiler148. Kendilerinden ok gl de olsa Rus ilerleyii karsnda sessizce teslim olmalar beklenemezdi. Kendi aralarnda dahi bamsz yaamaya dkn olan erkesler Rusyaya kolayca teslim olmas elbette mmkn deildi149. Hatta organize mcadele edebilmek iin erkes devleti kurma giriiminde bile bulunuldu. Abzekh, aps ve Ubh temsilcilerinin katld toplantda devlet iktidarnn st organ olarak, banda Ubh Hac Giranduk Berzegin bulunduu 15 kiilik meclis seildi erkes devletinin kurulduu Rusya, Osmanl, Fransa ve ngiltere hkmetlerine bildirildi; fakat artk ok geti150. Nfus ve gc azalm erkes gruplar bamsz araylar iine dtler. Ayn yl ierisine erkes kavimlerinden Abzekhler, Kafkaslar genel komutan General Kont Yevdokmova haber salarak Farez ayn gememelerini aksi taktirde savaa devam edeceklerini bildirdiler. Yevdokmov u cevab verdi: Ben Abzekhlerden bar ve iyi komuluk istemiyorum, kaytsz artsz teslim olup itaat etmelerini istiyorum. Son dal benim gsterdiim yere tanncaya kadar taarruzu srdreceim151. Dier yandan Bat Kafkasyann fethine ilikin sunulan plana nihai onay vermek ve durumu ahsen yerinde grmek iin II. Aleksandr 11 Eyll 1861de Kuzey Kafkasyaya gelmiti. Bunu duyan Hac Berzeg 50 kiilik bir heyetle 18 Eyll 1861de ara yazl bir dileke sundu ve ara, Rus ynetimine sadk kalacaklarna yeminle sz vererek ardan, kendilerini doduklar yerlerden srgn etmemelerini istediler. arn yant olduka sert ve acmasz oldu: Size dnmeniz iin sadece bir ay sre tanyorum. Bir ay sonra Kuban boyunda size gsterilen yerlere tanmay kabul edip etmediinizi Kont

Betal Kamlk, Ade Devrim Hareketi Kabartay-Balkarda Devrim Mcadelesi, Cevdet Hapi (ter.), (stanbul: Nbceu Yaynlar, 1980) s. 68. 145 Yura G. Argun, Abhazyada Yaam ve Kltr, H. Ersoy-Y. Karada (ter.), (st. : Nart Yay., 1990), s. 15-17. 146 Ali Kasumov ve Hasan Kasumov, erkes Soykrm, s. 236. 147 Merkezi Devlet Arivi, fon 40, Sra 1, dosya 1, sayfa 28-29; Osetya Cumhuriyeti Merkezi Devlet Arivi, fon 12, Sra 8, dosya 329, sayfa 140_ Ali Kasumov ve Hasan Kasumov, erkes Soykrm, s. 255 iinde. 148 Raad Tuganov, Rusya ve Avrupa Basnnda erkes Srgn, s. 47. 149 Abdullah Saydam, Krm ve Kafkas Gleri: 1856-1876, s. 37. 150 Raad Tuganov, Rusya ve Avrupa Basnnda erkes Srgn, s. 47. 151 Barasbi Bajnokov, ar II. Alaksandrn Abzekhlerle Grmesi, Murat Papu (ter.), Mir Kultur (Kltr Dnyas) (Nalik: Elbrus Yaynlar 1990)_ aktaran Murat Papu, Vatanndan Uzaklara erkesler, s. 97; Semen Esadze, erkesyann Ruslar Tarafndan gali, Murat Papu (ter.), (Ankara: Kafkas Dernei Yaynlar, 1999). 18

144

Yevdokmova bildireceksiniz veya Osmanl lkesine g edeceksiniz dedi152. te bu yant Byk erkes Srgnnn bir tr manifestosudur. Bu sreci 30 Maysta Lord Nepir, dnemin ngiltere d ileri bakan olan Kont Russelle u bilgiyi gemektedir: Geen yl imparator bir heyet kabul etti. Topraklarnda kalmak istediler ve bar iinde yaamaya, Ruslarn iyi komular olarak nasl davranmalar gerekiyorsa yle davranacaklarna sz verdiler. Sylendiine gre imparator, onlarn haince geleneklerini ve onlar koullara uydurmann zorluunu gz nnde bulundurarak isteklerini reddetti ve onlara seenek sundu: Sava, Kubana yerlemek veya Trkiyeye g etmek. Fakat onlar sava setiler ve silahn baars onlardan yana olmadndan, imdi yce gnll Mslman devletini (yani Osmanl c.a.) Rus hkmetine tercih ediyorlar. Ard arkas kesilmeyen erkes gmenlere cesaret veren Trkler de birok bakmdan bu sonuca yardmc oldular153. Tm mitsizlie ramen, zellikle aps, Ubh ve Abzekhler arasnda 1861-62de yeni ve son bir direniin balamasna neden oldu154. Halk son nefesine kadar direniyor, mcadele ediyor, savayor, artk kurtulu imkan kalmaynca teslim oluyordu. Ky yerleri teslim olduktan sonra tutsak edilenleri Rus askerleri tmyle ldryordu155. Bazen subaylar son zm iin arn kardeini bekliyorlar, son zm ona adeta bir gsteri eklinde sunuyorlard. Herkes yerini alyor ve bu silahsz, savunmasz kendini koruyamayacak halk ldryorlard. Artk sava, soykrma, vahete dnmt156. O zamanlar Rus Ordusunda asker olan S. Duhovski sonra gelien olaylar anlarnda u ekilde anlatmaktadr: Sre dolunca birlikler Mahopse nehrine kadar ilerledi. Mfreze iki kol halinde ilerliyordu. Bir kol Ae Nehrinin alt kollar boyundaki kyleri atee verdi. Orada bulduklar kylleri mallar ile dar kardlar. Birok aps mfrezenin ilerlemesini grerek aileleri ile birlikte daa kat Bu ekilde, harekatn ilk gnnde ikinci sra dalarla deniz arasndaki btn kyler yakld157. Bu ara Rusya serflii kaldrma planlar yapyordu. Taktik gerei 1861 ylnda bu reformlar derhal devreye soktu. Ksa srede bu reformlar, Kafkasyada kendini gsterdi. erkeslerin toplumsal rgtlenme yapsnda serf-bey (Pl ile P-work) ilikisinin nemli bir yeri vard. Daha dorusu toplumsal yap ve rgtlln salaml bu iliki zerine kurulu idi. Bu reformlar serflere-kyllere zgrlk getiriyordu fakat toprak vaat etmiyordu. Bir taraftan kyllerin eski feodal ilikisi zlrken dier taraftan da onlar topraksz brakyordu. nemli bir kyl nfus kylerini terk ettiler. Baz Beylerin g etmesi zerine de erkesyann bamszlk mcadelesi onlarn srtnda kald. stanbula srlenler ise, hallerinden hi de memnun deildi ki, o dnemin genel atmosferini yanstan bir de at yakmlard: Yistanblakue (stanbula Sryorlar Bizi). Ktalarnn son msralar heyhat, vatan elden gidiyor diye biten bu at hala erkeslerin hafzalarnda yaamaktadr. Bu msralar ayn zamanda erkesler iin bir dnm noktasn da ifade etmektedir. erkesler Balkanlarda:
Almir Abrec, Size Bir Ay Sre Tanyorum, Cevdet Hapi (ter.), Kafda Dergisi, Say: 43-46 (Austos1990Ocak 1991, s. 26; Merkezi Devlet Askeri Tarih Arivi, fon 38, sra 30/286, Fihrist 870, dosya 19, s. 9-11_ Ali Kasumov ve Hasan Kasumov, erkes Soykrm, iinde. 153 Russki nvalid 5 Haziran 1864, No: 125, s.2-3_aktaran Murat Papu, Vatanndan Uzaklara erkesler, s. 6162; bu yazmann tamam iin bkz.: PRSCET, Belge no:13. 154 V. V. Pokshishevskiy, Geography of Prerevolutionary Colonization and Migration Processes in the North Caucasus, Soviet Geography, Cilt.xxv, 1984, s. 516. 155 Foreign Office (ngiliz Dileri Bakanl) belgeleri 97-424, 17 Mart Aralk 1864 Dicksondan Russele bir yaz_ Justin McCarthy, lm ve Srgn, s. 35 iinde. 156 Kemal Karpat, 21 Mays Srgn, s. 13. 157 Voyenni Sbonik (Askeri Klliyat), 1866, No:12, s. 288_ aktaran Murat Papu, Vatanndan Uzaklara erkesler, s. 128. 19
152

zellikle, Osmanl Hkmetinin sosyal stratejik beklentileri erkes gmenlerden yararlanabilecei fikrine kaplmasna neden oldu. rnein ngiliz Hkmetinin de nerilerini dikkate alan Osmanl mparatorluu Balkan eyaletlerinde yaklak 350-400 bin nfusu belli yerlere, zellikle Hristiyan kyleri arasnda Tuna ve Balkan dalar boyunca bir hat oluturarak ky yerleim eklinde iskan etti. Yerleim yerlerinin zellikle byk yol kylarnda ve nemli da geitlerinde bulunuyordu158. Ayn sosyal strateji Osmanlnn dier topraklar iin de geerli idi. Yani Osmanl topraklarna erkeslerin yerletirilmesi, fiziki yersizliklerin yan sra devletin skan Politikas nedeniyle dank olmutur. Bu yzden Dobrucadan Kosovaya, Nablustan Kuneytraya kadar birok cra yerleim yerlerine datlmtr159. Dier yandan Rusyann basks da etkili oldu. rnein 1859-1865 aras yaplan glerde erkesler, genellikle Anadolu esas alnarak Sivas ile Tokat arasna iskan edilmilerdi160. Yani Osmanl topraklarna g edenler zorunlu bir iskan politikasna tabi tutuldular. zellikle 1860l yllardan itibaren youn olarak Osmanl topraklarna akn eden erkesler, merkez ka kuvveti olma zelliine sahip unsurlarn bulunduu yerlerde iskan edildiler161. zelikle, Balkanlarda olduu gibi, Hristiyan ounlukta bulunduu blgelere162 ve bir de yokluun btn felaketlerine ve skntlarna maruz kalm bu kadar ok insan bir yerde toplanrsa abucak memnuniyetsizlik ve isyan kar diye dank yerletirildiler.. Trabzonda ve dier yerlerde karaya kan halk arasnda bu tehlikeye iaret eden belirtiler de ortaya kmt163. Bu yzden hibir erkes grubu yerleecei yerleri kendi inisiyatifleri ile semedii164 gibi erkes beyleri kabilelerinden ve birbirlerinden ayr olarak yerletirildiler. Bylece yurt ve beylerinden mahrum kalan ve yerletirilmek zere kk gruplar halinde paralanan erkesler, belirli bir mddet sonra yerli halkla uyum salamlardr165. Dier yandan Rusya srgne tabi tuttuu erkes ulusunun peini srgnde de brakmad, Kafkasyaya yakn Osmanl topraklarna yerletirilmelerine iddetle kar kt gibi, 1864 srgnnde Balkanlara yerletirilen erkesler ikinci bir kez daha Ruslar tarafndan srlmlerdir166. Bu i iin Ruslar 23 Aralk 1876 stanbul (Tersane) Konferansnda Rumelide erkeslerin iskan edilmemesi kararn karttlar. Avrupa devletleri de bu istei desteklediler167. 13-17 yldr Balkanlarda bulunan Kafkasyallarn168 byk bir ksm, neredeyse tamamna yakn 1877den sonra tekrar Anadoluya ve Suriyeye nakledilmilerdir169. Aydemire170 gre tekrar yerlerinden edilen bu nfus 300 bini buluyordu. Balkanlarda erkeslerin boaltt yerlere derhal Hristiyanlar yerletirildi.

Ali Kasumov ve Hasan Kasumov, erkes Soykrm, s. 261; Bedri Habiolu, Kafkasyadan Anadoluya Gler, s. 32, Berzeg, 1996: 152-153; Marc Pinson, Ottoman Colonization of the Circassians in Rumili After the Crimean, Etudes Balkaniques, 1972, No:3) s.71-85. 159 Sleyman Erkan, Srgn Olgusuna Analitik Yaklam ve erkes Srgn rnei, s 9. 160 Merkezi Devlet Arivi, fon 450, Dosya 533, sayfa 52_ aktaran Ali Kasumov ve Hasan Kasumov, erkes Soykrm, s. 265. 161 Ayhan Kaya, Diasporda erkes Kimliinin Dnm: Deien Sosyal Konjonktr Karsnda Yeniden Tanmlanan Etnik Snrlar. 162 Nihat Berzeg, erkes Srgn: Gerek, Tarihi ve Politik Nedenleri, s. 132; Arsen Avagyan, Osmanl mparatorluu ve Kemalist Trkiyenin Devlet-ktidar Sisteminde erkesler, s. 32. 163 Moskovskiye Vedomoti, 5 Mays 1864, no:99, s.3_ aktaran M. Papu, Vatanndan Uzaklara erkesler, s. 53. 164 Marc Pinson, Ottoman Colonization of the Circassians in Rumili After the Crimean, s. 83. 165 Kemal Karpat, Otoman Population 1830 1914: Demographics and Social Characteristics, s. 75. 166 Sleyman Erkan, Srgn Olgusuna Analitik Yaklam ve erkes Srgn rnei, s. 9. 167 Abdullah Saydam, Krm ve Kafkas Gleri: 1856-1876, s. 207. 168 Mustafa Saadet, Balkanlarda erkes zleri, Nart Dergisi, Say: 38 (Temmuz-Austos 2004), s.49. 169 Bedri Habiolu, Kafkasyadan Anadoluya Gler, s. 162. 170 zzet Aydemir, G: Kuzey Kafkasyallarn G Tarihi, s. 137. 20

158

rnein, Osmanl idari kaytlarna gre,171 1879da Aziziye kynde erkeslerin terk ettikleri yerlere Plevne ve Sofya gmenleri yerletirildiler172. Ruslar erkeslerin vatanlarndan srlmelerini dzenlemek amacyla 10 Mays 1862de bir komisyon oluturdular173. Resmi olarak Kafkasyadan yerli halklarn Osmanl topraklarna srlmesi, 1862 ylnda ite bu Kafkas Komisyonunun konuyla ilgili karar onayladktan sonra, askeri ve siyasi bir nlem olarak uyguland174. Bu dnemden sonra da artk erkesler iin lm kalm savalar balad. ar dneminin oven tarihisi R. A. Fadayev bu dneme ilikin olarak 1865te yle yazd: erkes topraklar devlete lazmd, onlarn kendilerine ise hi gerek yoktu175. Bu karardan sonra, arn ordular igal edilen topraklardaki halklar planl bir ekilde ve bir daha toparlanamayacak ekilde toptan yok etmeye, imha etmeye baladlar ve yerlerine Ruslar veya tetikileri Kazaklar yerletirmeyi younlatrdlar. yle ki, Adigeleri ky ve topraklarndan karan ordu birlikleri, yaanan yerleri, ekinleri ve baheleri imha ediyor, geri dn iin hibir ey brakmyordu. rnein Rus birlikleri Abzekh kylerinde Tubay ele geirmesi zerine, ky yerlileri kendilerine teslim olup tutsak edildikten sonra tmn ldrdler. Kurbanlar arasnda gebelii ilerlemi iki kadn ve be ocuk da bulunmakta idi176. Albay arapa o dnemi yle anlatmaktadr: General Bigiin komutasnda bizim birlikler ekirge srs gibi dal kylere saldryorlard. Dar, msr, buday ve avdar tarlalar toplarn, atlarn ve askerlerin altnda ezilip imha ediliyordu, kyler alev alev yanyor, duman ormanlara kadar ykselerek her taraf saryordu177. Kafkas-Rus savalarn yerinde izleme olana bulan Fransz asll gezgin Dumas178 ise ahit olduu bir olay yle tarif ediyordu: Bir kazak sava, bir daly ldrmekle kalmyor, cesetlerin kellerini de koparyordu. Bunu gren dier Kazaklar ise vahi bir ekilde baryordu. Bu durumu ngiltere kraliesine yazdklar bir dileke de ak ak dile getirmilerdi. Dilekede Rus askerlerinin ellerine den aresiz kadnlar, yallar ve ocuklar koyun boazlar gibi kestikleri; kestikleri balar sngleriyle kelekle oynar gibi oynadklar; uygar ve insanlk d anlatlmas g bir zulm ve bask uyguladklar179 yazlmt. erkeslerin nasl top yekun imha ve srgn edildiklerini bir baka askeri anda u ekilde kayda geilmiti: Sava son derece amanszsa cereyan ediyordu. Biz geri dnlmesi imkansz bir tarzda ve askerin bast her toprak parasn son ferde kadar erkeslerden temizlenerek adm adm ilerliyorduk. Kar erir erimez ve aalar yeermeden nce yzlerce kyleri atee veriyorduk. Ekinler atlara yediriliyor veya inetiliyordu. Ky nfusu gafil avland taktirde, derhal asker korumasnda en yakn Kazak kyne gtrlyor ve daha sonra Trkiyeye sevk ediliyordu. Bizim yaklammz srasnda boalan kulbelerde ou zaman masann zerinde iinde ka ile beraber henz soumam lapaya, stnde ine takl tamiri yarda kalm elbiselere, demeye yaylm bir ekilde braklan eitli ocuk oyuncaklarna rastlyordu. Fakat bezen askerlerimizin canavarla kadar varan hunharca
Babakanlk Osmanl Arivi, rade Tasnifi-Dahiliye; No: 658379, 8 Mays 1882. Nedim pek, Rumeliden Anadoluya Trk Gleri: 1877-1890 (Ankara: Atatrk Kltr, Dil ve Tarih Yksek Kurumu Yaynlar, 1994), 16. Dizi, Say.73, s. 176. 173 Thugen Qumuqu, Yistanblkue Kafkas Savalarnn Sonucudur, Fahri Huvaj (ter.), Kafda Dergisi, Say: 43-46 (Austos1990-Ocak 1991) s.17. 174 Ali Kasumov ve Hasan Kasumov, erkes Soykrm, s. 241. 175 Ali Kasumov ve Hasan Kasumov, erkes Soykrm, s. 241. 176 Foreign Office (ngiliz Dileri Bakanl) belgeleri 97-424, no:2 17 Mart Aralk 1864 Dicksondan Russele bir yazs_ Justin McCarthy, lm ve Srgn, iinde, s. 35; PRSCET, Belge no: 4. 177 Ali Kasumov ve Hasan Kasumov, erkes Soykrm, s. 248. 178 Alexander Dumas, Kafkasya Maceralar, Sedat zden (ter.), (stanbul: Kafkas Vakf Yaynlar, No.3, 2000), s. 48,67. 179 Bkz.: PRSCET, Belge-3n eki.
172 171

21

hareketler de yaplyordu180. Yine, 1 Aralk 1863 The Free Presste Franszca olarak yazlm bir habere gre, gzleri oyulmu yal bir erkek cesedine u szckler ieren bir yafta ilitirilmiti181: Git, temsilcilerinle bulu, Pariste iyi gz doktoru bulabilirsin. 1862-1864 erkasyann can ekitii yllard. Daha fazla direnmek faydaszd ve erkeslerin nlerinde iki seenek buluyordu: Kubann sol kysna yerlemek ya da Osmanlya gitmek. erkesler ikincisini setiler182. Zaten Ruslar erkeslerin vatanlarndan srlmelerini dzenlemek amacyla bir komisyon oluturmulard. Rusya, gmenlerin dnebileceinden korkuyordu. nk dallara orada dini duygulara kaplarak Rusyaya kar dman oluyorlard. Bylece Osmanl ile Rusya arasnda g resmi bir ereve ald. ar hkmeti, 1962 tarihinde de Kafkasyadan g etme karar kard183. Dier yandan zaten Osmanl misyonerler tarafndan g tevik ediliyordu184. zellikle gc zayflayan Osmanl devleti, Kafkasyallar ile bu gcn takviye etmek istiyordu185. Bu yaanan olaylardan sonra, Fransann, ngilterenin ve onlara boazna kadar borlu Osmanl devletinin Kafkasya siyasetleri ani bir sapmayla erkeslerin aleyhine dnd. stanbulda erkeslerin Kafkasyadan karlmasna kar kan erkes paalar safd edildiler186. Fransa imparatoru 3. Napolyon 5 Kasm 1863te Polonya ve Kuzey Kafkasya aleyhinde bir konuma yaparak Rusya igaline arka kt187. ngiltere ise Rusyann igalini onaylar bir ekilde tarafszln aklad188. 1863 Baharna doru Kubantesi topraklar yerli nfustan byk oranda arndrld ise de kyller daha dalk blgelere ekilerek mcadeleyi srdrdler. yle ki, 1864 Maysnda Kafkas Savalarnn bittii ilan edilse de 1865e kadar birok erkes, mcadelesini srdrd189. Bu yzden 10 Kasm 1863 tarihinde Kafkasya Ordusu Bakumandannn harbiye vekiline u mesaj gemek zorunda kald: Bat Kafkaslarn fethi ile ilgili plan asndan imdi de ky eridini temizlemeliyiz190. Belge niteliindeki bu mesaj, Kafkasyada Ruslar tarafndan yrtlen etnik temizleme harekatnn bir sre daha devam edeceinin belgesidir. Kafkas-Rus Savann son aylarnda Rus Ordusunun aps ve Abzekh kylerinin byk ksmn yaktn ve halk yerlerini terk etmeye zorlandn askeri anlardan renmek mmkndr. Kyler ounlukla kn ve ilkbaharn banda yok edilmitir. nk barnaksz kalan halkn koullar o zaman daha ar olmu ve bu, direnilerini krmaya yardmc olmutu. Sonunda binlerce kadn, ocuk ve yal alktan, souktan, hastalktan lme mahkum edilmi, fakat onlarn lm Kafkas-Rus Savann sonunu yakalamtr191. O zaman Rus Peha Mfrezesinde asker olan . Drozdov, izlenimlerini anlarnda yle anlatyor: Yolda gzmzn nnde arz eden sarsc manzara yle idi: Oraya buraya dalm ve kpekler
Russkaya Starina, cilt 22, 1878, s.249_aktaran Barasbi Baytugan, Kuzey Kafkasya (1917-1970), s. 9. erkeslerin Srgn, Kafda Yaynlar, no:3, 1993, s.11. 182 Raad Tuganov, Rusya ve Avrupa Basnnda erkes Srgn, s. 49. 183 Merkezi Devlet Askeri Tarih Arivi, fon 450, Dosya 64, sayfa 26_ Ali Kasumov ve Hasan Kasumov, erkes Soykrm, s. 258 iinde. 184 V. V. Pokshishevskiy, Geography of Prerevolutionary Colonization and Migration Processes in the North Caucasus, s. 516. 185 Osman elik, ngiliz Belgelerinde Trkiye ve Kafkasya, s. 19. 186 Nihat Berzeg, erkes Srgn: Gerek, Tarihi ve Politik Nedenleri, s. 173. 187 Kafkasya kltr dergisi, 1970 zel say, s.:76. 188 Herald Tribun, 7 Temmuz 1864. 189 Rusya D Siyaset Arivi, Ba Ariv Fonu, 1-9, Sra 8, dosya 2, sayfa 217_ Ali Kasumov ve Hasan Kasumov, erkes Soykrm, s. 247 iinde. 190 Merkezi Devlet Askeri Tarih Arivi, fon 1, sra 1, dosya 26643, sayfa1_ Ali Kasumov ve Hasan Kasumov, erkes Soykrm, s. 251 iinde. 191 Murat Papu, Vatanndan Uzaklara erkesler, s. 108.
181 180

22

tarafndan paralanm, yar yenmi ocuk, kadn ve yal cesetleri Alktan ve hastalktan tkenmi, zayflktan bacaklarn zor kaldran, bitkinlikten den ve a kpeklere canl canl yem olan gmenler Bu llerde ve byle sefalete insanlk nadiren ahit olmutur192. Bu ekilde lme yenik denlerden arta kalanlar hayatta kalmak iin ok hzl bir ekilde yerlerini yurtlarn terk ettiler. Dier taraftan da Osmanl Hkmeti slam dinine mensup nfus kazandn ve bununda Trk ordusu iin kazan olduunu193 dnerek bu g zendiriyordu. Beklenilen son da gereklemeye balad. 30 Nisan 1864te Trabzonda bulunan bir muhabir erkes kabilesi Ubhlarn g balad. Geen hafta 34 gemiyle 18 bin erkes geldi Bu gemilerin byk bir ksmnda gerekenden iki kat fazla yolcu bulunuyordu ve bu yzden yolculuk srasnda skklk yznden ezilerek 134 kii ld erkesler korkun felaketler yayorlar. 50 bin kadar gmld. 60 bin gmen ak havada veya ehrin sokaklarnda yatp kalkyorlar194 diye haber geti. Ksa bir sre ierisinde Kafkas sra dalarn aan on binlerce dal, btn mallarn ve mlklerini brakarak Anapa, Novorossiysk, Tuapse, Soi ve dier limanlara birikti. Karadenizin Kafkasya kysna yzlerce gemi doldu. Rus ve Osmanl gemileri aralksz olarak gmen tadlar. Fakat gemiler yetmedi. Kyda aylarca bekleyen gruplar vard ve halleri ok periand. Yiyecekleri olmad gibi sokaklarda barnyorlard195. Sahilin gemilere binmek iin biraz uygun olan btn noktalarna birka bin aileden oluan byk halk kalabalklar yld Kyya gelen her gmen grubunu sk bir incelemeden sonra gruba ayrdlar. Hali vakti olanlar kendi hesabna gnderiliyordu. Dierlerine kendi paralarna ilave olarak para veriliyordu. Yoksullar ise hazine hesabna tanyordu. Bir ailenin durumunu belirlemek iin ise genellikle yanlarnda bulunan mal varlna baklyordu196. Sahilde bindikleri gemilerin bir ksm o kadar ok kii ald ki, batt; rnein 2 bin yolcu ile yola kan Spinks gemisi batnca 200 kii kurtulabildi197. Samsun ve Trabzon ana k limanlaryd, bu limanlara gelenler hastala tutuldu; yine ngiliz Raporlarna gre her limanda 200-250-300 kii her gn lyordu198. 28 Nisan 1864te blgede bulunan Times muhabiri bu talihsizlerden 27 bini son derece kt durumda Trabzona geldiler diye haber geti. Yine baka bir haberde gemiyle gelen 600 erkesden veya drt gnlk yolculuktan sonra 370i karaya ulaabildi. Frtnal havada Karadenizde yolculuun btn skntlarna katlanan ocuklu kadnlarn en temel ihtiya maddeleri bile yoktu; bebeklerini elbiselerinden kopardklar paralarla saryorlard. Gverteler ller ve can ekienlerle dolu. te Karadeniz sularnda imdi her gn yaanan manzara bu199 diye yazd. Alk, souk ve salgnlardan binlerce insan lyor ve adeta bir can pazar yaanyordu. O dneme tank olan ve ar ynetiminin askeri smrgeci igaline hak veren A. P. Berje bile yle yazd: 17 bin dalnn topland Novorossiysk koyunda grdklerimi unutmayacam. Hristiyan olsun, Mslman olsun, ateist olsun onlarn durumlarn grenler mutlaka ker ve perian olurdu. Ruslar, erkeslere hayvanlara bile yaplmayacak eyler yaptlar. u
Kavkazski Sbornik (Kafkas Klliyat, Tiflis 1887, cilt:2, s. 456_aktaran Murat Papu, Vatanndan Uzaklara erkesler, s. 132. 193 PRSCET, Belge no: 10. 194 Russki nvalid, 26 Mays 1864, no: 117, s.14 ve 23 Eyll 1864 n:10, s.5_ aktaran Murat Papu, Vatanndan Uzaklara erkesler, s. 56-57 iinde. 195 Osetya Cumhuriyeti Merkezi Devlet Arivi, fon 12, Sra 6, Dosya 282, sayfa 5_ Ali Kasumov ve Hasan Kasumov, erkes Soykrm, s. 251 iinde. 196 Russki nvalid, 30 Eyll 1864, No: 206, s.1-2_ aktaran Murat Papu, Vatanndan Uzaklara erkesler, s. 65. 197 Kemal Karpat, 21 Mays Srgn, s. 13. 198 Cahit Tutum, 1864 G le lgili Baz Belgeler, Kafda, Say 33-36 (Ekim 1989-Ocak 1990) s. 83; Kemal Karpat, 21 Mays Srgn, s. 13. 199 Moskovskiye Vedomoti, 5 Mays 1864, no:99, s.3_ akt. Murat Papu, Vatanndan Uzaklara erkesler, s. 52. 23
192

grdm olaylar kada gzyam damlamadan nasl yazacam? Kn sounda, kar, yamur altnda, evsiz, yiyeceksiz ve elbisesiz bu insanlar tifo ve iek hastal da durumlarn iyice ktletiriyordu. Anasz kalm bebekler alayor, a bebekler lm annelerinin gslerinden anne st aryorlard; gen bir erkes kadn paavralar iinde, ak havada, slak topran zerinde iki yavrusu ile birlikte uzanm, biri lm ncesi rpnlarla yaamla mcadele veriyor, dieri ise souktan kaskat kesilmi annenin gsnden aln gidermeye alyor. Binlerce insan gz nnde lp tkeniyordu ve byle Yine o dnem olaylara bizzat katlanlarn manzaralara sk sk rastlanyordu200. anlattklarna baklrsa gmenlerin on binlercesi yolda alktan, souktan ve hastalktan lmlerdi. Trabzondaki Rusya eli yardmcs Monin, 28 Aralk 1863te Kafkasya Hatt Karargah Komutan Kartseve gnde 40-60 kiinin ldn, sadece Samsunda 60 bin erkesin gmldn yazmaktadr201. Trabzondaki Rusya Konsolosu Moni ise yle yazd: Srgnden beri 1864n 10 Haziran tarihine kadar Trabzon ve Havalisinden 247 gmen gemitir. Yaklak sene iinde l says 19 bin olmutur. Blgede 63.190 gmen kalmtr. Tifo ve iek yznden ocuk lm fazladr202. Samsun ve Sinop gibi dier limanlarda karaya km olanlar da yksek oranda lm yazgsn paylatlar. Gn en youn olduu zamanlarda Samsunda gnde 50 snmac lmekte idi203. Osmanl belgelerin gre ise, bu lmlerin byk ounluu 0-30 ya arasndaki ocuk ve genlerden olumakta idi204. Bir baka kaynan tahminine gre yarm milyon kiinin bete biri ar ykleme ve tifs sonucu teknelerde lmt205. O yzden bu teknelere o dnemde yzen mezarlar ad verilmiti. ylesine korkun dramlar yaanmakta idi ki, bugn ancak sinemalarda izleyebileceimiz olaylar yaand. rnein, l ocuu gnlerce saklayp ninnilerle uyutur gibi yapan, ama kokan ocuk kucandan sklp denize atlnca, bir an bile dnmeden kendini onun ardndan azgn dalgalara frlatan Kafkasyal anne206. Bunun gibi nice rnekler anlatlr. Bu yzden o yolculukta sa kurtulup yz yana kadar Anadolunun bir da kynde yaayan bir erkes ninenin yaam boyunca bir kez bile olsun balk yemedii207 sylenmektedir. Rusya iinde onlara dman olanlarn saysnda bir azalma olaca endiesiyle ngiltere ve Fransa g durdurmak istedi, fakat etkili olamad. 1864 Nisannda erkeslerin toplu g ile ilgili olarak Osmanl ve Rusya arasnda yaplan grme neticesinde Osmanl, mparatorluk topraklarnda Mslman nfusun Hristiyan nfusa oranla arttrma kaygsyla bu Mslman-erkes gn benimsedi fakat; Osmanl makamlarnn erkes gmenleri topraklarnn en zayf ve kritik blgelerine yerletirerek gelecek savalarda Osmanl mparatorluunun nbet erleri gibi kullanaca208 endiesiyle Ruslar, Osmanl makamlarnn gmenleri Kafkasya snrndan uzak olmak artyla imparatorluun her yerine iskan edebilecekleri belirtti. Osmanl Hkmeti ise, erkeslerin yerletirilmesiyle Rumeli ve
Vseteniye Gortsev s Kavkaz (Dallarn Kafkasyadan Srgn) Russkaya Starina Dergisi, St. Petersburg ubat 1881, cilt 33, no 22, sayfa 362-363_ Tuan Kumkov, erkeslerin Trkiyeye Srgn, s. 32_Ali Kasumov ve Hasan Kasumov, erkes Soykrm, s. 251_ Murat Papu, Vatanndan Uzaklara erkesler, s. 75_ Avledin Duman, erkes Kltr zerine Etd, s. 147 iinde. 201 Ali Kasumov ve Hasan Kasumov, erkes Soykrm, s. 31. 202 Rusya D siyaset arivi, Ba Ariv Fonu 1-9, Say 8, dosya 19, Sayfa 127_ Ali Kasumov ve Hasan Kasumov, erkes Soykrm, s. 269 iinde. 203 Foreign Office (ngiliz Dileri Bakanl) belgeleri 97-424, 21 Aralk 1863 Stevensdan Russele bir yazs_ Justin McCarthy, lm ve Srgn, s. 39 iinde; PRSCET, Belge no: 15. 204 Abdullah Saydam, Krm ve Kafkas Gleri: 1856-1876, s. 181. 205 Marc Pinson, Ottoman Colonization of the Circassians in Rumili After the Crimean, s. 82. 206 etin ner, u Bizim erkesler, s. 71. 207 etin ner, u Bizim erkesler, s. 72. 208 Rusya D Siyaset Arivi, Ba Ariv Fonu 1-9, Dosya 19, sayfa 26_ Ali Kasumov ve Hasan Kasumov, erkes Soykrm, s. 269 iinde. 24
200

Anadoluda Mslman nfusu arttracan ve ordu iin nitelikli sava gc salayacan dnyordu209 ki, daha sonralar Balkanlardaki erkesler tekrar yerlerinde edildiler. 1864 yl Mays aynn 20sine gelindiinde arln 4 ayr ordusu Ubh blgesinin Soi yaknlarndaki kydan 50-60 km ieride, Mzmta nehrinin sa kysnda bulunan Kbaada Vadisinde bulutular. Bir gn sonra 21 Mays 1864te bu drt ordu birleerek Kafkasyay boaltmann enliini yaptlar, savan sonunun ilan edip arlk dneminin zaferi olarak andlar. Fakat ayn tarih bugn erkeslerin srgnn yldnm olarak andklar tarihtir210. 27 Temmuz 1864te de Kafkasya Genel Valisi Mihail, 1567 ylnda ar VI. Ivann balatm olduu Kafkas-Rus Savalarnn bittiini belirten belgeyi imzalad211. Yine de Rus birlikleri halk yaadklar topraklardan srmek iin dalara harekat dzenlediler. Corafik koullardan yararlanan halk ne Labaya (Rusya iler, c.a.) ne de Trkiyeye g etmek istemeyerek iddetle direndiler. Bunun zerine kyler, ekinler ve yiyecek stoklar yok edildi212. Yani, Ruslar, erkesler iin kendi kylerinde yaam srdrmeyi olanaksz klacak bir saldr ve zulm dizisine bavurdular. Bu ge zorlamann klasik yntemi idi: Evleri, tarlalar yak, yk, kamaktan veya a kalp lmekten baka seenek brakma213. O zamanlar Rus Ordusunda asker olan K. Geys bu uygulamann askeri bir strateji olduunu anlarnda u ekilde dile getirmektedir: Onlarla (yani erkes halkyla) btn hesaplar bitirmenin en doru ve hzl yntemi olarak ekinlerin kknden yok edilmesi ve halkn varln srdrmesine izin verebilecek her eyin imha edilmesi Bu yerlerde uygulanan sava sistemi gerekten en iyisi idi. Temel yiyecek kaynaklarnn ktan hemen nce yok edilmesi ve insanszlatrlan evrede satn alarak bile yiyecek elde etme imkanndan mahrum braklmas214. Yine bir baka asker S. Duhovski, bu strateji sayesinde halkn tamamen evsiz barksz, savunma iin aresiz ve byk yiyecek sknts iinde kaldn anlarnda anlatmaktadr215. Kont Lev Tolstoy ise bu tr olaylar yle tarif ediyordu: Kylere gece karanlnda dalvermek adet edinilmiti; bylece, tam baskna uram olan kadnlar ve ocuklar kaacak zaman bulamyordu ve gece karanlnn rts altnda Rus askerlerin, ikier, er evlere girmesini izleyen dehet sahneleri ylesineydi ki bunlar hibir grevli raporlarna almaya cesaret edemezdi216. Savan resmen bittii ilan edilmesine ramen Kafkasyada etnik temizlik harekat devam etti ve adeta can pazarna dnen toplu srgnler gerekleti. Bu lm kalm savanda erkesler, artk Ruslarn yan sra gn ar artlarna, ala, hastala, soygun ve talana kar da sava vermek zorunda kaldlar. rnein, 17 Ekim 1864te Larnakadan (Kbrs) geilen bir haberde srgn madurlarnn halleri u ekilde tarif ediliyordu: Halleri periand. Kk gemi halinde 2718 kiiden sadece 1344 karaya kt; dierleri ya lm ya da lm deinde gemilerde kalmlard. Hemen hemen hepsinin lm nedeni alkt. Hepsinin ayaklarnda yaralar vard; yaklak gndr hi su imemilerdi. Yolcularn her

Kemal Karpat, The Eviction of the Circassian from Caucasus and the Balkans, and Their Stetlement in Syria, The Third International Conferance on the History of Bilad Al Shamda sunulan bir bildiri: Nisan 1980, Amman: The University of Jordan) s. 5, 19-24 210 Anzor Kuhabiyev, 21 Mays Srgn, s. 16; Murat Papu, Vatanndan Uzaklara erkesler, s. 11, 92. 211 Tuan Kumkov, erkeslerin Trkiyeye Srgn, s. 29. 212 Thamokov, 1990_ Murat Papu, Vatanndan Uzaklara erkesler, s. 110 iinde. 213 Foreign Office (ngiliz Dileri Bakanl) belgeleri 97-424, 10 Ekim 1863 Stevensdan Russele bir yazs; belge 881-1259 12 Nisan 1864 Bulwerdan Russele bir yaz_ Justin McCarthy, lm ve Srgn, s. 35 iinde. 214 Voyenni Sbonik (Askeri Klliyat), 1866, No:5, s. 25, 28)_ Murat Papu, Vatanndan Uzaklara erkesler, s. 117 iinde. 215 Voyenni Sbonik (Askeri Klliyat), 1866, No:11, s. 155)_ Murat Papu, Vatanndan Uzaklara erkesler, s. 121 iinde. 216 Justin McCarthy, lm ve Srgn, s. 34. 25

209

gn 40 ile 50si lmt. Bu, karaya ktklarnn drdnc gnne kadar devam etti217. Yine erkes mltecilerle tka basa dolu bir buharl gemi ise Larnakaya yaklatrlmamt. Yzen bir tabut gibi gzden yitip gitmiti Akdenizde. O gemideki 2100 erkesin akbetinin ne olduu ise bugne kadar renilememitir218. Larnaka Limanna yaklatrlmayan Timova adl gemi ise yolu deitirilerek Antalya Limanna ynlendirilmiti219. Yani farkl doal koullar ve alk ve hastalklar yznden erkes gmenler byk zayiat verdiler. Varnaya gemiyle gtrlen 940 kiiden 46s yolda vefat etmesi,220 Kbrs Adasnda Larnaka limanna varan kk gemide 2100 kadar erkesten en en az yz kii 32 gnlk yol sresince yaamn yitirmesi rneklerden sadece bir ikisidir. Hatta Larnaka yetkilileri ve Fransz Konsolosu, hasta gmenleri bulama korkusuyla kyya almak istemedi. Manzara gerekten akl almaz derecede vahimdi221. te btn bu yaanan olaylar neticesinde Kafkasya, Kafkasyann gerek sahipleri olan erkeslerden arndrlmtr. rnein, 1864 ylndan nce 1835de Abhaz-Abazin (Abaza) nfusu 128 bin 800 kii olduu222, 1857de 144 bin 546 kii olduu syleniyordu. Bunlarn 80 ile 94 bin aras nfus gneydeki Abhazyada yayorken geri kalanlar Kuzey Kafkasyann daha dalk blgelerinde yayordu. Oysa, 1866 ylna gelindiinde toplam nfustan geriye kalan 79 bin 190 kii olmutur223. Yani, Kafkas-Rus savalar neticesinde bu grubun % 50si Kafkasyada etnik temizlie maruz kalmtr. Byk erkes srgnnden yl sonra dahi Abhazyadaki Abazalar rahat braklmad. Rus askerleri Abaza kylerine geldi evleri ykt, srleri, hayvanlar ve teki mallar gasp edip gtrdler, Abazalarn elinde lmeyecek kadar bir eyleri kald224. Ayn ekilde 1864 srgnnden nceki dnemlerde Adgelerin nfusu 1 milyondan fazla idi. Ama 1864 srgnnden sonra toplam 50 binden az kaldlar225. Bu nfusun 418 bini sadece 1863-1864 yllar arasnda yerlerinden edildiler226. 1858-1864 yllar arasnda sadece Kuzeybat Kafkasyadan 398.955 kii Osmanl topraklarna g ettirilmitir. Bir tek yl ierisinde, 1864te 342.748 Adige yerlerinden olmutur. 1865te ise 106.795 Adige srlmtr227. Rus G Komisyonunun raporlarna gre, Karadenizin dousundaki limanlarda 1858den 1865e kadar 493.193 kii gnderilmiti. Fakat 10 binlerce kii hibir kayda girmeden g etmiti Kuban Oblastnda 1 milyon yerli nfustan geriye 1867de 90 bin kii kald Bunlardan yalnzca 418.292 kii 1863 sonbahar ve 1864 yl boyunca srgn

Foreign Office (ngiliz Dileri Bakanl) belgeleri 97-424, 5 Aralk 1864 Dicksonun Stuarta bir yazs_ Justin McCarthy, lm ve Srgn, s. 41 iinde; Russki nvalidin haftalk eki; St Petersburg, 9 Kasm 1864, No: 40, s.1-2_ Murat Papu, Vatanndan Uzaklara erkesler, s. 71 iinde. 218 Baturay zbek, erkes Tarihi Kronolojisi , s. 157; etin ner, u Bizim erkesler, s. 70. 219 Rumeliden Trk Gleri, Belgeler, stanbuldaki ngiltere Elisi Layard ve Dileri Bakan Salisbury arasnda 523 ve 881 numaral yazmalar, cilt-2, sayfa 387, 536; Nihat Berzeg, erkes Srgn: Gerek, Tarihi ve Politik Nedenleri, s. 139 iinde. 220 Russkaya Starina Dergisi, St. Petersburg 1882, cilt 33, sayfa 535_ Ali Kasumov ve Hasan Kasumov, erkes Soykrm, s. 270 iinde. 221 Ali Kasumov ve Hasan Kasumov, erkes Soykrm, s. 270. 222 Feodro Feodorovi Tornau, Bir Rus Subaynn Kafkasya Anlar, s. 95. 223 Yura G. Argun, Abhazyada Yaam ve Kltr, s. 19. 224 Foreign Office (ngiliz Dileri Bakanl) belgeleri 97-424, No:13, 16 Mays 1867 Trabzon, Palgraveden Stanleye bir yazs_ Justin McCarthy, lm ve Srgn, s. 36 iinde. 225 Anzor Kuhabiyev, 21 Mays Srgn, Nart Dergisi, Say.21, (Mays-Haziran 2004), s.16. 226 Cevdet Hapi, Kafkasya-III (Tarihsel Nfus ve Koloni Dnemi), Kafda, (Say.31-32, 1987), s. 11. 227 Merkezi Devlet Arivi, fon VUA, Dosya 6696, sayfa 270-271_ Ali Kasumov ve Hasan Kasumov, erkes Soykrm, s. 255 iinde. 26

217

edilmilerdi228. Total olarak, erkeslerin %10luk bir ksm hari tamam yerlerinden yurtlarndan srldler229. Dzidzariaya gre g hareketinin artmasnn asl nedeni arln, Kafkasyada hakimiyetini tipik askeri-feodal ynetimlerle glendirme abasdr... yle ki, zor koullar karsnda her eyi gze alp anavatanlar erkeskayaya dnmek iin stanbuldaki Rus konsolosluuna bavuran gmenlere verilen cevap Dallarn geri dn sz konusu bile olamaz 230eklinde oldu. Eer bu yasaa ramen Kafkasyaya dn yapan olursa mebbet olarak Rusyann i ksmlarna srlmeleri231 emredildi. Bu denli youn g karsnda Osmanl devleti, gerek mali gerek ise organizasyon asndan hazrlkl deildi. Hatta gn bykl Rus ve Osmanl yetkililerinin beklediinden fazla oldu. Osmanl Devleti'nin iinde bulunduu zor artlara ilave olarak yeni skntlar beraberinde getirse de g aknn; devletin gleri kontrol altna alarak uygunsuzluklar nlemeye alt grlmekle birlikte, insanla, devletin anna ve halifenin btn Mslmanlarn koruyucusu olduu prensibine ters der dncesiyle de kesin bir ekilde yasaklama yoluna gidilmemitir. nk byle davranmak, insanla, devletin anna ve halifenin btn Mslmanlarn koruyucusu olduu prensibine ters derdi232. Dier yandan bu glerin getirdii iskan sorununu zmek iin ne yeterli finans ne de ynetim rgtnde uzman insan gc vard; bu nedenle kendi yrelerine gnderilen erkeslerin derdine derman olma ii yerel birimlere havale edildi233. Sonunda stanbula daha fazla gmen gnderilmesi yasakland ve onlarn Anadoluda tutulmasna karar verildi. Trabzon ve evresinde 247.000e yakn insan yerletirildi. Bunlarn 19 bini ld. Samsun ve evresine 100 bin kii yerletirildi. lm oran yaklak gnde 20 kii idi. Tifs salgn insanlar kryordu234. Bu yzden stanbula sokulmayp Akdenize doru pas geirilen iki gemiden bir Antalya Limanna demirleyip boaltlrken, ikincisine izin verilmemi ve tka basa erkes srgnlerinin dolu olduu bu geminin akbeti de kesinlik kazanamamtr235. erkesler Trabzona gelirken, kendileri ile birlikte tifs de getirmilerdi; koullar bir aralk ylesine ktleti ki btn halk kentten kat236. Korkudan frnclar bile frnlarn kapatp kenti terk ettiler237. Osmanl Hkmeti, salgnlarn yaylmamas iin zel kamplar kurarak gmenleri burada tuttular. Trabzondaki Akakale kamp byle bir lm kamp idi. Buradaki madurlar fazla ekmek alabilmek iin bazen cenazeleri saklyorlard. nk kii bana ekmek veriliyordu. Sardere, Sinop, Samsun ve Giresun kamplarnda da durum vahim ve feci idi238.

Ali Kasumov ve Hasan Kasumov, erkes Soykrm, s. 31, 29. Avledin Duman, erkes Kltr zerine Etd, s. 146. 230 Aslan Peneu, Mridizmin Kuzeybat Kafkasyada Yaylmas, s. 38; Rusya D Siyaset Arivi, Ba Ariv Fonu 1-9, Say 8, dosya 19, Sayfa 188_ Ali Kasumov ve Hasan Kasumov, erkes Soykrm, s. 276 iinde. 231 Osetya Cumhuriyeti Merkezi Devlet Askeri Tarih Arivi, Fon 12, Say 5, Dosya 20, Sayfa 27_ Ali Kasumov ve Hasan Kasumov, erkes Soykrm, s. 277 iinde. 232 Bedri Habiolu, Kafkasyadan Anadoluya Gler, s. 106. 233 Justin McCarthy, lm ve Srgn, s. 43. 234 V. V. Pokshishevskiy, Geography of Prerevolutionary Colonization and Migration Processes in the North Caucasus, s. 516. 235 etin ner, u Bizim erkesler, s. 71. 236 Foreign Office (ngiliz Dileri Bakanl) belgeleri 195-812, No:9, 15 Nisan 1864 Stevensdan Bulwera bir yazs_ Justin McCarthy, lm ve Srgn, s. 42 iinde. 237 PRSCET, Belge no:15, 19 Mays 1864. 238 Rusya D Siyaset Arivi, Ba Ariv Fonu 1-9, Say 8, dosya 19, Sayfa 105_ Ali Kasumov ve Hasan Kasumov, erkes Soykrm, s. 270 iinde; Theophil Lapinski, erkeslerin Kafkasyadan G (1874), ev.: brahim Dipov, Kafda Dergisi, Say 43-46, Austos 1990-Ocak 1991) s. 22-25.
229

228

27

Kafkasl gmenlerin iine dt bu zor durumlar bir sektrn yeniden canlanmasn da salad: Osmanl devleti kle ve cariye ticaretine hibir ekilde mdahale etmedii239 gibi Byk erkes Srgnnn balad 1860l yllarda Trabzon ve Samsunda Osmanl Hkmetince geici kle pazarlar dahi kuruldu240. stanbul, Kahire ve hatta Tahrana bile kle satlyordu. Arzn ykselmesini salayan madur gmenlerden ucuz fiyata, bazen sadece ekmek fiyatna kle alan yzlerce frsat ve kednc tccar byk karlar salad. Tahmini rakamlara gre sadece 1863-1864 arasnda 10 binden fazla kle satlmt241. Hatta 30 Ocak 1867de Bavezirin, Padiaha gnderdii bir yazda242 ve 31 Mart 1867 Arz Tezkeresinde243 bu saynn 150 bine ulat anlalmaktadr. Zaten ksa bir sre sonra erkes kadnlar ve ocuklarnn satlmas yasakland ve satta bulunanlar akrabalarna iade edildi244. ar hkmeti, ancak 1864 Aralk aynda Kafkasyada mutlak egemenliini kurduuna, yeterince etnik temizlik yaptna emin olunca topluca glerin durdurulabileceine karar verdi. Fakat, Byk erkes Srgnnden sonra da btn arl ile erkesleri etkilemesini srdrmtr. rnein, 1865te Trkiyeye 22 binden fazla een ge zorland. Vsemirny Puteestvennik gazetesi, 1871de unlar yazyordu: Bir yl iinde gmenlerin te ikisi ld Batum yaknlarnda yerleen 22 bin gmenden sadece 7 bin kii kald. Samsun civarnda yerleen 30 bin kiiden 1800 kii kald. Hatta arln propagandaclarndan Y. Drozdev dahi Bu lde sefaleti insanlk zor grr diyordu245. Sonu: Yzyllarca zgr yaam olan erkesler, Kafkas-Rus Savalar srecinde Ruslarn yaylmac, zalim politikalarna kar ulusal kurtulu hareketi vermi ve yenilmilerdir. erkesler yalnzca sava deil, yerlerini ve yurtlarn da kaybetmilerdir. Bu yzden byk ounluu Trkiyede olmak zere dnyann birok lkesinde yaamak zorunda braklan erkesler, bu sre ierisinde her trl milli kltrel deerlerini yitirerek, bir millet olarak tarih sahnesinden silinme tehlikesi ile de kar karyadrlar. inde bulunduklar bu durumun en nemli sebebi, ite bu yaylmac Rus politikasdr ve zellikle 19. yzyln ilk yarsndan itibaren iddetlenen savalardr. Bu savalar sadece bir igal hareketi olarak kalmad, fakat gelien sre iinde btn Kafkas halklarn toptan yok etme veya onlarn yaam kaynaklarn kurutarak erkesleri lkelerinden ayrlmaya zorlamak eklini de ald246. Ayrca gler, sadece askeri yenilginin sonucunda hemen dnlm tedbirler deildi247. arlk Hkmetinin, nceden planlayp uygulad holocaust/etnik temizleme harekatnn bir sonucudur. Bu sreten farkl Kafkas halklar, farkl ekilde etkilenmilerdir. rnein, srgnler Kuzeydou Kafkasyay fazla etkilemedi. nk toplam nfuslarna gre Dastanllar ve een-ngulardan yer deitirenler ok azd. Halbuki, erkes ve Abazalar

Abdullah Saydam, Krm ve Kafkas Gleri: 1856-1876, s. 196. Tarih ve Toplum Dergisi, 1984: s.57, 62. 241 Oteestvennye Zapiski Dergisi, 1874, Say 2-3, Sayfa 351-352_ Ali Kasumov ve Hasan Kasumov, erkes Soykrm, s. 271. 242 Nihat Berzeg, erkes Srgn: Gerek, Tarihi ve Politik Nedenleri, s. 59. 243 Abdullah Saydam, Krm ve Kafkas Gleri: 1856-1876, s. 197. 244 Nikolayevski Vestnik 21 Haziran 1865, No:46, s. 193-194_ Murat Papu, Vatanndan Uzaklara erkesler, s. 77 iinde. 245 Tuan Kumkov, erkeslerin Trkiyeye Srgn, s. 23, 32. 246 Sedat den, Ruslarn Kafkasyay galinde ngiliz Politikas ve mam amil, s. 7; Abdullah Saydam, Krm ve Kafkas Gleri: 1856-1876, s. 77; Aslan Peneu, Mridizmin Kuzeybat Kafkasyada Yaylmas,; Thugen Qumuqu, Yistanblkue Kafkas Savalarnn Sonucudur, s. 16. 247 Rahmi Tuna, erkeslerin Kafkasyadan G, s. 127.
240

239

28

iin srgnler ykc sonular dourmutur. Bunlar nfuslarnn yaklak bete drdn kaybetmiler ve Kafkasyada kalanlar dahi ovaya indirilmilerdir248. Kayt altnda olan srgn veya ge zorlanm erkeslerin miktar hakknda hibir zaman gerek say tespit edilememitir. nk birok nfus hareketi kayt d gerekletii gibi lmllk oran da tespit edilememitir. Says 10dan fazla k limanlarnda dzenli bir kayt tutulmamas ve bu limanlarda hibir balantnn bulunmamas; yksek oranlara varan lmn kesin olarak bilinememesi, tutulan kaytlarn ise belli bir yer ve zamanla snrl tutulmas, kesin olan rakamlarn ise kamuya duyurulmasnn engellenmesi gibi nedenlerden tr Byk erkes Srgnnde Kuzey Kafkasyadan karlanlarn kesin saysn gsteren tam gvenilir istatistikler yoktur249. Fakat buna ramen baz aratrmaclar yaklak belli bir say vermektedir. Bunlarn en az 500 bin ve en ou ise 2-3 milyon arasnda deimektedir. Kafkasyada ne kadar nfusun yerlerinde edildii konusunda olduka farkl rakamlar telaffuz edilmektedir. Rus verilerini dikkate alan veriler bu saynn 500 bin ile 1 milyon arasnda olduunu belirtirken, Trkiye kaynakl almalarda 1 ile 2 milyon civarnda olduu iddia edilmektedir. rnein, Habiolu250 ve Polatkan251 iin bu rakam 1,5 milyon civarndadr. Polatkana gre, Byk Srgn srecinde yerlerinden edilen erkeslerin 200 ile 400 bini Balkanlara, 1 milyonu Anadoluya, 25 bini Suriye ve rdne ve 10 bin kadar ise Kbrsa yerletirilmilerdir. Yine, Rus kaynaklarn referans gsteren Avagyana252 gre ise bu rakam 398 bin kii ile snrl idi. Ayn belgelere dayanan C. Havadis (8 R 1278/ Austos 1861) 1855ten 1861e kadar 350 bin gmenin Osmanl topraklarna geldiini yazarken, Sadrazam Ali Paa 1864te padiaha verdii raporda 1855-1864 aras dnemde 311.333 kii olduunu belirtiyordu253. Fakat, 1861den sonra da ok youn bir ekilde Kafkasyadan ayrlmalar/srlmeler olmutur. Bu dneme ait srgn ancak 1865te tamamlanabilmitir. Yine McCarthye254 gre 1856-1864 aras tarihi topraklarndan kartlan erkes says takriben 1.200.000 kiidir. Bunlardan 400 bin kii yollarda yaamn yitirmi ve 800 kii de yerleim yerlerine ulaabilmitir. Avagyan255 kendisine gre 1857-1866 arasnda 1ile 1,5 milyon arasnda nfus Osmanl mparatorluuna yerletirilmitir. Berzege gre,256 18571876 yllar arasnda 1.400.000; Akarlya gre,257 1860-1878 aras 400.000; Karpata gre,258 1859-1879 aras 2 milyon; Kafkasya Genel Valisine gre259 1858-1864 aras 398.000; Ali Meram Kemale gre,260 1 milyon ve bu nfusun 300 bini Balkanlara gerekletirilmitir); Dndara gre261 1859-1979 aras 2 milyon; Erkana gre262 1860-1876 aras 700.000; Bicee gre,263 1859-1879 aras 2 milyon; Journal de Costantinoplenn264 11 Ocak 1865 tarihli
Bedri Habiolu, Kafkasyadan Anadoluya Gler, s. 175. Nihat Berzeg, erkes Srgn: Gerek, Tarihi ve Politik Nedenleri, s. 157. 250 Bedri Habiolu, Kafkasyadan Anadoluya Gler, s. 13. 251 Salih Polatkan, Kafkasyadan Osmanl mparatorluuna Yaplan Gler, Kuzey Kafkasya Dergisi, Say.6667, (Mart-Nisan-Mays 1987), s. 8. 252 Arsen Avagyan, Osmanl mparatorluu ve Kemalist Trkiyenin Devlet-ktidar Sisteminde erkesler, s. 54. 253 Bedri Habiolu, Kafkasyadan Anadoluya Gler, s. 72. 254 Justin McCarthy, lm ve Srgn, 38; erkeslerin Yaad Gerek Anlamda Bir Srgndr (Rportaj), Nart Dergisi, Say.43, (Mays-Haziran 2005), s. 13. 255 Arsen Avagyan, Osmanl mparatorluu ve Kemalist Trkiyenin Devlet-ktidar Sisteminde erkesler, s. 60. 256 Nihat Berzeg, erkes Srgn: Gerek, Tarihi ve Politik Nedenleri, s. 160. 257 Kemal Karpat, Otoman Population 1830 1914: Demographics and Social Characteristics, s. 56. 258 Kemal Karpat, Otoman Population 1830 1914: Demographics and Social Characteristics, s. 69. 259 Grcistan Merkezi Devlet Arivi, fon 416, op. 3d. 146, s.6_ Arsen Avagyan, Osmanl mparatorluu ve Kemalist Trkiyenin Devlet-ktidar Sisteminde erkesler, s. 54 iinde. 260 Trk-Rus likileri Tarihi, stanbul, 1995: 460. 261 Fuad Dndar, ttihat ve Terakkinin Mslmanlar skan Politikas:1913-1918 (stanbul:letiim Yaynlar, 2001), s. 56. 262 Sleyman Erkan, Krm ve Kafkasya Gleri (1876-1908), s. 10. 263 Hayati Bice, Kafkasyadan Anadoluya Gler, s. 52.
249 248

29

haberine gre, 520.000; Bianconie gre,265 1876 tarihi itibariyle 600.000; Fadeyevin266 1864 tarihi itibariyle 1 milyon; D. E. Eremeev267 1875 tarihi itibariyle 1.800.000; genel olarak Aydemire gre,268 1,5 milyon (300 bini Balkanlara); peke gre,269 1.508.000 (yine 300 bini Balkanlara); Tunaya gre,270 800 bin; R. G. Landaa gre,271 1-3 milyon aras; Kaflya gre,272 1.616.000; stanbulda ilk defa erkesce baslan Guaze273 dergisine gre, 1.760.000 kii Kafkasyadan srlmtr. 1864 tarihi itibariyle yine bu srgnlerden F. Ph. Kanitz a gre274 250.000i ve Pinsona gre,275 420.000i Balkanlara doru gereklemitir. Bilindii zere, bu srgn madurlar ksa bir sre sonra bu yerlerinden de srlerek, Anadoluya, Suriye ve rdne yerletirilmilerdir. Srgn edilen toplam nfus hakknda iddia edilen farkl rakamlara ramen uras aktr ki, gerekler belgelenen rakamlarn ok stndedir: Tm Kuzey Kafkasyada kalan ve yer deitirmeyen btn erkeslerin says 150 ile 200 bin dolayndadr276. 19. yzyln ilk yarsnda yalnzca Kuzeybat Adgelerinin bir milyona yakn nfusa sahip olduu dnlrse Kafkasyada etnik temizleme harekatnn ne kadar nfusa mal olduu anlalacaktr. zellikle Miladi 1864 ve daha sonraki tarihlerde Kafkas-Rus Savalar neticesinde Kafkasyadan 2 milyon 200 bin kii yerlerinden edilmitir; fakat, bunlarn 1 milyonu sava esnasnda, g esnasnda uradklar iddet karsnda hayatn kaybetmitir277. Sonular ve sre itibaryla bakldnda Kafkas-Rus Savalar, zalimce, gayri insani koullarda gereklemitir. Yaanan sre ve sonularn kendisi ise, an deerleri ile sylenecek olursa nsan Haklarna aykrdr ve bir soykrmdr. nk erkesler, Ruslarn nnden kam halk deildir. Tarihte rnei olmayan vatan savunmas vermitir ve kaybettii iin de lkelerinden zorla kartlm bir halktr. Yaanlan olaylar izah etmeye, g bir kenara srgn kavram -srgn kavram zayf kalr- ancak soykrm, katliam bu olayn karl olabilir278. Kald ki, Resmi Rus tarihinde, Dallarn G olarak tanmlanan, 19. yzyln bu byk nfus hareketinin bir srgn olduu artk kabul ediliyor279 olmasna ve tarihin en nemli srgnleri arasnda olmasna ramen, Kafkasya halklarnn urad bu dramatik facialar ne yazk ki uluslararas dikkate deer ilgi grmemitir280. Fakat, srgn, erkeslerin tarihi geliiminde olumsuz rol oynad. Sosyoekonomik, politik, ve kltrel gelimelerini, Kafkasya snrlar iinde onlarca yl geri brakt. Rus arnn politikas sonucunda erkes halk darmadan oldu. imdi ortada srgn yksnden baka bir sorun

Marc Pinson, Russian Expulsion of Mountaineers from the Caucasus, 1856-66, and its Historical Background, Demographic Warfare-An Aspect of Ottoman and Russian Policies, 1854-66, s. 76. 265 Kemal Karpat, Otoman Population 1830 1914: Demographics and Social Characteristics, s. 68. 266 Birleik Kafkasya dergisi, stanbul 1964, no: 1, s.12. 267 Arsen Avagyan, Osmanl mparatorluu ve Kemalist Trkiyenin Devlet-ktidar Sisteminde erkesler, s. 55. 268 zzet Aydemir, G: Kuzey Kafkasyallarn G Tarihi, s. 109, 137. 269 Nedim pek, Rumeliden Anadoluya Trk Gleri: 1877-1890, s. 4. 270 Rahmi Tuna, erkeslerin Kafkasyadan G, s. 137. 271 Arsen Avagyan, Osmanl mparatorluu ve Kemalist Trkiyenin Devlet-ktidar Sisteminde erkesler, s. 56. 272 Kadircan Kafl, Trkiyeye Gler (stanbul: ett Matbaaclk,1966) s. 30. 273 Guaze, 10 Nisan 1911 stanbul, say:2, s.2. 274 Nihat Berzeg, erkes Srgn: Gerek, Tarihi ve Politik Nedenleri, s. 158. 275 Marc Pinson, Russian Expulsion of Mountaineers from the Caucasus, 1856-66, and its Historical Background, Demographic Warfare-An Aspect of Ottoman and Russian Policies, s. 75. 276 A. Jaimoukha, The Circassians (Surrey: Curzon Press, 2001), s. 69. 277 Bkz.: Karpat, The Status of the Muslim Under European Rule: The Eviction and Settlement of the Cerkes. 278 Kemal Karpat, 21 Mays Srgn, Nart Dergisi, Say.21, (Mays-Haziran, 2004), s. 14 279 Murat Papu, Vatanndan Uzaklara erkesler, s. 13. 280 Sleyman Erkan, Srgn Olgusuna Analitik Yaklam ve erkes Srgn rnei, s. 10. 30

264

daha var: erkeslerin arln uygulad soykrm sonucunda yitirdii byk, telafi edilemez maddi, kltrel, insani ve toprak kayplarn kim nasl tazmin edecek?281. Bugnk Rusya iin deilse de arlk dnemindeki Rusyann, yani Rus arlnn katliam/soykrm bir yana erkesleri srgn ettiine dair bir karar alm/aldrlm bile deil282. Kaynaka: ABREC, Almir. Size Bir Ay Sre Tanyorum. Cevdet Hapi (ter.), Kafda Dergisi, Say: 4346 Austos1990-Ocak 1991. ARGUN, Yura G. Abhazyada Yaam ve Kltr. H. Ersoy-Y. Karada (ter.). stanbul : Nart Yay., 1990. AVAGYAN, Arsen. Osmanl mparatorluu ve Kemalist Trkiyenin Devlet-ktidar Sisteminde erkesler. Ludmillan Denisenko (ter.)-Yasemin Gedik (haz.). stanbul: Belge Yaynlar, 2004. AYDEMR, zzet. G: Kuzey Kafkasyallarn G Tarihi. Ankara: Geliim Matbaaclk, 1988. BA, Yaara. erkeslerin Dram: gal, Srgn ve G, erkes Srgn (der.). Ankara: Kafder Yaynlar, 2001. BABAKANLIK OSMANLI ARV. rade Tasnifi-Dahiliye. No: 658379, 8 Mays 1882. BAYTUGAN, Barasbi. Kuzey Kafkasya (1917-1970), Orhan Bobay (der.). Samsun: Yedi Yldz Yaynlar, 1998. BERKOK, smail. Tarihte Kafkasya. stanbul: stanbul Matbaas, 1958. BERZEG, Nihat. erkes Srgn: Gerek, Tarihi ve Politik Nedenleri. Ankara: Takav Matbaaclk, 1996. BCE, Hayati. Kafkasyadan Anadoluya Gler. Ankara: Trkiye Diyanet Vakf Yaynlar No-65. 1991. BRLEK KAFKASYA dergisi. no: , 1stanbul 1964. BROXUP, Marie. Caucasian Muridism in Soviet Historiography. Society Central Asian Studies, Print Series No: 10, 1986. ELK, Osman. ngiliz Belgelerinde Trkiye ve Kafkasya. Ankara: Geliim Matbaas, 1992. COLARUSSO, John. Circassian Reportriation: When Culture is Stronger than Politics, The World & I, Issue (November 1991). Washington D.C.: The Washington Times Publishing Corpuration, 1991. DANIMEND, smail Hami. zahl Osmanl Tarihi Kronolojisi, Cilt-4. stanbul: Trkiye Yaynevi, 1972. DOAN, Erhan ve MAZLUM, Semra (der.). Trkiyede Dpolitika Yapm Srecinde Sivil Toplum Kurumlarnn Etkileri, stanbul: Balam yaynlar, 2005. DUMAS, Alexander. Kafkasya Maceralar, Sedat zden (ter.). stanbul: Kafkas Vakf Yaynlar, No.3, 2000. DUMANI, Avledin. erkes Kltr zerine Etd Kayser: Kayseri Kafkas Dernei, 2004. DNDAR, Fuad. ttihat ve Terakkinin Mslmanlar skan Politikas:1913-1918. stanbul:letiim Yaynlar, 2001. ESADZE, Semen. erkesyann Ruslar Tarafndan gali, Murat Papu (ter.). Ankara: Kafkas Dernei Yaynlar, 1999. ERKAN, O. Aydn. Tarih Boyunca Kafkasya. stanbul: iviyazlar Yaynlar, 1999.
281 282

Tuan Kumkov, erkeslerin Trkiyeye Srgn, s. 32, 33. Anzor Kuhabiyev, 21 Mays Srgn, s. 16. 31

ERKAN, Sleyman. Krm ve Kafkasya Gleri (1876-1908). Trabzon: Karadeniz Teknik n., Kafkasya ve Orta Asya lkeleri Uygulama ve Merkezi, 1996. ERKAN, Sleyman. Srgn Olgusuna Analitik Yaklam ve erkes Srgn rnei. Nart Dergisi, Say.43, Mays-Haziran 2005. GKE, Cemal. Kafkasya ve Osmanl mparatorluunun Kafkasya Siyaseti. stanbul: amil Vakf Yaynlar, 1979. GUAZE Gazetesi, say:2. stanbul, 10 Nisan 1911. HABOLU, Bedri. Kafkasyadan Anadoluya Gler. stanbul: Nart Yayclk, 1993. HAP, Cevdet. Kafkasya-III (Tarihsel Nfus ve Koloni Dnemi). Kafda. Say.31-32, 1987. PEK, Nedim. Rumeliden Anadoluya Trk Gleri: 1877-1890. Ankara: Atatrk Kltr, Dil ve Tarih Yksek Kurumu Yaynlar. 16. Dizi, Say.73, 1994. JAMOUKHA, A. The Circassians, Surrey: Curzon Press, 2001. KAFLI, Kadircan. Trkiyeye Gler. stanbul: ett Matbaaclk,1966. KALMIK, Betal. Ade Devrim Hareketi Kabartay-Balkarda Devrim Mcadelesi. Cevdet Hapi (ter.) stanbul: Nbceu Yaynlar, 1980. KARPAT, Kemal. The Eviction of the Circassian from Caucasus and the Balkans, and Their Stetlement in Syria. The Third International Conferance on the History of Bilad Al Sham. Amman: The University of Jordan, 1980. KARPAT, Kemal. Otoman Population 1830 1914: Demographics and Social Characteristics, (Madison: The University of Wisconsin Press, 1985. KARPAT, Kemal. 21 Mays Srgn. Nart dergisi. Say-21. Mays-Haziran. 2004. KARPAT, Kemal. The Status of the Muslim Under European Rule: The Eviction and Settlement of the Cerkes. Journal of Institute Minority Affairs, Cilt.1, No.2. 2004. KARPAT, Kemal. 21 Mays Srgn, Nart Dergisi, Say.21. Mays-Haziran, 2004. KASUMOV, Ali ve KASUMOV, Hasan. erkes Soykrm, Orhan Uravelli (ter.). Ankara: Kaf-Der Yaynlar, 1995. KUNDUKH, Aytek. Kafkasya Mridizmi: Gazavat Tarihi, Tark Cemal Kutlu (sade. ve haz.). stanbul: Gzde Kitaplar Yaynevi, 1987. KUHABYEV, Anzor. 21 Mays Srgn. Nart dergisi, Say-21. Mays-Haziran 2004. LAPNSK, Theophil. erkeslerin Kafkasyadan G (1874), ev.: brahim Dipov. Kafda Dergisi. Say 43-46, Austos 1990-Ocak 1991. LUXEMBOURG, N. Ruslarn Kafkasyay galinde ngiliz Politikas ve mam amil. Sedat zden (ter.). stanbul: Kayhan Yaynevi, 1998. McCARTHY, Justin. lm ve Srgn. Bige Umar (ter.). stanbul: nklap Yaynlar, 1998. McCARTHY, Justin. erkeslerin Yaad Gerek Anlamda Bir Srgndr (Rportaj), Nart Dergisi, Say.43. Mays-Haziran. 2005. MHME, 32. cilt, no 383 6 Recep 989 / 6 Agustos 1581. NER, etin. u Bizim erkesler. stanbul: Can Yaynlar, 2000. ZBEK, Baturay erkes Tarihi Kronolojisi. Ankara: Kafkas Dernei Yaynlar, 1991. ZTUNA, Y. Osmanl Devleti Tarihi. stanbul: FFK yayn. 1986. PRSCET (Papers Respecting the Settlement of Circassian Emigrants in Turkey"). Londan: Printed by Harrison and Sons. 6 Haziran 1864. PAPU Murat (der.), Vatanndan Uzaklara. stanbul: iviyazlar Yaynlar, 2004. PENEU, Aslan. Mridizmin Kuzeybat Kafkasyada Yaylmas, Murat Papu (Trke ter.) Sbornik Statey Molodh Uyonh, Aspirantov (Gen bilim adamlar ve Aratrma Grevlilerinin Makaleleri Sekesi). Maykop: Meot Yaynevi, 1993. PNSON, Marc. Russian Expulsion of Mountaineers from the Caucasus, 1856-66, and its Historical Background, Demographic Warfare-An Aspect of Ottoman and Russian Policies, 1854-66 (yaynlanmam doktora tezi). Cambridge: Harvard University, 1970.

32

PNSON, Marc. Ottoman Colonization of the Circassians in Rumili After the Crimean. Etudes Balkaniques. No:3, 1972. POKSHSHEVSKY, V. V. Geography of Prerevolutionary Colonization and Migration Processes in the North Caucasus, Soviet Geography, Cilt.xxv, 1984. POLATKAN, Salih. Kafkasyadan Osmanl mparatorluuna Yaplan Gler. Kuzey Kafkasya Dergisi. Say.66-67, Mart-Nisan-Mays 1987. QUMUQU, Thugen. Yistanblkue Kafkas Savalarnn Sonucudur. Fahri Huvaj (ter.). Kafda Dergisi. Say: 43-46, Austos1990-Ocak 1991. SAADET, Mustafa. Balkanlarda erkes zleri. Nart Dergisi, Say: 38, Temmuz-Austos 2004. SAYDAM, Abdullah. Freedom Movements in Northern Caucasia, Eurasia Studies, Cilt.2, No.1 . Spring, 1995. SAYDAM, Abdullah. Krm ve Kafkas Gleri: 1856-1876 (Ankara: Trk Tarih Kurumu Yaynlar, 16. Dizi, Say. 75. 1997. TARH VE TOPLUM DERGS, say-7 1984. TAVKUL, Ufuk. Kafkas Dallarnda Hayat ve Kltr: Karaay-Malkar Trklerinde Sosyoekonomik Yap ve Deime zerine Bir Deneme. stanbul: tken Yaynclk, 1993. TAVKUL, Ufuk. slamiyetin 19. Yzylda Kafkasya Halklarnn Toplumsal Yaplarna Tesirleri. Krm Dergisi. Say-25. 1998. TORNAU, Feodor Feodorovi. Bir Rus Subaynn Kafkasya Anlar, Keriman Vurdem (ter.). Ankara: Kafkas Dernei Yaynlar. No-8, 1999. TUNA, Rahmi erkeslerin Kafkasyadan G, Kafkasya zerine Be Konferans. stanbul: Kafkas Kltr Dernei Yaynlar, 1977. TUTUM, Cahit. 1864 G le lgili Baz Belgeler. Kafda, Say 33-36, Ekim 1989-Ocak 1990. ) s. 83; Kemal Karpat, 21 Mays Srgn, s. 13. YEN KAFKASYA dergisi, stanbul: say: 24. 1961. http://karachaymalkar.bravehost.com/islamiyetkavkaz.html, 28 Kasm 2005.

____________________________________________________________

Circassian World www.circassianworld.com

33