T.C.

SELUK NVERSTES EDEBYAT FAKLTES TRK DL VE EDEBYATI BLM

TRK DNYASI EDEBYATLARI DERS DEV

KAZAK EDEBYATI

Dersin Sorumlu retim yesi Yrd. Do. Dr. Sinan GNEN

Hazrlayanlar 092625013 Nurdan ANVER 092625041 Enes FINDIK 092625043 Mahmut GEZC 092625050 Tuba Nur KURT 092625055 Esma AFAR

KONYA / 2012

KAZAK EDEBYATI
Kazak Hanl, 15. yzyln ikinci yarsndan sonra kurulmutur. Kazaklar, bu dnemde Altnordu ve Timur Devletlerinin dal srasnda bu adla anlarak toparlanm bir Trk boyudur. Kazak Trkesi ve Kazak edebiyat da bu oluumlar srasnda biimlenmeye balamtr. Bu oluum ncesindeki edebiyat Ortak Edebiyat Dnemi iinde sayldndan Kazak Trkleri edebiyatn 15. yzyldan balatmak gerekir.

SZL EDEBYAT Kazaklar, 20. yzyln balarna kadar gebe olarak yaamtr. Bundan tr onlarda yazl kltrden ok, szl kltr gelimitir. Halk edebiyat rnleri bir hayli zengindir. Kazak szl edebiyat dilinin dier Trk iveleri ile yakn olmas, Kazak folkloru ve szl kltr zenginliklerinin dier Trk topluluklar ile ortak olmasna dayanmaktadr. Kazak Trklerinin folklor zenginlii, dier Trk boylarna gre dil bakmndan en fazla yakn olduklar Nogay ve Karakalpak Trklerinin folkloru ile benzerlik gstermektedir. Anz-ertegiler (efsane-masallar), destanlar, menkbeler, makal-meteller (ataszleri), eendik szler (kssalar), lenler (trkler), bilmeceler, ninniler, tren enlik iirleri, aytslar (atmalar) gibi szl kltr rnleri yaygndr. Destanlar ve Hikayeler Kazaklarda, yaantlarnn doasna uygun olarak destan edebiyat ok gelimitir. Kahramanlk ve ak destanlar oktur. Klasik slm medeniyeti mahsl Yusuf ile Zleyha, Leyla ile Mecnun, Tahir ile Zhre ile mahall kltrden kaynan alan Ayman olpan, akir ekret, Bozolan, Koz Krpe ve Munlk Zarlk hikayeleri, szl edebiyatn nemli eserleridir. Ayrca Tatar Trkleri vastasyla Trkiye Trklerinden Kazak Trklerine geen Kelbala (Kelolan), Kesikba, Battal Gazi, Krk Vezir, Ahmediye ve Muhammediye halk kltr zenginliklerindendir. Trk Dnyasnn ortak destan Krolu, Gorolu adyla Kazak Trklerince de bilinir. Bu szl edebiyat zenginliklerinden bazlar yazya geirilerek ada Kazak Edebiyatna da kaynaklk etmitir. Krgz Trkesinin bidev eseri Manas Destan ilk defa bir Kazak aydn olan okan Velihanov tarafndan yazya geirilmitir. 16. ve 17. yzyllardan gnmze dek Kazak destanlarnn nesir blmlerinde aatay Trkesi, nazm blmlerinde ise Kazak Trkesi kullanlmtr. Bakurt ve Nogay Trklerinde olduunda gibi Kazak Trklerinde de Cengiznmelere, sa olu Emet, Jirene een ve Edige destanlarndan alnm blmler eklenir. Bu destanlarn baz el yazmalarnn nazm blmleri de Kazak Trkesi ile yazlmtr. Melioranskiyin, Berezinin ve lminskiyin yaynlad destan metinlerinin de ayn ekilde nesir blmleri

aatay Trkesiyle, nazm blmleri Kazak Trkesiyledir. Bu dil anlayna uygun bir ekilde Hoca Ahmet Yesevnin baz hikmetleri Kazak Trkesi ile yazya geirilmitir. 18. 19. yzylda yazlm resm belgeler, mektuplar, ariv belgeleri ise aatay Trkesi ile kaleme alnmtr. Ancak bu metinlerde yer yer Kazak ivesi zellikleri de grlr. Yiitlik Destanlar Kobland Batr Destan Alpam Batr Destan Kambar Batr Destan Dotan Batr Destan

Krolu Anlatmalar Ravan Bey Mezarda Doan Krolu Krolunun Rayvan Arapla Sava Krolunun Kzlba adat Han ile Sava

Ak Destanlar Kz Cibek Bayan Suluv (Koz Kpre) Tahir Zhre

Kazaklarda Atma (Ayts) Gelenei Kazak halknn zengin szl edebiyatnn en nemli temelini oluturan, ok eskiden domu ve kalplam bir trdr. Kazak Trklerinin konarger yaam tarzn srdrd zamana ve o dnemin tarihi olaylarna k tutan deerli bir kaynak hkmndedir. Jambl Jabayer ise Kazak Trklerinin ayts geleneinin en nemli ismidir.

Zhre syledi: Srrmda srdamsn, Yolumda yoldamsn. Elini benden ek, Tahir, Ben senin kardeinim Tahir syledi: Srrmda srdamsn, Yolumda yoldamsn. Ben vezirin oluyum, Sen nerden kardeimsin.

Kazak Trklerinde Nasreddin Hoca Kazak Trkleri arasnda pek ok kimse Nasreddin Hocann Akehirli olduunu bilmez. Onu Kazak corafyasnn Cimkent, Almat, Aktobe, Kostanay, Semey ve Astana gibi herhangi bir ehirde yaam Kazaklarn efsanev kahramanlarndan biri olduunu zannederler. Bu durum elbette sadece Kazaklar iin geerli deildir. Sayamadmz dier Trk halklar iin de geerlidir. Onun fkralar o kadar benimsenmitir ki kimse onun Anadoluda doup bym bir ahsiyet olduunu fark etmez bile. te Nasreddin Hocay benzersiz klan da budur. Kazaklar kendi dillerinin fonetik zelliklerine uygun olarak Kocanasir diye adlandrdklar Nasreddin Hocay o kadar benimsemilerdir ki onun ad Kazak Trkesine deyim olarak girmitir. Kazaka szlklere baktmzda, Kocanasir kelimesine ankav , yani saf, her eye inanan angal , yani bilmemi gibi grnen ve ak konil yani temiz kalpli, iyi niyetli mnlarnn yklendiini grrz. Aslnda Kazaklarda Nasreddin Hoca sadece mizahi bir karakter deildir. O ayn zamanda bilgelii, cesareti, hazr cevapll, zalim zenginler ile yneticilere kar adaleti tesis etmeye alan bir kahraman temsil eden bir ahsiyettir.

YAZILI EDEBYAT 19. yzyln balarna kadar szl geleneklerle beslenen Kazak edebiyat, bu yzyldan itibaren yazl bir edebiyat haline de gelmeye balam ve birok Kazak edebiyats ortaya kmtr. 1991 ylnda bamszln kazanlmasndan sonra ise Kazaklar kendi kltr kklerinin aratrlmasna nem vermeye balam ve bu vesileyle Kazakistanda dil, edebiyat, tarih, gzel sanatlar, arkeoloji vb. gibi kltr incelemeleri daha fazla artmtr. Kazak yazl edebiyatnn ilk ncleri arasnda; Abay Kunanbayev okan Velihanolu Ibray Altnsar Mir Yakup Dulat Ahmet Baytursunul bulunur.

1920-1960 yllarnda nde gelen isimler; ahkerim Kudayberdi Magjan Jumabayev Beyimbet Maylin lyas Jansgirov Sultan Mahmut Toraygrov Saken Seyfullin

 Sabit Mukanov Tayir Jarakov Muhtar Avezov 1960-1980 yllarnda nde gelen isimler; lyas Esenberlin Mukagali Makatayev Tolegen Aybergenov Olcas Sleymenov Muhtar ahanov Kadr Mirzaliyev Abi Kekilbayev

20. yzyldan sonra ise; Kalkaman Abdulkadirov Kasm Amanjol sa Baykazov Gapit Msrepov Tahir Jarkulu Kaljan Jarkul Ali Ospanov Aliasker Togmagambetov Abdullah Tagbayevdir.

Abay KUNANBAYEV Kazak yazl edebiyatnn temelini atan Abay Kunanbayev olmutur. Kazak toplumundaki yenilik ve ilericilik adna ne varsa hepsini n plana karmaya almtr. Abayn bilime, almaya ve manevi deerlere nem vermeye aran iirleri sadece ierii itibariyle deil, ayn zamanda Kazak dilini ustaca kullanmasyla da halk iinde sevilmitir. iirleri halk tarafndan Kazak bozkrlarnda ezbere okunmaktadr. Kunanbayev, Kazaklar iin, takip edilmesi gereken byk bir fikir adamdr. Abayn fikirlerini dile getirdii nesirleri ise Halk Szleri adyla bir kitapta toplanmtr. Baz iirleri bestelenerek ark olmutur. Yz ellinci doum yl mnasebetiyle, 1995 senesi UNESCO tarafndan Abay Yl ilan edilerek dnya apnda Abay etkinlikleri yaplmtr.

Ibray ALTINSARI Kazak edebiyatnda realizm akmnn ncs olarak kabul edilmektedir. Altnsar, modern bir eitim taraftar olmakla beraber, Kazak ocuklarna ncil okutma teebbslerini ok iddetli bir ekilde tenkit etmi ve yerleik slam geleneklerini rencide edici tutumlar

protesto etmitir. Bu sebeple slam- Mslmanlktn Tutkas (slam- Mslmanlarn Dayana [Tutkal]) adl bir ilmihal de yazmtr. Kendisi Kazak Trkesine de nem verirdi. Gen neslin Kazakay iyi bilmeleri ve kendilerini daha ok Kazak Trkesi ile ifade etmelerini isterdi. lk Kazak grameri ve Kazaka-Trke szl hazrlayan da kendisidir.

Mir Jakup DULATULI Milliyeti Kazak airidir. Kendisi ayn zamanda eitimci, bamszlk taraftar ateli bir halk ozandr. Uyan Kazak adl iiri ok mehurdur. Kazaklarn milli benliklerine dnmesi gerektiini savunur. lk nce Kazak gazetesinde kan iirin yaym Rus makamlarnca durdurulmutur. Daha sonra milliyeti Kazaklar tarafndan bu iir yirmi bin adet baslm ve btn Trk topluluklar arasnda byk bir ilgiye mazhar olmutur. Dulatulnn, 1910 ylnda kaleme ald Bahtz Cemal adl eseri, Kazak edebiyatnn ilk roman olarak kabul edilmektedir. Kzindi a oyan Kazak! Kter bast tkizbey Karangda beker cast Cer ketti, din naarlap, hal harap bop Kazagm endi catuv caramast Gzn a, uyan Kazak, kaldr ban! Karanlkta geirme mrn Topraklar gitti, din zayflad, harap oldu. Kazakm, artk sana yatmak yaramaz.

Ahmet BAYTURSUNULI Kazak kltr denince akla ilk gelenlerden birisi de Ahmet Baytursunuldr. O ok ynl birisidir: air, yazar, dilci. Kazak halk edebiyat ve musikisinden derlemeler meydana getirmi, eitimin ada usullerle yaplmasn savunmutur. Baytursunul, Rus airi Kirolovdan Kazak Trkesine evirdii masallar Krk Msal ( adyla yaymlam, Arap harfli Kazak imlasn belirlemi ve Kazak Trkesinin ses bilgisi, ekil bilgisi ve terminolojisini meydana getirmitir.

Magcan CUMABAYEV Yukarda saydmz Kazak aydnlarnn arasnda bulunan Magcan Cumabayev, nemli bir simadr. Mir Jakup Dulatul ile tantktan sonra Kazak kltrnn yaygnlamas iin almalara balad. Byk bir Trk milliyetisi olan Cumabayev, Kazaklarn ve btn Trkistann milli airidir. iirlerinde Trk topluluklarnn o dnemdeki danklndan, yabanc igali altnda yaamak zorunda kallarndan ve bundan duyulan ezikliklerden bahseder. Kn men Tn (Gece ile Gndz), Alstag Bagrma (Uzaktaki Kardeime),

Trkistan, Oral, Aksak Temir Sz (Aksak Timur Sz), Kngs (Dou), Ot (Ate) gibi iirleri bulunmaktadr. Muhtar AVEZOV ada Kazak edebiyatnda Muhar Avezovun da ayr bir yeri vardr. Kendisi, Kazak destanlar ve Trkistan Trk edebiyat ile ilgili ilm almalar yapmtr. En nemli eseri, drt ciltlik Abay Yolu adl devasa romandr. Bu romanda Avezov, Kazaklarn bir ounun kendisine rehber olarak kabul ettii Abayn hayatn ve fikir yapsn ok ince ayrntlara inerek, belgelerle ortaya karmtr. Denilebilir ki, Kazak halknn yzlerce yllk kltr birikimi Abay; Abay, Muhtar Avezovu; Avezov da Abay Yolunu meydana getirmitir. Avezovun bu romandan baka pek ok hikaye, deneme, eviri ve aratrma eserleri de bulunmaktadr. Bir de onun, konusunu dorudan Kazak halkndan ald oyunlar vardr. Bu oyunlar, Kazak tiyatrolarnda bugn de sergilenmektedir.

Sabit Mukanov, okan Velihanov hakknda drt cilt olarak tasarlad fakat vefat ettii iin tam olarak bitiremedii romannn ilk iki cildini Akan Culdz (Akan Yldz) adyla bastrtt. Kazaklarn son dnemlerde yetitirdii en nemli edebiyatlardan biri olan Ebi Kekilbayevin ise rker ve Bir Us Toprak (Bir Avu Toprak) isimli romanlar mehurdur. Kazaklarn bamszln kazanmalarndan sonraki dnemlerde edebiyat kitaplarnda meydana gelen deiikliklere paralel olarak tarih kitaplar da mercek altna alnd. Kazak tarihi yeniden ve mill bir ekilde yazlmaya baland. Bu vesileyle Kazaklarn yine son dnem mehur airlerinden Olcas Sleymanov, eski bir gelenei yani Kazaklarn yedi gbek atasn bulma meselesini yeniden canlandrd. Muhtar ahanov adl dier bir Kazak airi de gnmzde dnya apnda bir air olarak kabul edilmektedir.

KAYNAKA kazakkultur.org wikipedia.org kazakyemekleri.blogcu.com kazakturklerivakfi.org turkcebilgi.com turkkazak.com kazakhstan.org.tr egitimpdr.com

vedatosmankorkut.com turkish.cri.cn ekoavrasya.net silkroadadventures.info