DUYGULARIN AYNASI

Yz fadeleri
Hepimiz, her gn belki de yzlerce kez karmza kan yzleri okuruz. Birisi bizden holandn sylediinde, bu szlerinde iten olup olmadn anlamak iin onun gzlerinin iine bakarz. Yeni biriyle tantmzda, zerinde braktmz izlenimi anlayabilmek iin yzn inceleriz. Birinin gzleri parlayarak glmsediini grrsek, elendiini dnrz. Elbette, bir glmseme baka biimlerde de yorumlanabilir. Ba nne dm, dudaklarnn keleri gerilmi, abartyla glmseyen birini grdmzde, ona kt bir aka yapldn ve onun da buna alayla karlk verdiini dnebiliriz. Birine ksa bir sre glmsedikten sonra baklarn kararak yere eviren birini grdmzdeyse, belki de onun karsndakine kur yaptn. Bu kararlara varmak iin, o insanlarn sylediklerini duymaya gereksinimimiz yoktur. Yz ifadeleri yle gl bir iletiim arac ki, insanlarn yz ifadelerinden ne dnp ne hissettiklerini anlamann baz kurallar olmal! Gerekten de insan yz, duygularn da vurulmasnda kullanlan evrensel bir iaret sistemine sahip. Aratrmalar gsteriyor ki, gezegenin hangi kesinde yaarlarsa yaasnlar, tm insanlar, bir baka insann yz ifadesinden, korku, aknlk, fke, tiksinti, znt, strap ya da keyif gibi temel duygular tanyabiliyorlar: ABDdeki California niversitesinden Paul Ekmansa, ok zel biri; tpk korku dolu bir yz ifadesinin fkeli bir yzden kolayca ayrt edilebildii gibi, Ekman da 15 farkl keyif ifadesini birbirinden kolayca ayrt edebiliyor. O, dnyann en nl yz okuyucusu.

1872 ylnda Charles Darwin, nsanda ve Hayvanlarda Duygularn fadesi adl kitabnda, tm memeli canllarn duygularnn yzlerinden okunabileceini yazmt. Paul Ekman, 1960l yllarda yz ifadeleri zerinde almaya baladnda, kimsenin yz ifadelerini okumann kurallarn bilmediini farketmi. Ekman, farkl yz ifadeleri taknm kadn ve erkek fotoraflarn yanna alp, Japonya, Brezilya ve Arjantin gibi farkl kltrlere sahip lkelerde aratrmalar yapmaya balam. Gittii her yerde, insanlarn bu yz ifadelerinin ne anlama geldiini tanmlayabildiklerini, dahas bu tanmlarn birbiriyle tutarl olduunu grm. Peki ya bu durum, endstrilemi lkelerde yaayan ve ayn filmleri, benzer televizyon programlarn seyreden insanlarn, benzer kltrel kurallar renmesinden kaynaklanyorsa? Bunu anlamak iin, Ekman bu kez, endstrilemi lkelerin kltryle ba olmayan insanlarn yaad, Papua Yeni Gine ormanlarndaki uzak kylerin yolunu tutmu. Bu insanlarn da fotoraflardaki yz ifadelerini yorumlamakta zorlanmadklarn gzlemi. Ekman, yz, fizyolojik bir sistemin paras olduuna gre, bu sistemin kurallarnn renilebileceini dnm. Yzn her bir kvrmn ve izgisini renmeye koyulmu. nsanlarn yz ifadelerinden oluan bir video arivi oluturmaya balam, Bugn bu ariv, laboratuvarndaki oday dolduracak kadar geni. 1970li yllarda Ekman ve California niversite-

sinden Wallace Friesen, insanlara ait her bir yz ifadesini tanmlayp yorumlamaya yarayan bilimsel bir yntem gelitirmiler. Yz Hareketi Kodlama Sistemi, ksaca FACS (Facial Action Coding System) olarak adlandrlan bu sistem, yz biliminin en nemli arac durumunda. CD-ROM olarak da yaymlanan FACS atlasnda, yz kaslarnn yapabilecei 43 hareket ya da hareket birimiyle, bu hareketler birletirilerek yaplan 10.000den fazla yz ifadesi yer alyor. Tm dnyada, aralarnda nrologlar, psikiyatristler ve psikologlarn da bulunduu 500den fazla kii, Ekmann bu kodlama sistemini kullanmak zere eitim alm. Ekman Dalai Lamadan, haberalma tekilat uzmanlarna kadar pek ok farkl meslekten kiiyle birlikte almalar yrtyor. Yz ifadeleri konusundaki birikimi, ona film endstrisinde de nemli bir rol kazandrm. Aratrmac, Pixar ve Industrial Light & Magicden animatrlere, izgifilm kahramanlarnn yz ifadeleri konusunda danmanlk yapyor. Yz ifadelerimiz, duygularmzla dorudan balantl. Bir uyarcnn insan yznde bir ifade yaratmas, bir saniyenin drtte biri kadar ksa bir srede gerekleiyor. zellikle glmsemede zamanlama ok nemli: glmserken kullandmz kaslarn % 90, hzl seiren liflerden oluuyor. rnein, kalarmz evreleyen kaslarn % 50si byle. Ekman, farkl yz ifadelerinin ve bu ifadeleri yorumlama becerisinin, evrim srecinin bizlere ka-

zandrd evrensel bir zellik olduunu dnyor: Eer neresine bakmanz gerektiini biliyorsanz, yzlerden renilecek ok ey var. Ekmana gre insanlarda bunun ortaya k nedeni, yz ifadelerinin drstlk iaretleri olarak ilev grmesiydi. Topluluklar halinde yaayan atalarmz, bu iaretleri okumada ustalamlard. lerinden birinin tekileri aldatmak ya da yalan sylemek amacyla uydurma bir yz ifadesi taknd ortaya ktnda, o kii, kendini tehlikelerle dolu bir dnyada yapayalnz bulabilirdi. Tm teki davranlar gibi, yz ifadelerinin de kendi evrimsel gemii var. Szgelimi glmseme, belki de en eski doal yz ifadelerimizden biri. Aratrmaclar, insanlardaki glmsemenin kkeninin, primatlarda grlen ve gnmzden 30 milyon yl nce ortaya kt sanlan korku srtna dayandn dnyorlar. Ekman ve Friesenin hazrlad sistemde, kardaki kiiye kur yapmaktan, kibarca tahamml etmeye kadar farkl mesajlar veren 50 farkl glmseme tipi bulunuyor. Peki ama, yzlerimiz bu kadar ok eitlilik gsteren ve ince ayarlanm mesajlar gndermek zere evrimlemise, yzleri okumada bundan daha iyi olmamz gerekmiyor mu? Aratrmaclara gre, bunda insan evriminin son aamalarnda gerekleen nemli bir deiimin etkili olduu ak: Dilin ortaya k. Dilin gemiinin, gnmzden 50.000 yl nceye dayand sanlyor. Szlerin ve seslerin zengin dnyas, insanlar karlarndakilerin yz ifadelerini derinleme-

ubat 2004 47 BLM ve TEKNK

sine okumaktan uzaklatrm olabilir. Bu gr destekler nitelikteki bir aratrmada, fel hastalarnn ve konumalara odaklanmalarn engelle-

yen bir beyin hasar geirenlerin, yz ifadelerini okumada salkl insanlara gre ok daha baarl olduklar grlm.
yeliine gsterilen insan yzlerinde, yz ifadelerinin altnda yatan duygular okumay reniyorlar. Bir sonraki aamaysa, saniyenin bete birinden daha ksa bir sreliine gsterilen ifadeler. Ekman bunlar, mikro yz ifadeleri olarak adlandryor. Ona gre mikro yz ifadeleri, istemsiz olarak yapld ve szcklere dklmeyen ve belki de asla dklmeyecek olanlar aa kard iin, karlkl bir konumada en nemli kanal oluturuyor. Ekman, yalan syleyen insanlarn gerek duygularnn mikro yz ifadeleriyle dar szdn dnyor. Ekman ve Friesen, mikro yz ifadelerini ilk kez, bir hastanede depresyon tedavisi gren ve hafta sonu izinli olarak kmak isteyen bir hastann video grntlerini izlerken kefetmiler. Kaytlarda, hastann olduka neeli olduu grlyormu. Ancak, grntler yava ekimde izlendiinde, aratrmaclar, hastann glmseyen yz ifadesinde, son derece kesin bir mitsizlik olduunu bulmular: aznn kenarlarnn aa doru ekildiini, kalarnn yukar doru kavis yaptn yakalamlar. ans eseri, doktorlar hastann o hafta sonu dar kmasna izin vermemiler. Daha sonradan, hastann o hafta sonu eve giderek intihar etmeyi planlad ortaya km. Mikro yz ifadelerini yakalamay renmek, gerekten de gl bir araca sahip olmak demek. FACS, zellikle gvenlik sistemlerinde kullanm asndan umut vaad ediyor. Sistem, yz ifadelerini bileenlerine ayrd iin, bu yolla bilgisayarlara yz ifadelerini okumann retilebilecei dnlyor. Ancak, Ekmana gre insan yznn karmaklklarna verilecek en iyi yant, bilgisayarlarda deil, insan zihninde aranmal. zellikle baz insanlar, yzleri okuma konusunda ok yetenekli olabiliyor. Uzun yllar sren almalar srasnda Ekman, byle 30 kadar insanla tanm ve onlarla eitli almalar yrtyor. Bu grupla yapt almalara, Atina sokaklarnda feneriyle dolaarak drst bir insan yz arayan Diogenese ithafen Diogenes Projesi adn vermi.

Mikro Yz fadelerinin Gizli Dnyas

Duygular sz konusu olduunda biz insanlar birbirimize hem ok benzeriz, hem de hi benzemeyiz. Benzeriz, nk tm insanlar duygularn temelde ayn yollarla ifade eder. Farkllklarmzn altnda yatan neden de, duyumsadklarmzla yaptklarmz, bunlar da vurma biimlerimiz ve gzlemlerimizin, deneyimlerimiz ve kaltsal zelliklerimizce biimlendirilmesi. Peki, insanlarn kiilik zelliklerini, alkanlklarn, o anda akllarndan neler geirdiklerini bir bakta yznden anlayabilmek herkes iin olas m? Sradan insanlara sorulduunda ok byk bir ounluun, karsndakinin o an ne hissettiini ya da ne dndn yzne bakarak anlayabileceini dnd grlm. (rnein bu anketlerden birine gre, insanlarn % 90 yzleri okumada baarl olduunu dnyor). Gerekteyse, aratrmalar gsteriyor ki, birok insan yzleri okumada, zellikle de yabanclarn yzlerini okuma konusunda hi de sand kadar baarl deil. ABDde yaplan aratrmalarda, polis memurlarnn, hatta ulusal istihbarat rgtnde alan uzmanlarn bile, insanlarn yzlerine bakarak doruyla yalan ayrt etmede rasgele tahminlerden daha iyi olmadklar grlm. Tp uzmanlarnn, hastalarnn ac ekip ekmediklerini yzlerinden anlamada sradan insanlardan daha az beceri sahibi olduunu gsteren aratrmalar da var. Ancak, yar yarya kaybetmi olduumuz yz okuma becerisini geri kazanmak, sandmzdan ok daha kolay olabilir. Ekmann rencileri, video kaytlarndan, ekranda yalnzca birka sani-

Ekmana gre, bugn yz ifadelerimizin evrimlemi olduu dnyadan ok daha farkl bir dnyada yaadmz iin, yzleri okuma konusunda baarsz olmay sonradan da renmi olabiliriz. Artk, tandk yzlerden oluan kk bir topluluun yesi olmak yerine, her gn yzlerce yeni yzle karlayoruz; kalabalkla baa kabilmek, ya da bakalarnn zel yaamlarna mdahale etmemek iin, yabanclarn yzlerine bakmamay rendik. Tandk yzleri okuma konusundaysa, her zaman olmasa da, genellikle daha baarlyz. te yandan ada yaamn insanlar, yz ifadeleriyle evreye gnderdikleri iaretlerde her zaman drst olmamaya tevik ettii de ak. fadesiz bir tavr taknmak, zel yaammz ve i dnyamz korumann yollarndan biri. Ekman tm dnyaya, evrim srecinde yar yarya kaybetmi olduumuz yz okuma becerisini geri kazanmann ve insanlarn duygu dnyasn anlama becerimizi gelitirmenin olas olduunu gsterdi. Ekmana gre, yz ifadeleriyle duygular arasndaki balantnn farkna varmak, duygu dnyamz zenginletirebilir; bakalarnda grdmz ve hissettiimiz duygulara verdiimiz tepkilerde daha fazla kontrol sahibi olmamz salayabilir. Ne de olsa, yzler, insanlarn kalplerine alan birer pencere. Asl Zlal
Kaynaklar Coniff, R. Reading Faces Smithsonian, Ocak 2004 Gladwell, M. The naked face http://www.gladwell.com/2002/2002/_08_05_a_dface.htm (orj.: The New Yorker, 5 Austos 2003) http://www.paulekman.com

BLM ve TEKNK 48 ubat 2004