Endstriyel Otomatik Kontrol Sistemleri Ykselteler

Mustafa Trker GLTEPE mturkergultepe.com

YKSELTELER NDEKLER

3 5 7 9 10 11 15 16

Ykseltelere Giri lemsel Ykseltelerin Tarihsel Geliimi lemsel Ykseltelerin Yaps lemsel Ykseltelerin Kullanm Alanlar lemsel Ykseltelerin almas lemsel Ykseltelerin zellikleri lemsel Ykseltelerin Beslenmesi Referanslar

Ykseltelere Giri

Elektrik ak teorisini ortaya koyan Amerikal bilim adam Benjamin Franklin (17061790) dan gnmze, elektrik elektronik teknolojisi ba dndrc bir ekilde gelimi ve hayatmzn her alanna hkmetmeyi baarmtr. Bugn farknda olmadan yaammzn bir paras haline gelen pek ok sistemin arka plannda kusursuz alan elektronik devreler bulunmaktadr. Bir an iin bilgisayar, telefon, televizyon, radyo, tbbi cihazlar, internet, hesap makinas, elektronik saatler, ulam aralarndaki elektronik devreler, endstriyel otomasyon sistemleri, elektronik uu sistemleri vb. elektronik sistemlerin olmadn dnelim. Hayatmzn elektrikelektronik teknolojisi sayesinde ne kadar kolaylatn ve bu sistemlerin hayatmzn vazgeilmez birer paralar olduunu anlayabiliriz. Ykselteler, Alm. Verstrker (m), Fr. Amplifcateur, ng. Amplifier, giriine uygulanan elektrik iaretini (sinyal) ykselten elektronik devrelerdir. Burada ykseltece uygulanan iaretler, mikrofonun elektrie evirdii ses, pikabn evirdii basn

deiiklii, teyp kafasnn elektrie evirdii manyetik enerji ve benzeri, ykseltilmesi istenen elektrik iaretlerdir. Ayrca grnt de kameralarda elektrik iaretine evrilebilir. Bunlardan bir eit ykselte olan video, ykseltelerle istenilen seviyeye karlabilir. Bu amplifikatrler (ykselteler) yle snflandrlabilir: A) Kullanm yerlerine gre Ses frekans ykselteleri: Frekans 3 MHz ile 20 kHz arasndaki ses sinyallerini ykseltirler. Yksek frekans ykselteleri: Frekans 3 MHz ile 30 MHz arasndaki elektrik sinyallerini ykseltirler. Orta frekans ykselteleri (IF intermedial Frekans) : Frekans 300 kHz ile 3000 kHz arasndaki sinyalleri ykseltirler. Video (grnt) ykselteleri: Bu tip ykselteler televizyon ve video gibi grnt veren cihazlarda, sadece belli bir frekans snr ierisinde elektrik iaretine evrilen grnty ykselterek, istenen seviyeye getirirler.

lemsel ykselteler (Operasyonel amplifikatr OPAMP): Bu tip ykselteler sanayide, tpta ve bir ok sivil-askeri gayeli cihazlarda elektrik iaretine evrilen herhangi bir fiziki ilemi veya olay istenen seviyeye kadar ykseltirler. Daha sonra bu elektriki iaret, ya fiziki bir olaya (analog) veya rakamlarla ifade edilen bilgiye (dijital) dntrlr. G ykselteleri : Bu tip ykselteler, elektriksel iaretleri (hoparlr, televizyon ekran gibi) kumanda edebilecek seviyeye kadar ykseltir. Enstrmantasyon ykselteleri: Yksek performansl voltaj ykselteleridir Ayn zamanda bu ykselteler, yksek kazanl, yksek giri empedansl ve dk k empedans gsteren fark ykselteleridir. B) almalarna gre A snf alan ykselteler: Bu snfta alan ykselteler, girie uygulanan elektriki iareti herhangi bir bozulmaya uratmadan ykseltirler. Bu tip ykseltelerde verim dk olmakla birlikte % 30-40 girii aynen ykselttiklerinden tercih edilirler. nk sesin herhangi bir bozulmaya uramamas istenir. Girite sinyal yokken besleme kaynandan enerji harcamas olur.

B snf alan ykselteler: B snf ykselteler girie uygulanan iaretin sadece bir alternansn ykseltirler. G istenen yerlerde kullanlrlar. Verimleri % 60-70 civarndadr. Buna karlk sinyali bozduundan, tek bana ses ykseltici olarak kullanlmazlar. Push-pull veya simetrik kl olarak iki adet B snf ykselte ardarda balanarak kullanlr. Girite sinyal yokken besleme kaynandan ok az bir akm ekerler. C snf alan ykselteler: Bu ykselteler giriine uygulanan iaretin sadece bir ksmn ykseltirler. Verimleri olduka yksektir. (% 80-85). Fakat giri sinyalini bozarlar. zellikle, yksek frekansl vericilerde ve alclarn orta frekans (I.F) ykselticisi olarak kullanlrlar. Girite sinyal yok iken besleme kaynandan akm ekmezler. Bir ses dalgasnn, snn, grntnn, basn deiikliini elektrik iaretine eviren veya bunlarn tersini yapan elektronik devre elemanlarna transduser denir. Bu, elektrik iaretlerini ykseltelerle kullanabilecek duruma getirir. Mikrofonun elektrik iaretine evirdii ses dalgas, yaklak olarak sese benzer. Bu iaret bir de ykseltele deiiklie uradndan ses dalgasnn aynsn hoparlrden iitmemiz mmkn olamaz. leri teknoloji sayesinde

buna ok yaklalmakla birlikte, mutlaka bir farkllk olacaktr. Bu farkllk; mikrofon, ykselte ve hoparlrn kalitesi ile yakndan ilgilidir. Mesela, sesin derinlii yok olur veya basn (dk frekansl) ses sinyallerini mikrofon daha dk elektrik iaretine evirerek, sonuta hoparlrden bu frekanstaki sesler duyulmaz olurlar. HiFi denilen, sesin zelliine bal olarak kazan salayan yksek sadakatli (HighFidelity) olanlar yannda kaybolan derinlii kazandrmak iin stereo denilen ykselteler yaplmtr. Bunun da yeterli olmad yerlerde sesin derinliini artran eko cihazlar gelitirilmitir. Stereo sistemler iki ayr ykselteten baka bir ey deildir. Burada temel prensip udur: nsan bir orkestrann karsnda iken kendine gre sa taraftaki enstrumanlar (alg aletleri) sa kula ile daha fazla, sol kula ile daha az duyar. Sol taraftaki alg aletlerini sol kula ile daha fazla, sa kula ile daha az duyar. Bu sese bir derinlik verir ve sesin yn belli olur. te stereo sistemde bu etki aynen korunur. yle ki; sa tarafta bir mikrofon konur, bunun sinyali sa kanal ykselteci ile ykseltilip, sa taraftaki hoparlre gnderilir. Sol tarafa konulan mikrofonun sinyali de sol kanal ykselteci ile ykseltilip sol hoparlre verilir. Bylece dinleyici sanki orkestrann karsnda imi gibi olur. Sese daha fazla derinlik kazandrmak

iin kuadrofonik (4l sistem) gelitirilmitir. Burada sahneye drt ayr mikrofon konur, her mikrofonun sinyali drt ayr ykseltele drt ayr hoparlre uygulanr. Bu drt hoparlr drt keye konur ve dinleyici tam ortada dinlerse sesin derinliini daha iyi duyar.

Elektroniin Harika ocuklar lemsel Ykseltelerin Tarihi

Harika ocuk dedik nk, ilemsel ykselteler, sadece bir ykselte (Amplifikatr) deildir. Toplama, karma gibi basit aritmetik ilemlerden trev, integral, logaritma alma gibi ileri matematik ilemlerine, reglatrden, osilatre ve karar devrelerine kadar ok geni bir kullanm alanna sahip programlanabilir, analog bilgisayar ilemleri yapabilen devrelerdir.

patenti Bell Labarotuarndan Karl D. Swartzel Jr tarafndan alnmtr. Bu tasarm 90 dB kazan elde etmek iin vakum tp kullanlr ve 350 volt srer. II. Dnya Sava boyunca, Swartzel'in tasarm olan M9 tank topunda kullanlmas ile deerini kantlad. Bu topu olaanst isabet oranlarna (% 90 civarndaki) ulamak iin SCR584 radar sistemi ile alt. 1947 Columbia niversitesi'nden Profesr John R. Ragazzini tarafndan 1947 ylnda, ilemsel ykselte ilk biimsel olarak tanmlanmtr. Ayn yazdaki bir dipnotta, olduka nemli olduu ortaya kacak bir op-amp tasarm, bir renci tarafndan bir bahsedildi. Loebe Julie tarafndan tasarlanan bu op-amp'n iki byk yenilii vard. Birincisi, ktaki sapmay azaltmak iin uzun kuyruklu triod ifti kullanld, ikincisi ise iki girie sahip olan ilk op-amp bu tasarmd. 1949

yaparak hzl bir oran alr. (60 Hz veya 400 Hz) Bu sinyal daha sonra ykseltilir, dzeltilir, filtrelenir ve opamp'n evirmeyen giriine verilir. ktaki kayma ve DC offset azalrken bu ekilde byk lde op-amp kazanc gelitirilmi oldu. 1961 Varaktr Kpr OpAmp.Varaktr kpr opamp 1960'larn banda retilmeye balanmtr. Onlar akm son derece kk giri iin tasarlanm ve yetenei ile ortak mod reddetme asndan mevcut en iyi op-amp arasnda hala edildi doru onlarn girilerine volt yzlerce baa. Bunlar kk giri akmlar iin tasarlanm olup ve hala en ok kullanlan ortak mod evirim kazanc salayan opamp eitleri arasnda varlklarn korumaktadrlar. 1962

OpAmp'n Tarihi 1941

Yukardaki ekil bir vakum tpl op-amp eklidir. Bu op-amp, genel amal olarak, DC-coupled, yksek kazanl, evirmeyen geribeslemeli ykselte olarak tanmlanan bir opamp'tr. 1941 ylnda ABD'de

1949 ylnda, Edwin A. Goldberg bir op-amp tasarlanmtr. Bu dizayn, normal bir op-amp ile birlikte bir de AC ykselte kullanr. Kyc, DC gerilim ve toprak arasnda gei

Bu yllarda birok irket bask devre kartlar tasarmna balad. lk kara kutu dizayn bu ylda yaplmtr. Bu dizayn ile

birlikte op-ampl'lar byk devrelerde daha modler bir yapya brnd. 1963 Monolitik IC Op-Amp 1963 ylnda, ilk monolitik IC op-amp, Fairchild Semiconductor Bob Widlar tarafndan tasarland. (A702) Monolitik IC tek bir ip zerine ayrk paralardan olumaktadr. Hemen hemen tm moder op-amp'lar monolitiktir. Fakat bu yl gelitirilen bu ilk monolitik op-amp'n kazanc dkt, dzensiz bir voltaj ve dk bir dinamik aral vard. 1965 ylnda bu sorunlar alarak A709 modeli piyasaya srld. 1968 Ve A741 piyasaya srld. 1967'de retilen LM101'in gelitirilmesi ile A741 retildi. Bu op-amp eitli sorunlar zd. A741, LM101'e olduka benzer, yalnz aralarnda ufak bir fark vardr: Farkl bir kompanzasyon yaplmas yerine, Fairchild imkanlar onlara 30pF'lk kompanzasyon kapasitrn ipin ierisine almaya imkan tand. A741, hala farkl firmalar tarafndan ayn isimle retilmektedir.

1970 lk yksek hzl, dk giri akml FET dizayn. Bu dizayn FET'lerde kullanlmaya balannca opamp ailesi de MOSFET ierisinde karmza kmaya balad. 1972

LM324 ad ile 4 ayr op-amp bir ip ierisinde tasarm ile retildi ve endstri standard oldu. Ayrca bu yl hybrid paketlerin ierisinde de op-amp retilmeye baland.

Op-Amp'n Yaps

Op-Amp Genel zellikler Elektronik sistemlerle ilenecek sinyallerin hemen hepsi dk genlikli yani zayf sinyallerdir. rnein insan vcudundan alnan biyoelektrik sinyaller ya da cep telefonumuza ulaan elektromanyetik dalgalar son derece zayf elektriksel sinyallerdir. Elektronik sistemlerin pek ounda yeterli derecede ykseltilmi elektriksel sinyallere ihtiya duyulur. Elektriksel sinyallerin istenilen derecede kuvvetlendirilmesi iin ykselte (amplifikatr) devreleri kullanlr. Ykselteler akm ya da gerilim, dolaysyla g kazanc salamak amacyla kullanlan devrelerdir. Ykselte, giriine uygulanan kk elektriksel sinyalleri, kaynaktan ald enerjiyi de kullanarak, devresindeki aktif devre elemanlar yardmyla kna bytlm olarak aktarr. Bunu yaparken g kaynandan alm olduu enerjiyi giri sinyaliyle ayn zellikte, fakat glendirilmi bir k sinyali elde etmek zere iler. Yani ykseltecin kndan

alnan elektriksel sinyalin gc, giriine uygulanan sinyalin gcnden daha byktr. Bir spor salonunda oynanan mala ilgili anonslarn kalabalk bir seyirci topluluuna duyurulabilmesi amacyla ses ykselteleri kullanlr. Ses ykselteleri mikrofon ile hoparlr arasnda alr ve herkes tarafndan duyulabilmesi iin ses gcn ykseltir. Ykselteler girilerine uygulanan sinyalin akm ya da gerilimini ykseltmek suretiyle kta bir g kazanc salar.

1.Kazan Ykseltecin giriine uygulanan sinyalin kta ne kadar ykseltildii kazan katsays ile ifade edilir. Kazan katsays rn bilgi sayfalarnda G (gain) ya da Av (Amplitude voltage) olarak gsterilmekte olup, bundan sonraki blmlerde biz K olarak kullanacaz. Kazan bir sisteme verilen girdinin kta ne kadar arttn ifade eden bir katsaydr ve birimsizdir. Herhangi bir sistemin kazan katsays aadaki bant ile ifade edilebilir.

2. Giri Direnci Her sistemin alma standartlarn ifade eden baz zellikleri vardr. Bu zellikler sistemin tanmlanmasnda kolaylklar salamaktadr. Birden fazla elektronik devre art arda balandnda, kaynak devrenin kndan, alc devrenin giriine doru bir akm ak olur. Bu akmn miktar kaynak devrenin k direnci ve alc devrenin giri direncine baldr. Giri

direnci, bir devrenin kendinden nce gelen devrenin k akmna kar ne kadar zorluk gsterecei ya da kendinden nce gelen devreden ne kadar akm ekeceini ifade eden bir zelliidir. Bir devrenin giri direncinin dk olmas, kendisinden nce gelen devreden, yani kendisine sinyal salayan devreden fazla akm ekmesi, anlamna gelir. Bu durum nceki devrenin yeteri kadar akm verebilmesi, yeteri kadar gl olmasn gerektirir. Yksek giri direncine sahip bir devre ise, kendinden nce gelen devreden az miktarda akm ekerek nceki devrenin ar yklenmesine ve bundan dolay sinyal bozulmalarna neden olmaz. Dolaysyla bu tr devrelerin giriine dk k gcne sahip baka devreleri herhangi bir ykseltme ilemine gerek kalmaksnzn balayabiliriz. 3. k Direnci Bir devrenin k direnci devrenin kndan ne kadar akm ekilebileceinin, bir baka anlatmla devrenin ne kadar akm verebileceinin bir gstergesidir. k direnci ayn zamanda, bir devrenin k terminali ile toprak arasnda grlen diren olarakta tarif edilebilir.

Maksimum g transferi ile ilgili bilgilerinizi hatrlaynz. Bilindii gibi bir devreden maksimum enerji ekebilmek iin devrenin k direnci ile alc devrenin giri direncinin eit olmas gerekir. Eer nceki devrenin k direnci yk devresinin giri direnci ile uyumlu deilse bu durumda nceki devrenin almasnda sorunlar ortaya kacaktr. Kaynak devre bir osilatr ise, alma frekansnda kayma ya da tamamen osilasyonun durmas, bir ykselte ise kazanta deime gibi sorunlar ortaya kacaktr. Bu tr sorunlar ile karlamamak iin kaynak devrenin k direnci ile yk devresinin giri direncinin birbirine eit olmas hedeflenir. Bu zellik rn bilgi sayfalarnda Ro olarak ifade edilmektedir.

ve kondansatr gibi bir ka devre eleman ile kazanc kontrol edilebilmektedir. lemsel ykselteler ile uygun tasarm metotlar ve devre elemanlar kullanldnda hemen hemen yaplamayacak devre yok gibidir.

OP-AMP, 5 nemli zellie sahiptir. Bunlar; * Kazanc ok fazladr. (rnein, 200.000) * Giri empedans ok yksektir. (5 M?) * k empedans sfra yakndr. * Band genilii fazladr. (1MHz) * Girie 0 Volt uygulandnda, ktan yaklak 0 Volt elde edilir. Genel olarak ilemsel ykselte, ok yksek (teorik olarak sonsuz) kazanl bir DC ykseltetir. Bu entegrelere dardan balanan diren

Op-Amp'larn Kullanm Alanlar

lemsel ykseltelerin kullanm alanlar olduka geni bir yelpazeye dalmakta ve elektroniin her dalnda eitli tip ve zellikteki ilemsel ykselteler kullanlmaktadr. Balklar halinde kullanldklar alanlar inceleyecek olursak, Analog Bilgisayar lemleri Toplama, karma, blme, arpma, trev alma, integral alma, logaritma alma, s alma ve trigonometrik fonksiyonlardr. ekildeki SD-3300 analog bilgisayar, yapmnda 6 ykselte, 5 integral alc, 1 toplayc, 15 potansiyometre kullanlm, k birimi ise bir voltmetreden olumaktayd. Ykselte lemleri Enstrumantasyon (lme) ykselteci, ses frekans ykselteci, motor kontrol ykselteleri ve basit ykselte devreleridir. Dalga ekillendirici lemleri Krpc, sins - kare dalga dntrc, kare gen dalga dntrc ve kenetleyicilerdir. Reglasyon lemleri Voltaj reglasyon ilemleri (RMS),-DC dntrc, gerilim oklayc ilemleri ve konvertisr ilemleridir.

Veri Transfer lemleri Gerilim frekans dntrc ve kablolu veri transfer devreleridir. Sinyal Analiz lemleri zel karlatrma ilemleri, pencere karlatrc, tepe dedektr ve gerilim datc. Sinyal rete lemleri Wien kpr osilatr, kare dalga ve gen dalga reteci, testere dii ve darbe reteci, merdiven dalga reteci, gerilim kontroll frekans rete ilemleri, modlasyon ilemleri ve zamanlama devreleri. Test ve lme lemleri Akm, gerilim, diren, frekans, faz, kapasite, g, transistr test, opamp test, s ve dier fiziksel byklkler lme devreleri.

Filtre lemleri Aktif filtre ilemleri, alt geiren, st geiren, band geiren filtre, ilemleri. lemsel ykseltelerin kullanm alanlar burada listelenen konularla snrl olmayp, uygulamada pek ok alanda kullanlmaktadr. lemsel ykseltelerin kullanm alanlar sadece tasarmclarn hayal gc ile snrldr.

Op-Amp'larn almas

ekilde de grld gibi ilemsel ykseltelerin i yaplar olduka karmaktr. Ancak bunlar kullanabilmek iin iyaplarnn ayrntlarn bilmeye gerek yoktur. lemsel ykselteci kullanmak iin, d devre balantlarn, temel baz zelliklerini ve nerede kullanlacan bilmek yeterlidir. Temel olarak ilemsel ykselte ana blmden oluur. ekilde grld gibi bunlar giri devresindeki fark ykselteci, kazanc salayan gerilim ykselteci ve k ykselteci devreleridir. Bu blmler aada ksaca incelenmitir. 1. Fark Ykselteci Fark ykselteleri, ilemsel ykseltelerin giri devresinde bulunan en nemli parasdr ve ok eitli uygulamalarda kullanlan zel bir devre trdr. Bu devrelere fark ykselteci denmesinin nedeni, girilerine uygulanan iki sinyalin farkyla orantl bir k sinyali retmeleridir. 2. Gerilim Ykselteci Gerilim ykselteci istenilen yksek kazanc balayabilmek iin art arda balanm

birka ykselte devresinden oluur. Gerilim ykselteci kat giri ve k direnci olduka yksek ve yksek kazanl bir devredir. Ayrca bu katn k ile k ykselteci katlar arasnda tampon ykselteleri ve seviye kaydrc devrelerde bulunur. 3. k Ykselteci lemsel ykseltelerin k katlarnda dk k direncini elde etmek amacyla simetrik kolektrl ase ykselte devreleri kullanlr. Bu dk k direnci sayesinde yeterli yk akmlar elde edilebilir.

10

Op-Amp'larn zellikleri

Elektonik devre elemanlar kullanlacaklar sistemler dikkate alnarak belli toleranslar dahilinde retilir. deal deerler ile retim teknolojisi, hammadde ve dier etkenlerden dolay rn belli bir miktar hata pay ile ortaya kabilir. Dolaysyla ilemsel ykseltelerin idealde istenen zellikleriyle, ortaya kan rnn zellikleri arasnda farkllklar vardr. Bu zellikler reticilerin rn bilgi sayfalarnda (data sheet) ayrntl olarak verilir. rn bilgi sayfalarnda verilen baz nemli zellikler aada balklar halinde incelenmektedir. 1. Giri Dengesizlik Gerilimi deal durumda (Vg2-Vg1=0 V) olmas gerekir. Yani giri gerilimlerinin birbirine eit olduu durumda k geriliminin ( V=0 V ) olmas istenir. Ancak ilemsel ykseltecin giriinde bulunan fark ykselteci devresindeki transistr iftleri tam olarak e deer zelliklerde retilemeyebilir. Bu durumda fark devresindeki transistrlerin beyz emiter gerilimleri az da olsa deiiklik gsterir. Bu deiiklik, ilemsel ykseltecin iindeki

ykselteler tarafndan kuvvetlendirilerek ka ular. Sonuta (Vg1=Vg2=0) yapldnda k gerilimi (V 0) olur ki bu istenmeyen bir durumdur. ktaki bu gerilime k dengesizlik (ofset) gerilimi ad verilir. lemsel ykseltelerde giri dengesizlik gerilimi zellii daha ok kullanlr ve bu gerilim, k (V=0) olmasn salayacak olan (Vg2Vg1) fark giri gerilimi olarak tanmlanr. Giri dengesizlik gerilimi National Semiconductor firmas tarafndan retilen ve popler bir ilemsel ykselte olan LM741 iin yaklak 1 mVdur.

Uygulamada dengesizlik gerilimi, ekilde grld gibi kolaylkla ayarlanabilir. LM741 entegresi iin, 10 Klk bir potansiyometre, orta ucu Vcc ye (4 nu lu ayak) ve 1 ile 5 numaral ayaklar arasna balanr. Giri ular dorudan ya da 50 direnler zerinden topraa balanr ve k gerilimi voltmetreden V = 0 V oluncaya kadar ayarlanr. Eer uygulamada geri besleme kullanlyorsa dengesizlik gerilimi ayar geri beslemeli durumda yaplmaldr. Scaklktaki deimeler, giri katndaki transistrlerin beyz emiter gerilimlerini birbirinden farkl olarak deitirir. Bu sebeple ilemsel ykseltecin dengesizlik gerilimi ayar bozulabilir. LM741 iin dengesizlik gerilimi kaymas en fazla 15 V/oC olarak verilmektedir.

11

2. Giri Dengesizlik Akm V=0 iken ilemsel ykseltecin girilerindeki akmlarn fark olarak tanmlanr. LM741 iin bu akmn tipik deeri 20 nA ve scaklkla bu akmdaki kayma miktar en fazla 0,5 nA/ oC dir. 3. Giri Kutuplama Akm deal ilemsel ykseltecin giriinden akan akm 0dr, ancak giri transistrlerinin normal alma blgelerine getirebilmek iin beyz akmlarnn belli deerlere getirilmesi gerekir. Giri kutuplama akm, giri katlarn uygun bir ekilde altrabilmek iin gerekli DC akm deerlerinin ortalamas olarak tanmlanr. LM741 iin giri kutuplama akm yaklak 80 nA dir. 4. Giri Direnci lemsel ykseltecin fark girileri arasnda grlen ya da girilerden herhangi biri ile toprak arasnda grlen diren olarak tanmlanr. Bu deer genellikle rn bilgi sayfalarnda sadece giri direnci olarak verilir. deal ilemsel ykseltete bu diren sonsuz olarak ifade edilmekle birlikte pratikte giri direnci LM741 iin Rg = 2 M kadardr. FET girili LM13741 ilemsel ykselteci iin giri direnci Rg = 5x1011 kadardr. ok yksek olan bu giri direnci nedeniyle ilemsel ykseltecin giriine ihmal edilebilecek dzeyde kk

akmlar akmaktadr. Bu da ilemsel ykseltecin kendinden nce gelen devrelerden ok az akm ekecei, yani yklemeyecei anlamna gelir. 5. k Direnci lemsel ykseltecin k terminali ile toprak arasnda grlen diren olarak tanmlanr. Tipik olarak 100 olan k direnci, k sinyalini yke uygulamak iin kullanlan k katna bal olarak gsterilir. deal ilemsel ykseltete sfr olarak tanmlanan bu parametre pratikte ok dk bir deerde olup, LM741 iin yaklak R = 75 dur. 6. k Ksa Devre Akm almalarmz srasnda, zellikle tasarm aamasnda veya deneysel almalarda yapm olduumuz ile ilgili olarak ksa devreler ile karlamamz her zaman olasdr. Bunun yannda kullanlmakta olan bir cihazda da ksa devreler oluabilir. Elektronik devre elemanlarnn retiminde bu gibi sra d alma koullar ngrlerek baz koruyucu nlemler alnr. LM741 in k da toprakla veya kaynakla ksa devre olduunda, zarar grmeycek ekilde korunmutur. k ksa devre akm zellii, ilemsel ykseltecin k ucu kaynak ya da toprakla ksa devre olduunda ya da ar yklendiinde verebilecei maksimum akm ifade eder.

Bu ayn zamanda devreden alnabilecek en fazla k akmn da gsteren bir parametredir. LM741 iin ksa devre durumundaki k akmnn tipik deeri yaklak 25 mA en fazla 40 mA dir. 7. Ak evrim Gerilim Kazanc deal bir ilemsel ykselte iin sonsuz olarak tanmlanm olan bu parametre pratikte ok yksek olmakla birlikte sonsuz deildir. LM741 iin ak evrim kazanc 200.000 (200 V/mV) olarak verilmektedir. Buna gre birka milivoltluk bir giri gerilimi uygulanan ilemsel ykselte birka volt dzeyinde k gerilimi retir. Bu derecede yksek kazal bir devrenin daha byk giri gerilimleriyle kullanlabilmesi iin geri besleme devresi ile kazancnn snrlandrlmas gerekir. Ak evrim kazanc rn bilgi sayfalarnda Avd bal altnda V/mV cinsinden verilir. 8. Bant Genilii

12

Bant genilii, ilemsel ykseltecin kazancnn 1e dt noktadaki st frekans deerini belirtir. deal ilemsel ykseltelerin zellikleri tanmlanrken bant geniliinin sonsuz olduu belirtilmiti. Sonsuz bant geniliine sahip bir devre elemannn her frekansta ayn kazanc vermesi gerektii dnlebilir. Ancak pratikte ilemsel ykselteler frekansa baml devre elemanlardr. lemsel ykseltelerin i yapsnda, yksek frekanslarda osilasyon yapmamalar iin, devrenin uygun yerlerinde kondansatrler kullanlr. Bu kondansatrler nedeniyle kazan frekansa bal olarak azalr. lemsel ykselte devresine uygulanan sinyalin frekans ykseldike ak evrim kazanc dmektedir. ekil 1.10da kazancn frekansa gre deiimi grafiksel olarak gsterilmitir. Dikkat edilecek olursa (kazan * bant genilii = sabit ) olmaktadr. Bu sabite 1 Mhzdir. Grafikte grld gibi 56 Hz frekansa kadar ak evrim kazanc yaklak 200.000 iken, frekans ykseldike kazancn dorusal olarak azald ve 1 Mhz civarnda kazancn yaklak 1 olduu grlmektedir. Sonu olarak ilemsel ykselte dk frekans uygulamalarnda yksek kazan salamakta yksek frekanslarda ise kazan dmektedir.

9. Ortak areti Bastrma Oran (CMRR) lemsel ykseltelerin giri devresinde kullanlan fark ykseltelerinin en nemli zelliklerinden biri de istenmeyen sinyalleri bastrma yeteneidir. Bu istenmeyen sinyallere grlt denir. Grlt; topraklama sorunlarndan, manyetik alanlardan veya g kaynann meydana getirdii gerilim dalgalanmalarndan dolay ortaya kabilir. Fark ykseltelerinin bir baka nemli zellii de, grlt sinyallerinin her iki girite de ayn polaritede grlmesidir. Ayn polaritede olan ya da her iki girite de ortak olarak grlen bu sinyaller grlt olarak alglanr ve giri fark ykselteci tarafndan nemli lde bastrlr. ekilde bu olay canlandrlmaktadr.

iareti bastrma oran CMRR ilemsel ykseltecin farkl polaritedeki giri sinyallerini ykseltirken ayn polaritedeki giri sinyallerini bastrma oran olarak saysal bir deerle ifade edilir. Bu durumda, CMRR oran ne kadar yksekse, devrenin grlt sinyallerini o kadar iyi bastrabileceini syleyebiliriz. Dolaysyla ilemsel ykseltelerin dikkate alnmas gereken nemli zelliklerinden birisi de devrenin CMRR orandr. Bu oran rn bilgi sayfalarnda genellikle dB (desibel) cinsinden verilir. rnein: CMRR oran 80 dB olan bir ilemsel ykselte ykseltilmek istenen sinyalleri, grlt olarak kabul edilen sinyallerden 10.000 kat daha fazla kuvvetlendirir. rn bilgi sayfalarnda LM741 iin CMRR oran 90 dB olarak verilmektedir.

lemsel ykselte ile ykseltilecek olan sinyal ya sadece bir girite, ya da her iki girite birden fakat ters polaritede grlr. Ortak

13

10. k Deiim Hz deal olarak k geriliminin 0 Vtan maksimum deerine ulamas iin geen srenin 0 olmas istenir, ancak bu deiim zamana bal olarak belli bir srede gerekleir. k deiim hz(Slew Rate), ilemsel ykseltecin giriine byk genlikli bir darbe gerilimi uygulandnda, k geriliminin ne kadar hzl deitiini gsteren bir zelliktir. Grafikte k geriliminin en st deerine TSR kadar srede ulat grlmektedir. k deiim hz ise k gerilimin deiim sresine oran olarak V/Sn cinsinden ifade edilir. Tipik deiim hzlar 0.5 50 V/s arasnda deimektedir. Bu deerin byk olmas ilemsel ykseltecin daha hzl altnn bir gstergesidir. LM741 iin Slew-Rate S = 0.5 V/s olarak verilmektedir. 11. Kanal Ayrm LM747 gibi baz entegrelerin iinde birbirinden bamsz birden fazla ilemsel ykselte bir arada bulunmaktadr. Bu tr entegrelerde ilemsel ykseltelerden birinin giriine uygulanan iaret, dierinin knda ok dk de olsa istenmeyen bir iaret oluturur. Bu iaret ne kadar dkse, kanal ayrm o kadar iyidir. Genellikle dB cinsinden oran ifadesi kullanlr.

12. En Fazla zin Verilen k Gerilimi Deiimi deal bir ilemsel ykselte de V k gerilimi deeri, +V ve V kaynak gerilimi deerlerine kadar kabilmelidir. Oysa pratikte k gerilimi hibir zaman kaynak gerilimi deerlerine ulaamaz. ekil 1.13te grld gibi en fazla izin verilen k gerilimi deiim +Vk ve Vk deerleri arasnda kalmaktadr. V gerilimi alttan Vk ve stten +Vk deerleri kadar krplmaktadr. k gerilimi deiimi LM741 iin 13 V dur. Bunun anlam LM741 entegresine 15 V besleme gerilimi uygulandnda, k geriliminin en fazla 13 V seviyesine kadar kabileceidir.

14

Op-Amp'larn Beslenmesi

lemsel ykselte sembolnde +V ve -V ular, besleme kaynann baland ulardr. Bir ilemsel ykseltece 5 V, 12 V, 15 V, 18 V gibi besleme gerilimi uygulanabilir. Entegrenin hangi gerilimlerde alabilecei rn bilgi sayfalarnda ayrntl olarak yer almaktadr. Devrenize alma gerilimini vermeden nce kullandnz entegre ile ilgili rn bilgi sayfalarndan alma gerilimini renmenizde yarar vardr. lemsel ykselteli devrelerin alma gerilimleri genellikle simetrik kaynaktan salanr. ekil 1'de bir ilemsel ykseltecin simetrik kaynaktan beslendii devre balants grlmektedir. lemsel ykselte olarak 741 entegresi kullanlacaksa, entegrenin 7 no lu ucuna pozitif besleme, 4 no lu ucuna ise negatif besleme gerilimi uygulanr. Besleme gerilimi bir pilden elde ediliyorsa pillerin birleim noktas toprak olarak kullanlr.

rn Bilgi Sayfalar
retici firmalar rnlerinin en etkin ve doru bir ekilde kullanmn salamak amacyla, tasarmclarn yararlanaca ayrntl rn bilgi sayfalar hazrlar. Bu sayfalarda rn hakknda genel aklamalar, klf ekilleri ve u balantlar, tipik uygulamalar ve rnekleri, varsa zel uygulama devreleri, altrlma koullar, elektriksel karekteristikleri, rn karlatrma tablolar, karekteristik erileri, i devre emas, her bir klf ekli iin ayrntl fiziksel lleri ve retici ile irtibat kurmak iin gerekli adres, telefon, web adresi gibi bilgiler bulunur. rn bilgi sayfalar belirli aralklarla retici firmalar tarafndan gncelletirilerek kataloglar halinde datld gibi, internet zerinden de yaymlanmaktadr. rnein, datasheetcatalog.com gibi baz internet siteleri sadece rn bilgi sayfalar datm hizmeti vermektedir.

ekil 1: Op-Amp'n Simetrik Kaynaktan Beslenmesi

lemsel ykseltecin AC sinyal ykselteci olarak kullanld durumlarda tek g kayna kullanmak yeterlidir. ekil 2de ise ilemsel ykseltecin tek kaynaktan beslendii devre emas verilmitir.

ekil 2: lemsel ykseltecin tek kaynaktan beslenmesi

15

Referanslar

1. Jung, Walter G. (2004). "Chapter 8: Op Amp History". Op Amp Applications Handbook. Newnes. p. 777. ISBN 978-0-7506-7844-5. Retrieved 2008-11-15. 2. http://www.analog.com/library/analogDialogue/archives/39-05/Web_ChH_final.pdf 3. http://www.philbrickarchive.org/ 4. June 1961 advertisement for Philbrick P2, http://www.philbrickarchive.org/p2%20and%206033%20ad%20rsi%20vol32%20no6 %20june1961.pdf 5. A.P. Malvino, Electronic Principles (2nd Ed. 1979. ISBN 0-07-039867-4) p. 476.
6. http://en.wikipedia.org/wiki/Opamp 7. T.C. Milli Eitim Bakanl (2007). MEGEP Elektrik Elektronik Teknolojisi, lemsel Ykselteler

16