Devreler Ve Sistemler Modülü Yeni

T.C.
MLL ETM BAKANLII
ELEKTRK ELEKTRONK TEKNOLOJS
ELEKTRONK DEVRELER VE SSTEMLER

523EO0447
Ankara, 2011
Bu modl, mesleki ve teknik eitim okul/kurumlarnda uygulanan ereve retim Programlarnda yer alan yeterlikleri kazandrmaya ynelik olarak rencilere rehberlik etmek amacyla hazrlanm bireysel renme materyalidir. Mill Eitim Bakanlnca cretsiz olarak verilmitir. PARA LE SATILMAZ.
NDEKLER
AIKLAMALAR ...................................................................................................................iii GR ....................................................................................................................................... 1 1.YKSELTELER ................................................................................................................ 3 1.1. Transistrl Ykselteler .............................................................................................. 3 1.1.1. BJTli Ykselteler................................................................................................ 3 1.1.2. FET ve MOSFETli Ykselteler .......................................................................... 7 1.2. Enstrumantasyon Ykselteler.................................................................................... 12 1.3. Ykselte Arzalarn Giderme ................................................................................... 13 UYGULAMA FAALYET .............................................................................................. 19 LME VE DEERLENDRME .................................................................................... 22 RENME FAALYET-2 .................................................................................................... 23 2.PALS DEVRELER ............................................................................................................ 23 2.1. RC Pals Devresi .......................................................................................................... 24 2.1.1. deal Pals Sinyali ................................................................................................. 24 2.1.2. Gerek Pals Sinyali.............................................................................................. 25 2.1.3. Prensip emas..................................................................................................... 26 2.1.4. Zaman Sabitesi .................................................................................................... 27 2.2. Trev Devresi.............................................................................................................. 28 2.3. ntegral Devresi........................................................................................................... 28 2.4. Schimit Trigger Devresi.............................................................................................. 29 2.5. Boot strobe Devresi..................................................................................................... 30 2.6. Miller Devresi ............................................................................................................. 30 2.7. Entegreli Pals Devresi................................................................................................. 32 UYGULAMA FAALYET .............................................................................................. 35 LME VE DEERLENDRME .................................................................................... 38 RENME FAALYET-3 .................................................................................................... 39 3.OSLATRLER.................................................................................................................. 39 3.1. almas..................................................................................................................... 39 3.2. eitleri ....................................................................................................................... 40 3.2.1. RC Osilatr ........................................................................................................ 40 3.2.2. LC Osilatr ........................................................................................................ 41 3.2.3. Kristalli Osilatr .................................................................................................. 44 3.2.4. Entegreli Osilatr................................................................................................. 45 3.3. Osilatrde Arza Giderme ........................................................................................... 46 UYGULAMA FAALYET .............................................................................................. 49 LME VE DEERLENDRME .................................................................................... 52 RENME FAALYET 4.................................................................................................. 53 4.MOTOR SRC DEVRELER ...................................................................................... 53 4.1. PWM Kullanm Amalar ........................................................................................... 54 4.2. Kullanm Yerleri ......................................................................................................... 54 4.3. k Gerilimin Hesab................................................................................................ 54 4.4. Temel Harmonik Bileeni ........................................................................................... 55 4.5. Bir Fazl Gerilim Beslemeli nvertr .......................................................................... 55 4.6. Bir Fazl Kpr nvertr ............................................................................................. 58
4.7. fazl Kpr nvertr............................................................................................... 59 UYGULAMA FAALYET .............................................................................................. 61 LME VE DEERLENDRME .................................................................................... 62 RENME FAALYET-5 .................................................................................................... 63 5.ENDSTRYEL G KAYNAKLARI ............................................................................ 63 5.1. Konvertrler................................................................................................................ 63 5.1.1 DC/AC Konvertr................................................................................................. 63 5.1.2. DC/DC Konvertr................................................................................................ 64 5.2.UPS(Kesintisiz G Kayna) ..................................................................................... 64 5.2.1. Ak Hatl(Online) ............................................................................................... 66 5.2.2. Kapal Hatl(Offline) ........................................................................................... 66 5.2.3. Hat Etkileimli(Line nteractive) ......................................................................... 67 5.3. SMPS(Anahtarlamal Mod G Kayna) .................................................................. 67 5.3.1. PWM Temel Prensibi .......................................................................................... 69 5.3.2. SMPS Tipleri ....................................................................................................... 71 5.3.3. Ar Akm Korumas .......................................................................................... 75 5.3.4. Ekranlama ............................................................................................................ 75 5.3.5. Sigorta Seimi...................................................................................................... 75 5.3.6. Dorultma ve Filtreleme...................................................................................... 75 5.3.7. Ar Gerilim Korumas ....................................................................................... 75 5.3.8. Dk Gerilim Korumas..................................................................................... 75 5.3.9. Ar Yk Korumas............................................................................................. 76 5.3.10. k Filtreleri.................................................................................................... 76 UYGULAMA FAALYET .............................................................................................. 77 LME VE DEERLENDRME .................................................................................... 80 MODL DEERLENDRME .............................................................................................. 81 CEVAP ANAHTARLARI ..................................................................................................... 83 KAYNAKA ......................................................................................................................... 86
ii
AIKLAMALAR
AIKLAMALAR
KOD ALAN DAL/MESLEK MODLN ADI MODLN TANIMI SRE N KOUL YETERLK
MODLN AMACI
ETM RETM ORTAMLARI VE DONANIMLARI
523EO0447 Elektrik Elektronik Teknolojisi Endstriyel Bakm Onarm Elektronik Devreler ve Sistemler Ykselte, pals, osilatr, motor src, endstriyel g kayna devrelerinin nasl kurulduklarnn ve arzalarnn nasl giderildiklerinin anlatld renme materyalidir. 40/32 n koul yoktur. Elektronik devrelerin ve sistemlerin arzalarn gidermek Genel Ama Gerekli ortam salandnda, elektronik devrelerin ve sistemlerin arzalarn giderebileceksiniz. Amalar 1. Ykselte devrelerini hatasz olarak kurabilecek/arzasn giderebileceksiniz. 2. Pals devrelerini hatasz olarak kurabilecek/arzasn giderebileceksiniz. 3. Osilatr devrelerini hatasz olarak kurabilecek/arzasn giderebileceksiniz. 4. Motor src devrelerini hatasz olarak kurabilecek/arzasn giderebileceksiniz. 5. Endstriyel g kaynak devrelerini hatasz olarak kurabilecek/arzasn giderebileceksiniz. Ortam: Elektrik-elektronik laboratuvar, iletme, ktphane, ev, bilgi teknolojileri ortam vb. Donanm: Bilgisayar, projeksiyon cihaz, izim ve simlasyon programlar, kataloglar, deney setleri, alma masas, avo metre, bread board, eitmen bilgi sayfas, havya, lehim, elektrikli almalar, anahtarlama elemanlar, yardmc elektronik devre elemanlar, elektrik-elektronik el takmlar
Modl iinde yer alan her renme faaliyetinden sonra verilen lme aralar ile kendinizi deerlendireceksiniz. retmen modl sonunda lme arac (oktan semeli test, doru-yanl testi, boluk doldurma, eletirme vb.) kullanarak modl uygulamalar ile kazandnz bilgi ve becerileri lerek sizi deerlendirecektir.
LME VE DEERLENDRME
iii
iv
GR GR
Sevgili renci, Gnmzde elektrik ve elektronik alannda meydana gelen ba dndrc gelimeler herkesi etkilemektedir. nsan yaamnn her aamasnda, bu alann rnleri artk birer ihtiyatr. imdi olduu gibi gelecekte de bu alanda srekli gelimeler olacak ve hepimizi megul etmeye devam edecektir. Bu modl ile rnein ykseltecin nasl altn reneceksiniz. Temel yaplar hakknda bilgi sahibi olacaksnz. Arza giderme yntemleri kullanacaksnz. Elektrik sinyalleri nasl retilir. Karlalan arzalar nas zeceiniz hakknda bilgi sahibi olacaksnz. Motor src inveretr devrelerinden yararlanarak AC 220 Voltta alan bir elektrik motorunu altrabileceksiniz. UPS ve eitlerini reneceksiniz. Bir amar makinesinin g kayna olan SMPS sisteminin ilevini renebileceksiniz. Gnlk hayatta kullandmz elektronik cihazlarn almalar hakknda temel bilgileri bu modl sonunda renmi olacaksnz.
RENME FAALYET-1
RENME FAALYET-1
AMA
Ykselte devrelerini hatasz olarak kurabilecek/arzasn giderebileceksiniz.
ARATIRMA
Piyasadaki ykselte devrelerini, hangi tip transistrleri kullandklarn aratrnz.
1.YKSELTELER
1.1. Transistrl Ykselteler
1.1.1. BJTli Ykselteler
1.1.1.1. almas Transistrlerin en yaygn olarak kullanld uygulama ykselte olarak kullanlmasdr. Transistrler ses frekans, radyo frekans, video frekans ve bunun gibi tm frekans aralklarnda ykseltme grevi grr. Transistre uygulanan DC polarma transistrn ykselte olarak almasna olanak salar.
VCC
R1
R3 CO
CI
C B
Q1
Vo
+
Vi
E
R2 R4 CE
ekil 1.1: Ykselte devresi
ekil 1.1de giriine ok kk bir sinyal uygulanmasna karlk knda ykseltilmi bir sinyal grlmektedir
Vc 14V
VCC
10V
20V
6V Vb
1.79V 1.78V 1.77V
R1
47k
R3
10k
CO
t
10uF
+
+4V
CI
Vi
+10mV 0 -10mV
+
t
Q1
BC237
10uF
Vo
Vi
- 4V
R2
4.7k
R4
1k
CE
47uF
ekil 1.2: AC sinyal uygulanm ykselte devresi
ekil 1.2deki devrede girie uygulanan Vi sinusoidal giri sinyalinin DC seviyesi sfrdr. B noktasnda beyz polarmas bulunduu iin buradaki sinyalin DC seviyesi Vb gerilimine eittir. Kollektrdeki ykseltilmi sinyal 180o faz farkldr. DC seviyesi de Vc gerilimine eitttir. Co kondansatr DC gerilime ak devre AC sinyale ksa devre zellii gstereceinden dolay Vo kndan ekilde grld gibi sadece sinusoidal k sinyali alnr. 1.1.1.1. Polarma eitleri Transistrlerin ykselte olarak dzgn alabilmesi iin harici bir DC kaynakla PN birleimlerinin her ikisininde uygun olarak polarmalandrlmas gerekmektedir. Bu polarmada beyz-emiter aras (BE) doru polarma alrken beyz-kollektr (BC) aras ters polarma almaktadr. Buna transistorn polarmaladrlmas demektir.
BC arasi ters polarma
RCC
BC arasi ters polarma
RCC
+
RB VCC
RB
VCC
+ -
VBB
BE arasi dogru polarma
VBB
BE arasi dogru polarma
ekil 1.3: NPN ve PNP transistr polarmalandrlmas
Bir transistor DC polarma uyguland zaman o transistrn akm ve gerilim deerleri kesin olarak belirlenmi olur. Bu deerlerin zellikle Ic ve Vce deerleri transistrn alma noktasnn bulunmasnda belirleyicidir. Transistrn alma noktasna Q noktas (sknet noktas) denir. Bu Q noktas yani DC alma noktas yle bir uygun noktada belirlenmelidirki giri sinyalinin tamam bozulmadan ykseltilmi bir ekilde kta grlmelidir. Rastgele seilmi bir alma noktas kta k sinyalinin bozulmasna neden olabilir. Sabit polarma
Sabit polarma en basit transistor polarmasdr. ekil 1.4te sabit polarmal transistor balant emas grlmektedir. ekildeki Transistr NPN transistor olmasna ramen burada PNP transistor de kullanlabilir. Ancak bu durumda uygulanan DC polarma ynn deitirmek gerekir. Devre ortak emiter balantsna sahip olduu iin polarmasn dzgn bir ekilde alan transistrn giriine uygulanan AC sinyal kta 1800 faz farkl olarak ykseltilmi olarak elde edilir.
ekil 1.4: Sabit polarmal transistr
Sabit polarma, beyz polarmasnn tek bir diren ile saland polarma metodudur. Ykseltete kullanlan transistrun beyz ucunu beslemede kullanlan RB direnci VCC kaynana seri olarak balandndan devre seri polarma olarak da anlr. Beyz polarmas, VCC bataryas tarafndan RB direnci zerinden salanmaktadr. Bu amala uygun deerde seilmelidir. RB direnci, ayn zamanda transistr n kararl almasn temin eder. Emiter polarmas ekil 1.5te grld gibi devrenin kararlln arttrmak iin emitter ucuna bir diren balanarak emiter polarmas salanr.
ekil 1.5: Emiter polarmal transistr
ekil 1.5'te grld gibi kolektr akmnn kararlln salamak iin emiter ayana seri bir diren eklenir. Bu diren RB direnci zerinden gelen DC akmlarn ar artmasna kar geri besleme yapar. Yani beyz akmnn fazla artmasn engeller. IB= (Vcc0.7)/(RB+RE) Gerilim blcl polarma Dorusal transistor uygulamalarnda ok sklkla kullanlan bir polarma eididir. Bu polarma trnde seri bal direnlerin gerilim blc zelliinden faydalanlarak transistrn beyz polarmas salanr. ekil 1.6da gerilim blc transistor balants gsterilmitir.
ekil 1.6: Gerilim blcl polarma devresi
Bu tip polarmal ykseltelerin hesaplanmasnda Thevenin (Tevenin) tarafndan bulunan denklemler kullanlr.
1.1.2. FET ve MOSFETli Ykselteler

Alan etkili transistrler (FET) (3) ulu bir transistr eididir. Alan etkili transistor, jonksiyon FET (JFET) veya metal oksitli yar iletken FET (MOSFET) olarak retilir ve isimlendirilir.
ekil 1.7: FET tipleri
1.1.2.1. almas Alan etkili transistrler (FETler) yksek giri empedanslarnn da eklenmesiyle mkemmel bir gerilim kazanc salar. Ayrca dzgn bir frekans aralna ve kk boyutta olmalarndan dolay dk g tketimine sahiptir. Bilindii gibi BJTler akm kontroll, FET ler gerilim kontroll devre elemanlardr.
NPN ve PNP tipi olarak adlandrlan klasik tip transistrler (iki kutuplu jonksiyon transistr - BJT) alak giri empedansna sahiptir. BJT 'ler, hem elektron akm hem de delik boluk akmnn kullanld akm kontroll elemanlardr. FET (Field Effect Transistr - alan etkili transistr) ise yksek giri empedansna sahip, tek kutuplu, gerilim kontroll bir elemandr. Elektrik alan prensiplerine gre altndan alan etkili transistrler olarak bilinir. FET'ler, transistrlerin kullanld yerlerde rahatlkla kullanlbilir. FET 'lerin klasik transistrlere (BJT) gre stnlkleri yle sralanabilir: Giri empedanslar daha yksektir. (BJT 'de 2K iken FET'lerde yaklak 100M 'dur.) Anahtar olarak kullanldnda, sapma gerilimi yoktur. Radyasyon (yaynm) etkisi yoktur. BJT 'lere nazaran daha az grltldr. Issal deiimlerden etkilenmez. BJT 'lere gre daha kktr. Bu nedenle entegrelerde daha fazla kullanlr. Yksek giri empedans ve alak elektrodlar aras kapasitans zellii ile yksek frekans devrelerinde rahatlkla kullanlr. BJT'lere gre sakncas ise band geniliklerinin dar olmas ve abuk hasar grebilmesidir. Tpk BJT lerde ortak emitter balants olduu gibi FET lerde ortak source (kaynak) balants ok yaygn olarak kullanlr. Bu balant ekil 1.8de grlmektedir. Bu balantda giri sinyali ile ykseltilmi k sinyali arasnda 180o faz fark vardr.
ekil 1.8: FET li ykselte devresi
FET (JFET) ve MOSFETler ayn gerilim kazanl ykselteler tasarlamak iin kullanlabilirken MOSFETler FETlere nazaran ok daha yksek giri empedanslarna sahiptir. Alan etkili transistrn (FET) gelitirilmi tipi genellikle Mosfet olarak bilinen metal oksit yar iletkendir. Mosfet kelimesinin alm metal oxide semiconductor field effect transistor 'dr (Metal oksit yariletken alan etkili transistr). Mosfet, ngilizce almnn ba harfleri bir araya getirilerek oluturulmutur. zole edilmi gate zelliinden dolay Mosfet 'lerin giri empedans son derece yksek olup elektrodlar aras i kapasitans ok kktr.
Bundan dolay Mosfetler normal transistrlerin frekans sahasnn ok daha stndeki frekanslarda ve yksek giri empedansl ykseltelere ihtiya duyulan devrelerde daha fazla kullanlr. Bunun iin Mosfetler voltmetre, ohmmetre ve dier test aletlerinde kullanlr. Mosfetlerde, JFET 'lere ve klasik transistrlere nazaran grlt daha az olup band genilii daha fazladr.
ekil 1.9: MOSFET li ykselte devresi
Mosfet'lerin bu stnlklerine nazaran baz sakncalar vardr. yle ki Mosfet yapsndaki ince silikon oksit tabakas, kolaylkla tahrip olabilir. Mosfet e elle dokunulmas hlinde insan vcudu zerindeki elektrostatik yk nedeniyle oksit tabakas delinerek kullanlmayacak ekilde harap olabilir. Bundan dolay Mosfetler, zel ambalajlarnda korunmaya alnmal, Mosfete dokunmadan nce kullanc, zerindeki elektrostatik yk topraklayarak boaltmaldr. Mosfeti devre zerinde montaj yaparken dk gl havya kullanlmal ve havya mutlaka topraklanmaldr. Mosfetler u ekilde snflandrlr: a) Azalan (boluk arjl, depletion tipi) Mosfet b) oalan (Enhancement) tipi Mosfet JFET 'lerde olduu gibi yine kendi aralarnda, n-kanall ve p-kanall azalan ve oalan tip olarak ayrlr. 1.1.2.2. Polarma eitleri JFETi altrabilmek iin a bellirli bir dreyn akm (ID) salayan VDD kayna ve bunu kontrol eden dreyn(aka)source(kaynak) gerilimi(VGS) ile polarmalandrlmak gerekir. Eleman bir ykselte olarak altrlacaksa aktif blgede alacak ekilde gerilim ve akm deerleri seilir. rnek polarmalandrma devreleri ekil 1.10 ve ekil 1.11 de gsterilmitir.
ekil 1.10: N kanal FETli polarma devresi
ekil 1.11: N kanall (azalatan ve arttran) MOSFET li polarma devresi
JFET polarmalarnda birok polarma tipi kullanlr. Biz bu blmde ok kullanlan bir ka polarma tipini inceleyeceiz. Sabit polarma ekil 1.12'deki gibi kullanlan JFET devrelerine sabit (fixed) polarmal devreler ad verilir. nk gate ve source ular arasna VGG gibi sabit bir g kayna kullanmtr. Nkanall JFET 'in gate terminaline, VGG 'nin (-) kutbu; P kanall JFET 'in gate terminaline ise (+) kutbu irtibatlandrlmaldr. Dikkat edilmesi gereken baka bir husus, N kanall JFET 'in drain terminaline VDD g kaynann (+) ucu, P kanallda ise (-) ucu uygulanmaldr.
10
ekil 1.12: FET sabit polarma devresi
Self (kendinden) polarma Self polarmal devrelerde ikinci bir VGG gibi kaynaa gerek yoktur. Gate-source gerilimini salamak iin source direnci (RS) kullanlr. RS direnci, transistrl ykseltelerde RE direncine benzer. Self polarmal JFET devresi ekil 1.13'te gsterilmitir. RG gate direnci, RS source direnci, RD ise drain direncidir. Transistrl ykseltete, RG --> RB , RS --> RE , RD --> RC veya RL 'nin karldr.
ekil 1.13: FET kendinden polarma devresi
11
Gerilim blcl polarma ekil 1.14'teki devrede, gate gerilimi R1 ve R2 gerilim blc direnler tarafndan belirlenir. R1 ve R2 direnlerinin baland noktadaki gerilim ayn zamanda gate gerilimidir. R1 'den geen akm R2 'den de geer. G noktasndaki VG gate gerilimi, VG = (RG2 / (RG1+RG2)).VDD kadardr. Buradaki VDD / (R1+R2) ayn zamanda R1 ve R2 voltaj blc direnlerden geen akmdr. Bu akm R2 deeri ile arparsak R2 direnci zerine den gerilimi buluruz. R2 zerindeki gerilim de VG gate voltajna eit olur.
ekil 1.14: FET gerilim blcl polarma devresi
1.2. Enstrumantasyon Ykselteler

Enstrmantasyon ykselteler, yksek performansl voltaj ykselteleridir. Ayn zamanda bu ykselteler, yksek kazanl, yksek giri empedansl ve dk k empedans gsteren fark ykselteleridir. Kelime anlam, yardmc ykseltelere karlk gelmektedir. Enstrmantasyon ykselteler, negatif geri beslemeden dolay daha kararl bir devre karakteristiine sahiptir. Burada kullanlan geri besleme, negatif geri beslemedir. nk direnlerle belirlenen voltaj kazanc (kapal evrim kazanc), dirensiz ak evrim kazancndan daha dktr. Geri beslemeli kazan daima ak evrim kazancndan (geri beslemesiz kazan) daha kararldr. Her OP-AMP 'ta olduu gibi geri beslemeli kazan, geri beslemesiz kazantan daha dk olduu iin kullanlan geri besleme negatiftir. nk pozitif geri beslemede kazan artar, negatif geri beslemede ise kazan azalr.
12
Enstrmantasyon amplifikatrler ayn zamanda, basn transducerinden (dntrc), scaklk sensrndan gelen sinyalleri ykseltmede kullanlr. Bu ykselteler, girilerine uygulanan sinyallerinin farkn almak suretiyle alr.
ekil 1.15: Yksek ortak mod tepki oranl enstrumantasyon ykselteci
ekil 1.15 'te enstrmantasyon ykseltelerden en fazla kullanlan gsterilmitir. OPAMP 'larda ortak mod tepki oran (common-mode rejection ratio -CMRR), her iki giriinde de ortak olan giri sinyalini reddetme zelliidir. Faz eviren (-) ve evirmeyen (+) girie ayn anda uygulanan iaretin, k iaretine oranna eittir. CMRR'nin birimi dB'dir. Bu tip enstrmantasyon ykseltelerinde, parazit ve grltleri atma oran da byktr. ekil 1.15 'teki enstrmantasyon ykseltecinde Vi1 ve Vi2 girileri OP-AMP 'larn faz evirmeyen (+) girilerine uygulanmtr. R3 direnciyle devrenin kazanc kontrol edilebilir. lk iki OP-AMP kndan alnan sinyal fark ykseltecine uygulanmtr. Bunun dnda yksek giri empedansl ve yksek giri voltajl enstrmantasyon ykselteleri vardr.
1.3. Ykselte Arzalarn Giderme

Bir tamircinin elinde olmas gereken tamir aletleri: Avometre Tornavida takmlar Havya, lehim, pasta Yan keski, pense, kargaburnu Plastik ve metal cmbz Sinyal generatr (Basit bir Osc. olabilir.) Kademeli DC. Gerilim kayna (Ksa devre kontroll) Tamir edilecek aletin emas
13
eitli renk ve zelliklerde kablolar Anahtar takmlar vb.
Elimize herhangi bir elektronik alet arzal kaydyla geldiyse nce u admlar takip edilmelidir: Alet altrlmadan nce Cihazn ka voltla altn tespit ediniz. ebekeden beslenen cihazlar iin eer var ise 110/220 anahtarnn konumunu kontrol ediniz. Pil ile alan bir alet ise pilleri ve pil yatan kontrol ediniz. Cihaz kullanan kiiden arzann hangi artlar altnda olutuu ve arza sonucunun cihazdaki meydana getirdii durum hakknda mmkn olduu kadar ayrntl bilgi alnz. Elinizde mevcut deil ise cihaz getiren kiiden i yapsn ve kullanma talimatn ieren bror isteyiniz. Cihaz altrnz. Cihaz alrken yaplacak iler Eer cihaz hi almyorsa o Pil ile alan bir cihaz ise pil kutusunu ve pillerin arj durumunu kontrol ediniz. Pil geriliminin cihaza ulap ulamadn kontrol ediniz. Ana sigortaya baknz. o ebekeden beslenen bir cihaz ise adaptr kn l aleti ile lnz. Voltajn normal olup olmadn kontrol ediniz. Bu sorularn cevab olumsuz ise adaptr devresini kontrol ediniz. Ana sigortaya baknz. o Hem pil hem ebekeden beslenen cihaz ise bu sistemler iin yukardaki kontrolleri yaptktan sonra pil-cereyan anahtarn kontrol ediniz. Cihazn almas normal deilse o Cihazn herhangi bir yerinde duman kyor mu? Kontrol ediniz. o Direnlerden yank grnen var m? Kontrol ediniz. o Kondansatrlerden patlak olan var m? Kontrol ediniz. o pheli grdnz diren, kondansatr ya da transistrleri elle tutarak snma olup olmadn elle kontrol ediniz. Bu kontrolde birden skmaynz. Elinizi yanmasna sebep olabilirsiniz. o Cihaz plaketini gzle kontrol ederek katlarda atlaklk, kopukluk ya da kavlama olup olmadn kontrol ediniz. Ylma eklindeki lehimleri souk lehim ihtimaline kar kontrol ediniz. o Cihazn emas mevcut ise ana noktalardaki gerilimleri lerek emada verilen deerlerle karlatrnz. o Cihazn ektii akm ve ksa devre olup olmadn kontrol ediniz. Emiteri ortak balantnn en yaygn kullanlan tipi ekil 1.16da grlmektedir. Bu elemanlarn ak devre veya ksa devre eklinde arzalanmalar hlinde, devrenin ne ekilde etkilenecei Tablo 1.1de verilmitir. nceleyiniz. Grld gibi deiik arzalar ayn
14
sonucu verebilmektedir. Bu nedenle, arzaclkta nce devre DC adan incelenmelidir. Bu gerilimler multimetre veya osiloskop ile llerek arza lokalize edilebilir. Eer devrenin aksamas bir kondansatr arzasndan ise, bunu genellikle DC lm yaparak bulmak mmkn olmaz. O zaman devre giriine uygun AC iaret tatbik edilmeli ve osiloskop ile bu iaretin nerelere kadar ulat takip edilerek arzal eleman bulunmaldr.
ekil 1.16: Gerilim blcl polarma devresi emiteri ase ykselte
Tablo 1.1: BJT ykselteci arza tablosu
15
UYGULAMA FAALYET
ekil 1.17: BJT ykselteci uygulama devresi
16
Malzeme listesi 1 adet bread board 1 adet 12V DC g kayna 1 adet sinyal jeneratr 1 adet osilaskop 1 adet BC237 2 adet 100nF kondansatr 1 adet 100K diren 1 adet 1K diren Ykselte devrelerini kurup arzasn gidriniz.
lem Basamaklar
ekil 1.17deki ykselte devresinin devre emasn iziniz. Ykselte devresinin baskl devresini iziniz. Baskl devreyi karnz. Plaketteki yollar kontrol ediniz.
neriler
emadaki balantlar iyi inceleyerek ileme balaynz. Proteus programn kullanarak ilerinizi kolaylatrabilirsiniz. t yntemini kullanmanz faydal olacaktr. Bask devre yollarnda kopukluk ya da ksa devre varm diye dikkatle kontrol ediniz. Devreyi kurarken transistrn bacak balantlarna dikkat ediniz. Devreye balanan elemanlarn emadaki karlklarna dikkat ederek balarsanz almada kolaylk salayacaktr. Avometrede krmz ucun + siyah ucun - olduunu unutmaynz. Devreyi +12Va balarken ynlere dikkat ediniz. Avometrede krmz ucun + siyah ucun - olduunu unutmaynz. DC lmlerin DC, AC lmlerin AC kademede yaplacan unutmaynz.
Plaketin montajn yapnz.
Ykselte devresine enerji vermeden lm yapnz. Ykselte devresine enerji veriniz. Ykselte devresine enerji verildikten sonra polarma gerilimlerini lnz. Girie sinyal uygulayarak giri ve ktaki sinyalleri osilaskop ile lnz.
17
KONTROL LSTES
Bu faaliyet kapsamnda aada listelenen davranlardan kazandnz beceriler iin Evet, kazanamadklarnz iin Hayr kutucuklarna ( X ) iareti koyarak rendiklerinizi kontrol ediniz.
Deerlendirme ltleri 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8.
9. Ykselte devresinin devre emasn izebildiniz mi? Ykselte devresinin baskl devresini izebildiniz mi? Baskl devreyi karabildiniz mi? Plaketteki yollar kontrol edebildiniz mi? Plaketin montajn yapabildiniz mi? Ykselte devresine enerji vermeden lm yapabildiniz mi? Ykselte devresine enerji verebildiniz mi? Ykselte devresine enerji verildikten sonra polarma gerilimlerini lebildiniz mi? Girie sinyal uygulayarak giri ve ktaki sinyalleri osilaskop ile lebildiniz mi?
Evet
Hayr
18
UYGULAMA FAALYET UYGULAMA FAALYET
ekil 1.18: FET Ykselteci Uygulama Devresi
19
Malzeme listesi 1 adet bread board 1 adet 12V DC g kayna 1 adet sinyal jeneratr 1 adet osilaskop 1 adet BF246 1 adet 10uF 25V kondansatr 2 adet 100nF kondansatr 1 adet 1M diren 2 adet 1K diren 1 adet 470 ohm diren 1 adet 4K7 diren Ykselte devrelerini kurup arzasn gideriniz.
lem Basamaklar
ekil 1.18 deki ykselte devresinin devre emasn iziniz Ykselte devresinin baskl devresini iziniz Bask devre paternini karnz. Bask devreyi oluturunuz. Plaketteki yollar kontrol ediniz.
neriler
emadaki balantlar iyi inceleyerek ileme balaynz Proteus programn kullanarak ilerinizi kolaylatrabilirsiniz. t yntemini kullanmanz faydal olacaktr. Bask devre yollarnda kopukluk ya da ksa devre varm diye dikkatle kontrol ediniz. Devreyi kurarken transistrn bacak balantlarna dikkat ediniz. Devreye balanan elemanlarn emadaki karlklarna dikkat ederek balarsanz almada kolaylk salayacaktr. Avometrede krmz ucun + siyah ucun - olduunu unutmaynz. Devreyi +12Va balarken ynlere dikkat ediniz. Avometrede krmz ucun + siyah ucun - olduunu unutmaynz. DC lmlerin DC, AC lmlerin AC kademede yaplacan unutmaynz.
Ykselte devresine enerji vermeden lm yapnz. Ykselte devresine enerji veriniz. Ykselte devresine enerji verildikten sonra polarma gerilimlerini lnz. Girie sinyal uygulayarak giri ve ktaki sinyalleri osilaskop ile lnz.
20
KONTROL LSTES
9. Ykselte devresinin devre emasn izebildiniz mi? Ykselte devresinin baskl devresini izebildiniz mi? Baskl devreyi karabildiniz mi? Plaketteki yollar kontrol edebildiniz mi? Plaketin montajn yapabildiniz mi? Ykselte devresine enerji vermeden lm yapabildiniz mi? Ykselte devresine enerji verebildiniz mi? Ykselte devresine enerji verildikten sonra polarma gerilimlerini lebildiniz mi? Girie sinyal uygulayarak giri ve ktaki sinyalleri osilaskop ile lebildiniz mi?
Evet
Hayr
DEERLENDRME
Deerlendirme sonunda Hayr eklindeki cevaplarnz bir daha gzden geiriniz. Kendinizi yeterli grmyorsanz renme faaliyetini tekrar ediniz. Btn cevaplarnz Evet ise lme ve Deerlendirmeye geiniz.
21
LME VE DEERLENDRME LME VE DEERLENDRME

Aadaki cmlelerin banda bo braklan parantezlere, cmlelerde verilen bilgiler doru ise D, yanl ise Y yaznz. 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. ( )Transistrler ses frekans, radyo frekans, video frekans ve bunun gibi tm frekans aralklarnda ykseltme grevi grr. ( ) Transistrn alma noktasna Q noktas (sknet noktas) denir. ( ) Ortak emiter balantsnda transistrn giriine uygulanan AC sinyal kta 90o faz farkl olarak ykseltilmi olarak elde edilir. ( ) Gerilim blcl polarmal ykseltelerin hesaplanmasnda norton tarafndan bulunan denklemler kullanlr ( ) FET alan etkili transistr anlamna gelir. ( ) BJT FET'lere gre daha kktr. Bu nedenle entegrelerde daha fazla kullanlr. ( ) FET bir ykselte olarak altrlacaksa aktif blgede alacak ekilde gerilim ve akm deerleri seilir. ( ) Gerilim blcl polarmal devrede VG gate gerilimi (RG2 / (RG1+RG2)).VDD kadardr. ( ) Enstrmantasyon ykselteler, yksek performansl akm ykselteleridir. ( ) Cihaz hi almyorsa voltajn normal olup olmadn kontrol ediniz.
DEERLENDRME
Cevaplarnz cevap anahtaryla karlatrnz. Yanl cevap verdiiniz ya da cevap verirken tereddt ettiiniz sorularla ilgili konular faaliyete geri dnerek tekrarlaynz. Cevaplarnzn tm doru ise bir sonraki renme faaliyetine geiniz.
22
RENME FAALYET-2 RENME FAALYET-2

AMA AMA
Pals devrelerini hatasz olarak kurabilecek/arzasn giderebileceksiniz.
ARATIRMA ARATIRMA
Piyasadaki pals devrelerinin neler olduunu, pals devrelerinin kullanlma sebeplerini aratrnz.
2.PALS DEVRELER
Bir pals, gerilim veya akmn ksa zamanda ani olarak deimesi eklinde tarif edilir. Pals devreleri ise dalga ekillendirme amacyla kullanlan devrelerdir. zellikle sinsoidal olmayan sinyal retiminde kullanlr. Pals devreleri yediye ayrlr: 1. Diferansiyel devreleri 2. ntegral devreleri 3. Schmitt trigger devreleri 5. Boot strobe devreleri 6. Miller devreleri 7. Entegreli (OP-AMP 'l Schmitt Trigger) pals jeneratr Giriteki kare dalga sinyali knda gen ya da testere dii sinyallere eviren devreler, ntegral devresi Miller devresi Boot strobe devresi Girite gen ya da testere dii sinyali knda kare dalgaya eviren devreye trev devresi denir. Giriteki sinsoidal veya gen sinyali, kta kare dalgaya eviren devreye schmitt tetikleyici devre denir.
23
ekil 2.1: eitli pals sinyalleri
2.1. RC Pals Devresi

Sinsoidal olmayan sinyal retiminde RC ve RL devreleri kullanlmaktadr. Burada RC devreleri ile ilgilenilecektir.
ekil 2.2: RC devresi
2.1.1. deal Pals Sinyali

Bir darbe(Pals) bir seviyeden dierine deien ve tekrar eden akm veya gerilimdir. ekil 2.3te grlen sinyaldeki gibi dalga eklinin yksek zaman ksm, dk zaman
24
ksmna eitse kare dalga denir. Darbe treninin her bir turunun (devrinin) uzunluu (T) periyodu olarak isimlendirilir. deal bir kare dalgann darbe genilii zaman periyodunun yarsna eittir.
ekil 2.3: deal pals sinyali
2.1.2. Gerek Pals Sinyali

Gerek devrelerde akmn minumum genlik deerinden maksimum genliine ulaabilmesi ya da maksimum genliinden minumun genlik deerine ulaabilmesi iin belirli bir sreye ihtiya vardr. Bu nedenle oluan pals sinyali ideal pals sinyalinden farkldr. Bu pals sinyali ekil 2.4te gsterilmitir.
ekil 2.4: Gerek pals sinyali
2.1.2.1. Pals Sinyalinin Genlii Pals sinyalin sfr seviyesi ile en yksek seviyesi arasndaki voltaj farkdr.
25
2.1.2.2. Pals Genilii Herhangi bir pals sinyalinin ykselen ucunun % 50 ile den ucunun % 50 arasndaki zamandr. 2.1.2.3. Ykselme ve Dme Zaman Herhangi bir pals sinyalinin ykselirken % 10 ile % 90 arasndaki zamandr. Herhangi bir pals sinyalinin derken % 90 ile % 10 arasndaki zamandr.
2.1.3. Prensip emas
ekil 2.5: RC pals devresi
ekil 2.5deki RC devresi girilerine kare dalga uygulanarak devre klarnda eitli zaman sabitelerine gre elde edilen k sinyalleri Tablo 2.1de gsterilmitir.
Tablo 2.1: RC pals devresi k dalga ekilleri
26
Sonu olarak RC devrelerine uygulanan kare dalgann, eitli zaman sabitelerinde farkl sinyallere dnebilecei grlmektedir. Ancak bu devrelerin alma mantn anlayabilmek iin dalga ekillendirici devrelerin temelini oluturan trev ve integral pals devrelerinin incelenmesi gerekmektedir.
2.1.4. Zaman Sabitesi

Kondansatrn arj ve dejarj olabilmesi iin bir arj akm yolu ve bir dearj akm yolu bulunmas gerekmektedir. Bu yollar zerindeki diren deerleri de arj/dearj srelerini etkilemektedir. Bu srelere Zaman Sabitesi (Time Constant) ad verilir. Matematiksel olarak ZS=R.C eklinde gsterilir. Bu forml hem arj hem de dearj sresinin hesaplanmasnda kullanlr. R-C devresinin zaman sabitesi R.C 'dir. Bir kondansatr, kendisine uygulanan voltajn Tablo 2.2 deki oranlarna gre arj olur.
Tablo 2.2: RC zaman sabitesi, arj miktar tablosu
rnein, R = 1 K, C = 1F olan seri bir R-C devresinin zaman sabitesi
R.C = 1. 103.1.10-6 = 1 ms 'dir.

Byle bir devreye 100 Volt 'luk bir gerilim uygulandn varsayalm. 1 ms sonra kondansatr zerindeki voltaj 63 Volt 'tur. Burada 1 ms, l 'tur. 2 ms sonra kondansatr zerindeki voltaj 86 Volt 'tur. Burada 2 ms, 2 'tur. 3 ms sonra kondansatr zerindeki voltaj 96 Volt 'tur. 4 ms sonra 98,1 Volt, 5 ms sonra 99,3 Volt 'tur. 27
Buradan anlalaca gibi bir kondansatr, ancak 5 R.C sresince, kendisine uygulanan kaynak voltajnn tamamna arj olur. (% 99,3 ' yaklak % 100 alrsak) Bu 5 R.C sresine (tho) denir.
=5 R.C 2.2. Trev Devresi

Trev alc devreler, giri sinyalinin deiim sratine bal olarak kta farkl bir sinyal ekli oluturan devrelerdir. Trev devrelerinde ksa zaman sabitesi kullanlr. RC devrelerinde k diren zerinden alnr.
ekil 2.6: Trev devresi
ekil 2.6da grld gibi trev alc devre giriine kare dalga uygulanmtr. Devre kndan alnan sinyal ise genlik ve ekil (form) olarak deiiklie uramtr.
2.3. ntegral Devresi

ekil 2.7de integral alc devre emas grlmektedir. alma mant olarak trev alc devresiyle ztlk gsterir. ntegral alc devrelerde uzun zaman sabitesi kullanlmaktadr. Hatrlanaca gibi trev alc devre giriine kare dalga uygulandnda ktan sivriltilmi bir pals elde ediliyordu. ntegral alc devre giriine de kare dalga uygulanp ktan gen dalga formunda bir sinyal elde edilmektedir. Bu farkn nedenlerinden birincisi kondansatr ile direncin yerlerinin deimi olmas, ikincisi de bu devrede uzun zaman sabitesinin kullanlmasdr.
ekil 2.7: ntegral devresi
28
2.4. Schimit Trigger Devresi

ekil 2.8deki Schmitt trigger (tetikleyici) devresi, kare dalga reten bir devredir. Dijital elektronikte, kare dalgann nemi byktr. Sequential (ardl) devrelerde kullanlan flip/floplarn konum deitirmesi iin sayc, kaydedici gibi ok fazla kullanlan devrelere kare dalga uygulanr. Giriine uygulanan kare dalgann ykselen veya alalan kenarlarnda flip/flop konum deitirecektir. Burdada Schmitt tetikleyici ok nemlidir Bunun sebebi Schmitt tetikleyicinin histerezis zelliidir. Schmitt zelliinden kasdedilen aslnda ekil 2.9da grlen histerezis zelliidir.
ekil 2.8: Schmitt trigger devresi
Tetikleme gerilimleri arasnda VH = V1 - V2 gibi bir histerezis gerilimi vardr. Byle bir devrenin giriine sinzoidal bir iaret uygulandnda elde edilecek k dalga ekli ekil 2.10 da verilmitir. Giri gerilimi V2 deerinden kk olduu srece T1 kesimde, T2 doymada olacandan k alak seviye (AS) olacaktr. Giri gerilimi V2den byk olmaya balaynca T1 iletime geecek ve hzl bir ekilde T2yi kesime srecektir. Pozitif geri beslemeden dolay bu ilem ok hzl bir ekilde gerekleecektir. k yksek seviye (YS) olacaktr. Giri gerilimi V1 deerinin altna dtnde k tekrar AS olacaktr. Bu da kta kare dalga olarak gzkecektir.
ekil 2.9: Histerizis erisi
ekil 2.10: Giri k dalga ekilleri
29
2.5. Boot strobe Devresi

Boot Strobe devreleri, olduka lineer pozitif testere dii dalga retebilen devrelerdir. ekil 2.11' de basit bir testere dii dalga retebilen devre ekli gsterilmitir. Bu devrede Q1 transistr anahtar gibi almaktadr. Girie uygulanan Vi sinyali kare dalga olup genlii, transistr kesim ve doyumda altrabilecek seviyededir. Girie uygulanan kare dalgann (-) alternansnda transistr kesimde olup C kondansatr, Rc direnci zerinden arj olur. Girie uygulanan kare dalgann (+) alternansnda transistr doyuma gider ve C kondansatr, Q1 transistr zerinden dearj olur. Kondansatrn arj ve dearj ile ktan dzgn bir testere dii dalga elde edilir.
ekil 2.11: Boot strobe devresi
2.6. Miller Devresi

Miller devreleri, olduka lineer (dorusal) pozitif testere dii dalga retebilen devrelerdir. Baka bir ifadeyle Miller devreleri, tarama sinyalinin lineerlii arttrlm testere dii jeneratrdr. ekil 2.12 'deki devrenin Vi giriine uygulanan sinyalin (+) alternansmda devredeki Q1 transistr iletime geer. nk Q1 transistr NPN tipi bir transistor olup beyzine uygulanan pozitif sinyalde iletime geecektir. Q1 'in beyzindeki sinyal (+) alternansta iken kollektrn 180 faz farkl olan (-) alternans alnr. Kollektrden alnan negatif alternans Q2 transistrn yaltama sokar. Bylece C kondansatr, RC2 kollektr yk direnci zerinden +Vcc tatbik voltajna arj olur. Vi giriine uygulanan sinyalin (-) alternansmda, Q1 transistr yaltma geer ve Q2 transistr RC1 vastasyla beyz polarmas alacandan iletime geer. C kondansatr de RC1
30
direnci zerinden dearj olur. C kondansatrnn arj ve dearj ile ktan lineerlii arttrlm bir testere dii dalga veya gen dalga elde edilir.
ekil 2.12: Miller devresi
ekil 2.13: Miller devresi dalga ekilleri
31
2.7. Entegreli Pals Devresi

Devre standart OP-AMP olan 741 ile yaplm ve deiik dalga eklinde sinyal reten devredir. Devrede A1 OP-AMPla yaplm multivibratr olarak alr ve knda kare dalga sinyal alnr. A2 kazanc 10 olan bir integral alcdr. OP-AMPl multivibratr kndan ald kare dalga sinyali, knda gen dalga sinyaline evirir. A3 kazanc 1 olan integral alcdr. Giriindeki gen dalga sinyalinin eklini sins dalga ekline yaklatrr. A4 ise faz eviren ykseltetir. Sins dalga eklindeki sinyal bu devre kndan alnr.
ekil 2.14: Entegre kare, gen, sins dalga reteci
32
UYGULAMA FAALYET
ekil 2.15: Boot Strobe Uygulama Devresi
Malzeme listesi 1 adet bread board 1 adet 12V DC g kayna 1 adet sinyal jeneratr 1 adet osilaskop 1 adet BC237 2 adet 10nF kondansatr 2 adet 10K diren
33
Pals devrelerini kurup arzasn gidiriniz. lem Basamaklar ekil 2.15 deki pals devresinin devre emasn iziniz. neriler emadaki balantlar iyi inceleyerek ileme balaynz. Proteus programn kullanarak ilerinizi Pals devresinin baskl devresini iziniz. kolaylatrabilirsiniz. t yntemini kullanmanz faydal Baskl devreyi karnz. olacaktr. Bask devre yollarnda kopukluk ya da Plaketteki yollar kontrol ediniz. ksa devre varm diye dikkatle kontrol ediniz. Devreyi kurarken transistrn bacak balantlarna dikkat ediniz. Devreye Plaketin montajn yapnz. balanan elemanlarn emadaki karlklarna dikkat ederek balarsanz almada kolaylk salayacaktr. Pals devresine enerji vermeden lm Avometrede krmz ucun + siyah yapnz. ucun - olduunu unutmaynz. Devreyi +12Va balarken ynlere Pals devresine enerji veriniz. dikkat ediniz. Pals devresine enerji verildikten sonra Avometrede krmz ucun + siyah polarma gerilimlerini lnz. ucun - olduunu unutmaynz. DC lmlerin DC, AC lmlerin AC ktaki sinyalleri osilaskop ile lnz. kademede yaplacan unutmaynz.
KONTROL LSTES
9. Pals devresinin devre emasn izebildiniz mi? Pals devresinin baskl devresini izebildiniz mi? Baskl devreyi karabildiniz mi? Plaketteki yollar kontrol edebildiniz mi? Plaketin montajn yapabildiniz mi? Pals devresine enerji vermeden lm yapabildiniz mi? Pals devresine enerji verebildiniz mi? Pals devresine enerji verildikten sonra polarma gerilimlerini lebildiniz mi? ktaki sinyalleri osilaskop ile lebildiniz mi?
Evet
Hayr
34
ekil 2.16: Schmitt tetikleyici uygulama devresi
Malzeme listesi 1 adet bread board 1 adet 12V DC g kayna 1 adet sinyal jeneratr 1 adet osilaskop 2 adet BC237 1 adet 1K diren 4 adet 10K diren
35
Pals devrelerini kurup arzasn gideriniz. lem Basamaklar ekil 2.16 daki pals devresinin devre emasn iziniz. neriler emadaki balantlar iyi inceleyerek ileme balaynz. Proteus programn kullanarak ilerinizi Pals devresinin baskl devresini iziniz. kolaylatrabilirsiniz. t yntemini kullanmanz faydal Baskl devreyi karnz. olacaktr. Bask devre yollarnda kopukluk ya da Plaketteki yollar kontrol ediniz. ksa devre varm diye dikkatle kontrol ediniz. Devreyi kurarken transistrn bacak balantlarna dikkat ediniz. Devreye Plaketin montajn yapnz. balanan elemanlarn emadaki karlklarna dikkat ederek balarsanz almada kolaylk salayacaktr. Pals devresine enerji vermeden lm Avometrede krmz ucun + siyah yapnz. ucun - olduunu unutmaynz. Devreyi +12Va balarken ynlere Pals devresine enerji veriniz. dikkat ediniz. Pals devresine enerji verildikten sonra Avometrede krmz ucun + siyah polarma gerilimlerini lnz. ucun - olduunu unutmaynz. DC lmlerin DC, AC lmlerin AC ktaki sinyalleri osilaskop ile lnz. kademede yaplacan unutmaynz.
36
KONTROL LSTES
9. Pals devresinin devre emasn izebildiniz mi? Pals devresinin baskl devresini izebildiniz mi? Baskl devreyi karabildiniz mi? Plaketteki yollar kontrol edebildiniz mi? Plaketin montajn yapabildiniz mi? Pals devresine enerji vermeden lm yapabildiniz mi? Pals devresine enerji verebildiniz mi? Pals devresine enerji verildikten sonra polarma gerilimlerini lebildiniz mi? ktaki sinyalleri osilaskop ile lebildiniz mi?
Evet
Hayr
DEERLENDRME
37

Aadaki cmlelerin banda bo braklan parantezlere, cmlelerde verilen bilgiler doru ise D, yanl ise Y yaznz. 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. ( ) Pals devreleri ise dalga ekillendirme amacyla kullanlan devrelerdir ( ) Giriteki sinsoidal veya gen sinyali, kta kare dalgaya eviren devreye trev alc devre denir. ( ) deal pals sinyaldeki gibi dalga eklinin yksek zaman ksm, dk zaman ksmna eitse kare dalga denir ( ) Herhangi bir pals sinyalinin ykselirken 10% ile 90% arasndaki zamana ykselme zaman denir. ( ) =4.R.C ( ) RC Bobin Kondansatr demektir. ( ) Schmitt zelliinden kasdedilen histerezis zelliidir.
DEERLENDRME
38

AMA AMA
Osilatr devrelerini hatasz olarak kurabilecek/arzasn giderebileceksiniz.
ARATIRMA ARATIRMA
Piyasadaki osilatr devrelerin neler olduunu, osilatr devrelerin nerelerde kullanldn aratrnz.
3.OSLATRLER
Belirlenen frekans deerinde kendi kendine AC sinyal reten pozitif geri beslemeli elektronik devrelere osilatr denir.
3.1. almas
Osilatr kndaki sinyal sinusoidal, gen ya da kare dalga olmaktadr. Bir osilatrn k verebilmesi iin giri sinyaline ihtiya yoktur. Sadece DC besleme gerilimi yeterlidir.
ekil 3.1: Temel osilatr blok diyagram
Bir osilatr devresinin meydana getirdii sinyallerin veya osilasyonlarn (salnm) devam edebilmesi iin Ykseltme, Geri Besleme, Frekans Tespit Ediciye ihtiya vardr. Bir osilatr devresinde kn bir miktar ekil 3.1 'de grld gibi girie geri beslenmesi gerekir. Devre kayplarnn nne geebilmek iin girie geri beslenmesi gerekir. Devre kayplarnn nne geebilmek ve osilasyonlarn devamll iin kullanlmas gereken geri besleme Pozitif geri besleme olmaldr. Bir osilatrn nceden belirlenecek bir frekansta osilasyon yapabilmesi iin bir frekans tespit ediciye ihtiya vardr. Bu frekans tespit edici devre, filtre devresi olup istenen sinyalleri geilip istenmeyenleri bastrr. Osilatr kndaki sinyalin, genlik ve frekansnn sabit tutulabilmesi iin osilatr devresindeki ykseltecin, k yk ve pozitif geri besleme iin yeterli kazanc salamas gerekir. Genellikle g kazancnn byk olmas, giri ve k empedansnn birbirine kolayca uydurulabilecei dzen olarak emiteri ortak balant olarak kullanlr. Geri besleme, bir sistemde yksek seviye noktasndan alak seviye noktasna enerji transferidir. Geri besleme girii arttrc ynde ise pozitif, azaltc ynde ise negatif geri
39
beslemedir. Bir osilatrn ihtiyac, pozitif geri beslemedir. Bir osilatrdeki geri besleme, frekans tespit edici devredeki zayflamay dengeler.
3.2. eitleri
Osilatr yapmda kullanlan devre elemanlarna gre osilatrler deiik isimler alr. Bunlar, kristal kontroll osilatr, RC osilatr, LC osilatr ve faz kaymal osilatrdr. Sinsoidal sinyal retmek iin kristal kontroll osilatrler ya da LC osilatrler kullanlr. Kare dalga veya sinusoidal sinyal retmek iin RC osilatr kullanlr. Osilatr olarak altrlmak zere retilen zel tip entegreler de vardr. rnein, 8038 entegresinin farkl k ayaklarndan gen, sinusoidal ve kare dalga sinyaller alnabilmektedir.
3.2.1. RC Osilatr
knda sinsoidal sinyal reten osilatrler, alak frekanslardan, yksek frekanslara kadar sinyal retir. Alak frekans osilatr tiplerinde frekans tespit edici devre iin diren ve kondansatrler kullanlyor ise bu tip osilatrlere "RC Osilatrler" ad verilir. RC osilatrler, 20 Hz - 20KHz arasndaki ses frekans sahasnda geni uygulama alanna sahiptir. alma frekanslar 1MHz e kadar kabilir. ekil 3.2' de RC osilatrn devre emas gsterilmitir. emada R-C devresi (C1R1 C2R2 - C3R3) hem pozitif geri beslemeyi hem de frekans tespit edici ilemini gerekletirir.
ekil 3.2: RC faz kaymal osilatr devresi
3 adet RC devresinin her biri 60 faz kaydrp toplam 180 'lik faz kaydrmaya neden olmutur. C3 kndaki sinyal, transistrn beyzine uygulanan pozitif geri besleme sinyalidir. ekil 3.2 'de grlen transistrl R-C osilatr devresinde ykselte 2N2222A NPN tipi bir transistrle emiteri ortak balant olarak gerekletirilmitir. Emiteri ortak ykselte
40
devresinin beyzi ile kollektr arasnda 180 faz fark vardr. Bu devrenin osilasyon yapabilmesi iin k Vo gerilimini 180 faz kaydrlarak girie yani beyze pozitif geri beslenmesi gereklidir.
ekil 3.3: RC faz kaymal osilatr devresi k sinyali
3.2.2. LC Osilatr
RC osilatrlerle elde edilemeyen yksek frekansl sinyaller (osilasyonlar) LC osilatrlerle elde edilir. LC osilatrlerle MHz seviyesinde yksek frekansl sinsoidal sinyaller elde edilir. Paralel bobin ve kondansatrden oluan(LC) devreye Tank Devresi ad verilir. Osilasyonlar bu tank devrelerinden meydana gelir.
ekil 3.4: LC Tank devresi
LC osilatrlerde retilen sinsoidal sinyalin frekans, ayn zamanda tank devresinin rezonans frekans olup aadaki formlle hesaplanr: f = 1 / (2L.C) Ykselte olarak transistr veya entegre kulanlr. LC osilatr pozitif geri besleme yoluyla snmsz hle getirebilmek iin sklkla Colpitts, Hartley ve Amstrong osilatrleri olarak adlandrlan devreler kullanlr. Colpitts osilatr geri beslemesini kapasitif bir gerilim blcden alr.
41
ekil 3.5: Colpitts geri besleme devresi
Hartley osilatr geri beslemesini endktif bir gerilim blcden alr.
ekil 3.6: Hartley geri besleme devresi
Amstrong osilatr ise geri beslemesini ana sarm zerine sarlm birka turluk baka bir sarmdan alr (Bir tr trafo ile ald sylenebilir.). ekil 3.7de colpits osilatrnde, C1 ve C2 gibi split kondansatrler (ayrlm, blnm kondansatrler) bulunur. Bu split kondansatrler, colpits osilatrlerin en belirgin zelliidir.
42
ekil 3.7: Transistrl colpits osilatr devresi
Bu osilatrn tank devresini L - C1 ve C2 elemanlar oluturur. Burada, C1 ve C2 seri bal olduundan, tank devresinin e deer kapasite deeri, CT = (C1.C2) / (C1+C2) olur. Osilatrn kndan alnan sinsoidal sinyalin frekans,
olarak bulunur.
ekil 3.8: Transistrl colpits osilatr devresi k sinyali
43
3.2.3. Kristalli Osilatr

Osilatrlerde frekans kararll ok nemlidir. Bir osilatrn sabit frekansta kalabilme zelliine "Frekans Kararll" denir. RC ve LC osilatrle de frekans kararll iyi deildir. Verici devrelerinde, tahsis edilen frekans yayn yapabilmesi iin frekans kararll en iyi olan kristal kontroll osilatrler kullanlr. RC veya LC osilatrlerde L, C ve R deerlerindeki deikenlikler, transistrl ykseltecin statik alma noktasndaki deiiklikler, scaklk ve nem gibi evresel deiimlere bal olarak frekans kararll deiir. Bu elemanlarn yerine frekans kararll ok iyi olan kristal elemanlar kullanlr.
ekil 3.9: Kristal(XTALL) sembolu ve e deer devresi
Kristal, piezoelektrik etkiyle alan bir elemandr. Piezoelektrik zellik sergileyen doal kristal elemanlar, quartz (kuvars), Rochelle tuzu ve turmalindir. Genellikle kristal mikrofonlarda Rochelle tuzu kullanlrken osilatrlerde frekans kararll nedeniyle quartz kullanlr. Quartz kristalinin bir yzne mekanik bask uyguland zaman kart yzler arasnda bir gerilim oluur. Kristallerde etki iki trldr. Mekanik titreimlerin elektriki salnmlar, elektriki salnmlarn mekanik titreimler retmesine "Piezoelektrik Etki" ad verilir. Bir kristale, rezonans frekansndan veya buna yakn bir frekansta AC bir sinyal uygulandnda, kristal mekanik salnmlar yapmaya balar. Mekanik titreimlerin bykl, uygulanan gerilimin bykl ile doru orantldr. Transistrl ve entegreli tipleri vardr.
44
ekil 3.10: Transistrl kristal kontroll osilatr
ekil 3.10'da kristalin seri rezonans frekansnda alabilmesi iin kristal, geri besleme yoluna seri olarak balanmtr. Burada geri besleme miktar en byk dzeydedir. NPN tipi transistr ykselte devresini olutururken R1, R2 gerilim blc devresini oluturur.
3.2.4. Entegreli Osilatr

ICL 8038 entegresi, knda farkl dalga formunda sinyal reten osilatr entegresidir. Bu devre ile frekans deerleri ayn olan kare, gen ve sins eklindeki farkl dalga formunda sinyaller retilir. stenirse sinyallerin frekans, distorsiyon oran ve dalga genilii (duty cycle) devre zerindeki potlarla ayarlanabilir. Bu entegre ile ok amal fonksiyon jeneratrleri retilebilir.
ekil 3.10: 8038 entegre osilatr
45
3.3. Osilatrde Arza Giderme

Arzal bir osilatr devresinin veya sistemin arzasn gidermek birok yoldan yaplabilir. Arzal osilatr k sinyali, hi olmamas veya hatal olmas eklinde tanmlanabilir. Yaplacak ilemler aada sralanmtr. Enerji kontrol Arzal bir devre icin ilk yapmanz gereken enerjinin olup olmadn kontrol ederek enerji kablosunun prize takl olmasndan ve sigortann yanmams olmasndan emin olmaktr. Batarya (pil), kullanlan sistemlerde ise bataryann dolu ve alsr durumda olduundan emin olmaktr. Duyussal kontrol Ornein, yank bir diren, kopmu teller, zayf lehim balantlar, kt bakr yollar ve atms sigortalar genelde grlebilir. Bunun yan sra elemanlarn arzalanmas srasnda veya hemen sonra devrenin yannda iseniz kan duman koklayabilirsiniz. Bazen prizi karp dokunma duyunuzu kullanarak devrede ar snan eleman hemen tespit edebilirsiniz. Bu metot cok sk kullanlmaz. nk devre bir sre dzgn alr sonra s artnca bozulur. Bir kural olarak duyusal kontrol yapmadan daha karmak arza bulma metotlarn kullanmaynz. Asla alsan devreye dokunmaynz. nk yanma veya elektrik oku riski olabilir. Eleman deistirme (yedek eleman kullanmak) Bu metot hatalara dayal tahmin yrtme eitimine, tecrbesine baldr. Devrenin almas hakkndaki bilginize dayanr. Belli arzalar, kusurlu devrede belli elemanlar gsterir. Bu metodu kullanarak pheli eleman deistirebilir ve devrenin dzgn alp almadn test edebilirsiniz. Eer yanlmsanz bir dier pheli eleman seebilirsiniz. lk seferde doru tespit yaparsanz phesiz bu metot ok hzldr. Fakat ilk seferde doruyu bulamazsanz ok fazla zamannz kaybolabilir ve ok pahalya mal olabilir. Akca eleman Deitirmek, problemi belirlemede garantili bir yoldur. nk yeteri kadar eleman deitirerek sonunda kusurlu olan bulursunuz. Belirti ve sebep arasndaki iliki gze arpacak kadar belli olmadka tavsiye edile bir metot deildir. Sinyal izleme Bu arza giderme metodu en fazla kullanlan ve en etkili olandr. Temel olarak yaplacak ilem, osilatr devresinde veya sistemde izlediimiz sinyalin nerede kaybolduunu veya yanl, farkl bir sinyalin ilk grld yeri tespit etmektir.
46
UYGULAMA FAALYET
ekil 3.11: RC faz kaymal osilatr uygulama devresi
Malzeme listesi 1 adet bread board 1 adet 12V DC g kayna 1 adet sinyal jeneratr 1 adet osilaskop 1 adet BC237 3 adet 10nF kondansatr 1 adet 47uF 25V kondansatr 4 adet 10K diren 1 adet 4K7 diren 1 adet 33K
47
Osilatr devrelerini kurup arzasn gideriniz. lem Basamaklar neriler ekil 3.11 deki osilatr devresinin devre emadaki balantlar iyi inceleyerek emasn iziniz. ileme balaynz. Osilatr devresinin baskl devresini Proteus programn kullanarak ilerinizi iziniz. kolaylatrabilirsiniz. t yntemini kullanmanz faydal Baskl devreyi karnz. olacaktr. Bask devre yollarnda kopukluk ya da Plaketteki yollar kontrol ediniz. ksa devre varm diye dikkatle kontrol ediniz. Devreyi kurarken transistrn bacak balantlarna dikkat ediniz. Devreye Plaketin montajn yapnz. balanan elemanlarn emadaki karlklarna dikkat ederek balarsanz almada kolaylk salayacaktr. Osilatr devresine enerji vermeden Avometrede krmz ucun + siyah lm yapnz. ucun - olduunu unutmaynz. Devreyi +12Va balarken ynlere Osilatr devresine enerji veriniz. dikkat ediniz. Osilatr devresine enerji verildikten Avometrede krmz ucun + siyah sonra polarma gerilimlerini lnz. ucun - olduunu unutmaynz. DC lmlerin DC, AC lmlerin AC ktaki sinyalleri osilaskop ile lnz. kademede yaplacan unutmaynz.
KONTROL LSTES
9. Osilatr devresinin devre emasn izebildiniz mi? Osilatr devresinin baskl devresini izebildiniz mi? Baskl devreyi karabildiniz mi? Plaketteki yollar kontrol edebildiniz mi? Plaketin montajn yapabildiniz mi? Osilatr devresine enerji vermeden lm yapabildiniz mi? Osilatr devresine enerji verebildiniz mi? Osilatr devresine enerji verildikten sonra polarma gerilimlerini lebildiniz mi? ktaki sinyalleri osilaskop ile lebildiniz mi?
Evet
Hayr
48
ekil 3.12: Kristal osilatr uygulama devresi
Malzeme listesi 1 adet bread board 1 adet 12V DC g kayna 1 adet sinyal jeneratr 1 adet osilaskop 1 adet 1MHz kristal 1 adet BF246 1 adet 1mH bobin (ya da 12V 3W trafonun sekonder ular) 1 adet 100pF kondansatr 1 adet 1nF kondansatr 1 adet 100nF kondansatr 2 adet 10K diren 1 adet 1M diren
49
Osilatr devrelerini kurup arzasn gideriniz. lem Basamaklar ekil 3.12deki osilatr devresinin devre emasn iziniz. Osilatr devresinin baskl devresini iziniz. Baskl devreyi karnz. Plaketteki yollar kontrol ediniz. neriler emadaki balantlar iyi inceleyerek ileme balaynz. Proteus programn kullanarak ilerinizi kolaylatrabilirsiniz. t yntemini kullanmanz faydal olacaktr. Bask devre yollarnda kopukluk ya da ksa devre varm diye dikkatle kontrol ediniz. Devreyi kurarken transistrn bacak balantlarna dikkat ediniz. Devreye balanan elemanlarn emadaki karlklarna dikkat ederek balarsanz almada kolaylk salayacaktr. Avometrede krmz ucun + siyah ucun - olduunu unutmaynz. Devreyi +12Va balarken ynlere dikkat ediniz. Avometrede krmz ucun + siyah ucun - olduunu unutmaynz. DC lmlerin DC, AC lmlerin AC kademede yaplacan unutmaynz.
Osilatr devresine enerji vermeden lm yapnz. Osilatr devresine enerji veriniz. Osilatr devresine enerji verildikten sonra polarma gerilimlerini lnz. ktaki sinyalleri osilaskop ile lnz
50
KONTROL LSTES
9. Osilatr devresinin devre emasn izebildiniz mi? Osilatr devresinin baskl devresini izebildiniz mi? Baskl devreyi karabildiniz mi? Plaketteki yollar kontrol edebildiniz mi? Plaketin montajn yapabildiniz mi? Osilatr devresine enerji vermeden lm yapabildiniz mi? Osilatr devresine enerji verebildiniz mi? Osilatr devresine enerji verildikten sonra polarma gerilimlerini lebildiniz mi? ktaki sinyalleri osilaskop ile lebildiniz mi?
Evet
Hayr
DEERLENDRME
51

Aadaki cmlelerin banda bo braklan parantezlere, cmlelerde verilen bilgiler doru ise D, yanl ise Y yaznz. 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. ( )Bir osilatrn k verebilmesi iin giri sinyaline ihtiya yoktur. ( )Ykseltme, Geri Besleme, Frekans Tespit Edici osilatr devresini oluturur. ( )Faz kaymas LC osilatrlerde kullanlr. ( )Tank devresi parelel LC devrelerinden oluur. ( )Frekans kararll RC osilatr ile salanr. ( )Kuvars direnlerde kullanlr. ( )8038 entegresi, knda farkl dalga formunda sinyal reten osilatr entegresidir. ( )Osilatr devrelerinde sinyal izleme nemli bir arza bulma yntemidir.
8.
DEERLENDRME
52
RENME FAALYET-4 RENME FAALYET 4

AMA AMA
Motor src devrelerini hatasz olarak kurabilecek/arzasn giderebileceksiniz.
ARATIRMA ARATIRMA
Piyasadaki motor eitlerinin, motor eitlerine gre kullanlan src devrelerinin neler olduunu aratrnz.
4.MOTOR SRC DEVRELER

Motor src devreleri g elektronii devrelerinin en nemli uygulama alanlarndan biridir. Ama hz, pozisyon ya da moment kontrol yapmaktr. Genel bir blok diyagram ekil 4te verilmitir.
ekil 4.1: Motor src devresi blok diyagram
Burada ilem motor src tasarmn belirleyen en nemli faktrdr. rnein, robotikde servo kalitesinde src istenirken bina havalandrma tesisinde kullanlan motor srcleri sadece hz ayar yapmak iin tasarlanr. Servo uygulamalarnda cevap hz, komutu takip etme hassasiyeti ok nemli faktrlerdir. Bununla beraber pek ok uygulamada hassasiyet ve cevap hz ok nemli faktrler deildir. Motor src sistemleri motor ve onu kontrol eden g elektronii dntrcsnden oluur. Motor; DC, asenkron ve senkron motor olabilir. Bunun dnda motor miline bal bir hz ve/veya pozisyon sensr balanr. G elektronii devresi ise ana g kat ve yardmc elektronik elamanlardan oluur.
53
4.1. PWM Kullanm Amalar

nverterin fonksiyonu, bir DC giri gerilimini simetrik, istenilen genlikte ve frekansta bir AC gerilime dntrmektir. DC giri gerilimi sabit ve ayarlanamaz ise deiken bir k gerilimi inverter kazancn deitirerek elde edilebilir ki bu genelde inverterin darbe genilik modlasyonu yani PWM kontrolyle salanr. PWM(Pulse-width modulation): Darbe genilik modlasyonu, retilecek olan darbelerin, geniliklerini kontrol ederek kta retilmek istenen analog elektriksel deerin veya sinyalin elde edilmesi tekniidir. Endstride zellikle asenkron motorlarn kontrolunda youn olarak kullanlmakta olan PWM invertrler, DC gerilim kaynan kullanarak deiken frekansl ve deiken gerilimli AC retir. Bu blmde gerilim kaynakl tr incelenecek olan PWM invertrlerin en nemli avantaj kta oluan AC gerilimin genlik ve frekansnn ok kolaylkla ayarlanabilmesidir ki bu sayede senkron ve asenkron motorlarda ok kolaylkla hz kontrolu yaplabilmektedir.
4.2. Kullanm Yerleri

PWM elektrik ve elektronikte birok alanda, farkl amalar iin kullanlmaktadr. PWM teknii, telekomnikasyonda, motor srclerinde, g devrelerinde, kodlama ve kod zme tekniklerinde, g, voltaj dzenleyicilerde, ses retelerinde veya ykselteler gibi eitli uygulama alanlarnda kullanlmaktadr.
4.3. k Gerilimin Hesab

PWM en basit olarak bir doru geriliminin (DC) testere dii bir dalgayla karlatrlmas ile elde edilir.
ekil 4.2: PWM in elde edilmesi
Karlatrma ilemi sonunda k gerilimin denklemi aada verildii gibidir.
54
Denklem 4.1: PWM in elde edilmesi
4.4. Temel Harmonik Bileeni

Belirli bir frekanstaki tm periyodik dalga ekilleri kendi frekansnn katlarndaki sins dalgalarnn toplamna eittir. Toplanarak periyodik dalgay oluturan sins dalgalarnn her birine harmonik denilmektedir. Birinci harmonik analizi yaplan periyodik iaretle ayn frekanstadr ve temel bileen olarak adlandrlr. kinci harmonik temel bileenin frekansnn iki katdr. Genel olarak ifade edilecek olursa n. harmoniin frekans temel bileenin n katdr. rnek olarak frekans 50 Hz olan bir dalgann baz harmoniklerinin frekans u ekildedir:
ekil 4.3: Harmonik frekanslar
4.5. Bir Fazl Gerilim Beslemeli nvertr

nvertrler, geni olarak endstriyel uygulamalarda kullanlmaktadr (Deiken hzl ac motor srcleri, endksiyonla stma, ac gerilim reglatrleri, kesintisiz g kaynaklar (UPS) sistemleri vb.). Giri bir ak, fuel cell (dolum hcresi), solar cell (k hcresi) ya da daha farkl bir DC kaynak olabilir. nverterler temel olarak iki gruba ayrlr: Tek fazl inverterler fazl inverterler Tipik tek fazl k deerleri ise 120 V - 60 Hz 220 V - 50 Hz
55
115 V - 400 Hz eklindedir. Yksek gl 3 fazl invertr klar ise 220\380v-50 Hz 120\208v-60 Hz 115\200v-400 Hzdir.
Resim 4.1: nverter resmi
nvertrlerden k gerilimi elde etmek iin genelde PWM kontrol sinyalleri kullanlr. Bir invertrde giri gerilimi sabit ise (VSI) voltaj beslemeli invertr giri akm sabitise (CSI) akm beslemeli invertr ve giri gerilimi kontrol edilebiliyorsa deiken DC ile beslenen invertr adn alr.
56
ekil 4.4: Bir fazl gerilim beslemeli yarm kpr inverter
ekil 4.4' teki devre 2 adet kycdan meydana gelmi tek fazl gerilim beslemeli yarm kpr inverter T/2 zaman aral iin sadece Q1 transistr iletime sokulursa yk ularndaki gerilimin ani deeri Vs/2'dir. Eer dier T/2 zaman aral sadece Q2 transistr iletime sokulursa yk ularnda Vs/2 grnr tetikleme devresi ne olursa olsun Q1 ve Q2'yi ayn anda tetiklemeyecek ekilde tasarlanmaldr.
ekil 4.5: Bir fazl yarm kpr inverter dalga ekilleri
ekil 4.5 ohmik yk iin transistr akmlar, yk gerilimi (Vy) ve dalga ekillerini gstermektedir. Byle bir invertr devresini beslemek iin ekilden de anlalaca gibi simetrik beslemeye ihtiya vardr. Yaltmda olan transistr ularnda (Vs) kadar gerilim grlr bu tip invertre yarm kpr invertr denir.
57
ekil 4.6: Bir fazl gerilim beslemeli yarm kpr pwm invertr motor kontrol
4.6. Bir Fazl Kpr nvertr

ekil 4.7de grlen tam kpr invertr devresiyle tek bir DC kaynak kullanarak yarm kpr invertrle elde edilen sonucun ayns elde edilebilmektedir.
ekil 4.7: Bir fazl gerilim beslemeli kpr PWM NVERTR
58
Devre knda AC gerilim elde edebilmek iin T1-T2 ve T3-T4 transistrleri srayla ve e zamanl olarak (push-pull) uyarlmaldr. T1-T2 uyarldnda Vs kayna yke balanacak ve k gerilimi pozitif olacaktr. T3-T4 uyarld zaman ise Vs kayna yke ters balanacak ve k gerilimi negatif olacaktr. Bu ilem peryodik olarak yapldnda kta istenilen frekansl AC gerilim olumaktadr.
ekil 4.8: Bir fazl gerilim beslemeli kpr PWM invertr motor kontrol
4.7. fazl Kpr nvertr

ekil 4.9da transistrl fazl gerilim beslemeli kpr evirici devresi verilmitir. fazl evirici devreleri, bir fazl tam dalga kpr eviriciye bir paralel kol daha eklenerek elde edilmektedir. ekil-4.9da 3 fazl gerilim kaynakl PWM invertrn yldz yk ve 1800 uyarma iin g ve kontrol devrelerinin balants grlmektedir. Grld gibi DC kaynaktan 3 fazl AC elde edebilmek iin 3 fazl dorultucuda olduu gibi alt adet g anahtar kullanlarak bir 3 fazl transistr kprs kurulmutur. Kprdeki transistrlere ters paralel olarak balanm olan diyotlar ise endktif yklerde serbest geii salamak iin kullanlmtr.
59
ekil 4.9: FAZLI KPR PWM invertr
Devrenin kna balanm olan yldz bal fazl yk ise her bir transistr ikilisi kna balanmtr. Yk direnlerinin ortak ucu ise ntr (N) durumundadr. Devrenin kontrol edilebilmesi iin ise prensip olarak 3 adet PWM reteci kullanlmas gerekmekte reteci kullanlmas gerekmekte olup bunlardan her birisi bir fazn olumasn salamaktadr. Uygulamada her fazn PWM sinyalleri tek bir mikroilemci ile retilmektedir.
60

Motor src devrelerini kurup arzasn gideriniz.
ekil 4.10: fazl invertr motor balant blok diyagram
lem Basamaklar Motor srcs ile motorun arasndaki balanty yapnz. Motora ve srcye enerji veriniz. Motor srcs ile devir ayarlaynz.
neriler Kablolarn doru balanp balanmadna iyice kontrolediniz. Yksek gerilimle altnzdan dikkatli olunuz. Ayar deitirmenin etkilerini gzlemleyiniz.
KONTROL LSTES
Deerlendirme ltleri
1. 2. 3. Motor srcs ile motorun arasndaki balanty yapabildiniz mi? Motora ve srcye enerji verebildiniz mi? Motor srcs ile devir ayarlayabildiniz mi?
Evet
Hayr
DEERLENDRME
61

Aadaki cmlelerin banda bo braklan parantezlere, cmlelerde verilen bilgiler doru ise D, yanl ise Y yaznz. 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. ( ) Motor srme devrelerinde ama hz, pozisyon kontrol yapmaktr. ( ) Motor eitleri DC, asenkron ve senkron motor olabilir. ( ) PWM teknii, motor srclerinde, g devrelerinde, g ve voltaj dzenleyicileri gibi eitli uygulama alanlarnda kullanlmaktadr. ( ) nverterin fonksiyonu, bir DC giri gerilimini simetrik, istenilen genlikte ve frekansta bir DC gerilime dntrmektir. ( ) Belirli bir frekanstaki tm periyodik dalga ekilleri kendi frekansnn katlarndaki kare dalgalarnn toplamna eittir. ( ) nverterler temel olarak iki gruba ayrlrlar. ( ) Bir invertrde giri gerilimi sabit ise (VSI) voltaj beslemeli invertr adn alr. ( ) Kprdeki transistrlere ters paralel olarak balanm olan diyotlar ise endktif yklerde serbest geii salamak iin kullanlmtr.
8.
DEERLENDRME
62

AMA AMA
Endstriyel g kaynak devrelerini hatasz olarak kurabilecek/arzasn giderebileceksiniz.
ARATIRMA ARATIRMA
Piyasadaki endstriyel g kaynann eitlerini, nerelerde, hangilerinin tercih edildiini aratrnz.
5.ENDSTRYEL G KAYNAKLARI
Gncel yaantmzda kullandmz birok cihaz dk seviyeli DC gerilimle almaz. Bu cihazlar iin AC gerilim arttr, bazlar iin de hem yksek seviyeli hem de DC gerilim gerekmektedir. Byle durumlarda dk gerilim deerelerine sahip kimyasal DC kaynaklar (ak, pil vb.) tek balarna i grmez. Bu durumda ebeke geriliminin bulunmad yerlerde bahsedilen bu cihazlar altrmak mmkn olmaz. Bu durumda dk gerilim seviyesine sahip DC kaynaklarn (Ak vb.) gerilimlerini ykseltmek bir are olarak grlmtr. te dk seviyeli DC gerilimleri yeterli akm da salayabilecek ekilde istenilen seviyede DC veya AC gerilimlere dntren cihazlara Konvertr denir.
5.1. Konvertrler
5.1.1 DC/AC Konvertr
G elektroniinin temel devrelerinden olan DC/AC konvertrler, herhangi bir DC kaynaktan ald gerilimi ileyerek, sabit veya deiken genlik ve frekansl AC gerilim elde etmek iin kullanlan elektronik devreleridir. Dier ad da invertrdr. DC-AC dntrclerin kullanm alanlar: AC motor kontrolu Kesintisiz g kaynaklar Rzgr ve gne enerji sistemleri Endksiyonla stma Deiken frekansl uygulamalar DC-AC dntrcleri iki temel grup atnda incelemek mmkndr. Bu gruplar: PWM invertrler Gerilim beslemeli (VSI) o 1 faz VSI o 3 faz VSI
63
Akm beslemeli (CSI) o 1 faz CSI o 3 faz CSI Rezonansl invertrler Seri rezonansl invertrler Paralel rezonansl invertrler
5.1.2. DC/DC Konvertr

G elektroniinin temel devrelerinden olan DC-DC dntrcler, herhangi bir DC kaynaktan ald gerilimi ykseltip drerek veya oullayarak sabit veya deiken DC sabit veya deiken DC gerilim(ler) elde etmek iin kullanlmaktadr.
ekil 5.1: DC/DC konvertr sistemi
5.2.UPS(Kesintisiz G Kayna)
Kesintisiz g kaynaklar (KGK, UPS), srekli devrede olup ebeke gerilimi kesinti ve bozukluklarn yke hi hissettirmeden yk besleyen veya ebeke gerilimi kesildiinde ok ksa bir srede devreye girerek yk beslemeye devam eden sistem veya g kaynaklardr. KGK fazl veya tek fazl olabilir. ok byk gteki ykleri korumada, hem kapasiteyi hem de gvenirlii arttrmak iin birka adet KGK paralel olarak balanabilir.
64
Resim 5.1: eitli UPS ler
ekil 5.2: UPS blok diyagram
Kesintisiz g kaynaklarna ilikin basit bir blok diyagram ekil 5.2' de grlmektedir. Dorultucu nitesi, ebekeden ald kaliteli olmayan enerjiyi dorultarak invertr nitesine uygular. nvertr tekrar bir evirme ilemi yaparak knda istenilen gerilim ve frekansta alternatif enerjiyi oluturur. nvertr giriine ayn zamanda bir ak gurubu balanmtr. ebeke kesintisi durumunda bu ak gurubu invertr nitesini beslemeye devam eder. ebekede herhangi bir arzulanmayan durum sz konusu olmad srece dorultucunun invertr besleme grevi yannda bir dier grevi de ak gurubunu arj etmek ve arjl tutmaktr. KGK nn temel grevleri aadaki gibi tanmlanabilir. ebeke gerilimi kesildiinde, kesintiyi yke hissetirmeden ebeke gerilimi gelinceye kadar yk beslemek
65
Gerilimin deerini ve frekansn belli bir aralkta sabit tutmak ebeke geriliminin bozukluklarn yke hissettirmemektir.
5.2.1. Ak Hatl(Online)
Her zaman devrede olan sistemlerdir. Bu ekilde alan KGKlarda invertr her zaman devrede olduu iin herhangi bir kesinti annda off-line sistemlerde grlen devreye girme gecikmesi meydana gelmez. Srekli devrede olan KGK sistemlerinde, kritik yk her zaman KGK zerinden beslenir. KGK sistemi yk akmn srekli tamak zorundadr. Ana besleme kesildii zaman, KGK nn akleri yk iin gerekli olan enerjiyi invertr zerinden salar. Bundan dolay yk ularnda herhangi bir enerji kesintisi meydana gelmez. KGK, yk besleme tarafndan tamamen izole ederek o ynden gelebilecek herhangi bir probleme kar korumu olur. Ayrca, yk tarafnda meydana gelebilecek bir arzann ebekeyi etkilemesi de nlenmi olur.
ekil 5.3: Online UPS blok diyagram
5.2.2. Kapal Hatl(Offline)

ebekede herhangi bir kesinti olmad srece beklemede kalan (invertr off) ancak kesinti annda devreye girerek yke enerji salayan sistemlerdir.
ekil 5.4: Offline UPS balants
ebekeden gelen gerilim herhangi bir ekilde akler zerinden gemedii iin reglasyon sz konusu deildir. Bu sistemde ebekenin kesilmesi annda yaklak 2 ile 5ms iinde bir rle devreye girer. Bu sre ok ksa bir sre olsa bile oluabilecek arktan zamanla sorunlar yaanabilir ve kk glerde kullanlr.
66
ekil 5.5: Offline UPS blok diyagram
5.2.3. Hat Etkileimli(Line nteractive)

alma sistemleri off-line KGKlar ile ayndr yani normal artlar altnda invertr devrede deildir. Ancak enerji kesildiinde ya da KGKnn regle edebilecei snrlarn dna ktnda devreye girer. Bazlarnda bu ilem mikroilemci kontroll olarak yaplr. Gnmzde tm interaktif modellerde gerilimi oransal olarak kullanan otomatik voltaj reglatr bulunmaktadr. Giri gerilimi normal deerinin belli bir yzde kadar altna indiinde ya da zerine ktnda k gerilimini belli bir katsayyla arparak azaltr veya arttrr. Off-line sistemlerdeki gibi akye geme durumunda bir gecikme durumu sz konusudur.
ekil 5.6: Offline interactive UPS blok diyagram
5.3. SMPS(Anahtarlamal Mod G Kayna)

Modern elektronik aletler genellikle bir ya da daha fazla da g kaynaklarna ihtiya duyar. Gnlk ilerimizi yaparken farknda olmadan kullandmz g kaynaklar karmza bazen cep telefonumuzu arj ederken bazen teyp dinlerken bazen de bilgisayarmz kullanrken kar. htiya duyulduklar alanlara gre farkl boyutlarda, glerde olabilir. Kimi basit anlamda birka diyot ve kapasite ierirken kimi de daha kararl olmas
67
istendiinden daha karmak olabilir. Hatta kimi ilevler iin baz entegre devreler iermektedir. DC g kaynaklar genellikle iki tipe ayrlr. Lineer reglatorler ve anahtarlamal regulatorler biz burada anahtarlamal g kayna (SMPS-Switching ModePower -Supplies) dediimiz bu devreleri inceleyeceiz.
Resim 5.2: SMPS lerin ieriden ve dardan grnm
Dorusal g kaynaklarnn verimlerinin dk ve boyutlarnn byk olmasndan dolay 1960l yllarda anahtarlamal g kaynaklarnn kullanmna yol amtr. Genel olarak bir anahtarlamal g kaynann yaps ekil 5.7 de gsterilidii gibidir.
ekil 5.7: SMPS blok diyagram
68
Bir anahtarlama g kaynanda g transistr (yksek frekans anahtar) liner modunda deil daha ziyade bir anahtarlama modunda kullanlr. Yani anahtarlama elaman olan transistor ya on ya da off konumundadr. Sonu olarak da liner g kaynaklarnn iki katndan daha fazla bir ( %70-%95 )verim elde edilir. Anahtarlamal g kaynaklarnda verimin artmasnn yansra arzu edilirse giriten daha byk bir k gerilim elde etmek mmkndr. Liner g kaynaklarnda ise k daima giriten byk olmak zorundadr. Ayrca anahtarlamal g kaynaklarnda geleneksel liner g kaynaklarnn tersine girii de evirebilir (rnein, negatif bir giri iin pozitif k gibi ). Anahtarlamal g kaynaklarnda yksek glerde liner g kaynaklarndan daha az boyutta, arlkta ve daha verimli bir biimde alabilmektedir. Anahtarlamal g kaynaklarnnda baz zel sorunlar vardr. Daha fazla karmak devrelere ihtiya duyulmasna ilaveten anahtarlamal g kaynaklarnda elektro magnetik giriim (EMI-Electromagnetic Inteference ) retir. Bununla beraber uygun bir tasarmla EMI makul seviyelere indirebilinir. Bu gibi tasarm teknikleri transformatrler iin dk kaypl ferrit ekirdeklerin kullanm gerektirmektedir.
5.3.1. PWM Temel Prensibi

Gnmzde PWM (darbe genilik modlasyonu) birok alanda ve yaygn olarak kullanlan bir tekniktir. PWM (Pulse-width modulation), darbe genilik modlasyonu, retilecek olan darbelerin geniliklerini kontrol ederek kta retilmek istenen analog elektriksel deerin veya sinyalin elde edilmesi tekniidir. Gnmzde PWMin en ok duyulduu yer, g kaynaklardr. SMPS (Switched mode power supply) g kaynaklar, dzenlenecek olan k voltajlarn bu teknikten yararlanarak elde etmektedir. Bu sayede, yksek akm ve dk voltajl g elde edinimleri iin transformatrlerden ok daha etkin ve ok daha kklerdir. Bilgisayarnzn kasasndaki g kaynan dndnzde, 350 Wattlk k gcne sahip olan bir g kaynann nasl bu kadar kk ve etkin tasarlandnn cevab SMPS olmasdr. Daha iyi anlatabilmek iin bir PWM dalgasnn yapsna bakalm.
ekil 5.8: PWM sinyali
Grld gibi dalga yaps bir kare dalgaya benziyor. Dalgann tepe noktasndaki deerine Vcc, ukurdaki deerine ise Vss diyelim. Elimizde Vss ve Vcc deerlerinde iki
69
gerilim var. Vcc=5 volt Vss=0 dersek. te biz bu dalgann Vcc de ve Vss kalma sresinin orann deitirerek Vcc ile Vss arasndaki tm gerilimleri elde edebiliriz. PWMin pratik aklamasn byle yapabiliriz. Duty Cycle: Duty Cyclenn Trkesine kullanm oran diyebiliriz. Forml tanm olarak da Duty Cycle=Yksek Voltajda Kalma Sresi/Periyod olur. rnein, duty cycle=50% ise Vcc nin uygulanma sresinin periyoda oran 1/2dir. Baka bir deile Vccnin uygulanma sresi Vssnin uygulanma sresine eittir. Aada deiik Duty Cycle oranna sahip dalgalar grlmektedir.
ekil 5.9: eitli PWM sinyalleri
Duty cycle yaklak olarak Dalga-1'in %10 iken Dalga-2'de %50 Dalga-3 de ise %90dr. Elde ettiimiz voltaj nasl hesaplayacaz? Elde ettiimiz voltaj ile duty cycle arasnda bir doru orant vardr. Vcc=5V Vss=0v olsun.
70
Voltmetrede okuduumuz ortalama k deer: Dalga-1 iin 510%=0.5V Dalga-2 iin 550%=2.5V Dalga-3 iin se 590%=4.5V olur. Dalgalarn zellikleri ne olmaldr? PWM dalgalarnn retilmesi iin bir sr yntem vardr. Bu dalgalarn frekansnn yksek olmas gerekmektedir. Eer bu hareket yava yaplrsa kta Vcc ve Vss ayr ayr gzlemlenebilir. rnein, bu k bir k kaynana balarsanz titreimler grlebilir. Bunu engellemek iin dalga ok sayda tekrar edilir ki PWM dalgalarnn frekans yaklak olarak 1KHz-20KHz arasndadr.
5.3.2. SMPS Tipleri

Anahtarlamal g kaynann temel tane evirici tipi vardr. Bu eviriciler, alaltc(buck) evirici, ykseltici(boost) ve alaltc-ykseltici (buck-boost) eviricileridir. Bu eviricilerden tretilmi olan geri-yn (fly back), yarm kpr, tam kpr ve push-pull eviricileri vardr. 5.3.2.1. Buck ks geriliminin giris gerilimine gre daha dsk olmas istenildigi durumda azaltan eviriciler (Buck) tercihen kullanlr. Ayrca bu yapdaki eviricilere DC kyc da denilmektedir. Genel olarak kslar yaltml degildir fakat yaltml oldugu yaplar da mevcuttur. ekil 5.10 da bu tip eviricilerin temel devresi gsterilmektedir.
ekil 5.10: Buck konvertr
5.3.2.2. Boost Bu tip eviricilerde ou zaman elde edilmek istenen k gerilimi giri geriliminden daha yksektir ve yaltml deildir. Girilerinden ektikleri akm sreklidir fakat klarndan ekilen akm srekli deildir. nk ksta bulunan diyot sadece anahtarlama sresince iletimde kalmaktadr. Sistemin ksnda bulunan kapasiteler tm sistemi beslemektedir.
71
ekil 5.11: Boost konvertr
5.3.2.3. Buck-Boost Alaltc ykseltici eviriciye ait devre ekil 5.12de gsterilmitir. Alaltc ykseltici eviricide k gerilimi, giri gerilimine gre ters polariteye sahiptir. Bu nedenle ters polarite kl eviricide denmektedir. Temel yaps alaltc ve ykseltici eviricinin ard arda eklenmesinden oluur. k gerilimi giri geriliminden kk veya byk olabilir. Anahtar iletimde iken diyot kesimde ve endktansa enerji uygulanr. Anahtar kesimde iken giriten enerji uygulanmazsa ve endktans zerinde birikmi olan enerji ka verilir.
ekil 5.12: Buck-boost konvertr
5.3.2.4. Flyback Geri yn eviriciler 5 ile 150w aras k olan g devrelerinde k, geriliminin yksek (<5000V - <15W) olduu devrelerde daha yaygn olarak kullanlmaktadr. Giri sarg akm ok olmamak ve DC giri gerilimi yksek (>160V) olmak koulu ile 150W n stnde olan glerde kullanlmaktadr. Kullanlan eleman saysnn az olmas ve buna bal olarak ekonomik olmasndan dolay dk gerilim ve orta g uygulamalarnda ok kullanlan bir eviricidir. ok kl g kaynaklarnda bu evirici yap ok sk kullanlmaktadr.
72
ekil 5.13: Flyback konvertr
5.3.2.5. Push-pull eviricilerin snflandrlmas ileminde transformatrn birincil sargsndan geen akmn tek veya ift ynl olup olmadgna baklr. Eer birincil sargdan geen manyetik ak ift ynl olarak dalgalanyorsa bu yapdaki eviricilere ift sonlu eviriciler denilmektedir. ift sonlu yapdaki eviriciler tme-ekme (Push-Pull) ve kpr yapsndaki eviricilerdir. tme-ekme tip eviriciler birbirleriyle 180 derece faz fark ile alsan iki ileri eviricinin birlemesi ile olumutur. Basit src devreleri ile anahtarlama elemanlar kontrol edilebilir ve iki tane anahtarlama elemanna ihtiya vardr. Tam anahtarlama periyodunun belirli bir ksmnda her bir anahtar iletime geer ve bal olduu sargdan manyetik aknn dolamasna izin verir. Anahtarlarn iletimde olduu anda transformatr zerinde enerji biriktirilir ve ikincil sarglarndan uygun sarg ynndeki diyotlar zerinden ka enerji aktarm yaplr.
ekil 5.14: Push-pull konvertr
73
5.3.2.6. Yarm Kpr Yarm kpr evirici kullanlan transsitrler, DC giri gerilim deerine eit bir gerilim dmne maruz kalmaktadr. Yarm kpr evirici, itme-ekme eviricideki gibi iki kat gerilime maruz kalmaz. Yarm kpr evirici giri geriliminin 220V AC olduu Avrupada geni bir kullanm alanna sahiptir. Yarm kpr devre ekli ekil 5.15te gsterilmitir. Bu devrenin giri gerilimi 120V AC veya 220V AC olsa bile DC dorultucu k her zaman 320V luk gerilimine sahip olacaktr.
ekil 5.15: Yarm kpr konvertr
5.3.2.7. Tam Kpr Tam kpr evirici yaps ekil 5.16da gsterilmitir. Tam kpr evirici alma ekli yarm kpr evirici ile ayn zelliktedir. Tam kpr eviricinin k gc yarm kpr evircinin k gcnn iki kat kadardr. Bundan dolay transformatrn giri sarglar yarm kpr eviricinin iki kat seilmek zorundadr. Tam kpr evirici yksek akm ve gerilim gerektiren uygulamalarda daha ok kullanlr. Bu da maliyete ve devre boyutuna olumsuz ynde etki etmektedir.
ekil 5.16: Tam kpr konvertr
74
5.3.3. Ar Akm Korumas

Ar Akm Korumas (Over Current Protection (OCP)) : G klarndan ekilen akm OCP devresinin snr deerini atnda g kaynan kapatr. G kaynaklarnda bulunmas gereklidir.
5.3.4. Ekranlama
Ekranlama; kart, devre ya da cihaz dzeyinde iki ortam birbirinden elektromanyetik anlamda izole etmek diye tanmlanr. Ekranlamann etkili olmas ekranlanacak kaynan cinsine baldr. EMC problemlerinde iki tip giriim kayna sz konusudur, elektrik dipol gibi davranan kaynaklar, manyetik dipol gibi davranan kaynaklardr. inden akm akan iletken tel paralar elektrik dipol gibi iinden akm akan halka eklindeki paralar ise manyetik dipol gibi davranr. Elektrik dipol yaknnda gl elektrik alan, manyetik dipol ise yaknnda gl manyetik alan oluur. Uzak alanda iki kaynan etkileri asndan bir fark yoktur. yleyse Elektrik dipol gibi davranan giriim kayna yaknnda elektriksel ekranlama, Manyetik dipol gibi davranan giriim kayna yaknnda manyetik ekranlama gereklidir. Elektriksel ekranlama iin mkemmel iletken duvarlar kullanlrken manyetik ekranlama ferro-manyetik malzemelerden oluan filtrelerle salanr. Alminyum folyodan oluan ince metal perdeler bile bazen yeterli elektriksel ekranlama salayabilir.
5.3.5. Sigorta Seimi

Sigortalar, elektronik devreleri ar akmlardan korur. n grlen akmdan fazla akm getiinde iindeki zel tel eriyerek devre akm keser. Gerilim oranna gre seim yaplrken 220V aletlerde altmz iin 250Vluk sigorta tercih edilir. Akm oranna gre seim yaplrken alma akmnn en az %25 fazlasna gre bir akm deerinde alacak bir sigorta tercih edilir. st deer ise devredeki ar akm koruma snrna gre belirlenir.
5.3.6. Dorultma ve Filtreleme

SMPS devrelerine dorultma ilemi iki defa gerekletirilir. lki ebeke geriliminin dorultulmas ve filtrelenmesidir (Giri). Burada 220V gerilimi nce kpr diyotla dorultulup byk gerilim ve kapasite deerine sahip kondansatre uygulanr. kincisi ise yksek frekans trafosundan sonra yaplan dorultmadr (k). Genelde yarm dalga bal bir diyotla (hzl diyot, rnein schottky diyot) dorultulup bir bobin kondansatr filtresinde geirelerek dzgnletirilip ka aktarlr. Burada dikkat edilecek olan elemanlarn yksek frekansta iyi bir alma salayacak deerlerde seilmesidir.
5.3.7. Ar Gerilim Korumas

Yksek Voltaj Korumas (Over Voltage Protection (OVP)) : k voltajlarndan herhangi biri belirli bir deerin zerine ktnda g kaynan kapatr. G kaynaklarnda bulunmas gereklidir.
5.3.8. Dk Gerilim Korumas

Dk Voltaj Korumas (Under Voltage Protection (UVP)) : k voltajlarndan herhangi biri belirli bir deerin altna indiinde g kaynan kapatr. G kaynaklarnda bulunmas tercihe baldr.
75
5.3.9. Ar Yk Korumas
Ar Yk/G Korumas (Over Power Protection (OPP) or Over Load Protection (OLP)) : G kaynandan ekilen g belirli bir deeri atnda g kaynan kapatr. G kaynaklarnda bulunmas tercihe baldr.
5.3.10. k Filtreleri
kta genelde bobin ve kondansatrlerden oluan dk geiren LC ve (CLC) tipi filtre kullanlr. Kondansatr gerilimi, bobin akm dzgnletirir. Seilen kondansatrler dk ESR zelliine sahip olmaldr.
ekil 5.17: tipi filtre
76
ekil 5.18: DC/AC konvertr uygulama devresi
Malzeme listesi 1 adet bread board 1 adet 12V DC g kayna 1 adet osilaskop 1 adet 555 Entegresi 2 adet BC140 6 adet 1N4007 1 adet 1N4148 2 adet 27V Zener 1 adet 10W 220V / 2X6V Trafo 2 adet 220pF kondansatr 1 adet 10nF kondansatr 1 adet 330nF kondansatr 1 adet 100uF/400V kondansatr 2 adet 470 ohm diren 1 adet 10K diren 1 adet 47K diren 1 adet 100K potansiyometre 1 adet 8W fluoresan lamba
77
Endstriyel g kayna devrelerini kurup arzasn gideriniz. lem Basamaklar ekil 5.18deki konvertr devresinin devre emasn iziniz. Konvertr devresinin baskl devresini iziniz. Baskl devreyi karnz. Plaketteki yollar kontrol ediniz. neriler emadaki balantlar iyi inceleyerek ileme balaynz. Proteus programn kullanarak ilerinizi kolaylatrabilirsiniz. t yntemini kullanmanz faydal olacaktr. Bask devre yollarnda kopukluk ya da ksa devre var m diye dikkatle kontrol ediniz. Devreyi kurarken transistrn bacak balantlarna dikkat ediniz. Devreye balanan elemanlarn emadaki karlklarna dikkat ederek balarsanz almada kolaylk salayacaktr. Avometrede krmz ucun + siyah ucun - olduunu unutmaynz. Devreyi +12Va balarken ynlere dikkat ediniz. Avometrede krmz ucun + siyah ucun - olduunu unutmaynz. DC lmlerin DC, AC lmlerin AC kademede yaplacan unutmaynz.
Konvertr devresine enerji vermeden lm yapnz. Konvertr devresine enerji veriniz. Konvertr devresine enerji verildikten sonra polarma gerilimlerini lnz. Konvertr sinyallerini osilaskop ile lnz.
78
KONTROL LSTES
9. Konvertr devresinin devre emasn izebildiniz mi? Konvertr devresinin baskl devresini izebildiniz mi? Baskl devreyi karabildiniz mi? Plaketteki yollar kontrol edebildiniz mi? Plaketin montajn yapabildiniz mi? Konvertr devresine enerji vermeden lm yapabildiniz mi? Konvertr devresine enerji verebildiniz mi? Konvertr devresine enerji verildikten sonra polarma gerilimlerini lebildiniz mi? Konvertr sinyallerini osilaskop ile lebildiniz mi?
Evet
Hayr
DEERLENDRME
79

Aadaki cmlelerin banda bo braklan parantezlere, cmlelerde verilen bilgiler doru ise D, yanl ise Y yaznz.
1. ( ) Gncel yaantmzda kullandmz btn cihazlar dk seviyeli DC gerilimle alr. ( ) DC-DC dntrcler invertr denir . ( ) UPS kesintisiz g kayna anlamna gelir. ( ) Online UPSlerde invertr her zaman devrede olduu iin herhangi bir kesinti annda devreye girme gecikmesi meydana gelmez. ( ) Bir anahtarlama g kaynanda anahtarlama elaman olarak diyot kullanlr. ( ) Gnmzde PWM in en ok duyulduu yer, g kaynaklardr. ( ) k geriliminin giri gerilimine gre daha dk olmas istenildii durumda azaltan eviriciler (Buck) kullanlr. ( ) Yarm kpr evirici giri geriliminin 220V AC olduu Avrupada geni bir kullanm alanna sahiptir. ( ) Sigortalar, elektronik devreleri ar gerilimlerden korur.
2. 3. 4.
5. 6. 7.
8.
9.
DEERLENDRME
Cevaplarnz cevap anahtaryla karlatrnz. Yanl cevap verdiiniz ya da cevap verirken tereddt ettiiniz sorularla ilgili konular faaliyete geri dnerek tekrarlaynz. Cevaplarnzn tm doru ise Modl Deerlendirmeye geiniz.
80
MODL DEERLENDRME MODL DEERLENDRME

Aadaki sorular dikkatlice okuyunuz ve doru seenei iaretleyiniz. 1. Aadakilerden hangisi BJT polarma yntemlerinden biri deildir? A) Sabit polarma B) Emiter polarma C) Kendinden polarma D) Gerilim blcl polarma Aadakilerden hangisi FET'lerin klasik transistrlere (BJT) gre stnlklerinden deildir? A) A)Giri empedanslar daha yksektir. B) B)Anahtar olarak kullanldnda, sapma gerilimi yoktur. C) C)BJT 'lere nazaran daha az grltldr. D) D)Issal deiimlerden etkilenirler. Aadakilerden hangisi bir tamircinin elinde olmas gereken tamir aletlerinden biri deildir? A) Avometre B) Havya, lehim, pasta C) Yan keski, pense, kargaburnu D) Tamir edilecek aletin faturas Aadakilerden hangisi pals devresi deildir? A) A)RC osilatr B) B)ntegral devreleri C) C)Schmitt trigger devreleri D) D)Boot strobe devreleri Zaman sabitesi hangi malzeme ile ilgili bir ifadedir? A) Diren-transistr B) Transistr-bobin C) Diren-kondansatr D) Diyot-bobin Dk frekansl bir osilatr yapmak isterseniz aadakilerden hangisi uygundur? A) LC B) Kristal C) Entegre D) RC PWM darbe sinyalinin hangi zelliini deitirir? A) Frekans B) Dalga genilii C) Periyot D) Genlik
2.
3.
4.
5.
6.
7.
81
8.
9.
10.
11.
12.
13.
Harmonik bileeni hangi tr sinyallerden oluur? A) Kare dalga B) Sins C) gen D) Testere dii nvertr devrelerinde transistrler hangi sinyal biimi ile anahtarlanmaktadr? A) PWM B) FM C) FSK D) PAM KGK nn temel grevleri aadakilerden hangisi deildir? A) ebeke gerilimi kesildiinde, kesintiyi yke hissetirmeden ebeke gerilimi gelinceye kadar yk beslemek B) Gerilimin deerini ve frekansn belli bir aralkta sabit tutmak C) ebeke geriliminin bozukluklarn yke hissettirmemek D) DC gerilim k salamak Aadakilerden hangisi anahtarlamal mod g kaynaklarnn(SMPS) lineer g kaynaklarn gre avantajlarndan deildir? A) Verimleri yksektir ( %70-%95 ). B) Daha fazla karmak devrelere ihtiya duyulur. C) C)Daha az boyuttadr. D) D)Daha az arlktadr. Aadakilerden hangisi en fazla g k salayan konvert tipidir? A) Flyback B) Push-pull C) C)Yarm kpr, D) Tam kpr alma akm 2A olan bir g kaynana taklacak sigorta en az ka amperlik olur? A) 3A B) 2.5 A C) 2A D) 1.5 A
DEERLENDRME
Cevaplarnz cevap anahtaryla karlatrnz. Yanl cevap verdiiniz ya da cevap verirken tereddt ettiiniz sorularla ilgili konular faaliyete geri dnerek tekrarlaynz. Cevaplarnzn tm doru ise bir sonraki modle gemek iin retmeninize bavurunuz.
82
CEVAP ANAHTARLARI CEVAP ANAHTARLARI

RENME FAALYET-1N CEVAP ANAHTARI
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 Doru Doru Yanl Yanl Doru Yanl Doru Doru Yanl Doru
RENME FAALYET-2NN CEVAP ANAHTARI

1 2 3 4 5 6 7 Doru Yanl Doru Doru Yanl Yanl Doru
83

1 2 3 4 5 6 7 8 Doru Doru Yanl Doru Yanl Yanl Doru Yanl

1 2 3 4 5 6 7 8 Doru Doru Doru Yanl Yanl Doru Doru Doru
84

1 2 3 4 5 6 7 8 9 Yanl Yanl Doru Doru Yanl Doru Doru Doru Yanl
MODL DEERLENDRMENN CEVAP ANAHTARI

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 C D D A C D B B A D B D B
85
KAYNAKA KAYNAKA
DEMREL Hseyin, Elektronik Devre Elemanlar ve Elektronik Devreler, stanbul, 2010. BEREKET Metin, Engin TEKN, Atelye ve Laboratuvar 1, zmir, 2005. BEREKET Metin, TEKN Engin, Atelye ve Laboratuvar 2, zmir, 2005. MEGEP, Transistrl Devreler, Ankara, 2008. MEGEP, Elektronik Devreler ve Sistemler 1, Ankara, 2007. YILDIZ M.Necdet, leri G Elektronii Ders Notlar, Ege niversitesi Ege Meslek Yksek Okulu,2009. YILDIZ M.Necdet, G Elektronii-1 Ders Notlar, Ege niversitesi Ege Meslek Yksek Okulu,2009. KARACALI Tevhit, Birol SOYSAL, Blent AVUOLU, Saysal Devre Laboratuvar Deney Kitap, Atatrk niversitesi Mhendislik Fakltesi Elektrik ve Elektronik Mhendislii Blm, Erzurum, 2006. AKDERE Mehmet, Anahtarlamal G Kaynaklar ve Televizyon Uygulanmas, Yksek Lisans Tezi, Ankara, 2006. DERC Serdar, DC/DC Konvertrler, Yksek Lisans Tezi, Ankara, 2000. http://w3.gazi.edu.tr/~ozkaraca/
86

Devreler Ve Sistemler Modülü Yeni

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Devreler Ve Sistemler Modülü Yeni

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

T.C.

MLL ETM BAKANLII

ELEKTRK ELEKTRONK TEKNOLOJS

ELEKTRONK DEVRELER VE SSTEMLER

ETM RETM ORTAMLARI VE DONANIMLARI

ekil 1.1: Ykselte devresi

ekil 1.2: AC sinyal uygulanm ykselte devresi

BC arasi ters polarma

BC arasi ters polarma

ekil 1.3: NPN ve PNP transistr polarmalandrlmas

ekil 1.4: Sabit polarmal transistr

ekil 1.5: Emiter polarmal transistr

ekil 1.6: Gerilim blcl polarma devresi

1.1.2. FET ve MOSFETli Ykselteler

ekil 1.7: FET tipleri

ekil 1.8: FET li ykselte devresi

ekil 1.9: MOSFET li ykselte devresi

ekil 1.10: N kanal FETli polarma devresi

ekil 1.11: N kanall (azalatan ve arttran) MOSFET li polarma devresi

ekil 1.12: FET sabit polarma devresi

ekil 1.13: FET kendinden polarma devresi

ekil 1.14: FET gerilim blcl polarma devresi

1.2. Enstrumantasyon Ykselteler

ekil 1.15: Yksek ortak mod tepki oranl enstrumantasyon ykselteci

1.3. Ykselte Arzalarn Giderme

eitli renk ve zelliklerde kablolar Anahtar takmlar vb.

ekil 1.16: Gerilim blcl polarma devresi emiteri ase ykselte

Tablo 1.1: BJT ykselteci arza tablosu

ekil 1.17: BJT ykselteci uygulama devresi

Plaketin montajn yapnz.

UYGULAMA FAALYET UYGULAMA FAALYET

ekil 1.18: FET Ykselteci Uygulama Devresi

Plaketin montajn yapnz.

LME VE DEERLENDRME LME VE DEERLENDRME

RENME FAALYET-2 RENME FAALYET-2

ekil 2.1: eitli pals sinyalleri

2.1. RC Pals Devresi

ekil 2.2: RC devresi

2.1.1. deal Pals Sinyali

ekil 2.3: deal pals sinyali

2.1.2. Gerek Pals Sinyali

ekil 2.4: Gerek pals sinyali

2.1.3. Prensip emas

ekil 2.5: RC pals devresi

Tablo 2.1: RC pals devresi k dalga ekilleri

2.1.4. Zaman Sabitesi

Tablo 2.2: RC zaman sabitesi, arj miktar tablosu

rnein, R = 1 K, C = 1F olan seri bir R-C devresinin zaman sabitesi

R.C = 1. 103.1.10-6 = 1 ms 'dir.

=5 R.C 2.2. Trev Devresi

ekil 2.6: Trev devresi

2.3. ntegral Devresi

ekil 2.7: ntegral devresi

2.4. Schimit Trigger Devresi

ekil 2.8: Schmitt trigger devresi

ekil 2.9: Histerizis erisi

ekil 2.10: Giri k dalga ekilleri

2.5. Boot strobe Devresi

ekil 2.11: Boot strobe devresi

2.6. Miller Devresi

ekil 2.12: Miller devresi

ekil 2.13: Miller devresi dalga ekilleri

2.7. Entegreli Pals Devresi