God Is Back

-TANRI GER DND(GOD IS BACK)
nancn kresel boyutta yeniden canlan dnyay nasl deitiriyor?
John Micklethwait ve Adrian Wooldridge
1 www.ozetkitap.com
MODERNLK KAVGASI
Yaamnzn bir paras olsun ya da olmasn, dinin modern dnyaya nasl geri dnm olduunu anlamaya almamz gerek. Temelde siyaset ve din ilikisi zerinden deerlendirirken bu dnn altnda yatan kavram olan modernlik mcadelesini gzden karmamak gerek. Modernlik kresel bir mcadele, dolaysyla konunun tm dnyadan rneklere deinerek irdelenmeli. Ancak zellikle Amerika rnei zerinde oka durmamzn basit bir nedeni var: Dnya modern an bandan beri ilk defa kararl bir ekilde din konusunda Amerikan modelini takip ediyor. Devlet karar yerine bireysel seime dayal din kavram g kazanyor. Geen 200 yl akn sre boyunca Avrupa ve Amerikann neden birbirinden bu kadar farkl ekillerde gelitiini incelemek u andaki durumu anlamamz kolaylatracaktr. Aydnlanma Devrinden beri Bat dncesinde din ve modernite arasndaki iliki hakknda gr ayrl sregelmitir. Avrupallar modernitenin dini marjinalletirecei dncesindeyken Amerikallar, her ikisinin elele yryebileceine inanmtr. Modern dnyann temel devrimlerinden olan Fransz htilali ve Amerikan Devrimi, Aydnlanmann sonucunda ortaya km rasyonel uluslar olmalarna karn, dinin rol hakknda gr ayrl byktr. Fransz devrimciler eski dzenin simgesi olarak grdkleri dine btnyle kar kp hor grrken, Amerikann kurucular dine ok daha selim yaklamlardr. Dini korumak iin devletten ayrmlardr. O zamandan bu yana modernitenin bu iki versiyonu farkl ynlere doru ilerlemitir. Avrupada kilise kurumu, demokratik ve zgrlk yeni dnya dzenine kar eski rejimin tarafn tutmu olmasna ramen Amerikada ulusal anlamda kurumsallam bir kilise bulunmadndan farkl inanlar hem demokrasiye hem de serbest piyasaya kucak amtr. Avrupada din sava ve bask anlamna gelirken, Amerikada zgrln kayna olarak grlmtr.
AVRUPA TARZI
Avrupada dinin etkisini yitirmesi sreci Aydnlanmayla balar. Aydnlanma, temelde insan aklnn bar ve bolluk getirecei; tam aksi olan mantksz banazln ise sava ve sefalet getirecei dncesinden filizlenmitir. nsann iyiliine duyulan gven zerine kurulan aydnlanma, insanln eitimle gerek erdemlere ulamasn salamaya odaklanmtr. Bunu takip eden 200 yldr Avrupai modernite ykselitedir. Bu sre iinde dn dnyas Tanrnn neden ldne dair yazp izmitir. Voltaire dinin sonunun 18.yy sonunda geleceini iddia ederken, Nietzsche Tanrnn insan tarafndan oktan ldrldn ve yle kalacan savunmutur. Kant, Aydnlamay bilmeye cret edin, kaderin dizginlerini elinize aln diyerek tanmlamtr. nsann dinsel yanlsamalardan kurtuluunu ynetici snftan bertaraf etmekte gren Karl Marx ise dini toplumlarn afyonu olarak nitelendirir. Marx, tarihin esas anlamnn snf mcadelesinde yattn ve komnizme ulaldnda tezatlarn stesinden gelineceini ve dnya zerinde cennetin yaratlacan ileri srer. Durkheim ve Weber tarihin zoruyla dnyann laikleeceini tartrken, Freud dindarln bir nevroz hali olduunu ne srerek insanolunun temel igds cinsellii bastrmak iin tasarlanm olduunu iddia eder ve insann bilgiye ulatka, rendike dini inancn giderek azalacan ekler. Chesterton ve T.S. Elliot ise Tanrnn olmad yerde insanlarn herhangi bir eye inanabileceklerini dolaysyla, Hitler ve Stalin gibilere hrmet edebileceklerine dair uyarmtr. Pek ok dnr bask ve yobazlk aracnn ortadan kalkmasna sevinmitir. Sartre gibi kk bir grup hem Tanrnn ortadan kaybolmasna kzm, hem de yokoluunun getirdii zgrl kutlamtr. Sonuta Avrupa toplumsal hayatnda nemli bir yere sahip olan herkes dinin lmekte olduunu ve bylelikle siyaset zerindeki etkisinin de ekilmekte olduunu kabul etmitir. Dine kar en byk mcadeleyi felsefeden ok bilimin verdiini sylemek mmkndr. 19.yy ortasnda dinle bilimin birlikte varolamayaca grne katlanlarn says olduka artmtr nk din yaamn
2 www.ozetkitap.com
nasl olutuuna dair mantkl bir aklama nerememektedir. Darwin teorisinin ortaya kyla Hristiyan dnyas sarslmtr. nancn kaybedilmesine alternatf zm olarak laiklik ideolojisi sunulmutur. 19.yyda 4 tane laik inan ne kmtr: bilim, kltr, ulus-devlet ve sosyalizm. Bunlarn arasnda en gl olan bilimdi nk dnyay mantkl bir ekilde aklayabiliyordu. Ancak Darwinizmin yansmas olarak ortaya kan sosyal Darwinizmin rk ayrmn da krklediini de unutmamak gerek. Bununla birlikte, insanolunu uygarlatracak unsurun yksek kltr seviyesi olduu gr rabet grnce, dinin yerini kltr esinin almas gerektii vurguland. Bylece barbarlktan ve batl inanlardan kurtulmak mmkn olacakt. Din yerine kltrn ykselii henz modernizm ve postmodernizmin yce olanla samalk arasndaki ayrm henz bulandrmam olduu Masumiyet ana denk der. Bu sralarda Goethe ve Beethoven gibi sanatlara adeta taplm, peygamberler gibi sayg grmlerdir. Ulus-devlet kavramyla devlet ve halk yceletirilerek dinden geri kalan boluk doldurulmaya allrken laik devlet adamlar, dnrler, bayrak gibi ulusal semboller neredeyse dini deerler atfedilerek ilahlatrld. Hegel, devleti Tanrnn yeryzndeki hali olarak tanmlad. Devlet, sadece kanun ve ynetim sistemi deil ahlaki kurallar ve mantkl amalar btn olarak hereyi bilen ve hereyi salayan olarak nitelendirildi. Viktoryenler sayesinde, Kilisenin egemenliinde olan eitimin devlet egemenliine geiiyle refah brokrasisinin ilk admlar atlm oldu. Bylece devlet daha nce kiliseyle ilikilendirilen pek ok grevi stlenmeye balad. Ulus-devlet bazen bilinli ama ounlukla bilinsiz olarak dini marjinalletirmi oldu. Avrupann din boyunduruundan kurtulmadan modernlemenin mmkn olmad gr tm dnyay etkilemitir. Dolaysyla Marksist diktatrlerden Lenin ve Maonun ateizmi zorla yaymaya almasna da amamak gerekir. Ne yazk ki 20.yyda oluan yeni laik inanlarn ou zehirli bir hal almtr. Marxn ideolojisi zerine kurulan Komnizm, Rus milliyetiliine srtn dayayarak istismarc bir yaklamla bilim ve kltr elerinden beslenmitir. Nazizm de srf bilimsel rklktan deil Alman milliyetilii ve ovenizminden de faydalanmtr. Hitler, dini sadece siyasi bir g salad takdirde kullanmtr. Gelien dnyada laiklik teorisi sadece soyut bir kavram olmakla kalmayp bazen acmasz olabilen bir eylem planna dnmtr. Hitler ve Stalin kadar gaddar olmasa da gelimekte olan lkelerin daha az dogmatik olan ok sayda lideri de ulusal btnlk ve yukardan aaya modernleme adna dini marjinalletirip laiklii uygulamay kafasna koymutur. Bamzda duran u fes cahilliin, banazln simgesi ve ilerlememize, ada medeniyetler seviyesine ulamamza engeldir, diyen Atatrk dinle devleti kesin biimde birbirinden ayrmtr. Bu aba zamannda dnya kamuoyu tarafndan olduka ho karlanmtr. Bat dnyas ayn olumlu tepkiyi ran ahnn laikleme ve modernleme abalarna da gstermitir. Hindistanda Nehru rgtl dini silip yoketmeye almtr. Ortadouda Naser ve Pehlavi ahlar lkelerinin cami ve sanayileme arasnda bir seim yapmak zorunda olduunu ve batl inanlarla banazln geride braklmas gerektiini savunmutur. Latin Amerikada da ilerleme adna kiliselere saldrlar dzenlenmitir. II. Dnya Sava sonrasnda kendisini Sovyet rejimine kar tanmlamak zorunda hisseden ve sava alkantlar arasnda hayat yeniden anlamlandrmak isteyen Avrupada din ksa bir sre iin yeniden canlanm olsa da Avrupa ekonomileri tekrar hz kazanmaya balad an eski ktada laiklik yeniden ne kmtr. Bu srada gelimekte olan lkelerdeki liderlerin ou Atatrkn izinden giderek modernlemeyle laikleme ilikisini toplumlarna yerletirmeye uramtr. Sadece Bat teknolojisini ve ekonomilerini ithal etmekle kalmam ayn zamanda dinin arka plana itilmesine dair Batl fikirleri de benimsemilerdir. Avrupal grlerden etkilenerek mollalara, din adamlarna ve ilkel uygulamalarna kar mcadele balatmlardr. Msrda ise Naser orta yolu bulmaya alarak slam marjinalletirmektense modernize etmeye almtr.
3 www.ozetkitap.com
*** Dier taraftan Amerika, ilerici laiklik yanllar iin her zaman bir sorun olmutur nk halk Tanrya inanmaya devam ettii halde modernlemeyi baarmtr. Amerikada yeni kurulan cumhuriyet laik bir dzendi ve bilinli olarak Avrupann feodal, kral ve din devleti dzeninin tam ztt olarak ekillendirilmiti. Dnyann kltr konusunda karar vermede son sz sahibi olan Avrupada, Amerika bir tuhaflk olarak grlebilir hatta belki de evrimsel bir ucube saylabilir. Avrupallara gre Amerikallar istedii kadar Tanrya tapmaya devam etsin dnyann geri kalan da modernletike Avrupay takip edecekti. Hatta Amerika ilerleyen zamanda daha ok laikleecekti. 20. yy ortasnda bunun olacana ynelik iaretler bile mevcuttu. Sosyolojik adan dinin zel hayatn dna tamayaca bir dnya dzeni ngrlyordu. rnein 1966da Time dergisi kapanda Tanr ld m? diye soruyordu. Amerikallara gre din toplumsal yaamdaki etkisini yitirmekteydi. 20.yy sonunda aydnlar insann sonunda Tanry geride brakt kansna varmt. Zaferi kazanan laiklik ve liberalizm olmutu. Ekonomist dergisi yeni binyl saysnda Yce Tanrnn lm ilann yaynlad. Oysa bugn Batl liberaller asl tuhaf olann laik Avrupa olup olmadndan endie duymaya balad. Gnmzde Amerikan modeli modernleme dnya apnda yaylmakta gibi grnyor. Pek ok lkede dinle modernlik birlikte varolabiliyor: in, Asya, Afrika, Arabistan, Latin Amerika lkeleri. Mesele yalnzca modernleen lkelerde dinin glenmesi deil dinin mesajn yaymak iin modern aralardan faydalanmas da sz konusu. Dini mahvettii sylenen demokrasi, piyasalar, teknoloji ve mantk onu glendirmek iin biraraya gelmekte. Nereye baksanz dinin kamusal alana geri dnn farketmeniz mmkn. 11 Eyll 2001de ondokuz Mslman gen Amerikaya saldrmam olsayd bugn Amerika ve mttefik kuvvetleri Irak ve Afganistanda lyor olmayacakt. Amerika, bir sonraki savan gelitirmekten vazgemedii nkleer silahlar nedeniyle ran slam Cumhuriyetine kar aabilir. Belki de Pakistanda bir atmaya srklenebilir. Ya da kendini Bat Afrikada Hristiyanlarla Mslmanlar arasndaki dini kargaann ortasnda bulabilir. Onuncu paralel boyunca Sudandan Filipinlere kadar olan corafyada potansiyel sava alanlar olduu kesin bir gerektir. Bu arada ok sayda eski anlamazlk da dini bir boyut kazanmtr. Filistinde altm yldr sren sava esasnda laik bir mesele olarak balamtr. 20.yyn banda Siyonistler Avrupann boucu dindar tara yaamndan kurtulmak iin Ortadouyu bir ka olarak grmtr. nceleri Ben Gurion gibi laik siyasetiler, banazln kendiliinden eriyip gideceini varsayarak 1948de yeni kurulan Musevi devletinde sadece evlilik ve boanma gibi konularda dini kurallarn geerli olmasn bunun dnda laik bir dzen yaratmay uygun grmtr. Filistin tarafnda ise Kurtulu rgt liderlerinin ou Hristiyan sosyalistken gnmzde taraflar Hamas, Yahudi yerleimciler ve Hristiyan Siyonistler oluturur. srailFilistin ekimesi, taraflarn hepsinin Tanrnn kendi yannda olduunu iddia etmesiyle ar kutuplam bir atmaya dnmtr. Msrda, Arap milliyetiliinin manevi lideri Naser, radikal Mslman Kardelii faaliyetlerini kstlamtr. Eskiden Komnist rejimle ynetilen lkelere bakacak olursak kitlelerin bamll dine olan balln yenileyen sadece in deildir. Rusyada Vladimir Putin, eskiden Rus arlarnn yapt gibi kendisini srekli dinsel sembollerle zletirmekte, dzenli olarak kiliseye gitmektedir. Sovyetlerin knden onbe yl sonra 2006da dzenlenen bir ankette nfusun %84nn Tanrya inandn, yalnzca %16snn kendisini ateist olarak nitelendirdiini gstermektedir. Atatrkn Trkiyesi u anda slamc bir partinin ynetimindedir. Cumhurbakan ve babakann eleri bir zamanlar gericilik sembol olarak grlen trban takmaktadr. Son birka yldr Hindistan Hindu milliyetisi bir parti tarafndan ynetilmektedir.
4 www.ozetkitap.com
Amerikada ise Evanjelistler saklandklar delikten oktan kmlardr. Dini haklar, neredeyse her eyalette kurumsallam politikann bir paras olmutur. Saclarn dine ballnn yannda solcular da din etkisinde kalmaktadr. Hatta din, laikliin kalbinin att yer olan Avrupada bile yeniden sahneye kmaktadr. Ancak elbette dindarlk asndan Amerikann ok gerisindedir. rnein Franszlarn sadece onda biri dinin hayatlarnda nemli bir yer tuttuunu syler. Ancak yine de Amerikada dinin canlann salayan etkenlere dair iaretler Avrupada da grlr. Gnmzde giderek artan biimde seme hakkn ahlaki dorularla dengelemek isteyen bireylerin cemaat aray, bir toplulua ait olma arzusu oalmakta. Vatikan bile 1960larda moderniteyi kucaklamt fakat sonralar Katolik Kilisesi, inancn daha geleneksel haline dn yapt. Son iki Papa ynetiminde Katoliklii modernletirmekten ziyade moderniteyi Katolikletirme amac gdlmektedir. Pek ok lke yneticisi Tanrya yakn hissettiklerini, dinlerine olan ballklarn dillendirmeye balamtr. Tony Blair babakanlk grevinden ayrldktan sonra Katoliklie dnm, Sarkozy Fransa cumhurbakan seilmeden nce dinin kamusal alanda daha byk bir rol oynamasn istediini aka ifade etmitir. Polonyada iktidar partisi Roma Katolik Kilisesinin sosyal retileri nda bir ahlaki devrim vaadiyle seilmitir.
DNN DRL
Tanr, Sanayi Devrimi kentlerinde lmse, sanayileme sonras gelimekte olan lkelerin ehirlerinde yeniden canlanmtr.
Mike Davis Sosyolog
Milyonlarca Mslmann Avrupaya akn dinsel tartmalar alevlendiren bir konudur. Mslman aznlklarn saysndaki art Avrupa siyasetinde ok nemli bir gndem maddesidir. U rnekler arasnda Madrid ve Londradaki bomba olaylar, Hollandal ynetmen Theo Van Goghun katledilmesi, Paris banliylerindeki isyanlar, Danimarkal izerin Hazreti Muhammed karikatrleri zerine kopan yaygara saylabilir. slamn yayl, laik halklar dinin nemini yeniden deerlendirmek zorunda brakmakta. i snfnn yaad mahallelerde, gmenler karsnda vatandalarn kendilerini Hristiyan olarak tanmlama ihtiyac duyma ihtimali artyor. Ayrca, Trkiyenin AB yeliine itiraz eden Avrupal liderlerin giderek younlaan bir ekilde Avrupann Hristiyan kklerini yeniden kefetmesine de yol ayor. Dinin kamusal alanda yeniden grnrlk kazanmasnn bir dier gstergesi de medeniyetler atmasnn farkl dinler arasnda deil batl inanllk ve modernite arasnda oluacan savunan laik aydnlarn feryatlar. Aydnlanma ve moderniteyle birlikte dinin gzden decei sanlsa da yaplan aratrmalara gre dnyadaki drt byk dine -Hristiyanlk, slam, Budizm ve Hinduizm- bal olanlarn says giderek artmakta. oumuza gre dindeki canlanma slamn dirilii olarak grlebilir ancak Hristiyanlk da hzla yaylmakta, zellikle de gelimekte olan lkelerde. ou yerde bir inanca bal olmak ayn zamanda refah da arttrmakta. Din insanlarn manevi deerlerinde art salad gibi maddi durumlarn da dzeltebiliyor. Dinin yaygnlamasnn zellikle zc yan ise dinin yanl trevlerinin serpilip gelimesi. Dnrlerin savunduu gibi sorgulayc ve mantkl bir din anlay yerine kutsal kitaplardaki mutlak hakikat daha revata. Adem ile Havvann 6,005 yl nce bulutuunu iddia eden veya cihad kat bir ekilde yorumlayan din trleri gibi. Amerikada hogrl kiliseler poplerliini yitirmekteyken muhafazakar kiliselere bal olanlar nfusun eyreine denk gelmekte. Bu durum kuruluunda zgrlk aray olan bir lkede halkn, elli yl ncesine kyasla dinsel anlamda zgrlk peinde olmad eklinde deerlendirilebilir. slam dininde de ar ve yakc ularn yaygnlat grlmekte. Amerikal muhafazakarlarn bkp usanmadan tekrar ettii gibi bunun nedeni de ksmen Suudilerin petrolden kazandklar paray kkten dinci medreselere yatrmas ve Kurann Vahabi yorumlarn ieren milyonlarca nshann maliyetini karlamasdr (rnein Vahabi yorumunda cihad srf kiisel mcadele
5 www.ozetkitap.com
olarak yorumlanmaz, slamn temelini oluturan gerek bir sava olarak vurgulanr). Fakat bu her zaman bir seim meselesidir. Arabistanda Bat kltr ve nfuzunun yaylndan endie eden herkes kkten dincilie snmtr. Bata Avrupa olmak zere Mslmanlarn aznlk olduu lkelerde ise slam hereyden te bir kimlik araydr. Ar dincilik kuaklararas atmann bir eidine dnmtr. Batda doan Mslman kzlar kimlik araylar nedeniyle balarna trban takmay semeye ynelmitir. Oysa ki yllar nce Pakistandan veya Fastan Avrupaya gelen annelerinin ilk yapt ey bartlerini karp atmak olmutu. Nfus da dinin yaylmasnda bal bana bir etkendir. Dindar insanlar ok daha erken evlenip ocuk yapmaktadr. Bu demektir ki dindarlarn says katlanarak artmaktadr. Dier yandan iklim deiiklii de dini etkileyecektir. Toplumlararas rekabet 13.yyda yaanan Kk Buz Devrinde olduu gibi ktla ve kyma yol aabilir. O dnemde Avrupada Hristiyanlar Yahudilere; Afrika ve Asyada da Mslmanlar Hristiyanlara saldrmt. Ateistler asndan sinir bozucu baka bir durum ise laikliin ne srd gibi dini kucaklayan insanlarn illaki zayf, korkak ve cahil olmamalardr. Bu ounlukla dorudur, aresiz insanlar umudu dinde bulur ancak tablo her zaman byle deildir. Dnyann birok yerinde inan patlamasna neden olan kesim tahsilli orta snf insanlardr. Trkiye ve Hindistanda modernleme Atatrk ve Nehrunun istedii gibi gayretli bir burjuvazi yaratmtr ancak bu insanlar gnmzde dinci partilerin en ateli savunucular olmutur. Ticari gnen ve din arasndaki ilikiye en arpc rnek inin byk kentlerinde grlmektedir. Serbest piyasa ekonimisiyle kilise iie gemi gibidir. Kiliseye bal cemaat ayn zamanda hissedardr. ABDde pek ok Evanjelist iyi eitim grm ve iyi para kazanan kiilerdir. Onlar iin ebedi gerekleri bulmak iin ncile bakmak yeterlidir ancak bu eski bir yazt olmaktan te modernitenin iddetli akntlar arasnda yol gsterici bir klavuzdur. Hristiyanlk zerinde bu kadar fazla durmamzn nedeni moderniteyle dier dinlere oranla daha uzun sreli bir ilikisi olmasdr. slam, dnyann pek ok yerinde moderniteyle birarada varolabiliyor ancak anavatan Arap dnyasnda durum pek yle deil. Genel anlamda oulculukla baetmekte zorlanan bir dnya dini denebilir. Bu durum dinler aras rekabet asndan nemli bir yer tekil eder. slamn herhangi bir Reform veya Aydnlanma geirmedii camiyle devlet arasndaki ilikiden, kk hcre etiine kadar her tartmada fark edilebiliyor. Bu yzden de Hristiyan kltrnn bunlar oktan atn sylemek yeni bir keif saylmaz. Amerikann din kavramna dair kendi uyarlamasn nasl pazarlayp ihra ettiini iyi kavramak gerekir. Amerika, balatt Hristiyan yanls sinema piyasasnn yannda dini politika konusuna da nclk ederek kltr savalarn da ihra etmekte. Ayn zamanda da rselenmi sper g olarak dnyann yeni din savalaryla uramak zorunda.
Hakikat, Deiim ve oulculuk

Dinin ykseliinin itici gc nedir diye sorduumuzda hakikat ve hakiki bir deiimin karm olduu cevabn verebiliriz. stelik modernitenin gl akntlarnda boulmadan yol alabilmek iin insanlarn, dini ne olursa olsun inlarna tutunup bunu bir are olarak grd yadsnamaz bir gerek. Batdaki siyasi kesimler ge de olsa dinin gcne uyanm durumda. Vahiyle gelen hakikat, inananlar arasnda byk rabet grmektedir. Gnmzde din zellikle Amerikada kuvvet bularak bymektedir. Hem de koldan: ekonomik g, kltrel e ve siyasi stnlk olarak. Bu balamda oulculuk da ne kmaktadr. Deien srf din deil dinin siyaset zerindeki etkisidir. Geriye dnp baktmzda dinin siyasi bir g olarak yeniden ortaya k Usame bin Ladinin, Yahudiler ve Hristiyanlara kar cihat ilan etmesinden ok nce gereklemitir. En nemli dnm noktas 1967deki Alt Gn Savadr. Uradklar hezimet nedeniyle Araplarn ou Naserin laik Arap milliyetiliinden radikal slama gei yapmtr. 1967de
6 www.ozetkitap.com
Naser komutasnda savaa Toprak, Hava, Su naralaryla giden ordu alt yl sonra Enver El Sedat komutasnda Allahu Ekber diye tekbir getirerek savamtr. Ayn zamanda srailin mucizevi zaferi dinin siyasette daha nemli bir yer tutmasna neden olmutur. 60larda balayan dinin yeniden glenmesi sreci 1970lerde hz kazanmtr. Amerika Hristiyanlklarn gururla ilan eden bakanlarn semeye balamtr. ran ah tahttan indirilerek Humeyni baa gemi; Ziya l Hak Pakistan iyice Mslmanlatrmaya balam; Sri Lanka Budizme anayasasnda resmi olarak yer vermitir. Bu srada Komnizm kart Papa Katoliklerin bana gemitir. 70lerdeki bu deiimin nedeni elit laikliin fazla ileri gitmesine kar inananlarn isyan eklinde deerlendirilebilir. Devlete ve siyasete gven kalmaynca halk arasnda dine dn balamtr. rnein Amerikada Yce Mahkemenin krtaj yasallatmas ya da ndra Gandinin Hindulara eziyet etmesi ok byk tepkiyle karlanmtr. Laiklik asndan bakacak olursak durum 70li yllarda laiklikle ynetilen devletlerin kyle de akmaktadr. Sovyetler Birliinin eytani oyunlarnn Marksizmi alay konusu haline getirmesi, kapitalizmin petrol arz-talep dengesizlikleri ve hiperenflasyon gibi ksteklere taklmas ve daha genel olarak siyasetilerin su ve isizlik gibi sorunlar zebileceine dair kukularn olumas dnyann her yerinde hkmetlere olan gveni sarsmtr ve bu devinim 70lerden beri bu ekilde srmektedir. Dinin glenmesi de bu etkiye tepkinin sonucudur. Ar slamclar radikal Musevilik ve Hinduizmin trmanmasna katkda bulunmutur. Bunun sonucunda da mollalarn cokusu artmtr. Bir anlamda kart taraflar birbirlerinin gelimesini salayan ortamlar hazrlamtr. Ancak dinin ne kmasnda daha derinden giden bir dalga olan kresellemenin pay byktr. Laiklik savunucular byk bir sknt iindedir nk dinin ykselie geiren nedenlerin kapitalizminin baarsn salayanlarla ayn olmasdr: rekabet ve seim. Dinin diriliinin arkasndaki rekabeti mekanizmay anlamak iin Adam Smithin Uluslarn Refah eserine ve Amerikan anayasasna bakmak yeterli olacaktr. Adam Smith serbest piyasann hrsla olduu kadar Tanryla da beraber altn ne srer. Balarla geinen yerleik olmayan din adamlar toplumun alt kesimlerine din propogandasnda kurumsallam din adamlarndan daha heveslidir. nk maal din adamlar patronlarna yaclk yapmakla daha ok meguldr. Avrupa tarihinde bunun rneklerine sk rastlanr. Amerikan Anayasasnda yaplan ilk deiiklik din ve devlet ileriyle ilgilidir. Dinin kurumsallatrlmasna veya dinin serbeste uygulanmasna dair kongrenin hibir karar alamayaca kanunda aka belirtilmitir. Bu, hem muhalif grte olanlarn isteklerine uygun olarak devletin dinden uzak tutulmasna hem de Thomas Jefferson gibi ruhban snf kart olanlarn kiliseyi devlet ilerinden ayr tutma isteine hizmet eden uzlatrc bir maddedir. Sonu olarak bu madde Amerikan dindarlnn itici gcn oluturmu ve kiliseye katlmann bal bana gnll bir faaliyet olduu, farkl dini gruplarn rekabetine olanak tanyan yeni bir lke tipinin ortaya kmasn salamtr. Dinin serbest piyasasnda ilk baar rnei vaazlarnda sade bir dil kullanan Metodistlere aittir. 1771de lkede sadece 550 olan say 1861de1 milyona ulamtr. Rekabet ruhu dier dinleri de etkilemektedir. Getiimiz yzylda pazar pay en ok den din olan Budizm inanna gre insanlarn ikna edilmek yerine inanc kendi ilerinde kefetmeleri gerekir. Buna ramen deiim grlmektedir. rnein Gney Korede Budist rahipler Protestanlarla baa kabilmek iin inzivaya ekildikleri dalardan ehirlere inip meditasyon merkezleri kurmaktadr. Hinduizm ise kendini koruma konusunda daha bilinli davranmaktadr. Hindistann baz eyalatlerinde dokunulmazlar denen parya snfn Mslman veya Hristiyan olmaya ikna edilmelerini engellemek iin din deitirme kart yasalar karmtr. te yandan Hindu aramlar yaam sanatn yaymak zere dnyann 141 lkesinde hizmet vermektedir. Bu yar slamn baarsn da krklemektedir. Suudi Arabistan, dini inan polis ve hapishanelerle zorla dayatmaktadr. Kar kanlar lmle cezalandrmaktadr. Pek ok slam lkesinde camiler devlet yardm almaktadr. Bu Adam Smithin anlayna ok ters bir durumdur. slam, Hristiyanlk kadar ateli bir ekilde dini yaymaya alan bir sistem deildir. Takipileri dinlerini yaymaktan ok geleneksel Mslmanlara
7 www.ozetkitap.com
zm bulunmasn zorlatrmakla ilgilenir. Yine de slam dininin iinde de grndnden ok daha fazla rekabet mevcuttur. Camiler u ya da bu imamn retilerini takip etse de asl yetkilerini Kurandan alrlar. mamlar buna gre istedikleri gibi vaaz verebilir. Mega camiler denen, ok byk camiler yaplmaktadr. Mesela Londrada yaplmas planlanan cami oniki bin kiilik olarak tasarlanmtr. Televizyonlardan ve internetten vaaz vermek, fetva karmak da Avrupa ve Ortadouda yaygnlam durumdadr. slam dnyas, halen zgrlk anlamnda Hristiyan aleminden ok geridedir. Kamusal alandan din basksnn kalkmas ve grlerin zgrce tartlp ifade edilmesine zemin hazrlanmas gerekmektedir. slamn moderniteyle ilgili baarszlnn znde de oulculua kar duruu yatmaktadr. Rekabet seime olanak tanr. Eskiden, Amerika hari dnyann pek ok yerinde yukardan aaya ileyen din ve devlet sistemi artk din asndan giderek daha fazla aadan yukarya ilemektedir. Gnden gne artan bir ekilde insanlar, bir inanca tabi olarak domak yerine dinlerini kendileri semektedir. Hangi dini, dinin nasl bir trn, hatta dinsizlii benimseyeceklerine dair seimlerine kendileri karar vermektedir. oulculuk elbette eskiden de vard ancak hibir zaman u anki kadar byk apl olmamt. Gler de oulculuu tevik eder. Byk metropollere baktmzda farkl dinlere ait tapnaklarn sayca arttn grrz. Esas ilikinin modernite ve laiklik arasnda deil modernite ve oulculuk arasnda olduu yeni yeni anlalmaktadr. nsanlar, tanryla olan ilikilerini kendi seimlerine gre ekillendirmektedir. Dinin devlet ilerinden ayr ve zgr olmas yozlamay engelleyecektir. Dinsel seimin kamusal hayat zerinde ok byk bir etkisi vardr. nsanlar doutan bir dine mensup olmak yerine kendi dinlerini kendileri seebildike bu konuda daha bilinli davranacaklardr. Ne yazk ki bir dini inana kr krne ballktan kaynaklanan i savalarn says hi de az deildir. Halbuki bir dine bal olmak iddete bavurmak anlamna gelmemeli aksine kozlar seim sandnda paylalmaldr. Dnya apnda insanlar yeni zgrlklerini dinin siyaset zerindeki rolnn azalmasna deil artmasna ynelik kullanmaktadr. Moskovadan, Kahireye, Pekine kadar yeni demokratikleen toplumlar Tanry yeniden kamusal alana sokmutur ve Batdaki son derece laik d politika messesi de bu durumla baetmeye almaktadr. Gelimi toplumlarn en belirgin zellii oulcu olulardr. Protestanln ykselii de vicdani zgrle yaplan vurgunun Kuzey Avrupadaki ekonomik gelimeyi glendirmi olmasndandr. Dini zgrlk modern dnyann byk ksmnda demokratik toplumlara giden devinimi hzlandrmtr. Batl toplumlarda ifade ve vicdan zgrl seim hakk kadar nemlidir. oulculuk kartl ve Mslman lkelerin oulculua direnii slam asndan ifte tehlike oluturmaktadr. Hem iktisadi gelimeyi engellemekte hem de uzun vadede oulculuun insanlarn dine yaklamn salamadaki roln yadsmaktadr. Pluralizm, yani oulculuun en nemli snav din deitirmeye ynelik taknlan tavrdr. nsanlar, dini bir cemaate katlma veya bu cemaatten ayrlmada tamamen zgr braklmaldr. Mslmanlar genelde din deitirmeye- elbette slam semeye deil, Mslmanlktan vazgeilmesinescak bakmazlar hatta bunu dneklik olarak adlandrarak tamamen kar karlar. rnein Suudi Arabistan ve Afganistanda buna ynelik lm cezas bile uygulanr. Suudi Arabistan ve randa dini eletirmekle rejimi eletirmek arasnda hibir fark yoktur. Dinle siyaset tamamen iie gemitir. Lbnanda politik gler Mslman ve Hristiyanlar arasnda blndnden bir cemaati terketmek siyasi bir eylemdir. slam dnyas dnce ve ifade zgrl asndan ok geridedir. Kamusal hayatta youn bir dini bask mevcuttur. oulculua duyulan tiksinti slam aleminde hereyi adeta zehirlemektedir. Otorite ve gelenei sorgusuz sualsiz kabul etmeyi gerektirdiinden entellektel ve sanatsal yaam snrlandrmaktadr. niversitelre istedikleri kadar para aktsnlar teokratik yap olduu srece zeki ve yetenekli insanlarn baka lkelere gitmeleri kanlmaz olacaktr. Arap dnyasnda yaayan orta karar Mslmanlarn ou tketici hatta baz yerlerde semen olarak zgr bir hayat srdrmektedir. zellikle iiler, Sunnilere kyasla daha az kktendinci olduklarndan slamn yeni koullara uyum salamaya elverili olduunu vurgularlar. 2007de Msr ba mfts Kurandaki
8 www.ozetkitap.com
ayetlere dikkat ekerek din zgrl ilkesine kucak aan bir makale yaynlam ve slam aleminde imekleri zerine ekmitir. Kuranda isteyenin dine inanp isteyenin inanmamakta zgr olduu ve inanca ynelik hibir mecburiyet olmad ok ak bir ekilde belirtilmektedir. slamn yeniden dzenlenmi versiyonunun douuna uygun zemin asndan Trkiye ve de Avrupa ve ABDde yaayan Mslmanlar umut oluturmaktadr. AKP, slam moderniteyle ahenkli hale sokmak iin aba gstermektedir. Kendisini Atatrkn laikliinin koruyucusu sayan ordu, slam yanls hkmeti devirmek iin darbe planlarna bile rabet etmektedir. Anayasa mahkemesi 2008de partiyi kapatma kararnn ucundan dnmtr. te yandan AKP de alkol yasa, milli eitim mfredatndan evrim kuramnn kaldrlmas gibi konulara scak bakmaktadr. Buna ramen temelde demokrasi ve oulculuk ilkerini kabul etmi grnmektedir. Partinin gc giderek byyen dindar ve ekonomik adan dinamik bir orta snfn desteine dayanr. Bu adan radikal slamc evrelere yaknlaacak olanlar da merkeze ekmekte baarl olmaktadr. dam cezasn kaldrm, kadnlara tannan haklar arttrm, yeni niversiteler am ve krtaj yasaklamaktan kanmtr. Avrupadaki Mslmanlar ise radikal uta olanlara ramen hzla artan Mslman orta snf sayesinde umut vaadetmekte. Yeni yeni ortaya kan Mslman aydnlar moderniteyle slamn uyumu iin aba gstermekte. Avrupada yaayan Mslman kadnlar daha ge evlenerek daha az ocuk dourmakta ve icne dahil olarak ekonomiye katk salamakta. ABDde benzer bir durum szkonusu. Bylece reform zihniyetine sahip Mslmanlar iin potansiyel bir kaynak oluturmakta. Gl bir ekonomiye bal olup oulculuk ilkelerine ve kiisel haklarna sahip kmaktalar. Orta snf ve genel geer olarak deerlendirilen Amerikal Mslmanlar dinine bal bir Mslman olmakla modern bir toplumda yaamann bir eliki olduunu kesinlikle dnmemekte ve Amerikaya yerleen Mslmanlarn Amerikan adetlerine uyum salamalar gerektiine inanmaktalar. Aratrmalara gre ibadetlerini yerine getirme ve dine verdikleri nem asndan Amerikal Hristiyanlarla benzerlik gstermekteler. Tarihsel adan ok kat bir tarz olan Katolik inancnn deiimini buna paralel olarak deerlendirmek mmkndr. Bir lkenin tek bir dini olduunu savunan Vatikan, bunun tersine insanlarn zihniyetini deitirmektense halkn iradesiyle birlik olmann Katolik dinini gelitirecek tek yol olduunu savunan Amerikan Katoliklerinin basksyla bu grn deitirmek zorunda kalmtr. Vatikann oulculuu kabul etmesinin etkisi pek ok lkede hissedilmitir. 1974-1989 arasnda otoriter rejimden demokrasiye geen 30 lkenin ou Katoliktir. Bu adan u andaki papann slama bak ilgintir. 16. Benedict, slam aleminin aydnlanma fikirleriyle yzlemesinin gerektiini; bunun inancn zayflatmak deil iki kavram benimseyerek yaplabileceini ve dinler aras iten bir diyalog iin bunun mecburi olduunu ne srmtr. lki dinsel zgrln kabul ikincisi ise dinle devlet ilerinin ayrlmasdr. ok sayda Mslmann buna hemen olumsuz tepki vermesi de daha katedecek ok yollar olduunu gstermektedir.
AMERKAN TARZI
Tarihe tarafsz bakarsak Amerikayla ilgili gerek karmza kacaktr: 1. Amerika bandan beri dindar deildi, sonradan dindarlat. 2. Din ve modernite Amerikada hibir zaman Avrupada olduu gibi birbirine dman olmad. Aksine birlikte bydler. Amerika modernletike kiliseye gidenlerin says artt. 3. Amerikada dini yaamn anahtar ok sayda mezhebe/tarikata blnm olmasdr. Amerika en bandan beri laikle dindarn tuhaf bir karmyd. lk yerleimcilerin bazlar zulmden kaan dindar mutaassplar; bazlar da para peindeki iadamlaryd. Geri kalan ise hem Tanrya hem de hrs ve servete tapanlardan oluuyordu. Kilise katlm zamanla dmeye balayan Priten New England kolonisinin saf dindarl ngilteredeki yarglarn tecavzc, hrsz ve katil gibi adi sulular ceza olarak Amerikaya gndermesiyle daha da bozuldu. ngilteredeki Anglikan Kilisesinin denizar uzaklktaki eyaletine ayracak ok az kayna vard ve smrgeciler ttn yetitirmek iin ihtiya duyduklar, saylar
9 www.ozetkitap.com
giderek artan klelerini dine dndrmek iin ok az aba sarfetti. Amerika dindar domad gibi balangta oulcu da deildi. Koloniciler elbette yeni ktaya yelken aarken Hristiyanl gtrmeye gitmilerdi. Teokrasi yanllar krbalama, idam gibi vahi cezalandrmalarla insanlar dini kurallara uymaya mecbur edince ngiliz hamileri mdahale etmek zorunda kald. Hatta ngilterenin yurt topraklarnda olduu gibi smrgelerinde de Protestanln her trlsne izin veren Hogr Kanunu karld. Amerikann hogr merkezine dnmesinin nedeni bu kadar byk bir lkede asayii salamann imkansz oluuydu. 17.yy ortasndan itibaren Virginia gibi ar tutucu blgelerdeki kilise yetkilileri muhaliflerin zerine ullannca bu insanlar farkl yerlerde kurulan lml saylan kasabalara snd. Yatrmclar da bu dini zgrlkten yararlanarak daha fazla insan bu blgelere ekmeye balad. Bunun sonucunda greceli olarak az sayda bir nfus iinde arpc miktarda dinsel eitlilik olutu. Amerika Byk Uyanlarnn ilkini 1730-1740larda yaad. Etkileyici vaazlaryla ehirden ehire dolaan rahipler halkn dini duygularn tetiklemeye balad. Bu ayn zamanda rekabeti de beraberinde getirdi. Yeni kurulan mezhepler her eit inanan saflarna ekmeye balad. 1780lere gelindiinde dikkatler, insann Tanryla olan ilikisinde deil, Amerikann anavatanla ilikisi hakkndaki ateli tartmaya younlamt. Amerikada en ok hayranlk duyulan aydnlar artk din adamlar deil devlet adamlaryd. Siyasi bilimler ilahiyat tahtndan indirmiti. Devrim ncesi Amerikada din o kadar da istisnai deildi. Avrupaya kyasla ok daha fazla tolerans ve oulculuk mevcuttu. Ancak smrgelerin ou devlet tarafndan desteklenen bir din dnyasnda yayor, kiliseye vergi dyordu. Amerikal bakanlar da Avrupal meslektalar gibi sradan halkn batl inanlara ve hayvani zevklere dknlnden yaknyordu. Amerikann yolunu Avrupadan ayran esas unsur Amerikan Devrimi oldu. Amerikallar Aydnlanma fikirlerini benimseyip uygulad ancak dini prensiplerine bal kalmaktan da vazgemedi. Avrupada devlet ve dini kurumlar o kadar iie gemiti ki birine dokunmadan dierine saldrmak mmkn deildi oysa Amerikada byle bir zletirme zerinde fazla durulmadndan baz din adamlar da devrimi destekledi. Fransz Devriminde olduu gibi din dmanl yaplmad. Bamszlk Bildirgesinde dinle ilgili herhangi bir skntdan bahsedilmiyordu. Yaplan devrim esasnda laik bir meseleydi. Amerikann kurucularnn derdi dini deil tamamen politikti. Despotluun nasl nlenecei, aristokrat ya da ruhban snfndan olsun belirli bir kesimin sradan halka kendi isteklerini kabul ettirmesinin nasl nne geilecei, zgrln nasl korunacana kafa yordular. Devrimin zn, dinle devleti birbirinden ayrmak ve erkler ayrl oluturmakt. Bu durum dinin modern dnyada da hayatta kalabilmesine olanak tand. Devlet ynetiminin dine karmamasna dair alnan kararnn Amerikann tm dnyadaki en dindar lke olmasnda byk pay vardr. Anayasada herhangi bir dini messeseye hrmet edilmesi ve serbeste ibadetin yasaklanmamas hem toplumda yukardan aa ve aadan yukar bir hogr olumasna hem de insanlarn zgr iradeleriyle dinlerini seebilmesine olanak salad. Din alannda oluan serbest piyasadan pay kapabilmek iin din adamlar arasnda rekabet olutu. Rahipler insanlarn ayana giderek onlar ikna etmek iin birbiriyle yarmaya balad. u anda da Amerikaya giden yabanclar en ok artan din piyasasnn bu kadar gl olmas ve dini rnlerin yaygnldr. Daha balangta bylesine radikal bir yol izilmesinin nedeni devletin kurucularnn Avrupa tarz zellikle ngiltere modeli bir kilise messesesi istememesiydi. Bu, dini kamusal alandan uzaklatrmak anlamna gelmiyor; dini inan insanlarn vicdanna brakyordu. Bu ilke bir kez benimsenince dini basklarn sona erip kilise messesinin yerle bir olmas kanlmazd. Devleti dinden uzak tutmak isteyenlerle dini devlet ilerinden uzak tutmak isteyenler arasnda kurulan garip ittifak sayesinde dini zgrlk yasas kartld. Devrim ve sava arasndaki dnemde kiliseye giden Amerikallarn oran 1776da %17den 1850de %34e ulat. Bu hzl deiim yeni bir uyan, adeta yeni bir devrim niteliindeydi. Metodist ve Baptistlerin ykseliinin yan sra Siyahi Kilise de ortaya kt. Bir yandan zgr insan temel alan Evanjelistlerin says artt bir yandan da Amerikanlatrlm bir din olutu. Yeni kurulan gnll
10 www.ozetkitap.com
dernekleri ve kiliseler etrafnda yeni topluluklar meydana geldi. Gmenler de bu cokuya dahil oldu. Amerikallar dine dnmenin herkesin ahsi seimi olduu grn benimsemekle eit frsat fikrini de kucaklamt. Avrupada eskiye dair hereyi temsil eden kilise yeni ktada devrimin ocuu olmutu. Evanjelistler, ruhban snf ve rahiplik eitimi almam kiiler arasndaki ayrm kaldrnca karizmatik dini liderler ortaya kt. 19.yy Amerikasnda eitimli kesim, Avrupada grld gibi din ve ilerleme arasndaki ekimeye kaplmad. Bilim dnyasnda da dnen, akll mantkl birinin dindar olamayaca gibi bir kan hakim olmad. Halkn tm itenlikle inansn inanmasn, din, cumhuriyet kurumlarn oluturulmasn salayan ve yeni ulusu birbirine kenetleyen bir unsur olarak grld. Dolaysyla Amerikan tarz dinin mantk ve zgrlkle ilikisini Avrupadan ok farkl biimde ekillendirdi. Cumhuriyetilik, liberalizm ve Protestanlk kartrlp stne bir de Tanrnn eklendii bir eye dnt. Sava dindar Amerikay klelik yanls Gney ve klelik kart Kuzey olarak ikiye bld. Her iki tarafn ordular da Tanrya dua ederek sava meydanna kt. Bu da savan ok kanl olmasn ve Gneylilerin yenilgiyi ok zor hazmetmesine neden oldu. Katolikler ve Protestanlar arasndaki atmalar kztktan sonra geleneklerine ar bal olan Katolikler refah devletine balanmaya alld. Yeni gelen gmenler kiliseleri sayesinde Katolik kimliklerini devam ettirebildiler. Amerikallar hangi mezhepten olurlarsa olsunlar Tanrnn seilmi milleti olduklarna inandklarndan ulusal kimliklerine de dine olan ballklar gibi baldrlar. Bylesi bir Hristiyan milliyetilik byk sonular dourmutur. Amerikallar topraklarn geniletmeyi dini adan gerekelendirmitir. Toprak ve altna hcum ayn zamanda yeni insanlarn Hristiyanlatrlmasna dayanmtr. Byk bir ktaya yaylp Kzlderilileri ve Meksikallar kenara iterek Amerika yeni vadedilen topraklar olarak grlmtr. Dnyay gelitirme arzusu ksa srede Kuzey Amerikann dna tam ve Amerikann ilk kez yabanc bir toplumu gelitirme abasna da yine din ilham kayna olmutur. u anda ABDnin Hawaii eyaleti olan Sandvi adalarna misyonerlerini yollayp yerli halka ncili gtrerek uygarlatrmay amalayarak adalar ele geirmilerdir. Zaman iinde Hristiyanl yayma, misyonerlik, diplomasi ve emperyalizm arasndaki balantlar giderek glenmi, misyonerle Amerikann dier lkelerle ilikilerinde ok nemli bir rol stlenmilerdir. Amerikann in, Japonya, Siyam ve Osmanl Devletiyle yapt ilk anlamalar misyonerlere zulm etmeksizin grevlerini yapma hakk tanmtr. Amerikann dindarl ne kadar byk olursa olsun kendi corafyasnn snrlarn aan ve kendini her zaman hakl gren arsz bir emperyalizme dnmtr.
Amerikann Modernitenin Sarsntlarndan Kurtuluu

Amerikann serbest din piyasas laiklikten Avrupa kadar youn olmasa da bir biimde etkilenmitir. Modernitenin ykc yanlar ABDyi de eski ktada olduu kadar ypratmtr. lk gerileme, Amerikaya kimlik kazandrma adna ok ey yapan baskn Protestan kltrnn, laiklik yanls liberaller ve laiklie direnen radikaller arasnda blnmesidir. kincisi Protestanln zellikle radikal Protestanlarn iki ve Darwinle olan mcadelelerinde aalanmalardr. nc yenilgi ise daha karmaktr. II.Dnya Sava sonras siyasi oluum Amerikanlamann sembol olarak Judeo-Hristiyanla kucak amtr. Bu srete dinin insanlarn yaamlarndaki ve toplumsal alandaki rol tam olarak yok olmasa da tehdit altnda kalmtr. 20.yyn sonunda Amerikada din daha nce olmad kadar azgn ve ykc bir ekilde geri dnmtr. Dindar Amerikadaki ham canlla karn modernitenin ykc unsurlarndan kamak olanakszd. Entellektel yaam, zellikle niversiteler giderek laikleti. Eskiden aynen ngilterede olduu gibi niversite sralarnda din adamlar yetiiyordu. Bu durum 19.yy sonlarnda deiime urad. Puritenler tarafndan ilahiyat odakl kurulan Harvard radikal bir deiimle yeni bir niversite modeline dnt. niversitelerin amacnn ebedi hakikatleri alamak deil dnyay anlamak ve bilgiyi gelitirmek olduunu
ne srdler. Bylece fikirler de piyasaya srlecek ve renciler de ortaya atlan kuramlardan istediklerini seebilecekti. niversiteler, laik aratrma kurumlar olma yoluna girince ynetim kurullarndaki din adamlarnn yerini i adamlar ve bankaclar ald. Pek ok akademisyen bilinli bir ekilde din dman oldu. niversitelerdeki devrim Amerikann aydn kesimine dorudan yansd ve daha da geniledi. En iyi uyum salayann tutunup ayakta kalabilecei grn insan toplumuna uyarlayan sosyal Darvinizm ok gl bir akntyd. Kendini stn gren aydnlar arasnda ve pek ok eyalette ok rabet edilen bir akma dnt. Sosyal Darwinizmin acmaszlndan holanmayan pek ok entellektel Aydnlanma fikirlerini kabul ederek tarihin bilimin ve batl karanlk arasnda bir mcadele olduu grnde birleti. Ya bilim kazanacakt ya da din. Kurucularn sarslmaz grleri sosyal Darvinizm ve ekonomik indirgeme karsnda zlmeye urad. Amerikann en iyi hizipilerinden Ambrose Bierce phecinin Szl adl (daha sonra eytann Szl olarak yeniden isimlendirilecek olan) kitabnda korku ve umudun ocuu olan dinin cahil chelaya Bilinmeyenin doasn aklamaya altn syleyerek dini yaymaya alanlarn da ikiyzl dangalaklar olduuna dikkat ekiyordu. Karizmatik hatipler modernitenin getirdii yeni teknolojileri Tanrnn gnderdii hediyeler olarak grp bu bululardan en iyi ekilde faydalanmtr. Amerikan dinin yaratclna en iyi rnek, Bill Clinton, Sarah Palin ve daha birok nlnn de takipisi olduu Pentecostalizm akmdr. Azat edilmi kle bir aileden gelen bir gz kr, opur bir zenci olan William Seymour tarafndan 1906 ylnda balatlmtr. Bu insanlar yeteri kadar itenlikle dua ederlerse sann yeniden yeryzne geri dneceine inanrlar. Fakir, aresiz umudunu kaybetmi insanlar hemen akmn takipisi oldu. Amerikan ryasnn vcut bulduu, bolluk ve gelimenin oda, Yeni Kuds olarak grlen Los Angeles (LA) ehri olumlu bir bak as ve teknoloji sayesinde yaanamaz bir corafyay yaanlabilecek hale getirilmesiyle oluturulmutu. Kentin karanlk yn ise beyaz st snfla onlara hizmet eden farkl rklardan aznlklard. Gney ve Ortabatdan yeni bir hayat kurma umuduyla ehre g eden ve aradn bulamayp iilik veya hizmetkarlk yapan kesim Pentekostalizm inanna rabet ettiler. st kesim ayaktakmnn Yeni Kudsn kapsn bulduklarn iddia etmeye cret etmelerinden rahatsz olmutu. Ancak bu yeniden dirili hzla devam etti. 1922de A.S. McPherson adl bir kadn vaiz Pentekostalist akmn nderliine geti. Kurulan kilise korosunda Anthony Quinn de vard. Hatta Charlie Chaplin bile akma olan hayranln dile getirdi. Hollywoodun Altn andan umulan herey bu kadnn vaazlarnda bulunabiliyordu. LAde balayan, nce bir zenci sonra bir kadnn nderliinde gelien bu akm balarda eitimli st snf tarafndan youn tepki grm ve eletirilmi olmasna ramen giderek tm lkeye ve radyo yaynlar sayesinde lke snrlarn at. u anda ise dnyada en hzl yaylan akmlardan biri haline gelmi bulunmakta. II. Dnya Sava Amerikan dindarlnn zirve yapmasn salad ve sava sonrasnda da devam etti. O dnemde yaplan anketlere gre Amerikallar sanayilemi lkeler arasnda en dindar olanyd. Son moda dinine bal olmakt. Politikaclar dinle vatanseverlik ban pekitirerek Souk Sava srasnda dini ulusun kalkan, Amerikann gizli silah olarak ne kardlar. Tanrnn Amerikan ynetiminin ve Amerikan tarz yaamn belirleyicisi olduu toplumca kabul gren bir grt. Bu ayn zamanda dini hogrnn de artt bir dnem olmutur. Nazilerin Yahudi Soykrm Amerikada varolan Yahudi dmanln gzden drmtr. Savatan kap Amerikaya snan Yahudilerle birlikte Amerikal Yahudi nfusunun giderek artmas ve entellektel baarlar toplumda dini hogry tevik etmitir. Amerika ncelikle ayr gruba ayrabileceimiz byk bir topluluktur. Protestan, Katolik ve Musevilerin birbiriyle kaynamasyla Amerikan Devletine skca bal Protestan Amerikal, Katolik Amerikal ve Musevi Amerikallar olumu dolaysyla Judeo-Hristiyan bir ulus domutur. Din, vatanperverlik simgesine indirgenmekle kalmam yukar doru sosyal hareketliliin sembol haline gelmitir. O dnemde dinine bal olmak Amerikan ryasna ulatracak ucuz bir bilete benzetilebilir.
Avrupada solcularn ateizmi kucaklamasnda hatta Hristiyan Sosyalistlerin kilise messesesini eletirmesinde olduu gibi siyasi muhalifler kiliseye de kar gelmeye mecburken; Amerikada en azndan 1960lara kadar solcularn da muhafazakar kartlar kadar Hristiyan olmas muhtemeldi. Ancak Eisenhowern vurgulad gibi neye inanrsan inan yeter ki inan felsefesini takiben din konusunda anlamaya varlmasyla dengeli bir durumolutu. Ancak bu denge, dinin ve inancn sadece Amerikan bireysellii taraftar olmak anlamna geldii 60l yllarda deiiklie urad. Amerikan siyasi tarihi asndan Kennedynin Katolik oluunun zerinde durmay, dinin sivilliinin zirvesi olarak deerlendirilebilir. Yurttalk Haklar Hareketi ve Sava Kart Hareket gibi sol grl protestolar dini hrslarn yeniden siyaset sahnesine kmasna neden oldu. ki hareket de Martin Luther King gibi dini ynden nemli ahsiyetlerin ba ekmesiyle meydana geldi. 20.yyn ilk yarsnda Evanjelistler tarafndan fieklenen dini ekime alkol ve evrim tartmas zerinden yrtld. kinci yardaysa, dinin toplumun marjinal kesimlerine itilmesine kararl olanlarn abasyla alevlendi. 60larn banda Anayasa Mahkemesinin kararyla okullarda dua ve ncil okutulmas yasakland. Ancak inanl kesimi asl ldrtan 1973te alnan krtajn tm lkede yasallamas karardr. Sadece yargtaya deil, Demokratlara, solcu brokratlara ve akademisyenlere de kzgn hale gelen toplumun genelinde asayi bozuldu, phe, karamsarlk ve iddet bagsterdi. lkede her dakikada 5 ciddi su ilenir hale geldi. i snf ve liberal elit arasndaki gerginlik giderek trmand. Liberalizmin fazla ykselmesiyle Evanjelizm yeniden glendi. Muhafazakar akm farkl tutucu gruplarn biraraya gelmesiyle oluan Ahlaki ounluk hareketi adyla balad. Yaam, aile ve Amerikan yanls olan akm, dinci saclarn ykseliini salad. Aile deerlerini ycelten dinci saclardan bazsnn adlarnn zina veya yolsuzluk skandallarna kart da ok oldu. Tm karklklara ve zorluklara ramen dinci sa 1980lerden itibaren gl siyasi bir altyap oluturmada baar salad. Yine de Hristiyanln dnyevi meselelerdense teki dnyaya odakl olmas baz alardan tutarszlk yaratyordu. rnein Muhafazakarlarn oyuyla baa gelen Reagan, oy tabannn hevesle bekledii krtaj yasa yerine vergilerde kesinti yapmaya daha meraklyd. Yaplan balar ve bilinli rgtlenme sayesinde, dini kurumlar sosyal devlet hizmetlerinin byk ksmn salamaya balad. 1981de bakentte kurulan Aile Aratrma Konseyi tm lkeye yaylarak u anda 4,5 milyon yesi olan yllk geliri 10 milyon dolar aan bir rgte dnt. Dinci saclar eyaletlerde daha glyd. 2000lere gelindiinde dinci saclarn kendilerinden biri olarak grdkleri George W. Bush modern Amerikann ilk Evanjelist bakan saylr. Hkmet kabinesinde dinine yrekten bal Hristiyanlarn says az deildi. teki bakanlara kyasla ok daha ileri gidip dinci saclarn gndemini uygulamaya koydu. Her frsatta din ve siyasi adan Avrupa ve Amerika arasndaki byk fark dile getirdi. 2000lerden sonra ise artk dini blnme Protestanlar, Katolikler veya Museviler arasnda deil, dinine bal olanlarla, dine uzak duranlar arasndadr. Aslnda Amerikada din, uygulamada doutan deil sonradan seilir. nsanlar kkenindeki dine mecbur olmaktansa istedii dine, mezhebe inanmakta serbesttir. Pek ok yetikinin din veya mezhep deitirdii grlmektedir. Bir anlamda Amerikallar hep bir aray iindedir. Seeneklerin fazla oluu da insanlar o mezhepten dierine, o tarikattan brne geiine ortam salamaktadr. Ateistlerin ya da inanszlarn says da az deildir. te yandan dindarlar mercek altna alndnda dini reti konusunda fazlasyla cahil olduklarn da unutmamak gerekir.
Bush, Obama ve Amerikan D Siyaseti

Rasyonel Avrupa siyaseti ile inan odakl Amerika politikalar arasndaki uurum Bush dneminde iyice geniledi. ngilterede dalga konusu olmamak iin Tony Blair Hristiyan inancn ne kadar kendine saklam olsa da medyann gazabndan kurtulamad. Tam aksine Bush ise en bandan beri dindarln her defasnda vurgulad ve bundan byk lde faydaland. Hatta sann en sevdii filozof olduunu syledii bile oldu. Bushun sylevleri dini referanslarla doluydu: Tanrnn istei, Tanrnn tarihteki rol, iyi ve kt arasndaki ekime, vs. te yandan bu szlerin bir din adamnn deil bir siyasetinin azndan ktn duyan Avrupallarn tyleri diken diken oluyordu. Nasl ki Blairin inan konusunu gndeme
13
www.ozetkitap.com
getirmemesinin temelinde siyasi pragmatizm yatyorduysa, Bushun dindarlyla bbrlenmesinin de altnda siyasi hesaplar vard. Bush dneminde grme ncelii bykeliler ve diplomatlar deil papazlard. Bushun Tanry, dini, dinin nemini ve dindarln srekli vurgulamann karln ald. Sonunda dinci saclar -hem Evanjelistler hem de muhafazkar Katolikler- Busha salam bir oy taban salad. Bu ba 11 Eyll sonrasnda iyice glendi. Bush yanls dindarlar Saddamn kitle imha silahlarna sahip olduuna ve El Kaide ile balants bulunduuna ikna olarak Iraka saldrma gerekelerini de hi sorgulamad. Tanr tarafndan grevlendirildiini dnen Bush ynetiminde, kktendinci Hristiyanlk anlay ve askeri gcyle ileri teknoloji sahibi Amerika, kendisini ncilin mjdesini tm dnyaya yaymakla grevli addetti. O dnemde Avrupa Komisyonunun gelmi gemi en baarl bakan olan Jacques Delors, Atlantik tesi ilikileri ekillendiren en nemli kuvvetin inananlarla inanmayanlar arasndaki atma olarak deerlendirmiti. nk din, Avrupallar iin milliyetilik, rklk gibi duygular kkrtan gemiten gelen bir karabasan gibiydi ve toplumlara haddinden fazla zarar vermiti. Gnmzn nl filozoflar Derrida ve Habermas, Bushun din odakl siyasi tavrn eletirerek Avrupa da herhangi bir devlet bakannn gne dua ederek balamasnn hayal bile edilemeyeceini ne sryordu. Sonuta Amerikan dindarlna kar duyulan phe ve gvensizlik hissi giderek artt. Laik Avrupa ve dindar Amerika arasndaki gerginlik Obama dneminde de devam edecek gibi grnmekte. Avrupay en ok rahatsz eden konulardan biri de Amerikann srail politikas oldu. ki bakan Irak konusunda ok iyi anlamasna ramen Blair, Bushun sraile yeteri kadar bask uygulamamasndan rahatsz olduunu aka dile getirdi. Bush ncesinde Amerikann sraile olan tutumu Yahudi Lobisine balanrken Bushla birlikte Hristiyan Siyonistler de sulanmaya balad. nk Hristiyan Siyonistler, Tanrnn srail topraklarn srailoullar Musevilere bahettiine inanmann yansra, sann yeniden yeryzne geliinin ve Maher gnnn nkoulunun srailin tam anlamyla yeniden kurulmas olduuna inanmaktalar. Zaten Amerikan toplumunun sraile gsterdii dini destek ok eskiye dayanmaktadr. Buna ramen srail yanls siyaset gderken Teksasllara zg inadyla nl Bushun inantan ok politik pragmatizmden etkilendii de aktr. Ortadoudaki dayanandan asla kuku duymad. Kendine gre mantkl bir denge oluturabilmek iin toplum nnde Filistin Devletinin kurulmasna ynelik kararllndan vazgemedi. Amerikann Iraka mdahalesinde, kitle imha silahlar ve petrol rezervleri gibi dnyevi nedenler byk rol oynad. Blgeye demokrasi gtrmenin uzun vadeli bir zm olaca dnld ama evdeki hesap arya uymad. Aslna baklrsa terrle sava sz konusu olduunda din odakl Bush ynetiminin slam hakknda kr cahil olduu da ortaya kt. Sava ncesinde Beyaz Sarayda, iilerle Sunnilerin arasndaki fark idrak etmi olanlarn says yok denecek kadar azdr. Terrizmi destekleyen devletlere olan taknts ve demokrasinin radikal slama are olaca varsaymyla hareket eden Bush iktidarnn hem Filistin hem Irakta mezheplerin nemini kmsemesi sonucunda ortaya korkun bir manzara kt. Din adna savaanlarn devlete destee ihtiyac olmad ve demokasinin popler dini akmlarn iine yarad anlald. Irakta mezhep atmalar patlak verdi. Filistindeki seimlerde radikal Hamas daha laik El Fetih Partisinin nne geti. Amerikan toplumunun en muhafazakar ular mcadelenin Usame bin Ladin veya Saddama kar deil eytana kar verildiini dnmekte. Dolaysyla dindarlar kendi iinde hem ulusal cephede liberallerle hem de kresel cephede slamclarla mcadele etmekte. Pek ok eyalette ecinsel evliliklere, krtaja kar daimi kampanyalar dzenlenmekte. Bush dneminde dier modern lkelere kyasla dinin Amerikann d politikalar zerindeki etkisinin ls kat. Yine de Bushun tarihsel teamln dna ktn da sylemek zor. nk Amerika henz smrgeyken devrimciler hkmdarlarnn ngiliz kral deil Tanrnn ta kendisi olduunu vurgulayarak bamszlk arayna girmiti. Modern ada ise Sovyetler eytani olarak alglanmt. Dolaysyla aslnda din her zaman Amerikan politikasnn bir paras oldu. Sonuta, Bush dneminde dinin Irak ve srail zerindeki rol Amerikay dnyann geri kalannn onaylamad bir konuma itti. Amerikann dindar
kesimi genelde dier Amerikallarn inandklarna benzer eylere inanyordu. Sadece inanlar daha glyd. Dier Amerikallar kadar esnek olmasalar da dindar kesimin fikrinin deimesi de imkansz deildi. Irakta yaanan baarszlk bunu ispatlam oldu. Amerikan d siyaseti ztlklar iinde barndrarak ayn zamanda hem gce hem ahlaa; realizme ve idealizme; pragmatizme ve ilkelere dayal ayn anda hem karlar koruyup hem de deerleri yceltme hedefine odakl bir ekilde duruma gre klarn hepsini seip hem liberal hem muhafazakar olabildi. Amerikan tarihi boyunca d politika elikiler ve geleneklerin bir karm olarak karmza ksa bile bir gre fazla meyillenmenin sonucunda tepki olarak hep aksi yne kayma grld. Bushun durumu da bu kalba uydu ve dinci saclarn ok ileri gittii kans hakim hale gelince sandktan demokrat Obama kt. Ancak iktidardaki partiden bamsz olarak Obama dneminde de Amerikan siyasetinin balca mttefiklerine kyasla ieride ve darda her zaman din gdml olaca kesindir. Bush dneminde dindar sol kesim de glendi. Bu kesime dahil olanlar arasnda hem din hem sosyal politika konularnda liberal bir tavr benimseyen maneviyat ileri grller hem de din konusunda tutucu ancak sosyal politikalarda aktivist eilimliler bulunmakta. Obama, dindar sol kesimin temsilcisi olarak gsterilebilir. Obama siyasi bir g olmadan nce dahi Demokratlarn Tanry daha ciddiye almaya abalad da gzden karlmamaldr. Mslman iken ateist olan bir baba ve kiliseye pek gitmeyen Hristiyan bir annenin olu olan Barak Obama, seim kampanyas boyunca kendisinin Tanry ve hakikati bulduunu vurgulayp geneli dindar Amerikan toplumunun sempatisini toplayarak Hillary Clinton geride brakmay baard. Bill Clinton da dinine balln, kiliseye gidip dua ettiini ok kez topluma ifa etmi olsa da zel hayatndaki tutarszlk toplumu samimiyetinden phe ettirmiti. Solun vaaz verircesine nasihat etmekten korktuundan uzun sredir kltrel deerlerin sosyal sorunlar zerindeki roln yadsdn ne srerek yeni bir yaklama sahip olduunu iddia ederek dini nemsemeyenlerden olduu kadar fazlasyla nemseyenlerin de dahil olduu ok daha geni bir kitleden oy toplad. Amerikan toplumunda ve Obama rneinde olduu gibi insanlar dinlerini semekte zgr brakldka bu haklarna sahip kmalar ve din konusunu nemsemeleri ihtimali artmaktadr.
AMERKAN SYASET
Her lkenin izledii politikalar eninde sonunda seimlere yansr. Dolaysyla 2009da Bushun Obamaya devrettii Amerika, modernliin dindarl yokedecei laiklik tezine inat derin bir biimde dinine bal kald. Amerikann dindarln nereye baksanz grebilirsiniz. sa olsa ne yapard? yazl devasa tabelalara Amerikann birok kentinde ve hatta en cra kelerinde ska rastlanr. Amerikallarn %45i ve Evanjelistlerin %70i evrimi kabul etmemektedir. Bu dindarlk modeli birarada ibadet ve aile alkanlklar erevesinde kurumsallam durumdadr. Birbirine sk skya bal cemaat anlay toplumsal konularn gndeme getirilmesi ve birlik oluturulmasnda da ok etkili olmaktadr. Amerikan sann uzun yllardr srdrd krtaj kart kampanyalara imdi de hemcins evlilikleri, tenazi, kk hcre aratrmalarna muhalefet de eklendi. lgintir ki Amerikada yoksulluk, AIDS, d yardm ve kresel snmaya ynelik kampanyalarda hem solcular hem saclar birarada grmek mmkn. Dindarlar Tanrnn bahettii yeryzne iyi bakmann ilahi bir grev olduu inancyla evre konusuna eilmekte. Amerikada din kendini, beyaz Evanjelistler gibi belirli bir grup veya tenazi kartl gibi konulara kstlamaktansa geni kitlelere yaylmakta. Artk Demokratlar da Cumhuriyetiler gibi eylemlerini gerekelendirmek iin srekli olarak din esini ne karmakta. Dini sylemleriyle adalet, iklim deiiklii gibi uzun vadeli ve geni kapsaml konulara deinmekteler. Dinci saclarn yeniden yaplanmas ve dinci solun ortaya knn en arpc yan, bu durumun Amerikan toplumu genelinde dinin rolnn perinlemesi olasldr.
AMERKAN DN PYASASI
Amerikan toplumunda din de serbest piyasadan nasibini fazlasyla almtr. lkenin dini mlteciler tarafndan kurulmu olmas, anayasann dinde serbest piyasay zorunlu klmas, youn g almas gibi sregelen unsurlar ve yenilikilik anlayyla rekabeti bir eitlilik sunar. Amerikan dininin rekabet avantaj, bu unsurlarn topluma kkl bir biimde yerlemi oluundan gelmektedir. 2005 kaytlarna gre lke apnda 217 farkl kilise gelenei ve din tketicisi ya da din mterisi diye adlandrabileceimiz 225 milyon kilise yesi bulunmaktadr. Yaplan piyasa aratrmalarna gre dini rnler pazar 2004de 5 milyar dolardan 2008de 6 milyar dolara ykselmitir. Bu rnlerin ban dini filmler ve kitaplar eker. Dini yayn yapan kurumlardan, dini okullara, kolejlere kadar ABD dnyann en kapsaml dini altyapsna sahiptir. Amerikan din piyasas rekabeti baarnn tm pazar zelliklerini gsterir. Piyasada her inanca cevap veren bir tapnak mevcuttur. Kaydadeer bir nfusa sahip her kentte Budizmden Musevi lie her tr din iin eitli ibadethaneler bulunmaktadr. Alveri merkezleri gibi kocaman otoparklar ve elence blmleri olan megakiliseler vardr. Kiliseler bir anlamda dindarlara lokal, yerel bir kulp gibi hizmet vermektedir. Sinemasndan, lokantalarna, krelerden oyun alanlarna kadar Amerikallar cezbedecek pek ok imkan burada birlikte sunulmakta. Bu kiliseler ehirdndaki banliylerde yaayanlara cemaatin dier yeleriyle sosyal balar kurabilecekleri, birbirinden uzak yerlerde oturanlarn biraraya gelebilecekleri sosyal bir ortam yaratarak toplumsal bir ihtiyaca cevap vermekte. zellikle orta snf Amerikallar bu megakiliselere akn etmektedir. Byk bir iletme mantyla alan Amerikal kilise rgtleri, ayn zamanda baka lkelerde zellikle Kanada ve Avrupada devletin sorumluluunda olan sosyal hizmetleri de stlenmi durumda. rnein evliliinde sorun yaayanlardan, yas tutanlara, iddet grm kadnlardan, uyuturucu bamllarna, ekonomik sorun yaayanlardan sknts olan ve kiliseye bavuran herkese destek olarak danmanlk hizmeti de sunmaktalar. Bir anlamda kiliseler saladklar destei insanlar Tanrya ekme amacyla kullanmakta. Amerikada din piyasasnn bu kadar gelimi ve ok seenekli olmas ise insanlarn kendi setii yolu izlemesine ve isterse deitirmesine frsat vermekte. Maddiyatn bu kadar ne kt bir dzende, maneviyat ve mutluluk peindeki insanlar aradklarn dinde bulma eiliminde. Amerikada grnen o ki, dini bir cemaate bal olmak insanlarn aidiyat hissini pekitirdiinden insanlarn birbirine gven duymasn salayarak birbirleriyle ticaret yapma, i balants kurma ihtimalini dolaysyla sosyal sermayeyi de attrmakta. Amerikada kiliseye gidenlerin eitimlerine daha uzun sre devam ettii de grlmekte. Buna gre inanl olanlar kazanl kmakta diyebiliriz. Amerikan tarznda sorunu olanlarla zm olanlar din vastasyla biraraya geliyor ve resmi deil gayri resmi bir biimde gvenli bir ortamda insanlar iletiime geebiliyor. Amerika sivil derneklerin ou bir ekilde dinle balantl. Din ok fazla zaman ve kaynak kayb oluturmasna ramen bir yandan da insanlarn sosyal adan birbirlerine balanmalarn salamakta. Amerikann ilerlemeye ve toplumsal snf atlamaya olan inanc, dinamizmini de bir lde aklayabilir. Ancak bu toplumsal balarn kurulmasn ve srdrlmesini de engelleme potansiyeline sahiptir. Din bu adan byk bir a kapatmaktadr ve Amerikada din piyasas da elbette arz-talep zerine kuruludur. Amerikada ehir dndaki yerleimlerde refah iinde yaayanlarla ehirde mahrum bir ekilde yaayanlar asndan din iki farkl ekilde ilemektedir. Megakiliseler, ehirdnda birbirine ok benzeyen rahat yerleimlerde oturanlarn can skntsn giderecek bir ortam sunarken, ehirlerdeki kiliseler cemaatlerine daha ok sosyal destek salar. Pek ok yerde tbbi bakm ve danmanlk hizmetleri kiliseler tarafndan salanmaktadr. Bunlara bedava toplu alamalar da dahildir. nk fakirler iin sosyal salk hizmeti ok yetersizdir. 50 Amerikaldan biri hayat boyunca en az bir kez mahkum olur. 18 yan altndaki 1,5 milyon ocuun ebeveynlerinden biri hapishanede yatmaktadr. Bu ocuklar sadece ruhsal sorunlarla bouup yoksulluk ekmekle kalmaz, ileride kendilerinin de hapishaneye dme ihtimali ok yksektir. zellikle zencilerin ve latin kkenlilerin sorunlar ok daha fazladr. Bu adan da ayrmclk yapmakszn ihtiyac olanlara sosyal destek salayan kiliseler toplumda nemli bir yere sahiptir. A evi,
yetimhane, barnak, kt muamele grm kadn ve ocuklara snma yeri, yeni gmenlere hukuki danmanlk gibi pek ok hizmet sunan kiliseler ok amal bir hal almtr. Aileleri ve toplumu yeniden canlandrma roln stlenmitir. Hristiyanl modern dnyayla birletirme tutkusu pazarlamadan te bir meseledir. Bu aslnda Amerikann dindarlndan ok kurumsallnn bir yansmasdr. nansz insanlar saya tapan insanlara dntrme gayesi gden ve aynen kurumsal bir irket zihniyetiyle iletilen ve mkemmel servis ve lks kilise hizmeti sunan dolaysyla ok byk paralar kazanan kurumlar mevcuttur. yle ki daha kk ancak refah dzeyi yksek yerleimlere bayiilik eklinde daha ufak apl kiliseler kurmaktadrlar. Amerikal giriimciler popler Amerikan kltrnn fikirlerinden yararlanarak bunlar din alanna tamtr. Din temal pek ok park ve mze bulunmaktadr. Cinsellik konusunda bile internet zerinden dini bilgilere ulamak mmkndr. Mteri odakl hizmet anlay beraberinde gelime ve bymeyi getirmektedir. Bu byk apl ekonomi ve youn nakit ak giriimci papazlarn dini mesajlarn yaymak iin tm aralardan faydalanmalarna ve neredeyse her yolu mbah grmelerine yol amaktadr. Megakiliselerin en ok eletirilen taraf dinin yumuatlp kilisenin ortalama bir alveri merkezine dntrlm olmasdr. Bir baka eletiri de bu kiliselerin din adna deil insanlarn baarl olmas adna hizmet ettiidir. Ancak nceleri dini kurumlarn kazan iin kullanlmasna ekinceyle yaklaan Evanjelistler artk din ve i dnyas evliliinin Amerikan tarihinin derinlerine dayandn ileri srmektedir.
GMENLER VE DN
Amerikada olduu gibi Avrupa ekonomisinde de g nemli rol oynar. Milyonlarca Mslmann Avrupaya yerlemesi daha nce ibadetle pek ilgisi olmayan Hristiyanlarn bile dini ibadetleriyle daha ok ilgilenmelerine neden olmaktadr. Gelimekte olan lkelerden Avrupaya gelen Hristiyanlarn says da azmsanamaz. rnein Londrada Pazar gn kiliseye gidenlerin yarsndan fazlas gmenlerdir. Avrupada da Amerikada olduu gibi gmenlerin yeni yurtlarna almasnda din ok nemli bir rol oynar. Ayn ekilde dindar kiiler laiklere oranla daha ok remeye yatkndr. Bu da dindar kesime uzun vadede avantaj getirir. Avrupa da sonunda din ekonomisini serbestletirmektedir. Devlet eliyle vergi sistemi dahilinde kilise iin toplanan pay yerine kiilerin tercihine bal olarak dini ilerin balarla yrtlmesi nem kazanmtr. Ancak Avrupa devletlerinin sosyal hizmetleri ok gelimitir ve her vatandaa eit sunulmaktadr bu yzden de din temelli refah hizmetlerine talep azdr. Bunun tam tersinin geerli olduu Amerikada gmenler Amerikan dinini yeniden biimlendirilmesine yardm ediyor. Gmenlerin etkisiyle dini ihra etmekle kalmayp ayn zamanda ithal de ediyor. Yakn tarihe kadar zgn dili olan Latinceden vazgemeyen Katolik kilisesi, Latin Amerikal ounlukta olduundan ayinler spanyolca dzenleniyor. rnein New Yorkun in mahallesindeki kiliseler inlilere i, a ve barnak salyor. Gmenlerin yeni geldikleri lkeye almasna yardmc olurken kendi kltrlerinin de bir ksmn korumalarna izin veriyor. Amerikan tarz Hristiyanlk gelimekte olan lkelerde yaylp deiime uruyor daha sonra gelimekte olan dnyann Hristiyanl da Amerikaya geri dnyor. Hatta yle ki; gelimekte olan lkelerdeki Hristiyan kiliseler Amerikal kafirleri dine dndrmek iin misyonerler gndermeye bile balad. Avrupal Mslmanlarn ou yoksuldur. ounluu eitimsiz gmenler genelde Avrupallarn yapmak istemedii vasfsz ilerde almaktadr. Avrupada toplum dna itilen Mslman genler kimlik aray iinde radikal slama kaymakta; aile balar ve adetler gibi slami deerlerinden uzaklatklarndan kktendincilik ve banazla ynelmektedir. ngiliz stihbaratnn yapt almaya gre 3000 ngiliz vatanda Mslman El Kaide kamplarnda eitim grmtr. Bu olduka karmak ve zor bir durumdur. ki dini topluluk arasndaki nefret, Mslmanlarn bir ksmnn El Kaide hedeflerine olan sempatisi ve Avrupallarn ounun da Mslmanlar, slam uygarlklarnn baarlaryla deil de bombalama olaylar ve slam eletirenlerin din adna katledilmesiyle zdeletirmesiyle iyice krklenmektedir.
DNN ROL
Avrupada dinin dirilii, nicelikten ok niteliksel olacak gibi grnmekte. Dinine smsk bal bir ekirdek etrafnda oalan inananlarn artmas muhtemeldir. Ancak Avrupada Hristiyanln diriliinden daha kesin bir ey vardr ki o da dinin kamusal alanda daha byk rol oynayacadr. Avrupada slamn ykselii bunu kanlmaz klmaktadr. Danimarkadaki karikatr krizinden, Fransadaki barts krizine, Trkiyenin AB yeliine kadar kta siyasetinde byk rol oynamaya oktan balamtr. Aynen Amerikada olduu gibi Avrupal politikaclar da kltrel sorunlara el atmaya mecbur kalmaktadr. Ailenin rol, biyoteknolojinin izlemesi gereken yol gibi ok geni bir yelpazede pek ok sorun gndemdedir. Geleneksel olarak dine kar Avrupal umursamazlyla vnen Kanada bile u anda bir Evanjelist olan Stephen Harper tarafndan ynetilmektedir. nsanlarn altklar ie, yaadklar topluma yabanclamasn nleme amacyla pek ok Amerikan irketi alanlarnn ibadetlerini yerine getirebilmesi iin imkan tanr. alanlar hayatlarnn byk ksmn geirdikleri iyerinde sorumlu olduklar iin anlaml olmasn giderek daha ok istemektedir. Bu talebi karlamak iin kurumsal irketler birbiriyle yarmaktadr. Amerikal Evanjelistler ilerini de ilahi, dini bir grev olarak alglamaktadr. Dini grev ve anlama yaplan bu vurgu tutkulu kapitalizmin ykseliiyle dorudan balantldr. st rtbeli askerlerden sonra Amerikann en dindar ikinci elit kesimi, irket ynetcileridir. Bunun altnda yatan neden ise hayatta bir anlam araynn insanlarn dardaki yaamn olduu kadar iyerindeki ortamn da etkilemesidir. Devlet dairelerinde alanlarn rahata din hakknda konumalarna izin veren yasay karan Bill Clinton olmutur. nsanlarn bilgisi arttka dinin ortadan kalkacan savunan grn tersini ispatlarcasna Amerikada din bir kenara atlmaktansa modernitenin sorunlarna zm olma yolunda ilerlemekte. Rekabetin ve frsatlarn giderek artt bir toplumda inanl olmak illaki deil ama gnen kazanmak iin faydal bir unsura dnmekte. Ayn zamanda toplumun alt kesimlerinin, kapitalist dzende tutunamayanlarn da medet umduu snacak bir kap olarak insanlara destek olmakta. Byk olaslkla dnyann geri kalan da Avrupa modeli yerine Amerikan modelini izleyecektir nk gelimekte olan lkeler, Avrupadakine benzer refah devletleri olamayacak kadar fakirdir. in ve Gney Kore gibi zengin olsalar bile kltrel anlamda insanlarn devletten geinmesine scak bakmayan toplumlar da mevcuttur. Dolaysyla dine ballk hem modernitenin alkantlarna hem de dier sosyal gvence sistemlerinin zayflna mantkl bir cevap oluturabilir. Gnmzde laik solun en nemli filozoflarndan Habermas, sosyalizmin bir zamanlar yapt gibi geleneksel dinin de kapitalist tketimciliin talepleri karsnda toplumun bunalmasn engelleme rol stlenebileceini dile getirmekte. Post-laik toplumlardan bahseden Habermas hogrnn iki tarafl olmas gerektiine dolaysyla kamusal alanda dindarlarn laiklere; laiklerin de dindarlara tahamml etmesi gerektiinin altn izmektedir. Hangi dinden olursa olsun, insanlarn birlikte yaamasn kolaylatracak bir deerler sistemi gerekmektedir. Bat Avrupann Amerika kadar dindarlaacan iddia etmek samalk olur ama Amerikan modelinin daha kalc olacan sylemek byk bir iddia saylmaz. nk insanlar aynen Amerikada olduu gibi Avrupada ve bir ok baka lkede giderek bireyselleen yaamda oturmu ahlaki deerler ve aidiyet aray dinin canlanmasna zemin hazrlamaktadr. *** Dnyann slam ve Hristiyanlk arasnda bir medeniyetler atmasnn eiinde olduunu grmezden gelmek mmkn deil. Amerika, ngiliz smrgesinde olduu dnemden beri akl ve din arasndaki ba sklatrmtr. Ancak 20.yyda laik akademisyenlerin niversiteleri ele geirmesiyle bu durum
deimitir. Entellektel odak 1950lerde devlet tabanl teknolojiye, 60larda kar kltre, 80lerde ise devlet ve piyasa arasndaki ilikiye younlamtr. Fakat 11 Eyll sonrasnda Tanr ve din entellektel yaama geri dnm grnmektedir. El Kaide, aydnlarn mecburen slam ve genel olarak din konusuna yeniden ilgi duymalarna yol amtr. Sosyal sorunlarn devlet tarafndan deil gnll rgtlerce daha iyi zleceini savunan tutkulu muhafazakarlk kavram ortaya kmtr. 20.yy banda laik kesim tarafndan cahil olduklar iin hor grldklerinden ilerine kapanan ve entellektel ve kltrel alandan ekilen Evanjelistlerin zihninin almas, Amerikan toplumu iin ok nemli bir gelimedir. II. Dnya sava sonrasnda ii snfnn ou gibi Evanjelistler de niversiteyi kefetmi oldu. Hala entellektel anlamda zayf olsalar da bu da zamanla deiecek. ine kapal cemaatler dar alp modern dnyann koullaryla kar karya kaldka aa youn bir zihinsel enerji kmaktadr. Dindar Amerikadaki herey gibi bunun da dnyaya yansmas kanlmazdr.
AMERKAN MALI DN: PENTEKOSTALZM

nancn Amerikanlatrlm ekli tm dnyaya yaylp misyonerlerin says arttka Amerikada balayan akmlar da giderek daha ok insana ulayor. Bu arada Amerikan modeli dini ithal eden lkelerin says da giderek artmakta. Latin Amerikada ve Gney Korede Pentekostalizm akm hzla yaylmakta. Asrlardr Amerikan dinini ekillendiren serbest piyasann ve bireysel seimin kucaklanmasnn getirdii g Latin Amerika ve Gney Korede Hristiyanl ekillendiriyor. Nasl ki Amerikada Protestanlk modern kurumlarn oluumunda nemli bir rol oynadysa u anda Pentekostalizm de Gney Korede benzer bir grev stlenip ekonomik gelimeyi tetikliyor. Guatemeladaki Pentekostalist rahipler, bu din sayesinde baarl bir sivil toplum iin gereken ortamn oluacan ve geliim yanls zihniyetin nfusa yerleeceini umuyor; topluma ayk kalmay ve tutumlu olmay; resmi grevlilereyse yolsuzluktan vazgemeyi reterek lkeyi fakirlikten kurtaracan dnyor. Pentekostalizm baarsnn bir ksmn yerel geleneklere uyum salayabilmesine borlu. rnein eytan karma Brezilyada gemiten gelen bir adet. ok lks bir mekanda ibadet edenler olduu gibi atl bir dkkanda toplanp dua edenler de mevcut. Anlalan bu akmn ekicilii tamamen Amerikan meneli oluunda. Amerikal elenikleri gibi Pentekostal rahipler de megakiliseler kurup giriimci imparatorlukla oluturma peinde. Dnyann pek ok kesinde verdikleri vaazlarda, hararetli bir ekilde insanlara hayatlarn Tanrnn kurallarna gre yaamalar; hakikati bulmak iin ncili okumalar; daima mucize kollamalar; hereyden nemlisi kendilerini dnyann sonuna hazrlamalarn nasihat etmekteler. Ancak bu kadar baarl olmasnn altnda yatan u unsurlarn karmndan yararlanmas: gz kara bir inan ve pragmatizm; katksz duygu ve kendini gelitirme, doalama ve rgtlenme. Adeta Amerikan tarz din temel elerine ayrtrlm da kresel piyasaya srlm gibi denebilir. Mmkn olduunca fazla sayda insana ulap onlarn ruhlarn Tanrya kavuturma niyetiyle herkese kendi dilinde ibadet ans sunuluyor. Dnyevi baar ve snf atlama konularna yaplan vurgu da tamamen Amerikal bir zellik. Dini ibadetlerini yerine getiren inanllarn bir ekilde zellikle finansal olarak dllendirilecei iddia ediliyor. nsanlar kazanlarnn %10unu hem ba hem yatrm olarak kiliseye vermekle ykml. Misyonerler Amerikan fikirlerini lke dna yayp Amerikan tarz Hristiyanln in, Kore gibi uzak lkelere alyor, Amerikan niversiteleri dnyann her yerinde mantar gibi ryor. Misyonerler, bulunduklar yerin yerel bilgisine aina olduklar iin Amerikan diplomatlar ve iadamlar iin de klavuz oluyorlar. Ayn zamanda hayrsever iadamlarnn da katks kmsenemez. Afrikaya yaplan tbbi yardm, kuyu projelerinin finansmann salayan iadamlarnn birou Amerikal Evanjelistler. ncilin mjdesini yaymak iin kresel gleriyle balantlarndan istifade etmekteler. Sadece say deil Amerikan tarz yaam da temsil eden bu hayrseverler arasnda, atalarnn esir gemileriyle ayrlmak zorunda kaldklar ktaya lks jetlerle geri dnp yardm getiren torunlar da var. Kurduklar kiliseler sadece dini ibadetin yannda eitimden, sala, ticareti gelitirmeye kadar pek ok grev stleniyor. Kresel kurulularla da yakn ilikiler kurmaya balayan Evanjelistler, dnyann drt bir yannda, zellikle
19
www.ozetkitap.com
yoksul lkelerde yetimhaneler, iftlikler kuruyor, doal afetlerde Hristiyan rgtler arasnda yardm gtrenlerin ban ekiyor.
AMERKAN TAKLTLER
Hrsl din adamlar ilerini dzenlemek iin gayet baarl olduunu ispatlayan Amerikan modelini rnek almakta. Amerikan tarzn benimseyen Hindu rahipler bile biliim irketlerinin desteiyle yeni kurduklar devasa tapnaklarda modern teknolojinin tm olanaklarndan yararlanyor. Web sitelerinden tutun Amerikan reklam anlayn uygulamaya balam durumda. Artk a insanlarn tapnaa gelmesini beklemek yerine rgtlenerek ihtiyac olanlara onlar gidiyor hem de yemek tayan trlarnda kocaman reklamlaryla. Bylece Philips gibi byk firmalardan aldklar reklamlarla kazan salam oluyorlar. Budizm ise genelde Amerikan tarzna temkinli yaklap bu modele mesafeli durmakta. Yine de Amerikada eitim grm Myanmarla Budist rahipler lkelerinde okullar, kongre merkezleri iin fon toplamada Amerikan kiliselerini rnek alyor. Amerikan tarz giriimci din adamln en bariz ekilde taklit edenlerse slam dnyasnda bulunmakta. Ortadou ve Asyada gen nesil dini ncler sadece eytann alametlerini aramaya deil geleneksel dini mesajlar modern kitleye uyarlayp aktarmann yollar iin de Amerikay izliyorlar. slam dnyasnn yeni nesil hafzlar, hibir ey deimemi gibi vaazlarna devam eden eski tip hocalardan da modern dnyaya cephe alan kktendincilerden de ok farkl. Vaazlar, geleneksel deerlerle sosyal snf atlama yollarnna odakl bir Amerikan karmas adeta. Takipilerine slam olmazsa ticaret kltrnn iinde boulup gideceklerini, oysa ki slamla birlikte talepkar bir dnyada refah bulacaklarn tlyorlar. rnein geleneksel imamlardan olduka farkl bir grntye sahip olan, cbbe yerine takm elbise giyen Msrl din adam Emir Halit tamamen Amerikan tarzn yanstmakta. Baz Batllar grnnden etkilenip onu slam dnyasna bir kpr olarak grse de bu lman grnen inancn keskin tarafn da gzden karmamak lazm. Bir yandan kadnlarn ok deerli olduunu syleyip gz boyayan Halit, dier yandan eriattan yana ve kara araf modasnn arkasndaki nemli glerden biri. Bat dnyasnn kadnlar meta olarak kullandn ne srerek slamn kadnlar rterek onlar kollayp sayg gsterdiini iddia etmeye devam ediyor. Endenozyada Gym Aa olarak bilinen vaiz ise Kuran yorumlarn cep telefonlarna mesajla gndermekten, televizyon programlarna kadar teknolojinin tm imkanlarndan yararlanyor. Sadece Ramazanda televizyon yaynndan elde ettii kazan ise saatte 100 bin dolara kadar kabiliyor. Din adamlarnn insanlarn gnln, ruhunu kazanmak iin att saysz takla, televizyon programlarna kmak gibi Amerikan tekniklerini benimsemek dahil, dinin keskin ularn kreltecek mi yoksa modern pazarlama teknikleri daha fazla m sivriletirecek? slam ve Hristiyan din adamlar insanlarn kendi kendilerine yardm etmesi ve manevi adan gelimesi konularnda ortak bir zemin bulabilecek mi yoksa bazen Amerikada Hristiyanln bana geldii gibi zt kutuplara m ekilecek bunu zaman gsterecek. Seme hakk ve rekabetin hakim olduu bir din ortamna sahip olan Amerika, genel olarak dnyann askeri ve kltrel egemeni olarak grlyor. Dnya dinlerinin giderek Amerikanlaan bir ortamda deiimin nasl stesinden gelecekleri belirsiz. Ancak korkutucu olan u ki; zellikle geleneksel toplumlarda pek ok insan iin din yaamn ayrlmaz bir paras. nanlarn hayatn kargaasna ve yine Amerika kaynakl, acmasz Batl hengameye bir zm olarak gryor. Kreselleme sadece Amerikann Tanrsn ihra etmesine yardmc olmakla kalmyor; yaratt gvensizlie tepki olarak ou insan dini inanlarna itiyor.
AMERKANLAMA
Gelimekte olan lkeler ve Avrupal okuluslu irketler dnya ticaretinden pay alsa da kreselleme deyince insanlarn aklna ilk gelen Amerika olmakta. Gnmzde ticari bir dev, askeri bir canavar ve
kltrel bir dinamo olan Amerika, gcne gvenerek ayn zamanda dnyann yargc ve polisi grevini de stlenmi durumdadr. Kresel kanunlar belirleyip kurallar ineyenleri cezalandrmakta. 150 lkede bulunan askeri sleriyle bir sava makinesi konumunda yedi cihana hakim. rnein uluslararas kamuoyunun kar kmas Amerikan ordusunun Irak igaline engel olamad. Dnya Ticaret Bankas ve IMF zerinde de muazzam bir etkiye sahip. Son yaanan ekonomik kriz sonrasnda bile kreselleme taraftarlar Washington konsenssnn rtkanln yaptlar. Kreselleme kartlarna greyse kreselleme ve Amerikanlama arasnda belirgin bir fark yok. Gnmz kapitalizminin iyi kt yanlarnn tam olarak simgesi saylan Amerika kapitalizmin en ileri dzeyinin sregeldii bir merkez. Ancak kapitalizmi sadece somut rnler olarak deil soyut rnler olarak da grmek gerek. nk yzyl nceki gibi demiryolu, petrol ve demir-elik kurulularnn sermaye patronlarnn yerine artk ok daha hafif bir ekonomi revata. Yaadmz biliim anda bilgi ve grnt ok nemli bir yer tutuyor. Amerikann en byk irketleri de biliim dnyasndan. Microsoft, Apple, Google, Oracle, Dell. Silikon Vadisi ve Hollywood dier lkelerin ounun imrendii ve taklit ettii yeniliklere imza atmakta. Coca-Cola ve Nike gibi eski markalar da aslnda sadece rn deil bir yaam tarz pazarlayp satmakta. Amerikann elence ve bilgi yaratmas geleneksel toplumlar iin byk sorun tekil ediyor. Havaclk sektrnden sonra Amerikann en byk ikinci ihracats olan film sektr Amerikan tarz yaam pohpohlayarak en byk haslat dier lkelerden elde etmekte. Tketim mallar satan Amerikan irketleri ise kresel mterilerini rnleriyle kimlikleri zdeletirdikleri dayanlmaz derecede cafcafl reklamlarla cezbetmekte. rnein; McDonaldsn mutlu ocuklar; Revlon kozmetik markasnn kendine gvenli kadnlar; Marlboronun hain kovboylar gibi. Bu srekli yeniden tasarlanan Amerikan grntler uydular ve internet araclyla dnyann her yerine ulamakta. Hollywood filmlerinin iyi yan kiisel zgrlklerin erdemini yceltmesi en kt yan ise dizginlenmemi hayvani drtleri gklere karmas. Ancak tm bunlarn yanstt dnya gr geleneksel toplumlarca rencide edici ve aalk olarak alglanmakta. Ham iddet, kadn cinselliinin istismar medya odakl bir ortamda yetimemi insanlara iren gelmekte. Tketim mallar reten irketler de bireysel bamszl vmekte. Adeta dnyann sorunlarndan rnlerini kullanarak kurtulunacan ileri srmekte. Muhafazakar insanlar iin Amerikan tarz kapitalizm toplumu kertmekte nk dnyay hzlandrdndan geleneksel toplumun zn oluturan zamana ve mekana saygy yoketmekte. Bilgelii ve oturmu deerleri hor grmekte; yallara sayg gstermeyi unutturup sadece gen ve gzel olan yceltmekte. Zaman hie sayd gibi mekana da saldran Amerikan kapitalizmi dahilinde tm dnyada alveri merkezleri, oteller birbirine benziyor. Gelimekte olan lkeler Amerikan gkdelenlerini taklit etmekle kalmayp gvenlikli siteler ina ediyor, stelik isimleri bile Amerikan zentisi. Tm ofisler klimal ve Hindistan ve inin baarl irketlerinde aynen Amerikada olduu gibi bina iine klimal parklar yaplyor. Toplumlarn st kesimleri yaamlarn adeta Amerikadaym gibi srdrmekte. Gelimekte olan dnyada iktidara gelen Batllam elitler yerli eliti bir kenara itip yerlerine geiyor. irketlerin ynetiminde, Amerikan tarz iletme okullarnda yetien iadamlar hakim. Yerel adetler ve mecburiyetlerin yerini kresel tedarik zincirleri gibi kavramlar almakta. Hzl Amerikanlama, slam dnyasnn kutsal ehirlerini bile yeniden ekillendirmi bulunuyor. Medinenin eski muhteem mimarisinin yerine artk sadece vitrinler gze arpyor. Geleneksel dkkanlarn yerini, neon kl menleriyle Amerikan tarz restoranlar, kafeteryalar, plastik atal bakla yemek yenen self-servis lokantalar alm durumda. Araplar, petrol parasyla heryere klima taktrp Hac grevini bile gayet rahat ve lks iinde tamamlama imkan sunuyor. ou zaman istemli olmasa da genelde gelenee hakaret ayn zamanda dine hakaret oluyor. Batl irketlerin tketim ve kiisel zerklie yapt vurgu ok kiinin tepesini arttryor. Amerikan filmlerinde din adamlarn ucube gibi gstermesi Amerikal muhafazkarlar tarafndan ho karlanmasa da fazla ses karmyorlar ama Mslmanlar bunu dine dorudan saygszlk olarak alglyor. te yandan porno
endstrisi internet sayesinde alm ban gidiyor. Gelenekselciler asndan Amerikan kapitalizminin en byk sorunu batan karc olmas. Esasnda Amerikan tarz tketimin cazibesini grmezden gelmek mmkn. Sonuta bu rnlerin ilham verici olmaktan ok uzak basit eyler olduu ortada. Buna ramen bu son derece adi, kalitesiz zevksizlik zellikle genlere ok ekici geliyor. Hollywood filmleri tm dnyada gie rekorlar kryor. Aydnlar ve sakall patrikler ortalama bir Amerikan spermarketine bakp sadece yozlama ve k grse de envai eit gda, her trl ila ve alet edavatn birarada bulunmasn gelimekte olan lkelerde yaayan insanlarn ou bir mucize olarak nitendiriyor.
KAPTALZME KARI DN
Modern dnce tarihi, iki asr akn sredir belirgin bir biimde kapitalizmi eletirmektedir. Farkl grlerin kapitalizme ynelttii eletiriler yle ya da byle birbirine benzer. Kadim balar kopartp hereyi nakit ilikisine indirgemi olduuna dair toplumcu gr; siyasal ve sosyal eitsizlii yaygnlatrp yoldalar rakiplere evirdiini ileri sren eitliki gr ve kapitalizmin kahramanlk deerlerini ve bilgeliin erdemlerini dlayp maddi baarnn adiliini tevik ettiini savunan ahlak gr tartmalarna uzun zamandr dini de dahil etmitir. Katolik kilisesi bir zamanlar faizi yasaklamtr. slamn birok eklinde ise faiz hala yasaktr. Kapitalizme kar dinsel muhalefet geen yzyllarda daha da sertleti. Katolikler szleme mantnn karlkl ykmllk ahlakn bozmasndan endie duymakta; Liberal Protestanlar hem kiliseyi hem devleti piyasann adaletsizliklerini dzeltmeye ynelik admlar atmaya zorlamaktadr. Rusya, Latin Amerika kapitalizme kar kendilerine has tavrlarn alm bulunmaktadr. Hristiyanlk hala kapitlist modernizme kar acmasz eletiriler yadrmaktadr. Hatta Papa II.Paul, tketimin, maddiyatln derin bir doyumsuzluk yarattn ve tketicilerin itah arttka ilerindeki manevi heveslerin kreldiini savunmutu. Ortodoks kilisenin grleri de pek farkl saylmaz. Liberal kltrn bireysel haklar ve dizginlenemeyen tketimle medeniyetin altn oyduunu ileri srer. ngiliz din adamlar, cemaatlerine verdikleri vaazlarda durmadan sann agzllk ve servet tutkusunu acmaszca eletirdiini dile getirmektedir. Organik iftilie duyduu tutkuyla bilinen Prens Charles kapitalizme yneltilen slamc eletirilerden yana km hatta slamda birlik kavramndan nemli eyler renebileceimizi sylemitir. Bununla beraber kapitalizme kar dini muhalefet giderek azalmaktadr. Hristiyan Aleminde kapitalizme kar tutumlar yeniden belirleyen gelimeden bahsedilebilir. 1. Bata Avrupada olmak zere Hristiyan aleminde kapitalizm kartl gittike laiklemektedir. Artk eletiriyi yapanlarn ban rahipler deil akademisyenler ekmektedir. Eskimi dini tartmalar sosyoloji ve siyaset bilimi diliyle niversite kitaplarda tekrar edilmektedir. Avrupallarn yars tketimciliin ve ticari tutumun yaam tarzn tehdit ettiini ve fast food un ktye doru bir deiim olduunu dnmektedir. Wall Street borsasnn 2008de kmesinden zevk duyanlar Avrupada ounluktadr. Franszlarn en Amerikals saylabilecek Sarkozy bile kendi kendini denetim, brakn yapsnlar mant; piyasa her zaman hakldr dnemi sona ermitir diyerek bu durumdan keyif aldn gizlememitir. 2. Kapitalizm ve dine ynelik kresel tutumu biimlendiren bir dier kuvvet de insanlarn dini kapitalizmin dman olarak deil dengeleyicisi olarak grmeye balamasdr. Kapitalizm tketimi tevik eden, gelenekleri grmezden gelen, ypratc bir ey olabilecei gibi insanlar ok iyi kazanlar salayan bir dzen olduundan insanlar kapitalizmin meyvesini yiyip dikenlerinden korunma yolu olarak da dine sarlmaktadr. 3. Dindarlarn ou kapitalizmi toptan reddetmekten vazgemi, daha farkl bir anlay benimsemitir. Bir zamanlar Hristiyan Sosyalizmini savunanlar imdi evrecilik, adil ticaret ve borlarn affedilmesi konularyla uramaktadr. Yaradl koruma modas, tm dinleri
sarsmaktadr. Dindarlar her yerde kstl kaynaklarn snrszca kullanlmasna dayal ekonomik sistemi sorgulamaktadr. Eskiden beri birbirinden pek hazetmeyen eitli inan gruplaryla sosyal aktivistler kresel yoksulluk, evre sorunu ve salk konularnda benzer grleri paylatklarndan artk beraber hareket edebilmektedir. 1999 Kln G8 Zirvesi bu adan din ve kresellemenin ilikisini pekitiren bir dnm noktas olmutur. Amerikan tarz tketime kar asl dinsel tepki Asyadan gelmektedir. Hristiyan olmayanlar iin kreselleme furyas ifte tehdit oluturur. Onlar iin sadece servet hrsnn kaplarna dayanm olmas deil bunun Hristiyan kkenli olmas da nemlidir. Asyal liderler Amerikan kapitalizmini ehlilletirmeye alrken kltrel olarak sempatikletirmeye alrken dinden yararlanmtr. rnein modern Singapurun mimar Lee Kuan Yew, Konfyus retisinin toplumsal uyumu saladn ileri srerek bundan vazgemeden ekonominin abucak gelimesine yolamtr. u anda in de topluma zorla kabul ettirmeye alsa da benzer bir sreten gemektedir. Din vahi Amerikan materyalizminin yattrcs roln oynamaktadr. Hindistanda da ayns oktandr uygulanmaktadr. Nehru Hint sosyalizminin laik yann; Gandi de dini ve ahlaki yann temsil etmektedir. Gandi yerli malna nem vermi, kendi kendine yetebilmenin zerinde durarak kapitalist medeniyete telsim olmay reddetmitir. Bugnk Hindutva hareketi kapitalizmin Hindu zellikler tayan bir versiyonunu oluturmaya altrmaktadr. Hindu milliyetileri ykselen orta snfa cazip gelmekten memnun; Hindistann Batdan farkl bir yer olduuna dolaysyla kapitalizmin yerel koullara uyarlanp gelitirilebileceine inanmaktadr. Hintli siyasetiler Batl kapitalizmin iki boyutlu olduunu ancak Hindutva kapitalizminin dengeli, saygl ve manevi yn ar basan boyutlu bir versiyonunu yaratacaklarn iddiasndadr.
Mslmanlarn Kzgnlnn Gareze Dnm

Amerikan tarz kapitalizme kar muhalefette hi dn vermeyen Ortadoudur. Arap Dnyasnn ou kapitalizmi byk bir tehdit olarak alglar. Giderek ilerleyen bu tehdide kar dine daha ok snrlar. Gelenekilere gre slamn gzellii kapitalizm frtnasna kar bir snak oluturmas ve kapitalist canavarn temsil ettii hereyi acmaszca eletirmesidir. Hazreti Muhammedin de bir ticaret adam olduunu ne sren televizyonlardan slam dinini yaymaya alanlara ve kltrlerinin ticaretteki nc roln vurgulayan slam tarihileri olmasna karn gelenekiler kapitalizmi Batl bir ara olarak grr. Msrda balayan Mslman kardelii hareket Kuran anayasa, Allah ulalacak hedef ve uruna lmeyi de en yce arzu sayar ve toplumun slamlatrlmasyla Bat kapitalizmine kar mcadele edilebileceini savunur. Kapitalizmi Batdan bulaan veba ve Batllamay da zehirlenme olarak gren slam dnr Celal El Ahmetten etkilenenlerin banda Humeyni gelmitir. Radikal slamn Marx saylabilecek Seyit Kutb hem slam eitimi hem de Batl laik bir eitim grmtr. Mslman Kardeliine ye olduu bilinmektedir. Ayrca El Kaidenin manevi babas olduunu iddia edenler vardr. 1948-50 yllar arasnda Msr hkmetince eitim sistemini incelemek zere Amerikaya gnderildiinde Amerika eletirilerini kaleme almtr. Radikal slama salad en nemli unsur unlardr: lki, Mslman devlet yneticileri arasnda inananlar ve inanszlar olarak ayrm yapmasyd. O zamana kadar kendine Mslman diyen ve namaz klan herkesin Mslman olduu varsaylyordu. Oysa Kutb, Naser gibi Arap liderlerin ounun aslnda imansz olduunu dolaysyla grevlerine son verilmesi gerektiini ne srd. kincisi, slamn moderniteyle uzlaabilmesinin tek yolunun dinle devlet ilerinin ayrlmas deil, slamn gcnn yeniden laik alana dahil edilmesi olduuna dikkat ekmesidir. ncs ise bozulmaya uram olan Bat medeniyetini idama mahkum edilmesi gerektiini ilan etmesidir. Dolaysyla Kutbun slam anlay hereyden te Batya kar bir tepkidir. Onun grlerini benimseyen slamclara gre slam, Batnn kar tezidir ve eitliki yerine hiyerarik; bireyselci deil cemaati; yozlam deil dindar, ruhsuz deil zenli, ahlaksz deil ilkelidir. slamclar ayn anda iki farkl dnyada yaar gibidir. Tasavvur ettikleri dnyada slam saf halde; Arap kltr muhteemdir. Etraflarndaki gerek dnyada ise Arap lkeleri kmtr ve Mslmanlarn ou
23
www.ozetkitap.com
yoksulluk iinde sefil kenar mahallelerde yaamaktadr. Pekok Arap milliyetisi, Arap kltrnn tm etnik topluluklar zerinde baskn olacan hayal etmi, binlerce yl srecek halifelii arzulamtr. Benazir Butto, slam dnyasnn Amerikan popler kltrnn abartl cinselliine tepkili olduunu bu yzden de Amerikan toplumunu ahlaksz olarak nitelendirdiine dikkat ekmitir. Halen Mslman lkelerde, radikaller kadar orta karar Mslmanlar da Batya en ok kzmalarnn nedeni olarak cinsel ve kltrel hafifmereplii gsterir. Yine de Batdan hazetmeyenlerin ou Batl kltrel elerin cazibesine yenik dmekte. rnein Avrupada kot giyip beyzbol apkasyla dolaan yabanclam Arap genlerin bir yandan da slamn en saf haliyle, uygar dnyay ynetecei gnlerin hayalini kurmalar olduka tuhaf bir durumdur. slam politkas hakknda ok nemli almalar yapm bulunan Sosyal Bilimler Profesr Olivier Royun ifadesine gre radikal slam yalnzca tekinden nefret etmeyi temsil etmekle kalmaz ayrca kendinden ve zndeki arzulardan nefret etmeyi de temsil eder. Bu adan bakldnda Bin Ladin ailesinin tutumlarndaki elikiyi anlamak da mmkn olabilir. Bin Ladin hanedannn ikinci kua genel olarak modernizm ve Amerikan kltrne lgncasna hayranlk duymaktadr. Gen bin Ladinler, Bat filmlerini izlemekte, pop mziine baylmaktadr. Babalar okuma yazmas olmayan bir Yemenlidir ve 54 ocuunun neredeyse yars ABDde eitim grmtr. Ailenin Mekkenin modernletirilmesinde de byk rol vardr. Geni yollar, byk oteller, lks restoranlar ina etmi, Amerikan meneli bir irketle birlikte kutsal alanlara klima takmlardr. Byk kardelerden biri teknolojiyi kucaklam, uaklara merak salp sonunda Floridada yere aklp lmtr. Baka bir tanesi ise ridium adl nde gelen bir uydu telefonu irketinin en byk hissedardr. Fakat ailenin tm yeleri Amerikaya bu kadar tutkun deildir. Kardelerin en nls olan Usame ailesinin Amerikanlamasndan ok rahatsz olup bunu kltrel yozlama olarak alglad. Buna tepki olarak slamn en kat eklini benimsedi. 70lerde Ciddede niversitede okurken Kutbun Amerika kart fikirlerinden etkilenerek soyda Suudilerin Amerika tarafndan dinlerine yabanclatrldndan yaknmaya balad. Amerikanlama ve slamdaki bozulma arasndaki iliki zerine saplantl biimde odakland. Yahudi ve Hristiyanlarn ordularyla deil ama batan karc rahat hayat, adi zevkler ve maddiyat deerleriyle Arap ulusunu igal ettiini ve kendilerinin de kar koymadan hibir ey yapmadan ylece durduunu ileri srd. Bunun nedeni olarak da yreklerindeki Allah adna lme arzusunu kaybetmi olmalarn gsterdi. Usame bin Ladinin tipik bir Mslman olduunu sylemek kesinlikle doru deildir ama slami coku, ounlukla Batllama kartlyla balantl olmutur. Batya duyulan nefret ve dine ballk, radikal slam evrelerinde ortak duygulardr. Ayn ekilde Talibann da lkesini laiklik ve Bat etkisinden kurtarma istei barizdir. Sa kesimlerinin bile Batl tarzda olmas yasaklanm, kadnlar srf i hayatndan uzaklatrlmakla kalmam kamusal alana kmaktan da mahrum edilmitir. Mzik almak, top oynamak hatta uurtma uurmak bile yasakland. eriat kanunu yeniden kabul edilerek zina yapanlar talanarak, alkol ienler krbalanarak cezalandrlrken ecinseller gaddarca idam edildi. slamclarn en byk fkeyi besledii Amerika ise tam anlamyla hma urad. Bin Ladin Amerikan kltrnn dokunduu hereyi yozlatrp mahvettii iddiasyla ABDyi Allahn dman ilan etti. Amerikallarn silahlaryla slam alemine boyun edirdiini, popler kltryle de zehirlediini ne srd. Amerikan kapitalizmini toptan reddettiini gstermek iin Amerikann dnya ticaretinin hakimi oluunun sembol olan kiz Kulelerin yklmas kadar temsili baka bir seim olamazd. Fakat 11 Eyll ve slamc kktendincilik sadece modern dnyann reddi deil modern teknolojiye aina olanlarn eletirel bir yorumuydu. El Kaide saldry dzenlemek iin Boeing jetleri ve modern dnyada eitim grm takipilerini kulland. Mesajlarn internet araclyla tn dnyaya yaynlad. Bu durum bir kuak nce Humeyninin yasakl olduu lkesine giremediinden ran Devrimini gerekletirmek iin kaset doldurmas ve ran halkna datlmasn salayarak insanlar kkrtmasna benzerlik gstermektedir. Bin Ladinin kendisi de niversitede ekonomi ve iletme okumutu. Usame bin Ladin birok adan sanal bir rgtn banda bulunan giriimci bir terristtir. 11 Eyll saldrsnda kulland insanlar da kendisi gibi modern okullarda eitim grm insanlard, stelik stiriptiz kulplerinin ve erotik dkkanlarn mdavimiydiler.
Terr uzmanlar El Kaidenin felaket senaryolar planlamaktan ok bayilik verircesine ayn markay tayan hareketlere ilham ve finansal kaynak veren bir rgt olduu kansnda. Bat ilerlemesine slam tepkisinin bu olayla bittiini dnmek olduka iyimser bir yaklamdr. Kresellemenin ve teknolojinin ilerleyen yllarda daha da hz kazanaca dnldnde bundan mutsuz olan insanlarn tepkisel olarak dine snmann yannda kendi inanlarn yaymak iin ihtiyalar olan aralara ve kapitalist mekanizmaya saldrmalarna yarayacak teknolojilerle donatlacaklar da gzden karlmamaldr.
LMCL KLEM
Amerikann hem popler kltr hem de dini adan baars serbest piyasaya olan ballndan gelmektedir. Sonuta her ikisi de farkl ekillerde Amerikan kartl yaratmaktadr. Avrupal liberallere sorarsanz Amerikan dindarl aptalln ta kendisidir. Dahas Avrupallar Amerikann tehlikeli derecede dindar olduunu dnmektedir. Fakat kltrel muhafazakarlar da tam tersi nedenlerle Amerikadan haz etmez. Amerikann yerleik deerlerin dman, popler kltr delip geen bir darp olduu grndedir. Btn bunlar Amerikan kartlyla mcadeleyi olaanst ekilde zorlatrmaktadr. Endieler biribirinden bu kadar farklyken Amerikann zgrlne mi yoksa geleneksel deerlerin yurdu olduuna m vurgu yapmak gerekir? Dier yandan din ve kapitalizmin birliktelii Amerikay inanlmaz biimde ekici klmaktadr. Amerikan kltrne kar uzun sredir hakim olan bu ikilem, kresellemeye devam etmektedir.
DN SAVALARI
Din savalar, insanlarn inanlarn ele geirme mcadelesinden, kltr savalarna, terrizmden iddete kadar farkl ekillerde yaygnlamakta. Din savan kimin kazanmakta olduunu sormak her iki taraf da sinirlendirir. Bu sorunun can alc yan olan onlar-bizler varsaym dikkat datcdr. Madem ki Mslmanlar ve Hristiyanlar brahimin oullar olduklarn kabul edip Hakikatin iki farkl versiyonu olan inanlar izliyorlar, birlikte kafirleri imana dndrerek her iki tarafn da kazanmas mmkn deil midir? Kuran, Hrsitiyan ve Musevilerden, Kutsal kitap halklar olarak saygyla bahseder. stelik dinler arasnda bunca rekabet var da mezhepler arasnda da yok mu? diyerek yaplan itirazlar ikna edici deildir. nk inananlar muhakkak ok ciddi bir rekabet iindeymicesine davranr. Farkl dinlere mensup kiiler arasnda insanlarn ruhuna ileyip onlar dinlerine kazandrmak iin bir sava sregelmektedir. Yahudiler kendilerini seilmi rk olarak grp Museviliin de sadece kendilerine gnderilmi olduunu dnerek inananlarn saysn arttrmaya niyetli deildir ancak Hristiyanlar ve Mslimanlar arasnda birbirini kafir diye niteleyenler bile vardr. Fakat anlamazlklar ne olursa olsun Mslmanlar ve Hristiyanlar inanlarn kutsal kitaplara dayandran ve onlara gre yaayan insanlardr. Yllarn kutsal kitaplar incelemeye veren din alimleri bile hala anlam belirsizlikleri, imalar ve st kapal atflar zerine tartadursun Hristiyank da slam da radyo, televizyon vb. modern tekniklerden yararlanarak yeryzne yaylmaya devam etmektedir. Bu ynden, iki din de teknolojiden nasl yararlanacan gayet iyi renmi grnmektedir ancak aralarndaki dier bir benzerlik ok znt vericidir. nk, belli ki kutsal kitaplarn gerekten ne anlattn ok az insan kavrayabilmektedir. Bu iki din iin de geerlidir. Amerikada insanlarn ncil bilgisi berbattr. slam aleminde ise durum daha vahimdir. Kurann Arapa geldii ve dolaysyla doru tercmesinin mmkn olmad gr hakim olduundan insanlar ne dediini anlamadan hatim indirir ya da ezberler. stelik eski dilde ve kafiyeli olduundan okunmas ok ho duyulsa da ana dili Arapa olan tahsil grm kiiler bile anlamakta zorlanr. Ayrca Mslmanlarn sadece %20sinin anadili Arapadr. Araplar arasnda da okuma yazma oran ok dktr. rnein %40 Arapa okuyup yazmay bilmez.
Demek ki hemen hemen iki dinin takipileri de benzer zorluklar ve imkanlara sahiptir. Aralarndaki fark bu engelleri nasl atklardr. Hristiyanlar iin ncilin yaylmas aadan yukarya gerekleir. Dnyann drt bir kesinde kurulan merkezler, giriimcilerin yeni icatlaryla kresel bir a oluturulmutur. stelik tm insanoluna mjdeyi gtrme niyetiyle hareket eden misyonerlede artk sadece Beyaz Batllar deil her rktan insanlardr ve her dile evrilen ncil giderek yaygnlamaktadr. Kuran da kresel apta yaylmaktadr. Ancak bunu haksz yere tek bir politik gce borludur. Suudi Arabistan petrolden kazand parann bir ksmn Kurann yaygnlatrlmasna ayrmaktadr. Suudiler, dnyadaki Mslman nfusun yalnzca %2sini oluturur. Suudi elillikleri kendi devletlerinin slam versiyonunu yaymaya abalamaktadr. Kendilerini bir anlamada slam aleminin Vatikan gibi grmektedirler. Arabistanda kraliyet ailesi, milyarderler veya yardm kurulular sayesinde ylda 30 milyon Kuran datlmaktadr. Suudiler tarafndan finanse edilen ve 55 lkede bulunan Dnya Mslman Genler Vakf, slam ideallerini ve kutsal metinleri yaymakla grevlidir. Suudi rejimi sadece Kuran bastrp yaymakla kalmaz, lkenin kat slam anlayn temsil eden Vahabizmi yaygnlatrmak iin farkl eserler de yaynlayp datr. Kuran her ne kadar Tevrat ve ncilin de Allahn vahiyleri olduunu yazyor olsa da Vahabiler Muhammedin son peygamber olduunu dolaysyla Hristiyanlk ve Museviliin geerliliini yitirmi olduu iddiasndadr. 11 Eyllden sonra Mslman derneklere yaplan balarda azalma grlmtr. Amerikann balatt terre kar sava ileri zorlatrmtr ama artan gvenlik nlemlerine ramen Kurann Hristiyan aleminde datlmas, ncilin slam aleminde datlmasna kyasla daha kolaydr. Hristiyan Evanjelistler bunun eitliksizlik yarattndan yaknmaktadr. Mslmanlar Hristiyan topraklarnda camiler ina edebilirken nciln Arabistan ve randa datm engellenmektedir. Yine de uzun vadede Batnn ak ve serbest din piyasas yeniliklere nayak olmakta; oysa slam aleminin kapal piyasas ise ar bir muhafazakarl tevik etmektedir. Kurann modern yorumlamalar poplerlik kazanm olsa bile slam dnyasnda yasaklanmaya devam etmektedir. te yandan Mslmanlar arasnda Kuran- Kerimin tercmesiyle ilgili hararetli ihtilaflar yaanrken ncilin avantaj, kutsal kitabn tercme edilmesiyle ilgili hibir kart gr bulunmaydr. stelik hristiyanlar kutsal kitaplarn ticari bir metaya dntrmekten de ekinmezler. Ancak Mslmanlar da batllarn sand kadar ticariletirmeye uzak deildir. Kuran kitaplar ve Kuran kaytlar giderek yaygnlamaktadr. Fark, bunun devlet kontrolnde resmi onayl vakflarca zel izinlerle yaplmas, zel slam yaynevlerinin henz kk apl ve gelimemi olmasdr. ncilin bir dier avantaj, dnyann en zengin ve gl lkesinde kendilerini Hristiyanl yaymakla grevli addeden Evanjelistlerin daha fazla servet ve refah sahibi oluu ve dolaysyla misyonerlerin ve bu hedefe odakl medya kurulularn saysnn fazla olmasdr. te yandan Kurann merkezi greceli olarak daha yoksuldur. Ekonomik geliimin yetersizlii, teknoloji ve eitimde de geri kalmln da olumsuz etkisi bulunmaktadr. Bat dnyasnda din ve vicdan zgrlnn Amerikada anayasa tarafndan garanti altna alnm olmas, Avrupada ise din zulmne kar asrlardr gelimi olan tiksinti nedeniyle salamlamas da ayr bir avantajdr. nk slamn anayurdu otoriter bir rejimle ynetilmektedir. Vahabi ruhban snf ile kraliyet ailesi halen iie gemi durumdadr. Okul kitaplarna kadar herey onlar tarafndan belirlenmektedir. slam lkeleri ciddi anlamda Mslmanken pek ok Hristiyan lke iin ayn oranda Hristiyan olduklar sylenemez. Endonezyann %99u; Msrn %98i; Trkiyenin %86s dinin gnlk hayatlarnda ok nemli rol olduunu sylemektedir. Bu insanlarn kendilerinde en ok beendikleri ortak yn ise inanl olulardr. Bu saylar Amerikaya kyasla daha yksektir. Avrupada mslmanlarn ve camilerin says giderek artmaktadr. Mslmanlar lke nfusunun %3n oluturduu halde, ngilterede her hafta camiye gidenlerin says, her Pazar kilise ayinine katlanlarn saysna yetimek zeredir. Fransada %10 olan Mslman orannn 2040 civarnda %25e kmas beklenmektedir. Mslman nfusun artmas kanlmazdr. Birok Avrupa lkesi iin bu durum geerlidir. Ayrca slam siyasi anlamda da g kazanmtr. 70lerde Ortadouda artan laik Arap milliyetiliinin modas oktan gemitir. ran 1979dan beri militan bir slam rejimiyle mollalarca ynetilmektedir. slami
eilimli partiler, Arap dnyasnda katldklar her seimi kazanmaktadr. Filistindeki seimlerde Hamas byk bir zafer kazanmtr. Trkiye dindarln yaylmasn tevik eden slami bir parti tarafndan ynetilmektedir. Irak, Afganistan, Pakistan ve birok eski Sovyet lkesinde slam nfuza sahip bir siyasi gtr. Mslmanlar Avrupada da politik g elde etmeye balamlardr. slam iindeki mezhep ve inan ayrlklar bata iiler ve Sunniler olmak zere modernlikle olan sorunlarn da pekitirmektedir. rann ii radikalleriyle Sunni El Kaide radikalleri birbirinden irenir. Yeni din savalarnn, Ortaada Avrupada yaanan din savalarna benzer ekilde Mslman dnyasnda iilerle Sunniler arasnda yaanacana dair endie duyulmaktadr. Ayrca radikal slam ve Hristiyan Amerika arasnda srail nedenli bir sava kma olaslna dair yorumlar da mevcuttur. Dini terr anda yaadmz terrist saldrlar bunun gstergesi olarak okunabilir. Pakistan ve Hindistan veya ran ve Amerikay kapsayan nkleer sava zerine ekillenen ya da bombalamalara dayanan kabus senaryolar ok korkutucudur. nsanlar bu olaslklardan korkmakta hakldr ancak gnmzn din savalar devlet gdml olmak yerine daha ok aadan yukarya meselelerdir ve ou anlamazlkta asl silah seim sandklardr. Yeni din savalaryla baedebilmek iin Batnn zellikle Amerikann imdiye kadar gsterdiinden ok daha zenli ve kapsaml bir ustalk gerektirmektedir. Bat Afrikadan Filipinlere uzanan 10. Paralel boyunca sralanan slam lkelerinde istikrarszlk hakimdir ve nfus, kaynaklarn yetmesine imkan vermeyecek kadar hzla artmaktadr. Farkl ekillerde de olsa radikal slam ran, Suudi Arabistan ve Pakistanda nemli role sahiptir. Usame bin Ladin dahil pek ok radikal Mslmann amac Arabistan yolsuzluk yapan emirlerinden kurtarmaktr. Mekke Medinenin dnyann en byk petrol yata oluu da duruma ayr bir boyut katmaktadr. Suudi Arabistan ift tarafl oynamaktadr. Bir yandan aykr Mslman rgtlere para aktmakta bir yandan da onlarla ayn grte olmadn beyan etmektedir. Pakistanda ayn ekilde yasad radikal rgtleri bir yandan knayp bir yandan da gizlice desteklemektedir. Suudiler radikal slamclara petrol zerinde hakimiyet verirse Pakistann da nkleer silah yapmas mmkndr. Orta ada pek ou Avrupadan daha hogrl olan Mslman lkelerde u anda Hristiyan dmanl had safhadadr. Derine inildiinde, pek ok kiinin zannettii gibi iki uygarlk arasnda atma yaanmas o kadar da kanlmaz deildir. Dnyann pek ok yerinde Hristiyan ve Mslmanlar gayet iyi geinerek dosta birlikte yaayabilmektedir. Filistin gibi kargaa ve mthi zorluklar yaanan bir yerde bile. slam kendi iinde ihtilaflar yaamaktadr. Cihatlarn en byk dman Bat deil, Suudi Arabsitan gibi onlara gre dinden dnm slam rejimleri ve igalci kuvvetlerdir. Irakta Amerika, eenistanda Rusya, Kamirde Hindistan, Filistinde srail gibi. Mslmanlar ayn zamanda birbirlerini de kesip bimektedirler. El Kaide iileri yeryzndeki en byk kafirler olarak grmektedir. Irakta direniilerce ldrlenler, Hristiyan Bat kuvvetlerinin ldrd Mslmanlarn saysndan fazladr. Tm bunlar gstermektedir ki insanlarn savamak iin illaki dinlere ya da Tanrya, Allaha ihtiyac yok ama ne yazk ki din yle ya da byle buna katkda bulunmakta. Din uruna kan dkp lecek insanlarn says da dinin diriliiyle artmaktadr. Nkleer gce sahip srail ve Amerika ile ran arasndaki meydan okuma inan temelli olarak grlmektedir ve herhangi bir restlemenin tm dnyay sarsaca kesindir. srailin yerinden yurdundan ettii 750 bin insan ateist bile olsayd elbette ki ayaklanacakt. Benzer ekilde, Amerikann Iraka yapt gibi igal edilen herhangi bir lkede hkmet devrilip insanlar ilerinden olsayd din olsun olmasn insanlarn buna direnmesi kanlmaz olacakt. Ayn durum terrizm iin de geerli. Terr faaliyetleri de dinle balantsz biimde gerekleebiliyor. Dini anlamazlklar yukardan aa bir seyir gstermemekte. ster Mslman ister Hristiyan olsun hibir devlet ynetimi ya da dini lider din uruna kan dklmesini onaylamaz. El Kaidenin herhangi bir devlete bal olmamas da snrsz iddet dknlnn nedenlerinden biri olarak aklanabilir. ran bile dertlerinin Musevilerle deil sraille olduunu vurgulamakta. Pek ok Mslman lider iddete kar olduunu srekli dile getirmekte. Yine de Avrupann ortasnda Yugoslavya rneinde yaanan vahet gibi dini atmalar birarada yaayan toplumlar arasnda bile bir anda alevlenebilmekte. Bazen de devlet basks dini hedef
veya gd olarak ortaya koyabilmekte. Aynen kat slamc lkelerde ecinsellere, kadnlara uygulanan iddet gibi. Hereyden ok dinin tekrar ifade bulmaya balamas pek ok lkede sandkla olmutur. Zamannda dinin kmsendii Meksika ve Trkiye gibi lkelerde topluma daha geni zgrlklerin tannmas muhafazakar partilere zemin hazrlamtr. Demokrasinin yaylyla dinin ykselii arasnda bir balant olduu fikri de yaygndr. Aslnda tm atmalar ve anlamazlklar terrizm, demokrasi ve farkl topluluklar aras ekime unsurlarndan en azndan ikisini kapsamaktadr. Ortadouda yaanan ekimeler buna rnek gsterilebilir. Ortadou veya Hindistann durumu modern din savalarnn pek ok ynn yanstmaktadr. Bu adan bakldnda Batnn radikal slam tanmlarken az sayda silahl Mslman m yoksa Msr, Pakistan, Trkiye, Cezayir ve Filistinde slamc partilere oy veren milyonlarca insan m gznnde bulundurmas gerektiini etraflca dnlmesi gerekir. -------------Moderniteyle baa kma anlamnda, Arap dnyasnda Krfez ve Akdenizde iki ayr ekonomik patlama yaanmaktadr. Krfez lkelerinden alts, Suudi Arabistan, Kuveyt, Oman, Katar, Bahreyn ve Arap Emirlikleri 2007de petrol ihracatndan 400 milyar dolar kazan elde etmitir. Petrol sayesinde Dubai birok ynden kozmopolit modernliin modelidir. Dubai kendine ait petrol rezervleri olmad halde ve finans, ticaret, turizm ve kentsel faaliyetlerle aracya dnerek bu kadar baarl olmutur. Dubaiyi yneten Maktum hanedan kadar hogrl olmayan Suudiler bile dinlerini glendirmek adna modernite aralarn kullanmay renmiler ve Hacc modernletirerek ok yksek miktarda ticari kazan salamaya balamlardr. Dier yandan Akdenizin gneyinde yaanan ekonomik younluk dikkat ekicidir. Msrda Silikon Vadisi benzeri projeye Microsoft, Oracle ve Vodaphone gibi devler akn etmitir. Fastan Trkiyeye kadar Akdeniz kys yabanc yatrmlarla dolup tamaktadr. 2006da blgeye toplam 59 milyar dolar yatrm gelmitir. Bundan en kazanl kan Msr, Trkiye ve sraildir. Kuzey Afrika ve Yakndou denen lkelerin de Bat Avrupann yeni favorisi olmasna dair umutlar vardr. 2008de Sarkozy, AB liderlerini gney ve dou Akdeniz lkerleri arasnda Akdeniz Birlii kurulmas iin almaya davet etmitir.
slamn Sknts
slam sanlann aksine modern dnyaya uyumludur. Bat dnyasyla arasndaki fark modernlikle ilikisinin daha geriden balam olmasdr. Batnn oktan atlatt, inan ve otorite arasndaki dini tartmalar daha henz alevlenmektedir. slamn reforma ihtiyac olduu iddiasna Mslman alimleri, Bat dnyasnda reformu gerektirenin papaln yolsuzluklar gibi Hristiyanlkla ilgili sorunlar olduunu ileri srerek genelde kar kmaktadr. slamda imdiye kadar reforma veya Aydnlanmaya benzer bir durum yaanmamtr. Tarihsel olarak bakldnda Hristiyanlk 16.yydan itibaren gelime gstermektedir. Ayn dnemde dnyann ekonomik gleri olan Osmanl, ran ve Hindistan ise gerilemeyle boumaktadr. slamn hakim olduu topraklar Osmanlnn 1683te Viyana kaplarndan geri dnmesinden beri klmektedir. Avrupal gler ise bilim ve sanayi devrimleri sayesinde ilerlemilerdir. Petrol kaynaklarna sahip Arap dnyas bile ekonomik baar anlamnda Batnn gerisindedir. Bir zamanlar Dounun ve Batnn tm bilgisinin topland uygar dnyann merkezi olan slam, gnmzde kadnlara olan basks nedeniyle geri kalmaktadr. Arap kadnlarnn yars okuma yazma bilmez. Milyonlarca ocuk okula gnderilmemektedir. Bu da nfusun yarsndan fazlasnn ekonomiye dahil edilmemesi anlamna gelmektedir. Kltrel faaliyetler ok azdr. Adeta d dnyaya kar merak uyanmasn diye zel bir aba gsterilmektedir. Aratrma ve gelitirmeye ayrlan pay dnya ortalamasnn yedi kat gerisindedir. Kitap okuma oran dktr ve getiimiz binylda Arapaya evrilen kitaplarn says yalnzca bir yl iinde spanyolcaya evrilen kitap saysndan azdr.
Arap dnyasnda yaanan ekonomik gelimeler de sorunludur. Krfez lkeleri, Allah vergisi olarak grdkleri ve ekonomik anlamda tek dayanaklar olan petrol jeoloji ve corafyann verdii talihe borludur. Bu durumun halklarnn giriimcilii veya becerileriyle alakas yoktur. stelik petrolden elde edilen kazan sadece ynetimde olan ailelerin ve hkmetlerin cebini doldurmakta halkn refahna hibir fayda salamamaktadr. Bata Msr gibi, denize kys lkelerin ounda nfusun ou yoksulluk iinde yaamakta sadece belirli bir snf ekonomik gelimeden yararlanmaktadr. Dnyann geri kalan iklim deiimi ve petrol reten lkelerdeki siyasi istikrarszlktan endie ederek yeni enerji kaynalar aramaktadr. Dubaide ykselen her gkdelen bana daha da dibe itilen yzlerce Mslman lke bulunmaktadr. rnein Cezayir, Roma dneminde ticari ynden ok gelimiken u anda yoksullukla boumaktadr. slam Tasavvufunda Sufizm gibi barl retiler ok daha lmldr. Bu tr inanlar slam aleminde aslnda ok yaygn olmasna ramen Arap dnyasnn slam alemine olan hakimiyeti nedeniyle pek bilinmemektedir. Bu tarz Mslmanlar genelde Arap dnyasnn sorunlarnn esasen slamdan kaynaklanmadn, Osmanl mparatorluunun egemenliinden ktktan sonra ngilizler tarafndan beceriksizce blnen topraklarn yabanc glerce smrlm olmasna dayandn ne srmektedir. Bu siyasi eletiri pek ok ynden dorudur. Bat emperyalizminin keyfi yeni snrlar buradaki halklar arasnda etnik sorunlarn ba gstermesinde ok etkili olmutur. Yine de slamn din savalarna bu derecede dahil oluu kt ansla aklanamaz. slam dininin znde teslimiyet kavram yattndan vicdani zgrle ok az yer kalmaktadr. slamdaki balca sorun yenilikilerle gelenekiler arasnda deil iki farkl muhafazakar kesim arasndadr. Bunlardan ilki, Muhammedin takipileri ilk Mslmanlarn yolunda olduklarn savunan kktendinci Selefiyeciler ve yeni muhafazakarlardr. Vahabiler bu kesime dahildir. Batda yaayan Mslmanlar iin bu yeni muhafazakar gr insanlar youn biimde politikayla igilenmeye itebilecei gibi El Kaidenin vahi iddetine meyletmelerine de yolaabilir. Muhalifleri olan dier kesimse daha abartsz derecede gelenekidir. Kendilerini slam klliyatnn temsilcisi ve koruyucular olarak grrler. Kurann aslna uygun ekilde, zenle akademik anlamda okunmas, u anda El Kaidenin ne srd cihad anlaynn en gl panzehiridir. Yine de cinsiyet ayrm ve ecinsellik konularnda Batllardan ok farkl bir dzlemdedirler. Fakat slamn bu lml versiyonu dnya apnda saysz camii ve medresede yeni muhafazkarlarn gerisinde kalm durumdadr. En can skc olanysa, Mslman alemindeki siyasi g kavgasdr ki aslnda bunun dinle alakas yoktur. Dnya dzenini deitirmek adna lmeyi gze alan kahraman ehitlerle u anda iktidar sahibi olan ve ou Batyla yakn ilikilerde bulunan otoriter hainler arasnda youn bir ekime szkonusudur. srail ve Batya kar duran Hamas ve Mslman Kardelii gibi rgtler kahraman olarak grlmektedir. slam lkeleri arasnda Msr gibi slamclar laiklik adna bastranlar olduu kadar; Suudi Arabistan gibi kktendincilere yaclk yapan dinle ynetilen (ancak radikallere gre yeteri kadar teokratik) olmayan lkeler vardr. Hain olarak adlandrlan bu yneticiler slamn demokrasiyle uyumlu olmad grndedir. Bu i karartc duruma alternatifler de mevcuttur. slamn Asya versiyonlar modern dnyayla daha uyumlu gzkmektedir. Grnen o ki, Endonezya, Malezya, Banglade ve Trkiyede eriatn ar ularna byk ounluk srtn dnmtr. Bu lkelerde yaanan eitli derecelerdeki eitsizlik ve adaletsizliklerine karn siyasetlerinde bu ehit-hain ayrmn izlememektedir. Bu durumda belki de en umut verici olan Trkiyedir. Eski dzenin deitirilmesi adna Ankara niversitesi ilahiyatlar tarafndan yrtlen AKP destekli alma Peygamberin Hadislerinin yeniden dzenlenmesini iermektedir. rnein kadnlarn tek bana seyahat etmesinin yasaklanm oluu Peygamberin dnemindeki koullar da geerli olan bir hadistir. randa da halk tarafndan sevilen bir molla hkmetin Kurana dayanmayan teokratik gler iddiasnda olduunu ileri srerek rejime kar kmtr. Dolaysyla umut verici yaklamlar sergilenmektedir.
Kltr Savalar
ngiltere Canterbury Bapiskoposu Rowan Williams ile Trkiyeden kap ngiltereye yerleen Hidayet Tuksal arasnda Yaradana duyduklar inan ve aya dknlk dnda fazla bir ortak nokta yokmu gibi grnse de her ikisinin de kamusal alanda kltr savalaryla mcadelesi bal bana birer hikayedir. Williams, Anglikan kilisesine kadn rahipler alnmasndan homoseksel rahiplerin evlilik izinlerine kadar pek ok konuda farkl grlere sahip evrelerin arasnda kalmtr. ou zaman liberallerden yana olmasna ramen muhafazakarlar da kstrmemek zorundadr. En ok tepkiyi ise toplumsal uyumun srdrlmesi asndan ngilterede yaayan Mslmanlara ynelik ilave olarak baz ufak anlamazlklarn kadlar tarafndan zlmesi gibi bir kanun oluturulmasn ne srerek ekmitir. Hidayet Hanmn yaamn belirleyen de din ve devlet ileri tartmas olmutur. 1963de Ankarada doan ve tutucu Mslman bir ailede byyen Hidayet Hanm 80lerde niversitedeyken Kurann kadnlarla ilgili retisine merak sarm ve halen slam dnyasnda kadnlara ynelik ayrmclkla ilgili almalar yapmaktadr. Bata barts olmak zere Trkiyenin laik yasalarn beenmemektedir. Ona gre Trkiyedeki laikler kendisinin Mslman kadnlar zgrlkleri konusunda eitmesini engellemektedir. Laiklik tartmalarna Trkiyede ska rastlanr. 1517de Osmanl Sultanna Halife nvann almasndan 1923de Cumhuriyetin kurulmas ve 1924de Atatrkn halifelii kaldrmasna kadar olan srete bir slam devleti olarak yorumlanabilir ancak bu da tartlabilecek bir konudur. Atatrk sayesinde slam aleminin en dzenli laik rejimi Trkiyedir. 2002de lman slamc AKPnin iktidara geliiyle durum deimeye balam gibi grnmektedir. Pek ok dinci parti gibi iktidara gelince yumuamak zorunda kalan AKP hkmeti, piyasalar serbestletirme ve yolsuzluklar gidermeye younlamtr. Ekonomist dergisinde yaynlanan bir makalede aynen yle denmektedir: AKPli milletvekilleri Zegna markal takm elbiseler giyip bayanlarn elini skmakta bir saknca grmemektedir. Eleri burun ameliyat yaptrmakta ocuklar Kurandan ok ngilizce renmektedir. Parti dindarln anayasaya aykr oluu nedeniyle mahkemece kapanmasna ramak kalan ve laiklik bekisi ordudan uyar almtr. Batllara seimle baa gelmi bir partinin mahkemece kapatlmas ok tuhaf gelebilir ancak Trkiyede laik otoritenin daha nce Mslman partileri kapatt oldu. Ordu ikiyzllkle sulanmaktadr nk nceleri komnizm yanllarn dengelemek iin okullarda din dersini mecburi klmtr. Ancak u anda anketlere gre halkn ou kendini nce Trk deil Mslman olarak tanmlamaktadr. Anadoludaki lokantalar arasnda Ramazanda hizmet vermeyenlerin says artmaya balad. 2007de bir gen kz diz boyu bir etek giydii iin uygunsuz tehir nedeniyle tutukland. Daha dindar tarada ise ok daha feci olaylar yaanmaktadr. Tarsusda iki gen kzn zerinde etekleri szde ok ksa olduu iin kezzap dkld. AKP belediye bakanlar devlet iletmesindeki lokantalarda alkol yasaklamaya balad ve giderek artan bir ekilde alkoll iletmeleri ehir dna kurulan zel alanlara srmekte. Fakat Trkiyede hala en byk sorun bartsdr. Erdoann niversitelerde barts yasan kaldrmaya ynelik abasn Yargtay durdurmutur. 2007de Cumhurbakan olan Abdullah Gln einin trban byk sorun karmtr. Laikler, tarikatlarca iletilen kz renci yurtlarnda kzlarn trban takmasnn zorunlu tutulmasndan hi holanmaz. Genel olarak Trk toplumunda trbanla dolaan kadnlarn saysnda drt katna varan art grlmekte. Ateli laikler dnda toplumda bartsne kar youn bir tepki grlmemekte. Hatta Erdoan o kadar kstah davranmayp muhalefete dansayd barts yasan kaldrmakta baarl olabilirdi bile denebilir. Laikleri en ok rahatsz eden gle bykehire gelen ailelerin gen kzlarnn trban takmaya balamasdr. Ancak teoride babalar zenginleip ehirlilemeye baladka kzlarn o kadar skmaktan vazgeecek. Yine de trban konusu toplumu ikiye blyor. Laiklere gre dinin siyaseti igal etmesini temsil ediyor, oysa ki dindar kesime sorarsanz ahsi dini zgrln bir simgesinden ibaret. Trkiye rneinde bariz ekilde grld gibi tm bunlar kimlik ve inan sorunlarnn siyasetin en can alc mcadele alanlarndan birine dnmekte olduunu gsteriyor.
Amerikan modelinde olduu gibi pek ok lkede ekonomik konular kadar kimlik ve sosyal deerler nem kazanyor. Dnya apnda, krtaj, hemcins evlilii, kk hcre, klonlama, trban, eriat kanunu gibi pek ok konu modern siyasetin parasn oluturuyor. Pek ok Hristiyan gibi Mslman alimler de yalnzca tedavi amal klonlamay kabul ediyor. te yandan klonlamay insanln Tanr olma abas olarak gren ve bunu knayan fetvalar giderek artyor. Klonlamaya itirazlar slami deerlere aykr olduunu, akrabalk ilikilerinde sorun yaratacana odaklanyor. Evrime kar kan Yaradl kuramnn yaygnlamasna ynelik abalar da artmakta. Yine Trkiyede yaratc olduunun ispat olarak ne srlen akll tasarm kavramnn temcilsilerinden hatip Adnan Oktarn kurduu Bilim Aratrma Vakfnn 4,5 milyon yesi olduu syleniyor. Vakf terrizm, faizm ve komnizm dahil birok sorunun Darwinizm ile ilikili olduu iddiasnda. Kendisinin hazrlad Yaradl Atlas Mslman lkelerde ve Avrupada datlmakta. u anda yaradlta akll tasarm baz Trk okullarnn mefredat kapsamnda. te yandan yaradlta akll tasarm okul mfredatlarna sokma abas Rusya, ngiltere ve Amerikada ok defa baarszla urad ama tekrar gndeme gelecei kesin.
SLAM ve KAMUSAL ALAN

Hristiyan aleminde Vatikan dnda ruhban snf laik alanda gcn oktan yitirmitir. slamda durum farkldr. mmet zihniyeti ve eriat dzeni hakimdir. slam lkeleri kamusal alanla dinin ilikisi asndan e ayrlabilir. 1. eriatla ynetilen lkelerde kamusal alan ve slamla ilgili bir tartma yoktur nk kurallar o kadar katdr ki insanlarn hayatn nasl srdrebildiini bile anlamak zordur. rnein Suudi Arabistanda kadnlar araba kullanamaz ya da spor salonuna gidemez. Trkiyedeki gibi alkol tartmas yoktur nk alkol yasaktr. Ancak kraliyet ailesi ve elit kesim zel yaamlarnda istediklerini yapabilir. 2. eriatin getirildii ancak hala laik sisteme de bavurulan Nijerya ve Bosna gibi lkelerde durum korkulduu kadar kat olmamtr. ou Mslman eriat mahkemelerini daha abuk ve hzl olduundan ayrca ar cezalar uygulanmadndan federal mahkemelere tercih eder. Fakat ecinsellik gibi su saylan bir durumda krbalama gibi cezalar verildii grlr. Bu tarz lkelerde irketlerin, okullarn eriate uygun kyafet mecburiyeti getirdii de grlmtr. 3. eriata izin vermeyen laik lkeler Bat Avrupa lkeleri ve Trkiyedir. Trkiye srekli slam ve kamusal alan tartmasyla megul olduundan en ilgin rnektir. Mahkemeleri laiktir. Kltrnn byk blm laiktir. Sanatsal ilerde veya medyada, Suudi Arabistanda imkan olmayan erotik unsurlara rastlanr. Yine de Avrupadan ok farkldr. Atatrkn laiklik anlay dinle devletin birbirinden ayrlmas fikrine Amerikan veya Fransz Devriminden farkl yaklar. Diyanet ilerini kurarak dini devlete tabi klmtr. Diyanet imamlara maalarn der, hatta vaazlarn hazrlar. AKP hkmetinin Diyanet bakan Ali Bardakolu liberal bir izgi izlemektedir. Namus cinayetlerini sert bir dille knamaktadr ve tepki gsterilen Hristiyan misyonerlerin rahat braklmasn istemitir. slamn ykseldii Avrupada dlanan Mslman genlerin radikallemesi nedeniyle kltr savalar gerek atmalara dnebilme potansiyeli tamakta. Mslman ailelerin oturduu baskn olduu kenar mahallelerde barts takmayan kadnlar tartaklanmakta. zellikle genler olmak zere Avrupadaki Mslmanlar Avrupa toplumunun kendi isteklerine gre yeniden dzenlenmesini istiyor ve Almanyada yaayan Trk asll genlerin te biri slamn dnyay ynetmesi gerektii fikrinde. ngilteredeki 5 Mslman renciden 2si eriat kanunun ngiliz adalet sistemine dahil edilmesini isterken haremlik selamlktan yana ve te ikisi de eriata dayal halifelii destekliyor. te biri din adna katletmenin mbah olduunu, drtte biri ise ecinsellere kar tahamml olmadn belirtiyor. te yandan anket sonucu o kadar da moral bozucu deil. Ankete katlan rencilerin %68i slam ve demokrasinin uyumlu olduunu, %78i de hem ngiliz hem Mslman olmann mmkn olduuna inanmakta.
Avrupa laiklii ve slam arasndaki kltr savann srecei aikar. slamn baskc bir din olduu grndeki aydnlarn eletirilerine, slam bir aydnlanmadan gemedii iin slami kesimlerden ok sert tepkiler gelebiliyor. Hollandal ynetmenin ldrlmesi buna en u rnek olarak gsterilebilir. Kltr savalarnda Batllarn ve Mslmanlarn ifade zgrlne yaklam farklar nemli bir cepheyi oluturmakta. Aalayc bir karikatr yznden cihat lklar atmaya balayanlar olduu gibi Avrupann Mslmanlara eriat uygulamasna gidilmesi gibi giriimleri de oldu. Fransa ve ngilterede halka ak havuzlar Mslmanlarn protestosu nedeniyle kadnlar ve erkekler iin zel blmlere ayrld. Avrupal laikler bir yandan dn verse de bir yandan da esnek yasalarn sklatrmaya balyor. Vatandalk haklarn elde etme sreci zorlatrld. Trkiyenin AB yeliine hak kazanmas iin yapmas gerekenlerin listesini her geen gn kabarmakta. 70 milyon Trk Avrupaya almak pek ok Batl liderini korkutuyor. Riyakarlklar bazen artc boyuta ulamakta. AB anayasasnda Hristiyanlk veya Tanr ile ilgili herhangi bir madde bulunmamasna ramen Avrupann Hristiyan mirasndan bahsedebiliyorlar. Trk politikaclar ABye Hristiyan Kulb lakabn takarak onlar utandrmaya alyor. Ancak ABnin bu inad srdrmesi gen nfusu giderek azalan Avrupann zararna ileyebilir. stelik bu durum slamn modernlemesi ansn da azalttndan yaanan kltr savalarnn gelecekte daha da hararetlenmesi kanlmaz olacaktr. Birlemi Miller de kltr savalarnn bir baka cephesi. Savalar sona erdirmekle ykml olan BM bir yandan kltrel savalara zemin oluturmakta denebilir. Laiklerin baskn olduu BM brokrasisi, dini tehlikeli bir hastaln nksetmesi olarak grmekte. Bununla birlikte son yllarda kadn haklar, cinsel zgrlk, ecinsel haklar, krtaj ve aile deerleri konularn ele alan BMde liberaller ve muhafazakarlar arasnda ateli tartmalar yaand. Amerikal dindar saclar bu durumu, toplumun temelini oluturan deerlerin kresel kurulular tarafndan yeniden tanmlanmas olarak deerlendirerek kar ktn da hatrlamakta fayda var.
SONU
Gelecekte yaanabilecek patlamalar nlemek iin bugnden daha en iyi formller oluturmamz art. statistikler tarafl olsa dahi din alanndaki en byk gelime niceliksel deil niteliksel olmasdr. Gerekten de din hem kamusal hem de entellektel alanlarda ok daha nemli bir rol oynamaktadr. Baz dnrlere gre gelecein tarihileri gnmze baktklarnda insan ilikilerini ynlendiren ve bozan, siyasi zgrlk ve zorunluluklara dair tutumlar, milliyet kavramlarn, anlamazlklar ve savalar belirleyen temel g olarak niteleyebileceklerdir. Din modern dnyann bir parasdr. Din yokmu gibi davranmak kadar i ve d politikada dinin roln abartmak da istenmeyen kt sonular dourabilir. rnein, Amerikann ktle kar savatn ileri srerek kurduu Guantanamo ve Ebu Gureyb arla katnn ispatdr. Amerikann terrle mcadelesinde herkesi ayn kefeye koymaktansa El Kaide gibi hi dn vermeyen nihislist rgtlerle Hamas gibi blgesel etkiye sahip olma eilimindeki rgtlere kar yaklamlarda farkl yollar izlenmelidir. Din odakl bir politika Medeniyetler atmasn tetikleyebilir. Aslnda bu ifade sadece slam ve Hristiyan alemi iin geerli deildir, farkl grler de atabilir. Medeniyetler atmas zerine konuulup durmas Batl kanun yapclarn Sunniler ve iiler arasndaki ayrm yapmasn zorlatrmakla kalmayp Mslman ounluun gnln kazanmay da gletirmektedir. stelik bin Ladinin Bat igali altnda kalanlar temsil ettii iddiasn da cesaretlendiriyor. En akllca politika slam dnyas arasndaki farkllklara dayal olmaldr, tm Mslmanlara srtn dnmek deil. Amerikann kurucular sayesinde Tanrnn lmden dnmesi bir yana Amerikada canlanp serpilmitir. Bu ekilde dinle beraber yaamann yolu oluturularak farkl inanlarn birarada varolabilmesi salanmtr. Amerikann kurucularnn insanoluna hediyesi budur: Kurumsallam Kiliseden kurtulup kamusal mantk ve kiisel inan mahremiyeti arasnda belirgin bir ayrm oluturularak din devletini,
monari ve aristokrasiyle birlikte gemie gmmtr. Kanmzca bundan ders karmaya inananlar inanmayanlar herkes dahil tm dnyann imdiye kadar hi olmad kadar fazla ihtiyac vardr. Dnya tarihinde u ana kadar olan en hzl modernlemeye ramen inan glenmektedir ve bu inan Amerikan zellikleri tamaktadr. nsanlarn kapitalizm karsnda dine sarldn farkeden Amerika kreselleme dahilinde dini ve kapitalizmi birlikte pazarlar hale gelmitir. zellikle gelimekte olan lkelerde insanlar dine sndka Amerikan rnei kresel anlamda kendini tekrar etmi oluyor. Evanjelistler dinlerini ihra ederken okuluslu Amerikan irketleri de inanca duyulan talebi ihra ediyor. Bylece Amerika hem kapitalizmin en byk tedarikisi hem de dinin ba eken ihracats olarak, dinin dnya apnda diriliine iki ynden katkda bulunuyor. Bir yandan insanlar dinle uyuturup bir yandan da dine olan talebi arttrm oluyor. Dinler arasndaki savalara kesin bir zm bulunmu deil. Uluslarars hukuku da inan ve gc birbirinden ayrmak iin kullanma imkan yok. Bat dnyasnn yol yordamnda byk yanllar bulunmakta. zellikle Amerikann iki byk hatas var: kendi toplumunda dinle ilgili tavrnda yakalad baary kresel boyutta srdrmeyi baaramamak ve dinin sorun yaratt kadar sorunlar gidermedeki etkisinin deerini bilmemek. Benzer ekilde Mslman nfusundan da yeteri kadar yararlanamad. Mesela ran ve Pakistandaki Mslmanlarn Amerikadaki Mslmanlarn zgr olduundan pek haberi yok. Din atmann kayna olduu kadar dntrlmesine de are oluturabilir. rnein Nijeryada ne zaman bir atma ya da sorun patlak verse imamla piskopos birlikte sorunu zmeye urayor. Bu abalarn her zaman baarl olmas imkansz ama dini ekimeleri durdurmak iin dinler aras diyalog ok byk nem tamakta. Filistinde imamlar ve hahamlar birlikte almadka kalc bar ve huzurdan sz etmek mmkn deil. rnein Dnya Ticaret Forumunun akademisyenlerle birlikte 100 dini lideri biraraya getirme abas, BMin Medeniyetler Birlii ve Cordoba nsiyatifi gibi oluumlar takdir edilip daha ok desteklenmeli. nan temelli diplomasinin her derde deva olmadn kesinlikle unutmamak gerek. Eitim de zmn nemli bir parasn tekil etmekte. Kamusal alanda hogr ve farkllklara tahamml edebilmek gerekiyor. Hkmetler, dinle uramay brakmak zorundaysa din de karlnda siyasetten ekilmek zorunda. Din baskyla kabul ettirilemeyecei gibi kimsenin hakk da inanlara gre dzenlenmemeli. Tm inanlara tolerans gsterilmeli. Dnyada genel eilim, laikliin dini marjinalletirdii Avrupa tarzn semektense din ve modernitenin birlikte varolabilecei Amerikan yolundan yana ancak sonu olarak birka uyar yapmann faydas var. 1. Dinle modernite ilikisi pekok inanl insan iin przsz deil. Dolaysyla dindarlar kapitalizmin iyi olduunu dndkleri yanlarndan yararlanp kt yanlarna kar kacaklar. 2. Amerikan modelinin zaferi dier alternatif modernite biimlerinin ortadan kalkaca anlamna gelmez. Elbette dnyann her kesini ele geireini sylemek mmkn deil. Her ne kadar Amerikan tarz dnyada hzla yaylsa da ne olursa olsun Avrupa ktasnn byk bir ounlukla laik kalaca kesin. 3. Moderniteye en doal ekilde refakat edenin dindarlk deil oulculuk olduunu unutmamak gerekir. Bir lke modern ve dindar olabilecei gibi modern ve dinsiz de olabilir. Ancak muhakkak oulcu olmaldr ki toplumsal dzen sekteye uramadan gelimeye devam edebilsin. Tm dini ve laik fikirler birbirlerine eit oranda rekabet ansna sahip olduunda ve toplum seimi bireylere braktnda oulculuk zafer kazanm demektir. Ancak seim illa ki hogr ve kardelik getirmeyebilir. Banazlk artarsa insanlarn kendi kurallarn kabul ettirme istei de artar. En kts de bunun kutsal olduuna inanlan gr benimsetmek iin bask ve iddete bavurulmas anlamna gelebilmesidir. Burada anlatlanlar laiklerin ounun moralini bozabilir ancak inanlara ynelik liberal bir yaklamn toplumlar zgrletirecei unutulmamaldr. Bu yzylda din uruna feci olaylar yaanmaktadr. Din insanlarn zgr seimine kalm bir husustur. ou insann dine inanmay setiini yadsmamak gerekir.
Bu seimler trajik sonular da dourabilir olumlu etkiler de yaratabilir. Grnen o ki insanlar gn be gn kendilerine zorla kabul ettirilenden deil kendi seimlerden yana kmakta. Hereyi zehirleyenin dinle gcn birleimi olduunu akldan karmamak gerekir. nanl insanlarn dinin seme hakknn olduu bir ortamda gelieceini farketmek zorundadr. Bu zeti Benjamin Franklin in yorumuyla sonlandrmak en uygunu olabilir. Salam ve iyi bir dinin kendi kendine yettiine inanrm; kendi kendine yetemiyor ve Tanr da ona destek kmakla ilgilenmiyorsa alimleri, iktidardan yardm istemek zorunda kalr ki bu kanmca kt bir din olduunu gsterir.

God Is Back

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

God Is Back

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

-TANRI GER DND(GOD IS BACK)

nancn kresel boyutta yeniden canlan dnyay nasl deitiriyor?

John Micklethwait ve Adrian Wooldridge

Hakikat, Deiim ve oulculuk

Amerikann Modernitenin Sarsntlarndan Kurtuluu

Bush, Obama ve Amerikan D Siyaseti

AMERKAN MALI DN: PENTEKOSTALZM

Mslmanlarn Kzgnlnn Gareze Dnm

SLAM ve KAMUSAL ALAN

You might also like