MNMALZM VE SNEMA

Pelin zdoru

NDEKLER
lksz: 7 Giri 9 Sinema: alar boyu devinen yansmalar dnyas 15 Sinema: dikkat srabilir! (kltr endstrisinin gl silah) 29 Cesur ve ilerici: sanatta ve sinemada avant-garde tavr 36 Sanatta avant-gardizm 36 Sinemada Avant-Gardizm 39
MNMALZM

Sanat Tarihi Srecinde Minimal Sanat 48 Anti-minimalist akmlar ya da minimal sanata tepkime ieren sanatsal eilimler: Post-Minimalizm 52 Anti-form 53 Kavramsal Sanat 53 Yeni maj 54 Farkl Sanat Dallarnda Minimalist Yaklamlar ve Sinema ile Etkileimleri: Resimde Minimalizm 55 Mzikte Minimalizm 58 Tiyatroda Minimalizm 64
SNEMA SANATINDA MNMALZM

67

Minimalist Sinemann tohumlar 68 Minimal film reten birka isim: 73 Dardanne Kardeler, Kaurismaki Biraderler, Panahi, Ghobadi, Jarmusch, Benning

Minimalist Ynetmenler

Yasujiro Ozu
Robert Bresson Satyajit Ray Abbas Kiarostami Mohsen Makhmalbaf Jon Jost Hou Hsiao-Hsien Tsai Ming-Liang Darejan Omirbaev Nuri Bilge Ceylan

76 80 84 87 89 93 95 97 99 101

Kaynaka

106

LKSZ

Sinema; komplike yaps ve dsellie en gereki biimde bizi yaklatrabilecek olanaklar ile kendimi bildim bileli beni cezbeden bir alan olageldi. Yaygn olarak anlan tarihlerin aksine, 1800lerin nc eyreinde tarihsel yolculuuna balayan sinema, inanlmazn gerekleyeni cesur kaifler ve deneyseverlerin insanla en deerli/keyifli armaanlarndan biridir diye dnmmdr. Yllarla birlikte ilerleyen, dnen ve giderek zerine teknik geliim eklenen, katklanan sinemann kiisel tarihinde farkl dnm noktalar da yaanr. erideki sayfalar kartrnca karlaacanz kimi yeniliki akmlar ve avantgardist hareketler, sinemay sorgular, eklentilerinden syrr, eitli biimlerde (ieriksel ya da biimsel anlamda) zn aratrr. Gerek sinema nedir sorusunun peine taklrlar; daha saf, daha katksz bir sinemay ararlar. Birbirinden farkl ya da benzer biimlerde aranan bu gerek sinema meselesi, eitli sanat disiplinlerinde etkin olan Minimalist akmn sinemaya da sramasyla baka bir boyut kazanr: Sadeliin gereklii. Giderek arya varan tketim toplumu ruhuna kar bir anlay olarak doan akmlardan biri olan ve zaman iinde bu akmlarn en keskini haline gelen; sekin bir sadecilik olarak niteleyebileceimiz Minimalizm, gnmzde yaam tarzlarnda ve sanatta kendine ait yaln yeri korumaya devam eden bir eilim. Anmsayalm ve yeri gelmiken analm; Zen kltrne gre yaam dingin, saf ve uyum iinde ilerlemelidir. Bir ats olduka her ev iyi bir barnak, alktan lmeyi engelledike her besin iyi bir yemektir. Yine Zenin balca belirleyenlerinden biri, yaanan ann bilincinde olmak ve sade

biimde an yaamak gerekliliidir. Dou kltr yaamnn dokusuna nfuz etmi olan Zen anlay, sinemada kanmca en iyi karlklarndan birini Minimalist Sinemada buluyor. Gereksiz eklentilerden arnm, yeteri kadar ile grsel ve yksel anlatmn kuran bir sinema... Japon usta Yasujiro Ozunun bu kltrden beslenen ve akmn henz ad konmamken verdii minimal film rnekleri, demek istediimizin tam karl olsa gerek. unu da belirtmekte yarar gryorum ki, deil lkemizde henz dnya sinema literatrnde Minimalist Sinema zerine yaplm elle tutulur bir alma olmamas beni bu kitab hazrlarken hem zorlad hem de keyiflendirdi. Konuya eilmeye baladmdan beri katklarn esirgemeyen Prof. Dr. Nuray Trkolu, Do. Dr. Blent Vardar, Do. Dr. Esra Biryldz, Fuat Erman, Veysel Atayman ile, aileme, motivasyon erbab dostum ntaa ve yazarken ve yaarken m olan (ruh)eim Y. enol Erdoana teekkr ederim... Nicelik ve niteliin farkn unutmadan, minimal llerdeki almamn arkasnn gelmesi dileiyle... ubat 2004 Moda

GR
Karmak eylerin gzel olduunu dnmek insanln ortak yanlgsdr. Ren Descartes

Louis ve Auguste Lumire Kardelerin 1895te seyircinin zerine srdkleri buharl lokomotif, bugn saatte 180 mil hzla giden bir metroya dnm durumda. Lumire Kardeler Paristeki bir cafnin bodrum katnda bir grup biletli izleyiciye gsterim dzenlediklerinde, sinemann tecimsellemesi yolundaki bu ilk byk adm attklarnn ne kadar farknda olabildiler? Hareketli grnty insan ynlarna ulatrarak ne kadar nemli bir kitle iletiim arac yarattklarnn, kltrn yeniden retim srecinde ok nemli bir rol oynayacak bir aygt gelitirdiklerinin nemini o gn iin ne kadar kavrayabildiler? Ve elbette ilerki yllarda sanatlarn yedincisi olarak anlacak ve bir ok disiplini yapsnda barndracak kendi bana da ayr bir disiplin oluturacak olan sinema sanatnn gelimesinin yoluna salam talar dediklerinin... Fransada konulan bu ilk talarn zerinden bir yzyl geerken beraberinde onlarca toplumsal sistem geliti/dnt. Sanayi toplumuna gei ile birlikte gelimeye balayan kltr endstrisi giderek byd ve oluan tm toplumsal aralar da iselletirerek dallanp budakland. Kitle iletiimin tm aralaryla birlikte sinema da sektrleerek kullanl bir ara haline geldi. Bununla birlikte bir sanat disiplini olarak da geliimini srdrd. Deneyselciler, avantgardistler, yeniliki kaifler ve sanat cesuryreklerle kendine has derin bir evren yaratt. Filmin pratik kullanmn salayan dnen fotoraf aygtn gelitiren Thomas Edison ve adna tarih sayfalarnda daha ender rastlansa da
6

srecin balangcnda emei geen E. Muybridge, Pierre Jansen, E. Marey gibi fotoraf hareketlendiren deneyci ruhlarn yaratt bu byk icat, emekleme alarn sirklerde ucuz elencelik olarak yaam olsa da bugn dnyann en byk endstrilerinden biri durumunda. Belki de tecimsel anlamda byk olduu kadar sanat ynyle de n plana kabilen dnya zerindeki en gelikin rnek. Sanat tarihi boyunca bir ok akm etkin oldu, ncllerinden tredi, ardllar yaratt. Sinema da fotorafn hareketli hali yaftasndan syrlp bir sanat dal olarak yerini almaya baladndan beri trlere blnd, akmlarca ekillendirildi. Sanat tarihi sahnesine erken dnemlerde temelleri atlm olmakla birlikte bir akm halini 1960l yllarda alan Minimalizm, Sinema ile de etkileime girdi. Sinema literatrnde Minimalist Sinema adlandrmas yerini almadan ok nce de bu yaklamla birok film retildi. Biz de almamzda, sadeliin, skunetin damgas olan minimalist tavrn, sinemadaki adlandrma ncesi/sonras izlerini sreceiz. Oluum prensiplerini, temellerini, bugn geldii noktay irdeleyeceiz. almamzda, tarihi geliimiyle ele aldmz sinemann tecimsel yan ve kltrleme srecindeki maniplatif kullanmlarn incelemek ve popler sinema/sanat sinemas ayrbirlikte, bir sanat akm olan mna deinmekle Minimalizmin eitli sanat disiplinlerinde ve zellikle sinema sanatndaki yansmalar esas konu olarak ilenecek. Giriimizi yaparken bir ara not; Roland Barthesn Gstergeler mparatorluu (1996) adl eserinde Dou-Bat yaklamlar zerine yapt karlatrmal incelemesi, konumuzla ilgili ilgin ipular ieriyor. Gz atmak, zihin ac ve keyifli olacaktr:

Yemek:

Douda: -rili ufakl tabaklarla, bir ok eit ayn anda getirilir. -ok az aamadan geer, sebzeler; en fazla kesilmitir. -Kendi yemeinizi kendiniz yaparsnz. Batda: -Herey hazrlanr, doranr, kesilir, kartrlr ve hazr olarak sunulur.
ubuklar:

-Japon yemei iin biilmi kaftan. -Japon yemeinin z ufak paralara ayrmaktr. -ubukla delmeden kesmeden, itinayla tutmak yada blnebilir yerinden kendi z paralarna ayrmanz mmkn. -ubukla yemek; bir annenin ocuunu tamas gibi. -atal; yemee batrmak demek, ubuk ise kstrp zenle almak. -Sukiyaki; daha yerken masada yaplan yemek = tketirken retmek.
Oyun (Paenko):

-Bilye ile oynanr. -Kural: Tek vuru; elin topa verdii hz ve devinim nemli. -Usta bir vuru topu yere doru iletir ve dier toplara ulatrr. Geri dn yoktur. -Geri dn yok; ayn mrekkeple yaz yazmak gibi. -Gsteri yok, herkes dirsek dirsee oynar. -Kazan: Toplar derse sakz, ikolata kazanlr.Ya da birka yen batarsnz. -Bat oyunlar: tahripkar, zorlamac, mda8

haleci, gsterici, yanp snen klar, ulalan puanlar ya da kadnlar.

Cinsellik

-Japonyada sadece cinsel organlarda. Batda cinsel organ dnda her yerde.
Kent :

-Bat: Tek merkezli. Herey yollar, alveriler, yaam o merkezi destekler ve ona dnktr. -Dou: Merkezi var ama bo. Merkezin etraf bir su ile evrili. Herey merkezden kamakta, uzaklamakta.
Spor :

-Sumo Grei: arpma bir imek akmndan fazla srmez; teki ktleyi izgi dna atmaktr ama. Bunalm yoktur, dram yoktur, gc tketme yoktur, tek szckle spor yoktur. Tartma gstergesidir.
Japon Odas:

-Minyatr kklk boyuttan gelmez. Nesnenin kendisini snrlamakta, durdurmakta, bitirmekte gsterdii bir tr kesinlikten gelir. -Nesne: evresindeki bir hitir. Kendisini donuk (bylece bizim gzmze indirgenmi, azalm, klm) klan bir uzantdr. -Oda: yazl snrlar korur, yerdeki hasrlar, dz pencereler, srgl kaplarn ayrmna varlmayan, ubuklarla kapl blmelerdir bunlar; sanki oda tek bir fra vuruuyla izilmi gibi herey izgidir burada. Bununla beraber ikinci bir dzenlenile bu kesinlik bozulur; blmeler krlgan, yrtlgandr, duvarlar kayar, eyalar hemen gizlenebilir.
9 9

Tiyatro -Bunraku :

- kukla oynatcs (biri usta ve ba), kuklalar ve anlatc, algclar. Gerekletirilen + gerek + sylenen devinimi. -Ses: Mziktir, okunan metindir, arkdr. Ama devinimin yannda asl olan deildir. Ses elenmemitir, yana alnmtr. Bayadr, duygusuzdur. Sadece kendisidir. -Bunraku: Kopuk ama yine de u uca eklenen olaylar dizisidir. Bu da yabanclamay destekler. -Oynayan, oynanan, oynatan herey ortadadr. Ortada olmayan tiyatrodur. -Bat tiyatrosu: Ik altnda oyuncu (devinim ve ses), karanlkta seyirci (bilin). -Bunrakuda sunulan ey, anlamn (okunacak bir eyin) olmaddr. -Sahneden atlan ey tiyatrodur. Sahneye konan ise devinim. -Batnn tanr-yaratk, kader-insan arasnda kurmaya alt ba yok eder. Kuklalar ipsiz-dir, oynatc ortadadr. -No; maskeli, Kabuki; izilmi, Bunraku; yapay yz kullanr. -Batl oyuncu kadn olmak ister (epik), doulu oyuncu kadnn gstergelerini dzenler (benzetmeci).
iir-Haiku :

-Bat hereyi anlamla sulandrr. Anlamlandrma, simge, uslamlama, retileme yoluyla. -Haiku: anlalr olmakla beraber hibirey (anlatmaz) demez. Ne ok insan geti Gz yamurunun altnda Seta kprsnden
10

Gel de hayran kalma Yaam geici diye dnmeyene Bir imek grnce -Haikuda belirtilen k bir kesintidir. -Dili durdurmak, tini (i ezberi) susturmak ve bylece dncenin dncesine ulamak (Buddha). -Ama; dili sylenmezin gizemsel sessizlii altnda ezmek deil, onu lmek, dndke simgelere arpan dil topacn durdurmak. -Haikuda dil tasarlayamayacamz bir zenle snrlanr. Anlam fkrmaz, dalmaz. -Haikunun ksal biimsel deildir, ksa bir biime indirgenmi zengin bir dnce de deildir. -Bir anda doru biimini bulan bir olaydr. -Bat iiri: En beceremedii ey dil lsdr. Anlam szle sulandrr. Biimi, ieriin ikin blgelerine doru derinletirerek her iksini de orantszlatrr. -Haiku ezgiseldir (anlamlarn ezgisi). Tamdr (gsteren-gsterilen dengesi). -Yank biiminde iki kez sylenir. Bylece belki de anlamn hiliinin alt izilmi olur. Dolunay Ve hasrlarn stnde Bir amn glgesi Balknn evinde Kuru balk kokusu Ve scak
11

11

Sinema: alar boyu devinen yansmalar dnyas

Sanat disiplinleri arasnda belki de en renkli ve en komplike olan, bir ok formdan, sanatsal / toplumsal akmdan beslenen, btnyle bireysel bir yarat olarak ortaya konabilecei gibi dev ekiplerin yapt da olmay baarabilen nik bir rnek sinema. nsann yaratclk gdsnn snrlarn zorlayan bir deneyim olduuna inanageldiim esrike bir sre. Yaratma lgnlnn u noktas; biriktirilenlerin toplanabilecei en geni havuz. Ve ortaya karlann kitlelerle paylalabilme ya da sonsuza dek en gizli ariv odasnda saklanabilme ansnn varl. Temelde -kanmca- kart durmalar gereken sanat ve endstriyi birarada barndrabilen en gelikin rnek... Bu kadar karmak bir bilekeyken, sinemann byk bir endstriye dnmesi, ilk ortaya kmaya balad yllarda kimi evreler tarafndan ngrlen bir sonu deildi. Uzun yaamayacak, fazla masrafl ve kitleler tarafndan tutulmayacak bir bulu olduunu ne srenler olmutu. Oysa ki Louis ve Auguste Lumire kardeler, ksa belgesel filmlerle dzenledikleri Paristeki Grand Cafnin bodrumunda ilk gsterimlerde bile bir avu seyirciye bilet satmay akl etmilerdi. Edisonun icad olan Kineteskop aygt, Thomas Armatn modern projektrn ncs saylan Vitaskop aygt ile servenine balayan toplu gsterim mant; 1900lerin balarnda ABDde sklamaya balayan ilk yer12

leik sinema salonu saylan Nickelodeonlar ile yaygn bir alkanla dnmeye balad. Nickelodeon, isimlendirmesi girite denen 5 sentlik nikel paralardan geliyordu. Genellikle dkkandan bozma olan bu ufak salonlarn mteri kitlesini iiler, ocuklar gibi alt gelir dzeyinden insanlar oluturuyordu. Bu kk salonlarda yarm saatten daha ksa filmler sabahtan gece yarsna dek pepee gsterilirdi. Nickelodeonlar, byk sinema salonlarnn almasna ve film retiminin endstriyellemesine byk katklar olan yaplar olmutur. Sinemann kitleler zerindeki belirleyici etkisini fark eden politik gler ve bir dier yn olan yksek oranlarda geri dnen maddi boyutunu fark eden ticari giriimciler, sinemay dk gelirliler iin ucuz elencelik anlayndan syrarak, dev ve ssl salonlarda orta ve yksek gelirli snflarn tercih edecei bir elence sektrne dntrr. Fransada lk film yapm firmas olan Path Frres irketi, 1896da Charles Path tarafndan kurulur. Atlye ve stdyolar olan irket, ham film, ekim ve gsterim malzemeleri retir; bir datm a oluturur ve sinema salonlar kurar. Bu, sinema endstrisinin ilk tekelci kuruluu olur. 1918 ylndan nce, Fransadaki filmlerin yzde 60nn Path stdyolarnda ekildii tahmin edilmektedir. Path, Lumirelerin ve Mlisin film haklarn satn alm ve sinema filmleri iletme mantn oluturmutur. Thatre Robert Houdinin zengin yneticisi olan Lumirelerin vatandalar Georges Mlisnin, Lumirelerin filmlerini grdkten sonra Parisin yaknlarnda byk bir ekim platosu yaptrmas Fransada sinemann endstriyellemesi yolunda atlan ilk nemli admlardan saylabilir. Belgesel grntlerle alan Lumirelerin aksine Mlis, sinemann olanaklarn fark ederek, bilimkurgunun ilk baarl rneklerini verir. Bu noktada, Lumirelerin filmleri yapm amalar ynyle bugnk belgesel film kavramn tam olarak karlamasalar da Do. Dr. Blent Vardarn bir makalesinde
13

13

belirttii gibi lk ekilmi belge film grntleri, rnein Lumirelerin Bir Bebein Mama Yiyii, Bir Trenin Gara Girii, Lumire Fabrikalarndan ilerin k gibi filmlerini belgesel sinema olarak tanmlamak zor olsa da, en azndan belgesel sinemann temel malzemeleri olan belgeleri olutururlar. Film ynetmeni kavramn yaratan Mlis, bu ekim platolarnda Voyage de la Lune / Aya Yolculuk (1902), Le Voyage a Travers IImpossible / Olanakszlklar Boyunca Yolculuk (1904) gibi fantastik yklerden uyarlama filmlerini eker. Bu giriimler sinemann tecimsel yannn gerek anlamyla kefedilmesini salamtr. Georges Melis, filmlerinde teatral bir anlatm ve dekor anlayyla st ste bindirme, fotoraflarla dzenleme, maketler, akvaryum iinde ekim gibi yenilikler dener. Sinemann tiyatro karsndaki stnlklerini belirlemeye alr. Bu konuda Walter Benjamin ve George Lukacs gibi dnrlerin de eitli tartmalar olmutur. Lukacs hzla yaygnlaan sinemadan, Romantizmin tiyatrodan bouna beklemi olduu hereyin gerekleebilecei yer olarak sz eder. nk ona gre sinemada insan figrlerinin en zgr dzeydeki ve en u noktalardaki devinimleri, arka plann, doann, i mekanlarn, hayvanlarn ve bitkilerin tmyle canlanmalar mmkndr. Benjaminde sinemann olanaklarna referans vererek, uzay ve zaman kavramlarna egemen oluu zerinden sinemann zgrletirici yann servensever bir ruha brndrerek vurgular: Sinema daarcndan yakn ekimler yaparak, tan olduumuz nesnelerin gizli ayrntlarn vurgulayarak, kamerann dahice ynetimiyle sradan ortamlar irdeleyerek yaammz yneten zorunluluklara kar bilgileri arttrd gibi; bize daha nce dnlmemi dev bir devinim alan da salar... Sinema geldi ve zindandan oluma bu dnyay saniyenin onda biri uzunluundaki zaman paracklarnn dinamitiyle parampara etti; imdi bu dnyann geni bir alana yaylm paracklar arasnda servenli yolculuklara k14

maktayz.1 Bu dnemde eitli Avrupa lkelerinin sinemalar da gelimekte; zellikle dram tr yaplandrlmaktadr. Konser salonlar, varyete evleri gibi mekanlar Avrupa lkelerinde filmlerin gsterilmesi iin tercih edilen mekanlardr. 1903 ve 1909 yllar arasnda dzenlenen Hales Tours adl gsterimler dnem izleyicisi tarafndan olduka tutulur. Bu gsterimlerin mant, tren vagonu gibi dzenlenen salonlarda eitli lkelerin panoramik grntlerinin perdeye yanstlmasyla oluur. Demiryolu grevlisi klndaki kiilerin yer ald ve tren sarsntsn andran efektlerle ssl bu gsterimler, sinemann izleyiciye elencelik olarak sunulmasnn ilk baarl rneklerinden saylabilir. Sanal bir yolculuk duygusu yaratmak iin kullanlan sinematograf, bu anlayla dneminde olduka yksek sayda izleyici eker. zleyen yllarda Avrupa ekseninde; Alman sinemasnda Fritz Lang, spanyada Luis Buuel, Danimarkada Carl Theodor Dreyer, August Blom, ve Holger Madsen gibi sinemaclar kendi sinema dillerini oluturmaya balarlar. Emekleme dnemindeki Amerikan sinemas Edwin S. Portern ynettii iki nemli film olan; The Life of an American Fireman (1902) ve sinemann ilk ykl filmi ve ilk westerni kabul edilen The Great Train Robbery (1903) ile izleyici kitlelerinin dikkatini ekmeye balar. Sovyetler Birliinde Piotr Tchardyninein Sava ve Bar (1912), Vladimir Starevichin Ruslan ve Ludmilla (1914) ve Yakov Protazanovun Sergius Baba (1917) filmleri bu dnemin ne kan yapmlardr. 1920li yllarda Fransada olumaya balayan popler sinema izleyicisi Mlisnin filmlerinden ok daha kolay anlad ABDden ithal Chaplin sinemasna ilgi gstermeye balar. Aslnda izleyicinin ezici bir ounluu Charlie
1 Walter Benjamin. Tekniin Olanaklaryla Yeniden retilebildii ada Sanat Yapt. Pasajlar, YKY. st. 2001, s. 72.

15

15

Chaplin filmlerini, humor tarz ve metaforik alt metinlerinin tesinde kolay anlalr dz anlatm nedeniyle tercih etmektedir. Chaplin sinemasnn evrensel dilinin alglay yelpazesinin geniliine katklar byktr. Chaplin dnda palazlanmaya balayan talyan sinemas zellikle tarihsel filmleriyle salonlara izleyici ekmeyi baarr. Melis filmlerinin tiyatro aurasn tayan filmlerinin ardndan ABDden doan David Griffith sinemas, sinemann anlatm diline yenilikler getirmi; bu yeni grsel teknii propaganda olarak kullanma yoluna giden bir anlay gtmtr. Griffithin getirdii bir yenilik de, Edwin S. Portern The Life of an American Fireman (1902) filminde ilk kez kullanlan popler sinema anlaynn ok sevecei bir yntem olan son dakika kurtuluu trkn yerletirmesi olmutur. Griffithin 1915 ylnda ektii Birth of a Nation, sinematografik dinamiklerin konuya ve ideolojisine uygun kullanmyla etkileyici bir anlatm yakalayarak yksek bir gie baars elde eden ilk filmlerden olur. Bu ticari baarnn, ABDde sinemann endstriyelleme srecinde olduka nemli bir dnm noktas olduunu vurgulamak gerekir. Giderek bir ok salon almaya, ksa aralklarla bir ok film ekilmeye balanr. Artk ABDde dev film stdyolar kurulmakta, star sistemi oturmakta ve Hollywood ekillenmeye balamaktadr. Sinema, dnya zerindeki en byk endstriyelleme srecine girmitir. lerki yllarda geliecek olan Bollywood olarak adlandrlacak ve ok sayda film retecek olan Hint sinemasna nicelik ve ilev olarak yakn fakat nitelikleri farkl, kltr endstrisine katklar ve dier lkeler zerindeki etkisi yadsnlmayacak kadar byk boyutlarda bir endstri domutur, kutsal orman: Hollywood! Grnt bandnn yannda ses bandnn da dnmeye balad sesli sinemaya gei yllaryla birlikte sinema byk bir dnm geirir. ABDde endstriyelleme srecinde hzla ilerleyen sinemann bylelikle 1910larda balayp

16

1920lerin sonuna dek olan yllar ieren deneysel almalarn arlkl olduu modernist dnemi biter ve klasik dnem olarak adlandrlan stdyo dnemi balar. kinci Dnya Sava yllarna kadar etkinliini srdrecek olan bu dnemde, Hollywoodda tam anlamyla ticari sinema anlay oturur. Stdyolar byk masraflarla sesli sisteme gre kendilerini yenilerler. Sessiz sinemann evrensel dili sona ermi, dublaj gibi yeni yntemler domutur. Film trleri sese olan bamllklarna gre yeniden deerlendirilir ve ekonomik beklentiler retim planlamasndaki dengeleri deitirir. Sesin sinemaya katlmasnn ardndan trlerde bir deiim ve eitlenme gzlenir. Sinema izleyicisine sesle birlikte farkl hitap etmeyi amalayan mzikal gldr, gangster ve western filmleri, korku ve fantastik tr rneklerinin eitlenmesi sz konusu olur. Bu dnemde zellikle komedi, western tr ve gangster filmleri ne kmaya balar. Marx kardeler, Harold Lloyd ve Laurel-Hardy ikilisi komedinin yldzlardr. Charlie Chaplin ise City Lights (1932) ve Modern Times (1936) ile dneme uyum-lanarak (hl diyalog kullanmayarak ve-fakat mzik ve ses efektini iin iine katarak) konumunu salamlatrr. Frank Capra, Maurice Chevalier, Ginger Rogers ve Fred Astaire yeni yldzlardr. Gangster filmleri ile Howard Hawks, Western tr ile John Ford isimlerini perdeye kazrlar. Fantastik klt filmler arasnda bir klasik olarak yerini alacak olan King Kong 1933te Merian C. Cooper ve Ernest B. Schoedsack tarafndan ekilir. Lewis Milestoneun All Quiet on the Western Front (1930), Rouben Mamouliann Applause (1930), Wellmann Call of the Wild (1935), Vidorun Our Daily Bread (1934) ve Flahertynin Man of Aran (1932-34) filmleri dnemin seyirci zerinde en ok iz brakan yapmlar olacaklardr. 1927 ylnda Hollywoodun sesli film retimine geme17

17

siyle birlikte ngiltredeki film stdyolar ar bir darbe alr ve neredeyse hepsi kapanr. Bu arada Fransada avant-garde sinema anlay Luis Buuel, Jean Renoir, Germaine Dulac gibi ynetmenlerin nda hzla gelimektedir. Alman sinema endstrisi de bymektedir. Fransz sinemac Abel Gancein ynettii Napolon (1927) ve Dreyerin Fransaya gelerek ektii La Passion de Jeanne dArc / Jeanne dArcn Tutkusu (1928) ile Fransz sinemasnn; Ewald A. Dupont filmi Variete (1925) ve Fritz Lang filmi Metropolis (1926) ile, Alman sinemasnn sessiz dnemleri byk gie baarlaryla kapanr. Sesli filmin tm dnyada hzla yaylmasyla birlikte, sinema dilinde byk deiimler de paralel olarak gelimektedir. Sinematografa szck anlamyla daha yakn olan grnt sanat yaktrmas, sesin de katlmasyla anlam amna urar. Artk yava yava renkli filmlerin de oalmasyla sinema sanat deneysel tadndan uzaklam, grnt ile yknn anlatlmas kaygsnn bir ksm diyaloglara yklenerek sinemann anlatm dilinde kolayclklar ortaya kmtr. Sovyet sinemac V.I. Pudovkin bu durumun, gerek Batda gerekse Sovyetler Birliindeki ynetmenlerin sessiz sinemann son yllarnda meydana getirdikleri dinamik ritm duygusunu yitirmelerine neden olduunu dnr. Sesli filmin yaygnlamas ve sinemann bir endstri olarak kendini kabul ettirip byk paralarn konuulmasna balanmasyla, Hollywood egemenliini ilan eder. Stdyo ve star sisteminin giderek devletirdii Amerikan film endstrisi, dier lkelerdeki nl starlar, ynetmenleri birer birer kendi bnyesine ekmeye balar. Hollywoodun imkanlar Avrupal ynetmen ve oyuncularn gzlerini kamatrr ve lkelerini brakp bu endstrinin paras olmay semelerine neden olmaya balar. Ernst Lubisch, Fritz Lang, F.W. Murnau, Paul Leni, E.A. Dupont, Mauritz Stiller gibi ynetmenler, Greta Garbo, Rudolph Valentino gibi oyuncular Hollywooda katlan starlar arasndadr. Sinema
18

yazar Paul Rotha bu konuda, Lubitschi tartlabilir tutarak; Hollywooda giderek nceki eserlerinden daha iyi bir yapm ortaya koyabilen Avrupal bir ynetmen bulunmadn syler. Bylelikle Amerikan film endstrisinin ezici basknl altnda Avrupa film retimi olduka der. ngiltere sinemas ise neredeyse yok olmaya yz tutmutur. Hollywood filmleri sinema piyasasn ele geirmitir. Amerikan halknn yaam tarznn propagandas yapld gibi, ticari anlamda da ciddi bir dengesizlik sz konusudur. Bunun zerine Avrupa bata olmak zere, Asya ve Avustralyada kota uygulamalar balatlr. zellikle ngiltere, Fransa ve Almanya Amerikan filmlerine ciddi kota uygulamalar koyarlar. Sinema endstrilerini yeniden kurmak ve gelitirmek iin almalara balarlar. Film datmclar ve hkmetler arasnda anlamalar imzalanr. Fakat baz gstericiler kotay uygulamak yerine cezalar demeyi tercih ederler (Amerikan filmine sattklar biletlerin geri dn cezay karlamaya yeter de artar bile!). Bylece zellikle ngilterede film irketleri yine zor duruma dmeye balarlar. Diyaloglu filmlerle ataa kalkan Warner Brothers firmasn takip eden Hollywood gcne g katarken ngiliz film endstrisi ar bir darbe daha alm olur. Zamanla ABDdeki WB, Paramount, United Artsits, Fox, Universal, Metro-Goldwyn-Mayer gibi firmalar The American Telephone and Telgraph ile ibirlii iine girerek, sinema sektrnn yansra gramofon, radyo ve televizyon zerindeki egemenliklerini de ilan eder ve dnya elence sektrnn denetimini ele geirirler. Grld gibi elence sektr zerinde ABDnin hegemonya kurmas 1920li yllarn sonuna rastlyor. Bu sreci balatan etmenlerden biri, 1908 ylnda ABDde balca film yapmclarn birletiren Motion Pictures Patents Company gibi konsorsiyumlarn kurulup, darda kalan bamsz sinemaclara kar ciddi boyutlarda bir monopolleme sreci balatlmasdr. Darda kalan bamszlar, giriimleri so19

19

nucu yldz oyuncu sistemini kullanarak kazanan taraf olmay baarrlar fakat tekelleme ortam geliir. Daha sonra her stdyo kendi datm ve iletim alarn kurarak kendi balarna snrlar izmeye balayacaktr. Dnyann dier yanndaki Sovyetlerde 1920li yllarda Sergey Eisenstein, Dziga Vertov, Vsevolod Pudovkin gibi sinemaclar kbizmden ve ftrizmden beslenen konstrktivizmi ieren Rus biimcilii adn verdikleri edebiyat da kapsayan nc bir akm yaratrlar. Biimciler, sinemay Ekim devriminin sanat olarak grmekte ve yanstmaktadrlar. Vertov Film Kameral Adam (1929), Eisenstein ise Potemkin Zrhls (1925) ile dneme damgalarn vururlar. Bu filmler dnya zerinde byk gie baarlarnn tesinde Sovyet sinemasna saygnlk kazandrmay salarlar. Vertovun kurduu Sinema-Gz ve Sinema-Gerek ekol ile Sovyet sinemaclar, sinemaya bir sayg duruu sergilerler. Fransada ykselmi olan avantgarden dnda, ngilterede byk bir sinemac domaktadr: Alfred Hitchcock. 1920lerde balayan sinemasyla Hitchcock, gnmze dek ngiliz ekolnn en nemli isimlerinden olur. Hitchcock filmleri dnya sinema piyasasnda i yapan filmler olmutur. lerki yllarda televizyon piyasasnn gelimesiyle Hitchcock filmleri TV kanallarna satlarak da gelir getirmilerdir. kinci Dnya Sava tm dnyay etkilerken Amerikan film stdyolarn zarara uratmaz, aksine sava dnemi Hollywood iin kr salar. nk bu yllar ngiltere gibi lkelerdeki kk irketlerin ykm olurken, Hollywoodun salam yapl ve bankalarla ibirlii halinde alan stdyolar yklmaz. Bylelikle Hollywood, karsndaki Fransann avant-garde hareketle 1930lara dek etkisini koruyan saygn sinemasndan ve Almanyann zellikle 1920lerde byk poplerlik ve sanatsal deer tayan kendisine rakip Davurumcu sinemasndan kurtulmu olur. Sava sonrasnda ise sinema dnyasn yenilikler beklemekte20

dir: talyada, ne faizmin rgs olan ne de beyaz telefonlu burjuva evlerinde yaanan olaylarn yksn anlatan sokaktaki hayat tasvir eden yeniliki bir akm ortaya kar. Mussolininin faist sinema okullarnda yetien bir grup ynetmen ve ardllar, faizmin kmesiyle bu okullardan edindikleri ileri teknik donanm ile kendi anti-faist dillerini yaratrlar. talyan Yeni Gerekiliinin ardndan 1950lerin sonlarnda Fransada Yeni Dalga hareketi balar.Hollywood klielerine ve Fransada etkili olan airane Gerekilik akmna kart duran Yeni Dalga, zgrlk ve yeniliki bir akmdr. Artk oyuncu kameraya dnp seyirci ile konuur, Godard ile birlikte auteur kavram ortaya kar. Plansekanslar kullanlr, ssl klielerden kanlr. 1950lerle birlikte sinema endstrisini etkileyen bir baka byk gelime de televizyonun yaygnlamas olur. TVnin geliinin sinema endstrisine balca yansmalarn u ekilde toparlayabiliriz: Sinema biletlerinin sat azalr, bir ok sinema salonu kapanr, retim der, byk ekim stdyolar ya kapanr ya da terk edilir, yatrmlar iinde televizyonun da bulunduu daha kazanl alanlara kayar. Bylelikle sinema pazar byk deiimler geirmek zorunda kalr. nce film yapmclar televizyon sektrne film satma yoluna gitmeyi ciddiye almazlar (video pazar ortaya ktnda tecrbeli olarak ayn hataya dmeyip, yksek kazanlar salayacaklardr). Sinema, ucuz ve rahat elencelik kavramnn iini dolduran televizyonla savamak iin kendi iinde dnmlere gider. Bu balamda gerekleen teknik ilerlemelerin arasnda en ne kan, televizyonun kk grntllne kar bir geni grntllk ve boyutluluk ilemi salayan Cinemascope olur. Fakat giderek yaygnlaan ve tercih edilen TV, sinemann eski grkemli gnlerine geri dnmesine izin vermez ve televizyon yapmclar zor durumdaki film stdyolarn satn alr. Bylelikle TV ve sinema irketlerinin birlemesi ile yeni bir oluum balar. Film ihracatnda hareketlenme olduu gibi alnan vergiler de sz konusu olur.
21

21

1960l yllarda bir ok sinemac televizyon dnyasna kaymaya balar. zellikle ngiliz sinema endstrisi bu yllarda yok olma noktasna gelir. Kanadada ortaya kan Quebec Sinemas, Brezilyada Cinema Novo gibi alternatif akmlar bu yllara rastlar. 1970lerin alternatif sinemas, dnemsel mzikal ve felsefi altyaps ile ne kan filmlerden oluur. Bir Rock-opera olan Tommy (1975) ve Milos Formann Hair (1979) filmleri bunlara rnektir. Disco kltrnn ykselmesiyle Saturday Night Fever, Grease (1978) gibi filmler dnemde byk bir k yapmay baarr. Fakat 70li yllar sinemasna damgasn vuran en nemli yapm George Lucasn klte dnen Star Wars / Yldz Savalar serisi olur. zel efekt teknlojisinin ve ses sistemlerinin gelitii bu yllarda Star Trek / Uzay Yolu (1979) Close Encounters of the Third Kind / nc Trle likiler (1977) gibi fantastik filmlerin de yldz parlar. Fantastik sinemaya yeniden ivme kazandran yapmn 1968 tarihli Kubrickin 2001: A Space Odyssey olduu bir gerektir. Her ne kadar grnt ve ses teknolojisinin gelimesine doru orantda biim deitiren sinema yapmlar ortaya kyor olsa da televizyonun nlenemez ykselii sektre darbe vurmaya devam eder. 1980lerle birlikte gelien video piyasas da sinema sektr iin ticari anlamda bir baka kap aralar. Video iin ekilen filmler daha ucuza ml olan, B tipi tabir edilen film trnn de yeniden domasna neden olur. Video teknolojisini yeni bir kr merkezi olarak benimseyen Amerikan film endstrisindeki byk stdyolarn ou bazen televizyon irketleri ile ortak olarak kendi video kaset datm irketlerini kurarlar. Bu yllarda, ABD sinema egemenliini yine ele geirir. Byk film datm irketleri dnya sinema pazar zerinde egemenlik kurarlar ve her lkenin nemli sinema salonlar ile anlamalar gerekletirirler. Fransa ve ngilteredekiler ile balayan kk irketler de varolma sava ile bu pazardaki yerlerini korumaya alrlar. Dediimiz gibi 1980lerde video bant endstrisi patlama
22

yaptnda, sinema endstrisi yan gelirlerle zenginleir. Bu kez Hollywood 1950lerde televizyon yaygnlarken yapt hatalarn ounu yapmayarak, bu yeni teknolojiyi yeni bir kazan kayna olarak benimser. Byk stdyolarn ou hemen kendi video datm irketlerini, bazen televizyon irketleri ile ortak olarak (RCA-Columbia, CBS-Fox gibi) kurarlar. Ancak Hollywood kaset iinin geliimini kontrol etmez. Kasetler 1980lerde nemli bir elence arac olarak yerleir, nk Hollywooddan ok uzaktaki birka giriimci, insanlarn akam izlemek iin video kaset kiralamak isteyeceini dnr. Bylelikle birka giriimciye akan dolarlar bu yllarda gen sinemaclar iin verimli bir eitim alan salar. Sinema endstrisinin enformasyon kayna Baselinen 1992de yaplan film listesine gre 529 filmden yalnzca 330 tanesi sinema salonlarnda gsterilir. Geri kalannn ou video film yapmlardr. Bu dk bteli film tr 1930 ve 40larn B tipi filmlerinin yerini alr.2 1990l yllarn ikinci yarsnda ivme kazanarak 21. yzylla birlikte belirleyici olan saysal (digital) devrim, sinema ve televizyon alanlarnda etkin deiimlere yol aar. Sinemada ileri ses edinmek iin salonlar giderek gelien dolby sistemlerini edinirken, televizyonlarda da kablolu ve saysal yaynlar gelimeye balar. Elbette bu gelimi teknoloji beraberinde getirdii yksek maliyeti salonlarda bilet fiyatlarna, evlerde ise balant cretlerine yanstr. Sinemann mutfak ksmnda ise, gelimekte olan saysal imkanlar bteyi drmeyi salar. Video bandna ekilen ve kurgulanan yapmlar, pelikl filmlerin aksine ok daha az bte ile bir film yapmnn gereklemesine olanak salamaktadr. Giderek gelien video bant teknolojisi selloza yakn olduka kaliteli grntler veren yeni aygtlar gelitirir. Bu teknoloji, zellikle amatr sinemaclar tarafndan olmakla birlikte dk bteli bir yapm gerekletirmek
2 James Monaco, Bir Film Nasl Okunur, ev: Ertan Ylmaz, Olak yay.,stanbul, 2001, s. 248.

23

23

isteyenler ya da filmin diline uygun bulduu iin tercih eden ynetmenler tarafndan kullanlmaya balanr. Bazen de ynetmen Steven Soderberghin 2002 yapm filmi Full Frontalda uygulad gibi, filmin bir ksm 35 mm iken, anlatma uygun olarak bir ksm video bandna ekilir. Digital sinema son dnemlerde zellikle amatr ve bamsz sinemaclar tarafndan tercih edilmekte. inde bulunduumuz dnemde sinema dev bir endstri olma konumunu her geen gn yenileyerek koruyor. Stdyo sistemi geride kalm gibi grnse de sektrde hala belirleyici konumda olan byk prodksiyon ve datm irketleri varln srdrmekte. Bol efekt teknolojisi, tannm oyuncular ve en byk hedef kitle olan genlere ynelik konular ieren byk prodksiyonlu filmlere sk rastlanyor. nk sinema salonlar datmc irketlerle; datmc irketler ise yapmc irketlerle anlamal durumda. Yapmc ve datmc irketlerde nde gelenler bilindii gibi byk Amerikan irketleri. Bylelikle Hollywood mutfandan kma filmler, anlamal olduu ok saydaki salonlar ve gie haslatlar ile datldklar lkenin ulusal sinemalarna ciddi zararlar vermekte. Avrupa lkeleri zellikle son on yl iinde sinema sektrlerini gelitirmek ve giderek baskn hale gelen Amerikan filmleri arlndan kurtarmak iin eitli yaptrmlara yneldi. Yabanc ve yerli film dengelerini salamak, Amerikan filmlerinin salonlardaki basknln nlemek iin kotalar koymak ncelikli bir zm gibi grnyordu. Fakat seyircinin Amerikan yapmlarn tercih etmeyi srdrmesi ile yerli filmlerin neredeyse bo salonlara oynamaya balamas ve spanyadaki daha fazla Avrupa filmi gsterilmesi zorunluluunun salon sahiplerinin bir gnlk kapatma eylemi ile sonulanmas gibi tepkiler nedeniyle kotalarda esneklemeye gidildi. Kt bir Amerikan filminin bile kt bir talyan filmin24

den ok i yapt talyada ve ulusal sinema endstrisini desteklemek iin byk paralar harcayan Fransada Hollywood filmlerinin salonlara gre dalm tartlmaz stnlkte. Almanya, rlanda ve Yunanistan ve gl bir yerli film geleneinin yerlemi olduu ngilterede bile Amerikan filmleri pazarn ok byk ksmn ele geirmi durumdalar. Trkiye de, 1989 ylnda Amerikan yapm ve datm irketleri iin nemli bir pazar haline geldi. Yabanc Sermaye Yasasnda yaplan deiiklikle bu irketler Trkiyede kendi datm alarn kurdular ve bylece pek ok Amerikan filmi hemen hemen ABD ve Avrupa ile ayn zamanlarda gsterime girmeye, Trkiye iin yksek saylabilecek haslatlar yapmaya balad. Bu bir yandan videonun etkisi ile kapanan salonlarn yeniden almas, bir yandan da Amerikan sinemasnn Trk ve Avrupa sinemasn iflasn eiine getirdii tartmasnn balamas demekti. ABD, 1925 ylnda Trkiyeye ilikin ilk pazar aratrmasn yapmtr ki; henz sinemann pazar ilkelerinin oturmad dnemde yaplan bu erken giriim, Hollywoodun tm dnya sinema sektrnde ticari egemenlik kurmay o zamandan hedeflediinin gstergesidir. Bugn, gie baarsn nceleyen yapmclar sinemay indlerinde tecimsel bir ara olarak konumlamaya devam ederlerken, dnyann eitli blgelerinden ykselen alternatif ve bamsz sesler de bir sanat formu olarak sinemann devamlln salayanlar olarak ilev grmekteler. Fakat Amerikan filmlerinin datm ve gsterimdeki ncelii de aktr. Bu belirlemeyi lkemizden gncel bir rnekle somutlayacak olursak; ABD irketi New Line Cinemann datmn yapt Peter Jackson filmi Lord of The RingsThe Two Towers 20 Aralk 2002 haftasnda lke apnda 105 kopya ile 55 salonda gsterime girmi, ayn hafta vizyona giren Nuri Bilge Ceylan filmi Uzak, 5 kopya ile 5 salonda ticari gsterime girmi ve dierinden daha nce gsterimden kaldrlmtr.
25

25

Sinema: dikkat srabilir! kltr endstrisinin gl silah

Sanatn kutsal grnm, ritel nitelikli yaps prehistorik alara kadar uzanan bir olgu. Huizinga; arkaik ada toplumsal dzenin gksel yasalarca dzenlendii inancnn geerli olduunu, sanayi devrimi ile birlikte alma ve retimin yeni an idolleri haline getirildiini anlatr. Antik Yunanda sanayileme olmamasna ramen mevcut toplum yapsnn getirdii reel yaamdan ka nasl mitoloji, mzik, iirler yani sanatla gerekleiyorsa, modern ada da endstriyellemi elence sektrnn ayn amaca hizmet etmesi iin ynlendiriliini grebiliriz. Tanrlara kurban sunumlar yaplan klt trenlerinde de bir tiyatro dzenei iinde hareket edilirdi. Tiyatronun, kurumsallamaya balad antik Yunanda kutsal bir ilevi vard. Tiyatro oyunlar, arap ve esrime Tanrs Dionysos erefine lirik korolarnn arklar syledii, maskeli tren danslarnn yapld kutsal aktivitelerden gelimitir. Bu formattan temellenen oyun (dramaturji) ve oyunculuk, gnmzde tiyatrodan k noktasn alm kurmaca sinemann temel talarndandr. ada dnemde sinemann elence sektrne de dahil olarak (entertainment ynyle) byk bir endstri olduu ve kitleler zerindeki etkileimleri gz nnde tutulunca, egemen kltrn yararlanmamas dnlemez. Gnmzde kitle iletiim aralar tarafndan yaygnlatrlp merulatrlan, poplerlik katndan kitlesellie ula26

trlan kitle kltr, egemen kltrn etkinletirilmesi iin kullanlan bir maniplasyon aracdr. Bunun sonucunda birey yadsnarak kitle insan retilir. Sanat, arkaik anlamnn kltr endstrisi yoluyla arptlmas ile modern znenin edilginletirilmesine neden olan etmenlerden biri haline ge(tiri)lmitir. Bu anlamyla kltr endstrisi, kitle insannn retim srelerine katlmn garanti altna alan ve reel dnyadaki konumundan fantazyalarla kamasn salayan bir sistemdir. Kltr Endstrisinin kullanmndaki sanat rn de, temel ilevi rahatlatma ve elendirme olan tketim metasna indirgenerek kullanlan bir ara haline gelmitir. Bu duruma uygun belirgin rnekler olarak, tohumlar 19. yzylda atlan sentimental edebiyat ve konvansiyonel sinemay verebiliriz. Aka diyebiliriz ki sinema, sanat ynnn yan sra nemli bir elence ve etkileme aracdr. Elendirirken klie formlleri ile ideolojisini yayan, eitici bir yan barndrrken sk bir propaganda arac da olabilen gl ve tehlikeli bir ara olarak da konumlanabilir sinema. 19.yy balar, ekonomi dnda braklan orta snf kadnnn her erkein arkasndaki gl ve mutlu(!) kadna konumlayan sosyal ortamn yeni yazn tr sentimental edebiyatn gelimeye balad dnemdir. Melodram gelenei bunun bir uzantsdr. Gnmzdeki karl ise romantik komediler ve daha da ileri giden soap operalar; sabun kp pembe dizilerdir. Reel yaamda edilginleen insann interiornde korku, kuku, iddete ynelme eilimleri balar. Bu da edebiyatta dedektiflik ve korku trnn gelimesini salar. Edgar Allen Poe, Mary Shelley gibi yazarlar buna nclk ederler. Bu tr, gnmzdeki iddet ve pornografi edebiyatna, sinemasna dek uzanr. letiim Profesr nsal Oskayn Hollandal kltr tarihisi Huizingadan aktard gibi insan; toplumsal reformlarla daha iyi bir yaam salanamad srece, reel dnyadan rya ve fantazyalara kaar. Bunlar, reel dnyaya katlanabilmek
27

27

iin yaratlan kk bir serbesti alanlardr ancak. Fakat bu fantzyaya kalar, insann zgrlemesi deil, toplumun egemenlik yapsna uyumlanma sreci olarak ilemektedir. Frankfurt Okulundan Adorno ve Horkheimerin, verili kltrn yeniden retim srecini stlenen sistem olarak belirledii Kltr Endstrisi kavramn yine Oskay; Egemen insan ile baml insan arasndaki egemenlik ve bamllk ilikisini etkinletiren kltrel hegemonyann bir uzants olarak tanmlar. Oskay, yeni toplumsal ilikiler dnemindeki belleksizlemi ada insana, kendi hayatn gerekletirecei dnmler ile reel yaamda anlamlandramasa da, Adornonun belirttii gibi bulvarlarda, caflerde ve zel yaamn son sna olan evinde anlamlandrma olana salandn fakat bu anlamlandrma, reel dnyadan zaman ve mekanca uzaklap reaktif bir iselletirilmi dnyaya ekilerek yaplan bir anlamlandrma olduunu syler. Ayrca bu ka, salad yarar asndan fantazyaya kaan insandan ok insan balad reel toplumsal yaama ve onun ardndaki toplumsal egemenlik yapsna yaramaktadr. Bilin endstrisinin ilevlerini en kolay yaygnlatrabilecei sistem olarak, -kitap okuma eylemindeki kandrma olanaklarndan ok daha zengin kandrma olanaklarna sahip olan grsel iletiim aralar- etkin durumdadr. zellikle TV ve sinema, Mc Luhanclarn savnn tersine zgrletirici yan olmayan bir izleme sreci gerektirir. Bilindii gibi Marshall Mc Luhan, dnyann Televizyon gibi souk iletiim aralar sayesinde evrensel bir kye dneceini ve zgrletirici bir etkisi olacan savunmutur. Ne var ki, zellikle TV izleyicilii bizden, egemen kltrn bilinli olarak yayd hazr anlamlandrma kalplarna gre ileyen snrl bir anlamlandrma ve dnme sreci istemektedir. Benzer bir gr sinemann ilk alarnda Georges Duhamel dile getirmitir. Duhamelden aktaran (ve onun sinemann nemine dair hibir ey anlamadna inanan)
28

Benjamin, Duhamelin bu yeni katlm biminin (oaltlm sanat eserinin byk kitlelere ulamas durumunun) ilk bata gze arpan yzeysel ynne deindiini dnmektedir. Benjamin, Duhamelin irdeledii noktada oyalanma ve younlama arasndaki byk farkta durarak, film izleme srecinin dank zihinle yaplmasnn bir alma biiminde yeni bir alglama ekli yarattn, izleyiciye yeni bir uzmanlk alan saladn ne srer: Duhamelin sinemada zellikle olumsuz bulduu yan, sinemann kitlelere alad katlma biimidir. Duhamelin filme ilikin nitelendirmesi yledir: Ancak klelere uygun debilecek bir vakit ldrme arac...Hibir younlama istemeyen, hibir dnme yetisini koul klmayan bir gsteri... Gnn birinde Los Angelesta star olmak gibi gln bir umudun dnda, hibir umut uyandrmayan bir gsteri. Grld gibi, burada temelde eski bir yaknma sz konusudur: Kitleler, kendilerini oyalayacak bir ey ararlar, oysa sanat, izleyicisinden kendini toplayp younlamasn ister... Oyalanma ile younlama aadaki anlatma izin veren bir kartlk oluturur: Sanat yaptnn karsnda dikkatini toplayp younlaan insan, bu eserin iine iner. Oyalanan kitle ise sanat yaptn kendi iine indirir... Dikkat dankl konumunda gerekleen ve arln sanatn btn dallarndan daha ok duyuran, ayn zamanda tamalglamadaki kkl deiimlerin belirtisi niteliini tayan almlama, sinemada kendine zg bir deney aygt bulmaktadr. Film, yaratt ok etkisiyle almlamann bu biimine uygun dmektedir. Film yalnzca izleyiciyi bir bilirkii tutumuna sokarak deil, ama sinemadaki bilirkii tutumunun dikkati iermesini kural olmaktan kararak da klt deerini ikinci plana itmektedir.3 Fakat bunun yansra Benjamin, sinema filminin tekniin olanaklaryla yeniden retilebilen = oaltlabilen; bylece biricikliini yitiren sanat rnlerinden biri olarak, sanatnn klt deerini yitirdiini de dnr. Bertold

29

29

Benjamin, a.g.e.. s.75.

Brecht de rprodksiyon teknikleriyle sanatn aurasnn zedelendiini dnr ve bu durumu sanat kutsal yanndan syrabilmek iin yararl bir ara olarak benimser. Sinema, eitli dnmelerinde siyasal propagandann yaygnlamas iin de gl bir ara olarak kullanlmtr; bugn de gzmzn ok nnde ama edilgen izleyici tarafndan kodlar kolayca zlemeyen biimde kullanlmaktadr. David. W: Griffithin 1915 tarihli The Birth Of a Nation / Bir Ulusun Douu filmi, ulusuluk kavramn nceleyen anlatmyla sinema - siyaset ilikisinin en nemli ilk rneklerinden saylr. II. Dnya Sava srasnda, Nazi Almanyasnda devlet ideolojisini yaymak iin Propaganda Bakanl kurulmutur. Propaganda bakan Joseph Paul Goebbels; Leni Riefenstahl gibi ynetmenleri kullanarak bir propaganda sinemacl yrtmtr. Bylelikle kitlelere ulamak ve etkilemekteki gc ile sinema, olduka etkin bir propaganda arac olarak ynlendirilmitir. Mussollini talyasnda da sinema benzer ilevde kullanlmtr. Mussolini, ulusal gelirden sinema sektrne geni bir bte ayrm, sinema okullar ve stdyolar ap gen ynetmenler yetitirmitir. ronik biimde, bu ynetmenlerin bir ksm sava sonrasnda bu imkanlar kullanarak savan gerek yzn ileyecek olan Yeni Gerekilik akmn yaratan isimlerdir. Sovyetler Birliinde de Sergey Eisensteinn zellikle Potemkin Zrhls (1925) filmi, Ekim devrimini destekleyici nitelikte gl bir propaganda filmi olarak nitelendirilir. Sinemann, oluum ve yaygnlatrm prensipleri dorultusunda, izleyiciyi maniple etmeye olduka elverili bir aygt olarak ilev grebildii/grd bu rnekler zerinden aka belirlenebilir. Sinema, yaygnl anlamnda gl bir endstri olarak bugn de bu ynyle de smrlmektedir. zellikle Hollywood, sinemay bu anlamda en youn biimde kullanan kendi iinde palazlanm bir sistemdir. letiim Pro30

fesr Nuray Trkolu, Hollywoodun erken dnem Westernleri ve Gangster filmlerinin, Amerikan ultra-kapitalist toplumunun belirleyicisi olan birey miti zerinden yalnz adam figrn kullanarak nasl ilev grdn anlatr. Bu mitin aka kapitalist etiin bireysel aba ve almay ycelttii, gl ve kararl olana toplumda her zaman ayakta kalma ansnn verildii dncesine bal olduunu belirtir. Richard Dyerden aktararak, Hollywood mzikallerinin de toplumsal gereklikte, gndelik yaamda varolan atmalardan, skntlardan ka iin topyac bir zemin olduunu syler.4 Bugn, dev film irketleri ile Hollywood, dnyann en ok kazandran sektrleri arasndadr. Bir sanat formu olarak ortaya kan sinema, endstri anda bir meta olarak byk nem kazanmtr. Marx, sanat eserinin piyasa koullar altnda yabanclam bir emek durumuna geldiini belirlemi; kapitalist koullar altnda sanatn, piyasada neredeyse emtia statsne indirgenmesi nedeniyle, nemli lde yabanclam bir emek biimi haline geldiine varmtr. Grld gibi sinema, byk kitlelere ulama olanaklar ile grsel, iitsel ve psikolojik etki gcyle bireyi ynlendirme/uyumlama anlamyla kltrleme srecinde kullanlabilecek ok gl bir ara; para kazandran byk bir endstridir. Bugn Hollywood sinemay, global kapitalist sistemin baat kltr olarak belirlenmeye allan American dreami benimsetmek ve yaygnlatrmak iin baarl biimde kullanmaktadr. Gelikin prodksiyon ve datm a ve kapitalist ilikiler zerinden kurulmu anlamalar sayesinde bugn tm dnyada en iyi sinema salonlarnda filmlerini gstermektedir. Bu filmlerden en yaygn trleri oluturan kadn ve genlik kitlelerini hedef alan fminin romantik komediler ve erkek zevkine ynelik olarak belirlenmi
Nuray Trkolu, Hayal Perdesinde Canl Grntler: Sinema, Kitle letiimi ve Kltr, Naos yay., stanbul, 2003, s. 128.
4

31

31

masculin sava ve aksiyon filmleri gie haslatlarn toplamaktadr. Hollywoodun bu endstrinin ban ekmesiyle birlikte, eitli lkelerin ulusal yapmlar arasnda da ok sayda suya-sabuna dokunmayan elencelik yapmlara rastlanr. Bunlarn ou kez amac yalnzca gie baars elde etmektir. zellikle Bollywood olarak adlandrlan ve ok sayda film reten Hindistan sinemas da byk bir endstridir. Verili kltrn yeniden retilmesi srecinde, reel yaamdan ka olarak snlacak fantazyalar evreninde popler kltr filmleriyle dolu sinema salonlar kitle insann kucaklamaktadr ve bugn, dnyann bir ok yerinde halen sinemay cep dolduran bir endstri olmann tesinde bir sanat dal olarak gren sinemaclar, bu grltl kulvarn ayr bir kesinden inatla gzel yzlerini gstermekte.

32

Cesur ve ilerici:
sanatta ve sinemada avant-garde tavr

Sanatta avant-gardizm
Neden bu blm avant-garde tavra ayrdk? Neden sinemada avant-gardizmin etkilenimlerine takldk? Sanat sinemasna ait bir akm olan minimalist sinemann temel izlek olarak alnd bir almada, sanat tarihinden -ayrtrarak ve dahil de tutarak sinema tarihini- grmze gre olumlu ve ilerletici biimde etkilemi olan avant-garde tavrn incelenmemesi dnlemezdi. Minimalist sanat, ortaya k ve duruu ile avant-garde bir sanat akm olarak kabul edilir. Minimalist sinemann da ne kadar avant-garde bir anlayla yapldn ve avant-gardist sinemaclarn saf film kavramn reterek minimalizme nasl yaklatn satr aralarnda sesli dnecek ve blm sonunda elimizdekilerin ne olduuna bakacaz. 19. yzylda sanatn bilimden ayrlarak tanmlanmas ile birlikte soyutlama kavramnn zerinde durulmaya balanmas, bal bana avant-garde tavrn filizlenmesine neden olan ekirdei oluturdu. Avant-gardist durularn tm sanatlarda olduu gibi sinemada da eyin zn aramas / aratrmas, saf ve deneysel olandan yana tavr koymasnn kkeni bu olsa gerektir. Peter Brger, avant-garde tavrn; nce kilise, saray gibi kurumlarn himayesine ardndan gelen kitle toplumu dnemiyle de piyasaya direnen sanatn, so33

33

nunda gittii zerklemeyi krmak ynnde bir ama gderek ortaya ktn savunur. Avant-gardizmi zerklemenin, kurumsallamann terkedilerek sanatn yeniden hayata sindirilmesi mcadelesi olarak tanmlar. Modern sanatn babalarndan biri olarak kabul edilen Hollandal ressam Paul Czannen empresyonizm ve resim sanatnn dengeleri zerine kafa yorarak bulduu zmler yaad dnemde yeterince anlalamam olsa da 20. Yzyl balarnda gen modernist sanatlarn zihninde bir kap aar. Sinemada avant-garde iin algnn kaplar almtr. Zihninde grd tablo iin d hatlarn allagelmi doruluunu feda eden Czannen zmleri sanatta kbizmin; Van Goghun hissettiklerini tuvale aktarma zmleri ekspresyonizmin (davurumculuun) domasna neden olduu gibi yzyllarn birikimiyle ilerleyen sanatlar / sanat akmlar bu yeni ada cesur ve ilerici avant-garde tavr dourur ve beslerler. nc ya da ilerici sanat anlamna gelen avant-garde sanat, Bat sanatnda Rnesans srecinde balam bir anlay biimidir. Savata nde giden asker anlamn veren tamlama, sanat tarihinde de benzeri bir rol stlenmitir. Temelinde yaamn her an deiim iinde olduu inancndan yola kan avant-garde sanat, bu anlamda statko deerlerine kar durur. Yenilii ve zgnl ncl deerleri olarak belirler. Tm kurumsal tutsaklklardan syrlarak, tpk Baudelairein modernist ekseninde tasarlad gibi kendi siyasi devrimini kendi iinde tayarak yapan bir tavrdr. Ortaya k prensipleri ve duruu ile avant-gardizmi modernist bir tavr olarak adlandrmak mmkndr. Bir gre gre de, 19. yzyl ortalarndan sonra gelien ve 20. yzyla tarihlenen sanat akmlarnn hemen hemen tmn ise avant-garde olarak tanmlamak olasdr. Magrittein pipo resminin altna yazd bu bir pipo deildir ifadesi de Duchampn soyut bir dzenlemeye verdii Bekrlarn rlplak Soyduu Gelin isimlendirmesi de, 1916da temel34

leri atlan Dadaclk ile gelimeye balayan yeni sanat anlaynn birer gstergesidir. Bu anlay, allagelmi tm tanm ve simgelerin geerliliklerini sorgular. Avant-garde sanat seyredilmeyi deil izleyicinin katlmn ngren bir anlaya sahiptir. Deerleri sorguladndan bir anlamda politiktir. Biimcilie ve estetik amalla kardr. Sanatn meta deerine, alnp satlabilirliine kar durur. Banal ve olaann zglln vurgular. Spontan, doalamay yceltir. retim/yaratm sreci ve nesnenin alglanmas yani zihinsel sreler rnn kendisinden nce gelen deerlerdir. Bu koullar dorultusunda, avant-garde sanat yaygn olarak beenilen ve tketilen anlamndaki popler kavramna ve anlk olann, gnlk olann zerine vurgu yapan; bir kullan-at ideolojisini kkrtan popler kltr ieriine zt bir kutup oluturmaktadr. Gndelik tketimler erevesinde yaratlan ve bir meta olarak sata sunulan, yaratlma amalar genellikle maddi getirilerine endeksli olan popler kltr rnleri ile avant-garde rnler bu anlamda da ters dmektedir. Fakat avant-garde olarak yola kan bir yaklamn, zamanla popler bir akma dnt de grlebilmektedir. Avant-garde duru, statkoya kar devingen yaps gerei toplumsal yapnn ouna ulamak iken, sanatn dier sosyal kurumlardan nde oluu bu kurumlarla ayn platformda bulumasna olanak vermeyip amaladnn tersine bir aznlk tarafndan alglanmas, avant-garde sanatnn da aznlk olarak tanmlanmas sonucunu dourmutur. Avant-gardist sanatlarda zellikle Brecht tiyatrosu ile ortaya kan ve Rus formalistlerinde dorua ulaan yabanclatrma prensibi nemli bir yer tutar. Sanat izleyicisinin oka uratlmas zaman zaman avant-garde hareketlerde bir sanat teknii haline gelmitir. Bu ynyle avant-garde sanatn meruiyeti uyarc ilevindedir. Avant-gardizm, varolma prensiplerinin sonucu olarak kendini en iyi biimde soyutlamaya dayanarak davurur.
35

35

Sanat tarihi boyunca avant-garde sanatlar, kendi dillerinin temel elerini; resmin, iirin ya da dramann zn aratrmtr. 1920lerde Dada hareketi ile dorua trmanan avant-garden soyutlama ynndeki nihai noktasn gsteren minimalist sanat olur; Samuel Beckettin krk saniyelik dramalar (ya da on sayfalk romanlar), Josef Albersin renk denemelerine dayal resimleri, John Cagein sessiz mzik eserleri (mzikte minimalizm ksmnda daha geni deinilmektedir) gibi. zellikle 1960larla birlikte etkin olan bu yeni sentez dorultusunda sanatlar, sanat en temel elerine indirgeyerek ya yeniden ina etmeye balyorlar ya da toptan vazgeiyorlard. Bu yeniden doan avant-garde gelenek, underground sanat ve sinemay da besler. Dada akmndan bu yana avant-garde kesin amalar dorultusunda bir tavr olarak benimseyen sanat ve akmlar genellikle biimciliin ve metafizik yaklamlarn karsnda olmulardr. Bunlarn bir ksm: Gerekstclk, Soyut-Davurumculuk, Yoksul Sanat, Kavramsal Sanat, Yeni-Gerekilik, Yerletirme, Kitschdir. Minimal Sanat ise balangta avant-garde sanatn karlat tepkiyle karlamsa da ieriini ada evreden almasna karn kalc deerler ve biimci amalar gttnden, bu alardan baklnca avant-garde bir akm olarak deerlendirilemez. Diyebiliriz ki, avant-garde sanat, kapitalist retim koullarnn belirledii ve sistemin yaygnlatrd, estetik grme biimlerinin yozlamasna neden olan, alnr-satlr bir rn olma zellii sanat yapt zelliinin nne gemi bulunan ve anlk varoluuyla izleyenini belleksizlie srkleyen popler kltr rn karsnda gl bir alternatif tavr olarak yerini alm ve bir ok akm etkilemi/dntrm/gelitirmitir.

Sinemada Avant-Gardizm
20. yzyln balaryd. Sanat dnyasnn deneysel ve nc
36

kelerinden; empresyonistlerden, konstrktivistlerden, ftristlerden, kbistlerden, srrealistlerden ve elbette dadaistlerden beslenen bir gelenek sinemann avant-garde alarn balatt. Sinemada avant-gardizm iin; 1900lerde deneysel filmlerle birlikte balayan, 1920lerin modernist hareketiyle ivme kazanan, sava dnemiyle sekteye urayp yeni argmanlar da bnyesine katarak 1950lerde yeniden uyanan, 1960larla birlikte dnme urayan underground olarak adlandrlan ve gnmzde yoluna bamsz sinema adyla ve farkl bir formatta da video art yoluyla devam eden bir kronolojik cetvel izilebilir. Kanmzca avant-gardizm tpk yeni olan hereyi ieren deneysellii de barndran yapsyla- tm sanat disiplinlerinde olduu gibi sinemada da, tarihsel ve isimsel belirlemelerden bamsz olarak izinin srlebilecei bir duru; bir alglay biimidir. Avant-garde tavr sanat sarmalarken ilk olarak Fransadan ykselmeye balayan sesler, bu durutan sinemann air da payn almas gerektiini sylemeye balar. Guillaume Apollinaire, ressam Leopold Survagenn sinemasal yanlar barndran rnleri (filmde hareket eden tablolar) ile ilk olarak Fransz kbist geleneinden gelen isimlerin nayak olmas ile sinema perdesine yansr avant-gard duru. 1900lerin badr, yeni binylla birlikte dnen toplumsal sistemleri ile, modernizmden yana esen rzgarlarn evreledii; denemeye, yenilie a bir adr. Bu deneyselci bak dorultusunda tavr alan kbistler, filmin ncelikle projektrden geen bir saydam erit olduu gerei ile hareket ederek; bir baka deyile filmin materyali olan pelikln filmin kendisi olduunu vurgulayarak sinemada soyutlamann nn am oldular. Ftrist Ginna ve Corra kardeler ham filmi elle boyayarak (1910 ylnda) soyut filmin belki de en saf rneini verirler. Daha ilerki bir tarihte filmin ne olduu sorunsal zerinde younlaarak yaplm benzer bir deney de Takehisa Kosuginin bir gsterimde projektrn iine film takmadan altrmas (ve ardndan
37

37

salonu terketmesi)dir. Satrlarmzdan karlabilecei gibi, kimi durumlarda sanatta/sinemada deneysel olanla avant-garde olan arasnda bir anlam karmaas varm gibi grnebilir. Bu noktada bir tanmlama gereksinimi duymakla birlikte meseleyi u biimde zebileceimize inanyoruz: Sanatta deneysel tavr her trl yenilii, denemeyi kapsar. Bu durumda, bir eserin deneysel bir yaklamla yaplm olmas onu ardllar iin nc konumuna tar. Avant-gardizm ise nclk, nde giderlik anlamn karladndan ve sanatta yeni/nc damgas vurulabilecek her tr eser iin kullanlabilirlii olduundan deneysel olan da kapsar. Alman deneysel sinemasnn nclerinden olan sveli Viking Eggeling (Alman asll sanat tarihi ve ressam) ve Alman Hans Richter, grnty salt grafik ve mzike indirgeyen film almalar yaparlar. Bylelikle 1916-1925e tarihlenen Alman avant-gardizminin startn vermi olurlar. Dadaizm akmndan yola kan sanatlar, mzikal uyum ile resimsel uyum arasndaki balar zmleme derdindeydiler. Baka bir deyile, hareket iindeki soyut biim gruplarnn hzllndaki deikenlik ile, gz arac kullanarak zihinde basit psikolojik tepkiler retme arayndaydlar. Oranlar deien, zlen ve birbiriyle yer deitiren geometrik figrlerin ilikisi ile bu tr tepkiler oluturuluyordu. Walter Ruttmannn Operas, Hans Richterin Rhythmus ve Viking Eggelingin Symphonie Diagonale isimli soyut filmleri buna rnektir. Walter Rutmannn Kent Senfonileri gelenei ile verdii eseri Berlin-Die Symphonie einer Grosstadt/ Berlin- Bir Byk ehrin Senfonisi gibi belgesel nitelikli filmlerin yansra grntnn hi kullanlmad yalnz ses bandndan kurgulanan film almalar da yapmtr. Bir bakma animasyon tekniinde eserler veren bu sanatlar, gnmz bamsz sinemaclnn ncln yapacak olan Soyut Sinema Akmn yaratan sanatlarn nemli rnekleridir.
38

Avant-garde sinemann ilham kayna olarak olarak grlen balca akmlar kukusuz Dadaizm ve Gerekstclk (Srrealizm) olmutur. Sanat tarihinde daha erken bir tarihlemede yerini alan Kbizmin ve Gerekstclk ile kesien Davurumculukun da (Ekspresyonizm) adlarn anmak gerekir. Srrealizm ve Ekspresyonizm, farkl yntemlerle de olsa gereklii dntrmek noktasnda kesiirler (Amerikan resim sanatnda da soyut-gerekstclk ile soyut-davurumculuk kavramlar zde kullanlmtr). Tarihsel olarak daha erken dnemde sinema ile etkileime girmi olan Davurumculuk, zellikle Almanyada etkili olur. Kronolojik olarak ad geen Alman ynetmenleri akmn reticileridir: Arthur Robinson, Paul Wegener, Paul Leni, Lupu Pick, Frederich Wilhelm Murnau, Robert Wiene, D. Buchowetzki, Sven Gade, Hans Kobe, Leopold Jessner, E.A. Dupont, Fritz Wendhausen, Karl Grne, Conrad Wiene, Fritz Lang. zellikle Robert Wiene filmi olan Das Cabinett des Dr Caligari/Dr. Caligarinin Karavan (1920) biimsel ve anlatmsal ynleri; dekoru, , oyunculuu kullanmyla bir mihenk haline gelerek Caligarizm tanmnn sinema literatrne girmesine neden olur. Benzer biimde F.W. Murnaunun Nosferatusu (1922) ya da Fritz Langin Metroploisi (1926) yaplaryla sinemada Davurumcu gelenei rnekleyen filmlerdir. Soyut film, Mutlak Film; tema ve anlam bants kurmakszn Saf Filme dnrken, Eugne Deslav ve Marcel Duchampn adn unutmamak gerekir. Avrupada 1924-32 aras yaanan ikinci avant-garde dneminde deneysel film giderek gerekstc filme dnr. Bylelikle avant-garde film, birbirleriyle girift saylabilecek soyut film ve mutlak (saf) film aamalarndan geerek srrealist film trne ulam ve bir bakma kendisini amtr. Luis Buuel, Ren Clair, Jean Renoir, Germaine Dulac, Man Ray, Jean Vigo, Jean Cocteau gibi ynetmenler bu ynde eserler vermeye balarlar. Grld gibi zellikle Fransz
39

39

sinemas iinde yer bulan Gerekstc akmnn izlerine; Alman ynetmen Ludwig Berger, ABDli ynetmen Douglas Fairbanks, Polonyal canlandrma ustas Ladislas Starewitch hatta Sovyet ynetmen Alexander Dovzhenkonun filmlerinde de rastlanr. Bylelikle, anlam kaygs gtmeyerek yalnzca kendisi iin yaplan Saf Film almalarnn ardndan Dsel Film olarak dal veren Srrealist/Gerekstc film dnemi balam olur. Srrealizm akm, sanat tarihi perdesine ktdan beri, gereklikle olan ilikisini sorgulayan sanatnn gerekten ok daha gerek olan yaratmak amacn karlar. ilgi alan, resim ve plastik sanatlarda olduu gibi sinemada da dsel ve dnsel olandr. Byle bir ilgi alannn perdeye yanstlmasnn yaratc/deneyselci/yeniliki ve dolaysyla avant-gardist olarak adlandrlmamas dnlemez. Sovyet Ftristleri, konstrktivizmden beslenen bir gelenekle dnemin avant-garde hareketleri iinde anlaml bir yer tutarlar. Bu noktay, daha ok air ynyle tannan Vladimir Mayakovskinin sinemacl zerinden anlatmay keyifli ve zel bulmam gerekesiyle tercih ediyorum. Mayakovskinin sinema ile ili-dl olmas 1913lere kadar gider. lk senaryosu, gsterdii yapmcnn tavr zerine sinirlenerek yrtp att an hret Peinde adl bir senaryodur. Mayakovskinin kendi kiisel yaamndan retmeyi sevdii senaryo geleneinin bir paras olan metinde, yaymlad iir kitabna adn bastrmay unutan ftrist bir airin imzalamak iin kitabn nshalarnn peine dmesi anlatlr. Olduka yaratc ve izlenmesi keyifli bir filme dnebilecek bu ilk senaryo denemesine dnemin yapmcsnn yorumu ksa ve nettir: sama!. Batan aa avant-garde ve deneysever bir sanat adam olarak, yeniliki hareketlere souk bakan ebedi dnyevi bak asndan yaam boyunca nasibini alm olan Mayakovski, sinemaya 1918de geri dner. Bir Jack London uyarlamas olan ve sipari zerine yazlm duygusal samalklar olarak yorumlad Para
40

in Domamt adl senaryoyu kaleme alr. Ayn yl gurur duyduu senaryosu Filmle Zincire Vurulmuu yazar. Fakat film irketi senaryoyu diledii gibi ynlendirir. Mayakovski iki filmde de rol alr. 1927ye dek belgesel nitelikliler de olmak zere birok senaryo daha yazar. 27de Moskova Sovkinosuna (SSCB film yapm ve iletim merkezi) sunduu Ne Var Ne Yok adl senaryo kurul tarafndan reddedilir. Sinemann isel sorunlar ile ilgili ilerici ve sorgulayc bir tavr olan bu senaryoyu, Sovkino senaryo seicisi Kuleov beenmitir fakat kurumun ynetici kadrosu halk ynlarnca anlalamaz/ideolojik adan savunulamaz/yaam yanstmyor/gereksiz harcamaya sebep gibi nedenlerle reddeder. Sanat ve yenilikiliin ideolojik saplantlara yenik dne sk bir rnek olan vaziyetin muhatab Mayakovski, brokrasi ve kemiklemi zihniyetle bouma halinde sren yaamna 1930da son verir. zleyen dnemde, SSCBde ykselen bir hareket avantgardizmin bir baka boyutuna damga vurur; Mayakovskinin iirinin ritminden ve sinema zerine dncelerinden etkilenen Dziga Vertovun ban ektii Kino-Glaz/Sine-Gz akmdr ortaya kan. Kamerann insan gz yerine kullanlmas ve-fakat ayn zamanda insan gznn tm artlanmlklarnn ve teknik yetersizliklerinin tesine geerek dnyay yeniden tanmlamas ilkesine dayanr. zellikle sinemaclnn en nemli rn olan Chevolek s Kinoapparatom/Film Kameral Adam (1929) ile Vertov, Sine-Gz kuramn tam olarak uygular. Deneysel sinemacln almas g doruklarndan olan filmde Vertov, ses teknolojisinin grltl biimde gelmekte olduu bu dnemde arayaz da kullanmayarak sinematografideki ustaln kantlar. Vertov, kardei kameraman Kaufman ve ei Elizaveta Svilovann ekirdeini oluturduu kinoki grubu, Sine-Gerek gibi bir terim ve biem reterek 1950lerin sonuna doru Fransada doan el kameralaryla sokaa kan belgeselci Cinema-Verit akmnn da ncs olur. Bu akmlar gerek yeniliki trleri gerek teknik anlamdaki bir sylem yaratan
41

41

kullanmlar ile avant-garde tavrlar arasnda yerlerini alrlar. 1927 ylndan balayarak Amerikan orijinli sesli filmlerin ortaya kmasyla birlikte nce sessiz sinemann evrensel dili ngilizceye dnerek bu balamda anlam daralmasna urar. Sesli filmlerin, deneysel sinemann grntyle ifade ettiklerini ok daha basit biimde birka szckle anlatmaya balamasyla birlikte, deneysel filmcilik teatral ve grsel zenginliini yitirmeye, avant-gardizmin zgrlk sylemli anlamndan uzaklamaya balar. Sesli filmlerin baskn olmaya balad dnem, ayn zamanda kinci Dnya Savann kzt dnemdir. Yeni teknolojik gelimelerin getirdii deiim ve savan etkileri sinemann modern dnemi olarak tanmlanan dilimi sona erdirir. Avant-garde sinemann bu yaklak otuz yllk duraklamasnn ABDdeki nedeni piyasann kltr politikas olarak grlr. Avrupadaki Hitler etkisi ve Sovyetler Birliindeki Stalinist rejimin getirdii diktatrlk ortam da bu corafyalardaki sanatsal gelimenin nn tkayan etmenlerdir. Sansr ve bask altnda yavalayan ve giderek minimal dzeye inen modernist ve ilerici hareket 1950lerde savan ardndan belini dorultmaya balar. 1950lerin banda Avrupada avant-garde film srpriz biimde canlanr. ABDde ise, nasl ki 1940l yllarn zaferi Soyut-Davurumculukun elindeyse, bu yllarda da deneysel filmcilerin kua dalgalar halinde yaygnlamaya balar. Amerikallar sanat Avrupadaki gibi ortadan kaldrmak deil, yerine getirmek arzusundadrlar. ABDdeki gelime; Kenneth Anger, Ron Rice, Bruce Baillie, Robert Brier, Stan Wonderbeek, Stan Brakhage, Gregory Marcopoulos, Ed Emshwiller, Jonas ve Adolfas Mekas, James ve John Whitney, Jordan Belson ve daha biroklarnn filmlerinde gl bir avant-garde gelenein ortaya kt underground alannda yaanr. Hans Richterin dzenledii 1946 tarihli San Fransiscoda gerekleen Sinemada Sanat gsterimlerinde avant-garde klasikler ile
42

Kenneth Anger, Maya Deren, Sidney Peterson ve Curtis Harringtonun yeni tarihli filmleri biraraya getirilir.Ayn dnemde Beat akm yaygndr. Beat airler Allen Ginsberg, Gregory Corso ve Jack Kerouac gibi yazarlarn yapmnda grev ald filmler ekilir; Allen Ginsberg ve Gregory Corsonun rol ald ve Jack Kerouacn sesiyle yer ald Robert Frank ile Alfred Leslienin ektii yar doalama Pull My Daisy (1958) bu filmlerden biridir. John Cassavetes bu dnemde Shadows (1958) filmini eker. Andy Warhol srrealist ve deneysel filmleriyle bir ekol haline gelir, zellikle Britanyada ardllar oluur. Warhol, 1964e kadar olan sinemaclnn ilk dneminde Empire, Sleep gibi duraan minimalist filmler retir. 1970lerin en nemli Fransz yenilikisi Jean-Marie Straub, ei ve orta Danile Huillet ile birlikte avant-garde zerinde gl bir etkide bulunan Materyalist Sinema tipini gelitirir. Chronik der Anna Magdalena Bach (1967), Schnberg operasnn Straub versiyonu Moses und Aron (1975) anlat tarzlar iinde uzlamaz deneyler ve estetik kuram zerine sert denemeler olarak sinema tarihindeki yerlerini alrlar. Sonraki yllarda sinemada avant-garde terimi kullanm yaygnlar. rnein, Peter Kubelka, Kurt Kren gibi ynetmenlerin oluturduu 1965-1993 yllarna tarihlenen Avusturya avant-garde sinema akm; insan bedeni ve cinsellii gibi konular deneysel olarak inceler. Ingmar Bergmann kbist perspektifi kulland 1966 tarihli filmi Persona, kbizmden beslenen avant-garde filmlerin gzel bir rneidir. 1960larn ortasyla birlikte sinema sanatna yeni bir format ve tr dahil olur: Video-Art. Yaps gerei ve dinamiklerinin uygunluu dorultusunda olduka deneysel bir dal olan Video-Art, avant-garde izginin gnmze kadar uzayan verimli kollarndan biridir. 1960l yllardan balayarak zellikle batda olmak zere tm dnya sanatnda grlen geliimler iin, yeniliki olduklarn vurgulamak adna avant-garde nitelendirmesi
43

43

kullanlmaya balanr. Gnmzde mimaride, modada, dekorasyonda, teknolojide ve gzel sanatlarda ortaya kan yenilikler ve zellikle deneysel anlayla retilen eserlerde bu terimin kullanm yaygndr. Fakat Post-modernitenin yenilikilik olarak algland gnmzde avant-garden, baz evrelerce tarihsel geliim srecini tamamlayp geride brakm bir terim olarak kabul edilmesi gibi bir yz de vardr. Bizim bak amzla avant-gardizm bir duru, bir tavr olarak geliim srecini tamamlayabilecek bir akm deil; izine uzay-zamann sonuna dek rastlanlabilecek sanat ve kltr birikimlerinin hepsini iine alan bir tavr, bir duru, bir yol arkadaldr. Ayn zamanda avant-gardizm bir anlay, bir tutum olduu kadar, sanat tarihi boyunca popler sanatlara kar durulara verilen ad olmutur/olmas gerekir. Sanat disiplinlerinde avant-garde tavr, nc ve yeniliki yaklamlarn genel k noktas ve ortak temel zellikleri olarak belirginlemitir. Bu durumda, almamzn temel izleklerinden olan minimalist sanat, sinemada avant-garde tavr balamnda ele alndnda u grlyor ki; z/gerei aramak ynyle gl bir benzemeye sahiptir. Amalar ve yaratm prensipleri dorultusunda belli baz ayrmlara dse de (zellikle stilizasyon/biimselcilik tutumlar asndan) oluum anlamyla ortaya k srecindeki etki ve tepkimeler ile konvansiyonel olana kar duruu asndan da gl bir rtme iindedir.

44

MNMALZM
Sanat Tarihi Srecinde Minimal Sanat
Less is more / Az daha oktur Modernist Mimar Mies Van Der Rohe Minimalizm akmnn temellerini atan ve besleyen sanat anlaylarn irdelerken, klasisizmin etkisinden syrlmaya balanmasyla birlikte bu akmn tohumlarnn atlmaya baland grrrz. Sanat akmlar, bazen birbirlerinden treyerek (Empresyonizmden treyerek kollara ayrlan Kbizm, Ekspresyonizm ve Primitivizm gibi) bazen de birbirlerine tepki biiminde doarak (sanat kutsallktan kurtarma amac gden Dada ve Yeni Dada akmlar gibi) sanat tarihi srecinde yerlerini almlardr. Bir sanat akm olan Minimalizm de benzer bir kronolojik sre geirerek kendisinden nceki kimi akmlardan etkilenerek/tepkilenerek olgunlam bir sanat anlaydr. Domasnda nclk edenlerin ortak zellikleri; gerekilik, nesnelcilik, ilevselcilik, sadecilik gibi argmanlar nceleyen akmlar olmutur. Bu kayglar yapsnda barndran birok akm sanat tarihi sahnesine kmtr elbette. Bir genelleme yapmak gerekirse, bu tr akmlarn daha ok sanattaki 1920lerde dorua kan modernist hareketle birlikte etkinletii sylenmelidir. Ardndan gelen dnemde, fotorafn nesnel gereklii yaratmaya yettiini dnerek sanatnn i-grsne dayanarak eser retmesi gerekliliini savunan ve Srrealizm ile zirvesini yaayan davurumcu akmlar ortaya km, kinci Dnya Savandan sonra 1960lara kadar olan dnemde ise ada sanat ad altnda figratif ve soyut sanat anlaylar da sanat tarihi sahnesinde yerlerini almlardr. 1960l yllarla birlikte sanatta yeniden gerekilie dn balam ve Minimalizm gibi
45

45

akmlar besleyen fikirler yeniden egemen konuma gelmitir. Elbette sanat akmlarna yansyan bu dnmler, insanln yaad toplumsal ve politik koullarla paralellik gstermitir. imdi, akmn gelitii 1960l yllar evresinde minimalist sanatn ncllerini ve ardllarn inceleyelim: Minimalizm ya da Minimal Sanat teriminin sanat tarihi literatrndeki ilk kullanm zerine eitli bilgilere rastlamak mmkn. Bugn yklediimiz anlamlar karlayacak biimde bu adlandrmann ilk kullanmnn dnr Richard Wollheim tarafndan yapldn kabul edebiliriz. Wollheim, Minimal Sanat terimini 1961 ylnda ierii en aza indirgenmi sanat anlamn karlamak zere retmitir. Sanat Eletirmeni Barbara Roseun 1965 ylnda Art in America dergisinde yaymlad ABC Art balkl yazsnda yeni bir sanat eiliminden sz ederken kullanm olduu minimum szc, Minimalizm kavramna hayat verdii kabul edilen ilk adlandrmalardandr. Sanat literatrnde ilk kullanmlar ounlukla mimari, boyutlu yaptlar, heykeller iin olan terim, 1960lardan balayarak ABDde yaygnlaan sanat anlaynn kapsamndaki resmi de iermeye balar. 1950lerde etkili olan Soyut-Davurumculuk akmna nesnellii ve rastlantsallktan uzaklyla tavr olarak kar duran bir anlaytr ama, Soyut-Davurumculukun sanat dilinin dolayszl ilkesini de benimser. 1950ler sonunda etkisini yitirmeye balayan Soyut-Davurumculuun ardndan 1960 ortalarnda etkin olan Post Painterly Abstraction (Ge Resimsel Soyutlama), bu akmn leke ve renk birikimlerini tek bir alana bytp anlatmc ierii yok etmi ve tm resim yzeyine yaylm bir bileimin grsel nitelikleri stnde durmutu. Bu gelimeden minimal sanatn yaln, dnsel ve mimarlkla btnleen grnm ortaya kmtr. Grlr ki, bu akm ileriki dnemlerde Minimalizme dahil bir hareket olarak anlr. Soyut-Davurumculuktan sonra, resimdeki ilk deimeler Post Painterly Abstraction akmyla olmusa,
46

heykel sanatndaki yenilik de minimal sanatn getirdii anlayla gelimitir. Minimal sanatn resmi de kapsamakla birlikte, daha ok heykel iin kullanlan bir terim olmas bundan trdr. Akmn ortaya koyduu, temiz, yaln ve ar estetik anlay, 1960larda Sanat sanat iindir ilkesini yceltmitir. ABDde 1960larn ortalarnda yaygnlaan ve hemen byk sergilerle sanat evresince tannan, 1974e kadar youn etkinlii olan minimal sanat, 20. Yzyl balarnn soyut sanatndan, Prizm, Yapmclk, De Stijl, Geometrik Soyutlama ve Op Sanat akmlarndan sanatn grsel ve biimsel niteliklerine ncelik veren kavramlar almtr. Ancak birok minimalist sanat, Avrupa resminin kkenindeki kuramc dzenleme ilkesine kar olduklarn, yaptlarn bir anda anlamn sunan bir btn olarak biimlendirdiklerini sylemitir. Minimalist resim ve heykelde paralarn arasndaki iliki kurgusu deil, bir anda gze arpan dzen ve btnlk nemlidir. Minimal sanatn bu yalnlna ve sanatlarn algya verdikleri neme karn, bu sanat akm zerinde gelien youn eletiri ve yazm, ona kavramsal deerler de yklemitir. 1967de Washington D.C.de erik olarak lek adl ilk kapsaml minimalist heykel sergisi T. Smithin devasa kp biimli yaptlarn, Caronun yerlere serilmi metal levhalarn, Juddun ayn renkte prizmalardan oluan duvara aslm yaln heykellerini, Newmann byk piramit heykelini, Andrnin birbiriyle ayn birimleri yan yana dizerek oluturduu yaptn ve Ronald Bladenin tavana kadar uzanan yaln geometrik yaptn ieriyordu. Minimal sanat iinde yer alan ou sanat, Stella, Helt, R. Morris ve Kelly gibi isimler; hem resim hem de heykel alannda etkin olmulardr. Bunlar dnda Reinhardt ve Agnes Martin de minimal sanatn nde gelen temsilcileridir. Akmn yaygnlamasnda 1960larn banda etkili olmu birok sergi, tadklar adlarla minimal sanat iinde bir takm ayrnt farklarndan tr dallanmalar ve farkl tanmlar getirmitir.
47

47

Sert-Kenar, Serin Sanat, Birincil Kurgular, Sistem Sanat gibi tanmlar genellikle ayn sanat grubunun farkl vurgular ieren yaptlar iin kullanlm; akm adlar olmaktan ok eletirmenlerin tanmlar olarak kalmtr. Minimalizm akm iin, bugn 1970li yllara kyasla zellikle plastik sanatlar alanlarndaki kesin snrlar hafiflemi, farkl akmlarla etkileim iine girerek keskin keleri yumuamtr denebilir. Plastik sanatlardaki yansmasyla minimal sanat, resim ve heykeli temel olana indirger. Burada biimselcilik, en u ifadesini bulur; nk biim ieriktir. Minimalizm, sanat tarihinde zellikle ABDde eser veren plastik sanatlar tarafndan ortaya atlm uluslararas aptaki ilk harekettir. Akmn nemli isimleri arasnda: Carl Andr, Ronald Bladen, Mel Bochner, Dan Flavin, Mathias Goeritz, Donald Judd, Sol LeWitt, John McCracken, Robert Mangold, Brice Marden, Agnes Martin, Robert Morris, Dorothea Rockburne, Robert Ryman, Richard Serra, Tony Smith, Frank Stella saylabilir. Minimalizm ABDde Soyut Davurumculuun yerini alan egemen bir eilim olarak kendini kabul ettirmitir. Japonyada Mono-Ha ve Meksikada da benzer bir akm, Minimalizmin farkl versiyonlar olarak ortaya karlar. 1960 sonlarnda ABDde ortaya kp Avrupaya yaylan Land Art (Arazi Sanat) da, minimalist heykel anlayn ieren fakat minimalizmin teknolojik biimciliine kar duran, mzeler ve galeriler yerine toprak zerinde yaplan -tercihen Nevada ve California lleridevasa ve kstlamasz almalar ieren bir ardl akmdr.

48

Anti-minimalist akmlar ya da minimal sanata tepkime ieren sanatsal eilimler Post-Minimalizm

Kronolojik anlamda Minimalizm ile ada saylabilecek ya da hemen ardndan trediini syleyebileceimiz PostMinimalizm, tm post akmlarda olduu gibi minimalizmdeki belirgin snrlar, keskin kenarlar ortadan kaldrr. Minimal sanatn nesnellik ve ar formalizminin tersine kalcl olmayan geici hatta organik zellikler barndran yaptlarla ortaya konan bir akmdr. Yntemin ve gelimenin en nemli ey olduuna inanan Post-Minimalist sanat, -tpk Process Artta (sre sanat) olduu gibi- bir sre balatr ve sonularn bekler. rnein, Eva Hesse zaman iinde yava yava ayran deiken gereler kullanmtr. Hans Haackenin pleksiglas kblerinde su, k ve hararetin deikinliklerine gre younlar ve buharlar. 1960-1990 yllarnda ABD ve Bat Avrupada etkin olan akm Lynda Benglis, Joseph Beuys, Agnes Denes, Sam Gilliam, Hans Haacke, Eva Hesse, Jannis Kounellis, Robert Morris, Richard Serra, Keith Sonnier tarafndan uygulanmtr. Post-Minimalistler ayrca, Minimalizme ve ticari baarsna kar, o dnemde byk bir gelime gsteren sanat pazarn tiksindirmek iin yapld izlenimi uyandran yaptlar ortaya koyarak da tepki gsterirler. PostMinimalizmin ardndan, Minimalizm akmna tepki olarak doan baz baka sanat akmlar da zaman iinde gelimitir. Bu akmlarn ortaya kmalarnn balca nedenini, minimalist akm etkisiyle verilen eserlerin baz argmanlarna duyulan tepki oluturur. Deineceimiz akmlar genellikle, minimalist eserlerin gerekletirilme amalarndaki kat biimselcilie (formalizme) kar birer duru olarak gelimilerdir.
49

49

Anti-form
Antiform; ksaca sanattaki geleneksel estetik anlaya kar bir bakaldrdr. 1960 sonlarnda tanmlanan akm, Bern sanat okulundan svireli heykelci Spoerri ve Yunan ressam ve heykelci Caniaris nclnde geliir. ABDde akma, minimalist eserler vermi olan Robert Morris nclk eder. 1960-1970 yllar arasnda minimal sanatn ar kuralclna kar gelien bir tavr sonucu treyen anti-minimalist eilimlerin en keskinlerindendir. Bu eilimdeki sanatlar esnek ve yumuak gere kullanmyla belirsiz figrler yaratmay amalayarak yaptlardaki belirsizlii n plana karmaya zen gsterirler. Akm izleinde eser veren sanatlar arasnda; Alman sanat Beuys, ABDli sanatlar Robert Smithson, De Maria, Lewitt ve Oldenburg da bulunur.

Kavramsal Sanat
Ussal yaklam nceleyen bu akm, 1960l yllarn sonuna doru sanatn giderek byyen llerde metaya dnmesine ve zellikle de Minimalizm ile kendini gsteren dnemin baskn formalizmine kar ifte bir tepkiden doar. Her ne kadar minimalist sanata biimselcilik ve estetizm yaklamlar asndan kar dursa da, Minimalizmin aklc ve gereki argmanlarndan da etkilenmitir. Kavramsal Sanatn babas, sanat yapt kavramn yeniden gndeme getiren 1920lerde sanatnn doruunu yaayan Fransz heykeltra-ressam Marcel Duchampdr. Mantk, felsefe ve dnsel srecin yaptn nesnel varoluundan daha belirleyici olduu bir akmdr. Bu akmda dncenin nesneye baskn k o kadar ileri bir noktaya kadar gider ki, yaptn somut biimde gereklemesi bile gerekli olmayabilir. Akm benimseyen sanatlar nesneler yaratmak yerine dorudan doruya sanatn temelleri stne fikir retmek ama50

cyla semiyotiin, popler kltrn ve felsefenin eitli zelliklerinden yararlanrlar. Bylelikle seyirci, kendisini sanatnn basit nerilerinin, dnceleriyle ilgili belgelerinin karsnda bulur. Ve bu belgeler ou zaman galerilerin duvarlarna yazlm szcklerle snrl kalr. Ya da Duchampn Hazr Yaptlar gibi, zel bir biimde yaratlm sanat rn fikrinden syrlnr. Kavramsal Sanat, sanatta modernizm, biimcilik ve estetizm kuramlarna bir kar duru ve ykma abas iindedir. Akmn nemli sanatlar arasnda Marcel Duchamp, Sol LeWitt, Marina Abramovic ve Ulay, John Cage, Tarsua Yamamoto, Dan Graham, John Baldessari, Robert Barri saylabilir.

Yeni maj
Akm, 1978de New Yorkta dzenlenen bir sergiyle ortaya kar. New Image Painting / Yeni maj Resim balkl bu sergi, birbirleriyle hi ilgisi olmayan yaptlar ayn salonda toplamtr. Sergideki eserlerin ortak yn, naif ve figratif bir anlatmdr. On yl sren Minimalizmden sonra kolayca zmlenebilen bir figrasyona ve klasik tuvale geri dntr. Bu akmn sanatlar, resimde basit kompozisyonlara ve ocuksu denebilecek bir yapya ynelirler. Daha ok ABDde (Arjantinde de eilimli sanatlar) grlen Yeni majn sanatlar olarak; akmn fikir babas Philip Guston, Nicholas Africano, Jennifer Bartlett, Donald Sultan, Susan Rothenberg, Robert Moskowitz, Joel Shapiro, Neil Jenney, Pat Steir, Jonathan Borofsky, Joe Zucker yer alr.

51

51

Farkl Sanat Dallarnda Minimalist Yaklamlar ve Sinema ile Etkileimleri

Minimalizmin, sanat tarihi sreci iinde ncelikle plastik sanatlarda ve mimaride bir akm olarak etkin olmas gerekliini, biimciliin somut yansmalarda daha net ifade bulabilme olanaklarna balayabiliriz. Fakat bilindii gibi zamanla minimalist yaklam; sinema, tiyatro, edebiyat, mzik, dans gibi birok farkl sanat disiplininde de yer bulmutur. Sinemada minimalist akmn izini srerken, bu blmdeki incelemede Minimalizmin farkl sanat disiplinlerindeki yansmalarna deinerek sinema ile olan etkileimlerine gz atacaz.

Resimde Minimalizm

Minimalizm akmnn, bir ok ynden, k hzn resim sanatndan ald kabul edilir. Bu durumun olumasnda, nceki kuak olan Soyut-zlenimcilerin yaratt deerlerin dikkat ekici biimde etkileri vardr. ABDli ressam Frank Stella 23 yanda iken, yalnzca simetrik ince izgilerden oluan resim drtlsn sergilediinde dlamann (exclusion) yeni estetik formlar da sahneye km oldu. Bu alma, 1959da Modern Sanatlar Mzesinde Sixteen Americans ovunun bir paras olarak yapt bir sergilemeydi. 1949 ylnda Barnett Newmann babasnn lmnn ardndan yapt Abraham adl resmi, siyah bir alandaki tek bir siyah ubuktan oluuyordu. Tam bu noktada giri paragrafmza da gnderme yaparak,
52

modernist sanatn dalgalar halinde yaylmaya balad 19. yzyl sonlarndaki bir ismi hatrlyoruz: zlenimcilerden etkilenen ABDli ressam James Abbot McNeill Whistler. Pariste Empresyonizmle (izlenimcilik) tantktan sonra Whistler, modern sanat adna ciddi -ve yalnz- bir savama girer ve resimde konunun deil, onu renge ve bime dntrme srecinin nemli olduunu savunur. Sanat izleyicisine duygusal bir etki / ynlendirme yaratmaktan kanan dzenlemelere gider. Annesini resmettii portreye Gri ve Siyah Dzenleme adn verir ki bu, akademik evreler ve klasik izgiye bal sanat eletirmenleri tarafndan aforoz edilmesine neden olur! Kendisi ise tavrn dman kazanmann soylu sanat olarak tanmlamaktadr. Yaamnn sonuna dek sanatsal duyarl savunan Whistler, estetiki akmn nclerinden biri olarak sanat tarihine geer. Yeniden, Minimalizmin argmanlarn besleyen nceki kuak yklerinden, bir akm olarak ayaa kalkt yllara dnelim... 1961de Betty Parsons Galleryde sergilenen Ad Reihhardtn simetrik tek renkli resimleri, Yves Kleinn btn mavi monokromlar, Robert Rauschenbergin 1952 tarihli sade beyaz vazolar akm mjdeleyen ilk rneklerdendi. Stellann siyah resimleri tannmaya balandka sanatn snrlar da zorlanmaya balam olur. ODoherty, Stellay resmin Oblomovu, nihilizmin Cezanne ennui (buhran) nin ustas olarak tanmlar. Duchampn fikirleri aslnda minimalist etikin gelimesinde olduka kritik bir yer tutar. Duchamp, sanat elinin roln sanatsal ustalk ile eit grr. Yalnz ilevsel nesnelerin estetik deerini hner denemelerinden geirmektense, basit zihinsel bir seimle belirlemeyi tercih eder. Gstermek istedii, sanat yaptnn rastlantsallktan ziyade farkl srelerde temellendirilebilirliidir (formlarn uyumlu aranjmanlar olmas gibi). Kuku yoktur ki, Minimalizm olaslkla imdiye dek yaplm en zor ve savam halindeki tartmalara yol aan sanattr.
53

53

Minimalist resim figratif unsurlar ve gz aldatc mekan dlayarak ou zaman dzenli bir yapya gre kurulmu paralardan oluan birleik bir imaj verir. Agnes Martin ya da Robert Rymann ince resimleri yce ve soylu olan yakalamaya alr, Robert Mangold ve Brice Marden ise, yaptlarnda titiz geometriler sergilerler. Akmn nclleri olan nceki kuaa bu noktada yeniden dnelim; Empresyonist bir ressam olmasna ramen kendi doru perspektifini yaratmak iin nesnelerin bimi ve rengi ile oynayarak zm reten Cezannedan gelen bir gelenekle kbistlere, Paul Kleeye ve Picassoya uzanan bir izgide sanatta nemli olann biim konusunda yeni uyumlar yakalamak olduunu savunan bir anlay, resimde konuyu ikinci sraya brakarak biimi ncelemitir. Minimalist akmn resim sanatndaki yansmasnn da en nemli ncelii budur. Akmn etkilerini resim ve sinema balantsnda irdeleyecek olursak aka grrz ki; grntnn sanat olan sinemann, grnt ile oluan resim sanatyla benzeik ynleri vardr. Nasl ki Minimalizm resim sanatnda bimi ve btnl ncelemekteyse, sinema sanatna da grsellikteki formalizm ve ereve btnl olarak yansr. Grnt estetiindeki biimselcilik ve sadecilik iki sanat disiplininde akmn belirgin izdmleri olarak kouttur.

54

Mzikte Minimalizm

Minimalizmin, zamanmzn en kararl ve yaygn estetik anlaylarndan biri haline gelmesi uzun srmedi. Yalnz resim ve heykele deil, ayn zamanda mzik ve dans alanlarna da keskin deiimler getirdi. Philip Glass ve Steve Reichn yaptklar mzik, tekrarlar zerine kurulmu youn blmlerden oluan modler bir mzik yapsna dayanr. ABDli mzisyen Philip Glass, Pariste N. Boulanger ile, 1966da Hint besteci Ravi Shankar ve tabla sanats Alla Rakha ile alr. 1975teki Einstein on the beach adl operayla nlenir. Satyagraha (1980), Akhnaten (1984), The Voyage (1992) gibi opera eserleri vardr. Robert Wilson, Allen Ginsberg, David Bowie, Paul Simon ve D. Lessing gibi isimlerle almtr. zellikle Philip Glassn mzik eserleri sinemada sk kullanlr. Yaklak 50 filmin mziini yapar. Ynetmen Godfrey Reggionun diyalogsuz deneysel qatsi (yaam) lemesinin Koyaanisqatsi (1983) Powaqqatsi (1988) filmlerinde ve yine Reggionun Anima Mundisinde (1992) nemli ve anlaml yer tutar Glassn mzikleri. Erol Morrisin belgeseli The Thin Blue Line/ nce Mavi Hatta (1988) Glassn mzikleri grsel yapnn naifliini destekler. Yakn dnemde de Glass mzikleri filmlerde izlekle rteceine inanan ynetmenler tarafndan tercih edilmektedir. ngiliz ynetmen Stephen Daldrynin yazar Michael Cunninghamn The Hours (1999) adl kitabndan ayn adla uyarlad The Hours/Saatlerin (2002) film mziini
55

55

Glass yapmtr. Virginia Woolfun Mrs Dalloway romann izlek alan ykdeki kadn karakterin hayatlarnn kesimesi bitmez bir dngdr aslnda zgr kadnlarn dnyasnda. Filmde, Philip Glassn sonu gelmeyen dngsel minimalist mzii de buna uyumla elik eder. Steve Reich; birok mzisyeni etkilemi bir sanatdr. ABDli minimalist mzisyen, felsefe ve mzik eitimi grmtr. 1965den beri almalarn srdrmektedir. 90 kadar albm de emei bulunan mzisyen, bir ok isimle alm (Philip Glass , John Cage, Sonic Youth, Safri Duo) ve bir ok mzisyeni de etkilemi, yeni tekniklerin retilmesinde (st ste kaytlarn farkl hzlarla alnmas ve/veya kaydrlmas esasna dayal phasing teknii gibi) nclk etmitir. Minimal mziin yaratclarndan kabul edilir. ngiliz mzisyen Michael Nyman, geleneksel ngiliz mzii ile minimalist izgiyi birletirerek Barok Minimalizm olarak adlandrlabilecek bir tarz yaratm bir isimdir. Nymann mzii, saksafonun da dahil olduu kk bir alg topluluu ile dngsel bir armonik izlek zerinde younlar. Kraliyet Mzik Akademisi ve Kings Collegedaki eitiminden sonra ngiliz modernist bestecilik anlayna kar karak bestecilii brakp kariyerini bir sre mzikolog, nota yayncs, folk mzii aratrmacs ve eletirmen olarak srdrr. 1968de yaynlad bir makalesinde "Minimalizm" kavramn mzik literatrne kazandran ilk otorite olan Michael Nyman,ayn yl bestecilie geri dnerek Goldoninin II Campiello oyunu iin 18. yzyl Venedik arklar dzenlemeleri seslendirmek zere bir topluluk oluturur. Ortaya kan dzenlemeleri kendi imgelemine uygun olarak yorumlayan Nyman, sonutan byk bir heyecan duyarak bu topluluu datmaz ve kendisi de piyano alarak devam ettirir. Grup ksa srede yapsnda deiiklikler gsterir ve Michael Nyman Topluluu ismini alr. Bu topluluk, onun kendi estetiini, gl melodiler, esnek ve iddial ritmler ve zellikle de vurgulanm grup yorumu er56

evesinde biimlendirdii besteleriyle oluturduu ses dnyasn inceleme frsatn yakalad bir laboratuvar ilevini grmeye balar. Nyman, The Draughtmans Contractde (1982) ngiliz ynetmen Peter Greenaway ile birlikte alr. Filmin barok atmosferi, stilize yaps ile Nymann mzii ile desteklenir. Michael Nyman ve Peter Greenaway bu yapmdan sonra bir ok projede birlikte almaya devam ederler. Glass- Reggio ikilisi gibi Nyman-Greenaway ikilisi de minimalist mzik ve sinemay birletiren nemli ortaklklardr. Nyman, Greenaway dnda da sinemaclarla alr. Bunlar; Jane Campion, Volker Schlndorff, Neil Jordan ve Michael Winterbottom gibi isimlerdir. Michael Nyman, 20. Yzyl sonlarnda mzikte yaanan minimalizm devriminin nclerinden biri olarak kabul edilir. Tomasz Sikorski ve Zygmunt Krauze adl Polonyal minimalist mzisyenler de akmn gelimesinde anlaml rol olanlardandr. Tomasz Sikorski (1939-1988), Amerikan rneklerinden bamsz olarak Avrupada minimalist mzik akmn balatmtr. Mzii akustik nanslardan, nlamalardan ve yanklardan meydana gelmektedir. Bu mzik, sklkla fsltnn mziidir. Sikorski, ba temsilcisinin ABDde yaayan Morton Feldmann olduu dnceye dal mzik kategorisini Polonya mziine sokan ilk kii olmutur. Zygmunt Krauzenin (do.1939) mzii de, sanatnn yaptlarnda Avrupadaki Minimalizm biimlenmesinin izleri grlerek, sklkla bu akm ierinde tanmlanr. Besteci asndan resim sanat ve kendisinden estetiini tanmlayacak unizm (derinlikten ve dinamikten yoksun resim) terimini ald Polonyal avant-garde ressam Wladyslaw Strzeminski (1893-1952) en nemli esin kaynaklardr. Unizm terimiyle aklanan kompozisyonlar, tek kkenli, dramatik atma ve temel kontrastlardan yoksun bir oluumdur. Elbette bu, sanatnn yaptlarnda hibir ey olmuyor demek deildir; tam aksine bu mzikte birok znel ve hassas konu ilenmektedir. Zygmunt Krauzenin en nemli yaptlar: Piece for
57

57

Orchestra I,II,III (1969, 1970, 1982); Folk Music (1972); Aus aller Welt stammende (1973); iki piyano konertosu (1967, 1996); Yldzlar operas (1981); Symphonie parisienne (1986); yayl sazlar iin almas (1965, 1970, 1983), piyano kuintet (1993); soprano, piyano ve orkestra iin La Terre (1995)dir. 20. yzyln yetitirdii en zgn mzik adamlarndan olan John Cage, avant-gardist bir mzisyendir. Cage, 1940l yllarn banda Dou felsefeleriyle ilgilenmeye balar ve bu tarihten sonra her eserinde izleri grlr. Cage, eserlerinde tanmlanamaz olann deiik olanaklarn aratrr. Minimalist bir ereveye sahip Zen Budizmi de bu ilgi alannn byk ksmn kapsamaktadr. Pariste, Ravi Shankarn mziini Fransz mzisyenlerin okuyabilecei notalara dkmesi iin hippie film ynetmeni Conrad Rooks tarafndan grevlendirildii sre, Hint mziinin tekniklerini renmesini salar. Bunun zerine, daha nce alt mzik trlerini brakp Kuzey Afrika, Hindistan ve Himalayalarda aratrma yapmaya balar. New Yorka dndnde dou mzii tekniklerini kendi mziine uyarlar. John Cage, 1960larn banda ABD, Almanya, Fransa, Japonya ve bir ok Avrupa kentinde de etkili olan Fluxus akmna dahil olarak da eserler verir. Yaratm ve yok olu srelerini, geici olan n plana kararak yaamn akna gnderme yapan bu akm; sokak gsterileri, elektronik antimzik konserleri, rastlantsal teknikler ile davurulur. Zamanda akmak anlamna gelen flux szcnden gelen ve akkanlk anlamn karlayan Fluxus akm, kendini sadece mzik disiplininide deil, tiyatro, yazm ve sinema alanlarnda da gsterir. Mzik eletirmeni Metin Solmazn bir makalesinde Cage zerine syledikleri, sanatnn yaklamn belirginletirmek asndan yerindedir: Sessizlik diye birey gerekten var mdr? Bizim en sessiz zannettiimiz zamanlarda bile yaklak 30 db ses vardr aslnda. John Cagein deyimiy58

le Hibir sesin kmad yerde kalbinizin sesi duyulur. 4 33de de Cage, dinleyicilere etraftan gelen seslerin o salonda hep dinledikleri mzikten daha ilgin olabileceini gstermeye alr. 1950lerin sonunda tesadfi mzii iyice abartm, artk eserlerinde tam bir belirsizlik hakim olmaya balamtr. Baz konertolar dilendii kadar enstrmanla, ayr ayr ya da bir btn olarak ya da herhangi bir kombinasyonla icra edilebilir niteliktedir. Cage, bu yllarda zellikle Avrupada daha ok ilgi grr. nce ok yadrgansa da ksa zamanda geni evrelerde tartlmaya balar ve kabul grr. Deiim mzii olarak anlan mzii, ksa srede Stockhausen bata olmak zere birok mzisyen tarafndan uygulanmaya balar. Cagee gre insan neyi tutuyorsa onu der ve herkes hereye itirak edebilir. Sanat denilen insan da insandr sonuta ve sanat da yaamn ta kendisidir. Bunun iin 1962de yapt 0 00i ve onlarca benzerini en sofistike eserleri kadar nemsemitir. 0 00in icra edildii konserde sahnede sebzeleri temizleyip, dilimleyip, onlar blendern iine koyar ve kan suyu ier! Mzisyen Kamran nce de, Minimalizm ve mzik ilikisini deerlendirirken, Minimalistlerin mzie byk bir konsantrasyon getirdiklerini, tm mzik akmlarnn ve klasik mziin de bundan payn aldn belirler. Hint besteci ve sitar sanats Ravi Shankara da minimalist mziin yolculuunda at renkli sayfalara deinmeden geemeyiz. 1960l yllarla birlikte mzikte Hint tnsnn daha sk duyulmasyla birlikte kefedilen Shankar, iekocuklarn gzdelerinden biri haline gelir. zellikle George Harrison gibi renciler edinmeye baladnda bu cenahtaki hreti devasa boyutlara ular. Fakat Shankar dnemin sanat eserini ycelikten uzaklatran tavrlar, -gitar yakmalar, yeah yeah nidalar, slkla elik etmeler gibimziinin tinselliine saygszlk olarak niteler. Bu dnemde kendi lkesinde Shankarn ticari baars bana dert aar. Onu hippielikle, kendi ar mziklerini kirletmekle ve ticari
59

59

davranmakla sulalarlar. Shankarn derdi ise; topraklarnn mziini hakettii yere, evrensel bir balama tamaya almaktr. Mzisyenliinde yeniliklerden ve deneysellikten kanmayan Shankar, zellikle enstrmanlarn ses rgleri zerine younlar. Bat ve Japon enstrmanlarn da tanr, jazz ve klasik (zellikle Barok) mzik dinler, senfonik almalar da yapar. Aratrmac ve deneyci mzisyen kimlii ile bugn hl film mzikleri yapmakta ve eserleri taklit edilmekte. Politik bir durula yola kan Hollandal mzisyen Louis Andriessen, Avrupa modernizmi ile minimalizmi biraraya getirmi bir isimdir. Philip Glass, Steve Reich gibi isimlerle anlan usul/uslu minimalist mzikten farkl bir yol izler Andriessen. Onun mzii, kapitalist dnyann eletirisine ynelik kimi zaman grltl ve sert klar tayan bir mziktir. Klasik mzik eitimli olan mzisyen, opera binalarn ve senfonik orkestralar terkederek, deneysel topluluklar kurar. Okullar, fabrikalar, sokaklarda alarlar. 1960 ve 70lerde aktif olarak devrimci tavrl mziini yapan Andriessen, son yllarda Yeni Tiyatronun nde gelen isimlerinden Robert Wilson, ngiliz sinemac Peter Greenaway ve ABDli bamsz ynetmen Hal Hartley ile alyor. Mzikte minimalist akm, almamzda adna byk parantezler amadmz baka mzisyenlerin eserlerinde de yansmalarn bulur. zellikle 60li ve 70li yllara damga vuran LaMonte Young, Terry Riley, Phill Niblock gibi mzisyenlerle birlikte ada dnemlerde etkin olan ngiliz ambient mzik sanats Brian Eno gibi akma hizmet eden ve akmn hizmet ettii isimleri de zikretmeden gemiyoruz.

60

Tiyatroda Minimalizm

Polonyal tiyatro ynetmeni Jerzy Grotowskinin nl Yoksul Tiyatro balkl makalesinde tiyatro sanatnda minimalist yaklam zerine syledikleri almamz asndan anlaml bir ierie sahiptir. Deneysel tiyatro zerine dnyaca nl almalar olan Grotowski, damtlm bir sahneye koyma ve oyun anlayn benimseyerek, yoksullatrlm tiyatronun kendi zenginliini kefeder. Grotowskinin sahne-seyir yeri ayrmn da ortadan kaldran minimalist tiyatro sahnelemesindeki her birimin sahip olmas gereken nitelikler u ekilde belirlenir: Ynetmen : Hem oyuncuyla hem de seyirciyle ilgilenir. Bir oyuncu : Birden ok rolde kullanlr. Ik : Yok denecek kadar azdr (mum veya ful k). Oyuncunun glgelerle, aydnlk noktalarla vb. serbeste alarak sabit k kaynaklarn kullanmas, ok eitli olanaklarn ortaya kmasn salar. Metin: Herkesin bildii evrensel metinlerden alntlarla oluturulur. Oyun: Doalarla ortaya karlp, ynetmenin gzlemleriyle derlenir. Aksesuar: Say en aza indirilmitir. Her biri birok ileve sahiptir. Dnyalar: ocuklarn oyunlarnda olduu gibi sradan nesnelerle yaratlr. (Soba borularndan Akropolis) Oyuncular: Her oyuncunun sabit, deimez bir maskesi
61

61

(yz ifadesi) vardr. Jestler devinimler olurken yz sabittir. Bu da karakterlerin kiiliksizlemesi, bireysel zelliklerin ortadan kalkmas demektedir (topluluk, ortak kader, bir aradalk). Ses: Sz, ses, her trl lk, inilti, halk trkleri, iirler vb. kullanlr. nce beden sonra ses gelir. Oyuncu salt beden ve ses demektir. Oyuncular tarafndan yaplmam mzik (canl ya da banttan) kullanlmaz; seslerin ve arpan nesnelerin orkestrasyonu sayesinde gsterinin kendisi bir mzie dnr. Makyaj: Yoktur. Makyaj, takma burunlar, yastklarla iirilmi gbekler yani oyuncularn gsteri ncesi kuliste zerlerine geirdikleri herey bir kenara braklr. Oyuncu yoksul bir slupla, yalnzca kendi bedeni ve zanaatn kullanarak tipten tipe, karakterden karaktere, siluetten silueteseyircinin gz nnde- dnr. Asl teatral olan da budur. Alman tiyatro kuramcs/yazar/ynetmeni ve air Bertolt Brechtin olduka avant-gardist olan tiyatro anlaynda, almamzn konsepti ile ilikilendirilebilecek en belirgin yn, kukusuz zellikle set tasarmndaki minimalist yaklamdr. Kbizmden beslenen, sosyalist gereklik izinden giden oyunlar 1920lerin ikinci yarsnda dorua kar. zleyiciyi rahatsz edip sarslmaya ve sorgulamaya ynelten yabanclatrma efektlerini kulland epik tiyatrosu ile Brecht, nc bir sanat adamdr. Modernist ve deneyci almalar ile sivrilir, tiyatrosunu deneysel bir atlyeye dntrr. Sinemaskopik grnty de oyunlarna (yabanclatrma efekti olarak) ekler. ABDde yaad yllarda Charlie Chaplin ile ortak almalar da yrtr. Brecht tiyatrosunda sahne tasarm olduka minimalisttir. Oyuncularn ise karakterleri doalama yntemi ile canlandrma serbestisi vardr. Bu ynleriyle Brechtiyen tiyatro ak minimalist argmanlar tar. rlandal roman ve oyun yazar Samuel Beckettin de sanatsal tavrnda bir minimalist izgi gzlemlenebilir. Oyunlarnda yaamn kendisi bir oyundur. Katolik barok an temel paradigmalarna uzanan bu bak asnda, her insan
62

belli bir rol stlenmitir ve Tanr ynetmendir. Beckett, oyunlarnda Tanrya (ynetmene) ilikin hibir ipucu vermez; yalnz rol ve oyunu iler (Godotnun kim olduu bilinmez, nemli olan bekleme srecidir). Beckettin karakterleri, oyun rgsnden ok yaamsal gereklie yakndrlar. Beckettin bu biemi, 1960larda byyen Thatre Verit (tiyatro-gerek) akmn ve ayn dnemin bamsz sinemaclar Stan Brakhage, Jonas Mekas, Hollis Frampton gibi isimlerin kiisel sinemalarn etkilemitir. Sinema iin almalar da olan Beckettin tiyatrosu ile minimalist sinema arasnda ak etkileimler vardr. Bu durumun rneklerinden biri, Beckettin That Time adl oyununun Mike Hoolboomun The White Museum filmindeki yansmalardr. That Timeda, sahnenin farkl kelerindeki hoparlrlerden gelen kendi sesini dinleyen spot altnda bir yz vardr; yz hi konumaz, sahnedeki devinimleri gz krptrmak, soluk almak ve sonunda bir glmsemeden ibarettir. The White Museumda ise, ses kolaj ve bir dsesin elik ettii 28 dakikalk beyaz klavuz bant ile alr ve Mozartn Requieminin eliinde 7 dakikalk bir ormann yksek kontrastl siyah-beyaz ekimi ile sona erer. Sinemann primitif ve temel formu olarak konumlandrlabileceimiz tiyatro sanatnda minimalist yaklam, sinema sanat ile zellikle oyunculuk ve dekor baznda koutluklar iermektedir. Doa oyunculuk, dekorda sadelik, doal k kullanm iki disiplin iin de ortak seimken, oyunculukta minimalist tiyatronun oyuncuyu tip olarak kullanmas, minimalist sinemann ise karakter olarak grevlendirmesi belirgin bir ayrmdr. Bu noktada paralel den ada bir rnek olarak verebiliriz ki; Danimarkal sinemac Lars Von Trierin ban ektii bir grup sinemac tarafndan manifestosu oluturulan, ounlukla minimalist yaklamlar ieren Dogma 95in kat kurallarndan biri de oyunculuun doalama yoluyla gereklemesidir. Bunun yansra ekim makyaj, doal olmayan k gibi yapay eklentilere kar duruuyla Dogma 95 de bir sinema akm olarak minimalist tiyatro ile ortak argmanlarda buluur.
63

63

SNEMA SANATINDA MNMALZM

Sinema sanatnda minimalist yaklamn izlerini aratrrken nce konuyla ilikili olan minimal flim, yapsal film gibi kavramlarn, film trlerini ansiklopedik biimde derleyen Daniel Lopezin almasndaki tanmlarna gz atalm. Minimal Film: Oyunculuk ve teknik hile kullanmlarnn en aza indirgendii film trdr. Minimal film, kamera hareketlerinden (Andy Warhol filmleri Sleep ve Empire gibi) sonradan dzeltmelerden ve yapmcnn mdahalesinden kanma ya da bunlar minimuma indirgeme eilimindedir. Bu tr, ilk rneklerini deneysel sinemada bulan yaln realizmin u noktasdr. Yapsal Film: (Minimal, Materyalist, Biimci Film): Kendi doasn sorgulayan ve film ortamnn (medium) olaslklarn aratran filmler iin kabul edilen en geni tanmlamadr. Bu koullar, aksiyonu ve kamera hareketlerini aza indirgeyerek ya da filmin kendi zerinde alarak gerekletirir. Sabit kamerann srekli kullanm (Andy Warholun statik filmleri gibi) ya da tekrarlanan lup (dolam), uzun optik kaydrmalar (zoom) krpm (titreme) efektleri ve farkl fotografik tekniklerin kullanm grlr. Yapsal sinemacnn amac, filmi gelenekselci sinema biimlerinden treyen tm sembolik armlardan uzak estetik bir deneyim haline getirmektir. Yapsal film temsili, soyut ya da yar soyut
64

(semi abstract) olabilir ve genellikle yksel ya da iirsel ierikten kanr. Yap, yapsal filmin zdr. Bu tanmlar da gz nnde bulundurarak, minimalist sinemann temel zelliklerini belirleyecek olursak: -Minimalist bir film, amatr oyuncu kullanmn destekler. Profesyonelliin getirdii ar mimikli oyunculuktan kanr. -Oyunculukta sadelik ve doalama tercih edilir. -Bir oyuncu bir karakteri karlar. Birka oyuncu ayn tipi oynamaz. -Dekor ve objeler mmkn olduunca sade ve ilevseldir. -Olanaklar izin verdii lde doal k kullanlr. -Sabit kamera alar tercih edilir. Planlar uzun tutulur. -Yapay efektlere bavurulmaz. -Dublaj yerine sesli ekim tercih edilir. -D mzik gibi destek elere sk rastlanmaz. Minimalist Sinemann Tohumlar Sinemada Minimalizm, kukusuz Minimalizmin dier sanat dallarndaki yansmasnda olduu gibi, gereki bir duruun ifadesidir. Sadeci, kimi anlamlarda belgeci bir anlayn, yaamla paralel gelien bir filmsel yapnn oluumudur. Popler sinema sevdals bir sinemacnn dedii gibi neden minimalist bir film seyredeyim ki, pencereden dar bakarm olur biter! belirlemesi ile bu durumu ters keden aklayabiliriz. Ya da, La Passion de Jeanne dArcta oyuncusunun yznde gerek ac ifadesini grebilmek iin kadraj dnda ayana t batran Dreyerin tavrn da gerekliin yakalanmas paradigmasna uygun bir rnek olarak verebiliriz. Minimalizmden sz ederken; Dou klt, kltr ve sanatna srklenmek kanlmaz. Dou sanatnn, i kltrnden kaynaklanan minimalist bir anlay vardr. Elbette
65

65

bunda Zen kltrnn etkisi byktr. Zen ve Dou kltr zerine yapt almasnda R.H.Blyth5 ve Ananda K.Coomaraswamy6 gibi Dou aratrmaclarnn belirlemelerinden yarararlanan Schrader, bu kltrn filmlere yansmasn incelerken, genelde Dou (orientel) sanat ve zelde Zen sanatnn deneystne (transendentalizm) ynelik olduunu belirler. lkel sanatta olduu gibi Dou sanatnda da dnyevi olanla uhrevi olan arasnda fark gzetilmez. Dou, Neoplatonistlerin ve Skolastiklerin kltrlerinin hipotezlerini srdrr: Kkeni ruhta olarak sylenen her ey her kim sylerse sylesin gerektir. anonim sznde olduu gibi. Bu, Zen kltr iin R.H. Blyth tarafndan u biimde aklanr: iirsel olan ve dinsel olan zihnin benzer sreleridir. Dinsel olan iin her ey iirseldir, iirsel olan her ey de dinsel. Zen, 13 yzyldr transendental deneyimi gelitirmektedir ve Transdentalizm yalnz dinde deil sanatta da tanmn bulur. Ayn zamanda kamusal aktivitelerde de eitli grnmleri vardr. Transendentin bu grnm yalnz aydn ve sekinlerin ayrcal deildir. Dou mirasnn zgn bir paras haline gelmitir. Zen, Shintonizm ya da Hristiyanlk gibi fiziksel ve politik meselelerin dzenlenmi bulunduu bir inan deil, Japon kltrnn dokusuna nfuz etmi bir yaama biimidir. Dou sanatnda ritel, hafif ykselme ve alalmalar ile gelien dngsel bir olgudur. Coomaraswamy: Avrupa sanat yaamdaki bir an resmeder. Dou sanat ise sregelen bir devamll tasvir eder.der. Bu sreklilik kkenini ritel alt yapsndan alr. Schrader, Transendental tarza sahip filmlerdeki ironinin, izoid bir dnyada yaamann geici zm olduunu belirtir. ncelemeleri sonucunda bu filmlerin karakterlerinin yaama ironi ile yaklatklarn ve bu dngde ynetmenin de onlara ironi ile yaklamakta olduunu belirler. Buna rJapon Haikularn ngilizceye evirmekle nl ngiliz yazar 6AnandaKentish Coomaraswamy (1877-1947) Dou aratrmacs yazar
5

66

nek olarak; Bresson, Dreyer ve Boetticher filmlerinde aka yer aldn syledii ironik humoru verir. Sinema tarihi boyunca olanak(szlk)lar dorultusunda ortaya kan minimalist yansmal filmlerin dnda, Minimalist Sinemann, aslnda II. Dnya Sava sonrasnda Avrupann eitli lkelerinde gelien yeni sinema anlaylar ile tohumlarnn atldn syleyebiliriz. Elbette sinema literatrnde ok daha erken dnemlerde yer edinmi belgeci yaklamlarn (Vertovun sine-gerek akm gibi) ya da szettiimiz gibi 1930larn Ozu filmlerinin dousal sadecilii ile rtk minimalizminin etkileri yadsnamaz. Minimalist Sinemann atalarndan olan bir baka akm; Ralisme Potique/airane Gerekilik, adnda ierdii gibi gereki argmanlar tayan bir sinemasal harekettir. Akm, dnya sinema piyasasnn ABD tarafndan ciddi bir niceliksel stnlkle ele geirildii gnlerde Fransada doar ve bu gidie sekte vurarak i yapan filmler retir. Marcel Carn, ban ektii akm; stdyolardaki dekorlarn ve trl aralarn yapaylndan uzak, sokaa karak o ann gerekliinin peinde koan bir sinema istiyorum szleriyle tanmlar. Anlatm ve yklemede ise insancl ve lirik bir biemi benimser. Gerekten de airane Gerekilik akm, tr filmleri (gangster, western, mzikal) ve gelikin datm a ile dnemin dnya sinema piyasasn ciddi biimde elinde tutan Hollywood stdyo sisteminin rettiklerinden ok farkl bir tarza ynelir; gerek yaama yakn duran ve hmanik yanlar ar basan filmler. Carnnin duygusal ve bir o kadar da karanlk ykleri ve anlatm ile akmn ncs kabul edilmesiyle birlikte, Jean Vigo, Marcel LHerbier ve Julien Duvivier gibi sinemaclarn akmn olumasnda nclk ettii dnlr. Jean Vigonun gerekilik ve gerekstcl birletiren ve lirik bir yaklam olan iirsel, itenlikli sinemas akmn ncllerini ierir. airane Gerekilik filmleri, zellikle atmosfer yaratm ile birer iir dizesi gibidir. Lo ve slak sokaklar, sisli limanlar,
67

67

kr kahveleri... Dialoglar da iirsel ifadeler ierir. Akmn gereki yann ise, gerek yaamn sert ve karanlk durumlarn ieren film ykleri oluturur. Bu ynyle akm, kendinden yllar sonra ad konacak olan Minimalist Sinemann eski kuak akrabalarndan biridir. Tm sanatsal akmlar gibi sinema sanatnda minimalist akm da, kendinden nceki evrelerden beslenerek geliir. Bizim durduumuz nokta ise, yaklamn bir sinemasal akm olarak ortaya kt ve Minimalist Sinema olarak adnn konduu devreyi saptamak. Bu noktadan baklnca, sinemada minimalist akmn ekillenmesine neden olan en belirgin akm olan Yeni Gerekilik; II. Dnya Sava sonras talyada ortaya kar. Luchino Visconti, Roberto Rosselini, Vittoria De Sica akm yaratan sinemaclardr. Akmn en belirgin zellikleri, faist dnemin beyaz telefonlu talyan filmlerine taban tabana zt gereki ve sadeci bir dili yelemesi ve kamerann sokaa kmasdr. Stdyo yerine doal dekor ve evre tercihi, yapay yerine doal klandrma, amatr oyuncular ve oyunculukta doalama, yapay atmosfer yerine olaan mizansendir. yklerini II. Dnya Sava sonras ykmdan alan akmn film ieriklerinin yeniliki ve gereki ifadesi ise, yklemelerin kalplardan kurtulmas ve klasik mutlu sonun terkedilmesi ile gerekleir. Grld gibi, Yeni-Gereki akm yapsal zellikleri asndan Minimalist Sinema ile rtr. Bir baka deyile Yeni-Gereki akm minimalist bir sinema diline sahiptir. Ardndan 1950lerin sonunda Fransz Yeni Dalgas doar. Cahiers du Cinema dergisi sinema eletirmenlerinden Jean-Luc Godard, Franois Truffaut ve Alain Resnaisnin kuramn oluturduu bir akmdr. Fransz film kurumuna kar bir tepki olarak doan yeniliki akm, gerekilii, aktaliteyi yeleyen, doal k ve mekan kullanmn, ucuz tehizat tercih eden bir harekettir. Neredeyse her yeni dalga filminde rastlanan sokak ekimleri ile Paris,
68

akm filmlerinin barol oyuncularndandr. Claude Chabrol, Eric Rohmer ve Jacques Tatinin de eser verdii akm, klasik sinemann kalplarn ykan yeniliki ve gereki dili ile minimalist sinema ile ortak argmanlarda buluur. ngilterede 1930lardaki belgesel geleneinin ardndan 50lerde politik altyapl belgeci bir dili olan zgr Sinema doar. Yaam yanstmay dstur edinen gereki bir yaklama sahiptir. Savatan hrpalanm biimde kan Alman sinemas ise 1960larda Gen Alman Sinemas akmyla varlk gstermeye balar. Bu akmlar gereki bir dil ortaya koyarak oyunculuun, dekorun, efektlerin minimal dzeyde uyguland sinema biimleri gelitirirler. Her ne kadar irdelediimiz sinemasal hareketler/akmlar sinemalarnda minimalist bir izlek takip ediyorsa da, minimalist film adlandrmasnn yaplmas daha sonraki zamanlarda gerekleir. Bu tanmlama 1960l yllarla birlikte sinema literatrne girer. Sanatn eitli disiplinlerinde minimalist akmn gl etkisinin hissedildii bu yllarda akmn sinema sanatna yansmas ve/veya bir adlandrma olarak ortaya kmas dorusal bir sre olarak grlebilir. Elbette, yalnzca bu adlandrmann bir akm ad altnda kullanma girdii yllarda ve sonrasnda retilenler deil, eski tarihli yapmlar da minimalist sinema olarak snflandrlmaya balanr. Bu duruma en keskin rnek kukusuz 1930lu yllarn Yasujiro Ozu filmleridir. Minimalizmin -sinema sanat iin- erevesinin olumaya balamas ve giderek belirginlemesiyle kimi filmler, kimi oyuncular, kimi ynetmenler hatta kimi akmlar minimalist yaftasn almaya balar. Grld gibi sinemada Minimalizm, yalnzca bir tr, bir akm deil; trlerin kimi zelliklerini barndran akmlar-st bir yaklamdr aslnda. Giderek ilerleyen teknolojik gelimeleri minimal dzeyde sinemasnda uygulayan ya da hi bavurmayan eitli lkelerde varlk gsteren ve ok fazla sayda olmayan sinemac, gnmzde minimalist filmler ekmekteler. Yapay efektler
69

69

ve bol aksiyonla yorulmu mainstream sinemann karsnda yaamn bir paras gibi duran filmlerini retmeye devam etmekteler. Genellikle bamsz durularn rn olan bu filmler, grltl sinema anda ounlukla fazla gie yapamayan filmler kategorisinde kalmaktalar. Bu belirlemeye aykr olarak; 1999 tarihli Daniel Myrick ile Eduardo Sanchin senaryosunu yazd ve ynettii The Blair Witch Poject / Blair Cads filmine gncel bir rnek olarak verebiliriz. Olduka dk bteli, ekim koullar ve yaklamyla minimalist olan bu yapm, dnya apnda yksek bir haslat yakalayabilmitir. Devam filmi olan Joe Berlingerin ynettii 2000 tarihli Book of Shadows: Blair Witch 2 ise, efektli bir sinema anlayna ynelmi ve ilk filmin salad psikolojik gerilimi yakalayamayarak ilki kadar gie baars gsterememitir. Minimal film reten birka isim: Dardanne Kardeler, Kaurismaki Biraderler, Panahi, Ghobadi, Jarmusch, Benning Minimalist ynetmenler bal altnda irdelenecek akmn belli bal ynetmenleri olarak belirlediimiz on isim dnda elbette minimalist iler karan onlarca sinemac daha var. Ve-fakat; istikrar ve bilinli retimi gz nnde bulunduran bak amzla, minimalist sinemaclar bal altnda incelenecek isimler olarak grmyoruz. Yine de, ticari sinemayla fazla ii olmayan, sadeci ve sinematografik anlatm yeleyen ve kariyerinde minimal filmler retmi birka ismi de zikretmeden gemeyelim. Belikal sinemaclar Jean Pierre ve Luc Dardanne (Dardanne kardeler) zellikle byk lekli yakn planlar ve beden detaylarn takip eden hareketli kameralar ile tannrlar. Dikkat eken ilk filmleri Cannes Film Festivali byk dl olan Altn Palmiyeyi alan 1999 tarihli Rosetta dr. 2002de ektikleri Le Fils (Oul) ile yine tekniklerine sadk kalrlar. Minimalist sinemann ada ve sadk takipileri olan Dardanne kardeler, bugn dnya apnda sessiz bir n sahibi.
70

Finlandiyal Aki ve Mika Kaurismki biraderler de sinemada minimalist karde dayanmasnn bir baka rnei. Kaurismaki kardeler, birlikte almaya 1981 ylnda balarlar. Bohem bir yaam tarzlar olan kardelerin filmlerinde de bohemiann izi her zaman grlr. rnein filmlerinde bohem sanat tiplemesine sk rastlanr. Zombie and the Ghost Train (1991) ve La Vie de Boheme (1992) bu tiplemenin rastland filmlerindendir. Kstl bteyi denkletirmek ve zaman kazanmak iin, ekip ve ekipman ortak kullanmak gibi yntemleri vardr. Kardelerin filmlerinde belirgin bir toplumsal ironi ve Finlere yarar souk bir espri anlay baskndr. Filmlerinde sradan insanlar, yaamn iinden gndelik ykleri basit ve dolaysz bir dille fakat kendilerine zg bir tarzla anlatrlar. Aki Kaurismakinin son filmi Mies Vailla Menneisyytta (Gemii Olmayan Adam-2002), Cannesda Jri Byk dl ile birlikte birok festivalden dllerle dner. Ynetmenin Tutunamayanlar lemesinin ikinci halkas olan filminin kk insanlar, eletirmenlerce Renoir ve Clairin karakterlerine benzetildi. Filmin minimal anlatm ise Bressonvari bulundu. Bamsz ABDli sinemac Jim Jarmusch, sinemasnn omurgasn oluturan filmlerinde minimalist bir anlatm ve grsellik kullanr. Anlatt yk de gereksiz dallanmalarla dalmaz. Sekans detaylandrmak ya da dramatik dinamikler yaratmak iin kasmaz. Genliinde Fransz edebiyat okuyarak ve sinemateklerde Fransz filmleri izleyerek kendini eiten Jarmusch, New York niversitesine girdikten ksa bir sre sonra kendini bamsz sinemac Nicholas Rayin asistan olarak bulur. Rayin desteiyle bitirme tezi niyetine hazrlad Permanent Vacation (1980) ilk filmi olarak tarihe geer. Bugn, sinemasal dehasnn ilk gstergesi olarak kabul edilen filmi profesrleri beenmedikleri iin Jarmusch mezun olamaz! kn salayan filmi 1984te ektii Stranger Than Paradise olur. nemli festi-

71

71

vallerden (Cannes, San Locarno. National Society of Film Critics) dllerle dnen film eletirmenlerce, minimalist tarz ile Bresson, Ozu, Benning sinemasyla karlatrlr. Uzun planlardan oluan siyah-beyaz film, oyunculuk, anlatm ve grsellii ile minimal filme iyi bir rnektir. Jarmusch, sonraki almalarnda farkl trleri ve tarzlar da dener. ran sinemasnn minimalist isimlerinden Jafar Panahi ve Bahman Ghobadi; Abbas Kiarostaminin at yolda ilerleyen ve evrensel iler karabilen sinemaclar. kisi de bugn dnya sinemasnda kabul grm isimler. Kiarostaminin asistanlnda yetimi olan sinemaclardan Panahi, Badkonak-e sefid (Beyaz Balon, 1994) ile Cannes Film festivalinde byk dl olan Altn Palmiyeyi alr. Ayneh (Ayna-1997) Dayereh (Daire- 2000) filmleri de dnya apnda ses getiren filmleridir. Daha gen olan minimalist sinemac Ghobadi ise, bir ok ksa film almasnn ardndan uzun metrajlar Dema hespen sexwe (Sarho Atlar Zaman-2000) Gomgashtei dar aragh (Annemin lkesinin arklar-2002) ile adn duyurur. Son olarak avant-garde tavr ve deneyselci kimliiyle dikkate deer bir isim olan ABDli sinemac James Benninge gz atalm. Benningin ksalar ve belgeselleri dnda, bir leme olarak da ayrlabilen drt buuk saatlik filmi El Valley Centro (2000) tek uzun metrajdr. Californiadaki Central Vadisine evrilmi bir sabit kamerayla ekilen film, iki buuk dakikalk planlar halinde vadiyi resmeder. Filmler, krsal-kentsel-doal olmak zere ayr izlek ierir. Duyarl ve tutkulu bir duygulanm zerine kurulu bu film(ler)de Benning, minimalist anlatmyla oluturduu kk paralarla izleyiciye sosyo-politik resmin btnn kavratr.

72

Minimalist Ynetmenler
Dnyann eitli lkelerinde minimalist bir dil ve yapm sreleri ile film reten ynetmenleri inceleyeceimiz blmde, bu yaklamla birden fazla eser vermi ne kan isimlere, corafi bir eitlilik de gzeterek yer vereceiz. Bu balamlarda belirlediimiz on sinemac; Yasujiro Ozu, Robert Bresson, Satyajit Ray, Abbas Kiarostami, Mohsen Makhmalbaf, Jon Jost, Hou Hsiao-Hsien, Tsai Ming-Liang, Darejan Omirbaev ve Nuri Bilge Ceylann ksa biyografilerine, almamz ilgilendiren filmlerine ve sinematografik biemlerine deinecek ve tam filmografilerini vereceiz.

Yasujiro Ozu

Ozu, kukusuz sinemada minimalist gelenein en eski ve istikrarl mimarlarndandr. Japon usta, yaad topraklara sinmi olan Zen kltrnn izlerini filmlerine sknet, dinginlik ve sadelik olarak yanstr. lkesinin zamane genlii tarafndan geleneki ve skc olmakla sulanan Ozu, bu ok rastlanr serzenilere kulak asmayarak sinemasal izgisi ile minimalist sinemann tanmlanmasna temel oluturur. Sinema adam Paul Schraderin tanmna gre, Yasujiro Ozunun filmleri, dounun transendental (deneyst) tarzn rnekler. Onun filmlerinde bu tarz doal, yerel ve ticari anlamda baarldr (ounlukla Japon kltrnn kendi i dinamikleri nedeniyle). Transendental deneyim, Japon (ve Dou) kltrnn esaslarndandr. Japon kltr gelenei Ozuya baz lksler salam olsa da, onun ii grnd kadar kolay deildi. Sinema, ada Japonyada batllama etkilerinin nde gelenlerindendi ve
73

73

Ozu, geleneksel deerler iin abalayp gncel eilimlere ters dmesi nedeniyle bugn hl Japon genliinin ou tarafndan gerici olarak tanmlanmakta. Schraderin belirlemesine gre, Ozunun karlat muhalefet, Fransada Bressonun karlatnn yannda daha ufak kalyordu. (Bresson, estetik rnek arayyla Skolastike dnmek zorunda kalm ve bu yolda ilerlerken kitlesel poplerlik ve ticari baardan umudunu kesmiti). Ozu filmlerinde kamera, ok ender rnekler dnda hi kprdamaz. Daha ge filmlerinde hi evrinme (pan), kaydrma arabas (aryo), optik kaydrma (zoom) gibi yntemlere rastlanmaz. Daima insan grne en yakn olan 50 mm objektif kullanr. Ozunun kulland tek filmsel noktalama iareti kesmedir, fakat bu etki iin yaplan hzl kesme ya da metaforik anlam amal yan yana kesme deil; olaylarn ritmik dizgesini belirten dzenli kesmelerdir. Ozunun film iskeletini duraan bir ereve olutururken bir kede ar bir devinim (tekne, tren, ar hareket eden, konuan insanlar) yer alr. Bu durum, Ochazuke No Aji (Yeil ayl Pirincin Tad-1952)de aka grlr. Ozunun kameras her zaman Japon yer minderi olan tatamide geleneksel biimde oturan insann seviyesindedir. Kamera, yerin yaklak feet (ayak) zerindedir. Ozu bu ay yle tanmlar: Bu geleneksel manzara huzurun grnmdr. ok snrl bir gr alanna izin verir. Bu duru, izlemenin, dinlemenin pozisyonudur; ay trenine katlmann biimidir. Bu estetik durutur, pasif durutur. Zen sanat ve kltr Ozunun filmlerinde kesinlikli bir metafordur. Ozunun teknikleri arasnda ncelikli olan baka rnekler de bulunabilir; Hareketin tekrarlanmas Japon sessiz komedisine ait bir glt (gag) iken Ozunun tekniinde de grlr. Duraan kamera ekimleri, bir kez kullanm olduu duraan yarm-yz plan ve elbette onun kiilii de sinemaya yaklamn gsterenlerdendi. Schraderin karmna gre, bir btn olarak ele alndnda Ozunun teknik74

leri geleneksel Zen yntemlerine ok yakndr. Kiilii, eserleri btnyle baklnca Zen sanatndan ayrt edilemez bir noktada dururlar. Ozu, Zen sanatnn erdemlerini sinemaya ilemitir. Bu sre iinde rettii eler yalnz Japon kltryle snrl olmayp Fransa, Danimarka, talya ve ABD kltrlerinden transendent film almalar yapan sanatlarca da kullanlr. Ozu filmlerinde setii bir grup aktr ve aktrisle alr. Onlar Ozunun filmsel ailesini olutururlar. Bu oyuncular her filmde bir karakterin az farkl varyasyonlarn canlandrrlar. ou kez senaryodaki isimleri de ayn olur. Defalarca benzer duygulanmlara sahip rolleri oynamaktan ileri gelen bir alkanlkla ev iinde yaanan atmalar canlandrrlar. Ozu oyuncularn, star zellikleri ya da oyunculuk hnerlerine deil; esas (kiilik) zelliklerine dayanarak seer. Ozu, bu durumu u szleriyle belirler: Oyunculukta nemli olan bir aktrn ustala sahip olup olmamas deil, onun ne olduudur. Bu bilgilerin ve filmlerinin nda, Yasujiro Ozunun minimalist filmler retmesinin balca etmenini Zen kltr olarak belirleyebiliriz. Filmlerinde tercih ettii duraan kamera hareketleri, uzun planlar ve sade dekor anlay gibi birimler, oyuncularn profesyonellikleriyle ilgilenmemesi, minimalist sinemann balca argmanlarndandr. Minimalist yaklamndan dolay ada Japonyada batnn hzna yknen genlik tarafndan gerici olarak adlandrlmas da ilgin ama bol grsel ve iitsel efektli grltl sinemann dayatld ada nedenleri anlalabilir bir durumdur.

75

75

Filmografi:

1927: Zange no Yaiba 1929: Wakaki Hi (ksa metraj)- Daigaku wa Deta Kerodo (ksa metraj)- Tokkan Kozo 1930: Hogaraka ni Ayume - Rakudai wa shita kerodo... - Sono yo no tsuma (orta metraj) 1931: Shukujo to Hige - Tokyo no Gassho 1932: Umarete wa Mita Keredo... - Seishun no Yume Ima Izuko 1933: Tokyo no Onna (orta metraj)-Hijosen no Onna -Dekigokoro 1934: Haha o kowazuya (tamamlanmam)- Ukigusa Monogatari 1935: Tokyo no Yado - Kagamijishi (belgesel) 1936: Hitori Musuko 1937: Shukujo wa Nani o Wasuretaka (orta) 1941: Toda-ke no Kyodai 1942: Chichi Ariki 1947: Nagaya Shinshi Roku (orta) 1948: Kaze no Naka no Mendori 1949: Banshun 1950: Munekata Shimai 1951: Bakushu 1952: Ochazuke no Aji 1953: Tokyo Monogatari 1956: Soshun 1957: Tokyo Boshoku 1958: Higan-Bana 1959: Ohayo - Ukigusa 1960: Akibiyori 1961: Kohayagawa-ke no Aki 1962: Samma no Aji

76

Robert Bresson

Sinema sanat iin konuurken: mkanlarm arttka yaratclm azalyor diyerek sinemaclnn biemini belirlemi bamsz bir auteurdr Bresson. Ticari sinemaya ynelmemesi, filmlerinin senaristliini ve ynetmenliini stlenmesi ve sadeci bir anlatm dili yelemesi kameral air ve filozofu almamzn alann kapsayan ynetmenler arasnda nemli bir yerde incelememizi getiriyor. 1907 doumlu, 1999 ylnda yitirdiimiz Fransz sinemac Bresson yaam boyunca gerek bir auteur olarak yapt veren isimlerdendir. Dnya sinemasnda yaratclk sfatn en fazla hak eden sinema ustas olarak kabul edilir. ABDli sinemac Paul Schrader'in deyimiyle Bresson, nsan ruhunu tm evrimiyle resmetmeyi baaran neredeyse tek sinemac olarak yzyln sanatna zel ve benzersiz bir damga vurmutur. Bresson'un sanatnn temellerini belirleyen iki ana unsurdan ilki, yaptlarn oyunculuk veya grntden ok, sesin ve grntnn karm olarak kabul eden sinematografi anlay, ikincisi ise Katolik inancna duyduu kendine zg ballktr. Felsefe eitimi gren Bresson, genlik yllarnda tm enerjisini ressam olmak iin harcasa da, kendi ifadesiyle ok tahrik edici bulduu iin, sinemaya gemeyi yeler. 30'lu yllar boyunca bir dizi sinemacya asistanlk yapan Bresson, 1934'de "Les Affaires Publiques" adl kara komediyi eker. Bir yl sren sava esirliinin ardndan, 1943'de Nazi igali yaayan Paris'te "Les Anges du Peche/Gnah Melekleri" filmini eker. Film, eletirmenlerce gklere karlr. Gzde yazar nl Katolik romanc
77

77

Georges Bernanos'dan perdeye aktard "Journal d'un cur de campagne (Bir Ky Papaznn Gncesi-1950) btn dnyada bir bayapt olarak karlanr. nl direnii Andrea Devigny'in idamdan kurtulmak iin hapishaneden kan ykleyen ve banda kendi el yazsyla "Bu hikaye gerektir. Onu olduu gibi anlatyorum" diye yazd "Un condamn mort s'est chapp (Bir dam Mahkumu Kat1956) filminde Bresson, firar eylemini her trl duygusallktan uzak bir tavrla, birebir yeniden canlandrr. Film, en az ilemeyle yksek gerilim salamadaki slubun, ekonomik dil kullanmnn sk bir rneidir. Dostoyevski'den esinlendii "Pickpocket (Yankesici-1959) tm dnyada byk beeni toplar. Azize Jeanne d'Arc'n, gstermelik yarglann ve yaklarak ldrlmesini anlatan "Le Procs de Jeanne d'Arc (Jeanne d'Arc'n Yarglanmas-1962), tarihi yeniden ina eden ve dinsel arnmay grntleyen yapsyla dikkat eker. "Quatre nuits d'un rveur (Hayalcinin Drt Gecesi1971) filminde Bresson, intiharn tek k yolu olduu bir dnyada akn ve mutluluun imkanszln anlatr. Bresson, "Lancelot du Lac (Gln Lancelot'su-1974) ile hayallerini gerekletirir. Kral Arthur, kars ve valye Lancelot arasndaki yasak ak geometrisini, sa'nn kayp kasesinin aran erevesinde sinemalatrr. 1977 tarihli "Le Diable probablement (Olaslkla eytan)n ardndan Bresson, 1980'lerin balarnda, bir Tolstoy uyarlamas olan "L'Argent (Para) ile sinemasnn karanlk, sert ve acmasz tavrn srdrr. Bresson, neredeyse tm filmlerinde profesyonel olmayan tannmam amatr oyuncularla almay tercih eder. Bu tercih, minimalist sinemann temel argmanlarndan biridir. Bresson, bu konuda radikal bir tavrla oyuncu yerine model szcn kullanr. ki filmde ayn modelleri kullanma: 1) Kimse onlara inanmaz 2) Birinci filmde kendilerini aynada seyreder gibi seyrederler; bakalarnn onlar kendi istedikleri gibi grmelerine alrlar, kendi kendile78

rini disipline sokarlar, kendilerini dzeltmek isterken bylerini bozarlar diyerek bu tercihini sebeplendirir. Bresson, Fransz sinemas iinde zgn bir yere sahiptir. Gerek dinsel bir sylemi izlemesi gerek minimalist sinema dili ile, performans ve diyaloa bal Fransz sinema geleneinden ayrlr. Sinemac, filmlerinde insan varlna dair gizemi izleyiciye anmsatma niyetini tar. Ticari sinemaya kar oluu, temalarla mizansenin tutarll ve senaryosunu kendi yazd filmler, onu 1950'lerin ortasndan itibaren gelecein Yeni Dalga'snn modellerinden biri haline getirmitir. Bresson'un saf sinema anlay onu 1920'lerin Fransz Avant-Garde'na yaklatrr. Bresson, Yeni Gerekilik ve Yeni Dalga gibi eilimlere uyum salamaya direnir. Popler sinemann yapaylnn onda uyandrd tiksinmeyle "daha az, aslnda daha oktur" felsefesini savunarak, kstl konular, kk ve amatr oyuncu kadrolar, minimal olay rgleri, grnt ve ses ekonomisiyle kendini daha rahat hisseder. Hareketsizlik ve sessizlikle yaplabilecek anlatm sonuna dek kullanmaya alr. zellikle ses ve grnt arasndaki denge konusunda olduka titizdir. Grntyle anlatlann bir de sesle tekrarlanmasndan (ya da tam tersinden) nefret eder. Ses hibir zaman grntnn yardmna komamal, grnt de sesin diyerek bunu aka belirtir. Bu ifte anlatmn etkiyi azaltacan savunur. Mzik kullanm iin de benzer dnceleri vardr. Bresson iin film mzii filmi, gerekliinden uzaklatrr. Onun iin filmde mzik; tpk alkol, uyuturucu gibi gerei deitiren, hatta yok eden bir unsurdur. Robert Bresson, sinemasnda jestler, mzikler ya da szcklerle salanacak bir anlatm deil; grnt ve sesin konumlar ve nicelik ilikileri arasndaki uyum ve kombinasyonlarn salad anlatm yelediini syler. Ve bunu gerekletirir de. Bressonun yaln sinemaclnn tanmn, kendi ar(nm) anlatmna brakalm:

79

79

Oyuncu yok - (oyuncu ynetimi yok) Rol yok - (rol almak yok) Sahneye koyma yok Hayattan alnma durumlarn kullanm. GRNMEK (oyuncu) yerine, - OLMAK (model).

Filmografi:

1934: Les Affaires publiques (ksa) 1943: Les Anges du pch 1945: Les Dames du Bois de Boulogne 1950: Journal d'un cur de campagne 1956: Un condamn mort s'est chapp 1959: Pickpocket 1962: Le Procs de Jeanne d'Arc 1966: Au hasard Balthazar 1967: Mouchette 1969: Une femme douce 1971: Quatre nuits d'un rveur 1974: Lancelot du Lac 1977: Le Diable probablement 1983: L'Argent

80

Satyajit Ray

Hint film ynetmeni Satyajit Ray, film yapm amacn Andrew Robinson'n biyografisinde belirttii "Organik bal bir ykye yatrm yapma tarzn belirlemek ve insan davrannn ve ilikilerinin ayrntl ve doru gzlemleriyle hazrlamak" olarak belirlemi ve bu ynelimi minimal yntemlerle uygulam bir sinemac olarak almamzda yer alyor. Ray, Hint sinemasna saygnlk ve daha nce grmedii bir stat kazandrm bir isimdir. 1921de Calcuttada doar, bir sre Nobel airi Tagorenin retiminde eitim grr. Jean Renoiri The River ekimlerinde izleme ans bulur ve sinemaclnda ondan esinlenir. Bir Bengal roman olan Pather Panchalinin (yazar: Bibnutibhushan Banerji) haklarn satn alr ve senaryolatrr. Fakat bir yapmc bulmas ok zordur. Filmde Hint sinemasnn alkn olduunun aksine, hi dans ve ark olmadndan yapmclar geri evirmektedir. aresizliin verdii fkeyle birok eyasn satarak birka sahne ekmeyi baarr. Elindeki para tkendiinde Bat Bengal hkmetine bavurur ve srpriz bir biimde filmin finanse edilmesi kabul edilir. Bu, birok tarihinin onaylad gibi o zamana dek sanat alannda bir devlet organnn yapm olduu en iyi yatrmdr.
81

81

ok dk bir bteyle doal ortamlarda ekilen ve mzik dzenlemesini Ravi Shankarn yapt Pather Panchali (1955), Apu adndaki gencin ocukluunu anlatan, ar gerekilik ve muhteem bir grsellik dkmdr. Bat Bengalde byk bir baar kazanan film Cannes Film Festivaline katldnda (Hindistandan resmi katlm) Best Human Document/En yi nsanlk Belgeseli dln alr ve parlak bir kariyerin ilk almas olarak takdir grr. Pather Panchali, New Yorktaki Fifth Avenue Sinemasnda en uzun sre gsterimde kalan film olur. Ray, bu filmi Apunun merkez karakter olduu Apu lemesi olarak bilinen iki filmle devam ettirir; Aparajito (1956) ve Apur Sansar (1959) . Rayn zerindeki en byk etkilenimler kukusuz ok dk btelerle film ekmeyi rendii talyan Yeni Gerekilerden gelir. ounlukla Bengalde film eker, filmlerinde sanatsal ynetimi sk tutar ve her filminde yeni bir tr dener. Hatta Ray, Bollywooda yani bombay ticari sinemasna Shatranj Ke Khilari (Satran Oyuncular-1977) ile bir taaruzda bulunur. Hint dilindeki bu filmde ilk kez nde gelen Bombayli film oyuncular kullanr. Trleri ne olursa olsun; komedi, edebiyat uyarlamalar, macera, mzikal fantezi her zaman Rayn dnya grn ayrt edici zellikler tar. Satyajit Ray, lkesinin popler sinema anlay olan ark, dans ve gsteri dzenlemelerini ykm, sinemay entertainment arac olarak belirleyen ve bu anlayla ylda yzlerce filmi reten Bollywoodun dnda salam bir ekilde ayakta kalm bir sinemacdr. Ray, lkesinde yerlemi olan geleneksel popler film ykcl kodlarna meydan okuyan bir sinema anlay oturtur. G koullar altnda tutunmay baard sinema dnyasnda zellikle Apu lemesi ile lkesinin gerekliklerine k tutar, yoksulluk ve insan ilikilerini gereki ve yaln bir yakla-

82

mla iler. Onun bu minimalist tavrl ve gereki sinema anlay, ardndan gelen Hint sinemaclar Mani Kaul, Kumar Shahani, Shyam Benegal ve Govind Nihalani gibi isimlere sinemasyla rnek oluturur.

Filmografi:

1955: Pather Panchali 1956: Aparajito 1957: Parash Pathar 1958: Jalsaghar 1959: Apur Sansar 1960: Devi 1961: Teen Kanya 1964: Charulata 1967: Kanchanjungha

83

83

Abbas Kiarostami

1940 Tahran doumlu ranl ynetmen Kiarostami, yaamnn sinemaclktan nceki dneminde reklamclk alannda alr, afiler tasarlar. Filmler iin jenerik yapar ve ocuk kitaplar resimler. 1970 ylnda, ocuklar ve genlerin entellektel gelimesi kurumuna katlr ve burada gen izleyiciler iin bir ok ksa metrajl film yapar. Bu yaptlar eitli film festivallerinde dller alr. lk uzun metrajl filmini 1972 ylnda ynetir. 1983'te bir grup entellektel tarafndan kurulan Farabi Film Vakfnn teknik olanak ve tantm destei ile 1992ye dek olan filmlerini yapar. ada sinemann gerek ustalarndan biri olan ynetmen, batda 90'l yllarn banda nemli bir sinemac olarak tannr ve dnyada izleyiciler ile eletirmelerin hayranln kazanr. Kiarostami'nin, zellikle ocuklar ynetmedeki ustal, gl anlatm yeteneiyle birleince ortaya zarif bir sadelik kar (Nan va Koutcheh/Ekmek ve PatikaKhane-ye doust kodjast?/Arkadamn Evi Nerede?). Deindiimiz gibi izim yetenei olan ynetmenin filmlerinin grselliindeki titizliin, resmi tanyan gz ile ilgili olduunu saptayabiliriz. Sadeci bir anlatm dilini tercih eden Kiarostami, filmlerinde kk ayrntlarla byk hikayeler anlatmay kotaran bir sinemac. Khane-ye doust kodjast? (Arkadamn Evi Nerede-1987), Nema-ye Nazdik (Yakn Plan-1990), Ta'm e guilass (Kirazn Tad1997), gibi minimalist filmleri bir ok festivalden nemli dllerle dnmtr. Kiarostami, ran sinemasna kendi

84

izgisini benimseyerek yola kan Bahman Ghobadi ve Jafar Panahi gibi ynetmenler kazandrd. Akira Kurosawa, ynetmen iin: "Satyajit Ray ldnde ok zldm, fakat, Kiarostami'nin filmlerini grdkten sonra Tanrnn onun yerini alabilecek doru insan gnderdiini dndm der.

Filmografi:
1970 Nan va Koutcheh (ksa) 1972 Zang-e Tafrih (ksa) 1973 Tadjrebeh (orta) 1974 Mossafer (orta) 1975 Dow Rahehal Baraye yek Massaleh (ksa)-Man ham Mitoumam (ksa) 1976 Rangha (ksa)- Lebassi Baraye Arossi (orta) 1977 Gozaresh -1977 Bozorgdasht-e mo'Allem (orta) 1977 Az Oghat-e Faraghat-e Khod Chegouneh Estefadeh Konim? 1978 Rah Hal-e Yek (ksa)- Jahan Nama Palace (orta) 1979 Ghazieh-e Shekl-e Aval, Ghazieh-e Shekl-e Dou Wom (orta) 1980 Behdasht-e Dandan (ksa) 1981 Be Tartib ya Bedoun-e Tartib (ksa) 1982 Hamsarayan (ksa) 1983 Hamshahri (orta) 1984 Avaliha 1987 Khane-ye doust kodjast? 1989 Mashgh-e Shab 1990 Nema-ye Nazdik 1992 Zendegi edame darad 1994 Zire darakhatan zeyton 1995 Lumire et compagnie (ortak almada bir ksa metraj) 1997 Tavalod-e noor - Ta'm e guilass 1999 Bad ma ra khahad bord 2001 ABC Africa 2003 10 85

85

Mohsen Makhmalbaf

Yaamn toplumsal ve bireysel anlamda minimal biimlerde akp gittii bir lke olan ran, bir sanat dal olarak sinemaya bte ayrmayan yaklam ve sansr gelenei ile minimalist sinemay adeta zorunlu klar. lke, bu sebepsonu ilikisi iinde bir ok yetenekli minimalist sinemac yetitirmitir. Bu nedenle dnya apnda bir sinemac olan Kiarostamiden sonra, yine randan kan bir sesi; Makhmalbaf sinemacln da ele almadan yapamadk. Entellektel birikimi ve kurduu Sinema Evi ile Makhmalbaf, bugn ailesi ve rencileri ile birlikte evrensel ltlerde film reten bir sinema adam. Mohsen Makhmalbaf, lkesinin devrim sonras dneminin en aktif sanatlarndan biridir. 1957 ylnda Tahranda fakir bir ailenin ocuu olarak dnyaya gelen Makhmalbaf, henz sekiz yandayken yalnz kalan annesine destek olmaya balam, 17 yana geldiinde bellboyluktan iilie tam 13 farkl ite almt. Gen yalarndan itibaren ah rejimine kar oluturulan slami rgtlere katlarak mcadele veren Makhmalbaf, 17 yandayken, bir polis karakoluna dzenledikleri saldr srasnda tutuklanarak hapse konuldu ve 1974-1979 arasndaki be yl hapishanede geirdi. ok eitli alanlarda kendini yetitirme imkan bulduu bu be yllk srecin sonunda, yaama ve ran toplumuna dair izlenimleri de deimiti. Bu entellektel rnesans, onun

86

siyasetten uzaklaarak, edebiyat ve sanat, zellikle de sinemaya ynelmesine sebep oldu. Hayatnn bu dneminde en ok inand dnce, ran toplumunun her eyden ok kltrel yoksulluktan mustarip olduuydu. Devrimle birlikte zgrlne kavuan Makhmalbaf, 1980- 81 yllarnda bir roman, eitli ykler ve slami tiyatro zerine baz kitaplar yazd. 1982 ylnda yaymlanan ve O Jardim de Cristal adn tayan roman ngilizceye de evrildi. Bir yl sonra da, Bassin du Roi isimli ikinci kitabn yaynlad. Sanat alannda incelemeler, ykler, ksa hikayeler ve senaryolar yazan Makhmalbafn bu eserleri, Farsa, ngilizce, Franszca, talyanca, Arapa, Urduca, Krte ve Trke olmak zere pek ok farkl dilde yaynlanan 20den fazla kitapta topland.1982 ylnda Nasouh le Repentant isimli ilk uzun metrajl filmini ekti. Yirminin zerinde ksa ve uzun metrajl filmin hem ynetmenliini, hem yapmcln hem de senaristliini stlenen Makhmalbaf, 1985 ylnda, randaki politik iklimin, sinemann canlanmasna yol amasna paralel olarak, drdnc filmi Boycottu ekti ve bu filmle sinematografik sanatn tm ustaln sergiledi. 1987de ektii Dastforoush isimli filmini 1988 ylnda ektii Bicycleran izledi. Film, gerek halkn gerek de eletirmenlerin beenisini kazand. 1989 ylnda ynettii Arousi-ye Khouban adl almas, ran-Irak sava cephesinden dnen bir basn fotorafsnn karlat glkleri ve kent kltrne yeniden uyum salama abasn konu alyordu. Ynetmenin 1990 ve 1991 ylnda ektii Nobat e Asheghi (Ak Zaman) ve Shabhaye Zayendeh-Rood (Zayendehrood Geceleri) isimli filmlerinin randa gsterimine izin verilmedi. Cannes Film Festivalinin Belirli Bir Bak blm iin seilen Nobat e Asheghinin 1995e kadar randa yasaklanmasnn sebebi, mollalar tarafndan sapka bulunan dinsel grler iermesiydi. 1992de ektii mizah ykl Nassereddin Shah, Actor-e Cinema (Bir

87

87

Zamanlar Filmler) ran sinemasna nemli katklar salayarak yllarca gndemde kald. Makhmalbafn Salam Sinema ve Gabbeh isimli almalar da 1995 ve 1996 yllarnda Cannes Film Festivalinde izleyiciye sunuldu. Son filmlerinden Safar e Gandehar (Kandahar)da Afganistana yolu den Kanadada yaayan bir gazeteci kadnn yaadklar ile 11 Eyll sonrasn yaayan dnyada byk yank uyandrd Filmleri dnyann eitli film festivallerinde pek ok kez gsterilen ve pek ok dl alan Makhmalbafn kendisi de ok sayda film ve kitaba konu oldu. 1996 ylndan itibaren sinema almalarnn yan sra Makhmalbaf Film Evini kuran Mohsen Makhmalbaf, kendisini, ocuunun da iinde bulunduu bir grup gen sinemacnn eitimine adad. Uluslararas festivallerde byk vgyle karlanan kz Samira Makhmalbafn ynettii Seb (Elma-1998) ve Takht Siah (Karatahta-2000) ile ei Marzieh Meshkininin ynettii Roozi Khe/zan Shodam (Kadn Olduum Gn-2000) filmlerinin senaryolarn da kaleme ald.

88

Filmografi:

1983: Tobeh Nosuh 1984: Este'aze 1984: Do Cheshman Beesu 1985: Boycott 1987: Dastforoush 1987: Bicycleran 1989: Arousi-ye Khouban 1990: Nobat e Asheghi 1991: Shabhaye Zayendeh-Rood 1992: Nassereddin Shah, Actor-e Cinema 1993: Images From the Ghajar Dynasty 1993: Honarpisheh 1995: Salaam Cinema 1996: Gabbeh 1996: Nun va Goldoon 1998: Sokhout 1999: Ghess hay kish 2000: Testing Democracy /Tales of an Island 2001: Safar e Ghandehar 2002: Alefbay-e Afghan

89

89

Jon Jost

Chicagoda 1943te militarist bir ailenin olu olarak dnyaya gelen Jost, genliini ABD, Japonya, talya ve Almanyada geirir. 1963te okulu brakr ve 16mm film ekmeye balar. Politik eylemleri sonucu iki yl cezaevinde kalr. Bu politik sreci boyunca, dier sol aktivistlerle birlikte bamsz filmcilik serveni balar. Minimalist sinemac Jon Jost, yapmcs Henry Rosenthal ile anlamazlklar sonucu 1993 ylnda Avrupaya tanmadan nce ABDde film eken bir ynetmen. 1997 ylnda peliklle almay brakp sadece dijital video teknolojisinde film retmeye devam edeceini ilan eder. 1997den bu yana, dijital formatta bir ok film eker: London Brief (1997), Nas Correntes de Luz Ria Formosa(1999), Muri Romani and Six Easy Pieces (1999), Roma: un ritratto improvvisorio (2000), Darma Do as Darma Does (2001). Bugn yaamn Londrada srdren Jostun New York, Calcutta gibi farkl ehirlerde retrospektifleri yaplmakta. 1990larn ilk yarsna tarihli filmleri, Jostun konvansiyonel film ykcl ve dramaturjisi ile en uzun flrtnn srd dnemdir. Bu dnemdeki filmleri bile Jostun karakteristik segmanlarn ierir; kamera, zenle konu dna karak yn belirsiz perspektiflerle grsel soyutlama gerekletirir. Bu durum tuhaf bir medite edici etki yaratr. Bu filmlerindeki yaklamlar, erken dnem filmlerinden ok farkl olmamakla birlikte, auteur tarzn belirginletirir. Yeni dnem dijital ilerinde ise, bu stilize motif basknln kurmutur. Soyutlama etkisi baskndr, yksel

90

anlatm ise kenarlarda minr bir motif olarak yerini alr. Jostun filmleri, sinema olmay terk etmeden resim ve fotoraf sanatn da artrr.

Filmografi:

1973: Speaking Directly 1977: Angel City 1987: Bell Diamond 1987: Plain Talk and Common Sense 1988: Rembrandt Laughing 1990: Sure Fire (35mm) 1991: All the Vermeers in New York 1993: The Bed You Sleep In 1993: Frame Up 1994:-95 Uno a te, uno a me et uno a Raffaele (35mm) 1997: London Brief 1999: Nas Correntes de Luz Ria Formosa 1999: Muri Romani 1999: Six Easy Pieces 2000: Roma: un ritratto improvvisorio 2001: Darma Do as Darma Does

91

91

Hou Hsiao-Hsien

Tayvanl minimalist ynetmen Hsiao-Hsien filmlerinin, kendine zg bir ritmi vardr. Nanguo Zaijan, Nanguo (Elveda Gney, Elveda) filminde bu ritm aka seilir. Hsiao-Hsien de Japon ynetmen Yasujiro Ozu gibi ayn oyuncularla almay tercih eden bir sinemacdr. ABDli sinemac Martin Scorsesein Mean Streets filminin Tayvan uyarlanmas olan Nanguo Zajan, Nanguoda, birok Hou filminde rol alm olan oyuncu Jack Kou rol alr. Nanguo Zajan, Nanguo; Hounun srekli olarak izini srd hrsl tarihsel triloji, ada setler, ehir yaamna odaklanmas, hzl temposu ve saldrgan, ritmik mzikleri ile ynetmenin tarzn ortaya koyar. 1985 tarihli filmi Tong Nien Wang-shih (Yaamak in Bir Zaman ve lmek in Bir Zaman) bir ocuun bak asndan sava dnemine denk gelen ocukluk yllarn anlatr. Filmde anlatc olarak karakterin erikin haline ait olan bir d ses yer alr. Hasta bir baba ve ok kardei olan ocuun anlarndaki en belirgin nokta bykannesidir. Hsiao-Hsien filminde, minimalist sinemann temel tercihlerinden olan kesintisiz uzun planlar kullanlr. Elektriin kesilip mumlarn yakld uzunca sekans tek bir plan halinde ilerler. Elektrik geldiinde ise babann lm olduu grlr. Kamera, Ozu filmlerinde olduu gibi oturma hizasndadr. Genelde kamera fixtir (duraan). Plan kesmek yerine genel planda pan (evrinme) tercih eder. Doal manzaralar fon olarak kullanmas ve sade dekor anlay minimalist yaklamnn dier gstergeleridir.

92

Filmografi:

1980: Chiu Shih liu-liu-te ta 1981: Feng-erh ti-ta-tsai 1982: Tsai na ho-pan ching tsao-ching 1983: Erh-tzu-te ta Wanou 1984: Fengkueilaite jen 1985: Dongdong de Ziaqi 1985: Tong Nien Wang-shih 1986: Lien Lien Feng-chen 1987: Nilho nue-erh 1989: Pei chi'ing Ch'eng-shi 1993: Hsimeng Rensheng 1995: Hao Nan Hao Nu 1996: Nanguo Zaijian, Nanguo 1998: Hai Shang Hua

93

93

Tsai Ming-Liang

Tayvanl Tsai Ming-Liang, lkesinde olduka saygn bir sinemac. Onun filmleri, iletiimsizlik, yabanclama, yalnzlk, deer knts gibi sanayileen tm toplumlarn ortak skntlarn kresel bir slupla anlatabilme becerisinin gstergesi olarak kabul grr. Ming-Liang, 1981 1991 yllar arasnda birok TV film projesine imza atar. Beyazperdeye gemeden nce beyazcamdaki altrma dnemidir bu. 1994 ylnda filmi Aiqing wansui / Vive l`amour (Yaasn Ak) ile Venedik Film Festivalinde byk dl olan Altn Aslan alnca sesini dnya apnda duyurur. Berlin Film Festivalinden Gm Ay dll filmi 1996 yapm He liu (Nehir)de, hazm kolay olmayan bir slupla, bitmi bir evlilii, ensesti, fuhuu tm plakl ve olaanlyla perdeye yanstr. 1998 tarihli filmi 2000 Taiwan: Hullet (Delik)te; bir arza sonucu iki kat arasnda alm delikten, tm gn alan, hayatla balarn koparm iki yalnz insann, uygar dnyaya salnverilmi vahiler misali iliki kurmay yeniden renmelerini anlatr. Film temelinde, yeni millenyumun gelii zerine yaplm karamsar bir durum belirlemedir. Kaotik bir dnyann yabanclam kentli insanlar zerine minimalize edilmi biimde evrensel bir yk anlatr. Hullet, 1998 Cannes Film Festivali'nde Film Eletirmenleri dl'n (FIPRESCI) alr.
94

lkemizde yaygn biimde tannmayan Ming-Liang sinemas, son yllarda Uluslararas stanbul Film Festivali ve Uzakdou Festivalleri yoluyla izleyiciyle bulumakta. MingLiang, filmlerinde yaratt kasvetli atmosferle iletiimsizlii, yabanclamay sade insan yaamlar zerinden anlatmay baaran bir isim. zellikle, Hullet ve Ni Neibian Jidian (Orada Saat Ka) ve Bu San / Goodbye Dragon Inn filmleri ile, basit insan ilikileri zerinden yabanclama temasnn derinlikli incelemesini yapar. MingLiangn plan-sekanslar sk kulland sinemas, Franois Truffaut sinemasndan etkilenmitir.

Filmografi:

1988: Jia jiafu(TV filmi) 1989: Kuaile chefang (TV filmi) Bu liao qing (TV filmi) Haijiao tianya (TV filmi) 1990: Wode Yinwenmingzi jiao (TV filmi) Mary (TV filmi) Li xiangde Ganqingxian(TV filmi) Ah xiongde chulian qingren (TV filmi) 1991: Xiaohai (TV filmi) 1992: Qing shaonian nayu 1994: Aiqing wansui 1995: My New Friends (belgesel) 1996: He liu 1998: 2000 Taiwan: Hullet 2001: Ni Neibian Jidian 2003: Bu San / Goodbye Dragon Inn

95

95

Darejan Omirbaev

Kazak sinemac Darejan Omirbaev, Bressonvari minimalizm anlayyla film reten bir isim. 1958 doumlu sinemac, Kazakistan niversitesinde matematik zerine eitim grr. Kazak film stdyosunda programc ve montajc olarak almaya balamas sinema dnyasna adm atmasn salar. Sinema zerine ald eitimini, film semiyotii zerine yapt tez almasyla sonulandrr. Omirbaev, tezini Pasolini, Metz, Jakobson ve etkilendii sinemaclar Mitrynin kuramsal almalarndan esinlenerek hazrlar. Darejan Omirbaev New Film Magazinede iki yl boyunca editrlk yapar. Film kritikleri ve kuramsal yazlarnn yaymland dergi yoluyla sinemac daha geni kitlelerce tannr. Omirbaevin zellikle, bir leme olarak kabul edilebilecek Kairat (1991), Kardiogramma (1995) ve Tueur a Gages (Katil-1998) filmleri keskin bir minimalist dile sahiptir. Sinemac bugn, kariyerinin en etkili filmleri olan bu lemenin izinde gitmektedir.

96

Filmografi:

1988: Shilde (ksa) 1991: Kairat 1993: Ticket-collector by Proffession (belgesel) 1995: Kardiogramma 1998: Tueur a Gages 2000: La Route

97

97

Nuri Bilge Ceylan

Sinemasn bilinli temellere dayandrarak ve minimalist sinemann ne olduunu bilerek yola kan Nuri Bilge Ceylan, iini -deil- sanatn neden iyi yaptnn yantn, Budist ustann rana salk verdii szde bulabiliriz: Her eyi ren; ama sonra hepsini unutup batan bala. Nuri Bilge Ceylan 1959 ylnda stanbulda doar. Ailesi anakkalelidir. Boazii niversitesi Elektrik Mhendislii blmnden mezun olduktan sonra Mimar Sinan niversitesi Gzel Sanatlar Fakltesinde iki sene sinema eitimi alr. Bu eitim srasnda ilk ksa filmi olan Kozay eker. Ceylan, sinemaclnn yan sra profesyonel fotorafdr. Ynetmenin fotoraf sanatlndan gelme grnt zerindeki egemenlii de filmlerinin grsel zenginlii ve baarsnn temelini oluturan etmendir. Koza, Kasaba ve Mays Sknts filmlerini ailesinin yaamakta olduu kasabada eken ynetmen, oyuncu olarak da bu filmde ve almamzn gerekletirildii tarihe gre son filmi olan Uzakda yakn akraba evresinden kiileri kullanr. Yalnz son filminde profesyonel oyuncular da kadroya dahil eder. Film ekim ekibini az sayda kii ile kurmay tercih eden sinemac, en kalabalk ekibini Uzak filmindeki be kiilik kadroyla oluturur. Nuri Bilge Ceylan; filmlerinde senaryo, ynetim, grsel ynetim, ve kurguyu kendisi stlendii ve

98

kalabalk olmayan bir ortamda almay setii iin film setleri olduka tenhadr. Sette kendisi dnda k ve kamera asistannn yan sra setilik ve ynetmen yardmcl grevlerini stlenen bir kii bulunur. Auteur teori ile badaan bu yaklam ayrca sinemacnn sette de minimalist bir tavr sergilediini de ortaya koyuyor. Nuri Bilge Ceylann etkilendii sinemaclar; bata Japon ynetmen Yasujiro Ozu, Fransz ynetmen Robert Bresson ve Rus ynetmen Andrey Tarkovski olmak zere; Tayvanl Tsai Ming-Liang, ranl Abbas Kiarostami, Kazakistanl Darejan Omirbaev gibi isimler nemli yer tutarlar. Edebiyat Anton ehovun da Ceylan zerinde etkisi byktr. Ceylann minimalist filmlerinin gereklik anlay, dsel gereklii de ierebilen bir yerde durur. Ona gre: gereklik doalc olmak ya da dogma kurallar gibi zorlama yasalar getirmek deildir. Gerein peinde olmaktr. Ceylan iin, yzeydeki gereklik yerine daha derindeki gerekle ilgilendikleri iin ehov ve Dostoyevski Gorkiden, Tarkovski ise De Sicadan ok daha gereki sanatlardr. Ksa filmi Koza ile tannmaya balanan sinemac, siyah-beyaz olarak ektii ilk uzun metraj Kasaba ile sinema dnyasnda adn duyurur. Ardndan gelen ve bu kez renkli sinemay denedii Mays Sknts yurt dndaki sinema evrelerinde de saygn bir yer edinmesini salar. Dnya apnda katldklar festivallerden bir ok dllerle dnen Nuri Bilge Ceylan filmleri olduka dk btelerle ekilen yapmlardr. Ceylan filmlerinde, mekan olarak kendi evini, aksesuar olarak kendi arabasn, koltuunu, oyuncu olarak da kendi ailesini yakn dostlarn kullanan bir sinemacdr.7 Ksa metraj filmi Kozada yeniden birlikte yaamay deneyen ama sonuta ayrlmak zorunda kalan yal bir iftin
Pelin zdoru, Kendinden Uzaklamak, Finansal Forum GazetesiLight Forum Eki, 28 Aralk 2002.
7

99

99

yksn anlatmaktadr. Filmde bu ifti canlandranlar kendi annesi ve babasdr. Koza, film eletirmenleri tarafndan olduka Tarkovskivari bulunmu, 1995 Cannes Film Festivalinde gsterilmeye deer grlmtr. lk uzun metraj filmi olan Kasaba, tipik bir Anadolu kasabasnda yaayan ve kua bnyesinde barndran bir ailenin hayatn ocuklarn gznden anlatr. Ceylan, ilk renkli filmi olan Mays Skntsnn senaryosunu, Kasaba filminin ekim ncesi aratrma srecini ve ekime balama gnlerinden yola karak kaleme almtr. almamzn kaleme alnd tarih itibariyle son filmi olan Uzakta ise Ceylan ilk kez byk kente ynelir. Kasabasndan kalkp yurtdna yk tayan gemilerde almak ve dnyay grmek amacyla byk kente gelen gen Yusufun kente yerlemi ve yabanclam akrabas Mahmutun yannda kald sancl dnemi anlatr. Kasaba, Mays Sknts ve Uzak bir leme mant tar. Kasaba filmindeki kk kasabaya skm gen adam, Mays Skntsndaki kente yerletikten sonra kasabasna film ekmeye dnen biraz agresif, biraz ie dnk ve duyarl ynetmen, Uzaktaki reklam fotorafl ile geinen kentli olduktan sonra yabanclaan ve iindeki kasabal naif genci kaybeden fotoraf, hepsi alter egosundan paralar; en azndan hepsi ok iyi bildii dnyalardr. Ynetmenin kendisi de, filmlerindeki karakterlerin bir takm zelliklerinin kendi kiiliinden kaynak bulduunu, baz yanlarnn ise yakn evresindeki insanlardan etkilenimlerle yaratlm karakterler olduklarn syler. Nuri Bilge Ceylan her eyden nce auteur ynyle film projelerini genellikle tek bana oluturan bir sinemac. Uzun metrajl filmlerinin tmnde senaryo, ynetim ve grnt ynetimini stlenir. Filmlerinin yapmcl da kendisine aittir. Mays Skntsnn kurgusunu tek bana stlenir, Uzakn kurgusunu Kasabann da kurgucusu olan Ayhan

100

Ergrsel ile birlikte gerekletirir. Filmlerinin oluum srelerini genellikle tek bana stlenen ynetmenin, iin mutfanda mmkn olduunca az sayda kii bulundurmaya zen gsteren bir yan da vardr. Bu yaklam, Minimalizmin szlk anlamnda barndrd az sayya indirgeme argmanna dahil bir tutumdur. Oyuncu seiminde de ynetmenin tercihi ounlukla profesyonel olmayan oyunculardan yanadr. Yalnzca son filmi Uzakta profesyonel oyuncular Zuhal Gencer, Feridun Ko ve Nazan Krlma rol vererek bu dzeninde deiiklik yapar. Nuri Bilge Ceylan sinemas, amatr oyuncu kullanm asndan da minimalist sinemasal bir yaklam sergiler. Ceylan, filmlerinde yakn evresinden isimlere rol verir. Profesyonel oyuncularn profesyonelliklerinden ileri gelen duraan kalamamalar, Ceylann kendi deyimiyle sessizliin iini mimiklerle doldurmaya almalar ynetmeni amatr oyuncular tercih etmeye yneltir. Ceylan, filminin oyuncularn ve ekip alanlarn profesyonelliklerinden te kiilik zellikleri ile deerlendirerek grev verdiini de belirtir. Benzer bir bak as dorultusunda Japon minimalist sinemac Yasujiro Ozu da, neredeyse tm filmlerinde ayn aktr ve aktrislerle almtr. Nuri Bilge Ceylan, amatr oyuncu kullanmyla, doal dekor anlayyla, duraan planlaryla filmlerinde minimalist bir izgi yakalar. Etkilendii sinemaclardan zellikle Bresson ve Ozu gibi o da sinemann olanaklarn minimal dzeyde kullanr. Yalnzca kurgu aamasnda fotoraflktan gelme bir gzn etkisiyle, renklerle oynar. lk renkli filmi olan Mays Skntsnda renkleri fazla canl bulduu iin laboratuarda soldurmutur. Filmlerinde, kendi deyimiyle Kameray ve teknii iyice grnmez klmaya, kamera hareketlerinin mmkn olduunca az olmasna alr. Ses kullanmnda da doallktan yanadr. Onun filmlerinde baz szckler gerek hayattaki gibi duyulmaz biimde sylenir

101

101

bazen. Tipik Hollywood filmlerinde ya da eski Yeilam filmlerinde rastlanan, fsltlarn metrelerce teden net biimde duyulmasnn gerekdlndan uzak durur. Mzik kullanmnda da minimalisttir. Filmlerinde, mzikle bir duyguyu zellikle vurgulamaktan kanr. Genellikle klasik mzik tercih eder ve olduka dk volumde kullanr. Ceylann sinemasndaki Minimalizm aslnda yaama yakn duruundan ileri gelir. Sinemasnda uzay-zaman mmkn olduunca doal yollarla kullanr. Onun filmlerinde, yaamda olduu gibi bir kap nedensiz yere gcrdayabilir, konvansiyonel sinemann kalplara alm izleyicisi kapdan birinin gireceini beklese de hikimse girmeyebilir. Sadece kap gcrdamtr. Tpk yaamn kendisindeki gibi.

Filmografi

1995: Koza (ksa) 1998: Kasaba 1999: Mays Sknts 2002: Uzak

102

KAYNAKA
KTAPLAR
- ABSEL, Nilgn, Popler Sinema ve Trler, Alan Yaynlar, stanbul,1999. - ALEMDAR, Korkmaz rfan, ERDOAN, Popler Kltr ve letiim, mit yaynclk, Ankara 1994. - BARTHES, Roland, Gstergeler mparatorluu, ev: Tahsin Ycel, Yap Kredi Yaynlar, stanbul, 1996. - BENJAMIN, Walter, Pasajlar, ev: Ahmet Cemal, YKY, stanbul, 2001. - BRYILDIZ, Esra, Sinemada Akmlar, Beta yay., stanbul, 2002. - BRECHT, Bertolt, Sinema Yazlar, Grsel Yaynlar (Derleme), 1977. - BRESSON, Robert, Sinematograf zerine Notlar, Nisan yay., 2000. - BYKDVENC Sabri ve S. Ruken ZTRK (der.), Postmodernizm Ve Sinema, Ark yay., Ankara, 1997. - CORRIERE, Jean Claude, Sinemann Gizli Dili, ev: Simten Gnde, Der Yaynlar, stanbul . - DORSAY, Atilla, Sinema ve amz, Remzi kitabevi, stanbul, 1998. - GERMANER, Semra, 1960 Sonras Sanat, Kabalc, stanbul, 1997. - GIANETTI, Louis, Understanding Movies, Prentice Hall, USA, 1996. - GOMBRICH, E.H., Sanatn yks, Remzi kitabevi, (2. Basm) , ev: Erol Erduran, mer Erduran, stanbul, 1999. - GLTEKN, Alpagut (yayna hazrlayan), Mays Sknts Senaryo, Norgunk yaynclk, stanbul, 2003. - GROTOWSK, Jerzy, Yoksul Tiyatroya Doru, Tavanaras yay., stanbul, 2002 - JAMESON, Fredric, Estetik ve Politika, ev: nsal Oskay, Eletiri yay., stanbul, 1985. - JORDAN, J., (ed), Yzyln Yz Ynetmeni, ev: Aysu Erin, Ethem Erin, AFA yay., stanbul, 1999. 103

103

- KAL, Sabri, Deneysel Sinemann Ksa Tarihi, Hil yayn, sranbul, 1992 - KOLKER, Robert P., Yalnzlk Sinemas, ev: Ertan Ylmaz, teki yay., Ankara, 1999. - LOPEZ, Daniel, Films By Genre, Mc Farland, USA, 1993 - MAYAKOVSK, Vladimir, Ne Var Ne Yok?, Sel yaynclk, stanbul, 2000. - MONACO, James, Bir Film Nasl Okunur?, ev: Ertan Ylmaz, Olak, 2001. - NELMES, Jill, (ed.), An Introduction to Film Studies, Routledge, New York, 1996. - NOWELL-SMITH, Geoffrey (ed), The Oxford History of World Cinema, Oxford University Press, New York, 1997. - ORR, John , Sinema ve Modernlik, ev: Ayegl Bahvan, Ark ,Ankara,1997. - OSKAY, nsal, 19. Yzyldan Gnmze Kitle letiimin Kltrel levleri Kuramsal Bir Yaklam, Der Yaynlar, stanbul, 1993. , ada Fantazya, Der Yaynlar, stanbul. - ZN, Nijat , Sinema, TV , Video, Bilgisayarl Sinema Szl, Kabalc, 2000. - PETRIC, Vlada, Dziga Vertov: Sinemada Konstrktivizm, teki, Ankara, 2000. - PUDOVKIN, V.I, Sinemann Temel lkeleri , ev: Nijat zn, Bilgi Yaynlar, Ankara, 1995. - ROTHA, Paul , Sinemann yks, ev: brahim ener, zdm yaynlar, stanbul 2000. - RYAN,Michael-KELLNER,Douglas, Politik Kamera, ev: Elif zsayar, Ayrnt, stanbul,1997. - SCHRADER, Paul, Transcendental Style In Film: Ozu, Bresson, Dreyer, Da Capo Press, New York, 1988. - SCHWARZ, K.Robert, Minimalists, Phaidon, London,1996. - STEPHENSON, Ralph / DEBRX, J.R., The Cinema As Art, Penguin Books, London, 1969. - TURHANLI, Halil, Anarik Armoni - Politik Avangardn Dn, neKitaplar yay., stanbul, 2003. - TRKOLU, Nuray, Kitle letiimi Ve Kltr, Naos yay., stanbul, 2003. 104

- VINCENTI, Giorgio, Sinemann Yz yl, ev: Engin Aya, Evrensel Basm, stanbul, 1993. - YAAR, zzet, Balta/zar, Yap Kredi Yaynlar, stanbul,1999.

MAKALELER
- BRANEGAN, Jay, Avrupa Hollywooda Kar, ev: Ersan Congar, Antrakt, Say: 43, Nisan 1995. - COCTEAU, Jean, Robert Bresson , The Art of Cinema, Marion Boyars Publishes, London, 1992. - EASTHOPE, Anthony, From Realism and the Cinema: Notes on Some Brechtian Theses Contemporary Film Theory, Longman, New York, 1993 . - GABLIK, Suzi, Minmalism, Nikos Stangos (Ed.) Concepts of Modern Art, Thames and Hudson, London, 1997. - HANLON, Lindley, Sound in Bresson Theory and Practise Film Sound, Columbia University Press, New York, Elisabeth Weis&John Belton (Ed.)1985. - KIRA, Rza, iddet, Oryantalizm ve Minimalizm; 90l Yllar Trk Sinemasna Genel Bir Bak, 25. Kare, Say: 31, Bahar-Yaz 2000. - KSTEPEN, Enis, Yama Okur, vd., Vizyon Sylei: Nuri Bilge Ceylan, Altyaz, Say:15, ubat, 2003. - LUKACS, George , Bir Sinema Estetiine likin Dnceler, ev: Ahmet Cemal, Dn Ve Bugn Felsefe Dergisi, stanbul, Nisan, 1985. - OKYAY, Sevin, Bir Nuri Bilge Ceylan filmi, Radikal Cumartesi, 21 Aralk 2002. - ZDORU, Pelin, Kendinden Uzaklamak, Finansal Forum Gazetesi- Light Forum Eki, 28 Aralk 2002. - ZTRK, S. Ruken, Robert Bressson, Avrupa Filmleri Festivali Katalou, 2002. - TRKOLU, Nuray, Hayal Perdesinde Asrlk Ritel: 1940lardan Gnmze Sinema, Varlk Dergisi, Aralk-Ocak, 1995.

105

105

- VARDAR, Blent, Belgesel Sinema Eitimi ve Belgesel Sinema le Eitim, Altyaz, Say:13, Aralk 2002. - WOLLEN, Peter, Avant-Garde Sinema, ev: Glen S. Teker, 25. Kare, Say:26, Ocak-Mart 1999. - _____________, Godard ve kar sinema, ev: Ertan Ylmaz, SineMasal, Say:7, Gz 2002.

ANSKLOPEDLER
- Eczacba Sanat Ansiklopedisi, Cilt 1,2,3, Yap Endstri Merkezi (YEM) Yaynlar, stanbul, 1997. - Sanat Tarihi Ansiklopedisi, Cilt 4, Grsel Yaynlar, stanbul, 1981. - Ekspresyonizm Sanat Ansiklopedisi, Remzi Kitabevi, stanbul, 1999.

DERGLER
- Agon Tiyatro, Postmodern Zamanlar ve Tiyatro 2, say:10, Ankara, Mart-Nisan 1997. - Sanat Dnyamz, Avant-garde 1945-1995, say:59, YKY, stanbul, bahar 1995.

106

107

107