Dunyada Turk Imgesi Ozlem Kumrular

K T A P Y A Y I N E V - 8 3 T A R H VC C O R A F Y A D Z S - 3 2
n y a d a
rk
g e s
z l e m
u m r u la r
{ E d .)
2 0 0 5 , K T A P Y A Y I N E V I T O
Y A Y IN A H A Z IR L A Y A N
zlem
Ku
m r u la r
D ZELT
N H A . B O Z T K N
K T A P T A S A R I M I Y E T K N BAA.R1R. B E K
T A S A R IM D A N I M A N L I I SE K
C R A F K U Y C U IA M A V B A S K I M A S M A T B A A C I L I K A.. O E R E B O Y U C A D . 2 A C R A l| M R K . B B L O K N O : l 3 4 3 9 8 M A S L A K - S T A N B U l
t
: ( 0 2 1 2 ) 2 S S 11 9 6 @
m a s m a t .c o m .t r
E:
in f o
1. B A S I M M
art
2005. s t
an bu l
is s n
97 5 8 7 0 4 -8 0 X
Y A Y IK Y N E T M E N AATAY A N AO O L
K T A P Y A Y IN E V f LTD . C H A N G R C A D D E S , 07 . 0 C U L S O K A I O / l - B B E Y O L U J 4 4 3 3 S T A N B U L t: {0 2 12 ) 2 9 2 6 2 8 6 e: f: (0 2 12 ) 2 9 2 6 2 87
kitap kitapvayinevi.com w: www.kitapyavmevi.com
N D E K L E R
zlem
u m r u l a r
/ S
u n u
7 9
a j
SlLVIO M ARCHETTI / AVRUPALILARIN G ZYLE T R K L E R IIa a l a in

kan
rdem
/ O
sm an li
Ka
y n a k ia r in d a n
a n s iy a n
r k
lar
)i
13
S e r v a n t ie / B a t iu ia r i n G z n d e T r k m a jin in G e ir d i i
d e i im l e r
27
F ern a n d o F ern n d ez Lanza / H absburg-O sm anii Rekabeti B alam in d a
16 .
Y z y ild a Ispan ya'da T r k
maji
87 IO9
ZLEM KUMRULAR / KANUN'NN
B aTI
SYASETNN
BR
ZD M OLARAK T R K MAJI
B u rcu A larslan / T rk
m ajinin G rs e l Y an sim aiari M a sala 'd a T r k Sevgs
12 9
Cezm Bayram / A n n a
16 3 16 9
M it h a t B ay d u r / H e r Y e rd e O lm ak, H i b ir Y e rd e O lm am ak B o z k u r t G v e n / K im lik , m aj ve T r k m aji
17 3 17 9
H a ll B erktay / Km e Dm e K o rk u su n a O sm anli-T rk Reaksiyonu FaTO AdLO LU /
20 .
Y Z Y I L SN E M A SIN D A T R K MAJI
205
223 2 35 247 259
H a n d e B ls e l / R e k la m la r d a T r k m ajina G e r i D n A ta o l B eh ram olu /
Rus
E d eb yatin d a T r k m gesi
C h a r le s Sabatos / Slo v ak E debyatind a B r Baski M e ta fo ru O la ra k T r k le r E r t u r u l n a lp / sp an yo l R o m an Y a z a r i V ic e n te B la s c o Ib n ez'de T r k m aji
P a U L I N O T O L E D O / T R K L E R VE \ I R S T Y A N L AR A R A S I N D A A D L I K O M E D D E T rk m gesinn B m lenm es
267
M eh m et N ecat K u tlu / F r a n c is c o
de M i r a n d a n i n S e y a h a t n a m e s i n d e 283
TRKYE VE T RKLER )a Edith

cq u es
H u r e / R a c i n e in
B a ja z e t s n d e T r k m g e s
295 301
M a z e a u d -K a r a g ia n n is / i6 .Y z y il F r a n s iz r n d e T r k m aji l k n B a a r z a l / K i b r i s t a T r k m a j i
3 11
u n u
rjantinli yazar-dn* Jorge Luis Borges, Kartacann kt im gesi nin Romann eseri olduunu iddia eder. Yine ona gre Trkn k t imgesinin yaratcs da Avrupa'dr. phesiz, Avrupa dnyada Trk imgesinin oluup kemiklemesinde en byk rol oynam ve bu im
geyi kendi politikalar erevesinde bir propaganda unsuru olarak kullanma y ihm al etmemitir. Akdenizin bir ucundan dierine ulaan, yolda zerine eklenen hikyelerle sslenen, ou zaman dnmlere urayan Trk im gesi 15. ve 16. yzylda, Giovanni Riccinin Obsessione Turca (Trk Saplant s) olarak nitelendirdii ktasal bir hastaln tohumlarn da atacaktr. Bugn Ispanya'da ardnda elli yllk bir yaam brakan pek ok in san ocukluunda Trk geliyor diye korkutulduunu ve bu tehditle ken dilerine her ey yaptrlabildiini belirtir. Byk bir ihtimalle kk 16. yz yla kadar uzanan, *Mama, i Turchi, yani Anneciim, Tiirkler! nlemi, talya'da olduu gibi Franco dnemi Ispanya'snda da tm tazeliini koru yan bir korkunun ifadesiydi. Trk adnn coco (umac) ile eanlam l tutul m as son yirmi-otuz yla kadar yaayan trajik bir gerektir. Avrupa'nn Trk tehdidini ensesinde hissetmeye balad yeni a da korkuyla yorularak ekillenmeye balayan Trk imgesi, artk ktann a priori deil a posteriori tand bir Avrupa aktrnn eseri olacakt. Ktann ilerine doru ilerleyen Trkler artk hikye ve efsanelerin kahramanlar deil, Avrupa halknn karsna dikilen etten kemikten insanlardan oluu yor ve kilise tarafndan ortak ve evrensel dm an olarak nitelendiriliyor du. Ktada dolaan hikye, anlat ve kitapklarn korkun ogro'su, kt kah ram an olarak bir gibi byyen nnn altna imzasn koymaktan e kinmeyecek, askeri gcn bu im genin kem iklem esi iin kullanmaktan rahatszlk duymayacakt. Askerlik sanat Trklere, Osmanl snrlar iin de altn an yaayan saysz sanat dallarndan hi birinin getiremedii n getiriyordu. Nitekim Marlowe, Tim urlenk adl eserinde Yldrm Bayezidin azna u szleri konduruyordu: Trk silahnn gcn im di g rrsn sen, / O tm Avrupa'y korkudan tir tir titreten.
D n y a d a T r k m g e s
Osmanl'nn kibir, iddet vc grkemle yaratt imge, yine kendisi tarafndan bir fetih yntemi olarak kullanlrken, Avrupa, Trkn bu kor kun im gesinden bir savunma mekanizmas olarak faydalanacakt. Ordu ilerler ve kalelerin anahtarlar art arda teslim edilirken, barolde askeri g deil bt im genin olduu su gtrmez bir gerek. Bir 16. yzyd spanyol kroniinde Trk portresi yle iziliyordu: Yce Tanrm zn yceltildii onca tapnak vahice saldrya urad , bu korkun ve iren insanlar tara fndan onca bakire kirletildi, evli ve dul kadnlar zorland, onca asilin, onca delikanlnn ve ihtiyarn kafas uuruldu ve bir o kadan da sefil esaret ha yatna srklendi. Bu Hristiyan halknna onca zulm ve eziyet ettiler. Trk imgesi, bir katalizr gibi tepkimeye giriyor ve etkilenmeden kyordu. Byk ya da kk yenilgiler klasik Trk im gesini etkilemiyor du. Ferdinand, nne set ekilmez bir nehre benzetilen Trk ii te byle, bir krallktan dierine, bir vilayetten tekine geerek tm topraklar ele geirecek, tm dnyay atee ve kana vererek dolap duracak diyordu. Vahet, egzotizm, ehvet, kudret kavramlar etrafnda dnen ve e killenmesinde corafyann byk bir rol oynad Trk imgesi, kronikler, iirler, novellalar, romanlar, kiliselerin basp datt kitapklarla lm szleiyor, kta ve deniz Avrupasndan evanjelizasyon hareketleriyle birlik te Yeni Dnya'ya da tayordu. Bu alma Orta Asya'dan iliye kadar uzanan bir corafyada Trk im gesinin geirdii safhalar, corafya ve tarih ekseninde urad dnm leri farkl perspektiflerden incelemeyi amalyor. Trklerin gzel sanatlarda kendileri iin yarattklar imgeden, Slovak edebiyatndaki Trk im gesine kadar uzanan geni bir yelpazeyi tm renkli ayrntlaryla sunan bu makalelerin, dnyadaki Trk im gesinin deitirilmesi iin izlenecek politikalarn belirlenmesinde byk bir rol oynayacan umuyorum. almada emei geen herkese ve bu sempozyumu mm kn klan Baheehir niversitesi mtevelli heyeti bakan sayn Enver YceFe, her zaman desteiyle yanmzda olan sayn rektrmz Prof. Dr. Sheyl Batum'a, eski dekanmz Prof. Dr. enay Yaln ve yeni dekanmz Prof. Dr. m er Asm Salya sonsuz teekkrler.
zlem Ku m ru lar
8 Su nu
S ilv io M a r c h e t t i*
AVRUPALILARIN GZYLE TRKLER: MTOS VE YANLI ANLAILMA

ulam olan, byk uygarlklarn son meklerindendi. Akdeniz o dnemde blnm bir denizdi ve bu blnmlk Muhammed ve Charle Magnetn zamanlarndan beri srmekteydi. Blnme, hem dinsel hem de siyasal ayrmlara denk geliyordu ve daha yzyllar boyunca da s recekti; bugn bile bunun bir lde devam ettii sylenebilir. Osmanl mparatorluu olarak buraya yeni gelen Trkler, Akde nizin Mslman gney ve dou kylarnn hkimi oldular; yle ki, Batda, Osmanl mparatorluunun usuz bucaksz topraklarnda yaayan tm halklar Trklerle zdeletirildi. Akdeniz'in iki yakas arasndaki ayrm a lamazd; zira kkeninde, her iki taraftan kaynaklanan dinsel hogrszlk vard. 15. ve 165. yzyllarda Hindistan'a ve Douya ulamak iin alternatif denizyollar aramak zere corafi gezilerin balatlmasnn nedenlerinden biri tam olarak Akdenizde yok olmak bilmeyen bu bariyerdi: Bu yzyllarda yaplan nemli corafi keifler Akdeniz'deki Hristiyanlarla Mslmanlar arasndaki blnmenin yaratt trajediyi biraz olsun hafifletir. Yzyllar boyunca, Akdenizin iki kar kysndan birbirine bakan Hristiyan ve Mslman dnyalar arasnda iletiim hemen hemen hi yoktu. te yandan, belki de doulu bilim adamlar, matematikiler ve d nrlerin erken baarlan sayesinde, Batda slam dnyasna ynelik me rak gitgide arlt. Bu merak olmasayd, Bat, Arapa eviriler sayesinde (Avicenna, Averroe) tand Antik Yunan dnrlerinin eserlerine ulaamaz, cebir Bat tarafndan bilinemezdi. Bat, Dou'yu endie ve merakla izliyor du. Trk ordularnn Balkanlarda ikinci Viyana kuatmasna, denizlerde Lepantoya uzanmalarna neden olan askeri zaferleri bu endie ve merak yle bir noktaya getirdi ki, stanbulda Bat Avrupa elilikleri alarak, Av* Prof. Dr.. Italyan Kltr Merkezi Genel Direktr.
rk uygarl, sekiz yz yl akn bir zaman nce Akdeniz kylarna
rupa krallklarn tehdit eden ve artan bu gitgide trmaman fenomen hakknda olabilecek her trl bilgiyi toplamak zere, diplomatik ve ticari delegasyonlar Osmanl Imparatorluunun drl bir yanna yolland. Bu de legeler Batya yalnzca bilgi deil, hallar ve dokumalar, porselenler ve el sanatlar formunda grkemli sanat hzineleri, daha da nemlisi Batda ef sane haline gelen bir egzotik ihtiam fikrini tadlar. Geenlerde stanbul'daki Italyan Kltr Merkezi, Sabanc Mzesiyle birlikte, Medicikrden Savoialara Floransa Kolleksiyonlannda Osmanl Bys adl bir sergi dzenleyerek, Floransa'dan yz yirm i sanat hzinesi ni Boazdaki gzelim Sabanc M zesinde bir araya getirdi. Bu hazineler arasnda, sultann talyan sanatlarnn Medici ailesi iin yaptklar portre ler, stanbul'dan dokumalar ve hallar, Trkiyeden el sanatlar, Rnesans Avrupa'sndaki sanat hamileri ve kolleksiyoncular iinde en grgl aile olan Floransal Medicilerin Florasa'daki saraylarnda zenle koruyup sak ladklar tm eyalar yer alyor. Sergideki en ilgin paralardan biri, Medicilerden Floransa Granddk II.Ferdiand' Trk giysileri iinde, banda bir sarkla gsteren bir porlresiydi. Yaknda Romaya ve daha sonra da Al m anya'nn Berlin ehrine tanacak bu sergi, Trklere tarih boyunca tal ya'da en grgl aristokratlar tarafndan nasl bir sayg ve hayranlkla ba kldnn elle tutulur bir tandr. Yine de, dorudan temaslarn olmay, askeri srtmeler ve din sel farkllklar, en azndan 19. yzyla dek, bu iki dnya arasnda iliki ku rulm asn son derece zorlatrd. Batdaki seklerleme, daha hzl ve daha gvenli tamacl (buharl gemi, lokomotif) yaygnlatran teknolojik ge limelerin sonucu olarak karlkl iletiimin artmas, nemli deiimlere yol at. Dmanca ilikilerdeki bu azalmada devletlerin seklerlemesinin byk pay vardr; bir baka deyile kilise ve devlet kurum lannn ayrlm a s, balca atma nedeni olarak dinin sahneden ekilmesini salamtr. Bat'da seklerleme, ksmen, kkleri kutsal kitaba dayanan bir inancn so nucu olarak gerekleti: St. Matthevv ncil'ine gre, kilise ve devlet birbirin den ayr olmalyd, kendi tabiriyle: "Tanrnn hakk T an n ya, Sezarn hak k Sezara." Bu kural Hristiyanlm yaygn uygulamalarnda sk sk gz ar10
AVRUP AL I LARI N Z Y L E T R K L E R
d edildi. St. Mathcwsun szlerinden ok daha etkili olan 17. yzyl Avru pa'sndaki din savalarnn yaratt ykm, yzbinlerce kurban verildikten sonra, Batl devletlere dini siyasetin dnda tutmalar iin bir ders oldu. Bu kanl din savalarnn dorudan bir sonucu olarak modern laik devlet kavram ortaya kt: Din, bireyin manevi yaamnn mahrem alanna hap sedildi. Devletin seklerlemesi baarya ulat. Trkiye'de bu deiim Trkiye Cum huriyetinin daha ilk yllarnda gerekleti. Trkiye, ayn dnemde kadnlara zgrleme ve oy hakk geti ren ok nemli kanunlar pek ok Avrupa lkesinden nce tand: Pek ok bakmdan modern ve ileri bir lke olan svire'nin seimlerde kadnlara oy hakkn en son tanyan lkelerden olmas artcdr. Daha nce belirttiimiz gibi, temelinde karlkl dinsel hogr szln de olduu bu sorunlu tarihsel iliki, kukusuz Akdeniz'in her iki yakasnda, dier yakadakilere dair izlenimlerde olumsuz bir etki yaratm t. Yine de, yeni teknolojiler yoluyla daha kolay iletiimin, insan ve bilgile rin daha hzl aktarmnn yol at onyllardr sren daha yakn temasla rn bu olumsuz izlenime gerek anlamda nemli bir etkisinin olmadn grmek artcdr, hele de Trkiye rnei sz konusu olduunda. Nite kim , Cumhuriyet kurulduundan beri Trkiye sosyal, ekonomik, siyasi ve kltrel tm nemli alanlarda ok byk admlar atmtr; yle ki lkenin bir zaman sonra Avrupa Birlii'ne kabul edilmesi beklenmektedir. Bu durumun nedeni, daha fazla bilgi aktarmnn, beraberinde her zaman daha derin bir anlay ve bilgiyi getirmemesidir. Tersine, daha faz la bilgi aktarm ou zaman daha hzl ve bir anlamda daha kaba sistem letirmeleri gerektirir ve bu da basmakalplatrmanm yolunu aar. Tipog rafyadan tretilen basmakalplatrma kavramnn anlam, karmak bir gereklikle rastgele bir temastan kaynaklanan olumsuz bir izlenimin, ger ekliin kendindeki deiime bakmadan, tembellikten ya da elverililikten dolay, kendini ebediletirme eiliminde oluudur. Buradan, en ciddi teh didi oluturan kresellemeye geliriz. Kresellemenin dnyam za ilikin bilgim izi ok daha fazla artrmas beklenir. Oysa gerek ve daha derin bil giye doru ilerlememize yol aacak kltrel donanmla desteklenmediin de, kreselleme, basmakalplatrma ve nyargy tevik edebilir; dahas,
II
ortak olmayan bir paydada kltrel tektiplctirmc mekanizmasn harekete geirebilir. Kresellemenin gerek anlamda yararl olabilmesi iin, dn yam zn eitliliini daha iyi kavrayabilmeye yarayan olaanst bir kl trel abayla desteklenmesi ve zenginletirici bir sentez iinde pozitif aynm cl harekete geirmesi gerekir.
12
AVRUP AL I LARI N G Z Y L E T R K L E R
H akan Erd em *
OSMANLI KAYNAKLARINDAN YANSIYAN TRK MAJ(LAR)I

^ iinyada Trk im aj gibi bir konuyu irdelerken Osmanl kayI 1 naklarnn tanklna da phesiz bavurulabilir. Bu daha nce I S defalarca yaplm ve Osmanllarn Trkleri nasl grdne dair trl yorumlar retilmi, eitli tezler gelitirilmitir. Ayrntl bir analize girm eksizin ve olduka bileik bir resim izmek pahasna bu konuda mev cut iki temel yaklamn sz konusu olduunu syleyebiliriz. 1- Osmanllar, tarihin derinliklerinden ebediyete doru varln ve akn srdren Trk milletinin bir parasdrlar. Osmanl tarihi Trk ulusunun tarihinde bir aam adr. O sm anllar Trktr. Kendilerinde Trk milleti bilinci vardr ve bundan gurur duyarlar. 2- Osmanl hanedan meruiyet kayglar ile kendini Orta Asya Trk dnyasna balayp bir Ouz gemii kurgulasa da, Osmanllar kendilerini Trk grmedikleri gibi Trkleri kyllk ve kabalk atfyla km sem ektedirler. Bir Trk m illeti bilincine sahip olmadklar gibi Trk olmay da kabullenmezler. Dahas Osmanl corafyasndaki Trke konuan insanlar da kendilerini dini aidiyet duygusu iinde M slm an olarak niteler, Trk olarak grmezler. Gerek Trk m illeti gerek Trk kim lii bilinci esas olarak Cumhuriyet dneminde ortaya kmtr. Trk kimlii ancak o zaman seilmi ve oluturulmu bir kimliktir. Millet/ulusun ana hatlar ile teden beri kendiliinden mevcut bir varlk olduunu savunmas, dahas byle olduundan hi phe duyma m as asndan birinci yaklam primordialist (kadimi, ilksel) ereve iinde deerlendirebiliriz. Ulusun seilmi bir kimlik etrafnda bilinle
* Dr., Sab an a niversitesi retim yesi.
13
ina edildiini savunmas asndan ise ikinci yaklam constructionist (inac) olarak nitelemek mmkndr. Primordialist yaklamda, tanm gerei, ulus/millet balangcn tam bilem esek de ok eski dnemlere giden fakat bugnkne pek benzer bir biimde olmas nedeniyle hemen tannabilen bir varlktr. rnek ver mek gerekirse, bu yaklam mesela, 6. veya 8. yzyllarda kendini siyasi olarak Gktrk devletinde ifade eden bir Trk milletinin varlndan veya bu dnemde bir Trk milliyetiliinden hi phe etmez, Orhon yazt larnda geen Trk Bodun terim ini rahatlkla Trk m illeti' olarak evirir. Trkler, Trktr. inliler de inli. Constructionist yaklam ise ulusun ilk kez ne zaman, nerede, hangi koullar altnda oluturulduunu kendine konu edinir ve tartr. Bu sreci 17. yzyldaki ngiliz devrimi ile balatan bilim insanlar var ise de genelde kabul gren gr, ulus dncesinin 18. yzyl sonundaki devrimler, Amerikan ve daha da nemlisi Fransz devrimi ile ortaya ktdr. Bu yak lama gre Eski Msrllar, Romallar, Sasaniler veya ortaada ngilizler birer ulus deildir. Dolays ile 12. yzyldaki Seluk veya 15. yzyldaki Osmanllardan da Trk milleti/ulusu olarak sz etmek mmkn deildir. Byle bir niteleme tarihsel deildir, anakronistiktir. Hemen belirtilmelidir ki arlkl olarak 15. yzyln balarndan 20. yzyln balarna kadar olan dnemde yazl kaytlar brakan Osmanl uygarlnda "Trk szcnn her zaman, herkes tarafndan yeknesak bir anlam da kullanldn dnm em ek gerekir. Szcn kullanm nda ki farkllklar grebilmek ve zaman iindeki dnmleri yakalayabilmek iin tarihsel balamn olabildiince yeniden oluturulmas bir gereklilik olarak karmza kyor. Bu ise tarihi metinleri kullananlarn edindii duru veya taknd tavr ile dorudan ilintili olduu iin algda ve yorum lamada doal olarak farkllklara yol amaktadr. Bugnk millet zellikleri ve artlarnn gemite de var olduunu savunan bir primordialist, eski metinlerde Trk szcn grd zaman bunun bir ulusu niteledii konusunda hi pheye dmez. Hele bu metin Trkler ile baka bir grup arasndaki bir atma veya anlam a zlktan bahsediyor ve Trkler tarafn tutuyorsa yazarnn bir "Trk m il
14
E r k e n O s m a n l i Ka y n a k l a r i n o a n Y a n s i y a n T r k m a j l a r i
liyetisi olduuna kesin hkm eder.1 lgin olan, constructionist ekole soku labilecek baz yazarlarn da eski metinlerde olmamas gereken bir kavram grdklerini dndkleri zaman belki genel paradigmalarnn sarslaca endiesiyle tuhaf bir aklama gayreti iine girmeleridir. Tipik bir rnek olmas bakmndan u alntya bakalm: Erken Osmanl tarihinin en deerli eseri olarak nitelenen kpaazadenin Tevarih-i l-i O sm annda Trk atfna sklkla rastlanr; ancak bu tarih dikkatle incelendiinde Trk atflarnn getii yer lerde bu atf kullananlar hep gayr-Mslimlerdir. Osmanllar kendi aralarnda Mslman ya da Gazi atfyla anlrlar/ Yani kendilerine Trk demezler. Bylece herhangi bir kavram karmaas ortaya kmaz, okul kitaplarnda ve popler literatrde tekrarlana gelen, Osmanllarda Trklk/millet bilinci deil M slmanlk/mmet bilinci olduu aksiyomu da krlm am olur. yle anlalyor ki primordi alist ekoln etkisi tam aksi grleri savunanlarn zerinde de byk bir etki yapm. Onlar da tarihi metinlerde Trk kelimesini grdkleri za m an ayn eyi anlyor duruma gelmiler. Sanki Osmanllarn kendilerine T rk dedikleri tespit edilirse hakikaten de tarihin her dneminde bir Trk ulusu olduu gr ar basacak veya kesinlik kazanacak! Osmanllarn kendilerine ne deyip demediine ve kendilerini nasl grdklerine biraz daha ayrntl bir ekilde bakmadan nce hem en vurgu layalm ki, tarihi olsun olmasn tek bir yazann rettii bir metin (hele bu naive dnemde) asla bir orkestra zenginliine sahip deildir. Yazar, tabii ki seslendirmeler yapacak, kahram anlan konuturacak, onlann azlarna szckler koyacak, hatta alntlar yapacaktr. Bu okseslilik canlandr masnda ne kadar baarl olursa olsun, bakalarnn" grlerini, szleri ni ne kadar inanlr anlatrsa anlatsn son analizde konuann bir kii, yazar olduunu hatrlamak ve yanlsamaya dm em ek durumundayz. A ksi takdirde k p aazad e ve b en zer m etin lerd e gayrM slim lerin (BizanslIlarn, Frenklerin) Osm anllara T rk demekle kalm ayp kendilerine de olm adk eyler sylediklerine ahit oluruz.
15
M esela, Gazavat- Sultan Murad b. Mehemmed H anda Freklcrden yardm istem ek iin Bizans tekfuru talya'ya gider ve O sm anllar! ikyet eder. Papa da Macar kral ve Srp despotunu ararak bir hal seferi rgtlemeye alr. Greyim sizi Hazret-i sa dinini nice m am ur edesiz der. D ierleri de Eyle olsun, her ne ki poh yedin ise canm za m innet derler.5 Konuan, burada gerekten Hristiyan krallar m? Yoksa dm anlar ile alay ederek okuyucularn elendirm e kaygs gden yazar m? Metinleri anlamak asndan izlenm esi gerekli yntem konusunda bu saptamay yaptktan sonra yine de yukardaki alntnn sahibine haks zlk etmeyelim, nk A PZ'de dendii gibi bir ayrm varsa, bunun A P Z nin kendi ii olduunu bilmemize ramen yine de bir nemi vardr. Oyunun kurallarn bir an iin kabul edelim ve A PZ tarihine bir gz atalm. Gerekten de bu tarihte Trk atfm kullananlar hep gayr-Mslimler midir? Yani A PZ Trk szcn yalnzca gayrimslimlere m i kul landrm tr? Mesela, Osmanllarn atalarnn Anadoluya nasl geldikleri ni hikye ederken A PZ, Araplara yenilip duran ran hkmdarlarnn Trklere dayanarak Araplara nasl galip geldikleri konusunda kendi sesi ni kullanarak yle diyor: Yafes neslinden ger Tiirki kendlere sened edindiler. Ol sebebten Arab'a galip oldular.4 Veya acemi devirmelerin Trk kyllerinin yanna gnderilmesi uygulamasn anlatan, ok bilinen, alntlanan u pasaja bakalm: Bunlar Trke verelim. Trke rensinler. Bunlar dahi eri ede lim dedi. Ve hem ann gibi olundu. Yevmen fe yevmen ziyade olund. Tamam ki M silman oldlar, Trk bunlar nice yllar kul landlar. Andan kapuya getirdiler. Akbrk geydrdiler. Adn ezel eri iken yenieri kodlar. Yenieri bunun zamannda vaki old.5 Oyunun kurallarna gre konuan kim? Kimin acaba bu parlak fikir? Byk bir ihtimalle Bizans tekfuru filan olmal; yani yle dny oruz. Am a Osmanl sadrazam andarl Halil Paa olduunu grnce arm adan edemiyoruz! 16
A PZ'de bu trden, Osmanllar" tarafndan kullanldna phe olmayan ama Trkleri ne yeren ne de ven, belirli bir grup insan nitele mek gerektii zaman alelusul kullanlm pek ok "Trk atf" var. Peki Trkleri ven, Osmanllar^ O sm anl hanedanndan birini Trkler ile zde klan gndermeler yok mu? Bana saki aranrsa bulunurm u gibi geliyor. A P Z , Sultan Orhann olu Sleyman Paa'nn Trakya blgesini nasl bir adaletle yneterek halknn gnln kazandn anlatrken halkn Nolayd kadim zamandan bunlar bize beg olalar idi dediini aktaryor ve ekliyor: Ve ok kyler bu Trk kavnm grdilcr. Mslnan oldular."6 airlii pek iyi olmasa da APZ Orhan Beyi olunu yle vyor: Sleyman geldi dnyaya Sleyman Ki kfir devletine vermez am an Brakt velvele kfir eline Ki Trk'n oldu bu devri zaman.7 A PZ'de konuturulan Mslman/Osmanllarn kendilerine Trk dem ekte bir ekinceleri olm adn grdkten sonra A P Z deki Bizansllann nasl konuturulduuna da bir rnek vererek baka kay naklara geelim. Topraklarnn elden gittiini gren ve hareketli gebeler ile ba edemeyen Bizansllar yle derler: "Ve hem bu vilayeti bizim elim izden alrlar. Harab ederler. Kendler lod yer su dutar Trk degller kim biz dahi anun ile muamele edeydik.8 Osmanllarn atalarn ve ilk Osmanllar tutarl bir ekilde ger yani gebe gsteren A P Z nin kendi O sm anl gem ii yorum undan tabii ki hi farkl deildir Bizansllann bu grleri! A PZ'nin ada saylabilecek anonim Tevrih-i l-i Osmanda da Trk szc benzer biimde kullanlr. Osmanllarn Balkanlardaki ilk byk meydan savan, Srpsnd savan anlatrken: n kfir lekeri ol avaz iittiler, grdiler kim drt yann Trk alm, kendiler arada kalmlar, hemandem T rk geldi' diyii birbirine dokunup ol orman arasmda dalp birbirine kl koydular demektedir.9 Yine ayn kaynak, gayrimslimlerin bir ekilde iin iine katlmad, her iki tarafn da Mslman olduu,
17
dolaysyla gayr- Mslimlerden" bir alntlama veya aktarmalm sz konusu olmad bir balamda, II. Murat ile Dzme Mustafa arasndaki g mcadelesinde, Mustafa'nn Rumeli'de taraflar toplama gayretlerini yle anlatr: Rum ilinde ne kadar Trk var ise devrip katma getirdi. Her birine mansblar bildirp drl drl vadeler itd...10 Yine 15. yzyl kaynaklarndan Nerde de Trk szc eitli balamlarda youn olarak kullanlr. Tarihinin giri cmleleri Tevaril-i m uhtarda eydr: Etrak ki vardr, esnaf- kesired ir11 olan Neri, Osmanllarn siyasi meruiyetini Orta Asya Trk geleneklerine giderek kurmaya alr. Ona gre Saltanat- Trk H an diye adlandrlan bir Trk imparatorluu kavram vardr. Bi'l-klliye saltanat- Trk Han, selatin-i Selukiyyeye intikal etti. Bunlar m eyseredendir.11 dediine gre bu imperium bir blk Trktcn dierine geebilmektedir. Ayrca saltanat- bild -1 Rum dedii bir Roma lkeleri imparatorluu da vardr. Saltanat1 bild- Rum, l-i Seluktan mnkazi olub devlet-i l-i Selika mnkariz oldu diyerek ve Moollar zamannda Seluklularn nakhur olduklarn, bir kuru namlar kaldm vurgulayarak bu saltanatn" Seluklulardan bakalarna getiini zmnen de olsa sylemektedir.1* lgin olan, Neri'nin Orta Asya siyasi meruiyetini benimserken veya Osmanllarn Orta Asya Trk dnyas ile ilgisini kurarken slam ve slam ncesi dnem arasnda bir ayrm yapmakszn Trk szn kul lanmas, Trklerin eitli inanlarndan, rahatlkla sz edebilmesidir. Neri11in Bazlar dahi var ki, hi din nedir bilmezler diye niteledii veya Yahudileri taklit eden, taa, aaca, kze, atee tapan Trkler vardr. Krallarna hakan denir, ipekler giyip, altn talar takarlar. Bu taife begayet bahadr olurlar. 14 Bunlara da Trk der, M slm an olduunu bildiimiz gruplara da. Mesela, Anadolu Seluklu sultan Mesud b. Kl Arslan'dan bahsederken "Ve bunun eyyam- devletinde Trk, stanbul karsnda skdara gelp melik-i Kostantiniyyeden dahi cizye ve hara aldlar15 demektedir. Yine ayn ekilde Osmanl devletinin kurucusundan bahsederken ...Osman'a halk izzet idb avda kuda etrak yiidi yigili anun yanma cem olurlard veya Osman karndalaryla kend boylan iinde hakim olub tamamet-i 18
ger evli etrak, anm m ahkum u old '6 ifadelerini kullanmaktadr. urasn not etmeliyiz ki Neri, ne Osmanllarn atalarnn pagan oluun dan ulanr ne de ilk Osmanllarn gebeliinden. Alntlar daha fazla eitlendirmeden rahatlkla syleyebiliriz ki N erde zaman iinde devamllk gsteren, dini, corafi ve siyasi aidiyet snrlarn aan bir Trk kimlii kurgulamas vardr. Osmanllarn a dalar olan Aydnoullar veya Karamanoullarmdan bahsederken de Trk nitelemesini kullanr, Trkistann eski tarihinden bahsederken de. Ne yaptklarma, Osmanl devletinin yannda m yoksa karsnda m olduk larna bakarak bu Trklere olum lu veya olumsuz bir dille yaklamaktadr Neri. Mufassal eserinde yzlerce kez yapt Trk gndermelerine bu gzle bakmak, her bir referansn balamn dikkate almak gerekmektedir. Yalnz u kadar var ki Neri Trk" dedii zaman, baka bir ada oluan kullanm veya nyarglarn aksine otomatik olarak kyly kastet mez. Yeri geldii zaman Osmanl padiahnn kendisi de bu kimlii sahiplenir veya bundan gurur duyar. Konuann Murad deil, Ner olduunu bir an iin bile unutmayarak u pasaja bakalm: I. Kosova Sava'dan ncedir. I. Murad ordusunu toplam ve Srp kralnn meydan okum as ve daveti zerine yanma her iki olunu da alarak sefere kmtr. Am a biraz gecikirler. Bu esnada Srp kralndan bir eli gelir ve de ben hazram. aydan beri. Eer ki kanl dahi olsa, gelmelii olayd. Eer er ise gelsn uraalm trnde alayl szler syleyerek Osmanl ordusunu bir an nce savaa kkrtr. Murad bunun zerine ok gazaplanr ve yle der: Ol melun [Srp Kral] bunun gibi la f gzaf ursa, aceb m i ki slam klcn grmemidir. Kim se tabancasn yimeyen, kend tabancasn denilirden sanr. Ve kedi karanu evde kendy arslan tevehhm ider. nallah ana Trk erliin gstereni...17 Burada geen Trk" szcn ne kaba kyl ne de Trke konuan ahali olarak anlamamza uygun bu metin. Aksi takdirde Murad'n kyllerin ne tr erkekler (veya askerler) olduklarm gstermek gibi bir am ac olmu olurdu. Gerekten Murad byle demi midir bilmiyoruz ama
19
II. Bayczid dneminde Ner'nin byle diyebildiini biliyoruz. Hkm sren sultann atasna kyl demek veya bir ekilde km sem ek pek politik olamayacandan Nernin baka bir noktada durduunu, baka bir amac olduunu, Trk erliine olum lu bir eyler yklediini varsaymak durumundayz. Baka bir 15. yzyl kaynanda, Vahat- Sultan Cemde de yine Osmanl hanedan yelerinden birinin, Cem Sultann kendisine atfedilen cmleler vastasyla Trkl kabullendiini ve Trklk ile zdeletir ildiini grmekteyiz. Cem Sultann yakn evresinden olan, Avrupa'daki srgnlk gnlerinde ehzadenin yannda bulunan fakat kim liini aka bilmediimiz yazara gre Cem Sultan Fransa kral ile grtrmek iste meyen Rodos valyeleri ehzadeye kraln lkesinde Trk grm ek istemediini sylemiler, ...benm memleketime Trk aya basdu yokdur yine basmasn dey yasa etm idiir. Gya byle dem im i kral. Sonra bir Fransz soylu, Cem 'e acaba niin Paris kentini ziyaret etmediini sorunca Cem: Biz anda nice varalm idi ki Riga Fransa ehrine Trk ayan basdun istemezmi ben lod bir mahbus kiiyin benm elimden ne gelr 8 demi. Bylece valyelerin hilesi ortaya km. Burada belirte lim ki, bu yazar eserinin eitli yerlerinde Osmanl padiah iin Trk bei , efendisi Cem iin de Trk beinin olu nitelemelerini kullanm ak tadr. Ayn kaynakta kullanlan Fransa bei , Rodos bei , ngrs bei gibi szckleri dikkate alrsak buradaki Trk bei teriminden nis peten corafi kesinlik ifade eder bir mana karmak ve yazarn bazen Osmanl memleketi19 olarak da niteledii Osmanl lkesini kastettiini anlamak mmkndr. Baz Osmanl kaynaklarnda ise Osmanl lkesi, o lkede yaayan herkesin Trk olmas gibi bir olguyu sz konusu edemesek bile, Trk ethnonim i ile beraber anlmaktadr. Mesela Firdevsi'nin Kutb-nme adl manzum eserinde Osmanl lkesine bir hal sava almasn isteyen Papa, Macar kralna; Vaktdur idp hurc kasn Trk ilini Kudse dein ykasn20 20
demekte, Macar kral da yle konuturularak bu projeye katlmaktadr:

Tuna suyn Iekerile geelim Klcile Trk ilini aalm21 Ayn eserin baka bir yerinde de yine hallar yle konuturulmaktadr: Tuna suyun tiz gelb gemek gerek Trkn ilinde erab imek gerek2'* iler ters gidince bu sefer yle derler: Trk ilinden atmz su imeden H ayf kaduk Tuna suyn gemeden2 Kutb-nmenin hallar bu Trkleri, yavuz yani kt, sert, irret kiiler olarak grrler. Bunlardan Sanlurluolu denen biri, Midilli adasna baskn yapmak isteyen ve Cenevizden yardm isteyen Venedik docuna yle seslenir: Cinevizn yardm itmez vef Kim bilrsit Trki yavuzdur eh24 Benzer bir ekilde, Nerde, Kosova Sava'ndan nce Hristiyan as kerleri Trkleri nasl esir alp satacaklarn konuurlar. Uzun urganlar getir milerdir. Bu fikri beenmeyen biri Trk yavuzdur. Urgan tutmaz. Benm zincrim var. Trki ben zincire dizerm . demi. Serholukla ne herze sylediklerin bilmiyorlarm!*5 Bu tr ifadeleri acaba nasl yonmlamalyz? Yukarda Nernin din fark gzetmeksizin Trk szcn kul landn grmtk. Baka kaynaklarda ise bazen Trk" szcnn, aynen dnemin Avrupa lkelerinde olduu gibi, Mslman manasnda kullanldn grrz. 15. yzyl melliflerinden Ebul-hayr- Rm'nin Cem Sultan'n istei zerine derledii ve Sar Saltuk menkbelerini konu edinen
21
Saltuk-nmede, baka anlamlarnn yan sra Trk szcnn Mslman szc ile karlkl deitirilebilir bir tarzda kullanldn grrz. Mesela, hayali bir Fransa padiah bir seferinde yle der: Papda sonra ben Firenkde pap oluram. Yryp Trki kiram, Hristiyanlar kuvvetlendi reni.'2 , Bir seferinde de kendi tekfurlarm gayretsizlikle sulayan 6 Rumlar/Bizansllar yle den Meer sen Trk oldun, uurlayn din tutasn, bu Trklere dnmezsin, inmazsn. Mesih dinine say eylemezsin.27 Tabii her zaman bu konuanlarn Rum veya Fransz gayrim s lim ler olduunu dnecekler olacaktr. O zaman ayn metindeki u ksm a bakalm: Sar Saltuk dnyann eitli yerlerinde maceradan maceraya koarken yolu Hindistan'a der ve buza ldrd iin Hidular tarafndan ldrlmek istenen bir adam kurtarr. Server bakub grdi kim asm aa alub gittikleri adam snnilerden bir kiidir. erif gazaba gelb ileri vard, eyitti: Bre kavm! Bunu bir srdan tri m i ldrrsiz? Ol sn lod boazlamak vardur bun larn dininde didi. Anlar eyittiler Bizm dinimzde yasaktr didiler. erif eyitti: Bu Trkler dininde yledir kim, bunlar kim s eye muti olmayalar.28 Ebu'l-hayr- Rm, Sar Saltuk'un bir "snni grp nce bun larn sonra "Trklerin dininden bahsettiini sylyor olduuna gre ikisinin ayn ey olmas gerek! Veyahut ba belada olan adam Trk olarak anlarsak bu sefer de ona snni denmi oluyor ki ayn kapya kar. Yine ayn metinden bir alnl yaparak M slm an ve Trk" kout luunu vurgulayalm. Sar Saltuk Anadolu ve Balkanlar brakp dnyann eitli yerlerinde macera ararken nasl olup da Bizansn bu durumdan yararlanmadn yle aklyor Ebulhayr: Ravile* eyidrler kim, erif H abete drt yl elendi, kere girdi, acaibler grdi ve hem H indistana gidp ve Trkistana gittiinde dahi Tekr hareket eylemedi. Mslmanlardan kat korkard, her bir Trk ejderha sanurd. Kfirler iine vehm ddi, tnmazlard... 22
yle anlalyor ki bu kfirlerdin "Trkleri ejderha sanm as iin elinden geleni de yapm Saltuk! Arada srada rahip veya kei klna girip Hristiyanlara kendi kutsal kitaplarndan pasajlar okuyarak kendi din lerini yorumlayp anlatan Saltuk bir seferinde bir Hristiyan cemaate vaaz ederken yle demi: y kavm! Biln ve agah olun! Mesih bu gice benm dme geldi eyitti... Bir Trke on kfir olsa dahi zebun olmazlar. ndi sizlere budur kim Trk bir uyur ejderhadr. Sizler anlara varup kasd eyle men, ey deildir. Ylann kuyruun basman. Zinhar Trkten kam, anlara grnmen zira sizlin en son kiminizi ldreler ve kiminizi esir iderler ve ikinizi elinizden alup, anlar hkm ideler. Sizi haraca kesiib, sizleri kullanalar. Kyamete dek hkm anlarundur.29 Kfirler de bu szleri iitince feryat edip alamlar! Baka bir yerde ise saklanp gizlenmekten vazgeen Saltuk ak ak yle der: "y kfirler! Biz Allah Taala emrine muti kullarz. Siz dahi uyursz. Bize yle em r olunmutur kim gn batlsnda dahi sizi komayavuz ve her Trk kim anasndan doar siznle dmandr. Kurd koyunla nice dost olur sa yledr.0 Tarih anlatmak gibi bir kaygs pek olmayan, gazi evrelerinde alatla gelen popler hikyeleri gaza ideolojisi ile yeniden ileyen bir eser olan Saltuk-nme'de Osmanllarn kendilerine Trk demeyip gazi veya Mslman demeleri yle dursun, gazi ve M slm anlar "Trk dendii ni, Trk szcnn genelde ve hele karda "kfirler varsa hemen her za man gazi ve Mslman anlamnda kullanldn rahatlkla syleyebiliriz. Bu, tabii ki Saltuk-nme m ellifinin dini aidiyetten bam sz bir T rk kimlii dnemedii anlam na gelmez. zellikle ayn dini aidiyeti paylaan insan gruplarm nitelemek durumunda olduu zamanlar mellif, dini aidiyetin tesinde etnik-linguislik temelde nitelendirmelerde de bulunur. Kara Davud isim li bir gaziden bahsederken yle diyor: Bir gn Kefe diyarnda bir gazi vard. Tatar idi. Adna Kara Davud dirlerdi. Seyyidden sonra ok gazalar ve erlikler eylemidr... Geldk
23
n Kara Davud ol hinde yiit idi. Seyyid'e hizmet iderdi. Bazlar Trk'den idi dirler. Ann gazas ve velayeti Tatarda mehurdur.5* Burada hem Tatarlar hem de Trkler Mslman olduuna gre m ellifin Mslmanlar arasndaki etnik ayrmlarn farknda olduu rahatlkla sylenebilir. Benzer bir ekilde, Kemal Paa-Zde Akkoyunlular ve Osman llar arasnda geen Ollukbeli savan anlatrken Ol diyarda b-tr keman bir Trk olan, on Trknan zebun eyledi* diyerek Osmallar Trk ve 2 Akkoyunlular Trkmen olarak nitelemektedir. Aralarnda yaknlk olsa da farkl etnisitelerin sz konusu olduu metinden anlalmaktadr. Trk szcnn yukarda grdmz anlamlarnn yan sra ky l, "kaba, "anlay eksik armlar ile birlikte kullanlmas da kaynaklar da sk sk grlmektedir. Burada vurgulanmas gereken, bunun, o ynde gi riilen ve "Osmanl, Trkleri etrak- biidrak olarak grrd eklinde zetle nebilecek baz youn okuma ve temsil abalarna karn Osmanl kaynakla rndan yansyan tek Trk imaj olmaddr. 16. yzyln balarnda manzum bir ataszleri nasihatnamesi yazan Giivahi, kaygsz kyllerin ehirde yapa mayacan, tutunamayacan anlatrken yle diyor: ehirde rstay-i b-gam olmaz Hakikatdr bu sz Trk adem olmaz Dedin anlamaz sylerse szi Bir olur Trk'e szn ard yzi. Kendisi de Trke yazarak kendini ifade eden bir ehirlinin n yarg landr bu. Trk bu ehriler" iin krsal blgede yaayan kaba biridir. nsan larn byk ounluunun krsal blgede yaad bu toplumda ehirliler "Trklerin yedikleri, ilikleri, konumalar ile elenirler. Trk, Gvahiye gre soan ve bazlamadan daha iyi bir yiyecek olabileceini dnemez bile. Acayib taifedir kavm- Etrak Ey yatl nedr itmezler idrak 24
Ne bilr anlarn azlan tad Ne sz var dillerinde idecek yad.3 4 Velhasl acayip bir blk insandr Trkler. zetlersek, erken Osmanl kaynaklarnda Trk szcnn bol miktarda kullanldn; Osmanllarn kendilerini Trk olarak adlandr makta bir ekinceleri olmadn; Trklk aidiyetinin baz yazarlarda dini aidiyeti akn bir ekilde ortaya ktn; bazlarnda Tiirkn M slm an ve/veya Snni ile eanlaml kullanldn; Osmanl hanedann yeleri nin, sultanlarn, ehzadelerin Trklk ile ilikilendirildiini; Trklere ba hadr, sava, kimseye muti olmayan, sert karakter zellikleri yklendii ni, bazlarnda ise anlayszlkla, kabalkla, basit ve bn olmakla vasflan d rd k la rn grmekteyiz. ki konuyu vurgulamak istiyorum. 1- Yukardaki olumlu ve olum suz imaj rnllerinin birbirlerini zo runlu olarak desteklemediklerini veya birbirleriyle zorunlu olarak elimediklerini, ayn anda birlikte var olabildiklerini dikkatten ka rmamak gerekir. 2- Osmanl kaynaklarnda T rk szcnn bizatihi mevct olmas ve eitli balamlarda kullanlm as Trk"lerin gemite de bir ulus olarak rgtlendikleri anlam na hi gelmez. Fakat etnik bilin mo dem bir olgu deildir. Eski metinlerde etnik bilin tezahrlerine rastlaynca bundan hayrete dmemelidir. Bu bilin bir ulus bilin cine dnebilir. Dnmeyebilir de. Byle bir zorunluluk yoktur. Bu, tarihi sre iinde belirlenir.
N otlar
1 B ir rnek olarak bkz. A. Taneri, Trk Kavrammn Gelimesi (Ankara, 1993}. rn ein IV. Blm, Gktrkler'de VI. Yzylda tibaren Gelien Trk Milliyetilii Anlay", s. 71*74 veya VIII. Blm, Vani Mehmet Efendi ve XVII. Yzylda Osm anl mparatorluunda Trk Milliyetilii*, s. 149-155. 2 S . Aydn, Etnik Bir Ad Olarak T r k Kavramnn Snrlar ve Geniletilm esi zerine', Birikim. 7 1-7 2 , Mart-Nisan 19 9 5. s. 56. 3 4 H. nalck ve M. Ouz, Gazavt- Suttan M urad b. Mektmmed Han (Ankara, 1978), 3-4. Ahm ed k (od. N.Atsz) Tevrih-i l-i Osman (stanbul 19 4 9}. Bundan sonra A P Z . s. 9 2.
25
5 7 S 9
A P Z , s.128. A P Z s.120. A P Z ,s .i2 5 A P Z j s. 96. Nilat Azanat (F. Giese Neri), Anonim Tevrih-i A14 Osman (stanbul, 1992), s. 26. Bundan sonra Anonim.
10 11
Anonim , s. 62 M ehm ed Ncr (ed. F. R.Unat ve M .A.Kym en), KM b-j Cihan-Nm (Ankara, 1949). c. I, s. 9. Bundan sonra Neri.
12 *3 *4 *5 ^ *7
Neri, I, 23. N er I, 39*41. N eri, I, s. 9. N er, I, 29. Ner, 1, 7 1.7 3 . N er, I, 269 . N. V alin, Sultan Djem (Ankara, 199 7), s. 221*3.
19 20
M esela bkz. N. Valin, SuIiam Djem, s. 207. Firdevs-i Rum (ed. 1, Olgun ve 1. Parm akszolu), Kutb-nme (Ankara, 19 8 0 ), s. 76. Bundan sonra Kutb-nme.
21 22 23 24 25
Kutb-nme, s. 79. Kutb-nme, s. 133. Kutb-nme, s. 139. Firdevs, Kutb-nme, s. 59. Neri, I, s. 293. EbuI-hayr- Rm (ed. . H. Akaln), Saltuk-nme (Ankara, 1987), c. 1, s. 23. Bundan sonra Saltuk-nme.
27
SaIfMfc-n4 me?, , s. m . Saltuk-nme, II, s. 336, italikler benim. Saltuk-nme, III, s. 2 9 1-2, noktalamalar benim . Saltuk-nme , M, s.121. Sfl/fufc-4wc, I, s. 161-2. Ib Kem al, Tevarih-i l-i Osman, vii. Defter, s. 328. G iivahi (ed. M .Hengirm en) Pend-nme (Ankara, 1983) s. 165. Pend-nme, s. 168.
E r k e n O s m a n l i Ka y n a k l a r i n o a n Y a n s i y a n T r k I m a j l a r i
2^
29 3 31 32 33 34
26
ia in
S e r v a n t ie *
BATILILARIN GZNDE TRK MAJININ GERD DEMLER

C
e h e n n e m
e o l o j s n d e n
em o kra si
D E R S L E R N E
I. G R
vrupa Parlamentosunun i Nisan 2 0 0 4 te Strasbourgdaki olaan toplantsnda, Trkiyenin Avrupa Birliine kabul ynnde kaydet tii ilerleme, iki saati aan allmadk uzunlukta bir tartmayla ele alnd. Oturumda krktan fazla temsilci krsye karak konuma yapt. Ko numaclarn ou Trkiyenin demokratikleme ynnde ycterince adm atmadn vurgularken, kimileri de bu lkenin, birlie kabul edilmesinin tasavvur edilemeyecei lde, dier Avrupa lkelerinden farkl olduunu sylediler. Tartmann sonunda hazrlanan rapor 2 11 olumlu, 84 olumsuz ve allmadk sayda ekimser oyla (46), yine olaand sayda oy erhiyle (13) kabul edildi. Bu sonular, kurum un bnyesindeki siyasal gruplar ara snda var olan gr ayrlklarn gzler nne seriyor. (Bkz. Tablo 1.) Bat kamuoyu daha birka yl ncesine kadar Trkiyeyi grmezden geliyordu. Avrupa Kom isyonu'nun 1976 'd a birliin o zamanki dokuz ye lkesinde yapt bir aratrmada, "Avrupa Birliine yakn gelecekte gir m esini istediiniz baka lkeler var m? Varsa hangileri? sorusuna, anke te katlanlann % 50si hi tereddtsz svire, % 44'ii spanya, % 39'u Avusturya yantn verirken, Trkiye yantn verenlerin oram yalnzca %
o'du; bu lkenin ad en ok Almanya, daha dk oranda da talya ve Bel ika daki katlmclar tarafndan anlrken, dier ye lkelerde bu oran iyi ce azalyordu. Sonular analiz eden aratrmacya gre, Trkiye sz konu su olduunda, corafi ve kltrel uzaklk, znel mesafelilii de beraberin de getiriyordu. 20 0 2 ylnn mart ve mays aylar arasnda yaplan bir ara* Dr. Alain Servantie, Avrupa Birlii M aviri.
27
Tablo i. Avrupa Parlamentosundaki siyasi gruplarn Trkiye'ye yaklamlar Siyasal Gruplar GUE (Komnistler) PSE (Sosyalistler) YELLER Yaklamlar -Kopenhag kriterlerine eksiksiz uyulm as kouluyla, lkenin birlie kabul edilmesi onaylanyor: -Ordunun rolnn azaltlmas -nsan haklarnn uygulanmas (Leyla Zata'nm serbest kalmas; Krt kltrne zgrlk; hukukun egemenlii; tm siyasi partilerin yasallamas) -Kadnlarn durumunun iyiletirilmesi (namus cinayetlerinde uygulanan istisnai hkmlerin kaldrlmas) -Ermeni soykrmnn tannmas yelie onay veriliyor; laikliin (Kemalizm) bir avantaj salad dnlyor.
ELDR (Liberaller) Britanyal Muhafazakrlar; Finlandiya, spanya ve talya EPPleri.* Hollanda, Fransa, Almanya ve Avusturya EPP'leri, EDD (Hunters vs.); UEN (Pasqua), baz an sa partiler (Le Pen, Vlaam se Blok, Lega Nord)
* Avrupa Halk Partileri
Trkiye'nin yeliine kar kyorlar: Trkiye, corafi, tarihsel ve kltrel bakmlardan Avrupal deildir; birlie katlmadan nce, dnsel deerlerinde bir reforma gitmelidir (Oostlander); nfus an byklktedir; yelie kabul birliin "doasna aykrdr (Lans, Front National)
Not: Aada ad geen parlamento yeleri yazl ya da szl olarak gr bildirdiler:

G U E : A iardi (Fr) Korakas(Y.), Bordes. C auquil ve Laguiller (Fr.), Figueircdo (Por.), Mejer (Hol.) P S E : Etti (AT), Mrs. Karananou (Yun.), Svvoboda (AT), Katiforis (Yun.), Lahmtere (Fr.), Leinen (Alm.), Paasilinnia (Fin.), Ceyhun (Aln.), Roure (Fr.) Gocbbels (Lks.), Dehousse (BeL). Yeiller: Lagendipc (H ol). Wy (lng.>, .Mrs.Maei (Bel.)
Liberaller: Olsson (Isv.), DufT(lng.|. Vallvc (Isp.J. Andreason (Dan.) Nordman (Fr.). Van Hecko (Bel.) Maalen (Hol.)
E P P : Vat O rden (Ing.), Elle (tng.). Suom inc (Fin.), Guiterrcz-Corlnes (Isp.). Sm et (BeL). Som m er (At.), Brok (Al.).1 Fer her (Alm.), Stenzel (AT), Langen (Alm.), Ebner (t. Bolzano), Schleicher (Alm.). Bortanges (Fr.), Posselt (Alm .); yazl aklama M rs. Grossetete (Fr.), Sacred u s (Isv.), M rs Vlasto (Fr.) E D D : Belder (Hol.); Mathie (Fr.) A ndersen (Dan.)a U E N : Que-iro (Por.) *pais euro-asitico' : C am re (Dan.); yazl aklama Pasqua (Fr.). Ribeiro e Castro (Por.) N l: Claeys (Vlaatns* Blok-Bel.), szifi ve yazl aklama M rs Bcrthu (Fr.). Borghezio (L<g.vNord*lt.), Mr. L m g (Front National-Fr.)
28
B a t i l i l a r i n G z n d e T r k I m a j i n i n G e i r d D e m l e r
trma, 25 yl sonra Trkiye'nin, turizmdeki son dnem gelim eler sayesin de Bat kamuoyu tarafndan biraz daha iyi tannm olsa da, hl, ye lke lerin en az destekledii lke olduunu gsterdi: Halihazrda ye olan 15 l kede ankete katlanlardan % 47si Trklerin yeliine kar iken, yalnzca % 3 1 i bu lkenin yeliine taraftard; Romanya % 43 olumsuz, % 34 olum lu gr bildirirken, Macaristan'da % 48 yelik taraftarna karlk, Trki ye yelii kartlarnn oran % 3 i di.} Bu tepkilerin ardnda hangi derin duygular yatyor olabilir? nsanlar-, sosyal gruplar, uluslar, kendi konumlarn belirlemenin bir yolu olarak, kendilerini tekilerle ve evreleriyle, farkllklarndan yola ka rak kyaslarlar. Tarih boyunca, ztlklarn yeniden gerekelendirilmesi, ayrt edici zelliklerin aama aama, en somutundan en soyutuna -giyim , ye mek, yerleim ya da cinsel davranlardan, snrlar mulak izilmi olan kltre - geerek yeniden yorumlanmasna yol amtr. Her nesil gemi ini sorgulayabilir, ancak gemiin yeni unsurlarla olan ztl, o nesli dier lerinden ayrt edecek gerekeler olarak korunur. Sonunda, ortak deerlerin bile paylalr hale geldii bir evrede, kii daima ama bizim farkl bir tarihi miz var grn savunabilir. Gnmzde, enformasyon bolluu daha et rafl yorumlara olanak salasa da, bu durum ille de daha az yanlg anlam na gelmiyor; eski zihinsel kalplar, tpk yal insanlarn beyinlerindeki en eski sinir hcreleri gibi, khneleerek var olmay srdrebiliyorlar. Grsel (plastik) biim, bir gruptan dierine deimeden kaldnda, anlamsal ile vi tersine evrilir. te yandan, anlamsal ilevin korunmas durumunda, bu kez grsel (plastik) biim ters yz edilir.4 Toplumsal dnme ileminin zndeki, ne pahasna olursa olsun benzersizlik ihtiyac, kiinin kendi kl trel kimliine geerli bir dayanak bulma gereksinimi, onun en son algla nan ayrmlar, sosyal anlamda etkili olacak her trl ztl ne karmasna ve bunlan farkllklara dntrmesine yol aar. Bugn Avrupa ile Msl man dnya arasndaki kltrel farkllklardan sz ederken, konutuklarmz kesin bir gereklie tekabl etmez; zira bizleri almaz farkllklarn ayr kl d inancna yol aan atalarmzdan kalma kuruntular bilinaltmza ile mi durumdadr. Nostaljik oryantalist eserlerin yeni basklar, egzotizm ve smrgeler an, macera, fetihler ve muzaffer ya da en azndan kanl*
29
maz savalar dnemi olarak yceltir.5 Son imgelerin izleri, tpk asla durul mayan dalgalar gibi, kolektif bilincin derinliklerine ilemi olarak karmaka rk bir halde durmaktadrlar. Laiklemeye, modernlemeye, kleliin, ok kadnla evliliin ve haremin kaldrlmasna ramen, kolektif bilinaltnda yer eden Trk imaj hl okul kitaplarnda donup kalm eski edebiyattan miras kalan nyarglarla dolu. Gnmzde, modern rehberler, oktan geri de kalm olan gemiin hayalini kurmaktan leye gitmiyorlar... Gnmzdeki yaklamlar bilgi katmanlarnn st ste geliinin bir yansmas: Tpk yeniden yazlm eski bir parmen gibi... Her neslin syledikleri, metni tekrar biimlendiriyor. S rf szl aktarmda, konuma, deimeden kalan ok eski unsurlarn zerine lekar tekrar binen yeni un surlar bnyesinde, kresel bir mantkla btnletirir (rnek olarak Nuh tufan efsanesinin geirdii evrime bakn); bunun tersine, yazl aktarmlar her bir neslin stokastik6 ya da evrimsel bir erevede yeniden yorumlad birbirine zil bilgilerin st ste ylmasna olanak verir. Bu anlamda, tari hin sonu kavram, -tpk Stali ynetimindeki Sovyet Rusya'nn ya da bu gn Bush ynetimindeki A BD nin yapt gib i- bir mkemmellik safhas na ulatn farz eden rejim ya da kltrlere aittir. Batllann, belli bir toprak parasnn imdiki sakinleri ile gemitekilerin zde olduu ynndeki inanc, Balkan uluslarnn siyasal fikirleri ne derin bir dayanak oluturur. Bu uluslar, okullarnda retilen resm i ta rihi, ulusal ideolojilerini, 19 .yzyln milliyeti politikaclarnn grlerine uyacak biimde yeniden yazmlardr. Balkanlar, Kafkasya ve Ortadou, ne redeyse iki yz yllk khne prototipleri gnm z siyasetine sunm ak gibi ackl bir durum yaamaktadr. Balkan lkelerinde tarihin arptlmas yo luyla, etnik atmalar yeniden kefedilmitir. rnein, Bosna'daki etnik arndrm a projesiyle balantl olarak General Mladi yle diyordu: M Bu blgedeki Trklerden intikammz alm ann vakti gelmitir."7 Bylelikle, Avrupa'nn inasnn, bizleri, terapi grevi gren savalarn kkenindeki eytanlatrma ve kurbanlatrmay aarak, tm Batl imparatorluklardan daha uzun sre yaayan bu okuluslu ve okkltlirl yapy kefetmeye sevk edecei yerde, Osmanl'dan arndrm a ve dezoryantalizasyon hl bir siyasi hedef olabilmektedir.8
30
B a t i l i l a r i n z n d e T r k m a j i n i n G e i r d D e i m l e r
2. B i z i A y a r t m a k n , H a i i i a r i a S s l , B a k r e l e r l e D o l u B r C
ennet
2 .. Bedensel h azlar - e h v e t li k a d n la r - lanetleyen d in le rd en ... (O rtaa)
slam dini yaylmaya baladnda, Hristiyan kilisesi, cemaatinin bu dine gemesini engellemek iin onu bir gnah dini olarak anlatma ge rei duydu... Euthymius Zygabenus, CaUchism o f Saracens [slam lmihali] adl eserinde Mslmanlar, Cobar adyla Vens Yldz'na tapnmakla sular, zira mezzinler, insanlar namaza arrken, var gleriyle bara rak T a n r byktr' anlamna gelen Allahu Ekber derler.9 John Damascenee gre Muhammed kendi zinalarn hakl gstermek iin okelilie izin verm itir.10 Mslmanlar, Afrodit'i ban ya da brahimin A garn bek retini bozduu yeri simgeleyen Kbe tama tapman putperestlerdi. Kei Le H uene gre, Vensn gn olan cumann ibadet gn seilm esi an lamlarla ykldr. Dahas, Mslmanlarn cehenneme inanmad, cennette ne iblis lerin ne de insanlarn o ana dek elii srebildii, smbllerden daha gzel bakirelerle gnl elendireceklerine ,11 bu hurilerin asla yalanmadna ve erkeklerin onlarla her yattklarnda onlar yeniden bakire bulduklarna ve Tanr'nm cennette kadnlarla yatmalar iin erkekleri kat kat gl k lacana12 inandklar syleniyordu. Bu cennette hazzn sresi bin yla uza tln tr ve gnah affedilenlerin cinsel kapasiteleri, bu mutluluu tatmala r iin yz kat artrlr. Kuran cinsel alandaki serbestisi, bedensel bazla r zendirmesi, Ricoldo de Montacroce'nin Contra legem Sarracenorumun da (14. yzyl) ya da Boccacionun De casibus'unda, Hristiyanlarla M sl manlar arasndaki her trl diyaloun kesilmesi iin gerekeler olarak gs te rilir.M ic h ae l de Montaigne'e gre, Muhammed, deerli talarla ve yal dzlarla ssl, hallarla kapl, kusursuz gzellikte kzlarla dolu, arabn su gibi akt ve lezzetli yemeklerin bol olduu bir cennet vaat ederken, bizi yum uatmak ve bu fikirler ve beklentilerle kendilerine ekmek amacyla bi zi kandrarak, bo ve dnyevi arzularm za seslendiklerini grebiliyorum. Bu yzdendir ki aramzdan bazlar, dirildikten sonra her trl hazzn ve dnyevi lkslerin elik ettii olaan ve geici bir yaam um uduna kaplp, yanlgya dm tr/'14
31
Ortaa Hristiyan inancnda kadn daima eytann maas olarak sunulur; bu da, slam lkelerinde kadnn durumunun kavranamamasna yol anlr.15 Aziz Anlhonyni gnahlar lemal hikyelerin yer ald 15. yzyla ait ssl el yazmalarnda, llerde dolanan bir mnzevinin bir ne hirde ykanrken grd ve onu alp 10 0 1 gece sarayna gtren bir krali eyi anlatan bir Arap masal yer alr.'6 Kilit altnda tutulan, haremde gizle nen, ona bekilik eden hadmlarn iktidarszlndan bkm kadn, kendi ni ehvani dlere kaptrr; Batllarn inancna gre, bu kadn, onu srf efendisinin arzularn yerine getiren bir alet haline getirmeyi amalayan bir manastr hayatna mahkm edilir ve efendisinin keyfi olarak hem cins lerinden birinin cazibesine teslim olm as halinde kskanlk iinde r yp gider. O, kendisini esir alan ve aklsz klan, snrsz bir ehvet dkn l iindedir. Kadnlar ehvet gnahna son derece dkn, erkekler l sz bir zevk iindedir ve daha enerjik ve bu gnaha hazr olmak iin, Hindistan ve Suriyeden gelen, gnahkr drty uyandran reellerden bolca yer ve ok sayda ocuk yaparlar/'17 Trk kadnlan dnyann en cazi beli yaratklardr: Adeta ak iin yaratlmlardr; hareketleri, mimikleri, konumalar ve grnleri cinsellik ykldr ve sevecen ve daimi bir tut kuyu alevlemeye son derece yatkndr. Yapacak baka ileri olmadndan, honut etmeyi i edinmilerdir" ve kocalarn yle megul ederler ki, erkek lerin hibiri drtten fazla zevceyi idare edemez.'8 Tpk byk manastrlar daki rahibeler gibi yaarlar... Ve yatak odalarnn biri yaklak yz kadn ala bilir. Odanm her iki duvar boyunca uzanan sedirlerde uyurlar; bylelikle ortada yrm ek iin geni bir boluk kalm olur. Kral, bu bakireler kendi sine ilk verildii, onlardan birini yatanda istedii ya da mzik ve akroba si numaralaryla ona bir elence yaatmak istedii zamanlar dnda, onla r hi ziyaret etmez ve grmez. Kzlarn hanm aralarndan en cana ya kn ve gzel olduunu dndklerini seerek onlar bir odada, iki grup halinde sraya dizer ve kral ieri alr. Kral ortalarnda drt be volta alp kz lar iyice grdkten sonra, en beendiini dikkatle szer, ancak hibir ey sylemez; yalnz, odadan karken o bakirenin eline bir mendil tututurur, bylece kz o gece onunla yatacak olann kendisi olduunu anlar ve onca k zn arasndan seilmek gibi byk bir ksmete erimekten son derece 32
B a t i l i l a r i n z n d e T r k I m a j i n i n G e i r d D e i m l e r
m em nun olan kz ... en yaratc yntemlerle sslenerek giyinir kuanr, bo yanr ve gzel kokular srndkten sonra gece kadnlarn olduu blme (burada srf bu i iin ayrlm eitli odalar bulunur) Efendi Hazretleriyle yatmaya gtrlr. Ve yatakta bulunduklar srada, biri yatan ayak ucun da, dieri kapnn yannda olmak zere iki byk m um btn gece yanp durur... Sabah, ekselanslar yataktan kalktnda (nce o kalkar), tm kya fetini batan ayaa deitirerek daha nceki giydiklerini ve ceplerinde bu lunan az bir miktar paray o gece yannda yatan kza brakarak ayrlr ve kendi yaad blme geer ve ondan sonra da hemen, o geceki kzla ya ad doyum ve honutluun derecesine gre ona mcevher, elbise veya bol miktarda para gibi bir hediye gnderir. '9 18 7 0 ler civarnda, Trk kad n hl kendisine toplumsal yaamda layk gnden ikincil rol hissederek, erkekler iin yetitirilmi halde, yalnzca bir tek eyi hedefler: Bir gn efen disi olacak erkei ehvetle m em nun etmek... Onun duygularn tatmin et m esi iin, akn tm incelikleri kendisine retilir. Hal bakire olduu hal de, bu konularda, en tecrbeli kibar falielerin bildiklerini bilir. Onun sz leri ve tavrlar edep snrlarn yok sayar...20 Ortaa kilisesi, evlilii kutsayarak, reme amac tamayan her tr l cinsel ilikiyi lanetleyerek ve ayn zamanda llln stnln sa vunarak Batllarn tavrlarn deitirmiti. Ayn dnemde kilise, tek elili i de yceltiyordu. Rnesansta, Kalvinizmle birlikte, seklerlem e21 cinsel ilikinin arasallamas sonucunu dourdu: Cinsel iliki ancak bir rne -o c u k - ynelik olduunda anlam tar, srf haz iin haz duymak knam ay la karlanrd. Spermden ekonomik biimde faydalanmak, orgazmn, dl lenm enin baarlmasna ynelik olarak denetlenmesi salk verilir hale geli yordu; daha sonra bundan e u g e n ic s doacakt. Harem, kadn-erkek iliki lerinin bedensel, cinsel unsurlarna indirgendii, bedensel zevklerin mek n olarak dnlr. te yandan, Jansenizm 25 ve Pritenlik, tpk Ingresin neoklasik tablolarndaki aseksel kadnlar gibi, bu ilikiyi gitgide daha se mavi, ideal ve soyut bir hale getirir. Haremdeki Trk, sultan, bir Don Giovanni prototipi, tabiatn snrsz g ve kosnl gdler bahettii, kendi ni dnyevi hazlara snrszca adayan sper erkek, iblisin vcut bulduu batan karc, ilk gnah kavramndan uzaklam, 300 karl ya da cariye*
33
li (ncil'dc^ Salomonla ilgili olarak geen saydan kaynaklanm olabilecek bu rakam sk sk geer) ya da (Binbir Gece Masallarndaki saydan iki faz la) bin kadn olan adam, bir bakma cinsel ilikileri ziyan etmekte dir.25 Don Giovannide olduu gibi, cinsel ilikiler, dllenme olmad du rumda, katksz hazza ynelik eytani bir davran olarak lanetlenir (dolay syla okelilik de retken olmad gerekesiyle lanetlenmitir...). Helmut Schelsky gibi ada bir sosyolog, hl, siyasi yaylma ve Smerler, Babilliler,Yunanlar ve Romallar gibi byk medeniyetler kurmu halklarn s tn uygarlk dzeyi ile kat bir tekeliliin benim senm esi arasnda mutlak bir uyum olduunu, akn tek ve kiiselletirilmi iliki karakte rinin uygarlmzn temeli haline gelm i olduunu syler. Evlilik ncesi iliki yasann ncl olan Bat tekelilii, bu yazara gre, yerini yozla maya brakm olan bir uygarlk semboldr!26 te yandan, zaman deiiyordu: 18. yzylda, bir yandan ilk etnolo jik aratrmalarn nda cinsel zgrlk yeniden kefedilirken, okeli lik, zgrlk toplum iin, cinsellikte katksz Hristiyanlk ile ahlaksz s lam ikileminin zengin cinsel davran eitlemelerinden yalnzca biri oldu u ve Avrupadakinin belki de en sapknlarndan olduunun renilm esi iin bir frsat oldu. Gbek danslar, ehvet dkn kadnlarn canl bir sim gesi ola rak grlrd. Roma m paratorluu'nun byk ehirlerinde o zamandan ortaya km olan Saraken27 danslar. Bal des Ardents*de Fransz saraylla r tarafndan alayc bir biimde taklit edilirdi."*8 ingene gbek danslar, batan karc, ehvetli, mstehcen ve edepsiz olarak tasvir edilirdi; yle ehvet dolu hareketler sergilerlerdi ki", o tiksindirici bayalk, anormal ahlakszlklaryla m erm erleri eritebilirlerdi. Bu kaba arptmalar Yunan perilerinin m asum danslaryla ztlk olutururdu.*9 Lady Montagu gbek danslarn yle anlatyor: " Malum fikirleri uyandrma konusunda hibir ey bu denli ustalkl, bu denli yerinde olamaz. O ne yum uak ezgiler! Du raklamalar ve gz devirmelerin elik ettii o ne arzulu devinimler! Geriye decek gibi yapp, yar yolda maharetle tekrar bir kalklar var ki, dnya nn en serinkanl ve en kat erdem kum kum as bile, eminim bunlar gr dnde imdi aza alamayacam eyi dnmeden edemezdi. *0 Fla-
34
ubcrtin Salom esi, etkisi daha sonra Wildc/ Richard Strauss'u!!, dans nn uyandrlan ama doyurulmayan arzuyu, sembolik bir hadm etme ola yn sim geledii Salome*sinde ortaya kacak olan Kk Hanm*dan esin lenm itir. 18 9 6 da ekilen ilk film lerden ikisi Belly Dance*' ve Dancing o f Passion,3* mstehcenlii gerekesiyle piyasaya kt ilk gnden itibaren datm yasaklanarak, sinem a tarihinde sansrn balangc oldu. G bek danslar, Hintli danszler, okullu olanlarn ryalarn ssleyen ve airlerin dizelerinde dans eden haz kadn, (Marcel Tinayre), yakn dne me ait La porte d'Orient ve Le Poignard d Istanbul gibi izgi romanlarda da batan karmay srdrrler. Louis Bertrandn, im gelem i umulmadk bir biimde tersyz ediiy le, Bat pornografisinin vebali Doulularn srtna yklenir: "Yazarlarm zn rettikleri romantik eser saananda, pornografi neredeyse tek bana sivrilir. Bunun nedeni, bu tarz edebiyatn, yalnzca dilin suistim ali beceri sinden ibaret olmas ve bir de, yazarlarn bunda ehvani varlk tasavvurla rnn bir tr uzantsn bulmalardr. Onlar iin pornografik bir kitaplk ha remin suni bir uzants gibidir. [...] ocuklar, snr tanmayan bir bolluk iinde byrler. Erkekler, varolularnn balca urann ak yapmak ol duu, yorulmaz dlleyicilerdir. Yalanm ak itahlarn azaltmaz: A sla tatmi ne ulamazlar. Kahireli bir doktor, bana, alt snfta bile afrodizyak tketi minin alarm verici dozlarda olduunu syledi. Suriyede sorguladnz Ka tolik papazlar, cemaatleri hakknda ayn srlar tekrarlyorlar... Olanlar, diyor Bertrand, on altsnda evlenirler: On alt-on yedi yalarnda, k ol duklar anlalan [gen ranllara] bir cariye verilir. Dou sefahatinin Bat pornografisini mazur gsterdii etkileyici bir paragraf!*4 Richard Burlon ya da Paul de Regla gibi, yaadklarna dayanarak Dounun Batdan daha yo un biimde cinsellie odakl olduu varsaymn gerekmi gibi sunan erotik yazarlar, kendi fantezilerini uydurma Doulu yazarlarn azndan aktarrlar. Paul de Reglann skdarda lm deindeki bir hocadan dinlediini ne srd, yazarn deyimiyle bir Mslman Kama-Sutrasndan da te olan El Kitab o f the Secret Laws o f Love3 geleneksel Trk ya da 5 Arap deerlerinden ok, 19. yzyl Batl orta snflarn ahlaki deerleriyle ilenmitir.*6 Bir yandan scientia sexualis,y ilevler grme iddiasnda olsa da,
35
bu tr erotik edebiyat, gerekte mahup bir ars erotica biiminde ortaya kar. H er trl pornografik edebiyatn yasaklanarak el altndan dolama mahkm edilmi olmas, edebiyatn lm n erotikletirir.*8 Doudan uzakta ise, orta sn f erkekler, hijyene uygun olarak, Fran sa tarasnn uzak kylerinden yoksul kzlarn, yamurlu kasm aynda, be yaz filler ve palmiye aalaryla ssl iekli perdelerin ardnda mterile ri daha fazla tahrik etmek iin odalklarn batan karc pegnoiflan iinde rlplak dolatklar Trk evlerine giderler; tpk Guy de Maupassantn A la feuille de rose, tnaison turque adl oyununda olduu gibi.39 Flaubert'in Education sentimentale'indeki kahraman ilk cinsel deneyimini, Chez la Turque te4 yaar: Buras, Zoraide Turk diye anlan ve iletmesinin iirsel havasn pekitirecek biimde pek ok kiinin Mslman bir kadn, bir Trk olduunu sand bir patronienin ynetimindeki bir genelevdir. Renoirnm Scbnt de Harem Monmarire* da (1872) genelevlere gndermeler le doludur.'11 I iarem/genelev, odalk/fahie, zina/okelilik arasndaki bu benze tirme, genelevler ve fahielerin, Viktorya dnemi aile boyunduruunu orta sn f erkekler iin katlanlr klan gvenlik vanalar grevi grd bir za manda, haremlere ynelik nyarglarn kendiliinden dourduu imgeler dir. Douya ve onun hastalkl ynlerine gnderme yapmak, genelevlerde gizli Avrupa gereklerine gnderme yapmann dolayl (metaforik) bir yolu dur. Odalk tasviri, orta sn f gerekliinin bir yansmasdr: Bir erkein met resiyle olan yasad, yasak ilikisini, katksz ksnll temsil eder.'1'1
2 .2 . G iz li h azlarn fantezilerini kuran g ezgin bekrlara (17-19 . y zyllar)
15-19. yzyllardaki gezginlerin ounluu bekrd. Seyahate kacak lar zaman, ncelikle ailelerinden ve sevgililerinden ayrlmalar gerekiyordu. 16-18. yzyllar arasnda, Ortadounun limanlar ve ticaret merkez lerinin ounda, skenderiye, Trablusgarp, Beyrut ve Halep'te, Fransz tc carlar ve zanaatkarlarn, 1716 'ya kadar, elerini yanlarnda getirme, hatta evlenme haklan yoklu. Bekrlar hep birlikte, han ya da findik ad verilen kendilerine ayrlm bir blgede otururlard. Fransz konsoloslara, gizlice gelen kadnlar yeniden gemiye bindirme ve evlenen ya da kepazece bir ya 36
B a t i l i l a r i n z n d e T r k m a j i n i n G e i r d D e m l e r
am srenleri kovma talimat verilmiti.451779'da, d'Entraigues, Kahire'deki Batl tccarlarn bekr olduklarn belirterek ekler: M srn verdii ge nel haz, bu yoksunlukla dedikleri bedeli karlar. Bir baka deyile, be krlk, arzulan harekete geirerek onlar batan karr.4 4 Edward Said'e gre, Sylvestre de Sacy, Lane ya da Rcnan gibi baz Dou uzmanlar, tarafsz bir sorgulam a yapmak gibi bilimsellik m askeleri nin ardna gizlenerek, gerekte vahice eril bir dnyann bekrlarndan beklenecei gibi davranrlar: Dnyay, kendilerini bilime adam, tarafsz, soukkanl, dardan bakan tanklar olarak gzlemliyor havasndadrlar; ni tekim, bilgeliin genellikle, duygularn zevkine varm a ve karmaklnn tersine, huzur getirdii varsaylr. Ancak gerekte, vahi bir kadn d manl ve sadomazoist bir hazla, dervilerin kendilerini sakatlamalarn, Mslm anlar arasnda din ve serbestinin birlikteliini, libidinal tutkularn arlklarn anlatrlar.4 5 Yirmi drt yandaki Saderson, Halep ve skenderiye iin: nsan ktle sevk eden, hepsi iren, son derece tiksindirici eyler, orada bol dur der.46 Fransz eli Nointel, Sayda4 kadsn ziyaret eder: Herhalde, ta 7 vrlarma bakarak evli olup olm adm anlamaya alt ve yle olmadm renmek onu son derece artt; yine de, byle bir dnceye kapldn, zira oluna yeterince yaknlk gsterm em i olduumu, st kapal olarak belirtti. 4 Yaad birtakm cinsel deneyimlere gereke olarak Konstanti8 nopolis'e yapt sylenen yolculuu kullanan Kazanova gibi,49 Lord Byron da nce Hobhouse, sonra Lord Sligo eliinde gezen bekrlard; tpk Maxim e du Camp, Paris Operas m im ar Charles Garnier ve Fransada bir ni anls bile bulunmayan Charles Rollandn elik ettii Flauberl gibi.50 (enny Colon'u yitirmi olan Gerard de Nerval ulalmaz kadnlarn pe inden koma konulu bir kitap yazmt.5 nl bir fizikinin olu, air 1 (1800-1864), oryantalist )ean )aques Ampere ve S ^ 'd e , Prosper Merimee ve evlilikten kurtulmak iin lkesinden kam olan Charles Leormant ile Anadolu'ya seyahat eden Saint-Simonien de yine bekrdlar.5 2 Dou zerine yaplan tartma ayn zamanda bekrlk zerinedir ve bu tartmada, papazlarnn evliliine izin veren ve manastrlar kapatan Protestanlk, slama daha yakn grnr. 11. yzyldan itibaren Katolik kili
37
sesi tarafndan din adamlarna getirilen bekrlk dayatmas, Reform tara fndan sorgulandysa da sonu alnam am , Trento konseyi evlilik yasan yeniden onaylaml. Aydnlanman dnrler nfus artna merkantilist bir bak asyla yaklaarak, retkenlie engel grdkleri, din adam larna ynelik evlilik yasan eletirirler.5 Helvetius evlilik yasan fana 4 tizmle ilikilendirir: Tecrbelerin kantlad gibi, genellikle kendilerini belli hazlardan yoksun brakmay ve kat kurallarla belli bir sofuluk pratii ni hedeflemi kiiler daima mutsuzdurlar. Tarikat yesinin dinin onca kut si ve yumuak ilkesiyle hogrszl nasl birletirebildii ancak bu nunla aklanabilir.5 Donkiotvari yalnz spanyol hidalgosu,*6 ak seyya 5 h, kendinden honuttur; yolculuun amac bir evlilii bozmak ya da bir bakasn aramaktr, ama asla bir birlemeyi el srmeden brakmaz.^Ken dinden honutluk, Schelsky gibi ada bir sosyolog tarafndan, hl klt rel yaratcla e grlmektedir!** Douya seyahat, gizli arzunun bir yolculuu, T. E. Lawrence ya da etinin deva bulmaz kanserinden sz eden Massignon gibi bekr oryanta listlerin asl kimlikleri, cinsel sorunlar zerine bir sorgulamadr.59 Bunlar ayn zamanda doum kontrolnn de -g e ri ekilme ya da coitus interruptus biiminde, 18. yzyl boyunca kentli ve taral aristokrasi arasnda, daha sonra Fransa ve Avusturya imparatorluundaki orta sn f ve 19. yzylda sa nayilemi dnyaya yaylan, yaplmas zihinsel bir aba, ksmi bir fedakr lk gerektiren ve onur meselesi olan- yeralt orta sn f ahlak kurallarnn ay rlmaz bir unsun haline gelmeye balad, nem li ruhsal hayal krklkla rnn yaand bir dnemdeki, paralanm, tatminkr olmayan bir cinsel yaama sahip bekrlardr.60 Henry de Motherlant, M uhammed'den alnt yaparak konuyu y le zetler: Mnzevi bir seyyah, bir iblistir. 6 Cinsellii tehdit eden rtl kadnlar ile, seyahat eden bekrlarn, onlar fantezilere itecek ekilde cinsel iliki/yaamdan yoksun olular ara snda bir paralellik kurulabilir. Nitekim, Osmanl mparatorluuna ya da Mslm an topraklarna yolculuk eden Batl seyyahlar, kadnlan ancak pe eyle grebiliyorlard: Mr. Quin'e gre, Trklerin pee adn verdii ey, sm sk kapal bir hapishane, "endam gerekten gizleyen bir rt, kfir ba38
klan gerek anlamda safd etmek ve gzellii saklamak niyetiyle br nlm kskan ve kaln bir zar" olmalyd. "Eer erkek, Islamn beylik ku rallarna sadksa, pee, gzlerin, burnun, azn, enenin ve yzn ardnda gizlendii almaz bir sur oluturmaldr. Kurallar byle olm asn emreder, ancak kurallar ustalkla bertaraf edilir. Mslman kadnlar bu peeyi ba larnn etrafna tutturmaya devam etseler de, dikkat ekmek, baklar ze rine toplamak, merak uyandrmak iin, onu son derece hesapl bir ihm al krlkla drrler.62 effaf peelerin ardndan frlatlan baklar, hayali bir ayartma oyunu haline gelir: Koket ve gizemli baklar, kulaklar, boynu akta brakan anlaml ve abuk jestler, beenilmeyi arzular...6* Pee, erkein kadn zerindeki mlkiyet hakkn simgeler: 19. yz yl burjuvasnn, zgrlemeye doru atlan ilerici admlarla oktan demo de olm u ryasdr bu. NervaTin Voyage en Orient 111da6 pee, bir maskeli 4 balo, bir kostm, tvbekarn kukuletasdr; ama ayn zamanda, M sra di i bir gmt bys veren mavintrak kumalarn dkml glgeleri , ka dnlarn, cinselliin yokluuna iaret ederken, sizi bir bolluun hayalini kurmaya iter.65 Pee ile maskeli balo arasndaki paralellik, 18-19. yzyllar da peenin snr tanmakszn kadnln ayrt edici bir iareti olduunu, yzdeki peenin niceliine ilikin ancak greceli bir fark olduunu, kii ba nda ne kadarn gizlerse, belki aada o kadarn sergileyebildiini gste riyor. Peenin bir dinsel sim ge olarak yorumlanmaya balamas yeni bir ol gudur.66 M osignyni Cadi Dupe'sinde kadya verilen korkun yaratk ya da Gluck un Cadi o f Bagdad(,? ya da onun 1778 deki bir ngiliz uyarlamas, Thom as Linleynin komik talyanca operas The Cady o f Bagdad rneklerin de grld gibi, pee, yanltma amal da kullanlabilir.68 Lady Montagu'un mektuplarnda yazd gibi, pee, ardnda her trl ihtirasn serbeste yaand (Mslmanlarn gizli yerlerde arap t ketmeleri gibi) bir ikiyzllk maskesidir: Hanm lar kafeslerinin ardn dan etraf gzetlerler... Bu srekli maskelenme hali onlara, yakalanmadan heveslerinin peinde komak ve pazar yerindeki Yahudi dkknlarnda sevgilileriyle evirdikleri entrikalar anlatmak iin tam bir serbesti salar": Kadnlarn, nn tedbirsizliinden hi korku duymadklar bir lkede kocalarna sadk kadnlarn ne denli az olduunu tahayyl etmek zor de
39
il."669 Lady Craven: "Kadnlarn daha fazla zgrle sahip olduu ve ayp lamalardan bu kadar korunakl olduu baka lke bilmiyorum. Hareminin kapsnda bir ift terlik gren Trk kocann oraya girm em esi gerekir: Ya banc biri karsn ziyaret ettiinde, kim isi bu cinse duyduu saygdan, ie ri girmez. Bir erkek iin kadn klna girip byle ziyaretlerde bulunmak hi de zor olmasa gerek. Sokaklarda yrm ek istediimde ben de ayn e kilde giyinirdim, zira Trk kadnlarnn peesiz grdkleri kadnlara la f et me gibi bir detleri var.70 Pee, erkeklerin amalarna ulam ak iin ardna gizlendikleri bir maske haline gelir: Hareme girmek, sultann kullarna gizlice yaklamas gibi. Bat Avrupann cinsel deerlerin u noktada bastrlna tank oldu u bir srada, pee, ardnda her trl serbestiye izin verilen bir vitrini, bir tabuyu temsil eder. Pee, dneme egem en olan Viktoryen ahlakn, bu ya zarlarn byk zlem duyduu cinsellii anmsatan her eyi yasaklayarak cinsel olan her eyin zerini rtt tabu, baka bir deyile, bastrlm bilindna utanmay dayatan yasaklanm ehvettir. Kadn, peeye brn m, gizlenmi, bilinmez bir unsur olarak, tslamn basks altnda, nere deyse hasralt edilmi, cisim siz ve m utsuz bir varlktr. Pee, hayali olana odaklanr; seyyahlarn yoksun kaldklar eyin zerini rter; ar rnekler de, pee giymek, giymemekten daha seksi grlr.71 Buradan kadnn nasl peenin ardnda bilinmez bir fallusu gizleyerek erkekler iin bir tehdit oluturabildii anlalr. Seyyahlarn bu yabanc etkinlii rntgencilie d nr. Nicolas de Nicolay'da olduu gibi, konumlar gerei tatmini m m kn olmayan ehvetli bir erotizm ykledikleri peeleri amak iin yanp tu tuurlar.72 Pee, maske gibi, zerini rtt eyden baka bir anlam tar: Bir arzu ifresinin iareti haline gelir. Kimliksizlik, arzu nesnesini eninde sonunda yerine hayali imgelerin doldurulduu bir bolua dntrr: Ka amak bakn nemi de buradan doar. Maskenin ardnda yer alan, plak lk, katksz arzudur.73 Pee, kadnn seyyahlarla ilikisini engeller: Bekret semboldr. Hapsedilen kadn istek ve korku uyandrr. rnein, odalk lar ve Trk hamamlarnnn olduu tablolarda, maske-bedenin bastrlma s- tasvirlerinin maksimum grnrl-plaklk-bedensellikle eletiril mesi, Sathlarn yasak cinsellie dair elikilerinin bir yansmasdr: Psika40
nalitik bakmdan, bedenin gizlenm esi karakteristik arzuyu kat kat artrr. Pee ve aa kard her ey, kaamak baklar, mcevherler, arzunun yerine geen metaforik simgeler haline gelir.74 En u noktada pee, bede nin yalnzca elbiseleri tayan bir ara ilevi grd, libidonun tamamen giysilerin kendisine yneldii bir durum yaratr.75 pekli dokumalara bay lan, Fas'ta binlerce peeli kadn fotoraf eken, Lacann ustas psikiyatrist Clerambault, ipekten haz duyan mterilerinin bu takntlarn lakaytlkla, ekinmeden dile getirir: pein tem as baklardan ok daha etkilidir; ama daha da etkilisi ipei krtrmaktr; sizi heyecanlandrr; zevkten sarho olursunuz; bununla boy lecek hibir cinsel zevk dnem em . Asln da, arzu peenin kendisidir; peenin ardndaki tek ey kiisel arzudur.76 te yandan, fallik sim gelerin bolluu, seyyahlar arasndaki snnet edilme, hadm edilme korkusunu yanstr. Muhammed'in stnlkleri, Gney Fransa ya da Ispanyadaki baz Romanesk bakenerde ya da popler ortaa edebiyatnda daha nce ser gilenmitir:77 O, kadnlan seven, fazlasyla insani bir peygamberdir. Yine Renana gre, Isann tersine, eytann kkrtmalarna nasl kar koyma s gerektiini bilmiyordu . Muhammet, arap yasan etin hazlanyla telafi ediyordu: klimin scakl Araplarn kann tututurur ve onlarn ehvani grnm antik dnem yazarlarnn dikkatinden kamamtr. Ve "pey gamberin yalnzca bir saat iinde on bir kadn tatmin ederek Herkln on nc hnerini gstermeyi denedii sylenir.78 Bayie, Melek Cebrail ona kadnlarn tadn karmas iin byk g veren sebzeli yahninin nasl ya placan retmiti diye yazar.79 Salleberry, Muhammetin yaptklarnn Trkler iin uyulmas gereken bir model olduunu ne srer.80 Poligami (okelilik) onu yaayanlara dair cinsel fanteziler kurma olana verir. O, despotun grkemli bedeni, krallarn bedenleri, katksz hazzn yazl olduu bedendir:81 Peder Boucher G io'lerde yle yazar: Batllarn gznde Doulular ehvetli, ahlaksz, kibirli, ksniil, uursuz,8' seks dkn olup hedef ayrt etmeyen bir cinsel drtnn egemenliindedirler. Pehlivanlar, Trk greileri, kkreyen boalar m isali, erkek gcn simgelerler: gl, grbz, sinirli erkekler, [...] iyice yalanm deri kispetleri saymazsak, yar plak erkekler diye yazar Belon. Pehlivan
41
lar bakirdirler.8 ... The Lustful Turk, hayali bir Cezayir beyini tasvir eder: O * dehet verici aleti bakireliin lmcl dman, olaanst sertlik ve iriliiyle doann bir bayapt, kadnlarn zevk kayna, zevkin zdrabdr.** Yine Brantme: Trklerin elinden kaan zavall bir klenin, dier tm zavall Hristiyanlara yaptklar gibi, ona uyguladklar ikenceler ve ktlkleri anlatmas zerine, bir leydini tuttuu dilek houma gider. Leydi ona, ka dnlara ne yaptklarn sordu. Ah, sormayn Madam, dedi kle, onlara en ahlaksz ikenceleri aralksz ektiriyorlar, ta ki kurbanlar lene dek. -N e olur Tanrm , dedi Leydi, o ehitlii tatmay bana da nasip et! 8 Chardin 5 Galian'n iklimle ilgili yorumlarna gndermede bulunur: Zevk iinde ya amak [...] genellikle kiinin ak kprdanlarn daha fazla hissedecei ve buna daha iyi yant verebilecei lde scak ve kuru olan Pers ikliminde [...] doaldr, orada kadn tutkusu son derece iddetlidir.8 6 Seyyahlar utan verici, mstehcen, kaba ve haysiyetsiz, son derece ak sak, rahatsz edici, sefih, ahlaksz, fazlasyla ehvani, kepazece g ln olarak niteledikleri Karagz gsterilerini hi karmazlard. Onunla il gili olarak, ok edici akalaryla anlatlamayacak kadar iren (Hobhouse), "kinizm in isyan "rezil igdler, hayvani arzularla zevk dkn; korkun silah tm dmanlarn tehdit eden m ehur Lampsaque tanrs benzeri, mstehcenlikle dolu glge gsterileri , bir yumruk, bir tr Mr. Punch7 ama onun son derece zgn bir eidi ak, ama teknik ayrnt lar en hogrl kiileri bile rahatsz edebilecek, son derece bedensel bir ak dile getiriyor" (Rolland), ve ilk rneini sultan Bayezid'de, son (kal mayacan umduumuz) rneini reformcu Mahmudda grdmz gi bi, kendini yasak zevklere kaptrp, sk sk haremin arballn bir kena ra itiyor gibi yorumlar yaparlar. Karagz izlemek isteyen seyyahlar, kz larn "erkeklerin ehvani ihtiyalan ve iren dknlkleriyle neye ben zediklerini renmeleri iin oraya getiren Trk annelerinin yaptn ya pp, Rolland gibi, kendilerine Trk grnts vermek iin balarna fes ta karak gsteriye giderler, ama gsteri sona ermeden salonu terk ettiini sy leyen yoktur!38 te yandan, 19. yzyl sonuna doru, Osmanl saraynn Pa palk elisinin araya girerek, gvenlik yetkilileriyle yz yze grp, bir Karagz oyunundaki aibeli bir rahip rolnn hemen iptal edilm esi y 42
nndeki ikna abas baarl olunca, Trkiye'de bu alandaki sansr uygula m as balamtr.89 Seyyahlarn lasvir ettii Dou mimarisinde erotizm baskndr. Le Corbusier, stanbulda, baln cmert karnn elleriyle yoklayp, onun kutsal gerdanlna sevgiyle dokunarak ve kusursuz ustaln kvrmlarn kefederek kendinden geer. [...] Sanat... Fiziki varlkta derin yanklar uyandrarak bedensel hazz harekete geirir. Bedene -iim izdeki hayvanahak ettiini verdikten sonra, keyfin yaylmasna uygun bu salam temel zerine, en muazzam kolonlan sralayabilir... Biimler hacimli ve enerji doludur... en gzel oylum, en byk olandr. Uzaktan bataklktaki sazlk lar gibi narin grnen heybetli minareler, temelden gelen bu itkiyi tepeye doru gereince ynlendirir... stanbulda yalnz iki tip m im ari vardr: Oluklu kiremitlerle kapl geni krmata atlar ve minarelerin fkrd ca m ilerin oluturduu bombeli yaplar...90 Peyzajn erkek seyyahlar arasn da byle erotikletirilmesiden, hepsi de fallik anlamlara ekilebilen cami kubbeleri, minareler, gem i direkleri, serviler ve mezar talan da nasibini alr.9 Kei Miclonun yorumu: Camilerde zgn olan, Mslmanla ait, onurunu ondan alan tek bir ey vardr: Minare. Hristiyanlk adna onu kskanrm. Gzel olan yalnzca minaredir. O ne kusursuz bir tasarm dr!..."9* Drt bir yanda, ufka kar, her birine namaz vaktinde kurtanc bir peygamberin ya da koruyucu bir meleinki gibi bir ses bahedilen minare lerin keskin, komyucu m z ak lar, Sarkl mezzinin belli saatlerde iba det arsn yapabildii balkonlarla talandrlm ince uzun, beyaz karglann, yine yle kusursuz, byl mavi bir ge ykselerek, bizim ngiliz gneinin iki kat byklnde ve scaklndaki gnee yle bir uzan vardr ki, gzelliklerini son derece benzersiz klar ve cazibeleri baka bir or tama nakledilemez ve kelimelerle anlatmas zordur. 9 3 Seyyahlar, yenieri sa, sark, mantar ve Karagz sergisi grnm l mezar talar ve gmtlerden ok etkilenirlerdi.94 Loti, Kollarmla sk ca kucakladm o souk ey, topraa dikilmi m erm er bir m ezar tayd diye yazar.9 Servilerin ilevine ilikin gerek d bir aklama Pouquevil5 le'den gelir: Mora'da bunlar, her yl aalar denetiminde, hibir Beyazn kabul edilmedii huraf dinsel trenler yapmak zere buraya dnen Zenci
43
lerin (hadmlar) gizli tapnmalarna h ed ef olurlard.96 Serviler, kei Michon zerinde olaanst bir etki brakrlar. Lady Craven, grkemli Trk servilerine kyasla, ngiliz porsuk aalarnn al gibi grndn sy ler,97 M ussetnin zavall sd gibi" diye ekler Mrs. de Regnier.98 Kolon lardaki dikey izgilere duyulan tutku: Thevet byle tanesini saym .9 9 Binbir Gece gibi, binbir tonozlu sarn, Melvillee gre saray yavrusu bir tr Tartarus'tur...100 Eskiden su deposu olarak kullanlrd. imdi ise ipek ibriim bken olan ocuklaryla dolu... Soyulup cinayete kurban gidebile ceiniz korkun bir yer.10' De A m icisi talyanca'dan Franszcaya aktaran Fransz evirmen, bir cami kolonu nnde duran bir harem aas ile ilgili blm evirirken, neye gnderme yapldn anlamakta glk ekmi olacak ki, kolon yerine colline (tepe) yazar. Thornbury'nin ifadesiyle, snnet, (yaplan tren farkl da olsa, bizdeki vaftize karlk gelen), bir M slmann cennete gidebilmesi iin mut laka gem esi gereken bir cemaate kabul ayinidir" ki burada yazarn sz n ettii yer, dnyevi cennettir.102 slam konusunda yazan Batl yazarlar, ortaadan itibaren snnetle ilgili fanteziler kurarak, Hristiyanln zafe rinden sonra tuhaf bir biimde saygnlk kazanan snneti, sa'nn kendi sinin de yaptrmak istedii aalayc ve eziyetli bir tren olarak nitelerler.,O Batl erkekler ondan hadm edilmekten korktuklar gibi korkarlar, J ancak ayn zamanda, kadnlarn, guddeyi orlaya karmasndan dolay sn netin erkeklii glendirdii inancnda olmalarndan endie duyarlar.10 4 Kadn iin tecavz, erkek iin ters iliki tehdidi ieren fallus knt snn kendisi de, elikili bir biimde, onu kefeden snnetin tehdidi altn dadr. Canlacuzene snnet trenlerini yle anlatr: Akam yemei vaktin de, snnet edilecek ocuk ieri alnr. Cerrah, bezleri eliyle bulur ve bir pense yardmyla bzm deriyi muayene eder, sora da snneti ertesi gn yapacan syleyip oradan ayrlr. Az sonra, hazrlkla ilgili bir ey unutmu edasyla, tek bir kelime sylemeden, gelip organn ucundaki de riyi keser ve yarann zerine azck tuzla pamuk koyar. O zaman, ocuk, snnetli, yani Mslman diye adlandrlr. 10 talyan ehirlerinin sokakla 5 rnda azdan aza dolaan hikyeler arasnda Circumcision o f the Voyvodeu n 106 ad, Aretino'nun Courtesanmdaki the Turks War in Hungary 1 7 ve 0
44
B a t i l i l a r i n z n d e T r k I m a j i n i n G e i r d D e i m l e r
the English Schism'** ile birlikte anlr.109 Rahip Robert, Lyonlu yoksul bir Fransz klenin Trk efendisinin onun Mslman olmasn ve snnetine izin verilm esini srarla istediini anlatr. Bu zavall kle, gelip barahibe, efendisinin bu karar vermesinin onu ne denli zdn, zira hl iyi bir Hristiyan olarak kalmaya kararl olduunu anlatt. Barahibimiz, kleye, efendisinin onu iradesi dnda snnet etmesi durumunda bile daim a iyi bir Katolik olarak kalabileceini syleyerek onu yreklendirdi. Bu, kleyi yle rahatlatt ki, efendisi ameliyatn yaplmasn istediinde, M slm an lar ne yaparsa yapsnlar, kendisinin bir Hristiyan olarak kalacan onlara syledi. Efendisi buna yle hiddetlendi ki, klenin kafasna bir balta ile vur du; ama kleyi ldrmemiti ve daha sonra yaptndan pimanlk duydu, zira bu zavall klede sadakat duygusunun ne denli gl olduunu anla mt. O zaman, klenin yarasn gzelce sardrarak, yaradan dolay lm e sini engelledi.110 Gibbona gre, baz Arap doktorlar, M uhammed'in gulfesiz (sn net deriiz) doduunu ve bu nedenle gnahlardan kurtulmak iin snne tin gerekli olduunu ne sryorlard; ancak daha byk olaslkla, pey gamber Mekke iklimine uygun, ancak Tuna ve Volga kylarnda gereksiz ya da zararl olabilecek bir uygulamada bulunuyordu.111 Buffon gibi o da Thevenot'nun u yazdklarndan alnt yapabilirdi: Mslmanlar, gulfesi kesilen erkeklerin soyunu devam ettirmede daha avantajl olduklarna ina nrlar ve dorusu, Araplarda bu deri yle uzundur ki, kesilm em esi duru munda onlar iin son derece rahatszlk verici olabilir; kap nlerinde by le ar uzun gulfeyle dolaan ocuklara rastlanr. Bundan baka, bu deri kesilmeseydi, idrar yaparken de daima birka damla ieride kalacakt ki bu onlar kirletecekti." 2 Arabistana bir gezi dzenledikleri srada, Niebuhr ve meslektalar Avrupal profesrler tarafndan, snnetli erkeklerin cinsel birleme srasnda snnetsiz olanlardan daha fazla haz alp almadklarn sorutunnakla grevlendirildiler.1'3 E ss sur les Mceursde Voltaire, kendi deneyimlerine dayanarak Thevenotya kar kar: Etiyopyallar, Araplar ve M srllann snnet olm alan herhangi bir salk ilkesiyle aklanamaz. Sn net derilerinin ok uzun olduu syleniyor; ancak, bir milleti onun bir bi reyine bakarak deerlendirebiliyorsak, unu syleyebilirim: Bir keresinde
45
kendi vatanndan uzakta domu, snnetsiz gen bir Etiyopyal gm m tm ve sizi temin ederim ki snnet derisi bizimkilerden farkszd. Ya da Byro: Trklerle aramzda fazla bir fark grmyorum: Bizde olan, onlarda ol mayan snnet derisi hari...""4 Aslnda, snnetten sz edilmesi, dolayl olarak hadm edilme kor kusun a gnderm e yapar. Bu korku harem aalarnda kiiletirilir. Byro'un Childe Harold*da yazd gibi Yaz Nubya'nn ktrm ocuu, kreltilmi bir Trk kargs olan ceridin ustas; buna erkeksi denebilir mi bilmem, zira bu sanatn en byk ustalar Konstantinopl'un siyah harem aalardr. [Frlatlan cirit gzden kaybolur...] ve Thornbury Tam [aynen bu szckle] bir Suriye atma binm i, kadnlar atn terkisine alm, eli alln svari klcnda, gzleri sar-beyaz grnecek ekilde yuvarlarndan frla m, Frenkler kadnlara baktka atn kamlayan Nubyal vahi bir harem aas grr."5 Bekr seyyahlar erkekliklerini tehdit altnda hissederler. Beyaz bir hadmn grnts [Flaubetde] honutsuzluk yaratr. rkek konumasyla o, tuhaf bir rndr; gznz ondan ayramazsnz; Siyah hadmlarn grnts asla bende benzer bir his yaratmad. Okur, Flaubert'in gzn nereye diktiini merak edebilir."6 Edmond Abot daha ak konuur: Ceplerine soktuklar ellerine. Biz Batl gezginler iin, so kakta bir arabann koltuunda bir kadnla yan yana ya da bir sarayn kap s nnde, elleri ceplerinde dikilirken grdmz bu eksik adamlarn sa kalsz, parlak ve yumuak yzleri daim a merak uyandrcdr... Bu lkede seyyahn rotas, kelimenin tam anlamyla sorularla doludur."7 (Soru iare tini yaratan, cinsiyetin yokluudur.) Reinach Bu ablak, yal suratlar, gev ek eller, feri kam gzler, yabani gllerden daha ackl bir ey grm e dim . diye yazarken, gevek etler szyle gnderme yapt ey, ereksiyon olamaylar deil m idir?"8 Nitekim, 18. yzyl, Napoli ve Monserrat manastrlarnda byyen, kendilerini Meryem Anaya adam, 1555ten itibaren papalk kiliselerinde kadnlarn yerini alan, daha sonra barok operann yldzlar olan sakalsz so listlere, kastratolara kar ikircikli bir tutumun da vurulduu dnemdir."9 Kei de Conti, 1728 ylnda, [Kastrato] Farinelli, Venedikte yle heyecan ya ratyor ki, Trkler Adriyatik denizine gelseler, iki kk aryay karmamak 46
iin, sessizce kyya kmalarna izin verilirdi diye yazar.,O Suard, erkein ayrt edici niteliklerini -yiitlik, cesaret, g ve ahlaki stnlk- ifade eden Latince virtus szcnn olduka mstesna bir biimde lers yz edilmesiy le elde edilen virtz szcnn, bu ayrt edici nitelikleri kaybetmi olan er kekler iin kullanlmasna dikkat eker.121 Paradoksal biimde, Barok opera, kastratolara harem aas rol veremezdi; onlar, soylu ve yakkl klar, muzaffer kahramanlar, mitolojik tanrlar canlandrr, asla itaatkr ve g ln harem bekileri olmazlard. Die Enfhrunga, Constance gardiyan Osman bir bastr; Caravane o f Cairodaki12 Osnin ise bir tenor. Bylece, bir -1 tersine evirme ile, hadm erkeksi bir sese kavuur! Paul Valery Neden bun ca hadm?" sorusunu sorar. En basil yant, bunun, 18-19. yzyllarn ahlak ya da din adna her trl cinsel iliki kendilerine yasaklanm bekr seyyahlar nn, gebelikten korunmann balca yolunun coitus interruptus [geri ekme], bir baka deyile zevki yarda kesme, verimsizlik olduu beraberliklerden kamaya almalarndan kaynaklanddr. Snrl biimde kullanabildikleri, bastrlm ve belki bir daha kullananayacaklan bir cinsellii kaybetme kor kusu onlarda taknt halindedir. Hadm, dayatlm bekretin yerini alan bir metafordur ve ksr imgelemini sonusuz tahriklerle karlamaya alan be kr seyyahu iktidarszln temsil eder. Seyyah bir hadm pozisyonundayd ve onun irkinlii ve dehetini abartyordu; hadm edilme fantezisi Trklere atfedilen ar cinsel gcn bir tr tersine evrimiydi. Tablo 2. Erkek/hadm/kadn Trk erkei, beyaz, erkeksi bykl [=cinsel g, politikaya ilgisiz] Hadm: Yabanc, siyah, sakalsz [ = cinsel iktidarszlk, siyasal g) Yabanc kadn, zorla alkonulmu, satlk, iffetsiz eriilmez, peeli [=cinsel denetimi elinde tutan] Bekr seyyah yabanc [=cinsel iktidarsz]
Fantezilere dayal dinsel kartlklarn cinsel semantik ilevleri, 19 6 8 'd en itibaren namus kum kum as Batl bak asnn nceleri MslD n y a d a T r k m g e s
47
m anlara atfettii daha serbest bir yapya doru evrilmi olan ada Bat toplumlarnda ters yz edilmiti. Baz modem seyyahlar, deneyimlerini ve cinsel ustalklarn, uyuturucu kullanm lar ve cinsel birlemelerini iffet taslamadan anlatrlar. Mslman lkeler kat kapitalist alma etiinin benzeri, yzeyde kat grnen ahlaki deerleri benimsedikleri zaman, Ba tdan Viktoryen bir Pritenlii dn alarak, irkin Bat toplumundaki e cinsel evlilikler, kadnlarn plak sunum u vb. serbestilerden rahatsz olu yorm u gibi grnrler.1^ Bunun sonucunda, Batl liberaller cinsel zgr lklerinin olmadn syler ve bunu slamla badatrrlar; oysa im diki resmi ahlaki deerleri, Avrupa Viktoryenizminin bu topluma aktarmn dan ibarettir. slam toplumlarnda ve zellikle de Osmanl Trkiye'sinde, geleneksel cinsel yaklamlar, belki de Kalviist ahlaklk ve Viktoryenizmden ok, gnmz dnyasna yaknd. (Bkz. Tablo 3.) Mslmanlarn cinsel zgrlk ya da barbar liberalizmin cinsel m utluluk rnekleri olarak tanmlanmalar 1680-1715 yllar arasndaki d nemde ortaya kar. Bu dnem, hem yakn hem uzak, tersine dnm bir ayna olan slamn Batnn hayal krklklarn eletiren ve hayal kurmaya sevk eden bir seks cennetini temsil eder hale geldii nemli bir deiim andr.1''4 Douya yaplan gezi, bedenin gnahkr isteklerinin batan karclyla kar karya kalma tehlikesi barndrd gerekesiyle, ayn zaman da bir tr ehitlik maceras gibi grlr (Bkz. St Francis).125
T R L E R N SIN IFL A N D IR IL M A S I, N D R G E N M E Z L K VE ULUSLARARASI H U K U K
3.1. T a k so n o m i: Tarihte Trk, gebe ya da d n m e k im likleri
Yzeysel yorumcular, antropolojik bakmdan bilimsellik grnts vererek, dinsel mezhepten (millet kavramyla kartrdklar) kavime, ora dan, konuulan dil ile kartrdklar ulusa uzanan kesintisiz bir sre ola rak algladklar -neredeyse biyolojik bir byme ye dntrlen- abartl bir taksonomiyi savunurlar. Ortaada, T rk , Maribi, Arap ve M slm an kavram lar birbi rine kartrlrd: Trk diye bir eyden hem en hi sz edilm ezken, er kez olduu, alnp satld ve kle olduu sylenen, Trk kadn ya da devirme ocuklar olan dnmelerin de varl tannm azd... Trklerin Ba48
4^
D nyada T rk Im
ges
T a b lo 3. C in s e lli e k a r y a k la m la r n g e li im i T o p lu m la r G re k -R o m e n A n tik a o k e lilik B o a n m a B e k re t (e v lilik n c e s i c in s e llik y a sa ) ffe t D o u m k o n tro l M a s t rb a s y o n a h o g r H a y v a n la rla i 1 ki ye h o g r E c in s e lli e h o g r T r a v e s t ile r " H a d m la r ffe t ta s la m a
*
O rtaa s la m + + + _* + + + + +
G e le n e k s e l 19 6 8 so n ras -/+ + + + + + + -
H r is t iy a n lk + + P a p a z la ra e v lilik y a s a +
+ + + + + *
H a re m d e p a d i a h n e rk e k k a r d e le r in e d o u m k o n tro l .
t gzndeki kkl tckiliiylc paradoks oluturan durum uydu: 15-17. yzyllardaki yorum culara gre, ordudaki ve idari kadrolardaki liderlerin ou, O sm anl Im paralorluunun A vrupadaki topraklarndan, kendi r zasyla din deitirm e ya da devirmelik yoluyla gelen kleler (kul) idiler. Dolaysyla, dnme Trk, dinini ve kltrn deitiren bir m elez ola rak, Avrupal gznde olum suz bir im geye sahipti. Yazarlar, M slm an l benim seyen Hristiyanlarn okluundan rahatszdlar. Din deitir m eleri, zorlamaya, kara, Osm anl hiyerarisinde hzla ykselm e h rs na ve sefahat dknlne balyorlard. Dnme par excellence yenie riydi ve yenierilerin orduya dahil edilii, tm yazarlarn ayrntlaryla anlattklar, hatta kar tarafn da bir politika olarak benim sem esini nerdikleri bir yntemdi. Katolikler, antihedonist ahlaki deerlerin H ristiyan ounluk tarafndan korunm asna gereke olsun diye, M sl m anla geileri, zorlamalara, ikence korkusuna atfetm ek zorunda ka lyordu. Bu fenomene ilikin deerlendirm eler kararsz ve tutarsz gr nr: Dnm eler, teknolojik yeniliklere ve M slm an dnyada bilim lerin yeerm esine (Em est Rean) yol aan teknoloji transferlerinin gvence leri ve topluma aklk ve siyasi deiim ler getiren kiilerdi (Bkz. bra him paa ve ok sayda sadrazam n, brahim M uteferrika'nn, Ferik Paa nn, hatta Atatrk'n yaptklar); ancak buna ram en, asl dinlerin den126 olanlar tarafndan bunlar, hainler, servet ve zevk dknleri, Trk kkenlilerden daha kt insanlar olarak grlyorlard. Rnseans dne minde Katolikler ve Engzisyonun gznde, slam a ya da Protestanla gem ek bir tutulurdu; o kadar ki, V. Charles, padiah Sleym anla ittifak kuran I. Francisle mttefik olan papay eletirirken i ekerek yle der: Trkle gem eden kalan son kii olacam . 19 . yzyl sonlarnn m u hafazakr Katolikleri, sekler (laik) insanlar, dnm eler gibi grrler: Devrim , Trk im paratorluunu andryor, servet hrsyla dolu Hristiyanlardan oluuyor. Onlara, iyi bir dnm e olduunu kantlamak iin ona kar am ansz bir sava atklar hatan nefret etmeyi retiyor. H risti yan annelere gelince, devlet okullar ve dernekler saolsunlar, bu anne ler de, hl sevgiyle gslerinde tadklar kutsal ha lekeleyen edep siz kk Trkler dourm aktan geri kalm yorlar... (La Croix 13 Eyll
50
B a t i l i l a r i n z n d e T r k I m a j i n i n G e i r d D e m l e r
1883)- Kom nizm in 19 2 0 vc 19 8 9 yllar arasndaki cazibcsi dc benzer szlerle deerlendirilm iti. Dnme tanmnn eitli ilevleri vard: Biri, Posterin gsterdii gi bi, Trk tanmna uyan bir eyin aslnda var olmayp, onun ancak, m ein erkek kardein istendii biimde davranmas durumunda ortadan kaybola cak gayri meru kardein yerini tutan bir paradigma olduunun pekitirilmesiydi. O, AvrupalInn dnm haliydi, dolaysyla yenilm ez deildi. kinci ilev kasten ktletirilmi zt bir imge vermekti. Bu, din deitir m elerin yaratt rahatszln, lm den sonra bile ktln koruyan bir im ge yaratt phesini sembolize ediyordu: Dnmelerin cesetlerinin rmedii sylenirdi.127 nc bir ilev, hkmdarn rasgele atanmlna atfedilebilir gvenilmezlik ve ters yz edilebilirlii vurgulamay amal yordu: Dnmeler yozlaarak tepeye ulayorlard. obanlar kralla ykse lebilir, ama belki daha da byk bir hzla eski konumlarna debilirlerdi. Drdnc ilevi, Voloney ve Gobineaunun yazd gibi, onlarn ksrlkla rn belirtmekti; buradaki ama melezlemeyi eletirmek ve neredeyse rk bir ulus oluturma dneminde, imparatorluklarn rm esinin nedeni olarak grlen ulusal safln yokluuna hayflanmakt. Bir baka deyile, dnme tanm, farknda olmadan dzene, hiyarariye ve snflara sayg duymaya ynelik bir davet olarak kullanlyordu. ehirli Trk/kyl Trk karlatrmasnda, Batl milliyetilerin okuluslu imparatorlua ynelik dolayl eletirisinin iaretleri grlebilir. Tablo 4. Taksonomi: Hristiyanlar-Mslmanlar Yunanllar, Themistocles ve Pericles'in torunlar Ermeniler Hristiyan, teslim olmu, kaderine boyun emi, genellikle ar kanl, esnek, alakgnll, hatta utanga Trkler bozkr insanlar, yamaclar Krtler Mslman, vahi, kavgac kstah ve m arur128
La Boullaye Le Gouz, Avrupal ve M slman uluslarn aynadaki g rntsne zt bir tablo iziyor:
51
T ab lo 5 . T a k s o n o m i : T r k l e r - r a n l l a r , 1 7 - 1 8 . yz ylla r
spanyollar Osmanl Trklerine benzerler: Yabanc dil renmezler Dostlarna sadktrlar Birbirlerine kar nazik, dier uluslara kar zalimdirler Tutumludurlar talyanlar, Franszlarla spanyollar arasndadr; tpk Araplann Osmanl ve ranllar arasnda olm as gibi. Blnmlerdir ve yabanc glerin egemenlii altndadrlar .I29 Trkler dardan misafirperver ve grkemli, gerekte arbal , Franszlar ranllara benzerler zgr, keskin, eletirel bir zihin; hogr; herkesten cesur olduklar izlenimi vermek isterler; esiz giyim zevki; yabanclara kendi yurttalarndan daha nazik davranrlar. ranllar: hafifmerep [...] iyi dost, yabanclara kar uygar ve nazik. nce zevk sahibi insanlardr ve kutlamalar ve lks severler; bu konuda dier uluslardan ok daha ileri gitmilerdir. Her konuda bilgilidirler ve onlar kandrmak zordur. Bu yzden, Trkiyede ok zengin olan Yahudiler,
asla tecimsel olmayan, samimi

ve hogrl, kendini stn grd iin marur, sabrl ve cesur, ranllardan daha fanatik.
K a y n a k : La B o u lla y e Le G o u 2 , O tte r , J a u b e r t
randa sefalet iindedir.
T a b lo 6 . Taksonom i: Sald ran lar (istilaclar) ve saldrya urayan lar H r is t iy a n la r (h k m e d ile n ) (a sli, y e rle ik ) A v ru p a A sya A fr ik a Y u n a n lla r < Y u n a n lla r M a r u n ile r , N e s t u r ile r < A s u r lu la r K p t ile r < E s k i M s r lla r ( B e r b e r ile r J' 3 0 M s l m a n la r (is tila c , g e b e) T r k le r A ra p la r (B e d e v ile r) A ra p la r (B e d e v ile r) M e m lu k le r
lisee Reclus tarafndan izilen Osmanl mparatorluu haritas, et nik ve dinsel gruplarn corafi konumlarn, Fransz tek ulus-tek toprak 52
B a t i l i l a r i n G z n d e T r k I m a j i n i n G e i r d D e m l e r
vizyonuna uyacak ekilde basitletirmeyi amalar. 19. yzyl banda, doa bilimleri ve palaentolojide evrim teorilerinin ve flojenesisin'5' geliimine paralel olarak bir Hint-Avrupa dil ailesinin inas, antropologlarn d il ulus, kavim, kltr ve rk unsurlarm kartrmalarna yol at. Her ne kadar Pittard, 1915'te, Balkanlara zg farkl fizik tiplerini birbirinden ayrmann endama, kafatas llerine ya da sa rengine bakarak mmkn olm ad n savunarak Sradan Avrupal giysileri iindeki insanlara bakp, lata yap m adan ,Bu Yunanl, bu Trk diye ayrt edebilecek bir antropolog olduu na inanm yorum dese de, kendisi, sonradan, Atatrk'n tevikiyle, Prof. Afet nanla birlikte 6 4.000 Trk zerinde yrtt antropolojik bir ara trna sonunda, Trk rknn ounlukla orla boylu, brakisefal ve dar bu runlu, gzleri birbirine yakn olmayan tipolojide olduklarn gsterdi.02 19. yzyl milliyetileri, geri kalmln rk yorumlan yoluyla Ba t hegemonyasn hakl gstermek iin oluturduklar, Marksistler de dahil pek ok grup tarafndan en iyi ekonomik ve siyasal geliim modeli olarak g rlen Avrupa ulus devletini sorgulanr hale getirecek olan, birden fazla kavim ve kltr kapsayan okuluslu toplum fikrini kabul edemezdi. (Bkz. Levy Bruhl'un Primitive Mentalitydeki [lkel Zihniyet] analizi; kendisi, Nazizmin ykseliine tank olduunda, bu analizinden dolay pimanlk duyacakt.)1 Bu snflandrma, eldeki verilerden yola klarak Hint-Avrupa dil ailesinin kurulduu, insanlarn aile aalarna dair teorilerin oluturulduu 19. yzyl da gitgide daha fazla bilimsellik iddiasnda bulunacakt. [Hint-Avrupa gru buna dahil olan Hitit kolunun konumu, 1914'te, Batllann Anadolu'nun as lnda Hint-Avrupal olduu, Anadolu tarihinin Greko-Roman antika tarihi kapsamnda olduu, Hilitlerin ancak Trakyallar, Frigyallar ve Lidyallar gibi kkenlerini Hellenize olmu Doulu, semitik aileye dayandran kenardaki [periferik] Hint Avrupal etnik gruplarn -d ier gruplar Altaiktir-uzak akra balar rolnde olduu gryle pekitirilir.] Ne gariptir ki bu tartma, g nmzde de, tarm teknolojilerinin aktarm ile dilsel, kltrel etkileri ba datran yazarlar tarafndan srdrlmektedir. Yakn tarihte Avrupada ya ynlanan bir yazda yle deniyor: Birka marjinal insan, bakalarndan fark l ynlerinin Avrupa zerindeki etkisini nicel olarak nemsiz klacak biim de evresinden yle bir soyutlanr ki, kltrel olarak, Neolitik alt tabakann
53
Hint Avrupallatrlmas gibi, geleneksel miras, Hristiyanlatrma ve niha yet halkn her bir bireyinin kendi dehasyla ekillenmi gibi grnr. 13 4 Bu srete, bozkrn ocuklar ile Pericles ve Themistocle'n ocuk lar karlatrlarak, kinciler, 17 ve 18. yzyllarn neoklasizminin m im ari de, resimde, heykelde ve tiyatroda moda haline getirdii, kltrmzn kaynandaki mitsel kahramanlarn miraslar olarak grlr.
Tablo 7,19, yzyl Osmanl mparatorluumda rklann taksonomisi1**

"Irk" Kken Yunanl Eski Yunanllar Avrupal heykelsi yakkl, gzel (Fenerliler hari) mavi mavi beyaz kaba, ticaret canl ve neeli konukan ve faal yalanc (zellikle Fener'de) batl inanl cahil anarist Trk skit Tatar Asyal Dnme Hristiyan Avrupal Ermeni Asyal? Yahudi Semitik Asyal
Fiziksel grnm
im an gl (ehirdekiler yal hari)
yakkl? irkin irkin csseli
Entari Ayakkab Sank Dil Faaliyet Davran
yeil/beyaz sar yeil sert basit, ksr tembel m emur sessiz soukkanl (keyf) hareketsiz gvenilir asalak
mavi krmz kaba ticaret tefeci
mavi siyah spanyolca kulak trmalayc ticaret tefeci
Din Siyaset
fanatik despotik
konukan konukan faal yaltak yoz merakl alkan dnceli aklaban yalanc ban Bizansllam dolandrc kentli Trkler inansz batl in. darkafal pheci cahil istismarc kle ruhlu kle ruhl;
54
B a t i l i l a r i n G z n d e T r k I m a j i n i n G e r d D e i m l e r
Turistik rehber kitaplarda bolca kullanlan (Bkz. Mavi Rehber'in [Guide Bleu] 19 12 basks) bu basit karakter zellikleri, bugn olsa, rksal nefreti krkledikleri gerekesiyle dava edilirlerdi.
3.2. Y o zla m a [Dejenerasyon] ve Y e n ile n m e [Rejenerasyon]: A vru p a'n n H a sta A d a m (19. yzyl)
Yozlama, Guillaume Posterin, mutezil [leretik] Hristiyanlar, zel likle de Bizansl Rumlar dnerek ortaya att bir kavramla ilikiledirilebilir: Pileme.1 Yozlam, rm, ahlakszlam Yunanistanda, ah *6 mak ruhlar eski enerjisini yitirmi kleler yaar (Grasset Saint-Saveur), yozlam dil (Chateaubriand), Bizansllar, yozlam Romallar' (Gobineau) ve sonralar, endstrilemi uygarla yetimeye alan yoz Osmanl Trkleri ya da Msrllar.07 Clanning gibi 19. yzyl Protestan yazarlarna gre yozluk; ahlaksz, sapkn ve gnahkr olmakla eanlamlyd: Bugnler de insan tr zgr iradenin ktye kullanlmasndan doan bir yozlama iinde.,i8 Channing, bir baka deyile, Batl toplumlarn ilerlemeci demok ratikleme dzenine dair bir hayal krkl iindeydi. Volneye gre, Konstantinopolis Rumlarnn rmesi, Napoleonun Msr seferi, despotik ve banaz bir ynetim ve daha genel olarak cehalet ve agzlle, imparator luk ve toplumlarn temeli olan doal ahlak ilkelerinin" tersine M slm an lar arasndaki zevk hezeyanna balanabilirdi. Yunanistan'n Avusturya imparatoru tarafndan fethedilmesi belli ekonomik gelimelerin salanma sna olanak tanyabilirdi, ancak evrenin en rm rk olan m odem Y u nanllardan eski Yunanllar yeniden yaratabilmek iin ticari yaamlarn dan vazgeip ehirlerden ekilmeleri gerekiyordu. Rousseaucu bir fizyokrat olan Volney, ehirlemeye kar, topraa dn savunur.1,9 Jean-Paul Roux gibi ada bir yazar bile, hl Yunallarn Bizans ve be yz yllk derebeylik sistemiyle yozlatn' syler.*40 Ancak, imparator luklarn yklmasna Aydnlanmaclar da kardr: Gibbon ve Montesqieu, tm imparatorluklara demokrasi ve lml rejimlere ulamak zere yklma umudu veren Osmanl ve Roma imparatorluklarn birbirine benzetmiler dir. Ticari/endiistriyel uygarln yaylmasnda bir deer tamayan eylerin yklma nedeni olarak grld etik ve ahlak bir toplumsal ve siyasal iler
55
leme balamnda, imparatorluklarn yaps, kanlmaz olarak alalma, ahlak szlk ve sekse yol ayordu. Yozlamann, dn ve kirlenmenin, safln bozulmasndan, rklarn karmasndan kaynakland fikri, u noktada Na zizmin, Frankocu spanyann, dirililerinin sembol olarak anka kuunu se en albaylar Yunanistan'nn, nfus mbadelelerinin, 19. yzyl milliyeti hcreketlerine ikin bir fikir olarak etnik temizliklerin yolunu at.141 Gobineaunun, yozlama ile yalanma ve khnelemeyi badatran Essay on the nequaiity o f the Hum an Races142 adl denemesinde. Yunanllarn bozulmas me lezlemeye, yabanc ve bozulmu insanlarla yaplan kt evliliklere balan yordu. Yozluk ya da yozlama, milliyetiliin galip olduu bir dnemde nef ret ve kmseme ile baklan kozmopolitlik, karma ynne doru bir geri leme, bozulmadr (pileme). Bir baka deyile, blnmenin nedeni okkltrcliiktr. 14 Fenerli George Bibesco rknn dirilii konusuyla ilgileni * yordu. Ona gre, bir devrime gerek yoktu ve Yunan rk (Yunanllardan kas tedilen Platoyu okuyan herkes) sarsnt ve oklar olmakszn, zamanla ve he men hi aba gstermeden eski dzeyine ulaacakt; yeter ki katksz dilini korusudu. 14 John Mahaffy, Yunanllar, Avrupa'nn en youn ve yaygn 4 biimde demokratiklemi halk olarak gryordu. Siyasal ve medeni er demlerin, dm ve kleletirilmi bir halkn elinde kaybolup gidii, zgr ln kayboluunun beraberinde ahlakszlk ve korkakl getirii, nceki ku aklardan liberaller iin balca gndem konusuydu. Byron, Hobhouse ve Finlay gibi Yunan kltr hayranlan, Yunanlarn klelikle yozlatrldna ancak bamszlaarak bundan kurtulacaklarna ve zihnin bamszln ye niden elde etmesinin ilerleme iin en iyi koullan salayacana inanyorlar d; bu, 19. yzyl liberalizminin temel sylencelerinden biridir.14 5 Yozlama kavram, 18. yzylda sosyal, tarihsel ilerlemenin, dnya nn Hristiyanlk tarafndan kurtarlacan syleyen Hristiyan kurtulu kavramnn yerini ald srada ortaya kt.140 Lombrosonun sulularn fi ziksel tasvirine ilham veren Max Nordau, Degeneration*da sanatlarn yoz lamasn, sululua, fulua, zihinsel hastalklara yol aan srele badat rarak, 19 . yzyl sonlarndaki Avm panm entelektel ve sanatsal yaamnn maheri bir betimlemesini yapar: Irkn sonu, erotomanyaklar, esrarkeler, ayyalar, inansz ve kanunsuz, uyum suz benciller, toplumun slah olmaz,
56
Ba t il il a r in
z n d e T r k Im a j i n i n G e i r d D e i m l e r
iktidarsz asalaklan, gszlkten vc yozlamadan mustarip, drtlerini de netlemekten aciz, Baudelaire, Verlaine, Wilde rneindeki gibi Cizvit eiti minin miras olan bir mistisizm ile snrsz bir ksnllk arasnda kararsz ca salnan, Wagne* gibi kendini Trk mziine kaptrp histerik Almanlar Trk keyfinin (aynen bu szckle) gizemiyle tantran, hastalkl, ahlaksz entelekteller. Bunun nedenleri alkolizme, ttne, ehirlerin atmosferine ve strese yklenir!'47 Nordau, Siyonist hareketin liderlerindendi; ne para dokstur ki, krk yl sonra, Yahudi sanatnn kendisi de, Nazilerin sylemin de yozlukla itham edilecekti. Yozluk terimi dorudan snflandrc, rk, mulak, gerekleri maskeleyen bir terimdir. Bir yandan kstsz, anormal, sapkn bir cinselliin sonucu olarak grlen sanattaki yozlama, bir yandan da duygularn denetiminin olmayna neden olarak g s te r ilir .Y o z la ma/yenilenme, d/ilerleme, Batnm ahlaki ve ekonomik deerleri ba lamnda normal/anormal ikilemine alternatif olarak kullanlyordu.149 Yeni lenme, Barres'in eserlerinde, geleneksel deerlere geri dn, katksz bir muhafazakrlk anlamna gelir.'50 Yine yozlama, Gabriele Mandelin syle minde, endstriyel uygarln evrensellemi tecimsel deerleri uruna ne zaket, hogr, yaama sanat gibi geleneksel deerlerden vazgeilmesidir.'5 Ayn ekilde, 19. yzyl Osmanl mparatorluunu ele alrken, Joseph Reinach toplumda, idarede, devlette, kt olan ne varsa Trklerde gelir... u dnceye vardm ki, yalnzca Yunanllar Douyu yeniden diril tebilir diye yazar.152 Osmanl mparatorluumun Sultan Sleym ann l m nden sonra yozlat, 19. yzyl bandan itibaren tarihilerin gelenek sel gr haline gelmi, muhafazakr Osmanl tarihileri, Sleyman d nemindeki sisteme geri dnn imparatorluu yeniden zirveye tayaca fikrine byk ilgi gstermilerdi.'5J Djait, Osmanl mpartorluu ve tslamn gerileyii arasnda balant kurarak, kincisini Araplkla badatrr: Dou Avrupa'dan gelen kleleri bnyesine almakla, Osmanl mparator luu, ruhunu byk lde yok etm i, Avrupa'nn batan karclna teslim olmakla rgtlenme ve M slm an topraklarn btnletirilmesine odaklanmak yerine, kendisine benzetirmeye bile almad Hristiyan topraklarn fethine dalmt . Bu, Osmanl geleneklerinin baz destekileri nin bir yzyl nce yazd -T rklerin Bizans nlunu benimseyerek bir tr
57
ahlaki zlmeye urad- fikrini tek rarlamaktadr. Claude Farreree g re, Trk yozlamasnn nedeni gebe yaamn, savalar brakp, kendile rini sarayn zevklerine vermeleri ve Atatrk dneminde, en makul Islam i geleneklerin bazlarndan vazgemeleridir: Modernizm zararldr.ss Volneye gre ise yozlamann nedenleri, matbaann olmayndan kaynaklanan cehalet, ynetimde ve dindeki muhafazakrlkt.'56 Renana gre slam dncesi yozlamtr; o, yalnzca filologlarn uzmanlk alan olan edebiyatn yozlam son temsilcileri arasnda varln srdrr ve Rcnan Senitiklerin katklarn din ile snrlar [Mslman dnyay eletirir ken, bilinizce ve dolayl yoldan, rk bir dille, slam retisini eletirir].,S7 Yenilenme [rejenerasyo] szc, 18. yzyln zgrlk arlk larna kar, ahlaki dzene, eski ve katksz olduu varsaylan deerlere d n anlamnda, devrim kart, muhafazakr Restorasyon koullarnda po pler hale gelir [ancak devrim de zaten eski Rom ann kirlenmemi cum huriyetine geri dn savunuyordu]. Daha sonra, Fransz Imparatorluunur kne rastlayan zel koullarda, Fransa, onu yenmi olan ngil tere ve Prusya karsnda yenilenmek zorundadr. Yenilenme, demode in sanlara, yozlam rklara, parti ruhunun vatanseverliin yerini ald yk lan imparatorluklara zt ynde, uygarla doru giden ileyite dm eni ele almak olarak tanmlanr.'5 8 Eitimde yenilenme, ilkin ulusal dile ve eski metinlere eski uygar ln yaptlarna dn olarak anlalyordu. Yabanc dillerden anadile gi ren szckleri kovma abalar, burjuvazinin, suni de olsa ulusal bir dili destekleme ynndeki milliyeti politikasnn tipik bir gstergesidir. Bi lim lerin ve yeni teknolojilerin retilmesi ancak ikincil nemdedir.159 Tablo 8. Yozlama ve Yenilenme Evrim Vahi devlet (anari) =g, fanatizm Uygarlk (kanunlar, zgrlkler) Yozlama iyi kalt =doal devlet =bar (Rousseau) Kentsel arpklk =zorbalk
Ba t il il a r in
ocukluk yallk
3 -3 - D o u d e s p o t i z m i n d e n m e d e n i y e t l e r a t m a s n a
Seyyahlar, saray ve Dou despotizmine ilikin gelimeleri, kendi geldikleri kanunlara saygl, resm ilem i toplum lara karlatrarak, keyfi yete bavurma ve karar alma zgrl olarak grrler. Yahudi soykrm bir yana, Hal seferlerindeki katliamlar, engizisyonun ikenceleri, din sa valarnn yaratt ykmlar ve Nantes Fennannn geri alnm as srecin de yaanan fanatik arlklarn olduu dnemlerde, slamn hogrs ko nusunda bolca yazlp izilmitir.'60 Machiavelli, Trk krallnda, hkmdarlarn bir sr ara gle (aristokrasi, din adamlar, parlamento, loncalar) baa kmak zorunda ol duu Bal Avrupa krallklarnn aksine, aradaki kuvvetlerin hi olmayn ilk kez ele alan kii olmutur. Rejiminde, ou Bat Avrupa lkesinde oldu u gibi halkn deil, askerlerin memnuniyetini temel alan Trklerin krall n fethetmek zor, ancak onu elde tutmak kolayd.*6' Kral XIV. Louis iin, 17. yzylda sultann sarayn tasvir eden seyahat yazlar yazlmt; bu an latlarda, Topkap Saray Versaille Saraynn mimarisiyle, kincinin taraf n tutarak karlatrlyor, ancak grg kurallar, detler ve saray hizm etle rine paha biilemiyordu. Dilsizler, ehzadelerin ldrlmesi, kadnlarn denize atlmas ve hadmlarla ilgili hikyelerle zalimliklerin abartlmas, XIV. Louisnin Dou despotizmine ulamad srece, mutlak m onari sinin arln dilediince artrmasn salamt. 16-17. yzyllarda kusur suzca ileyen dzenli Trk devleti miti, aristokrasiye kar savanda m er kezi iktidar glendirmek iin kullanlyordu.162 Dou despotizmi, Montescjuieunn dorudan eletirmeleten ekindii, Fransz monarisinin g istismarnn abartl bir im gesi haline geldi.105 M onlesquieuye gre, Osmanl mparatorluundaki despotizm, ak bir veraset kanunun olm a yndan, yasama, yrtme ve yarg glerinin nn de sultann sorum luluunda oluunun yaratt karklktan, "slam n yaylmas, okelilik ve despotizme yol aan scak iklim koullarndan kaynaklanr; Montesquieu sonunda, lml ynetim Hristiyan dinine, despotik ynetim M sl m anla daha uygundur sonucuna vanr.64 Osmanl mparatorluundaki feodal yapy kendi diyalektik kurgu suna uygun bulmayan Marx da, Montesquieu'niin snflandrmasn sorgu*
59
suzca kabullenmiti.,6s Engcls Trk sorununu tek bir cmleyle zmeye a lr: Gney Slavlarnn, Balkanlarda uzun zamandr her trl ilerlemenin muhalifleri olarak sahneye kan barbar Trkler ve Arnavutlardan baka ra kipleri yoktur ...Gerek tarih, gerekse son zamanlarda olup bitenler, Avru pa'nn Mslman devletinin ykntlar zerinde bamsz bir Hristiyan devleti kurulmasnn art olduunu gsteriyor.'66 Kari Wittfogel, ayn izgi den hareket ederek kurduu byk dnce sisteminde, Dou despotizmi nin tipik rnekleri olan hidrolik toplumlarn ancak keyfi bir despota sor gusuz sualsiz hizmet eden klelerden (yenieriler) oluan zenle oluturul mu hiyerarik bir brokrasinin emrindeki tavizsiz bir klelik sisteminde i leyebileceini savunur. Hidrolik terimi, ne Bizans mparatorluuna, ned e Orta Asya'dan Anadolu ve Balkanlara doru hareket eden, kyl, gebe Tiirklere gerek anlamda uyduundan, Wittfogel bunlar, kenarda yer alan mnferit hidrolik toplumlar olarak marjinal bir yapya oturtur. Bu rada, despotizmin temel ltnn, okuluslu bir imparatorluun, iktidar n byk mesafelerin tesinde kurabilmesi olduu anlalmaktadr.167 Amerikan liberallerinin gurusu olarak grlen Francis Fukuyama, tarihin sonunu haber veren nl kitabnda, slam vicdan zgrlne kar, Avrupa faizmine benzer, hogrsz ve demokrasi kart; slam l kelerini otoriter Asya devletleri olarak grr ve slamdan kopma abalar sayesinde bir tr demokrasi gelitirmeyi baarm tek Mslman lkenin Trkiye olduunu syler.6* Buna benzer basit bir sylem, Huntigtonm Clash o f civilisations '(9 adl kitabnda da grlr. >
3.4. Kltrel n d irg e n e m e z lik
Tarafszlktan ok uzak olan Avrupal gzlemcilerimiz, milliyeti ha reketlere verdikleri destei ve Osmanl imparatorluunun paylalmasn hakl gstermek iin, insanlar fanatizme inandrma ihtiyac iindeydiler. Trkiye'yi son Hal savas olarak ziyaret etmi olan Clateaubriad, d ileri bakanl yapt sralarda yle yazmt: Trkiyeye buharl gemiler ve demiryollar vererek ordularn dzenlerken, bir yandan da donanmalar n nasl ileteceini retmekle onlar uygarlatmyormu gibi grnmemiz, uygarln Douya yaylmasyla deil, Batnn gaddarlkla tanmasyla okta-
60
Ba t il il a r in
lanacaktr... Gelecein braimleri bizleri Charles Martcl dnemine geri g trebilirler... Toplumsal yaps klelik ve okelilik zerine kurulm u bir halk, Mool bozkrlarna geri gnderilmelidir... Osmanl mparatorluunun yklmas, insanlk soyu iin olsa olsa bir kazantr... Siyasal toplumun ahlaki deerlerinin tm unsurlar Hristiyanln kklerindedir; toplumsal ykmn tm tohumlar ise slam dininde. imdiki sultann uygarlk ynnde adm lar att syleniyor: Bunun nedeni de, fanatik gruhunu, Fransz dnmeler ve ngiliz ve AvusturyalI baz subaylann yardmyla dzenli askeri eitimden geirmeye almas. Mekanik silah eitiminden gemek ne zamandan beri dir uygarlk anlamna geliyor? Trkleri kendi bilimsel taktiklerimizden ha berdar etmek, ok byk bir hata, hatta bir su saylr. Eer kastl olarak toplumum uzun mezar kazclarn yetitirmek niyetinde deilsek, disiplin altna alnacak olan askerlerin vaftiz edilmeleri gerekir.170 Pouqueville gibi Trk fobisi olanlar da vard: Despotizm ve bela, yaamlar yz kzartc bir yaam aralndan ibaret olan Asyal rklarn uyuukluu iinde yeerdi ve by mekte. Devletlerin belas olan Trklerin bunca zamandr neden yok edil mediklerini hep merak ederim.171 Guizot, Trk topraklarnn paralanma mas gerektiini savunsa da, ktmser grnr: Mslman dnyasndan, ne kendi reformu, ne de Hristiyanlar adma hibir umut yok. Tek bekledii miz, kendi kanunlarnn yaratt felaketler silsilesi.172 Paul Deschanel, 29 ubat 1888de millet meclisine hitaben yapt konumada: Dou, kelime nin tam anlamyla gelenein vatandr; o, deimez karakterini yzyllardr korumutur ve bu karakterin ayrlmaz ynlerinden biri, dinsel meselelerin si vil yaamla i ie olmas ve bu ikisinin birbirine kanmasdr. Tm Osmanl reformcularn karsna kan almaz glkleri bununla aklayabiliriz. Yi ne, byk ihtiyatla da olsa, Trk imparatorluundan nlemler, aykr reform lar isteyen Batl politikaclann hatalar, yanl hesaplar da bununla aklana bilir. Bu reformlan yalnzca kurumlanyla deil, tm varolularyla yaamala rn beklediler, zira, grne baklrsa bizimki gibi siyasi bir devletle i yap tklarna inanyorlard; oysa gerekte sava bir teokrasi, dinsel bir feodalite, deimez bir tutuculukla kar karyaydlar."17 Renan: Sosyal devletlerin en 5 kts, slamclk ve eski Papalk devletleri gibi, dogmann dolaysz ve mut lak bir egemenlik srd teokratik devlettir.174
6l
Trkiye asla deimez.17 Bu halk, zalimliinde en ufak bir dei 5 me olmakszn, uygar bir halkn yerini alarak, kavgac grhlarla gebe ai retler iin yaplm kanunlaryla, byk bir ehre yerleti... Osmanllar, bi zim bildiimiz anlamdaki vatanseverlik erdeminden habersizdir... Trkle rin kanunlar, iinde yaadklar topraklardan ziyade, inandklar dinle uyumludur... Vatanseverlie benzer her trl ey, onlarda tamamen dinsel fanatizmin emrine verilmitir.176 Paann, beyin, efendinin yaldzn yle bir kazdnzda, altnda onun vahi drtlerini, lsz nefretini, zalimce bir hkmranla olan susuzluunu bulursunuz. ; Kurann cihatla ilgili hkmlerine inanarak onu kandran ve iddete ynelten din adamlarnn tahrikleri etkisinde, inanl, acmasz bir fanatik. Muhammed,177 tpk des potizm -antik toplumlann bu iki haeresi- klelik ve fanatizm gibi, modem demokrasilerimizde miyadm doldurmutur.17 Renan Islamisme et la Scien ceda: Trk rk, felsefe ve bilim hevesinden tamamen yoksundur, Trk ler Avrupa uygarlna yetimeyi asla baaramayacaklar: Dinleri onlar iin daima almaz bir engel olacak. Bu yabani rk, inanlmaz bir acmaszlk la savamtr. Yunan halknn zihnindeki tiksindirici hatrasn buna bor ludur... Bu halk, gnmze dek acmaszln kaybetmemitir. Uygarlk ona gre deildir. Bana sk sk stlerini kirletip annelerini zen ocuklar ammsatmlardr... Byle insanlara ancak Asya'nn kuzeyindeki usuz bu caksz bozkrlarda yaamak yakr" diye yazar. Abbot Michon, Batl eiti min Trkleri deitiremeyeceim savunur: Yabanc lkelerden, Londra, Paris ve Viyana'dan lkelerine dnen Jn Trkler zerafet kazanmlardr; artk babu [mes] giymezler ve son derece akc bir biimde ngilizce, Fran szca ya da Almanca konuabilirler; arap ier, ramazanda sigara tttrrler, kt birer vatanda olmulardr ve inanlarn kaybetmilerdir... Onlara g vur denir ve toplumdan dlanrlar... Ne zaman ki bu babozukluk kendile rine ar gelmeye balar, bir bakarsnz ki kendi lkelerinin alkanlklarna dnmler; yanlarnda tadklar sahte Avrupa yaldz gitgide dklr ve bir kez daha, bu defa her zamankinden daha koyu bir Trk olurlar ve Avrupal fikirlere genellikle tekilerden daha dmanca yaklarlar...179 Trkler Mslman olarak kaldlar ve dolaysyla da her trl kay namaya, Avrupa klriine kar direndiler. Kuran, esas itibariyle ktim-
62
Ba t il il a r in
z n d e T r k Im a j i n i n G e i r d D e m l e r
sem e vc nefret uayandrarak onlan yaltt. Yz ylda bir H ristiyanlara ya adklar birka temas da, onlarn fanatizmini pekitirmeye ve Asyal karak terlerini ne karmaya yarad ancak. imdi her zamankinden daha yaban c ve zalim grnyorlar; zira onlar Avrupallardan zaten ayr klan H ris tiyan inanlar yetmemi gibi, Avrupa, bir de, onlarn hibir ey katamayaca devrimci fikirleri ekledi... Gerek u ki, Trkler Avrupa uygarlyla btnleemez; onlar asimile olamazlar; bugn bu, her zamankinden daha zor grnyor. Trk halk ld... Sultan, Avrupa'nn ho planlarna onay verip im za koyabilir, ama bu kimsede gven uyandrnayacaktr; nk onun ve slamn, doalarn deitirme konusunda iten olduklarna inan mak bir imzayla olacak ey deil. ,o Ve gnmzde benzer grler: Trkiye ne corafyas, ne tarihi, ne de kltryle Avrupa'ya aittir.11 Trkiye heterojendir (Bayrou). Tr kiyenin Kopenhag kriterlerini hayata geirebileceine inanm yorum ."18 2
3.5. K f i r l e r l e i t ti faklarn y a s a k l a n m a s n d a n , A v r u p a h a r e k e t i y l e b t n l e m e y e : S r a d a n kapitlasyonlar.
Osmanl mparatorluu, tpk demir perde gibi, aradaki bir ideolo jik uurumdan dolay, Hristiyan cumhuriyeti ile dm an olmaya m ahkm muydu? Chabodnun yazdna gre, Roma Katolik Kilisesi tarafndan ida re edilen bir ortaa Hristiyan cumhuriyetinin zamanla zlmesi, Avru pa kavramnn ortaya kmasna yol at. V. Charles Hristiyan cum huriye t i n i koruyordu; ondan yetmi yl sonra, Sully, Avrupadan sz eder. Eer ans eseri imparator, kzlarndan birini padiahn olu ile evlendirmi ya da bunun tersi olmu olsa, 14 ve 15. yzyllarda olduu gibi bir uzlama m m kn olur muydu? Byle bir evlilik neden imknsz hale geldi? M sl m an lkelerle anlamalar nasl salanyordu? Uluslararas hukuk, zamanla gelierek devletler hukukuna dnt ve "doal kanunlar , baka bir deyile sekler hukuk, dinsel hukukun ya da eriatn yerini ald: Mslman lkeler tarafndan Hristiyan lkelerinkine benzeyen diplomatik kanunlarn uygulanmas da byle gerekleti ve bu, bar iinde bir arada yaamaya ve ticaretin yaylmasna yol at. Uluslara ras hukuk, geleneksel Roma hukukunun ve ortaan imparatorluk/kilise
63
ayrmnn tersine, Mslmanlarda eriatn bir paras olarak grlyordu. Nitekim, Kuranda pacta sunt strvanda ilkesini (IX/4 ve XVI/93 nolu sure ler) ve elilerin diplomatik dokunulmazln ( 732-733 / abani) ileyen ayetler yer alr; gm rk vergileri, ticaretle ilgili kstlamalar, M slm an ol mayan glerle karlkl kazan getiren anlamalara varlmas iznini ile yen ayetler de vardr.,8i Ancak, bu ayetlerin kutsal kitapta yer almas, ulus lararas ilkelerin tannmasyla elikili bir durum yaratmaz. Kfirlerle ittifak yapma yasa (Pactum cum infdelibus veya Foedus impius) Kilise tarafndan dinsel hukukun bir kanunu olarak ortaya kt: 9. yzylda, Gney talyadaki lordlarla Mslmanlarn (Sarakenleri) ittifak n engellemek amacyla kfirlerle evlilii yasaklayan Saint Paul'n szlerini arptan Papa VIII. John bunda zellikle etkili oldu. Sonralar, 1228-1245 y^lar arasmda papalar, Schwaben'li II. Frederic ile Msrl Sultan el-Malik alKmil arasndaki ilikilerin yrtlmesini engellemeye alrlar.'8 1179'd a 4 toplanan Lateran konseyi Mslmanlarla ticaret yasan yeniden yrrle koydu; bu yasak 14. yzyla kadar hkm srd, Vatikan tarafndan ekince [derogasyon] konsa da, V. Clementin 1307 tarihli mhryle onayland; Ragusallar, 1373te kfirlerle byle snrl bir ticaret iin papalktan yetki alm t.8 Dinsel kanunlarn hkmleri Hristiyanlarn Mslmanlara tahl, 5 odun, cephane ve silah salamalarn yasaklyor, kfirlerle yaplan anlama lar daha batan hkmsz saylyordu. Cezas, aforoz edilme (bu Zapolya'mn bana geldiyse de, I. Francis, II. Frederic gibi, byle bir ceza almad) ya da hkmdarn, topraklarna girm esinin yasaklanmasyd. Thomas Aquino, Hristiyan bir hkmdara kar olmayan ittifaklara izin veren, baka dinden hkmdarlar iin de uygulanabilir olan ju s humanum ile Hristiyan bir prense ynelik Hristiyan/kfr ittifaklarn toptan yasaklayan ju s divinum ayrmn yapt.*86 Papa, Macar Kral John Hunyad'11118 Trk hkmdar ile 7 bir anlama yaptn rendiinde, elisi araclyla, hibir Hristiyan h kmdarn iman dmanlarna iman gstermemesi gerektiini bildiren bir ferman yollad; burada, iman [fdes), hem dmana duyulan gven anlam n da, hem de dinsel olarak, Tanr'ya verilen sz anlamnda kullanlyordu.18 8 Ayn ekilde, I. Francis'in, V. Charlesa kar Trklerle yapt ittifak da bir skandal olarak karlanmt. Oysa V. Charlesm Sleyman'a kar Perslerle
64
Ba t il il a r in
z n d e T r k Im a j i n i n G e i r d D e m l e r
yapt ittifak, ayn tepkiyi grmedi. I. Francis, Papa III. Paul'e bir mektup yollayarak Trklerle olan ittifakn, uluslar ailesinin evrenselliine dayana rak lakl gstermeye alt.'89 te yandan, 15 ve 6.yzyllarn tarihi, dier Hristiyan glere kar Trklerle yaplan ittifaklarn rnekleriyle doludur: Bunlar arasnda, Franszlarn talya'ya yapt aknlardan rkm olan papa larn ittifak da yer alr.190 Dahas, papaln ruhani gcn yitirmesi, Re 1 form anda yaptrmlarn da ilemez hale gelmesine yol at.191 Kfirlerle antlam a yaplp yaplamayaca sonsu, 17-18. yzyl larda Katolikler arasnda hl tartlan bir konuydu. Gentili'yc gre, Trk lerle ilikiye izin olup olmad sorusunun yant: Din, insanlarn kendi aralarnda deil, Tanr ile insanlar arasndaki bir sorundur. Enlernasyonalist Grotiusa gre, Hak dine m ensup olmayanlarla antlama ve ittifaklar yapmann serbest olup olmad, pek ok kiinin kafasm kartran bir so ru. Doal hukuka gre deerlendirdiimizde, yant hi de zor deil; zira dinsel farkllklara baklmakszn, lm insanlarn antlama yapm a haklar vardr, * ancak, baka bir yerde ( xii) yle ekler: Tek bir bedenin uzuv 92 lar olarak, tm Hristiyanlar, kendilerine ynelik ktlklere kar duyarl olmaldrlar... Dinin dmanlarndan biri, Hristiyan krallnn topraklar na saldrdnda, krallar ve halklar birbirlerine yardm etmelidirler... Buna ramen, Italyan ehir devletleri (Venedik, Piza, Floransa, Cenova), Fransa Krall ya da Katalonya, ksa sre sonra, Mslman (Saraken) lkelerle ticareti dzenleyen kanunlar kabul ettiler ve 13 ve 14. yzyllarda en nem li ticari limanlara temsilcilerini gndererek elilikler kurdular. Ve bu alandaki yasaklar geersiz hale geldi.9 Osmanl mparatorluu ile Batl 3 gler arasndaki kapitlasyonlar, Bizans mparatorluu ile talyan cum hu riyetleri arasndaki bu daha eski anlamalarn yenilenmesiydi.19 4 Kapitlasyonlar, dinsel ayrmlarn tesinde, uluslararas bir uzla m ay tanmlar; burada esas olan kiisel hkmler, dinsel farkllklar bir ya na koyarlar ve kendileri de bu ekilde tannmak islerler. Osmanl padiah tarafndan verilen kapitlasyonlarda ticari olarak hibir karlkllk talep edilmemitir; nk kapitlasyonlar, imparatorluun hibir karnn ol mad bir ticarette, bir kle ya da tebaaya (Venedik ya da Polonya gibi) zerk bir biimde verilen ayrcalklar olarak grlr.
<$5
Sousa'nn doru saptamasna gre, kapitlasyonlar, Bizans ile orta a Hristiyan devletleri arasndaki uluslararas uygulamann bir devamndan baka bir ey deildir ve Mslman hukukundan ya da dinsel farkllklardan kaynaklanmamaktadr (17. yzyldan itibaren Batl gler faaliyet alanlarm geniletmek iin sz konusu farkllklarla ilgili ynlerini ne karm olsalar bile): Temel olarak, kanunlarn kiisel olduu (bir hkmdarn tebaasna ya da bir cumhuriyetin vatandalarna ve onlarn klelerine uygulanan) feodal rejim, Mslmanlarn hukuki rejimiyle benzerdi; bunun ortaadaki temsil cilerin Dou Akdeniz Latin devletlerinde, zellikle de ayn kkenden olan yurttalar arasndaki adli meselelerde, daha ok Kbrs Krall ve Bizans mparatorluu'nda grdmz uygulamalar, onlarn yerini alan Mslman devlette de, nemli deiikliklere uramadan devam etti.19 5 eriat ilkesi evrensel ve kiiseldir. te yandan, Augsburg barnn ardndan toprak egemenlii ilkesini ilan eden Bat hukuku, gitgide daha fazla, laiklemenin dinsel farkllklarn zerini rtt bir blgesel bir hu kuk halini alacak, Trkiye de cumhuriyetin kum luuyla birlikte byle bir yasay benimseyecekti. 16. yzyldan itibaren yeni ortaya kan Avrupa ulus devletlerinde baskn hale gelen blgesel hukuk, gitgide ilerleyerek, Osm an l topraklarnda hl geerli olan, ortaan kiisel hukuk sisteminin yerini tamamen ald. Sonsa Batda kiisel hukukun ortadan kalkmas ve blgesel hukukun geliiminin Cerm en yaam biiminin etkisiyle olutuunu be lirtir (zgr tarmn gelimesi, farkl cemaatten insanlar arasnda yaplan evlilikler, Kilisenin aile ilikileri zerindeki etkisinin standartlamas, fe odalizm). Aslnda, toprak aas ve klesi arasnda kiisel bir ba oluturan feodalizmden ziyade, blgesel hukuka geiin nedeni, belli bir toprak sn rn temel alan, cujus regio ejus religio ilkesinin geerli olduu ulus devletle rin biimlenmesinde aranmaldr. Avrupa'da, papann ortaadaki roln bir tr sekler rgtle dei tirme abasyla, srekli bir barn salanmas ynndeki ilk tasarmlarda (Sully, Leibniz, abbot de Sait-Pierre), Trklerin Avrupadan kovulmas (Leibniz'in 1684 tarihli Mars Christianissimum unda Polonya zerinden;'96 ab bot de Saint Pierre 2. bask197) ya da Avrupa iin dnlen kurumlardan dlanmalar (Bacon'n Bello sacro*su, E. Cmse) teklif edilir: daha uzaktaki
66
Ba t il il a r in
z n d e T r k m a j i n i n G e i r d D e i m l e r
Doulu Mslman komularn nnde bir set oluturmalar iin onlarla birtakm antlamalar yaplmas dnlebilir tabii (abbot de Saint-Pierre). ideolojik Hrisliyanlk/ slam (dinsel) ikilemi yle gsterilebilir: Hristiyan Cumhuriyeti=dar l harb mmet (Islam)=dar l-Islam Hal savalar=g>ur Cilad savalar=miimm ki dnya arasndaki ilikilerin karlkl olarak yasakland bu iki kutuplu dmanlk -ilikilerin m inim um dzeye indii- 1923-1989 dne minde Sovyetler Birlii ve uydu devletlerinin Batl gler tarafndan dlan masna benzetilebilir. Bu ekimenin sona ermesi, Amerikan sper gcn yeni dmanlar aramaya itmitir. Peki, btn bunlar, Trkiye'nin gelim ek te olan uluslararas lukuk sisteminin bir paras olmad anlamna m ge lir? Lord Stowell, 8 o 2 de, M adonna del Burso davasnda yle diyordu: Os manl mparatorluumda yaayanlar, bizimkiyle bire bir benzer bir millet ler hukukuna bal deildirler. Durum lannn vc karakterlerinin zgnl gz nne alnarak, mahkeme, onlar, Avrupa devletlerinin onca yldr bir birleriyle olan ilikilerinde uyguladklar sz konusu kamu hukukunun en kat kurallar ile bal saymamak gereini defalarca dile getirmitir.198 Son olarak, Paris Antlam as'na eklenen, 1856 Knm Sava'n sonu ca balayarak Trkiye'yi Avrupa hukuk birliiyle btnletiren" bildirge, son derece akl d grnmektedir; byle bir bildirge, 15. yzyldan itibaren Trkiye ile imzalanan tm antlamalarn inkr ve geersiz klnmas anla mna gelir! Aslnda, bu bildirgenin ardndaki niyet, Avrupa ittifak ereve sinde, herhangi bir gcn, dierlerinin onay olmakszn Trkiyenin baz blgelerini fethetmeye girim esini engellemekti. Hukuksuz devletin ztt olan hukuk devleti kavram -dar-l harbe kar dar-l slam ztlna paralel olarak- emperyalist bir hukuk anlayna karlk gelen ayn birlie katl mn tannmas iin kullanlan bir aratan baka bir ey deildir.'99 Nitekim, 1856 Antlamas, bir yandan Trkiye'nin Avrupa ittifakyla btnlemesin den sz ederken, te yandan, Glhane latt- erifi (1839) ve Hatt- hmayu nu (1836) ile, millet sistemini salamlatrarak, halta genileterek, Batl dev letlerde blgesel biimde uygulanan sekler hukuk ile dinsel aznlklara ve rilen gvenceler ve ayncalklar arasndaki elikileri pekitiriyordu/00
67
Sorun, 15 ve 16. yzyllarda, Osmanl mparatorluu ile Avrupa'nn dier devletleri arasndaki uyumazlklardan ok, imparatorluun, 1 5 4 7 ve 15^5te Habsburglarla yaplan, yz elli yl statkonun sabitlendii bar ant lamalarnn ardndan Avrupa'nn kalan ksmna gitgide yabanclamas ve o dnemde bu topraklarda gerekleen deiimlerin dnda kalmasyd/01 Ni tekim, bu anlamalardan sonra Osmanl mparatorluu, uluslararas hukuk kurallarnn oluturulmas srecinde, bunun ke talarn oluturan Vestfalya Antlamas, Utrecht Bar ve hatta Viyana Kongresinde yer almad.
4. S o n u
Okuyucunun ilgisini uyandrmak iin, yazar, arzuyu tetikleyecek yeni bir eyler eklemek, abartma pahasna da olsa, kendinden ncekilerin sylediklerine bir eyler katarak, hayal gcnn, takntlarnn, drtleri nin gerekliin tesine tamasna izin vennek ihtiyacndadr. Yazarlar bu taknlklardan dolay kendilerini sularlar: La Boullaye Le Gouz, Belonun, Trk kadnlarnn arzularn yazarken, Dou'daki gibi bir serbestlii Av rupa'da grse, ne yapmak isteyeceini sylemekten korkarak okuyucuyu heyecanlandrma abasnda olduunu yazar.202 Ancak Belon, seyahatlerin yorumlanmasnda kiisel gemiin nem li olduunu zaten belirtmitir: Herhangi bir yabanc lkede birka kii yan yana yriise, ilerinden ikisi nin ayn eye ilgi gsterme olasl pek azdr."20* ehvetin ayplanmas, s t kapal szlere ilgi gsteren 18-19. yzyl Viktoryetleri ve pritenleri ta rafndan kendilerini okuyucu gznde aklama abasyla yaplr. Bunlar biraz tuz, biber, baharatla sslenip, daha nce yazlm me tinler, kulaktan dolma sylentiler de eklenerek, benzersiz bir dil yaratma, dikkat ekme, tamamen gerein snrlarn ama ve belli bir uzunluu ge en alntlarda telif demekten kanmak amalanr. Gerekliin kendisi de, kiinin arzusuna gre hayal gc ile yeniden yaratlr. Yazarlarn ou kendilerinden ncekilerin yazdklarn kopyalayarak zerine azck sos ek lemekten ekinmezler. Minareler iyice ykselir, hamamlar daha da lo ha le gelir... Oryantalist egzotizmin cafcafl tasvirleri, Batl orta snfn sakin erkeklerinin bilinda, bulank ksnllne, mazoizmine ve sadist drtlerine ucuz tatmin yolu salar.*04
68
Ba t il il a r in
z n d e T r k m a j i n i n G e i r d D e i m l e r
Yazarlarn geree en yakn biimde yansttklar ey m idir o, yoksa kendi kiisel fantezilerinin davurum u mu? slam ve M slmanlarla ilgi li halihazrdaki fantezilerimiz, Batnn cinsel bilinaltnn derinliklerinden mi kyor, yoksa bunlar yalnzca gerekliin sanat eserine aktarlm hali mi? Gezi anlats, daha nceki gezi yazarlar, gezi rehberleri, romanlar ve grsel sanat eserleri, nyarglar ile deneyimleen szde gereklik arasnda ki hayali ilikinin rndr.20 5 Iorga, 16. yzyl iin, ateli bir merak, renme arzusu, dikkat ve itenlik, her biri Douyu kendince yorumlayan farkl kiilikler; hepsi de sonraki yzylda artk pek rastlanmayacak eyler der.26 16. yzyln, Os manl mparatorluuna kar saldrgan bir bak da ieren bu belirgin ve saknm sz merak, 17. yzylda, adeta zihinlerden uup gitmi ya da alt st olmuasna, gitgide anarak yok oldu. Daha sonra, 18. yzylda, yklm ak ta olan imparatorluk, Avrupa'nn hasta adam , eletirilerin hedef tahtas ha line geldi. Sanatlarn zgrl tarihi yeniden yaratabilir: Kiinin, bulundu u grubun karna gre, basklarn grece dengeli olduu ve verimli bir hayal gcnn olaylarn akn deitirmeye yetebilecei tarih sahnesinde, aklar hayal gcyle doldurmas m m kndr/07 Kimileri ise, tam tersine, "eytann batanda diye karalanan ve ateist olan Postel gibi, ak grl, tarafsz, Tiirksever ya da liberaldir.20 8 Voltaire Katoliklii eletirmek adna, iklimin belirleyici olmad fikrini sa vunur ve Mslman dnyann eitlikilii ve misafirperverliinden hay ranlkla sz eder;109 Lamartine*10 ve Thackeray, Hallara kar Trklerden yana tavr alrlar.2" Toynbee, 19 2 1'd e Yunanistann Anadoludaki igalini eletirdii iin Oxford'daki krssnden olmutur...2,2 Burada kiisel z grln rol vardr: Hi kimse, ald eitimle snrl deildir ve insanlar arasnda, zgrlkteki ksa dnemli kesintilerin deiim arayn engelle yecei dzeyde farkllklar bulunmamakladr. Bat, Trklerin sunumunda, adeta, kaybedecei, sorgulayaca bir dzenin ilkelerini, erkein egem enliinin yklmak zere olduu (hadmn sunumu) ve eitlik isteinin, kadnlarn zgr cinselliinin belirdii, vaz geilmez olduu ifreli bir dili ortaya karmt- iftin icad.21*
69
Septik bir Borges'lc yz yze geldiimizde, Dou, zaman gibidir. Onu tanmlamam istemedikleri srece, ne olduunu bilirim; Dou nedir diye soran olursa, bilemem dediini grrz. Dou/Bal kartl, sey yahlar tarafndan olumlu/olumsuz ltlerinin oluturduu ift kutuplu bir dnce biimine gre ilendi. Bu biim, gem ii ve farkl gruplar deersizletiren izgisel bir boyutu 18. yzyla tamtr. Oysa te yanda, Do u dnyas, rnein Antik Yunan, ar diyebileceimiz ular arasnda bir orta yol aram tr/'4 Trkiye Cumhuriyeti ile birlikte haremler, hadmlar, hamamlar, peeler ve nargileler ortadan kalkt. Artk Trk kadnlar gayrmslmlerle zgrce evlenebilir, boanma giriiminde bulunabilir, mesleki kariyer ya pabilir ve hatta i dnyas ve siyasette egemen olabilirler/'5 Trkiye'de, 19. yzyln ikinci yars boyunca kadnlarn konumunda yaanan geliim, i9 4 o lardan sonra yle byk bir ivme kazand ki, sonunda Bat devletleri nin ouyla karlatrlabilir bir dzeye eriti. Kadnlar kimi alanlarda ba z Batl lkelerden daha nce olmak zere, endstriye ve siyasete katlr hale geldi. (1934'te oy kullanma hakk; 1975'ten itibaren, Trkiye'de kadn larn % 4 4 aktif alma hayatnda. Endstrilemi lkelerin oudakinden daha yksek bir yzde216) Ayn ekilde, doum kontrolyle cinsel z grle ulamalan da baz Bat lkelerinden nce oldu. Mslm an lke lerdeki kadnlar, aktif yaamda rol almaya baladklarnda -so n derece d k cretler de onlarn eve dnmesi iin bir neden olam az- aktif bir aile planlamas politikas olsun ya da olmasn, (Kuzey Afrika lkeleri ve Trki ye rneinde olduu gibi) doum kontrol uygularlar/17 Doum oranlar nn eitim dzeyi arttka byk d gsterdii Gney Avrupann katolik lkelerindeki nfus trendleri de bundan pek farkl deildir/8 Snrlarn deimezliine dair Rnesanstan kalan zalimane ilke: cuju s regi, ejus religi ve Avrupa tarafndan savunulan deerlerin evrensellii arasndaki eliki srmekledir. Berlin duvarnn ykl snrlarn varlk ne denini geersiz klmtr. Berlusconi, Louis Michel ve Michel Rocard bundan kardklar sonu: ngiltere'yi aramza alyorsak Trkiye, srail ve Kuzey Afrikay neden almayalm?... ttifaklara duyulan sempatiye bal olarak, kamuoyu Trkiye taraftan ya da kart grler benimser: Knm
70
Ba t il il a r in
z n d e T r k m a j i n i n G e i r d D e m l e r
Sava srasnda Fransa vc ngiltere'de sevilen Trkiye, Kaiser W ilhelm'in stanbula giderek Trkiye'yi l ittifaka katt dnemde, bu iki lkede antipatik bulunuyordu. Trk imaj 19. yzyl banda Byron'n izinde romantik Helenizm hayranlnn patlayyla, Cezayir fethinin sonrasna kadar olumsuzdu; Fransz ve Ingilizlerin Ruslara kar Trkiyenin tarafn tuttuu ve Os manl mparatorluundaki reformlarn devamn savunduklar Krm Sa va sresince ise olumlu.219 Trkiyenin gerilemesinin, o dnemde Avus turya ve zellikle de emperyalist hevesleri olduu bilinen Rusya'nn gc ne kar bir denge unsuru araynda olan Fransann (ve ngiltere'nin) karlarna ters dt sylenebilir. Trkiye kendini dntrd ve mo dernleti.220 Yaklamlardaki bu farkllklar, politikalar kamuoyunu deitiriebilirmi gibi, politikalardaki deiim lere yoruldu; Franszlar Douda iki gl ynetim isterler: Trkiye ve Msr. ngiltere, ticaretini gvenceye al mak ve yaymak ister. Rusya, Boazlar zerinde hkim olmay hayal eder. Yunanistan, Bizans m paratorluunun yeniden domasn ister. Yzyln sonunda, Loti ve Claude Farrere'i ve Almanlar saymazsak, Trk im aj yine olumsuzdur. te yandan Osmanl mparatorluu'nda reformlar, zellikle Balkanlar'daki siyasal evrimi dikkate alrsak, fazla gecikmiti. Bat, dinsel ve ulusal aznlklara srtn yaslayarak kendi ilkelerini [hogr, dinsel ay rmcln ortadan kaldrlmas] ineyerek, karlarna gre davrand: Y netmek iin bld. Trkiye'ye kar kendini kollayc bir yaklam izerken, 17. ve 18. yzyllarda bu lkenin dinsel fanatizme kar bir hogr mode li oluturduunu, szde Islami fanatizmin yerini baka bir fanatizm tr olan milliyetilie braktm unutuyordu... Kendi imgesini gerek klan Medusa gibi, Trklerin aynadan yans yan arptlm imgesi, deiim lerine ket vurabilir... eviren
S N 1 2
o tlar h rpl
alayan
Ayrca bkz. New Europe'ta bir makale, 2 4 .0 4 .2 0 0 4 . Ayrca bkz. i e Figaroda bir sylei, 2 9 .0 4 .2 0 0 4 .
71
http://europa.eu.int/co1rnn/public_opinion/arcl1jves/eb/eb57/eb57-en.pdf. 2 0 0 4 ballarnda yap* lan b ir M arianne-BVA kamuoyu aratrmasna gre, Franszlarn % 51i Trkiye'nin yelie kabu lne onay verirken, % 34' kar kyor, sol (% 58 yelik taraftan) ile sa {% 55 Trkiye yeli ine kar) arasnda keskin bir ayrm sergileniyordu ; Liberation, 19 .0 4 .2 0 0 4 .
4 5 6 7 8
C laude Lvi-Strauss, La voie des masques, Skira, Geneva, 1 9 7 5 , 11, s. 28. Claude Levi-Strauss, Le totfmisme aujourdhui, Presses Universitaires de France, Paris, 1965. Ali Behdad, Belated Travelkrs, Orientalism m the Age o f colonial Dssolution, Duke University Press, Durhan & London. 19 9 4. Rasgele, -.n. Le Monde, 5 Tem m uz 19 9 6 . Bkz. L Cari Brown der., Imperial Legacy- The Ottoman Imprint on the. Balkans and the Middle Easl, Nevv York, Colum bia University Press, 19 9 6 , zellikle bkz. Norman ltzkovvitz, The Problem o f Perceptions" [Alglama Sorunlar], s. 36-37, ve Maria Todorova, T h e Ottoman Legacy in the Balkans [Balkanlardaki O smanl Miras), s. 45-77-
9 10 it
Biblioihtque orientale, VI, s.520. Hkber, osm anhcada en byk, ulu anlam na gelir. Burada en b yk yldz anlamnda Vens yldzna ekber denm esi kastediliyor olabilir. .n. J. D am ascee, Ecrits sur l'lslam, der. Raynond Le Coz, Editions du Cerf, Paris, 19 9 2 . Nicolas Le Huen, Des Sainctes Peregrinations de Jherusalem, Lyon, 1488, Clarence Dana Rollard tarafndan, The Turk in French History, Thought and Literatre {i52C-66o)da alntlanm , Boivin & C ie, Paris, 1938, s. 43. Le Huen M slm an cennetini fazla insani bulur: Dklamak zorunda olunan bir cenneti asla kabul etm iyordu.
12 13
Rann Lull, Le U m dt la loi an Sarrazin, M otpcllier, 1307, Rouillard'da alntlanm, s. 53. A na Cerbo, Culhra e reltgione islamica nella letteratura italana del Trecento , Europa e Islant tra i Secoli X IV e X V ! iinde, Napoli, 2 0 0 2 , 1. 1, zellikle s. 38-40.
Essflys/D<n<?m<?Jir / , 11, xii
14
15 16 17
Karlatr: Biancanaria Scarcia Amoretti, Tolleranza e guerra santa m il'slam , Sasoni, Plorence, s. 7 ,2 1- 2 2 . B altru.aitis, Rtveils el prodiges, s. 2 9 1. Cantacuz^no, Petit traicte de l'origine des Turcqz,<)0. Le donne sono di natura lussoriose, si come sole essere tutta la nazione levantina", / costunti et i modi particolari de la vita de Turchi, deseritti da M . Lugi Bassao da Zara.
18
S ieu r du Mont, A Hew Voyage to the Levant, s. 2 6 9 - 274. S ir George Courthop, Stanley M-ayes, An Organ fo r the Sufan iinde alnt, Putnam, Lodon, 19 56 . s. 176 . Ayrca bkz. Jean Palere, P<Wgmuzions... Lyon, Jean Pillehottc, 16 0 6 , s. 270 . Count d'Entraigues, L'Egypte Galante, Nouvelle Revue d e Belgque, Brussels, 19 4 2, s. 19 ve 62*63. Iean Charlin, Voyage de Paris Ispahan. LD, I, s. 154, 1 6 1 , 2 6 7 ; Lanc, An Account o f the Manners and Customs o f the Modern Egyptians, s.2 9 6 -2 9 9 . A. d e Gobineau, Trois Ans en Asie (De 185$ 1858), Oeuvres, Pleade, 1 . 11, s.50. Les Voyages et observations du sieur de La Boullaye-Le Gouz, G entillom m e angevin, Kim, Paris, 19 9 4 , s. 87. F.C.H .L. Poucjueville, Voyage de h Grice, Firnin Didot, Paris. 1 8 2 6 , 1, s. 119 : III, s. 220 -2 21. Kdward Said, L Orientalisme, L Orient crU par Occident, Le Seu il, Paris, 19 78 , zellikle s. 17 1- 17 2 ,17 2 , 18 9 -19 1 vc 238.
72
Ba t il il a r in
G z O n o e T r k m a j i n i n G e r d D e m l e r
19 20 21 22 23 24
W ithers, Stanley Mayes tarafndan alntlanm , An Organ fo r the Sultan, Putnan, Londra, 19 56 , s. 2 19 -221. Faul de Regla, Les Bas-Fonds de Constaminople, Tresse & Stock, Paris, 18 9 2 . s. 1 6 7 - 1 6 8 ,1 7 6 ; E. De A nicis. Consiantinople, Hachette, Paris, 18 7 8 , 5.213*214 Laikleme. n . nsan rknn soyaekim yoluyla slahyla uraan bilim dal. .11. Ahlaki katlk ve ilecilie dayal, 17-18.y7.lara ait bir Hristiyanlk hareketi. .n. Onn kralie gibi 7 0 0 kadn ve 30 0 cariyesi vard; ve kadnlar onun gnln elerdiM (Kings, LlII. xi, 3). Bkz. Cantacuzene, Postel, Palerne, baron de C oum em in (1621), Jaubert, Voyage en Arme'n ie et en Perse, s.242; Victor Hgo- Les Oricntales.
25
Bkz. Alain Corbin, La petite Bible des jeues epoux", Amour et sexualile en Occidcnt idinde, Histo* ire, Le Seuil. Paris, 19 9 1, s. 235-245; Georges Duby, Le Chevalier, la Femme et le Prelrt. Le mariage dans la France ffo d a k , Hachette, Paris, 19 8 1, La fem m e, lam or et le chevalier", Am our et srxualiU en Occident iinde, Hstoire, Le Seuil, Paris, 19 9 1, s. 207-217; J .L Flandrin, Le Sexe et l Ocdent. Evolution des attitdes et des comportemenis. Paris, Le Seuil, 19 8 1. Jacques Le GofT, Le refus du plaisir", Amour et sexualiU en Occident iinde, 1listoire, Le Seuil, Paris, 19 9 1, s. 177-189 . Michel Sot, La gense du mariage chr6tien , a.g.e., s. 19 3-20 6. Gilles Le Bouvier, Rouillard s. 39.
26 27 28 29
Helm ut Schelsky, Sorio/ogi* de la sexualite, 1955, Fr. ev., Gallim ard, 19 6 6 , s. 49-55, l 54 * zellikle Hal seferleri zamannda M slm an ve/veya Araplar anlatmak iin kullanlan isim. n . M axhne Rodinson, La fascination de l lslatn, La Decouverte, Paris, 19 8 9 , s. 187. Jean Chardi, Voyage en Perse. $ocite Bibliophile, Paris, s .2 4 5 ,314. Sieur du Mont, A New Voya ge to Jtf Levant. 2 76. Ayrca bkz.: Baron dc Tott, Introductio s. xviij; C .F. Volncy, Voyage m gypte et en Syrie, pendant les annees ? 8 j. 1784 et 17^5, Guvres Completes iinde, Firnin Didot, Paris, 18 4 3 ,2 9 8 .; F .C .H .L Pouqueville, Voyage de la Grice, Firm in Didot, Paris, 18 2 6 , s.512; Jaubert, Vo yage en Armenie et en Perse, 5.205-209, 235; Contess Dora d lstria, Les Femmes en Orient, M eyer & Z eller, Zrich, 1859, cilt. 1, 4 27 & 4 6 6 ; I lenry Cam m as & Andre Lefevre, Voyage eti Egypte , Le Tor du Monde. 1863. I, s. 193-224. {18 6 0 ) Charles Joseph de Ligte, Mes fcarts, Hditions Labor, Brussels, 19 9 0 , s.63. M. Moynet, "Voyage au littoral de la ner Caspienne, 1858*, Le T o u rd u Mon de, 1 8 6 0 , 1, s.307, Gobineaunun La danseuse de Sam akhasna esin kayna olm utur, NoutYfAsalkjuM, G am ier, Paris, 19 65, s.48.
30 31 32 33 34 35 36
M ar Kontesine mektup, 18 Nisan 1717, l, 4 07. Gbek dans. .n. Akn Dans. n . W endy Buonaventura, Les mille et une danses d'Orient, Artlaud, Paris, 19 8 9 , s.10 4 . Caroline Juler, I f s rientalistes de l ecole- italienne, AC R, Courbevoie, 19 9 4 , s. 10 , 2 2 ,7 0 , 97, io i, 14 2. Louis Bcrtrand, Le mirage oriental, Librairie Academique Perrin et Cie, Paris, 19 10 , s. 2 17 , s.127-128. A kn G izli Kanunlar Kitab. n . Paul de RSgla, / Ktab desloissecrttesde l'amour. Hoca m er Haleby, Abou Othm, G eorges Carr'ye gre, Paris, 1893, tekrar basm: m er Haleby ve Paul de Regla. Les lois secritcs de l'amour en Islm, La Nadir-Balland, Paris, 19 9 2.
37
C insel eitim. n .
73
38
M ichel Foucault, Hisioir^ de la sexualitlfCmsW/igw Tarihi), t. La volontf.de savoir, Gallinard, Paris, 1976-, 94. Ayrca bkz. Peter Gay, The Bourgeois Experience- Victoria to Freud, Educaton o f the Senses, Oxford University Press, Oxford-New York 19 8 4 , s. 358-379.
39 40
Au e rd e du livre precieux, Paris, 19 6 0 . T rkn Yeri. .11.

T o k y o , D o u S a n a tla r U lu sa l M z esi.
41
42 43
Lynne Thom ton, La femm e dans la peinture orientaliste, A C R , Courbevoie, 19 9 3 , s .126 Paul Masson, Hsfor<r du Commcrce Franais dans le. Levant au X V !le Siecle, Libnirie Hachette, Pa ris, 18 9 6 , 5.460-463; S ir Harry Luke, Cyprus under the Turks, ly j-t 'jZ , C. Murst & Cy, Londra, 19 6 9 , s. 89 . Volney, Considtrations sur I Guerre des Turks en 1788 (1807), ag.e, s.75'te, evlilik ya sann gen erkekleri tuhaf alkanlklara" sevkettini syler.
44 45 46
Count dEntraigues, L'Egyple Galante, Brksel. 19 42. E. Said, L'Orientalisme. L'Orient crei parl'O cd d en l, 1978, zellikle s. 171-172, 172, 18 9 -19 1 ve 238. The Travels o f John SA N D ER SO N , der. S ir W illiam Poster, Makluyt Socety, Londra, 19 3 1, s. 4. Pckler-M uskau, be yl karsndan ayr kaldnda, kendini, "infam en Passio, die rich a u fd e r einet Seile festhlt und a u fd e r anderen degoutiert"?? e verir. {Sdstlicher Bildersaal, 1840*41. Geliebte-r Pasha! Feurigste Gnom in! Liebesbriefe von Hermann Fiirst v. Piickler un Ada v. Treskou?, Artemis, Zrih-M nih, 19 8 6 , s. 15).
47 48 49 50 51 52 53 54
Lbnanda. .n. Albert Vandal, L Odyssee d un Ambassadeur, Les voyages du marquis de Noinlel (1670-1680) , Plon, Paris, 19 0 0 , s.133, dipnot 1. Casanova, Histoire de ma vie, Robcrl Laflbnt. I5ouquins, 1 9 9 3 , 1, s.293-294. Ch. Rolland, La Turquie contemporaine, 1854, s. 9 9 , 160. PI6iade, II. 14 5 8 ,14 7 0 . Raym ond Schvvab, La Renaissance Orientale, Payot, Paris, 1950, s. 330-334 ve s. 347-348. Ticari zihniyelli..n. De M elon, Essai poliiqut surle Commerce, Chez Franois Clanguion, Ansterdan, 1754, s. 28: Lettre C X V U ; aynca bkz. Abbe de Saint-Pierre 'Observations politiques sur le eflibat des prtres, yine ay n yazarn, Un Projel pour l'extirpation des orsa ires de Barbark.
55
De VEsprit. Bkz. JL inconvenients du ce'libat des prelres, prouves par des reeherehes historiques, A Ge* neva, Pellet, 1781 (abbol G aubine illafen), s. 2 14 ,2 4 8 ,2 6 9 ,3 3 4 - 3 6 5 ,3 8 1. Jean Clair, Mtduse, Contribution ujk anlhropologie des arts du visuel, Connaissance de l lnconscient , G allim ard, Paris, 19 8 9 , s. 85
56 57
spanyol soylusu. .n. Karlatr: Ruth El Saflar, Sex and the Single Hidalgo: Rejlections on Eros in Don Quixote", Studies in Hcnor o f Elias Rivers iinde, der. Bruo M. Daniani ve Rutl El SafTar, Potomac. 19 8 9 ; Jrgcn I Iahn, The Origins o f the Baroyue Concepl ofPeregrinatio, University o f North Carolina, Chapel Hill, 19 7 3 ; Antonio Vilanova, m peregrino andante en el Persiles de Cervantes , Boletn de la Real AcadeB mia de Bcllas Letras de Barcelona 22 (1949): s. 97-159. Steven Hutchinson, Cervantine journeys, The University o f Wisconsin Press, Madison, 19 9 2 . s .8 3 ,115.
58
H clm ut Sclelsky, Sociohgie de la sexualit, 1955, fr. ev., Gallinard. 19 6 6 , s. 171-182.
74
Ba t il il a r in
G z O n o e T r k m a j i n i n G e i r d D e m l e r
59 60 61 62
Karlatr: Albert Hourani, /sfom in European ihought, Cambridge University Press, Cambridge U .K., 19 9 1, s. 116-128. Bkz. Geza Roheim, Psychanalyst el anihropologie, Gallim ard, Paris, 1967 s. 4 2 6 ve sonras. H enry de Montherlant, Hi$pano-More$que, Emile-Paul Freres, Paris, 19 2 9 , s. 39-41foanne tarafndan alntlanm , s. ^S-139.Kadn giysilerine ilikin, Bassano, Nicolay, Lady Motagu. M gr Mislin tarafndan yaplan dier tasvirler iin bkz. I, 12 7 ; Niebuhr, Thorkild Hansen, La mort en Arabie- Une exp(dition danoise-1761-1767, Editions de lAire, Lausanne, 19 8 1, s .10 6 , 224.
63
A.-L. Castellan, Lettres s<r la Morfe. [...} et Constantinople, A. Nepve, Paris, 18 20 , 3 cilt ; Charles Rolland, La Turquie contemporaine, Hom meset C.hoses, Etudessurl'Orient, Pagnerre, Paris, 1854, s. 258 , 374. Edwin de Leon, nder he Slars and Under the Crescent, A Romance o f Bast and We$t, Sam pson Low, Marston Searle & Rivington, Londra, istatistikler, cilt. 11, s. 10 3 ,15 3 . Edm od About, De Pontoise d Slamboul, s. 115. Mark Tvvair, Le voyage des innocmts, Payot, Paris, 19 9 5 , s. 546. Marcelle Tinayre, Notes d une voyageuse en Twrquit'.19 10 , s. 374. Paul FESC H , Constantmcpfc aux derniersjours d Abdut-Hamid, 19 0 7 , s. 133 ; Ida Pfeifer, Voyage d'unefem me autour du monde, Machette, 1 8 5 8 , 1, s. 594 ; . De Aricis, Consiantinople, Hachette, Paris, 1878, s. 19 8-20 0 , 2 0 2 : Tl6ophile Gautier, Constantinople, Michel Levy, Paris, 1856, s. 16 4 - 16 5 ,18 7 ,2 2 8 ,3 2 5 .
64 65 66 67 68 69 70 71 72 73 74 75 76 77 78
D ouya Yolculuk. n . stanbuldaki kadnlarn peeleri hakknda, bkz. Pleiade, II, s. 6 0 8 ,7 7 6 ,7 9 7 . G . des Godins de Souhesm es, Turcs et Levantins, Victor-I lavard, Paris, 18 9 6 , s. 16. Badat Kads. n . Financial Times, 25 Ekim 19 9 1. Lady M. [RiclJ'c 1 Nisan 1717 tarihli mektup; Kontes dc M ara 1 Nisan 17 17 tarihli mektup. Lady Craven, Voyage Consiantinople. par la Crimee en jS 6 , Paris, 1789, s. 192. A lain Buisine, L'Orient voiU, Zlua. Cadeillau, 19 9 3, zellikle s. 10 -11,3 3 . Bkz. Frank Lestringant, "G uillaum e Postel et lobsession turque, Guillaume Postel $8'SCf8) iin de, Trdaniel, Paris, 19 8 5; ve Cosmographie du Levan, giri, Andre Thevet, Droz, Gen&ve, 1985. Jean-Pierre Martion, Les metamorphoses du disir et de loeuvre. Le texte d'Eros ou le corps perdu, Klincksieck, Paris, 19 7 0 , s. 2 0 0 -2 0 1. A li Behdad, Belated Travelers. Orientalisme in the Age o f colonial Dissolulion, Duke U niversity Press, Durham & London, 19 9 4 . s.18 , 28. f.C . Plgel, De la valeur afteclive du vetenent", Revue franaise de psychanalyse, 111 iinde, 19 2 9 , s. 519 , Malek Chebel, L'esprit de- serail'de alntlanm , Payot, 19 9 5, s. 12 1. Alain Buisine, Clerambault, un Neuro-Psydiatre voile", L'Orient voitt, Zulm a, Cadeilhan, 19 9 3, s. 173-198. Em est Penan, Elutfes d'Histoire religieuse, M ichel Levy Freres, Paris, 1857, M ahomet et les origines de l'islam ism e [M uhammet ve M slm anln Kkeni], s. 222-225. Edvvard Gibbon, The Declineand Fail o f the Roman Empire, The Modern I.ibrary, New York, 111,7 6 , s. 116 -117 [Amnien M arcellin, XIV, 4 ten alnt: Incredible est quo ardore apud eos in Venerem uterque solvitur sexus"].
79 80
Grosrichard tarafndan alntlanm , s .12 6 . Sallabcrry, Voyage Constantinople. en Italie et aux iles de Archipel par l Allemagne et la Hongrie,
75
C hez Marada, Paris, an 7, s. 192. 81 82 Grosrichard, s.98. Le Bouquei sacri, compost desphs beliesJleurs de Terre Saincte, Paris, 16 2 0 , Rouillard tarafndan aln tlanm , s. 239; un autre voyageur, I.a-Boullaye*le*Gouz ecrit que le S. Boucher "decrit hardineni... ce qu'il 'a vu que de loin." 83 Ayrca bkz. Giova Antoo Menavino, Trattato de cotum e. vita de Turchi, 1548, s.16 6 ; Les navigations, pfre'grinations et voyagesfaits en in Turquie, Nicolas de Nicolay Dauphinois, vs., 19 89 ,8.172-173. Joseph Pitts, A faithful account o f the religion and ma>tmys o f the Mahometans.elc. r8o, s. 444-445, )' an Chardin, Voyage en Perse, Societ Bibliophile, Paris, s.239, Nerval in Cairo, I, s. 131. Goytisolo, A la recherche de Gaudl, s. 50-62. F .G H .L Pouqucville, Voyage en Grice et Constantinople, 1795-1801, Der. F.S. Vaillant, Vcyagfs autour du monde, s. 345; Gaspard Drouville, Voyage en Perse fa il en 1S12 et 1813, A Paris, A la Librairie nationale ct <Hrangre, 1825, U. s. 22-29. 84 85 The? Luslful Turk, Anonim , Pagan Delights iinde, Caroll & G ra f Pblishers, Inc., New York, 19 9 4 . M fmoires de Messire Pierre de Bourdeille Seigneurde Brantome sur les vies des Dames Galantes de son temps> Les Bibliophiles Africains, Casablaca, III, s. 2 6 .1 4 1 . 16 9 . Ayrca bkz. Marot Eptstre envoyte de Venize Madame la duehesse de Ferrare iinde (1536). 86 87 88 Jean Chardin, Voyage en Perse, Soci6t6 Bibliophile, Paris, s. 367. nl bir ngiliz kukla karakteri. .n. Paul Fesch, Constantinople aux derniersjours d Abdul-Hamid, 19 0 7 , N.M. Penzer, The HarSm, an account o f the institution as it existed in the Palace o f the Turkish
S u /J n s
with a
Ju s fo ry
o f the Grand
Seragfio front Us foundaiion to modem times, Sprin g Books, Londra, 19 6 5, s.184. B. Sevin, F.C.l I.L iinde alntlanm , PouqueviIle, Voyage en G r i a ct d Comiantinopk, 1798*1801, Der. F.S. Vaillant, Voyages autour du monde, s. 384. E. de A m icis, Costantinopoli, s. 194-195; L. Enault, Constaniinop* le et la Turquic- Tableau historique, piltoresque, stalistiyue et moral de l'Empire Ottoman, Hachette, Pa ris, 1855, s. 36 6; Dora d lstria, Les Femmes en Orient, M eyer & Zeller, Z irih, 1859, cilt. I, s. 4 6 ; S. Loti, Aziyadf, s. 70-72; Lae, A n Account o f the Manners and Customs o f the Modem gyptians, s. 386: M. Michaud et M. Poujoulat, Correspondance d'Orient (8 }0 j8 )i), Brksel, 18 4 1, IV, s. 27; Nerval, II, s.642-655, ve La peinlure des T u rcs, II, s. 874; Charles Rolland, La Turquie contempo raine, Hommes et Choses, Etudes sur l'Orient, Pagncrre, Paris, 1854, s. 144-148 89 90 M gr Bonetti, La Voce della Verit, Hans Barth tarafndan alntlanm, Le Droit du Croissant, H.C. W olf, Paris, 189 8 , s. 174. Le Corbuser, Le Voyage d'Orient, Parentheses, Marseille, 19 8 7 , s. 12*16, 6 0 , 6 6, 73. Charles Rol land, La Turyuie contemporaine, Hommes el Choses, Etudes sur l'Orient, Pagnerre, Paris, 1854, s.231232. Ayrca bkz. G. Sandys, Dorothy Carrigton tarafndan alntlanm, The Travelkr's Eye, Readers Union-Pilot Press, Londra, 19 4 9 , s. 96. 91 Chatcaubriand, tineraire de Paris Jerusalem et de Jirusalem Paris, Bernardin-Bcchct, 9 0 , s.193; ein W ald von Minaretts, von Masten und Zypressen V. Moltke, Unter dem Ilabmond, Erlebnisse in der ailen Ttirkti, 1835-1839, Edition Erdmann, Stutigart, 19 8 4 , s. 5 9 ,6 3 ,6 4 ,1 0 9 .1 6 7 ,1 8 8 . 92 Abbc J. H. Micho, Voyage nligieux en Orient, M m c Vve Conon, Paris, 18 5 3 . 1. Kitap, s. 2 19 , 222. Aynca bkz.: H. Aurenche, La Mort de Stamboul, Peyronnet, Paris. 19 30 , s .176. leur fiesse stupefic autant que leur lautcur".
76
Ba t il il a r in
G z Cj n o e T r k I m a j i n i n G e i r d D e m l e r
93 94
W alter Thornbury, TwrJkis/ Life, and Character, 1, s. 10 1, 250 Robert Gillon, Le. crfpuscU des sultan*, Silhouettes d'lslam , Rossignol & Vandenbril, Bnxelles, 19 13 , s. 87. Voir aussi: Sallaberry, Voyage- Constantinople. m Italie et aux les de l'Archipel par l'Allemagne et la Hongrie, Chez Maradan, Paris, an 7, s. 14 4 ,18 6 -18 7 . Flaubert, Lettres d Orieni, I/horizon chim rique, Bordeax, 19 9 0 . s. 247; Charles Rolland, La Turquic contemporaine, Pagnerre, Paris, 1854, s. 2 16 , 250; Patrick Borran, Trfbizonde en hiver, Le serpent plum es, Paris, 19 9 4 , s. 2 8 ,10 2 ; Fdmondo De Am icis, Constantnople, Librairie Hachette, Paris, 1878, s. 350
95 96 97 98 99 10 1
SM/>N7m's Vsoms d'Orient, s. 16, and Aziyadt, s. 30 6. Ayrca bkz. Les Desenchantr.es, s. 49-50, s 67*
68 .
F .C .H .L Pouqueville, Voyage de- la Grice., C hez Firuin Didot, Paris, 18 2 6 , IV, s. 397. Dallavvay tarafndan alntlanm, I, s. 6. N6c de H^redia, Karlatn Cl. Farrfcre, Lafi, s. 90 . Andre Thevet, Cosmographie de Levant, Librairie Droz, Cenevre, 1985, s. 8 0 , .129-131. H ennan Melville, A Visit to Jb'urope and the Levant, 1857, Chronicles Abroad stanbul iinde alntlan m -, C hronide Books, San Francisco, 19 9 5 , s. 75. Walter Thornbury. Twrfci$h Life and Character, II, s. 204. Charles Texier, Asie Mineure. Description gfographique. Historique et Archfologique despro* vinces et des vities de la Chersonnr.se d Asie, Firm in Didot, Paris, 18 6 2, s. 283. 10 2 W alter Thornbury, Turkish Lifeand Character, 11, s.149. 10 3 Karlatr: Manel II Paleologue, Entrftim s avec un MsHlmnr, 7em e Controverse, Les Editions du Cerf, Paris, 19 6 6 , s. 211*213. 10 4 Karlatr: le Roman dc M ahom, Rouillard, s. 52. Mandcville, Voyage aulour de la T t m , Los Bel* les Lettres, Paris, 19 9 3, s.77; L. Bassano, Cotum! et i modt particolari de la vi(o de Turchi, s. 38-39; J. Palem e, Peregrinattons... s.10 8 ; A. M orison, Relalion Hislorique d'un Voyage nouvelltment fait au Mont Sina et Jerusalem, 1705, s .7 6 ,4 7 0 ,7 0 7 . Devereux, Femme et mythe, s. 192. Snnet tehdidi, 19 . yzyl boyunca, mastrbasyon ve onunla ilikilendirilen hastalklara kar bir tr tedavi ile vi grd. (Sander L. Gilm an, "Plague in G erm any, 19 39 /19 8 9 : Cultural Iages o f Race, Space and Disease", Nattonlsms res, 19 9 2 , s. 180-181). 105 Theodore Spandouyn Cantacasin [Cantacuzene], Petit Traicle' de l'origine des Turcqz, Der. Ernest Leroux, Paris, 18 9 6 , De la circoncision des Turcz. Cosmographie de Mtinster iinde aynen kopya edilm iltir, Ble, 1552; Ayrca: Ottaviano BON, "The S/tnH's Saraglio, An mt'malr Portrait o f Life al the Ottoman Court", Saqi Books, Londra, 19 9 6 , s. 59 ve 135. Elias A B E S , Stat actud de l'Empire olloman, Contenant des details jc., Paris, 1 7 9 2 , 1, s. 113. Be yl Filistinde yaam olan Eugme Roger'in 16 4 4 '^ baslan La Tene Sainte*te yazdna gre, snnet gnlerinde, ziyafet sofrasna sn net derileriyle dolu bir kap konurdu. 10 6 Voyvoda'nm Snnet Edilmesi. .n. 10 7 Trklerin Macaristandaki Sava. .n. 10 8 ngiliz Hizipili. .n. 10 9 Orhan Kologlu tarafndan alntlanm , Le Turc dans la presse franaise (Des dibuts ju sq u 181$), M aison dEdition al-Hayat, Beyrut, 19 7 1, s. 57. Sexualities, Der. Andrew Parker ve bakalar, Routledge, New York-Lond-
10 0 Yunan M itolojisinde yeraltnda ktlerin cezalarn ektii cehennem . n .
77
no in 11 2 113
Voyage en Turquie et en Grice, R.S. Robert de Dreux, 5.58*59. Rdvvard Gibbon, The D edim and Fail o f the Roman Empire, T he Modem I.ibrary, New York, III, s.73, Pocock'tan, Specimen, s.319-320, ve Saled e , Preliminaty Discourse. alnt, s. 10 6 -10 7 . Jean Thevenot, Voyage du Levant, L Empire du G rand Turc vu par un sujel de Louis X IV , der. Franois Billacois, Calman-Levy, Paris, 19 6 5, s. 12 0 . Bufion, De l'homme. Thorkild Hansen, La mort m Arabie- ne expedition danoise 1761-1767, Hditions de lAire, Lausanne, 19 8 1. s. 9 4 ,1 2 6 . Bkz. ia n e , An Account o f the Manners and Customs o f the Modern Egyptians, s .6 4 , s.500-502.
114 115 116 117 118
H en y Drury'ye mektup, 3 Mays 18 10 , der. Peter Quennell, Oxford University Press, Oxford, 19 9 0 , s. 65. W alter Thorbury, Turfcs/ Life and Character, I, s. 158, 233, 236, 239; II, s. 57. Voyage en Orient, s. 648. Edm ond About, De Pontoise. Stamboul, Hachette. Paris, 1884, s. 93. Joseph Reinach, Voyage en Orient, G . Charpentier, Paris, 1879, tome 1, 217. Ayrca bkz. Cantacasin, Petit Traicii de l'origine des Turcqz, Palcrne. Penzer, Sir Richard Burto, Brantme. Vies des Dames Galantes de s o k temps, Casablanca, 1 s. 14 7; Joseph Pius, A faithful account o f the religion and manners o f the Mahometans, %c. 18 10 , 395.
119
Isabelle Moindrot, L'opera seria ou le regne des castrats, Fayard, 1993. Karlatr: Patrick Barbier, The V/orld o f the Castraii. The history o f an exiraordinary operalic phenomenon, Souvenir Press, london, 19 9 6 .
12 0 Karlatr: Sylvie Mamy, Les Grands Castrats napolitains Venise au X V !IU m e siide, M adarga, collectio M usiquc/M usicologic, 19 94. 121 Jerusalem dflivrte, Giri. 12 2 123 Kahire Kervan. .n. Marshall G .S. Hodgson, The Venture o f slam. Conscience and History in Worid Civilization. 3, The Gunpoufder Empires and Modem Times, The University o f Chicago Press, ikago, 19 74, s. 195. 124 G uy Turbet-Dolof, L'Afrique Barbaresque dans la Litterature Franaise aux X V le et X V f!e siccles, Cenevre, Librairie Droz. 1973, s. 309-315. 125 Robotla Dcnaro, In Partes barbarum et infdelium : l'Oriente com e terra di martirio , Europa e /slam tra i Secoli X IV e XVI, I, zellikle s. 308-309. 12 6 Hristiyanlk. n . 127 Peder Danin gr, S. Calbcte de la Providence tarafndan alntlanm , Corsaires et Rfdempteurs, Descle de Brouw eret Cie, Lille, 1884, 128 H enri Avelot, Croquis de G rice et de Trquie, 18 9 9 , s.10 4 . 12 9 Les Voyages et observations du sieur de La Boutlaye.-Le Gouz, Kime, Paris, 19 9 4 , 5.89-90. Fransz/ranl karlatrm as, iki yzyl sonra Gobincau tarafndan yeniden anm sanr. Jaubert. Voyage en Armtnie et en Perse, s. 315*319. 130 131 132 Berberilerin tahakkm altndaki konum u. Fransz sm rge propagandasnda, M slm anlar bl m ek iin kullanlmt. Bir tiir ya da organizmann evrim sel geliim i ve eitlenmesi. n . Marc-R. Sauter, Les Races de l'Europe, Payot, Paris, 19 52, s. 182 ve 225. rk ideolojiler hakknda
78
Ba t il il a r in
G z Cj n o e T r k I m a j i n i n G e i r d D e m l e r
bkz. Michel Leiris, Irk ve uygarlk , Cimj etudes d ethnologie iinde, Denoel-Gonthier, Paris, 19 6 9 , s. 9*80; Claude l>vi-Strauss, Raceet Hislotre, Gonthier-Unesco, Paris, 5.1961). 133 134 M ara Todorova. Balkanlarda Osmanl M iras", Imperial Legacy- The Ottoman Imprint on the Balkans and the Middle East iinde, Nevv York, Colum bia University Press, 19 9 6 , s. 72. Les strates fodamentales de la personalite europenne> A ux sources de- l'identitf europfenne iinde, Lambros Couloubaritsis, Marc de Leemv, Emile Noel, Claude Streckx, Prenses Univer* sitaires Europeennes, Brksel, 19 9 3 135 136 137 Dallaway, Constantinople anci^m' el modeme, 1798, I, 130, 233.; Pouc|ueville , U bicini, Godins de Souhesm e; Gute ble 19 12 , ete. Frank Lestringanl, Alt6rit6$ critiques: du bo usage du Turc la Renaissance", D 'un Orient l'aulre, Cilt I- Conftgurations, Editions du C N R S, Paris, 19 9 1. s. 90*97. D. Nicoladis, D une G rice l'autre. Reprfsentation des Grecs modemes par la France rtvolutionnaire, Les Belles Lettres, Paris, 19 9 2 , s. 48,5.56*57. Yazar, Yunanistann bam szl ncesinde, seyyah larn, Yunanllar Trk'lerden ayrt etm ekle birlikte, onlar da ayn derecede yoz grm elerinden rahatszlk duyar. Gobieau, Trots ans en Asie, Pl&ade, s.365. 138 Ernest Renan, Etudes d'Histoire religieuse, M ichel lvy Preres, Paris, 1857, $.366-367 Didot, Paris, 1843, s. 17, 19, s.26; Voyage en Egypte el en Syrie. pendant les annfes 1783, 17B4 et 17S5, a.g.e. 116 ,13 5 ,15 3 . Considfrations sur la G u en ed es Turks en 17SS [1807), a.g.e., s. 769. Ayn ekilde: Chteaubriand La decrepitude des peples les reconduit en enfance, diye yazar ve devam ed e r le genie des nations s epuise, elle vieillissent deplorablenent, el quand il a tout gote, rassasie dc ses propres chcfs*d'oenTC, et ieapablc den produire de touveaux, il sabrutit et retourne aux sensations physiques (Chateaubriand, Itineraire de Paris Jtrusalem et de Jtrusalem Paris, Bernardin-Bechet, s. 15 7 ,16 9 ). 140 fean-Paul Roux, Turquie, Petite Planete, Le Seuil, Paris, 19 76 , s. 8. 14 1 Barres, Sparta devletindeki rk slahnnd-a (eugenics] beeniyle sz eder. M aurice Barres, Le Voyage de Sparle, Emile-Paul Editeurs, Paris, 19 0 6 , s. 230*231, s. 274. Burada, Fransz muhafaza k r gruplarn oluturduu La Cocarden, A lm anyaya kar Fransz nfusunu artrm ann bir yolu olarak milliyeti bir kampanya balatt 18 7 0 teki Fransa-Prusya sava sonrasnn milliyeti or tam gz nnde tutulmaldr. 14 2 Insa Irklarnn Eitsizlii zerine. .n. 143 f.B .B . Eyries, La Turquie ou Costumes, Moeurs et Usages des Turcs. Site de gravures colorifes. avec leurs explication$, Paris. Libraire de Gide fils. 144 Pricosse Bibesco. La nymphe Europe, Livre 1 Mes Vies antmeures, Librairie Plon, Paris, 19 6 0 , s. 93, Prens Georges Bibesconun bir kitabndan alnt, Le Fanatisme turc au X V I 1!e siecle. Pouqueville, Yunan dc\'riininin tarihini yazd kitabna u ad vermiti: Histoire de la regentralion de la Grice. 145 John Pemble, The Mediterranean Passion. Viclorians and F.dwardians in the South, Oxford Univer* sity Press, Oxford, 1987, s. 234. 14 6 Karlatr: Grosrichard, s. 55-64. Karlatr: Mona Ozouf, L'hommr riginlrc, Gallinard. Bibliothque des histoires. 147 Degeneration {Enlartung), Londres, William H einem ann, 18 9 5 ,esin kayna Dr. B.A. Morcl, Traitedes 139 C .F . Volney, Les Ruines ou Miditations sur les Rfvolutions des Empires, Tn Eserleri iinde, Firmin
79
Dfgentrescmces physiques, inUrectuelles et morales de l'Espece humaine, et des causes qui produisent ces Vartetfs maladives, Paris, 1857; Paul Morea (de Tours), Des aberrations du sens gtnsique, Paris, 1883. 148 M iclel Foucault, Histoire- de la $cxualit, 1, La voh n ti dr. savoir, Gallim ard, Paris, 19 7 6 , s . 56, 88, 156**57. 14 9 Sigm und Freud, D ire el rfres dans la "G radiva" de Jensen, Gallim ard. Fransi2 Devrim i balan gcnda, yenilenm e [rejenerasyo]mulak bir siyasal kavramd : XVI Louis,"Fransa'nn rejener* atrii* olarak selam lanm . U lusal Birlik, Krall yenilem eye arlm t; Krallk Rtats generaxlar tarafndan yenileniyordu; M irabea, zgrlk yenileyicidir diye yazar. Daha sonra. Devrimci basn Aristokratlar, yoz, ahlaksz, sorum suz olarak tanmlar. Yurttalar, yenilenm ek iin, kklerine dnmeli, gereksi2 uzuvlardan kurtulm alyd, v.s. (Mona Ozouf, L'homme rtgin M , G allim ard, 19 8 9 , s .12 6 *14 2 ,17 3.} 150 M aurice Barres, Le Voyage de Sparle, Emile-Paul fcditcurs. Paris, 19 0 6 , s. 29. 151 152 153 154 155 G abriele Mandel, Mamma li turchi, L'altra faccia della Mezzaluna, 1 Cannochiale/Lucchetti, Ber* 1 gam , 19 9 0 , s.175. Josepl Reiach, Voyage. en Orient, G. Clarpentier, Paris, 18 79 , tome II, s. 26, 221-223, Leslie S. Peirce, The Imperial Harem, \Vomen and Sovereignty in he Ottoman Empire, Oxford University Press, New York, 19 9 3, s. 154-155. Paul de Regla, Les Bas-Fonds de Consiantinople, Tresse & Stock, Paris, 18 9 2 , s. 162. C laude Parrere, Forces spirituelks de l Orient, Flam m arion, Paris, 1937, s. 181-18 3, 237. Firm in Didot, Paris, 1843, s. 2 9 9 ,3 0 4 . 157 Karlatn Christian Decobcrl, La lettrc dc Rcnan sur PHcolc du Caire , D'un Orient lau trc, Cilt 2* Identifcations, Editions du C N RS, Paris, 19 9 1, s. 5 ve Henry Laurens, "A propos de la controver* se Renan/Afghani: slam et protestantisme, a.g.e., s. 220-227. 158 F. Julien , Papes et Sultans, Plon, Paris, 1879, s - 3* Ru&land Seine Regeneration unternahm , befand sich dies Lad in einer solchen lsolierung von Europa, das$ die Staate des Abendlandes fast gar keine Kenntnis nalmcu von M assrcgcln, deren Wichtigkeit sie erst in ihren gewaltigen Folgen erkannten. Wie ganz Aders st das in osm anische Reiche; man mchte sagen. Europa nim m t m elr Anteil an der Trkei als die T rkei selbst Din ilerlemeyi engeller-"Trkiye'de reform lar l dom utur. Sie bestand meist in usserlichkeiten, in Namen und Projekten. Die unglcklichste Schpfung w ar die eines H eers nach europisclen M ustern, mit nssisclen )acken, franzsischem Reglement, belgisehen Gew ehren, trkisehen Mtzen, ungarisehen Stteln, englisclen Sbeln und lnstruktors aus ailen Natioe V. Moltke, nlerdem Halbmond, Erlebnisse in der ailen Trkei, 1835*1839, Edition Erdm ann, Stuttgart, 19 8 4 , s.349 ve 352. 159 J.J. Am pere, La Grece, Rome ti Dante, Etudes litteraires d apres nature, 6 .bask, Didier ve C ie, Paris, 18 7 0 , s. 94. Coray, Mimore sur l'tlat actuel de ia civilisation dans la Grice, lu la Soctt des observateurs de l'homme, le t6 nivse an X I (6 janvier 1803), Lettres inedites de Coray Chardon de la Rocbette iinde, Firmin-Didot, Paris. 1877, s. 4 5 1,4 5 3 ,4 8 1-4 8 8 . 16 0 Joseph Reinach. Voyage en Orient, G. Charpentier, Paris. 1879, II. Kitap, s. 230 , 244. 3 6 } ve 397, Collas, La Turquie en 1859 dan alnt yapyor. C h . M ism er, Soirtes de Consiantinople. Typographie ct U thographic centrales, Konstantinopolis, 18 6 9 . s. 204 -209 .
156 C.F. Volney, Voyage <?k Egypte et en Syrie, pendant les annfes 1783, 1784 et 1785, Tm Eserleri iinde,
80
Ba t il il a r in
G z Cj n o e T r k I m a j i n i n G e i r d D e i m l e r
Tutta la moarchia del Turco e govcnata da no signore, li altri sono sua servi; e, distinguendo e l suo regno in sangiachi, vi manda diversi amm inistratori, e li muta e varia com e pare a li* II principe. bl. IV. Aynca bkz. bl. XIX. Ayrca bkz. Diego de Mendozam 154 3'te venedik Senatosu ndaki konum as ya da M ontesquieuye e sin kayna olan.C lardinin Iran rejim i tasviri, Voyage en Perse, Socil Biblioplile, Paris, s. 338-341.
16 2 C abricle Mandel, Mamma li lurchi, L altra faccia delta Mezzaluna, II Cannochiale/Luccletti, Ber* gam e, 19 9 0 , s. 53, ve Machiavel ve Jean Bodin alntlan, s. 94-95 163 C iiln j Necipogl, Architecture, Ceremonial and Power. The Topkapi Palace in the Fifternth and Six teenth Cenluries, Tle Architectural History Foundation, New York, ve T l te M T Press Cambridge, M assachusells, 19 9 1- Abdessalan Cheddadi. Les d6nons du despotisme: Kn dea et au-del du concept", D un Orient l'autre, Cilt 2* Identifcations, Editions du C N R S, Paris, 19 9 1, fl.g.., s. 389393; M arie-Louise Dufretoy, L Orient Romanesqte en F ran ct-1704-/739. Etde d histcire et de erilittraire, Editions Beachemin, Montreal, 19 4 6 , s. 226. 16 4 L Esprit des Lois, bl. X V I.z ve X XIV .2. Bonaparte'n M sr seferine esin kayna olan Voltey de, uzun sre Kahirede kaldklar sonra, ayn grleri savunmutu. C .F. Vohey, Voyage en Egypte et en Syrie, pendant les ann&s 178), 1784 et 178$, (1luvres compUtes iinde, Firm in Didot, Paris. 1843, s .283-289. 165 Bkz. Perry Anderson, Lineages o f the Absolutist State, New Left Books, Londra, 19 7 6 (Franszca evirisi: L'Etat absolutiste, Franois M aspero, Paris, 1978), Kendisi, bilgisizliim izin yanl sn f landrm alara yol at sonucuna vardktan sonra bile, Trkiye, Iran ve Mool H indistan iine alan bir m slm an tarznn var olduunu savunmaya devam eder. Bkz. L V alensi, Venise et la Sublim e Porte. La naissance du despote, H adettc, 19 87, ve Alain Grosrichard, Struciurf du ScraiU La fiction du despotisme asiatique dans l Occdent classique, Seuil, Paris, 19 79 , s. 31-39. 16 6 A rtid e i Neu> York Daily Tribne, 2 1 Nisan 1853, U s mancistes et la question nationale 184^-1914 iinde alntlanm , Georges Haupt, Michael Lowy, Claudie Weill, Der. Franois M aspero, Paris, * 9 74 16 7 Kari Wittfogel, Orientol despotism. A comparative study ofTotal Power, Yale University Press, 19 57 (Franszca evirisi: Le despotisme oriental. Etde comparative du pouvoir total esas alnm , Argum ents, Editions de Minuit, Paris, 19 6 4 , s. 188, 203, 2 28 , 243. 246-247, 254-260. 30 0 -311, 374, 38 4 ,4 73-4 7 9 . te yandan, baz psikanalistler bu kavram kullanmaya devam ediyorlar Bkz. JeanTranois Lyotard, Des dispositifs pulsionnds, C apitalism e ^nergum ene", U nion G enerale d Editions, Paris, 1973, s. 37*38. 16 8 Francis Fukuyama, Theend o f History and the Last Man, Avon Books, New York, 1993 s. 34-36,454 6 . 2 17, 236-237. Endonezya ve Malezya iin ne demeli? 16 9 Medeniyetler atm as. n . 17 0 M em oirc k M. de La FERRO NAYS, 30 Kasn 1828. 171 172 173 T .C .II.L Pouqueville, Voyage de Ut Grice, C hez Firmin Didot, Paris, 18 2 6 , IV, s.12 1, V I, s. 84. Mtmoires, t. V II, s. 240 Max Choublier. La Question d Orient dtpuis le Traitf de Berlin, tude d Histoire Diplomatiyue, Paris, Arthur Rousseau, 1897. Gladstoe The Bulgarian Horrors, Karlatr: R.W. Seton-VVatso, Dtsraeli. Gladstone. and the Eastem Ques(ion, Londra. 1935; Ncw York, Barues & Noble, 19 6 3.
D n y a d a T r k m c e s
174 175
Em est Renan, Souvenirs d'Enfance et de Jeunesse, Calmarr*Lvy, Paris, 18 8 3 ,x ii,s . 130*131. Karla* tr H ourani, /slam in European thought, s.30. H enri Avelot, Croguis de G rice el de Turquie, Autour de l'Arckipel, Alfred M ane et Hils, T ours, 18 9 9 , s.77.
17 6 M. M ichaud et M. Poujoulat, Correspondance d'Orient ( 8 } 0 'i8 ji), N.J. Gregoir, V. Wouter$ et Cie, B n u elles, 18 4 1, [[, s. 151 ve s.2 2 1. Ayrca bkz. C esar Vimercati, Constantinopk et l Egypte, H enri et Charles Noblet, Paris, 1858, s. 49-86. 177 M slm anlk anlamnda. n . 178 Le C am us, 379. 179 Abb J. H. Michon, Voyage religitux en Orient, Paris, 1853 1. Kitap, s. 8 7 ,15 6 , 232. 18 0 E. Driault, La uestion d Orient, F. Alca, Paris, 19 0 5, s. 387, Rodison, Mancism? ct monde musul* man iinde, Editions du Seuil, Paris, 19 7 2 , s. 2 0 0 . 181 182 183 Mrs Grossetete, Avrupa Parlamentosu, Nisan 2 0 0 4 ; Bourlanges, Figaro, 19 /4/ 2 00 4 . Elm ar Brok, Avrupa Paralamentosu D likiler Blm Bakan, New Europe, 19 April 2 0 0 4 . Shaybani, Muhamrnad ibn al-Hasa, tahmini 750-804 veya 5. The Islamic law o f nations: Shaybanis Siyar. Macid 1ladduri tarafndan yaplan bir evirisi, I laddurinin giri yazs, notlan ve ek lerle yaynlanmtr. Baltimore, Johns Flopkis Press [1966] 184 2 Corinthians, 6 , 14. 185 Bo_ko I. B ojovL, "Dubrovnik (Raguse) et les O ttom ans", Turcica, XXIV (1992) s. 121. M anfroni, 'L Em pia Allianza , RVisla Marittima, 18 9 6 , 3e trimestre, s. 278 18 6 Bkz. Octaviaus Cacheram s, Disputatio an Principi Christiano fa s sil pro sui, $uorumque bonorum tuidlafoedus mire, ac am kitia infddibus iung, ab eisqut auxilium advcnus alios Prinprs Ckristianos petere , Turin, >>6; Lyserus DispuiJio Poliiica de Foederibus cum Infdelibus (1676), J.H . Pott De Fadcribus Fidelium cum Infdelibus (1686). Nys, E ., La Theorie dc lequilibre europeen , RD 1LC, 25 {1893) s. 38*39. A. Gentili, Hispanica advocationis libri dto. De iure belli, (New York, 19 2 1), IU, s. 19 . B.N. Madrid Ms. 10 9 3, slam dnyasyla olan birlik ve ittifaklar zerine 19 1 incelem e 187 H iinyadi Yano. n . 18 8 Jean Bodn, Les S ix Livres de la Rfyublique, Kitap V, Blm 6 , Livre de Poche, 19 9 3, s. 475-476. Bkz. Trkler tarafndan Walcrand de W avrin'c sunulan Trk-M acar bar antlam as, Jehan de W avrin, Anhj>>m's chronicyues d Engleterre iinde, Paris, M m e Ve fules Renouard, 1859, Cilt 2, s.
68 .
18 9 Aynca bkz. J. Mathorez, Un apologiste de 1alliance franco-turque au XVIe siecle. Franois Sagon , Bulletin du Bibliophile iinde, 3 (1913). s. 10 5 -12 0 ; Cari G lln e r, Die Haltung der fTentlichen M einung zum Trkenbndnis Franz E. . Revue historique du sud-esi europeen iinde, 20 (1943), s. 208-222; Rene Quatrefages, La perception gouvernementale espagnole de l'alliance franco-turque au X V le sieclc , Revue intenationale d Hitoire Militaire iinde, n 6 8 (1987) s. 7184. I. Nys, Les origines du Droit International, 18 9 4 , s. 162. Michelet, Histoire de France adl kitabn da, I. Francis'in Muhteem Sleym an ile ittifakm aresizlik sonucu karar verilen, Kraln ken disinin dc olaslkla ktle davetiye olarak grd, oysa gerekte hayrl birey, dinlerin ittifak ve halklarn uzlam asnn temelini atan ok byk bir olay'' olarak selam lar... Ona gre bu Av rupa ve Asyay bartrmakla, Hristiyan uzlam asnn yerine insanln uzlam asn getirerek
82
Ba t il il a r in
G z Cj n o e T r k I m a j i n i n G e i r d D e i m l e r
m odern aa zg yeni dengelerin, arta gvenliin m im ar olan, kutsal bir giriim idi (XII ve X V . Blmler). 19 0 Uzunarl, 453 ; K. Setton, The Papacyand he Levant, 11, s. 4 56. 508, 513 dipnot 32, 514, 521. 534 dipnot 115, 537 ; J. Valera, Historia General de F.spaa, 19 2 2 , Kitap V III, 13 . Tala Toros, Gemite Trkiye-Polonya ilikileri, stanbul, Perka, s .d .; J. G arbacik, Le relazioni turco-polaccle tra XVI e X V II secolo alla luce dei rapporti e dei dispacci dei baili veneziani a Costantinopoli , Italia. Venezia t Poloma ra Umanesimo e Rinascimento iinde, 19 6 7 . Nicolas Durand de Villegaignon, de l'expedition de Charles Quint contre Alger, e v iri: Pierre Tolet, der. H. D. Gram m ont, A. A ubry - Paris, 1874. 19 1 G iulio Vism ara, hnpium Foedus. Le origini della "Respublica Christiana, M ila, Dott. A. GuffU*. * 974 19 2 De ju re belli acpacis, II. Kitap, Bl. XV par.vii. 19 3 Karlatn Fr. Rey, De la prolection diplomatique et consulaire dans les echelles du Levant et de Barbarie, 18 9 9 , s. 32. 19 4 Karlatr: Fr. Lae, Venice, a Mariime. Republic, 1975, P236. Auguste Beoit, Elude sur les Capitulaiions enire l'Empire Ottoman et la France et sur la Rfforme Judiciaire en Egypte, Paris, Lib rairie Nouvelle de Droit et de Jurisprudence, 18 9 0 ; Gatteschi, Manuale di Diritto publico e privato ollom ano; Carnazzi-Amari, Traitl du Droit Internationalpublic en temps de p a ix ; V. Feraud-Girad, V e la Juridiction Jranaise dans les Echelles du Levan et de Barbarie ; Budes praiiques sur la question d Orient, Reformes et Capitulations, Paris, Amyot, 18 6 9 . Bertold Spuler, Die Europaische Diplom alie in Konstalinopel bis zum Frieden von Belgrad (1739) ,JahrbcherJUr Kultur und Geschichte der Slavm , Breslau, liad XI, 1935, s. 53-55. Aldo Gallotta, II trattato turcovccto del 12 gennaio 1482 , .iadia Turcologica memoriae Alexii Bombaci dicata iinde, a cra di Aldo Gallotta, U go M arazzi, Napoli- Roma, Herder, 19 8 2 . 195 Ravndal, G .B., The origin o f the Capitulations and o f the Consular Institution, Senato Belgesi n 34, 6 7 . Kongre, 1. Oturum Washinton. Governm ent PrintingO ffice, 19 21;: W ansbrough,) ., V en ice and Florence in tle M aluk Com m ercial Privileges , Bullelin o f tlte School o f Oricntal and African Studies, 28 {1965), s. 483-523: Contuzzi. La istituzione dei Consolati ed il diritto iniemazionale europeo nella s applicabilit in Oriente, Naples. 1885, s. 147 ,15 2 -15 3 ; G. Pelissie du Raussas. Le rem e des cflpiJdafKms dans l'empire ottoman, Cilt 1, Arthur Rousseau, Paris, 19 0 2 ; Francis Rey, De la prolection diplomaijue el consulaire dans fes Echelles du Levan et de Barbarie, these, Paris, Librairie d e la Societe du Recueil General des Lois 8c des Arrets, 18 9 9 ; Alexandre de Miltiz, M anuel des consul$, Londra, 1837-1838 ; W. Lelmann. Der Friedensvertrag zwischen Venedig und der Ttirkei vom 2. Oktober 1540. naci dem titrkischen Original herausgegeben tibersetzt und erlitutert, Bonn Orientalisch e Studien, Heft 16 , Suttgart, W. Kohlham m er, 19 36 ; C. Villain-Gandoss, Contribution l*etude des relations diplomatiqucs et com m crciales entre Venise et la Porte Ottomanc au X V Ic ie le , Sdosl Forschungen, 26 (1967), s. 23. Tafel, G. L Fr. & Thom as, G .M ., Urkunden zur lteren Handels- und Staatsgeschichte der Republik Venedig, Viyana, 1856-1857, 3 cilt (Fontes renim austriacarum , t. XII a XIV). Francis Rey, De la prolection diplomatique et consulaire dans les fchees du Levant et de Barbarie, tez, Paris. Librairie de la Societe du Recueil General des Lois & des Arrets. 18 9 9 , Karlatn s. 1-; G. Salles, L'institution des consulats, son origine, son developpentmt au Moyen-
Age chez les dijftrenls peuples. Paris, 1898; Mas*Latrie, Archives de l'Orient Latin, Kitap. I, s. 406* 4 08 ; Don Antoo de Capm any y de M ontpalau, Memorias histricas sobre la marina, comercio y artes de to antigua ciudad de Barcelona, Madrid. 177 9 -179 2 , Kitap. 11 s. 156 ve 502. Nasin Sonsa, The apilulatory Rfgime o f Turkey. Its History, Origi*t and Nature, The John Hopkins Press, Baltimore, 19 33, s. 158-159, dipnot 4 19 6 Felix Julien tarafndan alntlanm , Papeset Sultanes, Plon, Paris, 1879, s.263. 19 7 Proje t de traite pour rendre U p aix perpftuelle entre, les souverains chr&iens, vb. Anoine SC H O U TEN , UtTecht, 1713, s. 464*66. der. S. GO YARD FA B R E, G arnier 19 8 1 1 9 $ 1802., 4C.Rob., s. 16 9 , Nasim Sousa, The Capitulaiory Regime o f Turkey. lt$ Hisiory, Origin and Nature iinde, The John Hopkins Press, Baltimore, 19 3 3 ,16 2 , fn.14 19 9 1837'de, Viyanadaki Osmanl elisi, O sm anl tm paratorluunun, d politika krizlerini nlem ek iin Avrupa birliine katlmas gerektiini sylem iti: Sadk Rfat, Mtehabat, V III, s. 46-49: A vnpa devletleri beyninde cari olan hukuk-i dveliyeye dahil olm ak Karlatr, Carter Vaughn Fitdley, "Gtat et droit dans la pensee poltique ottomane: droit de l'hom m e ou Rechtsstaat? A propos de deux relatios d'am bassade' Etudes Turques el Ottomanes, No:4, Aralk 19 9 5, E H E SS , Paris. $.46-49. 2 0 0 Article 7 o f the Treaty : Sa Majeste la Reine du Royaume Uni de la Grande Bretagne et d lrelande, Sa M ajeste lEmpereur d'Autriche, Sa M ajeste l Em pereur des Franais, Sa Majeste le Roi de Prusse, Sa Majeste l Em pereur de loutes les R ussies, et Sa M ajeste le Roi de Sardaigne, dedarent la Sblim e Porte adm ise participer aux avantages du droit public et du concert Europeens. Leurs M ajests s engagent, chacune de son cte, respeeter lindepedance et rintegrite lerritoriale de lEnpire Ototnan , garantissent en com m un la stricte observation de cel cngageucnt et con* sidereront, en consequence, tot aete de nature y porter atteinte com m e une qestion d interet general ; K arlatr Hugh McKinnon Wood, Paris Antlam as ve U luslararas Hukukta Tr kiyenin Stats , American Journal o f International Law, cilt 37 nfl 2 (1943) s. 262*274. 2 0 1 C em al Kafadar, Osm anllar ve Avrupa , Ifandbook o f European Hisiory 1400-1600. Lale Middle Ages. Renaissance and Reformation, der. Thom as A. Brady, Heiko A. Oberma & Jam es D. Tracy, E.J. Brill, Leyde, New York- Kln, 19 9 4 , s. 589-636. 2 0 2 Rouillard tarafndan alntlanm , s. 262. 203 Observations de plusieurs singularitez et choses memorables trouvees en Crece, Asit, Judee, Egypte, Arabe, et autres pays estranges, 1553. 204 M axim e Rodinson, La fasdnation de 1lslam. sutvi de Le seigneur bourguignon el 1 esclave sarrasin, La Decouverte, Paris, 19 8 9 , s. 82. 205 K arlatr Jean-Paul Clarnay. Les Contre-Orients ou Comment ptnser l'autre selon soi, Sindbad, Paris, 19 8 0 , s.247. Jean-Claude Vatin, "Le Voyage- Elements pour une taxonomie" ve A u terme du voyage, La Fuite 1 Egypte. Suppliment aux voyages europeens en Orient, C ED EJ, Lc C aire, 19 8 9 . Jean-D idier Urbain, L'idiot du voyage, Histoire de touristes, Plon, Paris, 19 9 1, s.181*182 2 0 6 N. Iorga, Les voyageurs franais dans l'Orient etropfen, C onftrences fa ites en Sorbone, Boivin & Cie-Gam ber. Paris, 19 2 5, s. 49. 2 0 7 M arslall G .S. Hodgso, The Venture o f slam. Conscience and History m Worid Civilizalion, 3, The Gunpowder Empires and Modem Times, The University o f Chicago Press, ikago, 19 74 . s. 5.
84
Ba t il il a r in
G z u n o e T r k Im a j i n i n G e r d D e m l e r
20 8 Rouillard. s. 207. 2 0 9 550 surles mceurs. Aziza Said, l.Orient hstorique chez Voltaire", ve Abdiilaziz Cabali, "Candide ou le detor oriental de M onsieur de V oltaire, La Fuiie en Egype, SuppUment aux voyages europtens en Orient, C ED EJ, Cairo, 19 8 9 , s. 75*112. 2 10 Lamartine, Voyage en Oriem, Pagnerre-Hachette-Furne, Paris, 1856, II, s. 4 87-490.; Ayla Gkm en, Un ani de la Turquie: Lamartine, T em m u z 1:993, s- $>*88. 2 11 Thackeray, A Joum ey from Cornhill to Cairo, Houghto, M iffli and Co. , Boston ve New York, 18 8 9 , s. 4 11. 2 12 The Westem uestion in Greece and Turkey, Karlatr: R. Clogg, Politks and the Academy: Arthur Toynbee and the Koraes Chair, Londra, Frank Cass, 1986 . 213 A lain Grosrichard, Structure du Strail* La Jiction du despotisme asiatique. dans l'Occident classique, Editions du Seuil, Paris, 19 79 , zellikle s. 2 19 -228 . 2 14 Miclel Foucalt, L usage desplaisirs, Gallim ard, s.132. 215 Karlatr: Klliot, Tinaire, Hellys. Ankara, 19 79 . 2 17 [ean-Clade Chasteland, "U ne dem ographie eclatee", Le Monde. 30 Austos 1994. 2 18 Karlatr: Gilberto Preire. 2 19 Karlatr: Hollander, H. Lamarche, Les Turcs et les Russes. Histoire dc la Guerre. d'Orient, Barba, Paris, vb. 2 2 0 C harles Rolland, La Turquie coniemporaine, Hommts ti Cho, Budes sur l Orieni, Pagterrc, Paris, 1854, s. 6 o -6 , s. 315-322; Frederick Brnaby, On horsehack through Asia Minr. 2 16 Karlatr: E. Mine Tan, Kadn ekonomik yajam ve eilimi, Trkiye Bankas Kltr Yaynlar, Les camets de l'exotisme. n "n , Poitiers, Ocak-
D n y a d a T r k m c e s
85
F e r n a n d o F e r n n d e z La n z a *
HABSBURG-OSMANLI REKABET BALAMINDA 16. YZYILDA SPANYA DA TRK MAJI

spa n yo lc a B a s il m i K it a p S y a s O r g a n iza sy o n u
ve ve
E l ya zm a la r in d a T
r k le r in
O r j n ,
Y n e t m e k ll e r
arip hakkndaki yazl belgelerden farkl olarak, 16. yzyln kay da deer bir ksmnda spanyolca kitaplar ve elyazmalarinda Trklere ve Osmanl mparatorluu'na ilikin tecrbelerin ak lanm as iin yabanc kaynaklar kullanld. spanyol dncesi Trklerle ve egemenlikleri altndaki alanlarla ilgili fikirleri ithal ederken, Berberistan ile ilgili olanlar ise ihra ediyordu. Bu durumu ortaya koymak iin eitli metinlere srekli deinerek, ada Ispanyol yazarlar tarafndan algland ekliyle Trkiyenin imajn bu balamda ele alacaz; Osmanl Jmpaatorluunu tanmlayan karakterle rin en belirleyicilerini yorumlar veya tanmlarken 16. yzyl spanyol vakanvisleri tarafndan Trkler ve Trkle ilgili olan her eyin nasl deerlendirildi ini greceiz. Bunlar arasnda zellikle orijinleri veya siyasi organizasyonla r ve ynetim tarzlarna; din kavramn yorumlarna; askeriye, strateji ve di siplin kltrlerine veya toplumsal ilikilerine ve hayat tarzlarna bakacaz. rnek meitnlerin byk bir ksmnda retilen veya ortaya konan imaj, tarafszl asndan deerlendirildiinde tatmin edici deildir, basit e dnemin gcne hizmet eder; fakat yine de baz istisnalar mevcuttur.
I . SPANYOL YAZARLARIN G Z YLE T R K L E R N O R J N
Temelde arive dayanmayan kaynaklardan Osmanl mparatorluuun tarihini yeniden yazmann eidi zorluklar vardr. Bunlarn en nemlisi, kaynaklarn byk bir ksm nn birbirinden ok farkl olm as ve
* D r.t Alcala niversitesi. Kltrel iler G enel Direktrii. Bu makalede geen baz yer adlarn ve kavram larn evrilm esinde yardmlarndan dolay Sn. Hakan Erdem'e teekkr ederiz.
87
genellikle kendi ilerinde bir tutarllktan yoksun, blk prk farkl lite ratr geleneklerinden gelmesidir. rnein bu kaynaklar farkl ideolojik ve dini geleneklerden azdan aza -nyarglar ve kendilerine ait baz fikir leri de ekleyerek- gelmekte ve sklkla olaylar bu geleneklere gre icat et mekte, bir kenara itmekte veya yeniden yaplandrmaktadr. Bylesine fakir bir temel ciddi bir tarihsel yeniden yaplanmaya yardm edemeyeceinden, Osmanl dnyas zerine retilen bibliyografya ve kaynaklar da deerlen dirmekte fayda vardr. Aklanabilir istisnai durum lar dnda 16. yzyl spanyol kronikileri ve yazarlar Trk kelim esini tamamen pejoratif bir balamda ele alr lar. Baz yazarlar bu tavrlarn kelim enin etimolojisi ile de hakl gsterme ye alrlar: Vahi Trk milleti zerine yazl olarak birbirinden ok farkl bak alarnn olduu gze arpyor: Latin ve Yunan tarihilere ek olarak brani ve Arap tarihilerde de bunu gryoruz. Bazlar Trk isminin (Turco) ac ektirme (a torquendo) veya ikence (a tortura) ile ilikili ol duunu, ellerine denlere aclar veren belallar anlamna geldiini dahi sylemeye alrlar. Bazlan an derecede zalim olduklarndan onlara trux-trucis dendiini ne srer. Dier bir ksm, Trk olarak adlandrldklarn, nk yeryznde yaayacak gvenli bir yer arar ken Hazar denizinin geit vermez dalarnda yerleen nl Theucra soyundan geldiklerini ileri srer. Bazlar ise onlara Trk dendiini, nk Turda adl bir ehirde yaadklarn iddia eder. Ve bazlar bu eytani soya Trkler denmesinin, antikada Iskilya kral olan HerkTn olu Theucra'dan ileri geldiini belirtirler.1 l6. ve 17. yzylda dier birok spanyol yazar,2 Trk sistematik olarak iddet, ktlk ve zalimlikle kimliklendirir. Kk ne olursa olsun bu kelime her zaman olumsuz kavramlarla balantldr. Bazlar Trk adnn antik teurcostan ve Troya ehrinin yasallarn dan geldiini syler, bence bu koca bir hayalden baka bir ey deil.
88
H a b s b u r g - O s m a n l i R e k a b e t i B a l a m i n d a 1 6 . Y z y i l d a Is p a n y a ' d a T r k m a ji
Turchia adl bir ran ehrinden, Arabistandan ve Celosiria'dan ve ya imdiki Araplar ve Antik skitler gibi getikleri yerleri yakp y kan krsal kkenli insanlardan geldiklerini syleyenler de vardr. Bu isim, getikleri her yerde yaptklar ykm hatrlatr ve dolaysyla T rkn getii yerde ot bitmez' eklindeki atasoznn gnm ze kalmas doaldr.3
Neyse ki, Antonio de Herrera y Tordesillasn baslmam Crnica de los Turcosu, pejoratif olanlarn tasnif etmeden ve son yargy okuyucu ya brakarak Trklerin orijini zerine farkl Avrupa kaynaklarn ele almak yoluyla farkl grleri ortaya koymutur: Trklerin ad ve orijini zerine farkl grler vardr; bazlar onlann Troyallardan geldiini sylemeye alr, bazlar Trkistan adl top raklardan geldiklerini, bazlar da orijinlerinin bugn Talarlar olarak bilinen skitlere dayandn. Sonuncusu, yazarlarn byk bir ks mnn paylat bir yaklamdr. Trklerin orijinini Truvallara da yandranlar, Truva'nn da sonunu getiren sefil savatan sonra ora dan kurtulanlarn Antenor ve Eneas olarak da bilinen Poniente'yi kuatarak talyaya yerletiklerini ne srerler. Kalanlarn ou da Asyann dier vilayetlerine dalm ve bunlardan byk bir ksm bugn Caram ania (Karaman) denen Cecilia yaknlarna yerlemitir. Bu, acilen onlar yok etmeye giden Yunanllar tarafndan da byle bi linmitir. Bylece dev bir ordu toplanm, yeni gelmi olan Truvallar aknlkla nasl ve nereye kaacaklarn konuup dnmeye balamlardr. Birok yazarn onaylad gibi, Troylos'un olu ve Priamo'nun torunu Trk adl yiit bir adam ayaa kalkm, btn Truvallan hemen toplanmaya ararak onlara yle seslenmitir: ok sevdiim arkadalarm. Gryorum ki Yunanllarn sizlere kar gl bir orduyla gelmek istediini anladnzdan kargaa ieri sindesiniz ve bu yzden buradan ayrlp baka yere yerlemek isti yorsunuz. Biliyorsunuz, kanz ld uzak diyarlar ararken ve ocuk larnzla kadnlarnz yerleecek bir yer ararken tketti ayaklarn. Bu
89
topraklara kendi abanzla ve zahmet ekerek geldiniz; eer baka yerlere gitmek istiyorsanz bilesiniz ki o topraklarn ihtiyatan bl lmesinde de aranzda ayrlklar yaanacak ve bu sizlere Yunanllar dan gelecek olandan daha byk bir zarar verecek. Benim size tavsi yem, aranzdan eski vatannzdaki lideriniz gibi iyi ynetim iin he pinizin itaat etmeyi kabul ettii ihtiyatl, cesur bir kumandan seme niz. Bu yolla dmanlarnza kar muzaffer olacak ve dnyann ba ka yerlerine gitmeyeceksiniz... Ve bylece ilk hkmdarlar Trk olarak adlandrld iin, onun peinden gidip itaat edenler Truvallar deil Trk olarak adlandrlmak istediler, grdmz kadaryla bugne kadar da byle geldi. Yunanllar birok defa zerlerine yrdiiyse de Trkler her seferinde galip geldiler; sonunda Yunanllar ye nildi ve neredeyse hepsi ld. Bylece Trkler Cecilia'y fethedip, buraya Trkn oullarndan Karaman adl birinin adndan yola ka rak Karamania adn verdiler. Bu zaferi izleyen gnlerde Trkler As ya'ya yayldlar ve blgenin byk bir ksmn ele geirdiler...'1 Yazar, ada tarihilerin Trklerin orijini konusundaki farkl teori lerinin inamlrlklar konusunda uyanda bulunmakla yetinir, baka bir de yile asgari dzeyde mutabakat salanamayanlar dahi bir kenara itmez. Trk ism inin Trkistanda yaayan halklardan geldiini onaylayan lar ise 632 ylnda Msr'dan Ybrael adl bir lider nderliinde yola kan byk bir Maripli grubun am , Halepi ve Suriyenin tama mna yaknn aldn yazarlar. rana ulatklarnda orann kral kendi gcnden phe ederek Levant'a yakn halklardan yardm is tedi; Trkistan'dakiler komular ran'n Sarakenlere boyun edi inde balarna gelebilecek ktl grdler, nk zaten birok insan yanlarna kadnlar ve ocuklar alarak topraklarndan, yerle rinden olmu, krallarnn yardmna snmt. Bu sefer iin Mucaleth adl bir lider setiler; fakat yardmlar gecikti, zira Sarakenler ranllan krp geirmi ve topraklarnn byk bir ksm n alm t bile. Bu zaferin haberi o srada Horasandan geen Trkistanllara
90
vardnda daha ileriye gidemediler. ncelikle Sarekcnlerle bar yaptlar, onlara vergi verdiler; daha nce putperestken Muhammedi hukukunu kabul ettiler. Uzun yllar byle devam ettikten sonra Sarakenler arasnda ok byk blnmeler oldu. Anlald kadaryla Trkistanllar gl bir ordu kurdular ve Sarakenleri ko vup rann yarsn, Byk ve Kk Ermenistan, Suriyeyi ve s tanbul yaknlarna kadar Asyann baka birok vilayetini boyundu ruklar altna aldlar. O zamana kadar Trkistanllar olarak adland rlmken, rivayete gre, byklkleri ve gleri sebebiyle o gnden sonra mthi Trkler olarak adlandrldlar...5 Tarihsel olaylar Trklerin orijiniyle ilgili olarak giderek daha zen li aratrmalar yapabilme imkn sunmaktadr. Trklerin Iskitlerden geldiini savunan yazarlar 760 ylnda, Papa I . Paul ve mparator V. Constantino zamannda, bahsedilen Trk lerin Hazar Denizinin kuzeyindeki llerde ve Volga kysnda bu gn Tataristan olarak bilinen skityadan ktklarn belirtirler. Bu nun sebebi tabii ki onlarn giysilerinden ve tavrlarndan, skitleri kullanlarndan, savama ekillerinden, kendilerinden kibirle bah setmelerinden ve btn bunlara ek olarak Tatarlara ok benzem ele rinden ileri gelmektedir. Bahsettiimiz ekilde ve zamanda yola kan Trkler, bugn Anadolu denen Kk Asyaya getiler, oray fethettiler ve ayn ekilde iki Ermenistan ile bugn anakkale deni len tm Hellesporo topraklarn da fethettiler. Ve Sarakenlerle iyi ilikilerinden dolay M ulam m ed'in dinini kabul ettiler, nk da ha nce skitler veya Tatarlar gibi putperesttiler. Btn bu zaman da ve daha sonrasnda Trkler hibir zaman tek bir lidere sahip ol madlar, Araplar gibi blnp o topraklarda tiranlk kurdular. By lece byk dk Gudufre de Buillon Kutsal Topraklar fethetmek iin oradan getiinde, Trkler btn glerini birletirdiler ve ce sur lider Sleymann ynetimi altnda Nicea (znik) ehri yaknla rnda Hristiyanlara kar savamaya gittiler...6
91
Daha az tannan yazarlarn da bu konuda yorum lan olmutur. Bazlar 1250'de ran'dan Kalederiler (Candeloros), Karamanllar (Caramanos), Hasan-beler (Asembecos)? ve Osmanllar (Otomanos) adl drt Trk ailesinin ktn sylerler. Sonuncusunun ad Osman olarak bilinen liderlerinin adndan ileri geliyordu. Fakat bu, geree uygun dmyor, nk uzun yllar nce Trkler Kk Asya'nn byk bir ksm m boyunduruklar altna almt ve Os man 130 0 ylna kadar tahta kmamt; bu vakayinamede de byle grnecek.8 Ele alnan metinlerden seilen paralarda grld gibi, 16. yzyl kronik yazarlarn Trkleri tanmlamada yaadklan en nemli problemler den biri, orijinleri konusudur. En fazla kabul edilen ve u an Tatarlar ola rak adlandrlan Iskitlerden geldiklerini savunan teori,yzyln sonlarnda Antonio de Herrera y Torredillas tarafndan da paylalmtr: Bu sonuncu gr, yazarlarn byk bir ounluu tarafndan ortak kabul grmtr. Paolo Giovio ve dier baz kronik yazarlar Trk milletinin, istisna sz, Volga nehri yaknnda ve Hazar nehri zerindeki llerde yalnz ba na yaayan ve u an Tatarlar olarak adlandrlan skiderden geldiini, al kanlk ve giysileri ile ok kullanmalarndan, sava tekniklerinden ve kibirli bir ekilde Tatarca'ya benzer konumalarndan kolaylkla9 anlyorlard. skitya bylece eidi sebeplerden dolay Trklerin beii olmaya aday bir yere dnr. ada eserlerde bu blgeden krsal, dalk, yerle im merkezlerinin fazla olmad, byk ormanlarn bulunduu; halknn avlanarak, alarak, yamayla yaad; eitim ve kltrden yoksun biimde ktlk, yama veya katliamdan baka birey bilmeden hayatn srdrd bir blge olarak bahsedilir. Trkler bir insan gnbu ve skitya milleti, snrlar Germ ania (Al manya) iinde olan bir vilayet; bu bahsettiimiz insan grubu ve m il let ok byk ve geni fundalklarda ve byk bataklklarda yaar; hukuksuz ve dzensizdirler, sadece avlanrlar... Ne kasabalar, ne
92
ehirleri vardr. Bu barbar insan grubu kendisiyle beraber tad her eyi hrszla ve dolandrcla borludur... Ne tarmla urar, ne saln almay, ne de salm ay bilir.10
16. yzyl kronik yazarlar ve dnemin spanyol siyaset adaml Trklerin orijinini Truvallara baladlar: ...onlar bu suretle Kral Troyal Priamonun olu ve Hector ve Pa ris'in kardei Troylodan gelm ilerdir ve boylece gerek Truvallar olmular ve zetle sylendiine gre Truvallarn vrisi olarak Bat mparatorluu onlarn olm u ve bylece onlara liderlik eden Eneas ve dier liderlerle ve yaptlaryla asillem ilerdir." Trklerin bu ekilde tasviri, tarih sahnesinde ok ksa m rl bir varlklar olacana dair fikri glendirir: "...bizden sonra gelenler de, eer biz onlarla ilgili bir eyler yazmazsak bu Trklerin kimler olduunu bile meyecek, nk bakalar (Babilliler, Medler...) gibi bu dierleri de yol a tklar iddetle yok olup gidecekler. 12 zellikle 16 . yzyl balarnda span yol yazarlar Trk halknn hzla ortadan kaybolacanau ikna olmulardr. Bu inan ok basit bir ekilde Trklerin glerinin byk lde askeri ol duundan, bir kltre ve uygarla dayanmadndan yola kar; bundan dolay ksa srede ortadan kalkacaklardr.11 Bununla birlikte, spanyollar Trklerle, sonu gelmeyen bir teyakkuz durum u iinde beraber yaamaya alacaklardr. Osmanl hanedannn kurucusu Osman Beyin -veya Avrupa me tinlerinde geen adyla O tom an- Trk kabilelerini birletiren figr olarak ortaya kmas Avrupa, Asya ve Akdeniz'e yaylacak olan Trk dnyas ko nusunda Bat perspektifini belirleyen bir unsur oldu. ...Trkler uzun yllar tannm bir liderden yoksundu. jo o yln dan az bir zaman nce aralarndan Zich adl saldrgan, toprakla u raan bahtsz bir adam kt. Ve ld zaman, 011 be yanda olan Osman adl bir oul brakt. Bu Osman, Trklerin ilk liderleri ola
93
rak adlandrabileceimiz kim se, 1300 ylnda hkm srm eye ba lad... Kt alkanlklar olan ve kt mizal bir adamd; kadnlara ve araba dknd. Kolay arkada edinen biriydi ve dolaysyla kendine benzeyen arkadatan vard; onlarn lideri olarak doduu yerde hkm srmeye balad. Ve yaknndaki bir kale olan, Trab zona doru Bursa'ya alt gnlk mesafede olan bu yere OsmanZichMadn verdi. Kendisiyle beraber birok hrsz vard; gayretli bir adamd, cesurdu ve ans hep yaver gitmiti. Bylece byk denize doru birok yerler ve kaleler ele geirdi; nemli zaferleri arasnda, eskilerin Sabbasta adn verdii asil ehir Sivasn fethi de vard.'5 Vicente Roca da ayn ekilde nyargl deerlendirmeler sunar: Osman, soyu u an Levantta hkm sren Sleyman O sm ana ka dar gelen, kurnaz, yrekli, hilekr bir adamd. Sylediim ekilde gnahkr olmas fakir, maceraperest, her trl ktln peinde koarak hrszlklarn ve davranlarn devam ettiren bir askerler grubunu toplamasna yardm etti. Dman topraklannda at srm e ye cret edebilen birok hrsza nclk etti ve bylece Kk A s yada yaayan Trkler ve Hristiyanlardan ald destekle yapt aknlardan pek ok kazan salad, peine o kadar ok adam takt ki, bu adamlarla artk yeni topraklar ele geirmeye balad... Ve kendi ni hkmdar ilan etti.'6 Trklerin gszlkleri nedeniyle, yaylmak ve devletlerini bylt mek iin bandan beri komular arasndaki blnmeleri kullanabilmi olm alan phe gtrmez bir gerektir. stanbul hkm darlannn hizm etin de paral asker olarak bulunan Trkler ve Tatarlar'7 Avrupa devletlerine sz mak iin mkemmel bir frsat salam, topraklarn, giysilerini, sava sa natlarn tanm ve onlarla nasl savaacan renmitir. Byk Trk Yunanistan'dan dnen adamlarndan rendiklerine gvenerek ve orann baronlarnn arasndaki blnmeleri grerek,
94
Hristiyanlarn doasndan ileri gelen sebeplerden yararlanarak ve konseyindekilerin gayretleriyle Yunanistana gemeye cesareti gs terdi. Bylece yz bin savadan, oluz bin babozuktan ve otuz bin okudan oluan byk bir ordu kurarak 1373 ylnda anakkale Boaz'na geldi. Ve o zaman Byk Trkn ald btn yerler im pa ratora isyan etmi yerlerdi, nk hep kendisini imparatorun iyi dostu ve ona isyan edenlerin dman olarak gsterdi. Bu arada adamlaryla imparatorlua yakn topraklara da szd ve bylece ksa zamanda Edirne'yi ve daha birok yeri ve topra da alabildi; btn o topraklara da korku saarak Srbistana yrmeye balad.18 Osmanl dnyas zerine olan spanyol kaynaklarnn gsterdii kadaryla, Trkler yazarlarn byk bir ksm tarafndan tamamyla homo jen tek bir grup insan olarak dnlm , sadece dnmeler ve bir grup s nr insan bu yeknesakln dnda kalmtr.'9 Kltrel ve etnik karakteri nin tesinde bu grup gerekte ait olduu siyasal g ve inand dinle ta nnmtr. Trkleri siyasi dm anlar ve din kart gnahkrlar olarak ta nmlamak dettendir. Bu yolla, Trk, stanbulun byk sultannn buyru undaki herhangi bir Mslman olabilir. Normal olarak hibir spanyol eserinde bu insan grubunun etnografik ve etnolojik karakterleri zerinde durulmaz; Babiliye (Sublime Puerta ) bal olanlarn hepsi, aralarnda hi bir fark gzetmeksizin, yle veya byle, tek bir milletmi gibi grlr. Bu nunla birlikte bu tamamen olum suz ve dmanca baka istisna tekil eden baz durumlar da vardr. Bunlar arasnda en gze arpc olanlar, Cronica de los Turcos ve Viaje de Turquia dr. ikisi de Trklerin daha iyi bir port resini izerler ve bunu sempati duyduklarndan deil, 16. yzyl spanyollannn kusurlarn eletirmek iin yaparlar. Byle bir karakter izmenin maliyetini bu almalarn ilki getiimiz yzyla kadar, kincisi de gn m ze dein baslmam olmakla demitir. Miguel ngel Bunes de Ibarramn ortaya koyduu gibi, iki farkl sebepten dolay Trkler arasndaki blnmelerden bahsedilmemitir. n celikle bunu yapacak bilgiye sahip deildiler ve ikinci olarak, Trklerin t m bir tehlike oluturduklar iin aralarndaki farkllklar tanmlamakla ilD n y a d a T r k m g e s
95
gilenm cm ilerdir.'10 Trkler arasndaki tek fark, Antonio dc Sosa'nn orta ya koyduu ekliyle yleydi: ...Trkiye'nin iki paraya blnm olduu dnlrse, bunlar dan ilki Asya krallklarn iine alan Anadolu ve dieri Trkn Av rupa'daki devletlerini iine alan Rumeli'dir. [Bu iki blgede] Trk lerin duru ve renk itibaryla farkl olduklar grlr, nk Rum e li'den gelenler daha hareketli, usta ve daha beyaz ve bedenleri m tenasip, fakat akal [karakterli] ve hrszdrlar. Bunun tersine, Ana doludan gelenler daha kaba ve esmer, daha basit duruludurlar ve iyi bir fiziksel grn ve bedensel oranldan yoksunlar. "
Bununla birlikte, bu farkllatrm a o zam ann Ispanya'snda en yay gn kalplardan birine taklarak, A vrupa'dan m A syadan m ve h an gi din den geldiklerine dair m evut nyarglar ile tarafl fikirleri m erulatrm ak tan baka bir ie yaramaz. 2. S iy a s O r g a n iz a sy o n H U K U K S S T E M L E R 22
ve
Y n et m e k l : S ultan
l e
d a r i, M a l
ve
16. ve 17. yzyllarda Trk mparatorluuna ynelik Ispanyol bak as Habsburg ve Osmanl imparatorluklarnn siyasi-askeri rekabeti ve m cadelesi erevesinde kalm, olgunlam am tr/5 Burada, yaptklar her eyi m eru gstermek iin dini kullanan iki siyasi gcn mcadelesinden sz edilmektedir.24 spanyol eserlerinde dini inanla siyasi gc birbirin den ayrmak gereklen zordur. Hkmdarlar ve sultanlar dinin yeryzn deki gcn temsil ederken, asl problemi tekil eden ve asl ilgilenilen, el deki topraklarn birliinin savunulm as ve ekonomik sistemlerin garantisi dir. Din ve siyasetin birbirini tamamlamasndan yola klarak birinin die ri zerindeki stnln aklayacak bir sr sebep ve aklama retil mitir. Aslnda Akdeniz'in tarihi -v e byk lde Avrupa'mnki d e - 16. ve 17. yzyllarda birbiriyle dini alanda da yaran iki uzlamaz dm ann m cadelesinden daha karmaktr. Siyaset ve devletin karlar her zaman din le tecek deildi/5 Bu balamda Juan Botero Benes'in szlerini hatrla
96
makta fayda var: Fakat, farkl olmalarna ramen sadece neredeyse evren sel prenslie odaklanmakla kalyoruz: Trk, Katolik Kral ve Papa.16 Trklerin idari, mali ve hukuki organizasyonu zerine en zengin bilgiyi V. Carlos dneminde yazlan eserler verir.27 Doal olarak V. Carlos'tan sonra Trklerin sultanlarnn (Selim veya Sleyman gibi) yneti minde odaklanm olan devletlerinin organizasyonu ve Habsburglara y nelttikleri tehlikenin bykl konusundaki bilgi eksiklii spanyol ya zarlar ve derlemecileri taze materyal aramak iin aba sa rf etmeye itmi ve ounlukla en iyi Avrupa metinlerini ele alp birletirmelerine veya evir melerine neden olmutur. spanyol eserlerinin byk bir ksmnda, zellikle de 16. yzyln ilk dnemlerinde, Katolik g ne karlm, stn tutulmu ve daha ncelik li gsterilmeye allmtr.28 Dier ortak strateji ise Trkleri gszletirmeye almak veya Osmanl mparatorluunu "meruiyetinin hukuka deil de tiranla veya akln reddine dayal olduunu ne srp prestijini elden geldiince azaltmakt.29 Dneme bal ufak farkllklarla spanyol eserlerinde sultan, daima Byk Trk tabiriyle, zellikle 16 . yzyln balarnda "M uham m edin inanlarm izleyenlerin en gls olarak grlyordu*0 ve stelik kendi ahsiyetinde btn gc ve devletlerinin mali gcn birletiriyordu: Efendisi olduu btn topraklar hesaplandnda ve Trkn hain zorbalnn altnda yaayanlarn tebaa olduu dnldnde, birok sebepten dolay hesaplanamayacak kadar byk gereksinim leri olduu grlr. Bu durum un ncelikle ve aslnda temel nede ni, btn topraklarda tek efendinin kendisi olmasdr. Sahip olduk larn kimse kendisi iin alamaz -b iz buna spanyada ju ros derizsa d e C e hayatn idame ettirebilmek iin v e verdii hizmetler buna dedii srece kullanabilir. Buna dediini gsterene kadar hibir oul babasndan kalann sahibi saylmaz. Trk topraklarnda byk miktarda tu z o c a v e s o n s u z miktarda altn, gm, kalay, kurun, bakr, demir ve bu topraklardan elde edilecek her ey vardr. Btn bu topraklarnda ve ynetim birimlerinde yksek ve sradan gelirli
97
her snftan insan bulunur... B u sylediklerimize ek olarak Trk derebeyler ayrca yle bir dzene sahiptirler: Aralarndan biri ld nde byk bey nianyla birini gnderene kadar toprak para et mez, ileemez ve ilerken de karln daha nceki gibi verir.' Bu hava, Hispanistlerin prensi olarak adlandrlan ve Andres Laguna yararna Crislobal de Villalonu bir kenara atan Marcel Bataillonun a laca Viaje de Turquia 'da da grlr. Trkiye'de Byk Trk haricinde herkes kledir ve bunlardan sylendii gibi hayatlar boyunca paalk (baja ) yaparlar; bu paalar da oradaki en byk efendilerdir. ok gelirleri vardr, deeri iki yz bini geen ynetimleri altndaki ehirler ve vilayetlere ve onlara ve rilen hediyelere ek olarak her biri elli bin dka altn alrlar. Byk Trkn saraynda divann oturduu bir salon vardr. Ayn zaman da lapisten yaplm bir taht ve imparatorun odalar mevcuttur. Ora da yapacaklarn konuurlar. Orada olduu dnldnde yok tur, olmad dnldnde oradadr. Kimse adaletten ayrlmaya cesaret edemez.** Byk Trkn altnda dev bir idare -ona ynetim, yarg ve adalet alanlarnda yardm eden ve danmanlk yapan bir insan hiyerarisi- var dr. Bununla birlikte bu insanlarn grevlerine, yetkilerine, karar alm a ka pasitelerine, kazandklarna, haklarna ve devlerine ait referanslar azdr veya m ulaktr. Ban veya sava zamannda devleti ynetmek ve ileri yrtmek iin, Byk Trk vezir denen ve byk danman anlamna gelen paaya sahiptir. Bu vezirler her zaman Hristiyan dnmelerdir ve otoriteleri ok byk, ulaabildikleri zenginlik inanlmazdr. Her biri ylda ald yirmi drt bin dka altnn yan sra birok gelirden yararlanr. Bunlar byk lde sultann kleleridirler, nk daha fazla ykselemezler; fakat, sahip olduklar g ve hkm ranlk ok
98
tehlikelidir ve ou zaman mesleklerinde gzde olur, lene kadar byle kalrlar... Bu paadan sonra iki tane de beylerin beyi olarak anlan beylerbeyi vardr. Biri Rumelinin lideridir, Byk Trk Sof ya'da ikamet ettiinde o da Srbistandan blgeyi ynetir. Dieri ise Anadolunun lideridir ve Catey (Ktahya) ehrinde yaar. Her biri nin yllk yirmi bin dka maa vardr ve btn karar verme yetkisi ve savalarn ynetimi onlardadr. Kimi zaman ise bu grevde olan kii, vezir grevini de stlenir... Ayn ekilde, biri Yunanistann (Rumeli'nin), dieri dc Anadolu'nun olmak zere iki tane dc dev letin yarglar anlamna gelen Cadiles Cher (kadleker, kazasker) vardr. Her birinin yllk sekiz bin dka maa vardr ve buna ek ola rak baktklar davalardan yzde iki gelirleri olur, sultana bal ola rak alrken len kiilerin mlklerin onda birinin sahibidirler. Tpk Ispanyada krallk konseyi bakanlarnn corregidorf\uk*) yap tklar gibi bunlarn hepsi divanda bulunur ve devletin her yerine kad salamakla ykmldrler. Ayn ekilde sultann byk hiz metkrlar anlamna gelen ve yllk drt bin ducado maa alan def terdar vardr. Defterdar sultann btn parasn kullanr, harcan mas gerekeni hazinecilere verir, geri kalann da hzineye koyar. Bir de sultann genel sekreteri anlamna gelen niancbalar vardr ki bunlarn yllk bin dka maa ve ok geni gelirleri vardr. Ve Cortesin4 btn sekreterleri ve yazclar onun hizmetkrlardr... Byk T rkn topraklarnda uygulad adalet ise yledir: Her vi layette -Yunanistanda olduu gibi Anadoluda d a - sancak anlam na gelen ve hem liderlik hem de ynetim ileriyle ilgileneli biri g revlidir. Bunlar ok kk yalardan itibaren sultann saraynda ye tien dnme Hristiyanlardr. Makamlar ok saygdeerdir ve ka zanlar bin ile on drt bin arasnda deiir. Sancaklarn altnda tmarlar (timarantis ) denilen bir dier makam vardr ki bunlar e hirlerin zel yneticileridir. Onlara yardmc sfatyla subalar hiz met eder ve tm kadlar da eyhlislam a baldr. Bunlara ek olarak Byk Trkn devletinde ve divannda bilemediimiz birok fark l makam vardr -s z uzatmamak iin bunlar sylem iyorum -,
99
Byk Trknki kadar byk olmayan ynetim birimleri de vardr. Kendisi cumartesi, pazar ve pazartesi gnleri eer sava, hastalk veya baka bir sebep olmazsa haftada defa halka grnr. Bu gnlerde afak sktkten sonra vezirler, kadlar, hazineciler ve k tipler saraya giderler ve onlara yemek verilir. Byk Trk halkn iinde gezinmez, odasnda oturur; istek sahipleri m em urlarna is teklerini sylerler ve onlar da bunu sultana iletir; bu konular divan da tartldktan sonra o kendisine adil grnene karar verir.*5 Yanl olmasna ramen Osmanl devletinin hantall fikrini -b yk sultann liderliinde monolitik bir yap- Ispanyol yazarlarn eserlerin de bulmak olduka normaldir. Bu balamda G. E. von Grunebaurru n sy lediklerine bakmak yeterlidir:*6 kn en nemli sebebi byk lde sultanlarn giderek arlan gszl ve zayflayan kapasitesidir. Sleymann kendisi uzun askeri seferlerden ve kendi ahsnda younlaan sivil idarenin y knden yorgun dm, kamuya ilikin btn ilerden elini eteini ekmi ve haremin elencesine dalmt. Kendi yerini doldurmak iin veziriazamlk makamn yaratt... Sonu olarak nce sivil yneti min eitli dzeylerinde ve daha sonra tm imparatorlukla yolsuz luk ve kayrma ald yrd.Ytetimde ve orduda makamlar, daha sonra otoritesini tmyle alisi iin kullanarak verdii parann karln almaya alacak olan, en ok para veren ahslara satlyordu. Bu kronik yazarlarna gre Byk Trk endie veren, vahi bir ca navardr; bu, byk lde onun kendi vizyonunu ve durum unu bilem e mekten ileri gelen ve her durumda nce Avrupa'y sonra da dnyay fethet meye altn dnen mitik bir imajdr. Bunlarn isteklerinin nne gem enin tek yolu, btn Hristiyan hkmdarlarnn bir araya gelmesi, btn Hristiyanln iyilik iin daha nce birok durumda olduu gibi Ispanyol hkmdarnn liderliinde bir araya toplanmasdr.*7 Bu durum da O sm anlnm gcn aklayan sebepler Hristiyanlarn kendi yanllaIOO
rj8 veya ilahi iradenin takdiri zerinde odaklanyordu.*9 Metinlerin byk bir ksm nda ve daha sonraki dnemlerde resmi ve zel belgelerle srekli tekrar edilen bu iki sebep, Cronica de los Turcos un deiik blmlerinde de devaml ortaya kar. Kronik yazarlarnn byk bir ksmnn gizlemeye a lm asna ramen, bu dini vc ahlaki kartlk, gerekte siyasi ve ekono mik sebeplerden kaynaklanr. Dierlerinden ok zellikle ite bu somlar Akdenizdeki kartl sadece bir dinler kartl olarak ortaya koymay en gelleyen Fransz-Osmanl ittifakn rettiler.40 Iber Yarm adasndan Yahudilerin vc Araplarn kovuluuna ahit ol m u 16. ve 17. yzyln spanyol yazarlar iin dini birlii olmayan bir devle tin dnlemez olduunu grmek olduka ilgi ekicidir. Byk Trkn ayn eylere inanmayan ve farkl davranan bu kadar eitli insanlar ynete bileceini hibir ekilde anlayamazlar. Baka bir deyile, okmilletli, okkltrl ve okdinli bir devlet kavramna anlam veremezler. Ayn ey Osmanl devletinde ok nemli bir rol oynayan dnmeler iin de geerlidir."*1 Bu yzyllarn spanyol kronik yazarlarna gre, Byk Trk Os manl emperyal gcnn ekirdeini tekil eder, ordunun bandaki ve za ferlerinde yenilenelere sayg duymayan prenstir; adaletsizlikleri ve zulm yapan bir odur; devletin ve btn mlklerin ve insanlarn mutlak hkim i dir. Bu karakterler sultandan sultana geer ve devam eder: Byk Trk Sleyman'n odasnda babas Selim 'in bir portresinin de bulunduu bir tablolar serisi vardr. Bann zerinde Latince ya zlm bir sz bulunur: Selim Ottoman Rex Regum. Dominus Dom i nantium. Princeps Principum. Nepos Dei. Ayaklarnn altnda Trk dilinde yazl baka bir epitet vardr ve yle der: Eer bir hkm dar sefere ordularnn banda kendisi kmazsa, ykselmezse ve artlar zorlamazsa etkili bir sonu alnamaz. Sa elinden Yunan di linde yazlm, yle yazan bir levha kar: Gerekten hkm sr mek, aileden (hkmdar ailesinden) kimsenin phe duymasna izin vermeden mmkndr. Sol elinden Slav dilinde baka bir lev ha kar ve onda da der ki: Bir hakarete m anz kalmak, yeni bir ha kareti davetten baka birey deildir.
IOI
Bu, Osmanl Sclim'in olu Sleyman'a sava ve acmasz bir kiilik kazandrmak iin brakt bir kanun ve hatradr. Bunun gibi, hatta bundan daha kl pek ok sz de olu ve kendisinden sonra gele ceklere ders olsun diye portresine kenar ss ve hat eklinde brakr.4 2 Kronik yazarlar tarafndan atfedilen btn bu olumsuz sfatlar de rinlem esine tahlil edilip sultanlarn akrabalarna kar davranlar da de erlendirildiinde daima keyfi ve trajik bir yaklamn sz konusu olduu ortaya kar. spanyol metinlerine gre, Byk Trk'n ilk zorbaca davra n yerini salama almak zere sistem i istikrara kavuturmak ve ynetimi salamlatrmak iin uygulanan karde katlidir. Gc ellerine geirmek zere ldrdkleri kardeleri ve akrabalaryla birlikte gmldkleri iin ya plan trbeler ok byktr. Kardeini daha kk bir bebekken bulan Melmed, onu bodurdu ve daha sonra byk bir atafat ve grkemle gmdrd. Byk Trkler hep byle bir zorbalk sergilerler... nk kendi hkimiyet lerini salama almak iin, eer bunu yapmazlarsa hep bir kskan lk altnda yaayacaklarn dnerek onlar ldrdler.4 5 tspanyollarnn bak asndan Byk Trk'n zorbalnn tanklk lar moden an ilk iki yzylndaki btn metinlerde artarak devam eder.4 4 Dier Mslman devletleri gibi Osmanl devleti de tm gc elin de bulunduran kiinin erevesinde kurulur. Ynetimi akla ve mantia kar dahi olsa, hi kimse kararlarna m dahale etmeye bile kalkamaz. Mslman yneticilerin davranlar ve alkanlklar Muhammed'den gelir. Peygamber onlarn hepsinin dnyada izledikleri ve yeryznde kullandklar gcn modelidir.4 5 Mslman yneticilerin tiran davranlar her eyden nce ken dileri gibi ynettiklerinin de inandklar dinin ve onun ortaya koy duu figrn ve ikinci olarak emirlerinde yaayanlarn doal karak terinin mantksal sonucudur; sadakatsizliin ve kendilerinde kuru
102
lu siyasi prensiplerin sonucu olarak despotizm onlan kontrol etme nin ve ynetmenin tek yolu olarak ortada kalr. Menfaat, hasislik ve lrs onlar hareket ettiren eylerdir, hikyeler ve batl inanlar ret meye yatknlklar da buradan gelir.46 Tiranlk zetle Mslman devletlerde bir meruiyet sistemidir. s panyol yazarlara gre Islami otoritelerin byk bir ksm iktidara hukuksal bir yoldan deilde ihanetle gelir. Bir tahta geme ve miras hukukunun olmamas, kan deerine say g azl ve sultann soyundan gelenler arasndaki ilk evladn dee rinin olmamas, devletin liderliine geen bireylerin nfuzlarn da ha iyi kullananlar vc evresinde daha ok asker toplayanlarda olm a s sonucunu douruyordu. Btn bu srelerde tebaa olaylar hi bir zaman fikrini sylemeden ve hibir hareketi benimsemeden iz ler, nk zaten bilirler ki yapabilecekleri en iyi ey saray komplo larnn tamamen dnda kalmaktr. Akdenizin dier yakasnda, as lnda Berberistan'da olan en ilgin ey, aralarndan birinin selef s rasna saygl olmas ve akla saygyla ynetmesidir.47 Siyasi sistemin ynlendirilmesinde kendi kendine meydana gelen deiim ler sultann zelliklerinin bir sonucudur. Yeni Byk Trk iktida ra gelir gelmez ibirlii yapacaklarn seer ve babasnn zamanndan kalan kiileri grevden alr; bunu hep kendi dncelerine uygun ve kendine benzeyen bir idare yaratmak iin yapar. Byk Trkn seimini etkileye bilecek tek unsur kendilerini bir onay mercii olarak gren yenierilerdir. Sultan zetle kendine yandalar aramak zorundadr; bu da onu sava duru munda tavizler ve ltuflar vererek yandalarnnn hrslarn gerekletir meye iter. te sultanlarn btn siyasetlerini silah glgesinde yapm alar nn sebebi budur.45 Ispanyolcadan eviren
K iv a n U
luso y
103
N otlar
1 Bkz. Vasco Diaz Tanco. Libro iniiiulado Palinodia de h nephanda y fa r a de los Turcos y de su cruel rnodo y arte enga_oso de guerrear. Y de b s imperios. rrinos y provincias que han subjectado y postm con inquieta ferocidad. rense, 1547. Folyo. 2 arkayz. 2 Tm bu yorum lar iin Migucl Angcl dc fiuncs Ibarranm m kem m el alm asna bkz. M igcl An* gel de Bunes Ibarra. Uj imagen de los musulmanes y del Norte de Africa en la F.spana de los siglos XVI y X V II. Madrid: C SIC , 19 8 9 . blm II, IV ve V. 3 4 Bkz. Antonio Fajaro y Arevedo. flftarion Universal de. todo el Imperio Otomam dividida en ocho libros por J maestro.... BNM Elyazmas 2793. Folyo. 10 9 , n ve arka yz. Bkz. Fcm ando Fcrnndcz Lanza. La Cronica de fos Turcos: Juente inedita espanola del sigfo X V I p a ra el mundo otomano. Alcal de H enares, Servk io de Publicaciones de la Universidad d e Alcala, 19 9 5. c. II, ek c. 1, blm I. 5 6 7 S 9 10 Age, ek c. I, blm II. Age, e k c. I, blm III. U zun Hasar, Akkoyulular. Age, e k c. I, blm III. Bkz. Paolo Giovio. Comenlarios dr. tas cosas de los Turcos. Edicin espanola a cargo de Carlos Aro* ros, Barcelona, 1543. nsz. Bkz. Fr. Conzalo Arredondo y Alvarado. Casitfo inexptgnable d e la fe y concionatorio admirable p a ra vencer a todos enemigos espriluaks y corporales y verdadera relacin de las cosas maravillosas antiguas y rnodernas. V exhortacbn para ir conira el Turco y le vencer y aniquilar la seeta Mahoma y loda infeldad y ganar la Tierra Sanla confamoso y bienavenlurado triunfo. Juan de Junta Burgos, 1528. Fol* yo. 2 8 arkayz. ir Vasco Diaz Tanco. Agr. folyo 2 arkayz. G usta ve E. von G runebaum un fikrine gre, byk sul tanlar kendilerinin MakedonyalIlardan geldiklerini ve bu durumun onlara bu topraklar fethetme ansn verdiini dnm lerdir. Desde la caida de Conslantinopla hasta nuestros tlias. K slam , II. Historia Universal, c. XV. Madrid, Siglo XXI, 19 8 1. 12 Bkz. Vicente Roca. HUloria en la cual st trata del origen y guerras que han tenido b s Turcos, desde su comienzo hasla nueslros dias. con mty notables sucesos que diversas gentes y y de las costumbres y vida de ellos. Juan Navarro Valencia, 1556. nsz. 13 14 15 16 17 Bkz. ayn eklide, Crniea de b s 7 rcos...Hsp. de la Biblioteca Nacional de Budapest. Osmanck. Bkz. Fcm ando Ferndndez Lanza. age. ek c. I, blm IV vc V. ok benzer bir tasvir iin bkz. Paolo Giovio. Comentario de las cosas... Folyo 2. Historia en la cual se trata del origen y guerras que han lenido b s Turcos... Valencia, 1556. Folyo 32 n ve arka yz. Bizansllar ve Trklerin ibirliine girm esi byk lde bu iki toplumun geleceini belirlem i tir: V c Murat byk tamahkrlk gstererek am cas Karam an'n devletini aln, stanbuldaki imparatorla yeni bir bar yapmt. Ve bu, byle bir uyum un ilk baryd, Murad Hristiyanlara kar da yardm etmek iin on be bin adam n aracakt ve bunun maliyetini im dilik kendi karles ha aoontecido,
104
H a B S B U R G - O s M A N L I REKABET B A L A M I N D A
16.
Y Z Y I L D A I S P A N Y A DA RK MAJ I
ayacakt ve sonra eer imparator bir kez dala isterse bu sefer askerlerin m aalarm , Murad de il kendisi verecekti. Ve dierlerinde olduu gibi bu sefer de Byk Trk'n tarafnda uzlald... M urad ve Karaman arasnda iki sava oldu, Karaman sava alannda bir olunu da brakarak ka m ak zorunda kald. Bozgun ok bykt ve sonrasnda Murad'a daha ok toprak verildi. Ve Kara m an zaten yal olduu ve baka olu olm ad iin, onunla Murad arasnda yle olan bir bar yapld: Karaman sadece Karaman topraklaryla kalacak ve Anadoluda kazanaca topraklan Murada verecekti, bundan sonra kazanacaklarn da M uradn topraklar saylacakt. Karam an'n l m nden sonra da Karaman lkesi Trkn olacakt. Fernandez Lanza, Femando. age, e k e . I, b lm V II ve VIII. 18 19 Age, ek c. I. bln X. B u nem li konu zerine bkz. Emilio Sola Castaro. Un Mediterraneo de Piralas: Corsarios. Renegados y Cauiivos. Madrid: Technos, 1988. Ayrca, Cervantes y la Berberia (Jose Francisco de la Pea ile birlikte). Madrid, Fondo de Cultura Economica, 1995. Ayn zamanda, George C am am is. Esfudios sobre el cautivero en el siglo de Oro. M adrid, Gredos, 1977. Son olarak, Bartolom e y Lucile de Bennassar. Los Cristianos de Ala. La Fasdnantc aventura de los renegados, Madrid: Nerea, 19 8 9 . 20 21 La imagen de los Musulmanes y del Norte de frica..., s. 77. B u dnceler iin yeniden, Emilio Sola Castano ve Jose Maria Parrenonun Dialogos de b s Martiesde Argel. Madrid, Hiperon, 19 9 0 derlem esinde sunduklar almaya gnderm e yapm ak istiyo rum . Topografa e Historia General de Argrt. Valladolid, Diego Fernandez de Cordoba y Oviedo, 1 6 1 2 dan bahsediliyor. 22 Bkz. Fem ando Fernandez Lanza. age. ek c. I ve II: Cronka de los Turcos desde sus origenes hasta et prim er sitio a Vitna y La grandeza del Estado d d Gran Turco. del dtm am do nwne.ro de. renta que el li ene, del orden de sn Caso y manera de. Gohem adon. Ayn ekilde daha nce belirtilen metinlerin byk bir ksm ve ek c. VI, VII ve VII. 23 O sm anllar Levant'ta bizim liderimiz beinci C arlosun da m eru olarak soyunun dayand Avusturya slalesinin ilk im paraionm u zam anndan beri hkm srerler, bu pek yce slalenin prenslerinden birinin o gnahkar Trkleri birgt dize getireceini um m ak gerekir ve bu mut luluk ve talihi Majesteleri Sezara (Cesarea) yoksa, em inim ki Tanr onun oluna bunu bah edecektir . Vicente Roca. age. folyo 33 nyz. 24 Bkz. Miguel Angel de Bunes Ibarra. age.. s. 265. Ayn yazardan Emilio Sola Castano ile birlikte ok ilgi ekici baka bir eseri: La vida e l-listoria de Hafraddin, Uamado Barbarroja. Granada: Universidad de Granada, 1977. 25 Bu nim ezliin olduka fazla rneini eitli anlam alarda, sultan ve Hristiyan hkm darlar arasndaki yazl ittifaklarda gryoruz. Bkz. M iguel Angel Ochoa Bnu. Historia de la Diplomada espanola. La diplomada de Carlos V. c. 5. M adrid: MAE, 19 9 9 . 26 Bkz. fuat Bolero Bcncs. Relaciones Universales del Mundo. Birinci vc ikinci blm ler Antonio I.opes de Calatayudun isteiyle evrilm itir. Valladolid, Diego Fernandez de Cordobann m iras lar iin, 159 9 . s. 84. Aym yazarn daha nceki bir alm asna bkz. Diez Libros de la Razon de Es tado con tres libros de las causas de lagrandeza de las ciudades. Tahm iuen Cronica de los Tra>s'un yazan Antonio de H enera de Tordesillas tarafndan evrilm i, Madrid, 1593. A ym anlamda Lcopold von Rankcnin de eserleri ok ilgi ckicidir, Rankc, Lcopold von L'Espagne sous Charles V,
105
Phi/ippt- I I et Pkilippe III ou Us Osmanlis el la Monarchie Espagncle pendant Us X Vle. Et XVHe. Siec> les (Paris, 1873) y Die Osmanen und die Spanische Monarchie im 16 und 17 Jahrhundert (Leipzig, 1877). Bu son kitabn ngilizce edisyonlarm da grebilirsiniz Pliledelphia (1885) ve Nevv York (19 6 9 ) ve spanyolca iin Madrid (1893). 27 Francisco Lope2 de Gonara, bu dunm n "B u iki imparator, Carlos ve Sleym an, Rom allarn sahip olduu kadar eye sahiptirler ve spanyollarn Hint adalarnda kefettikleri ve kazandklarn saydmda belki de daha fazlas desem yanlm olmam ve bu ikisi arasnda monari ayrlm tr: Bunlardan her biri hkm dar olarak kalmak ister, dnyann hkim i: gryoruz ki gnahlarm z sebebiyle 0 . Carlos'a nazaran Sleym an daha iyi grnyor: ikisi de aym yata, ok farkl talihleri var; ikiside sava peinde, fakat Trkler istediklerine daha iyi u layor Savata dzeni ve disiplini daha iyi muhafaza ediyor, daha iyi tavsiyeleri var, paralarn daha iyi kullanyorlar." Cronica de los my nombrados Omiche y Haradin Barbarroja. Memorial Historico Bspanol, c. VI, s. 546. 28 V iaje de Turquianm yazar bunu ironk bir ekilde gsterir: Belirtmek isterim ki byklnz Fransz kral ve Byk Trk'n birlikteliinden daha fazladr, nk onlarn Ispanyas, Alm an yas . talya's ve Flandras yok, eer grmek islerseniz, Fransz bykelisinin size dn verdii dnya haritasnda bunu ben size gsterebilirim. I [aykrarak buyurdu: yleyse, insan getirm ediniz mi kendinizle? Bunu ben sizden daha iyi biliyorum . Ben de ona cevap verdim: Efendim, ben nasl olur da khyalar, garsonlar, yamaklar, seyisler, bekiler, saygnlarn seyislerine gvenebilirim ? Beraberinde binden fazla, hatta iki bin atl asker getirir: hatta daha fazlasn getrinler bile vardr. Garca Salinero, Fernando. Madrid: Ctedra-Letras H spnicas, 1985, 2. bask, s. 196. 29 G om ez de Losada, Gabriel: 17. yzyln son le birinde bu faktr ok nemliydi, u argm anlar kullanlyordu: Vc son olarak Trkler..., im di ok geni bir imparatorluun efendisidirler, byklklerinin sebebi Osman, halk soyan, yol kesen vahi Trk, inanlmaz zalim liklerle ken disini baa geirtti ve birok kralln ve vilayetin imparatoru olarak tac takt ve bunlar ocuk larna brakt, onlar bunu konm ay bilmedi fakat halen dnyada pek ok lkeye hkim ler. Escuela de trabajos en cuatro libros dividida. Primero del Cautiverio mas cruel... Madrid: julian de Paredes, 16 70 . s. 10. 30 31 32 33 34 35 36 37 M iguel Angel de Bues Ibarra. age. s. 305. Bkz. Fernando Fernandez Lanza. age. ek c. II, s. 3 ve 4. Viaje de Turquia. ed. Fernando Garcia Salinero. s. 414. Cortes yelii, -ed.. Ispanyol divan, -ed.n. Bkz. Fernando Fernandez Lanza. age, ek c. II, s. 3-10. Desde la caida de Constautinopla hasta nuestros dias. El slam, II. Madrid, 19 8 1, s. 83-83. "Bylece ayn ekilde Ispanyollar Trkiyenin yklm as ve km esinin sebebi olabilirler, nk bizim yksek bir prensim iz var vc gnahlarm z adna H ristiyalkta bizden bakas yoktur, n k M acarlar bozguna uram tr. Almanlarda sahip oldklan blnmelerden ileri gelen byk bir karm aa ve uyum suzluk hkim. Italyanlar eskiden olduu gibi balan ve efleri olm ad iin ev lerinde ok az kyorlar ve dierleri de yabanc bir prensin egemenliindeler. Franszlar bu bar barlarn ok iyi dostu olm alan sebebiyle onlara nceden destek oluyorlard, onlara ihtiya duyduk larndan zarar verm ek istemiyorlar. Trkler b u bahsettiklerimizden em indirler, sadece spanya
106
H a b s b u r g - O s m a n l i R e k a b e t B a l a m i n d a 1 6 . Y z y i l d a Is p a n y a ' d a T r k m a ji
kral dnda.", Vicente Roca. age, fol. 8 , arka yz. 38 39 .....uyumazlklanm z, lmcl uykum uz ve ihmalkrlk bugn byk ve yaylm bir beyliin b e y le rid ir ..A n to n io de Sosa. Topografut e Historia General de Argel, Valladolid, 16 12 . c. II, s. 53. olaylarn geliim i ahsiyetlere atfedilirse byk bir aptallk ve krlk olur, ayn dununda Byk Trk -H risyan krallara gre yklenir, alr, sahiptir ve boa harcar- daha sevilir, Tann'nu gzetimindedir; nceden tersini gryorduk, en ok sevilenler en ok ceza ekenlerdir. Baltasar de Morales. Dalogo de, las guerras de Oran compuesto por et capitan..., Francisco de C ea Cordoba, 1593. Nadir ve ilgin spanyol kitaptan koleksiyonu, Madrid, 1881 (s. 238*379). S. 315. 40 41 Bkz. Miguel Angel de Bunes Ibarra. age, s. 310-311. Bkz. Hnilio Sola Castanou ad gce eserleri. Knilio Sola Castaro. Un Medittrranto de Piratas...; Cervantes y Berberia', aynca La novela secreta, Madrid, 19 9 6 ; Los que vw y uit-ne (baskda) ayrca son yirni be ylda sn r dnyas zerine yapt ksa almalar. 42 43 44 Vasco Diaz Tanco. Age. Folyo 4 1, nyz. Vicente Roca. age. Folyo 4 7, arkayz. D ier tanklar arasnda Jua Ccveiro de V eramn detayl tarifini de rnek olarak verebiliriz: ...Byk Tanr! Byle insanlk d bir imparatorluk daha fazla ac ekemez, Byk Trk'n su su z ocuklarna yaplan o vahi kurban etm e; nk lrken, eer byk olun akli dengesi yerin deyse on Byk Trk olarak kralla oturturlar ve dierlerini ister adam olsunlar ister an nelerinin kucanda bebek, boazlarlar; bu vahi katli kolayca yapmaya ek olarak sefil ocuklarm da babalan lene kadar yetitirildikleri ve hi karlmadklar Serrallo (saray) ad verilen yerden daha sonra gm m ek iin karrlar... Bunun tanrdan gelen kutsal bir adalet olduuna ve im paratorluu korum ak iin yapldna inanlr, bu sayede bar gelir, nk eer bir kardein hay* atn balarsa bu iki vris bir kap aar ve krallklarnda byk blnm eler yaarlar." Vy'fs dc ia Tierra Santa ydescripcion deJerusalem..., Madrid: Luis Sanchcz, 1597 (BNM. R-11133). Concepcion Martnez Figureroa ve Elia Serra Rafols, LA Lama, 19 6 4 . s. 126-127. 45 46 47 48 Bkz. M iguel Angel de Bunes Ibarra. age, s. 285. Age. s. 285-286. Age. s. 289. Hrslarnn snr yoktur, iktidara geldikten hem en sonra btn uygarl ynetm eye ve Byk skenderin m en vrisi olmaya niyetleri olduunu syler, G. E von Bm nebaum . age, s. 58. Ayt anlamda alntlan ve paralar Vicente Roca; Antonio Fajardo y Acevedo; Vasco D iazT anco nun eserlerinde de bulabilirsiniz. Cronica de b s Turcos, bu balamda zel bir ilgiyi hakeder. Bkz. CXV, C X V 1, C X X IV sayl blm ler ve sultanlann yerine geme zerine konulu dier blm ler; bu pratiklerin, serem onilerin ve kutlam alan ve yenieri glerinin nem inin yanstld dier hari ka blmler.
107
zlem K um rular*
KPEKLER VE DOMUZLAR SAVAINDA KANUN NN BATI SYASETNN BR Z DM OLARAK TRK MAJI

V a h e t , K b r , G rkem
rk ordular yamurlarn kabartt cokun seller gibidirler. Kendile rini tutan eddin bir noktasndan szdlar m, o delikten azgn sular gibi boanrlar ve dehetli tahribat yaparlar. Kendilerini tutan engeli bir defa yktlar m, artk bir daha nlerinde durulmaz, ta uzaklara kadar ya ylr, her trl tahmini aan zararlar yaparlar 1 diyordu 1555'te arlken'in kardei, onun lmyle Avusturya mparatoru olan Ferdinandn Kanuniye gnderdii eli kendisine yazd mektupta. Birka yl sonra, ayn l keye yapt yeni yolculuuna dair ise Ferdinand'a u satrlar yazyordu: Mektubunuzu aldm. Benim tekrar Trkiyeye gideceimi duyduunu zu, halknn barbarl ve vahilii ile tannan yerlere ikinci defa gitmeye raz olduuma atnz yazyorsunuz'1 Busbecq satr aralarna taan bu birka cmleyle 16. yzyln ilk yarsnda Trklerin Kta Avrupasnda ve Akdenizde yaratt korkun im aj etkili bir ekilde zetliyordu. Kanuninin tahta kmasyla Avrupa'da yenian en byk, en id dial iki imparatoru arasnda mezarda sona erecek bir rekabet balam olu yordu: spanya kral ve Roma Germ en mparatoru arlken; yani Alm an yann V. Karl, Ispanyann ise I. Carlosu,3 Batnn imparatoru ile Douun imparatoru Kanuni Sultan Sleyman. Bu cihan taht kavgasn en gzel dile getiren belki de spanyol hizmetinde bulunan diplomat Antlony Sherley'dir. spanyol mparatorluunu bir gnee, Trk devletini de bir aya benzetir ve ayla gnein karlamas ise bir gne tutulmasna, pek ok ktln, tehlikeli sonularn doabilecei bir karlamaya benzer kendisince.4 Bu tehlikeli dello Trkn o tyler rperten adnn Kastilyaya
* Dr. zlem Kumrular, Bahcchir niversitesi Genel Kitim Departman retim Grevlisi.
109
kadar uzanp, daha kkl bir ekilde tutunmasnn da preld olacaktr. Trkleri sahil kylerinin yaad korsan saldrlaryla zdeletiren ber Yarm adasnda artk Trk kl bir masal kahraman, bir Mavi Sakal ol maktan kp otolojik realiteye brnecektir. Avrupa, deil kendisinden sadece adndan korktuu Yavuz Sultan Selim in lm zerine biraz nefes alaca hayallerine kaplmt. Selim in lm zerine Papa X. Leon tarafndan Romada ayinler, kutsal geit alay lar dzenlenmi, papann kendisi bunun hatrna yalnayak dolamt.5 spanyol kronik yazan Tanco Diaz Vasco'nun Nihayetinde eytani bir adam ve byk bir hkmdar idi, her yerde korkun bir adalet uyguladn da ona adil bir imparatordan ziyade zalim kasap demek yedir6 tanmn yapt Selim 'in yerini hi de kendini aratacak birine brakmadm anla makta gecikmeyecekti kta. VIII. H enrynin saraynda bulunan Kardinal Wolsey, Venedik elisine tahta yeni kan Sleyman iin u yom m da bulu nuyordu: Sultan Sleyman 25 yanda ve ok iyi bir muhakeme yetenei var. Korkanm o da babas gibi davranacak. Venedik dou da elisine gn derdii postada benzer bir yorumda bulunuyordu. "Sultan gen, gl ve bsbtn Hristiyan rknn dm an."7 Avrupay tehdit etmeye m r yet meyen Selim 'in vrisi, kendisine atfedilen tm sfatlar devralyordu. Tm milletlerin ortak dm an, diyordu Sleyman iin arlkenin kronik yazan Pedro Mexia. Hristiyan topraklarn ele geirmekten baka bir ey d nmeyen vahi kasap atalarn taklit ederek, Hristiyanla byk zararlar verecek. 8 Kendisi bugn dnyada hkm sren en byk zorbadr.9 Pa pa VI. Adriano arlken'e yazd mektupta Sleyman insan dm an zorba olarak niteler.10 talyan kronik yazar, Nocera'l Paolo Giovio Her kes vahi aslann yerine uysal bir kuzu getiini sanyordu yorumunda bulunur. Rodos'un dme arifesinde Kanuni, Kastilya'da markiler ve mar kizler arasnda giden postalarn da revala konusu haline gelm ili. 1523*16, Velez Markisine gelen bir mektupta yle denmektedir: "Eer Rodos de cek olursa, kafesinden kan bir aslan gibi ortaya den Trklerin vahi ve gen hkm dar tm Hristiyanlk alem i iin tehlikeli olacak.11 Rodosun dt gn, Roma'da Papa VI. Adriano'nun bana bir ey gelir. Sarayn
110
Ka n
un
'n in B a t i S y a s e t n
B r z d m
larak
rk
m a ji
apeline Noel duas iin girerken, kapnn m erm er aritrav (kirii) d m , orada nbette bulunan birka kii de lmtr.12 Trk korkusunu im gelendirmek ve kt bir efsaneye dntrmek isteyen Avrupa hibir frsa t karmad gibi bunu da karmaz ve olay ilahi bir sem bolizm in rn gibi tm ktada dalga dalga yaylmaya balar. Avrupann Trk nefesini her an ensesinde hissettii Kanuni dne minde Trk imaj ktada daha bir kemikleirken, Trkler iin kullanlan s fatlar da daha sertlemeye balam, "kpek", sadece halk dilinde deil, ay n zamanda diplomatik postalarda da kullanlan bir terim haline gelmitir. Bu aalayc sfatn El Gran Turco ya da El tureo terimiyle dnm l ola rak kullanlm as arlkenin imparatorluu iinde dolaan posta dilinin en gndelik gerei oluverir. spanyollar perro, talyanlar canc, Alm anlar kah rolas kpekler, kan kpei, kana susam kopek, Trk kpei diye rek Trkn Avrupa'daki yeni adn merulatryorlard. Kastilya Amirali, Fadrique Enriquez arlkene yad bir mektupta Tanr o kpein malvedilm esi iin zat- lilerinizden yardmlarn esirgem esin diyordu.0. 16. yzyl Alman yazar Buchmann ise bir drtlkle saldryordu Trke: Ey Alm an kahramanlar, Grebiliyor musunuz bu sefaleti? Koun, koun, klc aln Kesin u kan kpeini*4 Osmanl'nn kendisine Avrupada yaktrlan bu sfattan haberdar olup olmadn bilemesek de, onun Avrupalya oktan kendince yaktr d bir sfat bulduunu gryoruz: Domuz. stanbul'da yaplan saray en liklerinde Avrupa'y temsilen domuzla, Osmanly temsilen aslann dvtrlmesi bunun alegorik kantlarndandr. Moha sonrasnda, Sleyman muharabe meydann gezerken ihtiyar bir alay beyine bir sonraki etapla ne yaplmas gerektiini sorar. htiyarn saldrgan ve vakur bir metaforla ss lenm i cevab, sadece Osm anl'nn nasl kfirle domuzu birletirdiini deil, Kanuninin Bat siyasetini de tek cmlede zetler: Padiahm, dik kat et ki domuz yavrularn bytm esin.rs II. Dnya Sava'm birka msDn
yada
rk
ges
III
raya sdran bir ocuk tekerlemesinde grdmz gibi (Yedi, sekiz, dokuz/Alman domuz) sonradan Almanlarla btnleen "dom uz im gesi, 16. yzyl boyunca lm Frenkler" iin kullanlan pejoratif bir sfat olarak kar karmza. Kanuni devrinde kemikleen bu Trk imajnn, sadece Avrupa tara fndan atfedilen sfatlar ve tanmlamalarla profil kazanan bir imaj olduu nu dnm ek bir yanlsamadr. Ban sultann ve vezirin ektii Osmanl devletinin bu imajn yaratlmasnda birinci dereceden pay vardr. Ortaya kan im aj bilinli ve sistematik bir almann rndr, etkili bir fetih politikasdr ve ana bilekesi vardr: vahet, kibir, grkem.
V a h e t
Trk adnn ber Yanm adas'nda tehlikeyle eanlaml olarak kulla nlmas, Trk korkusunun izdii geni corafyay gstermeye yeter. Moros en la costa, Dikkat! Maipliler karaya kt! deyimi, o zaman iin Trk ve Maripliyi pek ayrt etmeyen spanyol toplumu iin Trkn yaratt psi kolojik etkiyi net olarak gstermeye yeter; talyanlarn Mamma gli Turchi, Anneciim, Trkler! nlemini artrr. 1516'da Papa X. Leon'un Civita Laviana sahilinde balk tutarken Trk korsanlarn eline dm esine ra mak kalm as da, denizden gelen tehlikenin hi de kara bir efsane olmad nn en arpc kantdr. Trklerin zellikle Kta Avrupasnda uyguladklar vahet, yaylmac politikann en baarl bilekelerinden biridir. Dmanlarn ok etmek, si nir sava balatmak ve psikolojik avantaj elde etmek ise bu politikann n de gelen hedeflerindendir. Yaratlmaya allan bu rpertici imajn verdii meyvelerin bam ise pek ok kalenin vire yoluyla, yani anahtar teslim ede rek savamadan verilmesi eker. Bylece ordu yol zerinde asker, cephane ve zaman kaybetmeden hedefe don ilerlerken, bir taraftan da izledii rota zerindeki kaleleri ve noktalar ele geirme ansna sahip olmaktadr. Osmanl dier bir taraftan bu psikolojik etkiyi grsel bir ekilde da ha kalc ve etkili klmay baarr. 1526 Moha zaferi sonrasnda ota h mayunun nne sekiz papazla birok Macar baron ve imtiyazl kumandan larn balan dahil olmak zere 200 kesik ban ylmas, modern tarihi112
Ka n
un
' n i n B a t i S y a s e t n n B r z d m
larak
rk
m a ji
yc Moollarn arkalannda braktldan kafa tas tepelerini hatrlatan bir manzaradr.*6 Kanuni'ye saldrmak isteyen Macar Solakzade'nin deyi miyle kl ve balta bir anda kyma gibi doranmlard".17154 1de Macaris tann kesin fethinden sonra, imparatorluk ordusu ekilirken Trklerin el lerine denlerden sa kalan olm am , kesilen kafalar da Tunaya frlatl mt. Bylece nehrin ulat her yere bu kelleler Trk zaferini duyuracak t. Eli olarak gelen Hobodanskinin Budin muhasarasnda savunma yapar ken tannmas zerine bir torbaya atlp Tunaya braklmas da ayn gste rinin bir parasyd. Trkler 1529'd a Viyana yolunda Traism auer yaknla rnda ocuklaryla birlikte batya kamak isteyen Viyana halkndan 5000 ki iyle karlap ounu ldrm ler18 ve 1532 Koron karmasnda spanyol askerlerinin burunlarn ve kulaklarn stanbula gndermilerdi. Santa C niz ise Penon de A rgelin valisi, Juan de Vargas'n olu Barbaros tarafn dan ele geirildikten sonra, kzgn ya dolu bir kazanda kaynattrdn ya zar.19 Bunlar saysz vahet gsterisinden sadece birkadr ve bilinli bir e kilde korkuntan ziyade korkulm as gereken Trk imajnn perinle mesine hizmet etmitir. Sava durum u imparatorluk snrlar dna klnca her trl tah ribat m eru kldndan, zellikle 1532 Alaman Seferi gibi ceza seferleri ardndan blge, hilal ve ha arasnda telef olup gidiyordu. Macaristan bu tahribata dayanan Osmanl fetih politikas erevesinde gnah keisine d nm , Tuna ile Balaton gl aras lden ibaret kalmt. lkenin sava alan haline dnt 16 ve 17. yzylda dier topraklarn nfusu e kat lanrken Macaristann nfusu 5 milyondan 2 .7 o o .o o o a inmiti. Ferdinand'a ceza olarak, 15 gnden az bir sre iinde hem Ferdinand hem Zapolyaya ait blge talan edilmi, 10 .0 0 0 Macar esir gtrlmt. Trkler asl tahribat ekilirken yapyorlard. Giovio, Tm topraklar talan edildi, balar harap oldu, meyve veren aalar kesildi diye yazacakt Viyana ku atmas ardndan tarihine; Alman kronik yazarlar da Krieglachtaki San Jacob Kilisesinde Trklerin Mrztal'den nasl 800 kiiyi gtrdn... 1532de aknc ordusuna kumandan Kasm Paann kuvvetleri 150 mil ala n yerle bir ettiler. Herando de Cabrero'nun kuvvetleriyle karlanca iin beraberlerinde gtrdkleri 4 .0 0 0 tutsa orackta ldrdler/0 SandoDn
yada
rk
ges
113
vaTn deyimiyle: Trk dnerken de hrsz, ekya grevini yerini getirerek Belgrada varana dek alp rpp tala ederek ilerdi." Ayn bir ngiliz ata11 sznn dedii gibi: Trkn atnn bast yerde, ot bilm ez. e yarar bulduklarn alp gereksizleri yok ediyorlard, davar ve za hire gibi. Byk bir ileri grllk hatas ileyerek ambarlar atee vere vere ilerliyorlard. Alman kronik yazarlar gl sava atlan, yangnc lar , talan ediciler diye adlandyordu Trkleri. uval iindeki adam boy nunu uurur, adamlar ve kadnlar paralara ayrr diyordu b iri;" nsan lar korkun bir ekilde katleder, daha da acs, bebeleri analannn koynundan alr, yere alar ve mzraklarnn ucuna takar. Buna benzer bir sava sahnesini de arlken'in zaferlerini nazmlar la anlatan Hieronimo Sempere sunar: Vahice ne bulurlarsa ele geirirler Kyleri kentleri soyup soana evirirler Yakar, ykar, esir alr, ldrrler ocuklar ise bin para ederler. Osmanl vakanvisleri ise, vahetin bu u noktalarna deinmeseler de tahribatn tasvirini zafer vgleriyle yapyorlard. Kanuni devri vakanvisi Solakzade yle yazyordu: Benzeri olmayan gzellikte kzlar, yakk l olanlar ve daha baka tutsaklarn says on be binden fazlayd. Alnan hayvan ve gm eyalar deftere sm az ve saylar bilinmezdi. O blgeyi batan baa yle yakp yktlar ve talan ettiler ki, insandan ve enlikten iz kalmad."*3 'Yama seli ve tahrip atei ile dman diyarn yakp yktlar3 ,1 diyordu gururla. Ahalisini kl lokm as ettiler diye ekliyordu. Kasm Bey kendi zamannn sekin yiidi, on iki bin serdengeti ve sava ile dm an diyarna aknlar edip, dalglar gibi, sonu olmayan deryann bir ucundan bir ucuna dald. Mamur lkeyi, ak gnll gibi binalardan yz merhale uzak eyledi25 diye de devam ediyordu. Akibet Alaman ellerinde nam sz ve niansz kalp, onlardan bir tek kiinin kurtulmad mehurdur. Bunlarn hikyesi bugn dahi, halkn ve havassn dilinde anlmaktadr derken de Trk korkusunu ve bu korkunun halkn gnlk hayatna nasl nfuz etti 114
Ka n
un
larak
rk
m a ji
ini anlatyordu. Devrin airlerinden Hem dem i elebi ise Trk korkusunu syle nazmlatryordu: Sad-y evket ile dab- cengi Uyutmaz ruz u eb Rus u Firengi*6 Kaar itse aduv stne ilgr Kzn ogl koyup kaard kffar. 16. yzyldan kalma bir Alman arks da korkuyu bekleyenlerin g znden anlatr Trkn ilerlemesini: Artk Macaristan'dan pek uzak Gn dounca Avusturya'ya varacak. Elinin altnda Bavyera Uzanacak oradan da baka bir diyara Korkarm hemen varacak Ren kysna.*7 1529 da Hristiyanln kalkan, Islamn klcn durdurmay baarr. Viyanallar bunu frnlarnda Islam temsil eden hilali hatrlatan ay rekle ri yapp yiyerek kutlarlar. Ba kompozitr Hans Sacs, kran balad besteler ve u szlerle ssler nakaratn: Tanr ehri korumazsa, muhafzlar bouna bekler.'* ehir kurtulur, ama Trk'n eskisinden daha vahi portresi izil 8 meye balar. Bu politikann sonucu 16. yzyl Ispanya'snn en kapsaml szl olan Orozco Covarrubias'n szlnde Trkn tanmnda da net e grlr: Alak ve pis alkanlklar olan, alarak ve bakalarna kt dav ranarak yaayan bir halk.29 Anthony Sherley ise kitabnda daha farkl bir ta nm yapmaz: kalle ve vahi hayvan Kfir, koca eytan, barbar... Sepulvedann terimiyle, sava hazrlklarnn haberleri gelmeye balaynca Hristiyanlar! bir panik alr.* Belgradn ve Rodosun dm esi karsnda gerekli ilgiyi gsteremeyen arlken, Trklerin Moha zaferi so nunda Avrupann kalbine szdklarn, imparatorluun dou snrn yrtp ieri akmaya baladklarn grr. Kendisine balayndayken gelen bu tyler
Dn
yada
rk
ges
rpcrtici haberleri imparatorluun drt bir yanna gndermeye balar ba laym yarm brakarak: Bahsi geen Trk ehre ve lkeye girdi (Buda, Ma caristan) ve baka ehirler ve kyleri ele geirdi, on yandan byk tm Hristiyanlar kadn erkek demeden kltan geirip ldrd, bylece yz elli binden fazla Hristiyan ld. On yandan kk olanlar ise M sl man yapmak ve kendi sapkn ve yanl dinine dndrmek zere beraberin de gtrd, ki bu da tm Hristiyanlk iin pek ac bir eydir. Yce Trk h l gurur, kibir ve sahip olduu insan kuvvetiyle yolunda ve Hristiyanlara zulm yapmaya ve onlar ldrmeye devam ediyor. Topraklarm ve beylik lerini ele geiriyor." Simancas Arivi, Estado serisi, 14. dosya bu mektubun saysz kop yalaryla doludur. Kopyalarn artc okluu ise, artk Trkn arlken iin hayli rahatszlk verici bir durum arz etmeye baladnn gstergesidir. Ki liselere, manastrlara Trke kar savata kullanlmak zere ellerindeki tm gm ve altn vermelerini emreder. 1527'te hemen bir Cortes loplar, im paratorun arlatan kronik yazan Francesillo ise Moha zaferinin ardndan kendisini biraz olsun elendirebilmek iin Sleymana u mektubu yazar: Pek sevgisiz kardeimiz Yce Trk Selim, yce sultan, Mekke ha nedannn hkmdar, Suriye, Kk Asya ve Msrn kral, Trabzon, Yunan ve Konstantinopolis imparatorluklarnn imparatoru, (ve ben) Don Fratces, ilahi bala, byk hatip: Pers ve Arap halklarnn efendisi, ne de olsa bizim meclisimiz nnde konumay bilmezler. Mekke ve Afrikann beyi ve tahripisi, babadan oula geme yoluyla Kuds Dk, Galilea ve Tiberiades denizlerinin kontu, Robden ve Judas kabilelerinin efendisi, Yafa ve Rama valisi, Muhammedin tarika tnn ortalk kartrcs, sahte peygamber Muhammedin Kurannm dman, nemsiz delikanllarn aridk, kendini beenmiliin s lahats, Asya, Ponlus ve Tatar devletlerinin falihi, putperestlerin hr sz ve kadife pelerinlerle brokar kuma araks; para dman. Siz, pek anl Trkler ve M aripliler arasnda pek sivrilm i, pek m ehur ve Hristiyanlar arasnda hi de sevilmeyen, Selim Sultan; size Kutsal Ruh nnde, onun tarafndan aydnlanp bizim kutsal
116
Ka n
un
larak
rk
m a ji
Katolik inancmza geene kadar ne salk, ne mutluluk dilerim. nk baharda imparatorumuzu bir zaptiye gibi karnzda bula caksnz. Zulm lerinizi cezalandracak. Sizi ahsmz ve hanedan mz adna uyaryoruz ki, efendim iz imparator ve kralmz pek kuv vetlenecek ve aynen dediim gibi, Tanrnn inayetiyle yenilecek ve mahvolacaksnz. Tm Hristiyan topraklarnda yaptnz zulm leri deyeceksiniz. Bundan baka, bana dediklerine baklrsa yeni evlenmi bir Cenevizliye benzerm isiniz.1 Mektubun arlkeni elendirip elendiremediini bilm esek de, sa rayn arlatan kronik yazarnn Sleyman yerine mektubu Selim 'e atfetme sinden Kastilya ve Trkiye arasndaki corafi, siyasi ve sosyal kopukluun sarayda bile kendini gsterecck bir cehalete yol atn gryoruz. te ta raftan, iini kimin doldurduu aslnda pek de nemli olmayan bir El Gran Turco, yani keniklekmi bir Yce Trk kavram olmas da dikkatimizi ekiyor. Hiciv dolu mektup ayn zamanda kronik yazarnn en azndan bir Osmanl sultan mektubu grdn ve mektup bandaki unvan srala malarn bildiini gsterir. Yaklamakta olan Trk, imparatorluun dou ubeyi vazifesini g ren Avusturya Aridk Ferdinand panie sokar. Ferdinand, Trkn maceraperest zaferi ve yce kudretinden dem vurur arlkene yazd mektupta... Hatta burada kalacak ve benim topraklarm iinde her yeri tahkim edecek, k geirecek, uzun zaman buralarda asker koturacak, yamalayacak, yakp ykacak, ve tahrip edip zalimlik yapacak buralarda der korku iinde.3 Zalim ve kan dkn dm an , olarak tanmlar sultan. 1531de gnderdii ayn tondaki mektupta ise aabeyine yle der: Pis, hayvani, sahtekr ve zorba bir adam, sahte kral, iren ve deersiz, pek k t ve zararl bir komu, Hristiyan adnn ve tm insanlk lem inin en do al, kalc dm a.w, E11 ok da sultann hrs ve azmi dehete drr ar idk; Tm dnyaya hkmetmek ve kaytsz artsz hkmdar olmak gi bi hadsiz hesapsz bir azm i var" yorumunda bulunur. Tedirgin eden Trk imaj ve Trkn her tan altndan kabilecei gerei, Kta Avmpa'snda ve Akdenize bakan geni corafyada yeni bir janDn
yada
rk
ges
117
nn kmasna yol amt. Trk'ten Haberler" : spanyolca Ansos de Turco ya da Avisos de Levante, talyanca Avissi dei Turco olarak anlan bu dzenli postalar sayesinde Avrupa Trkn att her adm yakndan izliyor, ayan denk alyordu. arlke'in imparatorluk dahilindeki ehirlerde bulundurdu u bykeli ve konsoloslarn kendisine gnderdii Trkle ilgili haberleri nin hayret uyandrc skl ve dzenlilii, imparatorun Trk tehdidi kar snda kapld korkunun boyutlarn gsteriyordu. Haberler ou zaman gn ar gelmekteydi. Oysa Osmanl byle bariz bir haber alma sistemini prestij kayb olarak nitelendirdiinden, daimi konsolosluklar ve bykeli liklerin almas iin daha yz yl beklemek zorunda kalacakt. Almanya snrlar iinde ise, bu sistematik haber andan daha kapsam l bir kitlesel alm a balamt. Kilisenin nclnde balat lan T rk kart propaganda, kapy almakta olan Trk tehdidi karsn da atlacak ilk ciddi admd. Zaten yeterince korkan insanlara empoze edilmeye allan korkun Trk im ajnn amacna hizm et etm esi hi de zor olmayacakt. Enteresan bir ekilde, Trklerin fetih politikas olarak yaratmaya altklar tedirgin edici im aj, tehdit altnda olan devletler bir savunm a m ekanizm as olarak kullanyordu. 15 0 0 'le r Avrupa'snda yakla k iki bin balk (bildiri, levha, kitap, yergi) Trklerden bahsetm ektey di.35 Bunlarn ounluunu ise din adam lar tarafndan provake edilen A lm anyadaki basm lar oluturuyordu. "Trkendrucke , (Trk basklar) ad altnda bir gazete, halk Trk kart yergi, aalama, nefretle uyan drm ay hedef edinm iti. Trkenbchleinlar, yani Trk kitapklar tm kylere ulamt. Trkenbcleindr benim adm Pek ok Hristiyann okuduu bir kitapm Ne de olsa dzeltmek gidiatlarn En iyi savunmadr Trke k a r .,6 Propaganda dahilindeki Trkler zerine yaplan aratrmalar ise aikr biimde bu Trk kart kitlesel hareketin bir parasdr. Luther'in ada bir Protestan din bilgini
118
Ka n
un
larak
rk
m a ji
Trk szcnn T o m ere (ikence) kelimesinden tremi oldu um* iddia ederken, baka bir din bilgini ise Trux (aldatma) kelim esin den geldiini ne srer.57 Krsal kesim de ve ehirlerde istikrarl bir ekilde srdrlen vaazlar tm halk Trke kar silah tutmaya davet eder. Knappeden bir alnt ise bu propagandann nasl bir sylemi olduunu grmek asndan arpcdr: Gkkubbenin altnda Trklerden daha aa, zalim ve kstah canavarlar yoktur: onlar kimsenin yana ve cinsiyetine bakma dan acmaszca genleri ve yallar kesiyorlar ve hamile analarn karnla rndan daha domam ocuklar koparp alyorlar.38 16. yzyl din adam Euntius bu portreyi bala bir cmleyle mamlar: insanlar kaza geirir, zulm eder, yakar, kaynatr, asar, Tanr'm n kutsal insanlarn iine geldii gibi kana boar. Korkun imaj sade ce yazda kalmaz. Erhard Schniin bir Trk pazarnda plak Hristiyan ka dn esirlerin ve ortadan ikiye blnm ocuklarn sata sunulduunu gsteren gravr bunu bir adm teye gtrr. arlken dnemi Ispanyasnda ise Lutherin grleriyle bir olan di ni bir inan sz konusudur. Trklerin Hristiyanlara ettikleri bu eziyet as lnda kendi gnahlarnn bir diyetidir. Kendi gnahlarmz yznden bamza bunlar geliyor" cmlesi dnem mektuplarnn kliesi haline gelir; Tanr Trkler aracyla bizim gnahlarmz cezalandrr diyen Luther'i hatrlatr bize.*9 arlkein ta kendisi bile pek ok defa Trklerin Tann tarafndan gnahlar iin gnde rilen bir ceza olduunu belirtir yazd mektuplarda. 1517de Trkler Tann tarafndan bu misyonla gnderildii iin, on lara kar kmann esas gnah olduunu syleyen Lulher, 1 5 2 9 ^ doktrin lerini yeniden ele geirmek zorunda kalr. lene kadar Trklere ve tanrlanna kar savaacam der yaz sonunda, Trkler Viyanaya doru Orta Avrupa'y yakp ykarak ilerlerken. Luther gibi byk bir dnrn bile grlerini 180 derece deitirmesine sebep olan phesiz Trkn cism i nin de en az ismi kadar rkn oluudur. Bir asker olsa ve Trk grse ey tan grm gibi kaacam sylemekten de ekinmez. Trkler Viyana kaplarndayken bile yazmaya devam eder, Heerpregte balar. 1529 da Trk lere kar sava , "Trklere kar askeri vaaz"la balayan bir dizi alm as
Dn
yada
rk
ges
119
n I54 i7de bu serinin sonuncusu olan "Trklcre kar duaya davcti yayn layarak tamamlar. 1532 Segoviada toplanan Cortes, Trk korkusunun Kastilya'daki yanklarna en gzel rnei tekil eder. Trk Hristiyan topraklarnda pek ok hasar yapm, alm, esir gtrm ve zulm etmi, Viyana zerine geliyorm u denir toplantlarda.40 Akdenizin ta bu dou ucunda Viyana kuatmas ve Alman seferinin intikamn alanlar ise airler ve oyun yazar lar olur. Francisco de Rojas Zorilla, V. Karln Dellosnda Sleym an mparatorun nnden kaarken dramatize eder; oysa arlken Viyanaya uram am tr bile. Felix Lope de Vega da ayn konuyu ilemeyi unutmaz. Konunun ileni eklinde bile fark yoktur neredeyse. Kanuni, imparatorla delloya kt zaman heybetinden korkup kaar.4' Am a bu kurgulardan hibiri arlkenin imparatorluu snrlar iinde hkm sren Trk korkusunu bastrmaya yetmez. mparatorun ta kendisi, Trklerin yaklamakta olduunu haber alnda, ta giyme trenin Rom ada deil de Bolognada yaplm asn tercih etmek zorunda kalr. Kastilya'ya gnderdii mektupta, kardei Ferdinand'n yaklamakta olan Trk ler yznden byk tehlikede olduunu, Roman ihtiya halinde yard mna komak iin hayli uzak kaldn, bu yzden de Bologna'da ta giym e ye karar verdiini bildirir.4'
K BR
Kibir vc azametin baskn olduu sultann ve erknnn kulland dil, Trk imajnn somutlamasnda byk rol oynuyordu. Otokrat, tm devlet gcn ve yetkisini elinde tutan hkmdar imaj bataki bu iki kii nin dilinde vcut buluyordu. Burada ne hner, ne belagat, ne basiret, ne dalkavukluk, ne pohpohlama, ne kurnazln sz geer. Sadece barbarca bir irade4 diyordu arlken adna Kanuniye gelen Leh diplomat Dantisco. Tehlikeli misyon" olarak adlandrd bu diplomatik grevi sresinde di lin Byk Trk imajnn ekillenmesindeki nem ini o da kavramt. Vezir brahim Paann retorik sanatndaki kayda deer baars, Avrupada diplomatlar ve devlet adamlar arasnda ska konuulan bir ko nu haline gelmiti. Kibrin hiciv olarak kelimelere dkld konum ala 120
Ka n
un
larak
rk
m a ji
ryla, Babliyc gelen devlet bykelilerini akna eviren brahim Paa'nn diyaloglar ktada dolaan mektuplarn balca konusu olmutu. b rahim Paa, Viyana kuatmasndan sonra bar iin gelen Ferdinand'n el ilerine memleketi fethetmek iin deil, ancak biraz gezinti yapmak iin geldiini anlatmak ve ziyaretinden bir hatra brakmak maksadyla hisarla r biraz tahrip ettiini sylyordu. Yine Ferdinand'n elileri Babliye ha ra teklifiyle geldiklerinde, cam ap Yedikule'yi gstererek orasnn altn ile dolu olduunu ve efendisinin kimsenin servetine muhta olmadn sylemesi ise szl bir sindirme taktii yannda dramatizasyonun da baa rl bir rol aldn gsteriyordu. Ayn ekilde Kanuni de bu etkili dili kul lanmay hi ihmal etmemiti. Kuatma ncesinde, Viyanaya vardktan gn sonra, Aziz Miguel gnnde ehrin iinde kahvalt yapacan ilan et miti. Viyaa'y yle bir yerle bir edecekti ki, ehir hi varolmam gibi ola cakt. Halktan da kimseyi ayrmayacakt. Sleyman Sankt Stefa Kilisesinin kubbesini minareye evireceini de belirtmekten geri kalmamt. Sultan ve veziri tarafndan bizzat kullanlan bu dil, Kta Avrupa'sn da hem en etkisini gsterecekti. Spira diyetinde Ferdinandn, Sleym ann kibirli bir ekilde yeni dedikodular satn belirtmesi, imparatorluk sa vunm asna hizmet etmi olacakt. Trk sultannn, Ren kysna zaferinin nian olarak bir ant dikmedike silahlarn brakmayacan sylemesi Ferdinand tarafndan ustaca kullanlnca Protestanlar ve KatoliklerTrklere kar savata askeri ibirlii yapmakta tereddt etmediler. Kanuni bu dile, babas Yavuz Sultan Selimin de yapt gibi, bir pro vokasyon unsuru olarak bavuruyor, arlkene ve Ferdinand'a gnderdii mektuplarda ezici, alayc, aalayc bir ton kullanyordu. 1532de kt Alaman Seferi'nde, arlken'in ortalarda grnmemesi zerine kendisine Ferdinand'n elileriyle gnderdii mektup bu tarzn en renkli rneiydi. Bu kadar zamandr erlik taslarsn, meydan eriyim dersin. im di ye dek ka kez zerine geliyorum ve mlknde istediimi yapyo rum. Ne senden, ne de kardeinden nam ve nian var. Size hkm darlk ve erlik iddias haramdr. Askerinden, hatta avretinden utan mazsn. Belki avrette gayret var, fakat sende yoktur. Er isen meyda
Dn
yada
rk
ges
12 1
na gelesin. Yce Tann'nn istei ne ise yerine gelse gerek. Saltanat iin kozumuzu seninle Viyana sahrasnda paylaalm. Reaya fuka ras rahat elsin. Yoksa meydan arslandan bo bulduka lilki gibi frsat kollayp avlanmay erlik sayma. Bu kez de meydana km az san avretler gibi i ve krk alasn, bana ta rtmeyesin ve erlik adn azna alm ayasn.14 Peevinin naklettii bu kkrtc mektuba benzer bir mektubun arlkenin eline ulatn, devrin tm spanyol ve talyan kronik yazarlar n dorular. talyan Giovio hakaret dolu bir mektubun altn yaldz ve mi neyle yazlp, krmz bir atlas iinde gnderildiini sylerken, Caraoleanm yazar Sempere ise bunu nazmla ssler. 15 4 1de Kanuni Ferdianda gn derdii bir mektupta yine benzer bir ton kullanr: Fraa padiah tarafndan lu dergahma elisi gelr iken karn dan Karlo Kral dutup algomu, an dahi goyuveresiz eer dostlg muradn ise emr-i erifime imtial eyleyesin ki gendii memleketlin ylmasna sebeb olmayasn. Hakk gelle ve alanun luvvi inayeti ehl-i islamdadr, yle bilesiz.4 5
1.
Franoisnn annesi Luisa de Savoyann, olu adna kendisinde yardm istemesi zerine Kanuni'nit Fransz kralna gnderdii mehur mektup da ayn ezici gcn dilidir. Azametin karsnda acizliin vurgulan d mektuplarda tekerrr eden benzetmeler Beyoluna adn veren ve i534e kadar Osmanl devleti dilerinde nemli bir rol oynayan Venedik dounun olu Alvise Gritti tarafndan da ustaca kullanlr. Bu dil, artk adeta Osman lI'nn Bat'ya kar kulland en etkili susturucu silah haline gelmitir.
G
rkem
Busbecq Ferdiandn elisi olarak stanbula doru yola kp da, ilk defa Trk askerleriyle karlatnda u satrlar eklemiti gnlne: Hi gnnediim parlak renklere boyanm kalkanlar, mzraklar, m urassa pala lar, rengarenk sorgular, bembeyaz sarklar, al yeil renkte ssleri, gzel 122
Ka n
un
'n in B a t i S y a s e t n
B r z d m
larak
rk
m a ji
atlan vc zarif takmlar olaanst gzel bir manzara tekil ediyordu.46 Osm anlda savan ve askeri gcn bir gvde gsterisi yannda grsel bir ziya fete dntrlmesinin Avrupal zerindeki etkisini yazya dken saysz diplomattan sadece biriydi Busbecq. 1529 da Viyanallar zerlerine yaan bu incilerle ve deerli talarla sslenm i oklar sultann debdebesinden bir ha tra olarak saklayacaklard. brahim Paann ehrin drlmesi iin asker lere avu avu altn datt Viyanada dilden dile dolaacakt. Bir dman kafas ya da tutsak karlnda verdii hediyeleri ise bilmeyen yoktu. Tombak kalkanlarla ilerleyen Osmanl askerleri Avrupa'nn kalbine szan altndan ordular artryor, Tiirke kar duyulan o tarif edilmez korkuyu estetiin zaferine ve grkemin eziciliine yenilen bir kavrama, "fetheden ve fethedilen arasndaki o dengeleri bozan ilikiye brakyor du. Ordunun ihtiam, grsel arpclk ve ov amacna ulayor, Avrupal artk askeri bir defileye dnen bu hareketi, hayranln korkunun zeri ne kt bir ruh hali iinde izliyordu. Yenierilerin kyafetlerinde yle gz alc bir ey kmldayarak yryen bir orman manzaras veriyor diye tm hayranln kaleme dkyordu baka bir AvusturyalI diplomat.4 7 Moha sava ncesinde yaplan m um donanmas, sadece askeri psikolojik olarak savaa hazrlamakla kalmyor, sava topluca kutlanan bir ritele dntryordu.Gya yedi gn yldzlan bir yere toplanm gibi oldu. lem ruen edip vadiyi bir gl bahesine evirdiler diyordu Solakzade.4* Viyana seferinde ehir tepelerine kurulan bezemeli gl renkli otalar ve adrlar Viyanallann akl erdiremedii bir eydi.49 alnan ksler ise, gerginlik ve korkunun etkisini artryordu. Trk vakanvis "Ks ve tabi sadalar ile boru sesleri ufuklara velvele verdi; yerden feleklere kadar gulguleler sald50 derken Hieronimo Sempere perksyonun saldry bekleyen ler zerindeki etkisini yle anlatyordu arlken'in zaferlerini anlatt na zm eserinde; Mzik, haykrlar, lklar, velvele Yolda lk la, nasl da heyecanllar Yeri, g ve elementleri yok eden ldrm aslanlara benziyorlar5 1
Dn
yada
rk
ges
123
brenin vuraca son nokta ise 1532'dc Sleyman'n arlkenc kar kt Alm an Seferi olacakt. Kanuni yenian grd en kalabalk orduy la, 300 bin kii ile stanbuldan Viyana'ya doru ilerlerken, arlkene gelen postalar muhteem ordunun nefes kesen grntlerini tasvir ediyordu. Or dunun srasn en ince ayrntlaryla anlatan spanyolca mektuplar ve Paolo Giovio, Hieronimo Sempere, Marco Guazzo, Alfonso de Ulloa ve Sadovaln vakayinameleri Avnpann bu gvde gsterisi yapmaya gelen devasa ordu karsndaki hayranln sunuyordu. ncilerle donanm mzraklar, mavi satenden kabartmal saten gmlekler, her birine krmz duvar halla ryla rlm drt at den drt yz esir, drt bin atla eskort edilen hazine ve saray kadnlar, gz kamatrc talarla sslenm i bir sancak, saray ma iyetinden yz uak saysz ayrntdan sadece birkadr. Hepsinde ortak olan ey mavi saten gmlekleri ve altn ilemeli kaftanlanyd. Balarnn tam ortasnda ise beyaz bir ty vard, devlere benziyorlard. Tam yz ve hep si de yay tayordu. Tam yz kii de pek gzel kpekler ve yrtc kular gtryordu diyordu Giovio ulaklar iin.52 Sleyman ise drt yz deveyle yola kmt. Sempere bu an nazmnda yle lmszletiriyordu: Bu birlikle gidiyor elli araba Kapl morum su krm z rtlerle Bir tarafndan atlar ekiyor Bir ksm, altn bir ksm kapl gmle. Dierleri ayr gidiyor dalmadan tayarak Baklar adam ldren saray kadnlarn Drt binden fazla sava Gider valyece koruyarak onlar5 * Bu muhteem askeri defilenin en nadide paras phesiz Kanuni iin brahim Paa'nn Venediklilere smarlad, kendisine tam 14 0 bin dukaya mal olan ve hem Dounun, hem Batnn siyasi glerinin tek bir parada sembolize edildii balkt. Marino Sanutonun gnlnde tm detaylaryla anlatt bu bala ayrlan bteyi anlamak iin Ferdinand'm 124
Ka n
un
larak
rk
m a ji
elilerinin kendisine hara olarak 25 bin dka teklif ettiklerini hatrlamak yeterli olur. Bu sembolik baln yan sra, altn ve deerli talarla bezen mi bir taht, zengi ve eer de smarlamay unutmamtr brahim. Sley m an ordunun banda, deerli talar ve altna boulmu bir ekilde tm aaasyla arlkcn'in cihan taht zerindeki son vermek zere yola kar. Yce Sultan pek marur gidiyor Bu vicdansz kanun avnn ortasnda Pek aaal beyaz bir at sryor Telkari ilemeli pek gzel koltuunda5 4 Avrupalnn kendisine layk grd adyla el Gran Turco, Yce Trk tm ihtiam ve zenginlii yklenip Avrupann ilerine dor ilerler ken,. Batnn imparatoru arlken Avrupann yeni ada grp grebile cei en byk orduyu topluyordu. Avrupa arlk onu baka bir isimle anacakt: Solimn d Magmfco, Muhteem Sleyman.
N o tlar
1 2 Oqier glislain de Busbccq, Trk Mektuplar, ed. Rccep Kibar, stanbul 2002, s. 16. Age, s. 64. Tarihiler tarafndan V. Carlos olarak anlr. Anthony S horley, Le "Peso Poh'lico de todo el Mundo". Kd. Xavier A. Florcs, Paris 1965, s. 117. Vasco Diaz Tanco, Palinodia de los Turcos (Reimpresion facsimilar de la rarsima edicin de rense. 1547J. Badajoz 1947, fol. 42.
3 4 5
6
Age.
Lord Kindross, The Ottoman centuries. The Rise and thefail of the Turkish mpire. s. 117. Pedro Mexa, /fistona del Cmperador Carlos V, Madrid 1945, s. 78.
Age.
10 11 12
M. Gachard, Correspondance de Charles*Quint et DAdrien VI, Brksel 1859. s. 139.

Documentos ineditos para la historia de F.spana, Cilt XII, Madrid 1957, s . 295. Paolo Giovio, Libro de las Jisoris y cosas aconiecidas en Alemaa, Espafia. Francia, Italia. Flandres. Inglaterra. Reyno de Artois, Dacia, Grecia, Sclauonia, Egypto. Polonla, Turquia. India y mundo nueuo y en otros reynos y senorios, comenando del tiempo del Papa Leon y de la venida de... Carlos quinto de EspaAa hasta su merte / compuesto por Paulo lonio... en latin y iraduzido en romance castelano por
Dn
yada
rk
ges
125
Antonio loan Villafranca y por el mismo anadido lo que faltaua en louio hasta la muerte deL . Emperador Carlos quinio. Valencia 1562. nsz.
*3 *4 *5 *7
^
Mns. 1778, fol. 98V, Kastilya Amirali Fadrique Enriquezden arlken'e. ( Medina del Campo'dan, 25 Nisan 1532'de gnderilmi olan mektup). Dorothy M.Vaghan, Europa and the Turk: A Paiiem o f Alliances, 1350-/700, Liverpool University Press 1954' s- l}&' Joseph von Hammer-Purgstall, Hammer Tarihi, c. II, s. 50. Age, s. 50. Solak-zde Mehmed Hendemi elebi, Solak-zde Tarihi. Ankara 1989, s. 144 Gcorg Schreibcr, Trkkrden Kalan. (ev. Ksat Nemi), stanbul 1982, s. 123. Alonso de Santa Cniz, Cronica del Emperador Carlos V. Madrid 1956, s. 27. Prudencio de Sandoval, Historia de la vida y hechos del emperador Carlos V, Madrid, 1955, s. 441. Age. Gcrtrude von Sclvvarzanfeld, Carlos V, Padre de Europa. (spanyolcaya eviren: Aurora Garcia Hervas), Cultura Clasica y Modema, Madrid 1958, s. 195. Solak-zde Mehmed Hemdeni elebi: Solak-zde Tarihi, Ankara 1989, s. 144. Age. Age. Kyyb, Menkb-l Sultn Sleymn. (Rislei-i. Padiah-nme). Hd. Dr. Mehmet Akku, K.B.Y. 19 9 1, s. 65. Ij^rd Kindross; The Ottoman centuries. The Rise and the fail o f the Turkish Empire. 1977. N.Y., s. 189. Lord Kindross; The Ottoman centuries. The Rise and the fail o f the Turkish Kmpire, s. 192. S. Covarruvias Orozco, Tesoro de la lengua rffsltfiina.Madrid 1979. Juan Gines de Seplveda, Historia de Carlos V, op cit., s.too. Francesillo de ZMga, Crnica buiesca dei emperador Carlos V, Barcelona, 1986. s. 45. R. Bauer; Lacroia: Die Korrespondenz Ferdinands /. cilt. 1, Viyana, 19 12, s. 452. Age, s. 70. Giovanni K.Hassiolis, Venezia e i donii veneziani Iramite di infornazioni sui Turchi per gli Spagnoli nel sec. XVI", Venezia, Centro di mediazione tra Oriente e. Occidente. (Secoli XV-XVlj. Aspetti e problemi. Firenze 1977 s. 119.
*9
20 2t 22
23 24
25
2^
27
2^
29 5 31 32 33 34 35
36
Gabriele Mandel, Anneciim, Trkler geliyor! (eviri: Nihat Aksoy). Zaman Kitap, stanbul 2004, s. 30 Dorothy M. Vaughan, Europe and the Turk: A Pauem o f Alliances, 1350-1700, ob. cit. s. 136 Margret Spohn, Herey Trk ii. (ev. Leyla Serdarolu), Y.K.Y.. 1996, s. 20.
Ka n
un
37
126
' n n B a t i S y a s e t n n B r z d m
larak
rk
m a ji
3^ 39 4 41 42 43 44 45
46
Age, s. 30 Bohdan Chubada, Espana 2 11. Ceorg Schreiber, Trklerden Kalan. { ev. Esat Mermi) stanbul, 1982, s. 127. B.N.M. (Biblioteca Nacional de Madrid), Elyazmas 891, folyo. 556. 7 Mart 1530 tarihli mektup. Anlonio Fontn; Jerzy Axer, Espaoles y poiacos en la corte de Carlos V. Madrid 1994, s. 246. Peevi brahim Efendi, Peevi tarihi. K.B.Y., Ankara 19 92, s. 126. Antal von Gevay, Urkunden und Actenstcke zur Geschichte der Verhaltntsse zwischen Osterreich. Un* gem und der Pfortt. im XVI und XVIII. Jahrhunderts. Viyana 1838, s. 7. Oquier Ghislain de Busbecq, Trk mektuptan. Ed. Recep Kibar, stanbul 2002, s. 9. Age, 104. $olak-zde Mehmed Hemdemi elebi: Solak-zde Tarihi. Ankara 1989, s. 140. Peevi brahim Efendi, Peevi tarihi. K.B.Y., Ankara 19 92, s. 101. Solak* zde Mehned Hemdemi elebi. Solak-zde Tarihi, s. 40. feronymo Sempere, Carolea, Trata las victoriasdelemperadorCarlos Vreyde Espana. Valencia 1560, Blm II, kanto XV. Paolo Giovio, Commentari delle cose de' Turc/.,Venezia 1531. fol. 30r. Jeronimo Sempere, Carolea, Trata las victorias del emperador Carlos V rey de Espana.ob. cit. Age. Imperio. Madrid 1986, s. 119.
fernando Daz Plaja, Historia de Espaita en sus documentos. Siglo XVI., Ctedra, Madrid 1988, s.
47 4 ** 49 5 51 52 53 54
Dn
yada
rk
ges
127
B urcu A
larslan *
TRK MAJININ GRSEL YANSIMALARI
lilii ve dnm 19. yzyl sonuna kadar verilen sanat rnleri ile akta rlmaya allacaktr. Trklerin nasl grldnn, grenin (Dolu-Batl) bak asnn siyasal, ekonomik, tarihsel ve kltrel olgularla birlikte ortaya kan grsel sanat rnlerine yansmalar yaznn ana tem asn olu turmaktadr. ncelikle, 16. yzyl ve sonrasnda ortaya konan eserlerde, Trklere bak daha anlalr klmak zere Trklerle zdeleen olgulara ksaca deinilecektir. Trkler ve Trk Kltr dendiinde, Trklerin tarih sahnesine k ndan balayarak gnmze dek sregelen ve Trklerin yerletikleri, yaa dklar yerlerde yarattklar, bugn de etkinliini srdren bir kltr akla gelmektedir. slamiyet ncesi dnem, Trklerin slam dinini semeleri, Anadolu'ya yerlemeleri ve buradaki yaam ve yaamakta olan uygarlklar la iliki iine girmeleri, Osmanl mparatorluunu kuruluu ve yayl ile eitli dinlerde ve etnik ayrmlarda baka halklar ynetmesi ile baka bir karlkl kltr alveriine girmeleri, Batllama istei ve bu yndeki dene meler Trk kltrnn geirdii evreleri genel olarak zetlemektedir.1 Dou Avrupadan balayan ve Orta ve Asyay geerek Pasifik Okya nusu'na kadar neredeyse kesintisiz bir biimde uzanan eidi trden Bozkr Kua denilen alan ierisinde doan bozkr kltr nn farkl bir medeniyet-yaam tarz olarak Orta ve Asyada -tarihi verilere itimat edilecek olur sa - Trkler ve beraber yaadklar topluluklarla zdeletii sylenebilir.2 Bozkr kltrnn en nem li zellii, ilerledikleri corafyalarda Trklerle birlikte anlm, bozkrlardan ehirlere tanm, varln uzun sre Trklerle zdeleerek srdrm ve Trk kltrnn temeli sayl mlardr: at, demirin ilenmesi ve koyun besicilii.
*
Dn
oudan Batya ynelileriyle, Batlya gre Doulu, Douluya gre ise Batl olan Trklerin tarih sahnesine kmalaryla birlikte betim lenmeye balayan, temel fiziksel zellikleri ile kltrlerinin srek
MA, Baheehir niversitesi, Fen-Edebiyat Fakltesi GE Ofisi retim Grevlisi.

T m
yada
rk
ges
129
Bozkr blgesinde kltr evresi (kemik kltr, hayvan besleme kltr ve at yetitirme kltr) tespit edilmektedir. Son aamada merke zinde atn bulunduu sava obanlar (Hirtenkrieger) kltr dom u tur ve bu da bozkr kltrnn, proto-Trkler iin karakteristik olan en yksek derecesini gsterir. Byk devlet esas iin gerekli artlar atn ehli letirilmesiyle salanabilmitir; atn binek hayvan olarak kullanlmas, zi raat kltrnn ve ona bal hayvancln gelimesinin stnde dnya ta rihinde ok nemli bir kltrel aam a olarak yer alm aktadr.J Trklerin Asya'da yaad blgeler tarihiler tarafndan atl hay van yetitiren kltr blgesi olarak anlmtr. Trk sanatnn en nemli s luplarndan biri olan hayvan slubunun da bu kltrle ortaya kt kabul edilmi ve bu konundaki nemli aratrmaclardan Menghin, Ural-Altay halklarnn dnya tarihinde iki nemli rollerinden birincisinin hayvan yeti tiricilii, kincisinin de devlet kurma becerileri olduunu belirtmitir.4 Moollarda ge zamanlarda yer ald bilinen atn, en eski alardan beri Trklerin siyasi, dini, iktisadi ve sosyal hayatnda oynad rol yle zetlenebilir: Trkler srler halinde yetitirdikleri atn etini yerler, onu kur ban olarak sunarlar ve her yl binlercesini -zellikle sava atlarn- yabanc lkelere ihra ederek gelir salarlard. zellikle in devletleri, M ^y zyl dan itibaren oku svari birlikleri iin gerekli olan atlar Trklerden almak zorundaydlar. Sava atlarnn daha ok ipekle takas edildiini belirten in kaynaklan, yalnz Gktrk anda ayr adlar altnda anlan cins attan bah setmilerdir. Bu, Trk kltr tarihinde atn, sadece binek hayvan olarak de il, ekonomik deer olarak da nemli olduunu gstermektedir. At, say ba kmndan koyundan sonra deveden nce gelmekteydi. Divan-1 LgatitTrk te Kagarl Mahmud At Trkn kanaddr derken, Dede Korkud destanlannda ise Yayan erin umudu olm az sz vurgulanarak atn Trklerin yaamndaki nemi vurgulanmtr. Batl kaynaklarda da at ile ilgili gzlem ler yer almaktadr. Anlaldna gre M 4. yzyla kadar inde tipik Hun atl kltr tmyle mehuld. Gelecein oku Hun savas daha ocuk a nda eitimlere balyor, koyun srtnda binicilii deniyor, nce sincap, ge lincik ve kulara, sonra da tilki ve tavanlara ok atarak atcla alyor, by d zaman da mkemmel atl bir muharip oluyordu."5 130
T
rk
a jin in
rsel
Y a n s im
alari
4-6. yzyln A. Marcellinus, C. Claudianus, A. Sidonius, Zosimos gibi batl kaynaklar ise u tespitleri yapmlardr: Henz ayakta durabile cek bir Hun ocuunun yannda eyerlenmi bir at bulunur... Hunlar, at s tnde yerler, ierler,alveri yaparlar, sohbet ederler ve uyurlar... at baka kavimleri srtnda tad halde, Hunlar at srtnda ikamet eder... 7-10. yz yln mparator Herakleios ve Leon VI. Phylosophus gibi Bizans kaynaklar na gre: ...Trkler sanki at srtnda domulardr, yerde yrm esini bil mezler. Ayn kaynaklarda Trkler srekli ata binmekten yrmeyi ve ya ya muharebesini beceremezlermi; Avarlar zeminde duramazlard, zira ba caklar dumura uramt; Tuna boyundaki Margus ehri civarnda, sulhii takviye maksadyla gelen Hun eli heyeti, atlarndan inmek istemedii iin Bizansllar at zerinde mzakereye mecbur olmulard...7 szleri yer alr. Binek hayvan olmasnn yan sra atn etinden, stnden (kmz-ilahi iki olarak adlandrlan atn stnden yaplan bir tr iki), derisinden ve enerjisinden de (s) yararlanlmtr. Ayn zamanda erken dnemlerde dini trenlerde kurban edilen en nemli hayvan attr. Dede Korkud hikyelerin de attan aygr, deveden bura, koyundan ko kurban edildii yazar. Yu t renlerinde (nemli birinin cenaze treni) at yas da sembolize eder. Aslanapaya gre, Gney Sibirya'da Altay Dalar eteklerinde Pazrkta Rus arkeologu Rudenko tarafndan alan M 4-3. yzyldan kalma kurganlarda Hunlardan birok eya ve buzlar iinde binlerce yl bozulm a yan insan ve hayvan lleri bulunmutur. Leningrad Hermitage Museum da saklanan bu eserler arasnda hal, kuma, renkli kee aplike rtler, hayvan mcadeleleri ve insan figrleri ile ssl ok zengin tekstil ileri bu lunmaktadr. ller ile birlikte trnaklar, yeleleri ve kuyruklar kesilm i atD N Y A D A T R K M GES
131
lar da gmlyorlard. Beinci kurganda bulunan bir hal (Resim 3-4) ina nlmaz incelii, yksek kalitesi, motiflerinin zenginlii ve zellikleri ile dikkati ekmektedir. 1.89x2 m llerindeki hal ok ince ynden yaplm tr ve 10 cm _de 36.000 Grdes (Trk) dm ile inanlmaz ve ulalmaz bir ustalk eseridir. Halnn iki ana bordrnden dardaki en geniinde kimine binilmi kimi srlen 28 at figr yer almaktadr. Bu atlarn yele ri kesilm i, kuyruklar ise balanmtr. Atn kuyruunun kesilmesi, ba lanm as ya da rlmesi matem iaretidir.9 Yazl kaynaklarda olduu gibi grsel kaynaklarda da Trkler o unlukla atlar ile btnlemi olarak karmza kmaktadr. Leningrad Hermitage M useum da da bulunan, Kulagysh'ten gelen gm tabakta da (Resim 5); hareket kabiliyetini artrmak zere kesilmi yeleleriyle drt nala giden at zerinde, arkasna dnerek kendine saldrmaya alan aslanla mcadele eden bir Hun svarisi vazgeilmez sava aletleriyle oku-yay ve belinde klcyla betimlenmitir. Philadelphia University M useum da bulu132
T
rk
a jin in
rsel
Yan
s im a l a r i
R esim 5. K u a g y sh 'd e b u lu n m u g m bir t a b a k '0 Resim 6. H u n s v a ri
nan, T ang Taitsungun (l. MS 649) mezarndaki kabartmada H un sva risi belinde klc ile, kuyruu bal atnn banda gsterilmitir. (Resim 6) Prof. Dr. Bahaddin gel, Trk M itolojisinde eski Trk hayat d zenini ok gzel zetlemitir: Elbet sever arard, dnyada herkes at, / Am a atla yaard, Trkn buydu san at. / Atla benzemi, kurm u, birok kanatl devlet / Hnerini duyurmu, olmu tek atl millet. / Hep attan yer ierdi, her eyi Trk'n att, / Din, inan,ekonomi, attan domu hayatt. / G de, dnyas da, efsanevi bir att, / Gnlk yaantsysa, ba dndren s'ratti. / Kementle yakalard, vahi bkn atlar, / Gretirir arard, soylu, sekin atlar./ Trklerde her aile, ocuk bile atlyd, / Dman da, felaket de, anszd, sratlyd. / Aile ile toplum, saat gibi ilerdi, / Disiplinsizlik hele, hep lmle biterdi. / Sulhta da, savata da, yeri ii herkesin / Sinm i ti ruha baa, belirliydi ok kesin. / Karlasayd ada, eer Orta Asyal, / phe yok kaamazd, yaya er Ispartal. / Yazn yaylakta idi, gnlnce ele nirdi, / Kn klakta idi, millete dinlenirdi. / Ne tam ehirli idi, ne de bir kyl idi, / Masmavi ufuklara, atlara Szl idi. / Yazn serin yaylada, ota da otururdu, / Kn scak klada, saraynda uyurdu. / Ne dalarda dolaan, uar deli idi, / Ne ehirde oturan,uyur bir veli idi.11 Orta Asya'dan Anadolu'ya Trklerle beraber tanm, Trk deyin ce akla gelen, bozkr kltrnn dier temsilcisi silahlardr. Orta ve A s yada erken tarihlerden itibaren ekonomide ve askerlikte nem li olan ve
Dn
yada
rk
c es
133
Trklerce kutsal saylan demirin, M 14 0 0 lerde Altaylar'n batsnda bol miktarda retildiini syleyen W. Rubene gre Tarihi belgelere dayana rak bu eski Trk sahasn demir kltrnn doduu yer kabul etmekte mecburiyet vardr. in kaynaklarnda muhafaza edilen en eski Trke ke limelerden biri de demir (tieh-fan ) ve kl (king-lu ) olduunu belirtmekte yarar vardr. Ergenekon Destannda Trklerin dadaki demiri eriterek s ndklar ve oaldklar yerden k nedeniyle anma trenleri srasnda rs zerinde demirin dvl, eski Trklerde demirin nemini anlatmak tadr. Atn srati ve demirin dayankll ile gelim i askeri yntemlerle pek ok corafyay ve halk ynetimleri altna almay baarmlardr. slamiyetin kabulnden sonrada bu gelenekler devam etmitir. Divan- Lgatit-Trkte Kagarl Mahmud Terniir; kk temr ker turrnas (gk dem ir bo durmaz-dokunduu eyi yaralar) demektedir. Birok Trk boyu ant ierken yahut szletiklerinde klc yanlam asna koyarak Bu kk kirsun kzl ksun derler; yani sznde durm azsan kl kanma bunlasn, dem ir senden cn alsn. Burada demire gk dem ir diyerek ilahi anlamda yklemilerdir. Kuran- Kerimde 57. sure 25. ayetle ...Bir de hem etin ve sert, hem de insanlar iin bir ok menfaati olan demiri indirdik eklinde yer alan ifadede de slamiyetin yaylnda dem irin nemi, Allah tarafndan bildirilmesi nedeniyle dikkat ekicidir. Bu sebeple Trklerde kl, huku kun ve dinin, cihan hakimiyet lksnn sembol olarak grlr. Silah zerine yemin etme Anadolu'da var olan ve baz kesimlerde hl yaayan bir gelenektir. Ayrca Osmanllarda kl kuanma trenleri bu sembolizm ile alakaldr. Bu sebeplerden tr kl, haner, bak gibi silahlar ok se vilen motifler olarak Orta Asyadan Anadolu'ya kadar pek ok tasvirin iin de karmza kmaktadr. zellikle m ezar talar ve lahitlerde, lm sem bolize eden, ayn zamanda ktlklerden koruyucu olduklarna inanlan at ve koyun-ko motifi ile birlikte kullanldklar grlmektedir. (Resim 7-8-9) Demirden yaplm olan kesici aletlerin de kt ruhlar uzak tuttuu inan c, lnn karnna demir bak koyma, lousalarn veya yeni gelinlerin ya nnda dem irden silahlarn bulundurulm as eklinde halen sregelmekte dir. Trklerin yaamlar iin ok nemsedikleri bu olguyu (at-koyunko-silah) lmlerinde de tamak istemeleri artc olmasa gerek.1*
134
rk
a jin in
rsel
Y a n s im
alari
Atla beraber erkekliin, yiitliin, lm n sembol, kt ruhlarn kovucusu, at gibi tanrlara kurban edilen koyun-ko, bozkr artlarna hz l manevra gcyle Trklere hayat hakkn salarken, ynnden dokunan lar ile de yzyllar boyu Trklerle anlacak bir sanat rnne de malzeme olmutur. slam dnyasnda Trklerin ortaya kmas Fergana, Takent ve Mvernnehir'den az sayda gelen Trklerin, 8. yzyln ikinci yarsnda Abbasi halifelerinin hassa askerleri ve inzibat birlikleri arasnda yer alm a syla balam, 9. yzylda bunlarn saylar hzla artarak Mutasm zama nnda hassa ordusu tamamen Trklerden meydana gelmitir. Fakat, Trk lerin slam kabul ederek yeni bir kltr evresine geileri 9 2 0 de Orta As yada kurulan Trk devletleri ile (Karahanllar) gereklemitir.14
Dn
yada
rk
c es
*35
R e sim 1 0 . A b b a s i k eram i i lo .y y '6 R e sim u . K u bad A b a d Sa ra y R e sim 1 2 . S e l u k lu k eram i i 13 -y y 7
Abbasi sarayna sunulm u keram ik kaselerinden birinde Trk otu ruu denen biimde, bada kurm u oturan kopuz alan bir Trk algc grlmektedir. (Resim 10) Ayn trde bada kurmu eklinde oturu I. Aiaaddin Keykubadn 1236'da yaptrm olduu Kubad Abad Saray inile rinde de karmza kar. (Resim 11) 9 8 2de Uygur kaanlarnn yazlk merkezi Be Balk ehrine eli giden Vang yen te Uygur Trklerini al kan, sanatkr, ounun elinde sazlar vardr. ehirler mzik sesleri ile do lu idi, hanm lar gzel dzgn kyafetli idi, salarna lake hotozlar takyor lard diye anlatr.'5 Uzun sa brakmay seven eski Trkler bya ok nem verirler, sakal brakmazlard. (Resim 13) slamyetn kabul ile sakal brakp sank 136
T r k Im a jin in G r s e l Y a n s im a la r i
R esim 1 3 . N o in U la K u rg an m d a b u lu n a n d o k u m a d a e rk e k b a R esim 1 4 - 1 5 . L o re n z o L o tto , M a d o n n a , 1 5 2 1 - 1 5 2 3 *9
giymeye de baladlar. Kuaa da ok nem li bir hkmranlk sembol ol duu iin ok deer verirlerdi. Trkler ran ve Osmanl minyatrlerinde, keramiklerde Uygur minyatr geleneinin etkileriyle ay yzl, badem gz l, kara kalar yay, al yanakl, gl dudakl, uzun sal, ou zaman bykl (tanmlamalar kadnlar iin de geerli; byk hari) olarak, bir m zik aleti alarken, otururken, avlanrken, talim yaparken vb durumlarda betimlenmilerdir. (Resim 12) Sr gdcl ve hayvanclkla uraan Trklerin geleneksel ya am larna bal olarak ortaya kan Orta Asya'dan Anadolu'ya tadklar dokumalar, Trklerin geirdikleri kltr evrelerinin de bir gstergesidir. Kadnlar iin yn eirme, iplik bkme kutsal bir ura olmu, adrlarnn ileri, daha sonra evlerinin duvarlar, yerleri dokunan hal ve kilimlerle do natlmtr. Gebe bir kavmin daha kaln ve stc zemin bulma arzusun dan hareketle, pratik bir nedenden tr elindeki malzemeyi de kullanarak (koyun yn) ortaya koyduu bu sanat, Trklerle zdelemi ve ticareti ya plan hal ve kilimler Bt'da Trklerle anlmaya balam, slam dnyas na Trklerle tantlmtr. Pazrk hals ile balayan servende, Batya gn derilen hallar, ressam lar tarafndan ok sevilen unsurlar olarak tablolar sslem iler ve o ressam lann adlaryla anlmaya balanmlardr. lk defa, 14. yzyldan balayarak Avrupal ressamlarn yaptlarnda grlmeye balanan hallann orijinallerinin bulunmas Trk hal sanatn
Dnyada T
rk
c es
137
1
R e sim 1 6 . H a n s H olb ein C e o r g e G is z e 'm p o rtresi R e sim 1 7 . H a n s H o lb ein , B y k e l ile r 15 3 3 20 L o n d ra 'd a bir A lm a n taciri 15 3 2 21
i*
M ' "*
T.
daki geliim izgisinin de izlenm esini kolaylatrr. Hayvan figrl hallar da Seluklu etkileriyle geometrik desenler, 15. yzyln ikinci yansndan iti baren de stilize bitki motifli rnekler bu tablolarda karm za kar. lk kez talyan ressamlarn tablolarnda grlmelerine karn, hal literatrnde Alman ressam Holbein'n (Resim 16-17-18) adyla anlrlar. Trk hal sana tnn klasik dnemi olarak da kabul edilen 16. ve 17. yzylda madalyonlu ve yldzl Uak hallar Flaman ve Hollanda ressamlarnn tablolarnda sk lkla grlr.18 Trkler, bu tablolarda fiziksel olarak mevcut olmasalar da varlklar, kendileri ile zdelemi bir nesne ile hatrlanmaktadr. Kavimler gnn ardndan Orta Asya kavimlerinin ortaada Avru pa'da ve Dou Roma mparatorluu'nda oynam olduklar rol bir yana bra klrsa eer, Trklerle Bat dnyasnn karlamas Hal Seferleri srasnda gereklemitir" diyebiliriz. 11. ve 13. yzyllara tekabl eden bu dnemler, Trklerin Yakndouya yaylarak Anadolu topraklarnda yerleik hayata gee rek blgeye en hkim olduklar dnemlerdir. Bu yaylmann byk tehlikele ri de beraberinde getireceini sezen Dou Roma mparatoru Alexios Komnenos, Hal Seferlerinin balamasndan on yl nce, 1088'de Flamenk konta yazm olduu mektupta Avrupal Hristiyanlar yardma arm, Araplar ve Farslarla zdeletirilen Trkleri ...dinsiz, hogrsz, kaba, hoyrat, ykc, vicdansz, acmasz, ahlak kurallarn gzetmez, en korkun gnah ilemeye yatkn kiiler olarak anlatmtr. Bu olumsuz anlatmlar, Hal Seferleri ile farkl imgelere de dnr. Trklerin kahramanlklar, korkusuzluklar, akl l davranlar ve askerlik alanndaki parlak baarlan anlatlmaya balanr.-1* 138
T
rk
Im
a jin in
rsel
Yan
s im a l a r i
Ortaa Bat dnyasnda oluan byk ounlukla olum suz Trk im gesi Osmanl mparatorluu'nun kuruluu ve gelim esi ile giderek g lenmitir. Kavram karmaalar iinde Arap, Sarasen, Mslman gibi sz cklerle Trkler edeer tutulmu, gezginlerin eserlerinde barbar olarak nitelenmi, vahi, zalim, kaba ve aklsz Doulu anlamnda kullanlmtr. Ayn gzlemciler yazlarnda Trkleri, ayn zamanda ahlaki deerler ze rinde duran ve hatta onlar Batdaki gibi birer insan olarak kabul eden ifa deleri az da olsa kullanmlardr. Kart grlerin ayn eserlerde karm za kmalan, Trkleri tanma frsat bulsalar da, ortaa nyarglaryla ha reket eden gzlemcilerin alm as g kalplam yarglarn dnnce doal karlanabilir.24 Yldrm Beyazidin 1394'ten itibaren stanbul'u kuatma altna al mas, Batllarn gzlerini bu blgeye evirmelerine neden olm u, stan bul'un 1453te fethi ise, byk yanklar uyandrmtr. "Tlirk Avrupada ar tan srekli bir ilgi oda haline gelmitir. Trklerin btn Balkan yarma
D O N Y A D A T O R K M GES
139
dasn clc geirip Orta Avrupa'ya, Viyana kaplarna dayanmalar ise bu il ginin doruk noktas olmu, Kanuni dneminde Trkler Avrupa iin gerek bir tehlike olmu, hem de yenilmez Trk imaj dom utur/5 Rnesans dneminde l o o 'l yllara kadar eitli Avrupa dillerinde Trkleri konu edinen pek ok kitap vc bror yaynlanmtr. Bunun nede ni Trklerin Avrupallar tarafndan bir tehdit olarak alglanmas ise de, ama yalnzca ktlemek ya da onlarn ortadan kaldrmasnn yollarnn aratrlmas deil, bu ilk tepkinin de tesinde Trkleri deerlendirmek, anlamak, dolaysyla da kendilerini bu tehlikeli komulua altrmak ol m utur der Stefanos Yerasim os.26 Trkler, Orta Asya'dan kalkp Batnn tarih kurgusu iine otururken Dou Roma mparatorluu'nun bakenti Konstantinopolisi alarak Roma mparatorluunun da m irass konum u na gelmilerdi. Francesco Sansavino Trkler konusunda bilinenleri ve d nlenleri bir araya getirerek bir sentez oluturduu 1571de ilk basks ya plan Trklerin Kkeninin ve mparatorluunun Evrensel Tarihi Konu sunda (Dell Historia Universale dellOrigine et imperio deTurchi) adl kita bnda Yeterli bilgilere sahip olduumuz dnya devletleri arasnda Trk hkmdarlarnn devletini her zaman en fazla saygnla layk olduunu dndm , halknn byk itaatinden ve tm Trk milletinin mutlu tali hinden dolay. O denli ksa bir dnemde ne biimde ve nasl bir kolaylkla byyp o denli bir n ve hrete vardm grmek hayret edilecek bir du rumdur. Eer kkenlerini aratrrsak ve dikkatli bir biimde i ve d ile rini gzden geirirsek, gerekten Romallarn ordu disiplininin, itaatinin ve talihinin, bu devletin yklndan sonra, bu rka gemi olduunu syle yebiliriz. der ve kitabn giri blmnde konuya, yalnzca hasm nn iyi ve doru tannmas gerektiine inanan bir Rnesans aydn olarak aklk ge tirir. Trk milletinin byklnn ve gcnn byk bir saygya layk olduunu her zaman savundum, nk ok eskiden beri var olan ordu kurumlarna ve sivil dzenlerine bakldnda, durumlarndan kaba saba birileri olmadklar, aksine deerli kiiler olduklar grlyor...27 Bunlar ad ge en Romallarn mirass olarak sefer srasnda ok az eyle yetinirler, zor ilerde ok sabrldrlar, eflerine itaat ederler, fetih amalarn inatla izler ler, sava hilelerinde ustadrlar ve sonuta askeri ileri o denli sebatla yr140
T
rk
a jin in
rsel
Y a n s im
alari
trler ki kazanmak ve hkmetmek iin hibir zorluk karsnda ylmazlar... Amacm, dnyann bunlar grerek ve okuyarak bu adamlarn glerinin temelini renmesi ve dolaysyla da bozkr yangn gibi ilerleyen ve bun dan byle bamza felaketler getirip Hristiyanln son kalntlarn yaka cak olan, dizginsiz kargaalarna bir are bulabilmesidir.28 Trklerin her zaferi (Rodos, Belgrad, Moha, Kbrs, Akdeniz hkimi yeti) Avrupa'da alman tehlikeli alarmlar olarak yorumlanr ve Trkler sade ce siyasi, ticari, ekonomik hayatn iine deil sanatla gndelik hayatn da ii ne girer. Bale, tiyatro, opera ve romanlarda olduu kadar Trk korkusu ve tehdidi grsel sanatlara da yansr. 18. yzyln balarma dek, Trk tehlikesine kar halkn ilgisini srekli canl tutmak ve Hristiyanlk kart tehdidi berta raf edebilmek iin sanat korucu bir siyasal kalkan olarak da kullanlmtr. Avrupallar Trkleri betimlerken, Trk-Mslman-Doulu ayrm n gzetmeksizin, barbar, vahi, korkun gibi yarglarn aktarmaktan e kinm em iler; kitaptan resme, propaganda brorlerinden el ilanlarna ka dar her yerde bu imaj vurgulamlardr. II. Mehmedin (Fatih) 14 6 0 tarihli portesi Avrupada yaylmaya ba layan Trk hkmdarlarna bak yanstmaktadr. (Resim 20-21) Tablo nun sa alt kesindeEl Gran Turco yazldr; Avnpallar, Trk hkm darlarna Gran Turco (Byk Trk) dediler.
Dn
yada
rk
c es
14i
R e sim 2 2 . D a P isa n e llo , M e d a g lia d i G io v a n n i V ill P a le o lo g o , P aris t o u v r e 3 0 R e sim 2 3 . C iz re U lu C a m ii n d c kap to k m a R e sim 2 4 . K ayseri S u ttan H an K k M e sc itte ift e jd e r R e sim 25. A n a d o lu h a llarn d a ejd er, Trk sla m E s .M z e s i
Fatih'in atk kalaryla ileri doru bakan portresi Bizans imparato ru V III. John Palaelogosun benzer portrelerinden kopyalanm (Resim 22), kyafeti ve bandaki apkas tamamyla alntlanmtr. Fakat baln zerine 15. yzylda talya'da yaygnlaan Trk ejderi yer almaktadr. Ej der, Orta Asyadan itibaren Trklerin ok kullandklar ve onlarla zdele en bir sembol olarak bilinir. in kaynaklarnda Hun Trklerinin yaadk lar Gu-tzarg ehrine yatan ejderin beldesi dendii belirtilir. Ejderhann bir klt olarak Trk hayatnda ululuu, asillii, evreni temsil eder ve koru yucu gc olduuna in an lrd .(R e sim 23-24-25) Trklerle zdeleen bu m otifin, sem bolizm ine de bakldnda Gran T u rco nun balna eklenm i olm as daha anlam kazanmaktadr. Ejder-Trk btnlem esi unutulm am , yzyllar boyunca Avrupal tara fndan hatrlanm, 19. yzyl sonunda Osmanl m paratorluu'nun knn tem sil edildii betim lem elerde de farkl biimde karm za k mtr. (Resim 26) Alman ressam Albrecht Drerin 1495-96 tarihli Trk H km dar" adl gravr Avrupa'da olumakta olan despot im gesini yanstmak142
T
rk
a jin in
rsel
Yan
s im a l a r i
dbjbum ctb turcborii
mpcrjMi
R e sim 2 6 . 5 Ekim i 9 i 2 - B a lk a n la r d e s p o tu i n d ir d i! 32 R e sim 2 7 . A lb re ch t D rer Trk H k m d a r35 R e sim 2 8 . L 'm p arato re M a o m e tto II, 14 9 3 - 9 6 I n c is io n e d a l Liber C h ro n ic a ru m , N o rim b e rg a 14 9 3**
tadr. Kutsal Roma-Germen imparatorlar gibi bir elinde dnyay sim gele yen bir kre tutan hkmdar, banda ssl sar, zengin kyafetleri, va kur baklaryla dier elinde kl tutar vaziyette bir tahtta otururken betim lenmitir. (Resim 27) Dnya hkimi, cihan devleti hkmdar dncesi II. M ehm edin Nrembergde yaplm bir baka gravrnde de karmza kar. Resim 20 ve 2 1de grdmz zellikleri tayan betimlemede Mahumeth Turchoru Imperator yazs okunmakta, imparator sa elinde bir kre tutarken, sol elinde de kl yerine bir asa tamaktadr. Despot h km dar imaj burada da vurgulanmaktadr. Avrupada ki siyasi etkileimlerle sanata yansyan Trk imgeleri d nda, kltrel olarak varlklarndan etkilenilerek betimlenen Trk imgele ri de mevcuttur. zellikle Trkler ile talynlar arasnda ticaret, siyasi etki leimlerin tesinde kltrel olarak da bir etkileim kurulmu, Fatih, sara yna nl Rnesans sanatlarn davet ederek tablolarn yaptrm, (Resim 29 5) imar faaliyetleri iin nl mimarlara planlar sipari edilmitir. talyan ressamlar da tablolarnda, etkilendikleri Trklere yer vermeyi ih mal etmemilerdir. Allm am ihtiaml olana kar duyulan beeni, farkD O N Y A D A T R K M GES
143
L ond ra, N atio n al C alle ry
R esi m 3 0 . Fatih A lb m n d e n Fatih P o rtre si,

Topkap Saray Mzesi
R esin r. A n d rea M ag teg ra, M n e cc im Krallarn T a p n m as

P a u l C e lty M u & eu m
llk bilincinden doan aknlk duygular iinde, bugn iin anlalmas g bir zevkle, dman tanma, ona yaklama arzusuna yol ayordu. zellikle Andrea Magtegna ve Pinturicchio tablolannda Tiirklere sklkla yer vermilerdir. talyan Rnesansnn nde gelen ressamlarndan Andrea Magtegna yaptlarnda Trklere yer veren ilk ressamlardan biridir. 14 6 0 lardan itiba ren hizmetinde olduu Mantua dk, Gonzaga ailesi iin yapt iki eser de Doulu figrlere yer verir. 1495-1505 tarihleri arasnda yapt M nec cim Krallarn Tapnmas adl tablosunda, (Resim3i) 15. yzyl Osmanl sul tan portrelerine, zellikle de Bellininin Fatih portresine benzerlii ile de dikkat eken orta yal mneccim kral tasviri (Balthasar) yer almaktadr. Magtegnann kaynbiraderi Bellini'nin stanbul'da alt portrede oldu u gibi her iki figr de sakall ve bykl olarak tasvir edilmitir ve 15. yz ylda kullanlan ayn tip bir sark ve krkl krmz kaftan tarlar. Asya k tasn ve orta yallk evresini temsil eden bu figrn Bellini'nin sultan im gesinden yararlanlarak izilmi olduu sylenebilir.3 6 Semavi Eyice, Pinturicchio'nun Azize Catherine nin Tartmas" (Resim 32) adl almasnda solda, tahtn nnde eli belinde duran, yz
T44
rk
a jin in
rsel
Yan
s im a l a r i
R esim 32. P in tu ricch io n un A z iz e C a th rin e 'n in T a r t m a s 58
D n y a d a T r k m ces
145
seyirciye dnk sarkl figrn Fatihin olu Cem Sultan olduunu ileri srmektedir. Magtegnan tablosundaki figrn de Cem Sultan olabilece i, o dnemlerde Fransa ve talya'da rabel gren sultann, onu gren bu ressam lar tarafndan ok sevilerek almalarnda sklkla kullanm olma lar olasdr.Figr, sarkl, bykl, belinde kua, kaftan, sakin, vakur du ruu ile genel tipolojiyi yanstmaktadr. Ayn duru ve figr "Aena Silvio Piccolomini'nin Ancona'ya gelii sahnesinde yer almaktadr.57 (Resim 33) Rnesansta talyada Floransa'da en nemli ailelerin banda Mediciler gelmekteydi. Aile, siyasi, ekonomik ve askeri olarak g sahibi olm a snn yan sra sanat koruyuculuuyla byk yaratclara destek olmutur. Dou'da yer alan byk bir g haline gelen Osmanllar da phesiz dik katlerini ekmi, saraylarnda Trk tiplemelerinin yer ald tablolar, deer li kumalar, silahlar, hallar, padiah portreleri toplamaya balamlardr. Bu ilgi Medici ailesi ile snrl kalm am , Savoy hanedan sresince de ko leksiyonlara yansmtr. Sabanc niversitesi Sakp Sabanc Mzesi ve talyan Kltr Mer kezi ortaklyla stanbulda sergilenen bu esiz koleksiyondaki eserler, modern zamann balarnda Avrupa'da korku uyandran ama kanlmaz bir ekilde cazibesine kaplman farkl olgular, Trkleri, O sm anlInn ihti amn yanstmaktadrlar. Korku ile i ie gemi olan derin hayranlk, merak ve aknlk duy gular asrlar boyunca kar ilikileri dorultusunda daima kltrel ilikileri canl tutmay baarmtr.40 Hayatlarna giren Trklerin varl, sanatsal ya ratcl da etkisine altna alm, Trk figrleri Bat sanatnda genellikle v cut yaps ve grnte hayranlk uyandracak gzellikte tasvir edilmilerdir. 17. yzylda 16 8 9 ncesi Floransa ekolnn rnleri olan alt ya boya tablodan oluan Trk tiplemeleri serisi Av Kpekli Trkler" Resim (34-35-36-37-38-39) ad altnda Medici envanterlerinde snflandrlmtr. Bu alt tabloluk dizi, Medici Saray'nn adli yargc Ferranle Capponi'ye ait ken, onun lmnden sonra Ferdinado de' Medici tarafndan satn aln mtr. Yargcn idaresinde olan Medicilerin ikemetghlanndan Villino deirim perialino'da bulunan tablolara Trk manzaralar da eklenm i, villa nn galerisi tablo temalar asndan bir Dou pavyonuna dntrulm146
T
rk
a jin in
rsel
Y a n s im
alari
U.V'vcI,,
R e sim 34 -35-36 -37-38-39 . Trk T ip le m e le ri S e risi, A v K p e i T utan Trkler, F lo r a n sa P a la z z o Pitti,

F lo ra n sa G alerileri d e p o s u P o g g io Im p eia le S
16 0
tr. Dekoratif deerleri ve grkemleri ile dikkat eken tablolardaki tipleme lerin bir ksm (no 2 19 9 , no 220 2 gibi) 16. yzyl tipolojisini yanstmakla birlikte, bir ksm da hayal gc rn imgelerle betim lenm elerdir. 16 8 0 lerde satn alnan ya da sipari edilen bu tablolar, Trk temasnn Av rupa'nn pek ok blgesinden nce talyada yaygnlatna tanklk etti inden dolay deerli saylmaktadrlar.4 Gsterili giysiler iinde Doulu tipler tasvir edilmitir. Bunlar byk olaslkla yenieri giysileri iinde betimlenmi, ancak giysi ve silahlarnda ha yal rn eler ieren, 17. yzyl sonlarnda Floransa'da saylar olduka faz la olan Doulu klelerdir. Hayvan av iin eitilmi csseli kpekler, zengin tasmalar ile gsterili Trklerin zaptnda gsterilmilerdir. No 2 19 9 da be linde klc, no 220 2de Floransa ii akmakl tfei, no 220 3te srtnda ok antas ve elinde yay ile betimlenen, iyi cins kumalardan elbiseler giyen, b
D O N Y A D a T R K M GES
147
ykl, salar tepeden bir tutam braklarak tra edilmi salaryla gsterilmi
bu figrler ksmen Trklerin barbar, kavgac imajlarm da hatrlatmaktadr.

Levninin 1720'lerde yapt bir minyatr de ayn temay ilenmitir. (Resim 40) Sade kyafeti, sakin ve itaatkr av kpei, elinde ahini, belinde klcyla barbar bir vahiden ok uzak bir grnt sergilemektedir. Sadece figrler deil, Trklerle zdeletiini hatrlattmz baz objeler de Trk temal tablolarn konusu olmutur. (Resim 41) Bartlomeo Bimbi tarafndan I704te yaplm Trk Ganim etleri adl tabloda, plan lanm ve dank bir biimde bir Anadolu hals zerine yn halde bra klm bir grup silah ve bu silahlar zerine atlm Trk kkenli ipek ku malar resmedilmitir. Kumalarn, metallerin parlakl, renkleri canll tabloyu ok gereki klmaktadr. Tablo, Prens Ferdinandonun istei ze rine Grandkalk koleksiyonlarnda bulunan Trk silahlarnn bir btn halde resm edilmesinin istei zerine sipari edilmitir. Bugne kadar ulam am silah trlerinin de betimlendii eserde, iinde oklar bulunan tirke, yenieri balklar, sorgular, kllar, hanerler, tfek ve silahlar, grz, kem er gibi objelerin hepsi Trk imalatdr. Bu tabloda yer almayan 148
T
rk
a jin in
rsel
Yan
s im a l a r i
fakat envanterlerde bulunan ba z ganimetlerin, bugn kayp ol duu dnlen ikinci bir tablo da betimlenmi olmalar kuvvet le muhtemeldir. Medici ailesinin son koleksiyoneri Prens Ferdinandonun tema seimi, eski d mana kar ilgiyi canl tutan bir zevkin kalcln da iaret et mektedir. Ferdinando'nun sahip olduu Av Kpekli Trkler" ve Doulu Portresi gibi tablolar bu zevke tanklk etmektedir.4 5 II. Cosimo ve Avusturya lI M aria M addalenann olu olan Ferdinando, 16 2 1de tahta gemi, idaresi boyunca denizde Santa Stefano Birlii ile karada anne tarafndan balan bulunan Habsburg mparatorluu ile ibirlii yaparak Trk gcn kertmek iin harektlarda bulunmutur. 16 30 -16 4 0 tarihleri arasnda yapld dn len, sultan kyafetleri ierisindeki portresinin Fatih Sultan M ehm ed'in s tanbulu fethinden sonra kendini Hristiyanlarn da imparatoru ilan etme sine bir gnderme yapld tahmin edilmektedir. Gratdkn zerindeki sultan kaftan phesiz Trk kumadr. Ba nda mcevherlerle bezeli bir Osmanl sar vardr. Kendini hayali bir ay nada grmekten holanma, askeri alandaki rekabetin dnda, kltrel an lamda da derin bir merak ve saygy da iaret etmektedir.4 Trk kyafetleri 4 ierisinde kendini grme istei, 18. yzyl ierisinde Avrupa'nn pek ok ehrinde hzla artacaktr. 16 30 la ra kadar Trk diyarn ziyaret etmi olan Avrupal seyyahla rn eserleri ile grmeyenlerin yazdklar arasnda pek fark grlmez, n
D O N Y A D a T R K M GES
149
k eserler gzlemlere dayal deil, Avrupallar arasnda yaratlm ola ef sanevi Trk tipinden hareketle yazlmlardr. Trkler genellikle korkak, okuma yazma bilmeyen, miskin, alak, tamahkar, ar gururlu, kaba ve Hristiyanlar hie sayan insanlar olarak tasvir edilmilerdir. Fakat 1630 sonrasnda Osmanl topraklarna gelen Avrupal seyyahlarn eserlerinde yava yava nyarglardan vazgeilmeye, gzlemlerin n plana kmaya balad grlr; kanunlarn ve kurumlarn iyi iledii bir imparatorluk anlatlmaya balanr. Osmanlnn ilerlemesinin durduu bu dnemde k bus haline gelen Trk korkusunun azalm as bak alarn da deitirm e ye balamtr.4517. yzyl Fransz seyyahlarnn yazlar Trklerle ilgili in tihalarn deimesinde nemli rol oynamtr. Trklerle kaynaan Franszlar Trklerin merhamet ve iyi yrekliliklerinden, askerlerin azakanarlklanndan etkilenmiler, Trk yemeklerini ve Trk arabn sevmiler ve Av rupada Trklerin iftiraya uradklarn itiraf etmilerdir.4 6 Osmanl hnparatorluu'nun 6 8 3 de Viyanada urad yenilginin ardndan, Grandk III. Cosimo deMedici Floransada Trklere kar edi len baarlar kutlamak, imparatorun gzne girmek ve Hristiyanln ko ruyucusu payesini kazanmak amacyla youn bir kutlama dnemi balat mtr. Bu kutlamalar Dou temal zellikle Trk figrl eserlerin retim i ni hzlandrm ve 18. yzyln ilk on ylnda Avrupann baka ehirlerinde de ska ilenir olmutur. Osmanl ile Bat arasndaki ilikiler 18. yzylda sarayn diplomatik amalarla Avrupaya ynelmesi ile yeni ve farkl bir boyut kazanr. 1721'de Osmanl Saray'nn elisi olarak Paris e giden Yirm i Sekiz Mehmed elebi (Resim 43) dnemin egzotik konularna merakl soylu evrelerinde byk ilgi yaratmtr. Trk kkenli eler, belki de Osmanl mparatorluunun Avrupa ile arasndaki politik dengede deiikliklere neden olan askeri olay lar nedeniyle yenilenmi ve sade bir yorumlamayla ortaya kmtr. Ksa srede tm Avrupa'y fethetmi ve hatla idaresi altna alm olan bu dei ik, iirsel, resimsel ve zarif olana duyulan merak, yzyln ortasndan iti baren tm Avrupa'y sarm, filoloji ve antik uygarlk alanlarndaki aratr m alarn artmasna sebebiyet vermitir. Bu sebeple bu yzylda Osmanl topraklanna seyahatler artmtr. Osmanl saray etkisinde oluan egzotik 150
T
rk
a jin in
rsel
Y a n s im
alari
ve ekici dnya, egemenlii altndaki toplum lann hayat tarzlar, gelenekleri, alkan lklar sanata konu olmutur.4 7 Yirm i Sekiz Mehmed elebinin Pa ris'teki kabul trenleri resim, desen ve hal lara pek ok kez konu olmutur. Daha nce seyahatnamelerde anlatlanlardan, izimlerden sanatlarn tablolarndan tandklar " H o t e l d e s In v a lid e s d e M e h m e d Trk giyim kuamn yakndan gren saray E fe n d i nin K ab u l T re n i" 25 m a rt 17 2 1 llar ve soylular zerinde nemli izler brak ( z e l K o le k siyo n )4* * mtr. Paris'te sanat ortamn canlandran bu olaylar Fransa'da Turquerie (Trk yaantsna uygun) m odasnn yay gnlam asnn balca sebebi olmutur. 1742'de Yirm i Sekiz Mehmed e lebi nin olu Said Efendi eli olarak Paris'e gnderilmi ve saray halk Os manl sultannn grkemiyle bir kez daha karlama olana bulmutur. Bu elilik grevi Turquerie modasna daha da canllk kazandrmtr. zel sipariler zerine Trk yaantsna uygun tablolar (Resim 44-45-46),
R e s im 4 3 . P ierre d Uln,
biblolar retilmeye balanmtr. Tablolarda asiller, erkekler, kadnlar, ba zen aileler, hatta halktan insanlar Trk kyafetleri giyerek pozlar vermi, tablolarn yaptrmlardr. Sark, uzun kaftan ya da elbiseler, bellerinde ku aklar ve ellerinde Trk ubuklar ile rahat ortamlarda gsterilmilerdir. Turqucm modasnn egem en olduu dnemde yaplan Trk tema l fgrinlerin, heykelciklerin retiminin devam ettii atlyeler, el deiti ren zel koleksiyonlar son on yldr mzayedelerde ok rabet grmekte dir. Bu da, bu modann gnm zde de arzulandn gsterebilir. rne in, 1746'dan beri retim yapan Hchstn Trk serisinden rnekler, 2 0 0 1 ylnda stanbul'da dzenlenen mzayedede, resim 50 adedi 5500 dolar dan, resim 52 ise adedi 1300 dolardan alla saa sunulmutur. Biblolar daki figrler, tablolarda da grdmz sarkl, uzun kaftan ve elbiseleriy le egzotik bir hava iinde ok renkli bir grnt sergilemektedirler. Jean-Etienne Liotard, Turguerie modasndan oryantalizme geii simgeleyen bir ressamdr. Cenevreli ressam 1738de zm ire ardndan s tanbula gelir. Osmanl giysileri iinde sedirde oturan, tef alan, kitap okuDn
yada
rk
c es
R e s im 4 4 . F ra n o is Rivi re, "Trk k o st m le rle y a b a n c " , sv ire49
Resim 45. Heinrich Kari Brandt Trk kyafetleri iinde Yabanc bir Aile", 1770S
R e s im 4 6 . je a n E tien n e Liotard Trk K yafetleriyle T t n .e n G e n , 1 7 6 * 1
yan, iplik eiren, m isafir karlayan, dans eden Avrupal ya da stanbullu kadnlara ait almalar (Resim 52) en beenilen eserleri arasnda yer alr. Trkiye'de geirdii be yln ardndan Avrupa'ya dndnde, gittii her Avrupa lkesinde kendini Peintre Turc-Trk Ressam diye tantm, saka ln uzatmtr. (Resim 53) Kendine verdii bu imaj sayesinde pek ok tab lo siparii alm , yksek fiyatlara tablolarn satm, Avrupal kadnlarn Os manl kyafetleri iinde portrelerini yapmay srdrmtr. Oryantalizmin hayal dolu egzotik anlatm yannda Trk figrlerinin gereki, giysilerin gerek Osmanl giysisi olmas Liolard bir adm ne tam tr.5 5 Hristiyanln eski dman Trkler, 19. yzylda Rousseaunun er demli doal insanyla zdeletirilen bir imge olarak grlm, daha nce tek tek ele alnan Osmanl kltr deerleri, bir btn olarak deerlendiril meye balanmtr. 18. yzyln sonunda gittike etkisi azalan Turquerie modasnn ardndan Douya olan ilgi sona ermemi, Oryantalizm modas ile Osmanl yaam, kentler sanatlara ilham vermeye devam etmitir. y le ki Dou'yu gremeyen sanatlar bile duyduklarndan ya da hayal dnya larnn da katklaryla almalarnda Dou'yu ilemilerdir. Bu dnemde 152
T
rk
a jin in
rsel
Yan
s im a l a r i
R e s im 4 7 .
R e sim 48.
R esim 4 9 .
'Yastkla Oturan Trk Kadn"*4
Turquerie biblolar52
Hchst-Trk Sultan-Sultanaw
R e s im 5 0 . Ja c o b P etite P o rc ela in 19 -yy F ran sa
R e sim 5 1. HcHst* Trk m z isy e n le r
slam lkelerine zellikle Osmanl topraklarna yaplan seyahatler, arkeolo jik aratrmalar, kent manzaralarn konu alan oryantalist tablolar 20. yz ylda soyut resmin temeli haline bile gelmitir.5 6 Oryantalist tablolarda ilenen egzotik ehir manzaralarnn dnda arlkl tema kadnlar zerine kuruluydu. Bu dnem ncesinde seyyahla rn hazrladklar kostm albmlerinde, kamu alanlarnda (Resim 54-55-56) grmeye baladmz Osmanl kadnlar artk tablolarda erotizm rzgr estiren hayali kahramanlara dnr. Yabanc gezginlerin, genellikle al veri srasnda stanbul bedestenlerin zellikle de Kapalarda, trbe ve mezar ziyaretlerinde, bayramlarda baz dn ve snnet trenleri grme ye altklar peeli kadmlar kapal kaplar ardnda hayal ettikleri bu tabloD O N Y A D a T O R K M GES
153
R e sim 52. Liotard C o v e n try K o n tesi M ary C u n n in g , C e n e v re S a n a t v e Tarih M z e si R e sim 53. O to p o rtre je a n E tien n e L io ta rd ,1 7 4 4 F lo r a n s a , G a lle ria d e lg i U ffizi
lar oryantalizmle zdelemitir. 1 6 7 8 ^ stanbul'a gelen HollandalI Cornelius Bruyn Bayramlarda kadnlar rahata sokaa kabilirler, her tarafta binlerce kadn grlr. Kadnlar yln geri kalan zamanlarnda evlerinde kapaldr diye gzlemlerini aktanr. Yabanc erkeklerin grmesine olanak olmayan kadnlara zel meknlardan hamamlar ve konutlar, zellikle de saray" haremleri tablolara konu olmulardr. Grlm esi imknsz olan bu m eknlarn ilenmesi, kimi zaman duyulanlarla, ou zaman da hayal dnyasnn yarattklaryla karmza kar tablolarda. (Resim 57) Fransz ressam Jean AuguSte Dominique Ingres (1780-1867) ve Je an Leon Gerome (1824-1904) hamam ve odalk konulu tablolaryla oryanta lizme dam gasn vurur. 18. yzyln ilk eyreinde Lady Mary Wortley Montagunun yazd mektuplar, hamamlarn detayl anlatmlar tablolara esin kayna da olmutur. Przsz, kusursuz Douya zg egzotizmin iinde ehvetli, beyaz vcutlar 19. yzyl Avrupasnda Osmanl, Doulu, Trk de154
T
rk
a jin in
rsel
Yan
s im a l a r i
R e s im 54. H a m a m a G id e n K ad n lar" D re sd e n A lb m 15 8 2 57
R e s im 55. A ta B in m i Trk K a d n ," 1 6 4 8 ^
R e sim 5 6 . "C o stu m e d e Em p ire T urc," 1 8 2 59
R e sim 57. "O d a lk ," V en ed ik O kutu, 17 -y y 60
yince akla gelenleri yanstr. (Resim58-59) Bu tablolarda erkekler ve kadn lar ttn ierek, Trk kumalarndan yaplm yastklarn, dokumalarn, ha llarn zerinde rehavet iinde betimlenmilerdir. (Resim 60-61) 1970 sonrasnda uzun zamandan beri modas gemi olarak kabul edilen oryantalist resimler, mze ve galerilerin seyahat konulu sergiler a maya balamalar ile koleksiyonerlerin ve bilim adamlann tekrar ilgisini ekmeye balamtr. Turquerie modasnn yeniden hareketlenmesi gibi Trkiyede de ve Avrupa'da oryantalist eserler Turkish Sale, Ottomans & Orientalist balkl mzayedelerin vazgeilmezleri olmutur.
Dn
yada
rk
c es
155
19- yzylda oryantalizm srerken, Avrupada balayan zlmeler, Osmanllarn toprak kayplar, antik dnyann kefedilme serveni sonun da Avrupann Antik Yunan' medeniyetinin temeli olarak grmesi, Trklere kar yeni bir dmanl balatmtr. Trkler, Avrupa medeniyetinin kurulduu topraklarda Hristiyanlar idare eden despotlar olarak grlm ve Avrupa'dan tamamen atlmalar gereklilii dncesi yaylmaya bala mtr.64 "Vahi, hilebaz, klhanbeyi, karc, kan emici, rveti, barbar... gibi olum suz Trk imgeleri, 19. yzyl sonu 20. yzyln bandan itibaren gnm ze kadar gelen nyargl ortaa Trk yarglarm aratmamaktadr. Tek fark, Trklerin artk Avrupay korkuyla titreten gl bir topluluk ola rak deil, kmsenen, aalanan ikiyzller olarak grlmeleridir. At, klc, gsterili kyafetleri, gc, kanaatkrl ile betimlenen Trkler (Resim 62-63); klcndan kan damlayan, aciz, hilekr, tamalkr, ehvet dkn, aciz bir yansma bulur sanatta. zellikle gazetelerde, el ilanlar ve brorlerde, karikatrlerde bu zellikler n plandadr. (Resim 64) Gran Turco Le Turce dnmtr. Sarkl, sakall kafas ve ejder
156
T
rk
a jin in
rsel
Yan
s im a l a r i
R e s i m 6 2 . C o n t i n e n t a l S c h o o l , T r k s a v a 1 9 . yy R e s i m 6 3 . D u f l o s , P i e r r e , R o m a l l e j y o n e r b e n z e r i y e n i i e r i , 6* 1 7 8 0 R e s i m 6 4 . V a n d o c k , 1 9 0 4 T u r k s u b a y i m a j , 66i 9 0 5
vcuduyla yerlerde srnen, yaralanm, aman dileyen Trk ejderi temas ile 20. yzyln balarnda (Resim 26) betimlenen Trkler, fesli despotlar olarak betimlenmeye devam edilir. Orta Asyadan Batya gleri ve Anadoluya yerleerek byk bir im paratorlukla dnyaya hkim olma arzularyla adlarndan sz ettiren Trk lerin kl gcyle kazandklar dnlen baarlarnn aslnda bozkr kl trnn getirdii bir labiat bilgisi, aile dzeni kavram, gereklere dayanan geleneki bir kltrn eseri olduunu grmezden geldi Bat. Hem korktu, hem de hayranlkla, onun gibi olm ann nasl olduu merak etti ve bunu sa nat eserleriyle lmszletirdi. Eserlerde, corafya ve zaman tanmakszn Trklerin tadklar deerler, zdeleen objeler, meknlar, grlmek iste nen imajlar yer ald. ncelikle yaylmac bir topluluk iin vazgeilmez olat sava aletleri (kl, kalkan, haner, bak, tfek, ok, yay vb), ad Trklerle btnlem i atlar, by, sar, sakal, fesi, kaftan, ttn, hals, kilimi, dokumas, kuma gc ile Trkler betimlendi. Hayal dnyasnda farkl bir dnya yaratlmaya alld kadnlarla. Harem, hamam, ev kadnlarla; kah vehane, sokaklar, ar pazarlar erkeklerle zdeletirildi. Ne Trklerle ola bildiler ne de Trklersiz. Bu kadar ok nefret edildii halde hayranlk du yulacak, zenilecek bir kltrle Avrupa'y kltrel anlamda da etkisi altna
Dn
yada
rk
ges
157
alan Trklerin, 18. yzyldan gnm ze kendini Avrupa'ya kabul ettirme abalarnda nyargl baklarn etkisi silinememitir. Trk im gesi ne katkda bulunan Silke Brgel ilikilerin siyasal yaam, tarih ve kltre ili kin yetersiz bilgi, sk sk yanl anlalmalar ve birok alanda koordinesiz ibirlii sayesinde zedelendiini , H crm ann Schulz ise, Trk insanna nyargl bakldn ve Trklerin kltrlerinin tantlmas gerektiini vur gularlar.67 Unutulmamaldr ki Trklerin merak edilmelerinin nedeni, farkllklar, kltrlerine ballklar, sreklilik salama abalar ve zgn lkleridir. Batya kabul edilmek zere zgnln, kltrn sahiplenilmemesi, baka kltrlere adapte olm a eilimi, Trk kltrnn ve imaj nn gelecei iin dndrc boyutlara ulaabilir. Sanata konu olan bu kltr ve toplumun farkllklar ve zellikleri yine sanat ile anlatlarak, var olan Trk im ajnn deim esi iin allmaldr.
N o tlar
1 2 Halil Yldrm, Turk Kltr ve Uygarl zerine Bir Deerlendirme", hup://historicale nse.com/ Archive/Fener64_}.htm Yaar oruhlu, Trk Hayvan Takviri-Hayvan Takviminin Ortaya k Sebepleri ve Kkeni Meselesi, http://dergi.org/202002/1302.htm, ubat-Mart 2002. http://www.ozturkler.com/data/0001/0001_17_28.htm M. Aksoy, "Elal-Kilim Sanat ve Tarihi', http:// mvw.mak$oy.$u.com/$osy/halkil$.htm Sheyla Krolu, Krken Dnem Trk Sanatnda At konografisi', http://www.dergi.org/202002/jj01.htm ubat-Mart 2002. ^ Orta Asya bozkrlarnda ve Anadoluda, yazlar kkba havyan srlerinin geni yaylalarda srld, atn hayatn merkezinde olduu bozkr kltrnn izleri halen grlmekte, yaan maktadr. Trklerin geleneki yapsna en gzel rnek yaam tarzlarndan binlerce yldr vazge memi olmalardr.
3 4 5
7
^
Hrolu, agm. Oktay Aslanapa, Tiirk Sanat, Remzi Kitabevi, stanbul 1995, s. 2 ve www.pitt.edu/haskins Aslanapa, age, s. 1*2. Turhan Kaar "Hmlar, Hristiyanlk ve Romal Entelekteller , Toplumsal Tarih. Aralk 2003, say 120, s. 47. Bahaddin g e l Tiirk Mitobjisi, M.E.B. stanbul 1993, s. 10. hUp;//www.ozturkler.com/data/ooo/ooo_i7_}i.htm
T
rk
9
10 11 12
158
a jin in
rsel
Y a n s im
alari
*3 *4 *5 *7
Yaar oruhlu, Hancr-Bak Tasvirlerinin Sembolizmi", hllp://www.dergi.org/i)2002/i}02.hlm, Ocak- ubat 2002. Aslanapa, age, s. 25. Aslanapa, age s. 24. Recep Uslu, Seramikler ve Trk Mzii , Toplumsal Tarih. ubat 2004, say 112, s. 63. Uslu, agm, s. 63. erare Yetkin, Hal Sanat", hip://vwww.i$tanbul.edu.r/Bolumler/guzel$ana/hali.htm \.vww.kfki.hu/rthp/lyml/lotto/i52i-23/ iadonn.html
20
21 22
www.vrtualart.adm.tomsk.n/holbei'/p*hholz*4.htn www.virtualart.admin.tomsk.ru/holber/p-hholz-17.htm http://infotrope.net/sca/household/tablecarpets.himl Zeki Arkan, Avrupada Trk imgesi", Osmanl Ansiklopedisi, Kltr ve Sanat c. 6, s. 81. Arkan, agm, s. 82. Krhan Afyocu, "On Soruda Avnpa'da Osmanl Trk imaj . Popler Tarih, Aralk 2003, s. 16. Stcfanos Yerasimos, Rnesans Aydnlarnn Trklere Bak, Toplumsal Tarih, Austos 2003, say 116 , s. 68. Ayn dnceler I533te stanbula seyahat eden Pieter Coecke van Aelstin gravrlerinde de (Moeurs et Fachons des Tucs- Manners and Customs o f tle Turks) vurgulanmtr. Yale niversitesinde sanat tarihi profesr Cristopher Wood, baz AvrupalIlarn Islam korkun bir tehlike olarak grd dnemde Pieter Coeckein gravrlerinde Trklerin, barbar deil ama belki de klasik geleneklerin deerli varisi rakip bir uygarlk olarak sunulduunu belirtir. Anonim, Woodcut oflers panoramic view o f 161 century Mslim life, Yak Birikti el CaUnar. January 18 2002, Volme 30/15 http://www.yale.edu/0pa/v30.n15/st0ry17.html Yerasimos, agm, s. 70.
23 24
2> 2^
27
29 3 31 32 33 34 35
36
Yerasimos, agm, s. 70. http://www.engramma.it/rivista/galleria/italiano/maggioo2/galleria.l1tm] Yaar oruhlu, Trk Hayvan Takvimi-Hayvan Takviminin Ortaya k Sebepleri ve Kkeni Meselesi, hup://dergi.0rg/202002/tj02.htm , ubat-Mart 2002. ZaferToprak, Cihan Harbinin Provas Balkan Harbi, Toplumsal Tarih, Austos 2002, say 104, s. 44. Yerasimos, agm, s. 73. hup://www.engramma.it/rivista/galleria/italiano/maggioo2/galleria.htm] Anonim, fossam. Sultan ve Portesi. Yap Kredi Yaynclk Sergi Katalogu, stanbul 19 9 9 . Funda Berksoy. "Mneccim Krallarn Tapumasnda Osmanl mgesi", Toplumsal Tarih. Aus tos, say 116 , s. 91.
Dn
yada
rk
ges
159
37 3& 39 4 41 42 43 44 45
46
Bcrksoy, agm, s. 93-94. www.e11gramma.it/rivista/galleria/italiano/maggioo2/galleria.html www. n1si1nonetla.webwesleyan.edu/wescources/2002s/ilal233/01/1464.hlm Atoio Paolucci, Giri yazs, Medicilerden Savoylara Floransa Saraylarnda Osmanh'nn Grkemi Sergi Katalogu, stanbul 2003, s. 11. Stefano Casciu, 'Trk Tiplemeleri Serisi", Medicilerden Savoylara Floransa Saraylarnda sma>l Grkemi Sergi Katalou. stanbul 2003, s. 146. Stefano Casciu, Trk Tiplemeleri Serisi", Mevkilerden Savoylara Floransa Saraylarnda Osmanl Grkemi Sergi Katalou. stanbul 2003, s. 146-152. Giovanna Damiani. 'Trk Ganimetleri" Medicilerden Savoylara Floransa Saraylarnda Osmanl Grkemi Sergi Katalou, stanbul 2003, s. 138-139. Mario Scalini, Sultan Giysileriyle Ferdinando II de' Medici Medicilerden Savoylara Floransa Suruylartnda Osynanl Grkemi Sergi Katalou, stanbul 2003, s. 120-121. Afyocu, agm, s. 21. Ankan, agm, s. 89. Govani Damiani, "ekici Fanteziler ve Gerei Aray". Medici" Medicilerden Savoylara Floransa Saraylarnda Osmanl Grkemi Sergi Katalogu, stanbul 2003, s. 44. Mine Dikba, Turquerie Modas". Antik Dekor, ubat-Mart 2000, say 57, s. 88. Dikba, agm, s. 89. Turksh SaleoJhebys.London 11 Ekim 1996, s. 112. Turkish Sale,SoJhdf>y,s.London 11 Ekim 1996. s. 233. Resim 49-51- Antik Dekor, ubat Mart 2000, say 57, s. 153. Resini 50-52- Ari Dekor, ubat 2001, say 95, s. 28. Duccia Atlyesi 1740-45 Floransa Pazzo Pitti, Muscodclla Porcdlenc. Damiani, agm, s. 49. Erol Makzune-Esra Kocabaolu, Ceevreli Trk Ressam-Jean Ettienne Uotard, Toplumsal Tarih, Eyll 2003, say 117, s. 62*65. Dikba. agm, s. 89. Hlya Bilgi, Eski Hamam Eski Tas", Toplumsal Tarih, Temmuz 2003, say 115, s. 16. La Chapelle.G. Recueil de Divers Portraits des Principales Danmes de la Porte du Grad Turc. Paris Salih zbaran Rumlik , Toplumsal Tarih, Mays 2002, say ro, s. 12. Ladaise Paris, Floransa Biblioteca Nazioale Centrale Pal.10.8.3.18 Lev.XL Medicilerden Savoylara Floransa Saraylarnda Osmanl Grkemi Sergi Katalou, stanbul 2003, s.55 Anonim, Mzayedeler", Tombak, 1998, say 23, s. 86. www.humboldt.edu/ ~rmj5/c465oart.htmI
T
rk
47 4 ** 49 5 51 52 53 54 5)
56
57 5& 59
6 6* 160
a jin in
rsel
Yan
s im a l a r i
Turkish Salc'SoJ/jfi>y's, Londra, Ekim 1-996, s.113.
^3 ^4
Turkish Sale'Sot/ttbys, Londra,11 Ekim 19 9 6 , s.136. A fyoncu, agm , s. 21. Salih zbaran, Osmanl mgesi , Toplumsal Tarih, Kasm 2002, say 107, s. 36. Kerem Topuz, Kartpostal Kltr, Abdlljamid ve Trkiyenin imaj". Tombak, 1998, say 23, s. 44.
6?
Mjdat Kayayerli, "Avrupa'da Trk mgesi" iiAvu>.haberanaliz.com/detay.php?detayid=y41 Nisan 2004.
Ka y n a k a
AFYONCU, Erhan, "On Somda Avrupada Osmanl Trk imaj", Popler Tarih, Aralk AKSOY, M., Hal-Kilim Sanat ve Tarihi", http:// wwv.maksoy.5u.com/sosy/halkils.htm ANONM, Mzayedeler", Tombak,
19 9 8 , 2 0 0 3 , s . i 6*2T .
say
23,
s.
86.
ANONM, Rsam, Sultan ve Portesi, Yap Kredi Yaynclk Sergi Katalou. stanbul. 1999. ANONM, Turkish Salc, Sotheby's, Londra, 11 Ekim 1996. ARIKAN, Zeki, Avrupada Trk mgesi", Osmanl Ansiklopedisi. Kllr ve Sanat c. 6, s. 81-93. ASLANAPA, Oktay, Trk SarnU, Remzi Kitabevi, stanbul, 1993. BERKSOY, Funda, Mneccim Krallarn Tapnmasnda Osmanl mgesi", Toplumsal Tarih, Austos, say 116 , s. 91. BLG, Hlya, "Eski Hamam Eski Tas, Toplumsal Tarih, Temmuz 2003, say 115, s. 16. CASCU, Stefao, Trk Tiplemeleri Serisi , Medicilerden Savoylara floransa Saraylarnda Osmanl Grkemi Sergi Katalogu, stanbul, 2003, s. 146*152. ORUHLU, Yaar, Trk Hayvan Takvimi-Hayvan Takviminin Ortaya k Sebepleri ve Kkeni Meselesi, http://dergi.org/202002/tj02.htm, ubat-Mart 2002. ORUH LU .Yaar, Haner-Bak Tasvirlerinin Sembolizmi", http://vwu>.dergi.org/)2002/i)02.htm, Ocak- ubat 2002. DAMIANI, Giovanna, Trk Ganimetleri, Medicilerden Savoylara Floransa Saraylarnda Osmanl Grkemi Sergi Katalogu, stanbul, 2003, s. 138-139. DAM 1AN 1, Govanni, ekici Fanteziler ve Gerei Aray, Medicilerden Savoylara Floransa Saraylarnda Osmanl Grkemi Sergi Katalou, stanbul, 2003. DIKBA, Mine, "Turquerie Modas , Antik Dekor, ubat-Mart 2000, say 57, s. 86-92. EROGLU, Siheyla, Erken Dnem Trk Sanatnda At konografisi , http://www.dergi.org/202002/1101Mm ubat-Mart 2002. KAAR, Turhan, Hnlar, Hristiyanhk ve Romal Entelekteller, Toplumsal Tarih, Aralk 2003, say 120, s. 47. KAYAYERL, Mjdat, Avrupada Trk mgesi wunv.haberanaliz.com/detay.php?detayid=()74 1 Nisan 2004. MAKZUME Erol -Esra Kocabaolu, "Cenevreli Trk Ressam-)ean Ettienne Liotard", Toplumsal Tarih. Eyll 2003, S.117, s. 62-65. GEL, Bahaddin, Trk Mitolojisi, M.E.B. stanbul,1993. ZBARAN, Salih, Rumilik, Toplumsal Tarih, Mays 2002, say 10 1, s. 12.
Dn T m
yada
rk
ges
l6l
SCALINI, Mario, Sultan Giysileriyle Ferdinando II de Medici" Medicilerden Savoylara Floransa Saraylarnda Osmanl Grkemi Sergi Katalou, stanbul, 2003, s. 120-121. TOKATLI, BUCRA, Kadn Sokaa Nasl kt?. Popler Tarih, ubat 2004. s. 40-45. TOPRAK, Zafer, "Cihan I larbinin Provas Balkan Harbi" Toplumsal Tarih, Austos 2002, say 104, s. 44. TOPUZ, Kerem, Kartpostal Kltr. Abdlhatnid ve Trkiye'nin maj . Tombak, 1998, say 23,8. 44. USLU, Recep, "Seramikler ve Trk Mzii", Toplumsal Tarih, ubat 2004, say 112. YfRASlM OS, Stefanos, 'Rnesans Aydnlarnn Trklere Bak" Toplumsal Tarih, Austos 2003, say 316, s. 68. YETKN. erare, Hal Sanat, http://wwww.istanbul.edu.tr/B0lumler/gu2elsanat/hali.htm. YILDIRIM, Halil Trk Kltr ve Uygarl zerine Bir Deerlendirme, htlp://hisU>ricaknsc.com/Arciive/Fener64_}.htm http://www.ozlurkler.com/data/oooi/oooi_iy.htm
rntler
I n Y a r a r la n ila n
w eb
S it e le r e
ve
D e r g il e r
www.humboldt.edu/ rmj5/c465oart.hlml www.kfki.hu/rthp/hyml/Iotto/T52i-23/madon.html www.virtualart.admin.tomsk.ru/holbci'7p-lholz*4.htrn www.virtijalart.admin.tomsk.n/holbei7p-hholz-i7.htm http://infoirope.net/sca/househoId/tablecarpets.luinl http://www.cngramma.it/rivista/galk,ria/italian0/m.agg002/galleria.html www.msi1no11eua.webwesleyan.edu/wescources/2002s/ital233/01/1464.htm Aniifc Dekor. ubat Mart 2000, say 57, s. 153. Art Dekor, ubat 2001, say 95, s. 28.
rk
a jin in
rsel
Yan
s im a l a r i
Cezm
Bayram *
ANNA MASALA DA TRK SEVGS
dece "Trk dost" olmakla yetinmeyip Trkm diyebilmeyi, hatta Ata trkn ifade ettii gibi Ne mutlu Trkm diyene!" diye haykrmay iste yen bir ahsiyet haline geliine hayranlm ve takdirimi huzurunuzda ifa de etmektir. Bir talyann, zellikle Otronto seferimizi, Viyana muhasaramz, Dou Roma mparatorluuna son veriim izi renerek Trkler hakknda hi de ho olmayan duygularla dolan bir gen kzn kalbinin, sonunda Tr kiyeyi vatan sayp, kendi lkesi talyay da gurbet halinde grecek duruma inklap ediinden Trk eitimcilerinin karaca nemli dersler olduu kanaatindeyim. Zira, biz, Trk olan, Mslman olan ve bu corafyada do an, okula balad ilk gnden itibaren her sabah Trkm, doruyum..." eklinde balayan ve Varlm Trk varlna armaan olsun diye tam am lanan and ien ve nihayetinde lanereleri yrtlrcasna Ne mutlu Tr km diyene!" diye haykran ocuklarmzn tahsil seviyesi arttka milliyet leriyle iftihar etmek yerine onu kiksediklerini zlerek gryoruz. Ya banc kltrlerden kendi kltr geliim leri iin, istifadenin tesinde, onla ra teslimiyet psikolojisinin arttna ahit oluyoruz. Bu tezat herhalde zerinde ciddi olarak dnlm esi gereken bir husustur. Anna Masala 1934 ylnda talyada, Italyan-Ispanyol bir aileden dn yaya geldi. Roma La Sapienza niversitesinde okudu. Burada hocas Prof. Ettore Rosinin telkini ile Trkiyat tahsil etti. Aslnda kendisi slam tarihi a lmak istiyordu; ama hocas Akdenizde slam tarihi yzyllarca Trke ko nutu" diyerek Trkeye ynelmesini tevik etti. Kendisi buna inanmyor du, ama hocasn dinledi Trke ve Trk tarihi tahsiline devam etti. Yl
*
Dn
u konumamn maksad; 19 yanda iken Trkleri tanmyordum ve sevmiyordum" diyen, nce Trke ve Trk tarihi ile, sonra Trki ye ile tanan bir gen kzn hayatnn belli devresinden itibaren sa
Dr.. Bahcchir niversitesi Meslek Yksekokulu Mdr.

T m
yada
rk
ges
163
1 9 5 4 t* Trkiye'ye ise ilk defa bundan on yl sonra 19 6 4 te geldi; yani nce Trk tarihi ve Trkeyi, sonra Trkiyeyi tand. 1968-1972 yllar arasnda Roma arkiyat Enslits'nde Trk Dili dersleri verdi. Roma Universilesinde r972'de profesr, 19 8 0 ^ ordinarys profesr unvanlarn ald. Anna Masala, Trk tarihini, Trk medeniyetini devirlere, dnemle re ayrmakszn bir btn halinde grd. Orta Asyadan balayan Trk kl tr ve medeniyetinin alar ve devirler iinde gelierek, olgunlaarak yksel
diini nahade etti. Her hadiseye, her esere sadece o an grerek deil, gemiin izlerini hissederek bakt ve deerlendirdi. Trk tarihi, Trk mede niyeti ve zellikle ilgi alan olan Trk edebiyatn, nazari olarak, Trkiyeye gelinceye kadar hayli tetkik etmi, Ahmet Yesevi, Mevlna, Yunus Emre, Hac Bekta Veli, Hac Bayram Veli ve daha nicelerini tanmt. Am a Tr kiye ziyaretleri ve vatan corafyamzdaki gezileri okuduklarnn sadece ta rihte kalmadn, halen mevcut olduunu, yaadn ona gsterdi. Trkiyede her seviyeden, her gruptan, her yatan insanla grt, kaynat. Elbette nce ilim, edebiyat, ktphane evrelerini tand. Oradan dostlar oldu. Ama bakkallar, sokak satclar, ayakkab boyaclar, taksi o frleri, otobs yolcular, byk yal sahipleri, kyller tant grt kim seler arasnda yer ald. Mzeleri, arlar gezdi. Yazarlar, siyaset adam lar, cumhurbakanlar ile ayn sohbet meclisinde bulundu. Grtkleri arasnda her siyasi gr ve dnce grubundan insanlar vard. Ancak, An na Masala bu ahslara kanaatlerini gznnde bulundurmak suretiyle de il, sadece Trk olduklarn hatrda tutarak bakt. Park Otel'de, Pera Palasta akam sofralarnda oturduu gibi, tasavvuf meclislerinde bulundu. Byk otellerin saray sofralarn andran ziyafetlerine itirak etli, am a ky evinde de m isafir oldu. Rahatsz edilmeden arland. Bulunduu m ekn larda yaplan dnlere katld. Kasap havas rendi ve dnlerde kasap havas oynad. Ney fleyemedi, ama ilahiler okudu. niformas iindeki her Mehmetik'le byk seferlere kalla ecda dm zn muzaffer edasn ve vakarm grd. Paras olmad iin vitrinden eker kavanozlarn seyreden ocua eker ikram etmek zere yaklanca, onun, Anna Masala'nn bu arzusunun farkna varp, yardm talep edilmi gibi davranarak youn trafikten karya geirmesindeki asalete kendini
164
A n n a Ma s a l a 'd a T r k S e v g si
borlu hissetti. Bir hanma gtrmek iin alveri yapt iekinin, arka sndan koarak ayn iekten bir buket de kendisine vermesini hayranlkla hatralarna dahil etti. Gemi beklerken kopan kolyesinin boncuklarnn bir imece halinde orada bulunanlar tarafndan toplanmas onda, bir Am erika l ile mtereken Trkler iin Allah'm ne gzel insanlar demelerine sebeb oldu ve u hkm kafasna ve gnllerine nakedildi: Trk insan ger ekten gl gibi nazik, kaya gibi serttir. Trk misafirperverliini, ehirde, kyde her art altnda grd. Sa bah, le, akam davetlere itirak etti. Davet etmek kadar, davete icabetin de tredeki yerini rendi, bu yzden bazen ayn gn birka defa akam ye mei yedi. kramn yemekten ibaret olmadn grm, bir de ayrlrken di kiras niyetine m uhtelif hediyelerle uurlanmtr. Hdrellezde niyetler tutmu, dilei kabul edilsin diye Smbl Efendi'de bandaki yemeni dil siz kayyum tarafndan minareye karlmtr. Nuruosmaniye'de hissettii bir takiple ta Kocamustafapaa'ya, Sm bl Efendi'ye gelmi ve ayn takiple geri dnmtr. Bilmeden, gerek bir stanbullu gibi Smbl Efendiyi ziyaret etmitir. Kanaat getirmitir ki, stanbul'da tuhaf eyler olur. stanbulda dilsizler de konuur. stanbul'da gne da konuur. Anna Masalarda Mevlana ak ile Mustafa Kemal sevgisi atmaz. Mevlna'dan davet alr, Konya'ya gider ve orada ikinci hayat balar. Ama Antkabir'i ziyaret ederken de byk huu duyar. Sadece Antkabir'de ayn duygular hissetmez. Atatrkn vefat ettii Dolmabahe Saray'n ziyaret ederken hl onun nefesini hisseder; Pera Palas'ta kapal tutulan odasnn nnden geerken rahatsz etmemek iin ayak ularna basar. Anna Masala Trkn tarihi ile, onun her dnemi ile, slam ncesi, Seluklu, Osmanl modernleme dnemleri, Cumhuriyet dnemi ile bar ktr. Hibirini dierinin m uhalifi grmez. Her Trkte sevilecek, hayran olunacak bir taraf bulur. Btn Trklerin kalpleri ile kendi kalbi arasnda bir kpr vardr. Bu kpr, sadece yaayan Trklerle deil, ebediyete inti kal eden Trklerle de kurulmutur. Aralarnda srekli alveri vardr. Trkler Yunus Em re'nin dili ile yaratlm yaratandan tr sevdikleri iin insanlar milliyetlerine, dinlerine bakm akszn severler, yardm ederler. Am a bu sevgi sadece insanlara m ahsus deildir. Btn
165
yaratlanlar da bu sevgi em berinin iine alnm tr. Bunun en gzel r nei ku evleridir. Kprlerde; saraylarn, cam ilerin, arlarn, trbele rin duvarlarnda kuevleri ina edilm itir. Aalara yuvalar yaplmtr. Bacalar leyleklerin tabii mekndr. Bu sadece stanbula m ahsus deil dir. Anadolu ehirlerinde de, slam iyet ncesi dnem lerinde bu anlayn rn eserler vardr. stelik bu ku evleri, alelade m eknlar olarak deil, yapan sanatkrn ince zevkini ortaya koyacak ekilde ina edilm ilerdir. Hatta onlarn da yaratana ibadet ettii dnlerek, skdar Selimiye C am iindc olduu gibi ku evinin de iki kk m inaresi vardr. Bu anla y yle sreklidir ki 19 5 0 den sonra yaplan Antkabir'de de ayn ku ev leri mevcuttur. Grlyor ki, Anna Masala nceki dnemlerde ina edilen trbeler le Antkabir arasnda fark grmyor, irtibat kuruyor. Anna Masala hangi iklimde bulunarak Trk dostluunun ileri mer haleye ulatn yle anlatyor: Mevlna Celaleddin-i Rumi, Yunus Emre, Hac Bekta Veli krk yldan beri benim manevi hocalarmdr. Am a belki de ben bilme den nce, dnyaya geldiim gnden beri bana elik ettiler. Bir ta savvuf adamnn da dedii gibi alnmn yazs, kaderim bu. Mevlna'ya yeni dnya grm, insanlk ruhumu, Yunus Emre'ye tevazulunu, tasavvuf iirine sevgimi Hac Bektaa da Anado lu insanna sevgim i borluyum. Fakat manevi dnyamda baka ev liyalar, baka hocalar, baka airler de yaar. Trkiyeden uzak oldu um zaman, gurbet illerine dtm zaman hi yalnz deilim; hatta Hac Bayram Velinin, Erefolu Rum i'nin, Haan Dedenin, Abdal M usa'nn ve hepsinden nce de Ahm et Yesevi'nin, stan bul'un btn evliyalarnn, ve Anadolu'daki dedelerin aydnlk yz lerini gryor, kalbimde hissediyorum. stanbul'da stikll Caddesinde yrdm zam an,Tnel'e var madan nce eski mevlevihane olan Divan Edebiyat Mzesi'nin nnde durup orada yatan Galip Dede'ye selamm gnderirim. Hepsinin adn sayamasam da u anda, stanbul evliyalarn ok iyi
166
A n n a Ma s a l a 'd a T r k S e v g si
bilirim. Ben dc birok defa Eyp Sultan'a gittim. Gen arkadalar m Telli Babaya adak dilemeye gtrdm. Hibir zaman dervi olamadm ama, tasavvufun gzelliini, ru hunu anlayabiliyorum. Herkesin de bildii gibi Mevlna ve emseddini Tebriziye zel bir tutkum vardr am a Mevlna bir derya, onu kim tamamen anlayabilmitir ki? Bu nedenle onu sevmek ve memleketimde de bu sevgiyi yaymaya almakla yetinirim. O bana da Gel, ne isen yle gel buyurdular. Onun her zaman sevenleri nin kalbinde yaadn bilsem de ben, bin kere trbesine gititim. Bir gn yal bir Mevlevi bana: Gnlmz televizyon gibidir; sen kalbini aarsn ve Konya kanaln bulursun demiti. O gnden sonra yllar geti ve benim gnlmn televizyonu her zaman ak. Hac Bayram Veli: N'oldu bu gnlm, n oldu bu gnlm der. Be nim gnlm kk bir tekke: Tapduk'un tapusunda, Kul olduk kapusunda Yunus miskin i idik, Pitik Elhamdlillah. Anna Masala, Trkiyeden uzakta, gurbette bulunduu, ki talyada gurbettir, srada da kendisinin Trkiye'de bin yl yaadn hissettiren Trkleri hi unutmamtr. Onlardan ok ey renmitir, ok ey almtr. Kimdir bu Trkler? Byk stanbul Efendileri, Hz. Mevlnanm son akrabalar, bana yeil yaprak hediye eden yal kadiri eyhi, Eskiehir Lisesi'ndeki Tatar kzlar, Anadoluda bir otobste uyurken zerimi krkyle r ten hanm, Konya'da Pasaportunuz talyan olsa da Trk ol duunuzu biliyorum diyen polis memuru, "Anna Masala hem bizimdir hem de bizdedir diyen yazar, Be bin yll... marlar sy lemeyi reten gen mehter, her bayramda bana tebrik kart gn deren halk, milletvekili, mehur bir paa ile bilinmeyen bir Mehmet
ik, Sleymaniye Ktphanesiyle Ayasofya Mzesinin mdrleri, Kapalarda beni akrabas sayan kuyumcu, niversite rektryle il kokul retmeni, salarm okayan bir nine, benim iin krmz beyaz kalp eklinde bir yastk ileyen gen gelin, havaalannda Yine gel diyen Kbrsllar, Bizde kal diyen stanbullular... Anna Masalanm hali, byk Trk Ziya Glcalpin ok ak bir teyiddir. Gkalp Trk milliyetine soyla deil, kltrle eitimle intisap edileceini sylyor. Anna Masala Trk kltr ikliminde, ebediyete intikal eden ve yaayan Trklerle hemhal olarak Trk olmutur. Trkmen air kendisine Bizi kenara atma, Trkiyemizi unutma Sayn Masala demitir. Cevab, Ben Trkiyeyi nasl unutabilirim? ol mutur. Bugn onun tek arzusu vardr: Memleketinin -talyann- Av rupann btn dnya insanlarnn Trkleri kendisi gibi sevmeyi ren meleridir. Ben bu temenniye bir ilave yaparak szlerimi tamamlamak is tiyorum: Trk eitimi, inallah, birgn Trk ocuklarnn da milletlerini Anna Masala gibi sevmelerini retecek seviyeye gelir. Sadece Trk dostu deil, bu byk Trke kranlarm ve sayglarm sunuyorum.
168
A n n a
M a sa la da T rk
S e v c s
M T H A T BAYDUR*
HERYERDE OLMAK, HBR YERDE OLMAMAK

U
nyada Trk imaj" ya da kendi bana im aj dendiinde, imajn ieriden ya da dardan ina edilen bir srece tabi tutulduunu sylemek mmkndr. Eer im aj oluturmada ina edilen bir srecin varl nclmz doruysa, bu sre iinde semboller, icat edici anlaylar barol oynayacaktr. Ayrca, cumhuriyet dnemi ile birlikte, m e deniyet baznda nemli bir krlm a yaayan gelenek, "gem i" ve "kl tr n hem kendi iinde, hem de darya ve tekine kar yeni bir imaj gereksinim i duyduunu sylemek olasdr. Bu itibarla, dnyada Trk im aj dendiinde byle bir almn iki boyutlu olduunu da ifade edebili riz. Cumhuriyet ncesine kadar giden ve tm bir ortaa, yenia ve yakn a dnemlerini kapsayan Osmanl imaj ve cumhuriyet sonras Trk im a j olarak iki aamann farkl tezahrleri vehelerde analiz edilebilir. Cumhuriyet sonras Trk imajnn en nemli dinamii laikleme po litikalarnda grlebilir. Burada, yine yukarda iaret ettiimiz gibi, sembol ler n planda yer almtr. rnein, laikilik sembolik olarak apka ve kyafet devrimi, Bat mzii, Bat takvimi ve Latin alfabesinin kabul edilmesi, met rik sisteme gei, Soyad Kanunu vc ezann Trkeletirilmesi gibi dzenle melerle gndeme gelmitir. Bu noktada, deerli bir siyaset bilimcimizin de iaret ettii gibi, bu tr dzenlemelerin gelenein icad srecinden ne den li farkl olduu aktr. maj oluturulurken sembollere gerek duyulmakta, semboller iinde, icat ve ina edici bir sre doal olarak kendini gstermek tedir. Yalnz bu srete gelenek, gemi ile sreklilik oluturan bir ekilde icat edilmemi, aksine gemi ile bir kopu, tarihsel bir krlma yaanmtr. Kukusuz, cumhuriyetin yepyeni bir imaj oluturmada bir tr arka plan ola rak beslendii felsefi ekol pozitivizmdir. Pozitivizm, insan, toplumu ve evre ne bak kuatan bir felsefi ekol olarak cumhuriyet kadrolarn ve dnemini
* Prof. Dr., Abant izzet Baysal niversitesi retim yesi
169
sarmaladka, sevgili Aye Kadolunun da ok gzel belirttii gibi, arka pla nn doal bir uzants olarak Cumhuriyet epistem olojisini ina etmitir. Buradan hareketle, cumhuriyet epistemolojisinin en nemli tezah r, ortaya kard ar-gereki ildimdir. Yine, bu epistemolojinin en nem li zellii, gemi ile kopuu imgeleyen ina edici zihniyettir; zira, arzu edi len yeni imaj, modemiteye tutunma abasdr. Ancak burada can alc nokta, modern imaj, modern fikirlerden daha nemli olmutur. Yine yukarda ifa de etmeye altmz gibi, imajn iini doldurmak iin ihtiya duyulan sem boller, oluturduklar sanal bir lemle, problemlerin zn perdelemilerdir. Buradan yola karak, cumhuriyet sonras Trkiyede siyasi eksenli tartma ve kutuplam alar genelde im ajlar dzeyinde cereyan etmektedir. rnein laiki-slam kutuplam as bir tr elbise ve gardrop savadr. T e settr giyim i karsnda Atatrk rozetleri, yahut dini riteller karsnda senfoni orkestralar... maj oluturma erevesinde Trk kadn iin de ay n eyler sylenebilir. Kadnlarn im ajlarnn m odernlem esi, cinsiyet rol lerinin m odernlem esinden daha nem li olarak alglanmtr. Burada de nebilir ki, cumhuriyet epistemolojisi, tarihsizlii ve hafza kaybn getirir ken, bir yandan da m odem grnm l bir toplum ina etmeye almtr. Bunun ieride ve darda oluturduu imaj tartlabilir; hatta cumhuriyet epistemolojisinin abalarnn sonucu oluturmaya altrlan imaj, d di namikler nezdinde beklenilen sonu asndan ayrca deerlendirilebilir. zellikle 14 9 2 den sonra ve Granadanm dmesiyle birlikte A vru pann slamiyete kar bak as deiir. Artk ama, Avrupann slamla birlikte karsna kan siyasi gce ve oluturduu hegemonyaya set ek mektir... Tehlike artk Avrupann dousundan gelmektedir. Araplar halle dilmi, am a tehlike klk deitirmi, canlln korumaktadr ve eskisin den daha rktcdr... Tehlikenin yeni ad Trklerdir. ngiliz papaz Knolles 1603'te General History o f the Turks [Trklerin genel tarihi] yazar ve kendi deyimiyle Dnyaya halihazrda dehet saan Trkleri anlatr. Shakespeare Othellonun azndan ba sarkl, zarar veren Trk" der. Kukusuz, Bat iin bu tehlike sadece dini deil, askeri ve dolay syla da siyasi bir tehlikedir ve nihayet artk Bati iin, Trk denilen kii, Deccalin ta kendisidir. Nitekim, Lutherin nezdinde Deccal iki alml bir fela
170
H er Y e r d e
O l m a k , H b r Y e r d e
O l m a m a k
kettir: papa ve Trkler. Hatta Luther iin Trkler Tannmn gazabdr. Bu balamda, slam ya da Trkler veya Osmanl, Avrupann ticaret orta ama dinen rakibi, siyasetin de hasmdr. O halde onu siyasi dzlemde alaa et mek, yzyllar boyunca Avrupann kolektif kimliinin bir gerei olmutur. Avrupaya Avrupalln dikte ettiren, yaatan Edgar Norinin dedii gi bi, kimliinin snrlarm ve niteliini belirleyen slamn ta kendisidir. ki din, iki yaam biimi kar karya gelmi ve Hristiyan Avrupa, bu tarihsel ve varolusal davasn gderken, kendi galibiyetini ve zaferim ilan etmek istemitir. Bugn de gemiin imaja ynelik tezahrlerini transatlantik ere vesinde grmek mmkndr. ABDnin eski bakanlarmdan Nixon 1992de yaynlad bir eserinde aynen yle syler: Amerikallarn ou, slama mensup kiileri uygar olmayan, kirli, barbar, irrasyonel kiiler ola rak grme eilimindedir. ABDde Princeton niversitesi'nde, rencile rin belli milletler hakknda ne tr bir imaja sahip olduunu aa karmak amacyla bir aratrma yaplr ve denek olarak da renciler kullanlr. Ara trma, 1933, 1951 ve 1969 yllarnda tekrar edilir; her bir dnem arasnda yaklak 20 yl olmasna ramen, imajlar deimemitir. Aratrmaya gre, Zenciler tembel, inliler gelenee bal, Almanlar bilimsel, Amerikallar materyalist, ngilizler souk, Trkler ise zalim ve saldrgandr! Trkiye 1951de Koreye asker gnderdi. 1952de NATOya girdi. San Francisco Konferansndan sonra BMye ye oldu. Avrupa Konseyi yesi ol du. 1963te Ankara Antlamas imzaland. Souk sava yllarnda, Batmn salah iin, Sovyet ordularn Anadolu topraklarnda karlamak ve Batmn toparlanma srecini salayabilmek amacyla, Sovyet ordularm Anadoluda hi olmazsa gn oyalayabilmek uruna, Bat iin fedailie soyundu. Ancak, gemiten gelen ve Batda ina edilmi imaj demek ki ko lay deimiyor; zira, bir kurama gre, imaj ve nyarglar siyasal, kltrel ve ekonomik almalarla beslenir, byr ve geliirler. Bir dier unsur da, her halde genelde kitle iletiim aralarnn halkn beklentisine uygun yayn yapmasdr. Birinci evrede cumhuriyetin ar-geleneki imaj oluturabil me abalaryla, ikinci evrede Osmanl nezdinde Trklk ve slamn Ba tdaki imajn incelemeye altk. Kukusuz, ikinci evrede, birinci evrenin brakt tortu ve imaj deitirmeye ynelik kaygy okuyabilecek biimde
D N Y A D A T R K M G E S
radikal, aceleci ve ar-geleneki tutum dikkat ekicidir. Ancak biliyoruz ki, imaj bizatihi zaten gerein ta kendisi deildir. yle anlalyor ki, imaj, tekinin alglayabildii dinamikler erevesinde kurgulanmaktadr. D konjonktrn zorlamasyla demokrasiye geebilmi, getii de mokraside buuk kez kazaya uram, aile biriminden niversitesine ka dar demokratik bir model oluturamam, tarm, sanayi ve bilgi toplumu gi bi farkl dalgay hl ayn anda yaayan, toplumun iinde ve kuramlarn da, eitiminde ve siyasetinde tolerans konseptini iine sindirememi, Prens Sabahattinin tecemmu dedii, merkezi bir yapdan, infirad dedii bire ye dnk bir sistemi bir trl oturtamam, en kk aykr bir dnceyi ha in ilan etmeye hazr bir modelde, tabii ki zgr ve zgn bir dnce retilemez. zgr ve zgn bir dnce biimi olmaynca bartan edebiyata, ik tisattan fizie kadar herhangi bir alanda Nobel dl alan bir toplum k maz... Ama sorun galiba biraz da ulusal kimlik ile ilgili bir yerlerde. Doulu sizi kendinden grmyor, Batl da eski imajlardan kurtulamyor. O zaman Huntingtonm dedii gibi, Takenti yokluyorsunuz, o da umursamyor. Bellek btnln salam, i barn tesis etmi, evresiyle ve dnya ile bark, gemiinden utan duymayan, ileriye de umutla bakabilen bir dinamik, imajn darda kendi kurgulatacaktr. Filozof Rza Tevfk, Pariste srgndeyken bir ev tutar. Karsndaki komu kadn bir gn ayakst sohbet ederlerken uyruunu sorar. Rza Tevfik de, Tahmin edin der. Kadn sorar: spanyol musunuz? Hayr der Rza Tevfik. talyan msnz? Hayr. Gney Amerikalsnz o zaman... Hayr. O halde Yunanlsnz. Hayr, Trkm. nann aklma geldi, ama kzp zlr snz diye sylemedim der kadn! Kentlerde yeniden estetik kayglarn kurabilen, dinini kyllkten kurtarabilmi, bireyinden korkmamay becerebilen, farkllklar bir arada tutabilecek modeller konusunda dnce retebilen, yaam kalite araylarm bir kusur olarak grmeyen bir Trk tipi, dardaki imajn deitirebileciktir. Deien koullara gre, kh Batya yaslanmay yeleyen, kh Douluyuz gal iba deyip Doudan medet ummak yerine ulusal bir sentez oluturabilen bir Trk tipidir aslolan; yoksa Montaignenin dedii gibi, Hibir amaca balan mayan ruh, yolunu yitirir; nk her yerde olmak, hibir yerde olmamaktr.
172
H er Y erde
O l m a k , H b r Y e r d e
O l m a m a k
Bozkurt G
ven*
KMLK, MAJ VE TRK MAJI

M him olan u veya hu deil Kim olduumuzu bilmektir!
H
a a n
cel
K M L K V E M A JL A R IN B A I M L I L I I V E K A R I T L I I
iiler ve toplumlar ben/biz" diyerek yaratrlar teki(ler)i . Ayn s rele teki(ler) de beni ya da bizi yaratrlar teki olarak, ite bu ili kiyi gren Romal air Terence, Ben tekiyim demiti; kiiden gay r herkes kiiye teki dediine gre. Bireylerden, kiilerden oluan bir top lum, topluluk ya da dnyada, herkes kendisine (zne) ben diyor, ama kendisinden gayrisi da ayn kiiye teki diyor. Demek kii hem kendi hem de tekidir ayn zamanda. Bu ikilem, insann sosyal bir varlk oluundan kaynaklanr. Bylece kiinin kendi kimlikleri ve de tekilerin onunla ilgili imajlar vardr. Bu balamda kiinin kimlii ile imaj birbirine baldr. O kii var olmasayd (dnyaya gelmeseydi) kimlii olmayaca gibi, imaj da olamazd. Bu gerekeyle, kiinin ya da toplumun kimlik(ler)i ile imajlar kar lkl olarak baldr ama zde deildirler. Hatta kim olduunu bilemeyen ler, aramaya balayanlar zaman zaman kimliklerini tekilere kar olmakla dile getirirler; Ben demokratm demez, faizme karym der; ben "ka pitalistim demez komnizme karym der. Osmanl miras Kiiyi (tekini) nasl bilirsin / kendin gibi! sz teki balamnda geerli deildir; nk bizler ounlukla tekini kendimizden farkl, ve kim liim izi benlik tasarmmz tekilere kar alglarz. slam dnyasn
aratran Gellner u deyimin yaygnlna ve evrenselliine deinmitir: Kardeime kar ben, Yeenimize kar kardeim ve ben, Dnyaya kar kardeim, yeenim iz ve ben.
* Prof. Dr., Hacettepe niversitesi em ekli retim yesi
Herkesin herkese kar olduu grnd bir lemde, kii ve toplum kendini merkeze ve biraz da ykseke bir yerlere koyar; kendi varln teki lerden tistn grr ben/biz merkezcilik veya etnosantrizm byle oluur. zetle, ben biz algs, kimlik seimi, tekilere kar ya da karlkl dr. Karlkllk da bir anlamda kartlktr; dostluk bozulunca dmanla, kartla dnr ve ylece kalr.
S
o ru ve
o r u n l a r in
Ev
r e n s e l l i
i Fransz Ressam Gauguin, Tahiti adasnda yapt bir tabloya u ad vermiti: Kimiz, nereden geliyor, nereye gidiyoruz? Anadolu kylerinin m isafir odalarnda dnya ve ahreti sim gele yen bir tablo zerinde u soruya yer rastlanr: Ey yolcu, kimsin, nesin, necisin; nereden gelmi nereye gidersin? Felsefenin ok satan roman, Sophie'nin Dnyas, gen kza gelen bir mektuptaki u tek som ile balyordu: Kim sin? Sorun, evrensel bir varlk ya da varlk bilinci sorunudur... air kii Terence'in Ben tekiyim yant zerinde ok yazlm, tartlm, ama air sz aydnlanmamtr.
K ltrel
ve
K u ram sal ereve
Avustralya yerlisi yle gryormu dnyay: teki, ya bizden bildik" biridir ya da dmandr. Afrika'da, Gney Am erika'nn krsal yrelerinde toplumlar: Moities ad verilen (biz ve teki gibi) yanm lara blnr. H er ya rm kendini tekine kar alglar. insan ilikilerini inceleyen antropologlar iki yaygn bieni buldu: Mauss, hediye (Le Dn. G ifl ) aratrmasnda reciprocite, Levi-Slrauss ise tekine kar ben : (Ego versus autre!) l Dosta, bar ilikilerdeki karlkllk: Yaygn olarak bilinen Sa na nasl davranlmasm istiyorsan tekilere yle davran ahlak il kesi. Ancak taraflardan biri kural ineyince, dosta ilikiler, dmanca kartla dnr: Die di vb.
I74
K M L K , MA) VE T RK MAJI
Japoncada uino (biz)-sotono (teki) kartl var. Biz hem biziz hem de tekiyiz, durum a gre, Herkesin, her grubun tekine kar olduu/grnd bir dn yada, geerli mantk kural A A ve AH non-Adr. Her ey kendi siyle zdetir, tekine eit deildir, Benim kimliim, tekinin benimle ilgili im ajna benzemez, Kimliklerle imajlar arasnda, farkl znelerden, sylemlerden kay naklanan, tarihi ve kanlmaz kartlklar vardr.
K m
Bu
r k i .h r
ral ranldr; Msrl Msrldr, inli inlidir de, Uzakdou'daki Altaylardan yola kp Batya doru yaklak iki bin yldr srekli gen, yer deitiren Trklerin kim olduu, yerleik tekilerce hep sorulm u ve sor gulanmtr: Doulu mu, Batl m? Asyal m, Avrupal m? Gebe mi, yerleik mi? Kyl m, kentli mi? Asker mi, sivil mi? Ordu mu, millet mi? Sava m, barsever mi? Yaban (barbar) m, uygar m? Trk m, Mslman m? Bizden mi, teki mi?
Daha nce bildiri sunan arkadalarm eitli, arpc rnekler verdiler.

T
r k
Im
a jl a r in in
rke
Ka
r it l i i
Hristiyanlk asndan Trk tarihi"ni inceleyip yazan rlandal Kardinal Newmann, (1854) durum u yle zetler: 1 Trklerin sava gc (zaferleri), onlar imann ve uygarln d man yapt. Onun iin Trklerle savamak ve onlar yok etmek zorundayz.
175
Bat dnyasndaki Trk im ajnn tarihi kaynaklarn incelcycn Am erikal tarihi Davison, u tarihi gerekeleri neriyor: "Trkler, Hristiyanl kabul etmez inanc Bat dnyasndaki dnya egem enlii ideolojisi (hevesi) Osmanl milletlerinin bamszlk propagandalar Birinci Sava'ta, Osmanllarn Almanlarla ittifak yapmas
Batllar, Avrupallar gemii balayp Almanlarla birlik kurduu na gre, bu sonuncu pek geerli olamaz. Kald ki mttefikimiz Alnanlar daki Trk imaj, dman tekilerden daha olumlu deildir. Trke kartln kklerini inceleyen Gvene (1993) gre, 1 Osmanl'nn Avrupa ilerine ilerlemesini durdurmaya alan Hal ordularnn ve onlar devirip yneten papalarn yenilgisi, Trk tehdidi, korkusu, tehlikesi olarak alglanm ve Kilise tara fndan srekli beslenip canl tutulmutur; 1 Trk varln yok etmeyi amalayan Sevri tanmayan, Kurtulu Sava'm kazanan ve kutsal Bat ittifakn ilk defa yenilgiye ura tan Trklerin gnah asla balanmamtr.
K
resellem e
a n il g is i v e
a n il s a m a s i
Her zaman bir kre olmu olan yerkremiz, son zamanlarda sanki yeniden kreselleiyor ve bir dnya kyne dnyor. Batl kaynaklar ca yazlp sylendiine ve kresellem enin Batl yorumuna gre: 1 1 1 1 1 1 Tarihin ve insann sonu geldi. Zamanlarn sonu geldi geliyor. Maher gn hemen kapmzda bekliyor, Bildiimiz dnyann sonu geldi. Ne var ki, dnyann gelecei bilinemiyor, Uygarlklarn (dinlerin) atmas kanlmazdr. Ulusal devlet gitmi, serbest pazar geri gelmitir, Ulusuluk, yerini sper glerin "ulusal karlarna brakmtr. Sosyalizm bir daha geri gelm em ek zere tarihe gmlmtr.
K M L K , MA) VE T RK MAJI
176
Trkiye gibi devletler, deien dnyann gereklerini bir an evvel grp pazarlarn, kurumlarn dnyaya aar, kreselleme srecine uyum salarsa, medeniyetler atmasna hedef olmaktan belki kurtulabilir. Yok sa, onlar da Rusya ve Sovyet bloku gibi bir daha dnmemek zere tarihe gmlecektir. Var olmak, varln srdrmek adna kresellemeyi bir veri olarak savunanlar ve kresellemenin ncllerine kar direnen ulusular vardr. Kresellemeye kar kanlar bunun yeni tr bir kapitalizm veya emperya lizm olduunu savunuyor, dnyaya dayatlan serbest pazarc kreselle me politikasnn yeni bir dnya savama yol aacan sylyor, ulus-devletin henz lmediini, kolay kolay da lmeyeceini savunuyorlar. Ulusla ma srecini tamamlamakta geciken Trkiye Cumhuriyeti, srece katlmak ya da paralanmak tehdidi karsnda buluyor kendisini. AB'ye yaklamak istedike yeni koullarla kar karya braklyor. Deien dnya ve zorla an koullar, lkenin imaj sorununu gndemde tutuyor. Sorunlarmzn olumsuz lke imajndan kaynakland varsaylarak, majnzn dei mesini istiyorsanz kresellemenin artlarm kabul edin deniyor. Biz de tartyoruz: Acaba gerekten yle mi?
T
rk
K m
ve T
rk
m a ji
Trk kimliimizle ilgili tercihlerimiz kltr tarihimizden besleni yor, kaynaklanyor. alar boyu benimsediimiz kimlikler, yeni ve kart imajlar ya ratt. Tarihi deitirmek, ulusal bellekleri silmek mmkn olma dna gre, olumsuz imajlar dosyas belki kapanr ama yok edi lemez. Yeni kimlikler yeni imajlar yaratacaktr. zm darda deil bizdedir. Osmanl Trk, slamiyeti kabul ederken unuttuu Trkln, laik cumhuriyet ile bulmaya alt. slamda ulusa yer yoktu. Ulusuluk dnemi bitti diyen kreselleme sreci karsnda Trk kimlii (varlk bilinci) benzer bir dayatma ile kar karya bulunuyor.
D n y a d a T rk m g e s
x7 7
AB imdilik ulusal dil ve kim likleri kabul etse de, sper glerin kreselleme politikas, uygulam as AB srecini de etkileyecek gibi grnmektedir.
zet
/ S
o n u
n erm eler
Trk kimlii sorunumuzun bar zm, Trk-tslam sentezi deildi. Trk imaj sorununun zm "Hristiyan Avrupa-Laik Trkiye sentezi olamaz. Hristiyan Avrupa Birlii'nde laik Trkiye'nin yeri olamaz. Bu adan, Hristiyan olmayan sekler Bat'nm Tr kiye'de laiklik ilkesine kar kmas, kuku vericidir, Laiklikten dnlmesi, lkem izin imaj sorunlarm zmez. slam iyetin dar'l-harp" politikasndan kaynaklanan imaj sorunumuz, bar ve daha demokratik bir laiklik politikas ile hafifletilebilir. Unutmamal ki, kimlik sorunumuzdan kukusuz biz sorum luyuz, ama imaj sorunlarmz, imajlar yaatan teki lkelerle paylayoruz. Istlp stlp nmze srlen olumsuz Trk imajndan etkileniyor, rahatszlk duyuyor, hatta korkuyorlarsa, bu sanal gereklikten kur tulmak iin tekilerin de bilinli bir aba gstermesi gerekir, Trk im aj sorunlarnn son zm AB veya ABD deil ABC'dedir.
S e l m o Ka y n a k
Davison. R., 19 8 1, The Image o fT u rk ey in the W est, Turkish Assocation Bul/rtin 16 1. Criss, B.. 19 9 2 , Trkiye'nin Bat'daki Tarihsel m aj. Tarifi ve Toplum, 1 9 , 1 0 9 : Gcllter. E., 19 8 1, The Mslim Society. Cam bridge U P. Gven, B ., 19 9 5, Trk Kimlii, Remzi Yaynevi. ------19 9 2 . Trk slam Sentezi Dosyast. Sarm al Yaynevi. Levi'Strauss, C., 19 6 3 , Slructural Anthropology, Basic Books. M auss. M ., 19 54 , The G ifi (,<? don, Hediye), Free Press. Nevvmann. J., 1854. Historie o f the Turks from the Christianily, Duffy. Roux, J. P., 19 8 9 , Trklerin Tarihi, Milliyet. Ycel, H aan Ali. 1956, iyi insan iyi Vatanda, Kltr Yaynlar.
178
K M L K , MA) V E T lj RK MAJI
H a l il B er kta y *
BRNC LG LE NC LG ARASINDA YKSEK UYGARLIKLAR: KME DME KORKUSUNA OSMANLI-TRK REAKSYONU

ir itirafla balayaym:' Bozkurt Gven'in tebiii beni ok tedirgin et ti, hayal krklna uratt, bilimsel bir konum a olmad iin; bi limsel snrlarn bu kadar dna taarak, gncel politikaya ilikin tercihlerini bu kadar dolaysz ve bu kadar sert bir biimde buraya tad, kendi tebli srasn saldrgan bir siyasi polemik krssne dntrd iin. Bir bakma, Trkiye'nin allm kutuplamac kltrnn tipik bir rn, rnei oldu bu maalesef. Bilim alan ile gncel politika alan arasn daki snr pek gzetilmiyor bu lkede. Oysa bu snrlar zellikle bilim
adamlarnn korumas, kollamas gerek. rnein Almanya'da, 1980'lerin ikinci yars ve 1990'larn bala rnda byk bir historikerstreit, bir tarihiler tartmas patlak verdi. Frank furt Okulunun son kuandan nl filozof Jiirgen Habermas, kinci Dnya Sava, Yahudi soykrm ve Alm an ordusunun dou cephesindeki son katliamlar hakknda yazp izen baz tarihilerin inceden inceye Nazi rejiminin apolojisini yaptklarndan, daha dorusu byle bir niyet ve kast tan yola ktklarndan phelendi ve bu dorultudaki grlerini gnlk basnda yaynlayarak bir taarruz balatt. Tarih alannn dndan birisi ola rak Habermas ncelikle bir veriler ve olgular tartmas, yani bir tarih tar tmas deil, dorudan bir niyet ve kast tartmas yapmaya balaynca or tam hzla politize ve polarize oldu. Belirli bir noktada anlamak, uzlamak hemen hemen im knsz hale geldi. Kendisi de Yahudi kkenli, stelik ai lesini toplama kamplarnda yitirmi bir Am erikal tarihi olarak Charles Maier bu historikerstreit zerine yazd kitapta,2 sonuta Habermas ne ka* Do. Dr.. Sabanc niversitesi retim yesi.
D n y a d a T r k m a ji
179
dar hakl olursa olsun, tarihsel (yani bilimsel) tartmalarn cn azndan ba langta ve uzun sre olgusal bazda yrtlmeyip hzla taraflarn ideolojik pozisyonlarna indirgenm esi halinde (farkl grlerdeki) tarihiler asn dan herhangi bir ortak bilgi projesi kalmayabileceine dikkat ekiyor.5 Bu, nemli bir t; bilimi (veya sanat) ideo-politik tercihlere indir gememe, bu yoldan ucuz polemiklere girim em e d. Bozkurt Gven ise bunun tam tersini yapt: Gemi yzyllarda Avrupada var olan Trk imajndan hareketle, (a) bu imajn bugn de aynen yrrlkte olduunu ne srd; (b) bunu genel bir Avrupa ve AB kartlna tad; (c) konu masnn iinde, Trkiyedeki Avrupa taraftarlna satama, hatta hcum ve sulamalara ok geni yer ayrd, yle ki esas olarak bunu konutuunu syleyebiliriz. Kendisini dinler ve kendi sram beklerken, bilimsel bir plat formun bu kadar ktye kullanlmas karsnda, acaba ekip gitsem mi di ye ok dndm. Zar zor kalmaya karar verdimse bunun iki nedeni var. Birincisi, buraya gene de bilimsel yaklamlar arayarak gelm i olan insan lara byk hakszlk olacak. kincisi, benim syleyeceklerim bir bakma Bozkurt Gvenin vurgularnn aynadaki aksini oluturuyor. Gven hep Avrupa'nn Trkiye'ye ve Trklere ne kadar dm an olduunu vurgulad. Bunu a priori, ezeli ve ebedi bir dmanlk gibi, dahas tarihsel gerekliin biricik boyutu gibi sundu ve bylece bir yaltma ve mutlaklatrma operas yonu uygulad. Benim anlatacaklarmn nemli bir blm ise, Trklerin en azndan bir dnem Avrupaya, daha genel olarak d dnyaya ne kadar dman olmu olduklaryla ilgili; yani tarihsel gerekliin farkl ve zt bir boyutunu ieriyor. Kendi payma bu dmanl mudaklatrmamaya, ta rihsel konjonktrn saptamaya, zaman ve mekn iindeki snrlarn iz meye ve dolaysyla greliliini gz ard etmemeye dikkat edeceim. Ne ki, benim zerinde duracam Mehmed A kiflerin ve mer Seyfeddin'lerin medeniyet nefretinin, Bat dmanlnn hl ne lde yaad ve yaa tlmak istendii, Bozkurt Gvenin tebliine yansm bulunmakta.
EM PERYALZM VE A VRU P A -M E RKE ZC LK
Bildirimin odanda yer alan tarihsel dnem ve teorik sorunsal, em peryalizm ile ilgili. Fakat Trkiye'de 19 6 0 ve 7 0 lerin sol dncesi bala
180
K m e D m e Ko r k u s u n a O s m
anu
- T r k R e a k s y o n u
mnda bu emperyalizm kavram ok fazla rndan ktndan, ok genel letirilip mutlaklatrldndan, olayn tarihsel zglln korumak a sndan 19. yzyl sonlan ve 20. yzyl balarnn yeni emperyalizmi demek daha doru olur. Baln ise aikr bir futbol (veya basketbol veya beyzbol veya Amerikan futbolu ya da baka herhangi bir organize, profesyonel spor) gndermesini iermekte. Gnm zde belirli takm sporlar televiz yon sayesinde big business dzeyine ulat. Herhangi bir anda, puan s ralamasnn st yarsnda yer alan takmlar bir st lige kabilmek (ve bu nun maddi, m ali avantajlanndan yararlanabilmek) iin birbirleriyle yarr ken, puan cetvelinin alt yarsndakiler kme dm e korkusunu yayorlar; zira kme dmek sadece stat, prestij ve gelir kaybn deil, aalara in dike tekrar yukar kmann bsbtn zorlat belirli bir patika bamllr'n da beraberinde getiriyor. Diyeceksiniz ki, btn bunlarn yeni emperyalizm dnemiyle ne il gisi var? Burada zihinsel bir balant sz konusu. Avrupa-merkezcilik (Eurocentrism) dediimiz bak as yeni emperyalizm ncesinde, hayli belir gin olarak 18. yzyln ikinci yarsnn Aydnlanma dneminde de mevcut tu. Bununla beraber, kendinden nceki eitli dnce paracklarn alp birletiren ve yeni bir ideolojik rgye dntren yeni emperyalizm, Avrupa-merkezcilii de kucaklad ve en net sistematizasyonuna kavuturdu. Avrupa'nn (Batnn) dnyann dier blgeleri zerindeki artan stnl nn, Sanayi Devrim i'nin yaratt teknoloji ve sermaye birikimi temelle rine oturarak m aksim um a kt bu nokta, ayn zamanda Avrupa-merkezci perspektifin yaygnlk ve inandrclnn doruu oldu.
M
e d e n iy e t ,
a r k
ve
l k e l l e r : B a t id a n
d n ya ya b a k iin h alk asi
Bu perspektif, yeryzn (modern kapitalist dnya sisteminin m er kez/ekirdek, yan-periferi ve periferi kategorilerine denk den) kabaca kuak halinde mtalaa ediyordu.4 Merkeze ya da i halkaya Hegel'in tarih sel uluslar dedii, (baka yerler iin geerli olduu farz edilen duraanlk veya dngsel tekerrrden ibaret deil de) ilerleme ve gelime anlamnda birer tarihi veya tarihleri olduu kabul edilen toplumlar oturmutu. Avru pa'nn (ve ayn zamanda Kuzey Amerika'nn) bu gelim i ya da medeni"
181
lkelerinin dinamik gemii, 19. yzyl balarnda yeniden tanmlanan, aka demik bir kurumsalla kavuturulan ve profesyonelletirilen tarih disiplini nin; imdiki zamanlar veya mevcul durumlar ise yeni sosyal bilimin, ya ni ekonomi, sosyoloji ve siyaset biliminin konusunu oluturuyordu. Buna karlk en d halkada, yani nc kuak veya kmede, 19. yzylda emperyal kkenlerinin damgasn henz ok youn bir ekilde ya ayan antropolojinin ilgi alanna giren, bu yeni bilgi brannn da hayli zc (essentialist) bir ekilde yaklat ve egzotize ettii ilkeller" -yan i genel likle hem devlet rgtlenmesinden, hem dc kapsayc bir tcktanrc inan sisteminden yoksun kavim ler- yer almaktayd. Mutlak anlamda tarihsiz halklar olarak grlen bu kabile topluluklar muazzam bir biriktirme ve tasnif faaliyetine tabi tutuluyor; kyafetleri ve plaklklar, alet, silah ve tak lar, dil, mzik ve danslar, mabetleri, totemleri ve maskeleri toplanyor, kaydediliyor, fotoraflanyor; Avrupann kendi dna yaylmasnn balan gc demek olan byk corafi keifler andan bu yana koleksiyonu yaplagelen hemen her ey gibi bunlar da kitap ve mzelere dntrlyor; bu dnemin karakteristii olan Bitkiler lemi ve H ayvanlar lemi gibi yaynla rn uzantsnda, nsanlar lemi gibi kompilasyonlar da Afrikann, Gney ve Gneydou Asya'nn, Polinezya'nn, Kuzey Kutup dairesinin ya da Am a zon canglnn tu haf' grnt ve detlerine odaklanyordu. Bu birinci ve nc ligler arasndaki ikinci halka ise, o dnemde yksek uygarliklar diye anlan -v e arkiyatn (Oriental Studies) inceleme alanna girerken, ayn zamanda sz konusu alm a alannn rettii, ks men de rtt Oryantalizm ideolojisine de konu olan5 baka baz top lumlar barndryordu. Bunlar grece gl brokrasi ve ordulara (hatta, askeri devrim6 ncesine zg bir tarzda da olsa, ateli silahlara) sahip olan ve bu sayede olduka geni alanlar kontrol edebilen (nitekim bu yzden, en azndan bazlar Marshall Hodgson ile William McNeill tarafndan ba rut imparatorluklar olarak da nitelenen) kapitalizm ncesi devletli toplumlard. Seferber edebildikleri btn bu iktidar kaynak ve dayanaklar sa yesinde sz konusu sosyopolitik formasyonlarn, zamann byk devletle ri tarafndan hzla, dolayszca ve toptan istila, igal ve ilhak edilmeleri mm kn deildi. Dolaysyla kolayca smrgeletirilmek yerine, Avrupa
182
anu
ile eitsiz ama uzun vadeli bir hem atma, hem birlikte ve yan yana var olm a srecine girdiler. Birka yzyla yaylan yenilgi ve geri ekililer kh toprak kayplar, kh hukuki veya ekonomik tavizlerle dolu can ekimele ri, kendine has bir azgelim ilem e rnts veya morfolojisinin uvermesie, dnya sistemine yar-smrgesel (semi-coloniai) veya rnein Maria Todorovann tercih ettii terminolojiye gre, smrgesel olmayan (non-coonial) bir bamllk konumunda entegre olmalarna yol at. Bu kronik zafiyet halinin bir zellii, bir trl topyekn paylamla ya da siyasal bam szlk vc devlet egemenliinin tamamen yitirilmesi, bylece informel imparatorluun fornel imparatorlua dnmesiyle noktalamamasyd. Psikolojik adan ise bu durum o gl, ileri ve buyurgan Avrupa ile karmak bir ak-ve-nefret ilikisi douruyor; Bat'ya hem hay ran olmay ve yknmeyi, hem de ite ie tepki duymay, daha ender ola rak cepheden kar koymay beraberinde getiriyordu. Kendi iinde son de rece elikili, dpedz izoid denebilecek bir "Trk ulusal kim lii ite bu erevede ekillenecek, bugne kadar zemedii veya aamad ztlk ve melezlikleri peydahlayacakt. Bunu, bu bildirinin ileriki sayfalarnda baz kantlaryla gstermeyi, aklamay umuyorum.
OSMANLILAR N C E N N E T , C E H E N N E M VE A R A F
Stephen Howeun ok gzel zetledii gibi,7 yeryzndeki lke ve ya toplumlarn bu l tasnifi belirli bir rklar ve corafyalar hiyerarisi ile el ele gidiyordu. Bu balamda beyaz Avrupallar, zellikle de Kuzey Avrupallar ya da zerlerine giydirilen Aryan veya Nordik klklaryla ngilizler ve Almanlar, piramidin en tepesinde saylyor; inliler, Hintliler ve Araplar gibi eitli Asya halklar ise bu szmona bilimsel sosyal Darwinist evrim merdiveninin daha aa basamaklarna yerletiriliyordu. Bunun ge rekesi, uygarlk alanndaki baarlarnn grmezlikten gelinmesine kar n, gya doutan sefih, tembel, zalim ve ahlaksz olmak gibi baz karak ter bozukluklaryla topluca malul farz edilmeleri; dolaysyla da hem ger eklik, hem dnce plannda medeni veya tarihsel uluslar cam iasn dan dlanmalaryd. Ama tabii onlarn da altnda, nc halkann Avrupallara kyasla zekca geri kabul edilen lker'lerinin eitli alt kademeleri
183
-srasyla Afrikallar, Amerika yerlileri, Gney Pasifik kavimleri, en hor g rlenler olarak da Avustralya Aborijinleri- uzanmaktayd. Peki, Osmanl toplumu ve kltr asndan btn bunlar ne anla ma geliyordu? in ve ran gibi Osmanllar da yksek uygarliklai kapsayan ikinci kmeye dahil ediliyorlard. Dahas, kendileri de bunun farkndaydlar ve 19. yzyl ya da 2.0. yzyl ba edebiyatmzdan eitli rneklerle gsteri lebilecei gibi, bunu son derece istikrarsz, umutsuzca istikrarsz bir durum olarak ya da cennet ile cehennem arasnda arafta olmak gibi alglyorlard. mparatorluk en azndan askeri ve siyasi adan bir gerileme, geri ekilme srecine girmi; ark meselesinin odana yerlemi; Avrupann hasta adam olarak tanmlanmt. Bu lmcl hastann mirasna gz dikenler ise, hem -bazlar "pan ideolojilerle i gren- dvel-i muazzamay, hem de -daha kk olmakla birlikte, megali ideolojileri, yani byk" veya daha byk bir Srbistan veya Yunanistan veya Bulgaristan kurma zlemleri Os manllar asndan belki daha bile ciddi tehditler oluturan- yeni Balkan ulus-devletlerini kapsamaktayd.Gene ayn sralarda, 19. yzyl sonlarnn yeni emperyalizminin dalgalar, o ilkeller dnyasnn kylarn dvyor, zellikle Afrika byk bir paylam yarna konu oluyordu. Smrgecilik al m yrmt, dur durak bilmeyen, ftursuz bir smrgecilik; bu ortam Osmanllan, kendilerinin de her mevsim avlanmas serbest hayvanlar ara snda tanmlanabilecei konusunda son derece tedirgin klyordu.
A v RUPALI-LAMA VE A V R U P A LIL IK ZLEM LERNN KA RIIM I
Belki farkl soyktklerinden gelen bir dizi mutlakiyet rejimi8 ile ayn rekabet girdabna ekilmi bulunan Osmanllar, Orta ve Dou Avru pa'da ykselen yeni modern devletler karsnda, 17. yzyl sonlarndan iti baren artk durum u idare edemez olmular; bu da 19. yzyl balarna ge lindiinde Avrupallarla ba edebilmek iin, Avrupallarn yaptn yap may kabullenmelerine yol amt. Bu, henz smiirgeletirilmedikleri bir noktada, ne kadar daralm ve zayflam da olsa hl sfrlanm am bir egemenlik ve bam szl kullanarak imparatorluu -durdurup kenara e kerek kapsaml bir bakma almakszn, deyim yerindeyse ayak stnde ya da seyir halinde- modem bir devlete dntrmeye girim eleri de
184
anu
mekti. Bu adan son boylmeler ve byk dnm eii, III. Selim ve II. Mahmudun alkantl saltanat dnemleriyle kageldi. Muhafazakr di reniin ezilmesiyle balayan yukardan aa modernleme ve batllama srecinin ilk ve en nemli gndem maddesi, tabii (a) Avrupa ordusunun it hali oldu.9 Ardndan sra, batan planlanmam olup ancak deneye yanla, el yordamyla bulunan bir tarzda, (b) eski haliyle bu modern ordu asn tolere edemeyecei anlalan sivil brokrasiye; oradan (c) bu idare mekaniz masna yeni kurallar sunabilmek asndan hukuk ve (d) yeni kadrolar su nabilmek asndan eitim alanlarna geldi. Tipik olarak eitim reformlar da en tepeden, yani en yksek okul ve snflardan balad, ama yalar 50ye dayanm, sakall ve gbekli alay subaylarn kurmay okuluna ekip ksa za manda trigonometri, balistik ya da en azndan buhar makinelerini anlama ya yetecek kadar fizik renmelerini beklemenin abes olduu anlalnca, hep yukardan aa inen bir tarza, nce orta ve sonra ilk retim kademe lerine tand, (e) Giyim kuamda standardizasyon abalarn, (f) daha iyi ver gi toplayabilmek, bunun iin de ekonominin (kapitalistlemesini deilse bile) en azndan parasallamasn hzlandrmak asndan, l ve tartlarn, sikkelerin, banknotlarn vefinans kurumlannm standardizasyonu izledi. Btn bunlar reel bir modernleme atlmm ifade ediyordu. Ne ki, Osmanllarn 1820 veya 30lardan itibaren girdikleri mecrann tek boyutu bu deildi. Ayn zamanda Avrupaya mensup olduklarn tescil ettirmeyi de zlyorlard. Bu, reel plandaki modernleme abasyla zde ya da onun deiik bir vehesinden ibaret deildi. Bal bana bir hedefti; belki para lel ve tamamlayc, fakat son tahlilde ayr bir hedefti. Nitekim sadece sla hatn somut edinimleri temelinde deil, kendine zg yntemlerle, diplo matik jestler ve kltrel gsteriler, gsterimler araclyla da yrtlyor du. Osmanllar Batnm kendi cinsinden olanlar ldrp yemeyecei (ba ka bir deyile, smrgeletirmeyecei) inanandaydlar. Kendi mantklar iinde bu, sadece Avrupaya kar durabilmek iin modernlemeyi deil, aym zamanda Avrupal olarak tannmak, Avrupallk sertifikasn alabil mek iin modernlemeyi (veya modern gzkmeyi) gerektiriyordu. Dolaysyla Osmanllar 1 8 3 9 ^ Tanzimat ve 1856da Islahat Fermann benimsediklerinde, ya da Krm Savanda ngiltere ve Fransa ile
D n y a d a T rk m aji
185
ayn safta yer aldklarnda ya da bazlar daha da ileri gidip 1876da Birinci Merutiyeti ilan ettiklerinde veya 190 8 de Jn Trk devrimini gerekletir diklerinde, sadece kendi kendilerini gerekten dntrmeye almakla kalmyor; ayn zamanda fiilen yaptklarndan ok daha fazlasn baarm olmay istiyor, byle dnyor, bunu iddia ediyor, d dnyaya bunu ka bul ettirmeye alyorlard. Avrupalla kestirme bir gei aryor; iin ka bul, tescil, tannma, benimsenme boyutlarnn, reel baar ltlerinin ye rine geebileceini hayal ediyor gibiydiler. nc lige dp smrgeci liin meru av, hedefi haline gelmekten ylesine korkuyorlard ki, btn sel reaksiyonlar hem bir modernizasyon performans ve hem de bir modernite gsterimi boyutlarm peydahlyor; bu ikisi arasnda giderek bir gerilim oluuyor; hatta zamanla kincisi daha nemli hale gelebiliyordu.
t h
a l e d il m i v e
sellet r l m
b ir
v r u p a -m e r k e z c l k
Burada belki en nemli husus udur: Osmanllarn bu ekilde d nmeleri, dnyaya ve kendilerine Avrupann gzyle baktklar anlam na, yani Avrupa-merkezci bak asn iselletirmi olduklar anlamna geliyordu. halka veya kuaktan oluan bir dnya modeli erevesinde, ikinci ligten nc lige dmeyi byk bir tehdit olarak alglyor, buna kar areyi birinci lige terfi et(tiril)mekte aryor idiyseler, bu, Avrupa modernitesinin belirli (maddi, teknolojik, ekonomik vb) unsurlaryla birlikte, belki farkna bile varmakszn, ok kritik baz zihniyet yaplarm da ithal et mi olduklarna iaret etmekteydi. O kadar ki, kendi kendilerini, hatta top raklarn ve tebaalarn dahi Avrupa-merkezciliin optiinde grmeye, in celemeye balamlard. Zira yar-smrgelik koullarnda yukardan aa modernleme abas, kendi kendini smrgeletirme misyonu ve vizyonunu da beraberinde getiriyordu.10 Pratikte bu, 19. yzyln Osmanl perestroykas demek olan Tanzi matn Mustafa Reit, li, Fuad ve Ahmed Cevdet paalar gibi nderleri nin, o kadar iyi tanmadmz astlarnn, Yeni Osmanllar, Jn Trkler ve ya 19 0 8 in ttihatlar gibi daha radikal adalarnn, hatta 1919-1922'de baarl bir ulusal direnii ynetip 1923de Cumhuriyeti ilan eden Kemalistlerin -zetle, pe pee gelen btn bu modernizatr, imparatorluk sa
186
K m e
D m e
Ko r k u s u n a
O s m a n l i -T r k
R e a k siy o n u
vunmacs veya ulus-devlet kurucusu nesillerin- hepsinin ama hepsinin, kh modernizasyon ve imparatorluk savunmas, kh modernizasyon ve ulus inas abalar iinde, sadece belirli Avrupa kurum ve yntemlerini de il, en azndan ksmen Avrupal smrge ynetici, vali, hkim, eitimci ve antropologlarnn kimlik ve perspektiflerini de zmsemeleri; kendi me knlar, topraklar veya alanlarna artk bu ekilde yaklamalar demekti. Smrgelerde (faraza Hindistanda) onyllar geire geire yerlileen (Kiplinglerin oluturduu) Avrupal bir elit deil, tersine, Avrupallamaya heveslenen yerli bir elit olarak beyaz adamin misyonunu kendilerine adapte etmeleri ve bu misyonu, ierdii olanca Avrupa-merkezci, Oryantalist bak asyla birlikte geleneksel bir imparatorluun ve toplumun insanlar na, halkna, dokusuna tevcih etmeleri demekti. Bu, toplumu sadece Bat modernitesi modeline gore yeniden yaplandrmakla kalmayp o Bat modernitesinin kategorileriyle, kesin snr izgileriyle, ierme ve dlamalary la yeniden dnmeye, kurgulamaya, gstermeye almalar demekti. Kltrel alanda bu sre Zeynep elik11 ve Selim Deringilin,12 Eugene Rogan13 ve Ahmet Ersoyun,14Wendy Shaw,15 Donald Quataertl6 ve baka larnn aratrmalar araclyla kolaylkla izlenebilir. Birka rnekle yetine lim. (i) Varlnn ilk yzyl boyunca, yani kabaca 1300-1600 arasnda, Osmanl hanedan byk bir stnlk kompleksi peydahlam. Sonraki iki yzylda, Osmanllk kltr ve adabnn dier politik kltrlere stn l inancnda giderek oalan atlaklar belirdi. 19. yzylda ise, zellikle Abdlmecid (1839-1861) ve Abdlaziz (1861-1876) gibi Tanzimat sultanlar Bat hkmdarlar pozuna brnerek Avrupay dolamaya, ngiliz, Fransz veya Habsburg saraylarna girmeye, kendilerine Avrupa tarz kraliyet arma lar yaptrmaya, Avrupai bir devlet ve hkmet terminolojisini benimseme ye baladlar. (2) Aa yukar ayn dnemde Paris, Londra ve Chicagoda d zenlenen byk dnya sergilerinin bir amac, Sanayi Devrimi sonrasnn yeni uluslararas g skalalarna gzle grlr, elle tutulur bir somutluk ka zandrmakt. (Baka bir deyile, bunlar tam da modern kapitalizmin puan cetvelleri, birinci-ikinci lig sralamas sergileriydi, aslnda.) Bu da OsmanlI lar yeni ve ok belirtik bir kimlik bunalmnn eiine getirdi; nasl katla caklar, ark [yani kendi kendilerini] nasl sergileyecekleri konusunda
D n y a d a T rk m aji
187
devletin en st kademelerinde byk tartmalara yol at ve sonunda, geri ve geleneksel deil modern, ileri ve medeni bir grnt ya da arkl deil Garpl bir grnt sunulmasna karar klnd. (3) stanbulda ve ayn zaman da ordu ve brokrasi dahil btn devlet sektrnde, reformcular sadece m e m urlarn ilerim nasl yapacaklar konusunda deil nasl giyinecekleri konu sunda da yeni kurallar getirmiler; bylece yeknesaklama, standardizasyon ve homojenizasyon srelerini topu ve piyade eitiminden resm i evraka hep ayn ekilde damga vurulmas ve imza almas ilemlerine, tren, nian ve madalyalardan kyafet yasalarna kadar her alana yaymlard. Am a ayn zamanda stanbuldan taraya gnderdikleri talimat ve fotoraflar aracl yla, imparatorluun eitli blge ve yrelerinin geleneksel erkek ve kadn tiplerinin resm ini ektirip, yle bir Elbise-i Osmaniyye albmnde topla mlard ki, dnemin dier, hayli benzer Yunan ve Kbrs kyafet albmleriy le birlikte bu da son tahlilde genel bir ereve olarak Avrupal antropologla rn Pigme veya Bantu veya Zulular belgeleme almalarndan esinlenmi saylmaldr. (4) Kendi topraklarnda yaayan bu gibi ilkelleri eitmek ve bakentten taraya yaylmas istenen yeni medeniyete entegre etmek ama cyla II. Abdlhamidin 18 9 2-19 0 7 arasnda stanbulda atrd Airet Mektebi de, Byk Britanyann Afrikadaki smrgelerinde ngiliz zel okullarn rnek alarak kurulan ve ncelikle yerli, siyah elitleri eitmeye y nelen ayrcalkl zel okullarn muadili olarak dnlebilir.17 Bu ve benze ri btn olaylarda, yeni Osmanl sekinlerinin Avrupa dknl yalnzca ak ve belirtik bir Garp medeniyyeti vgsne -ya da 19. yzylda henz hibir okmerkezlilik veya okkltrllk anlay olmad iin, sadece medeniyyet vgsne- deil, ok daha nemlisi, kendi kendilerini antro polojik diyebileceimiz bir bakla incelemelerine; keza ayn Avrupal bak n bakalarna, zel baz tekilere de yneltmelerine yansmaktadr.
ld ren cazbe ve h a ya l k ir ik l i i
Zamanla, bu Avrupa hayranlnda ve Avrupal olma zleminde ok byk hayal krklna uradklarn biliyor, baka eyler gibi bu hayal k rklnn da ayn uzun 19. yzyl boyunca nasl adm adm gelitiini, derinletiini grebiliyoruz.
188
K m e
D m e
Ko r k u s u n a
R e a k s y o n u
(a) 1839 Glhane Hatt- Hmayunu ve 1856 Islahat Fermanyla, r nein gayrimslimlere eitli hak ve ayrcalklar tanmlard. Bu, impara torluun hayli kark tebaasn modern bir hukuk devletinin eit vatanda larna dntrmek asndan nemli bir kazanm deil miydi acaba? Bir btn olarak modernite hakknda derin bir felsefi kavraylar yoktu Os manllarn; daha ziyade, her yeni krize karsnda olabildiince pragmatik davranmay yeliyorlard. Onun iin yukardaki, soruyu bu terimlerle sor mam olmalar muhtemeldir. stelik bu srada byk devletler de kendi taleplerini genel bir kanun nnde eitlik platformu biiminde deil, da ha ok, himayeleri altnda saydklar u veya bu Hristiyan kesim iin zel ayrcalklar biiminde formle ediyorlard. Bu da Osmanllar asndan, Modern hukuk devletine ne kadar yaklatk? gibi soyut bir kriteri deil, dvel-i muazzamayi bu sefer tatmin edebildik mi? diye zetlenebilecek hayli basit ve ucuz bir yaklam ne karmaktayd. stelik buna olumlu yant verebilmeyi arzuluyorlar, bunu yaparken de imparatorluun olanca khnemiliini gz ard ediyor, derken bir sonraki kriz gelip atyor ve se faretler yeni yeni taleplerle kaplarn alyor, bu da btn kabahati Batya transfer etmeleri eilimini krklyordu. (b) arlk Rusyasna kar ngiltere ve Fransa ile saf tuttuklar Krm Savanm bitiminde kartlan 1856 Islahat Ferman, Babliyi Avrupa cami asna dahil ettirecek ekilde tasarlanm; bu da Paris Konferans ve Antlama syla gerekleir gibi olmu; bylece Osmanllar yirmi yl sreyle nispeten ra hat nefes alabilmilerdi. Rus basks 1876da yeniden younlatnda ise, Midhat Paa ve evresindeki Osmanl liberalleri bu sefer Tersane Konferan snn topland gn Tekilat- Esasiye Kanununu ilan ederek, Batil glere imdi her zamankinden fazla korunmaya layk olduklar sinyalini vermeyi deneyeceklerdi. Kendi aralarnda yle konutuklarn sanki duyar gibiyiz: imdi srf yukardan bahedilmi fermanlarmz deil, bir anayasamz da var. Artk bununla da Avrupal olunmazsa neyle olunur? Anayasalardan ve anayasaclktan, merutiyetilikten daha Avrupai ne olabilir ki? Ama tabii bu da yetmeyecek ve sonunda yapayalnz braklp 1877-1878 Osmanl-Rus Savanda (93 Harbi'nde) bozguna urayacaklar; bu, srf askeri yenilgi nedeniyle deil, ayn zamanda II. Abdlhrnidin bu krizi maniple edip liberalizasyon
D n y a d a T rk m a j i
18 9
umutlarm ezerek yeni ve daha m odem bir otokrasi kurm as yznden de a ve azgn kpeklerin nne frlatldklar hissini douracakt. (c) Bir otuz yl daha getii ve 1878 -18 81de kurulan istibdat 1908 devrildiinde, bu sefer Jn Trklerin kendi aralarnda yle konutuklarn tahayyl edebiliriz: Eh, imdi bir devrim de yaptmza gre, herhalde Av rupa kulbne alnrz artk, zira devrimlerden daha Avrupai ne olabilir ki? Gelgelelim daha sonraki olaylar ne asl Batda, ne de Gneydou Avrupa'nn yan darda, yan ierideki Hristiyan nfuslar arasnda kimsenin onlan be enmediini, takdir etmediini dndrecektir. Kimsenin devrim veya re form yapp kendisini dzeltiyor, dzeltecek, dzeltebilir diye gereki bir g veni de yoktu Osmanl ynetimine, onu rahat brakp bu gelimeyi beklemek niyeti de. Nitekim 1 9 1 1 de talya Trablusgarp igal etti; ardndan 19 12-19 13 Balkan Savalan patlak verdi ve yalnzca Yunanistan, Bulgaristan ve Srbistan karsnda deil, m inik Karada karsnda da ezilip kk dmeyi berabe rinde getirdi. Ktnn kts uydu: ttihatlar henz imparatorluk toprak larnda yaamay srdren Yunanllar (Rumlar) ve Bulgarlar hakknda son derece iyi niyetli davranm, onlara 19 0 8 devrimiyle ortak bir Osmanl kim lii iinde birlik ve zgrlk sunm u olduklanna, dolaysyla imdi (19121 9 1 3 ^ ) alaka bir ihanete uradklarna inanyor, en azndan kamusal alan da byle bir sylemi gelitiriyorlard. (Ama tabii Yunan ve Bulgar, hatta Erm eniler de buna kar, ttihatlarn daha bandan beri aslnda Trk milliyet isi olduunu ve aznlklar hakknda hi de iyi eyler dnmediklerini, Os m anllk veya ittihad- ansr politikalarn asla sam im i bir ekilde uygulamadklann ne srmekteydiler. Bugn de bu alann historiyografisi, bu ra kip milliyeti tezler arasnda blnm olmaya devam ediyor.)
A
k
V E N E F R E T L K S N N M L L Y E T R E A K S Y O N A A M A S IN A U Z A N M A S I
yle veya byle, konum uz asndan nemli olan udur ki, ge d nem Osmanl m paratorluunun ve/ya m odernleen Trkiye'nin ynetici leri, sekinleri, aydnlar, asker ve brokratlar byle tek tek her olaydan, tam atlayacaklar srada tann yeniden ykseltilm i ya da ma baladktan sonra izgilerin yeniden izilm i ve kale direklerinin yerinden oynatlm olduu hissiyle kyordu. Kendilerine sorarsanz, sonuna kadar drst ve
190
K m e
D m e
Ko r k u s u n a
R e a k s y o n u
namuslu talipler gibiydiler; oysa (gene kendi gzlerinde) tek yanl bir ak ilikisinde refze edilmekte, sadakat teklif ve beklentilerinde kandrlmak ta, aldatlmakta, gururlaryla oynanmaktayd. Aslna bakarsanz o iliki hibir zaman saf bir sevgiden ibaret olma m, itiraf etmek istemeseler de Avrupann artan stnlne belirli bir tepki boyutunu daima tamt. Tanzimat ricali okynl oynuyor, byk devletlerin slahat taleplerini hem kullanyor, hem lanetliyordu. Ama ite 19. yzyl boyunca d basklar younlap verilen tavizler oaldka, lkin gene de mdahalelerin ard arkas gelmeyip genel durum ktlemeye de vam ettike, ekilmenin yan sra itilme de gleniyor; oluan ya da aa kan ak ve nefret karmaas iinde terazinin ibresi zaman zaman, zellik le de 20. yzyln ilk eyreinde nefret ynne kayyor; ithal edilmi, be nimsenmi, iselletirilmi bir Avrupa-merkezcilikle yan yana, tersyz edilmi bir Avrupa-merkezcilik de u veriyordu.
M
e d e n y e t
ku caklam aktan
red d etm eye
Btn bu eliik, kararsz, deiken ruh halleri dnemin edebiyat na kuvvetle yansmtr. yle baz yaptlarmz vardr ki, ocukluktan itiba ren ezberletile ezberletile klielemi, kanksanmtr artk; tekrarlar geer, doru drst analiz etmeyiz; oysa taze bir bak asyla, ok ey sunarlar. Mehmed kif ve mer Seyfeddin hem ok basit, hem ok gl iki rnek tir buna. Biri lml bir slam reformatr, dieri modernist bir Trk milli yetisi olarak ilk bakta ok farkl yerlerde durduklar sanlabilir. Ne ki, son tahlilde ikisi de henz var olmayan bir Trk milletini kurgulamaya al m; belirli bir ulusal bellek inasn mer Seyfeddin dzyaz, Mehmed kif ise iir araclyla gerekletirmeye ynelmitir. kisi de Avrupa veya Bat karsnda aa yukar ayn alkantlar iindedir. Avrupa-merkezciliin ve Oryantalizmin benimsenip iselletirilmesinden reddedilip tersyz edilmesine doru katedilen serven ikisinde de gayet belirgindir. anak kale ehitlerinde kif bu dnm Maske yrtlmasa hl bize fetti o yz... Medeniyyet denilen kahbe, hakikat, yzsz
I9 I
dizeleriyle anlatr. Batnm ldrc bir cazibeye sahip, aldatan ve ihanet eden bir kadn olarak tarifi dnem edebiyatnda hayli yaygn olmakla birlik te belki burada klasik ifadesini bulur. stiklal M arnda k if bu fikri biraz farkl bir yne bkerek, Leninin em peryalizm i ryen kapitalizm diye nitelem esini ya da ok son ra, Maonun kttan kaplandan sz etm esini artran bir tarzda medeniyyetten tek dii kalm canavar olarak sz eder. Salt bu rnek bile a irin en nl ve nem li, kanonik nitelikteki iki metni arasndaki kalplam yaklam lar iinde kolayca gzden kaabilen isel balantya, kuvvetli de vamllk elerine iaret eder. Bunlarn ikisinde de kif, Erik Jan Zrcherin hakl olarak M slm an yurtseverlii diye tarif ettii bir duygu ve dnce iklim i veya atmosferi iinde Trk szcn azna bile almaz. Ancak eitli im ge ve imalardan anlalabilecei gibi (rnein kahraman rkm veya Ben ezelden beridir hr yaadm, hr yaarm veya Sen ki, slm kuatm , bouyorken hsran / O dem ir enberi gsnde krp par aladn dediinde), sonuta yeryznn btn M slm anlarn deil, zel olarak Trkiye M slm anlann veya bu lkenin M slm an Trkleri kastet tiini, onlara seslendiini, kendini onlarla zdeletirdiini belli eder. 19 15 te kalem e ald anakkale ehitleri nde kif, hakl fakat yok sul m azlum lar olarak resmettii bu (Mslman) Trklerin, tilaf devletle rinin endstriyel, emperyalist g ve kudretine kar kahramanca direnii ni ver, yceltir. Buradaki Davut ve Calut (David and Goliath) yaklam son derece spesifik, zam an ve m ekn iinde gayet snrldr: tilaf donanm ala rnn 18 M artta anakkale Boazn zorlayp geme giriim i olsun, 24-25 Nisan karm alann izleyen sekiz aylk kanl kara savalar olsun, u Boaz harbi nedir? Var m ki dnyada ei? En k e sif ordularn ykleniyor drd bei -T eped en yol bularak gemek iin M arm aray a Ka donanm ayla sarlm ufack bir karaya m sralannda olduu gibi, ad san belli bir corafyaya yerletirilir; ayn za manda, top tfek ve tayyareleri, zrh(l)lan ve elik tabyalar, lagamlar ve
192
a n l i-T r k
R e a k s y o n u
m stahkem m evkileri, glleleri ve bom ba im ekleri ile ylesine som ut b i im de resm edilir ki, bu gnlk, teknik, alelade terim ler, M ehm ed k if in hayli abartl antsallatrm a abalaryla eliir hale gelir. Buna karlk al yl sonraki denem esi ok daha b aan l saylm aldr. Byk M illet M e d isinin 1 9 2 1 de at yarm aya sunduu on kta ile kif, anakkale ehitleri nin yer yer m an zum rportaj havasna giren ham lklarn daha soyut bir dil iin de eritir. Bu, ayn zam anda 19 15 ^ ar konjonktrelliinin geniletilip ok daha kapsam l bir tarihsel m om ente, em peryalizm ile ezilen bir m illet ara snda neredeyse ezeli ve ebedi bir boy lm eye dntrlm esi dem ektir.
A
vru pa lIlar,
s m a n l Ilar, v a h l e r ve y a m ya m la r
A m a acaba bu antiem peryalizm gerekte ne kadar kucaklayc, ne kadar evrenseldir? Baka bir deyile, alabildiine geri ve yoksul gsterilir ken kendilerinden alnr kala m gsn d eki kat kat im an ? ya da b enim de im an dolu g s m gibi serhaddim var diye sz edilen (ama gerekte ne o kadar plak ne de o kadar teknolojisiz olan) savunm aclar nereye kadar btn ezilen in san ln tem silcileri olarak kabul edilebilir? B u soru n un ya ntn nce anakkale e h itle rin in grkem li alnda arayacam : u Boaz harbi nedir? V ar m ki dnyada ei? En k e sif ordularn ykleniyor drd bei, -T e p e d e n yol bularak gem ek iin M arm aray a Ka donanm ayla sarlm u fack bir karaya. Ne hayszca tehad ki u fuklar k a p a l! Nerde -g sterd i i vahetle bu: bir A vru p al D edirir -y rtc, his yoksulu, srtlan k m esi, V arsa gelm i, alp m ahbesi, yhud k a f e s i! Eski Dnya, Y en i Dnya, btn akvam - beer, Kaynyor ku m gibi, tfan gibi, m ah er m ah er ! Y edi iklim i cihnm duruyor karna da, O stralyayla berber bakyorsun: Kanada ! ehreler baka, lisanlar, deriler rengrenk; Sde bir hdise var ortada: V ahetler denk.
D nyada T
rk
m aji
193
Kimi Hindu, kimi yamyam, kim i bilmem ne bel... Hani, t'na da zldiir bu rezil istil ! Burada baz eyler ok nettir: rnein allm deerlerin baaa evrilm esi trkleri; Avrupallarn normal olarak mahbes ylud ka fe sle rin d e kapal tutulmas gereken yaban hayvanlar ve/ya vahiler ola rak adlandrlm asnda somutlanan, Baty kendi dnsel silahlaryla vurm a abas gibi. Bu tr btn anlatmlar, daha nce szn ettiim tersyz edilmi Avrupa-m erkezcilik kategorisine girer. Ancak tersyz edilm eyip orijinal, konvansiyonel ekliyle korunan baz eler de vardr ki, bunlar saptamak iin metne daha dikkatli bakmak gerekir. Buraya al dm dizelerin ortalarnda biraz deiik bir m elodi duyulur ve sonlarn da geri gelir: Bize kar s a f tutan Eski Dnya, Yeni Dnya, btn akvam- beer der kif, Kimi Hindu, kim i yamyam, kim i bilm em ne bely da iermektedir. Bu ekilde bititirilip mercek altna yatrldklarnda, bu iki dize bi rinci olarak k ifin 20. yzyl balarndaki yeni emperyalizm dnyasnda kendini ne kadar yalnz hissettiini yanstr. ngilizce'de Avrupa-merkezci bak asn zetleyen ibarelerden biri the West and the tfest'dir, yani Bat ve tekiler. Grld kadaryla k if Batya kar kaderini tekiler"le birletirmeye ynelmez, hatta belki bunu aklna dahi getirmez: daha ziya de hem Baty, hem tekileri kendisine, kendi lkesi ve toplumuna kar gibi dnr. Buradaki sorun, o dnemde smrge askerlerinin mensup olduklar imparatorluklarn emrinde savam veya savayor olduklarnn saptanmasndan, yani basit bir durum tespitinden ibaret deildir. k if da ha sonra Nzm Hikmet*in Kuvay M illiyed e Nurettin Efakn azndan yapaca gibi, Tesalyal oban Mihail (...) seni biz deil (...) seni buraya gnderenler ldrd demez, diyemez, bunu yapacak teorik ayrm lar yok tur kafasnda. Tersine, k if ten aldm z msralar pasajn btnne h kim olan tersyz edilmi Avrupa-merkezcilik tavryla yan yana ve i ie, gl bir iselletirilmi Avrupa-merkezcilik mentalitesinin de varlna iaret eder. H er ey bir yana, byk bir tiksinti ve aalamayla sz etmek tedir kif, u Hindu ve yamyamlardan. Gerek szcklerin kendileri,
194
anu
gerekse tadklar duygusal tonlama emperyalizmin, Avmpa-merkezciliin ve Oryantalizmin politik ve teorik vokablerine aittir.
M L T A N L IK , SECLK, TEK YAN LILIK
Bu sorunlu, elikili, izoid hal, iki dnya arasnda kalakalmlk hali mer Seyfeddin iin de aynen geerlidir. arlk Rusyasnn yaylma cl karsnda Kafkaslardan g eden bir aileden gelen, Mekteb-i Harbiyeyi 1903'te bitiren, rakip Balkan milliyetiliklerin kaynat Makedon yada ekya takibi" operasyonlarnda grev alan, 19 0 6-19 0 7'd c zm ir jan darm a subay okuluna eitmen atanan, 19 0 8 de (henz Osmanllarn elin deki) Selanikteki nc Orduya transfer edilen, Balkan Savalarnda ar pan, Yanya kuatmasnda Yunan ordusuna esir den, bir yl sonra ser best braklp stanbula dnen ve bundan sonra kendini tamamen edebi yata veren mer Seyfeddinin hayat, imparatorluun son felaketli onylnn btn atma ve rpnlaryla birlikte Trk milliyetiliinin (sanki bir nkleer reaktre sokulmuasna) olaanst sktrlm ve hzlandrl m geliimine de tanktr. Bu tecrbeler ve ideolojik yaplanma Hrriyet Bayraklar, "Naka rat", T uhaf Bir Zulm ", Primo: Trk ocuu , Bomba, B ir ocuk: Aleko ve Beyaz Lle gibi bir dizi hikyeye yansyacaktr. znde bunla rn hepsi imparatorluun 19 0 8 -19 18 arasndaki bozgunlar sonucu TrkM slm an nfusun bana gelenlerle ilgilidir. Hepsinde Trkler mazlum, Rum, Bulgar ve Ermeniler ise zalim konumundadr. ok sert, ok nefret dolu hikyelerdir bunlar; ok da etkilidirler, zira uydurma deildirler; ger ee, daha dorusu gerein bir blmne dayanrlar. Hep kurban gzk m eyi yeleyen, kurbanlk halini paylaamayan btn dier Balkan milliyet ileri gibi mer Seyfeddinin de seicilii, sadece tekilerin biz e yaptklann anlatmasnda, buna karlk biz"im onlar a yaptklarmz veya yap m olabileceklerimizden hi ama hi sz etmemesinde yalar.
K E N A N IN HANET VE UYANII
19 11 tarihli Primo: Trk ocuu, yz ylllk Trk milliyeti syle m inin neredeyse btn karakteristik temalarn kucaklar. Olay Balkan SaD n y a d a T r k m a ji
195
valan arifesinde, Selanik'te geer. Hikyenin ba kahraman kendi ahsn da ge dnem Osmanl modernlemesi ve batllamasn meczeden gen mhendis Kenan'dr. Alafranga ad ve keza dnemin tercihlerini yanstan ada, ileri(ci), bilimsel (pozitivist) mesleiyle uyumlu olarak Kenan, en iyi Tanzimat mekteplerine gitmi, ardndan eitimini Avrupa'da srdrm, Paris dn bir talyan irketinde dolgun bir maala i bulup zm ire -R u m , Ermeni vesair Levanten nfus younluklar nedeniyle, n-milliyeti Osmanl terminolojisinde "gvur zm ir olarak anlan o kark, emperyal, komprador liman kentine- yerlemi, hzla ykselmi, hatta patronun kz Grazya'ya k olmutur. Her trl engeli -b u arada, Madam Rapi Zardi'nin, Trkler hakknda "bunlar koyun derisine saklanm kurtlardr; inan maa gelmez; ne kadar Avrupa'da okusalar, terbiye grseler, yine bir gn dilerini kanr, insan paralarlar" yollu uyarlarn- aarak evlenen Grazya ile Kenan, hikyenin balarnda artk Selanikte yaamaktadrlar; bir oulla r olmu, ona da talyanca bir ad vererek ilk ocuk anlamnda Primo de milerdir. Yahudilik ve Masonluk, Trk milliyeti muhayyilesinin uluslara ras komplo ve Beinci Kol teorileri arasnda nemli bir yer tular. zellikle Masonluk vatanszln, ihanetin, emperyalizm ibirlikiliini genelleti rilmi bir simgesi gibidir. Nitekim ite Kenan da Selanik'teki mason locas nn yksek, saygn, kentin Avrupal sosyetesiyle sk fk bir mensubu olarak karmza kar. Kenan'n masonlukla da birleen, rten dier baz zel likleri, barl, savatan nefret etmesi, sosyal Danvinizmi reddetmesi; hatta II. Enternasyonalin sa kanadndan Eduard Bernstein'n uitra-emperyalizm teorisini artran bir ekilde emperyalist paylam yarnn bir dnya hlkmetine yol aacam savunmasdr. mer Seyfeddin bu tavr ve inan arasnda hibir ayrm yapmaz; hepsi, Kenann ne kadar kozmopolitletiinin, Trkln unutup gittiinin kantlar arasnda saylr. Derken talya Trablus'u istila eder ve bu travmann etkisiyle Kenan hzl bir ulusal bilinlenme yaamaya balar. Bu uyan onu salam bir Trk milliyetisine dntrecek, bundan byle kendini Jn Trk davasna adamaya karar veren Kenan, yaklaan sava karsnda Selanik'i terkedip tal yaya snmay reddedecek, kalp direneceini, savaacan bildirecektir. Kenan ile Grazya bir yol aynmna gelmilerdir; Primoyu arp ya birini ya
196
anu
dierini semesini isterler. Nzm Hikmet'e gre kan konumaz , ama bir milliyeti olarak mer Seyfeddi'e gre kan pekl konuur: Doru drst Trke bile konuamayan Primo, bir babasnn kararllna, bir annesinin perianlna bakar ve tabii babasn seer. Hikye, daha dorusu sonradan ald ekliyle hikyenin ilk blm ( Primo: Trk ocuu i. Nasl dodu?), ... Grazya, muzaffer, gen, kavi ve uyank Turann muhakkak gale besi altnda ezilecek olan zayf, hasta ve miskin Garbn korkak ve kadndan bir timsali gibi hkra hkra alyordu. szleriyle son bulur.
1 9 . YZYIL ANTROPOLOJS VE M E R SEYFEDD N
Bu ifadelerin kuvvet/zaaf, alkanlk/tembellik (miskinlik), hatta erkeklik/kadnlk deerleri zerinden Avrupa-merkezcilii - arkn femininizasyonunu imdi Garba temil etmeye varncaya dek-, Oryantalizmi na sl tersyz ettii ok ak olsa gerek. Ancak hikyenin ilk sayfalarnda bu dnm henz balamaktadr. Karanlk bir eyll gecesi Selanik rhtmn bir aa bir yukar arnlamakta olan Kenan, fkeli ve bedbin dnceler le doludur. Alt buuk sayfalk i monologunda, kh kendi budalalna k zp kprr, kh emperyalizme lanet ya d rr: Avrupallarm evvelden ehemmiyet vermedii, hatt baz pek tabi bulduu hareketleri anszn aklna geliyordu. lk defa Fransay hatrlad. Daima fazilete, insaniyete hizmet ettiini haykran bu millet, yz senedir Afrika'y kana boyuyor, Sahrann silhsz, saf, masum, munis, halk ve asil evltlarn mitralyzlerle ldryor, sude ehirleri, skin yuvalar seri ateli toplarla ykyor, hibir kabahati olmayan koca bir milleti esir yapyor; vatanlarn, mallarn alyor; rzlarn, hayatlarn, ruhlarn zaptediyordu. Cezayir, Tunus, Salraykebir, Senegal, Madagaskar ve ilh.... Son fethettik leri yerle, zavall Fasla Avrupadaki kendi vatanlarnn yirmi mislinden ziya de bir araziye sahip olmu bulunuyorlard. Bu gaddar Avrupa'nn sath an cak on milyon kilometre murabbayd. Halbuki Afrikadaki Fransz m s temlekesi on milyon yz bin kilometre!... nsaniyete Fanszlardan ziya
197
de hizm et etmek fikrinde bulunan ngilizlerin yalnz A frikadaki m stem lekesi on m ilyon kilom etre m urabbam dan biraz eksikti. Bir vakitler... U m u m sulhten en ok bahsedildii zaman, mertiyete, hatt cum huriye te m alik en m untazam idareli, kk, fakat nam uslu bir hkm etceizin zerine a ve kudurm u bir hayvan gibi atlm , onu atr atr paralyarak yutm utu. Zavall T ransvalin yalnz bir gnh vard: Zenginlii, altn m a denlerinin bol bulunm as!... Alm anya, spanya, hatt Portekiz ve Beli kann da cesm m stem lekeleri vard. te A frika taksim olunm utu. Bu, o kadar aikrd ki... Koca ktada ancak Habe ve Liberya gibi bir iki yerli ve m stakil hkm etceiz kalm t. talyaya da m stem lekesi dar gelm iti... im di beklenilm iyen, m it ve tahayyl olunm yan bir dakikada T rablusa saldryor, elli senedir sren A frikay ltinletirm ek faciasnn son perde sini ayor... Yahut kapyordu. Bu nasl insaniyet idi? Bu insaniyetin vahi likten, barbarlktan, yam yam lktan ne fark vard!... Silhsz A frikay tam a m en zapteden bu yrtc, insafsz, m thi Avrupallar A syay da paylayor lar, bu tecavzlerine soukkanla: ark M eselesi! diyorlard. Bir dzeyde bu ok gl, ateli, ikna edici bir metindir; pekl Leninin, H ilferding'in veya Rosa Luxemburgun -y a da en azndan Alexandre Helphandm, yani Parvusun, stanbula ve Trk Yurdu gibi milliyeti yayn organlarna sk sk konuk olan o II. Enternasyonal gezginin yazd bir risa leden alnm da olabilirdi; belirli bir tarihsel dnem in realitelerini o kadar canl, arpc bir ekilde anlatr; dolaysyla, 19 0 8 in Big Bangiyle oluan s cak plazma ortam nda- yani gerek Sovyet devrimi, gerekse Kemalist devrim ile ideolojilerin iyice birbirinden ayrmasndan, saflarn daha net ve sert i zilm esinden ok nce M arksizm ile (bir eit erken nc Dnya milliyet ilii olarak) Trk milliyetilii arasnda henz var olan shriyet ve rtmelere de tanklk eder. u farkla ki, Prim onun bu ilk alt-yedi sayfasnda a nakkale ehitlerinden ok daha tutarl, ok daha enternasyonalist bir antiemperyalizm sz konusudur. Ya da ilk bakta bu izlenimi uyandrr, ama gerekten yle m idir acaba? Mehmed k if gibi -tab ii k if ten drt be yl n c e - mer Seyfeddin de Avrupa-merkezcilii ok benzer terimlerle tersyz eder: Yrtc, insafsz, mthi Avrupallardan sz eder, rnein18 ya da Bu insaniyetin vahilikten, barbarlktan, yamyamlktan ne fark vard? diye hay-
198
K m e
D m e
Ko r k u s u n a
R e a k s y o n u
knr.'9 Ancak bu tr benzerlikler, k if in mer Seyfeddini okumu olmas olaslnn tesinde, ikisini de besleyen ortak kaynaklarn varln akla geti rir. Zira bir kere daha, rasgele ktleme sfatlar deildir bunlar; 19. yzyl antropolojisinin kategorilerini yanstmaktadrlar. Ayn ey mer Seyfed dinin Sahrann silhsz, saf, masum, munis, halk ve asil evltlanna dz d vg iin de geerlidir. Katksz bir idealizasyon olarak bu, sadece Ay dnlanma ann soylu vahi (noble savage) dncesini artrmakla kal maz; bir yerde Rudyard Kipling ile de buluur. Kipling, Amerikann Filipinlere girmesini Byk Britanyadan sonra gen A BD nin de artk uygarlk m is yonunu stlenmeye hazr olduunun iareti olarak selamlam, Beyaz Ada mn Sorumluluu (The White Man's Burderi) adl iirini bu olgunlama ad mn kutlamak iin yazmt. Kiplinge gre bu yk veya sorumluluk vahi kavimlerin, yeni yakalanm, somurtkan, yan-eytan yan-ocuk halklarn velayetini stlenmeyi, onlara bakmay ve hizmet etmeyi, onlan yetitirmeyi de ieriyordu.20 19. yzylda Avrupann smrgelerine ocuk gzyle bak mak, emperyalizmin (zellikle de ngiliz imparatorluunun) yaptm ise, i te bu ocuklar eitip yetitirmek olarak kavramlatrmak olduka yaygnd. Nitekim bu dnemde ngilterede baslan baz afilerde Britannia klnda ki Kralie Victoriann, zerlerine Kanada, Avustralya, rlanda, Gney Afrika, Yeni Zelanda yazl ocuklarn annesi gibi resmedildiini, onlan ellerinden tutup aydnlk bir gelecee ynelttiini gryoruz.
S
m rge o lm ak m i?
m rge
p e in d e
k o m a k
m i?
Gene de bu gibi iselletirilmi Avrupa-merkezcilik eleri, Primonun ilk sayfalarnda henz arka planda Avrupa-merkezciliin tersyz edilmesi genel havasnn iinde ikincil ve rtk bir konumdadrlar. Ancak zamanla belirginleir, bize rahatsz edici gelen atlak sesler karmaya balar lar; ne ki, milliyetilik davasna cephane yetitirme tela iindeki yazar, bu gi bi tutarszlklara bigne kalr. Hikyenin ileriki sayfalarnda Kenann ardn dan Primo da kendi ulusal uyann yaamaya balar. Zaten snf arkadala ryla ve mahallenin dier ocuklaryla srekli har neirdir ve bu temaslar sa yesinde Selanikin Trkleri ile Rumlarnn yollarnn ayrlmaya baladn al glamtr. Annesiyle babas arasnda giderek iddetlenen mnakaalara ku
x99
lak misafiri olmas, fikri gelimesini bsbtn hzlandrr. Okulu asp Rum ocuklaryla rhtmdan balk tutmaya gittii bir gn, mektep arkadalarndan Orhan grr. Bir Trk paasnn olu olan Orhan korkusuz bir tiptir; li derlik vasflan vardr; daha imdiden minyatr bir milli kahraman gibi anla tlr. Orhan Primoyu yanma arr ve aralarnda u konuma geer; - Senin baban Trk deil mi? Prino kzard: Niin soruyorsun? Soruyorum, neye inkr ediyorsun? Senin baban Trk mhendisi deil mi? Evet... O halde sen de Trksiin!...
Bylece Primo'ya haddini ve aidiyetini bildiren Orhan, elindeki ga zetede yaynlanm bir Gen Trk beyannamesini okumaya -daha doru su, Prino Trke bilmediinden Franszca'ya evirm eye- balar. Dolay syla aadaki pasaj, bir Jn Trk bildirisini Orhan'n aktarmasn mer Seyfeddinin aktarmas olarak yorumlanmaldr: imdi Trklerle talyanlarn muharebe ettiini anlatt. Anlatrken couyordu; Trkler dnyann en cesur, en asil, en kav bir milleti idi. Asrlarca btn Asyaya hkim olmular, Atill Avrupay ezmi, kpek gibi inletmiti. Trkler medeniyet yollann am, her yere kahraman lk, temiz kan, saf ahlk, teceddt ve istifa gtrmlerdi. Dnyann en byk hkmetini Cengiz kurmu, bu byk Cengiz neslinden ay rlan kk bir ksm, arki Roma'y, Bizans mparatorluunu yk m, Anadolu'yu zaptetmi, oradaki mteferrik Trkleri birletirerek t Viyana'ya kadar gitmiti. Birka asr evvel Avrupay terbiye eden bu nesle, Osmanl Trklerine imdi umumu birden, btn Avrupallar saldryorlar, mahvetmek iin urayorlar, fakat muvaffak olamyor lard. imdi de hepsi onlar Afrikadaki mstemlekelerinden karmak istiyorlard. Am m a karamyacaklard. Trklerin ne kadar kuvvetli ol-
200
anu
duldaln, ne kadar malup olmaz bir kuvvet olduklarn tekrar anUyacaklar ve dnmee balayacaklard. Btn Avrupa'nn tevikiyle talya ortaya atlmt. Onun zrhllar oktu !... Orhan: - Ah, bizim de olsayd... diyor, fakat karada bir ey yapamyacaklann, denizden ierlerin Italyanlar iin mezar olacan sylyor [du]... Burada duralm ve giderek oaldn sylediim atlak sesleri, rahatszlk ve uyumsuzluk unsurlarn ayklamaya alalm. Bunlardan il ki, Atilla'nn Avrupay ezmi, kpek gibi inletm i olduu iin vlmesiy le ilgilidir. Birdenbire sayfadan frlayp gzmze giren, sokulan, irkiltici bir hrlaytr bu: ierdii kalhar hkmedicilik ve horlayclk, yazarn srar la srdrd genel masumiyet ve mazlumiyet iddias tonlamasyla zor badar. Am a tabii byle bir kurt srt bugn de Trk milliyetiliinin ar varyantlarnn saldrgan, intikamc zihniyetinin bir parasdr.
A V R U P A 'N I N V E O S M A N L I M P A R A T O R L U U N U N Y E N S E M B O L K C O R A F Y A S I
Osmanl mparatorluunun yitik grkemine eitli atflardan son ra, asl canalc noktaya geliriz: Avrupallar, der mer Seyfeddin, im di Osmanllar "Afrikadaki mstemlekelerinden karmak istiyorlard. Am ma ika ra m yac akla rd . Burada arpc husus Trablusgarp iin mstemleke szcnn kullanlm olmasdr. Gnm zde smrge diye evirdiimiz bu terimi Osm anllar 19. yzyl boyunca (modem) Avrupa imparatorluklarnn denizar kolonileri iin kullanr olmulard. Am a kendi topraklarn genellikle bu ekilde nitelemiyor, uzak vilayet veya eyaletlerinden dahi "memalik-i mahrusa-y Osmaniyye diye sz ediyorlard. Bu ifade modern smrgeciliin politik vokablerie ait deildi; daha eski ve ok daha geleneksel bir toplumsal formasyonun, arazisi derli toplu bir blok olu turan ve sadece bitiik veya ok yakn topraklar kendine katarak tedricen genileyen bir imparatorluun hanedan kltrn yanstyordu. Dolaysyla mer Seyfeddin'in nce bir Jn Trk bildirisine yerle tirip sonra Orhan'a okuttuu farkl terminoloji, zamannda yeniydi ve yakn gemiin elikili, hatta ironik bir gelim esini yanstyordu. Bu dnemin erD n y a d a T r k m a ji
2 0 1
kcn Trk milliyetileri kendilerini bir yandan Avrupa emperyalizminin kur banlar arasnda sayyor (ya da Batya kar tekilerle beraber gibi gryor ve gsteriyor), bu da ideolojik dzeyde Avrupa-merkezcilii tersyz eden bir dnce kurgusuna denk dyordu. te yandan olanca zaaflarna kar n hl cmperyal byklk iddialar tayor; sadece mazide deil, halde de kendi imparatorluklarn aramaya devam ediyorlard. stelik bu, ngiliz, Fransz veya Alman imparatorluklarna ben zetilmi bir imparatorluk olmalyd. 19. yzyl boyunca, zellikle de II. Mahmud (1808-1839), Abdlmecid (1839-1861) ve Abdiilaziz (1861-1876) dnemlerinde Osmanl hanedannn habire kendisini yeniden tanm lamaya altn; bu uurda modern devletin sadece temel kurum ve ay gtlarn deil, ssl vitrinini, d grntsn, saray sosyetesini, tren lerini ve protokoln de ithal ve taklit etmeye giritiini, daha nce kaydet mitim. Ama imdi gryoruz ki, yeni meruiyet ve himaye gerekeleri bulma, Avrupaya Avrupallk itimatnameleri sunmaya ynelik bu aray, Osmanl slalesini bir Avrupa hanedanna benzetmekle kalmyor, son demlerindeki imparatorluu da alelacele bir Avrupa imparatorluu gibi gstermeyi, takdim etmeyi ieriyordu.
Bizim de mstemlekelerimiz var. yleyse herhalde biz de modern bir
imparatorluk olmalyz. Dolaysyla nc kuan ilkellerine deil, asl birinci halkann modern, ileri, meden milletlerine yakn, hatt m ensub olmalyz. H em yle maruruz, hem yle byk ve derin ki kme dme korkumuz, anlayn bizi, gvenliimizi nsan ln Efendileri camiasnda aramak zorundayz.21 Yz yl tesinden, kiflerin, mer Seyfeddinlerin dneminden; araftaki vaktinin dolm asn beklerken Bat ile tekiler arasnda bocalayan, kendini hem ok sevilen, hem ok nefret edilen bir Avrupa'nn sembolik corafyasna oturtmak iin reformlarn ve diplomasinin yan sra eitli fantastik ve kartografik tekniklere de bavuran ge dnem Osmanl m paratorluundan ve rahminde tad erken Trk milliyetiliinden, bize byle bir fslt ulayor.
202
anu
N o tlar
1 Bu bildirinin giri blm, 14 Mays 2004 Cuma gn Pera Palastaki sempozyumda sunulduu koullara tepkimi yanstyor. Bunun dndaki, asl bilimsel ieriiyle ilgili meseleleri zaman zaman, Sabanc niversitesi Tarih Programndan arkadalarm ve meslektalarm Hakan Erdem, Metin Kunt ve Akin Somel ile tartabilmi olmaktan mutlu, kendilerine teekkr borluyum. Hakan Erdeme ayrca, 14 Mays 2004teki sunuum srasnda tuttuu notlar iin de teekkr ederim. 2 3 4. Charles Maier, The Unmasterable Past. History, Holocaust, and German National Identity, Harvard University Press, 1988. Ayn eser, zellikle bkz. s. 12-13, 61-65. Buradaki zetin temelleri iin, bkz. [Immanuel Wallerstein vd] Open the Social Sciences. Repon of the Gulhenkian Commission on the Restructuring o f the Social Sciences, Mestizo Spaces, Stanford University Press, 1996, zellikle I. Blm: The Historical Construction o f the Social Sciences, from the Eighteenth Century to 1945 (1-32). 5 Edward Saidin Orientalisminde (1978), bir alma alan olarak ve bir ideoloji olarak arkiyat ay rmnn yeterince yaplmadna ilikin eletiri ve tartmalar iin, bkz. A. L. Macfie, Orientalism, Pearson Education, Longman, 2002. 6 Askeri devrim kavramyla, 16. yzyln ikinci yarsndan itibaren ateli silahlarn daha etkili kul lanm, zellikle de piyade ateinin hzlandrlmas etrafnda Bat Avrupa ordularnda meydana gelen taktik, manevra, rgtlenme, yanak dzen eitimi ve disiplin deiikliklerinin btn kas tedilir. rnein bkz. Geoffrey Parker, The military revolution. Military innovation and the rise of the West, 1500-1800, Cambridge University Press, 1988. 7 8 Stephen Howe, Empire : A Very Short Introduction, Oxford University Press, 2002, zellikle bkz. s. 85-87. Yenia Avrupasnn bats ve dousunda yer alan eitli mutlakyet rejimlerinin farkl kkenleri ve politik kltrleri konusunda, bkz. Perry Anderson, Lineages of the Absolutist State, New Left 9 10 Books, 1974. Bu ifade iin bkz. David B. Ralston, Importing the European Army, The University o f Chicago Press, 1990. A self-colonizing vision and mental outlook kavramn, gemite Sofla enter for Advanced Studies tarafndan yrtlen NEXUS projesinin atlye almalarndan birinde kullandmda, Bulgaristann nde gelen edebiyat kuramclarndan, deerli arkadam ve meslekdam Alexander Kiossevin, tam bu konuda bir makalesi olduunu renmitim. Alexander Kiossev, Notes on Self-Colonising Cultures u derlemelerde bulunabilir: (a) Cultural Aspects of the Modernisation Process, Oslo, 1995; (b) Bulgariavangarda, Salon Verlag, Kraeftemessen II, 1998; (c) Afterthe Watt. Art and Culture in Post-Communist Europe, Modern Museum, Stockholm, 19 99 ; (d) Ivailo Znepolski, Koprinka Chervenkova, Alexander Kiossev (der), Penser la Transition / Rethinking the Transition, Sofla University Press, 2002. 11 Zeynep elik, Displaying the Orient. Architecture of slam at Nineteenth-century World's Fairs, Berkeley, Los Angeles, Oxford, 1992.
D n y a d a T rk
m a ji
203
12 13 14 15
Selim Deringil, The Well-Protected Domains. Ideology and the legitimation o f power in the Ottoman Empire, 1876-1909, I. B. Tauris, 19 9 8 . Eugene Rogan, A iret Mektebi: Abdlham id II's School for Tribes (18 9 2-19 0 7) ; International Jo u rn a l ofM iddle East Studies, 29 (19 9 6 ), s. 83-107. A h m et Ersoy, A Sartorial Tribute to Late Tanzim at Ottom anism : the Elbise-i O sm aniyye A lb m ; M uqarnas, c. 2 0 (2003), s. 187-207. W endy M eryem K ural Shaw, Phantom s o f Bygone Days: the perform ance o f history in Ottoman m ilitary m useum s. M iddle East Studies Associationm (MESA) 31. yillik toplantisina sunulan b il diri, 22-24 Kasm 19 9 7 , San Francisco, California.
16 17
D onald Quataert, C lothing Laws, State, and Society in the Ottoman Em pire; International Jo u r nal ofM iddle East Studies, 29 (19 9 7 ), s. 403-25. Bkz. Terence Ranger, The Invention o f Tradition in Colonial Africa ; E. J. H obsbawm ve T eren ce Ranger (der), The Invention o f Tradition, Cam bridge University Press 19 83, Canto 19 9 2 iinde, s. 2 11-2 6 0 .
18 19 20 21
Kr. yrtc, his yoksulu, srtlan k m esi (anakkale ehitleri, 1915). K r. "... Vahetler denk / Kim i H indu, kim i yam yam , kim i bilm em ne bel" (anakkale ehitleri, 19 15). ngilizce orijinali: "... wait[ing] in heavy harness / On fluttered folk and wild / Your new-caught, sullen peoples, / Half-devil and half-child. nsanln efendileri ibaresini iki ayr neslin em peryalizm tarihilerinden dn alyorum : Victor Kiernan, The Lords o f Human Kind. European attitudes to the outside world in the imperial age, 19 6 9 ; Penguin, 19 7 2 ; Anthony Pagden, Lords o f ali the World. Ideologies o f Empire in Spain, Britain and France c. 1500 - c. 1800, Yale U niversity Press, 19 9 5 . lgin bir husus, K iernann alm asnn, Said in Onentalism'inden (1978) dokuz yl nce yaynlanm (ama. ok byk bir etki uyandr m am ) olmasdr.
204
K m e
D m e
Ko r k u s u n a
R e a k s y o n u
F a t o A d LOGLU*
20. YZYIL SNEMASINDA TRK MAJI

G
rsel
K l t r : S in
em a ve
aj
osyal bilimlerdeki incelemeler ve zmlemeler, farkl dzlemlerin bir yandan toplumsal hacmin olumasnda, dier yandan da karlkl et kileimin neticesinde evrensel hacmin olumasnda etken olan ele ri aa vurmaktadr. Sinemay yaamn bir senaryosu olarak gren Thomas Elsaessere gre,
Grsel iitsel medya ile alman byk yol, yalnzca elence iin de il, ayn zamanda politika, eitim ve bilim, bilginin saklanmas ve yaylmas, toplumsal deneyimlerin kaydedilmesi ve znelliin ku rulmas zerine genel dnmlerdeki sinemann roln bize ha trlatmaktadr.1 Bu sylem temsiliyet ve yeniden sunumu dndrrken, gerei eitleyen sistematie gnderme yapmaktadr. Bu gereklii eitleyen siste matik, sinema ve politika ilikisini artrmakta ve imaj oluumuna ia ret etmektedir. Sinema bir yandan insan, mekn ve toplum elerinden ya rarlanrken, dier yandan, sunum gcyle toplumun rettiini yeniden reten bir oluum olarak karmza kmaktadr. eitli alanlarda retilen metinlerin okunmas, toplumsal oluumumuzu deerlendirmemize k tutmaktadr. Sinema gibi, toplumsal dinamiklerin ekillendirdii, retim rneklerinin sonularna daha ksa srelerde ve de daha sklkla rastlama ve gzlemleme frsatna eriebildiimiz disiplinler, sosyokltrel, politik ve ekonomik dengeler ve gelien teknolojiden yararlanrlarken, yeniden retime katkda bulunurlar. Stuart C. Aitken toplumsal ve kltrel sunumda film ve politika arasndaki i ilikiler ve filmi, dnya zerindeki yerimizi anlamak iin kul* Yrd. Do. Dr., Baheehir niversitesi letiim Fakltesi retim yesi
m g e s i
D n y a d a T rk
205
lanmaktan sz ederken, sunum u tanmlamakta,2 akim nnde aka portrelemek ve ayn zamanda topluma kendi im gesini geri vermek ya da bir blm olarak grev yapm ak eklinde deerlendirmektedir. Bu do rultuda dier ifade alanlar arasnda sunum bireyleri ve gruplar evrele yen kaotik ve rasgele toplumsal yaplarn anlam m glendirmekte ve ken dilerini bu evreye gre tanmlayp konumlandrmalarna yardmc olmak tadr yorum unu getirmektedir.3 Sinema, bileenleriyle yeniden sunum ve temsiliyet iin belirleyici olmaktadr. nsan deneyimleniinin her zamankinden daha grsel olduu a mzda grsel kltr rn ve arac olarak sinema, sosyokltrel balamda, anlam retiminde etkin bir rol almaktadr. Sinemann en belirgin zellikle rinden biri grsel izlenim oluturmaktr. En genel anlamyla da imaj, insan larn bir kiiyi ya da bir nesneyi nasl algladklardr. Demet Grz'e gre, Bir bilgilendirme sreci sonunda ulalan imge olarak tanmlanabi len imaj, eitli konularda, eitli kanallar aracl ile elde edilen bil gi ve verilerin bir arada deerlendirilerek bir izlenim karar olutur masdr. nsan, bilgilenme srecinin bir paras olarak sonsuz say da mesajla kar karyadr. Ve zaman iinde zihinde oluan imajlar deerlendirilmektedir. maj bir kerelik olmayp srekli sahip olunan bir kavramdr ve bireyde birikimlerin sonunda olumaktadr.4 Grsel-iitsel mecrada, grme biim lerinin anlamlandrmay etkiledii srete, grnt ve dnme dinamii dnceyle sonulanmaktadr. Sinem ann sunum gc yadsnmaz bir gerektir. Sinema imgeleri ve simgelem i amacna ynelik altrr.5 Burada ulalan izler, kitle iletiim etki leim i bakmndan ve buna bal olarak da imaj oluturma asndan nemlidir. Ynetmenin dnyaya bak as ve iletiim tasarm yorumuy la, izleyicinin anlam retim sreci etkilenmektedir. Sinemaya zg anla tim, zgn bir bakn zaman ve mekn alglayn bize sunar. Hatta si nemann, retim dinamikleri ierisinde, dier sanat dallarndan daha poli tik olduunu syleyebiliriz. Bu durumda karmza kan sunum kavram yorumlanm bir gereklik eklinde tanmlanabilmektedir. Sinemada imaj
206
20. Y Z Y I L S N E M A S IN D A T R K MAJI
oluumunda etkin sunum dinamiklerinin yeri yadsnamaz. Sinemada ses le eklemlenmi grnt, izleyicinin anlam oluturma srecini etkileyerek izlenim yaratr. Zaman-mekn-beden boyutunda, konu-kii-karakter ze rinden oluan izler -bir baka deyile izlenimler-, yorumlayann kendi ki isel tercihlerine, deneyimlerine ve sosyal altyapsna gre deiim gste rir. Sinemada bu alglama sreci sonras bireyin akimda kalan, grd ki i ya da nesneyi artran veya ona referans veren ve hafzasnda yer tu tan, grsel-iitsel imgelerdir. Trk imajn sinema endstrisi ve izler kitle etmenleri bakmndan egemen Bat sinemas ve zellikle Amerikan sine masnda irdelemek yerinde olacaktr. Bu anlamda Topkap, ArabistanlI Lawrence (Lawrence of Arabia), Geceyans Ekspresi (Midnight Express) ve Ararat adl filmler 20. yzyl sinemasnda Trk imaj balamnda temsili filmler olma zelliine sahiptirler. Stuart C. Aitken ve Leo E. Zoon film ve toplumsal ve kltrel su numun politikas arasndaki i ilikiler zerinde yeterince allmam ol duunu savunurken, filmin dnya zerindeki yerimizi anlamak iin kul lanm bakmndan kkrtc bir zemin oluturmakla birlikte corafi ola rak byk oranda kefedilmediini belirtirler.6 Burada vurgulanmak iste nen, sinemann bireysel ve toplumsal kimliin oluumunda etkili olduu, ayn zamanda toplumsal olarak paylalan meknlar zerine yeni yorumlar getirirken, bu yorumlarn birey-toplum zerinde yaratt etkilerin henz yeterince incelenmediidir.
M
ekn
: T
r k iy e v e
e m s l
Seyirci film araclyla, daha nceden grd meknlar baka trl grme frsatn yakalarken, grmedii meknlarda da yolculuk yapa bilmektedir; hatta sinema bir aldatmacaya dayanacaksa, o aldatmaca ger eine benzer ekilde istenilen yerde gerekleebilmektedir.7 Yerler, yeni den deneyimlenmenin yannda kefedilmektedir. Peter Wollen, Filmler dsel yolculuklar gibidir demekte ve sinemann uzak yerlere byl yol culuklara ktn tanmlamaktadr. Yerler, anlatnn ilevleridir; aksi yonlar mutlaka bir yerde gerekleirler.8 Yerler, filmlerde seyircinin do al olarak varsayd e olmann yan sra, anlanm nne geen, hatta
D N Y A D A T R K MGES
2 0 7
ona yol gsteren ve de seyirciyi de peinden srkleyen zelliktedir. Bu nunla birlikte tem sil gcnn altrld yer portrelenmesi kavram, Bir film de m eknlarn kullanm ekilleri ve yerlerin portrelenmesi, kltrel norm lar, ahlaki deerleri, toplum sal yaplar ve ideolojileri yanstr.9 ek linde aklanmaktadr; yani grselletirilen yklerin anlatt yerle r ve yerlerin anlatt ykler olumaktadr. Bu yklerin oluum unda sunu m un tm bileenlerini ngrd ise unutulm am aldr. Scognam illoya gre sinem aclarn byl yolculuklara kartt hem oryantal hem de m odern gizemli yer, stanbuldur. stanbul, sinemann tm dnemleri boyunca her zaman bir odak noktas olmutur. inde barndrd gizemler ve esrarengiz olaylarn da katksyla kent bu grevini fazlasyla yerine getirdi ve film endst risinin ilk dnemlerinden beri gerek arka planda sadece dokunularak zerinden geilen, gerekse kendi organik yaps sebebiyle esas konu olarak ilenirken eitli yan senaryolara da kucak aan ve bu bileim yznden srekli kullanlan bir m ekn haline geldi stanbul.10 Trk im ajnn olum asnda stanbul, genelinde ve zelinde m ekn laryla grntlere aktarlmtr. Bunlar arasnda eitli filmlerde Bat g zyle stanbul, ak kam usal alanlaryla, genel d grntleriyle Boazii kys ve evresi, Rum eli Hisar, kprler, camiler, Topkap Saray, Dolmabahe, Kapalar, Sultanahmet Meydan, hamamlar, yallar, Belgrad or m an, Tnel, stiklal Caddesi, ara/dar sokaklar, cumbal evler ve belli bal otelleriyle grntlerde yer alm tr.11 Grntlere egemen stanbul dnda, Trkiyede m ekn olarak il gi gren ve film lerde yansyan yerler arasnda Antalya, rgp Greme, A n kara, Patara, anakkale, zmir, Kuadas, Efes, Kayseri de bulunmaktadr. 19 6 2 yl yapm Akdeniz Tatili (Flying Clipper-Traumreise Unter W eissen Segein) adl film de Antalyada deve greleri, Grem edeki peribacalar; I937 yl yapm H a fif Svari Alay H cum unda (The Charge O f the Light Brigade), Ankarann Sarayck, Peenek ve Osmaniye kyleri; 1985 yl ya pm Rzgrlar Kralnda (King o f the Wind) Patara l mekn olarak kul-
208
20, YZYIL S n e m a s i n d a T r k
MAJI
lanlm; 1988 yl yapm Slipstreamde ise bilimkurgu ve d srasnda dolalan rgp ve Greme, uzak bir gezegende geen bir bilim kurgunun mekn olmutur.12
G
e m i t e n
elen
rk
a ji
19 10 lu yllardan bugne kadar Osmanl saray bir entrika, komplo, aldatmaca, suikast ve cinayet yuvasdr, istibdat sultanlar ve harem sahibi, kadn (Batl kadn) tutkunu paalar ile. Trkiye yakn tarih te ve sava dnemlerinde bir casuslar cenneti; Osmanl ordusu ky c, talanc, apulcu ve katliamc; Osmanl ynetimi ya tmden ilgisiz ya da uygarszca baskc... Arta kalan doal gzellikler ve her yerden, camilerden esir pazarlarna kadar, fkran Dou romantizmidir.13 1913'ten 1993e kadar ekilen eitli filmler zerinden yansyan tari hi gereklik ve buna ilikin olarak konu ve kiilerin brakt izler yadsna maz. Filmlerde yzyln bandaki Osmanl saray, Abdlhamidin istibdat rejimine ve Jn Trk harektna kar ciddi yaklam, Kazaklarn Trkiyede rahat bir yaam srmesi ve Arnavutlara kar Trkiyeyi savunmalar, kilit pozisyonda olan Trklerin mal ve mlk ihtiraslar sonucu an kt ve zalim olarak yansmas dikkat ekicidir. Osmanllar, Trk ordusu ve Osmanl mparatorluunun durum ve siyaseti ile, istilac ve yenilmesi gereken bir z grlk dmandr. Genelde insan ldren, ky basan, ocuk ve kadnlan ka ran, tecavzc, kyc, talanc ve acmasz dman Trk imgeleminin ret tii olumsuz Trk imaj belirgindir. stildal Savana katlanlarm asi ve bu ulusal savan ayaklanma olarak anlatlmasnn yan sra, Gelibolu Savanm insancl ve tarafsz bir yorumla anlatm, 1890larm Galata, Tarlaba, Kurtulu, Feriky ve Perasmm zlemle anlatm da sz konusudur.14 Genelde Bat sinemasnda izilen Trk imajnn olumsuz olduu nu ifade eden Tahir Alper alayana gre Bati sinemasnda Osmanl m paratorluu ve Osmanlnn yklna kadar olan dnemde (1896-1922) ya plan filmlerde arlkl olarak gizemli Dou topraklarnda tehlikelerle kar laan Batlnn bana gelenler sultanlar, saraylar, harem, kle tccarlar gibi rntlerle yansyarak aktarlmtr. 1922den sonra ise Osmanl hakD n y a d T rk MCES
209
knda deimeyen olumsuz yargya ek olarak, Trkiye Cum huriyetinin ku rulm asndan sonraki dnemde Trkiye, uyuturucu zerine kurulmu film lerin mekn olarak karmza kmaktadr. Uluslararas casuslar uyu turucu ve silah kaakl, hazine avclar veya elmas hrszlar ise yeni m o tifler olarak belirmitir.15
T
em s
l F l m
ler
A R A B S T A N L I L A W R E N C E , T O P K A P I, G E C E Y A R IS I E K S P R E S VE A R A R A T
Gemiten gelen olumsuz Trk im ajnn 20. yzylda nasl yans ma bulduu ArabistanlI Lawrence, Topkap, Geceyars Ekspresi ve Ararat zerinden okunabilir. Filmlerde grsel-iitsel anlatmn gc ile oluturu lan temsili gereklik ve deneyimlenile izlenim yaratlmtr. Ararat'a gele ne kadar sz geen filmler, gerek izler kitle, gerek aldklar dller, gerek se sinematografik anlatm aracl ile Trk im ajnn olumasnda etkin rol oynamlardr. Bu anlamda, sz geen film leri 20. yzylda Trk imajn temsil eden film ler olarak deerlendirmemiz m m kn olmaktadr. Bu balamda halkla ilikiler disiplininde yer alan, kiisel imaj oluumundaki etmenlerle paralellik kurulabilir. Sinemada beliren imajn, aynen halkla ilikiler etkinliinde yaratlan izlenimde olduu gibi, sylem, kiilik zel likleri, kltr-deer-alg, tutum ve davranlar, iletiim becerileri, szsz iletiim biimleri, aralar, aksesuar ve mekn kullanm yoluyla ekillendi ini syleyebiliriz.16 Buna gre sinemada optik (grsel) ve haptik (dokunsal, duyusal) alg olgular erevesinde, sinematografik anlatm etkinliinde retilen metinde grsel kltre dair okumalar aadaki etmenler zerin den deerlendirilebilir: a. olay rgs b. kahraman/karakter c. kltr-deer-alg d. mekn-beden dinamikleri
A R A B S T A N L I L A W R E N C E (L A W R E N C E O F A
r A B A )
Ynetmen: David Lean Senaryo: Robert Bolt Grnt Ynetmeni: F. A. Young
210
2 0 . Y Z Y I L S N E M A S I N DA T r k i MA) i
Sanat Ynetmeni: John Box Mzik: Sir Adrian Boult Yapm: Sam Spiegel, David Lean/Columbia, ngiltere, 196217 1962 yapm, David Leanin ynettii ArabistanlI Lawrence, en iyi film Oscarn kazanmasnn yan sra, yedi Oscar dlnden altsn alm tr. Bunun neticesinde film geni bir izler kitleye ulamasndan dolay, g rntlenen Trk imajnn aktarlmas ve etki brakmas asndan nemli ol mutur. Birinci Dnya Sava srasnda, ngiliz casus T. H. Lavvrencen Arap Yarmadasndaki halklar Osmanllara kar kkrtmak ve ayaklandr mak iin buraya gelmesinin ardndan gelien olaylar filmin ana konusudur. Olay rgs ierisindeki sylem Trklerin dman, istilac, zgrlk d man ve hatta tecavzc olduu ynndedir. Filmde geen olaylar, kahra man ve karakterler, kltr ve deer algsn yaplandm nitelikte aktarlr. Buna gre, dman ve acmasz Trk imajnn sergilendii bir yapmda, Emir Faysalm kampn acmaszca bombalayan Trk uaklar, kylere sal dran Trk askerleri, istilac olarak bahsedilen bir Trk kavram belirgindir. Grsel temaann etkili bir biimde sunulmasnn yan sra zellik le Trklerle ilgili olumsuz ynde szl tanmlarn yaplmas dikkat ekici dir. ln doasnn sinematografik olarak etkili bir biimde aktarld filmde renk, doku ve k ustalkla kullanlr. Ancak yine de zihinlerde iz b rakan sahneler, ikence ve tecavz ima eden sahnelerdir. zlenim olutur mada ve imaj yaratmada etkisinin azmsanamayaca bu mekn-beden-zaman dinamii evresindeki sahneler szl aktarm eklemler niteliktedir. Filmde, zgrlk dman olarak gsterilen Trk varl, ikence ci ve tecavzc olan Trk grevliler ve Lawrancem Trk nefretinin kay nanda, tutukluluu srasnda urad tecavzn olduu yoruma ak braklmtr.
T O P K A P I (T O P K A P I)
Ynetmen: Jules Dassin Senaryo: Monja Danischevvsky (Eric Amblerin The Light of the Day [Gn I] adl romanndan) Grnt Ynetmeni: Henri Alekan
D n y a d a T rk m g e s
211
Mzik: Manos Hacidakis Yapm: Jules Dassin, ABD, i964*s Casus, polisiye tarz filmlerin ekildii yllara rastlayan 19 6 4 yl ya pm Topkap, gldr atmosferi iinde Topkap Saraynn hazine dairesi ne yaplan soygunu ve bunu planlayan etenin bana gelen olaylar konu alr. Olay rgsnde ve karakterlerde Trk im ajn olumsuz ynde etkile yecek deerler olmamakla birlikte filmin belirgin zellii turist bak a sn gzler nne sermesidir. Trk imaj asndan zellii ise meknlar zerinden yaratt izlenimdir. Burada aktarlan meknlar psikolojik co rafya zerinden kltrel corafyaya gnderme yapmaktadr. Filmde, o zamana kadar ekilmi dier filmlere kyasla nahif, yar dmsever ve komik bir Trk imaj izilir. Komik grnm l Trk polisler, hazine dairesindeki nbeti srasnda uyuklayan gvenlik grevlileri, her i lerini brakp stanbulun ortasnda yal gre izleyen halk aktarlr. TopkapTda oryantalist tavr zellikle mekn zerinden ilenir. Filmde aktarlan meknlar Trkiye'nin turistik yz ve Bat'nm alglad ehresidir. Turistik yansmalar hamamlar, cumbal evler, arafl ve kyl kadnlar, arnavut kaldrml sokaklar, Hilton oteli, Boazii ve tabii ki Top kap Saraym ieren grntlerde yer alr. Bunun yansra, Batnn Trk lerle ilgili dncelerini aktarma anlamnda, film in barol oyuncusu aktrist Melina Mercourinin szlerine yer vermekte yarar vardr: Istanbul-Constartinople beni bylyodu. Ve bir kez daha ulusal nefretlerin temelinde olan boluu grdm. Eskiden beri kk Yunanl ocuklara, Trklerin ve Bulgarlarn dmanlar olduklar retiliyor. ok tehlikeli bir samalktr bu! stanbul'da dost olabile ceklerini grdm.
G
e c e y a r is i
kspresi
(M d
n g h t
Ex
pr ess
Ynetmen: Alan Parker Senaryo: Oliver Stone (Billy Hayes ve William HofFer'in kitabndan) Grnt Ynetmeni: Michael Seresin Sanat Ynetmeni: Evan Hercules
212
2 0 . Y Z Y I L S N E M A S IN D A T R K M AJI
Mzik: Giorgio Morodcr Yapm: Casablanca Film Works/Colombia, Ingiltere, 1978 19 Geceyans Ekspesinde, tehlikeli bir mekn olarak yanstlan Tr kiyenin gereklere ve yoruma ak bir sunum u, Hayes'in cezaevinde m a ruz kald ikence ve tecavzlerin anlatm, srekli Hayes ile uraan ve ona tecavz eden bagardiyan Hamit, sinem ann ilk dnemlerindeki kt Doulu tiplemesinin bir versiyonu olarak aktarlr. 1970 ylnda zerinde iki kilo hahala yakalanan Am erikal ren ci Bili Hayesin tutuklanmas, Samalclar Cezaevine gnderilmesi ve 1975 ylndaki firarna kadar burada yaad olaylar ieren Geceyans Ekspresi, Trk imajn olumsuz ynde yaplandran bayaptlar arasnda dr. Film in olay rgsnde sulu karakter Billy Hayes kahramana dnr ken barbar Trk" imaj yllar boyu belleklerde yerleecek ekliyle ne k mtr. Dahas, Tahir alayanm belirttii gibi, filmin senaryo yazar nl ynetmen Oliver Stone ve ynetmen Alan Parker gibi sinemaclarn im za sn tamas ne yazk ki bu film in sinema tarihindeki nemli yerini hep korum asn salamtr ve salamaktadr. Maltada ekilen film, sinema al datmas yoluyla yaratlan meknlar ile Trkiye'yi zihinlere kazrken, turist bak as ile yaplandrlan ablon grntler gzden kamaz. Oryantalist bak asyla dar sokaklarn, hamamlarn, kara arafl kadnlarn, Dou tiplemesini ieren insan ve mekn manzaralarnn grntlere szdrlm a s ihmal edilmez. Filmde, sinematografik anlatm asndan bahse deer tek mekn cezaevidir! iddet ve ikence ak bir biimde sergilenirken, te cavz ve ecinsellie yaplan gndermeler rtk olarak ilense de belirgin bir biimde gzler nndedir. 20 0 2 yl yapm, ynetmenliini Atom Egoyan'n yapt Ararat'ta, Raff adnda Kanada'da yaayan bir Ermeninin 15 yl nce bir Tiirk diplo mata suikast giriim i srasnda vurulup ldrlen babasnn amalar ve idealleri peinde Trkiye'ye gelip ardndan Kanadaya dnmesi ve sre iinde birbirine paralel gelien alt hikyeler konu edilmektedir. Nedred Ku ran Burolu Ararat'n ma Ettii Gnderi ve Amalad zler Kitle (The implied Message o f Ararat and its intended Audience) balkl m akalesin
213
de, film in Ermeni m eselesini 21. yzyla yanstacak bir izler kitleye ula mak yolu ile, amaca ynelik bir kurgu ierdiine dikkat ekmektedir. Ma kalenin balnda yer alan im a, gnderi, ama ve izler kitle kelimeleri sz geen grsel-iitsel metnin okuma etkinlii erevesinde ele alnmakla bir likte, Ararat111 yakn zamanlardaki Trk imajna nasl yansdna k tut maktadr. Ermeni perspektifinden aktarm ieren bu film, Trk imajn olumlu ynde etkilememektedir. yle ki, filmin politikas ve politikann fil mi kavramlar tartlabilir. Kuran Burolu grsel-iitsel metinde yanlsa ma ve gerek", adaletin yerini bulmas ve Trklerin hainlii", tarihi ste reotipi olarak Trklerin Hristiyan dm anl ile ilgili karmlarn sz konusu olduuna iaret etmektedir. Buna bal olarak da 20 0 2 ylnda yan syan ekliyle, Trklerin hl deimedii ve eskisi gibi/kadar kt olduk lar izlenimi belirmektedir. Sinematografik adan zellii olmayan film iinde asl hikye R affinin babasnn ideallerini ve neden byle bir ie kal ktn renmeye almas olsa da, konuya eklenen ve rtk olarak ek lemlenen Ermeni soykrm anlats sebebiyle dm an Trk imaj kulla nlmaktadr. 19 15-19 18 yllarnda Van'da grev alm doktor Clarence Usshern anlarndan yola karak yaplan dnem zetinde Trk askerleri i kenceci, tecavzc ve katil olarak sunulur. Film iinde film kurgusu arac l ile Trk im ajn olumsuz ynde etkileyecek aktanm ise grsel iletiim tasarmna rnek tekil etmektedir.
S o nsz
Kiinin kendisinin ya da bakalarnn zihninde oluan bilgilenme, yarglama, tulum ve davranlar, ilikiler gibi etkileimlerle biimlenen bir imge olan imaj, kiiye dnk anlamda z imaj, alglanan imaj ve istenilen imaj olarak ayrt edilebilir/0 Buradan hareketle nce Trk imaj balamn da kendimizi nasl grdmz, nasl alglandmz ve nasl alglanmak istediimiz sorularna cevap aramak gerekmektedir. Sinemann kapsam ve grsel-iitsel etkileimi zerinden rtk de olsa politika yapldn sy leyebiliriz. Sinem ann en iyi kltr elisi olduunu syleyen, be yl Krg zistann Trkiye bykelisi olarak grev yapm olan Krgz ynetmen Tolomu Okeyev hangi nedenle olursa olsun sinem ada sembolik anlatm
214
2 0 . Y Z Y I L S N E M A S IN D A T R K M AJI
doru bir biimde kullanmnn byk sincm aclann ii olduunu ifade et mekte ve sinem a ile ilgili bir politika oluturmaktan sz etm ektedir/' Sinemada sesle eklem lenm i grnt, izleyicinin anlam oluturma srecini etkileyerek izlenim yaratr. Optik ve laptik alglama neticesinde ortaya kan izlenim, genel geer yarglan iermez; yorumlayann kendi ki isel tercihlerine ve sosyokltrel altyapsna gre deiim gsterir. Sine mada bu alglama sreci sonras bireyin aklnda kalan, hafzasna yerle en" grsel-iitsel hatralardr. Sinemada imaj, olay rgs iinde konu, ki i, karakter vc kahraman evresinde mekn, zaman ve beden gibi grsel ile tiim dinamikleri etkileiminde izlenim yaratma yoluyla oluur. letiim arac olarak da ele alabileceimiz im ajn izlenim yaratmadaki etkinlii, gz ard edilmemesi gereken bir gereklik olarak karmza kmaktadr. Gemiten gnmze m iras kalan Trk imajnn olum suz ve yanl tc ynde iz brakmasn nlemek iin sinemada retime ynelik, sinem a nn altyapsnn oluum unu destekleyici bir politika yrtlmelidir. Batnrn nyargl Trk imajna teslimiyet braklmaldr. Demokrasiyi iler klan Trk imajn belirleyici bir sinem a politikas ile imajn deim esi sz konusu olabilir ve bunun iin belgesel sinemadan balanabilir.
215
fO c
51 Fil m in A d i Y il l e n e n K o n u -K i m a j z e r n h N o t la r
Kara Corci/Kara Ghiorgi Altn Adam/Az Aranyember
19 13 19 18
Trklere kar yrtlen ilk ayaklanma. 19. yzyl balarnda Tuna'da sefer yapan bir geminin kaptannn bir Trk gemisinde gizlemek zorunda kalmas ve gelien olaylar. Gemiye gizlenen Trkn bir ans kayna olarak gsterilmesi
Florance Nightingale
19 20
Londra dan skdar a gnll olarak gelen vc askeri hastaneyi dzene sokmaya alan feminist Florance Nightingale'in hayat.
Fenerli Kadn/ The Lady vvith a Lamp 12. Kari Klelerin syan/ Buntat na Robite Kzl Sultan/Le Sultan Rougc
19 20
Londradan skdar'a gnll olarak gelen ve askeri hastaneyi dzene sokmaya alan feminist Florance Nightingalein hayat sve Kral 12. Karln Trkiye'den svee atla yapt dn yolculuunun safhalar. Bulgar ulusal kahraman Levski'nin zgrlk mcadelesi. Sultan Abdlhamid. Yzyln bandaki Osmanl sarayna, Abdlhamidin istibdat rejimine ve Jn Trk harektna kar ciddi bir yaklam.
1925
stanbul ve civarlarnda yaplan d mekn ekimleri.
1953 1935
Lanetli Abdul/Abdul the Damnedi935 Son Karakol/The Last Outpost
Sultan Abdlhamid. Birinci Dnya Sava dneminde Trk-Krt ve Ermeni ilikileri. Bulgar folklorunda Kelolan'a benzeyen Kurnaz Peter'in bir direni ve hiciv simgesi olarak kullanlmas Kurnaz Peter ve Nasrettin Hoca filmde Trk yneticileri, zengin Bulgarlar ve Yunanl papazlarla alay ederler. Kurnaz Peter ve Nasrettin Hoca filmde Trk yneticileri, zengin Bulgarlar ve Yunanl papazlarla alay ederler. Kazaklarn Trkiye'de rahat bir yaam srmesi ve Arnavutlara kar Trkiye'yi savunmalan.
20.
YZYI L S NEMASI NDA TRK MAJ I
*935
Nasrettin Hoca ve Kurnaz Pctar/ 1938 Nastradin Kodzha i Hitar Petar Kurnaz Peter/Hitar Peter 1938
Bulgar folklorunda Kelolana benzeyen Kurnaz Peterin bir direni ve hiciv sim gesi olarak kullanlmas. arie Katerina zamannda g etmeye zorlanan ve Trkiyeye gelen bir grup Kazan hikyesi.
Srgn'deki Kazaklar/ Cossacks in Exile
*939
D nyada T rk m c e s
F il m
in
di
il
l e n e n K o n u -K
m a j z e r n e N o tla r
Gl Baba/Gabor Diak
1940
Trklerden kaan iki arkadan Gl Babann nsancl ilikiler, uzlamalar, maceralar ve aklar bahesine snmalan ve gelien olaylar. ile amansz mcadeleler ile savalann ayn erevede anlatlmas. Bir Nasrettin Hoca macerasnn masals bir hava iinde anlatm. Sinop Savandaki Rus zaferinin canlandrlmas. Stalini ycelten bir propaganda film i iinde tarafsz grnp Almanlarla gizli ibirlii yapan Trklerin anlatlmas.
Nasrettin Hoca/ Pok Hojdenia Nasreddina Amiral Nakhimov nc Darbe/ Le Troisieme Coup iero Olay, Be Parmak/ Five Fingers Beyaz eytann Olu van/ Ivan il fglio del Diavola Bianco Boyunduruk Altmda/Pod Igoto ipka Kahramanlan/ Geroite na Chipka lmesi Gereken Adam/ Celui Qui Doit Mourir
1946
x947
1948
95 I
kinci Dnya Sava dneminde Ankara ve stanbulda patlak veren casusluk skandali. Kafkasyada Trk-Rus ilikileri.
stanbul ve Ankarada gerekletirilen d mekn ekimleri. Kilit pozisyonda olan Trklerin mal ve mlk ihtiraslar sonucu an kt ve zalim olarak yanstlmas.
*953
I953 J955
Trklere kar yrtlen son ayaklanma srasnda bir Bulgar kynde yaananlar. Trk-Rus Sava ve Bulgar tarihinde bir dnm noktasolan ipka tepesindeki vurumay ve Bulgarlarn kahramanlklar. Girit'te Trk-Yunan ilikileri. Incilin bir eit simgesel yorumu olan filmde Isann azab, p asif ve vurdumduymaz ya da zaman zaman baskc ve otoriter olan bir Trk ynetimi altnda iinde gerek ktler olan bir grup din adamn ve ky erafn barndran Yunan topluluu iinde anlatlyor.
1957
M iss Stone Arife/V Navecherieto
1958 1959
Makedonya olaylarna kanan Amerikal misyoner bir kadnn bamdan geenler. Osmanllara kar Bulgar-Rus ibirlii ve Bulgar bir delikanl ile bir Rus kznn ak.
F l m n A di
Y il
LENEN K O N U -K
m a j z e r n e N o t la r
Mslman Rahibe Flavia/ Flavia la Monaca M usulmana Fatih Sleyman/ Solimina il Conquistatore
19 6 0 19 6 1
Akdeniz'deki Trk akmUr. 16. yzyl Osmanl tarihi, Kanuni Sultan Sleyman ve Viyana Seferi, brahim Paa vc Zigetvar Kuatmas Trkler klasik olarak insan ldren, ky basan, ocuk ve kadnlar karan ktler olarak gsterilse de Sultan Sleym an vc brahim Paa olduka tarafsz ve manhkl bir adan ilenmitir. Saldrgan, tecavzc, kyc, talanc ve acmasz dman Trk imgelemi.
Ayrntl bir ekilde O sm anlIlardan, T rk
Praxosun Kuzulan/ le s Moutons de Praxo$

A r a b ista n lI I.aw ran ce/
19 6 2 19 6 2
Osmanl ynetimi altndaki Yunan adalarnn durumu. Osmanl dneminde Arap Yarmadas ve Birici Dnya Sava'mn izleri.
Lawrance o f Arabia
ordusundan, O sm anl mparatorluu'nun durum ve siyasetinden sz ediliyor ama bunlar salt bir istilac ve yenilmesi gereken bir zgrlk dm an ad altnda sunuluyor.
Tudor Vahi Krdistan/ F Salvaje Krdistan Kltlerin Saldrs/ El Attaque dc Los Kurdos Grev:Kzgn ller/ Mision Arenas Ardentes Shibil Aa Vasiyetnamesi/ a Kopanyi Aga Testamentuma
19 6 3 19 6 7 19 6 7 19 6 7 1967 19 6 7
18 2 1de meydana gelen bir ayaklanmay bastran Tudorun yks. Osmanl dnemindeki Krtler ve yaamlar. Osmanl dnemindeki Krtler ve yaamlar. Osmanl dneminde Arap Yarmadas vc Birici Dnya Sava'mn izleri. Osmanl dneminde nl bir kahraman haydudun yaam.
x6. yzyldaki O sm anl-M acar m cadelesi.
20. YZYI L
S NEMASI NDA TRK MAJ I
Dnemin koullarnn bir macera filmi tutarszl iinde anlatlmas.
Bu mcadeleyi hareketli bir macera ve a filmi erevesi iinde deerlendiriyor. Trklerin onurlu, gvenilir ve gvenen kar taraf svireli paral askerlerin ise kt taraf olarak yanstld bir yapm.
zgrlk veya lm/ Svoboda ili Smart
19 6 8
Tuna'dan Balkanlara akn yapan ozan ve devrimci Hristo Botevin ksa yaam yks.
F il m
in
di
Yu 19 6 8 19 6 8
LEN EN KONU-K
m aj ze r ne N
o tlar
l Egerin Yldzlar
19 . yzylda Slovak halknn Trklere kar direni hareketi. O sm anl kuatm as srasnda bir kalede yaananlar ve sonuta T rklerin geri ekilm esiyle sonulanan olaylar.
Paral Askerler/ The Dubious Patriots/ You Cant W in T hem Ali stanbullu H anm efendi/ Sziget a Szarazfuldn Cesur M ihail/M ichael the Brave
19 6 9
Fon olarak kullanlan stiklal Savam n iinde devam eden b ir casusluk ve macera.
stiklal Savan a katlanlann film de asi ve bu ulusal savan ayaklanm a olarak anlatlmas.
19 6 9
Yllar nce stanbulu terk den bir Macar kadnn, yalandnda evinde bir araya getirdii nesneler arasnda anlarna dalm as.
19 7 0 19 7 0
O sm anlIlardan kurtulm ak iin m cadele den stanbulda gerekletirildii rivayet edilen Prens M ih ail'in yks. d m ekn ekim leri.
Yarg/itelet M artens Kardeler/ The M artens Brothers Sadakat in Sadakat/ Loyalty for Loyalty Karagz/Karaghiozis Havariler/Apostolite Julia Vrevska
16 . yzylda M acar kyllerini T rklere kar ayaklandran G yorgy D ozsan m hikyesi. Moldavya kral byk Stefanm O sm anhlara kar verdii mcadele. 1877-1878 Trk- R u s Sava srasndaki olaylar. Trklerden Yunanistana geen Karagz oyununun, Yu nan kltr zerindeki etkisi ve yansm alar.
1974 1975
19 7 6 19 7 7 19 7 8
Karagz oyun kltr ve etkileri. 19 . yzylda Trklere kar ayaklanm alar. 1877-18 78 Trk-Rus savanda cephede hastabakclk yapan ve tifodan len Barones V revskann hikyesi.
Kazkl Voyvoda/Vlad Tepes
19 7 9
T rk dm an ve vam pir im ajyla zdeleen Vlad Tepesi ya da V lad Draculu n bir sutan aklanm as ve soylu b ir vatansever, H ristiyanln savunucusu olarak sunulm as.
F lm n A d i
il
l e n e n Ko
nu
-K
m aj
z e r in e
o tlar
Gelibolu/Gallipoli
19 8 1
Gelibolu Sava.
Bir Anzak askerinin gznden Gelibolu Sava'm n insancd ve tarafsz bir yorum la anlam.
Rembetiko
19 8 3 19 8 3
Cum huriyet ncesi zmir. n cek i yzyln stanbu lunda Rum aznlk ve onlarn yaam lar.
Egenin esintilerinin ve izlerinin kullanm. 8 9 o lan n Galata, Tarlaba, Kurtulu, Feriky ve Perasnn zlem le anlam. creerini alm adklar iin padiaha isyan eden subaylar ve modaevi grnm l, srekli davetlerin, ay partilerinin e dedikodunun olduu bir harem ve yal, romantik, anlayh ve kadn avcs bir padiah ve entrika uzm an bir ba kadnn anlatld bir saray yansm as.
Loksandra
H arem
19 8 7
Karlp sultann harem ine kapatlan ve sonradan sevgilisi tarafndan kurtarlan A m erikal bir gen kzn heyecanl maceras.
Fascalinin Adas/ Pascalis Island
19 8 8
B ir Yunan adasndaki O sm anl ynetim i.
Adada yaayan ve kmekte olan ve srekli atp son dnemlerini yaayan Osmanl devletinin ve sava ncesi Avrupasnn temsilcilerinin hepsinin kaak, kat ve kokum u olarak yanstld bir yapm.
Gzde/The Favori te
19 8 9
Sultan Abdlham id, Selim ve M ahm ut dnem lerindeki tarihsel gereklerden ok saray entrikalar ve harem in kapal dnyas.
Dracula
19 9 3
Vlad T epesin O sm anllarla m cadelesi ve onlar yznden, intikam iin Kar B y y ve ondan edindii vam pirlii yelem esi.
Kartal Kaline/Kaline Orelat
O sm anldara kar direnie geen Kalinenin srgne gnderilm esinden 15 yl sonra yeni B ulgaristana dnm esi ve yaad hayal krk
Bulgaristann O sm anl ynetimi altndan ktktan sonra karda sorunlar yanstlmtr.
stiklal Sava
1877 Rom en-Trk sava.
N o tlar
1 2 Thomas Elsaesser ve Barker Adam, Early Cinema: Space-Frame-Narrative, BFI Publishig, 19 9 0 , s. r. Stuart C. Aitken ve E. Leo Zou, ed., Place, Pover, Situation, And Spectacle: AGeography o f Film, ABD: Rowm an & Littlefield Publislers Inc., 19 9 4 , s. 5.
3 4 5
6
Aitken ve Zonn, age, s. 6. Demet G rz, Halkla likiler ve Tantm Faaliyetlerinin Etkinliinde zlenim (maj) Ynetimi, 2"J International Symposium, Communication in theMillennium, A dialogue Between Turkish and Am erican Scolars, stanbul niversitesi, 2 0 0 4 , s. 791. Sidney Gottlieb, Hitchcock on Hitchcock: Selected Writings and lnu.rvie.ws, A BD : University o f California Press, 1995, s. 219. Aitken ve Z onn, age, s. 5. Giovanni, Scognamillo, Bat 1 Sinemasnda Trkiye ve Trkler, stanbul: nklap Kitapevi, 19 9 6 , s. 149. Andrew H igson, Dissolving Views: Key Writings on British Cinema, Cassell, 19 9 4 , s. 156. Aitken ve Z onn, age, s. 6. Scogonillo. age. Boazii ve evresi, Hilton Oteli, Kapalar, Tnel Meydan, Bahekap, stinye, Topkap Saray ve ile'de moteller, Binbirdirek Sarnc, Yerebatan Sarnc, ili, Karaky, Sirkeci G ar, camiler, m ezarlklar, surlar, caddeler, ara sokaklar, hurdaclar, antikaclar, rhtm, Galata Kprs, ham al lar, cum bal evler, arafl kyl kadnlar, Hilton Oteli, Divan Oteli, Pera Palas, Boazii kylar, kalabalk caddeler, dar sokaklar, ham am lar, yallar, Tophane ve Dolmabale, Kkekm ece Kp rs, pazarlar, stiklal Caddesi, Boaz Yollar, araba vapurlar, Kabata, Fndkl ve Sleymaniye Cam ileri, Rum elihisar, Kasmpaa, Sultanahmet, Kapalar, Haydarpaa G ar, Belgrat Orm an, Bentler, Kilyos Otelleri, Tophane, Pera Palas, Kapalar, Kilyos, Yeilky H avaalan, Sirkeci stsyou, Haydarpaa Gar, Taksiler, Tokatlyan Oteli grntler inin yer ald film ler iin bkz. Scognom illo, Trkiye: Bir M ekn", age, s. 14 9 -16 9 .
7
8
9
10 11
12
Scognom illo, age, s. 149-159. Scognom illo, age, s. 56. Bkz. Ek.1.Tablo Scognomillonun ad geen yaynndan ''Tarihten Yapraklar blm nden (s. 43-81) oluturulm utur.
*3 r4 *5
Tahir Alper alayan, Bat Sinem asnda Trk m aj , Aydnlanma 1923, s. 33-38. Grz, age, s. 800. Scognam illo, age, s. 212.
.O
Scognam illo, ge, s. 226. Scognomillo, age, s. 214.
20 21
G rz, age. s. 793. Nihal B engisu: Bir Trk imaj oluturm alyz.
221
D u n y a d a T r k MGES
Ka
yn aka
Aitken C. Start ve Zonn E. Leo, ed.: Place, Power, Situation. And Spectacle: A Gcography o f Film , U SA: Rovvman & Littlefeld Publishers Inc., 1994. alayan Alper, Tahir, Bat Sinem asnda Trk m aj". Aydnlanma 1923, 2 00 3. s. 33-38. Elsaesser, Thom as veBarker, Adam, Early Cinem a: Space-Frame-Narrative, Londra: B Fl Publishing, 19 9 0 . Buroglu, Kuran Nedret, "The implied Message o f Ararat and its Intended Audience, R<?wu> o f Armenian Sturftes, c. 1, no 1, ASAM lnstitute for Arm enian Research. H igso, Androw, Dissolving Vitvs: Key \Vritings n B riiiik Cinema, Cassell, 19 9 6 . Gottlieb, Sidney, Hitchcock on Hichcock: Selecttd Wriing$ and lnterviews, ABD: University o f Califomia Press. 1995. Grz, Demet, Halkla ilikiler ve Tantm Faaliyetlerinin Etkinliinde izlenim (imaj) Ynetim i , 2n^ International Symposium, Communication in theMillennium, A dialogue Bet\vee T urkisl and Amc-rican Scolars, stanbul niversitesi, 2 0 0 4 , s. 7 9 1. Scognam illo, Giovanni, Bat Sinemasnda Trkiye ve Trkler, nklap Kitapevi, stanbul, 19 9 6 .
2 2 2
20. Y Z Y IL S N E M A S IN D A T RK M A JI
H a n d e B lsel*
LETM STRATEJS OLARAK YEREL BLG KULLANIMI VE g o LI YILLARDA REKLAMLARDA TRK MAJINA GER DN
resellemenin bir sonucu olarak 9 0 h yllarla birlikte ivme kaza nan kltrler aras iletiim, bu kltrler arasndaki farkllklar orta dan kaldrp adeta ortaya niform bir kltr karmaya doru evrilirker, bir yandan da bu srece kar durmaya alanlar olduunu gr yoruz. Kar duranlar bu erevede zgrlk alan , direni vahas ve kltrel zerklik ad verilen kurtarlm blgelerin altn her zam ankin den fazla iziyorlar. te kimilerine gre, bu direni vahalarTndan biri de, toplumlarn en gncel, en gndelik, belirgin ve kestirme zihin haritalarn oluturan reklamlar. Diyelim ki, ziyaret ettiiniz bir lkede bir otele kayd nz yaptrdnz, odanza girdiinizde ilk yapacanz eylerden biri mutla ka farkl uluslararas kanallardan yayn yapan televizyonu amak olacaktr; bir sre kanallar arasnda gezindikten sonra, kanlmaz olarak birka rek lam kuayla karlarsnz. Her birinin bir sesi, rengi ve bildiklerinizden farkll vardr. ok da tanmlanamaz bir eyler, sizin grmeye alkn ol duklarnzdan farkl yapar onlan. Nedeni ise basittir aslnda: Reklamlar bir lkeyi ve bir dnemi en arpc imgesellikle en kestirme ve karm ak olm a yan yoldan anlatan iletiim kanallardr. Modem toplumlarda reklam en etkili sosyalleme kuram larndan biri haline gelmitir. Kitle iletiiminin ierii zerinde belirleyici olabilen, cinsel ve ulusal kimliin oluum unda nemli bir rol oynayan, nesnelerin kullanm deerlerinin dna taarak farkl gereksinim alanlar yaratan, si yasi kampanyalardaki stratejileri ynlendiren reklam, ayn zamanda spor ve m zik gibi belli bal kltrel kurum lar zerinde de etkili bir kontrol m ekanizm as oluturarak yaamlarmzn hem gndelik aknda belirleyi* M .A., Baleelir niversitesi letiim Fakltesi retim grevlisi
D n y a d a T r k m
ges
223
ci bir sylem yaratm, hem de en korunakl, kuytu kelerine kadar szma y baarmtr. nsanlarla nesneleri arasndaki iliki biimini yaamn yzeysel ya da sradan zelliklerinden biri olarak alglamak sosyal anlamlar hie say mak olur. Oysa gnmzde bu iliki artk insan varoluunun ou ynn aklayan bir veriye dnmtr. Pazar ekonomisinin geerli olduu toplumlarda, mallarn kullanm deeri deiim deerinin altnda ezilmeye mahkm klnmtr. Reklam da bu balamda bir eit katalizr olarak sem boller ve yeni g ilikileri reterek sosyal roln oynamaktadr. ou top lum eletirmenine gre reklam, tketicilerin aslnda yaamlarnda ciddi ola rak gereksinim duymadklar eyleri arzular konuma getirilmeleri yolunda mallarn reticileri tarafndan kontrol altna alnp ynlendirilmesi dn cesini ierir. Bu talep yaratm, bir sistem olarak kapitalizmin ok fazla say da piyasaya srebildii rnlerden kaynaklanmaktadr. Duraan bir ekono mik oluumdan ekinen ya da kapitalizmin km bir ekonomik sistem al tnda tamamen ezilmesi kbusunu ortadan kaldrmaya alan bir retici, retilen maln mutlaka tketilmesini salayacak bir mekanizma olutur mak zorundadr. te reklam bu noktada reticilerin rnleri iin uygun bir tketim pazar yaratmalar ynnde kullandklar ana silah olagelmitir. Bu balamda reklam insanlar iin yapay (yapay nk yaratlan gereksi nimler tketicilerden ok reticilere yneliktir aslnda) gereksinimler yarat ma ve bunlar iletme aamalarnda nemli bir rol stlenir. Stuart Ewen, rek lamn ve tketim kltrnn kkenlerini aratrd Captains of Consciousness1(1976) adl almasnda henz getiimiz yzyln balarnda yeni ye ni olumaya balayan tketim toplumunda farkl arzular yaratma ynelimi nin rn odakl ekonomi anlayndan, insanlar ve rnler arasndaki iliki nin gelitirilmesine ynelik bir balama kaydn vurgular. Bylelikle rek lamla beraber, tketici sosyal stat ve sembolik anlamlarn zengin ve karma k ana giderek daha youn biimlerde eklemlenebilmitir. Reklam sembolizmi kiinin derinlerinde yatan duygularn yanst maya ve dolaysyla maniple etmeye alr. Gnmzde tketim, geni kapsaml bir davransal kodun ileyii dahilinde, gstergelerin sistematik maniplasyonuyla ilintili bir olgu haline gelmitir. Artk nesnelerin kulla-
224
R E K L A M L A R D A T R K M AjIN A G e r D n
mm deerleriyle ok fazla ilgileri kalmam gibi grnmektedir. Bu yeni tabloda nesneler artk srekli olarak deien ve saylar gittike artan somut niteliklerin maddesel gsterenlerine (signifier) dnmtr. te bu nokta da da, anlamlandrma (signification) mant ve talep zerindeki kontrol ile ri seviyelerde seyreden kapitalizmin zn oluturur. Bu kontrol, gereksi nimler, rnler ve reklam tarafndan evrelenen bir belirsizlik geni ze rinden iler. Kapitalizmin akkan yaps iinde kiiler hem kendi gereksi nimleri ve isteklerinin gerekte ne olduu hem de bunlar doyurmak iin seilecek en doru yntemin ne olduu konusunda elikiler yaamaktadr lar. Gittike karmaklaan istekler ve rnler sonucunda belirsizlik duru m u ortaya kar. Reklam bu gri alanda, gereksinim ve rnlerin eletiril mesi ve belirsizliin yapsal artlarnn iki ekilde younlatrlmas sreci olarak kar karmza. Birincisi, rnlerin sembolik zelliklerine ilikin balamlar srekli olarak kayganlatrlr ve giriftletirilir. rnlerin somut, zellikle de sembolik zellikleri pazarlama stratejileri deitike ve pazar pay zerindeki rekabet etkinlii younlatka farkllklar gsterir. Bylesi bir balamda rn imajlarnn duraanl diye bir ey sz konusu olamaz. Bylece arzularn ve rnlerin eletirilmesi daha sorunlu bir hal alr. kin cisi, reklamn tarihsel geliimi srecindeki farkl eilimlerin bile bu olgu ya katks byk olmutur. 20. yzyl reklamcl sresince, iki nemli pa ralel gelimeden sz edilebilir: ak deer ifadelerinden rtk deerlere ve yaam tarz (lifestyle) imgelerine gei ve metinsel malzemeden mutlu, salkl, neeli, zengin yaamlara gndermelerde bulunan grsel im gele re doru farkllaan bir eilim. Leiss, Kline ve Jhally (1986) bu balamda reklam, medya kurumlan, endstri ve marka iletiimlerinin tek potada eri dii bir pazar-endstri ekonomisi2 yaps iinde deerlendirirler. Bu ge ni al yapdaki temel unsur, reklamclarn farkl demografileri farkl kod larla ve stratejilerle kuatmasdr. rnein, gzellik, scak aile ilikileri ve ak kodlar genellikle kadn kitleye uygulanrken, sertlik ve karde lik temalar erkek kitleye kodlanmaktadr. Reklam iletileri iine yerletiri len anlam ve imgeler birbirinden bamsz birok kltrel gndermeden damtlarak farkl anlam btnlerine dntrlr. Bylelikle reklam sade ce rnle ilgili bilgi aktaran ilevsel misyonundan syrlr; sosyal ve semboDC i N Y A D A T R K M G E S
225
lik bilgi ileten, toplumsal rollerde araclk eden, bireylere daha k, popler ve baarl olmalar ya da grnmeleri iin eitli rnlere sahip olmalar gerekliliini tleyen bir st kuruma dnr. Bu geili balamlar dahi linde, reklam birok sembolik eylemi ve sylemi iselletirip birbiri iinde eriterek yeni imaj kltrne gei srecinde kilit bir rol stlenir. Tketim ideolojisine gre ulusal kim likler ya da yerellikler gn mzde tketim ekseninde oluturulan, kullanlan ve pekitirilen birer kur gu halini almtr. Stuart Ewen, Frank Presbreyin History and Development o f Advertising kitabna yapt gndermede reklamn homojen bir toplum kurgusu ve duygusu yaratmadaki gcne deinir: Btn etnik farkllklara ramen son zamanlarda topraklarmz zerinde yeeren ulusal birliktelik duygusu ve dnce birliinin, nfus yaps homojen topluluklardan oluan, dolaysyla ulusallatrlm as ok da ha kolay olabilecek Avrupa lkelerinden bile daha hzl bir ivmeyle giderek glenmesi ulusal reklamcln baarsna ve gcne baldr. Am erika'nn kltr mirasnn btncl ileyii ve yaamn srdr mesinde giderek kltrel bir ton kazanan reklamcln rol tartlmazdr. inde her kartl eriten ve sessizce merkeze eken bu gri alan, Ameri ka'nn yaratt imgeler, ikonlar ve markalar btnnn DNAsm olutu ran Amerikan ryas mitinin tm hcrelerine szan pazarlama iletiimi tak tikleri ve tm kitle iletiim alarnn seferber edilmesiyle ulusal zemininin dna da kaydrlmtr. zellikle televizyon mecrasnda ana ve baskn formatna kavuan reklamlar, televizyon anlatsnn "elikileri giderici , stereotipleri kurgulayc ve yineleyici" karakterinden g alarak kendilerine kit lelerin bilinaltnda korunakl ve kalc mitik niler oluturmulardr. Byle likle tpk televizyonun semboller dizgemizin ana eksenini oluturarak bas kn deer ve kurum lan ayinsel bir atmosfer iinde kutlamas ve kutsamas gibi, reklam da baskn kltre bal belirli davran ve dnce kalplarn ve iyi yaam felsefesini mutulayan bir kapitalist kssa* olarak okunabilir. Fowles, ilk bakta pek masum grnen reklam iletilerinin, derin lemesine incelendiinde, toplumda var olan her eyi tketim uruna etkin bir "dntrme m ekanizm as" ( an active proselytizer ) olarak kendi diline evirdiini ne srer:4
226
R e k l a m l a r d a T r k Im a j in a C
er
Tek bana duran bir reklam, teki dostlarndan oluan orduya katl dnda, ortaya byk apta bir ideolojik g tablosu kar. Tketimci inan sistemi kutsal simgeler ve anlamlarn satn alnabilir mallar formunda var olduklar dncesine dayanr. Baka hibir ekilde olmad kadar kii sa tn ald eylerle kiisel tanmlarn ina eder ve yine bu satn alnan eyler le bu tanmlar tekilerle ilintilendirilir. Metalarn bu stnlnn sonucu olarak, bu inan sistemine sorunsuz bir ekilde eklemlenmek arzusunda olan her bireyin temel etkinlik alann tketim oluturmaktadr. 1 nanalar ncelikle srekli olarak gncelletirilen reklamn Mukaddes Kitap'ndan ha berdar olarak ve daha sonra bunlara bal alveriler sonucunda komnyon yem ini ederek tketim etkinliine zaman ayrmak durumundadrlar. Reklamn imgesel dnyas bu yeni tketim ideolojisinin ikonogra fisini oluturmaktadr. inde yol ald kitlenin kltrel dinamiklerinden ve deerlerinden dorudan ya da dolayl olarak etkilenen reklam insanlk durumlarndan ve grnlerinden kutsal, komik, duygusal, deerli ya da stn olarak kabul edilebilecek olanlar damtarak bu grnm leri s a f bir ekilde paketlenmi halde karlarnda bulmak isteyen kitlelere kusursuzlatrarak geri sunar.
T R K Y E R N E : REKLAMIN SULTANLARI
Modern a yakalamaya alan Trkiye'de de, sivil toplum giderek endstriyel retim ve tketim erevesinde tanmlanmaya balamtr. zellikle 8oli yllarla birlikte kadn ve erkein etkin retim ve tketime ek lem lenm esi srecinde, reklam tarihsel gemiin uzants olan klasik top lum sal bakla sivil toplumun yeni gereklerini birletiren bir kltr vizyo nunun inasnda etkin bir rol stlenmitir. Bir yanyla geleneksel idealle rinden vazgemeyen Trkiyeli insana, kitle iletiim reklamcl yoluyla, toplumlarn maddi dnyaya eklemlenmeleri asndan tahvil deeri olan uygar adam vizyonu arlkl olarak Trkiye'nin Bat tarz retime ve t ketime entegre olma srecine aline olan 8o'li yllar boyunca pompalanmtr. Gerek yaam kitlesel retim in salglad monoton endieleri er evesinde tanmlayabilen bir toplumda, reklam bireyin benliine, baanya ya da kendi gereinden veya i yaamndan uzak bir elenceye ilikin ar*
D n y a d a T r k m
ges
227
zulann, Ewenin da belirttii gibi "Uygarln metalam kabulne do ru5 kaalize edebilecei bir yaam alternatifi sunm utur. 9 0 h yllara gelindiinde dnya genelinde kreselleme dalgasnn n plana kard yerelliklerin, popler kltr simgelerinin ve ulusal sy lemlerin de tketim ideolojisi ve pazarlama iletiimi erevesinde merkeze ekilerek kullanldn gryoruz. Kresellemeyle birlikte Glocal (Global Dn Yerel Davran) bir yaklamla dnyada rahal ve emin admlarla dola an okuluslu sermayeye, kendi ekonomik ve stratejik karlar dorultusun da hareket eden sper glere kar yeni bir markalama, imgeleme, yerel leme hareketi Trkiye piyasalarndan ara sra olduka cretkar bir kla kendini gsterebiliyor. rnein, reklam/medya ilikisinin vurgulu ierikle rinden biri olan, alardr Bat'nn Dou'yu, son zamanlarda da Dounun kendisini bir arzu nesnesi olarak egzotize etmesinin sonucunda iletiim en dstrisinde de kullanlagelen alaturka kavram hem yerli markalarn ya banc markalara kar i pazarda giriebilecei bir milli seferberlik silah, hem de yabanc markalarn hedef kitleyle daha rahat iletiim kurabilecei, btnleebilecei bir yerelleme aygt olarak ilev grebiliyor. Simon Anholt, kltr sepeti 6 kavram erevesinde, reklam retiminde kltrel fak trlerin nemine deinerek, hitap edilen toplumun kltrn anlayp zmsemeden reklam iletiiminin baarya ulaamayacan vurgular: Bir reklam iin iyi bir aka, tema ya da bak as bulmak, popler kltr sepetinden doru oyuncaklar seip dikkat ekici ve aklda kalan bir kombinasyon oluturana kadar onlarla oynamaya benzer (...) Ulusal rek lamlar, yazarlar geni, heyecan verici ve ii srekli dolu olan yerel kltr sepetinden oyuncak seebilme lks olduu iin baarl olurlar (...) Ulus lararas bir reklam kampanyas yaratrken srecin balangcnda, deniza r lkelerdeki tketicilerimizi evirinin yetersiz aralarn kullanarak postprodiiksiyo aam asnda yldrm arpma dndrmek iin giriimde bu lunmak yerine, onlarn kltrel ihtiyalarn dnm ek zorundayz. Biz onlar 11e kadar hzl arparsak o kadar hzl yere deceklerdir. Onlar bir ekilde, kekin iine atp piirmeliyiz. Ulusal kltr kalelerini hedef alan saldrgan pazarlama stratejileri nin 9 0 l yllarla birlikte zellikle televizyon reklamlarnda, Trkiyeye z
228
er
g dramatik ve mizahi motifleri ierdiini gryoruz. zellikle 9 0 'h yllar dan gnmze doru bakldnda baz reklam kampanyalarnda kullan lan yerel bilginin Trkiye'nin sosyokltrel yapsn hissettiren, Trk tari hine, kimliine ve geleneklerine gndermede bulunan reklamlar olduu grlyor. Bunlardan bazlar, B P nin Az Olan Konuuyor", Dcrby'nin Buras Trkiye Yok yle!" Garanti'nin Banka ubelerini Hi Sevm em", Yap Kredinin Anlay, Felsefesi, Kltr Farkl , yine Yap Kredi'nin Tk Tk Tk Eyi Gnler! Dem irdkm n Sorgusuz Sualsiz ade, Bizde Byle, Tikvelinin Hem A nnem i Hem Babam zledim trksyle yo urt yiyerek alayan delikanls, Coca Colamn Sordum Sar iee ilahisi ni modifiye ederek fonda kulland ramazan kampanyalar, lker am l ca Gazozun Ayla Gazoz Baylana Limon, xirin kokoreileri, McDonald's'n Anadolulu yaz abas, Nazarn Nazar Etme Ne Olur al Senin de Olur, FritoLay Grubundan Alaturka Cipsin Kskananlar atla sn trksyle gbek eten ev hanmlar, Cem Ylm azn Dnyada Ei Yok! diyerek Amerikan cipsini sahiplenen delikanl tiplemesi, A B kapsn da Avrupaya kafa tutan, dnyay giydiren modern Trkiye'nin ncleri Colins jeans genleri, Mavi Jeansin Bu Trkler de ok Oluyor diyen Tr kn gc karsnda paranoyaya kaplan Amerikan Conileri , Kentin to runlarnn yolunu gzleyen i kyc iki yalnz yals, lker KolaTurkamn Trkleerek bendensin diyen Am erikal karakterleri... daha bunun gibi birok reklamn, kltrel motiflerden beslendiini gryoruz. Trk reklamlarna bakldnda, markalarn arlkl olarak kltrel toplumcular (duyarllar)7 diye adlandrlan psikografik tketici profili ze rinden iletiim kurduunu gryoruz. Kltrel toplumcular genellikle ko lektif anlayta hareket eden Meksika, Hindistan, spanya gibi toplumlar olarak erevelendiriliyor. Trkiye de kltr yaps olarak bu gruba dahil ediliyor. Bu pazarlardaki tketici gruplarnn global markalarn bile kendi kltrlerini alglamalarn ve sahiplenmelerini, gerektiinde de hem iletii min hem de rnn yerel deerlere adapte edilmesini bekledii belirtiliyor. Trk kltrnn stereotipik davran ve dnce kalplar olarak su nulan otoriterlik, toplumculuk, belirsizlikten holanma, erkeksilik, ove nizm, vatanseverlik gibi temel zelliklerinin son dnem Trk reklam tar
D n y a d a T r k m
ges
229
znda da belirleyici olduu gzlenebilir. Neredeyse zerine bir reklam eko l ina edilen bu yerel bilgiler ve zelliklerle reklamn en nemli hedefle rinden olan farkndalk yaratma ilevi garanti altna alnm oluyor. Trk reklamlarndaki mkemmele ulam a, gc ve staty ele geirme me sajlarnn arkasnda hep otoriter ve erkeksi bir destek yaps gryoruz. Toplumculuk ve grup iinde var olma ve grup psikolojisiyle hareket etme gsteri ve gsterii temel alan dolayl bir anlatm biimini beraberinde getirmitir. Trk reklamlarnda ve Trkiyede pazarlanan global markalarn yerelletirilen sylemle ekillendirdii reklamlarda ortama' kalabalklar hkimdir. nsan o kalabalkla btnleebildii lde mutludur. Bilginin aktarm ekli, genellikle Trk toplumunun en nemli zelliklerinden biri olarak grlen muhabbet temas erevesinde formatlanr. Toplumun gvenini kazanma ve elendirme amal olarak yklemeye (story format) dayal mizah olduka yaygn olarak kullanlr. Yzyllardan beri Anadolu millerinin deimeyen masalc motiflerini reklamlarda da izlemek m m kndr. Zira merkezi otoritenin genelde sz sahibi olduu toplumlarda sylenemeyenlerin mizah yoluyla davurumu ok yaygn bir davran bii midir. Popler kltrden organik kanallarla beslenen, yklenmi, drama tik ve duygusal unsurlarn, yerelliklerin vurguland mizahi unsurlar Trk kltrnn yansm as olarak Trkiyedeki baskn reklam tarzn belirliyor. Bylelikle kltrn ezici etkisinin baskn olduu Trkiye gibi lkelerde rn ve hizmetler yerelleerek, ya da rn ve hizmetleri yerel bilgi, duygu ve stereotiplerle kiiletirerek zde birbirinin kopyas olan, tketiciye asln da ok da farkl bir ey vaat etmeyen yz binlerce markann yzd kltr denizinde farkllaabilme, kendilerini tketiciye daha rahat alglatma, be nimsetme ve tketiciyle zdeleme gcne sahip olabiliyorlar. Cumhuriyet sonras batya dnk ideolojilerin bir izdm olarak 6o'l, 7o'li ve zellikle de 8'li yllar boyunca ulusal iletiim kurgularnda, zellikle de reklamlarda laik ekirdek aile formatnn ve Bat tipi bakml, renkli gzl, beyaz tenli, inci dili, hatta sapsan sal erkek, kadn, gen ve ocuk imgelerinin belirgin olarak izildiini gryoruz. zellikle, bankac lk, sigortaclk, gda/iecek, otomotiv ve temizlik malzemeleri kategorile rinde ideal Trk tketicisi tipi jenik bir erevede son derece steril ve ya
230
er
pay ortamlarda grsclletdrilmcktcdir. Geride braktmz son on yln rek lamlarnda 7 0 li, 8o'li yllarda kyden kente eklemlenme srecinde dar da braklan, Avrupa'ya eklemlenme srecinde izilecek olan bu ideal tab loya asla dahil edilemeyecek tekFnin, Anadolulumun, kronun, ara b e sk in , Zizekin tabiriyle toplumsal benlik iinde arzulanan ve bulunan ancak byk A (autre , byk teki) yani devlet baba figr tarafndan ya saklanan objetpetit a'nn (kk teki) lekar diriltildiini, latta 9 o l yllar dan 2 0 0 0 li yllara kadar uzanan sre iinde yeni ekol Trk reklamcl na hkim olduunu gryoruz. Kara kal kara gzl delikanllarn, pala b ykl ky byklerinin, dedikoducu kenar mahalle kadnlarnn, kyden kente g edip kentte her trl yolsuzluu yaparak "yrtmaya abalayan tketim sarhou bir kalabaln yllarca kulak tkanan trkler, arabesk motifli mziklerle karikatiirize ve latta ridikiilize edilmesiyle bir kahkaha bombardman iinde tansiyonlar eritiliyor. Birdenbire 20 yl boyunca ok izine rastlamadmz o tabandan gelen ses birden Anadolu'nun gcn haykrmaya balyor, Trk ekonomisi yllarca bastrm olduu bir dizi te kiyi reklam arenasna dizginlerinden boalrcasna bu pazarlama maskeli balosu adna boca ediyor. Birok markann iletiimi iin ortayolcu Trkiye li insann egosunu okayacak biimde idealize ve egzotize edilm i Trk kim liinin vurgulanmas ve yceltilmesi, Batl tketim ikonlann Trkle tirme stratejisi ya da asla yan yana gelemeyecek, zt kavramlarn bir arada kullanlmas, rnein Kola Turka markasnda iin Amerika ve Trkiyenin yan yana getirilerek bu ztlktan m izah karlmas yeni binyln dneme cinde reklamn en belirleyici zellikleri olarak karm za kyor. Ben bu noktadan hareket ederek kolektif bilinaltmz uyaran son dnemde rnden ok reklamn reklamnn sz konusu olduu ColaTurka kurgusunu ele almak istiyorum. lkerin yeni yldz rn ColaTurka'yla Trk reklam, gliler ve ezilm iler arasndaki anlatlar mcadelesinin bir paras olarak yine kar taarruza gemi bulunuyor. Her zaman iin Batnn, Batil deerler ve imgeler btnn idealize edildii, en kutsal arzu nesneleri haline dntrld Trk popler kltr sermayesi im di kli eleri tersine evirmi klhani bir edayla Batya tpk Mavi Jeansin getii miz yllarda uygulanan kampanyasnda olduu gibi "Trk'n gcn gs
D n y a d a T r k m
ces
23i
teriyor. alar boyunca Batl metinlerde kasap, cani, barbar, asimile edici, yok edici gibi farkl ekillerde karmza kan Trk bu kez bizzat kendi ulu sal snrlar ierisinde iki binli yllara doru kendisini yeniden kurgulayarak televizyon seyirlerimizin reklam kuaklarndan 30 saniyelik reklam atlak larndan bilinaltmza doru szyor. Reklamlarda mizahla yorulmu, ironik, olumlayc bir hava esiyor. Yzyllk Amerikan iecei Kola ikonu, Trk imgesinin tornasndan geerek bir Trk ieceine, Amerikalyla savama dan onu dorudan kendine benzetme usulyle yok eden bir g iksirine d nyor. Amerika kendi yaratt silahla yzyllar sonra vuruluyor, hem de komik duruma drlerek, birden metamorfoza uratlyor. ou Amerika'da, bir ksm da Trkiye'de ekilen reklam spotlarn da aslnda dorudan Amerikan kart, saldrgan bir milliyeti hava esm i yor. Daha ziyade bir Amerikan sembol haline gelm i olan kola fikrini ColaTurka itikten sonra birdenbire Trkleen Amerikallar, daha sonra bir dizi baka yabancy gstererek yapbozuma uratm oluyor. New Yorkta ekilen ColaTurka reklamlarnn barol oyuncusu, Hollywood komedileri nin nl sim as Chevy Chase. Am erika'nn Kemal Sunal' olarak nitelendirilen Chase, ColaTur ka reklamnda tipik bir Amerikan babasn canlandryor. Kahve imek iin girdii bir kafede arkadann elinde b ir KolaTurka kutusu gren Amerikal kahraman, Yenge nasl? , oluk ocuk, Bendensin "Joe Efendi, ren de gel, ok kr May God, nohut pilav gibi ifadeleri yanaklarndan bir hm perek uurlanma, kapcya sepet sarktma, e dostla bir el tavla atma, oru amak iin iftar topunu bekleme gibi Tr kiyede ska kullanmda olan stereotipik davran kalplan btnlyor. Baka bir reklam filminde ise Chevy Chase, einin akam yemeine gele cek olan kaynvalide ve kaynpederi iin biber dolm as yapna tank oluy or. Cola Turkann ba ektii sofrada, aile bireyleri, Amerikan arklarn bir tarafa brakp Da ban duman alm sylemeye balyorlar. Uur lama ksmnda anne ve babalarn el perek ve arabann arkasndan su dk erek gnderen ailenin evinin nnden patates ve soan satan bir sey yar satc geiyor ve Chevy Chase ColaTurka'y yudumlarken byklan ky or. Souk bir m erhabayla geitirilen, uzaktan uzaa ceket-kravat oy
232
er
nanan Amerikan kent oyunu yerini scak, bol dokunulu, gndelik bir Dou masalna brakyor. Bylelikle toplum olarak sper gler karsnda ezilmiliimize de bir teneke kola serpilmi oluyor, rahatlyoruz.
K
o l a T u r k a y i
e n
b ir d e n
r k l e y o r
ABD ile Trkiyenin arasnda bir gerilime neden olan Iraka asker gnderme krizine rastlayan gnlerde pozitif milliyetilik sylemiyle or taya kan ColaTurka reklam, Irak savama paralel olarak dnyada ve Tr kiyede hzla yaylan Amerikan kart harekete denk gelmesi nedeniyle ol duka dramatik bir trmanla ykselen farkmdalk grafii yaratmt. Reklamn, slogannn ve iletisinin Amerikan kart damara parodiyle, yumuaka destek vermesi nedeniyle Trk toplumu arasnda kabul gr m olma olasl olduka yksek. Bu reklam ayn zamanda korkun bir ivmeyle kreselleen dnyada Amerikan kltrnn en gl ikonu haline gelen Coca-Colaya akayla kark bir edayla kafa tutuyor, gol yl larda yaanan bir dizi olumsuz siyasi ve toplumsal gelime, kltrel zl meler, yaanan doal felaketler ve 2002 ylnda yaanan ekonomik kriz sonrasnda, 2003 ylnn greceli olarak getirdii siyasi istikrar ve ulusal baar paketlerinin bir bir almasyla baar ve umut sarhou olan Trk milleti bir kez daha bir eref turu atm oluyor lkerin yeni rn ColaTurkayla. Ve tm skntlarn gaz bylelikle alnm oluyor. zellikle son yirmi yldr zlmeye yz tutan yerel pazar egosu da kendi kendini egzotize ederek, bir yandan kendine ciddi bir yer edinmek, bir yandan da gl bir sosyopsikolojik damar yakalayarak bunu baarmak sevdasna kaplyor. Bu alaturka yaklam, kampanyann yaratcs Ser dar Erener ise Esprili reklamlarla pozitif milliyetilii vurguladk szy le aklyor. ABDye kar somut veya eylemsel dzlemde yapabilecei bir eyi olmayanlar ya da bunu gze alamayanlar en azndan Coca-Cola tket meyerek, ya da bunun yerine ColaTurka ierek tepki gstermeyi dnebilirler bu pozitif milliyetilik yaklam ekseninde bu pazarlama gurularna gre. Trkiye, yine eski alkanlklarndan biri olan kendine dnk g gsterisini yeni bir markann konumlandrma stratejisiyle elenceli bir
Dnyada Trk mgesi
233
reklam projesi dahilinde kutu kolalara sevinten gbek attrarak sergiliyor. Anadolu insannn Kskananlar atlasn, en byk Trkiye! edebiyatn dan krpp krpp umutla yeni yldzlar yapmaya daha nice giriecei yeni bir dneme yelken am bulunuyoruz gibi grnyor. Ancak ou popler hareket gibi bu da son derece yzeysel bir edayla szlyor yaam larmzda. Batnm rettii kola, fast food, Barbie bebek, cips gibi kkl tketim ve popler kltr im geleri tm pazarlama rtularna ram en yine yerli yerinde btn hametleriyle oturuyor, hatta giderek devleiyor.
R
ek la m k l ip l e r
D D F T rk iye tan tm rek lam -M istifk asyo n , otooryantalizm , D o u + B at sentezi: 0 0 2 6 1 K ola T u rk a- T rk n Z a fe ri: 3 58 -7 6 3-76 6 -7 6 7 D oritos Alaturka: g b ek atan, alatu rk alklarn kutlayan orta s n f T rk kadn lar: 383 G a ran ti B ankas: 453 M N G K argo: 536 O m o K ebap Lekesi: 0 1 0 1 2 T ik v e li A ltn K aym ak l Y o u rt: 0153 M uya: 0 2 1 1 N 1 2
o tlar
E w en , S. 19 7 6 . Captains o f Consciousness. N ew Y ork: M cG raw -H ill. L e iss, W ., K ine S. an d Sh ally S. 1 9 8 6 . Social Com m unication in Advertising: Persons, Products and Im ages ofW ell-B eing, N ew York: M eth eu en , s. 6.
3
4
K elln e r, D. 19 9 5 . A d ve rtisin g an d C o n su m e r C u lture. In Questioning the M edia: A Critical ntroduction. L on do n .: Sage, s. 339. F o w les, J. 1 9 9 6 . Advertising and P o pu lar Culture, Lon don : Sage, s. 9 6 -9 7 . E w en , S. 19 7 7 . C apatains o f Consciousness:Advertising a n d the Social Roots o f the Consum er Culture. N ew York: M cG raw -H ill, s. 4 8 .
5
^
A n h o lt, S. 2 0 0 0 . G lobal M arkalarn Yerel u vallam alan. stanbu l: M ed iaC at Kitaplar, s. 6 6 -6 7 , G lo b a l M arkalar Y e re le N asl A d apte O luyor?, M arke ng Trkiye, 4 0 , s. 56-58.
234
Reklam larda T
rk
Im a jin a G
eri
Dn
A taol B eh ra m o lu *
RUS EDEBYATINDA TRK MGES

us edebiyatnda Trk imgesi , bir doktora almas niteliinde, ok geni, ok kapsaml, ok ayrntl bir aratrma konusu olabilir. By_L \ _ le bir almann dkm olma tesine geerek deerlendirme nite lii kazanmas ise edebiyat, tarih, toplum bilim alanlarnda ayrntl incele meler gerektirir. Trkiye ve Rusya gibi bin yllk komular sz konusu ol duuna gre, karlkl olarak toplumsal psikolojileri, her iki lkenin ge mi ve gemekte olduu evreleri anlamak bakmndan da, bu trden bir a lmann ne kadar nemli olduu yeterince aktr. Byle olmakla birlikte, sanyorum ki bu anlamda bir almadan yoksunuz. Burada sunacam bil dirinin de bu savlara sahip olmadn belirtmem gerekir. Yine de, sz ko nusu alanda yaplmas kanlmaz aratrmalara ksa bir giri, bir nsz de eri tayabilirse grevini yapm saylabileceini umuyorum. Rus halk edebiyat rnlerinde, masallarda, destan ve trklerde Trk imgesinin aratrlmas bal bana bir inceleme konusudur. zellik le sava trkleri alannda zengin verilerle karlalacandan kuku duy muyorum. Fakat bu bildiri kapsamnda kendi inceleme alanm klasik ve modern Rus edebiyat rnleriyle snrlayacam. Tek bir istisna gor Ala y Destan (Slovo opolku goreve) olacak. 12. yzyl sonlarnn rn olduu tahmin edilen bu destan, Rus edebiyatnda sava anlats (voinskaya povest) trnde gemiten gn mze ulam en eski yapttr ve sekin iirsel zellikleriyle sadece eski Rus edebiyatnn deil btn Rus edebiyatnn en dikkate deer rnlerindendir.1 Destann yazld tahmin edilen 12. yzyl sonlarnda, henz merke zi devlet nitelii kazanmam Rus topranda, Kiev Rusyasnda, feodal prenslikler arasnda atmalar srmekteydi. Bu atmalarn yan sra do uda Tatar-Mool akmlar balamt ve Trk soyundan Kuman (polovets) oymaklaryla atmalar kzmaktayd. 1185te Kumanlar stne sefere kal kan Kuzey Novgorod Prensi gor Svyatslaviin ordusu bozguna urad.
* Yrd. Do. Dr., stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi, Slav Dilleri ve Edebiyat Blm retim yesi
Bata Prens gor olm ak zere, savaa katlan tm prensler tutsak dtler. Bu yenilgiyi Kum anlarm Rus topraklarna seferleri ve iki yz yl srecek Tatar-Mool boyunduruu izleyecektir. Yenilginin ve sonularnn byk bir kederle anlatld bu gerekten gl iirsel anlatda, birka yerde d m ann im gesiyle de karlarz. Bunlardan biri, gorun kardei Vsevolodun kahram anlnn betimlendii satrlardadr: Yiitler yiidi Vsevolod! Herkesin en nnde arprsn sen, okla rnla dinsizlere nian alrsn, nlatrsn elik kllarn m iferler de. Senin sradn yerde, dinsiz Polovets kafalar yatar. Trk szc gemiyor olmakla birlikte burada karlamz din siz sznn Rus halk imgeleminde ve kltrnde, bizdeki M oskof sz nn karl saylabilecei turoka dnecei, sanyorum ki sylenebilir. ok bilinen Rus ataszlerinden birindeki, arsz konuk Tatar dan ktdr szndeki Tatar szcnn T rk arm lar da tad yine sanyorum ki ileri srlebilir. Burada, konuya ilikin baz kiisel gzlem lerim den, anlarm dan sz etmek isterim. Rusada, gnlk konu m alarda seyrek de olsa rastlanabilen bir sz vardr: Razve ty turok? / Yok sa sen Trk m s n? Tahm in edilebilecei gibi, karsndakinin -e n h a fif d eyim iyle- anlayszln tanmlayan bir deyimdir bu... Rus TV kanallarndan birinde Pukinin ingeneleri stne bir kltr program n izlerken, konumaclardan biri olan bir eletirmenin, yaptn kahram an A lekonun -o n u cinayet ilem eye yneltecek kadar ksk an - kiiliini turok szcyle nitelediine tank olmutum. Eletir m en bunu yaparken, Trkedeki arap sa deyiminde olduu gibi, bu szcn ayn zam anda bir halkn ad olduunu belki de dnmyordu. Turok (Trk) szc, onun zihninde, szcn kayna olan halktan bam sz olarak, kskanlk , iddet vb. kavramlarn nesnel karlna dnm t... Farkl dinlerden ve aralarnda srekli savalar olan iki halkn alt bi linlerinde ve im gelem lerinde birbirlerine ilikin imgelerin, gor Alay Destannm yaratld dnemlerde dmanca olmasnda alacak bir yan
236
Ru s E D E B Y A T I N D A TRK M G E S
olm asa gerek... Yine dc, szn ettiimiz yaptta, dm ann ktleniinin yenilginin sorumlularnn eletirisiyle birlikte yaplmas ilgintir: Prensler isyanlarla, cinayetlerle uraa dursunlar. Dinsizler utku dan utkuya kouyorlar Rus topranda, avludaki tavan vergiye balayarak.. Eski Rus edebiyat diye adlandrlan, klasik Rus edebiyat ncesi yaptlarndan Mehmet Sultan M enkbesi (Skazaniye o Magmete Sultanc), konumuz bakmndan kukusuz ki zel bir neme sahiptir/ 16 . yz yl Rusyasnda dnemin byk yazar ve dnr van Peresvetovun yaptnn kahraman Fatih Sultan M ehm ed'dir. Menkbede, Yunanllarn tefecilikle, haksz vergi toplayarak, gzya ve insan kanyla zenginlem e leri, susuz kim seleri rvetilikten yarglam alar gibi toplumsal aksak lklar, Bizans mparatorluunun k nedenleri olarak gsterilmekte, Fatih Sultan Mehmed ise olum lu, ideal hkm dar tipi olarak betim len mektedir. Anlatnn daha ilk satrlarnda dile getirilir Trk hkm da r n n bu zellikleri: Trk hkmdar Mehmed Sultan, Trk kitaplarn okum u bilgili bir kimseydi. Yunan kitaplarn okuyup szc szcne Trk eye evirdiinde bilgelii daha da artt. van Peresvetovun Dilekesi adl yaptn bir blmn oluturan menkbede, yazar, Osmanl devletinin, bu yaptn yazld dnemden yz yl nce zmledii merkezi bir devlet olma sorunlarnn Fatih Sultan Mehmed tarafndan nasl aldn kendince anlatmakta, Trk hkmdar"n gen ar'a (Mthi van) rnek olarak gstermektedir. Arnm bir dil ve zgn imgelerle rlm kasideleri ulusal Rus iirinin kurulu evresinde temel bir neme sahip Mihaylo Lomonosov'un mparatorie Anna oannovnann Trkler ve Tatarlar zerinde Utkusu nun ve 1739 Ylnda Hotinin Alnnn Mutlu Ansna* baln tayan kasidesi, birka yzyl nce gor Alay Destannda kederle dile getirilen
D n y a d a T r k m
ces
237
yenilginin rvan gibidir. Fark, bu kez yenilgiye urayanlarn Trkler ve Tatarlar, utku kazananlarn Ruslar oluudur... Bu iki yapt, dil, imgeler, olay rgs bakmlarndan ilgin bir kar latrmal edebiyat konusu oluturabilir. Her iki yaptta da doa, anlatlan olaylarn tan ve katlmcsdr. gor Alay D estannda Rus yenilgisi ze rine ot merhametten ban emekte, aalar ac iinde yere kapanmak tanken, Lomonosovun kasidesinde, bu kez Trklerin ve Tatarlarn bozgu na urayarak kam gren ay, yzn utanla karanla gizlemektedir... Kasidenin bir yerinde airin stanbula seslenerek Nerede imdi vn genliin?/Kstahln nerede?/Savata direkenliin? gibi sorular ynelt mesi, Rus ulusal bilincinin olumasnda Trk imgesinin nemli yerini gsteren ilgin elerdir. Klasist Rus edebiyat rnlerinde bu trden elerin derlenip ince lenmesi ayrca ok ilgin bir aratrma konusu olabilir. Rus edebiyatndaki ilk romanlarn yazar, Trk kkenli bir Ukraynal olan Fyodor Emin (1735-1770) konumuz bakmndan da olduka ilgin bir kiiliktir. Gen yata Trkiye'ye gelmi, slam dinini kabul etmi, sonra yeniden Ukrayna'ya ve Hristiyanl a dnmtr. 1763te yaynlad Miramondun Servenleri Rusa'da ilk yer li roman rnei saylr. Trk genci Miramondun bandan geenlerin ve Msr Prensesi Smbl ile aknn anlatld yapt, olay rgs ve diliyle Petro dneminin masals ak-serven-valye yklerini antrsa da, kahra mann -yazarn kendisinin gezip grd yerlerdeki halklarn yaamlar ve grenekleri stne ierdii gereki bilgilerle bu tr yaptlardan ayrlr. Trk imgesinin Rus edebiyatnda gereki bir yaklamla yanstld ilk yaznsal rn, byk hmanist Aleksandr Pukinin (1799-1837) ge zi edebiyat trnde bir bayapt olan Erzurum Yolculuu balkl yolcu luk notlardr. Dnemin Osmanl-Trk imgesi ve toplumsal yaam ortam, 1 8 3 6 ^ yaynlanan bu yaptta, byk airin ince mizah, sevecen ve nesnel anlatmyla sergilenmektedir. Hem nesnel belgesellii hem yaln anlat myla deerini her zaman koruyaca kukusuz olan bu gezi notlarna, r neklerle, biraz daha yakndan bakmak ilgin olacak. Reformcu padiah II. Mahmud'un saltanat dnemine rastlayan 1827 ylnda Rus-ngiliz-Fransz birleik deniz gleri Gney Yunanis-
238
Rus E D E B Y A T I N D A T R K M G E S
tandaki Navarin Koyunda Tiirk-M sr ortak donanmasn yok etmiler, Yunan ayaklanmasn desteklemek iin yaplan bu saldn 1828 OsmanlRus savama yol amt. Pukin, sava olarak deil, gzlemci ve yazar -denebilir ki bir eit sava m uhabiri- Kafkasya zerinden Anadolunun dousuna ilerleyen Rus ordusunun iindedir. Trk topraklarna giri, Er zurum Yolculuu"da yaln bir iirsellikle anlatlr: Gne douyordu. Dupduru gkyznde iki bal, karl bir da parlyordu. (...) Ne da bu? diye sordum. Ararat dediler. Seslerin etkisi ne kadar gl! Var gcmle baktm bu efsanevi daa. Yenilenme ve yaam midiyle onun doruuna yanaan Nuhun gem isini, biri idamn teki barn simgeleri olarak uup gelen kuzgunla gvercini grdm. Atn hazrd. Bir klavuzla yola ktm. ok gzel bir sabaht. P rl prl bir gne altnda; dnk yamurun sulad ve stlerinde i damlalar ldayan yeil, gr otlarla kapl geni bir ayrlk bo yunca ilerliyorduk. Karmzda, amak zorunda olduum uz bir r mak parldamaya balad. Klavuzum: ite Arpaay! dedi. Arpaay!.. Yani snr!.. Dorusu Ararata bedeldi bu. Anlalmaz bir yrek arpntsyla, atm rmaa doru drtnala kaldrdm, m rmde ilk kez yabanc bir lkeye giriyordum. Snr, iimde gizemli duygular uyandrrd hep. Yolculuk, ocukluumdan beri beni en ok saran bir hayaldi. Sonralar uzun sre oradan oraya gezm i; kh Gneyde kh Kuzey'de srtm, fakat engin Rusya'nn snrlarn hi am amtm . Bu kutsal rmaa sevinle girdim ve atm Trk k ysna kard beni. Fakat bizim kiler ele geirmilerdi bu kyy. By lece, demek ki Rusya'daydm hl!1 Mizahtan da yoksun olmayan bu satrlarda, yaanan dnemin ve bu lunulan ortamn koullarnda pek de yadrganamayacak olan bir oveniz
D n y a d a T r k m
ces
239
min krntsnn bile bulunmad ok aktr... atmada yaamn yitirmi bir Trkn betimlendii satrlarda insancl yaklam ok daha belirgindir: Yolda yanlam asna uzanm yatan gen bir Trkn cesedi nnde durdum. 18 yalarnda bir delikanlyd bu. B ir kznkini andran sol gun yz henz tazeliini yitirmemiti. Sar tozlar iinde yatyor du. Tral ensesinde bir kurun yaras vard. Bir yol kenarnda, tral ensesindeki kurun yarasyla betimlenen l Trk, artk Lomonosovun soyut yenierisi deil, hangi ulus ya da dinden olduu nemsiz, yaamn sava alannda yitirmi her hangi bir gen insann unutulamayacak portresidir. Bir atma sahnesinin betim lendii satrlar belgesel bir deer tayor: 200 kadar Kazak, karmzdaki dan yamacnda bir lav yatanda sava dzeni almt. Tepelerinde de 500 kadar Trk vard. Kazak lar ar ar geriliyorlard. Trkler byk bir kstahlkla ani atakla ra kalkarak Kazaklarn yirmi adm kadar yaknna geliyor, nian ala rak ate ediyor, sonra drt nala geri ekiliyorlard. Yksek sarklar, krmz kaftanlar ve atlarnn parlak koumlar, Kazaklarn gste risiz koum takmlaryla tam bir kartlk yaratyordu. Gezi notlarnn eidi blmlerinde Trkler ar bal, sakin, zg ven sahibi kiiler olarak betimlenmektedir: Rus ordusu Erzurum'a girdi inde Trkler evlerinin dz damlarna km, ask suratlarla olup biteni seyretmektedirler. Bir dere yatanda toplanan ve hepsi de gen adamlar olan Trk sava tutsaklar kendi aralarnda sakin sakin konuarak otur maktadrlar... Tutsak den Trk paasnn portresi, birka fra vuruuyla amacna ulamay baaran usla bir ressam n rndr: Ordumuz bir gn nce ele geirilen Trk ordugh blgesindeydi. Kont Paskevi'in adryla, Kazaklara tutsak den Trk paasnn yeil adr yan yanayd. Paay grmeye gittim. Paa bada kurup
240
Rus
E d e b y a t i n d a T r k m gesi
oturmu, ubuunu tttryordu. Krk yalarnda gsteriyordu. Gzel yznde derin bir sknet ve azamet ifadesi vard. Teslim ol duunda kendisine soru sorulmam asn, bir fincan kahve getirilmesini rica etmiti. Rus ordughnda karlat, korkun derecede konukan, kuru bir ihtiyar olan bir baka tutsak Trk paasnn, Pukinin air olduunu rendiinde, elini gsne koyup eilerek, evirmen yardmyla ve tam bir Doulu olarak syledikleri, bir Trk kim lii"ni yanstan satrlar ola rak ayrca ilgin: Bir airle karlam ak her zam an hayrldr. air, derviin kardei dir. Onun ne vatan vardr, ne de dnya nimetlerinde gz. Biz za valllar an, iktidar ve para peinde koarken, o, yeryznn h kmdarlaryla ayn srada durur ve herkes onun karsnda saygy la eilir. Btn bunlara karn, P u kin in betim ledii O sm anl Erzu ru m unun, oryantalistlerin Dousuyla ilgisi yoktur: Asya grkemi sznden daha anlam sz bir ey bilmiyorum. Bu de yim Hal Seferleri srasnda km olmal. Kalelerinin plak du varlarn, mee odununda sandalyelerini brakarak sefere katlan ve Dounun krm z divanlarn, renk renk hallarn, kabzalar renkli tala ssl hanerlerini grnce gzleri kamaan yoksul valyele rin iidir bu. Bugn Asya yoksulluundan, Asya ilkelliinden sz edilebilir ancak. Grkem, hi kukusuz, Avrupann sahip olduu bir eydir artk. Pskov ilinin ilk tara kentindeki kk b ir bakkal dkknnda bulabileceiniz herhangi bir eyi, Erzurumda dnya nn parasn dkseniz satn alamazsnz. Sultann n ayak olduu yenilik hareketlerinin henz ulamad Erzurum da, kentin yoksul grntsne veba olaylan da eklenmitir:
D n y a d a T r k m
ges
24i
Saraya dndmde (...) Erzurum da veba grldn ren dim. Aklma hemen karantinann korkunluu geldi ve o gnden tezi yok ordudan ayrlmaya karar verdim. Veba dncesi tatsz, al lmadk bir duygu uyandryor insann iinde. Bu izlenimi silm ek amacyla pazar yerinde dolamaya ktm. Bir silah dkkn nn de durup bir haneri gzden geirmeye koyuldum. Anszn bir el dokundu omzuma. Dndm ve korkun bir dilenciyle burun buru na geldim. Yz l yz gibi sararmt. Kan anana dnm irinli gzlerinden pr pr ya akyordu. Veba dncesi yine ii me dt. Dilenciyi anlatlmaz bir tiksinti duygusuyla itip, gezinti ye ktma bin piman saraya dndm. Am a merak ar bast. Ertesi gn hekimle birlikte ben de ordug ha gittim. Veballar vard burada. adrdan bir hasta karp getirdi ler. Yz sapsaryd. Sarho gibi sallanyordu. Bir baka hasta ken dinden gemi yatyordu. Vebaly gzden geirip zavall adama a buk iyi olaca m idini verirken iki Trk ilgimi ekti. Bunlar hasta nn koluna giriyor, onu soyuyor, elleriyle vcudunu yokluyorlard. Adam veba deil de nezleydi sanki. Bunu grnce Avrupal rkek liimden utandm itiraf ederim. O yllarn Erzurum'undan bir baka grntyle "Erzurum Yolculu um dan ayrlalm: Kentte dolarken beni yanlarna aran Trkler, karp dillerini gsteriyorlard. (Btn Frenkleri hekim sanyorlar.) Bu i canm skmaya balamt artik. Ben de onlara ayn ekilde karlk verm e ye baladm. Mihail Lermontov (1814-1841) "Bir Trk'n Yaknmalar" (1829) balkl iirinde, kurnazln ve kaygszln ktlkle birletii, insan y reklerinin korkuyla kvrand, sevinlerin ardndan azarlann geldii; akllarn ta gibi souk ve sert, insann tutsak olduu ve zincir altnda inle dii bir lkemden seslenir... Trkn yurdu olan bu yabanl lke nin as
242
R U S E D E B Y A T IN D A T R K M G E S
lnda airin kendi yurdu, o dnem Rusyas olduu, iirin sonuna dlen dipnotlarda belirgin olarak im a edilmitir. Bunu arlk sansrnn anlad ndan da kuku yoktur. Fakat yine de, tutsak ve zincir altnda inleyen kiinin simgesi olarak Trkn, yabanl lkenin simgesi olarak da onun yurdunun seilmi olmas ilgintir... Gnein yakc nlar altndaki o yabanl lkeyi bilir misin? Korularn ve solgun ayrlarn ieklendii? Kurnazlk ve kaygszln ktlkle birletii Korkuyla kvrand insan yreklerinin? Ve o lkede ki bazen Akllar souk ve serttir ta gibi Fakat zamansz bir tasayla ezilir gleri Dingin alevi iyiliin sner erkenden. Daha balangta bir yktr orada yaam Ve azarlan gelir ardndan sevinlerin Tutsaktr ve zincir altnda inler orada insan Dostum! te o lke yurdumdur benim! Not: Ah, anlyorsan eer beni Ak konumadm iim knama; Varsn, yalan gizlesin gerei: Ne yapalm? Hepimiz insanz ne de olsa!5 Pukinin srdrmcs, byk zgrlk air Lermontovun alegorisi, romantizme zg abartl anlatmna karn, dnemin koullar dnldnde hem cesurca yazlm bir iir, hem de nesnellikten ok uzak olmayan bir saptamadr. Buna karlk bir baka byk yazarn, Ba tc van Turgenevin (1818-1883), Osmanl ynetimine kar Bulgaristan zgrlk savan fon olarak ald, 18 6 0 tarihinde yaynlanm Arefe (Nakanune) adl romannn kim i blmlerindeki yzeysel anlatmlarn, yer yer kaba bir Trk dmanlna dnerek yaptn sanatsal rgsn zede lediini belirtmek gerekir. Romann kahraman Bulgar delikanl nsaD N Y A D A T u RK M G ES
243
rov'un X. vc X. blmlerdeki yks (annesinin bir Trk "aa tarafndan karlp ldrlmesi, gerei renen baba nsarovun almak amacyla bu aay haneriyle ldrmek isleyip ancak yaralayabilmesi ve sonra da idam edilmesi vb.) inandrclktan uzak, melodramatik ve yaptrmadr. Ayn ey Bulgaristan yurtseveri nsarov'un id ealistliin i betimleyen u yine olduka yzeysel ve klie szler iin de sylenebilir: ...Trklerden, yaptklar zulmlerden, yurttalarnn urad aclardan ve ykmlardan sz etti. Her bir szckte, kkl ve deimez bir tutkunun enine boyuna dnlm lii sezinleniyordu. 6 Rus Edebiyatnda Trk im gesi balkl bu olduka hzl ve zet deerlendirm eyi Lev Tolstoyun (18 28 -19 10 ) lm sz yapt A nna Karenina'n m son sayfalarnda yazarn Osm anl-Sp savana ilikin yak lam na deinerek tam am lam ak istiyorum. Yaptn Trkeye kim i evirilerinde kullanlan szck Osmanl olmakla birlikte, aralarnda roman kahraman Vronskinin de bulunduu gnllkler, Slav karde lii adna Srplarn yannda savaa hazrlanrken, karlarndaki dman "Trklerdir... Roman, 7. blmnn sonunda Anna Karenina'nm trajik lmy le sona ermi gibiyken Lev Tolstoy'un son bir blmle anlatsn srdr m esi bu son blmde syleyeceklerine verdii nem i gsterir. Kont Vrons kinin Rus gnlller arasnda savaa gitmesi, A nnamn lmnn anlatl d sayfalardan sonra olay rgsnn dramatik geliim srecinde pek de nemli deildir. Bu sre, romann asl kahraman Anna'nn yaamdan aynlyla doruk noktasna ulam ve tamamlanmtr... yleyse Lev Tols toy'un yeni ve son bir blmle anlatsn srdrm esinin balca neden lerinden biri Levitin ruhsal oluum unu gstermekse, ayn arlkta bir teki, sava konusunda dncelerini dile getirm ektir... Nitekim, TrkM lere kar savamaya gidenlerin betimlendii istasyon sahnesinde, yazarn, orada bulunular eitli ve birbirine benzemez durumlarn sonu cu, genellikle de vngen ve gsterii bu insan topluluuna kar olumsuz tutumu belirgindir...7 Fakat, konu Trklerle sava olmakla birlikte, aslnda sava olgusunun kendisidir... lk dnem yaptlarndan Sivastopol Hikyelerinde ve yine dev yapdanndan Sava ve Bar ta sava ve "halk
244
R U S E D E B Y A T IN D A T R K M G E S
kavramlarn evrensel deerde bir bar dnr kimliiyle irdeleyen Lev Tolstoy, A nna Karenina nm bu son sayfalarnda da ayn cesur ve bilge kiilii sergilemektedir. Tolstoy iin sava, hangi millete kar ve hangi amala yaplrsa yaplsn hayvanca, vahi ve dehet vericimdir.8 Bu kesin ahlaki tavr karsnda rklk, ulus ve din ayrmcl gibi kavramlar deersizlemekte, insan olma olgusu ve erdemi biricik insanlk deeri olarak hepsinin stnde ykselmektedir.
N 1
o tlar
Hrestom atiya po drevne ruskoy literatre, (M. E. Federova, T. A. Su m n iko va), zdatelstvo V saya kola, M oskva 1 9 6 9 , s. 50-56.
Age, s. 137-145.
R usskaya Poeziya X V IIIovo veka, zdatelstvo H udojestvennaya literatu ra , M oskova, 19 7 2 , s. 123-130. A. S. P u k in , E rzurum Yolculuu (ev. A . B eh ram o lu ), T ..B . Y ayn lar, stan bu l, 2 0 0 1. M . Y. Lerm ontov, H aner (ev. A. B eh ram o lu ), A d am Y ay n lan , stan b u l, 2 0 0 1. . T u rgen ev, Arefe (ev. A .B eh ram o lu ), letiim Y ayn lar, stanb u l. L. N. T olstoy, A nna K arenina, M in sk, B elo ru s , 19 7 0 , s. 730-732. Age, s. 7 56 -759.
3 4 5
6
7
^
Dnyada T
rk
ges
245
harles
Sabatos*
TUTSAK ULUS: SLOVAK EDEBYATINDA BR BASKI METAFORU OLARAK TRKLER

rta ve Bat Avrupal kimliinin oluum unda belirleyici simgelerden biri, yar-tarihsel, yar-metaforik Trk imajdr. Trk imgeleri, yz yllar boyunca, bu blgedeki kltrlerin ounda yabanc hkm ranlna ait tehditkr bir gcn sembol olarak boy gsterdi. Slovakya r neini dier Dou Avrupal Trk tasavvurlarndan ayr klan, onun dolay sz tarihsel deneyimden pek az etkilenmi olmasdr. Slovakyadaki Trk imaj daha ziyade, dier Slav uluslarla aralarndaki uzun bir tarihi olan et kileim ve duygudalk araclyla, dolayl olarak oluturulmutur. Hatta, 1978'de gerekleen bir ekoslovak-Yugoslav konferansnda, Osmanl mparatorluunun (gnmz Slovakyasn oluturan topraklara grece zerklik tanm olan) Macaristan' igalinin, bir devlet oluum u olarak
Slovakya kavramn ortaya kard sylenmitir.1 Trk tehdidi, Barok d nemin Slovak baladlannda baskn bir tema oldu ve Trk temsilleri, dei en siyasal balama uyarlanarak, yzyllar boyunca Slovak edebiyatnda farkl biimlerde tekrar tekrar boy gsterdi. Trk aknlar tehdidi tarihe ka rtktan sonra bile, Trk imaj dier bask biimlerinin yerini tutan bir simge olarak ilev grmeye devam etti. Slovak edebiyatndaki Trk imaj, Prag yapsalclk ekolnden Jan Mukarovskyni tanmlad modele uygundur: "Verili bir estetik alanda ve verili bir sosyal evrede salam yer edinmi normlar ok uzun sre varl n srdrebilir... zellikle halk kltrnde, estetik normlarn yzyllar bo yunca yok olmadan kalabildii durumlar vardr."2 B u sre, iki Slovak halk trksnn m odem ve postmodern dzyazya uyarlanma biimlerinde g rlebilir: Bir 17. yzyl Slovak trks Trk Tahsildar , bu trknn 8 5o de Bozena Nemcov tarafndan yaplan Gzel Katerina ve Trk" isim li masal uyarlamas; yine folklorik kaynaklardan yararlanan Samo Chapul* M .A ., Y ed i T ep e n iv ersitesi n giliz Dili ve Edebiyat B l m r e t im G revlisi.
D n y a d a T r k m
ces
247
ka'nn 1863 tarihli Poniky'li Trk balad vc Pavcl Vilikovsky'nin, Chapulka'nn iirinin postmodern bir eitlemesi olan, 1 9 8 9 ^ yaynlanm Trke Dairi. Jonas Zborskyin talama roman Faustiad*da (1864), sultann efsanevi hareminde oda hizmetisi klna giren ba karakter Faust ile, Trk imaj trajik olmaktan kp komikleir. Yabanc vc tchditkr bir g olarak Trk unsurunun belli bal bileenleri sabit kalmakla birlikte, ulus ve cinsiyete ilikin kavramlar, mulak ama zgn biimlerde gelitirilmitir. Slovak edebiyatnda Trk boyunduruu temasnn ilk rneklerin den biri, stanbul'da geen, (ayn zamanda ki Macar Soylusu vc Trk m paratorunun Kznn Trks adyla bilinen) 1560 tarihli Sildi ile Hadmzi adl iirdir.* Balkta geen karakterler, sultann zindanlarnda tutsak den, onun kzna k olan ve tehlikeli bir ka servenine giren iki Ma car lordudur: mparatorun kz / altn svari kllan verdi / gen lordlardan her birine / ve onlar uurdu kellelerini / svari birliinin bann / ve onun askerleri ve atlarnn / en gl al alp hzla uzaklatlar.4 Ancak, vatanlanna utkulu dnleri, iki erkein Trk prenses iin delloya girme leriyle glgelenir: Dou Avrupa uluslarnn, aknlar karsndaki glerini byk lde zayflatan kendi aralarndaki kavgalarn bir semboldr bu. Buradaki prenses im gesi zellikle ilgiye deerdir: Trk topraklarnda, er kekleri serbest brakarak onlarn zgrlemesine nclk eden cesur ve korkusuz prenses, Balkanlar'a vardnda, valyeleri pelerindeki Trkle ri pskrtrken aresizce olanlar izleyen, geleneksel endieli kklanm a dnr. Sildi ile Hadmzi elyazmasnn bir kopyas, Martin'deki (Slovak milliyetiliinin geleneksel merkezi) Slovak Edebiyat Ulusal Mzesi'nde ba kede durur. Eseri en eski Slovak ak iirlerinden biri olarak tanmlayan tantm yazsnn hemen yannda, Slovakya apulcusu olarak tanmlanan (ve olaslkla baladdaki cesur soylular tarafndan faka bastr lan) 111. M ehm ed'in bir resmi yer alr. "Trk Tahsildar (Ten lurecky mytnik"), Osmanl mparalorluunun Macaristan da dahil hemen tm Dou Avrupaya egemen olduu 17. yzyla ait bir anonim Slovak arksdr. u dizelerle balar: Trk tah sildar / oturmu uzak bir diyarda / karanlk bir zindanda / balyd elleri de ayaklan da.s Balkta geen T rk tahsildar, gerekte bir Hristiyan
248
S lo v a k E d e b y a t in d a B ir B a sk i M
etafo ru
larak
T rkler
(belli ki bir Slovak) olup Osmanl mparatorluunun ad belirtilmeyen bir snr blgesinde esir der ve zgrlne karlk kzn evlendirmeyi tek lif eder. arkda gerek bir Trk karakter grlmez; onun yerine kolektif, alttan alta tehditkr bir biz laf geer: Eer [kzn] bize vereceine sz verirsen, bugn serbest braklrsn. Katerina kaderine uysalca boyun e mi grnr. Trk, arabasyla onu gtrmeye geldiinde, babasna u sz lerle veda eder: Ah benim sevgili, tatl babam! / ok iyi bak kendine / Gi der gitmez oradan / Haber yollarm sana. Ancak, onu Trkiye'ye gtren kafile Tunada mola verdiinde, rmaa atlayp intihar eder. arknn so nunda, Katerina'mn gelin verildii Trk ailenin artc lde sevimli bir portresi verilir: zellikle de Katerina'nm davranna anlam veremeyen ha nm sultann, kza neden bu kadar korktuunu sorarak dertlendii dizeler de: Burada ar iler yapmaya / mecbur olmayacaktn asla / altn iplikle di ki dikip / gzel salonunda oturacaktn / Burada zengin sofralarda / yiye cektin yemeini / ve kristal bir fincandan / iecektin kahveni . te yandan, boulan kzn yeniden dirildii anlalan unutulmaz son dizelerde, lks iinde bile olsa Mslmanlar arasnda yaama filerine duyulan geleneksel Hristiyan antipatisi tekrar su yzne kar: Tuna'nn dibini yelerim / Trklerin haremine / Bir Hristiyan gibi lmek yedir / bir kfir yaam srmeye. Bu masaln benzer eitlemeleri ek trklerinde de grlr; ayrntlarda kk farkllklar olmakla birlikte, kz daima, dinine ve klt rne ihanet etmektense lmeyi tercih eder. 19. yzyl ortalarnda, yzyllardr Avusturya-Macaristan mparator luu tarafndan bastrlm olan ek ve Slovak dilleri yeniden canland. An cak, Avusturya otoriteleri, aka olmasa da ek dilinin gelimesine izin ve rirken, Macar hkmeti Slovakanm her trl kullanmn, ilkokullarda bi le sert yntemlerle engelledi. Birleik bir ekoslavak kimlii fikrinin git gide yaygnlamasna paralel olarak, ek yazarlar esin kayna araylarn douya yneltti ve temel Slovak motiflere ynelik ilgileri, geleneksel Trk imajn da benimsemelerine yol at. Dnemin en byk ek roman yazar larndan biri olan Bozena Nemcov, Slovak halk masallarndan oluturdu u derlemede Gzel Katerina ve Trk (0 Turkovi a krsne Katerine) hi kyesine de yer verdi. Nemcov'nm hikyesinin Trk Tahsildarm bir
Dnyada T rk m
ces
249
uyarlamas olduu kesin olmakla birlikte, iki hikye arasnda ciddi farklar mevcuttur. ada bir bak asyla, Nemcovnn Slovak masallar, onun Slovak toplumundaki kadn rollerini ustalkla deitirme yntemleri bak mndan ilgiye deerdir. Katerinann babas, eski hikyedeki yaltak tahsil dar, Nemcovnn yeni yorumunda bir kyldr vc onu esir eden gl Trklerin yerini tek bir karakter, kyly yakalamak iin yolda bir hendek kazan hilekr Trk paa alr. Bylelikle babann (kendi zgrlnden ok atnn gvenlii iin) ihaneti, daha da baya bir nitelie brnr. Nemcov'nn balkta yapt deiiklik dc dikkate deer: Slovak versiyon tahsiladara odaklanrken, kincisinde Katarina ne kar. Katariann tepkisindeki deiim, hele de Nemcovnn kadn zgrlnn balca savunucularndan olarak konumu dikkate alndnda, ok anlaml dr. nceki Katcrina kaderine uysalca raz olup hem annesi hem babasyla vedalarken, Nemcovnn masalndaki Katerina, annesini sevgiyle per, ancak babasndan ac bir serzenile ayrlr. Hikyenin sonunda, arknn bir blm orijinal nazm formunda aynen aktarlsa da, son szler, eski versiyonun alenen Hristiyan dirili temasyla deil, peri masal slubun da bir ibret dersiyle biter: "Trk, evine nee deil, yalnzca yasla dnd ve Katerina'nm ana babas hayatlar boyunca kederle kendilerini yiyip bitirdi ler.6 nceki versiyonun Hristiyan-Mslman dinsel atmasnn yerini, daha modern bir ahlaki kriz alr: Baba, grece zgr bir seme ans veril diinde, materyalizme prim vererek kendisinden umulan, kzn koruma grevini yerine getirmemitir. 19. yzyl koullarnda, Nemcov'nn versi yonu, ayn zamanda, Slovak ulusunun iki erkek arasna skm bir kz olduunu ima eder: Trk damat ve Slovak baba. Yabanc Trk (tarihi ve dolaysyla gvenlikli bir hedef) Macarlarn Slovakyamn ulusal kimliini yok etme giriim lerini simgeler. Ancak, kendi rzalaryla dillerinden ve milliyetlerinden vaz geen Slovaklar temsil eden baba, gzel kzn (yani Slovak kimliinin) yok olmasndan dolay ok daha suludur. Benedict Andersonn Im agined C om m u nities'de [Hayali Cemaatler] belirttii gibi, uyku metaforu Orta Avrupa'nn ulusal uyannda nemli bir rol oynad; zira, kendilerinin ek, Macar ya da Finli olulannn bilin cine varan entelekteller ve burjuvalar iin, bu metafor ek, Macar ya da
250
S l o v a k E d e b y a t i n d a B r B a s k i M
etafo ru
larak
T rkler
Fin dilleri, folklorlar vc mziklerine ilikin aratrmalarn, bilgisi derin lerde daima var olm u olan bir eyi yeniden kefetm eolarak gstermeleri ne yardm ediyordu.7 Peter Pedro, kk kltrel sekinler grubunun, on larn egemenlii altnda ama onlardan daha gl milletlere kar dala da gl bir hegemonyayla direndii 19. yzyl Slovakyasn (geleneksel ola rak yazl eke kullanlyor, ancak Macarca'nn kullanlmas ynnde bas klar gitgide artyordu) betimlemek iin, benzer bir imge olan derin uyu ukluu kullanmtr. Petroya gre, air Samo Chapulka, imdilerde b yyen ulusal uyan hareketi iinde, halknda bir gurur duygusu uyandr mak iin etkin bir biimde alma roln benim sem itir.* Petro "onu halk iiri zanneden kiiler tarafndan ezbere okunarak yaylm olan [Chapulkann] eserlerinin, ilgin bir biimde halk tarafndan yeniden sahiplenilm esi srecini anlatr. Bylelikle, halk edebiyatndan domu bir ey, ona geri dnmtr. Chapulkann gnmzde en nl iiri, 16 78 de Poniky kynden 300 kiinin esir alnd gerek bir Trk istilasndan yola kan Poniky'li Trk"tr. Nemcovnn Kateriann hikyesine yapt gibi, Chapulka da, var olan bir halk arksn alp, geleneksel bir eser yanlsam a s veren modern bir uyarlama yaratmtr. Chapulkann Trk, kyn dnda saklanrken bulduu yal bir kadna kar davranyla, tam bir barbardr: Trk, srkler yal kadn / dalardan tepelerden, sert allar arasndan / ve ayandan kan akarken ka dnn / Trk ona bakp kahkahalar atar."9 Trkler ve tutsaklarn oluturdu u kafile, ay boyunca Balkanlarda yolculuk ettikten sonra, sonunda, Slo vak bakndan en zgn yan ok sayda minaresi olan stanbula ularlar: Ve denizin stne uzanr o ehir / gkkubeye eriir binlerce kule / Ah Tanrm, nasl da yalnzz burada / tek bir ha yok o kulelerin tepesinde." Trk kars karlar ve ona bir oul evlat dourduunu syler. Bu sevin li haber zerine, Trk, karsna bebee bakmas iin yal kle kadn geti rebileceini syler: Kadn Hronlu bir Slovak / ark sylemeyi ok iyi bilir / bu dnyada tm arkclar iinde / bir Slovak en iyisidir." Dala sonra, Trk ailesinin huzurlu ev ortam, Trk Tahsildardn sonunda geen lks ortama benzer biimde betimlenir: " T rk oturup kahve ier / Trk kadn altn iplikle diki diker: / ve yal kadn bir ark mrldanr / beiinde sal
D n y a d a T r k m
ces
25i
larken Trk bebei. Burada, hikye artc bir dnemece girer: Trk, Slo vak kadnn bebee canm torunum dediini duyar. fkeyle kadna k tnda, kadn nazik bir edayla, kendi bebei yanda iken onu elinden aldklarn, ama vcudunun bir yanndaki doum lekesinden, Trkn onun olu olduunu anladn syler. Ponikyli Trk , Trk Tahsildar hikyesini ilgin bir biimde ta mamlar: Katarina masal, babasnn elinden alman bir kza odaklanrken, Turcin hikyesi oluna yeniden kavuan bir anneyi anlatr. te yandan Tahsilat hikyesi bir knamayla sona ererken, ikinci iir bir a f dileiyle biter ve bu dilek hemen yerine getirilir. Daha sonra, bilge yal kadn, daha nazike ve kzgnlk barndrmayan bir dille de olsa, Katarina'nm Hristi yan anavatanna olan zlemini tekrarlar: Halarn glgesinde, atalarm / uyurlar sessiz mezarlarda / Tanr emrettiinde ben de, dilerim / huzurla yatarm yanlarnda. Chapulkanm Trk anlamnda kulland szck bile (standart Turek yerine Turcin), Gney Slav dillerinde hl standart ol makla birlikte, eke ve Slovakada arkaik bir szcktr. Modern kulla nmda, slam dinine geen bir Hristiyan anlatan, deyim niteliinde bir kavramdr. Artk kullanmdan kalkm bir terimi tekrar canlandran ve ekenin dolaysz etki alannn tesindeki dier Slav kltrleriyle daha kapsaml bir ba kuran bu kullanm, Slovak ulusal uyannn kapsaml hedeflerinin kusursuz bir rneidir. Jons Zborskynin The Faustiad (1864te yazlm, ancak 19 12 de yazarn lmnden sonra yaynlanmtr) 19. yzyl ortalarndaki Avrupa politikalarnn durumunu eletiren sert bir talamadr. Oscr Cepan, eseri, On dokuzuncu yzyl Slovak edebiyatnn en provokatif, estetik bakmdan en tartmal ve polemiiyle en pervasz eseri10 olarak deerlendirir. Ro mandaki fantastik ve komik unsurlara ramen, Zborskynin yer yer Rabelaisyi anmsatan mizah duygusu, acmaszlndan taviz vermez. Onun za lim eletiri oklarndan nasibini almayan kalmaz: Esas hedefi Almanlar, Macarlar ve Yahudiler olsa da, diplomatik kazanlar uruna Balkan ulusla rn kaderine terk eden Bat Avrupallar da eletirir ve en keskin oklarn da Trk dmanlara hizmet eden Hristiyanlara, zellikle de Slavlara sak lar. The Faustiada adn veren karakter, Danteni lahi Komedyasnn bir 252
S l o v a k E d e b y a t i n d a B r B a s k i M e t a f o r u O l a r a k T r k l e r
parodisinde, sihirli bir ejderin srtnda yol katederek cehennem, a raf ve cennette gider. Faust, cennette bile Slav milletlerin bask grdklerine ili kin kantlara rastlar. Tanrnm resim galerisinin duvarlarndaki resimler, Trk riyakarlndan sahnelere yer verir. Hatta resimlerden biri, Trk sul tann, bir yandan, ngiliz ncil derneinden bir temsilci, Trkleri Hristiyan dinine geireceini umarak ona sandklar dolusu ncil satarken, te yanda, Hristiyanlara daha fazla zulmedebilsin diye ngilizlerin ona para aktmalarn glerek izleyiini gsterir.11 Bir baka resimde, (Balkanlardaki bir isyan bastrm, sonradan Mslman olmu bir Hrvat olan) mer Paay, bir Karadaly ie geirmi, atete piirirken grrz. Romann altnc blmnde, Faust cennetin kapsndan kar ve orada kadnlarn cennete girerken braktklar bir yn kasnak etek bulur. B unlardan birini giyer ve rzgr onu gvenli bir biimde yeniden dnyaya indirir. Ancak, indii yer, Sultan Abdlmecidin stanbuldaki haremidir. Etei yznden onu kadn sanarlar; ancak sultann gzde odal Fatma, onun grnd gibi olmadn anlar ve onu kendine oda hizmetisi ya par. Ufak tefek sorunlara ram en (Faust Fatmay bir kaz kadar kaba bu lurken, kadn da, domuz yedii iin Faustu byk gnahkr olarak g rr) birlikte mutlu mesut yaarlar; Zborskynin deyiiyle, Troyal Aeneas ile Kartacal Didodan daha m utlu.12 te yandan, Zborsky, Faustun kaza ra iine dt ksmeti, Batl glerin Dou Avrupa zerinde nfuz ka zanmak amacyla Babliyi avular iinde oynatmalarm eletirmekte kul lanr. Faust, gya sultann gzde cariyesinin gzde hizmetkrdr: Byle ce, vezir san tayan ve san at kuyruu yapanlar, gidip onun elini ete ini pyordu ve kendisine Rus ve Macar soylular kadar ok hediye verili yordu. Faust, bir tutsak olduu halde, bir yandan Britanyallann ncil sat malarna izin verirken bir yandan da isyankr Balkanlara kar Trk aske ri seferlerine destek salamak iin ngiliz paras alan, Zborskynin bak yla ikiyzl Osmanl siyasetinin gnll ortadr. Fatima, sultann, oda hizmetisini, yukarda ad geen mer Paaya satmasn engellemeyi baarr. Ancak bir gn, Fatima alverie gitti inde, Faustun ans ters dner. O yokken, eytan Abdlmecidi oraya ge tirdi ve tecrbeli orospu taciri oda hizmetisine zorla sahip oldu. Faust ifD n y a d a T r k m
ces
253
fotini korumaya alsa da baaramaz vc sultan, kefettii tatsz srprizle fkeden deliye dner: Fausta kfrler ediyordu: Haremi her nne gele nin isledii gibi lekeleyebilecei bir yer miydi? ilgintir ki, Zborsky, eski den Slovakada kfr etmenin eanlamls olarak kullanlan, evirisi zor Macarca bir szck olan teremtetteyi kullanyor. Sultann cinsel gcn Avrupal davetsiz m isafire zorla dayatt o anda, yazar alttan alta, Macarla rn Slovak aznlk zerindeki mutlak gcne gnderme yapar. Sultan Fa ustu yollayp dvdrr ve Slovak edebiyatndaki Siladi ile Hadmazi ve Trk Tahsildar" gibi eserleri anm satr biimde, zindana attrr. Faust, er tesi gn Fatimann orap bayla boulacaktr (acmasz ve Trk usul cezann tipik bir rnei) ancak o, sihirli ejderi yardma arr ve ejder zin dan ykarak onu oradan karr. Sultan, drbnyle, tutsann kan f keden kudurarak izlerken, Faust ona yldrc bir m esaj yollar: Sevgili eniteciim! stanbul'da rendim ki, en basit din bile en karmak hurafeler le akraba olabilir ve ayn parldad yerde, daha nce gne batm demek tir. lerleme potansiyeli olan Hristiyan uluslar her trlii soylu duyguyu boan bu efemine, vahi Asyal barbarlarn yz karas boyunduruuna mahkm eden u Avrupa diplomasisine lanet ediyorum! Zborskynin Slav Hristiyan uluslan bask altnda tutan acm aszlar olarak grd Trkleri tasviri elbette ki son derece olumsuzdur. Ancak, dier yandan, Faustiad Slovak edebiyatnda bir dnm noktasna iaret eder: (Onun dne min terminolojisiyle "Avrupann hasta adam olarak and) Osmanl m paratorluu, bundan byle korku salmaktan kp, yazann kmseme ve alaylarnn nesnesi haline gelir. ek ve Slovak uluslan birleerek, I9 i8 de ekoslavakyay kurdular ve II. Dnya Sava'ndaki Alman igalinin yaand (Slovakya'nn bam sz bir kukla devlet olduu) dnemi saymazsak, 1993'te banl yollarla aynlarak bamsz Cumhuriyetlere dnene kadar, birleik kaldlar.1* Bu ay rla yol aan gerilimleri pekounu kkeni i9 7 0 e r ve i9 8 o lerde bu lunabilir ve hatta, bu ince ama son derece belirleyici farkllklar, ek ve Slo vak yazarlarn "Trk" im ajn kullanlanndaki farkl biimlere bile yans mtr. ekler iin Trklere ilikin olumsuz fikirler belli belirsizdi; bunlar, zellikle AvusturyalI, genel olarak da Avm pallarn anti-slamc hassasiyet
254
etafo ru
larak
T rkler
lerinden miras kalmt. Slovak yazarlar ise, Osmanl Trkiyesine kar mcadeleyi, uluslarnn gemiinin uzak ama gerek bir unsuru olarak anmsyorlard; te yandan, Ivo Andri ve Mesa Selimovi gibi, Yugoslav yada, zellikle de Bosnadaki Trk geleneine yakn duran Yugoslav yazar lar da vard. Slovak edebiyatnda Trklere yaplan olumsuz gndermeler ezici bir arlkta olsa da, bunlarn temelinde, Slovakyann, kendisini ek lere gre yeniden tanmlamas mcadelesinde yardmc olduu ynnde olumlu bir gr de mevcuttur. Trkiyenin byle milliyeti amalara uy gun olarak yeniden yorumlanmasnn belki de en bilinen rnei, 19 70 ler ve 1980'lerin Slovak yaznnda ok byk bir etkisi olan, Vladimir Mincm 1969 tarihli denemesi Blowing on the Emberstir: Moollar, Trkleri ve dier Asyallan, kllarmzla ya da kahramanlklarmzla deil, onlara ramen varlmz srdrerek durdurduk.14 Roman yazar Pavel Vilikovsky, Slovak postmodernizminin en nemli temsilcilerinden biri olarak adlandrlmtr.15 Vilikovskynin ksa yklerden derledii, 19 8 9 da yaynlanan An Escalation of Feeling [Duygu nun ahlan], milliyetiliin kusurlarm hicvetmek zere Slovak edebiya tnn klasiklerini yepyeni bir bakla ele alr ve A Word on the Turk isim li hikyesinde, Chapulkann "Turcin Ponicanndaki ba karakteri yeniden yorumlar. Nemcovnn Katarina masal, orijinal malzemeye grece sa dk kalrken, Vilikovsky, Trk motifini ann varoluu kayglarn yanst mak amacyla, gnlnce kullanr. Anlati nc tekil kii zerinden olsa da, hikye ok gl bir otobiyografi hissi verir ve hikye szmona Trk arka plann kullansa da, gerekte sosyalist bir toplumda geen ocukluk betimlemesi olduu neredeyse aktr. Vilikovsky, Ponikyli Trk" gibi tr klerde anlatlan egzotik, elence dkn Trk yaam tarznn yerine gnlk yaamn sradan ayrntlarn koyarak, tumturakl tutsaklk motifi ni ince ince yerer. Trk, kk bir ocukken, kendini etrafndaki dnyaya yabancla m hisseder: Onlarn bir hapishanede tuttuklar dierlerinden farkl tr de bir yaratk olduunu syleyen bu karmak, inat duygu da neyin nesiy di? Yine de, anlatcnn belirttiine gre, dahaTrk kreinde iken bile, Trkn uyum salama yetisi, ona gurur ve zevk veriyordu.'6 Ponikyli
Dnya d a T rk m c e s
255
Trk gibi, Vilikovsky'nin Trk de annesinden ayrlmtr, ancak karla rak deil, bir anlk bir ocuksu hayalkrklndan yararlanlp ondan sou tularak. Daha sonra, kendisini gya Trkiye'de bir ocuk kampnda bulur, ancak, anlatc yle der: Garip olan u ki, Trkiyede yaamak m m kn. Balkondan grnen bir gcce manzaras, gkteki hilal biimindeki ay ne deniyle Trklere zg olarak tasvir edilir. Trk, ergenlik anda almak zere kampa geri dner ve orada kamp alanlarndan bir kza tutulur: Siyah sal Zleyha doal ve sevecen, ama ayn zamanda Tiirkt; ekin genlik ve korku uyandnyordu. Burada, Trk kznn ateli bir komnist olduu st kapal olarak belirtilir ve ocuun kzn simgeledii eye duy duu korku, ona duyduu yaknlkla atr. Ksa bir romantik bulumann ardndan, Trk, insann kendi toplumuna yabanc olarak yaamasnn ne denli g olduunu farkna varnca, bir yabanclama ya da intihar drts gibi bir ey hisseder. Chapulkann iirindeki, ocukluunun bildik Hristiyan toprana geri dnme zlemi eken anneden farkl olarak, Vilikovskynin Trknn geri dnebilecei bir yer yoktur: zira kendi vatan, kendisinden farkl konuan, davranan ve belli ki kendisinden farkl duygular tayanlarn oluturduu bir "kabileye teslim olmutur. Vladim ir Minacn Slovak ulusu, onlara ram en var olarak" Trkleri durdururken, Vilikovsky'nin eserinde, kiinin zkim liini korumas, katksz bir yaamkalmla zet lenebilir. Bu dnek Ponikyli Trk uyarlamasyla, Vilikovsky, Trk zincir lerinin getirdii klelik biimi kadar belirgin olm asa bile, zgrln, a da Dou Avrupa yurttalar iin de tpk gemiteki gibi kstl olduunu gsterir. te yandan, Nemcovnn Kalarina uyarlamas Slovak milliyet iliine kayn bir gstergesiyken, V ilikovskynin Poniky'li Trk yapzm, ulusal kimliklere ynelik daha ada ve eletirel bir gre ynelimin rneklerindendir. Slovak edebiyat ve kltr zerinde yzyllardr sregelen yaygn Trk etkisine ramen, Slovakyamn Trkiye zerindeki etkisi, Trke'deki en uzun kelime olduu sylenen u szcn ilham kayna olmann pek tesine gemez: ekoslovakyallatramadklarmzdan msnz? ronik olan, Slovak ulusunun, yalnzca Trkleri ve Macarlar deil, krk yllk
256
etafo ru
larak
T rkler
komnist diktatrl ve birleik bir ekoslovak kimlii yaratma giriimlerini de onlara ramen var olarak sa salim atlatm olmasdr. Bu hayali Trk, tm bu rejimler ve ideolojiler yaanrken Slovak edebiy atnda varln srdren az saydaki temadan biridir. Slovakya, Avrupa Birliinin yeni bir yesi olarak, artk yzyllardr biriken n yarglarn yaratt zulm ve bask imgelerine bal kalmay brakp, bundan byle, modern Trkiye Cumhuriyetini kendi koullaryla yarglama sorumluluu tamaktadr. eviren
S er p l alayan
D n yad
rk
ces
25 7
N otlar
1 VESHLA, Zdea: " 16 ve 17. yzyllarda Slovakya vc Osmanl Yaylmacl," 6 .ve 17. yzyllarda Orta
A vrupa ve Balkan larda O sm anl Ynetim i. Prag,1978.
MU KAROVSKY, Ja.: Aesthetic Function, Norm and Value as S o cial Facts [Toplumsal O lgular O larak
Estetik lev. Norm ve Deer], Trad. Mark E. Suio, An Arbor, 19 7 0 .s.42.
Slovaka ve eke m etinlerin tiim evirleri, aksi belirtilmedike, ahsm a aittir. Sildi ile Hadn2i Trk Tahsildar ve Gzel Katerina ve T rk iirlerinin evirileri daha nce yaynland yen SA BATO S, Charles: Dambed fn Boaza : Trk Boyunduruu zerine Yazlm lk eko slovak Metinlerden O eviri:" Kosmos: ekoslovak ve Orta A vrupa Aratrm alar Yayn Organ. 152*(2002) 5.47-67
M ISIA N IK , jn: Antologia starsej slovenskej literatry. Bratislava: Veda Vydavatelstvo Slovenskej Academie Vied. 19 8 1, s.207
M INRIK, Jozef, dcr.Solvensk renesancn lutna. Bratislava,19 8 2 . s.402-406. NEM COV,Bozena. Slovenskt narodnf pohadky a povesty. Prag, 19 2 8 . s. 95-99. AN DERSO N, Bendicl. Im agined Com m unities. Londra, 19 9 1. s .19 6 . PETRO, Pctcr. A H istory o f Slovak Literatre. Montreal 19 9 7. s.7 9 . Ncncovnn C 1IALU PKA, Sam o.Basnicke dielo. Bratislava, 1973. 5.53-56. Z BO R SK Y, Jonas. Faustiada. Bratislava:Tatran, 1984. s.126. a.g.e, s.38 a.g.e, 5.42-43. Bkz.nceki makalem , SA BATO S, Charles: View s ofT urkey and the 'T rk in 2 0 ^ 1 Century Czech and Slovak Literatre' BURO GLU . Nedret Ktran, der. The mage o f the Turk in Europt, 1923-199# iinde, tstanbul, 2 0 0 0 . s. 261*270.
^
7
^
9
10 11
12
13
M INAC. Vladinir. Duchaie dopahrieb". SMvisloti iinde. Bratislava, 19 76 . s.9 6 . RU D IN SKY, Norma: The Context o f the Marxist/Leninist View o f Slovak Literatureden alnt. Pittsburgh. 19 8 6 . s.21.
x5
Z IL K A .T ib or: International Postmodemism iinde. B ERT H EN S.H ans ve FOKKEM A, Douwe, der. Asterdau, 19 9 7. 5.415.
*6
V LKO V SKY, Pavel. Slovo o Turcinovi. Escalda d tu iinde. Bratislava: T atran ,i989. 5.99-107.
258
etafo ru
larak
Trkler
Hr t u r u l n a l p *
SPANYOL ROMAN YAZARI VCENTE BLASCO IBNEZDE TRK MAJI
n s z
nmzde dnyada Trkiye ve Tkler hakknda mevcut olan ima jn tam olarak gerei yansttn sylemek mmkn deildir. Bu nun balca nedeni Trkiye ve Trkler aleyhinde asrlardr yrtl mekte olan ve son 30 yldr dozunu iyice artran gayri ahlaki bir propaganda nn varldr. Trkiye'nin bu antipropagandaya kar etkili bir ekilde mca dele edebildii sylenemez. Bunun en canl rnei Geceyans Ekspresi adl filindir. Bu filmin yapmcsna kar dava almam olmasyla byk bir fr sat karlmtr. Trkiyenin talep edecei ykl bir tazminat, daha sonraki La pasin turca ve Ararat gibi flimlerin ortaya kmasn nleyebilirdi. Yeteri kadar tantm yaplamamasndan ve bilgi eksikliinden do
lay bugn dnyann herhangi bir lkesindeki vasat bir insann kafasnda son derece korkun bir Trk im aj yer etmi bulunmaktadr. Trkiye'yi vc Trkleri tanmayan bir yabancnn zihnine kaznm bu mthi Trk tipi ni karp atmak, bir ienin iindeki mantar ieyi krmadan karmakla ayndr. Kanaatimce Trkiyenin uluslararas platformlarda yalnz kalmas nn ve baz hakl davalanyla ilgili olarak (mesela Kbns konusunda) haksz ve yanl kararlara muhatap olmasnn balca sebebi yabanclarn sahip ol duu bu nyargdr. Bu nyargda tarihi sebeplerin de kmsenemez pa y olduu muhakkaktr. Bizler kendimizi dnyaya tantmakta aciz kaldmz iin bu grevi genellikle objektif ve iyi niyedi baz yabanc gezginler daha etkili bir ekilde yapmlardr. Bunlardan biri de Ispanyol romancs Vicente Blasco Ibnez'dir. (d. 1867 Valensiya-. 1928 Menton, Fransa) Blasco Ibnez, Don Quijotenin (Don Kiot) yaratcs nl spanyol yazar Cervantes'len sonra dn* Prof. D r., A n k ara n iversitesi Dil ve Tarih- Co rafya Fakltesi, Isp an yol Dili v e Edebiyat A n abilim D ah retim yesi.
D n y a d a T r k m
ges
259
yada cn tannm spanyol romancsdr. Eserleri hemen hemen btn mo dern dillere evrilen ve lkemizde de tannan bu yazarn Kulbe (La havraca), Kan ve Kum (Sangre y arena), Baharlar Aarken (Entre naranjos) ve Sazlar ve am ur (Canas y barro) adl romanlar Trkiyede yaynlanmtr. Ama stan bul'u vc Trkleri anlatt bir gezi kitab olan El Oriente adl eseri henz Tiirkeye evrilip baslmamtr. Blasco Ibnez bu eserinde 190 7 ylnda Avru pann muhtelif lkelerine yapt gezilerini anlatr. Kitabnn son blmleri ( s. 102-266) Trkiye, daha dorusu stanbul izlenimlerini ierir. O zamanlar Cumhuriyeti Partiden Valensiya milletvekili olan Blasco Ibnez bir sre siyasi ortamdan uzaklamak ve dinlenmek amacy la Avrupann eitli lkelerinde yolculuk etmitir. Yazar, Budapetedey ken Osmanl devletini grmeye karar vermi ve trenle yapt uzun bir yol culuun sonunda, 19 0 7 ylnn austos aynda stanbula gelmitir. stan bulda kald yaklak drt ay zarfnda ehrin nemli yerlerini gezen ve in tihalarn yukarda ad geen seyahatnamesinde toplayan spanyol romanc kuvvetli gzlem yetenei sayesinde stanbul'u ve Trkleri yakndan tan mak frsatn bulm u ve tarafsz bir bak asyla ve herhangi bir n yarg ya kaplmadan grlerini aklamtr. Sadrazam Ferit Paa (Damat Ferit Paa ile kartrlmamaldr) tarafndan kabul edilen romanc, eserinde bu Osmanl devlet adamndan takdirle bahseder. Sadrazam, Blasco Ibezin Le Tempsde yaynlanan La barraca adl eserinin Franszca evirisini oku yup ok beenmi ve stanbulda olduunu renince kendisini tanmak istemitir. Sonradan Sultan II. Abdlhamid tarafndan da kabul edilen ro manc, her nedense bu son ziyareti eserinde anlatmamtr. Bir yabancnn bizler hakknda yaklak yz sene nce ne tr bir yar gya vardn bilmenin, o dnemden bize kusur ya da meziyet olarak geri ye neler kalm olduunu fark etmenin yararl olaca dncesiyle kitab nn baz ksmlarn okurlara olduu gibi aktarmay uygun bulduk. Fayda landmz kaynak Plaza y Janes Yayevi'nin Barselona 1980 basksdr.
LK ZLEN M LER
spanyol romancnn grd ilk Trkler, yolculuk ettii trenin Bulgaristandan Edirne'ye giriiyle birlikte, gm rk memurlar, polisler
V ic e n t e B la sco I b ^ e z d e T O rk m a h
demiryolu grevlileri ve subaylardr. Onlarn d grnlerini okuyucuya anlatrken hibir detay karmaz: Trenin peroneli deiiyor: Almanlara zg geni kasketli grevli lerin yerini krm z fesli olanlar alyor. Tam am viner ren ginde bu Osmanl balklar her tarafta grlmeye balarken, koyu renkli elbiseler iindeki kalabala, yan yana konmu krmz m hrl ielerin grntsn veriyor. Vagonlara gmrk m em urla r biniyor, kavisli kllarn sryerek gelirlerken bir elini alma di erini de kalbe gtrerek selam veriyorlar. lerinde kitaplar ve ev raklardan baka deerli bir ey olmayan bavullarm didik didik ede rek inceliyorlar. Daha sonra polisler geliyor; siyah sakall ve ciddi grntl insanlar bunlar; yzleri mnzevilerinki gibi solgun ve hznl; uzun siyah elbiseleri ve balarndaki kaskat krm z fesle ri onlara bir para din adam havas veriyor. Hemen hemen hi konumadan yorgun bir yz ifadesiyle pasa portlar inceliyorlar, isimleri grtlaks telaffuzlaryla kendi arzular na gre deforme ederek Trk harfleriyle yazdktan sonra geldikleri gibi gidiyorlar. Nihayet Osmanl tmparatorluu'ndayz, Trkiyenin Avrupa top raklarnda stanbul'dan sonra ikinci nem li ehri Edirne'nin istasyonundayz. Peronlar koyu renkli, Avrupai, zarif niformal askerle dolu; giyinileri Alman askerlerini andryor, ama balarnda hi vazgeilemeyen krmz fesleri var.
YAZARIN T R K L E R H A R K IN D A K G E N E L GR
Binlerce kez tekrar edilen bir deyile, Trkiye Avrupa'nn byk hasla adam. nemli milletler onu katletmeye yanamyorlar; bunu biri ne zaman yapmaya kalksa dieri ona engel oluyor, mallarn paylamak iin hastann lmesini bekliyorlar. Onu ziyaret edenler acsna ortak olmak ister gibi grnyorlarsa da, aslnda hastal srasnda evin detlerini renmek, srlarna vkf olmak iin sinsi*
D n y a d a T r k m
ces
26i
ce banda bekliyorlar, nk amalar vakit geldiinde m irastan is tedikleri paray almay garanti etmektir. Ben de Trkiye'yi sevenlerdenim, bu iyi ve ac ekmi milletin rk ve din farkllndan ileri gelen bir nyargyla hl Avrupada bu lunm asndan rahatszlk duyanlardan deilim. Onun btn gnah Avrupay istila edenlerin sonuncusu olmas ve hl orada bulun masdr. Bu nedenledir ki her harbin beraberinde getirdii iddet ve gaddarlklar hafzalarda hl taptaze olarak yer etmi bulunuyor. Avrupa'da sadece bu ktann ilk sakinlerinin safkan torunlarnn yaamasna karar verilse ve sonradan Asya ve Afrika'dan gelen istila c milletlerin soyundan gelenler kovulsayd ktamz bombo kalrd. Ben Trk seviyorum, tpk onu yakndan grp tanyan ve derin bir sevgiyle balanan her yazar ve sanat gibi. Geni Osmanl m paratorluunda on dokuz ayr rk barnyor. Mslmanlar, Yahudi ler ve Hristiyanlar ve onlarn saysz tarikatlar, farkl kkenli ve rf ve detli bu insanlardan oluan bu topluluun ad Trkiye; bunun la birlikte Lamartinin de dedii gibi Geni imparatorluundaki farkl milletler arasnda Trk milleti en asil olandr ... Bugn tm Avrupa'da halk kesim inin Trkler hakknda sahip olduu yanl bir kam vardr. Buna gre Trk barbar, ehvet d kn ve en byk vaheti ilem eye muktedir biridir ve hayatn ke sik balar ve vcutlarnn tm uhluunu danslaryla sergileyen cariyeler arasnda geirir. Hollanda ve Flandrenin yallarnn bizler hakknda dndkleri de ayn; spanyamdan ne zaman sz al sa onlarn akima gelen ilk ey, dua srasnda en basit bir hatadan dolay insanlarn atete Engizisyoncular tarafndan acmaszca ya kld ve btn vatandalarnn eski Alba dk gibi gaddar oldu u bir lkedir. Trkler zalim oldular, nk ok savatlar ve sava hibir zaman iyiliklerin ve zarif detlerin okulu olm am tr ve olmayacaktr. sa'nn adn azlarndan hi drmeyen dier medeni milletler toplaryla ve tfekleriyle Afrika ve Asyann yerlilerine Trklerin Balkan milletlerine yaptklarndan ok daha kt davrandlar.
262
ic e n t e
la sco
I b n e z d e T
rk
a ji
Trkiye'ye gelen btn yazarlar bu millete layk grlen haksz lklara kar infial duymaktadrlar. Trk iyi ve ak yreklidir. Onun zarafeti hayvanlara kar olan sevgisinde aka grlr. Hibir za man hayvanlara kt davrand grlmemitir. Hakszlk ve ihanet onun fkesini kamlayan iki saiktir. Btn nezaketine ram en hakaret ve aalanma durum unda intikamn ilk frsalta alr. Misafirperverlik onun en belirgin meziyetlerinden biridir. Trki ye'de her evin bir odasnn misafire ayrlm ad tek bir ky yoktur, zellikle bizim nasl insanlar olduumuzu onlara gstermemi Av rupalIlarn bulunmad Asya kesiminde yolcu, herhangi bir ey demeksizin ve ev sahibi tarafndan kendisine kimin nesi olduu, ne iin yolculuk ettii sorulmakszm bir gece geirebilir. Zavall Trkiye! Onu yakndan tandka daha ok seviyorum, nk meziyetlerini daha iyi fark edip takdir ediyor ve onu tehdit eden tehlikeleri daha ak bir ekilde gryorum. Oraya gelirken son zamanlarda kaybettii geni topraklan gr dke insan hayretler iinde kalyor. Gni'mzde Karada, Bosna-Hersek, Srbistan, Bulgaristan, Roman ya elinden kmtr ve son olarak da Rumeliyi kaybetmi bulunuyor. Eski hkimiyetinin bu kalntlar birer krallk olarak ortaya kyorlar. Bat Avrupa, Trkleri Avrupadaki topraklarndan skerek Boazn br yakasna atmann dn kuruyor; ktada hl geni topraklan var, am a gemite sahip olduklaryla kyaslanacak olursa bunlar nem siz saylr. Bazlar bunu byk bir tarihi baar olarak gryorlar, kendile rine o kadar zamandr korku salan istilaclan Asya topraklanna sr mekle Avrupa'nn intikamn alm olacan dnyorlar. Bu ok yanl! Trkler artk Asyal deiller, tpk bizim artk Latin olmadmz gibi; her ne kadar bu gruba dahil ediliyorsak da. Dn yadaki hibir millet adn tad kkene hakkyla layk deildir. Moollarn topraklannda yaamakta olan Orta Asyal Trkler, Batya dalgalar halinde gitmek zere kendilerini terk edenlerle karD n y a d a T r k m
ces
263
dctirler. Asyal Trkler sar rktandr. Osmanl mparatorluunun bizim tandmz Trkleri ise bizler gibi Kafkas rkndandrlar. Be yaz rkla devaml olarak evlenmeler, harpler ve dier sebeplerle ilk etnik unsur zamanla kaybolmasyla bugnk duruma geldiler. stanbul'un bir caddesinde dolamakla M adrid'in bir caddcsinde dolamak arasnda fark yoktur. Grdnz her yz size birini ha trlatr. Bazen yolda karlatnz biriyle gz gze geldiinizde ta ndk biri sanp onu selamlamak iin ister istemez elinizi apkan za gtryorsunuz. yle ki kendinizi bir an iin bir karnavalda zan nederek ona seslenmek ihtiyacn duyuyorsunuz: - Dostum Lopez... veya dostum Fernndez, akay brak, o krm z bal kar, seni tandm!
T R K L E R N D N HOGRS
Trk, insanlar iinde en dindar olandr. mann sarsmak im knszdr: nancn glgeleyecek en kk bir phe dahi duymaz. Kendisine gerein vahyedildiinden emindir; fakat Bathlann yap t gibi bu gerei bakalarna alamak iin bir aba harcamad gibi kom usunun farkl dncesi nedeniyle onu aalayp tenkit de etmez. Mslm an olduu iin dierlerinden stn olduuna ve dininin tek gerek din olduuna inanr; fakat bunu bakalarna ka bul ettirmek iin en kk bir aba gstermez. Afrika Mariplisinin fanatik M slm anl Trkte grlmez. ehirlerinde farkl dinin mensuplan, din adamlar, mabetlerinde dinlerinin icaplarn Osmanlnn T anrya inanan herkese duyduu saygdan dolay ser beste yerine getirirler. Sessiz ve bir para da vakur dncelilii stanbul'daki m sam a hann balca rneklerindendir. Trkler dier cemaatlerin ayinleri nin huzurunu karmamak iin Katolik, Protestan mabetlerine, havralara ya da Rum kiliselelerine asla girmezler. Buna mukabil ko yu dindar M slm anlar ibadetlerini yapmak iin kenar semtlerin camilerine giderler, nk merkezi semtlerin nl camilerini balannda rehberleriyle gruplar halinde ya da mnferit olarak ellerinV ic e n t e B la sco I b ^ e z d e T O rk m a h
dc bir Bacdccker'le ziyaret eden, her eyi grm ek isteyen, her eye dokunan, ibadet biim lerine ve dua srasnda m m inlerin y z n deki vecde glen ve babalarndan grdkleri inanca kr krne bal olduklarndan bakalarnn atalarnn kefetm i olduu gere i kabul etm ek istem eyen ve bu yzden de hereyi tenkit eden A v rupalIlardan rahatsz olm aktadrlar.
Dnyann hibir yerinde stanbulda olduu kadar dinsel zgr lk yoktur. Dnyadaki btn M slmanlar ayn kefeye koyan ve Trklerin zalim ve fanatik Fasllarla ayn olduunu dnenler, Trkleri tan dktan sonra bu dncelerinin ne kadar yanl olduunu fark ede ceklerdir. stanbulda btn dinler geni bir zgrle sahiptirler ve farkl dinin din adamlarna da eit derecede sayg gsterilir. Rum patrik, Ermeni patrik, hahamba, Katolik Ermeni bapiskoposu ve Latin Katolik bapiskoposu imparatorluun birer memurlardrlar ve mft ile eit derecede saygya sahiptirler... Trkler hibir zaman misyonerlik faaliyeti iinde olmamlardr. mamlar baka bir dinin mensubunu kendi dinlerine ekmeyi asla d nmezler. Aksine mrtedleri kmserler, hatta bunlar onlarn dini ni semi olsalar bile bu din deitiren insanlara kukuyla bakarlar.
S o nu
Vicente Blasco Ibnez'in El Oriente de Trkler hakknda yazdklar uzayp gidiyor, ancak sayfalarmzn snrl olmas nedeniyle grlerinden en arpc olanlar alabildik. Anlattklar yabanclara ilgin gelse de bizim iin bir yenilik tekil etmiyor. Am a yazarn eserinde altn izdii en nem li husus, yabanclarn Trkler hakknda yanl bir kanya sahip olmalardr. Ayrca Ibnez Trklerin en belirgin zelliklerinden birinin dinsel hogr olduunu srarla vurgulamtr. Dinsel hogr Trkiye Cum huriyetinin laik yaps nedeniyle gnm zde daha da artm ve kesin izgilerle belir ginlemitir. Buna ram en gemite dinsel fanatizm sebebiyle tarihleri kara lekelerle dolu olan birok yabanc devlet bugn haksz olarak Tr kiyeyi sulamakta ve insan haklar ve din zgrl konusunda bize ders
D n y a d a T r k m
ces
265
vermeye kalkmaktadrlar. Buna saysz rnekler vermek mmkndr, ama imdilik Kbrs Dosyas adl kitabn yazan Banolu'nda aldmz bir rnekle yetineceiz: 1954 ylnda Kbrs'ta Rumlar Trkleri katlederken ngiltere'nin en nemli on gazetesinin yazileri mdrleri ve bayazarlar han gi tarafn hakl hangi tarafn haksz olduunu aratrmak iin Tr kiye ve Yunanistan'a gitmeye karar vermilerdi. nce Yunanistan'a giden vc sonra lkemize gelen yabanclara Basn Yayn Genel Mdrl Boazii'nde bir ziyafet verm i ve bu ziyafete yukanda ad geen yazar da misafirlerin Kbrs konusunda soracaklar soru lara cevap vermek zere davet edilmiti. Herkes yiyip iiyordu, ziyafet neredeyse bitmek zereydi, ama hi kimse Kbrs'tan bah setmiyordu, sanki bu konu unutulmutu. Misafirlere Kbrs sorunu hakknda renmek istedikleri bir hususun olup olmad hatrlatl dnda ngiliz gazetecilerden biri glerek cevap verdi: - Biz her eyi Yunanistan'da rendik. Daha sonra bir bakas kalarn atarak lafa kart: - Fakat siz Trkler koyu bir din taassubu iindesiniz. Trkiye'de aznlklara ok mdahale ediyor, kiliselerde bile ibadetlerine engel oluyorsunuz. Trk gazetecilerin bunun doru olm adn ikna etmeye ynelik konumalar, Bem ard Lewis'in Trkler hakkndaki grlerinden, Ispan ya'nn Endls Mslmanlarna yaptklarndan bahsetmeleri ve son olarak Kbrs konusuna deinerek Eer biz de Hristiyanlar gibi mutaassp olsa idik bugn bir Kbrs davas mevcut olur muydu? nk yzyllarca hkimiyetimiz altnda bulunan Rumlarda eser brakmayabilirdik. Hal buki onlar, Trk topraklarnda hr, mesut ve imtiyazl olarak yaadlar. eklindeki sorular ve izahatlar yabanc gazetecilerin nyarglarn deitir mede etkili oldu m u bilinmez. Am a kesin olan bir ey varsa, bugn hibir eyin deimediidir.
266
icen te
B lasco I b ^
ezde
T O rk mah
Pa u lin o T o led o *
TRKLER VE HIRSTYANLAR ARASINDA ADLI KOMEDDE TRK MGESNN BMLENMES

ncelikle, Baheehir niversitesine Dnyadaki Trk m aj ba lkl i. Tarih Sem pozyum unu dzenleyerek akademisyenlere, aratrmaclara, tarihilere ve rencilere Trk imgesinin biim lenmesi gibi kark am a ay zamanda hassas bir konuyu ileme ve tart ma imkn sunduu iin teekkrlerimi sunm ak istiyorum. Daha nce Trkiye'nin maj Sorunu" olarak ele alnan bu sorun, hl geerliliini koruyan bir konudur. te bu sempozyumun nemi buradan gelmektedir. Bu konumada, Osmanl topraklarndan ili'ye kadar uzanan Trk imaj fikrinin takip ettii gzergh biimlendirmeye alacam. Latin Amerika ve daha ziyade ili ile balantsn anlamamza yardmc olacak, 16. yzyl spanyol yazarlarnn baz metinlerinde geen Trk imaj zerin de duracaz. Bu analiz vastasyla, ilinin baz blgelerinde halen hatrlanan ve 16. yzyldaki Trk-lspanyol atmasn sunan Trkler ve Hristiyanlar Arasnda2 adl komedinin iliye nasl ulatm anlamaya alacaz; an cak bu komedi, ili ve Latin Amerika folklorik tiyatrosunda sahnelenen tek nek deildir. Pek ok Latin Amerika lkesinde, dini bayramlarda anlatlan ve sahnelenen, ayn zelliklere sahip saysz oyun vardr. Bu tip halk tiyatro sunun kkeninin spayaya* dayandn ve temelinde daima Hristiyanlar ve Trkler, yahut da Maripliler arasndaki sava barndrarak 16. yzylda
* *
misyonerler ve fatihlerle birlikte Amerika ktasna getiini biliyoruz.

GR
"Trkler ve H ristiyanlar adl kom edi 16 . yzylda Ispanya'da ve s panyollarn fethettii topraklarda Trklere kar balatt bir propaganda* D r., ili B ykelilii K lt rel ile r B l m
D n y a d a T r k m
ces
267
nt ulat noktaya bir rnek tekil etmektedir. Bu komedi, ayn zamanda, V. Carlos ve Kanuni Sultan Sleyman ile temsil edilen, iki dnyann, iki kltrn, iki dinin, Hristiyanlk ve slamiyetin atmasnn bir yansma sdr. Baka bir deyile, spanyol monarisinin deniz ve kara dman olan Trklere kar dmanl beslemek iin ara olmutur. Ancak bu komediyle ilgili birtakm rnekler vermeden nce, bir yanda Osmanl fenomeni, dier yanda Trklerin deforme olmu ve kor lcun imajnn olutuu 15-16. yzyllar birbirine balayan bu tarih sreci hakknda baz fikirleri sunmak isterim. ncelikle, Osmanl devletinin ge limesinin en yksek noktaya ulat 16. yzyln ortalarnda Avrupadaki Osmanl fenomeni konusunu aklayalm. Bu dnemde Avrupann, Osmanl mparatorluunun oluumunu ve geleneklerini renmeye kar youn ilgisi balamtr. Bu yzyln ikin ci yars boyunca, Osmanllar hakkmdaki bilgi kaynaklar bu yzyln ilk ya rma nazaran iki kat artmtr. Gl bir imparatorluk ile sonulanan ge liim maratonu tm Avrupada hayranlk uyandrm, bu sebeple de ente lektel evrelerde de byk ilgi grmeye balamt. rnein, devletlerin kudretiyle ilgilenen Machiavelli, Hkmdar4 adl yaptnda, btn impara torluk otoritesinin kayna olan sultann mutlak gcn hayretle kabul edi yordu. Machiavelli gibi pek ok baka yazar da Trklerin yaamlarna ve s tanbula (Konstantinopla) kar ilgi duymu ve Osmanl topraklar Avrupallar tarafnda sk sk ziyaret edilmeye balamt. Bu sebepledir ki, Avrupa, Trkleri Hristiyanln ortak dman olarak grmesine ramen, Bizans mparatorluunun halefi olan ve ayn zamanda devam ettiren bu imparatorlua kar olan hayranln gizleyemiyordu. Bu da, 16. yzyl boyunca Avrupann, Trklerin hayat ve gele nekleri hakkmdaki (doru ve yanl) bilgilerle sarslmasna sebep olmu tur. Buna rnek olarak, Paolo Giovionun, 1531den 1546 ylma kadar 22 kez baslm ve 6 dile evrilmi Comentarios de las Cosas de Turcos adl eseri ve rilebilir.5 En ilgin olay, 16. yzyln ortalarnda Trklerle ilgili kitap, bro r, afi ve karikatrlerin bolluuyla karlaan Fransada cereyan etmitir. yle ki, Atkinson, bu dnemde Fransada Trkler hakkmdaki edebiyatn Amerikann kefiyle ilgili edebiyattan ok daha geni olduunu tespit et
268
T R K LE R VE H lR S T Y A N IA R A R A SIN D A A D L I KO M ED D E T R K M G E S N N B M L E N M E S
m itir.6 Belki buna, I. Franois zamannda artan Trk-Fransz ilikilerinde ki gelime politikas neden olmutur. Ancak genel olan olay, herkesin im paratorluk ve halk ile ilgili bilgi edinmek istedii bu dnemde, Avrupann byk blmnde Osmanl fenom eninin olumasdr. Bu da, hakknda pek ok efsane yazlan bilinmeyen bir dnya ve imparatorluk ile ilgili bilgi vererek merak giderilmeye allan bir imajdr. Fakat bu im ajn karsnda, saray bilgisi olarak adlandrabilecei miz ikinci bir imaj ortaya kmaktadr: Trk deheti ve barbarl; byk bir blm ne gerei ne de Trklerin nasl olduunu yanstan, fakat itiba rn sarsarak Trkleri ykmaya alan bir imaj. Buradaki ana fikir, Trkle rin, Hristiyan leminin iledii gnahlar cezalandrmak amacyla Tanr tarafndan gnderilmi bir musibet olduudur. Ayn fikir, Martin Lutherin7 Exhortacion a Orar Contra los Turcos (Trklere Kar Dua Etme Uya rs) balkl metninde de bulunmaktadr. Bu imaj nasl olumutur? Trk im ajnn deforme olmasn sala yan dnm noktas hangisidir? stanbulun fethi, o ana kadar anlalmam Trk tehlikesinin mut lak gereini Avrupallara gsteren bir iaret olarak dnm noktas olm u tur. Bu tarihten itibaren, Trk tehlikesi her daim Avrupa kaplarnda ola caktr. Boyutlar deiecek ve 16. yzyl edebiyatnda yansmalar grlece i gibi iki farkl kltrel ve siyasi blok olarak Trk-Avrupa atmasnn da balangc olacaktr. spanya hususunda da ayn dnm noktasndan sz edilebilir. stan bulun fethinden nce Trk egemenliinde olan ehirleri ve yerleim yerle rini ziyaret eden spanyol gezginleri Ruy Gonzlez de Clavijo ve Pero Tafurun eserlerinde, Trk imajndaki bu deformasyona deinilmemitir. Ruy Gonzlez de Clavijo8, Ekim 14 0 3te Semerkanta giderken stanbuldan ge mi ve Trklerle ilgili gzlemleri, onun allagelmi tasvirlerinden daha farkl olmamtr. Ayn husus, Trkler asil insanlar, ok neeliler ve insan cllar ve hosohbetler9 dedii Fatih Sultan Mehmedi Aralk 1437de Edir nedeki (Andrinopolis) saraynda ziyaret eden Pero Tafur iin de geerlidir. Trkler hakkmdaki fikirleri, Trkleri ve spanyollar byk dman haline getiren, bir sonraki yzyln balarnda oluan zddiyeti iermiyordu.
Dnyada T
rk
ces
2 6 9
spanya'da, Trklere kar propagandac bu dmanln sebepleri ni, dnemin bu iki gcnn, spanyol ve Osmanl mparatorluklarnn kar atmalarnda aramak gerekir. Gney Afrika, 16. yzyln ilk yars bo yunca, Kardinal Xim enes de Cisnerosun iktidar ele geirmesiyle iyice be lirginleen Trk-spanyol ihtilaf ve atmasna sahne olacaktr. Fuad Carm a gre bu durum kesindir: Frenklerin ithamlarn douran sebepler, kolay izah edilebilir: Bunlar douran, dini ve siyasi istila ve yaylma ama larna, zamannda, hep Trklerin engel oluudur. 10 imdi, daha nce belirtilen korku vc barbarlk imajn biimlendi rerek, bu dmanln spanyol edebiyatnda nasl yanstldn grelim. stanbul'un fethi ile ilgili Pedro Mexann tasvirlerine bir bakalm: Trk lerin ehre giriiyle, ehrin sakinlerine akla gelebilecek her trl zalimlik uygulanmtr. mparatorun tm ailesi, kadn-erkek gzetmeksizin, kl tan geirilmitir ve hemen hemen ayn ey, kendilerine hizmet edecek ki iler haricinde, tm halka da yaplmtr. Ve bu vahi ve eytani halkn yap t zulm bununla da kalmam, armha gerilen kurtarcmz Hazreti sann heykelini alp, onu yeniden armha gererek haddini ok fazla a mtr. Sylediim gibi, bugn de onlarn himayesinde olan bu m ehur e hir, Hazreti sann dm anlan olan Hazreti M uham m edin mritlerinin eline byle gem itir.11 Pedro Mexaya gre Trkler Hazreti sann d manlaryd ve stanbulun fethi, onlarn tarif edilemez zalimliklerini uygu ladklar bir yer oldu. Bu tip rnekleri Haedo, Lpez de Gom ara ve Cervantesin eserlerin de de grebiliriz. Diego de H aedo'nun12 eserindeki imaj da bundan farkl deildir. Trkler agzl zorba 15 ve ok kibirli ve iyilik dm an halk'4 olarak ta nmlanyorlard. Ulus olarak tek amalarnn, "Batnn zenginliklerini ele geirm ek"15 ve zorbalarn sradan sanatlarn16 ve barbar zalimliklerini uygulayarak Hristiyanlara olabildiince fazla zarar verm ek17 olduunu sylyordu. Bir cmlesinde, Haedoya gre Trk", ktlk, ihanet, iddet, hrszlk ve zalimlikle eanlamlyd. Francisco Lopez de Gomarann Cronica de los Corsarios Barbarrojas adl eserinde, Trkler, Ispanyann hakiki yamaclar olarak karmza
270
T R K L E R VE H IR ST YA N LA R A R a S IN D a " A D L I K O M E D D E T R K M G E S N N B M L E N M E S
kyor: "Barbaroslarn faaliyete gemesinden sonra, pek ok Trk vc Mari bilerin yaptklar soygun, atee verilmi ky yamalar, gemi ve kadrgann byk kayb, masum Hristiyan kanlarnn dklmesi, Yunanistan, talya ve zellikle lkemiz talihsiz Isp an yadan alnan, saysz esir hakknda en do ru eyleri benden baka kim bilebilir? Bu ne byk bir adaletsizlik, ne b yk bir ktlk ve aresizliktir! Ben giderek artan onur krc zararn nlen mesinin imknszlna yanyorum. Eskiden Grekler ve Romallar Isp an yada ne kadar altn ve gm var ise alp gtrm olmalarna ramen, Barbaroslar kadar Ispanya'ya zarar vermemilerdir. Kyaslanacak olursa Barba ros'a nazaran Godlar bile atalarmza iyilik yaptklar sylenebilir.18 Bununla birlikle, Trklerle ilgili en zalim tasvirlere, Don Kiotun yazan Miguel de Cervantesin Los Trabajos de Persiles y Siguismundo ese rinde, Turgut Reis'ten bahsedildii blmde rastlyoruz: Bu gem i ... pat ronu ve reisi, koltuklarna balanm dier Hristiyanlar iin krba ve ka ln sopa olarak kulland, uradaki Hristiyana ait elindeki kolla gverte nin ortasnda gezinen bir Trk olan 22 oturakl bir kalyotadr. Dinleyiniz ve dikkatli olunuz; elindeki llerin kollaryla canl vcutlar kamlayan... Sicilya'nn zalimleri Falai ve Busiris gibi, acmaszl ve vahilii ile nl korsan ve kalyotann reisi olarak arlan kpek Turgutun tehditlerini ve hakarederini, belki de bu ac hikayenin idraki kulaklarnza duyurur. 19 Ayn eserde, BirT ulsan Gem ii adl blmde, Haan Aa, esir lerine yapt sistematik ikencelerinden dolay tm insan rknn en cani si olarak anlatlarak karalanmtr: Efendimin Hristiyanlara yapt, da ha nce hi grlm em i ve duyulmam her trl zalim lii grmek ve duy mak kadar hibir ey beni bu kadar zmedi. Her gn birini asyor, dieri ni kaza oturtuyor, bir dierinin kulan kesiyordu... 20 Cervantesin, da ha sonra eserlerine de yanstt, phesiz ki hayatnda silinmez izler bra kan be yln (1575-1580), Cezayir'de Trklerin esiri olarak geirdiini unutmamak gerekir.21
T R K L E R VE H IR S T Y A N LA R A RA SIN D A ADLI K O M E D N N G E L M
16. yzyl spanyol Trk kart edebiyatta Trk imajnn nemli zelliklerine deindikten sonra, daha nce ad geen Trkler ve Hristi
D n y a d a T r k m
ges
27i
yanlar A rasn da adl kom edide yer alan ayn dncelerle devam edebili riz. 12 sahnede gelien kom edinin rgsn inceleyelim .
ESERDEK K LER:
Hristiyan Kral: T rk Sultan: Hristiyan Eli: Hristiyan Eli: Hristiyan M areal: Hristiyan G eneral: Hristiyan General: T rk Eli: T rk Eli: Hristiyan Nbeti T rk Nbeti Hristiyan M uhafzlar
B r n ci Sa h n e
V. Carlos Sultan Sleym an Kont Dk M areal Bay Am adeo Bay Enrique T rk askeri A hm et
Trkler kutsal ha ele geirirler ve H ristiyan kuvvetleri de ha ge ri alm ak iin rgtlenirler: V. Carlos: Trk: Haddini bilm ez, utanm az Trk! Neden T an rm zn can ekitii kutsal ha kfir ellerinle aldn? Eer biz suluysak, R u m 'u n Efendisi, Sultan Siiley m an la anlam anz gerektiini ok iyi biliyorsun ve eer sylediin gibi ha kendisindeyse, onu sadece sultana fidye vererek geri alabilirsin. Trkler: A la Hristiyan, nk bugn taptn han Berbe riyede hapsedildiini g r yo rsu n /3
k n c Sa h n e
Hristiyan Kral, V. Carlos, ilk olarak diplom atik yollarla zmeye al arak Sultan Sleym an'n karsna dk eli olarak gnderm eyi dnr. Kutsal haa fidye denm esi iin gerekli yollar dke danr. Dk, Sleym an'a
272
T R K L E R VE H I R S T Y A N L A R A R a S I N D a " A D L I K O M E D D E T R K M G E S N N B M L E N M E S
ha karlnda altn duka denm esi taraftardr, ancak V. Carlos buna kar dr. Sahne, kont, m areal ve generalleri Amadeo ve Enrique ile grm eleri ile devam eder. Sonunda, dk eli olarak gnderm eye karar verir. Hristiyanlar: V. Carlos: Kurtarcm zn kutsal han T rkler ele geirdi. Tanrm , ne byk bir ac! syan etme ve ha ona hi sayg gsterm eyen ve haksz yere ellerinde tutan T rkten geri alm a za m an gelm itir. T an rm n iyiliklerini her kim savu nursa, kazand zafer iin cennetteki tm gzellik lere ulaacan sakn unutm ayn. Dk: Ona fidye olarak s a f altn dukalar nerelim , nk pek oum uz iin hal seferi yapm ak daha pahalya m al olacaktr. lmeden nce Elena nn koyduu yere kutsal ha tekrar geri koyduum u greceim . Dk, kanaati rizce ben im di sizlere danyorum ! Dk: Yce Kralm , unu d n yorum ve bu dncem i hem en size sylyorum , Trke ha karlnda fd ye teklif ediniz. V. Carlos: Dk, sizin dnceniz beni hi m em n u n etm iyor, nk sava ve barbar T rkten korkuyorsun ve bir korkak gibi davranyorsun. Kont konusun! Kont: Eer siz sayn m ajesteleri dn celerim i uygun g rrlerse, Trklerle savam ak ve kanl bir sonu al m ak istiyorum . V. Carlos: Bu yiit ruhun ve cesu r yrein, benim kilerle birle erek ayn savata boy gstersinler. M areal konusun! Eer siz yce kralm benim fikrim i soracak olursa
V. Carlos:
M areal:
D n y a d a T r k m
ges
273
nz, inancm zn sem bol olan kutsal ha geri ver m esi iin, T rk'e bir eli gnderelim . Bay Enrique: A llah'n laneti sa'ya dokunm asn diye lm cl d m anm z olan T rk'e kar savaacam a yem in ederim . V. Carlos: Dk, ilk neride bulunan endin , seni Trke kar eli olarak grevlendiriyorum am a ona fidye tekli finde bulunm a. H a geri verm esini syle, aksi tak dirde hi kim se hayatta kalm ayacak.23
n c Sa h n e
Hristiyan eli T rk sultannn sarayna kabul edilir ve kralnn kut sal han teslim edilm esin i istedii m esajm iletir. T rk sultan bin altn duka verilm esini ister. Dk: Kendisiyle konum ay ok istiyorum . Gidin ve yce efendinize bir elinin geldiini ve huzuruna k m ak istediini syleyin. T rk nbeti: T rk Sultan: T rk Nbeti: Sleym an: Efendim iz byk hkm dar. H uzurunuza km ak isteyen bir eli geldi. Kim olabilir?... O H ristiyan kral olacan sanm yo rum .... Syle, gelsin. Byk hkm darm sizi bekliyor. H uzurum a bu kadar kibirle ve cesaretle ve utanm a szca kyorsun... H em en istediklerini syle. Kra l seni neden gnderdi? Dk: Efendim iz beni, sa'n n ac ektii kutsal ha iin gnderdi. im di sebebini rendiniz. sann kim olduunu biliyorsunuz, deil mi? K ararnz bekli yorum ... Sleym an: Dk: O nunla ilgili hayal m eyal bir eyler biliyorum. Efendim , M ajesteleri, cevabnz bekliyorum !
274
T R K L E R VE H I R S T Y A N L A R A R A S I N D A * A D L I K O M E D D E T R K M G E S N N B M L E N M E S
Sleym an:
G it vc kralna yle syle; han geri istiyorsa, bana 011 bin altn dukay fidye olarak gndersin; ve eer o kadar kstahsa, ha iin kendisi gelsin. Utanm az ve saygsz, kt yetitirilm i insan, geri dnersen seni daraacnda sallandrrm .'14
Trk Nbeti:
Drdnc Sahne
Dk, V. C arlos a Sultan Sleym ann m esajn iletir. H ristiyan Kral Kont'a savata kullanlan hileleri kullanarak ha geri alm as em rini verir. V. Carlos: Dk: A sil eli, ayaa kalk. im di syle, T rk ne dedi? Bana sylediini dinleyiniz: "G it ve kralna yle syle; han geri istiyorsa, bana on bin altn duka y fidye olarak gndersin ve eer o kadar kstahsa, ha iin kendisi gelsin." V. Carlos: Dk: Byle m i syledi? Byle syledi.
V. Carlos:
Kont, atna bin, yanna kii al ve iyi bir toprak

bulduunuz zam an, cehenn em in dehetinin iaret olarak ve T rk artm ak iin bir ha koyun. U nutm aynz ki, her savata hile kullanlr. Anla m ak iin ok az kelim e yeterlidir... T anr hep sizin le olsun.25
B en c Sa h n e
Kont, askerini yanm a alarak, Trk sultannn sarayna geri dner ve Sleym an'a ok a r szler syler. Bu tartna srasnda, kontun adam lar ha ele geirirler. Berberiyeden kutsal ha geri alm a grevi baaryla tam am lanr. Kont: Barbar Trk! Kstah! Neden byk bir saygszlkla bizden ha aldn ve onu im paratorluuna gtr dn? H am geri ver, eer verm ezsen, ite o anda sana sz veriyorum seni kanlar iinde brakrm ve
D n y a d a T r k m
ges
275
tm hizm etkrlarnda sadecc cehennem atei iin km r olarak kullanlrlar. Sleym an: Koni: Sleym an: Kont: Byle konum aya kim cret ediyor? Sen m isin kont? Benim ! Askerler, yakalayn! Arkadalar! Dayann. H a buradan alacaz ve ye rine koyacaz ve kralm z ve hkm darm za ha beri vereceiz. H ristiyanlar: Para verm eden ve savam adan, byk bir cesaretle ham z Berberiye'den alyo ru z/6
A
ltinci
Sa h n e
H ristiyanlarn, Berberiyeden kutsal ha alm ay baarm alarndan sonra Sultan Sleym an V. C arlos'a han geri verilm esin i talep etm ek ze re bir Eli gnderm eye karar verir. Sleym an 'n em ri ya ha tekrar ele ge irilm esi ya da altn dukalar geri getirilm esi olur. Sleym an: G zpek arkadalar Deerli askerler, dukalar veya ha sizlerin hizm etinde olm ald r ilk i kral ile g rm ek olacaktr sefir olandan bunu istiyorum . T rk askeri: Eer hazrederi sefir O larak beni seseydi Em irleri nizir kesinlikle yerine getirilm esini salardm . Eer alak H ristiyan bu n a raz olm azsa derhal sa va hazrlklarna balardm . Sleym an: Ahm et: Sleym an: Ahm et: Daha baka cesur olan yok mu? Ben varm . Ahm et. Eer ayet sefir grevi bana verilir de u alak kral la grrsem tm azam etim ve atlganlm la tm siperlerini ykar, kalelerini ykar ve tozu du m ana katardm. 27 6
T R K L E R VE H I R S T Y A N L A R A R A S I N D A * A D L I K O M E D D E T R K M G E S N N B M L E N M E S
Sleym an:
Y
ednc
lk sen git. Seni sefir olarak grevlendiriyorum ; Ya kutsal ha ya da altn! Allah yardm cn olsun!-7 *
Sahne
Kutsal han g eri verilm esini isteyen T rk elinin V. C arlosun sa rayna gelm esi ile balayan sahnede, Trkn gnderilm e creti karsnda V. Carlos onu huzurundan kovar ve pazarlk yaplam az. Trk askeri: Nbeti: V. Carlos: Nbeti: V. Carlos: Trk askeri: Uyaryorum H ristiyan (gvur), A ziz efendine soy le; bir T rk eli geldi... Rum efendisi Sultan S leym an n bir elisi geldi, huzurlarnza terif etm ek isterler. Syle girsin! H am etli girm enizi istiyor. Otur ve syle bakalm, niin geldin? ok kzgn ve hakszla uradk, Sizin taraftan bir Hristiyan (asker) gelip kutsal ha ald ve yle sy ledi: "H am geri verin, yoksa hem en u anda, se ni kana bulayacam a yem in ed erim ../' Kralm on suz kald kutsal ha ondan aldlar onun em ri altn da olm asna ram en, bunun iin huzurlarnzda ym , ha ve dukalar iin. V. Carlos: Trk askeri: Eer istediklerin burada yoklarsa, ne yapacaksn? N asl yoklar...! Ne dem ek ne yapacaksn... Eer bu rada deilse atm n kuyruuna balayp onlar tek tek gtreceim . V. Carlos: Eli unvannn sayesinde konuabiliyorsun yoksa havlayan kpek gibi aln n ayam n altna... im di defol buradan !'8
S e k z n c Sa h n e
Bu sahnede, Sleym an, elisini dinledikten sonra, bu kez V. Carlosun huzuruna Ahm et'i eli tayin edip olayla ilgili kesin cevab alm asn ister.
D n y a d a T r k m
ges
277
Sleyman: Trk askeri:
Aziz eli, Hristiyan kral size ne dedi? Kabul etmedi, beni huzurundan gnderdi ve dedi ki: Eli unvannn sayesinde konuabiliyorsun yoksa havlayan kpek gibi alrm ayamn altna../7 Ahmet! Haydi git Rum efendisi Sultan Sleyman' bu durumdan kurtar. Yenilmez sultanm biliyorsunuz ki derhal emriniz deyim.hlcmdarlmz konusunda hibir endiem yok; sava ilan etmek iin cesaretim bana yeter.bo razanlar alsn spanyol dman ar.2 9
Sa
h n n e
Sleyman: Ahmet:
o kuzun cu
Ahmet, byk bir tartmann yaanaca V. Carlos'un sarayna gi der. Allah'n ve Sleyman'n byklne kar konulamayacam syler. Her eye ramen, V. Carlos boyun emez ve ne kutsal ha ve ne de onu kurtarmak iin Trklere teklif ettii altn dukalar iade eder. Bu sahnede, konumann banda bahsedilen konuya, yani 16. yzyln tipik bir zellii olan Trk-spanyol atmas aka grlmektedir. Nbeti: Ahmet: Kim o? Rum efendisi Sultan Sleyman'n bir elisi.girmek istiyorum! Bilinmesi gereken ey ben Aziz Sultan Sleyman'n elisiyim, Rum efendisi, gl V. Car los sultanm iin ilginizi istiyorum, sultann sizden istekleri var kutsal ha ya da dukalar istiyorum Al lah adna Tanrm! Dmanlarmz yle bir benze teceim ki bizim gcmz karnda titreyecekler, sul tanm beni sonu almak iin gn madan ordula r harekete geireceini sylemem iin gnderdi, annda acmadan dman ortadan kaldracaklar. Hibir eyi, hi kimseye teslim etmeyeceim! Byk kinan efendisini tm cihanda rezil eden, al aklarm ve yoldan km tebaalarn hkiimdan.ks
V. Carlos: Ahmet:
278
T R K LE R VE H IR ST YA N LA R A R A SIN D A D L I KO M ED D E T R K M G E S N N B M L E N M E S
tahlk konusunda byksn. Neden bana kulak ver iniyorsun? Neden hkm darm a kar ar derecede kstaha davranyorsun? Sen, onun karsnda nesin ki? Kendini beenm i biri, onun odasnn yerlerini silebilen bir uak bile olam azsn. Sen en byk olana nasl, ne cretle meydan okuyabiliyorsun? Ne teba alarn, ne de sen onu alaltam azsm z.0
O
nuncu
Sa h n e
Bu sahnede, Sleym an, elisi A hm etten kraln cevabn rendik ten sonra H ristiyan glere kar sava ilan eder. Sleym an: Ahm et: Sleym an: G revini yerine getirdin m i? Siperlerini yerle bir ettim askerlerini ezip getim azm a geleni de syledim . Sava! Sava! Silah bana!.Silah bana!.Ben Sulta n M uham m etin Sultan!... te burada Hristi
yanlara kar Babilde rzgr tepelerini kuran be

nim !...A llah iin!... A nam iin!...Bana ilk pc veren kaplan O!. Sava!. Sava!. Silah bana! Silah bana!...3'
O
n b r n c
Sa h n e
Trkler ve spanyollar arasndaki savan sahnelendii sondan bir nceki sahnede, sonunda H ristiyanlar! zafere gtren sonular elde edii yer alr. H ristiyanlar:
O
n k n c
Bu cretkr T rkleri ksa b ir sre Sonra yeneceiz!
Sah n e
Bu son sahne, Sleym an tarafndan ynetilen M slm an glerin tam am en bozguna uratlm asn konu alr. Bu, askeri glerin bertaraf edilm esinin yan sra, sultann ve askerlerinin ruhani bozgunu ve H risti yanln slam iyet karsndaki zaferi anlam na da gelm ektedir. Sultan, vaf
D n y a d a T r k m
ges
279
tiz edilm eyi kabul ederek, H ristiyanlarn T an r'sn en ilahi, en gl, ka inatn h kim i olarak tanr. Sleym an: V. Carlos: Sleym an: V. Carlos: Sleym an: Dur! Sava kaybettik! Klcn benim kiyle dvtrm ek ister m isin? Hayr! Vaftiz edilm ek ister m isin? Evet! nk senin T an rn en ilahi, en gl ve ka inatn hkimi.*2 Szlerim e so n verm eden nce, 20. yzyln balarnda zm ir ve s tanbulu ziyaret eden G uatenalal tannm yazar Enrique G m ez Carrillo'nu n Ciudades de Ensueno adl eserinden bir paragraf sizlere aktarm ak is terim . Yazar, incelediim iz Trkler ve H ristiyanlar A rasn da adl kom e dinin yazld dnem den yaklak drt yz yl sonra yazd kitabndaki tasvirlerinde, T rklerin bu korkun im ajnn halen var olduunu bize gs termektedir. G m ez Carrillo yle anlatm aktadr: "T rajik olan, stanbulun norm al im ajdr. Fatih II. M ehm ed zam anndan ve T rk istilasndan bu ya na... neler sylyorum ben! H er zam an, bu harika ehir srekli bir m elod ram iinde yaam tr. Yerel olaylarla ilgili bir kitabn herhangi bir sayfas n atnzda, ilk olarak kanl olaylar gznze arpacaktr. G nm zde bitmek zere olan M slm anlarn devrinde, hl kanla doan, kanla by yen ve kanla lenler, krm z kaftanlara sarl olan sultanlardan bakalar deildi. stanbulu n her kesinde bir krm z lekeyle karlaabilirsiniz . 33 A lexandrine St. C lair in de iaret ettii gibi, T rklerin bu korkun im gesi hibir zam an tam am en k a y b o l m a m t r 3 4 ve halen O sm anl m parator luu D ou ve Bat arasnda tezadn bir u n su ru olarak hatrlanm aktadr.
N 1 2
o tlar
Osman zsoy, Trkiye'nin maj Sorunu, Alfa Yaynlan, stanbul: 20 0 0 . Bu komedi, Qtenac adasnda, ili blgesi olan Chiloeden, oradaki halkn azndan derlenerek, aratrmac ve profesr Constantino Contreras tarafndan elde edilmitir. Constantino Contrerasm metni iin, ili Astral niversitesinde, Esfutftos Filologicosa, c. 1 6 5 , s. 81*98, Toplum ,19 sal Tiyatro: Trklerin ve Hristiyanlarn B ir Tem silcisi'ne bakn. Ayn zamanda, Sara Curumilla
2 8 0
T R K L E R VE H I R S T Y A N L A R A R a S I N D a " A D L I K O M E D D E T R K M G E S N N B M L E N M E S
Sotorayorla yaplan, 31 Tem m uz 2 0 0 2 tarihinde, ili, Puerto Montt, EJ Llanquihue. gazetesinde yaynlanan Quenac: Trkler ve H ristiyanlar Arasnda geleneinin lm esine direnen yer" adl rportaja bakn. Bu rportajda, ad geen kom edinin ada halk tarafndan yaplan son tem silinin. 974 ylnda gerekletii belirtiliyor. 3 Ricardo del Arco y Garay, Nolas del Folklore Alto Aragonte, Instiluto Antonio de Nebrija. Graficas Barrag, Madrid, 1943, s. 10 9 ; fos e M anuel Gmez-Tabanera, Trajes Populares y Costumbres Tradconales, Ediciones Siglo X X, Madrid, 1950, s. 77-78. 4 5 Nicols Maquiavelo, E/ Principe, Ediciones Sarpe, 1983, s. 44-45. Trke basks iin Bkz. Nazm Gven: Machiavelli, Prens, Anahtar Kitaplar Yaynevi, stanbul, 19 9 4 . s. >3-54arlkcn'e ithaf edilen Paolo Giovioun Commentario dele Cose de Turchi eserinin bask ve ter cmeleri: Birinci bask, Roma 1531. Tekrar bask: 153 5,15 37 ,153S, 154 0 ,15 4 1,15 4 4 . Tercmeleri: Latin ce, Hstraburg 1537; Wttemberg 1537; Anvers 1538; Paris 1538 ,1539 . Franszca, Paris 15 3 8 ,15 4 0 . Al m anca, Wittemberg 1537; Augsbourg 1538; Frankfurt 1545. ngilizce, Londra 1546. spanyolca, 1543. 6 Geoffroy Atkinson, La lilU ralure G<tographique Francaise de la Renaissance. Rfyertoire Biblbgraphique. Paris. 19 2 7 . Ayrca bkz. Suppiement du Rtpertoire Btbliographique. se Rapportant a la Liitfraturt GJographique Francaise de la Renaissance, New York, 19 6 8 ; Les Nouveau* Iforizons de la Culture- Francaise, Paris 1935. 7 8 9 10 11 Kenneth M. Setton, The. Papacy and the. Levant (1204-1571), Philadelphia, 19 76 -19 8 4 , c. III, s. 143144. Ruy Gonzlez de Clavijo, Embajada a Tamerln, Miragano Ediciones, Madrid, 19 8 4 . Pero Tafur, Andanzase Viajesde un Hidalgo E$patoiPe.ro Tafur (1436-1439,), Ediciones El Albir, Barcelona. 19 8 2, s. 156. Fuad Carm , Cezayirde Trkler, Sanat Basm evi, Istanbul, 19 6 2 , s. 17. Pedro Mexa, Silwx de varia leccin, Edicin de Antonio Castro, 19 8 9 . s. 274; Bkz. M iguel Angel de Bunes Ibarra en Estambul en los relatos d e los cautivos espanoles de la Edad M oderna, Quade.rnos del Bosforo, [, Editorial [sis, Estambul, 2 0 0 3 , s. 117-118 . 12 13 14 15 16 17 18 D iegode Haedo. Topograjia e Historia Generalde Argel, Sociedadde Bibliflos espafloles, Madrid. 1927. Haedo, age, s. 230. Haedo, age. s. 234. Haedo, age, s. 247. l laedo, age, s. 264. Haedo, age, s. 231. Francisco Lopez de Gom ara, Crnica de los Corsarios Barbarroja, Ediciones Polifem o, Madrid, 19 8 9 , s. 15. Metin iin ayrca bkz. Memoriaf Histrico Espanol. Coleccin de. Documentos, Opsculos y Antigiiedadt'.s. Tom o V I, Madrid, 1853, s. 333-334. 19 M iguel dc Ccrvantes, Los Trabajos de Persiles y Sigismunda, Edicin de Juan B. Avallc-Arce, Castalia, Madrid, 19 8 8 , s. 344*345; Erturul n alp , Es cieria la imagen de Dragut rejkjada en el Persiles?. Konferans. Cervam es Enstits, Brksel. 2 0 0 3 , s. 1. 20 21 M iguel de Cervantes, Don Quijote de la Mancha, Tom o I, Ediciones Orbis, Barceloua, 1983, s. 367. Bkz. Mara Antonia Garces, Cervantes in Algiers. A Captive's Tale. Vaderbilt University Press, Naslville-Tencsse. 2 0 0 2 .
D n y a d a T r k m
ces
28i
22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34
Constantino Contreras, age, s. 87. Constantino Contreras, age, s. 88-89. Constantino Contreras, age, s. 90-91. Constantino Contreras, age, s. 92. Constantino Contreras, age, s. 93. Constantino Contreras, age, s. 93-94Constantino Contreras, age, s. 95. Constantino Contreras, age, s. 96. Constantino Contreras, age, s. 96-97. Constantino Contreras, age, s. 97. Constantino Contreras, age, s. 97. Enrique Gomez Carrillo, Ciudades de Ensueno , Ed. Cape, Madrid y Barcelona, 19 20, s. 10-11; Paulino Toledo, Descripciones Hispanoamericanas de Estambul (Constantinopla), baslmakta. Alexandrine N. St. Clair, The mage o f the Turk in Europe, The Metropolitan Museum o f Art, New York, s. 7.
282
"T R K L E R VE H IR ST YA N LA R A R A SIN D A * A D L I K O M ED D E T R K M G E S N N B M L E N M E S
ehm et
N ecat K u tlu *
FRANCSCO DE MIRANDA NIN SEYAHATNAMES COLOMBEIADA TRKYE VE TRKLER
kenti olan Caracasta dnyaya gelm i ve kilise kaytlarna gre, ayn yln 5 Nisan gn vaftiz edilm itir.1 Kanarya adalarndan T en erife'd en Venezuelaya g elm i olan Sebastin de M iranda y Ravelo ile yine spanyol asl l bir ailenin bu ehirde dom u olan kzlan Francisca Antonia Rodriguez y G onzlez'in ocuklar olan M iranda tahsil hayatn doduu ehirde ta m am lam tr. nl asker, yazar ve devlet adam , son nefesine kadar, lke sinde ald eitim in n em in i vurgulam ve vefat ncesinde brakt va siyetnam esinde, ald kltr ve edindii H ristiyanlk prensipleri iin C a racas niversitesi'ne m innet borcu bulun duun u 2 ifade etmitir. H enz yirm i yan srd 1771 ylnn ilk aylannda Ispanya'ya gi den gen Miranda, bu lkede para karlnda rtbe satn alarak orduya ka tlm (1773) ve askerlik hayatnn ilk gnlerinde spanya'm n gneyinde bu lunan Endls blgesinin M alaa ehrinde yerleik bulunan Princcsa" (Prenses) adl piyade alayna atanmtr. Bu dnemde Princesa alay Kuzey Afrika'ya nakledilmi ve henz yirmi yan srm ekte olan gen Miranda, bu blgede yrtlen baz askeri harektlara katlarak yararlk gsterm itir.5 178 0 ylnda yzba rtbesiyle A m erikada, A ntiller blgesinde g revlendirilen bir birlie tayin edilen M iranda bu birlik tarafndan Florida yarm adasnn kuzeybatsnda ngilizlere kar yrtlen Pensacola kuat m asna katlm (1781), bu harektn spanyollarn zaferiyle sonulanm as bam szlk m cadelesi iinde bulunan A m erikal asilerin (ya da zgrlk savalarnn) iine yaram , zerlerindeki basknn bir ksm ortadan
* Dr., Ankara niversitesi, Dil ve Tarih-Corafya Fakltesi, spanyol D ili ve Edebiyat Anabilim Dal.
atin A m erikan n bam szl fikrini ilk ortaya koyan nderlerden b i ri olan G eneral Sebastin Francisco de M iranda y Rodriguez, 28 Mart 1750 tarihinde, gn m zde V enezuela Bolivar C u m hu riyetinin ba
D n y a d a T r k m
ces
283
kalkm tr. Y aam n n bu kesiti M iranda iin dc olu m lu olm u ve gen su bay bu dnem de gsterdii hizm etler ve kdem i gz nnde bulundurula rak yarbayla terfi ettirilm itir. Bu dnem de Kaayipler'de baka baz a tm alara da katlan M iranda, 17 8 1 ylnda ngiliz G eneral Cam pbeU'in Havana'da baz askeri blgelerde incelem eler yapm asndan sorum lu tutul m u ve hakknda soruturm a balatlm tr. Bu dnem de em ir subayln yapt G eneral Ju an M anuel Cajigal, gen subayn olay annda H avana'da bulunm adm ne srerek bu badireyi atlatm asna yardm c olm asna karn, C ajigalin tayininin km as sonrasnda M iranda olduka zor d u rum da kalm tr.4 spanya ordusundaki sicilinin bozulduu ve ceza alm a tehlikesiyle kar karya kald bu olay sonrasnda Francisco de M iranda 1783 ylnda A m erika Birleik Devletlerine gitm itir. A m erika Birleik Devletlerinde bu lu n du u dnem de zel balantlar kurduu anlalan M i randa, burada bir yandan bu lkenin bam szlk m cadelesi srecini in celem i, bir yandan da aralarnda George W ashington (1732-1799), Alexander H am ilton (1755-1804), Sam uel A dam s (1722-18 03), Lafayette M arkisi Gilbert du M atier'nin (1757-1834) de bulunduu n em li kiilerle tanm a im kn bulm utur. Latin A m erika'da yrtlecek bir bam szlk m cade lesi fikrinin dim anda ekillendii dnem in de b u yllara denk geldiini dnm ek akla yatkndr. 1784 ylnda, dncelerinde ekillendirdii La tin A m erika'nn bam szl fikri iin destek arayyla ngiltereye giden Miranda, bu lkede arad destei m it etm i olduu dzeyde bulam a m akla birlikte, bu seyahati, eski dnyay daha yakndan tanm as, A vru pa'ya hkim olan zgrlk ortam n z m sem esi ve entelektel anlam da kendini yetitirm esi asndan onun iin yararl olm utur. 178 5-178 9 yllan arasnda drt yln A vrupa'y dolam aya ayran M i randa, gittii lkelerden bazlarnda da Latin A m erika'n n bam szl iin destek araynda bulunm utur. Y azar bu gezi erevesinde ziyaret ettii lkelerin bir ksm nda salt seyyah kim liiyle n e karken, dierlerinde aratrm ac yn ne kmaktadr. Yazarn bu dnem de gezip grd ve inceledii lkeler ve m illetler hakknda gezi srasn d a tuttuu son derece ayrntl notlar V enezuela cum hurbakanl tarafndan M irandann tm arivi ile birlikte on alt ciltlik bir eser halinde, C olom beia adyla yayn
284
F r a n c i s c o d e M j r a n d a ' n i n S e y a h a t n a m e s n d e T r k Iy e v e T r k l e r
lanmtr.5 Bu incelemeye konu olan cilt, Colombeia adl eserin drdn c cildidir ve bu cildin yaklak olarak oo sayfas yazarn lkemizde bu lunduu dneme dair anlara ayrlmtr. Francisco de Mirandanm bu geziye k nedenlerinden biri, p hesiz, kafasnda olumu bulunan Latin Amerika bamszlk hareketine destek bulabilmektir; ancak iyi bir gzlemci ve aratrmac olan Mirandann, bylesi uzun ve yorucu bir geziden birden ok fayda temin etmi ol mas da kuvvetle muhtemeldir. 16 Nisan 1783 tarihinde Kbada bulundu u srada bizzat yazarn kendisi, uzun sredir himayesinde ve hizmetinde bulunduu General Juan Manuel Cajigale yazd mektupta gezilerinin bir nedenini eitimini tamamlayabilmek zere deneyim ve bilgi kazan mak6 olarak aklamtr. Mirandanm gezilerinin biri herkese bilinen (Latin Amerikann bamszl iin destek aray), dieri ise bizzat ken dinin aklad bu iki nedeninin tesinde gizli bir nc nedeninin ola bilecei de gnln ieriinden ortaya kmaktadr. Yazarn anlarnda bu erevede deerlendirilebilecek birok idari, mali ve askeri bilgi bulunmak tadr ve getii lkelerin birounun karlkl karlar ve husumetleri sz konusu olduundan, Miranda'nm bu bilgileri dikkatlice derledikten sonra olas amalar dorultusunda uygun platformlarda deerlendirmi olmas da muhtemel grnmektedir. 1786 ylnn temmuz ay banda lkemize gelen Mirandanm ayn yln ekim aynda lkemizden ayrldktan sonra Ka radeniz zerinden Rusya'ya gittii de bu kapsamda hatrda tutulmaldr. Mirandanm kiiliinin gezilerine yansyan ve olduka dikkati eken bir di er yn de gittii her lkede ve her ehirde derhal nemli ahsiyetlerle te masa gemesi ve onlardan byk lde kabul grmesidir. Birbirinden farkl ynetim tarzlar olan, farkl diller konuan ve farkl dini inanlarn hkim olduu lkelerde Mirandanm grd bu itibarn anahtar belli l de beraberinde gtrd tavsiye mektuplarna balysa da, bu hususta da alenen grnmeyen baka unsurlarn olmas muhtemeldir. Yaad d nemde aydnlanma fikirleriyle yourulan ilerici bir aydn olarak tannan Francisco de Mirandanm ayn dnemde yaayan ve dnya grleri ken disine yakn olan birok nl aydnla yaknl olduu bilinen bir gerektir. Bu erevede yazarn gittii deiik lkelerde birbirini tanyan ve dnya g
Dnyad
a
rk
mges
285
rleri birbirine yakn olan bylesi aydn evrelerden yardm ve himaye grm olmas kuvvetle muhtemeldir.7 nceki blmlerde de deindiimiz zere, Mirandann yaamnda alt izilmesi gereken bir dier unsur ise, bu gezgin-asker, siyaseti-yazarm, yaamnn deiik safhalarnda casuslukla sulanm olmasdr; Do rudan doruya konumuzla ilgisi olmamasna karn ilgilinin yaamnn de iik dnemlerinde casuslukla sulanmas8 yazarn Trkiye ziyaretini ve tuttuu notlar bir nebze daha ilgin klmaktadr. statistiksel adan bakt mzda Mirandanm Trkiyeye dair hatratnda en youn ekilde yer ver dii ilk be konudan ikisi dorudan, biri ise dolayl olarak stratejik nitelik lidir. Hatratta nemli yer tutan be konudan biri olan kadnlar konusunun ne kmasnn Mirandanm kiiliinden kaynaklanmas ve apknlyla nl olan yazarn9 bu konuya zel nem vermesi bu erevede doal ola rak deerlendirilebileceinden, bu altbal dierlerinden ayrmakta fayda vardr. Bal bana bir deerlendirme konusu olabilecek bu altbalk ayrl dnda geriye kalan drt ana konu, Trk milletinin dnce yaps; gele nekler; ticari, idari ve hukuki bilgiler; askeri gzlemler olarak sralanabilmektedir. Grld gibi, altbalklarm ikisi dorudan doruya stratejik nitelikli konularla ilgilidir. Gelenekler altbal altnda toplanan gzlem lerin nemli bir ksmnn da saray gelenekleri ve askeri gelenekler olduu gz nnde tutulduunda durum biraz daha vurgulanm olmaktadr. a lmamzn bundan sonraki blmlerinde bu toplantnn kapsamna giren Trk milletinin dnce yapsn ortaya koyan ve geleneklerden sz edi len blmlerle Miranday bir nebze daha iyi tanmamza yarayabilecek ba z unsurlara deinilecektir. Bu sayede Francisco de Miranda, kiilii ve Trkiye seyahatnamesinde ortaya konan Trk imgesi hakknda daha ak bir fikrin olumasna allacaktr. Ayn dnemde lkemize gelen gezginler tarafndan yazlan seya hatnamelerde olca sz edilen Osmanl mparatorluuna mensup deiik milletler ve zellikleri, ehirlerle ilgili genel bilgiler, sokaklar, caddeler, so kak kpekleri ve mimari yaplarla ilgili bilgiler Mirandanm seyahatname sinde de bulunmakla birlikte, eser asndan ayrt edici zellikler tama dklarndan bu alma kapsamnda deerlendirilmemilerdir.
286
F r a n c is c o
de
i r a n d a n i n
S e y a h a t n a m e s in d e T
r k y e v e
rk ler
M irandann T rkiyeye dair seyahatnam esinde en youn ekilde yanstlan u nsu rlar T rk m illetinin dnce yapsn ortaya koyan, bir an lam da m illetim izin ulusal k iiliin i ortaya koym aya alan unsurlardr. Trk m illetinin -zellikle de hastalara ve m eczuplara yn elik - e n gin hogrs, M iran da'nn daha A nadolu topraklarna gelm eden nce fark ettii zelliklerdendir. M iranda 178 6 yl haziran aynda, A tina'nn 80 km balsnda yer alan Korinthos'ta bulunm aktadr ve halkn akli dengesi bozuk olup btn g n te f alarak gezen birine gsterdii hogry hay retle kaydetmitir. D u ru m u hatratnda yle nakletm ektedir: Atina'ya doru giden bir gem i beklediim bu gnler boyunca elin deki tefle btn gn grlt yapan bir Tiirke taham m l etm ek zo runda kaldm . T rkler dini inanlar nedeniyle bu insanlar istedik leri gibi davranm akta serbest brakyorlar. B iri bunlara en ufak bir ey yapacak olsa bu davrann gerekten pahalya der.10 Yazar T rklerin dnce tarzlar hakkm daki bir dier arpc gzle m ini ise zm ir'den stanbul'a deniz yoluyla gittii esnad a bindii gem ide yapar. Bindii g em in in T rk kaptannn her gn sofrasn a deiik yolcula r m isafir ettiini ve b u uygulam ada kesinlikle ayrm yapm adn u sz lerle ve biraz hayretle kaydeder: T rk kaptan gem isin i bizim uzak yol svarilerim izden daha otori ter ekilde ynetiyor. A llah iin, herkesi m um gibi yapm . B u n u n la beraber, yolcular arasnda hi ayrm yapm akszn her gn ikisini n sofrasn a davet ediyor. ster Zen ci bir Arap olsun, isterse Trk bir aa, hi fark etm iyor; hepsi parm aklaryla yiyorlar ve elle rini ay kaba daldryorlar." M iranda T rk m illetinin kiilii hakknda dier bir gzlem ini ve ona bal yorum unu da stanbul'da bulunduu gnlerde yapm tr. Yazar 3 A ustos 178 6 gn, kaydettii hatralarnda, lkem izde gittii birok yer de erkekler tarafndan gayet iyi karlanm asna karn kadn ve ocuklar*
D n y a d a T r k m
ges
287
dan ayn dzey bir iyiniyct grem ediinden yaknr ve bu tutum un olas nedeni hakknda baz yorum lar da yapar: Bahsetm eden geem eyeceim bir dier hu su s, yanm zda yenieri m iz bu lu n du u halde sokakta kadnlarn bizden tiksindiklerini gs termek iin bizlere tkrm eleri, ocuklarn ise ta atm alaryd. o cuklarn yabanclara hakaret etm elerinin tem elinde mutlaka anne lerinden bu konuda iittikleri szler olsa gerek, nk T rk erkek lerinde bylesi bir eilim grlm yor.M stanbul'da bulunduu dnem de tarih yerleri de gezm eye alan yazar, ok beenm esine ve m erak etm esine karn cam ilerin birounun iine girem ez, kh szleriyle kh parasyla ikna etm eye alt bekilerin hem en hem en t m onu reddederler, dahas giysilerinden onun yabanc olduunu anlayan kadn ve ocuklar da ona tepki gsterirler. Gittii birok yerde ocuklar tarafndan talanan Miranda, Sultanahm et C am iini gezm e ye gittii 6 A ustos 17 8 6 gnn hatralarnda yle anlatr: Bundan sonra hem en orada bulunan Sultanahm et C am iini gezm e ye gittik. C am i hipodrom un arazisinin bir ksm zerine kurulm u. Aya Sofyann pek de m kem m el olmayan bir kopyas olm asna kar t ihtiam dan yoksun deil ve ziyareti zerinde iyi bir etki brak yor. Girite yer alan avlu olduka geni, iinde aalar ve aptes almak iin olduka k m usluklar var. M slm anlar bir frekin orada bulun masndan rahatsz olduklar iin cam iin iine ancak pencerelerden birinden bakabildim, ocuklar da zaten ta atm aya balam lard.'5 stanbul'da bulunduu dnem de M iran da'nn gznden kamayan bir husus da payitahtta sk sk yangn km as ve bu yangnlardan bazlar nn olduka etkili olm asdr. Yazar anlarnda bu yangnlarn idareden ho nut olm ayan kesim ler tarafndan karldklarn k a y d e t m i i ve bu ere vede Sultan I. A bd lham id'in (1725-1789) uygulad olduka ilgi ekici bir saray geleneini anlatm tr:
288
F r a n c i s c o d e M j r a n d a ' n i n S e y a h a t n a m e s n d e T r k y e v e T r k l e r
9 A ustos 17 8 6 Bu sabah saat 011 su larn da yangn ihbar oldu. Y an gn ancak saat bee doru sn d r ld . O zam ana dek iddetle srd ve V enedik ile Fran sa saraylarn n bu lu n du u blgeye d o ru yayld. G r n e gre yz e llin in zerinde ev yan m . E vlerin i ve evlerinin iin de bulun an kym etli neleri varsa brakp kaarak canlarn ku rta ran insanlarn hali gerekten iler acs. P ad iah derhal olay yeri ne geldi. H er zam an gelip, yan gn n en idd etli old u u blgede bir eve g ire rm i, m u h afzlar ve sndrm e faaliyetine katlan halk da o evi koru m ak iin gayret gsterir ve yan gn bylelikle daha k o lay sn erm i. Y an g n devam ettii takdirde ise o evden kp bir dierine geerm i. B u kez, byk kayna binerek, boazda bu lunan sarayndan geldi. G etii esnada lim an d a bulun an spanyol gem isi tarafndan top atyla selam lan d. Y an g n sn er snm ez de geri d n d .15 Hatratn bu ksm n da dikkati eken bir dier u nsu r da Mirandann o dnem de stanbulda halk arasnda hkm s ren honutsuzluu doru tahlil edebilm i olm as ve bunu seyahatnam esine yanstm asdr. Y a zar bu tr yangnlarn nedenini u szlerle aklam tr: Bu yangn, ynetim den honut olm ayan kundaklar tarafndan karlm . H er n e zam an m em nuniyetsizliklerini gsterm ek istese ler bu yola bavunyorlarm . Buraya geldiim d en bu yana bu gr dm sekizinci yangn. Bekilerin dikkati sayesinde ncekilerin yaylm alar nlenm iti. Ne felaket!'6 Bu satrlar, Francisco de M iranda'nn sradan bir gezgin olm ayp, uzun gezisinin T rkiye ksm nn da aka ifade etm edii belli am alar olabileceine dair d n cem izi destekleyebilecek niteliktedir. Ord. Prof. Dr. sm ail H akk U zunarl, Byk Osmanl Tarihi adl eserinde, Miranda'n lkem izi ziyaret ettii dnem de payitahtta yaanan huzursuzluu ve nedenlerini yle zetlem itir:
D n y a d a T r k m
ges
289
Kaptan- Derya Gazi H aan Paann kap kcthdalnda bulunup, sonra efendisinin delletiyle vezirlikle Mora m uhassl olan Y u su f Pa a, yine efendisinin tavsiyesiyle ahin Ali Paa'nn yerine sadarete ge tirilmiti (24 Rebulevvel 12 0 0 ve 25 Ocak 1786)... Y u su f Paa, ham i yetli, faal bir zat olup ordu sevk ve idaresinde acem i ise de, Ruslarn temadi eden haksz hareketlerine kar infial duymakta olup, Halil Hmid Paann yapm olduu hazrlk da kendisine Ruslarla arp acak cesareti vermekte idi... Fena bir kbete uram am ak iin bata Padiah olm ak zere ileri gelen devlet ricali harbe aleyhtar bulunu yorlard; fakat Krm 'n Ruslara terkinden dolay stanbul'daki halk ounluu pek m teessir olup Ruslara harp alm asn istiyorlard; halkn bu galeyann gren Y u su f Paa aym zam anda Prusya ve ngil terenin de telkinleri altrnda kald ve K n m geri alm ak iin ortaya at larak, m uharebeden ekinmekte olan Birinci Abdlham idi iknaya a lt; bu hususta halkn galeyann ileri srerek ayet Ruslara harp ilan etm ezse hkm darlkta kalamayacan da padiaha syledi.17
Szlerime son vermeden nce, seyahatnamede yer alan ve dikkat

eken baz askeri gzlem lerden de ksaca sz etm ek istiyorum . Francisco de M iranda T rkiyedeki askeri gzlem lerine den iz yoluyla lkem ize geldi i gnlerde balam , gem i gvertesinden yapt gzlem ler neticesinde z m ir yaknlarnda, anakkale'de ve M arm ara D en izinde yaknlarndan ge tikleri baz kaleler ve sava gem ileri hakknda bilgileri eserine yanstm tr. Yazar bu konudaki e sas gzlem ve yorum larn ise bakentte yapm , stan bul'da klalar, tersaneyi, saray ve hatta baz birliklerin eitim alm ala rn izlem i, notlar alm , T rk ordusunun silah gc ve eitim durum u hakknda karm lar yapm ve bunlar seyahatnam esine yanstm tr. Ya zarn bu kapsam da incelenebilecek en arpc gzlem leri stanbulda gez dii tersaneyle ilgili olanlardr. M iranda tersaneyi, oradaki deniz vastalar n, silahlar ve olduka etkin konum da bulunduklar anlalan yabanc uz m anlar eserinde yle anlatm tr: Tersaneye girm em ize de m sade ettiler. Lim an Reisi H seyin Bey bize kolaylk gsterdi. Bize elik eden ve Fransz donanm asna m en
290
sup iki m hendis olan Bay Le Roy ve Bay D u Reste sayesinde her ye ri grdk. Fransz yapm 7 4 l k bir gem inin tamiratnda alyor lar, bunun yan sra i 4 er loplu birka korvetin pruvalarna da 3 6 lk birer top yerletirerek bunlar bizim topekerlere benzetiyorlar. T rkler bahsettiim icad ylesine beenm iler ki bu ilem in m ut laka yaplm asn istem iler... Bu esnada tersaneyi de bir kez daha grdk, deniz taraf tam am yla ak ve hibir korum a nlem i yok.'8 Y azar ayn gnlerde izledii bir topu talim ini ise yle anlatm ve yorum lam tr: Burada ayarlar bozuk havan toplarndan olu an bir batarya bu lu nuyor. dare edecek kadar isabetli birka at yaptlar. Son derece kt sathlarda, berbat kundaklar zerine yerletirilm i on ikilik birka para topla da at yaptlar. Ingiliz m al iki coronade ve n lerinde duran topu taburu Avrupa usu l nd e at yaptlar, isabet oranlan fena deildi ancak iki nem li ku su rlar var: Birincisi, h ed ef ufuk izgisinin elli yardadan'9 daha fazla zerinde bulunan bir te pede yer alyordu, dolaysyla ancak ilk atta n ian alm a im kn bu lunuyordu. Daha sonra atlan m erm iler, top g eri teptikten sonra n a sl kalrsa o yne gidiyor. Bu dn celerim i Bay St. R em ye aktardm , bana T rklerin by le istediklerini syledi. Pera m ezarlklarnn yaknlarnda pazartesi gnleri dzenlenen dier bir askeri eitim tatbikatnda da ayn h a lalar yaplyor.30 Bunlarn yan sra, seyahatnamenin 8 Eyll 178 6 tarihinde kayth olan bilgilerd e askeri adan olduka nemlidir. Miranda o gn, O sm anl donan masnn o dnem itibaryla iinde bulunduu durum u yle kaydetmitir: H alihazrdaki donanm a 50 ila 75 topla donatlm 2 0 adet gem iden oluuyor. B un larn yan sra, 12 firkateyn ve aralarnda topekerlerin, bom bardalann, cuterle r in vb.'nin bulun duu 30 adet kk
D n y a d a T r k m
ges
29i
para da m cvcut. A m a yaptklar byk b ir hata var; gem ileri ya tahtalarla in a ediyorlar, bu nedenle de alt yedi yl sonra gem iler kullanlm az hale geliyor. D onanm ann halihazrdaki du ru m u hak knda bizzat G em i na M hendisi Bay Le Roy tarafndan hazrla nan rapor eklidir.'11 G rld gib i M iranda'nn toplad ve gn l n e yanstt bil giler olduka nemlidir; dahas bizzat M iranda bu son alntnn sonunda O sm anl donanm asnda grevli Fransz askeri m hendislerinden biri olan Le Roy'a bir rapor hazrlattn ifade etm ektedir. G n l n ayn sayfasn da bu raporu daha sonra ngiltere Babakan Pilte verdiini ve raporun bylelikle elinden gittiini de aktarm aktadr/2 Bu bilgiler, bildirim izin ba ndan beri M iran da'nn seyahatnam esinin ok m asu m bir seyahatnam e olm adna dair ne srdm z grlerim izi kuvvetlendirir niteliktedir. Seyahatnam enin T rk im gesi asndan en nem li blm lerinden biri de son ksm nda, yazarn lkem izden ayrlm ak zere olduu gnlerde, bir T rk donanm a gem isini ziyaret ettikten sonra, yabanc dostlarnn ve ba korkusuyla yanna yaklam adklarn grdnde yazd satrlarda bu lunm aktadr. R u syaya doru yola km a arifesinde bulunduu gnlerden, 22 Eyll 17 8 6 tarihinde M iranda'nn seyahatnam esine kaydettii bilgiler, yazarn stanbul'da yaayan Avrupablar ile ayn dnem de T rkler hakkn da ortaya konan dier eserler hakkm daki grlerini yanstr niteliktedir. M iranda o gn, gerek stanbul'da yaayan gerekse geici olarak gelen ya banclarn eitli nedenlerle Trklerle hem en hi tem asta bulunm am alar n ve edindikleri yan l intibalar genelde bakalarndan edindiklerini u ifadelerle ortaya koym utur: T rk sava gem ilerinin gvertesine km olduum dan dolay o gece kim se yanm a yaklam ak islem iyordu. Ayn nedenle buraya gelenlerin ou stanbul'un iini grm eden geri dnyorlar ve Trklerle hi tem aslar olm uyor. On drt yl akn sredir burada bulunan ve Pera'da yaayan baz tandklarm stanbula henz hi adm atm am lar (bayan M ichel de bunlardan biri). Balangta
292
burada yaayan insanlarn, zellikle de rehberlik yapan dragomanlarn, ad geen ehir hakknda pek az ey bilm eleri, hatta hibir ey bilm em eleri ben i artm t. Birok gezgin P eraya gelip bir drago nlara kendilerine akl hocas olarak tutuyorlar, daha sonra da bu n lardan aldklar bilgiler sayesinde bu m illeti ve devleti ok iyi tandklarn sanp ekip gidiyorlar/3 Bu satrlar, bizim kendim izi tam tam am am zm ya da batllann bizleri tanm am akta, b izler hakkndaki gerekleri grm em ekteki srarlarnn olduka eskilere dayandn da gsterm ektedir. Francisco de M irandann seyahatnam esi bu bildiri kapsam nda sizlere rneklerini sunm aya altklarm a benzeyen birok nemli toplumsal, kltrel, idari ve askeri u n su r iermektedir. B u erevede, eser zerinde daha geni ve her bir konu zerinde derinlem esine durularak gerekle tirilecek yeni aratrm alar, M irandann seyahatnam esi ile ilgili olarak henz ortaya konm am birok nemli yn ileride ortaya koyabilecektir. G nm ze kadar yalnzca 19 6 5 ylnda ksm i bir tercm esi m erhum Fuat Carm (1892-1972) tarafndan yaplan24 bu anlarn tam am , iinde bulun duum uz gnlerde yeniden ele alnm tr. T rkiye'deki Venezuela Bolivar Cum huriyeti Bykelilii, bu erevede m etnin tm n Trkeye ter cm e ettirm itir ve eser halihazrda basm aam asnda bulunmaktadr. Gerek yazarnn kim lii gerekse ierii asndan olduka ilgi ekici olan bu anlarn yaynlanm as nem li bir kltr hizm eti olacaktr.
N 1
o tlar
Antonio Egea I.6pezt "El pensam iento filosofco y poh'tico de M iranda (Mirandann Felsef ve Siyasa] Dncesi), Academia Nacional de la Historia, Caracas, 19 8 3, s. 19 .
Tom s Polanco Alcutara, Don Francisco dc M iranda", Revista del M inisteriodc Relaciones Exteriores de la Repblica Bolivariana de Venezuela, Caracas, 2 0 0 0 , s. 37.
3 4 5 ^ 7
Jos6 Grigulievich Lavretski, M iranda", Academia Nacional de Historia, Caracas, 19 9 1. s. 30. Jose Grigulievich Lavretski, a. g. e., s. 40-41. Francisco de M iranda. Colom beia , Ediciones dc la Prcsidcncia de la Rcpblica", Caracas, 19 8 1. Antonio Egea L6pez, a. g. e., s. 82. a. e., s. 68.
D n y a d a T r k m
ces
293
M randa yaam nn daha sonraki bir dneminde, 179 4 ylnda F rasada. bu lke ordusu saflarn da savat dnem de bir kez daha bu tt'r bir ihanet sulam asyla kar karya kalm ve Devrim M ahkem esinde yarg! an m tr.
9 10 11 12 *3 *4 T 5 *6 *7
Tom s Polaco Alctara, a. g. e., s. 40. Francisco de M iranda, a. g. e., s. 376. a. e., s. 4 0 2 . a. e., s. 4 10 a. e.. s. 4 16 a. e., s. 4 20 . a. c. s. 420. a. e., s. 4 20 . smail Hakk U zunarl, "Byk Osmanl Tarihi" V. Cilt, 6. Bask, Atatrk Kltr, Dil ve Tarih Yksek Kurumu, T rk Taril Kurumu Yaynlan, Ankara, 2 0 0 0 . s. 499 -50 1. Francisco dc M iranda, a. g. e., s. 4 11, 4 21.
*9
zgn metinde vara szc gemektedir ve bu uzunluk ls, 835 milimetreye denk gelen bir uzunluu ifade etmektedir.
20 21 22 23 24
Francisco de M iranda, a. g. e., s. 4 21. a. e., s. 443. a. e., s. 443. a. e., s. 4 6 6 . Francisco de M iranda, Venezelal General Miranda'nn Trkiye'ye Dair Hatrat (eviren: Fuad Carm), Berksoy Matbaas, 1965.
Kayn
aka
De M iranda, "Colom beia , Ediciones de la Presidencia de la Republica, Caracas, 19 8 1. De M iranda, Francisco, V eezu elal General Mirandann Trkiyeye Dair Hatrat", (eviren: Fuad Carm ), Berksoy Matbaas, 1965. Egea Lopez, Antonio, "El pesam iento filosfco y pohtico de M iranda" (Mirandann Felsefi ve Siyasal Dncesi), Acadcm ia Nacional dc la Historia, Caracas, 1983. Grigulievich U vretski, Jose, M iranda, Academia Nacional de H istoria, Caracas, 19 9 1. Polanca Alcantara, T om s, Don Francisco dc M iranda", Rcvista del M inisterio de Relacioncs Exteriores de la Republica Bolivariana de Venezela, Caracas, 2 0 0 0 . U zunarl, sm ail Hakk, Byk Osm anl Tarihi" V. Cilt, 6 . Bask, Atatrk Kltr, Dil ve Tarih Yk sek Kurumu, Trk T arih Kurum u Yaynlan, Ankara, 20 0 0 .
294
F r a n c i s c o d e M j r a n d a ' n i n S e y a h a t n a m e s n d e T r k y e v e T r k l e r
Ja c q
u es
u re
RACINEN BAJAZETSNDE TRK MGES

arpc bir eliki bu. J. G iraudoux'ya gre Fran sz edebiyatnn ilk yazan , antika klasik kltrne vurgun Jear Racine, yedi trajedi den oluan d izinin en artc yaptlanndan birin i o dnem in (el bette biraz dala nceki dnem ; nk oyun 16 7 2 'd e yazld, ele al nan olaylarsa M urad dnem inde, 6 35'te olup bitti) T rklerin e ayrd. Y a zan buna iten neden ler zerinde durulabilir, hatta u so m da sorulabilir: Saraydaki Trkler, tpk antika kahram anlan ve ykleri gibi, trajik bir ders verm ek iin m i ele alnm tr ve eer byleyse burada ele alnan h an gisidir? Bugn, burada, Fransz edebiyat eletirisinin bu soruturm ay hep gz ard ettiine (basit ve sz konusu eletiride T rk gerekliini b ilm e m ekten - a n sorunu da b u d u r- kaynaklanan nedenlerden tr) dikka ti ekerek biraz bu sorulara yant getirm eyi deneyeceim . Racine, 17. yz ylda O sm anl tarihiyle tant. Bunu nsznde sylyor: [oyunum da anlattm ] Otuz yl biraz akn b ir sre nce sarayda yaanan bir servendir. M. le com te de C esy o srada stanbulda bykeliydi. B ajazetnin (Bayezid in) l m n ayrntlaryla bili yordu; bykeli F ran sa'ya dndnde, bu n lar Fran sa saraynda anlatrken onu duyan saysz insan var; M. le chevalie* de Nantouillet bu saysz insandan yalnzca biri. B u yky ben ondan duy dum ve bir trajedi biim inde kalem e alm a fikrin i de ona borlu yum . [...] D ikkatim i eken tek ey, Trk u lu su n u n ne gelen eklerin de, ne de greneklerinde hibir eyin d e im em i olm asyd. T rk lerin tarihlerine ve O sm anl m paratorluum la ilgili ngilizce'den evrilen yeni seyahatnam elere uygun d m eyen hibir eyi yazm a maya zen gsterdim . Racine burada Rycaut nun (ngiltere kralnn Babilideki bykel isi Kont W inchelsey Ln sekreteri) 6 6 9 da yaynlanan ve 16 7 0 'te Fransz* Prof. Dr., Mulhouse niversitesi
D n y a d a T r k m ces
295
c a y a evrilen yapt The History o f the Preseni State o f the Otoman Empirea. (O sm anl m paratorluunun G n m z Tarihi) gnderm e yapmaktadr. Racine bu sohbetlerden ve okuduklarndan neleri seip alyor? Tpk Britannicusta olduu gibi, siyaset ve sevda tutkusu (ne var ki, bu yaptta bir ka dnda ortaya km aktadr) araclyla insan psikolojisinin karm ak bir im gesini izdii bir trajedinin tasladr ald. Szn ksas, ikinci nsznde Racine, aldklarn, oyununun ko n u su oluturacak bir entrikayla donattn kendi azyla aklyor: 16 3 8 'd e B a d at alan T rk le rin im p aratoru Sultan M u rad 'n drt erkek k ard e i vard. (Aabeyi O sm a n yen ieriler ldrd; O rhan da ld r ld .) K ard elerin d en iin c s , k e n d isin e u m u tlar b alan an B ayezid di ve R acin ein trajed isin in kah ram a n da oydu. M urad, belki aralarn daki dostluk, belki de siyaset n e deniyle, B ad at k u atm asn a kadar ona iyi davrand. B ad atn aln m asn d an son ra, m u zaffer padiah stan b u la B ayezid in lm fe rm a n n gnderdi. P ad iah n ferm an , hem en hem en an lattm b iim d e yerine getirildi. (D rdnc karde, d eli bir e h zade olan b ra h im di.) te Racinein trajik anlatsnn tem elleri. Burada, Racinein, bilerek ya da bilm eyerek, O sm anl tarihini deitirdiini belirtm ek yerinde olur. IV. M urad, ehzade Bayezid ve kardei S leym an ', stanbul'da, Badatn alnm asndan sonra (24 A ralk 1638) deil, 16 35'tc ldrtt. Bu tarih kesitini Racine, tpk zel bir sylem in szlk daarc gi bi, bir eyler anlatm ak iin kullanyor. N edir bu sylem ? ncelikle, Dou daki g kavram na ilikin bir sylem . kinci olarak -b u , birincisine s k skya b a ld r- R acin ein yaptnda siyasal g m askesi altnda ele ald , bana gre ise tutkunun yaratt bir psikolojik karm aa (zaten Racinein trajedilerindeki sylem in ana konusu da budur) olan kadndaki uursuz, lm cl (bir eit "d elilik ) sevda arzusunun kantlanm as. ID
o u d a k
G Ka v r a m i G, elbette O sm anl padiah IV. M uradda vcut bulan eydir. Bu
konuda, gcn D ou dak tek elde toplayc ve o andan balayarak de d es
296
R a c i m e 'i n B a j a z e t 's n d e T O r k m c e s
potlukla zdeleen m utlak deerini bir biim de b ilm esin e karn, R aci nein, kkeni Eski Y u n an 'a dayanan, iyice D ouya zg bir gelenein ii ne girm ekte olduunu sylem ek gerekir. Bununla birlikle, Racine bu g cn resm in i izerken ele ald tarihin tem el kiisine kkl yenilikler getir mekte, padiah sahneye km am akta, uzakta, grnm ez ve bir biim de u la lm az kalm akta ve b ir tr sim gesel kiiye dntrlm ektedir: Anlatnn konusunu oluturan olaylar stanbul'da geerken, padiah Badat'ta kal maktadr. Fetih seferi nedeniyle saraydan uzak kalan padiah, bu sayede, kendisiyle halk arasndaki uzakln, baka bir deyile m uhataplaryla ara da bir eit perde varm asna dolaysz iletiim ku rm a olanandan yok sun olm ann yaratt etkiden yararland. G c bulutlu, gizem li oldu. G iz lenen eyin ortaya km as ya da yalnzca ne anlam a geldiini aklam ak iin aba harcam ak yerinde olurdu. B u n u n iin de padiahn dncesini yorum layanlara gerek vard. te Racinein dehas da bu noktada ortaya kyor: O sm an (Osmin) tipini sadrazam n "sraa , daha d on su padiahn niyetlerini ulatran haberci gibi dlyor. Perde kalktnda, padiahn ya nndan gelen O sm in'i Acom at sorguya ekm ektedir: S r f benim le gr m ek iin yaptn bu u zu n yolculuk boyunca ren m i olabilecein gizleri anlat bana, diyor Acom at. m paratonn kararlarn getiren bu kii tem el bir eyi bedenletiriyor: Khinlerin araclyla kendini tantan antika tanrlarnn gcyle ay n deerdeki D oudaki gcn ne anlam a geldiini d il yetisi araclyla yo rum lam ak, anlam ak, tercm e etmek. Z ira hibir eyin snrlam ad bu g, bilm eceyi belirlem ek, gerein bu biim ini anlam ak isteyen Bat d selliini bylyor. (D ou'yu anlam aya alm ak b u g n de tm yle g n cel bir konu.) Ne var ki, R acin ein baka yaknlann yaam ve lm leriyle zm le dii bu g ve birok bakas, sarayn gcdr. Dolaysyla bu ackl, am a gizli kalan, aka sylenm eyen bir z gcdr. B u n u n yaptla parlak bir rnei var. Su nu m sahnesinde, O sm in M uradn kardeini drtme buy ruunu (gizli b u y n k ) getiren bir kleyi saraya gnderdiini A com atya anlatyor ve sadrazam b u klenin denizde boulduunu doruluyor; sadra zam bun u yapyor, k bir entrika sonucu kardeini tahttan indirebileD n y a d a T r k m
ces
297
cok Bajazet'nin gzne girm ek istiyor. Dolaysyla, bu deiiklii salaya cak kom plonun dzen lenm esi iine geliyor ve Sultan Roxanen Bajazetye duyduu tulku ona bu frsal yaralyor.
2- S
ultan
o xan e
: Ka
h red en
utku
Entrikada gl, tem el, baka bir deyile olayn itici gcn olutu ran kii Roxane,dr. Racinein, bu ad Kanuni Sleym an n kars Roxelan e n (H rren Sultan) adndan yola karak oluturduu tahm in ediliyor: K anuni Sleym an n en ok sevdii olu ehzade M ustafann ldrlm e si olaynda adn duyuran ve bu balam da Fran sz rom an geleneindeki Trk etkisini sim geleyen Roxelan. Daha genel olarak, 16 . ve 17. yzyllarda padiah kanlarnn ya da analarnn ellerinde bulundurduklar, tarihilerin "kadnlar saltanat adn verdikleri gce gnderm e yapyor. Bununla bir likte Racine, hanm sultan sevdal kadn izgileri iinde gstererek tarihin ve T rk gerekliinin dna kyor ve bylece belleinde D ou'yu (en say gn biim iyle - s a r a y - ele alnyor), aklam alarn yapld, kadn tutkusu nun gen bir adam a yneldii konuya uygun bir yer olarak tanmlyor. Racine bir i entrikay darda gem i gib i gsteriyor. Trklerle il gili derleyebildii verileri genel koullarndan saptryor. Paris'e ulaan bil gilerin (Racinein aktard yorum karm aa ve yanllarla doludur) anlam larn saptrarak, saydam lk eksikliinden kaynaklanan boluklar gn m zn saraynda bulunan olgularla doldurarak sarayla ilgili yanl bir re sim iziyor. Bununla birlikte, Racinein dehas da bu noktada ortaya kyor: Baja zetde verdii T rk saray adam lar im gesinin dikkate alnm as gerekir; zi ra Fransz edebiyatnn oluturabilecei T rklerin etkisi altndaki Dou resm ine egem en olan iki dnceyi dile getiriyor. Birinci dnce, sevda tutkusunun Dou kadnnca zm lenm esi, daha dorusu, tutkunun bir cinsin adlandrlm asndan ok psikolojik bir il ke olarak grlen kadnlk tarafndan z m len m esi. Dou, varln btn ln bozm a gcne sahip bir kadn en erjisin in yeri olacak, kendi nitelii gerei olarak kadn zelliinin yeri olacak; ite, gezginlerin, zellik le de NervaTin 19 . yzylda kefedecei de zaten bu oldu.
298
R a c i m e 'i n B a j a z e t 's n d e T O r k m c e s
D ier dncc, gerekliin ulalm azl zelliidir. Bajazet ile Roxane arasnda, R oxane'a lm em ri verdirecek kadar ne gem itir? B ilin miyor. O nlar birbirlerini grdler, karlatlar, birbirlerine aklam alar yaptlar. A com atnn anlatt kadaryla, dil yetisi olup bitenleri yan stam yor. Daha genel olarak, olgular bilm e konusundaki bu olanakszlk, insan psikolojisinin karanlk yann gzler nne seriyor. Sylem in (szl ya da yazl, znel ya da bir bakasnn araclna olanak veren) am alarn dan biri, karanlkta kalan eyleri aydnlatm aya abalam ak olacaktr. Bu noktada Racinein, daha sonra Freud un girecei yolun kaplarn nasl a tn gryoruz. Ayrca, Dou kavram n belirsizlik kavram na balad da grly or. Dou d n cesin in ardnda kotuu am alardan biri olan ak seildik iddias karsnda, Racine bize karanlk, glge ve D ou dn cesin in ken di yapsnn tem eline oturttuu karm aklk gerekliklerini de hesaba kat mak gerektiini belirtiyor. 16 7 2 de, Bajazet ile gerekleen m eydan okum aya bakn! Racine, yaad dnemde, gerei kavram ak isteyenlerin D ou'nun verilerini hesa ba katmak zorunda olduklarn anlatyor bize. Bu yolda ilerleyenler iin, T rk Dousunun zorunlu gei noktas olduunu da belirtiyor. Sonu olarak, hepim izin karlat bu sorun (Avrupann tanm lanm as sorunu) karsnda, Racinein verdii bu ders zerinde dnm ek yerinde olur. Franszcadan eviren
T eoman T u n d o a n
D n y a d a T r k m
ces
299
E d it h M a z e a u d -Ka r a g i a n n i s *
16. YZYIL FRANSIZ RNDE TRK MAJI: RONSARD, DU BELLAY, BAlF, BELLEAU
rk, zellikle de Osmanl imgesi 16. yzyl Fransz edebiyatnda sk sk karmza kar. Bunda Trklerin askeri ve diplomatik baarlar nn da etkisi vardr. Osmanllarn Avrupadaki askeri baarlar (1521de Belgrad ve Rodosun, 1526da Moha ve Budapetenin d, 1529da Viyana ve 1537de Macaristann istilas) ve Pavia yenilgisinden (1525) sonra Muhteem Sultan Sleyman ile Fransa Kral I. Francis arasn da imzalanan Fransz-Trk ittifaknn ardndan bu imgelere daha da sk rastlanr. Fransz-Trk ittifak, Francisin olu Kral II. Henrinin saltanat boyunca da srd ve 1565te Malta kuatmasnn baarszla uramasyla son buldu. Bu olay, Bat Akdenizin kaplarnn Trklere kapatlmasna yol at. Bu dnem boyunca tm yazarlar ve airler, en ok da,askeri ve dinsel kavramlarla, Trklerden sz ederler: Osmanllar, korkunun yan sra me rak ve cazibenin de odadrlar. Akdenizdeki Fransz Trk donanma tatbikatlarnn yapld 1551-1555 yllan arasnda bu ilgi son derece gzle grnr seviyededir. Bu dnem, Ronsardm ba ektii ve sarayla yakn ilikileri olan bir grup Fransz airinden kurulu Pleiadem ilk yllarna rastlar. Bu airler, Fransz iirinin ortaadan moderniteye gemesini salamlardr. Kral ve maiyetini eitmeyi ve gerek siyasette, gerekse felsefe, din ya da edebiyatta aktif rol oynamay grev bilirler. Ronsard ve arkadalar Du Bellay, Baf, Belleau, Osmanllara ilikin (Osman llar ya da Trkler) beklenenden ok daha diyalektik bir imaj izerler. Bu airlere gre, Osmanl Trk Douludur. te yandan o, onlarn dizelerinde ancak belli belirsiz ilenen dier Yakndou ve Ortadou halkla rnn oundan farkl grlr. Trk, ba dman rol iin Araplar ve dier Mslmanlarla yarr. Bu dman iki bak asndan deerlendirilir: Bir
* Prof. Dr., Strasbourg niversitesi retim yesi.
n y a d a
rk
Im
g e s
301
yandan bir sava olarak gsterdii tavr ve Osmanl devlet ynetimine zg unsurlar, dier yandan, onu geleneksel hasm haline getiren farkl bir dinsel cemaate ait olmas bakmndan. Bunun sonucunda, bu insanlara ynelik hisler karmak olup, ou zaman diplomasinin ini klarndan etkilenir. Gzel ya da sempatik imgeler boldur. rnein, ak iiri, Afrodit ve Erosu Troyamn koruyucular yapan Homeros epik geleneine uygun bi imde onlar yceltir. Erosun simgesi daima ift kvrml Trk yay (arc turquois) olarak geer.1 Modern Afrodit Prenses Claude de Francem d n gnnde takt kemeri ssleyen kvrmlar da bu Trk yaynn mode lindedir.2 Baif in sevgili Meline'in gzel kalar (beau sourci)3 ve du daklar da bu yaya benzetilir.4 Yine Premiere Jo u m ee de la Bergeriede (Bergerienin ilk gn), Bellau tarafndan dzenlenen iir yarmasnn dl s t bir Trk marokeniyle kapl, beyaz fildii bir yay, ok ve sadaktr5 Ancak ok daha sk rastlanan durum, Osmanllarn tm Avrupa halknn dman olarak gsterilmesidir. Burada, bu imajn Pleiade iirle rine yansyan birka zgn ynnn altn izmek gerekir.6 Her yl Hristiyan diplomasisi, Tiran Denizinde, sultann donan masnn ve Barbar korsan gemilerinin yeniden ortaya masn salad ndan7 I. Francis ve II. Henrinin denge politikalar karsnda, Pleiade a irleri, bu tr iddet biimlerine kar net bir tavr taknrlar. Dolayl olarak Yunanllar desteklerler. Osmanllar, 1459dan beri Yunan topraklarn i gal etmi olduklarndan ve Yunan halk kendini Hristiyan diye tanmlad ndan, bu airler Hristiyanlarn tarafn tutarlar. Yunanllara desteklerini ve dolaysyla Trklere olan gvensizliklerini pekitiren bir baka unsur da, Yunanllarn ayn zamanda Antik Yunan ve Bizans ihtiamnn miraslar olarak grlmeleridir. rnein, Baf, Bizansl akademisyenlere kucak aan Cozimo ve Lorenzo de Mediciyi saygyla anar. Bu akademisyenler troupeau deloge [ko vulmu cemaat] olarak tanmlanr: Yama ve talanla oraya iddet getiren Acmasz, kibirli, kaba bir barbar tarafndan Merhametsizce kovulmu Yunanistandan.8 302
1 6 .Y Z Y I L F R A N S IZ R N D E T R K M A JI
Osmanllar Akdenizdeki son istilalarndan sonra zellikle korku uyandrrlar.9 Pleiade airleri bu olaylarn ansn canl tutmaya alrlar: Naksos ve Kios adalarnn dnden sonraki yl, 1567de, Baif, Belgrad, Moha ve Budapete muharebelerini anar ve anmsatr. Tarada yaayan ve
(...)
Ne Trk, ne saldrdklar, Ne de Macarlardan ald kentler Heyecan vermez ona.10 dedii insanlarn mutluluundan vgyle sz eder. te yandan, yine de, bir btn olarak alndnda, Pleiadem konu mu daha karmaktr: Bu airler ve arkadalar, bilgiyle bu korkunun ste sinden gelmeye alrlar. Antoine de La Porteun szlnde grld gibi, dmann ismini, kkenini, tarihini sorgularlar. Hem iir hem de dzyazda, Trkten sz edilirken, kimi zaman geni kapsaml bir kavram olan barbar, kimi zaman Osmanl ve yer yer de yalnzca Trk szck leri kullanlr. Hangi szcn tercih edildii nemlidir. Trklerin kke ni, Partlara[Farslar??] ve eskiden Aria diye bilinen, Trkistan ad verilen eyalete dayanr.11 Ancak, La Porteun szlndeki bir baka madde, valyeliin ka t ltlerine uygun bir soyluluk iareti olarak, Fransa kralnn bir mttefi ki haline gelmi bir dmana gndermede bulunur: Osmanlar (...) yiit ve yrekli biri olan I. Osmann adndan dolay, Trkiye imparatorlarnn ouna bu ad verildi.12 Bizi boyunduruk altna almak iin denizi ap gelecek \pour nous donter il ne passe la mer]13 korkusu, Asyaya boyun edirmi [qui surmonta lAsienne contree] bu Trke duyulan hayranlk ve gl bir kar kma iste iyle i iedir. Les Regretsda [Pimanlklar] Du Bellaym yergili biemini kkrtan, tam da bu duygulardr. Bar iinde bir arada yaamay tercih et mi olan Venediklilere kar karak, Venedik dkasmm denizle olan evli lii iin u benzetmeyi yapar:
D
n y a d a
rk
c e s
3 0 3
Ki onlar kocalardr ve Trk de zinac14 Fransz devletlerinin karlar, bu tipik sylemlerin bazlaryla ya kndan ilikili olabilir: Zaman zaman airler, okurlarna, bu son derece gl Osmanl dmanla baa kmann olanaksz olmadn da anmsa trlar. rnein, Ronsard, efsanevi Kral Clovisyi, Hl Trkleri savala tehdit eden15 Kutsal Topraklarn fatihi olarak gsterir. Ortaadan eski bir iirsel motif olan Ubi sunta uygun biimde yazd iirde, Osmanl mparatorluunun yerini bakalarna brakarak yok olaca kehanetinde bulunarak okuyucularn cesaret ve g vermeye alr.16 Malta kuatmasn takip eden 1565 ylnda yaynlanan bir iirinde Belleau, daha somut bir imge i zer: Fransz kadrgalarnn generali Marquis d Elbeufn, 1557de, Osman l kadrgalar grnd anda kelepeye vurulmalarn (emmenoter soudai r i f emrettii Trk klelere gnderme yapar. G ve egzotizm karsndaki bu ikircikli hayranl aka gsteren bir baka rnek, 1558de Paristeki Saint-Antoine sokanda yaplar bir tur nuva boyunca, binicilerin Trkler gibi giyinip kuanmalardr. Bu olay, Fransz- Trk ilikisinin bir baka ynn gsteriyor olabilir: Franszlarn, aka onun klna girerek ktl uzaklatrma istei. Ayn yl, Du Bellay, kayglarn aka dile getirir. Altn an dn , ancak Kral II. Henrinin korkun cehalete kar yrtt sava ve bir de daha nce verilmi bir szn yerine getirilmesiyle olabilecektir: O hangi yinelenen iyilik Avrupay kuatacak Eer huzuru Asya tiran tarafndan bozulmusa!18 Yukarda ima edildii gibi, dinsel bak as da yine askeri ve siya si unsurlarla i ie gemitir. Hristiyan Bat yalnzca kendini Trklerden korumakla kalmamal, ayn zamanda sava balatan taraf da olmal ve bu
1 6 .Y Z Y I L F R A N S IZ R N D E T R K M A JI
nu imanszlara kar yapmaldr: Papa III. Jules ve V. Pienin sk sk tek rarlad bu grler, Pleiade airlerinin eserlerinde de bolca grlr. Ne ilgintir ki, bu temay ilerken her birinin ald konum, onlarn kimliklerini ele verir. 1559da Navarre kraliesine ithaf edilen Hymn de la Paix de [Bar lahisi], Baif, Hristiyan krallara, Tanr tarafndan seilmi olmalarnn, ne barbar Mariplileri, ne de imansz Trkleri19 ynetmek iin olduunu anmsatr. Bir baka deyile, aire gre, bu krallarn nc ol duu savalar yersiz, hatta sutur. Belleau, kraldan kendi zvatamm, za vall Fransay korumasn ister: Sen ne Trksn ne de barbar ve biliyorsun Tanrnm bykln(...)2 Ronsardm resmi syleme uygun konumu, zamanla gsterdii de iimle, daha da ok ey anlatr. Montaigne'in tersine,211563te, Guillaume Postelin kitab De la Republique des Turcsten (1560) yl sonra ve Fran sadaki ilk din savann sona ermesinin ardndan, Ronsard, Muhammed dininden olanlarn ahlakm Hristiyanlarnkinden stn grmez. Ancak, Kralie Catherine de Mediciye ithafen yazd bir iirde, Trklerde dinin idaresini ver. Pragmatist bir siyasal analizci olarak, insanlar denetim al tnda tutmann bir arac konumunda dinin rolne zellikle dikkat eker: Her ne kadar Muhammedin dini ktyse de, Eer Trk zenli bir saknm iindeyse Kendi iindeki en zarif dnceli kimseleri seiyorsa, Ve dinini en ustaca renmi kiileri Ve bilgi onlar ciddi kahinler haline getiriyor Halkn dizginlemek ve basit mziklerini korumak iin.2 2 Anlayl, ciddi, etkili ve gl bir kii olan padiahn hafife alnma mas gerekir. Tam tersine o, dier tarafa yani Hristiyanlara rnek gste rilmelidir. Ayn yln (1563) mart aynda protestanlarm yaynlad risaleler de saldrlara hedef olan Ronsardm gr budur; kralieye padiahn din
D
n ya d a
rk
c e s
3 0 5
politikasnn nc den li doru olduunu gsterir vc Protestan papazlar yok etm esini tler: O nun tersine, bkkn Avrupa prensleri Cahil papazlar yapyorlar bugn bu ii (-) Bu grevi onlardan alm ak ve T anr adna Kayrma yapmadan en iyilerini onlarn yerine getirmek gerekir (...)2 Malta ku atm asn n olduu 1565 tarihinde, yine ayn elikili cazi beye tank oluyoruz. Frans Kral IX. C larles'a yazd bir iirde Ronsard, T rklerin kibrini knar. Yine de, bu sava hkm ran larn n askeri h ner leri ve deerleri ile dine gsterdikleri saygy vm ekten geri kalm az: H er 11e kadar kibirli ve vngen Saysz kral iinde m uzaffer krallar da olsalar, Bbrlenm eyle kabarm sa da ruhlar, G ene de M u h am m edden korkarlar.24 tekinin yan sm as da ayndr. Protestanlarn ba H enry de Navarre'n Prenses M arguerite de Valois ile evlilii on uru na 15 7 2 de Fountainbleu de dzenlenen n l turnuvay yanstan bir resim , bunun ak bir kan tdr. B u Valois duvar resim lerin in birinde, H uguenotlar, hkm dar ve tebaas, T rk giysileri iindedir ve balar sarkla rtldr.25 Elbette her ey bak asyla ilgilidir ve bak alan deiebilir... G erek kraliyetin denge politikas, gerekse Fran sa daki dinsel okballm balatt belli belirsiz istikrarszlk, H ristiyan Bat ile M slm an Dou arasndaki yapsal em atik kartlk zerinde de etkisini gsterir. Fran sadaki din savalarnn oluturduu polem ik ortam nda, en kapsam l ha liyle im ansz olarak anlalan, T rk szcyle ilikilendirilen olum suz arm lar g eri plana itilir. Ronsard, kendisine Protestanlar tarafn dan gnderilen hakaretlere cevap hakkn kulland 1563 tarihli m ektu bunu u szlerle bitirir:
306
l 6 . Y Z Y I L F R A N S I Z R N D E T R K MA [ I
Oysa, szn ksas, vaaz verirken, bir Trk, bir Arap bana onlara ya nt verm e iznini ok alakgnllce verirler/6 Daha sonra, S o 'd e Protestan Pierre Poupada yle der: ... Savoie'l, Trkten daha kt d r17 Ksaca zetlemek gerekirse, Fransz iirinde O sm anl im ajnn, 16 . yzyln ikinci yarsna rastlayan dnem de srekli deiim halinde olduu sylenebilir. Trkiye gitgide daha nem li hale geldike, daha fazla dikkat eker ve dolaysyla Fransz airlerin ona ilikin bilgisi de arlar. B u n u n so nucunda, airlerin orada yaayan halkla ilgili alglar ve bak alar dn m e urar. T u rkisk , her eyden nce, zenginlik ve egzotik gzellie da ir, tam am en kurgularla dolu yeni b ir estetik anlam na gelm eye balar. te yandan, olum suz arm lar da tam am en ortadan kalkm az: T rk, hl, ou zam an balca askeri d m an olarak grlm ektedir. Bu nedenle, Pleiade airleri sklkla, onu yenilm i gsterm ekten holanrlar; kim i zam an da valyelikle eanlam l olarak kullanrlar. te yandan, bu ynden bakl dnda bile bir deiim gzlenir. ilerine ilikin sebeplerden (Fransada ki i savalar), Trk im aj daha olu m lu hale gelir: Padiah, devlet yneti m indeki istikran ve zellikle de slam dininden yola karak salad i d zenden dolay, Ronsard tarafndan Kralie Catherine de M edici'ye rnek olarak gsterilir. eviren
S
e r p il
alayan
N 1
o tlar
Bkz. rn. Ronsard OdeXX. v.76, Le. Premier Livre des Odes, s.675; Du Bellay. sone C III. v.y, Les Regrets, ay.y.,1 s.9 0 ; Bellau, Premiere Joum ee de la Bergerie, ay.y., 1 s.251; Baif, A M onsieur Brulard*, , , T iers livre des Po&mes, II, 8.136.
2 3 4
Belleau, Prettiere Joum ee de la Bergerie. I, s .246 Belleau. age. s.251 Baif, 1 s.53. .
D n y a d a T r k m
ces
307
5 6
Belleau, I, s.294 Trkler ve Fransada Rnesans stne etkileri hakknda, bkz. C .D . Rouillard, The Turk in French History, Thought and Literatre. 15 2 0 16 6 0 , Paris, s.d. [1941] A yn zamanda bkz.Gabriel Bcnninin La Suliate (K anm Sultan) adl trajedisi, der. M .Dasonville, Henri II ve Charles IX Dneminde Trajedi iinde, L S . O lsclki-PU F, Floransa-Paris, 1 Dizi, l. Cilt, 19 8 9 , s. 295 $q. Siyasal ve ada . temal b trajedi, o dnem Fransa'snn M slm an dnyasna ynelttii ilgiye tanklk ediyor.
7 8
Din Savalanmn Siyasal Kkenleri, Paris, 1 9 1 3 , 1 s.4 9 2. Aynca bkz. B. Bennassar, J.Jacquart, X VI. , Yzyl, Paris, 19 72 , s. 337 Baif, A {..) Catherine de Medicis. ay.Yay.U, s.372. Ronsard iin, bkz. K.Christodoulou, Ronsard'u hm anizm i v c helenseverlii stne, Ronsard et la Grice, Actesdu colloque d'Athineset de. Ddphcs (Ronsard ve Yunanistan, Atina ve Delploi Kolokyumu Oturumlar), 4-7 Ekim 1985, der. ICChristodoulou, Paris, Nizet, 1988, s. 12. Ayn zamanda kcdi makaleme de gnderme yapyo rum: Fransada Rnesans dneminde, Helmsrverliin gbeindeki tartmalar", Atina Fransz Okulu. Uluslarars Dnce Gnleri Oturumlar- Mart 19 9 8 , Atina, Atina Fransz Okulu, 2 0 0 1.
14 7 9 da Adriya denizine kadar ilerlemelerinden ve zellikle d e Kari V'i geri pskrttkleri 14 Ekim 152 9 daki Viyana kuatm asndan beri Avrupaya dehet satklarn anm satalm. LR om ier, 1552de Calabriada, Klbe adasnda, Korsikada. 1554de Pugliadaki yakp ykm alar ve korkun davranlar anmsatyor, ay. Yap. s. 493.
10 11 12 13 14 15 16 17
Baif, MMores, II, s.4 0 La Porte, Trk maddesi, ay. yap. s. 4 09 . Age Ronsard, Contiruatior du discours la Roync", b la .2 6 0 vc 2 6 2 , II, s .1003 Du Bellay, Sone C X X X III, bkz. 14, U s Regreis (Pimanlklar), ad. yay., s. 105. Ronsard, Le Quatri?sme Livre de. La Franciade (La Franciaden Drdnc Kitab), bkz. 1 4 1 3 ,1 s. 1143. , Ronsard, Discours de 1 'alteration el C h a n g e des choses hum aines (nsansal eylerin bozulmas ve deim esi), bkz. 117 -12 0 , Le Premier Livre des Poemes (Birinci iirler Kitab), II, s. 747. Belleau, Larmes s u r le trepas de M onseigneur Ren de lorraine (Monseyr Rene de Lorrainen l m stne Gzyalar) [1566], Seconde. Joum /e de la Bergtrie (La Bergerienin kinci Gn), II, s. 7 1. Bu ikincil olgu. Padiahn 1522de ele geirdii Rodosun korkun igalcilerine kar yaplan b ird e n iz savann banda gerekleti.
D iscours des M iseres de. ct temps,
18 19 20
Du Bellay, Chant de l amour.et du printemps {Ak ve lkbahar arks), bkz. 81-84, DrV?rsJeu x ru$tiques (eitli Krsal Oyunlar), II, s. 172. Baif, L Hymne de la Paix (Barn Ezgisi), II, s.228 . Ozan, Bayonne lenleri (1565) iin ayn motifi yeniden kullanyor, II, s. 336. Belleau, Au Roy, s u r un Crucefix peint dans ses heures sortant d un sc p u lc h ro (Krala, bir mezardan kt saatlerdedeki hali resm edilm i bir Ha stne), Petites inventions (Kiik Bulu lar), I, s. 175.
21 22
Denemder (Essais), II, X II, s. 4 19 . Ronsard, A la Royne Calilerine de M edicis {Kralie Caterie de M edicisye), bkz. 213-218, Le Bocage Royale 11 (Kraliuet Korusu II), II, s. 90.
308
l 6 . Y Z Y I L F R A N S I Z R N D T R K MA [ I
23 24 25
Age, bkz. 219 *220 ve 227*228. Age, bkz.49-52 Bkz S.Goulart, Mtmoires de 'estat de France sous Charles neufesmt {Charles IX Dnem inde Fran s a nn Durumuna likin Anlar), M iddlebrg, 1576-8, f.365. Brantne, I.ouvre saraynda bir ilahiyatnn Protestan olmaktansa Trk olm ay yz kez yeleyeceini sylediini iitti, (Evres comple-tes (Tm Yaptlar), Lalame yay. C. V , s. 60.
2 6 Ronsard, Epistre (Mektuplar), OC, U, s. 10 4 2. 27Pierre Popo, Sone LXIV, bkz. Ay. y., s. 309.
D n y a d a T r k m
ces
309
lk n B aar zal*
KIBRISTA TRK MAJI
m z, bir baka deyile ie dnk olarak neler grdm z ya da gr m ek istediim izi ortaya koym aktr. Bunun iin de konu olarak K brsta T rk im aj zerinde younlam tr. Kbrs, hepim izin hayatnn bir an n da kendisine yer bulduu ve en azndan hakknda bir cm le sa rf etm i ol du u m u z bir konudur. u anda bile gndem de olm as olgusal boyutta n e m in i ortaya koym aktadr. Konuya girm eden nce K brsn konum u ve M iislm an-Trk kavram larnn ku llan m na dikkat ekm ek gereklidir. Kbrs, Dou A kdenizde A nadolu, Ortadou ve Kuzey A frik a blge lerin e olan yaknl nedeniyle stratejik bir konum a sahiptir. Bu konum u nedeniyle tarihsel perspektif ierisinde Bat glerinin gznde D ou dn yasnda ileri bir karakol ve ticari etkinliklerin, m allarn yld bir depo, D ou dnyas iin ise Bat ynndeki genilem e srecinde arkada brakl m am as gereken bir yer olarak alglanm tr. Doal olarak da buradaki T rk im aj farkl bak alarndan incelenm ek zorundadr: Burada zellik le Bat m erkezli, A nadolu m erkezli ve Kbrs m erkezli bak alarnn olu u m u n d a etkin olan olay ve olgulara yer verilecektir. M sl m an ve T rk kavram larnn kullanlm asnda da zellikle dikkat edilm esi gereken nokta, Jn T rk etkisinin grld 19 . yzyla kadar m etinlerde geen T rk kav ram m m M slm an kavram n karlam olm asdr. Jn Trkler ile birlik te eln ik tanm lam ada kullanlm aya balanan T rk kavram A nadolu devrim in in baarya u lam asnn ardndan yeni bir boyut kazanarak u lu s an laynda Anadolu ile olan balarn kuvvetlendirilm esi iin kullanlm tr. Bir dier nokta ise bir ada kltrnn oluum una sahne olduu iin youn bir etkileim alan olm asdr. Adaya gelen toplum larn kltrleri bir anali ze tabi tutulur, uygun olanlar ile yerel kltrn sentezi yaanr. B u g n bi* M .A. lkin Baar zal, Baheehir niversitesi retim grevlisi.
nyada Trk im aj deyince srekli olarak d dnyann bizim lakkm zdaki kt tanm lam alar zerinde durulm aktadr. B u bildiri de am alanan ise hem dnyann hem de bizim T rk im ajn a bak
D n y a d a T r k m
ces
311
le bunu grebilirsiniz: G alonla benzin alr, m ille gidersiniz; pazara kt nzda ise kum a arn la ltrr, patatesi okka h esabna gre alrsnz. Stratejik konum u nedeniyle Dou Akdeniz blgesine hkim olan ve olm ak isteyen btn glerin etkinlik gsterdii bir alandr buras. lka toplum larnm hem en hepsi adayla ilgilenm i, ancak Rom a egem enlii ta rih sahnesinde daha kalc bir yer edinm itir. R on a nn ikiye ayrlm asn dan sonra Bizans snrlar ierisinde kalan K brs'ta Ortodoks Rum nfusu yerel toplum olm a zellii kazanm tr. I. R ichardn Hal Seferleri sra snda aday ele geirm esiyle bir Katolik egem enlik sreci balam tr. Hospatalier valyaleri, Lusigan devleti ve nihayet V enedik egem enlii sre cinde adann Ortodoks halk Katolik basks altnda yaam ak zorunda bra klm tr. Aday 1570 -1571 yllarnda kontrol altna alm ay baaran O sm anl devleti bunun bedelini pahal demitir. D ou'daki ileri karakolunu Orta A vrupada etkinlik gsteren bir gce kaptran Bat dnyas toplad hal donanm as ile O sm anl deniz gcn 1571 ylnda ortadan kaldrm tr. K sa sre sonra deniz gcn yenilem esine ram en O sm anllar bir daha as la A kdeniz'de 1571 ncesindeki etkinliklerini kuram am lardr. 1571 sonra s Kbrs A das'nda M slm an/O sm anl egem en lik dnem i balam tr. Kbrs, 1571 ylnda, O sm anl m paratorluu tarafndan fethedilm e sinin ardndan aktarlan M slm an nfus sonucu, H ristiyan ve M sl m anlarn birlikte yaad O sm anl vilayetlerinden biri oldu. K brsa yer letirilen M slm an nfus, adada yaayan ve byk ounluunu Rum ca konuan O rtodokslarn oluturduu H ristiyanlarla geleneksel O sm anl toplum u dzenine u ygun bir yaam srdryordu. Bu topraa bal tanm loplum unda aidiyet duygusu din kkenliydi ve M slm an nfusun yine dinden kaynaklanan vergi im tiyazlarna karn, iki toplum arasnda refah fark diye bir ey sz konusu deildi.1 V enedik dnem inde Katoliklerin ar basks altnda susturulan ve bu yzden K b rs'n O sm anllar tarafn dan fethedilm esini m em nunlukla karlayan O rtodoks kilisesi yeniden ha yat bulurken, bapiskopos millet ba olarak tannm ve vergi toplam a da dahil, eitli im tiyazlara kavum utu. O sm anl m paratorluunun genel seyrine bal olarak, K brsn toplum sal yapsnda da giderek deiiklikler yaanm tr. M sl m an olm ayan pek ok tccar, O sm anl m paratorlu
312
K i b r i s t a T O r k m a h
u 'd a doduu halde, yabanc konsolosluklar yoluyla kapitlasyonlardan yararlanm a yoluna gitm ilerdir.3 O sm anl hkm ranlnn son yllarnda geleneksel toplum yaps zlm eye balam t. Bir bam sz Y u nan devletinin ku ru lm as Kbrs R u m toplum unu etkisi altna alyordu. ngiliz dnem inin balam asn n ar dndan da m odern form asyonlar daha da hz kazanacakt. 18 7 8 ylnda, Berlin K onferansnda, Ingiltere, K b rs, O sm anl m paralorluu ndan ki ralad. Rus tehlikesine kar im paratorluu korum ak iin yaplan anlam a ile ngilizler, Svey K anal'n kontroln salayacak konum a sahip oldu u iin K brsn ynetim ini ele geirdiler, tngilizlerin K brsta uyguladk lar ilk anayasann (1882) m anl, bl-ynel ilkesi erevesinde, hgilizM slm an ibirliine dayanyordu. ngiliz ynetim i ile tam b ir ibirlii iinde olan dnem in ibirliki sadk sekinleri, 18 7 8 -19 14 yllar arasnda Kbrs O sm anl egem en lii al tnda bulunduundan, ngilizlerle ibirlii yaparken bir anlam da O sm anl egem en liini koruyor oluyorlard. H em Kbrsl Rum lara, hem de ngilizlere adann O sm anl topra olduu sk sk hatrlatlyordu. M slm an-ngiliz ibirlii Enosis tehdidine kar alnm bir nlem olarak d n lyor du. Nitekim , ngilizlerin K brs ilhak ettiini aklam as ile birlikte, toplu m u n nde gelen liderleri ngiliz yksek kom isere bavurarak ilhak ben im sediklerini bildirdiklerinde, istedikleri tek gvence, K brs n hibir zam an Y u n an istan a verilm em esi ve ebediyen Byk Britanya m paratorluunun m lk olarak kalm as ynndeydi. Bu arada, sm rge ynetim inin grece liberal tutum u, Abdlham id rejim inden kaan baz Jn T rklerin K brsa gitm esine yol am t. A ydnlar arasnda taraftar bulm akla beraber genelde halk tarafndan con diye hakir grlen bu gm enlere uyan K brsl aydnlar da ayn sfatla ta nnrlard."* 20 . yzyln banda, geleneksel M slm an-O sm anl kim lii nin gl olduu M slm an K brs toplum unun fikir hayal, sn rl da ol sa, K b rsta bulunan Jn T rkler tarafndan etkilenm iti. Trk terim i etnik bir kavram olarak kullanlm aya baland. Ancak, toplum un byk oun luu padiaha sadkt. Bir yanda, Enosise kar tepki, dier yanda, Jn T rklerin etkisi, zellikle aydnlan hareketlendiriyordu. Sava son ras KbD n y a d a T r k m
ces
313
n s'ta iki toplum birbirine zt bir tutum iine srklenm iti. T rkler "Y u nan tehlikesi karsnda, aresiz, Ingilizlere snrken, R um lar ngiliz d m an haline gelm ilerdi. i 9 2 o li yllarda, geleneksel dindar ve ibirliki sekinlere kar m u halefet eden, yz T rkiye'ye ve M ustafa Kem ale dnk gen aydnlar g i derek glenm eye balyorlard.4 H em Kbrs R um toplum unun Enosis se ferberliinden tedirgin olan, hem de M nir Bey'in tek adam ynetim ine kar kan o dnem in aydnlar iin M ustafa K em al ve yeni ku nd an T rki ye Cum huriyeti byk bir esin kayna olm utu. G erekten de, ngiliz s m rge ynetim inde kar kuvvet roln stlenen geleneksel sekinlerin gc, ykselen T rk milliyetilii ve K em alizm in etkisiyle giderek azalyor du. 19 3 0 ylnda, Kavanin M eclisi yelerini belirlem ek iin yaplan seim ler, yukardaki ngry dorularcasna, dnem in Kem alistlerindcn Neca ti zkan'n m eclis yeliini kazanm asyla sonuland.5 Bu durum sm r ge ynetim ini daha da telalandrd. Necati Bey, K brsl Rum larla birlikte oy kullanm aktan ekinm em iti ve 8 8 2 den beri sregelen, Ingiliz-Trk i birliine son verm iti. 19 3 0 'la n n banda, Kbrs T rk toplum unda hkm sren gerginlik ve atm a derinleti. Bir yanda yz T rkiyeye ve M usta fa Kem al'e dnk olan aydnlar, dier yanda gc n sm rge ynetim in den alan geleneksel sekinler etkili olm aya altlar. Bu dnem de, daha nce de deinildii gibi, Kbrs Rum toplum u iinde Enosis istem i kkle erek kitlesellem iti.6 19 3 1 ylnn Ekim aynda Enosis istem i ile ngiliz y netim ine kar gerekletirilen ilk kitlesel bakaldr bunun en ak gster gesiydi, ngiliz ynetim i bu ayaklanm ay bahane ederek Kavanin M eclisini datt ve anayasay askya alarak her iki toplum un milliyeti eilim lerine kar tedbirler alm aya balad. zellikle eitim sistem in i kontrol etmeye nem verildi, Y u nanistan ve Trkiye'den kitap ve retm en getirilm esi ya sakland. M fredattan Trk ve H elen m illiyetiliklerini tevik eden konu ve blm ler kartld. 19 3 0 'lu yllarda glenen T rkiye ve Atatrk hayranl , Kbrs T rk toplum unun nde gelen gen aydnlar iin bir kim lik ve ahsiyet arayna tekabl ediyordu. Sratle m odernleen, ekonom ik geli m e bakm ndan K ib n s T rk toplum undan ok ileride olan, iyi rgtlenm i Kbrs Rum toplum unun yannda Kbrs T rk toplum u son derece snk
kalyordu. stelik, Kbrs Rum toplum unda Y unanistan'la btnlem e is tei ulusal kim liin en temel ifadesi haline gelm iti. Bu ortam da yzn T rkiyeye evirm ek, Kbrs Trk toplum u iin korunm a ve kim lik edinm e alanlarnda hayati nem tam aktayd. D nem in aydnlar T rkiyede yaplan reform larn K brs ta da u y gulanm asn byk bir hevesle gndem e getirm ilerdi. apka ve dil re form lar hem en uygulanm aya koyulm utu. Laik etnik T rk kim lii giderek geleneksel, dini kim liin yerini alyordu. Kbrsl T rkler arasnda anava tan T rkiye hayranl biim inde ortaya km aya balayan u lu sal bilin, aslnda T rk milliyetilii olarak K em alizm in fikirsel ve kltrel etkisiyle olduu kadar, Enosis kartl tem elinde geliiyordu. Kbrs'ta ykselen "K em alist hareketi yakndan izleyen sm rge ynetim inin deerlendir m esi dc bu yndeydi. Sonu olarak, bu dnem de Kbrs T rk kim liin in et nik boyutunun Kem alist T rkiyenin etkisiyle glendii, am a K brs Trk toplum unda m illiyetiliinin siyasi bir program erevesinde kitlesel bir harekete dnm esin in H elen m illiyetilii, dolaysyla Enosis kartl stnden gerekletii sylenebilir. 19 3 0 lu yllarn sonuna doru, sm r ge ynetim i yz T rkiyeye dnk yeni yetien okur yazar kuann g lendiini grerek, K brsl R u m larn Enosis istem ine kar yeniliki Kbrsl Trklerle ibirlii arayna yneldi. 19 4 0 h yllarn bandan itibaren yeniliki Kbrsl T rk ler ile n giliz sm rge ynetimi, Kbrsl R um larn Enosis istem ine kar ortak ara ylar iine girecekti. kinci D nya Sava'nda ngiltere ile Y u n an istan n ayn cephede, A lm anyaya kar birlikte savam alar Kbrs Rum toplu m u n da Enosis um utlarn iyice artrm t. Bu arada, 19 3 1 Ekim ayaklan m asn dan sonra uygulanan baskc rejim ksm en gevetilm i ve siyasi partilerin ku ru lm asn a m saade edilm iti. 1 9 4 1 ylnda, kom nist A K EL ile sac M illi Kbrs Partisi kuruldu. K brsl Rum larn bu iki byk partisi de Eno sis lk s n n gerekletirilm esini am a edinm ilerdi. K brsl Rum lar kendi kaderini tayin hakkna dayanarak Enosisi ulusal bir hak sayyorlard. Ortodoks kilisesi ile A K EL arasnda, harekete kim in nclk edecei konu sunda youn bir yan yaanyordu. Bu dnem de, O rtadouda sm rgele rini kaybetmeye balayan Byk Britanya Kbrs A dasn stratejik adan
D n y a d a T r k m
ces
315
nemli sayd iin, ada halknn kendi kaderini tayin hakkn kullanmas na kar kyordu. Akas, ngiltere Kbrs elden karmak niyetinde de ildi. Bu arada Kbrs Trk toplumu da, ufukta grlen Enosis tehlikesin den iyice tedirgindi. 1943 ylnda, ngilizlerin destek ve giriimiyle Kbrs Adas Trk Aznlklar Kurumu kuruldu.7 Bata Dr. Kk olmak zere, Kbrsl Trk aydnlarn byk ounluu Enosisi engellemek iin en et kili yntemin, Trkiyeyi Kbrs davasna angaje etmek olduuna inanyor du. Kbrsta, Enosis kartl temelinde ykselmeye balayan Trk milli yetilii giderek kitleselleiyor ve rgtleniyordu. Temel ama Enosisi en gellemek, temel strateji ise Trkiyeyi Kbrs sorununda taraf olmaya tevik etmekti. zellikle 19 4 0 h yllarn ikinci yarsnda ngiltere zor duruma d mt. Kbrstaki varln srdrebilmek amacyla, 1947 ylnda Kbrs iin bir tr zerklik ngren neriler hazrlam ve iki taraf da zerklik konusunu grmeye armt. Kbrs kilisesi bu nerilere annda kar kt ve grmelere katlmayacan aklayarak, Kbrsl Rumlar kilisenin kanatlar altnda Enosis iin mcadele etmeye ard. AKEL ise, zerklik iin yaplacak grmelere katlacan bildirmi olmasna karn, daha sonra grmelerden ekilmi ve Yunan Komnist Partisi Genel Sekreteri Nikos Zahariadisin tavsiyesi zerine yeniden Enosis politikasna dnm t.8 ngiltere 1948 ylnda Trk leri Komisyonunun kurulmasna izin verdi. Komisyonun kurulmasyla birlikte Kbrsl Trkler ile Trkiye arasn da iletiim kprleri de kurulmu, karlkl ziyaretler balamt. Koloni ynetimi Kbrsl Trklere kar hogrl davranyor, Trkiyenin Kbrsl Trklere dnk kltrel yardmlar da ayn ylda, 1948 ylnda balyordu.9 Bu koullar iinde, 19 4 0 h yllarda ortaya kan eitli Kbrsl Trk rgt leri Enosisi engellemek amacyla aralarndaki farkllklar bir kenara braka rak, 1949 ylnda Kbrs Trk Kurumlan Federasyonunu kurabilmilerdi. 1950li yllarn banda Kbrs sorunu nce Trk kamuoyuna, sonra da Menderes hkmetinin gndemine girdi. zellikle, Sedat Simavinin Hrriyet gazetesinde balatt Kbrs Trktr kampanyas, olduka etki li oldu.10 Trkiyeyi Kbrs sorununda taraf yapma ura veren nc ak tr, Byk Britanya devletiydi. Smrgesi Kbrs elden karmak isteme yen ngiltere, Kbrs Rum toplumunun ngiltereyi dorudan hedef alan 316
K i b r i s t a T r k m a j i
Enosis politikasna kar, bir yandan Kbrsl T rklerin toplum sal k o n u m u nu glendirm ek iin yeni politikalar gelitirirken, dier yandan Kbrs T rk liderlii ile ibirlii iinde, T rkiye'yi harekete geirm ek iin eitli gi riim lerde bulunuyordu. K brsta T rk im aj ok byk lde bir kontra-m illiyctilik bala m nda, yani Enosise tepki duyarak ekilleniyordu. Bunun iin m illiyeti duygular "biz kavram ndan ok, "on lar kavram tarafndan belirleniyor du. O nlar , kukusuz, R um lar ve Enosis istekleriydi. En osis, Kbrsl T rkler asndan tehdit oluturduu iin, kabul edilebilir deildi. B u teh dit alglam asn n kk, O sm anl m paratorluunun dalm a srecinde zellikle G iitin Y u nanistanla birlem esi esnasnda M slm an nfusun yaadklar O sm anl devletinin dier vilayetlerinde olduu gibi K b rsta da derinden hissedilm iti." Bu dnem de adann T rkiye'ye verilm esini isteyerek m illiyeti bir tepkiyle ortaya kanlar, K brsn ngiliz idaresinde kalm asna itiraz etm i yorlard. K brsta Trk m illiyetiliinin "K brs Trktr" slogannda vurgu, Kbrs Yunan olam az noktasnda younlayordu ve Ingilizlerin adada kalm asyla K brs'n Y u n an olm asn n engellenebileceine inanlyordu. B ir sm rge olan K brsta, K brsl Trkler arasnda balayan m illiyeti h a reketlenm e, sm rgeciliin devam ndan yana tavr alyordu; nk etnik boyutun kefin e karn, toplum hl ken O sm anl m paratorluu nun ardndan adeta bir aznlk toplum uydu; tpk Birinci Dnya Sava esn asn da ve sonrasm da olduu gibi kend in i korum a altna alm aya alyordu. A ntism rgeci mcadele, ulusal bam szlk gibi dier sm rge halkalar arasnda grlen tutkulara Kbrsl Trkler arasnda rastlanm yordu.12 O n lar iin nem li olan, adann K brsl Rum larn, dolaysyla Y u n an istan n eline gem em esiydi. ngiliz ynetim i Kbrsl T rklerin tepkisinden yararlanm ay, za m an zam an da bu tepkiyi bizzat ynlendirm eyi temel strateji haline getir m iti. Nitekim , T rk leri K om isyonu da ngiliz Vali Lord W inston tara fndan kurulm utu. Sm rge ynetim i Kbrs T rk liderlii ile ibirlii halinde T rki yede "K brs lobiciliine devam ederken, Kbrs Rum toplum unda Enosis
D n y a d a T r k m
ges
317
mcadelesi yeni bir boyut kazand. 1949 ylnda bapiskoposluk koltuuna oturan III. Makarios, dinamik bir kla, Enosis istemini uluslararas ka muoyunun gndemine getirmek zere seferberlik balatt. 1950 ylnda ki lisenin nclnde gerekletirilen referandumda, Kbrsl Rumlarn yzde 95,73 tavrn Enosisten yana koydu.13 Bu durum, i savatan yeni km Yunanistanda heyecanla karland. Yunan halk sokaklara dkle rek Kbrsl Rumlarn isteklerine destek verdi. Makarios, referandumun so nularn dnyaya duyurmak iin her tarafa heyetler gnderiyordu. ngilte reye baml Yunan hkmetlerinin Kbrsl Rumlarn taleplerini karla mada yetersiz kalmas, Makariosu Yunan kamuoyunu Yunan hkmetle rine lcars kkrtmaya itiyordu. Giderek glenen kamuoyu basks ve Yu nanistann ngiltereden ok, ABDye baml duruma gelmi olmas, Yu nan hkmetinin 1952 ylnda Enosis istemini resmen gndeme getirme sine yol at. Yunanistan bir adm daha atarak, 1954 ylnda, Kbrs mesele sini Birlemi Milletlere gtrmeye karar verdi. 1Nisan 1955 tarihinde, Al bay Grivas bakanlnda kurulan EOKA rgt, Enosis iin adadaki ngi liz hedeflerini vurmaya balad.14 Bu gelimeler karsnda hem Trkiyedeki Turanc lobi, hem Kb rs Trk liderlii, hem de ngiltere, Trkiyeyi Kbrsa angaje etmek iin almalarn younlatrdlar. Kbrs Trk heyetleri Trkiyeyi daha sk zi yaret etmeye baladlar. Ancak, iin banda, Trkiye ekingen davranyor du. Trkiye bu aamada Kbrsl Trklere ngiltereyi desteklemelerini sa lk veriyor ve para yardm yapmak ve retmen gndermekle yetiniyordu. Yunanistann 1954 ylnda Kbrs sorununu BMye gtrmesiyle abalar daha da hzlandrlmt. Kbrs Trk heyeti, ngilizlerin teviki ve vize ve yolculuk ilemlerinde yardmyla, BM oturumlarn izlemek zere New Yorka gnderildi. ngiliz ynetimi diplomatik giriimlerin yan sra, EOKAya kar, byk ounluu Kbrsl Trklerden oluan bir yardmc po lis gc oluturmutu. Dnemin Trk hkmeti, nceleri Kbrs Trktr, Trk kalacaktr anlayn benimsemedii gibi, milliyeti kampanyalar da dizginlemeye alyordu. Ancak, 1950lerin ortasnda Kbrsa ilikin res mi politika milliyeti sylem temelinde ekillenmeye balyordu. Bu dei ikliin pek ok nedeni vard. 1950 ylnda ok partili dneme geilmi ve
318
K i b r i s t a T r k m a j i
o tarihe kadar clitist-m cdcniycti b ir m odernlem e projesi olan T rk m illi yetilii, giderek kitlesellem ede b aan kazanm t. Basn ve iletiim gibi m illi kam uoyu yaratm aya ynelik seferberlik m ekanizm alarnn yaygnlk kazanm as ve kitlesellem eyi kolaylatran poplist sylem ler bu srece yardm c olm utu. Y in e bu dnem inde gerekletirilen altyap yatrm lar, k rsal kesim le kentleri birbirine balayan yol yapm , kitlesel iletiim i ko laylatryordu. Trkiye adeta yeni yeni ulus olm a srecini tam am lyordu. 19 50 'li yllarda, Souk Sava antikom nizm i bu sorunu ideolojikletirmiti. K ib n sla ilgili faaliyet gsteren dem eklerin sylem inde, Kbrsl R unlar ve AKEL partisi kom nist olarak da tanmlanm aya baladlar. Kbrsl Rum larn byk ounluunun kom nist olduu iddia ediliyor ve am a larnn aday Sovyetler Birliine kazandrm ak olduu ileri srlyordu.15 Poplist M enderes hkm eti, byle bir ortam da, ngiltere'n in de tevikiyle, Kbrs konusuna el atm aya karar verdi. 1954 ylnda, Kbrs T rkt r Kom itesi yelerini grm eye ard.16 Sonunda T rkiye Kbrs'a el atm t. ngiltere'nin dzenledii Londra K o n fe ran sn a Y u n an istan 'la birlikte Trkiye de arlm t. Y unanistan, Kbrs halknn kendi kaderini tayin hakknn kabul edilm esini savunurken, Trkiye, adada ngilizlerin kalm asn, eer ngiltere kacaksa, K brsn Trkiye'ye verilm esin i iste m iti. Pek tabii, u zlam a salanam ad am a ngiltere am acna ulat. ngilizler Kbrs'taki toplum lar arasndaki gr ayrlklarnn aa km asn salam lard. K brs'ta ngiliz sm rgeciliin in devam n istem ek kolayca savunulabilir bir ey deildi. D ier yandan ileri srlen ikinci alternatif, ya ni adann Trkiye'ye verilm esi olacak i deildi. Kbrs sorunu her ne kadar T rk kam uoyunun gn dem ine yukar da sz edilen yntem lerle getirildiyse de, T rk toplum unun belleinde derin izler brakan Y u n an ordusunun A nadolu'daki etkinlikler daha etkiliy di. Bylelikle, Kbrs sorunu T rkiye'n in m illi davas" haline getirilm iti. Y akn Trkiye tarihinde ilk kez bir d politika konusu m illi dava" oluyor ve elitist T rk d politikas ilk kez, kitlelerin duygularna alyordu. Bu s rete farkl aktrler farkl kayglarla yer alm lard. Enosisin K brsl T rk ler tarafndan bir tehdit olarak alglanm as kar-m illiyeti bir tepkiye yol am ve bu tepki K brsta T rk m illiyetiliinin glenm esiyle noktalan
D n y a d a T r k m
ges
319
m t. Trkiye halknda ise Kbrsl Rum larn E n osis politikas, Y u nan or dularnn zm ir i igalin i artryordu. Bu konuda kolektif hafza iyice yklyd. T rk hkm eti asndan ise hem poplist milliyetilik hem de stratejik kayglar sz konusuydu. zellikle T rkiyenin gney sahillerinin askeri gvenlii iin Enosis m utlaka engellenm eliydi. ngiltere K b rsta kendi varln salam a alm ak iin siyasi bir m anevra sergileyerek taksim tezini ne karm ve T rklerin hareketlenm esine yardm c olm utu. So nu olarak, 19 5 0 le r in sonuna doru gelindiinde, hkm eti, kam uoyu ve derin devleti ile K b rs'a angaje olm u bir T rkiye vard. Kbrsta T rk m illiyetilii byle bir sre iinde doup geliti. n celeri, anavatanla zd elem e itkisi ile ortaya kan etnik T rk kim liine sarlm a eilim ini, 1 9 4 0 h yllarda anavatana balan m a tutkusu olarak te zahr eden m illiyeti refleksler izledi. 19 5 0 'i yllarda ise, K brsta Trk milliyetilii, siyasi bir pogram olan, kitleselleen aksiyoner bir ideoloji olarak tarih sahnesinde yerini ald. 50'li yllarn sonlarna geldiim izde ise K b rsn d u n u n u ilgin bir hal ald. Yunanistan Enosisi gerekletirecek kadar, Trkiye taksim i sala yacak kadar ve ngiltere K brs elinde tutacak kadar gl olm adklarn dan devletin denetim i altnda ve garantrlk haklarnn saland yapay bir devlet olan Kbrs Cum huriyeti kuruldu.17 T rk kim lii bu devlet ieri sinde ezik ortak olarak tanm lanr hale geldi. 7/3 orannda tem sil edilm e si ve alnacak olan kararlarn hem Rum devlet bakan hem de T rk ba kan yardm cs tarafndan onayna braklm as alm alarn tkanacann en nemli gstergesiydi. Ksa zam anda Rum toplum u ele geirm i olduu gc kullanm a yolunda alm alara balad. ki toplum arasnda ykselen tansiyon 19 6 3 kanl noeli ile en st dzeye kt ve T rk toplum u dar alan larn ierisinde hayatn devam ettirm ek zorunda kald. 19 6 3 ile 19 7 4 ara sndaki srete K brs'ta bulunan T rkler R u m lar tarafndan adadaki var lklar yle ya da byle sona erdirilm esi gereken azn lk olarak alglanm aya baland. D dn ya ise gelim elere sn rl etkinlikler ile tepki gsterdi, hat ta A BD Bakan Joh n son 'n yazd m ektupla yapt gibi kim i zam an T r kiyenin etkinliklerini engelledi. 15 T em m uz 19 7 4 ylnda Nikos Sam pson tarafndan gerekletirilen darbe sonras Kbrs C um huriyeti C u m h u rba
320
K [ B R I S TA T R K M A f l
k an M akarios grevden alnd. T rkiye 20 Tem m uz gn garantrlk haklarn kullanarak Kbrs Bar H arek tn gerekletirdi. 2 0 -2 2 T em m uz arasnda ilk kartma dnya tarafndan m em nunlukla karland: Y u n an istan da cunta devrildi ve T rkiye askeri gcne ram en harekt ksa tutarak bar yanls olduunu gsterdi. A ncak 14-16 A ustos'taki ikin ci h a rektn hem en sonrasnda T rkiye ar itham lar ile karlat. izilm i olan Atilla hatt sayesinde taksim anlayna bir adm daha yaklam as, T r kiyenin dnya kam uoyunda igal kuvveti olarak alglanm asna yol at. 20. yzyln bandan 19 7 4 e kadar geen sre iinde ykselerek g e lien Kbrs'ta T rk milliyetilii, 1974'ten sonra tarihi m isyon u nu ta m am lam aya yneldi. Trk-m erkezci milliyetilik anlay ve bu anlaytan kaynaklanan politikalara kar, Kbrstrk-m erkezci" ve Kbrs-rnerkezci" tepkiler ykselm eye balad. K ib n sl T rklerin ezici ounluu T rkiye nin K brs'a m dahalesini byk bir cokuyla karlam , bu coku, Kbrsl Rum lardan arda kalan ganim eti paylarken tam bir bayram sevincine d nm t. Lks binalar, evler, fabrikalar, oteller birdenbire K brsl T rkle rin olm utu. Ada taksim olm utu ve Rum lar bir daha K brs'n kuzeyine dnm eyeceklerdi, dnm em eliydi. Ezici ounluk bunu benim siyordu. 19 7 4 ncesi gettolarda kt kanat geinen K ibnsl Trkler, im di zengin Kuzey K brs'n yeni zenginleriydiler.'8 B u arada T rkiyeden gelen soydalar da, K brsl T rklerin yeni kom ular olarak Kuzey K brsa yerlem eye bala m lard. 1975 ylnda Kuzey K brs corafyasn m illiletirm eye dnk ilk siyasi adm atlarak, K bns T rk Federe Devleti kuruldu. M illiletirm eye s ratle devam edilerek, btn R um ca isim ler Trke olarak deitirildi. ka rlan soyad yasas gereince Kbrsl Trkler de kendilerine z Trke yeni isim ler sem ilerdi. R a u f Denkta, Kbrs T rk Federe Devletinin cu m hu r bakan seilirken, onun nderliinde kurulan U lusal Birlik Partisi de ilk seim lerde ezici bir stnlk salayarak hkm et oldu. Yeni kurulan T op lu m cu Kurtulu Partisi ve 19 7 4 ncesinden kalm a Cum huriyeti T rk Par tisi m u h a lif partiler olarak siyasi yaam da yerlerini aldlar. K brsl T rkle rin tatm in edilenleri hkm et partisine oy verirken, ksknler m u h a lif par tilere yneliyorlard. Bu arada, 19 7 6 ylnda, Trkiye ve D enktan istei zerine, KTFD parlam entosunda yer alan btn partiler Kbrs sorununa
D n y a d a T r k m
ges
32i
tek zm eklinin iki blgeli, iki toplumlu federasyon olduuna oybirli iyle karar verdiler. Ancak UBP, Denktan politikasna paralel olarak fede ral zmden sratle uzaklanca, federasyon muhalif partilerin savundu u ve bu yzden horlandklar bir siyasi ilke olarak kald/9 Bu arada, Trkiyeden gelen soydalarla birlik salanamad ve Kbnsl Trkler giderek, anavatanla zdeleme aamasndan, farkllklarn kefet meye baladklar, yeni bir aamaya geiyorlard. Trkiyeden gelenler de Kb rstaki soydalarn, ulusal fantezilerindeki gibi bulmamlard. Konutuk lar Trkeden klk kyafetlerine, kadnlarnn serbestliinden toplumsal etkinliklerine kadar, Trke benzemeyen bir sr halleri vard. Soyut soy dalar birlii, yerini somut farklla brakyordu. Kazanlan topraklara, kimin daha fazla kan aktt yan iinde yeni bir gerilimin tohumlan ekiliyordu. Kuzey Kbrs' Trkletirme program erevesinde Trkiyeden aktarlan n fus arttka nyarglar da gleniyor ve gnlk yaamn ayrlmaz paras ha line geliyordu. Her ey, gelecein huzursuz toplumuna iaret ediyordu. Ku zey Kbrs milliletiriliyordu ama uluslararas bir zne olamyor ve adeta Kb rsn kuzeyine skyordu. 1983 ylnda Kuzey Kbrs Trk Cumhuriyetinin ilan bu durumu sadece arlatrmt. Bu koullar altnda balayan g, gi derek hzlanyordu. Anavatan Kbrstayd ama Kbrsl Trklerin Lond ra'daki says durmadan artyordu; isizlik, partizanlk, gelecek endiesi, in sanlar g yollarna drmt. Gidenlerin yerine Trkiyeden soydalar gelmeye devam ediyordu. Taksim yldz parladka, Kbrs Trk toplumu snyordu. Kibnsl Trklerin kaderini deitirmek umuduyla muhalif parti lere ynelmesi sonu getirmiyordu. Kuzey Kbrs, dnyadan kopuk, Trki yeye her eyi ile baml bir corafyayd ve bu bamlln bir bedeli vard. Kbns Trk toplumuna gelecek kuramayan Trk milliyetileri, gemii yeni den kurmaya yneldiler. Mehul asker antlan, ehitler haftas, Barbarlk M zesi, katliamlar unutma kampanyalar, 20 Temmuz enlikleri, kran gn leri ve ilkel tarih kitaplanna dayal eitim sistemiyle, iinde nostalji olmayan bir gemi yaratlmaya alld ve gelecek gemiin hizmetine sunuldu. Kibnsl Trklere adeta kendilerinin olmad bir gemi yaratld. Kbrs Trk etniklii Trk milliyetiliine eklemlenirken, Kbns Trk toplumunun zamansal ve meknsal durumundan kaynaklanan aidi
322
K i b r i s t a T
rk
m a ji
yeti yok saylyor vc neredeyse K b n s T rk toplum unu tam am en inkr et m eye varan bu yaklam , entelektel bir yanlsamamdan ok, taksim tem el li siyasi tercihlere m eruiyet aram aktan kaynaklanyordu. K brsta ortay konm aya allan ulus anlaynda, Rum kartl ve T rkiye Cum huriyeti ile zdeleme dnda gndem e gelen her trl d u yarllk, ihanet ve anlalm az aydn sam alklar olarak deerlendiriliyordu. H er eyin kkensel bir kim lik iinde eritildii bir ortam da, farkllam a, rgtl yapya kar bir kom plo olarak deerlendiriliyor, Kbrs, lk e ola rak anlam szlatrrken, aym zam anda, T rkln kalesi olarak ilevsel letiriliyordu. Kbrsl T rklerin ayr bir toplum olarak varl bu ilevselletirneye m eruiyet kazandrm aya yarad oranda hatrlanyor, zellikle i 9 9 o l yllardan sonra, buna da gerek duyulm uyordu. Sovyetler Birliinin dalm asyla, daha nce dar ve m arjinal siyasal kadrolarn program nda yer alan Pantirk kltrel ve siyasal irredantist eler, bu kez geni lekli olarak yeniden sahneye kt. Sovyeller B irli in in zlm esinden nce ve M H P nin ve daha az olm ak zere dier sa partilerin szcln yapt bu dnce, zlm eden sonra yaygn bir eilim haline geldi. Bu dnem de K brsl T rklerin Kuzey K brsa dair za ten clz olan sz sylem e hakk iyiden iyiye yadsnd. En yetkili azlardan Kuzey K brs'n nem li olduu ve K brsn geleceiyle ilgili kararlar orann sak in lerin in deil, 'u lu su n tem silcisi120 Trkiye hkm etinin ala bilecei sylendi. B u siyasi, ekonom ik, ideolojik ve kltrel ortam da, K brs'ta T rk m illiyetiliine kar, gelecei taksim projesi dnda arayan b ir Kbrsl T rk harekeli geliti. Bu harekelin lem elinde yalan drt yadsnm ay yad sm aktr. Farkllklarn kendiliinden atm aya yol am ad, ancak som ut balam larda ortaya kan anlam azlk ve atm alarn kltrel b ir boyut kazand dnlrse, Kbrsl T rklerin farkllklarn siyasallatrm aya koyulm alar, Kbrs veya K brsl Trk-m erkezci yaklam larn kim lik hareketleri olarak ortaya km alar daha kolay anlalr. K brsl Trkler arasnda ykselen bu araylar, daha nce Kbrs Rum toplum unda oluan K bns-m erkezci araylardan nem li bir farkllk sergilem ektedir. zellik le, 19 7 4 ncesinde Yunan cun tasnn tutum una kar ykselen Kbns-m er*
D n y a d a T r k m
ces
323
kczci tavr, H elen m illiyetiliinin K ibnsl Rum versiyonu olarak ortaya km t. Bu ynelite, Kbrsl T rkleri iine alan ortak yurt ve ortak yurt talk gibi kavram lardan eser yoktu. Kbrs, bir H elen lkesi olarak tahay yl edilm i, ortak bir sosyal-siyasal-alan olarak kurgulanm am t. Kbrsm erkezciliinin K brsl Rum versiyonu, K brsl T rklerin varl vc iradesini gzetm ek gibi, birlikte yaam ann ayrlm az elerine yer ver m em iti; K brsl T rk versiyonu ise, adann blnm esi ve taksim poli tikasna kar karken, K brs, Kbrsl Rum ve T rklerin ortak yurdu olarak kavram sallatrarak, K bns tarihinde ilk kez olas bir postnasyonal Kbrs yurtseverliinin tohum larn atmaktadr. 19 7 4 ten sonra oluturulan statkoyu deitirm eye dnk btn abalar, bugne kadar sonusuz kald. Bir yanda K ib n sl Trkler arasnda ykselen postnasyonal K b n s yurtseverlii, dier yanda K brs Rum tarafnn A B 'ye ynelm esi ve Yunanistann yardm yla yelie sahip olm as yeni dinam iklerin olum asna yol ayor. H er eyden nce, Bat diplom asisi iinde Dou A kdeniz'in uzak adas , birdenbire A vrupa sorununa dn t. Avrupa Birlii nin genilem e srecini tehdit edebilecek bir sorun haline gelm esi ve Trkiye A B ilikilerini ok yakndan ilgilendiriyor olm as, Bat'da unutulan Kbrs soru nu nu n yeniden gndem e gelm esini salad. Kbrs sorunu, bir kez daha Batnn i sorunuolarak boy gsteriyor. Tarih, adeta tekerrr ediyor. Bir zamanlar, Kbrsl Rum lann Yunanistan'la birlem e hareketi Kbrs' Batnm sorunu haline getirmiti, im di Kbrsl Rum larn A B yelii ayn sonuca yol ayor. O zam anlar ada iinde Kbrsl Rum larn konum u daha glyd am a Trkiyenin Bat iinde stratejik nem i bunu karlyordu. im di, T rkiye nin ada iindeki konum u daha gldr, am a Kbrsl Rum lar ve Yunanistan'n AB iinde stnl vardr. 19 7 4 ncesi K brsl Rum larn uyguladklar zm szlk zm dr politikasn 19 7 4 ten sonra uygulam aya koyan ve Kbrs sorununu iki taraf arasnda bir i sorun olarak sergileyen T rk taraf, A B nin devreye giriiyle, A dann statsn m zakereye am ak zorunda kald. Kbrs sorununun Avrupalam as , Trk-AB ilikilerinin K bnslam as na yol at. Sonu olarak ortaya kan grntde Kbrs'taki T rk im ajn 2 0 0 4 seim lerine kadar u ekilde zetleyebiliriz:
324
Bat m erkezli olarak d eien koullarn nda; O sm anl mparatorluu dnem inde: Egem en g, istikrar salayc ngiliz egem enlii srecinde: Kontrol edilebilir aznlk, sadk kille, uslu toplum 19 6 0 -19 7 4 : C um huriyetin ezik orta 1 19 74-19 8 3: gal kuvvetleri desteinde hareket eden, Cum huriyete darbe vurm u kesim - 19 8 3: Y asad devlet kurucular ve u zlam a kartlar 1 Y u n an istan gznde ise nce M egalo idea daha so n ra enosisi engelleyen asim ile edilm esi gereken etnik aznlk 1 T C gznde ise _ 19 2 3-19 5 0 aras: ngiliz kontrol altndaki soydalar adeta Bat Trakya Trkleri 1 19 5 0 -19 6 0 aras: Stratejik d savunm a ya da denge u n su ru 1 19 6 0 -19 6 3 aras: Blgedeki varln devam lln salayacak yerel unsuru 1 19 6 3-19 7 4 aras: Milli dava unsuru, kurtarlm as gereken soydalar . 19 7 4 -19 8 3 aras: Kurtarlm blge halk, uluslararas platform daki m illi davas ya da doal sorunu 1 19 8 3 sonras ise bir ayrm a yaanm tr. 1 T C 'n in K brsa bak: ehit kan ile su lanm terk edilem ez top
raklar ya da tam tersi olarak her olayda karm za kan kam bur 1 K brs'n T C 'ye bak: Kurtarc kollayc ya da tam tersi olar btnlem enin nndeki bask unsuru 2 0 0 4 Kbrs genel seim lerinde ortaya kan sonu ilk kez T C ve Kbrs arasndaki farkl dnceyi ortaya koym utur. B u sonu R a u f Denkta'n tek adam ynetim ine kar olan hem de AB srecinden etkilenen g n m z Kbrs Trk toplum unun tepkisini gsterm ektedir. G l bir konum da olm ak iin birleilm esi gereken dnem de ayrm a balam , hat ta K K TC ynetim i T C vatandalarna vize uygulam a karan alacak kadar bam sz hareket etm e dn cesin e ulam tr. B u g n iinde bulunulan bu durum un, yani Kbrs'taki T rk im ajndaki ulankln nedeni T C nin olaya m illi bir dava olarak bakm as m illi bir politika retem em esidir.
D n y a d a T r k m
ces
325
a r
ve
o ra fya
D z s n
d e n
e m e l e r
B R O S M A N L I K M L : I 4 . - I 7 - Y Z Y IL L A R D A R M / R M A D Y E T VE M G E L E R
Salih zbaran
OSMANLI KLELNN S O N U l8 0 O - X 9 O 9
Y. Hakan Hrdem
T e h lk e i T a t la r , T a r ih B o y u n ca B a h a ra t
Andrew Dalby
B z a n s i n D a m a k T a d i : K o k u l a r , a r a p l a r , Y e m e k l e r
Andrew Dalby
K i d a l e n e n U
y g a r l ik :
id in
a r ih ve
s l a m U y g a r l i i n a Et k s
J O N A T H A N M . B lO O M K u r t u l u S a v a i n d a B e k t a l e r
Hlya Kk
O S M A N L I D N Y A S I VE A V R U P A I3O O - I7O O
Daniel GofFman
O s m a n li K a r ik a t r n d e B a lk a n S o r u n u
1908-1914
Tobias Heinzelmann
O S M A N L IN IN SO N Y lL L A R I 1 9 0 8 - 1 9 2 3
A. L. Macfie
P A D A H IM o k Y a a ! O S M A N L I D EVLETN N S O N Y Z Y lL IN D A M ERA SM LER
Hakan Karateke
S a n a t, K lt r ve M u tfa k
Phyllis Pray Bober

Y e m e n d e n B a s r a y a S i n i r d a k O s m a n l i
Salih zbaran
S
z e
lm ey
Em
r e d iy o r u m
! B ir
in c i
nya
S a v a i'n d a O
sm anli
rdusu
Edward J. Erickson
Yunanca D
n c e
arapa
Kltr
B a d a t t a Y u n a n c a - A r a p a e v i r i H a r e k e t i v e E r k e n A b b a s T o p l u m u
Dimitri Gutas
Avrupa lkeleri 14. yzyln sonlarndan itibaren Trk" szcn giderek daha ok duymaya baladlar. Ne var ki, o zaman Trk sznn bugnknden daha geni bir anlam vard, dar anlamda yalnzca Osmanl sultannn tebaasn deil, neredeyse btn Mslmanlar kapsyordu. Osmanllarn Avrupa topraklarnn ilerine giderek daha fazla nfuz etmeleriyle yava yava "Trk szcyle ifade edilen bir imge ortaya kmaya balad. Akdeniz'in bir ucundan dierine ulaan, yolda zerine eklenen hikyelerle sslenen, ou zaman dnmlere urayan Trk imgesi 15. ve 16. yzylda, Giovanni Ricci'nin Trk Saplants diye adlandrd bir nitelik kazand. Osmanllar ile Avrupa devletleri arasnda hem Avrupa sahnesinde, hem de daha sonraki yzyllarda Basra Krfezi, Umman Denizi ve Hint Okyanusu zerinden "Dnya sahnesinde cereyan eden olaylar, imgeler dnyasndaki atmay iddetlendirdi. Corafi keiflerle baka ktalara yaylan Avrupa uygarl bu atma iinde ekillenmi Trk imgesini de uzaklara tad. Ama madalyonun bir de teki yz var.
Dardan Osmanlya bakarken kurgulanm bir Trk imgesinin yan sra bir de Osmanllarn, Osmanl mlknde yaayanlarn bir blm hakknda gelitirdii bir Trk imgesi" sz konusuydu. te bu kitap ili gibi uzak lkelere be ulaan Trk imgelerini farkl perspektiflerden incelemeyi amalyor. spanyol edebiyatndan Slovak edebiyatna, Osmanl tarih yazclarndan Bat'mn kronik yazarlarna kadar uzanan geni bir yelpazede Trk imgesini/imgelerini ele alyor.
Ta
ve
Co
rafya
Dizisi
KtapYAYINEV
ISBN 975-8704-80-X
18,-YTL 18.000.000.-TL

Dunyada Turk Imgesi Ozlem Kumrular

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Dunyada Turk Imgesi Ozlem Kumrular

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

K T A P Y A Y I N E V - 8 3 T A R H VC C O R A F Y A D Z S - 3 2

kitap kitapvayinevi.com w: www.kitapyavmevi.com

SlLVIO M ARCHETTI / AVRUPALILARIN G ZYLE T R K L E R IIa a l a in

F ern a n d o F ern n d ez Lanza / H absburg-O sm anii Rekabeti B alam in d a

Y z y ild a Ispan ya'da T r k

ZLEM KUMRULAR / KANUN'NN

m ajinin G rs e l Y an sim aiari M a sala 'd a T r k Sevgs

M it h a t B ay d u r / H e r Y e rd e O lm ak, H i b ir Y e rd e O lm am ak B o z k u r t G v e n / K im lik , m aj ve T r k m aji

H a ll B erktay / Km e Dm e K o rk u su n a O sm anli-T rk Reaksiyonu FaTO AdLO LU /

H a n d e B ls e l / R e k la m la r d a T r k m ajina G e r i D n A ta o l B eh ram olu /

C h a r le s Sabatos / Slo v ak E debyatind a B r Baski M e ta fo ru O la ra k T r k le r E r t u r u l n a lp / sp an yo l R o m an Y a z a r i V ic e n te B la s c o Ib n ez'de T r k m aji

TRKYE VE T RKLER )a Edith

AVRUPALILARIN GZYLE TRKLER: MTOS VE YANLI ANLAILMA

rk uygarl, sekiz yz yl akn bir zaman nce Akdeniz kylarna

OSMANLI KAYNAKLARINDAN YANSIYAN TRK MAJ(LAR)I

demekte, Macar kral da yle konuturularak bu projeye katlmaktadr:

BATILILARIN GZNDE TRK MAJININ GERD DEMLER

Not: Aada ad geen parlamento yeleri yazl ya da szl olarak gr bildirdiler:

2 .. Bedensel h azlar - e h v e t li k a d n la r - lanetleyen d in le rd en ... (O rtaa)

3.1. T a k so n o m i: Tarihte Trk, gebe ya da d n m e k im likleri

asla tecimsel olmayan, samimi

randa sefalet iindedir.

Tablo 7,19, yzyl Osmanl mparatorluumda rklann taksonomisi1**

im an gl (ehirdekiler yal hari)

yakkl? irkin irkin csseli

Entari Ayakkab Sank Dil Faaliyet Davran

mavi krmz kaba ticaret tefeci

mavi siyah spanyolca kulak trmalayc ticaret tefeci

Au e rd e du livre precieux, Paris, 19 6 0 . T rkn Yeri. .11.

H clm ut Sclelsky, Sociohgie de la sexualit, 1955, fr. ev., Gallinard. 19 6 6 , s. 171-182.

10 0 Yunan M itolojisinde yeraltnda ktlerin cezalarn ektii cehennem . n .

114 115 116 117 118

HABSBURG-OSMANLI REKABET BALAMINDA 16. YZYILDA SPANYA DA TRK MAJI

I . SPANYOL YAZARLARIN G Z YLE T R K L E R N O R J N

KPEKLER VE DOMUZLAR SAVAINDA KANUN NN BATI SYASETNN BR Z DM OLARAK TRK MAJI

M. Gachard, Correspondance de Charles*Quint et DAdrien VI, Brksel 1859. s. 139.

TRK MAJININ GRSEL YANSIMALARI

MA, Baheehir niversitesi, Fen-Edebiyat Fakltesi GE Ofisi retim Grevlisi.

R esim 5. K u a g y sh 'd e b u lu n m u g m bir t a b a k '0 Resim 6. H u n s v a ri

R e sim 1 0 . A b b a s i k eram i i lo .y y '6 R e sim u . K u bad A b a d Sa ra y R e sim 1 2 . S e l u k lu k eram i i 13 -y y 7

R esim 1 3 . N o in U la K u rg an m d a b u lu n a n d o k u m a d a e rk e k b a R esim 1 4 - 1 5 . L o re n z o L o tto , M a d o n n a , 1 5 2 1 - 1 5 2 3 *9

dbjbum ctb turcborii

L ond ra, N atio n al C alle ry

R esi m 3 0 . Fatih A lb m n d e n Fatih P o rtre si,

R esin r. A n d rea M ag teg ra, M n e cc im Krallarn T a p n m as

R esim 32. P in tu ricch io n un A z iz e C a th rin e 'n in T a r t m a s 58

R e sim 34 -35-36 -37-38-39 . Trk T ip le m e le ri S e risi, A v K p e i T utan Trkler, F lo r a n sa P a la z z o Pitti,

bu figrler ksmen Trklerin barbar, kavgac imajlarm da hatrlatmaktadr.

R e s im 4 4 . F ra n o is Rivi re, "Trk k o st m le rle y a b a n c " , sv ire49

'Yastkla Oturan Trk Kadn"*4

R e s im 5 0 . Ja c o b P etite P o rc ela in 19 -yy F ran sa

R e sim 5 1. HcHst* Trk m z isy e n le r

R e s im 55. A ta B in m i Trk K a d n ," 1 6 4 8 ^

R e sim 5 6 . "C o stu m e d e Em p ire T urc," 1 8 2 59

R e sim 57. "O d a lk ," V en ed ik O kutu, 17 -y y 60

Turkish Salc'SoJ/jfi>y's, Londra, Ekim 1-996, s.113.

Mjdat Kayayerli, "Avrupa'da Trk mgesi" iiAvu>.haberanaliz.com/detay.php?detayid=y41 Nisan 2004.

ANNA MASALA DA TRK SEVGS

Dr.. Bahcchir niversitesi Meslek Yksekokulu Mdr.

HERYERDE OLMAK, HBR YERDE OLMAMAK

KMLK, MAJ VE TRK MAJI

K u ram sal ereve

Daha nce bildiri sunan arkadalarm eitli, arpc rnekler verdiler.

BRNC LG LE NC LG ARASINDA YKSEK UYGARLIKLAR: KME DME KORKUSUNA OSMANLI-TRK REAKSYONU