E drejta Ndrkombtare Private Viti III

Nocioni i s drejts ndrkombtare private

E drejta ndrkombtare private sht deg e s drejts s nj sistemi juridik t shtetit konkret ashtu si jan edhe degt tjera t s drejts shembull : e drejta familjare , e drejta penale , e drejta civile , e drejta administrative , e drejta ekonomike , e drejta e puns etj. Pra kjo e drejt rregullon nj lmi t caktuar t marrdhnieve shoqrore q nuk sht objekt i rregullimit juridik t asnj dege tjetr t s drejts. E drejta ndrkombtare private si deg e s drejts e sistemit juridik t nj shteti konkret prfaqson trsin e normave juridike me ann e t cilave rregullon marrdhniet juridike private ku paraqitet (sht i pranishm) elementi i huaj juridiko-privat. Emrtimi i t drejts ndrkombtare private

Lidhur me kt lnd ekzistojn dy emrtime t cilat jan pranuar n doktrinn juridike dhe at : E drejta ndrkombtare private Konflikti i ligjeve ( Anglo-sakson Conflict of Laws) Lidhur me emrtimin E drejta ndrkombtare private mbi sundon qndrimi se ky emrtim nuk sht adekuat .Prkatsisht ajo nuk sht ndrkombtare ngase si theksuam m lart ajo sht deg e s drejts s brendshme. Marrdhniet q i rregullon nuk jan marrdhnie ndrkombtare por prmbajn n vete element ndrkombtar , ngase permes elementeve te marredhenies (subjektit , objektit apo te drejtave dhe te detyrimeve) jane te lidhura edhe me sovranitetin e shtetit tjeter ( te huaj ose te me teper shteteve tjera).Gjithashtu e drejta nderkombetare nuk eshte as private. Nuk ka dyshim se termi ( nocioni) private e ka prejardhjen nga koha e kapitalizmit liberal ku e drejta eshte ndare ne te drejten publike dhe private. Arsyeja e vetme per perdorimin e termit marredhenie juridiko-private (juridiko civile) ne kushtet e sotme konsiston ne shkaqet praktike , ngase nuk ekziston emertim me adekuat i perbashket per te drejten civile , familjare , ekonomike dhe te drejten e punes.Per shkaqe dhe arsye te njejta eshte ruajtur fjala private edhe tek i emertimi i lendes sone. Objekti i te drejtes nderkombetare private

Objekt i se drejtes nderkombetare private jane : a) b) c) d) Marredheniet juridike private ( me element te huaj) Normat juridike qe i rregullon keto marredhenie me element te huaj Kolizioni i ligjeve Kolizioni i juridiksioneve

a) Te Marredheniet juridiko-private duhet te kemi parasysh faktin se marredheniet e cekura me lart e perbejne objektin e se drejtes nderkombetare private vetem ne qofte se ne vete e permbajne elementin e huaj qofte ne subjekt , objekt apo ne te drejta dhe detyrime , ne te dy nga keto elemente apo ne te gjitha elementet. b) Mosmarreveshjet jane me te medha kur si objekt i kesaj dege te se drejtes trajtohen ato norma qe i rregullojne marredheniet juridiko-private qe permbajne ne vete element te huaj. Keto jane normat e te

drejtes procedurale , te drejtes materiale civile , te drejtes se punes , te drejtes ekonomike si dhe te drejtes administrative. c) Duhet te theksojme se ekziston vetem nje lemi qe pranohet nga te gjithe se eshte e teresi e te drejes nderkombetare private ne fakt , behet fjale konfliktin e ligjeve qe ngerthen ne vete normat e kolizionit te cilat percaktojne te drejten kompetente materiale (substanciale) per rregullimin e marredhenieve qe permes elementit te huaj lidhen me me teper sovranitete dhe per rregullimin e te cilave jane te interesuara dy ose me teper shtete. d) Objekt i DNP shpesh here konsiderohen edhe normat e konfliktit te juridiksioneve , perkatesisht dispozitat qe i rregullojne marredheniet juridiko-procedurale me element te huaj , parasegjithash dispozitat per kompetencen nderkombetare dhe per njohjen dhe ekzekutimin e vendimeve te huaja per kundrejt qendrimit se keto dispozita e perbejne objektin e nje disipline te veqant te drejten nderkombetare procedurale civile. Paraqitja dhe zhvillimi i DNP

Si t gjitha degt tjera t s drejts edhe DNP sht lidhur me levizjet shoqerore dhe ekonomike. DNP kerkon qe te studiohet ne te gjitha periudhat dhe formacionet e zhvillimit ekonomiko-shoqeror qe te kuptohet zhvillimi i saj. Paraqitja intenzive dhe masovike e marredhenieve te llojllojshme juridike private me element te huaj dhe pamundesia qe ato marredhenie te rregullohen me deget ekzistuese te se drejtes imponuan nevojen qe te krijohen normat dhe dega e se drejtes qe do ti dallonte ato marredhenie te cilat jane te lidhura njekohesisht me sovranitet te shteteve te ndryshme. Zanafilla e DNP ne Rome

Njelloj sikurse te te drejtat civile te huajve , burimet e shkruara te se drejtes romake na bejne me dije se ato kane permbajtur norma qe mund te konsiderohen si nje lloj i normave te konfliktit te ligjeve por megjithate ende nuk mund te konsiderohet se jane norma te se drejtes nderkombetare private. Edhe pse e drejta romake nuk ka permbajtur norma te kolizionit ne kuptimin klasik megjithate disa raporte juridike te te huajve qe jane krijuar sipas statutit te tij personal (lex origo) jane pranuar (njohur) edhe ne territorin e Romes. Padyshim superioriteti ekonomik i shtetit romak ka ndikuar edhe ne superioritetin e jurdiksionit dhe te drejtes romake. Zhvillimi i DNP ne Greqi E drejta e huaj nuk eshte zbatuar ne Greqi. Gjykatat e kane zbatuar te drejten e vet Lex Fori. Por ka pasur raste kur e drejta ( e drejta e polisit tjeter) eshte marre parasysh , keshtu per shembull , ne nje konflikt rreth hartimit te testamentit , thekson se do te arrihej rezultati i njejte sikur te zbatohej e drejta e venbanimit ku ka jetuar testatori dhe e ka hartuar ashtu edhe sipas te drejtes nacionale (trashegimlenesit) e gjithashtu edhe sipas te se drejtes se te paditurit te trashegimtareve ligjor ( ky eshte rast ne te cilin thuhet se duhet te behet zbatimi i te drejtes se huaj).Gjithashtu ne marredheniet tregtare me Egjiptin , ne kontrata u percaktua ne rast kontesti , kompetente per zgjidhjen e tij ishte shteti ne gjuhen e te cilit ishte shkruar kontrata. Parimi i Personaliteti

Pas pushtimit te Romes nga fiset barbare pushteti qendror ka qene tejet i dobet te mund ta zbatoje sistemin unik juridik ne tere territorin per te gjithe pjesetaret e shtetit , aq me pak ka qene ne gjendje qe zgjidh problemet e konfliktit te llojeve. Per kete arsye si parim kryesor per zgjidhjen e kolizionit te ligjeve eshte dashur te merret parimi i personalitetit e jo lidhja territoriale. Gjate percaktimit te se drejtes kompetente. do individ marredheniet juridiko-civile do ti rregulloje sipas te drejtes personale pra sipas te drejtes se fisit te cilit i takon , pa marre parasysh se ku eshte krijuar marredhenia konkrete. Parimi i Territorialitetit Me dobesimin e lidhjeve fiserore dhe lidhjeve te gjakut , parimi i personalitetit gradualisht fillon te zbehet dhe ne vend te tij paraqitet nje lidhje tjeter shume me e theksuar ajo per token (territorin) dhe si e tille lidhja per token ka qene kriteri i vetem dhe pozita juridike e njerezve varej nga kjo lidhje. Ne vend te parimit te personalitetit mbisundon parimi i territorialitetit. Ne teresi i formesuar parimi i territorialitetit ka nenkuptuar qe te gjitha raportet juridike te krijuara ne territorin e feudalit do te vleresohen sipas te se drejtes qe zbatohet pavaresisht prejardhjes gjykata ne zgjidhjen e rasteve zbatonte te drejten e vendit (Lex Fori). Teoria e Statuteve Me teorine e statuteve nenkuptonte koncepcionet e perfaqesuesve te shkolles se statuteve lidhur me zgjidhjen e problematikes se kolizionit te statuteve ose te kytymeve midis qyteteve apo provincave qe jane gjendur ne kuader te nje sovraniteti te nje shteti. Qytetet Italiane me traktatin e Konstances te vitit 1183 kane fituar autonomi te gjere deri ne ate mase saqe jane konsideruar sovrane , keshtu kane filluar te miratojne te drejn e vet (partikulare). Ne qofte se statutet qe jane miratuar nga qytetet kane parapare zgjidhje juridike qe kane ndryshuar nga zgjidhjet e parapara sipas te drejtes romake , atehere statutet e kane deroguar te drejten romake sipas parimit Lex Posterior derogat legi priori keshtu qe eshte mundesuar te shtrohet eshtja e kolizionit te ligjeve.

Shkolla Italiane e Statuteve Padyshim se ka luajtur rol te rendesishem ne te drejten nderkombetare private. Shume parime te kesaj shkolle gjejne ende zbatim ne te drejten pozitive.Ato fillimisht i zgjodhi doktrina juridike e me pas praktika gjyqesore. Kolizioni i ligjeve (statuteve) doktrina i ka zgjidhur duke i studiuar dhe glosuar tekstet e caktuara te se drejtes romake. Gjate percaktimit te rregullave ( te se drejtes kompetente) per rregullimin e marredhenieve konkrete juridike midis qyteteve perkatesisht raporteve juridike me element interlokal , ata u ben glosator dhe postglosatore dhe duhet ti zgjedhin keto dilema : Sipas se cilave kritere duhej percaktuar marredhenia konkrete juridiko-civile me element interlokal qe eshte lidhur juridikisht edhe me qytetin tjeter , dhe ne baze te cilave kritere duhej te percaktohej aplikimi i te drejtes (statutit) te qytetit te vendit apo te drejtes se qytetit te huaj , ose drejtes romake si e drejte e pergjithshme. BARTOLUSI beri ndarjen e statuteve reale dhe personale. Statutet reale do te aplikohen ndaj te gjitheve ne territorin jane miratuar por nuk do te aplikohen jashte atij territori , kurse statutet personale do te aplikohen vetem ndaj atyre personave qe jane banore te sovranitetit qe e kane te miratuar statutin dhe ndaj atyre personave do te aplikohet edhe atehere kur ata persona gjenden jashte kufirit te shtetit . Shkolla Franceze e Statuteve

Per dallim nga shkolla italiane ajo franceze nuk konsideronte se e drejta romake eshte e drejte e pergjithshme. asja e tyre ndaj problematikes se kolizionit interlokal te ligjeve kerkonkte kombinimin e parimit territorial dhe personal. DYMYLENI mendimtar i shquar i shkolles franceze do te mbahet mend per dy risi qe i ka parapare per zgjidhjen e konfliktit interlokal te Kytymeve : - E para ka te bej mbi autonomine e vullnetit te paleve - Risi e dyte ka te beje me formen e puneve juridike ku thekson se rregulla juridike locus regit actum duhet te kete karakter fakultativ e jo detyrues ngase vetem ne ate rast lehtesohet qarkullimi midis provincave. DARZHANTRE angazhohet per aplikimin dhe ruajtjen e parimit territorial , me tej angazhohet ta argumentoj kete dhe i ndane statutet ne : - Statuta Realia (reale) - jane statute qe iu dedikohen paluajtshmerive (de rebus) - Statuta Personalia ( Personale) - jane vetem ato qe u dedikohen individeve , perkatesisht ato qe kane te bejne me te drejtat personale ku perfshihen te drejtat mbi sendet e luajtshme. Ato percaktojne statusin e individit , zotesine juridike , veprimit jane eksterritoriale , e percjellin me kohen ate edhe jashte. - Statutet e Perziera (Statuta Mixta) njekohesisht u dedikohen edhe sendeve edhe individeve (p.sh : Fitimi i pronesise mbi sendet e luajtshme). GIJ KOKIJ shquhet per metoden e tij teresisht te ndryshme per zgjidhjen e kolizionit te ligjeve. Ai thekson se duhet te merret ne konsiderate vullneti dhe qellimi i drejtes qe i ka miratuar Kytymet. Dhe me ate rast duhet hulumtar se Kytymi a eshte aprovuar ne emer publik apo privat. Shkolla Holandezo Flamane Konsiderohet se DNP moderne (bashkekohore) lindi ne Holande eshte hera e pare ku paraqitet eshtja e kolizionit te ligjeve ne kontekst supranacional. Ndikim te madhe ne zhvillimin e ideve ketu pati Darzhante i cili aplikimin e gjen te parimi territorial. - Ulrich Huber - ka konsideruar se parimet per zgjidhjen e kolizionit te ligjeve , perkatesisht per percaktimin e te drejtes kompetente te krijohen Me pelqimin e heshtur te popullit. Ata theksojne se duhet te ekzistojne parime universale per zgjidhjen e kolizionit qofte interlokal ashtu edhe internacional. Parimet universale per zgjidhjen e kolezionit te ligjeve ne nivel nderkombetar i gjeten ne te drejten nderkombetare publike. Shkolla Holandeze Flamane ne menyre te veqante thekson sovranitetin e shtetit ne territorin e vet (Johanes Voet). Ulrich Huber ka parapare tre parime kryesore te quajtura AKSIOMA (AXIOMATA) : a) Ligjet e do shteti aplikohen brenda kufijeve te tij dhe i obligojne gjithe banoret e tij por nuk aplikohej jashte kufijeve shteterore. b) Banoret te shtetit jane te gjithe personat qe gjenden brenda kufijeve te tij , marre parasysh se aty ndodhen perkohesisht apo pergjithmone. c) Qeverite e shteteve nga miresjellja mundesojne qe e drejta e nje shteti e cila brenda kufijeve te tij ka krijuar efekte juridike , ta ruaj kete efekt dokund , ne qofte se nuk eshte e demshme per qeverite e tjera ose qytetaret e tij. Burimet e DNP-s Pasi qe DNP eshte dege e sistemit juridik e nje shteti konkret e cila i rregullon marredheniet juridiko-private me element e huaj. Andaj edhe burimet e saj ne aspektin formal juridik jane te dy llojshme :

Nacionale Nderkombetare

Burimet Nacionale te DNP-s Dispozitat e DNP nuk jane te sistemuara ne nje ligj te veqant. Varesisht se ku mund ti gjejme dispozitat e kesaj natyre , shtetet mund ti klasifikojme ne dy grupe : - Shtetet qe kane miratuar ligje te veqanta per te DNP-ne , perkatesisht normat me anen e te cilave rregullohen marredheniet juridiko private me element te huaj jane te perfshira ne ligje te veqanta. - Shtetet te cilat normat per rregullimin e marredhenieve juridiko-private me element te huaj jane te perfshira ne kodet e ndryshme civile , si zakonisht ne pjesen hyrese te tyre. - Ne SHBA rregullimi i marredhenieve juridiko-civile me element te huaj eshte ne kompetence te shteteve anetare. Burim me i rendesishem per rregullimin e ketyre marredhenieve jane precedentet gjyqesor, apo rastet ku ato jane te rregulluara me dispozita federative apo konventave nderkombetare. - Ne Angli burimet kryesore te se DNP-se jane : Ligjet , vendimet gjyqesore dhe Doktrina. Burimet ndrkombtare t s DNP Burimet nderkombetare te se DNP jane : - Konventat nderkombetare - Traktatet nderkombetare Pse konventat nderkombetare jane burim i DNP-se Konventat jane akte juridike me anen e te cilave shtetet , me marreveshje marrin te drejta dhe detyrimore reciproke per rregullimin e marredhenieve ne mes tyre. Konventat e nenshkruara dhe te ratifikuara krijojne te drejta dhe detyrime , si rregull vlen ndaj paleve nenshkruese (Inter Partes) kurse ne mes shteteve te treta nuk krijon as te drejta dhe detyrime (ies iner alios acta). Megjithate , konventat qe rregullojne marredheniet juridikoprivate me element te huaj nga lemi i tregtise , eshtjet konsullore lidhur me te drejtat civile te te huajve mund te veprojne edhe ndaj shtetit te trete ne qofte eshte stipuluar klauzola e privilegjeve me te medha. Zakonet nderkombetare - Burime te DNP-se Ne te DNP , zakoneve nderkombetare nuk u njihet karakteri imperativ (detyrues). Ato aplikohen si burim te se drejtes per rregullimin e nje marredhenie konkrete juridiko-private me element te huaj , vetem ne qofte se shteti i pranon ne menyre shprehimore , ne qofte se zakonet udhezojne ne zbatimin e tyre (zakoneve). Si burime konkrete per rregullimin e marredhenieve te caktuara ose ne qofte se gjykatat praktikisht i aplikojne dhe ua pranojne cilesine e burimit. Karakteristike per zakonin ne DNP eshte roli i saj me i vogel , papercaktueshmeria (jo preciziteti) dhe subsidiariteti. - Papercaktueshmeria e tyre shfaqet si rezultat i interpretimit te ndryshem te zakonit nderkombetar prej shtetit ne shtet - Aplikohet ne nje shtet si burim i te drejtes vetem ne rastet kur nuk ekzistojne as burime nacione e as traktate nderkombetare. Kierarkia e burimeve te DNP-se Shfaqja e kolizionit te kierarkise se burimeve te se DNP-se eshte e mundshme per dy arsye : nga njera ane shtrohet qeshtja e kierarkise se burimeve midis traktateve nderkombetare dhe burimeve te ndryshme te brendshme (nacionale) te se drejtes nderkombetare private qe rregullojne qeshtje te njejta juridiko-private me element nderkombetar.

 Raporti midis konventave nderkombetare dhe burimeve nacionale Ne rast se qeshtja e njejte rregullohet edhe me konvente nderkombetare por edhe me burimet nacionale atehere eshte rregull i DNP-se qe te aplikohet konventa nderkombetare. Per dy arsye : - Konventa nderkombetare si zakonisht ratifikohet nga Parlamenti dhe me pas hyrje ne fuqi shnderrohet ne Lex Specialis dhe sipas Maximes Romake ka perparesi. - Aplikimi i tyre eshte i detyrueshem edhe pershkak te respektimit te parimit. Gjithashtu konventa e Vienes 1969 per te drejtat e traktateve ne nenin 27 parasheh qe Nje shtet nuk mund te thirret ne dispozitat e te drejtes se brendshme e qe te arsyetoje mos permbushjen e konventes. Eshte parim universal qe te iu ipet perparesi konventave bilaterale ne raport me burimet nacionale. Problem paraqet aplikimi i kontratave multilaterale sidomos : kur shtetet kontraktuese kane ratifikuar dy ose me teper konventa multilaterale te cilat ne menyra te ndryshme e rregullojne te njejten materie juridiko-private me element te huaj - Kur shteti kontraktues ka ratifikuar dy ose me teper tekste te reviduara te nje konvente te njejte multilaterale. Pra ne rastet e kolizionit midis konventes nderkombetare dhe ligjit perparesi iu ipet konventes nderkombetare ne qoftese krijohet kolizioni midis konventave nderkombetare perparesi i ipet konventave dypaleshe.Kurse kolizioni midis me teper konventave te nivelit te njejte zgjidhet , pra sipas parimit Lex posterior derogat legi priori , por me kusht ne qofte se konventa e mevoneshme nuk parasheh ndryshe. Zbrasetirat juridike ne te DNP Ne rastet kur zgjidhjet nuk mund te gjenden ne konventa e as ne burime nacionale shtrohet qeshtja e zbrastirave juridike. Kete materie e rregullon ligji per zgjidhjen e kolizionit , ligjeve me dispozitat e shtetve tjera ne marredhenie te caktuara i cili ne nenin 2 parasheh Ne qofte se ne ate ligj nuk ka dispozita per te , kompetente per rregullimin e marredhenieve te para ne nenin 1 alineja 1 te ketij ligji (per dispozita per percaktimin e drejtes kompetente per marredheniet statusore , familjae dhe pasurore me element te huaj) , atehere aplikohen dispozita dhe parimet e ketij. Parimet e sistemit juridik RM-se dhe parimet e te drejtes nderkombetare private. Sipas interpretimit te ngushte aplikimi i parimeve duhet te behet sipas renditjes te permendur ne ligj. Sipas interpretimit te gjere aplikimi i parimeve mund te behet ne menyre alternative. Kodifikimi i DNP Nnkupton tubimin dhe sistematizimin e dispozitave me karakter ndrkombtare juridiko-privat nga burimet e ndryshme n nj trsi (ligje ose traktat nderkombetare), qe e bene ligjdhenesi i nje shteti ose konferenca nderkombetare diplomatike ne baze te parimeve te caktuara. Dallojme kodifikimin e brendshem (intern) dhe kodifikimi nderkombetare (internacional). Kodifikimi i DNP ne planin nacional Kodifikimi i dispozitave te DNP ne shtetet konkrete fillon ne shek.XIX. Ne fillim perfshihen normat konkrete ne pjesen hyrese te kodeve civile, te cilat rregullojne marredheniet juridiko-private me element te huaj. Ndrsa pas luftes se dyte boterore disa shtete miratojne ligje te veqanta me anen e te cilave i rregullonin marredheniet e reja qe u krijuan gjate bashkepunimit te shteteve lidhur me krijimin e marredhenive juridiko-private me element te huaj.

 Kodifikimi i DNP ne planin nderkombetare Konferencat e para per kodifikimin e DNP jane mbajtur nga fundi i shek.XIX. Karakteristikat e ketyre kodifikimeve jane : karakteri regjional, konventat i kane nenshkruar nje numer i vogel i shteteve si dhe tendencat e universalitetit te kodifikuar. Pas L.II-te boterore, rendesi te veqante qeshtjes se kodifikimit i kushtohet nga OKB dhe Konferenca e Hages. Metodat e kodifikimit nderkombetare DNP Kodifikimi dhe unifikimi i DNP behet ne dy menyra: a) duke unifikuar normat e kolizionit b) duke unifikuar normat substanciale (materiale). - a) Metoda e unifikimit t normave te kolizionit eshte metode e kodifikimit e cila aplikohet nga ana e shteteve gjate nxjerrjes se ligjeve ku ne planin nderkombetare e aplikon K.Hages. Marredheniet ne fjale rregullohen ne menyre indirekte ( te terthorte), duke miratuar dispozitat juridike te asaje natyre te cilat percaktojne secila e drejt do te aplikohet per rregullimin e marredhenies juridiko-private me element te huaj. -b) Unifikimi i normave substanciale (materiale) eshte metode e kodifikimit sipase se cils ne menyre te drejtperdrejt (direket), unifikohen dispozitata juridike me ane te te cilave rregullohen marredheniet juridikoprivate me element te huaj si ne deget tjera te se drejtes. Me ane te kesaj metode behet unifikimi i dispozitave juridike materiale te shteteve konkrete ne planin nderkombetare. Qendrimet e ndryshme lidhur me vendin e DNP ne sistemin juridik konkret a) Sipas qendrimit te pare DNP eshte dege e te drejtes nderkombetare te pergjithshme, te cilen e perbejne DNP dhe DN Publike. b) DNP eshte pjes e se drejtes civile te sistemit juridik te shteteve konkrete. c) DNP eshte dege e pavarur e se drejtes ne sistem juridik te qdo shteti. Pikpamja sipas te ciles DNP eshte pjes e te drejtes nderkombetare Ky eshte qendrimi universalist-internacionalist sipas ketij qendrimi e DNPublike i rregullon marredheniet ne mes shteteve sovrane si subjekt politik ndersa DNP i rregullon ato pavarsishte qe kan te bejne me kompetencen ligjislative, gjyqesore lidhur me rregullimin e marredhenive juridiko-private ne mes te personave te caktuar qe kane shtetesi te shteteve te ndryshme. Arsyetimi i dyte ka te beje me kompetencen e organeve te cilat i rregullojne keto marredhenie ne DNPublike, kjo behet permes perfaqesive diplomatike dhe konsulore ndersa, ne DNP permes organeve gjyqesore. Arsyetimi i trete ka te beje me faktet se ne te DNP dhe DNPublike, burimet e perbashketa, perkatesisht konventat nderkombetare (bilaterale dhe multilaterale) dhe zakonet nderkombetare jane burime juridike te perbashket,

Pikepamjet sipas te cilave DNP eshte pjese e te drejtes civile Ky eshte qendrimi (mendimi) territorialist. Ky qendrim arsyetohet me objektin e njejte qe kane, pra marredheniet juridiko-private, vetem se DNP i rregullon ato marredhenie te cilat permbajne element te huaj. Autoret mendimin se DNP shfrytezon burimet e njejta me DNPublike, nuk e pranojne si kriter per caktimin e vendit te kesaje dege te se drejtes. Gjithashtu ata thekesojne se normat e te DNP te shtetit konkret eshte pjes perberese e konstituteve dhe normes adekuate civile te ati shteti.

 Pikepamjet sipas te cilave DNP eshte dege e pavarur e sistemit juridik konkret. Mbi sundon qendrimi sipas te cilit DNP eshte e pavarur e se drejtes te qdo sistemi juridik te shteteve konkrete dhe pavaresisht nga sferat fqinjesore (afersia). Ne te drejten civile dhe DNPubile dallohet nga ato, pra nuk ekziston DNP unike per te gjitha shtetet, por ekzistojne te drejta nderkombetare private sa shtete dhe sisteme juridike ka ne bote. Argumentet per keto pikepamje jane : a) Specifika e objektit (marredheniet juridiko-civile te cialt jane te lidhura me sovranitete te shteteve te ndryshme) b) Karakteri i dy llojshem i burimeve (burimet e brendshme nacionale, dhe burime nderkombetare internacionale) c) Specifika e sanksionit. Elemente e pergjithshme te formesimit te normes se DNP Elementet e pergjithshme te formesimit te normes se DNP jane: a) Elementi i huaj juridiko-privat b) Faktet e identifikimit c) Faktet vendimtare (pikat e lidhjes) d) Shmangiet nga norma kompetente te DNP respektivisht nga faktet vendimtare. Elementi i huaj juridiko-privat Elementi i huaj ne nje marredhenie konkrete jurdiko-private eshte nje fakt dhe njerrethane faktike e cila marredhenie konkrete juridike te formesuar e lidh me sovranitetin e shtetit te vendit dhe te huaj per rregullimin e kesaj marredhenie ( qe ngerthen ne vete elementin e huaj), jane te interesuara te pakten dy shtete secili ne baze te sovranietit te vet (qofte sovran personal apo territorial). Fakti ose rrethana faktike qe e quajme element i huaj mund te jete i shfaqur ne subjekt , objekt , te drejta dhe detyrime. Format themelore te shprehjes se elementit te huaj juridiko-privat Format themelore te shprehjes se elementit te huaj juridiko-privat jane kur ai shprehet ne : Subjekt , Objekt , ne te drejta dhe Detyrime. Shprehja e elementit te huaj juridiko-privat ne Subjekt Shprehet atehere kur njeri nga subjektet e marredhenies eshte i huaj (ka nacionalitet te shtetit te huaj). P.sh: Nje ndermarrje nga Kosova (ose shteti Kosovar) lidh kontrate per shitblerje ne nje ndermarrje te SHBA-ve. Shprehja e elementetit te huaj juridiko-privat n Objekt N qoft se objekti i puns juridike eshte jashte vendit atehere elementi i huaj juridiko-private shprehet ne objekt. P.sh : Shtetasi Kosovar dhe Amerikan lidhin kontrate per shitblerje per mallin qe gjendet ne Angli. Shprehja e elementit te huaj juridiko-privat ne te drejta dhe detyrime Ne rastin kur marredhenia krijohet ne nje shtet kurse duhet te permbushet (realizohet) ne shtetin tjeter , atehere elementi i huaj juridiko-privat shprehet ne te drejta dhe detyrime. Dallimi midis shprehjes se thjeshte dhe te shumefishte te elementit te huaj

a) Elementi i huaj juridiko-privat shprehet si i thjeshte ne rastin kur ne marredhenie juridiko-civile si i huaj shprehet vetem njeri nga elementet e marredhenies , perkatesisht si i huaj shprehet ose vetem ne subjekt , ose ne objekt , ose ne te drejta dhe detyrime. b) Elementi i huaj shprehet si i shumefishte ne rastin kur ne marredhenin juridiko-private si te huaj jane te shprehura se paku dy ose te gjitha elementet e tij.(S+O , S+D.D , O+D.D , S+O+D.D). Elementi i huaj juridiko-privat unik Eshte i shprehur si unik kur ne marredhenien juridiko-private si te huaj jane te shprehur nje ose me teper elemente te marredhenies , te cilat juridikisht jane te lidhura vetem per sovranitetin e huaj. P.sh: i huaji adopton te huajin ne shtetin e vendit , martesa mes te huajve ne shtetin e vendit etj. Elementi i huaj juridiko-privat i przier (miks) Shprehet kur nje marredhenie juridiko-private nje ose me teper elemente te huaj te marredhenies njekohesisht jane te shprehur si te huaj dhe te vendit. P.sh : Shtetasi Italian martohet me shtetasin e vendit. Elementi i huaj juridiko-privat i njlloji (gjinie) Shprehet kur ne marredhenien juridiko-civile , si teresi jane te shprehur nje ose me teper te marredhenies por juridikisht jane te lidhur me sovranitet te huaj te njejte. P.sh : Kur shtetasi Anglez me Angleze lidh martese ne Kosove.

Elementi i huaj juridiko-privat i llojeve (gjinive) te ndryshme Shprehet , kur elementet e marredhenies juridikisht jane te lidhur me dy ose me teper sovranitete te huaja te ndryshme. P.Sh : Shtetasi Anglez me shtetasen Italiane lidhin martese ne Kosove. Elementi juridiko-privat i thjeshte unik i njelloji Shprehet ne qofte se ne marredhenien juridiko-private si i huaj shprehet vetem nje element i marredhenies (vetem Subjekti ose Objekti ose te Drejtat dhe Detyrime) i cili juridikisht eshte i lidhur vetem me nje sovrantitet. P.Sh : Dy shtetas italian lidhin kontrate ne RKS. Elementi i huaj juridiko-privat i thjeshte unik i llojeve te ndryshme Shprehet ne qofte se marredhenien juridiko-private si i huaj ekskluzivisht shfaqet vetem nje element i marredhenies ( ose vetem ne S , O , apo D.D.) i cili juridikisht eshte i lidhur per dy ose me teper sovranitete te huaja. P.Sh : Shtetasi Italian dhe Austriak lidhin martese ne Kosove. Elementi i huaj Juridiko-privat i thjeshte mikst i njelloji Shfaqet , ne qofte se ne marredhenien juridiko-civile si i huaj shfaqet vetem nje element i marredhenies i cili njekohesisht shprehet si i vendit dhe si i huaj , ku te shprehurit e tij si i huaj lidhet vetem me nje sovranitet te huaj te njejte. P.sh: Ndermarrja Italiane dhe Kosovare lidhin kontrate per shitblerjen e mallit qe gjendet ne Kosove. Elementi i huaj juridiko-private i thjeshte mikst i llojeve te ndryshme

Shprehet ne qofte se ne marredheniet juridiko-civile i huaj shprehet vetem nje element i marredhenies i cili njekohesisht shprehet si i vendit dhe i huaj , ku te shprehurit e tij si i huaj lidhen se paku me dy ose me teper sovranitete te huaja. P.sh: Ne qoftese se si trashegimtar te mases trashegimore te shtetasit Kosovar e cila gjendet ne RKS paraqiten shtetasi turk , shtetasi gjerman dhe shtetasi italian. Elementi i huaj Juridiko-privat i shumefishte unik i llojeve te ndryshme Shprehet ne qoftese ne marredheniet juridiko-private si te huaj jane te shprehur se paku dy ose te gjithe elemenetet e marredhenies , ku donjeri nga elementet e marredhenies ose ndonjeri prej tyre juridikisht jane te lidhura per dy ose me shume sovranitete. P.sh : Shtetasi Italian me shtetasin Anglez lidhin martese ne France. Elementi i huaj juridiko-privat i shumefishte unik i njelloji Shprehet ne qoftese ne marredhenien juridiko-private si te huaj jane te shprehur se paku dy ose te gjitha elementet e marredhenies ku donjeri nga elementet e saj juridikisht eshte i lidhur vetem me nje sovranitet te huaj. P.Sh : Shtetasi Italian me shtetasin Italian lidhin martese ne Austri.

Elementi i huaj juridiko-privat i shumefishte mikst dhe i njelloji (gjinie) Shprehet ne qoftese ne marredheniet juridiko-private si te huaj jane shprehur se paku dy ose te gjtiha elementet e marredhenies , ku donjeri nga elementet ose ndonjeri prej tyre njekohesisht eshte i lidhur edhe me sovranitetin e shtetit te vendit edhe me nje sovranitet te shtetit te huaj. P.Sh: Ndermarrja nga Kosova lidh kontrate me Austriaket per mallin i cili pjeserisht eshte ne RKS ndersa pjesa tjeter eshte ne Austri. Elementi i huaj juridiko-privat i shumefishte mikst dhe i llojeve te ndryshme Shprehet ne qoftese ne marredheniet juridiko-private si te huaj jane te shprehur se paku dy ose te gjitha elementet e marredhenies , ku do njeri nga elementet ose ndonjeri prej tyre njekohesisht eshte i lidhur edhe me sovranitetin e shtetit te vendit edhe me dy ose me teper sovranitete te huaja. P.sh : Ndermarrja Kosovare me ate Bullgare lidhin kontrate per shitblerjen e mallit qe pjeserisht gjendet ne itali e pjeserisht ne Hungari. Rendesia e prezences se elementit te huaj ne marredheniet juridiko-private Prezenca e elementit te huaj ne marredheniet juridiko-private konsiston ne : a) Marredheniet nga e drejta private transformon ne marredhenie te cilat duhet ti rregullojne normat e DNP. b) Gjithashtu eshte i rendesishem ngase ajo marredhenie mund qe njekohesisht te rregullohet me normat e sistemit juridiki te shtetit te vendit dhe shtetit te huaj. c) Gjithashtu permes prezences se elementit te huaj percakton kompetencen e gjykates si dhe cilat kundermasa juridikisht te lejuara mund ti perdor. Faktet e identifikimit Faktet e identifikimit jane ato fakte ose kuptime juridike me ndihmen e te cilave identifikohet prania e elementit te huaj ne nje marredhenie. Roli i tyre konsiston ne ate se permes saj konstatohet se nje marredhenie juridikoprivate eshte prezente apo jo elementi i huaj. Ekziston apo nuk ekziston ? A jane nje apo me shume elemente te marredhenies juridikisht te lidhura me sovranitetin e shtetit tjeter ?

10

 Faktet e identifikimit ne subjekt te marredhenieve juridiko-private me element te huaj Si fakte ne baze te te cilave konstatohet prezenca e elementeve te huaj ne nje subjekt jane : a) Shtetesia dhe Vendbanimi (domicili) per persona fizike. b) Nacionaliteti per persona juridik.

Faktet e identifikimit ne objekt te marredhenieve juridiko-private me element te huaj Si fakte ne baze te te cilave shfaqet elementi i huaj ne objekt te marredhenieve juridiko-private jane : a) Vendi ku gjendet sendi b) Nacionaliteti (perkatesia) e mjeteve themelore te transportit (aeroplanit , hekurudhes , anijes). Faktet e identifikimit ne te drejta dhe detyrime te marredhenieve juridiko-private me element te huaj Si fakte te identifikimit ne baze te te cilave percaktohet prezenca e elementit te huaj ne te drejta dhe detyrime jane : a) Vendi i lidhjes se punes juridike b) Vendi i permbushjes (ekzekutimit) te puneve juridike c) vendi i selise para se ciles shtrohet eshtja e plotfuqishmerise se puneve juridke d) Vendi ku eshte kryer veprimi kunderligjor Faktet e vendimtare (Pikat e lidhjes) Roli i tyre konsiston ne percaktimin e rendit juridik konkret te shtetit te vendit ose te huaj , normat juridike te cilit do te zbatohen per rregullimin e marredhenies juridiko-private me element te huaj dhe te percaktojne se i huaji a mund te gezoje (ushtroi) te drejta konkrete civile ne shtetin e vendit dhe se a do te jete kompetent te gjykata e shtetit te vendit ose te shtetit te huaj. Shmangiet nga normat kompetente te se drejtes nderkombetare private korrektimi i kolizioneve. Shmangiet nga normat e te drejtes nderkombetare private (faktet vendimtare) karakterizohen ne dy grupe edhe ate : a) Shmangiet qe zbatohen te te gjitha teresite qe e sajojne te drejten nderkombetare private , perkatesisht rendin publik nderkombetare dhe bishterimi i ligjit. Keto zbatohen te te gjitha teresite dhe te te drejtat civile te te huajve , kolizioni i juridiksioneve dhe kolizioni i ligjeve. b) Ridergimi dhe retorsioni qe zbatohen te disa teresi qe e sajojne te drejten nderkombetare private. Ridergimi zbatohet te disa teresi qe e sajojne te drejten nderkombetare private perkatesisht zbatohet te kolizioni i juridiksioneve dhe kolizioni i ligjeve. Retorsioni zbatohet vetem te teresia e te drejtave civile te huajve dhe kolizioni i juridiksioneve.

11

Menyrat e rregullimit te marredhenieve juridiko-private me element te huaj

E drejta nderkombetare private i rregullon marredheniet juridiko-private me element te huaj, perkatesisht ato marredhenie juridike qe krijohen midis subjekteve te se drejtes , personave fizik dhe juridik. Keto marredhenie juridike qe perndryshe rregullohen nga deget konkrete te sistemit juridik te qdo shteti (e drejta civile, detyrimore, familjare , trashigimore, ekonomike, etj), behen objekt i rregullimit te se drejtes nderkombetare private nga ai moment ku ne qfaredo menyre jan te lidhura me sistemin juridik te huaje perkatesishte me shtetin e huaj. Menyra direket ( drejtperdrejte) e rregullimit te marredhenieve juridiko-private me element te huaj

Sipase kesaj menyre marredheniet juridiko-private me element te huaj , rregullohen si ne te gjitha deget tjera te sistemit juridik konkret , ku perhere zbatohet vetem e drejta e shtetitit te vendit . Instrumentet te menyres direkte te rregullimit jane normat juridike te cialt ne menyre te drejperdrejt e rregullojne marredhenien konkrete ne teresi dhe perfundimisht ( in meritum) duke i zbatuar vetem normat substanciale te sistemit juridik te vendit. Rregullimi i marredhenieve juridiko-private me element te huaj ne menyre direkte behet edhe me ane te traktateve nderkombetare ne planin nderkombetar. Menyra e kolizionit e rregullimit te marredhenieve juridiko-private me element te huaj

Menyra indirekte ose e kolizionit e rregullimit te marredhenieve juridiko-private me elemnet te huaj eshte karakteristike dhe tipike vetem per te drejten nderkombetare private. Sipase kesaje menyre , marredhenia juridiko-pirvate me element te huaj nuk rregullohet drejtpersedrejti (si menyra direkte e rregullimit) por percaktohet se a do te zbatohet e drejta e vendit ose e drejta e huaj qe te rregullohet marredhenia konkrete ne teresi dhe perfundimisht (keshtu qe marredhenia rregullohet vetem pjeserisht). Instrumentet themelore dhe esenciale te menyres indirekte te rregullimit jane norma specifike te cilat quhen norma te kolizionit. Normat e kolizionit nuk e rregullojne marredhenien juridike por udhezojne ne te drejten materiale e cila duhet te zbatohet e drejta e shtetit te vendit ose te shtetit te huaj ose me teper te drejta te shtetve te huaja. Njohja e drejtes se huaj

Organin para te cilit shtrohet marredhenia juridiko-private me element te huaj , qofte burimet nderkombetare ( traktatet bilaterale ose multilaterale) ose burimet nacionale mund ta udhezojne qe ta zbatoje te drejten e huaj. Ne keto raste zbatohet e drejta materiale (substanciale) . P.sh : sipas nenit 32 te LDNP-se kushtet materiale per lidhjen e marteses te shtetaseve te huaj ne Kosove ose ne Maqedoni ( ne shtetin e vendit ) parimisht vleresohen sipase se drejtes se shtetit, shtetasit e te cilit lidhin martese, qe do te thote shteti i vendit para te cilit lidhet martesa (Kosova dhe Maqedonia ) duhet ta njohe (mesoje) te drejten e huaj ta zbatoj perkatesisht te konstatoje se a ekzistojne pengesat martesore qe te lidhin martesa ne shtetin e vendit. Sistemet per njohjen dhe te provuarit (deshmuarit) e te drejtes se huaj

12

Ne legjislacionet e shtetve te ndryshme lidhur me njohjen dhe te provuarit , perkatesisht te argumentuarit e te drejtes se nje shteti te huaj me qellim qe te zbatohet gjate rregullimit te marredhenive juridiko-private me element te huaj kryesisht ekzisotojne dy sisteme : a) Sipas sistemit te pare, i cili zbatohet ne shtetet anglo-saksone , e drejta e huaj parimisht trajtohet si fakte tjera gjate shqyrtimit te marredhenive juridiko-private me element te huaj e drejta e huaj trajtohet si fakt (rrethane faktike) te cilen vet palet pjesmarrese ne procedure duhet te argumentojne si qdo fakt tjeter. Gjate shqyrtimit te marredhenive juridiko-private me element te huaj gjykatesi, perkatesisht organi para te cilit shtrohet qeshtja ka rol pasiv. Kurse barra e te provuarit dhe te argumentuarit e te drejtes se huaj (onus probandi) bie mbi vet palet te cialt permes deshmitareve ose permes dukumneteve publike te cilat i leshojne zyrat per te drejtat krahasuese jane te detyruare te argumentojne te drejten e cila zbatohet ne shtetin e tyre. b) Sipase sistemit te dyte i cili eshte me gjersishte i perfaqesuar dhe zbatohet ne nje numer me te madhe te shteteve siq jane ish shtetet socialiste ne Evropen Lindore, Austri, Gjermani, Itali, France, Turqi, Greqi, Suedi, Finlande, Brazil etj., e drejta e huaj trajtohet si e drejt. Sipase sistemit juridik te keyre shtetve njohja dhe te provuarit e te drejtes se huaj behet sipase detyres zyrtare ( ex officio) nga gjykata ose organi i cili duhet te zbatoje te drejten e huaj materiale (substanciale). Sipase ketij sistemi pala e pakenaqur munde te kerkoje revizion per shkake te zbatimit te gabuare te drejtes materiale. Ne kete raste legjislacionet e disa shteteve (ne qofte se nuk ka mundesi te njihet e drejta e huaj) e zbatojne ligjin e gjykates para se ciles shtrohet qeshtja (lex fori). Njohja dhe te provuarit e te drejtes se huaj ne shtetet me sisteme te perbera juridike Struktura e brendshme e shteteve me sisteme te perbera juridike u jep shkas ekzistimin e rregullave te kolizionit te brendshem te ligjeve qe kane per detyre te percaktojne te drejten kompetente qe do te zbatohet te marredheniet qe jane te lidhura me rajonet juridike te ketyre njesive (kantone , provinca , republika etj). Keshtu psh : ne qofte se gjykata ose organi para te cilit shtrohet qeshtja duhet te njihet me te drejten e Britanise se Madhe qe ta zbatoje ku ne kater rajone te ndryshme juridike ( Angli , Skoci , Irlande Veriore dhe e drejta qe zbatohet ne disa ujdhesa ne Lamansh). Kete qeshtje e percaktojne normat e kolizionit qe rregullojne kolizionin e brendshem te ligjeve ne Britani te Madhe. Kjo per arsye se shtetet Anglo-Saksone nuk bejne dallimin midis normave te kolizionit mbi konfliktin nderkombetare dhe konfliktin e brendshem (interlokal) te ligjeve. Ne keto shtete doktrina juridike dhe praktika kane qasje te njejte ndaj te drejtes se huaj dhe te drejtes se shtetit te nje rajoni te caktuar te te njejtit shtet (ku ekzistojne me teper rajone juridike). Mundesia tjeter me njohjen e te drejtes se huaj kur norma e kolizionit te vendit dergon tek zbatimi i te drejtes se shtetit te huaj me sistem te perbere juridik eshte qe kjo norme drejtpersedrejti ta percaktoje jo vetem te drejten e shtetit qe do te zbatohet por te percaktoje se e drejta e se ciles njesi rajonale do te zbatohet. Ndryshimi i te drejtes se huaj materiale qe duhet te zbatohet nga organi i shtetit te vendit

Gjate rregullimit te marredhenieve juridiko-private me element te huaj me norma te kolizionit te sistemit juridik te shtetiti te vendit para organit te cilit shtrohet qeshtja dergone qe te njihet e drejta e huaj me qellim qe te zbatohet. Mirpo mund te ndodhe qe ka momenti i shtruarjes se marredhenies para organit te shtetit te vendit e deri te momenti i njohejes te se drejtes se huaj perkatesishte deri te momenti i rregullimit te marredhenies konkrete, te pesoje ndryshime e drejta materiale te shtetit te huaj. Ne drejtesi kryesishte zbatohet parimi sipase te cilit ligji me i ri e shfuqizon (derogon) ligjin e vejter (lex posterior derogat legi prior). Me gjitheate ne te drejten nderkombetare private nga ndonjeher hiqet dore nga zbatimi i ketije

13

parimi. Kjo do te thot se nuk eshte patjeter qe qdo her te zbatohet ligji i ri , e sidomos ne qofte se palet nuk e kan parasyshe gjate lidhjes se punes juridike, (p.sh: kur behet fjale per investimet e huaja ne ndermarrejt e shteiti te vendit). Arsyet per njohjen dhe zbatimin e te drejtes se huaj materiale

Njera nga dy menyrat e rregullimit te marredhenive juridiko-private me element te huaj eshte menyra e kolizionit (indirekte, e terthorte). Rregullimi i marredhenieve me element te huaj permes menyres se kolizionit nenkupton dhe presupozon shmangien konkrete nga sovraniteti absolut territorial, ku edhe njekohesishte kjo menyre e rregullimit mundesone elementet e bashkpunimit ne suaza te vendosjes meritore ( in meritum ). Zbatimi i te drejtes se huaj nga gjykatat ose organet e shtetit te vendit para te cilave shtrohet qeshtja ben pjes nder te arriturat me te rendesishme te se drejtes nderkombetare private. Zbatimi i se drejtes se huaj gjate rregullimit te marredhenieve juridiko-private me element te huaj ne raste te caktuara eshte parakusht i stabilitetit dhe qendrueshmerise te marredhenieve me elemten te huaj. Ne qofte se gjykata ose organi i shteiti te vendit para te cilit shtrohet qeshtja do ta zbatoni vetem te drejten materiale te shtetit te vendit ( lex fori ) ateher do te rrezikoj qendrueshmerin e shume marredhenive juridiko private ( p.sh : shume marredhenie familjare madje edhe marredhenie nga tregetia nderkombetare). Cilesimi ( Kualifikacioni )

Cilesimi etimologjikisht e ka prejardhjen nga fjala latine qualifare, qe do te thot te zgjedhesh njerin ne mesin e barabarteve ( njejteve ) . Perkatesisht, kur organi para te cilit shtrohet qeshtja duhet ta zbatoje normen e kolizionit dhe mendimin e faktit vendimtar (pikave te lidhjes) te vije deri tek e drejta kompetente per rregullimin e marredhenies konkrete juridiko-private me element te huaj, duhet ta shqyrtoje mudesin se gjendejn faktike do ta supsumoje ( nenveje) nen noncionin juridik ose kategorin juridike ose institutin juridik qe e kan emertimin e njejte si ne te drejten e vendit ashtu edhe ne te drejten e huaj. Pra cilesimi eshte institut juridik me anen e te cilit caktohet kategorite juridike me anen e te cilit caktohet se kategorit juridike dhe nocionet juridike te permbajtura ne normat te drejtes nderkombetare private do te kuptohen ashtu siq e parasheh e drejta e vendit ose e drejta e huaj. A eshte cilesimi interpretim i se drejtes ?

Cilesimi ( kualifikuacioni ) respektivishte kolizioni i cilesimit nuk shtrohet te normat e te drejtes nderkombetare private te cilat ne menyre te drejtperdrejt i rregullojne marredheniet juridike nga se keto norma miratohen ne baze te sovranitetit territorial te shtetit te vendit, keshtu qe ne kuader te sistemit juridik te cilit i takojne ska nevoje te behet interpretimi i normave juridike ngase gjate rregullimit te marredhenive jurdike konkrete nuk ka mundesi qe te zbatohen me teper te drejta. Andaje, qeshtja e cilesimit shtrohet vetem te normat juridike te cilat ne menyre indirekte (te terthorte) i rregullojne marredheniet juridikoprivate me elemnt te huaj. Cilesimi i kategoris juridike

Edhe pse cilesimi ka ngjashmeri te madhe me interpretimin i cili shfaqet ne te gjitha lemite e zbatimit te se drejtes, megjithate ekziston dallimi i madhe misdi ketyre dy qeshtjeve. Interpretimi behet ne kuader te nje te drejte dhe se gjat cilesimit qdo here kerkohet kuptimi juridik i nje norme juridike ne suaza te nje te drejte konkrete. Ne qofte se e kemi parasyshe tekniken juridike te hartimit dhe te zbatimit te normave te kolizionit, atehere problemi i cilesimit brenda per brenda normes se kolizionit dhe gjate zbatimi te saj shtrohet ne dy

14

raste, edhe ate lidhure me natyren juridike te vet marredhenies juridiko-private me element te huaj ose ndryshe thene te kategoris juridike dhe lidhure me kuptimin juridik te fakteve juridike respektivishte instituteve juridike, te cialt ne rastin konkret paraqiten si fakte vendimtare ( pikave te lidhjes ). Cilesimi i pikave te lidhjes apo fakteve vendimtareve

Faktet vendimtare ( pikat e lidhjes ) me ndihmen e te cilave caktohet edrejta kompetente materiale qe do te zbatohet per rregullimin e marredhenies konkrete gjithashtu caktohet edhe kompetnca e gjykates (te vendit ose te huaj ) dhe te huajve u njihen te drejtat e caktuara civile ne shtetin e vendit , munde te paraqiten fakte konkerete ne baze te cialve krijohet elementi i huaj, nese ligjevenesi u jep perparesi ndaj fakteve tjera ne baze te cialve krijohet elementi i huaj. Andaj si fakte vendimtare (pika e lidhjes ) te kategorive te caktuara te marredhenive juridiko-private me element te huaj mund te paraqiten p.sh : shtetesia, vendbanimi, vendi ku gjindet sendi, vendi i lidhjes se punes jurike, vendi i permbushjes te punes juridike, vendi i kryerjes se diliktit etj.

Menyrat e zhidhjes se cilesimit ( kualifikacionit )

Ne teorin dhe praktiken e te drejtes nderkombetare private ekzistojne keto menyra te zgjidhjes se cilesimit: a) b) c) d) Cilesimi sipas lex fori, Lex causae Sipas kuptimeve autonome Cilesimi i shkallezuar Cilesimi sipas Lex Fori

Ne teorin dhe praktiken gjysore mbi sundon qendrimi sipase te cilit cilesimi duhet te behet sipas lex fori, perkatesisht sipas te drejtes se shtetit para organit te te cilit shtrohet qeshtja, dhe sipas normave te kolizionit te shtetit te cialt sherbejn si pikenisje per zgjidhjen e kontekstit. Cilesimi sipas ligjit te gjykates para se ciles shtrohet qeshtja lex fori arsyetohet me faktin se gjate cilesimit shtrohet qeshtja e te kuptuarit te drejt te normes se kolizionit. Kurse norma e kolizionit juridikisht mund te sqarohet dhe kuptohet brenda per brenda sistemit dhe siapse nocioneve te atije sistemi juridik qe i takon, qe ne rastin konkret eshte ligji i gjykates para se cilit shtrohet qeshtja. Cilesimi sipas lex causae

Sipas ketij lloji te cilesimit qdo here gjate percaktimit dhe interpretimit te normes se kolizionit qdo here si piknisje sherben edrejta e gjykates para se ciles shtrohet qeshtja (lex fori), kurse te shkalla e dyte ne qofte se duhet te zbatohet e drejta e huaj si e drejt kopetente ateher intepretimi i saj behet sipase nocioneve te permbajtura ne lex causae, ku perfaqesusi i kesaj teorie eshte Despagnet. Cilesimi sipas kuptimve autonome

Sipas teorise se kuptimeve autonome cilesimi nuk duhet te behet as sipas lex fori e as lex causae, respektivishte pa mos u mbeshtetur dhe bazuar ne neje te drejt nacionale por duhet te zbatohen kuptimet autonome pavarisht nga te drejtat nacionale ( e drejta civile ) dhe ne kete menyre praktikisht evitohet problemi i cilesimit. Cilesimi mund te evitohet ne qofte se shtete gjat lidhjes se traktateve nderkombetare ne

15

mes veti i caktojne permbajtejet juridike te nocioneve juridike. Cilesimi sipase kuptimeve autonome kritikohet nga aspketi i pamundesise se zbatimit ne proaktik. Sipase ketije cilesimi pra te kuptimeve autonome problemi evitohet duke u percaktuare ne konventat nderkombetare por edhe gjate lidhjes se puneve juridike te shtetve ku do te precizoheshin ne menyre koncize nocionet juridike qe do tu permbaheshin palete kontraktuese.

Cilesimi sipas metodes se shkallezimit

Themelues i teorise se cilesimit te shkallezuar eshte Schnitizer. Sipas kesaje teorie dizpozitata materiale dhe te kolizionit duhet te interpretohen dhe te cilesohen qdo her sipase atij sistemi juridike qe i takojne. Ne kete raste dallohen dy shkalle te cilesimit : a) Cilesimi i shaklles se pare, respektivishte supsumimi (nenevenja) e situatave juridike ne normen e kolizionit te se drejtes fillestare behet sipase lex fori. b) Cilesimi i shaklles se dyt vjen ne shprehje pasi norma e kolizionit para se ciles shtrohet qeshtja dergone drejt te zbatimi i te drejtes kompetente dhe sipase asaje te drejte behet edhe cilesimi. Ne kete raste shtrohet qeshtja e ridergimit ( renvoi ) te cilesimit. Keshtu p.sh ne qofte se nuk supsumohet nenrregulla te njejta juridike qeshtja para se ciles eshte shtruar te organi kjo qeshtje zgjidhet sipas te drejtes pas dergimit ne zbatimin e lex causae, ku zbatohet dhe behet sipas asaje te drejte cilesimi. Cilesimi ne te drejten krahasimore te kodifikuar Ne kodifikimet e fundit te se drejtes nderkombetare private zbatohet cilesimi sipas lex fori dhe lex causae. Keshtu p,sh ne nenin 3 te ligjit Rumun per te drejten nderkombetare private parashihet ne qoftese percaktimi i te drejtes kompetente vrate nga cilesimi qe duhet te behet per institutin juridik ose marredhenien juridike, kopetent eshte cilesimi juridik i parapare ne te drejten Rumune. Qeshtja parapkrake ( prejudiciale )

Qe te rregullohet nje marredhenie juridiko-priavte me element te huaj, norma e kolizionit para organit te cilit shtrohet qeshtja respektivisht legis fori dergon ne zbatimin e te drejtes se huaj. Ne kete raste pytje paraprake trajtohet si teresi juridike ne vete dhe e pavarur. Qeshtja paraprake perkufizohet si marredhenie juridike nga dispozitivi i normes materiale juridike respektivisht te drejtes komptente per qeshtjen kryesore (legis causae ). Arsyet dhe kushtet per shuarjen e qeshtjes paraprake

Qeshtja paraprake ne te drejten nderkombetare private shtrohet ne qoftese plotesohen tri kushte : a) Kushti i pare eshte qe sipas normes se kolizonit te shteitit para organit te te cilit shtrohet qeshtja, patjeter te jet kopetente e drejta e huaj. b) Kushti i dyte ngerthen ne vete tri nen kushte : b.1 . Qeshtja paraprake qe shtrohet para organit te shtetit te vendit patjeter duhet te permbaje element te huaj, b.2. Qeshtja paraprake patjeter duhet te jet tersi e pavarur juridike ( te mund te shtrohet si qeshtja kryesore ),

16

b.3. Per zgjidhjen e qeshtjes paraprake patejter duhet te ekzistoje norma specifike e kolizonit c) Sipas kushtit te tret, rezultati juridiko-material deri tek i cili shpie lidheshemria duke u bazuare ne lex fori, duhet te ndryshoj nga rezultati juridiko-material deri tek i cili arrihet ne qofte se si fakt vendimatre ( e lidhjes ) zbatohet lex causae. Kjo per arsye se lidhshmeria e ndryshme shpie deri te rezultati i njejt respektivisht zgjidhja e njejt meritore (in meritum) per shkake te permbajtjes se njejte te me teper te drejtave, shkakton dilem te rrejshme qe disa autor e quajne si konflikt te rrejshem te ligjit ( false conflict ). Zgjidhjet e qeshtjes paraprake ne aspektin komperativ ( krahasimore )

Kryesisht ekzisotjne tri metoda lidhure me qeshtjen paraprake krahasimore: a) Grupi i pare i autoreve e zbatojne metoden e lidhshmerise se kufizaur ( dergimit te kufizuar ). Sipas kesaj metode e drejta materiale e cila do te zbatohet tek pytja paraprake caktohet duke zbatuar normen e kolizionit e cila do te zbatiohet ne qeshtjen kryesore respektivishte lex causae. b) Sipas grupit te dyte te autoreve metoda respektivisht formula e lidhshmeris e cila konsiderohet si lidhshmeri e pavarur dhe nenkupton se nga aspketi i te drejtes nderkombetare private qeshtja paraprake do te gjykohet ne menyre te njejte sikur te jet qeshtje kryesore. Sipas kesaje metode e cila rregullohet edhe ne praktiken gjyqesore qeshtja praprake rregullohet me zbatimin e normve te kolizionit te lex fori. c) Sipas grupit te tret te autoreve veshtire eshte qe ne fillim per zgjidhjen e qeshtjes paraprake te perkrahet nje zgjidhje e vetme. Por ne qdo raste konkret respektivisht prej rastit ne raste te vleresohen interesat per rregullimin e pyetjes paraprake konkretisht te behet percaktimi per unifikimin ncional ose nderkombetare te zgjidhjeve keshtu qe ne rastin e pare per rregullimin e pyetjes prarpake mund te zbatohen rregullat e kolizionit legis fori kurse ne rastin e dyt legis causae. Shtetesia si fakt indentifikimi

Roli i shtetesi si fakt indetifikimi konsiston ne ate se personi i cili merr pjes ne cilendoqofte marredhenie juridiko-private (statusore trashegimore, detyrimore etj)., nuk eshte shtetas i vendit, qe te konstatohet se marredhenie e tille nuk rregullohet me norma te degeve tjera te sistemit juridike te shtetit te vendit por rregullohet me normat e te drejtes nderkombetare private. a) Shtetesia si tersi juridike nenkupton teresin e normave juridike te sistemit juridik te nje shtetit konkret qe percaktojne menyren e fitmit dhe te humbjes se shtetesise. b) Shtetesia si lidhje juridike e karakterit juridiko-publik eshte lidhje e perhershme juridike e personit fizik me nje shtet te caktuare sovran, lidhje qe shprehet me nje varg te drejtashe dhe detyrash ne raport me shtetin, sipase se ciles personi fizik ne pikpamje formale juridike i gezon te drejtat civile, politike, dhe ekonomiko-sociale pa marrre parasysh se a gjendet ne territorin e shtetit te vet apo ne territorin e shteitit te huaj. Qendrimet e ndryshme per kuptimin e shtetesise

Sipas nje qendrimi shtetesia eshte lidhje kontraktuese midis shtetit dhe personit fizik ne baze te se ciles lidhje, kirjohen te drejtat dhe detyrimet reciproke, kete teori e perfaqeson doktrina farnqeze ku perfaqesuses kryesore eshte Andre Weiss. Zanafillen e ka ne teorine e Zhan Zhak Rusose per kontraten shoqerore sipase se ciles edhe shteti eshte kriju ne baze te kontrates shoqerore.

17

Sipas pikpamjes tjeter ku perfaqesuses kryesore i se ciles eshte Niboyet, shtetesia eshte lidhje politike dhe shpirterore misdis persnoit fizike dhe shteiti sovran. Menyrat e fitimit te shtetesise

Faktoret qe ndikojne ne drejtimin per fitimin e shtetesise jan: politika populacioniste e shteiti, faktoret ekonomik, politika e kolonizimit, qeshtjet e nderrimit ( ndryshimit ) te kufive te shtetve ne menyre paqesore ose me dhune, shperberja e shtetve , dhe krijimi i shteteve te reja. Te gjitha keto situata ndikojne ne menyreat e fitimit dhe te humbjes se shtetesise andaj edhe ne legjislacionet e shteteve te ndryshme perfitimin dhe humjen e shtetesise parshihen kushte dhe menyra te ndryshme. a) b) c) d) Menyrat kryesore te fitimit te shtetesise Ius Sanguinis Ius Soli Natyralizimit Sipas traktateve nderkombetare

Fitimi i shtetesise sipas Ius Sanguinis a) Nje femije e fiton shtetesine R.Kosoves me lindje nese ne kohen e lindjes se femijes te dy prinderit jan shtetas te R.Kosoves. b) Nese ne kohen e lindjes se femijes vetem i njeri prinde e ka shtetesine e R.Kosoves, femija e fiton shtetesine R.Kosoves me lindje ne rastet vijuese: - Femija eshte i lindur ne territorin e R.Kosoves - Femija eshte i lindur jashte territorit te R.Kosoves dhe prindi tjeter eshte me shtetesi te panjohure ose pa shtetesi - Femija eshte i lindur jahste territorit te R.Kososves dhe prindi tjeter ka shtetesi tjeter, por te dy prinderit pajtohen me shkrim qe femija te fitoje shtetesine e R.Kososves. Kjo dispozite duhet te ushtrohet para moshes 14 vjeqare te femiut. Ne te drejten romake ne periushen klasike paraqitet dhe zbatohet ne shtetet ne te cilat parimi i barazize se burrit dhe gruas eshte pranuar dhe aplikuar ne menyre konsekuente. Kjo menyre nenkupton caktimin e shtetesise se femijeve qe lindin rishtazi. Fitimi i shtetesis sipas sistemit Ius Soli ( ne territor )

Ky sistem prejardhjen e ka nga koha e feudalizmit dhe ateher ka qen e vetmja menyre e fitimit te shtetesise. Zbatohej si menyre e fitimit te shtetesise ne ato shtete imigracionit ku eshte shfaqure nevoja per fuqi punetore (SHBA, Kanada, Australi). Fitimi i shtetesis me lindje ne territorin e R.Kosoves behet : a) Femija i gjeture ose i lindur ne territorin e R.Kosoves prinderit e te cilit jan te panjohure e fiton shtetesine e R.Kosoves me rastin e lindjes perkatesisht gjetjes. b) Ne raste se te pakten njeri prinde te percaktuare ne paragrafin a) indetifikohet para se femija te ket mbushur moshen 7 vjeqare dhe prindi ne fjale nuk eshte shtetas i R.Kosoves me kerkes te prindit femija e humb shtetesine e R.Kosoves, me kusht qe me humbjen e shtetesise se R.Kosoves femija te mos mbetet pa shtetesi.

18

c) Femija i lindure mbrenda territorit te R.Kosoves prinderit e te cilit kane shtetesi tjeter per te cilet kan leje qendrimi te vlefshme ne R.Kosoves mund te fitoje shtetesin e R.Kosoves me pelqimin e te dy prinderve. Dallimet midis menyrave kryesore dhe plotesuses te fitimit te shtetesis

Perderisa menyrat e fitimit kryesore te shtetesis burojne nga lindja territori dhe sovraniteti qe perndryshe jan menyrat Ius Sanguinis, Ius Soli, ku ne kete relacion ne qdo person konkret shteti i percakton kushtet e fitimit, nderrimit dhe pushimit te shtetesise. Menyra plotesuses te fitimit te shtetesis njihen si natyralizimi, dhe fitimi i shtetesis sipas traktateve nderkombetare. Varsisht nga rrethanat konkrete , kushtet shoqerore dhe ekonomike, qdo shtet parasheh menyra te ndryshme plotesuses per fitimin e shtetesise. Si fitohet shtetesia e Republikes se Maqedonise dhe cili ligje e rregullon kete materie

Fitimi i shtetesis R.Maqedonise sipase nenit 3 percakton shtetsia e R.Maqedonise fitohet me : a) b) c) d) Prejardhje Lindje ne territorin ne R.Maqedonise Natyralizim Marreveshje nderkombetare.

Kete e rregullon ligji per shtetesine e R.Maqedonise me nr.45/2004 me date 07.07.2004.

Menyrat plotesuses te fitimit te shtetesise

Menyrat plotesuese te fitimit te shtetesise jane: a) Natyralizimi b) Traktatete nderkombetare . Kuptimi i natyralizimit Natyralizimi eshte kur nje i huaj mund ta fitoje shtetesine e nje vendi nese personalishte ka parashtruar kerkese per pranim ne shtetesine e vendit. Shtetesine e R.Maqedonise me natyralizim mund ta fitoje personi pa shtetesi ose personi me statuse te pranuare te refugjatit nese nga verifikimi i mos pasjes se shtetesise perkatesisht pranimi i statusit te refugjatit deri te parashtrimi i kerkeses per pranim per shtetesi. Kategorizimi i llojeve te natyralizimit

Dallohen tri lloje te natyralizimit : a) b) c) Natyralizimi i rregullte Natyralizimi me lehtesime speciale Natyralizimi i jashtezakonshem. Fitimi i shtetesise sipase natyralizimit te rregullt.

19

Shtetesine sipase natyralizimit te rregullte e fiton qdo i huaj i cili e paraqet kerkesen, i ploteson kushtet e caktuara dhe me nxjerrjen e vendimit nga ana e organit kompetent e fiton shtetesin e shtetit konkret. Natyralizimi me lehtesime

Sipase ketij lloji te natyralizimit u lejohet fitimi i shtetesise se nje kategorie te caktuar te huajsh. Nga keta te huaj qe paraqesin kerkese per fitimin e shtetesise kerkohet te plotesojne me pak kushte se tek natyralizimi i rregullt. Secili shtete ne veqanti i cakton kushtet dhe kategorine e caktuar te huajve qe do tua lejoje fitimin e shtetesise duke u udhehequre nga interesat e veta vitale. Natyralizimi i jashtezakonshem

Sipase ketij lloji te natyralizimit u mundesohet fitimi i shtetesise se atyre te huajve qe kan meritaz te veqanta per shtetin, shtetesine e te cilit deshirojne ta fitojne. Pra nuk ekzisotjne kritere objektive per fitimin e shtetesise, por, arsye te veqanta qe i kerkon interesi i shtetit andaje eshte qeshtje faktike ( questio facti ), secilit te huaj do ti mundesohet fitimi i shtetesise ne kete menyre.

Efektet juridike te natyralizimit

Natyralizimi si menyre plotesuese e fitimit te shtetesise krijon efekte juridike si ndaj personit qe fiton shtetesi te re asthu edhe ndaj antarve te tij. I huaji ose personi pa shtetesi me ane te natyralizimit fiton shtetesi te re e gjithashtu edhe te drejta civile, politike, ekonomike, sociale. Ne pikepamjen formale juridike ne disa shtete keto te drejta i fiton menjeher ( natyralizimi i madhe ) kurse ne grupine e dyt te shteteve pas kalimit te nje kohe te caktuar ( natyralizimi i vogel). Fitimi i shtetesise me ndyrshime teritoriale sipase konventave nderkombetare

Qe te fitohet shtetesia sipase ndryshimeve territoriale respektivisht traktateve nderkombetare duhet te plotesohen keto kushte : a) b) c) Te ekzistoje traktati nderkombetare i cili rregullon mundesine e fitimit te shtetesise Ndryshimi i sovranitetit mbi territoret e caktuara te shteteve konkrete E drejta e optimit te popullsise qe te zgjedhe midis dy shtetesive. Menyrat e humbjes se shtetesise

Menyrat e humbjes se shtetesise jane : a) b) c) d) Humbja e shtetesise me dalje nga shtetesia ( lenda e shtetesie) Humbja me heqje dore Humbja e shtetesise me marrje Humbja e shtetesise per shkak te mungimit Humbja e shtetesise me dalje nga shtetesia ( lenda e shtetesie )

Per shkaqe te ndryshme shtetasi i nje shteti konkret mund ta nderprese lidhjen faktike me shtetin shtetas i te cilit eshte dhe te krijoje lidhje te asaje natyre mandje edhe te fitoje shtetesin e shtetit tjeter. Ne ate raste shtetet lejojne qe me ane te kerkeses se parashturar me shkrim dhe ne qofte se jane plotesuar kushtet sipase

20

ligjit te shtetit shtetesine e te cilit e ka pasur personi ne fjale te dilet nga shtetesia. Ne nje grup shtetesh lejohet dalja nga shtetesia me automatizem ne qofte se jane plotesuar kushtet e parapara me ligjin e shtetit shtetas i te cilit ka qene personi ateher ai person e fiton shtetesine tjeter keshtu qe vjen deri te dalja nga shtetesia e me parshme. Vet fakti i fitimit te shtetesise se dyte llogaritet si kerkese per dalje nga shtetesia e deri atehershme. Ne grupin e dyte te cilin e perbejne nje numer me i madhe i shteteve, dalja nga shtetesia lejohet me kerkesen e personit, plotesimit te kushteve te parapra me ligjin e shtetit ku per dalje nga shtetesia sipas ligjit kerkohet edhe nxjerrja e vendimit nga organi kompetent.

Humbja e shtetesise me heqje dore

Humbja e shtetesise me heqje dore si institut jurdik nuk eshte i njohure ne te gjitha shtetet. E ne ato shtete ku zbatohet menyra e humbjes se shtetesise me heqje dore eshte e lidhure ne nje fare menyre me menyrat plotesuses te fitimit te shtetesise si p.sh : natyralizimi, lidhja e marteses, lindja ne territorin e shtetit te caktuar etj, qe d.m.th se ne keto shtete e drejta ne heqje dore nga shtetesia nuk i lejohet qdo shtetasi. Shtetsia me ane te heqjes dore pushon ne rastet kur jepet deklarate nga personi i cili e ka shtetesin e shtetit nga e cila heq dore , edhe ne qofte se jane plotesuar kushtet e parapara me ligje te atije shteti. Ne kete rast duhet te plotesohen dy kushte qe te pushoje shtetesia me heqje dore : a) Shfaqja e deshires ( vullnetit ) se personit te interesuar b) Plotesimi i kushteve te caktuara te parapara me ligj. Humbja e shtetesise me marrje Shtetesia me marrje humbet sipase vendimit te organit kompetent ne rastet kur shtetasi i shtetit te vendit duke ushtruar veprime aktive merr qendrim jo lojale ndaj shtetit te vendit. Andaj qdo shtet ne menyre individuale cakton se cilat veprime aktive ndikojne qe organi kompetent te leshoje vendimin per marrjen e shtetesise andaje klasifikimi i veprimeve aktive dallohet ne shtete e ndryshme. Humbja e shtetesise per shkake te mungimit

Mungimi perkufizohet si menyre e humbjes se shtetsise sipase se ciles shtetasi e humb shtetsine me vendim te organit konkret per arsye se disa vite me radhe qendrone jashte shtetit shtetas i te cilit eshte. Ne sistemet juridike bashkekohore mungimi nuk eshte menyre pergjithesishte e pranuar per humbjen e shtetesise. Efektet juridike pas humbjes se shtetesise

Efektet juridike pas humbjes se shtetesise varen nga fakti se per cilen menyre te humbjes se shtetesise behet fjale dhe nga zbatimi i parimit te diskriminimit te gjinive. Kur shtetasi e humb shtetesine ne baze te cilese do menyre ateher ai trajtohet si i huaj dhe nuk mund te gezoje te drjeta apsolutisht te rezervuara si p.sh te ushtroje funksione publike, te votoje etj, nuk gezon te drejten e mbrojtejs diplomatike te shtetit ngase e ka humbure shtetesine, mund te perjashtohet, te ekstradohet nga shteti etj. Rifitimi i shtetesise se humbure reintegrimi

21

Kjo menyre e fitimit te shtetesise me ane te reintegrimit eshte forme e veqante e fitimit te shtetesise dhe personi i interesuar duhet te plotesoje kushtet e parapara ne te drejtene shtetit konkret dhe ta parashtroje kerkesen me shkrim. Reintegrimi mundesohet edhe me ane te natyralizimit por do te veshtiresohej sitata ne raste kur personi nuk do te mund ti plotesonte kushtet qe kerkohen te natyralizmi.Reintegrimi paraqite si institut i veqante juridike. Ne sistemet juridike te shteteve te ndryshme paraqitet si institut i perhershem juridik dhe si institut i perkoheshem ( transitor) juridik. Kolizioni i shtetesive

Ne rastet kur personi nuk i ploteson kushtet per fitimin e shtetesie sipase te drejtes se asnje shteti, shtrohet qeshtja e konfliktit negativ te shtetesise. Kurse ne rastet kur personi i plotesone kushtet e shtetesise sipase se drejtes se dy apo me teper shteteve ateher shtrohet problemi i konfliktit pozitiv te shtetesive. Keto situata sjellin deri te paraqitja e personave pashtetesi dhe personave me dy apo me teper shtetesi. Konfilikti ( kolizioni ) negativ i shtetesise

Kolizioni negativ i shtetesise eshte kur personi nuk i ploteson kushtet per fitimin e shtetesise sipase te drjtes se asnje shteti dhe kjo sjell deri te situata qe disa persona te mbeten pashtetesi dhe quhen apatrid, apolid, hajmatos. Pytja e cila me te drejt do shtrohej te kolizioni negativ do te ishte , Cila gjyakte do te jete kompetente nese subjekti i marredhenies juridiko-private eshte person pashtetesi (Apatrid)? Pergjigjja ne kete raste me se miri eshte qe si fakte vendimtar te zbatohet vendbanimi ose vendqendrimi. Personat me disa shtetesi (kolizioni pozitiv i shtetesise)

Kolizioni pozitiv i shtetsise eshte kur personi i ploteson kushtet per fitimin e shtetesise sipase se drejtes se dy apo me teper shteteve. Keta persona quhen ndryshe bipatrid,bipolid.Per te rregulluar rastet dhe situatat e personave me dy shtetesi shtete ne mes veti lidhin traktate bilaterale dhe multilaterale. Ne qofte se personi ka dy apo me shum shtetesi te huaja konsiderohet se e ka shtetesine e atij shteti ku e ka edhe vendbanimin. Ne qofte se nuk ka vendbanim ne asnjeren nga keto shtete do te trajtohet si shtetas i atij shteti me te cilin eshte ne lidhje me te ngushte. Ne qofte se personi ka dy shtetesi te shteteve te huaja gjate rregullimit te marredhenive juridiko-private me elemnt te huaj para gjykates ose organeve te shtetit te vendit ky person trajtohet si shtetas i huaj. Ligji per DNP aplikon dy kritere: vendbanimin, shtetesine efektive. Shtetesia efektive

Shtetesia efektive eshte ateher ne qofte se personi nuk ka vendbanim ne asnjeren prej shteteve shtetesin e te cilave e ka ateher zbatohet shtetesia efektive per arsye se eshte ne harmoni me respektimin e parimit te sovranitetit te shteteve tjera. Pikat e lidhjes per rregullimin e marredhenieve juridiko-private me element te huaj te personat me dy apo me shume shtetesi

Personat pa shtetesi dhe personat me dy apo me shum shtetsi kan te drejta dhe detyrime te shumfishta keta persona mund te jene inkompatibile si detyrimi ushtarak, tatimor, lojalitetit ndaj dy shteteve, etj., prandaje ketu shfaqet problemi se cila e drejt do te zbatohet ku shtetesia eshte fakte vendimtare (pike e lidhjes ) kur personi ka dy apo me shume shtetesi. Qe te rregullohen rastet e dy shtetsise shtetet ne mes veti lidhin traktate bilaterale. Kur personi me dy shtetsi paraqitete si subjekt i marredhenieve juridiko-private me

22

element te huaj, nje mori shtetesh lidhin ne mes veti marreveshjet e posaqme me qellim qe te shmangen pasojat e dy shtetesise. Deshmimi i shtetesise

Qeshtja e deshmimit te shtetesise si dhe te gjitha qeshtjet tjera qe kane te bejne ne pergjithesi me shtetesine ne menyre sovrane i rregullon qdo shtet me ligjet e veta por gjithashtu deshmimi i shtetesise mund te rregullohet ne mes te shteteve me traktate nderkombetare. Deshmimi i shtetesise nga ana e shtetasit te vendit ne shtetin e vendit behet ne baze te dokumentit per shtetesine te cilin e leshon organi kompetent.Shtetesi deshmohet me ane te qertifikates per shtetesi te cilen e leshon ministria per pune te brendshme , me leternjoftim dhe me dokument udhetimi (pasaporte). Te cilat marredhenie shtetesia paraqitet si pike e lidhjes dhe roli i saj

Shtetesi si e lidhjes paraqitet te marredheniet si : a) Marredheniet statusore b) Marredheniet trashegimore. Roli i saj eshte sepse kjo rregullon marredheniet statusore me faktin se shtetesia eshte lidhje juridike midis personit fizik dhe shtetit konkret qe i mundeson personit nje status te caktuar.Ne qofte se respektohet sovraniteti i shteteve kete status te subjektit mund ta ndryshoje vetem ai sovranitet qe ia ka dhene subjektit. Te shtetet e emigracionit shtetesia zbatohet si fakt vendimtar te marredheniet statusore dhe marredheniet trashegimore. Te cilat shtete shtetesia eshte fakt vendimtar dhe pse

Deri kah fundi i shek XVIII, ekskluzivisht si fakt vendimtar eshte zbatuar vendbanimi(demicili).Kodi Civil Francez i vitit 1804 per te paren here ne nenin 3 e ka parapare shtetesine si fakt vendimtar. Me pas kete zgjidhje e ka zbatuar edhe Kodi Civil Austriak. Nen ndikimin e teorise se Mancinit (e ashtuquajtura shkolla e re italiane , respektivisht personaliteti i se drejtes) nga viti 1865 shtetesia si fakt vendimtar fiton perkrahje te gjere dhe deperton pothuajse ne te gjitha sistemet juridike te Europes Kontinentale me perjashtim te Britanise se Madhe dhe shteteve Skandinave si dhe nje numer te shteteve te Azise dhe Afrikes. Shtetet e Europes Kontinentale bejne perpjekje maksimale qe ne marredheniet statusore te shteteasve te tyre , qdo here te zbatohet e drejta e tyre si Lex Nationalis.

Roli i shtetesise si fakt vendimtar per gezimin e te drejtave statusore

Lidhur me gezimin e te drejtave statusore shtetesia paraqitet si fakt vendimtar kryesisht ne ato raste kur shtetasi i huaj duhet te gezoje ndonje te drejte statusore ndaj shtetasit te vendit.Ne keto raste elementi i huaj ne subjekt shfaqet si i perzier ngase shtetasi i huaj ne territorin e shtetit te vendit ushtron te drejta statusore ndaj shtetasit te vendit. Roli i shtetesise si fakt vendimtar per caktimin e zbatimit te se drejtes kompetente te marredheniet statusore

23

Shtetesia gjithashtu sherben si fakt vendimtar gjate percaktimit te zbatimit te se drejtes kompetente te rregullimit te marredhenieve statusore me element te huaj si p.sh , te kushtet per lidhje te marteses se a do te vendosen sipas ligjit te shtetit te vendit ose shtetit te huaj ose shkaqet per shkurorezim te marteses ,adoptim , legjitimim etj. Shtetesi si fakt vendimtar gjate percaktimit te zbatimit te se drejtes kompetente te rregullimi te marredhneieve statusore me element te huaj sherben vetem ne disa shtete dhe ne disa shtete te emigracionit. Ne te drejten tone pozitive te marredheniet statusore me lement te hauj zbatohet ligji nacional (kombetar) per percaktimin e zotesise juridike dhe te veprimit. Ligji i DNP-se ne nenin 14 paragrafi 1 parasheh per zotesine juridike dhe zotesine e veprimit te personit fizik zbatohet e drejta e shtetit shtetas i te cilit eshte. Roli i shtetesise si fakt vendimtar te caktimi i kompetences se gjykates te marredheniet statusore

Shtetesia gjithashtu sherben si fakt vendimtar per caktimin e kompetences se gjykates se shtetit te vendit ose gjykates se shtetit te huaj te kontestet statusore me element te huaj kur si pale ndergjyqesore paraqiten vetem shtetasit e vendit.Per keto lloje te kontestesh gjyqesore nje pjese e doktrines dhe sipas legjislacionit te disa shteteve patjeter duhet te jete kompetente gjykata nacionale e atij shteti shtetesine e te cilit e ka personi ne fjale forum nationalis. Gjithashtu disa autore theksojne faktin se nuk ka nevoje qe pala kontestin nga marredhenia statusore ta shtroje para gjykates se shtetit shtetas i te cilit eshte ngase te gjitha shtetet e perbejne nje familje te madhe (civitas magna). Nderkaq te marredheniet statusore qe krijohen ne mes te shtetasve te huaj ose ne mes te shtetasve te huaj dhe shtetasve te vendit konsiderohet se nuk ekziston kompetenca gjyqesore ekskluzive dhe se ne keto raste ne vend te shtetesise si fakt vendimtar (pika te lidhjes) ne baze te cilit percaktohet zbatimi i te drejtes se shtetit te vendit ose te drejtes se huaj sherben si rregull vendbanimi (Demicili). Shmangia nga shtetesia si fakt vendimtar

Shtetet e emigracionit te cilet e zbautojne shtetesine si fakt vendimtar te marredhenieve statusore me element te huaj bejne shmangie nga zbatimi i ligjit nacional dhe nga kompetenca e gjykates nacionale te personit per statusin e te cilit shtrohet qeshtja.

Shmangia nga shtetesia si fakt vendimtar per shkak te Proteksionizmit Nacional

Rasti i pare i shmangies nga shtetesia si fakt vendimtar eshte Proteksionizmi nacional kjo behet nga ana e dy shteteve te cilet zbatojne parimin e kompetences se gjykates nacionale dhe zbatimit te ligjit nacional per marredheniet statusore te shtetaseve te vet edhe ate ne dy raste : a) Kur nje kontest statusor me element te huaj duhet te krijoje efekt juridik edhe ne territorin e shtetit te vendit (i huaji vihet nen kujdestari ne shtetit tjeter ne qofte se ka Demicil ne territorin e atij shtetit si ne Gjermani ). b) Kur shtrohet qeshtja e kontestit te perzier ku si pale ne kontest paraqitet shtetasi i vendit (France).

Shmangia nga shtetesia si fakt vendimtar per shkak te Masave te Perkohshme

24

Rasti i dyte i shmangieve nga shtetesia si fakt vendimtar behet per shkak te Masave te Perkohshme . Keto masa ndermerren per arsye se organet ose gjykatat e shtetit shtetas i te cilit eshte personi per statutin e te cilit shtrohet qeshtja nuk kane mundesi dhe nuk jane ne gjendje qe menjehere te ndermarrin masa konkrete per mbrojtjen e interesave te personit te cilat jane te domosdoshme dhe patjeter qe te ndermerren qofte per tu mbrojtur personi per statutin e te cilit behet fjale ose pasuri i tij ne shtetin ku ndodhet. Shtetesia si fakt vendimtar behet per shkaqe Humanitare

Shmangia nga zbatimi i ligjit nacional dhe kompetences se gjykates nacionale te marredheniet statusore vijne ne shprehje ne rastet kur personi eshte pa shtetesi (apatrid). Ne kete rast shtetesia nuk mund te sherbeje si fakt vendimt ngase personi per statusin e te cilit behet fjale nuk ka shtetesi dhe eshte apatrid. Ne ato raste si fakt vendimtar ne baze te te cilit percaktohet zbatimi i se drejtes se vendit ose te huaj dhe caktimi i kompetences se gjykates se shtetit te vendit ose te huaj sherben vendbanimi (Domicili) ose vendqendrimi , kurse ne disa shtete zbatohet shtetesia e fundit e personit per statusin e te cilit behet fjale. Roli i shtetesise si fakt vendimtar te marredheniet trashegimore me element te huaj

Te nje marredhenie konkrete trashegimore elementi i huaj mund te shprehet ne forma te ndryshme edhe ate kur trashegimlenesi (de Cuiusi) i cili ka vdekur ka pas vendbanimin ose vendqendrimin jashte shtetit shtetas i te cilit ka qene , elementi i huaj ne kete marredhenie shprehet ne Subjekt. Rasti i dyte eshte kur trashegimlenesi ka vdekur ne shtetetin shtetas i te cilit ka qene kurse masa trashegimore e tij gjendet ne shtetin e huaj ne kete rast elementi i hauj shprehet ne objekt. Rasti i trete kur trashegimlenesi ka vdekur ne shtetin shtetas i te cilit eshte edhe aty gjendet pasuria e tij por si trashegimtare paraqiten te huajt. Roli vendimtar te te gjitha keto marredhenia trashegimore me element te huaj konsiston ne percaktimin dhe pergjigjjen ne pyetjen se shtetasi i huaj mund te trashegoje sipas ciles se drejte dhe se per shqyrtimin e trashegimise a do te jete kompetente gjykata e shtetit te vendit apo gjykata e huaj. Shtetesia si fakt vendimtar per gezimin e te drejtave trashegimore

Ushtrimi (gezimi) i te drejtave trashegimore paraqitet si fakt vendimtar ne rastet kur i huaji duhet te gezoje te drejtat trashegimore edhe ndaj shtetasit te vendit edhe ndaj te huajit. Kurse te marredheniet statusore ushtrimi i te drejtave statusore te te hujave konsistonte vetem ne ushtrimin e ketyre te drejtave ndaj shtetasve te vendit dhe ne shtetin e vendit. E drejta e te huajit qe te trashegoje edhe sipas te drejtes sone konsiderohet si e drejte relativisht e rezervuar , e kushtezuar me reciprocitet. Shtetesia si fakt vendimtar per percaktimin e zbatimit te se drejtes kompetente te marredheniet trashegimore me element te huaj

Lidhur me rregullimin e permbajtjes se marredhenieve trashegimore me element te huaj shtetesia paraqitet si fakt vendimtar kryesisht te shtetet e emigracionit dhe e cakton p.sh: rendin ligjor te trashegimise , momentin nga i cili qelet trashegimia , pjesen e trashegimise se detyrueshme , ekzistimit ne sistemin konkret juridik te inistitutit : Hereditas iaceens (trashegimia e fjetur). Mirepo edhe te keto shtete ku shtetesia sherben si fakt vendimtar per ta percaktuar te drejten kompetente sipas te ciles do te qelet trashegimia e trashegimlenesit ekzsitojne dy sisteme : Sipas sistemit te pare , ne tere trashegimine edhe te trashegimia qe ka per objekt sendet e paluajtshme edhe te luajtshme zbatohet vetem nje ligj , ligji nacional i shtetesise se trashegimlenesit (lex nationalis) ,

25

ngase ne sistemet juridike te ketyre shteteve mbare trashegimia trajtohet si e njesuar (res universitas) dhe si fakt vendimtar merret shtetesia e trashegimlenesit. Sipas sistemit te dyte i cili e ka si pikenisje pluralitetin e trashegimise , ku mbisundon qendrimi se pasurite e paluajtshme e perbejne sovranitetin territorial te nje shteti , te trashegimia e paluajtshme zbatohet ligji i shtetit ku ndodhet masa trashegimore e paluajtshme (lex rei sitae) kurse per trashegimine e pasure se luajtshme zbatohet e drejta e shtetesise (lex nationalis) se trashegimlenesit.

Shtetesia si fakt vendimtar per caktimin e kompetences se gjykates te shqyrtimi i trashegimise me element te huaj

Shtetesia gjithashtu e ka rolin e faktit vendimtar edhe te percaktimi i kompetences se gjykates.Respektivisht ato shtete te cilat zbatojne ligjin e shtetesise (lex nationalis) te trashegimlenesit per rregullimin e permbajtjes se marredhenieve trashegimore me element te huaj si fakt vendimtar edhe per percaktimin e kompetences se gjykates e cila do ta shqyrtoje trashegimine e trashegimlenesit zbatohet shtetesia e tij. Megjithate edhe te keto shtete te cilet e zbatojne shtetesine e trashegimlenesit si fakt vendimtar per ta percaktuar kompetencen e gjykates sipas se ciles do te shqyrtohet trashegimia ajo nuk zbatohet per te gjithe masen trashegimore respektivisht , kompetenca e gjykates per ta shqyrtuar trashegimine e trashegimlenesit sipas shtetesise se tij , caktohet vetem per trashegimine e perbere nga sendet e luajtshme. Nderkaq per trashegimine e perbere nga sendet e paluajtshme , kompetente eshte gjykata e shtetit ku ndodhet trashegimia e paluajtshme (forum rei sitae)
Kuptimi dhe llojet e vendbanimit si fakt i identifikimit

Vendbanimi(domicili) njlloj sikurse edhe shtetsia paraqitet si fakt identifikimi (fakt n baz t t cilit krijohet elementi i huaj) n baz t t cilit konstatohet prezenca (prania) e elementit t huaj juridiko-privat n subjekt. N t drejtn ndrkombtare private vendbanimi(domicili) sht qendr e mardhnieve jetsore t nj personi n nj shtet t caktuar,q do t thot se pr t DNP sht me rndsi se ku ndodhet ajo qendr respektivisht n cilin shtet, dhe nuk sht me rndsi se n cilin vend (qytet) n kuadr t atij shteti. Sikurse n t drejtn e brendshme ashtu edhe n DNP ekzistojn dy lloje t vendbanimit : a)vendbanimi me dshir (domicilium voluntarium) b)vendbanimi ligjor (domicilium necesarium)

Vendbanimi me dshir (domicilium voluntarium) -

sht qendra e mardhnieve jetsore t nj personi n nj shtet,e cila krijohet kur nj person gjithmon vendoset n at shtet me qllim q aty t banoj prgjithmon.

26

Mirpo jo t gjitha shtetet i pranojn kto dy elemente: 1)Qllimi q t vendoset n nj shtet prgjithmon dhe 2)Vendosja e prhershme n at shtet. (Cilsimi para gjykats gjithmon zgjidhet sipas lex fori)

- Vendbanimi ligjor (domicilium necesarium) -

sht ajo qendr e mardhnieve jetsore q me ligj I caktohet kategoris s caktuar t personave n nj shtet pr tu mbrojtur interesat e tyre si dhe interesat e rrethit ku jetojn ata. N sistemet juridike t shteteve t ndryshme vendbanimi ligjor parashihet pr kategori t ndryshme t personave, dhe ata : - Pr persona q nuk kan zotsi veprimi - n t gjitha shtetet konsiderohen personat e mitur dhe personat e smur psiqik, kurse n disa shtete edhe plangprishsit dhe pijanect q jan vn nn kujdestari. - Prfaqsuaesit diplomatik dhe personat me status diplomatik konsiderohen se kan banim n vendin e shtetit ku shrbejn. Pr kt shtje nuk shqyrtohet problemi i cilsimit. - Pr funksionart e lart n disa shtete parashihet vendbanim i veant - Pr tregtart n disa shtete caktohet vendbanimi special,aty ku jan regjistruar n regjistrin tregtar ose ku e kan selin kryesore, por vetm pr mardhnie q jan t lidhura me ushtrimin e veprimtaris tregtare.

Vendbanimi sipas origjins

sht nj lloj i veant i vendbanimit ligjor,i cili ekziston n disa shtete anglo-saksone. Krijohet nga momenti i lindjes,nuk ndryshohet me fitimin e zotsis s veprimit (moshes madhore) dhe e prcjell personin deri n vdekje. Ai caktohet n at shtet ku e ka vendbanimin prindi (i ati) i tij n momentin e lindjes s femiut.

Kuazi-vendbanimi

Pr dallim nga llojet tjera t vendbanimit,ky lloj nuk sht qendr e mardhnieve jetsore t nj personin kuptimin e plot t fjals. Ekszistojn dy lloje t tij : 1. kuazi-vendbanimi i zgjedhur 2. kuazi-vendbanimi i notifikacionit

Kuazi-vendbanimi i zgjedhur - i cili sht fiksion pr ekzistimin e vendbanimit e ka prejardhjen nga Franca (domicile elu) dhe ekziston n disa shtete (romane). Palt kontraktuese me marrveshje e caktojn nj vendbanim t prbashkt pr t dy palt dhe vlen vetm pr at mardhnie juridike. N kt mnyr palt heshtazi e caktojn edhe kompetencn e gjykats.

27

Kuazi-vendbanimi i notifikacionit gjithashtu nuk sht qendr e marrdhnieve jetsore t nj personi,por sht vendi i caktuar nga i huaji pr personin e autorizuar pr pranimin dhe dorzimin e shkresave gjyqsore n rastet kur i huaji nuk ka vendbanim n shtetin ku zhvillohet procedura gjyqsore.

Dshmimi (t provuarit) e vendbanimit

A. Q t provohet (dshmohet) vendbanimi sipas dshirs duhet t konstatohet se personi a sht juridikisht i aft pr t vepruar, t ket zotsi juridike,t jet vendosur n nj shtet, n disa shtete dshmohet edhe vullneti se aty dshiron t jetoj prgjithmon (animus semperi vivendi). Plotsimi i kushteve t parapara vlersohet sipas organit t shtetit para t cilit shtrohet shtja e t provuarit t vendbanimit (lex fori), e her her lex causa. B. Vendbanimi ligjor krijohet n rastet kur shprehimisht e cakton ligji, dhe ky vendbanim n shumicn e rasteve dshmohet me an t dokumentave zyrtare t lshuara nga organet kompetente. N qoftse ky dokument prdoret n shtetin e huaj,ather sht dokument i huaj publik dhe parimisht n aspektin ndrkombtar duhet t legalizohet, por, ne traktat ndrkombtar mund t parashihet suprimimi i legalizimit.

Roli i vendbanimit si fakt vendimtar

Vendbanimi paraqitet si fakt vendimtar n baz t t cilit prcaktohet zbatimi i s drejts s shtetit t vendit ose t huaj dhe prcaktohet kompetenca e gjykats s shtetit t vendit ose t huaj (dhe pr mundsin e ushtrimit-gzimit t t drejtave t caktuara civile nga t huajt n teritorin e shtetit t vendit) te mardhniet statusore dhe trashgimore me element t huaj, edhe at, kryesisht te shtetet e imigracionit.

- Te cilat shtete vendbanimi paraqitet si fakt vendimtar? -

N shtetet e imigraciomit,vendbanimi si fakt vendimtar e ka rolin e njjt sikurse shtetsia te shtetet e emigracionit, tek t cilat gjithashtu paraqitet por ka rol subsidiar.

- Te cilat mardhnie juridike private me element t huaj paraqitet vendbanimi si fakt vendimtar ?

Paraqitet te mardhniet statusore dhe trashgimore me element t huaj.

Vendbanimi si fakt vendimtar primar, roli i tij

Vendbanimi n shtetet e imigracionit ka t njjtin rol dhe rndsi si fakt vendimtar (pik e lidhjes) q e ka shtetsia n shtetet e emigracionit. Shtetet e imigracionit n t cilat vendbanimi si fakt vendimtar ka rol primar jan shtetet anglo-saksone,nj numr i madh shtetesh t Ameriks jugore dhe qendrore etj.

28

N kto shtete,pr rregullimin e mardhnieve statusore,si dhe pr rregullimin e disa mardhnieve familjare dhe trashgimore, zbatohet e drejta e shtetit ku e ka vendbanimin personi statusi i t cilit duhet t rregullohet,respektivisht e drejta e shtetit ku e ka pasur vendbanimin trashgimlnsi (de cuiusi). Gjitashtu te kto shtete,vendbanimi shrben si fakt vendimtar(pik e lidhjes) pr caktimin e kompetencs s gjykats lidhur me zgjedhjen e kontesteve statusore dhe trashgimore me element t huaj.

- Vendbanimi si fakt vendimtar subsidiar, roli i tij -

N shtetet e emigracionit te t cilat shtetsia shrben si fakt vendimtar primar, vendbanimi shrben si fakt vendimtar subsidiar pr gzimin (ushtrimin) e t drejtave t caktuara civile nga t huajt,pr zbatimin e t drejts s huaj ose t vendit dhe pr caktimin e kompetencs s gjykats s vendit ose t huaj te mardhniet trashgimore me element t huaj.

- Vendbanimi si fakt vendimtar subsidiar pr gzimin e t drejtave civile nga t huajt -

Paraqitet dhe kjo pr arsye se qllimi i disa t drejtave t caktuara civile nga t huajt kushtzohet me ekzistimin e vendbanimit t huaj n shtetin e vendit. Pra ai shrben si si fakt vendimtar n disa shtete lidhur me gzimin e t drejtave relativisht t rezervuara nga t huajt n teritorin e shtetit t vendit. Se cilat t drejta do t kushtzohen me ekzistimin e vendbanimit nga t huajt n teritorin e shtetit t vendit,varet nga do shtet n veanti si dhe nga interesat konkrete.

Vendbanimi si fakt vendimtar subsidiar pr caktimin e kompetencs s organit gjyqsor

N shtetet e emigracionit, vendbanimi si fakt vendimtar subsidiar ka rndsi m t madhe gjat caktimit t kompetencs s gjykats, respektivisht shtetet e emigracionit t cilat e zbatojn shtetsin si fakt vendimtar primar te mardhniet statusore dhe trashgimore me element t huaj,vendbanimi (domicili) shrben si fakt vendimtar subsidiar pr caktimin e kompetencs s gjykats n shumicn e ktyre shteteve kur shtrohet shtja e shkurorzimit t martesave t prziera. Gjithashtu, vendbanimi sht fakt vendimtar n t drejtn ndrkombtare procedurale sipas ligjit pr zgjidhjen e kolizionit t ligjeve, ku vjen n shprehje posaqrisht gjat prcaktimit t kompetencs ekskluzive t gjykats,te kontestet martesore. Vendbanimi shrben si fakt vendimtar subsidiar pr rregullimin e mardhnieve t njjta t personave bipatrid apo apatrid.

Vendbanimi si fakt vendimtar subsidiar pr caktimin e t drejts kompetente

29

Paraqitet si fakt vendimtar subsidiar n disa raste (pr caktimin e t drejts kompetente) kur zgjidhja nuk mund t arrihet sipas ligjit t shtetsis (lex nationalis). Sipas ligjit pr DNP, vendbanimi si fakt vendimtar subsidiar paraqitet : 1. 2. 3. 4. 5. Pr shum lloje t kontratave Pr efektet juridike t martess Pr efektet e bashksis jashtmartesore Pr raportet mes prindrve dhe fmijve Pr efektet juridike t adoptimit

Prkatsia e personave juridik si fakt identifikimi

Roli i prkatsis s personave juridik si fakt n baz t cilit krijohet elementi i huaj juridiko-privat konsiston n identifikimin e prezencs s elementit t huaj n subjekt t mardhnieve juridiko-private dhe e ka t njjtn detyr (rol) si shtetsia dhe vendbanimi te personat fizik. Prkatsia (nacionaliteti) i personave juridik sht lidhje juridike mes personit juridik dhe sovranitetit t shtetit konkret, sipas s cils lidhje ai person sht titullar i te drejtave t caktuara dhe sht n juridiksionin e shtetit konkret.

Mardhniet te t cilat prkatsia e personave juridik paraqitet si fakt identifikimi dhe roli i tij

Prkatsia e personave juridik paraqitet si fakt identifikimi te mardhniet statusore me element t huaj e ka rolin e njjt si shtetsia dhe vendbanimi te personat fizik. Prmes tij konstatohet prezenca e elementit t huaj n subjekt.

Personat juridik q kan prkatsin e nj shteti dhe roli i tyre

Jan personat juridik t s drejts civile (private) dhe shteti me derivatet e tij. Pranimi i zotesis juridike,krijesave t caktuara shoqrore paraqitet si nevoj e krkresave konkrete q i ka imponuar jeta ekonomike dhe shoqrore. Pastaj pr arritjen e qllimeve t caktuara ekonomike n shoqri nevojitet nj periudh kohore relativisht e gjat, q dukshm e tejkalon kohzgjatjen e jets mesatare njerzore. Personat juridik t s drejts civile jan me rndsi t veant pr DNP sepse prmes tyre realizohet qarkullimi dhe kmbimi i mallrave dhe shrbimeve,dhe se vazhdimisht jan prezent npr tregjet e ndryshme t bots, ku me ta hyjn n mardhnie juridiko-private edhe personat fizik, madje edhe shtetet.

Si konstituohet prkatsia e personave juridike n rrethana normale?

N sistemet juridike t shteteve zbatohen m tepr kritere n baz t t cilave caktohet prkatsia e personave juridik n rrethana normale.

30

A.Prkatsia e personave juridik caktohet sipas vendit t selis s administrats kt sistem e zbatojn m tepr shtete t Evrops kontinentale (Austri,Gjermani,Zvicrr,Franc,Suedi). Sipas ktij kriteri,personi juridik e ka nacionalitetin e shtetit n t cilin faktikisht ndodhet selia e organit kryesor. B. Prkatsia e personit juridik caktohet sipas vendit t regjistrimit (themelimit) sipas ktij kriteri,personi juridik e ka nacionalitetin e atij shteti n t cilin sht regjistruar. C. Prkatsia e personit juridik caktohet sipas qendrs s aktiviteteve ekonomike sipas ktij kriteri perkatsia e personave juridik caktohet sipas qendrs s aktiviteteve ekonomike t personit juridik. Sipas ktij sistemi,personi juridik edhepse e ka prkatsin e shtetit tjetr,do t konsiderohet si i vendit n qoftse aty sht qendra e aktiviteteve t tija ekonomike.

Si konstatohet prkatsia e personave juridik n rrethana t jashtzakonshme?

N rrethana t jashtzakonshme,sidomos n gjendje lufte,si kriter prkatsisht si fakt n baz t cilit konstatohet prkatsia e personit juridik merret se kush e bn kontrollin e kapitalit t personit juridik.
*Pr m tepr lexoni Kolizioni i prkatsis s personit juridik, faqe 252-253)

Prkatsia e personave juridik si fakt vendimtar

Prkatsia e personave juridik sht fakt vendimtar vetm te mardhniet statusore juridiko-private me element t huaj. Te kto mardhnje si subjekt paraqiten personat juridik t s drejts civile (private) dhe prkatsia e tyre shrben si fakt vendimtar lidhur me t drejtat civile te te huajve (personave fizik dhe juridik) q n territorin e shtetit t vendit t ushtrojn t drejta t caktuara civile si dhe caktimit t kompetencs s organit (gjykats) s shtetit t vendit apo t huaj,ose caktimit t zbatimit t s drejts s shtetit t vendit ose t drejts s shtetit t huaj.

Prkatsia e personave juridik si fakt vendimtar primar te caktimi i kompetencs s gjykats

N rastet kur shtrohet shtja e likuidimit t personit juridik,si fakt vendimtar primar zbatohet prkatsia e personit juridik dhe pr likuidim sht kompetente gjykata e shtetit prkatsin e t cilit e ka edhe personi juridik.

Prkatsia e personit juridik si fakt vendimtar subsidiar te caktimi i kompetencs s gjykats

Prkatsia e personit juridik shrben si fakt vendimtar subsidiar n legjislacionet e nj numri t konsiderueshm shtetesh n qoft se te mardhnjet kontraktuese me element t huaj juridiko-privat krijohen konteste midis palve kur ato nuk e kan caktuar me marrveshje t drejtn kompetente. Kjo ndodh sidomos n rastet kur personi juridik e ka prkatsin e shtetit t vendit dhe detyrimi nga mardhniet kontraktuese duhet t plotsohen n teritorin e shtetit t

31

vendit. N kto situata,sht kompetente si zakonisht gjykata e shtetit prkatsin e t cilit e ka personi juridik (ngjajshm me rregullimin e caktimit t kompetencs pr personat fizik actor sequitur forum rei) .

Prkatsia e personit juridik si fakt vendimtar pr caktimin e zbatimit t s drejts kompetente te mardhniet statusore

Kur njihet dhe pranohet nj person juridik edhe jasht kufijve t shtetit ku sht themeluar,ather ai sht barts i t drejtave dhe detyrimeve n shtetet tjera. Kjo nnkupton se pr mardhniet statusore t personit juridik zbatohet ligji nacional i tyre.

Prkatsia e personit juridik si fakt vendimtar pr caktimin e zbatimit t se drjts kompetente te mardhniet detyrimore

Pr llojet tjera t mardhnieve juridiko-private me element t huaj,posarisht pr mardhniet detyrimore dhe juridiko-sendore me element t huaj,zbatimi i t drejts kompetente do t varet nga faktet vendimtare nga t cilat varet edhe zbatimi i t drejts s huaj ose t vendit edhe pr personat fizik.

Prkatsia e personit juridik si fakt vendimtar pr gzimin e t drejtave civile

do shtet n sistemin e vet juridik prmban dispozita pr pozitn (statusin) e personave juridik t huaj.Vllimi i ushtrimit t drejtave t caktuara civile nga personat juridik q kan nacionalitet t huaj n territorin e shtetit t vendit caktohet ekskluzivisht nga sistemi juridik i shtetit t vendit. Personat juridik t cilt e kan prkatsin e shtetit t vendit,megjithat gzojn dukshm t drejta m t mdha civile se personat juridik q kan nacionalitet t shtetit t huaj.

Te cilat mardhnie juridiko-provate me element t huaj vendi ku gjendet sendi shrben si fakt identifikimi ?

Vendi ku gjendet sendi si objekt i puns juridike paraqitet te t gjitha kategorit juridiko-private edhe te mardhniet juridiko-sendore, trashgimore, detyrimore si dhe te mardhniet pronsore familjare. Te t gjitha kto kategori t mardhnieve juridiko-private,objekti i puns juridike mund t jet i shprehur si i huaj, t gjendet n teritorin e shtetit t huaj.

Vendi ku gjendet sendi jotrupor (krkesa) si fakt identifikimi

N disa sisteme juridike, si vend ku gjendet sendi,prkatsisht krkesa,konsiderohet vendi ku sht domicili (vendbanimi) i debitorit, kurse n disa shtete vendbanimi i kreditorit. N kt rast,shtrohet shtja e cilsimit t

32

nocionit juridik t vendit ku gjendet sendi jotrupor (krkesa). Cilsimi bhet sipas t drejts s shtetit para organit t cilit shtrohet shtja (lx fori). Kuptimi i prkatsiss s mjeteve themelore t transportit

Prkatsia e mjeteve themelore t transportit sht lidhje juridike midis sovranitetit t shtetit konkret dhe mjeteve themelore t transportit (anijes,aeroplanit dhe trenit), edhe ather kur kto mjete ndodhen jasht territorit t shtetit prkatsin e t cilit e kan. Mjetet themelore t transportit trajtohen si sende t paluajtshme.

Si konstatohet prkatsia e mjeteve themelore t transportit dhe roli i tyre si fakt identifikimi

Prve q prkatsia e mjeteve themelore t transportit dokumentohet me an t regjistrave ku ato jan regjistruar, gjithashtu si shenja t jashtme pr prkatsin e ktyre mjeteve shrbejn edhe flamuri (lex banderae) q e prdor anija gjat lundrimit, prkatsisht shenjat nacionale t aeroplanit dhe trenit pr regjistrimin e tyre. Kjo form e prkatsis s mjeteve themelore t transportit parashihet edhe me konventan ndrkombtare. Roli i tyre konsiston n identifikimin e prezencs s elementit t huaj n mardhniet juridiko-private. Andaj, nse ka element t huaj n mardhnjen juridiko-private ajo shtje do t rregullohet me normat e DNP.

Faktet vendimtare n objekt t mardhnjeve juridiko-private me element t huaj dhe roli i tyre

Vendi ku gjendet sendi dhe nacionaliteti i mjeteve themelore t transportit prve q paraqiten si fakte t identifikimit, gjithashtu jan edhe fakte vendimtare. Funksioni i fakteve vendimtare kur elementi i huaj juridiko-privat shfaqet n objekt t mardhnjeve konkrete,konsiston n prcaktimin e ushtrimit t t drejtave civile,se cila gjykat do te jet kompetente dhe se cilat norma juridiko-private (e drejta e cilit shtet) do t zbatohet.

Vendi ku gjendet sendi si fakt vendimtar

Vendi ku gjendet sendi sht fakt vendimtar vetm te mardhniet juridiko-sendore me element t huaj, psh. te pronsia,servitutet,pengu i dors,hipoteka,qiraja etj. Varsisht nga fakti se ne territorin e cilit shtet ndodhet sendi q sht objekt i mardhnies juridike,do t prcaktohet se i huaji a mund t ushtroj t drejta t caktuara mbi at send,do t caktohet kompetenca e gjykats s vendit ose e huaj dhe do t zbatohet e drejta e vendit ose e huaj.

Vendi ku gjendet sendi si pik e lidhjes te sendet e paluajtshme

Te mardhniet juridiko-sendore me element t huaj q kan pr objekt sendet e paluajtshme zbatohet e drejta e vendit ku ndodhen sendet e paluajtshme (lex rei sitae) dhe se pr ato mardhnie sht kompetente gjykata e shtetit n

33

teritorin e t cilit gjenden sendet e paluajtshme. Kjo rregull (lex rei sitae) gjen zbatim pr arsye teorike, arsye praktike dhe arsye esenciale (t vrteta).

-Vendi ku gjendet sendi si fakt vendimtar pr gzimin e t drejtave civile nga t huajt

Shrben si fakt vendimtar te gzimi i t drejtave sendore nga t huajt pr paluajtshmrit.N kto raste vendi ku gjendet sendi zbatohet si fakt vendimtar,pr arsye se i huaji nuk mund t gzoj t drejta mbi paluajtshmrit n qoftse ato gjenden n zona t caktuara t shtetit, si psh. n brezin kufitar, pr arsye t ndryshme (ekonomike,politike dhe t siguris).

Vendi ku gjendet sendi si fakt vendimtar pr caktimin e zbatimit t s drejts kompetente te sendet e pavlefshme

Gjithashtu sht edhe fakt vendimtar pr caktimin e zbatimit t s drejts,te fitimi i pronsis (origjinere ose derivative), te mardhniet tjera juridiko-sendore (hipoteka,servitutet) dhe te forma e kontratave q kan pr objekt pasurit e paluajtshme. Te fitimi i pronsis ndaj paluajtshmrive qoft n mnyr origjinere apo derivative lex rei sitae zbatohet pothuajse n t gjitha legjislacionet (n mnyr universale). Pra sipas ligjit t shtetit ku gjendet paluajtshmria prcaktohet edhe momenti (koha) e fitimit t pronsis. Te mardhniet tjera juridiko-sendore q kan pr objekt sendet e paluajtshme si psh te hipoteka dhe servitutet,vendi ku gjendet sendi i paluajtshm gjithashtu merret si fakt vendimtar n baz t t cilit prcaktohet se a do t zbatohet e drejta e shtetit t vendit apo e shtetit t huaj.

Vendi ku gjendet sendi si fakt vendimtar pr caktimin e zbatimit t s drejts kompetente te sendet e luajtshme

Te mardhniet juridiko-sendore q kan pr objekt sendet e luajtshme (p.sh. pengu,hipoteka) vendi ku gjendet sendi (lex rei sitae) sht fakt vendimtar n nj numr t konsiderueshm shtetesh,por nuk sht pranuar n mnyr universale. Si alternativ, zbatohet parimi se sendet e paluajtshme e ndjekin (prcjellin) pronn (mobilia sequantur personam). Andaj mund t thuhet se prcaktimi i zbatimit t drejts s shtetit t vendit os t huaj n mardhniet juridiko-sendore q kan pr objekt sendet e luajtshme bhet sipas dy mnyrave : 1.Sipas sistemit t par,e drejta kompetente caktohet varsisht nga vendi ku gjendet sendi (lex rei sitae).

34

2.Sipas sistemit t dyt q sht alternativ e t parit,dhe e ka prejardhjen nga koha e feudalizmit,bazohet n fiksionin se zbatimi i t drejts s vendit ose t huaj q kan pr objekt sendet e luajtshme prcaktohet sipas rregulls mobilia sequintur personam, prkatsisht sendet e luajtshme e ndjekin pronarin,dhe se pronsia dhe t drejtat tjera sendore fitohen dhe pushojn sipas t drejts personale t pronarit,t drejts s shtetsis ose t vendbanimit t pronarit t sendit t luajtshm.

Faktet vendimtare pr caktimin e zbatimit t s drejts kompetente te sendet n transit (Res in transitu)

N teori propozohet zbatimi i lex loci destinationis si fakt vendimtar.Megjithat,zbatimi i ktij fakti vendimtar i bhen disa vrejtje dhe kufizime.Kshtu psh. zbatimi i ktij fakti vendimtar krijohet n rastet kur shtrohet shtja e efekteve juridike pr punt juridike q lidhen derisa sendi gjendet n transit. Mirpo,n qoftse transiti ndrpritet (psh. sekuestrohet malli n shtetin e transitit), ather duhet t zbatohet lex rei sitae. Gjithashtu theksohet se nuk ka baz juridike pr zbatimin e lex loci destinationis n qoftse sendi udhton me pronarin (psh. n qoftse pronari e shet orn e dors ose e ka peng). N kto raste,propozohet si fakt vendimtar t zbatohet ligji i shtetit ku ndodhet sendi (lx rei sitae) ose ligji i shtetsis s pronarit (lex nationalis).

Prkatsia e mjeteve themelore t transportit si fakt vendimtar (roli)

Roli i faktit vendimtar te prkatsia e mjeteve themelore t transportit (anijeve,mjeteve aero-fluturuese prkatsisht aeroplanve dhe vagonve t feronis) konsiston me prvaktimin e mundsis se mjetet themelore t transportit q kan prkatsi t huaj n territorin e shtetit t vendit a mund t gzojn t drejta t caktuara civile,t prcaktrojn kompetencn e gjykats s shtetit ose t huaj te kontestet juridiko-sendore me element t huaj q kan pr objekt mjetet themelore t transportit dhe t prcaktojn zbatimin e t drejts kompetente te marrdhnjet juridiko-sendore dhe te marrdhniet kontraktuese q krijohen lidhur me mjetet themelore t transportit.

Prkatsia e mjeteve themelore t transportit si fakt vendimtar pr gzimin e t drejtave civile nga t huajt

Parimisht, si rregull caktimi i transitit dhe vllimit t anijes bhet sipas sistemit juridik t shtetit prkatsin e t cilit e ka anija,prkatsisht flamurit t shtetit q valon gjat lundrimit. E drejta e kabotazhit prkatsisht bartja e udhtarve dhe mallrave mes dy limaneve ose aeroporteve n territorin e shtetit t vendit,parimisht,i lejohet vetm anijes ose aeroplanit q ka prkatsi t shtetit t vendit. Njjt vlen pr anijet n ujrat territoriale sa i prket t drejts s peshkimit.Mirpo mund ti njihet edhe anije s huaj me marrveshje reciproke mes shteteve.

Prkatsia e mjeteve themelore t transportit si fakt vendimtar pr prcaktimin e kompetencs s gjykats

35

Kompetenca e gjykats pr shqyrtimin e kontesteve juridiko-sendore q kan pr objekt anijen ose aeroplanin prcaktohet sipas regjistrimit t ktyre mjeteve n regjistrat e shteteve konkrete. Kurse, kompetenca e gjykats s shtetit, nacionalitetin e t cilit e kan vagont e feroris,zbatohet vetm te kontestet lidhur me prgjegjsin e feroris q kan t bjn me krkesat nga kontrata pr transportin,q parashihet edhe n konventn pr transportin e udhtarve dhe mallrave n ferori.

Prkatsia e mjeteve themelore t transportit si fakt vendimtar pr caktimin e t drejtes kompetente

Praktika dhe legjislacionet e shteteve parashohin se pr caktimin e t drjts kompetente t merret nacionaliteti i mjeteve themelore t transportit. N t drejtn e krahasuar, gjithashtu t gjitha shtjet lidhur me t drejtn e pronsis mbi mjetet themelore t transportit zgjidhen sipas ligjit t flamurit (lex banderae), prkatsisht sipas ligjit t nacionalitetit, nga momenti i regjistrimit t tyre n regjistrat adekuat,ngase prej ather e fitojn statusin e mjeteve themelore t transportit.

Faktet e identifikimit ne t drejta dhe detyrime, roli i tyre

Si fakte n baz t t cilave shfaqet elementi i huaj juridiko-privat n t drejta dhe detyrime jan : vendi i lidhjes s puns juridike, vendi i prmbushjes s puns juridike, vendi i selis s gjykats dhe vendi i kryerjes s veprimit kundrligjor. Prmes tyre identifikohet prania e elementit t huaj n mardhnien juridiko-private.

Faktet vendimtare te mardhniet detyrimore me element t huaj

Zakonisht merren dy lloje t fakteve vendimtare pr caktimin e t drejts kompetente dhe kompetencs s gjykats. 1.Lidhur me prmbajtjen e disa marrdhnieve kontraktuese, si fakt vendimtar pr zbatimin e t drejts s shtetit ose t huaj, pr caktimin e kompetencs s gjykats, merret vullneti i palve (lex autonomia). Kurse si fakt vendimtar subsidiar merret ose vendi i lidhjes s puns juridike, ose vendi i prmbushjes s saj ,selia e gjykats apo kumulativisht t tria kto.
*Kjo sht edhe prgjigja e pyetjes 63 Faktet vendimtare te prmbajtja e marrdhnieve kontraktuese me element t huaj

2.Kur shtrohet shtja e forms s mardhnieve kontraktuese me element t huaj juridiko-privat si fakt vendimtar merret vendi i lidhjes s puns juridike (locus regit actum).

- Autonomia e vullnetit t palve

36

Autonomia e vullnetit t palve prfaqson njrin nga instrumentet juridike pr caktimin e t drejts kompetente dhe organit kompetent lidhur me t drejtat dhe detyrimet e palve q dalin nga kontrata me element t huaj, e q palt kontraktuese mund ta shfrytzojn me dshirn e tyre, por nuk jan t detyruar me ligj.

Autonomia e vullnetit t palve si fakt vendimtar dhe kufinjt e zbatimit

Duhet t kihet kujdes se autonomia e vullnetit t palve zbatohet si fakt vendimtar vetm te dispozitat n lmin e t drejts kontraktuese. Nga burimet tjera (traktate apo zakone ndrkombtare si dhe me normat administrative) mund t dalin kufizime n zbatimin e autonomis s palve. Dhe at tek lmi i transportit ndrkombtar dhe paluajtshmrit.

Llojet e autonomis s vullnetit t palve

Autonomin e vullnetit t palve q u trajtua m sipr , sht autonomi e shfaqur (shprehur) e vullnetit t palve dhe vjen n shprehje kur palt n mnyr ekskluzive prkatsisht shprehimore (expressis verbis) prcaktojn se cila e drejt do t zbatohet pr rregullimin e marrdhnies kontraktuese t tyre. Andaj varsisht nga rrethanat se si sht zgjedhur e drejta kompetente nga palt kontraktuese dallohet : a) Autonomia e shprehur (e shfaqur) e vullnetit t palve ( sht ather kur palt n mnyr t shprehur expressis verbis e prcaktojn t drejtn e cila do t zbatohet pr rregullimin e marrdhnies s tyre kontraktuese. Palt me dshir prcaktojn se cila e drejt do t zbatohet pr rregullimin e prmbajtjes s kontrats me element t huaj). b) Autonomia e heshtur (tacito consensu) e vullnetit t palve (sht n qoft se palt n mnyr t qart dhe shprehimisht nuk e caktojn t drejtn kompetente , ather nga disa indicie q jan t prmbajtura n kontrat mund t prfundohet s palt kan pasur parasysh nj t drejt konkrete e cila duhet t zbatohet pr rregullimin e marrdhnies kontraktuese t tyre). Ktu shtrohen dy pyetje me rndsi edhe at e para , ka t bj me momentin nga i cili shfaqet indiciet pr zgjedhjen e t drejts heshturazi duhet t ekzistojn n kontrat , dhe e dyta , cilat jan ato indicie qe duhet t merren parasysh gjat prcaktimit t s drejts e cila sht zgjedhur heshturazi.

Afati (koha) deri kur palt kan t drejt ta shfrytzojn autonomin

Gjithsesi se m s miri do t ishte n qoft se palt n momentin e lidhjes s kontrats e zgjedhin edhe t drejtn kompetente. Kjo pr arsye se palt q n fillim saktsisht e din pozitn dhe rolin e tyre gjat lidhjes s kontrats , prkatsisht i din t drejtat dhe detyrimet e tyre.Mirpo kjo nuk do t thot se zgjidhja e s drejts kompetente pas lidhjes s kontrats nuk do t ishte e nevojshme dhe e dobishme. Zgjedhja dhe prcaktimi i t drejts kompetente nga vet palt kontaktuese , qoft edhe pas lidhjes s kontrats i eviton pasigurit lidhur me te drejtn e zgjedhur dhe krijon mundsi pr zgjidhjen dhe mnjanimin e problemeve juridike. Nga kjo q u tha m sipr , pra , lejohet edhe zgjedhja e m vonshme e s drejts kompetente por sht e preferueshme q ajo t bhet n momentin dhe kohn e lidhjes s kontrats. shtja e momentit kohor t caktimit t s drejts kompetente sht prcaktuar edhe me konventn e Roms pr t drejtn kompetente t detyrimeve kontraktuese t vitit 1980.

37

Kufizimi i autonomis s vullnetit t palve te Copzimi (shlyerja) e kontrats

Deri tek zbatimi i m tepr t drejtave te kontratae njjt si zakonisht vjen pr dy aryse edhe at pr shkak se ligji parasheh fakte vendimtare (pika t lidhjes) t ndryshme lidhur me shtje t ndryshme , si pr shembull , nj fakt vendimtar parashihet pr formn e kontrats , kurse fakti tjetr tjetr vendimtar lidhur me t drejtat dhe detyrimet. Arsyeja e dyt sht pr shkak se palt kontraktuese mund t zgjedhin t drejta t ndryshme lidhur me pjest e ndryshme t kontrats ose sipas t drejts t ciln e kan zgjedhur palt , nuk mund ti rregullojn t gjitha shtjet sipas asaj t drejte , kshtu q krijohet mundsia pr shtjet tjera t zbatohet ndonj e drejt tjetr n t ciln drgojn normat e kolizionit t gjykats para s cils shtrohet shtja. Ligji i zgjidhjes s kolizionit t ligjeve me dispozitat e shteteve tjera parasheh tjera shqyerjen tipike te kontrata , pr arsye se parasheh fakte vendimtare t ndryshme lidhur me formn prkatsisht prmbajtjen e kontrats. Ky ligj nuk parasheh rregulla q do ta pamundsonin ose do ta kufizonin shqyerjen e kontrats.

Prjashtimi i autonomis s vullnetit te disa marrdhnie kontraktuese me element t huaj

Autonomia e vullnetit t palve prjashtohet n trsi n sistemet juridike t shteteve konkrete kur marrdhniet kontraktuese kan pr objekt sendet e paluajtshme , anijet dhe aeroplant. Gjithashtu autonomia e vullnetit t palve prjashtohet n trsi ose pjesrisht (varsisht nga sistemet juridike konkrete) te disa llojeve t kontratave , kryesisht te shumica e kontratave t cilat nuk e kan prejardhjen nga e drejta romake. Kontrata t ksaj natyre jan ato ku vjen n shprehje intervenimi i shtetit , si psh : kontratat pr punn , sigurime , detyrimet q dalin nga kambiali dhe eku , te punt bursare etj. Gjithashtu , autonomia e vullnetit sht prjashtuar te marrdhniet kontraktuese me element t huaj t cilat shtetet n mes veti i rregullojn me burime ndrkombtare n mnyre unike me norma materiale juridike. Kshtu psh : te kontrata pr shitblerjen e mallrave midis shteteve q zbatohet konventa e Vjens pr shitblerjen ndrkombtare t mallrave. N fund , autonomia e vullnetit sht prjashtuar me dispozitat materiale juridike te punt bursare t cilat pr shkak t natyrs dhe specifikave t tyre u nnshtrohen formaliteteve dhe kushteve t veanta t burss.

Autonomia e vullnetit t palve si kriter (fakt vendimtar) pr caktimin e kompetencs s gjykats

Autonomia e vullnetit t palve mund t paraqitet si kriter pr prcaktimin e kompetencs s gjykats ose arbitrazhit. Kjo do t thot se palve te marrdhniet kontraktuese me element t huaj , pr shqyrtimin e marrdhnies s tyre detyrimore u lejohet t caktojn kompetencn e gjykats s shtetit konkret ose t arbitrazhit tregtar ndrkombtar. Kompetencn e gjykats ose t arbitrazhit t tregtis s jashtme palt mund t caktojn n mnyr shprehimore ose heshturazi. Caktimi i kompetencs s arbitrazhit nga palt n mnyr shprehimore bhet me an t marrveshjes pr arbitrazhin , kurse , i kompetencs s gjykats me marrveshje prorogative. Prve q palt n mnyr shprehimore (expresis verbis) mund ta caktojn kompetencn e gjykats , ata kan t drejt edhe heshturazi (tacito consensu) ta caktojn kompetencn e gjykats n dy mnyra : a) Duke u lshuar n kontest para gjykats pa mos kontestuar kompetencn e saj b) Duke e caktuar nga ana e palve vendbanimin e zgjedhur (lloji i kuazi-vendbanimit) ne rast t kontestit , i cili vlen vetm pr at rast.

38

Vendi i lidhjes s kontrats (lex loci contractus) si fakt vendimtar pr rregullimin e prmbajtjes s kontrats

Lex locu contractus prkatsisht zbatimit t ligjit t vendit t lidhjes se kontrats sht fakti vendimtar (pika e lidhjes) m i vjetr , i cili e ka prejardhjen nga koha e Bartolusit. Zbatimi i t drejts s vendit t lidhjes s kontrats ka qen i arsyeshm n kohn kur transporti nuk ka qen i zhvilluar sa duhet , kshtu q jan paraqitur vshtirsi t theksuara n komunikacion. Pr kt arsye , vendi i lidhjes s kontrats nuk ka qen i rastsishm dhe , leht ka mundur t verifikohet. Kontrat si zakonisht jan lidhur n panaire ku ka qen prezente t dyja palt , kshtu q vendi i lidhjes s kontrats e ka prcaktuar edhe t drejtn q do t zbatohet. Me zhvillimin e komunikacionit si dhe formave t llojllojshme t komunikimit prmes telefonit , teleprinterit , faksit si dhe e-mailit etj gjithnj e m vshtir prcaktohet vendi i lidhjes s kontrats e q shpesh her mund t jet i rastsishm kur psh : njra pal sht n kalim e sipr ose kur kontrata lidhet midis palve n munges. N kushtet bashkkohore , ligji i vendit t lidhjes s kontrats zbatohet si fakt vendimtar ndihms edhe at vetm n nj numr t vogl t shteteve si psh : n kodin civil t Algjeris (neni 18) , kodi civil i Perus (neni 2095) , etj. Deri para disa dekadave Lex loci contractus ka qen fakt vendimtar dominant n t drejtat Amerikane , Angleze , Zvicrane si dhe n t drejtat e disa shteteve tjera.

Vendi i prmbushjes s kontrats (Lex Loci Solutionis) si fakt vendimtar pr rregullimin e prmbajtjes s kontrats

Lex loci Solutionis prkatsisht zbatimi i s drejts s vendit t prmbushjes s kontrats so fakt vendimtar paraqitet m von se Lex Loci Contractus. Vendi i prmbushjes s kontrats nuk mund t jet i rastsishm , ngase ai sht vendi , ku kontrata duhet t prmbushet dhe se lidhshmria me vnedin e prmbushjes sht do her Organike. Megjithat edhe te caktimi i vendit t prmbushjes s kontrats paraqiten vshtirsi. Vendi i prmbushjes s kontrats leht mund t konstatohet , n qoft se sht theksuar n vet kontratn ose n qoft se sht prmbushur kontrata. Mirpo kontesti midis palve shpeshher paraqitet pr shkak t mos prmbushjes s kontrats , kurse palt kontraktuese shpesh her , nuk e caktojn vendin e prmbushjes n kontrat kshtu q shtrohet shtja e cilsimit t nocionit t vendit t prmbushjes.

Vendbanimi ose selia e debitorit t detyrimit karakteristik si fakt vendimtar

N teorin juridike , kt fakt vendimtar posarisht e prkrahin Schnitzer (Shnicer) , Savigny (Savinji) etj. Shnicer njlloj si Savinji ka theksuar se , duhet t hulumtohet esenca e detyrimit , ngase n at mnyr mund t formohet (gjendet) edhe fakti vendimtar pr kontratn. Sipas tij nuk duhet t krkohet lidhshmri me kontratn as prmes vendit t lidhjes, e as prmes vendit t prmbushjes (ekzekutimit) s kontrats , por , duhet t orientohemi kah raporti i vrtet jetsor , kurse lidhja m e theksuar n nj transaksion sht lidhja prmes vendbanimit (domicilit) , prkatsisht selis s asaj pale kontraktuese detyrimi i s cils sht karakteristik , pr at transaksion konkret. Kshtu q pr do kontrat mund t caktohet detyrimi karakteristik , pr arsye se karakteristik sht detyrimi q i diferencon (identifikon) llojet e ndryshme t kontratave. N teorin dhe praktikn e shteteve t ndryshme , vendbanimi (selia) i borxhliut t detyrimit (prestacionit) karakteristik gjithnj e m tepr zbatohet si fakt vendimtar.

Lidhshmria m e afrt si fakt vendimtar pr caktimin e t drejts kompetente

39

Dekadave t fundit lidhshmria m e afrt prkatsisht m e ngusht (most real connection) ose zgjedhja hipotetike e t drejts gjithnj e m tepr zbatohet si fakt vendimtar (pik e lidhjes) lidhur me caktimin e t drejts kompetente. Derisa faktet vendimtare klasike q e prcaktojn t drejtn kompetente jan t fiksuara n normat e kolizionit n mnyr mekanike , kshtu q zbatuesi ska detyrim e as q mund ti vlersoj lidhshmrit e kontrats me shtetet konkrete ngase kt e ka br ligjvns. Prderisa ksaj metode t caktimit t s drejts kompetente prmes faktit vendimtar qndrojn faktet vendimtare (pikat e lidhjes) suazore , ndr t cilat sht lidhshmria m e afrt (m e ngusht). Megjithat , parimi i lidhshmris m t afrt bn pjes n faktet vendimtare suazore te t cilat vlersimi i lidhjes juridike me marrdhniet konkrete nuk e ka br paraprakisht ligjvnsi , por kjo shtje i lhet n dispozicion gjykatsit , kshtu q ligjvnsi jep (prcakton) vetm udhzimet suazore. Parimi i lidhshmris m t afrt nuk i veon si vendimtare nj lloj t lidhjeve n kuadr t marrdhnies jurudike , e gjithashtu nuk i veon edhe sistemet juridike me t cilat marrdhnia sht e lidhur , por i lejohet gjykatsit q ti hulumtoj dhe analizoj t gjitha lidhjet dhe duke i pasur n konsiderat t gjitha lidhjet (kuantitative dhe kualitative) t konstatoj se me ciln t drejt marrdhnia kontraktuese sht m s afrmi e lidhur. Prparsia e zbatimit t parimit t lidhshmris m t afrt konsiston n mundsin q i jepet gjykats q ta zbatoj at t drejt q n momentin e pikrishm do t ishte m e logjikshme.

Kombinimi i lidhshmris m t afrt dhe fakteve tjera vendimtare pr caktimin e t drejts kompetente

Gjat zbatimit t parimit t lidhshmris m t afrt si fakt vendimtar (pik e lidhjes) te marrdhniet kontraktuese krijohet pasiguria juridike lidhur me mundsin q ky fakt vendimtar mund t interpretohet n mnyra t ndryshme. Pr hir t evitimit t ktyre mungesave dhe njkohsisht q t ruhen prparsit e parimit t lidhshmris m t afrt n t drejtn pozitive kombinohet ky parim me parimet tjera , prkatsisht me kriteret e drejtprdrejta t ndrlidhjes me normn e kolizionit. Kshtu q krijohet norma e kolizionit e llojit t veant , t ciln do ta emronim si: norm e hapur e kolizionit. Qllimi kryesor i ktyre kombinimeve konsiston n plan t par t theksohet nj ndrlidhje si e supozuar t ciln gjykata shpesh her do ta zbatoj dhe do t jet vendimtare n rast t dyshimit. Por megjithat lejohet mundsia q gjykata ti shmanget zgjedhjes s supozuar kur n rastin konkret vrehet qart se kjo lidhje nuk sht aq sa duket reprezentative dhe karakteristike , dhe n qoft se konstatohet se kontrata sht e lidhur m s teprmi dhe m pr s afrmi me ndonj t drejt tjetr.

Faktet vendimtare pr rregullimin e forms s marrdhnieve detyrimore me element t huaj

Juristt kan parapar kritere (fakte vendimtare) q zbatohen edhe sot , sipas t cilve forma e punve juridike caktohet sipas vendit t krijimit t tyre (Locus Regit Actum). Kjo pik e lidhjes duhet ta lehtsoj zhvillimin e qarkullimit juridik n prmasa ndrkombtare n rastet kur akti juridik ndrmerret n territorin e shtetit tjetr midis shtetasve t vendit , ku dispozitat pr formn dallohen dhe pamundsojn krijimin e aktit juridik. Fakti vendimtar Locus Regit Actum zbatohet te t gjitha aktet juridike duke prfshir jo vetm deklarimin e vullnetit t palve pr formn (me shkrim ose me goj) , por edhe pr procedurn para organit administrativ ose gjyqsor , si psh : lidhur me procesverbalin pr kujdestarin , adoptimin , harimin e testamentit para gjykats etj. Vshtirsi t veant te kontratat shkakton zbatimi i rregulls Focus regit actum si fakt vendimtar n rastet kur kontrata lidhet inter absentes , prkatsisht kur palt kontraktuese n momentin e lidhjes s kontrats nuk ndodhen n t njjtin vend .

Prjashtimet nga zbatimi i rregulls Locus Regit Actum

40

Diskutimet rreth zbatimit dhe detyrueshmris , respektivisht prjashtimit t ksaj rregulle fillojn q nga prfaqrsuesit e par t teoris s statuteve. Kshtu , Bartolusi (Bartolus) duke dshiruar q ti zhvilloj dhe lehtsoj marrdhniet tregtare sht angazhuar pr zbatimin e gjer t rregulls Locus Regit Actum dhe ka theksuar se ajo duhet t zbatohet te t gjitha marrdhniet juridiko-private (si inter vivos ashtu edhe mortis causae) e pasarisht te punt juridike q kan pr objekt sendet e paluajtshme. Kt qndrim e kan prkrahur edhe ithtart e Bartolusit e posarisht Dumoulin (Dimulen) , kshtu q ka dominuar zbatimi i ksaj rregulle. Megjithat mbrojtsit e interesave t feudalve t asaj kohe , midis t cilve dallohet DArgantre (Darzhantre) , parimisht duke pranuar zbatimin e rregulls Locus Regit Actum parashohin disa prkufizime pr zbatimin e ksaj rregulle te marrdhniet juridiko-private q kan pr objekt sendet e paluajtshme. Ai thekson se kto marrdhnie n prgjithsi (te forma) do t aplikohet rregulla Lex Rei Sitae. Kjo rregull , prjashtohet nga zbatimi te disa pun juridike qoft pr shkak t specifiks dhe rndsis s objektit qoft pr shkak t vendit t lidhjes s puns juridike. Raste t tilla jan kur forma e puns juridike (locus regit actum) zvendsohet me fakt tjetr vendimtar , prkatsisht te sendet e paluajtshme zbatohet te e drejta e shtetit ku gjendet sendet e paluajtshme (lex rei sitae). Po ashtu kjo rregull nuk zbatohet n rastet kur formave e punve juridike sht fakt vendimtar konstitutiv pr vlefshmrin e tyre , pra , zbatohet lex fori , ligji i shtetit para organit t cilit shtrohet shtja dhe n rastet kur shtrohet shtja e forms s akteve juridike ku zyrtarisht (ex officio) merr pjes organi i shtetit t vendit.

Detyrueshmria e zbatimit t rregulls Locus Regit Actum

Ekzistojn dy qndrime n doktrinn juridike lidhur me faktin se kjo rregull a sht e detyrueshme ose fakultative. Sipas nj qndrimi , te forma e marrdhnieve kontraktuese me element t huaj zbatimi i rregulls Locus Regit Actum ka karakter t detyrueshm dhe forma e aktit patjetr duhet t prpilohet sipas ligjit t shtetit ku lidhet kontrata dhe nuk mund t zvendsohet me formn tjetr. Sipas ktij qndrimi te autorve Aser , Pile etj , theksohet se kjo rregull sht parapar pr shkak t siguris n qarkullimin juridik dhe m s miri kujdeset pr koncepcionet e vendit t lidhjes , tradits , kulturs dhe t gjith faktorve t cilt ndikojn n caktimin e forms q i prgjigjet natyrs s marrdhnies , palve t interesuara dhe rrethit ku lidhet kontrata. Ky qndrim gjithashtu zbatohet nga nj numr i vogl i legjislacioneve si psh : Kodet civile t Argjentins , Portugalis dhe Perus ku parashihet se rregulla Locus Regit Actum ka karakter imperativ. Sipas qndrimit tjetr , i cili sht m i prhapur , rregulla Locus Regit Actum ka karakter fakultativ , q do t thot se palt e interesuara n do rast konkret mund t prdorin jo vetm formn q e parasheh kjo rregull por edhe format q i parashohin legjislacionet tjera , jo vetm legjislacioni i vendit ku lidhet marrdhnia juridiko-private me element t huaj. Prfaqsuesit e ktij qndrimi theksojn se rregulla Locus Regit Actum sht e parapar me qllim q t lehtsoj dhe mundsoj lidhjen e marrdhnieve juridiko-private me element t huaj. Fakultativiteti i ksaj rregulle do t thot se forma nuk duhet patjetr t vlersohet sipas t drejts s vendit t lidhjes s kontrats , por mund t vlersohet edhe sipas ndonj t drejte tjetr. Zbatimi i t drejts tjetr do t vinte n shprehje kur kontrata pr nga forma nuk do t ishte e plotfuqishme sipas t drejts s vendit t lidhjes , andaj mundsia sipas parimit (in favorem contractus) q kontrata me zbatimin e m tepr t drejtave t mbetet n fuqi.

Faktet vendimtare te prgjegjsit jashtkontraktuese Deliktet juridiko-civile me element t huaj

Prve q prgjegjsit krijohen nga kontratat , krijohen edhe jasht kontratave , respektivisht sipas ligjit (variae causarum figurae). Elementi i huaj juridiko-privat paraqitet te t dy llojet e prgjegjsive por faktet vendimtare pr rregullimin e prgjegjsive dallohen. N qoft se keto marrdhnie jan t lidhura me dy ose m tepr shtete antare shtrohet shtja e kritereve pr caktimin e fakteve vendimtare. Pr dallim nga t drejtat materiale t sistemeve juridike

41

t shteteve t ndryshme , ku parashihen pasoja t ndryshme juridike lidhur me veprimet kundrligjore nga t cilat jan shkaktuar dme t ndryshme , rregullimi koliziv i ksaj shtjeje deri von ka qen i unifikuar. Fakti vendimtar specifik pr deliktet gjat zhvillimi historik t s drejts ndrkombtare private i cili zbatohet nj koh t gjat n mnyr unanime . si n teoria ashtu edhe n praktik dhe n legjislacionet e numrit m t madh t shteteve ka qen rregulla Lex Loci Delicti Commissi , parim ky sipas t cilit zbatohet e drejta e shtetit ku sht kryer delikti. Kohve t fundit zbatimi i ktij fakti vendimtar e ka humbur primatin sidomos te dekliktet n komunikacion dhe se zbatimi i s drejts ku sht shkaktuar delikti nuk do t mjaftonte kshtu q krijohen fakte tjera vendimtare alternative si n teori ashtu edhe n praktik si dhe n disa sisteme juridike t shteteve t ndryshme.

Shmangiet q aplikohen te t gjitha trsit q e sajojn t drejtn ndrkombtare private dhe kuptimi i tyre

Arsyet pr t cilat bhet korrigjimi i normave t kolizionit , prkatsisht bhen shmangiet nga normat e s drejts ndrkombtare private dallohen n mes veti te kto institucione qe do ti cekum n vijim. Shmangiet nga normat e s drejts ndrkombtare private te rendi publik ndrkombtar bhen pr aryse se zbatimi i t drejts s huaj sht inkompitabile me parimet e sistemit juridik t shtetit t vendit. Te bishtrimi i ligjit vjen deri te shmangiet nga normat e kompetente n qoft se palt i ndrrojn faktet vendimtare konkrete me sjelljen individuale t tyre duke i bishtruar t drejts s shtetit t vendit , kshtu q sipas dshirs s tyre i ndryshojn faktet relevante , i shmangien zbatimit t drejts s shtetit t vendit dhe arrijn qllimin e tyre sipas norms tjetr t kolizionit dhe fakteve vendimtare t ndryshuara zbatohet e drejta e huaj. Te ridrgimi zbatohet shmangia nga normat kompetente pr arsye se n normn e kolizionit t vendit dhe t huaj , ekzistojn dallime n faktet relevante prmes s cilave prcaktohet e drejta kompetente. Korrektimi i norms s kolizionit , prkatsisht shmangiet nga normat kompetente n t drejtn ndrkombtare private pr shkak t zbatimit t retorsionit jan t arsyeshme n qoft se jan n pajtim me parimet themelore t komunikimit ndrkombtar. Shmangiet nga normat e t drejts ndrkombtare private (faktet vendimtare) karakterizohen n dy grupe : a) Shmangiet q zbatohen te t gjitha trsit q e sajojn t drejtn ndrkombtare private , prkatsisht rendin publik ndrkombtar b) Bishtrimi i ligjit si dhe ridrgimi dhe retorsioni q zbatohen te disa trsi q e sajojn t drejtn ndrkombtare private.

Prkufizimi i rendit publik Ndrkombtar

N doktrinn juridike jan t njohura dy lloje t prkufizimeve pr rendin juridik ndrkombtar : a) Prkufizimet Eklektike b) Prkufizimet Abstrakte - Sipas Prkufizimeve Eklektike , rendi publik ndrkombtar nnkupton trsin e ligjeve imperative t cilat duhet patjetr t zbatohen gjat rregullimit t marrdhnieve juridiko-private me element t huaj. Sipas ktyre prkufizimeve , prcaktimi i prmbajtjes s rendit publik ndrkombtar bhet prmes numrimit t atyre normave imperative q automatikisht e prbjn kt institucion. Tentimet e ksaj natyre jan br nga ana e profesorit kubanez , Bustamente n projektin e tij Codigo Bustamente , ku sht orvatur ta unifikoj t drejtn ndrkombtare t Ameriks Latine. Gjat prpilimit t disa konventave q jan miratuar n Hag jan br prpjekje q t numrohen normat me t cilat e

42

sajojn rendin publik ndrkombtar.Kto tendenca shum pozitivisht jan vlersuar nga disa autor duke theksuar s n kt mnyr evitohet pasiguria juridike.Por ka pasur edhe mendime edhe t ksaj natyre ku theksohet se n baz t ksaj metode nuk mund t arrihen rezultatet e mira. - Sipas prkufizimeve abstrakte n mnyr t prgjithsuar theksohet se rendi publik ndrkombtar sht nj institut me karakter t jashtzakonshm dhe se rrethi i normave q e sajojn rendi publik t nj shteti mund t prfshihen me nj klauzol t prgjithshme. Sipas nj qndrimi ky institut vjen n shprehje ather kur e drejta e huaj duhet t zbatohet ose aktgjykimi i huaj q duhet t njihet dhe ekzekutohet , jan n kundrshtim me praktikn legjislative t nj shteti (Batifol). Sipas qndrimit tjetr , rendi publik ndrkombtar zbatohet ather kur ekziston inkompatibiliteti (pa pajtueshmria) midis t drejts s huaj dhe t drejts s shtetit t vendit , respektivisht kur zbatimi i t drejts s huaj sht n kundrshtim me doket (zakonet) e mira ose me ato dispozita q patjetr duhet t zbatohen (Niboyet).

Shfaqja e rendit publik ndrkombtar

Qysh te post-glosatort hasen mendime juridike t asaj natyre ku rendi publik ndrkombtar paraqitet si shkas pr refuzimin e zbatimit t s drejts s huaj. Bartolus de Sassofferato (1314-1355) statutet personale t cilve parimisht u sht e njohur veprimi eksterritorial i ka ndar n dy grupe edhe at n : privilegia favorabilia (t prshtatshme) dhe privilegia adiosa (diskriminuese t paprshtatshme). Gjithashtu edhe prfaqsuesit e shkolls Holandezo-Flamane (Ulrich Huber , Johanes Voet , Paul Voet) vmendje t veant i kushtojn institutit t rendit publik ndrkombtar. U.Huber (1636-1694) n veprn: Praelectiones iuris civilis n aksiomn e tret parasheh se ligjet e do populli nga kurtazia do kund zbatohen , n qoft se nuk jan n kundrshtim me t drejtn e sunduesit t popullit t tij. Njohurit bashkkohore (moderne) pr rendin publik ndrkombtare fillojn n shekullin XIX nga ana e Friedrich K.Savigny (1779-1861) i cili edhe pse shprehimisht nuk e prmend kt institut dallon m tepr mnyra t shmangieve nga zbatimi i normave t kolizionit. sht nisur nga parimi se Bashksia juridike e popujve t civilizuar e imponon zbatimin e t drejts s huaj. Kuptim tjetr , rendit publik ndrkombtar i ka dhn shkolla italiane e shekullit XIX. Prfaqsuesi kryesor i ksaj shkolle , Pasquale S. Mancini (1817-1888) ka parapar se ky institut sht njri nga parimet themelore t s drejts ndrkombtare private. Pra rendi publik ndrkombtar i cili sipas Savigny-ut shrbente si kriter i jashtzakonshme pr zbatimin Lex Fori te rregullimi i marrdhnieve juridiko-private ku do t duhej t zbatohej e drejta e huaj , shndrrohet n parim mbi t cilin mbshtetet zbatimi i do ligji q ka rndsi territoriale.

Emrimi i rendit publik ndrkombtar

N doktrinn Franceze , termi rendi publik ndrkombtar (order public internacional) pr t parn her sht prdorur n vitin 1802 gjat hartimit t kodit civil ,edhe at nga Bouly (buje) Emrtimi si Ordre public internacional prdoret kur dshirohet t bhet dallimi se n rendin publik ndrkombtar nuk prfshihen t gjitha normat e natyrs imperative q e sajojn sistemin juridik t nj shteti. N shtetet AngloAmerikane instituti publicy policy ka nj rndsi shum m t vogl se order public n t drejtn e shteteve t Europs kontinentale , pr arsye se ndryshojn koncepcionet pr zbatimin e tij dhe se gjykata n kto shtete ka n dispozicion nj sr instrumentesh juridike q nuk ekzistojn n sistemet juridike t Europs pr ta refuzuar efektin e t drejts s huaj. Pra rendi pubik ndrkombtar mund t zbatohet jo vetm pr refuzimin e zbatimit t s drejts s huaj por edhe t drejts s shtetit tjetr federativ.

43

Karakteri nacional dhe relativ i rendit publik ndrkombtar

Dispozitat juridike q e sajojn rendin publik ndrkombtar kan karakter nacional , pr aryse se do shtet n mnyr parimore cakton se cila sht prmbajtja e ktij instituti. Nuk ekziston rend publik ndrkombtar q do t ishte i prbashkt pr t gjitha shtetet , por ekzistojn aq rende publike sa ekzistojn edhe sisteme juridike q mbrohen me an te rendit publik. Jan t natyrs specifike pr do shtet individual dhe pr kt arsye rendi publik ndrkombtar ka karakter nacional. Dispozitat q e caktojn prmbajtjen e rendit publik ndrkombtar jan t karakterit relativ. N t njjtin shtet me ndryshimin e rregullimit shoqror , sistemit juridik , koncepcioneve morale t atij shteti dhe t shum rrethanave q n mny t drejtprdrejt ose trthorazi mund t ndikojn n formimin e nocioneve juridike t shtetit n fjal. Normat juridike q sajojn rendin publik ndrkombtar shpesh her n sistemet juridike t shteteve t ndryshme , identifikohen me normat e karakterit imperativ (jus cogens).

Roli progresiv dhe reaksionar i rendit publik ndrkombtar

Koncepcionet pr rendin publik ndrkombtare gjat historis jan ndryshuar gati se n do shtet dhe sht varur nga ajo se cila klas sht n pushtet , me far qllimesh dhe kundr kujt e zbaton kt institut. Ather kur ka shrbyer pr mbrojtjen dhe sigurimin e t drejtave individuale t do individi dhe zhvillimin e forcave progresive , kuptuar n mnyr m optimale rolin e rendit publik ndrkombtar q konsiston n ngushtimin e hapsirs s zbatimit t drejts s huaj dhe zgjerimit t zbatimit t s drejts s vendit , megjithat nuk ka dyshim se ka luajtur nj rol me rndsi pr zhvillimin e njerzimit n prgjithsi. Si argument pr rolin progresiv t ktij instituti kur vshtrohet jo vetm si kategori historike por edhe si kategori juridike , theksohet zbatimi i tij kundr robris gjat lufts seceioniste n SHBA.

Pasojat e zbatimit t rendit publik ndrkombtar

N qoft se e drejta e huaj tek zbatimi i s cils drgon norma e kolizionit tp shtetit t vendit sht inkompatibile me rendin publik t shtetit t vendit , ather efektet e institutit t rendit publik konsistojn n shmangien nga norma e kolizionit t shtetit t vendit dhe evitohet zbatimi i t drejts s huaj , kshtu q shtja rregullohet sipas rregullave dhe parimeve t drejts s shtetit t vendit. Edhe ligji pr zgjidhjen e kolizionit t ligjeve me dispozitat e shteteve tjera prmban norma q e refuzojn zbatimin e t drejts s huaj dhe njohjen dhe ekzekutimin e vendimeve t huaja gjyqsore dhe t arbitrazhit n qoft se jan n kundrshtim me rendin publik ndrkombtar. N doktrinn juridike theksohet se zbatimi fleksibil i rendit publik ndrkombtar nga organet e shtetit t vendit shpie deri te kufizimi i zbatimit t drejts s huaj dhe zgjerimit t zbatimit t drejts s shtetit vendit. Megjithat nuk ekziston pajtueshmria n doktrinn juridike se kur dhe sipas cilave kritere do t bhet korrektimi i norms s kolizionit por i lhet gjykatsit ose ndonj organi tjetr kompetent t shtetit t vendit para t cilit shtrohet shtja duke u nisur nga formulimet e prgjithsuara t rendit publik ndrkombtar pr do rast konkret t vlersoj se a sht cnuar ky institucion. Dhe pr kt arsye organi i shtetit t vendit (gjykatesi) ka liri t plot dhe sipas bindjes s lir t tij vlerson cnimin e parimeve juridike t sistemit juridik t shtetit t vendit theksohet se ky institucion shrben pr zgjerimin e zbatimit t drejts s vendit dhe ngushtimit t zbatimit t s drejts s huaj.

Bishtrimi i ligjit (In Fraudem Legis Agere)

Bishtrimi i ligjit ka mbshtetje n teorin pr keqprdorimin e s drejts. Prkatsisht e drejta n kuptimin e gjer t fjals nnkupton sistemin e parimeve dhe rregullave t sjelljes n marrdhniet reciproke n mes t individve (e drejta objektive) ku krijohen , ndryshohen , dhe shuhen t drejtat subjektive , n korrelacion me detyrimet e subjekteve tjera.

44

N kt harmoni t normave juridike , do e drejt subjektive pranohet dhe sht e mbrojtur me sanksion me qllim konkret. Kshtu psh : sistemi juridik e siguron institucionin e martess me predispozicione t caktuara , kushte pr lidhje t saj dhe shkurorzim me t drejta dhe detyrime t caktuara ngase nj institut i till me t gjitha veorit dhe karakteristikat e veta sht njri nga postulatet e njerzimit andaj i sigurohet edhe mbrojtja juridike.

Kuptimi dhe elementet e bishtrimit t ligjit

Bishtrimi i ligjit (in fraudem legis domesticae agere) prkufizohet shmangie nga zbatimi i normave kompetente t shtetit t vendit n baz t veprimeve konkrete t individve. Pala formalisht u prmbahet dispozitave t s drejts s shtetit t vendit , kurse faktikisht shkon pas zgjidhjeve juridike q legjislacioni i vendit i ndalon. Veprimet q ndrmerren pr tu bishtruar ligji mund t jen t karakterit ndshkimor dhe veprime juridike q nuk e kan pasoj ndshkimin. Te dyja llojet e veprimeve kan pr synim ndryshimin e fakteve vendimtare q t mundsohet zbatimi i t drejts s huaj pr rregullimin e marrdhnies juridiko-private me element t huaj ngase sht m e favorshme pr palt. Bishtrimet e ligjit m t shpeshta jan te rregullimi i statusit personal e posarisht kur si fakt vendimtar shrben shtetsia , vendbanimi , nacionaliteti i personave juridik , zotsia juridike dhe zotsia e veprimit e individve , zotsia pr t lidhur martes , pr t trashguar ose pr t hartuar testament , varet nga ato rrethana n t cilat mund t ndikojn vet personat statusi i t cilve duhet t rregullohet. Elementet konstitutive jan tre dhe at : a) Shfrytzimi i t drejts subjektive (t pranuar apo t lejuar me ligj) b) Qllimi pr tiu shmangur zbatimit t norms kompetente (t arrihet qllimi q sht n kundrshtim me ligjin) t s drejts ndrkombtare private duke e ndryshuar me mjete legale njrin nga faktet e identifikimit dhe me ndihmn e faktit vendimtar t zbatohet e drejta e huaj. c) Pasojat juridike (sanksioni).

Qndrimet e ndryshme pr zbatimin e bishtrimit t ligjit dhe pasojat juridike

N saj t mendimeve kontraverze pr bishtrimin e ligjit se a duhet t ekzistoj si nj institut i veant i s drejts ndrkombtare private ose duhet t prfshihet n rendin publik ndrkombtar , mendojm se kto dy institucione dukshm dallohen n mes veti dhe sht e domosdoshme q t dy bashk ekzistojn si institute t pavarura t s drejts ndrkombtare private. Kjo pr arsye se rendi publik ndrkombtar nuk lejon zbatimin e t drejts s huaj n qoft se ajo sht n kundrshtim me parimet themelore t sistemit juridik t shtetit t vendit dhe ka pr detyr q ta mbroj sistemin juridik t shtetit t vendit nga infiltrimi i ideve dhe zgjidhjeve juridike t huaja q jan inkompatibile me parimet juridike mbi t cilat mbshtetet sistemi juridik i shtetit t vendit.Nga ana tjetr bishtrimi i ligjit ka detyr krejtsisht tjetr. Me an t ktij instituti mbrohen interesat e individve dhe t bashksis m t gjer n rastet kur nuk jan n kundrshtim me rendin publik ndrkombtar , por jan t pa lejuara pr shkak t pasojave negative akcesore.

Pasojat juridike te zbatimi i bishtrimit t ligjit

Pasojat juridike t bishtrimit t ligjit vijn n shprehje vetm n qoft se sht bishtruar ligji i shtetit t vendit.Gjykata nuk sht mbrojtse e ligjeve t huaja dhe nuk do ta refuzoj ndonj t drejt pr arsye se palt e kan bishtruar n mnyr t pamoralshme ose kundr zakoneve(dokeve) t mira por gjykata mund t refuzoj ta zbatoj t drejtn e huaj me pretekst se ajo sht n kundrshtim me rendin publik ndrkombtar t shtetit t vendit.

45

Ridrgimi (Renvoi)

Instituti i ridrgimit pr dallim nga rendi publik ndrkombtar dhe bishtrimi i ligjit paraqitet vetm te mnyra kolizive (indirekte , e trthort) e rregullimit t marrdhnieve juridiko-private me element t huaj dhe sht specifik vetm pr t drejtn ndrkombtare private. Ridrgimi vjen n shprehje n rastet kur norma e kolizionit q ta rregulloj nj marrdhnie juridiko-private me element t huaj drgon tek zbatimi i t drejts s shtetit t huaj si t asaj materiale ashtu edhe t drejtn kolizive. N qoft se edhe norma e kolizionit e shtetit t huaj tek e cila drgon norma e kolizionit t shtetit t vendit cakton se ajo e drejt duhet t zbatohet pr rregullimin e marrdhnies juridiko-private me element t huaj , ather nuk ka problem. Do t zbatohet e drejta materiale e shtetit t huaj si e prcakton edhe norma e kolizionit t shtetit para organit t t cilit shtrohet shtja. Kjo do t vinte n shprehje n ato raste kur nornat e kolizionit t shteteve me t cilat sht e lidhur marrdhnia juridiko-private me element t huaj i zbatojn t njjtat fakte vendimtare si psh : shtetsin te zotsiae veprimit t palve ose te marrdhniet statusore dhe trashgimore.

Paraqitja e ridrgimit

Instituti i ridrgimit (renvoi) n t drejtn ndrkombtare private paraqitet n shekullin XVII. Niboyet ka theksuar se ku prve rregullave t kolizionit q jan zbatuar n Normandi , jan marr parasysh edhe rregullat kolizive t cilat jan zbatuar n Paris , e ku n fakt sht arritur i njjti efekt q n esenc ka identike me Renvoi. Te ridrgimi (renvoi) nuk kemi t bjm me shtitjen e lndve nga nj gjykat n gjykatn tjetr por kemi t bjm me nj operacion mendimesh q zhvillohen n kokn e gjykatsit t gjykats s shtetit para t cilit shtrohet shtja q krkon prgjigjje n pyetjen e cila sht e drejt kompetente , pra sipas cils t drejt materiale (substanciale) do t rregullohet marrdhnia juridikoprivate me element t huaj.

Elementet e ridrgimit dhe arsyet pr zbatimin e tij

Q t zbatohet instituti i ridrgimit (renvoi) duhet t plotsohen disa kushte edhe at : kushte teorike dhe kushti tjetr q lidhet me normn e kolizionit , zbatimi i s cils shprehet me ekzistimin e gjendjes faktike. Kushti primar juridik , konsiston n pranimin e koncepcionit sipas t cilit normat e kolizionit drgojn tek zbatimi i t drejts konkrete n trsi e jo vetm n zbatimin e t drejts materiale. Kushti tjetr q t vij deri te ridrgimi sht ekzistimi i normave t ndryshme t kolizionit midis t drejts s vendit dhe t drejts s huaj pr t njjtn kategori t marrdhnieve juridikoprivate me element t huaj t ndryshojn faktet vendimtare (pikat e lidhjes). Kushti i tret i cili duhet t plotsohet q t vij te ridrgimi ka t bj me radhitjen e atill t fakteve q mundsojn q kriteret e ndryshme t pranuara n dy ose m tepr norma t kolizionit t jen t lidhura n rastin konkret pr shtetet e ndryshme.

Qndrimet e ndryshme lidhur me zbatimet e ridrgimit

N nj numr t caktuar shtetesh n trsi refuzohet zbatimi i ridrgimit. Gjykata e vendit sht e detyruar q ta zbatoj t drejtn materiale n t ciln drgon norma e kolizionit e shtetit t vendit. Zgjidhja e till sht e parapar n legjislacionin e Greqis , Italis Brazilit Danimarks , Holands , Norvegjis , Islands etj. Grupi tjetr i shteteve e zbaton ridrgimin n legjislacionet e tyre , por me kufizime specifikime. Kshtu psh : n Shqipri , Spanj dhe Hungari pranohet vetm kthimi n t drejtn e vendit. Ligji polak pr t drejtn ndrkombtare private i vitit 1966 i kushton rndsi m t madhe ridrgimit. Kjo vrehet n nenin 4 i cili lejon kthimin n t drejtn e vendit ashtu edhe drgimin n t drejtn e shtetit t tret. N SHBA nocioni pr ridrgimin sht i pa prcaktuar mirpo ka raste ne disa shtete federative n SHBA q pranohet ridrgimi.

46

Reciprociteti kuptimi dhe natyra juridike

Reciprociteti sht shprehje e aspirats q t sigurohet bashkpunimi reciprok dhe i barabart prkatsisht i ndrsjellt n mes t shteteve. Reciprociteti sht instrument i harmonizimit t sistemeve juridike pa marrveshje t drejtprdrejt dhe bazohet n parimin e t drejts romake do ut des (t jap q t m japsh) q do t thot se prestacionet konkrete n punn juridike krijojn detyrime pr paln tjetr q dika t bj ose t jap si kompenzim. Parashikimi i reciprocitetit si kusht nuk sht i arsyeshm n t gjitha lmenjt e s drejts ndrkombtare private. N kto raste kur parashihet reciprociteti si kusht te t drejtat civile t t huajve kolizioni i juridiksioneve dhe kolizioni i ligjeve , shteti i huaj do t veproj n mnyr simetrike ashtu si vepron shteti i vendit. Lidhur me kuptimin dhe natyrn juridike t reciprocitetit n doktrinn juridike sht i shfaqur mendimi se ai sht ose kusht ose burim i s drejts. Ky koncepcion pr reciprocitetin sht i lidhur pr institutin : droit daubune (ius albanagli) dhe e ka zanafilln nga fillimi i shekullit XIX. Sipas ktij instituti t huajt poashtu edhe shtetasti Francez kan pasur mundsi t disponojn me pasurin e tyre n rastin e vdekjes e gjithashtu kan pasur mundsi edhe t paraqiten si trashgimtar. Reciprociteti nuk mund t konsiderohet si kusht n aspektion juridiko-teknik ngase kushti sht ajo rrethane e ardhshme e pasigurt nga paraqitja apo mos paraqitja e s cils varet krijimi , ndryshimi dhe shuarja e ndonj pune juridike.

Lmenjt e zbatimit t reciprocitetit

Zbatimi dhe t paraparit e reciprocitetit nuk arsyetohet n t gjitha lmenjt, prkatsisht trsit q sajojn t drejtn ndrkombtare private. N lmin e t drejtave civile t huajve dhe n teori edhe n legjislacionet e shteteve t ndryshme arsyetohet zbatimi i reciprocitetit , prkatsisht kushtzimi i ushtrimit t ktyre t drejtave me retorsion n munges t reciprocitetit. Megjithat shtrohet pyetja se , a duhet t kushtzohet me reciprocitet ushtrimi i t gjitha t drejtave civile nga t haujt ose vetm disa prej tyre ? N t drejtn e krahasuar , parimisht nuk kushtzohen t gjitha t drejtat civile t huajve me reciprocitet. Te kolizioni i juridiksioneve , reciprociteti (dhe retorsioni) zbatohen lidhur me njohjen dhe ekzekutimin e vendimeve t huaja gjyqsore dhe t arbitrazhit si dhe te dhnia e ndihms juridike t organeve t jurisprudencs s shteteve t huaja. Te kolizioni i ligjeve , prkatsisht caktimi i t drejts kompetente nuk parashihet reciprociteti si kusht pr zbatimin e t drejts s huaj gjat rregullimit t marrdhnieve juridiko-private me element t huaj , e gjithashtu nuk arsyetohet edhe zbatimi i masave retorsive.

Llojet e reciprocitetit sipas mnyrs s krijimit

a) Reciprociteti diplomatik krijohet me marrveshje t drejtprdrejt bilaterale (dypalshe) ose mulitlaterale (shumpalshe) midis shteteve. Dy ose m tepr shtete merren vesh dhe reciprocikisht detyrohen sipas traktatit ndrkombtar ose sipas deklaratave t qeverive se do tua njohin t drejtat e prmendura n traktat shtetasve t shtetit tjetr , do ti njohin dhe ekzekutojn vendimet gjyqsore , prkatsisht t arbitrazhit sipas marrveshjes. b) Reciprociteti ligjor krijohet me miratimin e ligjeve paralele nga shtetet e interesuara. Ky lloj reciprociteti do t ekzistoj psh : kur midis shtetit t vendit dhe shtetit t huaj lidhur me ushtrimin e t drejtave konkrete civile n shtetin e vendit miratohet ligji sipas t cilit t huajt mund t ushtrojn t drejta konkrete civile (t drejta statusore , trashgimore , juridiko-sendore) e po ashtu miratohet ligji edhe n shtetin e huaj i cili gjithashtu mundson ushrimin e t drejtave t njjta t shtetasve t vendit. c) Reciprociteti faktik ekziston ather kur ushtrimi i t drejtave konkrete nga t huajt nuk sht i garantuar as me traktat ndkombtar e as me ligje paralele t miratuar nga shtetet e interesuara. Mjafton t konstatohet fakti se n

47

praktik shtetasit e vendit n shtetin e huaj i ushtrojn disa t drejta ose vendimet e organeve t shtetit t vendit njihen dhe ekzekutohen , q t konsiderohet se lidhur me kt shtje kushti i reciprocitetit sht plotsuar (prmbushur).

Llojet e reciprocitetit sipas prmbajtjes juridike

a) Reciprociteti formal ekziston ather kur shteti i vendit dhe shteti i huaj i barazojn t huajt dhe shtetasit e vendit lidhur me ushtrimin e t drejtave konkrete. Reciprociteti formal bazohet n parimin e trajtimit reciprok nacional , prkatsisht t huajt dhe aktet juridike t shtetit t huaj n shtetin e vendit barazohen me shtetasit e vendit lidhur me ushtrimin e t drejtave private me kusht q edhe shtetasit e vendit n shtetin prkats t huaj t barazohen me shtetasit e atij shteti. Andaj reciprociteti formal garanton barazi n trajtimin e njjt prkatsisht eliminon diskriminimin sipas shtetsis por nuk garanton barazpesh t plot ndrkombtare lidhur me ushtrimin e t drejtave konkrete. b) Reciprociteti material u mundson t huajve ushtrimin e t drejtave t njjta t cilat shtetasit e shtetit t vendit mund ti ushtrojn n shtetin e huaj. Pra te ky lloj i reciprocitetit , t huajt nuk barazohen me shtetasit e shtetit t vendit por mund t gzojn t drejta t njjta t cilat shtetasit e vendit mund ti gzojn n shtetin e huaj. Te reciprociteti material , trajtimi i t huajve mund t jet m i favorshm ose m i disfavorshm nga trajtimi i shtetasve t shtetit t vendit. Kriter pr vllimin e t drejtave q mund ti ushtrojn t huajt n shtetin e vendit nuk sht shtetasi i vendit n shtetin e vendit , por shtetasi i vendit n shtetin e huaj. c) Reciprociteti efektiv i mundson t huajve , ushtrimin e t drejtave t caktuara n shtetin e vendit , n qoft se mund ti ushtroj ato t drejta , shtetasi i vendit n shtetin e huaj , n at sasi dhe mnyr q zbatohet n shtetin e huaj. Q t konstatohet ekzistimi i reciprocitetit patjetr duhet t verifikohet se u pranohen shtetasve t vendit n shtetin e huaj t njjtat t drejta private sipas llojit dhe sasis q edhe shteti i vendit sht i gatshm tua pranoj edhe shtetasve t shtetit konkret t huaj. N kt mnyr problemi i ekzistimit i reciprocitetit nuk sht m shtje juridike por shndrrohet n shtje faktike.

Retorsioni

Retorsioni n t drejtn ndrkombtare private , sht institut i shmangies nga normat kompetente (faktet vendimtare) , prkatsisht sht instrument i korrektimit t normave t kolizionit nga organet e shtetit t vendit. Retorsioni m s teprmi shprehet tek ushtrimi i t drejtave civile t huajve dhe te njohja dhe ekzekutimi i vendimeve t huaja gjyqsore dhe t arbitrazhit. Retorsioni shprehet edhe n rastet kur gjykatsi ose ndonj organ tjetr i vendit nuk i njeh t huajit disa t drejta (relativisht t rezervuara) nuk e pranon kompetencn e gjykats s huaj , prkatsisht nuk i njeh vendimet e saj ose nuk e zbaton t drejtn e huaj cila do t duhej t zbatohet sipas normave t kolizionit t shtetit t vendit , pr arsye se edhe shteti i huaj nuk ua njeh disa t drejta shtetasve t shtetit t vendit , nuk i njeh vendimet e gjykatave t tij dhe nuk e zbaton t drejtn e tij.

Lmenjt e zbatimit t reciprocitetit

N lmin e kolizionit t juridiksioneve retorsioni zbatohet lidhur me njohjen dhe ekzekutimin e vendimeve t huaja. Gjithashtu ndonjher zbatohet edhe te kompetenca gjyqsore e njohur si kompetenc gjyqsore retorsive (forum retorsionis). Te njohja dhe ekzekutimi i vendimeve t huaja retorsioni zbatohet n rastet kur midis shteteve nuk zbatohet reciprociteti qe shtetet si zakonisht e parashohin si kusht.

48

N lmin e t drejtave civile t huajve , retorsioni zbatohet shpeshher edhe at n dy raste. N rastin e par , zbatohet kur shteti i huaj nuk i barazon shetetasit e shtetit t vendit me shtetasit e vet lidhur me ushtrimin e t drejtave private (civile) , kurse shteti i vendit e bn kt. N rastin e dyt retorsioni zbatohet kur shtetasit e shtetit t vendit n shtetin e huaj jan t diskriminuar lidhur me ushtrimin e t drejtave private n relacion me t huajt e shteteve tjera , pastaj n rastin e maltretimit dhe keqtrajtimit t shtetasve t vendit n shtetin e huaj , refuzimit t dhnies s ndihms juridike , ekstradimit , n rastet e ndjekjes , etj. Zbatimin e Retorsionit si zakonisht me vendim t veant e lejon qeveria. N marrdhniet ndrkombtare sht rregull q shteti kundr t cilit zbatohet retorsioni n qoft se ka ndrprer aktin me t cilin e ka shkaktuar zbatimin e retorsionit , t ndrpritet zbatimi i tij.

49