Mediterranean Journal of Humanities mjh.akdeniz.edu.

tr II/1, 2012, 161-176

Seyahatnamelerde ve Modern Literatrde Tios / Tieion ve Teritoryumu Tios / Tieion and its Territorium in Historical Itineraries and Modern Literature
Blent ZTRK
zet: Antikada Billaios Irmann (= Filyos ay) denize dkld deltann batsnda kurulan ve Bithynia ile Paphlagonia blgeleri arasndaki gei noktalarndan biri kabul edilen Tios /Tieion; bugn Bat Karadeniz Blgesi, Zonguldak li, aycuma lesi, Filyos Beldesinde yer almakta olup, Tios egemenlik alan ile kentin bulunduu Filyos Blgesi, 19. yzyln balarndan itibaren Anadolu veya Karadeniz seyahat veya aratrmalar kapsamnda, Ch. Texier, E. Bor, W. F. Ainsworth, H. De Hell, W. Von Diest, E. Kalinka, G. Mendel, L. Robert, A. Gkolu, D. French ve Ch. Marek gibi birok arkeolog, epigraf, gezgin, eli ve misyoner tarafndan ziyaret edilmitir. Sz konusu bu kiiler yaptklar almalarn sonularn veya gzlemlerini gerek gnlkler eklinde gerekse sonradan kaleme aldklar yazlarla yaymlamlardr. Ziyaret ve alma amal gelen bu kiilerin yan sra, kentte hi bulunmam; ancak kentle ilgili tarihsel, epigrafik veya nmismatik almalar yapm olan veya kente deinen P. Becker, W. Ruge ve P. Franke gibi bilim adamlar da olmutur. Bunlara ek olarak son dnemde kentte Prof. Dr. Smer Atasoy tarafndan balatlan arkeolojik kazlarla birlikte, kent ile ilgili baz yeni almalar yaymlanmtr. Anahtar Szckler: Tios, Tieion, Filyos, Karadeniz, Bithynia, seyahatname, literatr Abstract: The ancient city of Tios/Tieion was founded on the western side of the Filyos where it discharges into the Black Sea and was one of the transit points between the Bithynian and Paphlagonian regions in the antiquity, is in the Filyos township of aycuma District of Zonguldak province in the western Black Sea region of Turkey. The territory of Tios and the Filyos region, from the beginning of the 19th century, were visited by archaeologists, epigraphists, embassadors and missionaries such as Ch. Texier, E. Bor, W. F. Ainsworth, H. De Hell, W. Von Diest, E. Kalinka, G. Mendel, L. Robert, A. Gkolu, D. French and Ch. Marek, travelling, reseaching and surveying of the Black Sea Region and Anatolia. They all published books and articles concerning the results and notes of their observations and researches which mention Tios. In addition to these, some scholars who have not visited been this site, also wrote about the history, epigraphy and numismatic of Tios, such as P. Becker, W. Ruge and P. Franke. In addition, a consequence of archaeological excavations from 2006 directed by. Prof. Dr. Smer Atasoy in the ancient city, new articles were published depending on newly discoveres structures and finds. Keywords: Tios, Tieion, Filyos, Black Sea, Bithynia, itinerary, literatre

Antikada Bithynia ile Paphlagonia blgeleri arasndaki gei noktalarndan biri kabul edilen Tios/Tieion; bugn Bat Karadeniz Blgesi, Zonguldak li, aycuma lesi, Filyos Beldesinde yer almakta olup, Antik kaynaklarda Billaios Irmann (= Filyos ay) denize dkld deltann batsnda kurulmutur. Antik yazarlarca ou kez Bithynia, bazen ise Paphlagonia veya Pontos kenti olarak anlan Tiosun kurucusundan ald ne srlen ad, sz konusu kaynak

PhD., Marmara niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits, Eskia Tarihi Anabilim Dal, stanbul, bul.oztrk@gmail.com

162

Blent ZTRK

larda, syleyi farkllklarndan dolay, Hellence , , , ile Latince Tios, Tium ve Tieium olmak zere 7 farkl ekilde grlmektedir (Bu farkl kullanmlar ve konu hk. dnceler iin bk. Ruge, 1936, 856 vd. s.v. Tieion; Wst, 1937, 1411 vd. s.v. Tios; Zgusta, 1984, 618 vd., 1337, s.v. , , ; Belke, 1996, 276 vdd., s.v. Tios (, , Thio, Tio, Tium); Tsetskhladze, 2004, 963 vd., s.v. Tieion (Tianos); ztrk, 2008, 64 vd.). Kentin, gnmzde kullanlan Filyos adn ise, yerleimin dousunda Billaios Irmandan, yerel azlarn sesi benzetirmesi yoluyla ald dnlmektedir. Tiosun egemenlik alanyla kentin bulunduu Filyos Blgesi, 19. yzyln balarndan itibaren Anadolu veya Karadeniz seyahat veya aratrmalar kapsamnda, birok arkeolog, epigraf, gezgin, eli ve misyoner tarafndan ziyaret edilmitir. Sz konusu kiiler yaptklar almalarn sonularn veya gzlemlerini gerek gnlkler eklinde gerekse sonradan kaleme aldklar yazlarla yaymlamlardr. Ziyaret ve alma amal gelen bu kiilerin yan sra, kentte hi bulunmam; ancak kentle ilgili tarihsel, epigrafik veya nmismatik almalar yapm olan veya kente deinen bilim adamlar da olmutur. Bunlara ek olarak son dnemde kentte Prof. Dr. Smer Atasoy tarafndan balatlan arkeolojik kazlarla birlikte, kent ile ilgili baz yeni almalar da kaleme alnmaktadr. Tios veya Filyostan bahseden bu kiiler ve eserleri ile antik kente ait yaymlanan yazt ve sikke kataloglar kronolojik olarak 15. yzyldan gnmze kadar u ekildedir: Ruy Gonzles de Clavijonun (? - 1412), Kastilya Kral III. Enriquenin emrinde Cadizden yola karak (21 Mays 1403) Mool Hkmdar Timura bir eli olarak Semerkanta doru gerekletirdii seyahatinin rotas nce stanbul oradan deniz yoluyla Karadeniz kylarn takip ederek Trabzona uzanyordu. Clavijo, Karadenizin zor doa koullar ve Timur-Osmanl devletleri arasnda gerekleen Ankara Savann (1402) getirdii siyasi ve askeri tehlikelere gs gererek yapt bu seyahatte, Erelide bir gn kalmasna ramen, 25 Mart 1404 Sal akam gemiyle, adn bilmediinden Rio (spanyolca nehir) olarak and Filyos kysna ulam, burada demir atm, nitekim ne gemi limana girebilmi ne de kendisi karaya ayak basabilmitir (Clavijo, 1402, 59). Zira szlerinden anlald zere, sahilde dizilerek onlar izleyen Trkler, Clavijo ve ekibinin aknc veya yamac olduklarn dnmler; bu da onlarda bir korku yaratmtr. Filyosu sadece denizden grmesine ramen, elinin vermi olduu Filyos Kalesinde asker birliklerin bulunmadna ve Trklerin varlna ilikin bilgi, kentin Bizans Egemenliinde olmad ve artk Trklerin hkimiyetine getiini ortaya koyan en erken bilgi olmas ve tarihleme asndan olduka nemlidir. Ekibin bundan sonraki rotas Bartn ve Amasra olmutur. Fransz Corafyac ve Harita Bilimci Jean-Baptiste Bourgignon DAnvillein, (16971782), 1754de yesi olduu Paris Royal Acadmie des Inscriptions et Belles-Lettres adna 1768de yaymlad Gographie Ancienne Abrge adl ciltlik eser, Clavijodan sonra Tios adna modern literatrde rastladmz ilk alma olmasyla nem arz etmektedir. Yazar, Franszca olarak kaleme ald eserinin ikinci cildinde, Bithyniay anlatt blmde, Heracleia ile Parthenius arasnda Tium kentinden baka bir yerleim bulunmadn; kentin bir Hellen kenti olduunu ve evresinde Kaukonlarn yerlemi olduunu belirtmektedir; Falios olarak and bugnk yerleimin, adn ise antik corafyaclar tarafndan Billaeus olarak isimlendirilen antik nehirden aldn sylemektedir (DAnville, 1768 II, 26). Kente bundan sonrasnda A Dictionary of Ancient Geography adndaki ansiklopedik eserde, Macbean, 1773te tarafndan kaleme alnm Tium maddesinde ksaca ve genel hatlaryla deinmektedir. 19. yzyln banda blgeye ilk ziyaret yapanlardan biri Britanyal Gezgin, Diplomat ve Yarbay Sr John Macdonald Kinneirdir (17821830). 18081814 yllar arasnda dnyann pek ok blgesine keif ziyaretleri yapan gezgin, Journey through Asia Minor, Armenia, and Koordistan in the years 1813 and 1814 adl eserinde, Constantinopolisten balayp eli olarak

Seyahatnamelerde ve Modern Literatrde Tios / Tieion ve Teritoryumu

163

rana yapt bir seyahati anlatmaktadr. Gezgin bu seyahati kapsamnda zmit, Sakarya, Bolu ve Gerededen geerek kuzeye ynelmi, 12 Mays 1814 tarihinde Failos olarak adlandrd Filyosun hemen gneyinden gemi ve Bartna doru yoluna devam etmitir. Blgenin o dnemki corafi yaps ve bitki rts hakknda nemli bilgiler ve detaylar sunan gezgin, ayrca antik bir kprnn kalntlarndan da bahsetmekte ve adn vermedii rman (Filyos?), Kk Asyadaki en iyi rmaklardan biri olduunu da sylemektedir (Kinneir, 1818, 276). Britanyal Tarihi, Corafyac ve Denizbilimci James Rennell (17421830), Anadolunun hemen hemen her yerini tasvir ettii 1831 ylna tarihli iki ciltlik yaptnn ikinci cildinin beinci blmnde Bithynia, Paphlagonia ve Pontusu ele almtr. Yazar burada Falios olarak adlandrd modern yerleimin adnn Billaios Irmandan geldiini sylemekte olup, her iki tarafnda Kaukonlarn yaam olduunu sylemitir. Adn Tium ve Tios olarak belirttii antik kent ile ilgili bir kalntnn varlna dair bir ey duymad syleyen Rennell anlalan odur ki, Filyosa hi ziyarette bulunmamtr. Yazar ayrca sonrasnda zikrettii Parthenios Nehrini ve Bartn ehrini Bithyniann snr olarak kabul etmi ve bundan sonrasn Paphlagonia blmnde deerlendirmitir (Rennell, 1831, 115). Kenti 19. yzylda en erken ziyaret edenlerden biri de Fransz Arkeolog ve Tarihi F. M. Charles Texierdir (18021871). Gezgin, ilki 18331837, ikincisi 1843 yllarnda olmak zere, Anadolunun byk bir blmnde yllarca sren seyahatler ve incelemeler yapm; bu almalarn sonularn ise 1862 ylnda yaymlamtr Texier, bu seyahatleri esnasnda Filias olarak and Filyosa urayarak, ok fazla bilgi vermeden Tieium dedii antik kentin sadece kalenin sur kalntlarndan bahsetmekte ve Pergamon Krallnn kurucusu saylan Philetairosun bu kentten olduunu belirtmektedir (Texier, 1862, 624). Devrinin nemli misyonerlerinden Fransz Dilbilimci Eugne Bor (18091878), stanbuldan Erzuruma doru yolculuk ederken 13 Mays 1838de nce, tarihini ve antik kalntlarn detayl olarak anlatt Karadeniz Erelisine (Bor, 1840 I, 208), 19 Mays 1838de ise Filyos ayn takiben, aramba ve Perembe beldelerinden geerek, corafyaclar tarafndan pek bilinmediini dnd Filyosa gelir (Bor, 1840 I, 217224). Gezgin, antik kentin yazar Strabondan alntlad tarihine ve etnik yapsna ksaca deindikten sonra, yzeyde grebildii antik yaplar ve kalntlar llerini de vererek ayrntl olarak tarif etmektedir (Bor, 1840 I, 222224); burada kalntlar arasnda metnini vermedii bir yazttan da bahsetmektedir (Bor, 1840 I, 223). Bor, Filyostan ayrldktan sonra Bartn ve Amasraya ular ve yoluna devam eder (Bor, 1840 I, 22235). Eser, Bornin mektuplarnn derlemesinden olumaktadr. Britanyal entelektel bir aileye mensup olan Yerbilimci, Corafyac ve Gezgin William Francis Ainsworth (18071896), Douyu ve Anadoluyu ziyaret etmek amacyla birok gezi yapmtr. 1938 yl sonbaharnda stanbuldan balad bu gezilerinin birinde Karadeniz Blgesini katetmi ve tekrar gneybatya dnerek Ankaraya ulamtr (Harita 1). Bu sayede Kuzey Anadolunun birok yerleimini ziyaret etme frsatn yakalamtr. Bu seyahati esnasnda, ald gezi notlarn ertesi yl, nce detayl bir makale halinde IX. Notes on a Journey from Constantinople, by Heraclea, to Angora, in the Autumn of 1838 balyla yaymlamtr (Ainsworth, 1839, 216276). Daha sonra bu makalesini dier gezi almalaryla birletirip, Anadolunun bu dnemdeki corafi ve sosyo-kltrel tablosunu izdii iki ciltlik seyahatnamesinin ilk cildinde yeniden sunmutur (Ainsworth, 1842). Gezgin, bu seyahati esnasnda Zonguldak snrlar iinde nce Alaplya sonra Karadeniz Ereliye oradan da Filiyas olarak and Filyosun gneyindeki ky ve kasabalardan geerek Filyos merkezine varm ve burada bir gece kalmtr (1213 Ekim 1838); Ainsworth notlarnda, Filyos/Hisarnnde geirdii ksa zaman iinde, Tium olarak and antik kente ilikin evrede grebildiklerini aktarmakta ve ayrca gezip grd civar kyleri ile burada yaadklarn ksaca dile getirmektedir. Yazar, antik kalntlar arasnda kale surlar ve kaplar, tapnak, tiyatro, su kemeri, lahit mezarlar ile stun paralarndan bahset-

164

Blent ZTRK

mektedir (Ainsworth, 1839, 230232; 1842, 5051); ancak herhangi bir yaztla karlamadn da zellikle belirtmektedir (Ainsworth, 1839, 231). 1839 tarihli almasnn btnnde J. Rennell (1831)e sk sk gndermeler yapan Ainsworth, Tiosu anlatrken de nclnn kent hakknda sylediklerini (Ainsworth, 1839, 115) aynen aktarmaktadr (Ainsworth, 1839, 230). Gezgin, gerek bir Ionia kolonisi ve Karadenizin kk mcevheri olarak and kentten ve kentteki bu ksa gezisinden olduka memnun kalm olacak ki, buradan zlerek ayrldn ve sadece bir antikac veya arkeoloun deil, basit bir doa ann bile burada memnuniyetle bir ayn geirebileceini belirtmektedir; ayrca onun tabiriyle Filiyas Irma, gneyden kuzeye doru en gzel vadinin iinden akan soylu bir rmaktr (Ainsworth, 1842, 51). Gezgin, bundan sonrasnda ise rotas zerindeki civar kyleri ziyaret ederek Filyos ay boyunca ilerlemi; at srtnda ve doa koullarnn getirdii zorluklar iinde Bartn ile akabinde Amasraya ulamtr (15 Ekim 1838).

Harita 1. W. F. Ainsworthun 1839daki Gezi Rotas Ainsworth, 1842: Part of Asia Minor to illustrate the route of W. Ainsworth. Esq. 1839)

Douya ulamda, Frat Irmann ve vadisinin kullanlabilirliine ilikin bir rapor hazrlamas ynnde ald bir emirle ngiliz Hkmeti tarafndan grevlendirilen kaif ve gezgin Francis Rawdon Chesney (17891872), drt ciltlik bir eser hazrlamtr. Bu almann ilk cildinde, Bolu kentini anlatrken, kydaki Ereli, Hisarn ile Filyos kasabalar ile Filyos Irman (Filiys, Hisr Al, Erekli olarak anar) bu kentin snrlar iine dhil eder (Chesney, 1850, 321). Yazar, Filyos Irma hakknda bilgiler verdikten sonra, Tios antik kentinin Filyosun kk limannn yaknnda olduunu sylemektedir. Verdii bu bilgilerin yan sra, yukarda anlattmz zere buraya daha nce gelen W. F. Ainswortha gnderme yaparak kentte tapnak, amfitiyatro, saray ve baz lahitler olduunu da aktarr (Chesney, 1850, 323). Bir dier ngiliz C. Knightn editrln yapt The English encyclopaediadaki Anatolia

Seyahatnamelerde ve Modern Literatrde Tios / Tieion ve Teritoryumu

165

maddesinde Filiyas olarak adlandrlan nehrin az blgesinin koordinatlar ve gei rotas hakknda ksa bilgiler verilmektedir. Sz konusu eserdeki maddede Tios iin gene W. F. Ainsworthun notlarna gnderme yaplmaktadr (Knight, 1854, 333 vd.). Fransz Hkmeti tarafndan, Karadeniz ile Hazar Denizinde ve bu denizleri evreleyen lkelerde corafya ve tarih alanlarnda bilimsel aratrmalar yapmak zere grevlendirilen Xavier Hommaire De Hell (1812-1848), ve ressam Jules Laurens (1825-1901) ile 1846 ubatnda Paristen ayrlr. Bu seyahat esnasnda yolu Karadeniz Erelisi, Filyos ve Amasraya da der. 15 Temmuz 1847 tarihinde Filias olarak and bugnk Filyos snrlar iinde olduunu anladmz Hommaire De Hell, kentte grd kalntlar ve bunlar hakkndaki yorumlarn dile getirir (Hommaire De Hell, 1854, 329). Bu seyahatte yannda bulunan J. Laurens ise Filyos Kalesi surlarndan bir blmnn kalem ve suluboya tablosunu yapmtr (Fig. 1). Bu tablo, Tiostan bir grnty bizlere sunan, bilinen ilk grsel alma zelliini tamaktadr.

Figr 1. Tios Antik Kenti Yap Kalntlarndan Bir Blm (Kalem/Suluboya) Jules Laurensin Trkiye Yolculuu, Yap Kredi Kltr Sanat Yaynclk, Mays 1998, 123.

Kentle ilgili yazlm ilk monografik eser, Paul Becker tarafndan Rusa kaleme alnm (Becker, 1852) ve 1853te alma gene Becker tarafndan Almanca olarak bir makale halinde yaymlanmtr. Ad geen bu eserlerde, Roma mparatoru Geta Dnemine ait ve Zeusu betimleyen bir Tios kent sikkesini tantmak amacyla yola kan aratrmac, almasnn ilk blmnde, kentin Hellenistik Dnem tarihini antik kaynaklar nda detayl olarak anlatmaktadr (Becker, 1853, 189199). kinci blmde ise, sz konusu sikkeyi yorumlamaktadr (Becker, 1853, 199 209). W. Ainsworth, olaslkla yukarda bahsettiimiz gezilerinin birikimlerinden faydalanarak, Karadeniz kylarnn yeralt ve yerst zenginliklerini anlatt makalesinde bir nceki almalarna benzer ekilde Filyos Irma ve Tios hakknda bilgiler sunmaktadr (Ainsworth, 1855, 236237, 241): Antik ad Billaios olan, Filyos vadisi ve nehri, Karadeniz kysnn bu blmnde i blgelere alan ve uzanabilen en nemli noktadr. Hi bir ey bu gzel rman, gzel aalar, doas ve vadisindeki ekili arazisiyle boy lemez. Vadisi kylerle doludur ve gney snr, antik

166

Blent ZTRK

Hadrianopolisin, Bolunun zengin ve verimli blgesine alr. Antik a insanlar da, i blgelere gemek iin Billaios Irma Vadisinden yararlandlar. Antoninum Itinerarium, Tiostan Ankyraya, oradan da tm Kk Asyaya kadar uzanan uzun bir yolun kaydn iermektedir. Bu anayolun kalntlarnn-geitleri, asker karakollar ve istasyonlar- izleri hl her admda grlebilmektedir. Fakat Tios kenti bugn ak bir ekilde bir harabedir. Finlandiyal Arkeolog, Nmismat Alexandre Boutkowski-Glinka (1827-1896) ise, P. Becker tarafndan yazlan yukarda belirttiimiz almalar temel alarak, iki fasikl eklinde kendi adyla Pariste yeniden yaymlamtr (Boutkowski-Glinka, 1864, 1867). Yazar her iki fasiklde, Beckerin Tios kentinin tarihini ve sikke yorumlarn kelimesi kelimesine, neredeyse bir kopyas gibi tekrar etmektedir. Kenti ziyaret eden gezginlerden biri de Alman Arkeolog Walther Von Diesttir (1851 1932). Von Diest, Prusya Kraliyet Ordusundan (1. Garde-Regiment zu Fu) Temen Ottfried Prinze von Schoenaich-Carolath (18601914) ile Bergamadan balad seyahat kapsamnda, ilk etapta Frigya zerinden Amasra ve Bartna gemitir; ardndan buradan yola karak 1886 ylnn 2931 Ekim tarihleri arasnda, Filyosa ulaan yolun zerindeki ayky ile mlekiler gibi kylere uram; nihayetinde Filyosa ulamtr (Harita 2). Gezgin, Filyos ve evresinde grd antik kalntlar bizlere, zaman zaman Ainswortha gndermelerde bulunarak, gnlk eklindeki seyahatnamesinde detayl olarak aktarmaktadr (Von Diest, 1889, 7376). Bunlar anlatrken, Tios kentinin antik kaynaklara dayanan tarihinden de genel hatlaryla bahsetmektedir. Von Diest, yazdklarna ek olarak, eserinde, bugn bizim iin ok kymetli olarak nitelendirebileceimiz gezi rotasn ve blgenin detayl haritalarn ortaya koymaktadr. Bu haritalar kapsamnda Tios (Harita 3), Herakleia Pontika, Amastris ve Prusias ad Hypium antik kentlerinin yerleim planlarn ayrca grmekteyiz. Arkeolog, kayt altna ald yaztlar dier bir Alman Arkeolog Gustave Hirschfelde (18471895), zerinde almas amacyla sunmu; Hirschfeld de anlan Bithynia ve Paphlagonia yaztlarn, kendisinin 1882 sonbaharnda Paphlagonia seyahati esnasnda (Hirschfeld, 1883, 275280) bulduu yaztlarla birletirerek, tek bir alma altnda yaymlamtr (Hirschfeld, 1888, 863892); sz konusu almada Tios kentinden de bir yazt yaymlam olup, bu yaztn Von Diest tarafndan Hirschfelde aktarldn dnmekteyiz (Hirschfeld, 1888, 881, no. 43).

Harita 2. W. Von Diestin Gezi Rotas, Von Diest, 1889.

Seyahatnamelerde ve Modern Literatrde Tios / Tieion ve Teritoryumu

167

Harita 3. W. Von Diestin Tios Antik Kenti Haritas, Von Diest, 1889.

Dyun- Umumiyenin sekreteri Fransz gezgin Vital Cuinet (18331896) ald emir ve grevlendirmeyle, Osmanl Devletinin ekonomik potansiyelini ortaya koymak, gelir kaynaklarn tespit etmek ve bu kaynaklarn envanterini kartmak zere 1890 ylnda Anadoluya bir dizi gezi dzenlemitir. Bu seyahati esnasnda salnameleri incelemi, 19. yzyl Osmanl vilayet, sancak ve kazalarnn idari, etnik, dinsel, corafi ve sosyo-ekonomik adan incelemesini yapm; bu kapsamda yerleimlerin nfus, okul, ihracat, ithalat, denizcilik, retim, tarm, hayvanclk, ulam, nehir, da, maden, orman, tuz gibi doal kaynaklarn istatistik verilerini sunmutur. Geni kapsaml almasnda Filyosun bal olduu aramba lesinin kaytlarn sunan Cuinet, ayr bir balk altnda, adn Filias olarak tanmlad yerleime ve Tios antik kentine dair ksa ve genel bilgiler sunar (Cuinet, 1894, 537). Avusturyal Klasik Filolog Ernst Kalinka (18651946), 1896da Bithyniada yapt yzey aratrmas sonucunda, Tios antik kentinde grd kalntlar hakknda bilgiler vermi, gezip grd kylerin isimlerini bir harita zerinde gstermi, almasna ayrca kentten bir fotoraf da eklemitir. Aratrmac eserinde grme ansna sahip olduu yazl ve yazsz arkeolojik eserleri katalog halinde bizlere sunmakta; bunlardan bazlarnn izimlerine de eserinde yer vermektedir (Kalinka, 1933, 5355; 8996, no. 5566). Yazar her ne kadar eserini 1933 ylnda yaymladysa da, kentteki yaztlar sistematik bir ekilde kayt altna alan ilk aratrmacdr. Fransz arkeolog ve epigraf Gustave Mendel (18731938) gen yanda Safranboludan Sapancaya kadar tm Bithyniay katederek yapt 1899 senesindeki yzey aratrmalar kapsamnda Filyosa gelmi, kentte ve kent civarndaki kylerde grebildii 6 yazt kayt altna alm; bunlar, hemen iki yl sonra, Bithynia yaztlarn ele ald makalesinde XVII. Rgion du Filios bal altnda yaymlamtr (Mendel, 1901, 3646, no. 185190). Yazar bu eserde ayrca Filyosta grd antik kalntlardan, ilgili blmn banda bahsetmektedir. W. Rugenin Tieion, E. Wstn ise Tios bal altnda Paulys Real-Encyclopadie der klassischen Altertumswissenschaftde yazd blmler, kentin antik kaynaklar, epigrafik belgeler ve nmismatik buluntulardan yansyan tarihini detayl bir ekilde ve yorumlarla ortaya koymaktadr (Ruge, 1936, 856862; Wst, 1937, 1411 vd.). Ayn ansiklopedi kapsamnda blgeyle ilgili bir ok yazy hazrlayan Rugenin ortaya koymu olduu alma, bir ansiklopedi maddesinden ok daha te, kentle ilgili oluturulmu, ncesindeki yaynlar gz nnde bulunduran, gerek anlamda bilinen ilk tarihsel derleme almasdr; bu ynyle sonraki almalar iin de bir bavuru kayna haline gelmitir.

168

Blent ZTRK

Filyosu ziyaret ederek, antik kent ile ilgili belki de en detayl almalar yapan nemli bilim adamlarndan biri de, Anadolu arkeolojisi ve eskia tarihi ile ilgili saysz ve ok kymetli almalar ortaya koymu olan Fransz eskia tarihisi ve epigraf Louis Roberttir (1904-1985). stanbuldaki Fransz Anadolu Aratrmalar Enstitsnn kurucusu da olan Robert, 1932 senesinin Kasm aynda, Fransa konsolosu M. Louis Legarden katklaryla, Bat Karadeniz ve Filyosta da almalar yapmtr. Fransz bilimadam kentte kald Kasm ay iinde arkeolojik yap kalntlarn detayl olarak tasvir etmi ve planlarn izmi, yzeyde grebildii tm yaztlar kopyalam, bir ksmnn da fotorafn ekmitir. O gnk durumunu gsteren ve bugnk arkeolojik almalar iin olduka nemli olan fotoraflardan bir blm de Robert tarafndan ekilmitir (Fig. 2-4). Aratrmac, kentte yapt almalarn ilk sonularn genel olarak 1934 ylnda yaymlanan bir makalesinde sunmaktadr (Robert, 1934, 8894). Yazar burada Tios kenti hakknda genel bilgiler sunmakta olup, kentte grd, E. Kalinka tarafndan daha nceden yaymlanm bir Hellence yaztn hem fotorafn vermekte, hem de yazt detayl olarak bilim dnyasna yeniden sunmaktadr. Robert, Tios kentiyle ilgili yapt almalarn asl sonularn tudes Anatoliennes adl Franszca eserinin Documents de Tieion blmnde anlatmaktadr (Robert, 1937, 266 296, planches IXXVI). Burada, yapt btn inceleme ve kaytlarn sunan Robert, arkeolojik alanlarn izim ve planlar ile ayrca kentten kaydettii yaztlar metinleriyle birlikte vermektedir. Bu yaztlara ek olarak ilgili yerlerde Tiosa ilikin baka yerlerde bulunmu olan yaztlardan almasnda bahsetmektedir. Bunlarn yan sra, Tios kentinin antik kaynaklardan yansyan tarihini tm ynleriyle ve izdii iki kent haritasyla ortaya koymaktadr (Har. 4). Yazar kendisinden nce kenti ziyaret eden gezgin ve bilim adamlarnn kent hakknda yazdklarn da eserinde bizlere aktarmay ihmal etmez. L. Robert 30 yl sonra, 1963te Filyosa ikinci kez seyahatte bulunmu ve buna ilikin bilgilerini 1977deki makalesinde vermitir: Tiostan bir yazt tantt ve yorumlad makalesinde, epigrafik belge ve nmismatik veriler nda kentin tarihine ilikin nemli bilgiler ortaya koymaktadr; ayrca kente ve Filyos ayna ilikin fotoraflar da bu almasna eklemitir (Robert, 1977, 5464). Bilim adam, 1937 ve 1977 tarihli almalarnn ardndan bir sonraki yaynn 1980 ylnda yapm, eserinin blmlerini arlkl olarak Karadeniz Blgesinin tarihi corafyas ve antik kentlerine ayrmtr. Yazar, bu almann 6. blmnde Monnaies et Fleuves de Paphlagonie et de Bithynie bal altnda Filyos ayn, kentin krsal blmlerini ve kentin egemenlik alannn snrlarn, sikkeler ve kent evresinde yapt geziler erevesinde ele almakta; bu kapsamda blgeye ziyarette bulunmu seyyah-bilimadamlarnn sylemlerini de aktarmaktadr (Robert, 1980, 165190).

Harita 4. L. Robertin Tios Antik Kenti Haritas, Robert, 1937, 270, fig. 2

Seyahatnamelerde ve Modern Literatrde Tios / Tieion ve Teritoryumu

169

Figr 2a. Filyos Genel Grnm, Robert 1937, planche XIV.1

Figr 2b. Filyos Genel Grnm Bugnk Hali, Tios Kazlar Fotoraf Arivi

Figr 3a. Filyos Akropolisten Aa Kente Bak, Robert 1937, planche XI.2

170

Blent ZTRK

Figr 3b. Filyos Akropolisten Aa Kente Bak (Bugnk Hali), Tios Kazlar Fotoraf Arivi

Figr 4a. Savunma Kulesi veya Kiliseye Ait olduu Dnlen Yap Kalntlar, Robert 1937, planche X.2

Figr 4b. Yap Kalntlar (Bugnk Hali), Tios Kazlar Fotoraf Arivi

Seyahatnamelerde ve Modern Literatrde Tios / Tieion ve Teritoryumu

171

Kastamonu Mzesi Mdr olan Ahmet Gkolu (1902-1981), mze mdrl srasnda, Paphlagonia Blgesinin ilk kltr envanterini yapmak amacyla, kendinden nce blgeyi dolaan gezginlerin rotalarndan esinlenerek; Kastamonu, ankr, Bolu, Samsun, Sinop ve Zonguldak illerini dolam, burada ulaabildii kaya mezarlar, tmlsler, tapnaklar, medreseler, camiler v.b. tm kltr varlklar ile kk-byk arkeolojik eserleri, Osmanlca el yazs ile kayt altna almtr. On drt adet not defterinde toplad aratrma notlarn, bir cilt altnda zet eklinde dzenleyerek 1952 ylnda yaymlayan A. Gkolu, bu almada Filyos kalesini, kilisesini, kaya tnellerini ayr balklar halinde detayl olarak anlatmaktadr. Bunun yan sra amfitiyatro ve tapnan varlndan ve yerleimden daha nceden bulunmu arkeolojik malzemelerden de bahsetmektedir (Gkolu, 1952, 25, 129, 139, 169). A. Gkolunun o dnem yaymlanmayan not defterleri ise Dk, imek, & Din, 2010de derlenerek Trke evirileriyle yaymlanmtr (Konu hk. ayrca bk. Dk, imek, & Din, 2006). Bu not defterlerinde, o dnem Zonguldak Halkevinden Kastamonu Arkeoloji Mzesine getirilen Filyosta bulunmu heykellere ve eserlere rastlamaktayz (a.g.e., 50-51, 54-55, 66-67, 68-69, 70-71, 78-79, 82-83, 94-95, 96-97, 258-259, 260-261, 262-263, 264-265, 276-277). Oxford niversitesinde Bithynia, Paphlagonia ve Pontus zerine tarihi-corafi bir doktora almas yapan D. R. Wilson, aratrmasnda Tios kentine de yer vermekte; antik kaynaklar erevesinde Tios kentinin tarihi, ekonomisi ve sosyo-kltrel yapsn genel hatlaryla ortaya koymaktadr (Wilson, 1960, 152-155). Bithynia ile ilgili nemli bir alma olarak addedebileceimiz eserde, Dou Bithynia ve Paphlagonia blgelerindeki antik yollar da ele alnmaktadr (Wilson, 1960, 340-345). P. R. Franke, (1966, 58-67), Tios kentinin Pseudo Otonomi olarak da adlandrlan n yznde portre tamayan Roma Dnemi sikkelerinden bir ksmn ele alan ve bu sikkeleri tarihsel olarak deerlendiren nemli almalardan biridir. almada sikkeler, fotoraflaryla birlikte katalog halinde sunulmaktadr. Sz konusu bu kataloun yan sra, kente ait Hellenistik ve Roma dnemlerine ait sikkeler, eitli sikke kataloglarnda verilmektedir. (Bu sikke kataloglarndan balcalarn kronolojik olarak u ekilde sralayabiliriz: Rec. Gn. Tius, 1-179 [1925], SNGCop. 610-621 [1944], SNGvAul., 917-1040 [1957], BMCBithynia, Tium, 1-23 [1963] , SNGvAulNach. 7171-7190 [1967], SNGTbingen, 2151-2163 [1985]). E. Pfuhl ile H. Mbius, Dou Hellen dnyasndan ve Kk Asyadan rlyefli mezar stellerini katalog halinde verdikleri eserlerine, bugn stanbul Arkeoloji Mzesinde olan Tios kentinden de iki mezar stelini, fotoraflaryla birlikte dhil etmektedirler (Pfuhl, & Mbius, 1977, 104, no. 233, abb. 16; 422, no. 1743, Tafel 252). Anadolunun birok kentini gezerek, bu kentlerin tariheleri ve epigrafisi zerine ok sayda yaym yapan ngiliz Filolog G. E. Bean, The Princeton Encyclopedia of Classical Sites adl ansiklopedi almasnda, Tios/Tion/Tieion (Filyos) bal altnda kentin genel bir tarihesini ksaca verip, gzlemlerine dayanarak kentin o gnk arkeolojik kalntlarndan ana hatlaryla bahsetmektedir (Bean, 19792, 925). Kk Asyadaki antik kentlerin adlarnn listesini veren ve bu isimleri filolojik olarak inceleyen, L. Zgusta, bu kapsamda Tios kentinin antik kaynaklarda geen isimlerini incelemektedir (Zgusta, 1984, 618 vd, 1337, s.v. , , ). Anadolunun birok blgesini gezerek, saysz epigrafik aratrmalar yapan ngiliz epigraf D. French, Anadoludaki Roma Dnemi miltalarn bir corpus altnda toplamak amacyla, Tios kenti evresinde de aratrmalar yapm, burada yzeyde grebildii miltalarn kayt altna almtr. Sz konusu aratrmalarn Roman Roads and Milestones of Asia Minor adl almasnda toplayan bilimadam, burada hem daha nce yaymlanan hem de kendi bulduu Tios kenti miltalarnn katalounu sunmaktadr (French, 1988, no. 982-990). Bu miltalarnn buluntu yerlerini gncel bir harita zerinde gstererek, kentten dier blgelere ulam salayan antik

172

Blent ZTRK

yollarn gzerghn gstermeye almaktadr (French, 1988). Ancak bilimadam, bulduu baz yeni miltalarnn metinlerini vermemekte, bunun yerine sadece dnemini ve buluntu yerini ortaya koymaktadr. Son dnemde Pontus ve Bithynia blgeleriyle ilgili Alman eskia tarihisi ve epigraf Ch. Marek almalar yapmtr. Aratrmac, Karadeniz Blgesi'nde uzun soluklu yzey aratrmalar kapsamnda birok kenti ve mzeyi ziyaret etmitir. Yapt almalarn sonularn iki kitap halinde yaymlamtr (Marek, 1993, 2003). Bu almalarda blgenin siyasi, sosyo-ekonomik ve sosyo-kltrel tarihini, bugnle karlatrarak ve ok sayda grsel malzemeyle destekleyerek anlatan Ch. Marek, yeri geldiince Tios kentine de deinmektedir (Marek, 1993, 257, Gesamtindex, s.v. Tieion; 2003, 192, index s.v. Tieion). Yazar ziyaret ettii, Filyos Beldesi'ne ve antik kalntlara ait fotoraflarn (Marek, 1993, Tafel 5, 6, 7) yan sra Tios'a ait mzelerde, biri kent arazisinde olmak zere drt yaztn fotorafn da sunmaktadr (Marek, 1993, Tafel 2/2, 4/4; 2003, 49, Abb. 73; 69, Abb. 105; 143 Abb. 218-219). K. Belke, Paphlagonia ve Honorias blgelerini anlatt nemli almasnda, kenti Tios bal altnda ele almakta; burada kentin Bizans Dnemine kadarki genel tarihi hakknda ksaca bilgiler verdikten sonra, bilhassa antik-modern kaynaklar ve kentten bulunmu mhrler nda, Bizans Dnemi tarihini detayl olarak anlatmaktadr. Ayrca kentteki arkeolojik kalntlar hakknda da bilgiler sunmaktadr (Belke, 1996, 276 vd.). Mezar epigramlaryla ilgili kapsaml ve nemli bir katalog almas olan Merkelbach, & Stauber, 2001de Tios kentine ait 4 mezar epigramnn Hellence metnini ve bilgilerini, Almanca evirileriyle birlikte vermektedir (Merkelbach, & Stauber, 2001, 282284). Filyos doumlu Mzeci-Arkeolog zzet Esen, kentin sahip olduu arkeolojik deerlerini tantmak ve buraya dikkat ekmek amacyla, kent hakknda bilinen ilk Trke makaleyi yaymlamtr (Esen, 2003, 196224). alma Tios kentinin tarihini modern kaynaklar nda genel bir ereve iinde ele almakta ve antik kentin kalntlarn fotoraflar eliinde bilim dnyasna sunmaktadr. G. Lang, (2003, 570573) ise, Anadolunun klasik kentlerinin ele alnd ansiklopedik szlk niteliindeki eserde, Tios maddesi altnda, kentin arlkl olarak sikkelerini ve bu sikkelerdeki lejantlar deerlendirmekte; ayrca kentin ald isimler ile siyasi tarihi hakknda genel bilgiler vermektedir. Karadeniz tarihi ve kolonizasyonu ile ilgili saysz makale kaleme alan G. Tsetskhladze, An Inventory of Archaic and Classical Poleis adl alma kapsamnda, Tieion (Tianos) bal altnda antik kenti ele almakta, kentin tarihiyle birlikte, polis statsn tartmakta, etrafndaki dier kentlerle olan siyasi organizasyonuna deinmektedir (Tsetskhladze, 2004, 963964, no. 733). Tios kentinde 2006 ylnda arkeolojik kazlarn balamasndan itibaren ortaya konulan ilk bilimsel alma, kentteki kazlarn bakanln da yrten u an Karabk niversitesi Arkeoloji Blm Bakan olan Prof. Dr. Smer Atasoy tarafndan kaleme alnmtr (Atasoy, 2008, 91 97). S. Atasoyun, kaz bakan yardmclar ile birlikte Kaz Raporlar erevesinde iki sene arayla iki yazs daha yaymlanmtr. Bunlardan Atasoy, & Erturul, 2009, 114te srasyla akropolis, kent merkezi, tiyatro, nekropolis ve dier alanlarda yaplan kaz almalarndan bahsedilmektedir. Atasoy, & Yldrm, 2011, 116de ise gene akropolisteki kazlarda ortaya kartlan tapnak platformu ile kilise tantlmaktadr. Bu rapor kapsamnda ayrca Arkeolog A. Toydemir Sabuncu tarafndan Bizans Dnemi anak-mlek buluntular genel hatlaryla incelenmektedir. Bu yaynlarn yan sra kaz ekibi yelerinden, . F. Snmez ve ztrk, (2008, 129138) tarafndan Tios antik kentinde yzeyde grlebilenler ile kazda ilk iki ylda ortaya karlan

Seyahatnamelerde ve Modern Literatrde Tios / Tieion ve Teritoryumu

173

yaplar genel hatlaryla ve fotoraflaryla tantlmtr. B. ztrk (2008, 6378) ayrca, Tios kentinin kuruluundan Bizans Dnemi sonuna kadarki tarihini genel hatlaryla ortaya koyan bir alma yaymlamtr. Melbourne niversitesinden W. Andersonun, (2009, 265277) ise kentin tarihini akropolndeki anak-mlei deerlendiren bir makalesi vardr. Karadeniz Ereli Mzesinden 10 yeni yaztn yaymland ztrk, & Snmez, 2009, 129 138 almas kapsamnda, Tios kentinden mzeye getirilmi, biri mezar teknesine biri de kaideye ait olan iki mezar yazt tantlmaktadr (a.g.e., no. 7 ve 9). Son olarak, Akyrek-ahin, & Uyar, 2009, 137148de ise Tios kenti territoryumunda, Filyos ay kenarnda tespit edilmi gmrk depolar olduu dnlen yaplar ile burada bulunmu Tios kentine ait bir yaztl kurun arlk, fotoraflar, yorumlar ve daha nce kentten bulunmu eserlerle karlatrlarak tantlmaktadr. Sonu Grld zere Zonguldak Filyos Blgesi ile Tios, gerek bilimsel aratrmalar gerekse askeri, kltrel ve ekonomik amal geziler kapsamnda arkeolog, epigrafist, gezgin, eli ve misyonerler tarafndan birok kez ziyaret edilmi ve hakknda notlar tutulmutur. 19. yzyln balarndan 20. yzyln sonlarna kadar Ch. Texier, E. Bor, W. F. Ainsworth, H. De Hell, W. Von Diest, E. Kalinka, G. Mendel, L. Robert, D. French ve Ch. Marek gibi ngiliz, Fransz ve Alman bilim insanlar tarafndan nemli urak veya durak yerlerinden biri haline getirilmitir. Sz konusu bu kiiler yaptklar almalarn sonularn veya gzlemlerini gerek gnlkler eklinde gerekse sonradan kaleme aldklar yazlarla yaymlamlardr. Ziyaret ve alma amal gelen bu kiilerin yan sra, kentte hi bulunmam; ancak kentle ilgili tarihsel, epigrafik veya nmismatik almalar yapm olan veya kente deinen P. Becker ve P. Franke gibi bilim adamlar da olmutur. Bunun yan sra kent, birok tarihsel ve ansiklopedik alma kapsamnda da yerini almtr. Antik Filyos ve Tios antik kentine ilikin bugn ulaamadmz bilgilerin byk bir ksmn bu yazarlarn eserleri ve notlar sayesinde renebilmekteyiz. Kentte 2006 ylnda arkeolojik kazlarn balamasna ve bununla paralel olarak, toprak alt buluntulara ulalmasna kadar olan srete, yzeyde ve mzelerde kayt altna alnan kentin yaztlar, G. Hirschfeld, E. Kalinka, G. Mendel, L. Robert, R. Merkelbach, & J. Stauber, B. ztrk, & . F. Snmez gibi birok yazar tarafndan yaymlanmtr. Bir ksmnn yerini hala bilemediimiz ve belki tahribattan dolay yok olan bu yaztlar hakkndaki bilgiler de bu yazarlarn bizlere aktardklaryla snrldr. Kent tarafndan bastrlm sikkeler iin de ayn eyi sylemek mmkndr. Bu sikkelerin bilgileri ve fotoraflar da ilgili birok farkl sikke katalounda yaymlanm olup, dank haldedir. Batllar tarafndan gsterilen bu ilginin aksine, bilindii kadaryla Trk biliminsanlarnn anlan blgeye gelii ancak 20. yzyln ortalarndan itibaren balar. Bunlar arasnda grdmz A. Gkolu ve yaklak 50 yl sonrasnda . Esenin eserlerinde Tios antik kentiyle ilgili bilgiler edinebiliyor ve kentten ekilmi fotoraflar grebiliyoruz. Tiosa hakettii ilginin gsterilmesi ise 2006 ylnda olmutur. Bu yldan itibaren Prof. Dr. Smer Atasoyun bakanlnda, kentte arkeolojik kazlar ve yzey aratrmalar balatlmtr. Karadenizin evresi buraya kys bulunan lkelerin biliminsanlar tarafndan kapsaml bir ekilde incelenmektedir. Bulgar, Romen, Rus ve Grc aratrmaclarn yapt kazlar ve aratrmalar sonucunda, Karadeniz kylarnda kurulmu kentler ile bu kentlerin gerek komular gerekse Ege ve Akdeniz dnyasyla ekonomik, sosyal ve kltrel ilikileri ortaya karlmaktadr. Bu sayede buralardaki kentler, turizm asndan nemli konuma ulamlardr. lkemizin Karadeniz kylarnn tarih ve arkeoloji ynnden aratrlmas ise, ne yazk ki bugne kadar yetersiz kalmtr. Gnmzde Karadeniz kys boyunca doay ve kltrel varlklarmz yok etmekte olan arpk kentleme, sanayileme, geni yol yapmlar gemie ait

174

Blent ZTRK

tarih, corafya ve folklor izlerini silmektedir. inde Filyos ay ve Vadisinin de yer ald, blgenin kalknmas adna yaplaca n grlen her trl sanayi, liman, barajgibi, projelerin, gelecee aktarmakla grevli olduumuz bu deerlerimizi dikkate alarak ve koruyarak planlanmasn, bunlar zerine tekrar tekrar dnlmesini ve bu konuya hassasiyet gsterilmesini diliyoruz. W. F. Ainsworthun Karadenizin Kk Mcevheri olarak and Filyostan balayarak tm Karadeniz Blgesinin tarihi ve arkeolojik deerleri ile turizm potansiyelinin farkna varlmasn ve Karadeniz ile ilgili yaplacak her trl bilimsel almaya daha ok destek verilmesini mit ediyoruz. KAYNAKA
Ainsworth, W. F. (1839). Notes on a Journey from Constantinople, by Heraclea, to Angora, in the Autumn of 1838. Journal of the Royal Geographic Society of London, 9, 216276. Ainsworth, W. F. (1842). Travels and Researches in Asia Minor, Mesopotamia, Chaldea, Armenia, I. London. Ainsworth, W. F. (1855). The Resources of the Anatolian Shores of the Black Sea. Bentleys Miscellany, 37, 235241. Akyrek-ahin, E., & Uyar, S. (2009). Ein neues Bleigewicht aus dem Territorium von Tios in Ostbithynien. Gephyra, 6,137148. Anderson, W. (2009). Late Byzantine Occupation of the Castle at Tios. Anatolia Antiqua, 17, 265277. Atasoy, S. (2008). Zonguldak-Filyos (Tios/Tieion/TionTianos/Tieium) Kurtarma Kazs. Ed. . Delemen, S. okay-Kepe, A. zdizbay, & . Turak. Euergetes. Prof. Dr. Haluk Abbasoluna 65. Ya Armaan. 9197. stanbul Atasoy, S., & Erturul, . (2009). Filyos Tios Kazs 2007. Kaz Sonular Toplants, 30/4, 114. Atasoy, S., & Yldrm, . (2011). Filyos Tios 2009 Yl Kazs. Kaz Sonular Toplants, 32/4,116. Bean, G. (19792). Tios. The Princeton Encyclopedia of Classical Sites, 925. Becker, P. (1852). Essai dexplication dune monnaie indite, relative la ville de Tius. Odessa (non vidi). Becker, P. (1853). Zur Erklrung einer noch unedirten Mnze von Tius in Bithynien. Archiv fr Philologie und Pdagogik, 19, 189209. Belke, K. (1996). Paphlagonien und Honorias (Tabula Imperii Byzantini, 9). Vienna. BMCBithynia. Catalogue of the Greek Coins of Pontus, Paphlagonia, Bithynia, Kingdom of Bosphorus. Ed. W. Wroth. Bolognia, 1963 Bor, E. (1840). Correspondance et mmoires dun voyageur en Orient, I-II. Paris. Boutkowski-Glinka, M. A. (1864). Recherches historiques sur la ville de Tium. Paris. Boutkowski-Glinka, M. A. (1867). Recherches historiques sur la ville de Tium [en Bithynie] et description dune mdaille indite appartenant cette ville, dont une atteste une pithte inconnue de Jupiter: Zeus Euresius. Supplemnt. Heidelberg. Chesney, F. R. (1850). The expedition for the survey of the rivers Euphrates and Tigris: carried on by order of the British Government in the years 1835, 1836, and 1837; preceded by geographical and historical notices of the regions situated between the rivers Nile and Indus, in four volumes, I, London. Clavijo, R. G. (1928). Embassy to Tamerlane 1403-1406. Ed. E. Power. English Trans. G. Le Strange. London. Cuinet, V. (1894). La Turquie dAsie: gographie administrative, statistique, descriptive et raisonne de chaque province de lAsie-Mineure, IV. Paris. DAnville, J.-B. B. (1768). Gographie Ancienne Abrge, I-III. Paris. Dk, E., imek F., & Din, G. (2006). Ahmet Gkolu Not Defterleri: Paphlagonia Blgesi lk Kltr Envanteri. Anadolu /Anatolia, 30, 6582. Dk, E., imek F., & Din, G. (2010). Paphlagonia Heykelleri Hakknda Notlar. stanbul. Esen, . (2003). Antik Tios/Tieion/Villaios (Filyos) Kenti. Anadolu Medeniyetleri Mzesi Yll, 2002, 196224.

Seyahatnamelerde ve Modern Literatrde Tios / Tieion ve Teritoryumu

175

Franke, P. R. (1966). Zur Chronologie der autonomen Mnzen des bithynischen Tios. Archologischer Anzeiger, 1966, 5867. French, D. (1988). Roman Roads and Milestones of Asia Minor, Fasc. II: An Interim Catalogue of Milestones 1-2. Ankara. Gkolu, A. (1952). Paphlagonia. Kastamonu. Hirschfeld, G. (1983), Notes of Travel in Paphlagonia and Galatia. The Journal of Hellenic Studies, 4, 275280. Hirschfeld, G. (1988 II). Inschriften aus dem Norden Kleinasiens, besonders aus Bithynien und Paphlagonien. Sitzungsberichte der Kniglich Preussischen Akademie der Wissenschaften zu Berlin. Philosophisch Historische Klasse, 22, 863892. Hommaire De Hell, X. (1854). Voyage en Turquie et en Perse, I. Paris. Kalinka, E. (1933). Aus Bithynien und Umgegend. Jahreshefte des sterreichhischen Archologischen Instituts in Wien, 28 Beiblatt, 45112. Kinneir, J. M. (1818). Journey through Asia Minor, Armenia, and Koordistan in the years 1813 and 1814: with remarks on the marches of Alexander and retreat of the ten thousand, London. Knight, C. (1854). The English cyclopaedia: a new dictionary of Universal Knowledge, Volume I. London/New York. Lang, G. (2003). Klassische antike Sttten Anatoliens, II: Larisa-Zeleia. Norderstedt. Lindgren, Coll. (1985). Ancient Bronze Coins of Asia Minor and the Levant. Ed. H. C. Lindgren, & F. L. Kovacs. MacBean, A. (1773). A Dictionary of Ancient Geography. London. Marek, Ch. (1993). Stadt, ra und Territorium in Pontus-Bithynia und Nord-Galatia. Tbingen. Marek, Ch. (2003). Pontus et Bithynia. Die rmischen Provinzen im Norden Kleinasiens. Mainz. Mendel, G. (1901). Inscriptions de Bithynia. Bulletin de Correspondance Hellnique, 25, 192. Merkelbach, R., & Stauber, J. (2001). Steinepigramme aus dem Griechischen Osten 2: Die Nordkste Kleinasiens (Marmarameer und Pontos). Mnchen/Leipzig. ztrk, B. (2008). Kuruluundan Bizans Devri Sonuna Kadar Tios Antik Kenti. Arkeoloji ve Sanat Dergisi, 128, 6378. ztrk, B., & Snmez, . F. (2009). New Inscriptions from the Karadeniz Ereli Museum I. Arkeoloji ve Sanat Dergisi, 132, 129-138. Pfuhl, E., & Mbius, H. (19771979). Die ostgriechischen Grabreliefs, IIV. Mainz. RE. Paulys Real-Encyclopadie der klassischen Altertumswissenschaft. Rec. Gn. Recueil gnral des monnaies grecques d'Asier mineure, Commenc par W. H. Waddington continu et complt par F. Babelon et T. Reinach. Tome premier 1er fascicule: Pont et Paphlagonie. 2e dition, Paris 1925 Rennell, M. J. (1831). A Treatise of the Comparative Geography of Western Asia, I-II. London. Robert, L. (1937). tudes Anatoliennes. Recherches sur les inscriptions grecques de lAsie Mineure. Paris. Robert, L. (1977). Documents dAsie Mineure. Bulletin de Correspondance Hellnique, 101, 43-132. Robert, L. (1980). A Travers LAsie Mineure. Athens. Ruge, W. (1936).Tieion. RE (2) XI Band 6 A/1, 856862. RPC online RPC. II. Roman Provincial Coinage. Ed. A. Burnett, M. Amandry, I. Carradice. (1999). British Museum Press. London. SNGv. Aulock Bithynien. Sylloge Nummorum Graecorum. Deutschland: Sammlung von Aulock, PontusPaphlagonien-Bithynien. 1-1049. Berlin 1957. SNGv. Aulock Nachtrage Bithynien. Sylloge Nummorum Graecorum. Deutschland: Sammlung von Aulock, Nachtrage I. Pontus-Armenia Minor-Paphlagonien-Bithynien, 6664-7190. Berlin, 1967. SNGCopBithynia. Sylloge Nummorum Graecorum Copanhagen, 18: Bosporus Bithynia, The Royal Collection of Coins and Medals Danish National Museum, Copanhagen. 1944.

176

Blent ZTRK

SNG Leypold. Sylloge Nummorum Graecorum. Sammlung Leypold. Band I: Pontus-Lydien. 2000. Wien. SNGTbingen Bithynien. Sylloge Nummorum Graecorum. Mnzsammlung der Universitat Tbingen, 3. Akarnien Bithynien. Nr. 15432173. Berlin 1985 Snmez, . F., & ztrk, B. (2008). Bat Karadenizde Bir Antik Kent Kazs: Tios (Filyos). Arkeoloji ve Sanat Dergisi, 127, 133146. Texier, F. M. C. (1862). Asie mineure: description gographique, historique et archologique des provinces et des villes de la Chersonnse d'Asie. Paris. Tsetskhladze, G. R. (2004). Tieion. An Inventory of Archaic and Classical Poleis. 963 vd. (Ed. M. H. Hansen, & T. H. Nielsen). Oxford: Oxford University Press. Von Diest, W. (1889). Von Pergamon ber den Dindymos zum Pontus (Ergnzungsheft No. 94 Petermanns Mitteilungen). Gotha: Justus Perthes. Weber Coll. III. Ed. L. Forrer. (1975). New York: Attic Books Ltd. Wilson, D. R. (1960). The Historical Geography of Bithynia, Paphlagonia and Pontus in the Greek and Roman Periods: A New Survey with Particular Reference to Surface Remains Still Visible. (Oxford University BA Dissertation). Oxford. Wst, E. (1937). Tios. RE, (2), XII. Band, 6 A/2, 14111412. Zgusta, L. (1984). Kleinasiatische Ortsnamen. Heidelberg.