_________________________________________________________________________________________ Osman CENGZ

XIX. YZYIL OSMANLI EKONOM VE EHR SLET: AM Osman CENGZ1

Sokaklar dar ve girift ama Kahirede olanlar kadar deil. Sokaklarda sadece, snk ve kasvetli bir grne sahip mesken-evler var. Birka evin sokaa bakan penceresi yok. Olanlar da sk ahap kafeslerle kaplanm. Pazarlara ve halkn dier urak yerlerine yaklancaya kadar btn ehir, tuhaf ve gizemli bir sktla kuatlm grnyor. KINNEAR (1841: 279)

Giri: dar ve mar Panaroma Romallarn, Perslerin ve Araplarn efsanelerini yzyllardr isminin zerinde bir mhr gibi tayan Dmak2 ok kltrllk corafyas Bildm (am lkeleri: Suriye, Filistin, Lbnan ve rdn) blgesinin barnda atan kalbiydi. Sonradan am denilen ehir, 1521 ylndan itibaren kesin olarak Osmanl hkimiyetine balanm ve bu hukuk ballk 1 Ekim 1918de ngiliz ordusuna bal Avustralya birlikleri tarafndan igal edilip, Mart 1920de Faysaln krall altnda baehir olarak bamsz Suriye devleti emsiyesine girinceye kadar srmtr.3 Bir yeryz cenneti olarak tasvir edilen kent4 XIII. Yzyl Mool, XV. yzyl Timur istilalaryla, bu yzyllar ncesinde kazand imar ve refah varl sekteye uram; XVII. yzyln hemen banda Canbolatolu Ali tarafndan muhasara altna alnp kenar mahalleleri yamalanm, ksacas bahsi geen asrlarda gzelliinden ok ey kaybetmiti. XIX. Yzyl da kent iin alkantl ve sancl bir zaman dilimi olacaktr. amn tarih boyunca ilgi grp ortadounun idar merkezlerinden olmas, antik dnemden itibaren Beyrut hinterland ve slam fetihleri sonras hac gzergh gibi ticar-din kavramlarla veya bunlarn trevleri olan bakaca sebeplerle aklanabilir. XIX. yzyln son eyreinde am sanca,5 Hama ve Havran sancaklaryla Suriye Vilayetinin6 merkezi durumundayd.7 Gemiten gelen bu idar merkez olma gelenei kenti zenginlemeye ve bymeye hazr hale getirmi, bu sayede eitli siyasi ve sosyal hadiselerden sonra abuk toparlanmay baarmtr. ehir portresinde ise yzyl iinde pek ok deiiklik meydana gelmitir.

1 2

Pamukkale niversitesi, FEF. Tarih Blm Doktora rencisi Kalkaend (1987: IV/95) 3 Buzpnar (2010: XXXVIII/311-319) ehir, Antilbnan (Cebelark) dalarnn dou eteklerindeki Ksiyn da ile Badiyetm ad verilen l sahas arasndaki vahada (Gta Vahas) kurulmutur. 4 Hartmann (2001: 300) 5 am sanca -Binba Mustafa Rasimin verdii bilgiye gre- am, Dumanik (Duma), Vadilacem, Hasba, Raya, Baalebek ve Beklaziz kazalarndan olumaktadr. Mustafa Rasim (1305: 266), Memlik-i Mahrsa-i hne Corafyas, Beyrut Vilayeti kazalar ise Beyrut, Lazikiye, Trabluam, Akka ve Belkdr. Age. s. 269 6 Buradaki vilayet ifadesi nemlidir. Bu satrlar referans gsterdiim eser, bir ders kitabdr ve 1864 Vilayet nizamnamesinden sonra (1305/1889 senesinde) Mhandishane-i Berr-i Hmayn ve Hendese-i Mlkiye Mektebi iin telif edilmitir. 7 Mustafa Rasim (1305: 265)

~1~

_________________________________________________________________________________________ Osman CENGZ

Bu deiikliklerin dnce yansmalarn mevcut mimar yaplardan takip etmek mmkndr.8 XIX. Asr, Tanzimt (1839) ve Islahat (1856) Fermanlarnn yrrle sokulduu ve II. Mahmut (1808-1839), I. Abdlmecid (1839-1861), Abdlaziz (1861-1876) ve II. Abdlhamit (1876-1909) gibi her biri Devlet-i Aliyyeyi payandalayan yenilenme ve yeniden merkezleme temal reform ve nizamname seferberlii takipisi irade-i seniyyelerin tahta getii bir yzyl olmutur. am 1831-1840 Yllar arasnda Msr Ynetimine balanmsa da Kahirenin idar politikas, nceki dnemlerde olduu gibi, Avrupa etkisindeki Beyrut-Yafa ky hattna deil daha ok Halep-amKuds hinterlandna odaklanmtr.9 ehir, yaklak 130 hektarlk surlarla evrili bir blm, surii mahalle, vahada geimini tarmla salayan ok sayda birbirine yakn ky, kendisine iki kilometre kuzey-batda Cebel-i Ksiyn eteklerinde kurulmu Slihiyye yerleiminden meydana gelmekteydi. ehrin sileti yzyllar iinde istila ve yangnlarla pek ok tahribata uram olmasna ramen esasen hemen hi deimemitir.10 Zengiler, Eyybiler ve Memlkler zamannda pek ok medrese, ar ve hanlarla mamur olmu, Osmanl-Trk devri ise ehrin imar tarihindeki erefli yerini almt.11 Planlarn geliim seyrine baklrsa Romallarda, surlarla evrili klasik feodal ehir anlayn yanstan kent, Eyybilerde Babs-Sar ile Bb Keysn arasnda gneye; Babl-Ferec ile pazarlar mahallesi (Sklar) arasndan kuzeye ve Bb Cbiyeden de gney-bat istikametine doru genilemitir. Salihiyyede de zaman iinde belli oranda bir byme gzlenmektedir.12 Memlkler zamannda Yukar Meydan Mahallesi, Kanavt ile Musall mahalleleri aras ve Saruca Pazarnda yeni yaplarla kent bymtr. Bu evrimler ve imar esasen, Kuzey Suriye, Havran, Filistin ve Hicaza giden byk ticaret yollarnn nemine balyd. Osmanllar dneminde ise ehir gney-bat istikametinde yani aka hac gzergh zerinde geliimini srdrmtr. Kentin dou blmnde bu yne doru geliimi tkayan Yahud ve Hristiyan mahallelerinin varl nedeniyle douya doru hi bir yaylma olmamtr. Bu yzden Byk Cami [Emev Camii] ile Dz [Mstakm] Sokak arasndaki pazarlar mahallesi (kentin merkez hcresi) bat duvar boyunca Saruca Skunu Meydana balayan byk sokan biraz dousuna kaym ve merkezi konumunu korumutur.13 XIX. yzyldaki batya doru bir milden fazla, gneye doru ise iki mil olarak gerekleen genilemeyle birlikte kenar mahalleler de ehre katlm bylece ehir, meydan ile mahallelerden oluan dalist bir yap kazanmtr.14 Raymondn ifadesiyle de dari binalarn ve kltrel yaplarn, kalenin batsna yerletirilmeleri amn bu greceli yeniden merkezlemesine katkda bulunmutur.15 Bbl-Haddin yaknndaki Rum pazar (The market of the Greeks) buraya gelen her seyyah tarafndan ziyaret edilen kentin en renkli pazarlarndand. Burada, am kllar ve hanerleri, gm altn ve deerli talarla sslenmi her eit silah, ran hallar, Kemir ve Hint
8

Deien zamanlarn ve anlayn bir da vurumu olarak XIX. Yzyl Osmanl amnn sanat ve ehir kalknmas deerlendirmesi iin bkz. Stefan Weber,(1999) Ottoman Damascus of the 19th Century Artistic and Urban Development as an Expression of Changing Times Art Turc / Turkish Art 10th International Congress of Turkish Art. Geneva ,731-740 9 Avc (2004: 53) 10 Hartmann (2001: 307) 11 Hartmann (2001: 306) 12 Raymond (1995: 26) Kr. Ekler, ehir planlar 13 Raymond (1995: 147) Ayrca kr. Ekler: am ehir plan mavi ksmlar. 14 Porter (1855: I/44-45) 15 Raymon (1995: 147)

~2~

_________________________________________________________________________________________ Osman CENGZ

allar satlmaktayd.16 Kentte 45 ar,17 57 han,18 (1871de) 6.606 dkkan19 vard. Hanlar, st ak merkezi mekanlaryla geleneksel yapy srdrm olsa da kubbelerle rtl yaplar da az deildi.20 Kuyumcular ars merkez camiye bitiikti.21 500 Yard (1 yard: 91,44 cm) hatta daha fazla devam eden Mstakm Sokak22 zerinde, modern tarzda ina edilmi St. Mary Rum Kilisesi vard.23 XIX yzyl sonlarna doru ehirdeki yerini alan binalara II. Abdlhamid tarafndan yaptrlan Hamidiye arsn da ilave etmeliyiz. Parann Yolculuu ve Kutsaln Glgesi amllar XIX. yzylda tarm, sanayi ve ticaret gibi iktisadi faaliyetlerde bulunmakta fakat bunlar arasnda arl ticaret oluturmaktayd. Tarm iin kullanlan tek su kayna ehrin iinden geen ve Altn nehir denilen Bered Nehriydi.24 Bered zayf debili (yllk yaklak 10 m) olmasna ramen bu miktar, fazla ya almayan bu blgede kentin ve vahann yaamasn salyordu.25 Nehir, dalardan inerken kola ayrlyor, ortadaki en geni olan dorudan ehre akyor, hamamlar ve emeleri destekliyordu. Bu kol, yer alt kanal ebekesiyle ehirdeki her bir eve su tedarikinde kullanlmaktayd.26 Kanallar temizlemek iin sk sk yerletirilmi menfezler, topran zerinde kanallar boyunca kk toprak kmeleri oluturmutu.27 Nehrin iki yan kolu ise pek ok kk kanala ayrlarak evre bahelerin sulanmasnda kullanldktan sonra ehrin kuzeydousunda birlemekteydi.28 yi gelitirilmi bir datm sistemiyle suyu amn farkl d mahallelerine tayan kanallar, mahallelere bol ve iyi bir ime suyuna kavuma imakan salyordu.29 Bu ok eski bir dzenlemeydi30 ve Osmanllara sadece bakmyla ilgilenmek kald. Elinde bu amalarla kurulmu nemli vakf fonlar bulunan kad, bu ile urayordu; grevliler (v) kanallarn ve datm ebekesinin denetiminden sorumluydular.31 XVIII. yzyln ilk eyreine kadar Halep ile am kendilerine koyun, yn, ya ve peynir, hal, deve, balmumu, ttn ve boya iin maz temin eden civardaki Trkmen ve Krt airetleriyle rahatsz bir birliktelik iinde yaamaktayd. Airetler, karlnda aldklar kuma, boya, silah, mcevher, kahve, eker ve dier ekerli yiyecekleri beraberlerinde Anadolu yaylasndaki yaz
16

Porter (1885: I/50) ehri 1839da ziyaret eden Kinnear ise heybetli am kllarnn artk yaplmadn ancak hakiki am hanerinin ok yksek fiyattan olmak artyla satldna bazen rastladn kaydeder. Ayrca, baz varlkl evlerde grlen, altnla ilenmi muhteem am ipeinide pazarlarda kolay bulunmadn, artk imal edilmediini tahmin ettiini kaydeder. Kinnear (1841: 281). 17 Raymond (1995: 174) 18 Raymond (1995: 166,176) 19 Raymond (1995: 169) 20 Raymond (1995: 181) 21 Raymond (1995: 162) 22 ngilizce metinlerde geen The Straight Street ifadesi Ali Berktay tarafndan Franszcadan Dz Sokak olarak tercme edilmitir. (Raymond, 1995: 147) Ben aslna uygun olarak Mstakm Sokak demeyi tercih ettim. Bkz. Mnir Baalbk-Rh Baalbk (1998: 913) Al-Mavrid Dictionary, English-ArabicArabic-English, Drul-lm Lilmalyn, Beyrut. 23 Porter (1855: 1/56) 24 Kinnear (1841: 270) 25 Raymond (1995: 108) 26 Margoliouth (1907: 373) 27 Porter (1855: 1/159) 28 Kinnear (1841: 270) 29 Margoliouth (1907: 374) 30 Margoliouth, slam ncesi dneme kadar uzandn kaydederek eski ve yeni am tarihi yazarlarnn farkl zamanlara ait 6 kanaln ismini verdikleri syler bkz. Magoliouth (1907: 373) 31 Raymond (1995: 109)

~3~

_________________________________________________________________________________________ Osman CENGZ

otlaklarna gtrrlerdi.32 XIX yzyln bandan yzyln sonuna gelinceye kadar Suriyenin ticareti yirmi kat artt fakat, 1900den sonra bu hz azald.33 1825te yllk 90.000 kg saf yn retilmekteyken 600.000 Roma Kilesi buday harmanlanmaktayd.34 Suriye ve Filistin blgesine liderlik eden bir ticaret ehri konuma sahip olan kentin35 ekonomisinin gveli bir ekilde gelimesi ve yaamasnda kente ulaan yollardaki derbentler de katkda bulunmu olmaldr. Zira ticar ve asker yollar zerinde son derece nemli noktalarda hemen her dnemde asker kuvvetler kullanlyor; Suriyede Humus ile am arasnda ikikapulu derbendinde mustahfzlar bulunuyordu.36 am ve Halep daha ok, kk i yerlerinin topland imalat merkezleriydi.37 XIX yzyln ikinci eyreine doru amn ithal ettii balca mallar pamuk rnleri, pamuk iplii, demir donanmlar (iron hardware), Bat Hindistan mallar, ivit ve krmz boya (cochineal) idi.38 XIX. yzyln ortasnda kuma, ivit ve deri gibi Irak, Acem ve Hint mallarnn Badattan ama gelen kervanlarla getirildii ifade edilse de39 John Kinnear, Hindistandan ran krfezine gelen ve Badat kervanlaryla ama datlan pek ok maln 1839da dorudan Londra ve Liverpoldan Beyruta ithal edildiini syler. 40 am, kendi imal ettii ve Almanya ile ngiltereden ithal ettii mensucat da Badata ihra ediyor; amdan Badata giden kervan ylda 1000-1500 deve ile 250-350 ton eya tayordu.41 1839da am sokaklarnda yryen biri pazarlarda sat iin sergilenen mallarn parlak renkleri ve ar eitlilii sebebiyle akna dnebilirdi. Yine buralardan gelip geen sonra tekrar geen insanlarn zerinde, ark kyafetlerinin btn eitlerini grmek mmknd.42 Zaten dounun tm kentleri arasnda am belki de en doulu olan, ok az deiime uram bir kentti. Avrupa giysilerini grmek ok ender grlyor; birka istisna dnda Frenklerin de Suriye giysilerini benimsemi olduklar mahede ediliyordu.43 Bununla birlikte pek ok evde Avrupa iskemle ve sandalyeleri atabe boyunca44 yerletirilmiti.45 Beyrut, amn balca liman olmakla birbirlerini tamamladklar kadar aslnda rekabet de ediyorlard.46 1840larn sonunda imparatorluun 19 byk ticaret ehrinde 80 ngiliz ve 70 Fransz ticarethanesi vard. amda ise 5 ngiliz irketi47 ve Bered kenarnda Franszlara ait bir irketin alma ofisi vard.48 1855te imparatorluun byk irket says 20 iken 1895te 30a
32 33

nalck (2006: 815) nalck (2006: 949) 34 ssawi (1988: 78) 35 ssawi (1988: 159) 36 Orhonlu (1990: 62-63) 37 nalck (2006: 1015) 38 Kinnear (1841: 282) 39 nalck (2006: 938) 40 Kinnear (1841: 282) Many article which used to be brought from ndia to the Persian Gulf and reached Damascus by the caravans from Bagdad, are now imported direct from London and Liverpool to Beyrout. 41 nalck (2006: 938) 42 Kinnear (1841: 280) 43 zveren (1994: 77) 44 Atabe, eik. Burada kap giriinden sonraki genie alak eik anlamnda olup bir ya da iki admla odann zemine klrd. Bkz. Annie-Christine Daskalakis Mathews, A Room of Splendor and Generosty from Ottoman Damascus, nstitute of Arts, New York Universty, Metropolitan Museum Journal 32, 1997, s. 114 vd. 45 Mackintosh (1883: 12) 46 zveren (1994: 78) 47 nalck (2006: 957) 48 Mackhintosh (1883: 4)

~4~

_________________________________________________________________________________________ Osman CENGZ

kt.49 1871de Beyrutta 5 ngiliz firmas olmasna ramen ayn sene am ve Halepte hi biri kalmamt.50 irketlerin kapanmas, 1861 olaylar ve devam eden kargaann, ticareti menf ynde etkilemesi neticesi olmaldr. ngiltere, XVI. yzyldan beri Fransann etki alan olarak grlen Suriyede 1800-1850 yllar arasnda ticaret hacmini 8 kat artrm ve bylece Suriye lndeki bedevlere Lancashire pamuundan yaplm gmlekler giydirmiti.51 1850 sonras amda tketilen yn ipliinin tamam ngiliz malyd.52 XVIII. Yzyln ilk eyreinden itibaren Osmanl ile Fransa ve ngiltere arasnda younlaan ticaret 1863te ad geen iki devletin sermayesiyle Bank- Osman-i hnenin tesisini dourmu ve artk imparatorluktaki para basma tekeli bu kuruma devredilmitir.53 amda dokumaclk ve mensuct sanayi youn ngiliz mallar ithalatndan evvel epeyce gelimiti. Fakat XIX asrn ikinci eyreine doru ngiliz imalat yerli imalatn yerini alm vaziyetteydi.54 Pamuk ve ipek rnlerinin Osmanl corafyasnda en evvel bir btn olarak imal edildii yerler am, Halep, Hama ve Humus olup Bursa ve Bilecik dokumacl buralardan sonra gelimiti.55 1861 isyanlar da mensucat imalatn geici olarak durdurdu ve imalat Halepe kaydrd.56 Neticede orada alan tezgahlarn says 1.000 kadar artt. 1868 Ocak aynda yalnz 800 tezgah alyordu fakat seneni sonunda [Halepteki] saylar 3.000e kt ve Msrdaki pazarlar iin dokudular.57 am, Mekkenin Kaps sayldndan58 ehrin kalknmasnda hac nemli bir amil olmutur. Nitekim, arlkl genilemenin bu gzergh zerinde gerekletii yzyllar aras farkl kent planlar mukayese edildiinde rahatlkla grlmektedir.59 Hac adaylarn arlayan ehirde, mevcut 300 kadar caminin ou gayet geni, gzel ve zengindi. Zira camilere pek ok gelir balanmt.60 1837 senesinde karayolu ile yaplan hac ve surre kafilesi,61 gidite toplam 54 menzilde konaklam ve o yl amda 31 gn kalmt. Kafile, dnte de kentte 17 gn geirmiti. Gidi yolunda ok kalnmas Ramazan aynn burada geirilmesinden kaynaklanmt ki bu bir adetti. Menzillerde kalnan gn says gidite 58, dnte 32 gn olmak zere toplam 90 gnd.62 Buna gre kafile btn bir hac yolculuunun yaklak te birini amda geirmitir. Bu hareketlilik ehre periyodik ve verimli bir katk sunuyordu. Hac kervannn koordine ve gvenlii, merkezileme abalarnn bir uzants olarak Hac Emiri sfatyla am valisine aitti.63 1708den
49 50

Karpat (2009: 186) nalck (2006: 957) 51 Hourani (1997: 318) 52 ssawi (1988: 383) 53 nalck (2006: 1085) 54 Kinnear (1841: 282) 55 Sd (2008: 246 ) ssawi, ipek ve pamuk rnlerinin tm Osmanl topraklarna ihra edildiini kaydeder. ssawi (1988: 159) 56 amn karan sosyal hayatnda militan ustabalar iin bkz. Sherry Vatter, Militant Journeymen in Nineteeth-Century Damascus: mplication for the Middle Eastern Labor History Agenda (1-21) Worker and Working Clases in the Middle East, Zachary Lockman (ed.) 1994 State University of New York 57 nalck (2006: 1036) 58 Porter (1855: I/147) 59 Lababedi (2008: 23) 60 Porter (1855: I/141) 61 XIX. yy. Surre tekilat ve uygulamalar iin bkz. Fatma Soydemir (2007), Surre Defterlerine Gre Sultan II. Mahmut Han Vakfndan Hac Yolu ve Hicaza Datlan Yardmlar (Yksek Lisans Tezi), stanbul: Marmara niversitesi. 62 Atalar (1990: 45-46) 63 Avc (2004: 44), Orhonlu (1990: 25)

~5~

_________________________________________________________________________________________ Osman CENGZ

itibaren am valileri yaklak 20.000-60.000 aras hac adaynn sevk ve idaresinde bu sfatla sorumlu oldular.64 Fakat 1869 Svey kanalnn almasndan sonra am yolunu kullanan hac adaylar epeyce azald. Kabeye gnderilen sultan armaanlarna elik eden resmi Osmanl heyeti bile dnte deniz gzergahn kullanmaya balad. 1882 ylnda sadece 4.000 hac aday am karayolunu kullanmt.65 Deniz yoluna rabetin artmas, daha hzl olmas kadar kara kervannn bedevi kabilelerce baslmas endiesinden de kaynaklanm olmaldr. Zira bu kervanlarn baslmas nadir deildi.66 Demografik mozaik, alkantlar, hastalklar Raymond, am nfusu iin XVI. asrn banda 52.000 rakamn verirken Barkan, ehrin Mslman nfusunu 1569 senesinde 57.397 olarak tespit etmitir.67 1800lere doru 313 hektarlk bir alanda68 yaklak 90.000,69 1877 senesi iin ise 202.000 eklinde veriler kaydedilmitir.70 1844 saymna gre btn imparatorluk snrlarnda 150.000 Yahud yaamaktayken,71 kentte 1855te 4.630 Yahud ve 14.005 Hristiyan yaamaktayd.72 amda 1860ta 4.000 Yahud vard.73 Yine ayn yl iin amda mukim 22.000 Hristiyan olduu kaydedilmitir.74 1882te ise 5.000-6.000 Yahud75 ve pek ok guruba ayrlmakla birlikte yaklak 20.000 Hristiyan olduu bilinmektedir.76 1860tan 1882ye kadar Hristiyan nfustaki 2.000 kiilik azaln sebebi, 1860 ve sonras yaanan iddet olaylar ve hastalklar neticesi, ounlukla Beyruta yaplan gler olmaldr. Ayrca kentte yaayan yabanc, kle, asker ve Portekizlilerin says da 1855 senesi iin 15.000 olarak belirtilmitir.77 amn sosyo-kltrel yaps XIX yzyl iin birok sknt ve ayrlklara sahne olmu, vaktiyle bir tr zenginlik adna bir arada yaayan farkl kimlikler, sermayeci aktrlerin elinde bir sava silah haline gelmiti. Neticede, Avrupal devletlerin blgedeki aznlklarn zulme uramas zerinden menfaat elde etme ve nfuz artrma gayretleri 1840 ve 1860 hadiseleriyle meyvelerini vermeye balamt. 1840 Ylnda amda Yahudlerin bir rahibi ldrp kann da ayinlerinde kullandklar sylentisi sebebiyle ehirdeki Hristiyanlar Yahudlere saldrm ve yzlercesi katledilmiti.78 Bunun zerine zellikle ngiltere Osmanl Devletinin Yahud tebasn koruyamadn iddia ederek onlarn hamiliini stlenmeye almtr.79 1860 olaylar ise Cebel-i Lbnanda bir Hristiyan mezhep olan Marnler ile orada yaayan Drzler arasnda patlak veren
64

Raymond (1995: 21) Hac saysnn XIX. asr iin 70.000-90.000 olduu da kaydedilmitir. Bkz. Kuneralp (1996: 500) 65 Kuneralp (1996: 498) 66 Raymond (1995: 22), Orhonlu (1990: 25) 67 Barkan (1953: 19) Ayrca bkz. Yunus Ko, (1999) Osmanl mparatorluunun Nfus Yaps (1300-1900) Osmanl, Gler Eren (ed.) IV. 535-550 68 Raymond (1995: 37) 69 Raymond (1995: 29) 70 Sungur (1999: IV/562) Osmanl nfusu iin ayrca bkz. Kemal Karpat,(1985) Ottoman Population 18301914, Demografic and Social Characteristcs, London, University of Wisconsin Press 71 Osmanl Yahudi nfusu 1893te 184.106, 1907de ise 253.435e ykselmitir. Bkz. Ko (1999: IV/547) 72 Porter (1855: 139) 73 Raymond (1995: 72) 74 Raymond (1995: 122) 75 Mackintosh (1883: 41) 76 Mackintosh (1883: 52) 77 Porter (1855: 139) 78 Geni bilgi iin bkz. KE, Mim Kemal, Siyonizmden Uygarlklar atmasna Filistin Sorunu, stanbul, Ufuk yay. 79 Bostanc (2006: 117)

~6~

_________________________________________________________________________________________ Osman CENGZ

ve ksa srede evreye dolaysyla da ama srayan iddet hareketleridir. yle ki, Drzler zir bir slah hareketi sebebiyle kendi aralarnda tamamen paralanm bulunan Marnlerin kylerini basp buralar yakp yktlar.80 Tanzimatn getirdii yeni ykmller ve zellikle de Hristiyanlara tannan baz haklar, refah iinde olmalarna ramen81 askerlik bedelini 1858de bile hala demiyor olmalar,82 Mslmanlar nceden beri rahatsz etmi olduundan olaylar kente sramasyla bymesi bir olmu ve pek ok Hristiyan ldrlmtr.83 Aslnda btn bunlara asl sebep olarak 1850 sonras Hristiyanlarn ticar teebbs ve endstrideki byyen payn, kent ticaretinin ounu ynetmelerini84 bununla birlikte Mslmanlarn fakirlemesini gsterebiliriz. Hristiyan tebann evlerinin kaplarna ha iareti izilmesi85 ve olaylarn bymesi Fransay harekete geirdi.Sulh ve skun tesisi ve sultana yardm maksadyla Fransa, 1860 Eyllnde Beyruta asker kard. Bab- li yabanc mdahalesini nlemek iin Fuad Paay hudutsuz selhiyetlerle derhal Suriyeye yollad. Katliamn bymesi iin 1800den fazla silah datld iddia edilse de86 Fuad Paann kitle halinde yapt idamlar ve ald sert nlemler87 silah datlmasnn veya bu iddiann, idar bir tasarruf olmayp gayr-i resm yabanc mihraklarca gerekletirildiini ima etmektedir. Hadiseler esnasnda am vilayeti mal ileri tamamen felce urad. nk bu grevler neredeyse btnyle Hristiyanlarn elindeydi.88. Anlald kadaryla amda Drzler ve baz Mslmanlar, Hristiyanlar aleyhinde ittifak yapm, fakat Fuad Paann mdahalesiyle Drz ve Mslman ete reislerinin srgne gnderilmesi ve ngilterenin Fransaya duyduu itimatszlk neticesi Fransa daha ileri gidememitir. 1861 senesine gelindiinde yaananlar sonucunda stanbulda Avrupal devletlerce Hristiyanlarn gvenliini temin etmek zere bir konferans yaplmtr. Bu konferans kararyla da Lbnan Mutasarrfl kurulmutur. Amerikal bir misyonere gre olaylar sonras yeni reformlarla birlikte aml Mslmanlarn stnlk gurur krld. Asker alm; Mslman ehir ve kylerin anormal borlanmas, askeri garnizonlarn artmas ve beled hizmetlere geilmesi ile birlikte Mslmanlarn yerli Hristiyan ve yabanclara kar muhalefetinin tonu yumuad. Hristiyan okullarn says katland. Erkekler ve hatta kzlar iin alan Trk okullar rencilerle doldu. Gazeteler yaynlanmaya ve okunmaya baland ve Hristiyanlarla dosta bir iliki geliti.89 XIX. yzyln son eyreine 202.000 nfusla giren ehrin peini, ktlk olmasa da hastalk brakmad. Osmanl topraklarnda XIX yzyln ilk eyreinde veba, sar humma, ve kolera yaygnd. 1850 ylna kadar hyarckl veba her be on ylda bir Msr, Suriye ve Arap eyaletlerinde
80 81

Lammens (2001: 63) Porter (1855: I/143) Porter, 1855 amnda Hristiyanlarn, hem servet biriktirme hem de bu servetleri sergileme-gsterme bakmndan kendilerini gvende hissettiklerini fakat holandklar bu korunma ve gvende olma ortamn Avrupa konsolosluklarna borlu olduklarn ifade eder. 82 ssawi (1988: 440) 83 1860 olaylar ile ilgili mukayese iin bkz. Par Franois Lenormant (1861), Histoire Des Massacres De Syrie en 1860, Paris, Libraire De L. Hachette Et C. 84 Porter (1855: 142-143) 85 35 Mart 1861 amn Meydan ve Kanavat mahallelerinde grlen bu olayn ertesinde yaplan soruturma sonu vermedi. Vali ve Mir bunun Hristiyanlar tarafndan yapld kanaatindeydi. Nakleden: Baktaya (2008:38, dip:16) 86 Lenormant (1861: 100) 87 Lammens (2001: 63) 88 Baktaya (2008: 33) 89 Baktaya (2008: 38)

~7~

_________________________________________________________________________________________ Osman CENGZ

ba gsterdi.90 1826da am civarnda veba salgn vard.91 mparatorlua Rusyadan giren kolera ise 1821de ilk olarak Iraka saldrd ve oradan Suriye blgesine geti.92 Kolera sebebiyle pek ok kii am terk ederek yaanabilir baka yerler arad.93 Panikle ortaya kan yer deitirme abas salgnn etki alann geniletmi olmaldr. 1846da Hicazdaki salgn srasnda hac dn Osmanl heyeti am yolunda koleradan lmlerdi.94 1848 kolera salgnndan sonra95 ngiliz tarihi Thomas Bucklen 29 Mays 1862de amda tifodan lmesi96 kk apl bir salgnn varln ima etmektedir. 1890larn banda birok Osmanl kentini etkileyen bir yl sonra ise ama ulaan yeni kolera salgn97 ise kentte hayat felce uratmt.98 Sermaye Nesiller: Misyonerlik amdaki medreseler, kk yazma ktphaneleri de olan ve gnmze gre daha geni planlanm yaplard.99 II. Abdlhamid dneminde kentte bir hastane ve sanat okulu almakla beraber100 Osmanl kamu gcnn yabanclarn kamu destekli zel yatrmlarna yetimesi mmkn gzkmyordu.101 Zira am, Osmanly heyecanlandrd kadar ngiliz ve Franszlar da cezp etmekteydi. Suriye, XVI. yzyldan itibaren Fransann etki alanndayd ve XVIII yzyln ilk Fransz seyyahlar, douya resm vazifeyle gelmekteydi. Bu vazifeler madalyonlar, oyma talar, paralar aramak; yazmalar toplamak ve bylece eski alar hakkndaki bilgilerin artmasna yardmc olmakla birlikte din ve eitli memleketlerin adetlerinin incelenmesini kapsamaktayd.102 Bu merak elbette sadece akademik kaygdan kaynaklanmamaktayd. Fransann gayesi, tasavvur zemininde amda bir Fransz gelecei ina etmekti. XIX yzyln sonlarna doru daha fazla okul almaya baland. Katolik misyonerlerin atklar okullarn yan sra kurduklar hastane ve yetimhaneler de vard. Soeurs Saint Vincent Hastanesi ayn isimde bir yetimhane Franszlar tarafndan amda tesis edilmiti.103 Ruslar, 1881 ylnda Petersburgda Filistin Ortodoks Cemiyet-i mparatoriyesi ad altnda bir hayr cemiyeti kurmular, bu cemiyetin ilk merkezi Nsrada iken 1895te ama tamlardr.104 1856 ylndan 1902 ylna kadar olan 46 yllk dnemde Ruslar sadece amda deil Kuds, Beyrut ve Filistinde de birok hastane, okul ve kilise kurmulard.105 Bilindii gibi Osmanl topraklarnda Katoliklerin hamisi Avusturya ile Fransa, Ortodokslarnki ise Rusya idi. Bunlara ngiltere de katlr ve bir Protestan topluluu oluturmak iin almalara balar.106 lk Protestan misyonerler kente 1843te yerleti. skoya ve Presbiteryen rlanda kiliseleri ald.107 Protestan misyonerler 1853te liberal eitime dayal bir yksekrenim okulu atlar. Bunu da erkek ocuklara Arap dilinin yan
90 91

nalck (2006: 911) Algar (1997: XV/284) 92 nalck (2006: 911) 93 Mackintosh (1883: 25-26) 94 Kuneralp (1996: 508) 95 Porter (1855: 1/138) 96 George Saintsbury (1896: 243) 97 Avc (2004: 233) 98 Dumont (1996: 151) 99 Porter (1855: 142) 100 rekli (2002: 395) 101 Aslnda Osmanlnn, eitimi bir kamu grevi olarak deerlendirme iradesi Tanzimattan sonra grlse de bu defa da onu gerekletirecek organize bir tecrbe ve fonksiyonel bir mal altyap yoksunluu vard. 102 idemolu (1942: 111) 103 Esenkal (2007: 18) 104 Esenkal (2007: 40) 105 Esenkal (2007: 94) 106 Sezer (1999: 173) 107 Porter (1855: 146)

~8~

_________________________________________________________________________________________ Osman CENGZ

sra corafya, aritmetik ve ngiliz dili retilen bir ilkretim ile ilikilendirdiler ve desteklediler. Yksek retim kurumunda ve ilkretimde 50 talebe vard.108 Ayrca, 6 Aralk 1898 (4 Kanunu Evvel 314) tarihli Suriye valisi Nazm Bey ise merkeze ektii telgrafta ncelikle Mslman halktan tensr eden (din deitiren, Hristiyan olan) olmadn ancak am sancann baz ksmlarnda bir ngiliz misyonerin doktor olarak almakta olduunu ifade etmi ve bu doktorun Mslman ve gayrimslim halka dini konular ieren baz bilgileri yazd reetelerle verdiini kaydetmitir.109 Defter-i Muktesidde getiine gre de am- erifte Rum Ortodoks Manastrnn mal mikdr- rsu 2.295 mikdr- bedeli 8.032; Rum Katolik Manastrnn mal mikdr- rsu 945 mikdr- bedeli 3.307; Sryn Katolik Manastrnn mal ise miksr- rsu 200 mikdr- bedeli de 700dr.110 Bu verilere gre Ruslarn almalarnn youn ve verimli olduunu syleyebiliriz. Zira Rum Ortodokslar onlarn himayesindeydi. 1860 sonras Hristiyan okullarn says en az ikiye katlanmt.111 Zira Fransa, Avusturya ve Rusya Mslmanlarla Hristiyanlar arasnda olaylardan yararlanp Katolik ve Ortodokslar himaye etme bahanesiyle blgedeki nfuzlarn artrmlard. SONU ok kltrlln sahne ald ortadoudaki nadir ehirlerden biri olan am, XIX yzylda pek ok hareketlilik yaad. ok kltrlln en byk zafiyeti, darlk ve buhran zamanlarnda abuk zlp dalmasyd. Bu dalma ve kaos XIX. asrda ehirde fazlasyla hissedilmiti. mparatorluun ard ardna gelen idar ve imar toparlanma abalarnn, bir o kadar ters akisleri, siyasi ve itima sahada amda yaanmt. Hastalklarla neredeyse her on ylda bir bouan ehir, bir yandan zamana yaylan iddet olaylaryla rlm dier yandan, Svey Kanalnn almasyla hem ticaret hem de hac andan elde ettii kar ve kazanc hissedilir ekilde kaybetmekteydi. 1840 ve 1860 olaylaryla yaanan talihsizlikler baz Hristiyanlar iin g de beraberinde getirmiti. ehrin ticaretine nemli lde ngiliz mallar hakim olsa da bu gz kamatran pazar Fransa ile paylamaktayd. Merkez plan fotorafnda ok deime olmamt. Hac gzerghna doru genileyen ehir sileti; dar sokaklar, ar ve hanlaryla klasik bir ark-slam ehrini andrsa da zayflayan ve her yere yetiemeyen irade-i seniyyenin buradaki eitim boluunu Katolik ve Protestan misyonerler doldurmu ve pek ok kurum amlard. Aslnda btn bir asr ve bu yaananlarn tablosu bize, am ufuklarndaki Osmanl gneinin son gurb hikyesini sunmakta ve kentin semalarnn Devlet-i Aliyyeye sessiz sedasz veda ediini resmetmekteydi.

108 109

Porter (1855: I/145-146) Esenkal (2007: 48) 110 Sd (2008: 178) 111 Baktaya (2008: 38)

~9~

_________________________________________________________________________________________ Osman CENGZ

KAYNAKA ALGAR, Hamid, (1997) Hlid el-Badd slam Ansiklopedisi, XLI Cilt, stanbul, Trkiye Diyanet Vakf, XV. 283-285 ATALAR, Mnir, (1990) OTAM-Ankara niversitesi Osmanl Tarihi Aratrma ve Uygulama Merkezi Dergisi, Say: 4, 43-74 AVCI, Yasemin, (2004) Deiim Srecinde Bir Osmanl Kenti: Kuds (1890-1914), Ankara, Phoenix Yaynevi BAALBK Mnir (with Rh, 1998) Al-Mavrid Dictionary, English-ArabicArabic-English, Beyrut, Drul-lm Lilmalyn BAALBK, Ruh (with Mnir, 1998) Al-Mavrid Dictionary, English-ArabicArabic-English, Beyrut, Drul-lm Lilmalyn BAKTIAYA, Adil (2008) 19. Yzyl Suriyesinde Mslman Hristiyan ilikilerinde deiim. stanbul niversitesi ktisat Fakltesi Mecmuas, Cilt 58, Say 2, 23-44 BARKAN, mer Ltfi, (1953) Tarihi demografi aratrmalar ve Osmanl Tarihi Trkiyat Mecmuas, Cilt 10, 1-25 BOSTANCI, Il Ik, (2006) XIX. Yzylda Filistin (dar ve Sosyo-Ekonomik Vaziyet), (Doktora tezi) Elaz: Frat niversitesi BUZPINAR, it Tufan, (2010) am slam Ansiklopedisi, XLI Cilt, stanbul, Trkiye Diyanet Vakf, XXXVIII. 311-320 DEMOLU, Sema, (1942) Ortaa XVI, XVII, XVIII ve XIX Yzyllarda Fransz Dou Seyyahlarna Ksa Bir Bak Ankara niversitesi Dil ve Tarih-Corafya Fakltesi Dergisi Cilt: 38 Say: 12 Sayfa: 104-120 DASKALAKS, Annie-Christine Mathews, A Room of Splendor and Generosty from Ottoman Damascus, nstitute of Arts, New York Universty, Metropolitan Museum Journal 32, 1997, 111-139 DUM-ONT, Paul, (1996) Modernleme Srecinde Osmanl Kentleri, stanbul, Tarih Vakf Yurt Yaynlar, 136-152 ESENKAL, Ebru, (2007) Yabanc lkeler tarafndan Osmanl corafyasnda alan okullar. (Yksek lisans Tezi) Edirne: Trakya niversitesi HARTMANN, R., (2001) am slam Ansiklopedisi, XV Cilt, Eskiehir, MEB Yaynlar, XI, 298310 HOURANI, Albert, (1997) Arap Halklar Tarihi, (ev. Yavuz Alogan) stanbul, letiim Yaynlar ISSAWI, Charles, (1988) The Fertile Crescent 1800-1914 A Documentary Economic History, New York, Oxford Universty Press NALCIK, Halil, (2006) Osmanl mparatorluunun Ekonomik ve Sosyal Tarihi, (nalck, Quataert ed.) stanbul, II Cilt. KALKAEND, Ahmed b. Ali, (1987) Subhul-A f Snatil-n, XV Cilt, Beyrut, Drul-Fikr, (IV/95-200) KARPAT, H. Kemal,(1985) Ottoman Population 1830-1914, Demografic and Social Characteristcs, London, University of Wisconsin Press KARPAT, H. Kemal,(2009) slamn Siyasallamas, stanbul, stanbul Bilgi niversitesi Yaynlar KINNEAR, John Gardiner, (1841) Cairo, Petra and Damascus in 1839, London, John Murray, Albemarle Street. KO, Yunus, (1999) Osmanl mparatorluunun Nfus Yaps (1300-1900) Osmanl, Gler Eren (ed.) Osmanl, XII Cilt, Ankara, Yeni Trkiye Yaynlar, IV. 535-550 KUNERALP, Sinan, (1996)Osmanl Dnemindeki(1831-1911) Hicazda Hac ve Kolera Mnir Atalar (ev.)OTAM-Ankara niversitesi Osmanl Tarihi Aratrma ve Uygulama Merkezi Dergisi, Say: 7, 497-511

~ 10 ~

_________________________________________________________________________________________ Osman CENGZ

LAMMENS, H., (2001) Suriye slam Ansiklopedisi, XV Cilt, Eskiehir, MEB yaynlar, XI. 5166 LENORMANT, Francois, (1861) Histoire Des Massacres De Syrie en 1860, Paris, Libraire De L. Hachette Et C. MACKINTOSH, Mrs. (1883) Damascus and Its People, London, Seely Jackson and Halliday, Fleet Street MARGOLIOUTH, D.S., (1907) Cairo, Jerusalem and Damascus: Three Chief Cities of the Egyptian Sultans, New York, Dodd, Mead and Company ORHONLU, Cengiz, (1990) Osmanl mparatorluunda Derbent Tekilat, stanbul, Eren Yaynclk KE, Mim Kemal, (2002) Siyonizmden Uygarlklar atmasna Filistin Sorunu, stanbul, Ufuk yay. ZVEREN, Y. Eyp, (1994) Beyrut Keyder, zveren, Quataert (Ed.) Dou Akdenizde Liman Kentleri, stanbul, Tarih Vakf Yurt Yaynlar, 75-102 PORTER, J.L. A.M.,F.R.S.L., (1855) Five Years in Damascus of the History, Topography and Antiquities of that City, Vol. II, London, I. 1-278 RASM, Binba Mustafa, (1305) Memlik-i Mahrsa-i hne Corafyas, Dersadet Tophane-i mire Mat. RAYMOND, Andre, (1995) Osmanl Dnemi Arap Kentleri, (ev. Ali Berktay), stanbul, Tarih Vakf Yurt Yaynlar SAINTSBURY, George, (1896) A History of Nineteenth Century Literature (1780-1895), New York, Mac Millan and Co. And London SEZER, Ayten, (1999) Osmanldan Cumhuriyete Misyonerlerin Trkiyedeki Eitim retim Faaliyetleri Hacettepe niversitesi Edebiyat Fakltesi Dergisi. zel Say 169-183 SOYDEMR, Fatma, (2007), Surre Defterlerine Gre Sultan II. Mahmut Han Vakfndan Hac Yolu ve Hicaza Datlan Yardmlar (Yksek Lisans Tezi), stanbul: Marmara niversitesi. SD, Sleyman, (2008) Defter-i Muktesid, Mehmet Ali nal (Osmanl Vergi Dzeni adyla Haz.) Isparta, Faklte Kitabevi SUNGUR, Mutullah, (1999) XIX. Yzylda Osmanl Devletinde Nfus ve Nfus Saymlar Gler Eren (ed.) Osmanl, XII Cilt, Ankara, Yeni Trkiye Yaynlar, IV. 558-566 REKL, Fatma, (2002) Tanzimat Dnemi Osmanl Eitim Sistemi ve Kurumlar Manas niversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, Cilt 2, Say 3, 382-406 VATTER, Sherry, (1994) Militant Journeymen in Nineteeth-Century Damascus: mplication for the Middle Eastern Labor History Agenda Worker and Working Clases in the Middle East, Zachary Lockman (ed.), State University of New York, (1-21) WEBER, Stefan, (1999) Ottoman Damascus of the 19th Century Artistic and Urban Development as an Expression of Changing Times Art Turc / Turkish Art 10th International Congress of Turkish Art. Geneva, 731-740 ZARA, Lababedi,(2008) The urban development of Damascus: A Study of Its Past, Present and Future. Masters thesis, UCL (University College London)

~ 11 ~

_________________________________________________________________________________________ Osman CENGZ

ekil-1: am meyye Camii ve civarndaki arlar gsteren plan. (Porter, I/61)

ekil-2 Surii ehir plan http://www.diplomatie.gouv.fr/en/global-issues/educationresearch/archaeology/archaeology-notebooks/ancient-east/syria-the-citadel-of-damascus/ (Eriim: 21.11.2012)

~ 12 ~

_________________________________________________________________________________________ Osman CENGZ

ekil-3: Surii mahalle

http://www.google.com.tr/imgres?q=damascus+christian+quarter+city+plan&start=165&hl=tr&biw= 1366&bih=643&tbm=isch&tbnid=kFP0F55NbKyXpM:&imgrefurl=http://www.jewishencyclopedia.co m/articles/4861damascus&docid=IG8q3ipB89zSLM&imgurl=http://d5iam0kjo36nw.cloudfront.net/V04p417001.jpg& w=335&h=259&ei=GsmWUJLENaXj4QSXl4GACA&zoom=1&iact=rc&dur=403&sig=105425871070491 669249&page=8&tbnh=148&tbnw=192&ndsp=25&ved=1t:429,r:78,s:100,i:238&tx=120&ty=100 (Eriim: 21.11.2012)

ekil-4: am ehir plan 1912 http://www.orsam.org.tr/tr/trUploads/Haritalar/Images/Damascus1912-Map.jpg (Eriim. 21.11.2012)

~ 13 ~

_________________________________________________________________________________________ Osman CENGZ

ekil-5: amn Roma, Eyybi, Memlk ve Osmanl dnemlerindeki geliimini gsteren plan (Lababedi, 21)

~ 14 ~