El Mizan1

www.caferilik.
com
Eserin ad: El-Mizan F Tefsir-il Kur'an 1. Cilt Yazan: Allame Seyyid Muhammed Hseyin TABATABA eviri: Vahdettin NCE Tashih-Tatbik: Abbas KAZM, Musa GNE, Seyyid Seccad KARAKU Yaynevi: Kevser Telif Hakk Sakldr
Allme Muhammed Hseyin TABATABA
El-MZN F TEFSR-L KUR'N

Mtercim: Vahdettin NCE
Tashih-Tatbik: Abbas KAZM - Musa GNE Seyyid Seccad KARAKU
KEVSER
Takdim ..................................................................................................................... 5
TAKDM
Kur'n- Kerim, Resulullah'n (s.a.a) snneti ve pak Ehlibeyti'nin adap ve siyeri eliinde byk bir akait, fkh, hukuk ve ahlk hazinesidir. Mslmanlar, bu esiz hazineye sahip olmakla, gelmi-gemi ve yaayan hibir mmetin sahip olmad en salam, en kutsal ve en kapsaml bilgi, marifet ve hidayet kaynana sahiptirler. Hedefimiz; bu zengin hazinenin edeb retilerine yeni bir canllk kazandrmak, evrensel plnda hayatn boyutlarn tmyle ynlendirmeye hazrland u dnemde slm' yeniden tanyp tantmak, slm dnce ve kltrnn dnya uygarlna yapm olduu onurlu katky gzler nne sererek Mslman dnr ve aydnlarn kendine gven duygusunu, gcmz nispetinde takviye etmektir. eitli slm mezhep ve evreler mensubu Mslman halklarn birbirinin inan ve dncelerini, temel kaynaklar araclyla tanma-larn salamay ve bylece birbirlerini daha iyi anlayp slm vahdet ve kardeliin pekimesi ynnde daha bir kararllkla gayret etmelerine katkda bulunmay kendine ilke edinmi yaynevimiz, "el-Mzn" gibi esiz bir eseri Trke'ye kazandrmakla, bu dorultudaki hizmetlerine bir dierini daha eklemi bulunmaktadr. Bylelikle messesemiz, hibir zaman ve dnemde, bu hassas misyonundan geri kalmayaca hususunu bir kez daha ispatlam bulunmaktadr. nand ilke ve prensipler dorultusunda hibir taviz vermeden almalarn tm ekonomik zorluklara ramen srdren yaynevimiz, knayanlarn knamasna aldr etmeden,
6 ............................................................................. El-Mzn F Tefsr-il Kur'n c.1
hakikatleri gr-mekten rahatsz olanlarn engelleme barikatlarna taklmadan bu tr kkl ve kalc faaliyetlerine daha da hz vereceini, btn dostlarna mjdelemektedir. Muhammed slm'n mbellilerinden ilh filozof, Rabban lim merhum Allme Muhammed Hseyin Tabataba'nin yirmi ciltten oluan el-Mzn tefsirini Trke'ye kazandrmakla Trke konuan Mslman toplumlarda, Kur'n tefsiri sahasnda nemli bir boluu doldurduuna inanan yaynevimiz, bu hizmetiyle onur duymaktadr. Her Mslmann evinde, ktphanesinde ve btn ilim ve eitim merkezlerinde bulunmas gereken bu nl eser, messesemizin hibir fedakrlktan kanmadan, geceyi gndze katmas, gnmzn zor artlarnda tm olanaklarn seferber etmesiyle insanlarmzn istifadesine sunmutur. Cilt, bask, dizayn, kt ve her hususta en stn kalite dzeyini yakalamak nazar- dikkate alnmtr. el-Mzn'a yakr bir tefsirin tahakkuk bulmas amacyla hibir titizlikten ekinilmemitir. Yksek dzeyde tercme, tatbik ve tashih heyetinden yararlanlmtr. te btn bu gayretlerin karln, nce yce Allah'tan, daha sonra siz okurlarn gsterecei ilgilerden beklemekteyiz. amzn bu gzide eserinde bask ve dier hususlarda meydana gelecek herhangi bir olas hata ve teknik eksiklikten dolay imdiden zr diler, sonraki basklarnda giderilmesi amacyla yapc eletiri ve nerilerinizi beklemekteyiz. Ya Rab! Bizden bu yolda yardmlarn esirgeme! Bizleri bir an olsun kendi bamza brakma!
KEVSER
Yazarn Ksaca Hayat .............................................................................................. 7
ALLME TABATABA'NN KISACA HAYATI

Seyyid Hseyin NASR Allme Seyyid Muhammed Hseyin Tabataba, milad 1902 ylnn sonlarna doru Tebriz'de ilim ve irfan oca olan bir slleden dnyaya geldi. On drdnc byk babasndan kendi babasna kadar btn babalar Tebriz'in mehur lim ve bilginlerindendi. Allme, ilk tahsilini kendi doum yeri olan Tebriz'de yapt. Tahsilinin ilk aamasn geride braktktan sonra, o dnemin slm ilimler merkezi olan Necef-i Eref'e gidip, orada slm ilimlerin eitli dallarnda on yl eitim grd. Fkh ve usul- fkh ilimlerini merhum Nain ve sfahan (Kompan) gibi mehur statlardan ders ald. Felsefeyi Aa Ali Mderris'in rencilerinden olan Seyyid Hseyin Badkub'den, riyaziyat (matematii) Seyyid Ebu'l-Kasm Hansar'den, ahlk ise hikmet ve irfanda byk bir makama sahip olan Hac Mirza Ali Kaz'den ders ald. Daha sonra 1925 ylnda madd skntlardan dolay doum yeri olan Tebriz'e geri dnme mecburiyetinde kald. Allme Tabataba sadece fkh dalnda deil, hatta sarf, nahiv, Arap edebiyat, fkh ve usul- fkh, matematik, felsefe, kelm, irfan ve tefsir dallarnda da ihtisas sahibi olacak derecede derin bir tahsil grd. Allme Tabataba, baz siyas olaylar sonucu ortaya kan ve kt izler brakan kinci Dnya Savandan sonra, doum yerini terk edip, slm ilimler merkezi Kum ehrine giderek, tefsir ve felsefe dallarnda ders toplantlar dzenledi. Tahran'a da sk sk yapt yolculuklar neticesinde felsefe ve slm ilimlere ilgi duyan
8 ............................................................................. El-Mzn F Tefsr-il Kur'n c.1
kesimlerle ilikilerde bulundu. Din ve felsefe kartlaryla ekinmeden tartarak, doru yoldan sapan nicelerini akl ve mantk yoluyla ikna ederek aydnlanmalarna vesile oldu. Son yirmi ksr yl zarfnda ise, hem limler arasnda, hem de Batda tahsil grm aydnlar arasnda stn bir ilm konuma oturdu. Allme Tabataba, yllarca her sonbahar mevsiminde, Prof. Henri Corbin ve bir grup lim ve bilginlerle toplantlar dzenledi. Bu toplantlarda din ve felsefe hakknda ok nemli konular iledi, gnmz dnyasnn manev boyutlu gereklerinin araynda olan ahslarn karsna dikilen sorunlar ve bu sorunlarn zmleri gndem edildi. Bu toplantlardan, ok nemli ve olumlu sonular kmtr. Bu gibi yksek dzeyde ve geni ufuklu toplantlar, maalesef gnmzde slm-Hristiyanlk ilikilerinde rastlanmayan bir olaydr. Allme Tabataba'nin byk hizmet ve himmetiyle Kum ehri ilim havzalarnda akl ilimler, ayrca Kur'n- Kerim tefsiri ihya oldu. Allme, felsefenin temeli saylan ifa ve Esfar gibi kitaplar tedris etmekle tedricen bu ilim daln medreselerde yaygnlatrd. Allme'nin yce ahsiyeti, gzel sfatlara sahip olmas ve talebelerine kar olgun ve ll davran, gn getike felsefeye ilgi duyan kabiliyetli rencilerin stadn dersine akn etmesine neden oldu. yle ki son yllarda felsefe dersine yzlerce rencinin katld gzlemlendi. Yirmi ksr yl zarfnda nice bilginler, Allme'nin klavuzluu ve tedrisat sayesinde felsefe dalnda uzmanlatlar. Bunlarn birou fiilen felsefe statlarndandr. Allme Tabataba'nin birok talebe eitmekle ve felsef kitaplar neretmekle felsefeye yapm olduu hizmetten daha da nemlisi rencilerinin ahlk talim ve terbiyesine ve nefis tezkiyesine dair gstermi olduu titizliktir. Allme, hakikatte ilim ve ahlk beraberce renip yaymak isteyen ahslar terbiye etmek iin yepyeni bir mektep tesis ederek, ok deerli insanlar topluma kazandrm ve srekli olarak da renim ve tezkiyenin bir arada srdrlmesinin gerekli ol-duunu vurgulamtr. Allme Tabataba sadece felsefe, tefsir, usul ve frudaki hadisleri anlamak gibi konularda deil, tevhid tanrbilim ve kalb ilhamlar ynnden de Allah'n byk bir ayet ve nianesiydi.
Yazarn Ksaca Hayat .............................................................................................. 9
Onu sessiz, sakin gren herkes hibir ey bilmediini zannederdi; ama ylesine ilh nur ve gayb mahedelerin iine girmiti ki, aalara inmesine imkn yoktu. Ancak bununla birlikte, kesret leminde zahiri korumay, her lemin hakkn lykyla ed etmeyi, talebelerin eitim ve retimiyle ilgilenmeyi, din ve ilh snnetler ve slm kanunlarnn savunuculuunu yapmay ihmal etmiyordu. eitli ilimleri kendisinde toplamasyla birlikte ilim ve amele birlikte sahipti. Yani vcudunun tm uzuvlar hakka teslim olmu bir in-sand. ikeste ve nestlik hattn ok gzel yazard. Yalandktan sonra bu yetenei, yallktan olsa gerek, zayflamt ve kendi kendine yle dedii syleniyordu: "Genlik zamanmdan kalma baz yazlarma bakyorum da, 'Acaba bunlar benim yazm m?' diye soruyorum kendi kendime." Gizli ilimlerden reml ve cefri ok iyi bilirdi. Ama onlara amel ettii grlmemitir. Say ilmi ve ebced hesabn da olduka iyi bilirdi. Cebir, mukabele ve geometride statt ve takvim hazrlayabilecek derecede astronomi bilirdi. Kur'n- Kerim'e kar bir hu ve saygs vard. Ayetleri genelde ezberden okur, ayetlerin yer ve numaralarn eitli surelerde gsterir ve de birbirlerine uygun ayetleri karrd. Merhumun Kur'n zerine inceleme ve toplantlar hayli ierikli ve ilgi ekiciydi. Hz. Peygambere (s.a.a) ve kz Fatma'ya (s.a.) ve On ki Ehlibeyt mamlarna (a.s) kar zel bir hayranlk ve muhabbeti vard. Onlardan birinin ad anld zaman yz ifadesi, edep ve tevazu hli alrd. O yce ahsiyetler hakknda sorulan sorulara kar yle bir beyan ve aklamada bulunurdu ki insan zannederdi ki, onlarn siyerini ayn gn okumu da gelmi. Yaz aylarnda mam Rza'y (a.s) ziyaret etmeyi kendi iin grev hline getirmiti. Mehed'de bulunduu zaman her gece mam Rza-nn (a.s) trbesini ziyaret eder, mnacatta bulunurdu. Allme Tabataba, 15 Kasm 1981 ylnda vefat etti. Allah onu kendi velileriyle haretsin, ona Rzvannda yer versin!
10 ........................................................................... El-Mzn F Tefsr-il Kur'n c.1
ALLME'NN SOY ECERES

Allme Tabataba, baba tarafndan mam Hasan (a.s), anne tarafndan ise mam Hseyin (a.s) soyundandr. Bu yzden yazd kitaplarn bazsnda ad, Seyyid Muhammed Hseyin Hasan Hseyn Tabataba olarak gemektedir. Allme'nin soy zinciri yledir:
1- Seyyid Muhammed Hseyin 2- Seyyid Muhammed 3- Seyyid Muhammed Hseyin 4- Seyyid Ali Asgar 5- Seyyid Muhammed Tak Kaz 6- Mirza Muhammed Kaz 7- Mirza Muhammed Ali Kaz 8- Mirza Sadreddin Muhammed 9- Mirza Yusuf Nakib el-Eref 10- Mirza Sadreddin Muhammed 11- Mecdddin 12- Seyyid smail 13- Emir Ali Ekber 14- Emir Abdulvahhab 15- Emir Abdulgaffar 16- Seyyid maduddin Emir'ulHac 17- Fahreddin Hasan
18- Kemaleddin Muhammed 19- Seyyid Hasan 20- ehabeddin Ali 21- maduddin Ali 22- Seyyid Ahmed 23- Seyyid mad 24- Ebu'l-Hasan Ali 25- Ebu'l-Hasan Muhammed 26- Ebu Abdullah Ahmed 27- Muhammed Asgar 28- Ebu Abdullah Ahmed 29- brahim Tabataba 30- smail Dibac 31- brahim Gamr 32- Hasan'ul-Msenn 33- mam Hasan (a.s)
Yazarn Ksaca Hayat ............................................................................................ 11
34- mam Ali b. Ebutalib (a.s)
ALLME TABATABA VE TEFSRDEK METODU

Ayetullah Cevad Amul Bismillahirrahmanirrahim Kur'n- Kerim'i tefsir etmek, onu bilmeye baldr. Kur'n' bilmenin eitli dereceleri olduuna gre, tefsirinin de eitli dereceleri vardr. Bazlar Kur'n', onun hakikatiyle kaynama, birleme sonucunda bilirler. Resul-i Ekrem (s.a.a) ve onun pak Ehlibeyti (a.s) bu zmredendir. Allah'n (c.c.) kelmnn hakikati Resulullah'n (s.a.a) ruhuna indikten ya da mira srasnda Resulullah (s.a.a) vahyin hakikatinin mlkatna nail olduktan sonra onun iin artk bir ipham ve kapalln kalm olmas dnlemez. Bilmenin z olan o hakikati teslim alan bir kimse iin, hi kukusuz, ilh kelm btn boyutlaryla bilinmi olacaktr. Bazlar Kur'n', onun cemal ve cellini kendi ruhlarnda mahede sonucu bilirler. Bu zel cezbeyi, o parlak nurdan ve ilh nefha-dan nasibi olmayanlar iin aklamak mmkn deildir. nc bir grup ise Kur'n', onun eitli mucizev boyutlarn aratrp inceleme sonucu bilirler. Kur'n bilimcilerin ou bu zmredendir. Birinci gruptakilerin bilmesi, tpk tanrbiliminde Allah'n zatndan hareketle O'nu bilme derecesine ulaan sddklerin burhan gibidir. kinci gruptakilerin bilmesi, "Kim kendini bilirse, Rabbini bilir." sz dorultusunda enfs ayetlerin yardmyla Rablerini bilenlerin nefsi bilme burhan gibidir. nc gruptakilerin bilmesi ise, huds veya hareket ya da imkn burhan, d nianeler ve -
Allme ve Tefsirdeki Metodu.................................................................................. 13
fk ayetlerden deliller getirmek suretiyle Rablerini bilenlerin kant gibidir. Kur'n- Kerim'i en mkemmel bilme derecesi, birinci gruptakilere zg derinlemesine bilmedir. Bunlar, Kur'n'n btn maarif ve retileriyle tank olmann yan sra akl aamasnda Kur'n- Mte-messil, tabiat aamasnda Kur'n- Natktr. nk Kur'n'n hakikati ile velyetin hakikati, mefhum asndan her ne kadar birbirinden ayr olsalar da, msdak ve fenomen bakmndan bir ve ayndrlar. Bu yce makama ulaabilmek, ancak Kur'n retileri ve konularna derin bir ak ve engin bir evk ile mmkn olur. Ak sonucunda, bilinen unutulmaz; evk sayesinde ise, bilinmeyen sorulup renilir. Allah'n kitabn baka yaz ve szlerle mukayese etmek yanltr. nk konumac szlerinden ayr, yazar yazlarndan bakadr. Sz perdesi kalkt m konumac grnr. Yaz rts karld m yazarn kendisi ortaya kar. Konumac ve yazarn varl, snrl olduu gibi sz ve yazlarnn da dndadr. Bu nedenle konumac ve yazara ulamann yolu, sz ve yaz perdelerinden gemekte yatar. Kald ki konumac ve yazarn, eserleri kisvesine brnmemi, kendi mahiyetini aka ortaya koymam olmalar da mmkndr. Ancak her nurdan daha aydn olan yce Allah, hibir perde arkasnda gizli, hibir varln dnda deildir. Allah'n (c.c) kelm ve kitab hakknda sylenebilecek en ince ifade, her trl snrllk ihtimalini giderecek ve her trl derin bilgiye, tanmaya zemin hazrlayacak "tecelli" kavramdr. Hz. Emir'l-Mminin'in szlerinde ifadesini bulduu zere gerek muvahhid, can gzyle ve iman hakikatiyle Rabbini grmedike ona ibadet etmez. O nce konuan grr, sonra szn dinler. Nitekim Re-sulullah (s.a.a) miralarnda hakikati nce kalbiyle bulur, sonra gzle grrd. Evliyaullahn duyularyla hissettikleri, akllaryla idrak ettiklerinden sonra gelir. Onlar iin nce makul olan bir hakikat, sonra mahsus olur. Hlbuki normal insanlar nce hisseder, sonra aklla idrak ederler. Bunlarda bir gerek, olgu ancak duyular araclyla
akllara yol bulur. Bu nedenle aralarnda, "Bir duyudan yoksun olan, bir bilgiden yoksundur." mant iler. Dier insanlar akademik almalara nem verirken evliyaullah, "Ona, temiz olanlardan bakalar dokunamaz."1 ayeti uyarnca, batn berrakl ve kalp temizlii elde edilmedike, ilh maarif ve bilgilere ulalamayacana inanr, nefis tezkiye ve tehzibine nem verirler. "Allah, ancak siz Ehlibeyt'ten her eit pislii gidermeyi ve sizi tam bir temizlikle temizlemeyi irade etmektedir."2 Kur'n- Kerim'in temel zellii esiz ve benzersiz Allah'n (c.c) tecellisi olmas itibariyle benzerinin bulunmamas, dolaysyla bilinmesi ve alglanmasnn da baka kitaplara benzememesidir. Bu sekin zmrenin Kur'n- Kerim'i bilme ve alglama derecesi, Hz. Resulul-lah'n (s.a.a) u hadisinden aka anlalr: "Ben sizin aranzda iki deerli ey brakyorum; Allah'n kitab ve Ehlibeyt'im; onlar havuzun kenarnda tekrar bana gelinceye kadar asla birbirinden ayrlmazlar."3 nk bilen ve bilinenin her ikisi de mutlak hak olan tek bir hakikate baldr. Bunun gibi, hitap ve muhatabn her ikisi de tek konumacya baldr. Kur'n- Kerim'de insan iin zikredilmi en sekin makam, bu birinci gruptakilere aittir. "Ve ileri geenler ki herkesi gemilerdir. Onlardr mabutlarna yaklatrlanlar."4 kinci gruptakiler, Kur'n- Kerim'in enfs ayetlerini mahede ile bu yce hedefe doru cezbolmu, Kur'n'n cezbesiyle onun engin ummanna dalmlardr. Bunlar kendi gayretiyle deil de dalgalarn kucanda, dalgalarla birlikte denize az miktarda srklenen yzcye benzerler. Okyanus, yzcnn yzclne deer vermez, denizcilik yetenek ve glerini etkisiz hle getirir. Sadece kendi kuru yeteneine gvenip denizin cezbesine kaplmayan, onun gizli mcevherlerinden gerektii gibi yararlanamayacaktr. Ummann derinliklerine dal-mak isteyen, kendi yzclk g-
1- Vka, 79 2- Ahzb, 33 3- Bihar'ul-Envar, c.89, s.103 4- Vka, 10-11
cn bir yana brakp onunla tanmaya bakmal, dalgaland zaman kendisini onun dalgasna kaptrmaldr. Gnln Allah'n kelmna kaptran, artk vahiy meleiyle oturup kalkar, Kur'n elisiyle sohbete dalar. Kur'n' yle bir imanla okur ki, sanki Kur'n onun etiyle, kanyla, btn bir varlyla kaynam, birlemitir artk. Bu gruptakiler nebiler resullerden sonra demoullarnn en sekin simalarn olutururlar. nc gruptakiler, Kur'n- Kerim'in mucizev boyutlarn tetkik ederek onu anlamaya, bilmeye alrlar. Bunlar, Kur'n' d penceresinden seyrettikleri, ilh kelm szck ve mana perdeleri arkasndan grmeye gayret sarf ettikleri iin ister istemez terimler ve kavramlar rtlerini aradan kaldrp Kur'n'la dorudan temasa geemezler. Ancak bu gruptakilerin hepsi ayn seviyede olmayp, bazlar sadece akl kavramlar kanalyla Kur'n'a yaklarken, bazlar nakl manalarla ona yol bulurlar. Nitekim ikinci gruptakiler arasnda da seviye fark vardr; bazlar kendilerini olduka gl dalgalara kaptrarak okyanusun byk bir blmn kat ederken, bazlar zayf dalgalara kaplarak o lde okyanusa girebilirler. Fakat her iki durumda da, Kur'n hakikatiyle menus olduklar iin ondan hibir zaman ayrlmak istemezler. Hlbuki nc gruptakiler bilme derecesi bakmndan farkl seviyelerde olmann yan sra Kur'n'n hakikatine dokunamadklar iin hastalklarnn bir blm henz giderilmemitir. Dolaysyla bu tedavi edilmemi hastalklar yznden bazen inhiraf ve dalalete srklenirler. nk Kur'n- Kerim sadece akl ve i-limle ilgili bir kitap deildir ki mutlak bilimsel kantlarla anlalsn, amel edilmeksizin retileri kavranabilsin. Kur'n hidayet nurudur; akl ve bilimsel retileri vaaz, t ve pratik uygulamalarla birlikte sunar, insanlar onun hakknda derinlemesine dnmeye arr ve kalbin mhrlenip kilitlenmesine yol aan gnah, onu anlama karsnda bir engel olarak grr. Tahsille kazanlan ilim ve temel kavramlar eer Kur'n'la irtibata gemenin tek yolu olsayd, ilh kelmn kalbe yerlemesi yolu kapanr, karlalacak baz arzalarn etkisiyle bsbtn Kur'n'dan uzaklamakla sonulanrd.
Yukarda iaret edildii zere Kur'n- Kerim'in tefsir ve tebyini, mfessirlerinin Kur'n' bilme derecelerine baldr. Kur'n' bilme dereceleri farkl olduuna gre, yaplacak tefsirlerin seviyesi de farkl olacaktr. Kukusuz birinci gruptakilerin Kur'n hakkndaki szleri en mkemmel tefsiri oluturur. Bu mmtaz snf temsilcilerinden Emir'l-Mminin (a.s) yle buyurur: "Bana Kur'n-dan sorun; ayetlerinin kimin hakknda ve nerede indiini size haber vereyim." Gazal, Emir'lMminin'den yle nakleder: "Eer yce Allah ve Resul-i Ekrem (s.a.a) izin buyursalar, Fatiha suresinin 'elif' harfini, krk devenin tayabilecei yk lsnde erhederim." Kur'-n- Kerim bu sekin taifenin tefsir ve tebyinine bavurulmakszn anlalmaz. nk bunlarn birbirlerinden ayrlmayacan bizzat Resul-i Emin haber vermitir. eer bir yerde grnrde Kur'n var da Dolaysyla, Resulullah'n (s.a.a) pak Ehlibeyti yoksa ya da grnrde Ehlibeyt var da Kur'n yoksa, o emin habercinin hadis-i erifi uyarnca her ikisi de yoktur demektir. kinci gruptakiler bu sekin taifenin rencileri saylrlar. Kur'n' bilmeleri Marifeti birinci gruptakilerinden sonra geldii iin tefsirleri de en sekin tefsirlerdir. Eskilerden ve son devirdekilerden bu yolun yolcular olan mfessirlerin her biri kendi bilgisi orannda bu yolun bir miktarn kat edebilmise de, aralarnda ok az yolun sonuna varabilmitir. Bunlardan biri, Merhum stat Allme Seyyid Muhammed Hseyin Tabataba'dir ki, ilk genlik yllarndan itibaren Kur'n'n hizmetine girmi, btn bir vcuduyla Allah'n kelmyla tanm, bereketli mrnn ac, tatl btn anlarnda Kur'n'la birlikte olmu, Kur'n'dan ilham alm, ilim dnyasnda ba gsteren gelimelere Kur'n- Kerim'in derin retileriyle yaklam, zm iin elinden gelen gayreti gstermi ve sonuta "el-Mzn" gibi byk bir tefsiri ortaya koymutur. Merhum stat, el-Mzn'da akait, ahlk ve davranlarla ilgili sz konusu edilmi hemen her meseleyi ok az dnda yle veya byle incelemitir. Ksaca belirtmek istersek el-Mzn, bir mfessir ve Kur'n zerinde aratrma yapan herkes iin deerli bir Kur'n ansiklopedisidir. El-Mzan' eitli boyutlaryla tanmak isteyenleri tefsirin kendisini okumaya davet ederken stat Allme
Tabataba'nin (r.a) tef-sir metoduna burada ksaca deinmek istiyoruz. Kur'n- Kerim'de tecelli eden yce Allah, kendi kelmn "apak bir nur" ve "her eyi aklayan" olarak tantt hlde belirsiz ve karanlk noktalarnn bulunduunu, ieriinin ak olmadn tasavvur etmek mmkn deildir. nsanln mutluluu iin gerekli ilim ve kanunlarn aklaycs olan Kur'n- Kerim'in kendisinin ak olmamas mmkn olmad gibi, "insanlara yol gsterici" olarak indirildii hlde baka bir yol gsterici tarafndan aklanma gereksiniminin bulunmas da mmkn deildir. Dolaysyla Kur'n'da, kendisinden baka kaynakla bilmemizi gerektirecek mphem, kapal hibir konu yoktur. Ik, ancak n kendisiyle grlebilir. Zat itibariyle beyyin, ak olan, ancak kendisiyle bilinebilir ve baka eyler onun araclyla aklanabilir. yleyse Kur'n', Kur'n'n kendisiyle bilmek gerekir. Kur'n- Kerim'in apak ayetlerinden birine gre, onun sakl ve gizli bilgilerinin derinlik ve yceliklerini "temizlenmi olanlardan bakas" kavrayamaz. "Temizlenmileri" ise Kur'n'n kendisi aka tantmtr.1 Kur'n- Kerim'in apak ayetlerinin ayr birinde de, "Peygamber size ne verdiyse onu aln; size neyi yasakladysa ondan saknn."2 bu-yurur. Yine "Sana da bu zikri (Kur'n') indirdik ki, kendilerine indirileni insanlara aklayasn..." diye buyurur. Bu ayet de aka Resu-lullah' (s.a.a) Kur'n'n hudut ve ayrntlarn aklayc olarak tantr. Kendisi apak nur olan Kur'n- Kerim, hibir pheye yer brak-mayacak ekilde Resul-i Ekrem'i (s.a.a) ve onun pak Ehlibeyti'ni, ierdii retileri, kanunlar ve dier bilgileri anlamak iin bavurulacak merci olarak tantmtr. Bylece hccet-i bizzat olan Kur'n, Masumlarn szleri ve davranlarn (snnet) da hccet klmtr. Bu nedenle Masumlarn snnetinden bamsz olarak, i1- Ahzb, 33 2- Har, 7
lh hkmlerin btn boyutlarn aklamak ve Kur'n retileriyle gerektii gibi tanmak mmkn deildir. nk Kur'n'n ayetleri birbirleriyle yle bir ahenk ve insicam ierisindedirler ki, bir ayeti dier ayetlerden bamsz olarak yorumlamak mmkn deildir. Bu yzden Kur'n- Kerim'i bir btn olarak gz nnde tutarak ilgili ayete anlam kazandrmak gerekir. Ayetler arasnda inceleme konusu ayetle ilgili tefsiri dorulayan veya kantlayan ayetler varsa nazar- dikkate alnmal, aksi takdirde baka ayetlerin anlamlaryla eliki oluturmayacak biimde tefsir edilmelidir. nk Kur'n- Kerim'de hibir ekilde ihtilf ve eliki bulunamaz. "Eer Allah'tan bakas tarafndan indirilmi olsayd, on-da birbirini tutmaz ok eyler bulurlard."1 Ayn ekilde Kur'n- Kerim, akl kant ve burhanlara da aka deer verir ve kendisi de ilh retilerin aklanmasnda kesin deliller gsterir. Bylece Kur'n'n kendisi, akln balayc hccet olmasnn da delilidir. Akl kant ve burhanlar olmakszn ayetleri manalandr-mak, aralarndaki ilikiyi bulup kurmak imknszdr. Bu ksa aklamadan sonra stadmz Allme Tabataba hazretlerinin tefsir metodunu tantmak kolaylam olur. Fkhla ilgili ayetleri tefsir edenler, Kur'n'dan fkh bir hkm karmak amacyla mukayyet ayetleri, mutlak ayetlerin takyidi iin delil olarak gsterir, bunun gibi hass (tek bir ferde dellet eden) ayetleri, mm (btn fertleri kapsayan) ayetlerin tahsisine senet olarak alrlar. Ayn ekilde mcmel (kapal) ayetleri, mbeyyen (ak) ayetlerle aklarlar. Fkh ve usul- fkh ile ilgili tm konularda ayn metottan yararlanarak fkh hkmleri karrlar. Kur'n'n edeb tefsirine arlk verenler; hakikat, mecaz, fesahat, belgat ve istiare sanatlarndan hareketle edeb bir hkme varmak isterken ilgili kelime veya cmlenin getii ayetlerin btnn incelemeye tbi tutarak kullanl, dellet, takdim, te'hir, hasr, art ve benzeri sanatlar yardmyla edeb incelikleri ortaya karrlar.
1- Nis, 82
Kur'n kssalarn yazanlar, ilh snnetleri, tarih kurallar ve peygamberlerin siyerini Kur'n'dan karanlarn metodu, bir kelime ve-ya cmlenin hangi ayet ve surelerde getiini aratrarak bunlarn btnnden kendi ihtisas dallarna uygun hkm karmak ekseni etrafnda dnp dolar. Yukardaki iaret edilen tefsir metotlar, el-Mzn'dan nce varolduu gibi, el-Mzn'dan sonra da yaygnlamtr. Ancak bunlardan hibiri, el-Mzn'a zg "Kur'n'n Kur'n'la tefsiri" metodu gibi deildir. nk ad geen yntemlerin ounun ana sermayesi, "el-Mu'-cem" tarafndan kolayca temin edilir. Mfessir, elMu'cem'den rahatlkla karlabilen kelimeler veya cmleleri kavrayarak bunlar zerinde etraflca dnce yrtmek suretiyle varmak istedii hedef ve hkme ular. Eski tefsirlerde yer alan Masumlarn hadislerinde de yer yer grlen el-Mzn'a has bu metodun karakteristik zellii, Kur'n'n anahtar ve kk niteliindeki ayetlerinin tespit edilip tannmasndan ibarettir. Anahtar ayetler nda teki ayetlerden birounun kaplar almakta, bu Tba aacnn kk mesabesindeki ayetlerin tannmasyla dallar niteliindeki ayetlerin nereden, hangi yoldan beslendikleri su yzne karlmaktadr. Bu keifte artk birbirine benzer kelime ve cmleler sz konusu olmad iin fihristler, szlkler ve "el-Mu'cem" ilerliini yitirmiti. Burada artk, "Gaybn anahtarlar, O'nun yanndadr..." (En'm, 59) stununa sarlarak namahremlerin yzne kapal olan anahtar ayetler sayesinde dmler zlr. Ancak bu sayede Kur'n- Kerim'in her yan, ak ilh kaplara dnr ve dallar besleyen kk ayetlerle Kur'n'n batnlarn ap gzler nnde seren anahtar ayetler tekilerinden ayrt edilebilir. Burada hatrlatmamz gerekir ki Kur'n'n Kur'n'la tefsiri ile kesin olarak yasaklanm Kur'n'n Kur'n'a vurulmas metodu hkm ve konu itibariyle birbirinden tamamen farkl eylerdir. Ahenk ierisinde bir btn olan Kur'n ayetlerini, birbirlerinden ayrmak suretiyle birbirine vurmak; rnein, nasih ile mensuh arasndaki ba koparmak, nasihe dikkat etmeksizin mensuhla hkmetmek, mukayyet ile mutlak arasndaki takyidi gz ard etmek, ayetin evveli ile sonu arasndaki ilikiyi dikkate almamak,
bunlarn hepsi tek bir btn olan Kur'n'n elerini birbirinden ayrmak ve kendi reyine gre tefsir etmek anlamna gelir. te bu insann kfre gitmesine sebep olan eylerden biridir. Merhum eyh Saduk, stad bn-i Velid'den "Kur'n'n bir ksmnn dier ksmna vurulmas insan kfre gtrr."1 diye mam Sadk-tan (a.s) aktarlan hadisin hangi manaya geldiini sormutur. stad cevaben yle demitir: "Kur'n' birbirine vurmak, birisinin senden bir ayetin tefsirini sorduunda baka bir ayetin tefsiriyle ona cevap vermendir."
EL-MZN TEFSRNN ZELLKLER

1- Merhum Allme Tabataba (r.a) Kur'n'n zahiri hakknda olduka kapsaml ve geni bir bilgiye sahipti. Tefsir etmek iin ele ald her ayeti incelerken, Kur'n- Kerim'in tamamn gz nnde bulundururdu. lgili ayetin tefsirinde muvafk ayetleri istidll ve istimdat amacyla sz konusu eder, muvafk ayetlerin olmamas hlinde baka ayetlerle eliki oluturmamasna gerekli dikkati gsterirdi. Baka ayetlerle eliki oluturabilecek ihtimal ve gr deliller ileri srerek reddederdi. nk ayetler arasnda eliki durumu ilh kitabn mucizev insicamyla asla uzlamaz. 2- Masumlarn (a.s) kesin snneti sahasnda eitli boyutlaryla derin ve uzun bir aratrmas olan Merhum stat Allme Tabataba (r.a) incelemeye ald her ayeti tefsir ederken snnette eer bir delil veya teyit edici bir rivayet varsa, ondan istidll veya istimdat eklinde yararlanrd. Eer snnette bir delil veya teyit edici yoksa, ilgili ayetin tefsirinde snnetle eliki oluturmamasna azam dikkati gsterirdi. nk Kur'n ile Resulullah (s.a.a) ve onun pak itretinin snneti iki ilh kurtulu ipi olup birbirinden ayrlmalar imknszdr. "...O ikisi havuzun banda bana ulancaya kadar asla birbirinden ayrlmazlar." 3- Allme Tabataba (r.a) akl tefekkrde eine az rastlanr bir derinlie sahipti. ncelemeye ald her ayetin tefsirinde akl ak veya aklanm ilkeler arasnda bir delil veya teyit edici bulunursa, ondan akl retiler konusunda -er'-taabbud hkmlerde
1- Bihar'ul-Envar, c.89, s.39
deil- istidll veya istimdat mahiyetinde yararlanrd. Akl ilimlerin dnda kalan konularda ilgili ayetin kesin akl delillere aykr olmayacak biimde anlamlandrr, kesin akl kstaslara -kesin olmayan doktrin ve bilimsel hipotezlere deil- aykr olacak her ihtimalin batlln ispat ederdi. nk akl ile vahyin elikiye dmesini ne kesin akl, ne de ilh vahiy kabul eder. Allah'n uyum ierisindeki iki hcceti (akl ile vahiy) birbirine aykr olamaz. Akl aydnlatan bir lamba, vahiy dosdoru bir yoldur. Bu ikisinden hibiri tekisinden ayr faydal olamaz. 4- Allme Tabataba (r.a) fkh ve usul gibi nakl ilimlerde gr sahibi ve temel konularnda yeterince derinlemi olduundan tetkik ettii ayet hakknda nakl herhangi bir delil bulunmuyorsa, bu ilimlerin kesin temelleriyle eliki oluturacak bir tefsir yapmazd. nk nakl konular her ne kadar teferruatla ilgili olsa da Kur'n ve snnetin kesin ilkelerine gre tanzim edilirler. Ayetin ierii ile bu ilimlerin kesin ilkeleri arasndaki herhangi bir eliki; Kur'n'n Kur'n'la, snnetin snnetle veya snnetin Kur'n'la elitii anlamna geleceinden kesinlikle kabul edilemez. Bunun iin el-Mzn'da bir ayetten eitli anlamlardan biri karlrken ya da ayet bu anlamlardan birine uyarlanrken, dier anlamlarla uyum ierisinde olmasna ve baka ilimlerin kesin ilkelerine aykr olmamasna azam dikkat gsterilmitir. 5- Kur'n- Kerim'in muhkem ayetlerinin tmn tanyan ve "Muh-kem ayetlerinin en belirgini, 'O'nun gibi hibir ey yoktur.' ayetidir." diyen Merhum Allme Tabataba, mteabih ayetleri tanmada da stn bir beceriye sahipti. Mteabihleri, Kur'n'daki konularn temeli ve "mm'l-Kitab" olan muhkem ayetlere dndrr, mteabihleri izlemek yolunu kalbi kararmlara kapatr, hadisleri Kur'n'a sunmada muhkem ayetleri l alr, baka ilimlerin temellerini akln da nnde eildii bu kesin kstasla deerlendirdi. mam Rza'nn (a.s) buyurduu zere bu, dosdoru yolu kat etmenin iaretidir. "Her kim, Kur'n'n mteabihini muhkemine dndrrse, doru yola hidayet olmutur."1
1- Bihar'ul-Envar, c.89, s.377
6- Burhann temelleri ve n koullar konusunda derin bir bilgiye sahip olan Merhum Allme Tabataba bilimsel varsaymlar asla kant olarak grmez ve bunu pergelin sabit ayana benzetirdi. in gerekte sabit deil de hareket hlindeki ayak tarafndan yapld gereinden hareketle kantlanmam varsaymlara ayetlerin tefsirinde yer vermekten iddetle kanr, ilim ve teknolojinin ilerlemesini o varsaymn doruluuna delil olarak grmez, her varsaymn baka bir varsayma dnme ihtimali tehlikesini gzden uzak tutmaz ve yle derdi: "Sabit olan Kur'n- Kerim'i deiken olan geici bilimsel varsaymlarla tefsir edemez, onlara uyarlayamayz." 7- rfan'n temelleri, kefin genel hatlar ve hudun eitleriyle mkemmel boyutlarda tank olah Merhum Allme Tabataba, tehzib-i nefse, Kur'n'n tezkiye ynteminden yararlanmaya davet etmek, meru riyazeti onaylamak ve tefekkr yntemi yannda kalp yolunu aklamakla birlikte hibir zaman kendisi veya bakalarnn irfan kefini tefsir ls olarak almaz; o mnkeif ve mehudu doru olmas hlinde sadece ayetin anlamnn bir msdak, bir rnei olarak grrd, ayetin temel ekseni olarak deil. 8- Merhum Allme Tabataba, mefhum ve msdakn (rnek) tehisinde engin bir tecrbeye sahip olarak hibir zaman tefsiri tatbikle, mefhumu yaanm ve grnm dtaki rnekleriyle kartrmazd. Muteber bir rivayetin, ayetin nzul sebebini aklamasn veya ieriinin sahabeden biri veya bir grubuna intibak etmesini, ayetin genellik kisvesinden kp kiisel muhtevaya brnmesine sebep saymaz, bunun kavramsal tefsir hanesine girmesine izin vermezdi. Ayetin bir tek msdaktan baka dier bir msdaknn olmamasn da ayetin mull anlam ve genel kavram ynnde tefsir edilmesine engel grmezdi. nk Kur'n ayetlerinden biri kavramsal kapsamlln yitirerek dtaki bir fert dzeyinde belirginleirse, bu ferdin zevaliyle ayetin mesaj da ortadan kalkm olur. Hlbuki Kur'n- Kerim, Gne ve Ay dnyay aydnlatt srece nuruyla insanln yolunu aydnlatacaktr. Msdaklarn deimesi, tefsirin de deiecei anlamna gelmez. nk szckler anlamlarn ruhlar iin koyulmu olduundan bir eyin ruhu korunduu srece dtaki rneklerinde birtakm deiimler meydana gelmi olsa da ad korunmu olur. nk szck
kavramda kullanlr, msdakta deil. Msdaklarn farkll mefhumda deiim meydana getirmez. 9- Merhum Allme Tabataba, tefsirinde asaleti, ncelii zahire verir, ayetin kavramsal tefsiri makamnda batn esas almazd. Sadece ayetin zahirinin hccet deerini korumak suretiyle batna geer ve o batndan baka bir batna yol bulurdu. 10- Merhum Allme Tabataba, din retileri metafizik (tabiat tesi) snfnda deerlendirir, din retileri madde ve hareket kanunlarndan uzak tutar, madd olarak azalp oalmay bu sahaya sokmaz, dini deiim ve tekml hlinde olan, eskime ve rmeye maruz bulunan gelenek ve treler gibi grmez, bu tr dnce tarzn iddetle reddederdi. 11- Kur'n- Kerim hakkndaki mkemmel bilgisi sayesinde Kur'-n'daki kelime ve ayetleri birbirine ynlendirme, dayandrma yntemiyle tefsir eden Rabban lim Merhum Tabataba, ayn metodu hu-ruf-i mukattaa (sure balanglarndaki kopuk harfler) tefsirinde maharetle uygulard. "Elif, Lm, Mm" ve "Sd" gibi basit sure balanglarna sahip sureleri ve yine "Elif, Lm, Mm, Sd" gibi mrekkep sure balanglarna sahip sureleri tetkik etmek suretiyle, sure balanglarnn surenin ieriine dair bir remz ve gizli bir iret olduu sonucunu karrd. Hatta Merhum stat, Kur'n'a olan engin ilgi ve muhabbeti sayesinde tarih bilgileri gz nnde tutmadan nce surenin metni zerinde tedebbr ve tefekkr etmek suretiyle onun Mekke'de mi, yoksa Medine'de mi indiine emin olur, daha sonra bunu dorulayan nakl-tarih delilleri getirirdi.
TEVHTLE LGL AYETLER YA DA ANAHTAR AYETLER

Allme (r.a), Kur'n'n anahtar ayetlerine, "Gurer-i Ayat" adn verir. Bu ayetler, sadece Kur'n'n geri kalan ayetlerinin anlalmas iin aydnlatc projektrler ilevini grmekle kalmaz, ayn zamanda birok hadisin anlalmasnda da salam bir temel fonksiyon stlenirler. Deerli el-Mzn Tefsirinin birinci cildinin mukaddimesinde saylarn yedi temel bilime vardrd btn bilgilerin temelini oluturan ve onlara oranla mihenk konumunda olan ayetlerin sarih veya ak olarak tevhide ilikin bilgileri veren
ayetlerdir. nk Kur'n'da ortaya konan akait, ahlk ve ahkm gibi btn meselelerle ilgili olarak sunulan aklamalar mutlaka Allah'n birliiyle irtibatlandrlrlar. Nitekim Merhum Allme bu hususla ilgili olarak unlar sylemektedir: "Kur'n ayetleri sz konusu ilhi bilgilere, hakikat ilkelerine ilikin ayrntlar iermelerinin yan sra, aslnda bir tek geree dayanmaktadrlar. Bu gerek asldr, dier ayrntlar ise fru konumundadr. Dinin binas da bu temele dayal olarak kurulmutur. Bu temel, slm dinin aklad ekliyle Allah'n birliidir. Yani, Allah'n her eyin Rabbi olduuna, O'ndan baka Rab olmadna ve her adan sadece O'na ynelinmesi gerektiine iman etmek. O'nun Rab oluunun kabul edilmesinin btn gereklerinin yerine getirilmesi, kalben O'ndan bakasndan korkulmamas, amelde de O'ndan bakasna boyun eilmemesi." "Temel prensip budur. Kur'n'n ierdii dier tm ayrnt nitelikli anlamlar, bilgiler, yasalar ve kanunlar son tahlilde bu temele dayanr. Btn aklamalar, bileim olarak da gelip bu temele dayanrlar."1 Merhum Allme, bir ayeti ele alrken, sz konusu lye dayanarak temel ve anahtar ayetler olarak belirledii bu ayetleri eksene alarak, onlar ileri srlen yorum ve ihtimallerin deerlendirildii bir eksen olarak kullanr ve bu gr ve deerlendirmeler iinde tevhide aykr olanlar batl olarak nitelendirir, bunun yannda yorum ve ihtimaller iinde tevhide yakn olanlar da yaknlklar orannda kabul ederdi. Buradan hareketle dnya gr ve ideolojik balantlarn tahlil ederdi. nk her dnya gr znde bir ideoloji barndrr. yle ki materyalist dnce, toplumsal hayata madd ve somut zevkler ve kemalleri beraberinde getirecek ve insanlar bu amaca ulatracak ekilde bir dzenleme getirir. Ayn ekilde putlara tapmak, znde putlar memnun etmeye dnk bir toplumsal dzenin kurulmasn kanlmaz klar. Fakat Allah'a ve kyamet gnne iman etmek ise, insann hem dnya hayatndaki mutluluunu, hem de ahiret hayatndaki mutluluunu garanti eden bir sosyal dzenin kurulmasn ngrr.
1- el-Mzn, c.10, s.139 ve c.20, s.543 [Not: Verilen adreslerde el-Mzn'n Arapa's esas alnmtr.]
Dolaysyla insanlarn toplumsal hayatlarnda ortaya kan farkllklar, insanlarn inan sistemlerinin farkllndan kaynaklanr. Merhum Allme buna yle deinmitir: "nk deiik mezhepler, toplumlarda egemen olan zel yasalarn belirginlemesi zerinde birinci derecede etkili olurlar... Dolaysyla toplumsal hayatn ekli, evrenin hakikatine ilikin inanlarn ekillerinin farkll orannda farkllk arzeder..."1 Tevhid ilkelerin, Kur'n'n anahtar ayetlerini oluturmalar hasebiyle, ahlak sorunu ile ilgili olarak, ahlkn izafliinin reddedilii ve bu balamda gzellik ve irkinlik kavramlarnn izafliine ilikin yaklamlarn mahkm edilii; erdem ve alakln insann z doasna dayanmadn, bilkis evrenin ve trl deiimlerin etkisiyle belirginletiini savunan dncelerin rtlmesi, bu temel ilkelere da-yal olarak gerekletiriliyor. Ahlkn temel prensipleri ortaya konulurken, ahlk alannda boy gsteren disiplin ele alnyor ve bunlar iinde, ahlak kurallarn makam, hret, toplumsal sempati, tarih ihtiam ve ruhsal azklanma iin benimseyen disiplin ile bu kurallar cehennemden kurtulu ve cennete giri iin benimseyen disiplin dlanarak en stn ahlak disiplinin, ahlak prensiplerini Allah'a kavuma, O'nun sonsuz honutluunu kazanma amacna ynelik olarak benimseyip pratize eden disiplin olduu vurgulanyor. Bu ise, tevhidin ta kendisidir. Merhum Allme yle vurguluyor bu hakikati: "...u anda, sadece Rabbinin honutluunu ister... Erdemlilik veya alaklkla bir ilgisi olmaz. Gzel nam ve vgye aldr bile etmez. Dnyaya, ahi-rete, cennete veya cehenneme gz ucuyla bile olsa dnp bakmaz. Btn ilgisini Rabbine yneltir; az, kulluk zelilliidir ve yol gstericisi, kant Allah'n sevgisidir."2 Allme'ye gre, btn bilgilerin, bu arada ahlkn ve olumlu, beenilen davranlarn temeli tevhittir. Ve bu tevhit, ecere-i tayyibe'nin (iyi aacn) salam gvdesini oluturur, dallar da ta gklere kadar u-zanr. Meyvelerini de aralksz verir. Bu balamda unlar syler: "Ayetlerin genel akndan da anlalaca zere, tefsirini sunduumuz ayetin asl maksad tevhittir. Ki dier hak i1- el-Mzn, c.16, s.200-201, "Dinin Ftr Olmas zerine" blm. 2- el-Mzn, c.1, s.379
nanlar bu temelin uzantlardr. Tertemiz ahlak buradan kaynaklanp geliir. Buras salih amellerin de meneidir."1 Bu tevhid perspektiften baknca, btn balarn Allah'n katndan geldii grlr. Hibir varlk Allah'tan bamsz deildir. Allah'tan baka hibir dayana yoktur. Ve kesinlikle hibir varlk doal ereve iinde izah edilemez. Bilkis her varln gayb bir boyutu vardr. Allme, bu temele iaret eden ve Kur'n'n her trl tahrif giriimine kar korunduunu vurgulayan ayeti, "Sekin ve Kilit Ayetler"den kabul eder ve der ki: "...Bu surede yer alan, "Hibir ey yoktur ki hazineleri O'nun katnda olmasn..." ayeti, birok gerei iermesi bakmndan Kur'n'n "seme ayetler"inden biridir..."2 nk, "Hibir ey yoktur ki hazineleri O'nun katnda olmasn..." ayetine dayanarak demirin indirilmesi,3 giysinin ve sslenecek eyann indirilmesi,4 hayvanlardan sekiz iftin indirilmesi5 gibi meseleleri Kur'n' Kur'n'la tefsir ederek halletmenin yan sra vahyin, melein ve Kur'n'n indirilii; ayrca, "Bizim emrimizle hidayete ulatran imamlar..." olarak nitelendirilen imamet meselesinin temelini de oluturan melekut hidayet olgusunu da zme kavutururdu. Ayrca Zerr lemi'nde insanlarn iman etmeleri, Allah'n birlii zerine onlardan misak alnmas, kazann kaderden nce oluu meselesi, silme ve yerinde brakma levhinin (levh-i mahv ve ispat) levh-i mahfuzla balants meselesi ve dier ilh meseleleri, bu ayetin nda zme kavutururdu. Bu mnasebetle Kur'n'n tm batan sona bir nurdan ibaret olmakla birlikte, Ra'd suresinde yer alan baz ayetleri parlak, nuran ayetler olarak deerlendirirdi. Aslnda srf bu gerekeyle de olsa Kur'n batan sona bir nurdan ibarettir. "...Bu surede yer alan gz kamatrc gereklerden bazs da aadaki ayetlerde dile getirilmilerdir: 'Allah gkten bir su indirdi...', 'Haberiniz olsun! Kalpler ancak Allah' an-
1- el-Mzn, c.12, s. 50 2- el-Mzn, c.12, s.98 3- Hadd, 25 4- A'rf, 26 5- Zmer, 6
makla mutmain olur...', 'Allah dilediini siler ve dilediini brakr, Ana kitap O'nun katndadr...', Btn areler Allah'ndr."1 Yce Allah sadece btn varlk kemalatna sahip deildir, ayn zamanda her trl varolusal kemal da O'ndan kaynaklanr. Hatta yce Allah sonluluk ve noksanlkla kark her trl kemal sfatndan da mnezzehtir. Daha dorusu varln snrsz kemalat, lemlerin Rab-binin kendisidir. O'nun her ismi, bu kemalattan birine dellet eder ve yaratlanlar ile yaratc arasnda bir irtibat yolu ilevini grr. Bu adan, "Hangisini deseniz olur. nk en gzel isimler O'na hastr."2 ayetini de Kur'n'n "Sekin ve Kilit Ayetler"inden biri kabul eder ve yle der: "Bu ayet, Kur'n'n 'Sekin ve Kilit Ayetler'inden biridir. nk putperestliin zatta teklik, ibadette ortaklk tezine karlk Kur'n'n sunduu zatta teklik, ibadette teklik gereini aydnlatyor."3 Ayn mnasebetle, "Allah, O'ndan baka ilh yoktur. En gzel isimler O'nundur."4 ayeti hakknda, "Sekin ve kilit ayetlerden biri de surede yer alan u ayettir..."5 deerlendirmesini yapar. Yine "Allah gklerin ve yerin nurudur..."6 ayeti, gayet ak bir slpla btn Kur'n bilgilerin temeli olan Allah'n birlii ilkesini gstermektedir. Merhum stadn bu konudaki szleri unlardr: "Bu surede yer alan 'Seme Ayetler'den biri Nr ayetidir."7 Bu nedenle, gerek birliin ak bir ekilde ortaya kt gn, ok-luk bulutu, dalr ve o gn, btn ilerin Allah'tan kaynakland anlalr. Ki o gn, gerek tevhidin ortaya kt gndr. Bundan dolay Allme, "O gn hibir nefis bir baka nefis iin hibir eye sahip deildir ve o gn emir sadece Allah'ndr."8 ayetinin "Sekin ve Kilit Ayetler"den olduunu syler.9
1- el-Mzn, c.11, s.312 2- sr, 110 3- el-Mzn, c.13, s.3 ve s.239 4- Th, 8 5- el-Mzn, c.14, s.129 6- Nr, 35 7- el-Mzn, c.15, s.84 8- nfitr, 19 9- el-Mzn, c.20, s.334
Bu hususu vurgulamak balamnda bir hatram aktarmak istiyorum. Bir gn merhum stat Allme'ye, Ysn suresine neden Kur'n'n kalbi denilmitir?" diye sordum. Bana u cevab verdi: "Ayn soruyu ben de stadmz merhum Kaz hazretlerine sordum. (Mehur Arif ve Rabban lim.) O zat, bana u cevab verdi: Surenin sonunda yer alan u iki ayetten dolay bu nitelemede bulunulmutur: 'Bir ey yaratmak istedii zaman O'nun yapt, 'Ol' demekten ibarettir. Hemen oluverir. Her eyin melekutu kendi elinde olan Allah'n an ne kadar ycedir! Siz de O'na dneceksiniz.'1" Bu yzden Allme bu iki ayetle ilgili olarak u deerlendirmeyi yapard: Bu surede Kur'n'n 'Sekin ve Kilit Ayetler'i kategorisine girecek ayetlerden biri de u ayettir..."2 Ayn ekilde yaratln sonunun, varlk dnyasnn idaresinin, insanlk leminin kervannn son konann yce Allah olduunu aklayan "Ve phesiz en son var Rabbinedir." ayetini ve ayn ekilde, kyamette amel ile amel eden arasndaki zorunlu ilikiyi sz konusu eden "nsana almasndan baka bir ey yoktur." ayetini, varlk dnyasndaki yolcularn seyir izgisini btnsel olarak izmesi, ceza ve mkfat olgularnn hangi kriterlerle belirleneceini ortaya koymas asnda, anahtar ayetler kapsamna almakta ve u deerlendirmeyi yapmaktadr: "Necm suresinde yer alan, 'nsana almasndan...' ayeti, Kur'n'n 'Seme Ayetler'indendir."3 nk, "Ve phesiz son var..." ayetinde btn tedbirler, varlklar arasnda balantlarn meydana getirilmesi, varlklarn ynetilmesi sadece yce Allah'a getirilip dayandrlmaktadr. Bunu pekitirmek maksadyla da unlar sylemektedir: "Ayet, Allah'n snrsz, mutlak rububiyetini vurgulamaktadr..." "Biz her eyi bir lye (bir kadere) gre yarattk." ayeti, Rabban birlik ve olgularn matematiksel balamda dzenlemesiyle ilgilidir. Bu yzden Allme, bunu Kur'n'n anahtar ayetlerinden biri olarak ele alr ve yle der: "Kur'n'n 'Sekin ve Kilit
1- Ysn, 82-83 2- el-Mzn, c.17, s.64 3- el-Mzn c.19 s.25
Ayetler'inden biri de bu surenin sonunda yer alan 'Kader Ayeti'dir."1 Ayn ekilde Har suresinin sonundaki yedi ayette, zdenetim ve kontrol yoluyla Allah ile buluulaca gerei ilendii, her biri bir feyzin ak mecras ve ayr bir tecelligh olarak belirginleen yce yaratcnn gzel isimlerinden bazlar zikredildii iin, temel ayetler olarak kabul edilmitir. Allme bunlar iin de, "Kur'nn 'Sekin ve Kilit Ayetler'i arasna, bu surenin sonundaki yedi ayet de girer." der.2 "Byledir. nk Allah hakkn ta kendisi ve O'nun dnda taptklar ise batldr." ayeti, gerek varl sadece yce Allah'a zg kl-maktadr. Buna gre, Allah'n adna olmayan bir ey mutlaka batldr. Dolaysyla ayetin ierii kamil anlamda tevhidi yanstmaktadr. Bu yzden Kur'n'n anahtar ayetleri arasnda yer alr. Bu nedenle Allme, sz konusu ayetle ilgili olarak, "Lokman suresinde yer alan, 'By-ledir. nk Allah...' ayeti, 'Sekin ve Kilit Ayetler' arasnda yer alr." der.3 zetleyecek olursak; objeler dnyasndaki btn varlklarn kayna yce Allah'tr. Ki O'nun dnda hibir varlk kendi bana varolamaz. Btn ilm varlklarn kayna da bu salt varl tanmadr. O'nu bilmeden, tanmadan hibir ey bilinemez, tannamaz. Bu yzden Allah'n zatnn birliini, yaratln kaynann birliini, Rabbin birliini, tedbir edenin birliini ve ayn zamanda mabudun birliini vurgulayan, bunun yan sra Allah'n kutsal zatnn cemal ve celal sfatlarn aklayan tevhit ayetleri, "Sekin ve Kilit Ayetler" olarak kabul edilir ve Kur'n'n ierdii bilgilerin anahtarlarnn bir blmn oluturduklar ifade edilir. Bu adan baka ayetlerin tannmas da bunlar araclyla olabilir. Bunlar olmadan hibir ayeti anlamak mmkn deildir. Bu yzden Kur'n'n bu blmleri, Kur'n' tanmann btnsel kurallarn barndrr. Bu temel kurallar kavrand zaman Kur'n'n dier ayetleri de aydnlanrlar. Bu aydnlatma, yani temel ve anah-
1- el-Mzn, c.19, s.61 2- el-Mzn, c.19, s.231 3- el-Mzn, c.16, s.220
tar ayetlerden hareketle dier ayetleri anlama1 yntemi, pak Ehlibeyt mamlarnn (a.s) da yntemidir. Merhum stat bu hususta yle der: "Eer bu eski yntem, unutulmasayd, devam ettirilseydi, Kur'n'n birok srr ortaya karlrd..."2 Bu zel yntem, yani Kur'n'n Kur'n'la tefsir edilmesi yntemi, kaynaklardan, fihristlerden ve szlklerden yararlanlarak uhdesinden gelinecek bir ey deildir. Bu yntem, "Eer bu Kur'n Allah'tan bakasnn katndan olsayd, onda birok eliki bulacaklard." ayetinin en gzel pratik yansmalarndan biridir. Ki istisna kyas eklinde szn ettiimiz yntemi ortaya koymaktadr. Yani, Kur'n'n bandan sonuna kadar hibir eliki yoktur. Bu cmlenin hedefi, sadece nermenin olumsuz kurgusunu aklamak, yani sadece Kur'n'n ierdii anlamlar arasnda hibir eliki olmadn ortaya koymak deildir; bilkis, asl maksat, nermenin olumlu kurgusunu da kantlamak, yani, Kur'n'daki btn kavramlarn uyumlu, ahenkli olduunu, birbirlerine yaslandklarn ve Kur'n ayetlerinin her birinin kendi ierii itibariyle doru, dier bir ayete ilikin olarak da dolayl veya dolaysz dorulayc konumunda olduunu kantlamaktr. Nitekim Konuan Kur'n (Kur'n- Natk) Emir'l-Mminin (a.s) bu ayetten u karsamay yapyor: "Kitabn bir ksmnn dier bir ksmn tasdik ettiinden ve kitapta eliki olmadndan sz ediliyor. Allah buyuruyor ki: 'Eer bu Kur'n Allah'tan bakasnn katndan olsayd, onda birok eliki bulacaklard.' Kur'n'n zahiri gzel; batn ise, derindir."3 Yani, baz ayetler dier baz ayetleri tasdik etmektedirler. Dolaysyla btn ayetler arasnda bir uyum vardr -ki bu, olumlu bir kurgudur-. Sadece ayetlerin aralarnda eliki olmamas sz konusu deildir -ki bu, olumsuz bir kurgudur-. Bu adan Kur'n batan sona mteabih (benzeen) ve mesani (tekrarlanan) ayetlerden olumaktadr. Nitekim merhum Allme yle demitir: Kur'n ayetlerine mesani (tekrarlanan) ad verilmitir. nk ayetlerin bazs, dier bazsnn durumuna aklamakta, onlara eilim
1- el-Mzn c.1, s.12 2- el-Mzn c.1, s.71 3- Nehc'l-Bela, hutbe:18
gsterip ynelmektedir. "Benzeen ve tekrarlanan kitap" ayetinden de bunu anlamak mmkndr. Bu ayette kitabn mteabih (benzeen) ve mesani (tekrarlanan) olduu birlikte zikredilmitir. Yani kitabn baz ayetlerinin dier baz ayetlere benzedii, baz ayetlerin bazsna eilimli olduu bir ara-da sz konusu edilmitir. Nitekim Peygamber efendimiz (s.a.a) Kur'-n' vasfederken yle buyurmutur: "Kur'n'n bazs bazsn tasdik eder." Hz. Ali'nin (a.s) yle dedii rivayet edilmitir: "Baz ayetler dier bazsnn ieriini konuur, bazs bazsna tanklk eder..."1 Bu demektir ki, Kur'n ayetlerini birbirinden ayrmak, bir ayeti tefsir ederken, dier ayetleri gz nnde bulundurmamak, her bir ayeti btnden kopararak irdelemek, bir ayeti incelerken bir kant, bir destek veya bir tank olarak dier ayetlerden yararlanmamak, Kur'n'n uyumlu ve birlik hlindeki ayetleri arasnda bir tr ayrm, tefrika meydana getirmektir. Allah kelmnn bu btnln paralamann kard sonu, Kur'n'n u ayetlerde yabanclar tarafndan sergilenen yerilmi tavrlarna iaret ettii durumdur: "Nitekim biz ksmlara ayranlara indirmiizdir. Onlar, Kur'n' blp ayranlardr."2 Geri rivayetler balamnda ayetleri ele aldmz zaman "idn" (blp ayrlanlar) ifadesinden maksadn, Kur'n' eitli ksmlara ayrdktan sonra, bir ksmna inanp da bir ksmn inkar eden kimselerle, kimi zaman Kur'n sihirdir, kimi zaman gemilere ait masallardr v.s. eklinde Kur'n'a uygun olmayan yaktrmalarda bulunan kimseler olduu anlalyor. Fakat her biri bir btnn birbirine benzeyen paralar konumundaki ayetleri birbirinden koparmak da, kabul edilemez paralamann, blp ayrmann bir baka trdr. nk baka ayetlere eilimli, baka ayetlere yaslanm bir ayeti, baka ayetlerin ierdii kavramlara, deerlendirmelere bavurmadan tefsir etmek mmkn deildir.
1- el-Mzn, c.12, s.202 2- Hicr, 90-91
unu da unutmamak gerekir ki, Tuba Aac'nn dallarnn ilk eilimi kklere dorudur. Tuba Aac konumunda olan Kur'n'n kkleri ise, anahtar ayetler dediimiz tevhid bilgileri ieren ayetlerdir.
ALLME TABATABA'NN AHLK VE ETSEL ZELLKLER

1- Merhum Allme Tabataba, genel olarak btn yazlarnda, zellikle de "el-Mzn" tefsirinde birinin grn tetkik, tahlil ve tenkit ederken bu kiinin adn zikretmek yerine, dnce ve grn tartma konusu etmeye zel bir dikkat gsterir ve yle derdi: "Birbiriyle elien dnce sahipleri deil, dncelerdir." O, "Ne denildiine, szn ieriine bak; kimin dediine bakma!" szn kendine ilke edinmiti. 2- Merhum Allme Tabataba, bir gr tenkit ve tartma konusu ederken gr sahibinin hrmetini korumaya zen duyar, makamna sayg gsterir, aalayc ifadeler kullanmaktan ve bilgilik taslamaktan iddetle kanrd. 3- O, normal konularda pek zihinsel hazrlkl olmamakla birlikte akl konularda genel olarak, tefsir bahislerinde de zellikle mkemmel bir derinlik ve zihinsel hazrlk ierisindeydi. Bu ise onun cismi ve ruhuyla btn bir vcudunun Kur'n'la kaynam olduunun iaretidir. lerlemi yalarnda hastalanp yataa dtnde kiilerin adlarn unutmasna ramen zikir ve dualar asla unutmad. Bu, imann onun ruhunun derinliklerine yerlemi olduunun gstergesiydi. 4- O, hadis ilmini tedris ederken her ne kadar zayf olsa da ravi-lerin adlarn mutlaka zikreder, hadis metnini okurken senet zincirini batan sona tekrar ederdi. Bylece gemi limlerin ve muhaddislerin adlarnn ihya edilmesine katkda bulunurdu. Bir senedin zayflna iaret ederken ravilerin hrmet ve saygnln korumaya zel bir dikkat gsterirdi. 5- stat Allme Tabataba, ilim havzasndaki klsik ders devrelerini mantk devesiyle balatr, felsefe ve irfan dersleriyle srdrr ve nihayet Resul-i Ekrem'in (s.a.a) miras Kur'n ve hadisle sona erdirirdi.
O'nun vefat da, aynen bereketli mr boyunca olduu gibi, ilim dnyasnda yeni bir hareketlilik meydana getirmitir.
Yazarn nsz ...................................................................................................... 35
YAZARIN NSZ
Bismillahirrahmanirrahim Tm lemler iin bir uyarc olsun diye kulu Muhammed'e (s.a.a) eri ile doruyu birbirinden ayrma zelliine sahip olan Kur'n' indiren Allah'a hamdolsun. Allah'n, izniyle bir ahit, bir mjdeleyici, bir uyarc, Allah'a kulluk sunmaya aran bir daveti ve aydnlatc bir k kld sevgili peygamberi Hz. Muhammed'e ve onun Allah tarafndan her trl gnah kirinden arndrlm tertemiz Ehlibeyti'ne salt ve selm olsun. Bu mukaddimede ksaca, Kur'n- Kerim'in ayetlerinin anlamlarn inceleme hususunda izlediimiz metoda deineceiz. Kur'n ayetlerinin anlamlarn aklamak, dellet ettikleri manalar beyan etmek ve onlarla kastedilen eyleri belirlemek demek olan Tefsir, Mslmanlarn ilgilendikleri en eski ilm alandr. Tefsir olarak nitelendirilen bu aratrma ve irdeleme trnn tarihi, Kur'n'n indii dnemde balamtr. Yce Allah'n u sz buna ilikin bir iaret iermektedir: "Nitekim kendi iinizden, size ayetlerimizi okuyacak, sizi arndracak, size kitap ve hikmeti retecek ve size bilemeyeceiniz eyleri retecek bir resul gnderdik." (Bakara, 151) Mslman tefsir bilginlerinin ilk kua, baz sahablerden oluur. (Hz. Ali (a.s) ve onun soyundan gelen mamlar bu kapsamn dnda tutuyoruz. nk onlarn ayr bir konumu vardr ki, ileride buna da deineceiz.) bn-i Abbas, Abdullah b. mer, bey ve bu konuya ilgi duyan dier bazlar bu kuaa ilikin birka rnektir. O gnk tefsir aratrmalar, ayetlerin edeb ynlerini incelemek, indikleri ortam ve koullar belirlemek, bir ayetin dier bir ayetin
anlamn pekitirici ynne iaret etmek ve Peygamber efendimizden (s.a.a), kssalar, tevhit retileri, ahiret bilgileri ve dier konularla ilgili rivayet edilen kimi hadisler yardmyla tefsir yapmaktan teye gemiyordu. Bu tarz tefsir aratrmas, Hicret'in ilk iki yzylnda Mcahid, Katade, bn-i Ebu Leyla, a'b, Sdd ve dier tbin kua tefsir bilginleri tarafndan da srdrld. Bu tefsir bilginlerinin ilk kuak sahabe mfessirlerinden tek farklar, rivayetlerle tefsir yapmaya arlk vermeleriydi. Bu arada Yahudilerin ve bakalarnn rivayetlerine de yer vermiler, bu rivayetlerden Kur'n'da yer alan kssalarn aklamasnda, gklerin meydana gelii, yerin ve denizlerin oluumu gibi yaratla dnk bilgilerin izahnda, eddad'n rem ba, peygamberlerin srmeleri, Kur'n'n tahrif edilmesi gibi hususlarda bol bol yararlanmlar. Sahabeden aktarlan baz tefsir ve aratrmalarda da bu yntemin rneklerine rastlamak mmkndr. Daha sonra Peygamber efendimizin (s.a.a) ardndan halifelerin d-neminde, Mslmanlarn fethettikleri lke ve uluslarn bnyesindeki eitli gruplarla kaynamalar, deiik din ve mezhebe mensup bilgin-lerle karlamalar sonucu, Kur'n ayetlerini kelm adan inceleme eilimi yaygnlk kazand. Hicr birinci yzyln sonlarna doru Emev saltanat dneminde Yunan felsefesine ilikin eserler Arapa'ya evrildi. Bu durum Abbas dneminde de devam etti. Bunun yan sra Mslman aratrmaclar arasnda, akl-felsef tarzda inceleme yapma eilimi ba gsterdi. Bir nc eilim olarak da, felsef yaklamn yaygnlamasna paralel olarak tasavvuf ekol ortaya kt. nsanlarn din bilgileri nefis mcadelesi ve egzersizleri yoluyla edinme eilimleri artt. Bu ekoln taraftarlar szl ve akl incelemelere ilgi duymazlard. Hadis ehli denen bir grup insan da, dinin szel ifadelerini, srf edeb ynden incelemeye tbi tutup baka hibir incelemeye gerek gr-meden bu ifadelerin zahirlerine tam bir ballk eilimini srdrdler. nsanlar arasnda mezheb gruplamalar balar balamaz, tefsir aratrmaclarnn yntemleri de gruptan gruba farkllk gs-
Yazarn nsz ...................................................................................................... 37
terdi. "L ilhe illallah, Muhammed'un resulullah" ifadesinden baka zerinde gr birlii saladklar bir tek husus kalmad. simlerin, sfatlarn, fiillerin, gkler ve iindekilerin, yer ve zerindekilerin, kaza ve kaderin, cebir ve tefvizin (tasarruf zgrlnn), sevap ve azabn, lm ve lmle hair arasndaki ara dnemin (berzah), lmden sonra diriliin, cennet ve cehennemin, ksacas, uzaktan veya yakndan din gerekler ve bilgiler kapsamna giren her eyin ifade ettii anlam zerinde ihtilfa dtler. Bylece ayetlerin anlamlarnn aratrlmas hususunda izlenecek yolu belirlemede gr ayrlklar ba gsterdi. Herkes izledii mezhep ve ynteme drt elle sarld, onun dna kamad. Hadisiler, alanlarn sahabe ve tabine mensup ilk kuak tefsir bilginlerinden gelen rivayetlerle snrlandrdlar. Rivayet elverdii srece konunun peini brakmadlar. Rivayetin durduu yerde de durdular, bir adm teye atmadlar. fadeden ak bir anlam edinemedilerse, aratrma gereini duymadlar. Buna gereke olarak da yce Allah'n u szn ileri srdler: "limde derinleenler ise, 'Biz ona inandk. Tm Rabbimizin katndandr.' derler." (l-i
mrn, 7)
Ama onlar bu tutumlaryla byk bir yanlgya dtler; nk yce Allah kitabnda akla dayal kantlar geersiz klmyor. Byle bir ey nasl dnlebilir ki, oysa bir eyin kant olup olmamas ancak aklla belirlenebilir?! Kur'n- Kerim, aralarnda fahi ihtilflar olan sahabe ve tabinin szleri ve grlerini asl kant olarak ngrmez. Kur'n'da sadece ayetler zerinde etraflca dnme, detayl aratrma yapma tevik edilir. nk herhangi bir ihtilf ancak bu ekilde ortadan kaldrlabilir. Allah Kur'n' bir yol gsterici, bir nur ve her eyin aklaycs klmtr. u hlde bu nasl nurdur ki, kendisinden baka bir nurla aydnlanma gerei duyuyor?! Bakasnn yol gstericiliine muhta olan bir yol gstericiye ne denir?! Her eyin aklaycs konumunda olan bir ey, baka bir ey tarafndan aklanabilir mi?! Kelmclara gelince; deiik mezheb grleri, onlar tefsir konusunda kendi mezheplerine uygun bir tutum iinde hareket etmeye zorlad. Mezheplerinin izin verdii llerde uygun olan almak, uygun olmayan da yorumlamak eklinde bir tutum sergilediler.
zel mezhepler tercih etmenin, zel yntemler ve grler benimsemenin geri plnnda, ilm bak asnn farkll ya da ulusal gelenek ve taassup gibi bir gereke yer alyorsa da, -ki buras bu tr konularla ilgilenmenin yeri deildir- ancak Kur'n'a ilikin bu tr bir aratrma, tefsirden ok, uyarlama niteliine lyktr. nk, bir aratrmacnn bir ayeti incelerken "Kur'n ne diyor?" demesi ile "Bu, ayeti neye gre yorumlayabiliriz?" demesi arasnda byk bir fark vardr. Birincisinde, aratrma ve inceleme esnasnda teoriyle ilgili her eyin unutulup teorik olmayan bir eye dayandrlmas zorunludur. kincisinde ise, meselede nce teorilerin ortaya konup kabul edilmesi, sonra da aratrmann bu erevede yaplmas gerekir. Bilindii gibi, ifade kapsamndaki bu tr bir aratrma, z itibariyle ifadenin anlamna ynelik aratrma olarak deerlendirilmez. Felsefeciler de tpk kelmc mfessirlerin dtkleri byk hataya dtler. Grlerine ters den ayetleri genel anlamda felsefe biliminin eitli alanlarnn tartlmazlarna uyarlama, onlara gre yorumlama yanlgsn tekrarladlar. Genel anlamda felsefe bilimi derken, matematik, doa bilim, teoloji ve uygulamal hikmeti, zellikle de Mea ekoln kastediyorum. Bunlar, fiziktesi gereklere iaret eden ayetleri, gklerin ve yerin yaratlna ilikin ifadeler ieren ayetleri, lm-hair aras ara dnemle ve kyamet gnyle ilgili ayetleri yorumlayp kendi felsef tartlmazlarna uyarladlar. O kadar ki, kll ve cz' feleklerin dzeni, elementlerin tertip ve konumlar, felekler ve elementlerle ilgili hkmler gibi doa bilimin kesin ve kantlanm olmadn ve srf varsaymlara dayandn bildikleri prensipleriyle uyumayan ayetleri bile yorumlamaya, o prensiplere uyarlamaya kalktlar. Mutasavvflar ise, d lem ve d leme ilikin ayetlerden ok, yaratln batnna yneldikleri ve srf i leme ilikin ayetlere ilgi duyduklar iin aratrmalarn salt yoruma dayandrdlar ve ayetlerin szel ifadelerini bir kenara braktlar. Bunun sonucu herkes, ayetleri batn ekilde yorumlamaya, iirsel cmlelerle her ifadeden ilgili ilgisiz birok konuya iaretler karmaya kalkt. yle ki ayetler cmle hesabyla tefsir edildi, kelimelerdeki harfler nuran
Yazarn nsz ...................................................................................................... 39
ve zlman diye ikiye blnd ve bu esasa dayanlacak yorumlar yapld. Kur'n- Kerim'in zel olarak tasavvufulara yol gstermek zere inmedii son derece aktr. Kur'n- Kerim'in muhataplar harflerin gizli srlarna inanan, saylardan anlamlar karan, buradan hareketle baz saylarla tarihsel baz olaylar denk dren kimseler deildir. Kur'n- Kerim'in ierdii bilgiler, yldzlarn srlarna ilikin bilgilerin Yunanca'dan ve baka dillerden Arapa'ya evrilmesinden sonra mneccimlerin ortaya koyduu cmle hesabna dayanmamaktadr. Evet Peygamber efendimizden (s.a.a) ve Ehlibeyt mamlarndan, "Kur'n'n bir zahiri, bir de batn vardr. Batnnn da yedi kat -veya yetmi kat- daha tesi batn vardr..." eklinde rivayetler mevcuttur. Ne var ki, Allah'n salt ve selm zerlerine olsun, onlar batn gz nnde bulundurduklar gibi, zahiri de gz nnde bulundururlard. Te'vile (yoruma) nem verdikleri gibi, tenzile (szel ifadelere) de nem verirlerdi. Ancak burada bir hususu hemen vurgulayalm ki, Kur'-n ayetlerinin szel ifadelerine ters decek bir anlam karmak olarak alglanan "te'vil", Kur'n'n iniinden ve slm'n yaylndan sonra Mslmanlarn diline yerleen terimlerden olup Kur'n- Kerim'de ba-z ayetlerde sz edilen "te'vil" ile hibir ilgisi yoktur ve Kur'n- Ke-rim'deki "te'vil", bir kere anlam ve kavram kategorisine girmektedir. naallah l-i mrn suresinin giri ksmnda geni biimde bu hususa yer vereceiz. Son alarda ise yeni bir tefsir ekol gelimitir. yle ki: slm' benimseyen baz kimseler somut verilere ve deneyime dayanan pozitif bilimlerle, istatistiksel deneyimlere dayanan sosyolojiden etkilenerek, duyular ya da pratii esas alan Avrupal filozoflarn grlerine eilim gstermilerdir. (Onlara gre, hayatta ihtiya duyulan miktarda pratik bir sonucu olmayan hibir kavray bir deer ifade etmez.) te anlaylarnn temeli bu tr yaklamlara dayanan sz konusu tefsirciler diyorlar ki: Din bilgilerin, bilimin onaylad yola ters dmesi imknszdr. nk varlklar leminde asl olan madde ve onun somut belirtileridir. u hlde ar, krs, levh ve kalem gibi dinin varoldukla-
rn haber verdii, buna karn bilimin reddettii olgular bir ekilde yorumlamak gerekir. Kyamet, hesaplama ve hair gibi bilimin deinmedii olgular da madd yasalara gre aklama zorunluluu vardr. lh yasalar sisteminin dayand vahiy, melek, eytan, nbvvet, risalet ve imamet gibi eyler de birtakm ruhsal olgulardr. Ruh ise, madde kkenlidir, maddenin bir tr yansmasdr. Din yasama ise, zel bir toplumsal dehadr ki, salkl ve kalknm bir toplum meydana getirmek iin, birtakm yasamalar ngrr. Bu grn taraftarlar diyorlar ki: Hadis rivayetlerinde birtakm karklar meydana geldii iin, Kur'n'la uyum iinde olanlar hari, bunlara dayanmak doru deildir. Kur'n' da yorumlarken gemi mez-heplere ve grlere dayanmak byk bir yanlgdr. nk szn ettiimiz gr ve mezhepler akl yrtmekle elde edilen bulgulara dayanyorlard. Bugn ise, somut verilere ve deneye dayanan ada bilim, sz konusu yntemin yanlln ortaya koymutur. Dolaysyla, Kur'n- Kerim'i sadece bilimsel verilere gre tefsir etmek bir zorunluluktur. Kendi ifadeleri olan veya ifadelerinin zorunlu yorumu olan bu cmlelerde grld gibi, somut verilere ve deneye dayanan bu yn-temi izlemeleri, onlar yukarda iaret ettiimiz tefsir anlayna srklemitir. Biz, burada onlarn grlerini dayandrdklar bilimsel ve felsef prensipler hakknda konuacak deiliz. Ama unu demeden geemeyeceiz: Onlarn ilk kuak tefsir bilginlerinin yntemleriyle ilgili olarak, "Bu, uyarlamadr; tefsir deil." eklindeki deerlendirmeleri bizzat kendi yntemleri iin de geerlidir. Kur'n'n Kur'n'la tefsiridir, diye kendi yaklamlarn tek gereki tutum olarak iln etseler de. Eer Kur'n ayetlerinin anlamlarn elde etme hususunda herhangi bir eye dayanarak yoruma kalkmyorlarsa, ne diye bilimsel grleri tartlmaz grp tesine geemiyorlar?! Onlar bu tutumlaryla ilk kuak tefsir bilginlerinin bozduunu onarmaktan ok uzaktrlar. Yukarda deindiimiz bu tefsir ekollerinin her biri bir gzlemci titizliiyle incelendii zaman grlecektir ki, bu ekollerin ortak noktalar eksik ve yetersiz olulardr. Bunlarn en byk kusurlar
Yazarn nsz ...................................................................................................... 41
da bilimsel ve felsef aratrmalarn verilerini dardan Kur'n ayetlerinin anlamlarna yklemeleridir. Bu sayede, tefsir uyarlamaya dnt, uyarlama tefsir olarak nitelendirildi; Kur'n'n ierdii birok hakikatler mecaz olarak algland, birok apak ayetler yorumlara tbi tutuldu. Bunun sonucu olarak (aklamalarmzn banda da dolayl olarak iaret ettiimiz gibi) kendisini "lemler iin yol gsterici... aydnlatc nur... ve her eyin aklaycs" olarak nitelendiren Kur'n'a ulamak iin bakasnn yol gstericiliine bavurma gerei dodu. Kur'n'n bakas tarafndan aydnlatlmas lzumu grld. Artk, kendisi her eyin aklaycs olan Kur'n, bakas tarafndan aklanr oldu. Nedir bu bakas?! Nitelii nedir?! Yol gstericilii nasl olacak?! Bir gr ayrl ba gsterdiinde hangi mercie bavurulacak, kime snlacak?! Nitekim gr ayrlklar ba gstermi ve bu ayrlklar korkun boyutlara ulamtr. Niin byle oldu? Hi kukusuz cmle ve ayetlerin anlamlarna ynelik baklarda bir gr ayrl yaanmamtr. (Kelime veya cmle olarak ifadelerin dil ve gelenek asndan anlalmamalar sz konusu deildir.) Kur'n'n dili ak ve anlalr bir Arapa'dr. Bir Arap veya Arap dilinin ifade biimini bilen bir yabanc onu anlamakta glk ekmez. Saylar birka bini bulan Kur'n ayetleri iinde ifadesi kapal olan ve zihni artacak dzeyde anlam girift olan tek bir ayet yoktur. Nasl olabilir ki?! Oysa Kur'n son derece ak ve anlalr bir ifade tarzna sahiptir. Bir ifadenin ak ve anlalr olmasnn art da kapallktan ve giriftlikten uzak olmasdr. yle ki, Kur'n- Kerim'de hkm yrrlkten kaldrlm (neshedilmi) ayetler gibi kimi mteabih (benzeen) ayetler bile anlam olarak son derece aktrlar. Sadece bu anlamlarla kastedilen eyler arasnda bir benzeme sz konusudur. Bunda anlalmayacak bir durum yoktur. Evet, btn bu gr ayrlklar, kelime veya cmlelerin anlamlarnn bilinmemesinden deil, bu anlamlarn uyarlanaca nesnelerin belirlenmesinden kaynaklanmtr. Bunu u ekilde izah etmek mmkndr: Bizim madde lemine olan alkanlmz sonucu, -sylendii gibi- kelimelerin ii-
tilmesi s-rasnda ilk zihnimize gelen, bunlarn iaret ettikleri madd veya maddeyle ilintili anlamlar olmaktadr. nk dnyada yaadmz srece bedenlerimiz ve bedenlerimize bal gcmz madde iinde faaliyet gsterir. Dolaysyla hayat, ilim, kudret, iitme, grme, konuma, irade, rza, gazap ve yaratma gibi szckleri iittiimiz zaman, ilk zihnimize gelen, bunlarn anlamlarnn madd varlklar, madd grntleri olur. Ayn ekilde gk, yeryz, levh, kalem, ar, krs, melek ve iki kanad, eytan ve kabilesi, svarileri ve piyadeleri gibi szler duyduumuzda derhl bunlarn doal rnekleri zihnimizde belirmeye balar. "Allah evreni yaratt. yle yapt. unu bildi. unu istedi veya unu istiyor. unu irade etti veya unu irade ediyor." eklinde baz ifadeler duyduumuz zaman, alageldiimiz zere, fiili zaman kavramyla snrlandrrz. "Bizim katmzda daha fazlas vardr..." (Kaf, 35) "...kendi katmzdan edinirdik." (Enbiy, 17) "...yi kiiler iin Allah katndaki daha hayrldr." (l-i mrn, 198) "...O'na dndrleceksiniz." (Bakara, 28) gibi ifadeleri iittiimizde, katnda olma anlamn meknla snrlandrnz. "Bir yerleim birimini helk etmek istediimiz zaman, o beldenin mark varlklarna emrederiz..." (sr, 16) "...ltufta bulunmak istiyoruz..." (Kasas, 5) "Allah size kolaylk diler..." (Bakara, 185) gibi ifadeleri iittiimiz zaman btn bunlarn bir tr iradeyi ifade ettiklerini dnrz. nk bizdeki iradede durum byledir. Buna benzer meseleleri de bu ekilde deerlendirmek mmkndr. Nerede olursa olsun, kullanlan tm ifadeler karsndaki konumu-muz bundan ibarettir ve bu, bizim doamzdan kaynaklanan hakkmzdr da. nk kelimeleri icat edip kullanmamz gerektiren ey, anlatmaya ve anlamaya ynelik toplumsal ihtiyatr. nsanolu, madde ve uzantlaryla direkt balants bulunan ilerde yeterlilie ulamak iin toplumsalla ilgi duyar. Dolaysyla kelimeleri, kendilerinden baz yararlar umduu veya baz hedefler gtt eyleri gsteren iaretler olarak icat eder. unu unutmamak gerekir ki, dnm ve tekml yolunda ihtiyalarn deimesi orannda ad konulmu madd varlklar dei-
Yazarn nsz ...................................................................................................... 43
ime ve dnme mahkmdurlar. Sz gelimi "Lamba" insanlarn kullandklar bir aydnlatma aracdr. Bunun ilk ekli yleydi: Bir kap iine bir fitil konur, iine bir miktar ya da dkldkten sonra bu fitil karanl aydnlatma amacyla tututurulurdu. Bu ara, srekli geliti ve nihayet bugnk elektrik lambas eklini ald. Lamba ad verilen o ilk aratan bir tek para geride kalmad, fakat "Lamba" kavram hl bu ilevi gren ara iin kullanlyor. lk kullanlan lt ile bugn sz gelimi sca lmek iin kullanlan lt asndan da durum ayndr. lk kez silh olarak kullanlan alet ile bugnk modern silhlar da bu konuya somut bir rnek oluturmaktadr. u hlde, adlandrlan madd varlklar srekli bir deiim yaayarak gemiteki zlerini ve niteliklerini yitirdiler; bununla beraber o ilevi gren alete iaret eden isim yerinde kald. Bunun bir tek izah tarz vardr. O da, isimlendirmede asl maksat, bir eyin ilevidir, amacdr, ekli ve biimi deildir. Buna gre, lme, aydnlatma ve savunma amalar varolduka lt, silh ve lamba isimleri de sz konusu ilevi gren aletlere ad olmaya devam edeceklerdir. Bu yzden u hususa dikkat etmeliyiz ki, bir ismin bir eye tlak olunmasndaki l, o eyin o isimlendirmeden amalanan ilevi gryor olmasdr. Dolaysyla kelimeleri belli biimleri ifade etmek zere donduramayz. Fakat ne var ki, buna bir diyeceimiz olmamakla birlikte gelenekler ve alkanlklar bu noktay alglamamza engel oluturuyor. te Haviye ve Mcessime gibi hadisi ekollerin, tefsirde ayetlerin zahirleri zerinde donuklamalarnn altndaki gereke budur. Gerekte onlar, ayetlerin zahirleri zerinde deil, msdaklarn te-hisi noktasnda gelenek ve alkanln kalplarnda donuklap kalmlar. Hlbuki, ayetlerin iinde yle ayetler var ki, anlamlarn kavrama noktasnda alkanlk ve gelenekleri esas almak, ama sapmasna ve kavram kargaasna yol aar. "...Ona benzer hibir ey yoktur." (r, 11) "Gzler onu grmez, ama o gzleri grr. O latiftir, her eyden haberdardr..." (En'm, 103) "...Allah onlarn nitelendirmelerinden uzaktr." (M'minn, 91) ifadeleri bu hususta birer rnektirler.
Bu yzden insanlar, ayetlerin anlamlarn kavrama hususunda srf geleneksel anlaya ve allagelmi rneklere gre hareket etmemek zorundadrlar. Nitekim, yanl yapmaktan ve bilinmeyen sonular elde etmekten kanmak iin insanlar, bilimsel aratrmalarn verilerine sa-rlma durumunda kalmlardr. Bundan dolay, bir aratrmann Kur'n gereklerinin anlalmas ve yce hedeflerinin belirlenmesi zerinde etkin rol oynamas normaldir. Bunun iki ekilde gerekleme ihtimali vardr: Birincisi; incelediimiz ayetle ilgili olarak ortaya kan bir sorunun zm amacna ynelik olarak bilimsel, felsef veya baka trl bir aratrma yapp gerei buluruz, sonra da ayeti bu aratrmamzn verilerine gre yorumlarz. Bu, teorik aratrmann onaylayaca bir yntemdir. Fakat bilindii zere Kur'n- Kerim bu tarz bir aratrmay onaylamaz. kincisi; Kur'n' Kur'n'la tefsir ederiz. Bizzat Kur'n- Kerim'in tevik ettii, ayetleri detayl biimde inceleme yntemi ile ele almakta olduumuz ayeti, benzeri ayetler yardmyla aklamaya alrz; ayetlerin bildirdii zellikler nda rneklerini tehis eder, tanrz. Nitekim yce Allah, "Biz sana Kitab' her eyin aklaycs olarak indirdik." [Nahl, 89] buyuruyor. Her eyin aklaycs olan Kur'n- Kerim'in kendi kendini aklamamas mantkl deildir. Bir dier ayette de yce Allah yle buyuruyor: "nsanlara yol gsterici, dorunun ve hakk batldan ayrmann apak delillerini kapsayan..." [Bakara, 185] Bir baka ayette de yle buyuruyor: "ve size apak bir nur indirdik." [Nis, 174] Kur'n- Kerim insanlar iin bir yol gsterici, bir aklayc, eri ile doruyu birbirinden ayrt edici, insanlar ilgilendiren her konuda apak bir aydnlatc nur olacak, ama en ok ihtiya duyduklar bir hususta onlara yeterli gelmeyecektir! Byle bir ey mmkn deildir. Bir ayet-i kerimede yce Allah, "Bizim urumuzda cihat edenleri biz, elbette yollarmza iletiriz..." (Ankebt, 69) buyuruyor. Allah'n kitabn anlamak iin aba sarf etmekten daha byk bir cihat var mdr? Ve hangi yol Allah'a ulama hususunda Kur'n'dan daha dorudur?
Yazarn nsz ...................................................................................................... 45
Bu tr ayetler Kur'n- Kerim'de oka yer alr. l-i mrn suresinin ba taraflarnda "Muhkem ve Mteabih" kavramlarna ilikin aratrmamzda bu konuyu geni biimde ele alacaz. Yce Allah, kendisine Kur'n' rettii ve kitabn insanlara retmek zere grevlendirdii Peygamber efendimiz (s.a.a) hakknda yle buyuruyor: "Onu Ruh'ul-Emin senin kalbine indirdi." [uar, 194] "Sana bu zikri (Kur'n') indirdik ki, kendilerine indirileni insan-lara aklayasn..." [Nahl, 44] "...Onlara Allah'n ayetlerini okuyor, onlar arndryor, onlara kitab ve hikmeti retiyor..." [li mrn, 164] Peygamber efendimizin (s.a.a) yakn akrabalar ve Ehlibeyti'ne gelince; hem Ehlisnnet'in, hem de ia'nn zerinde ittifak ettikleri bir hadiste, Peygamber efendimiz (s.a.a) onlarn sekin konumlarna u ekilde iaret etmektedir: "Size iki ey brakyorum, benden sonra onlara sarldnz srece hibir zaman sapmazsnz: Biri Allah'n kitab, dieri de soyum, Ehlibeyt'imdir. Bu ikisi havuz banda bana dnene kadar birbirlerinden ayrlmayacaklardr." Yce Allah, Ehlibeyt'in Kur'n bilgisini ise u ifadelerle doruluyor: "Allah ancak siz Ehlibeyt'ten btn pislikleri gidermek ve sizi tertemiz yapmak istiyor." [Ahzab, 33] Bir dier ayette de yle buyuruyor: "O, elbette erefli bir Kur'n'dr. Korunmu bir kitaptadr. Ona temizlenenlerden bakas dokunamaz." [Vka, 17-79] Tefsirle ilgili ola-rak bize ulaan bilgilere gre Ehlibeyt'in tefsir ve retim yntemi bu ekildeydi. Bu kitapta, hadisler alanndaki aratrmalarmz kapsamnda, imknlarmz lsnde Peygamber efendimizden (s.a.a) ve Ehlibeyt mamlarndan nakledilen hadislere yer vereceiz. Bir aratrmac, hadislerde ayetlerin tefsirinde ak olmayan, tartmal bir akl gre veya bilimsel bir varsayma dayanlan bir tek rnek gremez. Peygamber efendimiz (s.a.a) yle buyurmutur: "Fitneler gecenin zifiri karanl gibi zerinize reklendii zaman, Kur'n'a sarlnz. nk Kur'n efaat eder ve efaati kabul olur. Aleyhte tanklkta bulunur ve tankl onaylanr. Onu kendisine imam edinen kiiyi cennete gtrr. Onu arkasna atan kiiyi de cehenneme srkler. O, en iyi yola ileten bir yol gstericidir, o meseleleri
niha olarak zmleyen bir hkm kitabdr, bir aklamadr, kesin bilgilerin kaynadr. O, hak ieriklidir, aka deildir." "Onun zahiri ve batn vardr. Zahiri hikmet, batn ise ilimdir. Zahiri gzel, batn ise derindir. Onun yldzlar vardr, yldzlarnn zerinde de yldzlar vardr. Acayipleri saymakla bitmez, ilgin eyleri eskimez. Onda hidayet lambalar ve hikmet mealeleri vardr. nsaf ve adaleti tanyanlara iyilii gsterir." "u hlde kii gzn drt asn, bakn netletirsin; bozukluktan, takntlardan kurtulsun. nk tefekkr, alglama yeteneini yitirmemi kalbin hayatdr. Bu sayede, tpk elinde mealesi olan bir kiinin karanlklarn ortasnda yol almas gibi, kurtulu kolayca salanr, korkulu gzetlemeler en aza iner." Hz. Ali (a.s) da Nehc'l-Bela'da Kur'n' u ekilde tanmlar: "Kur'n'n bir ksm bir ksmn destekler, bir ksm bir ksmna tanklk eder."1 te Kur'n muallimlerinin ve yol gstericilerinin (Allah'n salt ve selm zerlerine olsun) izledikleri dosdoru yol ve apak metot budur. leride aklamalarda bulunurken, ayetlerin incelenmesi ile ilgili bu metodun zelliklerini, Allah'n yardmyla, imknlarmz lsnde ortaya koyacaz. Hi kukusuz biz, bu kitabmzda ayetlerin ierdikleri anlamlarn belirlenmesinde srf akl-felsef kanta veya bilimsel varsayma ya da tasavvuf-irfan sezgilere dayanmaktan kandk. Arapa ifade tarznn ya da herkese kabul edilen ilm veya amel bir mukaddimenin yardmc olacak edeb nktelerin dnda ayetlerin edeb ynlerine geni lde yer vermekten kandk. Aratrma yntemimize ilikin bu aklamalarn ardndan u hususlar da vurgulama gereini duyuyoruz: Biz bu kitabmzda ana hatlaryla aadaki konulara detayl biimde deineceiz: 1- Yce Allah'n isimlerine ve hayat, ilim, kudret, iitme, grme ve birlik gibi sfatlarna ilikin bilgiler. Yce Allah'n zatna gelince, ileride grlecei gibi Kur'n- Kerim Allah'n zatnn hibir aklamaya ihtiyac olmadn ortaya koyuyor.
1- [Nehc'l-Belaa, hutbe:133]
Yazarn nsz ...................................................................................................... 47
2- Yce Allah'n yaratma, emir, irade, dileme, doru yola iletme, saptrma, kaza, kader, cebir, tefviz (tasarruf serbestlii), honutluk ve fkelenme gibi deiik fiillerine ilikin bilgiler. 3- Perdeler, levh, kalem, ar, krs, Beyt-i Ma'mur, gk, yer, melekler, eytanlar ve cinler gibi Allah'la insanlar arasndaki vastalara ilikin bilgiler. 4- nsann dnya hayatndan nceki durumuna ilikin bilgiler. 5- nsann dnya hayat ile ilgili bilgiler. nsan trnn tarihi ile bilgiler, kendi nefsiyle ilgili bilgiler, toplumsal prensiplere ilikin bilgiler, nbvvet, risalet, vahiy, ilham, kitap, din ve eriata ilikin bilgiler, anlatlan kssalardan kan sonulara gre peygamberlerin makamlaryla ilgili bilgiler gibi. 6- nsann dnya hayatndan sonraki serveni ile ilgili bilgiler. Berzah (lm-hair aras ara dnem) ve kyamet gibi. 7- nsann ahlk yapsna ilikin bilgiler. Buna bal olarak kulluk yolunda evliyann kat ettii slm, iman, ihsan, tevazu ve ihls gibi makamlara ilikin bilgiler. Ancak fkh biliminin kapsamna girdii iin ahkm ayetleriyle ilgili olarak ayrntl aklamalarda bulunmaktan kandk. Bizim bavurduumuz bu aratrma ve inceleme yntemi sonucu, ayetin zahirinden anlalan anlama ters den bir anlam karma anlamnda olan te'vil anlay ortadan kalkmtr. Kur'n- Kerim'in, baz ayetlerinde ispat ettii te'vile gelince, bunun anlamla balantl olmadn aklamalarmz iinde greceksin. Aklamalardan sonra, hadisler kapsamndaki incelemelerimizle ilgili blmlere yer verdik. Bu blmlerde, imknlarmz lsnde i ve Snn kanallardan Peygamber efendimizden (s.a.a) ve Ehlibeyt mamlarndan (a.s) nakledilen aklamalar sunduk. Sahabe ve tabin kuana mensup mfessirlerden gelen rivayetler ise, eitli kartrmalara maruz kaldklar ve kendi aralarnda eliki arzettikleri iin, bunlar bir Mslman iin kant oluturamazlar. Ehlibeyt mamlarndan gelen hadisleri dikkatle inceleyen bir aratrmac, bu kitapta izlenen bu yeni metodun tefsir alannda Kur'n muallimleri (a.s) tarafndan uygulanan en eski yntem olduunu grecektir.
Bunun ardndan, imknlarmz lsnde ele aldmz meseleyi farkl alanlarla ilgili felsef, bilimsel, tarihsel, toplumsal ve ahlk adan da inceledik. Her incelememizde, aratrmann amacn amayacak ekilde szlerimizi konuyla ilgili genel nermelerle, deerlendirmelerle snrl tuttuk. Allah'tan doruluk ve hidayet diliyoruz. nk en hayrl yardmc ve en iyi yol gsterici O'dur. Allah'n rahmetine muhta: Muhammed Hseyin TABATABA
Yazarn nsz ...................................................................................................... 49
Ftiha Sresi / 1-5 .................................................................................................. 51
1- Rahman ve Rahim olan Allah'n adyla. 2- Hamd, lemlerin Rabbi Allah'a zgdr. 3- O, Rahmandr, Rahimdir. 4- Din (karlk) gnnn sahibidir. 5- Yalnz sana ibadet ederiz ve yalnz senden yardm dileriz.
AYETLERN AIKLAMASI
Yce Allah, "Rahman ve Rahim olan Allah'n adyla" buyurarak sureye balyor. Kimi zaman insanlar bir i yaptklar zaman veya bir ie baladklar zaman, ok sayg duyduklar ya da byk olarak kabul ettikleri bir kiinin adn anarlar, o kiinin adyla hareket ettiklerini be-lirtirler ki, ileri kutlu ve erefli olsun. Bazen de bunu, saydklar byklerini anmak iin bir vesile edinirler. Byle bir ama, belli oranda isim koymada da sz konusudur. Yeni doan bir ocua, yaptklar ve-ya kurduklar rettikleri bir eye, rnein bir eve ya da bir kuruma ad verirken sevdikleri ya da saydklar bir kimsenin adn verirler ki, ad-landrlan nesne varolduka isim kalc olsun, isim varolduka da o is-min ans kalc olsun. Ans hep taze kalsn, srekli hatrlansn diye babasnn adn ocuuna veren kiinin bu davrannn altndaki gereke budur ite. Yce Allah'n bu sz de buna benzer bir amaca yneliktir. Sze O'nun yce ismiyle balanmtr ki, ifadenin ierdii anlam O'nun adyla bilinsin, O'nun adyla balantl olarak zihinlerde yer et-
Ftiha Sresi / 1-5 .................................................................................................. 53
sin. Bu ekilde sze balamann bir dier amac da, kullar sz, fiil ve davranlar hususunda eitmek, onlara her eye O'nun adn anarak balamalar ve O'nun adyla hareket etmeleri ynnde bir edep tarz retmektir. Bylece yaptklar iler, O'nun adyla bilinir, O'nun sfatlaryla tannr, O'nun rzasn elde etmek amacyla yaplr. Bylece yaptklar iler boa gitmez, sonusuz kalmaz. nk, yokluk ve batlln asla kendisine yol bulmad yce Allah'n adyla yaplmtr. Nitekim yce Allah birok yerde bu geree dikkat ekmektedir. O'nun birok sznden u sonular kmaktadr: O'nun yce rzasna ynelik olmayan ey, yok olucudur, botur. Allah insanlarn kendi rzasna dnk olmayan tm amellerinin nne geecek ve onlar yele savrulmu toz duman gibi boa karacaktr. Yaptklarn un ufak edip amellerini geersiz klacaktr. Hibir ey kalc deildir, O'nun yz hari. O'nun rzas iin yaplan, O'nun adna gerekletirilen ey ise kalcdr, yok olmaz. Her olgu, iinde Allah'a pay verildii oranda kalclktan pay alr. Peygamber efendimizden (s.a.a) rivayet edilen ve hem Ehlisnnet, hem de ia tarafndan sahih kabul edilen u hadis de bu gerei dile getirmektedir: "Bir ie Allah'n adyla balanmasa, o iin sonu kesiktir." Hadisin orijinal metninde geen "ebter" ifadesi deyimi, sonu kesik, devam olmayan demektir. Szn de bir tr i olduunu gz nnde bulundurarak rahatlkla, besmelenin bandaki "ba" harfinin mteallak "balyorum" fiilidir, diyebiliriz. Yani, bir tr i olmas itibariyle yce Allah sze besmeley-le balamtr. Bu da szde bir birleyici unsurun bulunmasn, szn birliini kanlmaz klmaktadr. Szn birlii ise, ierdii anlam, tad mesaj ve dile getirilii ile elde edilmek istenen niha amacn birlii ile olur. Kur'n'n btnnden ibaret olan Allah'n sznn nihai amac ise, u ekilde belirlenmitir: "Gerekten size Allah'tan bir nur ve ak bir kitap geldi. Onunla Allah doru yola iletir." (Mide, 15-16) Bunun gibi daha birok ayet vardr ve bu ayetlerde Kitabn indirili gayesi u ekilde ifade ediliyor: Allah'n kitabnn ve szlerinin amac, kullar doru yola iletmektir. u hlde hidayet, "Rahman ve Rahim olan Allah' n adyla" balayan bir cmledir.
Buna gre O, kullarn bavuru mercii olan Allah'tr. O, Rahman-dr; mmini de, kfiri de kapsamna alan genel rahmetine giden yolu, kullarna gsterir. Bu yol, varolular ve hayatlar iin bir hayr kaynadr. O, Rahim'dir; zellikle mmin kullarna zg kld rahmetine giden yolu kullarna aklar. Bu da onlarn ahirette elde edecekleri mutluluktur, Rableriyle buluma zevkidir. Nitekim yce Allah, "Rahmetim her eyi kaplamtr; onu, korunanlara yazacam." (A'rf, 156) Bu aklamada Kur'n- Kerim bir btn olarak gz nnde bulundurulmutur. te yandan yce Allah Kur'n- Kerim'in birok yerinde "sure" kavramndan sz etmitir: "Ona benzer bir sure getiriniz." (Ynus, 38) "yleyse siz de onun benzeri on uydurulmu sure getirin." (Hd, 13) "Bir sure indirildii zaman..." (Tevbe, 86) "Bu, indirdiimiz ve hkmlerini farz kldmz bir suredir." (Nr, 1) Bu ifadelerden anlyoruz ki, yce Allah'n para para ayrp her bir parasna sure adn verdii szleri kendi iinde bir tr birlie ve btnle sahiptir. Bu btnlk, ne bir surenin blmleri, ne de iki ayr sure arasnda sz konusu deildir. Buradan hareketle anlyoruz ki, gdlen ama ve salanan sonular sureden sureye farkllk gsterir. Her bir surenin ak zel bir anlam vurgulamaya, zel bir sonu elde etmeye yneliktir ve bu hedef gereklemedii srece sure bitmez. Dolaysyla her surenin banda yer alan "Besmele" o sureyle gdlen zel hedefe dnktr. u hlde Hamd suresinin bandaki besmele de, surenin hedefine ve sureden karlan anlama dnktr. Bu surede ifade edilen ama ise, kulluk sunmak suretiyle Allah'a hamdetmektir; kulluu en geni boyutlaryla O'na zg klmak, ondan yardm ve hidayet dileyerek onu fiilen vmektir. Bu szleri yce Allah kullar adna dile getiriyor ki, kulluk sunma asndan Allah'n ngrd ve gsterdii tavrlar iinde hareket etsinler. Kulluun ifadesi, kulun yerine getirdii davranlardr; kulluk kas-t tayan eylemlerdir. Rahman ve Rahim olan Allah'n adyla balamak, ite bu amaca yneliktir. Bu durumda anlam yle olur: "Senin adnla sana ynelik kulluumu ifade etmeye balyorum."
Ftiha Sresi / 1-5 .................................................................................................. 55
Bu aklamaya gre de yine Hamd suresinin besmelesindeki "ba" harf-i cerrinin mteallak, "balama" fiilidir. Bununla da karlkl hi-taplama suretiyle kulluk makamndaki itenlik ve samimiyet pekitirilip ihls tamamlanmak isteniyor. "Ba" harf-i cerrinin mteallak "yar-dm isteme"dir de denilebilir. Byle demenin bir sakncas olmamakla birlikte mteallakn "balama" olmas daha uygundur. nk sure "yar-dm isteme"yi aka ieriyor: "Yalnz senden yardm dileriz." "sim" kavramna gelince; bu ifade, ad olduu varl gsteren bir szdr. Ya iaret anlamna gelen "simet" kknden ya da ycelik anlamn ifade eden "smvv" kknden tremitir. Hangi kkten tremi olursa olsun, lgat ve rfte bu kelimenin bir varla iaret ettii ve ad olduu varlktan ayr olmas gerektii bilinmektedir. Yce Allah'n sfatlarndan biri gz nnde bulundurularak zat ifade eden "ism"e gelince; bu, lafzlar kategorisine girmeyen, zatlardan olan bir isimdir. Bu, birinci anlamyla ismin msemmasdr. rnein; (yce Allah'n isimlerinden biri olan) "lim" ismi, msemmasn gsterir. O da ilim sfat itibariyle ele alnan zattr. Bu bakmdan Allah'n sfatlar, zatnn isimleridir. nk bu zatn durumu ancak sfatlarndan biri veya niteliklerinden biri araclyla bilinebilir. Bu kullanmn sebebi udur: nsanlar, "isim" lafznn "msemma-"y gsteren kelime iin kullanldn grdler. Sonra baktlar ki, sfatlar da bir adan zat gsteriyorlar. Onlarn durumu, "isim" diye ad-landrdmz lafzn durumunu andrr. Onlar da aynen "isim" denilen lafzlar gibi d lemdeki zatlara iaret etmektedirler. Bu yzden zatlara iaret eden bu sfatlar da "isim" olarak adlandrdlar. Sonuta, "isim" lafz bir ey olabilecei gibi, ayn bir ey de olabilir, sonucuna varld. Sonra baktlar ki zata dolaysz iaret eden "isim", tahlil sonucu elde edilen ikinci anlamdaki isimdir. Birinci anlamdaki isim ise, ikinci anlamdaki ismin araclyla zata iaret etmektedir. Bu yzden ikinci anlamdakine "isim", birinci anlamdakine ise "ismin ismi" dediler. Ne var ki btn bunlar, akl tahlil sonucunda varlan eylerdir. Bunu lgate uyarlayamayz. Dolaysyla lgat asndan "isim" ilk bata dediimizden ibarettir.
slm'n ilk dnemlerinde, kelmclar arasnda "sim, msemmann ayns mdr yoksa gayrisi midir?" sorusu etrafnda uzun tartmalar meydana gelmitir. Ne var ki, gnmzde bu tr meseleler artk bedihlik dzeyinde akla kavumutur. Dolaysyla, bu konuyla ilgili olarak ne dendiini, ne denileceini uzun uzadya anlatmak, szlerin dorusunu tespit edip onaylamak, yanln bulup rtmek artk gereksiz bir uratr. Ksacas meselenin dnda kalmak en iyisidir. "Allah" lafzna gelince, bunun asl "el-ilh"tr. ok kullanldndan dolay "ilh"n bandaki "hemze" dmtr. "lh" kelimesi, "kul-luk etti" anlamna gelen "eleh'er-recl ye'lehu" kknden gelir. Ya da "hayret etti" anlamna gelen "elih'er-recl" ya da "veleh'er-recl" k-knden gelir. Bu kelime "mef'ul" anlamnda "fial" kipindendir. Tpk "mektup" anlamnda "kitap" gibi. lh olarak nitelendirilmesi; mabut, yani kulluk sunulan olmasndan ya da akllarn zatn kavrama noktasnda akna dmelerinden dolaydr. Grld kadaryla "Allah" kelimesi, ok kullanma sonucu zel isim olmutur. Kur'n'n iniinden nce de bu anlamyla kullanlyordu ve cahiliye Araplar onun ifade ettii anlam biliyorlard. Yce Allah bunu u ekilde ifade etmektedir: "Andolsun, onlara 'Kendilerini kim yaratt?' diye sorsan, elbette 'Allah.' derler." (Zuhruf, 87) "Zanlarnca, 'Bu Allah'a, bu da ortaklarmza.' dediler."
(En'm, 136)
Bu lafzn zel isim olduunun bir kant da, Allah'n tm gzel isimleri ve bu isimlerden kaynaklanan fiillerle nitelendirilmesi, ama bu lafzn hibir isme sfat olmamasdr. Sz gelimi; "Allah Rahmandr, Rahimdir. Allah rahmet etti. Allah bildi. Allah rzklandrd." denir; ama "Allah" lafznn bunlardan birine sfat olduu ya da bu lafzdan, bunlardan birine sfat olacak bir kelimenin tretildii grlmemitir. Her eyin ilh olarak O'nun yce zatnn varl, btn kemal sfatlaryla nitelendirildiini gsterdiinden btn kemal sfatlar "Allah" lafznn iltizam manas olur. Dolaysyla da "Allah lafz, varl zorunlu olan, tm kemal sfatlarn kendinde toplayan zatn ismidir." sz dorudur. Yoksa bu lafz, ok kullanma sonucu zel
Ftiha Sresi / 1-5 .................................................................................................. 57
isime dnm ve "elehe" kknn iaret ettii anlamn dnda baka bir husus bu isimlendirmede etkin olmamtr. Rahman ve Rahim sfatlar ise, "rahmet" kknden gelirler. Bu ni-telikse, bir eyini yitiren veya eksiini giderecek bir eye ihtiya duyan bir insann grlmesi annda insan kalbini etkisi altna alan, heyecan yn ar basan zel bir duygudur. Bu duygu insann iinde uyannca eksii olann eksiini gidermeye, ihtiyacn karlamaya yeltenir. Ancak bu anlam, tahlil sonucunda ihtiyac gidermek amacyla ver-me, bata bulunma anlamna dner. te yce Allah, bu anlamda rahmet sfatyla nitelendirilir. Rahman kelimesi, okluk ifade eden "fe'ln" vezninden mbalaa sygasdr. Rahim ise sfat- mebbehedir ve sreklilik, kalclk ifade eder. Bu adan "Rahman" niteliinin hem mminlere ve hem de kfirlere ynelik bol rahmeti ifade ediyor olduu eklindeki yaklam yerindedir. Bu kavramn ifade ettii rahmet genel niteliklidir. Kavramn bu anlamda kullanldna Kur'n- Kerim'de oka rastlanr: "Rahman ara istiva etmitir." (Th, 5) "De ki: Kim sapklk iinde ise, Rahman ona mhlet versin." (Meryem, 75) Ayn ekilde "rahim" sfatnn, mminlere ynelik srekli nimetlere, deimez ve kalc rahmete iaret ediyor eklindeki yaklam da yerindedir. Nitekim yce Allah'n u szleri bu anlam pekitirir niteliktedir: "Mminlere kar ok merhamet edendir (rahimdir)." (Ahzb, 53) "nk O, onlara kar ok merhametlidir (rahimdir)." (Tevbe, 117) Bu yzden, "Rahman sfat hem kfiri ve hem de mmini genel olarak kapsad hlde, rahim sfat sadece mminlere yneliktir." denilmitir. "Hamd Allah'a zgdr." Denildiine gre "hamd", bir insann zgr iradesiyle sergiledii gzelliklere ynelik vgdr. "Medh=meth" ise, bundan daha kapsamldr. "Hamedtu fulnen ev medehtuhu li-ke-remihi" yani, "Falan ikramndan dolay vdm veya methettim." denir. Ayn ekilde, "Medeht'ul-lu'lue al safaihi" yani, "nciyi saf oluundan dolay methettim" denir de, "Hamadtuhu al safaihi" yani, "Onu saf oluundan dolay vdm" denmez. Hamd kelimesinin bandaki "el" taks cins veya istirak anlamna dnktr. Her iki bakmdan da sonu deimez.
Zira bir yandan yce Allah, "te Rabbiniz Allah budur, her eyin yaratcsdr." (M'min, 62) buyuruyor. Burada her eyin Allah tarafndan yaratldn ifade ediyor. Sonra yle buyuruyor: "O'dur ki, her eyin yaratln gzel yapt." (Secde, 7) Bylece yaratlan her ey iin, O'nun yarat olmas, O'na izafe edilmesi asndan gzellii ispat ediyor. Buna gre, gzellik yaratl ekseninde, yaratl da gzellik ekseninde dnmektedir. O hlde, hibir yaratk yoktur ki O'nun gzelletirmesi ile gzel olmasn ve hibir gzel yoktur ki O'nun yarat olmasn, O'na izafe edilmesin. te yandan yce Allah, bir ayette yle buyuruyor: "O, tek ve kahredici Allah'tr." (Zmer, 4) ve "Btn yzler, O (lmsz) diriye, O (her eyi ayakta tutan) mutlak gce boyun emitir." (Th, 111) buyuruyor. Bylece yce Allah, yarattklarn herhangi bir gcn basksyla yaratmadn, yaptklarn bir zorlaycnn zoruyla yapmadn; tam tersine, yaratt her eyi ilmi ve zgr iradesiyle yarattn bildiriyor. u hlde, varolan her ey, gzeldir ve onun istei sonucu var olmutur. Bu, meselenin fiil yndr. sim asndan meseleye yaklaacak olursak, yce Allah bu hususta yle buyuruyor: "Allah ki, O'ndan baka ilh yoktur. En gzel isimler O-nundur." (Th, 8) Bir dier ayette de yle buyuruyor: "En gzel isimler Allah'ndr. O hlde O'nu onlarla arn ve O'nun isimleri hakknda erilie sapanlar brakn." (A'rf, 180) Buna gre yce Allah hem isimleriyle, hem de fiilleriyle gzeldir ve btn gzellikler O'ndandr. Bylece anlalyor ki, yce Allah hem isimlerinin gzelliinden ve hem de fiillerinin gzelliinden dolay vgye lyktr ve vgye deer bir ey karsnda vgsn ifade eden bir insan gerekte yce Allah' vyordur. nk vgye neden olan gzellik O'ndandr. u hlde vgnn cinsi ve her trl hamd yce Allah'a zgdr. Ayrca ifadelerin akndan ve "Yalnz sana ibadet ederiz." ifadesindeki hitap deiikliinden anlalan o ki, bu sure kullarn diliyle sylenmitir. Yce Allah bu surede, kuluna O'nu vmesini ve bir kulun kulluk makamnda taknmas gereken edep tavrn telkin ediyor. "Hamd Allah'a zgdr." sz bu anlam pekitirir niteliktedir.
Ftiha Sresi / 1-5 .................................................................................................. 59
nk hamdetme bir nitelendirmedir ve yce Allah, baz kullarnn kendisine ynelik nitelendirmelerinden kendisini tenzih etmitir: "Allah onlarn nitelendirmelerinden mnezzehtir. Sadece Allah'n arndrlm kullar hari." (Sfft, 159-160), fade geneldir, bir kaytlandrma sz konusu deildir. Yce Allah'n kitabnda, baz arnm peygamberlerinden baka, herhangi bir kimsenin kendisine ynelik hamdn naklettiine rastlanmaz. Yce Allah Hz. Nuh'a (a.s) hitap ederken yle buyuruyor: "De ki: Bizi zalimler topluluundan kurtaran Allah'a hamdolsun." (M'minn, 28) Yine bir ayette brahim Peygamberin (a.s) diliyle yle buyuruyor: "htiyarlk amda bana smail'i ve shak' ltfeden Allah'a hamdolsun." (brhm, 39) Yce Allah baz yerlerde Peygamber efendimiz Hz. Muhammed'e (s.a.a) yle hitap eder: "De ki: Allah'a hamdolsun." (Neml, 93) Bir ayette de Hz. Davud ve Hz. Sleyman'n diliyle yle buyuruyor: "Dediler ki: Allah'a hamd-olsun." (Neml, 15) Bir de cennet ehlinin O'na ynelik vglerini aktarmtr. nk onlar da gslerdeki kin ve kskanlktan, bo ve gnah szden arndrlmlardr. u ayette olduu gibi: "Dualarnn sonu, 'lemlerin Rabbi olan Allah'a hamdolsun.' szleridir." (Ynus, 10) Bunun dnda her ne kadar yce Allah yaratklarnn byk ounluunun ve hatta tmnn kendisine ynelik vglerini birok ayette dile getirmitir; mesel, "Melekler Rabblerini hamd ile tesbih ederler." (r, 5) veya "Gk grlts O'nu vgyle tesbih eder." (Ra'd, 13) veya "O'nu vgyle tesbih etmeyen hibir ey yoktur." (sr, 44) buyurmutur; ancak ne var ki, yce Allah btn bunlarda kendisine ynelik vglerini tesbih (tenzih etme) ile birlikte zikrediyor. Hatta asl olarak tesbihi naklediyor, bunun yannda da vglerini aktaryor. Bunun nedeni udur: Yce Allah'tan bakas, O'nun fiillerinin gzelliini ve kemalini kuatamaz. Ayn ekilde yce Allah'n fiillerinin gzelliinin kayna olan sfatlarnn ve isimlerinin gzelliini de tam anlamyla O'ndan baka kimse kavrayamaz. Yce Allah yle buyuruyor: "Onlar bilgice O'nu kuatamazlar." (Th, 110) Kullar O'nu neyle nitelendirirlerse, O'nu onunla kuatm olurlar. Bu nitelik onlarn kavraylarnn kapasitesiyle snrlanm, alglaylar orannda belirlenmi olur. Dolaysyla O'nu, dnceleriyle neden olduklar snrlandrma ve deerlendirmeden tenzih etmedik-
leri srece, O'nu bu nitelendirmeden dolay tesbih etmedikleri srece, O'na ynelik vgleri hedefine ulaamaz, doruluk niteliini kazanamaz. Yce Allah yle buyuruyor: "Hi kukusuz Allah bilir, siz ise bilmezsiniz." (Nahl, 74) Onun arndrlm kullarna gelince; onlarn kendisine ynelik vglerini kendi kendini vmesi ve onlarn kendisini nitelendirmelerini de kendi kendisini nitelendirmesi gibi deerlendirmitir. Bu, onlarn Allah'n arndrlm kullar olmalarndan geliyor. Bundan da anlalyor ki, kulluun ngrd edep, bir kulun Rabbini, O'nun kendisini vd gibi vmesini ve bunun tesine gememesini gerektiriyor. Hem Ehlisnnet'in, hem de ia'nn Peygamber efendimizden (s.a.a) rivayet ettikleri hadis de bunu gsteriyor: "Ben senin vglerini sralayamam. Sen, kendini vdn gibisin..." u hlde surenin bandaki "Hamd, Allah'a zgdr." ifadesi, kullua yarar bir edep tavrn edindirme amacna yneliktir. Eer yce Allah, ne ekilde vlmesi gerektiini retmek iin kullar adna bu sz sylememi olsayd, kul kendi kendine bunu syleyemezdi.
"...lemlerin Rabbi... O, Rahmandr, Rahimdir. Din gnnn sahibidir." (Byk bir ounluk "Meliki yevm'id-dn" eklinde okumutur.)
"Rab", sahip bulunduu varlklarn ilerini dzenleyen maliktir. Dolaysyla bu kavram, mlkiyet anlamn da iermektedir. Mlkiyet, iinde bulunduumuz toplumsal koullar erevesinde bir eyin bir kimseye zg olmasnn zel bir trdr. Yani, tasarruf yetkisine sahip olunacak ekilde bir eyin bir kimseye ait olmasdr. Sz gelimi, "Falan ey bizim mlkmzdr." dediimiz zaman, o ey bir ekilde bize zg klnm ve bu sayede onun zerinde tasarrufta bulunma hakkna sahibiz demektir. Eer bu zg klnmlk olmasayd, byle bir tasarruf yetkimiz de olamazd. Toplumsal erevede bu, gereklii bulunmayan szlemeli ve itibar anlamdr. Bu itibar anlam, gereklii olan dier bir anlamdan alnmtr ki, ona da mlkiyet deriz. Bu mlkiyet, vcudumuzdaki organlarn ve glerin bizimle var olmalar eklindeki mlkiyettir. Bizim gzmz, kulamz, elimiz ve ayamz vardr, bunlara malikiz. Bunun anlam udur: Bunlarn varl bizim varlmza baldr ve bunlar bizden bamsz deiller, bizim bamszlmzla bamszdrlar ve biz onlarn zerinde dilediimiz gibi tasarrufta bulunma yetkisine sahibiz. te gerek mlkiyet budur.
Ftiha Sresi / 1-5 .................................................................................................. 61
Yce Allah'a gereklik noktasnda izafe edilebilecek mlkiyet, ger-ek mlkiyettir, szleme ve itibarn ortadan kalkmasyla geersiz olan itibar mlkiyet deildir. Bilindii gibi gerek maliklik, tedbir ve ynetim olgularndan ayr dnlemez. nk bir ey varl asndan baka bir eye muhta ise, varl asndan o eyden bamsz deilse, varlnn sonular asndan da o eyden bamsz olamaz. Yce Allah, her eyin Rabbidir ve Rab, ynetici malik (sahip) demektir. te yce Allah'n rabl ve maliklii bu niteliktedir. "lemn=lemler" kelimesi, "lem"in ouludur. Bir eyin bilinmesine arac olan ey demektir. Kaaleb, htem ve tbe' gibi. Birincisi, bir eye belli bir ekil vermeye yarayan ey; ikincisi, bir eye son vermeye arac olan ey; ncs ise, bir eyin nakedilmesine arac olan ey demektir. Bu kavram, btn varlklar iin kullanld gibi bireylerin ve paralarn bir araya gelmesinden oluan her topluluu, her btnl de ifade eder. Cansz varlklar lemi, bitkiler lemi, hayvanlar lemi ve insanlar lemi gibi. Belli niteliklere sahip bireylerden oluan topluluklar iin de kullanlr. Arap lemi ve Acem lemi gibi. Burada ikinci anlamn daha uygun olduunu dnyoruz. nk "Malik-i yevm'id-dn" ifadesine kadar saylan yce Allah'n gzel isimleri hep bu kavramla balantl olarak dile getiriliyor. Din ise, kyamet gnndeki karlk demektir. Bunun ise sadece insanlar ya da sadece insanlar ve cinleri ilgilendiren bir durum olduunu kabul edersek, "lemler" ifadesiyle insanlar ve cinler leminin, topluluunun kastedildii sonucu ortaya kar. Bu kavramn Kur'n- Kerim'in birok ayetinde belirgin biimde bu anlam ile kullanlm olmas da bizim bu yaklammz pekitirmektedir: ."Seni lemlerin kadnlarna stn kld." (l-i mrn, 42) "lemlere uyarc olsun diye" (Furkan, 1) "Siz, sizden nce lemlerde hi kimsenin yapmad fuhu mu yapyorsunuz?" (A'rf, 80) "Din gnnn sahibidir." Bilindii gibi "malik" kelimesi, "milk" kknden gelir. "Melik" ise, "mlk" kknden gelir ve ulusal dzene egemen olan ve onlar idare eden kimse demektir. Dier bir ifadeyle, onlar zerinde emir ve hkm yetkisine sahip kimse demektir.
Bu ifadenin hem "melik" ve hem de "malik" eklinde okunduuna ilikin aklamalar yaplm, her birini pekitiren kantlar ileri srlmtr. u kadar var ki, saltanatn, egemenliin her iki anlam da yce Allah iin geerlidir. Ancak Arapa'y ve Arap geleneini bilen bir insan "mlk" kavramnn "zaman" olgusuyla balantl olduunu bilir. rnein; "Falan dnemin meliki (kral)" denir, ama "Falan dnemin maliki (sahibi)" denmez. Denirse bile zorlama olduu anlalr. Yce Allah, "melik-i yevm'id-dn" buyurarak, deyimi "gn"e izafe etmitir. Bir ayette de yle buyuruyor: "Bugn mlk kimindir? Bir ve ezici gce sahip Allah'ndr." (M'min, 16)
AYETLERN HADSLER IIINDA AIKLAMASI

el-Uyn ve el-Mean'de "Bismillah" ifadesiyle ilgili olarak mam Rza'nn (a.s) yle buyurduu rivayet edilir: "Yani kendimi Allah'n almetlerinden biriyle almetlendiriyorum ki o da ibadettir." [Uynu Ahbar'r-Rza, c.1, bab:26, h: 19. el-Mean, s.3]
Ben derim ki: Bu anlam, bizim iaret ettiimiz anlamdan elde edilebilecek bir sonutur. Biz demitik ki, besmelenin bandaki "ba" harfi, balama anlamn ifade eder. nk kul, ibadetini Allah'n adyla almetlendirdii zaman, ibadeti izafe ettii nefsini de Allah'n a-lmetlerinden biriyle almetlendirmesi gerekir. et-Tehzib adl eserde mam Sadk'n (a.s), el-Uyn ve Tefsir'ulAyy'de ise mam Rza'nn (a.s) yle buyurduu rivayet edilir: "Besmele, Allah'n ism-i a'zamna gzbebeinin gzakna yaknlndan daha yakndr." [et-Tehzib, c.2, s.289, h: 15. el-Uyn, c.2,
bab:30, h: 11. Tef-sir'ul-Ayy, c.1, s.21, h: 13]
Ben derim ki: leride ism-i a'zamla ilgili aklamamzda bu hadisi anlamna deineceiz. el-Uyn'da Emir'l-Mminin'in (a.s) yle dedii anlatlr: "Besmele Fatiha'dan bir ayettir. Resulullah besmeleyi okur ve onu Fatiha-dan bir ayet sayard. 'Fatiha suresi tekrarlanan yedidir.' derdi." [c.1, s. 235, bab:28, h: 59] Ben derim ki: Bu gr destekleyen benzeri rivayetler Ehlisnnet kanallarnca da aktarlmtr. rnein, Darekutn Ebu Hureyre'den yle rivayet eder: "Resulullah (s.a.a) buyurdu ki: Fatiha suresini okuduunuz zaman, besmeleyi de okuyun. Fatiha
Ftiha Sresi / 1-5 .................................................................................................. 63
Kur'n'n anas ve tekrarlanan yedidir, bismillahirrahmanirrahim de onun bir ayetidir." [Snen-i Darekutn, c.1, s.236, h: 28] el-Hisal adl eserde mam Sadk'n (a.s) yle dedii rivayet edilir: "Ne oluyor unlara? Allah canlarn alascalar, Allah'n kitabnda yer alan en byk ayetlerden birini bilerek terk ettiler ve onu aka okumann bid'at olduunu ileri srdler." mam Bkr'n (a.s) da yle dedii rivayet edilir: "Allah'n kitabndaki en erefli ayeti, yani besmeleyi aldlar. Byk-kk her iin banda besmeleyi sylemek gerekir ki, o i bereketlensin." [Bihar'ul-Envar, c.92, s.238, h: 39] Ben derim ki: Bu anlam dorultusunda Ehlibeyt mamlarndan oka rivayet aktarlmtr. Bunlar da gsteriyor ki, Tevbe suresi hari, her surenin banda yer alan "besmele" o sureden bir ayettir. Ehlisnnet kanallarnca da bu gr pekitiren hadisler rivayet edilmitir. rnein; Sahih-i Mslim'de Enes, Resulullah'n (s.a.a), "Az nce bana bir sure indirildi." dediini ve besmeleyi okuyarak baladn rivayet eder. [c.4, s.112] Ebu Davud'un bildirdiine gre bn-i Abbas (bu hadisin rivayet zinciri sahih kabul edilmitir) yle demitir: "Bismillahirrahmanirra-him inmedike, Peygamber efendimiz (s.a.a) surelerin aralarn (bir rivayete gre sonlarn) bilmezdi."
[Snen-i Ebu Davud, c.1, s.209, h: 788]
Ben derim ki: Bu anlam pekitiren aklamalar, i kanallardan mam Bkr'dan (a.s) rivayet edilmitir. el-Kfi, et-Tevhit, el-Mean ve Tefsir'ul-Ayy'de mam Sadk'n (a.s) yle dedii anlatlr: "Allah her eyin ilhdr, tm yarattklarna kar Rahman'dr ve zellikle mminlere kar da Rahim'dir."
[El-Kfi, c.1, s.114, h: 11. et-Tevhit, s.230, h: 1. el-Mean, s.3, h: 1. Tefsir'ulAyy, c.1, s.22, h: 19-20]
Bir rivayete gre mam Sadk (a.s) yle buyurmutur: "Rahman, genel nitelikli zel isimdir; Rahim ise, zel nitelikli genel isimdir." [Mecma'l-Beyan, c.1, s.21] Ben derim ki: Yukardaki aklamalarda Rahman sfatnn hem mmine ve hem de kfire ynelik genel bir sfat olduuna, Rahim sfatnn da srf mminlere ynelik olduuna iaret etmi-
tik. Rahman'n genel nitelikli zel bir isim oluu ve Rahim'in de zel nitelikli genel bir isim oluu ile de Rahman sfatnn dnya hayatna zg olup hem kfiri ve hem de mmini kapsamas, Rahim sfatnn ise hem dnya hayatn ve hem de ahireti kapsamakla birlikte sadece mmine ynelik olmasn kastediyor olsa gerektir. Dier bir ifadeyle: Rahman sfat, tekvin ba ve ltuflara zgdr ve bu hem kfiri ve hem de mmini kapsyor. Rahim ise, hem tekvin [varolula ilgili] ve hem de terii (yasamayla ilgili) olan kapsar. Bu ise, hidayet ve mutluluk kategorisine girer. O da sadece mmine zgdr. nk sreklilik ve kalclk mminlere zg balar iin geerlidir. nk akbet, Allah'tan korkanlarndr. Kef'l-Gumme adl eserde mam Sadk'm (a.s) yle dedii belirtilir: "Babamn katr kaybolmutu. Eer Allah onu bana geri dndrrse, hi kukusuz onun honut olaca bir eyle ona hamdedeceim, dedi. ok gemeden katr eeriyle ve gemiyle birlikte getirildi. yle bir doruldu, elbiselerini toparlad. Sonra ge ban kaldrarak, 'Allah'a hamdolsun.' dedi ve baka da bir ey sylemedi. Ardndan yle dedi: Geride hibir ey brakmadm, btn hamtlar Allah'a kldm. nk bu ifadenin iine girmeyen hibir hamt yoktur." [c.1, s.118] el-Uyn adl eserde belirtildiine gre, bu ifadenin tefsiri hakknda mam Ali'den (a.s) bir soru sorulmu o da yle cevap vermitir: "Yce Allah kullarna ancak nimetlerinin bir ksmn detaysz biimde bildirmitir. nk bunlarn hepsini ayrntl biimde bilemezler. Bu nimetler saylmayacak ve bilinmeyecek kadar okturlar. yleyse, 'Bize verdii nimetlere karlk Allah'a hamdolsun.' deyin." [c.1, s.220, h: 30] Ben derim ki: mam (a.s) bu szleriyle, yce Allah kullarna kullua yarar edep tavrn gstermek ve onlara retmek amacyla onlar adna hamd dile getiriyor, eklindeki aklamamza iaret ediyor.
FELSEF BR ARATIRMA
Akl kantlar, malln bamszln ve kendisiyle ilgili her hususun illetine dayandn gstermektedir. Mallde olan her kemal gerekte illetinin varlnn bir uzantsdr. Dolaysyla eer
Ftiha Sresi / 1-5 .................................................................................................. 65
gerekte illetinin varlnn bir uzantsdr. Dolaysyla eer varlkta gzelliin bir gereklii varsa, onun kemali ve bamszl varl zorunlu olan yce Allah'a aittir. nk O, btn illetlerin kayna olan tek illettir. Hamd ve vg ise, herhangi bir varln kendi varlyla bir baka varln kemalini gstermesidir. O baka varlk da onun illetinden bakas deildir. Bilindii gibi her kemalin kayna yce Allah'tr. u hlde, her vgnn ve her hamdn gereklii O'na dnktr. yleyse hamd, lemlerin Rabb olan Allah' a mahsustur.
*** "Yalnz sana ibadet ederiz ve yalnz senden yardm dileriz..." Ayetin
orijinalinde geen "na'budu" kelimesinin kk olan "abd" kelimesi, sahip olunan insan veya -anlam soyutlarsak- tm bilinli varlklar anlamnda bir kavramdr. Nitekim yce Allah'n u sznde bu soyutlanm anlamda kullanlmtr: "Gklerde ve yerde bu-lunan herkes Rahman'a kul olarak gelecektir." (Meryem, 93) badet kavram da bu kelimeden tremitir. Yerlerine gre farkl kklerden gelmi veya farkl anlamlarda kullanlmtr da denebilir. Cevher'nin, es-Sihah'ta; "Ubudiyet (kulluk) kavramnn asl boyun emedir." eklideki szne gelince; boyun emenin ubudiyetin gereklerinden olduundan dolay bu sz sylemi olsa gerek. Yoksa, boyun eme anlamna gelen "huzu" kelimesi ancak "lam" harf-i cerri ile geili olabiliyor, ibadet ise, yaps itibariyle geilidir. Ksacas; ibadet, kulun kendini Rabbinin mlk yerine koymas ve yle grmesidir. Bu yzden kulluk byklenmenin kartdr, byle bir duyguyu yok eder; ama irk komann kart deildir. Yani, klenin klelii ve kulun kulluu zerinde birden fazla kiinin ortakl sz ko-nusu olabilir. Nitekim yce Allah yle buyuruyor: "Bana ibadet etmekten byklenenler, aalanarak cehenneme gireceklerdir." (M'-min, 60) Bir dier ayette de yle buyuruyor: "Ve Rabbine ibadete hi kimseyi ortak etmesin." (Kehf, 110) Bu ayete, irk komann mmkn olduu varsaylarak yasaklanyor. Yasaklama ancak mmkn ve g yetirilebilen eyler iin geerlidir. Oysa, Allah'a ibadet etmeye tenezzl etmeyip byklk taslama, byle bir durumu iermiyor.
Kulluk, ancak klelerle onlara sahip olan efendiler arasnda, efendilerin mlkiyeti altndaki hususlarda geerli olan bir iliki biimidir. Klenin varlyla ilgili olup da sahip olmann kapsamna girmeyen hususlar, yani klenin falann olu olmas ve boyunun uzun olmas gi-bi hususlar ise ibadetle, kullukla ilintili deildir. Ne var ki, yce Allah'n kullar zerindeki sahiplii bu tr bir ilikiden farkldr. O'nun sahiplii bakalarnn sahipliine benzemez. O'nun karsnda kulun konumu blnme kabul etmez. Yani O'nun kulun baz ksmlarna sahip olmas, buna karn baz ksmlarna sahip olmamas mmkn deildir. Onun iin, kul zerindeki baz tasarruflarn caiz, bazlarnnsa caiz olmamas sz konusu deildir. Nitekim insanlar arasndaki klelik ilikilerinde klelerin kimi nitelikleri efendilerin mlkiyeti altndadr, kendi isteklerine bal olan fiilleri gibi; baz nitelikleri de bu mlkiyetin kapsamna girmez, doutan gelen zorunlu nitelikleri gibi. Ayn ekilde kleler zerinde baz tasarruflarda bulunmak caizdir, ilerinden yararlanmak gibi; onlarla ilgili baz tasarruflar da caiz deildir, onlar susuz yere ldrmek gibi. Yce Allah kaytsz ve artsz olarak maliktir, mlkiyeti snrszdr. Onun dndakilerse, kaytsz ve artsz olarak mlktrler. Onlarn Allah karsndaki mlklkleri blnme kabul etmez. Burada her iki adan da bir snrlandrma vardr. Maliklik, sahiplik Rabb'e zgdr, kulluksa kula zgdr. te yce Allah'n u sz buna iaret etmektedir: "Yalnz sana ibadet ederiz." Burada meful ne geirilmi ve ibadet kavram da mutlak tutularak hibir kaytla kaytlandrlmamtr. Daha nce de akladmz gibi mlk ancak maliki ile varolabilecei iin, ne malikini perdeler, ne de malikinden perdelenir. Sz gelimi, sen Zeyd'in evine baktnda oraya herhangi bir ev gzyle bakarsan, Zeyd'i gz ard edebilmen mmkndr. Ama eer oraya Zeyd'in mlk gzyle bakarsan, onun sahibi olan Zeyd'i gz ard etmen mm-kn deildir. Ancak Allah'n dndaki varlklar sadece mlk olduklar ve bu ger-eklik onlarn hakikatini oluturduu iin varlklar leminde hibir ey Allah'tan gizlenemez. Varla bakan bir gz yce Allah' grmeden edemez. O her zaman hazrdr. Yce Allah yle buyu-
Ftiha Sresi / 1-5 .................................................................................................. 67
ruyor: "Rabbinin her eye ahit olmas yetmez mi? yi bil ki onlar, Rablerine kavumaktan kuku iindedirler. yi bil ki O, her eyi kuatmtr."(Fussilet, 53-54) Durum bundan ibaret olduuna gre, gerek ibadet, hakk her iki tarafn da hazr bulunduu bir ortamda gerekletirilen ibadettir. Bu, yce Allah asndan, O'na hazr bulunan bir mabut gibi ibadet edilmesiyle olur. "Yalnz sana ibadet ederiz." ifadesindeki nc ahstan ikinci ahsa ynelik hitap deiikliini gerektiren husus da budur. Kul asndan ise, yle olur: badetini, hazr olan bir kulun ibadeti gibi yerine getirir, ibadetinde mabudundan gaflet etmez. Aksi takdirde, ibadeti sadece anlamdan yoksun bir ekle ve ruhsuz bir cesede benzer. Ya da ibadetini bler, hem Rabbiyle ve hem de bakalaryla akta ve gizlide ilgilenir. Tpk hem Allah'a ve hem de putlarna ibadet eden putperestler gibi. Ya da kulluunu gizlice bir bakasna yneltir. eitli amalar iin Allah'a ibadet ediyor grnen kimseler gibi. Byle bir insan Allah'a ibadet eder ama, ilgisi bir bakasna yneliktir. Ya da cennet arzusuyla veya cehennem korkusuyla Allah'a ibadet eder. Btn bunlar, ibadet asndan irktir ve Kur'n- Kerim'de yasaklanmtr. Yce Allah yle buyuruyor: "Dini yalnz kendisine has klarak Allah'a kulluk et." (Zmer, 2) "yi bil ki, halis din yalnz Allah'ndr. O'ndan baka veliler edinenler, 'Biz bunlara, srf bizi Allah'a yaklatrsnlar diye tapyoruz.' derler. phesiz ki Allah, onlar arasnda, ayrla dtkleri eyde hkmn verecektir." (Zmer, 3) Kul iten davrannca ve tm benliini bu ie verince, ancak o zaman ibadet gerek ibadet niteliini kazanr. Bu da szn ettiimiz gibi ibadet annda, mabudundan gaflet etmemekle mmkndr. Bununla da anlalyor ki kul, amelinde Allah'tan bakasyla ilgilenmedii zaman ibadeti eksiksiz olur. Eer bakasyla ilgilenirse, ibadetinde, ilgilendii kimseye Allah'n orta niteliini kazandrm olur. ayet kulun kalbi bir umuda veya bir korkuya takl deilse, yani ibadetinin amac cenneti elde etme veya ateten korunma deilse, o zaman bu ibadet srf Allah rzas iin yerine getirilmi olur. Kii ibadet esnasnda kendisiyle de megul olmamaldr. nk bu duygu, kulluk pozisyonuna ters der. Kulluk, benlii ve byklenmeyi iinde barndrmaz. "ibadet ederiz",
ifadesinin birinci oul ahs kipiyle dile getirilmi olmas da, bu noktaya iaret etme amacna ynelik olabilir. nk bu takdirde kiinin ahs sz konusu deildir. Dolaysyla bencillik ve bamszlk duygusuna kaplmaz, kiisel belirginlikleri, izleri topluluk iinde kaybolup gider. Bu aklamalarn tmnden kan sonu udur: "Yalnz sana ibadet ederiz." szyle ifade edilen kulluk, anlam ve ihls asndan znde bir noksanlk barndrmaz. Ancak; "Yalnz sana ibadet ederiz." derken kul, ibadeti kendine izafe etmi oluyor. Bu da derken varlk, g ve irade bamszl olduu zannn uyandryor. Hlbuki kul, mlktr ve bakasnn mlk olan bir kimse bir eye malik olamaz. Bu yzden bu zannn ortadan kalkmas iin olsa gerek, ardndan hemen, "ve yalnz senden yardm dileriz." buyuruluyor. Yani, biz ibadeti ken-dimize izafe ediyor ve bunu biz yapyoruz diyorsak, ancak senin yardmn olmadan bunu yapamayacamzn da bilincindeyiz. Bu yzden sana ibadet ederken de senden yardm diliyoruz. u hlde, "Yalnz sana ibadet ederiz ve yalnz senden yardm dileriz." sz bir tek anlam vurgulama amacna yneliktir. O da srf Allah'a yneltilmi samim ibadettir. badet ile yardm istemenin ayn ahenk iinde zikrediliinin amacnn da bu noktay vurgulamak olmas mmkndr. Nitekim, "Yalnz sana ibadet ederiz ve yalnz senden yardm dileriz." buyurulmutur, "Yalnz sana ibadet ederiz. Bize yardm et, bizi doru yola ilet." denmemitir. "Bizi doru yola hidayet et." ifadesiyle birlikte surenin aknn ahenksel deiiklie uramasna gelince, inaallah ileride bununla ilgili aklamalarda bulunacaz. "Yalnz sana ibadet ederiz ve yalnz senden yardm dileriz." sznn aklamas esnasnda; nc ahstan ikinci ahsa geilmesinin sebebi, mef'uln ne geirilmesiyle ifade edilen hasrn amac, "ibadet ederiz" ifadesinde, ibadet kavramnn hibir kaytla snrlandrlmam olmasnn nedeni, birinci oul ahs lafznn tercih ediliinin sebebi, birinci cmlenin ardndan ikinci cmlenin getirilii ile verilmek istenen mesaj ve surenin ak iinde bu iki cmlenin ayn ahenk iinde olularnn amac gibi hususlar aklk kazand.
Ftiha Sresi / 1-5 .................................................................................................. 69
Bu ayetle ilgili olarak tefsir bilginleri, baka hususlara da dikkat ekmilerdir. Dileyen bu bilginlerin kitaplarna bavurabilir. Yce Allah kullarndan alacaklardr, O'nun borcunu demek gcmzn stnde bir ykmllktr.
6- Bizi doru yola hidayet et. 7- Kendilerine nimet verdiin, gazaba uramam ve de sapmam kimselerin yoluna.
AYETLERN AIKLAMASI
"Bizi doru yola hidayet et. Kendilerine nimet verdiin... kimselerin yoluna." Hidayet kavramnn anlam, "srat=yol" kelimesini aklar-
ken aklk kazanacaktr. Srat, tark ve sebil, anlam olarak birbirine yakn kavramlardrlar. Yce Allah, srat (yolu) mstakim (doru) olmakla nitelendiriyor. Sonra bunun, Allah'n nimet verdii kimselerin izledii yol olduunu aklyor. u hlde, nitelii bu olan ve kullarn iletilme (hidayet) isteine konu olan yol, ibadetin hedefidir. Yani, kul Rabbinden istiyor ki, kulluu srf bu yolun snrlar iinde kalsn. Bunun aklamas yledir: Yce Allah, kitabnda insan tr iin, daha dorusu tm varlklar iin, kendisine doru yol alrlarken izleyecekleri yolu belirlemitir. Yce Allah bu hususla ilgili olarak yle buyuruyor: "Ey insan, muhakkak sen, Rabbine doru varan bir yol zerinde abalayp durmaktasn, nihayet O'na varacaksn." (nikak, 6) "Dn O'nadr." (Tebun, 3) "Dikkat edin, btn iler sonunda Allah'a dner." (r, 53) Bunun gibi daha birok ayet aka gsteriyor ki tm varlklar, bir yolu kat etmekte ve yce Allah'a doru yol almaktadrlar. Sonra u gerei ortaya koymutur: Tek bir zellie sahip tek bir yol sz konusu deildir. Yol, ikiye ayrlmaktadr. Nitekim yce Allah yle buyuruyor: "Ey dem oullar! Ben size, 'eytana tapmayn, o sizin apak dmannzdr. Bana tapn, doru yol budur.' diye? bir-dirmedim mi" (Ysn, 60-61)
Ftiha Sresi / 6-7 .................................................................................................. 71
u hlde, bir doru yol var, bir de onun tesinde baka bir yol. Bir ayette yle buyuruluyor: "Ben pek yaknm. Bana dua ettii zaman, dua edenin duasna cevap veririm. yleyse, onlar da benim arma cevap versinler ve bana iman etsinler. Umulur ki doru yolu bulmu olurlar." (Bakara, 186) Bir dier ayette de yle buyuruluyor: "Bana dua edin, duanz kabul edeyim. Bana kulluk etmekten byklenenler, aalanarak cehenneme gireceklerdir." (M'min, 60) Bylece yce Allah, kendisinin kullarna yakn olduunu ve kendisine en yakn yolun kendisine ynelik ibadet ve dua yolu olduunu aklamtr. Sonra inanmayanlar nitelendirirken de yle buyurmutur: "Onlar uzak bir yerden arlyorlar." (Fussilet, 44) Burada, inanmayanlarn izledikleri yolun hedefe ok uzak olduu belirtilmitir. Bununla anlalyor ki, Allah'a giden iki yol vardr: Biri yakn; ki bu, mminlerin yoludur. Dieri de uzak; ki bu da bakalarnn yoludur. Bu, bir yol ayrldr. Bir baka yol ayrl daha var ki, yce Allah u ayette ona iaret etmektedir: "Bizim ayetlerimizi yalanlayan ve onlara inanmaya tenezzl etmeyenlere, gn kaplar almayacaktr." (A'rf, 40) Hi kukusuz, yolcularn yrdkleri bir yol olmasayd, kap bir anlam ifade etmezdi. u hlde, aadan yukarya doru giden bir yol vardr. Yce Allah, bir baka ayette de yle buyuruyor: "Kimin stne gazabm inerse, artk o dmtr." (Th, 81) fadenin orijinalinde geen "heva" fiili, aa doru dmek anlamn ifade eder. u hlde, bir de aaya doru yuvarlanrken de izlenen bir yol vardr. Sonra yce Allah yle buyuruyor: "Kim kfr imanla deiirse, artk dmdz yoldan sapm olur." (Bakara, 108) Burada yce Allah "saptmtr" diyerek doru yoldan ayrlmay irk olarak nitelendirmitir. Bu durumda, insanlar tuttuklar yol itibariyle grup hlinde deerlendirilmektedir: a) Yukarya doru yol alanlar. Bunlar, Allah'n ayetlerine inanan, ona kulluk sunmada byklenmeyen kimselerdir. b) Aa doru yol alanlar. Bunlar, Allah'n gazabna uram kimselerdir.
c) Yoldan sapm olanlar. Bunlar akndrlar, nereye gideceklerini bilmezler, sapktrlar. "Kendilerine nimet verdiin, gazaba uramam ve de sapmam kimselerin yoluna." ifadesinin bu snflandrmaya ynelik bir iaret ierdiini sylemek mmkndr. Doru yol, kesinlikle dier iki yol deildir. Bununla gazaba uramlarn ve sapmlarn yollarn kastediyorum. u hlde doru yol, sz edilen ilk yoldur. Yani byklk taslamayan mminlerin yoludur. Ancak yce Allah bir ayette yle buyuruyor: "Allah inananlar ve kendilerine ilim verilenleri derecelerle ykseltir." (Mcdele, 11) Bu da gsteriyor ki, mminlerin yolu da kendi iinde derecelere ayrlmaktadr. Bunun izah yledir: Her sapklk irktir, bunun tersi de dorudur. Yce Allah'n u sz bu gerei dile getirmektedir: "Kim kfr imanla deiirse, artk dmdz yoldan sapm olur." (Bakara, 108) Yce Allah'n u sz de bu anlam pekitirir niteliktedir: "...'eytana tapmayn, o sizin apak dmannzdr. Bana tapn, doru yol budur.' Nitekim o, sizden birok nesilleri saptrd." (Ysn, 60-62) Kur'n- Kerim irki zulm, zulm de irk olarak nitelendirir. Kyamet koptuktan sonra her i sonuca balannca, eytann itirafn bize aktaran ayet-i kerime de bu anlam destekler mahiyettedir: "Ben, nceden beni Allah'a ortak komanz da tanmamtm zaten. Dorusu zalimler iin ac bir azap vardr." (brhm,
22)
Ayn ekilde u ayet-i kerimede olduu gibi zulm de sapklk olarak nitelendirilir: "nananlar ve imanlarn zulmle kartrmayanlar, ite gven onlarndr ve doru yolu bulanlar da onlardr." (En'm, 82) Bu anlam, doru yolu bulma ve sapklk veya sapkl izleyen azaptan gvende olmann zulmn bertaraf edilmesi ve imann zulmle kartrlmamasna balanmasndan alglamak mmkndr. Ksacas sapklk, irk ve zulmn konumu birdir. Bunlar birbirlerinin vazgeilmezleri, birbirlerinin pekitiricileridirler. te, "Bunlarn her biri dierini tanmlar veya her biri ayn zamanda dieri demektir." derken bunu kastediyoruz. Ancak unu da vurgulamak gerekir ki bu, anlam aamasnda deil, msdak aamasnda byledir. Bunu bildikten sonra kesin olarak anlarsn ki, sapklarn yolundan ayr bir yol olan "doru yol"da kesinlikle irk ve zulm sz
Ftiha Sresi / 6-7 .................................................................................................. 73
konusu olmad gibi, yine ayn kesinlikte sapma da sz konusu olmaz. Kalplerin derinliklerinde bir kfr veya yce Allah'n honut olmad bir dnce barnmaz. Bedenin organlaryla bir gnah fiili veya itaatte bir kusur ilenmez. te teori ve pratik olarak gerek tevhit budur. Bu ikisinin arasnda bir nc yol yoktur. Haktan sonra, sapklktan baka ne var ki? Yce Allah'n u sz de bu aklamay pekitirir niteliktedir: "nananlar ve imanlarn bir zulmle kartrmayanlar, ite gven onlarndr ve doru yolu bulanlar da onlardr." (En'm, 82) Bu ayette, doru yolun gvenli olduu vurgulanyor, tam hidayet vaat ediliyor. nk burada ism-i fail [muhtedn=doru yolu bulanlar] ifadesi kullanlm ve ism-i failin gelecee dellet ettiini sylyorlar. Dikkat edilsin! Kukusuz, bu da doru yolun niteliklerinden biridir. Daha sonra yce Allah, doru yolun sahipleri olan bu kendilerine nimet verilen kimseleri yle tanmlyor: "Kim Allah'a ve Resul'e itaat ederse, ite onlar Allah'n kendilerine nimet verdii peygamberler, sddkler (gerekler, dosdoru kullar), (amellere olan) ehitler ve sa-lihlerle birlikte olur ve onlar ne de gzel arkadatr!" (Nis, 69) Yce Allah bu ayette sz edilen iman ve itaati, bu ayetten nce yle tanmlamtr: "Hayr, Rabbine andolsun ki, aralarnda kan anlamazlklar hususunda seni hakem klp, sonra da verdiin hkm, ilerinde hibir sknt duymakszn tam anlamyla kabullenmedike inanm olmazlar. Eer biz, kendinizi ldrn yahut yurtlarnzdan kn, diye bunu onlara farz etmi olsaydk, ilerinden pek az mstesna, bunu yapmazlard. Hlbuki kendilerine verilen d yerine getirselerdi, onlar iin hem daha hayrl, hem de (imanlarn) daha pekitirici olurdu." (Nis, 65-66) Burada yce Allah onlar sz, davran, i ve d grnm olarak kulluk asndan salam ve noksansz olarak nitelendiriyor. Bu adan hibir hususu bu genellemenin dnda tutmuyor. Bununla beraber, bu son ayette niteliklerine iaret edilen mminleri, kendilerine nimet verilmi olanlarn izleyicileri ve ballar olarak tantyor ve onlarn safndan aadaki bir safta yer aldklarn belirtiyor. Bunu "birlikte olur" tabiri ile "onlar ne de gzel arkadatr!" ifadesinde anlyoruz. nk ayn derecede olmalar sz konusu olsayd,
"onlar, u kimselerle birlikte olur." deil de, "onlar, u kimselerdendir." buyurulmas gerekirdi. Yce Allah'n u sz de bu ayetin bir benzeridir: "Allah'a ve Resulne inananlar, Rableri yannda onlar, sddkler ve ehitlerdir. Onlarn mkfatlar ve nurlar vardr." (Hadd, 19) Bu ayette mminlerin ahiret gnnde ehitlere ve dorulara ilhk edilecekleri dile getiriliyor. "Rableri yannda" ve "Onlarn mkfatlar" szleri bu sonucu ngryor. u hlde, doru yolun sahipleri, kalpleri ve amelleri sapklktan, irkten ve zulmden arnm mminlerden daha stn bir konuma ve daha yksek bir dereceye sahiptirler. Bu ayetler zerinde dnld zaman, zorunlu olarak, durumlar ve konumlar bundan ibaret olan mminlerde de bir eksiklik olduu anlalyor. Eer bu eksiklii gider-mi olsalard, onlar da kendilerine nimet verilen kimselerden olurlard. Yani onlarla arkadalk etme derecesinden, onlardan olma derecesine ykselmi olurlard. Belki de bu ayrcalklarnn sebebi, Allah hakkndaki derin marifetleri, ileri bilgileridir. Nitekim yce Allah bir ayette yle buyuruyor: "Allah, inananlar ve kendilerine ilim verilenleri derecelerle ykseltir." (Mcdele, 11) u hlde doru yolun sahipleri, kendilerine kmil iman nimetinden daha stn bir nimet verilen kimselerdir. Bu da doru yolun niteliklerinden biridir. Yce Allah "yol" anlamna gelen "srat" ve "sebil" kelimelerini Kur'n- Kerim'de defalarca kullanmtr. Fakat bir tek "srat- mstakm"den fazlasn kendisine izafe etmemitir. Ama "sebil" olarak kendisine giden birok yolun bulunduunu vurgulamtr: "Ama bizim urumuzda cihat edenleri biz, elbette yollarmza (sebillerimize) iletiriz." (Ankebt, 69) Ayn ekilde, u ayet-i kerimeden baka da "srat- mstakm"i yaratklarndan hi kimseye izafe etmemitir: "Kendilerine nimet verdiin... kimselerin yoluna (sratna)." Fakat "sebil" anlamnda yol kavramn kendisinden bakasna da izafe ederek kullanmtr: "De ki: te benim yolum (sebilim) budur: Allah'a basiretle davet ederim." (Ysuf, 108) "Bana ynelen kimsenin yolu (sebili)." (Lokmn, 15) "Mminlerin yolu" (Nis, 115)
Bununla da anlalyor ki "sebil", "srat- mstakm"den farkldr ve izleyicilerin, kulluk sunanlarn saysna ve okluuna gre
Ftiha Sresi / 6-7 .................................................................................................. 75
farkllk gsterir, deiir, ok olur. Fakat "srat- mstakm" tek ve deimezdir. Yce Allah'n u sz buna iaret etmektedir: "Gerekten size Allah'tan bir nur ve ak bir kitap gelmitir. Allah onunla, rzasna uyanlar esenlik yollarna (sebil) iletir, onlar kendi ilmiyle karanlklardan aydnla karr ve dosdoru yola (srat- mstakme) iletir." (Mide, 15-16) "Sebil" birden fazla olarak nitelendirilirken, "srat" bir tek olarak nitelendirilmitir. Bu durumda srat- mstakm ya sebillerin tmnden ibarettir ya da sebillerin birlemesi ve srat- mstakmle aynlamas sonucu oluan ana yoldur. Ayn ekilde yce Allah yle buyuruyor: "Onlarn ou, Allah'a ortak komadan inanmazlar." (Ysuf, 106) Bununla da anlalyor ki, irk (ki bir sapklktr) imanla birlikte bulunabilir. te bu "sebil"dir. Dolaysyla "sebil"in irk ile bir araya gelebilecei anlalyor. Fakat "srat- mstakm" sapklkla bir araya gelmez. Nitekim, "ve de sapmam kimselerin" buyurulmutur. Bu ayetler zerinde kapsaml bir ekilde dnld zaman, bu "sebil"lerin her birinin "srat- mstakm"in aksine, kimi noksanlklar ve kimi ayrcalklarla bir arada olabilecekleri anlalmaktadr. Yine anlalmaktadr ki, bu sebillerden her biri srat- mstakm olmakla birlikte dierinden ayrdr. Srat- mstakm de bu sebillerin her biriyle birletii gibi, her birinin muhalifiyle de birlemektedir. Byle bir sonuca, sunduumuz ayetlerden varmak mmkn olduu gibi, dier baz ayetler de bu anlam pekitirir niteliktedir. rnein: "Bana ibadet edin; doru yol (srat- mstakm) budur." (Ysn, 61) "De ki: Rabbim, beni doru yola (srat- mstakme) iletti. Dosdoru dine, Allah' bir bilen brahim'in dinine." (En'm, 161) Bu ayetlerde, hem ibadet, hem de din, "srat- mstakm" olarak nitelendirilmitir. Bu ikisi ise, btn "sebil"lerin ortak zellikleridir. Buna gre, Allah'n sebillerine oranla "srat- mstakm" bedendeki ruh gibidir. Nitekim bedenin hayat boyunca geirdii deiik evre-ler vardr. Beden her evrede ncekinden farkldr. Bebeklik, ocukluk, delikanllk, genlik, yetikinlik, yallk ve ihtiyarlk gibi. Fakat her evrede ruh ayn ruhtur, bedenden ayrlmaz bir btndr. Yine bedenin eitli hlleri olabilir ki, ruhun isteklerine
ve gereklerine ters debilir. Ama ruh yle deildir. Bu, Allah'n deimez ftratdr ki, insanlar onun zerine yaratmtr. Bununla birlikte beden ruhtur, yani insandr. Ayn ekilde, yce Allah'a giden "sebil" de "srat- mstakm"dir. Ancak mminlerin sebili, tvbe edenlerin sebili, Peygamberi izleyenlerin sebili vs. gibi oaltabileceimiz Allah'n sebillerine dardan bir afet veya noksanlk musallat olabilir. Fakat bunlar kesinlikle "srat- mstakm"e bulaamazlar. Nitekim bir "sebil" olan imana, irk ve sa-pkln karabileceini grdn. Ne var ki, bunlarn hibiri "srat- mstakm"in bnyesinde barnamaz. u hlde arl, bulaml, yaknl ve uzakl asndan sebilin dereceleri vardr ve bunlarn tm srat- mstakm zerindedir ya da bizzat onun kendisidir. Yce Allah hak ve batla rnek verirken bu gerei aklamtr. Kastettiim, hepsi de "srat- mstakm"den olmakla birlikte Allah'a giden "sebil"lerin fakllk gsterebilecekleridir. Yce Allah buyuruyor ki: "Gkten bir su indirdi de dereler kendi lsnce o su ile alayp akt. Sel ste kan kp yklenip gtrd. Ss yahut eya yapmak iin atete yakp erittikleri madenlerde de bunun gibi bir kpk vardr. Allah, hak ile batl byle bir benzetme ile anlatr. Kpk yok olup gider. nsanlara yararl olan ise yeryznde kalr. te Allah, byle meseller verir." (Ra'd, 17) Burada yce Allah, bilgi ve olgunluk edinmede kalplerin ve kavrama yeteneklerinin farkl kapasitelere sahip olmakla beraber, her birinin tek bir semav rzka dayandn, oradan beslendiini vurguluyor. Bu rnekle ilgili yeterli aklamaya Ra'd suresinde yer vereceiz. Ksacas, bu da srat- mstakmin, yani doru yolun niteliklerinden bir dieridir. Doru yolun (srat- mstakm) nitelikleri zerinde dndn zaman, onun Allah'a giden tm yollara, tm sebillere egemen olduunu grrsn. yle ki, bir yol srat- mstakm gereinden barndrd oranda Allah'a ulatrr. Oysa srat- mstakm kaytsz ve artsz olarak mutlak ekilde Allah'a ulatrr. Bu yzden yce Allah onu "srat- mstakm" olarak nitelendirmitir. "Srat", ak yol demektir. Bu kelime, "yutmak" anlamna gelen "serete" fiilinden tremitir. Sanki bu yol, yryenlerini yutuyor
Ftiha Sresi / 6-7 .................................................................................................. 77
da, kendisinden ayrlmalarna, midesinden kmalarna izin vermiyor gibi. "Mstakm" ise, ayann zerine dikilip kendine ve kendisiyle ilgili eylere egemen olmak isteyen kimsedir. inin idaresini ele alan kimse gibi. Sonu itibariyle "mstakm", durumu ve konumu deimeyen, demektir. Buna gre, "srat- mstakm", izleyicisini amacna ve maksadna ulatrmaktan geri kalmayan hedefe ulatrc yoldur. Nitekim yce Allah yle buyuruyor: "te Allah'a inanp O'na smsk tutunanlar, kendi katndan bir rahmetin ve ltfun iine alacak ve onlar kendisine (varan) doru bir yola iletecektir." (Nis, 175) Yani bu hidayet deimeyecek ve bylece srp gidecektir. Bir ayette de yle buyuruyor: "Allah kimi hidayet etmek isterse, onun gsn slm'a aar. Kimi de saptrmak isterse, onun gsn, ge kyormu gibi dar ve tkank yapar. Allah, inanmayanlarn stne ite byle pislik kertir. te Rabbinin doru yolu budur." (En'm, 125-126) Yani, onun deimeyen ve hedefe ulatrmaktan geri durmayan yolu budur. Bir ayette de yle buyuruyor: "Allah dedi ki: te bu, benim stlendiim dosdoru yoldur. phesiz, sana uyan saptmlarn dnda, senin benim kullarm zerinde zorlayc hibir gcn yoktur." (Hicr, 41-42) Yani bu, benim deimez yolumdur, yrrlkten kaldrlmaz yasamdr. Bir bakma bu ifade, yce Allah'n u szne arm yapmaktadr: "Allah'n kanununda bir deime bulamazsn. Allah'n kanununda bir sapma bulamazsn." (Ftr, 43) "Srat- mstakm" kavramnn anlamna ilikin olarak yaptmz aklamalardan u hususlar belirginlik kazanyor: 1- slm, iman, ibadet, ihls ve tevazu gibi Allah'a giden yollar (sebiller), gerein kayna olan "srat- mstakm"e yaknlklar orannda kmillik ve eksiklik, pahallk ve ucuzluk bakmndan birbirlerinden farkldrlar. Bunlarn kartlar olan kfr, irk, inatlk, azgnlk ve gnahkrlk iin de ayn durum sz konusudur. Nitekim yce Allah yle buyuruyor: "Her birinin yaptklarndan tr dereceleri vardr. Allah, onlara yaptklarnn karln verir; asla kendilerine hakszlk edilmez." (Ahkaf, 19) Akllarn yce Allah'tan algladklar ilh bilgilerin durumu da tpk buna benzemektedir. Yeteneklerin farkll orannda bu bilgi-
ler farkllk arzeder, kapasitelerin eitlilii orannda eitli alglama biimleri ortaya kar. Yce Allah'n verdii u rnek de bunu vurgulamaktadr: "Gkten bir su indirdi de dereler kendi lsnce o su ile alayp akt..." (Ra'd, 17) 2- Srat- mstakm, btn yollara egemen olduu gibi, srat- ms-takmin izleyicileri de yledir. Yce Allah onlar bu yolda yerleik ve kalc klarak onlarn ilerini zerine alm ve onlar da kullarnn doru yola iletilmesinde yetkili klmtr. "Onlar ne de gzel arkadatr!" (Nis, 69) "Sizin veliniz ancak Allah, O'nun Resul ve namaz klan ve rk hlinde zekt veren mminlerdir." (Mide, 55) derken, yce Allah bunu kastetmitir. Bu son ayetin mminlerin emiri Hz. Ali (a.s) hakknda indii mtevatir hadislerle sabittir. O, bu mmet iinde bu kapy aan ilk kiidir. Yeri gelince bu ayetle ilgili olarak geni aklamalarda bulunacaz. 3- Yola hidayet etmenin anlam, yolun anlamnn belirginlemesiyle belirginleir. es-Sihah adl szlkte belirtildiine gre "hidayet", "gstermek, dellet" demektir. Yine ayn szlkte belirtildiine gre, bu fiil Hicazllarn lehesinde iki mef'ul birden etkilemektedir. Dier lehelerde bu fiilin ikinci mef'ul da etkilemesi iin "il" harf-i cerrine bavurulur. Bize gre de doru olan gr budur. Ancak bir gre gre de "hidayet" kknden treyen fiil, "il" harf-i cerri olmakszn ikinci mef'ul etkilediinde "hedefe ulatrma" anlamn ifade eder. Ama "il" harf-i cerriyle geili klnd zaman "yol gsterme" anlamn ifade eder. Buna rnek olarak da u ayet-i kerime gsterilir: "Sen, sevdiini hidayet edemezsin, fakat Allah dilediini hidayet eder." (Kasas, 56) "Yol gsterme" anlamnda "hidayet" Resulullah (s.a.a) iin sabit olduuna gre burada nefyedilen "hidayet", "hedefe ulatrma" anlamndaki "hidayet"tir. Nitekim u ayetlerde, birinci anlamda "hidayet" Allah'a, ikinci anlamda "hidayet" ise Peygambere izafe edilmitir: "Ve onlar dosdoru yola iletirdik." (Nis, 68) "Ve phesiz ki sen, doru yola gtryorsun." (r, 52) u hlde "hedefe ulatrma" anlamndaki "hidayet" kknden treyen fiil, ikinci mef'ul dorudan etkiler, "yol gsterme" anlamndaki "hidayet" kknden treyen fiil ise, "il" harf-i cerriyle geililik kazanr.
Ftiha Sresi / 6-7 .................................................................................................. 79
Ne var ki, bu gre kant olarak gsterilen ayette bizim szmz vardr. yle ki, ayette nefyedilen hidayet, hidayetin gerekliidir ki bu, yalnzca Allah'n elindedir. Yoksa bu gerekliin baz dereceleri kesinlikle Peygamber iin sabittir. Dier bir ifadeyle; nefyedilen, hidayetin cinsi deil, kemal derecesidir. Ayrca bu aklama, Firavun hanedan arasnda yer alan bir mminin szlerini ieren ayetin iaret ettii anlamla eliki arzetmektedir: "Ey kavmim! Bana uyun, sizi doru yola gtreyim." (M'min, 38) nk bu ayette "hidayet" kknden treyen fiil, "il" harf-i cerri olmakszn mef'ul etkiledii hlde "yol gsterme" anlamn ifade etmektedir. Buna gre bizce "il" harf-i cerri ile kullanlp kullanlmamasna gre "hidayet" kknden treyen fiilin anlamnda bir deilik meydana gelmez. Bu fiilin "il" harf-i cerri olmakszn ikinci mef'ul etkilemesinin "dahalt'ud-dre=eve girdim" cmlesindeki kurala bal olmas da mmkndr. Ksacas hidayet; iaret etmek, yolu gstermek suretiyle hedefi gstermektir. Bu da bir eit "hedefe ulatrmak" demektir. Allah'n dzeni, sebepler dzeni olduuna gre, bunun gereklemesi iin yce Allah bir sebep oluturur. Bu sebep hedefin belirginlemesini ve sonuta kulun bu hedefe ulamasn salar. Yce Alah bu dzene u ekilde iaret etmektedir: "Allah kimi hidayet etmek isterse, onun gsn slm'a aar." (En'm, 125) u ayet-i kerime de buna bir rnektir: "Sonra derileri ve kalpleri Allah'n zikrine (meylederek) yumuar. te bu, Allah'n hidayetidir; dilediini bununla doru yola iletir." (Zmer, 23) fadenin orijinalinde geen "telnu=yumaar" fiilinin "il" harf-i cerriyle geili klnmasnn sebebi, eilim ve gven gibi bir anlam iermesini salamaktr. Kalbin yumuamas, yce Allah'n kalpte, Allah'n zikrini alglamasn, ona ynelmesini ve onunla gven bulmasn salayacak bir netlik meydana getirmesidir. Allah'n yollar (sebilleri) farkl olduu gibi, yol-larnn farkll orannda hidayeti de farkllk gsterir. u hlde her yolun karlnda ona zg bir hidayet vardr. Yce Allah'n u sz bizim vurguladmz bu yol ve yol gstericilik farkllna iaret ediyor: "Bizim urumuzda cihat edenleri,
biz elbette yollarmza iletiriz. Hi phe yok, Allah mutlaka iyilerle beraberdir." (Ankebt, 69) Nitekim kulun Allah yolunda cihat etmesi ile Allah uruna cihat etmesi arasnda fark vardr. Birinci ama iin cihat eden kii, yolun gvenliinin salanmasn ve yoldaki engellerin bertaraf edilmesini istemektedir. kinci ama iin cihat eden kii ise, sadece Allah'n rzasn elde etmek istiyor. Bunun sonucunda yce Allah onu zel yeteneklerine ve kapasitesine uygun bir yola iletir. Sonra ilettii bu yolun ardndan onu bir dier yola iletir ve nihayet onu kendine yakn, zel biri klar. 4- "Srat- mstakm" farkl derece ve mertebeleri bulunan Allah yollarnn (sebillerinin) tmn kapsadna gre, yce Allah'n insan srat- mstakimde olduu hlde yine srat- mstakme hidayet etmesi olas ve dorudur. Yani Allah, insan srat- mstakimden yine srat- mstakime hidayet edebilir, iletebilir. yle ki, onu nce yollarndan (sebillerinden) birine hidayet eder, iletir; sonra ona ynelik hidayetini artrr ve onu bir st yola (sebile) iletir. Nitekim yce Allah'n hidayete erdirdii kullar adna dile getirdii "bizi doru yola hidayet et." ifadesi, bu tr bir istek iermektedir. Bu aklamayla, "Fiilen hidayete ermi bir kimsenin hidayet istemesi, elde edilen bir eyi elde etmeye ynelik bir istektir ve bu muhaldir." veya "Kulun srat- mstakmde yrmesinden sonra srat- mstakmde yrme isteini dile getirmesi, elde edilmi olan elde et-me isteidir ki, bu tr bir istekte bulunmak anlamszdr." eklindeki soru ve eletirilerin cevab da verilmi oldu. Ayn ekilde, "Bizim eriatmz btn ynleriyle eski milletlere indirilen eriatlardan daha geni ve noksanszdr. u hlde, yce Allah'tan bizi onlardan nimet verdikleri kullarnn yoluna iletmesini istemek ne anlam ifade eder?" eklindeki eletiri de geersizdir. nk bir eriatn bir dier eriattan daha geni ve noksansz olmas ayr, bir eriata bal olan bir kimsenin dier bir eriata bal olan bir kimseden daha kusursuz, daha olgun olmas da ayr bir meseledir. Sz gelimi; Hz. Muhammed'e (s.a.a) indirilen eriata (en mkemmel ve en geni kapsaml eriat olmasna ramen) inanan normal bir mmin, eriatlar eski ve gekin olmasna ramen Hz. Nuh'tan ve Hz. brahim'den (selm zerlerine olsun) daha kusur-
Ftiha Sresi / 6-7 .................................................................................................. 81
suz ve daha olgun olamaz. nk eriatlarn ve bu eriatlara gre amel etmenin hkm, bu eriatlar zmseyip onu karakter hline getirmekten doan velyet makamnn hkmnden farkldr. u hlde, eski eriatlara bal olup da irkten ar, katksz tevhit makamna ulam bir insan, en kusursuz ve en geni kapsaml eriat olan Hz. Muhammed'in (s.a.a) eriatna gre amel etmekle beraber tevhit makamn kazanmayan, bilgiye dayal hayat, ruhuna egemen olmayan, ilh hidayetin ve Rabban yol gstericiliin nuru kalbine yerlemeyen bir insandan daha kusursuzdur, ondan stndr. Dolaysyla kusursuz eriatn ehlinden olmakla beraber makam daha aada olan bir insan, daha aa bir eriatn ehlinden olan bir insann ulat yksek makama ulamay Allah'tan isteyebilir. En ilgin olan da, baz tefsir bilginlerinin sz konusu kukuyu bertaraf etmek amacyla yaptklar aklamadr. yle ki: Allah'n dini birdir, o da slm'dr. Tevhit, peygamberlik ve ahiret gibi temel bilgiler ve bunlarn ayrntlar olan genel bilgiler tm eriatlar asndan birdir. Bu eriatn nceki eriatlara kar tek ayrcal, hayatn tm meselelerine ilikin ayrnt niteliindeki hkmlerin bu eriatta daha geni ve daha kapsaml tutulmu olmasdr. Bu eriat kullarn karlarnn korunmasna dierlerine oranla daha fazla zen gsteriyor. Ayrca bu eriatn temeli, hikmet, t ve gzel diyalog gibi kantlama yollarna dayanr. Ne var ki, din bir de olsa, btn eriatlardaki temel bilgiler ayn da olsa, onlar bizden nce Rablerinin yoluna girdiler. Bu hususta bize gre nceliklidirler. Bu yzden yce Allah onlarn durumlarn gz nnde bulundurmamz, onlarn tutumlarndan olumlu dersler karmamz emretmitir. Ben derim ki: Bu aklama dayanak olarak tefsir biliminin zorunlu grd temellerden farkl bir anlayn rndr. Bu anlaya gre, temel bilgilerin hakikatleri gerekte birdirler ve aralarnda derece ve dzey farkll sz konusu deildir. Batn ve manev dereceler de yle. Buna gre sekin bir peygamberle en basit bir mmin, varlk ve d lemde gereklii olan olgunluk asndan ayn dzeydedir. Aralarndaki stnlkse, gerek olgunlua dayanmayan yasama-
nn ngrd makamlar asndan sz konusudur. Tpk bir kral ile onun tebaas olan halk arasndaki makamsal stnlk gibi. Byle bir stnlk szlemeli ve atamayla belirlenmi makamlar itibariyledir ve insann varlyla bir ilgisi yoktur. Bu temelin de dayand bir dier temel sz konusudur. Buna gre, asl olan maddedir ve madde tesi, bir deer ifade etmez. Madde tesi, kant olan bir istisna ile sadece yce Allah'a zgdr. Biroklar bu byk yanlgya dmlerdir. Bunun iki nedeni vardr: Ya madd bilimlere dayanarak somut verilerle yetinmek ya da Kur'n tefsirine ilikin genel anlayla yetinerek ayetler zerinde etraflca dnmemek. Bu meseleyle ilgili olarak sylenecek ok ey vardr. naallah ileride yeri geldike bilimsel aratrmalara ilikin blmlerde daha geni aklamalarda bulunacaz. 5- "Srat- mstakm"in sahiplerinin bakalarndan farkl olan taraflar ve yollarnn bakalarnn yollarna olan stnl bilgiden ileri gelir, amelden deil. Onlar, Rablerinin makamna ilikin olarak bakalarnn yoksun olduu bilgiye sahiptirler. Nitekim yukardaki aklamalarda, srat- mstakm ehli dndakilerin sebillerinde de tam ve noksansz amelin gerekleebileceini vurguladk. u hlde srat- ms-takm ehlinin tek ayrcalklar bilgidir. Ancak, nedir bu bilgi? Ve nasl bir eydir? naallah, "Gkten bir su indirdi de dereler kendi lsnce o su ile alayp akt." (Ra'd, 17) ayetini ele alrken bu konuda ayrntl bilgi vereceiz. Yce Allah'n u sz de bu anlam artrmaktadr: "Allah sizden inananlar ve kendilerine ilim verilenleri derecelerle ykseltir." (Mcdele, 11) u ayet de bu anlam pekitirir niteliktedir: "Gzel sz ona kar, iyi amel onu ykseltir." (Ftr, 10) Buna gre yce Allah'n katna kan, gzel szdr. Yani, inan ve ilimdir. Salih amelin fonksiyonu ise, gzel sz ykseltmek, Allah katna kmasnda ona yardmc olmaktr. Sz konusu ayeti ele alrken, konuya ilikin geni bilgiye yer vereceiz.
Ftiha Sresi / 6-7 .................................................................................................. 83

el-Kfi'de "ibadet" kavramnn anlam ile ilgili olarak mam Sadk'n (a.s) yle dedii rivayet edilir: " tr ibadet ekli vardr: Baz insanlar korktuklar iin Allah'a ibadet ederler. Bu, klelerin ibadetidir. Bazlar sevp kazanmak amacyla Allah'a ibadet ederler. Bu, cretlilerin ibadetidir. Bazlar da sevdikleri iin Allah'a ibadet ederler. Bu da, zgrlerin ibadetidir ve bu, en stn ibadet eklidir." [c.2, s.84, h: 5, badet bab] Nehc'l-Bela'da yle bir ifade yer alr: "Bir ksm insanlar, bir beklentiyle Allah'a ibadet ederler. Bu, tccarlarn ibadetidir. Bazlar korkudan dolay Allah'a ibadet ederler. Bu, klelerin ibadetidir. Bazlar ise, sadece krlerini ifade etmek iin Allah'a ibadet ederler. Bu da zgr insanlarn ibadetidir." [Feyz'l-slm,
s.1192, h: 229]
el-lel, el-Mecalis ve el-Hisal adl eserlerde mam Sadk'n (a.s) yle buyurduu anlatlr: "nsanlarn Allah'a ynelik kulluklar gerekeye dayanr: Bir ksm insanlar, sevap beklentisiyle O'na ibadet ederler. Bu, ihtirasllarn ibadetidir ve bu hrstr, tamahtr. Bazlar da cehennem ateinden korktuklar iin O'na kulluk sunarlar. Bu ise, klelerin ibadetidir ve bu ibadet ekli korku niteliklidir. Ama ben O'nu sevdiim iin O'na ibadet ediyorum. te bu, erefli ve saygn insanlarn ibadetidir. nk yce Allah yle buyuruyor: 'Ve onlar o gn korkudan emin kalrlar.' [Neml, 89] Bir dier ayette de yle buyuruyor: 'De ki: Eer siz Allah' seviyorsanz bana uyun ki, Allah da sizi sevsin.' [l-i mrn, 31] Kim Allah' severse, Allah da onu sever ve Allah'n sevdii kimse de gvenli kimselerden olur. te bu, sakl ve koruma altnda bulunan bir makamdr, ona arnmlardan bakas ulaamaz." [lel'-erayi, c.1, s.12, h: Ben derim ki: Daha nce yaptmz aklamalardan, bu rivayetlerin ierdikleri anlamlar aklk kazanm oldu. mamlarn (selm olsun onlara) zgr insanlarn ibadetini bir keresinde sevgi, bir keresinde de kr olarak nitelendirmeleri, her ikisinin de sonuta ayn anlam ifade etmesinden dolaydr. nk kr, insann, kendisine nimet olarak verilen eyi yerli yerine koymasdr. badetin kr ise, zat hasebiyle onu hak eden yce Allah'a yne8. el-Hisal, s.188]
lik olmasdr. Yani yce Allah'a Allah olduu iin, yani btn gzellik ve ululuk (cemal ve cell) niteliklerini zatnda toplad iin ibadet edilir. O, zat itibariyle gzeldir ve bu yzden zat itibariyle sevilendir. nk sevgi gzellie ilgi duymann, ekicilie kaplmann ifadesidir. Bu yzden; "O, zt itibariyle mabttur. O, mabuttur; nk gzeldir, sevilendir. O, mabuttur; nk nimet verendir, ibadet edilerek kr yerine getirilendir." derken, btn bu szlerimiz bir tek anlam ifade etmi olurlar. Ehlisnnet kanalyla mam Sadk'n (a.s), "Yalnz sana ibadet ederiz..." ifadesiyle ilgili olarak yle dedii rivayet edilir: "Yani senden, senin dnda bir ey istemiyoruz. Karlk ve bedel beklentisiyle sana ibadet etmiyoruz. Senin makamna ilikin bilgiden yoksun olan cahiller gibi kulluk sunmuyoruz." Ben derim ki: Bu rivayet, yukarda "ibadetin, ibadet annda hazr bulunmay ve samimiyeti gerektirdiini, bununsa karlk beklentisine ters dtn" ifade ettiimiz aklamamza ynelik bir iaret ieriyor. Tuhaf'ul-Ukl adl eserde mam Sadk'n (a.s) yle dedii anlatlr: "drak ile deil, sfat ile ibadet ettiini ileri sren kii, gaip olan (hazr bulunmayan) bir eye ynelmi olur. Sfata ve mevsufa birlikte ibadet ettiini ileri sren kii tevhit inancna ters dm olur. nk sfat mevsuftan ayr bir eydir. Mevsufu sfata izafe ettiini ileri sren kii, by kltm olur. Allah' O'nun anna yarar ekilde tanmlayamadlar..." [s.242, Necef Basks] "Bizi doru yola hidayet et." ifadesiyle ilgili olarak el-Mean adl eserde mam Sadk'n (a.s) yle dedii rivayet edilir: "Yani, bizi senin sevgine ulatracak, senin cennetine kavuturacak, kendi heva ve hevesimize uyup da bozulmamza ya da kendi grlerimize gre hareket edip de helk olmamza engel olacak yolda sebatl olmaya ilet." [s.33, h: 4] Yine bu ayetle ilgili olarak el-Mean adl eserde mam Ali'nin (a.s) yle dedii rivayet edilir: "Yani, gemi gnlerimizde bize bahettiin kolaylatrc desteini srdr ki, mrmzn gelecekteki ksmnda da ayn ekilde sana itaat edelim." [s.33, h: 4] Ben derim ki: Bu iki rivayet, hidayete ermi kiinin hidayet istemesi ile ilgili olarak, elde olan bir eyin elde edilmesini isteme-
Ftiha Sresi / 6-7 .................................................................................................. 85
nin lzm geldii eklindeki kukuya verilebilecek cevabn iki farkl ynn ifade ediyor. Birinci rivayet, hidayetin derecelerinin farkllna; ikincisi ise, bunlarn anlamsal birliine iaret ediyor. el-Mean adl eserde mam Ali'nin (a.s) yle dedii rivayet edilir: "srat- mstakm dnyada arla kamayan, kusur ve ihmalkrlktan uzak olup dmdz devam eden, ahirette ise mminleri cennete gtren yoldur." [s.33, h: 4] Yine ayn eserde mam Ali'nin (a.s), "Kendilerine nimet verdiklerinin yoluna" ifadesiyle ilgili olarak yle buyurduu rivayet edilir: "Yani, bizi dinine ve itaatine muvaffak olma nimeti verdiin kimselerin yoluna ilet, mal ve salk nimeti verdiin kimselerin yoluna deil. nk mal ve salk nimeti verdiklerin kfir ve fask da olabilirler. Yce Allah nimet verdii kimseler hakknda yle buyuruyor: Kim Allah'a ve Resul'e itaat ederse, ite onlar Allah'n kendilerine nimet verdii peygamberler, sddkler, ehitler ve salihlerle birlikte olur ve onlar ne gzel arkadatr!" [Nis, 69] [s.36, h: 9] el-Uyn'da mam Rza'nn (a.s), atalar kanalyla Hz. Ali'nin (a.s) yle buyurduunu aktard belirtilir: "Resulullah'n (s.a.a) yle dediini duydum: Allah diyor ki: Fatiha suresini kendimle kulum arasnda paylatrdm. Fatiha'nn yars benim ve yars da kulumundur. Kulumun istedii kendisine verilecektir. Kul, 'Bismillahirrahmanirra-him' dedii zaman, yce Allah, 'Kulum benim adm anarak balad. Bu yzden onun ilerini eksiksiz olarak sonulandrmam, durumunu bereketlendirmem gerekli oldu.' der. Kul, 'Hamd, lemlerin Rabbi Allah'a zgdr.' dedii zaman, yce Allah, 'Kulum beni vd, elindeki nimetlerin benim katmdan olduunu ve kendisine ynelen bellarn benim ltfumla savldn bildi. Siz ahit olun ki, ben dnya nimetlerine ek olarak, ona ahiret nimetlerini de vereceim ve dnya musibetlerini bandan savdm gibi, ahiret musibetlerini de bandan savacam.' der. Kul, 'Rahmandr, Rahimdir.' dedii zaman, yce Allah, 'Kulum benim Rahman ve Rahim olduuma tanklk etti. Siz ahit olun ki, ben rahmetimden onun payna den ksm genileteceim, ona ynelik balarm arttracam.' der. Kul, 'Din (karlk) gnnn sahibidir.' dedii zaman, yce Allah, 'Nasl ki o, benim 'din (karlk) gnnn sahibi' olduumu itiraf etti, siz ahit olun ki, ben de he-
sap gn onun hesabn kolaylatracam, onun iyiliklerini kabul edeceim, iledii ktlkleri sileceim.' der. Kul, 'Yalnz sana ibadet ede-riz' dedii zaman, yce Allah, 'Kulum doru syledi, sadece bana ibadet ediyor, siz ahit olun ki, bu ibadetine karlk ona yle bir sevap vereceim ki, bana ynelik ibadetinde ona ters den herkes, ona gpta edecektir.' der. Kul, 'Ve yalnz senden yardm dileriz.' dedii zaman, yce Allah, 'Kulum benden yardm istedi ve bana snd. Siz ahit olun ki, iinde ona yardm edeceim, dara dt zamanlarda imdadna yetieceim, felketlere urad zaman elinden tutacam.' der. Kul, 'Bizi doru yola hidayet et.' diye surenin sonuna kadar okuduu zaman, yce Allah, 'te bu, kulumun hakkdr, onun istedii verilecektir. Kulumun duasn kabul ettim ve onun arzuladklarn verdim. Korktuu eyden gvene kavuturdum.' der." [s.234, bab:28, h: 59] Ben derim ki: Buna yakn bir aklamay, Saduk el-lel adl eserinde mam Rza'dan (a.s) rivayet eder. [c.2, s.315, h: 1] Grld gibi bu rivayet, namazda okunan Fatiha suresini, defalarca vurguladmz tarzda aklamaktadr. yle ki: Yce Allah bu sureyi kullar adna dile getiriyor. Bu sure kulluk makamnn ve Allah'a ynelik vg ve ibadetin ifadesidir. u hlde, bu sure ibadet iin indirilmi bir suredir ve bu hususta Kur'n- Kerim'de ona benzer bir baka sure yoktur. Bunu derken vurgulamak istediim noktalar unlardr: 1- Bu sure batan sona kadar, yce Allah tarafndan dile getirilen kullarn szlerinden ibarettir. Kullar, kendilerini kulluk makamna koyup O'nun Rablk makamna yneldikleri zaman bu szleri ifade etsinler diye. 2- Bu sure iki ksmdr; bir ksm Allah'a, bir ksm da kula aittir. 3- Bu sure Kur'n'n ierdii bilgileri ksaca ve zet olarak kapsamaktadr. nk Kur'n- Kerim'in temel bilgiler ve bunlara bina edilen ahlk, hukuk, ibadet, insanlar aras ilikiler, siyaset, toplumsal ilikiler, vaat ve tehditler, kssa ve ibret tablolar ile ilgili akllara durgunluk veren kapsamll, btnyle tevhide, peygamberlie, ahirete ve bunlarn ayrntl aklamasna, kullarn dnya ve ahiretleri iin elverili olan yola iletilmesine dnktr.
Ftiha Sresi / 6-7 .................................................................................................. 87
Grld gibi bu sure, sz konusu gerekleri z, ama derin anlaml ifadelerle iermektedir. Dilersen yce Allah'n Mslmanlarn namazlarnda okumalarn emrettii bu surenin gzelliini, Hristiyanlarn namazlarnda okuduk-lar ve Matta ncili'nde yer alan u szlerle karlatrabilirsin: "Ey gkteki babamz, ismin kutsansn, egemenliin gereklesin, gklerde olduu gibi yerde de senin iraden yrrlkte olsun. Bizim azmz ekmeimizdir, bugn bize ver. Nasl ki biz, bize kar su ileyenleri balyoruz, sen de bizim gnahmz bala, bizi denemeye tbi tutma, bizi ktlklerden koru. Amin!" [Matta
ncili: Bap: 6 : 9-13]
Semav olduu ve kulluk tavrn ierdii iddia edilen u szler zerinde biraz durduumuzda karmza u sonular kyor. Birincisi: Babalar (h, bununla yce Allah' kastediyorlar) gklerdedir! Sonra, babann hakknda adnn kutsanmas, egemenliinin gereklemesi ve gklerde olduu gibi iradesinin yerde de yrrle girmesi iin dua ediliyor. Fakat daha ok siyasal partilerin sloganlarna benzeyen bu duay kim kabul edecektir?! Ardndan yce Allah'tan bugnn ekmei ve balamann karl balama isteniyor, bir hakk grmezlikten gelme, bir dier hakk grmezlikten gelmenin karl olarak ngrlyor. Eer Allah onlara byle bir hak vermezse, onlarn ne gibi bir haklar olabilir ki?! Ayrca burada, kendilerini snamamas ve ktlklerden kurtarmas isteniyor. Bu ise, gereklemesi mmkn olmayan bir istektir. nk dnya imtihan yurdudur, eksikliklerin giderilecei yerdir. Bu karlatrmay yaptktan sonra Batl bilginlerden baz oryantalistlerin1 ve onlara uyan baz szde Mslman bilginlerin u szlerine amadan edemeyeceksin: "Temel bilgiler konusunda slm'n dier dinlere herhangi bir stnl yoktur. nk Allah'tan gelen btn eriatlar tevhide ve nefsi gzel ahlk ve salih amel ile arndrmaya aryorlar. Dinler arasndaki tek stnlk toplumsal meyvelerinin kklemesinden ileri gelir." (!!)
1- Piskopos Gustaw Lebon, "slm Medeniyet Tarihi"
HADSLER IIINDA "SIRAT-I MSTAKM"N AIKLAMASI

Men La Yahzuruh'ul-Fakih'te ve Tefsir-ul-Ayy'de mam Sadk-n (a.s), "Srat- mstakm, Emir'l-Mminin Ali'dir (a.s)." dedii rivayet edilir. [Tefsir'ul-Ayy, c.1, s.24, h: 25] el-Mean'de mam Sadk'n (a.s) yle dedii rivayet edilir: "Bu (srat- mstakm), Allah' bilmeye giden yoldur. Bu yolun iki yn vardr; biri dnyada, biri de ahirette. Dnyadaki yol, itaat edilmesi zorunlu olan imamdr. mam tanyan ve onun rehberliinde yol alan bir kimse ahiretteki yoldan, yani cehennem zerinde kurulan kprden geer. Onu dnya hayatnda tanmayan kimsenin de, ahirette aya kayar ve cehenneme yuvarlanr." [s.32, h: 1] Yine el-Mean adl eserde mam Seccad'n (a.s) yle dedii rivayet edilir: "Allah ile hcceti arasnda bir hicap, hccetini Allah'tan al koyacak bir perde yoktur. Biz Allah'n kaplaryz. Biz doru yoluz. Biz Allah'n bilgisinin mahalleriyiz, O'nun vahyinin tercmanlaryz, birliinin temel rknleriyiz ve srlarnn sakl bulunduu heybeleriz." [s.35, h: 5] bn-i ehraub Vek b. Cerrah'dan, o da Sevr'den, o da Sdd'den, o da Esbat ve Mcahid'den, o da bn-i Abbas'tan, "Bizi doru yola hidayet et." ifadesiyle ilgili olarak yle rivayet eder: "Ey kullar topluluu, yle deyin: Bizi Muhammed (s.a.a) ve Ehlibeyti'nin (a.s) sevgisine ilet." [el-Menakb, c.3, s.73] Ben derim ki: Bu anlam pekitiren birok rivayet vardr. Bu tr rivayetler, ayetin anlamn deil, msdakn, somut rneini belirlemeyle ilgilidir. Bu Ehlibeyt mamlarnn dilinde "cery" (genel bir mef-humu, somut msdaklarna, rneklerine tatbik etmek) kavram ile ifade edilmitir. rnein, Tefsir-ul-Ayy'de Fuzayl b. Yesar'n yle dedii rivayet edilir: "mam Muhammed Bkr'dan (a.s) 'Kur'n- Kerim'de bulunan her ayetin bir zahiri, bir de batn vardr. Kur'n'daki tm harflerin bir snr vardr, her snrn da bir k noktas vardr.' eklindeki rivayette yer alan 'zahir ve batn' kavramlarnn ne anlama geldiini sordum, bana u cevab verdi: Ayetin zahiri, vahyedilen orijinal metnidir; batn ise, bu metnin te'vilidir. Bu te'villerin bir ksm gemitir, bir ksm da henz gereklememitir. Ayetler
Ftiha Sresi / 6-7 .................................................................................................. 89
gne ve ay gibi akp giderler, te'villerinden birinin zaman gelince, gerekleir..." [c.1, s.11, h: 5] Bu anlam destekler mahiyette birok rivayet vardr. Bu, Ehlibeyt mamlarnn izledikleri bir yntemdir. Onlar, Kur'n- Kerim'de yer alan bir ayeti, o hususta inmemi olsa bile, tatbik edilebilecek bir somut rnee tatbik ederlerdi. Bu yntemi, akl da desteklemektedir. nk Kur'n lemlere yol gsterici olarak inmitir. nsanlara gerekli olan inanc, zorunlu olan ahlk ve yerine getirilmesi kanlmaz olan ameli retir. Kur'n'n ortaya koyduu teorik bilgiler, gerei ifade ederler ve sadece bir zamana ve bir duruma zg klnarak deerlendirilemezler. Kur'n'n dile getirdii stn nitelikler veya aalk huylar ya da pratik bir duruma ilikin hkmler, sadece bir fertle veya bir dnemle snrlandrlamazlar. nk Kur'n'n ngrd yasal sistem, tm zamanlar kuatc evrensel niteliktedir. Ayetlerin iniiyle balantl olgulara (bir kii veya bir olayla ilgili olarak bir veya birka ayetin iniini ardndan getiren durum veya olay) gelince; bir hkm belli bir olayla snrlandrmak, olayn ortadan kalk-masyla hkmn yrrlkten kalktna ya da ahsn lmyle birlikte ona ilikin hkmn de geersiz olduuna inanmak doru bir tutum deildir. nk aklama geneldir ve ardndaki gereke de mutlaktr. Dolaysyla mmin fertlerden bazlar hakknda inen vglerin ve bakalar hakknda inen yergilerin gerekesi, onlarn sahip bulunduklar niteliklerdir. Byle nitelikler daha sonra baka insanlar iin de sz konusu olabilecei hlde, bu yergi ve vgleri indikleri dnemlerdeki kiilere zg klmak tutarl bir davran deildir. Kur'n- Kerim bu noktaya da dikkat ekmektedir: "Allah onunla, rzasna uyanlar esenlik yollarna iletir." (Mide, 16) "O, yle bir kitaptr ki, ne nnden, ne de ardndan ona batl gelmez." (Fussilet, 41-42) "O zikri biz indirdik ve onun koruyucusu da elbette biziz."
(Hicr, 9)
Kur'n ayetlerinin Ehlibeyt mamlarna (a.s) ya da dmanlarna tatbiki ile ilgili "cery" rivayetlerinin says yzleri bulmaktadr. Bu ksa deiniden sonra hadisler ndaki incelemelerimizde, bu tr rivayetlere yer vermeyeceiz. nk bu tr rivayetler amacm-
zn dnda kalr. Fakat meseleyi dorudan ilgilendiren bir husus varsa ona da deineceiz.
Bakara Sresi / 1-5 ................................................................................................. 91
Bakara Sresi / 1-5 ................................................................................................. 93
Rahman ve Rahim olan Allah'n adyla 1- Elif, Lm, Mm. 2- Bu, o kitaptr ki kendisinde hi phe yoktur; muttakiler (ktlklerden korunanlar) iin yol gstericidir. 3- Onlar, gaybe iman ederler, namaz klarlar ve kendilerine verdiiniz rzktan infak ederler. 4- Sana indirilene ve senden nce indirilenlere iman ederler; ahirete de kesin inanrlar. 5- Onlar, Rablerinden bir hidayet zeredirler ve kurtulua erenler, ite onlardr.
AYETLERN AIKLAMASI
Bu sure belli aralklarla ve dnem dnem indii iin bir hedef zerinde younlamaz. Ancak surenin geneli asndan belirgin bir hedefin olduunu syleyebiliriz. Bu hedef dorultusunda Allah'a ynelik kulluun bir gerei olarak kulun Allah'n indirdii ve peygamberleri araclyla duyurduu her eye inanmas, vahiyler ve peygamberler arasnda bir ayrm gzetmemesi vurgulanmakta, buna bal olarak da kfirler ve mnafklar azarlanmakta, Allah'n dininde ayrmclk icat ettikleri ve peygamberler arasnda ayrm gzettikleri iin Ehlikitab'a mensup topluluklar knanmaktadr. Bu
Bakara Sresi / 1-5 ................................................................................................. 95
husus iyice vurgulandktan sonra da birtakm pratie dnk hkmlerin aklanmasna geiliyor. Kble deiiklii, hac, miras ve oru hkmleri gibi. "Elif, Lm, Mm." Baz surelerin giriinde yer alan bu tr birbirinden kopuk harflerle ilgili aklamalar inaallah r suresinin giri ksmnda yapacaz. Ayrca Kur'n'n yol gstericiliine ve kitap olarak nitelendiriliine de etraflca deineceiz. "Muttakiler iin yol gstericidir. Onlar gaybe inanrlar..." Muttakilerden maksat mminlerdir. Takva mminlerin herhangi bir snfnn zel nitelii deildir. Bunu derken, iman derecelerinden birini kastediyorum. Yani takva ihsan, ihls ve hu gibi bir iman makam deildir. Aksine, takva imann tm makamlarn kapsayan genel bir niteliktir. man gerekleme aamasna girer girmez, takva nitelii belirginlemeye balar. Bunun kant da, yce Allah'n deiik snflar ve dereceleri bulunan mmin gruplardan birini zellikle takva ile nitelendirmiyor olmasdr. Yce Allah, Bakara suresinin giri ksmndaki on dokuz ayette, mminlerin, kfirlerin ve mnafklarn durumunu tasvir ederken takvaya zg be zellik sralyor. Bunlar; gaybe inanmak, namaz klmak, yce Allah'n rzk olarak verdii eyleri hayr amal olmak zere harcamak, Allah'n peygamberlerine indirdii kitaplara inanmak ve ahirete en ufak bir kuku duymayacak biimde kesinlikle iman etmektir. Sonra yce Allah, onlar Rableri tarafndan bir hidayet zere olmakla nitelendiriyor. Bu da gsteriyor ki, onlarn bu onur verici niteliklerle nitelendirilmelerinin sebebi, yce Allah tarafndan bir hidayete konu olmalardr. Ancak yce Allah, daha nce de bu kitabn sz konusu muttakiler iin bir hidayet, bir yol gsterici olduunu bildirmitir. Bununla anlyoruz ki, bu hidayet ncekinden ayrdr ve muttakiler, iki hidayete muhataptrlar. Birinci hidayet sayesinde muttaki niteliini kazanmlardr. kincisini de yce Allah takvadan sonra onlara bahetmitir ve bu sayede muttakilerin kfirler ve mnafklarla karlatrlmalar mmkn olabilmitir. Ayn ekilde yce Allah, kfirleri ve mnafklar iki sapklk ve iki aknlk iinde olmakla nitelendiriyor. Birinci sapklk, kfr ve nifak gibi kt niteliklerine sebep oluyor. kincisi ile de birinci sapklklar pekitiriliyor. Onlar bu ikinci sapklk niteliini kfr ve
pklklar pekitiriliyor. Onlar bu ikinci sapklk niteliini kfr ve nifak niteliklerin gereklik kazanmasndan sonra alyorlar. Nitekim yce Al-lah kfirler hakknda yle buyuruyor: "Allah, onlarn kalplerini ve ku-laklarn mhrlemitir, gzlerinde de perde vardr." (Bakara, 7) Burada yce Allah mhrlemeyi kendisine, perdeyi ise onlara mal ediyor. Mnafklar hakknda da yle buyuruyor: "Onlarn kalplerinde hastalk vardr. Allah da hastalklarn artrmtr." (Bakara, 10) Birinci hastal onlara izafe ediyor, ikinci hastal ise kendisinin meydana getirdiini vurguluyor. Bu husus bir lde yce Allah'n u sznde de belirginlik kazanyor: "Onunla birounu saptrr ve yine onunla birounu yola getirir. Onunla sadece fasklar saptrr." (Bakara, 26) u ayet-i kerime de bu hususa ynelik bir iaret iermektedir: "Onlar erilince, Allah da kalplerini eriltti." (Saff, 5) Ksacas, kfirler ve mnafklar iki sapma ile kar karya olduklar gibi, muttakiler de iki hidayetle kar karyadrlar. te yandan, ikinci hidayet Kur'n araclyla gerekleirken, birinci hidayet Kur'n'dan nce ve dejenere olmam ftrat sayesinde gerekleir. Ftrat, bozulmad takdirde, zat itibariyle dndaki bir etkene muhta olduunu grr. Ayn ekilde onun gibi his, vehim veya akl ile alglanabilecek eylerin de, ihtiya zincirinin son bulduu noktada, dlarndaki bir varla muhta olduklarn teslim eder. Dolaysyla ftrat, duyular tarafndan alglanmayan grnmez bir varla inanr. Her eyin bu varlktan geldiini ve onda noktalanacan kabul eder. Bu varlk, yaratklarnn ihtiya duyduklar hibir eyi ihmal etmedii gibi, insanlar helk edici ameller ve huylardan kurtaracak eye hidayet etmeyi de ihmal etmediini kavrar. te bu, dinin temelini oluturan tevhit, nbvvet ve mead (ahiret) inancdr. Bu inan da, yce Allah'n Rabl karsnda huz ve hu sunmay; mal, mevki, ilim ve fazileti de bu hususun canlandrlp yaygnlatrlmas iin kullanmay gerektirir. Bu iki husus ise, namaz ve infak eklinde somutlamaktadr. Bylece renmi bulunuyoruz ki, burada yce Allah'n onlar iin sralad nitelikler, bozulmam ftrattan kaynaklanan niteliklerdir. Ayrca yce Allah, onlara ek bir vaatte bulunuyor ve bunu da
Bakara Sresi / 1-5 ................................................................................................. 97
hidayet olarak nitelendiriyor. u hlde, onlarn sergiledikleri bu olumlu ameller, iki hidayet arasnda gereklemektedir. Biri gemi, biri de bunu izleyen hidayet. Bu iki hidayet arasnda da doru inan ve salih amel gerekleir. Yce Allah'n bahettii ikinci hidayetin salam ve bozulmam ftrattan kaynaklanan birinci hidayetin bir sonucu olduuna kant oluturacak birok ayet vardr: "Allah, iman edenleri, dnya hayatnda ve ahirette sapasalam szle sabitletirir." (brhm, 27) "Ey inananlar, Allah'tan korkun, O'nun Resulne inann ki, size rahmetinden iki pay versin, sizin iin nda yryeceiniz bir nur yaratsn." (Hadd, 28) "Siz Allah'a yardm ederseniz, O da size yardm eder, ayaklarnz salam tutar." (Muhammed, 7) "Allah, zalimler topluluunu doru yola iletmez." (Saff, 7) "Allah, fasklar doru yola iletmez." (Saff, 5) leride deineceimiz gibi, kfirler ve mnafklarn sapkl meselesi (iki aamal olmas) de tpk muttakilerin hidayet durumu gibidir. Bu ayetlerde, u dnya hayatnn altnda gizli olan bir baka hayata iaret ediliyor. nsanolu bu hayat bu dnyada, lmden sonra ve dirili annda yaar. Nitekim yce Allah yle buyuruyor: "l iken kendisini dirilttiimiz ve kendisine insanlar arasnda yryebilecei bir k verdiimiz kimse, karanlklar iinde kalp ondan hi kamayan kimse gibi olur mu?" (En'm, 122) naallah yeri gelince bu ayet zerinde gerekli aklamalarda bulunacaz. "...iman ederler" man, inancn kalbe yerlemesi demektir. Bu kelime, gven anlamna gelen "emn" kknden tremitir. Sanki mmin, inand eyi kuku ve kuruntuya kar korumaya almakta, gvende klmaktadr. Bilindii gibi kuku ve kuruntu, inancn afetidir. Daha nce de deindiimiz gibi imann dereceleri vardr. nk iman, bazen sadece bir eyin zne ynelik olur, onun gereklerine nfuz etmez. Bazen biraz daha gl olup onun kimi gereklerini de kapsamna alr. Bazen de yle gl olur ki, onun btn gereklerini etkiler. Buradan da u sonu kar: mann snflar orannda mminlerin de snflar vardr. "Gaybe..." Gayb, grnmeyen demektir ve grnenin kartdr. Dolaysyla duyularla alglanmayan her ey, gaybn kapsamna girer. O da, yce Allah ve O'nun duyularmz tarafndan alglanama-
yan byk ayetleridir. Vahiy de duyularca alglanp kavranmayan byk ayetlerden biridir. Nitekim, "Sana indirilene ve senden nce indirilenlere iman ederler." ifadesinde de vahiy gereine iaret edilmitir. u hlde, vahye iman etme ve ahirete kesin inanma karsnda "gaybe iman etme" ifadesiyle yce Allah'a iman kastediliyor. Bylece dinin temel ilkesi tamamlanm oluyor. Kur'n- Kerim burada srf somut alglarla yetinilmemesini, aklselime ve katksz usa da uyulmasn tevik ediyor. "Ahirete de kesin inanrlar." Ahirete inanmaktan sz edilirken, iman yerine, yakin (kesin inanma) fiili kullanlyor. Sanki takva sfatnn, ancak ahirete hibir zaman unutulmayacak ekilde kesin bilgiyle inanmakla gerekleebileceine iaret ediliyor. nk insan bazen bir eye inand hlde, onun baz gereklerinden gaflet ederek inancna ters davranlar iine girebilir. Ancak insan, nemli-nemsiz tm amellerinden dolay bir gn hesaba ekileceini srekli hatrnda tutarsa, yoldaki engellere taklp tkezlemez ve elbette Allah'n haramlarn ilemeye yeltenmez. Nitekim yce Allah yle buyuruyor: "Nefsin isteine uyma; sonra seni Allah'n yolundan saptrr. Allah'n yolundan sapanlar, hesap gnn unuttuklarndan dolay onlara etin azap vardr." (Sd, 26) Burada yce Allah, Allah'n yolundan sapmann, hesap gnn unutmaktan kaynaklandn vurguluyor. u hlde hesap gnn srekli aklda tutmak, takva gereinin doup gelimesine yol aar. "Onlar, Rablerinden bir hidayet zeredirler." Hidayet tmyle Allah'tandr ve kesinlikle O'ndan bakasna isnat edilemez. Ancak mecaz olarak hidayet fiili bir bakasna izafe edilebilir. naallah ileride bu konuya daha geni biimde deineceiz. Yce Allah, muttakileri hidayet zere olmakla nitelendirmi, bir baka yerde de bunun zelliini anlatmtr: "Allah kimi hidayet etmek isterse, onun gsn aar." (En'm, 125) Gs amak; gs geniletmek, kapasitesini artrmak demektir. Bu genilik, ondan her trl darl, dar grll uzaklatrr. Bunun sonucu olarak da kurtulua erer. Nitekim yce Al-
Bakara Sresi / 1-5 ................................................................................................. 99
lah bir ayette yle buyuruyor: "Kim nefsinin cimriliinden korunursa, ite onlar kurtulua erenlerdir." (Har, 9) Yce Allah bu surede de, "Onlar, Rableri tarafndan bir hidayet zeredirler." ifadesinin ardndan yle buyuruyor: "ve kurtulua eren-ler, ite onlardr."

el-Mean adl eserde mam Cafer Sadk'n (a.s), "Onlar, gaybe iman ederler." ifadesiyle ilgili olarak yle dedii rivayet edilir: "Burada Hz. Mehdi'nin ortaya knn hak olduuna inanan kimseler kastediliyor." Ben derim ki: Bu anlam pekitiren baka rivayetler de vardr ve bunlar, tatbik (cery) trndendirler. Tefsir'ul-Ayy'de mam Cafer Sadk'n (a.s), "Kendilerine verdiimiz rzktan infak ederler." ifadesiyle ilgili olarak, "Onlara rettiimiz bilgileri datrlar." dedii rivayet edilir. [c.1, s.25, h: 1] el-Mean adl eserde yine o Hazretin yle dedii rivayet edilir: "Onlara rettiimiz bilgileri datrlar, Kur'n'dan onlara rettiklerimizi insanlara okurlar." [s.23, h: 2] Ben derim ki: Her iki rivayette de, deindiimiz gibi, "infak" kavram mal datmaktan daha geni tutulmutur.
FELSEF BR ARATIRMA
Acaba duyu organlarnn somut alglarnn dnda akl ve soyut alglara dayanmak doru olur mu? Bu mesele, son kuak Batl dnrler arasnda gr ayrlklarna konu olan meselelerden biridir. Eski kuaklara mensup Batl dnrler ile slm bilginleri, hem duyu organlarnn alglarna, hem de akla dayanlabilecei dncesindedirler. Hatta bilimsel kantn, somut olan somut olmamas asndan kapsamadn sylemilerdir. Buna karlk, Batl filozoflar bu konuda farkl grler ileri srmlerdir. Bunlarn byk ounluu, zellikle doa bilimcileri somut olmayana dayanlmayaca dncesindedirler. Bunu ileri srerken de gerekeleri udur:
100 ......................................................................... El-Mzn F Tefsr-il Kur'n c.1
Salt akl alglarn yanlma, yanla dme ihtimali ok yksektir. nk soyut alglarn doruluk ve yanlln belirleyecek bir l yoktur. nk l, duyu ve denemedir ve bunlar ancak cz' olgulara ulaabilirler. Sz gelimi biz, duyu organlarmzdan biri araclyla bir ey algladmz zaman, rneklerini yineleyerek denemeye tbi tutarz. Bu ilemi, elde edilmesi arzulanan zellii kesinletirene kadar srdrrz. Bundan sonra onun gereklii hakknda herhangi bir kuku kalmaz." Batl filozoflarn bu kantlar hem yanl ve hem de elikilidir. nk: 1- Bu kanttaki btn nermeler, duyusal deneyime dayal olmayan akl nermelerdir. u hlde bu kant, ierdii akl nermelerle, ak-l nermelere dayanmann yanllnn kantdr. Dolaysyla bu kantn doruluu, yanlln gerektirmektedir. 2- Somut verilerdeki yanlglar, saysal olarak akl verilerdeki yanlglardan, yanllardan daha az deildir. Nitekim onlarn gz veya dier duyu organlarnn yanlmalar ile ilgili aratrmalar bunu pekitirir niteliktedir. ayet, herhangi bir yntemde yanlma sz konusu olduunda bu, o yntemi bir kerede silmeyi, bir daha ona dayanmamay gerektiriyorsa, somut verilere dayanmama, gvenmeme ok daha gerekli ve ok daha zorunlu olurdu. 3- Doru ile yanl birbirinden ayrma ilemi tm alglar iin kanlmazdr. Fakat, somut verinin yinelenmesinden ibaret olan deneme, eri ile doruyu ayrt etmeye yarayan bir ara deildir. Bilakis deneysel nerme, sadece alnmak istenen sonucu kantlayan kyasn iki nermesinden birini oluturur. rnein biz, duyu organlarmz aracl ile herhangi bir olgunun bir zelliini algladmz ve bunun rneklerini yineleyerek denemeden geirdiimiz zaman gerekte yle bir kyas elde etmi oluruz: "Bu zellik, ele almakta olduumuz olgu asndan varl sreklidir ya da daha ok bu zelliin varl n plndadr. Eer bu zellik, bu olgudan bakasna zg bir zellik olsayd, bu ekilde srekli ya da n plnda olmazd. Ama gryoruz ki bu zellik, bu olgu iin srekli ya da n plnda olma niteliini koruyor." Grlyor ki, bu kyasta somut ve deneysel olmayan akl ncller vardr.
Bakara Sresi / 1-5 ............................................................................................... 101
4- Farz edelim ki btn somut bilimler, pratikte deney desteklidirler. Ancak, deneyin kendisinin bir baka deneyle pekitirilmedii, doruluu kesin biimde dorulanmad ortadadr. Yoksa, her deneyin bir baka deneyce dorulanmas ilemi sonsuza kadar srp giderdi. u hlde, deneyin doru olup olmad, somut verilerin dndaki bir yntemle bilinir. Dolaysyla somut verilere ve deneye dayanmak, zorunlu olarak akl bilgiye dayanmak demektir. 5- Duyu organlar ile alglanan veriler, ancak cz' ve deiken eyleri kapsarlar. Bilimler ise, sadece kll nermeleri kullanrlar ve genel nermeler eklindeki sonulara varrlar. Bunlarsa, somut ve deneysel deildirler. Sz gelimi; anatomi, insanlardan az veya ok sayl kiilere ulaabilir. Bu bilim araclyla somut olarak, rnein u veya bu insann bir kalbi ve bir cieri olduu gzlemlenir. Bunun tekraryla az ya da ok birtakm gzlemler elde edilir. Fakat bu veri, "Her insann bir kalbi ya da bir cieri vardr." eklindeki btnsel yargmzdan farkldr. Bu yzden kendimizi srf somut ve deneysel verilerle snrlandrrsak, sadece bunlara dayanarak hareket edersek, salt bunlardan yararlanrsak ve batan itibaren akl verilere dayanmaktan kanrsak, genel bir kavray, teorik bir dnce ve bilimsel bir aratrma elde etmi olamayz. u hlde, maddeye zg alanlarda somut verilere dayanp gvenmek nasl bir zorunluluksa, akl beceriye zg alanlarda da akl verilere dayanp gvenmek bir zorunluluktur. Akl derken, kll nermeler ve genel yarglarn kayna ve kavraycsn kastediyoruz. nsann bu tr bir yetenee sahip olduunda kuku yoktur. u hlde, kknden yanlmaya mahkm bulunan veya ilgili alannda dahi yanlabilecek olan bir eyin, yaratl tarafndan meydana getirilmesi dnlebilir mi? nk yaratl, ancak aralarnda bir d balanty kesin tespit ettikten sonra varlklardan herhangi birini belli bir ilev grevlendirir. u hlde, gerekte var olmayan, yani hata ve yanlg olarak deerlendirilen eyle, varolan bir ey arasnda bir ba kurulabilir mi? Bilimler ve duyu organlarnn alglarndaki hata ve yanlglara gelince; iin gerei yerinde aklanmtr, oraya bavurmak gerekir. Hi kukusuz, doruyu gsteren yce Allah'tr.
BR BAKA FELSEF ARATIRMA

Hayata henz adm atan basit bir insan, olgular d yansmalar itibariyle algladn zannederek olgularla kendi alglay arasnda bilgi niteliinin araclk yaptnn farknda olmaz. Baz tavrlarnda kuku veya zanna kaplana kadar bu durum devam eder. Bu srada u gerein farkna varr: nsan bir canl organizma olarak hareketlerinde ve dnyadaki yaamnda kanlmaz olarak bilgi niteliini kullanr ve bu nitelik bazen eri ile doruyu birbirinden ayrmada yanlr. Yoksa, olgularn d yansmalarnda yanlma ve yanla dme sz konusu olamaz. Bu noktada insan "bilgi" niteliinin varlna kesin olarak inanr. (Kastettiimiz nermenin olumsuzuna engel oluturan "kavrama" yeteneidir.) Ayrca, etrafl bir aratrma da bizi bu sonuca ulatrr. nk bizim onaylamal kavraylarmz, tahlil sonucu u ilkel (bedih) nermeye dayanrlar: "Olumluluk ve olumsuzluk nitelikleri bir olguda ayn anda bulunamazlar ve ikisi birlikte de yok olamazlar." u hlde, ilkel veya teorik her nerme, btnyle onaylanmas iin, ilkel nermelerin banda gelen bu nermeye muhtatr. Bu nerme, o kadar ilkel ve aktr ki, bununla ilgili varsaylan kuku dahi, kendi olumsuzuyla bir araya gelememektedir. Bu nerme btn aklyla kesinlik kazannca, buna duyulan ihtiya orannda bilimsel onaylamalar alannda bol veriler elde edilmi olur. te insan, bak as ve amelleri asndan, bu verilere dayanr. u hlde, bilimsel bir tavr veya pratik bir olgu sz konusu olunca, kesinlikle insann dayana bilgidir. O kadar ki, kiinin kukusu da, onun kuku olduuna ilikin bilgisi ile belirginleir. Zann, vehmi ve bilgisizlii asndan da durum bundan ibarettir. Antik Yunan'da kendilerini sofist olarak adlandran bir grup filozof, bilginin varln inkr etmilerdi. Kendileri ve kukular da dahil, her eyden kuku duyuyorlard. Bunlar septizm ad altnda dier bir grup izledi ki, anlaylar aa yukar aynyd. Bunlar kendilerinin ve dncelerinin (kavraylarnn) dnda bilginin varln kabul etmiyorlard. Hatta bu grlerini ispatlayabilmek iin birtakm kantlar da retmilerdi. Kantlarndan biri yledir: En gl bilgiler ve kavraylarmz dahi (duyu organlarmz araclyla algladklarmz kastedilmek-
Bakara Sresi / 1-5 ............................................................................................... 103
te) hata ve yanllarla doludur. Baka bilgilerimizde durum nasl olur acaba?! u hlde, kendimizin dndakilerle ilgili bilgi ve hkmlerimize nasl gvenebilir, dayanabiliriz?! Bir dier kantlar da udur: Dmzdaki olgulardan birini alglamaya yneldiimiz zaman, onun yerine ona ilikin bilgiyi alglarz. u hlde herhangi bir olguyu alglamak mmkn deildir. Ve daha bunun gibi birtakm kantlar... Birinci kantlarna vereceimiz cevap udur: Bu kant ncelikle kendi kendini geersiz klyor. ayet herhangi bir hkme dayanmak doru deilse, bu kant oluturan nermelere de dayanmak doru olmaz. Ayrca bilgilerde ok sayda hata ve yanln varln kabul etmek, yanllara denk veya onlardan daha fazla dorularn da varln kabul etmek anlamna gelir. Kald ki, bilginin varln kabul eden bir kimse, onun tm onaylarnn tartmasz dorular olduunu iddia etmez. Tam tersine, bazlarnn byle olduunu savunur. Dier bir ifadeyle; bu hususta kll olumsuzlua karn cz' olumluluu iddia eder. Sz konusu kant ise, cz' olumluluu da reddetmeye yeterli gel-mektedir. kinci kantlarna vereceimiz cevap da udur: Tartma konusu olan bilginin gereklii tesini kefetmesi, gstermesidir. D olgulardan birine yneldiimiz zaman ona ilikin bilgi edindiimizi varsaymakla, o eyi kefettiimizi kabul etmi oluruz. Ancak biz, bu kefin her zaman iin sz konusu olmadn da kabul ediyoruz. Bilginin varln kabul eden hibir kimse de, "Biz olgunun kendisini buluyoruz, kendisine ulayoruz, kefine deil." demiyor. Byleleri, vicdanlarnn hayattaki istee bal davranlar ve baka hususlar ile ilgili zorunlu olarak itiraf ettii gerei grmyorlar gibidir. nk onlar, alk ve susuzluk hissettikleri zaman yemee ve suya, baka bir eye ihtiya duyduklar zaman da ona ynelirler, srf o eyi dnmekle ona ynelmezler. Ayn ekilde, ancak sakncal ve kanlmas gereken eylerin varl sz konusu olduunda kaarlar, srf onu dnmekle byle bir harekete gemezler. Ksacas; doalarnn ihtiyac olan her eye ihtiya duyduklarnda, o ihtiyacn giderilmesi iin da ynelik bir hareket balatrlar. Fakat doalar ihtiya duymadan srf o eyi dnmekle onu
ortadan kaldrma ynnde bir aba iine girmezler. Hi kukusuz, bu iki durumda sz konusu olan bilgi arasnda fark vardr. yle ki: Bu iki bilgiden birisini insan kendi isteiyle kendi meydana getirir. Dier bilgi ise, insann dnda ve insan zerinde etkili olan bir etkenin etkisiyle meydana gelir. O d etken de bilginin kefettii eydir. u hlde bilgi vardr ve bizim aradmz da budur. Bil ki: Bilginin varlyla ilgili bir baka adan da gl bir kuku sz konusudur. Bu kuku, gnmz pozitif bilimlerin temelini oluturan her eyin deiken olduu ilkesi dorultusunda, bilginin de deiken olduu kukusuzdur. [Oysa ki her bilgi deimezdir.] Bunun aklamas yledir: Bilimsel aratrmalar, doada bir dnm ve tekml (olgunlama) sisteminin varln kantlam bulunmaktadr. Bu-na gre doada yer alan her para, hareket hlindedir ve tekmle yneliktir. Her eyin ikinci anndaki varoluu, birinci anndaki varoluundan farkldr. Dnme ve kavrama yeteneinin de, beyine zg zelliklerden olduunda kuku yoktur. u hlde dnme ve kavray, madd bir olgunun madd bir zelliidir ve dnm ve tekml yasasna boyun emesi de kanlmazdr. Dolaysyla bu kavraylar, (aralarnda bilgi denilen kavray da olmak zere) srekli bir deiim ve dnm hlindedirler. Demek ki, bilginin deimezlii ve kalcl sz konusu deildir. Her eyde olduu gibi bilginin de deimezlii ve kalcl nispdir. Yani baz bilgiler, dier bazsna gre daha uzun srelidirler, daha ok yaarlar ya da daha az eliiktirler. Bunu ylece cevaplamak mmkndr: Bu kant, bilginin varoluu noktasnda madd olup soyut olmamas esasna dayal bir kanttr. Ne var ki, bilginin madd olduuna dair herhangi bir delil elde olmad gibi, madd olmadna dair deliler mevcuttur. nk madd olgularn birtakm zellikleri vardr ki, bunlar bilgi hakknda sz konusu deildir. rnein: 1) Madd olgular, blnmeyi kabul etme noktasnda ortaktrlar. Bilgi ise, bilgi olmas itibariyle blnmeyi kabul etmez. 2) Madd olgular, mekna ve zamana baldrlar. Bilgi ise, bilgi olmas itibariyle mekn ve zaman kabul etmez. Buna ilikin kant ise, belli bir meknda ve belli bir zamanda meydana gelen bir ola-
Bakara Sresi / 1-5 ............................................................................................... 105
yn, niteliini ve belirliliini korumak kouluyla her mekn ve her zamanda dnlebilir olmasdr. 3) Btn madd olgular, genel devinim yasasnn egemenlii altn-dadrlar. u hlde deiim, madd olgularn genel bir zelliidir. Oysa bilgi, bilgi olmas itibariyle deiim kabul etmez. nk bilgi, zat itibariyle, deiime ve bakalama ters der. 4) Eer bilgi, tpk madd olgular gibi bizzat deiken olsayd, bir eyin ve bir olayn iki farkl zamanda dnlmesi mmkn olmazd. Gemite kalan bir ey veya bir olay bir sonraki zamanda hatrlanamazd. nk deiken bir ey, ikinci annda, birinci anndan farkldr. te bu gerekeler ve benzeri yaklamlar sonucu bilginin, bilgi olmas itibariyle, madd olmad ortaya kyor. Dnme srasnda beyin dediimiz duyarl organda meydana gelen doal harekete gelince, bunun konumuzla bir ilgisi olmad gibi bilgi olduuna dair kesin bir delil de mevcut deildir. Srf bir eyin meydana gelii srasnda bir hareketin gerekleiyor olmas, o ikisinin ayn ey olduu anlamna gelmez. Daha fazla bilgi edinmek isteyenler, baka bir kaynaa bavurmak durumundadrlar.
6- Hi kukusuz, u kfirleri uyarsan da, uyarmasan da, onlar iin birdir; onlar inanmazlar. 7- Allah, onlarn kalplerini ve kulaklarn mhrlemitir, gzlerinde de perde vardr ve onlar iin byk bir azap vardr.
AYETLERN AIKLAMASI
"Hi kukusuz, u kfirleri..." Bunlar, inkrlarn srdren ve ger-
ei kabul etmeme duygusu karakteristik bir zellik olarak kalplerine yerlemi bulunan kimselerdir. Uyarmakla uyarmamann, onlar asndan fark etmedii eklindeki nitelendirilileri bunu gsteriyor. Bu ifadeyle Kurey kabilesinin ileri gelenlerinin ve Mekke kentinin koda-manlarnn kastedilmi olmas uzak bir ihtimal deildir. nk bunlar, inatlklarn srdrm ve dinin mesaj karsndaki kat tutumlarndan vazgememilerdi. Bedir Savanda ve baka yerlerde Allah onlar helk edene kadar da inanmamaya devam etmilerdi. "Onlar uyarsan da, uyarmasan da, onlar iin birdir; onlar inanmazlar." ifadesinin btn kfirler hakknda sz konusu olamayaca da, bu ihtimali pekitirmektedir. Aksi takdirde hidayet kapsnn kapal olduunu sylememiz gerekir. Oysa Kur'n aka bunun aksini ifade ediyor. Ayrca bu tr ifadeler, Mekke inili Ysn suresi ile Medine dneminin ilk balarnda inen Bakara suresinde yer alr. Bu ayet inerken de henz Bedir Sava meydana gelmemiti. Dolaysyla, gerek bu ifadede ve gerekse baka yerlerde geen "kfirler" szyle, Peygamberimizin gnderiliinin ilk dnemlerinde Kur'n'a muhatap olan Mekke kodamanlarnn kastedilmi olmas gl
Bakara Sresi / 6-7 ............................................................................................... 107
bir ihtimaldir. Ancak bunun aksini gsteren bir karine olduu yerlerde durum deiir. Benzeri bir durum da "iman edenler" ifadesi iin geerlidir. Aksine bir karine yok-sa, genelde bu ifade ilk Mslmanlara ynelik olarak kullanlmtr. Onlar, bir onurlandrma olarak byle bir hitaba zg klnmlardr.
"Allah, onlarn kalplerini ve kulaklarn mhrlemitir, gzlerinde de perde vardr..." fadenin ak iinde meydana gelen deiiklik (yce
Allah'n kalpleri mhrlemeyi kendisine, gzlerin nndeki perdeyi de onlara izafe etmesi) gsteriyor ki, onlarn gerei grmelerine engel olan, biri kendilerinden, dieri de kfirlikleri ve fasklklarndan dolay yce Allah'tan, iki perde vardr. Onlarn tm amelleri, bu iki perde arasnda meydana geliyor. "Allah... rnek vermekten ekinmez..." [Bakara, 26] ifadesini ele alrken konuya ilikin baz aklamalarda bulunacaz. unu da hatrlatalm ki, tpk iman gibi, kfr de gl veya zayf olmaya elverili bir niteliktir. Onun da, tpk iman gibi, deiik sonu-lar douran farkl dereceleri, mertebeleri vardr.

el-Kfi'de, Zbeyr'den yle rivayet edilir: "mam Sadk'tan (a.s), Allah'n kitabnda ka eit kfrden sz edildiini sordum, yle cevap verdi: "Allah'n kitabnda be eit kfrden sz edilir: [1 ve 2] nkr anlamnda kfr ki bunun iki eidi vardr. [3] Allah'n emirlerini terk etme anlamnda kfr. [4] Uzakl bildirme, ilikiyi kesme, tanmama anlamnda kfr. [5] Nimete kar nankrlk etme anlamnda kfr." "nkr anlamndaki kfr, Rablk makamn inkr etmektir. 'Rab yoktur, cennet ve cehennem yoktur.' diyenlerin sz gibi. Bu, zndklar zmresine mensup iki grubun szdr. Bunlara dehrler de denir. 'Bizi yok eden ancak zaman (dehr)dr.' [Csiye, 24] dedikleri iin bu ad almlardr. Bu anlay, dnme ve aratrmaya gerek duymadan, bu byledir, byle olur, diyerek kendini rahatlamaya alan bir zihniyetin rndr. Nitekim yce Allah onlar hakknda, 'Onlar sadece zannediyorlar.' [Csiye, 24] buyuruyor. Yani, herhlde byledir diyerek kendilerini avutuyorlar. Yine buyuru-
yor ki: 'Hi kukusuz, kfirleri uyarsan da, uyarmasan da, onlar iin birdir; onlar inanmazlar.' Yani, Allah'n birliini kabul etmezler. te kfrn bir eidi budur." "Kfrn ikinci eidi ise, bilerek inkr etmektir. Bununla kastettiimiz, kiinin gerek olduunu kesin olarak bildii hlde bir eyi inkr etmesidir. Yce Allah onlar hakknda yle buyuruyor: 'Onlarn doru olduunu kesin bildikleri hlde, hakszca ve bbrlenerek onlar inkr ettiler.' [Neml, 14] Bir dier ayette de yle buyuruyor: 'Daha nce kfirlere kar zafer umurlarken, o bildikleri, tandklar ey kendilerine gelince, onu inkr ettiler. Artk Allah'n lneti, inkrclarn zerine olsun!' [Bakara, 89] te kfrn iki eidinin aklamas budur." "Kfrn nc eidi ise, nimete kar nankrlktr. Yce Allah bu durumu Hz. Sleyman'n diliyle yle ifade etmektedir: 'Bu, Rabbi-min ltfundandr; kr m edeceim, yoksa nankrlk m edeceim diye beni snamak istiyor. kreden, kendisi iin kretmi olur; nan-krlk eden de, bilsin ki, Rabbim mstanidir, ok kerem sahibidir.' [Neml, 40] Bir dier ayette de yle buyuruyor: 'Andolsun, eer krederseniz, elbette size nimetimi arttrrm ve eer nankrlk ederseniz, azabm pek etindir.' [brhm, 7] Baka bir ayette de yle buyuruyor: 'yleyse beni ann ki, ben de sizi anaym; bana kredin, nankrlk etmeyin.' [Bakara, 152]" "Kfrn drdnc eidi de, yce Allah'n emirlerini terk etmektir. Bu hususta yce Allah yle buyuruyor: 'Birbirinizin kann dkmeyeceksiniz, birbirinizi yurtlarnzdan karmayacaksnz, diye sizden kesin sz almtk. Sonra siz de bunu ikrar etmi, siz de buna tank olmutunuz. Ama siz yine birbirinizi ldryorsunuz, sizden bir grubu yurtlarndan karyorsunuz, onlara kar gnah ve dmanlk yapmakta birleiyorsunuz, onlar karmak size yasaklanm iken esir olarak geldiklerinde fidyelerini veriyorsunuz. Yoksa siz kitabn bir ksmna inanp bir ksmn inkr m ediyorsunuz?' (Bakara, 84)" "Burada yce Allah, emirlerini terk ettikleri iin onlar kfrle nitelendiriyor, bir ynden de onlar imana nispet ediyor. Fakat bu imanlarn kabul etmediini, bunun kendi katnda onlara bir yarar salamayacan da yle vurguluyor: "Sizden bunu yapann ceza-
Bakara Sresi / 6-7 ............................................................................................... 109
s, dnya hayatnda rezil olmaktan baka bir ey deildir. Kyamet gnnde de azabn en iddetlisine itilirler. Allah yaptklarnz bilmez deildir.' [Bakara, 85]" "Kfrn beinci eidi ise, uzakl olmadn bildirme, tanmama anlamndaki kfrdr. Bunun rnei de yce Allah'n Hz. brahim'in (a s.) diliyle aktard u ifadelerdir: 'Sizi tanmyoruz. Siz, bir tek Allah'a inanncaya kadar sizinle bizim aramzda srekli bir dmanlk ve nefret belirmitir.'1 Burada Hz. brahim, biz sizden uzaz, aramzda iliki kalmad, demek istiyor." "Bir dier ayette de yle buyuruluyor (eytan, kyamet gn insanlar arasndaki dostlaryla bir ilikisinin olmadn dile getiriyor): 'Ben, nceden beni Allah'a ortak komanz da tanmamtm zaten.'2 Bir dier ayette de yle buyuruluyor: Siz, dnya hayatnda aranzdaki sevgi uruna Allah' brakp birtakm putlar edindiniz. Daha sonra kyamet gnnde birbirinizi tanmaz ve birbirinizi lnetlersiniz. Varacanz yer atetir ve hibir yardmcnz yoktur."3 [Usl-i Kfi, c.2, s.389, h: 1] Ben derim ki: Bu hadis, daha nce de sylediimiz gibi, kfrn gllk ve zayflk gsterilebilecek bir nitelik olduunu aklayc mahiyettedir.
1- Mmtahine, 4 2- brhm, 22 3- Ankebt, 25
Bakara Sresi / 8-20 ............................................................................................. 111
8- nsanlardan bazlar da vardr ki, "Allah'a ve ahiret gnne iman ettik." derler. Oysa inanm deillerdir. 9- Onlar, Allah' ve iman edenleri aldatmaya alrlar. Oy-sa yalnzca kendilerini aldatyorlar da farknda deiller. 10- Kalplerinde hastalk vardr. Allah da hastalklarn arttrmtr. Yalan sylyor olduklar iin de, onlara ac bir azap vardr. 11- Kendilerine, "Yeryznde fesat karmayn." denildiinde, "Biz sadece slh edicileriz." derler. 12- Bilin ki, gerekten asl fesatlar onlardr; ama farknda deiller. 13- Yine kendilerine, "nsanlarn iman ettii gibi, siz de iman edin." denildiinde, "Dk akllarn iman ettii gibi, biz de mi iman edelim?" derler. Bilin ki, gerekten asl dk aklllar kendileridir; ama bilmezler. 14- man edenlerle karlatklar zaman, "man ettik." der-ler. eytanlaryla babaa kaldklarnda ise derler ki: "phesiz, biz sizinle beraberiz. (Onlarla) sadece alay ediyoruz." 15- (Asl,) Allah onlarla alay eder ve taknlar iinde aknca dolamalarna (belli bir) sre tanr. 16- te onlar, hidayete karlk sapkl satn almlardr; fakat bu al verileri kazanl olamam ve doru yolu bulamamlardr. 17- Onlarn rnei, tpk (karanlkta) bir ate tututuran adamn rneine benzer; atei, evresini her aydnlattnda, Allah onlarn n giderir ve onlar karanlklar iinde brakverir de artk gremezler. 18- Sardrlar, dilsizdirler, krdrler. Artk onlar dnmezler. 19- Ya da (onlarn rnei,) gkten boanan, iinde karanlklar, gk grlemesi ve imek bulunan iddetli bir yamura (tutulmu kimsenin rneine benzer. Yldrmlarn sald dehetle; lm korkusundan parmaklaryla kulaklarn tkarlar. Allah, kfirleri epeevre kuatmtr. 20- imek, neredeyse gzlerini kapverecek. nlerini her aydnlattnda (biraz) yrrler; zerlerine karanlk basverince de ka-
lakalrlar. Allah dileseydi, iitmelerini de, grmelerini de gideriverirdi. phesiz, Allah her eye g yetirendir.
AYETLERN AIKLAMASI
"nsanlardan bazlar da vardr ki, 'Allah'a ve ahiret gnne inandk.' derler. Oysa inanm deiller..." Ayetlerin orijinalinde geen "hud'a"
bir tr aldatmadr. "eytan" ise ktln kayna, ok ktlk yapan demektir. blis'in "eytan" olarak adlandrlmas bu yzdendir. Bu ayetlerde mnafklarn durumuna ilikin aklamalar yer almaktadr. naallah, ileride Mnafikn suresinde ve dier baz surelerde onlardan ayrntl olarak sz edeceiz.
"Onlarn rnei tpk (karanlkta) bir ate tututuran adamn rneine benzer..." Bu, mnafklarn durumlarn somutla-tran bir rnek-
tir. Onlar, koyu bir karanln iine dm gibidirler; o karanlkta iyiyi ktden ve zararly yararldan ayrt edemiyorlar. Bu yzden aydnlanma gerelerinden birine bavurma gereini duyuyorlar. Bir ate yakp evreyi grmek istiyorlar. Ate tutuup evrelerini aydnlatnca yce Allah, rzgar ve yamur gibi bir sebebi devreye sokarak atei sndrr. Bylece eski karanln iinde kalmaya devam ederler. Hatta bu defa iki karanln ortasnda bocalarlar: Bir, evrelerini saran karanlk; bir de aknlk karanl, aydnlanma gerecinin devreden kmas ile yaadklar psikolojik karanlk. Bu rnek, mnafiklarn durumunu gzler nne seriyor. Bunlar mmin gibi grnerek, mminlerle i ie yaamaktan dolay dinin sa-lad baz nimetlerden yararlanrlar. Miras ve nikh gibi. Fakat imandan asl yararlanma dnemi olan lm vakti gelip atnca, yce Allah, nurlarn giderir, amellerini geersiz klar, onlar koyu bir karanln ortasnda brakr. Burada ne yapacaklarn, nasl edeceklerini bilemez-ler. Hem eski karanln ve hem de amellerinin yol at karanln iinde bocalayp dururlar. "Ya da (onlarn rnei,) gkten boanan..." fadenin orijinalinde geen "sayyib", iddetli yamur demektir. "Berk" herkese bilinen
Bakara Sresi / 8-20 ............................................................................................. 113
imek demektir. "Ra'd" ise, imek akarken bulutlardan gelen grlemedir. "Sika" ise, imeklerden inen yldrm demektir. Bu ikinci rnek de, mnafklarn iman niteliini da vurmalarn somutlatrmaktadr. Bu durumda onlar, tpk gz gz grmez bir karanln ortasnda iddetli bir yamura tutulan kimseler gibidirler. id-detli yamur onlar kap kurtulma zorunda brakyor, karanlk ise buna imkn vermiyor. Gk grlemesinin ve yldrmlarn satklar dehet de onlar epeevre kuatmtr. Artk tek seenekleri, imekten ve onun salad aydnlktan yararlanmaktr. Ama imein aydnl srekli ve kalc deildir. imek aknca bir para yrrler; ardndan tekrar karanln ortasnda aklp kalrlar. te, iman benimsemeyen, ama mminmi gibi grnmek zorunda kalan mnafkn durumu bundan ibarettir. Kalbi ile dili anasnda birlik, uyuma ve ahenk olmad iin yolu btnyle aydnlanmaz. Bu yzden ikide bir tkezlemesi ve ayann kayp yere kapanmas kanlmaz olur. Biraz yrr, az sonra tekrar durur. Bylece yce Allah, onu rezil eder. ayet Allah dileseydi, grme ve iitme organlarn devre d brakarak, daha ilk gnden onu rezil ederdi.
21- Ey insanlar, sizi ve sizden ncekileri yaratan Rabbini-ze kulluk edin ki, belki korunasnz. 22- O, sizin iin yeryzn bir dek, gkyzn bir bina kld ve gkten yamur indirerek sizin iin (eitli) rnlerden rzk kard. yleyse, (btn bunlar) bile bile Allah'a eler komayn. 23- Eer kulumuza indirdiimizden phedeyseniz, o zaman siz de onun gibi bir sure getirin ve Allah'tan baka ahitlerinizi (kendilerine gvendiiniz yardmclarnz) arn; eer doru sylyorsanz (bunu yapn). 24- Ama eer yapamazsanz, ki asla yapamayacaksnz, bu durumda, kfirler iin hazrlanm, yakt insanlar ile talar olan ateten saknn.
Bakara Sresi / 21-25 ........................................................................................... 115
25- man edip iyi iler yapanlar mjdele. Gerekten, onlar iin altlarndan rmaklar akan cennetler vardr. Onlardaki meyvelerden rzk olarak kendilerine bir ey verildiinde, her defasnda, "Bu daha nce de rzk olarak bize verilen ey!" derler. Bu, benzeir olarak onlara sunulmutur. O cennetlerde, onlar iin tertemiz eler de vardr ve onlar oralarda sresiz kalacaklardr.
AYETLERN AIKLAMASI
"Ey insanlar... kulluk edin ki..." Yce Allah, bundan nce insan
grubunun; muttakilerin, kfirlerin ve mnafklarn durumunu gzler nne serdi. Muttakilerin, Rableri tarafndan bir hidayet zere olduklarn ve Kur'n'n onlar asndan bir yol gsterici olduunu; kfirlerinse, kalplerinin ve kulaklarnn mhrl olduunu, gzlerinin nnde perde bulunduunu; mnafklarn da hasta olduklarn, yce Allah'n da onlarn hastalklarn artrdn, onlarn sar, dilsiz ve kr olduklarn (ilk on dokuz ayet boyunca) aklad. Bunun ardndan yce Allah, u be ayette insanlar Allah'a kulluk sunmaya, kfirler ve mnafklardan deil, mminlerden olmaya aryor. Ayetlerin bu akndan anlalyor ki, "belki korunasnz." ifadesi, "kulluk edin" ifadesiyle balantldr, "sizi... yaratan" ifadesiyle deil. Bununla beraber, bunu her iki ifadeyle de balantlandrmak dorudur. "yleyse bile bile Allah'a eler komayn." ayetin orijinalinde geen "endad" kelimesi, "nidd"in ouludur ve "misl" ile ayn kalptan olduu gibi ayn anlam da ifade eder. "Bile bile" ifadesinin zel bir kaytla snrlandrlmadan "eler komayn" ifadesi iin hl klnmas, insanlarn, az da olsa sahip olduklar bilgiler sayesinde, hibir ekilde yce Allah'a eler komamalar gerektiini vurgulamaktadr. nk, hem onlar ve hem de onlardan ncekileri O yaratm, evrensel dzeni O kurmu ve bu dzen sayesinde beslenmelerini ve bu dnya zerinde hayat srdrmelerini mmkn klmtr. "O zaman siz de onun gibi bir sure getirin." ifadesi, Kur'n- Kerim'in mucizeliini vurgulama amacna ynelik, kartlar aresiz b-
rakan bir meydan okumadr. Kur'n'n Allah katndan geldiinde ku-ku yoktur. Geen zamana ve alara ramen Kur'n'n mucizelii devam eder. Bu tr meydan okumalar Kur'n- Kerim'de sksk tekrarlanr: "De ki: Andolsun, eer insanlar ve cinler u Kur'n'n bir benzerini getirmek zere toplansalar, yine onun benzerini getiremezler. Birbirlerine arka olsalar da." (sr, 88) "Yoksa, 'Onu uydurdu' mu diyorlar? De ki: Eer doru sylyorsanz, siz de onun benzeri on uydurulmu sure getirin; Allah'tan baka arabildiklerinizi de arn." (Hd, 13) u hlde, "onun gibi" ifadesindeki zamir, "indirdiimiz" ifadesine dnktr. Bu durumda, meydan okuma hem Kur'n'n kendisi, hem ifade tarz ve hem de aklama yntemiyle ilgilidir. Zamirin "kulumuz" ifadesine dnk olmas da mmkndr. [Bu ihtimale gre ayetin meali yle olur: "O zaman siz de onun (Peygamber) gibi birisinden bir sure getirin."] Bu durumda, bu meydan okuma Kur'n' getiren kiinin, eitim grmemi okumayazmasz bir kii oluu, bu yce ve deerli bilgileri, bu gzel ve salam ifade tarzlarn hibir kimseden renmemi bir kii olmas asndan n plna kyor. Bu bakmdan ele aldmz ifade, u ayet-i kerimeyle ayn mesaj iermektedir: "De ki: Eer Allah dileseydi, onu size okumazdm ve onu size hi bildirmezdim. Ben ondan nce aranzda bir mr boyu kalmtm, dnmyor musunuz?" (Ynus, 16) Elimize ulaan baz rivayetlerde, ayetin her iki ekilde de tefsir edildii grlmektedir. Biliniz ki: Bu ve benzeri ayetler, Kur'n- Kerim'de yer alan Kevser ve Asr sureleri gibi en ksa surelerin de mucize niteliinde olduklarn ortaya koymaktadr. Kur'n'n mucizeliini ifade eden ayetlerdeki zamirin, sz konusu ayetlerin iinde yer aldklar Bakara ve Ynus gibi surelere dnk olmas ihtimali gz nnde bulundurularak bir deerlendirme yaplrsa, bu, allagelmi ifade biimlerine ters der. nk Kur'n'n Allah'a iftira edilerek uydurulduunu ileri sren birisi, Kur'n'n tmn gz nnde bulundurur, bu iddiasnda sureler arasnda ayrm yapmaz. Dolaysyla, Bakara veya Yunus suresiyle ona meydan okumann bir anlam yoktur. nk bu durumda, "Eer, sz gelimi Kevser ve h-ls sureleri hakknda kuku iindeyseniz, o zaman siz de Yu-
Bakara Sresi / 21-25 ........................................................................................... 117
nus suresi gibi bir sure getirin." gibi bir anlam ortaya kar. Bunun da ne kadar yanl bir anlam olduunu herkes teslim eder.
MUCZE VE MAHYET
Biliniz ki: Kur'n- Kerim'in bu ayette, meydan okuyucu bir ifade tarzyla kendini olaanst bir mucize olarak tanmlamas, gerekte iki iddiay gndeme getirmektedir. Birisi, mucize ve olaanstln varl; dieri de, Kur'n- Kerim'in mucize oluu. Bilindii gibi, ikinci iddiann kesinlik kazanmas ayn zamanda birinci iddiann da kesinlik kazanmas demektir. Kur'n- Kerim de bu erevede kendisinin mucize oluuyla meydan okuyarak, bununla yukarda szn ettiimiz her iki sonucu elde ediyor. Ancak bu noktada henz, doada allagelene aykr bir grnm sergileyen mucizenin nasl gerekletii aklk kazanm deildir. Doann normal sistemi, olgularn bilinen somut sebeplerine dayanmalarn ngrr. Burada, nedensellik noktasnda bir kuraldlla ya da nedensellik yasasnn amas veya elimesine rastlanmaz. Kur'n- Kerim, mucizenin hakikatini aklayarak bu konudaki kukular gidermektedir. Kur'n, konuya iki adan aklk getirmektedir: Birincisi; mucize vardr ve bunun rneklerinden biri de, meydan okuma yoluyla hem mucizenin varln, hem de kendisinin mucize olduunu kantlayan Kur'n- Kerim'dir. kincisi; mucizenin gerek mahiyeti nedir? Doada, onun olaan sisteminin dnda ve onun btnlyle elien gelimeler nasl meydana geliyor?
Kur'n'n Mucizelii
Kur'n- Kerim'in gerek Mekke ve gerekse Medine inili birok ayette kendi mucizeliiyle meydan okuduundan kuku yoktur. Btn bunlar gsteriyor ki, Kur'n olaanst bir mucizedir. Hatta sz konusu ayet-i kerime, ikinci ihtimaliyle de, Kur'n'n mucizeliini kantlamaktadr. u ayeti kastediyorum: "Eer kulumuza indirdiimizden p-hedeyseniz, o zaman siz de onun gibi bir sure ge-
tirin." Yani, Peygamber (s.a.a) gibi birisinden onun getirdiine benzer bir sure getirin. Burada, Peygamber gibi eitim grmemi, okuma-yazmas olmayan bir ahstan onun getirdiine benzer bir surenin getirilmesi noktasnda meydan okunarak, asl Kur'n'n mucize olduu kantlanmaktadr, direkt ve dolaysz olarak Peygamberimizin peygamberlii kantlanmamaktadr. Bunun delili, ayetin bandaki u ifadedir: "Eer kulumuza indirdiimizden phedeyseniz." Dikkat edilirse, "Eer kulumuzun peygamberliinden phedeyseniz." denmiyor. Dolaysyla, Kur'n- Kerim'de yer alan btn meydan okumalar, Kur'n'n Allah katndan gelen olaanst bir mucize olduunu kantlama amacna yneliktir. Meydan okumaya ilikin mesajlar ieren ayetlerin bir ksm genel ve bir ksm da zel niteliklidir. En genel nitelikli meydan okuma da u ayet-i kerimede ifadesini bulmaktadr: "De ki: Andolsun, eer insanlar ve cinler u Kur'n'n bir benzerini getirmek zere toplansalar, yine onun benzerini getiremezler. Birbirlerine arka olsalar da." (sr, 88) Bu ayet, Mekke inilidir ve ierdii meydan okuyuun genel nitelikli olduundan hi kimse en ufak bir kuku duymaz. ayet meydan okuma, srf Kur'n'n ifadesinin belgati, slbunun gzellii ile ilgili olsayd, sadece belli kavme kar, yani cahiliye devrinin z Araplar ile Arap dilinin (baka dillerle) karp bozulmasndan nceki slmiyet devrinin Araplarna kar meydan okunurdu. Oysa bu ayette btn insanlarn ve cinlerin kula nlatlmtr. Ayn ekilde, ifadenin belgati ve fesahati dnda hakik bilgiler, stn ahlka ilikin retiler, yasalar, hkmler, gayb lemine ilikin haberler ve Kur'n'n indii sralar insanln henz zerindeki perdeyi aralayamad nice bilgiler gibi Kur'n- Kerim'in kapsad niteliklerden herhangi birisiyle zellikle meydan okunmamtr. Dolaysyla, her iki toplulua da mutlak bir ekilde meydan okunmas, niteliksel adan stnlk salanabilecek tm hususlarla ilgilidir. u hlde, Kur'n belgat ve fesahat asndan beli ve etkin sz syleyebilen insanlar iin, hikmet asndan hekimler iin, ilim
Bakara Sresi / 21-25 ........................................................................................... 119
asndan limler iin, sosyoloji asndan sosyologlar iin, yasalar asndan yasamaclar iin, siyaset asndan siyasetiler iin, ynetim asndan yneticiler iin bir ayet, bir mucize olduu gibi, tm lemler iin de birlikte ulaamadklar, birlikte zemedikleri konular asndan -gayb lemi ile ilgili bilgiler, yargda, bilgide ve ifadede gr ayrlklarnn zm gibi- olaanst, eriilmez bir mucizedir. Buradan anlalyor ki, Kur'n, btn ynlerden mucizelik niteliine sahip olduunu iln ediyor. O, insan ve cin trnn tm bireyleri, geneli ve zeli, bilgini ve cahili, erkei ve kadn, stn yetenekli veya daha alt dzeydeki tm sz anlayan akl sahipleri asndan bir mucizedir. nk insan, z yaratl itibariyle iyiliin, stnln bilincindedir; bu niteliklerin az veya ok oluunu fark eder. u hlde her insan, kendisinin veya aile efradnn sahip bulunduk-lar iyi ve stn nitelikler zerinde gzlemci bir yaklamla dnsn, sonra da algladklarn Kur'n'n ierdii iyi ve stn niteliklerle karlatrsn, o zaman hak ve adaletle hkmetsin. Acaba insan gc, gereklik noktasnda Kur'n'n ierdii bilgilere denk, kantlanm ilh bilgiler ortaya koyabilir mi? Kur'n'n ortaya koyduu ahlk sistemin saflna ve stnlne denk, gereklere dayal bir ahlk sistemi ortaya koyabilir mi? Kur'n- Kerim'in getirdiine benzer insanlarn btn amellerini kapsayan eksiksiz fkh hkmler koyabilir mi? Hem de tm geniliine ramen bu hkmler elikiye neden olacak herhangi bir ihtilfn bulunmamas artyla?! Bunun yan sra, her hkmnde ve elde ettii her sonuta tevhit ruhunu ve takva olgusunu koruyabilir mi? Koyduu her hkmn temeline ve ayrntsna temizlii, arl egemen klabilir mi? Bu olaanst zen ve bu akllara durgunluk veren titizlik, insan hayran brakan duyarllk, okuma-yazmas olmayan bir insandan kaynaklanabilir mi? stelik, bu insann iinde yaad toplumun tek ayrcal haksz saldr, talan etme, alp rpma, insanlarn mallarn zorla gasp etme, kz ocuklar diri diri topraa gmme, yoksulluk korkusuyla ocuklar ldrme, atalarla vnme, annelerle evlenme, gnahlar normal sayma, bilgiyi yerme, cehaletle belirginleme olsa?! Ve szde gayretkelik karakterine sahip olmalarna ramen tm zorbalarn karsnda onursuz-
ca ezilen, bir gn Yemenlilerin, bir gn Habelilerin, bir gn Romallarn ve bir gn ranllarn egemenlii altnda yaam olan bir topluluk olsa, bu toplum?! Ki, Hicaz blgesindeki cahiliye Araplarnn durumu bundan ibaretti. Bir insan, tm lemler iin yol gstericilik iddiasyla bir kitap ortaya koymaya yeltensin, sonra bu kitapta gayba ilikin bilgilere, gemi ve gelecee dair haberlere, geip giden veya ileride ortaya kacak toplumlarn hayatna yer versin; bu kitapta bir deil, iki deil, birok kssaya, olaylara, gelecee ilikin gayb bilgilere deinsin ve ama dorudan hi sapmasn; bu mmkn mdr?! Srekli bir dnm ve tekml iinde olan madd doa leminin bir paras olan insan, mmkn mdr ki, insanlk leminin her iine el atsn; dnyaya kk-byk, ince-kaba her konuda bilgiler, ilimler, kanunlar, hikmetler, tler, rnekler ve kssalar sunsun ve fakat mrnn sonuna kadar btn bunlarn hibirinde en ufak bir deiiklik getirmeye bile ihtiya duymasn?! Oysa usulyle, fruuyla btn bun-lar, aamal bir sreten gemeye, deiik aamalarda deiik deerlendirmelere tbi tutulmaya, eitli deneyimlerden geirilmeye mahkm olan eylerdir. Buna, bir de hibir insann dnce ve eylem nok-tasnda kemal ve eksiklik asndan ayn yerde olamayaca gereini eklersek, Peygamberin (s.a.a) ve getirdii ebed mesajn ycelii ok daha iyi anlalacaktr. Bu anlamlar zerinde dnebilecek akl banda bir insan, Kur'-n- Kerim'in kapsad bu genel veya baka nitelikli meziyetlerin, beer gcnn stnde ve doal aralarn tesinde olduklarndan kuku duymayacaktr. ayet bunlarn zerinde dnlebilecek kapasitede ol-masa bile, insana yarar izgiden sapmayacak, z yaratlndan kaynaklanan duyarll uyarnca, uzmanlk alanna girmeyen, hakknda bilgi sahibi olmad hususlar uzmanlarna havale etmekten kanmayacaktr. Denebilir ki: Meydan okumay zel kapsamllktan karp genele yneltmenin ne yarar var? nk kitleler, bir ar karsnda abuk heyecanlanrlar, ortaya konan her eye koabilecek karakterdedirler. Nitekim Bab, Baha, Kadiyan ve Mseyleme gibi ya-
Bakara Sresi / 21-25 ........................................................................................... 121
lanclarn getirdiklerini, deli samalarn ve hezeyan andran kantlarn onaylayp benimseyenler oktur. Buna vereceim cevap udur: Btn insanlar ve btn zamanlar iin mucize olabilmenin tek yolu, ilim ve bilgi trnden olmasdr. Burada, insanlarn anlay kapasitelerinin zorunlu olarak farkllk arzetmesi, yeteneklerinin ayn dzeyde olmamas sebebiyle herkesin bu mucizeyi kavrayamayaca sorunu ise, stn anlaya ve isabetli bak asna sahip kiilerin onu iyice kavramas, ondan daha alt dzeyde olan kimselerin de onlara bavurmasyla zmlenir. Bu konuda insann ftrat ve igds hkim pozisyonundadr. Bunu biraz daha aalm: nsann kavrama gcyle alglad ve anlaynn ulat her ey, her zaman ve mekndaki her birey iin ay-n kapsamll ve genellii ifade edemez. Ancak szn ettiimiz ey, ilim ve bilgi trnden bir ey olursa o zaman durum deiir. nk ilim ve bilginin dnda olaanst bir mucize olarak deerlendirilen her ey, doal bir varlktr ya da somut bir olgudur ve madde leminin yasalarna boyun emeye mahkm olup zaman ve meknla snrldr. u hlde, ancak baz insanlar tarafndan gzlemlenebilir. Olasl bulunmayan bir varsaymla byle bir mucizenin tm bireyler iin genellik ifade ettii farz edilse dahi, ancak tm meknlar iinde, bir tek mekn iin sz konusu olabilir. Tm meknlar kapsad da varsaylsa, tm zamanlar kuatmas mmkn deildir. Ancak Kur'n yle bir ey getirmi ki, onunla tm zamanlar ve tm meknlardaki bireylere meydan okuyabilmektedir. Kur'n'n Bilgiyle Meydan Okumas Kur'n- Kerim, zellikle bilgiyle meydan okur: "Sana bu kitab, her eyi aklayan olarak indirdik." (Nahl, 89) "Ya ve kuru hibir ey yoktur ki, apak bir kitapta olmasn." (En'm, 59) Bu ve benzeri ayetler, Kur'n- Kerim'in ierdii bilgilerle meydan okuyuunun rneklerini olutururlar. nk, Kur'n'n ierdii kll gerekleri ve "Peygamber size ne verdiyse onu aln, size neyi yasakladysa ondan saknn." (Har, 7), "...Allah'n sana gsterdii ekilde insanlar arasnda hkmedesin diye..." (Nis, 105) emirleri uyarnca bun-
larn Peygamberin aklamalarna braklan cz' ayrntlarn inceleyen biri, slm'n, en stn ve en ince ilh-felsef bilgiler, stn ahlk, ibadetler, insanlar aras ilikiler; siyaset, sosyoloji gibi insan ilgilendiren her meselede ayrntl bilgiler sunduunu ve bunlarn tmn ftrat temeline ve tevhit ilkesine dayandrdn grecektir. yle ki, ayrntl hkmler analiz sonucu tevhit ilkesine, tevhit ilkesi ise bileim sonucu ayrnt niteliindeki hkmlere dnr. Yce Allah, Kur'n- Kerim'in, zamann gemesine ve koullarn deimesine ramen her zaman kalcn ve insanlarn karlarna uygunluunu koruduunu belirtiyor: "O, stn bir kitaptr. Ne nnden, ne de ardndan ona batl gelmez. O, hkm ve hikmet sahibi, ok vlen Allah tarafndan indirilmitir." (Fussilet, 4142) "O zikri biz indirdik ve onun koruyucusu da elbette biziz." (Hicr, 9) u hlde Kur'n, neshin (yrrlkten kalkmann) kendisine yol bulmad, dnm ve tekml yasasnn hakknda ilemedii kalc bir kitaptr. Eer denirse ki: Sosyal aratrmaclar ve kanun uzmanlar gnmzde, toplumlarn deimesiyle birlikte yrrlkteki yasalarn da de-imesinin, zamann deimesi ve uygarln gelimesiyle birlikte kanunlarn da deiip gelimesinin zorunluluunu ortaya koymulardr. Buna karlk olarak derim ki: leride bu konuya deineceiz. "nsanlar tek bir mmet idi..." (Bakara, 213) ayetini incelerken bu husustaki kukular gidereceiz. zetleyecek olursak; Kur'n- Kerim, yasamann temeli olarak insan ftratndan kaynaklanan tevhit ilkesini ve insan mizacnn vazgeilmez grd stn ahlk ngrr. Yasama, evrensel btnlk ve varlk lemi ile uyum iinde gelime gstermelidir diye iln eder. Szn ettiimiz aratrmaclar ise, grlerini toplumun deimesi esasna dayandrrken tevhid bilgiler ve stn ahlk gibi manev deerleri gz ard ederler. Dolaysyla onlarn szleri, manev deerlerden yoksun madd toplumlar iin geerlidir. "Allah'n sz ise en ycedir."
Bakara Sresi / 21-25 ........................................................................................... 123
Kendisine Kur'n nen Kiinin ahsnda Meydan Okumas Kendisine ifade ve anlam olarak mucizelik niteliine sahip Kur'n indirilen okuma-yazmasz Peygamberin kiilii de bir meydan okuma unsuru olarak n plna karlmtr. Bir retmenden ders almam olmas, bir eitimci tarafndan yetitirilmemi olmas Kur'n'n mucizeliine bir kant olarak ileri srlyor. "De ki: Eer Allah dileseydi, onu size okumazdm ve onu size hi bildirmezdim. Ben ondan nce aranzda bir mr boyu kalmtm, dnmyor musunuz?" (Ynus, 16) Peygamber efendimiz (s.a.a) onlardan biri olarak aralarnda yayordu, bir ayrcal olmad gibi uzmanlat bir bilim dal da yoktu. yle ki, krk yana kadar ne iir ve ne de nesir (dz yaz) eklinde bir eser ortaya koymamt. Krk ya ise, onun mrnn te ikisini oluturuyor. O gne kadar, bu ynde bir aba iine girmedii gibi, bu tr bir ideale sahip olduu da grlmemitir. Sonra ne oluyorsa, birden bire oluyor ve getirdii mesaj karsnda dahiler kk dillerini yutuyor, edebiyat ustalar dut yemi blble dnyor. Ardndan bu mesaj yeryznn drt bir yanna yayyor ve bir tek bilgin, bir tek erdemli kii ve bir tek stn zekl kimse, karsnda syleyecek bir ey bulamyor. Hakknda btn syleyebildikleri undan ibarettir: Ticaret amacyla am'a gitmi ve Kur'n'da yer alan kssalar oradaki papazlardan renmitir.(!) Oysa am'a yapt seferlerde amcas Ebu Talip'le beraber olmu ve o zaman henz ergenlik ana ermemitir. Hz. Hatice'nin klesi Meysere ile birlikte yapt seferde ise, yirmi be yandayd ve yolculuk srasnda ne gece ve ne de gndz arkadalarndan ayrlmamt. Ayrld varsaylsa bile, bu srada hangi bilgileri rendi? Bu hikmetli bilgileri ve gerekleri nereden edindi? Fesahat ustalarnn, karsnda kk dillerini yuttuu ve dost-dman herkesin byleyiciliini onaylad bu olaanst ifade tarzn kimden rendi? Bir iddia da udur: Hz. Peygamber Mekke'de yaayan bir Bizansl demircinin yanna gider, onunla sohbet ederdi. Bu adam kl yapar ve bunlar satarak geimini salard. Yce Allah bu iddiayla ilgili olarak yle buyuruyor: "Biz onlarn, 'Ona bir insan re-
tiyor.' dediklerini biliyoruz. Haktan saparak kendisine yneldikleri adamn dili yabanc, bu ise apak Arapa bir dildir." (Nahl, 103) Bir iddia da, onun baz bilgileri ranl bir bilgin olan ve dinler ve mezhepler hakknda geni bilgilere sahip bulunan Selman- Faris'den rendii eklindedir. Oysa Hz. Selman Medine dneminde ona inanmtr. Kur'n'n byk ounluu ise Mekke'de inmitir. Kur'n'n Mekke'de inen ksm, Medine'de inen ksmndan daha ok kssa ve kll bilgiler iermektedir. u hlde Selman ve dier sahablerin inan-mas, ona ne tr katklar salamtr? Kald ki, Eski Ahit ile Yeni Ahit (Tevrat ile ncil) ve onlarn ierdiklerin olaylar inceleyen biri, ardndan Kur'n'n anlatt peygamberler kssalarn ve gemi toplumlarn tarihini inceleyecek olursa, grecektir ki, bu tarih o tarihten ve bu kssa o kssadan farkldr. Ahitlerde byk yanllklar, arptmalar vardr. Bunlar, Allah'n peygamberlerine ynelik korkun iddialar iermektedir. Bu iddialar karsnda ftrat tiksinti duyar, bu tr nitelikleri insanlarn en iyilerine ve en aklllarna yaktrmaktan hay eder. Beri tarafta ise Kur'n, peygamberlerin pak ve masumluklarn ortaya koyuyor. Eski ve Yeni Ahit'te geree ilikin bir bilgi vermeyen, erdeme ve ahlka ilikin ilkeler, tler iermeyen gereksiz blmler vardr. Kur'n ise, kssalarn sadece insanlara bilimsel ve ahlk olarak yarar salayan blmlerine yer vermi, geri kalan byk ksmna hi deinmemitir. Kur'n'n Gaybe likin Haberleriyle Meydan Okumas Kur'n- Kerim'in gayb lemine ilikin haberler vermek suretiyle kartlarna meydan okuduuna rnek oluturan birok ayet vardr. Bu ayetlerin bir ksm, gemi peygamberlerin ve onlarn gnderildikleri toplumlarn yaadklar servenlerle ilgilidir: "Bunlar sana vahyettii-miz gayb haberlerindendir. Ne sen, ne de kavmin, daha nce bunlar bilmiyordunuz." (Hd, 49) Yce Allah Yusuf Peygamberin kssasn an-lattktan sonra da yle buyuruyor: "Bu, sana vahyettiimiz gayb haberlerindendir. Onlar kararlarn verip hile yaparlarken sen yanlarnda deildin." (Ysuf, 102) Meryem kssas ile ilgili olarak da yle buyuruyor: "Bunlar gayb haberlerindendir; bunlar sana vahyediyoruz. Onlardan han-
Bakara Sresi / 21-25 ........................................................................................... 125
gisi Mer-yem'in bakmn stlenecek diye kalemleriyle kur'a atarlarken sen yanlarnda deildin; ekiirlerken de yanlarnda deildin." (l-i m-rn, 44) "te Meryem olu sa! phe edip ayrla dtkleri, gerek sz budur." (Meryem, 34) Bunlar gibi daha birok ayet vardr. Gelecekte yaanacak olaylara ilikin haberler de yer alr, Kur'n- Kerim'de. u ayette olduu gibi: "Rumlar yenildi. En yakn bir yerde. Onlar, bu yenilgilerinden sonra yeneceklerdir. Birka yl iinde." (Rm, 2-4) u ayetlerde de Peygamberimizin Medine'ye hicretinden sonra, Mekke'ye tekrar dnecei nceden haber verilmitir: "Kur'n' sana farz klan Allah, elbette seni dnlecek yere dndrecektir." (Kasas, 85) "Allah dilerse gven iinde, balarnz tra ederek ve ksaltarak, korkmadan Mescid-i Haram'a gireceksiniz." (Fetih, 27) "O geri braklanlar, ganimetleri almak iin gittiiniz zaman, 'Bizi brakn, sizinle beraber gelelim.' diyeceklerdir." (Fetih, 15) u ayetleri de ayn kategoride deerlendirmeliyiz: "Allah seni insanlardan korur." (Mide, 67) "O zikri biz indirdik ve onun koruyucusu da elbette biziz." (Hicr, 9) Ve bunlar gibi mminlere ynelik ileriye dnk vaatler ve Mekkeli kfir ve mriklere ynelik tehditler ieren birok ayet vardr ki, aynen tahakkuk etmilerdir. Bunun yan sra Kur'n- Kerim'in baz ayetleri, kimi toplumlarn ve kimi gelimelerin iaretlerini, belirleyici zelliklerini iermektedir: "Helk ettiimiz bir lkeye artk dnya hayat haramdr. Onlar bir daha geri dnemezler. Nihayet Ye'cuc ve Me'cuc setleri ald ve onlar her tepeden akn ettii ve gerek vaadin yaklat zaman, birden inkr edenlerin gzleri donup kalr: Vah bize, biz bundan gaflet iinde idik. Biz gerekten zalim kimseler idik.' (Enbiy, 95-97) "Allah sizden, inanp salih amel ileyenlere vaat etti: Onlar yeryznde h-kmran klacak." (Nr, 55) "De ki: O, sizin zerinize, stnzden bir azap gndermeye kadirdir."
(En'm, 65)
u ayet-i kerimeler de ayn kategori iinde deerlendirilirler: "Rz-garlar, alayc olarak gnderdik." (Hicr, 22) "Orada her eyden ls belirlenmi rnler bitirdik." (Hicr, 19) "Dalar birer kazk klmadk m?" (Nebe, 7) Bu ayetlerin ierdikleri bilgiler, Kur'n'n indii dnemlerde bilinmeyen bilimsel gereklere da-
yanmaktadr. Sz konusu gerekler zerindeki bilinmezlik perdesi ancak son alarda bilim alanndaki gelimelerden sonra aralanabilmitir. Mide suresinde yer alan u ayet-i kerime de gayb lemine ilikin bilgiler iermektedir. (Bu yntem, Kur'n ayetlerinin bazsn bazsna uyarlama, bazsn bazsna tank olarak ngrme esasna dayanan tefsir anlaynn zelliklerinden biridir.): "Ey inananlar, sizden kim dininden dnerse, (bilsin ki) Allah, yaknda yle bir toplum getirecek ki, O onlar sever, onlar da onu severler." (Mide, 54) Ynus suresinde yer alan bir ayette de yle buyurulur: "Her mmetin bir peygamberi vardr. Peygamberleri onlara gelince aralarnda adaletle hkmolu-nur ve onlara hi zulmedilmez." (Ynus, 47) "Sen yzn Allah' birleyici olarak doruca dine evir: Allah'n yaratna, ki insanlar ona gre yaratmtr." (Rm, 30) Bunlar gibi, gelecekte slm mmetinin veya tm dnyann tank olaca olaylar haber veren birok ayet vardr. Tm bu haberler, Kur'n'n indirili dneminden sonrasn ilgilendirmektedir. naallah, sr suresinin ilgili ayetinde bu konuyu etraflca irdeleyeceiz. Kur'n'n, elikilerden Uzak Olduunu Syleyerek Meydan Okumas Kur'n- Kerim, kimi ayetlerde de kendi iinde eliki barndrma-dn vurgulayarak meydan okur: "Hl Kur'n (ayetleri) zerinde dnmyorlar m? Eer o, Allah'tan bakas tarafndan gelmi olsayd, onda birbirini tutmaz ok eyler bulurlard." (Nis, 82) Evren zorunlu olarak madd niteliklidir, ona egemen olan yasa da dnm ve tekml yasasdr. u hlde, bu evrenin bir paras olarak varolan her ey, aamal bir varolu sreci yaar; zayflktan glle, eksiklikten olgunlua ynelir. Bu yneli, o eyin hem znde ve hem de zne bal unsurlarda, davran ve eylemlerinde sz konusudur. nsan da bu sreci yaar; varoluu, eylemleri ve eylemlerinin sonular itibariyle dnm hlindedir, tekml etmektedir. Fikir ve kavray noktasnda da bu kural geerlidir. Aramzda hi kimse yoktur ki, kendisini bugn dnden daha olgun, daha yeterli grmesin. Yine hepimiz, ikinci anmzda
Bakara Sresi / 21-25 ........................................................................................... 127
birinci anmzdaki sz ve davranlarmzdaki srmelerimizle karlamaktayz. Bu, bilinli bir insan olarak kendini tanyan herkesin kabul edecei, inkr edemeyecei bir realitedir. Bu kitab, Peygamberimiz dnem dnem insanlara sunmu, yirmi yl boyunca, deiik artlarda, farkl ortamlarda, Mekke'de, Medine'de, zaman zaman gece, zaman zaman da gndz, yolculukta, mukimlikte, savata, barta, zor gnlerde, zafer gnlerinde, gvenli dnemlerde, korkulu anlarda, ilh bilgileri sunmak, stn ahlkn kurallarn retmek, ihtiya duyulan her konuda din hkmleri yasalatrmak amacyla para para insanlara okumutur. Buna ramen benzeen sz diziminde en ufak bir eliki, birbirini tutmazlk sz konusu deildir. Nitekim kendisi, kendisini "(ayetleri) birbirine benzeyen ve tekrarlanan bir kitap" [Zmer, 23] olarak nitelendirmektedir. Sunduu bilgiler, koyduu temel ilkeler ve ahlk kurallar asndan tek bir uyumazlk, birbirini rtme meydana gelmemitir. Tam tersine, ayetleri birbirlerini tefsir eder, birbirlerinin kapal noktalarn aklar niteliktedir. Nitekim Hz. Ali (a.s) yle buyuruyor: "Kur'n'n bir ksm bir ksmn destekler, bir ksm bir ksmna tanklk eder."1 Eer Kur'n Allah'tan bakas tarafndan ortaya konulmu bir eser olsayd, ifade tarznn baz yerleri dier baz yerlerinden daha gzel olacakt, szn vurgusu ve etkinlii bakmndan baz yerleri dier baz yerlerinden daha parlak olacakt. Sunduu bilgiler, koyduu ilkeler ve kurallar da doruluk ve yanllk, salamlk ve rklk noktasnda farkllk arzedecekti. Denebilir ki: Bu, salt bir iddiadr ve bir kanta da dayanmyor. nk Kur'n'da birok elikilere ve anlalmaz ifadelere rastlanmtr. Bunlar bir araya getirilse, ciltler dolusu kitap eder. Bunlarn bir ksm, ifade biimiyle ilgili ve belgat asndan birer kusur saylan sorunlardr. Bir ksm da manev anlamla ilgili ve Kur'n'n grleri ve retilerinin yanlln ortaya koyan elikilerdir. Geri Mslmanlar bunlara cevap vermilerdir ama, bu cevaplar gerekte yorumdan teye gitmezler, tutarllk esasna ve orijinalitesi bozulmam ftrat duyarllna gre bir deer ifade etmezler.
1- [Nehc'l-Bela, hutbe:133]
Buna karlk olarak ben de derim ki: aret edilen elikiler ve anlalmaz ifadeler, aklamalaryla ve doyurucu cevaplaryla birlikte tefsir kitaplarnda yer alrlar. Bu kitapta da yeri geldiinde bu sorunlara deinilmitir. Dolaysyla bu eletiri, delili olmayan bo bir iddiadan teye gitmemektedir. Kur'n'da anlalmaz eyler olduunu ya da onda eliki bulunduunu iddia eden kimselerin, geni tefsir kitaplarnda cevaplaryla birlikte deinilmemi tek bir sorunlar bulunmamaktadr. Ne var ki onlar, sorunlar alm, bir araya toplam, dzene sokmu, ama cevaplarna deinmemilerdir. Ne gzel sylemiler: "Eer sevgi gz (kusurlar grememekle) sulanyorsa, (erdemleri grmeme noktasnda da) kin gz daha ok sulanmaktadr." Denebilir ki: Peki Kur'n'daki "nesh" olgusuna ne dersin? nk bizzat Kur'n onun geerliliinden sz ediyor: "Biz bir ayeti neshe-dersek veya unutturursak, ondan daha hayrlsn veya onun benzerini getiririz." (Bakara, 106) "Biz bir ayetin yerine baka bir ayet getirdiimiz zaman -ki Allah, neyi indirdiini ok iyi biliyor-..." (Nahl, 101) imdi, ifade tarz asndan bu deiikliklerin bir eliki saylmayacan kabul etsek bile, nesih gr deiiklii deil de nedir? Buna karlk olarak ben de derim ki: Kur'n- Kerim'deki nesih olgusu, ifade tarz asndan bir eliki olarak deerlendirilemeyecei gibi, bak as ve hkm deiiklii olarak da deerlendirilemez. Bunun aklanmas yledir: Bakarsn, olumlu koullar gerei verilen bir hkm bir gne uygun der de, koullarn deimesi sonucu bir baka gne uygun dmez. Bu durumda, o gnn koullarna uygun den yeni bir hkm yrrle konur. Bunun en ak kant, Kur'n- Kerim'de, ierdikleri hkmleri yrrlkten kaldrlan ayetlerde, szl olarak bu ayetlerin ierdikleri hkmlerin ileride yrrlkten kaldrlacann ima edilmi olmasdr. rnein, hkm yrrlkten kaldrlan bir ayette yle buyuruluyor: "Kadnlarnzdan fuhu yapanlara kar aranzdan drt erkek ahit isteyin; eer ahitlik ederlerse, o kadnlar lm alp gtrnceye yahut Allah onlara bir yol ancaya kadar evler-
Bakara Sresi / 21-25 ........................................................................................... 129
de tutun (hapsedin)." (Nis, 15) (Son cmlenin ierdii ima dikkat ekicidir.) Bir baka ayette de yle buyuruluyor: "Ehlikitap'tan birou, gerek kendilerine apak belli olduktan sonra, ilerindeki kskanlktan tr, sizi imannzdan sonra vazgeirip kfir olmanz istediler. Allah emrini getirinceye kadar, affedin, ho grn." (Bakara, 109) Grld gibi, ifadenin son cmlesi, onlara kar taknlacak tavra ilikin hkmn geici olduunu ima ediyor. Kur'n'n, Belgatiyle Meydan Okumas Kur'n- Kerim, ifade tarznn belgat ve etkinlik asndan eriilmez olduunu vurgulayarak bu alanda da kartlarna meydan okuyor: "Yoksa, 'Onu uydurdu' mu diyorlar? De ki: 'Eer doru sylyorsanz, siz de onun benzeri on uydurulmu sure getirin; Allah'tan baka arabildiklerinizi de arn.' Eer size cevap veremedilerse, bilin ki o, Allah'n bilgisiyle indirilmitir ve O'ndan baka ilh yoktur. Artk Mslman oluyor musunuz?" (Hd, 13-14) Ayetler Mekke'de inmitir. "Yoksa, 'Onu uydurdu' mu diyorlar? De ki: 'Eer doru sylyorsanz, siz de onun benzeri bir sure getirin ve Allah'tan baka arabildiklerinizi de arn.' Hayr, bilgisini kavrayamadklar, te'vili kendilerine gelmemi olan bir eyi yalanladlar." (Ynus, 38-39) Bu ayetler de Mekke'de inmilerdir. Bu ayetlerde, Kur'n ifadelerindeki belgat ve dzen asndan bir meydan okuma sz konusudur. nk o dnemde Kur'n'n muhatab olan z Araplarn en belirgin zellikleri, belgatte ileri gitmi olmalardr. Nitekim tarih, belgat ve fesahat alannda, ak, anlalr ve etkileyici sz syleme sanat asndan z Araplar geride brakan eski ve yeni bir ulustan sz etmez. Araplar, gzel, yeterli, anlalr hl ve makama uygun konuma sanat asndan eski-yeni tm uluslar geride brakmlard. te Kur'n onlar gayretkelie itecek ve ilerindeki asabiyet damarn kabartacak ekilde, onlarla zdelemi bir alanda onlara meydan okuyor. Gururlar, bakalarnn karsnda eilmemeleri, rnlerinin kk grlmesini kabullenmemeleri, onlarn karakteristik zellikleriydi. Bu meydan okumann zerinden uzun zaman gemi, ama onlardan ses kmamt; gn getike aresizlikleri biraz daha belirginlemiti. Bu meydan okumann kar-
snda sadece saklanyorlard, ke bucak kayorlard. Nitekim yce Allah, onlarn bu durumlarn yle tasvir ediyor: "yi bilin ki onlar, ondan (Peygamberden) gizlenmek iin gslerini bkerler. yi bilin ki onlar, rtlerine brndkleri zaman, Allah onlarn ilerinde gizlediklerini de, aa vurduklarn da bilir." (Hd, 5) Bu meydan okumann zerinden bin drt yzyl akn bir sre gemi olmasna ramen, kimse onun bir benzerini getirebilmi deildir ve kimse ona kar kabilmi deildir. kanlar da rezil olmulardr, gln duruma dmlerdir. Kur'n'a kar kmaya ynelik baz giriimlerin olduu bilinmektedir. Sz gelimi yalanc Mseyleme "Fil" suresine nazire yaparak yle demitir: "Fil; nedir fil? Nereden bileceksin ki, nedir fil? Onun sert bir kuyruu ve uzun bir hortumu vardr." Yalanc kadn peygamber Seccah'a hitap olarak da yle der: "Onu bir ekilde siz kadnlara girdiriyoruz ve yine onu bir ekilde siz kadnlardan karyoruz." u samalklara ve hezeyanlara bakp da ibret aln. u da baz Hristiyanlarn Ftiha suresine kar uydurduklar bir szdr: "Rahman'a hamdolsun. O, kinatn Rabbidir, cezalandran meliktir. badet sana ve yardm sendendir. Bizi iman yoluna ilet." Ve bunlarn benzeri tutarsz bir sr hezeyan ve sylence ortaya atlmtr. Denebilir ki: nsan zeksnn ortaya koymu olduu sz, nasl insan asndan mucize dzeyinde olabilir? nsan zeksndan kendisinin kavrayamad bir eyin szmas mmkn mdr? Oysa fail fiilinden daha gldr, bir eseri ortaya koyan, eserini kuatm durumdadr. Baka bir ifadeyle, sz anlamn almeti hline getiren insann kendisidir. nk toplumsal ihtiya, insan iindekini bakalarna anlatma zorunluluunu dourur. Dolaysyla, szdeki anlam ortaya karma (keif) zellii itibar, szlemeli ve anlamal bir zelliktir. nsan zeksnn rn olan bu zelliin, insan zeksnn snrlarn ap zek tarafndan kavranamayacak bir olaanstle ulamas muhaldir. u hlde, herhangi bir szn zek tarafndan kavranamayacak bir anlamn ortaya karmas da muhaldir. Aksi takdirde sz, itibar bir almet olmaktan kar. Eer "Szel terkiplerin arasnda, mucize dzeyine ulaan bir terkip vardr." dense, bu demektir ki, kastedilen anlamlardan her
Bakara Sresi / 21-25 ........................................................................................... 131
birinin, eksiklik ve mkemmellik, fesahat ve belgat asndan farkllk gsteren birok terkibi vardr. Bu terkiplerin arasnda, son derece etkin, en st dzeyde bir terkip vardr ki beer gcn aa. Mucize olan da bu terkiptir ite. Bunun gerei, ifade edilmek istenen her anlam asndan mucize niteliine sahip tek bir terkibin olduudur. Oysa Kur'n- Kerim'in bir anlam deiik ifadelerle ve farkl terkiplerle dile getirdii oka grlmektedir. Peygamberler kssalarnda bu tr szel deiikliklere rastlamak mmkndr. Eer Kur'n'n szel terkipleri mucize nitelikli olsayd, o zaman ifade edilmek istenen her anlam iin, her zaman ayn szel terkip kullanlmalyd, bakas deil. Ben derim ki: Bu iki phe ve benzeri dier pheler, baz aratrmaclar, Kur'n'n szel mucizeliini Allah'n caydrmas, engellemesiyle aklamaya itmitir. Bunu derken unu kastediyorlar: Kur'n-n ya da bir veya birka suresinin bir benzerini getirmek, insan asndan imknsz bir eydir. Kur'n'da yer alan meydan okuyucu ayetler ve yzyllardr Kur'n'a kar kanlarn bu husustaki aresizlikleri bunu ortaya koyuyor. Fakat bu demek deildir ki, Kur'n- Kerim'de yer alan ifadeler insan gcnn stndedirler. Bilkis, Kur'n'da yer alan tm ifadeler, insanlarca sylenebilecek trden ifadelerdir. Meselenin z udur: Yce Allah, insanlar Kur'n'a kar kmaktan, onun bir benzerini ortaya koymaya kalkmaktan alkoyuyor, onlar byle bir giriimde bulunmaktan caydryor. nk ilh irade beer iradesine egemendir. Ama, peygamberlik mucizesini korumak ve peygamberlik misyonunun dokunulmazln salamaktr. Yukardaki iddia yanltr ve meydan okumaya ilikin ayetlerin ifade ettii gereklerle uyumaz: "Yoksa, 'Onu uydurdu' mu diyorlar? De ki: 'Eer doru sylyorsanz, siz de onun benzeri on uydurulmu sure getirin; Allah'tan baka arabildiklerinizi de arn.' Eer size cevap veremedilerse, bilin ki o, Allah'n bilgisiyle indirilmitir." (Hd, 13-14) Bu son cmleden anlalyor ki, meydan okuma ile verilmek istenen mesaj, Kur'n'n Peygamber tarafndan uydurulmad, onun Allah'n bilgisi dahilinde indiidir. Onun eytanlar tarafndan indirilmediini vurgulamaktr. Nitekim yce Allah, bir ayette yle buyuruyor: "Yoksa, 'Onu uydurdu' mu
diyorlar? Hayr, onlar inanmyorlar. Eer doru sylyorlarsa, onun gibi bir sz getirsinler." (Tr, 33-34) Bir dier ayette de yle buyuruyor: "Onu eytanlar indirmedi. Bu, onlara yaramaz ve zaten yapamazlar da. nk onlar iitmekten uzaklatrlmlardr." (uar, 210-212) Hlbuki onlarn szn ettikleri caydrma ve vazgeirme, Kur'n'n Allah katndan indirilmi bir kitap oluuna deil, sadece Peygamberimizin (s.a.a) peygamberlik mis-yonunun doruluuna ynelik bir kant oluturur. Yukarda sunduumuz ayetle ayn mesaj ieren bir ayet de udur: "Yoksa, 'Onu uy-durdu' mu diyorlar? De ki: 'Eer doru sylyorsanz, siz de onun benzeri bir sure getirin ve Allah'tan baka arabildiklerinizi de arn.' Hayr, bilgisini kavrayamadklar, te'vili kendilerine gelmemi olan bir eyi yalanladlar."
(Ynus, 38-39)
Bununla da aka anlalyor ki, imknszl ifade edilen ey, insanlarn Kur'n'a benzer bir kitap getirebilmeleridir, hem kendilerinin ve hem de kendilerine bu hususta yardm edecek herkesin buna g yetirebilmeleridir. nk Kur'n, bilgisini kuatmadklar, te'vilini bil-medikleri bir kitaptr. Onun bilgisini ancak yce Allah kuatabilir. Bu yzden de ona kar kmamakta, bir benzerini getirememekteler. Yce Allah bir ayette yle buyuruyor: "Hl Kur'n (ayetleri) zerinde dnmyorlar m? Eer o, Allah'tan bakas tarafndan gel-mi olsayd, onda birbirini tutmaz ok eyler bulurlard." (Nis, 82) Bu da gsteriyor ki, insanlar Kur'n'n benzerini ortaya koymaktan ciz klan unsur, Allah'n insanlarn onda eliki bulmalarna engel olmas deil, onun kendi iinde birbirini tutmaz eyler barndrmasdr; szel ve anlamsal olarak bir elikinin Kur'n'da yer almamasdr. Bu yzden Kur'n'n mucizeliini, Allah'n gnllerde tasarruf ederek insanlar ona kar kmaktan caydrmasna balanmak kesinlikle yanltr, itibar etmemek gerekir. Bu mukaddime aydnlandktan sonra sz konusu iki phenin asl cevabna geelim. Birinci phede yle deniyordu: Belgat szn niteliklerindendir. Sz ise insan zeksnn icat ettii bir eydir. Dolaysyla szn insan zeksnn kapasitesini amas mmkn deildir. nk sz zeknn rnnden baka bir ey deildir.
Bakara Sresi / 21-25 ........................................................................................... 133
Bu yaklama verilecek cevap udur: Sz asndan insan zeksy-la ilgili olan ey, lafzlarn tek bana ifade ettikleri anlamlardr. Ancak zihindeki anlam, zihinde olduu biimde, tam veya eksik olarak, ak veya kapal olarak anlatabilmek iin kelimeleri sralayp cmle kurmak, ayn ekilde, ifade edilmek istenen anlam, tm balantlaryla, nclleriyle, ilintileriyle ya da bunlarn bir ksmyla realiteye uygun olabilecek ekilde zihinde ekillendirmek, kelimeleri anlamlar karlnda vazetmekle, kelimelere mana yklemekle ilgisi bulun-mayan bir meseledir. Bu, bir yandan ifade etme ve belgat sanatndaki maharete, kelimeleri sralayp gzel cmleler kurma yeteneine, te yandan da zihnin d lemdeki anlatlan olguyu tm ynleriyle, gerekleriyle ve balantlaryla alglamasndaki incelie, dikkatine bal olan bir eydir. Dolaysyla meselenin yn vardr. Bunlar, bir varlkta ayn anda bulunabildikleri gibi, birbirlerinden ayr olarak da bulunabilirler. rnein, bir insan herhangi bir dilin istisnasz tm kelimelerini bilebilir, ancak konuma yeteneine de sahip olmayabilir. Bir insan da, sz ve ifade sanatnda uzmanlam olduu hlde, bilgi ve kltr ynnde yetersiz olabilir. Byle bir insan, tm anlamlar kuatc, doyurucu bir konuma yapamaz. Bir baka insan da, bilgi ve kltr asndan byk bir birikime sahip olabilir, keskin bir zeks ve duyarl bir ftrat olabilir. Fakat iindeki birikimi ak ve anlalr bir dille insanlara aktarmaktan, gzlemledii gzellikleri ve gz alc manzaralar verdikleri mesajlarla birlikte, byleyici kelimelere ykleyip anlatmaktan ciz olabilir. Bu olgudan yalnzca birincisi, insann toplumsal zeksyla ortaya koyduu eyle ilgilidir. kincisi ve ncs ise, insann kavrama gcndeki bir tr letafet ve incelikle ilgilidir. Bilindii gibi, bizim sahip bulunduumuz kavrama gcnn kapasitesi snrldr, lldr. Dmzda meydana gelen olaylar tm ayrntlaryla ve d lemde yer alan olgular tm balantlaryla birlikte kuatamayz. Dolaysyla biz, hibir zaman hata ilemeye kar gvencede deiliz. Bunun yan sra varoluumuzun aamall, bilgilerimizin de aamal bir farklla sahip olmalarn, yani noksandan tamama doru bir sre iinde olmalarn gerektirir.
Bu yzden bir konumac ne kadar yetenekli olursa olsun ve bir air ne kadar kurcalayc, bilinmezlikleri ortaya karc olursa olsun, balangta ortaya koyduu eser, zeksnn ve kavrama kapasitesinin elverdii lde, son demlerinde ortaya koyduu eserin dzeyine ulaamaz. nsan rn bir sz ele alacak olursak, bu sz hibir ekilde yanlgdan soyutlanm olarak deerlendirilemez. nk bu sz sy-leyen kii, her eyden nce, konumasna konu olan olgunun tm paralar ve koullarna vkf olamaz. Bu bir. kinci olarak da; bu sz, ne nceki szlerinin, ne de sonraki szlerinin haddi ve lsnde olamaz. Hatta ok ince olmasndan dolay biz somut olarak fark etmezsek bile, konumann ba ile sonu eit dzeyde olamaz. nk dnm ve tekml kural geneldir. Dolaysyla, hibir aka ve eliki iermeyen son sz niteliini tayan cidd bir sz grdmz zaman (kuatc bir bilgiden kaynaklanmayan sz de, akann ciddsidir) hi tartmasz, bunun beer sz olmadn anlarz. Yce Allah bu gerei yle dile getirir: "Hl Kur'n (ayetleri) zerinde dnmyorlar m? Eer o, Allah'tan bakas tarafndan gelmi olsayd, onda birbirini tutmaz ok eyler bulurlard." (Nis, 82) Bir ayette de yle buyurur: "Dn olan ge, yarlan yere andolsun ki o, (hak ile batl, doru ile yanl) ayran son szdr; o, aka deildir." (Trk, 11-14) Bu ayette deiken olan iki olguya, yani ge ve yere yemin ediliyor. Hakknda yemin edilen eyse, deimeyen ve te'vilinden ibaret olan sabit geree dayanan Kur'-n'dr. (leride Kur'n- Kerim'de yer alan "te'vil" kavramnn ne anlama geldiini aklayacaz.) Yce Allah bir ayette de yle buyuruyor: "Hayr! O, yce Kur'n'dr. Levh-i Mahfuz'dadr." (Brc, 21-22) Bir ayette de yle buyuruyor: "Apak kitaba andolsun ki biz, dnp anlamanz iin onu Arapa Kur'n kldk. O, katmzda bulunan ana kitaptadr. an ycedir, hkm ve hikmet doludur." (Zuhruf, 2-4) Bir baka ayette ise y-le buyuruyor: "Hayr! Yldzlarn yerlerine yemin ederim. Bilseniz, bu byk bir yemindir. O, elbette erefli Kur'n'dr. Korunmu bir ki-taptadr. Temizlenenlerden bakas ona dokunamaz." (Vka, 75-79) Bu ve benzeri ayetler, Kur'n- Kerim'in ierdii anlamlar itibariyle kalc ve deimez gereklere dayand gibi, kendisinin de deimez olduunu ortaya koyuyor.
Bakara Sresi / 21-25 ........................................................................................... 135
Yukardaki aklamalar anladktan sonra bilirsin ki, dilin ortaya knn insana dayanyor olmas, dili ortaya koyan insann gcnn stnde szel terkibin olmamasn gerektirmez. Aksi takdirde, kl yapan demircinin onu kullanan en cesur, tavla ve satranc karann onlar oynayan en usta oyuncu ve udu icat edenin de onu alan en gzel utu olmas gerekirdi. Btn bunlardan aka anlalyor ki, sz sanatnn eriilmezlii (eksiksiz belgat), realiteyle rten bir tr bilgiye dayanr. Bu rt-mede hem lafzn manayla rtmesi, hem de manann zihinsel biimin aktard d olguyla rtmesi arttr. Lafz ynne gelince; eyh Abdulkahir Crcan'nin Delil'l'caz adl eserinde belirttii gibi, ortaya k itibariyle lafzn czleri arasndaki tertip, doas itibariyle lafz ile ifade edilen manann czleri arasndaki tertiple rtr olmaldr. Mana ynne gelince; doruluu ve uygunluu asndan d geree dayanmaldr ki, ierdii gerekler arabuk ortadan kalkmasn. Bu mertebe, bir nceki mertebenin dayanadr. nk ciddiyeti olmayan nice beli akalar vardr ki, cidd szler karsnda hibir deer ifade etmezler. Ayn ekilde cehalete dayal nice belgatli szler vardr ki, asla hikmete kar koyamazlar, kar koyacak durumda olamazlar. Bu nedenle, lafz tatllna, slp gzelliine, anlam belgati-ne ve d gerekliine bir arada sahip bulunan sz, en st dzeydeki szdr. Bir sz, gereklik temeline dayanr, ifade ettii anlam tam tamna hakikatle rtrse, baka gerekleri yalanlamaz, baka gereklerce de yalanlamaz. nk hakkn paralar birbiriyle uyum iindedir, temelleri birbiriyle balantldr. Bir gerek bir baka gerei geersiz klmaz, rtmez. Bir doru bir baka doruyu yalanlamaz. Ama batl, hem bir baka batlla ve hem de gerekle eliir. Yce Allah'n u sznn ifade ettii derin anlama baknz: "Gerekten sonra sapklktan baka ne var?" (Ynus, 32) Burada, gerein teklii, blnmezlii ve paralanmazl dile getiriliyor. Bir de u ayetin ierdii anlama baknz: "Baka yollara uymayn. Yoksa sizi blp paralar..." (En'm, 153) Burada batln dankl ve datcl, blnml ve blcl dile getiriliyor.
Durum byle olunca, gerein czleri arasnda ayrlk olmaz; tam tersine, her ynyle btnlk ve kaynamlk olur. Gerein czleri, birbirine gtrr, birbiriyle sonulanr, birbirine tanklk eder, birbirini anlatr. Hi kukusuz bu, Kur'n'n artc bir yndr. Kur'n ayetlerinden her birinin ifade ettii bir anlam, verdii bir sonu vardr. Bununla birlikte, bu ayetlerin her biri, uygun bir ayetle birlikte ele alnnca, bugne kadar fark edilmeyen yepyeni bir gerei dile getirir. Sonra bir nc ayet de bu gerei dorular ve ona ahitlik eder. Bu, Kur'n'n zelliidir, ayrc niteliidir. Bu kitabmzda yer verdiimiz kimi aklamalarda bu yntemin baz rneklerini greceksiniz. Ne var ki, bu yolu izleyen olmam, bu yntem bir kenara braklm durumdadr. ayet tefsir bilginleri bu ynteme bavurmu olsalard, bu yolu izleselerdi, bugn Kur'n'n tatl denizlerinden nice kaynaklarla, onda sakl bulunan mcevherlerden nice hazinelerle tanm olurduk. Bylece Kur'n'n belgat asndan mucize olamayaca ynndeki eletirinin her iki ynyle de batl ve yanl olduu ortaya km oldu. nk belgatin mucizelii, szel ifadeden dolay deildir ki, "Sz ortaya koyan insandr, u hlde nasl olur da insan szn en be-lgatlisine ve en etkileyicisine g yetiremez?!" denilsin; ya da, "Tasarlanabilecek szel terkipler iinde sadece bir tanesi belgatin doruunda olur. u hlde, bir anlam birden fazla szel terkiple ifade etmek ve stelik bu terkiplerin her birinin mucizelik dzeyinde, beer gcnn stnde olmas mmkn mdr?!" sylensin. nk; mucizelik, zihin ve d lemle ilgili tm ynleri znde barndran anlamla ilgilidir.
Kur'n'da Mucizenin Anlam ve Gerek Mahiyeti

Hi kukusuz, Kur'n- Kerim mucize olgusunun varln ve gereklemiliini onaylar. Kur'n'n onaylad ekliyle mucize, olaanst bir olgudur ve doada ve madd varoluun snrlar iinde doa st bir tasarrufa iaret eder. Kur'n'n onaylad mucize, akln kesin hkmlerini geersiz klmaz. Dolaysyla gnmzde baz kimselerin, mucizenin varlna dellet eden ayetleri
Bakara Sresi / 21-25 ........................................................................................... 137
yorumlayarak, doa zerindeki bilimsel aratrmalarn verileri ile bunlar arasnda bir paralellik kurma amacna ynelik giriimleri bo ve anlamszdr. Kur'n'n mucize kavram ile vurgulad gerek anlama gelince; aadaki aklamalarmz arasnda buna yer vereceiz. 1- Kur'n, Genel Nedensellik Yasasn Onaylar Kur'n- Kerim, doal fenomenler ve olaylarn sebepleri olduunu ifade eder ve genel nedensellik yasasn dorular. Nitekim akln kesin hkm de bu yasay ispat eder, bilimsel aratrmalar ve tm kantlamalar bu yasaya dayanr. nk insan, z yaratl gerei, hi tereddt etmeden her madd gelimenin arkasnda meydana getirici bir illet, bir neden aramaktadr. Doal bilimler ve teki bilimsel aratrmalar da olaylar ve olgular eldeki verilere gre ilgili illetlerine, sebeplerine dayandrrlar. llet derken unu kastediyoruz: Bizler, gzlemler ve deneyimlerimiz sonucu, doada bir olgu veya birka olgu birden gerekletii zaman, onlarla birlikte baka eyler de gerekletiini biliyoruz. te biz, o olgu veya olgulara illet (neden), meydana getirdii eylere de mall (sonu) deriz. Sz gelimi, deneyimle kantlanmtr ki, bir "yanma" olay sz konusu olduu zaman, ondan nce ate, hareket ya da arpma ve srtme gibi yanmay gerektirici bir illet (ne-den) sz konusudur. Bu yzden, genellik ve deimezlik nedenselliin, sebep-sonu ilkesinin vazgeilmez hkmlerindendir. Bu anlam dorulayan ifadeler Kur'n- Kerim'de oka yer alr. lm, hayat, rzk, gk veya yer meneli dier gelimeleri Kur'n- Kerim, belli sebeplere balamakta, ayn zamanda bunlarn tmn de tevhit ilkesi uyarnca, sonuta yce Allah'a dayandrmaktadr. Evet; Kur'n- Kerim, u anlamda genel nedensellik yasasnn do-ruluunu vurgular: Herhangi bir sebep, kendisini gerekli klan ve kendisine dayanak oluturan etkileyici koullaryla birlikte gerekleirse ve arada bir engel yoksa, yce Allah'n izniyle bu sebepten etkilenen ve varl ona bal olan msebbep de gerekleir. Msebbep varsa, bu kanlmaz olarak sebebinin varln gsterir.
2- Kur'n, Olaanst Olgular spat Eder Ayrca Kur'n- Kerim, birtakm olaylardan haber verir ki, bunlar doada yrrlkte olan sebep-sonu ilikisine dayal sistemin lleri iinde, gzle grlr dzenin normlarna gre gelimezler. Szn ettiimiz olaanst gelimeler, Kur'n- Kerim'in kimi peygamberlere (selm zerlerine olsun) izafe ettii mucizelerdir. Nuh, Hud, Salih, brahim, Lut, Davud, Sleyman, Musa, sa ve Muhammed peygamberlerin (salt ve selm tmnn zerine olsun) gsterdikleri mucizeler gibi. nk bunlar, normal doa yasalarnn llerine uymazlar. unu kesin olarak bilmek gerekir ki, sz konusu olaylar ve gelimeler allagelmiin dnda olsalar bile, doa yasalarna gre gerek-lemiyor olsalar bile, akln kesin hkmnn inkr etii imknsz gelimeler deildirler. Sz gelimi, akl u tr iddialar kesinlikle imknsz grr: "ki eliik nerme, birlikte doru veya birlikte yanl olabi-lirler." Veya "Bir ey kendisi olmayabilir." Ya da "Bir, ikininin yars deildir." gibi. Bu gibi imknsz olan eyleri akl kesin hkmyle reddeder. Bu nedenle en eski dnemlerden beri, btn milletlere mensup insanlarn akllar, yukarda szn ettiimiz eylerin imknsz olduk-larn onaylamlardr. Eer mucize de bizzat imknsz olsayd, hibir akl onu kabul etmez ve bu hususta kant istemez ve herhangi bir kimse bir bakasna onu izafe etmezdi. Ayrca bu gelimeler, yani mucizeler, temelden doal sistem tarafndan kabul edilemez nitelikte gelimeler deildirler. Tersine, madde yasas her zaman bu tr bir hareket hlindedir. Diriyi lye, ly diriye dntrr, bir ekli dier bir eklin yerine koyar, bir olay dier olayla, rahat skntyla, sknty rahatla deitirir. Normal gelimeler-le mucizev gelimeler arasndaki tek fark udur: Gzlemleyebildiimiz madd sebepler, sonularla olan zel balantlarndan dolay, zamana ve mekna ilikin zel koullarn gereklemesiyle aamal olarak etkilerini yaparlar. Sz gelimi; bir as, hareket eden bir ylana ve canl bir insana dnebilir. Fakat byle bir dnm, normal koullarda, zel sebeplerin, zaman ve mekna bal zel koullarn ortaya kmas ile mmkndr. Bu koullarda, madde bir durumdan dier bir duruma gei yapar,
Bakara Sresi / 21-25 ........................................................................................... 139
nceki biimi yerine dier bir biime brnr, nihayet gzlem ve deneyimle tespit edilen evrelerden geerek ngrlen son eklini alr. Byle bir dnm, rastgele koullarda veya nedensiz olarak ya da bir dileyenin dilemesiyle olmaz. Nitekim, Kur'n- Kerim'in szn ettii mucizeler ve olaanst gelimelerde grnrde byle bir durum sz konusudur. Her eyi duyu organlar ve basit deneyimlerle alglamaya alk o-lan normal halk, bu tr olaanst gelimeleri kabullenmekte bir hayli zorland gibi doa bilimleri de konuya iyimser yaklamamaktadr. nk doa bilimleri, ancak doal sebep-sonu sisteminin gzlemlenebilen yzeyine ulaabilmektedir. Bugnk bilimsel deneyimlerin ve madd gelimelerin nedenlerini aklamaya ynelik varsaymlarn ura alan olan yzeyi kastediyorum. Ancak bilim, olaanst olaylarn varln inkr edemez, bunlar perdeleyemez. nk nice olaanst gelimeler vardr ki, mcahede ve riyazet ehli tarafndan ortaya koyuluyor ve herkes bunlar gzleriy-le gryor, yaynlarda dile getiriliyor, gazeteler ve kitaplarda kaydediliyor. yle ki, hibir akl sahibi bunlar inkr edemez ve kuku duyamaz. Bu yzden psikoloji alannda aratrma yapan baz ada bilim adamlar, bu tr olaanstlkleri grnmez elektrik ve manyetik akm dalgalar ile sebeplendirmeye alyorlar. Onlarn varsaymlarna gre, ar bedensel riyazet, insan grnmez gl ve rumuzlu akmlara egemen klar. Bu sayede gerilim ve alm yoluyla madd olarak artc ve olaanst niteliine sahip hareketler, hareketlendirmeler ve tasarruflar ortaya kar. Bu varsaym doru olur ve hibir probleme karlamazsa, btn deiik gelimeleri tek bir nedene dayandran yeni ve geni bir varsaym ortaya kacaktr. Eskiden olaylarn tmn veya bir ksmn yorumlamaya ynelik "hareket ve kuvvet" varsaym gibi bir varsaym. Sylenenler bundan ibaret. Bu konuda da biraz hakl saylrlar. nk srekli korunan doal bir balantnn varsaylmasyla, doal bir malln doal bir illetin olmamas dnlemez. Baka bir ifadey-le; biz, doal illet derken, baz doal varlklarn bir araya gelmesini ve aralarnda zel balantlarn olmasn kastediyoruz.
Aralarnda zel bir ilgi bulunan bu varlklardan yeni ve doal bir varlk meydana gelir. Bu ikinci varlk, illetinden sonra ve onunla balantl olarak meydana gel-mitir. Eer ondan nceki sistemde bir aksaklk olsayd, byle bir ey meydana gelmeyecek ve varl gereklemeyecekti. Kur'n- Kerim, her ne kadar olaan veya (bize gre) olaanst tm madd gelimelerin temelinde yatan bu son doal illeti, amacnn dna kt iin, adyla ve etkisinin mahiyetiyle tanmlamasa da, ancak her madd olayn temelinde, Allah'n izniyle bir sebebin bulunduunu dile getirir. Baka bir ifadeyle; her madd olayn, varl itibariyle yce Allah'a dayandn belirtir. Her ey, doal sistem iinde gerekleen varoluu itibariyle yce Allah'a dayanr. Yce Allah bir ayette yle buyuruyor: "Kim Allah'tan ekinirse, Allah ona bir k yolu yaratr ve ona ummad yerden rzk verir. Kim Allah'a gvenirse, O, ona yeter. Allah, emrini yerine getirendir. Allah, her ey iin bir l koymutur." (Talk, 2-3) Ayetin ba taraf genellik ifade eder ve bir kaytlandr-ma sz konusu deildir. Buna gre, bizim algladmz normal sebep-ler aksini gsterse, olmayacann iaretini verse bile, yce Allah, kendisinden ekinen ve kendisine gvenen kimseye yeter, istenen durum kanlmaz olarak gerekleir. Yce Allah'n u sznn ifade ettii genellik de bu amaca yneliktir: "Kullarm, beni sana sorarlarsa, hi phesiz ben yaknm; bana dua ettii zaman dua edenin duasna karlk veririm." (Bakara, 186) u ayetler de buna rnek olutururlar: "Bana dua edin, duanz ka-bul edeyim." (M'min, 60) "Allah, kuluna kfi deil mi?" (Zmer, 36) Yukardaki ayetteki (Talk, 2-3), "Allah emrini yerine getirendir." cm-lesi, ba taraftaki ifadedeki genelliin sebebini aklayc niteliktedir. Yce Allah'n u sz de bu anlam pekitirir niteliktedir: "Allah, emrini yerine getirendir, ama insanlarn ou bilmezler." (Ysuf, 21) Bu cmlenin ifade ettii anlam geneldir ve hibir ekilde snrlandrlmaz. Buna gre, yce Allah'n irade ve meiyetinin taalluk ettii her olaya bir yolu vardr; allagelmi normal yollar kapal olsa dahi.
Bakara Sresi / 21-25 ........................................................................................... 141
Burada iki ihtimal ortaya kar: Birincisi; yce Allah, sz konusu gelimeye madd bir sebep ve doal bir illet olmakszn srf iradesiyle mdahale edip ynlendirir. kincisi; ortada doal bir sebep vardr ve bu sebep bizim bilgimize kapaldr; yce Allah bu sebebi kuatm ve onun araclyla iradesini gerekletiriyor. Ancak sz konusu ayetin ikinci cmlesi, yani "Allah, her ey iin bir l klmtr." ifadesi, bu iki ihtimalden ikincisine dellet etmektedir. nk burada, sonularn normal sebeplerin gerektirdiinden veya gerektirmediinden daha kapsaml olduklar dile getiriliyor. Her eyin, Allah tarafndan belirlenmi bir ls, baka varlklarla balantlar ve dier olgularla varolusal ilintileri vardr. Normal sebepler-le ilikisi kopuk olup aralarnda bir balant olmasa bile. Yce Allah, bu balantlar araclyla iradesini yrrle koyabilir. nk bu ilikiler ve balantlar eyann mlkiyetinde deildirler ki, bir durumda emre uysunlar ve bir baka durumda da bakaldrsnlar. Tersine; bunlar, yce Allah'n emriyle var olmular, O'na itaat ederler ve O'nun iradesine baldrlar. Bu ayet gsteriyor ki yce Allah, varlklar arasnda balantlar ve ilikiler koymutur ve diledii zaman bunlardan birini ele alabilir. Ama bu, varlklar arasndaki nedensellik ilikisinin iptali anlamna gelmez. Tersine; nedenselliin Allah'n kontrolnde olduunu ve onu diledii ekilde harekete geirdiini ortaya koyar. u hlde, varlklar leminde gerek bir nedensellik ve balant vardr. Her varlk, kendinden nceki varlklarla balantl olup aralarnda belli bir dzen sz konusudur. Ancak bu iliki, bizim normalde gzlemlediimiz varlklar aras iliki trne benzemez. (Bu yzden, mevcut bilimsel varsaymlarn varlklar lemindeki gelimeleri izah etmede, sebeplendirmede yetersiz kaldklarn gryoruz.) Tersine, bu iliki tr, yce Allah'n bilgisine ve dzenlemesine gre gelime gsterir. te kadere ilikin ayet-i kerimeler de bu gerei dile getirmektedirler: "Hibir ey yoktur ki onun hazineleri, bizim yanmzda olmasn, ama biz onu bilinen bir miktar ile indiririz." (Hicr, 21) "Biz, her eyi bir lye gre yarattk." (Kamer, 49) "Her eyi yaratm, ona bir dzen vermi, lsn tayin etmitir." (Furkan, 2) "O ki, her eyi yaratt, dzene koydu. O ki, belirleyip hedefini gs-
terdi." (A'l, 2-3) "Ne yerde, ne de kendi canlarnzda meydana gelen hibir musibet yoktur ki, biz onu yaratmadan nce, bir kitapta olmasn." (Hadd, 22) "Hibir musibet baa gelmez ki, Allah'n izniyle olmasn. Kim Allah'a inanrsa, onun kalbini hidayet eder. Allah, her eyi bilendir." (Tebun, 11) Birinci ayetle birlikte dier ayetler, eylerin belirsizlik alanndan, Allah'n takdiri sonucu belirlilik ve belirginlik aamasna indiklerini gs-teriyor. Yce Allah, onlar belli bir lyle snrlandryor. Bir eyin dier varlklarla olan tm balar belirlenmeyince, snrlanmaynca, o eyin snrl ve ll oluu bir anlam ifade etmez. Madd bir varlk, dier tm madd varlklarla iliki ve balant hlindedir. Varlklar btn, eylerin varln belirleyen, snrlandran ve len bir kalp gibidir. nk btn madd varlklar, varlklar btnyle llrler, onlarla balantldrlar. Her madd varlk, kendinden nceki ve kendisiyle birlikte olan tm varlklarla balantldr ve kendisi gibi bir varln malldr, sonucudur. Yaptmz bu aklamalar u ayet-i kerimelerle pekitirmek mm-kndr: "te Rabbiniz Allah budur, her eyin yaratcsdr." (M'min, 62) "Hibir canl yoktur ki, O, onun pereminden tutmu olmasn. Gerekten Rabbim, doru bir yol zerindedir." (Hd, 56) Bu iki ayet, daha nce Kur'n- Kerim'in genel nedensellik yasasn onayladna ilikin olarak sunulan ayetlerle birlikte ele alndklar zaman, istenen sonuca yaklatrrlar. yle ki: lk ayet, yaratl her eye genelletiriyor. Hibir ey yoktur ki, yce Allah tarafndan yaratlm olmasn. kinci ayet ise, yaratl ve varoluun bir ahenk iinde ve bir dzen dorultusunda ger-ekletiini, deiikliin, karkln, arpkln sz konusu olma-dn ifade ediyor. Bildiiniz gibi, Kur'n- Kerim, madd varlklar arasnda genel ne-densellik yasasn doruluyor. Bylece anlalyor ki, madd varlklara egemen olan yasalar sistemi, ister normal ekliyle, ister olaanst ekliyle yrrlkte olsun, kesinlikle doru yol zerindedir. Bu yolda bir deiiklik olmaz. Sistem, bir ahenk iinde devam eder. Burada her olay, kendisinden nceki zorlayc bir illetin malldr.
Bakara Sresi / 21-25 ........................................................................................... 143
Yine buradan hareketle anlyoruz ki, kimi durumlarda, sonularndan ayrlan sebepler, o sonularn gerek sebepleri deildirler. Tersine; burada gerek sebepler vardr, bunlar srekli yrrlktedirler, hkmleri ve zellikleri deiiklie uramaz. Nitekim, hayatn kkeni ile ilgili bilimsel deneyimler ve az nce deindiimiz olaanst gelimeler, bunu destekler niteliktedirler. 3- Kur'n, Madd Nedene Dayanan eyleri Ayn Zamanda Allah'a Dayandrr Kur'n- Kerim, eya arasnda nedensellik kuralnn varln, baz eylerin dier baz eylere sebeplik oluturduunu onaylad gibi, b-tn her eyi sonunda Allah'a dayandrr. Buradan kan sonu udur: Varolusal sebepler, etkileme asndan kelimenin tam anlamyla bamsz deildirler. Tm anlamyla gerek etkinlik, tartlmaz otoriteye sahip yce Allah'a zgdr. Nitekim yce Allah yle buyuruyor: "yi bilin ki, yaratma ve emir O'nundur." (A'rf, 54) "Gklerdekilerin ve yerdekilerin hepsi Allah'ndr." (Bakara, 284) "Gklerin ve yerin ml-k O'nundur." (Hadd, 5) "De ki: Hepsi Allah katndandr." (Nis, 78) Bunun gibi daha birok ayet vardr ki, bunlar her eyin salt Allah'n mlk olduunu, bu hususta kimsenin O'na ortak olmadn, bunlar zerinde diledii gibi tasarruf ettiini ifade ederler. O'nun dnda hi kimsenin tasarruf yetkisi yoktur. Ancak O, diledii kimseye izin verir ve baz hususlarda ona tasarruf yetkisi tanr; ama hi kimse bu tasarrufunda bamsz deildir. nk izin alan kiinin tasarruf yetkisi, sadece izin verilen alanlarla snrl kalr. Nitekim yce Allah yle buyuruyor: "De ki: Allah'm, ey mlkn sahibi, sen dilediine mlk verirsin, dilediinden mlk alrsn." (l-i mrn, 26) "O ki, her eye yaratln verdi, sonra onu doru yola iletti" (Th, 50) Bu anlamda baka ayetler de vardr. Yine yle buyuruyor: "Gklerde ve yerde olanlarn hepsi Onundur. O'nun izni olmadan kendisinin katnda kim efaat edebilir?" (Bakara, 255) "Sonra ara istiva etti; ii tedbir eder. O'nun izni olmadan hi kimse efaat edemez." (Ynus, 3) Buna gre, sebeplerin, sebeplie sahip olmalar yce Allah'n ken-dilerine bu yetkiyi vermi olmasna baldr. Hibir sebep, se-
bepliinde bamsz deildir. te yce Allah, bu anlam efaat ve izinle ifade ediyor. Bilindii gibi izin olgusu, ancak tasarrufa engel oluturan bir eyin varl durumunda sz konusu olabilir. Engel olgusu da, engelleneni etkisiz brakan, tasarrufta bulunmasn nleyen bir unsurun var-l durumunda geerlidir. Bylece anlalyor ki, her sebepte sonucu gerektiren bir etkinlik zellii vardr ki, herhangi bir engel olmad takdirde bu etkinlik kendini gsterir. Bununla birlikte iler btnyle yce Allah'n elindedir. 4- Kur'n, Mucizelerde Peygamberlere Etkin Rol spat Eder Yce Allah yle buyuruyor: "Hibir eli, Allah'n izni olmadan bir mucize getiremez. Allah'n emri geldii zaman hak yerine getirilir ve ite o zaman Allah'n ayetlerini boa karmaya uraanlar, hsrana urarlar." (M'min, 78) Burada, herhangi bir peygamberin herhangi bir mucize gstermesi, yce Allah'n iznine balanyor, peygamberlerin gsterdikleri mucizeler zerinde peygamberlerin iinde olan bir etkenin rol oynad, ancak bu etkenin devreye girebilmesi iin, daha nce de sylediimiz gibi, Allah'n izninin art olduu belirtiliyor. Bu hususla ilgili olarak yce Allah yle buyuruyor: "Sleyman'n hkmranl hakknda onlar, eytanlarn uydurduklar szlere uydular. Oysa Sleyman kfre gitmemiti. Fakat o eytanlar, kfre gittiler; insanlara by retiyorlard ve yine onlar Babil'de Harut ve Marut adl meleklere indirilene uydular. Oysa o ikisi (Harut ve Ma-rut), 'Biz bir fitneyiz; sakn kfre gitme!' demedike, kimseye bir ey retmiyorlard. Onlar, o ikisinden, erkekle karsnn arasn aacak eyler reniyorlard. Ancak, Allah'n izni olmadan o by ile hi kimseye zarar veremezler." (Bakara, 102) Ayet-i kerime genel olarak sihrin gerekliini dile getirmekle birlikte, tpk mucizede olduu gibi sihirde de, sihir yapan kimsede var olan bir gcn etkili olduunu, ancak ilh izin olmadan bu gcn hibir ie yaramayacan ortaya koyuyor. Ksacas, ister mucize, ister sihir ve isterse evliyann kerameti veya riyazetler ve meakkatli mcahedelerle salanan zellikler gibi tm olaanst olgular, ayet-i kerimelerde vurguland gibi insann iinde varolan birtakm etkenlere ve irade gcne dayanr.
Bakara Sresi / 21-25 ........................................................................................... 145
Bunun yan sra ayet-i kerimelerde, peygamberlerin iinde varolan bu etkenin, her durumda tm sebeplere egemen olduu dile getirilmektedir: "Gnderilen peygamber kullarmza u szmz gemiti: Mutlaka kendilerine yar-dm edilecektir ve galip gelecek olanlar, mutlaka bizim ordumuzdur." (Safft, 171-173) "Allah, 'Elbette ben ve elilerim galip geleceiz' diye yazmtr." (Mcdele, 21) "Elbette biz, elilerimize ve inananlara hem dnya hayatnda, hem de ahitlerin duracaklar gnde yardm edeceiz." (M'min, 51) Bu ayetler, hibir kaytla mukayyet olmayan genel nitelikli anlamlar iermektedirler. Buradan hareketle diyebiliriz ki, varolan ve stnl tartlmaz ekilde belirgin olan bu i etken, doatesi ve madde st bir olgudur. nk madd olgular ll, oranl ve snrldrlar. Srtme ve arpma durumunda kendilerinden daha gl olan bir olgu karsnda yenik derler. Soyut olgular da, yle olmakla birlikte, bir ekilde mad-deyle ilintili olmadka, aralarnda srtme ve engelleme sz konusu olmaz. Allah'n izniyle her zaman stn olan bu soyut i etken, madd bir engelle karlat zaman, Allah ona yle bir g verir ki, hibir madd engel onun karsnda tutunamaz. 5- Kur'n, Mucizeleri Peygamberlerdeki Ruhan Gce Dayandrd Gibi Allah'n Emrine De Dayandrr Bir nceki blmde yer alan ayetin u son cmlesi, yani "Allah'n emri geldii zaman hak yerine getirilir..." ifadesi gsteriyor ki, peygamberlerdeki o i etkenin etkinlii, Allah'n iznine bal olduu gibi, o izinle birlikte yce Allah'tan gelen bir emre de baldr. Demek ki, dier btn sebeplerde olduu gibi peygamberlerdeki mucizeleri mey-dana getirici i etkenler de, ancak Allah'n emrine denk dt veya onunla zdeletii takdirde etkili olabilir. Emrin ne demek olduu u ayet-i kerimede aklanmtr: "O'nun ii (emri), bir eyi istedi mi ona, sadece 'Ol' demektir, hemen oluverir." (Ysn, 82) Yce Allah'n ileri, var etmeye ilikin szle ve "Ol" kelimesiyle tahakkuk bulur. "Bu bir ttr; dileyen Rabbine varan bir yol tutar. Ancak, Allah dilemedike siz bir ey dileye-
mezsiniz." (nsn, 29-30) "O, btn lemlere ttr; aranzdan doru hareket etmek dileyenler iin. Ancak, lemlerin Rabbi Allah dilemedike siz bir ey dileyemezsiniz." (Tekvr, 27-29) Bu ayetler gsteriyor ki, insann dilemesine ve tercihine bal olan bir i, yce Allah dilemedike gereklemez. Allah, insann o ii istemesini ister, o ii irade etmesini irade eder, sonra o i gerekleir. Bu ayet-i kerimeler, unu anlatmak istiyor: nsann ileri kendi eliyle ve kendi iradesiyle gereklemesine ramen, iradesi ve istemesi kendi elinde deildir. Bu, btnyle yce Allah'n iradesine bal bir eydir. Yoksa bu ayetler, insann her dilediini Allah da dilemitir, demiyor. Byle dnmek, fahi bir hata olur ve insann bir fiile ynelik iradesinin gereklememesi durumunda, Allah'n iradesinin gereklememesini gerektirir. Oysa yce Allah byle bir nitelendirmeden mnezzehtir, uzaktr. Ayrca, byle bir dnce birok ayetin ak anlamna da ters dmektedir. u ayetler gibi: "Dileseydik, herkese hidayetini verirdik." (Secde, 13) "Rabbin isteseydi, yeryzndekilerin hepsi mutlaka inanrd." (Ynus, 99) Bu anlamda baka ayetler de vardr. Buna gre, irademiz ve dileimiz bizde gerekletiinde, bu, Alla-h'n bunu irade etmesi ve dilemesiyle gereklemi olur. Ayn ekilde, fiillerimiz de, bizim irademiz ve dileimiz araclyla Allah'n iradesi sonucu gerekleir. Bu ikisi, yani irade ve fiil de, birlikte yce Allah'n emrine ve "Ol" kelimesine baldr. Dolaysyla olgular, ister olaan, ister olaanst olsunlar, olaanst olgular da ister mucize ve keramet gibi hayr ve mutluluk ynnde olsunlar, ister sihir ve kehanet gibi ktlk ynnde olsunlar, gerekleme noktasnda doal sebeplere dayanrlar. Bununla beraber yce Allah'n iradesine baldrlar, Allah'n emri olmadka gerekleemezler. Bunu iin de sebep, ya Allah'n emriyle ayn dorultuda olmal ya da onunla birlemi olmaldr. Geri btn eyler, varlklarnn ilh emre dayal olmas asndan eittirler -yle ki, Allah'n o eylerin varoluuna ilikin izni ve emri gerekleirse, o eyler de sebepleri araclyla gerekleirler, izni ve emri gereklemezse de, sebeplerin sebeplii tamamlanmad iin, gereklemezler- ancak bu eylerin bir ksm peygamberlerin gsterdikleri mucizeler ve kulun dua araclyla
Bakara Sresi / 21-25 ........................................................................................... 147
Rabbine ynelttii dilekler gibi- hibir ekilde Allah'n gerektirici iradesinden ve kesin emrinden ayr dnlemezler. u ayet-i kerimeler bunu ak biimde ortaya koyuyorlar: "Allah, 'Elbette ben ve elilerim galip geleceiz' diye yazmtr." (Mcdele, 21) "Bana dua edince dua edenin duasna karlk veririm."
(Bakara, 186)
nceki blmde yer verdiimiz birok ayetle birlikte bu ayetler, zerinde durduumuz gerei btn plaklyla ortaya koymaktadrlar. 6- Kur'n, Mucizeleri Alt Edilmez Bir Sebebe Dayandrr Bundan nceki blmlerden anlald kadaryla mucizenin, tpk teki olaanst olgular gibi, doal bir sebebe ihtiya duymak bakmndan olaan olgulardan farkl bir yan yoktur ve her ikisinde de gzlemlenmeyen birtakm gerek sebepler sz konusudur. Aralarndaki tek fark udur: Olaan gelimeler grnrde birtakm zahir sebeplere dayanrlar, ancak bu zahir sebeplerin ardnda genelde veya ounlukla birtakm gerek sebepler vardr ki, yce Allah'n iradesi ve emri de bunlara elik eder. Ancak sihir ve kehanet gibi ktlk ynndeki veya dualarn kabul olunmas ve benzeri gibi iyilik ynndeki olaanst olaylar, Allah'n izni ve iradesiyle, allagelmi sebepler trnden olmayan gerek doal sebeplere dayanrlar. Mucize de aynen bunlar gibi, Allah'n izni ve emriyle gerek bir doal sebebe dayanr. Yalnz, mucizede bunlardan ayr olarak peygamberliin, eliliin ve Allah'a ynelik davetin doruluunu ispat iin; "Bu i insan gcn aan ilh bir itir; inanmyorsanz, siz de byle bir i yapn da grelim." diye bir iddia, bir meydan okuma sz konusudur. Ayrca, dierlerinin aksine son iki ksmn (dualarn kabul olunmas sonucu meydana gelen olaanst gelimeler ile mucize) sebepleri kesinlikle alt edilemezler. Denebilir ki: Buna baklrsa, ayet mucizenin doal sebebine ulalabilirse, peygamber olmayanlarn da mucize gstermeleri mmkn olur ve mucize ile dier doal gelimeler arasnda bir fark kalmaz, mucizenin izaf bir kavram olduunu kabullenmemiz gerekir. u hlde baz insanlara gre mucize olan bir olgu, onun
gerek doal sebebini bilen dier insanlara gre mucize olmayabilir. Bir ada mucize saylan bir ey, bilim a olan dier bir ada mucize saylmayabilir. Onun iin ayet bilimsel gelimeler, en st dzeyde gerek doal sebepleri ortaya karrsa, mucize diye bir ey kalmaz ve onunla herhangi bir iddia ispatlanamaz. Bu varsaymlarn doru olduu takdirde u sonu ortaya kar: Mucize z itibariyle kant deil, sebebini bilmeyen cahil kimseler tarafndan kant olarak alglanmaktadr. Buna verilecek cevap udur: Kesinlikle hayr. Mucizenin mucizelii, bilinmeyen bir doal sebebe dayanyor olmasndan kaynaklanmyor ki, bilinmezlik ortadan kalknca mucizelik de ortadan kalksn, kantl geersiz olsun. Srf olaand bir sebebe dayandndan dolay da bu nitelii kazanm deildir. Mucizeyi mucize yapan; olaan d, ayn zamanda asla alt edilemeyen, daima st olan bir sebebe, bir nedene dayanyor olmasdr. Duann kabul sonucu hastann ifa bulmasnn keramet saylmas da sebebinin alt edilemez olmasndan dolaydr. Yoksa, byle bir olay, baka trl de gerekleebilir. lla tedavi gibi. Fakat bu durumda olay olaanlk niteliini kazanr ve dayand sebep daha gl bir sebep tarafndan alt edilebilir. 7- Kur'n, Mucizeyi Peygamberliin Doruluuna Dair Avamca Bir Delil Deil, Kesin Bir Kant Sayar Bu noktada yle bir soru akla geliyor: Akl, peygamberin Allah'a kulluk sunmaya ilikin arsnn doruluu ile peygamberin olaanst bir olgu meydana getirmesi arasnda zorunlu bir balant ngr-medii hlde, mucize ile peygamberlik iddiasnn doruluu arasnda ne gibi bir balant olabilir? Kur'n- Kerim'in anlatt, Hud, Salih, Musa, sa ve Muhammed (s.a.a) gibi peygamberlerin kssalarndan da, bu ikisi arasnda byle bir balantnn olmad anlalmaktadr. Kur'-n'n anlattna gre, bu peygamberler davalarn yayarlarken, davalarnn gerekliini ortaya koyan bir mucize gstermeleri nerisi ile karlamlar. Onlar da neriyi olumlu karlayp birtakm mucizeler gstermilerdir. Baz durumlarda da halklar byle bir istekte bulunmadan, onlar davet srecinin balangcnda mucize gstermilerdir. Nitekim
Bakara Sresi / 21-25 ........................................................................................... 149
yce Allah, Musa ve Harun (selm zerlerine olsun) hakknda yle buyuruyor: "Sen ve kardein, ayetlerimi gtrn ve beni anmakta geveklik etmeyin." (Th, 42) sa (a.s) ile ilgili olarak da yle buyuruyor: "Onu srailoullarna eli klacak (ve o, onlara yle diyecek): 'Gerek u, ben size Rabbinizden bir mucize getirdim. Ben siz amurdan ku eklinde bir ey yaratr, ona flerim, Allah'n izniyle ku oluverir. Ve Allah'n izniyle doutan kr olan ve alaca hastalna tutulan iyiletirir ve lleri diriltirim. Yediklerinizi ve evlerinizde biriktirdiklerinizi size haber veririm. phesiz, eer inanmsanz, bunda sizin iin kesin bir ayet vardr." (l-i mrn, 49) Kur'n- Kerim'in bir mucize olarak Peygamber efendimize (s.a.a) indirilmi olmas da yle. Ksacas; aklselim, peygamberlerin anlattklar tevhit ve kyamet bilgilerinin hakkaniyeti ile onlarn baz olaanst mucizeler gstermeleri arasnda zorunlu bir balant grmez. Bunun yan sra peygamberlerin getirdikleri bilgiler ve retiler ak ve salam kantlara dayanrlar. Ki bu kantlarn varlyla, bilgi ve basiret sahibi kimselerin ayrca mucize aramalarna gerek kalmaz. Bu yzden, mucizeler genel halk kitlelerinin ikna edilmeleri amacna yneliktir, diyebiliriz. nk onlarn akl kapasiteleri akl gerekleri kav-rama hususunda yetersiz kalr. Ama bilgide belli bir dzeyin stnde bulunan sekin kimseler, akl gereklere inanmak iin mucize gsterilmesine gerek duymazlar. Yukardaki soruya yle bir cevap vermek mmkndr: Peygamberler (selm zerlerine olsun) Allah'n birlii ve lmden sonra dirili gibi akln alglayabildii varoluun balangc ve sonucuna ilikin bilgileri kantlamak iin mucize gstermi deildirler. Tam tersine, szn ettiimiz meselelerde akl kantlar sunmakla ve karlkl diyalogla yetinmiler. rnein; yce Allah yle buyuruyor: "Peygamberleri, 'Gkleri ve yeri yaratan Allah hakknda phe mi var?!' dediler." (brhm, 10) Bu ifade, Allah'n birliine kant gsterme amacna yneliktir. "G, yeri ve ikisi arasndakileri bo yere yaratmadk. Bu, kfirlerin zanndr. Bu yzden, o kfirlere ateten helk vardr. Yoksa biz, inanp iyi iler yapanlar, yeryznde bozgunculuk yapanlar gibi mi tutacaz? Yoksa muttaki-
leri, yoldan kanlar gibi mi tutacaz?" (Sd, 27-28) Bu ayet de lmden sonra diriliin gerekleeceini kantlama amacna yneliktir. Dolaysyla, peygamberlerden bu tr bilgileri kantlamak iin deil, sadece peygamberlik iddialarnda doru olduklarnn ortaya kmas iin mucize istenmi, onlar da bu amaca ynelik olarak mucize gstermilerdir. nk peygamberler (selm zerlerine olsun) Allah'tan vahiy aldklarn, yce Allah'la konutuklarn ve kendilerine melek geldiini iddia ediyorlard. Bu ise, insanlarn genelinin tand, kendilerinde bulduklar zahir ve batn idrakler trnden olmayan olaanst bir idraktir. Byle bir idrak, ancak doatesi tarafndan peygamberlerin nefislerine ynelik bir tasarrufla gerekleebilir. Oysa peygamberler de herkes gibi birer insandrlar. Bu yzden de bu iddialarnda insanlarn iddetli inkr ve amansz direniiyle karlamlardr. Bu inkrlar ve direnileri iki ekilde kendini gstermitir: Kimi durumlarda, peygamberlik iddiasn delil ileri srerek rt-mek istemilerdir. Nitekim yce Allah yle buyuruyor: "Dediler ki: Siz, ancak bizim gibi birer insanz. Bizi, babalarmzn taptndan evirmek istiyorsunuz." (brhm, 10) Burada, peygamberlerin insan olularn ileri srerek peygamberlik iddialarn yalanlama amacndadrlar. nk insanlar, aralarndaki yaratl benzerliine ramen kendilerinde byle bir olaanstlk grmyorlard. Eer gerekten byle bir ey varsa, o zaman herkes byle olmal, olabilmelidir. Bu yzden peygamberler de, yce Allah'n bize bildirdii ekliyle kendilerini u ekilde savunmulardr: "Peygamberleri onlara dediler ki: "Biz de an-cak sizin gibi birer insanz; fakat Allah, kullarndan dilediine nimetini ltfeder."
(brhm, 11)
Grld gibi, peygamberler cevap verirlerken aradaki benzerlii kabul ediyorlar ama peygamberlik misyonunun Allah'n zel ltuflarndan biri olduunu da vurguluyorlar. Baz zel ltuflara zg klnmak ise genel benzerlie ters dmez. nk her insann zg klnd birtakm zel ltuflar vardr. Yce Allah, onlardan diledii birine ltufta bulunmak isteseydi, yapard ve buna kimse de engel olamazd. Dolaysyla peygamberlik herkes iin mmkn bir ey olmakla birlikte, baz kiilere zg klnm bir misyondur.
Bakara Sresi / 21-25 ........................................................................................... 151
Buna benzer bir delil ileri srmelerine de, Peygamber efendimizle (s.a.a) ilgili olarak syledikleri u szlerinde rastlamaktayz: "O zikir (Kur'n) aramzdan ona m indirildi?!" (Sd, 8) "Bu Kur'n, iki kentten, byk bir adama indirilmeli deil miydi?!" (Zuhruf, 31) Ayn tarzda bir delil gstermelerini de, yce Allah'n onlardan ak-tard u szlerde grmekteyiz: "Dediler ki: Bu peygambere ne oluyor ki yemek yiyor, arlarda geziyor?! Ona kendisiyle beraber uyarc olarak bir melek indirilmeli deil miydi?! Yahut kendisine gkten bir hazine atlmal, yahut kendisinin bir bahesi olmal da ondan yemeli deil mi?!" (Furkan, 8) Burada ileri srdkleri kantlarnn z udur: Peygamberlik iddiasnda bulunan kimse, bize benzememelidir. nk onun sahip bulunduu Allah'la konumak, doast bir kanaldan vahiy almak gibi nitelikler bizde yoktur. O hlde, niin yemek yiyor, ne diye geimini salamak iin arlarda dolayor?! Eer bu iddiasnda doru olsayd, uyarclk grevini yerine getirmede ona yardmc olacak bir melek de onunla birlikte grevlendirilmeliydi. Ona gkten bir hazine indirilmeliydi ki, geimini salamak iin arlarda dolamak zorunda kalmasn. Ya da zel bir bahesi olmalyd, o bahenin meyvelerini yemeliydi, bizim yediklerimizden deil. Yce Allah onlara yle cevap veriyor: "Bak, senin iin nasl misaller vediler de saptlar. Artk bir daha yolu bulamazlar." (Furkan, 9) "Senden nce gnderdiimiz btn peygamberler de yemek yerler, arlarda gezerlerdi. Biz sizi birbiriniz iin bir snama arac yaptk, 'Sabrediyor musunuz?' diye. Rabbin her eyi grr." (Furkan, 20) Yce Allah, mriklerin peygamberle birlikte bir melein de uyar grevine katlmas eklindeki nerilerini bir dier ayette yle cevaplandryor: "Eer onu melek yapsaydk, yine bir adam yapardk ve onlar yine dtkleri kukuya drrdk."
(En'm, 9)
Ayn ynde benzer bir delil gstermelerini de u ayette grmekteyiz: "Bizimle karlamay ummayanlar, 'Bize melekler indirilmeli, yahut Rabbimizi grmeli deil miydik?' dediler. Andolsun ki, onlar kendi ilerinde byklk tasladlar ve byk bir azgnlkla haddi atlar." (Furkan, 21) Onlar, peygamberlere benzer niteliklere sahip olma-larndan dolay, melek indirilii veya yce Rabbi grmek gibi nerilerde bulunmakla, peygamberlik iddia-
sn ve vahiy olgusunu geersiz kldklarn sanyorlard. Yce Allah onlarn bu kuruntularn yle cevaplandryor: "Melekleri grdkleri gn, ite o gn sululara sevin haberi yoktur ve '(Size sevinmek) yasaktr, yasak!' derler." (Fur-kan, 22) Burada yce Allah, onlarn ancak lm annda melekleri grebileceklerini vurguluyor. Bir dier ayette de konuya ilikin olarak yle buyuruyor: "Dediler ki: 'Ey kendisine Kur'n indirilmi olan, sen mutlaka delirmisin. Eer dorulardansan, bize melekleri getirsene!' Biz melekleri ancak hak ile indiririz, o zaman da kendilerine mhlet verilmez." (Hicr, 6-8) Son olarak sunduumuz bu ayetler, onlarn inkrlarn gerekelendirmede bir eklemede bulunduklarn aktaryor. Yani, bu defa onun peygamberlik iddiasnda yalanc olmadn kabul etmekle beraber, bunun delilikten kaynaklanan, realiteyle badamayan bir iddia olduunu ileri sryorlar. Nitekim baka bir yerde de bu iddialar gndeme getiriliyor: "Ve 'delidir.' dediler ve o zorland." (Kamer, 9) zetleyecek olursak; bu ve benzeri ayetlerde, inkrclarn aradaki beeri benzerlii ileri srerek, peygamberlik iddiasn rtme peinde olduklar dile getiriliyor. Kimi zamanlar da, yadsyc bir tutum iine girerek, iddiann doruluuna ilikin kantlar, belgeler istemilerdir. nk bu iddia insann kabul edemedii, akllarn alk olmad bir olguya ilikindi. (Tartma sanatndaki belge isteyerek iddiay engelleme yntemine bavuruyorlard.) te onlarn szn ettikleri belge, mucizeydi. Onlarn bu yadsyc tavrlarn u ekilde izah edebiliriz: Kur'n'n anlatt ekliyle nebi ve resullerin ortaya attklar nbvvet ve risalet iddialar vahiy alma, dorudan veya melek araclyla Allah'la konuma eklindeki olaand olgulara dayanyordu. Bu ise, somut verilerin desteklemedii ve deneyimin kantlamad bir durumdur. Onlarn kukular iki noktada younlayordu: Birincisi; ortada bu iddiay dorulayacak kant yoktur. kincisi; iddiann doru olmadna dair elde kant vardr. nk insanlar kendi nefislerinde vahiy almak, yce Allah'la konumak, peygamberin getirdii trden din yasama ve eitim gibi eylere rastlamyorlar. Sebep ve sonularla ilgili genel-geer kural da byle bir eyi reddediyor. u
Bakara Sresi / 21-25 ........................................................................................... 153
hlde bu, olaanst bir olgudur ve genel nedensellik yasas bunu normal karlamaz. Dolaysyla, eer peygamber bu iddiasnda doruysa, gerekten peygamberlik misyonuna sahipse ve gerekten vahiy alyorsa, doast lemle iletiim hlinde olduunu, olaanstlkleri yaratan ilh gle desteklendiini ve olaanst bir ekilde peygamberlik misyonunu almasn, vahyi alglamasn yce Allah'n irade ettiini kantlamaldr. Eer bu iddia doruysa, o zaman bir olaanstlkle dier bir olaanstlk arasnda fark olmamaldr. Bir peygamber, herhangi bir engelle karlamakszn bir baka olaanstl de sergileyebilmelidir. Yce Allah, hibir engel tanmadan peygamberlik misyonunu ve vahiy olgusunu dorulayan yeni bir olaanstlk gerekletirmelidir. nk birbirlerine benzeyen eyler ayn hkme tbidirler. Eer yce Allah, insanlarn doru yola girmelerini olaanst bir yntemle, yani peygamberlik misyonu ve vahiy olgusu araclyla dilemise, bu olaanstl, dier bir olaanstlkle, yani mucizeyle pekitirebilmelidir. Aralarndan biri kp da peygamberlikle grevlendirildiini ileri srnce, bu iddiaya muhatap olan tm toplumlar, z yaratllarndan kaynaklanan doal bir drtyle, mucize gsterilmesini istemilerdir. Dolaysyla mucize istei, peygamberlik misyonunun kantlanmas ve dorulanmas amacna yneliktir; peygamberlerin getirdikleri tevhit ve ahiret inanc gibi hak dayanakl bilgilerin dorulanmas ynnde bir istek deildir bu. nk bu bilgiler kantlarla ispatlanabilecek ey-lerdir. Bu tpk una benzer: Diyelim ki bir adam, bir toplulua, kendilerinin zerinde egemenlik yetkisine sahip liderlerinden, onun emir ve yasaklarn ieren bir mesaj getiriyor. Bu eli, sz konusu hkmleri aklyor ve bunlarn kendilerinin yararna olduunu kantlyor. Onlar da liderlerinin kendilerinin yararn dndn biliyorlar. Bu kantlar, gelen hkmlerin yararl, gerek ve uygulamaya elverili olduunu ispatlama bakmndan yeterlidir, ancak bu kantlar o adamn eli olduunu, liderlerinin onu kendilerine bu emir ve yasaklar iletmekle grevlendirdiini kantlamaya yetmez. Tersine; liderin el yazs, mhr veya ona ait olduunu bildikleri bir i-
areti gstererek el-ilik iddiasn kantlamasn isterler. Nitekim mrikler de Peygamber efendimize (s.a.a) yle demilerdi: "Sen, bize, okuyacamz bir kitap indirmedike..." (sr, 93) Bu aklamalarmzla iki husus aklk kazanm oldu: a) Peygamberlik iddiasnn gereklii ile mucize arasnda zorunlu bir balant sz konusudur. Mucize peygamberlik iddiasnn kantdr ve bu konuda halkn geneli ile zel bir kesimi arasnda hibir fark yoktur. b) Nebi ve elinin alglayp kavrad vahiy, bizim duyularmz ve akl yeteneimiz aracl ile algladmz eylerden farkldr. nk vahiy, isabetli dnceden, mahiyet olarak ayrdr. Bu anlama gelen ifadeler, Allah'n kitabnda o kadar oktur ki, en ufak bir anlaya ve insaf duygusuna sahip olan birisi de, bundan kuku duymaz. ada aratrmaclardan bazlar bu gerein dna karak ilh bilgileri ve din gerekleri doal bilimlerin ileri srd "dnm ve tekml hlindeki maddenin temel oluu" eklindeki kurala dayal olarak deerlendirmek istemilerdir. Bu adamlar, insann sahip bulunduu tm alg yeteneklerinin insan beyninden salglanan madde kkenli zellikler olduuna; btn varolu gayelerinin, tm gerek kemallerin ve bireysel ya da toplumsal evrimlerin madd nitelikli olduuna inandklar iin byle bir dnce gelitirmilerdir. Bu adamlara gre, peygamberlik olgusu bir dnsel derinlik ve zihinsel berraklktr. Peygamber diye nitelendirilen insan, bununla top-lumunun ilerlemesini, tekml etmesini salar. Halkn vahlik ve bar-barlk dzeyinden kurtarp uygarlatrmak ister. Gemiten kalan inan ve grleri bir araya getirip, ann koullarna uydurur. Bylece halk iin toplumsal yasalar ve davran biimlerini belirler. Bun-lar sayesinde onlarn pratik hayatlarn slah etmeye alr. Bunu ibadet kast tayan hkm ve davranlarla tamamlar. Bununla da onlarn manev duyarllklarn diri tutmay amalar. nk iyi bir toplum ve faziletli bir medeniyet, bu tr manev dayanaklara da muhtatr. Bu varsayma dayanarak da u sonulara varrlar:
Bakara Sresi / 21-25 ........................................................................................... 155
1- Peygamber, halkn salkl ve yararl bir toplumsal ortama davet eden byk bir dnr, byk bir dhidir. 2- Vahiy, erdemli dncelerin onun zihnine kaznmasdr. 3- Semav kitap, nefsan tutkulardan, kiisel amalardan uzak, sz konusu erdemli dncelerin toplamdr. 4- Peygamberin haber verdii melekler, doadaki gelimeleri yn-lendiren doal gler ya da insanlara, kemal niteliklerini kazandran ruhsal glerdir. Ruh'ul-Kuds, madd doal ruhun kutsal fikirleri reten mertebesidir. eytan ise, ayn ruhun kt dnceleri reten, insanlar, iren ileri ve toplumu ifsat edici amelleri ilemeye aran mertebesidir. Maddeyi her eyin temeli gren bu adamlar, Levh, Kalem, Ar, Krs, Kitap, Hesap, Cennet ve Cehennem gibi peygamberlerin haber verdikleri tm gerekleri yukarda iaret ettiimiz slplaryla yorum-lamaya almlardr. 5- Dinler yaadklar dnemin gereklerine tbidirler; alarn deimesi ile birlikte onlar da deiirler. 6- Peygamberlerden nakledilen, onlara atfedilen mucizeler, dine destek salama, kitlelerin inanlarn alarn deimesine kar korumaya alma ya da din nderlerin ve mezhep liderlerinin konumlarn koruma amacna ynelik hurafeler veya arptlm olaylardr. Bunlar bir topluluk uydurmu, bakalar da o toplulua uymutur. Onlarn bu aklamalar ve peygamberlik misyonu olarak deerlendirdikleri ey, Allah'n ngrd peygamberlik misyonundan ok, politik bir oyun olarak nitelendirilmeye lyktr. Bu iddialar uzun uzadya cevaplandrmak bu kitabn amacn aar. Ancak unu syleyebiliriz: Semav kitaplar ve elimizde bulunan peygamberlerden naklolunan aklamalar, yukardaki yoruma hibir ekilde uymuyor, aralarnda en ufak bir mnasebet yoktur. Bu yorum, onlarn yeryzne aklp kalmalarndan ve madde alanndaki aratrmalara dayanmalarndan kaynaklanyor. Bu durum onlar, doatesi lemi inkr etmeye ve madde st gerekleri, asl konumlarndan soyutlayp donuk maddenin dzeyine indiren bir yorumla aklamaya srklemitir.
Bu yorumlama biimi, gerekte bir baka grubun sahip olduu an-layn biraz daha gelimi eklidir. Onlar da, dinin kapsad tm gerekleri, maddeyi esas alarak yorumlama ynne gitmilerdi. Ancak onlar Ar, Krs, Levh, Kalem ve Melekler gibi gereklerin duyu organlarnca alglanmayan varlklar olduunu kabul ediyorlard. Sonraki dnemlerde doal bilimlerin etkinlik alan genileyip, aratrmalar somut verilere ve deneysel metoda dayal olarak yaplmaya balaynca, bu yntemi benimseyen aratrmaclar, bu gereklerin duyu organlarnca alglanamayan varlklarn da inkr etmeye yeltendiler ve bunlar somut bir varla sahipmiler gibi tanmlamaya kalktlar. Bylece dinle bilimi uzlatrmay, dini bilim karsnda silinmekten korumay amalyorlard. Bunlar, hakszlk ve arlk ularn temsil eden iki gruptur. Biri eski kelm bilginlerinden, dieri de ada aratrmaclardan olumaktadr. Eski kelm bilginleri, dinsel aklamalarn gerek amalarn kavryor ve mecaz olarak deerlendirmiyor olmakla beraber, bu gereklerin tmnn salt madd niteliklere sahip eyler olduunu, ancak duyu organlarnn alglama alannn dnda olduklarn, madde olduklar hlde maddeyle ilgili hkmlerin onlar hakknda geerli olmadn ileri sryorlard. ada aratrmaclar ise, dinsel aklamalar ak-seik amalarndan soyutlayacak ekilde yorumlayarak, bunlar duyularla alglanan ve deneyimle onaylanan madd gereklere uyarladlar. Oysa o aklamalardan bunlar kastedilmemitir ve bu yorumlarla badamamaktadrlar. Bu konuda yaplacak doru aratrma yle olmaldr: Aratrmac, dinsel metinleri, lafzlarn rf ve dil asndan ifade ettikleri anlama gre aklamal, sonra bu anlamlarn msdaklarnn, somut rneklerinin tehisi konusunda szn bazsnn dier bazsn aklayabilecei ilkesine dayanmaldr. Ardndan, bilimsel grler bunlar doruluyor mu, reddediyor mu diye bakmaldr. Eer bu esnada madde d ve maddenin hkmnn kapsamna girmeyen bir eye rastlanrsa, burada doal aratrmadan ve doal bilimlerin ngrdnden farkl bir yntemle sz konusu gerei kantlama ynne gidilmelidir. Doayla ilgilenen bilimsel aratrmann doast eylerle ne ilgisi olabilir?! nk maddeyi ve maddenin zelliklerini aratran bir bilim dal, ister kantlama, is-
Bakara Sresi / 21-25 ........................................................................................... 157
ter reddetme amacyla olsun madde ve maddenin zelliklerinin tesine geme hakkna sahip deildir. Bir aratrmac, bu ekilde alannn dna karsa, onun sunduu veriler ve ifadeler ilgisiz eyler olarak nitelendirilir. Sz gelimi; dilbilgisi alannda aratrma yapan bir bilgin astronomi biliminin alanna giren hususlarla ilgili olarak birtakm olumlu ya da olumsuz yarglarda bulunursa, bu tutum son derece yanl ve sonular arpk olur. imdi geriye kalan ayetleri inceleyelim. * * *
"...bu durumda, kfirler iin hazrlanm, yakt insanlar ve talar olan, ateten saknn." surenin bandan buraya kadar muttakilerin,
kfirlerin ve mnafiklarn ( grubun) durumu anlatlyor. Ancak yce Allah, "Ey insanlar, Rabbinize kulluk edin." buyurarak onlar topluca muhatap alyor ve onlar kendisine kulluk sunmaya davet ediyor. Bu durumda zorunlu olarak mminler ve dierleri eklinde bir blnme sz konusu olur. nk bu davet karsnda, davete olumlu ya da olumsuz karlk vermek asndan insanlar iki gruba ayrlmak durumunda olurlar: Mminler ve kfirler. Mnafklar ise, d grnnn i leme, dilin kalbe eklenmesiyle bu blnmedeki gerek yerlerini alrlar. Bu davete olumlu karlk verenlerde, dil ile kalbin iman asndan birliktelii; olumsuz karlk verenler ise, dil ile kalbin kfr asndan birliktelii ya da dil ile kalbin birbirini tutmamas sz konusudur. te (belki) bu yzden burada mnafklardan sz edilmemi, ifade mminlerle kfirlere zg klnm ve takva yerine iman nitelii kullanlmtr. Bu atein yakt, ayetin kesin olarak ifade ettii gibi bizzat insann kendisidir. Buna gre insan, hem atein yaktdr, hem de atete yanan varlktr. Nitekim yce Allah yle buyuruyor: "Sonra da atete yaklacaklardr." (M'min, 72) "Allah'n tututurulmu ateidir, ki gnllere iler." (Hmeze, 6-7) Buna gre insan, kendi tututurduu atete azap grecektir. u ifade de benzeri bir mesaj iermektedir: "Onlardaki meyvelerden rzk olarak kendilerine bir ey verildiinde, her defasnda, 'Bu, daha nce de rzk olarak bize verilen eydir!' derler. Bu, benzeir olarak onlara sunulmutur." (Bakara, 25) Bununla da anlalyor ki, insana te tarafta, burada kendisi iin hazrlad eylerden baka bir ey verilmeyecektir.
Nitekim Peygamber Efendimiz (salt ve selm ona ve Ehlibeyt'ine olsun) yle buyurmutur: "Yaadnz gibi lrsnz ve ldnz gibi dirilirsiniz..." Ancak, iki grup arasnda bir fark vardr. yle ki; cennet ehli iin Rableri katnda fazladan nimetler vardr. Yce Allah yle buyuruyor: "Orada onlar iin diledikleri her ey vardr. Katmzda da daha fazlas vardr." (Kaf, 35) Ayette cehennemin yakt olarak nitelendirilen talardan maksat, mriklerin Allah' bir yana brakarak kulluk sunduklar putlardr. Yce Allah'n u sz bunu gstermektedir: "Siz ve Allah'tan baka taptklarnz, cehennemin odunusunuz." (Enbiy, 98) fadenin orijinalinde geen "hasab" atein yakt demektir. "O cennetlerde, onlar iin tertemiz eler de vardr." "Eler" ifadesine bakarak anlyoruz ki, "tertemiz" ifadesiyle kaynamaya, birlemeye, yaknlamaya engel oluturan her trl fizik ve ahlk ir-kinliklerden, irenliklerden, tiksinti uyandrc eylerden arnmlk kastediliyor.
AYETLE LGL BR HADS

eyh Saduk yle rivayet etmitir: mam Sadk'a (a.s) bu ayet sorulunca yle buyurdu: "Tertemiz eler, ayba kanamas (hayz) geirmeyen, hacet gidermek durumunda olmayan kadnlardr." Ben derim ki: Baz rivayetlerde "temizlik" kavram, tm kusurlardan ve hoa gitmeyen eylerden uzak olmay kapsayacak ekilde genel tutulmutur.
Bakara Sresi / 26-27 ........................................................................................... 159
26- Allah herhangi bir rnek vermekten ekinmez, sivrisinek olsun veya ondan stn olan. man edenler onun Rab-lerinden gelen bir gerek olduunu bilirler. Kfirler ise, "Allah bu rnekle ne demek istemitir?" derler. Allah onunla birounu saptrr ve yine onunla birounu hidayete erdirir. Ancak onunla sadece fasklar saptrr. 27- Onlar ki, Allah'a vermi olduklar sz kesin bir ahit hline getirdikten sonra bozarlar, Allah'n korunmasn emretmi olduu ilikileri keserler ve yeryznde bozgunculuk karrlar. te onlar hsrana urayanlardr.
AYETLERN AIKLAMASI
"Allah herhangi bir rnek vermekten ekinmez, sivrisinek olsun veya... " Sivrisinek bilinen bir hayvandr ve gzle grlr en kk
canl trlerindendir. Bu ve bir sonras ayet ile Ra'd suresinde yer alan u ayetler ierik ve mesaj asndan benzerdirler: "imdi Rabbinden sana indirilenin hak olduunu bilen kimse, kr gibi olur mu? Ancak selim akl sahipleri dnp t alrlar. Onlar ki Allah'n ahdini yerine getirirler ve antlamay bozmazlar. Ve onlar Allah'n srdrlmesini emrettii ilikileri srdrrler." (Ra'd, 1921)
Her ne ise; bu ayet gsteriyor ki: Kt amellerinin sonucunda insan bir tr sapkla ve krle drlr ve bu, onun daha nce yaad sapklk ve krlkten ayrdr. nk yce Allah "Ancak onunla sadece fasklar saptrr." buyuruyor. Bu ifadede sz konusu kiinin saptrlmasnn fasklndan sonra gndeme geldii vurgulanyor, nce deil. te yandan hidayet ve sapklk, yce Allah tarafndan mutlu ve bedbaht kullarna verilen her trl onurluluu ve alakl kapsayan iki kavramdr. Yce Allah Kur'n'da mutlu kullarn gzel bir hayatta yaattn, onlar iman ruhuyla desteklediini, karanlklardan aydnla karttn, kendilerine yollarn grmelerini salayan bir nur bahettiini, onlarn dostu, velisi olduunu, onlar iin bir korku olmad gibi zlmelerinin de sz konusu olmadn ve bunlarn yan sra dua ettiklerinde dualarn kabul ettiini, kendisini andklarnda kendisinin de onlar andn ve meleklerin srekli zerlerine mjde ve selm indirdiklerini dile getiriyor. Bedbaht kullarna gelince, onlar saptrdn, aydnlktan karp karanlklara drdn, kalplerini ve kulaklarn mhrlediini, gz-lerinin nnde bir perde bulunduunu, onlar yzkoyun srndrdn, boyunlarna enelerinin altna gelip skan zincirler taktn, nlerine bir set, arkalarna da bir set ekerek onlar perdelediini, bu yzden gremediklerini, eytanlar onlara arkada yaptn ve bu ey-tanlarn onlar doru yoldan saptrrken onlarn kendilerini doru yolda sandklarn, eytanlarn onlara amellerini ho gsterdiklerini, onlarn dostlar olduklarn, farknda olmadklar ekilde yce Allah'n yava yava onlar ac akbete doru srklediini, onlara sre tandn, ama tuzann da etin olduunu, bu tuzakla onlar kskvrak yakalayacan, azgnlklar iinde bocalasnlar diye onlara mhlet verdiini belirtiyor. Buraya kadar verdiimiz bilgiler, yce Allah'n her iki gruba ynelik tasvirlerinin bir ksmn oluturur. Grld kadaryla, insanolu bu dnyada yaad hayatn tesinde, mutlu ya da mutsuz bir baka hayat yaar. leride sebeplerin etkinlikleri sona erip perde kaldrlnca insanolu bu hayatn plak gzle grr, gerei kavrar. Yine yce Allah'n bize verdii bilgilerden anlald kadaryla, insanlar dnya hayatndan nce de bir hayat yaamlar ve
Bakara Sresi / 26-27 ........................................................................................... 161
dnya hayatnn ahiret hayatn ekillendirdii gibi o hayat da dnya hayatna ekil vermektedir. Dier bir ifadeyle, insanolunun dnya hayatndan nce ve sonra bir hayat vardr. nc hayat ikinci hayatn ve ikinci hayat da birinci hayatn hkmne tbidir. u hlde dnya hayatnda insan, iki hayatn ortasnda duruyor demektir. Gemi hayat ve gelecek hayat... Kur'n ayetlerinin ifadeleri bu sonucu ngryor. Ne var ki, tefsir bilginlerinin byk ounluu, gemi hayat tanmlayan birinci ksm ayetleri, insanlarn kabiliyetiyle ilgili bir tr lisan-i hl eklinde yorumlamlar. Gelecekteki hayat tanmlayan ikinci ksm ayetleri ise mecaz ve istiare yollu ifadeler olarak alglamlardr. Oysa birok ayetin ak anlam bu yaklam reddediyor. Birinci ksmdan maksat, zerr ve misak lemiyle ilgili ayetlerdir. naallah yeri gelince, bunlara deineceiz. kinci ksm ayetlere gelince; birok ayette vurguland gibi, kyamet gn insanlar iledikleri amellerin ayns ile karlk greceklerdir. Nitekim yce Allah yle buyuruyor: "Bugn zr dilemeyin. nk siz ancak yaptklarnzla cezalandrlyorsunuz." (Tahrm, 7) "Sonra herkese kazand eksiksizce verilecek." (Bakara, 281) "Yakt insanlar ve talar olan ateten saknn." (Bakara, 24) "O zaman meclisini (taraftarlarn) arsn. Biz de zebanileri arrz." (Alak, 17-18) "O gn her nefis, yapt her hayr hazr bulacaktr; iledii her ktl de." (l-i mrn, 30) "Onlar karnlarn ateten baka bir ey doldurmuyorlar." (Bakara, 174) "Karnlarna sadece ate doldurmaktadrlar." (Nis, 10) Bunun gibi daha birok ayet vardr. mrme andolsun ki, eer Allah'n kitabnda "Andolsun, sen bun-dan gaflet iinde idin. Biz senin gznden perdeni atk; bugn artk gzn keskindir." (Kaf, 22) ayetinden baka konuya iaret eden ayet olmasayd, bu bile yeterli olacakt. nk ancak fiilen varolan ve bilinen bir eyden gaflet iinde olunur. Perdeyi amak, ancak perdeli bir eyin var olmas ile mmkndr. Eer insann kyamet gn grecei eyler nceden var olmasayd, hazr bekletilmeseydi, insana, "Sen bunlardan gaflet iindeydin. Bunlar senden gizlenmiti. Bugnse zerlerindeki perde kaldrlm ve senin gafletin giderilmitir." demek doru olmazd.
mrme andolsun ki, eer bu anlamlar hibir mecaza yer brakmayacak son derece net bir ifadeyle dile getirilmek istense, Kur'n'n ifadelerinden daha net bir ifade bulunamaz. Ksacas, yce Allah'n sz iki ynldr: 1- Sevap ve ceza olarak karlk grme yn. Bu noktay vurgulayan birok ayet vardr. Sonu itibariyle, insann ileride karsna kacak cennet ve cehennem gibi hayr ve err ancak onun dnya hayatnda iledii amellerinin karldr. 2- Amellerin somutlamas yn. Bu noktaya da iaret eden ok sayda ayet vardr. Bu ayetler gsteriyor ki, ameller ya bizzat ya da sonular itibariyle istenen ya da istenmeyen durumlara, hayra veya erre yol aarlar. te insanlar her eyin ortaya kt gnde bunlar greceklerdir. Sakn bu iki ynn birbirlerine ters dt sanlmasn. nk, Kur'n- Kerim'in de vurgulad gibi gerekler ancak verilen rneklerle anlalabilir. "Ancak onunla sadece fasklar saptrr." fadenin orijinal kk olan "fsk" denildiine gre, Kur'n- Kerim'in kendisine yeni bir anlam ykleyerek kulland bir kavramdr. Bu ifade, hurmann kabuundan ve zarndan kmas anlamnda "fesekati't-temretu" rneinden alnmtr. Nitekim ondan sonra yer alan ifade de bunu aklar niteliktedir: "Onlar ki, Allah'a vermi olduklar sz kesin bir ahit hline getirdikten sonra bozarlar." Bilindii gibi, bozma, ancak bir eyi nceden onaylama durumu sz konusuysa gerekleebilir. Ayrca fasklar "ahirette hsrana urayanlar" olarak nitelendiriliyorlar. Bir insan sahip olduu bir eyde hsrana urar. Yce Allah yle buyuruyor: "Hsrana urayanlar, kyamet gn kendilerini ve ailelerini hsrana uratanlardr." (r, 45) Onun iin, sakn yce Allah'n kitabnda, mukarrebler, muhlisler, mtevazlar, salihler, arnmlar vs.; veya zalimler, fasklar, hsrana urayanlar, azgnlar, sapklar vs. gibi mutlu ve bedbaht kullarna yaktrd sfatlar, birtakm baya nitelikler veya szn gzellii ve ekiciliini salayan eler olarak alglamayasn! Aksi takdirde Allah'n szn kavrama hususunda zihnin karr, bunlar tek bir deerlendirmeye tbi tutar, basit bir laf olarak alglarsn. Oysa bunlar mutluluk ve bedbahtlk yolunda psikolojik gerekleri ve manev makamlar ortaya koyan niteliklerdir. Her biri kendi
Bakara Sresi / 26-27 ........................................................................................... 163
iinde zel sonularn balangc, zel ve belirgin hkmlerin kaynadr. Tpk, insan mrnn mertebelerinin, bu mertebelere zg zelliklerin ve insandaki gler ve fizik niteliklerin her birinin zel hkmlerin ve sonularn kayna olmas gibi. Herhangi bir zellii kaynandan ayr olarak deerlendirmemiz mmkn deildir. ayet, yeri geldike ayetler zerinde dnrsen ve derinine nfuz etmeye alrsan bu iddialarmz dorulayan bulgulara rastlarsn.
CEBR VE SERBESTLK MESELES

Bil ki: Yce Allah'n saptrmann fasklarla ilgili bir durum olduuna ilikin aklamas, Allah'n kullarn amelleri ve bu amellerin sonular zerindeki etkinliinin niteliini aklar mahiyettedir. (Cebir ve serbestlik bal altnda akla kavuturulmak istenen de budur.) Konunun aklanmas: Yce Allah buyuruyor ki: "Gklerdekilerin ve yerdekilerin hepsi Allah'ndr." (Bakara, 284) "Gklerin ve yerin mlk O'nundur." (Hadd, 5) "Mlk O'nundur, hamd O'nundur." (Te-bun, 1) Bu ve benzeri ayetlerde lemler zerinde mutlak malikliin O-na ait olduu vurgulanyor. Yani; onun malikliinin hibir snr yoktur; baz ynlerden evrene malik olup da dier baz ynlerden malik olmamas sz konusu deildir. rnein bir insann bir kleye veya baka bir eye malik olmas gibi deildir. nsann maliklii, aklllarca onaylanan tasaruflarla snrldr; aklllarca onaylanmayan beyinsizce tasarruflar insann malikliinin kapsamna girmez. Allah mutlak malik olduu gibi ayn ekilde evren de Allah'n mutlak mlkdr. Bu mlkiyet, dnyann baz eylerinin bizim mlkmz olmasna benzemez. Bizim malikliimiz eksiktir, malik olduumuz ey zerinde her trl tasarruf hakkna sahip deiliz. Sz gelimi, bir merkebe malik olan insan, onu tama ve binme iinde kul-lanma yetkisine sahiptir. Ama onu durduk yerde susuzluktan veya alktan ya da atete yakarak ldrmesi onun yetkisinde deildir. Aklllar ona bu hakk vermezler. Yani insanlk lemi iinde geerli olan btn maliklikler noksandrlar ve malik olunan ey zerinde insana snrsz deil, ksmi bir tasarruf yetkisi verirler.
Ama yce Allah'n eyler zerindeki maliklii bundan farkldr. eylerin Allah'tan baka bir maliki, bir rabbi yoktur. Hibir ey kendisine yarar ve zarar verme, kendisini ldrme veya diriltme ya da kendini var etme gcne sahip deildir. Nesneler zerinde akla gelebilecek her trl tasarruf yetkisi yce Allah'a aittir. Kullar ve yaratt dier varlklar zerinde hangi tasarrufta bulunursa bulunsun, bundan dolay bir sulamaya, bir yergiye veya bir knamaya maruz kalmaz. Kullarn tasarruflarndan bir ksm, knanr ve yerilir; nk o tr tasarruflarda bulunma yetkileri yoktur, aklllar onlara bu hakk tanma-mlar. Dolaysyla sz konusu kiinin tasarrufu snrldr ve akln tasvip ettii alanlara zgdr. Fakat yce Allah'n btn tasarruflar, mutlak malikin mutlak mlk zerindeki tasarrufudur; bunun iin de hibir tasarrufu bir knama ve bir yermeye konu olmaz. Yce Allah, diledii veya izin verdii tasarruflarn dnda kimsenin O'nun mlknde herhangi bir tasarrufta bulunmayacan vurgulayarak bu gerei beyan etmitir. O, snrl tasarruf yetkisi tand kimseyi sorgular, hesaba e-ker. Ama kendisi sorgulanmaz, sorumlu tutulmaz. Nitekim yce Allah yle buyuruyor: "Onun izni olmadan katnda efaat edecek kimmi?" (Bakara, 255) "Onun izni olmadan hi kimse efaat edemez." (Ynus, 3) "Allah dileseydi btn insanlar hidayete erdirirdi." (Ra'd, 31) "O dilediini saptrr ve dilediini doru yola iletir." (Nahl, 93) "lemlerin Rabbi olan Allah dilemedike siz bir ey dileyemezsiniz." (Tekvr, 29) "O, yaptndan sorulmaz; ama onlar, sorulurlar." (Enbiy, 23) Buna gre mlknde etkin tasarruf yetkisine sahip olan yce Allah'tr. O'nun dnda hi kimsenin byle bir yetkisi yoktur, O'nun izni ve yetki tanmas hari. Bu, O'nun Rabliinin gereidir. Sonra gryoruz ki, yce Allah kendini kanun koyucu olarak tanmlyor ve bu hususta akll insanlarn, insanlk toplumu iinde yaptklar deerlendirmelere benzer deerlendirmelerde bulunuyor. Gzel olan gzel olarak nitelendirmek, onu vmek ve ona karlk kr etmek ve ayrca irkini irkin olarak nitelendirmek, onu yermek ve knamak gibi. Nitekim yce Allah yle buyuruyor:
Bakara Sresi / 26-27 ........................................................................................... 165
"Sadakalar aktan verirseniz ne gzel!" (Bakara, 271) "Fasklk ne kt bir isimdir." (Hu-curt, 11) Yce Allah, yasamalarnda insanlarn yararlar ve zararlarnn gz nnde bulundurulduuna ve insann eksikliklerinin giderilmesi iin en uygun ve en tutarl yolun izlenildiine dikkat ekmitir. Buna rnek olarak sunacamz ayetler unlardr: "Sizi yaatacak eylere ard zaman." (Enfl, 24) "Eer bilirseniz sizin iin en iyisi budur." (Saf, 11) "Allah adaleti, ihsan, akrabaya vermeyi emreder; hayszlktan, ktlkten ve azgnlktan nehyeder." (Nahl, 90) "Allah hayszl emretmez." (A'rf, 28) Bu hususla ilgili olarak ok sayda ayet yer alr Kur'n- Kerim'de. Bu ifadelerden anlalyor ki, Kur'n'n yasamalarnda da aklllarn toplumdaki yntemleri esas alnmtr. Yani, gzel, irkin, yararl, zararl, emir, yasak, dl, ceza, vme ve yerme gibi aklllar arasnda ge-erli olan kavramlar ve bu kavramlara dayandrlan "yi ve gzel olan yaplmal; kt ve irkin olandan kanmal" gibi hkmler, aklllarn genel hkmlerinin temelini oluturduu gibi, yce Allah'n kullar iin koyduu er' hkmlerde de gz nnde bulundurulmutur. Akll insanlar fiillerinin akllca ama ve maslahatlara dayanmas gerektii noktasnda mttefiktirler. Yasalar, hkmler ve kanunlar koymalar, iyilie iyilikle, dilerlerse ktle ktlkle karlk vermeyi ngrmeleri de onlarn fiillerinden olup btn bunlarn temelinde birtakm maslahatlar ve geerli sebepler bulunmaldr. yle ki eer akl rn herhangi bir emir veya yasakta toplumun kar ve maslahat gzetilmemise, akll insanlar byle bir emir ve yasaa uymazlar. Cezalandrma ve dllendirmelerde de verilen karlkla amelin hayr ve er noktasnda uyumluluu ve uygun oranda ve nasl uygun dyorsa ylece karlk verilmesi, gz nnde bulundurulur. Yine akll insanlarn genel yarglarna gre, emir, yasak ve tm yasal kurallar zor durumda kalan veya bir ey yapmaya zorlanan kimseye deil, ancak serbeste davranabilen kimseye yneliktirler. Ayn ekilde iyi veya kt karlk, yani sevap ve azap ancak istee bal olarak sergilenen amellere gre belirlenir. Ancak, istee balln kapsamn-dan kp zorlanmln kapsamna girmek kt tercihten kaynaklanyorsa, akll insanlar byle birinin
cezalandrlmasn irkin bir tutum olarak alglamazlar ve onun zorlanmlkla ilgili olarak anlatt hikayeye de aldr etmezler. ayet yce Allah kullarn itaat veya isyana zorlasayd, itaat edenin cennetle dllendirilmesi gereksizlik ve gnah ileyenin de cehennem azabna arptrlmas zulmden baka bir ey olmayacakt. Oysa gereksizlik ve zulm ise, akll insanlarca irkinlii bilinen eylerdir ve yine tercihi gerektirecek bir husus meydanda yokken, bir eyden yana tercih koymay gerektirecekti ki, bunun da irkinlii yine aklllarca bilinmektedir. irkin bir tutumda da bahaneyi kesecek bir gerekenin varl sz konusu deildir. Oysa yce Allah yle buyuruyor: "Ki, peygamberler geldikten sonra insanlarn Allah'a kar bahaneleri kalmasn." (Nis, 165) Bir dier ayette de yle buyuruyor: "Ki helk olan, ak delille helk olsun; yaayan da ak delille yaasn." (Enfl, 42) u ana kadar yaptmz aklamalardan aadaki hususlar belirginleiyor: 1- Yasama, fiillerde zorlama esasna dayal olarak gereklemez. Ykmllkler kullarn dnya ve ahiret karlarna uygun olarak belir-lenir, onlarn yapmak veya yapmamak hususunda tam bir serbestlie sahip olular gz nnde bulundurularak kendilerine iletilir. Ykmllk altnda olanlar, ancak serbest iradeleri sonucu iledikleri iyilik veya ktlk zerine dllendirilirler veya cezalandrlrlar. 2- Kur'n- Kerim'de saptrma, kfirlere kar hile ve tuzak kurma, zorbalarn azgnlklarn uzun sreli klma, eytan musallat etme, onu kimi insanlara dost ve yolda etme gibi, yce Allah'a izafe edilen fiiller, O'nun kirlerden, noksanlklardan, irkinliklerden ve tiksinti uyandrc eylerden mnezzeh olan kutsal sahasna uygun olabilecek anlamda O'na izafe edilmektedir. Bu anlamlarn tm sonuta saptrmann kapsamna girerler, onun ubeleri ve trleri saylrlar. Aslnda her saptrma da, hatta saptrmann en ilkel tr olan aldatma da O'na izafe edilemez, O'nun kutsal sahasna yaktrlamaz. Yce Allah'a izafe edilen saptrma, ktle kendi isteiyle yneleni cezalandrma ve onu kendi bana brakma anlamn tamaktadr. Nitekim yce Allah yle buyuruyor: "Onunla birounu saptrr ve yine onunla birounu hidayete erdirir. Onunla sadece
Bakara Sresi / 26-27 ........................................................................................... 167
fasklar saptrr." (Bakara, 26) "Onlar erilince Allah da kalplerini eriltti." (Saf, 5) "te Allah ar giden pheci kimseleri byle saptrr." (M'-min, 34) 3- lh kaz, faillerine mensup fiiller olmalar itibariyle deil, varlk lemindeki varlklardan biri olmalar itibariyle kullarn fiillerine taalluk eder. Biraz sonraki aklamalarda ve kaz-kader konusu ald yerde bu hususla ilgili geni aklamalarda bulunacaz, inaallah. 4- Yasama cebir (zorlama) ile badamad gibi tam serbestlikle de badamaz. nk efendinin sahip olmad bir hususta klelerine emir ve yasaklar koymas bir anlam ifade etmez. Kald ki, kullarn tam serbestlii, yce Allah'n mlknden baz ksmlarn zerindeki mutlak egemenlik, snrsz sahiplik yetkisinden soyutlanmas demektir.
HADSLER IIINDA CEBR VE SERBESTLK MESELES

Ehlibeyt mamlarnn (selm zerlerine olsun): "Ne zorlama var, ne de tam serbestlik, kullar bu ikisinin ortasnda bir yol izleyerek hareket ederler." dedikleri dilden dile dolamaktadr. el-Uyn adl eserde, eitli kanallardan yle rivayet edilir: "Emir-l-Mminin Ali b. Ebu Talib (a.) Sffin'den dnnce, onun saflarnda savaa katlm bulunan yalca bir adam, yanna gidip yle dedi: 'Ey mminlerin emiri, bize haber ver; bu bamza gelenler Allah'n kaz ve kaderi uyarnca m oluyor?' Emir'l-Mminin yle dedi: 'Evet, ey ihtiyar! Allah'a andolsun ki, atnz her tmsei, getiiniz her vadiyi Allah'n kaz ve kaderi uyarnca aarsnz, geersiniz.' Bunun zerine yal adam yle dedi: yleyse katlandm zahmetleri, yorgunluklarm Allah'n hesabna yazyorum." "Emir'l-Mminin yle dedi: 'Yava ol, ihtiyar! Herhlde sen kazy kesin ve kaderi zorlayc sanyorsun. Eer yle olsayd, sevap, ceza, emir, nehiy ve azap geersiz olurdu. Mminlere ynelik vaat ve kfirlere ynelik azap tehdidi bir anlam ifade etmezdi. Ktlk yapan knanmaz ve iyilik yapan vlmezdi. yilik yapan ktlk yapandan daha ok knanabilirdi. Ktlk yapan iyilik yapandan daha ok vlebilirdi. Bu tr szler, putperestlere, Rahman olan Allah'a kar kanlara ve bu mmetin Kadercileri ve Mecusi-
lerine aittir. Ey ihtiyar, yce Allah istee bal olarak ykmllk vermi ve sakndrma amac ile yasaklama getirmitir. Az amele ok dl vermitir. Yenik drlerek O'na isyan edilmez; zorla da kendisine itaat edilmez. Allah gkleri, yeri ve ikisinin arasndaki canl-cansz varlklar bouna yaratmamtr. Bu sadece kfirlerin kuruntusudur. Cehennem azab karsnda kfirlerin vay hline..."
[c.1, s.114, bab:11, h: 38]
Ben derim ki: "Allah'n kaz ve kaderi uyarnca..." ifadesinden, "yleyse katlandm zahmetleri, yorgunluklarm Allah'n hesabna yazyorum." ifadesine kadar ki ksmn zerinde biraz durmak istiyorum. slm'da zerinde oka tartma km, eri-doru grler ileri srlm en eski meselelerden biri, kelm meselesi ile kaz ve kader meselesidir. O zamanlar kaz ve kaderin ifade ettii anlam tasavvur ederek yle bir sonuca varmlar: lh irade ncesizliiyle lemde yer alan her eye taalluk etmitir. lemde hibir ey mmknlk niteliiyle var deildir. Tersine, bir ey varsa zorunlu olarak vardr, demektir. nk ilh iradeyle balantldr ve yce Allah'n istedii eyin O'nun iradesine ters dmesi mmkn deildir. Eer bir ey yoksa, bu da bir zorunluluktur. nk ilh irade ona taalluk etmemitir. Aksi takdirde varolurdu. Bu kural tm varlklara uygulannca, bizim sergilediimiz istee bal fiillerde problemler ba gsterdi. nk, biz her eyden nce bu fiillerin varlklarnn veya yokluklarnn eit olarak dorudan bize izafe edildiklerini gryoruz. Bu iki husustan biri kendisine ynelik tercihten sonra ancak iradenin devreye girii ile belirginleir. Dolaysyla fiillerimizde herhangi bir zorlama sz konusu deildir ve bu fiillerin gereklemesi ve varoluunda irademiz etkin rol oynamaktadr. Ancak, muradndan ayrlmas mmkn olmayan ezel ilh iradenin fiile taalluk ediinin farz en bata, fiilin serbestiliini, ikinci olarak da fiilin meydana geliinde bizim irademizin roln geersiz klyor. Byle olunca da bir fiil gereklemeden, o fiili yerine getirebilecek gcn varl bir anlam ifade etmez. Ayn ekilde, fiilden nce fiili yerine getirecek gcn varl sz konusu olmad iin sorumluluk vermek de bir anlam ifade etmez. zellikle kar kma ve bakaldrma durumlar ile ilgili olarak dndmzde verilen ykmllk g yetirilemez niteliinde
Bakara Sresi / 26-27 ........................................................................................... 169
olur. Yine zorla itaat ettirilen kiiyi sevapla dllendirmek de bir anlam ifade etmez, gereksiz ve irkin bir tutum olur. Ayn ekilde zorlama sonucu gnah ileyeni cezalandrmak da anlamsz ve irkin bir zulm olur. Bunun gibi daha bir sr sorun gndeme gelir. Szn ettiimiz aratrmaclar btn bu mahzurlar kabullenerek, fiilden nce fiili gerekletirecek gcn var olmadn, gzellik ve irkinliin gereklii olmayan iki itibar kavram olduunu, dolaysyla da ilh fiilleri bu kavramlarla balantl olarak deerlendirmemek gerektirdiini, O'nun yapt her eyin gzel olduunu ve hibir fiilin irkin olarak nitelendirilemeyeceini, ortada tercihi gerektirecek bir gereke olmadan tercih yaplabileceini, anlamsz iradenin, g yetirilemez nitelikteki ykmlln ve isyana zorlanan kimsenin cezalandrlmasnn hibir sakncas olmadn ileri srmlerdir. Yce Allah btn bunlardan mnezzehtir. Ksacas, kaz ve kader slm'n ilk dnemlerinde gzellik, irkinlik ve hakkederek karlk alma kavramlarnn ortadan kaldrl anlamnda alglanyordu. Bu yzden yal adam, balarna gelenlerin kaz ve kader sonucu meydana gelmi olduunu duyunca, ok etkilenmi ve byk bir znt iinde; "yleyse katlandm zahmetleri, yorgunluklarm Allah'n hesabna yazyorum." demiti. Yani ilh irade bu ie taalluk ettikten sonra benim irade ve eylemimin hibir nemi kalmyor. Bana kalan yorgunluk ve zahmetlere katlanmak oluyor. Dolaysyla yorgunluumu Allah'n hesabna yazyorum. nk beni bu zahmetlere sokan O'dur. htiyarn bu dncesine karlk olarak mam Ali (a.s) yle demiti: "Eer byle olsayd, o zaman sevap ve ceza anlamsz olurdu..." mam'n bu szleri akln onaylad ilkeleri iermektedir ki, yasamalar da bu ilkelere dayanr. mam szlerini tamamlarken, kant olarak da yle diyor: "Gkler, yer ve ikisinin arasndaki canl-cansz varlklar bouna yaratlmamlardr." nk, eer seme zgrln ortadan kaldran amasz iradeyi doru kabul edersek, o zaman amasz ve hedefsiz fiilin varl da gereklik kazanr. Bu da sonuta yaratln ve varoluun amasz olabileceini gndeme getirir. Bu olabilirlik, gereklilikle ayn dzeydedir. Bu durumda yaratln ve varoluun hibir gayesi olmaz. Gkler, yer ve ikisinin arasndaki canl-cansz varlklar bouna yaratlm olur-
lar. Ahiret de, anlamszlar. Byle olunca da ok byk mahzurlarla kar karya gelinir. Hz. Ali'nin "Yenik drlerek O'na isyan edilmez, zorla da kendisine itaat edilmez" eklindeki sznden maksat, "Gnahkr zorlamann basks altnda yenik drlerek gnah ilemez ve itaatkr itaat etme zorunda braklarak itaat etmez." olsa gerektir. et-Tevhit ve el-Uyn adl eserlerde belirtildiine gre, mam Rza-nn (a.s) yannda cebir (zorlama) ve serbestlikten sz alm, mam yle demitir: "Size, ona bal kaldnz srece ayrla dmeyeceiniz ve kimsenin sizinle ba edemeyecei bir ilkeyi bildireyim mi?" Biz, "Nasl isterseniz!" dedik. Bunun zerine yle dedi: "Yce Allah zorla itaat ettirmez, bask sonucu kimseyi gnah ileme durumunda brakmaz. Mlk iinde kullarn ihmal etmez. Kullarn sahip kld eylerin de sahibi O'dur. Onlara verdii gler zerindeki etkin g O'nundur. Eer kullar Allah'a itaat etmeye karar verirlerse, Allah onlarn nne gemez, onlar engellemez ve eer kullar isyan etme kararndaysalar dilerse onlara engel olur, dilerse engel olmaz, isyan ederler. Dolaysyla, onlar gnaha sokan yce Allah deildir." mam devamla yle demitir: "Kim bu aklamay hakkyla kavrarsa, kar kanlar alt eder." [el-Uyn, c.1,
s.119, h: 48; et-Tevhid, s.361, h: 7]
Ben derim ki: Cebircilerin bu gr benimsemelerinin altnda, kaz ve kader konusu ile ilgili incelemeleri ve buradan kesin ve kanlmaz bir kaz ve kader anlay karmalar yatmaktadr. Bu inceleme ve bundan elde edilen sonu doru olmakla birlikte sz konusu kiiler, elde ettikleri sonucu pratie uyarlama noktasnda yanlgya dtler. Gereklerle itibar eyleri birbirine kartrdlar. Zorunlu ile mmkn ayrt edemediler. Bu meselenin aklamas yledir: Kesinlikleri varsaylrsa kaz ve kader olgularnn deerlendirilmesinden kan sonu udur: Varolu ve yaratl dzeninde eya gereklilik ve zorunluluk niteliine sahiptir. u hlde, her bir varlk ve her bir durumun l ve snrlar, iinde bulunaca tm tavrlar ve koullar Allah katnda belirlenmitir. Bilindii gibi zorunluluk ve gereklilik nedenin niteliklerindendir. Bu yzden bir ey kmil nedeniyle birlikte dnld zaman, zorunluluk ve gereklilik nitelii ile nitelenmi olur. Ama
Bakara Sresi / 26-27 ........................................................................................... 171
kmil nedenin dnda neyle dnlrse dnlsn ancak mmknlk nitelii ile nitelendirilir. Evrensel boyuttaki kaz ve kader izgisi, top yekun lemde kmil nedensellik cereyannn akdr. Ama bu, bir baka adan ve bir dier baka gre lemde g ve mmknlk hkmnn de yrrlkte oluuna ters dmez. rnein insann kendi iradesi uyarnca ortaya koyduu istee bal bir fiil, varoluu bakmndan muhta olduu bilgi, irade, gerekli gereler ve fiilin gereklemesi iin elverili zamansal ve meknsal koullara kyasla zorunluluk niteliini kazanr. te, ezel ilh iradenin taalluk ettii husus da budur. Fakat, fiilin kmil nedeninin tm paralarna kyasla zorunluluk niteliini kazanm olmas, kmil nedeninin baz paralarna kyasla da zorunluluk niteliini kazanmasn gerektirmez. Sz gelimi, bir fiil kmil nedeninin tm paralarnn iinden sadece failine kyas edilirse, mmknln snrn aamaz, gereklilik snrna ulaamaz. u hlde, "kaz olgusunun genellii ve ilh iradenin fiile taalluk edii gcn ortadan kaldrlmasn ve serbestliin geersiz klnmasn gerektirir" eklindeki iddia bir anlam ifade etmez. nk ilh irade, tm varolusal zellikleri, nedenlerine olan balantlar ve var olmasnda etkili olan koullaryla birlikte bir fiile taalluk eder. Dier bir ifadeyle, ilh iradenin, sz gelimi Zeyd tarafndan sergilenen bir fiile taalluk edii mutlak deildir. Tersine, ilh irade bu fiilin falanca failden falan zaman ve meknda failin isteine bal olarak gereklemesine taalluk etmitir. u hlde ilh iradenin fiil zerindeki etkinlii, fiilin istee bal (ihtiyar) olmasn gerektirir. Aksi takdirde, ilh iradenin muradndan ayrlmas gerekecektir. yleyse, fiili zorunlu klan ilh iradenin etkinlii, fiilin istee bal olmasn da gerektiriyor. Yani, ilh irade asndan fiilin zorunlu olmasn, fiili ileyen insan iradesi asndan da mmkn ve ihtiyar olmasn gerektiriyor. u hlde, insann iradesi ilh iradeye paralel deil, onun uzantsnda yer almaktadr. Dolaysyla aralarnda bir ekime sz konusu deildir ki, ilh iradenin etkinliinden dolay beer irade etkinliini yitirsin.
Grlyor ki, Cebriye ekolnn hatasnn z, ilh iradenin fiile taalluk ediinin niteliini kavrayamamalar, birbirlerine paralel olan iki iradeyle, biri dierinin uzantsnda yer olan iki iradeyi birbirinden ayrt edememeleri ve yce Allah'n iradesinin taalluk etmesinden dolay kulun iradesinin etkisizletiini zannetmeleridir. Mutezile ekol, geri kullarn fiillerinin istee bal oluu ve bunun dier gerekleri konusunda Cebriye ekolnden farkl bir anlay benimsemilerdir; ama onlarn da tuttuklar yol Cebriye ekolnn tutumundan daha az ykc deildir. Mutezile ekol, ilh iradenin fiillere taalluk etmesinin, istee ball geersiz klaca hususunda Cebriye ekolnn grn kabul etmilerdir. Beri tarafta ise, istee bal fiillerin ihtiyar oluunda srar etmilerdir. Sonuta ilh iradenin fiillere taalluk ediini reddetmilerdir. Bu yzden fiiller iin bir baka yaratc ngrmek durumunda kalmlardr. Yani insann kendi fiillerinin yaratcs olduunu ileri srmlerdir. Fiillerin dndaki olgularn yaratcs da yce Allah olduuna gre, Mutezile ekol, iki yaratc olduunu kabul etme gibi sapk bir inanc benimseme durumunda kalmtr. Ksacas Cebriye ekolnn iledii dnsel yanllardan daha tehlikelisini, daha ykcsn ilemilerdir. Nitekim mam Ali (a.s) yle demitir: "Kaderiyenin miskinleri Allah' adaletle nitelendirelim derken, O'nu gcnden ve egemenliinden soyutladlar..." Buna bir rnek verecek olursak, kle ile efendisinin durumunu rnek verebiliriz. Efendi klelerinden birini cariyelerinden biriyle evlendirir, sonra ona bir tarla verir, dayal deli bir ev tahsis eder. Bir insann hayat boyunca ihtiya duyabilecei her eyi belli bir sre iin onun emrine verir. Eer biz, efendi klesine bunlar vermi olmasna, bunlar klenin mlk etmesine ramen, "kle bunlarn maliki deildir. Kle nere, sahip olmak nere?" dersek, Cebriye'nin grn yanstm oluruz. Eer biz, "efendi klesine mal vermekle, baz eyleri onun mlk klmakla, onu sz konusu mallarn maliki klar ve kendisi de maliklikten azlolur. Asl malik sz konusu kledir." dersek, Mutezile ekolnn grn ifade etmi oluruz. Eer biz, konumlarn, statlerini korumakla birlikte iki mlkiyeti bir arada bulundursak ve: "Efendinin konumu efendiliktir. Klenin konumu da kleliktir. Kle ancak efendinin mlknn kapsamnda olan bir eye sahiptir. Efendi ayn zamanda klenin
Bakara Sresi / 26-27 ........................................................................................... 173
sahip olduu eyin de sahibidir" dersek, Ehlibeyt mamlarnn ileri srdkleri ve akl kantlarn onaylad gerek sz ifade etmi oluruz. el-hticac adl eserde Abye b. Rib' el-Esed'nin, g yetirebilmenin ne anlama geldiini Emir'l-Mminin'den sorduu, onun da yle dedii belirtilir: "Sen bu gce Allah'la birlikte mi sahipsin? Yoksa ondan ayr m?" Abye b. Rib' sustu, mam Ali (a.s), "Syle, ey Abye" dedi. Abye, "Ne syleyeyim ey Emir'l-Mminin?" dedi. Hz. Emir yle dedi: "Ona Allah sayesinde sahibim ve O ben olmadan ona sahiptir, dersin. Eer Allah onu sana verdiyse, bu, O'nun sana ynelik bir badr. Eer onu senden aldysa, bu da, O'nun sana ynelik bir snamasdr. O, seni malik kld eyin malikidir; O, seni kadir kld eye kadirdir..." [c.2, s.255] Ben derim ki: Bu rivayetin ifade ettii gerei az nceki aklamalarmzda dile getirdik. eyh Mfid'in erh'ul-Akid'inde yle deniyor: Rivayete gre mam Ali Naki'den (a.s) kullarn fiillerini Allah m yaratr? diye sorulmu, o da yle demitir: "Eer fiillerin yaratcs Allah olsayd, bunlardan teberri etmezdi, uzak olduunu bildirmezdi. Oysa yce Allah yle buyuruyor: "Allah mriklerden beridir, uzaktr."1 Yaratlmlardan beri olmak, onlarn zatlaryla ilgili deildir, berilik onlarn iledikleri irk ve iren davranlar iin geerlidir." [s.13] Ben derim ki: Fiillerin iki yn vardr: 1) Varoluluk, olguluk yn. 2) Faile mensubiyet yn. Fiillerin itaat, isyan, gzel veya kt olarak nitelendirilmelerini salayan ite bu ikinci yndr. nk meydana gelme ve gerekleme asndan nikah ad altnda gerekleen cinsel birleme ile zina arasnda bir fark yoktur. Aradaki tek belirleyici fark, nikah ad altndaki cinsel birlemenin Allah'n emrine uygun olmas, buna karn zinann bu uygunluktan yoksun oluudur. Bir cana karlk olmak zere adam ldrmekle, bir cana karlk olmakszn adam ldrmek, terbiye etmek amacyla yetimi dvmekle, hakszlk ederek dvmek arasndaki niteliksel fark da bunun gibidir.
1- [Tevbe, 3]
Dolaysyla gnahlarla gnah olmayan fiillerin fark, gnahlarn yapc ynnn olmay veya ilh emre ters dmesi ya da toplumsal bir ama ile badamaydr. Nitekim yce Allah yle buyuruyor: "Allah her eyin yaratcsdr." (Zmer, 62) Fiil ise, varl ve olguluu ile bir "ey"dir. Hz. Ali (a.s), "Allah dnda 'ey' olarak isimlendirilen her olgu yaratlmtr..."1 diyor. Bir ayette yce Allah yle buyuruyor: "O'dur ki, her 'ey'in yaratln gzel yapt." (Fussilet, 7) Buradan anlalyor ki; her ey "yaratlm" olduu gibi "yaratlm olmas ynnden gzeldir de. u hlde yaratl ve gzellik birbirlerini gerektirirler, birlikte bulunurlar ve hibir ekilde birbirlerinden ayrlmazlar. Sonra yce Allah baz fiilleri "kt" olarak nitelendirmi ve yle buyurmutur: "Kim iyilik getirirse, ona getirdiinin on kat vardr. Kim ktlk getirirse, sadece onun dengiyle cezalandrlr." (En'm, 160) Cezalandrma olgusundan sz edilmi olmasndan anlyoruz ki, burada insanlarn ilemi olduklar gnahlar kastediliyor. Bu ekilde, sz konusu gnahlarn yaratlmlkla nitelendirilemeyecek adem (yok-luksal) kavramlar olduunu renmi bulunuyoruz. Aksi takdirde gzel olarak nitelendirilirlerdi. Yce Allah yle buyuruyor: "Ne yerde, ne de kendi canlarnzda meydana gelen hibir musibet yoktur ki biz, onu yaratmadan nce, bir kitapta olmasn." (Hadid, 22) Bir dier ayette de yle buyuruyor: "Hibir musibet baa gelmez ki Allah'n izniyle olmasn. Kim Allah'a inanrsa onun kalbini hidayet eder." (Tebun, 11) "Bamza gelen herhangi bir musibet, kendi ellerinizin yapt iler yzndendir. Allah birounu da affeder." (r, 30) "Sana gelen her iyilik Allah'tandr, sana gelen her ktlk de kendindendir." (Nis, 79) "Onlara bir iyilik eriirse, 'Bu, senin yzndendir.' derler. De ki: 'Hepsi Allah tarafndandr.' Bu topluma ne oluyor ki, hemen hi sz anlamyorlar."
(Nis, 78)
Bu ayetlerden anlyoruz ki, insann bana gelen musibetler, nisb ktlklerdir. yle ki, gven, selamet, salk ve zenginlik gibi yce Allah'n nimetlerinden biriyle nimetlenen insan bunlara sahip olan kii olarak nitelendiriliyor. Eer bir felaketin inmesi ve
1- [Usl-i Kfi, c.1, s.82, h: 2]
Bakara Sresi / 26-27 ........................................................................................... 175
musibetin baa gelmesi sonucu bu nimetlerden birini kaybederse, inen felket onun asndan "kt"dr. nk bir eyin yitirilmesi, yok olmasn beraberinde getiriyor. u halde her musibet Allah'tandr ve bu adan asla kt deildir. Sadece insan asndan nisb olarak kt saylmaktadr. nk musibet sonucu sahip olduu bir nimeti kaybetmitir. Onun iin her ktlk yoklukla ilgili bir durumdur ve kesinlikle bu adan yce Allah'a mensup deildir. Kurb'ul-snad adl eserde Bezent'nin yle dedii rivayet edilir: mam Rza'ya (a.s) dedim ki: "Bizim arkadalarn bir ksm fiiller hususunda ilh bir zorlamann olduuna inanyor, bir ksm da insann yapabilirliinin etkin rol oynad dncesindedir." Bunun zerine bana yle dedi: "Yaz. Yce Allah diyor ki: Ey demolu, benim dilememle kendin iin dilediin eyi dileyebiliyor oldun. Benim gcm-le ngrdm farzlarm yerine getirdin. Benim sana bahettiim nimetlerim sayesinde bana kar gnah ileyecek gc bulabildin. Seni iiten, gren ve gl biri kldm. Karna kan her iyilik Allah'tandr. Bana gelen her ktlk de sendendir. nk sana iyilik verme hususunda ben senden daha ncelikliyim ve sana ktlk verme noktasnda sen benden daha layksn. nk ben yaptmdan dolay sorgulanmam, ama onlar sorgulanrlar. Ben, senin dilediin her eyi dzenledim..." [s.155, s. 13] Bu ve benzeri aklamalar dier i ve Snn kanallardan da rivayet edilmitir. Ksacas, gnahlar, sadece gnah olmalar ynyle yce Allah'a izafe edilmez. Buradan hareketle, bundan neki rivayette yer alan "Eer onlar yaratan Allah olsayd, onlardan teberri etmezdi... Al-lah sadece onlarn irkleri ve iren tutumlarndan teberri etmitir." ifadesi daha kolay anlalm olur. et-Tevhid adl eserde mam Muhammed Bkr'n (a.s) ve mam Cafer Sadk'n (a.s) yle dedikleri rivayet edilir: "Yce Allah kullarn gnahlara zorlayp sonra da onlara azap etmekten ok daha merhametlidir ve Allah diledii eyin gereklememesinden ok daha ycedir." "O zaman zorlama ve kader arasnda bir nc olan m var?" diye soruldu. "Evet, dediler. Bu alan yerle gk aras kadar genitir." [s.360, h: 3]
et-Tevhid adl eserde Muhammed b. Aclan'n yle dedii rivayet edilir: "mam Cafer Sadk'a (a.s), 'Allah her eyi kullarna m brakmtr?' diye sordum. O yle buyurdu: 'Allah her eyi kullarna brakmayacak kadar ycedir, kerimdir.' 'Peki, Allah kullarn iledikleri fiillere zorluyor mu?' dedim. 'Yce Allah bir kulu bir ey yapmaya zorlayp sonra da ona azap etmeyecek kadar adildir.' dedi." [s.361, h: 6] Yine et-Tevhid adl eserde Mihzem'in yle dedii rivayet edilir: "mam Cafer Sadk (a.s) bana, 'Geride braktn taraftarlarmzn zerinde gr ayrlna dtkleri hususlar bana haber ver.' dedi. Dedim ki: 'Cebir ve serbestlik meselesi hakknda farkl grleri savunuyorlar.' 'O zaman sor bana neyi soracaksan!' dedi. 'Allah kullar gnah ilemeye zorlar m?' dedim. 'Allah onlar zerinde, bundan daha kahredicidir.' dedi. 'Onlar btnyle serbest mi brakmtr?' dedim. 'Allah onlar zerinde bundan daha gldr.' dedi. 'Peki bunlardan hangisi dorudur?' dedim. Bunun zerine elini iki veya kere evirdi, sonra yle dedi: Eer bu konuda sana cevap verecek olursam, kfre girersin." [s.363, h: 11] Ben derim ki: "Allah onlar zerinde bundan daha kahredicidir." sznn anlam udur: Zorlama, ancak etkin gcn direncini krma amacna ynelik bir baskdr. Bundan daha kahredicilik ve daha gllk ise, istee bal fiilin failin irade ve serbestliine glge drlmeden veya fail ile mirin iradeleri elimeden gereklemesini salamaktr. et-Tevhid adl eserde mam Sadk'n (a.s) yle dedii rivayet edilir: "Resulullah (s.a.a) buyurdu ki: Kim, Allah'n ktl ve hayszl emrettiini ileri srerse, hi kukusuz Allah adna yalan sylemi olur. Kim hayr ve errin Allah'n iradesinin dnda gerekletiini iddia ederse, Allah' bir ksm egemenliinden soyutlam olur." [s.359, h: 2] et-Tarif adl eserde, Haccac b. Yusuf'un Hasan el-Basr'ye, Amr b. Ubeyd'e, Vasl b. Ata'ya ve mir b. a'b'ye birer mektup gndererek kaz ve kader meselesi hakknda bildiklerini ve bu hususla ilgili olarak bugne kadar duyduklarn kendisine bildirmelerini istedii rivayet edilir. Hasan el-Basr u cevab verir: "Bu mesele ile ilgili olarak bugne kadar duyduum en gzel sz
Bakara Sresi / 26-27 ........................................................................................... 177
Emir'l-Mminin Ali b. Ebu Talib'in (a.s) u szdr: "Akln m seni nehyediyor sandn? Akln sadece seni alaltr ve yceltir ve Allah bundan beridir." Amr b. Ubeyd-in cevap mektubunda ise unlar yazlyd: "Bugne kadar, bu mesele ile ilgili olarak duyduum en gzel sz Ali b. Ebu Talib'in (a.s) u szdr: Zorbaln temelinde zorlama olsayd, hakknda ksas uygulanan zorba mazlum saylrd." Vasl b. At'nn mektubunda ise unlar yazlyd: "Kaz ve kaderle ilgili olarak duyduum en gzel sz Emi-r'l-Mminin Ali b. Ebi Talib'in u szdr: "Sana yol gsterip sonra da yolunu kapatacan m sandn?" a'bi ise mektubunda unlar yaz-mt: "Kaz ve kader hakknda duyduum en gzel sz Emir'l-M-minin Ali b. Ebu Talib'in u szleridir: "Dolaysyla Allah'tan balanma dilediin her ey sendendir ve dolaysyla Allah'a hamdettiin her ey O'ndandr." Mektuplar Haccac'a ulap ierikleri zerinde biraz dndkten sonra yle dedi: "Bu szleri berrak bir kaynaktan almlardr." [Tarif'ul-Hikem, s.329] Yine et-Tarif adl eserde belirtildiine gre, bir adam mam Cafer Sadk'tan (a.s) kaz ve kader hakknda bir soru sormu, o da yle cevap vermitir: "Bir kulu dolaysyla knayabilecein her davran ondandr, dolaysyla knayamadn eyler de Allah'tandr. Allah kuluna, 'Niin gnah iledin? Niin yoldan ktn? Niin arap itin? Niin zina ettin?' der. nk bunlar kulun fiilleridirler. Ama, 'Niye hastalandn? Niye ksa boylu oldun? Niye beyaz oldun? Veya Niye siyah oldun?' demez. nk bunlar Allah'n fiilleridirler."
[s.340]
Nehc'l-Bela'da belirtildiine gre, mam Ali'ye (a.s) tevhidin ve adaletin ne anlama geldii sorulmu, o da yle cevap vermitir: "Tevhit, O'nun hakknda zan beslememendir. Adalet ise, O'nu sulamamandr." [Ksa szler: 470] Ben derim ki: Yukarda sunduumuz rivayetlerin benzerleri olduka fazladr. Ancak bizim aktardklarmz, deinmediimiz rivayet-lerin ieriklerini iermektedir. Eer imdiye kadar sunduumuz rivayetler zerinde etraflca dnecek olursan, bu rivayetlerin eitli yn-lerden konuya ilikin kantlar ierdiini grrsn. Bunlarn bir ksmnda emir, nehiy, ceza, sevap ve benzeri hususlarndan yola karak ne cebir, ne tevfiz (baboluk) olmakszn serbestliin sz konusu olduu kantlanmtr. Emir'l-Mminin
Ali b. Ebu Talib'in yal adama verdii cevapta bu husus vurgulanyor. Sz konusu aklama, yce Allah'n sznden kardmz sonula da uyuuyor. Bir ksmnda; ne cebri ne de tefvizi (baboluk) dorulamayan Kur'n- Kerim'de yer alan ifadelerle konu kantlanmtr. Yce Allah'n u sz gibi: "Gklerin ve yerin mlk Allah'ndr." (Mide, 18) "Senin Rabbin kullara zulmedici deildir." (Fussilet, 46) "De ki: Al-lah, hayszl emretmez." (A'rf, 28) Bu konuda yle bir gr ileri srlebilir: Bir fiil bizim amzdan hayszlk veya zulm olarak nitelendirilebilir; ama ayn fiil Allah'a izafe edilince hayszlk veya zulm olarak nitelendirilemez. nk yce Allah'tan hayszlk veya zulm vuku bulmaz. Ne var ki, ayetin giri ksm zel iaretiyle bu anlam reddeder zelliktedir. Yce Allah yle buyuruyor: "Bir hayszlk iledikleri zaman: "Biz atalarmz bunun zerinde bulduk. Allah bunu bize emretti" derler. De ki: Allah hayszl emretmez." ayette "Allah bunu bize emretti" denip ardndan da hemen "Allah hayszl emretmez." buyurulmas, nefy-edilen hayszlkla anlatlmak istenen ey "bunu" szcyle iaret edilen eyin aynsdr. Dolaysyla o "ey", ister Allah'a izafe edilince hayszlk olarak nitelendirilsin, ister nitelendirilmesin Allah'n emret-meyecei bir eydir. Bir dier ksmnda; Allah'n sfatlar yntemiyle konuya yaklalmtr. yle ki; yce Allah en gzel isimlere sahiptir. En yce sfatlar O'nundur. Zorlama veya baboluk sz konusu olursa, bu sfatlar ve isimlerin bir ksm doru olmaz. nk yce Allah kahredicidir, her eye g yetirendir, kerimdir, rahimdir. Her eyin varl O'ndan olmad srece bu sfatlarn anlam pekimez, kesinlik kazanmaz. Ayn ekilde bu niteliklerin gerekten O'na ait olmas iin, eksiklik ve bozukluklarn O'na dnk olmamas, O'nun kutsal katnn bunlardan m-nezzeh olmas gerekir. Nitekim et-Tevhid adl eserden aktardmz rivayetlerde bu husus vurgulanyor. Bir ksmnda da cebir veya tefviz (baboluk) sz konusu olsayd, balanma dileme, knama gibi eylerin anlamsz olaca vurgulanarak meselede hak gr kantlanmak istenmitir. yle ki; eer gnah kuldan kaynaklanan bir davran olmasayd, onun balanma dilemesi bir anlam ifade etmezdi. Eer fiillerin tm
Bakara Sresi / 26-27 ........................................................................................... 179
Allah'tan olsayd, o zaman fiiller arasnda knanma veya knanmama asndan bir fark olmazd. Hlbuki realite bunun aksidir. Bu arada saptrma, mhrleme, azdrma gibi anlamlarn yce Allah'a izafe edilince ne anlamlar ifade ettiini aklayan rivayetler de vardr. rnein el-Uyn adl eserde, mam Rza'nn (a.s) yce Allah'n, "Onlar gremez bir ekilde karanlklar iinde brakverir." sz ile ilgili olarak yle dedii rivayet edilir: "Yaratklarda olduu gibi yce Allah 'terketmek'le, 'brakvermek'le nitelendirilemez. Ancak O, kullarnn kfrden ve sapklktan dnmeyeceklerini bilince, onlara ynelik yardmn ve ltfunu keser. Onlar kendi tercihleriyle ba baa brakr." [c.1, s.101, bab: 11] Yine el-Uyn adl eserde, mam Rza'nn (a.s) yle dedii anlatlr: "Allah onlarn kalplerini mhrlemitir." Mhrleme, kfirliklerinde srar etmelerinden dolay, kfirlerin kalplerinin alglama yeteneklerinin devre d braklmasdr. Nitekim yce Allah yle buyuru-yor: "Tersine, kfirliklerinden dolay, Allah o kalplerin zerini mhrlemitir. Artk ok az hari, onlar inanmazlar."1 [c.1,
s.101, bab: 11]
Mecma'ul-Beyan tefsirinde mam Sadk'n (a.s) "Allah... ekinmez." ifadesiyle ilgili olarak yle dedii belirtilir: "Yce Allah'n bu sz Allah'n kullarn saptrdn, sonra da sapklklarndan dolay onlar azaba arptrdn ileri srenlerin, iddialarn rtmektedir." Bu ayetin aklamasna daha nce yer verildi.
CEBR VE SERBESTLKLE LGL FELSEF NCELEME

Hi kukusuz, d lemde trler olarak nitelendirdiimiz eyler, trsel fiiller gerekletiren, trsel eserler brakan olgulardr. Gerek u ki biz trlerin varlklarn, onlarn bakalarndan tr olarak farkl olularn, ancak eserleri ve fiilleri aracl ile anlayabilmekteyiz. Bu durum, onlardan duyu organlarmz aracl ile trl fiilleri gzlemlemek, bakalarndan farkl eserleri alglamak ek-
1- [Nis, 155]
linde olur. Duyu organlar, gzlemlenen eserlerin tesinde herhangi bir gerei alglayamamaktalar. Sonra burhan ve kantlama aracl ile, sz konusu eserlerin meydana getirici nedenlerini ve olutuklar platformu belirleriz. Sonra bu nedenler ve platformlarn, yani trlerin farkl olduklarna karar veririz. nk onlardan gzlemlediimiz eserler ve fiiller farkldr. rnein, insanlarn ve dier canl trlerinin ortaya koyduklar eserlerde gzlem-lenen farkllk, yle yle adlandrlan, u u eserleri ve fiilleri sergileyen deiik trlerin varolduuna karar vermeyi bir zorunluluk hline getirir. Ayn ekilde arzular ve fiiller arasndaki farkll da ancak olutuklar platformlar veya zellikleri aracl ile belirleyebiliyoruz. Konumu ne olursa olsun btn fiiller, en bata iki ksma ayrlrlar. a) Meydana geliinde bilginin herhangi bir mdahalesi sz konusu olmayan doadan kaynaklanan fiiller. Byyp gelime ve beslenme (bitkiler iin) ve eitli hareketler (cisimler iin) bu tr fiillerdendir. Salk, hastalk ve benzeri eyler de bu kapsama girerler. Bu fiiller bizim tarafmzdan biliniyor olsalar da ve bizimle birlikte varolsalar da, bilginin onlara ynelik taalluku, varolular ve sergilenileri zerinde hibir etkinlik salayamaz. Bu tr fiiller btnyle doal faillerine dayanrlar. b) Bilginin, meydana gelileri zerinde etkin rol oynad, failden bilinli olarak kaynaklanan fiiller. nsan ve teki bilinli canllarn istee bal olarak sergiledikleri fiiller gibi. Bu tr fiilleri, faili, bilgisinin taalluk etmesiyle, kendi tanmlamasyla ve ayrt etmesiyle gerekletirir. Bu konudaki bilgi, fiilin belirginlemesini ve baka fiillerden ayrt edilmesini salar. Bu ayrt etme ve belirginletirme, fail iin kemal saylacak bir mefhumun bu fiile tatbik edip etmemesi asndan nem tamaktadr. nk kim olursa olsun bir fail bir fiili ancak varlnn kemali ve eksikliini gidermek iin yapar. Bilgiden kaynaklanan fiil, fail iin kemal olan ile olmayan eylerin birbirinden ayrt edilmesi bakmndan bilgiye muhtatr.
Bakara Sresi / 26-27 ........................................................................................... 181
Bu noktadan baknca gryoruz ki, konuan insan tarafndan dzenli harfler aracl ile ortaya konan sesler gibi zden kaynaklanan fiiller, ayn ekilde, insann nefes alp vermesi gibi doann da mdahalesi ile gerekleen fiiller ve ayn ekilde znt, korku veya bunun gibi bir etkenin sonucu insann sergileme durumunda kald refleksler, failin uzun boylu dnmesini gerektirmemektedir. nk burada fiil ve faile tatbik eden tek bir bilgi ekli sz konusudur. Fiili bekleyen baka bir durum yoktur. ster istemez byle bir fiil ilenme durumunda kalyor. Fakat, deiik bilgi ekilleri olan fiiller byle deildir. Bu ekillerin bazsnda insann gerek veya hayal kemali sz konusudur. Bazsnda ise insann ne gerek ne de hayal kemali sz konusu deildir. Nitekim ackm Zeyd asndan ekmein durumu bundan ibarettir. Ekmek onu doyuran ve aln gideren bir eydir. Ancak bu ekmek kendinin olabilecei gibi, baka birine de ait olabilir. Temiz ve salkl olabilecei gibi zehirli, pis ve insan tiksindirici de olabilir. nsann bu ekmei yiyeyim mi yemeyeyim mi diye dnmesinin nedeni, bu niteliklerin hangisinin ekmee uyarlandn anlamak istemesidir. Niteliklerden biri kesinlik kazanp tekileri devre d kalnca ve failin kemali de onda olunca, fail hibir ekilde bu fiili ilemekten geri durmayacaktr. Birinci ksm fiilleri "zorunlu fiiller" olarak adlandryoruz. Doann etkisi sonucu oluan fiiller gibi. kinci tr fiilleri de, "ird fiiller" olarak adlandryoruz. Yrmek ve konumak gibi. Bilgi ve iradeden kaynaklanan "ird fiiller" de ayrca iki ksma ayrlr: nk fiilin iki ynnden birini tercih ederek yapp veya yapmamak, ya bakalarndan etkilenmeksizin failin kendisine dayaldr. Yannda bulunan bir ekmei yemeyi dnen a kimse gibi. Bu adam, ya bakasnn mal olduu ve onun izni olmadan yememesi gerektii iin onu yememeyi tercih edecek ve yemeyecek ya da onu yemeyi yeleyecek ve yiyecektir. Ya da fiilin tercihi ve belirginlemesi baka bir eyin etkisine dayaldr. Bir zorba tarafndan lmle veya baka bir eyle tehdit edilerek herhangi bir fiili ilemeye zorlanan, dolaysyla kendi seimi ve istei ile belirginletirmeksizin sz konusu fiili zorlanarak ileyen kimse gibi.
Birinci ksm fiiller, ihtiyar, yani isteyerek yaplan fiillerdir. kinci ksma girenler ise, icbar, yani zorlama sonucu ilenen fiillerdir. yle ki; sen iyice dndn zaman grrsn ki, icbar bir fiili, geri bir zorlaycnn zorlamasna isnat ederiz ve zorlama aracl ile yapma veya yapmama klarndan birinin imknszlatn dolaysyla fail iin tek bir kkn kaldn syleriz, ancak icbar fiil de tpk ihtiyar fiil gibi, ancak zorlanan failin yapmay yapmamaya tercih etmesiyle gerekleebilir. Zorlayan kimsenin fiilin gereklemesinde byk rol olmas hibir eyi deitirmez. nk tercihi zorlaycnn zorlamasna ve tehdidine dayanyor olsa bile, failin kendisi yapmay yapmamaya tercih etmedii srece fiil gereklemez. Yozlamam vicdan bunun en byk tandr. Bylece anlalyor ki, ird fiillerin "ihtiyar" (istee bal) ve "icbar" (zorlamal) olmak zere ikiye blnmesi, blnen fiili zat ve sonular asndan iki farkl tre ayran gerek bir blnme deildir. nk "irad fiil" bilgiye dayal bir tercih ve tayine muhtatr ki, fiilin kaderini belirlesin. Bu da, hem "ihtiyar" ve hem de "cebr" fiilde eit dzeyde bir gereklilie sahiptir. ki fiilden birinde failin tercihi kendi temennisine, dierinde bir d etkene dayanyor olmas, sonularn farkllamasna yol aan trsel bir farklla sebep olmaz. Nitekim bir duvarn dibinde glgelenen kimse, duvarn yklmak zere olduunu fark edip korkarak oradan ayrlrsa, bu fiili, "ihtiyar fiil" olarak tanmlanr! Ama eer bir zorba gelir ve "eer kalkmazsan duvar zerine ykarm" diye tehdit ederse, o da korkarak oradan ayrlrsa, bu fiili "icbar fiil" olarak nitelendirilir. Oysa iki fiil ve iki tercih arasnda temelde bir fark yoktur. Sadece tercihlerden biri zorbann iradesine dayanyor. Eer desen ki: "ki fiilin birbirlerinden farkl olduklarnn anlalmas iin, ihtiyar fiilin, meydana gelii ile fail katndaki bir maslahatla uyumasnn bilinmesi yeterlidir. vg ve yergi de bu tr bir fiili izler; sevap ve ceza gibi daha birok sonu da bu tr fiiller iin sz konusudur. cbar fiilde ise, durum bundan farkldr. Bu tr bir fiili yukardaki sonulardan herhangi birisi izlemez." denecek olursa buna vereceim cevap udur:
Bakara Sresi / 26-27 ........................................................................................... 183
Durum sylendii gibidir, ancak bu sonular, nihai toplumsal kemale uygun olarak akll insanlarn yaptklar deerlendirmelerden ibarettirler. Dolaysyla bunlar itibar sonulardr, gerek deil. Bu yzden cebir ve ihtiyar meselesi felsef bir mesele deildir. nk felsefi meseleler, d lemde yer alan varlklar ve onlarn objektif sonularn kapsarlar. Fakat sonu olarak akll insanlarn deerlendirmelerinden ibaret olan itibar kavramlar felsef bir aratrmaya tbi tutulmaz ve akl kantlarla ret veya ispat edilmez. u hlde felsef bir aratrmada sz konusu meseleyi baka bir yntemle ele alp yle demeliyiz: Hi kukusuz meydana gelen her mmkn bir illete muhtatr. Bu hkm, kant yoluyla sabittir. Ayn ekilde, hi kukusuz bir "ey" zorunlu olmadka var olmaz. nk bir eyin varl herhangi bir belirleyici tarafndan belirlenmedii srece, o ey eit bir ekilde varla da, yoklua da izafe edilir. Dolaysyla bir ey, bu eitlik konumunu korumakla beraber varolamaz. nk bir ey varolduu srece zorunlulukla nitelenmek durumundadr. Bu zorunluluu da hi kukusuz illeti tarafndan kazanmtr. Dolaysyla varlklar lemini bir btn olarak ele aldmz zaman, tm de varl zorunlu olmak zere birbirine bal ardk halkalardan oluan bir zincir gibi grrz. Bu zincirde varl mmkn olarak nitelendirilebilecek tek bir halkaya rastlanmaz. Ayrca, sz konusu zorunluluk nispeti, drt illet, artlar ve hazrlayclar gibi malln, yaln veya birok eyden meydana gelen bileik nitelikli tam (eksiksiz) illetine izafe edilmesinden kaynaklanyor. Fakat sz konusu mall illetin baz paralarna veya sz gelimi baka bir eye izafe edilirse, bu izafe zorunlu olarak mmknlk nispeti niteliini kazanr. Bu durum son derece aktr. Eer bu nispet, zorunluluk niteliini tayor olsayd, tam (eksiksiz) illete, tam (eksiksiz) illet olmasyla beraber ihtiya duyulmaz olurdu. u hlde, iinde yaadmz doaya iki sistem egemendir: Zorunluluk sistemi ve mmknlk sistemi. Zorunluluk sistemi, eksiksiz tam illetlere ve onlarn malllerine hakimdir. Bu sistemin paralar arasnda, kesinlikle ne zat ve ne de zatn fiili asndan mmknlk niteliine sahip bir paraya rastlanmaz. Mmknlk sistemi ise, madde, maddenin alabilecei ekilleri ve madde tara-
fndan kabul edilmesi imkn dahilinde olan sonular kapsar. Sz gelimi, insann ihtiyar fiillerinden biri ele alnrsa, bu fiil, tam iletine kyasla -ki o; insan, ilim, irade, kullanma elverili madde, mekn ve zamanla ilgili artlarn gereklemesi ve engellerin ortadan kaldrlmas ve ksaca fiilin var olmak iin ihtiya duyduu her eydir- gereklilik ve zorunluluk niteliine sahip olur. Ama bu fiil sadece insana izafe edilirse, -ki insan, tam illetin sadece bir parasdr- o zaman mmknlk niteliine sahip olur. Kald ki, yerinde akland gibi illete ihtiya duyuluyor olmasnn sebebi, varln mmkn niteliine sahip bir varlk olmasdr. Yani baml olmasdr, gereklik bakmndan kendi bana bir varlk ifade etmemesidir. nk bamllk zinciri sonuta kendi bana bamsz olan bir varlkla noktalanmazsa, muhtalk ve yoksulluk zinciri yle devam eder. Buradan hareketle u sonular elde ediyoruz: a) Mall illetine dayanyor olmakla, mmknlk zincirinin son bulduu zorunlu illete muhta olmaktan kurtulmaz. b) Bu muhtalk, var olmak bakmndan olduu iin btn varolusal zelliklerinin, illetleri ile olan balantlarnn, zaman ve meknla ilgili koullarnn korunmu olmasyla birlikte sz konusudur. Bylece iki ey aklk kazanm oluyor: 1- nsan, dier tm doal olgular ve onlarn doal fiilleri dzeyinde varolusal olarak ilh iradeye dayand gibi, insann fiilleri de varolusal olarak ilh iradeye dayaldrlar. Dolaysyla Mutezile ekolnn, "insann fiilleri varolusal olarak Allah'n iradesine bal deildir" eklindeki iddialaryla kaderi inkr etmeleri temelden yanltr. Bu dayanma, varolu iin kanlmaz bir durum olduu iin, malln varolusal zellikleri de burada etkin rol oynar. u hlde her mall, kendine zg varolu snrlar iinde illetine dayaldr. Bir insan bireyi de baba, ana, zaman, mekn, ekil, nicelik, nitelik ve dier madd etkenlerden mteekkil tm varolusal snrlaryla ilk illete dayand gibi, insann fiilleri de tm varolusal nitelikleriyle birlikte ilk illete dayanr. rnein u fiil ilk illete ve zorunlu olan iradeye intisap ettii zaman, bu durum onu, asl konumunun dna karmaz. Sz gelimi, insan iradesinin et-
Bakara Sresi / 26-27 ........................................................................................... 185
kinliini geersiz klmaz. nk zorunlu ilh irade, ancak irade ve ihtiyar sonucu insandan sadr olan fiile taalluk eder. Eer bu fiil, gerekletii zaman irade d ve istem d olursa, bu durum yce Allah'n iradesinin gereklememesi demektir ki, bu da yce Allah asndan imknszdr. Bu yzden Cebriye anlayna sahip E'arlerin, "lh iradenin isteme bal fiillere taalluk edii irade ve istemin etkinliini geersiz klar." eklindeki grleri temelden yanltr. Doruluunda kuku olmayan kesin gerek udur: nsanlarn fiilleri hem faile ve hem de ilh iradeye izafe edilirler ve bu iki nispetlilik birbirlerini geersiz klmazlar. nk bunlar, birbirlerinin karsnda deil, yanndadrlar. 2- Fiiller eksiksiz illetlerine izafe edildikleri gibi (Bu izafe ediliin, zorunlu olarak eksiksiz illetlerine izafe edilen dier olgular gibi zorunlu ve gerekli olduunu renmi bulunuyorsun) eksiksiz illetlerinin baz czlerine de -insan gibi- izafe edilirler. (Bu izafe ediliin ise mmknlk niteliine sahip olduunu renmi bulunuyorsun.) u hlde zorunlu ve eksiksiz illetinden dolay herhangi bir fiilin varolusal olarak zorunluluk niteliine sahip olmas, bu fiilin bir baka adan varolusal olarak mmknlk niteliine sahip olmasna engel deildir. yleyse, nce de sylediimiz gibi iki trl nispet vardr ve bunlar arasnda bir eliki yoktur. Dolaysyla gnmzde materyalistlerin ve ada filozoflarn ortaya attklar doa sisteminin determinizminin evrensellii ve isteme bal fiillerin geersizlii eklindeki teori yanltr. Aksine, evrensel sistemin dayana olan gerek udur: Olaylar eksiksiz illetleri bakmndan zorunlu birer varolua sahiptirler. Ama maddeleri ve illetlerinin paralar bakmndan varolular mmknlk niteliine sahiptir. nsann fiil ve davranlarnda da temel l budur. Davranlarnn konumsal dayana umut, terbiye ve eitim gibi olgulardr. Varl zorunlu ve gerekli olan olgular, terbiye ve eitime dayandrmak bir anlam ifade etmez. Bu hususta umuda da dayanlmaz. Ne demek istediimiz son derece aktr.
28- Allah' nasl inkr edersiniz ki, siz ller idiniz. O sizi diriltti, yine ldrecek, yine diriltecek; sonra O'na dndrleceksiniz. 29- O ki, yeryznde ne varsa hepsini sizin iin yaratt; sonra ge yneldi, onlar yedi gk olarak dzenledi. O, her eyi bilir.
AYETLERN AIKLAMASI
Burada ikinci kez baa dnlyor. Yce Allah surenin giri blmnde baz aklamalarda bulunduktan sonra, tmn zetleyen yle bir ifadeye yer vermiti: "Ey insanlar Rabbinize kulluk sununuz..." Sonra bir kez daha meseleye dnyor ve daha ayrntl bir aklamada bulunuyor: "Allah' nasl inkr edersiniz" diye balayan on iki ayette insan gerei, yce Allah'n onun zne yerletirdii kemal zellikleri, varoluunun kapsam, bu varln gemek zorunda olduu lm, hayat, sonra tekrar lm, sonra tekrar hayat ve ardndan Allah'a dn gibi aamalar ayrntl biimde aklanyor. Bu ayetlerde yce Allah'n insana bahettii varolusal ve yasal nitelikli zel balara, ltuflara deiniliyor. Buna gre, insan lyd, Allah onu diriltti, sonra onu ldrecek ve ardndan tekrar diriltip huzuruna gtrecektir. Allah yerde olan her eyi onun iin yaratmtr. Gkleri ona musahhar etmitir. Onu yeryznde kendi halifesi olarak grevlendirmitir. Melekleri ona secde ettirmitir, daha nce de babasn cennete yerletirmiti, ona tvbe kaplarn amt. Nasl kulluk sunacan ve doru yolu gstermek suretiyle ltufta bulunmutu. Bu aklamalar, ayet-i kerimenin akyla da uyum iindedir: "Allah' nasl inkr edersiniz ki, siz ller idiniz,
Bakara Sresi / 28-29 ........................................................................................... 187
O, sizi, diriltti..." Grld gibi ayetin ak, knama ve nimetleri hatrlatma ynndedir. "Allah' nasl inkr edersiniz ki, siz ller idiniz." Bu ayet ierik olarak yce Allah'n u szn andryor: "Dediler ki: Rabbi-miz, bizi iki kez ldrdn ve iki kez dirilttin. Gnahlarmz itiraf ettik. imdi kmak iin bir yol var m?" (M'min, 11) Bu ayet dnya ile ahiret arasnda bir ara dnemin (berzah) varlna kant olarak gsterilen ayetlerdendir. nk burada iki kez ldrmeden sz ediliyor. Eer bunlardan biri insann dnyadan ayrlna yol aan lmse, bu durumda bu ikinci lmn tasviri bakmndan iki lm arasnda bir hayatn kanlmazl gndeme geliyor ki, bu berzah lemidir. Bu da bize gre berzah lemini ispat iin yeterli bir kanttr. Baz rivayetlerde de bu kantlamaya rastlamaktayz. Fakat berzah hayatn inkr edenler, bu iki ayetin, yani "Nasl inkr edersiniz..." ve "Dediler ki: Ey Rabbimiz" ayetlerinin aknn bir amaca ynelik olduunu sylerler. nk her iki ayette de iki lmden ve iki hayattan sz ediliyor. u hlde vurguladklar gerek de ayn olmaldr. Birinci ayette aka grlyor ki, ilk lm, insann, dnya hayatnda kendisine ruh verilmeden nceki hlidir. u hlde birinci lm ve hayatla dnya hayatndan nceki lm ve dnya hayat kastediliyor. kinci lm ve hayatla da, dnyadaki lmle ahiretteki dirili kastediliyor. kinci ayetteki aamalarla da birinci ayetteki aamalar kastediliyor. Dolaysyla bu ayetlerde berzah hayatna ilikin bir iaret yoktur. Ama bu, byk bir yanlgdr. nk her iki ayetin ak farkl mesajlar vurgulamaya yneliktir. nk birinci ayette bir lmden, bir ldrmeden ve iki diriltmeden sz ediliyor. kinci ayette ise, iki ldrmeden ve iki diriltmeden bahsediliyor. Bilindii gibi lmn aksine, ldrmenin ncesinde hayatn varl kanlmazdr. Hayat olmazsa, ldrme olmaz. u hlde birinci ayette sz edilen ilk lm, ikinci ayette sz edilen ilk ldrmeden farldr. Dolaysyla, "Bizi iki kez ldrdn ve iki kez dirilttin" ifadesindeki ilk ldrmenin dnya hayatndan sonraki ldrme olduu anlalyor. Ondan sonraki diriltme ise berzah hayat iindir. kinci ldrme ve diriltme ise ahiretteki dirili gn iindir. "Siz ller idiniz, sizi dirilttik." ifadesinde ise, dnya hayatndan nceki lm hli
kastediliyor. Bu ise, ldrmeden ayr bir durumdur. Burada kast edilen hayat da dnya hayatdr. "Sonra O'na dndrleceksiniz" ifadesinde ise, "sonra" edatyla "diriltme" ile "dndrlme" arasnda bir ara dnemin varl ifade ediliyor. Bu ifade tarz, bizim yaptmz aklamay pekitirici niteliktedir. "Siz ller idiniz." ifadesi insann varoluuna ilikin temel bir gerei dile getiriyor. nsann varoluu, dnen, tekml eden bir varolutur. nsan deien ve dnen varolu izgisini tedric olarak geer. Bu izgi aamalara blnm hldedir. Buna gre, insanolu dnyaya gelmeden, varolua admn atmadan nce lyd. Sonra Allah tarafndan diriltildi. Sonra ldrme ve diriltilme olgular aracl ile durumdan duruma dnr. Bylece srp gider. Nitekim yce Allah yle buyuruyor: "Ve insan yaratmaa amurdan balad. Sonra onun neslini bir zden, basbaya bir sudan yaratmtr. Sonra onu dzeltti ve ona kendi ruhundan fledi." (Secde, 7-9) "Sonra onu bambaka bir yaratk yaptk. Yaratanlarn en gzeli Allah, ne ycedir." (M'minn, 14) "Dediler ki: zerinize vekil edilen lm melei, cannz alr." (Secde 10-11) "Sizi ondan yarattk, yine ona dndreceiz ve bir kez daha ondan karacaz." (Th, 55) Grdn gibi ayetler (yeri gelince daha ayrntl bilgi vereceiz) insann yeryznn ayrlmaz, koparlmaz bir paras olduunu ifade etmektedirler. Bir varlk olarak yerden kmtr. nsan, sonra eitli evrelerden geerek geliimini tamamlam ve bir aamaya ulanca da, orada bambaka bir yarata dnmtr, bambaka bir yaratk olmutur. Bu son ve mkemmel eklini sz konusu dnmle salamtr. Ardndan lm melei gelip insan bir ekilde bedeninden ayryor, cann alyor. Sonra Allah'a dnyor. te insann varolu sreci budur. Ayrca ilh plnlama insan yle bir kalba sokmutur ki, yer ve gk meneli tm varlklarla irtibata geebilmekte, hayvan, bitkisi, madeni, su ve hava gibi dier eleriyle en basit hcrelisinden en karmak hcrelisine kadar tm yaratklarla balant kurabilmektedir. Aslnda doada yer alan tm varlklar byledir. Her varlk etkilemek, etkilenmek ve varln srdrebilmek iin ba-
Bakara Sresi / 28-29 ........................................................................................... 189
kasyla irtibata gemek zorundadr. Yaratl bunu gerektirmektedir. Ancak bu arada insann manevra alan ve alma kapasitesi dierlerinden daha geni boyutludur. Nasl m? Bu donanmsz varlk, hayatndaki birtakm basit amalarna ulamak iin doada yer alan dier varlklarla yaklamak, uzaklamak, bir araya gelmek ve ayrlmak eklinde gerekleen hareketlerle ortak yne sahip olsa da, kavrama ve dnme yeteneine sahip olmas bakmndan kendine zg baz tasarruflarda bulunur ki, bu, teki varlklarn gcn aar. nsan bu yetenei ile evresindeki olgular, varlklar ayrr, birletirir, bozar ve slah eder. nsann etkinlik alanna girmeyen hibir varlk yoktur. Kimi zaman, doada elde edemedii bir eyi doaya yknerek teknoloji araclyla meydana getirir. Zaman olur, doaya doayla kar koyar. Ksacas insan her ama iin, her eyden yararlanr. Bu ilgin can-l trnn zerinden geen bunca zaman, tasarruf alann geniletmesi ve baklarn daha derine nfuz edici klmas iin ona destek olmutur. nk Allah, szleriyle gerei ortaya karmak ve u sznn pratikte dorulanmasn istemitir: "Gklerde ve yerde ne varsa hepsini kendinden size boyun edirdi." (Csiye, 13) "Sonra ge yneldi..." (Bakara, 29) Szn, ltfun tamamlanmas iin salanan nimetlerin aklanmas amacna ynelik olmas gsteriyor ki, yce Allah'n ge ynelmesi de insan iindir. Gkyznn yedi gk hlinde dzenlenmesi de onun iindir. Daha nce anlattklarmz insann varolu sreci olarak izledii yolu ortaya koyuyordu. imdiki aklamamz ise, insann evrensel boyuttaki tasarruf alannn snrlarn belirliyor. Yce Allah insanlk leminden bunlar anlatyor; nereden baladn ve bu srecin nerede noktalanacan dile getiriyor. u kadar var ki, Kur'n- Kerim insann dnya hayatnn balangcn doadan alp zaman zaman onunla irtibatl olarak gndeme getiriyorsa da, bu srecin balangcn noksan sfatlardan mnezzeh olan yce Allah'la da balantl olarak sz konusu ediyor. Nitekim yce Allah yle buyuruyor: "Sen hibir ey deilken, daha nce seni de yaratmtm." (Meryem, 9) "lkin var eden, sonra geri evirip yeniden yaratan O'dur" (Brc, 13)
u hlde insanolu, evren beiinde yetitirilip terbiye edilen, yaratl ve varolu memelerinden beslenen ve eitli varolu aamalarndan geen bir yaratktr. Hayat izgisinin l doa ile sk bir ilikisi vardr. Ayn ekilde z yaratl ve yoktan var edilme bakmndan da yce Allah'n emrine ve snrsz egemenliine baldr. Nitekim yce Allah yle buyuruyor: "O'nun emri, bireyi istedi mi ona, sadece 'ol' demektir, o da hemen oluverir." (Ysn, 82) "Biz bir eyi istediimiz zaman, syleyeceimiz sz, sadece ona 'ol' dememizdir; derhl oluverir." (Nahl, 40) Bu, meselenin balangc ile ilgili aklamadr. Dn asndan ise, insann izledii yol ikiye ayrlr: Mutluluk ve mutsuzluk yolu. Sonunda insan yceler lemine ulatrmaya en elverili olan mutluluk yoludur. nsan bu yolu Rabbine ulaana kadar izler. Mutsuzluk yolu ise, menzile uzak der ve sonunda insan aalarn aas bir konuma drerek lemlerin Rabbinin huzuruna karr. Yce Allah tm varlklar epeevre kuatmtr. Fatiha suresinde yer alan, "Bizi doru yola hidayet et." ayetini incelerken bu hususa ilikin aklamalarda bulunmutuk. nsann izledii yola ilikin genel bir deerlendirmeydi bu. Onun dnya hayatndan nceki, dnya hayatndaki ve dnya hayatndan sonraki hayat ile ilgili aklamalara da yeri geldike yer vereceiz. u kadar var ki, Kur'n- Kerim bu meseleyi, hidayet, sapklk, mutluluk ve mutsuzluk durumlaryla olan balants dolaysyla gndeme getiriyor. Hedefinin dnda kalan hususlar ise, st kapal olarak geiyor. "Onlar yedi gk olarak dzenledi." naallah "Fussilet" suresinin ilgili ayetinde "gk" kavram zerinde etrafl bir deerlendirme yapp ayrntl aklamalarda bulunacaz.
Bakara Sresi / 30-33 ........................................................................................... 191
30- Hani bir zaman Rabbin, meleklere; "Ben, yeryznde bir halife yaratacam." demiti. Onlar da: "Orada bozgunculuk yapacak ve kanlar dkecek birini mi yaratacaksn? Oysa biz seni verek tesbih ediyor ve seni takdis ediyoruz." dediler. Allah: "Ben sizin bilmediklerinizi bilirim" dedi. 31- Ve dem'e isimlerin tmn retti. Sonra onlar meleklere sundu ve "Eer doru sylyorsanz, bunlarn isimlerini bana haber verin." dedi. 32- Dediler ki: "Sen ycesin, bize rettiinden baka bizim hibir bilgimiz yok. phesiz sen, bilensin, hikmet sahibisin." 33- (Allah:) "Ey dem, bunlara onlarn isimlerini haber ver." dedi. O, bunlar onlara isimleriyle haber verince de dedi ki: "Ben size, ben gklerin ve yerin gaybn bilirim, sizin aa vurduunuzu ve iinizde gizlemekte olduunuzu bilirim, dememi miydim?"
AYETLERN AIKLAMASI
Yukardaki ayet-i kerimeler insann yeryzne indirili gayesini, yeryzne halife olarak atanmasnn mahiyetini, bu misyonu-
nun sonu ve zelliklerini aklamaktadr. Bu kssa, Kur'n- Kerim'de yer alan dier kssalarn aksine sadece burada gndeme getirilmitir. "Hani bir zaman Rabbin... demiti..." leride yce Allah'n "demesinin", meleklerin "demelerinin" ve eytann "demesinin" ne anlam ifade ettiini aklayacaz, inaallah.
"Orada bozgunculuk yapacak, kan dkecek birisini mi yaratacaksn? Oysa biz seni verek tesbih ediyor ve seni takdis ediyoruz." Grl-
d kadaryla melekler, yce Allah'n "Ben yeryznde bir halife yaratacam." sznden, yeryznde bozgunculuun yaanacan ve kan dkleceini anlyorlar. nk yer meneli madd varlk, fke ve ihtiras glerinin bir bilekesidir. Yaanlacak yurt da didime, srtme yurdudur. Her bakmdan snrldr. Her an ekimeye yol aacak niteliktedir. Bileimleri zlmeye elverilidir. Dzeni ve slah edilmi yanlar yeniden bozulabilir, sistemi allak bullak olabilir. Burada ancak trsel bir hayat srdrlr. Birleme ve dayanma olmad srece kalclk olmaz. Buradan anladlar ki, yeryznde sz edilen halifelik, ancak bireylerin bir araya gelmesiyle gerekleen toplumsal hayatta sz konusudur. Byle bir dzende de bozgunculuk ve kan dkclk kanlmazdr. Halifelik misyonu ise, tam anlamyla bu misyonun asl sahibi temsil edilmedike gereklemez. Yani halife, bu makamn asl sahibinin adna ynetme, hkmetme ve dzenleme salahiyetine sahip olmaldr. Yeryznde temsil edilmek istenen yce Allah, varl itibariyle en gzel isimlere sahiptir. Gzellik ve ycelikle ilgili en stn nitelikler O'nundur. Zat asndan noksanlklardan mnezzehtir, fiilleri bakmndan ktlkten ve bozgunculuktan uzaktr, ycedir. Yer meneli bir halife bu hliyle Allah'n halifesi olmaya lyk de-ildir. Her trl noksanl barndran varlyla, noksanlklardan mnezzeh, her trl yokluktan beri olan, ilh varln yerine halife olamaz. Toprak nerede, sahiplerin sahibi, ortaksz Rab nerede! Meleklerin sarf ettikleri bu szler, bilmedikleri hususlar renme, sz konusu halifeyle ilgili olarak iinden kamadklar meseleleri zme kavuturma amacna yneliktir. Yoksa her-
Bakara Sresi / 30-33 ........................................................................................... 193
hangi bir itiraz veya kar k-ma sz konusu deildir. Bunun kant da yce Allah'n onlar adna aktard u ifadedir: "phesiz sen bilensin, hikmet sahibisin." Cm-lenin ifade biiminden meleklerin teslimiyeti bir tavr iinde olduklar anlalyor. Meleklerin szlerinden kan sonu udur: Halife tayini, ancak halifenin, kendisini tayin eden yce zt, tm noksanlklardan tenzih ederek vmesi ve varl ile onun kutsiyetini kantlamas iindir. Yer meneli bir varlk ise, bunu gerekletiremez. Tersine bu konumunu ve ilevini bozgunculuk ve ktlk urunda kullanacaktr. Bu grevlendirmenin amac, Allah' tesbih etmektir, O'nu noksan sfatlardan tenzih etmektir. Bu ise, bizim seni tesbih etmemizle, sana hamd etmemizle, seni noksan sfatlardan tenzih etmemizle gereklemi bulunmaktadr. yleyse senin halifelerin biziz veya bizi kendine halife kl. u yer meneli hilafetin sana ne faydas olacaktr? Yce Allah onlarn bu deerlendirmelerini u szleriyle cevaplandryor: "Dedi ki: 'Ben sizin bilmediklerinizi bilirim.' Ve dem'e isimlerin tmn retti." Ayetlerin akndan ncelikle u husus anlalyor: Sz konusu ha-lifelik, yce Allah adnadr. Baz tefsir limlerinin ihtimal verdikleri gibi, insanlardan nce yaayan bir tr canl adna deildir bu halifelik. ddiaya gre bu canl tr yok olunca yce Allah insanlar onlara halife klmak istemitir. Ama bu doru deildir. nk yce Allah'n onlara, dem'e isimleri retmek suretiyle verdii cevap, sz konusu iddiayla badamyor. Bundan dolay, hilafet Hz. dem'in (a.s) ahsyla snrl deildir. Bir ayrm gzetilmeksizin tm soyu bu grevde ona ortaktr. simlerin retilmesi, bu bilginin insann zne yerletirilmesi demektir. Nitekim, bunun etkisi yava yava ama kesintisiz olarak kendini belli eder. lh hidayet sz konusu olursa insan, bu bilgiyi kuvveden fiile geirebilir. Halifeliin tm insanlar kapsad yce Allah'n u sznde de vurgulanmaktadr: "Hani sizi, Nuh kavminden sonra, halifeler kld." (A'rf, 69) Yce Allah bir dier ayette de yle buyuruyor: "Sonra sizi yeryznde halifeler yaptk." (Ynus, 14) Konuyla ilgili bir dier ayet de udur: "Ve sizi yeryznn halifeleri yapyor." (Neml, 62) Ayetlerin akndan kan ikinci sonu da udur: Yce Allah yeryz halifesinin bozgunculuk yapacan ve kan dkeceini reddetmiyor ve meleklerin kendisini tesbih edip noksanlklardan
tenzih ettikleri eklindeki iddialarn da yalanlamyor. Ancak yeni bir ey ortaya koyuyor. Meleklerin kaldramayacaklar bir olgudan sz ediyor. Ama yer meneli bu halife bu ykmll kaldracak kapasitededir. O, yce Allah'tan bir rnek alabilmekte, bir sr tayabilmektedir ki, meleklerin buna gleri yetmez. Bu yeteneiyle de bozgunculuk ve kan dkclk nitelii telafi edilmi olur. Yce Allah, "Ben sizin bilmediklerinizi bilirim" eklindeki szn ikinci kez, "Ben size, 'Ben gklerin ve yerin gaybn bilirim.' dememi miydim?" szyle deitiriyor. Bu gaybdan maksat, isimlerdir; dem'in isimlere ilikin bilgisi deildir. Yani melekler, kendilerinin bilmedikleri birtakm isimlerin varlndan haberdar deildiler. Bilgisizlikleri, bu isimleri biliyorlard da dem'in bunlar bildiini bilmiyorlard, eklinde deildi. Aksi takdirde yce Allah'n bu isimleri onlardan sormasnn anlam olmazd ve "Ey dem, bunlara onlarn isimlerini haber ver" sz ile yetinilir; onlar da dem'in de bu isimleri bildiini anlarlar, mesele bitip giderdi. Oysa ayette, "Bunlarn isimlerini bana haber verin" diye meleklere soru yneltilmitir. Bu ifade tarzndan anlalan o ki; melekler ha-lifelik misyonuna taliptiler, ama sonunda Hz. dem'in bu i iin seilmi olmasn kabul etmek durumunda kaldlar. nk halifelik misyonunu stlenecek biri, isimleri bilmek zorundadr. Bu yzden yce Allah, meleklere isimleri soruyor, onlar bilemiyorlar, ama dem biliyor. O zaman dem'in halifelik misyonuna lyk olduu ve bu hususta meleklerden daha stn olduu ortaya kyor. Yce Allah meleklere yukardaki soruyu yneltirken "eer doru sylyorsanz" ek-linde bir ifade kullanyor, bu da gsteriyor ki, melekler isimleri bilmeyi gerektiren bir iddiada bulunmulard, bir misyona talip olmulard. Buradan anlalyor ki, bu isimler veya isimlerinden sz edilen varlklar, akl sahibi canl varlklard. Bunlar gayb perdesinin altnda bulunuyorlard ve onlarn isimlerini bilmek, bizim u andaki eyalarn isimlerini biliimize benzemiyordu. Yoksa, Hz. dem'in sz konusu isimleri meleklere haber vermesi srasnda onlar da bu isimleri renirler ve bilgi bakmndan dem'le ayn dzeye gelirlerdi. Dolaysyla Hz. dem'in meleklere kar bir stnl sz konusu olmazd.
"dem'e isimlerin tmn retti, sonra onlar meleklere sundu."
Bakara Sresi / 30-33 ........................................................................................... 195
nk eer Allah bu isimleri meleklere retmi olsayd, onlar da dem'in dzeyine gelirler, belki de ondan stn olurlard. Bu durumda da melekleri ikna eden veya gerekelerini geersiz klan bir durum sz konusu olmazd. nk, yce Allah'n retmesiyle bir adamn birtakm szckleri bilmesi, onu Allah'n emrini eksiksiz yerine getiren meleklerden stn klmaz. Bu bilgi Allah'n, "Bu benim halifemdir ve benim katmda meleklerden daha stn bir konuma sahiptir." buyurmasna sebep olmaz. Yce Allah'n meleklere, "nsanlarn ileride duygu ve dncelerini anlatmak, aralarnda anlamak iin kullanacaklar kelimeleri syleyin; eer iddianzda veya halifeliimi istemenizde doru iseniz!" buyuracan dnemeyiz. k dil bilmenin kemal saylmas, kalplerin iindeki amalar bildirmesinden ileri geliyor. Bu duygular ifade etmek iin meleklerin konumaya ihtiyalar yoktur. Onlar duygular, dnceleri vastasz alglarlar. Dolaysyla onlar bu hususta konumann da tesinde bir mkemmellie sahiptirler. Ksacas, Hz. dem'in onlara isimleri haber vermesi sonucu meleklerde oluan bilgi, yce Allah'n isimleri retmesi ile dem'de meydana gelen gerek bilgiden farkldr. Bu iki bilgiden sadece biri, melekler ve kapasiteleri asndan mmkndr. Hz. dem, isimleri meleklere haber vermesinden dolay deil, isimlere ilikin gerek bilgisinden dolay halifelik misyonunu hakketmiti. Nitekim melekler cevap niteliinde yle demilerdi: "Sen ycesin; bizim senin bize rettiinden baka bir bilgimiz yoktur." Bylece bilgi hususunda olumsuz bir konuda olduklarn kabul ediyorlar. imdiye kadar sunduumuz aklamalardan kan sonuca gre, sz konusu nesnelerin isimlerini bilmek, onlarn gerek mahiyetlerini, somut varlklarn bilmek eklinde olmaldr. Yani srf, bir kavram ifade etmeye ynelik bir kelimeyi bilmek yeterli deildir. u hlde sz konusu nesneler, gklerin ve yeryznn bilinmezlik perdesi altnda gizli olan birtakm dsal olgular ve somut varlklardr. Bu nesneleri asl nitelikleriyle bilmek de, ancak yer meneli bir varlk iin mmkndr; gk meneli bir melek iin deil. Ayrca bu bilgi, ilh hilafetin bir gereidir.
"dem'e isimlerin tmn retti." ifadesinin orijinalinde geen "el-esm=isimler" kelimesi bana "lm" getirilmi bir ouldur. Banda bu ekilde "lam" harfi bulunan oullar genellik ifade ederler. Bunun yan sra kelime, "kulleha=tmn" ifadesiyle de pekitirilmitir. Yani varlklar ifade iin kullanlan tm isimleri hibir snrlandrma olmakszn kapsad vurgulanmtr. Ayrca, "Sonra onlar meleklere sundu." ifadesi gsteriyor ki, btn isimler yani isim tarafndan tanmlanan nesneler, hayat ve ilim sahibidirler. Bununla beraber gayb perdesi, yani gklerin ve yerin bilinmezlikleri altnda gizlidirler. "Gayb" kelimesinin gklere ve yere izafe edilmesi -kimi yerlerde "min" harf-i cerrinin ifade ettii "baz" anlamn ifade etmesi mmkn olmakla birlikte- burada "lm" harf-i cerrinin anlamn ifade etmesi gerekiyor. nk burada ama yce Allah'n gcnn tmn, kuatcln, buna karlk meleklerin gszlklerini ve yetersizliklerini vurgulamaktadr. Bundan kan sonuca gre, Hz. dem'in bildii isimler, gk ve lemlerine oranla "gayb" saylan eylerdir, evrenin erevesinin dnda yer alan olgulardr. Meselenin bu boyutlar, yani isimlerin genellii, iaret ettikleri nesnelerin hayat ve bilgi sahibi olular, bunlarn gklerin ve yerin gayb olarak nitelendirilileri zerinde dnldnde, bununla yce Allah'n u sz arasnda kanlmaz bir balant olduu grlecektir: "Hibir ey yoktur ki, onun hazineleri bizim yanmzda olmasn. Biz onu bilinen bir miktar ile indiririz." (Hicr, 21) Burada yce Allah, "ey" denebilecek her eyin, katnda bir hazinesinin bulunduunu, o eyin orada saklandn, srekli olduunu, hi tkenmediini, herhangi bir snrla snrlanmadn, l ve snrn sadece indirme ve yaratma aamasnda sz konusu olduunu, bu hazinelerdeki okluun, l ve snrlamay kanlmaz klan saysal bir okluk olmadn, sadece mertebe ve derecelerle ilgili bir okluun sz konusu olduunu bildiriyor. naallah Hicr suresinde yer alan bu ayeti aklarken, daha ayrntl bilgi vereceiz. Buna gre, yce Allah'n meleklere sunduu isimler, Allah katnda koruma altnda olan, gayb perdesinin gerisinde gizli bulunan yce varlklard. Yce Allah lemde olan her ismi, o yce varlkla-
Bakara Sresi / 30-33 ........................................................................................... 197
rn hayr ve bereketiyle indirmitir. Gklerde ve yerde bulunan her ey bunlarn nurundan ve gz alc aydnlndan tremitir. okluklar, farkllklar, bireyler ve kiilerin okluuna, deiikliine benzemez. Buradaki ilem, mertebeler ve dereceler eklinde gerekleir. Bunlarn katndan inen bir isim, bu tr bir inile iner.
"Sizin aa vurduunuzu ve iinizde gizlemekte olduunuzu bilirim." Bu ikisi, gklerin ve yerin bir paras olan izaf gaybn kap-
samna girerler. Bu yzden bundan nce, "Ben gklerin ve yerin gaybn bilirim." denilmitir. Ama gaybn her iki yann da, yani gkler ve yer lemlerinin kapsamnn dndaki gayb ile, bu iki lemin kapsamndaki gayb birlikte ifade etmektir. "iinizde gizlemekte olduunuzu" ifadesinin orijinalinde "kitman= gizleme" fiilinin "kuntum" fiiliyle kaytlandrlarak "gizlemekte olduunuz" eklinde bir ifade kullanlmasndan ortada Hz. dem ve onun halife olarak grevlendirilmesi ile ilgili gizlenen bir hususun varolduu anlalyor. Bunu yce Allah'n bir sonraki ayetteki u sznden de sezinlemek mmkndr: "hepsi secde ettiler. O ise imtina etti ve byklk taslad ve o kfirlerden idi." Buradan anlald kadaryla, blis bundan nce kfir olmutu. Secde etmekten kanmas daha nce iinde gizledii eye dayanyordu. Aklanan bu nktenin kadrini bilmelisin. Bununla da anlalyor ki, meleklerin secde etmeleri ve blis'in sec-de etmekten kanmas, yce Allah'n, "Ben sizin bilmediklerinizi bilirim." sz ile, "sizin aa vurduunuzu ve iinizde gizlemekte oldu-unuzu bilirim." sznn arasnda yer alan bir anda gereklemitir. Yine bununla, "Ben sizin bilmediklerinizi bilirim." ifadesinden sonra, "Ben gklerin ve yerin gaybn bilirim." ifadesinin kullanlm olmasnn srr da akla kavuuyor.

Tefsir'ul-Ayy'de belirtildiine gre, mam Sadk (a.s) yle de-mitir: "Eer melekler yeryznde bozgunculuk yapan, orada kan dken kimseler grmemi olsalard, 'Orada bozgunculuk yapacak, kan dkecek birisini mi yaratacaksn?' eklindeki bir bilgiye sahip olmazlard." [c.1, s.29, h: 4]
Ben derim ki: Burada, demoullarndan nce yaanm bir dneme iaret edilmi olabilir. Byle bir sonu karmak, meleklerin bu yargya, "Ben yeryznde halife yaratacam." sznden hareketle var-dklar eklindeki aklamamzla da bir eliki oluturmaz. Bilakis bu aklama gz nnde bulundurulmadan rivayeti de aklayamayz. Aksi takdirde meleklerin bu szleri, blis'inki gibi kt ve yerilmi bir kyas olur. Tefsir'ul-Ayy'de yle bir rivayet yer alr: Zrare diyor ki: "mam Muhammed Bkr'n (a.s) huzuruna ktm. Bana, 'Yannda ia kaynaklarnca aktarlan hadisler var mdr?' diye sordu. Dedim ki: 'Yanmda birok hadis vardr. Bir ate tututurup onlar yakmak istedim.' mam buyurdu ki: 'Onlar sakla, doru bulmadklarn unutursun.' Burada demoullar hatrmdan geti. Bunun zerine mam yle buyurdu: 'Orada bozgunculuk yapacak, kan dkecek birisini mi yaratacaksn?' derlerken, melekler bunu nereden biliyorlard?' Zrare dedi ki: 'mam Sadk (a.s) da dem kssasndan sz alnca yle diyordu: 'Bu hadise, Kaderiye'nin grn red etmektedir.' Sonra mam Sadk (a.s) yle buyurdu: 'Hz. dem'in (a.s) gkyznde meleklerden bir dostu vard. dem gkten yere inince melek yalnzlk hissetmeye balad. Bunun zerine durumunu yce Allah'a ikyet etti ve kendisine izin vermesini istedi. Yce Allah ona izin verdi, o da yere, dem'in yanna indi. Onu bir lde oturmu buluverdi. dem onu grnce ellerini bann zerine koyup bir lk att.' mam Sadk (a.s) diyor ki: 'Derler ki, btn yaratklar onun ln duydular. Bunun zerine melek ona yle dedi: 'Ey dem, gryorum ki, sen Rabbine isyan ettin ve altndan kalklmaz bir ykn altna girdin. Yce Allah'n senin hakknda ne dediini ve bizim ona ne cevap verdiimizi biliyor musun?' dem, 'Hayr.' dedi. Melek dedi ki: 'Allah, 'Ben yeryznde bir halife yaratacam.' dedi. Buna karlk biz de dedik ki: 'Orada bozgunculuk yapacak, kan dkecek birisini mi yaratacaksn?' Allah seni yeryz iin yaratmtr, gkte kalman uygun der mi?' mam Sadk (a.s) defa yle dedi: Allah'a andolsun ki, dem bu szle teselli buldu." [c.1, s.32, h: 9-10] Ben derim ki: Bu rivayetten anlalyor ki, Hz. dem'in yeryzne inmeden nce, iinde yaad cennet gkteydi. Bunu destekleyen baka rivayetlere de ileride yer vereceiz.
Bakara Sresi / 30-33 ........................................................................................... 199
Yine Tefsir'ul-Ayy'de Ebu'l-Abbas kanalyla mam Sadk'tan (a.s) yle rivayet edilir: Ebu'l-Abbas diyor ki: "dem'e isimlerin tmn retti..." ayetini okuduktan sonra, "Allah dem'e ne retti?" diye sordum. mam Sadk yle cevap verdi: "Yerleri, dalar, dereleri, ovalar." Sonra altndaki sergiye bakt ve "Bu sergi de yce Allah'n, isimlerini dem'e rettii eyler arasnda yer alr." dedi. [c.1, s.32, h: 11] Yine ayn eserde Fudayl b. Abbas'n yle dedii rivayet edilir: mam Sadk'a (a.s), "dem'e isimlerin tmn retti." ayetini okuduktan sonra, "Neler retildi?" diye sordum, yle cevap verdi: "Yer-yzndeki vadilerin, bitkilerin, aalarn ve dalarn adn retti." [c.1, s.32, h: 12] Sz konusu tefsirde belirtildiine gre Davud b. Serhn elAttr yle demitir: "Bir ara mam Sadk'n (a.s) yannda bulunuyordum. Sofrann getirilmesini istedi. Yemeimizi yedikten sonra, leen ve ibrik istedi. Bunun zerine, 'Sana feda olaym. Yce Allah, 'dem'e isimlerin tmn retti.' buyuruyor. Leen ve ibrik de dem'e retilen isimler arasnda yer alr m?' diye sordum. mam, 'Btn vadileri ve dereleri retti.' dedi." [c.1, s.32, h: 13] el-Mean adl eserde mam Sadk'n (a.s) yle dedii rivayet edilir: "Yce Allah btn hccetlerinin isimlerini dem'e retti, sonra onlarn ruhlarn meleklere sundu ve 'Eer tesbih etmenizden ve beni noksan sfatlardan tenzih etmenizden dolay, yeryzndeki halifelik misyonu asndan dem'den daha lyk olduunuz eklindeki iddianzda samimi ve doru iseniz, bunlarn adlarn bana syleyin.' buyurdu. Bunun zerine melekler yle dediler: 'Seni tenzih ederiz. Bizim senin bize rettiinden baka bir bilgimiz yoktur. phesiz sen bilensin ve hikmet sahibisin.' Allah dedi ki: Ey dem, bunlara onlarn isimlerini haber ver." "dem, onlarn isimlerini meleklere haber verince, onlarn Allah katndaki yksek makamlarn rendiler. O zaman anladlar ki, onlar yeryznde Allah'n halifesi olmaya, Allah'n insanlar zerinde hcceti olmaya kendilerinden daha lyktrlar. Sonra onlar meleklerin gzlerinden kaybetti. Kendilerinden onlarn velyetini kabullenerek, sevgilerini besleyerek Allah'a kulluk sunmaya ard. Ardndan onlara yle dedi: Ben size, ben gklerin ve yerin
gaybn bilirim, sizin aa vurduunuzu ve iinizde gizlemekte olduunuzu bilirim, dememi miydim?" Ben derim ki: Bundan nceki aklamalarmza bir kez daha gz atlacak olursa, bu rivayetlerin ifade ettikleri anlamlar daha kolay anlalr ve bu rivayetler ile nceki aklamalar arasnda bir eliki sz konusu olmad grlr. Nitekim daha nce de vurguladmz gibi, "Hibir ey yoktur ki, hazineleri bizim katmzda olmasn." (Hicr, 21) ayeti, btn eylerin gayb hazinelerinde bir varla sahip olduklarn ve oradan inerek burada varolduklarn ortaya koymaktadr. Varlklara konulan tm isimler, ayn zamanda gayb hazinelerinde yer alan eylerin de isimleridir. Dolaysyla, "Allah gaybnn hazinelerinde bulunan eyleri (ki bu gklerin ve yerin gaybdr) dem'e retti." demekle, "O, dem'e her eyin ismini retti; gklerin ve yerin gayb budur." demek arasnda bir fark yoktur. Her iki ifade de ayn sonuca dnktr, her ikisi de ayn kapya kar. Yaratlla ilgili baz rivayetleri burada ele almamz uygun olacaktr. Bihar'ul-Envar'da Cbir b. Abdullah'n yle dedii rivayet edilir: "Bir gn Resulullah'a (s.a.a) dedim ki: 'Yce Allah'n ilk yaratt ey nedir?' yle dedi: Ey Cbir, Allah ilk nce senin peygamberinin nurunu yaratt. Sonra btn iyilikleri ondan yaratt. Sonra onu, nnde, Allah'n diledii lde bir yaknla oturttu. Sonra onu birka ksma ayrd. Ar bir ksmdan ve krsy de bir ksmdan yaratt. Ar tayanlarla, Krsy tutanlar bir dier ksmdan yaratt." "Drdnc ksm Allah'n diledii lde sevgi makamna oturttu. Sonra bu makam da ksmlara ayrd. Kalemi bir ksmndan, levhi bir ksmndan, cenneti bir ksmndan yaratt; drdnc ksmn ise diledii ekilde korku makamna yerletirdi. Sonra onu da paralara ayrd, melekleri bir paradan, gnei bir paradan ve ay bir paradan yaratt." "Sonra drdnc paray Allah'n diledii eyler iin umut makamna yerletirdi. Sonra onu da paralara ayrd. Akl bir parasndan, bilgiyi ve hilmi bir parasndan, gnahszlk ve baary da bir parasndan yaratt. Drdnc ksm ise Allah'n diledii eyler iin hay makamna yerletirdi. Sonra ona heybet gzyle bakt ve
Bakara Sresi / 30-33 ........................................................................................... 201
sz konusu nur szd. Ondan da yz yirmi drt bin katre damlad. Yce Allah bu damlalarn her birinden bir nebinin ve resuln ruhunu yaratt. Sonra peygamberlerin ruhlar soluk alp vermeye baladlar. Yce Allah bu ruhlarn soluklarndan evliyann, ehitlerin ve salihlerin ruhlarn yaratt." Ben derim ki: Bu anlamlar ieren birok rivayet vardr. Bunlar zerinde salkl bir inceleme yapld zaman, bunlarn bizim aklamalarmz destekledikleri grlecektir. leride bu konuya ilikin olarak baz aklamalara yer vereceiz. Onun iin tasavvufularn uydurmalar ve aslsz kuruntulardr diye, ilim ve hikmet kaynaklarndan gelen bu tr hadisler reddedilmemelidir. nk yaratln bilmediimiz birok srr vardr. Gryorsunuz ki, yeryznde yaayan uluslarn en sekin bilginleri, insan trnn doup gelimeye balamasndan bu yana doann srlarn zmek iin hibir fedakrlktan kanmyor olmasna ramen bu hususta attklar her admn ardndan daha birok eyi bilmediklerinin farkna varyorlar. stelik aratrdklar da lemlerin en dar kapsamls ve en nemsizi olan madde lemidir. O hlde madde tesi usuz bucaksz nur lemleri hakknda ne dnlebilir!
34- Hani bir zaman meleklere, "dem'e secde edin." demitik, blis hari hepsi secde ettiler. O ise imtina etti ve byklk taslad ve o kfirlerden idi.
AYETN AIKLAMASI
Daha nceki aklamalarmzda, "iinizde gizlemekte olduunuzu" ifadesinden, nceleri gizli olup da sonra aa karlan bir hususun sz konusu olduuna iaret etmitik. Bunun, "imtina etti ve byklk taslad ve o kfirlerden idi." ifadesiyle bir ilgisi vardr. nk, "o diretti, bbrlendi ve inkr etti" eklinde bir ifade kullanlmyor. Yine aklamalarmzdan anlalyor ki secde olay, "ben sizin bilmediklerinizi bilirim." sznn sarf edildii an ile "sizin aa vurduunuzu ve iinizde gizlemekte olduunuzu bilirim." sznn sarf edildii an arasnda gereklemie benziyor. Dolaysyla, "Hani bir zaman meleklere, 'dem'e secde edin.' demitik." ifadesi, nceki ifadeleri noktalayp cennet kssasna geii salama amacna yneliktir. nk daha nce de sylediimiz gibi, bu ayetler, insana hilafet misyonunun yklenmesini, yaratklar arasndaki fonksiyonunu, yeryzne indiriliini, mutluluk ve mutsuzlua yol aan davranlarn konu ediniyorlar. Dolaysyla secde kssasnn buradaki en nemli ilevi, ana hatlaryla cennet kssasna ve dem'in indirilii olayna geii kolaylatrmaktr. Olayn etraflca anlatlmayp ksaca deinilmesinin gerisindeki gereke bu olsa gerektir. Belki de ifadede nc tekil kipi yerine, birinci oul kipinin kullanlmas da bu yzdendir: "meleklere, 'dem'e secde edin.' demitik." Oysa bundan nce, "Hani bir zamanlar Rab-bin meleklere, 'Ben yeryznde bir halife yaratacam.' demiti." ek-linde bir ifade kullanlmt.
Bakara Sresi / 34 ................................................................................................ 203
imdiye kadarki aklamalardan kan sonuca gre, blis'in bir eylemi olmasna ramen, gizleme fiilinin tm meleklere izafe edilmesi, sz sanatnn bir kuralnn gereidir. Bu kurala gre, bir topluluun iinde yer alan, onlardan ayr olarak deerlendirilmeyen bir ferdin fiili, iinde bulunduu toplulua mal edilir. Bu ifade tarz, bir dier hususu da vurgulamaya ynelik olabilir. yle ki: "Ben yeryznde bir halife yaratacam." sz ile dile getirilen "hilafet" misyonunun genellii, melekleri de kapsyor olabilir. Nitekim, meleklere dem'e secde etmelerinin emredilmi olmas da bu anlam pekitirir niteliktedir. Bundan dolay meleklerin iinde birtakm duygular uyanm olabilir. nk onlar, yeryz meneli bir yaratn her eyden, hatta onlardan bile stn olabileceini dnmyorlard. leride de deineceimiz gibi, elimize ulaan baz rivayetler de bu anlam pekitirir niteliktedir. "dem'e secde edin." Bu ayetten, Allah'n emrine uymak suretiyle O'na boyun eme sz konusu olduu zaman selmlama ve sayg sunma amacyla Allah'tan bakasna secde etmenin cevaz anlalmaktadr. Bunun bir rnei de Yusuf kssasnda grlmektedir: "Ana-babasn tahtn stne kard ve hepsi onun iin secdeye kapandlar. Yusuf dedi ki: Babacm, ite bu, nceden grdm ryann te'-vilidir. Rabbim onu gerek yapt." (Ysuf, 100) Bu konuda Fatiha suresinde de akladmz gibi ksaca yle diyebiliriz: badet, kulun kendini, kulluk statsne oturtup bunu kantlayacak davranlar sergilemesidir. Dolaysyla kulluk kast tayan bir fiilde efendinin efendiliini aa vurma salahiyeti olmaldr ya da kulun kulluunu sergileme kabiliyeti olmaldr. Efendinin karsnda secdeye kapanmak, rkua eilmek, o oturduu zaman nnde hazr ol vaziyette ayakta beklemek, yrd zaman peinde yrmek gibi. Bir fiilde sz konusu salahiyet ne kadar fazla olursa, kulluu sergileme asndan fiil ve yaplan ibadet bir o kadar belirginlik kazanr. Bu noktada efendiliin stnln, buna karn kulluun alakln en arpc biimde somutlatran fiil secdedir. nk secdede yere kapanma ve yz yere srme gibi bir alalma pozisyonu sz konusudur. Ancak biz, "Secde zat bir ibadettir" eklindeki iddiaya katlmyoruz. nk zatla ilgili olan bir ey, hibir zaman ondan
ayrlmaz. Ama bu fiil, ibadet kast ile yceltme duygusundan baka bir gerekeyle de yerine getirilebilir. Alay etmek ve kmsemek amacyla secdeye gitmek gibi. badet kast ile yerine getirilirken kapsad tm unsurlar iinde barndryor olmasna ramen, byle bir davran ibadet niteliini kazanmaz. Evet, dier kulluk kast tayan davranlara kyasla ibadet anlam secde fiilinde daha belirgindir. Zat bir ibadet olmadna gre de, mabutluk Allah'a zgdr, diye zat hasebiyle Allah'a zg klnm deildir. Eer ortada bir engel varsa, bu, er' veya akl bir yasaklamadan dolaydr. er'an veya aklen yasaklanan eyse, Rablk niteliini Allah'tan bakasna yaktrmaktan baka bir ey deildir. Fakat Rablk niteliini yaktrmakszn Allah'tan bakasna sayg gstermek, onu yceltmek, daha dorusu nezaket kurallarnn gereini yerine getirmek meselesine gelince, bunun yasak olduuna ilikin bir kant yoktur elimizde. Ancak ne var ki, dinin zahir amelleri ile ili dl olmann insana kazandrd dinsel haz, bu eylemin (sadece) yce Allah'a zg klnmasn, srf selmlama veya sayg sunma amacyla da olsa bu fiilin Allah'tan bakasna sunulmamasn ngrmektedir. Ama secde dnda, Allah'n salih kullarna veya velilerinin kabirlerine veya eserlerine kar sevgiden kaynaklanan dier fiillerin yasak olduuna dair ne akl, ne de nakl bir kant yoktur. naallah yeri gelince bu hususa etraflca deineceiz.
AYETN HADSLER IIINDA AIKLAMASI

Tefsir'ul-Ayy'de mam Sadk'n (a.s) yle dedii rivayet edilir: "Allah dem'i yaratnca meleklere ona secde etmelerini emretti. Melekler kendi kendilerine, 'Biz, yce Allah'n katnda bizden daha byk deer verdii bir canl trn yaratacan sanmyorduk. nk biz O'nun komular ve tm yaratklar arasnda O'na en yakn olanlar idik.' Bunun zerine yce Allah yle buyurdu: 'Sizin aa vurduunuzu ve iinizde gizlemekte olduunuzu bilirim, dememi miydim?' Yce Allah, burada, onlarn cinlerle ilgili olarak da vurduklar szlerini ve ilerinde gizledikleri duygularn kastediyor. Bu yzden o sz syleyen melekler ara sndlar." [c.1, s.33, h: 14]
Bakara Sresi / 34 ................................................................................................ 205
Yine ayn tefsirde mam Zeynelabidin'in (a.s) aa yukar benzer eyleri syledii rivayet edilir. Bu rivayette yle geer: "Melekler, hata ilediklerini anlaynca ara sndlar. Ancak bu hatay tm melekler deil, arn evresinde bulunan meleklerden bir grubu ilemi... Onlar kyamete kadar arn evresine snrlar."
[c.1, s.30, h: 7]
Ben derim ki: Bu iki rivayetin ieriini u ifadeden anlamak mm-kndr: "Biz seni verek tespih ediyor ve seni takdis ediyoruz... Sen ycesin. Bize rettiinden baka bizim hibir bilgimiz yoktur." leride de deineceimiz gibi "ar" ilimdir. Bu anlam pekitiren Ehlibeyt mamlarndan aktarlan birok rivayet de mevcuttur. Buna gre, "kfirlerden idi." sz ile insanlardan nce yaratlan blis'in soydalar olan cinler kastedilmitir. Nitekim yce Allah bir ayette yle buyuruyor: "Andolsun biz insan pimemi amurdan, deimi cvk balktan yarattk. Cinne gelince, onu da daha nce nfuz eden ok scak ateten yarattk." (Hicr, 26-27) Buradan hareketle diyebiliriz ki, gizleme durumunun tm melekleri kapsadn ortaya koymak iin fazla zorlamaya gerek yoktur. nk gizlenen anlam tm meleklerin gnlnden gemi olabilir. Do-laysyla bu rivayet ile, gizlenen eyin, blis'in kendi iinde gizledii dem'e boyun emekten kanma, secdeye varmaya tenezzl etmeme niyeti olduu eklindeki yorum arasnda bir eliki yoktur ve her ikisi de kastedilmi olabilir. Kasas'ul-Enbiya adl eserde Ebu Basir'in yle dedii rivayet edilir: "mam Sadk'a (a.s), 'Melekler dem'e secde ederlerken alnlarn yere koydular m?' diye sordum. 'Evet. Bu, yce Allah'n dem'e bahettii bir onurdu.' dedi." Tuhaf'ul-Ukl adl eserde ise, yle bir rivayet yer alyor: "Meleklerin dem'e secde etmeleri, Allah'a ynelik itaatin ve dem'e kar besledikleri sevginin ifadesiydi." el-hticac adl eserde, mam Musa Kzm'n (a.s), atalarndan u szleri aktard rivayet edilir: "Bir Yahudi, gemi peygamberlerin mucizeleri karsnda, Resulullah'n (s.a.a) ne tr mucizeler gsterdiini Emir'l-Mminin Ali b. Ebu Talip'ten (a.s) sordu. yle
dedi: Allah, meleklerine dem iin secdeye kapanmalarn emretti. Syler misiniz, Muhammed iin de bu trden bir ey yapt m?" "Bunun zerine Ali (a.s) dedi ki: Dediin gibi oldu. Ne var ki, yce Allah'n meleklerine dem iin secdeye kapanmalarn emretmesi, onlarn Allah' bir yana brakarak dem'e kulluk sunduklar anlamnda deildir. Aksine bu, onlarn dem'in stnln ve Allah'n ona bahettii rahmeti kabul ettiklerinin bir ifadesiydi. Hz. Muhammed'e gelince, bundan daha fazlas ona verilmitir. Yce Allah o sonsuz mlknde ona salt ediyor, tm melekler, ona esenlik diliyorlar. Mminler de ona salt getirmek suretiyle Allah'a kulluk sunuyorlar. te bu, onun daha stn bir konumda olduunun gstergesidir, ey Yahudi..." [c.1, s.314, Necef basks] Tefsir'ul-Kumm'de deniyor ki: "Yce Allah dem'i yaratt. dem krk yl kendisine biim verilmi hlde bekledi. O srada melun blis yanndan geiyor ve 'nemli bir ey iin yaratlm olmalsn!' diyordu. O srada blis'in iinden yle geti: 'Eer Allah buna secde etmemi emrederse, kesinlikle isyan ederim.' Daha sonra yce Allah melek-lere, 'dem iin secdeye kapann.' buyurunca, hepsi secdeye kapanrken blis iindeki kskanl da vurdu ve secde etmeye yanamad." Bihar'ul-Envar'da, peygamberlerin kssalar ile ilgili olarak mam Sadk'n (a.s) yle dedii rivayet edilir: "blis'e dem iin secdeye kapanmas emredildi. Fakat blis, 'Ya Rabbi, izzetin hakk iin, eer dem'e secde etmekten beni muaf tutarsan, sana yle bir kulluk sunacam ki, hi kimse benzeri bir kulluk sunmamtr.' dedi. Bunun zerine yce Allah, 'Ben istediim konuda bana itaat edilmesini severim.' buyurdu." Yine mam Sadk (a.s) buyurmutur ki: "blis drt kere acyla feryat etmitir: Birincisi, lnetlendii gn. kincisi, yeryzne indirildii gn. ncs, peygamberlerin ardndan geen uzun bir fetret dneminden sonra Hz. Muhammed'in (s.a.a) peygamber olarak grevlendirildii gn. Drdncs, mm'l-Kitab [ana kitap yani Ftiha suresi] indirildii gn." "ki kere de sevinle lk atmtr: Birincisi, dem'in yasak aacn meyvesini yedii srada. kincisi, dem'in cennetten indirildii srada. Ayet-i kerimede yce Allah yle buyuruyor: 'Bylece
Bakara Sresi / 34 ................................................................................................ 207
ayp yerleri kendilerine grnd.' Bundan nce grnmyordu, ama artk aka gryorlard. dem'in yaklamamas istenen aa da baakt." [c.11, s.145, h: 14] Ben derim ki: Saylar olduka kabark olan rivayetlerde, bizim "secde" olayyla ilgili aklamalarmz desteklenmektedir.
35- Dedik ki: Ey dem, sen ve ein cennette durun, ondan dilediinizi yerde bol bol yiyin. Ama u aaca yaklamayn, yoksa zalimlerden olursunuz. 36- Derken eytan onlarn ayaklarn oradan kaydrd, onlar iinde bulunduklar durumdan kard. Dedik ki: Birbirinize dman olarak inin. Sizin yeryznde kalp bir sre yaamanz lzmdr. 37- dem, Rabbinden birtakm kelimeler ald. Bunu zerine (Rabbi, rahmetiyle) ona dnd. phesiz O, tvbeyi ok kabul eden ve esirgeyendir. 38- "Hepiniz oradan inin." dedik. Yalnz size benden bir hidayet geldii zaman, kimler benim hidayetime uyarsa, artk onlara bir korku yoktur ve onlar zlmeyeceklerdir. 39- nkr edip ayetlerimizi yalanlayanlar ise, ate ehlidir, onlar orada ebed kalacaklardr.
Bakara Sresi / 35-39 ........................................................................................... 209
AYETLERN AIKLAMASI
"Dedik ki: Ey dem..." Meleklerin Hz. dem'e secde etmeleri olay Kur'n- Kerim'in birok yerinde tekrarlanmasna karn, Hz. dem'in dnya hayatndan nceki cennet deneyimi sadece yerde gndeme getiriliyor. Birincisi: Bakara suresinin u anda tefsirini sunduumuz ayetin de. kincisi: A'rf suresinde. Bu surede yce Allah kssay u ifadelerle sunuyor: "Ey dem, sen ve ein cennette durun, ondan dilediiniz yerde afiyetle yiyin; fakat u aaca yaklamayn, yoksa zalimlerden olursunuz. Derken eytan irkin yerlerini kendilerine gstermek iin onlara fsldad; 'Rabbiniz, baka bir sebepten dolay deil, srf melek olursunuz ya da ebedi kalclardan olursunuz diye sizi bu aatan menetti.' dedi. Ve onlara, 'Elbette ben size t verenlerdenim.' diye de yemin etti. Bylece onlar aldatarak aa sarktt. Aac tadnca irkin yerleri kendilerine grnd ve cennet yapraklarn st ste yamayp zerlerine rtmee baladlar. Rableri onlara seslendi: 'Ben sizi o aatan menetmedim mi? Ve eytan size apak dmandr, demedim mi?' Dediler: 'Rabbimiz, biz kendimize zulmettik, eer bizi balamaz ve bize acmazsan, muhakkak ziyana urayanlardan oluruz.' Allah buyurdu ki: Birbirinize dman olarak inin, sizin yeryznde bir sreye kadar kalp geinmeniz lzmdr. Orada yaayacaksnz, orada leceksiniz ve yine oradan karlacaksnz" dedi." (A'rf, 1925)
ncs: Th suresinde, yce Allah yle buyuruyor: "Andolsun biz, nceden dem'e ahit vermitik. Fakat o, unuttu. Biz onda bir kararllk bulmadk. Meleklere, 'dem'e secde edin.' demitik. blis'in dnda dierleri secde ettiler. O, ayak diretti. Bunun zerine dedik ki: 'Ey dem! Bu, senin ve einin dmandr. Sakn sizi cennetten -karmasn, sonra yorulur, sknt ekersiniz. imdi burada ackmayacaksn, plak kalmayacaksn. Ve sen burada susamayacaksn ve gnein altnda yanmayacaksn da.' Nihayet eytan ona fisldayp, 'Ey dem! Sana ebedilik aacn ve yok olmayacak bir mlk haber vereyim mi?' dedi. O aatan yediler. Bylece kendilerine kt yerleri grnd. stlerini cen-
net yaprayla rtmee baladlar. dem Rabbine kar geldi de yolunu ard. Sonra Rabbi onu seti, tvbesini kabul etti, doru yola iletti. Dedi ki: 'Hepiniz oradan inin, birbirinizin dmansnz.' mdi benden size bir hidayet geldii zaman kim benim hidayetime uyarsa o, sapmaz ve mutsuz olmaz. Ama kim benim zikrimden yz evirirse, onun iin dar bir geim vardr. Kyamet gn onu kr olarak harederiz. 'Rabbim, der, niin beni kr har-ettin, oysa ben grr idim?' Allah buyurur ki: te byle. Sana da bizim ayetlerimiz geldi, sen onlar unuttun. Bugn de sen yle unutulursun." (Th, 115-126) Ayetlerin ak, zellikle kssann giri ksmndaki, "Ben yeryznde bir halife yaratacam." ifadesi gsteriyor ki, Hz. dem yeryznde yaamak ve orada lmek zere yaratlmt. Onun ve einin cen-nete yerletirilmeleri ise, bir denemeydi ki, bu vesileyle yeryzne insinler. Ayrca Th suresindeki hitap, "Biz dedik ki: Ey dem..." eklindedir. A'rf suresinde ise, "Ey dem, yerle..." eklindedir. Yani cennet kssasyla meleklerin secde etmesi olay, pepee gelien bir kssaym gibi, ayn ifade tarz ile sunulmutur. Ksacas, Hz. dem (a.s) yeryzne yerlesin diye yaratlmt. O-nun yeryzne yerlemesinin yolu da u aamalardan geiyordu: Halifeliinin kantlanmas iin, meleklerden stn olduu gsterilmeliydi. Sonra meleklere, ona secde etmeleri emredilmeli; ardndan cennete yerletirilip yasak aaca yaklamalar yasaklanmal; yasaa ramen o aatan yemeli, bunun sonucunda ayp yerleri kendilerine grnmeliydi ki, yeryzne inebilsinler. Dolaysyla yeryzne yerleme ve dnya hayatn seme, nihayet ayp yerlerinin ortaya kna balyd. u ifadeden de anlald gibi ayp yerlerden maksat, cinsel organlardr: "stlerini cennet yaprayla rtmee baladlar..." Cinsellik, hayvan bir eilimdir ki, beslenmeyi ve byyp gelimeyi gerektirir. eytann tek derdi de onlarn, ayp yerlerini ortaya karmakt. Geri yce Allah dem ve eini yeryznn koullarna uygun bir yaratlta yaratm, sonra da cennete sokmutu; ama onlar yaratldktan sonra kendi ayp yerlerinin farkna varacak ve dnya hayatnn gereksinimlerini kavrayabilecek kadar uzun bir
Bakara Sresi / 35-39 ........................................................................................... 211
sre dnyada kalmam, hemen cennete gtrlmlerdi. Dolaysyla yce Allah, onlar cennete gtrd zaman, kavraylar ruh ve melekler leminden henz tam olarak kopmamt. Bunun kant ise, yce Allah'n u szdr: "Kendilerinden rtlp gizlenen ayp yerlerini aa karmak iin." (A'rf, 20) Burada "Onlara gizli olan" deil, "Onlardan gizletilen" eklinde bir ifadenin kullanlm olmas ilgi ekicidir. Bu ifadeden anlalyor ki, ayp yerlerinin srekli olarak gizlenmesi, dnya hayat asndan mmkn deildir. Bu olay bir kere gereklemi ve onu da cennete yerletirilme izlemitir. u hlde, yasak aacn meyvesini yemekle birlikte dnya hayatnda ayp yerlerinin ortaya kmas kanlmaz bir gereklilikti. Bu yzden yce Allah yle buyuruyor: "Sakn sizi cennetten karmasn, sonra yorulur, sknt ekersiniz." Bir yerde de yle buyuruyor: "Onlar iinde bulunduklar yerden kard." Ayrca yce Allah, tvbe ettikten sonra, onlarn hatalarn balad; ama onlar cennete geri almad, tersine, orada yaasnlar diye onlar yeryzne indirdi. Eer yasak aacn meyvesinin yenmesi ve ayp yerlerinin ortaya kmas ile birlikte dnya hayat bir zorunluluk ve cennete dn de bir imknszlk niteliini almasayd, hi kukusuz, hatann balanmas ile birlikte cennete geri dnmeleri gerekirdi. Ksacas, onlarn cennetten kmalarna ve yeryzne indirilmelerine yol aan etken, yasak aacn meyvesini yemeleri ve ayp yerlerinin grnmesiydi. Bu da lnetlenmi eytann vesveseleri sonucu gereklemiti. Nitekim yce Allah, Th suresinde kssann giri ksmnda yle buyuruyor: "Andolsun biz, nceden dem'e ahit vermitik. Fakat o, unuttu. Biz onda bir kararllk bulmadk." Sonra yce Allah kssay ayrntl olarak sunuyor. Acaba bu ahit, Allah'n u sz mdr: "Sakn bu aaca yaklamayn, sonra zalimlerden olursunuz." Yoksa u sz mdr: "Bu senin ve einin dmandr." Yoksa genelde tm insanlardan, zelde de, vurgulu ve pekitirilmi ekliyle peygamberlerden alnan bir sz mdr? Birinci ihtimal doru deildir. nk yce Allah yle buyuruyor: "eytan onlara fsldad; 'Rabbiniz, baka bir sebepten dolay
deil, srf melek olursunuz ya da ebed kalclardan olursunuz diye sizi u aatan menetti.' dedi. Ve onlara, 'Elbette ben size t verenlerdenim.' diye de yemin etti." (A'rf, 20-21) Demek ki onlar, hata ilerken ve aaca yaklarken, bunun yasaklanm olduunu unutmamlard. Oysa sz konusu ahit hususunda yce Allah yle buyuruyor: "Fakat o, unuttu. Biz onu kararllardan bulmadk." u hlde sz konusu ahit, aaca yaklamann yasakl deildir. kinci ihtimale gelince, (sz konusu ahdin eytana uymaktan sakndrma olduu ihtimali) bsbtn uzak bir ihtimal olmasa bile, ayetlerin zahir anlam, bu ihtimali desteklememektedirler. nk grld kadaryla ahit, Hz. dem'in (a.s) ahsna zgdr. Hlbuki eytana kar uyarlma, hem ona ve hem de eine yneliktir. Dolaysyla, Th suresinde ilgili ayetlerin son blmyle giri ksmnn uyumu da gz nnde bulundurularak sz konusu ahdin genel bir "sz alma" eklinde olmas daha uygun grnyor. Yce Allah yle buyuruyor: "mdi benden size bir hidayet geldii zaman, kim benim hidayetime uyarsa o, sapmaz ve mutsuz olmaz. Ama kim benim zikrimden yz evirirse, onun iin dar bir geim var. Kyamet gn onu kr olarak harederiz." Ayetler arasnda bir uyarlamaya gidecek olursak, "Kim benim zikrimden yz evirirse, onun iin dar bir geim vardr." ifadesi, ahdi u-nutma olgusuyla uyumaktadr. Grdn gibi bu ifade, Rablk ve kulluk zerine yaplm bir ahitlemeyi iermenin yan sra, blis'e kar uyarma anlamndaki bir ahitten daha uygun dmektedir. nk, anlam olarak zikirden yz evirme ile, blis'e uyma arasnda fazla bir mnasebet yoktur. Ama, Rablk makam zerine sz alma anlam daha uygundur. nk, Rablk zerine sz alma, insann yce Allah'n Rab olduunu unutmamas anlamn ieriyor. Yani, her eyi ynetip dzenleyen hkmdar O'dur. Yani, insan hibir zaman ve hibir durumda, Allah'n mlk olduunu, hibir eyi kendi bana yapamadn, kendine bir fayda veya zarar dokunduramadn, lm, hayat ve yeni-den dirili zerinde bir etkinliinin olmadn, yani zat, nitelik ve fiil olarak etkin bir rol oynamadn aklndan karmamaldr.
Bakara Sresi / 35-39 ........................................................................................... 213
Bu anlama uygun den, onu karlayan hata ise, insann Rabbinin makamn anmaktan kanmas ve nefsine yahut da nefsine ho gelen geici ve snama yurdu olan dnyann ekici gzelliklerine ynelerek Rabbinden gafil olmasdr. Bunun iin deiik ynleriyle, farkl taraflaryla, mmin ile kfire ayn oranda yansyan cihetleriyle dnya hayatnn zerinde irdeleyici bir gzle dnp kavramaya altn zaman grrsn ki, hakikat ve z olarak, mmin ile kfirin hayat birbirinden farkldr. Biri Allah' bilmenin zevkini yaarken, teki bu zevkten yoksun olmann, bilgisizliin strabn eker. Rabbinin makamnn bilincinde olan kimse, kendine ve trl elemleri ve aclaryla birlikte dnya hayatna bakt zaman, lm-hayat, salk-hastalk, bollukdarlk, rahatlk-yorgunluk, var-lk-yokluk, bulmak-yitirmek gibi olgular gzlemlediinde, btn bunlarn Yce Rabbinin mlk olduunu grr. Bu mlkn iinde hi-bir ey, ondan bamsz deildir. Her ey, izzet ve celline yakr biimde katnda gzellik, iyilik ve hayrdan baka bir ey olmayan yce bir zattandr. Byle bir anlaya, bylesine derin bir kavraya sahip olan bir insan etrafna bakt zaman tiksinti duyaca bir irenlik grmez. Hibir eyden korkmaz, rkmez. Saknlmas gereken sakncal bir ey grmez. Tam tersine, grd her eyi gzel ve sevimli bulur. Rab-binin tiksinti duymasn, buzetmesini emrettii eyler hari. Bu durumda bile o, Allah emrettii iin tiksinir. Allah'n emri dorultusunda, sevdiini sever, O'nun emriyle zevk ald eyden zevk alr. Bir ey O'nun emri gerei ekici gelir kendisine. Tek megalesi var, o da Rabbinin yceliidir. Btn bunlarn sebebi, her eyi kaytsz artsz Rabbinin mlk olarak grmesi, Allah'n mlknde, baka hi kimsenin en ufak bir paynn, bir etkinliinin bulunmadn dnmesinden dolaydr. O hlde, mlk sahibinin, kendi diriltme, ldrme, zarar veya yarar verme gibi tasarruflarndan ona ne?! te tertemiz hayat budur. Burada kesinlikle mutsuzluk sz konusu deildir. Bu hayat apaydnlktr, karanlktan eser bulunmaz. Sevintir, cokudur bu hayatta; zntye, gama, kedere yer yoktur. Bu hayatta bulmak vardr, yitirmek yoktur. Bu hayatta yoksullua rastlanmaz, herkes Allah sayesinde zengindir.
Bu mutlu hayatn kart ise, Rabbinin makamnn bilincinde olmayan bedbahtn hayatdr. Bu miskin adam Rabbinden kopmas sonucu, kendi i leminde ve d lemde grd her eyi kendi bana bamszm gibi grr. Her varln kendi bana yarar, zarar, hayr ve er dokundurabileceini sanr. Bu yzden tm hayat boyunca birtakm zevklerin tkenecei korkusuyla, birtakm felketlerin bana gelebilecei endiesiyle ve kard frsatlarn hznyle, kaybettii makamlarn, mallarn, oullarn, yardmclarn ve sevgi besledii, gvendii, dayand ve nemsedii daha birok eyin hasretiyle yanp tutuur. Bir ktle iyice alp, onu bir alkanlk hline getirince, bu sefer yeni bir acya brnr. Skntlar iinde kvranarak vicdan azab eker. Boulur gibi tknefes olur; ahlarla, vahlarla, yrek szlaryla in-leyen gs skntdan daraldka daralr. Ge doru kyormu gibi olur. te yce Allah, inanmayanlar bu ekil bir irenlie mahkum eder. Bu noktay kavradn zaman, anlarsn ki, Allah'la yaplan szle-meyi unutmak, dnya hayatnda mutsuzlua mahkum olmak demektir. Her iki durumun merci ayndr. Dnya hayatndaki mutsuzluk, Allah-la yaplan szlemeyi unutmann bir sonucudur. Yce Allah'n, tm dnya halkna ynelik genel bir ykmllk ieren u hitabndan kan sonu budur: "mdi benden size bir hidayet geldii zaman kim benim hidayetime uyarsa o, sapmaz ve mutsuz olmaz. Ama kim benim zikrimden yz evirirse, onun iin de dar bir geim vardr. Kyamet gn onu kr olarak harederiz." (Th, 124) Bu surede ise, bunun yerine yle bir ifade kullanyor: "Kim benim hidayetime uyarsa, artk onlara bir korku yoktur ve onlar zlmeyeceklerdir." Eer kavrama yetenein krelmemise, o zaman anlam olmalsn ki, sz konusu aaca yaklama dnya hayatnn yorgunluunu ve mutsuzluunu gerektiriyordu. Ki bu, insann dnyada Rabbini unutmu hlde, O'ndan, O'nun yce makamndan gafil olarak yaamas de-mekti. yle anlalyor ki, dem hem aatan yemek, hem de yapt szlemeye bal kalmak istiyordu. Ama bu mmkn olmad, yapt szlemeyi unuttu ve dnya hayatnn
Bakara Sresi / 35-39 ........................................................................................... 215
yorgunluuna mahkm oldu. A-ma sonra tvbe ile bu sknts giderildi. "Ondan dilediiniz yerde bol bol yiyin." fadenin orijinalinde geen "raad" kelimesi, afiyet ve hoa geinme, hayat srme demektir. Araplar, "erad'el-kavmu mevaiyehum" derler. Yani srlerini diledikleri gibi otlasnlar diye serbest braktlar. "Kavm'un raadun" veya "nisun raadun" derler. Bununla, bir topluluun veya kadnlarn rahat ve bolluk iinde bir hayat srdrdklerini vurgulamak isterler. "Ama u aaca yaklamayn." yle anlalyor ki, aacn meyvesinin yenmesinin yasakl, ona yaklamay yasaklamakla vurgulanmak isteniyor. Bununla sz konusu yasan ne kadar nemli olduu, almamas gerektii ifade ediliyor. Yce Allah'n u sz bunu pekitirici niteliktedir: "Aac tadnca kt yerleri kendilerine grnd." (A'rf, 22) "O aatan yediler, bylece kendilerine kt yerleri grnd." (Th, 121) Dolaysyla onlarn yasa ineyileri, meyveyi yemekle somutlamtr. Bu ise, "yaklamaynz." ifadesiyle yasaklanan eyin "yemek" olduunu gsteriyor. "Yoksa zalimlerden olursunuz." Ayetin orijinalinde geen "zalimn" kelimesi, "zulm" kknden gelir. Bazlarnn ihtimal dahilinde grdkleri gibi "karanlk" anlamn ifade eden "zulmet" kknden gelmez. Nitekim onlar da sularn itiraf ederlerken, "zulm" ilediklerini dile getirmilerdi. Yce Allah onlarn bu itiraflarn u ekilde aktaryor: "Dediler ki: Rabbimiz, biz kendimize zulmettik. Eer bizi balamaz ve bize acmazsan, muhakkak ziyana urayanlardan oluruz." (A'rf, 23) Ne var ki, yce Allah "yoksa zalimlerden olursunuz" ifadesi yerine, Th suresinde "fe-tega" yani "skntya dersiniz, yorulursunuz ve mutsuz olursunuz" ifadesini kullanyor. fadenin kk olan "e-i-ka"nn anlam, "yorulmak"tr. Sonra "yorulma"y da u ekilde akla kavuturuyor: "imdi burada ackmayacaksn, plak kalmayacaksn. Ve sen burada susamayacaksn, gnete yanmayacaksn." Bununla da anlalyor ki, sz konusu zulmn cezas, dnya hayatnda yorulmaktr; alk, susuzluk, plaklk ve meakkat
ekmektir. Buna gre, Hz. dem ve einin iledikleri zulm, kendi nefislerine kar ilenmi bir zulmd. Gnah ileme ve Allah'a zulmetme anlamnda bir su sz konusu deildi. Yine buradan anlyoruz ki, sz konusu yasak, yani "yaklamaynz," ifadesi, "irad nehiy" yani doruyu gsterme, ykmlnn karna ve iyiliine olan gsterme amacna ynelik t nitelikli bir yasaklamayd, "mevlev nehiy" yani teri nitelikli bir yasaklama deildi. Dolaysyla Hz. dem ve ei cenneti terk etme durumunda kalmakla kendilerine kar bir zulm ilemilerdi. nk mevlev nehye yani teri nitelikli bir yasaa kar gelmenin cezas tvbe edilirse ve tvbe de kabul grrse kaldrlr. Fakat grlyor ki, Hz. dem ve einin cezas kaldrlmyor. Tvbe etmi, tvbeleri kabul grm olmasna ramen, cennette bulunan nceki yerlerine geri dndrlmyor. Eer onlara getirilen ykmllk, zorunlu sonular olan bir t nitelikli yol gsterme olmayp, teri nitelikli bir ykmllk olsayd, tvbelerinin kabul ile birlikte nceki yerlerine dnmeleri de gerekecekti. naallah, ileride bu konuyu daha ayrntl biimde ele alacaz. "Derken eytan onlarn ayaklarn oradan kaydrd." Bu ve benzeri ifadelerden, eytann onlara yapt telkinlerin biz demoullarna grnmeksizin ynelttii vesveselerden farkl bir ey olmad anlalyorsa da, ancak; "Dedik ki: Ey dem, bu, senin ve einin dmandr." gibi ifadelerden de yce Allah'n, eytan onlara gstermi ve onu nitelikleriyle deil, ahsen onlara tantm olduu anlalmaktadr. Yine eytann dem'e ynelik hitabn aktaran u ayet-i kerimeden de ayn ey anlalyor: "Ey dem sana sonsuzluk aacn gstereyim mi?" fadede dorudan bir hitap kullanlmtr. Bu da varlnn farknda olunan bir konumacya tanklk etmektedir. A'rf suresindeki, "Ve onlara, 'Elbette ben size t verenlerdenim.' diye yemin etti.' ayeti de bunun gibidir. Ancak somut olarak var-l hissedilen bir kiiden yemin gerekleebilir. nk, yce Allah'n u sz de bu yaklam destekler mahiyettedir: "Rableri onlara seslendi: Ben sizi o aatan menetmedim mi ve eytan size apak dmandr, demedim mi?" (A'rf, 22)
Bakara Sresi / 35-39 ........................................................................................... 217
Btn bunlar gsteriyor ki, eytan onlara grnyordu, onu plak gzle grebiliyorlard. Eer dem ve ei de (selm zerlerine olsun) bizim gibi vesvese annda eytan gremez olsalard, o zaman unu syleme hakkna sahip olurlard: Rabbimiz, bilemedik. Onu aka gremediimiz iin eytann vesveselerini kendi dncemizmi gibi deerlendirdik. Yoksa bu tavrmzla, onun vesveselerine kar bize ynelttiin uyarlara, kar kmak niyetinde deildik. Ksacas, dem ve ei eytan gryor ve onu tanyorlard. Allah'n korumas altnda bulunan masm peygamberler (a.s) de onu tanyor ve kendilerine bir vesvese vermeye kalkt zaman onu gryorlard. Bu hususta Hz. Nuh, brahim, Musa, sa, Yahya, Eyyub, smail ve Hz. Muhammed (salt ve selm zerlerine olsun) ile ilgili olarak birok rivayet aktarlmtr. Ayn ekilde, yukarda ayetlerden kardmz sonucu u ayeti kerimeden de karmak mmkndr: "Rabbiniz baka bir sebepten dolay deil... sizi bu aatan menetti." (A'rf, 20) Buradan anlald kadaryla Hz. dem ve ei, cennette sz konusu aacn civarnda eytanla (Allah'n lneti zerine olsun) birlikte bulunuyorlard, eytan cennete gitmi, onlara elik etmi ve vesveseleriyle onlar yoldan karmt. Burada sz edilen cennet sonsuzluk cenneti olmad iin, eytann oraya girmesinde bir saknca yoktur. Bunun kant da hep birlikte o cennetten karlm olmalardr. Yce Allah'n blis'e ynelik u szne gelince, "yle ise oradan in, orada byklk taslamak senin haddin deildir. k oradan." (A'rf, 13) burada, meleklerin arasndan veya gkyznden kma kastedilmi olabilir. nk gkyz bir bakma yaknlk ve onurlandrma makamdr. "Dedik ki: Birbirinize dman olarak inin..." fadeden anlald kadaryla hitap, Hz. dem, ei ve blis'e yneliktir. A'rf suresinde ise hitap zel olarak blis'e yneltiliyor: "Oradan in, orada byklk taslamak senin haddin deildir." Burada ise, "ininiz" buyuruluyor. Sanki iki hitap birletiriliyor gibi. Burada bir de yce Allah'n dem, ei ve ocuklar ile blis arasnda ngrd dmanla
dikkat ekiliyor ve bunlarn bir sre yeryznde yaamalar; orada lmeleri ve oradan dirilmelerinin ngrld aklanyor. dem'in soyu da onunla ayn hkme tbidir. Bu yarg u ifadeden de anlalabilir: "Orada yaayacak, orada lecek ve oradan karlacaksnz." (A'rf, 25) leride ele alacamz u ayet-i kerimeden de bu hususu istifade etmek mmkndr: "Sizi yarattktan sonra size ekil verdik, sonra da meleklere, 'dem'e secde edin.' dedik." (A'rf, 11) Hi kukusuz meleklere, "dem'e secde edin." emrinin verilmi olmas, bir anlamda onun yer meneli bir halife olmasndan dolaydr. Secde edilen dem'di; ama secde hkm tm insanlk iin geerliydi. Ksacas, Hz. dem bir temsilci, bir model olarak secde edilen konumunda bulunuyordu. Belki de yce Allah, bu kssay anlatmak, Hz. dem ve einin cennete yerletirilmelerini, sonra yasak aacn meyvesini yedikleri iin cennetten indirililerini hikye etmekle, insanlarn dnya hayatna inmeden nce, cennette, yksek ve yaklatrlm meknda, nimet, sevin, yaknlk ve aydnlk yurdunda, tertemiz arkadalarla, ruhan dost-larla ve lemlerin Rabbinin katnda yaadklar mutluluu ve nail olduklar saygnl bir rnekle dile getirmek istemitir. Ancak insan, o temiz hayat yerine fani, kokumu ve alak bir hayata eilim gstererek her trl yorgunluu, meakkati, ac ve strab seiyor. Buna ramen eer insan, bundan sonra tekrar Rabbine dnecek olursa, Allah onu yeniden saygnlk ve mutluluk yurduna dndrecektir. Ama eer Rabbine dnmez, topraa balanp kalrsa, heva ve hevesi dorultusunda hareket ederse, bu durumda Allah'n nimetlerine kar nankrlk etmi, azap yurdunu hak etmi olur, cehenneme atlr; oras ne kt bir barnaktr.
"dem, Rabbinden birtakm kelimeler ald. Bunun zerine (Rabbi, rahmetiyle) ona dnd." fadenin orijinalinde geen "telekka" keli-
mesi, sz derinden kavrayarak alglamak demektir. Bu alglama sayesinde Hz. dem'in tvbe etmesi kolaylamt. Buradan anlyoruz ki, tvbe iki ksma ayrlr: Biri, yce Allah'n tvbesidir ki, kuluna merhametle dner. Dieri de kulun tvbesidir
Bakara Sresi / 35-39 ........................................................................................... 219
ki, balanma dileyerek, gnahndan pimanlk duyarak Allah'a dner. Kulun tvbesi, Allah'n iki tvbesi ile evrilmi hldedir. nk kul hibir durumda Rabbinden mstani olamaz. Kulun; gnahtan pi-manlk duyup dnmesi Rabbinin baar vermesine, yardmna ve rahmetine muhtatr ki, tvbesi gereklemi olsun. Tvbe gerekletikten sonra da yce Allah'n tvbeyi kabul etmesine, ltuf ve merhametine ihtiya hasl oluyor. Buna gre kulun tvbesi, kabul grmesi durumunda, yce Allah'tan kaynaklanan iki tvbe ile kuatlm durumdadr, demektir. Yce Allah'n u sz de bunu pekitirici niteliktedir: "Sonra tvbe etsinler diye rahmetiyle onlara dnd." (Tevbe, 118) "dem" kelimesinin nasb, "kelimat" szcnn de ref hlinde okunmas bu hususu destekler mahiyettedir. Geri teki okuyu biimi ("dem" kelimesinin ref, "kelimat" szcnn de nasb hlinde okun-mas) da bu anlama ters dmyor. imdi, acaba dem'in Rabbinden ald, kavrayarak alglad ke-limeler nelerdi? Bir ihtimal, bu kelimeler, yce Allah'n A'rf suresinde dile getirdii u szlerdir: "Dediler ki: Rabbimiz, biz kendimize zulmettik, eer bizi balamaz ve bize acmazsan, muhakkak ziyana urayanlardan oluruz." (A'rf, 23) Fakat bu szler, yani "Dediler ki: Rabbimiz, biz..." cmlesi, A'raf suresinde "Dedik ki: Oradan ininiz." buyruundan nce ifade ediliyor. Dolaysyla bu surede, "oradan ininiz." sznden sonra, "dem, Rabbinden birtakm kelimeler ald." s-znn yer alm olmas yukardaki yaklam desteklemiyor. Ne var ki, ortada yle bir durum vardr: Grdn gibi yce Allah kssann banda yle buyuruyor: "Ben yeryznde bir halife yaratacam." Buna karlk melekler yle diyorlar: "Orada bozgunculuk yapacak ve kan dkecek birini mi yaratacaksn? Oysa biz seni verek tespih ediyoruz ve seni takdis ediyoruz." Burada yce Allah, meleklerin yer meneli halifeye getirdikleri sulamalar ve teki iddialar reddetmiyor; bu itiraza cevap olarak sadece, dem'e tm isimleri rettiini vurguluyor. Eer, yce Allah'n dem'e isimlerin tmn retmesi, onlarn itirazlarn nleyici nitelikte olmasayd, melekler szlerini sr-
drrler-di ve kesinlikle ikna olmazlard. u hlde yce Allah'n dem'e rettii isimler arasnda, isyan eden isyankra ve gnah ileyen gnahkra yararl olan bir sz vardr. Dolaysyla Hz. dem'in yce Allah'tan alglad szlerin bu retilen isimlerle bir ilgisi olsa gerek. Artk sen, bunun gerisini dn. Bil ki, her ne kadar Hz. dem kendini yok olu uurumunun kenarna kadar atarak ve mutluluk diyar ile mutsuzluk diyarnn, yani dnyann yol ayrmna kadar gelerek kendine zulmetmi, indirildii yerde kalmal olursa helk olmu, ilk mutluluuna geri dnmeyi baarrsa kendini yormu, dolaysyla her hlkrda kendine zulmetmi idiyse de, ancak Hz. dem, bu inii ile kendine yle bir mutluluk derecesi ve yle bir kemal mertebesi hazrlad ki, eer bu ini olmasayd veya gnah ilemeden olsayd, kesinlikle bu mertebeye ulaamazd. Bu ini olmasayd, insanolu kendi fakirliini, zelilliini, miskinliini, muhtaln ve kusurluluunu nasl gzlemleyecekti? Katland zahmet ve meakkatler, ektii ac ve dertlere karlk, lemlerin Rabbinin komuluunda kendisi iin huzurlu bir hayat, i ac nimetler olduunu nasl anlayacakt?! Yce Allah'n ancak gnahkrlarn ulaabilecekleri affetme, balama, efkat, tvbeleri kabul etme, gnahlar rtme, iyilikte bulunma ve acma gibi sfatlar olduunu ne bilecekti?! Yce Allah'n zaman iinde esen ho kokulu ba meltemlerinin varolduunu, bu meltemlerden yararlanmak iin sadece on-larn estii yerde bulunmann yeterli olduunu nasl renecekti?! te, izlenecek yolla ilgili terii (yasamay) zorunlu klan tvbe bu-dur. Ancak tvbe sayesinde bu yolu izlemek mmkn olur ve ileride varlaca umulan mekna arnm olarak varlr. Demek ki, tvbenin ardnda dinin terii ve dine dayal sosyal hayatn salam bir temele oturtulmas sz konusudur. Bunun en gzel kant da, yce Allah'n sk sk tvbeyi imandan nce gndeme getirmesidir: "yleyse emrolunduun gibi doru ol; ve seninle beraber tvbe edenler de." (Hd, 112) "Ve ben tvbe eden ve inanan kimselere kar elbette ok balaycym." (Th, 82) Bu hususla ilgili olarak daha birok ayet rnek gsterilebilir.
Bakara Sresi / 35-39 ........................................................................................... 221
ilk ilke budur. Burada din iki cmle ile zetlenmitir ve kyamete kadar da buna bir eklemede bulunulmaz. Bu kssay (cennet kssasn) zellikle Th suresinde ifade edildii ekliyle inceleyecek olursan, sonuta bu kssann ak iinde yce Allah'n dem ve soyu ile ilgili iki yargda bulunduunu greceksin. Yasak aacn meyvesinden yemeleri yce Allah'n dem ve soyunun yeryzne indirilip oraya yerletirilmelerine, orada aacn meyvesine yaklamamalar uyarsnda bulunurken iaret ettii meakkatli hayat ekmelerine hkm vermesini gerektirmitir. Bunun ardndan gerekleen tvbe ise, yce Allah'n ikinci bir hkm vermesini gerektirmitir. Bunun sonucunda yce Allah, dem ve soyuna, kulluk sunma biimini gstermeye, onlar doru yola iletmeye karar vermitir. lk hkm, dnya hayatnn kendisiydi. Sonrasnda gerekleen tvbe sonucu, yce Allah bu hayatn koullarn iyiletirmitir; insanlara iinde yaadklar bu hayatta Allah'a nasl kulluk sunacaklarn gstermitir. Bylece insan hayat, dnyev ve semav hayatn bir bileimi hlini almtr. Bu surede, cennetten "indirili" olaynn tekrarlanndan da kan sonu budur. Bir keresinde yce Allah yle buyuruyor: "Dedik ki: Birbirinize dman olarak inin. Sizin yeryznde kalp bir sre yaamanz lazmdr." Sonra yle buyuruyor: "Hepiniz oradan inin, dedik. Yalnz size benden bir hidayet geldii zaman..." Cennetten indirilmeye ilikin iki emrin arasnda tvbe olaynn an-latlm olmas gsteriyor ki, Hz. dem ve ei nceki gibi kalc olmamakla birlikte, tvbe ettikleri srada henz cennetteydiler. Yce Allah'n u sz de bunu destekler mahiyettedir: "Rableri onlara seslendi: Ben sizi o aatan menetmedim mi?" Bundan nce de yle buyurmutu: "Sakn bu aaca yaklamayn." Daha nce aaca yakn gsteren "bu" iaret edilirken, sonrasnda uza gsteren "o" zamiriyle iaret ediliyor. Ayn ekilde daha nce yakn ima eden "dedi." ifadesi kullanlrken sonrasnda uza ima eden "seslendi" ifadesi kullanlmtr. Buna gre gerisini sen dn.
"Hepiniz oradan inin, dedik. Yalnz size benden bir hidayet geldii zaman..." te din hususunda Hz. dem ve soyu iin yasalatrlan
Bil ki, "Dedik ki: Birbirinize dman olarak inin. Sizin yeryzn-de kalp bir sre yaamanz lazmdr." ayeti ile ,"Orada yaayacaksnz, orada leceksiniz ve yine oradan karlacaksnz." ayetinin zahiri gsteriyor ki, cennetten indiriliten sonraki bu hayat, cennetten indiriliten nceki hayattan farkl niteliklere sahiptir. Yine anlyoruz ki, bu hayatn z, yerin znden kaynaklanan bir karaktere sahiptir. Bu hayatn karakteristik zellii meakkat ve mutsuzluktur. Bu yzden insann yeryznde kalmas, lmle oraya dnmesi, sonra oradan diriltilmesi gerekir. u hlde yeryzndeki hayat, cennetteki hayattan farkldr. Buna gre cennet hayat dnyev niteliklere sahip deildir, semavdir. Buradan hareketle kesin olarak denebilir ki, Hz. dem'in dnyaya indirilmeden nce yerletirildii cennet, gireni bir daha dar kmayan ahiretteki cennet deilse de mekn olarak gkte yer alan bir cennettir. Dolaysyla "gk" kavram zerinde de durmamz gerekiyor. naallah ileride bu kavram etraflca ele alma imknn bulabiliriz. Geriye bir ey kalyor: O da Hz. dem'in iledii hatadr. Biz diyoruz ki; ayetler, ilk bakta onun bir gnah, bir hata ilediini ifade ediyorlar. Nitekim yce Allah yle buyuruyor: "Yoksa zalimlerden olursunuz." Bir dier ayette de yle buyuruyor: "dem, Rabbine kar geldi de yolunu ard." Nitekim yce Allah'n bize aktard ekliyle, onlar da sularn itiraf etmilerdir: "Rabbimiz, biz kendimize zulmettik, eer bizi balamaz ve bize acmazsan, muhakkak ziyana urayanlardan oluruz." Ne var ki, kssay aktaran ayetler zerinde iyice durulduu ve aacn meyvesi ile ilgili olarak konulan yasak titiz olarak incelendii zaman, kesin olarak bu yasan mevlev nehiy yani teri nitelikli bir yasak olmad, tersine irad nehiy yani t nitelikli yol gsterme amacna ynelik olduu anlalr. Bu yasaklama ile ykmlye yasan, kendisine ne kadar yararl ve hayrl olduu vurgulanmak istenmitir. Yoksa Mevl-kul ilikisi erevesinde getirilen bir yasak deildir. Bunun ilk iareti udur: Yce Allah hem bu surede ve hem de A'-rf suresinde yasaktan sonra, bunun bir zulm olduu eklinde bir ayrntya yer vermitir: "Sakn bu aaca yaklamayn. Yoksa
Bakara Sresi / 35-39 ........................................................................................... 223
zalimlerden olursunuz." Th suresinde ise, "yorulursunuz" eklinde bir ayrntya yer veriyor. Bunu cennetin terkine ynelik bir ayrnt olarak sunuyor. "e-ika" kelimesinin anlam, yorulmak, meakkat ekmektir. Sonra bu kavram aklayc mahiyette yle buyuruyor: "imdi burada ackmayacaksn, plak kalmayacaksn. Ve sen burada susamayacaksn, gnete yanmayacaksn." Bylece ak biimde anlalyor ki, "e-ika" kavramndan maksat, dnya hayatnn gerektirdii alk, susuzluk ve plaklk gibi dnyev meakkatlerdir. u hlde, bu tr durumlardan korunmak, yukarda iaret ettiimiz irad nehiy yani t nitelikli bir yasa gerektirmektedir. Yani burada mevlev nehiy yani teri nitelikli, Mevl-kul ilikisi erevesinde bir yasaklama sz konusu deildir. Btn mesele, doruyu gsterme amacna yneliktir. rad nehiy/t nitelikli bir yasa inemek, mevlev nehiy/teri nitelikli bir yasa ineme gibi, isyan gerektirmez, kulluk snrlarnn dna kma olarak nitelendirilemez. Buna gre, ayetlerde sz edilen "zulm"den maksat, kendilerini yorucu ve tehlikeli bir hayata atm olmalar dolaysyla kendilerine zulmetmeleridir. Yoksa; burada Rablk ve kulluk ilikileri asndan yerilmeyi gerektiren bir zulmn sz konusu olmad gayet aktr. kinci iareti udur: Kulun, yaptndan pimanlk duyup geri dn-mesi anlamna gelen "tvbe" yce Allah tarafndan kabul edilirse, sz konusu gnah hi ilenmemi gibi olur ve sanki byle bir masiyet gereklememi gibi yepyeni bir sayfa alr. Dolaysyla gnahndan tvbe eden az nceki gnahkrla, emirlere itenlikle uyan itaatkr bir kul gibi muamele edilir. Yapt fiil emre uymak olarak deerlendirilir. Eer sz konusu aacn meyvesi ile ilgili olarak konulan yasak mevlev/teri nitelikli olsayd, bu fiilden sonra gerekleen tvbe de kulluk grevi ile ilgili olarak ilenen bir gnahtan ve ilh bir emre kar gelmekten pimanlk duymak olarak deerlendirilir ve her ikisi de tekrar cennete geri alnrd. Ama gryoruz ki, bu olaydan sonra ikisi de dnm deildir. Bununla da anlalyor ki, yasak meyvenin yenilmesinden sonra gerekleen cennetten kma olay, nceden plnlanm, ev-
rensel sistemin gerei olarak gereklemesi zorunlu olan bir olayd. Tpk zehrin lme yol amas ve tpk atein yanmaya yol amas gibi kanlmazd. rad/t nitelikli ykmllklerde bu byledir. Oysa mev-lev/teri nitelikli ykmllklerde cezalandrma trnden birtakm sonular sz konusudur. Namaz klmay brakann atee atlmas, kulun Mevl-kul ilikisi erevesinde konan genel toplumsal kurallar inemesi durumunda sz konusu olan knanmas ve dlanmas gibi. nc areti de udur: Yce Allah yle buyuruyor: "Hepiniz o-radan inin, dedik. Yalnz size benden bir hidayet geldii zaman, kim-ler benim hidayetime uyarsa artk onlara bir korku yoktur ve onlar zlmeyeceklerdir. nkr edip ayetlerimizi yalanlayanlar ise, ate ehlidir, onlar orada ebedi kalacaklardr." (Bakara, 38-39) Bu ayetlerin ifade tarz, yce Allah'n melekler, kitaplar ve peygamberler aracl ile ayrntlaryla birlikte dnyada indirdii tm mevlev/teri nitelikli kurallar ierecek ekilde kapsamldr. Bu szlerle dem ve soyunun yurdu olan bu dnyada konan ilk yasa anlatlyor. Grld gibi bu yasama, yce Allah'n dem'in yeryzne inmesiyle ilgili ikinci emrinden sonra gereklemitir. Aktr ki, yeryzne ini emri, cennette olutan sonra, sz konusu hatann ilenmesinin ardndan gerekleen tekvin emirdir. Demek ki, yasan inendii ve yasak aaca yaklald srada ne yrrlkte olan bir din ve ne de teri nitelikli bir ykmllk vard. Dolaysyla kulluk grevi ile ilgili bir gnah ve teri nitelikli bir emre kar kma eklinde bir durum gereklemi deildir. Bu durum, "aaca yaklamayn." emrinden nce, meleklere ve blis'e ynelik "dem'e secde edin." emrinin mevlev/teri nitelikli oluu ile bir eliki arzetmiyor. nk bu iki emre muhatap olan ykmller farkl kimselerdirler. Denebilir ki: Madem ki bu yasak t niteliklidir ve teri nitelikli deildir, u hlde yce Allah'n dem ile einin davrann zulm, isyan ve azma olarak nitelendirmesi ne anlam ifade eder? Buna karlk olarak vereceim cevap udur: "Zulm" nitelii ile ilgili olarak, bununla onlarn yce Allah katnda kendilerine zulmetmelerinin kastedildiini vurgulamtk. syan ise, etkilenme veya zorla etkilenmeyi ifade eden bir kavramdr. Nitekim
Bakara Sresi / 35-39 ........................................................................................... 225
"kesertuhu fe'n-kesere" (onu krdm o da krld) ve "kesertuhu feas" (onu krmaya altm, etkilenmedi) denir. Buna gre isyan bir emir veya yasaktan etkilenmemek, isteneni yapmamak demektir. Byle bir durum, Mevl-kul ilikisi erevesindeki ykmllkler iin sz konusu olduu gibi irad/t nitelikli hitaplar iin de geerlidir. Gnmzde, "namaz kl", "oru tut", "hacca git" veya "arap ime" ve "zina etme" gibi emir ve yasaklara kar gelme durumunda Ms-lman topluluun dilinde "isyan" kavramnn kullanlmasna gelince; bu, eriat veya eriat ehli tarafndan bu kelimeye yklenen anlamdr. Dolaysyla szlk ve genel rf asndan kavramn ifade ettii anlamn genelliine bir zarar vermez. Azma olarak tercme ettiimiz "el-gavaye" ise, bir insann yaama amacn koruyamamas ve bu dorultuda bir dzenlilik iinde hayatn srdrme kabiliyetini gsterememesi demektir. Bununsa, emrin irad/t nitelikli mi; yoksa mevlev/teri nitelikli mi olma durumlarna gre farkllk gsterecei kesindir. Bu durumda diyebilirsin ki: u hlde Hz. dem ve einin tvbe etmesine ve "Eer sen bizi balamasan ve bize acmasan elbette hsrana urayanlardan oluruz." demeleri ne anlam ifade eder? Buna cevap olarak derim ki: Daha nce de sylediimiz gibi "tvbe", yaplan iten pimanlk duyup geri dnmektir. Duruma gre, dn de farkl olabilir. Efendisinin emrine bakaldran bir kle, yaptna piman olup tvbe etmekle efendisinin katnda kaybettii eski konumuna, eski yaknlna dnmesi mmkn olduu gibi, doktor tarafndan belli bir meyveyi ve yiyecei yemesi yasaklanm bir hasta iin de ayn durum sz konusudur: Doktorun bu yasa btnyle onun sal ve selmeti ile ilgili t nitelikli bir yasaklamadr. Diyelim ki, hasta doktorun bu uyarsna uymad ve yasa inedi, sonuta lmle burun buruna geldi. Byle bir duruma den adamn yaptna piman olmas, kendisini eski salna kavuturacak bir il vermesi iin yeniden doktora bavurmas son derece normaldir. Doktor da, ilk karakteristik salna kavumas ve hatta ondan daha iyi bir duruma gelmesi iin bir sre zorluk
ekmesi, meakkatlere katlanmas, yorulmas, egzersiz yapmas gerektiini syleyebilir. Balama ve merhamet etmeye gelince, yukardaki dier durumlar iin de sylediimiz gibi, duruma gre bunlarn ynelik olduklar hedef de deiiklik arzedebilir.

Tefsir'ul-Kumm'de mellif kendi babasndan a da rivayet zincirlerine yer vermeksizin mam Sadk'tan (a.s) yle rivayet eder: "mam'a, 'dem'in yerletirildii cennet, dnya bahelerinden bir bahe miydi, yoksa ahiretteki bahelerden biri miydi?' diye soruldu. mam yle buyurdu: Bir dnya bahesiydi, zerine gne ve ay doard. Eer ahiret bahelerinden bir bahe olsayd, sonsuza dek oradan kmazd. Yce Allah onu sz konusu cennete yerletirince, o aa hari dier her eyi ona hell kld. nk dem yle bir yaratla sahipti ki, varln ancak emir, yasak, beslenme, giyinme, barnma ve nikh (cinsel birleme) ile srdrebilirdi. Bir yerden destek almad srece kendisine yararl olan eyi zararl olan eyden ayrt edemezdi." "blis, yanna gelip ona yle dedi: 'Eer siz, yce Allah'n size yasak ettii bu aacn meyvesinden yerseniz, birer melek olursunuz ve sonsuza dek bu cennette kalrsnz. Eer bu meyveden yemezseniz, Allah sizi buradan karacaktr.' Sonra da kendilerine t vermek istediini bildirerek yemin etti. Nitekim yce Allah da bu olay yle haber veriyor: 'Rabbiniz, baka bir sebepten dolay deil, srf melek olursunuz ya da ebed kalclardan olursunuz diye sizi u aatan menetti ve onlara, 'Elbette ben size t verenlerdenim.' diye de yemin etti.' [A'rf, 20-21]" "dem onun szn tuttu ve ei ile birlikte sz konusu aacn mey-vesinden yedi. Sonra da yce Allah'n bize haber verdii gelimeler oldu: 'Ayp yerleri kendilerine grnd.' Yce Allah'n zerlerine giy-dirdii cennet giysileri ald. Ayp yerlerini cennet yapraklaryla rtmeye altlar. Bunun zerine, 'Rableri onlara yle seslendi: Ben sizi bu aatan menetmemi miydim ve ben size eytan sizin apak dmannzdr, dememi miydim?' Yce Allah'n bize aktardna gre onlar da yle demilerdi:
Bakara Sresi / 35-39 ........................................................................................... 227
'Rabbimiz, biz kendimize zulmettik, eer bizi balamaz ve bize acmazsan, muhakkak ziyana urayanlardan oluruz.' Bunun zerine yce Allah onlara yle dedi: 'Birbirinize d-man olarak inin, sizin yeryznde bir sreye kadar kalp geinmeniz lazmdr.' Yani kyamete kadar... dem Safa tepesinin zerine indi. Bu tepenin 'Saf' olarak adlandrlmas, dem Safiyyullah'n oraya indirilmi olmasndan dolaydr." "Havva da Merve tepesine indi. Bu tepenin 'Merve' adn almas, kadnn (el-mer'e) oraya indirilmi olmasndan dolaydr. Hz. dem krk gece secdeye kapanp cennetten ayrlm olmann hznyle alayarak sabahlad. Cebrail yanna inerek ona yle dedi: 'Allah seni kendi elleriyle yaratmad m? Senin iine kendi ruhundan fleyip btn melekleri sana secde ettirmedi mi?' dem, 'Evet.' dedi. 'u aatan yeme dedii hlde, emrini inemedin mi?' dem, 'blis bana Allah adna yalan yemin iti.' dedi." Ben derim ki: Hz. dem'in yerletirildii cennetin, dnya bahelerinden biri olduu eklinde birok aklama Ehlibeyt mamlarndan rivayet edilmitir. Bunlarn bir ksm, brahim b. Haim kanalyla aktarlm ve bu rivayetle uyum oluturmutur.1 Aslnda Hz. demin yerletirildii cennetin; dnya bahelerinden biri olduu eklindeki ifadeden maksat, onun sonsuzluk cennetlerine karlk, bir ara dnem (berzah) bahesi oluudur. Rivayetin baz blmlerinde de buna ynelik iaretler vardr. "dem Safa tepesine indi." ve "Havva Merve tepesine indi..." Yine "Bir sreden maksat, kyamet gndr." eklindeki ifade de buna ynelik bir iaret iermektedir. O sreden maksat, kyamet gn olduuna gre de; lmden sonraki berzah bekleyii, yeryznde gerekleen bir bekleyitir. Nitekim Kur'n Kerim'de lmden sonraki dirilii konu edinen ayetler de berzah bekleyiinin yeryznde gerekletiini ifade etmektedirler. Yce Allah bu hususla ilgili olarak yle buyuruyor: "Ve Allah dedi: 'Yeryznde yllar saysnca ne kadar kaldnz?' 'Bir gn yahut gnn bir ksm kadar kaldk; sayabilenlere sor.' dediler. Buyurdu ki: Sadece az bir zaman kaldnz, keke bilseydiniz." (M'minn, 112-114) "Kyamet koptuu gn, sulular yery1- [Bihar'ul-Envar, c.11, s.143, h: 12]
znde bir saatten fazla kalmadklarna yemin ederler. Zaten onlar, byle evriliyorlard. Kendilerine bilgi ve iman verilenler dediler ki: "Andolsun siz, Allah'n kitabnca, ta yeniden dirilme gnne kadar kaldnz. te bu da dirilme gndr. Fakat siz bilmiyordunuz." (Rm, 55-56) Ayrca, Ehlibeyt mamlarndan aktarlan baz rivayetler de, Hz. dem'in yerletirildii cennetin gkte olduunu ve dem ile einin gkten indiklerini ifade ediyorlar. Bu arada, rivayetlerin diliyle tank olanlar, sz konusu cennetin gkte olmas ve Hz. dem ile einin gk-ten indirilmi olmas ile, bu ikisinin yeryznde yaratlm olmalar ve orada yaam olmalar arasnda bir eliki doacandan korkmazlar. Ayn ey, cennetin gkte oluu ile, kabir sorgulamasnn yeryznde olmas, ayrca kabrin ya cennet bahelerinden bir bahe ya da cehennem ukurlarndan bir ukur olmas iin de geerlidir. naallah "gk" kavram zerinde durduumuz zaman bu ve benzeri problemlerin ortadan kalkacan umuyorum. blis'in Hz. dem ile einin yanna nasl geldii, hangi yollara bavurduu hususuna gelince; sahih ve itibar edilen rivayetlerde buna ilikin bir aklamaya yer verilmemitir. Bize ulaan baz haberlerde ylan ve tavus kuunun blis'e dem ve eini yoldan karma hususunda yardmc olduklar belirtilmekle beraber, bunlara itibar etmemek gerekir. Bunlarn uydurulmu olduuna inandmz iin, anlatma gereini duymadk. Bu kssa aslnda Tevrat'tan alnmtr. Onun iin kssay olduu gibi oradan aktaryoruz. Tekvin Kitabnn 2. Babnda yle denir: "Ve Rab Allah yerin toprandan dem'i yapt, ve onun burnuna hayat nefesini fledi; ve dem yaayan can oldu. Ve Rab Allah arka doru dem'de bir bahe dikti; ve yapt dem'i oraya koydu. Ve Rab Allah grn gzel ve yenilmesi iyi olan her aac ve bahenin ortasnda hayat aacn, ve iyilik ve ktl bilme aacn yerden bitirdi. Ve baheyi sulamak iin Aden'den bir rmak kard, ve oradan blnd, ve drt kol oldu. Birinin ad Nil'dir; kendisinde altn olan btn Havila diyarn kuatr, ve bu diyarn altn iyidir; orada ak gnnk ve akik ta vardr. Ve ikinci rman ad Ceyhun'dur. Btn Habe diyarn kuatan odur. Ve nc rman ad Dicle'dir. Musul'un
Bakara Sresi / 35-39 ........................................................................................... 229
dousunda akar. Ve drdnc rmak Frat'tr. Ve Rab Allah dem'i ald baksn ve onu korusun diye Aden bahesine koydu. Ve Rab Allah dem'e emredip dedi: Bahenin her aacndan istediin gibi ye; Fakat iyilik ve ktl bilme aacndan yemeyeceksin; nk ondan yediin gnde mutlaka lrsn." "Ve Rab Allah dedi: dem'in yalnz olmas iyi deildir; kendisine uygun bir yardmc yapacam. Ve Rab Allah her kr hayvann, ve gklerin her kuunu topraktan yapt; ve onlara ne ad koyacan grmek iin dem'e getirdi; ve dem her birinin adn ne koydu ise canl mahlukun ad o oldu. Ve dem btn srlara ve gklerin kularna, ve her kr hayvanna ad koydu; fakat dem iin kendisine uygun yardmc bulunmad. Ve Rab Allah dem'in zerine derin uyku getirdi; ve o uyudu; ve onun kaburga kemiklerinden birini ald, ve yerini etle kapad; ve Rab Allah dem'den ald kaburga kemiinden bir kadn yapt, ve onu dem'e getirdi. Ve dem dedi: imdi bu benim kemiklerimden kemik ve etimden ettir; buna Nisa denilecek, nk o insandan alnd. Bunun iin insan anasn ve babasn brakacak, ve karsna yapacaktr, ve bir beden olacaklardr. Ve dem ve kars, ikisi de plaktlar, ve utanlar yoktu." 3. Bab: "Ve Rab Allah'n yapt btn kr hayvanlarnn en hilekr olan yland. Ve kadna dedi: Gerek, Allah: Bahenin hibir aacndan yemeyeceksiniz, dedi mi? Ve kadn ylana dedi: Bahenin aalarnn meyvesinden yiyebiliriz; fakat bahenin ortasnda olan aa hakknda Allah: Ondan yemeyin, ve ona dokunmayn ki, lmeyesiniz, dedi. Ve ylan kadna dedi: Katiyen lmezsiniz; nk Allah bilir ki, ondan yediiniz gn, o vakit gzleriniz alacak, ve iyiyi ve kty bilerek Allah gibi olacaksnz. Ve kadn grd ki, aa yemek iin iyi; ve gzlere ho ve anlayl klmak iin arzu olunur bir aat; ve onun meyvesinden ald ve yedi; ve kendisiyle beraber kocasna da verdi, o da yedi. kisinin de gzleri ald, ve kendilerinin plak olduklarn bildiler; ve incir yapraklar dikip kendilerine nlkler yaptlar." "Ve gnn serinliinde bahede gezmekte olan Rab Allah'n sesini iittiler; ve dem'le kars Rab Allah'n yznden bahenin aalar arasna gizlendiler. Ve Rab Allah dem'e seslenip ona dedi: Neredesin? Ve o dedi: Senin sesini bahede iittim ve kork-
tum, nk ben plaktm, ve gizlendim. Ve dedi: plak olduunu sana kim bildirdi. Ondan yeme, diye sana emrettiim aatan m yedin? Ve dem dedi: Yanma verdiin kadn o aatan bana verdi, ve yedim." "Ve Allah kadna dedi: Bu yaptn nedir? Ve kadn dedi: Ylan beni aldatt, ve yedim. Ve Allah ylana dedi: Bunu bilerek yaptn iin btn srlardan ve btn kr hayvanlarndan daha lnetlisin; karnn zerinde yryeceksin, ve mrnn btn gnlerinde toprak yiyeceksin; ve seninle kadn arasna, ve senin zrriyetinle onun zrriyeti arasna dmanlk koyacam; o senin bana saldracak, ve sen onun topuuna saldracaksn. Kadna dedi: Zahmetini ve gebeliini ziyadesiyle oaltacam; ar ile evlt douracaksn; ve arzun kocana olacak, o da sana hkim olacaktr. Ve dem'e dedi: Karnn szn dinlediin ve: Ondan yemeyeceksin, diye sana emrettiim aatan yediin iin, toprak senin yznden lnetli oldu; mrnn btn gnlerinde zahmetle ondan yiyeceksin; ve sana diken ve al bitirecek; ve kr otunu yiyeceksin, topraa dnnceye kadar, alnnn teriyle ekmek yiyeceksin; nk ondan alndn; nk topraksn, ve topraa dneceksin. Ve dem karsnn adn Havva (hayat olan) koydu; nk btn yaayanlarn anas oldu. Ve Rab Allah dem iin ve kars iin deriden kaftan yapt, ve onlara giydirdi." "Ve Rab Allah dedi: te, dem iyiyi ve kty bilmekte bizden biri gibi oldu; ve imdi elini uzatmasn ve hayat aacndan almasn, ve yemesin ve ebediyen yaamasn diye, bylece Rab Allah onu Aden bahesinden, kendisinin iinden alnd topra ilemek iin kard. Ve dem'i kovdu; ve hayat aacnn yolunu korumak iin, dem bahesinin arkna Kerubileri, ve her tarafa dnen klcn alevini koydu." (Tevrat'tan alnan blm burada sona erdi.) Kssay iki kanaldan, yani Kur'n ve Tevrat kanallarndan szp incelediin zaman, ardndan i ve Snn kanallardan gelen rivayetleri gz nnde bulundurup zerinde dndn zaman, gerei kavrayabilirsin. Ne var ki, biz, kitabn amacn at iin bu hususta ayrntl bir inceleme yapmaktan kandk. Gelelim eytann cennete girmesi olayna: Burada iki soruyla karlayoruz:
Bakara Sresi / 35-39 ........................................................................................... 231
1- Bilindii gibi cennet, Allah'a yaknln, arnmln ve temizliin semboldr. Nitekim yce Allah cennet iin yle buyuruyor: "inde ne samalama var, ne de gnaha sokma." (Tr, 23) 2- Cennet gktedir ve eytan dem'e secde etmekten kannca yce Allah ona yle hitap etmitir: "k oradan, nk sen kovuldun." (Hicr, 34) "Oradan in, orada byklk taslamak senin haddin deildir." (A'rf, 13) Birinci soruya verilebilecek cevap udur: Kur'n- Kerim'in iaret ettii samalama ve gnaha sokma durumlarnn mmkn olmad cennet, mminlerin ahirette girecekleri sonsuzluk cenneti ile, lmden sonra ve sorumluluk dnyasndan gn ardndan girdikleri berzah cennetidir. Fakat insann yeryzne yerletirilip, sorumluluk altna sokulmasndan, emir ve yasaklara muhatap klnmasndan nce Hz. dem'in yerletirildii cennetle ilgili olarak Kur'n- Kerim bu tr bir nitelendirmede bulunmamtr. Aslnda bu cennette durum bunun tersini gstermektedir. Nitekim Hz. dem de burada sz konusu hatay ilemitir. Kald ki, samalama ve gnaha sokma kavramlar nispdirler ve ancak insann dnyaya gelip emir ve yasaklara muhatap olmasndan ve sorumluluk altna girmesinden sonra gerekleebilirler. kinci soruya ise birka ekilde cevap vermek mmkndr: Birincisi: Her eyden nce "k oradan" ifadesi ile "in oradan" ifadesindeki zamirin "gk"e dnk olduu hususu kesin deildir. nk bu ifadelerden nce gkten sz edilmedii gibi, konunun da "gk"le bir ilgisi yoktur. u hlde, baz mlhazalara gre meleklerin arasndan k ve iniin kastedildii sylenebilir. Belki de, saygnlk makamndan k ve initir kastedilen. kincisi: Sz konusu ini ve k emriyle, kinaye yntemi ile, orada meleklerin arasnda srekli kalmann yasakl anlatlmak istenmi olabilir. Buna gre, ara sra oraya, meleklerin bulunduu yere k-mak sz konusu yasan kapsamna girmez. Nitekim eytanlarn kulak hrszl yapmaktan alkonduklarn ifade eden ayetlerde de buna ynelik iaretler vardr, daha dorusu bu ayetler bizim bu yaklammz pekitirir niteliktedir. Baz rivayetlerde de, Hz. sa'dan nce eytanlarn yedinci ge kadar ktklar, sa (a.s) doduktan sonra drdnc ge ve daha
yukarsna kmalar yasakland, daha sonra Hz. Muhammed (s.a.a) dn-yaya gelince, tm gklere klar, yakalandklar yerden frlatlp atldklar anlatlmaktadr. ncs: Kur'n- Kerim'de blis'in cennete girdiine deinilmiyor. Onun iin meseleyi fazla kurcalamann bir anlam yoktur. Bu olay sadece baz rivayetlerde konu ediliyor ki, bunlar, tevatr haddine ulamayan birtakm "ahbr- hd"dr. Ayrca ravinin, hadisi anlam olarak rivayet etme ihtimali de vardr. blis'in cennete girdiine ynelik en belirgin iareti ieren ifade yce Allah'n bize aktard eytann u szdr: "Dedi ki: Rabbiniz baka bir sebepten dolay deil, srf melek olursunuz ya da ebedi kalclardan olursunuz diye sizi u aatan menetti." Burada "u" zamiri kullanlm ki, bu zamir nesneye yakn olan bir kiinin kullanaca trdendir. Ne var ki, eer bu zamir, meknsal bir yaknl ifade ediyor olsayd, o zaman, "Sakn u aaca yaklamayn, yoksa zalimlerden olursunuz." ifadesine baklarak ayn durumun yce Allah iin de geerli olduunu sylemek gerekirdi. el-Uyn adl eserde Abdusselm el-Herev'nin yle dedii rivayet edilir: "mam Rza'ya (a.s) dedim ki: 'Ey Resulullah'n olu Hz. dem ve ei Havva hangi aacn meyvesini yediler? nk insanlar bu hususta farkl grler ileri sryorlar. Bir ksm onun buday aac olduunu sylerken, dier bir ksm da onun kskanlk aac olduunu sylyorlar.' mam, 'Hepsi dorudur.' dedi. Bunun zerine, 'Birbirlerinden farkl grler, ayn anda nasl doru olabilirler?' diye sordum, yle dedi: Ey Salt'n olu, cennetteki bir aa, birka trden meyve verebilir. Buday aac zm de verebilir. Onlar dnya aalarna benzemezler." "Yce Allah melekleri dem'e secde ettirip, onu cennete yerletirince, Hz. dem kendi kendine, 'Acaba Allah benden daha hayrl bir insan yaratm mdr?' dedi. Yce Allah onun iinden geenleri bildi ve 'Ey dem, ban yukar kaldr ve Ar'n ayaklarna bak.' diye seslendi. dem Ar'n ayaklarna baknca, orada 'Allah'tan bka ilh yok-tur; Muhammed O'nun elisidir; Ali b. Ebu Talib mminlerin emiri-dir; Fatma onun ei dnya kadnlarnn efendisidir; Hasan ve Hseyin cennet genlerinin efendileridir.' diye yazl olduunu grd. Bunu gren dem, 'Ya Rabbi, kim bunlar?' diye
Bakara Sresi / 35-39 ........................................................................................... 233
sordu. Yce Allah, 'Ay dem, bunlar senin zrriyetindir. Ama senden de ve btn yarattm varlklardan da daha hayrldrlar. Onlar olmasayd, ne seni, ne cenneti, ne atei, ne g ve ne de yeryzn yaratrdm. Sakn onlara kskanarak bakma. Yoksa seni yakn evremden uzaklatrrm.' dedi. Fakat Hz. dem onlara kskanarak bakt, onlarn yerinde olmay istedi. Bunun zerine eytan ona musallat oldu, nihayet kendisine yasaklanan aacn meyvesini yedi. Ayn ekilde eytan Havva'ya da musallat oldu. O da Fatma'ya kskanarak bakt. Nihayet o da dem gibi yasak meyveyi yedi. Bunun zerine yce Allah onlar cennetinden kard, onlar yakn evresinden uzaklatrp yeryzne indirdi." [c.1, s.239, h:
1]
Ben derim ki: Aa yukar ayn anlam vurgulayan baka rivayetler de vardr. Bir ksm konuyu daha geni erevede ele alm, bir ksm daha ksa tutmu, bir ksm da daha zet ve daha genel ifadelerle meseleyi aktarmtr. Grdn gibi bu rivayette mam (a.s), sz konusu aacn buday ve kskanlk aac olduunu ve dem ile einin buday aacnn meyvesinden yiyip kskanlk illetine yakalandklarn, bunun sonucunda da Hz. Muhammed ve soyunun (hepsine selm olsun) yerinde olmay temenni ettiklerini dile getiriyor. Birinci anlama gre, yasak aa cennet ehlinin ilgisini ve itahn ekmeyecek kadar nemsiz ve cazibesizdi. kinci anlama gre ise, bu aa dem ve einin ulaamayacaklar kadar nemli ve eriilmezdi. Nitekim bir rivayette de bu aacn, Hz. Muhammed ve soyunun bilgisi olduu bildirilmitir. Ksacas, bunlar iki farkl anlam ifade etmektedirler. Ancak sen, misakla ilgili olarak geen konuya bir gz attn zaman, anlamn bir olduunu grrsn. Buna gre Hz. dem, Allah'tan bakasna ynelmeme anlamn kapsayan ve Allah'a yaknl sembolize eden cennetten yararlanma ile, dnyaya balanma zorluk ve meakkatini beraberinde getiren yasak aatan yemeyi birlikte yrtmek istemiti. Ama bu iki olguyu birlikte yrtmek ona mmkn olmam, nihayet yeryzne indirilmiti. Dolaysyla Hz. Muhammed'in (s.a.a) sahip olduu, bu iki olguyu bir arada yrtme makamna eriememiti. Ama daha sonra yce Allah onu seerek ve tvbe etmesini salayarak onu dnyadan soyutlamt ve
ona doru yolu gstermiti. Unuttuu misak da bunun ardndan ona hatrlatmt. Bylece meseleyi dnp anla. mam'n, "Onlara kskanlk gzyle bakt, yerlerinde olmay istedi." eklindeki szne gelince; burada sz konusu kskanln, onlarn yerinde olmay istemek eklinde gerekletiini, yoksa, aalk bir huy olan hasedin sz konusu olmad, bu ekilde aklanmaktadr. Yukardaki aklama sayesinde Kemal'ud-Dn adl eserde Sumli-nin mam Muhammed Bkr'dan (a.s) aktard rivayet ile Tefsir'ul-Ayy'de aktard rivayet arasnda ilk etapta varm gibi grnen eliki de bertaraf edilmi oluyor. Birinci rivayette1 mam Bkr (a.s) yle buyuruyor: "Yce Allah dem'den, bu aaca yaklama diye sz ald. Allah'n ngrd vakit gelince, dem yememesine ilikin sz unutarak yasak aacn meyvesini yedi. Nitekim yce Allah yle buyuruyor: Andolsun Biz, nceden dem'den sz almtk; fakat unuttu. Biz onda bir kararllk grmedik."
[Th, 115]
kinci rivayette ise2, yle geer: mam Bkr (a.s) veya mam Sadk'tan (a.s) birine, "Allah dem'i 'unuttu' diye nasl sorumlu tutuyor?" diye soruldu. yle cevap verdi: "dem unutmad. Hem nasl unutabilir ki? Oysa eytan ona yle diyordu: Rabbiniz, baka bir sebepten dolay deil, srf melek olursunuz ya da ebedi kalclardan olursunuz diye sizi u aatan menetti." Geen aklamalara dikkat edilirse, bu iki rivayetin arasda eliki olmad son derece aktr. eyh Saduk'un el-Emal adl eserinde, Ebu's-Salt el-Herev'nin yle dedii rivayet edilir: "Halife Me'mun mam Ali Rza (a.s) ile tar-tmak zere slm bilginlerini ve Yahudilik, Hristiyanlk, Mecusilik ve Sabilik gibi dier dinlere mensup bilginleri toplad zaman, hi kimse ona kar bir kant ileri srememiti. O, bir kayann katl gibi grkemiyle duruyordu. Bu arada Ali b. Muhammed b. Cehm ayaa kalkt ve yle dedi: 'Ey Resulullah'n olu, peygamberlerin masum olduklarn kabul ediyor musun?' mam,
1- [Kemal'ud-Dn, c.1, s.213, h: 2] 2- [Tefsir'ul-Ayy, c.2, s.9, h: 9]
Bakara Sresi / 35-39 ........................................................................................... 235
'Evet.' dedi. 'Peki, 'dem Rabbine kar geldi ve yolunu ard.' ayetini nasl yorumluyorsun?' dedi." "Bunun zerine efendimiz Rza (a.s) yle dedi: Yava ol, ey Ali; Allah'tan kork ve Allah'n peygamberlerine kt nitelikler yaktrma. Allah'n kitabn kiisel grn esas alarak yorumlamaya kalkma. nk yce Allah yle buyuruyor: 'Onun yorumunu ancak Allah ve ilimde derinleenler bilir.' Yce Allah'n, 'dem Rabbine kar geldi ve yolunu ard.' szne gelince, Allah dem'i yeryzndeki hcceti ve memleketlere hkmeden halifesi olsun diye yaratt. Allah dem'i cennet iin yaratmad. dem'in iledii gnah da cennette gereklemiti, dnyada deil ve bu, yce Allah'n dem ve soyunun yaam sreleri iin ngrd plnn gereklemesine ynelik bir ilk admd. dem yeryzne indirildikten sonra yce Allah onu hcceti ve halifesi yapt. Sonra da ona masumluk niteliini verdi: 'Allah dem'i, Nuh'u, brahim ailesini ve mrn ailesini lemler iinde sekin kld.'1..." [Oturum: 20,
s.28, h: 32]
Ben derim ki: "Gnah cennette ilenmiti..." ifadesi, daha nce de deindiimiz gibi, mevlev ve teri nitelikli dinsel ykmlln henz cennette yrrle konulmadna ynelik bir iaret iermektedir. Dinsel ykmlln yurdu dnya hayatdr ki, bu hayat, cennetten initen sonra Hz. dem (a.s) iin ngrlmtr. u hlde, sz ko-nusu gnah, irad ve t nitelikli bir emre kar ilenmiti, mevle-v/teri nitelikli bir emre kar deil. Dolaysyla bazlarnn yapt gibi, rivayeti kr krne yorumlamann bir anlam yoktur. el-Uyn adl eserde Ali b. Muhammed b. Cehm'in yle dedii rivayet edilir: "Bir gn Halife Me'mun'un yanna gittim, mam Rza da orada bulunuyordu. Me'mun dedi ki: 'Ey Resulullah'n evld, sen pey-gamberlerin masum olduunu demiyor musun?' 'Evet.' dedi. 'u hlde, 'dem Rabbinin emrine kar kt ve yolunu ard.' ayetini nasl yorumluyorsun?' diye sordu. Bunun zerine mam Ali Rza yle dedi: Allah dem'e dedi ki: 'Sen ve ein cennette kaln. Ondan dilediiniz yerde bol bol yeyin. Ama sakn u aaca yaklamayn. (Onlara buday aacn gsterdi.) Yoksa za1- [l-i mrn, 33]
limlerden olursunuz.' Allah onlara, 'u aatan yemeyin.' demedi. O aacn trnden olan dier aalarla ilgili olarak da byle bir ey sylemedi. Onlar da sz konusu aaca yak-lamadlar ve meyvesinden yemediler. Baka aalarn meyvesinden yediler. Nihayet eytan onlara vesvese verip dedi ki: 'Allah sizi bu aatan menetmedi. Tersine sizi bakasna yaklamaktan menetti. Sizi bundan menetmesi de, meyvelerini yiyip de melek veya sonsuza dek kalclardan olmamanz iindir." "Ayrca kendilerine t vermek istediini yemin ederek belirtti. dem ve Havva o gne kadar Allah adna yalan yemin ien birine rastlamamlard. Bylece onlar kandrd ve Allah adna iilen yemine gvenmelerini salayarak yasak aacn meyvesini onlara yedirdi. Hz. dem bu suu peygamberlik misyonunu stlenmeden nce ilemiti. Yani atee atlmay gerektiren bir byk gnah sz konusu deildi. Hz. dem'in (a.s) iledii su, peygamberlik misyonunu stlenmeden nce bir peygamberin ileyebilecei trden balanm kk bir hatayd. Allah onu seip peygamberlikle grevlendirince, masumluk niteliine sahip oldu; artk ne byk ve ne de kk gnah iledi. Yce Allah yle buyuruyor: 'dem Rabbinin emrine kar kt ve yolunu ard. Sonra Rabbi onu seti, tvbesini kabul etti ve ona doru yolu gsterdi.' Yine buyuruyor ki: 'Allah dem'i, Nuh'u, brahim ailesini ve mran ailesini lemler iinde sekin kld.'..." [c.1, s.155, h: 1, bab:15] Ben derim ki: eyh Saduk (r.a) bu hadisi naklettikten sonra, "Bu hadisin Ali b. Muhammed b. Cehm kanalyla gelmi olmas son derece ilgintir. nk bu adam Ehlibeyt'i sevmez, onlara dmanlk beslerdi." demitir. eyh Saduk'un ilgisini eken husus, rivayetin, peygamberlerin masumluuna ilikin ifadeler iermesidir. Ancak rivayetin ierii zerinde daha derin dnseydi, kendisine hi de ilgin gel-mezdi. nk bu rivayette dem'le ilgili olarak Ehlibeyt mezhebinin yaklamyla uyumayan hususlar vardr. Ehlibeyt kaynakl ok sayda rivayetlere dayanan gre gre, peygamberler, peygamberlikle grevlendirilmelerinden nce de, sonra da masumdurlar. Ayrca, mamn Me'mun'un sorusuna cevap olarak sarf ettii ileri srlen szlerde yce Allah'n, "Rabbiniz baka bir sebepten
Bakara Sresi / 35-39 ........................................................................................... 237
dolay sizi bu aatan menetmedi, belki..." eklindeki sz "Allah sizi bu aatan menetmedi. Tersine bakasna yaklamaktan menetti. Bakasna yaklamaktan menetmesi de, meyvelerini yiyip de melek ya da sonsuza dek kalclardan olmamanz iindir..." eklinde yorumlanmtr. Oysa yce Allah'n, blis'in dilinden aktard "Rabbiniz baka bir sebepten dolay deil, belki melek veya sonsuza dek kalclardan olmayasnz diye sizi bu aatan menetti." sz ile, "Dedi ki: Ey dem, sana sonsuzluk ve tkenmeyen hkmranlk aacn gstereyim mi?" ifadesi gsteriyor ki, eytan onlar sonsuzlukla ve yasak dolaysyla grnmeyen hkmranlk umuduyla kandrp bizzat yasaklanan aacn meyvesinden yemeye tevik etmiti. Kald ki, ad geen adam, yani Ali. b. Muhammed b. Cehm yukarda sunduumuz rivayette sorusunun tam ve doru cevabn almt. u hlde, baz hususlarla ilgili olarak baz yorumlarda bulunmak mm-knse de, sz konusu rivayet tamamyla sorunsuz deildir. eyh Saduk, mam Bkr'dan (a.s), o da atalarndan, onlar da Hz. Ali'den ve o da Resulullah'tan (s.a.a) yle rivayet eder: "dem ile Havva'nn cennete girmeleri ve oradan kmalar, bir dnya gnnn yedi saati kadar srd. Allah onlar ayn gn yeryzne indirdi." [el-Hisal, s.396, h: 103] Tefsir'ul-Ayy'de Abdullah b. Sinan'n yle dedii rivayet edilir: Benim de hazr bulunduum bir srada mam Sadk'a (a.s) yle bir soru yneltildi: "Hz. dem ve einin cennete girileri ile bir hata ileyip oradan klar arasnda ne kadar bir sre geti?" mam u cevab verdi: "Yce Allah cuma gn, gnein batya meyletmesinden sonra dem'in burnuna kendi ruhundan bir nefha fledi. Sonra eini en alt kaburgasndan yaratt. Ardndan tm melekleri ona secde ettirdi ve ay-n gn iinde onu cennete yerletirdi. Allah'a andolsun ki, cennete yer-letiriliinin zerinden alt saat gememiti ki, Allah'n emrine kar geldi. Bunun zerine yce Allah, gnein batndan sonra onlar oradan kard, sabaha kadar cennetin kapsnn eiinde beklediler. Bu srada ayp yerleri kendilerine grnd. 'Bunun zerine Rableri onlara yle seslendi: Ben sizi bu aaca yaklamaktan menetmemi miy-
dim?' dem ok utand ve boyun bkerek yle dedi: 'Rabbimiz, biz kendimize zulmettik. Suumuzu itiraf ettik. u hlde bizi bala.' Allah onlara yle dedi: Gklerimden yeryzne inin, nk bir gnahkr ne cennetimde ve ne de gklerimde bana komuluk edemez." [c.2, s.10, h: 11] Ben derim ki: Bu rivayetin ierii, cennetten kn mahiyeti ile ilgili olarak bize k tutabilir. Buna gre, nce cennetten, kapsnn eiine kmlar, oradan da yere inmiler. Bu hususu, tekvin bir emir olup kar gelmesi mmkn olmamakla birlikte ini emrinin ayetlerde iki kez tekrarlanmasndan ve yce Allah'n, "Dedi ki: Ey dem, sen ve ein cennette durun... ve sakn u aaca yaklamayn." sz ile, "Rab-leri onlara yle seslendi: Ben sizi o aatan menetmemi miydim?" sz arasndaki ifade tarz farkllndan da anlamak mmkndr. nk birincisinde yakn gsteren "dedi" kelimesi ile "u" zamiri kullanlmken, ikinci ayette uza gsteren "seslendi" fiili ile "o" zamiri kullanlmtr. Ne var ki, rivayette Tevrat'ta olduu gibi Havva'nn dem'in en alt kaburgasndan yaratld belirtiliyor. Oysa ileride dem'in yaratl konusunda deineceimiz gibi, Ehlibeyt mamlarndan gelen rivayetler bu iddiay yalanlar niteliktedirler. Bununla birlikte rivayeti, Havva'nn, dem'in kaburgalarnn yaratlndan sonra arta kalan balktan yaratld eklinde yorumlamak da mmkndr. Cennetteki kal srelerinin alt veya yedi saat oluuna gelince; bu, basit bir meseledir, nk rivayetlerde yaklak bir rakam kullanlmtr. el-Kfi'de mam Bkr (a.s) veya mam Sadk'tan (a.s) birinin, "dem, Rabbinden birtakm kelimeler ald." ayeti ile ilgili olarak yle dedii rivayet edilir: "dem'in ald kelimeler unlard: Senden baka ilh yoktur. Allah'm, seni verek tenzih ederim. Bir ktlk iledim, kendime zulmettim. Beni bala, nk sen, balayanlarn en hayrlssn. Senden baka ilh yoktur. Allah'm, seni verek tenzih ederim. Bir ktlk iledim, kendime zulmettim. Bana ac, nk sen, balayanlarn en hayrlssn. Senden baka ilh yoktur. Allah'm seni verek tenzih ederim. Bir ktlk iledim, kendime zulmettim. Bana ac, nk sen merhamet edenlerin en hayrlssn. Senden baka ilh yoktur. Seni verek tenzih
Bakara Sresi / 35-39 ........................................................................................... 239
ederim. Bir ktlk iledim, kendime zulmettim. Beni bala ve tvbemi kabul et. nk sen tvbeleri ok kabul edensin, ok merhamet edensin." [c.8, s.253, h: 472] Ben derim ki: Bu anlam ieren metinleri eyh Saduk, Ayy, Kumm1 ve dierleri de rivayet etmilerdir. Ayrca Ehlisnnet mezhebinin dayand kanallardan da buna yakn anlamlar ieren hdisler rivayet edilmitir. Belki de bu sonular, kssay anlatan ayetlerin ifadelerinden edinmilerdir. Yine el-Kfi'de Kuleyn yle der: "Bir dier rivayette de, 'dem Rabbinden baz kelimeler ald.' ayetiyle ilgili olarak yle buyurulu-yor: dem; Muhammed, Ali, Fatma, Hasan ve Hseyin hakk iin Allah'tan balanma diledi." [c.8, s.253] Ben derim ki: eyh Saduk, Ayy, Kumm ve dierleri de buna yakn hdisler rivayet etmilerdir. Buna yakn rivayetler Ehlisnnet kanallarnca da aktarlmtr. rnein ed-Drr'l-Mensr tefsirinde, Peygamber efendimizin (s.a.a) yle dedii rivayet edilir: "dem iledii gnah ileyince, ban ge kaldrp yle dedi: 'Muhammed'in hakk iin beni balaman diliyorum.' Bunun zerine Allah ona, 'Mu-hammed de kimdir?' diye vahyetti. dem, 'Senin ann ycedir. Beni yarattn zaman, bam kaldrp Ar'na baktm, orada 'La ilhe illallah, Muhammed'ur-resulullah' yazl olduunu grdm. O zaman anladm ki, senin katnda, adn kendi adnn yanna yazdn zattan daha kadri yce biri olamaz.' dedi. Bunun zerine Allah ona yle vahyetti: Ey dem, o, senin soyundan gelen son peygamberdir, eer o olmasayd, seni yaratmazdm." Ben derim ki: Bu anlam, ilk bakta ayetlerin zahiri ile uyumuyor gibi grnse de, derine nfuz edici bir bak as ve titiz bir inceleme ile, ayetlerle bir yaknl, bir ilgisi olduu grlebilir. nk "dem... ald." ifadesinin orijinalinde geen "telakka" kelimesi, karlayarak kucaklayarak almak anlamn iermektedir. Burada dem'in bu kelimeleri Rabbinden ald belirtiliyor, yine burada "tvbe" olayndan nce bir bilginin varlndan sz ediliyor. nk Hz. dem, daha nce Rabbinden tm isimleri ren1- [Meani'l-Ahbar, s.108, h: 1; Tefsir'ul-Ayy, c.1, s.41, h: 25; Tefsir'ulKumm, c.1, s.44]
miti. Yce Allah meleklere yle demiti: "Ben yeryznde bir halife yaratacam. Melekler, 'Orada bozgunculuk yapacak, kan dkecek birisini mi yaratacaksn? Oysa biz seni verek tesbih ediyor ve seni noksan sfatlardan tenzih ediyoruz.' dediler. Allah, 'Ben sizin bilmediklerinizi bilirim.' dedi. Ve dem'e isimlerin tmn retti." Bu bilgi kanlmaz olarak btn zulm ve gnahlarn giderilmesini, tm hastalklarn tedavi edilmesini gerektiriyordu. Aksi takdirde, meleklere cevap verilmemi ve gerekeleri geersiz klnmam olacakt. nk yce Allah, onlarn "bozgunculuk yapacak, kan dkecek" eklindeki szlerine herhangi bir cevap vermiyor, sadece dem'e tm isimleri rettiini belirtiyor. u hlde, her trl bozgunculuun slah bu isimlerin kapsamndadr. Bu isimlerin hakikatinin ne olduunu daha nce rendin. Bunlar, gklerin ve yerin bilinmezlikleri arasnda yer alan gayb varlklardr. Yce Allah bunlar aracl ile kullarna ynelik ltuflarn aktarr. Bu isimlerin bereketi olmadan mkemmellemek isteyen hi kimsenin tekml gerekleemez. Bize ulaan baz rivayetlerde1 belirtildiine gre yce Allah ona isimleri retince, o, Ehlibeyt'in hayallerini ve nurlarn grmt. Yine baz rivayetlere gre, yce Allah, onlardan misak almak zere sulbndeki soyunu kard zaman, Ehlibeyt'i grmt. Baz rivayetlere gre de Hz. dem cennetteyken Ehlibeyt'i grmt. Yce Allah, "dem Rabbinden baz kelimeler ald." derken, kelimeleri belirsiz klarak, meseleye bir mphemlik getirmitir. Ama Kur'n- Kerim'de "kelime" kavram aka d dnyada gereklii olan bir varl, bir objeyi ifade etmek iin kullanlmtr: "Ad Meryemolu sa Mesih olan bir kelimeyle..." (l-i
mrn, 45)
Baz tefsir bilginlerine gre de, Hz. dem'in Allah'tan ald kelimeler, yce Allah'n A'rf suresinde dile getirdii u szlerdir: "Dediler ki: Rabbimiz, biz kendimize zulmettik, eer bizi balamaz ve bize acmazsan, muhakkak ziyana urayanlardan oluruz."
1- [Bihar'ul-Envar, c.11, s.175, h: 20]
Bakara Sresi / 35-39 ........................................................................................... 241
Biz bu gre katlamayacaz. nk, Bakara suresinde ele aldmz ayetlerden de anlald gibi dem ve einin tvbe etmeleri, yeryzne inilerinden sonra gereklemiti. Yce Allah yle buyuruyor: "Dedik ki: Birbirinize dman olarak inin." Ardndan yle buyuruyor: "dem Rabbinden baz kelimeler ald, bunun zerine Allah onun tvbesini kabul etti." Bu kelimeleri ise, A'rf suresinde de vurguland gibi dem ve ei yeryzne inmeden nce cennette sylemilerdi. Yce Allah yle buyuruyor: "Rableri onlara seslendi: 'Ben sizi o aatan menetmedim mi?' Onlarsa dediler ki: Rabbimiz, biz kendimize zulmettik..." Ardndan yce Allah yle buyuruyor: "Dedik ki: Birbirinize dman olarak inin..." Grld gibi, "Rabbimiz, biz kendimize zulmettik." szn sy-lemi olmalar, yce Allah'n seslenii karsnda duyduklar ezikliin, suu itiraf etmenin bir ifadesidir. Bununla, Rablk niteliinin Allah'a zg olduunu, kendilerininse hsrana urama tehlikesi ile burun buruna gelmi iki zalim olduklarn vurgulamakla birlikte meselenin tamamen Allah'n yetkisinde olduunu, nasl dilerse yle hareket edeceini bildiriyorlar. Tefsir'ul-Kumm'de mam Sadk'n (a.s) yle dedii rivayet edilir: "Hz. Musa yce Allah'tan kendisini Hz. dem'le karlatrmasn diledi. Yce Allah da onlar buluturdu. Hz. Musa, Hz. dem'e yle dedi: 'Babacm, yce Allah seni kendi elleriyle yaratmad m? ine kendi ruhundan flemedi mi? Melekleri sana secde ettirmedi mi? Ve sana sakn u aatan yeme, demedi mi? Peki ne diye Rabbinin emrine kar ktn?' dem dedi ki: 'Ey Musa, Tevrat'ta, yaratlmdan ka yl nce o hatay ilediime rastladn?' Musa dedi ki: 'Otuz bin yl nce.' dem dedi ki: yledir." mam Sadk (a.s) diyor ki: "Bylece dem Musa'nn kantn rtm oldu." Ben derim ki: Allme Suyut de ed-Drr'l-Mensr'da bu anlam ieren bir hadisi birka kanaldan Peygamber efendimize (s.a.a) dayandrarak rivayet etmektedir. lel'u-erayi adl eserde mam Bkr'n (a.s) yle dedii anlatlr: "Allah'a andolsun ki, Allah demi dnya iin yaratt. Ama onu
nce cennete yerletirdi ki, emrine kar gelsin de onu yaratlnn amac olan yere indirsin." Ben derim ki: Bundan nce deindiimiz Ayy'nin mam Sadk'tan (a.s) rivayet ettii ve Hz. dem'in meleklerden bir arkadann olduu eklinde ifadeler ieren hdis de buna yakn mesajlar kapsamaktadr. el-hticac adl eserde aml bir adamn mam Ali (a.s) ile girdii u diyaloga yer verilir: Adam Hz. Ali'ye yle sorar: "Yeryznn en erefli vadisi hangisidir?" Hz. Ali der ki: "Serandib vadisidir. Hz. dem gkten oraya dmtr." Ben derim ki: Buna karn, dier baz rivayetlerde Hz. dem'in Mekke'ye indii belirtilir. Bunlarn bir ksmna da deindik. Aslnda bu rivayetleri uyuturmak mmkndr. Hz. dem nce Serandib vadisine oradan da Mekke'ye inmi olabilir. ed-Drr'l-Mensr tefsirinde Taberan'den, el-Azame'de Ebu'eyh'ten ve bn-i Mrdeveyh'den Ebuzer'in yle dedii rivayet edilir: "Dedim ki: 'Ya Resulallah! Sence dem, peygamber miydi, deil miy-di?' Resulullah buyurdu ki: Evet, o bir nebi, bir resuld. Allah onunla nceden konutu ve ona yle dedi: Ey dem, sen ve ein cennette kaln." Ben derim ki: Ehlisnnet mezhebinin mensubu baz bilginler, deiik kanallardan buna yakn ifadeler ieren hdisler rivayet etmilerdir.
Bakara Sresi / 40-44 ........................................................................................... 243
40- Ey srailoullar, size verdiim nimetimi hatrlayn, bana verdiiniz sz tutun ki, ben de size verdiim sz tutaym ve sadece benden korkun. 41- Sizin yannzda bulunan Tevrat' dorulayc olarak indirmi bulunduum Kur'n'a inann ve onu inkr edenlerin ilki olmayn. Benim ayetlerimi az bir karlk ile satmayn; yalnz benden ekinin. 42- Bile bile hakk batl ile rtmeyin ve hakk gizlemeyin. 43- Namaz dosdoru kln, zekt verin ve rkua varanlarla birlikte siz de rkua varn. 44- nsanlara iyilii emredip kendinizi unutuyor musunuz? Oysa siz kitab okuyorsunuz. Hi dnmyor musunuz?
AYETLERN AIKLAMASI
Yce Allah, Yahudilerin tutumunu knamak amac ile yz ksr ayette kendilerine bahettii nimetlerden, kendilerine kazandrd se-kin ve onurlu konumdan, buna karlk onlarn takndklar inkrc ve bakaldrc tavrdan, szlerinde durmamalarndan, inatlklarndan ve dik ballklarndan sz ediyor. Ulusal tarihleri boyunca balarndan geen servenleri ieren on iki kssaya deinerek onlara uyarda bulunuyor. Denizi yarp, Firavun'u ve ordusunu suda bomak suretiyle onlar Firavunoullarndan kurtarmas; Musa ile gerekletirilen Tr da randevusu; Musa'dan sonra buzaya tapnmalar ve Musa'nn on-lara kendinizi ldrn emrini vermesi; Hz. Musa'ya Allah' aka kendilerine gstermesini nerip ardndan korkun bir yldrma arplmalar ve yce Allah'n tekrar kendilerini diriltmesi gibi, onlarn yaad birok kssaya iaret ediliyor. Bu olaylarn tm, ilh ltfun ve Rabbani inayetin damgsn tayorlar. Bunun yan sra kssalarda, yce Allah'n onlardan ald sz-lere, onlarnsa bu szlerini tutmayp kulak ard edilerine deiniliyor. Kazandklar gnahlar, iledikleri sular, kendilerine indirilen kitapta aka yasaklanm olmasna ramen bir trl terk etmedikleri iren huylar hatrlatlyor. Kat kalpli, ta yrekli ve sapkn mizal olduklar iin akllarn dnmekten alkoymalar gndeme getiriliyor bu kssalarda. "Bana verdiiniz sz tutun." fadenin orijinalinde geen "a-hid" kelimesi, kken olarak "korumak" demektir. Bu kken anlamndan hareketle birok anlam da kullanlmtr. Szleme, antlama, yemin, vasiyet, buluma ve konaklama gibi. "Sadece benden korkun." fadenin orijinalinde geen "irheb" fiilinin kk olan "er-rehbe" kelimesi, "korku" demektir ve bunun kart "er-rabe"dir. "Onu inkr edenlerin ilki olmayn." Yani Ehlikitap topluluk-lar arasnda veya, kendi ulusunuzdan gemi ve gelecek kuaklar iinde ilk inkrclar siz olmayn. Yoksa Mekkeli kfirler onlardan nce Kur'n' inkr etmilerdi.
Bakara Sresi / 45-46 ........................................................................................... 245
45- Sabrederek ve namaz klarak yardm dileyin. Ve kukusuz o Allah'a sayg gsterenlerden bakasna ar gelir. 46- Onlar ki, Rableri ile buluacaklarn, onun huzuruna dneceklerini zannederler.
AYETLERN AIKLAMASI
"Sabrederek ve namaz klarak yardm dileyin." fadenin orijinalinde geen "isten" fiilinin mastar olan "istiane" kelimesi, yardm istemek demektir. Bu istek ise, ancak insann tek bana stesinden gelemedii grevler ve karsnda duramad felaketler asndan sz konusu olabilir. nk, gerekte Allah'tan baka yardm edebilecek kimse yoktur. u hlde, stlendii grevler asndan insana yardm etmek ve onu salamlatrmak, srekli Allah ile iletiim hlinde olmasn salamakla olur. nsann zorluklarn stesinden gelebilmesi iin Allah'a ynelmesi, kendini O'na ve O'nun yoluna adamas gerekir. Bu ise, sabr ve namazdr. Yardm dilemenin en gzel yolu bu iki olgudur. nk sabr her olaanst gelimeyi, her felaketi insann gznde kltr, sradanlatrr. Allah'a ynelmek ve O'na snmakla da iman ruhu uyanr ve insann zihnine u anlay egemen olur: nsan yklmaz bir dayanaa ve yerinden kopmaz bir sebebe dayanmaktadr.
fadenin orijinalindeki "ha=o" zamiri "namaz"a dnktr. nceki cmlenin "isten=yardm dileyin" ifadesinden hareketle, sz konusu zamiri "istiane"ye dnk olarak kabul etmek, "Allah'a sayg gsterenlerden baka" ifadesi ile uyumamaktadr. nk "sayg" kavramnn orijinali olan "hu" sabr olgusuyla fazla uyumamaktadr.
"Ve, kukusuz o, Allah'a sayg gsterenlerden bakasna ar gelir."
Her ikisi de eziklii, dkl, ifade ediyor olmalarna ramen "hu=sayg" ile "hud=boyun bkme" kavramlar arasnda niteliksel fark vardr. nk hud=boyun bkme, bedensel organlarla ilgili bir kavramdr, hu/sayg ise kalp ile ilgili bir kavramdr. "Onlar ki, Rableri ile buluacaklarn... zannederler." Bu meselede, ahirete inanma meselesini kastediyorum, zanna ve kart dnceyi kesin olarak reddetmeyen sanya dayal bilginin hibir yarar yoktur. Burada kesin bilgiye dayanan inan zorunludur. Nitekim yce Allah yle buyuruyor: "Ahirete de kesin olarak iman ederler." (Bakara, 9) Ancak burada mesele "hu=sayg"nn gereklemesi asndan e-le alnm olabilir. Aamal sebeplerin rn olan aamal bilgilerde, sz konusu bilgiyi alglayan nefis, aamal olarak nce sorunun farkna varr, sonra kukulanmaya balar, ardndan kart dncelerden biri daha ar basmaya balar, bunu izleyen aamada kar ihtimaller peyderpey devre d kalrlar ve nihayet kesin kavrama gerekleir. te bilgi budur. Bu tr bir bilgi nefsin skntya dmesine, derinden rpermesine ve belli oranda bir kaos yaamasna yol aan nemli bir meseleyle ilgili olunca, hu, yani iten rpererek sayg duyma olay, ilm kavrayn tamamlanmasndan nce, ihtimallerin tercihi sz konusu olduu andan itibaren gndeme gelir. u hlde kesin bilgiyi ilgilendiren bir meselede "zan" kavramnn kullanlm olmas, u gerei vurgulama amacna yneliktir: Buluabilecei ve huzuruna kabilecei bir Rabbi olduunun farkna varan bir insan, bu konuda kesin bilgi edinmek iin fazla bir eye ihtiya duymaz. Bu zan, onu kesin bilgiye ulatrmaya kfi gelir. Tpk airin u beytinde belirttii gibi: "Onlara, 'Mzehhec kabilesinden iki bin / zrhl sava dnn.' dedim." Dman ancak kesin olan bir eyle korkutulabilecei hlde air burada onlara dnmelerini emrediyor. nk, burada muhalefetten vazgemeleri iin, dnmek, zannetmek bile yeterlidir. Bunun iin kesin bilgiye gerek yoktur. Onun iin tehdit eden ahs, kar tarafta kesin bilgi oluturma zahmetine katlanmyor.
Bakara Sresi / 45-46 ........................................................................................... 247
Buradan hareketle diyebiliriz ki, bu ayet-i kerime, ierik olarak u ayeti kerimeye benzemektedir: "Kim Rabbine kavumay umuyorsa, salih amel ilesin." (Kehf, 110) Btn bunlar, "Rableri ile buluacaklarn" szndeki, bulumadan maksadn dirili gn olduu takdirde geerlidir. Ama eer maksat, ileride A'rf suresinde ayrntl olarak sunulacak durum ise, bu durumda hibir sorun kalmaz.

el-Kfi'de mam Sadk'n (a.s) yle dedii rivayet edilir: "Hz. Ali korkun bir hadise ile karlanca, hemen namaza durur ve 'Sabrederek ve namaz klarak yardm dileyin' ayetini okurdu."
[c.3, s.480, h: 1]
Yine el-Kfi'de, bu ayetle ilgili olarak mam Sadk'n (a.s) yle dedii belirtilir: "Bu ayette geen 'sabr' kavramndan maksat orutur." Yine mam Sadk (a.s) buyuruyor ki: "Bir adam zor bir durumla karlatysa veya bana bir musibet geldiyse, oru tutsun. nk yce Allah, 'Sabrederek... yardm dileyin.' buyuruyor." [c.4,
s.63, h: 7]
Ben derim ki: Bu iki hadisin ierdii anlam Tefsir'ul-Ayy'de de rivayet edilmitir.1 Sabr oruca yorumlamak, genel kavram rneklerine tatbik etmek babndandr. Tefsir'ul-Ayy'de sz konusu ayetle ilgili olarak mam Rza'dan (a.s) yle rivayet edilir: "Sabr, orutur. Bir adam zor bir durumla karlatysa veya bana bir musibet geldiyse, oru tutsun. nk yce Allah, 'Sabrederek ve namaz klarak yardm dileyin. Ve kukusuz o Allah'a hu, edenler, sayg gsterenlerden bakasna ar gelir.' buyuruyor. Hu eden, sayg gsteren ise, namaz esnasnda zelilliinin bilincinde olup namaza rabet eden kimsedir. Bununla da Resulul-lah (s.a.a) ve Emir'l-Mminin (a.s) kastediliyor." [c.1, s.43, h: 41] Ben derim ki: Bu rivayetten kan sonu, felaketlerin ve zorluklarn ba gsterdikleri durumlarda oru tutmann ve namaz klmann mstehap olduudur. Ayn ekilde bu srada Peygamber ve
1- [c.1, s.43, h: 39-40]
veliye tevessl etmek de mstahaptr. Bu, oru ve namaz Resulullah ve Emi-r'l-Mminin olarak yorumlamaktr. Tefsir'ul-Ayy'de Hz. Ali'nin, "Onlar ki, Rableri ile buluacaklarn zannederler." ayeti ile ilgili olarak, "Dirileceklerini kesin olarak bilirler. Bu husustaki zanlar, kesin bilgi konumundadr." dedii rivayet edilir. [c.1, s.44, h: 42] eyh Saduk da bunu rivayet etmitir. bn-i ehraub mam Bkr'dan (a.s) yle rivayet eder: "Bu ayet Ali, Osman b. Maz'un, Ammar b. Yasir ve arkadalar hakknda inmitir."
Bakara Sresi / 47-48 ........................................................................................... 249
47- Ey srailoullar, size baladm nimetleri ve sizi lemlere stn kldm hatrlayn. 48- yle bir gnden korkun ki, o gn hi kimse bakasnn yerine bir ey deyemez, hi kimseden efaat kabul edilmez, hi kimseden fidye alnmaz ve hi kimse bakalarndan yardm grmez.
AYETLERN AIKLAMASI
"yle bir gnden korkun ki o gn hi kimse bakasnn yerine bir ey deyemez..." Btn trleriyle, btn ksmlaryla ve btn ilgi
alanlaryla dnyev egemenlik ve hkmranlk, bu egemenliin kanunlar koyucu, uygulayc ve zorlayc gc, hayatn ihtiyalarna dayanr. Amac da zamana ve mekna bal etkenlerin el verdii lde sz konusu ihtiyalar gidermektir. Bununla ilgili olarak bazen egemenlii srekli klan genel sistemin dnda bir meta, bir dier metayla, bir menfaat, bir dier menfaatle ve bir hkm bir dier hkmle yer deitirebilir. Ayn ey ceza hukuku iin de geerlidir. nk hukukulara gre su ve cinayet, cezay kanlmaz klar. Ama zaman olur, yarg, bir ama uruna cezay deitirebilir. Sz gelimi, yarg tarafndan cezalandrlmas beklenen mahkum, yargca yalvarabilir. Israrl yakarlar sonucu yargc kendisine acndrabilir ya da rvet vermek suretiyle, kararn etkileyerek yanl bir hkm vermesine yol aabilir. Ya da sulu kendisiyle yarg veya hkm uygulayacak olan kimse arasna bir arac sokabilir. Ya da bir ekilde yargnn ynn deitirebilir.
Diyelim ki, sulu bir bedel veya fidye vermek istemektedir ve diyelim ki, adam cezalandrmak isteyen hakim, verilecek bedele ve fidyeye cezadan daha ok ihtiya duymaktadr; byle bir durumda da yargnn nitelii deiebilir. Veya Adam kavminden yardm isteyebilir, onlar da onu cezadan kurtarabilirler. Bunun benzeri dier bir takm eylerle de yargnn yn deitirilebilir. Bu, teden beri uygulanan bir kural ve her zaman bavurulan bir gelenektir. Eski putperest milletler ve benzeri sapk inanl kimseler, ahiret hayatnn da tpk dnya hayat gibi olduunu dnyorlard. Orada da sebepler yasasnn yrrlkte olduunu, doada egemen olan madde kaynakl etki ve tepki kuralnn orada da geerli olduunu sanyorlard. Bu yzden iledikleri sular grmezlikten gelsinler veya birtakm ihtiyalarn gidermede yardmc olsunlar diye tanrlarna birtakm kurbanlar ve hediyeler sunuyorlard. Bununla o tanrlarn efaatlerini umuyorlard veya gnahlarnn fidyesini verdiklerini dnyorlard. Bazen bir canl veya silah sunarak onlardan yardm diliyorlard, hatta yer yer llerle birlikte baz ss eyalarn da gmyorlard ki, l ahirette onlardan yararlansn. Veya lnn mezarna baz silahlar da koyarlard ki, gerektiinde kendisini savunabilsin. Kimi zaman da, lyle birlikte ona arkadalk edecek bir cariyeyi ve ona yardm edecek bir yiidi de defnederlerdi. Bugn mzelerde, topraktan karlan tarihi eserlerin yan sra, bu tr amalar iin kullanlan gereler de sergilenmektedir. Deiik dilleri ve farkl renkleri olan birok slm milletleri arasnda da bu tr inanlarn kalntlarna rastlanmaktadr. Kaltm yoluyla gelen bu inanlar zaman srecinde baz ekilsel deiimlere de uramtr. Kur'n- Kerim bu tr aslsz kuruntularn ve yalana dayal sylencelerin tmn geersiz klmtr. Yce Allah bir ayette yle buyuruyor: "O gn emir yalnz Allah'a aittir." (nfitr, 19) Bir dier ayette de yle buyuruyor: "Azab grdler ve aralarndaki btn balar kesildi." (Bakara, 166) Bir yerde de yle buyuruyor: "Andolsun, sizi ilk kez yarattmz gibi, yine tek olarak bize gel-
Bakara Sresi / 47-48 ........................................................................................... 251
diniz ve size verdiimiz eyleri arkanzda braktnz. Hani ortaklarnz olduklarn sandnz efaatilerinizi de yannzda grmyoruz. Aranzdaki balar kesilmi ve iddia ettiiniz eyler sizden kaybolup gitmitir." (En'm, 94) Bir baka ayette de bu gerei u ekilde dile getirir: "te orada her can, gemite yaptklarn dener. Gerek Mevllar olan Allah'a dndrlrler ve uydurduklar eyler, kendilerinden kaybolup gider." (Ynus, 30) Bu ve benzeri ayetlerde ahiret ortamnda dnyevi balarn, sebeplerin ortadan kalkt, doal ilgilerin yok olduu dile getirilir. ahi-retle ilgili olarak gz nnde bulundurulmas gereken gerek ve asl ilke budur. Bu aslsz kuruntular genel bir ifadeyle rtldkten sonra, bu sefer de teker teker ele alnp reddediliyor: "yle bir gnden korkun ki, o gn hi kimse bakasnn yerine bir ey deyemez, hi kimseden efaat kabul edilemez, hi kimseden fidye alnmaz ve hi kimse bakalarndan yardm grmez." (Bakara, 48) "O gn ne alveri, ne dostluk ve ne de efaat olur." (Bakara, 254) "O gn dost, dostundan bir ey savamaz." (Duhn, 41) "O gn arkanz dnp kaarsnz, ama sizi Allah'tan baka kurtaracak kimse yoktur." (M'min, 33) "Size ne oldu ki birbirinize yardm etmiyorsunuz? Hayr, onlar o gn teslim olmulardr." (Sfft, 25-26) "Allah' brakp kendilerine ne zarar, ne de yarar veremeyen eylere tapyorlar ve 'Bunlar Allah katnda bizim efaatilerimizdir.' diyorlar. De ki: 'Allah'n gklerde ve yerde bilmedii bir eyi mi Allah'a haber veriyorsunuz?' O, onlarn kotuklar ortaklardan uzak ve ycedir." (Ynus, 18) "imdi artk bizim ne efaatilerimiz var, ne de scak bir dostumuz." (uar, 100-101) Bu ve benzeri ayetler kyamet ortamnda efaat olaynn, iltimasn, aracln ve dnyevi balarn sz konusu olamayacan dile getiriyorlar. Ancak btn bunlarla birlikte Kur'n' Kerim efaat olayn btnyle de reddetmiyor, aksine kimi durumlarda efaatin gerekleeceini vurguluyor: "O Allah, gkleri, yeri ve ikisinin arasnda bulunan canl-cansz varlklar alt gnde yaratt; sonra ara istiva etti. sizin, O'ndan baka bir dostunuz, efaatiniz yoktur. d-
np t almyor musunuz?" (Secde, 4) "Ondan baka ne dostlar, ne de efaatileri yoktur." (En'm, 51) "De ki: Btn efaat Allah'ndr." (Zmer, 44) "Gk-lerde ve yerde olanlarn hepsi O'nundur. O'nun izni olmadan kendisinin katnda kim efaat edebilir? Onlarn nlerinde ve arkalarnda olan bilir." (Bakara, 255) "Rabbiniz O Allah'tr ki, gkleri ve yeri alt gnde yaratt, sonra ara istiva etti. leri evirip evirir. Onun izni olmadan hi kimse efaat edemez." (Ynus, 3) "Rahman ocuk edindi, dediler. O, mnezzehtir. Hayr, onlar ikram edilmi kullardr. O'n-dan nce sz sylemezler ve onlar, O'nun emriyle hareket ederler. Onlarn nlerinde ve arkalarnda ne varsa bilir. Allah'n raz olduundan bakasna efaat edemezler ve onlar O'nun korkusundan titrerler." (Enbiy, 26-28) "O'ndan baka, yalvardklar eyler efaat etme yetkisine sahip deildirler. Ancak bilerek hakka ahitlik edenler bunun dndadr." (Zuhruf, 86) "Rahmann huzurunda sz alm olanlardan bakalar efaat edemezler." (Meryem, 7) "O gn Rahman'n izin verip sznden holand kimseden bakasnn efaati fayda vermez. Onlarn nlerindekini ve arkalarndakini bilir; onlar ise, bilgice O'nu kavrayamazlar." (Th, 109-110) "O'nun huzurunda O'nun izin verdii kimselerden bakasnn efaati fayda vermez." (Sebe', 23) "Gklerde nice melek var ki, onlarn efaati hibir ie yaramaz. Meer Allah'n diledii ve raz olduu kimseye izin verdikten sonra olsun." (Necm, 26) Grld gibi bu ayetlerin ilk efaati btnyle Allah'n tekeline verirken geriye kalanlar Allah'n izin vermesi kouluyla bakalarnn da efaat edebileceklerini vurguluyor. Hangi adan baklrsa baklsn, bu ayetler efaatin varln ortaya koyuyorlar. Ancak bu ayetlerin bir ksm efaatin temelden tek ve ortaksz Allah'a zg olduunu vurgularken, dier bir ksm, Allah'n izin vermesi ve raz olmas durumunda bakalarnn da efaat edebileceklerini ortaya koyuyorlar. Bunun yan sra, efaati temelden reddeden ayetleri de grdn. Bu ayetlerin efaati reddedileri, Allah'tan bakasnn gayb bilmesini reddeden ayetleri andrmaktadr. Yce Allah, gayb bilmeyi btnyle kendine zg klyor ve bakalarnn da gayb bilmesini rzasna, onayna bal klyor. Nitekim yce Allah bu hususla ilgili olarak yle buyuruyor: "De ki: Gklerde ve yerde Al-
Bakara Sresi / 47-48 ........................................................................................... 253
lah'tan baka kimse gayb bilmez." (Neml, 65) "Gaybn anahtarlar, O'nun yanndadr, onlar O'n-dan bakas bilmez." (En'm, 59) "O, gayb bilendir, kendi gaybn kimseye gstermez. Ancak raz olduu eliler hari." (Cin, 26-27) Ayn durum ldrme, yaratma, rzk verme, etkileme, hkmetme, sahip olma gibi olgular ifade eden ayetler iin de sz konusudur. Kur-n'n ifade tarznda benzeri bir sluba ska rastlanr. Bu tr ayetlerde Allah'tan baka tm varlklarn mkemmellikleri reddedilir, ardndan bu mkemmellik btnyle Allah'a zg klnr, sonra Allah'n dndaki varlklarn da O'nun izni ve iradesi ile birtakm kemallere sahip olabilecekleri vurgulanr. Bu ifade tarzndan edindiimiz sonu udur: Yce Allah'n dndaki tm varlklarn bu tr kemallere ilikin sahiplikleri kendilerinden kaynaklanan bamsz nitelikli bir sahiplik deildir. Onlar sahip olduklar eylere Allah'n sahip klmas sayesinde sahip olabilmilerdir. Hatta Kur'n- Kerim, hakknda kesin olarak hkm verilmi, kesin karara balanm konularda dahi, lah irade iin bir ak kap brakmtr. Bu konularda bile, Allah dilerse aksini yapabileceini vurgula-mtr. Yce Allah yle buyuruyor: "Bahtszlar atetedirler. Onlarn orada bir soluk al verileri vardr ki! Gkler ve yer durduka orada srekli kalacaklardr. Ancak Rabbin dilerse, o baka. nk Rabbin istediini yapandr. Mutlu klnanlar ise cennettedirler. Gkler ve yer durduka onlar orada srekli kalacaklardr. Ancak Rabbin dilerse, o baka. Kesintisiz bir batr bu." (Hd, 106-108) Bu ifadede grld gibi sonsuzluk da Allah'n dilemesine bal klnmtr. zellikle cennetteki kaln kesintisiz bir ba olduu vurgulanmakla birlikte, bunun bile Allah'n dilemesiyle ilintili olduu dile getiriliyor. Bu ifadeyle vurgulanmak istenen mesaj udur: Yce Allah sonsuzlua hkmetmitir, ama bu, meseleyi O'nun kontrolnn dna karmaz. Hkmranln ve yce otoritesini geersiz klmaz. "Rabbin istediini yapandr." sz bunu vurgulama amacna yneliktir. Ksaca btnyle O'nun kontrolnden kan, O'nu bir anlamda yoksun ve muhta brakan hibir ba yoktur. Yine esirgedii eyi esirgemesini engelleyecek hibir g
sz konusu deildir. Hibir g O'nun otoritesini geersiz klamaz, hkmn yrrlkten kaldramaz. Bununla da anlalyor ki, efaat olayn reddeden ayetler, kyamet ortamna ynelik olduu takdirde, Allah'tan bakasnn efaatiliini, kendi bana, bamsz bir yetki olmas anlamnda reddetmektedirler. efaatin varln ifade eden ayetler ise, onun temelde Allah'a zg bir yetki olduunu, bunun yan sra Allah'tan bakasnn da O-nun izni ve iradesiyle efaat edebileceklerini dile getiriyorlar. u hlde Allah'tan bakasnn efaatilik etmesi, Onun iznine baldr. yleyse efaat kavramnn ne anlama geldiini ve buna bal olarak gndeme gelen sonulan ayrntl olarak inceleyelim. efaat nerelerde ve kimin iin geerlidir? Ne zaman doru olur ve ne zaman gerekleir? Yce Allah'n aff ve balamas iindeki oran ne kadardr?
EFAAT ZERNE BR ARATIRMA 1- efaat nedir?

Dayanma ve toplumsal hayattan edindiimiz anlayla bildiimiz anlamyla "efaat" ksaca, maksatlarmza ulamak, hayatmzdaki ihtiyalarmz karlamak amacyla kullandmz yntemlerden ve ba vurduumuz yollardan biridir. Kelime itibariyle "tek" anlamna gelen "vetr"in kart olan "ift" anlamndaki "ef'a" kknden tremitir. Sanki efaat eden kimse, efaat olunan kimsenin yanndaki eksik araca ekleniyor; bylece daha nce tek olduu, elindeki aracn eksiklii ve yetersizlii iin istediine ulaamayan, imdi "ift" oluyor, istediine daha rahat ulaabiliyor. efaat aradmz konular ounlukla ya bir yarar ve hayr elde etme amacna yneliktir ya da bir zarar ve erri defetme amacna yneliktir. Fakat bu durum btn yarar ve zararlar iin geerli deildir. nk biz, doal sebeplerin ve evrensel yasalar sisteminin kapsamnda olan hususlarla ilgili hayr ve erlerde, yarar ve zararlarda bir bakasnn efaatiliine bavurmayz. Alk, susuzluk, scaklk, soukluk, salk ve hastalk durumlarnda olduu gibi. Bu gibi durumlarda doal sebeplere bavurur, uygun aralar kullanr ve mnasip yntemlere tevessl ederiz. Yemek, imek,
Bakara Sresi / 47-48 ........................................................................................... 255
giyinmek, barnmak ve tedavi olmak gibi. Biz, toplum ynetiminin tand, yasayp yrrle koyduu genel ve zel nitelikli hkmlerin, yasalarn ve sistemlerin ngrdkleri veya gerektirdikleri hayrlar, erler, yararlar ve zararlarla ilgili olarak bakalarnn araclklarna, efaat etmelerine ihtiya duyarz. Efendilik ve klelik erevesi iinde, yneten ve ynetilen ilikilerinde birtakm emir ve yasak nitelikli hkmler vardr ki, ykml bu hkmleri uygulayp gereklerini yerine getirdii takdirde bu, vg nitelikli bir sonu dourur veya ykmlye bir mevki, bir mal kazandrr. Hkmlere muhalefet edip bakaldrd takdirde de yergi nitelikli bir sonula karlar; knanma, madd veya manev zarara urama gibi bir ceza alr. Efendi, klesine veya otoritesi altnda bulunan herkese bir emir verdiinde veya bir eyi yasakladnda, buyrua mu-hatap olan kii gerekeni yapt zaman byk bir dl hakkeder, muhalefet ettii zaman da bir azaba veya cezaya arptrlr. u hlde, iki tr yasama ve deerlendirme ile kar karyayz: Hkmn yasanmas ve hkmn gereinin yasanmas yani, hkme muvafakat veya muhalefetin gereinin belirlenmesi. Milletleraras genel nitelikli ve her insan ile emri altnda bulunanlar arasndaki zel nitelikli tm egemenlikler bu temel zerinde odaklar. Dolaysyla bir insan, toplumun belirledii kurallara ve hak edi llerine uymakszn madd veya manev bir hayra ve kemale ulamak isterse, yahut kar kndan dolay kendisine ynelen bir ktl savmak ister, ama elinde bir savunma arac olmazsa -savunma arac derken emirlere uymay ve zerinden ykmll kaldrmay kastediyorum- daha ak bir ifadeyle, bir insan koullarn yerine getirmeksizin, sebeplerini hazrlamakszn bir sevap, bir dl elde etmek isterse veya kendisine yneltilen ykmll yerine getirmeksizin bir cezadan kurtulmak isterse, bu, efaatin etkinlik alanna girer. Byle bir durumda efaat, etkin rol oynayabilir. Fakat bu etkinlik artsz, snrsz deildir. rnein, yksek ilmi bir makama gelmek isteyen okuma-yazmasz cahil bir kimse gibi, kemal kisvesine brnme asndan bir liyakate sahip bulunmayan veya efendi-
sinin emirlerine uymayan dik bal, azgn bir kle gibi, kendisini katnda efaat edilen makama balayacak her hangi bir ba bulunmayan kimse iin efaatin hibir yarar olmaz. nk efaat, kendi bana bamsz bir etkinlie sahip deildir, eksik sebebin tamamlayc esidir. Ayrca katnda efaat giriiminde bulunulan hakimin nezdinde efaatilik pozisyonunda bulunan kiinin etkinlii, sebeplerden bamsz ve lsz bir etkinlik deildir. Tersine, hakim zerinde etkinlik uyandracak bir durumun sz konusu olmas gerekir ki, ardndan dl almay veya cezadan kurtulmay getirsin. Mesel efaati, efendiden, kendi efendiliini ve klesinin de kleliini geersiz klarak onu cezalandrmamasn isteyemez. Efendiden hkmnden el ekmesini, klesine ykmllk vermekten kanmasn veya genel olarak veya olaya zg olmak zere hkmn geersiz klmasn talep edemez. Ayn ekilde efaati, hakimden genel olarak veya zel bir durumla ilgili olarak cezalandrma yasasn yrrlkten kaldrmasn, cezalandrmamasn isteyemez. Dolaysyla efendilik, kulluk, hkm ve ceza sistemi zerinde efaatinin hibir etkinlii yoktur. efaati, szn ettiimiz bu hususa, bu cihete, kesin gzyle baktktan ve tartmasz kabul ettikten sonra ya hakimlik pozisyonunda bulunan efendinin cmertlii; mertlii, erefi ve ycelii gibi affetmeyi ve balamay gerektiren sfatlarn ya klenin eziklii, miskinlii, dknl, hakirlii ve k-t hllere dml gibi acmay gerektiren sfatlarn ya da bizzat kendi niteliklerini, yani efendiye olan yaknln, erefini ve yksek konumunu ne srerek yle der: Senden kendi efendiliini ve onun kleliini geersiz klman, hkm ve ceza sistemini yrrlkten kaldrman istemiyorum. Aksine senden balaman istiyorum. nk sen efendisin, acma duygusuna sahipsin, cmertsin. Onu cezalandrmak sana bir yarar salamaz, gnahlarn balaman da sana bir zarar dokundurmaz veya o, dkn ve hakir bir cahildir. Senin gibiler onun durumuna aldrmazlar. Onunla gereinden fazla ilgilenmezler veya senin katndaki sekin konumuma ve sana olan yaknlma gvenerek onu affetmeni istiyorum.
Bakara Sresi / 47-48 ........................................................................................... 257
Konuyu enine-boyuna irdeleyen biri ak olarak grr ki: efaati, rnein cezann kaldrlmas ile ilgili olarak katnda efaatte bulunulan zatn sfatlar gibi konuyla ilgisi bulunan etkenleri kullanarak araclkta bulunur. Bylece konu bir hkmn kapsamndan kp dier bir hkmn kapsamna girer. Yoksa birinci hkmn kapsamnda olduu hlde hkmn iptali sz konusu deildir. Yani doadaki birbirine zt etkenlerin bazsnn, dier bazsnn etkinliini geersiz klmas ve ona galebe almas gibi bir durum sz konusu deildir. u hlde efaatin gerek anlam, konunun bir hkmn kapsamndan kp dier bir hkmn kapsamna girmesini salayarak elikiye meydan vermeme suretiyle bir yarar elde etme veya bir zarar defetme amacna ynelik, araclk giriimidir. Ayrca bununla, efaatin nedensellik kuralnn bir rnei olduu da ortaya kyor. nk efaat, yakn sebebin, ilk ve uzak sebep ile msebbebi arasnda arac edinilmesinden ibarettir. efaat kavramnn anlam zerinde yaptmz analizlerden elde ettiimiz sonu budur. Nedensellikle ilgili olarak yce Allah'n etkinlii iki adan deerlendirilebilir: 1- Etkinlik O'ndan balar ve nedensellik O'nunla son bulur. Dolaysyla o, snrsz ve kaytsz yaratma ve meydana getirme gcne sahiptir. Tm illetler ve sebepler O'nunla bakalar arasnda, tkenmez rahmetinin ve yaratklarna ynelik saysz nimetlerinin yaylmasnn ve aktarlmasnn araclardrlar. 2- Yce Allah sonsuz yceliiyle birlikte bize yaklaarak ltufta bulunmutur. Dinini bir yasalar sistemi olarak yrrle koymu ve birtakm emir ve yasak nitelikli hkmler belirlemitir. Ahiret yurdun-da verilmek zere, sz konusu emir ve yasaklara uymak veya kar kmak durumlarna gre birtakm dller ve cezalar ngrmtr. Bu amaca ynelik olarak cennetle mjdeleyen ve cehennem azabna kar uyaran peygamberler gndermitir. Bu peygamberler de yce Allah'tan aldklar mesaj en gzel ekilde duyurmu ve insanlara kar bir gereke, bir kant ortaya koymulardr. Bylece Rabbinin sz hem doruluka, hem de adalete tamamlanm oldu. Hi kimse de O'nun szlerini deitiremez...
lk deerlendirme esas alnarak konuya bakldnda, grlecektir ki, bu, tekvinle, varolusal ilgili bir deerlendirmedir. Bu durumda efaat kavramnn aradaki varolu ile ilgili neden ve sebeplere intibak ettii ak-seiktir. nk aradaki varolula ilgili nedenler, yce Allah'n rahmet, yaratma, diriltme ve rzk gibi stn sfatlarndan yararlanp eitli nimet ve ltuflar, yaratklardan muhta durumda olanlara ulatrrlar. Yce Allah'n baz szleri de muhtemelen bu anlam artrmak-tadrlar: "Gklerde ve yerde olanlarn hepsi O'nundur. O'nun izni ol-madan kendisinin katnda kim efaat edebilir." (Bakara, 255) "Rabbiniz O Allah'tr ki, gkleri ve yeri alt gnde yaratt. Sonra Ar'a istiva etti. i tedbir eder. O'nun izni olmadan hi kimse efaat edemez." (Ynus, 3) u hlde efaat, varolula ilgili alanda, neden ve sebeplerin O'nun-la msebbepler (sebeplerden etkilenenler) arasnda, msebbeplerin ilevlerini plnlanma, varlklarn ve kalclklarn dzenlenme noktasnda araclk etmeleridir. Buna "tekvin (varolula ilgili) efaat deriz. kinci deerlendirme esas alndnda, meselenin teri nitelikli olduu grlecektir. Byle bir durumda sylenecek sz udur: Yaptmz analizlerden de aka anlalaca gibi, efaat kavram yerinde kullanld zaman doru bir anlam ifade eder ve bunun bir sakncas da yoktur. u ayet-i kerimeler de bu anlam vurgulamaya yneliktir: "O gn Rahman'n izin verip sznden holand kimseden bakasnn efaati fayda vermez." (Th, 109) "O'nun huzurunda, O'nun izin verdii kimselerden bakasnn efaati fayda vermez." (Sebe', 23) "Onlarn efaati hibir ie yaramaz. Meer Allah'n diledii ve raz olduu kimseye izin verdikten sonra olsun." (Necm, 26) "Allah'n raz olduundan bakasna efaat etmezler. (Enbiy, 28) "O'ndan baka yalvardklar eyler, efaate sahip deillerdir. Ancak bilerek hakka ahitlik edenler bunun dndadr." (Zuhruf, 86) Grdn gibi ayet-i kerimeler, yardm etmek anlamnda, ilh izin ve rzadan sonra meleklerden ve insanlardan baz kimselerin efaatte bulunacaklarn vurgulamaktadrlar. u hlde efaat, mlk ve emir yetkisi kendisine zg olan yce Allah'n baz kimse-
Bakara Sresi / 47-48 ........................................................................................... 259
lere tand bir yetkidir. Dolaysyla efaat edecek kimseler O'nun rahmetine, affna, balamasna ve buna benzer stn niteliklerine sarlarak gnahtan dolay kt duruma dm, azap belasna duar olmu kullardan birinin O'nun rahmetinin kapsamna girmesini, kuatc azabn ve ilenmi crmn kapsamnn dna kmasn salarlar. Nitekim daha nce de akladmz gibi efaatin etkinlii, konuyu bir hkmn kapsamndan karp dier bir hkmn kapsamna sokma eklindedir; ayn hkmn kapsamnda olmakla birlikte hkmn uygulanmasn engellemek eklinde deildir. u ayet-i kerimeler de bunu ortaya koymaktadrlar: "...te Allah onlarn ktlklerini iyiliklere deitirir." (Furkan, 70) Dolaysyla yce Allah bir amelin yerini dier bir amelle deiti-rebilir. Nitekim varolan bir ameli de yok edebilir. Bu hususla ilgili olarak yle buyuruyor ulu Allah: "Yaptklar her iin nne getik de, onlar etrafa salm toz zerreleri hline getirdik." (Furkan, 23) "Allah onlarn amellerini heder etmitir." (Muhammed, 9) "Eer siz yasaklanan byk gnahlardan kanrsanz, sizin kk gnahlarnz rteriz." (Nis, 31) "Allah, kendisine ortak koulmasn balamaz; bundan bakasn dilediine balar." (Nis, 48) Bu ayet kesinlikle iman ve tvbeyle ilgili deildir. nk iman ve tvbe ile dier gnahlar gibi irk gnah da balanmann kapsamna girer. Ulu Allah az olan bir ameli arttrma, oaltma yetkisine de sahiptir: "Onlara dlleri iki kere verilir." (Kasas, 54) "Kim iyilik getirirse, ona getirdii iyiliin on kat vardr." (En'm, 160) Ayn ekilde yce Allah var olmayan bir ameli var etme gcne ve yetkisine de sahiptir: "Onlar ki inandlar, zrriyetleri de imanda kendilerine uydu; zrriyetlerini de kendilerine katmzdr: kendi amellerinden de hibir ey eksiltmemiizdir. Herkes kendi kazandna baldr." (Tr, 21) Bu ayet, amellere baka amellerin de katlacan ifade ediyor. Ksacas yce Allah dilediini yapar ve istedii gibi hkmeder. Evet, yce Allah dilediini gerektirici bir maslahat icab yapar ve bunun iin de arac vastalar kullanr. Peygamberlerden, evliyalardan ve sekin kullarndan baz kimselerin efaati de kukusuz bu konumdadr.
Bylece anlalm oldu ki, araclk anlamnda efaat, gerekte y-ce Allah hakknda geerlidir. nk O'nun her sfat, O'nunla yaratklar arasnda birer arac pozisyonundadrlar; yaratklara ilh cmertlii ve varolu ban aktarrlar. u hlde gerek anlamda, mutlak efaati O'dur. Bu hususla ilgili olarak yce Allah yle buyuruyor: "De ki: Btn efaat sadece Allah'ndr." (Zmer, 44) "Sizin, O'ndan baka hibir dostunuz, bir efaatiniz yoktur." (Secde, 4) "O'ndan baka ne dostlar, ne de efaatileri yoktur." (En'm, 51) Allah'tan baka birisi eer efaat edecekse, bu; Allah'n izni ve yetki vermesi ile mmkn olacaktr. Yukardaki aklamalarmzla, ksaca yce makamna yakmayacak bir olumsuzluk oluturmad takdirde O'nun katnda efaatin gerekleecei ispat edilmi oldu.
2- efaatle lgili Problemler Ve Yantlar

efaatin ksaca baz durumlarda sz konusu olduunu, bu hususta bir genelleme yapamayacamz renmi bulunuyorsun. Ayn ekilde ileride Kitap ve snnetin de bundan fazlasn dile getirmediini de reneceksin. Daha dorusu, srf efaat kavramnn ifade ettii anlam zerinde derin bir bak asyla dnmek bile, insan byle bir sonuca gtrebilir. Daha nce de sylediimiz gibi efaat, anlam olarak nedensellik ve etkinlik asndan bir tr aracla, tavassuta dnktr. efaat iin snrsz bir nedensellik ve etkinlik anlam sz konusu deildir. Hibir sebep koulsuz olarak tm msebbeplerin sebebi niteliini kazanamaz ve yine hibir msebbep mutlak anlamda tm sebeplerden etkilenen msebbep konumunda olamaz. Byle bir durum nedensellik yasasnn geersizlii sonucunu dourur ki bu, hi kukusuz yanltr. te efaat olgusunu kabul etmeyenler, bu hususta yanlgya dmler ve efaatin hibir arta bal olmayan mutlak bir etkinlik olduu kuruntusuna kaplmlardr. Dolaysyla baz alardan meselenin iinden kamaz olmulardr. Buradan hareketle de Kur'n'la sabit olan gerei reddetme esasna dayal dnceler gelitirmilerdir. Onlar tarafndan iinden klmaz olarak alglanan efaatle ilgili hususlarn bir ksmn aaya alyoruz.
Bakara Sresi / 47-48 ........................................................................................... 261
Birinci sorun: Yce Allah'n tehditle vurgulad bir cezann kyamet gn suluya uygulanmamas ya adalet ilkesine dayal ya da zulme dayal bir uygulamadr. Eer adil bir uygulamaysa, bu durumda nceki cezalandrmaya ilikin hkm zulm nitelikli olur; bu ise, yce Allah'a yaramaz. Eer zulm esasna dayal bir uygulamaysa bu durumda sz gelimi peygamberlerin efaatleri yce Allah'tan zulm talep etme olarak kabul edilir ki bu, peygamberlere (Allah'n selm onlara olsun) yakmayan bir cehalettir. Birinci sorunun zm: Birincisi nakz cevaptr. yle ki, tm imtihan amal emirlerde durum byledir. Peki onlarda ne diyeceksiniz? Bize sorulursa, imtihan amal hkmn nce yasanmas sonra da kaldrlmas her ikisi de adaletin gereidir. Bu gibi emirlerdeki temel gereke, ykmlnn iindekini bilmek veya gizli niteliklerini ortaya karmak ya da onda bilkuvve varolan kabiliyetin bilfiil ieklenmesini salamaktr. efaatle ilgili olarak da yle denebilir: Kyamet gn tm mminler iin kurtulu ngrlm olabilir. Sonra hkmler konuyor ve bu hkmlere aykr hareket edenler iin eitli cezalar ngrlyor ki kfirler, kfrlerinden dolay helk olsunlar. Mminlere gelince, aralarnda yer alan muhsinlerin dereceleri itaatlerinden dolay ykselir; geriye kalan gnahkarlar, ktlk ileyenler ise efaat aracl ile kendileri iin ngrlen kurtulua nail olurlar. Berzah leminde ve kyametin dehet verici ortamnda baz azaplara duar olsalar bile, kurtulua erirler. u hlde hem hkmn yasanp muhalefetine azap karar verilmesi, hem de daha sonra bu azabn kaldrlmas adalet ilkesine uygundur. kinci cevabmz ise hall, zmsel cevaptr: yle ki, ilkin verilmi olan cezann efaat aracl ile uygulamadan kaldrlmasnn sz konusu adalet ilkesi ya da zulme dayal bir uygulama olma asndan birinci hkmle eliki arzetmesi, ancak cezann efaat aracl ile kaldrlmasnn, verilen ilk hkmle veya hkmn cezayla sonulandrlmas ilkesiyle eliki arzettii takdirde sz konusu olabilir. Ancak sen bunun byle olmadn renmi bulunuyorsun. nk efaatin etkinlii hkmle eliki arzedecek ekilde deil, konuyu hkmn mulnden karmak eklindedir.
efaat aracl ile sulu cezann kapsamndan karlp yce Allah'n rahmet, af, balama gibi sfatlarnn kapsamna alnr. Yce Allah'n efaatiye ynelik ikram ve onurlandrmas da szn ettiimiz lh sfatlardan biridir. kinci sorun: Yce Allah'n koyduu evrensel yasalar sistemi, O'nun fiillerinin etkilerini yapmamak veya deiik etkiler yapmaktan korunmu olmasn ngrmektedir. Bir eye karar verdi mi veya bir hkm koydu mu, onu istisnasz olarak tek bir izgide ve kesintisiz olarak ayn tarzda uygular. Nedensellik yasas da bu tarz zeredir. Ulu Allah yle buyuruyor: "Bu benim dosdoru yolumdur. Kullarm zerinde senin hibir etkinliin, hibir yaptrm gcn yoktur. Fakat sana uyan azgnlar hari. Cehennem onlarn tmnn buluma yeridir." (Hicr, 43) "te bu, dosdoru yolumdur. Ona uyunuz. Sakn baka yollar izlemeyin, sonra sizi doru yoldan ayrrlar." (En'm, 153) "Allah'n yasasnda bir deiiklik, Allah'n yasasnda bir farkllk bulamazsn." (Ftr, 43) efaatin geerli olmas ise, fiillerde deiiklie yol aar. nk efaat aracl ile btn sulularn tm cezalarn kaldrmak, mezkur lh snnetin geersizlii anlamn tar ve ykmllkle elimektedir. Bu ise, kesinlikle mmkn deildir ve kesinlikle yce Allah'n fiil-lerinin hikmete dayal olmasyla uyumaz. Baz sulularn cezalarn kaldrmak veya tm sulularn baz sularna ve gnahlarna ceza uygulamamak ise, yce Allah'n fiilinin farkllk gstermesi, yrrlkte olan yasasnn deimesi, teden beri izlenilen yolunun yn deitirmesi demektir. nk sululuk noktasnda sulular arasnda bir fark olmad gibi, gnahlk ve kulluun snrlarn amak bakmndan gnahlar arasnda da bir fark yoktur. u hlde sulularn bir ksmn veya onlarn baz sularn genelden ayr olarak efaat aracl ile hogrnn ve grmezlikten gelmenin kapsamna almak imkanszdr. efaat ve benzeri araclk giriimleri, ancak fiillerin, hak ve batlda ayn hkm verebilen, hikmet ve cehaletten yana ayn tavr taknabilen tutkular ve kuruntular zerine bina edildii dnya hayatnda geerli olabilir.
Bakara Sresi / 47-48 ........................................................................................... 263
Bu soruna kar vereceimiz cevap udur: Yce Allah'n yolunun dosdoru ve yasalar sisteminin tek ve deimez olduu kukusuzdur. Ne var ki bu tek ve deimez yasalar sistemi, sadece yce Allah'n rnein yasa koyma ve hkmetme gibi sfatlarndan birine dayanmamaktadr ki, bir hususla ilgili hkm deimesin ve bir hkme ilikin ceza hibir ekilde yrrlkten kaldrlmasn. Aksine ilh yasalar sistemi, yce Allah'n bunlarla ilgili tm sfatlarnn ngrdkleri hususlar zerine bina edilmitir. -Ki yce Allah'n sfatlar bizim kavraymzdan ok ycedir.Bunun aklamas yledir: Varlklar leminde, hayat, lm, rzk ve nimet gibi olgular baheden, ltfeden yce Allah'tr. Bunlarsa birbirlerinden farkl olgulardr ve yce Allah'la olan balantlar ayn ekilde, ayn ynden ve ayn ba ile deildir. nk bu tr bir iliki tarznda balln ve nedensellik yasasnn iptali sz konusudur. rnein, yce Allah gerektirici bir sebep ve iktiza edici bir maslahat olmakszn hastaya ifa vermez. Hastaya if vermesi, O'nun ldrc, intikam alc ve iddetle yakalayc olmas gibi sfatlaryla ilgili deildir; efkatli, merhametli, nimet baheden, ifa veren ve afiyete kavuturan olmas gibi sfatlaryla ilgilidir. Keza, yce Allah, sebepsiz yere bir zorbay, bir mstekbiri helk etmez; efkatli, merhametli olduu iin de onu helk etmez. Tersine intikam alc, iddetle yakalayc ve kar konulmaz gcyle ezici olduu iin helk eder. Ksacas yapt her i, onunla ilgili bir sfatn gereidir... Kur'n bu gerei ana hatlaryla ortaya koymaktadr. u hlde meydana gelen herhangi bir olay, varolusal adan kapsad nitelikleri bakmndan bir veya aralarndaki uyum ve itilafn gerektirdii vecihle birden fazla ilh sfata dayanmaktadr. Dilersen yle de diyebilirsin: Her ey kapsad maslahat ve iyi niteliklere uygun ynyle yce Allah'a baldr. Bu gerei kavradktan sonra u hususu renmi olursun: Yce Allah'n yolunun doruluu, yasasnn deimezlii ve fiillerinin elimezlii, birbirleriyle balant hlinde olan tm sfatlarn kullanarak ortaya koyduu dzen iin sz konusudur. Yoksa tek bir sfatn gerektirdii sonu iin bu durum geerli deildir. stersen yle de diyebilirsin: Byle bir durum hkmle, hkmn konu-
suna ilikin tm maslahatlar arasndaki etkileimden kaynaklanan sonu iin geerlidir. Tek bir maslahatn gerektirdii sonu iin deil. Eer konulmu hkmn sebebi tek bana sz konusu olsayd, bu hkm ne iyiliksever, ne gnahkr, ne mmin ve ne de kfir iin deimezdi. Ancak sebepler oktur. Bunlarn hepsinin veya bir ksmnn bir arada gz nnde bulundurulmasyla doacak sonu, her birinin tek bana mlahaza edilmesinden doacak sonula farkl olabilir. Ne demek istediimizi iyice dnn. Dolaysyla efaatin varl ve cezann yrrlkten kaldrlmas -ki bu, rahmet, balama, hkmetme, karar verme, her hak sahibine hakkn verme ve yargda eri ile doruyu kesin biimde ayrma gibi birtakm sebeplerin dourduu sonutur- yrrlkte olan ilh yasalar sisteminde bir deiiklie ve dosdoru yolda bir sapmaya yol amaz. nc sorun: Halk arasnda bilindii ekliyle efaat, efaatinin; katnda efaatte bulunulan zat daha nce irade ettiinin ister iradesi dorultusunda hkmde bulunsun, ister bulunmasnaksi olan bir eyi yapmaya veya terk etmeye zorlamasdr. Buna gre, efaatinin istei dorultusunda, onun htr iin irade terk edilmedike ve geersiz klnmadka efaat gereklemez. imdi, katnda efaatte bulunulan kimse, ya adildir ya da zalimdir. Adil bir hkim irade ettii veya hkmettii hususla ilgili bilgisinin nitelii deimedii srece efaat giriimini kabul etmez. Yani, ancak yanlmas, sonra doruyu renmesi ve yaplmas gerekenin veya maslahatn, irade ettii veya hkmettiinden farkl olduunu grmesi gibi bir durum sz konusu olursa, efaat giriimini kabul eder. Zalim ve despot bir ynetici ise, hakszlk ettiini ve adalete uygun tutumun, yaptnn aksi olduunu ok iyi bildii hlde yakn adamlarnn ve elit zmrenin efaatini kabul eder, kendi katnda sekin bir konumda olan kiiyle irtibatn korumada olacak karn adalet ilkesine tercih eder. Sz konusu her iki durum da, yce Allah asndan imkanszdr. nk O'nun iradesi ilmine gre tecelli eder, ilmi ise ezeldir, kesinlikle deimez.
Bakara Sresi / 47-48 ........................................................................................... 265
efaati inkr edenlerin bu yaklamna vereceimiz cevap udur: efaat olaynda yce Allah asndan bir irade ve bilgi deiiklii sz konusu deildir. Deiiklik irade edilen ve bilinen ey asndan sz konusudur. nk yce Allah, falanca insann bana eitli durumlarn geleceini, u sebepler ve koullardan dolay u zamanda u durumda olacan bilir. Byle bir durumda onun hakknda bir irade ortaya koyar. Sonra baka sebeplerin ve baka koullarn ba gstermesi ile dier bir zamanda dier bir duruma deceini de bilir. Bu sefer de onun hakknda baka bir irade ortaya koyar. O, her gn yeni bir itedir. Nitekim yce Allah yle buyuruyor: "Allah dilediini siler, dilediini brakr, Ana kitap O'nun katndadr." (R'ad, 39) "Hayr, O'nun iki eli de aktr, diledii gibi verir." (Mide, 64) Bunu u ekilde rneklendirebiliriz: Biz biliriz ki, havay bir sre sonra karnlk bryecektir ve gzlerimiz fonksiyonlarn yerine getiremez olacaklardr. Oysa buna da ihtiyacmz vardr. Sonra gnein k samas ile birlikte karanlk dalacaktr. Bu rnekte gecenin gelii ile birlikte, irademiz lamba aracl ile aydnlanmaya, gecenin sona ermesi ile birlikte de lambay sndrmee taalluk eder. Burada bilgi ve irade deimemitir. Sadece bilinen ve irade edilen ey deimitir. Yani bilinen ve irade edilen ey, bilgi ve iradeye uygunluk pozisyonundan kar. Nitekim her bilgi, her bilinene uymaz. Her irade de her irade edilen eye taalluk etmez. Evet; yce Allah asndan imknsz olan bilgi ve irade deiiklii, bilinen ve irade edilen eyin durumunu korumasna ramen bilgi ve iradenin onlara uymamasdr. Buna yanlma ve feshetme denir: Sz gelimi, bir karart grrsn; nce bunun insan olduuna hkmedersin; bir sre sonra karartnn at olduu ortaya kar, bylece karartya ilikin bilgi deiir. Ya da bir maslahat gzeterek bir eyi irade edersin, daha sonra asl maslahatn irade ettiin eyin kartnda olduunu renirsin, buna bal olarak iradeni deitirirsin, te bu iki rnekte vurguladmz hususlar yce Allah hakknda dnlemez. Oysa efaatin ve buna bal olarak da cezann yrrlkten kaldrlmas olaynda yukardaki hususlarn sz konusu olmadn renmi bulunuyorsun. Drdnc sorun: Yce Allah'n efaat vaadinde bulunmas veya peygamberlerin bunu duyurmu olmalar, insanlarn gnah i-
lemeye devam etmeleri ve Allah'n koyduu haramlar inemeleri ynnde tevik edilmeleri sonucunu douruyor. Bu ise, dinin biricik hedefi ile elimektedir. Dinin tek ve deimez amac insanlarn tek ve ortaksz Allah'a kulluk sunmaya, O'na itaat etmeye yneltilmeleridir. u hlde Kitap ve snnette efaatle ilgili olarak yer alan naslar dinin bu apak temel ilkesi ile elimeyecek ekilde yorumlamak gerekir. Drdnc soruna zm udur: ncelikle bu yaklam, balamann kapsamlln ve rahmetin geniliini gsteren ayetlerle elimektedir: "Allah kendisine ortak koulmasn balamaz, bundan bakasn dilediine balar." (Nis, 48) Daha nce de deindiimiz gibi bu ayet, tvbe olaynn sz konusu olmad durumlara iaret ediyor. Bunun kant da tvbe edilmi olmas durumunda balanan gnahlar kapsamna giren irkin bu ayette istisna edilmi olmasdr. kincisi; yce Allah tarafndan dile getirilen efaat vaadinin veya bu vaadin peygamberler araclyla duyurulmasnn insanlar gnaha srklemesi, dik ballk ve isyankarlk yapmaya tevik etmesi iki ar-ta baldr: 1- Sulunun ahs ve nitelikleriyle belirlenmesi ya da hakknda efaat edilen gnahn hibir pheye yer braklmayacak ekilde belirginletirilmesi. Yani u ahs veya bu gnah hakknda kesin olarak efaat sz verilmesi ve hibir muhtemel arta bal klnmamas. 2- efaatin her trl cezay, tm zamanlarda temelden yrrlkten kaldracak ekilde etkin bir rol oynamas. Eer; "Falanca gruptan olan insanlar veya btn insanlar iledikleri sulardan dolay cezalandrlmazlar, gnahlarndan dolay kesinlikle sorgulanmazlar." veya; "Falanca gnahtan dolay hibir zaman azap grlmez." eklinde bir iddia ortaya atlacak olursa, bu kesinlikle batl bir iddiadr, ykmllere yneltilen hkm ve sorumluluklarla alay etmektir. Fakat, eer her iki art asndan konu mphem braklrsa; efaatin hangi gnahlar ve hangi gnahkarlar hakknda geerli olaca belirtilmezse; ya da yrrlkten kaldrlacak cezalarn, btn cezalar, tm zaman ve durumlarda olaca eklinde bir iddia ortaya atlmazsa, kii vaat edilen
Bakara Sresi / 47-48 ........................................................................................... 267
efaatin kapsamna girip girmeyeceini bilmez, dolaysyla yce Allah'n koyduu yasaklar inemeye cesaret etmez. Tersine bu durum, kiide ilh rahmete ynelik bir duyarllk meydana getirir, iledii gnahlardan ve ktlklerden dolay mitsizlie ve y-ce Allah'n rahmeti hakknda karamsarla kaplmaz. Ayrca yce Allah yle buyurmuyor mu?: "Eer size yasaklanan byk gnahlardan kanrsanz, sizin kk gnahlarnz rteriz." (Nis, 31) Ayet-i kerime byk gnahlardan kanma artna bal olarak kk gnahlar ve sular iin ngrlen cezalarn kaldrlacan ifade etmektedir. Eer: "Byk gnahlardan saknrsanz, kk gnahlarnz affederiz." demek doru ise, bu durumda; "Eer imannz korur da kyamet gnnde salam bir imanla bana gelirseniz, efaati-lerin sizinle ilgili efaatlerini kabul ederim." demek de doru ve yerinde olur. Btn mesele de zaten nihayet iman koruyabilmektir. nk gnahlar iman zayflatr, kalbi talatrr ve nihayet irke gtrr. Yce Allah yle buyuruyor: "Hsrana urayan topluluktan bakas, Allah'n tuzandan emin olmaz" (A'rf, 99) "Hayr, onlarn ileyip kazandklar eyler, kalplerinin zerine pas olmutur." (Mteffifn, 14) "Sonra ktlk edenlerin sonu; Allah'n ayetlerini yalanlamak oldu." (Rm, 10) Bu uyarlar gnahkr gnahlarndan uzaklatrmaya, takva yolunu izleyip muhsinlere ulamasn salamaya yeter ve bylece bu anlamdaki efaate bile ihtiya duymaz. te bu, en byk yarar ve en gzel sonulardan biridir. Ayn ekilde hakknda efaat edilen sulu veya efaate konu olan su belirlenir de, ancak azabn baz ynlerini veya baz zamanlarn kapsad vurgulanrsa, bu da, kesinlikle sulularn cesaretlenmesine, su ilemeye tevik edilmesine yol amaz. Kur'n- Kerim efaate konu olacak sulular da gnahlar da be-lirletirmez. Cezann kaldrlmasn da, ancak baz durumlar iin sz konusu eder. Dolaysyla bu ynden herhangi bir sorunla kar karya deiliz. Beinci sorun: Akl, eer kantlk oluturacaksa, ancak efaatin mmknlne kantlk oluturur; vukuuna deil. Bununla beraber, bu hususta akln kantlk oluturmas kesinlikle geersizdir. Nakle gelince; Kur'n ayetlerinde efaatin vukuuna ilikin bir
kant yoktur, aksine efaatin geersizliini ifade eden ayetlere rastlyoruz: "O gn ne al veri, ne dostluk ve ne de efaat olur." (Bakara, 254) Dier bir ayet de efaatin hibir yarar salamadn ortaya koyuyor: "Onlara efaatilerin efaati fayda vermez."
(Mddessir, 48)
Olumsuzluk ifade eden dier baz ayetler de u ekildedir: "O'nun izninin olmas dnda..." (Bakara, 255) "Ancak O'nun izninden sonra..." (Ynus, 3) "Ancak raz olduu kimse iin..." (Enbiy, 28) Bu tr istisnalar, yani izin ve iradeye bal olarak gndeme getirilen istisnalar Kur'n- Kerim'de oka yer alrlar ve Kur'n'n ifade tarz iinde kesin olumsuzluk ifade ederler. Ama, bunun yce Allah'n iznine ve iradesine bal olduunu vurgulamaktr. Nitekim yce Allah yle buyuruyor: "Sana okutacaz ve unutmayacaksn. Yalnz Allah'n diledii baka." (A'l, 6-7) "Gkler ve yer durduka orada srekli kalacaklardr. Ancak Rabbin dilerse baka." (Hd,
107)
Dolaysyla Kur'n- Kerim'de efaatin kesinlikle gerekleeceine ilikin ak ve kesin bir nas yoktur. Snnete gelince; konunun detayna inen rivayetlerin shhati, tart-ma konusudur ve onlara gvenilmez. Hadisler arasnda doruluu tartlmaz olanlarsa, Kur'n- Kerim'in ifadesine ek bir aklama getirmiyorlar. Bu yaklama vereceimiz cevap udur: efaatin geersizliini ifade eden ayetlerin, onu btnyle reddetmediklerini grdn. Tersine bu ayetlerde, Allah'n izninden ve rzasndan bamsz efaat reddediliyor. Bu eletiride bulunann iddiasna gre, efaatin bir yarar salamadn ifade eden ayetler ise, onu olumsuzlamyor, aksine onun kesinlikle gerekleeceini ortaya koyuyor. Mddessir suresinde yer alan bu ayetler, efaatin sululardan belli bir zmreye yarar salamayaca-n ifade ediyor, tm sululara deil. Ayrca ayetlerde ifade edilen efaat, izafet terkibi iinde dile getirilmitir, yani tamlamadan soyut ve yaln deildir. nk, "Fela tenfeuh-u efaetu=efaat onlara fayda vermez." demekle, "Fela tenfeuhum efaet-u afin=efaatilerin efaati onlara fayda vermez" demek arasnda fark vardr. Birinci ifadede fiilin dta
Bakara Sresi / 47-48 ........................................................................................... 269
gerekletiine dair herhangi bir iaret olmamasna karn ikinci ifadede fiilin dta gereklemi olduu sz konusudur. Delil-l 'caz adl eserinde eyh Abdulkahir bunu aka ifade etmitir. "efaatilerin efaati" ifadesi, efaatin bir ekilde gerekletiini, ama sz edilen zmrelerin bundan yararlanamayacaklarn gsteriyor. Ayrca, "efaatiler" eklinde oul bir ifadenin kullanlm olmas da bu yaklam pekitirici niteliktedir. Tpk u ifadeler gibi: "Ama o geride kalanlardan oldu...", "O, kfirlerdendi..." "O, azgnlardan idi...", "Benim ahdim zalimlere ulamaz..." Aksi takdirde, mfret bir nesneyi ifade iin ek bir anlam tayan oul bir kelime kullanmak, ifade tarz asndan gereksiz bir fazlalk olacakt. u hlde, "efaatilerin efaati onlara fayda vermez." ayeti, efaati kantlayan ayetlerdendir, reddeden ayetlerden deil. zin ve rza istisnasn kapsayan ayetlere gelince; "illa bi-iznihi= ancak O'nun izniyle", "illa min ba'd-i iznihi=ancak O'nun izninden sonra" ifadeleri, efaatin gerekleeceini ortaya koymaktadrlar. zafet tamlamasnn gerei budur. fade tarzlarn ve sz syleme yntemlerini bilenler, bu gerei inkr etmezler. Ayn ekilde, "Ancak O-nun izniyle" ve "Ancak O'nun raz olduu kimse iin" ifadelerinin ayn anlama, yani ilh iradeye ynelik olduu eklindeki sze de kulak asmamak gerekir. Kald ki, efaatle ilgili istisna deiik ekillerde gndeme gelmitir. "Ancak O'nun izniyle", "Ancak O'nun izninden sonra", "Ancak raz olduu kimseler iin" ya da "Ancak bilerek hakka ahitlik edenler iin" vb. Kald ki, izin ve rzann ayn anlama geldiini, yani "irade" anlamn ifade ettiini kabul etsek dahi, ayn eyi yce Allah'n u sz iin de syleyebilir miyiz: "Ancak bilerek hakka ahitlik edenler hari." Bu istisna ile de iradeye ilikin istisnann kastedildii sylenebilir mi? Byle bir msamahay sradan bir konuma iin bile dnmemek gerekirken, sz sanatnn parlak rneklerinden biri, daha dorusu en parlak rnei iin nasl dnebiliriz?! Snnete gelince; bu konuda Kur'n'n ifade ettiinden baka bir ey ifade etmediini yeri gelince aklayacaz.
Altnc sorun: Kyamet gn suun kesinlik kazanmasndan ve cezann zorunlu hle gelmesinden sonra sulularn cezalarnn kaldrlaca hususu, ayet-i kerimelerde net biimde dile getirilmemektedir. Bu ayetlerle kastedilen ey, peygamberlerin peygamber olmalar hasebiyle insanlarla Rableri arasnda araclk yaparak, vahiy kanalyla hkmleri alp insanlara duyurmalar ve insanlara doru yolu gstermeleridir. Bu durum tpk topraa atlan bir tohuma benzer; bu tohum yeerir ve ondan gelecekteki oranlar, nitelikler ve durumlar ortaya kar. Peygamberler de (selm zerlerine olsun) hem dnyada ve hem de ahirette mminlerin bu anlamda efaatileridirler. Bu iddiay u ekilde yantlayabiliriz: Bunun bir eit efaat olduuna sz yoktur. Ne var ki, daha nce de sylendii gibi efaat olgusu srf bununla snrl deildir. Yce Allah'n u sz de bu szlerimize kant oluturmaktadr: "Allah kendisine ortak koulmasn balamaz, bundan bakasn dilediine balar." (Nis, 48) Daha nce bu ayetin iman ve tvbe olgularyla ilgili olmadn aklamtk. Oysa sorun kartann peygamberler iin ngrd efaat ise, ancak iman ve tvbeye davet yoluyla gerekleebiliyor. Yedinci sorun: Akl aracl ile efaatin gerekleeceini kantlamak mmkn deildir. Kur'n- Kerim'de efaatle ilgili ayetler ise, benzeen (mteabih) ayetlerdir. Bu ayetlerin kimisinde efaat onaylanrken, kimisinde de reddedilmektedir. Bazen snrlandrlrken, bazen de snrsz tutulmaktadr. Dinin ngrd edep tavr, bunlara inanmamz ve yce Allah'n bilgisine havale etmemizi gerektirmektedir. Bu sorunu u ekilde cevaplandrabiliriz: Mteabih ayetler, muhkem ayetlere dndrlerek muhkem olurlar. Bu da bizim iin hem mmkn, hem de cizdir. leride, "Onun baz ayetleri muhkemdir, bunlar kitabn anasdr. Dierleri de mteabihtir (birbirlerine benzerler)." (Al-i mrn, 7) ayetini incelerken, bu hususa aklk getireceiz.
3- Kimler Hakknda efaat Edilir?

Kyamet gn haklarnda efaat edilecek kiilerin belirlenmesinin dini anlay ve edep tavryla uyumadn, ancak btnyle
Bakara Sresi / 47-48 ........................................................................................... 271
mphemlik perdesinden soyutlandrlmamakla birlikte bir lde bilinmelerinde de bir mahzur olmadn daha nce renmi bulunuyorsun. Kur'n'n ifade tarz bu ekilde meseleyi ortaya koymaktadr. Yce Allah yle buyuruyor: "Herkes kendi kazandnn rehinidir. Yalnz sa ehli hari. Onlar cennetler iinde, sululardan sorarlar: 'Sizi bu yakc atee ne srkledi?' Derler ki: 'Biz namaz klanlardan olmadk. Yoksula da yedirmezdik. Bo eylere dalanlarla birlikte dalardk. Ceza gnn yalanlardk. Sonunda bu hlde iken lm bize gelip att.' Artk efaatilerin efaati onlara fayda vermez." (Mddessir, 38-48) Burada yce Allah, kyamet gn her nefsin kazand gnahlarn rehini olduu, gemite iledii hatalardan dolay sorgulanacan, ama sa ehli olanlarn bu kapsamn dnda tutulacan, rehinlikten kurtarlp serbest braklacaklarn ve cennetlere yerletirileceklerini belirtmektedir. Ardndan onlarla amellerinden dolay rehin tutulan ve yakc ate iinde sorgulanan sulular arasnda bir perde olmadn dile getirmektedir. Sa ehli olanlar, sululara yakc atee nasl srklendiklerini soruyor, onlarsa kendilerini atee srkleyen baz sfatlarna iaret ederek kendilerine yneltilen soruyu cevaplandryorlar. Bu sfatlarn sralanmasnn ardndan, bundan dolay efaatilerin efaatlerinin kendilerine bir yarar salamad eklinde bir ayrntya yer veriliyor. Bu aklamann sonucu, sa ehli olanlarn sz konusu sfatlara sahip olmadklardr ki, ifade tarzndan bu sfatlarn efaatin kapsamna girmeye engel oluturduu anlalmaktadr. efaatin kapsamna girmeye engel oluturan bu sfatlara sahip olmadklar iin, efaatten yoksun braklan ve yakc azaba srklenen sululardan ayr olarak, yce Allah onlar gnahlarndan dolay rehin tutulmaktan ve amellerinden tr sorguya ekilmekten kurtarmtr. Sz konusu rehinlikten kurtulma ve sorgulamann dna kma da ancak efaatle olmutur. u hlde haklarnda efaat edilen kiiler sa ehli olanlardr. Ayet-i kerimelerde, sa ehli kimseler sz konusu olumsuz niteliklere sahip olmayanlar olarak tantlmaktadrlar. yle ki: Bu ayetler Mddessir suresinde yer almaktadr. Ayetlerin ieriinden de anlald gibi bu sure, Mekke dneminin ba-
larnda inen surelerdendir. O dnemde ise, bugnk ekliyle namaz ve zekt ibadetleri belirlenmemiti. u hlde, "Biz namaz klanlardan deildik." ifadesindeki "namaz"dan maksat, kulluk sunmak amacyla boyun eip Allah'a ynelmektir. Yoksullar doyurmakla da genel anlamda Allah yolunda muhtalara infak etme, mal yardmda bulunma kastedilmitir. Bu iki kavramla, slam eriatnda bugnk ekliyle yer alan namaz ve zekt ibadetleri kastedilmitir. Dalmaktan maksat ise, ya hayatn elencelerine ve dnyann ekici sslerine kaplmaktr. Ki bunlar, insan ahirete ynelmekten, hesaplama gnn anmaktan al-koyar ya da hesaplama gnn hatrlatan mjdeleyici ve uyarc ayetlere tam anlamyla kar gelmektir. Bu drt nitelik yani, Allah'a ynelmeyi ve Allah yolunda mal har-camada bulunmay terk etmek, bo ve yararsz eylere dalmak ve caza gnn yalanlamak insanda gerekleince, artk dinin temelleri yklm olur. Ayn ekilde bunlarn kartlaryla da dinin temelleri pekitirilmi olur. nk din, dnyaya sarlmaktan vazgeip ahirete ynelmek suretiyle tertemiz hidayet rehberlerine uymaktr. Bu da bo eylere dalmay terk etmek ve ceza gnn tasdik etmekten ibarettir. Bu ikisi de, kulluk kast tayan davranlarla Allah'a ynelmek ve toplumun ihtiyalarnn giderilmesi iin abalamay gerektirir. Bunlar sembolize edenlerse namaz ve Allah yolunda infaktr. u hlde, din ilim ve amel asndan bu drt temel unsura dayanr. Tevhit ve nbvvete inanmak gibi dinin dier temel unsurlar da bu drt eyin doal olarak gerektirdii eylerdir. Bu hususa iyice dikkat edin ve zerinde dnn. Buna gre, efaat sayesinde kurtulua erenler sa ehli olanlardr. Bunlar, amelleri kabul grm veya grmemi olsun, efaate muhta olsunlar veya olmasnlar din ve inan asndan beenilen kimselerdirler. efaat bunlar iin ngrlmtr. Buna gre, efaat sa ehlinin gnahkrlar iindir. "Eer size yasakladmz byk gnahlardan kanrsanz, sizin kk gnahlarnz rteriz." (Nis, 31) ayet-i kerimesinin gereince de, kimin kyamet gnne kadar affedilmeyen bir gnah kalmsa, o, kesinlikle byk gnah ileyen kimselerdendir. n-
Bakara Sresi / 47-48 ........................................................................................... 273
k eer gnah, kk gnahlardan olsayd, hi kukusuz grmezlikten gelinecekti. Bu aklamalarmzla u sonuca varlyor: efaat, sa ehlinden olup da byk gnah ileyen kimseler iin n grlmtr. Nitekim Peygamber efendimiz (s.a.a) yle buyurmutur: "Benim efaatim mmetimden byk gnah ileyen kimseler iindir. Muhsinlere gelince, onlar aleyhine bir yol yoktur..." te yandan, bunlarn sa ehli (ashab- yemn) olarak nitelendirilmeleri, sol ehli (ashab- imal) olarak nitelendirilen zmreye karlktr. Kimi zaman "ashab- meymene" ve "ashab- me'eme" olarak da nitelendirilirler. Bunlar Kur'n- Kerim'in, kyamet gn amel kitabnn sadan veya sol taraf tan verilmesini esas alarak kulland kavramlardr. Yce Allah yle buyuruyor: "Her milletin nderini ardmz gn kimlerin kitab sandan verilirse ite onlar, kitaplarn okurlar ve en ufak bir hakszla uratlmazlar. u dnyada kr olan kimse, ahirette de krdr ve yol bakmndan daha da sapktr." (sr, 71-72) Bu ayet-i kerimeyi incelediimiz zaman kitabn sa taraftan verilmesinin hak imama uymay kitabn sol taraftan verilmesinin de sapklk nderine tbi olmay ifade ettiini inallah aklayacaz. Nitekim yce Allah, Firavun ile ilgili olarak yle buyuruyor: "Kyamet gn kavminin nnde gider. te onlar atee soktu." (Hd, 98) Ksacas, sa ehli nitelendirmesinin z, dinin kabul grmesine dnktr. Nitekim yukarda deindiimiz drt niteliin znn dnk olduu nokta da budur. Bu hususa iyice dikkat etmelisin. Ayrca yce Allah baka bir yerde de yle buyuruyor: "Allah' n raz olduundan bakasna efaat etmezler." (Enbiy, 28) Bu ayet-i kerimede Allah'n raz olduu kimseler hakknda efaat edilecei kesin biimde ortaya konmaktadr. "Rahman'n izin verip sznden raz olduu kimseden baka." (Th, 109) ayet-i kerimesinin aksine burada "raz olma" fiilinin bir amel veya baka bir eyle balantl olarak kullanlmam olmasndan anlalyor ki maksat, yce Allah'n kendilerinden, yani dinlerinden raz olmasdr, amellerinden deil. Dolaysyla bu ayet-i kerime de sonu ve ifade bakmndan nceki ayetlerle ayn noktaya dnktr.
Yce Allah bir ayette de yle buyuruyor: "Muttakileri heyet hlinde Rahman'n huzuruna topladmz gn, sulular da susuz olarak cehenneme srdmz gn, Rahman'n huzurunda sz (ahit) a-lm olanlardan bakalar efaat edilmeye malik deildir." (Meryem, 85-87) Demek ki, yce Allah'n katnda sz alm olanlar iin efaat edilebilir. (Buradaki mastar (efaat), mehul fiil anlamn ifade eder. Yani, "la yemlikn'e-efaete=efaate malik deildirler." anlamndadr.) nk her sulu, atee girmesi kanlmaz olan kfir deildir. Bunun kant da yce Allah'n u szdr: "Kim Rabbine sulu olarak gelirse, onun iin cehennem vardr; orada ne lr, ne de yaar. Kim de ona salih ameller ileyen bir mmin olarak gelirse, ite onlar iin de yksek dereceler vardr." (Th, 74-75) Demek ki, "salih amel ileyen mmin"in dnda kalan suludur. Bu noktada mmin olmamas ile iman edip de salih amel ilememesi arasnda bir fark yoktur. Buna gre hak din zerinde olup da salih amel ilememi sulular da vardr. te Allah katnda sz alm olanlar bunlardr. Yce Allah'n u sz de buna iaret etmektedir: "Ey dem oullar, ben size sz (ahit) almadm m: eytana tapmayn, o sizin apak dmannzdr. Bana kulluk sunun, doru yol budur, diye?" (Ysn, 60-61) u hlde, "Bana kulluk sunun" ifadesi, emir anlamnda ahittir, "doru yol budur" ifadesi de, emirlere sarlmak anlamnda ahittir. nk doru yol, mutlulua ve kurtulua iletici klavuzluu da kapsamaktadr. yleyse sz edilen kimseler, kt amellerinden dolay atee giren mminlerdir. Sonra efaat aracl ile bu ateten kurtulurlar. Yce Allah'n u sznde de bu anlama dnk iaret vardr: "Dediler ki: 'Sayl birka gn dnda bize asla ate dokunmayacaktr.' De ki: Allah'tan bir sz (ahit) m aldnz?" (Bakara, 80) Bu ayetler de yukardaki ayetlerin vurguladklar amaca yneliktirler. Buraya kadar sunduumuz ayetlerin hepsi efaate konu olanlarn, yani kyamet gn kendileri iin efaatte bulunulacak kimselerin hak dini benimsemekle beraber byk gnah ileyen kimseler olduunu kantlamaktadr. Bunlar, dinleri Allah tarafndan honutlukla karlanan kimselerdirler.
Bakara Sresi / 47-48 ........................................................................................... 275
4- Kimler efaat Edebilecek?

Daha nce efaatin "tekvin" ve "teri" olmak zere iki ksm olduunu renmi bulunuyorsun. Tekvin efaati yle tanmlamak mmkndr: Evrende yer alan tm sebepler Allah katnda efaati konumundadrlar. nk Allah ile varlklar arasnda araclk ilevini grmektedirler. Teri efaat ise, ykmllk ve ceza leminde geerlidir. Bu tr efaatin bir ksm, dnyada Allah tarafndan balanmay, ona yaknlamay gerektiren eylerdir. Bu tr eyler de Allah ile kullar arasnda araclk yapan efaatilerdir. Bunlardan biri tvbedir. Yce Allah yle buyuruyor: "De ki: Ey nefislerine kar ar giden kullarm! Allah'n rahmetinden mit kes-meyin. Allah btn gnahlar balar. nk o, ok balayan, ok merhamet edendir. Rabbinize dnn." (Zmer, 53-54) irk dahil tm gnahlar kapsayacak ekilde tvbenin etkinlik alan geni tutuluyor. Bir efaati de imandr. Ulu Allah yle buyuruyor: "Peygamberi-ne inann ki... gnahlarnz balansn." (Hadd, 28) Btn salih ameller de efaati konumundadrlar: "Allah, inanp salih ameller ileyenlere vaat etmitir: Balama ve byk dl on-laradr." (Mide, 9) Bir dier ayette de yle buyuruyor ulu Allah: "Ey inananlar, Allah'tan korkun, O'na doru (gtrecek) vesile arayn." (Mide, 35) Bu hususa iaret eden birok ayet vardr. Kur'n- Kerim de bir efaatidir: Bu ayet-i kerime bunu gstermektedir: "Onunla Allah, rzasnn peinden gidenleri esenlik yollarna iletir ve onlar kendi izniyle karanlklardan aydnla karp dosdoru bir yola iletir." (Mide, 16) Salih amelle balants bulunan her ey, mescitler, mbarek me-knlar ve kutsal gnler de efaati konumundadrlar. Nebi ve resuller de mmetleri iin balanma dilerken bu misyonu yerine getirirler. Yce Allah'n u sz buna ynelik mesajlar iermektedir: "Eer onlar kendilerine zulmettikleri zaman sana gelselerdi, Allah'tan, gnahlarn balamasn isteselerdi ve Resul de onlarn balanmasn dileseydi, elbette Allah' affedici, merhametli bulurlard." (Nis, 64)
Mminler iin balanma dileyen melekler de yle. Onlarla ilgili olarak yce Allah yle buyuruyor: "Ar tayanlar ve O'nun evresinde bulunanlar, Rablerini verek tesbih ederler, O'na inanrlar ve mminler iin balanma dilerler." (M'min, 7) Bir dier ayette de yle buyurur ulu Allah: "Melekler, Rablerini hamt ile tesbih ederler; yerdekiler iin de balanma dilerler. yi bil ki Allah, ok balayan, ok merhamet edendir." (r, 5) Kendilerine ve mmin kardelerine balanma dileyen mminler de efaatilik ilevini grrler. Yce Allah onlarn bu tavrn onlarn diliyle yle anlatr: "Bizi affet, bizi bala, bize ac! Sen bizim mev-lmzsn!" (Bakara, 286) Teri efaatin bir ksm da, bildiin anlam ile kyamet gn gerekleecek olan efaattir. Kyamet gn efaat edeceklerin banda peygamberler gelir. Yce Allah buna u ekilde deinmektedir: "Rah-man ocuk edindi, dediler. O, ycedir. Hayr onlar ikram edilmi kullardr... Allah'n raz olduundan bakasna efaat etmezler." (Enbiy, 26-28) Ayette sz edilen kullardan biri de bir peygamber olan Meryem Olu sa'dr. Yce Allah bir baka ayette de yle buyuruyor: "O'ndan baka yalvardklar eyler, efaat yetkisine sahip deillerdir. Ancak bilerek hakka ahitlik edenler bunun dndadr." (Zuhruf, 86) Bu iki ayet, meleklerin de efaat edebileceklerini gstermektedir. nk mrikler onlarn Allah'n kzlar olduklarn ileri sryorlard. efaat yetkisine sahip olanlardan biri de meleklerdir: "Gklerde nice melekler var ki, onlarn efaati hibir ie yaramaz. Meer Allah' n diledii ve raz olduu kimseye izin verdikten sonra olsun." (Necm, 26) Bir dier ayette de yce Allah yle buyuruyor: "O gn Rahman'n izin verip sznden holand kimseden bakasnn efaati fayda vermez. Onlarn nlerindekini ve arkalarndakini bilir." (Th, 109-110) u ayet-i kerimeden anlald kadaryla kyamet gn ahitler de efaat edeceklerdir: "Ondan baka yalvardklar eyler, efaat yetkisine sahip deillerdir. Ancak bilerek hakka ahitlik edenler bunun dndadr." (Zuhruf, 86) Hakka ahitlik etmi olmalar sayesinde efaat yetkisine sahip olmulardr. u hlde her ahit, ahitlik yetkisine sahip bir efaatidir. Ancak bu
Bakara Sresi / 47-48 ........................................................................................... 277
ahitlik, Fatiha suresinin tefsirinde deindiimiz ve "Bylece sizi orta bir mmet yaptk ki, insanlara ahit olasnz." (Bakara, 143) ayet-i kerimesini ele alrken deineceimiz gibi amellere tanklk anlamndaki "ehadet"tir, savata ehit dme anlamndaki "ehadet" deil. Bu ifadeden, mminlerin de efaatte bulunacaklar anlalmaktadr. nk yce Allah, onlarn kyamet gn ahitlere katlacaklarn haber vermitir: "Allah'a ve Resulne inananlar, Rableri yannda sddkler ve ahitlerdir." (Hadd, 19) leride bu ayeti ele alrken daha geni aklamalarda bulunacaz.
5- efaat Neyle lgilidir?

efaatin bir ksmnn, sebepler leminde varolula ilgili tm sebepleri kapsamna alan "tekvin"; bir ksmnn da sevap ve azapla ilgili "teri efaat" olduunu rendin. Teri efaatin bir ksm, irkten tut, daha aa dzeydekilere kadar tm gnahlarn cezalaryla ilgilidir. Kyamet gnnden nce (dnyada) tvbe ve imann efaati byledir. Bir ksm da, baz salih ameller gibi, kimi gnahlarn sonularyla ilgilidir. zerinde tartlan efaat tr ise, peygamberlerin ve bakalarnn kyamet gn, hesaplamadan sonra azab hakkedenlerden cezalarnn kaldrlmas iin bulanacaklar efaat giriimidir. Konumuzun nc blmnde bu tr efaatin, hak dini benimseyen ve dini inanc Allah tarafndan honutlukla karlanan byk gnah ileyen kimselerle ilgili olduunu rendin.
6- efaat Ne Zaman Fayda Verir?

Bununla da kesinlemi bir cezann yrrlkten kaldrlmasna yol aan efaati kastediyoruz. Yce Allah'n u sz bunu kantlar mahiyettedir: "Her nefis kendi kazand ile rehin alnmtr. Yalnz sa ehli hari. Onlar cennetler iinde, sululardan sorarlar: Sizi u yakc atee ne srkledi?" (Mddessir, 38-42) Daha nce de sylediimiz gibi bu ayet-i kerimeler kimin efaatin kapsamna girdiini ve kimin de bu kapsamn dnda kaldn vurgulama amacna yneliktirler.
Ancak bu ayetler, efaatin ancak gnahlara karlk rehin alnma, cezalandrlma ve ate zindanna atlma cezasndan kurtulma hususunda yararl olacan vurgulamaktadrlar. Ama bunlardan nceki kya-met gnnn dehet verici ortam ve akllara durgunluk veren gelimeler iin efaatin bir yarar salayacana dair bir delil yoktur. Hatta ayet-i kerimelerin, efaatin srf atete rehin kalmaktan kurtulma asndan fayda salayaca eklinde bir snrlandrmay ifade ettii de sylenebilir. Ayrca bu ayet-i kerimelerden, iaret edilen diyalogun, cennet ehlinin cennete ve ate ehlinin de cehenneme yerletirilmelerinden ve efaatin birtakm sulular kapsamna alp cehennemden kurtarmasndan sonra gereklemi olmasn istifade edebiliriz. nk "cennetler iinde" ifadesi, oraya yerletirilmi olduklarn gsterir. "Sizi atee srkleyen nedir?" ifadesi de bunu gsterir. nk srkleme de, bir tr sokmadr, ama her sokma deildir. Toplama, bir araya getirme ve dzene koyma anlam vardr bunda. Bu da yerlemeyi gsterir. "Onlara fayda vermez." ifadesi de yle. nk ayetin orijinalinde kullanlan ve olumsuzluu ifade eden "ma" edat, imdiki zamana ynelik bir olumsuzlua dellet eder. Bu mesele zerinde iyice dnmelisin. Berzah lemi, Peygamber efendimiz (s.a.a) ve Ehlibeyt mamlarnn lm ve kabir sorgusu srasnda hazr bulunup, zorluklar karsnda kiiye yardmc olmalar meselesine gelince; "Andolsun, kitap ehlinden hi kimse yoktur ki, lmnden nce ona inanacak olmasn." (Nis, 159) ayetini incelerken de deineceimiz gibi, bunun Allah katndaki efaatle bir ilgisi yoktur. Bunlar yce Allah'n izniyle onlara bahedilmi bulunan tasarruf ve yetkilerdir. Yce Allah yle buyuruyor: "A'rf zerinde hepsini yzlerindeki iaretleriyle tanyan erkekler vardr. Cennet halkna "Selm zerinize olsun." diye seslenirler. Bunlar henz oraya girmemilerdir, fakat girmeyi ok istemektedirler... A'rf ehli, yzlerindeki iaretleriyle tandklar bir takm adamlara seslenerek derler ki: "Ne topluluunuz, ne de byklk taslamanz, size hibir yarar salamad. Allah onlar hibir rahmete erdirmeyecek, diye yemin
Bakara Sresi / 47-48 ........................................................................................... 279
ettiiniz kimseler bunlar myd? Girin cennete, artk size ne korku vardr, ne de siz zleceksiniz." (A'rf, 46-49) u ayet-i kerime de bir bakma ayn anlam vurgulamaktadr: "Her milletin imamn ardmz gn kimlerin kitab sandan verilirse..." (sr, 71) Buna gre imamn davet hareketinde ve kitabn verilmesinde araclk yapmas, bahedilmi bir yetkidir. Artk bu meseleyi iyice dnmen gerekir. Sonu olarak ortaya u kyor: efaat, kyamet gnndeki en son durakta gerekleiyor. Bu sayedeki balanma sonucu baz kimseler atee girmekten alkonulurlar. Ya da atee girenlerin bir ksm oradan karlrlar. Hi kukusuz btn bunlar rahmetin geni kapsamll veya kullara ynelik ilh ltfun zuhuru sayesinde gerekleirler.
EFAATN HADSLER IIINDA AIKLAMASI

eyh Saduk'un el-Eml adl eserinde Hseyin b. Halid'in, mam Rza'dan (a.s), onun da atalarndan, onlarn da Emir-l Mminin'den u szleri aktardklar rivayet edilir: Resulullah (s.a.a) buyurdu ki: "Benim havzma inanmayan, Allah havzmn bana getirmeyecektir. Benim efaatime inanmayan Allah efaatimin kapsamna almayacaktr." (Sonra yle buyurdu:) "Benim efaatim, ancak mmetimden byk gnahlar ileyen kimseler iindir. Muhsin kimselere gelince, onlarn aleyhine kullanlacak bir yol yoktur." Hseyin b. Halid diyor ki: mam Rza'ya unu sordum: "Ey Resulullah'n olu, yce Allah'n; 'Ancak Allah'n raz olduu kimselere efaat ederler.' sz ne anlama gelir?" Dedi ki: "[Bu] Ancak Allah'n, dininden honut olduu kimseye efaat ederler [anlamndadr]." [s.16, h: 4, Oturum:2] Ben derim ki: "Benim efaatim, ancak..." szne gelince, bu anlam pekitirici birok hadis, hem ia ve hem de Ehlisnnet kanallarnca aktarlmtr. Yukardaki ayetlerden de bunu pekitiren sonular karld. Tefsir'ul-Ayy'de yer alan bir hadiste, Semaa b. Mehran, mam Musa Kzm'n (a.s) "Belki bylece Rabbin seni vlm bir makama ulatrr." (sr, 79) ifadesiyle ilgili olarak yle dediini rivayet eder: "Kyamet gn insanlar krk yl kadar bir sre kalrlar.
Gnee emredilir, insanlarn tepesine dikilir. Bu yzden kan-ter iinde kalrlar. Yeryzne emredilir, onlarn tand hibir eyi kabul etmez. nsanlar dem peygamberin yanna gidip kendilerine efaat etmesini isterler. O, Hz. Nuh'u gsterir onlara. Hz. Nuh da Hz. brahim'i gsterir. Hz. brahim de onlar Hz. Musa'ya gnderir. Hz. Musa da Hz. sa'ya gitmelerini syler. Hz. sa ise onlara yle der: Beeriyetin son peygamberi olan Muhammed'e gidin." "Hz. Muhammed (s.a.a) der ki: 'Sizin iin efaat edeceim.' Sonra gidip cennetin kapsn alar. 'Kim o?' diye seslenilir. Allah onun kim olduunu bildii hlde o: 'Muhammed' diye cevap verir. 'Ona kapy an.' diye seslenilir. Kap alnca Rabbi ile karlar, hemen secdeye kapanr. Kendisine; 'Konu, iste, istediin verilsin; efaat et, efaatin kabul edilsin.' diye seslenilinceye kadar ban secdeden kaldrmaz. Ban kaldrnca, Rabbi ile karlar; tekrar secdeye kapanr, az nceki gibi kendisine seslenilir, o da ban secdeden kaldrp atete yanan kimseler iin efaatte bulunur. O gn gelmi gemi tm mmetlere mensup tm fertler, kyamet gn kendisine efaat etmesi iin Hz. Muhammed'e (s.a.a) bavurur. te yce Allah'n, 'Belki bylece Rab-bin seni vlm bir makama ulatrr.' sznden maksat budur." [c.1, s.315, h: 151] Ben derim ki: Bu anlam ieren ifadeler yaygn biimde, bazen zet, bazen de ayrntl biimde deiik kanallardan hem ia, hem Ehlisnnet kaynaklarnda rivayet edilmitir. Bu ifadelerde, ayet-i kerimede iaret edilen "vlm makam"n efaat makam olduu vurgulanmtr. Burada Peygamberimizin dndaki peygamberlerin ve bakalarnn efaat edebilmeleri asndan bir olumsuzluk sz konusu deildir. nk dier peygamberlerin ve bakalarnn efaatleri Peygamberimizin efaatinin bir ayrnts olabilir. Dolaysyla da efaat olay Peygamberimizin eliyle balar. Tefsir'ul-Ayy'de, mam Bkr veya mam Sadk'tan (a.s) birinin, "Belki bylece Rabbin seni, vlm bir makama ulatrr." ifa-desi ile ilgili olarak, "Bu makam efaattir" dedii rivayet edilir.
[c.1, s.315, h: 151]
Yine Tefsir'ul-Ayy'de, Ubeyd b. Zrre'nin yle dedii rivayet edilir: "mam Sadk'a (a.s), 'Mmin iin efaat var m?' diye soruldu. 'Evet.' dedi. Bunun zerine topluluk iinden bir adam ona,; 'O gn mmin kimsenin Hz. Muhammed'in efaatine ihtiyac var
Bakara Sresi / 47-48 ........................................................................................... 281
mdr?' diye sordu. 'Evet.' dedi. 'Mminlerin de birtakm hatalar ve gnahlar olur. O gn Hz. Muhammed'in efaatine muhta olmayan hi kimse yoktur.' Sonra bir adam Resulullah'n, 'Ben demoullarnn efendisiyim, ama kibirlenecek bir durum yoktur.' eklindeki szlerinin ne anlam ifade ettiini sordu. 'Evet. Resulullah cennetin kapsnn halkasn tutarak aar, ardndan secdeye kapanr. Yce Allah ona, 'Kaldr ban, efaat et, efaatin kabul edilsin; iste, istediin verilsin.' der. Bunun zerine Peygamberimiz ban kaldrr, efaat eder, efaati kabul edilir; istekte bulunur, istedii ey kendisine verilir.' dedi." [c.1, s.314, h: 148] el-Furat tefsirinde, Muhammed b. Kasm b. Ubeyd'den, zincirleme olarak Bir b. ureyh el-Basri'den yle rivayet edilir: "Muhammed Bkr'a (a.s) dedim ki: 'Allah'n kitabnda yer alan hangi ayet daha ok mit vericidir?' 'Senin kavmin bu konuda ne dnyor?' dedi. Dedim ki: 'Benim kavmime gre, Kur'n- Kerim'deki en ok mit verici olan ayet udur: 'Ey nefislerine kar ar giden kullarm! Allah'n rahmetinden mit kesmeyin.' (Zmer, 53) Bunun zerine, 'Ama biz Ehlibeyt byle demiyoruz.' dedi. 'Peki size gre en ok mit verici olan ayet hangisidir?' diye sordum. Dedi ki: Bize gre en ok mit verici olan ayet udur: 'Rabbin sana verecek ve sen raz olacaksn.' (Zuh, 5) Bu efaattir. Vallahi bu efaattir. Vallahi bu efaattir." [s.215] Ben derim ki: "Belki bylece Rabbin seni vlm bir makama ulatrr" sz ile efaatin kastedilmi olduunu ifade eden ok saydaki hadislerden baka ayetin ifade tarzndan da bunu anlamak mmkndr. nk "ulatrr" ifadesi gelecee dnktr ve bu makamn Peygamberimize kyamet gn verileceine iaret etmektedir. "vlm" ifadesi de mutlaktr, hibir kayd yoktur. Herhangi bir snrlandrma getirilmeyen bu vg, bunun ncekiler ve sonrakilerle beraber tm insanlk tarafndan dile getirileceini gstermektedir. vg, istee bal olarak gerekletirilen gzel bir eyin yceliini ifade etmektir. Bu da herkesin yararlanaca, istifade edecei ve vgyle anaca bir fiilin Peygamberimiz (s.a.a) tarafndan gerekletirileceini gsterir. Bu yzden mam (a.s) Ubeyd b. Zrre'nin aktard rivayette yle diyor: "O gn Hz. Muhammed'in efaatine muhta olmayan hi kimse yoktur..." Bu anlam, ileride daha gzel bir adan da ele alp aklayacaz.
"Ey nefislerine kar ar giden kullarm! Allah'n rahmetinden mit kesmeyin." ayeti yerine, "Rabbin sana verecek ve sen raz olacaksn." ayetinin Allah'n kitabndaki en ok mit verici ayet olmas meselesine gelince; Allah'n rahmetinden mit kesmenin yasaklanmasna Kur'n'da ska rastlanmasna ramen, bu ifade bir keresinde Hz. brahim'in (a.s) dilinden hikaye ediliyor: "Sapk bir kavimden baka kim Rabbinin rahmetinden mit keser?" (Hicr, 56) Bir keresinde de Hz. Yakb'un dilinden aktarlyor: "Kfir kavimden bakas Allah'n rahmetinden mit kesmez." (Ysuf, 87) Konunun da tanklyla bu iki ayet, varolula ilgili tekvin rahmetten mit kesmeye iaret etmektedir. "De ki: Ey nefislerine kar ar giden kullarm! Allah'n rahmetinden mit kesmeyin. Allah btn gnahlar balar. O, ok balayandr, ok merhametlidir. Rabbinize dnnz..." (Zmer, 53-54) ayetlerinde, "Nefislerine kar ar giden" ifadesinden anlald kadaryla burada teri rahmetten mit kesme yasaklanm olmakla birlikte bu mit kesmenin gnah nedeniyle olduu da anlalyor. Yce Allah da istisnasz tm gnahlar iin balamay genelletirmi olmakla beraber bunun devamnda hemen tvbe, slm ve salih amel emrini vermektedir. Bu da gsteriyor ki, nefsine kar an giden kul, tvbe, slm ve salih ameli seme imkn olduu srece Allah'n rahmetinden midini kesmemelidir. rahmet artl rahmettir. Yce Allah kullaKsacas, sz konusu rna O'na ynelmeyi emretmitir. artl bir rahmeti umma, yce Allah'n lemler iin rahmet olarak gnderdii Peygamberine bahettii genel bir rahmeti ve snrsz bir ba ve honutluu umma gibi deildir. Bu vaat ile yce Allah elisinin gnln ho tutuyor, ona moral veriyor: "Rabbin sana verecek ve sen raz olacaksn." Bunu ylece aklamak mmkndr: Ayet-i kerime minnet ve ba vurgulama amacna yneliktir. Ayrca burada Peygamber efendimize zg bir vaade yer verilmektedir ki, yce Allah yaratt canllar arasnda hi kimseye byle bir vaatte bulunmamtr. Peygamberimize ynelik bu ban da hibir eyle snrlandrmamtr. Dolaysyla bu, snrsz bir batr.
Bakara Sresi / 47-48 ........................................................................................... 283
Yce Allah buna benzer bir ltfu, cennetteki baz kullarna da bahetmitir: "Onlar iin Rableri katnda diledikleri her ey vardr." (r, 22) "Orada onlar iin diledikleri her ey vardr. Bizim katmzda ise, bundan fazlas vardr." (Kaf, 35) Burada, onlara dilediklerinin de tesinde nimetler bahedildii ifade edilmektedir. Dileyi ise, insann aklna gelebilecek her trl mutluluk ve iyilikle ilgilidir. Ama, te yandan insann aklna gelmeyecek nimet ve balar da vardr. Nitekim yce Allah yle buyuruyor: "Hibir nefis kendileri iin gizlenen gz aydnlatc eyleri bilemez." (Secde, 17) Yce Allah'n iman edip salih ameller ileyen kullarna bahettii nimetlerin miktar bu olduuna gre, yce Allah'n minnet ve ba anlamnda Peygamberine bahettii nimetler ne kadar geni kapsaml ve grkemli olacan anlam olmalsn. Yce Allah'n bann nitelii budur. Peygamber efendimizin (s.a.a) honut kalna gelince; bu honutluk, yce Allah'n, emri dorultusunda bahettii nimete raz olmak deildir. nk yce Allah her eyin sahibidir ve zenginlii snrszdr. Kul ise, zorunlu olarak yoksulluk ve muhtalk pozisyonundadr. Bu yzden, Rabbinin bahettii az veya ok nimete raz olmaldr. Rabbinin kendisi ile ilgili olarak verdii karara rza gstermelidir, bu karar ister onu sevindirsin, ister zlmesine neden olsun, fark etmez. Ne var ki bu rza, ban karsna konulduu zaman baka bir anlam ifade eder. Bu rza yoksulu, yokluundan ikayeti olduu eyi vererek, a insan doyurarak honut klmaya benzer. Dolaysyla bu, snrsz bir bala honut etmedir. Bunun benzerini yce Allah kimi kullarna da vaat etmitir: "man edip salih ameller ileyenler, yaratlmlarn en iyileridirler. Onlarn Rableri katndaki dlleri; altlarndan rmaklar akan cennetlerdir. Orada ebediyen kalacaklardr. Allah onlardan raz olmutur. Onlar da O'ndan raz olmulardr. Bu, Rabbinden korkanlar iindir." (Bey-yine, 8) Hi kukusuz bu ba da minnet ve zg klma niteliklidir. Onun iin mminlere bahedilen nimetlerden daha geni boyutlu ve daha stn olmaldr. Nitekim yce Allah, Peygamberini tanmlarken yle buyuruyor: "Mminlere kar efkatli ve merhametlidir." (Tevbe, 128) Burada yce Allah Peygamberimizin mminlere kar acma duygu-
suyla dolu ve efkatli olduunu vurguluyor. Peki, baz mminler korkun alevli atein iinde yanarlarken, Allah'n rabliini kabul ettikleri, Allah'n elisine ve peygamberlik misyonuna inandklar, Peygamberin getirdii ilh mesaj onayladklar hlde cehaletlerine yenik dtkleri, eytnn oyununa geldikleri, bu yzden inatlk ve byklenmeye kaplmakszn birtakm gnahlar iledikleri iin atein katmanlarnda zindan hayat yaarlarken Peygamber efendimiz honut olabilir mi? Gn-l ho olabilir mi? Cennet nimetlerinin zevkini karabilir mi? Cennet baheleri iinde mutluluktan coabilir mi? Herhangi birimiz mrnn geen ksmna dnp baktnda, yarm kalm olgunluklar, tamamlanmam iyilikleri grdke byk bir fkeye kaplp gc dahilinde olan bu hususlar yerine getiremedii iin kendini knar. Ama genliin cehaletine, tecrbe yetersizliine baknca, byk bir ihtimalle fke atei sner, knayc tutumunu terk eder. Yce Allah'n z yaratlna yerletirdii snrl ve eksik acma duygusu depreiverir. Ya sen, srf insann cehaletinden ve zayf karakterinden kaynaklanan bir hareket karsnda lemlerin Rabbinin rahmetini ne sanyorsun? Mminlere kar acma duygusuyla dopdolu olan efkatli ve merhametli Peygamberin cmert karakterini nasl deerlendiriyorsun? Merhametlilerin en merhametlisi Ulu Allah kullarna acmaz m? stelik gnahkr insan, kyamet gnnn o dehet verici ortamn, gnahnn dayanlmaz strabn sonuna kadar hissetmitir. Tefsir'ul-Kumm'de, "zin verdiklerinin dnda, O'nun katnda efaat fayda vermez." ayeti ile ilgili olarak Ebu Abbs elMkebbir'in yle dedii rivayet edilir: "mam Zeynelabidin'in (a.s) karsnn Ebu Eymen adnda azatl klesi bir gn mam Muhammed Bkr'a (a.s) gelip yle dedi: 'Ey Ebu Cafer, insanlar kandryorsunuz ve Muham-med'in efaati, Muhammed'in efaati deyip duruyorsunuz.' mam Mu-hammed Bkr (a.s) bu szlere ok fkelendi ve yznn rengi deiti, ardndan yle dedi: Yazklar olsun sana ey Ebu Eymen! Karmn ve avret yerini iffetli tutman seni aldatt m? Hi kukusuz kyametin dehetini grdn anda Muhammed'in efaatine muhta olacaksn. Yazklar olsun sana, Mu-
Bakara Sresi / 47-48 ........................................................................................... 285
hammed, atei hakkedenden bakasna m efaat edecek? nceki ve sonraki mmetlerden, kyamet gn Muham-med'in efaatine muhta olmayan hi kimse yoktur." "Ardndan mam Bkr (a.s) devamla yle dedi: Resulullah mmeti iin efaat edecek, biz de iilerimiz iin efaat edeceiz. iilerimiz de ailelerine efaat edeceklerdir." Sonra dedi ki: "Hi kukusuz bir mmin Rebia ve Mudar oullar saysnda insana efaat eder. Mmin hizmetisi iin efaat eder ve der ki: Ya Rabbi, bu, bana hiz-metinin hakkdr, beni scaktan ve souktan koruyordu." [c.2, s.202] Ben derim ki: "nceki ve sonraki mmetlerden, kyamet gn Muhammed'in efaatine muhta olmayan hi kimse yoktur." ifadesi gsteriyor ki, bu efaat genel niteliklidir ve "Yazklar olsun sana. Mu-hammed, atei hakkedenden bakasna m efaat edecektir?" ifadesin-de vurgulanan efaatten ayrdr. Buna benzer bir anlam da Ayy'nin Ubeyd b. Zrre'den, onun da mam Sadk'tan (a.s) aktard rivayette ifade edilmiti. Bu anlam pekitiren, ia ve Snn kanallardan aktarlan birok rivayet vardr. Buna kant oluturan da yce Allah'n u sz de dellet eder: "Ondan baka yalvardklar eyler, efaate sahip deillerdir. Ancak bilerek hakka ahitlik edenler bunun dndadr." (Zuhruf, 86) Bu ayet gsteriyor ki, efaatin znde ahitlik yatmaktadr. u hlde ahitler, efaat yetkisine sahip efaatilerdir. nallah, "Bylece sizi orta bir mmet yaptk ki, insanlara ahit olasnz, Peygamber de size ahit olsun." (Bakara, 143) ayetini ele alrken bu meseleyi daha detayl biimde aklayacaz. Buna gre, peygamberler insanlar zerinde a-hittirler, Hz. Muhammed de peygamberlerin zerinde ahittir; ahitle-rin ahidi, dolaysyla da efaatilerin efaatisidir. Eer ahitlerin ahitlii olmasayd, kyametin bir dayana olmazd. Tefsir'ul-Kumm'de, "zin verdiklerinin dnda, O'nun katnda e-faat fayda vermez." ifadesiyle ilgili olarak yle bir aklama yer almaktadr: "Allah izin vermedike, hibir nebi ve resul efaat edemez. Ama Resulullah (s.a.a) bu genellemenin dndadr. nk yce Allah, kyamet gnnden nce ona efaat iznini ve yetkisini vermitir. efaat etmek ncelikle onun ve soyundan gelen
imamlarn hakkdr, bundan sonra da peygamberlerin hakkdr."

[c.2, s.201]
el-Hisal adl eserde Hz. Ali'nin (a.s) yle dedii rivayet edilir: Resulullah (s.a.a) dedi ki: " grup, Allah katnda efaat ederler ve efaatleri de kabul edilir: Peygamberler, sonra limler ve daha sonra da ehitler." [c.2, s.201] Ben derim ki: Byk bir ihtimalle bu hadisin orijinalinde geen "heda" kelimesinden maksat, sava alannda ldrlen kimselerdir. Ehlibeyt mamlarnn dilinde bu kelime daha ok bu anlamda kullanlmaktadr. Yani burada, Kur'n bir kavram olan "amellerin tank-lar" kastedilmemitir. el-Hisal adl eserde, "drt yz hadisi"nde yle deniyor: mam (a.s) dedi ki: "Biz efaat ederiz, bizi sevenler de efaat ederler."
[s.624]
Ben derim ki: Kadnlarn efendisi Hz. Fatma'nn (a.s), mamlarn dnda Fatma'nn soyundan gelen kimselerin, mminlerin ve hatta mminlerin dk ocuklarnn bile efaat edeceine ilikin birok ha-dis rivayet edilmitir. Mehur bir hadiste Peygamber efendimiz (s.a.a) yle buyuruyor: "Evleniniz, oalnz; nk ben kyamet gn dier mmetlere kar, dkleriniz dahil, sizinle vneceim. Dk ocuk, kyamet gn cennetin kapsna dayanr. Ona; 'ieri gir' denir, ama o; 'Annem-babam girmedike girmem' der..." Yine el-Hisal adl eserde belirtildiine gre mam Sadk, babasndan, dedesinden ve nihayet Hz. Ali'den (a.s) yle rivayet eder: "Cennetin sekiz kaps vardr. Bir kapdan peygamberler ve sddkler girerler. Bir kapdan ehitler ve salihler girerler. Be kapdan da bizim taraftarlarmz (ia) ve sevenlerimiz girerler. Ben de o srada yol zerinde durur yle dua ederim: 'Rabbim, benim ia'ma, sevenlerime, yardmclarma ve dnya yurdunda bana dost olanlara esenlik ver.' O srada Ar'tan yle bir ses gelir: 'Duan kabul edildi. ia'n iin efaat edebilirsin.' ia'ma, dostlarma, yardm edenlerime ve szl ve fiili olarak dmanlarma sava aanlara mensup her bir kii, komularndan ve akrabalarndan yetmi bin kii iin efaat eder. Bir kapdan da, Allah'tan baka bir ilh olmadna tanklk eden ve kalbinde, biz Ehli-beyt'e kar en
Bakara Sresi / 47-48 ........................................................................................... 287
ufak bir kin krnts bulunmayan dier Mslmanlar girerler."

[s.407]
el-Kfi adl eserde belirtildiine gre, Hafs el-Mezzin mam Sadk'n (a.s) ashabna gnderdii mektupta yle dediini rivayet eder: "Biliniz ki, Allah'n yarattklarndan hi kimse, ne sekin bir melek, ne gnderilmi bir peygamber ve ne de baka birisi, Allah'a kar size bir yarar salayamaz. Kim, Allah katnda efaatilerin efaatinden yararlanma mutluluuna ermek isterse, Allah'tan kendisinden raz olmasn dilesin." [Ravzat'ul-Kfi, c.8, s.10] el-Furat tefsirinde, mam Sadk'a (a.s) dayandrlan bir rivayete gre, Cabir mam Bkr'a (a.s) yle demitir: "Sana feda olaym, ey Resulullah'n olu! Bana byk annen Fatma hakknda bir hadis aktar." Bunun zerine, Hz. Fatma'nn kyamet gn efaat edeceine ilikin bir hadis anlatt ve yle ekledi: "Allah'a andolsun ki, Allah'n dininden kuku duyandan veya kfirden ya da mnafktan baka hi kimse atete kalmaz. Bunlar atein katmanlarna srklendikleri zaman, yce Allah'n da vurgulad gibi, 'Bizim iin ne efaatiler ve ne de scak bir dost vardr. Eer bir kez daha dnyaya dnseydik, hi kukusuz mminlerden olurduk.' diye seslenirler." mam Bkr (a.s) dedi ki: "Ne mmkn! stekleri geri evrilir. ayet tekrar dnyaya gnderilseler, yine de kendilerine yasaklanan eyleri yaparlard, on-lar yalanclardr."
[s.113-114]
Ben derim ki: mamn (a.s) "Bizim iin efaatiler yoktur." szn ele almas gsteriyor ki; mam, ayetlerin efaatin gerekleeceini kantladna iaret etmek istemitir. efaati inkr edenler de bu ayeti efaatin gereklemeyeceine ynelik bir kant olarak deerlendirmek istemilerdir. Biz de daha nce, "efaatilerin efaati onlara fayda vermez." ifadesinin efaatin varlna kant oluturduunu ana hatlaryla ortaya koymutuk. Eer ifadeden maksat srf efaatin gereklemeyeceini vurgulamak olsayd, o zaman ifadenin u ekilde olmas gerekirdi: "Bizim iin ne bir efaat eden ve ne de scak bir dost vardr." nk olumsuzluk pozisyonunda oul bir ifade kullanmak, efaatin bir cemaat tarafndan gerekletirildiini, ama onlar hakknda bir yarar salamadn gsterir. Bunun yan sra, "Eer bir kez daha dnyaya dnseydik, hi
kukusuz mminlerden olurduk." ifadesi, "Bizim iin ne efaatiler ve ne de scak bir dost vardr." ifadesinden sonra yer alyor ve bu szler, yaanan realiteden duyulan hasreti ifade ediyorlar. Bilindii gibi, hasret ekmek, kaybolan bir eyden dolay gndeme gelir ve bu hasreti ifade eden szler, hasreti duyulan eyi de ifade ederler. Buna gre, "Eer bir kez daha dnyaya dnseydik..." sznn anlam udur: Keke dnyaya dnp mminlerden olsaydk da u mminler gibi biz de efaatilerin efaatinin kapsamna girseydik. u hlde, bu ayet de tpk dier ayetler gibi efaatin gerekleeceini kantlamaktadr. et-Tevhit adl eserde, mam Musa Kzm'n, babasndan, o da atalarndan aktararak Peygamber efendimizin yle dedii rivayet edilir: "Benim efaatim mmetimden byk gnah ileyenler iindir. Muh-sinlere gelince, onlar aleyhine kullanlacak bir yol yoktur:' mam Kzm'a denildi ki: "Ey Resulullah'n olu! Byk gnah ileyenler iin efaat olur mu? Yce Allah 'Ancak Allah'n raz olduu kimse iin efaat ederler.' demiyor mu? Byk gnah ileyenler Allah'n raz olduu kimseler olabilirler mi?" Bunun zerine mam (a.s) yle dedi: "Hibir mmin yoktur ki, bir gnah iledii zaman zlmesin ve pimanlk duymasn. Peygamberimiz (s.a.a) buyuruyor ki: 'Tvbe iin pimanlk yeterlidir.' Ve yine buyuruyor ki: 'Kim iyi bir iten dolay sevinir, kt bir iten dolay zlrse, o, mmindir.' Buna gre, iledii bir gnahtan dolay pimanlk duymayan kii mmin deildir, onun iin efaat gerekmez ve o, zalimdir. Yce Allah byle biri ile ilgili olarak; 'Zalimlerin yakn bir dostu ve sz yerine getirilen bir efaatisi yoktur.' buyuruyor." Bunun zerine denildi ki: "Ey Resulullah'n olu! ledii gnahtan dolay pimanlk duymayan kii nasl mmin olmaz?" Buna karlk olarak yle dedi: "Byk bir gnah ileyip de bundan dolay cezaya arptrlacan bilen hi kimse yoktur ki, iledii gnahtan dolay pimanlk duymasn. Ne zaman pimanlk duyarsa, tvbe etmi [Allah'a dnm] olur ve efaati hakkeder. Ama pimanlk duymazsa, gnahta srar ediyor saylr." "Gnahta srar edeninse, balanmas sz konusu deildir. nk o, iledii sutan dolay cezalandrlacana inanmyordur.
Bakara Sresi / 47-48 ........................................................................................... 289
Eer cezalandrlacana inansayd pimanlk duyard. Nitekim Peygamberimiz (s.a.a) yle buyuruyor: 'stifar edildikten sonra byk gnahtan sz edilmez. Israr edilince de kk gnahtan sz edilmez." "Yce Allah'n, 'Ancak Allah'n raz olduu kimseler iin efaat ederler.' szne gelince; bu demektir ki, ancak Allah'n dininden raz olduu kimseler iin efaat ederler. Din ise, iyiliklerin ve ktlklerin belli bir gnde karlklarn greceklerine inanmaktr. Buna gre, dininden raz olunan kii, kyamet gn cezalandrlacan bildii iin iledii gnahlardan dolay pimanlk duyar." [s.407,
h: 6, bab:43]
Ben derim ki: mamn "o zalimdir." sz, kyamet gn zalim olanlar tanmlamakta, ayn zamanda Kur'n- Kerim'in tanmlamasna da iaret etmektedir: "Aralarnda bir seslenici, 'Allah'n lneti zalim-lerin zerine olsun!' diye seslenir. Onlar ki, Allah'n yolundan menedip, onu eriltmek isterler, ahireti de inkr ederlerdi." (A'rf, 44-45) Buna gre zalim, amellerin karlk grecei gne inanmayan, Allah'n emirlerine uymamaktan dolay zlmeyen, Allah'n koyduu haramlar inemekten dolay iinde bir strap duymayan kimsedir. Bunun sebebi ise, ya tm hak nitelikli mesajlara ve dini retilere inanmamas ya da hak ierikli mesajlar kmsemesi ve amellerin karlk grecei gereine gereken zeni gstermemesi, din ve ceza gn ile alay etmesidir. mamn, "tvbe etmi olur ve efaati hakkeder." sznn anlam udur: Yani, raz olunmu bir dinin sahibi olarak Allah'a dner ve bylece efaati hakkeder. Yoksa, stlah anlamyla "tvbe" bal bana bir efaatidir, bir kurtarcdr. mamn, "Nitekim Peygamberimiz (s.a.a) yle buyurmutur: s-tifar ile birlikte byk gnahtan sz edilmez..." eklindeki deerlendirmesi, gsteriyor ki, mam meseleye srar asndan yaklamtr. Israr ise, gnahtan kanmamak ve gnah ilemekten dolay pimanlk duymamaktr. Bu durumda gnah asl niteliinden soyutlanp baka bir nitelie brnr. Yani gnah, gnahlktan kp ahireti yalanlamaya, Allah'n ayetlerine kar hakszlk etmeye dnr; dolaysyla balamann kapsamna girmez. nk gnah, ya tvbe aracl ile ya da honut kalnm bir dine dayal olarak gerekleen efaat aracl ile balanmann kap-
samna girer. Burada ise, ne tvbe ve ne de honut kalnm bir din sz konusudur. Buna benzer bir rivayet de el-lel'de Ebu shak el-Leys kanalyla aktarlmtr: "mam Muhammed Bkr'a (a.s) dedim ki: 'Ey Resulul-lah'n olu! Bana haber ver: Acaba bilgi ve kemalin son noktasna ulam basiretli bir mmin zina eder mi?' 'Kesinlikle hayr.' dedi. 'Homoseksel ilikide bulunur mu?' dedim. 'Kesinlikle hayr.' dedi. 'Hrszlk yapar m?' dedim. 'Hayr.' dedi. 'Peki arap ier mi?' diye sordum. 'Hayr.' dedi. 'Szn ettiimiz bu byk gnahlardan veya hayszlklardan birini iler mi?' dedim. 'Hayr.' dedi. 'Peki bir gnah iler mi?' dedim. 'Evet, o mmindir, gnahkar Mslmandr.' dedi. 'Ms-lman ne demektir?' dedim. 'Mslman, gnah alkanlk hline getirmez ve gnahta srar etmez.' dedi..."
[lel'-erayi, s.489]
el-Hisal adl eserde, eitli kanallardan mam Rza'nn, atalarndan u hadisi rivayet ettii belirtilir: Resulullah (s.a.a) buyurdu ki: "K-yamet gn yce Allah mmin kuluna tecelli eder. ledii gnahlar birer bire ona bildirir, sonra onu balar. Yce Allah hibir sekin melei ve hibir gnderilmi peygamberi onun durumundan haberdar klmaz. Kimsenin onun durumunu renmemesini salayacak ekilde onu rter. Sonra onun iledii ktlklere, iyilie dnn, der." Sahih-i Mslim'de merfu olarak Ebuzer'e dayandrlan bir hadiste Peygamberimizin (s.a.a) yle dedii rivayet edilir: "Kyamet gn bir adam getirilir ve yle denir: 'Kk gnahlarn ona sunun, byk gnahlarn da ondan uzaklatrn.' Sonra yle denir: 'Falan gn u u gnahlar iledin.' O da hepsini kabul eder, ama byk gnahlarndan korkar. Bunun zerine yle denir: 'ledii her ktlk yerine bir iyilik verin.' O der ki: Benim baz gnahlarm vard, onlar burada gremiyorum." Ebuzer der ki: "Bunu sylerken Resulullah'n az dileri grlecek ekilde gldn grdm." el-Emal'de mam Sadk'n (a.s) yle dedii rivayet edilir: "Kya-met gn yce Allah rahmetini yayar, o kadar ki, blis bile rahmete nail olma midine kaplr." [s.171, h: 2, Oturum:37]
Bakara Sresi / 47-48 ........................................................................................... 291
Ben derim ki: Sunduumuz son rivayet mutlaktr. Gerek Ehlibeyt kanalyla ve gerekse Ehlisnnet kanalyla Peygamberimizin (s.a.a) kyamet gn efaat edeceini ortaya koyan hadisler tevatr dzeyine ulam bulunuyorlar. Aslnda bu hadisler hep birlikte ayn anlama iaret etmektedirler: man ehli gnahkrlar efaatten yararlanacaklardr. Bu yararlanma ya atee girmekten kurtulma ya da girdikten sonra karlma eklinde gerekleecektir. Bundan kan sonuca gre, iman ehli gnahkrlar sonsuza dek atete kalmayacaklardr. Bildiin gibi, Kur'n- Kerim de bundan fazla bir aklama getirmiyor.
EFAATLE LGL BR FELSEF ARATIRMA

Akl kantlar, geri eyh bn-i Sina'nn dedii gibi, sonu elde etme iin gerekli olan ncllere ulamad iin ahiretle ilgili olarak Kitap ve snnette yer alan ayrntlar vermek noktasnda yetersizdirler; ama insann ileride ruhunun bedeninden ayrlmasndan sonra, haklarnda kant ileri srlen mutluluk ve bedbahtlk yollarnda ulaaca akl ve misali mkemmellikleri ortaya koyabilirler. nk her eyden nce insann yapt her i, onun iin ruhsal bir atmosfer ve mutluluk veya bedbahtlkla ilgili bir durum meydana getirir. Mutluluk derken, bir insan olarak kendisi iin iyi olan eyleri kastediyoruz. Bedbahtlk derken de, bunun aksini kastediyoruz. Bu durumlar yava yava tekrarlanmak suretiyle kkl ve karakteristik bir zellik kazanrlar. Daha sonra bunlardan ruh iin mutlu veya bedbaht bir ekil oluur. Bu da ruhu bekleyen ekil ve biimlerin temelini oluturur. Eer ruhun alaca biim mutluluk nitelikli ise, bunun yansmas varolusal karakterde olur ve yeni biimi ile ve bu yeni biimi kabullenecek madde konumunda olan ruh ile uyum iinde olur. Eer kiinin ruhunun karakteristik zellii bedbahtlk ise, yansmas yokluk nitelikli olur. Tahlil sonucu yitirmilie ve ktle dnk bir mahiyet sergiler. Mutlu ruh, insan olmas hasebiyle eserlerinden zevk alr. Fiilen mutlu insan olmas itibariyle de eserlerinden lezzet alr. Bedbaht ruhun eserleri, fiilleri ruha ekil veren unsurlar olmalar bakmndan ruh-la uyum iinde olsalar bile, insana insan olmas itibariyle
strap verirler. Bu durum, mutluluk ve bedbahtlk noktasnda kmilleen ruh-lar iin geerlidir. Kiilik ve salih amel itibariyle mutlu insan ile kiilik ve kt amel itibariyle bedbaht insan kastediyorum. Mutluluu ve bedbahtl asndan eksik olan ruha gelince; bu durumda insan, kiilik olarak mutlu, ama amel olarak bedbaht olur. yle ki, insann kiilii znde hak ve deimez bir inan sistemine inanma mutluluuna eriir, ruhunda, seim yetkisine sahip bulunduu dnya hayatndan edindii gnahlardan ve ktlklerden kaynaklanan aalk ve bedbaht unsurlar bulunursa, bunlar, onun kiiliiyle uyumad iin srekli olamazlar. Akl kantlar, zorlamann srekli olmayacan ortaya koymutur. Dolaysyla bu olumsuz unsurlara bulam ruh, bu unsurlardan etkilenmilii orannda ya berzah leminde ya da kyamet gn onlardan arnr. Ayn durum, kimi mutluluk unsurlarna bulam bedbaht ruh iin de geerlidir. Bedbaht ruh asndan bu mutluluk unsurlar geicidirler, hzl veya yava bir srete ondan ayrlrlar. Dnya hayatnda mutluluk veya bedbahtlk operasyonunu tamamlamadan zayf ve eksik bir ekilde bedenden ayrlan ruhlarn durumu, yce Allah'n buyruuna kalmtr. Sevap ve azapla cezalandrmaya ilikin kantlar bunu ngrmektedir. Bu, amel ve sonularnn kanlmazlndan kaynaklanan bir zorunluluktur. nk greceli ve uyduruk balarn sonunda gerek ve varolusal balara dnmeleri gerekmektedir. Bu nkteyi ganimet bil. Ayrca, kesin olarak kantlanmtr ki, varolu asndan kemale ulamak, kemal, eksiklik, iddet ve zaaf dereceleri orannda farkllk arzetmektedir. Buna, zellikle soyut aydnlkla ilgili olarak "tekik" denir. Buna gre, kemal mertebesinin balangcna ve sonuna yaknlk ve uzaklk asndan ruhlarn deiik dereceleri vardr. lerleme srecinde veya balad noktaya yeniden dnme hareketinde de bu, byledir. Dolaysyla baz ruhlar dier bazsna oranla daha stn dzeydedirler. Bu, fail illetlerin ve feyiz aralarnn temel karakteristik zelliidir. Buna gre, peygamberlerin (selm zerlerine olsun) ruhlar gibi, tam ve kmil ruhlar, zellikle de kemal derecesinin en st dzeyine ulaan, zayf ruhlarn, kii-
Bakara Sresi / 47-48 ........................................................................................... 293
likleriyle uyumayan aalk ve bedbahtlk niteliklerini gidermede araclk yaparak etkin rol oynarlar. te gnahkrlara zg efaat budur.
SOSYOLOJK AIDAN EFAAT

Sosyoloji kurallarna gre, bir toplum ancak, aralarnda otoritesi kabul edilmi bir yasal sistem aracl ile hayatn koruyup varln srdrebilir. Bu sistem toplumun durumuna gre biimlenmeli, fertlerin amel ve ileri zerinde otoriter bir konumda olmaldr. Ayrca bu yasal sistem, mevcut koullarn elverdii lde toplumu oluturan fertlerin karakterlerinden ve toplumun doutan getirdii zelliklerinden kaynaklanmaldr. Toplumu oluturan katmanlarn her biri, sistemin kendi durumunu yanstmas ve toplumsal statsne uygunluu orannda sistemin rehberlii altnda yaamn srdrr. Bylece toplum son derece zenli ve duyarl hareketle yol alr. Btn unsurlarn kaynamas ve farkl unsurlarnn olumlu etkileimleri sonucu sosyal adalet gerekleir. Bu ise, toplumun madd kalknmasnn ihtiya duyduu madd kar ve yararlarn yan sra, doru szllk, ahde vefa ve hayrseverlik gibi toplumsal hayatn gerektirdii manev mkemmelliklere, gzel ve stn ahlka dayanr. Konulmu yasa ve hkmlerin itibar olmas nedeniyle de, ceza sistemi ile ilgili olarak baka kanunlar koymak suretiyle nceki kanun ve hkmlerin etkinliini salamak gerekir. Toplumun kimi ihtirasl fertlerinin dier fertlerin haklarn inemelerini nlemek iin byle bir giriimde bulunmak bir zorunluluktur. Bu yzden, hkmet (hangi hkmet ekli olursa olsun) ceza uygulamalar yrtme gcne ve etkinliine sahip olduu oranda toplumsal geliim sreci sekteye uramaz, hedefledii sonuca doru yol alan birey, yolundan sapmaz. Hkmet zayflad zaman, topluma kargaa egemen olur. Toplum geliim srecinden sapar. Dolaysyla toplumun zne yerletirilmesi gereken retilerden biri, topluma ceza sisteminin telkini ve bireylere bu sisteme ynelik inancn alanmasdr. Dolaysyla, araclk, rvet ve top-
lum asndan lmcl ykmlara yol aan trl dolaplarla, bir ekilde cezadan kurtulmann, isyan ve muhalefetin sorumluluundan syrlmann mmkn olduu eklindeki bir anlayn kafalardan silinmesi gerekir. Bu yzden, Hristiyanlk dinindeki, Hz. Mesih'in btn insanlarn gnahlarna keffaret olmak zere armha gerildii eklindeki inan sapmas, bu dine ynelik en byk eletirilerden birine gereke oluturmaktadr. Hristiyanlar bu inan sapmasna gvenerek kyamet gn yarglanmaktan kurtulacaklarna inanmaktadrlar. Bu hliyle din, insanlk iin bir ykmdr. Medeniyeti geriye gtrc rol oynar. nsan vahlie, barbarla, kan emicilie yneltir. nsan geriletir. Nitekim Hristiyanlk dinine ynelik eletirilerden biri de, onun bu zelliidir. statistikler en ok yalan syleyen, bakalarna kar adalet ilkesini en fazla ineyenlerin, dinlerine bal Hristiyanlar olduunu gs-teriyor. Bunun nedeni, onlarn dini inanlarnn znden kaynaklanan sz konusu anlaytr. Kyamet gn efaat sonucu iledikleri cinayetlerden kurtulacaklarna inanmalardr. Bu yzden bakalarna kar iledikleri sular, hakszlklar nemsemezler. Ama bakalar, onlar gibi ftrat dejenerasyonuna uramadklar iin, karakterleri ve z yaratllarnn duyarllyla insanla ve uygarla ters den eylerin geriliine, aykrlna ve irenliine hkmederler. Hristiyanlarn bu sapk anlaylar yznden baz aratrmaclar, Kur'n'da sz edilen ve snnette de tevatr dzeyinde rivayetlerle gerekleecei vurgulanan efaatle ilgili olarak slm'da yer alan naslar yorumlama eilimini gstermilerdir. Ancak slm'da onlarn aklamaya altklar gibi bir efaat anlay sz konusu deildir. slm'daki efaat anlay, onlarn iddia ettikleri gibi bir etkinlie de sahip deildir. Bu yzden aratrmaclar, din bilgileri iyice aratrmaldrlar, slm'n toplumsal yapya uygulad ilkeleri salkl biimde incelemelidirler. Salkl bir toplum ve faziletli bir uygarlk iin, slm'n ngrd ilke ve yasalarn uygulan biimini ett etmelidirler. O zaman vaat edilen efaatin ne olduunu, slam'n getirdii retiler arasnda nasl bir konum ve statye sahip olduunu renirler.
Bakara Sresi / 47-48 ........................................................................................... 295
ncelikle unu bilirler: Kur'n- Kerim'de dile getirilen efaatin z u gerektir: Mminler kyamet gn sonsuza dek atete kalmazlar. Ancak honut kalnm bir imana sahip ve hak bir dine mensup olarak Rablerinin huzuruna kmalar arttr. Bu, Kur'n- Kerim'in artl olarak sunduu bir vaattir. Ardndan imann; kalcl asndan gnahlar, zellikle byk gnahlar ve zellikle de bu gnahlarn alkanlk hline getirilmesi gibi byk bir tehlikeyle kar karya olduunu vurgulamaktadr. Ksacas mmin srekli bir yok olu uurumunun kenarnda bulunmaktadr. Kurtulu midi ile yok olu korkusu bundan kaynaklanr. Mminin ruhu mit ve korku arasndaki bir denge izgisinde yol alr. Kurtuluu arzulayarak ve yok olutan korkarak Rabbine kulluk sunar. Tm hayat boyunca dengeli bir tutumla orta bir yol izler. Ne bsbtn mitsizlie ve ne de yanltc ve tembelletirici bir gven duygusuna kaplr. kincisi: slm dini madd ve manev nitelikli toplumsal yasalar koymutur. Bu yasalar fert ve toplumun her trl hareket ve davran-n kuatc niteliktedir. Sonra koyduu her yasa maddesi iin uygun bir sorumluluk ve cezi ykmllk ngrmtr. Diyet, had ve tazir-den tutun toplumsal ayrcalklardan yoksun brakmaya, knamaya, yer-meye ve takbih etmeye kadar birtakm cezalar koymutur. Sonra bu sistemini ayakta tutmak amac ile ululemr (emir sahipleri) ynetiminin kurulmasn ngrmtr. yilii emretme ve ktl yasaklama ilkesine dayal olarak tam bir otoritenin kurulmasn gerektirmitir. Son-ra buna, dini davet ruhuyla canllk kazandrmtr. Bu davetin mahiyeti, ahirette gerekleecek ceza ile korkutma ve sevapla da mjdelemedir. slm, bylece eitim sistemini dnya ve ahiret hayatna ilikin ilkelerin bireylere alanmas esasna dayandrmtr. slm'n prensipleriyle yerletirdii anlay budur. Peygamber efendimiz (s.a.a) bunu getirmi ve onun dnemi ile, onun dnemini izleyen dnemdeki pratik uygulama bunu dorulamtr. Nihayet Emev saltanat dneminde yneticiler bu anlayla oynam, zorbalklar ve hkmlerle oynamalar sonucu bu anlay tannmaz hle getirmiler. Emevler bununla da yetinmemi eria-
tn ngrd hadleri yrrlkten kaldrp, dinsel siyaseti geersiz klmlar ve bu sapma izgisi gnmze kadar srp gelmi. Bunun sonucu olarak da batda zgrlk bayraklar ykseltilince bat medeniyeti, slm lemine kar kesin bir stnlk salad. Mslmanlar arasnda din namna, sadece bir yemek kabnn dibindeki krntlar gibi bireysel uygulamalar kald. Mslmanlar arasnda yaygnlk kazanan dinsel siyasetin zayfl ve geri kalmlk, Mslmanlarn stn niteliklerini ve ayrc zelliklerini yitirmelerine, ahlak ve davran biimleri alannda kelimenin tam anlamyla bir k yaamalarna, ehev arzularn ve elencelerin kreltici dnyasnda kaybolmalarna, fuhu ve kt alkanlklara dalmalarna yol at. Bunun sonucu dinin ngrd her yasa inemeye cret ettiler, haramlar tanmaz oldular. Herhangi bir dine mensup olmayanlarn bile tiksindii irenlikleri ilediler. Dine kar kan bir insann bile aklna gelmeyecek bozulmalar bulat kimi dini retilere. Oysa dinin prensiplerinin tek ve deimez amac, insann dnya ve ahiret mutluluudur. Hi kukusuz yardm Allah'tandr. Sz edilen istatistikler de, zerlerinde gl bir otorite, ilerinde gl bir koruyucu bulunmayan dindar kesim ile, toplumsal eitim ve retim alm, toplumsal karlarn bilen dinsiz kesim zerinde gerekletirildii iin bilimsel adan hibir deer ifade etmezler.
Bakara Sresi / 49-61 ........................................................................................... 297
49- Hani sizi Firavun hanedanndan kurtarmtk. Size kt bir ikence yapyorlard; oullarnz kesiyorlar, kadnlarnz sa brakyorlard. Bunda da, Rabbinizden size ynelik bir imtihan vard. 50- Hani sizin iin denizi yarmtk da sizi kurtarm, Firavun hanedann (denizde) bomutuk; siz de bakyordunuz. 51- Hani Musa ile krk gece iin szlemitik. Sonra siz onun ardndan, zalimler olarak buzay (tanr) edindiniz. 52- Sonra, bunun ardndan, belki kredersiniz diye, sizi affetmitik. 53- Hani belki doru yolu bulursunuz diye, Musa'ya kitap ve furkan (doruyla eriyi ayran hkmler) vermitik. 54- Hani Musa, kavmine; "Ey kavmim, sizler buzay (tanr) edinmekle kendinize zulmettiniz. O hlde, hemen yaratcnza tvbe edin ve kendinizi (birbirinizi) ldrn. Bu, yaratcnz katnda sizin iin ok daha iyidir." demiti. Allah da tvbenizi kabul etmiti. O, tvbeleri kabul edendir, merhametlidir.
Bakara Sresi / 49-61 ........................................................................................... 299
55- Hani siz, "Ey Musa, biz Allah' apak grmedike sana inanmayz." demitiniz. Bunun zerine, sizi yldrm kapverdi ve siz bakyordunuz. 56- Sonra, belki kredersiniz diye, lmnzden sonra sizi diriltmitik. 57- Ve bulutu stnze glgelik yapmtk ve size kudret helvas ile bldrcn indirmitik de, "Size verdiimiz temiz rzklardan yiyin." (demitik.) Onlar, bize zulmetmediler, sadece kendilerine zulmediyorlard. 58- Hani "u ehre girin, nimetlerinden dilediiniz yerde bolbol yiyin. Kapsndan secde ederek girin ve "(Rabbmiz!) Bizi bala!" deyin ki, hatalarnz size balayalm. yilik edenlere ise, (iyiliklerinin karln) fazlasyla vereceiz." demitik. 59- Fakat zulmedenler, kendilerine sylenen baka bir sz uydurmulard. ["Rabbimiz! Bizi bala!" yerine, "Bize buday ver!" demilerdi.] Biz de zulmedenlere, ha bire yoldan ktklar iin gkten bir azap indirmitik. 60- Hani Musa, kavmi iin su istemiti. Ona, "Deneinle taa vur." demitik de (vurunca) tatan on iki pnar fkrmt. Her blk, su iecei kayna bilmiti. Allah'n rzkndan yiyin, iin; fakat bozguncular olarak yeryznde azgnlk etmeyin. 61- Hani "Ey Musa, biz bir eit yiyecee dayanamayz. Bizim iin Rabbine dua et de bize yerin bitirdiklerinden, sebzesinden, hyarndan, sarmsandan (veya budayndan), mer-cimeinden, soanndan karsn." demitiniz. Musa da, "Daha iyi olan, daha aa olanla deitirmek mi istiyorsunuz?! O hlde, bir ehre inin; istediiniz, sizin iin var." demiti. zerlerine aalk ve yoksulluk ullanmt ve Allah'tan gelen bir gazaba urayarak geri dnmlerdi. Bu, onlarn Allah'n ayetlerini inkr etmeleri ve haksz yere peygamberleri ldrmelerinden dolay idi. Bu, emre kar geldikleri ve srekli snrlar atklar iindi.
AYETLERN AIKLAMASI
"Kadnlarnz sa brakyorlard." Yani kadnlarnz, oullarnz gibi ldrmyorlard. Onlar hizmet etmeleri iin sa brakyorlard. fadenin orijinalinde geen "yestehyne" fiilinin mastar olan "istihya", "hayat istemek" anlamna gelir. Bunun "hay" kknden ol-mas da muhtemeldir. Bu durumda yle bir anlam ortaya kar: "Onlarn hay duygularn giderecek i yapyorlard." Orijinal ifadede geen "yesmnekum", "size reva gryorlard" anlamndadr. "Hani sizin iin denizi yarmtk." "Yarmak" anlamnda kul-lanlan "fark", "toplama" demek olan "cem'"in kartdr. Fasl (ayrma) ile vasln (birletirme) kartl gibi. "Fark" ifadesi, deniz iin kullanldnda "yarma" anlamn vurgular. fadenin orijinalinde geen "ba" harf-i cerri, "sebebiyet" ya da "mlabeset" anlamn ifade eder. Yani, "sizin kurtulmanz iin denizi yardk." ya da "sizin denize girmeniz iin denizi yardk." "Hani Musa ile krk gece iin szlemitik." Yce Allah, Hz. Musa ile szleme kssasn A'rf suresinde u ifadelerle anlatmaktadr: "Musa ile otuz gece iin szletik ve buna bir on gece daha ekledik. Bylece Rabbinin belirledii vakit, krk gece olarak tamamland." (A'rf, 142) Dolaysyla, tefsirini sunduumuz ayette szleme sresinin krk gece olarak belirtilmi olmasn, ya son on gecenin hkmen szlemede belirlenen otuz geceden saylmasna, ya da son on gecenin baka bir szlemeyle belirlenmi olduunu varsayarak burada toplam iki szlemede belirlenen sreden bahsedildiine balamalyz. Nitekim baz hadislerde de krk gecenin iki szlemeyle belirlenmi olduu vurgulanmtr. hemen yaratcnza tvbe edin..." Yaratc ve var edici "O hlde, anlamna yakn bir anlamda kullanlan orijinal ifadedeki "el-b-ri'" ismi, yce Allah'n gzel isimlerinden biridir. Nitekim yce Allah yle buyuruyor: "O, yaratan, var eden (el-bri'), ekil veren Allah'tr:" (Har, 24) Bu kelime, ikisi ele almakta olduumuz bu ayette olmak zere Kur'n- Kerim'de yerde kullanlmtr. Belki de konuyla ilgili dier isimler arasnda zellikle bu ismin burada kullanlm olmasnn sebebi, kelimenin yaratma ve var etme anlamna yakn bir anlam tamasdr. Kk itibariyle "beree, yebreu,
Bakara Sresi / 49-61 ........................................................................................... 301
beraen"den gelir ve ayrlma anlamn ifade eder. nk yce Allah bu ismiyle yaratklar yokluktan veya insan topraktan ayrr. Bu anlam gz nnde bulundurduumuz zaman sanki yce Allah yle buyurmu oluyor: "Geri bu tvbe ve kendinizi [birbirinizi] ldrmeniz, son derece ar bir ykmllktr ama, ldrmek suretiyle sizin iin bu yokluu ve zevali ngren, sizi var eden ve varoluunuzu seven yce Allah'tr. Sizin iin daha hayrl olan varlnz isteyen yce Allah, imdi sizin ldrlmenizi istiyor. Demek ki bu sizin iin daha hayrldr. Sizi var eden Allah, sizin iin hayrl olan istemez mi?" "el-Bri'" ifadesi, her iki yerde de [yaratcnza ve yaratcnz katnda] onlara izafe edilerek kullanlmtr. Bunun nedeni, onlarn yce Allah'a olan sevgi duygularn uyandrmaktr." "Bu, yaratcnn katnda sizin iin daha iyidir." Bu ve nceki ifadelerden anlald kadaryla, aralarnda ilenen sular ve gnahlar, bazlar tarafndan ilenmi olmasna ramen hepsine izafe edilmitir. nk onlar, birbirlerinin ilerini honutlukla karlayan etnik bir topluluk idiler. Dolaysyla bazlarnn ileri hepsine izafe edilebilir. nk aralarnda bir birlik sz konusudur. Yoksa btn srail-oullar buzaya tapm deildi. Onlara mensup olan her bireyin de peygamberlerin ldrlmesine ad karmamt. Bunun gibi onlara izafe edilen her sua, tm birden itirak etmemiti. Dolaysyla, "kendinizi (birbirinizi) ldrn" ifadesi ile, aranzdaki baz kimseleri, yani buzaya tapanlar ldrn denmek isteniyor. Nitekim yce Allah'n u szleri de bu anlam pekitirici niteliktedir: "Sizler buzay (tanr) edinmekle kendinize zulmettiniz.", "Bu, yaratcnz katnda sizin iin daha iyidir." Hz. Musa'nn szleri olarak aktarlan bu cmlelerden bu anlam karmak mmkndr. "Allah da tvbenizi kabul etmiti." ifadesi, yce Allah'n onlarn tvbesini kabul ettiini gstermektedir. Baz hadislerde de belirtildiine gre, henz aralarndaki tm sulular ldrlmeden Allah, tvbelerini kabul etti. Bununla, meselenin imtihan amal olduu anlalmaktadr. Tpk Hz. brahim'in, henz Hz. smail'i kurban etmeden, "Ey brahim, sen ryay doruladn." (Safft, 104-105) hitabna muhatap olduu gibi. Burada Hz. Musa onlara, "O hlde, hemen yaratcnza
tvbe edin ve kendinizi (birbirinizi) ldrn. Bu, Yaratcnz katnda sizin iin daha iyidir." buyuruyor. Yce Allah da, Hz. Musa'nn szn onaylyor. Ancak, bazlarnn ldrlmesini tmnn ldrlmesi gibi kabul edip, "Allah da tvbenizi kabul etmiti." szyle tvbelerini kabul ettiini bildiriyor. "Gkten bir azap indirmitik." fadenin orijinalinde geen "ricz", azap demektir. "azgnlk etmeyin." fadenin orijinalinin kk olan "ays" ve "usiyy", bozgunculukta ileri gidip azgnlk yapmak demektir.
"...hyarndan, sarmsandan (veya budayndan), mercimeinden..." fadenin orijinalinde geen "kss", hyar, "fum" ise
sarmsak ya da buday demektir.

"Allah'tan gelen bir gazaba urayarak geri dnmlerdi." Orijinal ifadede geen "bu" kelimesi, geri dndler anlamndadr. "Bu, onlarn Allah'n ayetlerini inkr etmeleri ve..." ifadesi, ncesinde ifade edilen duruma sebep olan gerekeyi aklamaya yneliktir. "Bu, emre kar geldikleri ve..." ifadesi de, bir nceki sebep bildirmenin sebebini bildirmeye ynelik bir aklamadr. Buna gre, emre kar gelmeleri ve snrlar amay srdrmeleri, Allah'n ayetlerini inkr etmelerine ve peygamberlerini ldrmelerine sebep olmutur. Ni-tekim yce Allah bu hususu u ekilde aklyor: "Sonra, ktlk eden-lerin sonu ok kt oldu: Allah'n ayetlerini yalanladlar ve onlarla alay ediyorlard." (Rm, 10) Emre kar gelmenin, iledikleri sulara gereke olarak gsterilmesinde akla kavuturulmas gereken bir husus var ki, hadisler nda aklama blmnde buna deineceiz.

Tefsir'ul-Ayy'de "Hani Musa ile krk gece iin szlemitik." ayeti ile ilgili olarak, mam Muhammed Bkr'n (a.s) yle dedii rivayet edilir: "lh bilgi ve takdirde otuz gece kararlatrlmt. Sonra duruma gre Allah buna on gece daha ekledi. Bylece Rabbinin tayin ettii sre krk gece olarak tamamland." [c.1, s.44,
h: 46]
Bakara Sresi / 49-61 ........................................................................................... 303
Ben derim ki: Bu hadis, krk gecenin iki szlemenin toplam sresi olduu eklindeki deerlendirmeyi desteklemektedir. ed-Drr'l-Mensr adl eserde, "Hani Musa, kavmine, 'Ey kavmim, sizler buzay (tanr) edinmekle kendinize zulmettiniz.' demiti." ifadesiyle ilgili olarak, Hz. Ali'nin (a.s) yle dedii rivayet edilir: "Soydalar Musa'ya dediler ki: 'Nasl tvbe edeceiz?' Musa, 'Birbirinizi ldreceksiniz.' dedi. Bunun zerine herkes baa sarld; kardeini, babasn ve olunu ldrmeye balad. Allah'a andolsun ki, yetmi bin kii ldrlene kadar hi kimse kimi ldrdne aldrmyordu. Nihayet yce Allah, Musa'ya vahyetti ki: Onlara syle; artk birbirlerini ldrmesinler. Allah, ldrlenleri balad, geride kalanlarn da tvbesini kabul etti." [c.1, s.69] Tefsir'ul-Kumm'de ise yle deniyor: Hz. Ali (a.s) yle buyurdu: "Hz. Musa, Rabbi ile szletii yere gidip dnnce, kavminin buzay tanr edinip ona kulluk sunduklarn grd. Bunun zerine onlara yle dedi: 'Ey kavmim, sizler buzay (tanr) edinmekle kendinize zulmettiniz. O hlde, hemen yaratcnza tvbe edin ve kendinizi ldrn. Bu, yaratcnz katnda sizin iin daha iyidir.' Onlar, 'Kendimizi nasl ldreceiz?' dediler. Musa dedi ki: 'Hepiniz Beyt'l-Mak-dis'te toplann. Yannza, bir bak veya bir demir paras ya da bir kl aln. Ben srailoullarnn minberine ktm zaman, birbirinizi tanmamanz iin yzlerinizi rtn. Sonra birbirinizi ldrn.' Bunun zerine, buzaya tapan yetmi bin kii Beyt'l-Makdis'te topland. Musa onlara namaz kldrp minbere knca, birbirlerini ldrmeye baladlar. Nihayet Cebrail inip yle dedi: 'Ey Musa, birbirlerini ldrmekten vazgemelerini syle. Allah sizin tvbenizi kabul etti.' Bu olayda on bin kii ldrld. Sonra yce Allah yle buyurdu: Bu, yaratcnz katnda sizin iin daha iyidir. Allah da tvbenizi kabul etmiti. O, tvbeleri kabul edendir, merhametlidir." [c.1, s.47] Ben derim ki: Grdn gibi rivayet, "Bu, yaratcnz katnda sizin iin daha iyidir." ifadesinin hem Musa ve hem de yce Allah tarafndan sylenmi olduunu ortaya koymaktadr. Bu, Hz. Musa'nn szlerinin yce Allah tarafndan onaylandn ve ilk etapta eksik gibi grnen ifadenin tam olduunu ortaya koymaktadr. Yani ilk etapta Hz. Musa'nn, onlarn tmnn ldrlmesinin ya-
ratclar katnda daha iyi olduunu dile getirmi olduu sanlyor. Oysa tm deil, sadece bir ksm ldrlmt. Ancak yce Allah'n bu sz onaylamasyla gerekleen ldrlmenin, Hz. Musa'nn daha iyi olduunu sylerken iaret ettii durum olduu anlalyor. Ayn ekilde Tefsir'ul-Kumm'de, "Ve bulutu stnze glgelik yapmtk." ifadesiyle ilgili olarak yle deniyor: "Hz. Musa, srailoullarn denizden geirip kar kydaki sahraya ulatrnca, dediler ki: 'Ey Musa, bizi mahvettin, ldrdn ve uygarlktan karp glgeliksiz, aasz ve susuz bir le getirdin.' Bunun zerine gndz vakti bir bulut onlar glgelendirip gnein yakc scaklndan korurdu. Geceleyin kudret helvas bitkilere, aalara konar, onlar da yerlerdi. Gece yars kzartlm ku gelir sofralarna konard. Yiyip itikten sonra ku tekrar uup giderdi. Hz. Musa'nn yannda da bir ta vard. Bu ta kampn orta yerine koyar, sonra da asasyla vururdu. Bunun zerine tata oluan on iki gzenekten su fkrrd. Yce Allah'n da vurgulad gibi, her gzenein suyu bir oymaa doru akard. srail-oullar o sralar on iki oymaktan oluuyordu." [c.1, s.48] el-Kfi'de, "Onlar bize zulmetmediler, sadece kendilerine zulmediyorlard." ifadesiyle ilgili olarak, mam Musa Kzm'n (a.s) yle dedii belirtilir: "Yce Allah, kendisine zulmedilmeyecek ve kendisine biz zulm yaktrmayacak kadar gl ve caydrcdr. Ne var ki, yce Allah bizi kendisine katm, bize yaplan zulm, kendisine yaplm bir zulm olarak, bizim velyetimizi de kendi velyeti olarak kabul etmitir. Sonra yce Allah, bu anlam pekitiren ifadeleri Peygamberine (s.a.a) vahyetmi ve yle buyurmutur: 'Onlar bize zulmetmediler, sadece kendilerine zulmediyorlard.' Ravi diyor ki: 'Bu sylediiniz, Kur'n'n ifade ettii bir anlam m?' diye sordum. 'Evet.' dedi." [c.1, s.435, h: 91] Ben derim ki: Buna benzer bir ifade de mam Bkr'dan (a.s) rivayet edilmitir. "Yce Allah, kendisine zulmedilmeyecek... kadar g-l ve caydrcdr." ifadesi, ayetteki "Onlar bize zulmetmediler" ifadesini aklamaya dnktr. "Ne var ki, yce Allah bizi kendisine katm" szndeki "biz"den maksat, peygamberler, vasiler ve imamlardr. Ravinin, "Bu sylediiniz, Kur'n'n ifade ettii bir an-
Bakara Sresi / 49-61 ........................................................................................... 305
lam m? diye sordum. 'Evet.' dedi." eklindeki sz ise, yle izah edilebilir: Bu gibi durumlardaki olumsuzluk ifadesi ("Onlar bize zulmetmediler."), ancak olumluluk ifadesinin doru olduu veya doru olabilecei sanld durumlarda kullanlr. Sz gelimi; zel bir mesaj verme amac gdlmedii srece, "u duvar grmez veya zulmetmez" eklinde bir ifade kullanlmaz. Yce Allah, zulme urayabilecei dncesine sebep olacak veya byle bir eyin gerekten mmkn olduunu anlatacak bir sz sylemekten ok daha ycedir. Bu nedenle, bu ifadedeki olumsuzlua anlam kazandran nkte, iin iine sz konusu kiilerinde katlmasdr. nk bykler, hizmetileri ve yardmclar adna da konuurlar. Tefsir'ul-Ayy'de, "Bu, onlarn Allah'n ayetlerini inkr etmeleri ve..." ifadesiyle ilgili olarak yle bir aklamaya yer verilir: "mam Sadk (a.s), 'Bu, onlarn Allah'n ayetlerini inkr etmeleri ve haksz yere peygamberleri ldrmelerinden dolay idi. Bu, emre kar geldikleri ve srekli snrlar atklar iindi.' ayetini okudu ve yle dedi: Allah'a andolsun ki onlar, peygamberleri elleriyle dvmediler ve kllaryla ldrmediler. Fakat onlarn szlerini duyup yaydlar. Onlar da bu szlerinden dolay yakalanp ldrdler. te bu tutumlar ldrme, zulm ve felkete sebep oldu." [c.1, s.45,
h: 51]
Ben derim ki: el-Kfi'de de mam Sadk'a (a.s) dayandrlan benzeri bir aklamaya yer verilmitir.1 yle anlalyor ki, mam (a.s) bu deerlendirmesine, "Bu, emre kar geldikleri ve srekli snrlar atklar iindi." ifadesini esas almtr. nk adam ldrmenin, zellikle peygamberleri ldrmenin ve Allah'n ayetlerini inkr etmenin geri plnndaki nedeni, emre kar gelme olarak gsterilemez. Olayn iddeti ve nemi bakmndan bunun tersi sz konusu olabilir. Fakat, peygamberlerin sylediklerini zorbalardan saklamama ve peygamberleri korumaya almama anlamndaki "emre kar gelme", bu durumlara sebep olabilecek niteliktedir.
1- [Usul-i Kfi, c.2, s.371, h: 6]
62- man edenler, Yahudiler, Hristiyanlar ve Sabiilerden Allah'a ve ahiret gnne inanp iyi iler yapanlarn mkfatlar Rableri katnda mahfuzdur; onlara ne bir korku vardr, ne de onlar zleceklerdir.
AYETN AIKLAMASI
Ayetin akndan da anlalaca gibi, ikinci kez imandan sz edilmi olmas, gerek anlamda iman niteliine sahip olmay vurgulamaya dnktr. Buna gre, ayetin giriinde yer alan "iman edenler" ifadesinden maksat, d grn olarak imanla nitelendirilen, dardan bu isimle anlan kimselerdir. Bu durumda ayetten, yle bir anlam kyor: Mminler, Yahudiler, Hristiyanlar ve Sabiiler gibi isimler ve bu isimlerle nitelendirilme, Allah katnda dl almay gerektirici ve azaba kar gvencede olmay salayc unsurlar deildirler. Yani meselenin z, Yahudiler ve Hristiyanlarn, "Yahudi yahut Hristiyan olmayan kesin olarak cennete girmeyecek." (Bakara, 111) dedikleri gibi deildir. Meselenin z, saygnlk ve mutluluun sebebi, Allah'a ve ahirete gerekten inanmak ve buna bal olarak iyi iler yapmaktr. Bu yzden "sla" cmlesinde "mevsul"a dnmesi zorunlu olan zamir zikredil-memi ve "onlardan inanp iyi iler yapanlar" eklinde bir ifade kullanlmamtr. Bununla, bir isimle anlmann bir yarar salayaca eklinde yanl bir yoruma yol almasn, istenmitir. Bunu, ifadenin ak biiminden aka anlamak mmkndr.
Bakara Sresi / 62 ................................................................................................ 307
Kur'n- Kerim'de yer alan birok ayet tekrar tekrar bu anlam vurgulamaktadr. Kur'n- Kerim, mutluluk ve saygnln tek ve ortaksz Allah'a kulluk sunmaya bal olduunu srarla belirtmektedir. Dolaysyla bu isimlerden hibiri, ad olduklar kimseye bir yarar salayamazlar. Allah'a ynelik kullukla yorulmad srece hibir kemal sfat sahibi iin kalc olamaz, onu kurtaramaz. Bu temel gerek asndan peygamberlerle baka insanlar arasnda bir fark yoktur. Nitekim yce Allah peygamberlerini btn gzel sfatlarla andktan sonra, onlar hakknda yle buyurmaktadr: "Eer onlar Allah'a ortak kosalard, yaptklar iler hi olur giderdi." (En'm, 88) Yce Allah, Peygamberinin (s.a.a) ashab ve onunla birlikte iman edenlerle ilgili olarak, haklarnda zikredilen onca ycelik, stnlk ve fazilete ramen, yle buyuruyor: "Allah, onlardan inanp iyi iler yapanlara mafiret ve byk bir dl vaat etmitir." (Fetih, 29) Dikkat edilirse burada yce Allah "onlardan" ifadesini kullanmtr. Bunlarn dnda, kendisine Allah'n ayetleri sunulan bakas hakknda da yle buyuruyor: "Dileseydik elbette onu o ayetlerle ykseltirdik. Fakat o, yere sapland ve hevesinin peine dt." (A'rf, 176) Buna benzer daha birok ayet vardr ki, saygnln gerek inanca bal olduunu, d grnle bir ilgisi olmadn kesin olarak ortaya koymaktadr.

ed-Drr'l-Mensr adl eserde Selman-i Faris'nin yle dedii rivayet edilir: "slm'dan nce, mensubu bulunduum dinin ballarnn durumlarn Resulullah'a sordum. Bana onlarn namazlarndan ve ibadetlerinden sz etti. Bunun zerine, 'man edenler, Yahudiler...' diye balayan ayet-i kerime indi." Ben derim ki: Bu ayetin Selman-i Farisi'nin adamlar hakknda indii baka kanallardan da rivayet edilmitir. el-Mean adl eserde belirtildiine gre, bn-i Fazzal yle demitir: mam Rza'ya (a.s) dedim ki: "Hristiyanlara niin 'Nasara' deniyor?" Dedi ki: "nk ilk Hristiyanlar am mntkasnda yer alan 'Nasra' adl bir kasabann halkndandlar. Hz. Meryem ve sa Msr'dan dndkten sonra orada konaklamlard."
Ben derim ki: naallah l-i mrn suresinde Hz. sa ile ilgili kssalarda bu rivayeti inceleyeceiz. Ayn rivayette, Yahudilerin de Hz. Yakub'un olu Yahuda'nn soyundan geldikleri iin bu ismi aldklar belirtilmektedir. Tefsir'ul-Kumm'de, mamn (a.s) yle dedii rivayet edilir: "Sa-biiler, ne Mecusi, ne Yahudi, ne Hristiyan, ne de Mslmandrlar. Onlar yldzlara ve gkcisimlerine taparlar." Ben derim ki: Sabiilik bir tr putperestliktir. Onlar dier puta tapanlardan ayran, yldzlar putlarna tapmalardr.
SABLERLE LGL TARHSEL BR ARATIRMA

Ebu Reyhan el-Brun, el-sr'ul-Bakiye adl eserinde yle der: "Onlardan, yani peygamberlik iddiasnda bulunanlardan, adndan ilk kez sz edilen kimse Yuzasef'tir. Hindistan topraklarnda Tahmures'in kralla geliinden bir yl sonra ortaya kp Farsa yazy icat etmiti. Halk Sabiilik dinine davet etmi, birok kimse de ona uymutu. Belh blgesini yurt edinmi Pidad krallar ve kimi Keyanler, gne, ay, yldzlar ve genel unsurlar (toprak, su, ate, rzgar) kutsuyorlard. Betasef'in tahta knn otuzuncu ylnda Zerdt'n ortaya kna kadar durum byleydi." "Sabiilerin bir ksm da Harran da yayorlard ve beldelerinin ad ile, yani 'Harranler' olarak anlyorlard. Bazlarna gre bu isim, Hz. brahim'in (a.s) kardei Haran b. Tarh'a izafeten verilmitir. nk Haran onlarn nderleri arasnda yer alan ve dinine son derece bal bulunan birisiydi..." "Bir Hristiyan olan bn-i Senkela, onlarn arpk inanlarn rtme amac ile kaleme ald eserinde, yalan ve batl inanlarn dile getirdikten sonra, Hz. brahim'le ilgili olarak yle bir iddiay ileri srdklerinden sz etmektedir: brahim'in snnet yerinde alaca hastal kt iin aralarndan ayrlr. nk vcudunda alaca hastal bulunan biri onlara gre pistir ve bu yzden aralarna karamaz. brahim de bu yzden derisini keser, yani snnet olur. Sonra put evlerinden birine girer. O srada bir putun kendisine yle seslendiini duyar: Ey brahim, aramzdan tek aypla ayrldn, ama iki aypla dndn. k ve bir daha da yanmza dnme. Bunun zerine brahim fkeye kaplp putlar paralar. Sonra oradan ayr-
Bakara Sresi / 62 ................................................................................................ 309
lr, ama yaptndan dolay byk pimanlk duyar. Gelenekleri uyarnca olunu Mteri (Jpiter) yldzna kurban etmek ister. Mteri yldz, onun samim olarak pimanlk duyduunu anlaynca, olunun yerine kurban etmek zere ona bir ko gnderir." "Abdulmesih b. shak el-Kind, Abdullah b. smail el-Haim'nin kitabna cevap olarak kaleme ald eserinde Sabiilerden yle sz eder: Sabiiler, insan kurban etmeleriyle bilinirler. Fakat gnmzde bu geleneklerini aka srdremiyorlar. Onlarn hakknda bildiimiz tek ey, Allah' birledikleri, irkinliklerden tenzih ettikleri, olumlu deil, olumsuz sfatlarla nitelendirdikleridir. rnein, 'Allah fkelenmez, grmez, zulmetmez, zor kullanmaz...' derler. O'nu mecaz anlamda gzel isimlerle adlandrrlar. nk onlara gre, Allah'n gerek anlamda bir sfat yoktur. Tabiattaki pln, dzeni felee ve gkcisimlerine mal ederler. Bunlarn canl olduuna, konutuuna, duyduuna ve grdne inanrlar. ruhlara byk sayg gsterirler. Dimak Camiinin avlusundaki mihrabn stndeki kubbe onlarn eseridir. Buras onlarn tapnaklaryd. Yunanllar ve Romallar da onlarn dinleri zerindeydiler. Sonra bu tapnak Yahudilerin eline geti. Onu kendi ibadetlerine tahsis edip havraya dntrdler. Sonra Hristiyanlarn egemenlii altna girdi. Onu kilise hline getirdiler. Nihayet slm geldi ve blge Mslmanlarn eline geti. Mslmanlar sz konusu tapna camiye dntrdler." "Sabiilerin eitli heykelleri ve putlar vard. Bunlara belli ekiller verir, gnein adlaryla adlandrrlard. Nitekim Ebu Ma'er elBelh, tapnaklara ilikin eserinde, Ba'lebek heykelinin Gne adna dikildiinden sz eder. Kran heykelinin de Ay adna dikildiini belirtir. Onu yuvarlak bir halka eklinde yapmlard. Heykelin yaknnda 'Selem-sin' adnda bir kasaba vardr. Bu kasabann eski ad 'Senem sin' idi. Ya-ni 'Ay putu'. Blgede dier bir kasaba daha vardr ki, ad 'Tara Uz'dur. Yani 'Zhre kaps'. Denildiine gre, iindeki putlarla birlikte Kbe on-lara aitti. Bu putlara ynelik ibadetler de onlar aracl ile blgeye ak-tarlmt. Lat putunu Zuhal adna, Uzza putunu da Zhre adna dikmilerdi. Kendilerine gelmi birok peygamberden sz ederler. Bunlarn ou da Yunan filozoflardr. Msrl Hrms, Aazimun, Valis, Pisagoros ve Eflatun'un ana tarafndan byk babas Papasuvar gibi."
"Bunlarn bir ksm, kpk olur korkusuyla bal srekli hummaldr diye civcivi, ba arsna yol aar; kan kaynatr ya da lemin temel dayana olan meniyi yakar diye sarmsa zihni kalnlatrp bozar diye ve de ilk defa insan kafatasnda yeerdii iin baklagilleri kendilerine haram etmilerdir. Sabiilerin tane farz namazlar vardr: Birincisi; gne doarken klnr ve sekiz rekttr. kincisi; gnein g yarlamasndan sonra klnr ve be rekttr. Her rektnda secde vardr. Biri gndzn ikinci saatinde, biri de gndzn dokuzuncu saatinde olmak zere iki de nafile namaz klarlar. ncs; gecenin nc saatinde klnr." "Temizlenerek ve abdest alarak namaz klarlar. Cenabet olduklar zaman gusl alrlar. Snnet olmazlar, byle bir emir almadklarn iddia ederler. Evlilik ve hadlerle ilgili yasalarn byk ounluu, Ms-lmanlarn bu alanlardaki hkmlerine benzer. llere dokunmay necasete bulamak olarak deerlendirme gibi uygulamalar da, Tevrat'taki aklamalar andrmaktadr. Gkcisimlerine, onlar adna dikilmi putlara, heykellere, adaklar, kurbanlar sunarlar. Kurban sunma trenini khinleri ve bycleri ynetir. Bunun sonucunda khinlerin, ilh makama yaknlamay ve sorulan sorularn cevabn bulmay gerektiren bir bilgiye ulaacaklar umulur. Bazen Hrms', Tevrat'ta Ehnuh olarak geen dris adyla anarlar. Bir ksmna gre de Hrms Yuzasef'tir." "Bazlar yle bir iddiay ileri srmlerdir: Harranler gerek Sa-biiler deildirler. Harranler kitaplarda hanifler ve putperestler diye geen kimselerdir. Gerek Sabiiler ise, Babil esaretinin ardndan Kru ve Artahuust dnemlerinde Beyt'l-Makdis'te ortaya kan oymaklardan gelirler. Bunlar Mecusilik kanunlarna eilim gstererek Buhtunnasr'n dinine girmilerdir." "Bylece am Samirleri gibi Mecusilik ve Yahudilik karm bir mezhep gelitirmilerdir. Bunlarn ounluu Irak'n Vast, Cafer, C-mide ve att'ul-Arap blgelerindeki yerleim birimlerinde yaarlard ve Enu b. it soyundan geldiklerini sylerlerdi. Harranlere muhaliftiler. Onlarn mezheplerini ayplar ve ok az meselede onlarla uyuur-lard. Sz gelimi; onlar namazlarnda kuzey kutbuna dnerlerken, Har-ranler gney kutbuna dnerlerdi. Ehlikitab'a mensup bazlarna gre, Matualh'n Sab adnda kral
Bakara Sresi / 62 ................................................................................................ 311
olmayan bir olu vard. Sabiiler onun adyla anlrlar. nsanlar, eriatlarn ortaya kndan ve Yuzasef'in geliinden nce amanist idiler. Bunlar, yeryznn dou ksmnda yaarlar ve putlara taparlard. Bunlarn kalntlar, u anda Hindistan, in ve Tagazgoz'da yaarlar. Horasanllar onlara amnan derler. Onlarn eserlerine, grkemli yaptlarna, putlarna ve tapnaklarna Horasan'n Hindistan'a komu olan blgelerinde rastlamak mmkndr. Bunlar, zamann ncesizliine, ruhlarn tenasuhuna ve felein sonsuz bolukta yzdne inanrlar. Onlara gre, felek bu yzden dnerek hareket eder. nk yuvarlak bir ey, bir yerden ayrld zaman dnerek iner. Onlarn bir ksmnn da lemin sonradan olutuuna ve bir milyon yllk bir sresi olduuna inandklar sylenir." (Ebu Reyhan el-Brun-den aktardklarmz burada bitti.) Ben derim ki: Sabiiliin, Harranliin baz zelliklerini tamakla birlikte Yahudilik ve Mecuslik dinlerinin bir karm olduu eklindeki aklama ayetin ieriine en uygun yorumdur. nk grnen o ki, ayette semav dinlerin mensuplar sralanmtr.
Bakara Sresi / 63-74 ........................................................................................... 313
63- Hani sizden salam bir sz almtk ve da stnze kaldrmtk, "Size verdiimizi kuvvetle tutun ve iindekileri (srekli) hatrlayn, belki korunasnz." (demitik.) 64- Sonra siz, bundan sonra yine yz evirmitiniz. Eer Allah'n size ynelik ltfu ve rahmeti olmasayd, kesinlikle ziyankrlardan olurdunuz. 65- Andolsun, iinizden cumartesi gn yasa ineyenleri bilmisinizdir. Onlara, "Aalk maymunlar olun." demitik. 66- Biz bunu, grenlere ve sonradan gelenlere bir ibret, korunanlara da bir t kldk. 67- Hani Musa kavmine, "Allah size, bir inek kesmenizi emrediyor." demiti de, "Bizimle alay m ediyorsun?" demilerdi. O da, "Cahillerden olmaktan Allah'a snrm." demiti. 68- Onlar, "Bizim iin Rabbine dua et, bize onun ne (biim bir inek) olduunu aklasn." demilerdi. Musa, "Allah diyor ki: 'O, ne yal, ne de krpe; ikisi arasnda bir inektir. Hadi, size emredileni yapn.' " demiti. 69- (Bu defa) "Bizim iin Rabbine dua et, bize onun renginin ne olduunu aklasn." Musa, "Allah diyor ki: O, halis koyu sar, bakanlara sevin veren bir inektir." demiti. 70- (Yine) "Bizim iin Rabbine dua et, bize onun ne (biim bir inek) olduunu aklasn. Zira inekler bizim iin ayrt edilemez oldu. Allah dilerse, (bu kez) mutlaka ona iletileceiz." demilerdi. 71- Musa, "Allah diyor ki: O, yer srmeyen, ekin sulamayan, boyunduruk altna alnmam, serbest dolaan (salma) ve (renginde hi) alacas bulunmayan bir inektir." (O zaman) "te imdi gerei getirdin." demilerdi de onu kesmilerdi. Ancak az kalsn yapmayacaklard. 72- Hani siz bir adam ldrmtnz de suu birbirinize atmaya kalkmtnz. Oysa Allah, gizlediinizi ortaya karacakt. 73- Bunun iin de, "nein bir parasyla ona (o ldrlene) vurun." demitik. te Allah, lleri byle diriltir ve belki dnrsnz diye, ayetlerini size byle gsterir. 74- Sonra, bunun ardndan kalpleriniz katlat. imdi o kalpler, ta gibi, hatta daha da katdr. nk talardan ylesi var ki,
iinden rmaklar kaynar. ylesi var ki, atlar da ondan su kar. ylesi de var ki, Allah korkusundan (yukarlardan) aaya der. Allah, yapmakta olduklarnzdan gafil deildir.
AYETLERN AIKLAMASI
"Ve stnze da kaldrmtk." Ayetin orijinalinde geen "tr"
kelimesi, da demektir. Nitekim yce Allah bir baka ayette bunun yerine yine da anlamnda olan "cebel" kelimesini kullanmtr: "Hani da yerinden kopararak stlerine bir glge gibi kaldrmtk." (A'rf, 171) Bu ayetin orijinal metninde geen "neteka" fiili, ekip koparmak demektir. Ayetin banda, "salam bir sz almak"tan bahsediliyor, sonunda kendilerine verileni kuvvetle tutmalar ve iindekileri srekli hatrlamalar emrediliyor, bu ikisinin arasnda da stlerine dan kaldrlmasndan bahsediliyor. Fakat bunun ne sebeple ve hangi amaca ynelik olarak gerekletirildiine deinilmiyor. Bundan u anlalyor: Dan, balarnn stne kaldrlmasndan maksat, ilh gcn bykln gstererek onlar korkutmaktr; onlar zorlamak ve g kullanarak kendilerine verileni uygulamalarn salamak deildi. Yoksa onlardan "sz alma"nn bir anlam kalmazd. Dolaysyla, "zerlerine dan kaldrlmas bir mucizedir. Bu da kanlmaz olarak onlar emirleri yerine getirmeye zorlamtr. Oysa yce Allah, 'Dinde zorlama yoktur.' (Bakara, 256) ve 'Yoksa sen, insan-lar mmin olmalar iin zorlayacak msn?' (Ynus, 99) buyuruyor." eklindeki bir yorum doru deildir. nk, az nce de vurguladmz gibi ayet-i kerime korkutma ve rktme anlamndan fazla bir ey ifade etmiyor. ayet srf dan zerlerine kaldrlm olmas, srail-oullarn inanmaya ve inancn gereklerini yerine getirmeye zorlayc bir olgu olarak deerlendirilecekse, Hz. Musa'nn gsterdii birok mucize daha ok zorlayc bir rol oynam olmaldr. Bazlar da bu olay yle yorumlamlardr: "srailoullar dan dibinde bulunuyorlard. Daha sonra da sarslmaya ve sallanmaya balad; o kadar ki, dan tepesi zerlerine eiliverdi. Onlar da dan zerlerine deceini sandlar. te bu olay, dan zerle-
Bakara Sresi / 63-74 ........................................................................................... 315
rine kaldrlmas ya da yerinden koparlp zerlerine dikilmesi eklinde ifade edilmitir. Bu ekilde bir yorum, temelde mucizeleri ve olaanst gelimeleri inkr esasna dayanr ki, biz bu konudaki dncemizi ve tavrmz daha nce ortaya koyduk. Eer bu tr yorumlar doru kabul edilecek olursa, bundan byle ifadeler iin anlalr bir anlamdan, sz sanatnn belgat ve fesahatinden, sz syleme sanat iin dayanlacak bir temel unsurdan sz edilemez olur. "...belki korunasnz." Orijinal ifadede geen "lealle=belki" edat, mit etme anlamn ifade eder. Bu kelime, ancak mit etmenin cmle iinde doru ve yerinde olmas durumunda kullanlr. Bu doruluk ve yerindeliin konuan ya da muhatap yahut konu, konum ve durum itibariyle olmas fark etmez. Eer konuan ve muhatap asndan mit etme sz konusu deilse, bu durumda konu ve durumun mit eme ile bir ilgisi olmaldr. nk mit etmek, gerekte iin sonucunu bilmemekten kaynaklanan bir duygudur. Dolaysyla yce Allah'n sznde geen mit etmeler ya muhatap ya da durum asndandr. Yoksa yce Allah ilerin akbetini kesin olarak bildii iin, mit etme ona izafe edilemez. Nitekim elMfredat adl eserinde Ragp da buna dikkat ekmitir. "Aalk maymunlar olun." Ayetin orijinalinde geen "hasin" ifadesi, aalk, alaklk, kklk anlamn ifade eder. "Biz bunu... bir ibret kldk." Yani, ders alnan bir ibret tablosu yaptk. Orijinal metinde geen "nekal" kelimesi, bakalarna ibret olsun diye, birine uygulanan kk drc ve onur krc ceza demektir.
"Hani Musa, kavmine; "Allah size, bir inek kesmenizi emrediyor." demiti..." Bu, srailoullarnn bandan geen bakara (inek) kssa-
sdr ve ele almakta olduumuz sure de bu isimle anlmtr. Kur'n- Kerim'in bu kssay sunu tarz son derece dikkat ekicidir. Kssann baz blmleri dier baz ksmlarndan ayr olarak anlatlyor. rnein; "Hani Musa, kavmine... demiti de..." eklinde kssaya balyor, yani gemi zamandan haber veriliyor. Ardndan, imdiki zamanda bulunan muhataba ynelerek yle buyuruluyor: "Hani siz bir adam ldrmtnz de suu birbirinize atmaya kalkmtnz." Sonra kssann ortasndan bir blm -
karlp baa konuyor, kssann ba ile devamna ise bunun ardndan yer veriliyor. Ayrca geen ayetlerde srailoullarna ynelik hitap tarz muhatapla konuma eklindeyken burada muhatapla konuma tarzndan, nc ahsla konuma tarzna dnlyor ve "Hani Musa, kavmine... demiti..." buyruluyor. Ardndan, bir kez daha muhatapla konuma tarzna dnlyor ve "Hani siz bir adam ldrmtnz de suu birbirinize atmaya kalkmtnz..." "Hani Musa, kavmine; 'Allah size, bir inek kesmenizi emrediyor.' demiti..." ifadesinde hitap, kssann bir blmnde, inein kesilmesini emreden ve onun niteliklerini sayan blmde, srailoullarndan Peygamber efendimize (s.a.a) yneltiliyor ki, ileride srailoullarna yneltilecek u hitaba ilikin aklayc bir giri olsun: "Hani siz bir adam ldrmtnz de suu birbirinize atmaya kalkmtnz. Oysa Allah, gizlediinizi ortaya karacakt. Bunun iin de, 'nein bir par-asyla ona (o ldrlene) vurun.' demitik. te Allah, lleri byle diriltir ve belki dnrsnz diye, ayetlerini size byle gsterir." "Hani Musa, kavime... demiti..." eklinde balayp "Ancak az kalsn yapmayacaklard." ifadesiyle son bulan be ayet, srailoullar-na ynelik hitabn ortasnda alan bir parantez ii aklama niteliindedir ki, hemen ardndan gelen hitabn anlamn aklamaktadr. Bunun yan sra, srailoullarnn peygamberlerine kar takndklar edebe aykr tavrlar, ona gereksiz yere eziyet etmeleri, onu bo ve gereksiz yere konumakla sulamalar ifade ediliyor. Ayrca onlarn zorluk karmalar, ii yokua srmeleri, biraz daha aklama yaplsn bahanesi ile inat tutumlarn srdrmeleri, ilh emirlerin ve peygamberlerin getirdikleri aklamalarn anlalmaz olduu anlamna gelen sorular sorup durmalar arpc biimde dile getiriliyor. Onlarn bu olumsuz tavrlarn yanstan szlerinde, yce Rab-lk makamn kmsediklerini, nemsemediklerini de grmek mmkndr. Bakn Musa onlara ne diyor ve onlar nasl cevap veriyorlar? Musa (a.s) onlara diyor ki: "Allah size, bir inek kesmenizi emrediyor." Onlar ise yle cevap veriyorlar:
Bakara Sresi / 63-74 ........................................................................................... 317
"Bizim iin Rabbine dua et, bize onun ne (biim bir inek) olduunu aklasn. Zira inekler bizim iin ayrt edilemez oldu." Dikkat edilirse, btn szlerinde "Rabbin" deyimini kullanyorlar ve "Rabbimiz" demiyorlar. Ayrca, srekli "ne biim bir inektir?" diyorlar ve yaplan bunca aklamadan sonra da "inekler bizim iin ayrt edilemez oldu." iddiasnda bulunuyorlar. Dikkat edilirse, "O inek bizim iin ayrt edilemez oldu." demiyorlar, "nekler izim iin ayrt edilemez oldu." diyorlar. Bylece btn ineklerin ly diriltme etkinlii olamayacan, bu kadar aklamann da bu etkinlie sahip olan inei belirlemek iin yeterli olmadn vurgulamak istiyorlar. Oysa etkinlik yce Allah'a zgdr, bunun inekle bir ilgisi yoktur. Yce Allah, onlara herhangi bir inek kesmelerini emretmiti ve ifadede herhangi kayda ve arta yer vermemiti. Onlar da ifadedeki bu kaytszlktan hareketle herhangi bir inek kesmeliydiler. Bakn peygamberlerine ne diyorlar? "Bizimle alay m ediyorsun?" Bu ifadenin altnda Hz. Musa'ya ynelik cahillik ve bo konuma sulamas yatyor. Nitekim Hz. Musa da bu sulamay u szleriyle reddediyor: "Cahillerden olmaktan Allah'a snrm." Yce Allah'n aklamalar son bulduktan sonra, "te imdi gerei getirdin." demeleri de, bundan nceki aklamalar, gerein ifadesi olarak alglamadklarn gsteriyor. Yani ilh aklama tarzna ve nebev teblie gerek dlk yaktrmasnda bulunuyorlar. Genel bir deerlendirmede bulunacak olursak, kssann bu ksmnn ne alnmas, bir sonraki aklamaya giri olmas iindir. Bu tarz bir yer deitirmenin, bir dier amac da vurgulamaya ynelik olmas mmkndr. yle ki: Bugn Yahudilerin elinde bulunan Tevrat'ta inek kssasndan sz edilmiyor. Dolaysyla byle bir kssayla hi muhatap olmamalar ya da yaptklar tahrifata dikkat ekildikten sonra kssann anlatmna geilmesi gerekirdi. Onun iin Kur'n- Kerim srailoullarna ynelik hitaba ara vererek hitab Peygamber efendimize (s.a.a) yneltiyor. Ardndan onlara ynelerek meselenin balang noktasn aklyor. Tevrat'ta da bu kssann gerekletiine ilikin iaretler mevcuttur. Tevrat'taki metin yledir:
Tesniye kitab 21. babda yle deniyor: "Allah'n Rabbin mlk edinmek iin sana vermekte olduu diyarda krda dm ve kimin tarafndan vurulduu bilinmeyen ldrlm bir adam bulunursa, o zaman senin ihtiyarlarn ve hkimlerin kacaklar ve ldrlm adamn etrafnda olan ehirlere uzakln lecekler; ve vaki olacak ki, ldrlm adama en yakn olan ehrin ihtiyarlar srlardan, altrlmam ve boyunduruk tamam gen bir inek alacaklar; ve o ehrin ihtiyarlar inei, srlmemi ve ekilmemi bir yer olan, akan bir vadiye indirecekler ve orada, vadide inein boynunu kracaklar. Ve Levi oullar, khinler yaklaacaklar; nk Allah'n Rab kendisine hizmet etmek iin ve Rabbin ismiyle mbarek klmak iin onlar seti; ve her davada ve her dte onlarn szne gre olacaktr. Ve o ehrin btn ihtiyarlar, ldrlm adama en yakn olanlar, vadide boynu krlm olan inein zerinde ellerini ykayacaklar; ve cevap verip diyecekler: Ellerimiz bu kan dkmedi ve gzlerimiz onu grmedi. Kurtardn kavmin sraile bala, ya Rab ve kavmin srail arasnda susuz kan brakma. Ve kan onlara balanacaktr. Ve Rabbin gznde doru olan yaptn zaman susuz kan aranzdan kaldracaksn." Bu uzun aklamalardan sonra, "Hani siz bir adam ldrmtnz..." hitabyla, kssann tm ayrntlaryla deil, genel hatlaryla zet bir biimde anlatldn anlam olursun. Kssann bir blmnn ayrntl bir biimde ayr bir kssaym gibi anlatlmasnn sebebi ise, bununla bir mesaj verilmek isteniyor olmasdr. Musa, kavmine... demiti..." ifadesindeki hitap, Peygamber "Hani efendimize (s.a.a) yneliktir ve ifadeye kssa anlatm tarz egemendir. Aslnda bu, az sonraki hitaba ilikin aklayc bir giritir. Fakat bu tarz bir ifadenin ne sebeple seildii, niin byle bir yola bavurulduu aklanmyor. Tersine, bu hususta bilinli bir belirsizlik salanyor ki, dinleyici buna dikkat etsin ve iin i yzn kurcalamaya alsn. Kssann asln duyduu zaman heyecanlansn ve iki deiik anlatm tarz arasnda bir balant kurabilsin. Bu yzden srail-oullar, "Allah size, bir inek kesmenizi emrediyor." szn duyduklar zaman, hayret etmilerdi, bunu Allah'n peygamberi Musa'nn bir alay olarak deerlendirmilerdi. nk inein kesilmesi ile onlarn, ekimenin zme kavuturulmas ve katilin bulunmas ynndeki istekleri arasnda bir balant kura-
Bakara Sresi / 63-74 ........................................................................................... 319
mamlard. Bu yzden, "Bizimle alay m ediyor, dalga m geiyorsun?" demilerdi. Aslnda bu szler onlarn dinleme ve itaat etme ruhunu yitirmi olmalarndan, byklk ve inatlk kompleksinin ilerine yerlemi olmasndan ve "Biz taklit ehli deiliz; biz ancak gzlerimizle grdmze inanrz" demelerinden kaynaklanyordu. Nitekim Hz. Musa'ya, "Allah' aka grmedike sana inanmayz." demilerdi. Bu duruma dmeleri, bilir bilmez karar vermelerinden ve yetkilerinde olsun olmasn her meselede kendi balarna yargda bulunmalarndan dolayyd. Sz gelimi, aklla alglanan soyut bir varla, somut bir var-lk gibi yaklayorlard. Bu yzden Rabbi somut olarak ve plak gzle grmek istemilerdi. Nitekim bir keresinde de, "Ey Musa, demilerdi, nasl onlarn tanrlar varsa, bize de bir tanr yap. Musa, 'Siz gerekten cahil bir toplumsunuz.' demiti." (A'rf, 138) Onlar peygamberleri Musa'y da kendileri gibi ihtiraslar, hevesleri bulunan, kendileri gibi oyuna, elenceye dkn biri sanyorlard. Bu yzden onu alayclkla, ahmaklkla ve cahillikle suluyorlard. y-le ki Hz. Musa (a.s) onlarn bu nitelendirmelerine cevap olarak, "Cahillerden olmaktan Allah'a snrm." demiti. Hz. Musa byle bir nitelie sahip olmaktan Allah'a snyor ve "Ben cahil deilim." diye ortaya atlmyor. Bylece cehalete kar ilh korumann (ismet) koruyuculuuna gveniyor, yaratlta kendisine bahedilen hikmete deil. Onlar, insan ancak doruluuna ilikin bir kant varsa bir sz kabul edebilir, sanmlard. Aslnda bu sanlar ilkesel olarak dorudur. Ancak buradan hareketle, "Her hkmn kantn en ince ayrntsna kadar bilmek gerekir, bu hususta zet kantlamalar yeterli deildir." eklinde bir yanl sonu karmlard. Bu yzden inein niteliklerinin ayrntl olarak belirtilmesini istemilerdi. nk inek tr diriltme zelliine sahip olmadna gre, kesilmesi istenen belli bir inek olmal ve nitelikleri en ince ayrntsna kadar aklanmal diye dnmlerdi. "Bizim iin Rabbine dua et, onun ne (biim bir inek) olduunu bize aklasn." demeleri de bu yzdendi.
Aslnda bu istekle bo yere kendilerini zora sokuyorlard. Allah da onlarn iini zorlatrd. Musa dedi ki: "Allah diyor ki: O, ne yal -yani douramayacak kadar yal- ne de krpe; -yani hi dourmam- ikisinin arasnda bir inektir." Kadnlar ve dii hayvanlar iin kullanlan "avn" nitelii, yallkla krpelik aras orta ya demektir. Buna ramen yce Allah onlara acyor ve gereksiz yere soru sormamalarn tlyor. Durumlarn zorlatrc tavrlardan saknp yaplan aklamalarla yetinmeleri uyarsnda bulunuyor: "Hadi, size emredileni yapn." Ne var ki onlar, bu uyary dikkate almyorlar ve "Bizim iin Rabbine da et, onun renginin ne olduunu bize aklasn." diyorlar. Musa da yle diyor: "Alla diyor ki: O, halis ve koyu sar, -koyu ve parlak bir sar- bakanlara sevin veren bir inektir." nein tanmlanmasna ilikin aklama bylece tamamlanyor. Onun nasl bir ey olduu ve renginin ne olduu akla kavuuyor. Buna ramen onlar honut olmuyorlar ve tekrar balangtaki szlerine dnyorlar; utanmadan, sklmadan, "Bizim iin Rabbine dua et, o-nun ne (biim bir inek) olduunu bize aklasn. Zira inekler bizim iin ayrt edilemez oldu. Allah dilerse, (bu kez) mutlaka ona iletileceiz." diyorlar. Hz. Musa nc kez onun nasl bir ey olduunu aklamak durumunda kalyor, onlara yle cevap veriyor: "Allah diyor ki: O, yer srmeyen, ekin sulamayan, boyunduruk altna alnmam -ifte koulmam- bir inektir..." Bu aklamann sonunda, syleyecek bir ey bulamyorlar, zorun-lu olarak, "te imdi gerei getirdin." diyorlar. Kesin delillerle susturulan ve artk gerei kabul etmekten baka seenei olmayan insanlarn syledii trden bir szdr bu. Reddetmek iin bir yol bulamyorlar. Bu yzden gerei onaylamak zorunda kalyorlar. Dolaysyla nceki szlerin tam anlamyla ak olmad bahanesini ileri sryorlar. Bunun kant da yce Allah'n u szdr: "... onu kesmilerdi. Ancak az kalsn yapmayacaklard."
"Hani siz bir adam ldrmtnz de suu birbirinize atmaya kalkmtnz." Bu ifade, kssann balangcn anlatmaktadr. Ayetin ori-
jinalinde geen ifadenin mastar olan "tedaru", "tedafu" anlamndadr; yani, kendini savunup bakasn sulamak demektir ve "defaa" anlamnda "deree" kknden gelir. Ortada ldrlen bir
Bakara Sresi / 63-74 ........................................................................................... 321
adam vard, her taife de suu bakasnn zerine atyordu. Yce Allah da on-larn gizlediklerini aa karmak istiyordu. "nein bir parasyla ona (o ldrlene) vurun, demitik." Zamirlerden birincisi ldrlen adama dnktr; ikincisi ise inee dnktr. yle de diyenler olmutur: "Bu kssann anlatm ile kastedilen ey, Tevrat'ta yer alan ve bizim de naklettiimiz sz konusu hkmn yasalatrlmasnn sebebini aklamaktr. lnn diriltilmesinden maksat ise, bu hkmn yasalamas sonucu, ldrlenin kannn kimin tarafndan dkldnn ortaya kmasdr. Yani burada s-z edilen hayat, yce Allah'n "Ksasta sizin iin hayat vardr." (Bakara, 179) eklindeki sznde geen hayat gibi bir hayattr. Yoksa, mucize yoluyla diriltme olay sz konusu deildir. Ancak sizin de takdir edeceiniz gibi kssann ak, zellikle, "nein bir parasyla ona (o ldrlene) vurun, demitik. te Allah, lleri byle diriltir." ifadesi, byle bir yoruma engel oluturmaktadr.
"Sonra, bunun ardndan kalpleriniz katlat. imdi o kalpler, ta gibi, hatta daha da katdr." Kalpteki katlk, tataki sertlik dzeyinde-
dir. Ayetin orijinalinde geen "ev" edat, "bel=hatta" anlamndadr. Daha dorusu, "bel" edatnn kullanld yerde kullanlmtr. Kalplerin tatan da kat olabileceini yle aklyor: "nk talardan ylesi var ki, iinden rmaklar kaynar." Bu ifadede ta ile su karlatrlyor. nk ta sertliin semboldr, su ise yumuakln. Buna ramen sertliin sembol olan tatan, yumuakln sembol olan su kaynar. Sert ta yarlr iinden yumuak sular akar. Ama onlarn kalbinden gerei kucaklayacak bir duygu yansmaz, pratik ve somut gerei yanstacak bir hak sz azlarnda kmaz. Talarn aaya dmesi; bildiimiz gzlemlediimiz, dalarn doruklarndaki kayalarn paralanp yer sarsntlar veya kn aralarnda oluan buzlarn bahar mevsiminde eriyip suya dnmesi sonucu aa doru yuvarlanmasdr. Doal sebeplerine bal bu yukardan dn yce Allah'n korkusundan kaynaklanan bir d olarak nitelendirilmesi, btn sebeplerin yce Allah'ta son bulduundan dolaydr. Onun iin tan zel nedenlere bal olarak aa doru yuvarlanmas, yce Allah'n ona yuvarlanmaya ilikin verdii emre itaat etmesi demektir. Dolaysyla o, varlyla
"ylesi de var ki, Allah korkusundan (yukarlardan) aaya der."
Rabbinin kendisine ynelik emrini alglamaktadr. Nitekim yce Allah yle buyuruyor: "Onu vg ile tesbih etmeyen hibir ey yoktur. Ama siz onlarn tes-bihlerini anlamazsnz." (sr, 44) "Hepsi ona boyun emitir." (Bakara, 116) Korku bilinli edilgenliktir. O da Allah'n korkusu ile yuvarlandna gre, bu yuvarlannda bilinlidir. Bu bakmdan ele aldmz ayet u ayetleri andrmaktadr: "Gk grlts, vgsyle, melekler de korkusundan O'nu tesbih ederler." (R'ad, 13) "Gklerde ve yerde olanlarn hepsi, ister istemez Allah'a secde ederler. Glgeleri de sabah akam." (R'ad, 15) Bu ayetlerde gk grlemesinin kard ses, vgyle Allah' tesbih etme olarak nitelendirilmitir. Glgenin yce Allah'a secde ettii vurgulanmtr. Buna benzer daha birok ayet vardr ki, ifadenin tahlil niteliinde olduu gn gibi ortadadr. Ksacas; "ylesi de var ki, Allah korkusundan (yukarlardan) aaya der." ifadesi, kalplerinin tatan daha kat ve duyarsz olduunu vurgulamaya ynelik ikinci bir aklamadr. nk ta Allah'tan korkar, O'nun korkusundan yukardan aa der. Ama onlarn kalpleri, ne Allah'tan korkar, ne de O'ndan ekinir.

el-Mehasin adl eserde, "Size verdiimizi kuvvetle tutun." ifadesiyle ilgili olarak mam Sadk'a (a.s), "Bundan maksat beden kuvveti midir? Yoksa kalp kuvveti midir?" diye sorulduu, mam'n da, "Her ikisi de kastedilmitir." eklinde cevap verdii rivayet edilir. [c.1, s.319] Ben derim ki: Ayn hadis Tefsir'ul-Ayy'de de rivayet etmi1 tir. Tefsir'ul-Ayy'de, "indekileri (srekli) hatrlayn." ifadesiyle ilgili olarak, Haleb'nin yle rivayet ettii belirtilir: "indekilerini hatrlayn, onu terk etmekle uranlacak cezay unutmayn." [c.1,
s.45, h: 53]
1- [c.1, s.45, h: 52]
Bakara Sresi / 63-74 ........................................................................................... 323
Ben derim ki: Bu mesaj, "ve da stnze kaldrmtk, 'Size verdiimizi kuvvetle tutun.'..." ifadesinin oluturduu atmosferden de alglamak mmkndr. ed-Drr'l-Mensr adl eserde Ebu Hureyre'nin yle dedii rivayet edilir: Resulullah (s.a.a) buyurdu ki: "Eer srailoullar, 'Allah dilerse, (bu kez) mutlaka ona iletiliriz.' demeselerdi, hibir zaman o inei bulamazlard ve eer herhangi bir inei ilk etapta alp kesselerdi, yeterli olacakt. Ama onlar ii yokua srdler, yce Allah da ilerini gittike zorlatrd." [c.1, s.77] Tefsir'ul-Kumm'de belirtildiine gre, bn-i Fazzal diyor ki, mam Rza'nn (a.s) yle dediini duydum: "Yce Allah, srailoulla-rna bir inek kesmelerini emretti. Ama onlar daha fazla aklama istediler. Bunun zerine yce Allah ilerini zorlatrd." el-Mean'de ve Tefsir'ul-Ayy'de Bezent'nin yle dedii belirtilir: mam Rza'nn (a.s) yle dediini duydum: "srailoullarndan bir adam, akrabalarndan birini ldrd. Sonra adamn lsn tutup srailoullarndan stn nitelikleriyle bilinen bir oyman yolunun zerine att ve gidip ldrlm akrabasnn kan bedelini istedi. Musa'ya dediler ki: 'Falanca oullar oyma falanca adam ldrdler. Bize katilin kim olduunu bildir.' Hz. Musa, 'Bana bir inek getirin.' dedi. Onlar, 'Bizimle alay m ediyorsun?' dediler. Hz. Musa, 'Cahillerden olmaktan Allah'a snrm.' dedi. ayet herhangi bir inek getirselerdi, ykmllkten kurtulacaklard. Fakat onlar ii yokua srdler, yce Allah da ykmllklerini zorlatrarak arttrd. Dediler ki: 'Bizim iin Rabbine dua et, onun nasl bir inek olduunu bize aklasn.' Musa dedi ki: O diyor ki: O inek ne yal, ne de krpedir; yani ne kk, ne de byktr; ikisinin ortasnda bir inektir." "Eer bu aklamayla yetinip herhangi bir inek getirip kesselerdi, ykmlkten kurtulacaklard. Ama onlar emredileni yerine getirmemek iin yan izmeye devam ettiler, yce Allah da ilerini gittike zorlatrd. Dediler ki: 'Bizim iin Rabbine dua et, renginin nasl olduunu bize aklasn.' Dedi ki: 'O diyor ki: O, halis koyu sar, bakanlara sevin veren bir inektir.' ayet onlar istenen niteliklerde bir inek kesselerdi, grevlerini yerine getirmi saylacaklard; ama kvrmaya devam ettiler, yce Allah da ykmllklerini
bir kat daha arttrd. Dediler ki: 'Bizim iin Rabbine dua et, onun nasl bir inek olduunu bize aklasn. Zira inekler bizim iin ayrt edilemez oldu. Allah dilerse, (bu kez) mutlaka ona iletiliriz.' Dedi ki: 'O yle diyor: 'O, yer srmeyen, ekin sulamayan, boyunduruk altna alnmam, serbest dolaan ve alacas bulunmayan bir inektir.' 'te imdi gerei getirdin.' dediler. Ardndan istenen niteliklere sahip bir inek aramaya koyuldular. Sonunda srailoullarna mensup bir gencin yannda bu nitelikte bir inek buldular. Gen, 'Onu ancak derisi dolusu altn karl satarm.' dedi. Bunun zerine Musa'nn yanna gelip durumu ona bildirdiler. Musa, onu satn almalarn istedi. Onlar da gidip bedelini deyerek inei satn aldlar. Hz. Musa inei kesip kuyruu ile lye vurmalarn emretti. steneni yapnca l dirildi ve 'Ey Allah'n resul, beni ldren amcamn oludur. Beni ldrd iddia edilen dier kii susuzdur.' dedi. Bylece katilin kim olduunu renmi oldular." "Baz arkadalar Hz. Musa'ya, 'Bu inein ilgin bir yks vardr.' dediler. Hz. Musa, 'Nedir bu?' dedi. Dediler ki: 'srailoullarna mensup bir gen babasna iyi davranrd. Bir gn bir mal satn almt, babasnn yanna dndnde anahtarlarn onun bann altnda olduunu grd. Fakat o, babasn uyandrmak istemedi ve sz konusu mal almaktan vazgeti. Daha sonra babas uyannca, ona meseleyi at. O da, 'yi ettin, kardn mala karlk bu inek senin olsun.' dedi. Hz. Musa, bu yky anlatana dedi ki: yi davrana bak, sahibine ne kadar yararl oluyor." Ben derim ki: Grdm gibi bu rivayetlerle, ayet-i kerimelerden edindiimiz genel deerlendirmeler arasnda bir uyum vardr.
KONUYLA LGL FELSEF BR NCELEME

Grdnz gibi bu sure, gerek srailoullarna ve gerekse baka topluluklara ilikin kssalarda sz edilen birtakm mucizeler iermektedir. Denizin yarlmas ve Firavun hanedannn denizde boulmas gibi: "Hani izin iin denizi yarmtk da sizi kurtarm, Firavun hanedann (denizde) bomutuk." srailoullarna yldrmn arpmas ve ldkten sonra tekrar diriltilmeleri gibi: "Hani siz, 'Ey Musa, biz Allah' aka grmedike sana inanmayz.' demitiniz. Bunun zerine, sizi yldrm kapverdi." zerlerine
Bakara Sresi / 63-74 ........................................................................................... 325
bulutun glgelik yaplmas, kudret helvas ve bldrcn etinin indirilmesi gibi: "Bulutu stnze glgelik yapmtk." Tatan gz gz pnarlarn fkrmas gibi: "Hani Musa, kavmi iin su istemiti..." stlerine dan kaldrlmas gibi: "ve da stnze kaldrmtk." Aralarnda bazlarnn baka bir yarata dnmesi gibi: "Onlara, 'Aalk maymunlar olun.' demitik." Boazlanm inein etinden bir parann ldrlm adama dedirilmesi sonucu adamn dirilmesi gibi: "Bunun iin de, 'nein bir parasyla ona (o ldrlene) vurun.' demitik." Baka bir topluluun diriltilmeleri gibi: "Yurtlarndan kanlar grmedin mi?..." [Bakara, 243] Harap olmu bir beldeye urayan kiinin ldkten sonra mucizev bir biimde diriltilmesi gibi: "Ya da (duvarlar, atlar stne ylm, alt st olmu,) ssz duran bir ehre urayan gibisini (grmedin mi)?" [Bakara, 259] Hz. brahim'in eliyle kularn diriltilmeleri gibi: "Hani bir zaman brahim, 'Rabbim, bana lleri nasl dirilttiini gster.' demiti." [Bakara, 260] Kur'n'da sz edilen ve saylar on ikiyi bulan bu olaanst mucizelerin byk ounluu, srailoullaryla ilgili olarak gereklemitir. Bundan nce, mucizev olaylarn gerekleebileceini ve varlk leminde olaanst gelimelerin her zaman mmkn olduunu vurgulamtk ve bunun genel neden-sonu yasas ile elimediini dile getirmitik. Bununla da, mucizelere ilikin ayetlerin zahirlerinden anlalan anlamlar yorumlamann, bu ayetlere, zahirlerinden anlalandan farkl anlamlar yklemenin bir kanta dayanmad ortaya kyor. nk bu gibi olgular, n iki tam sayya blnmesi ve ocuun ayn zamanda kendi kendisinin babas olmas gibi mmkn olmayan eyler deiller. Evet, llerin dirilmesi ve baka bir varla dnm gibi mucizeler ayr bir incelemenin konusudurlar. Bu gibi mucizelerle ilgili olarak yle bir phe ileri srlmtr: Yerinde kantlanmtr ki, kemal ve fiililik kuvvesine sahip bir varlk kuvveden fiile dnnce onun bir kez daha kuvveye dnmesi imknsz olur. Ayn ekilde varolusal olarak mkemmellik niteliine sahip olan bir ey de, olgunlama sreci iinde varolusal olarak olduundan daha noksan bir mkemmellik konumuna dn yapmaz. nsanolu da lm sonucu maddeden soyutlanr, misal ya da akl nitelie sahip soyut bir varla dnr. Bu varolu aamalarnn her ikisi de,
madd varolu aamasndan daha ileridirler. Bu dzeylerdeki varolu, madd varolutan daha gldr. Dolaysyla lmden sonra ruhun tekrar maddeye ynelmesi, ilgi duymas imknszdr. Aksi taktirde, fiile dnen bir eyin tekrar kuvveye dnmesi gerekecek ki, bu muhaldir. Ayrca, insanolu varolu bakmndan dier canl trlerinden daha gl bir konumdadr. Byle bir varln da "mesh" aracl ile teki canl trlerinden birine dnmesi imknszdr. Ben derim ki: Kuvveden fiile geen bir eyin tekrar kuvveye dnmesinin imknszl, kukusuz gerektir. Ne var ki, lenin bir kez daha dnya hayatna dnmesinde, ayn ekilde "baka bir canlya, varla dnm" olaynda kuvveden fiile gemek sz konusu deildir. Bunu ylece izah etmek mmkndr: Somut olgularn ve kantlarn verilerine gre, bitkisel madd cevher, hayvan tekml srecine girdii zaman, hayvanlie doru hareket eder, hayvan bir biim alr. Bu biim, madde ile madde tesi arasndaki ara aamadaki (berzah) zg soyut bir biimdir. Bunun hakikati ise, 'eyin' kendisini cz' ve hayal bir kavrayla alglamasdr. Szn ettiimiz biim, bitkisel cevher asndan kmil bir varolutur ve sz konusu kuvve asndan cevher hareketle elde edilen bir fiililiktir. Dolaysyla bunun bir gn madd cevhere ynelmesi, ona dnmesi mmkn deildir. Ancak eer sz konusu "ey" maddesinden ayrlr ve o madde, sz konusu madd bir biimle ba baa kalrsa, o baka. Bir hayvann lp hareketsiz bir cesede dnmesi gibi. Bu hayvan biim, kendisinden kaynaklanan alglama faaliyetlerinin, bilmeyle ilgili durumlarn kaynadr. Hayvan ruh, sz konusu eylemlerin gereklemesi ile birlikte bilmeye ilikin bu durumlar zne nakeder. ze ilenen bu naklar st ste ylnca, birbirine benzeyen naklardan yepyeni bir nak meydana gelir. Ve bu, yok edilmez kalc bir biim ve kkl bir z varlk olur. Bu yeni ruhsal biimden, hayvan bir tr ortaya kabilir, kendine zg biimi ve tr olan zel bir hayvan tr oluabilir; hile, kin, ehvet, vefa ve ihtiras gibi biimlerden biriyle belirginleebilir. Fakat sz konusu biimler, z varlk hlini almaynca nefis eski basit aamasnda kalr. ze ilikin cevher hareketlilikten geri duran bitkiler gibi. Byle olunca da
Bakara Sresi / 63-74 ........................................................................................... 327
bitki olarak kalrlar ve hayvan faaliyet alanna k yapamazlar. ayet berzah nefis aniden biim elde etmek suretiyle durumlar ve fiilleri asndan tekml ederse, varoluunun ilk aamasnda bedeni ile olan ilikisi kesilir. Ne var ki, berzah nefis, madde ile balantl olan alglama faaliyetleri aracl ile git gide tedric bir tekml gerekletirir. Nihayet eer doal mrn ve kendisi iin ngrlen sreyi tamamlarsa, kendine zg bir canl tr hline gelir. Eer yok edici lm gibi herhangi bir engelden dolay doal mrn yaama ve kendisi iin ngrlen sreyi tamamlama imknn bulamazsa, basit hayvanlik niteliini korur. Ayn ekilde eer hayvan, insan olma srecine girerse -insan, zatn maddeden, onun gereklerinden, oranlar ve renkler gibi ona ilikin olgulardan soyutlanm olarak btnsel bir yaklamla dnebilen bir varlktr- cevher hareketle akln kuvve merhalesi olan misal fiilliinden kar, soyut akl fiilliine girer. Bylece fiil olarak insan biimini kazanr. te bu fiil durumun yeniden, hayvan iin sz konusu olan kuvvesine, yani misal soyutlua dnmesi muhaldir. Ayrca, bu biimin de kendine zg fiil ve durumlar vardr. Bunlarn tedric birikimi sonucu zel bir biim oluur. Bu da hayvan tre ilikin olarak sz konusu edilen durumun bir benzeri olmak zere, insan trne ilikin yeni bir eitlilie yol aar. Yaptmz aklamay anladysan, u varsaym rahatlkla kavrarsn: Diyelim ki, bir insan ldkten sonra tekrar dnyaya dnd ve ruhu yeniden maddeye baland. zellikle daha nce bal bulunduu madd biime yeniden kavutu. Bu durum ruhunun soyutlanmln geersiz klmaz. nk ruh ilginin kesilmesinden nce de soyutlanm durumdayd. Ayn ekilde ikinci bir balantdan sonra da soyutlanmln korur. lm olay ile birlikte meydana gelen durum, ruhun madde iindeki faaliyetlerinin balantsn salayan aralar kaybetmesidir. Dolaysyla artk ruh madd bir eylem gerekletirememektedir. Tpk gerekli ara ve gerecini yitiren bir sanatkr gibi. Ruh madde ile olan balantsn yeniden salaynca, bedensel glerini ve aralarn yeniden kullanmaya balar. Fiiller aracl ile kazand yeni durumlar ve melekeler sergiler. Bunlar daha nce elde ettii durumlardan daha stn bir konumda olurlar ve bunlar sayesinde yeni bir tekml gerekletirmi olur. Dolaysyla bu madde ile yeniden balant kurmak, bir
geriye dn, olgunluk konumundan noksanlk konumuna ini ve fiilden kuvveye gei deildir. Desen ki: Buna gre, srekli aksiliin, zorlamann mmkn olduunu sylemek gerekir. Hlbuki bunun yanl olduu kesindir. nk bedenden kopmu soyut ruh, ikinci kez maddeyle balant kurmas dolaysyla, madd fiiller asndan karakteristik bir tekmle kavuabilecekse, onu sonsuza dek bu tekmlden yoksun brakmak, karakteristik olarak sahip olmas gereken bir nitelikten yoksun brakmak anlamna gelir. nk her ruh, mucizev bir ekilde ya da olaanst bir yntemle tekrar dnyaya dnmez. u hlde kesintisiz yoksunluk, srekli bir zorlamadr. Buna karlk ben derim ki: Dnya hayatnda kuvveden fiile geen ve belli bir snra varp ardndan len ruhlar asndan, srekli olarak bir adm tede bekleyen bir tekml imkn sz konusu deildir. Aksine; ruh, bir sre sonra sahip bulunduu fiililik durumu zere istikrar kazanr. Ya da kendine uygun akl biimi alarak eritii dzeyi korur. Bylece sz konusu imkn da ortadan kalkar. nk birtakm iyi ve kt ameller ilemi olmasna ramen basit ve yaln bir ruhla len insan, eer bir sre daha yaayacak olsayd, yaln ruhuna mutlu veya mutsuz bir biim kazandrabilirdi. Ayn ekilde eer ldkten sonra tekrar dnyaya dnerek bir sre daha yaayacak olursa, eski biimi zerine yeni ve zel bir biim edinebilir. Dnmedii takdirde ise, dnya ve ahiret aras ara dnemde (berzah leminde) daha nce iledii amellerden dolay ya dllendirilir, sevap alr ya da cezaya arptrlarak azap grr. Ta ki, gemi misal biimine uygun akl bir biim alana kadar. Bylece de sz konusu imkn geersiz olur ve sadece akl tekml imkn kalr. Eer dnyaya dnecek olursa, -peygamberler ve velilerin ldkten sonra tekrar dnyaya dnecekleri varsaym gibimadd bakmdan ve madde ile balantl fiiller asndan baka bir akl biim elde edebilir. Dnmedii takdirde ise, onun iin kazand kemal ve kemal yolu zerindeki derecelerden baka bir ey olmaz. Bilindii gibi bu, srekli bir zorlama olarak deerlendirilemez. Eer ruhun, birtakm etkenler ve etkin illetlerin sonucu kendisi iin mmkn olan tekmlden yoksun olmas srekli bir zorlama ola-
Bakara Sresi / 63-74 ........................................................................................... 329
rak kabul edilecek olursa, didime ve ekime yurdu olan bu dnyadaki olaylarn byk ounluu ya da tm, srekli zorlama olarak deerlendirilmelidir. nk doann btn paralar btn olaylarn zerinde etkin rol oynar. Hlbuki srekli zorlama, trlerden birinin karakteristik olarak tekml gcne ve kabiliyetine sahip olmas, sonra da bunun belirtilerini, ya kendi iinden ya da dardan kaynaklanan ve karakteristik zelliin ilevsiz braklmasna dnk olan bir olgunun etkisi sonucu, hibir zaman da vuramamasdr. Bu durumda sz konusu trn tekml edebilme kabiliyetiyle donatlmas sama, gereksiz ve anlamsz olur. Gerisini sen anla artk. Ayn ekilde, eer bir insann biiminin deitiini, maymun ve domuz gibi herhangi bir hayvann biimine brndn varsayarsak, bu, biim stne biim eklinde gerekleir. Buna gre o, insan domuzdur veya insan maymundur. nsanl devre d kalm, onun yerini domuzluk veya maymunluk alm deildir. nk insan kendisi iin karakteristik biimlerden birini elde ettii zaman ruhunu onunla biimlendirmi olur. Bu biimin tpk ldkten sonra ahirette olaca gibi, dnyada da gizlenmilikten akla kmasnn imknsz olduu-na ilikin bir kant elde mevcut deildir. Daha nce de vurguland gibi insan ruhu, ilk varolu aamasnda, zel bir biimde trlenebilecek, belirsizlikten sonra belli bir biim alabilecek, mutlaklktan sonra snrlandrlabilecek bir basitliktedir. u hlde meshedilmi insan, biim deitirmi insandr. nsanln yitirmi deildir. Bizler gnlk yayn-larda Avrupa ve Amerika'daki bilimsel kurumlarn yaynladklar bildirilerde lmden sonra hayatn olabileceine ve insan eklinin mesh yoluyla deiebileceine ilikin haberler okuyoruz. Geri biz, bu tr meseleleri ele alrken srf bu tr haberlere dayanarak dnce retmeyiz, ama bir aratrmac da dn okuduunu bugn unutmamaldr. Desen ki: u hlde, tenasuha (reenkarnasyon) inanmamak iin herhangi bir neden yoktur. Buna karlk vereceimiz cevap udur: Bu yaklam kesinlikle doru deildir. nk, kendine zg tekmln tamamlayan bir ruhun bedenden ayrlmasndan sonra dier bir bedene girmesi demek olan tenasuh imknszdr. nk ruhun girdii bu bedenin
eer bir ruhu varsa, bu durumda tenasuh soncu iki ruh ayn bedende bir araya gelmi olacaktr. Bu ise, oun birlii ve birin okluu demektir. Yok eer sz konusu bedenin ruhu yoksa, o zaman da fiil olann kuvveye dnmesi sz konusu olur. Yal adamn ocuk hline gelmesi gibi. Ayn ekilde, yaptmz bu aklamalardan kan sonuca gre, tekmln tamamlayp bedenden ayrlan insan ruhunun bitkisel veya hayvan bir bedene gemesi de imknszdr.
KONUYLA LGL LM VE AHLK BR NCELEME

Kur'n- Kerim'de en ok sz edilen, hayatlarndan kesitler sunulan topluluk srailoullardr. Ad en fazla geen peygamber de m-ran olu Musa'dr (selm zerine olsun). Sylenene gre, Hz. Musa'nn ad yz otuz alt yerde geer. Bu say, Hz. Musa'dan sonra en ok ad geen peygamber olan Hz. brahim'in adnn saysndan bir kat daha fazladr. nk yine sylenene gre, Hz. brahim'in ad da altm dokuz yerde gemitir. Bundaki belirgin ama udur: slm, Allah'n birlii ve ortakszl esasna dayanan hanif dindir. Bu dinin temelleri Hz. brahim dneminde atlm ve nihayet yce Allah, sevgili peygamberi Hz. Muhammed'in (s.a.a) gelii ile birlikte bu dini tamamlayp kemale erdirmitir. Nitekim yce Allah yle buyuruyor: "Babanz brahim'in dini (byleydi). O, sizi daha nceden Mslmanlar olarak adlandrd." (Hac, 78) Uluslar iinde en inat, en dik ba, hakka boyun emekten en ok kanan ulus, srailoullardr. Nitekim Peygamber efendimizin muhatap olduu Arap kfirleri de bu nitelie sahiptiler. yle ki yce Allah onlar hakknda yle buyurmutur: "Hi kukusuz, u kfirleri uyarsan da, uyarmasan da, onlar iin birdir; onlar inanmazlar." (Bakara, 6) srailoullaryla ilgili olarak Kur'n- Kerim'in szn ettii hibir aalk nitelik yoktur ki, Arap mriklerinde bulunmasn. Onlar da tpk srailoullar gibi pislik iinde yzyorlard. Kat yreklilikte, anlayszlkta srailoullarndan geri kalr bir yanlar yoktu. Kur'n- Kerim'de srailoullaryla ilgili kssalar zerinde iyice dndn zaman greceksin ki, srailoullar maddeye balanan, ondan vazgeemeyen bir topluluktur. Tek hedefleri duyu or-
Bakara Sresi / 63-74 ........................................................................................... 331
ganlarnn salad madd hayata ilikin zevklerdir. Bu topluluk duyu tesine inanmazd, sadece zevklerinin ve madd doygunluun peinde koarlard. Nitekim bugnk Yahudiler de ayn karaktere sahiptirler. Bu karakterleri, akllar ve iradelerinin duyu organlarnn ve maddenin kontrolnde olmasn salamt. Ancak duyularnn ve maddenin elverdii lde akledebiliyor ve ancak bunlarn izin verdii snrlar iinde iradelerini kullanabiliyorlard. Btnyle duyularna bal olmalarndan dolay, duyu organlaryla alglayamadklar bir eyi gerek de olsa kabul etmiyorlard. Maddeye ballklar yznden, madd gzelliklere ve hayatn ekici sslerine sahip olan byklerinin her dediini yanl da olsa kabul ediyorlard. Bu da onlarn sz ve fiillerinin elimesine yol amt. Onlar, duyularndan uzak olduu srece, uyulmas gerekiyor olsa da, gelenek adna uygulanan her hususu knayarak reddederlerdi. Ama uyulmamas gerekiyor olsa da, madd tutkularyla uyum iinde olan, hayatn zevki adna diye yaplan her eyden vgyle sz ederlerdi. Onlarn bu karaktere sahip olmalarn salayan etkenlerin banda uzun sre Msrllarn egemenlii altnda, onlarn kleleri olarak onur krc bir hayat yaamalar gelir. Msrllar onlara, kt ikenceler yapyor, oullarn ldrp kadnlarn sa brakyorlard. Bunda Rablerinden onlara ynelik byk bir snav vard. Ksacas srailoullar, bu sebeplerden dolay peygamberlerinin ve dini hayata geirme misyonunu stlenen bilginlerinin, onlarn dnya ve ahiret mutluluklarna ynelik szlerine uymada ok ar davranrlarken, aralarndaki mstekbirlerin ve haktan yz evirenlerin arlarndan ok abuk etkilenirlerdi. (Bu hususta Hz. Musa ve bakalarna kar takndklar tavrlar hatrlayabilirsiniz.) Hak ve hakikat, bugn de Batda ortaya kan madde eksenli medeniyete kar benzeri bir snav vermektedir. Bu medeniyet de duyulara ve maddeye dayanmaktadr. Duyularca alglanmayan hibir kant kabul etmiyor ve duyularca alglanan madd bir lezzet kapsayan bir ey hakknda da kant arama gereini duymuyor. Bu yzden Bat medeniyeti, eya ve olaylara ilikin yarglarnda insan karakteristii devre d brakmtr. Yksek bilgiler ve stn ahlk insanlk leminden uzaklamtr. Dolaysyla insanlk yok olu tehdidiyle burun burunadr. nsanolu yeryzndeki serveninde
bugne kadar tank olmad korkun bir fesadn, dejenerasyonun lmcl tehdidi altndadr. Bir zaman sonra bunun haberleri duyulacaktr. Oysa ahlk alannda yaplacak bir aratrma aksi bir sonu verecektir. nk her kant zorunlu olarak istenmez ve her gelenek de zorunlu olarak ktlenmez. yle ki: Beer tr, insan olmas hasebiyle iradeye bal fiilleri ile hayatta kendisi iin ngrlen kemale doru yol alr. radesi de dnceye baldr. Dnce olmadan iradenin gereklemesi imknszdr. Dolaysyla zorunlu varolu kemalinin dayand biricik temel dncedir. Bu yzden insann varolusal kemali ile dolayl veya dolaysz balants bulunan pratik veya teorik bilgilerinin bulunmas kanlmazdr. Bunlar bireysel ve toplumsal eylemlerimizi ya da zihnimizde tasarlayp da eylemlerimiz aracl ile d lemde elde ettiimiz eyleri gerekelendirdiimiz nermelerdir. Ayrca, insann temel bir zellii de, karlat olaylarn ya da zihnine hcum eden bilgilerin sebebini aratrma gereini duymasdr. Gerektirici illeti (nedeni) zihninde belirlemedii srece bir insann, d lemin yansmas olarak zihninde oluan eyin gereklemesine yol aacak bir eylemi gerekletirmesi dnlemez. Ayn ekilde insanolu, illetinin onaylanmasna dayanmayan teorik bir onay da kabul etmez. te bu, insann ayrlmaz bir karakteridir, onsuz edemedii zelliidir. ayet bu karakterin aksini gsteren baz rnekler bulursak, zerinde biraz dndkten sonra hibir kuku kalmaz, onlarn da bir illete dayand gn yzne km olur. nk bu temele dayanp gvenmek, insann z yaratlnn bir gereidir. nsann z yaratl, yani ftrat ise, deimez ve fiilleri arasnda bakalam sz konusu olmaz. Bu da doal ihtiyacn ok geni apl olduundan dolay, insan gcnn stndeki bir dnsel eyleme ve bundan kaynaklanan fiillere yneltir. nsanolu, srf kendisine gvenerek ve sadece kendi doal gcne bavurarak bu ihtiyac ortadan kaldramaz. nsann z yaratl, onu toplum iinde destek ve g aratrmasna yneltir. Medeniyet dediimiz ey de budur. Bylece sz konusu ihtiya kaplar toplum birey-leri arasnda bltrlm olur. Her bir ihtiyacn giderilmesi bir gruba yklenir. Tpk bir canl organizmann, grev-
Bakara Sresi / 63-74 ........................................................................................... 333
leri deiik, ama amalar bir olan organlar gibi, tmnn abas organizmann ihtiyacnn giderilmesine ynelik olur. nsanln ihtiyalar da nitelik ve kapasite olarak srekli gelime kaydetmekte, srekli artmaktadr. Yeni sanat, bilim ve sanayi dallar ortaya kmaktadr. Buna paralel olarak bilginler ve sanatkrlar arasnda her gn yeni uzmanlar yetimektedir. Bilimler ve sanatlarn birou, bir zamanlar tek bir bilim, tek bir sanat saylyor, tek bir kii stesinden gelebiliyordu. Ama bugn bunlarn her bir dal bal bana bir bilim ya da bir sanat kabul edilmektedir. Sz gelimi, tp bilimi gemite doa biliminin bir dal saylyorken, bugn kendi iinde birok dallara ayrlm ve bir uzman ancak onun bir dal ile ilgili olarak ne kabilir. Bu durum, z yaratln da ilham etmesi ile birlikte, insan sadece kendi alannda bamsz davranmaya, ilgi alannn illetini aratrrken kendi uzmanln kullanmaya ve bunun dndaki hususlarda, deneyimine ve maharetine gvendii kimselere uymaya yneltir. Toplum fertlerinin aklllar deneyimli kiilere bavurmay ngrrler. Bu tr bir uymann ve mehur deyimiyle taklidin gerek mahiyeti, insann, kantsal ayrntlarn elde edemedii hususlar da ayrntsz, ksa kanta uymasdr. lletini ve kantn ayrntl biimde elde edebildii hususlarda, tek bana ayrntl kant aratrmaya koyulmas insann z yaratlndan olduu gibi, bu da z yaratltan kaynaklanan bir tavrdr. Meselenin z ise udur: nsanolu, bilgiden bakasna dayanmaz. z yaratl asndan zorunlu olan da itihattr. tihat, elinden geldii hususlarda bamsz aratrma yapmak demektir. Taklit ise, bilmeyenin, bilgisi ve kapasitesi dahilinde olmayan hususlarda, bilene bavurup verdii bilgilere uymasdr. nsan tr iinde bir bireyin, dnya hayatnn temel dayana olan tm hususlarda kendi bana davranabilmesi, bamsz hareket etmesi imknsz olduu iin, herhangi bir hususta bakasna uymamak ve taklitsizlik imknszdr. Onun iin kim hayatta hi kimseyi taklit etmediini iddia ederse veya byle bir sanya kaplrsa, o kendini bilmeyen bir budaladr.
Evet, tpk ulalmas ve elde edilmesi mmkn olmayan bir hususta itihat yapmaya kalkmak gibi, insann illetine ve sebebine ulaabilecei hususlarda bakasn kr krne taklit etmesi de toplumlar yok olua srkleyen, stn nitelikli uygarlklar ykma uratan aalk bir hastalktr. Onun iin sadece yce Allah'a sorgusuz sualsiz uyulur. nk tm sebeplerin vard ilk sebep O'dur.
Bakara Sresi / 75-82 ........................................................................................... 335
75- imdi siz bunlarn size inanacaklarn m umuyorsunuz? Oysa onlardan bir blm, Allah'n szn iittiler de iyice anladktan sonra, bile bile onu tahrif ederlerdi. 76- man edenlerle karlatklar zaman "man ettik" der-ler. Birbirleriyle ba baa kaldklarnda ise, "Allah'n size atklarn Rabbinizin katnda aleyhinize hccet getirmeleri iin mi onlara anlatyorsunuz? Hi dnmyor musunuz?" derler. 77- Bilmiyorlar m ki Allah onlarn gizlediklerini ve aa vurduklarn bilir.
78- Bunlarn iinde bir de mmler (okur-yazar olmayanlar) var ki, kitab bilmezler. Btn bildikleri, birtakm kuruntulardr; onlar, ancak zannederler. 79- Artk vay hline o kimselerin ki, kitab elleriyle yazp, sonra az bir deer karlnda satmak iin "Bu, Allah katndandr." diyenlere! Ellerinin yazdndan tr vay hline onlarn; kazandklarndan tr vay hline onlarn! 80- Dediler ki: "Sayl gnlerin dnda, bize ate dokunmayacaktr." De ki: "Allah katndan bir sz m aldnz -ki Allah sznden asla dnmez.- Yoksa Allah hakknda bilmediiniz eyi mi sylyorsunuz?" 81- Hayr, kim bir gnah kazanr da suu kendisini kuat-m olursa, ite onlar ate halkdrlar, orada ebed kalacaklardr. 82- man edip iyi iler yapanlar, ite onlar cennet ehlidir, onlar orada ebed kalacaklardr.
AYETLERN AIKLAMASI
Ayetlerin ak zellikle sona doru, Yahudilerin kfirlerle birlikte hareket ettiklerini vurgulamaktadr. zellikle Medineli kfirlerin safnda yer alyorlard. nk birbirlerine komuydular. Yahudiler, Pey-gamberimizin gnderiliinden nce Allah'n elisinin destekileri olarak bilinirlerdi. Din ve kitap hakknda bilgi sahibiydiler. Bu yzden herkesten ok onlarn inanmas umuluyordu, Peygambere (s.a.a) kitle-ler hlinde gelip iman etmeleri, ona destek olup, mesajnn aydnlnn parlamasna, davetinin yaylmasna yardmc olmalar beklenirdi. Fakat Peygamber efendimiz Medine'ye hicret edince, tavrlarndan dolay onlara ynelik mit mitsizlie, beklenti de karamsarla dnt. Bu yzden yce Allah, "imdi siz bunlarn size inanacaklarn m umuyorsunuz?" buyuruyor. Yani gerei rtbas etmek, sz arptp ilh mesaj tahrif etmek onlarn karakteristik zelliidir. u hlde szlerinin tersini yapmalar, verdikleri szden dnp anlamalarn i-nemeleri yadrganmamaldr. "imdi siz bunlarn size inanacaklarn m umuyorsunuz?" Bu ifadede srailoullarna ynelik hitap Peygamber efendimize ve
Bakara Sresi / 75-82 ........................................................................................... 337
mminlere yneltilerek, srailoullar nc ahs konumuna getiriliyor. Bununla gdlen ama udur: Bakara Kssas anlatld srada, Yahudilerin bu hususta meydana getirdikleri tahrifattan ve kssay Tevrat'tan karm olmalarndan dolay, hitap srailoullar yerine Peygamberimize (s.a.a) yneltilmiti. Daha nce bu hususa dikkat ekmitik. imdi de ayn tarz da, yani srailoullar nc ahs konumuna getirilerek konu tamamlanmak isteniyor ve bu dorultuda Allah'n kitab zerinde meydana getirdikleri tahrifata dikkat ekiliyor. fadenin gaip sygas ile sunulmas bu yzdendir.
"man edenlerle karlatklar zaman, 'man ettik.' derler. Birbirleriyle ba baa kaldklarnda ise." Buna benzer bir ifade de bu surenin
balarnda gemiti. Orada yle buyruluyordu: "-man edenlerle karlatklar zaman, 'man ettik.' derler. Fakat eytanlaryla ba baa kaldklarnda ise, derler ki, phesiz biz, sizinle beraberiz, onlarla sadece alay ediyoruz." (Bakara, 14) Ne var ki, oradaki iki nerme arasndaki karlk (tekabul) yntemi burada sz konusu deildir. nk burada ama, Yahudilerin sular ve cehaletlerinden iki rnek daha sunmaktr: Birincisi: Onlar kendilerini eziyetten, knamalardan ve lmden kurtarmak iin mminmi gibi grnerek mnafklk yapyorlar, iki yzl davranyorlar. kincisi: Onlar gizli-ak her eylerini bilen yce Allah' aldatabileceklerini sanyorlar. yle ki: Onlarn avam tabakas, bu tabakaya zg saflklaryla kimi zaman mminlerle rahat bir ekilde konuabiliyorlard. Bu srada kitaplarnda yer alan Peygamber efendimize ilikin kimi mjdelerden veya Peygamberimizin nbvvetini dorulayan mminlere faydal olacak kimi bilgilerden sz ederlerdi. Nitekim ayetlerin vurgusundan bu sonucu karmak mmkndr. leri gelenleri, bykleri, onlar bundan sakndryor ve "Bu bilgileri mminlere sylememeniz gerekir, yoksa yce Allah katnda bunlar aleyhinize kant olarak kullanrlar." diyorlard. Sanki mminler bunlar kant olarak sunmayacak olurlarsa, yce Allah onlarn durumlarndan haberdar olmayacak ve onlar sorumlu tutmayacakm gibi. Bundan kan sonu, yce Allah'n ancak meselenin grnen ksmn bildii, meselenin gizli ynn, i yzn
bilmediidir. Hi kukusuz bu, yce Allah'n uluhiyet makamnn yceliini kavrayamamaktan kaynaklanan bir cehaletin rndr. Ulu Allah onlarn arpk anlaylarn yle reddediyor: "Bilmiyorlar m ki, Allah onlarn gizlediklerini ve aa vurduklarn biliyor?" Bu tr bir bilgi yani meselenin i yzn bilemeden sadece d yzn bilme, duyuya dayal bir bilgidir. Duyu ise, madd gerelerle donatlm, zaman ve meknla snrl, birtakm madd illetlerin rn olan madd bedene muhtatrlar. Byle bir durum, lemin bir paras olan yaratn niteliidir; lemin yaratcsnn nitelii deildir. Bu da, srailoullarna ilikin az nceki deerlendirmemize ilikin bir kanttr. srailoullar maddenin temel deer olduuna inandklar iin, yce Allah' da madd varlklar gibi deerlendiriyorlard. Onun maddenin iinde etkin bir varlk olduunu ve maddeye stnlk salayp ona egemen olduunu sanyorlard; herhangi bir madd illetin bir madd malln zerindeki etkinlii, egemenlii gibi. Bu arpk anlay srf Yahudilere zg deildir. Maddenin temel deer olduuna inanan tm topluluklarn ortak anlaydr bu. Byleleri, Allah'n yce zat ile ilgili olarak madd varlklarda grdkleri; hayat, ilim, kudret, ihtiyar, irade, kaza, hkm, olaylar plnlayp ynetme ve karar verme gibi sfatlarla deerlendirme yapyorlar. Bu yle bir hastalktr ki, hibir il fayda vermez. Mucizeler ve uyar dolu mesajlar da byle akln kullanmayan top-lumlara kr etmez. yle oldu ki, hak dinle alakas olmayan, dinin sunduu gereklerden habersiz olanlar, onlarla alay eder oldular. Dediler ki: Peygamberlerinden, "Allah dem'i kendi suretinde yaratyorlar." diye rivayet eden Mslmanlara bakn, Allah' dem suretinde yaratyorlar (dnyorlar). Bunlar kendilerini Rableri hakknda iki eyden birini seme mecburiyetinde gryorlard: Ya maddeyle ilgili tm hkmleri Rableri iinde geerli bilecekler. Tpk Mslmanlar arasnda ortaya kan mebbihe ve mebbihe olarak tannmasa da bu konuda onlardan farkl dnmeyenler gibi. Ya da O'nun gzel sfatlarndan hibir ey anlamadklarn syleyecek, tm olumlu sfatlar olumsuz sfatlara evirerek Allah'n sfatlarn anlatan kelimelerin mterek kavramlar olduunu ileri sreceklerdir. Sz gelimi, "O, vardr, sabittir, -
Bakara Sresi / 75-82 ........................................................................................... 339
limdir, kadirdir, diridir." derken birtakm anlamlarn anlayamadmz, kavrayamadmz kelimeler sylemiizdir. Bu yzden bunlarn anlamlarn olumsuza evirmek gerekir. "O , yok olucu, gidici, cahil, ciz ve l deildir" gibi. Ey gren gzleri olanlar, varn siz ibret aln! Aslnda bu, "Kavramadklar eye inandklar, anlamadklar eye ibadet ettikleri, hem kendilerinin ve hem de hi kimsenin akledemedikleri eye dua ettiklerine" ilikin bir itiraftr. Ancak, din arnn sunduu bilgiler, onlarn bu tr batl dncelerden uzaklamalarn gerektirecek oranda ak gerekler iermektedir. Dinsel reti genel olarak avam kesimi iin tebih ile tenzih aras bir noktada szn gereini ve gerein zn korumalarn ngrmtr. Avam kesimi, "Yce Allah eylere benzemeyen bir eydir. O'nun bilgisi vardr, ama bizim bilgimize benzemez. O'nun gc bizim gcmz gibi deildir. Hayat da bizimkine benzemez. ster, ama bu bir arzudan dolay deildir. O'nun konumas da az kanal ile gereklemez." demek durumundadr. Havas kesimi ise, onun ayetlerinin zerinde dnmeli, dininde derin bilgiye sahip olmaldr. Nitekim yce Allah yle buyuruyor: "Bilenlerle bilmeyenler bir olur mu? Ancak akl sahipleri ibret alrlar." (Zmer, 9) Havas kesiminden olan insanlar avam kesiminden olan insanlarla ayn bilgi dzeyine sahip olmadklar gibi, bunlarn ykm-llkleri de bir olmaz. Eer benimseyip uyacaklarsa kendileri ile ilgili din prensip budur.
"Bunlarn iinde bir de mmiler (okur-yazar olmayanlar) var ki, kitab bilmezler; btn bildikleri birtakm kuruntulardr." Ayette geen
"mm" kelimesi, okur-yazar olmayan demektir. "Anne" anlamndaki "mm"e mensupluu ifade eder. nk analk duygusall ve efkati; ocuu retmene gnderip onu eitmesine elvermemi dolaysyla ocuk anasnn verdii eitimle yetinmek durumunda kalmtr. Ayetin orijinal metninde geen "emaniyy" kelimesi ise, "umniyye" kelimesinin ouludur; "yalanlar, aslsz kuruntular" demektir. Bundan kan sonuca gre, Yahudiler, kitab okuyup yazan ve onu tahrif eden grupla okuma-yazma bilmeyen ve tahrifilerin uydurduklar yalanlardan baka kitapla ilgili olarak herhangi bir bilgiye sahip olmayan iki gruptan oluuyor.
"Vay hline o kimselerin ki, kitab elleriyle yazp..." Ayetin orijina-
linde geen ve "vay hline" anlamn verdiimiz "veyl" deyimi, "yok olu, iddetli azap, dayanlmaz hzn, rezil olu ve insann iddetle kand her trl onur krc alal anlamn ifade eder. "eltira" ise "satmak" demektir.
"Ellerinin yazdndan tr vay hline onlarn; kazandklarndan tr vay hline onlarn!" fadedeki "onlar" zamiri ya tm
srailoullarna ya da sadece "kitab tahrir' iinde fiilen katks bulunanlara dnktr. Bunlarn her birine gre kan sonu da deiir. Birinci ihtimale gre, onlardan okuma-yazma bilmeyenler de "veyl"in kapsamna girerler.
"Hayr, kim bir gnah kazanr da suu kendisini kuatm olursa, ite onlar ate halkdrlar, orada ebedi kalacaklardr." Su (veya oriji-
nal ifadede getii ekliyle ("hata") gnah kazanmaktan kaynaklanan psikolojik bir durumdur. Suun insan kuatmasnn "gnah kazanma" olayndan sonra sz konusu edilmesi bu yzdendir. nsann su ve hata tarafndan kuatlm olmas durumu, kurtulua giden tm yollarn kesilmesini dourur. Su tarafndan kuatld iin, hidayet, bu adama doru yol bulamazm gibi. u hlde bu adam ate halkdr, orada sonsuza dek kalacaktr. Eer kalbinde imandan bir ey kalm olsayd veya insaf ve gerek karsnda boyun eme gibi hakk reddetmeyen huy ve melekelere sahip bulunsayd, bu durumda hidayet ve mutluluk ona doru yol bulabilirdi. u hlde, "su tarafndan kuatlma" olay ancak Allah'a ortak koma sz konusu olursa gerekleir. Nitekim yce Allah yle buyuruyor: "Allah, kendisine ortak koulmasn balamaz; bundan bakasn diledii kimse iin balar." (Nis, 48) Dier bir yaklamla su tarafndan kuatlma, ancak kfr ve Allah'n ayetlerini yalanlama sz konusu olursa gerekleir. Yce Allah yle buyuruyor: "nkr edip ayetlerimizi yalanlayanlar ise, ate ehlidirler, onlar orada ebed ka-lacaklardr." (Bakara, 39) u hlde, "gnah kazanma ve su tarafndan kuatlma" deyimi atete sonsuza dek kalmay gerektirici sebebi anlatan bir ifadedir. Bil ki, bu iki ayet ierik olarak, "phesiz mminler, Yahudiler, Hristiyanlar ve Sabiiler..." ayetine yakn anlamlar iermektedir. Aradaki tek fark udur: Bu iki ayet, yani "Kim bir gnah kazanr..."
Bakara Sresi / 75-82 ........................................................................................... 341
ifadesi, mutluluun temel tann gerek iman ve salih amel olduunu, bu hususta iddialarn bir yarar salamayacan aklama amacna yneliktir. "phesiz mminler ve..." diye balayan ayetler ise, mutluluun temel tann gerek iman ve salih amel olduunu, bu hususta isimlerin bir yarar salamayacan aklama amacna yneliktir.

Mecma'ul-Beyan tefsirinde, "man edenlerle karlatklar zaman" ifadesi ile ilgili olarak mam Bkr'n (a.s) yle dedii bildirilir: "Yahudiler arasnda bir grup vard ki, inat deillerdi ve gerek karsnda ayak diretmezlerdi. Mslmanlarla karlatklar zaman, Tevrat'ta yer alan Hz. Muhammed'in kimi niteliklerinden sz ederlerdi. Yahudi toplumunun ileri gelenleri, bu tr aklamalarda bulunmalarn yasaklayarak, Hz. Muhammed'in (a.s) Tevrat'ta yer alan sfatlarndan onlara sz etmeyin, yoksa Rabbinizin huzurunda verdiiniz bu bilgileri aleyhinize kant olarak kullanlrlar, dediler. Bunun zerine yukardaki ayet indi." el-Kfi'de, "Hayr, kim bir gnah kazanr da..." ayeti ile ilgili olarak mam Bkr (a.s) veya mam Sadk'tan (a.s) birinin yle dedii belirtilir: "Emir'l-Mminin'in velyetini inkr ederlerse, sonsuza dek kalmak zere ate ehli olurlar." [c.1, s.429, h: 82] Ben derim ki: Buna benzer bir hadisi de eyh Saduk, el-Emal adl eserinde Peygamber efendimize (s.a.a) dayandrarak rivayet eder. Her iki rivayet de genel hkmn rneklerini sunma amacna yneliktir. Nitekim yce Allah velyeti gzellik, iyilik olarak nitelendirmitir: "De ki: Ben buna karlk sizden bir cret istemiyorum. Ancak akrabam sevmenizi diliyorum. Kim bir iyilik ilerse onun iyiliini arttrrz." (r, 23) Bu rivayetlerde, Mide suresinin ilgili ayetini ele alrken aklayacamz hususun dile getirilmi olabilecei de muhtemeldir. Orada aklayacamz zere velyet, tevhit inancnn gerei olan amelleri yerine getirmek demektir. Bunun Hz. Ali (a.s) ile balantl olarak ele alnmasnn sebebi ise, bu mmetin iinde tevhit kapsn ilk aann o olmasdr. Bununla ilgili olarak yapacamz aklamay bekleyin.
83- Hani srailoullarndan yle sz almtk: "Allah'tan bakasna kulluk etmeyeceksiniz. Anaya, babaya, yaknlara, yetimlere, yoksullara iyilik edeceksiniz. nsanlara gzel sz syleyin. Namaz dosdoru kln. Zekt verin." Sonra siz, pek aznz hari, (hakka) srt evirmi olarak dndnz.
Bakara Sresi / 83-88 ........................................................................................... 343
84- Hani sizden "Birbirinizin kann dkmeyeceksiniz; kendinizi yurtlarnzdan karmayacaksnz." diye sz almtk. Sonra siz de bunu ikrr ettiniz ve buna tanklk ediyorsunuz. 85- Sonra da sizler, o kiilersiniz ki, kendinizi (birbirinizi) ldryorsunuz. Bir blnz yerinden yurdundan karyorsunuz. Onlara kar, ktlkte ve dmanlkta bulunmak zere yardmlayorsunuz. Onlar yurtlarndan karmak size haram olduu hlde, (hem karyor, hem de) size esirler olarak geldiklerinde, fidye verip onlar dmandan kurtaryorsunuz. Yoksa siz kitabn bir ksmna inanp, bir ksmn inkr m ediyorsunuz? inizden bunlar yapanlarn kazanc, dnya hayatnda ancak horluktan ibaret, kyamet gnyse onlar daha etin bir azaba atlrlar. Allah, yaptklarnzdan gafil deildir. 86- Onlar, ahireti dnya yaayna satm kimselerdir. Onlarn ne azab hafifletilir, ne de onlara yardm edilir. 87- Andolsun biz Musa'ya kitab verdik, onun arkasndan peygamberler gnderdik. Meryem olu sa'ya da ak deliller verdik ve onu Ruh'ul-Kuds'le destekledik. Ne zaman bir peygamber size canlarnzn istemedii bir ey getirdiyse, onlardan bir ksmn yalanladnz, bir ksmn da ldryorsunuz. 88- Dediler ki, "Kalplerimiz perdelidir." Hayr, kfrleri yznden Allah onlar rahmetinden uzaklatrmtr. Onun iin ok az inanr.
AYETLERN AIKLAMASI
fade tarz ile nce nc ahs kipiyle sze balanyor. Daha sonra, "sonra siz, pek aznz hari, dndnz" diyerek hitap ikinci ahsa yneltiliyor. Ayrca, ayet-i kerime balangta yaplan ahdi hatrlatyor. Sz konusu olan, tamamen szl bir antlamadr. Ardndan zerinde anlalan, sz alnan hususlar sralyor ve haber kipi ile konuya giriyor: "Allah'tan bakasna kulluk etmeyeceksiniz." n kipi ile de tamamlyor: "nsanlara gzel sz syleyin." Bu tr bir ifade tarzna bavurulmasnn sebebi, ayetlerin srail-oullarna ilikin kimi durumlar yanstmalar olsa gerektir. fade
"Hani biz srailoullarndan yle sz almtk..." Olaanst bir i-
nce hitap eklinde balyor. nk bu tr bir ifade tarz azarlama ve serzenite bulunma anlamn da ifade eder. Ayetlerin ak bu tr bir hitap eklinde sryor. Daha sonra, Bakara kssasnn ardndan, bizim de iaret ettiimiz bir gerekeden dolay bu ayete gelene kadar hitap tarz nc ahs kipi eklinde bir deiiklie uruyor. Burada da nc ahs kipi ile sze balanyor; ancak szl olarak gerekletirilen ahitlemenin anlatmna geilince, ifade hitap eklini alyor. yle deniyor: "Allah'tan bakasna kulluk etmeyeceksiniz..." Burada haber verme tarznda bir yasaklama tr sz konusudur. Bu tr bir ifade tarznn seilmi olmas da konuya verilen nemi vurgulama amacna yneliktir. Sanki yasaklayc, yasaklad hususa darda eksiksiz uyulacandan en ufak bir kuku duymamaktadr. Sz vermek suretiyle ykmllk altna giren ahsn ileride bu yasaa uyaca, sz konusu fiili gerekletirmeyecei hususunda bir endie duy-mamaktadr. "Anayababaya, yaknlara, yetimlere, yoksullara iyilik edeceksiniz." ifadesinde de ayn ey sz konusudur. Btn bunlar, haber niteliinde emirlerdir. Bunun yan sra, olayn anlatmndan nce nc ahsla ilgili ifade tarzndan ikinci ahsa hitap tarzna gei yaplm olmas, konunun zne dokunulmasna imkn salyor. Bylece, "Namaz klacaksnz, zekt vereceksiniz" dedikten sonra, "sonra siz dndnz." denince, arada bir kopukluk sz konusu olmuyor. Bylece ayetlerin aknda bir ahenk salanyor. "Anaya, babaya iyilik..." ifadesi, ya emirdir ya da emir hkmnde haberdir. Bu durumda ifadenin aklamas ya yle olur: "Anaya-babaya, yaknlara, yetimlere, yoksullara, iyilik ediniz." Ya da yle olur: "Anaya-babaya... iyilik edeceksiniz." yilik edilecek gruplar nem derecesine gre sralanmlardr. nk insann kendi akrabalar bakasna gre kendisine daha yakndr. nsann ana-babas ise, varolu aacnn dayand ve zerinde boy att temeldir. Bu yzden tm akrabalar iinde insana en yakn olanlar onlardr. Akraba d gruplarda ise, iyilie en fazla lyk olanlar yetimlerdir. Yoksullara gre, daha ok hak sahibidirler. nk kktrler ve bakmlarn stlenecek kimseleri yoktur.
Bakara Sresi / 83-88 ........................................................................................... 345
"Yetimler" ifadesi ile ilgili olarak yle bir hususa dikkat ekmek istiyoruz: "Yetim", babas len ocua denir. Anas lene ise "yetim" denmez. Bazlar, "nsanolu asndan 'yetim', babas len ocuktur. Hayvanlar asndan ise, anas len yavruya 'yetim' denir." demilerdir. "Mesakn" ise, "miskn"in ouludur ve hibir eyi bulunmayan, dkn yoksul demektir. Ayetin orijinalinde geen "hsnen" ifadesi, mbalaa amal sfat anlamnda mastardr. Dier baz okuyu tarzlarnda bu ifade, "hase-nen" eklinde okunmutur. Bu durumda ise, sfat- mebbehe olur ve "insanlara gzel sz syleyin" anlamn ifade eder. Bu da kfir olsun, mmin olsun tm insanlarla iyi ilikiler iinde olmay ngrr. nsanlarla iyi ilikiler iinde olmak, savaa ilikin hkmle elien bir durum deildir. Yani "sava" ayetinin bu emri neshetmi olmas sz konusu deildir. nk bunlarn her birinin kendine zg yeri vardr. Onun iin sava emri, iyi ilikiler iinde olma emriyle elimez. Nitekim terbiye etme amacna ynelik sert sz de "iyi geinme" ilkesi ile elimez. "Birbirinizin kann dkmeyeceksiniz. " ifadesi, "Allah'tan bakasna kulluk ermeyeceksiniz" ifadesinde olduu gibi in tarzndan haberdir. Ayetin orijinalinde geen "tesfikne" fiilinin kk olan "es-sefk" kelimesi, "dkmek" demektir. "Onlara kar yardmlayorsunuz." fadenin orijinalinde geen fiille bir kkten olan "muzahara" kelimesi, yardmlama demektir ve "zahr" de yardm eden, arka kan demektir. Bu kelimenin kk "srt, arka" anlamnda "zahr"dr. nk yardm insann arkasndan gelir. "Onlar yurtlarndan karmak size haram olduu hlde." fadenin orijinalinde geen "huve" zamiri, anlatma ve durum bildirmeye dnktr. Tpk hls suresinde yer alan "Kul huvellahu a-had" ayetinde olduu gibi.
"Yoksa siz kitabn bir ksmna inanp bir ksmn inkr m ediyorsunuz? Yani fidye alma ile yurtlarndan karma durumlarnn ara-
snda ne fark vardr? Her ikisi de kitapta yer ald hlde, neden fidyeye ilikin hkm uyguluyorsunuz da, insanlar yurtlarndan karmaya ilikin hkm kulak ard ediyorsunuz? Yoksa siz kitabn bir ksmna inanyor, bir ksmn da inkr m ediyorsunuz?
"Onun arkasndan peygamberler gnderdik." fadenin orijinalinde
yer alan "kaffeyna" fiilinin mastar olan "takfiye" kelimesi, ardk olarak getirme, birini dierinin peinden gnderme demektir. "Meryem olu sa'ya da ak deliller verdik." Al-i mrn suresinin ilgili ayetinde bu hususa ilikin ayrntl aklamalarda bulunacaz. "Kalplerimiz perdelidir, dediler." Ayetin orijinalinde geen "ulf" kelimesi, "elef" kelimesinin ouludur ve "ilf" kknden ge-lir. Yani "kalplerimiz perdelerin, rtlerin ve sarglarn altnda korumaya alnmtr." Bu ifade u ayet-i kerimeyi andrmaktadr: "Dediler ki: Bizi ardn eye kalplerimiz rtler iindedir." (Fussilet, 5) Bu ifade, sz konusu mesaj o kalplerin duymasnn imknszlndan kinaye olarak kullanlmtr.

el-Kfi'de, "nsanlara gzel sz syleyin." ifadesiyle ilgili olarak mam Muhammed Bkr'n (a.s) yle dedii belirtilir: "Sizin hakknzda sylenmesini istediiniz en gzel sz syleyin insanlara." [c.2, s.165, h: 10] Yine el-Kfi'de mam Sadk'n (a.s) yle dedii bildirilir: "nsan-lara sadece hayr sz syleyin ve ne dediinizi bilmedike konumayn." [c.2, s.164, h: 9] el-Mean'de mam Bkr'n (a.s) yle dedii belirtilir: "Size sylenmesini istediiniz en gzel eyi syleyin insanlara. nk yce Al-lah mminlere kar az bozuk olanlar, onlara srekli lnet okuyanlar, onlar szleriyle incitenleri, hayszlar, hayszl yaygnlatranlar ve ihtiyalar iin bakalarna az aanlar sevmez. Buna karlk hayallar, gleri yettii hlde sabrederek ktl olgunlukla ve iyilikle savanlar, iffetlileri ve haramdan kaanlar sever." Ben derim ki: Buna benzer bir hadis de el-Kfi'de baka bir kanaldan mam Sadk'a (a.s) dayandrlarak rivayet edilmitir. Ayya de aynsn mam Sadk'tan (a.s) rivayet etmitir. el-Kfi'de ikinci hadisin benzeri bir dier hadis de mam Sadk'tan (a.s) rivayet edilir. nc hadisin bir benzerini de Ayya mam Bkr'dan (a.s) rivayet eder. Bu anlamlar, gzel szn, syleyen ve sylene-
Bakara Sresi / 83-88 ........................................................................................... 347
cei zaman ve mekn asndan mutlak braklndan anlalm olabilir. Tefsir'ul-Ayy'de mam Sadk'n (a.s) yle dedii bildirilir: "Yce Allah Hz. Muhammed'i (s.a.a) be klla gndermitir. Bunlardan biri de zimmet ehlinin aleyhinedir. Yce Allah, 'nsanlara gzel sz syleyin.' buyuruyor. Bu ayet zimmet ehli hakknda indi. Sonra bir baka ayetle neshedildi. u ayetle: Allah'a ve ahiret gnne inanmayanlarla savanz." [c.1, s.48, h: 66] Ben derim ki: mamn bu ifadesi, "sz" kelimesinin bir baka adan mutlak olduu esasna dayanr. Bu adan kelime konumay ve her trl yaklam kapsamna alr. "Ona ancak gzel sz ve hayr syle" denildii zaman, "Ona hayrdan ve gzellikten baka bir ey sunma. Ona sadece hayr ve iyilik dokundur." anlam kastedilir. Ancak bunun iin de, mamn szndeki neshin zel anlamda kullanlm olmas gerekir. Fakat bu ifadenin genel anlamda kullanlm olmas da mmkndr. Yce Allah'n u sznde olduu gibi: "Biz daha iyisini veya benzerini getirmedike bir ayeti neshetmez veya unutturmayz." (Bakara, 106) Aslnda "nesh"in byle genel anlamda kullanlmas mamlarn (a.s) szlerinde oka yer alr. u hlde, bu ayetle sava ayeti birbirleriyle kesimemektedir.
89- Ne zaman ki, onlara Allah katndan yanlarnda bulunan Tevrat' dorulayc bir kitap geldi, daha nce kfirlere kar zafer isteyip dururlarken, o bildikleri kendilerine gelince, onu inkr ettiler. Artk Allah'n lneti inkrclarn zerine olsun. 90- Allah'n, kullarndan dilediine kendi fazlndan (vahiy) indirmesini kskandklar iin Allah'n indirdiini inkr ederek kendilerini ne alak eye sattlar. Bylelikle gazap stne gazaba uradlar. Kfirler iin alaltc bir azap var. 91- Onlara, "Allah'n indirdiine inann." denince, "Biz, bize indirilene inanrz." derler ve tesini inkr ederler. Oysa, o, yanlarndakini dorulayc olarak gelen hak kitaptr. De ki: "Gerekten i-
Bakara Sresi / 89-93 ........................................................................................... 349
nanyor idiyseniz, peki neden daha nce peygamberleri ldryordunuz?" 92- Andolsun ki Musa, size ak deliller getirmiti. Sonra onun ardndan zalimler olarak buzay tanr edindiniz. 93- Hatrlayn ki, sizden kesin sz almtk, Tur Da'n stnze yceltmitik. "Size verdiimizi azimle tutun, dinleyin." demitik. Onlar da "ittik ve isyan ettik." dediler. nkrlar yznden kalplerine buza sevgisi iirildi (yerletirildi). De ki: "Eer inanyorsanz, imannz size ne kt ey emrediyor!"
AYETLERN AIKLAMASI
"Ne zaman ki, onlara Allah katndan... bir kitap geldi." Ayetlerin akndan anlald kadaryla "kitap"tan maksat Kur'n- Kerim'dir. "Daha nce kfirlere kar zafer isteyip dururlarken." Arap kkenli kfirlerin kendilerine ynelik saldrlar karsnda, Peygamberin grevlendirilii ve hicret edii ile bir zafer beklentisi iindeydiler. Bu zafer beklentisi, hicret ncesinde onlar tarafndan ska dile getirilirdi. Arap kfirleri bile bunu bilmekteydiler. Sreklilii ifade eden "idi"li fiil ("yesteftihne=zafer istiyorlard) kullanlmasndan bu anlalyor. "O bildikleri kendilerine gelince..." Yani, ellerindeki kitapta sfatlar anlatlan peygamberin o olduunu bildikleri, sfatlarn ona tpatp uyduunu grdkleri hlde, onun peygamberliini inkr ettiler. "Kendilerini ne alak eye sattlar." ifadesi bildikleri hlde kfir olmalarnn sebebini aklama amacna yneliktir. Buna gre, inkrlarnn tek sebebi ekememezlik ve kskanlktr. "ekemezlikten" anlamn ifade eden "bayen" kelimesi, tr bildiren mef'ul mutlaktr. "Allah'n vahiy indirmesini..." ifadesi de bu mef'ul ile ilgilidir. "Gazap stne gazaba uradlar." Yani gazaba uram olarak dndler. Ya da daha nce Tevrat' inkr etmelerinden dolay uradklar gazaba ek olarak bu sefer de Kur'n' inkr etmelerinden dolay gazaba uradlar. Bundan kan sonuca gre, Yahudiler Peygamberimizin (s.a.a) gn-deriliinden ve hicret ediinden nce ona destekiydiler ve
onunla, ona indirilecek kitapla zafer umuyorlard. Ama ne zaman ki Hz. Peygamber onlarn yurtlarna konuk oldu ve kendisine Kur'n inmeye balad ve onlar da bunun kendisinin gelii ile zafer istedikleri, geliinin beklentisi iinde olduklar peygamber olduunu iyice anladlar, o zaman ilerinde kskanlk duygusu depremeye balad, byklk kompleksine kapldlar. Dolaysyla sk sk szn ettikleri gerei inkr ettiler, daha nce Tevrat' inkr ettikleri gibi Kur'n' da reddettiler. Kfr stne kfr kazandlar. "tesini inkr ederler." Yani Tevrat'tan sonra indirilen kitaplara inanmadklarn aka ifade ederler. Yoksa onlar kendilerine indirilmi bulunan Tevrat'a da inanmazlar; ama bunu aa vurmazlar.
"De ki: Gerekten inanyor idiyseniz, peki neden daha nce peygamberleri ldryordunuz?" fadenin orijinalinde geen "fe-lime"
kelimesinin bandaki "fa" balac, sonulandrmay ifade eder. Dolaysyla bu soru "bize indirilene inanrz" eklindeki szlerinin gerektirdii bir sorudur. Yani: Eer sizin "bize indirilene inanrz" eklindeki sznz doru ise, gerei ifade ediyorsa, peki neden Allah'n peygamberlerini ldrdnz? Niin Buzay tanr edinerek Hz. Musa'y inkr ettiniz? Neden sizden sz alnrken ve da stnze kaldrlmken "ittik ve isyan ettik." dediniz? "nkrlar yznden kalplerine buza (sevgisi) iirildi." irilmekten maksat, benimsetmektir, zmsetmektir. Buzadan da maksat, buza sevgisidir. Durumlarnn vahametini gzler nne ser-mek amac ile byle bir deiiklie gidilmitir. Sanki bizzat buza onlara iirilmitir. "F kulbihim=kalpleriniz" ifadesi de "el-icl=buza-" ile ilgilidir. u hlde bu ifadede iki tane istiare sanat rnei vardr. Ya da bir istiare sanat bir de mecaz sanat rnei vardr. "De ki... size ne kt ey emrediyor!" Bu, peygamberleri ldrleri, Musa'y inkr edileri ve isyan ettiklerini aka ifade edecek kadar kstahlamlklarndan karlan alay yollu bir sonutur.

Tefsir'ul-Ayy'de mam Sadk'n (a.s), "Ne zaman ki, onlara Al-lah katndan, yanlarnda bulunan Tevrat' dorulayc bir kitap geldi..." ayeti ile ilgili olarak yle dedii rivayet edilir: "Yahudiler Allah'n elisi Muhammed'in (s.a.a) hicret edecei yerin Ayr ve
Bakara Sresi / 89-93 ........................................................................................... 351
Uhud aras bir yer olduunu kitaplarnda okumulard. Bu yeri bulmak iin yola ktlar. Yolda Hadad denilen bir daa rastladlar. Hadad ile Uhud fark etmez diyerek orada birbirlerinden ayrldlar. Bir ksm Teyma blgesine, bir ksm Fedek blgesine, bir ksm da Hayber blgesine yerleti. Teyma blgesine yerleenler bir sre sonra akrabalarn zlemeye baladlar. Bir gn Kaysoullarndan bir bedev yurtlarndan geerken develerini kiraladlar. Bedev, 'Sizi Ayr ve Uhud arasndaki blgeye gtrrm.' dedi. Dediler ki: 'Oraya vardn zaman bize haber ver.' Adam onlar Medine topraklarna getirdii zaman, 'u grdnz Ayr, u da Uhut'tur.' dedi. Yahudiler, develerden inip ona, 'Biz amacmza ulatk. Artk senin develerine ihtiyacmz kalmad. Dilediin yere gidebilirsin.' dediler." "Ardndan Fedek ve Hayber'deki akrabalarna, 'Biz aradmz yeri bulduk, bizim yanmza gelin.' diye haber saldlar. Onlar da, 'Biz buraya yerletik, mal-mlk sahibi olduk. Ama beklediimiz olay gerekleirse hemen yannza koarz.' diye cevap verdiler. Bylece Yahudiler Medine topraklarna yerleip byk bir zenginlie kavutular. Bu durumu Tubba haber ald ve onlara saldrd. Yahudiler savunmaya geerek evlerine kapandlar. Tubba onlar kuatma altna ald. Sonra onlara gvence verdi. Bunun zerine Yahudiler onun yanna geldiler. Tubba, 'Beldeniz houma gitti. Buraya yerlemeden edemeyeceim.' dedi. Yahudiler, 'Buras senin olamaz. nk buras bir peygamberin hicret yurdudur. Peygamber buraya hicret edene kadar buras hi kimsenin olamaz.' dediler. Tubba, 'Ben aranzda ailemden, o peygamber knca kendisine yardm edecek, destek olacak kimseler brakacam.' dedi. te, Evs ve Hazrec kabileleri ondan sonra sahneye kmlardr. Bu kabileler oalnca, Yahudilerin mallarna el koymaya baladlar. Bunun zerine Yahudiler onlara, 'Muhammed (s.a.a) gnderildii zaman sizi yurdumuzdan karp mallarmz sizden alacaz.' diyorlard. Ama Hz. Muhammed (s.a.a) peygamberlikle grevlendirilince (Evs ve Hazrec'den mteekkil) Ensar ona inand, Yahudiler ise, onun peygamberliini inkr ettiler. te yce Allah'n u sz buna iaret etmektedir: Daha nce kfirlere kar zafer isteyip duruyorlard." [Tef-sir'ul-Ayy, c.1, s.49, h: 69]
ed-Drr'l-Mensr tefsirinde bn-i shak, bn-i Cerir, bn-i Mnzir, bn-i Ebu Htem ve Ebu Nuaym (ed-Delail'de) bn-i Abbas'a dayanarak u bilgileri aktarrlar: "Peygamberimizin gnderiliinden nce Yahudiler Evs ve Hazrec kabilelerine kar onunla zafer isterlerdi. Y-ce Allah onu Araplar arasndan gnderince de onu reddettiler ve daha nce onunla ilgili olarak sarf ettikleri olumlu szleri inkr ettiler. Bunun zerine Muz b. Cebel, Bir b. Ebu'l-Bera ve Davud b. Seleme onlara, 'Ey Yahudi topluluu Allah'tan korkun ve Mslman olun. Biz irk iinde yaarken sizler bize kar Hz. Muhammed'le (s.a.a) zafer istiyordunuz. Onun gnderileceini bize haber veriyor, sfatlarn birer birer sayyordunuz.' dediler. Bunun zerine Nazroullarndan Selm b. Mkem yle dedi: 'O bize bildiimiz bir ey getirmi deildir. Bizim size anlattmz peygamber de o deildir.' Bunun zerine yce Allah u ayeti indirdi: Ne zaman ki, onlara Allah katndan..." ed-Drr'l-Mensr adl eserde belirtildiine gre, Ebu Nuaym ed-Delail'inde Ata ve Dahhak kanal ile bn-i Abbas'n yle dediini bildirir: "Hz. Muhammed'in (s.a.a) gnderiliinden nce Kurayza ve Nazr oullarndan Yahudiler Allah'tan zafer istiyor, kfirlere kar yle beddua ediyorlard: 'Rabbimiz, mm Peygamberin hakk iin senden yardm istiyoruz. Eer onlara kar bize yardm etmezsen, bize stnlk salarlar.' Ama tandklar zat yani Hz. Muhammed- kendilerine gelince, onun beklenen peygamber olduundan kuku etmediler. Buna ramen onu inkr ettiler." Ben derim ki: Bu anlamlar ifade eden rivayetler baka kanallardan da aktarlmtr. Baz tefsir bilginleri, sonuncu rivayet ve benzerlerine iaret ettikten sonra yle demilerdir: "Bu rivayet senet bakmndan zayf ve aktarlan dier rivayetlere muhalif olmasnn yan sra anlam bakmndan da doru deildir. nk Peygamberin ahs -baz rivayetlerde de hakk iin- yardm istemek meru deildir. nk hi kimsenin Allah zerinde hakk yoktur ki, bu hak adna Allah'a dua edilsin." Bu yorum, hak ve yemin kavramlarnn zerinde gerei gibi durup dnmemekten kaynaklanan bir yanlgdr. yle ki: Yemin, bir in veya haberin saygn ve onurlu bir eyin saygnl ve
Bakara Sresi / 89-93 ........................................................................................... 353
onuruyla balantl olarak ifade edilmesidir. Dolaysyla szel nispetin geersizlii, yemin edilen eyin saygnlnn ve onurunun geersizliine yol aar. Eer sz bir haber ise, doru olmadnn ortaya kmas ve eer emir ve yasak niteliinde bir aklama (in) ise, bunlara uyulmamas ile, yemin edilen ey deer kaybna urar. Sz gelimi, "mrme andolsun ki, Zeyd ayaktadr." dediin zaman sznn doruluunu mrnn ve hayatnn onurluluuna bal klm, bununla kaytlam olursun. Eer szn yalan karsa, mrn onurunu yitirmi olur. Ayn ekilde, "Hayatma andolsun ki, yle yap" veya "Sana hayatm zerine yemin ediyorum ki, yle yapacaksn." dediin zaman verdiin emri hayatnn onuru ile kaytlam olursun. Eer muhatabn senin emrine uymayacak olursa hayatnn onurunu ve mrnn deerini yok etmi olur. Bundan kan sonuca gre: ncelikle; edebiyatlarn da belirttikleri gibi, bir ifadedeki en yksek dzeyli vurgulama yntemi yemindir. kincisi: zerinde yemin edilen ey, yemine konu olan eyden onursal olarak daha stn olmaldr. Bir sz onur ve saygnlk bakmndan daha aa dzeyde olan bir eyle pekitirmenin bir anlam olmaz. Yce Allah kitabnda kendi adna ve sfatna yemin etmitir. "Rabbimiz Allah'a andolsun.", "Rabbine andolsun ki, kesinlikle onlar sorgulayacaz.", "zzetine andolsun ki, muhakkak onlar azdracam." gibi. Bunun yan sra peygamberine, meleklerine ve kitaplarna yemin etmitir. Gk, yer, gne, ay, yldzlar, gece, gndz, gn, dalar, denizler, ehirler, insan, aa, incir ve zeytin gibi yaratklar adna yemin imitir. Bunun sebebi, bunlarn yce Allah'n onurlandrmas ve saygn klmasyla gerek bir saygnla ve onura sahip olmalarndan baka bir ey deildir. Bunlarn her biri yce Allah'n mukaddes sfatlarndan birinin zelliklerini tar. O'nun yce zatnn saygnlnn veya O'nun kutsal fiillerinin iaretlerini, izlerini yanstr. Her onurlu O'nun zatnn onuru ile onurludur. yleyse, iimizden dua eden herhangi biri, yce Allah'tan bir ey istedii zaman yce Allah'n onurlandrd ve zerlerine yemin ettii bu yaratklardan birinin ad ile istemesine engel olacak ne vardr? Resulullah' bu genel
hkmn dna karan, onu isimlerine yemin edilenler cmlesinden istisna eden, o sz konusu olunca ii zorlatran gereke nedir? mrme andolsun ki, Allah'n elisi Muhammed (s.a.a) kesinlikle Allah katnda Irak incirinden veya am zeytininden daha alt bir dzeyde deildir. Ulu Allah onun sayg deer kiiliine yle yemin etmitir: "mrne andolsun ki, onlar, sarholuklar iinde bocalyorlard." (Hicr, 72) imdi gelelim "Peygamberin hakk iin Allah'tan bir ey istenmez" eklindeki deerlendirmeye: Batln kart olan "hak" kavram, zihnin dnda sabit olan gerei, srf dta sabit olan bir gerek olmas asndan ifade eder. Yer ve insan gibi. Kendi snrlar iinde sabit olan her eye de "hak" denir. Mal ve sosyal haklar gibi. nk bunlar toplumun nazarnda sabit eylerdir. Kur'n- Kerim gerek varolu ve gerekse yasama ile ilgili olarak yce Allah'n gerekletirdikleri, sabitletirdiklerinin dnda hak olduu ileri srlen her eyi batl ve geersiz olarak nitelendirmitir. u hlde yasama alannda ve din toplumlarda hak olan, sadece yce Allah'n hak kld eylerdir. Mali haklar, kardelik haklar ve anababann evlatlar zerindeki haklar gibi. Yce Allah hi kimsenin hkmnn etkisinde deildir; Hibir kimse yce Allah' bir ey yapma durumunda brakamaz. Nitekim, Mutezile ekolnn baz kantlamalarndan bu ynde eilimler sezinlemek mmkndr. Ancak hukuk dilinde O'nun bir eyi kendi zerine hak klmas mmkndr. Bylece bakasnn O'nun zerinde bir hakk olmu olur. Nitekim yce Allah yle buyuruyor: "Mminleri kurtarmamz bizim zerimizde bir haktr." (Ynus, 103) "Gnderilen peygamber kullarmza u szmz gemitir: Mutlaka kendilerine yardm edilecektir. Ve galip gelecek olanlar, mutlaka bizim ordumuzdur." (Safft, 171-173) Grld gibi ne tr bir yardm olaca belli deildir ve herhangi bir eyle snrlandrlmamtr. u hlde, kurtarlma mminlerin Allah zerindeki hakkdr. Gnderilen peygamberlerin de Allah zerindeki haklar yardm grmeleridir. Yce Allah peygamberlerini bu ekilde onurlandrm, onlara bu saygnl vermitir. Do-
Bakara Sresi / 89-93 ........................................................................................... 355
laysyla onlara izafe edebileceimiz haklar vardr. u hlde onlarn hakk iin Allah'tan bir ey istemenin hibir mahzuru yoktur. nk hakk hak klan, hakk onurlandran ve onurlu olan her eye yemin eden O'dur. Bu aklamamz anladn zaman, yce Allah' Peygamberine (s.a.a) veya Peygamberinin hakkna, ayn ekilde Allah'n tertemiz velilerine veya onlarn haklarna yemine vermenin hibir sakncas olmadn anlarsn. nk yce Allah mutluluk yolunda, bununla ilgili her trl yardm yntemiyle onlara yardm etmeyi zerine bir hak olarak almtr. Nitekim bunun byle olduunu ayetlerde grdn. Dolaysyla "Hi kimsenin Allah zerinde hakk yoktur." sz anlamszdr, dayanaktan yoksundur. Evet, hi kimsenin Allah zerinde kendi etkisi ile gerektirdii, kesinletirdii bir hakk olamaz. Yani Allah bakasnn verdii hkmle ynlendirilemez. Bir bakas O'nu bir eye zorlayamaz. Bu konuda kimsenin syleyecek bir sz de yoktur. Hi kimse bir bakasnn Allah'a dikte ettirdii bir hak ile O'na dua edemez. Aksine, ancak O'nun bozulmaz vaadi ile zerine ald hak adna O'na dua edilebilir.
94- De ki: "Eer Allah katnda ahiret yurdu holanmadnz eylerden ar olarak, baka insanlarn deil de, yalnzca sizin ise ve sznzde doru iseniz, haydi lm temenni edin." 95- Fakat ellerinin yapp ne srd ilerden dolay, l-m asla istemezler. Allah, zalimleri bilir. 96- Andolsun ki onlar, insanlarn hayata en dkn, hatta mriklerden daha dkn bulacaksn. Her biri ister ki bin yl yaatlsn. Oysa yaatlmas, onu azaptan uzaklatracak deildir. Allah, ne yaptklarn gryor. 97- De ki: "Kim Cibrl'e dman ise, bilsin ki o, Kur'n' Allah'n izniyle kendinden ncekileri dorulayc, inananlara yol gsterici ve mjdeci olarak senin kalbine indirmitir. 98- Kim, Allah'a, meleklerine, peygamberlerine, Cebrail'e ve Mikil'e dman olursa bilsin ki, Allah da kfirlerin dmandr. 99- Andolsun, sana apak ayetler indirdik. Onlar fask-lardan bakas inkr etmez.
Bakara Sresi / 94-99 ........................................................................................... 357
AYETLERN AIKLAMASI
"De ki: Eer Allah katnda ahiret yurdu... baka insanlarn deil de, yalnzca sizin ise..." Yahudiler, "Ate yalnzca sayl birka gn bize
dokunacak." diyorlard. "Allah'n indirdiine inann." arsna da, "Biz bize indirilene inanrz." diye cevap veriyorlard. Bu szleri, btn insanlar arasnda sadece kendilerinin ahirette kurtulacaklarna, ahiretteki kurtulu ve mutluluklarnn helk ve mutsuzlukla glgelenmeyeceine inandklarn gsteriyordu. nk aslsz iddialarna gre, onlar sadece birka sayl gn azap greceklerdi. Bu da buzaya taptklar gnlerin karlyd. Yce Allah onlara yle bir cevap veriyor ki, iddialarnn aslszl ve bu husustaki kesinkes dile getirdikleri eyin yanll aka ortaya kyor. "De ki: Eer ahiret yurdu sizin ise..." Yani eer ahiret yurdunun mutluluu sadece size zg ise. Hi kukusuz bir eve, bir yurda sahip olan kimse, orada istedii gibi hareket eder. Ondan mutluluun ve gzelliin en son snrna kadar yararlanr. "Allah katnda." Yani Allah katnda sabitlemi, O'nun hkm ve izniyle. Bu tpk u ayeti kerimeye benziyor: "Allah katnda din slm'dr." (l-i mrn, 19) Ayetin orijinalinde geen "haliseten" ifadesi, "holanmadnz azap, horlanma ve benzeri onur krc uygulamalardan, ar olarak" demektir. nk iddianza gre, orada sadece birka gn azap greceksiniz. "Baka insanlarn deil." Byle dnmenizin sebebi, sizin dininizin dndaki tm dinlerin batl olduunu iddia etmenizdir. "Sznzde doru iseniz, haydi lm temenni edin." ifadesi, "De ki: Ey Yahudiler, eer insanlar arasnda yalnz sizin, Allah'n dostlar olduunuzu sanyorsanz, o hlde lm temenni edin." (Cum'a, 6) ayetine benziyor. Bu tr bir neri, onlar etkisini hemen gsteren, hibir kuku gtrmeyen ftr bir gerein kanlmaz gerei ile yz yze getirme amacna yneliktir. nk btn insanlar, hatta bilin sahibi tm canllar, rahatlk ve zorluk arasnda bir tercih yapma durumunda brakldklarnda hi tereddtsz ve kvrmasz rahatl seerler. Skntl ve bulank bir hayat ile berrak ve ar bir hayattan birini seme nerisi karsnda kesinlikle esenlik dolu berrak, ar-duru hayattan taraf tercihlerini koyarlar. Byle birisi sz gelimi meakkatli, mutsuzluk verici, aalk bir hayatla snansa yine de teki temiz, ar ve berrak
yine de teki temiz, ar ve berrak hayat ister. Onun zlemiyle tutuur, dilinde hep o hayatn ad ve abas, hep o hayata kavumaya ynelik olur. ayet, ahiret mutluluunun dier insanlardan ayr olarak srf kendilerine ait olduu eklindeki iddialarnda samimi iseler, kalp, dil ve tavr olarak bu mutluluu temenni etmeleri gerekir. Ama kesinlikle byle bir temennide bulunmazlar, peygamberleri ldrdkleri, Hz. Musa'y inkr ettikleri, szlemelerini bozduklar iin. Allah zalimleri herkesten daha iyi bilir. "Ellerinin yapp ne srd..." ifadesi, yaptklar amellerden kinaye olarak kullanlmtr. nk amellerin byk ounluu el aracl ile gerekletirilir. Daha sonra bu ameller, onlardan yararlanacak veya onlar isteyen kimseye sunulur. Dikkat edilirse bu ifadede iki zentiyle kar karyayz: Birincisi; fiiller el sahiplerine deil, ellere izafe edilmitir: kincisi, tm fiiller ellerin iledii ameller olarak nitelendirilmitir. Ksacas, insann amelleri, zellikle srekli sergiledii tavrlar, vic-dannn derinlerinde saklad, kiiliinin ayrlmaz paras hline gelen niteliklerini ortaya koyan en gzel ve en tartmasz kantlardr. Kt ameller, irkin hareketler, ancak Allah'la bulumak arzusundan, onun dostlarnn yurtlarna girmekten kanan kt ve irkin batndan kaynaklanr. "Onlar, insanlarn hayata en dkn bulacaksn." Bu ifade yce Allah'n, "lm asla istemezler." eklindeki szn aklayc bir kant olarak sunuluyor. Yani onlarn lm arzulamadklarnn kant, insanlar arasnda u dnya hayatna en dkn olanlarn onlar olduudur. nk dnyada ahiret yurdunu arzulamann nndeki tek engel hayata dknlktr, topraa ballktr. fadede "hayat" kelimesinin belirsiz braklmas, dnya hayatn kmseme amacna d-nktr. Nitekim yce Allah bir ayette de yle buyuruyor: "Bu dnya hayat, elence ve oyundan baka bir ey deildir. Ahiret yurdu ise, asl hayat odur, keke bilselerdi."
(Ankebt, 64)
"Ve mriklerden..." Anlalan, bu ifade "nas=insanlar" ifadesine matuftur. Buna gre anlam yle olur: Onlarn mriklerden daha ok hayata tutkun olduklarn greceksin.
Bakara Sresi / 94-99 ........................................................................................... 359
"Oysa yaatlmas, onu azaptan uzaklatracak deildir." Anlalan,
ifadenin orijinalindeki "ma" olumsuzluk edatdr. "Huve" zamiri ise, ya durum bildirme ve anlatma iindir ki, o zaman "en yuemmer=yaatlmas" mbteda, "bi-muzehzihihi=uzaklatracak" ifadesi de haberi olur. Ya da "huve" zamiri yce Allah'n, "her biri ister ki..." sznn ifade ettii anlama dnktr. Bu durumda, "Onun istedii ey kendisini azaptan uzaklatracak deildir." eklinde bir anlam elde edilmi olur. "En yuemmer=yaatlmas" sz de zamirin dnk olduu eyin aklayc konumuna gelir. Bunun nda ayeti genel olarak aklayacak olursak yle bir anlam kar: Onlar asla lm arzu etmezler. And ierim ki, insanlar arasnda u aalk, u rezil, u deersiz ve insanlar mutluluk kayna, tertemiz ahiret hayatndan alkoyan dnya hayatna en tutkun olan-larn Yahudiler olduunu greceksin. Onlar lmden sonra dirilie, hare inanmayan mriklerden daha ok hayata dkndrler. Kald ki mrikler onlarn her biri en uzun mr yaamak ister. Ama en uzun mr bile onu azaptan uzaklatracak deildir. nk dnyada srdrlen mr, ne kadar uzun da olsa sonuta snrldr, belli bir srenin dolmas ile sona erer. "Her biri ister ki bin yl yaatlsn." Yani en uzun ve en fazla mr yaasn. Dolaysyla "bin" says okluktan kinayedir. nk Arap dilinde bileik olmayan en yksek say ad "bin"dir. Bundan fazlas iki say adnn bilekesi veya birinin tekrar eklinde ifade edilir. On bin; yz bin, bin bin, gibi. "Allah ne yaptklarn gryor." "el-Basir", yce Allah'n gzel isimlerindendir. Grlecekleri bilmek, demektir. Dolaysyla bu isim, alm yani "bilen" isminin bir daldr.
"De ki: Cibrile kim dman ise, bilsin ki, o, Kur'n' Allah'n izniyle senin kalbine indirmitir." Ayetlerin akndan anlald kadaryla
bu ayet Yahudilerin sarf ettikleri bir sze cevap olmak zere inmitir. fadeden anlald kadaryla Yahudiler Peygamber efendimize (s.a.a) indirilen Kur'n'a inanmaya yanamamlar ve bu tavrlarna gereke olarak da vahyi indiren Cebrail'e dman olduklarn gstermilerdi. Bunun kant da yce Allah'n her iki ayette hem Kur'n ve hem de Cebrail adna cevap vermesidir. Ayetin ini sebebi ile ilgili aktarlan rivayet de bunu pekitirir nitelik-
tedir. nce onlarn "Biz Kur'n'a inanmayz, nk biz onu indiren Cebrail'e dmanz." szlerine cevap verilmitir. yle ki: Bir kere: Cebrail Kur'n' Allah'n izniyle senin kalbine indirmitir. Kendi yanndan deil. Dolaysyla onlarn Cebrail'e dman olular, Allah'n izniyle sana indirilmi bulunan kelma inanmaktan kanmalarn gerektirmez. kincisi: Bu Kur'n onlarn yanndaki hak ierikli kitab dorulamaktadr. Dolaysyla bir eye inanp da onu dorulayana inanmamak anlamszdr. ncs: Bu Kur'n kendisine inananlara yol gstericilik yapar. Drdncs: Kur'n bir mjdedir. Akll bir insan dman tarafndan sunuldu diye doru yol klavuzundan sapar m? Kendisine ulatrlan mjdeye ilgisiz kalr m? Onlarn "Biz Cebrail'e dmanz." eklindeki szlerine de u ekil-de cevap verilmitir: Cebrail ancak bir melektir. Tpk Mikil ve dier melekler gibi, Allah'n kendisine ynelttii emirleri eksiksiz yerine getirmekten baka bir i grmez. Onlar saygn klnm kullardr. Allah'n kendilerine ynelttii emirlere kar kmazlar. Emredilenleri yaparlar. Allah'n peygamberleri de yle, onlarn yapt Allah adna ve O'nun direktifleri dorultusunda hareket etmektir. Dolaysyla meleklere ve peygamberlere dman olmak, onlara buzetmek, Allah'a dman olmak, O'na buzetmek anlamna gelir. Kim Allah'a, meleklerine, peygamberlerine, Cebrail'e ve Mikil'e d-man olursa, Allah da onun dmandr. te bu iki ayet, deindiimiz bu cevaplar iermektedir. "O, Kur'n'... senin kalbine indirmitir." Bu ifadede birinci tekil ahs anlatmndan ikinci tekil ekline bir gei yaanyor. fadenin normal ak gz nnde bulundurulacak olursa: "O, Kur'n' benim kalbime indirdi." eklinde bir ifade kullanlm olmas gerekiyordu. Fakat hitaba ynelik bir deiiklik gerekleiyor ki, bununla gdlen ama, "nasl ki, Kur'n'n indiriliinde emirleri eksiksiz yerine getirmekle ykml Cebrail'in bir etkinlii bulunmuyor, ayn ekilde Kur'n' alglayp duyurma iinde Hz. Peygamberin de bir etkinlii sz konusu deildir" gereini vurgulamaktr. Hz. Pey-
Bakara Sresi / 94-99 ........................................................................................... 361
gamberin kalbi yalnzca vahyi alglayan bir kaptr. Vahyin mahiyeti zerinde bir etkinlii sz konusu deildir. O sadece teblile ykmldr. Bil ki, bu ayetlerin sonlarnda eitli ekillerde iltifat sanat, yani hitapta ahs deiiklii sz konusudur. Ayetlerin ak iinde temel hitap ise srailoullarna yneliktir. Ne var ki, hitabn temel nitelii muhatab azarlama ve yerme olur, sz de uzarsa konuann bir yolla muhatapla konumann kendisine bkknlk verdiini, muhatab nemsemediini hissettirmesi, bildirmesi yerinde olur. Bu durumda usta bir konumac zaman zaman konumasnn akn deitirip hitaptan nc ahsa, nc ahstan hitaba gei yapar. Bununla onlar konuturmaktan, onlara hitap etmekten holanmadn, onlarn buna lyk olmadn, buna ramen onlarn aleyhine olmak zere gerei aa karmak iin de onlara hitap etme gereini de duyduunu ortaya koyar. "Allah kfirlerin dmandr." Burada zamir yerine "kfirler" ifadesi kullanlmtr. Buradaki incelik de yce Allah'n bu hkmnn sebebine dikkat ekmektir. Sanki yle denmek isteniyor: "Allah onlara dmandr. nk onlar kfirdirler ve Allah da kfirlerin dmandr." "Onlar fasklardan bakas inkr etmez." Bu ifade kfrn sebebini ortaya koyuyor ki, bu fsktr. Yani onlar fask olduklar iin kfir olmulardr. Ayetin orijinalinde geen "el-Fasikn=fasklar" kelimesinin bandaki harf-i tarifin hatrlatma iin olmas uzak bir ihtimal deildir. Bu durumda surenin bandaki u ifadeye gndermede bulunulmu oluyor: "Ancak onunla sadece fasklar saptrr. Onlar ki, Allah'a vermi olduklar sz kesin bir ahit hline getirdikten sonra bozarlar." Hz. Cebrail'e, onun Kur'n' Peygamber efendimizin (s.a.a) kalbine indiriinin mahiyetine, ayrca Mikil ve dier meleklere ilikin bilgilere yeri gelince deineceiz.
AYETLERLE LGL BR HADS

Mecma'ul-Beyan'da belirtildiine gre, "De ki: Kim Cibril'e dman olursa..." ayeti ile ilgili olarak bn-i Abbas'n yle dedii
bildirilir: "Bu ayetin ini sebebi u olaydr: Fedek blgesinde yaayan bir Yahudi grubu ile birlikte bn-i Suriya Medine'ye gelip Peygamberimizin (s.a.a) huzuruna kt. Ona, 'Ya Muhammed, nasl uyuyorsun? nk ahir zamanda gnderilecek peygamberin uykusunun mahiyeti ile ilgili baz bilgilere sahibiz.' dediler. Peygamberimiz, 'Gzlerim uyur, ama kalbim uyanktr.' dedi. 'Doru syledin ya Muhammed.' dediler. 'Bize bildir bakalm ocuun erkekten midir, yoksa kadndan m?' Peygamberimiz, 'Kemikler, sinirler ve damarlar erkektendir. Et, kan, trnaklar ve sa ise kadndandr.' dedi. 'Doru syledin ya Mu-hammed.' dediler. 'Peki nasl oluyor da ocuk amcalarna benziyor; ama daylarna hi benzerlik gstermiyor ya da daylarna benziyor da daylar ile aralarnda bir benzerlik olmuyor?' Peygamberimiz, 'Hangisinin suyu st olursa, ocuk onun tarafna benzer.' dedi. 'Doru syledin ya Muhammed. u hlde bize Rabbini anlat, kimdir ve nedir O?' dediler." "Bunun zerine yce Allah, 'Kul huvellahu ahad...' suresini indirdi. Daha sonra bn-i Suriya ona dedi ki: 'Bir husus daha var, eer onu aklarsan sana inanp uyacam. Allah'n sana indirdiini hangi melek sana getiriyor?' Peygamberimiz, 'Cebrail.' dedi. Bunun zerine adam, 'O bizim dmanmzdr. Sava, iddet ve harp emirlerini indirir. Mi-kil ise, kolaylk ve bolluk indirir. Eer sana gelen melek Mikail olsayd, kesinlikle sana inanrdk.' dedi." Ben derim ki: Resulullah (s.a.a), "Gzlerim uyur; ama kalbim uyanktr." buyuruyor. i ve Snn kanallardan gelen bilgilere gre, Peygamberimiz uyurdu, ama kalbi uyumazd, yani uykunun etkisiyle kendinden habersiz olmazd. Uykudayken uyuduunu, grdklerinin rya olduunu, bunlar uyank olarak grmediini biliyordu. Ruhlarn arndrmalar ve btnyle Rablerinin yce makamn anmalar durumunda salih insanlarda da byle durumlar kimi zamanlarda meydana gelebilir. nk ruhun, Rabbinin yce makamn olanca grkemiyle alglamas, onun dnya hayatndaki durumlarndan ve Rabbine olan ballndan gaflet etmesine mani olur. Byle bir mahede sonucu u gerek ortaya kyor: nsanolu bu dnya hayatnda ister insanlarn uyku dedikleri durumda olsun, ister uyanklk durumunda olsun, o aslnda bir tr uyku orta-
Bakara Sresi / 94-99 ........................................................................................... 363
mnda bulunmaktadr. nsanlar iinde bulunduklar duyusal ortamla btnlemi, doal ortama uymulardr. Kendilerini uyank kabul etseler bile, uykudadrlar onlar. Nitekim Hz. Ali (a.s) "nsanlar uykudadrlar, ldkleri zaman uyanrlar." diyor. leride bu konuda daha geni bilgi vereceimiz gibi, yeri geldike Hz. Ali'den rivayet edilen bu hadisin dier blmlerini de ele alacaz, inaallah.
100- Ne zaman bir ahit yaptlarsa, ilerinden bir gurup ahdi kaldrp atmad m? Dorusu u ki, onlarn ou iman etmezler. 101- Allah tarafndan kendilerine, yanlarnda bulunan dorulayan bir eli gelince, kitap verilmi olanlardan bir grup, Allah'n kitabn, sanki bilmiyorlarm gibi, srtlarnn arkasna attlar.
AYETLERN AIKLAMASI
"...ahdi kaldrp atmad m?" Ayetin orijinalinde geen "nebe-ze" kelimesinin kk olan "nebz", atmak demektir. "Allah tarafndan kendilerine... bir eli gelince..." Bundan maksat Peygamber efendimizdir (s.a.a), onlara gelen ve yanlarndaki kitab tasdik eden her peygamber deil. nk yce Allah'n, "kendilerine bir eli gelince..." ifadesinde sreklilie ynelik bir iaret bulunmuyor. Tersine, bu ifadede sz konusu tavrn bir kereye mahsus ol-mak zere gerekletii anlalyor. Ayet-i kerime bir yandan da, Tevrat'ta yer alan Peygamberimize ilikin mjdeler ieren ifadeleri gizlemeleri, ellerindeki kitab dorulayc nitelie sahip olan kitaba inanmamalar suretiyle gerein karsnda yer almalarna da iaret ediyor.
Bakara Sresi / 102-103 ....................................................................................... 365
102- Sleyman'n hkmranl hakknda onlar, eytanlarn uydurduklar szlere uydular. Oysa Sleyman kfre gitmemiti. Fakat o eytanlar, kfre gittiler; insanlara by retiyorlard. Ve yine onlar, Babil'de Harut ve Marut adl meleklere indirilene uydular. Oysa o ikisi (Harut ve Marut), "Biz bir imtihan vesilesiyiz; sakn kfre gitme!" demedike, kimseye bir ey retmiyorlard. Onlar, o ikisinden, erkekle karsnn arasn aacak eyler reniyorlard. Ancak, Allah'n izni olmadan o by ile hi kimseye zarar veremezler. Onlar kendilerine yarar vereni deil, zarar vereni reniyorlard. Andolsun, onu satn alann ahirette bir nasibi olmadn gayet iyi biliyorlard. Kendilerini karlnda sattklar ey, ne ktdr. Keke bilselerdi. 103- Eer onlar iman edip korunsalard, elbette Allah katndan verilecek sevap, kendileri iin daha hayrl olurdu. Keke bilselerdi.
AYETLERN AIKLAMASI
"Sleyman'n hkmranl hakknda (onlar), eytanlarn uydurduklar szlere uydular." Tefsir bilginleri arasnda bu ayetin yorumu ile
ilgili olarak ilgin denecek dzeyde gr ayrlklar meydana gelmitir. Diyebiliriz ki, Kur'n- Kerim'in bir baka ayeti zerinde bu dzeyde gr ayrlklar ba gstermemitir. "Uydular" fiilindeki zamirin kimlere dnk olduu hususunda gr ayrl var: "Burada Hz. Sleyman dnemindeki Yahudilere mi, yoksa Resulullah efendimiz dnemindeki Yahudilere mi ya da hepsine mi iaret ediliyor?" diye. (Mealde "uydurduklar" diye geen orijinaldeki) "tetl" ifadesi de ihtilf konusudur: Acaba eytanlarn uygulayp iledikleri mi, yoksa okuduklar m, kastedilmitir? "eytanlar" deyimi hakknda da deiik grler ileri srlmtr: Acaba bunlar cin kkenli eytanlar mdr, yoksa insan kkenli eytanlar mdr veya her iki trn eytanlar mdr? Orijinalindeki "al mulk-i Sleyman" ifadesinin anlam da tartlan bir konudur. Bir ksm tefsir bilginine gre, bunun anlam "Sleyman'n hkmranl hakknda"dr. Bir ksmna gre de ifadenin anlam, "Sleyman'n hkmranlk dneminde"dir. Dier bir grup da, "Sleyman'n hkmranl zerinde" anlam kastedilmitir, eklinde bir gr ileri srmlerdir. Bu gruptaki bilginlerin bu yaklamlarnn temel dayana, ifadedeki "al" harf-i cerrinin zahir anlamndaki "zerinde"lik unsurunu gz nnde bulundurmaktr. fadenin anlam, "Sleyman'n hkmranlk dnemi zerinde" eklindedir, diyenler de olmutur. htilfa konu olan ifadelerden biri de, "Fakat o eytanlar kfre gittiler" ifadesidir. Bir ksm lime gre, onlar sihri insanlara gsterdikleri iin kfir olmulardr. Bazlar da, eytanlar sihri Hz. Sleyman'a mal ettikleri iin kfre gitmilerdir, eklinde bir gr ileri srmlerdir. Dier bazlarna gre, eytanlar sihir yaptlar, dolaysyla sihir, kfr eklinde ifade edildi. "nsanlara by retiyorlard." ifadesi zerinde de farkl grler ortaya atlmtr. Bazlar, eytanlar insanlara by yapyorlard, bylece onlara retmi oluyorlard, demilerdir. Baz bilginlerin ifadenin anlamna ilikin grleri ise yledir: eytanlar in-
Bakara Sresi / 102-103 ....................................................................................... 367
sanlara bynn nerede olduunu gsterdiler. By Hz. Sleyman'n tahtnn altnda gizliydi. Onu oradan karp rendiler. "Harut ve Marut adl meleklere indirilen" ifadesi hakknda da deiik grler benimsenmitir. Bazlar orijinal ifadedeki "ma unzile" cmlesindeki "ma" edat mevsuledir ve "ma tetl" ifadesine matuftur, demilerdir. Dier baz limler ise, "ma" edat mevsuledir ve hemen ncesindeki "es-sihr" kelimesine matuftur. Yani sz konusu ifadenin anlam: "nsanlara iki melee indirileni retiyorlard, eklindedir" de-milerdir. Baz limlere gre "ma" edat olumsuzluk bildirir, bandaki "vav" harfi ise, nceki ifadeye atfetmek iin deil, yeni bir cmleye balandn bildirmek iindir. Bu durumda ifadeye yle bir anlam vermek gerekir: "Yahudilerin ileri srdkleri gibi Harut ve Marut adl iki melee sihir indirilmi deildir." "ndirme" fiili zerinde tartma meydana gelmitir. "Gkten indirme" kastediliyor, diyenler olduu gibi, yeryznn yksek yerlerin-den indirme, kastediliyor, diyenler de olmutur. "ki melek" ifadesi zerinde de tartma meydana gelmitir. Bazlarna gre bunlar gkteki meleklerdendiler. Bazlar ise, ifadeyi "me-likeyn" eklinde okuyarak, bunlar insandlar ve kraldlar, demilerdir. Genelde olduu gibi, "melekeyn" eklinde okunmas hlinde bile, bununla "iki salih insan" ya da "salih gibi grnen iki insan" kastedilmitir, demilerdir. "Babil" deyimi zerinde de farkl grler ortaya atlmtr. "Bu, Irak'taki Babil'dir" diyenlerin yan sra bazlar da, "Bu, Demavend'teki Babil'dir" demilerdir. Bundan maksat, Nusaybin'den Re's'l-Ayn'e ka-dar uzayan blgedir, diyenler de olmutur. "retiyorlar." Bir ksm tefsir bilginine gre "alleme=bildirdi" fiili asl anlamnda kullanlmtr; bir ksm ise, "a'leme=bildirdi" anlamnda kullanlmtr, demilerdir. Bir ihtilf konusu da "kfre gitme" ifadesidir. Sihir yapmak suretiyle kfre gitme, eklinde bir yorum getirenlerin yan sra, bir ksm lim de, sihir reterek kfre gitme, eklinde bir yorum getirmilerdir. Her iki anlam da kastedilmitir, diyenler de olmutur. "O ikisinden... reniyorlard." deyimi de ihtilfldr. Bazlar "ikisi"nden maksat, Harut ve Marut adl meleklerdir, demilerdir;
bazlar da, "sihir ve kfr" kastedilmitir, grndedirler. Bir nc grup da, bu ifadeyle iki melein rettiklerinin yerine onlar o iki melein yasaklamasna ramen erkekle karsnn arasn aacak eyler reniyorlard, eklinde bir gr benimsemitir. "Erkekle karsnn arasn aacak eyler" cmlesi de farkl biim-lerde yorumlanmtr. Yani, "Kar-koca arasnda sevgi veya nefret oluturacak eyler" diyenlerin yan sra, "Onlar elerden birini batan karyor, onu kfr ve irke yneltiyorlard, din deiikliinden dolay kar koca birbirlerinden ayrlmak durumunda kalyorlard." diyenler de olmutur. Bazlar, "Onlar eler arasnda phe ve gvensizlik yayarak sonuta onlar ayrlmaa yneltiyorlard." demilerdir. Buraya kadar sunduklarmz, kssay anlatan ayetteki ifadelere ilikin gr ayrlklarndan bir demetti. Bunun dnda kssann mahiyeti ile ilgili ihtilflar da sz konusudur: Bu kssa gerekten olmu mudur? Yoksa temsil bir kssa mdr bu? Ya da baka bir durum mu sz konusudur? gibisinden. Szn ettiimiz ihtimallere ilikin baz rakamlar dier bazs ile arpld zaman ihtimaller akl almaz bir saysal dzeye kyor. Yaklak bir milyon iki yz altm bin (1.260.000) ihtimal ortaya kyor. (4x39x24) Allah'a andolsun ki, bu ayet Kur'n'n olaanst ifade tarznn akllara durgunluk veren rneklerinden biridir. Ayet-i kerimede akllarn dehetten donakalaca, kafalarn allak-bullak olaca kadar ihtimaller sz konusu olmakla birlikte szel yapsnn gz kamatrc gzelliini aynen korumakta, fesahat ve belgat asndan en ufak bir hell grlmemektedir. Bunun bir benzerini de u ayet-i kerimede greceksin: "Rabbinden apak bir delil zerinde bulunan, onu yine ondan bir delil izleyen ve ondan nce bir nder ve rahmet klavuzu olarak Musa'nn kitab bulunan kimse, onlar gibi midir?" (Hd, 17) Yaptmz bu aklamadan sonra unu demek gerekir: Ayetin ak Yahudilerin bir dier zelliklerini gzler nne seriyor. Sihrin aralarnda yaygn biimde bavurulan bir yntem olduunu sergiliyor. Bu tutumlarna gereke olarak, bildikleri bir veya iki kssaya dayanyorlard. Bu kssalarda Sleyman Peygamberden ve Babil'e inen Harut ve Marut adl meleklerden sz ediliyordu. u
Bakara Sresi / 102-103 ....................................................................................... 369
hlde ayet-i kerime Yahudiler arasnda yaygn biimde anlatlan bir kssaya gndermede bulunuyor. Ne var ki, Yahudiler, Kur'n- Kerim'in de tanmlad gibi gerekleri tahrif etme, ellerindeki bilgileri deitirme eiliminde kimselerdirler. Ne inanmalarna, ne de tarihsel bir kssay tahrif etmeden, deitirmeden sunmalarna gvenilmez. Bu, onlarn karakteristik zellikleridir. Her frsatta kendi karlarna olan sz ve davranlar sergilemekten geri durmazlar. Ayetin satr aralarnda buna ilikin iaretler yeterli derecede belirgindir. Ayetin akndan anlald kadaryla Yahudiler yaygn biimde sihir yapyor, sihirle ilgileniyorlard. Bunu da Hz. Sleyman'a mal ediyorlard. nk iddialarna gre Hz. Sleyman kralln, cinler, insanlar, vah hayvanlar ve kular zerindeki egemenliini, olaanst gelimelere yol ama yeteneini sihir sayesinde elde edebilmiti. Bildikleri sihrin bir ksmn ona mal ediyorlard. Dier bir ksmn da Babil'deki Harut ve Marut adl meleklere mal ediyorlard. Kur'n- Kerim, Hz. Sleyman'n sihirle ilgilenmediini belirterek onlara cevap veriyor, bu yaklamlarnn aslszln vurgulayarak red-dediyor. Hem nasl olabilir ki, sihir Allah' inkr demektir; evrende yce Allah'n koyduu normal dzenin tersine uygulamalarda bulunmak demektir. Yce Allah'n canllara bahettii alg ve duyu organlarn yanltarak, yanl yarglara yneltmektir. Sleyman kfir olmad. O, Allah tarafndan kfr ve gnahlardan korunan bir peygamberdir. Ulu Allah onunla ilgili olarak yle buyuruyor: "Sleyman kfre gitmemiti. Fakat o eytanlar kfre gittiler. nsanlara by retiyorlard... Andolsun, onu satann, ahirette bir nasibi olmadn gayet iyi biliyorlard." Hz. Sleyman, kendisine sihir ve kfr izafe edilmeyecek kadar stn ve kutsal bir kiiliktir. Yce Allah kitabnn birok yerinde; bu sureden nce Mekke'de inen En'm, Enbiy, Neml ve Sd gibi surelerde onun stn bir konuma sahip olduunu vurgulamtr. Buralarda belirtildiine gre, Hz. Sleyman salih bir kul, Allah tarafndan gnderilmi bir peygamberdir. Allah ona bilgi ve hikmet vermitir. Ona yle bir hkmranlk bahetmitir ki, ondan sonra hi kimse, bylesine
gz kamatrc, akllara durgunluk verici bir egemenlik elde edememitir. O, kesinlikle sihirbaz deildir. Bu, eytanlarn uydurup insanlar arasndaki dostlarna fsldadklar aslsz bir kuruntu, gvenilmez bir hurafedir ve onlar da insanlara sihir rettikleri iin kfir olmulardr. Kur'n- Kerim Yahudilerin Babil'e inen Harut ve Marut adl meleklere ilikin deerlendirmelerini de u ekilde cevaplandryor: "Eer yce Allah onlara bunu indirmise, hi kukusuz bu, insanlar snamaya, denemeye ynelik bir ilh imtihandr. Nitekim yce Allah snama amac ile demoullarnn kalplerine eitli ktlkler ve bozgunculuklar ilham eder. Bu, bir kaderdir. Evrensel sisteminin ngrd bir uygulamadr. Dolaysyla, eer sz konusu iki melee sihir indirilmise, onlar kesinlikle, "Biz birer snama aralaryz, rendiin sihri yerinde kullanmamak suretiyle sakn kfre gitme. Sihri bozma ve ailenin kt yola dmln ortaya karma amacnn dnda sakn sihir yapp kfre sapma" demedike kimseye onu retmezlerdi. Ama onlar buna ramen, o iki melekten yce Allah'n evrene yerletirdii normal dzeni bozucu eyler reniyorlard. Ktlk ve bozgunculuun yaygnlamas iin rendikleri sihirle kar-kocann arasn bozuyorlard. Kendilerine yarar salayan deil de zararl olan reniyorlard. Bu durumda ayet-i kerimeyi yle aklamak gerekir: "Uydular", yani Yahudiler Hz. Sleyman'dan sonra, halefin seleften devralmas eklinde. "Uydurduklarna", yani cin kkenli eytanlarn Sleyman'n hkmranl zerine yaydklar yalanlara. fadenin orijinalinde geen "tetl" kelimesinin "uydurduklar yalanlar" anlamna geldiinin kant, fiilin "al" harf-i cerri ile geili klnm olmasdr. Bu eytanlar cin k-kenliydiler, Hz. Sleyman'n kontrol altndaydlar ve onun tarafndan eitli cezalara arptrlmlard. Bylece Hz. Sleyman onlar bozgunculuk yapmaktan alkoyuyordu. Bunlar yce Allah'n u szlerinden anlamak mmkndr: "eytanlardan, onun iin denize dalan ve bundan baka iler gren kimseleri de. Biz onlar, onun iin koruyorduk." (Enbiy, 82) "Sleyman yklnca anlald ki, eer cinler gay-b bilselerdi, o kk drc azap iinde kalmazlard." (Sebe', 14)
Bakara Sresi / 102-103 ....................................................................................... 371
"Oysa, Sleyman kfre gitmemiti." Yani, Sleyman sihir yap-
mamt ki, kfre gitsin. Ama eytanlar kfir oldular. nk, onlar insanlar saptryor ve onlara sihir retiyorlard. "ndirilene..." Yani Yahudiler, Babil'deki Harut ve Marut adl me-leklere uyar suretinde ve ilham yoluyla indirilene uyuyorlard. Hlbuki, bu melekler, sihir yapmama hususunda uyarmadka kimseye sihir retmezlerdi ve yle derlerdi: "Biz sizin iin birer snama aracyz. Bizimle ve size rettiklerimizle snanyorsunuz. Dolaysyla sihir yapmak suretiyle kfre girmeyin." "Fakat onlar, o ikisinden... reniyorlard." Yani Harut ve Marut adl iki melekten. "...aacak eyleri..." yani uyguland takdirde brakt etkiyle erkekle karsnn arasn aacak sihri.
ler." Bu ifade, Yahudilerin by aracl ile yaratl ve oluum sis"Ancak, Allah'n izni olmadan o by ile hi kimseye zarar veremez-
temini bozduklar, Allah'n ngrd kaderin nne geip, ona mdahale ettikleri eklinde kafalara taklabilecek bir soruya cevap niteliindedir. Burada yce Allah, sihrin kendisinin de ilh takdirin bir sonucu olduunu, Allah'n izni olmakszn etki gsteremeyeceini vurguluyor. u hlde onlar hibir ekilde Allah' etkisizletiremezler. Bu ifadeye, "Onlar kendilerine yarar vereni deil, zarar vereni reniyorlard." ifadesinden nce yer verilmesinin sebebi, "Fakat onlar, o ikisinden erkekle karsnn arasn aacak eyler reniyorlard." cmlesinin sihrin tek bana etkinliini gsteren bir anlam iermesidir. Onun iin hemen ardndan sz konusu etkinliin Allah'n izniyle olduu vurgulanyor.
"Andolsun, onu satan alann, ahirette bir nasibi olmadn gayet iyi biliyorlard." Bunu akllar sayesinde biliyorlard. nk akl, sihrin
insanlk lemi iin bozgunculuk kayna bir uursuzluk olduundan kuku duymaz. Bu bilgilerinin bir kayna da Hz. Musa'nn u szdr: "Byc de nereye varsa iflah olmaz." (Th, 69) Yani, onlar bynn kendileri iin bir ktlk, ahiret-teki hayatlarn ifsat eden bir uursuzluk olduunu bildikleri hlde, biliyor saylmazlard. nk bildikleriyle amel etmiyorlard. Bir bilgi bileni doru yola iletemiyorsa, o, bilgi deil; sapklktr, cehalettir. Nitekim yce Allah yle buyuruyor: "Heva ve hevesini ilh edinen ve
"Kendilerini karlnda sattklar ey ne ktdr, keke bilselerdi."
bilgi sahibi olmasna ramen Allah'n saptrd kimseyi grdn m?" (Csiye, 23) u hlde, birisi byleleri iin bilgi ve hidayet dileinde bulunsa, iyi olur. "Eer onlar inanp korunmu olsalard." eytanlarn aslsz uydurmalarna uyacaklarna, sihir aracl ile kfre sapacaklarna, iman ve takva izgisini izleselerdi... Bu ifadeden anlald kadaryla sihir yapmak suretiyle kfre girmek, zekt vermemek gibi amel bir kfrdr, itikad deil. Eer sihir itikad bir kfr olsayd yce Allah, "Eer onlar inansalard, elbette Allah katndan verilecek sevap daha hayrl olurdu." der ve meseleyi srf imanla snrlandrp takvadan, saknmadan sz etmezdi. Oysa Yahudiler inanyorlard, fakat gnahlardan saknmadklar, Allah'n belirledii haramlar gzetmedikleri iin yce Allah imanlarn nemsememitir, dolaysyla onlar kfir olarak nitelendirmitir.
"Elbette Allah katndan verilecek sevap, kendileri iin daha hayrl olurdu. Keke bilselerdi." Yani Allah katndaki sevap sihir aracl i-
le, kfre saparak umduklar, elde ettikleri karlardan, menfaatlerden daha hayrldr.

Tefsir'ul-Ayy ve Tefsir'ul-Kumm'de, "Sleyman'n hkmranl hakknda onlar, eytanlarn uydurduklar szlere uydular." ifadesi ile ilgili olarak mam Bkr'n (a.s) yle dedii belirtilir: "Hz. Sleyman lnce, blis bir sihir uydurdu, onu bir kada yazp katlad, zerine de yle bir not dt: 'Bu, Asif b. Berhiya'nn Davud olu Sleyman'n ortaya koyduu ilim hazinelerinin sakl bulunduu kitaptr. u u eyleri isteyen kimse yle yle yapmaldr.' Sonra da yazy Sleyman'n tahtnn altna gmd, ardndan karp onlara okudu. Bunun zerine kfirler, 'Demek ki, Sleyman bu bilgiler sayesinde bize stnlk salamt.' dediler. Mminler ise, 'Hayr, o, Allah'n kulu ve peygamberidir.' dediler. te yce Allah'n u sz buna iaret etmektedir: Sleyman'n hkmranl hakknda onlar, eytanlarn uydurduklar szlere uydular." [Tefsir'ul-Ayy, c.1, s.52, h: 74] Ben derim ki: Sihrin uyduruluunu, yazlp okunuunu blis'e isnat etmek, bu eylemi teki cin ve insan kkenli eytanlara isnat
Bakara Sresi / 102-103 ....................................................................................... 373
etmeye ters den bir yaklam deildir. nk her trl ktln kayna blis'tir ve o mel'un ktl, fslt ve vesvese aracl ile dostlarna, yardaklarna ulatrr. Rivayetler literatrnde bu tr bir ifade tarznn rneklerine ska rastlanr. Hadisten anlald kadaryla, ayetteki "tetl" kelimesi, "okuma" anlamndaki "tilavet"ten gelir. Bunun byle olmas, bizim nceki aklamamzn yanl olduu anlamna gelmez. Biz demitik ki: "Tetl" yalan uydurdu anlamna gelir. nk ifadenin ieriinden ve oluturduu atmosferden zmnen bu anlam anlalmaktadr. Bu durumda ifadenin alm yledir: "eytan Sleyman'n hkmranl hakknda uydurduklar" yani yalana dayal olarak okuduklar... "Tela/yetl" fiili, kken olarak "veliye/yel/velyet" kkne dnktr. Bir eye bir sra dahilinde, bir parasnn, dier bir parasnn ardndan meydana gelmesi eklinde sahip olmak demektir. Mide suresindeki, "Sizin veliniz ancak Allah ve Peygamberidir..." (Mide, 55) ayetini ele alrken, "velyet" kavram zerinde ayrntl bilgi vereceiz. el-Uyun adl eserde, mam Rza (a.s) ile Halife Me'mun arasnda geen konumada yle bir pasaja yer verilir: "Harut ve Marut iki me-lektiler. nsanlara sihir retiyorlard ki, bunun aracl ile sihirbazlarn yaptklar byden korunsunlar, onlarn kurduklar hileleri bozabilsinler. 'Biz bir imtihan vesilesiyiz, sakn kfre gitme.' demedike de kimseye bu sanat retmezlerdi. Ama bu sihri renenlerin bir ksm sihir yapmak suretiyle kfre saptlar. Oysa sihirden kanmalar kendine emredilmiti. Yaptklar sihir aracl ile erkekle karsnn arasn ayorlard. Yce Allah bunlarla ilgili olarak, 'Ancak, Allah'n izni ol-madan o by ile hi kimseye zarar veremezler.' buyuruyor." [c.1, s. 271, h: 2] ed-Drr'l-Mensr tefsirinde, bn-i Cerir'in bn-i Abbas'a dayanarak yle rivayet ettii bildirilir: "Hz. Sleyman helaya gitmek istediinde ya da zel bir i yapmak istediinde yzn kars Cerade'ye verirdi. Yce Allah'n Sleyman' snamak istedii bir gnde o, yzn her zaman olduu gibi Cerade'ye verdi. Ardndan eytan Sleyman'n ekline girerek kadnn yanna gelip ona, 'Yzm getir.' dedi. eytan yz alp parmana taknca btn cin ve insan kkenli eytanlar ona boyun edi. Daha sonra Hz.
Sleyman karsnn yanna geldi ve 'Yzm getir.' dedi. Kadn, 'Yalan sylyorsun. Sen Sleyman deilsin.' dedi." "Bunun zerine Hz. Sleyman bir snavdan geirildiini anlad. O gnlerde eytanlar serbest kalp sihir ve kfr ieren bir yaz hazrladlar. Bunu nce Sleyman'n tahtnn altna gizlediler, sonra karp insanlara okudular ve dediler ki: 'Sleyman bu yazlar aracl ile insanlar zerinde egemenlik kuruyor, onlara stnlk salyor.' Bunun zerine insanlar Hz. Sleyman'dan uzaklap onu tekfir ettiler. Nihayet Hz. Muhammed (s.a.a) peygamber olarak grevlendirilince yce Allah, 'Sleyman kfre gitmemiti. Fakat o eytanlar, kfre gittiler.' ayetini indirdi." Ben derim ki: Bu kssa baka kanallardan da aktarlmtr. Olduka da uzundur ve peygamberlerden ba gsteren hatalar cmlesinden saylm ve bu hususla ilgili olarak nakledilir. Yine ed-Drr'l-Mensr tefsirinde yle geer: Said b. Cerir ve Hatip "Tarih"inde Nfi'in yle dediini tahri ederler: "bn-i mer ile birlikte yolculukta idim. Gecenin sonuna doru, 'Ey Nfi', bak bakalm zhre yldz kt m?' dedi. 'Hayr.' dedim. Sonra bu soruyu iki veya kere tekrarlad. 'Yldz kt.' dedim. 'Ho gelmedi, safalar getirmedi.' dedi. 'Sbhanallah, Allah'n buyruuna boyun emi, buyruu dinleyip itaat etmi bir yldz hakknda nasl byle bir ifade kullanyorsun?' dedim. Bunun zerine dedi ki: 'Resulullah'tan ne duydumsa, onu syledim sana, Resulullah yle buyurdu: Melekler dediler ki: 'Ya Rabbi, demoullarnn iledii hatalara ve gnahlara kar nasl sabrediyorsun?' Yce Allah buyurdu ki: 'Ben onlar snarm ve balarm.' Bunun zerine melekler, 'Eer onlarn yerinde olsaydk, senin emirlerine kar gelmezdik.' dediler." "Allah dedi ki: 'Aranzdan iki melek sein.' ok gemeden Harut ve Marut'u setiler. Bylece o ikisi yeryzne indi. Sonra yce Allah onlara ehvet duygusunu verdi. Sonra Zhre adnda bir kadn geldi. kisi de kadndan holand. Her biri iindeki duyguyu arkadandan saklamaya alt. Daha sonra biri dierine dedi ki: 'Benim iimden geenler senin de iinden geti mi?' 'Evet.' dedi. Bunun zerine kadnla birlemek istediler. Kadn, 'Bana ge kp inmenizi salayan ismi retmedike bu isteinize uymayacam.'
Bakara Sresi / 102-103 ....................................................................................... 375
dedi. Ama onlar kadnn isteini yerine getirmediler. Sonra tekrar kadnla birleme isteini dile getirdiler. Kadn bir kez daha onlar reddetti. Sonra melekler kadnn isteini yerine getirdiler. Kadn ge doru ykselince, Allah onu bir yldz hline getirdi ve o iki melein de kanatlarn kopard." "Melekler Rabbine tvbe ettiler. Yce Allah onlara iki alternatif sundu. Dedi ki: 'sterseniz sizi eski konumunuza getireyim de kyamet gn cezalandraym. Veya sizi dnyada cezalandraym da kyamet gn eski hlinize dndreyim.' Biri dierine dedi ki: 'Dnyadaki azap kesilir, sona erer.' Bunun zerine ahiret azab yerine dnyada azap grmeyi tercih ettiler. Daha sonra yce Allah onlara, 'Babil'e gidin.' diye vahyetti. Onlar da Babil'e doru hareket ettiler. Allah onlar gkle yer arasnda ba aa ast. Bylece kyamete kadar azap grrler." Ben derim ki: Buna benzer bir yorum da i kaynaklarndan mer-fu olarak mam Bkr'a (a.s) dayandrlarak rivayet edilmitir. Suyut, Harut ve Marut adl meleklerle Zhre adl kadn hakknda yirmi ksr hadis rivayet eder. Bunlardan bazlarnn sahih olduu bildirilmitir. Bu rivayetlerin isnat zincirinde baz sahabelerin adlarna da rastlanmaktadr. bn-i Abbas, bn-i Mes'ud, Hz. Ali, Ebu Derda, mer, Aye ve bn-i mer gibi. Ne var ki, bu aslsz bir hikyedir. Saygn meleklere yaktrlm uydurma rivayettir. Kur'n' Kerim meleklerin kutsallklarn, irk ve gnahtan uzak olularn ak biimde bildirmitir. En iren irk ve en iren gnah, puta tapclk, adam ldrme, zina etme, iki imedir. Bu uydurma rivayette, Zhre adl yldzn meshedilmi zinakr bir kadn olduu belirtilir. Bu, gln bir iddiadr. Zhre yldz, douu ve varoluu bakmndan tertemiz gk cismidir. Yce Allah bir ayet-i kerime'de ona yemin etmitir: "Hayr, yemin ederim o geceleri geri dnp k verenlere, gndzn gnei altnda gizlenen gezegenlere." (Tekvr, 15-16) Kald ki, Astronomi bilimi, gnmzde, sz konusu gezegenin mahiyetini, yapsndaki elementleri, hacmini ve dier zelliklerini ortaya koymutur. Bu ve az nce sz edilen kssa, Yahudilerin anlattklar kssalara benzemektedir. Yahudilerin Harut ve Marut'la ilgili efsaneleri-
ni artrmaktadr. Bir bakma bu hurafeler eski Yunan mitolojisinde yer alan gkcisimlerine ilikin efsanelere de benzemektedir. Titiz bir aratrmac aka grr ki, peygamberlerin hatalar ve yanlglar ile ilgili olarak ortaya atlan bu tr hadisler, kesinlikle Yahudilerin desiselerinden uzak deildirler. Bir gzlemci biraz dikkat edince, Yahudilerin ilk kuak hadisiler zerindeki derin etkilerini hemen fark eder. Yahudiler rivayetler zerinde diledikleri gibi oynayarak, istedikleri fikirleri bunlara katmlardr. Bu konuda onlara yardmc olan baka kimseler de vardr. Ne var ki, yce Allah kitabn, dmanlar arasnda yer alan art niyetli sapklarn komplolarna kar koruma altna almtr. Bu sapklar arasnda yer alan herhangi bir eytan kulak hrszlna kalkacak olursa, onu yrek yakan kavurucu bir alev takip eder. Ulu Allah yle buyuruyor: "O zikri biz indirdik biz ve onun koruyucusu da elbette biziz." (Hicr, 9) "O aziz bir kitaptr. Ne nnden, ne de arkasndan ona batl gelmez. Hikmet sahibi, ok vlen Allah'tan indirilmitir." (Fussilet, 42) "Biz Kur'n'dan, mminlere ifa ve rahmet olan eyler indiriyoruz. Ama Kur'n zalimlere ziyan arttrmaktan baka bir katkda bulunmaz." (sr, 82) Bu ayet-i kerimelerde ifade genel tutulmu ve herhangi bir snrlandrmaya gidilmemitir. u hlde hibir batl kartrma giriimi ve hibir art niyetli yaklam yoktur ki, Kur'n- Kerim onu nlemesin. Bu tr giriimlerin sahiplerinin hsran ok gemeden ortaya kar. Tarih sayfalar okunduu zaman bunun rneklerine rastlamak mmkndr. Her iki mezhebin de (ia, Ehlisnnet) zerinde ittifak ettikleri bir hadiste Resulullah (s.a.a) yle buyuruyor: "Allah'n kitab ile uyuan aln, onunla elieni de brakn." Bylece Peygamber efendimiz (s.a.a) kendisinden ve yakn dostlarndan aktarlan szlerin deerlendirilecei genel bir l koymu oluyor. Ksacas, Kur'n aracl ile batl, hakkn kutsal sahasndan uzak-latrlr ve ok gemeden batll, erilii ortaya kar. Gzlerden kaybolduu gibi bir sre sonra dipdiri gnllerde de etkinliini, canlln yitirip gider. Ulu Allah yle buyuruyor: "Hayr, biz hakk batln stne atarz da onun beynini, paralar." (Enbiy, 18) "Allah, kelimeleriyle hakk gerekletirmek istiyor." (Enfl, 7) "Ki sulular istemese de hakk gerekletirsin, batl da ortadan kal-
Bakara Sresi / 102-103 ....................................................................................... 377
drsn." (Enfl, 8) Hakk gerekletirmenin ve batl batllatrmann, her ikisinin temel niteliklerini gzler nne sermekten baka bir anlam yoktur. Baz insanlar, zellikle amzda her eyi madd adan deerlendirme taraftar, ada bat uygarlnn tutkunu baz yazarlar, yukarda deindiimiz bu gerei yanl alglam ve kaynaklarda yer alan tm rivayetleri Resulullah efendimizin snnetinin kapsamna giren her eyi reddetme eilimi gstermilerdir. Bu hususta ar bir tepkisellik rnei gstererek, gelen her trl rivayeti, hibir kriterden geirmeden olduu gibi kabul etme taraftar olan baz nakilciler, hadisiler ve harurlerin arlnn karsnda yer almaya almlardr. Kaytsz artsz kabul nasl, dinde hak ile batl, eri ile doruyu birbirinden ayrma amac ile konulmu lleri yalanlama ve yalan nitelikli sama-sapan szleri Resulullah efendimize (s.a.a) yaktrma anlamna geliyorsa, nakledilmi tm rivayetleri ayrm gzetmeksizin bir kalemde atmak da nnden ve arkasndan batl bulamayan aziz Kur'n' yalanlama ve geersiz klma anlamna gelir. nk yce Allah yle buyuruyor: "Peygamber size ne verdiyse onu aln, size neyi yasakladysa ondan saknn." (Har, 1) "Biz hibir peygamberi, Allah'n izniyle itaat edilmekten baka bir amala gndermedik." (Nis, 64) Eer Peygamberin szleri kant olmasayd ya da szleri anda yaamam bizlere yahut lmnden sonraki Mslmanlara ulatrlmasayd, din binasnn duvarnda tek bir ta bir dier tan zerinde kalmaz, temelden yklp giderdi. Aktarlan rivayetlere dayanmak, anlatlan hadislere bavurmak, bir insan iin toplumsal hayatn zorunluluudur. nsann ftrat kanlmaz olarak byle bir kabule zorlar insan. nk baka seenei yoktur insann. Yalan yanl szlerin, sama sapan aklamalarn bulatrlm olmas, sadece gemiten aktarlan dinsel metinlere, dinsel bilgilere zg bir durum deildir. Bilakis toplum deirmeni, btn ynleriyle zel ve genel nitelikli gnlk haberler zerinde dnyor. Bu haberlere art niyetli saptrmalarn ve bilinli kartrmalarn bulamas daha yksek bir ihtimaldir. Uzun ve ksa vadeli politikalarn ngrd mdahalelerin izleri ok daha fazladr. Biz ise, ft-
ratmz gerei srf herhangi bir toplantda duyduumuz bir haberi, nakledilen bir bilgiyi dinlemekle yetinmiyoruz. Tam tersine, bunlar teker teker elimizde bulunan llere vuruyoruz. Eer elimizdeki l sz konusu haberin doruluunu onaylarsa, biz de onu kabul ederiz. l rivayetin aksini bildirirse, onu yalanlarsa, biz de sz konusu haberi reddederiz. ayet mahiyeti akla kavumazsa, erilii veya doruluu, gereklii veya yalanl kesin olarak belirlenemezse, onu ne kabul ederiz, ne de reddederiz. Kt ve zararl eyler karsndaki doal tavrmz gerei onu ihtiyatla karlarz. Btn bunlar, bize ulaan haberler hakknda belli bir deneyim dzeyine sahip olma artna baldr. Ancak bir insan kendisine ulaan haberin ierii hususunda deneyim sahibi deilse, toplumun akll insanlarnn yntemi, bu haberleri uzmanna gtrp onlarn grlerini ve bu husustaki deerlendirmelerini almaktr. Toplumsal ilikilerin doal dayana, ftr temeli budur. Dinsel kriter hak ile batl, eri ile doruyu birbirinden ayrt etme amac ile konulmutur. Bu l deimez ve hep olduu gibi kalr. l Allah'n kitabna bavurmaktr. Eer bu bavuru sonucu eldeki haber bir akla kavuuyorsa, onu benimsemek bir zorunluluk niteliini kazanr. Herhangi bir kuku dolaysyla mesele tam akla kavuamyorsa, bu durumda orada durmak gerekir. Peygamber efendimizden (s.a.a) ve onun Ehlibeyti'nden olan imamlardan (a.s) gelen mtevatir haberlerde de bu, byle belirlenmitir. Bu dediklerimiz, fkh biliminin ilgi alanna girmeyen konular iin geerlidir. Fkh sorunlarda ise, bavurulacak merci, fkh metodolojisidir.
AYETLERLE LGL FELSEF BR ARATIRMA

Bilindii gibi, olaanst fiillerin meydana geliini gsteren kantlar ya bizzat grmeye ya da nakledilen bir habere dayanrlar. Az-ok olaanst fiilleri bizzat grmeyenimiz ya da kendisine haberleri ulamayanmz yok gibidir. Ne var ki, bu alanda gerekletirilecek titiz bir aratrma bu olaanstlklerin birounun temelde normal doal sebeplere dayandklarn ortaya karacaktr. Olaanst hareketlerin birou onlar gerekletiren kiinin altrmalar ve srekli tekrarlanan egzersizler sonucu bir tr baklk
Bakara Sresi / 102-103 ....................................................................................... 379
kazanm olmasna dayanr: Zehir yemek, ok ar ykleri kaldrmak, bolua gerilmi ip zerinde yrmek gibi. Bunlarn birou da insanlara gizli bulunan, onlar tarafndan bilinmeyen doal sebeplere dayanr. Vcuduna talk srd iin atee girdii hlde yanmayan bir kimsenin hareketi ya da zerinde yazs fark edilmeyen dolaysyla ancak sahibi tarafndan okunabilen bir yaz yazmak gibi. Bu yaz ancak ate ve benzeri bir cisme tutulduunda okunabilen bir madde ile yazlmtr. Bunlarn birou ise ok hzl gerekletirilirler, dolaysyla kardaki insan, olaanst hzndan do-lay meydana gelen hareketin nasl gerekletiinin farknda olmaz. Ama bu hareket, olaanst bir hzn dnda tamamen olaan sebeplere dayaldr, gz balayclarn numaralar gibi. Ksacas bunlar, farknda olmadmz ya da g yetiremediimiz doal sebeplere dayal hareketlerdir. Ancak, bu olaanstlklerin bir ksm, normal sisteme gre hareket eden doal sebeplere dayanmazlar. Gaybn kapsamnda olan, zellikle de gelecekte gerekleecek baz olaylar haber vermek gibi. Sevgi, nefret, balama, zme, ipnotizma, hasta etme, uykuyu balama, ruh arma ve iradeyle hareket ettirme gibi. Riyazet ehlinin gerekletirdikleri bu hareketleri inkr etmek mmkn deildir. Bunlarn bir ksmn bizzat grmz, bir ksmn da kesinlikle doruluundan kuku duyulmayan aktarma haberlerden renmiiz. Bugn Hindistan'da, ran'da ve Batda bu tr olaanstlkleri sergileyen topluluklara rastlamak mmkndr. Bu tr olaanstlklere yol aan egzersizler zerinde yaplacak bir ett, bu kiilerin yntemleri alannda gerekletirilecek fiil bir deneyim, bunlarn irade ve iman gcnn etkisine dayandn syleme zorunluluunu douracaktr. Bununla beraber sz konusu yntemler ve etkileme yollar da ok eitlidirler. rade, kendisine oranla ncelii bulunan bilgi ve inanca dayanr. Byle bir ey kimi zaman herhangi bir koula bal olmakszn gerekleir, kimi zaman da zel koullarn olumas ile meydana gelir. Kimilerinde kimilerine kar sevgi veya nefret oluturmak amac ile zel meknlarda, zel bir mrekkeple zel bir yaz yazmak gibi. Yahut ruh
arma seans esnasnda zel olarak seilmi bir ocuun yzne ayna tutmak ya da zel bir koruyucu dua okumak gibi. Bu koullarn tm etkin iradeyi meydana getirme amacna yneliktir. nk, bilgi, kesin bilgi niteliine kavuunca, duyulara kesin olarak bilgiyi grme yetenei kazandrr. Bunun doruluunu kendi kendine sen de deneyebilirsin. Falanca eyin veya falanca kimsenin u anda yannda olduunu, kendisini gzlerinle grdn kendine telkin edersin. Sonra hibir eye dikkat etmeyecek ekilde tm dikkatini onun zerinde younlatrarak onu hayal edersin. Birde bakarsn ki, o ey veya o kimse istediin gibi karnda durmaktadr. Kaynaklarda ba-z doktorlarn ldrc hastalklara yakalanan hastalarna sala kavuma isteini telkin ederek onlar tedavi ettiklerinden sz edilir. Meselenin i yz bylece ortaya konduktan sonra, irade bu sahada etkin bir gce kavuursa, istee bal olarak seansa katlan insanda olduu gibi, istemeyen insan zerinde de etkin olabilir. Bu durum ya birtakm artlara bal olur ya da herhangi bir arta ve kayda bal olmakszn gerekleir. imdiye kadar yaptmz aklamalardan aadaki hususlar akla kavumutur: Birincisi: Sz konusu etki olaanstl gerekletiren ahsta kesin bilginin gereklemesine baldr. Bu bilginin, gkcisimleriyle balants olan ruhlara inanan mneccimlerin inandklar gibi, d lemle uyum iinde olmas art deildir. Baz dua ve ile erbabnn kimi melek ve eytanlarn adlarn syleyerek zel yntemlerle onlara arda bulunmalar da bu kategoride deerlendirilebilir. Ruh arma seanslar dzenleyenlerin buna ilikin inanlar da bunun gibidir. Ruhu hayalleri veya duyularyla duyumsadklarndan fazlasna ilikin bir kant yoktur. Ruhun gerekten orada bulunduunu iddia edemezler. Yoksa, orada bulunan herkes, grrd. nk herkes ayn doal duygulara sahiptir. Bylece, herkesin tek bir ruhu olduu da dikkate alnarak uyankllk hlinde kendi iiyle megul iken yaayan birinin ruhunun arlmas ile ilgili phe giderilmi olur. Bunun yan sra bir dier phe de bertaraf edilmi olur. yle ki: Ruh soyut bir cevherdir. Belli bir zamanla ve belli bir meknla
Bakara Sresi / 102-103 ....................................................................................... 381
bir balants yoktur. (yleyse ruh arma olay nasl gerekletirilebilir?) Ortadan kaldrlan nc phe ise udur: Tek bir ruh nasl iki adamn yanna farkl ekillerde gelebilir. Bir drdnc kuku da gidebiliyor bylece. yle ki: Ruhlar arma seans srasnda nasl yanl bilgi verebiliyorlar. Bazlar dier bazlarn yalanlayabiliyor? Bu kukularn tmne birden yle bir cevap vermek mmkndr: Ruh, aran kiinin duygularnda gelmi gibi olur. Onun dnda dier doal olgular algladmz trden bir geli sz konusu deildir. kincisi: Bylesine etkin bir iradeye sahip olan kii, bu hususta, ba-zen kiiliinin gcne ve egosunun salamlna dayanyordur. Mis-tik ilekeler gibi. Bu durumda kanlmaz olarak g ve etki irade eden kimse asndan ve darda snrl olacaktr. Bunlarn bir ksm da Rablerine dayanyorlardr. Peygamberler, veliler, kendilerini Allah'a ynelik kullua adayanlar ve Allah'a ynelik inanlar yakin dzeyinde olanlar gibi. Bu gibi insanlar irade ettikleri zaman Rableri iin ve Rableri ile irade ederler. Bu tr bir irade tertemizdir. Kiiye zg bamsz bir dileyi deildir. Onlardan yansyan bu irade bir amaca yneliktir, kiisel arzu niteliinde deildir ve kesinlikle geree dayaldr. Dolaysyla bu tr bir irade Rabbanidir, snrszdr kaytszdr. kinci ksma giren olaylar eer bir meydan okumayla birlikteyse, Peygamberlerden aktarlan baz gelimeler gibi, bu, mucizedir ve eer byle bir nitelii yoksa keramettir. Ya da dua esnasnda olumusa, duann kabul grmesidir. Birinci ksma giren gelimelere gelince, bunlar eer bir cinden veya ruhtan haber almak, ondan yardm grmek eklinde gerekleirse, bu, kehanettir. Bir dua, mistik bir egzersiz ya da bir dm sonucu ise, o zaman buna sihir denir. ncs: Bu mesele irade gcnn ekseni etrafnda dnd iin ve gllk ve zayflk bakmndan da iradeler arasnda farkllk kanlmaz olduu iin, bunlarn bir ksm dier bir ksmnn etkisini yok edebilir; by ve mucizenin kar karya gelmesi gibi. Veya baz nefisler dier baz nefisler zerinde etkili olmayabilir; g dzeyleri farkl olunca olduu gibi. Nitekim ipnotizma ve
ruh arma seanslarnda bunu gzlemlemek mmkndr. leride yine konuya ilikin baz aklamalarda bulunacaz.
AYETLERLE LGL BLMSEL BR NCELEME

lgin etkileme yntemlerini aratran birok bilim dal vardr. Bunlarn blmleri ve ilgi alanlar zerinde genel bir deerlendirmede bulunmak olduka gtr. Uzmanlar arasnda yaygn olarak zerinde durulan ve en ok bilinenleri unlardr: a) Simya: Doal olgular zerinde olaanst tasarruf gcne ulamak amac ile iradi glerle zel madd gleri kaynatrmay hedefleyen bir ilim. Alglama zerinde tasarrufta bulunma da bu ilimin kapsamna girer. Buna ayrca gz bys denir. Sihrin en somut rneklerinden biridir bu. b) Limya: Yldzlar ve olaylar zerinde etkili olan stn ve gl ruhlarla iletiim kurmann sonucu meydana gelen irad etkilemelerin niteliini aratran ilim. rade, bunlar ya buyruu altna alr ya onlarla iletiim kurar ya da cinlerin yardmyla sz konusu gleri hizmetine alr. Buna boyun edirme sanat da denir. c) Himya: lgin etkiler meydana getirmek iin yceler leminin gleri ile aa unsurlar arasnda bir bileim meydana getirmeyi hedefleyen ilim. Buna "tlsmlar" da denir. nk gkteki yldzlarn, semavi dzenin madd olaylarla bir ilgisi vardr. Unsurlar, bileimler ve bunlarn doal nitelikleri iin de byle bir balant sz konusudur. Sz gelimi falann lm ve falann dnyaya gelmesi ya da falann dnyada kalmas gibi herhangi bir olay iin uygun semavi ekiller, uygun madd biimle bir bileim meydana getirilirse, istenen sonuca varlr. te tlsmn anlam budur. d) Rimya: Madd gleri, olaanst intiba uyandracak ekilde kullanma ilmine denir. Buna gz balayclk denir. Bu drt ilmin yan sra bir de "Kimya" ad verilen bir ilim daha vardr. O da; unsurlardan bazsnn dier bazsnn biimini almasn inceler. Bunlara be gizli ilim denir. eyhimiz Beha diyor ki: "Bu ilimlerle ilgili olarak bugne kadar rastladm en gzel kitap, Herat'ta grdmdr. Kitabn ad
Bakara Sresi / 102-103 ....................................................................................... 383
"Kul-luhu Sirrun" idi. Kitabn ad sz konusu be ilmin, yani; Kimya, Lim-ya, Himya, Simya ve Rimya ilimlerinin ba harflerinin birlemesinden oluuyor." eyhin aklamas ksaca bundan ibaretti. Bu alandaki muteber eserler ise, "Belinas'in kitaplarnn zeti"; "Hsrevahi Risaleleri"; "Zahret'l-skenderiye"; Razi'nin "esSrr'ul-Mektum"u, Sekkak'nin "et-Teshirat"; Feylesof Tamtam elHind'nin "Yedi Yldzn Hareketleri" adl eserlerdir. Yukarda szn ettiimiz ilimlerin bir ubesi de say ve tevafuk ilmidir. Bu ilim, say ve harflerin isteklerle balantsn inceler. Buna gre, istekle uyuan say veya harfler zel bir dzenlemeyle gen veya drtgen eklindeki erevelere konur. "Hafiye" denen yntem de bu kategoriye girer. Bu, istenen eyin ya da istenen eye uygun isimlerin harflerinin kesilmesi, bylece arzulanan meseleyle ilgili melekler veya eytanlarn adlarnn elde edilmesi ve bunlardan oluan dualarn okunmasdr. Ama, tutulan niyetin gereklemesi. Bu sanatla ilgilenenlerin yannda en muteber eserler; eyh Abbas Tun ve Seyyid Hseyin Ahlat vb. insanlarn kitaplardr. Szn ettiimiz ilimlerle ayn kategoride incelenebilecek bir sanat da gnmzde bavurulan ipnotizma ve ruh armadr. Daha nce de sylediimiz gibi, bunlar iradenin dnce zerindeki etki ve uygulamasnn sonucu meydana gelirler. Bunlarla ilgili olarak birok kitap ve bror yaymlanmtr. Son derece yaygn olularndan dolay, ayrca bunlardan sz etme gereini duymuyoruz. Bunlar uzun uzadya ele almzn nedeni, sihir ve kehanetin mahiyetini ortaya koymaktr.
104- "Ey imanedenler, "Raina" demeyin, "Unzurna" deyin ve dinleyin. Kfirler iin ac bir azap vardr." 105- "Kitap ehlinden olan kfirler de, mrikler de size Rabbinizden bir hayr indirilmesini istemezler. Oysa Allah, rahmetini dilediine tahsis eder. Allah, byk ltuf sahibidir.
AYETLERN AIKLAMASI
"Ey iman edenler." "Kur'n- Kerim'de ilk kez bu ayette mminlere bu ekilde hitap edilmektedir. Byle bir hitap yaklak olarak seksen be yerde gemektedir. ster hitap eklinde olsun ve ister hitap d bir amala olsun, mminlerin "iman edenler, inananlar" olarak ni-telendirilmesi bu mmete zg bir durumdur. Bundan nceki mmetlerse "kavim" kelimesi ile anlmlardr: "Nuh kavmi veya Hud kavmi" (Hd, 89) "Dedi ki: Ey kavmim, ya ben apak bir kanta dayanyorsam?" (Hd, 28) "Medyen halk" (Tevbe, 70) "Ress halk" (Kaf, 12) "srailoullar" (Th, 47) "Ey srailoullar" (Th, 80) gibi. u hlde "iman edenler" ifadesinin bu mmete zg klnmas, bir tr onurlandrmadr. Ancak yce Allah'n sz zerinde titiz bir yaklamla durulduu zaman "ellezne men=iman edenler" ifadesiyle kastedilenin, "mminler" ifadesiyle kastedilenden farkl olduu grlecektir. Yce Allah bir ayette yle buyuruyor: "Ey mminler, topluca Al-lah'a tvbe edin." (Nr, 31) Bu ifade bizim yaklammz dorular niteliktedir. Bir ayette yle buyuruyor: "Ar tayanlar ve onun
Bakara Sresi / 104-105 ....................................................................................... 385
evresinde bulunanlar, Rablerini verek tesbih ederler, O'na inanrlar ve iman edenler iin balanma dilerler: Rabbimiz, rahmet ve bilgi bakmndan her eyi kapladn. Tvbe edip senin yoluna uyanlar bala, onlar cehennem azabndan koru. Rabbimiz, onlar ve babalarndan, elerinden, ocuklarndan iyi olan kimseleri onlara sz verdiin Adn cennetlerine sok. phesiz stn olan, hikmet sahibi olan sensin." (M'min, 7-8) Bu ayetlerde, nce, meleklerin ve Ar tayanlarn balanma dileyii "iman edenlere" ynelik olarak sunuluyor, ardndan bunu aklayc olarak yle bir ifade kullanlyor: "Tvbe edip senin yoluna uyanlar..." Bilindii gibi "tvbe" pimanlk duyup dnmek , demektir. Ardndan dualar "iman edenler"e balantl klnyor, daha sonra "iman edenler"in babalar, eleri ve ocuklar da bu duann kapsamna alnyor. Eer "iman edenler" diye kendilerinden sz edilenler, nasl olursa olsun Resulullah'a (s.a.a) inananlar ise, o zaman "iman edenler" ifadesi, babalar, oullar, eleri, herkesi kapsar, ayrca "iman edenler"e atfedilerek zikrolunmalarna gerek kalmazd. Tm ayn hizada ve ayn safta yer alrlard. Benzeri bir sonucu u ayet-i kerimeden de karmak mmkndr: "Onlar ki, iman ettiler, zrriyetleri de imanda kendilerine uydu; zrriyetlerini de kendilerine katmzdr; kendi amellerinden de hibir ey eksiltmemiizdir. Herkes kendi kazandna baldr." (Tr, 21) Eer "imanda kendilerine uyan zrriyetleri" ayet-i kerimedeki "iman edenler" ifadesinin kapsamna giren kimseler olsayd, o zaman ayet-i kerimede sz edilen "katma" bir anlam ifade etmezdi. ayet "Zrriyetleri de imanda kendilerine uydu" ifadesi, "iman edenler" ifadesiyle zel ahslarn yani zrriyetleri olan tm mminlerin kastedildiine ynelik bir ipucu olarak deerlendirilecekse, bu durumda da "katma"dan sz etmenin somut bir anlam olmam olur. Yine, "Kendi amellerinden de hibir ey eksiltmemiizdir." ifadesi de sadece, arkalarnda zrriyet brakmayan, dolaysyla kendilerine iman noktasnda uyacak bir soylar bulunmayan ve ancak kendileri babalarna uyma durumunda bulunan son kuak asndan bir anlam ifade edebilir. Bu yaklam makul gibi grn-
se de ayetin akndan bunun bir onurlandrma ifadesi olduunun anlalmasyla elimektedir. nk bu yaklama gre, ayetten yle bir ey anlamalyz. "M-minler birbirlerindendirler. Ya da bir ksm bir ksmna katlarak tek safta yer alrlar. Bir ksmnn dier bir ksmn zerinde onursal bir s-tnl yoktur; daha nce iman etmekle daha sonra iman etmek arasnda bir ayrcalk sz konusu deildir. nk stnlk ls imandr ve o hepsinde vardr." Ancak bu anlay, ayetin oluturduu atmosferle eliki arzetmek-tedir. Grld gibi ayet-i kerimede bir tr saygnlktan sz ediliyor. ncekilerin kendilerine katlma durumunda olan zrriyetlerine oranla daha erefli bir konumda olular vurgulanyor. u hlde, "zrriyetleri de imanda kendilerine uydu." ifadesi, "iman edenler" ifadesi ile baz zel kimselerin kastedildiine ynelik bir ipucu konumundadr. Dolaysyla bunlar, tm insanlardan nce, zor zamanda Resulullah'a (s.a.a) iman eden nclerdir, yani ilk Muhacirler ve Ensar topluluudur. Buna gre, "iman edenler" deyimi, bir onurlandrma niteliidir ve bunun-la sz konusu kiiler kastedilmitir. Yce Allah'n u sz de bu anlam artrr mahiyettedir: "Muhacirlerden olan fakirler iindir... ve onlardan nce o yurda yerleen, imana sarlanlar... Onlardan sonra gelenler derler ki: Rabbi-miz, bizi ve bizden nce inanan kardelerimizi bala, kalplerimizde iman edenlere kar bir kin brakma! Rabbimiz sen ok efkatli, ok merhametlisin." (Har, 8-10) Eer "iman edenler" ile "bizden nce inananlar" ifadelerinde ayn kimseler kastedilmi olsayd, o zaman bir zamir ile "bizden nce inananlar"a gndermede bulunulur, ayrca "iman edenler" ifadesinin kullanlmasna gerek kalmazd. nk bu durumda "iman edenler" ifadesinin kullanlmasnda hibir incelik ve fay-da sz konusu deildir. Aadaki ayet-i kerimeden de bunu anlamak mmkndr: "Mu-hammed Allah'n elisidir. Onun yannda bulunanlar, kfirlere kar iddetli, kendi aralarnda merhametlidirler. Onlarn, rku ve secde ederek Allah'n ltuf ve rzasn aradklarn grrsn... Allah, onlardan iman edip salih ameller ileyenlere balanma ve byk bir dl vaadetmitir." (Fetih, 29)
Bakara Sresi / 104-105 ....................................................................................... 387
Bylece anlalyor ki, bu kelime, mminlerden ilk iman edenlere zg bir onurlandrma niteliidir. "nkr edenler" ifadesi iin de benzeri bir yorumda bulunmak mmkndr. Denebilir ki, bu ifadeyle her-kesten nce Resulullah' inkr eden Mekke'li mriklerle benzeri kfirler kastedilmitir. Nitekim yce Allah'n u sznden de benzeri bir sonu karsamak mmkndr: "nkr edenlere gelince, onlar uyarsan da, uyarmasan da, onlar iin birdir: Onlar inanmazlar." (Bakara, 6) Eer desen ki: imdiye kadar ki aklamalardan kan sonuca gre "ellezne men=iman edenler" hitab ile Resulullah efendimiz (s.a.a) zamanndaki belli bir grup kastedilmitir. Oysa tm slm lim-leri diyorlar ki: Bu tr hitaplar hem Peygamber efendimiz zamann, hem dier zamanlar, hem o zamanda hazr olanlar ve hem de dier zamanlardaki mminleri kapsar. zellikle de bu hitaplar, "hakik nermeler" eklinde deerlendirirsek, bu husus daha bir belirginlik kazanr. Ben derim ki: Evet, bu, belli bir gruba ynelik zel bir onurlandrmadr. Ama bu demek deildir ki, hitabn kapsad ykmllkler srf onlara zgdr. nk ykmlln kapsamn geniletip daraltan sebepler vardr ve bunlar hitabn kapsamn geniletip daraltan sebeplerden ayrdrlar. Nitekim hitaptan soyutlanm ykmllkler de ortada herhangi bir hitap olmakszn genel nitelikli, geni kapsamldrlar. Dolaysyla, baz ykmllklerin "Ey iman edenler..." ifadesiyle balamas, tpk dier baz ykmllklerin "Ey Nebi..." veya "Ey Resul..." diye balamas gibi bir onurlandrma amacna yneliktir; ama ykmllk geneldir, kapsam genitir. Btn bunlara ramen, bu sylediklerimiz, "iman edenler" ifadesinin sz konusu zel ve onurlandrlm grubun dndakiler iin hibir zaman kullanlmad anlamna gelmez. Tersine bir ipucu, bir karine sz konusu olduu zaman baka insanlar iin de kullanld tespit edilebilir: Yce Allah'n u sznde olduu gibi: "man edip sonra inkr eden, sonra yine iman edip tekrar inkr eden, sonra da inkrlar artm olan kimseleri Allah, ne balayacak, ne de doru yola iletecektir." (Nis, 137) Bir dier ayette de yce Allah Hz. Nuh'tan aktararak yle buyurur: "Ve ben iman edenleri
kovacak deilim. nk onlar Rablerine kavuacaklardr." (Hd,

29)
"Raina, demeyin, 'Unzurna' deyin." Yani, "bize bak" anlamn ifa-
de etmek iin "raina" kelimesi yerine onun anlamda olan "unzurna" kelimesini kullann. Eer bunu yapmazsanz, bu tutumunuz kfr olur. Kfirler iinse ok ac bir azap hazrlanmtr. Grld gibi ayet-i kerime "raina" kelimesine ynelik iddetli bir yasaklama iermektedir. Bu kelime bir baka ayette de yer alyor ve o ayette kelimenin hareket nitelikli bir baka anlamna dikkat ekiliyor: "Yahudilerden bir ksm, szleri yerlerinden deitirirler ve 'ittik ve kar geldik', 'Dinle, dinlemez olas' ve dillerini eip bkerek ve dini yererek 'Raina' derler." (Nis, 46) Bununla anlalyor ki, Yahudiler "raina" kelimesi ile Resulullah efendimize (s.a.a) hitap ederlerken, "dinle, din-lemez olas" gibi bir anlam kastediyorlard. Peygamberimize bu kelime ile hitap edilmesinin yasaklanmas bu yzdendir. Nakledilen olay da bunu pekitirir niteliktedir: Resulullah konuma yapt zaman Mslmanlar ona bu ekilde hitap ederlerdi: "Ya Resulallah raina; yani bizi gzet ki, ne dediini iyice anlayalm." Bu kelime, Yahudi dilinde ise, svg ifade ederdi. Yahudiler bunu frsat bilerek Resulullah efendimize (s.a.a) bu kelimeyle hitap ediyorlard. Bylece grnte ona saygl olduklarn ifade etmi olmakla birlikte aslnda bununla, ona ynelik bir svg ifade ediyorlard. Yahudilerin dilinde "raina", "dinle, dinlemeyesice" demektir. Bunun zerine u ayet-i kerime indi: "Yahudilerden bir ksm, szleri yerlerinden deitirirler ve 'ittik ve kar geldik', 'Dinle, dinlemez olas' ve dillerini eip bkerek ve dini yererek 'Raina' derler." Burada yce Allah Yahudilerce yanl anlama ekilebilecek kelimenin kullanmn yasaklyor, onun yerine anlamda olan "unzurna" kelimesinin kullanlmasn emrediyor. "Raina" demeyin, "unzurna" deyin, buyuruyor. "Kfirler iin ac bir azap vardr." Bununla sz konusu yasa dinlemeyenler kastediliyor. Ayrnt niteliindeki bir ykmll terk etmenin kfr olarak nitelendirildii yerlerden biri de budur. "Kitap ehlinden olan kfirler... istemezler." Eer bu ifadeyle zellikle Yahudiler kastedilmise, -ki nceki ifadelerin onlara ynelik olmas bunu gsteriyor- bu durumda onlarn Ehlikitap olarak nite-
Bakara Sresi / 104-105 ....................................................................................... 389
lendirilmi olmalar yargnn illetine ynelik bir iarettir. Buna gre, onlar Ehlikitap olduklar iin, mminlere kitap indirilmesini istemezler. nk mminlere kitap indirilmesi, "kitap ehli" niteliinin on-lara zg olmasn geersiz klar. Ayrca, onlar bu istemeyileriyle, Allah'n rahmetinin geniliine ve kullarna ynelik ltfunun byklne kar km saylrlar. Ama eer bu ifadeyle Yahudi ve Hristiyanlardan oluan tm kitap ehli topluluklar kastedilmise, bu durumda, tahsis bildiren bir ifadenin ardndan, genellik ifade eden bir ayete yer verildii sonucu karlr. nk her iki topluluun slm'a kar kin gtme noktasnda ortak zellikleri vardr. Bu yorumu ayetlerin ak iinde yer alan dier baz ayetler de pekitirmektedir: "Yahudi yahut Hristiyan olandan bakas cennete girmeyecek, dediler." (Bakara, 111) "Yahudiler, 'Hristiyanlar, bir temel zerinde deiller.' dediler. Hristiyanlar da, 'Yahudiler, bir temel zerinde deiller.' dediler. Oysa hepsi de kitab okuyorlar." (Bakara, 113)
LK AYETLE LGL BR HADS

ed-Drrl-Mensr tefsirinde belirtildiine gre, Ebu Nuaym, elHilye adl eserinde, bn-i Abbas'a dayanarak u hadisi tahric eder: Resulullah (s.a.a) buyuruyor ki: "Yce Allah, iinde 'Ey iman edenler' ifadesi bulunan hibir ayet indirmemitir ki, Ali, muhataplarn ba ve emiri olmasn." Ben derim ki: Bu rivayet, daha sonra, baz ayetlerin Hz. Ali ya da Ehlibeyt mamlar hakknda indiklerine ilikin olarak sunacamz rivayetleri destekler niteliktedir. Buna rnek olarak u ayet-i kerimeleri verebiliriz: "Siz, insanlar iin karlm en hayrl bir mmetsiniz." (l-i mrn, 110) "...insanlara ahit olasnz..." (Bakara, 143) "...doru-larla beraber olun." (Tevbe, 119)
106- Biz bir ayeti neshedersek veya unutturursak, ondan daha hayrlsn veya onun benzerini getiririz. Allah'n her eye kadir olduunu bilmedin mi? 107- Gklerin ve yeryznn egemenliinin yalnzca Allah'a ait olduunu bilmedin mi? Sizin Allah'tan baka bir veliniz ve bir yardmcnz yoktur.
AYETLERN AIKLAMASI
Bu iki ayet, "nesih" meselesini ilemektedir. Fkh bilginleri asndan nesih, bir hkmn geerliliinin sona erdiini, yrrlk sresinin bittiini aklamaktr. Fkhtaki nesih, ayetteki mutlak ifadeden alnan, ayetin ayrnts niteliinde bir kavramdr. Anlamn ve ieriini ayetten ve ayetin onunla ilgili iaretlerinden almaktadr. "Biz... neshedersek" Neshetme, giderme demektir. Gne glgeyi ortadan kaldrp yok edince, Araplar, "Nesehat'i-ems'zzille" yani, "Gne glgeyi giderdi (neshetti)" derler. Yce Allah bir ayette yle buyuruyor: "Senden nce hibir resul ve nebi gndermemitik ki o, bir ey arzu ettii zaman, eytan onun arzusu ierisine mutlaka bir dnce atm olmasn. Fakat Allah eytann attn derhl giderir (nesheder)." (Hacc, 52) Bir kitaptan ikinci bir nsha oluturulunca, "kitap neshedildi, nshas alnd" derler. Sanki kitap giderilmi, yerine yenisi getirilmitir. Aadaki ayet-i kerimede "nesh" yerine "tebdil" kelimesinin kullanlm olmas bu yzdendir: "Biz bir ayetin yerine baka bir ayet getirdiimiz zaman -Allah ne indirdiini bilirken- 'Sen Allah'a iftira ediyorsun' derler. Hayr oklar bilmiyorlar." (Nahl, 101)
Bakara Sresi / 106-107 ....................................................................................... 391
Her ne ise, grld gibi, nesh ayetin kendisinin ortadan kaldrlmasn, varoluunun iptal edilmesini gerektirmez. Tam tersine, bu hususta hkm, "ayet" ve "almet" nitelii ile ilgilidir. Ayrca ayet-i kerimenin son cmlesi (Allah'n her eye... bilmedin mi?), nceki cmlede varlan hkmn illetini bildirir niteliktedir. Dolaysyla "nesh", ayetin bir alamet, bir iaret olarak etkisinin giderilmesi demektir. Yani, bir ey zn korumakla birlikte iaret ve almet oluunu elden veriyor. Buna gre, neshetme olaynda ayetin ykmllk ve benzeri etkileri giderilir; ama kendisine, zne dokunulmaz. "Unutturma" ve "neshetme" fiillerinin bir arada kullanlmasndan da byle bir sonuca varabiliriz. Ayetin orijinalinde geen "nunsih" fiilinin mas-tar olan "ins", "nisyan" mastarnn "if'al" kalbna sokulmu eklidir ve "bilme"nin kapsamnn dna karma, "ilim"den giderme anlamna gelir. Nesh ise, gz nnden gidermektir. Bu durumda ayete yle bir anlam vermek gerekir: Bir ayeti gz nnden giderirsek ya da "bilme"nin kapsamnn dna karrsak, ondan daha iyisini veya bir benzerini getiririz. Ayrca bir eyin "ayet" oluu "eylere", "yerlere" ve "cihetlere" gre deiir. Kur'n bir ynyle insanlarn benzerini getirememeleri bakmndan yce Allah'n ayetidir. lh hkm ve ykmllkler de Allah'n ayetleridirler. nk bunlar aracl ile Allah'tan korkma ve O'na yakn olma durumu meydana gelir. Somut varlklar da Allah'n ayetleridirler. nk bu tr olgular kendi varlklar ile yaratclarnn varlna iaret ederler. Varlklarnn zellikleriyle yaratclarnn isim ve sfatlarna tanklk ederler. Allah'n peygamberleri, velileri de ayettirler. Sz ve fiil olarak Allah'a davet ettikleri iin... Dolaysyla ayet, gl ve zayf olabilir. Nitekim yce Allah yle buyuruyor: "Andol-sun Rabbinin ayetlerinden en byn grd." (Necm, 18) te yandan bir ayet, bir ynyle ayet niteliine sahip olabilecei gibi, birka ynyle de ayet saylabilir. Dolaysyla bir ayet sahip olduu tek ynyle neshedilip giderilirse, ortadan kalkm olur. Ama eer birok yn bulunursa, neshedilen ynnn dndaki dier ynleriyle yine "ayet" olarak deerlendirilir. Kur'n'daki herhangi bir ayetin, ierdii er' hkmn yrrlkten kaldrlmas,
buna karn ayetin belgati ve mucizevlii ile varln srdrmesi gibi. "Nesh" kavramnn genelliinden algladmz budur. Yce Allah'n u sznde ifadesini bulan illetlendirme unsurundan da bu sonucu karmak mmkndr: "Allah'n her eye kadir olduunu bilmedin mi? Gklerin ve yeryznn egemenliinin yalnzca Allah'a ait olduunu bilmedin mi?" Bu durumda, konuya yneltilebilecek inkr ya da ayetin ini sebebine ilikin rivayetlerde belirtildiine gre Yahudilerin sergiledikleri inkr, nesh kavramnn anlamyla ilgili olarak iki adan sz konusudur: Birincisi: Ayet Allah katndan geldiine gre, kullarn gerek karlarndan birini koruma amacna yneliktir ve bu kar onun dnda hibir ey koruyamaz. Ayet giderilirse, kar da ortadan kalkar. Artk hibir ey ayetin yerine geip sz konusu kara kalclk niteliini kazandramaz. Yaratklarn yararna ve kullarn karna olan by-lece elden km olur. Oysa yce Allah kullarna benzemez. Bilgisi de onlarn bilgisi gibi deildir. nk kullarn bilgileri d etkenlerin deimesi ile birlikte deiiklik arzeder. Bu yzden kul, bir gn herhangi bir kara ilikin bir bilgi edinir ve o bilgi dorultusunda bir hkm verir. Sonra ertesi gn bilginin nitelii deiir, zihinde dn elde edemedii daha deiik bir kara ynelik bir bilgi belirir ve yeni bir hkmde bulunur; eski hk-mn yanllna karar verir; yeni bir hkmn konulmasnn gerekliliine inanr. Dolaysyla her gn yeni bir hkm vermek durumunda kalr. Renkten renge girer. Eyadaki yarar unsurunu tm ynleriyle kuatp alglayamayan kullarn durumu bundan ibarettir. Yararl ve zararl eylere ilikin bilgileri deitike, hkmleri ve durumlar da deiir. Bilgi alanndaki deiiklik orannda, az veya ok pratikte de deiiklik olur, yeni oluumlar ba gsterir. Bu da, gcn genel ve snrsz olmayndan ileri gelir. kincisi: G snrsz olsa da, var etme olgusunun gereklemesi ve varoluun fiililemesi ile birlikte deikenlik imknsz olur. nk ey, zorunlu olarak gerekletii durumdan deiiklie uramaz. Bu durum, insann istee bal fiilleri karsndaki konumuna benzemektedir. nk insann istee bal olan fiilleri, pratikte meydana gelmedii srece istee bal fiillerdir. Pratikte
Bakara Sresi / 106-107 ....................................................................................... 393
meydana geldikten sonra zorunluluk ve kesinlik niteliini kazanrlar ve artk istee bal fiiller olarak deerlendirilemezler. Meselenin bu yn mlkiyetin snrszlnn geersizliini gerektirir ve dizgin elden ktktan sonra kimi tasarruflarn yerine dier baz tasarruflarda bulunmann imkn sz konusu olamaz. Yahudilerin, "Allah'n eli kolu baldr." demeleri gibi. Bu ayetlerde yce Allah birinci duruma u szleriyle cevap veriyor: "Allah'n her eye kadir olduunu bilmedin mi?" Yani; Allah, eskinin yerine daha iyisini veya bir benzerini koymaktan ciz deildir. kinci duruma cevap verirken de yle buyuruyor: "Gklerin ve yeryznn egemenliinin yalnzca Allah'a ait olduunu bilmedin mi? Sizin Allah'tan baka bir veliniz ve bir yardmcnz yoktur." Yani; gkler ve dnya zerindeki egemenlik Allah'a aittir. O, egemenlii altndaki mlknde diledii gibi hareket eder. O'nun dnda hi kimsenin bu mlk zerinde tasarrufta bulunma yetkisi yoktur. Dolaysyla hi kimse, O'nun tasarrufta bulunduu kaplardan birini kapatamaz ya da onun tasarrufuna engel olamaz. Ne balangtan, ne de yce Allah'n temliki ile hibir ey, hibir eye sahip deildir. nk yce Allah'n bir eyi bir bakasnn mlkiyetine vermesi, herhangi birimizin bir eyi bir bakasnn mlkiyetine vermemiz gibi deildir. Bizim kendi aramzdaki uygulamalarda birinci mlkiyet geersiz olur ve ikinci mlkiyet yrrle girer. Allah ise, tpk sahip olduu dier eyler gibi, bakasnn mlkiyetine verdii eylerin de sahibidir. Meselenin i yzne baktmz zaman, mutlak mlkiyet ve mutlak tasarruf yetkisinin O'na ait olduunu grrz. O'nun mlkiyetimize vermesi ile sahip olduumuz eylere bakarsak, grrz ki, O'ndan bamsz bir mlkiyete sahip deiliz ve O bizim velimizdir. Ayn ekilde, grn olarak bize bahettii bamszla bakacak olursak -ki bu, gerekte zenginlik eklinde beliren bir fakirliktir, bamszla benzeyen uyduluktur- grrz ki, O'nun yardm ve destei olmakszn ilerimizi dzenleyemeyiz. Yardmcmz O'dur bizim. Bu anlattklarmz, "Gklerin ve yeryznn egemenliinin yalnzca Allah'a ait olduunu..." cmlesindeki hasr ifadesinden de anlalmaktadr.
"Allah'n her eye kadir olduunu bilmedin mi? Gklerin ve yeryznn egemenliinin yalnzca Allah'a ait olduunu bilmedin mi?" Bu ifadeler sz edilen iki itiraza cevap mahiyetindedir. ki itirazn sz konusu olduunun kant da, iki cmlenin balasz olarak birbirlerinden ayrlm olmalardr. "Sizin Allah'tan baka bir veliniz ve bir yardmcnz yoktur." ifadesi, iki hususu iermektedir ki bunlar, sz konusu iki itiraza verilen cevabn tamamlaycs durumundadrlar. Yani, eer O'nun snrsz mlkne bakmazsanz, size bahedilen mlke bakn. Bu mlk, bamsz ve kopuk olmadna gre, tek veliniz O'dur. u hlde O, hem sizin zerinizde ve hem de yannzda bulunan eyler zerinde diledii gibi tasarrufta bulunma yetkisine sahiptir. Eer mlkiyet hususunda bamsz bir konumda olmadnza bak-maz, yannzda bulunan zahir mlkiyete ve bamszla baksanz, yine de gcnzn, mlknzn ve bamszlnzn tek bana gereklemediini grrsnz. Amalarnz, srf niyetlerinize ve iradenize boyun emenin sonucu olarak gereklemezler. Bunun iin Allah'n yardm ve destei kanlmazdr. O, sizin yardmcnzdr, diledii tasarrufta bulunabilir. Hangi yoldan giderseniz, O, ilerinize karabilir. "Sizin Allah'tan baka bir veliniz... yoktur." ifadesinde "Allah" lafznn yerine zamir kullanlmamtr. nk ifade ayetin genel ak iinde bamsz bir cmle olarak grnmektedir. Yani bu cmle olmadan da cevap tamamlanm saylr. Buraya kadar yaptmz aklamalardan u sonular kyor: a) Nesh, srf er' hkmlere zg bir durum deildir. Tekvin fenomenleri de kapsayan genel bir olgudur. b) Nesh, ancak nasih ve mensuhun bulunmas ile sz konusu olur. c) Nasih, mensuhta bulunan iyilik, yeterlilik ve yararllk unsurlarn da ierir. d) Nasih, mensuh ile eliir gibi grnse de, gerekte, her ikisi de ortak bir yarar ierdii iin, arada bir eliki sz konusu deildir. rnein bir peygamber vefat edip yerine bir baka peygamber gnderildiinde, -ki bunlar Allah'n birer ayeti konumundadrlar- biri dierini neshetmi olur. Bu durum doa yasasnn hayat, lm,
Bakara Sresi / 106-107 ....................................................................................... 395
rzk ve ecel gibi prensiplerinin bir gereidir. Ayn ekilde kullar asndan yararl olan unsurlarn alarn deimesi ile deikenlik gstermesi ve bireylerin tekml de bunu kanlmaz klar. Bir din hkm, dier bir din hkm neshetse, yrrlkten kaldrsa, her ikisi de din iin yarar saylacak unsurlar kapsyorlardr. Bu hkmlerden her biri yrrlkte olduu dneme oranla daha elverili, daha uygundur ve mminlerin durumlarna daha yatkndr. Mesel, davet hareketinin ilk yllarnda mminlerin gerekli say ve hazrla sahip bulunmadklar dnemlerde kfirlerle dalamamay, savamaktan kanmay ngren hkm yrrle konulmutu. Ama daha sonra slm glenince, Mslmanlar yapabildikleri kadar g hazrlaynca ve ayrca kfirlerin ve mriklerin yreklerine korku salacak konuma gelince, yce Allah cihat etmeye ilikin hkm ieren ayeti indirmiti. Bunun yan sra, neshedilen ayetler, ileride neshedileceklerine ilikin iaretler ve imalar da iermektedirler. rnein: "Allah emrini ge-tirinceye kadar, affedin, hogrn." (Bakara, 109) Bu ayet, cihat hkmn ieren ayet tarafndan neshedilmitir. leride neshin gerekleeceine ilikin bir ima ieren bir ayet de udur: "...O kadnlar lm alp gtrnceye yahut Allah onlara bir yol ancaya kadar evlerde tutun." (Nis, 15) Bu ayet de krbala cezalandrma hkmn ieren ayet tarafndan neshedilmitir. Dolaysyla birinci ayetteki "Allah emrini getirinceye kadar" ile ikinci ayetteki "Allah onlara bir yol ancaya kadar" ifadeleri, sz konusu hkmlerin geici olduklarna, belli bir dnemi kapsamak zere konulduklarna, bir sre sonra neshedile-ceklerine ynelik iaretler niteliindedirler. e) Nasih ile mensuh arasndaki iliki, genel ve zel, mutlak ve kaytl, st kapal ve ak nitelikli hkmler arasndaki iliki gibi deildir. nk nasih ile mensuh arasndaki grnrdeki uyumazl ve elikiyi kaldran etken her ikisinin arasnda varolan hikmet ve maslahattr. Oysa genel ile zel, mutlak ile kaytl, st kapal ile ak nitelikli ayetler arasndaki uyumazl kaldran etken zel, kaytl ve ak nitelikli ayetlerde bulunan szl belirginliin gcdr. Bu g genel nitelikli hkm zel nitelikli hkmle, mutlak nitelikli hkm kaytl nitelikli hkmle ve st kapal nitelikli hkm ak nitelikli hkmle aklar. Bunun yntemi de fkh
metodolojisinde ayrntl biimde akla kavuturulmutur. Muhkem ve mteabih nitelikli ayetlerde de ayn durum sz konusudur: "Ondan bir ksm ayetler muhkemdir, ki onlar kitabn anasdr. Dierleri ise mteabihtir." (l-i mrn, 7) ayetini incelerken bu meseleyi ayrntl biimde ele alacaz. "...unutturursak..." Bu ifadenin orjinali "nunsiha" eklinde okunmutur. Yukarda da akladmz gibi bu kelime, "hatrdan ve bilgiden giderme" anlamna gelen "ins" kalbnn ekimli hlidir. Bu ifade geneldir ya da mutlaktr, srf Peygamber efendimize (s.a.a) zg deildir. Daha dorusu Peygamberimizi kapsamaz bile. nk yce Allah onunla ilgili olarak yle buyuruyor: "Sana okutacaz ve sen unutmayacaksn. Yalnz Allah'n diledii baka." (A'l, 6-7) Bu ayet Mekke inilidir. Nesh meselesini ieren ayet ise, Medine inilidir. Bu yzden, "sen unutmayacaksn." sznden sonra "unutma" olgusunun gereklemesi doru olmaz. fadenin "Yalnz Allah'n diledii baka." eklinde bir istisna iermesine gelince, bu da tpk u ayet-i kerimedeki istisnaya benzemektedir: "Gkler ve yer durduka onlar orada srekli kalacaklardr. Ancak Rabbin dilerse baka. Bu, kesintisiz bir batr." (Hd, 108) Buradaki istisnaya, yapabilirlii vurgulamak amacyla yer verilmitir. Yani deitirme gcnn her zaman kalcln srdrd dile getirilmitir. ayet bu istisna darda kalan farkl bir durumun varln gsterme amacna ynelik olsayd, o zaman "Sen unutmayacaksn." eklindeki minnet bildiren ifadenin bir anlam olmazd. nk hatrda bulundurma ve ezberleme yeteneine sahip tm insanlar ve hayvanlar bir eyi hatrlarnda bulundurabilir ve unutabilirler. Bunlarn hatrda tutmalar ve unutmalar yce Allah'n iradesine baldr. Peygamberimiz (s.a.a) de, "Sana okutacaz..." ifadesdiyle kendisine ynelik yaplaca bildirilen okutma ve unutturmama lt-fundan nce, bu durumdayd. Bundan nce o da herkes gibi Allah'n iradesiyle hatrlar ve O'nun iradesiyle unuturdu. u hlde ifadedeki istisna, yce Allah'n yapabilirliini vurgulamaktan baka bir amaca ynelik deildir. Yani, biz sana okutacaz ve sen hibir zaman unutmayacaksn. Buna ramen Allah okuttuunu sana unutturma gcne sahiptir.
Bakara Sresi / 106-107 ....................................................................................... 397
"Unutturursak." ifadesinin orijinali "nenseh" eklinde de okunmutur. Fiilin bu ekimi "nesie / nesen" -yani, erteledi- kalbndan ge-lir. Bu durumda ayetin anlam yle olur: "Biz, bir ayeti gidermek suretiyle neshedersek veya ortaya kn geciktirmek suretiyle ertelersek, ondan daha iyisini ya da bir benzerini getiririz." Ayetler zerinde, ne alma ya da erteleme eklinde beliren ilh tasarruf, bir kemalin ve-ya maslahatn elden gitmesini gerektirmez. Maksadn ilh tasarrufun srekli kemal ve maslahat dorultusunda gelitiini vurgulamak olduunun kant, u ifadedir: "Ondan daha hayrlsn veya onun benzerini." nk hayrllk, ancak varolan eyin mkemmellii ya da konulan hkmn yararll durumunda sz konusu olabilir. Bu durumda varolan ey ya tekisine denk olur ya da hayrllk noktasnda ondan daha ileri dzeyde olur. Artk meseleyi anlam olmalsn.

Gerek ia ve gerekse Ehlisnnet kanalyla Kur'n- Kerim'de na-sih ve mensuh olaynn bulunduuna ilikin olarak Peygamber efendimizden (s.a.a), ashaptan ve Ehlibeyt mamlarndan birok hadis rivayet edilmitir. Nman tefsirinde, nasih ve mensuhla ilgili birok ayetten sz edildikten sonra, Emir'l-Mminin'in (a.s) yle dedii belirtilir: "Ben cinleri ve insanlar ancak bana kulluk etsinler diye yarattm. (Zriyt, 56) ayetini, 'Ama ihtilf edip durmaktadrlar. Yalnz Rabbinin rahmetine nail olanlar hari. Zaten onlar bunun iin yaratt.' [Hd, 118- 119] ayeti neshetmitir. Yani acd iin onlar yaratmtr." [s.14] Ben derim ki: Bu rivayet gsteriyor ki, mam Ali (a.s) ayetteki nesh kavramn, yasama alanndaki nesh meselesinden daha geni boyutlu olarak deerlendirmitir. nk mamn rnek gsterdii ikinci ayet, birinci ayetin vurgulad gerein snrlandrlmasn gerektiren bir gerei ifade etmektedir. Daha ak bir ifadeyle; birinci ayet, yaratln bir amacnn olduunu dile getiriyor ki bu ama, Allah'a ynelik kulluktur. Yce Allah, herhangi bir fiili ile irade ettii bir ama noktasnda altedilemez. Fakat yce Allah, insanlar ve cinleri farkl konumlara
sahip olmaya yatkn olarak yaratmtr. Bu yzden onlar da doru yolu bulma ve sapma hususunda farkl tavrlar iindedirler. htilf edip durmaktadrlar. Ancak ilh yardmn kapsamna girenler, hidayet rahmeti tarafndan kuatlanlar baka. Allah bunun iin, yani bu rahmet iin onlar yaratmtr. u hlde ikinci ayet de yaratl iin bir hedef gsteriyor, o da kulluu ve hidayeti douran rahmettir. Bu ise, ancak btnn iinden belli bir ksm kapsayabilir. Birinci ayet, kulluu herkes iin bir ama olarak ngryor. Dolaysyla kulluk, bir ksmn dier bir ksm iin yaratlm olmas asndan genelin amac hline getirilmitir. Sz konusu ikinci ksm da bir baka ksm iin yaratlmtr. Bylece zincir, ibadet ehline kadar uzanr gider. Onlar ibadet etmek iin yaratlm abidlerdir. Bu durumda ibadetin herkes iin ama olmas gereklik kazanm oluyor. Tpk, meyve elde etmek ya da baka trl mal menfaatler sa-lamak amac ile aa dikmek, bahe oluturmak gibi. u hlde ikinci ayet, birinci ayetin mutlakln neshediyor. Yine Nman tefsirinde belirtildiine gre, Hz. Ali (a.s) yle buyurmutur: "inizden oraya gitmeyecek hi kimse yoktur. Rabbinin zerine ald kesinlemi bir hkmdr. [Meryem, 71] ayetini, 'Ama bizden kendilerine gzellik gemi olanlar, ite onlar, ondan uzaklatrlmlardr. Onun uultusunu duymazlar. Ve canlarnn ektii nimetler iinde ebedi kalrlar. O en byk korku, onlar asla tasalandrmaz.' [Enbiy, 101-103] ayeti nesh etmitir." [s.15] Ben derim ki: Bu ayetler, genel ve zel nitelikli deildirler. Nedeni de u ifadedir: "Rabbinin zerine ald kesinlemi bir hkmdr." Kesinlemi hkmn kaldrlmas olacak i deildir. Byle bir hkmn geersiz klnmas imknszdr. Bu tr bir neshin anlam, inaallah ileride, "Bizden kendilerine gzellik gemi olanlar, ondan uzaklatrlmlardr." ayetini ele alrken, daha geni biimde aklanacaktr. Tefsir'ul-Ayy'de belirtildiine gre, mam Bkr (a.s) yle buyurmutur: "Yce Allah'n, 'Allah dilediini siler, dilediini brakr. Kitabn anas onun yanndadr.' [Ra'd, 39] ayetinde ifade ettii
Bakara Sresi / 106-107 ....................................................................................... 399
'bed' da bir tr neshtir. Yunus kavminin kurtuluu da bunun rneklerindendir." [c.1, s.55, h: 77] Bu rivayetin vurgulad husus son derece belirgindir. Ehlibeyt mamlarna dayandrlan baz rivayetlerde bir imamn vefat edip yerine bir baka imamn gemesi nesh olarak deerlendirilmitir. Ben derim ki: Bu tr bir yaklamn ifade ettii anlama bundan nce iaret etmitik. Bu anlam pekitiren rivayetlerin says olduka kabarktr ve bunlar byk lde yaygnlk kazanmlardr. ed-Drr'l-Mensr tefsirinde, Abd b. Humeyd'in, Ebu Davud'un Nasih adl eserinde ve bn-i Cerr'in Katade'ye dayanarak u rivayeti tahric ettikleri belirtilir: "Ayet ayeti neshederdi. Allah'n Nebisi bir ayet, bir sure ve bir surenin Allah'n diledii kadarn okurdu. Sonra Allah onu kaldrr ve Peygamberine unuttururdu. Bu hususla ilgili olarak Peygamberine hitaben yle buyuruyor yce Allah, 'Biz bir ayeti neshedersek veya unutturursak, ondan daha hayrlsn... getiririz.' Nesh olaynda bir hafifletme, bir ruhsat, bir emir ve bir yasaklama sz konusudur." Ben derim ki: ed-Drr'l-Mensr tefsirinde ayetin orijinalinde geen "nunsih" kelimesinin anlam ile ilgili birok rivayet nakledilmitir. "Unutturursak" sznn aklamas srasnda vurguladmz gibi, bunlarn tm de Kur'n'n mesajna ters niteliktedirler; dolaysyla reddedilmelidir.
Bakara Sresi / 108-115 ....................................................................................... 401
108- Yoksa siz de, Peygamberinizi, daha nce Musa'ya sorulduu gibi sorguya ekmek mi istiyorsunuz? Kim kfr imanla deiirse, artk dmdz yoldan sapm olur. 109- Ehlikitap'tan birou, gerek kendilerine apak belli olduktan sonra, ilerindeki kskanlktan tr, sizi imannzdan sonra vazgeirip kfir olmanz istediler. Allah emrini getirinceye kadar, affedin, ho grn. phe yok ki Allah'n her eye gce yeter. 110- Namaz ayakta tutun, zekt verin. Kendiniz iin nceden ne hayrda bulunursanz onu, Allah katnda bulursunuz. phe yok ki Allah, yaptklarnz grr. 111- (Ehlikitap:) Yahudi yahut Hristiyan olmayan kesin olarak cennete girmeyecek, dediler. Bu onlarn kuruntulardr. De ki: "Doru sylyorsanz, delilinizi getirin." 112- Hayr, kim iyilikte bulunarak yzn Allah'a teslim ederse, ecri Rabbinin katndadr. Onlara ne korku vardr, ne de mahzun olurlar. 113- Yahudiler, "Hristiyanlar, hibir ey (temel) zerinde deildirler." dediler. Hristiyanlar da, "Yahudiler, hibir ey (temel) zerinde deildirler." dediler. Oysa hepsi de kitab okuyorlar. Bilmeyenler de tpk onlarn dedikleri gibi demilerdi. Allah, ayrla dtkleri eyde kyamet gn aralarnda hkm verecektir. 114- Allah'n mescitlerinde Allah'n adnn anlmasna engel olandan ve onlarn harap olmasna alandan daha zalim kim vardr? Bunlarn, oralara ancak korka korka girmeleri gerekirdi. Onlara dnyada horluk, ahirette de byk bir azap. 115- Dou da, bat da Allah'ndr. Artk nereye dnerseniz, Allah'n yz oradadr. Allah('n mlk ve kuatmas) phesiz, genitir, bilendir.
AYETLERN AIKLAMASI
"Yoksa siz de, peygamberinizi daha nce Musa'ya sorulduu gibi sorguya ekmek mi istiyorsunuz?" Ayetin akndan -Resulullah'a
(s.a.a) inanan- baz Mslmanlarn, Yahudilerin peygamberleri Hz. Musa'ya (a.s) ynelik sorgulamalar dzeyinde, Peygamber efen-
dimizi sorguladklar anlalyor. Yce Allah, Yahudilerin gerek Hz. Musa'ya ve gerekse ondan sonraki peygamberlere ynelik bu tutumlarn knayarak, dolayl olarak bu tr bir tavr iinde olan Mslmanlar da knam oluyor. Gelen rivayetler de bu yaklammz destekler mahiyettedir. "dmdz yol" Doru ve amaca ulatrc yol demektir. "Ehlikitap'tan birou..." Rivayet edildiine gre, bunlar Hayy b. Ahtap ve onunla birlikte olan bir grup banaz Yahudilerdi. "affedin, hogrn..." Bunun savala ilgili ayetle neshedildii-ni sylemilerdir. "Allah emrini getirinceye kadar" Daha nce de deindiimiz gibi, bu ifade yce Allah'n Ehlikitap'la ilgili baka bir hkm koyacana ilikin bir iaret iermektedir. Ayn durum, "Bunlarn oralara ancak korka korka girmeleri gerekirdi." ayeti ile, Tevbe suresinde yer alan "Mrikler pisliktir, artk bu yllarndan sonra Mescid-i Hara-m'a yaklamasnlar." (Tevbe, 28) ayeti arasndaki balant asndan da geerlidir. "Sana ruhtan sorarlar. De ki: Ruh, Rabbimin emrindendir." (sr, 85) ayetini incelerken "emr" kavram zerinde duracaz. "cennete girmeyecek, dediler..." Hristiyanlar da aka Yahudilere ilhak edilmeye balanyor ve ortak crmleri aklanyor. "Hayr, kim iyilikte bulunarak yzn Allah'a teslim ederse..." Bu, ncs oluyor ki yce Allah, mutluluun ve Allah katndaki saygnln isimlerden ok, gerek iman ve kullua bal olduunu bildiriyor. Birincisi, "phesiz iman edenler, Yahudiler, Hristiyanlar ve Sabiiler..." (Bakara, 62) kincisi, "Evet kim gnah kazanr da suu kendisini kuatm olursa.." (Bakara, 81) ncs de bu ayettir. Bu ayetlerin vurguladklar anlam gz nnde bulundurularak iman, yz Allah'a teslim etmek; ihsan da salih amel olarak deerlendirmek mmkndr. "Oysa hepsi de kitab okuyorlar." Yani onlar Allah'n kitabndan kendilerine geleni biliyorlar. Dolaysyla byle bir sz sylememeleri gerekirdi. nk kitap, onlara gerei aklar mahiyettedir. Bunun kant da yce Allah'n u szdr: "Bilmeyenler de tpk onlarn dedikleri gibi demilerdi." u hlde "bilmeyenler"den maksat, Arap mrikleridir. Bunlar, "Mslmanlar bir temele
Bakara Sresi / 108-115 ....................................................................................... 403
dayanmyorlar" ya da "Kitap dayanmyorlar" demilerdi.
ehli
olanlar
bir
temele
ncesi Mekkeli kfirlerin umumu kastediliyor. nk bu ayetler, Peygamber efendimizin (s.a.a) Medine'ye hicret ediinin ilk gnlerinde nazil olmutur. "Bunlarn, oralara ancak korka korka girmeleri gerekirdi." ifadenin orijinalinde geen "kane" fiilini gz nnde bulundurursak, aslnda olmu bitmi bir olaydan sz edildiini anlarz. Bu durum Kurey kfirlerine ve onlarn Mekke'deki tavrlarna uyuyor. Nitekim rivayetlerde de belirtildiine gre mescitlere girileri engelleyenler, Mekke kfirleriydi. Kurey kfirleri, Mslmanlarn Mescid-i Haram'da ya da Kbe'nin avlusunda edindikleri namazghlarda namaz klmalarn engelliyorlard.
"Dou da, bat da Allah'ndr. Artk nereye dnerseniz, Allah'n yz oradadr." Dou, bat ve tm ynler gerek anlamyla Allah'n ml-
"Allah'n mescitlerinde, Allah'n adnn anlmasna engel olandan... daha zalim kim vardr." fadeden anlald kadaryla, burada hicret
kdr. Bu durum deiim ve bakalam kabul etmez. Yani yce Allah'n bir ey zerindeki mlkiyeti, biz insanlarn mlkiyetine benzemez. O'nun mlkiyeti bir eyin zne taalluk ettii iin o eyin kendisini de, etkinlik alann da kuatr. Bizim mlkiyetimiz ise, eylerin sonular, etkinlik alanlar ve yararlar asndan geerlidir. eylerin zleri zerinde herhangi bir sahipliimiz sz konusu deildir. Bir mlk, mlk olmas itibariyle ancak sahibi ile vardr. Buna gre yce Allah sz konusu ynleri var etmitir, onlar kuatmtr ve onlarla beraberdir. Dolaysyla herhangi bir yne ynelen biri, Allah'a ynelmi durumdadr. Dou ve bat ynleri greceli olduklar iin, aa yukar tm yn-leri kapsarlar. nk, gerek kuzey ve gney noktalar dnda herhangi bir yn bu kapsamn dnda kalmaz. Bu yzden "nereye..." ifadesinin genellii bu iki ynle kaytlandrlmamtr. Yani, "Bu iki ynden nereye dnerseniz" denilmemitir. Sanki, insanolu nereye d-nerse dnsn, oras ya doudur ya da batdr. Dolaysyla, "Dou da, bat da Allah'ndr." sz, "Btn ynler Allah'ndr." sz ile ayn ger-ei ifade eder.
Btn ynler arasndan, bu ikisinin seilmi olmasnn sebebi, insann yneldii tm ynlerin ancak gnein ve dier aydnlatc gk cisimlerinin dou ve batna gre belirleniyor olmasdr. "Allah'n yz oradadr." Ceza cmlesindeki hkmn illeti, cezann yerine konulmutur. Allah dorusunu daha iyi bilir; ifadenin alm yledir: "Nereye dnerseniz dnn, bu sizin iin caizdir. nk Allah'n yz oradadr." Bu tarz bir aklamann kant da, yukardaki hkmn u ifadeyle illetlendirilmi olmasdr: "Allah genitir, bilendir." Yani Allah geni bir mlke ve kuatc bir bilgiye sahiptir. Nereye ynelirseniz, o sizin maksatlarnz bilir. Yani O, herhangi bir insan ya da dier bir varlk gibi deildir ki, ancak zel bir ynde bulunduu zaman kendisine y-nelinebilsin ve ancak zel bir taraftan ynelenin yneliini bilebilsin. u hlde her yne doru gerekleen yneli, yce Allah'a yneli demektir ve O bu ynelii tm ynleriyle bilir. Bil ki, kbleye ilikin bu genilik ynle ilgilidir, meknla deil. Bunun kant da yce Allah'n, "Dou da, bat da Allah'ndr." eklindeki szdr.

et-Tehzib adl eserde Muhammed b. Husayn'n yle dedii belirtilir: Salih kula (mam Musa Kzm'a) yle bir yaz gnderildi: "Ada-mn biri bir lde ve bulutlu bir gnde, kbleyi tam olarak belirleyemeden namaz klar. Namaz bitirince gnei grr ve kbleye ynelmeden namaz kldn fark eder. Bu namaz geerli mi sayar, yoksa yeniden mi klar?" Salih kul u cevab verdi: "Vakit gememise namaz yeniden klar. Yoksa o adam bilmiyor mu ki, doru szl olan- Allah: 'Artk nereye dnerseniz, Allah'n yz oradadr.' buyuruyor?" [c.2, h: 160] Tefsir'ul-Ayy de belirtildiine gre, "Dou da, bat da Allah'ndr..." diye balayan ayetle ilgili olarak mam Bkr (a.s) yle buyurmutur: "Yce Allah bu ayeti zellikle nafile namazlar hakknda indirmitir. 'Artk nereye dnerseniz, Allah'n yz oradadr. Allah phesiz genitir, bilendir." Resulullah (s.a.a) devesinin srtnda iaretle namaz klmtr, bu srada devenin yn de deiebi-
Bakara Sresi / 108-115 ....................................................................................... 405
liyordu. Bu durum hem Hayber'e gidite ve hem de Mekke'den dnte gerekle-mitir ki, Mekke'den dnerken Kbe'yi arkasna alm bulunuyordu." [c.1, s.56, h: 80] Ben derim ki: Ayy buna benzer bir aklamay Zrare'den, o da mam Sadk'tan (a.s) rivayet etmitir.1 Ayn ekilde, Kumm ve eyh Tus, mam Rza'dan (a.s)2, eyh Saduk da mam Sadk'tan (a.s)3 buna yakn ifadeler aktarmlardr. Bil ki, Ehlibeyt mamlarndan Kur'n- Kerim'deki genel ve zel, mutlak ve kaytl ifadelerle ilgili olarak aktarlan rivayetler zerinde uzun uzadya durduun zaman, greceksin ki, bu rivayetlerde ou zaman genel nitelikli ayetten bir hkm, zel nitelikli, yani zelle birlikte genel nitelikli ifadeden de bir baka hkm karlmtr. Genellikle, genel nitelikli ifadeden mstehap hkmler, zel nitelikli ifadeden ise farz hkmler karlmtr. Ayn durum mekruhluk ve haramlk iin de geerlidir ve bylece... mamlardan aktarlan rivayetlerde belirlenen Kur'n tefsiriyle ilgili anahtar yntemlerden biri de budur. Onlardan rivayet edilen hadislerin kabark bir yeknu bu eksen etrafnda dner. Buradan hareketle Kur'n bilgilere ilikin iki temel kural belirleyebilirsin: Birincisi: Kur'n'n her cmlesi, hem tek bana, hem de kendisi ile ilgili tm kaytlarla birlikte sabit, deimez bir gerekten ya da sabit, deimez bir hkmden sz eder. u ayet-i kerimede olduu gibi: "Allah, de, sonra brak onlar, daldklar bataklkta oyalana dursunlar." (En'm, 91) Bu ifadede drt bamsz, deimez, sabit anlam vardr. Brincisi: "Allah, de." kincisi: "Allah, de, sonra onlar brak." ncs: "Allah, de, sonra brak onlar daldklar bataklkta." Drdncs: "Allah, de, sonra brak onlar, daldklar bataklkta oyalana dur1- [Tefsir'ul-Ayy, c.1, s.56, h: 81] 2- [et-Tehzib, c2, h: 155] 3- [Men La Yahzuruh'ul-Fakih, c.1, h: 846]
sunlar." Bu ekilde incelenmesi mmkn olan her ifadede bu yntem gz nnde bulundurulabilir. kincisi: ki kssa veya iki anlam ayn cmle veya ayn ifade ile anlatld zaman, her ikisi de ayn merciye dnk olurlar. Bu iki kural iki srdr ki, gerisinde srlar yatar. Yol gsterici, hidayet edici Allah'tr.
Bakara Sresi / 116-117 ....................................................................................... 407
116- "Allah ocuk edindi" dediler. Haa! O, bundan mnezzehtir. Hayr, gklerde ve yerde bulunanlarn hepsi O'nundur, hepsi O'na boyun emitir. 117- O, rnek edinmeden gklerin ve yerin yaratcsdr. Bir eyi yaratmak istedi mi, ona sadece "ol" der, o da hemen oluverir.
AYETLERN AIKLAMASI
"Allah ocuk edindi, dediler..." Ayetin ak, bu sz syleyenlerin Yahudi ve Hristiyanlar olduklarna ilikin bir ipucu veriyor. nk Yahudiler, "zeyir Allah'n oludur..."; Hristiyanlar da, "sa Allah'n oludur..." diyorlard. Ayrca buradaki ifadelerin hedefi de Ehlikitap'tr. Onlar, "Allah ocuk edindi." diyorlard. Bunu nceleri peygamberlerine ynelik bir onurlandrma nitelii olarak kullanmlard. Nitekim, "Biz Allah'n oullar ve sevdikleriyiz." derlerdi. Bir onurlandrma arac olarak kullandklar bu sfat daha sonra, bir gerein ifadesi olarak alglamaya balamlard. te bu iki ayette yce Allah onlarn bu sapk anlaylarna cevap veriyor ve szlerini u ekilde rtyor: "Gklerde ve yerde bulunanlarn hepsi O'nundur..." Bu ifade ve devam iki kant ieriyor ki, bunlarn her biri, yce Allah'n ocuk edinmi olmasn, O'nun bir ocuunun olmasn reddediyor. nk ocuk edinmek; doal bir varln baz czlerini kendisinden koparmas, baz paralarn kendinden ayrp tedric bir eitim sonucu onu kendi trnden kendine benzer bir fert hline getirmesi demektir. Yce Allah ise, benzerlerden mnezzehtir. Tam tersine gklerde ve yerde olan her ey O'nun mlkdr, varl-
n O'na borludur. Varoluundan kaynaklanan bir zelillikle O'nun huzurunda boyun emi durumdadr. Herhangi bir ey, byle bir nitelie sahipken, gerek konumu bun-dan ibaretken, O'nunla ayn trden ve O'na benzer olabilir mi? O, gklerin ve yerin yaratcsdr. Yaratt herhangi bir eyi eski bir modele bakarak yaratmaz. O'nun yaratt hibir ey eskiden yaratt hibir eye benzemez. Benzeme ve taklit asndan O'nun fiilleri, ba-ka hi kimsenin fiillerini andrmaz. Sair yaratklar gibi fiillerini tedric olarak ve sebeplere yapma suretiyle sergilemez. O, bir eye karar verdi mi, ona sadece "Ol" der, o da gemite bir benzeri olmakszn ve varolusal bir tedriclik sz konusu olmakszn hemen oluverir. yleyse O'na "Evlt edindi" yaktrmasnda bulunulabilir mi? Ki, evlt edinme bir terbiye srecini, tedric bir varoluu gerektirir. u hlde, "Gklerde ve yerde olanlarn hepsi O'nundur, hepsi O'na boyun emitir." ifadesi eksiksiz bir kanttr, susturucu bir belgedir. "O, bir rnek edinmeden gklerin ve yerin yaratcsdr. Bir eyi yaratmak istedi mi, ona sadece 'Ol' der, o da hemen oluverir." ifadesi de bir dier eksiksiz kanttr. Ayrca bu iki ayetten u sonular kyor: a) Kulluk nitelii, gklerde ve yerde bulunan tm yaratklar kapsayc bir genellie sahiptir. b) Yce Allah'n fiilleri tedric deildirler. Bundan da u sonu kyor: Tedric olarak meydana gelen her varln bir de yce Allah'tan kaynaklanan tedriclik d bir yn vardr. Nitekim yce Allah yle buyuruyor: "O'nun emri, bir eyin olmasn istedi mi ona, sadece 'Ol' demektir, o da hemen oluverir." (Ysn, 82) "Bizim emrimiz yalnz bir tektir, gz ap yumma gibidir." (Kamer, 50) Kur'n'n ierdii bu evrensel gerekle ilgili ayrntl bilgiyi Ysn suresinin 82. ayetini ele alrken vereceiz, inaallah. imdilik sz konusu aklamamz bekle! "Haa! O, bundan mnezzehtir." Ayetin orijinalinde geen "subhanehu" deyimi tenzih etme anlamnda mastardr. Bu ifade ancak bir isme muzaf olarak kullanlabilir. Dolaysyla cmle iinde hazfedilmi bir fiilin mef'ul- mutlak konumundadr. Alm yledir: "Sebbehtuhu tesbhen." Yani, "O'nu tesbih ve tenzih ettim." Buna gre fiil hazfedilmi, mastar da mef'uln zamirine iza-
Bakara Sresi / 116-117 ....................................................................................... 409
fe edilerek onun yerine geirilmitir. Ayrca ifadenin, yce Allah'n, kendi kutsal zatna yakmayan nitelendirmelerden, aslsz yaktrmalardan nasl tenzih edileceine ilikin eitici, yol gsterici bir yn de vardr. "Hepsi ona boyun emitir..." fadenin orijinalinde geen "kanitne" isminin kk olan "kunt" kelimesi, kulluk ve boyun eme anlamna gelir. "O... gklerin ve yerin yaratcsdr." Orijinalde geen "bed" kavram, bir eyin bilinen ve allagelen bir rnei olmakszn, benzersiz olarak meydana getirilmesini ifade eder. "hemen oluverir." Bu ifade "kun=ol" deyiminin bir ayrntsdr. Dolaysyla art cmlesinin cezas konumunda deildir, bu yzden sonu "cezm"li deildir.

el-Kfi ve el-Besir adl eserlerde bildirildiine gre Sdeyr esSay-raf yle demitir: mran b. A'yun'un, mam Muhammed Bkr'dan (a.s), "Gklerin ve yerin yaratcs..." diye balayan ayetin ne anlam ifade ettiini sorduunu duydum. mam Bkr (a.s) dedi ki: "Yce Allah tm varlklar kendi bilgisiyle ve gemiten bir rnei olmakszn var etmitir. Gkleri ve yerleri de yoktan var etmitir, yani bu yaratltan nce gkler ve yerler yoktu. Yoksa yce Allah'n, "O'nun ar su zerinde idi." [Hd, 7] szn duymadn m?" [el-Kfi, c.1 s.256, h: 2] Ben derim ki: Bu rivayetten son derece ilgin bir sonu daha kyor. yle ki, "O'nun ar su zerinde idi." ifadesindeki su ile bizim bildiimiz "su" kastedilmiyor. Bunun kant da, yaratln nceden varolan bir modele, bir rnee dayanmamasdr. u gklerin ve yerin yaratlndan nce ilh otorite suya dayanyordu. u hlde o su bildiimiz bu su deildir. "O'nun ar su zerinde idi." (Hd, 7) ayetini incelerken bu hususa aklk getireceiz.
BLMSEL VE FELSEF BR ARATIRMA

Pozitif denemeler, iki varlk ayn btnsel zellikleri paylasalar bile, bunlarn kimlik olarak ayr olduklarn kantlamaktadr.
Ayn durum, farkllklar duyularca ayrt edilemeyen iki varlk iin de geerlidir. nk tm alglayc unsurlar devrede olan, donanml bir duyu, aralarndaki farkll belirler. Felsef kant da bunu gerektirir. nk, eer iki varlk varsaylsa ve bunlardan biri tekisinden kendi dndaki bir eyle ayrt edilemiyorsa, bu durumda varsaylan okluun sebebi, bu ikisinin dnda deil, demektir. u hlde zat, katkszdr ve kark deildir. Bir eyin katkszlnn ikincisi ve tekrar olmaz. Dolaysyla ok olarak kabul edilen ey birdir ve ok deildir. u hlde her varlk; zat olarak bir baka varlktan ayrdr. Her varlk eskiden bilinen bir benzeri olmakszn meydana gelmitir. Yce Allah, benzersiz yaratr. Gkleri ve yeri rnek alnacak bir benzerleri olmakszn yaratmtr.
Bakara Sresi / 118-119 ....................................................................................... 411
118- Bilmeyenler dediler ki: "Allah bizimle konumal ya da bize bir ayet gelmeli deil miydi?" Onlardan ncekiler de onlarn dedikleri gibi demilerdi. Kalpleri birbirine benzedi. Gerekleri iyice bilmek isteyenlere ayetleri apak gsterdik. 119- Dorusu biz seni, gerekle, mjdeleyici ve uyarc olarak gnderdik. Cehennem halkndan sen sorumlu deilsin.
AYETLERN AIKLAMASI
"Bilmeyenler dediler ki..." Bunlar Ehlikitab'n dnda kalan mriklerdir. Bundan nceki ayetlerden birindeki karlatrma bunun kantdr: "Yahudiler, 'Hristiyanlar, hibir ey (temel) zerinde deildirler.' dediler. Hristiyanlar da, 'Yahudiler, hibir ey (temel) zerinde deildirler.' dediler. Oysa hepsi de kitab okuyorlar. Bilmeyenler de tpk onlarn dedikleri gibi demilerdi. Artk Allah, ayrla dtkleri eyde, kyamet gn aralarnda hkm verecektir." (Bakara, 113) O ayette Ehlikitap, sarf ettikleri szler asndan Arap mriklerinin kategorisine sokuluyor. Bu ayette ise, mrikler Ehlikitabn kategorisine sokuluyor. Yce Allah diyor ki: "Bilmeyenler dediler ki: Allah bizimle konumal ya da bize bir ayet gelmeli deil miydi? Onlardan ncekiler de onlarn dedikleri gibi demilerdi..." ncekilerden maksat, Ehlikitap ve Araplar arasnda yaayan Yahudilerdir. nk Yahudiler de Allah'n peygamberi Musa'ya benzeri szler sylemilerdi. Dolaysyla onlarn ve kfirlerin gr ve d-
nceleri benzemitir. Bunlar da onlarn szlerini tekrarlam oluyorlar. Bunun nedeni kalplerinin benzerliidir. "Gerekleri iyice bilmek isteyenlere ayetleri apak gsterdik." Bu ifade, "Bilmeyenler dediler ki..." eklinde balayan ifadeye bir cevap niteliindedir. Denmek isteniyor ki: Onlarn istedikleri ayetler, ayrntl biimde aklanm olarak gelmilerdir. Ama, ancak Allah'n ayetlerine derinden inanan ve bunlar doyurucu bulan kimseler onlardan yararlanabilir. u bilmeyenler ise, kalpleri cehalet rtsyle perdelidir. Tutuculuk ve inatlk felaketine duar olmulardr. Bilmeyenlere ayetler bir yarar salamaz. Bylece yce Allah'n onlar bilgisizlikle nitelendirii ile gdlen ama belirginleiyor. Ayrca bu husus, Resulullah efendimize (s.a.a) ynelik, Allah katndan hak ierikli mesaj ile birlikte bir uyarc ve mjdeleyici olarak gnderildiine ilikin hatrlatma ile de pekitiriliyor. u hlde, gnln ho tutmaldr ve bilmelidir ki: Onlar cehennem ehlidirler. Bu hkm onlarn aleyhine kesinlemitir. Doru yola girmeleri, dolaysyla kurtulua ermeleri beklenemez. "Cehennem halkndan sen sorumlu deilsin." Bu ifade, u ayet-i kerime ile ayn mesaj vurgulamaya yneliktir: "nkr edenlere, gelince, onlar uyarsan da, uyarmasan da, onlar iin birdir; onlar inanmazlar." (Bakara, 6)
Bakara Sresi / 120-123 ....................................................................................... 413
120- Onlarn dinine uymadka, ne Yahudiler, ne de Hristiyanlar senden raz olmazlar. De ki: Asl yol gstericilik Allah'n yol gstericiliidir. Sana gelen ilimden sonra eer onlarn arzularna uyacak olsan, andolsun ki, Allah'tan sana ne bir veli, ne de bir yardmc olmaz. 121- Kendilerine kitap verdiimiz kimseler, onu gerei gibi okurlar. te onlar, ona inanrlar. Onu inkr edenler ise ziyankrlarn ta kendileridir. 122- Ey srailoullar, size verdiim nimetimi ve sizi lemlere stn kldn hatrlayn. 123- Saknn o gnden ki hi kimse, bakasnn yerine bir ey deyemez, hi kimseden fidye kabul edilmez, hi kimseye efaat fayda vermez ve hi kimse bakalarndan yardm grmez.
AYETLERN AIKLAMASI
"ne Yahudiler, ne de Hristiyanlar senden raz olmazlar..." Bu ifade bakalarna ynelik hitaptan sonra Yahudi ve Hristiyan topluluklara ynelik bir dn mahiyetindedir. Yani bir bakma burada dal budak salan konuma toparlanyor. Yce Allah Yahudi ve Hristiyanlar birka kez azarladktan sonra, arpk anlaylar yznden knayc bir slpla onlara hitap ettikten sonra, Peygamberine (s.a.a) dnyor ve ona yle diyor: "Sen onlarn kendi arzu ve istekleri ve ihtirasa dayal grleri dorultusunda uydurduklar dinlerine uymadka, bunlar senden honut olacak deillerdir." Ardndan Elisine onlara kar unlar sylemesini emrediyor: "De ki: Asl yol gstericilik Allah'n yol gstericiliidir." Yani, ancak doru yolu bulmak iin birinin yol gstericiliine uyulur. Allah'n gsterdii doru yoldan da baka yol, baka klavuz yoktur. Uyulmas zorunlu olan ise, ancak haktr. Onun dndaki gr ve sistemler -bu cmleden sizin dininiz de- doru yol deildirler. Dininiz, sizin kiisel arzu ve ihtiraslarnzn manzumesidir. Ona din kisvesini giydirmi, hayat sistemi adn takmsnz. "De ki: Asl yol gstericilik Allah'n yol gstericiliidir." ifadesinde, yol gstericilik, yani hidayet, Allah katndan inen Kur'n'dan kinaye olarak kullanlm, ardndan bu kavram Allah'a izafe edilmitir. Bylece, "Asl yol gstericilik Allah'n yol gstericiliidir." ifadesinde "kasr'ul-kalb" sanat sz konusudur. Bu tr yntem uyarnca gerekletirilen hasr, onlarn dinlerinin yol gstericilik niteliinden uzak oluunu gerektirir ki, bu da sz konusu dinin onlarn kiisel arzu ve i-htiraslarn ifadesinden ibaret olmasn dourur. Bu da Resulullah efendimizin (s.a.a) sunduu mesajn bilgi nitelikli, onlarn savunduklar dnya grnn ise, cehalet nitelikli olduu gereini ortaya koy uyor. Dolaysyla ardndan hemen u deerlendirme yaplabiliyor: "Sana gelen ilimden sonra eer onlarn arzularna uyacak olsan, andolsun ki, Allah'tan sana ne bir veli, ne de bir yardmc olmaz." u ifadenin derin etkili kantsallna, zl ama arpc anlatm tarzna, akclna ve berraklna baknz.
Bakara Sresi / 120-123 ....................................................................................... 415
"Kendilerine kitap verdiimiz kimseler..." Bu cmle, "te onlar,
ona inanrlar." ifadesinden anlalan hasr unsuru aracl ile ngrlen bir sorunun cevab olabilir ki bu soru, "Ne Yahudiler, ne de Hristiyanlar senden raz olmazlar." cmlesi ile zihinde uyanabilir. yle ki, eer bunlarn inanmalar beklenmiyorsa u hlde, aralarnda kim inanacaktr? Mesaj onlara sunmak, ary onlara yneltmek bo ve gereksiz bir aba mdr? te zihinde uyanmas mmkn olan bu soruya yle bir cevap veriliyor: "Kendilerine kitap verdiklerimiz -ki onlar kitab gerei gibi ett ederek okuyorlar- ellerindeki kitaba inanyorlar, dolaysyla sana da inanrlar." Ya da, "Bunlar hangisi olursa olsun, Allah katndan indirilmi bulunan kitaba inanrlar." Veya, "Onlar Kur'n adl kitaba iman ederler." Buna gre, "te onlar, ona inanrlar." ifadesindeki hasr, "kasr'ul-ifrad" trndendir ve "ona" zamiri hakknda baz varsaymlara gre "istihdam" sanat [yani, dnk olduu mutlak kavramn baz fertlerinin kastedilmi olmas] sz konusudur. Dolaysyla "kitap verdiimiz kimseler" ifadesi ile Yahudi ve Hristiyanlar arasndaki bir grup kastediliyor, bunlar onlarn iinde yer alan hak taraftarlardrlar ve kiisel arzu ve ihtiraslara uymazlar. Kitaptan kast ise, Tevrat ve ncil'dir. Ama eer inananlardan maksat, Resulullah efendimize iman eden mminler ise ve kitapla da Kur'n- Kerim kastedilmise, o zaman yle bir anlam vermek gerekir: "Kendilerine Kur'n' verdiklerimiz, ki onlar bu Kur'n'a inanrlar, heva ve heveslerine inanan u kimseler deil." Bu durumda ifadedeki "hasr" unsuru, "kasr'ul-kalb" trnden olur. "Ey srailoullar..." diye balayan iki ayette ise konumann sonunda balangcna, bitiminde giri ksmna gndermede bulunuluyor. Burada srailoullarna yneltilen baz hitaplara nokta konuyor.

Deylem'nin rd'nda, "Kendilerine kitap verdiimiz kimseler onu gerei gibi okurlar" ayeti ile ilgili olarak mam Sadk'n (a.s) yle buyurduu rivayet edilir: "Ayetlerini, zerinde dura dura okurlar, ierdikleri mesaj derinden kavrarlar, onun hkmlerini uygu-
larlar, onun ierdii gelecee dnk mjdeleri umarlar, yine bu tr tehditlerinin gereklemesinden endie ederler, anlatt kssalarndan ibret verici sonular karr, dersler alrlar, emirlerine uyarlar, yasaklad hususlardan kanrlar. Allah'a andolsun ki, burada kastedilen durum, ayetlerini ezberlemek, harflerini renmek, surelerini okumak, onda birini, bete birini ders almak, harflerini ezberleyip de ierdii uygulamaya dnk hkmlerini unutmak deildir. Ayetlerinin zerinde durarak okumak ve ierdii hkmleri uygulamaktr, kastedilen. Nitekim yce Allah yle buyuruyor: "Mbarek bir kitaptr. O'nu sana indirdik ki, ayetlerini dnsnler ve akl sahipleri t alsnlar." [Sd, 29] [s.101, bab:19] Tefsir'ul-Ayy'de mam Sadk'n (a.s), "Onu gerei gibi okurlar." ifadesiyle ilgili olarak yle dedii rivayet edilir: "Yani cennet ve cehennem ile ilgili ayetlerin yannda dururlar." [c.1, s.57, h: 84] Ben derim ki: Bundan maksat, ayetlerin zerinde dnmektir. el-Kfi'de mam Sadk'n bu ayetle ilgili olarak, "Burada iaret edilen kimseler, mamlardr." dedii belirtilir. [c.1, s.215, h: 4] Ben derim ki: Bu da bir tr uyarlamadr; meseleyi eksiksiz bir r-neine iaret ederek akla kavuturma yntemidir.
Bakara Sresi / 124 .............................................................................................. 417
124- Hani Rabbi bir zaman brahim'i birtakm kelimelerle snam, o da onlar tamamlaynca, "Ben seni insanlara imam yapacam." demiti. brahim, "Soyumdan da" deyince, Allah, "Benim ahdim zalimlere ermez." demiti.
AYETN AIKLAMASI
Burada, Hz. brahim'in (a.s) hayatndan baz kesitler sunmaya ba-lanyor. Bu balang bir anlamda kble deiikliini konu alan ayetlerle, hac ibadetine ilikin hkmleri ieren ayetlere bir giri niteliindedir. Bunun yan sra, Allah'n birlii esasna dayal (hanif) slm dininin z de bu sralama iinde akla kavuturuluyor. Temel bilgilere, ahlk kurallarna ve ayrnt niteliindeki fkh hkmlere yer veriliyor. Ayrca yce Allah'n imamlk misyonunu brahim'e zg klmasn, onun Kbe'nin temellerini atp binasn kurmasn ve bir peygamber gndermesini istemesini konu alan ayetler sunuluyor. "Hani Rabbi bir zaman brahim'i... snamt..." Bu ifade, Hz. brahim'e imamlk misyonunun veriliine, bu onurun ona bahediliine ynelik bir iarettir. Bu olay, Hz. brahim'in mrnn sonlarnda, iyice yaland sralarda, smail ve shak'n dnyaya gelilerinin ve smail ile annesini Mekke'ye yerletirmesinin ardndan gereklemitir. Kimi bilginler de bu hususa dikkat ekmilerdir. Bunun kant, yce Allah'n kendisine, "Ben seni insanlara imam yapacam" demesinin ardndan onun, "soyumdan da" demesidir. nk Hz. brahim, meleklerin gelip kendisine smail ve shak adl oullarnn dnyaya geleceklerini mjdelemelerinden nce, kendisinden sonra bir soyunun olacan sanmyordu. Hatta, melekler ken-disine bu mjdeyi verdiklerinde, o konuya ilikin karamsarln ve mitsizliini u ifadelerle dile getirmiti: "Onlara, brahim-
'in konuklarn haber ver: Onun yanna girmiler, 'Selm' demilerdi. brahim, 'Biz sizden korkuyoruz.' dedi. 'Korkma, dediler, biz sana bilgin bir ocuun olacan mjdeleriz.' 'Bana ihtiyarlk dokunmuken mi beni mjdelediniz? Ne ile mjdeliyorsunuz beni?' dedi. 'Sana gerei mjdeledik, mit kesenlerden olma!' dediler."
(Hicr, 51-55)
Yce Allah'n bize bildirdiine gre, onun ei de, evlt mjdesi karsnda benzeri bir tavr sergilemiti: "brahim'in kars ayakta duruyordu. Bunu duyunca gld. Biz de ona shak' mjdeledik, shak-n ardndan da Yakub'u. brahim'in kars, 'Vay, dedi, ben bir koca kar, kocam da bir ihtiyar iken douracak mym? Bu, cidden alacak bir ey.' Melekler dediler ki: Allah'n iine mi ayorsun? Allah'n rahmeti ve bereketleri sizin zerinizde ey ev halk. O, vlmeye lyktr, iyilii boldur." (Hd, 71-73) Grld gibi hem brahim'in, hem de karsnn szlerinde, bir karamsarlk, bir mitsizlik sezilmektedir. Meleklerin onlar bir bakma teselli etmeleri, gnllerini ho tutmaya almalar bu yzdendir. Buna gre ne kendisi, ne de ailesi geride bir soy brakacaklarn biliyordu. yleyse, "Seni insanlara imam yapacam" sznden sonra, "Soyumdan da" eklinde bir ifadenin dile getirilmi olmas, bunun arkasndan soy brakacana inanan biri tarafndan sylendiinin kantdr. Konuma adabndan az da olsa haberdar olan biri, zellikle brahim gibi Allah'n halis dostu olan bir insan, hakknda bilgi sahibi olmad bir hususta nasl olur da Rabbinden bir istekte bulunabilir? Eer byle bir ey sz konusu olursa, o zaman ya "Eer bana evlt bahedeceksen soyumdan da" demeliydi ya da bu anlama gelen bir baka ifade kullanmalyd. u hlde bu olay, balangta da iaret ettiimiz gibi, Hz. brahim'in mrnn son dnemlerinde yaanmtr. u kadar var ki: "Hani Rabbi bir zaman brahim'i birtakm kelimelerle snam, o da onlar tamamlaynca, 'Ben seni insanlara imam yapacam.' demiti." ifadesi, Hz. brahim'e bahedilen imamlk misyonunun, ancak yce Allah'n onu birtakm snavlardan geirip denemesinden sonra ona verildiini gstermektedir. Bu da, onun normal hayat srecinde baz musibetlere uratlmasndan baka bir ey deildir. Yine Kur'n'n belirttiine gre Hz. brahim'in getii en ar imtihan, smail'in kurban edilii mesele-
Bakara Sresi / 124 .............................................................................................. 419
sidir. Ulu Allah yle buyuruyor: "Yavrum, dedi, ben uykuda gryorum ki, seni kesiyorum... Gerekten bu apak bir imtihan idi."
(Safft, 102-106)
Yce Allah'n da belirttii gibi, bu olayla Hz. brahim mrnn son demlerinde karlamt: "htiyarlk anda bana smail'i ve s-hak' ltfeden Allah'a hamdolsun. phesiz Rabbim duay iitendir." (brhm, 39) Bu ksa deerlendirmeden sonra, artk ayet-i kerimenin orijinal metninde geen "kelimeler"in aklamasna geebiliriz: "Hani Rabbi bir zaman brahim'i snamt." "btil" ve "bel" kelimeleri ayn anlam ifade ederler. Birini imtihandan geirip denediin zaman, "ibte-leytuhu" veya "belevtuhu" dersin. Bununla onun gizli kalm psikolojik niteliklerini ortaya karm olursun. taatkrlk, cesaretlilik, cmertlik, iffetlilik, bilgi, sznde durma gibi. Ya da bunlarn kart saylabilecek zelliklerini renirsin. Bundan dolay, snama ancak amelle, yani pratikte olabilir. nk insann gizli ynlerini amel ortaya dker, sz deil. Szn doru veya yalan olmas ayn oranda muhtemeldir. Yce Allah buyuruyor ki: "Biz bahe sahiplerini snadmz gibi, onlar da, snavdan geirdik." (Kalem, 17) Bir ayette de yle buyuruyor: "Allah sizi bir rmakla snayacaktr." (Bakara, 249) Ele almakta bulunduumuz ayet-i kerimede, snama eylemi "kelimeler"le ilgili olarak gndeme getiriliyor. Eer bu kelimelerden maksat, szler ise, bu ancak o szlerin amellerle balantlarnn olmas dolaysyladr. Bu szlerin birtakm ahitleri ve emirleri ifade etmeleri dolaysyladr ve bunlarn da fiil ile sk balantlar vardr. Nitekim yce Allah bir ayette yle buyuruyor: "nsanlara gzel sz syleyin." (Bakara, 83) Yani onlarla iyi ilikiler iinde olun. "birtakm kelimelerle... o da onlar tamamlaynca." fadenin orijinalinde geen "kelimat", "kelime"nin ouludur. Bu deyim Kur'n- Kerim'de "lafz" ve "sz" dnda nesneler iin de kullanlmtr, u ayet-i kerimede olduu gibi: "...kendisinden bir kelime, ad Meryem olu sa Mesih'tir." (l-i mrn, 45) Bunun sebebi ise, btn yaratklarn Allah'n "ol" sznn sonucu meydana gelmesidir. Nitekim yce Allah bir dier ayette yle buyuruyor: "Allah katnda sa'nn durumu, dem'in durumu gibidir. Onu topraktan yaratt, sonra ona 'Ol' dedi, o da oluverdi." (l-i mrn, 59) Kur'n- Kerim'de,
"kelime" szcnn yce Allah'a izafe edildii her yerde bununla "sz" kastedilmitir. u ayet-i kerimelerde olduu gibi: "Allah'n kelimelerini deitirebilecek kimse yoktur." (En'm, 34) "Allah'n kelimeleri deimez." (Ynus, 64) "Allah kelimeleriyle hakk gerekletirir." (En-fl, 7) "zerlerine Rabbinin kelimesi hak olanlar inanmazlar." (Ynus, 96) "Ama kfirlere azap kelimesi hak oldu." (Zmer, 71) "Bylece Rab-binin kfirler hakkndaki, 'Onlar ate ehlidir.' sz yerini bulmu oldu." (M'min, 6) "Eer belli bir sreye kadar Rabbinden bir sz gemi olmasayd, aralarnda hkm verilirdi." (r, 14) "Yce olan, yalnz Allah'n szdr." (Tevbe, 40) "Buyurdu ki: Gerek ve ben gerei sylerim." (Sd, 84) "Biz bir eyi istediimiz zaman, syleyeceimiz sz, sadece ona 'Ol' dememizdir; derhl oluverir." (Nahl, 40) Bu ve benzeri ayetlerde "sz" kavram kastedilmitir. Sz ise, konuann yannda bulunan bir eyi muhataba bildirmesidir. Haber amal cmlelerde olduu gibi. Ya da yanndakini muhatabna yklemesidir. Emir, nehiy sorgulama, dilek gibi in amal cmlelerde olduu gibi. Bu kavramn yce Allah'n sznde "tamam" sfat ile nitelendirilmesi de, bu yzden olsa gerektir. Nitekim ulu Allah yle buyuruyor: "Rabbinin sz hem doruluka, hem de adalete tamam-lanmtr. O'nun szlerini deitirebilecek kimse yoktur." (En'm, 115) "Rabbinin srailoullarna verdii gzel sz tamamland." (A'rf, 137) deta deniliyor ki, kelime syleyenin azndan ktktan sonra henz eksiktir, pratie dklmedike tamamlanm ve doruluu kantlanm saylmaz. Ama bu durum, yce Allah'n sznn ayn zamanda O'nun fiili olmas ile elimez. nk d gerekler bir hkme tbidirler; szl, kelm amalar da bir baka hkme tbidirler. Dolaysyla yce Allah'n bir eyi gizlilikten sonra bir peygamberine veya onlarn dndaki birine gstermesi ya da onu birine yklemesi, Allah'n sz ve kelmdr. nk szn ve kelmn, haberin, emir veya yasan hedefledii hususu iermektedir. Byle durumlar iin sz (kavl) veya kelime szcnn kullanlmas son derece yaygndr. Ama bunun iin de ifadenin sz (kavl) ve kelime ile kastedilen hedefi gerekletirmesi gerekir. Sz gelimi, sylediin bir szden, daha nce dile getirdiin bir kelimeden dolay "mutlaka yle yle yapacam" dersin. Ama sen bir sz sylememisin, nceden
Bakara Sresi / 124 .............................................................................................. 421
bir kelime dile getirmemisin. Sadece bir eye karar vermisin, artk o sznden, herhangi bir aracnn giriiminden dolay vazgemezsin ve irade zaafna dmezsin. Antara'nn u beyti de buna bir rnektir. "Savan korkulu anlarnda kendi kendine de ki: Korkup sarslma; / nk ya ldrp rahatlarsn ya da lp vlrsn." "Demek"ten maksat, nefsine sarslmazl, kararll ve yerini terk etmeyii telkin etmektir. nk eer lecek olursa, vg ile ve eer yenecek olursa rahata kavumakla baar elde etmi olacaktr. Bu husus akla kavutuktan sonra, yce Allah'n "kelimeler" ifadesiyle, Hz. brahim'i snavdan geirdii birtakm olaylar ve uymasn istedii birtakm ahitleri kastettiini anlarsn. Yldzlar, putlar, atee atlma, hicret ve olunu kurban etme gibi snavlar. Ayet-i kerimede "kelimeler"in neler olduu belirtilmiyor; nk ama bu deildir. Evet, "Seni insanlara imam yapacam." ifadesinin "kelimeler"den sonra yer alm olmas gsteriyor ki, bununla baz iler kastedilmitir ki, Hz. brahim (a.s) bunlarn gereklerini eksiksiz yerine getirerek imamlk misyonunu stlenmeye lyk olduunu kantlamtr. "Kelimeler"in mahiyeti budur. Bunlarn tamamlanna gelince, eer "etemmehunne=tamamlaynca" fiilindeki zamir, Hz. brahim'e dnkse, bu, Hz. brahim'in, kendisinden istenenleri yerine getirmesinin, emredilenleri eksiksiz uygulamasnn kastedildiini gsterir. ayet, ifadenin zahirinden de anlald gibi, fiildeki zamir yce Allah'a dnkse, o zaman yce Allah'n Hz. brahim'i kendisinden istenenleri yerine getirme hususunda baarl klmas, bu hususta ona yardmc olmas kastedildii sonucu kar. Bazlar, ayet-i kerimede geen "kelimeler"den maksat, "Yce Al-lah'n, 'Seni insanlara imam yapacam.' diye balayan szleridir." demilerdir. Byle bir yaklama itina etmemek gerekir, nk Kur'n- Kerim'de "kelimeler" deyiminin, szel cmleler iin kullanldna rastlanmaz. "Seni insanlara imam yapacam." Yani seni insanlarn izledii bir nder yapacam. Senin szlerine ve fiillerine uyacaklardr. nk imam, insanlarn peinde gittikleri, kendilerine nder kabul
ettikleri kimsedir. Bundan dolay baz tefsir bilginleri, nderlikten maksadn "peygamberlik misyonu" olduunu sylemilerdir. nk mmet din hususunda peygamberine uyar. Yce Allah buyuruyor ki: "Biz her peygamberi, Allah'n izniyle kendisine itaat edilmesi iin gnderdik." (Nis, 64) Ama bu yaklam, yani Hz. brahim'e bahedilen nderliin peygamberlik olarak deerlendirilmesi son derece yanltr. nk, birincisi: fadedeki "imamen" kelimesi ikinci mefuldr, etkeni (mili) de "ciluke" ifadesidir. Oysa ism-i fail mazi anlamn ifade ediyorsa, meful zerinde etkili olmaz. Ancak imdiki zaman ya da gelecek zaman anlamn ifade ettiinde meful zerinde etkisi sz konusu olabilir. Bu yzden, "Seni insanlara imam yapacam." szyle Hz. brahim'e (a.s) gelecekte imamet vaadi verilmitir. Bu da, vahiy yoluyla verilen bir vaattir ki, ancak peygamberlik misyonuna sahip kimseler iin mmkndr. Hz. brahim de (a.s) imamlk niteliini almadan nce peygamber olarak grevlendirilmiti. u hlde ayette sz edilen "immet"ten maksat, baz tefsir bilginlerinin ileri srdkleri gibi peygamberlik grevi deildir. kincisi: Konunun giri blmnde de vurguladmz gibi, imamlkla grevlendirilme olay brahim Peygamberin (a.s) mrnn son demlerinde, meleklerin gelip ona smail ve shak' mjdelemelerinden sonra gereklemiti. Melekler, Lt kavmine urayp onlar yeryznden silmek zere yola kmlarken ona uram ve ona bu mjdeyi iletmilerdi. Hz. brahim bu srada ilh mesaj insanlara sun-makla grevlendirilmi bir peygamberdi. Dolaysyla imam olmadan nce peygamber olmutu. Yani onun imamlk misyonu, peygamberlik misyonundan farklyd. Yukarda sunduumuz yorumlama biiminin kayna, Kur'n- Kerim'de yer alan kavramlarn srekli olarak kullanmndan kaynaklanan anma ve anlam kaymasdr. Bu ekilde ierik anmasna urayan kavramlardan biri de "imamet"tir. Bazlar bu kavram, peygamberlik, nclk ve snrsz itaat edilirlik olarak yorumlamlardr. Dier baz tefsir bilginleri, imamlk misyonunu, din ve dnya ileri ile ilgili halifelik, vasilik veya bakanlk olarak aklamlardr.
Bakara Sresi / 124 .............................................................................................. 423
Ama bunlarn hibiri olmaz. nk "nbvvet"in anlam, Allah katndan haber getirmektir. "Risalet"in anlam ise, tebli misyonunu stlenmektir. Halifelik ise, bir tr naipliktir. Vasilik de yle. Bakanlk kavram da itaat edilirlii ifade eder. Bu da toplumsal ynetimde otorite ilevini grr. Ama bunlarn hibirisi imamln anlamn ifade etmez. mamlk bir insann bakalarnca izlenmesidir, sz ve fiillerinin tpatp uygulanmasdr. Dolaysyla, itaat edilmesi zorunlu olan bir peygambere, "Seni insanlara imam yapacam." ya da "Peygamberliinin gerei sunduun mesaj noktasnda seni itaat edilen biri yapacam." demenin bir anlam yoktur. Bir peygambere, "Seni din hususunda emreden, nehyeden bir bakan, bir vasi, insanlar arasnda ba gsteren anlamazlklar Allah'n hkmne gre zmleyen yeryz halifesi yapacam." demenin ne anlam vardr? mamlk kavram salt szel olarak az nceki kelimelerle elimez ve srf bu adan kendine zg bamsz bir kavram olarak n plna kmaz. nk -peygamber olarak grevlendirildikten sonra itaat edilmesi bu grevinin ngrd bir zorunluluk olan- bir peygambere, "Seni itaat edilmesi gereken biri yaptktan sonra, insanlarn itaat ettikleri biri yapacam." demek doru olmaz. Birtakm ifadesel deiikliklerle de olsa bu anlama gelebilecek szler sarf etmek uygun dmez. nk ayn mahzurla karlalacaktr. Ayrca ilh nimetler, srf ifadesel anlamlarla snrl deildir. Bunlarn gerisinde yatan baka gerekler vardr. Dolaysyla, imamlk kavram, bunlardan te baka gerekleri ifade etmektedir. lh kelma baktmzda gryoruz ki, imamlk kavramna yer verilen her yerde, aklayc bir unsur olarak da peinden "hidayet" kavramna yer veriliyor. Yce Allah Hz. brahim'in yaam yksnden kesitler sunduu ayetlerde yle buyuruyor: "Ona shak' hediye ettik, stelik Yakub'u da. Hepsini de salih insanlar yaptk. Onlar, emrimizle doru yola ileten imamlar yaptk." (Enbiy, 72-73) "Onlarn iinden, emrimizle doru yola ileten imamlar yaptk." (Secde, 24) Bu ayetlerde imamlk misyonu, tanmlayc bir unsur olarak hidayet, yani doru yola ileticilik sfat ile aklanyor. Ayrca yce
Allah, bu misyonu "emir" ile kaytl klyor. Bununla demek istiyor ki, imamlk misyonunun hidayet ilevi mutlak deildir. Tersine, bu misyon Allah'n emriyle gerekleen bir misyondur. Emir meselesi de u ayet-i kerimelerde akla kavuturuluyor: "Onun emri, bir eyin olmasn istedi mi ona sadece 'ol' demektir, hemen oluverir. Ycedir O ki, her eyin melekutu O'nun elindedir." (Ysn, 82-83) "Bizim emrimiz yalnz bir tektir, gz ap yumma gibidir." (Kamer,
50)
Bu iki ayetti akladmzda, ilh emrin, bu ayetlerden birinde "melekut" olarak isimlendirildiini ve bunun yaratln bir baka yn olduunu vurgulayacaz. Yaratln bu ynyle yaratklar her trl zaman ve mekn kaydndan temizlenmi deiim ve bakalam unsurlarndan soyutlanm olarak Allah'a ynelirler. "Ol" kelimesi ile kastedilen de budur ve bu, bir eyin objektif varlndan baka bir ey deildir. Ki bu, eylerin dier yn olan yaratma karsndadr. Deikenlik, tedriclik, hareket ve zaman yasalarna uyarlanma da bu ynde (yaratmada) sz konusudur. leride inaallah daha ayrntl bilgi sunana kadar, imdilik ana hatlaryla yaptmz bu deinme ile yetinmelisin. Ksacas, imam yol ileticidir, kendisine elik eden melekut bir emirle doru yola iletir. Bu bakmdan imamlk misyonu batn olarak insanlarn ileri zerinde bir tr velyet yetkisine sahip olmak demektir. Allah'n emri ile hidayet etmesi de, insanlar istenen hedefe ulatrmasdr; salt bir yol gsterme ii deildir. nk yol gsterme, nebi ve resuln grevidir. Her mmin de nasihat ve gzel t aracl ile insanlara Allah'n yolunu gsterebilir. Nitekim ulu Allah yle buyuruyor: "Biz, her peygamberi yalnz kendi kavminin diliyle gnderdik ki, onlara aklasn. Sonra, Allah dilediini saptrr, dilediini yola iletir." (brhm, 4) Yce Allah, Fir-avunoullar arasnda yer alan bir mminle ilgili olarak yle buyurur: "nanan adam dedi ki: Ey kavmim, bana uyun, sizi doru yola gtreyim." (M'min, 38) Bir dier ayette de yle buyuruyor yce Allah: "Her topluluktan bir grubun toplanp dini iyice renmeleri ve kavimleri kendilerine dnp geldikleri zaman kanmalar iin onlar uyarmalar gerekmez mi?" (Tevbe, 122) Bu hususta daha detayl bilgiler sunacaz.
Bakara Sresi / 124 .............................................................................................. 425
Yce Allah, sz konusu kullarna imamlk misyonunu bahediinin gerekesini u ekilde aklyor: "Sabrettikleri ve ayetlerimize kesinlikle inandklar iin..." (Secde, 24) Burada, sz konusu misyonu hakkedilerinin geri plnndaki sebep, Allah yolunda sabrl olular olarak aklanyor. fadede sabrla ilgili bir kayda yer verilmiyor. Dolaysyla bu kavram, insann tbi tutulduu her trl snavla, kulun kulluunun snand her trl musibetle ilgilidir. Bir de onlarn kesinlikle inananlar olduundan sz ediliyor. Yine Hz. brahim'in yaam yks sunulurken yle bir ifadeye yer veriliyor: "Bylece biz brahim'e gklerin ve yerin melekutunu gsteriyorduk ki, kesin inananlardan olsun." (En'm, 75) Ayetin zahirinden yle bir sonu elde edilebilir: Hz. brahim'e melekutun gsterilmesi, kesin inanca ulamas iin bir mukaddime konumundayd. Bylece, kesin inancn melekutu gzlemlemenin ayrlmaz bir unsuru olduu aa kyor. u ayetler de bu gerei vurgulamaya yneliktirler: "Hayr, kesin bilgi ile bilseydiniz, elbette cehennemi grrdnz." (Teksur, 5-6) "Hayr, onlarn ileyip kazandklar eyler, kalplerinin zerine pas olmutur. Hayr, dorusu o gn onlar, Rablerinden perdelenmilerdir. Sonra onlar elbette cehenneme gireceklerdir... Hayr, iyilerin yazs lliyyn'dedir. lliyn'in ne olduunu sen nereden bileceksin? Yazlm bir kitaptr. Yaklatrlm olanlar onu grrler." (Mutaffif n, 14-21) Bu ayet-i kerimeler gsteriyor ki, yaklatrlm olanlar, kalbi ilgilendiren bir perde sonucu Rablerinden perdelenmeyen kimselerdir. Bu perde gnah, cehalet, ek ve phedir. Yak-latrlmlar kesin inan sahipleridirler ve onlar cehennemi grdkleri gibi lliyn'i de grrler. Ksacas, imam kesin inanca sahip bir insan olmaldr. Yce Allah'n kelimeleri aracl ile melekut lemini gzlemleyebilmelidir. Bundan nce "melekut" kavramnn "emir" olduunu, onun da u lemin iki ynnden birini oluturduunu vurgulamtk. nk yce Allah'n, "emrimizle doru yola iletirler." ifadesi gsteriyor ki, imam, hidayet kavram ile ilgili olan her eyin -kalpler ve amellerin- batnn ve hakikatini bilir. Sz konusu eyin emirle (melekutla) ilgili yn imamn gz nndedir, ona gizli olamaz. Bilindii gibi kalpler ve ameller dier eyler gibi iki ynldrler.
Dolaysyla imam kullarn hayr ve er nitelikli amellerini grr. O her iki yolu da kontrol eder. Yani hem mutluluk, hem de bedbahtlk yolunu... Ulu Allah bir ayette yle buyuruyor: "Her milleti imamyla aracamz gn..." (sr, 71) Burada amel kitabnn dnda gerek imamn kastedildiini ileride aklayacaz. nk ayetin zahirinden byle bir sanya kaplabilir insan. mam srlarn yoklanp ortaya dklecei gn insanlar Allah'a doru yrtr. Tpk u dnya hayatnn zahir ve batn alanlarnda onlar sevk ettii gibi. Bu ayet-i kerime bunun yan sra, hibir zamann imamsz olmayacan, her zamann bir imam olmas gerektiini ortaya koyuyor. "Her millet..." ifadesi bunu gsterir. Ayeti ele aldmz zaman vardmz bu sonucu daha ayrntl biimde aklayacaz. bu anlam, yani imamlk misyonu, ycelii ve onurlu bir Ancak makam oluuna gre ancak kendi zatndan dolay mutluluk niteliine sahip kimse iin geerli olabilir. nk, ztna zulm ve bedbahtlk unsurlarnn bulamas muhtemel olan birisinin mutluluu ancak kendisinin dndaki birinin hidayetine baldr. Nitekim yce Allah yle buyuruyor: "...Hakka gtren mi uyulmaya daha lyktr, yoksa yola gtrlmedike kendisi doru yolu bulamayan m?" (Ynus, 35) Bu ayette doru yola ileten ile, ancak bakas tarafndan iletilebilen kii arasnda bir karlatrma yaplyor. Bu karlatrmadan kan sonuca gre, doru yola ileten kimse, kendiliinden hidayet bulmu olandr. Bakas tarafndan doru yola iletilen kimse ise, elbette hakka hidayet edici olamaz. Yaptmz bu aklamalardan u iki sonu kyor: a) mamn sapklk ve gnaha kar korunmu (masum) olmas zorunluluu vardr. Aksi takdirde kendisinden dolay hidayet edici olamaz. Daha nce buna deindik. u ayet-i kerime de bu hususu vurgulamaya dnktr: "Onlar, emrimizle doru yola ileten imamlar yaptk ve onlara hayrl iler yapmay, namaz klmay ve zekt vermeyi vahyettik. Onlar bize kulluk eden insanlard." (Enbiy, 73) u hlde imamn ileri hayrdr, hayra dnktr. Bu ileri bakasnn yol gstericilii ile deil, kendi nefsinin ulamas ve ilh destek ve Rabban yardm ile gerekletirir.
Bakara Sresi / 124 .............................................................................................. 427
Bunun kant da, "hayrl iler yapma" ifadesinin orijinalinde geen masdarn muzaf oluu [fi'le'el-hayrati] ve bunun da fiilen gereklemi bir eyi gstermesidir. Yani bu ifade, "Onlara hayrl iler yapn diye vahy ettik" ifadesinden farkl bir yapdadr. nk bu tarz bir ifade gereklemilii, yaanml anlatmaz. Oysa, "Onlara hayrl iler yapmay vahyettik." ifadesi, onlarn ilemi olduklar hayrl amellerin batn bir vahiy ve semav bir destek ile gerekletiini gsterir. b) Sapklk ve gnaha kar korunmu (masum) olmayan biri, elbette geree iletici imam olamaz. Bu aklamadan kan sonu udur: "brahim, 'Soyumdan da.' deyince Allah, 'Benim ahdimin zalimlere ermez.' demiti." ifadesindeki "zalimler" deyimini kstlayan bir kayt yoktur. Bu yzden kendisinden irk ve gnah gibi herhangi bir zulm sadr olan herkes bu deyimin kapsamna girer. mrnn belli bir dneminde, byle bir duruma dse ve sonra tvbe edip durumunu dzeltse bile. statlarmzdan birine (Allah rahmet etsin); bu ayetten hareketle, imamn masumluu sonucunun nasl karld soruldu. O u cevab verdi: Akl bir blme olarak insanlar drt gruba ayrlrlar. a) Btn mrleri boyunca zalim olanlar. b) Btn mrleri boyunca hi zulm ilemeyenler. c) mrnn balangcnda zalim olup da sonunda bundan vazgeenler. d) mrnn banda zulmden kanp da sonunda zulm ilemeye balayanlar. Hz. brahim (a.s), soyundan birinci ve drdnc kategoriye giren-ler iin imamlk niteliini istemeyecek kadar byk bir kiiliktir. Geriye iki ksm kalyor. Yce Allah bunlardan birini ahdinin kapsamna almay reddediyor. Bunlar, mrlerinin balarnda zulm ileyip de sonunda bundan vazgeenlerdir. Geriye bir grup insan kalyor. Bunlar da tm hayatlar boyunca hi zulm ilemeyen kimselerdir. u noktaya kadar yaptmz aklamalarn nda aadaki hususlar aydnla kavuuyor. 1) mam Allah'n belirlemesiyle belirlenir. 2) mam, ilh koruma sonucu masum olmaldr.
3) Yeryz, zerinde insanlar yaadka gerek imamdan yoksun kalmaz. 4) mam Allah tarafndan desteklenmelidir. 5) Kullarn amelleri imamn bilgisine kapal deildir. 6) mam, insanlarn dnya ve ahiret ile ilgili olarak ihtiya duyduklar tm bilgilere sahip olmaldr. 7) nsanlar arasnda kiisel faziletler bakmndan imamdan daha stn birinin bulunmas muhaldir. mamlk misyonu ile ilgili meselelerin zn bu yedi husus oluturmaktadr. Bu sonular, ele almakta olduumuz bu ayet-i kerime ile, ilgili dier ayetlerden karyoruz. Geree ileten ulu Allah'tr. ayet desen ki: Eer imamlk, Allah'n emri ile hidayete iletmeyi ifade ediyorsa ve bu da "...hakka gtren mi uyulmaya daha lyktr, yoksa yola gtrlmedike kendisi doru yolu bulamayan m?" (Ynus, 35) ayetinin de vurgulad gibi, insann kendiliinden doruyu bulmas eliinde olan hakka iletmek demekse, o zaman btn peygamberler kesinlikle imamdrlar. nk peygamberin stlendii peygamberlik misyonunun, Allah'n vahiy aracl ile sunduu yol gstericilii olmadka yerine gelmeyecei aktr. Yani peygamber bu nitelii kendi abas ile bir bakasndan, retim ya da t gibi yntemlerle edinmez. Bu durumda birine peygamberlik misyonunun bahedilmesi, zorunlu olarak imamlk misyonunun da bahedilmesini gerektirir. u hlde siz yukardaki iddianzla, kendi kendinizi elikiye drdnz. Cevabnda yle deriz: Ayet-i kerimeden kardmz sonular dorultusunda yaptmz aklamalarn nda u husus akla kavuuyor: Hak ile hidayet edicilik, ki bu imamlk demektir, hak ile hidayet bulmuluu gerektirir. Ama bunun tersten ifadesi, yani hak ile hidayet bulmu herkesin hak ile bakasn hidayet etmesi, dolaysyla her peygamberin kendiliinden hidayet bulmu olduuna gre imamlk misyonuna sahip olmas gerektii henz tam olarak akla kavumu deildir. Onun iin de yce Allah, baz ayetlerde hak ile gerei bulmaktan sz ediyor; ama bunu bakalarn hakka iletmeye ynelik bir iaret olarak sunmuyor.
Bakara Sresi / 124 .............................................................................................. 429
Nitekim u ifadede buna ynelik bir vurgulama vardr: "Biz ona shak' ve Yakub'u da hediye ettik; hepsine de doru yolu gsterdik. Nitekim daha nce Nuh'a ve onun soyundan Davud'a, Sleyman'a, Eyyub'a, Yusuf'a, Musay'a ve Harun'a yol gstermitik. Biz gzel dav-rananlara byle karlk veririz. Zekeriyya, Yahya, sa ve lyas'a da. Hepsi iyilerden idiler. smail, Elyes'a, Yunus ve Lt'a da. Hepsini lemlerden stn kldk. Babalarndan, ocuklarndan ve kardelerinden bazlarn da... Onlar setik ve onlar doru yola ilettik. te bu Allah'n hidayetidir, kullarndan dilediini buna iletir. Eer onlar Allah'a ortak kosalard, kendileri iin yaptklar her ey hi olur giderdi. te onlar, kendilerine kitap, hkm ve peygamberlik verdiimiz kimselerdir. imdi unlar, bunlar inkr ederse, biz, onlar inkr etmeyecek bir toplumu onlara vekil brakmzdr. te onlar, Allah'n hidayet ettii kimselerdir. Onlarn yoluna uy." (En'm, 84-90) Grdn gibi, ayetlerin aknn verdii mesajdan sz konusu hidayetin deimeyecei, bakalamayaca sonucu kmaktadr. Bu hidayet Resulullah'n ardndan, mmetinin zellikle brahim'in soyundan gelenlerin zerinden kaldrlmayacaktr. u ayet-i kerime de bu hususa ynelik bir iaret iermektedir: "Bir zaman brahim, babasna ve kavmine demiti ki: 'Ben sizin taptklarnzdan uzam. Ben yalnz beni yaratana kulluk ederim. nk O, bana doru yolu gsterecektir.' Allah onu (tevhit kelimesini) soyu arasnda devaml kalacak bir kelime kld ki insanlar hakka dnebilsinler." (Zuhruf, 26-28) Bu ayetlerden anlald kadaryla, Hz. brahim u anda, onlarn kulluk ettikleri dzmece ilhlardan uzak olduunu belirtiyor ve gelecekte Allah tarafndan hidayet edileceini onlara haber veriyor. Onun kastettii, gerek anlamyla Allah'n emri ile hakka iletilmektir. Gr ve ibret alma sonucu ulalan hidayet deil. nk bu ikinci ktaki hidayet, bu aamada gereklemi durumdadr. "Ben sizin taptklarnzdan uzam. Ben yalnz beni yaratana kulluk sunarm." ifadesi bunun kantdr. Ardndan yce Allah, bu hidayeti, brahim'in soyunda kalc bir kelime yaptn bildiriyor. Kur'n- Kerim'in "kelime" kavramn "sz" anlamnn dnda olgular iin kulland yerlerden birisi de
budur. Bunun bir rnei de u ayet-i kerimedir: "Onlar takva kelimesine balad. Zaten onlar buna lyk idiler." (Fetih, 26) Sonu olarak diyoruz ki: mamlk misyonu Hz. brahim'den sonra, onun evltlarna gemitir. "Soyumdan da, deyince Allah, 'Benim ahdim zalimlere ermez.' demiti." ifadesi buna iaret etmektedir. Hi ku-kusuz Hz. brahim (a.s) imaml soyundan gelen baz kimseler iin istemitir, tm zrriyeti iin deil. Bu misyonun zalimlere verilmeyecei belirtilerek ona cevap veriliyor. Tm soyu zalimlerden oluamayacana gre, bu istein zalimleri kapsamamas, tm soyunu kapsamamas anlamna gelmez. Bu ayette, Hz. brahim'in isteinin kabul grd ve bunun bir ahit olduu, ayrca bu ahdin zalimlere ermeyecei dile getiriliyor. "Benim ahdim zalimlere ermez." ifadesi, zalimlerin ilh ahdin kapsamndan uzak olduklarna iaret etmektedir. Buna kinaye yoluyla istire sanat denir.

el-Kfi'de belirtildiine gre, mam Cafer Sadk (a.s) yle buyurmutur: "Yce Allah brahim'i nebi yapmadan nce kul yapt. Resul yapmadan nce nebi yapt. Dost yapmadan nce resul yapt. mam yapmadan nce dost (halil) yapt. Saydmz bu nitelikleri zerinde toplaynca Allah ona, 'Seni insanlara imam yapacam.' dedi. Hz. brahim'in gznde imamlk o kadar nemliydi ki: 'Soyumdan da.' dedi. Allah dedi ki: 'Benim ahdim zalimlere ermez, demiti.' Ahmak ve beyinsiz biri, takval insann imam olamaz." [c.1, s.174-175, h: 1, 2 ve 4] Ben derim ki: Bu anlam ieren bir dier hadis de yine mam Sa-dk'tan (a.s), ama bir baka kanaldan rivayet edilmitir. mam Bkr-dan (a.s) da benzeri bir rivayet aktarlmtr. mam Bkr'dan (a.s) aktarlan rivayetin aynsn eyh Mfid mam Sadk'tan (a.s) rivayet etmitir. "Allah brahim'i nebi yapmadan nce kul yapt." Bunu yce Allah'n u sznden de anlamak mmkndr. "Andolsun biz, nceden brahim'e de doru yolu bulma kabiliyetini vermitik. Zaten biz onu biliyorduk' ...Ben de buna ahitlik edenlerdenim." (En-
Bakara Sresi / 124 .............................................................................................. 431 biy, 51-56) Hz. brahim'in yaam srecinin ilk aamasnda kul ya-
pldnn iaretleri bu ayetlerde gzlemlenmektedir. Bil ki, yce Allah'n herhangi bir insan kul yapmas, o insann znde sahip olduu varolusal kulluk niteliinden farkl bir durumdur. nk kulluk, varoluun ve yaratln bir gereidir. Anlay ve bilin sahibi bir yaratk, bu temel nitelikten soyutlanm olarak dnlemez. Bu bakmdan birini kul yapmak veya edinmek sz konusu olamaz. nk insann varl Rabbinin mlkdr, O'nun tarafndan yaratlm, O'nun tarafndan biimlendirilmitir. nsann gnlk hayatnda, Allah'n mlk olmann gereklerini yerine getirmesi, yce Rabbi-nin rablik makamna teslim olmas veya bunun tam tersi bir tutum sergilemesi, onun bu varolusal niteliinde bir deiiklie yol amaz. Nitekim ulu Allah yle buyuruyor: "Gklerde ve yerde bulunan herkes Rahman'a kul olarak gelecektir." (Meryem, 93) Ancak bir insan gnlk hayatnda, yeryznde byklenerek, haddini aarak kul olmann gereklerini yerine getirmezse, kulluun kurallarna uymazsa, kulluun amalar bakmndan onun "kul" olarak isimlendirilmemesi gerekir. nk kul, Rabbine, yani sahibine teslim olan, kendi ynetimini onun iradesine balayan kimseye denir. Dolaysyla hem kiilik bakmndan ve hem de amelde kulluun gereini yerine getirenden bakas "kul" olarak anlmamaldr. nk ancak byle birisi gerek kuldur. Yce Allah yle buyuruyor: "Rahman'n kullar yeryznde mtevaz olarak yrrler."
(Furkan, 63)
u hlde yce Allah'n bir insan kul edinmesi (yani kul olarak kabul etmesi ve rububiyet sfatyla ona ynelmesi), onun velyetini (veliliini), ynetimini stlenmesi demektir. Tpk efendinin klesinin yaamn ynlendirmesi gibi, O da kulunun hayatn ynlendirir, biimlendirir. Kulluk, velyetin anahtardr. u ayet-i kerime de bunu pekitirir niteliktedir: Benim velim, kitab indiren Allah'tr. O iyilerin velisidir." (A'rf, 196) Yani Allah, velyete lyk olanlarn velisidir. Ayrca yce Allah kitabnda yer alan baz ayetlerde Hz. Peygamberi kul olarak nitelendirmitir. Ulu Allah buyuruyor ki: "O ki, kuluna kitab indirdi." (Kehf, 1) "Kuluna ak ak ayetler indiren O'dur." (Hadd, 9) "Allah'n kulu kalkp ona dua edince..." (Cinn, 19) Bylece anlalyor ki, birini kul edinmek, onu velyeti
Bylece anlalyor ki, birini kul edinmek, onu velyeti altna almaktr. "Resul yapmadan nce nebi yapt." Ehlibeyt mamlarna dayandrlan rivayetlerde, nebi ile resul arasndaki fark u ekilde dile getirilir: Nebi, kendisine vahyedilen mesaj, ryasnda grp alglayan kimsedir. Resul ise, vahiy getiren melei gren ve onunla konuan kimsedir. Hz. brahim'in yaam yksn konu edinen ayetler incelendiinde byle bir sreci fark etmek mmkndr. Ulu Allah buyuruyor ki: "Kitapta brahim'i de an; o ok doru bir peygamberdi. Babasna demiti ki: Babacm, iitmeyen, grmeyen ve sana hibir ey kazandrmayacak olan eylere niin tapyorsun?" (Meryem, 41-42) Ayette aka dile getiriliyor ki, Hz. brahim (a.s) babasna bu szleri syledii srada doru szl bir peygamberdi. Bu aklama, Hz. brahim'in kavminin yanna ilk kez gelip, "Ben sizin taptklarnzdan uzam. Ben yalnz beni yaratana kulluk sunarm. O bana doru yolu gsterecektir." (Zuhruf, 2627) eklindeki szlerini dorulayc bir ilev gryor. Bir ayette de yle buyuruyor yce Allah: "Elilerimiz, brahim'e mjde getirdikleri zaman, 'Selm' dediler. O da, 'Selm' dedi." (Hd, 69) Bu ayette iaret edilen olay -ki burada melekleri grp onlarla konuma sz konusudur- Hz. brahim'in (a.s) babasn ve kavmini terk ediinin ardndan, mrnn son dnemlerinde yaanmtr. "Allah onu dost yapmadan nce resul yapt." eklindeki sz, u ayet-i kerimeden karlan bir sonutur: "...brahim'in hanif (Allah' bir tanyan) dinine tbi olan kimseden din bakmdann daha gzel kim vardr? Allah, brahim'i dost edinmitir." (Nis, 125) Ayetten anlald kadaryla yce Allah Hz. brahim'i bu hanif (Allah'n birlii esasna dayanan) dininden dolay dost edinmitir, ki O, bu dini Rabbinin emri dorultusunda sistemletirmitir. u hlde, burada Hz. brahim'in hanif dininin yksek onurunu vurgulama amac gdlmektedir, ki Hz. brahim de bu din sayesinde dostluk onuruna erimitir. Dost arkadatan daha zel bir konuma sahiptir. nk iki kii ilikileri ve karlkl sevgilerinde iten davrandklarnda arkada olurlar. Bu arkadalk, ihtiyalarn yalnzca ona ama derecesine
Bakara Sresi / 124 .............................................................................................. 433
varrsa, o zaman dost (hall) olunur. nk "hall"in kk olan "hillet" yoksulluk ve ihtiya anlamn verir. "Ahmak, beyinsiz biri takval insann imam olamaz." ifadesi u ayet-i kerimeye gndermede bulunmaktadr: "Nefsini ahamklatran-dan baka, kim brahim'in dininden yz evirir? Andolsun ki, biz onu dnyada beenip semitik. Ahirette de o iyilerdendir. (brahim'i setik) o zaman ki Rabbi ona, 'slm ol.' demiti. O da lemlerin Rabbine teslim oldum.' demiti" (Bakara,
130-131)
Burada yce Allah brahim'in dininden yz evirmeyi, -ki bu, bir tr zulmdr- ahmaklk, beyinsizlik olarak nitelendiriyor. Buna karlk olarak da "seme"den sz ediyor. Semeyi de "teslim olma" olarak aklyor. "Rabbi ona 'Teslim ol.' demiti." ifadesi zerinde iyice dnld zaman, bu hususu kavramak mmkndr. Bir ayette de slm ile takvay bir sayyor ya da ayn konuma getiriyor: "Allah'tan, nasl korkup saknmak gerekiyorsa, yleced korkup saknn ve ancak Mslmanlar olarak ln." (l-i mrn, 102) Bu mesele zerinde iyice dnmelisin! eyh Mfid, Drst ve Hiam kanalyla Ehlibeyt mamlarndan yle rivayet eder: "brahim nceleri peygamberdi, ama imam deildi. Sonra yce Allah ona, 'Seni insanlara imam yapacam.' dedi. 'Soyumdan da.' dedi. Allah-u Teala dedi ki: 'Benim ahdim zalimlere ermez.' Put, heykel ve benzeri eylere kulluk sunan kimse imam olamaz." Ben derim ki: Bu ifadelerin ne anlama geldiklerini nceki aklamalarmzdan anlamak mmkndr. eyh'in el-Emal adl eserinde senet zinciri ile, bn'lMeazili'nin el-Menakb adl eserinde merfu olarak bn-i Mes'ud'un yle dedii rivayet edilir: "Peygamber efendimiz (s.a.a) ayetle ilgili olarak yce Allah'n Hz. brahim'e, 'Benim dmda putlara secde eden birini imam yapmam.' eklindeki szn akladktan sonra yle buyurdu: Nihayet dua, bana ve kardeim Ali'ye ulat ki, hibirimiz asla herhangi bir puta secde etmi deiliz." [c.1, s.388] ed-Drr'l-Mensr tefsirinde deniyor ki: Veki ve bn-i Mrdeveyh, Ali b. Ebu Talib'ten (a.s), o da Resulullah efendimizden (s.a.a) "Benim ahdim zalimelere ermez." ifadesiyle ilgili olarak
yle rivayet ederler: "Ancak maruf (iyilik) hususunda bakalarna itaat edilebilir." Yine ed-Drr'l-Mensr tefsirinde belirtildiine gre, Abd b. Humeyd, mrn b. Husayn'den yle rivayet eder: Resulullah'n (s.a.a) yle buyurduunu duydum: "Allah'a isyan hususunda yaratlma itaat edilmez." Tefsir'ul-Ayy'de, deiik rivayet zincirleriyle Safvan el-Cemmal'in yle dedii rivayet edilir: "Mekke'de bulunduumuz sralarda, 'Hani Rabbi bir zaman brahim'i birtakm kelimelerle snam, o da onlar tamamlaynca...' ayeti zerinde konuuyorduk. Dedi ki: O kelimeleri Muhammed, Ali ve Ali soyundan gelen imamlarla tamamlad. u ayet de bunu gsteriyor: Onlar birbirlerinden treme tek bir zrriyettir. Allah iitendir, bilendir." (l-i mrn, 34)
[c.1, s.57, h: 88]
Ben derim ki: Bu rivayet, ayetteki "kelime" kavram ile "imamlk" misyonunun kastedildii varsaymna dayanyor. Nitekim yce Allah'n u sz de bu yaklama gre tefsir edilmitir: "O, bana doru yolu gsterecektir. Allah bunu onun soyunda kalc bir kelime yapt..." (Zuhruf, 27-28) Buna gre ayetin anlam yledir: Rabbi, bir zaman brahim'i birtakm kelimelerle, -ki bu, onun, shak'n ve soyunun imamldr- snamt ve bunu smail'in soyundan gelen Muham-med'in ve onun Ehlibeyti'nin imaml ile tamamlad. Sonra meseleyi u szyle aklam ve yle demiti: "Ben seni insanlara imam yapacam..."
Bakara Sresi / 125-129 ....................................................................................... 435
125- Hani biz Beyt'i (Kabe'yi) insanlar iin merci (dn) ve gven yeri yaptk. Siz de brahim'in makamndan bir namaz yeri edinin. brahim ve smail'e, "Tavaf edenler, ibadete kaplanlanlar, rk ve secde edenler iin Evimi temizleyin." diye emretmitik. 126- Hani brahim demiti ki: "Y Rabbi, buray emniyetli bir ehir yap. Halkn eitli meyvelerle rzklandr; (elbette) onlardan Allah'a ve ahiret gnne inananlar." Allah dedi ki: "nkr edeni dahi az bir sre yararlandrrm. Sonra onu atein azabna zorlarm. Ne kt varlacak yerdir oras!" 127- brahim, smail'le birlikte Evin temellerini ykseltiyor. "Rabbimiz, bizden kabul buyur. phesiz sen iitensin, bilensin." 128- "Rabbimiz! Bizi sana teslim olanlar yap; neslimizden de sana teslim olan bir mmet kar. Bize ibadetlerimizi gster, rah-
metinle bize dnp tvbemizi kabul et. Zira tvbeleri oka kabul eden, ok merhametli olan ancak sensin." 129- "Rabbimiz! Onlara ilerinden senin ayetlerini kendilerine okuyacak, onlara kitap ve hikmeti retecek ve onlar arndracak bir eli gnder. phesiz stn gl ve hikmet sahibi ancak sensin.
AYETLERN AIKLAMASI
"Hani biz Beyt'i (Kabe'yi) insanlar iin merci (dn) ve gven yeri yaptk..." Burada hac ibadetinin yasanmasna ve Kbe'nin bir g-
venli blge klnna iaret ediliyor. fadenin orijinalinde ge-en "mesbet", merci (=dnlen yer) demektir. Dnp gelen biri iin, "sbe-yesbu" denir. "Siz de brahim'in makamndan bir namaz yeri edinin." Bana yle geliyor ki, burada "Beyt'i... yeri yaptk." szne dnk anlamsal bir atf sz konusudur. nk, "Beyt'i... merci ve... yeri yaptk." sznde yasaya koymaya, hkme balamaya ynelik bir iaret vardr. Bu durumda ifadenin ak anlam yle olur: "nsanlara dedik ki: Kbe'ye dnp toplann, orad haccedin ve brahim'in makamndan bir namaz yeri edinin." Burada bir "kuln=dedik" fiili de takdirde tutulabilir. O zaman ifadenin ak anlam yle olur: "Dedik ki: brahim'in makamndan bir namaz yeri (musalla) edinin." fadenin orijinalinde geen "musall" "salt"n ism-i mekndr, ki "salt" da dua demektir. Yani, "brahim'in (a.s) makamndan bir dua yeri edinin." Ne var ki, "Beyt'i... merci ve... yeri yaptk." sznde, namazn yasanmasnn sebebine iaret ediliyor. Bu yzden "sall f makam-i brahim=brahim'in makamnda namaz kln." denilmiyor; "ittehz min makam-i brahim'e musall=brahim'in makamndan bir namaz yeri edinin." deniliyor. Sz konusu emir, makamda namaz klmaya balantl olarak sunulmuyor, aksine, emir makamdan namaz yeri edinme ile balantl olarak sunuluyor. "brahim ve smail'e... temizleyin, diye emretmitik." fadenin orijinalinde geen "ahidn" fiilinin mastar olan "ahit" kelimesi, emir anlamnda kullanlmtr. Temizlemekten maksat; evin, ziyareti-
Bakara Sresi / 125-129 ....................................................................................... 437
lerin, tavaf edenlerin, itikfa girenlerin ve namaz klanlarn ibadet ve mensiklerine tahsis edilmesi olabilir. Dolaysyla kinaye ile istiare sanatna bavurulmu olur. O zaman cmleyi yle anlamlandrmak gerekir: "kiniz, evimi ibadet eden kullarn ibadetine tahsis edin." Bu da bir tr temizlemektir. Ya da evin, insanlarn ilgisizliinden dolay bulam kirlerden ve pisliklerden arndrlmas kastedilmitir. Ayettin orijinalinde geen "rukkei's-sucd", "rki'" ve "scid"in ouludurlar ve bu ifadelerle namaz klanlar kastedilmilerdir. "Hani brahim demiti ki: Ya Rabbi..." diye balayan ifade bir duadr. Bu duada Hz. brahim (a.s), Mekke halk iin can gvenlii ve rzk istiyor. Hi kukusuz bu duas kabul grmtr. nk yce Allah kabul veya reddetmedii bir duaya szleri arasnda yer vermekten, gerein ifadesi olan kitabnda buna deinmekten mnezzehtir. Ulu Allah kitabnda, bir cahilin diline dolad bo ve anlamsz szlere yer vermez. Nitekim ulu Allah yle buyuruyor: "Ben gerei sylerim." (Sd, 84) "O, elbette ayrt edici bir szdr. O, aka deildir." (Trk, 13-14) Kur'n- Kerim Hz. brahim'in kimi zamanlarda yapt birok duay bize aktarmaktadr. in banda kendisi iin dua etmesi, Suriye seferi srasnda dua etmesi, geride hayrl bir an brakmaya ilikin duas, kendisi, zrriyeti, ana-babas, mmin erkekler ve mmin kadnlara dua etmesi, Kbe'nin duvarlarn tamamladktan sonra Mekke halkna dua etmesi, son peygamberin kendi soyundan gnderilmesi iin dua etmesi gibi... Bu dua ve isteklerde onun arzular, mcadelesi ve Allah'n rzasna ynelik abalar ve kutsal kiiliinin stn nitelikleri somutlamaktadr. Ksacas, bu dua ve isteklerden Hz. brahim'in Allah katndaki konumu ve yaknl yansmaktadr. Bu ve Rabbinin vgsne mazhar olan teki kssalardan, onun onurlu yaamn ayrntl biimde grmek mmkndr. En'm suresini ele alrken, elimizden geldiince onun yaam yksn ve onun onurlu savamn yanstmaya alacaz. "Allah'a ve ahiret gnne inananlar..." Hz. brahim Mekke kenti iin gvenlik ve halknn da eitli rnlerle rzklandrlmalarn isteyince, inanca ilikin bir hususun farkna varr. Bu kentin halknn
mminleri ve kfirleri olacaktr. Halkn tmne ilikin bu istek, kfiri de, mmini de kapsar. Oysa kendisi hem kfirlerden, hem de onlarn Allah' bir yana brakarak kulluk sunduklar dzmece ilhlarndan uzakln belirterek onlarla arasndaki ilikileri koparmtr. Nitekim ulu Allah onun bu tavrna u ekilde deiniyor: "Fakat onun bir Allah dman olduu, kendisine belli olunca ondan uzak durdu." (Tevbe, 114) Burada yce Allah, onun babas dahil Allah'n dman olan herkesten uzak olduuna, onlarla ilikisini kestiine tanklk ediyor. Bu yzden Hz. brahim duasnn genel nitelikli olduunu fark edince, "(elbette) onlardan... inananlar." diyerek bu genellii belli bir gruba indirgiyor. Aslnda o, halkn eitli rnlerle rzklandrlmas-nn, kfirleri de kapsamakszn gereklemeyeceini biliyordu. nk toplumsal hayata egemen olan evrensel yasalar sistemi rzklandrma-nn genelliini ngrr. Allah dorusunu herkesten daha iyi bilir; ama Hz. brahim, yce Allah'n btn kullarn kapsayan hkm ve iradesi dorultusunda olan bu duasn mminlere tahsis ederek dile getiriyor. Fakat yce Allah, onun duasn, hem kfiri, hem de mmini kuatacak bir karlkla kabul ediyor. Bylece anlalyor ki onun duas, normal dzenin kurallarna ve doa yasalarna gre kabul gryor. Bu duann karl, olaanst bir yntemle ve doa yasalar devre d braklarak verilmiyor. Hz. brahim, "Halkndan iman edenleri eitli rnlerle rzklandr." eklinde bir ifade kullanmyor. nk istenen ey, dokunulmaz Beytin saygnlna dayanlarak Beytin iinde yer ald kente de saygnln bahedilmesidir. Beytin kurulduu bu ekinsiz, verimsiz ve orak vadide herhangi bir rn elde edilmiyordu nk. Oysa bu olmadan kent imar edilemezdi. Kimse gelip buraya yerlemezdi. "nkr edeni dahi az bir sre yararlandrrm." Bu ifadenin orijinalinde geen tef'il kalbndaki "umettiuhu" fiili, if'al kalbna sokularak "umtiuhu" eklinde de okunmutur. Ne var ki, her iki kalp da ayn anlam ifade eder. "Sonra onu atein azabna zorlarm." Bu ifadede bir yandan Kbe'nin sahip bulunduu saygnln byklne iaret ediliyor, bir
Bakara Sresi / 125-129 ....................................................................................... 439
yandan da Hz. brahim'in (a.s) gnl ho tutuluyor. Sanki ona yle deniyor: Bu kentin halkndan olan mminlerin eitli rnlerle rzklandrlp Kbe'ye bir saygnlk kazandrlmasna ilikin duan fazlasyla kabul ettim. Kente ynelik bu onurlandrmadan madd olarak yararlanan kfir, Allah katnda bir saygnla sahip olduunu sanmasn. Bu, sadece onun da iinde yaad u kente ynelik bir ikrmdr, senin duann kat kat fazlasyla karlk grmesidir. Yoksa, kfir bir sre sonra cehennem azabna zorlanarak srklenecektir. Oras ne iren bir barnaktr. "brahim, smail'le beraber Evin temellerini ykseltiyor..." fadenin orijinalinde geen "kavid" kelimesi, "kide"nin ouludur. Binann yere oturan ksm demektir. Geriye kalan duvarlar ona dayanrlar. Temellerin ykseltilmesi deyimi, temellere dayanacak ksmlarn mecaz olarak temel addedilmesine dayanmaktadr. Ykseltme fiili de, binann btnne mteallik olduu hlde mecaz sanat uyarnca srf temellerle ilintili olarak kullanlyor. "Min'elbeyti" ifadesinde bu mecaza ynelik iaret vardr. "Rabbimiz, bizden kabul buyur. phesiz sen iitensin, bilensin." Bu duay Hz. brahim ve Hz. smail birlikte dile getiriyorlar. Bu ifadede "dediler" fiili veya ayn anlama gelecek bir fiilin takdir edilmesi ve ayetin, "Ve diyorlar ki: Rabbimiz bizden kabul buyur." eklinde bir anlam tamas sz konusu deildir. Aslnda bu ayet, denilen sz ve edilen duay olduu gibi yanstmaktadr. nk yce Allah'n, "brahim smail'le beraber evin temellerini ykseltiyor." ifadesi, aslnda gemite yaanm bir durumu canl bir ekilde anlatyor. Bu ekilde onlar bir bakma somutlatrlyorlar ve sanki u anda, Evin temellerini ykseltme ile uramalar gzlemleniyor ve dinleyici onlar bu hlleriyle gryor. Ardndan dile getirdikleri duay, konumlarna ve ilerine iaret eden bir arac olmakszn iitiyor. Bu tr bir anlatmn rnekleri oktur Kur'n- Kerim'de. Bunlar Kur'n'n tm de gzel olan olaanst ifade tarznn en gzel, en arpc rnekleridir. Bu tr rneklerde kssa somutlatrlr, insann duyu organlarnn onu somut biimde alglamas iin yaklatrlr. Szl olarak bylesine olaanst bir anlatmdaki gzellik, olayn gemite gerekletiini vurgulayan rnein "yle dua ettiler..." gibi ifadelerde grlm deildir.
Kabul buyrulmas istenen amelden -Evin yaplmasndan- sz edilmemesi, kulluk makamna yarar bir alak gnllln, yaptn kmsemenin rneidir. Yani demek istiyorlar ki; Rabbimiz, u basit amelimizi kabul buyur, hi kukusuz sen bizim duamz iitirsin, kalbimizde beslediimiz niyetlerimizi bilirsin.
"Rabbimiz! Bizi sana teslim olanlar yap; neslimizden de sana teslim olan bir mmet kar." Aka grlyor ki, gncel konumamzda
kullandmz ve zihnimizde belli bir tutumun ad olarak yer verdiimiz "Mslmanlk" kavram kulluun ilk aamasdr. Bu aamaya adm atmakla, dine balanan kii bakalarndan ayrlr. Bu, inanlara ve dinin ngrd amellere d grnte balanmay ifade eder ki, imandan ve nifaktan daha genel kapsaml bir kavramdr. Hi kukusuz, be r ac peygamberden biri olan ve Allah'n birlii esasna dayal dinin sahibi olan brahim'in (a.s) bu ana kadar sz konusu aamaya girmedii, yani Mslmanlk niteliini almad dnlemez. Ayn ey onun olu, Allah'n elisi, Kurbanlk smail iin de geerlidir. Byle bir aamaya girdikleri hlde bunun farknda olmamalar da mmkn deildir. Bu aamaya girdiklerini biliyor da kalclk kazanmak istiyor da deildirler. Onlar, yaknlk, yaklatrlmlk konumundaydlar; Allah'n dokunulmaz Evini yaparlarken, duada bulunma makamndaydlar. Dolaysyla onlar kimden istekte bulunduklarn, onun kim olduunu ve yce makamn biliyorlard. Ne var ki, bu ayette sz edilen "teslim olma", emir ve yasak kapsamna giren, istee bal, ihtiyari meselelerle ilintilidir. Tpk u ayet-i kerimede olduu gibi: "Rabbi ona, 'slm ol.' demiti. O da, 'lemlerin Rabbine teslim oldum.' demiti." (Bakara, 131) Byle bir eyi Allah'a isnat etmenin bir anlam olmayaca gibi doru drst bir yorum getirmeksizin insann ihtiyar fiillerinin kapsamna giren bir eyi istemek de yersizdir. Dolaysyla Hz. brahim ve smail tarafndan istenen slm (teslimiyet) bizim gnlk yaantmzda kullandmz, alageldiimiz "slm" kavram deildir. nk slm'n da kendi iinde mertebeleri vardr. slm'n mertebeliliinin kant yce Allah'n u szdr: "Rab-bi ona, 'slm ol.' demiti. o da, 'lemlerin Rabbine teslim
Bakara Sresi / 125-129 ....................................................................................... 441
oldum.' demiti." Burada yce Allah, Mslman olan brahim'e slm olmay emrediyor. u hlde, istenen bu slm, onun sahip olduu slm niteliinden farkldr. Kur'n- Kerim'de bunun rneklerine rastlamak mm-kndr. Burada sz edilen slm'dan maksat, eksiksiz kulluktur. Kulun kendisine ait olan her eyi Allah'a teslim etmesidir. Bu, her ne kadar nclleri kanalyla insan iin ihtiyar bir durum ise de, kalb durumu bilinen normal bir insana izafe edildii zaman ihtiyar bir anlam ifade etmez. yle ki, insann hli bundan ibaret olduu srece, dier velyet aamalar ve yksek makamlar gibi bu slm da onun iin eriilmez ve dier kemal dereceleri gibi ulalmazdr. Normal bir insan, bilinen hliyle bu makamlardan uzaktr. nk bunlarn nclleri ar ve dayanlmazdrlar. Bu yzden szn ettiimiz bu slm, insann iradesini aan ilh bir makam konumundadr. Allah'tan byle bir makam bahetmesi istenebilir. Bir insan byle bir nitelikle nitelenmek iin Allah'a dua edebilir. Bunun yan sra konuyu daha incelikli ve daha titiz bir ekilde ele almak da mmkndr. yle ki: nsana isnat edilen ve ihtiyar olarak nitelendirilen ey, fiillerdir. Sfatlar ve ska tekrarlanma sonucu karakteristik zellik mahiyetini kazanan tavrlar gerekte isteme bal (ihtiyar) deildirler. Dolaysyla bu tr tavr ve niteliklerin Allah'a izafe edilmeleri caiz ya da gereklidir. zellikle bunlar gzel ve hayrl nitelikler iseler, bunlar insandansa Allah'a izafe etmek daha uygundur. Zten Kur'n'n ifade tarz da bu esas zerinde gelime gsterir. rnein: "Rabbim, beni ve zrriyetimden bir ksmn namaz klan yap." (brhm, 40) "Beni salihlere kat." (ur, 83) "Rabbim, bana ve anama, babama ltfettiin nimete kretmemi, senin beenecein sa-lih bir i yapmam gnlme ilham eyle." (Neml, 19) "Rabbimiz bizi sana teslim olanlar yap." Grld gibi, bu ifadede geen "slm"n anlam, u ayet-i kerimede iaret edilen "slm" kavramnn ifade ettii anlamdan farkldr: "Bedevler, 'nandk.' dediler. De ki: Siz inanmadnz, fakat 'slm olduk.' deyin. Henz iman kalplerinize girmedi." (Hucurt, 14) Hz. brahim ve smail'in istedii slm bundan stn dzeyli, daha yce bir kulluk mertebesidir. leride buna ilikin aklamalarda bulunacaz.
rak ortaya attmz grleri pekitirir niteliktedir. nk ifadenin orijinalinde geen "mensik" kelimesi, "mensek"in ouludur ve bu ya ibadet anlamna gelir. Nitekim u ayet-i kerimede de bu anlamda kullanlmtr: "Her mmet iin bir ibadet ekli belirlemiiz." (Hacc, 34) Veya "mensek" ibadet olarak gerekletirilen fiil anlamna gelir. Masdarn izafe terkibinde kullanlmas eylemin gerekletiini ifade eder. u hlde, ele almakta olduumuz ayetteki "menasikena" ifadesiyle her ikisinin sergiledii kulluk kast tayan davranlar ve sergilemeleri istenen ameller deil, bizzat sergilemekte olduklar kulluk amal ameller kastediliyor. Yani, "Bize gster" ifadesi, "Bize ret" ya da "Bize baar ver" anlamna gelmez. Tersine, kelimenin ifade ettii anlam, onlarn sergiledikleri kulluk kast tayan fiil ve davranlarn ger-ek mahiyetlerinin, zlerinin net biimde gsterilmesidir. Nitekim, "...onlara hayrl iler yapmay, namaz klmay ve zekt vermeyi vahyettik." (Enbiy, 73) ayeti hakknda konuurken de meselenin bu ynne iaret etmitik. naallah ilgili sureyi tefsir ederken konuya geni ayrntl bir aklk getireceiz. Buna gre, ifadede iaret edilen vahiy, yapla gelen fiilin doru biimde ve doru amaca ynelik olarak ilenmesini salamak demektir, yerine getirilmesi istenen ykmll retmek deil. u ayet-i kerime de bu hususa ynelik bir iaret iermektedir: "Kuvvetli ve basiretli kullarmz brahim'i, shak' ve Yakub'u da an. Gerekten biz onlar katkszca, ahiret yurdunu dnp anan ihlas sahipleri kldk." (Sd, 45-46) Bu ifadedeki "slm" kavram ve "ibadette basiret sahibi olma" durumu ile yaygn olan anlamlarn kastedilmedii kesindir. "Tvbemizi kabul et." ifadesi iin de ayn durum geerlidir. nk gerek brahim ve gerekse smail Allah'n koruyuculuu altnda hareket eden birer masum peygamberdiler. Herhangi bir gnah ilemeleri sz konusu deildi ki, tvbe etmek durumunda da kalm olsunlar. lediimiz kimi gnahlardan pimanlk duyup tvbe et-
"Bize ibadetlerimizi gster, rahmetinle bize dnp tvbelerimizi kabul et. Zira tvbeleri oka kabul eden, ok merhametli olan ancak sensin." Bu ifade de, az nce "slm" kavramnn anlamna ilikin ola-
Bakara Sresi / 125-129 ....................................................................................... 443
tiimiz gibi onlar da, Allah'tan bu tr bir gnahtan balanma dilemi, olsunlar. ayet desen ki: slm, ibadet biimlerinin gsterilmesi ve tvbe olgular ile ilgili olarak, Hz. brahim ve smail'in stn konumlarna uygun biimde yaplan bu anlamlandrmann, zrriyeti iin de kastedilmi olmas bir zorunluluk deildir. nk o, kendisi ve olu smail iin ettii tm dualara zrriyetini katmamt; zrriyeti iin sadece Mslman olmalarn istemiti, o da bir baka cmlede ve bir baka lafzla. Hz. brahim, "neslimizden de sana teslim olan bir mmet kar." diyor, "Bizi ve soyumuzdan Mslmanlar kl." demiyor ya da bu anlama gelecek bir ifade kullanmyor. yleyse, Hz. brahim'in "slm"dan zahir yn de iinde olmak zere tm mertebelerini kapsayan genel bir anlam kastetmi olmasnn ne gibi bir sakncas vardr? nk slm'n zahir yn bile gzel sonulara ve insanlk toplumunda son derece yararl hedeflerin gereklemesine yol aar. Hz. brahim'in (a.s) bu amala Rabbinden byle bir istekte bulunmas son derece normaldir. Nitekim Peygamber efendimiz (s.a.a) byle davranm ve zahir olarak kelime-i ahadet sylenmesi ile yetinmitir. Bunu syleyen kimsenin kann dokunulmaz, evlenmesini caiz ve onu mirasa yetkili saymtr. Bu bakmdan diyebiliriz ki, "Bizi sana teslim olanlar yap." ifadesi ile Hz. brahim ve Hz. smail'e yarar bir slm, "neslimizden de sana teslim olan bir mmet kar." ifadesi ile de, iinde mnaf, zayf imanls, gl imanls bulunan tm Mslmanlar kastedilmitir. Buna karlk cevabmz yledir: Teri (yasama) ile, Allah'tan isteme konumlar farkldr. Her iki konum iin ayr hkmler geerlidir. Dolaysyla birinin dieri ile mukayese edilmesi doru deildir. Peygamber efendimizin (s.a.a) mmeti iin "ehadet" cmlelerinin zahir olarak sylenmesi ile yetinmesi, devlet otoritesinin caydrclnn geni kapsaml klnmas ve insanln ftratna uygun ilh sisteminin zahir etkinliinin korunmas amacna yneliktir. Bu zahir grnm, zn, yani gerek slm'n korunmasn salayan bir kabuk ilevini grr, onu zaman zaman ba gsteren felketlere kar bir kalkan gibi korur. Ama, dua ve Allah'tan is-
teme makamnda gereklerin gerek konumlarnn sz geer. Bu durumlarda hedef, konumun gereklii ile ilintilidir. Gerekten yakn olma ve sahiden yaklatrlm olma olgusu etkin rol oynar. Peygamberler iin zahirine ilikin isteklerde bulunmazlar. Hz. brahim de soyu ile ilgili olarak zahire ilikin bir duada bulunmu deildir. Eer byle bir istei olsayd, soyundan nce, babas ile ilgili bir istekte bulunurdu; Allah'n dman olduunu bilince, onunla tm ilikilerini kesmezdi ve yce Allah'n bize aktard u duay dile getirmezdi: "Kullarn diriltilecekleri gn, beni utandrma. O gn ki, ne mal, ne de oullar fayda vermez. Ancak Allah'a temiz bir kalple gelen baka." (uar, 87-89) Ve, "Sonra gelenler iinde bana, bir doruluk dili nasip eyle." (uar, 84) demezdi de, "Sonra gelenler iinde bir anlma nasip eyle" derdi. u hlde Hz. brahim'in (a.s), "neslimizden de sana teslim olan bir mmet kar." ifadesi ile "nesli" iin istedii slm, gerek slm'dr. ayet maksat, srf slm isminin nesline verilmesi olsayd, o zaman "teslim olmu bir mmet" derdi ve "sana" kelimesi hazfedilirdi. "Rabbimiz, onlara ilerinden... bir eli gnder." Peygamber efendimize (s.a.a) iaret eden bir duadr bu. Nitekim Resulullah efendimiz, "Ben brahim'in duasym." buyurmutur.

el-Kfi'de yer alan bir rivayete gre, Kettn diyor ki: mam Cafer Sadk'a (a.s) "Hac ve Umre ziyaretinde brahim'in makamnda iki rekt namaz klmay unutan adam nasl davranmaldr?" diye sordum, dedi ki: "Eer adam hl Mekke'deyse, brahim'in makamnda iki rekt namaz klmaldr; yce Allah buyuruyor ki: 'brahim'in makamndan namaz yeri edinin.' Eer kenti terk etmise, geri dnmesini emredemem." [c.4, s.425, h: 1] Ben derim ki: eyh Tus "et-Tehzb" adl eserinde,1 Ayy de kendi tefsirinde2 deiik rivayet zincirleriyle buna yakn rivayetler aktarmlardr. Ayrca hkmn zelliklerine, yani namazn sz ko1- [et-Tehzib, c.5, h: 458] 2- [Tefsir'ul-Ayy, c.1, s.58, h: 91]
Bakara Sresi / 125-129 ....................................................................................... 445
nusu makamn yannda m yoksa arkasnda m klnacana ilikin aklamalara yer vermilerdir. Baz rivayetlerde yle denir: "Bir kii tavaf namaznn iki rektn ancak makamn arkasnda klabilir." Bu sonu, "brahim'in makamndan namaz yeri edinin." ifadesinin orijinalindeki "min" edat ile "musalla" deyiminden karlmtr. Tefsir'ul-Kumm'de mam Sadk'n (a.s), "Evimi temizleyin." ifadesi ile ilgili olarak, "Yani, mrikleri oradan uzaklatrn." dedii rivayet edilir. el-Kfi'de mam Cafer Sadk'n (a.s) yle dedii belirtilir: "Yce Allah buyuruyor ki: 'Tavaf edenler, ibadete kapananlar, rk ve secde edenler iin Evimi temizleyin.' Dolaysyla bir kul, zerindeki ter kokularndan, kirden arnp ykanmadka Mekke'ye girmemelidir. [c. 4, s.400, h: 3] Ben derim ki: Buna yakn anlamlar baka kanallardan da rivayet edilmitir. Girilecek yerin temiz tutulmasna ilikin emirden, gidenlerin de temiz olmalar gerektiini, "temiz kadnlar, temiz erkeklere; te-miz erkekler de temiz kadnlara..." (Nr, 26) gibi ayetlerden anlamak mmkndr. Mecma'ul-Beyan tefsirinde bn-i Abbas'n yle dedii rivayet edilir: "Hz. brahim'in smail ve Hacer'i getirip Mekke vadisine brakmasnn zerinden bir sre geince, Crhmoullar kabilesi gelip oraya yerleti. Hz. smail onlara mensup bir kzla evlendi. Daha sonra Hacer ld. Hz. brahim Sara'dan, olunu ziyaret etmek iin izin istedi. Sara izin verdi; ama orada konaklamamasn art kotu. brahim yola kt. Hacer de vefat etmiti. Mekke'ye varnca doruca smail'in evine gitti. Karsna, 'Kocan nerede?' dedi. Kadn, 'O, burada deildir, avlanmaya kt.' dedi. Hz. smail Harem blgesinin dna kp orada avlanr, sonra da geri dnerdi." "Hz. brahim kadna, 'Yannda yiyecek var mdr?' dedi. Kadn, 'Yanmda hibir ey ve hi kimse yoktur.' dedi. Bunun zerine Hz. brahim ona, 'Kocan gelince, ona selmm ilet ve evinin eiini deitirmesini, syle.' dedi ve kalkp gitti. Daha sonra smail geldi ve evreden babasnn kokusunu hissetti. Karsna, 'Kimse sana urad m?' diye sordu. Kadn, 'Bugn yle yle bir ihtiyar geldi (onu kmsyor gibiydi).' dedi. 'Peki sana ne dedi?' diye sordu.
Kadn, 'Bana dedi ki: 'Kocana selmm ilet ve evinin eiini deitirmesini syle.' dedi.' diye cevap verdi." "Bunun zerine Hz. smail karsn boad ve baka bir kadnla evlendi. Hz. brahim yce Allah'n diledii bir sre kadar bekledikten sonra, ei Sara'dan olunu ziyaret etmek zere izin istedi. Sara, konaklamamas kouluyla ona izin verdi. brahim yola kt ve nihayet smail'in kapsna kadar geldi. Karsna, 'Kocan nerede?' diye sordu. Kadn, 'Ava gitti, inaallah az sonra gelir, buyur otur. Allah'n rahmeti zerine olsun.' dedi. Hz. brahim kadna, 'Yannda yiyecek bir ey var m?' diye sordu. Kadn, 'Evet.' dedi ve gidip biraz stle biraz et getirdi. Hz. brahim, 'Bereketli olsun.' diye dua etti." [mam devamla yle buyurdu:] "Eer smail'in kars o gn brahim'e ekmek ya da buday yahut arpa veya hurma getirseydi, Mekke yeryznn buday arpas ve hurmas en bol olan blgesi olurdu." "Kadn Hz. brahim'e, 'Bindiinden in de ban ykayaym.' dedi; ama o inmedi. Bunun zerine kadn gidip makam getirdi ve brahim'in onun stne kmasn istedi. Hz. brahim onun stne kt ve ayak izi onun zerinde kald. nce bann sa yann ykad. Sonra makam onun sol tarafna getirdi ve bann sol yann ykad. Bu kez de brahim'in ayak izi onun zerinde kald. Hz. brahim kadna, 'Kocan geldii zaman ona selmm ilet ve evinin eii salamdr, dediimi syle.' dedi. Akam olup smail eve dnnce evreden babasnn kokusunu hissetti. Karsna, 'Bugn yanna kimse geldi mi?' diye sordu. 'Evet, insanlarn en gzel yzls, en gzel kokulusu bir ihtiyar geldi. Bana yle yle dedi, ben de ona yle yle dedim ve ban ykadm. te bu da onun ayaklarnn izidir.' dedi. smail karsna, 'O gelen babam brahim'di.' dedi." Kumm de tefsirinde, buna yakn bir rivayete yer vermektedir. Tefsir'ul-Kumm'de mam Sadk'n (a.s) yle dedii rivayet edilir: "Hz. brahim (a.s) Suriye llerine konaklamt. Olu smail Ha-cer'den dnyaya gelince, dier ei Sara bu olay karsnda iddetli bir kskanlk duygusuna kapld. nk kendisinin bir evlad yoktu. Hacer'den dolay brahim'i zyor ve kskanlk duygularna kaplyordu. Hz. brahim (a.s) iinde bulunduu bu durumu yce Al-
Bakara Sresi / 125-129 ....................................................................................... 447
lah'a ikayet etti. Bunun zerine yce Allah ona yle vahyetti: 'Kadn ksm eik kaburga kemii gibidir. Olduu gibi brakrsan ondan yararlanrsn, ama onu dorultmaya kalkrsan krarsn.' Sonra ona, smail ve anasn evden karmasn emretti. brahim, 'Ya Rabbi, onlar nereye gtreyim?' dedi." Yce Allah, 'Benim Haremime, dokunulmaz kldm gvenlik yurduma ve yeryznde ilk nce yarattm blgeye, yani Mekke'ye gtr.' dedi. Yce Allah ona Cebrail'le birlikte Burak' da indirdi. Burak Hacer'i, smail'i ve brahim'i srtlad. Aal, yeil ve hurmalkl bir blgeden getiklerinde brahim, 'Ya Cebrail, buraya m yerletireceim, buraya m?' derdi. Cebrail ise, 'Hayr, yrmeye devam et.' diye cevap verirdi. Mekke vadisine geldiklerinde, Cebrail onlar Kbe'nin kurulaca yere brakt. Hz. brahim, kendisine dnene kadar hibir yerde durmamak zere Sara'ya sz vermiti. Sz konusu yere indiklerinde, orada bir aa vard. Hacer, yannda getirdii bir rty aacn dallarnn zerine serdi, sonra hep birlikte onun glgesine sndlar. brahim onlar oraya brakp Sara'ya dnmek isteyince, Hacer ona yle seslendi: 'Ey brahim, bizi ssz, susuz ve ekinsiz bir yere mi brakyorsun?' brahim, 'Sizi buraya brakmam emreden Allah'tr. O size yeterli bir gvencedir.' dedi ve dnp gitti." "Ked' Dana ulanca (Z-Tuv blgesinde bulunan bir da ad) durup Rabbine yle yakard: 'Ya Rabbi, neslimin bir ksmn, dokunulmaz evinin yannda ekinsiz, bitkisiz, orak bir vadiye yerletirdim. Rabbimiz, namaz klsnlar diye bunu byle yaptm. yleyse bir gurup insann gnln onlara doru kaydr. Onlar eitli rnlerle rzk-landr; belki kredenlerden olurlar.'1 Sonra yoluna devam etti. Ha-cer olduu yerde kald. Gne iyice ykselince smail susad. Hacer, bugn haclarn sa'y yaptklar yerden Safa tepesine doru yrd, vadide bir serap grd, bunu su sand. Tepeden vadiye doru kotu. Merve denilen yere gelince, smail'i gremez oldu." "Bunun zerine tekrar Safa tepesine kt. yle ki bu kouturmay yedi kez tekrarlad. Yedinci kez kouyorken, Merve tepe1- [brhm, 37]
sinde bulunuyordu, o zaman smail'e bakt ki, ayaklarnn dibinden sular akyordu. Hacer dnd ve suyun nn kumla kapatt. nk su akp gidiyordu, o da byle yapmakla suyun akn durdurdu. Bu yzden suya 'Zemzem' ad verildi. [Zemzem, su toplama ve akn durdurma anlamna gelir.] Crhmoullar kabilesi Zlmecz ve Araft blgelerine yerlemiti. Mekke'de su knca kular ve yabani hayvanlar suyun bana abandlar. Crhmller, hayvanlarn ve kularn o blgeye doru gittiklerini fark edip onlar izlediler. Nihayet, bir kadnla, kk bir ocuun oraya konaklam olduklarn grdler. Kadnla ocuk bir aacn dibinde glgeleniyorlard ve su onlar iin kmt. Hacer'e, 'Kimsin sen? Senle bu ocuk ne aryorsunuz burada?' dediler. Hacer, 'Ben Halil'rRahman brahim'in olunun anasym. Bu da onun oludur. Allah ona bizi buraya yerletirmesini emretti.' dedi." "Bunun zerine, 'Size yakn bir yerde konaklamamza izin verir misin? "diye sordular. Hacer, 'brahim gelince size bir cevap veririm.' dedi. Blgeye yerletirililerinin nc gnnde brahim onlar ziyarete gelince Hacer brahim'e, 'Ey Halilullah, urada Crhmoullarna mensup bir kabile var. Yanmza konaklamak iin senden izin istiyorlar. Onlara yerleme izni verecek misin?' diye sordu. brahim, 'Evet.' dedi. Bunun zerine Hacer Crhmoullarna msaade etti, onlar da gelip yaknlarnda bir yere konakladlar, adrlarn kurdular. Hacer'le smail yalnzlktan kurtulup onlarla yakn ilikiler iine girdiler. brahim (a.s) ikinci kez onlar ziyarete gelince, evrelerinde birok insann bulunduunu grd. Bunun zerine ok sevindi. smail yrmeye balaynca, Crhmllerin her biri ona bir veya iki koyun hediye etti. smail ve Hacer bunlarla geimlerini salyorlard." "smail erginlik ana ulanca yce Allah brahim'e, Kbe'yi yapmasn emretti. Allah ona evi kurmasn emredince, o, evi nereye kuracan bilemedi. Bunun zerine yce Allah Cebrail'i gnderip brahim'e evi kuraca yeri gsterdi. Nihayet brahim evi yapmaya balad. smail de Z-Tuv'dan ta getiriyordu. Bylece Kbe'nin duvarn dokuz zira [yaklak 4.5 metre] ykselttiler. Sonra yce Allah ona Hacer'l-Esved'in yerini gsterdi. Hz. brahim ta bulunduu yerden kard ve u anda Kbe'nin duvarnda bulunduu yere koydu. brahim Kbe'nin yapmn tamamlaynca,
Bakara Sresi / 125-129 ....................................................................................... 449
ona iki kap yapt. Biri douya, biri de batya bakyordu. Batya doru bakan kapya 'Mstecr' denildi. Sonra Kbe'nin tavann aa ve benzeri eylerle rtt. Hacer, yannda bulunan bir rty kapsnn zerine ast ve bu rtnn altnda barnyorlard. Binann yapmn tamamladktan sonra brahim ve smail hac ettiler. Zilhiccenin sekizinci gnne denk gelen Terviye gnnde Cebrail indi ve dedi ki: 'Ey brahim, kalk ve kana kana su i. nk Arafat ve Mina'da su bulunmaz.' O gne Terviye denilmesi bu yzdendir. Sonra Cebrail onu Mina'ya kard, orada gecelediler. Cebrail dem Peygambere nasl yol gsterdiyse, ona da ne yapacan gsterdi. brahim Kbe'nin yapmn tamamlad zaman Allah'a yle dua etti: "Ya Rabbi, buray emniyetli bir ehir yap. Halkn eitli meyvelerle rzklandr, (elbette) onlardan Allah'a ve ahiret gnne inananlar...' Yani, onlar kalplerin rnleriyle besle. Yani onlar insanlara sevdir ki, onlarla scak ilikiler iine girsinler ve her zaman onlara dnsnler." Ben derim ki: Hz. brahim'in hayatnn bu blmne ilikin kssay anlatan rivayetler arasndan setiimiz bu rivayetler, konuya ilikin dier rivayetlerin ieriklerini zet biiminde kapsamaktadrlar. Bununla ilgili olarak baka rivayetler de nakledilmitir. Bunlara gre, Kbe'nin yapl tarihi, bir olaanstlkler tarihidir. Baz rivayetlerde ilk nce kurulduunda Kbe nurdan bir kubbe olarak dem'e inmiti. Bu kubbe Hz. brahim'in daha sonralar evin temellerini ykselttii blgeye yerlemiti. Nuh tufan kopana kadar orada kalmt. Btn dnya sular altnda kalnca, Kbe'nin bulunduu yeri yce Allah ykseltti. Bylece oras sular altnda kalmad. Kbe'nin "Beyt'l-Atk" yani, "Eski Ev" olarak isimlendirilmesi bu yzdendir. Baz rivayetlerde, yce Allah'n Kbe'nin temellerini cennetten indirdii belirtilir. Dier baz rivayetlerde ise, yle deniyor: "Hacer'l-Esved cennetten indirilmitir. Bu ta nceleri kar gibi beyazd. Daha sonra kfirlerin dokunmalar yznden karard." el-Kfi'de mamlardan birinin yle dedii belirtilir: "Yce Allah Hz. brahim'e, Kbe'yi yapmasn, temellerini ykseltmesini ve insanlara ne ekilde ibadet edeceklerini gstermesini emretti. brahim ve smail Kbe'nin duvarn her gn bir diz boyu ykselttiler.
Sra Ha-cer'l-Esved'in konulaca yere gelince, (mam Bkr (a.s) diyor ki:) Ebu Kubeys da brahim'e, 'Bende sana ait bir emanet vardr.' diye seslendi. Ona Hacer'l-Esved'i verdi. O da onu getirip Kbe duvarndaki yerine koydu." [c.4, s.205, h: 4] Tefsir'ul-Ayy'de, belirtildiine gre, Sevr yle demitir: "Bir gn mam Muhammed Bkr'dan (a.s) Hacer'l-Esved'in mahiyetini sordum. Dedi ki: Cennetten ta indi. Biri brahim'in Kbe'nin duvarna koyduu Hacer'l-Esved, biri brahim'in makam, biri de srail-oullarnn tadr." [c.1, s.59, h: 93] Baz rivayetlerde, Hacer'l-Esved'in bir melek olduu belirtilir. Ben derim ki: Buna benzer bilgiler ok saydadr ve gerek Snn, gerekse i kanallardan rivayet edilmitir. Geri bunlar ne anlam, ne de lafz olarak tevatr dzeyine ulamayan ahad haberler konumundadrlar; ama bunlar, din bilgiler asndan benzersiz deildirler. Dolaysyla bir kalemde reddedilmeleri gerekmez. Kbe'nin ilk nce bir nurdan kubbe olarak Hz. dem'in zerine inmesi ve Hz. brahim'in Burak srtnda Mekke'ye gelmesi gibi olaylar doa st mucizev kerametlerdir. Bu tr gelimelerin imknszl kantlanamaz. Kald ki, yce Allah peygamberlerini buna benzer birok mucizev ayetlerle zel bir ekilde dllendirmitir. Onlara olaanst kerametler bahetmitir. Kur'n- Kerim bunun birok rneini sunmaktadr bize. Kbe'nin temellerinin, Hacer'l-Esved'in ve brahim'in makamndaki tan cennetten indiriliine gelince; -ki denildiine gre bu ta gnmzde brahim'in makam olarak bilinen yapnn altnda gmldr ve cennetten indirilmedir- dediimiz gibi, bunlarn rnekleri oktur. Nitekim birok bitki ve meyve iin, "Bunlar cennetten gelmilerdir ya da cehennemden gelmilerdir, yahut ateten fkrmlardr." de-nilmitir. nsanlarn tynetleri ile ilgili olarak da benzeri haberler aktarlmtr. "Mutlularn tyneti cennettendir, mutsuz bedbahtlarn tyneti atetendir." ya da "Bunlar lliyyn ve Siccn karakterlidirler." gibi. Bu kategoriye sokabileceimiz baz haberlerde ise, "Kyamet ile dnya hayat arasndaki ara dnemde (berzah) girilen cennet, yeryznn baz blgelerindendir. Berzah cehennemi de dier baz blgelerindendir. Kabir ya cennet bahe-
Bakara Sresi / 125-129 ....................................................................................... 451
lerinden bir bahe ya da cehennem ukurlarndan bir ukurdur" denilmitir. Gzlemci bir yaklamla ett eden bir okuyucu buna benzer bilgileri; konuya ilikin rivayetlerden edinebilir. Daha nce de sylediimiz gibi, bu tr haberler saysal olarak o kadar okturlar ki, bunlarn tmn atmak ya da doruluunu tartma konusu yapmak, kaynaklarn kuku ile karlamak doru olmaz. Bunlar Kur'n- Kerim'in de belli llerde yer verdii ilh doast bilgilerdir ki, rivayetlerde de Kur'n'n bu yaklam esas alnmtr. Kur'n'n verdii bilgilerden yola karak yce Allah'n bize yle bir mesaj verdiini syleyebiliriz: Doal oluum sreci iinde meydana geldikleri grlen tm olgular, bu dnyaya Allah katndan indirilmilerdir. Bunlar arasnda hayrl ve gzel olanlar, hayra araclk ya da kaynaklk oluturan olgular, cennetten gelmiler, oraya dneceklerdir. Bunlar arasnda kt nitelikli olanlar, ktle araclk ya da kaynaklk oluturanlar, ateten gelmiler, tekrar oraya dneceklerdir. Nitekim ulu Allah yle buyuruyor: "Hibir ey yoktur ki, onun hazineleri bizim yanmzda olmasn; ama biz onu bilinen bir miktar ile indiriyoruz." (Hicr, 21) Bu ayetten kan sonuca gre, her ey O'nun katnda vardr ve varl bir snrla snrl, bir miktar ile belirli deildir. Ama bunlar yeryzne indirilince -ki tedric bir indirili sz kousudur- ngrlen miktara gre llyorlar. Belirlenen snrlar iinde kalyorlar. Meselenin genel boyutu byle. zel boyutuna ilikin olarak da baz aklamalara yer verilmitir: "Sizin iin duvardan sekiz ift indirdi." (Zmer, 6) "Demiri indirdik..." (Hadd, 25) "Gkte rzknz ve size sz verilen var." (Zriyt, 22) naallah bununla neyin kastedildiini ge-ni boyutlaryla akla kavuturacaz. Buna gre her ey Allah katndan indirilmitir. Yine yce Allah'n kelmndan her eyin sonuta O'na dnecei de dile getirilir. Bu hususla ilgili olanak yce Allah yle buyuruyor: "Ve sonunda senin Rabbine varlacaktr." (Necm, 42) "Dn Rabbinedir." (Alak, 8) "Dn O'nadr." (M'min, 3) "Dikkat edin, btn iler sonunda Allah'a dner." (r, 53) Ayn mesaj vurgulamaya dnk daha birok ayet vardr.
Buna gre: Olgular -balangc ve dn arasndaki sreteba-langcnda ngrlen amaca; kendileri iin verilen mutluluk ya da bedbahtlk, hayr ya da er hkm dorultusunda, paylarna den ller iinde hareket ederler. Nitekim ulu Allah yle buruyor: "Herkes kendine uygun yolda hareket eder." (sr, 84) "Herkesin yneldii bir yn vardr." (Bakara, 148) naallah bu hususu daha ayrntl biimde aklayacaz. Burada ise amacmz konunun boyutlar iinde sadece genel nitelikli bir iarette bulunmaktr. yle ki; bu tr rivayetler, doal olgularn ya cennetten ya da cehennemden geldiklerini hikaye etmektedirler. Bu rivayetler mutluluk ya da bedbahtlk ynne zorunlu olarak ynelmise, bunda bir doruluk pay kesinlikle vardr. nk bu yaklam konuya ilikin tm rivayetleri teker teker doru kabul etmemizi zorunlu klmaz. Artk ne kastedildiini anlam olmalsn. Birisi yle demitir: "brahim smail'le birlikte Evin temellerini ykseltiyor." ayeti, Hz. brahim'le smail'in Evi, putperest bir memlekette srf Allah'a kulluk sunulmas amac ile kurduklarn dile getiriyor. Ne var ki, hikayeciler, onlarn ardndan tefsirciler, yce Allah'n bildirdiklerinin dnda kalan bu haberleri rivayet ettiler. Rivayetlerinde Evin eskiliini, dem'in haccediini, Kbe'nin Tufan zaman ge ykseltiliini, Hacer'l-Esved'in cennet talarndan biri oluunu allandra, ballandra anlattlar. Kssaclarn amac dini sslemek, bu tr rivayetleriyle onu ekici hle getirmekti. Bu tr sslemeler ve ilgi uyandrc ifadeler, sradan halk kitlelerinin kalplerinde belli lde etkili olsalar bile, z akl sahipleri ve keskin bakl limler bilirler ki manev onur, yce Allah'n baz olgular dier baz olgulardan stn klarak bahettii niteliktir. Dolaysyla Kbe'nin onuru da, Allah'n evi oluudur, O'na izafe ediliyor olmasdr. Hacer'l-Esved'in erefi de, Allah'n eli yerine ona el srlyor olmasdr. Sz konusu tan mahiyet olarak yakut, inci veya baka bir ey olmas ona bir ayrcalk, gerek bir onur salamaz. Gerekler pazarnda Allah katnda kara ta ile beyaz ta arasnda ne gibi bir fark var ki? u hlde Kbe'nin onuru, yce Allah'n onu kendi evi olarak nitelendirmesidir, onu kendisine kulluk sunulan bir yer klmasdr. Bu onur, baka bir eyden kaynaklanmaz, -az nce de deindiimiz gibi- talarnn dier talardan stn olmasndan, bu-
Bakara Sresi / 125-129 ....................................................................................... 453
lunduu yerin baka yerlerden stn olmasndan, gkten ya da aydnlk leminden geliyor olmasndan ileri gelmez. Ayn ekilde peygamberlerin dier insanlardan stn olmalar, bedensel ayrcalklardan ya da giysilerinin kymetli oluundan kaynaklanmaz. Onlarn ayrcalklar, yce Allah'n onlar semesinden ve manev bir grev olan peygamberlik misyonu iin onlar ayrm olmasndan ileri gelir. Nitekim dnya ehli onlardan daha ekici sslere, daha bol nimetlere sahip olabilirler. Yine demitir ki: Bu rivayetler en bata birbirleriyle ve kendi ilerinde eliik olmalarndan dolay, ikincisi rivayet zincirlerinin sahih olmayndan dolay, ncs kitabn zahiri ile elimelerinden dolay geersizdirler. Yine eklemitir: Bu rivayetler srailiyat'tan kaynaklanan hurafelere dayanrlar. Dinlerini kartrmak ve kitap ehli olanlar bu dinden uzaklatrmak amac ile Yahudi kkenli zndklar bunlar Mslmanlar arasnda yaymlardr. Ben derim ki: Bu yaklam bir kalemde silip reddetmek doru olmaz. Ancak gr sahibi kimse, tartma ynteminde arya kam-tr. tiraz ederken en ar ve en yakksz ifadeyi kullanmtr. "Bu rivayetler en bata birbirleriyle ve kendi ilerinde eliik olmalarndan dolay, ikincisi, Kitabn zahirine ters dtkleri iin geersizdirler" eklindeki yaklamn ele alacak olursak, eliki ve tutarszlk eer teker teker tm rivayetlerde tespit edilirse zararl olur. Ama bunlar bir btn olarak ele aldmzda, btn aklen ve naklen imknsz olan iermeyecekleri iin topluca reddedilmez. Baz rivayetler arasndaki uyumazlk da geneli asndan bir olumsuzluk olarak deerlendirilmez. Bununla kastettiimiz husus udur: Bu rivayetler, Resulullah efendimiz (s.a.a) ve tertemiz Ehlibeyt mamlar gibi masum kaynaklara dayanrlar. Bunlarn dndaki sahabe ve tabiin kua tefsircilerinin durumu dier insanlarn durumu gibidir. elikiden uzak szlerinin durumu, eliki ieren szlerinin durumu gibidir. Dolaysyla Kitaba ve doruluu kantlanm snnete ters dmedii srece herhangi bir rivayeti ya da rivayetleri reddetmemek gerekir.
Ayrca bu tr bir rivayetten yalanlk ve uydurulmuluk kokusu alnr alnmaz, onu terk etmek gerekir. nk ilh dinin bilgileri asndan tartlmaz kant, Kitap ve doruluu kesinlemi snnettir. u hlde, baz eyleri kabul etmek bir zorunluluktur. Bundan kastmz, Kitap ve doruluu tartma gtrmez snnettir. Baz eyleri de kesin olarak reddetmek gerekir. Bununla Kitap ve snnete ters den rivayetleri kastediyoruz. Baz bilgiler de var ki, bunlarn reddine ya da kabulne ilikin bir kant bulunmaz. Bununla, imknszlna ilikin olarak ne akl, ne de nakl (Kitap ve snnet) bir kant bulunmayan rivayetleri kastediyoruz. Bylece, bu tr rivayetlerin srf senetlerinin gvenilmezliinden dolay kukulu olduklarna ilikin yaklamn tutarszl ortaya kyor. nk bir rivayet akl ya da doru nakil ile elimedii srece srf bu yzden reddedilemez. Bu tr rivayetlerin, "brahim, smail'le birlikte Evin temellerini ykseltiyor..." ayetine ters dtklerine ilikin iddiaya gelince, Allah akna syler misiniz, bu ayet-i kerime hangi adan Hacer'lEsved'in cennetten inmediini ifade ediyor? Ya da nurdan bir kubbenin Hz. dem zamannda yeryznde bir yere inmediini ve bu kubbenin Nuh zamannda ge ykseltilmediini nasl ortaya koyuyor? Acaba bu ayet, Kbe'nin Hz. brahim tarafndan tatan ve amurdan bina edildiinden baka bir ey mi anlatyor? Olumlu ya da olumsuz, deindiimiz bu rivayetlerle ne gibi bir ilgisi vardr ayetin? Doru, iddia sahibinin karakteri bu rivayetleri benimseyemiyor; gr bunlar benimsemeye elverili deildir. nk onun mezheb tutuculuu, peygamberlerden aktarlan manev gerekleri reddetmeyi ve dinin zahir ksmnn kkl ve derine nfuz etmi temellere dayandn inkr etmeyi ngryor. Ya da ada bilimin verilerine irade d bir teslimiyet sz konusudur. Bu anlayta olanlar diyorlar ki: Doada meydana gelen tm gelimeler ve bunlarla ilintili tm manev hususlar, madd bir sebeple illetlendirilmelidirler. Ya da sonunda madde ile balants tespit edilmelidir. nk tm olaylara egemen olan maddedir. Sosyoloji prensiplerinde olduu gibi.
Bakara Sresi / 125-129 ....................................................................................... 455
Hi kukusuz u husus zerinde iyice dnmek bir zorunluluktur: Pozitif bilimlerin sahas, maddenin zelliklerini, bileimlerini ve doadaki gelimelerin ilgi alanlarna giren hususlar zerindeki etkilerini aratrp ortaya koymaktr. Bunun ad olgular aras doal ballktr. Ay-n ekilde sosyoloji bilimi de sadece toplumsal balarla toplumsal gelimeler arasndaki balanty inceleyip ortaya koyma durumundadr. Madde dnyasnn, onun doay, zelliklerini ve manev balarn kuatan etkinlik sahasnn dnda kalan gerekler, madd nitelikli deildirler. Evrensel gelimelerle ve bizim alglanabilen somut dnyamzla bir ilgileri yoktur. Dolaysyla bu tr gerekler pozitif bilimlerin ve sosyolojinin aratrma alanlarnn kapsamna girmezler. Szn ettiimiz bilimler bu tr gerekler hakknda konuma, onlar kantlamaya alma ya da rtme g ve yetkisine sahip deildirler. Pozitif bilimler, bir evin ta ve amura ihtiyacnn olduundan, binay yapacak bir ustann alma ve hareketleriyle eve biim vermesinin gerekliliinden sz edebilirler. Ya da kara bir tan nasl olutuunu aratrabilirler. Sosyoloji bilimi de, brahim'in Kbe'yi yapmasna kadarki toplumsal gelimeleri analiz edebilir. Yani onun yaam srecini, Hacer ve smail'in hayatn, Tehme lnde geen gnleri ve Crhmoullar-nn Mekke'ye yerlemelerini inceleyebilir. Ama sz gelimi, bu tan cennete veya atee mensubiyeti hakknda sz sylemek, bunu inceleme konusu yapmak, hakknda olumlu ya da olumsuz gr belirtmek, sylenenleri kabul ya da reddetmek bu bilimlerin yetkisinde deildir. nk Kur'n- Kerim'in doal ve madd nitelikli baz olgularn, bulunduklar yerlere Allah katndan indirildiklerinden ve bunlarn tekrar O'nun katna dneceklerinden sz ettiini grdn. Her ey geldii yere, yani "Ya cennete ya da cehenneme" dnecektir. Kur'n- Kerim Allah'n katna kan, O'na doru ykselen, O'na kavuan amellerden sz ediyor ki, bunlar doal tutumlardr; varolusal gereklikten ayr olarak, toplumsal nitelikli itibar oluumlardr. Yce Allah bir ayet-i kerimede yle buyuruyor: "Fakat sizin takvanz O'na ular." (Hacc, 37) Takva ise bir fiildir ya da bir fiilin
sonucu meydana gelen bir sfattr. Yce Allah bir dier ayet-i kerimede de yle buyuruyor: "Gzel sz ona kar, iyi amel onu ykseltir." (Ftr, 10) Dolaysyla din konular zerinde alma yapan bir aratrmac, bu ayetler zerinde dnmeli ve dini retilerin, doal ve toplumsal bak as bakmndan doal bilimlerle ve sosyolojik verilerle bir ilgilerinin sz konusu olmadn, dini bilgilerin bundan te gereklere ve anlamlara dayandklarn anlamaldr. "Peygamberlerin erefi, onlara ilikin ahitler, onlara izafe edilen Kbe, Hacer'l-Esved gibi nesnelerin erefi zahir bir durum deildir. Yce Allah'n stn klmas, ltfetmesi ile kazanlan manev bir payedir." eklindeki deerlendirme, hi kukusuz gerein ifadesidir. Ancak bu szn gerekte neyi ifade ettii iyice anlalmaldr. Sz konusu peygamberlere ve yaplara onur kazandran bu manev durum nedir? Eer bununla, lke ve uluslarn insana yaktrdklar bakanlk ve komutanlk, ayrca gm ve altn gibi madenlere izafe ettikleri kymet, fiyat gibi deerlendirmeler ve anne-baba ve kanun saygs gibi toplumsal ihtiyalardan kaynaklanan tutumlar kastediliyorsa, bilinmelidir ki, bunlar dnyev ihtiyalarn zorunlu klmas ile toplum tarafndan ngrlen itibar nitelendirmelerdir. Toplumsal deerlendirme ve vehim dnda bir etkinlikleri sz konusu deildir. Bilindii gibi herhangi bir toplum, yaam srdrmenin zorunlu kld toplumsal hayatn snrlarn zorlayamaz. Yce Allah ise, insanolu iin ba gsteren bu tr yaamsal ihtiyalardan mnezzehtir. Bununla beraber eer bir peygamberin gereklii bulunmayan bu tr bir onurla onurlanmas caiz ise, bir evin ya da bir tan da bu tr bir onura lyk grlmesi de normal karlanmaldr; ama peygamberlerin, Kbe'nin ve Hacer'lEsved'in sahip olduu eref, gereklii bulunan bir niteliktir. Aydnlk ve karanlk, bilgi ve cehalet, akl ve ahmaklk arasndaki oranlama kadar reeldir. nk peygamberin varlnn gereklii, bakasnn varlnn gereklii gibi deildir. Bizim yzeysel duyu organlarmz bunu alglayamazsa da, peygamber fiil ve hkm olarak yce Allah'n kutsal onurlandrmasna lyktr. Ulu Allah yle buyuruyor:
Bakara Sresi / 125-129 ....................................................................................... 457
"Biz gkleri, yeri ve bunlar arasnda bulunan canl-cansz varlklar, elenmek iin yaratmadk. Onlar sadece hakka dayal olarak yarattk. Fakat onlarn ou bilmiyorlar." (Duhn, 38-39) leride bunun doatesi, madde d manev bir gereklie dnk bir iaret olduunu aklayacaz. Bu gereklik bir ekilde peygamberler asndan normal bir nitelendirme ise, peygamberlerin dnda Kbe ve Hacer'l-Esved gibi nesneler iin de normal bir nitelendirme olarak deerlendirilmelidir. Bununla beraber sz konusu manev gereklikler, toplumsal erevede belirlenen genel kavramlarla anlatlrlar. Acaba bu anlaya sahip kimseler, cennetin altn ve gmle sslendirileceinden, cennet ehlinin bunlarla dllendirilip onurlandrlacaklarndan sz eden ayetleri ne yapacaklardr? Bilindii gibi bunlarn az bulunur olmalarndan kaynaklanan kymetlilikten baka bir onurlar yoktur. u hlde cennet halknn bunlarla dllendirilip onurlandrlmas ile ne kastediliyor? Servet saylabilecek bir ey cennette ne ie yarar? Mal bir deer toplumsallk snrlar dnda bir anlam ifade etmez ki? Acaba bu tr ilh aklamalarn, dinsel bildirimlerin bir amac, bir hedefi mi vardr? Ve bu hedef gerisinde bulunan srlar szel perdelerle mi saklanyor? Eer bu tr yaktrmalar ahiret kaynakl olgular iin olabiliyorsa, dnya kaynakl olgular iin de olmaldr. Tefsir'ul-Ayy'nin bir yerinde Zbeyr mam Sadk'tan (a.s) u aklamay rivayet eder: "mama dedim ki: 'mmet-i Muhammed kim-dir?' Dedi ki: 'Muhammed'in (s.a.a) mmeti zellikle Haimoullar-dr.' 'Muhammed'in (s.a.a) mmetinin sadece senin szn ettiin Ehlibeyti'nin olduuna ilikin kant nedir?' diye sordum, yle cevap verdi: Yce Allah diyor ki: 'brahim smail'le birlikte Evin temellerini ykseltiyor. Rabbimiz, bizden kabul buyur. phesiz sen iitensin, bilensin. Rabbimiz! Bizi sana teslim olanlar yap; neslimizden de sana teslim olan bir mmet kar. Bize ibadet yerlerimizi gster, rahmetinle bize dnp tvbemizi kabul et. Zira tvbeleri oka kabul eden, ok merhametli olan ancak sensin.' Yce Allah brahim ve smail'in bu duasn kabul edince, onlarn soyundan gelen Mslman bir mmet meydana getirdi. Aralarndan, yani sz konusu mmetin iinden bir resul gnderdi. Bu resul onlara Allah'n ayetlerini okuyor, onlar arndryor, onlara
kitap ve hikmeti retiyor. Bylece onun ilk duas ile son duas ayn noktada bulutu." "Sonra Hz. brahim ad geen mmet iin irkten arnmlk ve putlara kulluk sunmaktan uzaklk diledi ki, onlara ilikin deerlendirmesi doru olsun ve onlar bakalarna uymak durumunda kalmasn. Bu amala yle dua etti: "Beni ve oullarm putlara tapmaktan uzak tut! Rabbim, nk onlar insanlardan birounu arttlar. Artk bundan byle kim bana uyarsa o, bendendir; kim bana kar gelirse phesiz sen balayan, esirgeyensin."1 "Bu ayet gsteriyor ki, imamlar ve mmet-i Muhammed (s.a.a) ancak brahim'in soyundan gelenlerden olurlar. 'Beni ve oullarm putlara tapmaktan uzak tut.' ifadesi bunu gsteriyor." [c.1, s.60,
h: 101]
Ben derim ki: mamn ayet-i kerimeden kard bu sonucun hangi amaca ynelik olduu gayet aktr. nk Hz. brahim (a.s) zellikle kendi soyundan gelen bir Mslman mmet istemitir. Yine bilindii gibi duasnn devamnda yle bir ifade vardr: "Rabbimiz! Onlara ilerinden... bir eli gnder." u hlde Hz. brahim'in szn ettii "Mslman mmet", Muhammed mmetidir. Fakat, Hz. Mu-hammed'in kendilerine gnderildii ya da Hz. Muhammed'in peygamberliine inananlar anlamndaki genel mmet kavram kastedilmemitir. nk bu mmet, brahim ve smail'in soyundan daha geni kapsamldr. yleyse burada brahim'in (a.s) soyundan gelen "Mslman mmet" kastedilmitir. Sonra Hz. brahim kendisini, soyunu ve oullarn irkten ve sapklktan uzaklatrmasn diliyor. te bu, "masumiyet"e iarettir. Yine bilindii gibi Hz. brahim'in ve smail'in (a.s) soyunun iinde -ki bunlar Mudaroullarna ya da zellikle Kurey kabilesine mensup Araplard- sapk ve mrik olanlar vard. u hlde "oullarm" ifadesi ile zellikle onun soyundan gelen masumlar kastedilmitir. Bunlarsa, Hz. Peygamber (s.a.a) ve onun tertemiz Ehlibeyti'dir. Demek ki, Hz. brahim'in duasnda kastedilen mmet-i Muhammed (s.a.a) bunlardr. Belki de duann ak iinde "soyu" kelimesinin "oullar" ile yer deitirmesi bu incelii vurgulamaya dnktr.
1- [brhm, 36]
Bakara Sresi / 125-129 ....................................................................................... 459
Hz. brahim'in (a.s) u sz de bunu pekitirir niteliktedir: "Kim bana uyarsa o, bendendir; kim bana kar gelirse, phesiz sen balayan, esirgeyensin." Bu ifadede "ayrnt" anlamna iaret eden "fa" balac kullanlmtr ki, bununla tbi olanlarn ondan bir para olduklar dile getirilmitir. tekiler hakknda ise, herhangi bir aklamaya yer verilmemitir. Sanki Hz. brahim onlar tanmadn, bilmediini ifade etmek istemitir. Rivayetteki "Onlar iin irkten arnmlk ve putlara kulluk sunmaktan uzaklk diledi." ifadesine gelince, burada Hz. brahim putlara kulluk sunma saplantsndan arnma diliyor; ama bunu sapkla gtrc olarak illetlendiriyor. Bylece "arnma" isteinin her trl sapklk iin; putlara kulluk sunmak, her trl irk ve her trl gnah iin dile getirildii anlalyor. Nitekim Fatiha suresinin, "nimet verdiklerinin yoluna." (Ftiha, 6) ayetinin tefsirinde de vurguladmz gibi her gnah bir bakma irktir. Rivayetteki "Bu da gsteriyor ki, mamlar ve Mslman mmet ancak brahim'in soyundan gelenlerden olurlar." ifadesine gelince, burada ayette kastedilen "Mslman mmet" ile "mamlar"n ayn kimseler olduklar anlatlyor. Nitekim az nce de bu hususa iaret ettik. ayet desen ki: Eer bu ve benzeri ayetlerde geen "mmet" kelimesi ile sayl birka kii kastedilmise; sz gelimi: "siz insanlar iin karlm en hayrl mmetsiniz" ifadesinde sadece birka insana iaret edilmise, bu durumda, gerektirici bir unsur sz konusu olmad hlde ifadede mecaz sanatna bavurulduu anlam kar ki, yce Allah'n kitab iin byle bir ey dnlemez. Kald ki, Kur'n- Ke-rim'deki hitaplarn Peygambere (s.a.a) inanan tm mmete ynelik ol-masnn bir zorunluluk olduu gereinin kanta ihtiyac yoktur. Buna karlk olarak derim ki: Hz. Muhammed'in (s.a.a) arsna olumlu karlk verip inanan herkesi kuatc bir kavram olarak "Muhammed mmeti" deyiminin kullanlmas, Kur'n- Kerim'in nzulnden ve slm davasnn yaylmasndan sonraki dnemlere rastlar. Yoksa "mmet" kavim anlamna gelen bir kelimedir. Nitekim ulu Allah yle buyuruyor: "Seninle beraber olanlardan gelen mmetlere bizden esenlik ve bereketlerle in. yle mmet-
ler de var ki, onlar bir sre yaatacaz..." (Hd, 48) Bu kelime baz ayetlerde de tek bir kii iin kullanlmtr: "brahim bir mmet idi." (Nahl, 120) u hlde bu kavramn anlam, kullanld yere ve kimselere gre dar kapsaml ya da geni kapsaml olabiliyor. Dolaysyla, "Rabbimiz! Bizi sana teslim olanlar yap; neslimizden de sana teslim olan bir mmet kar..." ifadesiyle, -bir kulun dua makamnda dile getirdii bir istektir, daha nce buna deindik- ancak Peygambere inanan sayl birka kii kastedilmitir. Ayn ekilde, "Siz insanlar iin karlm en hayrl mmetsiniz." ifadesi de sz konusu insanlara verilen byk nimeti hatrlatma, deerlerini ve konumlarn yceltme amacna yneliktir ki, bu durum tm mmeti kapsamaz. Byle bir ifade, ancak dinin tm izlerini silip yok etmeye alan, dinin byklerini ldrmeye yeltenen mmetin Firavun ve Deccallar-n da kapsar m hi? Bu ayetle ilgili ayrntl aklamaya ilerde inaallah yer vereceiz. Aslnda bu ayet, yce Allah'n srailoullarna ynelik u szne benzer: "Sizi lemlere stn kldm." (Bakara, 47) Karun da onlar arasnda yer alyordu. Ama ayet-i kerime kesinlikle onu kapsamyor. Yce Allah bir ayette de yle buyuruyor: "Peygamber de, 'Ya Rabbi! Kavmim, bu Kur'n' terkedilmi braktlar.' dedi." (Furkan, 30) Bu ifade Peygamberin tm kavmini kapsamaz kukusuz. nk onlar arasnda Kur'n ehli kimseler vardr ki, hibir ticaret, hi-bir al veri onlar Allah'n zikrinden alkoyamaz. "Onlar bir mmetti gelip geti. Onlarn kazandklar kendilerinin, sizin kazandklarnz sizindir. Siz onlarn yaptklarndan sorulmazsnz." (Bakara, 134) ifadesine gelince, burada hitap Peygambere inanan ya da Peygamberin gnderildii tm kavimlere yneliktir.
BLMSEL BR ARATIRMA
Hz. brahim'in (a.s) kssasna, olunu ve karsn alp Mekke'ye getirmesine, ikisinin bandan geen olaylara ve smail'in kurban edilmesi hadisesine kadarki srece bir gz attmzda, smail'in Allah tarafndan balanmasn, baba-olun birlikte Kbe'yi yapmaya balamalarn incelediimizde, bu kssann kelimenin tam
Bakara Sresi / 125-129 ....................................................................................... 461
anlamyla bir kulluk gsterisi olduunu grrz. Burada kul z yurdundan ayrlp Rabbinin yaknlarna g ediyor; uzak diyarlardan koparak yakn yurda snyor; dnyann ekici sslerinden, lezzet verici nimetlerinden, makam, mal ve evlada ynelik arzu uyandrc telkinlerinden yz eviriyor; eytanlarn vesvese ve desiselerinden syrlp kurtuluyor; tam bir itenlikle Rabbinin makamna ve ilh byklk yurduna yneliyor. Blm blm bir zincirin halkalar gibi dizilen bu tarihsel kssa, bir kulun Rabbine ynelik kulluk amal yolculuunu sunuyor. Bu kssada kulluk yolculuunun adabn, kullua yarar talepleri, huzura var ve sevgi trenlerini gzlemliyoruz. Bu kssada bir samimiyet, bir ihls numunesini seyrediyoruz. zerinde durup dndke zihnini daha bir aydnlatyor, yoluna gittike artan oranda k sayor. Ayrca, yce Allah dostu brahim'e, insanlar iin Kbe'ye hac ziyaretinde bulunmann farz klndn duyurmasn emrediyor. u ayet-i kerime buna iaret ediyor: "nsanlar iinde hacc ilan et; gerek yaya, gerek uzak yollardan gelen yorgun develer zerinde sana gelsinler." (Hacc, 27) Hz. brahim'in belirledii hac kurallarnn ayrntl olarak bizce bilinmesi imknsz olmakla beraber, bunlar cahiliye Araplar tarafndan uygulanan din iarlard. Bu durum Resulullah efendimizin (s.a.a) gnderiliine kadar srd. O da hac ile ilgili birtakm uygulamalar belirledi. Hz. brahim'in koyduu kurallar kaldrmad, sadece eksik ynlerini tamamlad. Nitekim u ayet-i kerime de buna iaret etmektedir: "De ki: Rab-bim, beni doru yola iletti. Dosdoru dine, Allah'n birlii esasna dayanan brahim'in dinine." (En'm, 161) Ulu Allah bir dier ayette de yle buyuruyor: "O size dinden Nuh'a tavsiye ettiini, sana vahyet-tiimizi, brahim'e, Musa'ya ve sa'ya tavsiye ettiimizi eriat yapt." (r, 13) Her ne ise, Resulullah'n (s.a.a) belirledii ihrama girmek, Arafat-ta durmak, Me'ar'de gecelemek, kurban kesmek, eytan talamak, Saf ile Merve tepeleri arasnda komak, Kbe'yi tavaf etmek, Makam- brahim'de namaz klmak gibi hac dnemi sembolik ibadetler, brahim Peygamberin kssasn anlatyor. Onun ve ailesinin tutum ve davranlarn bir sahnede somutlatryor. Ne
gzel, ne temizdir bu tutum ve davranlar ki, Rablk makamnn cezbesine kaplma sonucu ve kulluk makamnn zilletinin uuruyla sergilenmektedir. Hac dnemine zg sembolik ibadetler -bunlar fiilen uygulayarak bize reten peygamberlere salt ve selm olsun- byk peygamberlerin Rableri karsndaki konumlarn yanstan tablolardr; Allah'a yaknlk ve yaklamlk yurduna doru gerekletirdikleri yolculuun balang ve sonunu somutlatran somut manzaralardr. Nitekim ulu Allah yle buyuruyor: "Andolsun Allah'n elisinde sizin iin gzel bir rnek vardr." (Ahzb, 21) Hac dnemine zg ibadetlerin temel nitelii budur. Hac dnemine zg sembolik ibadetlerin hkmlerini, konulu ve yasallatrllarnn srlarn aklayc rivayetlerde, meselenin bu ynne ilikin anlamn birok kant vardr. yi bir gzlemci bunlar rahatlkla tespit edebilir.
Bakara Sresi / 130-134 ....................................................................................... 463
130- Nefsini ahmaklatrandan baka, kim brahim'in dininden yz evirir? Andolsun ki, biz onu dnyada beenip semitik. Ahirette de o, iyilerdendir. 131- (brahim'i setik) o zaman ki Rabbi ona, "slm ol." demiti. O da, "lemlerin Rabbine teslim oldum." demiti. 132- brahim de bunu kendi oullarna vasiyet etti, Yakub da: "Oullarm, (dedi) Allah phesiz sizin iin o dini seti, sizler de Mslman olmayanlar olarak lmeyin." 133- Yoksa Yakub'a lm gelip att zaman orda m idiniz? O zaman Yakub oullarna, "Benden sonra neye tapacaksnz?" dedi. Dediler ki: "Senin Allah'n, babalarn brahim, smail ve shak'n ilh olan tek ilha tapacaz. Biz, O'na teslim olanlarz." 134- Onlar bir mmetti, gelip geti. Onlarn kazandklar kendilerinin, sizin kazandklarnz kendinizindir. Siz onlarn yaptklarndan sorulmazsnz.
AYETLERN AIKLAMASI
"Nefsini ahmaklatrandan baka, kim brahim'in dinin-den yz evirir?" "Rabet" mastarndan treyen fiil "an" edat ile geili hle
getirildii zaman, "yz evirme, nefret etme, kanma" anlamn ifade eder. Bu fiil "f" edat ile geili hle getirilince de, "is-teme ve meyletme" anlamn ifade eder. fadenin orijinalinde geen "sefihe" fiili ise hem geili, hem de geisiz olarak kullanlabilir. Bu yzden baz tefsir bilginleri, "nefsehu" kelimesini "sefihe" fiilinin meful, bazlar da onun "meful" olmadn, "temyiz" olduunu sylemilerdir. Her iki durumda da ifadenin anlam udur: "brahim'in dininden yz evirmek nefsin ahmaklnn, kendisine yararl ve zararl olan eyleri birbirinden ayrt edemeyiinin gstergesidir." Bu ayete bakarak u hadisin verdii mesaj daha net anlyoruz: "Akl, insan Rahman'a kulluk sunmaya yneltir." "Andolsun ki, biz onu dnyada beenip semitik." fadenin orjinalinde geen "istaf" fiili bir eyin zn almak, onu kart baka unsurlarn arasndan seip karmak demektir. Bu anlam, velyet makamlar gz nnde bulundurularak samimi kullukla uyumaktadr. Yani kul, tm davranlarnda, kulluunun gereklerini yerine ge-tirmelidir. Btnyle Rabbine teslim olup, srf sahibinin buyruklar dorultusunda hareket etmelidir. Bu da her ite dini kurallar uygulamakla gerekleir. nk din, dnya ve ahiretle ilgili meselelerde uyulacak kulluk prensiplerini ierir. Dinin ngrd hayat biiminde, kulun Rabbinin kendisine emrettii ve honut olduu her hususu eksiksiz yerine getirmesi bir zorunluluktur. Nitekim yce Allah bir ayette yle buyuruyor: "Allah katnda din, slm'dr." (l-i mrn, 19) Aka grlyor ki, seme (istf) makam slm makamnn aynsdr. Yce Allah'n u sz bu tespitimizin tandr: "o zaman ki Rabbi ona, 'slm ol.' demiti. O da, 'lemlerin Rabbine teslim oldum.' demiti." Grld gibi zarf [iz=o zaman ki], yce Allah'n "is-tefeynhu=onu setik" szne taalluk ediyor. Bu durumda yle bir sonu elde ediliyor: Onun seilmesi, yce Allah'n ona, "slm ol." demesi, onun da, "lemlerin Rabbine teslim oldum." demesi srasnda gereklemitir. Buna gre, "Rabbi ona, 'slm
Bakara Sresi / 130-134 ....................................................................................... 465
ol' demiti. O da 'lemlerin Rabbine teslim oldum.' demiti." ifadesi, "biz onu semitik." ifadesinin aklamas niteliindedir. Ayette birinci ahs konuurken birden nc ahs devreye giriyor ve o anlatmaya balyor: "Rabbi ona, 'slm ol.' demiti." deniyor da, "Biz ona, 'slm ol.' demitik." eklinde bir ifade kullanlmyor. Bu sanatn (iltifat sanatnn) bir rnei de Hz. brahim'den aktarlan szndeki hitaptan nc ahsa ynelitir. Hz. brahim, "lemlerin Rabbine teslim oldum." diyor da, "Sana teslim oldum." demiyor. Birinci ifade tarz deiikliindeki incelik udur: Bu konu bir srd ve Rabbi ona bu hususu gizlice babaa bulunduklar bir srada ayordu. Hi kukusuz kendisine hitap edilen dinleyici ile konumac arasnda bir iletiim vardr. Konumacnn hazr bulunma nitelii ortadan kalknca muhatap da onun karsndaki konumunu kaybeder. Onunla konumacnn bulunduu durum arasna bir perde gerilmi olur. Bu da, kssann, scak bir ortamda ve halvet annda gelitiini gsterir. kinci ifade tarz deiikliindeki incelik ise udur: "Rabbi ona demiti ki..." ifadesi, ona zg klnan ltfu dile getiriyor ve gizlice sr ama durumunun devam ettiini gsteriyor. Fakat yce Rabbin huzurunda bulunma edebi, Hz. brahim gibi zerinde alak gnllln izlerini, mtevazlk damgasn tayan bir kulun kendisini byle bir konumda grmemesini gerektiriyor. Hz. brahim bu gz kamatrc makamda kendisini yaknlk erefine nail olmu, karlkl konuma onuruna zg klnm zel biri gibi grmyor; tersine kendini bakasnn mal, dkn kullardan biri olarak gryor ve tm lemlerin snd yce Rabbe teslim oluyor; "lemlerin Rabbine teslim oldum." diyor. slm, istislm ve teslim kelimeleri, ayn anlam ifade ederler ve "silm" kknden tremilerdir. ki eyden biri tekisine isyan etmez, onu reddetmez konumda ise ona islm olmu/istislm etmi/teslim olmu demektir. Nitekim ulu Allah yle buyuruyor: "Hayr, kim zn AIlah'a teslim ederse..." (Bakara, 112) "Ben yzm tamamen, gkleri ve yeri yoktan var edene evirdim ve ben mriklerden deilim." (En'm, 79) Bir eyin yz, sana ynelen tarafdr. Yce Allah asndan ise, bir eyin yz, onun tm varl-
dr. Dolaysyla insann Allah'a slm (teslim) oluu, Allah karsnda boyun emesinin ve O'nun ngrd evrensel hkmlerin, kaz ve kaderin, emir ve yasak nitelikli yasamalar ve buna benzer hususlar kabul etmesinin niteliidir. Bu yzden, slm'n dereceleri, mertebeleri vardr: Birincisi: lh emir ve yasaklar, kelime-i ahadet getirerek zhiren kabul etmek anlamnda slm. Kalbin bu kabul onaylamas ya da reddetmesi d grn asndan bir deiiklik arzetmez. Nitekim ulu Allah yle buyuruyor: "Bedeviler, 'nandk.' dediler. De ki: Siz inanmadnz, fakat 'slm olduk.' deyin. Fakat henz iman kalplerinize girmedi." (Hcrt, 14) Bu anlamyla slm'dan sonra imann ilk mer-tebesi geliyor. Bu mertebe; ahadet cmlelerinin gereklerini toplu olarak kalben benimsemeyi ve ayrnt niteliindeki amellerin byk ounluunu yerine getirmeyi ngrr. kincisi: mann ilk mertebesinden sonra gelen slm. Bu hak nitelikli inan prensiplerini tm ayrntlar ve buna bal salih amelleri kalben benimseyip uygulamak zere teslim olmaktr. Baz ayetlerde yer alan bu mertebeye ilikin iaretleri ylece sralayabiliriz: Ulu Al-lah muttakileri tanmlarken yle buyuruyor: "Onlar ayetlerimize inanm ve Mslman olmu idiler." (Zuhruf, 69) Bir ayette de yle buyuruyor: "Ey inananlar, hepiniz birlikte slm'a girin." (Bakara, 208) u hlde, slm'n imandan sonra gerekleen bir mertebesi vardr ve bu, birinci mertebeden farkl bir konumdur. Bu konumdaki "slm"n ardndan "iman"n ikinci mertebesi gelir. Bu, din gereklere ayrntl olarak inanma mertebesidir. Ulu Allah yle buyuruyor: "M-minler onlardr ki, Allah'a ve Resulne inandlar, sonra phe etmediler; Allah yolunda mallaryla, canlaryla savatlar. te doru olanlar onlardr." (Hcrt, 15) Bir dier ayette de yle buyuruyor: "Ey inananlar, size, sizi ac azaptan kurtaracak bir ticaret gstereyim mi? Allah'a ve Resulne inanrsnz, mallarnzla ve canlarnzla Allah yolunda savarsnz." (Saff, 1011) Bu ayette mminler inanmaya davet ediliyorlar. u hlde imandan ayr bir iman mertebesi vardr.
Bakara Sresi / 130-134 ....................................................................................... 467
ncs: kinci iman mertebesinin ardndan gelen slm. nsan nefsi, szn ettiimiz imana alp bu mertebenin ngrd ahlk zellikleri karakteristik zellikler olarak edinince ve iman kendisinin ayrlmaz bir zellii hline gelince, sahip bulunduu tm hayvansal zellikler ve yrtc nitelikler, ksacas dnyann ekici sslerine, fani ve geici zevklerine eilimli tm gler imann kontrolne girer ve bu aamada insan Allah' grr gibi O'na ibadet eder. nk o, her ne kadar Allah' gremezse de kukusuz Allah onu gryordur. Bu aamada insann iinde ve zihninde Allah'n emir ve yasaklarna uymayan ya da onun kaza ve kaderine rza gstermeyen hibir duygu, hibir eilim bulunmaz. Yce Allah yle buyuruyor: "Hayr, Rabbine andolsun ki, aralarnda kan anlamazlklar hususunda seni hakem klp, sonra da senin verdiin hkm ilerinde hibir sknt duymakszn tam anlamyla kabullenmedike inanm olmazlar." (Nis, 65) slm'n bu mertebesini nc bir iman mertebesi izler. Yce Allah yle buyuruyor: "Mminler kurtuldular... Onlar ki, bo eylerden yz evirirler." (M'minn, 1-3) "Rabbi ona, 'slm ol.' demiti. O da, 'lemlerin Rabbine teslim oldum.' demiti." ayeti de bu aamaya ilikin bir mesaj iermektedir. Bunun gibi daha birok rnek verilebilir. kinci ve nc mertebeler, bir mertebe olarak da deerlendirilebilirler. Rza, teslimiyet, karlk beklemeksizin iyilikte bulunma, Allah urunda eziyet ekerken sabretme, tam anlamyla dnya ekiciliinden soyutlanmlk, arnmlk, Allah iin sevme ve Allah iin buz-etme gibi stn nitelikli ahlk zellikler, bu mertebenin gerekleridir. Drdncs: mann nc mertebesinden sonra gelen slm mertebesi. Bir nceki aamada insann Rabbi karsndaki durumu, klenin sahibi karsndaki durumu gibidir ve kulluunun gereklerini, eksiksiz yerine getirir. Bu, sahibin arzusuna, sevdiine ya da buzet-tiine katksz, itirazsz teslimiyettir. Yce Allah'n mlk asndan, yaratklar iin durum daha dehet vericidir. nk gerek mlk budur. Hibir ey ne zat, ne sfat, ne de fiil olarak bu mlkten bamsz deildir. Zaten yce Allah'n ululuuna yaraan da budur.
Bir nceki teslimiyet aamasnda bulunan insan, Rabban inayete kavuabilir ve plak gzle, mlkn ve egemenliin srf Allah'a ait olduunu, O'nun dnda hi kimsenin kendisi hakknda en ufak bir yetkiye, en ufak bir maliklie sahip olmadn, O'nun dnda bir rabbi olmadn grr. Bu, ilh baa, Rabban ltfa bal bir mertebedir. Bu hususta insan iradesinin bir etkinlii sz konusu deildir. Yce Allah'n, "Rabbimiz! Bizi sana teslim olanlar yap; neslimizden de sana teslim olan bir mmet kar. Bize ibadetlerimizi gster." sznde slm'n bu mertebesine iaret edilmi olsa gerektir. nk yce Allah'n, "Rabbi ona, 'slm ol.' demiti. O da, 'lemlerin Rabbine teslim oldum.' demiti." sznde varolusal deil, yasamaya ilikin bir emrin sz konusu olduu ak seik ortadadr. u hlde brahim kendi isteiyle, Rabbinin arsna uyarak, O'nun buyruunun gereini yerine getirerek Mslman olmu birisiydi. Yukardaki emir, onun mrnn ilk dnemlerinde kendisine yneltilmemiti. Dolaysyla onun mrnn son dnemlerinde oluyla birlikte slm' ve ibadetlerinin gsterilmesini istemesi, elinde olmayan bir eyi istemesidir ya da sahip olmad bir hususa kalclk, sreklilik dilemesidir. yleyse, bu ayette Hz. brahim'in istedii slm, bu mertebeye tekabl eden slm'dr. Bu anlamdaki bir slm' drdnc bir iman mertebesi izler. Bu mertebe, sz konusu duygunun tm durumlar ve fiilleri kapsamasndan ibarettir. Ulu Allah yle buyuruyor: "yi bil ki, Allah'n velilerine korku yoktur ve onlar zlmeyeceklerdir. Onlar ki, inandlar ve sakndlar." (Ynus, 62-63) Szn ettiimiz bu mertebeye ulaan mminler hibir eyin Allah'tan bamsz olmadna, Allah'n izni olmadan hibir sebebin etkili olamayacana kesin bilgiye dayal olarak inanmak zorundadrlar ki, ba gsteren ktlklerden dolay zntye kaplmasnlar, muhtemel bir tehlikeden korkmasnlar. Yoksa, byle olmalar bir anlam ifade etmez. Hibir ey onlar korkutmamaldr, hibir meseleden dolay zlmemelidirler. Bu tr bir iman son olarak deindiimiz slm mertebesinden sonra gerekleir. Artk konuyu anlam olmalsn.
Bakara Sresi / 130-134 ....................................................................................... 469
"Ahirette de o, iyilerdendir." Ayetin orijinal metninde geen
"salihn" kelimesinin mastar olan "salh" kelimesi, bir eit liyakat anlamn ifade eder. Bu deyim Kur'n- Kerim'de kimi zaman insann ameli, kimi zaman da nefsi ve kiilii iin kullanlr. Bu hususla ilgili olarak u ayet-i kerimeleri rnek verebiliriz: "...salih amel ilesin." (Kehf, 110) "inizden bekrlar ve kle ve cariyelerinizden salihleri evlendirin." (Nr, 32) Kur'n- Kerim'de "salih amel"e ilikin aklayc bir bilgi verilmi olmamakla birlikte, bu kavramn anlamn akla kavuturan sonular ona izafe edilerek aklama ynne gidilmitir. Buna gre, bir amel, Allah rzasna ynelik olduu iin salihtir. Yce Allah yle buyuruyor: "Rablerinin rzasn arzu ederek sabrederler." (Ra'd, 22) "Yalnz Allah'n rzasn kazanmak maksadyla infak edersiniz." (Bakara, 272) Baz ameller sevaba yol atklar iin salih amel kategorisine girerler. Yce Allah yle buyuruyor: "nanan ve sa-lih amel ileyen kimse iin Allah'n sevab daha hayrldr." (Kasas, 80) Kimi ameller, Allah'n katna kmakta olan gzel sz ykselttikleri iin salih amel niteliini kazanrlar. Yce Allah yle buyuruyor: "Gzel sz O'na kar, salih amel onu ykseltir." (Ftr, 10) Sz konusu amele intisap edilen bu sonulara gre, amelin salihlii, onu hazrlayan ve stnlk kisvesine brnmesini salayan bir anlamdan, manev bir unsurdan kaynaklanr. Bu anlam, gzel szn yce Allah'a ulamas iin arkadan bir destek ve yardm ilevini grr. Yce Allah yle buyuruyor "Fakat sizin takvanz O'na ular." (Hacc, 37) "Hepsine, onlara da, bunlara da Rabbinin vergisinden imdat ederiz. Rab-binin ihsan kesilmi deildir." (sr, 20) Buna gre yce Allah'n ba ve ihsan biim ve salih amel de madde konumundadr. Kiilik ve nefis salihlii ile ilgili olarak da yle buyuruyor yce Allah: "Kim Allah'a ve Resulne itaat ederse ite onlar, Allah'n nimet verdii peygamberler, sddklar, ehitler ve salihlerle beraberdir. Onlar ne gzel arkadatr!" (Nis, 69) "Onlar rahmetimize soktuk, nk onlar salihlerdendi." (Enbiy, 86) Yce Allah bir ayet-i kerimede de Hz. Sleyman'n u szlerini aktarr: "Rahmetinle beni salih kullarnn arasna kat." (Neml, 19) "Lut'a da hkm ve i-
lim verdik... ve onu rahmetimizin iine soktuk. nk o, salihlerden idi." (Enbiy, 74-75) Hi kukusuz, "salh" kavramndan maksat, yce Allah'n her eyi kuatan genel rahmeti ile zellikle mminlere zg olan rahmeti deildir. Nitekim ulu Allah yle buyuruyor: "Rahmetim ise her eyi kaplamtr. Onu, saknanlara yazacam." (A'rf, 156) u hlde szn ettiklerimiz, yani salihler, muttaki mminlerden oluan zel bir gurupturlar. Rahmetin de bir ksm vardr ki, genelin iinde sadece zel bir grubu kapsar. Ulu Allah yle buyuruyor: "Allah, rahmetini dilediine tahsis eder." (Bakara, 105) Burada "velyet" onuruyla onurlandrma da kast edilmemitir. Ki bu, yce Allah'n kulunun ilerini dorudan stlenmesi demektir. Eer salihler bu onura eriirlerse, "Bizi doru yola ilet." (Ftiha, 6) ayetinin tefsirinde de vurguladmz gibi ikram olunmu evliyalar kategorisine girerler. lgili ayetlerin tefsirinde bu hususla ilgili detayl bilgi vereceiz. Fakat, velilik sfat salihlerle, peygamberler, dorular ve ehitlerin ortak zelliidir. u hlde salihlerin dier guruplardan bamsz bir topluluk olarak deerlendirilmesi isabetli olmaz. Evet, rahmetin kapsamna girmek yani genel anlamda azaba kar gvencede olmak "salih"liin bir sonucudur. Nitekim her iki durum birlikte cennet iin sz konusu edilmitir: "Rableri onlar rahmetine (yani cennetine) sokar." (Csiye, 30) Bir ayette de yle buyuruluyor: "Orada (yani cennette) gven iinde her meyveyi isterler." (Duhn, 55) "Onu rahmetimizin iine soktuk." (Enbiy, 75) ayeti ile "Hepsini de salihlerden yaptk." (Enbiy, 72) ayeti zerinde dndn zaman, fiilin yce Allah'a izafe edildiini greceksin, kula deil. Ayn ekilde, yce Allah'n sevap ve kr amel ve abann karl olarak gndeme getirdiini, kiisel salihliinse bir ilh ltuf olduunu ve bunun amelle ve istemekle bir ilgisinin bulunmadn da anlayacaksn. Bylece "Orada istediklerini bulurlar." (Kaf, 35) ayeti ile kastedilen anlam aa kavumu oluyor. Bu ayette vurgulanan dl salih amelin karldr. "Katmzda daha fazla da var." (Kaf, 35) ifadesinde iaret edilen nimetinse salih amelle bir ilgisi
Bakara Sresi / 130-134 ....................................................................................... 471
yoktur. naallah bu ayeti ele aldmz zaman konuya ilikin ayrntl bilgi vereceiz. Ayn ekilde Hz. brahim'in stn konumunu dndn zaman ve onun bir nebi, bir resul, insanlk tarihinde r aan (ulu'lazm) peygamberlerden biri, bir imam, kendisinden sonra gelen birok nebi ve resuln ncs ve "Hepsini salihlerden yaptk." ayet-i kerimesinin tanklyla bir salih olduunu gz nnde bulundurduun zaman -ki, o kendisine bahedilen bu salihlik niteliinde birok peygamberlerden daha ileri, daha stn bir konumdadrgreceksin ki, o, btn bunlara ramen salihlere katlma dileinde bulunuyor. Grld gibi, burada ondan daha ileri, daha stn bir konuma sahip salih bir topluluk vardr ve Hz. brahim kendisinden ileri olan bu toplulua katlma isteini dile getiriyor. Yce Allah kitabnn yerinde vurgulad gibi onun bu dileini ahirette kabul etmitir. "Biz onu dnyada beenip semitik; ahirette de o, salihlerdendir." (Bakara, 130) "Ona dnyada karln verdik. phesiz o, ahirette de salihlerdendir." (Ankebt, 27) "Ona dnyada gzellik vermitik. O, ahirette de salihlerdendir." (Nahl, 122) Hz. brahim'in bu konumu zerinde gerei gibi dnecek olursan, "salihlik" statsnn de eitli mertebelerinin bulunduunu ve baz mertebelerin dier bazsndan daha stn olduunu anlarsn. Bu yzden Hz. brahim'in (a.s) yce Allah'tan kendisini Hz. Muhammed (s.a.a) ve tertemiz Ehlibeyti'ne katmasn istediini, bu isteinin dnyada deil de, ahirette kabul edildiini duyduun zaman bunu tuhaf karlamayacaksn. Dikkat edilirse, Hz. brahim salihlere katlma isteinde bulunuyor; Hz. Muhammed ise, kendisinin bu nitelie sahip bulunduunu duyuruyor. Ulu Allah buyuruyor ki: "Benim velim, kitab indiren Allah'tr. O salihlerin koruyuculuunu yapar." (A'rf, 196) Bu ayetten aka anlald gibi Resulullah Allah'n velisi olduunu dile getiriyor. Dolaysyla Resulullah'n (s.a.a) "salihlik" niteliine sahiplii ayettin ifadesi ile kesinlik kazanyor. Hz. brahim (a.s) ise "salihlik" stats bakmndan kendisini geriye brakm baz salih kimselere katlma isteinde bulunuyor. te Hz. brahim'in istedii "salihlik" Resulullah efendimizin (s.a.a) sahip bulunduu bir niteliktir.
"brahim de bunu kendi oullarna vasiyet etti." Yani dini vasiyet
etti.
"lmeyin." nsann isteine bal bulunmayan lm olgusuna ilikin bir nehiy ifadesi. u hlde buradaki teklif, istee bal bir hususa ilikindir. stee bal bir meseleye dnktr. Bu durumda ayeti yle anlamlandrabiliriz: "lmn sizi slm zere olmadnz bir durumda yakalamasndan saknnz. Yani, her zaman Mslman olunuz ve slm'n gereklerini yerine getiriniz ki, lmnz bu hl zere olduunuz bir srada gereklesin." Bu ayette de tm zamanlar iin geerli olan dinin slm olduuna ynelik bir iaret vardr. Nitekim ulu Allah baka bir ayette de yle buyuruyor: "Allah katnda din slm'dr." (l-i mrn, 19) "Babalarn brahim, smail ve shak'n ilh..." Bu ifadenin orijinalinde geen "eb=baba" kelimesi dede, amca ve baba iin kullanlmtr ve bunun babalarn ounlukta oluundan ???(306) kaynaklandna ilikin bir iaret de sz konusu deildir. leride deineceimiz gibi, bu ayet, Hz. brahim'in Azer'e baba deyiinin nedenini aklayc niteliktedir. "tek ilha" Bu ksa ve z ifadede baz gerekler vurgulanmaktadr. "Senin ilhn ve babalarnn ilh" deniyor. Bu ifade onun ilhnn, babalarnn ilhndan ayr olduuna ilikin bir kuruntunun zihinlerde uyanmasn nleme amacna yneliktir. Putularn birok tanr edinmeleri gibi bir durumla benzerlik oluturmamak iindir. "Biz ona teslim olanlarz." Bu ifade ibadet sistemini aklayc niteliktedir. Yani, nasl uygun derse, yle ibadet edilmez. Tersine, slm sisteminin ngrd ller iinde ibadet etmek bir zorunluluktur. Bu ayetten kan sonuca gre, brahim'in dini slm'dr ve bu din ondan shak, Yakup ve smail'e, srailoullarna ve smailoullar-na, ksacas tm brahim soyuna miras kalmtr. Bu din slm'dr, baka deil. Bu, brahim'in Rabbinden getirdii dindir. Dolaysyla hi kimsenin bu dini terk etmesini, bundan baka bir dine insanlar armasn hakl klacak bir gerekesi yoktur.
Bakara Sresi / 130-134 ....................................................................................... 473

el-Kfi'nin bir yerinde Semaa, mam Sadk'n (a.s) yle buyurduunu rivayet eder: "Harem blgesi iin Kbe hangi konumda ise, slm asndan iman da o konumdadr. Bir insan Harem'de olabilir, ama Kbe'de olmayabilir. Harem'de olmas onun Kbe'de olduu anlamna gelmez." [c.2, s.28, h: 2] Yine ayn eserde belirtildiine gre, Semaa mam Sadk'tan (a.s) u aklamay aktarmtr: "slm, Allah'tan baka ilh olmadna ahitlik etmek, Allah'n Resuln dorulamaktr. Bunun gereklemesi ile birlikte, sz konusu kiinin kan dokunulmazlk statsn kazanr. Nikah ve miras ilemleri bu esasa dayal olarak gerekletirilir. nsan topluluu bu ifade dorultusunda tanmlanr. man ise, doru yol zere olmadr. slm'n kalplere yerlemi yansmasdr." [c.2, s.25, h: 1] Ben derim ki: Ayn mesaj ieren baka rivayetler de vardr.1 Bunlar, bundan nce slm ve imann birinci mertebesine ilikin aklamalara ynelik birer iaret niteliindedirler. el-Kfi'de, el-Bark'nin Hz. Ali'den (a.s) u szleri rivayet ettii belirtilir: "slm, teslim olmak demektir. Teslim olmak ise, kesin bilgiye dayal bir boyun eme eylemidir." [c.2, s.45, h: 1] Yine ayn eserin bir yerinde Kahil'in, mam Sadk'tan (a.s) u szleri rivayet ettii belirtilir: "Bir topluluk, ortak komakszn srf Allah'a kulluk ederse, namaz klar, zekt verir, hacca gider ve Ramazan aynda oru tutarsa, sonra kalkp yce Allah'n ya da Resulnn yapt bir ey iin, 'Bunun tersine olan bir eyi yapsayd ya!' derse ya da byle bir dnceyi kalbinden geirirse, bunlar mrik olurlar." [c.2, s.398, h: 6] Ben derim ki: Sunduumuz bu iki rivayet, slm ve imann nc mertebesine ynelik iaretler iermektedirler. Bihar'ul-Envar adl eserde rad- Deylem'den naklen, iki deiik rivayet zinciriyle mirala ilgili olarak yle rivayet edilir. "Yce Allah yle dedi: 'Ey Ahmed, bilir misin hangi yaay esenli ve hangi hayat kalcdr?' Peygamberimiz (s:.a) dedi ki: 'Hayr, Allah'm.' Allah dedi ki: Esenli ve rahat yaay odur ki, kii beni an1- [Usl-i Kfi, c.2, s.25, bab:15]
maktan geri kalmaz ve hibir zaman nimetlerimi unutmaz. Hakkm bilmemezlik etmez. Gece gndz benim honutluumu ister." "Kalc hayat ise udur: Kii kendisi iin amel eder. Sonunda dnya onun yannda nemsizleir, gznde deer kaybna urar. Ahiret ise, nem kazanmaya balar. Benim isteimi kendi arzusuna tercih eder. Benim honutluumu arar. Nimetlerimin hakkn nemser. Kendisine yaptklarm anar. Gece-gndz, iledii her ktlk ve gnah esnasnda beni gzetler. Kalbini benim holanmadm her eyden arndrr. eytandan ve onun vesveselerinden nefret eder. Kalbi zerinde blis'e bir otorite imkn, bir etkinlik frsat tanmaz. Kii bu dzeye gelince, kalbine bir sevgi yerletiririm. Artk onun kalbi, bo ve dolu zaman, btn derdi ve konumas, yarattm canllar arasnda, sevgimin kapsamna aldm kimselere ynelik nimetimle ilgili olur." "Kalbinin gzn ve kulan aarm. Artk kalbi aracl ile dinler, ululuuma ve yceliime bakar. Ona dnyay daraltrm, dnya zevklerinden nefret etmesini salarm. Bir obann, srsn ldrc otlaklardan sakndrd, gibi, onu dnya ve dnyalk ilgilerden sakndrrm. Byle olunca da insanlardan kaar, geicilik yurdundan kalclk yurduna, eytann yurdundan Rahman'n yurduna tanr. Ey Ahmed, hi kukusuz onu etkileyici bir heybet, gz kamatrc bir azametle sslerim. te esenli, rahat yaay ve kalc hayat budur. Budur honutlarn makam." "Benim rzam dorultusunda hareket edene karakteristik zellik bahederim. Ona cehalet karmam bir kr, unutkanlk bulumam bir zikir ve yaratklara ynelik sevgiyi bana ynelik sevginin stne karmayan bir sevgi duygusunu veririm. Gecenin karanlklarnda ve gndzn aydnlnda onun srda ben olurum. O kadar ki, yaratklarla konumaya son verir. Onlarla birlikte oturmaz." "Ona kendi szm ve meleklerimin szlerini iittiririm. Btn yaratklarmdan gizlediim srr ona bildiririm. Ona bir hay elbisesi giydiririm ki, btn yaratklar ondan utanr. Yeryznde gnahlar balanm biri olarak yrr. Kalbini uyank ve basiretli yaparm."
Bakara Sresi / 130-134 ....................................................................................... 475
"Ne cennet, ne de ate ona gizli kalr. Kyamet gn insanlarn yaayacaklar deheti ve korkuyu ona bildiririm. Zenginlerin, yoksullarn, cahillerin ve limlerin ne ekilde sorguya ekileceklerini ona sylerim. Onu kabrinde uyuturum. Onu sorguya ekmek zere Mnker ve Nekir adl melekleri kabrine indiririm. lm hznn, kabir ve lahit karanln grmez, ban kaldrp da cehennemi grenlerin dehetini yaamaz. Sonra terazisini kurar, onu teker teker okumasn salarm. Onunla kendim arasnda bir tercman koymam. te sevilenlerin nitelikleri bundan ibarettir. Ey Ahmed, btn dertlerin bir tek dert olsun. Dilin tek bir dil olsun ve bedenin hibir zaman gaflet etmeyen diri, yaayan bir beden olsun. Benden gafil olann, hangi vadide helk olduuna bakmam." [Bihar'ulEnvar, c.77, s.21, h: 6]
Bihar'ul-Envar adl eserde belirtildiine gre, el-Kfi, el-Meani, Nevadir'r-Ravend adl eserlerde deiik rivayet zincirleri ile mam Sadk ile mam Kazm'n (onlara selm olsun) yle dedikleri rivayet edilir (Buraya aldmz metin, el-Kfi'de yer alan metindir): "Bir gn Resulullah efendimiz (s.a.a) Harise b. Malik b. Numan el-Ensari'ye rastlad ve ona yle dedi: 'Naslsn, ey Harise b. Malik b. Ensar?' 'Ya Resulallah, gerek bir mminim.' dedi. Resulullah, 'Her eyin bir gereklii vardr. Senin sznn gereklii nereden geliyor?' dedi. Harise, 'Ya Resulallah! Nefsimi dnyadan kopardm, geceleri uyank kaldm. Gndzn kavurucu scaklnda susuz kaldm. nsanlarn hesabn grmek zere konulmu gibi Rabbimin arn seyrediyor gibiyim. Cennette birbirlerini ziyaret eden cennet ehlini grr gibiyim. Cehennem ehlinin ateteki lklarn duyuyor gibiyim.' dedi. Bunun zerine Resulullah buyurdu ki: te, yce Allah'n kalbini aydnlatt bir kul. [Ey Harise,] basiret gzn alm, devaml bu durum zere kalmaya gayret et." [Bihar'ul-Envar, c.67, s.287, h: 9] Ben derim ki: Bu iki rivayet, daha nce szn ettiimiz slm ve imann drdnc mertebelerine iaret etmektedir. Bu iki rivayetin ierdii anlamn zelliklerini ieren ve deiik kanallardan aktarlan birok hadis vardr. naallah bu kitapta zaman zaman bu hadislerin bir ksmn ele alma imknn buluruz. Daha sonra aklayacamz gibi, bu tr hadislerin ieriklerini destekleyen ayetler de vardr.
Bil ki, slm ve iman mertebelerinden her birinin kart olarak bir kfr ve irk mertebesi vardr. Bilindii gibi slm ve imann anlam zayflad ve bu iki anlamn ngrd izgide hareket etme abas azald oranda bu mertebelerin kart olan kfr ve irkten kurtulmak o derece gleir. Yine bilindii gibi slm ve imann tm aa dzeyli mertebeleri, st mertebelere tekabl eden kfr ve irk olgularnn ve sonularnn grlmesini nleyemezler. Bu iki temel ilkenin ayrnts olmak zere unu diyebiliriz: Kur'n ayetlerinin batn anlamlar vardr ve bu anlamlarn ilgili olduklar hususlarla, bu ayetlerin zahir anlamlar ilgili olmazlar. imdilik bunu bu ekliyle bilmen yeterlidir. leride ayrntl bilgi vereceiz. Tefsir'ul-Kumm'de, "katmzda bundan fazlas var." ifadesi ile ilgili olarak mam'n (a.s) yle dedii belirtilir: "Yani Allah'n rahmetine bakmak vardr." Mecma'ul-Beyan tefsirinde, Resulullah efendimizin (s.a.a) yle dedii belirtilir: "Yce Allah buyuruyor ki: Salih kullarm iin, hibir gzn grmedii, hibir kulan iitmedii ve hibir beer kalbinin hatrna gelmeyecei nimetler hazrladm." Ben derim ki: "Salihlik" kavramnn anlamn aklarken, bu iki rivayetin iaret ettikleri gerei de akla kavuturmu olduk. Doruya ileten Allah'tr. Tefsir'ul-Ayy'de yer alan bir rivayete gre, mam Bkr (a.s) "Yoksa siz, Yakub'a lm gelip att zaman orada m idiniz?" ifadesiyle ilgili olarak: "Bu ayet, zamann imam iin de geerlidir." demitir. [c.1, s.61, h: 102] Ben derim ki: es-Safi adl eserde bu rivayetle ilgili olarak yle deniyor: "Belki de mam'n maksad, Muhammed'in soyundan olan imamlardr. nk onlarn her biri, lm annda Yakub'un oullarna ynelik tavsiyesini kendi oullarna ederler, onlar da Yakub'un oullarnn cevaplarn verirler.
Bakara Sresi / 142-151 ....................................................................................... 477
135- "Yahudi veya Hristiyan olun ki, doru yolu bulasnz." dediler. De ki: "Hayr, brahim'in hanif dini(ne uyarz). O, mriklerden deildi." 136- Deyin ki: "Allah'a, bize indirilene, brahim'e, shak'a, Yakub'a ve Yakub'un oullarna indirilene, Musa'ya ve sa'ya verilene ve peygamberlere Rablerinden verilene inanrz. Onlardan hibiri arasnda ayrlk gzetmeyiz ve biz sadece O'na teslim olmularz."
137- Eer sizin inandnz gibisine inanrlarsa, doru yo-lu bulmu olurlar. Eer yz evirirlerse, ancak onlar anlamazlk iindedirler. Onlara kar Allah sana yeter. O, iitendir, bilendir. 138- Allah'n boyas(dr bu verilen); Allah'n boyasndan daha gzel boyas olan kimdir? Biz ancak O'na kulluk ederiz. 139- De ki: "Allah hakknda bizimle tartyor musunuz? O, hem bizim, hem de sizin Rabbinizdir. Bizim yaptklarmz bize, sizin yaptklarnz da size aittir. Biz yalnz O'na gnlden balanrz." 140- Yoksa siz, brahim, smail, shak, Yakub ve torunlarnn Yahudi yahut Hristiyan olduklarn m sanyorsunuz? De ki: "Siz mi daha iyi bilirsiniz, yoksa Allah m? Allah tarafndan bildii bir ahitlii gizleyenden daha zalim kim olabilir? Allah, yaptklarnzdan gafil deildir. 141- Onlar bir mmetti, gelip geti. Onlarn kazandklar kendilerinin, sizin kazandklarnz kendinizindir. Siz onlarn yaptklarndan sorulmazsnz.
AYETLERN AIKLAMASI
"Yahudi veya Hristiyan olun ki, doru yolu bulasnz, dediler." Yce
Allah, smail, shak ve Yakub gibi brahimoullarnn bal bulunduklar hak dinin, brahim'in de uyduu Allah'n birlii esasna dayal slm olduunu aklaynca, bunun kanlmaz sonucu o-larak, deiik Yahudi ve Hristiyan gruplarnn nclk ettikleri gruplama ve ayrlklarn onlarn ihtiraslarndan ve kendi elleriyle hazrladklar komplolardan kaynakland ortaya kt. Bunun nedeni, onlarn bir esas zerinde birlik oluturmamalardr. Bu yzden dini grup ve hiziplere blndler. Tevhit ve vahdet dini olan Allah'n dinini kiisel ihtiras ve arzular boyas ile boyadlar. Oysa din birdir, tpk din aracl ile kulluk sunulan ilhn bir olmas gibi. Ve bu din brahim'in dinidir. u hlde Mslmanlar bu dine sarlmaldrlar ve Ehlikitab' yiyip bitiren ayrlklar bir kenara brakmaldrlar. Srekli bir hareket hlindeyken deimek ve bakalamak, yeryz meneli hayatn bir zelliidir. Tpk doann kendisi gibi. Bu durum, onun zn oluturur. Doann ve dnya hayatnn bu
Bakara Sresi / 142-151 ....................................................................................... 479
zellii, davran biimlerinin; ulusal grg kurallarnn ve protokollerin ulustan ulusa, toplumdan topluma deiiklik arzetmesini gerektirmitir. Bu kural kimi zaman dinsel trenlerde deiiklie ve sapmaya yol at gibi, kimi durumlarda da dinle badamayan eylerin dine sokuturulmalar sonucunu dourmutur. Bazen da bu sapma, dinin znden kaynaklanan kimi kurallarn atlmas eklinde kendini gstermitir. Dnyev gaye ve hedefler, kimi durumlarda dini ve ilh gaye ve hedeflerin yerini alabilirler. (Bu durum dinin felketi demektir.) Byle durumlarda din, ulusal bir mahiyete brnr. Asl hedefinin dnda bambaka bir hedefe arr insanlar. Gerek adap kurallarnn dndaki kurallarla insanlarn hayatn biimlendirmeye alr. ok gemeden ktlk (yani dinle ilgisi bulunmayan eyler) iyilik kimliine brnr. nsanlar bu ktle drt elle sarlrlar. nk kiisel arzularyla ve ihtiraslaryla paralellik arzeder. yilik ise ktlk gibi alglanr. Ne bir savunucusu, ne bir koruyucusu kalr. Bugn grdmz trden bir irkef hayat biimi egemen olur. "Yahudi veya Hristiyan olun." Yani, "Yahudiler dediler ki: "Yahudi olun ki, doru yolu bulasnz." Hristiyanlar da dediler ki: Hristiyan olun ki, doru yolu bulasnz." nk onlar kendi aralarnda bir araya gelmez gruplar hlindedirler. "De ki: Hayr, brahim'in hanif dini. O, mriklerden deildi." Bu ifade onlarn yukardaki szlerine bir cevap niteliindedir. Yani de ki: Biz brahim'in Allah'n birlii esasna dayanan hanif dinine uyarz. nk bu din, size gnderilen btn peygamberlerin uyduklar biricik dindir. brahim ve ondan sonraki peygamberlerin... Bu dinin kurucusu brahim mriklerden deildi. Eer bid'atlarn sonradan onun dinine sokuturduklan bu sapmalar onun orijinal dininde olsayd, bununla o, mriklerden olurdu. nk Allah'n dininden olmayan bir ey, Allah'a davet etmez; aksine ondan bakasna yneltir, irke gtrr. yleyse tevhit esasna dayanan bu din, Allah katndan gelmeyen bir eyi kapsamaz. "Deyin ki: Allah'a ve bize indirilene... inanrz." Yahudi ve Hristiyanlarn dinsel anlaylarna ilikin nerilerine yer verilince, ardndan yce Allah katndaki gerekten sz etti (ki, O gerei syler). Buna gre gerek; Allah'a ve aralarnda hibir fark gzetmeksizin pey-
gamberlerin sunduklar mesaja inanmak olarak ifadesini bulan prensibe tanklk etmektir ve bunun ad da slm'dr. fadenin orijinalinde zel olarak Allah'a inanmaktan sz edilmi ve bu husus ne alnarak, peygamberlere indirilen mesajlara inanma hususundan ayr olarak deerlendirilmitir. nk Allah'a inanmak ftr bir eilimdir. Bunun iin peygamberlik misyonunun sunduu aklamaya ve risaletin ortaya koyduu kanta gerek yoktur. Ardndan yce Allah bize indirilen Kur'n'dan ya da Kur'n meneli bilgilerden, brahim, smail, shak ve Yakub'a indirilen ilh mesajlardan sz ediyor. Sonra Musa'ya ve sa'ya verilen kitaba deiniyor. Hz. Musa ve Hz. sa'dan ayrca sz edilmesinin nedeni hitabn Yahudi ve Hristiyanlara ynelik olmasdr ve onlar sadece bu iki peygamberi benimseme durumundadrlar. Bunun ardndan peygamberlerin geneline verilen mesajlara yer veriliyor ki, tanklk tm peygamberleri kapsasn ve yce Allah'n, "Onlardan hibiri arasnda ayrlk gzetmeyiz." ifadesinin anlam gereklesin. Ayette bir ifade deiiklii sz konusudur. Bizim yanmzda, brahim, shak ve Yakub'un yannda bulunanlar "inzl=indirilme" fiili ile ifade ediliyorken, Musa, sa ve dier peygamberlerin yanndaki mesajlara ilikin olarak da i't=verme" fiili kullanlyor. Belki de bu ifade tarznn asl unsuru "verme"dir. Nitekim yce Allah En'm suresinde Hz. brahim ve ondan nce ve sonra gnderilen peygamberlere ilikin olarak bu fiili kullanmtr: "te onlar, kendilerine kitap, hkm ve peygamberlik verdiimiz kimselerdir." (En'm, 89) Ne var ki, "verme" fiili kullanm vahiy ve indirmenin gerekletiini tam olarak vurgulamyor. u ayet-i kerimelerde olduu gibi: "Andolsun biz Lokman'a hikmet verdik." (Lokmn, 12) "And olsun biz, srailoullarna kitap, hkm ve peygamberlik verdik." (Csiye, 16) Yahudi ve Hristiyanlarn her biri Hz. brahim'i, smail'i, shak', Yakub'u ve torunlarn kendi dinlerine bal, yani Yahudiler onlar Yahudi, Hristiyanlar da onlar Hristiyan kabul ediyor ve gerek Hristiyanlk ve gerekse Yahudilik olarak hak dinin Musa ve sa'ya verilen din olduunu iddia ediyorlard. Bu yzden eer, "brahim'e ve smail'e verilen" eklinde bir ifade kullanlsayd, bu cmle onla-
Bakara Sresi / 142-151 ....................................................................................... 481
rn vahiy ve indirme suretiyle bir din sahibi olduklarn tam olarak ifade edemezdi. O zaman onlara verilenin, Musa ve sa'ya verilenin ayns olduu ihtimali akla gelebilirdi. Yani, birbirini izleme kural uyarnca bu din onlara nispet edilebilirdi. Tpk kitap ve nbvvetin srailoullarna izafe edilmesi gibi. Bu yzden Hz. brahim ve ona atf edat ile balanan dierleri iin zellikle "indirme" fiili kullanlmtr. Hz. brahim'den nceki peygamberlere gelince, Yahudi ve Hristiyanlarn onlarla ilgili bir iddialar olmad iin, "peygamberlere verilen" ifadesi, bertaraf edilmesi gereken bir kuruntuya yol amazd. Ayetin orijinalinde geen "esbt" kelimesine gelince; smailoul-lar arasnda "kabileler" ne anlam ifade ediyorsa, srailoullar arasnda da "esbt" o anlam ifade ediyor. "es-Sebt", ayn babada birleen topluluk demektir. srailoullar on iki ana boya (esbt) blnmlerdi. Bunlarn her biri Hz. Yakub'un on iki olundan birine dayanyordu. Yakup Peygamberin her bir olu, arkasnda bir mmet brakmt. Eer ifadenin orijinalinde geen "Esbt"tan maksat milletler ve uluslar ise, bu durumda ilh mesajn indiriliinin onlara izafe edilmesi, her birinin arasndan peygamberlerin grevlendirilmi olmasndan dolaydr. Yok eer bundan maksat kiilerse, bu durumda onlar, kendilerine vahiy indirilen peygamberlerdir. Bu durumda bunlar Hz. Yusuf'un kardeleri deildirler. nk onlar peygamberlikle grevlendirilmemilerdi. u ayet-i kerimede ayn noktay vurgulama amacna yneliktir: "brahim'e, smail'e, shak'a, Yakub'a, torunlara ve sa'ya vahyettik." (Nis, 163)
"Eer sizin inandnz gibisine inanrlarsa, doru yolu bulmu olurlar." Maksat, "sizin inandnza" olmakla birlikte, "sizin inandnz
gibisine inanrlarsa" denilmesi, kartlk ve ztlk durumunu ortadan kaldrma amacna yneliktir. ayet onlara, "Bizim inandmza inann." denilse, "biz ancak bize indirilene inanrz ve bundan tesini de inkr ederiz" diyebilirlerdi. Ki, demilerdi de. Fakat onlara: "Biz sadece gerei ieren bir dine inanyoruz, siz de onun gibi gerei ieren dine inann" denilse, inatlk etmelerine, byklk kompleksine kaplmalarna frsat verilmemi olur. nk onlarn benimsedikleri din, gerei saf olarak iermemektedir.
"anlamazlk iindedirler." fadenin orijinali olan "ikak"; nifak,
ekime, didime, anlamazlk ve ayrlk demektir. "Onlara kar Allah sana yeter." Bu, yce Allah'tan Resu-lullah efendimize (s.a.a) ynelik, Ehlikitab'a kar bir yardm szdr. Ulu Allah peygamberimize (s.a.a) verdii bu sz tuttu. Ve hi kukusuz diledii bir zamanda slm mmetine ynelik bu nimeti tamamlayacaktr. Bil ki, bu ayet, kendisinden nceki ve sonraki ayet arasnda yer alan bir ara cmle konumundadr.
"Allah'n boyas; Allah'n boyasndan daha gzel boyas olan kimdir?" "Sba" boyanma suretiyle edinilen renk demektir. Yani, sz
edilen iman, yce Allah'n bize kazandrd bir renktir. Bu, en gzel boyadr. Dinde ayrlk ve dini hayata egemen klmama esasna dayal Yahudilik ve Hristiyanlk boyasna benzemez. "Biz ancak O'na kulluk ederiz." fade bir hl cmlesidir. Sanki bununla "Allah'n boyas; Allah'n boyasndan daha gzel boyas olan kimdir?" ifadesinin illeti aklanmak istenmitir. "De ki: Allah hakknda bizimle tartyor musunuz?" Bu ifade, Ehlikitap'la Mslmanlarn Allah hakknda tartmalarnn ne kadar yersiz olduunu vurgulama amacna yneliktir. Tartmann yersizlii, Ehlikitabn srarla tartma amalarnn bo ve sama bir giriim olduu u ifade ile dile getiriliyor: "O hem bizim, hem de sizin Rabbinizdir. Bizim yaptklarmz bize, sizin yaptklarnz da size aittir. Biz yalnz O'na gnlden balananlarz." Bunu ylece aklayabiliriz: Tbi olma durumunda olan iki grubun, tbi olduklar kimse hakknda tartmalar, birbirleriyle elimeleri gerekeden biri iin olabilir: Ya tbilerden her biri, bir kiiye tbi olmaktadr; dolaysyla her biri, bu tartma ile tbi olduu kimsenin ve Rabbinin tekisinden stn olduunu kantlama amacn gtmektedir. Tpk bir putperest ile bir Mslmann tartmalar gibi. Ya da taraflardan her biri veya sadece biri kendisinin daha fazla tbi olduunu, ballnn daha gl olduunu, kar tarafnsa ballk, yaknlk ve buna benzer iddialarnn geersiz olduunu kantlama abasndadr. Yani, bu durumda, tbi olunan kii birdir, ama taraflar birbirlerinin ballklarna inanmamaktadrlar.
Bakara Sresi / 142-151 ....................................................................................... 483
Ya da taraflardan biri ylesine iren sfatlara sahiptir ki, byle biri sz konusu zata tbi olmaya lyk deildir. Bu davranlara ve niteliklere sahip olduu srece bu iddias anlamszdr. Aksi takdirde, tbi olunan kiiyi lekeler, deerini drr. Tartan ve birbirleriyle srten iki taraf arasnda bu tr gerekeler etkin olabilir. Mslmanlar ve Ehlikitap ayn ilha kulluk etmektedirler. Taraflardan birinin ameli tekisininkini engelleyici konumda deildir. Mslmanlar dinlerini ve kulluk kast tayan davranlarn srf Allah'a zg klyorlar. Dolaysyla Ehlikitab'n onlarla tartmaya girmelerini hakl klacak hibir gereke yoktur. Bu yzden, ayet-i kerimede ncelikle onlarn tartma istekleri yersiz karlanyor, ardndan ikinci ve nc gerekeleri birer birer rtlyor.
"Yoksa siz, brahim, smail, shak, Yakub ve torunlarnn Yahudi, yahut Hristiyan olduklarn m sylyorsunuz?" Her iki topluluk da byle
bir iddiada bulunuyordu. Onlara gre, Hz. brahim ve onunla birlikte ad geen dier peygamberler kendi dinlerine mensuptular. Bu da onlarn Yahudi ya da Hristiyan olmalar anlamna geliyordu. Yani onlar Yahudi veya Hristiyan idiler. Nitekim bu ayet-i kerime onlarn bu iddialarn aka dile getirmektedir: "Ey kitap ehli, brahim hakknda ne diye ekiip tartyorsunuz? Oysa Tevrat da, ncil de ancak ondan sonra indirilmitir. Anlamyor musunuz?"
(l-i mrn, 65)
tabnda hem bize, hem de size, Hz. Musa ve sa'ya brahim peygamber ve onunla birlikte ad geen dier peygamberlerden sonra kitap verildiini haber veriyor.
"Allah tarafndan bildii bir ahitlii gizleyenden daha zalim kim olabilir?" Yani, yce Allah'n Yahudilik ve Hristiyanlk dinlerinin Hz.
"De ki: Siz mi daha iyi bilirsiniz, yoksa Allah m?" nk Allah ki-
brahim ve onunla birlikte ad geen dier peygamberlerden sonra kurumlatklarn bildirdiine ilikin dolayl ahitlii gizlemek. nk ayette sz edilen ahitlik dolayl bir ahitliktir. Ya da ahitlii gizlemenin anlam; ad geen peygamberlerin Tevrat ve ncil'in indiriliinden nce yaadklarna iliken Allah'n tankln gizlemektir. Bu durumda sz konusu ahitlik dorudan bir ahitlik niteliini kazanr. Ne var ki, ayette belirgin olan birinci anlamdr.
"Onlar bir mmetti, gelip geti..." Yani kiilere taklp kalmak ve
onlarn kimliklerini tartmak, imdiki durumumuz zerinde olumlu bir rol oynamaz. Onlar hakknda konumamak, etnik kkenlerini tartma konusu yapmamak da sizin anzdan bir kayba yol amaz. Sizin yapmanz gereken, yarn hakknda sorguya ekileceiniz hususlarla ilgilenmektir. Bu ayetin ayn konu iinde iki kez tekrarlanmasnn nedeni, Yahudi ve Hristiyanlarn kendilerine hibir yarar salamayan bu konuyla ar derecede ilgilenmeleridir. stelik Hz. brahim'in Yahudilik ve Hristiyanlk dinlerinin kurumlamalarndan nce yaadn bilmelerine ramen bu tr savlar ortaya atmaktan kanmyorlard. Yoksa, nebi ve resullerin durumlarn aratrmak, sunduklar mesajn ayrc zelliklerini ve kiisel stnlklerini ortaya karmak gibi iin yararl ynyle uramak elbette olumlu bir giriimdir. Kur'n- Kerim peygamber kssalarna yer vermek, onlar zerinde dnmeyi tevik etmek suretiyle, bir anlamda bu tr aratrmalarn olumluluunu gstermitir.

Tefsir'ul-Ayy'nin bir yerinde, "Hayr, brahim'in hanif dinine..." ifadesiyle ilgili olarak mam Sadk'n (a.s), "Haniflik (yani Allah' tek ve ortaksz bilmek) slm'n zdr." dedii rivayet edilir. mam Bkr (a.s) diyor ki: "Haniflikte akla kavuturulmam hibir ey kalmad. Trnaklar kesmek ve snnet olmak da hanifilikte vardr." [c.1, s.61, h: 103-104] Tefsir'ul-Kumm'de deniyor ki: "Yce Allah Hz. brahim'e hanif dinini indirdi. Bu dinin z temizlikti ve on esas ieriyordu. Bei bala, bei de bedenle ilgiliydi. Bala ilgili be esas unlardr: By ksaltmak, sakal uzatmak, sa toparlamak, dileri misvaklamak ve dilerin arasndaki krntlar ayklamak. Bedenle ilgili be esas ise unlardr: Bedendeki kllar yolmak, snnet olmak, trnaklar kesmek ve cenabetten dolay ykanmak ve su ile temizlenmek. Hz. brahim'in (a.s) getirdii hanif dini bundan ibaretti. Bu dinin ngrd prensipler yrrlkten kaldrlmamtr ve kyamete kadar da yrrlkten kaldrlmayacaktr."
Bakara Sresi / 142-151 ....................................................................................... 485
Ben derim ki: Rivayette belirtilen san toparlanmasndan maksat, tra olup dzeltilmesidir. Buna yakn anlamlar ieren birok hadis vardr. Bu hadislere Ehlisnnet'e mensup bilginler de, ia bilginleri de kitaplarnda yer vermilerdir. el-Kfi'de1 ve Tefsir'ul-Ayy'de2, mam Bkr'dan (a.s), "Deyin ki: Allah'a... inanrz." ifadesinde, hitabn Ali'ye, Fatma'ya, Hasan'a, Hseyin'e ve onlardan sonraki Ehlibeyt mamlarna ynelik olduu rivayet edilir. Ben derim ki: Bu sonu, Hz. brahim'in duasnn sonundaki "nes-limizden de sana teslim olmu bir mmet kar." eklindeki ifade ile Ehlibeyt'in kastedilmi olmas yaklamndan elde edilir. Ama bu, hitabn tm Mslman mmete ynelik olmasna ve her Mslmann byle bir ykmllnn olmasna engel deildir. nk bu tr hitaplarn ierdikleri anlamlar orannda genel ve zel mercileri vardr. slm ve imann mertebelerine ilikin aklamalarmzda vurguladmz gibi. Tefsir'ul-Kumm'de mam Sadk ve mam Bkr'dan birinin, elMean adl eserde ise, mam Sadk'n (a.s), "Allah'n boyas" ifadesi ile ilgili olarak "Boya, slm'dr." dedii rivayet edilir. Ayetlerin aknda bu anlam son derece belirgindir. el-Kfi3 ve el-Mean4 adl eserlerde mam Sadk'n (a.s), "Mmin-lerin msak srasnda velyet boyas ile boyanmalar kastedilmitir." dedii belirtilir. Ben derim ki: Bu yorum ayetin batn anlamna dayanmaktadr. naallah ileride ayetlerin "batn anlam" deyimini, ayn ekilde, "velyet" kavramn ve "msak" aklama frsatn bulacaz.
1- [Usl-i Kfi, c.1, s.415, h: 19] 2- [Tefsir'ul-Ayy, c.1, s.62, h: 102] 3- [Usl-i Kfi, c.1, s.422, h: 53] 4- [Mean'il-Ahbr, s.188]
Bakara Sresi / 142-151 ....................................................................................... 487
142- nsanlardan baz beyinsizler, "Onlar zerinde bulunduklar kbleden eviren nedir? diyecekler. De ki: "Dou da, bat da Allah'ndr. O, dilediini doru yola iletir." 143- Bylece sizi orta bir mmet yaptk ki, insanlara ahit olasnz, Peygamber de size ahit olsun. Biz, Peygambere uyan, kesi zerinde geriye dnenden ayralm diye, senin nceden zerinde bulunduun yn kble yapmtk. Bu, Allah'n hidayet ettii kimseden bakasna elbette ar gelir. Allah sizin imannz zayi edecek deildir. phesiz Allah, insanlara efkatli, merhametlidir. 144- Biz senin yznn ge doru evrilip durduunu gryoruz. Elbette seni, holanacan bir kbleye dndreceiz. Artk yzn Mescid-i Haram tarafna evir. Nerede olursanz, yznz o yne evirin. Kitap verilenler, bunun Rableri tarafndan bir gerek olduunu bilirler. Allah onlarn yaptklarndan habersiz deildir. 145- Andolsun ki, sen kitap verilenlere her trl ayeti getirsen, yine onlar senin kblene uymazlar. Sen de onlarn kblesine uyacak deilsin. Onlar da birbirlerinin kblesine uymazlar. Sana gelen ilimden sonra onlarn heva ve heveslerine uyarsan, o takdirde sen, mutlaka zalimlerden olursun. 146- Kendilerine kitap verdiklerimiz onu, oullarn tandklar gibi tanrlar. Ama onlardan bir grup bile bile hakk gizler.
147- Gerek, Rabbinden gelendir; artk kukulananlardan olma. 148- Herkesin yneldii bir yn vardr. O hlde hayr ilerde yarn. Nerede olursanz olun, Allah hepinizi bir araya getirir. Allah hi phesiz her eye kadirdir. 149- Nereden karsan, yzn Mescid-i Haram'a doru evir. Bu, elbette Rabbinden gelen gerektir; Allah yaptklarnzdan habersiz deildir. 150- Nereden karsan yzn Mescid-i Haram'a doru evir; nerede olursanz, yznz o yana evirin ki, insanlarn aleyhinizde bir delili olmasn. -Yalnz hakszlk edenler baka. O hlde onlardan korkmayn, benden korkun.- Ve size olan nimetimi tamamlayaym ve (bu sayede) belki hidayete eresiniz. 151- Nitekim kendi iinizden size ayetlerimizi okuyacak, sizi arndracak, size kitap ve hikmeti retecek ve size bilemeyeceiniz eyleri retecek bir eli gnderdik.
AYETLERN AIKLAMASI
Ayetler zerinde dnld zaman, belli bir sralama iinde, birbirleriyle uyumlu olarak bir btnlk oluturduklar ve bir dzene tbi olduklar grlecektir. Bu ayetler de Kbe'nin Mslmanlar iin kble olarak ngrld haber veriliyor. Dolaysyla bu ayetlerde ileri ve geri olma eklinde yer deiiklii olduu yahut nasih ve mensuh olduklarn syleyenlere aldr edilmemesi gerekiyor. Nitekim bu tr eyler sylediklerine ilikin rivayetler de yok deildir. Ancak Kur'n ayetlerinin zahir anlamlaryla aka elien rivayetlere deer verilmez.
"nsanlardan baz beyinsizler, 'Onlar, zerinde bulunduklar kbleden eviren nedir?' diyecekler." Bu ifade, yce Allah'n Kbe'nin kble
edinilmesine ilikin olarak az sonra verecei emre ynelik ikinci bir hazrlk niteliindedir. Bununla ayrca insanlar arasndaki beyinsizlerin (ki bunlar, kbleleri olan Beyt'l-Mukaddes konusunda son derece tutucu bir tavr iinde olan Yahudilerle, tartlabilecek nitelie sahip her yeni eye kar kmay ilke edinmi Arap mrikleridir) ortaya atabilecekleri itirazlara da cevap veriliyor. Bu
Bakara Sresi / 142-151 ....................................................................................... 489
amala, nce Hz. brahim'in hayatndan bir kesit sunuluyor: Onun ve olunun Allah katndaki saygn konumlarna, Kbe'ye, Mekke kentine, bu kentten gnderilecek peygambere ve Mslman mmete ilikin dularna, ardndan Kbe'yi yapmaya balamalarna ve onu ibadete ha-zr hle getirmek amac ile Allah tarafndan kendilerine Kbe'yi temizleme emrinin yneltilmesine deiniliyor. Bilindii gibi, namaz esnasnda kble olarak Kuds'teki Beyt'l-Mukaddes yerine Mekke'deki Kbe'ye dnmek, Peygamberimizin (s.a.a) Medine'ye hicret edip slm'n prensiplerini yerletirmeye, mesajn yaymaya, gereklerini kkletirmeye balamasndan sonra insanlarn karlatklar en byk din olaydr, en nemli er' uygulamadr. Bu yasama karsnda ne Yahudiler ve ne de dier kfirler susmayacaklard, rahat durmayacaklard. nk, bu uygulamann onlarn biricik dinsel vnlerini bir rpda yerle bir ettiini gryorlard. Bu kble meselesiydi, bakalar onlar izliyordu, bu dinsel iar noktasnda tm insanlardan daha ileri bir konumdaydlar. Oysa Mslmanlar onlardan ileriye gemilerdi. nk artk kulluk kast tayan davranlarnda, dinsel trenlerinde hep birlikte yzlerini ayn noktaya eviriyor-lard. Bu durum, onlar grnte yneli ayrlklarndan, geri plnda ise farkl amalara, farkl mesajlara balanmaktan kurtaryordu. Kbe'ye ynelmek Mslmanlarn kalpleri zerinde abdest ve dua gibi uygulamalardan daha iddetli ve daha kapsaml bir etki brakyordu. Yahudiler ve mrikler bu etkinliin farkndaydlar. zellikle Yahudiler, Kur'n- Kerim'de onlara ilikin olarak yer alan kssalardan da anlald gibi, sadece doann grnen ve alglanan ksmna bakarlard, bunun tesindeki olgularn bir gerekliklerinin olduuna inanmazlard. Bu yzden yce Allah'n manev bir hkm ile karlatklar zaman bunu hi itirazsz kabul ederlerdi. Ama Rablerinin somut bir emri ile karlatklar zaman, sava, hicret, secde ve sze uyma gibi bir ykmllk verildii zaman bunu reddederlerdi; iddetle kar karlard. Ksacas, yce Allah bu ayetlerde, sz edilen topluluklarn yneltecekleri itirazlar Peygamberlerine bildiriyor ve onlara ne ekilde cevap vereceini, onlar nasl susturacan retiyor.
Kble deiikliine kar kanlarn gerekelerine gelince; yce Allah'n gemi peygamberler iin kble olarak ngrd Beyt'lMukaddes yerine aslnda byle bir onura sahip olmayan Kbe'ye ynelmenin sebebi nedir? Eer bu deiiklik Allah'n emrinden dolay ise, Beyt'l-Mukaddes'i kble yapan Allah'tr. Allah kendi koyduu h- kmle eliir mi? nceden koyduu bir hkm sonradan yrrlkten kaldrr m? Yahudiler dinde nesh olayn kabul etmezler. (Nesh ile ilgili ayeti ele alrken, neshe kar kanlarn grlerine deindik.) Eer bu deiiklik Allah'n emri dorultusunda gereklemiyorsa, bu, doru yoldan sapmadr; hidayetten ayrlp sapkla dalmadr. Yce Allah ayet-i kerimelerde onlarn itirazlarn bu ekilde sunmamakla birlikte, onlara verdii cevaptan bu itirazlar karmak mmkndr. Cevap udur: Kbe gibi bir evin ya da Beyt'l-Mukaddes gibi herhangi bir binann ya da onlarn duvarlarnda yer alan bir tan kble olarak ngrlm olmas, o yapnn ya da cismin znden kaynaklanan bir gereklilik deildir ki, buna uymamak ya da gerekliliini inememek mmkn olmasn. Dolaysyla Beyt'lMukaddes'in kble oluu deimez ve deitirilmez bir hkm olarak alglansn. Aksine hibir cisim, hibir bina ve insann ynelebilecei hibir yn kendiliinden bir hkmn konulmasna yol amaz, bir kuraln yasalamasn gerektirmez. Her ey ve her yn Allah'a aittir. Allah onlarla ilgili olarak diledii ekilde ve diledii zaman, diledii hkm verir. Yce Allah'n koyduu bir hkm de, onlarn bireysel ve toplumsal olarak ulamalarn diledii bir hususu gsterme amacna yneliktir. Allah doruyu gstermek iin hkmeder, gsterdii de kesinlikle insanl, yararna olan eye gtren dosdoru yoldur. "nsanlardan baz beyinsizler." Bununla yce Allah Yahudileri ve Arap mriklerini kastediyor. Bu yzden onlar "insanlar" eklinde genel bir kavramla nitelendiriyor. Beyinsizler olarak adlandrlmalar ise, ftratlarnn dejenere olmasndan, hkm koyma meselesin-de arpk bir bak asna sahip olmalarndan kaynaklanyor. fadenin orijinalinde geen "sufeh" kelimesinin kk olan "sefahet", akl tutarszl ve gr dengesizlii demektir.
Bakara Sresi / 142-151 ....................................................................................... 491
"Onlar... eviren nedir?" ifadesinin orijinalinde geen "vell" fiilinin mastar olan "tevliye", bir eyi veya yeri tam nne almak demektir. Yneli gibi. Yce Allah buyuruyor ki: "Elbette seni, holanacan bir kbleye dndreceiz." [Bu kelime "an" edat ile kullanldnda, bir eyden dndrmek anlamna gelir.] Bir eyden dndrmek ise, ondan yz evirmek demektir. Srt evirmek gibi. fadenin anlam yle olur bu durumda: Onlar ya da yzlerini daha nce zerinde bulunduklar kbleden dndren nedir?" Bundan maksat, Peygamber efendimizin ve Mslmanlarn Mekke dneminde ve Medine dneminin balarnda ynelip namaz kldklar Kuds kentindeki Beyt'l-Mukaddes'tir. Yahudiler Kuds'e ynelip namaz klma hususunda Mslmanlara oranla bir ncelie sahip olmalarna ramen kb-lenin Mslmanlara izafe edilmesi, aknln daha etkili olmasn ve itirazn hakllnn belirginlemesini salamaya ynelik bir ifade tarzdr. "Peygamberi ve Mslmanlar" yerine, "onlar... kbleden eviren nedir?" ifadesinin kullanlm olmas da ayn amaca yneliktir. Eer "Peygamberi ve Mslmanlar Yahudilerin kblesinden dndren nedir?" eklinde bir ifade kullanlsayd, durumu aknlkla karlamann bir gerekesi olmayacakt. Bu itirazn cevab ise, en az dikkate sahip dinleyici asndan bile ak ve belirgin olurdu. "De ki: Dou da, bat da Allah'ndr." Btn ynler arasnda bu ikisi ile yetiniliyor. nk, teki asl ve ayrnt niteliindeki ynleri, yani kuzey ve gney ynlerini de belirleyen bu iki yndr. Drt asl ynlerden her iki yn arasnda yer alan dier ynler de bunlara baldr. Dou ve bat nitelendirmesi grecelidir. Bunlar gnein ya da yldzlarn douu ve bat ile belirlenirler. Bu iki yn, gerek kuzey ve gney ynlerini gsteren iki hayal nokta dndaki yeryznn her tarafn kapsarlar. Tm ynler yerine dou ve bat ynlerinin sz konusu edilmesinin geri plnndaki gereke bu olsa gerektir. "O, dilediini doru yola iletir." fadenin orijinalinde geen "srat" kelimesinin bana "el" taks getirilmeden belirsiz olarak kullanlmasnn nedeni, "srat" kavramnn iaret ettii gerein, toplumlarn hidayete, kemale ve saadete ynelik yatknlklarnn deiiklik gstermesi orannda deiebilmesidir.
letmek iin kblenizi deitireceimiz gibi, sizi orta bir mmet yaptk. Bazlarna gre anlatlmak istenen udur: u ilgin ve hayret uyandrc kble deiikliinde olduu gibi, sizi hayret uyandrc bir ekilde orta bir mmet yaptk. (Ama bu grn zaaf aktr). Mslmanlarn insanlar zerinde ahitlik grevini yerine getiren orta bir mmet olular ile vurgulanmak istenen anlama gelince; bilindii gibi "orta" demek olan "vasat" iki tarafn ortas anlamnda kullanlmtr. Yani ne o tarafta, ne bu tarafta. Bu mmet de tm insanlk asndan (Ehlikitap ve mrikler) byle bir konumdadr. nk insanlarn bir ksm -ki bunlar mrikler ve putperestlerdir- srf bedeni glendirmek amacna ynelik olarak, sadece dnya hayatn isterler, dnyadan tam zevk almak, dnyann ekici sslerinden yeterince yararlanmak dncesindedirler. lmden sonra tekrar dirilip sorguya ekileceklerine ihtimal vermezler. Manev, soyut hibir fazilete deer vermezler. Baz insanlarsa -Hristiyanlar rnein- srf insann ruh ynn glendirme amacna ynelik olarak, ruhbanla ve insann yaratlm olduu gayeye ulamada bir arac olmas iin Allah'n u madd dnyann yaratklarnda ortaya kard cism mkemmellikleri bir kenara brakmaya arrlar. Dolaysyla bu ruhular (ya da ruhbanlar), sebebi ortadan kaldrmak suretiyle sonucun bertaraf edilmesine neden oluyorlar. Cisimciler ise srf sebebe taklp kalarak sonucu zayi ediyorlar. Fakat yce Allah bu mmeti orta bir mmet yapmtr. Dinleri, onlar normal bir yola, iki ar u arasndaki orta bir izgiye; ne o tarafa ne de bu tarafa eilim gstermemeye yneltir. Bu din, insann iki ynn -hem ruhu ve hem de bedeni- ona yakan bir ekilde besler ve de glendirir; insan her iki faziletten de yararlanmaya tevik eder. nk insan ruh ve bedenden oluan bir varlktr, ne sadece ruhtan ibarettir, ne de sadece bedendir. Mutlu bir hayat srdrebilmek iin hem madd, hem de manev adan tatmin olmas bir zorunluluktur. Bu bakmdan slm mmeti, adalet lei ve bir orta mmettir. Her iki ar ucun konumu bu lee gre deerlendirilir. O, her iki uta yer alan insanlar zerinde ahit pozisyonundadr. Bu mmet iinde en ideal rnek konumunda olan Hz.
"Bylece sizi orta bir mmet yaptk ki, insanlara ahit olasnz, Peygamber de size ahit olsun." u demek isteniyor: Sizi doru yola i-
Bakara Sresi / 142-151 ....................................................................................... 493
Peygamber de bu mmet zerinde ahittir. mmette yer alan tm bireylerin sz ve davranlarnn teker teker deerlendirildii adalet lei odur. mmet de insanln durumunu lp deerlendiren bir kriterdir. Her iki ar ucun bavuru merciidir. Baz tefsir bilginlerinin ayete ilikin yorumlar budur. Hi kukusuz bu, znde doru ve titiz bir incelemenin, duyarl bir yaklamn rn bir yorumdur. Ne var ki, bu yorum ayetin lafz ile uyumuyor. nk mmetin orta oluu, ancak her iki tarafn bavuru mercii oluunu, her iki tarafn sz ve davranlarnn lld lek oluunu gerekletirir; her iki tarafa ahitlik ediini ya da her iki taraf mahede ettiini ispatlamaz. Bu anlamda bir "orta" olu ile ahitlik birbirleriyle uyumazlar. Ayrca bu durumda Resulullah (s.a.a) efendimizin mmet zerinde ahitlik pozisyonunda oluuna deinmenin bir deeri kalmaz. nk, Resulullah efendimizin (s.a.a) mmet zerinde ahit oluu, gayenin gaye sahibinden sonra gelii ya da msebbebin sebebi izlemesi gibi, mmetin orta bir mmet oluunun sonucu deildir. Ne var ki, ayet-i kerimede sz edilen bu ahitlik, Kur'n'da ska tekrarlanan bir geree iarettir. Bu ifadenin kullanld yerlerde, ynelik olduu gerek son derece belirgindir. Nitekim ulu Allah yle buyuruyor: "Her bir mmetten ahit getirdiimiz, seni de bunlara ahit olarak getirdiimiz zaman hlleri nice olacak?" (Nis, 41) "Her mmetten bir ahit getirdiimiz gn, artk ne inkr edenlere izin verilir, ne de zr dilemeleri istenir." (Nahl, 84) "Kitap kondu, peygamberler ve ahitler getirildi." (Zmer, 69) Bu ayetlerdeki ahitlik mutlaktr. Tm ayetlerin zahir ifadeleri bu kavramn, mmetlerin amelleri zerinde ahitlik etme anlamnda kullanldn gstermektedir. Yine bununla peygamberlerin dini tebli edileri de kastedilmitir. Nitekim u ayet-i kerimede bu anlama ynelik bir iaret vardr: "Kendilerine eli gnderilmi olanlara soracaz ve elbette gnderilen elilere de soracaz." (A'rf, 6) Bu ahitlik her ne kadar ahirette gerekleecekse, yce Allah'n Hz. sa'nn szleri olarak aktard u ayet-i kerimede de vurguland gibi, bu nitelik dnya hayatnda kazanlr: "Aralarnda olduum srece zerlerinde gzetleyici oldum; fakat beni tam olarak onlarn iinden alnca, on-
larn (amellerinin) tek koruyucusu sen oldun ve sen her eyin ahidisin." (Mide, 117) "Kyamet gn de o (sa), onlara ahit olacaktr." (Nis, 159) Bilindii gibi sahip bulunduumuz normal duyular ve bunlardan kaynaklanan gcmz, sadece fiillerin ve amellerin ekillerini alglayacak durumdadr. Bu alglama da ancak duyu asndan varolan, hissedilen bir ey iin sz konusu olabilir, yok olan ya da grnmeyen eyler iin deil. Kfr, iman, kurtulu, hsran, ksacas duyularca alglanamayan ama insann znde gizli bulunan amellerin gerekliklerine ve ruhsal anlamlara gelince; bunlar, kalplerin kazanmlardrlar. Tm srlarn ortaya dkld gn, yce Allah insanlar bunlar esas olarak sorguya eker. Nitekim ulu Allah yle buyuruyor: "Kalplerinizin kazandklarndan dolay sorumlu tutar." (Bakara, 225) Bunlar teker teker belirlemek, bilgice kuatmak, gz nnde bulunmayanlar bir yana, hazrda bulunanlar arasndan belirlemek insann gc dahilinde deildir. Yce Allah'n yetki tand ve bunlar gzlerinin nne serdii kii baka. Bu sonucu u ayet-i kerimeden karmak mmkndr: "Ondan baka yalvardklar eyler, efaat yetkisine sahip deillerdir. Ancak bilerek hakka ahitlik edenler bunun dndadr." (Zuhruf, 86) Bu ayete gre Hz. sa (a.s) kesinlikle bu istisnann kapsamndadr. Yce Allah onun ahitlerden olduuna ahitlik etmitir. Yukarda yer verdiimiz iki ayette bunu grdk. yleyse Hz. sa (a.s) hakkn ahididir ve hakikati bilir. Ksacas bu ayet-i kerimede kastedilen ahitlik, mmetin hem cisman, hem de ruhan mkemmellii kapsayan bir din zere olmas deildir. nk bu durum, ahitlik kavramn anlatmamakla birlikte ayetlerin ak anlamlarna da ters dmektedir. Tam tersine, ahitlik kavram ile kastedilen; dnya hayatnda insanlarn mutluluk, bedbahtlk, ret, kabul, balanmak, kar kmak gibi amellerini alglayp bunu yce Allah'n insann organlar dahil her ahitten ahitlik yapmasn isteyecei gn beyan etmek ve eksiksiz anlatmaktr. "O gn Peygamber der ki: Ya Rabbi, kavmim, bu Kur'n' terkedilmi braktlar." (Furkan, 30) Bilindii gibi bu stn nitelik tm mmete bahedilmi deildir. u hlde bu, sadece mmet iinde yer alan tertemiz velilere
Bakara Sresi / 142-151 ....................................................................................... 495
zg bir keramettir. Onlarn dndaki saadet asndan vasat bir konumda olanlar ve iman noktasnda orta bir izgide bulunanlar, bu tr bir fazilete sahip deildirler. Kald ki mmet iinde yer alan ta yrekli, imandan yoksun zorbalar ve Firavun kimlikli zalimler hi sahip deildirler. Yce Allah'n, "Kim Allah'a ve Resule itaat ederse, ite onlar, Allah'n kendilerine nimet verdii peygamberler, sddklar (gerekler, dosdoru kullar), ahitler ve salihlerle birlikte olur ve onlar ne de gzel arkadatr." (Nis, 69) ayetini incelediimizde grlyor ki, ahitlerin (yani amellere ahitlik edenlerin) en azndan Allah'n velyeti altnda, onun bahettii nimetler arasnda, dosdoru yol ehli olmalar gerekir. "Kendilerine nimet verdiklerinin yoluna." (Ftiha, 7) ayetini incelerken buna genel nitelikli bir deinmede bulunmutuk. u hlde mmetin ahit olmasndan maksat, ahitlik misyonunu stlenenlerin onlarn arasnda yer aldklardr. Nitekim srailoullar-nn da lemlerden stn olarak nitelendirilmeleri, bu nitelie sahip kimselerin onlarn arasnda yer alyor olmalarndan dolayyd. Yani s-railoullarnn her bireyi bu zellikte, bu misyona sahip deildi. Tersine bu belli bir grubun niteliiydi; ama genele mal edilmitir. nk onlar da bu genelin bir parasydlar. u hlde mmetin ahitlii, aralarnda insanla ahitlik edecek kimselerin yer ald anlamndadr, Peygamber de onlara ahitlik edecektir. ayet dense ki: "Allah'a ve Resulne inananlar, ite Rableri yannda onlar, sddkler ve ahitlerdir." (Hadd, 19) ayeti btn mminlerin ahitler (heda) olduklarn gsteriyor. Buna karlk olarak vereceimiz cevap udur: "Rableri yannda" ifadesi, yce Allah'n onlar kyamet gn "heda" grubuna katacan; onlarn bu dnyada byle bir statye kavuamayacaklarn gsteriyor. Bunun bir rnei de u ayet-i kerimedir: "Onlar ki inandlar. Zrriyetleri de imanda kendilerine uydu; zrriyetlerini de kendilerine katmzdr." (Tr, 21) Kald ki ele almakta olduumuz ayet-i kerimedeki "heda" kavram genel niteliklidir ve her milletten mminleri kapsamaktadr. Yani srf bu mmete zg bir
durum deildir. Dolaysyla onu tm mmete ilikin bir nitelik olarak deerlendiren kimse asndan bir kant oluturmaz.1 ayet dense ki: Bu anlamda slm mmetinin "orta" bir mmet klnmas, beraberinde tm mmetin ya da mmet iinde baz kimselerin ameller zerinde "heda/ahitler" klnmasn, Peygamberin de bu "ahitler" zerinde ahit olmasn gerektirmez. Dolaysyla yukardaki ncllerle sonular arasnda birbirini tutmazlk sz konusu olduu gibi burada da ayn uyumazlk geerlidir. Buna vereceimiz cevap udur: Ayet-i kerimede "ehadet" kavramnn slm mmetinin "vasat" bir mmet klnnn bir sonucu olarak n plna karld, son derece belirgindir. u hlde mmet iin ngrlen "vasatlk" niteliinden ahitlerin ahitliini gerektiren bir anlam kastedildii bir zorunluluktur. Nitekim yce Allah yle buyuruyor: "Ey inananlar, rku edin, secde edin, Rabbinize ibadet edin, hayr ileyin ki, kurtulua eresiniz. Allah urunda, ona yarar ekilde cihat edin. O, sizi seti ve dinde size bir glk yklemedi. Babanz brahim'in dini, O bundan nce de, bunda da, size "Mslmanlar" adn verdi ki, peygamber size ahit olsun, siz de insanlara ahit olasnz. u hlde namaz kln, zekt verin ve Allah'a sarln; mev-lnz O'dur. Ne gzel mevl ve ne gzel yardmcdr O." (Hacc, 77-78) Yce Allah Resulullah'n, onlar zerinde ahit olmasn, onlarn da tm insanlara ahitler olmalarn, seilmi olmann ve sizin iin dinden her trl gln giderilmi olmasnn bir sonucu olduunu belirtmitir. Sonra yce Allah dini u ekilde tanmlyor: "Babanz brahim'in dini o, bundan nce size 'Mslmanlar' adn verdi. Bir zamanki O (brahim) sizin iin Rabbine, bizim neslimizden de sana teslim olmu bir mmet kar." eklinde dua etmiti. Allah da onun duasn kabul etmi ve sizi "Mslman" yapmt. Siz isyan etmeksizin, savsaklamakszn hkm ve emir yetkisini O'na verirsiniz. Bu yzden O, dinde sizin iin olabilecek her trl zorluu
1- [Yani, bu ayet-i kerimeyi yukardaki ekilde tefsir edenler, onu yalnzca slm mmetine tahsis ediyorlar; oysa ayette ifade edilen geneldir ve btn mmetlerin mminlerini iermektedir. Bundan da slm mmetine zg bir sfat istifade edilemez.]
Bakara Sresi / 142-151 ....................................................................................... 497
kaldrd. Dinin hibir kural size ar gelmez, sizin anzdan gle yol amaz. Sizler dosdoru yola ileten seilmilersiniz. Hkm ve emir yetkisi bakmndan Rablerine tam teslim olmu kimselersiniz. Sizi bu ekilde seip bir misyon yklememizin bir nedeni de, Resuln sizin zerinizde, sizin de tm insanlar zerinde ahitlik grevini yerine getirmenizdir. Yani Resul ile insanlar arasnda araclk yaparsnz. Bir bakma aralarnda iletiim salarsnz. Bu ekilde babanz brahim'in sizin ve Resul hakkndaki duas amacna ulam olur. brahim yle demiti: "Rabbimiz, onlara ilerinden, senin ayetlerini kendilerine okuyacak, onlara kitap ve hikmeti retecek ve onlar arndracak bir eli gnder." (Bakara, 129) Bylece siz Mslman bir mmet oldunuz, peygamber sizin kalplerinize kitap ve hikmeti yerletirdi. Onun arndrmas ile arndnz. Arnma, kalplere bulaan kirlerden temizlenmedir. Kalpleri srf kullua zg klmadr. Daha nce de iaret ettiimiz gibi slm'n anlam budur. Bylece kulluunuzda samimi Mslmanlar oldunuz. Bu hususta ilk adm, yol gstericilik ve eiticilik misyonu Resulullah'a aittir. u hlde o, herkesin ve her olumlu iin badr. Siz ise, ona uymakta araclk ilevini grrsnz, dier insanlar da bir yanda yer alrlar. Gerek ayetin banda ve gerekse sonunda verdiimiz bu anlam glendirecek son derece belirgin ipular vardr. Dikkatli bir gzlemci bunlar rahatlkla fark edebilir. naallah biz de ayeti tefsir imknn bulduumuzda konuya ilikin daha ayrntl bilgi vereceiz. imdiye kadar ki aklamalarmzdan u sonular kyor: a) mmetin "vasat" oluu iki sonucu birlikte dourmaktadr ve "insanlara ahit olasnz, Peygamber de size ahit olsun." ifadesindeki her iki husus da mmetin "vasat" oluunun gereidir. b) mmetin "vasatl" Peygamber ile insanlar arasnda araclk pozisyonunda olmas anlamndadr, iki ar veyahut ruha nem veren tarafla, bedene nem veren taraf arasnda "ortalama" bir konumda olmas anlamnda deildir.
c) Bu ayet anlam olarak Hz. brahim'in dualarn ieren ayetlerin bir sonucu, bir devam niteliindedir. ahitlik ise Mslman mmetin stlendii misyonlardan biridir. Bil ki; yce Allah'n sznden kan sonuca gre, ameller zerinde ahitlikte bulunma grevi, srf insanlardan ahitlere zg bir ykmllk deildir. Tersine yaplan ile bir ekilde ilintisi bulunan herkes ve her eyin, ahitlikte bulunma misyonu vardr. Melekler, zaman, mekn, din, kitap, organlar, duyular ve kalpler amel hakknda ahitlikte bulunurlar. Buna gre, kyamet gn ahitlikte bulunmak zere arlan kimse, u dnya hayatnda bu ii yapabilecek bir duyarlla sahiptir. Bu duyarllk sayesinde amellerin tm zelliklerini alglar ve onlar asl nitelikleriyle belleine kaydeder. Her eyin iindeki hayatn ayn trden olmas bir zorunluluk deildir. Sz gelimi hayvan trnn hayatnn kendine zg zellik ve sonular vardr. Ama her hayat trnn byle olmas gerektiini bir delil gerektirmemektedir. Dolaysyla btn hayat eitlerini bir trde snrlandrmak mmkn deildir. Bu, konuya ilikin genel bir deerlendirmedir. Ayrntl bilgi ise, yeri geldike sunulacaktr.
"Biz, Peygambere uyan, kesi zerinde geriye dnenden ayralm diye, senin nceden zerinde bulunduun yn kble yapmtk." fade-
nin orijinalinde geen "line'lame" kelimesi ile ya eli ve nebilerin bilmesi kastedilmitir. -nk bykler hem kendi adlarna, hem de izleyicileri adna konuurlar. Tpk, hkmdarn "Falancay ldrdk, falancay tutukladk." demesi gibi; oysa kendisi fiilen bu eylemde bulunmamtr. Btn eylemi izleyicileri gerekletirmitir- ya da yce Allah'n ayn ve fiil olarak bilmesi kastedilmitir. Bu bilme, yaratl ve varedile birlikte gerekleir ve varediten nceki ezel "bilme"den ayrdr. "keleri zerinde geriye dnmek", ykmllkten kanmak, grevi reddetmekten kinaye olarak kullanlmtr. nk keleri zerinde duran insan, bir ynden dierine dnnce, keleri zerinde dner. Ve bu olay "yz evirme"den kinaye olarak dile getirilmitir. u ayet-i kerimedeki ifade de bunun gibidir: "Kim o gn arkasn dnerse." (Enfl, 16) Ayet-i kerimeden anlald kadaryla, ifade, kble deiikliinden dolay mminlerin ilerinde meyda-
Bakara Sresi / 142-151 ....................................................................................... 499
na gelen alkantlar dindirme amacna yneliktir. Bu arada daha nce eski kbleye dnerek kldklar namazlarn ne olaca sorusuna da cevap vermi oluyor. Bununla anlalyor ki, Resulullah'n zerinde bulunduu kbleden maksat Kuds'teki Beyt'l-Mukaddes'tir, Kbe deil. Beyt'lMukad-des'in iki kez, Kbe'nin de iki kez kble yapldna ilikin bir kant yok ortada. ayet, ayette sz edilen "kble" ile "Kbe"nin kastedildiini kabul edersek, byle bir deerlendirme kanlmaz olacaktr. Ksacas, mminlerin aralarnda birtakm alkantlarn yaanmas bekleniyordu: a) ncelikle; madem ki sonunda kble olarak Kbe zerinde karar klnacaktysa, balangta Beyt'l-Mukaddes'i kble yapmann sebebi neydi? Bylece yce Allah bu tr hkm ve yasamalarn insann eitimine, olgunlatrlmasna, mminlerin teki insanlardan ayklanmalarna, itaatkrlarn isyankrlardan ayrt edilmelerine, uysallarn serkelerden uzaklatrlmalarna ynelik maslahatlardan dolay olduklarn aklyor. Zaten size kble klnan nceki kblenin belirlenii de ayn sebebe ynelikti. Dolaysyla, "Peygambere uyan bilelim" sz "sana uyan ayrt edelim" demektir. kinci ahsa ynelik hitap yerine nc ahsa ynelik bir hitabn seilmesi, bu ayrma iinde "peygamberlik misyonunun" etkin bir rol oynamasndan dolaydr. nceki kblenin tayini ile de Mslmanlar iin kble edilmesi kastedilmitir. Eer, bununla Beyt'l-Mukaddes'in teden beri kble olarak tayin edilmi olmas kastedilseydi, hi kukusuz "peygamber" ifadesi de genel olacakt ve tm peygamberleri ilgilendiren bir durum sz konusu olacakt; oysa ifadeden byle bir sonu karmak uzak bir ihtimaldir. b) Mslmanlarn Beyt'l-Mukaddes'e ynelerek kldklar namazlar ne olacak? Bu durumda kbleye ynelmeden namaz klm olmuyorlar m? Buna ise ylece cevap verilmitir: Bir kble, kendisi ile ilgili hkm yrrlkten kaldrlmad srece kbledir. Yce Allah bir hkm neshettii zaman, o andan itibaren yrrlkten kaldrr. Yani hkm gemiiyle birlikte temelden geersiz klmaz. Mminlere ynelik efkati ve rahmetinden dolay byle yapar. u cmlede de buna iaret ediliyor: "Allah sizin imannz
zayi edecek deildir. phesiz Allah insanlara efkatli, merhametlidir." efkat ve merhamet kelimeleri ifade ettikleri anlamn z asndan bir olmakla beraber "efkat" bir musibetle snanan kimse ile ilgilidir. Rahmet ise daha genel kapsamldr.
"Biz senin yznn ge doru evrilip durduunu gryoruz. Elbette seni, holanacan bir kbleye dndreceiz." Bu ayet gsteriyor ki,
Resulullah efendimiz yce Allah'n kendisine zel bir kble belirlemesini sevdiinden (s.a.a) kble ile ilgili ayetin iniinden nce -ki u anda bu ayetin zerinde duruyoruz.- yzn gklere eviriyordu, bir beklenti iindeydi. Kble ile ilgili aklayc bir bilginin vahyedilmesini bekliyordu. Ama bu Beyt'l-Mukaddes'e ynelmekten holanmadndan deildi. Haa, Resulullah iin byle bir ey sylemek doru olmaz. Nitekim yce Allah, "Seni holanacan bir kbleye dndreceiz." buyuruyor. Bir eyden holanmak, onun kart olan dier eyden nefret etmeyi gerektirmez. Tersine, ayetin inii ile ilgili rivayetlerden de anlald kadaryla Yahudiler, kendi kblelerine ynelerek namaz klan Mslmanlar ayplyorlard, bunu kendileri iin bir vn vesilesi olarak deerlendiriyorlard. Bu durum ise Resulullah efendimizin (s.a.a) zlmesine yol at. Bu yzden geceleyin kp gklere bakarak yce Allah'tan vahiy gelmesini ve kalbinin zerine ken hznn dalmasn bekledi. Bunun zerine sz konusu ayet indi. Eer, Allah'n hkm, kblenin eskiden olduu gibi Kuds'teki Beyt'l-Mukaddes olmas eklinde inseydi, hi kukusuz bu, Yahudilerin aleyhine bir kant olacakt. Yoksa, gerek Resulullah iin ve gerekse Mslmanlar iin Yahudilerin kblesine dnmekten dolay utanlacak bir durum yoktur. nk kul, sadece itaat etmekle ykmldr. Ne var ki yce Allah yeni bir kble gsterdi onlara. Bylece Yahudilerin Mslmanlar utandrma giriimleri ve vnme gerekeleri ortadan kalkt., Bunun yan sra ykmllk de belirginlik kazand. Bu, kesin bir kantt ve bundan honutluk duyulacakt.
"Artk yzn Mescid-i Haram tarafna evir. Nerede olursanz, yznz o yne evirin." fadenin orjinalinde geen "atr" kelimesi,
bir eyin "bir ksm" demektir. Mescid-i Hram'n "bir ksm" ise, "Kbe"dir. Ayette "yzn Kbe'ye evir" yerine "Mescid-i Haram tarafna (ya da bir ksmna) evir." deniyor. Ayn ekilde, "Yzn
Bakara Sresi / 142-151 ....................................................................................... 501
Beyt'l-Haram'a evir." eklinde bir ifade de kullanlmyor ki, eski kble ile tam bir kartlk, bir dengelilik olusun. Eskiden kble, Mescid-i Aksa'nn bir tarafyd, orada herkese bilinen bir kayayd. Onun yerine, Mescid-i Haram'n bir taraf, yani Kbe kble olarak ngrld. Bunun yan sra "atr" kelimesinin mescide izafe edilmesi ve Mescidin de "haram" olarak nitelendirilmesi, hkme birtakm ayrdedici zellikler katyor ki, ayet "Kbe" ya da "Beyt'lHaram" denilseydi, bu ayrnt niteliindeki sonular elde edilemeyecekti. Yce Allah'n balangta "Yzn evir" diyerek hkm Resulul-lah efendimize (s.a.a) zg klmas, ardndan "nerede olursanz" buyurarak hkm hem onu, hem de tm mminleri kapsayacak ekilde genelletirmesi gsteriyor ki, kble deiikliine ilikin hkm indii srada Resulullah efendimiz (s.a.a) Mslmanlarla birlikte mescitte namaz klyordu. Bu yzden emir nce zellikle ona yneltildi. En bata onun namaz iinde hkm yrrle kondu. Sonra hem onu, hem de tm Mslmanlar kapsayan, tm zamanlar ve meknlar iin geerli olan hkm bildirildi.
ler." nk ellerindeki kitaplarda Hz. Muhammed'in (s.a.a) peygamberliinin gerekliine ilikin bilgiler yer alr. Yahut, bu kitaplarda, bu doru szl Peygamberin kblesinin Mescid-i Hara-m'n bir yn olduu yazldr. Hangisi olursa olsun "Kitap verilenler" ifadesi, onlarn ellerindeki kitabn bu uygulamann gerekliini ierdiini gsteriyor. Ya uyuma ya da zimnen onaylama sz konusudur. Ama yce Allah, onlarn gerei gizlediklerinden, ellerindeki bilgiyi sakladklarndan habersiz deildir. "Andolsun ki, sen kitap verilenlere her trl ayeti getirsen, yine onlar senin kblene uymazlar." Bu ifade, onlarn inatlklarn, dik bal"Kitap verilenler, bunun Rableri tarafndan bir gerek olduunu bilir-
lklarn yzlerine vuran bir uyar niteliindedir. Onlarn kabule yanamamalar, gerein belirsizliinden ve gerei gibi aa kavumamlndan kaynaklanmyor. nk onlar, hibir kukuya yer brakmayacak ekilde bunun gerek olduunu biliyorlar. Srekli itiraz etmelerinin, kargaa karma abas iinde olmalarnn sebebi, din hususunda inat bir yaklama sahip olmalar, bilerek gerei reddetmeleridir. Bu yzden kant sunmak onlarda bir tavr deiikliine yol amaz. Ayet getirmi olmak inkrclklarn sona
erdirmez ve eer sen her trl ayeti, mucizeyi ve kant getirip ortaya sersen, yine de senin kblene uymazlar. nk onlar dik bal ve inat kimselerdirler. Sen de onlarn kblelerine ynelmezsin; nk sen Rabbin tarafndan sunulmu bir kanta dayanarak hareket ediyorsun. "Sen de onlarn kblesine uyacak deilsin." ifadesi, haber verme biiminde bir yasaklama da olabilir. Onlar da birbirlerinin kblelerine ynelmezler. Yahudiler, nerede olurlarsa Beyt'l-Mukaddes'teki kayaya ynelirler. Hristiyanlar da nerede bulunurlarsa bulunsunlar, douya ynelirler. Bu iki grup da birbirlerinin kblelerini kabul etmezler. nk kabul ve red eklindeki tavrlarnn dayana kiisel ihtiraslardr, heva ve hevesleridir.
"Sana gelen ilimden sonra onlarn heva ve heveslerine uyarsan, o takdirde sen, mutlaka zalimlerden olursun." Bu ifade Peygamber e-
fendimize ynelik bir tehdit niteliindedir. Ama ierdii anlam ve mesaj tm mmete yneliktir. Bununla Ehlikitab'n hev ve heveslerine uyduklar iin inatlk ettikleri ve bylece zalimler kategorisine girdikleri vurgulanyor.
"Kendilerine kitap verdiklerimiz onu, oullarn tandklar gibi tanrlar." "Onu... tanrlar" ifadesindeki zamir, kitaba deil, Resulullah
efendimize (s.a.a) dnktr. Bunun kant da sz konusu "tanma"nn, oullar tanmaya benzetilmi olmasdr. nk byle bir benzetme ancak insan iin kullanld zaman yerinde olur. Yani bir kitap iin, "falanca adam olunu tand gibi ya da bildii gibi bu kitab da tanyor" denmez. Kald ki, ayetin ak -ki, Resulullah ve ona inen kble deiikliine ilikin emirle ilgilidir- Ehlikitab'a verilen kitaba bsbtn yabancdr. Dolaysyla ayetin anlam yledir: Kitap verilenler ellerinde bulunan kitaplarn ierdii mjdeleyici iaretlerden dolay Allah'n elisini kendi oullarn tanr gibi tanyorlar. Ama onlardan bir grup gerei bile bile saklyor. Buna gre, "Onu... tanrlar." ifadesinde hitap hazrda bulunan birinden alnp nc ahsa yneltilmi ve Resulullah efendimiz (s.a.a) orada hazr bulunmayan biri olarak deerlendirilerek bundan nce kendisi hazr kabul edilerek konuma ona yneltilmiken, birden hitap mminlere yneltilmitir. Bu ekilde "iltifat" sa-
Bakara Sresi / 142-151 ....................................................................................... 503
natna bavurulmasnn nedeni ise u hususun aa kavuturulmasdr: "O'nun durumu kitap ehli toplumlar tarafndan ok iyi bilinmektedir." Bu tr bir konuma tarz, bir toplulua hitap eden, ama ilerinde birini stn niteliklerinden dolay muhatap olarak kabul eden ve onunla konuarak szlerini bakalarna duyuran, muhatap ald kiinin ahsna ait stn niteliklerini vurgulamaya gelince de, onun yerine toplulua hitap etmeye balayan, ardndan onun stnln anlatmaya son verince de bataki gibi tekrar ona hitap etmeye balayan birinin konuma tarzn andryor. Bununla iltifat sanatna ne amala bavurulduu anlalyor. "Gerek, Rabbinden gelendir; artk kukulananlardan olma." Bu ifade, nceki aklamay pekitirme amacna yneliktir. Ayrca kukuya dmekten de sakndryor. Grnrde bu uyar Peygamberimize (s.a.a) yneltiliyor ama, mesaj mminlere yneliktir. Orijinal ifadede geen "viche=yn" tpk "kble" gibi ynelinen ey demektir. Bu cmle bir bakma nceki aklamann zeti niteliindedir. Ayrca bununla konu deiikliine de gidiliyor ve insanlar "kble" meselesinin zerine fazla dmemeleri, sz gereksiz yere uzatmamalar uyarsnda bulunuluyor. Demek isteniyor ki: Her toplumun karlar gz nnde bulundurularak hkme balanm bir kblesi vardr. Bu, bizzat kblenin kendisinden kaynaklanan evrensel bir zorunluluk ve kble meselesi deiim ve bakalam kabul etmez deildir. yleyse bu konuda tartmay brakn da hayrlara koun, hayrl iler yapmada birbirinizle yarn. nk, geleceinden kuku duyulmayan bir gnde yce Allah sizi bir araya getirecektir. Nerede olursanz olun, Allah tmnz toplar. nk Allah'n her eye gc yeter. Bil ki: Bu ayet-i kerime, kble deiiklii meselesi ile ilgili ayetler arasnda yer ald iin, o meseleye uyarlanabildii gibi, bunun dnda evrensel bir meseleye de uyarlanabilir. Bu ayette kaz ve kader olgularna iaret ediliyor; hkm ve kurallarn kaz ve kaderin fonksiyonunu yerine getirmesi iin konulduklar dile getiriliyor. naallah meseleyle ilgili ayeti ele aldmzda doyurucu bilgiyi vereceiz.
"Herkesin yneldii bir yn vardr. O hlde hayr ilerde yarn."
"Nereden karsan, yzn Mescid-i Haram'a doru evir." Baz tef-
sir bilginleri ayete, "Hangi yerden kp hangi blgeye varrsan, yzn Mescid-i Haram'a evir" anlamn vermilerdir. Bazlar, "lkenin neresinden karsan" demilerdir. "Nereden karsan" sz ile "Mekke" kenti kastedilmi de olabilir. nk Resulullah efendimizin (s.a.a) kt yer burasdr. Nitekim yce Allah bir ayette yle buyuruyor: "Seni karan ehirden..." (Muhammed, 13) Yani ister Mekke'de ol, ister baka blgelerde bulun Kbe'ye ynelmek senin iin deimez bir hkmdr. "Bu, elbette Rabbinden gelen gerektir, Allah, yaptklarnzdan habersiz deildir." ifadesi bu hkm pekitirmeye dnk bir vurgulamadr.
"Nereden karsan, yzn Mescid-i Haram'a doru evir; nerede olursanz, yznz o yana evirin." Burada birinci cmle ayn ifade-
lerle tekrarlanmtr. Bunun nedeni, hkmn her hlkrda geerli ve deimez olduunu vurgulama olsa gerektir. Bu, tpk birinin yle demesi gibidir: Ayaa kalktn zaman Allah'tan kork, oturduun zaman Allah'tan kork, konutuun zaman Allah'tan kork, sustuun zaman Allah'tan kork." Bu adam her defasnda takvadan sz etmekle, demek istiyor ki: Bu hllerin her birinde takvaya sarl, bu duygu her durumda seninle olsun." Eer "Kalktn zaman, oturduun zaman, konutuun zaman ve sustuun zaman Allah'tan kork" denilse, yukardaki incelik kaybolur. Buna gre ayetin anlam yledir: ktn Mescid-i Haram tarafna ynel, yeryznn neresinde olursanz, yznz onun tarafna evirin. bunca durulan, bunca vurgularla pekitirilen, uygulanmas gerektii bunca dile getirilen ve inenmesinden sakndrlan bu hkmn hususu ierdiine iaret ediliyor: a) Yahudiler, vadedilen nebinin ynelecei kblenin Beyt'l-Mukaddes yerine Kbe olacan kitaplarndan renmilerdi. Nitekim yce Allah yle buyuruyor: "Kitap verilenler, bunun Rableri tarafndan bir gerek olduunu bilirler." Eer bu hkm terkedilecek olursa, Yahudiler bunu, "Peygamberiniz gerek peygamber deildir." diyerek Mslmanlarn aleyhine kant olarak kullanacaklard. Ama bu hkm yerine getirildii zaman, ellerinde hibir gereke kalmaz. Ancak zalimler baka. Bu ifade istisna-i
"Ki insanlarn aleyhinizde bir delili olmasn. Yalnz hak-szlk edenler baka. Onlardan korkmayn, benden korkun." Bu ifadede, zerinde
Bakara Sresi / 142-151 ....................................................................................... 505
mnkatdr [kopuk istisnadr]. Yani, onlarn iinde hevalarna uyan zalimler, itirazlarna son vermez-ler. Siz onlardan korkmayn. nk onlar kiisel hevalarna uymaktan dolay zalimler kategorisine girmilerdir. Allah zalimler topluluunu doru yola iletmez. Siz benden korkun. b) Bu hkme sk skya sarlmak, Mslmanlara ynelik nimetin, dinlerinin kemale erdirilmesi suretiyle, tamamlanmasna yol aar. Nimetin tamamlanmasnn ne demek olduunu, "Bugn sizin dininizi olgunlatrdm, size nimetimi tamamladm." (Mide, 3) ayetini incelerken aklayacaz. c) Dosdoru yolu bulma midi. "Bizi doru yola hidayet et." (Ftiha, 6) ayetini incelerken "hidayet" kavram ile ilgili ayrntl bilgi vermitik. Baz tefsir bilginleri, kble deiiklii konusunu ieren bu ayetin, "ve size olan nimetimi tamamlayaym ve bu sayede belki hidayete eresiniz." eklinde bir ifadeyi kapsamasn, ayn ifadenin Mekke'nin fethini konu alan Fetih suresinde yer almasndan hareketle, Mekke'nin fethine ynelik bir mjde olarak deerlendirmilerdir. Fetih suresinde yle buyuruluyor: "Biz sana apak bir fetih verdik. Ta ki Allah, senin gnahndan gemite ve yakn zamanda olan balasn ve sana olan nimetini tamamlasn ve seni doru bir yola iletsin." (Fetih, 1-3) Bunun aklamas yledir: Kbe slm'n ilk dnemlerinde mriklerin dzmece ilhlar adna diktikleri heykellerle, putlarla doluydu. Otorite onlarn elindeydi. slm henz gcn ve caydrcln gsterecek durumda deildi. Bu yzden yce Allah Peygamberine Beyt'l-Mukaddes'e ynelmesini emretti, ona bu yolu gsterdi. nk oras Yahudilerin kblesiydi ve Yahudiler mriklere gre din olarak Mslmanlara daha yakndlar. Nihayet Resulullah'n (s.a.a) Medine'ye hicret etmesiyle birlikte slm yaygnlk kazannca ve fetih zaman da yaklap Kbe'nin putlardan arnma midi dounca, kble deiikliine ilikin emir geldi. Hi kukusuz bu, Mslmanlara zg klnan byk bir nimetti. Kble deiikliine ilikin ayette, nimetin tamamlanmasndan ve hidayetten sz ediliyor.
Bundan maksat Kbe'nin putlarn oluturduu irenlikten kurtulup, kendisine ynelinerek Allah'a kulluk sunulan bir kble olmas ve bunun srf Mslmanlara zg bir uygulama olmasdr. Mslmanlar sadece ona ynelme durumundadrlar. u hlde yukardaki ifade Mekke'nin fethine ilikin bir mjdedir. Daha sonra yce Allah, fetih zaman Mekke'nin fethinden sz edince, daha nce onlara vadettii nimetin tamamlanmasna ilikin mjdeye iaret etti. "Ve sana olan nimetini tamamlasn ve seni doru bir yola iletsin." buyurarak nceki ifadeye gndermede bulundu. Bu yorum, grnrde ilgin ve tutarl gibi grnse de titiz bir incelemeden yoksun olduu bellidir. nk ayetlerin ak byle bir yorumu destekler nitelikte deildir. Bu ayette nimetin tamamlanmasna ilikin vaadi ieren, "Ve size olan nimetimi tamamlayaym ve bu sayede belki hidayete eresiniz." ifadesinin bandaki "lam" harfi gaye bildirir mahiyettedir. Bu vaadin gereklemesi olarak deerlendirilen Fetih suresindeki, " Ta ki Allah, senin gnahndan gemite ve yakn zamanda olan balasn ve sana olan nimetini tamamlasn ve seni doru yola iletsin..." ayetinin banda da ayn harf vardr. u hlde her iki ayet de, nimetin tamamlanmasna ilikin gzel bir vaat iermektedirler. Ayrca kble deiikliine ilikin ayetin ierdii vaat tm Mslmanlara yneliktir, Fetih suresindeki ayet ise, bu hususta zel olarak Resulullah efendimize hitap ediyor. Dolaysyla her iki ayetin ak yn farkldr. Eer bu iki ayetin ierdii vaadin gerekletiine ilikin bir ifade varsa, o da "Bugn sizin dininizi olgunlatrdm, size nimetimi tamamladm ve size din olarak slm' beendim." (Mide, 3) ayet-i kerimesidir. Biz bu ayeti incelerken "nimet" kavram zerinde duracaz ve yce Allah'n bu ayet-i kerimede bir ltuf olarak sunduu nimeti somut biimde tanmlamaya alacaz. Yce Allah'n u sz de nimetin tamamlanmasna ilikin bir vade ifadesini iermek bakmndan bu iki ayete benziyor: "...fakat sizi tertemiz klmak ve size olan nimetini tamamlamak istiyor. Umulur ki, kredersiniz." (Mide, 6) Yine "Allah nimetini byle size tamamlyor ki, siz Mslman olasnz." (Nahl, 81) ayeti ayn pozisyondadr. naal-lah bu ayetlere ilikin aklamalarn ardndan, konuyla ilgili uygun bir yorumda bulunacaz.
Bakara Sresi / 142-151 ....................................................................................... 507
"Nitekim kendi iinizden size... retecek bir eli gnderdik." Ayetin
ifadesinden anlald kadaryla cmlenin orijinalinin bandaki [kema erseln] "kf" tebih bildirir ve "ma" edat da masdariyedir. Bu durumda ayetin ak anlam yle olur: Hz. brahim'in yapt ve birtakm hayrlara ve bereketlere kavumas iin dua ettii Kbe'yi sizin iin kble yapmakla size nimet verdik. Nitekim kendi iinizden size bir peygamber gnderdik ki, bu peygamber size ayetlerimizi okuyor, size kitap ve hikmeti retiyor ve sizi arndryor. Bun-lar brahim'in duasnn karlklardrlar. Zira olu ile birlikte yle dua etmiti brahim: "Rabbimiz, onlara ilerinden, senin ayetlerini kendilerine okuyacak, onlara kitap ve hikmeti retecek, onlar arndracak bir eli gnder." Dolaysyla ayet-i kerimede Kbe'nin kble klnmasnn nimet yn vurguland gibi Peygamberin gnderilii de bir ltuf olarak n plna karlyor. u hlde "kendi iinizden" ifadesiyle kastedilenler teslim olmu mmettir. Teslim olmu mmetten gerekte sadece bu mmetin iinde yer alan dinin velileri kastediliyor. Zahire gre smail soyundan gelen tm Mslmanlar (ki bunlar Mudar kabilesine mensup Araplardr), hkmen de tm Araplar, daha dorusu tm Mslmanlar kastediliyor. "Size ayetlerimizi okuyacak..." fadeden anlald kadaryla "ayetler"den kastedilen, Kur'n ayetleridir. nk "yetl" kelimesinin tredii "tilvet" mastarnda anlamdan ok lafz n plndadr. Ayetin orijinalinde geen "yuzekk" fiilinin mastar olan "tezkiye" ise, temizleme, yani kirlerden ve pisliklerden arndrma demektir. Dolaysyla irk ve kfr gibi bozuk inanlardan, kibir ve kendini beenmilik gibi dk karakterlerden, adam ldrme, zina etme ve iki ime gibi kt amellerden arndrma bu kavramn kapsamna girer. Kitap ve hikmeti retmek ve bilmedikleri eyleri retmek, tm temel ve ayrnt niteliindeki bilgileri retmek demektir. Bil ki: Ayet-i kerimelerde birka yerde iltifat sanatna bavurulmutur. Yce Allah'la ilgili olunca, hem gayb (nc tekil ahs), hem mutekellim-i vahde (birinci tekil ahs) ve hem de mtekellim mea'l-gayr (ikinci ahs) slbu kullanlmtr. Onun dnda
da gayb, hitap ve tekellm slubuna bavurulmutur. yi bir gzlemci bu slpta yatan inceliin farkna varr.

Mecma'ul-Beyan tefsirinde Tefsir'ul-Kumm'ye dayanlarak "baz beyinsizler... O dilediini doru yola iletir." ayeti ile ilgili olarak mam Sadk'n (a.s) yle dedii rivayet edilir: Resulullah efendimiz (s.a.a) Mekke'de on sene, Medine'ye hicret ettikten sonra da toplam yedi ay Kuds'teki Beyt'l-Mukaddes'e ynelerek namaz kldktan sonra yeni kble Kbe olarak belirlendi. Allah onu Mekke'ye yneltti. nk Yahudiler Resulullah efendimizi (s.a.a) alaya alyor ve 'Sen bize tbisin, bizim kblemize ynelerek namaz klyorsun." diyerek dil uzatyorlard. Onlarn bu kk drc tavrlar karsnda Resulul-lah byk bir zntye kapld. Gecenin karanlnda dar kp gklere bakyor, bu hususta yce Allah'tan bir aklama gelmesini bekliyordu. Gn yp len namaznn vakti girince, Resulullah Sa-limoullar Mescidinde len namazn klyordu. Henz iki rekt klmt ki, Cebrail indi, iki kolundan tutup onu Kbe'ye yneltti ve ona u ayet-i vahyetti: 'Biz senin yznn ge doru evirilip durduunu gryoruz. Elbette seni holanacan bir kbleye dndreceiz. Artk yzn Mescidi Haram tarafna evir." Bylece efendimiz drt rektl bir namazn iki rektn, Kuds'teki Beyt'l-Mukaddes'e, iki rektn da Mekke'deki Kbe'ye ynelerek klm oldu. Bunun zerine Yahudiler ve kimi beyinsizler 'Bunlar daha nce yneldikleri kbleden dndren nedir?' dediler." Ben derim ki: Bu hususla ilgili olarak gerek i ve gerekse Snn kanallardan birok hadis rivayet edilmitir, ki bunlar birbirlerine yakn ierikli hadisler olarak kaynak eserlerde yer alrlar. Ama olayn gerekletii tarih noktasnda farkl grler ileri srlmtr. ounluk -ki dorusu budur- kble deiikliinin, hicretin ikinci ylnn recep aynda, yani hicretin on yedinci aynda gerekletii grndedir. naallah yeri geldiinde, snrl da olsa birtakm aklamalarda bulunacaz. Ehlisnnet ve'l-Cemaat kanallarnca, bu mmetin insanlar zerinde ahitlik yapmas, Peygamberimizin de bu mmet zerinde
Bakara Sresi / 142-151 ....................................................................................... 509
ahitlik yapmas ile ilgili olarak yle bir rivayete yer verilir: "Kyamet gn toplumlar, peygamberlerin tebli yaptklarn inkr ederler. Yce Allah gerei bildii hlde peygamberlerden tebli grevini yerine getirdiklerine ilikin kant ister. Bunun zerine mmet-i Muhammed getirtilir ve bunlar peygamberler lehine ahitlik ederler. Dier toplumlar, 'Bunu nereden bildiniz?' diye kar karlar. Onlar da, 'Yce Allah'n doru szl peygamberinin diliyle bize aktard kitabndaki bilgilerden rendik.' derler. Bundan sonra Hz. Muhammed getirtilir ve mmetinin durumu ondan sorulur. O da onlar temize karr, adil olduklar ynnde ahitlikte bulunur. te yce Allah, 'Her mmetten bir a-hit, seni de bunlara ahit getirdiimiz zaman hlleri nice olur?' [Nis, 41] buyururken buna iaret ediyor." Ben derim ki: Bu rivayetin ierdii aklamalar baka rivayetlerce de desteklenmektedir. Bunlar Suyt, ed-Drr'lMensr adl eserinde aktarmaktadr. Baka eserlerde de bunlara rastlamak mmkndr. Resulullah efendimizin (s.a.a) mmetini temize karmas, adilliine ahitlik etmesi ile mmetin iinde yer alan baz kimseler kastedilmi olsa gerektir, tm mmet deil. Yoksa yle bir sonu, zorunlu olarak kitap ve snnetle eliki arzetmektedir. Resulullah efendimizin, yaanan bunca faciay ve gemi mmetlerin hibirinde benzerine rastlanmayan bunca zulm onaylamas, dorulamas mmkn mdr? Allah'n elisi bu mmetin bnyesinde yer alan Firavun kimlikli zorbalar, tautlar temize karr m? Byle dnmek hanif dinine ar bir darbe indirmek ve apaydnlk dinin ierdii hakikatleri sulandrmak anlamna gelmez mi? Kald ki, hadis, nazar bir ahadetten sz ediyor, bizzat grlp tank olunan bir ahitlikten deil. el-Menkb adl eserde, bu konuyla ilgili olarak mam Bkr'n (a.s) yle dedii rivayet edilir: "Ancak imamlar ve peygamberler insanlar hakknda ahitlikte bulunabilirler. Yce Allah'n tm mmetin ahitliini istemesi dnlemez. nk mmet iin de yleleri var ki, bir demet ot hakknda bile onun ahitliine gvenilmez." [c.4, s.179] Tefsir'ul-Ayy'de nakledilen bir rivayete gre, mam Sadk (a.s): "ki, insanlara ahit olasnz, Peygamber de size ahit ol-
sun." ifadesi ile ilgili olarak, "Eer yce Allah'n bu ayeti kerimede slm kblesine ynelen tm ehl-i tevhidi kastettii zannna kaplrsan, dnya hayatnda bir lek hurma hakknda bile ahitlii geersiz olan birinin yce Allah'n kyamet gn ahitliine ba vuraca ve tm gemi mmetlerin hazr bulunduu bir srada yapt ahitlii kabul edecei iftirasn atm olursun. Kesinlikle hayr! Allah bylelerini kastetmiyor. Onun kastettii Hz. brahim'in duasna mazhar olan, kendileri iin "siz insanlar iin ortaya karlm en hayrl mmetsiniz" denilen kimselerdir. Onlar "vasat" mmet, insanlar iin ortaya karlm en hayrl mmet niteliine yakan kimselerdir. [c.1, s.63, h: 114] Ben derim ki: Kitabn verdii mesajdan yola karak ilgili ayeti tefsir ettiimizde bu hususu akladk. Kurb'ul-snd adl eserde, mam Sadk (a.s) babasndan, o da Re-sulullah efendimizden (s.a.a) yle rivayet eder: "Yce Allah mmetime zellik bahetmitir ki, bunlar ancak peygamberlere ltfetmitir... Yce Allah bir peygamberi grevlendirince onu kavminin zerine ahit eder. Yce Allah benim mmetimi de tm insanlarn zerinde ahit klmtr. Nitekim Allah yle buyuruyor: 'Peygamberin size ahit olmas, sizin de insanlara ahit olmanz iin.'1..." [s.41] Ben derim ki: Bu hadis, yukardaki aklamamz rtmyor, nk "mmet"ten maksat, Hz. brahim'in duasna mazhar olan Mslman mmettir. Tefsir'ul-Ayy'de, Hz. Ali'nin (a.s) kyamet gnn tasvir ettii bir konumasnda u szlere yer verilir: "Bir alanda toplanlr. Btn insanlar orada sorguya ekilir. Rahmann izin verdiklerinin dnda kimse konuamaz, konutuunda da doruyu syler. Bu srada Peygamberimiz (s.a.a) kaldrlr ve ondan sorulur. 'Her mmetten bir ahit, seni de bunlara ahit getirdiimiz zaman hlleri nice olur?' ayetinde Hz. Muhammed'e ynelik hitapla, ite bu olay kastedilmitir. Resulullah efendimiz (s.a.a) ahitlerin ahididir. ahitler ise, peygamberlerdir." [c.1, s.242, h: 132]
1- [Hac, 78]
Bakara Sresi / 142-151 ....................................................................................... 511
et-Tehzb adl eserde, Ebu Basir'in yle dedii belirtilir: ki imamdan birine (yani mam Muhammed Bkr -a.s- veya mam Sadk'a -a.s-) dedim ki: "Allah m Beyt'l-Mukaddes'e ynelinerek namaz kl-may emretmiti? "Evet, dedi. Yce Allah'n, 'Biz, peygambere uyan, kesi zerinde geriye dnenden ayralm diye, senin nceden zerinde bulunduun yn kble yapmtk.' dediini duymadn m?" [c.2, s.138] Ben derim ki: Hadisten kan sonuca gre, "ellet kunte aleyha= nceden zerinde bulunduun" cmlesi, orijinal metinde geen "el-kble"nin sfatdr ve onunla da Beyt'l-Mukaddes kastedilmitir. Yine buna gre Beyt'l-Mukaddes, Resulullah'n eskiden yneldii kbledir. Daha nce de vurguladmz gibi, ayetlerin akndan kan sonu da budur. Bu sonu, baz eserlerde mam Hasan Asker'den (a.s) nakledilen rivayetleri pekitirir niteliktedir: "Mekke halknn meyli Kbe'ye ynelikti. Bunun zerine yce Allah, onlar holanmadklar, ama Hz. Mu-hammed'in emrettii bir kbleye ynelterek Hz. Muhammed'in tbileri ile muhaliflerini birbirlerinden ayrmak istedi. Medine'liler de Kuds'teki Mescid-i Aksa'ya ynelme arzusuna sahip olduklarndan bu sefer onun tersini bir kble ngrd, Kbe'ye ynelmelerini emretti ki, holanmamasna ramen Hz. Muhammed'in, dorulayp uygun grd bir hususta ona uyan kimseyi ortaya karsn..." [el-Vafi, c.5, s.83, bab: 67] Bu aklama ile "nceden zerinde bulunduun" ifadesini "ceal-na" fiilinin ikinci mef'ulu olarak deerlendirenlerin yaklamlarnn yanll da ortaya kyor. Onlara gre ifadenin aklamas yledir: "Beyt'l-Mukaddes'ten nce yneldiin Kbe'yi kble yapmadk..." Yce Allah'n "meer kimin eliye uyduunu bilelim" szn de delil olarak getirmilerdir. Bu anlam yanltr ve yanl olduu nceki ifadelerden de anlalmaktadr. Tefsir'ul-Ayy'de, Zbeyr'den yle nakledilir: mam Sadk'a (a.s) dedim ki: "Syler misiniz, iman; sz ve amel midir, yoksa amelden ayr srf sz mdr?" Dedi ki: "man, btnyle ameldir. Sz ise, bu amelin ancak bazsdr. man Allah tarafndan farz klnm, kitabnda akla kavuturulmu, nuru son derece belir-
gindir ve kant da deimeden yerinde durmaktadr. Allah'n kitab imana tanklk ediyor ve insanlar ona aryor." "Nitekim yce Allah, Peygamberinin yzn, namaz esnasnda, Kuds'teki Beyt'l-Mukaddes'ten dndrp Mekke'deki Kbe'ye yneltince, Mslmanlar Peygamber efendimize (s.a.a), 'Beyt'l-Mukaddes'e ynelerek kldmz namazlar hakknda ne buyurursun? Bu hususta bizim ve Kuds'teki Beytlmukaddese ynelinerek namaz kld sralarda len kardelerimizin durumu ne olacaktr?' dediler. Bunun zerine yce Allah, 'Allah sizi imannz zayi edecek deildir. phesiz Allah insanlara efkatli, merhametlidir.' ayetini indirdi. Bylece namaz iman olarak nitelendirdi. Kim tm organlarn koruyarak Allah'tan saknrsa, organlarndan her biri aracl ile Allah'n koyduu farzlar yerine getirirse, iman btn bir cennet ehli olarak Allah'la karlar. Kim de bu hususta bir hainlik yaparsa ya da Allah'n bir emrini inerse, eksik imanl olarak Allah'n huzuruna kar." [c.1 s.63, h: 115] Ben derim ki: Bu hadisi Kuleyn de rivayet etmitir.1 Rivayette "Allah imannz zayi edecek deildir." ayetinin kble deiikliinden sonra indiinin belirtilmesi, bundan nceki aklamalara ters dmemektedir. Men La Yahzuruh'ul-Fakh adl eserde belirtildiine gre, Resulullah efendimiz (s.a.a) Mekke dneminde on yl, Medine dneminde de on dokuz yl Kuds'teki Beyt'l-Mukaddes'e ynelerek namaz klmtr. Sonra Yahudiler, "Sen bizim kblemize yneliyorsun." diyerek yzne vurmaya baladlar. Bu tavrlar Resulullah efendimizin (s.a.a) byk bir zntye kaplmasna neden oldu. Gecenin bir ksmnda evinden kp yzn gklere evirdi. Tan yeri aarnca sabah namazn kld. len namazn kld srada, iki rekt tamamlaynca, Cebrail indi ve ona, "Biz senin yznn ge doru evrilip durduunu gryoruz. Elbette seni holanacan bir kbleye dndreceiz. Artk yzn Mescid-i Haram tarafna evir." dedi, sonra efendimizin elinden tutup yzn Kbe'ye yneltti. Arkasnda saf tutan mminler de yzlerini o tarafa evirdiler. Bu yzden erkekler kadnlarn yerine kadnlar da erkeklerin yerine gemi oldular. Bylece Resu-lullah efendimiz namaznn
1- [Usl-i Kfi, c.2, s.33, h: 1]
Bakara Sresi / 142-151 ....................................................................................... 513
ilk ksmn Mescid-i Aksa'ya, ikinci ksmn da Kbe'ye ynelerek klm oldu. Bu haber Medine'de bulunan bir dier mescide de iletildi. O srada Mescitte bulunanlar ikindi namaznn ilk iki rektn klm bulunuyorlard. Bunun zerine yzlerini Kbe'ye doru evirdiler. Bylece namazn ilk ksm Mescid-i Aksa'ya son ksm ise, Mes-cid-i Haram'a doru klnm oldu. Bu yzden ad geen mescide "Mes-cid'l-Kbleteyn" yani "iki kble mescidi" denildi. [c.1, s.274] Ben derim ki: Kumm de benzeri bir hadis rivayet ederek, Resu-lullah efendimizin o srada Salimoullar Mescidinde namaz kldn belirtmitir. Tefsir'ul-Ayy'de mam Bkr'n (a.s) "Artk yzn Mescid-i Hram tarafna evir." ifadesi ile ilgili olarak yle dedii belirtilir: "Yani kbleye ynel ve yzn kbleden baka tarafa evirme, yoks namazn bozulur. nk yce Allah Peygamberine farz namazla ilgili olarak, 'Yzn Mescid-i Hram tarafna evir. Nerede olursanz, y-znz o yne evirin.' buyuruyor." [c.1, s.64, h: 116] Ben derim ki: Bu ayetin farz namazla ilgili olarak indiini belirten ve bunun ieriini farz namaza has klan rivayetlerin says olduka kabarktr. Tefsir'ul-Kumm'de yer alan bir rivayete gre, mam Sadk (a.s) "Kendilerine kitap verdiklerimiz, onu, oullarn tandklan gibi tanrlar." ayeti ile ilgili olarak yle demitir: "Bu ayet Yahudi ve Hris-tiyanlar hakknda inmitir. Yce Allah; 'kendilerine kitap verdiklerimiz onu yani Resulullah', oullarn tandklar gibi tanrlar.' buyuruyor. nk yce Allah Tevrat'ta, ncil'de ve Zebur'da Hz. Muham-med'in ve arkadalarnn niteliklerini, hicret ediini haber vermitir. Yce Allah buna u szleriyle iaret ediyor: 'Muhammed Allah'n Resuldr. O'nun yannda bulunanlar, kfirlere kar iddetli, kendi aralarnda merhametlidirler. Onlarn, rku ve secde ederek Allah'n ltuf ve rzasn aradklarn grrsn. Yzlerinde secdelerin izinden nianlar vardr. Onlarn Tevrat'taki ve ncil'deki vasflar budur.' [Fetih, 29] Resulullah ve arkadalar Tevrat'ta byle tanmlanrlar. Peygamberimiz ilh mesaj tebli etmekle grevlendirildii zaman,
Ehli-kitap onu tand. Nitekim yce Allah yle buyuruyor: O bildikleri kendileri-ne gelince, onu inkr ettiler." [Bakara, 89] Ben derim ki: Bunun bir benzeri de el-Kfi adl eserde Hz. Ali'den rivayet edilmitir. [c.2, s.283, h: 16] i kaynaklarnn birounda belirtildiine gre, "Nerede olursanz olun, Allah hepinizi bir araya getirir." ayeti mam- Kim Hz. Mehdi'nin arkadalar ile ilgilidir. Baz kaynaklarda da bu yorumun bir tr uyarlama olduu belirtilir. Ehlisnnet kanallarndan gelen bir rivayete gre, "Size olan nimetimi tamamlayaym." ifadesi ile ilgili olarak Hz. Ali, "Nimetin tamamlanmas slm zere lmektir." demitir. Yine Ehlisnnet kaynaklarnda belirtildiine gre, "Nimetin tamamlanmasndan maksat, cennete girmektir."
KIBLE HAKKINDA LM BR NCELEME

slm dininde kbleye ynelmek, tm Mslmanlar kapsayan genel bir ibadet olan namaz, hayvan kesme ve umum halk ilgilendiren dier baz konular asndan son derece nemlidir. Bu yzden kbleyi belirlemek iin cidd bir aratrma yapma gereini duyarlar. nceki dnemlerde genellikle zan, varsaym ve biraz da tahmin esasna dayal olarak kbleyi belirlemeye alrlard. Daha sonralar mmetin matematik bilginleri bilimsel bir aratrma ve geree en yakn noktay belirleme gereini duydular. Bu amala, lkelerin enlem ve boylamlarn belirleme amac ile kullanlan cetvellerden, aletlerden yararlanma ynne gittiler. nce, girinti ve gen hesab ile, Mekke'nin bulunulan yerin gney noktas karsndaki sapma konumunu ortaya kardlar. Yani bulunulan yer ile Mekke arasndaki kavuma izgisinin, bulunulan yer ile o yerin gney noktas arasndaki kavuma izgisinden (gndzn yar izgisi) sapma orann belirlediler. Daha sonra, gndzn yan izgisini belirleyen ve Hint dairesi olarak bilinen l yardmcl ile tm slm lkeleri asndan bu noktay belirlediler. Ardndan sapma derecelerini ve kble hattn tayin ettiler. Daha sonra kolaylk olsun diye pusula olarak bilinen mknatsl aleti kullandlar. nk pusulann iki ibresinden biri kuzeyi biri de gneyi gsterir. Bu alet, Hind dairesi yerine gney noktasnn
Bakara Sresi / 142-151 ....................................................................................... 515
belirlenmesi iin kullanlr. Ayrca lkenin sapma izgisi bilindiinden kble tarafn belirleme kolaylar. Ancak bu alma -Allah kendi rzasna ynelik bu almalar kabul etsin- iki bakmdan da yanlmadan kurtulamamtr. Birincisi: Son dnem matematikiler, ilk kuak matematikilerin boylam belirlemede yanldklarn ortaya koydular. Bu yzden yn sapmas ve Kbe'nin bulunduu noktann belirlenmesi ile ilgili hesaplar altst oldu. yle ki: Bir lkenin enlemini belirlemeye kuzey kutbunun yksekliini gz nnde bulundurarak- ilikin yntemleri geree yakn bir isabetlilie sahipti. Ancak boylam belirlemeye ilikin yntemleri iin ayn eyi sylemek mmkn deildir. Bu ise, gksel bir olayla ilgili iki ortak nokta arasndaki mesafeyi gz nnde bulundurmaktr. Gne tutulmas gibi ki bu olay onlarca ancak, gnein yrngesindeki seyri orannda alglanabilirdi. Buna saatle lme denir. Ancak bu yntem, eskiden kullanlan aletlerle olduka gt ve titiz bir uygulamadan uzakt. Ne var ki, gnmzn gelimi aralar ve iletiimin salad yaknlk, meseleyi son derece kolaylatrmtr. Kbleyi tayin etme gerei de hala geerlidir. Nitekim Serdar Kabil adyla tannan faziletli eyh, bu hususta bir alma yapmtr. Yeni yntemlerle kbleye ilikin yn sapmasn belirlemitir. Yapt almalara ve incelemelere yer verdii "Tuhfet'ul-Ecille F Marifet'il-Kble" adl risaleyi yaymlamtr. Son derece yararl ve ayrntl bilgiler ieren bir risaledir. Bu risalede eyh, kblenin nasl belirleneceini matematiksel olarak aklyor. Ayrca lkelerin kble emasn da iziyor. eyhin ulat bulgularn en ilginci de (Allah almalarndan dolay onu mkfatlandrsn), Peygamber efendimizin (s.a.a) Medine'deki Mescidinin mihrab ile ilgili stn kerametini ortaya koyan tespitidir. yle ki: Eskilerin hesaplamasna gre, Medine'nin corafi konumu, enlem: 25, boylam: 75 20 dk. Fakat Resulullah efendimizin mescidindeki mihrap bu hesaplara uymuyordu. Bu yzden limler mihrabn kbleye uyumluluunu eitli alardan aratrmaya gidiyor ve yn sapmasna deiik aklamalar getirme gereini duyuyorlard. Fakat bunlarn gerekle uzaktan yakndan bir ilgileri yoktu. Ancak eyh (r.a), Medine'nin corafi konumunun, en-
lem: 24 25 dk. boylam; 39 59 dk. yn sapmas yaklak olarak 0 45 dk. eklinde olduunu tespit etti. Bu hesaba gre Resulullah'n mihrab kbleyle tam uyuuyordu. Bylece, namaz kld bir srada dnp yzn evirdii kble ile ilgili olarak Resulullah efendimizin akllara durgunluk veren bir mucizesi daha gn yzne kyordu. Resulullah Cebrail gelip kolumdan tuttu ve yzm Kbe'ye dndrd demiti. Hi kukusuz Allah ve O'nun elisi doru sylyor. Daha sonra deerli mhendis ez-Zaim Abdurrezzak el-Beair Allah rahmet etsin- yeryznn birok blgesinin kblesini tespit etti ve buna "Marifet'ul-Kble" adl eserinde yer verdi. Bu eserde yaklak olarak dnyann bin be yz blgesinin kble emas izilmitir. Bylece kble tayinine ilikin ilh nimet tamamlanm oldu. kincisi: Bu da meselenin manyetik yndr. Bilim adamlarna gre, dnyann iki manyetik kutbu, dnyann iki corafik kutbu ile uyumazlar. Sz gelimi manyetik kuzey kutbu ile corafi kuzey kutbu arasndaki farkllk zamanla bin mile kadar kar. Dolaysyla pusula corafik gney kutbunu tam olarak gstermez. yle ki bazen hi de normal karlanmayacak bir yn farkll ortaya kar. Gnmzde, (ki 1332 h.. yln kastediyorum.) deerli mhendis Hseyin Ali Rezm-ara bu meseleyi zmlemitir. Deiik blgelere gre corafik kutupla manyetik kutup farklln tespit etmitir ki, onun tespit ettii blge says bin kadardr. Onun icat ettii pusula, kble tayininde geree yakn bir isabetlilik gstermektedir. Gnmzde kullanlan pusula onun icaddr. Allah onu almasndan dolay mkfatlandrsn.
KIBLE HAKKINDA TOPLUMSAL BR NCELEME

nsan topluluklarnn yapsn inceleyen, toplum ad verilen birimin zellik ve etkinliklerini gzlemleyen bir insan, toplumu bir olgu olarak meydana getiren, ardndan daha alt dzeyli birimlere ayrann, daha geni alanlara doru yaygnlatran etkenin insan doas olduunu grecektir. nsan yce Allah'n, ftrat kanalyla kendisine ilham etmesi sonucu varln srdrme ve eksiini giderme amac ile toplumsal hareketlere giriir. Topluma snr,
Bakara Sresi / 142-151 ....................................................................................... 517
toplumsal eitim ve denetim aracl ile kendi hareketlerini toplumun hareketlerine uydurma, toplumla birlikte oturup kalkma gereini duyar. Ardndan insan baz bilgilerin farkna varr, kendisine baz bilgiler (zihinsel kavramlar) ve ilham edilir ve baz kavraylar edinir ki, bunlar aracl ile maddeyi ve mdd varlk iinde ihtiya duyduu olgular, kendi hareket biimini ve amalarn belirler. Bunlar onunla kendi hareketleri ve kendi ihtiyalar arasndaki balanty salarlar. Gzel ya da irkin, gerekli ya da zorunlu olduuna inanmak gibi birtakm toplumsal temel prensiplerin belirlenmesi gibi. Uluslarn, blge ve alarn deimesiyle deiim ve bakalama arzeden bakanlk, bakan tarafndan ynetilme durumu, mlkiyet, zel mlkiyet, ortak ve zel ilikiler, teki genel nitelikli kural ve yasalar, ulusal gelenekler de bunlar arasnda yer alr. u hlde zerinde birleilen ve gr birliine varlan toplumsal deerler ve kurallar yce Allah'n ilhamna dayal insan doasnn rnleridirler. nsan doas, inand ve istedii deeri d lemde somutlatrp ardndan amel, fiil, terk ya da btnleme eklinde pratize etme saydamlna sahip klnmtr. Madd olgulardan mnezzeh ve madd olarak alglanmaktan uzak olan yce Allah'a kulluk sunma amac ile ynelme, kalp ve vicdan snrlarnn dna tarlmak ve fiiller erevesine indirgenmek istenince -ki fiiller ancak madd olgularca gerekletirilirler.- bu duygularn temsil olarak somutlatrlmalarndan baka seenek yoktur ki, kalbi yneliler farkl nitelikleriyle nazara alnarak kendi anlamlarna uygun biim ve ekillerle fiil eklinde somutlatrlrlar. Alalmay sembolize eden secde, sayg gstermeyi sembolize eden rku, feda olmay sembolize eden tavaf, ululamay sembolize eden kyam ve huzura pak ve temiz olarak kmay sembolize eden gusl ve abdest gibi. Hi kukusuz kulun mabuduna ynelmesi, ibadet ederken yzn ona dndrmesi, sunduu ibadetin ruhunu oluturur. Bu ruh olmazsa, ibadetin hayat ve varl sz konusu olmaz. badetin tam, kalc, srekli ve gerek olmas bakmndan bu ruhun sembolize edilmesi bir zorunluluktur.
Putperestler, yldzlara ve dier cisimlere kulluk sunan insanlar, ibadet ederlerken mabutlarn karlarna alyorlard. Yz yze gelmeyi salayan zel meknlarda bedenleriyle onlara yneliyorlard. Fakat, peygamberlerin sunduklar din zellikle de bu dinlerin tmn tasdik eden slm dini, kble olarak Kbe'yi ngrm ve namazda ona ynelmeyi emretmitir. Bir Mslman dnyann neresinde olursa olsun, Kbe'ye ynelerek namaz klmak durumundadr ve bu hususta hibir mazeret ileri sremez. Baz durumlarda kbleye kar durmay, baz durumlarda da ona srt evirmeyi yasaklamtr slm. Dier baz durumlarda ise, Kbe'ye ynelmeyi mendup saymtr. slm bununla insan kalbindeki Allah'a yneli duygusunu, evine ynelterek korumay amalamtr ki, yalnzlnda, kalabalk arasnda, ayakta, oturuunda, uykusunda, uyaklnda, ibadet annda ve kulluk kast tayan herhangi bir davrannda Rabbini unutmasn. Hatta en basit hareketlerde bile bu duygunun gz nnde bulundurulmasn, korunmasn istemitir. Bu, meselenin ferde ynelik ksmdr. Meselenin topluma bakan yn ise, daha hayret verici, daha etkileyici, daha belirgin ve daha derin etkilidir. nsanlar, aralarndaki zaman ve mekn farkllna ramen ayn noktaya ynelmek suretiyle birlemi oluyorlar. Bu olay onlar arasndaki dnce birliinin, toplumsal balln, gnllerin kaynamlnn somut ifadesidir. Ferdin madd ve manev hayat ile ilintili her olguya nfuz etmesi mmkn olan bu ruh, toplumsal boyutta daha engin, oluturduu toplumsal birlik daha gl ve daha yetkindir. Yce Allah bu ayrcal Mslman kullarna zg klmtr. Bununla onlarn birlik ve beraberliklerini, toplumsal heybetlerini korumutur. nsanlarn iki kiinin bir gr etrafnda birlemesi hayal olascasna eitli hiziplere, deiik mezhep ve mereplere blnm olmalarna ramen, bize bahettii bu nimetlerinden dolay ulu Allah'a krediyoruz.
Bakara Sresi / 152 .............................................................................................. 519
152- "yleyse beni ann ki, ben de sizi anaym; bana kredin, nankrlk etmeyin."
AYETN AIKLAMASI
Yce Allah, ilerinden bir peygamber gndermi olmasn, hem Hz. Peygambere, hem de Mslmanlara ynelik bir ltuf olarak nitelendiriyor. Hi kukusuz bu, deeri llemeyen bir nimettir. Ba stne batr. Allah'n onlar hatrlamasdr. nk dosdoru yola iletme hususunda onlar unutmam, varlabilecek en st kemal noktasna kadar ykseltmitir onlar. Buna ek olarak bir de kendileri iin bir kble belirlemitir. Bu olay, dinlerinin kemale ermesi, ibadet kast tayan davranlarnn birlik ve ahenk iinde olmas, dinsel ve toplumsal stnlklerinin pekimesi demektir. Bunun bir gerei olarak Mslmanlar kendisini anmaya ve bu nimetine krle karlk vermeye davet ediyor ki, kendisine ynelik kulluk ve itaatleri ile kendisini anmalarna bol nimetle karlk vererek onlar ansn. krettikleri ve nankrlk etmedikleri iin verdiinin kat kat fazlasn versin. Nitekim ulu Allah yle buyuruyor: "Unuttuun zaman Rabbini an ve umarm Rabbim beni, doruya bundan daha yakn bir bilgiyle ulatrr." (Kehf, 24) "Andolsun krederseniz elbette size nimetimi artrrm." (brhm, 7) Her iki ayet de Bakara suresinde yer alan kble deiikliine ilikin ayetlerden nce inmitir. Ayrca "anma" kimi zaman gafletin kart olarak kullanlmtr. Yce Allah yle buyuruyor: "Kalbini bizi zikretmekten gaflete drdmz kimseye itaat etme." (Kehf, 28) Gaflet, "bilgi"nin temelde var olmasna ramen, bilinmemesi, fark edilmemesidir. Bunun kart "anma"dr, ki bildiinin farknda olmay, bildiini bilmeyi ifade eder. Kimi durumlarda "anma", "unutma"nn kart olarak da kullanlr. Bu ise, bilginin grnm olarak zihinden kay-
bolmasdr. u ayet-i kerimede buna iaret ediliyor: "Unuttuun zaman Rabbini an." Bu bakmdan bazen "anma" da tpk "unutma" gibi ayrnt niteliindeki sonular ve zellikleri bulunup da kendisi bizzat gereklemedii yerlerde bile kullanlabilmektedir. Sz gelimi, sen, yardmna ihtiyac olduu hlde arkadana yardm etmezsen -onu andn hlde- onu unutmusundur. "Anma" iin de ayn durum geerlidir. Grld kadaryla lafz "anma"ya da "anma" denilmi olmas bu yzdendir. nk bir eyden sz etmek, onu kalben anmann belirtisidir. Nitekim yce Allah buyuruyor: "De ki: Size ondan hatrlatma niteliinde baz bilgiler okuyacam." (Kehf, 83) Buna benzer birok ayet vardr. Eer lafz "anma" da gerek anlamda anma saylsa, o zaman, "anma"nn bir mertebesi de lafzi anmadr, denilmelidir. nk byle bir anma szle snrldr, onunla kaytldr. u hlde "anma"nn da mertebeleri vardr. Nitekim yce Allah yle buyuruyor: "Kalpler yalnzca Allah'n zikriyle mutmain olur." (Ra'd, 28) "Rabbini iinden yalvararak ve korkarak, yksek olmayan bir sesle sabah-akam an ve gafillerden olma." (A'rf, 205) "Atalarnz andnz gibi, hatta daha kuvvetli bir anla Allah' ann." (Bakara, 200) Kuvvetli deyimi, ancak anmamn nitelii olabilir, lafzn deil. "Unuttuun zaman Rabbini an ve umarm Rabbim beni, doruya bundan daha yakn bir bilgiyle ulatrr." (Kehf, 24) Bu ayetin son ksm, Peygamber efendimizin (s.a.a) bulunduu konumdan daha stn olan bir konuma ynelik bir temennisini ieriyor. Sonu olarak ayetin anlam yle oluyor: "Sen, O'nu anma mertebelerinin yksek bir mertebesinden daha aa bir mertebeye indiin zaman, -ki bu "unutma"dr- Rabbini an ve bu anma ile en yakn yolu ve en stn mertebeyi temenni et." Buna gre kalben anmann da kendi iinde mertebeleri vardr. yleyse, "Anma, anlamn nefiste hazr olmasdr." diyenin sz dorudur. nk hazr olmann dereceleri vardr. Eer "beni ann" ilh kelmnda (ki bu ifadenin orijinali birinci ahs -mtekellim- "ya"sna mteallk bir fiildir) kastedilen "anma" hibir msamahaya yer brakmayacak ekilde gerek nitelikli
Bakara Sresi / 152 .............................................................................................. 521
anma olsayd, bu, insann dier tr bir temel bilgiye sahip olduu ve bu bilginin bizim alageldiimiz, bilinen eyin biim ve mefhumunun bilenin zihninde olumasndan ibaret olan bilgiden farkl olduunu ifade ederdi. nk bu tr bir bilgi varsaylrsa, bu, bilenin bilineni belirlemesi ve tavsif etmesi demektir. Oysa yce Allah, niteleyenlerin nitelemelerinden mnezzehtir. Nitekim yle buyuruyor yce Allah: "Allah onlarn yaktrmalarndan mnezzehtir. Fakat Allah'n muhlis kullar hari." (Safft, 159-160) "Onlar bilgice O'nu kavrayamazlar." (Th, 110) naallah bu, iki ayet zerinde durduumuz zaman, daha etrafl bilgi vermeye alacaz

Zikrin, yani Allah' anmann fazileti ile ilgili birok rivayet Snn ve i kanallardan aktarlmtr. Deiik kaynaklarn belirttiine gre, her durumda Allah' anmak gzeldir, iyi bir davrantr. Uddet'd-Da'de yle deniyor: Rivayet ediliyor ki: Resulullah efendimiz (s.a.a) ashabnn yanna gelerek yle dedi: "Cennet bahelerinde otlayn." Dediler ki: "Ya Resulallah, cennet baheleri nedir?" Buyurdu ki: "Allah'n anld meclislerdir. Sabah akam Allah' ann. Kim Allah katndaki derecesini bilmek isterse, Allah'n kendi katndaki derecesine baksn. nk kul Allah' kendi iinde hangi dereceye koyarsa, Allah da onu o dereceye koyar. Biliniz ki: Yce hkmdarnz katndaki en hayrl, en temiz, en stn dereceli ve zerine gne doan en deerli ameliniz, Allah' anmanzdr. nk yce Allah, "Ben, beni anann arkadaym" diyor ve buyuruyor ki: "Beni ann, ben de sizi nimetlerimle anaym. Beni, itaat ederek, ibadet ederek ann; ben de sizi nimetlerle, ltufla, huzurla ve honutlukla anaym." [s.238, h: 17] el-Mehasin'de ve Ravendi'nin ed-Deavat adl eserinde mam Sa-dk'n (a.s) yle dedii rivayet edilir: Yce Allah diyor ki: "Kim vaktini srekli beni anmakla geirirse ve benden dilemeye zaman bulamaz-sa, ben ona benden isteyeceinden daha hayrlsn veririm." [c.1, 39, h: 43] el-Mean adl eserde Hseyin el-Bezzz, mam Muhammed Bkr'n (a.s) kendisine yle dediini rivayet eder: "Yce Allah'n kullarna farz kld en ar ykmll sana haber vereyim mi?" "Evet" dedim. Dedi ki: "nsanlara adil davranman, kardeinle
"Evet" dedim. Dedi ki: "nsanlara adil davranman, kardeinle kendini eit gr-men ve her art altnda Allah' anmandr. Allah' anmann kapsamna girmesine ramen, 'Subhanallahi ve'lhamdulillahi ve la ilhe illellahu vellahu ekber'i kasdetmiyorum. Her art altnda Allah' anmak; On'a itaat ve isyan ettiin durumlarda onu anman, demektir." [s. 192, h: 3] Ben derim ki: Bu anlam ieren birok hadis Peygamber efendimizden (s.a.a) ve onun Ehlibeyti'nden (a.s) rivayet edilmitir. Bunlarn bazsnda yce Allah'n u szne iaret edilir: "Allah'tan korkanlar, kendilerine eytandan gelen bir vesvese dokunduu zaman, hemen Allah' anarlar, bylece hatalarn grrler." (A'rf,
201)
Uddet'd-Da adl eserde, Resulullah efendimizin (s.a.a) yle dedii rivayet edilir: "Yce Allah diyor ki: Kulumun genellikle benimle ilgili olduunu bildiim zaman, onun ehvet duygusunu ve ihtirasn benden dilemeye, bana yakarmaya dntrrm. Kulum byle olunca da, bir yanlgya dmek zereyken, onunla yanlgnn arasn ayrrm. te bunlar benim gerek dostlarmdr. te bunlar gerek kahramanlardr. Onlar, yle kimselerdirler ki, iledikleri bir sutan dolay bir memleketin halkn yok etmek istediim zaman, bu kahramanlarn hatr iin, sz konusu cezay kaldrrm." [s.235] el-Mehasin adl eserde mam Sadk'n (s.a.a) yle dedii rivayet edilir: Allah diyor ki: "Ey demolu, beni kendi nefsinde an, ben de seni kendi nefsimde anaym. Ey demolu, beni yalnzken an, ben de seni yalnzken anaym. Beni meclisin iinde an, ben de seni senin meclisinden daha hayrl olan bir meclis iinde anaym." mam dedi ki: "Bir kul Allah' insanlardan oluan bir topluluk iinde annca, Allah da onu meleklerden kurulu bir topluluk iinde anar." [c.2, s.39] Ben derim ki: Bu anlam ieren birok hadis hem ia, hem de Ehlisnnet kaynaklarnca rivayet edilmitir. ed-Drr'l-Mensr tefsirinde, imann ubeleri ile ilgili olarak Taberan, bn-i Mrdeveyh ve Beyhaki, bn-i Mes'd'a dayanarak u hadisi tahric ederler: Resulullah efendimiz (s.a.a) buyurdu ki: "Kime drt ey verilirse, ona drt ey verilir. Bu szn aklamas
Bakara Sresi / 152 .............................................................................................. 523
Allah'n kitabndadr: Kime 'anma' baars verilirse, Allah da onu anar. nk yce Allah, 'Beni ann ki, ben de sizi anaym.' buyuruyor. Kime dua etme tevfiki verilirse, karl da verilir. nk yce Allah, 'Bana dua edin, size karlk vereyim.' buyuruyor. Kim kretmeye muvaffak klnrsa, kendisine fazlas da verilir. Ulu Allah buyuruyor ki: 'Eer krederseniz, elbette size verdiim nimetimi artrrm.' Kime istifar verilirse, balanma da verilir. Yce Allah buyuruyor ki: Rab-binizden balanma dileyin. nk O, ok balayandr." ed-Drr'l-Mensr tefsirinde belirtildiine gre, Said b. Mansr, bn-i Mnzir ve Beyhaki imann ubeleri ile ilgili olarak Halid b. Ebu mran'a dayanarak u hadisi tahric etmilerdir: Resulullah efendimiz (s.a.a) buyurdu ki: "Kim Allah'a itaat ederse, kukusuz Allah' anm olur, namaz, orucu ve Kur'n okumas az miktarda olsa bile. Kim Allah'a isyan ederse, O'nu unutmutur; ok namaz klsa da, srekli oru tutsa da ve zamann Kur'n okumakla geirse de." Ben derim ki: Bu hadis gsteriyor ki, bir kul ancak gaflet ve unutma sonucu gnah ileyebilir. nk bir insan gnahn gerek mahiyetini ve olumsuz sonularn hatrlayacak olursa, hibir ekilde gnah ilemeye yeltenmez. Bir insann yannda Allah'n ad anld hlde aldr etmeden gnah iliyorsa ve Rabbinin ulu makamna bir deer vermiyorsa, bu insan Rabbinin yceliinin ve ululuunun bilincinde olmayan azgn bir cahildir. Ulu Allah'n insan her ynden kuattn bilmeyen bir ahmaktr. Bu hususa baka rivayetler de iaret ediyor. ed-Drr'l-Mensr tefsirinde Ebu Hind ed-Dar Resulullah efendimizden yle rivayet ediyor: Allah buyuruyor ki: "taat ederek beni ann, ben de balamak suretiyle sizi anaym. Kim -itaat eden biri olarak- beni narsa, onu balamak suretiyle anmak benim iin bir zorunluluk olur. Kim -isyan eden biri olarak- beni anarsa, onu da cezalandrmak suretiyle anmak benim iin bir zorunluluk olur." Bu hadiste gnah annda anma olarak nitelendirilen durumla kastedilen, gerek bu ayette ve gerekse dier rivayetlerde "Allah' unutma" olarak nitelendirilen durumdur. nk bu durumun devamnda "Allah' anma"nn kanlmaz sonular gereklemiyor.
Konu hakknda sylenecek daha ok sz var, yeri geldike konuya ilikin ayrntl aklamalarda bulunacaz.
Bakara Sresi / 153-157 ....................................................................................... 525
153- Ey inananlar, sabr ve namazla yardm dileyin. Muhakkak ki Allah, sabredenlerle beraberdir. 154- Allah yolunda ldrlenlere de "ller" demeyin; hayr, onlar diridirler, ama siz farknda deilsiniz. 155- Andolsun, sizi korku, alk, mallardan, canlardan ve rnlerden (evlatlardan) eksiltme gibi eylerle deneriz. Sabredenleri mjdele. 156- Onlar ki, kendilerine bir bela eritii zaman, "Biz Allah iiniz ve O'na dneceiz." derler. 157- te Rablerinden balamalar ve rahmet hep onlaradr ve doru yolu bulanlar da onlardr.
AYETLERN AIKLAMASI
Ele aldmz bu be ayetin ak bir btnlk oluturuyor. Cmleler arasnda szel vurgu ve bir ahenk var. Cmlelerin ifade ettikleri anlamlar ise, i ie girmi durumdadr. lk ayetin ak son ayete yneliktir, son ayetin anlamnda ilk ayete gndermede bulunuluyor. Bu da gsteriyor ki, bu ayetler ayr ayr zamanlarda deil de bir kerede inmilerdir. Ayetlerin ak, bunlarn sava emrinin verilmesinden, cihat hkmnn bir ykmllk olarak bildi-
rilmesinden ksa bir sre nce indiklerini gsteriyor. nk bu ayetlerde mminlerin ileride karlaacaklar bir snama amal beladan, balarna gelecek bir musibetten sz ediliyor. Bu, tm insanlar iin geerli olan bir bela ya da musibet deildir. Burada kastedilen genel bir snavdan geirmedir ki, bu, normal ve srekli vuku bulan bir gelime deildir. nk doada yer alan dier canllar gibi insanolu da bireysel olarak baz cz' gelimelerle karlar ki, bunlar sayesinde bireysel yaanma egemen olan sistemde bir bozulma, bir dzensizlik meydana gelir. lm, hastalk, korku, alk, znt ve yoksunluk gibi. Bu, yce Allah'n kullarnn ve yaratt tm canllarn hayatna egemen kld bir yasadr. Dnya srekli bir mcadele yurdudur. Varolu yasasnn zellii deiim ve bakalam-dr. Allah'n yasasnda bir deime, Allah'n yasasnda bir bakalama bulamazsn. Bireysel snama amal bela, snavdan geirilen insan asndan ar ve istenmeyen bir olgu olmakla beraber, toplumsal nitelikli bela ve snama amal musibetler kadar korkun ve rktc deildir. nk musibetle kar karya kalan birey, baka bireylerin gcnden destek alr. Bunlar aracl ile dayanklln, direncini ve kararlln pekitirir. Ancak toplumsal nitelikli, kapsaml musibetler kamu bilincini, kamuoyunu olumsuz ynde etkiler. Toplumsal yaplanmann, sosyal rgtlenmenin ileyiini fel eder. Hayat dzeni altst olur, korku byyerek yaylr. Yalnzlk rktc boyutlara ular. Byle bir durum karsnda akl ve bilin karr. nsann kararll ve direnci krlr. Ksacas, toplumsal nitelikli bela ve kapsaml snama daha meakkatli ve sonular bakmndan daha acdr. Ayetlerden anladmz budur. Burada sz edilen genel musibet, toplumsal nitelikli veba salgn ve ktlk gibi her belay kapsamamaktadr. Sz konusu olan, kendi tercihleri sonucu balarna gelecek bir beladr. nk onlar tevhit esasna dayal dini benimsemi ve hak ierikli davete olumlu karlk vermilerdir. Bu tercihlerinden dolay dnya ile aralarnda, zellikle de kendi uluslar ile aralarnda gr ayrl ba gstermitir. Kendilerine kar kanlarn tek amac, Allah'n nurunu sndrmek, adaleti ngren ilh mesaj dnya yznden silmek ve hak ierikli ary etkisiz hle getirmektir. Aradaki sr-
Bakara Sresi / 153-157 ....................................................................................... 527
tmeyi, gr ayrlklarn sona erdirmek iin savatan baka da bir zm yolu grnmyordu. nk kar taraf asndan mesaja kar kant sunma, dinden dndrme amal basky younlatrma, saf gnllere vesvese verme, kafalar kartrmak iin etrafa kuku yayma ve benzeri giriimler sonusuz kalmt. Peygamberin mesajna kantla karlk verme, vesvese, fitne ve desise sokma din dmanlarn tatmin edecek bir etki brakmamt. Hak ierikli mesajn yolunu tkamak, dinin gz kamatrc parlak nurunu sndrmek iin savamaktan baka bir zm kalmamt. Bu, sorunun kfirlere ynelik ksmyd. Din asndan ise, problem gayet akt. Tevhit esasna dayal ilh mesaj dnyann drt bir yanna duyurmak, hak dini yaymak ve bu dinin ngrd adil hkm egemen klmak, batln kkn kurutmak iin savamaktan baka seenek yoktu. nk insanolunun bu dnyaya iniinden bu yana yaanan deneyimler gstermitir ki, hakkn etkinlii batln bertaraf edilmesi ile mmkndr. Batl ise, ancak gce dayal darbelerle bertaraf edilebilir. Ksacas, bu ayetlerde sz konusu snava "Allah yolunda sava" deyimi ile iaret ediliyor. Bu sava yle bir slupla tanmlanyor ki, holanlmayacak bir taraf, olumsuz bir yn kalmyor. Buna gre cihat lm deil, hayattr. Hem de ne hayat! Bu ayetler mminleri savaa tevik ediyor. Bir snavdan geirileceklerini ve sabretmedikleri, meakkatlere katlanmadklar srece yk-sek derecelere ulaamayacaklarn, Rablerinin rahmetine ve esenliine kavuamayacaklarn, O'nun hidayetine eremeyeceklerini haber veriyor. Bu zorluklar karsnda ne ile yardm dileyeceklerini retiyor. Sabr ve namaz. Sabr; panie kaplmann, bozguna uramann, aknla dmenin tek panzehiridir. Namaz ise, Rabbe ynelitir, tm ileri ynlendiren ilh gce sarlmadr. Namaz, tm gcn yce Allah'a ait olduunun somut ifadesidir. sabr ve namazla yardm isteyin. Muhakkak ki Allah "Ey inananlar, sabredenlerle beraberdir." Bundan nce, "Sabrederek ve namaz klarak yardm dileyin. Ve kukusuz o Allah'a sayg gsterenlerden bakasna ar gelir." (Bakara, 45) ayetini incelerken, sabr ve namaz kavramlar ile ilgili baz aklamalarda bulunmutuk. Sabr; Kur'n- Kerim'in vgyle sz ettii ve sk sk gndeme getirdii
karakterlerin, durumlarn banda gelir. Bu kavram, yaklak olarak yetmi yerde geer. Bir ayette, "Bunlar yaplmas gereken ilerdir." (Lokmn, 17) diye sz ediliyor bu kavramdan. "Buna ancak sabredenler kavuturulur. Buna ancak byk pay sahibi olan kimse kavuturulur." (Fussilet, 35) denilerek, sabrn ne kadar nemsendii vurgulanyor. Bir ayette de, "Sabredenlere, mkfatlar hesapsz denecektir." (Zmer, 10) buyuruluyor. Namaz ise, Kur'n- Kerim'de tevik edilen en byk ibadetlerden biridir. Namazla ilgili olarak yle bir ifade kullanlyor Kur'nda: "Namaz irkin utanmazlklardan ve ktlklerden vazgeirir." (Anke-bt, 45) Yce Allah'n kitabnda dile getirdii hibir tavsiye yoktur ki, en banda namaz bulunmasn. Ardndan yce Allah, sabr niteliine sahip bulunan kimseler iin: "Allah sabredenlerle beraberdir." buyuruyor. Ama namazla ilgili olarak byle bir ifade kullanmyor. Bundan nce yer alan, "Sabrla ve namazla yardm dileyin. nk namaz, Allah'a sayg duyanlardan bakasna ar gelir." denilmiti. Ama bu ayetlerin atmosferi korkularn bulutuu, yiitlerin vurutuu bir atmosferdir. Dolaysyla daha nce yer alan ayetin aksine, burada "sabr" olgusunu n plna karmak daha uygundur. Bu yzden, "Allah sabredenlerle beraberdir." denilmitir. Hi kukusuz burada kastedilen beraberlik, u ayet-i kerimede kastedilen beraberlikten farkldr: "Nerede olursanz, O, sizinledir." (Hadd, 4) Bu ayette kastedilen beraberlik, kuatclk ve yneticiliktir. Fakat sabredenlerle olma eklindeki beraberlik, yardmc olma, destekleme anlamn ifade eder. Buna gre sabr, kurtuluun anahtardr.
"Allah yolunda ldrlenlere, "ller" demeyin; hayr, onlar diridirler, ama siz farknda deilsiniz."
Denilebilir ki: Burada hitap, Allah'a, Peygamberine ve ahiret gnne inanan, ahirette hayatn olacan kesin olarak bilen mminlere yneliktir. Hak davete olumlu karlk verdikten ve ahiretteki hayat tasvir eden birok ayeti dinledikten sonra bunlarn, lmle birlikte insann yok olduuna inandklarn dnmek doru deildir. Bununla beraber bu ayet-i kerime, belli bir grup iin lmden sonra yaamaktan sz ediyor ki, bunlar, mminlerden olup da Allah yolunda savarken ldrlen ehitlerdir. Kfirler iin byle bir durum sz konusu de-ildir. Oysa lmden sonra hayat,
Bakara Sresi / 153-157 ....................................................................................... 529
herkesi kapsayan genel bir durumdur. O hlde bu ayet-i kerimede sz edilen "lmden sonra hayat"tan maksat ismin kalc olmasdr, geen zamana ramen hatrann canl kalmas ve iyi bir ekilde anlmadr. Baz tefsir bilginleri ayeti bu ekilde yorumlamlardr. Yukardaki yorum birka adan tutarszdr: Birincisi: Sz edilen bu tr bir hayat, gereklii bulunmayan bir kuruntudur. Hayal bir hayattr bu. Ve adndan baka hibir eyi yoktur. Bylesine kuruntuya dayal bir meselenin Allah'n kelmnda yer almas O'nun yceliine yaramaz. Ulu Allah, insanlar geree arr ve "haktan sonra sapklktan baka ne vardr." (Ynus, 32) buyurur. Hz. brahim'in, "Sonra gelenler arasnda bana, bir doruluk dili nasib eyle." (uar, 84) eklindeki isteine gelince, Hz. brahim burada, hak ierikli daveti iin ve dosdoru anlatm iin kendisinden sonra kalclk istiyor. Srf gzel bir vg ve ho bir anlma istemesi sz konusu deildir. Evet, bu bozuk dnce ve bu yalanc kuruntu, ancak materyalistlere ve natralistlere yakr. nk onlar, ruhlarn madde kkenli olduklarna inanrlar. lmle birlikte insann yok olduunu ve ahiret hayatnn olmayacan dnrler. Bununla beraber, insan ftratnn zorlamas ile ruhlarn kalcln, lmnden sonra mutluluk ve bedbahtlktan etkilendiini dile getirirler. Bu bakmdan zveri ve fedakrlk ile bu manev makama ulamann gerekliliini sylerler. zellikle de byk ve nemli meseleler iin birtakm insanlarn, bakalarnn yaamas iin kendilerini lme atmalar gerektiini ileri srrler. Ancak eer bir kii, lmesi ile birlikte yok olacaksa, (zellikle lmn yok olmak olduuna inananlar asndan) bu durumda bir insann bakalarnn yaamas iin kendisini yoklua atmasnn hibir mantkl dayana, hibir hakl gerekesi olmaz. Srf bakalar adalete gre yararlansn diye, kendini zorla elde edebilecei lezzetlerden yoksun brakmas iin hibir neden kalmaz. nk akll insan bedelini almadka hibir ey vermez. Fakat bakalarnn yaamas uruna lmek, bakalar faydalansn diye kendini yoksun brakmak gibi almadan vermek ve tutmadan brakmak insan ftratnn kabul etmedii bir durumdur.
Maddeciler bunu fark edince, bu noksanlk onlar sz konusu yalana dayal kuruntular uydurmaya zorlad. Ne var ki, bu kuruntularn hayal leminden ve evham vadisinden baka bir yerde gereklii yok-tur. Diyorlar ki: Kuruntularn tutsaklndan kurtulmu zgr insan kendisini vatanna ya da onurlanaca her olguya feda etmelidir ki, vgyle anlmak, hatrlanmak suretiyle sonsuz hayata kavuabilsin. Toplum ve uygarln ayakta kalabilmesi ve toplumsal adaletin salanabilmesi iin, kii baz karlarndan ve zevklerinden fedakarlk edip bakalarnn yararlanmas uruna bunlardan yoksun kalmasn bilmelidir ki, onurlu ve yksek bir hayata kavuabilsin. Dorusu ben, madd bir bileim olarak dnlen, tm zellikleri maddeye ayarl olan, hayat ve bilinci de madd hayata bal olan bir insan, yok olup gittikten sonra, bu hayata ve bu onura nasl kavuabilecek, bunu nasl alglayabilecek ve bundan nasl zevk duyabilecek, anlayabilmi deilim! Aslnda bu, aslsz bir kuruntudan baka bir ey deildir. kincisi: Ayetin son cmlesi olan "Ama siz farknda deilsiniz." ifadesi, yukardaki yorumla uyumuyor. Byle bir sonu karmak iin ifadenin yle olmas gerekirdi: "Onlar iyi nitelikleriyle anldklar ve kendilerinden sonra insanlarn vglerine mazhar olduklar iin diridirler." Hi kukusuz teselli verme ve gnl ho tutma amac ile byle bir ifadenin kullanlm olmas daha uygun olurdu. ncs: Ayn zamanda bu ayetin de aklamas niteliinde olan ve ldrldkten sonraki hayatlarn tasvir eden baka ayetler, bu yorumun aksini ifade etmektedirler: "Allah yolunda ldrlenleri sakn ller sanma; hayr, onlar diridirler ve Rableri yannda rzkla-nrlar." (l-i mrn, 169) ayeti ile balayan birka ayet, bize bu hayatn gerek olduunu ve bir deerlendirmeden ibaret olmadn bildiriyor. Drdncs: Resulullah efendimiz (s.a.a) dneminde, baz Ms-lmanlarn lmn hemen ardndan balayan bu hayattan haberdar ol-mamalar pek uzak bir ihtimal deildir. Kur'n- Kerim'de aka ifadesini bulan ve baka trl te'vili mmkn olmayan husus, sadece kyamet gn gerekleecek olan dirili olgusudur. lm ve hair aras berzah hayatna gelince, Kur'n'n ak-
Bakara Sresi / 153-157 ....................................................................................... 531
lad gerek bilgilerden olmakla birlikte, Kur'n'dan zorunlu olarak edinilen ve bilinmesi ayn kesinlikle zorunlu olan bir husus deildir. Nitekim Mslmanlar arasnda bu hususta bir gr birlii yoktur. Hatta gnmzde bile bazlar bunu inkr etmektedirler. Bu dncede olanlar ruhun btnyle maddeden soyutlanmadna ve insann lmle birlikte, bedeninin rmesi sonucu hayat kesin biimde son bulduuna, sonra yce Allah onu kyamet gn hesaplama amac ile dirilttiine inanrlar. Bu yzden diyoruz ki, bu ayette ehitlerin berzah leminde diri olduklarnn aklanmasnn sebebi, belki de, bir ksmnn bu gerei bilmesine ramen, dier bir ksm Mslmann bundan habersiz olmasdr. Ksacas; bu ayette iaret edilen hayat, gerek bir hayattr, takdir bir hayat deildir. Yce Allah Kur'n- Kerim'in birok yerinde kfirin lmnden sonraki hayatn yokolu ve ykm olarak nitelendirmitir. Nitekim bir ayet-i kerimede yle buyuruyor: "Kavimlerini de helk yurduna kondururlar." (brhm, 28) Ayn konuya iaret eden daha birok ayet vardr. u hlde lmden sonraki hayat, mutluluk srdrlen bir hayattr. Bu hayat yaayanlar da zellikle mminlerdir. Bu hususa ynelik olarak yce Allah yle buyuruyor: "Ahiret yurdu, ite asl hayat odur. Keke bilselerdi." (Ankebt, 64) nsanlar bunu bilemezlerdi. nk duyu organlar ve alglama cihazlar, ancak dnyevi madd hayat alglayabilecek kapasitedeydi. Madd hayatn tesini alglayamadklar iin, onlarca yokolu ile hayat tesi arasnda bir fark yoktu. Bu yzden teyi yokolu olarak tanmladlar. Onlarn bu kuruntusu, dnyada mmin ve kfir arasnda ortak bir durumdur. Bu yzden yce Allah ayette, "onlar diridirler; ama siz farknda deilsiniz." buyuruyor. Yani siz kapasiteleri madd dnya ile snrl olan duyu organlarnzla bu hayat alglayamazsnz, hissedemezsiniz. Nitekim bir baka ayette, "te asl hayat odur. Keke bilselerdi." buyuruluyor. Yani kesin bir kavrayla alglayp bilselerdi. Bir dier ayette de yle buyuruyor yce Allah: "Hayr, kesin bilgi ile bilseydiniz, elbette cehennemi grrdnz." (Teksr, 5-6)
Bu aklamalarn nda diyebiliriz ki -dorusunu Allah herkesten daha iyi bilir- ayeti ylece anlamlandrmak gerekir: Allah yolunda ldrlenlere, ller, demeyiniz. lm kavramnn sizde uyandrd dnceye dayanarak onlarn yok olduklarna, karanla gmldklerine inanmayn. Onlarn lmlerini sahip olduunuz hayatla karlatrp da o ynde bir karar vermeyin. Duyu organlarnzn algsna dayanarak onlara "ller" demeyin. nk onlar hayatn sona ermesi, canlln iptali anlamnda l deildirler. Tam tersine onlar diridirler, fakat sizin duyu organlarnzn kapasitesi bunu alglayacak ve fark edecek durumda deildir. Btn, en azndan byk bir ounluu, insann lmnden sonra hayat srdrdne ve zatn yok olmadna inandklar hlde, bu ifadenin mminlere yneltilmesi, bildikleri bir hususa dikkatlerini yeniden ekilmesi amacna yneliktir. ile eer bir ldrlme durumu ile karlaacaklarsa Bu uyar ilerindeki sknt, huzursuzluk ve kalplerindeki endie gideriliyor. nk, bu ilh aklamadan sonra, ldrlen kiinin akrabalar asndan tek znt verici durum olarak, u dnya hayatndaki ka gnlk ayrlk kalyor. Bu ise, ldrlen kiinin kavutuu ilh honutluk, mut-lu bir hayat, kalc nimet ve yceler ycesi Allah'n rzas yannda bir hi mesabesindedir. Bu ayet-i kerime slup olarak yce Allah'n Peygamber efendimize (s.a.a) ynelttii u hitaba benziyor: "Gerek Rabbinden gelendir, artk kukulananlardan olma." (Bakara, 147) Oysa Resulullah efendimiz (s.a.a) Rabbinin ayetlerine kesin bir bilgiye dayanarak inanan ilk kimsedir. Ne var ki, bu tr bir ifade tarzyla verilmek istenen mesajn belirgin biimde n plna karlmas ve hibir gnlde en ufak bir kuku krntsna yer brakmayacak ekilde aa kavuturulmas amalanmaktadr.
BERZAH HAYATI
Tefsirini yaptmz bu ayet-i kerime, ak biimde insann berzah leminde bir tr hayat srdrdn ortaya koymaktadr. Ayn anlam u ayet-i kerime tarafndan da pekitirilmektedir: "Allah yolunda ldrlenleri sakn ller sanma; hayr, onlar diridirler, Rableri yannda rzklanrlar." (l-i mrn, 169) Bu hususla ilgili ola-
Bakara Sresi / 153-157 ....................................................................................... 533
rak birok ayet rnek olarak sunulabilir. En ilgin olan da baz kimselerin ayetle ilgili olarak u aklamada bulunmu olmalardr: "Bu ayet Bedir sava ehitleri hakknda inmitir: Bu hayat srf onlara zg bir ayrcalktr. Onlarn dnda kimse bu nimete kavuamaz." Baz tefsir bilginleri, son derece yerinde bir kararla, "Sabrla ve namazla yardm dileyin." ayetini tefsir ederlerken, bu tr sylentilere katlanma hususunda kendilerine sabr vermesi iin yce Allah'a yalvarmlardr. Keke, bu insanlarn bu tr szlerle ne kastettiklerini bilseydim? Keke, insann ldkten veya ldrldkten sonra yok olduuna ve madd vcudunun, ruhsal ve bedensel terkibinin zldne inanmalarna karn, Bedir ehitleri hakknda ne tr bir hayat tasavvur ettiklerini bilseydim? Yoksa, onlar iin tasavvur ettikleri hayat bir mucize midir? Ve yce Allah, Resul-i Ekrem'den, dier peygamberlerden ve Allah'a yakn olmu velilerden ayr olarak srf onlar iin mi ngrmtr bu hayat? lm yokoluundan sonra sadece Bedir ehitlerine mi kalclk bahetmitir? Bu bir mucize deildir, tersine imknszl zorunlu olan bir icattr. mknsz bir hususta mucize sz konusu olamaz. Akl asndan zorunlu olan bu hkmn (yokolutan sonra varlklarnn srdrlmesi) olanca aklna ramen geersiz olduu farz edilirse, o zaman akln zorunlu, zorunsuz hibir hkmne gvence kalmaz. Yoksa, bunlara gre ehitler iin; duyu organlarnn hkm asn-dan bir istisna m sz konusudur? Yani duyu organlar bu ehitler hak-knda yanlyorlar m? nk onlar yayorlar, yiyorlar, iiyorlar ve dier nimetlerden yararlanyorlar; ama duyu organlarnn alglama kapasitelerinin dndadrlar. Duyu organlarnn onlarn durumundan alglad husus, onlarn ldrlmeleri, organlarnn kesilmesi, duyularnn devre d kalmas ve bedensel ve ruhsal terkiplerinin zlmesidir. Byle olunca da duyu organlar meseleyi kavrama noktasnda, daha bandan itibaren yanlmlardr demektir. ayet duyu organlarnn bu tr hatalar yapmalar normal kabul edilse, bu durumda duyularn bazen doruyu, bazen de eriyi tutturmalar sz konusu
olur ve bunun hangi olgularla ilgili olaca kesin olarak bilinemez. Bu durumda da duyularn gvenilmezlii sz konusu olur. Eer bu hususta ilh irade belirleyici ise, onun taalluk etmesi iin de bir baka belirleyici gerei doar. Yine de problem -yani kavraya ve alglaya gvenmeme durumu- devam eder. O zaman olmam olmu ve olmuu da olmam gibi grmemiz normal olur. Akl banda bir insan byle bir samal kabul eder mi? Acaba bu bir safsata deil midir? Bu dnce bir grup modernist tarafndan bir ekol hlinde temsil edilmektedir. Diyorlar ki: Duyu organlarmzca alglanamayan, ama kitap ve snnette zahir olarak iaret edilen melek, mminlerin ruhlar gibi olgular, doal ve madd olgulardrlar. Latif cisimler olduklar iin, younlam cisimlere hulul edebilirler, onlarn iine girebilirler. Yani insan veya baka bir varln ekline girebilirler. Sz gelimi, insana zg tm faaliyetlerde bulunabilirler. Bizim iin sz konusu olan gler onlar iin de geerlidir. Ne var ki, bunlar doa kanunlarna tbi deildirler. Yani, deiim, bakalam, bileim, ayrm, iki doal fenomen olan hayat ve lm bunlar iin sz konusu deildir. Yce Allah diledii zaman bunlar bizim duyularmzn alglama alanna sokar. Dilemedii zaman ya da grnmelerini istemedii zaman da bunlar bize gstermez. Bu, duyular ya da sz konusu olgular asndan belirlenemez, tamamen bamsz bir irade iidir. Bu tr bir anlaya sahip olmalar, olgular arasndaki sebepsonu ilikisini kabul etmemelerinden kaynaklanyor. Eer bu yalanc kuruntu doru kabul edilse, din retiler bir yana, tm akl gerekler ve tm ilm hkmler geersiz olur; onlarn doal madd etkileme ve etkilenmeden uzak olan szm ona saygn ve latif cisimlerine sra gelmez bile. Buraya kadar yaptmz aklamalardan kan sonuca gre, ayet-i kerime berzah hayatnn varlna iaret ediyor. Bu hayatn bir dier ad da "kabir lemi"dir. lmle kyamet aras orta lem. Bu lemde l kyamet kopana kadar ya azap grr ya da nimetlendirilir. Ayn hususa iaret eden ayetlere gelince; bir ayette ulu Allah yle buyuruyor: "Allah yolunda ldrlenleri sakn ller sanma;
Bakara Sresi / 153-157 ....................................................................................... 535
hayr, onlar diridirler, Rableri yannda rzklanrlar. yle ki onlar Allah'n ltuf ve kereminden kendilerine verdiklerinden dolay sevin iindedirler. Arkalarndan gelecek ve henz kendilerine katlmam olan ehit kardelerine hibir ve znt bulunmad mjdesinin sevinci iindedirler. Onlar Allah'tan gelen nimet ve keremin; Allah'n mminlerin mkfatn zayi etmeyecei mjdesinin sevinci iindedirler." (l-i mrn, 169-171) Bu ayetlerin de ayn konuya iaret ettiklerini daha nce aklam-tk. Bu ayetlerin Bedir Savana katlp da ehit denlere zg bir duruma iaret ettiklerine inanan kii, bunlar zerinde iyice dnd zaman, ayetlerin aknn dier mminlerin de onlarn kavutuklar lmden sonraki hayata ve nimetlenmeye ortak olduklarn grecektir. Berzah hayatna iaret eden ayetlerden biri de udur: "Nihayet onlardan birine lm geldii zaman, 'Rabbim, der, beni geri dndrnz ki, terk ettiim dnyada yararl bir i yapaym.' 'Hayr, bu, onun syledii bir laftr. nlerinde, ta dirilecekleri gne kadar bir perde vardr." (M'minn, 99-100) Bu ifade, aka ortaya koyuyor ki, insanlarn dnyadaki hayatlar ile kyamet diriliinden sonraki hayat arasnda, yaadklar bir ara dnem hayat vardr. Bu konuya ilikin geni aklamay ileride yapacaz, inaallah. Konuya ilikin kantlar ieren ayetlerin bir rnei de udur: "Bizimle karlamay ummayanlar: 'Bize melekler indirilmeliydi, yahut Rabbimizi grmeliydik deil mi?' dediler. Andolsun ki onlar kendi ilerinde byklk tasladlar ve byk bir azgnlkla haddi atlar. Melekleri grdkleri gn, (Bilindii gibi, burada kastedilen melekleri ilk kez grdkleri gndr. Yani ldkleri gndr. Baka ayetler de buna delildir.) ite o gn sululara mjde yoktur ve 'size, sevinmek yasaktr, yasak!' derler. Yaptklar her iin nne getik de, onu etrafa salm toz zerreleri hline getirdik. O gn cennet halknn kalacaklar yer daha iyi, dinlenip safa srecekleri yer daha gzeldir. O gn ki, gk beyaz bulutlarla paralanr (Burada da kyamet gnne iaret ediliyor) ve melekler indirilir; ite o gn, gerek mlk Rahman-ndr. Kfirler iin etin bir gndr." (Furkan, 21-26) Yeri gelince bu hususla ilgili olarak daha ayrntl bilgi vereceiz, inaallah.
rnek verebileceimiz bir ayet de udur: "Dediler ki: Rabbimiz, bizi iki kez ldrdn ve iki kez dirilttin. Gnahlarmz itiraf ettik. imdi kmak iin bize bir yol var m?" (M'min, 11) Bu ayette, kyamet gn gerekleen dirilie kadar (yani bu sz syledikleri gne kadar) iki ldrmeden ve iki diriltmeden sz ediliyor. Berzah hayatn kabul etmediimiz srece, bu anlam yerine oturmuyor. Kabul ettiimiz zaman, bir ldrme ve diriltme berzahta, bir diriltme de kyamette gerekletii anlalr. Eer iki diriltmeden biri dnyada, biri de ahi-rette meydana geliyorsa, o zaman sadece bir ldrme gereklemi olur, ikinci ldrme ise, gerekleme imkn bulamam olur. Bundan nce, "Allah' nasl inkr edersiniz ki, siz ller idiniz, O sizi diriltti." (Bakara, 28) ayetini ele alrken konuya ilikin ayrntl aklamada bulunmutuk. Dileyen oraya bavurabilir. Bir rnek de yce Allah'n u szdr: "Firavun ailesini, azabn en kts kuatt. Ate! Sabah akam ona sunulurlar. Kyamet koptuu gn de, 'Firavun ailesini azabn en etinine sokun!' deriz." (M'-min, 45-46) Bilindii gibi kyamet gnnn sabah akam olmaz. O, herhangi bir gne benzemeyen bir gndr. Bu Kur'n' gerei dile getiren ya da ona iaret eden ayet says olduka kabarktr. Bunlardan biri de yce Allah'n u szdr: "Allah'a andolsun ki senden nceki milletlere de peygamberler gnderdik; eytan, onlara yaptklar ileri ssledi. O, bugn de onlarn dos-tudur. Onlar iin ac bir azap vardr." (Nahl, 63) Bunun gibi daha birok ayeti rnek verebiliriz.
RUHUN SOYUTLUU
Tefsirini yaptmz bu ayet-i kerime ve konuya ilikin dier ayetler zerinde iyice dnld zaman, bundan daha geni boyutlu bir gerek akla kavuacaktr. Szn ettiimiz "ruhun soyutluu"-dur. Yani bedenden ayr, beden ve dier madd terkiplerin hkmne tbi olmayan bir olgu oluudur. Ruh bedenle bir tr birleim gerekletirmi, onu bilin, irade ve kavramaya ilikin teki nitelikleriyle ynlendirir. Yukarda sz konusu ettiimiz ayetler zerinde dnld zaman bu anlam iyice belirginleir.
Bakara Sresi / 153-157 ....................................................................................... 537
Bu ayetlerden kan sonuca gre insan, kiilik olarak beden deildir. Bedenin lmesi ile lmez, onun yok olmas ile yok olmaz. Bedensel terkibin ayrmas, elementlerinin dalmas ile ortadan kalkmaz. nsan bedenin yok olmasndan sonra da varln srdrr, kalc nimetler iinde srekli ve rahat bir hayat yaar. Ya da bitmez tkenmez bir mutsuzluk girdabnda elem verici bir azap eker. nsann lmden sonraki mutluluu ya da mutsuzluu onun karakteristik zelliine ve amellerine baldr; bedensel olgulara ya da toplumsal yarglara deil. Bu anlamlar yukarya aldmz ayet-i kerimelerden ediniyoruz. Aka grlyor ki, bunlar cisman hkmlerden ayr hkmlerdir, btn ynleriyle dnyevi madd zelliklerden farkldrlar. Dolaysyla insan ruhu bedenden ayr bir olgudur. Bu gerei pekitiren ifadelerden biri yce Allah'n u szdr: "Allah, ldkleri srada canlar alr, lmeyenleri de uykularnda; sonra lmne hkmettiini yannda tutar, tekilerini de gnderir." (Zmer, 42) "Teveff" ve "istf" deyimleri, bir hakkn eksiksiz olarak tamamyla alnmasn ifade ederler. Ayet-i kerimede geen "tutmak" "almak" ve "gndermek" gibi fiiller, bedenle ruhun farkllklarn ifade etmektedirler. Bunlardan biri de u ayet-i kerimedir: "Dediler ki: 'Biz yerde kaybolduktan sonra, biz mi yeni bir yaratlta olacaz?' Dorusu onlar Rablerine kavumay inkr edenlerdir. De ki: zerinize vekil edilen lm melei, sizi (cannz) alr, sonra Rabbinize dndrlrsnz." (Secde, 10-11) Burada yce Allah, ahireti inkr eden kfirlerin kukularndan birini gndeme getiriyor. Diyorlard ki: ldkten ve bedensel terkibimiz ayrtktan sonra organlarmz birbirlerinden ayrlr, vcudumuzun her bir paras bir tarafa dalr. Grnmmz bakalar ve biz topran iinde kayboluruz. D lemi alglamamz salayan duyularmz i grmez hle gelir. Btn bunlardan sonra ikinci bir yaratl mmkn olur mu? Onlara gre bu, imknsz bir eydir. Burada yce Allah elisine u cevab vermesini telkin ediyor: "De ki: zerinize vekil edilen lm melei, sizi (cannz) alr." Bu ayetten anlyoruz ki, sizin zerinize vekil edilen bir melek var; o, sizin cannz alr ve sizi tutar. Kaybolup gitmenize izin vermez.
Onun korumas ve kontrol altnda olursunuz. Topraa karp kaybolan, yalnzca sizin bedenlerinizdir, ruhlarnz deil. "Kum=siz" zamiri bunu gsteriyor. nk yce Allah, "sizi (cannz) alr." buyuruyor. Aadaki ayetleri de bu meseleye rnek olarak gsterebiliriz: "O-na kendi ruhundan fledi." (Secde, 9) Yce Allah bu hususu insann yaratl ile ilgili olarak gndeme getiriyor. Baka bir ayette yle buyuruyor: "Sana ruhtan sorarlar. De ki: Ruh, Rabbimin emrindendir." (sr, 85) Burada yce Allah "ruh"un kken olarak kendi "emr"inden olduunu bildiriyor. Bir baka ayette ise "emrini" yle tanmlyor: "O'nun emri, bir eyi istedi mi ona, sadece 'ol' demektir, hemen oluverir. Ycedir O ki, her eyin melekutu O'nun elindedir." (Ysn, 82-83) Bu, "ruh"un "melekut"tan olduu ve onun "ol" kelimesi olduu sonucunu ortaya karyor. Sonra "emr"i bir baka yerde, baka bir nitelikle tantyor: "Bizim emrimiz bir tektir, gz ap yumma gibidir." (Kamer, 50) "Gz ap yumma" ifadesi, gsteriyor ki, "ol" kelimesinden ibaret olan "emir" bir kerede varolan bir olgudur, tedric bir varoluu yoktur. O, varl zaman ve mekna bal olmakszn var olur. Bundan da anlalyor ki, emir -ve ondan olan ruh- cisman, madd bir varlk deildir. nk cisman, madd varlklarn temel zellikleri, tedric bir varolua sahip olmalar, zaman ve mekna baml olmalardr. Dolaysyla insan ruhu cismanlikle, madd bedenle ilintili olsa bile, madd ve cisman bir olgu deildir. Ruh ile madd ve cisman beden ilikisinin mahiyetini ortaya koyan birok ayet vardr. Bir ayet-i kerimede yce Allah yle buyuruyor: "Sizi ondan (yani yerden) yarattk." (Th, 55) Konuya ilikin dier rnekleri ylece sralayabiliriz: "nsan atete pimi gibi kuru amurdan yaratt." (Rahman, 14) "nsan yaratmaya amurdan balad. Sonra onun neslini bir zden, hakir bir sudan yapt." (Secde, 7-8) "Andolsun biz insan amurdan bir szmeden yarattk. Sonra onu bir sperma olarak salam bir karar yerine koyduk. Sonra spermay embriyoya evirdik. Embriyoyu bir inemlik ete evirdik, bir inemlik eti kemiklere evirdik, kemiklere et giydirdik; sonra onu bambaka bir yaratk yaptk. Yaratanlarn en gzeli Allah, ne ycedir." (M'mi-nn, 12-14)
Bakara Sresi / 153-157 ....................................................................................... 539
Buna gre insan, nceleri srekli deien, farkl biimler alan doal bir cisimdi; sonra yce Allah bu donuk ve hareketsiz cismi yeni bir yaratl srecine sokarak irade ve bilin sahibi bir varlk hline getirdi. Bu yeni hliyle bilin, irade, dnce ve olgular zerinde tasarrufta bulunma, yer deitirerek ya da deiime uratarak doal olgulara ilikin dzenlemelerde bulunma gibi hareketlerde, faaliyetlerde bulunabiliyor ki cisimler, madd olgular byle hareketlerde bulunamazlar. u hlde ruh cisman deildir ve ruhun iine konulduu yer onun zerinde etkin deildir. Ruhun oluumuna yol aan cisim -ki bu cisim kendisinden ruh var edilen bedendir- asndan ruh, aacn meyvesi ya da daha uzak bir balantyla kandilin gibidir. Bu ekilde ruhun bedenle olan ilikisinin nasl meydana geldii ortaya kyor. lmle birlikte bu iliki kopuyor, balant kesiliyor. u hlde ruh varoluunun ilk aamasnda bedenle ayndr, sonra ondan yaratlarak ayr bir olgu olarak ortaya kyor, ardndan btnyle ondan bamsz bir yapya kavuuyor. Yukarya aldmz ayetlerin ifadelerinden kan sonu budur. Bu gerei ima ya da dolayl anlatmla ifade eden baka ayetler de vardr. Titiz bir gzlemci bunlar rahatlkla fark edebilir ve doru yol klavuzu ulu Allah'tr. * * *
"Andolsun, sizi korku, alk, mallardan, canlardan ve rnlerden eksiltme gibi eylerle deneriz." Bundan nce yce Allah mminlere sa-
brla ve namazla yardm istemelerini emretmi, Allah yolunda ldrlen ve aslnda diri olan kimselere de "l" demelerini yasaklamt. imdi de, byle bir buyruu yneltmesinin sebebini aklyor. Buna gre; mminler bir sre sonra snama amal bir musibete, bir belaya uratlacaklar ki, bu snav olmadan yksek mertebelere ulamalar, onurlu ve tek ilhn egemenliine dayal hanif dinin biimlendirdii irkten uzak bir hayat srdrmeleri mmkn olmayacaktr. Savatan, vurumadan sz ediyoruz. Sz konusu iki kaleye snmadka, o iki gten g almadka, savata baar elde etmeye ve zafere ulamaya ilikin muratlarna eremezler. Bunlar sabr ve namazdr.
Bunlara bir de nc bir g ekleniyor: Bir topluluk bu hususu benimsedii zaman, bilincine vard zaman amacna ular, kemal asndan doruklara varr. Bu g, kendilerinden olup da savata ldrlenlerin, lmediklerine, yitip gitmediklerine inanmaktr. Mal ve can alanndaki fedakrlklarnn boa gitmediini, gereksiz bir aba olmadn bilmektir. ayet dmanlarn ldrrlerse, dmanlarn ve onlarn amalad zor ve zulme dayal ynetimi ortadan kaldrm olmann mutluluunu yaayarak hayatlarn srdrrler. ayet dmanlar tarafndan ldrlrlerse, yine de yaamaktadrlar ve de zorbalk ve batln egemenlii altna girmemilerdir. Dolaysyla her iki durumda da onlar iin iki gzellikten biri vardr. Yce Allah'n ayet-i kerimede vurgulad genel zorluklar, korku, alk, mal ve can zayiatdr. Ayetin orijinalinde geen "semerat"tan (rnler) maksat ise, grld kadaryla evltlardr. nk sava srasnda erkeklerin ve genlerin lmesinden dolay neslin azalmas, aalarn meyvelerinin azalmasndan daha belirgin bir husustur. "rnlerden maksat, hurma meyvesidir. Mallar kelimesi ile de bunun dndaki develer, srlar ve koyunlar kastedilmitir" diyenler de olmutur.
"Sabredenleri mjdele. Onlar ki, kendilerine bir bel eritii zaman, 'Biz Allah iiniz ve O'na dneceiz.' derler." nce, onlara mjdeyi ver-
mek iin sabredenlerden yeniden sz ediliyor. kinci olarak; gzel sabrn ne olduu retilerek nasl sabredilecei gsteriliyor. nc kez; sabr gerekli klan yce Allah'n, insann mutlak maliki oluu gerekliine iaret ediliyor. Son olarak da; sabrn karl olarak elde edilecek genel dle deiniliyor. Bu da balanma, rahmet ve doru yola iletilmedir. Yce Allah, Peygamberine nce, sabredenleri mjdelemesini emrediyor. in nemini vurgulamak iin de mjdenin gerekesinden sz etmiyor. nk mjdenin kayna yce Allah'tr, dolaysyla hayr ve gzellikten baka bir eyle ilintili olamaz. Yce Rab bunu garantilemitir. Sonra, sabredenlerin; balarna bir musibet geldii zaman, "yle yle" diyenler olduklarn aklyor.
Bakara Sresi / 153-157 ....................................................................................... 541
fade de geen "musibet" insann bana gelen herhangi bir olay demektir. Ancak bu deyim, insann bana gelen istenmeyen durumlar iin kullanlr. Bilindii gibi "demek"ten maksat, sadece bir cmleyi anlamn zihinde canlandrmadan telaffuz etmek, anlamn gerekletirmeksizin hatrlamak deildir. yle ki: nsan kelimenin tam anlamyla Allah'n mlkdr ve sonunda O'na dnecektir. Ancak onunla gerek ve gzel sabr gerekleir ki, bu da korku ve znty kknden yok eder, gaf-let tortularn silip sprr. Bu gerei yle aabiliriz: nsann varl ve varl ile birlikte ortaya kan dier olgular, sz gelimi gc ve fiilleri, Allah sayesinde vardrlar. Onlar yoktan var eden, varlk sahnesine karan O'dur. u hlde insan ancak Allah sayesinde ayakta durabilir. Her hlkrda; varoluta, varln srdrmede O'na muhtatr. O'na dayanmak zorunda-dr. O'ndan bamsz deildir. Rabbi onun zerinde diledii tasarrufta bulunma yetkisine sahiptir. Bu hususta insann hibir etkinlii ve hibir yetkisi yoktur. nk, bamszl, kendi bana hareket etme yetenei sz konusu deildir. Ksacas insann varoluunun, gcnn ve fiillerinin gerek mlkiyeti ulu Allah'a aittir. Fakat yce Allah, insann varln kendi zatna izafe etmesine izin vermitir. rnein; "insan vardr" denir. Yine g ve fiillerini kendine izafe edilerek ifade edilmesine izin vermitir. Sz gelimi; iitme ve grme duyular gibi gleri vardr insann. Yrmek, konumak, yemek ve imek gibi faaliyetleri vardr." deniyor. ayet yce Allah izin vermeseydi, ne insan ne de baka bir yaratk bu olgular kendine izafe edemezdi. nk hibir varlk Allah'tan bamsz bir varolua sahip deildir. Nitekim yce Allah, olgularn, sz konusu izinden nceki durumlarna dneceklerini ve Allah'tan baka hi kimsenin mlkiyetinin olmayacan haber vermitir: "Bugn mlk kimindir? O tek ve kahhar olan Allah'n." Buna gre insanolu kendisine ait olan ve kendisiyle beraber olan her eyle birlikte Allah'a dnecektir. Gerek anlamda mlk bir tektir, o da yce Allah'a aittir ve bu hususta O'nun orta yoktur. Ne bir insan, ne de bir baka yaratk O'nun mlknn orta deildir. Grnrdeki biimsel mlkiyetler,
sz geli-mi insann kendine, evladna ve malna sahip olmas biiminde beliren mlkiyet, gerekte Allah'a zgdr. nsann bunlar zerindeki sahiplii ulu Allah'n bahetmesine dayal mecaz bir sahipliktir. nsanolu yce Allah'n sahipliinin gerekliini ve kendisinin de bu sahipliin kapsamna girdiini dnd zaman, srf Rabbinin mal olduunu grr. O zaman grnrdeki mlkiyetin, yani insann kendine, malna ve evldna sahip olmas eklinde beliren iliki trnn ileride geersiz olacan ve Rabbine dneceini anlayacaktr. Grecek ki, kendisi ahirette hibir eye ne gerek, ne de mecaz anlamda sahip olmayacaktr. Durum bundan ibaret olduuna gre, baa geldii vakit insann etkilenmesini gerektiren bir musibetin baa gelmesi durumunda etkilenmenin aslnda bir anlam yoktur. nk etkilenme, insann sahip olduu bir eyini yitirmesi durumunda bir anlam ifade edebilir ki, onu bulduunda sevinmesi, kaybettiinde zlmesi gereki olabilsin. Fakat insan iyice dnp hibir eyin sahibi olmadna inand zaman hibir ekilde etkilenmez, zlmez. Her eyin mlkiyetinin tek ve ortaksz Allah'a ait olduuna, O'nun, mlknde diledii tasarrufta bulunduuna inanan bir mmin etkilenir mi? zlr m?
SLAM'DA STN AHLKI EDNMENN TEMEL YNTEM

Biliniz ki, ruhun ahlkn ve karakteristik zelliklerini bilgi ve amel asndan (teorik ve pratik adan) slah etmek, stn ahlk kazanmak ve kt ahlk yok etmek, srekli olarak salih ameller ilemeye, uygun davranlr iinde olmaya, bunlardan dn vermemeye baldr. Bylece cz' konulara ilikin cz' bilgiler ruhta kalclk kazanr; st ste biner, ruhun zne kaznr ve silinmesi zor ve hatta imknsz bir hle gelir. Sz gelimi, bir insan korkaklk zelliini yok edip cesaret niteliine sahip olmak isterse, bu adam yrekleri hoplatan, insann dizlerinin bann zlmesine yol aan korkulu yerlere, dehet verici zorluklara girip kmaldr, bunu bir alkanlk hline getirmelidir. Bu tr bir yere girdiinde, pratik olarak byle bir yere girilebileceini grr. O zaman direnmenin lezzetini ve kamann ve ekinmenin irenliini pratik olarak alglar. Bu husus tekrarlandk-
Bakara Sresi / 153-157 ....................................................................................... 543
a kiiliine iler, nihayet cesaret nitelii onda kalc bir karakter hlini alr. Bu teorik karakterin insann iinde meydana gelmesi, istee bal bir ey deilse de, grdn gibi bu sonuca ulatrc ncller ihtiyar ve kiisel kazanma bal eylerdir. Bunu renmi bulunduuna gre, ahlk gzelletirmenin ve stn ahlk elde etmenin iki yolunun bulunduunu da bilmi olursun. Birinci yntem: Ahlk dnyaya ynelik salih amalarla, insanlar arasnda vgye lyk grlen bilgi ve grlerle gzelletirilir. Nitekim deniliyor ki: ffetlilik, elde olanla yetinme ve bakalarnn sahip bulunduu eylerden ilgi kesme, insann bakalarnn gznde onurlu ve byk grnmesini salar, insana toplum nezdinde saygn bir yer kazandrr. Bunun aksi bir grnm hasislie ve fakirlie yol aar. Tamahkrlk kiilik zilletine, alakla sebep olur. Bilgi, halkn tevecchne, onura, saygnla ve zel ilgiye sebep olur. Bilgi, gzdr. nsan onun aracl ile her trl pislii, irenlii grr. Sevimli ve sempatik eyleri alglar. Cehalet ise, krlktr. Bilgi seni korur, mal ise sen korursun. Cesaret kararllktr, direntir, kalclktr. nsann bukalemun gibi renkten renge girmesine engel olur. Yense de, yenilse de insanlarn vgsyle karlar. Ama korkaklk ve dneklik iin ayn eyi syleyemeyiz. Adalet, ruhun elem verici hznlerden kurtulmas demektir. O, lmden sora hayattr. Yani ismin, gzel hatrann kalc olmas, insanlarn yreklerinde sevgiyle yer edinmesidir. Ahlk bilgisinin dayand yntem budur ve bu yntem eski Yunan'da ve benzeri toplumlarda yaygn biimde kullanlmtr. Kur'n- Kerim insanlarn ou tarafndan vlen hususlar semek ve yine onlarca yerilen hususlar brakmak, toplumun beendiini almak ve irkin grdn atmak esasna dayanan bu yntemi kullan-mamtr. Ama bununla birlikte, gerekte ahiret sevabna ya da ahiret azabna ynelik olmakla birlikte, baz ayet-i kerimelerde ilh uyarlar toplumsal tepki ile ilintili olarak sunulmulardr. Sz gelimi yce Allah bir ayet-i kerimede yle buyuruyor: "Nerede olursanz, yznz o yana (Mescid-i Haram'a) evirin ki, insanlarn, aleyhinizde bir delili olmasn." (Bakara, 150) Yce
Allah bu ayet-i kerimede mminleri kararlla ve direnlilie aryor; ama bunu "ki, insanlarn... olmasn" eklinde illetlendiriyor. Buna rnek olarak sunabileceimiz bir dier ayet de udur: "ekiip birbirinize dmeyin, zlp ylgnlarsnz, gcnz gider. Sabredin." (Enfl, 46) Bu ayette ulu Allah mminleri sabretmeye aryor ve gereke olarak da, bunun terk edilmesinin elimeye yol aacan, bununsa ylgnla, gcn yok olmasna, dmann cesaret bulup saldrya gemesine sebep olacan gsteriyor. Bir dier ayet-i kerime de udur: "Fakat kim sabreder, affederse, phesiz bu, yaplmas gereken ilerdendir." (r, 43) Yce Allah ayette mminleri sabretmeye ve balamaya aryor, buna gereke olarak da bu davrann "yaplmas gereken vgye lyk" bir i olduunu gsteriyor. kinci yntem: Ahlkn ahirete dnk hedeflerle gzelletirilmesidir. Kur'n- Kerim'de bu amaca ynelik ifadelere oka rastlyoruz: "Allah, mminlerden mallarn ve canlarn cennet kendilerinin olmak zere satn almtr." (Tevbe, 111) "Ancak sabredenlere dlleri hesapsz denecektir." (Zmer, 10) "Dorusu zalimler iin ac bir azap vardr." (brhm, 22) "Allah iman edenlerin velisidir. Onlar karanlklardan aydnla karr. Kfirlerin velileri ise tauttur. O da onlar aydnlktan karanlklara karr." (Bakara, 257) Konu ve ifadelerin farkllna ramen, ayn amaca ynelik birok ayet rnek olarak gsterilebilir. Bu ksma aldmz ayetlerin kategorisine bir dier grup ayeti de sokabiliriz: "Ne yerde, ne de kendi canlarnzda meydana gelen hibir musibet yoktur ki, biz onu yaratmadan nce hir kitapta olmasn. Dorusu bu, Allah'a kolaydr." (Hadd, 22) Bu ayet-i kerime znt ve sevinci bir kenara brakmaya aryor. nk size isabet edecek olan ey, hedefinden sapacak deildir. Sizden sapan eyler de size isabet edecek deildir. nk olaylar nceden karara balanm bir sistem dorultusunda ve nceden belirlenmi bir kader uyarnca gelime gsterirler. Dolaysyla olaylar karsnda zlmek ya da sevinmek, her trl iin dizginini elinde tutan Allah'a inanan bir mmine yakmayan anlamsz bir davrantr.
Bakara Sresi / 153-157 ....................................................................................... 545
Nitekim yce Allah yle buyuruyor: "Hibir musibet baa gelmez ki, Allah'n izniyle olmasn. Kim Allah'a inanrsa Allah onun kalbine hidayet verir." (Tebun, 11) Bu ksm ayetler de ierik olarak bundan nceki ayetlere benziyorlar. Ki o ayetlerde ahlkn slah ahirete ilikin onurlu amalarla sebeplendirilmiti. Hi kukusuz bunlar zanna dayanmayan gerek kemal dereceleridir. Ahlkn slah bu ayetlerde, kaz, kader, Allah'n ahlk ile ahlklanma, Allah'n gzel isimlerini anma, yce sfatlarn hatrlama gibi gerek ilkelerle illetlendiriliyor. ayet desen ki: Kaz ve kader gibi olgular sebep olarak gstermek, u semeye bal dnya hayatndaki hkmlerin geersizliini gerektirir. Bu da stn ahlkn geersizliine ve dnyann doal sisteminin bozulmasna yol aar. nk eer, geen ayetten hareketle sabr ve kararllk sfatlarnn slah, sevin ve zntnn terki gibi hususlarda, olaylarn levh-i mahfuzda yazl olduklarna, uyulmas kanlmaz bir kadere bal olduklarna dayanarak hareket etmek sz konusu olursa, bu durumda rzk arama faaliyetini, arzulanan kemal niteliklerini kazanma abasn, kk drc huylardan kanma igdsn askya almada da ayn gerekeye snma, doru bir davran olarak kabul edilmelidir. O zaman rzkmz aramakszn yerimizde oturmamz, gerei savunmaktan geri durmamz caiz olur. Naslsa olacak ey nceden karar verilmitir, levh-i mahfuzda yazlmtr. Ayn ekilde kaderin deimezlii ve kesinliine, levh-i mahfuzdaki yaznn belirleyiciliine dayanlarak, kemal sfatlarn elde etmeye ve noksan niteliklerden kanmaya ynelik abalar askya alnr. Bu ise her trl tekmln ortadan kalkmas demektir. Buna karlk olarak deriz ki: Kaz ve kader konusunu incelerken, ayn zamanda bu probleme de cevap saylabilecek aklamalarda bulunmutuk. Demitik ki, insanlarn fiilleri olaylarn illetlerinin birer cz'drler. Bilindii gibi malul ve msebbeplerin varl, illet ve sebeplerinin varl ve czleri ile uyuur. Dolaysyla, "Tokluun, ya varl ya da yokluu mukadderdir. Her iki durumda da "yeme"nin bir etkinlii sz konusu deildir." demek korkun bir hatadr. nk, tokluun darda gereklemesi varsaym ancak istee bal yeme fiilinin gereklemesi varsaym ile sz konusu
olabilir. nk "yeme" onun illetlerinin bir cz'dr. Bir insann, herhangi bir mall tasavvur etmesi, sonra da onun illetini ya da czlerini geersiz saymas byk bir yanlgdr. Buna gre, insann kendi dnyevi hayatnn ekseni olan ve mutluluu veya mutsuzluu asndan nedensellik rol oynayan istee ballk hkmn, geersiz saymas doru deildir. nk bu olgu, insanlarn fiilleri ya da fiillerinden kaynaklanan durum ve zellikleri ile ilgili olaylarn illetlerininbir cz' niteliindedir. Ne var ki, bir insann irde ve istemini sebepler kategorisinden kartmas ve bunun etkinliini inkr etmesi caiz olmad gibi, istemini tek sebep ve olaylarn dayand tek ve yeterli illet gibi grmesi de doru deildir. Kendi irade ve istemini lemdeki bir sr illet ve czlerden sadece biri olarak grmelidir ki, bunlarn banda da ilh irade gelir. Aksi bir yaklam kendini beenmilik, kibirlilik, cimrilik, coku, znt ve gamlanma gibi birok yerilmi zellie kaynaklk eder. Cahil insan der ki: "unu yapan, unu da yapmayan benim." Bylece kendini beenmilik kompleksine kaplr ya da bakalarna kar kendini daha stn grr. Veya cimrilik eder, malndan kimseye bir ey vermez. Byle davranrken, kendi noksan ve yetersiz iradesinin dnda binlerce sebep olduunun farknda deildir. Bilmiyor ki, eer bu sebepler hazrlanm olmasayd, iradesi hibir eye engel olamazd, hibir hususta ie yaramazd. Cahil insan der ki: "ayet unu yapsaydm, u zarara uramazdm ya da u eyi elimden karmazdm." Bunu derken o, sz konusu elden karmann ya da lmn ortadan kalkmasnn -yani krn ya da saln veya hayatn gereklemesinin- binlerce sebebe dayandnn ve bunlarn yokluu -yani elden karmann ya da lmn gereklemesi- iin bu sebeplerden sadece birinin yokluunun, kendi iradesinin varlna ramen yeterli olacann farknda deildir. Kald ki, bizzat insann kendi iradesi ve istemi de, insan iradesinin dndaki birok sebebe dayanmaktadr. Yani istemek de isteyerek gereklemez. Sunduumuz bu Kur'n gerei ve ierdii ilh retiyi kavradn ve konuya ilikin ayetler zerinde dndn zaman greceksin ki, Kur'n- Kerim baz huylarn slahnda kesin olan ka-
Bakara Sresi / 153-157 ....................................................................................... 547
dere ve levh-i mahfuzdaki yazya dayanyor. Baz huylarn slah iinse byle gerekelere deinmiyor. Kaz ve kadere dayandrlmas, isteme ball geersiz klma anlamna gelebilecek fiilleri, durumlar ve huylar Kur'n- Kerim kaz ve kadere dayal olarak gndeme getirmez. Tersine bu tr iddialar temelden reddeder. Nitekim yce Allah yle buyuruyor: "Onlar bir ktlk yaptklar zaman, 'Babalarmz bu yolda bulduk. Allah da bize byle emretti.' derler. 'Allah ktl emretmez.' de. Allah'a kar bilmediiniz eyleri mi sylyorsunuz?" (A'rf, 28) te yandan sz konusu fiil ve davranlardan bir ksmnn kaz ve kadere dayandrlmamas insan iradesinin etkinlik noktasnda bamsz bir olgu, etkilemede bakasna ihtiyac bulunmayan eksiksiz bir sebep ve tamamen yeterli bir illet olduu anlamna geliyorsa, Kur'n- Kerim bunlarn kaz ve kader ile balantlarn ortaya koyar, bu hususlarla ilgili olarak insan doru yola iletir. Bu yolu izleyen kii dnce ve davranlarnda yanlgya dmez, gitgide sahip bulunduu kk drc sfatlar yok olur. Ama olaylar kaz ve kadere dayandrarak insann cehalete kaplp elde ettii bir eyden dolay sevin-mesini ve yine cehaletten dolay yitirdii bir eyin kaybna zlmesini nlemektir. Nitekim bir ayet-i kerimede ulu Allah yle buyuruyor: "Ve Allah'n size verdii malndan onlara da verin." (Nr, 33) Burada yce Allah mal kendisine izafe ederek insanlar cmertlie, eli akla aryor. Bir dier ayette de yle buyuruyor: "Kendilerine verdiimiz rzk-tan harcarlar." (Bakara, 3) Burada ise, maln Allah'n verdii rzk olduunu vurgulayarak insanlar hayr amal harcamada bulunmaya tevik ediyor. Bir dier ayette de yle buyuruyor: "Demek onlar bu sze inanmazlarsa, onlarn peinde zntyle kendini helk edeceksin! Biz yeryzndeki eyleri, kendisine ss olsun diye yarattk ki, onlarn hangisinin daha gzel i yaptn deneyelim." (Kehf, 6-7) Burada yce Allah, Resulullah efendimizi (s.a.a) zlmekten nehyediyor. Gereke olarak da, onlarn kfrde direnmelerinin Allah'a kar stnlk saladklar anlamna gelmeyeceini gsteri-
yor. Tersine yeryznde bulunan her eyin snama amal ssler olmas iin yaratlm olduklarn vurguluyor. Bu yntem, yani ahlk slah amac ile izlenen ikinci yol, peygamberlerin yntemidir. Bu yntemin birok rneini Kur'n- Kerim'de bulabiliriz. Bir ksm rneklerini de Kur'n- Kerim, teki gk meneli kitaplardan nakletmektedir bize. Bir nc yntem daha vardr ki, sadece Kur'n'a zgdr. Bize aktarlan gk meneli kitaplarda, gemi peygamberlerin retilerinde ve ilh hikmetle uraan filozoflarn eserlerinde byle bir eye rastlanmaz. Bu yntem, bilgi ve marifetin kullanlmas ile insann vasf ve ilim asndan eitilmesidir. Bu ynteme bavurulduu zaman aalk ve iren sfatlarn konusu ortadan kalkar. Dier bir ifadeyle bu yntem, iren ve aalk sfatlar giderme esasna deil, defetme esasna dayanr. Bunu yle aklayabiliriz: Allah'tan gayrisinin honutluunun g-zetildii her bir davrann arkasnda ya bir eref aray ya da korkulan ve saknlan bir gc memnun etmek abas yatmaktadr. Ne var ki yce Allah buyuruyor ki: "eref ve stnlk tamamen Allah'ndr." (Ynus, 65) "Btn kuvvet Allah'a aittir." (Bakara, 165) Bu bilgi bu hliyle insann vicdanna yerleince riya, gsteri, Allah'tan bakasndan korkma, O'ndan bakasna umut balama ve O'ndan bakasna gvenip dayanma gibi kk drc, onur krc niteliklere yer kalmaz. Bu iki gerek insan tarafndan bilinince, tm yerilmi nitelik ve sfatlar insandan uzaklar. nsan bunlarn yerine, Allah'tan korkmak, eref ve stnl Allah katnda arama, Allah'tan bakasndan bir ey istememe, azamet, ihtiyaszlk, ilh ve rabban heybet gibi vlm ilh niteliklerle kendini bezer. Bunun yan sra, Kur'n- Kerim'de, defalarca: "Mlk Allah'ndr. Gkler ve yer zerindeki hkmranlk Allah'a aittir. Gklerde ve yerde bulunan her ey O'nundur." eklinde ifadeler kullanlr. Ki, biz de defalarca bu ifadelerin ierdikleri gerekleri gzler nne serdik. Allah'n hkmranlnn ve sahipliinin gerek mahiyeti, O'nun dnda hibir varln bamsz olmamas, O'na muhta olmamak gibi bir durumda bulunmamas esasna dayanr. Hibir
Bakara Sresi / 153-157 ....................................................................................... 549
ey yoktur ki, yce Allah hem onun ve hem de ona ait olan eylerin sahibi olmasn. nsann bu mlkiyete inanmas ve bu inancnn bir gereklik olarak kalbine yerlemesi, btn olgularn onun nezdinde zat, nitelik ve fiil olarak bamszlk derecesinden inmeleri anlamna gelir. Byle bir insann Allah'n rzasndan baka bir eyi istemesi, O'nun dnda bir eye boyun emesi, ondan korkmas, ondan bir beklenti iinde olmas, ondan lezzet almas ya da cokuya kaplmas, ona snmas, gvenip dayanmas, teslim olmas, ona tutkuyla eilim gstermesi mmkn deildir. Ksacas, her eyin fani ve geici olduunu bildikten sonra yce Allah'n kalc ve sonsuz rzasndan baka bir ey istemez, herhangi bir ihtiyacn bakasna arzetmez. O sadece batldan kaar. Batl da O deildir ve gerek bir varl yoktur. Byle bir insan yce yaratcsnn varl olan hakka kar batla tutunmaz. Aaya alacamz u ayet-i kerimeler de ayn geree iaret etmektedirler: "Allah ki, O'ndan baka ilh yoktur. En gzel isimler O'nundur." (Th, 8) "Rabbiniz Allah, ite budur. O'ndan baka ilh yoktur. O, her eyin yaratcsdr." (En'm, 102) "O'dur ki, her eyin yaratln gzel yapt." (Secde, 7) "Btn yzler, O diri yneticiye boyun emitir." (Th, 111) "Hepsi O'na boyun emitir. (Bakara, 116) "Rabbin, yalnz kendisine kulluk sunmanz emretti." (sr, 23) "Rab-binin her eye ahit olmas yetmez mi?" (Fussilet, 53) "yi bil ki, O, her eyi kuatmtr." (Fussilet, 54) "Ve sonunda senin Rabbine varlacaktr." (Necm, 42) u anda zerinde durduumuz: "Sabredenleri mjdele. Onlar ki, kendilerine bir bela eritii zaman, 'Biz Allah iiniz ve biz O'na dneceiz.' derler..." ifadesini de bu kategoride deerlendirebiliriz. n-k bu ve benzeri ayetler, zel ilh bilgiler iermektedirler. Bunlarn sonular da zel ve gerektirler. Bu yntemin ngrd terbiye metodu da ne ahlk ilminin uygulad metoda, ne de nceki peygamberlerin eriatlarnda uyguladklar terbiye metoduna benzer. Daha nce de vurguladmz gibi, birinci metot, gzel ve irkin kavramlarna ilikin toplumun genel inancn esas alr. kinci metot ise, genel din inanlara, kulluk ykmllklerine ve bunlarn dlle ya da azapla cezalandrlmas esasna dayanr. Bu n-
c metodun dayana da, saf ve eksiksiz tevhit inancdr ki, srf slm dinine zg bir yntemdir bu. Bu, dini tebli edip hayata egemen klan Resulullah efendimize ve onun saf ve temiz soyuna, Ehlibeyti'ne salt ve selm olsun. Bu nkteyi ganimet bilmelisin. Bir oryantalistin slm medeniyetinden sz ettii eserinde dile getirdii dncelere amamak mmkn deildir. Diyor ki bu adam: "Bir aratrmac, slm davetinin, izleyicileri arasnda yaygnlatrd medeniyet unsurlarna, ileri uygarla ve yksek medeniyete ilikin olarak geride brakt, taraftarlarna miras olarak armaan ettii zelliklere ve meziyetlere ilgi duymaldr. Esas bunlarn zerinde durmaldr. slm'n ierdii dini retiler ise, btn nebev davetlerin ierdii ahlk ilkelerdir. Btn peygamberler bunlara davet etmilerdir." Daha nceki aklamalarmzdan yola karak bu bak asnn yanlln, bu grn arpkln anlayabilirsin. nk sonu, ncllerinin bir ayrntsdr. Bir terbiyeden sonra ortaya kan davranlar, rencinin ve terbiye gren insann rendii bilgi ve marifetin rnleri ve sonulardr. Daha dk dzeyli bir geree, orta seviyeli bir tekmle ynelik ar ile, srf geree ve doruktaki bir tekmle ynelik ar bir olamazlar. te iaret ettiimiz nc terbiye metodunun nitelii bundan ibarettir. Birinci metot, toplumsal geree aryor. kinci metot, pratik geree ve insann ahirette mutlu bir hayat srdrmesine yarayan gerek tekmle arr. nc metot ise, srf hakka, yani Allah'a davet eder. Eitimini, Allah'n bir ve ortaksz olduu gereine dayandrr. Bu ise, tam bir kullua yol aar. Metotlarn birbirlerinden ne kadar da fark var! Bu metot, insanlk lemine birok salih insan, kendini Allah'a adam bilgin, kadn ve erkek evliya armaan etmitir. Bir din iin, bu onur bile yeterlidir. Bu metot, dier iki terbiye metodundan sonular bakmndan da farkldr. nk bu yntemin temel dayana kulluk sevgisini alamak ve Rabbi kula tercih etmektir. Bilindii gibi, ak, tutku ve sevgi kimi zaman seven insan yle davranlara yneltir ki, toplumsal ahlkn z olan toplumsal akln ya da genel dinsel ykmllklerin esas olan sradan genel anlayn bunlar tasvip
Bakara Sresi / 153-157 ....................................................................................... 551
etmesi mmkn deildir. nk akln kendine zg kurallar, sevginin de kendine zg kurallar vardr. leriki baz blmlerde bu hususa ilikin olarak daha geni ayrntl aklamalarda bulunacaz, inaallah. * * *
"te Rablerinden balamalar ve rahmet hep onlaradr ve doru yolu bulanlar da onlardr." Ayet zerinde dnld zaman, oriji-
nal metinde geen "salt" kelimesinin rahmet anlamnda kullanlmad grlecektir. "Salt" kelimesinin oul, "rahmet" kelimesinin ise tekil olarak yer almas bunu gsterir. Yce Allah bir ayet-i kerimede yle buyuruyor: "O'dur ki, sizi karanlklardan aydnla karmak iin zerinize salt etmekte, melekleri de; ve mminlere kar ok merhamet edendir." (Ahzb, 43) Bu ayetten kan sonuca gre, "mminlere kar ok merhamet edendir." ifadesi, "O'dur ki zerinize salt etmektedir" sznn illetidir. Byle olmas da beklenen bir gerekliliktir zaten. nk ilh irade mminlere rahmet etmeyi ngrr. Siz de mminsiniz. Bu yzden size merhamet edene kadar salt etmesi gerekir. Dolaysyla "salt" ile "rahmet" arasndaki balant mukaddime ile hedef, ara ile ama arasndaki bant gibidir. Veya bir eye ynelmekle ona bakmak arasndaki mnasebet gibidir. Ya da atee atmakla, yakmak gibidir. Bu durum "salt" kelimesini "efkat gsterme, acyp meyletme" eklinde anlamlandrmaya uygun dyor. Buna gre, yce Allah'n salt etmesi, kula merhametle ynelmesi demektir. Melekler de Allah'n rahmetini ulatrmada araclk yapmalar bakmndan insanoluna efkat gstererek salt ederler. Mminlerin salt ise, kul olarak Allah'a dnmeleri ve dua etmeleridir. Ama bu durum "salt"n kendisinin de "rahmet" olmasna ya da rahmetin bir belirtisi olmasna engel deildir. nk, rahmet kelimesinin getii ayetler zerinde iyice dnld zaman, bu kelimenin mutlak ilh ba, genel nitelikli rabban vergiyi ifade ettii grlecektir. Nitekim yce Allah yle buyuruyor: "Rahmetim her eyi kaplamtr." (A'rf, 156) "Rabbin, zengin rahmet sahibidir. Dilerse sizi gtrr, sizi nasl baka bir topluluun soyundan yaratt ise, siz-
den sonra da dilediini sizin yerinize, getirir." (En'm, 133) Buna gre, bir topluluu ortadan kaldrp gtrmek O'nun zenginliinin, ihtiyaszlnn ifadesidir. Ortadan kaldrd bir topluluun yerine baka bir topluluu getirmesi de rahmetinin gstergesidir. Her iki durum da hem O'nun rahmetine, hem de O'nun mstaniliine dayanrlar. u hlde her "yaratma" ve her "emir" rahmettir. Ayn ekilde her "yaratma" ve her "emir" bir batr ve mstanilii gerektirir. Nitekim yce Allah yle buyuruyor: "Rabbinin ba kesilmi deildir." (sr, 20) Bu balardan biri de "salt"tr. u hlde "salt" ayn zamanda "rahmet"tir. Ama zel bir rahmet. Bu ekilde ayet-i kerimede "salt"n oul, buna karn "rahmet"in de tekil olarak kullanlm olmas anlalabilir. "Ve doru yolu bulanlar da onlardr." Sanki bu durumlar, "Rablerinden balamalar ve rahmet hep onlaradr." ifadesinin bir sonucudur. Bu yzden onlarn doru yolu bulmu olmalar, birincisinden ayr yeni bir cmle iinde ifade ediliyor. Yani, "Rablerinden balamalar, rahmet ve hidayet onlaradr" denilmiyor. Ve yine, "Onlar hidayete ermilerdir." denilmiyor da, "Onlar doru yolu bulanlardr." denilerek hidayeti kabullenileri "ihtid" fiili ile dile getiriliyor ki, "ihtida" "hidayet"ten sonra gelen ayrnt niteliinde bir konumdur. Bununla anlalyor ki, rahmet, onlarn Allah'a iletilmeleridir. Balama-lar ise, bu iletilmenin nclleri konumundadr. Onlarn doru yolu bulmalar da bu hidayetin, iletilmenin bir sonucudur. u hlde, ayette geen salt, rahmet ve ihtida, sonu itibariyle rahmet olarak deerlendirilseler de ayr ayr olgular ifade etmektedirler. Yce Allah'n kendilerine ynelik ikramn dile getiriine bakarak diyebiliriz ki, bu ayetlerde sz edilen mminlerin durumu, senin evini ararken seninle karlaan arkadann durumuna benzer. Sz konusu arkadan senin evini soruyor, oraya konaklama niyetindedir. Bu srada seninle karlayor. Sen de onu gler yzle ve sayg gstererek karlyorsun. Sonra onu evine giden yola koyarak onunla birlikte yrmeye balyorsun. Evine ulatrp konaklayana kadar yolunu kaybetmesine msaade etmiyorsun. Yolculuk esnasnda yemesini, imesini, bineini ve yryn
Bakara Sresi / 153-157 ....................................................................................... 553
denetleyip yardmc oluyorsun. Btn bunlar, bir bakma bir ikram saylr. nk senin amacn bu. Ayn zamanda bunlarn her biri de bal bana bir ikramdr. Ama bununla birlikte yol gsterme, ikramdan ve muhabbet etmekten baka bir eydir. Onlar da yol gstermekten farkl bir eydir. Ayn zaman da hepsi de ikramdr. u hlde genel anlamdaki ikram, rahmet konumundadr. eitli arlamalar da "salt" olarak nitelendirilebilirler. Evde konaklama ise, ihtida, yani doru yolu bulma mesabesindedir. "Ve doru yolu bulanlar da onlardr." cmlesinin isim cmlesi eklinde kurulmu olmas, ayrca cmleye uza gsteren iaret ismiy-le [ulike] balanmas, fasl zamiri [hum]; "el-muhtedn" diye balayan ifadedeki haberin bana lam- mevsulun getirilmi olmas, onlara verilen nemi ve kavuacaklar nimetlerin yceliini gsterir. -Do-rusunu ise Allah bilir.-
HADSLER IIINDA BERZAH VE RUHUN LMDEN SONRAK HAYATI

Tefsir'ul-Kumm'de belirtildiine gre, Sveyd b. Gafele Emir'l-Mminin'in (a.s) yle dediini rivayet etmitir: "demolu dnyann son ve ahiretin de ilk gnne balaynca mal, evlad ve ameli gzlerinin nnde canlanr. Malna dnerek, 'Allah'a andolsun ki, sana ok dkndm ve zerine titrerdim. Senin yannda bana ait ne var?' der. Mal ona, 'Benden kefenini alabilirsin.' der. Sonra evladna dner ve 'Allah'a andolsun ki, ben sizi ok severdim, sizin koruyucunuzdum. Sizin yannzda bana ait ne var?' der. Evlad ona, 'Seni mezarna kadar uurlayacak ve zerini toprakla rteceiz.' derler. Sonra ameline bakar ve 'Allah'a andolsun ki, ben senin hakknda zahite davranrdm ve sen bana ar gelirdin. Acaba bana ait neyin var?' diye sorar. Ameli der ki: Ben kabrinde ve mahere gitmek zere diriltildiinde sana elik edeceim. Nihayet ben ve sen birlikte Rabbinin huzuruna karlacaz." "Eer bu adam Allah'n dostu ise, yanna insanlarn en ho kokulusu, en gzel grnmls ve en ssl giysilisi gnderilir ve der ki: 'Allah'tan bir ruh ve bir ho koku ve naim cenneti ile sevin. Amellerin en hayrlsn nceden gnderdin.' Adam, 'Sen de kim-
sin?' diye sorar. O, 'Ben senin salih amelinim. Dnyadan cennete g et.' der." "Adam kendisini ykayan tanr ve kabre tayanlara 'Acele edin.' der. Kabrine girince yanna iki melek gelir. Bunlar kabir sorguculardrlar. Salarn sslerler ve yeri dileri ile eelerler. Sesleri iddetli bir gk grlemesini andrr. Gzleri insan kr edici bir imek gibidir. Bu iki melek adama, 'Rabbin kimdir? Peygamberin kimdir? Ve dinin nedir?' diye sorarlar. Adam, 'Rabbim Allah, peygamberim Muhammed ve dinim slm'dr.' der. ki melek, 'Allah seni sevdiin ve holandn eyler iinde kalc klsn.' derler. Burada yce Allah'n u szne gndermede bulunurlar: 'Allah, inananlar, dnya hayatnda da, ahi-rette de salam szle sebat iinde klar.' [brahim, 27] Sonra kabrini gznn alabildii kadar geniletirler ve kabirden cennete bakan bir kap aarlar ve yle derler: 'Uyu, gzn aydn! Nimetlere kavumu taze delikanl uykusuna uyu.' Yce Allah'n bir ayetinde buna iaret ediliyor: O gn cennet halknn kalacaklar yer daha iyi, dinlenip safa srecekleri yer daha gzeldir." [Furkan, 24] "Eer adam Rabbine dman biri ise, ameli ona yce Allah'n yaratt en irkin grnml, en iren kokulu biri olarak gelir. Ve 'Kaynar su dolu bir konak ve cehenneme savurulma ile sevin.' der. Adam kendisini ykayan tanr ve kendisini kabre tayanlara ar davranmalarn syler. Kabre konulduu zaman, kabrin iki snavcs gelir ve zerindeki kefenini alarak, 'Rabbin kim? Peygamberin kim? Ve dinin nedir?' diye sorarlar. Adam, 'Bilmiyorum.' der. Melekler ona, 'Bil-medin ve doru yolu bulmadn.' derler." "Sonra ona yle bir as darbesi indirirler ki, insanlar ve cinler dndaki dier tm canllar dehete derler. Ardndan kabrinden cehenneme bakan bir kap aarlar ve ona, 'En kt hlde uyumana bak!' derler. Bylece o darack yerde pestile dnr. O kadar ki, beyni trnaklar ile etinin arasndan dar fkrr. Yce Allah topran altndaki ylanlar, akrepleri ve bcekleri ona musallat eder. Bunlar onu kyamet gn dirilecei saate kadar srp dururlar, vcudunu trmalarlar. inde bulunduu bu korkun durumdan dolay kyametin bir an nce kopmasn arzu eder."
Bakara Sresi / 153-157 ....................................................................................... 555
Muntahab'ul-Besir adl eserde Ebu Bekir el-Hadrem'nin mam Bkr'dan (a.s) u szleri aktard bildirilir: "Kabirde sadece kesin olarak inanp gereklerini eksiksiz yerine getirenlerle, kesin olarak kfr seenler sorgulanrlar. 'Peki, dier insanlar ne olacak?' dedim. 'Onlar bekletilirler.' dedi." el-Emal adl eserde belirtildiine gre bn-i Zebyn yle demitir: "Bir ara mam Sadk'n (a.s) yannda bulunuyordum. 'nsanlar m-minlerin lmnden sonra onlarn ruhlarnn durumlar hakknda neler sylyorlar?' diye sordu. Dedim ki: 'Mminlerin ruhlar yeil kularn kursaklarnda olur.' diyorlar. Bunun zerine yle dedi: Subhanallah! Bir mmin byle bir duruma sokulmayacak kadar Allah katnda saygn bir konuma sahiptir. lm gerekletikten sonra mminin yanna Resulullah efendimiz (s.a.a) Ali, Fatma, Hasan ve Hseyin (hepsine selm olsun) gelirler. Yanlarnda da Allah'n gzde melekleri olur. Eer yce Allah mminin kendi lisanyla onun birliine, Peygamberinin peygamberliine ve Ehlibeyt'in velayetine tanklk etmesine imkn verirse, Resulullah efendimiz (s.a.a) Ali, Fatma, Hasan ve Hseyin (a.s) onlarla birlikte olan gzde melekler de tanklk ederler. Eer adamn dili tutulursa, yce Allah zel olarak Peygamberine adamn kalbindeki inanc gsterir. Bunun zerine Peygamberimiz adamn mminliine ahitlik eder. Resulullah'n bu ahitlii zerine, Ali, Fatma, Hasan, Hseyin ve hazr bulunan gzde melekler de adamn mminliine ahitlik ederler. Allah onu yanna alnca, ruhu eski grnm ile cennete gider. Cennetteki ruhlar yerler, ierler. Biri yanlarna gelirse, onlar dnyadaki ekilleri iinde grr ve tanrlar." [c.2, s.33] el-Mehasin adl eserde Hammad b. Osman, mam Cafer Sadk'tan (a.s) unlar rivayet eder: "mam ruhlardan, mminlerin ruhlarndan sz etti ve 'Bu ruhlar cennette karlarlar.' dedi. Ben, 'Karlarlar m?' dedim. 'Evet, dedi, birbirlerini sorarlar, birbirlerini tanrlar. yle ki birini grdn zaman, 'Bu, falancadr.' dersin."
[s.178, h: 164]
el-Kfi'de belirtildiine gre, mam Cafer Sadk (a.s) yle demitir: "Mmin ldkten sonra ailesini ziyaret eder, sevdiklerini grr, ama holanmad eyler kendisine gsterilmez. Kfir de ailesini ziyarete gelir. Ama holanmad eyleri grr. Sevdii ey-
ler kendisine gsterilmez. Bazlar her cuma ailesini ziyarete gelir. Bazlar da herkes ameli orannda ziyarete gelir." [c.3, s.230, h: 1] el-Kfi'de mam Sadk'n (a.s) yle dedii belirtilir: "Ruhlar ceset grnmnde cennetteki bir bahede bulunurlar. Birbirlerini tanr ve birbirlerini sorarlar. Bir ruh, teki ruhlarn yanna gelince, derler ki: 'Onu arn; nk byk bir korku ve dehet yaamtr.' Sonra ona, 'Falanca ne yapyor, falanca ne yapyor?' diye sorarlar. Eer, 'Yayor' dese, onun iin mitvar olurlar. Eer, 'ld' dese, o zaman, 'Demek ki mahvolmu, azab hakketmi, cehenneme gitmitir.' derler." [c.3, s244, h: 3] Ben derim ki: Berzah hayat ile ilgili hadisler olduka kabarktr. Biz bunlar arasnda berzahtaki gelimeleri ana hatlaryla kapsayanlarn naklettik. Aktarlan bu anlamlara ilikin rivayetler olduka yaygndr. Bunlarda maddeden soyutlanm bir varolua iaret ediliyor.
RUHUN SOYUTLUU ZERNE BR FELSEF ARATIRMA

Acaba nefis maddeden ayr soyut bir olgu mudur? (Nefis derken, her birimizin "ben" derken vurgulad eyi kastediyoruz. Soyut derken de, zaman ve mekna baml, blnebilen madd bir ey olmadn kastediyoruz.) Biz kendimizde "ben" dediimiz bir anlam gzlemlediimizden kuku duymayz. Ayn ekilde tm insanlarn bu gzlem asndan bize benzediklerinden de kuku duymayz. Bizim ve herkesin "ben" dedii bu olguyu hayatmzn ve bilincimizin hibir annda unutmayz, ondan gafil olmayz. Ama bu olgu, organlarmz arasnda yer alan bir ey, bedenlerimizin bir paras deildir. Ki biz bunlar duyu organlarmzla ya da bir tr kantlama yntemiyle alglarz. Grme ve dokun-ma gibi grnen duyularla algladmz organlarmz gibi. Ya da hissetme ve deneyim sonucu farkna vardmz i organlarmz gibi. Za-man olur ki, biz bunlarn birinden ya da bir grubundan, hatta beden dediimiz tm organlarmzdan gafil olabiliriz. Fakat, "ben" diye ifade ettiimiz olguyu asla unutmayz. u hlde o, bedenden ve bedenin paralarndan ayr bir olgudur.
Bakara Sresi / 153-157 ....................................................................................... 557
Ayn ekilde ayet "nefis/ben", beden olsayd ya da bedenin bir organ, bir paras olsayd, yahut beden iinde yer alan zelliklerden biri olsayd, -ki bu saydklarmzn tm madde zldrler. Maddenin zellii ise, tedric bir deikenlik, blnebilirlik ve paralanmaya elverililiktir- deiken ve blnebilen bir madde olurdu. Oysa byle deildir. Her bir insan, kendisinden ayrlmaz bu nefsan olguyu gzlem altna alp, kendisini bildii andan itibaren bu ana kadar ki konumunu gzden geirdii zaman, grecektir ki, bu olgu hep ayn anlamda ve hep ayn konumda kalmtr. En ufak bir art ve en ufak bir deiiklik yaamamtr. Ama beden, bedenin paralar, bedenin iinde yer alan zellikler her bakmdan deikendirler, bakalam srecini yaarlar. Bu sre sz konusu olgularn maddesinin ve biiminin yan sra dier ekil ve grnmlerini de kapsar. Ayn ekilde insan kendisini bilinli bir gzleme tbi tuttuunda "nefis/ben" dediimiz olgunun basit, yani blnme ve paralanma kabul etmez olduunu grr. Oysa beden, bedenin paralar ve bedende yer alan zellikler blnme ve paralanma srecini yaarlar. Her madde ve madde kaynakl her olgu byledir. u hlde "nefis/ben" beden deildir. Bedenin bir paras ya da bedene zg ve gerek duyularmzla ve gerekse kant aracl ile algladmz ya da alglayamadmz bir zellik deildir. nk bu saydklarmz her ne ekilde varsaylsalar, yine de madd niteliklidirler. Madde ise deikendir, blnebilir. Ortada bir gerek vardr, o da, "nefis/ben" dediimiz olgunun bu niteliklerden hibirine sahip olmaddr. u hlde "nefis/ben" hibir ekilde madde olarak deerlendirilemez, madd olgular kategorisine sokulamaz. Ayn ekilde tek ve yaln olarak gzlemlediimiz bu olguda, paralar ve czler okluu sz konusu deildir. Dardan bir karm da kabul etmez. Tersine bu olgu tektir ve yalndr. Her insan bunu kendi ahsnda gzlemler ve kendisinin kendisi olduunu, bakas olmadn grr. Demek ki, bu olgu bamszdr ve madd llere uymaz. Maddenin vazgeilmez niteliklerinden hibirini tamaz. yleyse "nefis/ben" maddeden ayr soyut bir zdr. Bedenle birlemesini gerektiren bir balants vardr. Bu balant evrensel dzenlemenin ngrd, gerektirdii bir husustur.
Ancak nefsin maddeden ayr soyut bir olgu oluunu tm materyalistler, baz kelmclar ve muhaddislerden olan zahiriciler inkr etmilerdir. Bunu kantlamak iin de birok giriimde bulunmulardr. Bu hususla ilgili olarak sunulan kantlar da tamamen faydasz bir zorlamann sonucu olarak reddetme ynne gitmilerdir. Materyalistler diyorlar ki: Gnmzde bilimsel aratrmalar teknik olarak ok ilerlemitir. leri teknoloji sayesinde bilim son derece duyarl, titiz ve kl krk yarar bir dzeye ulamtr. Bu yzden madd illeti belirlenmeyen hibir bedensel zellik ve madde yasalarna uyarlanamayan hibir ruh etkinlik kalmamtr. Yani srf bu etkinlik ve sonulardan hareketle ruhun maddeden soyut ve ayr olduuna hkmedilemez. Diyorlar ki: Sinir sistemi, merkez organda birleir. Beyin dediimiz bu organa ynelik sinirsel akm kesintisiz ve hzldr. Bunlar arasnda ayn sisteme gre hareket eden ktlesel bir olgu vardr. Bu olgunun paralarn birbirinden ayrt etmek ve bunlarn devre d kallarn alglamak mmkn deildir. Paralarn birbirlerinin yerine gemeleri de sz konusu deildir. eitli olgularn sonucunda oluan bu birim bizim gzlemlediimiz ve "ben" diye tanmladmz nefsimizdir. Bunu tm organlarmzdan ayr bir olguymu gibi grdmz dorudur; fakat bu onun bedenin ve bedensel zelliklerin dndaki bir olgu olduunu gstermez. Aksine nefis birleik bir ktledir, faaliyetlerinin kesintisizlii ve sreklilii yznden onu fark etmememiz mmkn olmuyor. Benlikten gafil olmak iin, anlald kadaryla sinirlerin devre d kalmas ve faaliyetin son bulmas gerekir. Bu ise, Nefsin kalc ve deimez olduu dorudur. Ama bu onun lmdr. kendi ve iinde deimedii, orijinal durumunu koruduu anlamna gelmez. Aksine faaliyetlerinin kesintisizlii, algsal verilerin hzl geliimi gzlerimizde bir yanlgya yol ayor. Tpk iine srekli su akan ve akan su orannda da dar su aktlan bir havuz gibi. Dolan ve boalan suyun miktar bir olduu iin, havuzun iindeki suyun hi deimedii sanlr. nsan havuzdaki suyu bir ve deimez gibi grr. Oysa gereklik noktasnda bakldnda su ne birdir, ne de
Bakara Sresi / 153-157 ....................................................................................... 559
deimezdir. Ayn ekilde suya yansyan insan, aa veya herhangi bir cismin grnts de, tek ve deimez olarak kabul edilir. Hlbuki, havuzdaki suyun yaad tedric deikenlikten dolay bu yansmalar da tedric bir deiiklik yaarlar. Nefis olgusunda grdmz deimezlik, teklik ve belirginlik iin de ayn husus geerlidir. Diyorlar ki: Batn gzlem yntemiyle bedenden ayr ve soyut bir olgu olduuna ilikin kantlar sunulan nefis, gerekte doal zelliklerin bir toplamdr. Buna sinirsel olgular da diyebiliriz. Ki bunlar, d maddenin cz' ile sinirsel birleiin cz' arasndaki karlkl etkileimin sonulardrlar. Birliktelikleri de toplanma niteliklidir, reel bir birlik deildir. imdi bu yorumlarn deerlendirmesine geiyoruz: Diyorlar ki: "Somut verilere ve deneysel ynteme dayal bilimsel aratrmalar, ileri teknolojinin de yardmyla gerekletirdii son derece titiz almalarnda ruhla ilgili bir sonu elde edememitir. Ayn ekilde, ancak ruhun varl ile izah edilebilecek bir olguya da rastlayamamtr." Bu sz, gerein ifadesidir. Fakat bu, varlna ilikin olarak deliller sunulan soyut nefsin var olmad sonucunu dourmaz. nk doann yasalarn ve maddenin zelliklerini aratran doa bilimleri, ancak maddenin zelliklerini ve maddenin zn tespit edip deerlendirebilir. Ayn ekilde madde alanndaki deneyin tamamlanmas iin kullandmz madd aralar da ancak madd olgular zerinde etkin olabilirler. Madde ve doatesi olgulara gelince, bu aralarn olumlu ya da olumsuz bir deerlendirmede bulunmas doru deildir. Bu alanda madd aratrmann varabilecei en son nokta, bir ey bulamamaktr. Bir ey bulamamak, bir ey yok demek deildir. Bilimsel aratrmann, az nce de grdn gibi, ilgili bulunduu madde tespit ettii maddesel hkm ve zellikler arasnda, mddenin znden ve doann erevesinden hari soyut bir olguyu belirlemesi beklenemez. Onlar, sz konusu inkra ynelten etken u aslsz sanlardr: "Soyut nefisten sz edenler, bedensel organlarn baz organik hkmlerine rastlyor; ama bunlarn bilimsel aklamasn yapamam, bu yzden, sz konusu fiillerin kayna olarak maddeden ba-
msz soyut nefsin varlna inanma gereini duymulardr. Ne var ki, modern bilim, sz konusu bilinmezliklerin illetini tespit etmi bulunduu iin, artk byle bir olgunun varlna inanmak anlamszdr." Byle bir kuruntuyu Yaratcnn varlna ilikin olarak da gndeme getirmilerdir. Hi kukusuz bu, btnyle dayanaksz bir yanlgdr. nk, bedenden soyut nefsin varlna inananlar, yukardaki gerekeden dolay buna inanmyorlar. Yani, illeti gzle grlen fiili bedene, gzle grlemeyen fiili de nefse dayandrmaya yeltenmiyorlar. ddialarn aksine onlar, btn fiilleri aracsz olarak bedensel illetlere ve yine btn fiilleri dolayl olarak nefse dayandryorlar. Ayrca hibir ekilde bedene izafe edilemeyecek fiilleri de nefse dayandrarak aklyorlar. Bu ise, insann kendi nefsini bilmesi, kendi zatn gzlemlemesidir. Daha nce bu gzlemin niteliine deinmitik. "Tek bir ey olarak gzlemlenen insan benlii, aslnda byk bir hzla ve kesintisiz olarak merkez konumundaki organa doru akan sinirsel alglarn oluturduu bir toplamdr. Yani bir orada olma niteliinde bir birlie sahiptir." eklindeki szlerine gelince; kukusuz bu, sonusuz ve nefsan gzleme uymayan bir szdr. Bana yle geliyor ki, bu iddiay ortaya atanlar nefsan gzlemden gaflet ederek, beyine akan somut verilere bakyorlar. Yani ikinci derecede olgularla ilgileniyorlar. Diyelim ki, ortada reel olarak birok olgu var ve bunlarn birliktelikleri sz konusu deildir. Madd olgularn alglanmasndan ibaret olan bu ok saydaki olgunun gerisinde hibir ey yoktur. Ve yine diyelim ki, tek nefis olarak gzlemlenen bu olgu da, sz konusu ok saydaki algdan baka bir ey deildir. Peki, kendisinden bakasn gremediimiz bu tek olgu nereden kaynakland? inde bizzat gzlemlenen sz konusu birlik nereden geldi? Bunun toplanma niteliinde bir birlik olduuna ilikin iddia bir samalktr. nk toplanma niteliindeki birlik, gerekte okluktur ve birlii ise hayaldir. Tpk bir ev ya da bir izgi gibi. Yani znde birlik sz konusu deildir. Bizim bu szmz yerine yle bir varsaymla kyorlar ortaya: Alglar ve uurlar hadd-i zatnda okturlar; ama ayn zamanda bir btn olarak tektirler. Oysa bu alglar ve uurlarn hadd-i zatnda ok olmalar, hibir ekilde birlie dnmemelerini gerektirmek-
Bakara Sresi / 153-157 ....................................................................................... 561
tedir. Hlbuki gzlemlediimiz o ki, bu, tek bir uurdur, nefsan ve reeldir. Bu kadar ok saydaki alglara sahip bulunan bir baka olgu da sz konusu deildir ki, onu tek bir nitelie sahipmi gibi alglasn. Tpk, duyu organlar ve hayal gcnn toplanma niteliindeki birlie sahip olan somut ve hayal olgular, toplanma niteliinde bir birlik hlinde alglamas gibi. nk zerinde durulan varsaym udur: Hadd-i zatnda ok olan alglar, yine hadd-i zatnda bir olan nefsan algnn aynsdr. ayet, "Burada alglayan pozisyonundaki organ beyindir. Birok algy tek bir algym gibi deerlendirir." denilirse, yine de sorun zlm olmaz. nk varsaylan o ki, beynin alglay, birbirini izleyen bu ok saydaki alglarn bizzat kendisidir. Yani, duyu glerinin d lemdeki bilgiye konu olan eylere taalluk edip onlardan duyusal biimler kard gibi, beyin bu alglara taalluk eden bir alglama gc deildir. Kendi iinde deiken ve blnebilen bu gzlemlenen olgunun teklie ulamas ile ilgili olarak ne sylenecekse, ayn ey deimezlii ve yalnl iin de sylenebilir. Ne var ki, bu varsaym da -kesintisiz olarak birbirini izleyen ve beyinsel alg sonucu tek bir nitelie sahipmi gibi deerlendirilen bu ok saydaki alglar kastediyorum- doru deildir. Beynin, beyin iindeki gcn, sahip bulunduu bilincin ve yanndaki bilginin bu hususla ne ilgisi var? Bunlarn tm madd olgulardr. Maddenin ve madd nitelikli olgularn zellii okluk, deikenlik ve blnebilirliktir. Oysa bu bilgi biiminde bu tr bir nitelik ve zellik sz konusu deildir. Ortalkta da madde d ya da madd niteliklere sahip bulunmayan bir olgu da sz konusu deildir. "His ya da alglayc g yanlabilir. Dolaysyla deiken ve blnebilen bir olguyu tek, yaln ve deimez gibi alglayabilir." eklindeki szlerine gelince, bu da son derece sakat bir anlaytr. nk yanlma ve yanla dme, karlatrma ve nispet etme sonucu ortaya kan nisb olgulardr. Kendiliinde gereklii olan eyler deildirler. Sz gelimi biz, kocaman gkcisimlerini kck beyaz bir nokta gibi grrz. Ne var ki, bilimsel kantlar bu gzlemimizin yanlln ortaya koyarlar. Duyu organlarmzn birok gzlemi iin ayn eyi syleyebiliriz. Ne var ki, bu tr yanlmalar,
ancak alglanan hususla gzlemin dndaki realitenin karlatrlmas ile belirlenebilirler. Ama duygu organlarnca alglanan husus, kendi bana bir realitedir -bir beyaz nokta gibi- ve bunda bir yanlg olmas sz konusu olamaz. Bu gibi durumlarda yaplacak deerlendirme udur: Duyu organlarmz ve alglayc glerimiz, ok, deiken ve blnebilen olgular, bir deimez ve yaln gibi alglad zaman, bu demektir ki, alglayc gler, alglamalar ile yanlmlardr, reel olgu ile karlatrldnda, elde ettikleri sonu ile yanlgya dmlerdir. Ancak alglayc gcn alglad bu bilgisel biim kendi iinde deimez ve yalndr. Konumu ve nitelii bundan ibaret olan bir ey iin, "Bu, madddir" demek mmkn deildir. nk maddeye zg genel niteliklere sahip deildir. imdiye kadar ki aklamalarmza dayanarak diyebiliriz ki: Mteryalistlerin somut verilere ve deneysel ynteme dayanarak ileri srdkleri kant, olsa olsa "bulamama" sonucuna gtrr bizi. Olmayan (bu onlarn iddiasdr) ile bulunmayan kartrm olmalar byk bir yanlgdr. Tek, deimez ve yaln bir olguyu ortaya koyan gzleme, getirdikleri tasvir de yanltr. Tasvirleri somut veriler ve deneysel yntemlerle varl kantlanan madd temel ilkelerle ve olgunun znde tad realiteyle badamaz. Modern psikoloji sahasnda aratrma yapan bilim adamlarnn nefisle ilgili varsaymlarna gelince; diyorlar ki: "Nefis idrak, irade, honutluk, sevgi ve bunun birleik ve i ie girmi bir durumla sonulanabilen psikolojik durumlarn etkileimlerinden doan birleik bir durumdur." Bununla ilgili sylenecek bir ey yoktur. nk her aratrmac, kendine bir konu seme ve bu varsayma dayal konuyu aratrma hakkna sahiptir. Ama bizim diyeceimiz, varsaym ortaya atandan ok, sz konusu olgunun d lemdeki varl ya da yokluuna ilikindir. in erbabnca da bilindii gibi bu, felsef bir aratrmadr. Nefsin maddeden ayr ve soyut bir olgu oluunu kabul etmeyen bir ekoln iddias da yledir: "nsan hayatn konu alan anatomi ve fizyoloji bilimlerine gre, hayatla ilgili psikolojik zellikler, hayat genlerine ve hcrelerine dayanrlar. Ki insan ve teki canllarn hayatlarnn temeli bundadr, bunlarla balantldr. Dolaysy-
Bakara Sresi / 153-157 ....................................................................................... 563
la ruh bu genlerin her birine zg bir zellik ve etkinliktir. Her birinin ayr bir ruhu vardr. nsann kendi iinde ruh adn verdii "ben" diye ifade ettii olgu, birliktelik ve toplanmlk niteliindeki snrsz ruhlardan meydana gelen psikolojik bir toplamdr. Bilindii gibi bu tr dokusal olgular ve psikolojik zellikler, genlerin ve kromozomlarn lmesi ile birlikte yok olurlar. Onlar bozulunca, bunlar da bozulurlar. Yani, bedensel terkibin yok olmasndan sonra, soyut ruhun kalcl bir anlam ifade etmez. Ksacas, bilimsel aratrma sonucu ortaya karlan maddeye zg temel prensipler, hayatn srlarn zemeyince unu diyebiliriz: Doal sebepler, ruhu ortaya karmak iin yeterli deildirler. nk ruh, doa tesi baka sebebin maluldr. Ancak, srf akl yoluyla nefsin de soyutluunu kantlamaya kalkmak, bugnk bilimin kabul et-medii, dikkate almad bir husustur. nk ada bilim somut verilerden ve deneyden bakasn dikkate almaz. Ben derim ki: Artk u gerein farkndasn: Materyalistlerin iddialarna kar ortaya koyduumuz kantlar, yukardaki iddia iin de geerlidirler. Yukardaki kantlara ek olarak bu iddiann dayanakszlna ilikin unu da diyebiliriz: a) Gnmzn ileri biliminin ruh ve hayat gereini aklamak iin yetersiz kalmas, bunun sonsuza dek byle yetersiz kalaca ve bu olgularn, bizim bilgimiz dndaki madd illetlere kadar uzanamayacaklar anlamna gelmez. Acaba bu anlay, yokluu bilmeyi, bilmenin yokluu yerine koymak eklinde beliren bir arpklk, bir tutarszlk deil midir? b) Evrende meydana gelen madd gelimeleri maddeye, hayatla ilgili teki gelimeleri de madde tesi bir olguya -Yaratcya- dayandrmak varolu iin iki temelin bulunduuna inanmak demektir. Bunu ne materyalistler kabul eder, ne de Allah'a inananlar. Yaratcnn birliine ilikin tm kantlar da bu arpk anlay reddeder. Szn ettiimiz nefsin soyutluuna ilikin baka problemler de var ki, bunlara felsefe ve kelm kitaplarnda yer verilmitir. Ne var ki, bu problemlerin tm, yukarda sunduumuz kantlardan anlalaca gibi, konunun zerinde etraflca dnememekten,
neyin amalandn akledememekten kaynaklanmaktadr. Bu yzden sz konusu problemleri teker teker ele alp zerinde dnce retmeye gerek duymadk. Yine de bunlarn zerinde durmak isteyen biri varsa, sz konusu eserlere bavurabilirler. Doruya ileten yol gsterici yce Allah'tr.
AHLK ZERNE BR ARATIRMA

Ahlk bilimi (insann bitkisel, hayvan ve insan glerine bal insan melekelerini, karakteristik zelliklerini inceleyen, arnmak, manev mutlulua kavumak iin insann tekmlne ynelik olarak bu karakteristik zelliklerin stn olanlarn aalk olanlarndan ayran, bylece, kitlelerce vlen ve toplumun vgsne mazhar olan davranlar sergilemesini salayan bilim dal), insan ahlknn insann iindeki genel gce dayandn ve bunlarn nefsin pratik bilgiler edinmesine yardmc olduklarn ve insan trnn davranlarnn, hazrlk ve ykmllklerinin bunlara bal olduunu kantlamas bakmndan byk bir baar salamtr. nsann zndeki temel g unlardr: htiras, fke ve dnsel anlay. nsann sergiledii hareketler, davranlar, ya yemek, imek, giyinmek gibi bir kar salamaya dnktr. Ya da insann cann, namusunu ve maln korumaya ynelik olarak bir zarar defetmeye dnktr. kinci ksmdaki fiiller "fke" kategorisine girerler. Birinci ksm fiiller de "ihtiras" kategorisine girer. Ya da dnsel tasavvur ve tasdike dayal dnsel amellerdir. Karlatrma yapma, kant ileri srme gibi. Bu tr davranlar dnsel anlay gcnden kaynaklanr. nsann kiilii bu gcn bir bilekesidir. Bunlarn birlemesi ve terkibi sonucu gerekleen birlik insann trne zg fiilleri sergiler ve insan bu terkibin amac olan mutluluu elde eder. Dolaysyla insan tr bu glerden herhangi birinin ifrat ya da tefrite kamasna izin vermemelidir. Bu glerden birinin orta dzeyi ap fazlalk ya da eksiklik konumuna gemesine imkn tanmamaldr. nk byle bir durumda, terkibin gereklemesi iin l alnan temel g arasndaki denge bozulur. Artk insann varolu bilekesi, ngrlen bileke olmaktan kar. Bunun
Bakara Sresi / 153-157 ....................................................................................... 565
sonucu olarak da, insan trnn mutluluu olarak belirlenen bilekenin hedefi ortadan kalkar. htiras gcnn denge noktas -yani bu gcn nicelik ve nitelik olarak istenen ve gereken llerde kullanlmas- "iffet" olarak nitelendirilir. Bunun iki ar ucu; yani ifrat ve tefriti oburluk, azgnlk ve uyuukluktur. fke kaynakl gcn denge noktas ise "cesaret"tir. Bunun iki ar ucu, saldrganlk ve korkaklktr. Dnsel gcn denge noktas, "hikmet"tir. Bunun iki ar ucu, demagoji, lafazanlk ve ahmaklktr. Bu karakterin birlemesi sonucu nefiste bir drdnc karakter meydana gelir ki bu, deiik karakterlerin kaynam gibidir. Buna "adalet" denir. Yani insan trnn karakterini belirleyen her gc yerli yerinde kullanmak, hakkn vermek. Bu denge noktasnn iki ar ucu zulmetmek ve zulme uramaktr. stn hlakn bu temel prensiplerinin -yani iffet, cesaret, hikmet ve adaletin- her birinin bizzat kendisinden kaynaklanan ve yine analitik olarak kendisine dnk olan ayrnt niteliindeki blmleri vardr. Bu ayrntlarn temel karakteristik gle olan balantlar trn cinsle olan balants gibidir. Cmertlik, eli aklk, kanaatkrlk, kredicilik, sabr, izzet-i nefis, gzpeklik, hay, gayret, nasihat, saygnlk ve alak gnlllk gibi. Bunlar ahlk kitaplarnda yer alan stn ahlkn ayrntlardr. (Burada stn ahlkn temelleri ve onlardan ayrlan dallar arka sayfada yer alan emada belirlenmitir.) Ahlk bilimi sz konusu karakterlerin her birinin snrlarn belirler ve izlenecek orta yolu ar ularndan ayrr ve ardndan bunun iyi ve gzel bir karakter olduunu aklar. Daha sonra bu karakterin ne ekilde huy edinileceini teorik ve pratik olarak gsterir. nce sz konusu karakterin iyi ve gzel olduuna inandrr, sonra altrmalar sonucu bunun nefsin karakteristik bir zellii olmasn salar.
Bakara Sresi / 153-157 ....................................................................................... 567
Bunu ylece rneklendirebiliriz: Korkaklk, korkunun insann iine yerlemesinden kaynaklanr. Korku ise, gereklemesi ve gereklememesi olas olan bir eyden kaynaklanr. Akll insan ise, tercihi gerektirecek bir durum olmad srece eit derecede olas olan taraflardan birini tercih etmez. u hlde insan korkmamaldr. nsan, bu gerei kendi kendine telkin edip ardndan korkulu ve rpertici ortamlara girip kmaya baladktan sonra korku belasndan kurtulur. teki aalk ve stn huylar iin de ayn eyi syleyebiliriz. nceki aklamalarmzda yer verdiimiz birinci terbiye ynteminin bir gereidir bu. Bu yntemin z; vlm niteliklere sahip olmak ve gzel vgyle karlamak amac ile nefsi slah etmek, karakteristik zellikler arasnda denge salamakt. Bunun bir benzeri de peygamberlerin, eriat koyan resullerin uyguladklar eitim metodudur. Aradaki tek fark amatr. Birinci terbiye metoduna gre, stn ahlkn amac insanlarn vgsne, tasvibine mazhar olmaktr. kinci terbiye metodunun hedefi ise insan gerek mutlulua ulatrmaktr. Allah'a ve ayetlerine ynelik inanc pekitirip kemale erdirmek ve ahiret mutluluunu kazandrmaktr. Bu ise, srf insanlarn vgsnden ibaret olmayp gerek mutluluk ve tekmldr. Bununla beraber her iki terbiye metodunun ortak noktas, insann pratik olarak insanlk erdemine ulamasdr. Daha nce mahiyetini akladmz nc eitim metodu, ilk iki metottan niteliksel olarak ayrlr. Bu metodun amac, insanlk erdemine ulamak deil, Allah'n rzasn kazanmaktr. Bu yzden, hedefi ilk iki yntemden ayrlr ve yine bu yntemdeki ahlk denge, ilk iki yntemin ngrd ahlki dengeden ayrdr. Meselenin zne bu ekilde dikkat ektikten sonra, yntemi ylece aklayabiliriz: Kulun iman pekiip artmaya balaynca, nefsi Rabbini dnme hususunda kar konulmaz bir istek hisseder. O'nun gzel isimlerini, eksikliklerden ve aibelerden mnezzeh sfatlarn dnme istei ile dolup taar. Bu kar konulmaz istek, bu duyarllk yle bir noktaya varr ki, kii Rabbini grr gibi ibadet eder, Rabbinin de kendisini grdn srekli dnr. Rabbine ynelik tutkunluu ve duyarll byk bir sevgi hlini a-
lr. Bu sevgi de gitgide artar. nk insanolu gzeli sevmeye yatkn bir ftrata sahip olarak yaratlmtr. Nitekim yce Allah yle buyuruyor: "nananlarn Allah'a olan sevgileri daha gldr." (Bakara, 165) Bu noktada kul, her trl hareketinde Allah'n elisinin sz ve davranlarna uyar. nk bir eyi sevmek, onun sonularn da sevmeyi gerektirir. Tm evren Allah'n eseri ve ayeti olduu gibi, Peygamber de O'nun bir eseri ve iaretidir. Bu sevgi artarak devam eder, o kadar ki, bir sre sonra her ey-den ilgisini kesecek noktaya gelir. Artk Rabbinden baka bir ey sevemez, kalbi O'nun rzasndan baka bir yere ynelmez olur. nk bu kul hibir gzel ve iyi eyle karlamaz ki, onda tkenmez kemalin, sonu gelmez gzelliin ve snrsz iyiliin bir numunesini grmesin. nk gzellik, iyilik, mkemmellik ve gz alclk yce Allah'tan kaynaklanan olgulardr. Bakasnn yannda bulunan bu tr nitelik-ler O'na aittirler. nk O'nun dndaki her ey, O'nun birer ayetidir, baka deil. Ayet ise, bamsz bir kimlie sahip olamaz. O sahibini gsteren bir niane konumundadr. Bu kulun kalbi artk sevginin egemenlii altna girmitir ve bu egemenlik srp gidecektir. O, her eye bakarsa, Rabbinin bir ayetidir, diye bakar. Ksacas, her eyle olan sevgi balarn koparp Rabbine ynelmitir. Bir eyi ancak Allah adna ve ancak Allah iin sever. Bu aamadan sonra alglay ve davran tr de deiir. Hibir ey yoktur ki, o ncesinde ve beraberinde ulu Allah' grmesin. Onun zihninde eya ve olaylar bamsz statlerini kaybederler. Onun bilme ve kavrama biimi teki insanlardan farkldr. nk insanlar onun aksine grdkleri her eye bamszlk perdesinin gerisinden bakarlar. Bu, onun konumunun teorik izahdr. Pratik asndan da durum bundan ibarettir. Teorik konumu bundan ibaret olan kii Allah'tan bakasn sevmedii iin, bir eyi ancak O'nun rzasn elde etmek iin ister. Ancak Allah iin ister, Allah iin bir eyi kasteder. Allah iin bir eyi umar, Allah iin bir eyden korkar, Allah iin bir eyi seer, Allah iin bir eyi terk eder, Allah iin karamsar olur, Allah iin yalnzlk hisseder, Allah iin honut olur ve Allah iin fkelenir. Dolaysyla srf Allah'n rzasn elde etme adna hareket eden bu insann amac teki insanlarnkinden farkl olur. Fiillerinin y-
Bakara Sresi / 153-157 ....................................................................................... 569
nelik olduklar hedef, teki insanlarn fiillerinin ynelik olduklar hedeflerden ayr olur. nk o, bu aamaya kadar bir fiili ya da bir kemal niteliini insana yarar bir erdem olduu iin tercih ederdi, bir fiilden ya da ahlktan insanlk asndan aalk bir nitelik olduu iin saknrd. Ama imdi sadece Rabbinin rzasn istiyor, onun derdi bakalar tarafndan stn veya alak niteliklerle bilinmek deildir. Gzel vgye, vgye deer biimde anlmaya itibar etmez. Dnya, ahiret, cennet ya da cehennem onun umurunda deildir. Onun abas btnyle Rab-bine yneliktir. Kulluk sunma amacyla eildike arzusu artar, bu serveninde onun yol gstericisi sevgisidir. "Bana hararetli ak szlerini rivayet etti, Kiisel bilginin derinliine dayanarak, Ho bir meltem esintisi Saba yelinden O da ulu aatan, karanlk vadiden, yksek tepelerden, Yaral gzlerimden boalan yalardan ve aktan, Ak tutkunu kalbimin hznnden ve vecde gelmi gnlden: imde biriken ak ve arzu beni yok etmeye ve hatta Mezara koyup zerimi rtmeye yemin etmiler." Sunduumuz aklamalarda zet bir anlatm tarzn semi olmamza karn, bunlarn zerinde iyice dndn zaman amaca ulatrmas bakmndan yeterli olduunu greceksin. Bu aklamalardan kan sonuca gre, nc eitim metodunun gndeminde stn ya da alak ahlk davranlar yoktur. Bu metotta hedef, bu yntemde ama farkldr. Yani diyorum ki, insanln gerei stn ve faziletli davranlar, yerini Allah'n rzasna brakyor. ou zaman bu metodun ngrd bak as da tekilerden farkl olabiliyor. Onun dndaki metotlarda stn ahlk kabul edilen bir ey onda, kt ahlk saylabilir. Bunun aksi de sz konusu olabilir. Bir husustan daha sz etmek gerekiyor: nceki metotlardan mahiyet ve nitelik olarak ayrlan ahlka ilikin bir teori sz konusudur. Bu teoriyi bal bana bir eitim metodu kabul edenler de olmutur. Bu teoriye gre, meden topluluklarn deimesi ile birlikte ahlk anlayn temel ve ayrnt niteliindeki ilkeleri de dei-
ir. nk her medeniyetin gzel ve irkin anlay farkldr; bu kavramlar, deimez ve her yerde geerli olan temellere dayanmaz. Bazlarna gre ahlka ilikin bu teori, maddeye ilikin nl dnm ve tekml teorisinin bir rndr. Diyorlar ki: Toplum, insann bakalaryla birlikte gidermek istedii varolusal ihtiyalarnn toplamnn rndr. nsan bu birliktelii toplumsal kalcl iin bir arac olarak grr ki, kiisel varoluunun devam bu kalcla baldr. yle ki: Doaya, dnm ve tekml/evrim yasas egemendir. Toplum da kendi iinde deikenlik karakterine sahiptir. Her an, daha mkemmele ve daha ileriye dnk bir eilim iindedir. Gzel ve irkin, hareket ve davrann toplumun amacna (yani kemale) uymas ya da uymamas demektir. Dolaysyla bu kavramlarn hep ayn durumda kalmalar ve hep ayn tarz ve ynteme bal olarak deerlendirilmeleri anlamszdr. nk ne gzel ve ne de irkin kavram mutlaktr. Tersine bunlar izafdirler. Toplumlarn zaman ve mekn olarak deiime uramalar bu kavramlarn da deiime uramalarna yol aar. Gzel ve irkin izaf ve deiken kavramlar olunca, zorunlu olarak ahlkta da deiiklie neden olurlar. stn ve kt ahlkn ifade ettikleri anlam bakalama urar. Buna gre; ahlk medeni tekmle ve toplumsal hedefe ulamann arac olan ulusal ideale baldr. nk gzel ve irkin bu ideale gre belirginlik kazanr. u hlde amaca biraz daha yaklatran ve hedefe varmaya arac olan ey erdemdir. Bu itibarla gzeldir. Amaca ulatrmayan, geriye dne neden olan ey de anti erdemdir ve bu itibarla ktdr. Bu yzden toplumsal idealle badamalar durumunda yalan, iftira, fuhu, ekyalk, kat yreklilik, hrszlk ve utanmazlk gzel ve olumlu olarak deerlendirilebilirler. Yine ulusal idealden alkoyucu bir ilev grmeleri durumunda doruluk, iffet ve merhamet, irkin ve aalk olarak nitelendirilebilirler. Materyalist sosyalistlerin benimsedii bu ilgin teorinin zeti budur. ddialarnn aksine yeni bir teori de deildir. Eski Yunan'daki Kel-bler -bize ulaan bilgilere gre- bu anlaya sahiptiler. Ayn, ekilde Mazdek taraftarlar da bu dnceyi benimsemilerdi. (Mazdek Eski ran'da Kisra dneminde km ve insanlar bir tr
Bakara Sresi / 153-157 ....................................................................................... 571
sosyalizme davet etmiti.) Afrika'da ve dnyann baka blgelerinde yaayan ilkel kabileler arasnda bu tanma uyan davranlara rastlamak mmkndr. Durum her ne ise, bu yanl ve arpk bir metottur. Bu metodu benimsetme amacna ynelik olarak ortaya atlan kant da kurgu ve man-tk olarak yanltr. yle ki: Grdmz tm dsal olgularn vazgeilmez olarak bir kiilik tadklarn gzlemliyoruz. Bunun bir gerei de, her varln bir baka varln ayn olmamas, varolusal olarak ondan ayr olmasdr. Sz gelimi Zeyd'in varl kiiliini de beraberinde tar. Bu kiilik bir tr birliktir ki, Zeyd'in ayn zamanda Amr'n ayns olmas mmkn deildir. nk Zeyd bir kiidir, Amr da baka bir kii, ikisi iki kiiliktir, bir kiilik deil. Bu, kuku gtrmez bir gerektir. (Bu durum, "madd lem, tek bir kiilik gerekliine sahiptir." eklindeki deerlendirmemizden farkldr. Bu ikisi birbirine kartrlmamaldr.) Buna gre, dsal varlk kiiliin aynsdr. Ancak bu yargda zihinsel kavramlar dsal varlklardan farkllk gsterir. nk anlam her ne olursa olsun, akl onun birden ok rneklerde dorulanmasna cevaz verir. nsan, uzun insan ve nmzde duran insan kavramlar gibi. Mantklarn kavram "kll" ve "cz'" diye ikiye ayrmalar, ayn ekilde cz'yi de "izaf" ve "hakik" diye ayrmalar, nisb ve izaf bir ayrmdr. Ya kavramlardan birinin brne ya da dardaki bir olguya izafe edilmesine dayal bir ayrmdr. Kavramlarla ilgili bu nitelendirmeyi -birden fazla olguya uyarlanabilirlik- "mutlaklk" olarak isimlendiririz. Bunun kart olan olguya da "kiilik" ya da "teklik" diye ad koyarz. Ayrca d varlk (zellikle madd varl kastediyoruz) deiim ve genel hareketlilik yasasna baldr. Bu yzden kanlmaz olarak snrlara ve blmelere blnebilirlik gibi bir boyutu vardr. Bu blmelerin her biri, ya ncesinde ya da sonrasnda yer aldklar iin teki blmeden ayrlr. Bununla beraber varolusal olarak onunla balant hlindedir. nk byle olmazsa deiim ve bakalam olgusu kantlanm olamaz. nk iki eyden biri temelden yok olursa ve teki temelden var olursa, bu, dierinin dnm hli olarak deerlendirilemez. Tersine, her hareketin kanlmaz
kld deiim, ancak her iki durumda da varln koruyan ortak bir olgunun varlyla gerekleebilir. Bununla da anlalyor ki, hareket kiilik olarak bir tek olgudur; ama snrlara izafe edilince, okluk niteliini kazanr. Her bir izafe ile hareketin ayr bir blm belirginleir ve bu blm tekilerinden farkl olur. Fakat hareketin kendisi kiisel tek bir akmdr, tek bir cereyandr. Biz, kimi zaman her noktada bir snr bulunan nispetler karsnda, hareketteki bu vasf "mutlak" olarak nitelendiririz ve "mutlak hareket" tabirini kullanrz. Bunu derken hareketin snrlara izafe ediliini gz ard ediyoruz. Buradan anlyoruz ki, "mutlak" birinci anlamnn aksine, bu ikinci anlamyla darda varolan reel bir olgudur. Birinci anlamdaki "mutlak" ise, zihinsel bir varla ilikin zihinsel bir niteliktir. Ayrca biz, insann kendine zg nitelikleri, hkmleri ve zellikleri bulunan doal bir varlk olduundan kuku duymayz. Ayrca, yaratln var ettii, insan bireylerinden bir bireydir, bireylerin tm, yani insan topluluu deildir. Ancak yaratl, bu bireyin varolusal bir eksiklii bulunduunu, tek bana stesinden gelemeyecei hususlarn varolduunu fark edince, onu birtakm aralarla ve glerle donatt ki toplum erevesi iinde ve dier bireylerle birlikte tekmln gerekletirme amacna ynelik abalarn srdrebilsin. Buna gre, insan birey olarak yaratln bata gelen gayesidir. Toplum ise, ikinci derecedeki gayedir. nsan, doasnn gerektirdii ve insan ynelttii toplumsalla ra-men -ayet toplumla ilintili olarak gerektiricilik, nedensellik ve hareketlilik kavramlarn gerek anlamda kullanmak doru olursa- insann gerek konumu bireyselliktir. nk birey olarak insan, kiisel ve tek bir varlktr. Kiisellikten ve teklikten ne kastettiimizi daha nce aklamtk. Bunun yan sra birey olarak insan bir hareketlilik iindedir. Kemal noktasna doru akp giden bir deiim ve bakalam srecini yaamaktadr. Bundan dolay varlnn her bir paras ayr bir deiim iindedir ve dier paralardan farkldr. Bununla beraber insan deiimin her aamasnda tekliini ve kiiliini koruyan mutlak ve akkan bir mizaca sahiptir. Bireyin sahip bulunduu bu karakter, reme ve bireyden bireyin tremesi
Bakara Sresi / 153-157 ....................................................................................... 573
eklinde korunur. te trsel karakter dediimiz budur. nk bu karakter bozulmayla kar karya kalsa bile, deiiklie urasa bile, bireyler arasnda korunarak srdrlr. Tpk bireysel mizaca ilikin aklamamzda deindiimiz gibi. u hlde bireysel ve kiisel karakter vardr ve bireysel tekmle yneliktir. Ayn ekilde trsel karakter de vardr ve trsel tekmle yneliktir. Trsel tekml hi kukusuz varoluu ve gereklemesi asndan doal sistemin iinde gelime gsterir. te biz sz gelimi: "nsan tr kemale doru ilerlemektedir. Bugnk insan varolu bakmndan ilk insandan daha mkemmeldir" derken buna dayanyoruz. Ayn ekilde trlerin dnmne ilikin varsaymla ilgili olarak da ayn eyi syleyebiliriz. Eer bireyler ya da trler arasnda korunarak srdrlen trsel bir karakterin varl sz konusu olmasayd, bu tr szler iirsellikten teye bir anlam ifade etmezdi. Bir ulusun bireyleri arasnda ya da bir ada yahut bir ortamda oluan somut toplum iin ve ayn ekilde insan tryle birlikte var olan, onunla birlikte varln srdren ve onunla birlikte deiime urayan toplum tr (ayet toplumu da tpk bir araya toplanm insanlar topluluu gibi dsal bir karakterin dsal bir durumu olarak deerlendirmek doru olursa) iin sylenecek sz, kaytllk ve mutlaklk asndan trsel ve kiisel insan iin sylenecek szn aynsdr. Dolaysyla toplum da insann hareketi ve deiimi ile birlikte hareket eder, deiime urar ve toplum, hareketinin balang noktasndan mutlak varlyla her nereye ynelirse, birlik hlindedir. Bu deiken birlik, snrlardan her birine izafe edilmesi sonucu paralara dnr. Her bir para toplumu oluturan ahslardan bir ahstr. Toplumun ahslar, varlklar bakmndan insan bireylerine dayanrlar. Tpk yukarda iaret ettiimiz anlamda mutlak toplumun insani karakteristiin mutlaklna dayanmas gibi. nk kiinin hkm, hkmn kiisi ve bireyidir. Yine mutlakn hkm, hkmn mutladr. (Ama kll hkm deil. nk biz burada kavramsal mutlaklktan sz etmiyoruz. Bunu gz ard etme.) Biz, insanlar arasnda yer alan bir bireyin tek olduundan ve
varln srdrd srece tek bir hkmle niteleneceinden kuku duymuyoruz. Ancak sz konusu birey, insan tanmna giren konumuna ilikin olarak ba gsteren deiimleri izleyerek cz' deiikliklerle deiime urar. Sz gelimi, doal insana ilikin yarglar yledir: nsan beslenir, iradesine gre hareket eder, hisseder, dnr. -Bu yarg insan varolduka vardr.- Ayn ey insann efrad ile birlikte varln srdren insan mutlakna ilikin hkmler iin de geerlidir. Bir araya gelip toplum oluturmak insan doasnn ve zelliklerinin bir gerei olduuna gre; (srekli beraberlii kastediyoruz ki, birey olarak insann varolduu gnden bu yana srekliliini koruyan insan doas bunu meydana getirmitir) toplumsalln mutlakl da insan trnn mutlaklnn bir zelliidir. Onunla birlikte vardr ve o varolduu srece de o da varln srdrecektir. nsan trnn ortaya kard ve gerektirdii toplumsal yarglar da, toplumla birlikte varolacak, onunla birlikte varln srdrecektir. Ama, tpk trnde olduu gibi asl cevherini korumak kouluyla kimi cz' deiimlere de urayacaktr. Bundan sonra unu sylememiz doru olur: Kalc ve deimez toplumsal yarglar vardr. Gzel ve irkin kavramlarnn mutlak varlklar gibi. Nitekim toplumun kendisi de bu anlamda mutlaktr. yle ki, toplum, toplum d bir olguya, sz gelimi bireylie dnmez, bu ynde bir deiim gerekletirmez. zel bir toplumun, baka bir zel topluma ynelik bir deiim geirmesi ise mmkndr. Mutlak ve zel gzellik de tpk mutlak ve zel toplum gibidir. Ayrca biz biliyoruz ki, bir birey varoluu ve kalcl bakmndan baz kemal sfatlara ve yararlara muhtatr. Bunlar edinmesi, bunlar elde etmesi bir zorunluluktur. Bu zorunluluun kant da, insann varoluunun deiik ynleri asndan bunlara ihtiya duymasdr, yaratln kendini glendirip pekitirmesi iin bu donanma bavurmasnn gerekli olmasdr. Beslenme ve reme donanm rnein. nsan bu donanm gerekletirmek zorundadr. Ama kesinlikle arya kamamaldr. nk byle bir durum, szn ettiimiz zorunluluk kant ile eliki arzetmektedir.
Bakara Sresi / 153-157 ....................................................................................... 575
Bir insan ihtiya duyduu bir hususta, gereinden fazla bir edinme yoluna gitmemelidir. Sz gelimi, lene ya da hasta dene yahut dier yeteneklerini ve zelliklerini devre d brakana kadar tka basa yememelidir. Tm kemal ve menfaatle ilgili hususlarda orta yolu tutmak gerekir. Szn ettiimiz orta yol "iffet"tir. Bunun iki ar ucu oburluk ve uyuukluktur. Ayn ekilde bireyin varolu ve kalclk asndan eksiklikler ve eliik olgular ortasnda bulunduunu, varl asndan zararl olan bu olgular bertaraf etmesi gerektiini gryoruz. Bunun kant da insann kendi iindeki ihtiya ve donanm eilimidir. Bu yzden gerekli olan orta izgiyi yakalamas iin sz konusu olgular bertaraf etmesi, istenen dzeyi yakalayana kadar savam vermesi gerekir; teki donanmlarna zarar verecek bir ifrattan ya da birbirleriyle salam balantlar bulunan ihtiya ve donanma zarar verecek bir tefritten kanmaldr. te szn ettiimiz bu orta izgi, "cesaret"tir. ki ar ucu da saldrganlk ve korkaklktr. Ayn ey "bilgi" ve kartlar olan demagoji ve ahmaklk, ayrca adlet ve krtlar olan zulmetme ve zulmedilme hususlar iin de geerlidir. Bu drt karakteri ve erdemi yani iffet, cesaret, hikmet ve adalet niteliklerini, donanm bireysel tabiat kanlmaz klyor. Bunlarn tm de gzel niteliklerdir. nk gzelin anlam bir eyin amacn, kemalini ve mutluluunu iermek demektir. Bu szn ettiklerimiz de bireyin mutluluuna elverilidirler. Buna ilikin kant az nce sunmutuk. Kart durum ise, iren ve rezillik niteliklidir. Bir insan karakter olarak ve kendi iinde bu nitelie sahipse, o, toplumsal ortamda da ayn nitelikleri sergiler. nsann sahip bulunduu bu karakterin bir gerei olan toplum, insann teki varolusal gereklerini geersiz klar m? Byle bir ey, tek bir karakterin kendi iinde elimesinden baka bir anlam ifade eder mi? Oysa toplum, bireylerin tabiatlarn kemale ulatrmak, arzuladklar hedefe varmak amacna ynelik yolun gidiatn kolaylatrmak iin kendi aralarnda yardmlamalarndan, dayanmalarndan ibarettir. Bir insan kiisel olarak ve toplumsal ortamda bu nitelie sahip olunca, insan tr de, trsel birlikteliklerinde bu nitelie sahip
demektir. nk insan tr toplumsal ortamda toplumu bozmayacak oranda bir savunma mekanizmas oluturarak kendini btnler. Savunmasn toplumsal dengeye zarar vermeyecek llerde bilgiye bavurarak ve yine toplumsal adletle -her hak sahibine hakkn vermek, zulmetmeden ve zulme uramadan kendisine yaraan pay elde etmesini salamak- gerekletirir. Bu drt nitelik, mutlak toplumsallk asndan stn ahlk kategorisine girer ve insan topluluu bunlarn mutlak gzelliine, kartlarnn ise rezillik nitelikler olduuna ve mutlak irkinliine hkmeder. Bu aklamalarla u hususun belirginletiini umuyoruz: nsanolunun srp giden toplumsal ortamnda, gzellik ve irkinlik kesintisiz olarak varlklarn srdrrler. Ahlkn bu drt temeli stn niteliklerdirler ve her zaman gzeldirler. Bunlarn kartlar da aalk niteliklerdirler ve her zaman irkindirler. nk insan doas bunu gerektirir. Temel prensipler asndan durum bundan ibaret olduuna gre, analitik olarak ayrnt niteliindeki prensipler de, bunun kabul noktasnda ayn hkme tbidirler. Bununla beraber, uyarlanma noktasnda rnek saylabilecek olgular asndan gr ayrlklar gzlemlenebilir. leride bu hususa iaret edeceiz. Bu hususu kavramsan, kart gre sahip kimselerin ahlk ile ilgili olarak buraya aldmz grlerinin ne kadar yanl olduunu somut biimde grm olmalsn. Bu grn deerlendirmesini aaya alyoruz. "Gerekte mutlak gzellik ve irkinlik diye bir ey yoktur. Bunlardan varolan ey, nisb ve izaf gzellik ve irkinliktir. Bu ise, deien blgelere, zamanlara ve toplumlara gre deime gsterir." eklindeki szlerine gelince; aslnda bu, klllik anlamnda kavramsal mutlaklkla, varl srdrme anlamnda varolusal mutlakl birbirine kartrmaktan kaynaklanan bir yanlgdr. Dolaysyla kll ve mutlak gzellik ve irkinlik, klllik ve mutlaklk niteliklerinden dolay dsal bir olgu olarak var olmayan iki kavramdr. Ancak bunlar, sonu olarak bizim hedeflediimiz hususu gerektirici rol oynamazlar. Fakat doann sreklilii ile srekliliini koruduu srece, toplumun hkmettii anlamnda mutlak gzellik ve irkinlik, dsal bir olgu olarak vardrlar. nk toplumun amac,
Bakara Sresi / 153-157 ....................................................................................... 577
trn mutluluudur. Ama toplum iin mmkn ve varsaylan tm fiillerin varsayldklar gibi gereklemeleri mmkn deildir. nk her zaman uyuan ve uyumayan fiiller olacaktr ve her zaman gzel ve irkin nitelikleri varlklarn srdreceklerdir. Bu yzden, bireyleri her hak sahibine hakkn vermenin veya gerektii kadar birtakm menfaatler salamann gerekliliine, yahut gerektii lde toplumun karlarn savunmann zorunluluuna ya da insann yararna olan hususlar, bakalarndan ayran bilginin iyi ve gzel bir nitelik olduuna inanmayan bir toplum dnlebilir mi? te, bunlar, iffet, adalet, cesaret ve hikmettir. Daha nce de sylediimiz gibi bir insan topluluu her ne ekilde tasavvur edilirse edilsin bu niteliklerin gzel olduklarna, insana yarar stn ahlk prensipler olduklarna hkmetmek zorundadr. Ayn ekilde irkin ve alak bir grnm sergilemekten kanmayan, buna tepki gstermeyen -ki bu iffetin bir ubesi olan haydr- ya da kutsal deerlere dil uzatma ve hukuku hie sayma noktasnda fke duymay gerekli grmeyen -ki bu, cesaretin bir ubesi olan gayrettir- veya insan iin ngrlen toplumsal haklarla yetinmeyi gerekli grmeyen -ki bu kanaattir- yahut nefsin toplumsal statsn, byklk ya da kklk kompleksine kaplmakszn, yani haksz yere haddi amasna izin vermeksizin, korumann ki buna alak gnlllk denir- gerekliliine inanmayan bir toplum dnlebilir mi? Ayn durum teker teker tm iyi niteliklerin ayrntlar iin de geerlidir. yi nitelikler hakknda toplumlarn farkl bak alarna sahip olduklar, bir topluma gre iyi olan bir eyin baka bir topluma gre kt ve aalk olabileceine ilikin olarak ve birtakm cz' rneklere dayanarak ortaya attklar iddialara gelince; toplumsal deer yarglar asndan ba gsteren bak farkllklar, bir toplumun iyi ve gzel olan eyleri izlemenin gerekliliine inanmasndan, bir baka toplumun da byle bir gereklilie inanmamasndan kaynaklanmaz. Aksine bak as farkll sz konusu olgunun hangi yargya uyarlanmas ile ilgilidir. Sz gelimi, baskc rejimlerin ynetimi altnda yaayan toplumlar, kralln dilediini yapma, diledii hkm verme hususunda tam bir serbestlie sahip olduuna inanrlar. Bunun nedeni sz
konusu toplumlarn adlet ilkesine ilikin kt anlaylar deildir. Tersine, bunun nedeni, ad geen halklarn bunun saltanatn hakk olduuna inanmalar, yle olunca da bunu bir zulm olarak deil de iddialarna gre saltanatn yetkisini kullanmas olarak deerlendirmeleridir. rnein baz toplumlarda krallar ilimle uramay ayp sayarlard. Anlatlanlara gre Ortaa Fransa'snda byle bir anlay egemendi. Kukusuz bunun nedeni, bilginin faziletini kmsemeleri deildir. Aksine, siyaseti ve idare sanatn renmenin saltanat ileriyle elitiini dndkleri iin byle davranyorlard. Sz gelimi baz toplumlarda evlilik d ilikilerden saknmak, kadnlarn utanmalar, kocalarnn onlar kskanmalar, bunlarn yan sra kanaatkrlk, tevazu ve ahlk gibi baz iyi nitelikler, erdem ya da iyilik olarak deerlendirilmezler. Ne var ki, bu toplumlar sz konusu olgularla iffet, hay, kskanma, kanaatkrlk ve tevazu nitelikleri arasnda bir balant kurmazlar. Yoksa bu erdemleri erdem olarak grmediklerinden dolay deildir bu anlaylar. Bunun kant da sz konusu kavramlar znde kabullenmi ve gnlk yaantlarnda baka olgularla ilgili olarak kullanm olmalardr. Mesela, hakimin hkm verirken, yarg yargda bulunurken iffet-li davranmasn vgye deer bulurlar. Yasalar inemekten utanmay iyi bir ahlk olarak nitelendirirler. Bamszl, uygarl ve tm kutsallarn savunma amacna ynelik gayretleri vgye deer bulurlar. Kanunun kendilerine ayrd snrlarla yetinmeyi gzel bir kanaatkrlk rnei sayarlar. Toplumsal liderler ve yol gstericileri iin mtevazl verler. "Gzellii asndan ahlk toplumsal ideale uygun dp dmemesine baldr." eklindeki szleri ve buradan hareketle gzellii top-lumun uygun grd ey olarak deerlendirmeleri ak bir yanlgdr. nk toplumdan maksat doann, bir araya gelen bireyler arasnda egemen kld yasalar manzumesinin hareketi ile oluan bir iskelettir. ayet dzeni ve geliim sreci rayndan kmazsa, bireylerin mutluluuna yol amas amacna ynelik olmas kesin bir deerlendirmedir. Ayn ekilde toplumsal yapnn birtakm deer yarglarnn da olmas kanlmazdr. Gzel, irkin, stn ve alak gibi yarglar olmaldr. Toplumsal idealden
Bakara Sresi / 153-157 ....................................................................................... 579
maksat ise, yeni biimiyle bir toplum meydana getirmek amac ile konulan ve bir araya gelen bireylerin omuzlarna birer ykmllk olarak bindirilen ngrlerdir. Demek istiyorum ki, toplum ve toplumsal ideal gerek pratik ve teori, gerek gereklik ve varsaylma noktasnda, birbirlerinden tamamen farkl olgulardr. Dolaysyla birine ilikin yarg tekisi iin geerli olamaz. nsann doasnn zorlamas sonucu toplumun belirledii gzellik, irkinlik, stnlk ve alaklk gibi olgular, bir varsaymdan teye gemeyen toplumsal idealin vard yarglara yerini verebilir mi? ayet denilse ki: Genel ve doal toplumsal erevenin kendisinden kaynaklanan bir yarg sz konusu deildir. Tersine, deerlendirme ve yarg ilevi ideale aittir. zellikle de varsaym bireylerin mutluluklarna dnk olunca. Bu durumda, yeniden yukarda gzel, irkin, stn ve alak niteliklere ilikin deerlendirmemize dnm oluruz. Bu deerlendirmeye gre, sz konusu nitelikler sonuta, sregelen bir doal zorunlulua dayanrlar. Ne var ki, ortada bir dier saknca var. yle ki: Eer gzellik, irkinlik ve dier toplumsal yarglar -ki, toplumsal kantlar bunlara dayanr ve buna bal olarak baka kantlar ortaya konur- toplumsal ideale bal iseler, bu durumda; sz konusu idealden farkl, onunla elien ve taban tabana zt olan baka ideallerin de ortaya kmas mmkn olur. (Hatta pratikte durum byledir diyebiliriz.) Bu olay toplumsal erevede kabul gren ortak kantn geersizlii anlamna gelir. Bu durumda ilerleme ve baar ancak g ve tahakkm amacna ynelik olur. O zaman, "nsan doas, bireyleri toplumsalla zorlamtr ki, paralar arasnda bir uzlama, bir anlama zemini yoktur. Bunlara ancak toplum sallk yargsn geersiz klan bir hkm egemendir." demek gerekir ki, bu da doa hkm ve onun varolusal etkinliine ilikin kabul edilemez bir eliki olur.
HADSLER IIINDA NCEK KONULARLA LGL BR BAKA AIKLAMA

mam Muhammed Bkr'dan (a.s) yle rivayet edilir: "Adamn biri Resulullah efendimizin (s.a.a) yanna gelerek, 'Ben, cihd et-
me hususunda kar konulmaz bir istek duyuyorum.' dedi. Resulullah, 'Allah yolunda cihd et, nk eer ldrlecek olursan Allah katnda yaarsn ve orada rzklanrsn. Eer lecek olursan Allah katnda sevabn kesinleir.' buyurdu." [Tefsir'ul-Ayy, c.1,
s.206, h: 152]
Ben derim ki: "Eer lecek olursan..." diye balayan ifade "Kim Allah ve Resul urunda hicret ederek evinden kar da sonra kendisine lm yetiirse, artk onun mkfat Allah'a der." (Nis, 100) ayetine ynelik bir iarettir. Ayrca bu ifade cihat iin evden kmann, Allah ve Resul iin g etmek anlamna geldiini kantlyor. el-Kfi'de mam Sadk'n (a.s) yce Allah'n Kur'n- Kerim'de doru szl olarak nitelendirdii smail Peygamber'le (a.s) ilgili olarak yle dedii rivayet edilir: "Hz. smil'in (a.s) doru szl olarak isimlendirilmesinin sebebi udur: Hz. smil bir adama, kendisini falanca yerde bekleyeceine sz vermiti. Onu sz konusu yerde bir yl boyunca bekledi. Bu yzden Allah ona 'doru szl' dedi. Bu bir yllk srenin sonunda adam kageldi. Hz. smail ona dedi ki: Burada hep seni bekledim." [c.2, s.105, h: 7] Ben derim ki: Normal akl bu davran izgi d, lmllk izgisinden sapma olarak deerlendirebilir. Fakat yce Allah bu olay onun iin bir vn vesilesi olarak nitelendirmitir. Hz. smil'in bu davrann o kadar nemsemitir ki, onu Kur'n- Kerim'de dahi gndeme getirmitir: "Kitapta smil'i de an. nk o sznde duran, gnderilmi bir peygamberdi. Ailesine namaz klmay, zekt vermeyi emrederdi. Rabbi yannda beenilmiti." (Meryem, 5455) Bunun nedeni yce Allah'n eya ve olaylar deerlendirdii lnn, normal akln elindeki lden farkl olmasdr. Sradan akln kendi rn bir terbiye yntemi vardr. Yce Allah'n da belirleyip dostlarn ona gre eittii bir terbiye yntemi vardr. Hi kukusuz Allah'n sz daha ycedir. Buna benzer birok olay gerek Resulullah efendimizden (s.a.a), gerek Ehlibeyt mamlarndan ve gerekse evliyadan rivayet edilmitir. ayet desen ki: Akln etkinlik alanna giren bir hususta eriat akla muhalefet eder mi?
Bakara Sresi / 153-157 ....................................................................................... 581
Buna karlk olarak deriz ki: Akln, etkinlik alanna giren hususlarda hkm vermesi elbette ki geerli olur. Fakat akln, hkmedecei konuyu bulmas gerekir. Daha nceki aklamalarmzda da grdn gibi, deindiimiz nc eitim metodunun kapsamna giren bu tr ilimler, akla lehinde ya da aleyhinde bir yargya varacaklar konu brakmazlar. Dolaysyla bu alan ilh bilgilerin alandr. yle anlalyor ki, smil Peygamber (s.a.) adama sz verirken genel bir ifade kullanm ve "Sen dnene kadar seni burada bekleyeceim" demitir. Daha sonra sznde durmamaktan, yalan sylemekten korunmak ve Allah'n diline att sz muhafaza etmek iin verdii szn genelliini gz nnde bulundurarak bekleme gereini duymutur. Nitekim benzeri bir olay da Peygamber efendimizle ilgili olarak rivayet edilir. Rivayete gre, Resulullah efendimiz (s.a.a) bir gn Mescid-i Haram'n yannda bulunuyordu. Ashabndan biri oradan ayrlrken tekrar yanna dneceini syledi, efendimiz de onu bekleyeceine sz verdi. Adam iine gitti ve o gn dnmedi. Resulullah efendimiz (s.a.a) sz verdii yerde gn bekledi. Nihayet nc gnn sonunda adam oradan geerken, efendimizin orada oturup kendisini beklediini grd. Adam szn unutmutu." [Snen-i Ebu Davud, c.4, s. 299, h: 4996] Seyyid Razi'nin el-Hasas adl eserinde Emir'l-Mminin'in (a.s) bir adamn, "Biz Allah iiniz ve biz O'na dneceiz." ayetini okuduunu duyunca yle dedii rivayet edilir: "Ey Adam, 'Biz Allah iiniz.' derken Allah'n zerimizdeki egemenliini itiraf ediyoruz. 'Ve biz O'na dneceiz.' derken de yok olacamz dile getirmi oluyoruz." Ben derim ki: Bu rivayette dikkat ekilen husus bizim yorumlarmzda akla kavumutur. Ayrca bu hadis el-Kfi'de1 daha ayrntl olarak rivayet edilmitir. el-Kfi'de shak b. Ammr ve Abdullah b. Sinan mam Sadk'n (a.s) yle dediini rivayet ettikleri belirtilir: "Resulullah buyurdu ki: Allah diyor ki: Ben dnyay kullarm arasnda bir bor kldm. Kim bana ondan bir bor verirse, verdii her bir eyi on mislinden
1- [el-Kfi, c.3, s.261, h: 40]
yedi yz misline kadar arttrarak ona geri veririm. Kim bana ondan bir ey bor vermezse ve ben de ondan bir eyi zorla alrsam, karlnda ona haslet veririm. Eer bunlardan birini meleklere verseydim hi kukusuz memnun olurlard." "Sonra mam Sadk (a.s) dedi ki: 'Ki onlara bir bela eritii zaman, biz Allah iiniz ve biz O'na dneceiz, derler. te Rablerinden balamalar - hasletten biri budur- ve rahmet -ikinci haslet de budur- onlaradr ve doru yolu bulanlar da onlardr.' -Bu da nc haslettir.- mam dedi ki: Bunlar yce Allah'n kendisinden zorla bir ey ald kimseler iindir." [c.2, s.92, h: 21] Bu hadis baka kanallardan da yakn ifadelerle rivayet edilmitir. el-Mean'de yle deniyor: mam Sadk (a.s) buyurdu ki: "Salt, yce Allah asndan rahmetin, melekler asndan arndrmann ve insanlar asndan duann ifadesidir." [s.367, h: 1] Ben derim ki: Bu anlam pekitiren pek ok rivayet vardr. Bu rivayetler iinde, yukarya aldmz bu rivayet bir bakma farkllk arz-ediyor. nk nceki rivayet "salt" rahmetten ayr deerlendiriyor. "Rablerinden balamalar ve rahmet hep onlaradr ve doru yolu bulanlar da onlardr." ifadesi de zahiren bu rivayeti pekitiriyor. ma bu son rivayet "salt" rahmet olarak deerlendiriyor. Fakat bizim nceki aklamalarmza bakldnda bu eliki ortadan kalkar.
Bakara Sresi / 158 .............................................................................................. 583
158- Saf ve Merve, Allah'n nianlarndandr. Kim Evi hacceder ya da umre yaparsa, onlar tavaf etmesinde kendisine bir gnah yoktur. Kim kendi istei ile bir hayr ilerse, Allah hi phesiz karlk verendir, bilendir.
AYETN AIKLAMASI
Saf ile Merve Mekke'de bulunan iki yer addr. Haclar bu iki yer arasnda sa'y dediimiz hac mevsimine zg ibadeti yerine getirirler. Bunlar iki tepedir. Aralarndaki uzaklk, denildiine gre yediyz altm buuk (760,5) zira'dr. "Saf" szlkte, dz ve sert ta anlamna gelir. "Merve" ise, sert ta, demektir. fadenin orijinalinde geen ve (nianlar diye meallendirilen) "eir" kelimesi, "aire"nin ouludur ve iaret anlamna gelir. "Me'ar" da bu kkten tremitir. "E'are'l-hedye" (yani, kurbanl iaretledi) sz de buradan gelir. Hac ise, niyet stne niyet, yani niyeti tekrarlamak demektir. er' literatrde ise, Mslmanlarca bilinen bir ibadeti ifade eder. fadenin orijinal metninde geen "i'temere" fiilinin mastar olan "i'ti-mr" ziyaret demektir ve bunun asl "imaret"tir. nk memleketler, yurtlar ziyaretle imar olurlar. er' literatrde, bilinen yntemlerle Kbe'yi ziyaret etme anlamnda kullanlr. "Cnah" ise, haktan ve adaletten sapma, demektir. Bununla "gnah" kastedilmitir. Dolaysyla g-nahn olumsuzluk anlamnda kullanlmas caizlik anlamn ifade eder. "Tatavvuf" kelimesi, "tavaf"tan tremitir ve bir eyin etrafnda dnmek anlamna gelir. Kiinin yrye balad noktaya geri dnmesi eklinde gerekleir. Bundan dolay bu hareketin illa da bir eyin etrafnda gereklemesi zorunlu deildir. Bir eyin et-
rafnda olmas, sadece onun zahir bir alametidir. Tatavvuf kelimesinin ayet-i kerimede herhangi bir snrlandrma, kaytlama getirilmeden kullanlm olmas da bu yzdendir. nk bundan maksat saiydir, yani Saf ile Merve arasndaki mesafeyi yedi kez st ste ara vermeden yrmektir. Yine ifadenin orijinalinde geen "tatavvu'" kelimesi, "tav'" kknden gelir ve itaat anlamnda kullanlr. Bazlarna gre tatavvu' itaatten farkldr ve zellikle mstehap durumlar iin kullanlr. taatte ise byle bir ey sz konusu deildir. Byk bir ihtimalle eer bu yaklam doruysa- bu ayrmn nedeni farz nitelikli amellerin zorunlu olarak yaplmas sz konusu olduu iin sanki gnll olarak yaplmyormu olmasdr. Fakat mstehap durumlarda ise, fiil gnll olarak yerine getirilir. Yani bir zorlama sz konusu deildir. Ancak bu, zevk anlaya dayal bir inceliktir. Yoksa "tav'" yani "gnlllk" deyiminin kart "kerh" yani "zorlama"dr ve bu uyulmas zorunlu olan durumlar asndan bir olumsuzluk ifade etmez. Nitekim bir ayet-i kerimede yce Allah yle buyuruyor: "Ona ve yeryzne, 'steyerek veya istemeyerek (tav'an ev kerhen) gelin.' dedi." (Fussilet, 11) fadenin kalb "tefe'ul" babdr ve kendiliinden balamak anlamn ifade eder. rnein, "temeyyeze" kelimesi "ayrlmaya, temayz etmeye balad." demektir. "Tealleme" kelimesi "renmeye balad.", "tetavvaa" kelimesi "kendi istei ile bir hayr iledi." demektir. Dolaysyla dilbilgisi asndan "tatavvu'" fiilinin mstehap durumlar iin kullanldna ilikin bir kant yoktur. Ancak, deindiimiz gibi geleneksel bir eilim, byle bir hususu gerekli klyor. "Saf ile Merve Allah'n nianlarndandr... tavaf etmesinde..." Bu ifade, iki meknn yce Allah'n belirledii alametlerle bilindiklerine iaret ediyor. Bu iki mekn Allah'n belirledii iaretlerle tanmlyor. Bu iki meknn Allah' hatrlatmas ve yce Allah'n btn dier olgular bir yana brakp almet olarak sadece bunlara iaret etmesi gsteriyor ki, maksat, tekvin (varolusal) nianlar deildir. Tersine bunlarn nian ve iaret olular, yce Allah'n on-
Bakara Sresi / 158 .............................................................................................. 585
lar iinde ibadet edilen birer mabet klmasndan ileri geliyor. Bu iki nian insanlara Allah' hatrlatyorlar. Ayrca sz konusu iki tepenin nian olarak tanmlanmas gsteriyor ki, yce Allah srf bu meknlarda yerine getirilebilen baz ibadetler belirlemitir. "Kim Evi hacceder ya da umre yaparsa onlar tavaf etmesinde kendisine bir gnah yoktur." ifadesindeki ayrnt niteliindeki aklama, Saf ile Merve tepeleri arasndaki sa'yin bir ibadet olarak ya-sanmasn aklamaya dnktr. Ama bu ibadetin mstehapln ifade etmek deildir. Eer ama sz konusu ibadetin mstehapln vurgulamak olsayd, bunun iin en uygun olan, tavafn vlmesiydi, tavafn zemmedilmesine ilikin ihtimali bertaraf etmek deil. Buna gre, ifadenin anlam yledir: "Saf ile Merve, iinde Allah'a kulluk sunulan iki mabet, iki ibadet yeri olduklar iin, oralarda Allah'a kulluk sunmanz size bir zarar vermez." Bu tarz bir ifade, yasamay bildirir. ayet ama, oralarda kulluk sunmann mstehapln vurgulamak olsayd, yle bir ifadenin kullanlm olmas daha uygun olurdu: "Saf ile Merve Allah'n nianlarndan olduklar iin Allah ikisinin arasnda sa'y yaplmasn sever." Dolaysyla ne demek istendii gayet aktr. Kur'n- Kerim'de yalnz balarna zorunluluk ifade etmeyen, yasamaya ynelik buna benzer birok ayet vardr. Sz gelimi cihat ile ilgili olarak yle buyuruluyor: "Sizin iin en iyisi budur." (Saff, 11) Orula ilgili olarak da yle buyuruluyor: "Oru tutmanz sizin iin daha hayrldr." (Bakara, 84) Namazlarn ksaltlmasna ilikin ifade ise yledir: "Namaz ksaltmanzda bir saknca yoktur..."
(Nis, 101)
"Kim kendi istei ile bir hayr ilerse, Allah hi phesiz karlk verendir, bilendir." Eer bu ifade, "Kim Ev'i hacceder ya da umre ya-
parsa..." cmlesine atfedilmise, bu durumda "ta-tavvuf"un (sa'yin) yasalatrlmasna ilikin bir illet anlamn ifade eder ve "Saf ve Merve..." diye balayan zel illetten daha genel nitelikli olur. O zaman "tatavvu'"dan maksat mutlak anlamda itaattir. stee bal mstehap nitelikli itaat deildir. ayet, ayetin balangcna ynelik bir ikinci atf durumu sz konusu ise, bu durumda, i-
fade ta-tavvufu sevdirme amacna ynelik olur. Gnll iyilikten maksat da "tatavvuf" olur. Ya da eer, gnll iyilikten maksat hac ve umre ziyaretleri ise, bu durumda ifadenin amac bu ibadetleri sevdirme olur. fadenin orijinalinde geen "akir" ve "lim", yce Allah'n gzel isimleri arasnda yer alrlar. kr, kendisine iyilik yaplan kiinin, iyilik yapana diliyle ya da davranyla karlk vermesidir. Bir adamn kendisine mal balayan birine gzel vgyle karlk vermesi gibi. Ya da nimetine ynelik bir iaret olarak mal asl sahibinin holand alanlarda kullanmas gibi. Bylece onun nimetini aa vurmu olur. Yce Allah ezelden beri kullarna kar ltufkrdr. Her iyilik O'ndan gelir. Hi kimse O'nun karlk vermesini gerektirecek bir iyilik yapamaz. Ancak yce Allah, gerekte kendisinin kullarna bahettii salih amelleri, kullarndan kendisine ynelik iyilik ve ihsan olarak nitelendirmitir ve bunlar kr ile ve kar iyilikle dllendirmitir. Buna iyilik stne iyilik denir. Nitekim yce Allah yle buyuruyor: "yiliin karl yalnz iyilik deil midir?" (Rahmn, 60) "Bu, sizin mkfatnzdr. almanza karlk verilmitir." (nsn, 22) Dolaysyla "akir" ifadesinin yce Allah iin kullanl hakik anlam iledir. Yani mecaz bir kullanm sz konusu deildir.

Tefsir'ul-Ayy'de, mezhebimize mensup bilginlerden birinin mam Sadk'a (a.s) dayandrarak yle dedii rivayet edilir: mam'a, "Saf ile Merve tepeleri arasndaki sa'y, farz mdr yoksa snnet midir?" diye sordum. Dedi ki: "Farzdr." Dedim ki, "Yce Allah, 'Onlar tavaf etmesinde kendisine bir gnah yoktur.' buyurmuyor mu?" Dedi ki: "Bu ifade kazaya kalm umre ziyareti ile ilgilidir. yle ki, Resu-lullah efendimiz mriklerin putlarn kaldrmalarn art kotu. Resu-lullah'n ashabndan biri sa'y yapmada gecikti. Mrikler putlarn tekrar getirip yerletirmilerdi. Bunun zerine yce Allah, 'Saf ile Mer-ve Allah'n nianlarndandr. Kim Evi hacceder ya da umre yaparsa, onlar tavaf etmesinde kendisine bir gnah yoktur.' ayetini indirdi. Yani zerlerinde mriklerin putlar bulunsa bile." [c.1, s.70, h: 133]
Bakara Sresi / 158 .............................................................................................. 587
el-Kfi adl eserde de buna yakn anlamlar ieren bir hadis rivayet edilir. [c.4, s.435, h: 8] Ayn ekilde el-Kfi'de, mam Sadk'n (a.s) Resulullah efendimizin (s.a.a) hacc ile ilgili olarak yle dedii rivayet edilir: "Resulullah Kbe'yi tavaf edip iki rekt namaz kldktan sonra, 'Saf ile Merve yce Allah'n belirledii ibadet amal nianlardr. Ben de Allah'n balad yerden balyorum.' dedi. O gne kadar Mslmanlar Saf ile Merve tepeleri arasndaki sa'yin mriklerin bir uydurmas olduunu sanyorlard. Bunun zerine yce Allah, 'Saf ve Merve Allah'n nianlarndandr. Kim Evi hacceder ya da umre yaparsa, onlar tavaf etmesinde kendisine bir gnah yoktur.' ayetini indirdi." [c.4, s.245, h: 4] Ben derim ki: Ayetin ini sebebi ile ilgili bu iki rivayet arasnda bir eliki olmad aktr. Rivayetlerin birinde Resulullah efendimizin (s.a.a) "Allah'n balad yerden balyorum" eklindeki sz, ad geen ibadetin zn ifade etmektedir. Daha nce, Hz. Hacer'in kssasn anlatrken Saf ile Merve tepeleri arasnda yedi kez st ste kotuunu ve sz konusu gelenein o gnden itibaren devam edip geldiini vurgulamtk. ed-Drr'l-Mensr tefsirinde Amir e-a'b'nin yle dedii belirtilir: "Saf tepesinde saf ad verilen bir put vard. Merve tepesinde de Naile ad verilen bir put bulunuyordu. Cahiliye dneminde mrikler Kbe'yi tavaf ettikleri zaman bu iki tepe arasnda sa'y ediyor ve orada bulunan putlara el sryorlard. Resulullah efendimiz (s.a.a) hac ibadetini yerine getirmekte olduu srada, Mslmanlar, 'Ya Resulullah, mrikler Saf ile Merve tepelerini, bu iki puttan dolay tavaf ediyorlard. Bunlar tavaf etmek Allah'n ngrd bir ibadet ekli deildir.' dediler. Bunun zerine yce Allah ad geen ayeti indirdi. Bu ayette, zerindeki puttan dolay tepenin birinden 'Saf', dierinden de 'Merve' diye sz etti." Ben derim ki: Gerek Ehlisnnet ve gerekse ia mezhebine mensup bilginler yukarda sunduumuz aklamalar ieren pek ok hadis rivayet etmilerdir. Bu rivayetlerden kan sonu udur: Bu ayet-i kerime Mslmanlarn hac ibadetlerini yerine getirdikleri ylda Saf ile Merve tepeleri arasndaki s'y ibadetini yasalatrmak iin inmitir. Bakara Suresi de Medine dneminde inen ilk suredir.
kara Suresi de Medine dneminde inen ilk suredir. Bundan da anlalyor ki, bu ayet ile ncesinde yer alan ve kble deiikliini konu alan ayetler arasnda bir ak birlii yoktur. nk kble deiikliini konu alan ayetler hicretin ikinci ylnda inmilerdir. Ayn ekilde surenin bandaki ayetlerle de ak birliktelii sz konusu deildir. nk bunlar da hicretin ilk ylnda inmilerdir. u hlde, ayetler farkl ak ynlerine sahiptirler, tek bir konuya ynelik deildirler.
Bakara Sresi / 159-162 ....................................................................................... 589
159- ndirdiimiz ak delilleri ve hidayeti, biz kitapta insanlara aka belirttikten sonra gizleyenler; ite onlara hem Allah lnet eder ve hem de lnet edenler lnet ederler. 160- Ancak tvbe edip, hllerini dzeltenler ve aklayanlar baka. te onlar balarm ve ben tvbeyi ok kabul edenim, rahimim. 161- Kfir olup kfrlerinde srar ederek lenler; ite Allah'n, meleklerin ve btn insanlarn lneti onlarn zerinedir. 162- Ebed olarak lnette kalrlar. Ne kendilerine azap hafifletilir, ne de onlara baklr.
AYETLERN AIKLAMASI
"ndirdiimiz ak delilleri ve hidayeti... gizleyenler." -Dorusunu Al-
lah herkesten daha iyi bilir- ama ifadeden anladmz kadaryla, ifadenin orijinalinde geen "huda" deyiminden maksat, ilh dinin ierdii ve izleyicisini mutlulua ulatran retiler ve hkmler; ak deliller anlamnda kullandmz "beyyinat" deyiminden maksat da, hidayetin bir dier ifadesi olan hakka tanklk eden belgeler ve kantlar niteliinde olan ayetler ve delillerdir.
Buna gre yce Allah'n kelmnda geen "beyyinat" kelimesi, vahiy kanalyla indirilen ayetlerin bir niteliidir. Dolaysyla, bir eyi gizleme anlamnda kullanlan "yektumne" fiili, ayetin asln gizlemekten, insanlara gstermemekten ya da ayetin ifade ettii gerei deiik yorumlamaktan ya da yanl ynlendirme ile gerein fark edilmesini nlemekten daha geni kapsamldr. Nitekim Yahudiler, kitaplarnda yer alan Peygamberimizin (s.a.a) geliini mjdeleyen ifadeleri gizlediler. yle ki, insanlarn bilmedikleri gerekleri gn yzne karmyor, bildikleri baz gerekleri ise, yanl yorumlayarak doru biimde alglanmasn engelliyorlard. "Biz kitapta insanlara aka belirttikten sonra." Bundan anlalyor ki, sz konusu gizleme, ad geen gerekler srf kendilerine deil, tm insanlara aklandktan sonra meydana gelmitir. nk bir gerei teker teker tm insanlara aklamak deil vahiy olaynda, nor-mal doal sisteminde bile stesinden gelinebilecek bir durum deildir. Bu kural, her trl genel duyuru ve her trl mutlak aklama iin geerlidir. Bir mesaj baz insanlara aracsz, bazlarna da bunlarn aracl ile ulatrlr. Orada bulunanlar bulunmayanlara, bilenler bilmeyenlere anlatr. Neticede lim de tpk dil ve konuma gibi duyuru aralarndan biridir. Bylece bir haber, mecliste bulunan insanlarla ilmiyle ilgili Allah ile kendi arasnda bal kalmas gereken ahit ve misak bulanan bir lim kiiye bildirilince, bu haber tm insanlara aklanm demektir. Dolaysyla limin bu bilgisini gizlemesi, insanlara aklandktan sonra bilgiyi onlardan gizlemesi anlamna gelir. te yce Allah'n insanlar arasnda din hususunda eitli gr ayrlklarnn ba gstermesinin, insanlarn sapk ve doru yol diye ikiye ayrlmalarnn tek nedeni olarak vurgulad gereke budur. Yoksa, Allah'n dini, insann z yaratl, ftrat ile uyum iindedir. Ftrat, bu din ile iletiim kurar kurmaz onu kabul eder; kendisine ayrntl biimde aklandktan sonra insann z yaratlnda belirleyici bir unsur olarak yer alan ayrt edici g beklemeksizin ona boyun eer. Nitekim yce Allah yle buyuruyor: "Sen hanif (mutedil) olarak yzn doruca dine evir; Allah'n yaratmada esas ald ftrata ki, insanlar ona gre yaratmtr. Allah'n yaratmas
Bakara Sresi / 159-162 ....................................................................................... 591
deitirilemez. te doru din budur. Fakat insanlarn ou bilmezler." (Rm, 30) Demek ki din, ftrat ile rtyor ve bu yaratln bir yasasdr. Din gerei gibi akla kavuturulunca ftrat, hibir zaman dini reddetmez. Bu akla kavuma, ya peygamberlerde olduu gibi halis kalp ya da szl duyuru aracl ile gerekleir. kinci hususun birinci husustan kaynaklanmas da bir zorunluluktur. Bunu anlam olmalsn. Bu yzden ayet-i kerimede, dinin yaratl yasas uyarnca ftratla rtmesi olay ile, dini bilmeme durumu ayn kategoride deerlendirilmitir. Ulu Allah ayetin evvelinde "...Allah'n yaratmada esas ald ftrata ki, insanlar ona gre yaratmtr..." ve sonunda, "Fakat insanlarn ou bilmezler." buyuruyor. Bir baka ayette de yle buyuruyor: "...anlamazla dtkleri eyler konusunda aralarnda hkm vermek zere o peygamberlerle beraber hak kitaplar indirdi. Oysa kendilerine apak ayetler geldikten sonra, birbirlerine kar olan azgn ve kskanlklar yznden anlamazla denler, o, kitap verilenlerden bakas deildir..." (Ba-kara, 213) Bu ayet-i kerimeye gre, kitabn ierdii hak nitelikli mesaj hakkndaki gr ayrlklar, kitab aklayp uygulama misyonunu stlenen bilginlerin kskanlklarndan, ekememezliklerinden kaynaklanyor. u hlde, din alanndaki gr ayrlklarnn ve doru yoldan sapmann sebebi, bilginlerin kskanlklar, gerei saklamalar, yanl yorumlamalar, bilgileri tahrif etmeleri ve bylece zulmetmi olmalardr. Nitekim yce Allah onlarn bu konumlarn kyamet gnne ilikin bir sahnede zulm olarak nitelendirmitir: "...Ve aralarnda seslenen biri, 'Allah'n lneti zalimlerin zerine olsun!' diye seslendi. Onlar ki Allah'n yolundan men edip, onu eriltmek isterler..." (A'rf, 44-45) Bu anlam ieren pek ok ayet vardr. Bununla anlalyor ki, ayetlerden biri bir dier ayete dayanmaktadr: Yani demek istiyorum ki: "ndirdiimiz ak delilleri ve hidayeti biz kitapta insanlara aka belirttikten sonra gizleyenler..." ayet-i kerimesi, "nsanlar bir tek mmet idi. Allah peygamberleri, mjdeciler ve uyarclar olarak gnderdi; anlamazla dtkleri konularda insanlar arasnda hkmetsin
dtkleri konularda insanlar arasnda hkmetsin diye o peygamberlerle beraber hak ierikli kitab indirdi. Oysa kendilerine kitap verilmi olanlar, kendilerine ak deliller geldikten sonra, srf aralarndaki kskanlktan dolay onda anlamazla dtler..." (Bakara, 213) ayet-i kerimesine dayal olarak bir anlam kazanyor. Devamnda ise, bilginler arasndaki bu kskanln cezas u ifadelerle dile getiriliyor: "te onlara hem Allah lnet eder, hem btn lnet edenler lnet eder."
"te onlara hem Allah lnet eder, hem btn lnet edenler lnet ederler." Bu ifade, Allah'n indirdii ayetleri ve doru yol klavuzunu
gizleyenlerin urayacaklar azab, arptrlacaklar cezay aklyor. Bu ceza, hem Allah'n lnetine, hem de lnet eden herkesin lnetine uramadr. Bu ayette, lnet kavram iki kere tekrarlanmtr. nk lnet, kaynakland kimse asndan farkl anlamlar ifade eder. Yce Allah asndan lnet; rahmet ve mutluluktan uzaklatrmay ifade eder. Dier lnet eden kimseler asndan ise, bu akbete uramalarn Allah'tan dilemektir. Hem yce Allah ve hem de lnet eden dier kimseler ile ilgili olarak lnet deyimi genel tutulmutur. Lnet edenler nitelemesi de yle. Bu da, lnet edenlerin her trl lnetlerinin onlara ynelik olduunu ifade eder. fadeye ilikin deerlendirmeden de bu anlam kyor. nk lnet edenin lnet etmesi srasnda kastettii, mutluluktan uzak olmadr. Gerekte ise, din mutluluktan baka mutluluk dnlemez. Bu mutluluk da Allah tarafndan akland ve ftrat tarafndan da tereddtsz kabul edildii iin, bir insan ancak reddetmek ve inkr etmekten dolay bu mutluluktan yoksun olabilir. Bu yoksunluk da bilgisiz ve aydnlatlmayan kimseler iin deil de, bilerek inkr edip kar kanlar iin geerlidir. Bilginlerden bildiklerini yaymalar ve rendikleri ayet ve doru yol klavuzuna ilikin prensipleri yaygnlatrmak zere sz alnmtr. Bunu gizledikleri zaman, ilh mesaj yayma misyonunu yerine getirmedikleri zaman, inkr etmi, kar km saylrlar. te bylelerine hem Allah, hem de lnet edenler lnet eder. Bir sonraki ayet-i kerime, bu sylediklerimizi destekler niteliktedir: "Kfir olup kfrlerinde srar ederek lenler, Allah'n meleklerin ve btn insanlarn lneti onlarn zerinedir." Buradan
Bakara Sresi / 159-162 ....................................................................................... 593
anlald kadaryla "inne" edat, bu ayetin ierdii anlamn sebebini aklamaya ya da anlamn pekitirmeye dnktr. nk u ifadede ierik ve anlam tekrarlanyor. "kfir olup kfrlerinde srar ederek lenler." "Ancak tvbe edip hllerini dzeltenler ve aklayanlar baka..." Bu ayet, bir nceki ayetten istisna konumundadr. Onlarn tvbelerinin "aklama" fiili ile snrlandrlmasndan (yani "tvbe edenler" denildikten sonra "aklayanlar" denilmesinden) ama, durumlarnn aa kmas ve tvbe etmi olduklarn gstermeleridir. Bunun gerei de, gizlediklerini insanlara aklamalar ve bundan nce gerei gizleyenler olduklarn itiraf etmeleridir. Aksi taktirde tvbe etmi saylmazlar. nk daha nce gerei gizlediklerini itiraf etmemeleri hl gerei gizledikleri anlamna gelir. "Kfir olup kfrlerinde srar ederek lenler..." Bu ifade, kfrde ayak diretmelerini, inatlklarn ve gerei kabule yanamamalarn kinaye yoluyla anlatmaktadr. nk inatlktan ve byklk kompleksinden dolay deil de srf kendilerine aklanmad iin hak dini benimsemeyip ona uymayanlar, gerek anlamda kfir deildirler. Onlar mstazaftrlar ve durumlar Allah'a kalmtr. Bunun ahidi de ayetlerin byk ounluunda kfirlerin kfrnn, yalanlama ile kaytlandrlmasdr. zellikle, insan trne ynelik ilk yasamay ieren, Hz. dem'in cennetten indiriliini konu alan ayetlerde bu husus son derece belirgindir. Ulu Allah yle buyuruyor: "Hepiniz oradan inin" dedik. Yalnz size benden bir hidayet geldii zaman, kimler benim hidayetime uyarsa artk onlara bir korku yoktur ve onlar zlmeyeceklerdir. nkr edip ayetlerimizi yalanlayanlar ise, ate ehlidir, onlar orada ebedi kalacaklardr." (Bakara, 38-39) yleyse bu ayette geen "kfirler"den maksat, Allah'n ayetlerini yalanlayan, gerei kabul etmeye yanamayan inatlardr Allah'n in-dirdiklerini gizleyenler de bunlardr-. Bylelerinin cezasn yce Allah u ekilde belirlemitir: "te Allah'n, meleklerin ve btn insanlarn lneti onlarn zerinedir." Bu, meleklerin ve istisnasz tm insanlarn dile getirdikleri her trl lnetin bunlara ynelik olmasna dair yce Allah tarafndan braklan bir hkmdr.
Bu cezay hakkeden insanlarn yolu, eytann yoludur. nk yce Allah onunla ilgili olarak yle buyuruyor: "Ve gerekten de t ceza gnne kadar lnet senin zerine olacaktr." (Hicr, 35) Bu ayetin ifadesine gre, her trl lnet eytana ynelik klnmtr. Dolaysyla bildiklerini gizleyen bilginler de, genel lnetin muhatab olma bakmndan eytana ortaktrlar, onunla ayn konumdadrlar. Ayet-i kerimenin ne kadar iddetli bir ifade tarzna sahip olduunu ve olay ne kadar nemseyerek vurguladn gryor musunuz? naallah, u surede yer alan "Ki, Allah, murdar temizden ayklasn ve btn murdarlar birbiri zerine koyup ysn da hepsini cehenneme atsn..." (Enfl, 37) ayet-i kerimeyi ele alrken konuya ilikin ayrntl aklamalarda bulunacaz. "Ebedi olarak onda kalrlar." Yni lnet iinde kalrlar. "Ne kendilerine azap hafifletilir, ne de onlara baklr." ayetin aknn azabn lnet yerine konulmasyla farkllk kazanmas, onlar kapsamna alan lnetin azap ekline dneceini ifade ediyor. Biliniz ki, bu ayetlerde zaman zaman iltifat sanatna bavurulmu-tur. Birinci ayette, "tekellm mea'l-gayr" (bakas ile konuma) sygasndan (indirdiimiz... biz kitapta... belirttikten...) gayp sygasna gei yaplyor: "te bylelerine Allah lnet eder..." nk konu, fkenin iddetini vurgulama ile ilgilidir. Lnetin iddeti ise, ancak nispet edildii ismin ya da sfatn azameti orannda belirginleir. Allah'tan daha byk hi kimse yoktur. Lnetin iddeti en son noktasna kadar belirginlesin diye O'nun yce adna izafe edilmitir. kinci ayette ise, gayp sygasndan birinci tekil ahs (mtekellim vahde) sygasna gei yaplmtr: "te onlar balarm ve ben tvbeyi ok kabul edenim, Rahimim." Bu ifade tarznn seilmesindeki ama, her trl nitelii ve sfat brakp konuyu btnyle vastasz yce Allah'a balamak suretiyle, eksiksiz bir rahmetin ve efkatin sz konusu olduunu vurgulamaktr. nk yukardaki ifadeden alglanan rahmet ve efkat, "Allah onlarn tvbelerini kabul eder" ya da, "Rableri onlarn tvbelerini kabul eder" ifadelerinden alglanmaz. nc ayette ise, birinci tekil ahs sygasndan gayp sygasna gei yaplyor: "te Allah'n... lneti onla-
Bakara Sresi / 159-162 ....................................................................................... 595
rn zerinedir." Birinci ayetteki ifade tarz deiiklii ile gdlen ama, bu ayetteki deiiklik iin de geerlidir.

Tefsir'ul-Ayy, bizim mezhebimize mensup ashabn vastasyla mam Sadk'tan (a.s) yle rivayet eder: mam Sadk'a (a.s) dedim ki: "Yce Allah'n 'ndirdiimiz ak delilleri ve hidayeti... gizleyenler' sz hakknda ne buyurursunuz? Dedi ki: Bununla biz kastediliyoruz -Ancak Allah'tan yardm dilenir-. Bizden biri, mamet makamna ulanca kendisinden sonraki imam insanlara kesinlikle aklamaldr. Bu konuda zgr ve yetkili deildir." [c.1,
s.71, h: 139]
Bu ayetle ilgili olarak mam Bkr'n (a.s) yle buyurduu rivayet edilmitir. "Bu ifadeyle biz kastediliyoruz. Ancak Allah'tan yardm di-lenir." [c.1, s.71, h: 137] Muhammed b. Mslim'in mamn (a.s) "Burada kastedilenler Ehli-kitaptr." dediini rivayet etmitir. [c.1, s.71, h: 140] Ben derim ki: Bu rivayetlerin tm uyarlama niteliindedirler. Yoksa ayet-i kerimenin ifadesi geneldir. Baz rivayetlerde belirtildiine gre, Hz. Ali (a.s) bu ifadeyi bozulan limler eklinde yorumlamtr. [el-Burhan, c.1, s.171, h: 6] Mecma'ul-Beyan tefsirinde yer alan bir rivayete gre Resulullah efendimiz (s.a.a) bu ayetle ilgili olarak yle buyurmutur: "Kendisine bildii bir ey sorulup da onu gizleyen kimsenin azna kyamet gn ateten bir gem geirilir. 'te onlara hem Allah lnet eder, hem btn lnet edenler lnet ederler.' ifadesinin anlam budur." Ben derim ki: Bu iki rivayet, yukarda sunduumuz aklamay pekitirir niteliktedirler. Tefsir'ul-Ayy'de mam Sadk'n (a.s) "btn lnet edenler lnet ederler." ifadesi ile ilgili olarak "Bazlar burada kastedilenler canl hayvanlardr." demilerdir; ama kastedilenler bizleriz." dedii rivayet edilir. [c.1, s.72, h: 141] Ben derim ki: Bu ifade, "ahitler, 'te Rablerine kar yalan syleyenler bunlardr!' diyecekler. yi bilin ki, Allah'n lneti za-
limlerin zerinedir." (Hd, 18) ayetinin verdii mesaja ynelik bir iaret konumundadr. u hlde, burada sz edilenler, kyamet gn konumalarna izin verilen ve sadece doruyu syleyen ahitlerdir. mam'n, "Bazlar, burada kastedilen canl yaratklardr szne gelince; bu sz, Mcahid ve krime gibi tefsir bilginlerinden rivayet edilmitir. Baz rivayetlerde, Resulullah efendimize (s.a.a) dayandrld da grlr. Tefsir'ul-Ayy'de mam Sadk'n (a.s): "ndirdiimiz ak delilleri ve hidayeti... gizleyenler." ayeti, Hz. Ali'ye ilikin bilgiler hakknda inmitir." dedii rivayet edilir. [c.1, s.71, h: 136] Ben derim ki: mamn bu yorumu da bir tr uyarlamadr.
Bakara Sresi / 163-167 ....................................................................................... 597
163- lhnz bir tek ilhtr. O'ndan baka ilh yoktur. O Rahmandr, Rahimdir. 164- phesiz gklerin ve yerin yaratlnda, gece ve gndzn deimesinde, insanlarn faydasna olan eyleri denizde tayp giden gemilerde, Allah'n gkten su indirip onunla yeryzn lmnden sonra dirilterek zerine her eit canly yaymasnda, rzgarlar evirip evirmesinde, gkle yer arasnda boyun edirilmi (emre hazr bekleyen) bulutlarda, elbette dnen bir topluluk iin deliller vardr. 165- nsanlardan kimi, Allah'tan baka eler tutar, Allah' sever gibi onlar severler. man edenlerin ise Allah'a olan sevgileri
daha gldr. Zulmedenler, azab grecekleri (ve o zaman) "muhakkak btn kuvvetin Allah'a ait olduunu ve Allah'n gerekten iddetli azap edici olduunu" anlayacaklar gn keke bir grselerdi. 166- yle ki (o gn) uyulanlar uyanlardan uzaklamlardr. Onlar azab grmlerdir ve aralarndaki btn balar kesilmitir. 167- Uyanlar derler ki: Keke bize bir daha dnyaya dn frsat verilseydi de onlarn bizden uzak durduklar gibi biz de onlardan uzak dursaydk. Bylece Allah onlara amellerini hasret kayna olarak gsterecektir. Ve onlar ateten kacak deildirler.
AYETLERN AIKLAMASI
Ayetlerin ak uyumlu ve srkleyici bir ifade tarzna sahiptir. nce, Allah'n teklii ve ortakszl gndeme getiriliyor; buna ilikin evrensel kantlar sunuluyor. Ardndan irkten sz alyor ve Allah'a ortak koanlarn arptrlacaklar korkun azaba deiniliyor. "lhnz bir tek ilhtr." Fatiha suresini tefsir ederken, Besmele ile ilgili aklamalarmz arasnda "ilh" kavramnn ifade ettii anlama deinmitik. "Birlik" kavramnn ifade ettii anlam ise, gayet aktr. Bunun iin yol gsterecek bir tanmlaycya ihtiya duymayz. Bir ey, genellikle niteliklerinden birine dayal olarak "bir" diye nitelendirilir. "Bir adam, bir lim, bir air gibi." Bununla, sz konusu kiinin sahip bulunduu niteliin ortak kabul etmedii ve oalma durumu ile kar karya olmad vurgulanyor. Sz gelimi "Bir adam olan Zeyd'in adaml, onunla bakalar arasnda blnme kabul etmez. ki adam olan Zeyd ve Amr asndan ise, durum deiiyor. nk bu adamlk, ikisinin arasnda paylalm durumdadr. Dolaysyla Zeyd, bu nitelik -yani adamlk nitelii- asndan birdir ve oalma kabul etmez. Geri bu nitelik, ilim, g, hayat ve benzeri nitelikleri asndan bir deildir ve gerekte birokluk konumundadr. Yce Allah birdir. nk, O'na ait olan sfatta bakasnn ortakl sz konusu deildir. lhlk sfat gibi. Dolaysyla Allah ilhlk sfat bakmndan birdir. Bu sfatnda bakasnn ortakl sz
Bakara Sresi / 163-167 ....................................................................................... 599
konusu olamaz. Ayn ey, ilim, kudret ve hayat gibi sfatlar iin de geerlidir. Yce Allah bilme, kudret ve hayat sfatlarna sahiptir; ama bunlar, ondan bakasnn sahip bulunduu bu tr sfatlara benzemezler. Kendisine ait sfatlarn oalmamas ve artmamas asndan da birdir. Byle bir oalma ve art, ancak anlamsal adan sz konusudur. Dolaysyla O'nun bilgisi, kudreti ve hayat ayn eydir, O'nun tek ve ortaksz zatdr. O'na ait bir sfat, yine O'na ait baka bir sfattan ayr deildir. O, kudretiyle bilir, hayat ile g yetirir ve bilgisiyle hayat sahibidir. Yani baka varlklar gibi sfatlar zat ve kavram olarak bakalk kabul etmez. Bir "ey" kimi zaman zat itibariyle "bir" olarak nitelendirilir. Bu, zatn bizzat oalma ve blnme kabul etmemesidir. Yani byle bir zat paralara ayrlmaz, isim ve zat, zat ve sfat olarak blnmez. Bu tr bir "birlik", "zatn teklii" (ahadiyet) olarak isimlendirilir. Bu anlam ifade iin de Arapa'da "ahad" yani (tek) kelimesi kullanlr. Ki bu kelime izafet terkibi ile kaytlandrlmad srece kullanlmaz. Fakat, olumsuzluk, nehiy ve bunlara benzer durumlar karsnda kelime yaln olarak kullanlabilir. Sz gelimi, "M cen ahadun=bana hi kimse gelmedi." dediimizde, burada bir olsun, ok olsun zat, temelden yok saylyor. nk ifademizdeki "birlik" zatn zne aittir, herhangi bir sfatndan deil. ""M cen vahidun=bana bir kii gelmedi." cmlesinde ise durum farkldr. Bu sz, iki veya daha ok kimsenin gelmesi ile yalanlanmaz. nk, ifadedeki "birlik", gelen kimsenin nitelii ile ilgilidir. Kastettiimiz, bir adamdaki "adamlk" sfatdr. imdilik bu genel deerlendirme ile yetinin. naallah "De ki: O, Allah, bir (tek)dir" (hls, 1) ayetini incelerken daha ayrntl aklamalarda bulunacaz: Ksaca toparlayacak olursak: "lahnz bir tek ilhtr" sz btn bakmndan, ncelikle ilhlk sfatnn Allah'a zg olduunu, O'nun birliini ifade ediyor. Bu, O'nun yce anna yarar bir birliktir. yle ki, "vahid=bir" kelimesi, bu ayete muhatap olanlarn anlamas asndan "vahdet=birlik" ifadesinden fazla bir ey ifade etmezdi. Ki bu kavram geneldir ve eitli trlere uyarlanabilir. Bununsa ancak belli bir ksm yce Allah iin kullanldnda doru
kabul edilebilir. u hlde bir yerde saysal birlik, bir yerde trsel birlik, bir yerde de cinsiyet birlii sz konusudur. Her bir muhatap bunlar karsnda, inand ve grne uygun anlam zihninde canlandrr. Eer: "Allah bir ilhtr" denilseydi, bu cmle "tevhit"i ifade etmeyecekti. nk mrikler yce Allah' bir ilh olarak greceklerdi, dier ilhlarnn her birini "bir ilh" olarak grdkleri gibi. Eer "Sizin ilhnz birdir" denilseydi, bu cmle de apak bir ekilde tevhidi ifade etmeyecekti. nk byle bir cmle karsnda, zihinde bu ilhn, tr iinde yer alan bir ilh olduu dncesi uyanabilirdi. Szn ettiimiz tr ilhlk makamdr. Tpk hayvan trleri iin, "bir at, bir katr" denilmesi gibi. Oysa bunlarn her birisi iin trleri asndan saysal okluk sz konusudur. Ancak "Sizin ilhnz bir tek ilhtr." denildiinde, ilhln teklii anlam vurgulanm olur. nk "iki ilh ve ok ilh" anlamlarnn kart olan "bir ilh" anlam "ilahnz" sznn yannda yer alnca ilhlk makamn inanlan ilhlar ierisinde teke indirgeyerek apak bir ekilde tevhidi ispat ve ifade eder. "O'ndan baka ilh yoktur." Bu cmleye, ilk cmlenin tevhide ilikin ieriini pekitirme ve bu hususla ilgili olarak zihinlerde uyanabilecek her trl olumsuz yorum ve kuruntuyu dlama amacyla yer verilmitir. Cmlenin ifade ettii olumsuzluk, tre ilikin bir olumsuzluktur. lhtan maksat, gerekten varolan ve ona ilh denilebilen ilhtr. Bu durumda cmle iinde "var" ya da "olan" eklinde bir haberin mahzuf olarak deerlendirilmesi doru olur. Bunu esas alarak cmleyi ylece anlamlandrabiliriz: Hak ve gerek ilh dnda ilh mevcut deildir." Cmle iinde geen "Allah"a ynelik zamirin lafz merfu (huve) olduu ve mansub (iyyahu) olmad iin "illa" edat, istisna edat olarak deerlendirilemez. Aksine bu edat "baka" anlamda bir vasf konumundadr. Buna gre cmlenin anlam da yle olur: Allah'tan baka ilh yoktur. Bununla da anlalyor ki: "O'ndan baka ilh yoktur." cmlesi, Allah'n dnda ilhlk niteliine sahip olduklar, aslsz bir kuruntuya, bir hayale dayal olarak iddia edilen dzmece ilhlarn bu nitelie sahip olmadklarn vurgulama amacna dnktr. Yani
Bakara Sresi / 163-167 ....................................................................................... 601
birounun sand gibi bu cmle ile gdlen ama, Allah'tan baka ilhlarn varlklarn reddedip, O'nun varln ispat etmek deildir. Bunun kant da, ortamn sadece ilhlk niteliini reddetmeye uygun oluudur. Ki, yce Allah'n ilhlk nitelii asndan teklii vurgulansn. Yani hem ret ve hem de ispat birlikte sz konusu deildirler. Ayrca Kur'n- Kerim yce Allah'n varln tartma gtrmez, apak bir gerek olarak deerlendirir. Bu yzden bu konu zerinde savunma ve ispat amac ile durmaz. Kur'n'n ana hedefi O'nun sfatlarn kantlamaktr: Birlik, yoktan var edicilik, ilim ve kudret gibi. Cmle iinde "mevcud" ya da bu anlama gelebilecek bir kelimenin haber olarak takdir edilmesi, "Allah'tan baka ilhlarn varl nefy ediliyor, olabilirlikleri deil" kukusuna yol aabilir. Bu kukuyu u cevapla giderebiliriz: Kendisi asndan varolu ve yokoluun ayn derecede mmkn olduu bir varl, fiilen tm varlklarn ve onlara ilikin tm olgularn kayna olarak ngrmenin bir anlam yoktur. Ayrca "hak" kelimesinin mahzuf haber olduunu esas alarak cmleyi deerlendirmek suretiyle de cevap verilebilir. Yani "Ondan baka gerek mabut yoktur." "O Rahmandr, Rahimdir." Fatiha suresini tefsir ederken, "Besmele"yi akladmzda, bu iki sfat da aklam ve Rablk anlamnn ancak bu iki sfatla tamamlanabildiini vurgulamtk. nk "Rahman"ln bir gerei olarak her trl ban mercii yce Allah'tr. Hidayet ve ahiret mutluluuna ilikin zel balar da "Rahim"-liin bir gereidir. "phesiz gklerin ve yerin yaratlnda... deliller vardr." fadenin ak ile oluan atmosfer gsteriyor ki, bu ayet-i kerime, bir nceki ayetin, yani "lahnz bir tek ilhtr. O'ndan baka ilh yoktur. O Rahmandr, Rahimdir." ayetinin ierdii geree ilikin bir kant, bir somut delil niteliindedir. nk ayet-i kerime anlam itibariyle, iaret edilen her eyin bir ilhnn olduunu ve tmnn ilhnn ayn zat olduunu ve bu bir ve ortaksz ilhn ayn zamanda sizin de ilhnz olduunu ifade ediyor. O, Rahmandr, genel olarak herkesi ve her eyi rahmetinin kapsamna alr. O, rahimdir, insanlar son mutluluuna (yani ahiret mutluluuna) yneltir. Bunlar, tartma gtrmez kesin ger-
eklerdir. Buna gre, gklerin ve yerin yaratlnda, gece ile gndzn dnml olarak yer deitirmelerinde ve ayet-i kerimenin sonuna kadar sz edilen dier evrensel fenomenlerde, akln kullanp dnebilen topluluklar asndan ilhn birliine, tek ve ortaksz oluuna, Rahman ve Rahim olduuna ilikin somut kantlar vardr. ayet ayet-i kerime ile gdlen ama, insann bir ilhnn olduunu ya da insann ilhnn bir olduunu kantlamak olsayd, bu hususlarn tm aralarndaki tasarm ve plnlama birlii dolaysyla tek bir kant niteliinde olacakt. Bu yzden nceki ayet-i kerimede yle bir ifadenin kullanlm olmas gerekecektir: "lhnz birdir, O'ndan baka ilh yoktur..." (Byle bir ifade kullanlmadna gre) ayet-i kerime ilhn varln ve O'nun birliini kantlamaya dnktr. Yani: nsann dndaki byk evrensel dzenin ilh birdir ve bu ilh ayn zamanda insann da ilhdr. Ayetin bu anlamyla kantsalln toparlayacak olursak: Olaanst yaratl dzeniyle ve gz kamatrc fenomenleriyle birlikte ykselip zerimize glgelik gibi gerilen gkler; insanlar zerinde tayan, gece ve gndzn dnml olarak yer deitirmeleri, gemilerin denizler zerinde akp gitmeleri, yamurlarn ya, rzgarlarn esii, bulutlarn hizmete sunuluu gibi akllara durgunluk veren fonksiyonlara sahip yeryz, bizzat bunlarn her biri bir yaratcnn varln kanlmaz klan olgulardr. Bunlarn her birinin bir ilh vardr. (Ayetin ifade ettii ilk kant budur.) te yandan, gk cisimleri byklk, kklk, uzaklk ve yaknlk asndan birbirlerinden olduka farkl konumlardadrlar. Bilimsel aratrmalar sonucu, bir gk cisminin kkl 0,0000000000000000000000033 cm3 olarak hesaplanmtr. Bir gk cisminin bykl ise, dnyann milyonlarca kat olarak belirlenmitir. Ki, ap yaklak olarak 9000 mildir. ki gk cisminin arasndaki uzaklk, yaklak olarak milyon k yl olarak tespit edilmitir. Bir k ylnn miktar ise, 300000X60X60X24X365 km.dir. nsan dehetler iinde brakan, zihnini altst eden u rakamlara bak ve o zaman evrensel yasalar sisteminin ileyiindeki olaanstl istediin gibi deerlendir. Bir ksm olgular dier bir ksmnda tesir brakyor; bir ksm, dier bir ksmndan etkileniyor.
Bakara Sresi / 163-167 ....................................................................................... 603
Nerede ve ne ekilde olursa olsun genel ekim yasas ile, k ve s yansmas ile baz fenomenler meydana geliyor. Bu ileyiin sonucu genel hareketlilik kural ve genel zaman kavram oluuyor. Deimez bir kanuna dayal genel ve sresiz bir dzendir bu. O kadar ki, madd lemdeki hareket yasalarnda deiiklie yol aan nisp genellik yasas dahi, genel deikenliin de, deiim ve dnme ilikin deimez bir yasaya tbi olduunu itiraf etmekten kanamaz. te yandan iaret ettiimiz genel hareketlilik ve deiim yasas, evrenin her parasnda kendine has bir biimde tasavvur edilebilir. Bizim galaksimizi aydnlatan gne ile gne sistemi arasndaki iletiimde gzlemlendii gibi. Sonra bu ereve gittike daralr; zerinde yaadmz dnya ve onun uydusu olan gk cisimleri ve yeryznde yaanan olaylar gibi. Ay, gece, gndz, rzgarlar, bulutlar ve yamur-lar iaret ettiimiz genel hareketlilik ve deikenlik yasasnn dnya gezegenine yansyan ynn olutururlar. Bu ereve biraz daha daralr: Madenler, bitkiler, hayvanlar ve teki bileiklerden oluan yeryz meneli olgularda olduu gibi. Ayn yasa bunlarn btn trleri iin de geerlidir. ereve gittike daralr ve iin ucu, elementlere, atomlara, sonra atomun iindeki ekirdeklere ve ada bilimin tespit ettii en kk madd birimin yapsna kadar uzanr. u anda bilimin tespit ettii en kk madd birimler, elektron ve protondur. Bunlarda da tpk gne sistemine benzer bir oluum vardr. Tpk gne etrafnda dnen ve yrngelerinde yzen gezegenler gibi, ortada bir cisim vardr ve teki cisimler onun etrafnda dnmektedirler. Bu fenomenlerden hangisinin karsnda durursa dursun, insano-lu, srekli bir deiim ve dnm hlinde bulunan, akllara durgunluk veren bir dzenle kar karya kalr. Ki lemi koruyan ve ilh snnetin ihyasna sebep olan, bu deiim ve dnmdr. Bu, olaanstlkleri saymakla bitmeyen, dehet verici ynleri kefetmekle son bulmayan bir dzendir. Hep ayn ve bir izgide kalmakla birlikte, dzenin aknda bir istisnailik sz konusu deildir; ei grlmemi ve benzersiz bir sistem olmakla birlikte, katmanlar arasnda tesadf bir gelime, bir rast gelelik asla yoktur.
Bu sistemin sahiline varlamaz, aamalar yrmekle kat edilemez. Bu evrenin en ince ayrntsndan balayp, en ulu, en grkemli fenomenine kadar, yani basitten komplikeye doru bir sralama izleyerek incelediin zaman hep ayn sisteme bal, kesintisiz, aralksz plnlama ile karlaacaksn. Gnmzn modern biliminin icat ettii tm cihazlar kullanp derine, daha derine insen bile, ayn deimez yasay, ayn dzeni, ayn alan, ayn tasarm bulacaksn karnda. Btnden paraya doru bir analize tbi tutup molekle kadar insen dahi, bu sistemin zelliklerinden hibir ey kaybetmediini greceksin. u kadar var ki, rnek verdiimiz bu cisimlerin her biri deiik yaplara, hkm ve z olarak farkl niteliklere sahiptir. Evren bir btndr, ayn tasarmn rndr. Saysal oklua ve deerlendirme farkllna ramen evrenin her paras ayn yasalar sisteminin egemenlii altndadr. Yani btn yzler her zaman diri ve evrenin tek egemeni yce Allah'a boyun emektedir. u hlde evreni var eden ve evreni egemen dzeniyle yneten, ilh bir tek ilhtr. (Ayet-i kerimenin ifade ettii ikinci kant da budur.) u insan yeryz meneli bir varlktr. Yeryznde hayata balar, orada yaar, orada lr ve sonra topraa dner. Bu hliyle insan var-oluu ve varln srdrme asndan, tm varlklar etkinlii altna alan ve tasarmnda en ufak bir sapma sz konusu olmayan ve dzeni hep ayn zelliini koruyan evrensel yasalar sisteminin dnda herhangi bir eye ihtiya duymaz. Gk kubbemizde yer alan cisimlerin satklar aydnlk ve s, u yeryz ve onun hareketlerine bal olarak gelien gece-gndz fenomenleri, rzgarlar, bulutlar, yamurlar ve bir ktasndan dier bir ktasna tanan rzk ve met insann madd varln srdrme ve ihtiyalarn giderme bakmndan bal olduu eylerdir. -Evet, bunlarn tmnn gerisindeki etkin g ulu Allah'tr.- Dolaysyla bu olgular var edip varlklarn dzenleyen zat ayn zamanda insanlarn da ilhdr; onlar var edip varolularn evrensel bir dzene balamtr. (Ayetin ifade ettii nc kant da budur.) te yandan gerek varolusal mutluluklar ve gerekse nihi, yani ahiret mutluluklar (eer yaratn ahiret mutluluu sz konu-
Bakara Sresi / 163-167 ....................................................................................... 605
su ise -nk ahiret dnyann sonucudur-) asndan varlklarn ihtiya duyduklar her eyi baheden bu ilhtr. Bir iin akbetini, o iin kendisini dzenleyenden bakasnn dzenlemesi mmkn mdr? (Ayetin Rahman ve Rahim isimlerine ynelik kantsall da bu ekilde ifade edilebilir). Birinci ayetin ikinci ayet ile illetlendirilmi olmas bu ifadeyle doru olur. Ayetin banda illeti ifade eden "inne" edatnn yer alm olmas da bu illetlendirmeye ilikin bir iaret niteliindedir. Yine de en dorusunu Allah bilir. "phesiz gklerin ve yerin yaratlnda" ifadesi, gkcisimlerine, yeryzne, bunlarn yaplarndaki yaratl olaanstlne, sanatsal gz kamatrcla, isimlerine dayanak oluturan tablolara, zlerinin temelini oluturan maddelere, kendi aralarndaki dnme, periyodik art ve azala, bileim ve zlmeye ynelik bir iarettir. Nitekim ulu Allah yle buyuruyor: "Grmediler mi gerekten biz, arza gelip, onu evresinden eksiltiyoruz." (Ra'd, 41) "Kfirler grmediler mi ki gklerle yer bitiik idi, biz onlar ayrdk ve her canl eyi sudan yarattk?" (Enbiy, 30) "Gece ve gndzn deimesinde" Burada iki doal fenomenin yaad azal ve arta, uzay ve ksala iaret ediliyor, ki doal etkenlerden ikisinin bir araya gelmesiyle bunlar meydana gelir. Bu iki etkenden biri, dnyann gnlk hareketidir. Bu hareketinde dnya kendi ekseni etrafnda dnerek gece ve gndzn meydana gelmesine yol aar. Bu srada yerkresinin yandan az bir fazlas gnee ynelir ve belli bir sre iinde gnein ndan yararlanarak snr ve aydnlanr. Bu olaya gndz ad verilir. Dnyann tam yardan biraz eksik olan dier yars ise, bu esnada gne nlarndan yararlanmaz, br yars ters orantl olarak karanla gmlr. Buna da gece ad verilir. Bu iki fenomen srekli dnyann etrafnda dnerler. Bir dier etken de, ekvator ya da denge izgisinin kuzey ve gney ynlerine doru gerekleen yneli hareketi srasnda kresel dnn yzeyinde meydana gelen eilimidir. Bu da gnein denge izgisinden kuzeye ya da gneye doru eilim gstermesine yol aar ki, bununla da mevsimler meydana gelir. Ayrca bu gelime gece ve gndzn ekvator izgisinde ve kutuplarda eit ol-
masnn nedenidir. Dnyann iki kutbunda bir gne yl sresince sadece bir gndz ve bir gece yaanr. Bunlarn her biri bir yln yarsna eittir. Yani kuzey kutbunda gece ise, gney kutbunda da gndzdr ya da bunun tersi geerlidir. Ekvator izgisinde, bir gne yl boyunca yaklak olarak yz altm be gn meydana gelir. Burada gece ve gndzn sreleri eittir. Dnyann geri kalan blgelerinde ise, ekvator izgisine ve kutuplara olan yaknlk orannda gece ve gndz say ve sre asndan farkllk gsterir. Bu hususlar konuyla ilgili bilimlerin verilerini ieren eserlerde detayl biimde ortaya konmutur. Bu deiim, k ve snn yansmasnda birtakm deiikliklere yol aar. Buna bal olarak, yeryznde bileimler ve dnmleri meydana getiren faktrlerde deiiklik yaanr. Bu deiiklikler insanoluna yararlar salar. Ayetin orijinalinde geen "fulk" kelimesi, gemi demektir. Bu kelime hem tekil, hem de oul olarak kullanlr. Tpk "temr=hur-ma" ve "temret=bir hurma" dendii gibi "fulk=gemi" ve "fulket=bir gemi" de denir. nsanlarn faydasna olan eylerden maksat, gemiler aracl ile bir sahilden kar sahile, ktadan ktaya tanan mal ve eyadr. Geminin de tpk gk, yer ve gece ile gndzn dnml deiimi gibi, insan iradesinin mdahalesinin sz konusu olmad doal olgular ve fenomenler kategorisine sokulmas, onun da tpk dier olgular gibi sonuta Allah'n tabiattaki meydana getirme fiiline dayandn gstermektedir. nk insana izafe edilen bir fiil zerinde dikkatle dnlnce, bunun herhangi bir fiili doal sebeplere izafe etmekten farksz olduu grlr. nsann vnp durduu iradesi, onu Allah'n iradesine ihtiya duymayan bamsz ve tam bir sebep konumuna getirmedii gibi ona Allah'a muhta olma asndan teki doal sebeplerle farkl bir konum kazandrmaz. u hlde, Allah'n iradesine muhta olma bakmndan, doal bir gcn herhangi bir maddeye etki etmesi sonuta etki, tepki, hareket ettirme, bileik meydana getirme ya da bir tr analize tbi tutmak suretiyle sz konusu maddede biimsel bir deiiklie
"nsanlarn faydasna olan eyleri denizde tayp giden gemilerde"
Bakara Sresi / 163-167 ....................................................................................... 607
yol amas (talarn ald biimler gibi) ile bir insann herhangi bir madde ile ilgili olarak meydana getirdii hareket, yaklatrma, uzaklatrma gibi yntemlerle biimsel bir deiiklie yol amas (gemi yapmas gibi) arasnda niteliksel bir fark yoktur. Her iki olay da sonuta Allah'n yaratmasna ve meydana getirmesine baldr. Hibir ey ne fiili, ne de kendisi asndan yce Allah'tan bamsz ve mstani deildir. u hlde, gemi de tpk dier doal olgular gibi, gerek varoluu ve gerekse varln ynlendirmesi noktasnda bir ilha muhtatr. Ulu Allah bu geree u ekilde iaret ediyor: "Sizi de, yaptnz eyleri de Allah yaratmtr." (Safft, 96) Yce Allah bu szleri Hz. brahim'in lisanyla aktaryor. Hz. brahim bunu sylerken kavminin ilh edindikleri putlarn zellikleri hakknda onlarla tartyordu. Bilindii gibi put da tpk denizde yzen gemi gibi bir el yapmasdr. Yce Allah yle buyuruyor: "Denizde koca dalar gibi akp giden yksek gemiler de O'nundur." (Rahman, 24) Burada yce Allah gemileri kendine zg bir mlkiyet olarak nitelendirmitir. Bir ayette de yle buyuruyor: "...Buyruuyla denizde akp gitmesi iin gemileri emrinize verdi..." (brhm, 32) Gemilere ilikin dzenlemeleri de bu ayet-i kerimede kendi iradesine bal olarak ortaya koymutur.
NSANIN YAPTIKLARINI ALLAH'A DAYANDIRMAK ZERNE

nsan yapm eyalar, insan tarafndan yaplm ve yaratlm olarak nitelendirenler, bunlarn lemlerin Rabbi ile olan balantlarn bsbtn koparanlar ve bunu yaparken de sz konusu eylemin sadece insan iradesi ve seme yetenei tarafndan yaratldn delil olarak gsterenler ne gfil insanlardrlar! Bunlarn bir ksm -bunlar yaratcnn varln inkr eden materyalistlerdir- yle bir iddiay ileri srmektedirler: Onlara gre dindarlarn yaratcnn varln kabul etmelerinin nedeni; onlarn doada baz gelimeleri, dolaysyla eya ve olaylara ilikin genel sebep-sonu yasas gerei, bunlarn birer illetlerinin bulunmas gerektiine hkmetmeleridir. Bu sebebi de kesin olarak bilmedikleri iin, doatesi bir sebebin varlna inanma gereini duymular-
dr. Bu sebep de yce Allah'tr. u hlde, bir yaratcnn varlna ilikin gr bir varsaymdr. lk insanlar sebepleri bilinmeyen doal gelimeleri; rnein atmosferde meydana gelen baz gelimeler ve yeryznde sebebi bilinmeyen birok olaylar ve yine bugn bile gerek nedeni, modern bilim tarafndan tespit edilemeyen ruhsal zellikler ve olaylar karsnda byle bir varsayma gerek duymulard. Bu grn mensuplar iddialarn u ekilde srdryorlar: ada bilim madd olaylarn, gelimelerin sebeplerini belirlemek suretiyle, sz konusu varsaymn temel dayanaklarndan birini ykmtr. Bu dayanak, madd gelimelerin madde tesi sebebe ihtiya duymasdr. kinci dayanak ise, psikolojik gelimelerin, bunun tesindeki soyut sebebe varncaya dek uzayan sebeplerine ihtiya duymasdr. u kadar var ki, ada bilimin mekanik kimya alannda kaydettii gelimeler, bu hususta "ksa bir sre sonra insanolu ruhun sebeplerini belirleyecek ve canl hcreyi yaratma baarsn gsterecektir. Herhangi bir ruhsal varl ya da herhangi bir ruhsal zellii meydana getirebilecektir." mjdesini veriyor. Bu gerekleince de ad geen varsaym yklacak ve insanolu doada diledii canl trn yaratacaktr, tpk bugn diledii biimdeki nesneleri meydana getirdii gibi. Oysa bugne kadar insanolu yaratl, bu tr doatesi bir mevhum illete dayandrmak durumundayd. Onun bu tutumunun nedeni sz konusu gelimelerin illetini bilmemesiydi. Allah' inkr edenlerin delilleri bunlardr. u miskinler ayet biraz olsun gflet ve gurur sarholuundan uyanacak olurlarsa, greceklerdir ki, evrenin bir ilhnn olduuna inanan dindarlar, -tarih balangcn tespit edemez ama- ilk andan itibaren, bunu madd sebebi bilinen ve bilinmeyen her trl gelimenin ve olgunun madde tesi illeti olarak deerlendirmilerdir. Yani bunlar asndan her gelime madde tesi bir illete muhtatr, bylece bunlarn ispat ettikleriyle onlarn inkra kalktklar farkl eylerdir. Tanrnn varlna inananlar -bilimsel aratrmalar ve tarih, insanlk hayatnda bu akmn ne zaman baladn tespit edememitir- tm evrenin bir ya da birden fazla ilhnn olduuna inanrlar. (u kadar var ki, Kur'n- Kerim, tarihsel olarak tevhidin ok-
Bakara Sresi / 163-167 ....................................................................................... 609
tanrclktan daha ncelikli olduunu ortaya koyar. Sanskriteyi ilk defa zen Alman Oryantalisti Dr. Maks Mller de bu ynde bir gr belirtmitir.) Bunlar ve hatta ilk insan dahi, baz madd olaylarn, gelimelerin doal sebeplerini grebiliyorlard. u hlde, onlarn genel nedensellik yasasna dayanarak tm evrenin bir yaratcsnn olduuna inanmalar, srf sebebini bilemedikleri olaylarn geliimi ile ilgili olarak manen rahata kavuma isteine, dayanmyordu. Ki byle bir ey evrendeki sebebi bilinmeyen olaylar bir ilha dayandrmak, bilinenleri de sz konusu ilhtan soyutlamak gibi bir sonu douracaktr. Oysa onlarn tanrya inanmalar, bu evrenin bir dizi sebepler sonucu yaratldn ve evrenin dzenindeki birliin onun sebepler tesi bir sebebe dayandn gsterdiini dnmeleridir. Evrendeki tm olgular arasndaki etkileimlerin buna bal olarak gelitiini bilmeleridir. Sonuta bu tr doatesi sebebin varlna inanmak, evrene egemen olan genel nedensellik yasasnn geersizlii anlamna gelmez. Ayn ekilde madd olgular, madd sebepler balamnda deerlendirmek de, madd nedenler zincirinin tesindeki yce sebepten soyutlamay gerektirmez. Madde tesi illetin varl, illetler zincirinin ilevsizlii demek deildir. Bu, madde tesi illetin madd illetleri de her ynyle kuatt anlamna gelir. Bu inkrclarn iine dtkleri en ilgin elikilerden biri udur: Bunlar olaylarla -(bu arada insann fiilleriyle) ilgili olarak mutlak bir zorlamaya inanmaktadrlar. Buna gre hibir fiil ve olay yoktur ki, onlarn sandklar illetlerin zorunlu malul olmasn. Bununla beraber bu dncede olanlar diyorlar ki: Bir insan ayet bir baka insan yaratacak olursa, evren iin bir illet varsaylsa bile, bu, sonuta evren illetine bal olmayacaktr. Bizim sunduumuz bu dnce son derece ltif ve zenli anlatmyla, her ne kadar basit ve genel anlayn bunu kavramaya gc yetmese bile, bu dnce icml olarak onlarn zihinlerinde mevcuttu ki, tm evrenin illet ve malller de ilerinde olmakla birlikte bir yaratcsnn olduuna inanyorlard. Bu birincisi. Ayrca evrenin bir yaratcsnn olduuna inanan filozoflar, nedenselliin evrenselliini kantladktan sonra, buna ilikin akl ka-
ntlar sunmulardr. Buna dayal olarak varl mmkn olan illetlerin varlnn zorunlu olan bir illete dayanmas gerektiini sylemilerdir. Felsefenin ilk kez ortaya kndan gnmze kadar geen binlerce yldr bu tutumlarn srdregelmilerdir. Ve mmkn nitelikli madd illetleri bilinen mallleri, zorunlu nitelikli illete dayandrmakta en ufak bir tereddt geirmemilerdir. u hlde onlarn herhangi bir gelimeyi, varl zorunlu olan illete balamalar, doal illeti bilmemelerinden kaynaklanmyor. Yani Materyalistlerin sandklar gibi, sadece illeti bilinmeyen olgular, varl zorunlu illete dayandrmalar sz konusu deildir. Bu da ikincisi. Kald ki, ilhn birliini ngren Kur'n- Kerim, bunun yan sra, evrendeki olgular arasnda genel nedensellik yasasnn egemen olduunu da vurgulamaktadr. Her olayn kendine zg bir illete bal olduunu kabul eder; bu hususta saduyunun vard sonular onaylar. Kur'n- Kerim doal fiilleri, kaynaklandklar yere ve doal faillerine dayandrr; burada nakletme gereini duymadmz birok ayette htiyar fiilleri insana izafe eder. Sonra btn bunlar istisnasz yce Allah'a dayandrr: "Allah her eyin yaratcsdr." (Zmer, 62) "te Rabbiniz Allah budur, her eyin yaratcsdr. O'ndan baka ilh yoktur." (M'min, 62) "yi bilin ki yaratma ve emir O'nundur." (A'rf, 54) "Gklerde ve yerde bulunanlar, hep O'nundur." (Th, 6) Buna gre "ey" adn almaya hak kazanan her ey, yce Allah tarafndan yaratlmtr. O'nun yce anna yarar ekilde O'na mensuptur her ey. Baz ayetlerde de her iki gerek birlikte dile getirilmitir. Bir fiil hem yce Allah'a ve hem de failine izafe edilerek bir ayette gndeme getirilmitir: "Sizi de, yaptnz da Allah yaratmtr." (Safft, 96) Burada insanlarn amelleri nce onlara izafe edilmi, ardndan hem kendi yaratllar, hem de amelleri Allah'a izafe edilmitir. Bir ayet-i kerimede yce Allah yle buyuruyor: "...Attn zaman sen atmadn, fakat Allah att..." (Enfl, 17) Bu ayet nce atma fiilini Resulullah'a izafe ediyor, sonra bunu nefyederek ad geen fiili yce Allah'a izafe ediyor. Bu konuyu ifade eden birok ayet vardr.
Bakara Sresi / 163-167 ....................................................................................... 611
Bu iki gerei birlikte ifade eden genel nitelikli baka ayetler de vardr: "Her eyi yaratm ve belli bir lye gre dzenlemitir." (Furkan, 2) "Hi phesiz biz her eyi bir kadere gre yarattk... Kk-byk hepsi satr satr yazlmtr." (Kamer, 49-53) "Allah her ey iin bir l, bir kader koymutur." (Talk, 3) "Hibir ey yoktur ki, onun hazineleri bizim yanmzda olmasn, ama biz onu bilinen bir miktar ile indiririz." (Hicr, 21) u hlde, bir eyin takdir edilmesi, o eyin madd illetlerle, zaman ve mekn koullaryla snrlandrlmas demektir. Ksacas, Kur'n- Kerim'de tek ve ortaksz ilhn varl, evrensel olgular arasndaki nedensellik ilkesi esasna dayal olarak gndeme getirildii, daha sonra her eyin, yce yaratcya, yoktan var eden ilha dayandrld hibir kukuya yer vermeyen konulardandr. Yoksa, ad geen gruba mensup sapklarn iddia ettikleri gibi bir ksm olaylar yce Allah'a, madd sebepleri bilinenler de bu sebeplere balanmyor. Bu da ncs. Kukusuz szn ettiimiz bu dnceyi benimseyenlerin byle bir tutum izlemelerinde, ortaalarda kilisenin yayd ve baka dinlerin gsz ve bilgisiz kelm limlerinin gvendii, bu ve benzeri konularda yazlan ilm seviyesi dk felsefeyle ilgili kitaplarn byk etkisi olmutur. Bu kitaplarda eya ve olaylara ilikin yorumlar eitli hurafelerden oluuyordu. Bu hususta ileri srlen kantlar bo ve samayd, bak alar doruluktan tamamen uzakt. Bunlar, doruluuna inandklar (ve akllarnn icmli olarak doruluuna hkmettikleri) davalarn ispat etmeye ve ayrntl bir ekilde anlatmaya alrken, gl dnceden yoksun olmalarndan dolay doru yolun dnda bir tutum izleyip grlerini genelletirmi ve ellerindeki kant geni tut- mulardr. Buna bal olarak illeti bilinmeyen tm olgular vastasz olarak yce Allah'a dayandrdlar. htiyar fiillerin zorunlu bir illeti gerektirdiine ilikin gr reddettiler. Ayrca insann ihtiyar bir fiil ortaya koyarken bir ilha ihtiyacnn olduunu da kabul etmediler. Bu tr fiiller de insann btnyle bamsz hareket ettiini ileri srdler. "Onunla sadece fasklar saptrr." (Bakara, 26) ayetini incelerken bu eilime ilikin
aklamalarda bulunmutuk. Burada da sz konusu gr hakknda baz aklamalarda bulunacaz. Bunlardan bazlar -bunlar Mslman hadis ve kelm bilginlerinden zhir ehli olan ve bazlar da Mslman olmayan gruplardrinsan tarafndan sergilenen htiyar fiilleri rubbiyet makamna yakr bir ekilde yce Allah'a dayandrmaya bir trl anlam veremiyorlar. Bu yzden insan yaps olan eyleri Allah'a izafe etmeye kar kyorlar. zellikle, iki, kumar ve elence gereleri gibi sadece masiyet amacyla hazrlanan insan yaplarn Allah'a dayandrmama hususunda son derece kat tutumludurlar. "ki, kumar, putlar (veya dikili talar) ve (hayvan etini blmekte yararlanlan) ans oklar ancak eytan ii pisliklerdir. yleyse bunlardan kann." (Mide, 90) ayetini ileri srerek, "Bilindii gibi yce Allah'n eytan ii pislik olarak nitelendirdii bir eyi Allah'a izafe etmek caiz deildir." diyorlar. Daha nceki aklamalarmzda bu kuruntunun hem akl ve hem de nakil yoluyla yanlln ortaya koymutuk. nk htiyar fiiller, yce Allah'n Rablna yakr bir ekilde O'na izafe edildikleri gibi, bunlarn sonular yani insann organik ihtiyalarn gidermek amac ile ortaya koyduu rnler iin de ayn ey geerlidir. Ayrca, yukardaki ayet-i kerimede iaret edilen dikili talardan maksat, kulluk sunmak amac ile dikilen putlardr ki, yce Allah bir ayet-i kerimede bunlarn kendisi tarafndan yaratldn belirtmitir: "Allah sizi ve yaptklarnz yaratmtr." Bununla anlalyor ki, bu olguda mensubiyet farkll sz konusudur. Bunlarn bir ksm yce Allah'a izafe edilir; varlklarnn z maddesi sz gelimi. Ama, bunlara taalluk eden gnah nitelii bu hususun dndadr. nk put, gerekte kendisine zel bir biim verilen tatan ya da herhangi bir madenden baka bir ey deildir. Dolaysyla onu, her eyin var edicisine izafe etmemek iin hibir neden yoktur. Ama, onun, Allah'n dnda kulluk sunulan bir put olmasn Allah'a izafe etmemek gerekir. Bunu insan ya da eytann ameli olarak tanmlamak lazmdr. Bunun dndaki olgular iin de, Allah'a ya da ondan bakasna izafe edilmeleri bakmndan ayn hkm geerlidir.
Bakara Sresi / 163-167 ....................................................................................... 613
imdiye kadar ki aklamalarmzdan kan sonulara gre, insan yaps olgular da tpk doal olgular gibi yaratln kapsamna girer. Evet, bir eyin yaratla izafe edilmesi, onun varlktan nasibinin lsne baldr. Bunu iyice dnn. * * *
"Allah'n gkten su indirip onunla yeryzn lmnden sonra dirilterek zerine her eit canly yaymasnda." Gkten inen su, gerekte
yeryzndeki deniz ve dier su kaynaklarnn tadklar deiik unsurlardan ibarettir. Bu elementler scan etkisiyle ge doru ykselen younlam bir buhara dnrler. Atmosferdeki souk hava tabakasna ulanca yamura dnr ya da bir kez daha souyarak kar veya dolu eklini alr. Bu hliyle bir arlk kazand iin de yeryzne yaar. Toprak gkten inen bu suyu emer, canlanr veya kendi bnyesinde depolayarak, bir sre sonra kaynak eklinde darya aktr ki, her canl trnn hayat ona baldr. Dolaysyla gkten inen su da bir varolu hadisesidir ve son derece salam bir yasaya gre gelimektedir. Bu yasada en ufak bir sapmaya, en ufak bir elikiye ve kck bir istisnaya rastlanmaz. Bitkilerin yeermesi ve her trden hayvann hayata adm atmas bu yasaya baldr. Bu olay, onu enine ve boyuna kuatan birtakm evrensel olaylarla snrland iin, hepsi birlikte bir btn oluturur ve onu meydana getiren bir varlk, ortaya karan bir illetten mstani olamaz, bu adan sz konusu olay, tek bir ilhn varlna kant oluturur. te yandan, insann varoluu da, meydana gelme ve hayatn srdrme bakmndan bu yasaya dayand iin, yasann koyucusu olan ilhn ayn zamanda insann da ilh olduu gerei ortaya kar. "Rzgarlar evirip evirmesinde." Yce Allah, deiik doal etkenler aracl ile, rzgar dediimiz hava akmn bir bu yana, bir o yana yneltir. Bu etkenlerin banda u olay gelir: Havaya yansyan gne nlar havann s orannn deimesine yol aar. Bu, havada bir tr genlemeye ve hafiflie neden olur. nk scaklk hafiflie ve genlemeye neden olan etkenlerdendir. Dolaysyla havay etkisi altna alan scaklk, kendisinden daha yukar ya da kendisiyle ayn dzeydeki bir souk ve ar hava akmna
katlanamaz. Bu souk hava scak havaya doru bir basn uygular. iddetli basnca maruz kalan hava akm aksi istikamete doru bir akma dnr. te bu akma rzgar diyoruz. Bunun salad yararlarn banda, bitkiler arasnda bir tr alama olayn gerekletirmesi, sis katmanlarn ve ykselen pis kokular datmas, yamur ykl bulutlar srklemesi gibi doal faaliyetler gelir. Dolaysyla rzgar, bitkiler, hayvanlar ve insanlar asndan hayati bir neme sahiptir. Rzgar, varoluuyla bir ilha tanklk eder; dier varlklarla btnlemesi, uyum iinde hareket etmesiyle de, daha nce iaret ettiimiz gibi u evrenin ilhnn tek olduunu gsterir. Ayrca insann varoluu ve varln srdrmesi asndan nemli rol oynayan etkenlerden biri olmasyla da insann ve dier varlklarn ilhnn bir olduunu ortaya koyar.
"Gkle yer arasnda boyun edirilmi (emre hazr bekleyen) bulutlarda" Bulut, younlam buhardr ki yamur ondan meydana ge-
lir. Yerden ayrlmad srece sis diye anlr. Ama yerden ayrlp ge doru ykselince bulut adn alr. Ayetin orijinalinde geen "musahhar" kelimesinin mastar olan "teshir" bir eyi zorla ve alaltarak iinde kullanmak demektir. Bulut da, hareketi ve yamur yadrmas bakmndan rzgar ve souk hava tarafndan zorlanmaktadr ki, bunlar Allah tarafndan ona musallat edilmilerdir. Bulutun Allah'n tek ve ortaksz olduuna ilikin bir kant oluu hakknda sylenecek sz, onunla birlikte dile getirilen dier ayetlerle ilgili olarak sylenecek szn benzeri olacaktr kukusuz. Biliniz ki: Gece ve gndzn dnml olarak yer deitirmesi, gkten inen su, bir o yana bir bu yana yneltilen rzgarlar, emre amade klnm bulutlar, evrensel dzenin zn ve temel dayanan oluturan evrensel gelimelerin, bitkisel ve hayvansal organizmalardan oluan yer meneli olgularn bal olduu birer olgulardr. Dolaysyla tefsirini sunduumuz bu ayet-i kerime, bir bakma u ayet-i kerimenin ayrntl bir aklamas niteliindedir: "...Onda bereketler yaratt ve arayp soranlar iin eit olmak zere oradaki rzklar tam drt gnde takdir etti." (Fussilet, 10) "Elbette dnen bir topluluk iin deliller vardr." "Akl" kelimesi "akale/ya'kilu" fiilinin mastardr ve bir eyi kavramak, eksiksiz
Bakara Sresi / 163-167 ....................................................................................... 615
anlamak demektir. Akl ismi de buradan gelir. nk insan bunun aracl ile yapc ve ykcy, hak ve batl, doru ve yalan birbirinden ayrr. Bu, alglayc insann nefsi ve zgdr. Yani belleme ve grme yetenei gibi nefsin ayrnt niteliindeki bir yetenei deildir. "nsanlardan kimi, Allah'tan baka eler tutar." fadenin orijinalinde geen "endad" kelimesi "en-nidd" kelimesinin ouludur ve "en-nidd" anlam ve kalp olarak "el-misl" gibidir. Burada dikkat edilecek olursa, "Allah'a eler tutar" denilmemitir. Nitekim baz ayetlerde byle bir ifade kullanlmtr: "yleyse Allah'a eler komayn." (Bakara, 22) "Allah'a eler kotular." (brhm, 30) nk bu ayetteki atmosfer, daha nce de deindiimiz gibi, tm ilhl Allah'a zg klmaya ilikindir. nk bundan nce, "lhnz bir tek ilhtr. O'n-dan baka ilh yoktur." buyurulmutur. Allah'a birtakm eler koan bir kimse, ilhln teklii ilkesini inemi demektir. lh olmadn bile bile, srf kendi heva ve hevesine uyarak birini Allah'a e komutur ve bunu yaparken de akln ve onun yargsn kmsemitir. Bu yzden yce Allah, ifade iinde, bu tr bir tavr sergileyen kiiyi belirsiz klarak nemsizliini ve basitliini vurgulamtr. "nsanlardan kimi, Allah'tan baka eler tutar."
"Allah' sever gibi onlar severler. nananlarn ise, Allah'a olan sevgileri daha gldr." "Yuhibbnehum=onlar severler" eklinde bir i-
fadenin kullanlm olmas gsteriyor ki, ayetin banda geen "endad" (=eler) deyiminden maksat, sadece putlar deildir. Aksine, bu ifade, Allah' bir yana brakarak rabb konumuna getirilen melekleri ve kimi insanlar da kapsar. Hatta, bu deyim, Allah'n izin vermedii konularda kendisine itaat edilen herkesi kapsamna alr. Nitekim bir sonraki ayet-i kerime bunu ortaya koymaktadr: "O gn uyulanlar uyanlardan uzaklamlardr." Bir ayet-i kerimede de yle buyuruluyor: "Birimiz, dierini Allah'tan baka rab edinmesin." (l-i mrn, 64) Bir dier ayetin ifadesi de yledir: "Hahamlarn ve Rahiplerini Allah'tan ayr Rabler edindiler." (Tevbe,
31)
Tefsirini sunduumuz ayet-i kerime, sevginin gerek anlamda yce Allah'a yneltilebileceini ifade ediyor. Bazlar buna kar karak yle demilerdir: ehevi bir vasf olan sevgi cisimlerle ve
cisman eylerle ilgilidir. Bu yzden gerek anlam ile yce Allah'la ilgili olamaz. Dolaysyla Allah'a izafe edilen "sevgi" mecaz anlamda kullanlm ve ondan maksat, itaattir. Yani Allah'n emrine uyup, yasakladklarndan kanmaktr. Nitekim yce Allah bir ayet-i kerimede yle buyuruyor: "De ki: Eer siz Allah' seviyorsanz bana uyun ki Allah da sizi sevsin." (l-i mrn, 31) Ama ayet-i kerime onlarn aleyhine tanklk etmektedir: "Allah'a olan sevgileri daha gldr." ifadesi gsteriyor ki, Allah'a ynelik sevgi artabilir. Bu ise, Allah'a eler koanlara oranla mminlerin iinde daha youn olarak bulunan bir duygudur. Eer sevgiden maksat itaat olsayd, o zaman (mrikler de Allah'a itaat ederler ama) "inanan-lar Allah'a daha fazla itaat ederler" eklinde bir anlam ortaya kacakt ki, burada tafdil sygas anlamsz olacakt. nk mminlerin dndaki kimselerin itaati, Allah'a ynelik itaat olarak deerlendirilemez. u hlde bu ayet-i kerimede sevginin gerek manas kastedilmitir. Bunun bir kant da yce Allah'n u szdr: "De ki: babalarnz oullarnz.... size Allah'tan, Resulnden... daha sevimli ise..." (Tevbe, 24) Bu ayet aka gsteriyor ki, Allah'a ynelik sevgi ile; Peygambere ynelik sevgi ile babalara, oullara, mallara, ynelik sevgi ayndr. Bunu "size... daha sevimli ise" sznden anlyoruz. Tafdil sygas stn olan ile stn olunann, aralarnda fazlalk ve noksanlk durumu sz konusu olsa da, anlamn znde ortaklklarn ngrr. Daha sonra ayet-i kerime eler edinenleri, "Allah' sever gibi onlar severler." szyle knyor, mminleri ise "Allah'a olan sevgileri daha gldr." diye vyor. ki grubun bu adan karlatrlm olmas gsteriyor ki, birinci grubun knanm olmasnn sebebi, ilh sevgiyi yce Allah ile eler olarak edindikleri dzmece ilhlar arasnda bltrm olmalardr. Geri, bu ifadeyi okuyan kiinin aklna ilk etapta "ayet sevgide en byk pay Allah'a verselerdi, byle bir knamaya maruz kalmayacaklard" eklinde bir dnce gelebilir. Ancak devamnda gelen ifadeler bu ihtimali ortadan kaldryor: "Muhakkak btn kuvvetin Allah'a ait olduunu bilselerdi."; "Uyulanlar uyanlardan uzaklamlardr. Onlar azab
Bakara Sresi / 163-167 ....................................................................................... 617
grmlerdir ve aralarndaki btn balar kesilmitir."; "Bylece Allah onlara amellerini hasret kayna olarak gsterecektir." Bu ifadeler aka ortaya koyuyorlar ki, Allah'a eler koanlara ynelik knama bizzat sevgi dolaysyla deildir. Tersine, sevginin gerei olan "uyma" dolaysyladr. nk putperestler, Allah'n dnda rab bildikleri kimselere, onlarn gl olduklarna inandklar iin itaat ediyorlard. Bylece bir gce dayanarak, istedikleri bir eyi elde etmeyi ya da istemedikleri bir eyi kendilerinden uzaklatrmay amalyorlard. Bu sapk anlaylarndan dolay geree itaat etmeyi bsbtn ya da baz konularda terk ediyorlard. Hlbuki baz meselelerde Allah'a itaat edip de dier baz meselelerde O'na itaat etmeyen kii, itaat etmi saylmaz. Bylece az nce dikkat ektiimiz ilk etapta akla gelen sakncal sz kendiliinden ortadan kalkm olur. Bundan dolay, szn ettiimiz sevgide Allah'a ynelik ksm, genelin iinde bir pay eklinde olmamaldr. nk bu, irk demektir. Bu sevginin artmas, sadece Allah'n emrine itaat etmeyi gerektirir. Mminlerin "Allah'a olan sevgileri daha gldr." eklinde vlmeleri de bu yzdendir. Ayet-i kerimede gndeme getirilen vg ve yergi, sevginin sonucu ile yani "uyma" ile ilgili olduklar iin, Allah'a itaat etmeye davet eden ve bundan baka herhangi bir ama tamayan birini, Allah'n emir ve yasaklarna uymann gerei olarak sevmek, yukarda deindiimiz genel hkmn kapsamna girmez ve kukusuz byle bir tavr yergiyi gerektirmez. Nitekim yce Allah yle buyuruyor: "De ki: Eer babalarnz, oullarnz... size Allah'tan, Resulnden... daha sevimli ise." (Tevbe, 24) Yce Allah kendi zatna ynelik bir sevgiden sz ettii gibi, Peygamberine ynelik bir sevgiden de sz ediyor. nk Peygamberi (s.a.a) sevmek, Allah' sevmek demektir. Bu sevginin sonucu olan "uyma" Peygambere ynelik olunca, Allah'a ynelikmi gibi bir anlam kazanr. nk bizzat yce Allah insanlar Peygamberine uymaya, itaat etmeye aryor: "Biz her peygamberi, Allah'n izniyle kendisine itaat edilmesi iin gnderdik..." (Nis, 64) "De ki: Eer Allah' seviyorsanz bana uyun ki Allah da sizi sevsin..." (l-i mrn, 31) Kendisine uyulduu zaman insan Allah'a ynelten her-
kes iin ayn durum sz konusudur. Bilgisiyle insanlara doru yolu gsteren bilgin, iaretiyle geree ulalan ayet, okunmasyla insan Allah'a yaklatran Kur'n gibi. nk bunlarn tm Allah'a ynelik sevgiyle sevilirler, bunlara uymak insan Allah'a yaklatran bir itaat konumundadr. Bu aklamalardan anlalyor ki: "Sahip olduu bir gten dolay Allah'tan baka bir eyi, bir kimseyi seven, dolaysyla itaat eden ve bunu bir ihtiyacn gidermede arac olarak kullanan veya Allah'n emretmedii bir hususta bir bakasna uyan kimse, Allah' bir yana brakarak birtakm dzmece ilhlar edinmi demektir. Yce Allah, ileride onlarn amellerini birer hasret ve znt kayna olarak kendilerine gsterecektir. Yine bununla anlalyor ki; mminler sadece Allah' seven, gc sadece Allah katnda arayan ve Allah'n emir ve yasaklarnn dnda baka bir otoriteye uymayan kimselerdir. te dini Allah'a zg klanlar bunlardr. Yine bu aklamalardan anlalyor ki; sevgisi Allah' sevmek, itaati Allah'a itaat etmek demek olanlar; Hz. Peygamber, O'nun Ehlibeyti, Allah'n dinini bilen limler, Allah'n kitab, Peygamberin snneti ve bir ekilde Allah' hatrlatan her eyi sevmek Allah'a ihls saylr ve ayet-i kerimede yerilmi bulunan irkin kapsamna girmez. Bu konumda olanlara sevmek ve itaat etmek suretiyle yaklamak, Allah'a yaknlamak demektir. rfte byklere gsterilen her eit saygy bunlara gstermek, Allah'a ynelik takva saylr. Nitekim yce Allah yle buyuruyor: "Kim Allah'n iarlarna sayg gsterirse, phesiz bu, kalplerin takvasndandr." (Hacc, 32) fadede geen "iar" yol gsteren iaret demektir. Bunu Saf ve Merve gibi yerlerle snrlandrmak doru olmaz. Dolaysyla Allah' hatrlatan, Allah'n iar, ayeti ve almeti konumunda olan herkese ve her eye ynelik sayg, yce Allah'a ynelik takvann bir gereidir. Takvay emreden tm ayetler bu hususu kapsar. Akl banda olan biri bilir ki; szn ettiimiz iar ve ayetlere, Allah'a kar bir tr bamszlk tanmak, bunlarn kendi balarna gerek kendilerine ve gerekse bakalarna bir yarar ya da zarar dokundurabildiklerine; ldrme, hayat verme ya da diriltme gcne
Bakara Sresi / 163-167 ....................................................................................... 619
sahip olduklarna inanmak, onlar Allah'n iarlar konumundan karp ulu-hiyet makamna oturtmak demektir ki, bu da Allah'a ortak komaktr. Byle bir duruma dmekten Allah'a snrz.
"Zulmedenler, azab grecekleri (ve o zaman) "muhakkak btn kuvvetin Allah'a ait olduunu ve Allah'n gerekten iddetli azap edici olduunu" anlayacaklar gn keke bir grselerdi." fadeden anlal-
d kadaryla ayetin orijinalinde geen "iz" edat "yer" fiilinin mefuldr. "Muhakkak btn kuvvetin Allah'a ait olduunu" diye balayan ifade de "azab"n aklamas niteliindedir. fadenin bandaki "lev" edat ise "temenni" iindir. Buna gre, ayetin anlam yle olur: Keke dnya hayatnda, mahede edecekleri azap gnn bir grselerdi ve btn gcn Allah'n tekelinde olduunu bizzat gzlemleselerdi. Ve bylece, bu hususta dzmece ilhlara bir pay tanmakla ne byk hata ilediklerini, bu hatann akbeti olan azabn ne kadar iddetli olduunu ve yaptklar hatann cezasn tadacaklarn bilselerdi. u hlde, bundan sonraki ayet-i kerimenin de aka ortaya koyduu gibi, tefsirini sunduumuz bu ayetteki "azap"tan maksat, onlarn, kendilerinde birtakm gler olduunu sanarak, Allah' bir yana brakarak birtakm dzmece ilhlar edinmenin bir yanlg olduunu grmeleri ve bu hatann akbetini gzleriyle grmeleridir. Bu ayet-i izleyen iki ayet-i kerime bu anlam pekitirmektedir: "yle ki (o gn) uyulanlar uyanlardan uzaklamlardr -uyanlar uyulanlardan bekledikleri yardm grememiler-, azab grmlerdir, aralarndaki btn balar kesilmitir. -Allah'n dndaki tm gler etkisiz hle gelmitir- Uyanlar derler ki 'Keke bir daha dn mmkn olsayd' -bu, dnyaya dn temennisidir- 'Onlardan uzak dur-saydk' -yani dnyada uyulan dzmece ilhlardanbizden uzak durduklar gibi -yani ahirette.- Bylece Allah onlara yani dzmece ilhlar edinmek suretiyle zalim olanlara- amellerini -dnyada Allah' bir yana brakp dzmece ilhlar sevip, onlara uymalarn- hasret kay-na olarak gsterecektir. Ve onlar ateten kacak deildirler." "Onlar ateten kacak deildirler." Bu ifade, ahiretteki azabn kesintiye urayacana inananlara kar bir kant niteliindedir.

el-Hisal, et-Tevhid ve el-Mean adl eserlerde1 yer alan bir rivayete gre, reyh b. Hani diyor ki: "Cemel savann olduu gn bir bedevi kalkp Hz. Ali'ye (a.s) yle dedi: 'Ey Emir'lMminin, Allah'n bir olduunu mu, diyorsun?' Orada bulunan halk adamn zerine yryp: 'Ey bedevi, Emir'l-Mminin'in kalbinin ztrapl olduunu gr-myor musun?' dediler. Bunun zerine Hz. Ali, 'Brakn onu, nk onun istediini biz de aynen halktan (dman ordusundan) istiyoruz.' dedi ve yle devam etti: Ey bedevi, 'Allah birdir' sznn drt ksm vardr. Bunun iki ksmn yce Allah iin dnmek caiz deildir. Ama teki iki ksmn O'nun hakknda dnmek doru bir tutum olur. "O'nun hakknda dnlmesi caiz olmayan iki ksm; (birincisi) birinin saysal olarak onun saylar iinde bir olduunu, sylemesidir. Byle dnmek caiz deildir. nk ikincisi bulunmayan bir, saylarn kapsamna girmez. 'Allah n ncsdr.' diyenin kfir olduunu grmyor musun? (kincisi de) birinin kalkp, bir tr iindeki biri kastederek 'O insanlar iinde bir tanedir.' demesi de caiz deildir. nk burada benzetme sz konusudur; bizim Rabbimiz ise, bu tr bir yaktrmadan mnezzehtir. O'nun hakknda dnlmesi caiz olan dier iki ksma gelince: Birinin, 'O, birdir ve varlklar iinde hibir ey O'nun gibi deildir.' demesidir. Hi kukusuz bizim Rabbimiz byledir. Ayn ekilde, bir insann "O tektir" demesi ve u manay kastetmesi caizdir. O'nun varl blnmez, ne aklen ne de vehim asndan. te bizim Rabbimiz byledir." Ben derim ki: Hz. Ali'nin (a.s) yce Allah hakknda dnlmesini caiz grd iki ksm, "Sizin ilhnz bir tek ilhtr" ayetine ilikin aklamalarmzla uyumaktadr. Hz. Ali (a.s), mam Rza (a.s) ve teki Ehlibeyt mamlarndan ak-tarlan hutbelerde yle ifadelere rastlanyor: "O, birdir; ama bu, saysal bir birlik deildir."2 Yani O'nun zat saysallktan uzak srf bir zattr. mam Zeynelabidin'in (a.s) Sahife-i Kmile kitabn1- [el-Hisal, c.1, s.3, h: 1; et-Tevhid, s.83, h: 3; el-Mean, s.5, h:2] 2- [Nehc'l-Bela, hutbe: 185]
Bakara Sresi / 163-167 ....................................................................................... 621
dan yle buyurduu geer: "Saysal birlik sana zgdr."1 Bu ifade mlkiyete gre yorumlanr. Yani, sen saysal birlie sahipsin; saysal birlikle nitelenme kastedilmemitir. nk hem akl ve hem de nakil, yce Allah'n varlnn zat ve hakikat olarak ikincisi ve tekrar bulunmayan bir srflk olduuna tanklk ederler. el-Kfi, el-htisas ve Tefsir'ul-Ayy'de2 belirtildiine gre mam Bkr (a.s) "nsanlardan kimi, Allah'tan baka eler tutar" ayeti ile ilgili olarak yle demitir: "Allah'a andolsun ki, ey Cabir, onlar, zalim nderler ve taraftarlardr." Ayy'nin naklettii rivayette ise, ifade yledir: "Allah'a andolsun ki, ey Cabir, zulm nderleri ve onlarn taraftarlardr." Ben derim ki: Bu ifade ile ne kastedildii, daha nceki aklama-larmzda akla kavumutur. "Zulm nderleri" ifadesi ise, ayet-i kerimede geen "zulmedenler grselerdi" ifadesine ynelik bir iarettir. Burada Allah' bir yana brakp dzmece ilhlar edinenler zalimler olarak nitelendirilmitir. Onlarn uyduklar kimseler de "Zalimlerin nderleri" ya da "zulm nderleri"dir. el-Kfi'de mam Sadk'n (a.s) "Bylece Allah onlara amellerini hasret kayna olarak gsterecektir." ayeti ile ilgili olarak yle dedii belirtilir: "Bu, bir adamdr ki, cimrilikten dolay maln Allah yolunda harcamakszn biriktirir; sonra lr ve o mal ya Allah yolunda ya da gnah yolunda harcayacak birine brakr. Eer sz konusu kii bu mal Allah'a itaat yolunda kullanrsa, asl sahibi, maln bakasnn mizannda grr ve bu, onun iin bir znt kayna olur. -nk mal kendisinindi- Eer mal brakt kii, onu gnah yolunda kullanrsa, bu sefer gnahkr birini kendi mal ile desteklemi olur." [c.4, s.42, h: 2] Ben derim ki: Bu anlam ieren bir rivayeti, Ayy, eyh Saduk, eyh Mfid ve Tabers mam Bkr ve mam Sadk'tan (zerlerine selm olsun) nakletmilerdir.3 Bu anlam Allah' bir yana brakp birtakm dzmece ilhlar edinme ile ilgili sunulan geni
1- [Sahife-i Seccadiyye, dua: 28] 2- [el-Kfi, c.1, s.374, h: 11; el-htisas, s.334; Tefsir'ul-Ayy, c.1, s.72, h: 42] 3- [Tefsir'ul-Ayy, c.1, s.72, h: 144; el-Fakih, c.2, h: 1713; Mecma'ul-Beyan, c.1, s.251]
kapsaml tefsire bir iarettir. nceden de belirttiimiz gibi ayetin ifade ettii anlam geni boyutludur.
SEVGYLE LGL FELSEF BR NCELEME

nsan olarak kullandmz soyut kavramlardan biri de sevgi kavramdr. Yemek sevgisi, kadn sevgisi, mal sevgisi, makam sevgisi ve ilim sevgisi gibi eitli olgularla balantl olarak kullanrz bu kavram. Bu be olgunun, iimizde yer ettiinden en ufak bir kuku duymayz. Bu olgularla ilgili olarak "sevgi" kavramn hep ayn anlamda kul-lanmamzda da hi phe etmeyiz. Hi kukusuz, burada lafz ortaklk deil de, bir anlamsal ortaklk sz konusudur. Ayrca bu kavramn msdaklar arasnda farklln sz konusu olduu da kukusuzdur. Acaba bu farkllk trsel midir, yoksa baka bir durum mu sz konusudur? Yemek sevgisi zerinde dndmz zaman rnein meyveleri ele aldmzda, bunlarn beslenme gc ile balantl olmalarndan dolay sevildiklerini grrz. Eer bu gcn etkinlii olmasayd ve eer insann bu g aracl ile bedensel yetersizliini tamamlamas sz konusu olmasayd, bunlar sevilmezlerdi ve sevgi olay gereklemezdi. Dolaysyla gerek anlamda sevgi, beslenme duygusu ile bu duygunun pratize edilii ve eylem srasnda duyulan lezzet arasnda sz konusudur. Lezzet derken, bununla tat alma lezzetini kastetmiyoruz. nk bu duygu, beslenme gcne ve duygusuna hizmet eden bir duygudur, onun kendisi deildir. O, beslenme duygusunun faaliyeti annda duyumsad zel bir honutluktur. Ayn ekilde kadn sevgisini de deneysel bir gzleme tbi tuttuumuzda, onlara ynelik sevginin gerekte birleme ile ilintili olduunu grrz. Kadnlarn kendilerine yneliklii ise, ikinci derecede bir durumdur. Cinsel birleme, canllara yerletirilen bir duygunun sonucudur. Tpk beslenmenin canllardaki bir duygunun sonucu olmas gibi. Buradan da anlalyor ki, bu iki sevgi ayn kaynaa dnktrler. O kaynak da iki g ve iki gcn faaliyetleri yani fiil tekmlleri arasndaki varolusal ilintidir.
Bakara Sresi / 163-167 ....................................................................................... 623
Bu durumda sevgi kavramnn bu iki olguyla kurulan zel bir balantdan ibaret olmas ve bu ikisinin dnda herhangi bir hususla ilintili olmamas muhtemeldir. Fakat sonular zerinde gerekletirilen deneyler bu yaklam reddetmektedir. nk sevgi adn verdiimiz bu ilginin sahibinin zerinde de etkili olmas sz konusudur. Bu da gcn onu yitirdiinde hareketi ve fiile ynelik ilgisi, bulunduunda ise terk etmee ynelik ilgisidir. Bu iki zellii ya da bu tek zellii, sahip olduumuz tm duyularda ve bunlardan kaynaklanan eylemlerde bulabiliriz. nk grme, iitme, alglama ve dnme gibi ak ve gizli duyularmzn tm -gerek etkin ve gerekse edilgen durumda olsun- bu niteliktedirler. Tm de fiilini sever ve ona ilgi duyar. Bunun nedeni, duyularn sergiledii fiillerin onlarn btnleyicileri olmasdr. Bu fiiller aracl ile eksikliklerini ve doal ihtiyalarn giderirler. Bununla, mala, makama ve ilme ynelik sevgi de anlam kazanyor. nsanolu mal, makam ve ilimle bir bakma kendini tamamlyor. Buna gre, sevgi, insan ile tekml arasnda yer alan zel bir ilgi ve belirli bir duygusal ekim gcdr. Eserler ve zellikler zerinde yaplan incelemeler bu duygunun insan trnn dndaki canllarda da bulunduunu ortaya koymutur. Yine ak biimde ortaya konmutur ki, bunun nedeni sevenin sevdii fiil ve sonuca etki etmesi ya da ondan etkilenmesidir. kinci derecede de etki etme ya da etkilenmesi ile ilgili her trl sonula balantl olmasdr. Nitekim yemek ve meyve rneinde bu husus zerinde durmutuk. Eer bilinle birlikte bir tekml de sz konusuysa, bu durumda hayvanlarn dndaki canllar da benzeri bir konumdadrlar. (Bitkilerin gnein na olan sevgileri gibi) Baka bir adan konuya yaklaacak olursak; sevgi, seven ile sevilen arasnda yer alan varolusal bir ilgidir. Dolaysyla ikisi arasnda bir ba ilevini grr. Dolaysyla sevgi, fiili ile ilintili bulunan malln illeti bilinli bir varlk ise, illeti devaml kendisinde bulunan bir sevgi ortaya kar. Elbette kendisinin de zde bamsz bir kiilie sahip olmas gerekir. imdiye kadar ki aklamalarmzn sonularn ylece sralayabiliriz:
1) Sevgi, btnleyen illet ya da bunun benzeri bir olgu ile btnlenen mall ya da bunun benzeri bir olgu arasnda bulunan varolusal bir ilinti ve zel bir ekimdir. Fiillerimizi sevmemiz de bu yzdendir. nk onlarla btnleniyoruz. Yediimiz besinler, birletiimiz eler, elimizde bulundurup evirip-evirdiimiz mallar, yararlandmz makamlar, bize herhangi bir ey baheden iyiliksever, bizi eiten retmen, bize yol gsteren klavuz, bize yardm eden yardmsever, bizden bir eyler renen renci, bize hizmet eden hizmeti, bize uyan, itaat eden herhangi bir kimse ve bunun gibi fiillerimizle ilgisi bulunan eyleri seviyoruz. Sraladmz bu sevgi ksmlarnn bazs doaldr, bazs dnseldir (hayaldir) ve bazs akldir. 2) Sevginin mertebeleri vardr. Zayf ve gl olmas mmkndr. nk sevgi, varolusal bir badr -varolu da mertebelerinde, mekkik yani zayf ve gll kabul eden bir gerektir.Bilindii gibi, tam bir illet ile mall arasndaki varolusal ilgi, eksik illetlerle malulleri arasndaki ilgi gibi deildir. Ve sevgiyi douran tekml olgusu, zorunlu ya da zorunluluk olmamak; beslenme gibi madd olmak ya da ilim gibi madde tesi olmak zere eitli ksmlar barndrr znde. Bylece sevginin madd olgulara ynelik olduunu syleyenlerin iddialarnn yanll ortaya km oluyor. O kadar ki, bazlar: Bunun asl yemek sevgisi, dier sevgiler buna tbidir demilerdir. Bazlar ise; bu hususta aslolan cinsel birleme sevgisidir. Bunun dnda kalanlar ona dnktr, demilerdir. 3) Yce Allah, nasl deerlendirilirse deerlendirilsin, sevgiye lyktr. nk zat olarak sonsuz kemale sahiptir. Onun dnda varsaylan tm kemaller snrldrlar. Sonlu ise, varolusal olarak sonsuz ile ilgilidir. te bu, ortadan kaldrlmas mmkn olmayan zati sevgidir. Yce Allah bizim yaratcmzdr, say ve sre olarak sonsuz olan nimetler baheder bize. Bize bir nimet veren herkesi sevdiimiz gibi O'nu da severiz. 4) Sevgi varolusal bir badr -varolusal balar ise, konum olarak varln dnda deildirler.- Buna gre, her varlk zatn sever. Daha nce de deindiimiz gibi, kii sevdiine taalluk eden eyi de sever: Yani varlnn sonularn da sever. Buna gre, yce
Bakara Sresi / 163-167 ....................................................................................... 625
Allah zatn sevdii iin yarattklarn da sever. Nimetlerini kabul ettikleri, yol gstericiliini onayladklar iin yarattklarn sever. 5) Sevgi konusunda bilin ve bilginin zorunluluu, sevgiye konu olan eyle balantldr. nk sevginin gerei demek olan varolusal balant; haddi zatnda bilin ve bilgiye dayal bir ey deildir. Buna gre hissetme duygusundan yoksun doal g ve ilkelerin, etkilerine ve fiillerine ynelik sevgileri sz konusu olabilir. 6) Btn bunlardan kan sonu udur: Sevgi, varlklar lemini kapsayan bir gerektir.
AZABIN SREKLL VE GECL HAKKINDA BR FELSEF NCELEME

Azabn kesintiye uramas ve sonsuz azap meselesi, aratrmaclarn, hem akl adan, hem de kitap ve snnetin zahirlerinin ifadesi asndan, zerinde farkl grler ileri srdkleri bir meseledir. Konuyla ilgili olarak unu demek mmkndr: Konunun "Kitap ve snnetin ifadelerinden anlalan nedir?" ynne gelince, Kur'n, azabn sonsuzluunu dile getirir. Yce Allah buyuruyor ki: "Onlar, ateten kacak deildirler." Ehlibeyt mamlar kanalyla bize ulaan snnet de, bu hususu eitli ekillerde ifade eder ve istifaze haddine yetimitir. Ehlibeyt mamlarnn dndaki kimi kanallardan gelen rivayetlerde azabn bir noktada son bulaca, sonsuz azabn sz konusu olmad ifade edilir. Bu tr rivayetler, aka Kur'n'a ters dtkleri iin kabul edilemezler. Meselenin akl adan ele alnmasna gelince, "yle bir gnden korkun ki, o gn hi kimse kimsenin yerine bir ey deyemez." (Bakara, 48) ayetini incelerken demitik ki: eriatn ahiret ile ilgili olarak ortaya koyduu hususlar akl ve kll ncllerden yararlanarak kantlamak bizim gcmz aar. nk akl cz' olgular kapsayamaz. Bu hususta taknlacak en salkl tutum, doru szl Peygamberin vahiy kanalyla sunduu hususlar dorulamaktr. nk bunlarn doruluuna kesin kant vardr. yi veya kt ahlk, stn meleke veya iren melekelere sahip olmas veya ondan soyutlanmas; ya da iyi, gzel veya irkin durumlara brnmesi asndan insann nefsine arz olan akl ni-
met ve azap ise; bildiin gibi bu durumlar ve huylar, nefse sahip olduklar irkin ya da gzel ekilleriyle zahir olurlar. Dolaysyla eer nefsin z bahtiyar ise, bunlarn gzel olanyla nimetlenir. te yandan bunlarn irkin sretli olanndan da azap eker, z bahtiyar ya da bedbaht olsa da. Bu niteliklerden herhangi biri kklememise ve nefis ile uyuacak bir konuma gelmemise, bir sre sonra ortadan kalkacaktr. nk zorlama, srekli ve ok fazla sreli olamaz. Burada szn ettiimiz, znde iyi olan, ama kt ve aalk niteliklere brnme durumunda kalan bahtiyar nefistir. Bu nefsin sz konusu ktlklerden arnmas mmkndr. Tpk su ileyen mmin nefis gibi. Bunlar son derece belirgin gereklerdir. Fakat insann iine yer eden kt huylar, gitgide bir sret ya da srete benzer yeni bir nitelik hlini alrlarsa, kiiye karakteristik bir zellik kazandrr: Cimri insan gibi. nk cimrilik onun insanlnn grnm hlini almtr. Tpk, idrak etmenin onu dier hayvanlardan ayran karakteristik bir zellik olmas gibi. u hlde cimri insan da, insanlk kavram iinde yer alan yeni bir tr insandr. Bilindii gibi insan tr, nefsi soyut ve varl sreklidir. Bir zorlama sonucu insan tarafndan sergilenen her tutum kkl deildir. Bundan dolay azap grr, iledii suun sorumluluunu tar. Ama onun trnden zorlamasz olarak meydana gelen tavrlar ise, her ne kadar Allah'n izni sonucu bu tr tarafndan sergileniyorsa da, zorlama sonucu meydana gelen tavrlarn aksine, srekli ve kalcdrlar. Karakterinden dolay bir ekilde azap iinde olan bir insana, srekli kabus gren ve melankolik bir insan rnek verebiliriz. Hi kukusuz onun tahayyl gc srekli korkun ve irkin grnmler yaratr ki bununla azap eker. Ama onun meydana getiricisi hibir zorlaycnn zorlamas sz konusu olmakszn bizzat o insann kendisidir. ayet karakteri bu hastala elverili olmasayd, byle bir eyi meydana getirmeyecekti elbette. Kii, hastaln kayna olmas bakmndan bir ac duymuyorsa da, azap gryordur. nk azap; henz yaanmad zaman insann kand ve duar olduu zaman da kurtulmak istedii eydir.
Bakara Sresi / 163-167 ....................................................................................... 627
Bu tanm iren durumlara ve bedbaht insann ahiret yurdunda karlat naho grnmlere tpatp uyar. Buna gre, karakteristik zellii bedbahtlk olan sapkn insann maruz kald azap kesintiye uramaz. Bu hususta yanll ve tutarszl apak grlen birtakm kukular ortaya atlmtr: Sz gelimi diyorlar ki: Yce Allah engin rahmet sahibidir ve rahmeti sonsuzdur. Hibir varln tahamml edemeyecei sonsuz azaba doru giden birini yaratmas O'nun rahmetine sar m? Yine diyorlar ki: Azap insann tabiat ile uyumad zaman yani, zorlama eklinde belirdii zaman azap niteliini kazanr. Srekli bir zorlama dnlemeyeceine gre, srekli bir azap nasl doru kabul edilebilir? Yine deniliyor ki: Kulun iledii her gnah kesinlikle sonludur, u hlde nasl oluyor da sonsuz azapla cezalandrlyor? Bir ksm da diyor ki: Gnahkrlarn tavrlar aslnda evrensel sistem iinde mutluluk ehlinin yapm olduklar hizmetten az deildir. Eer bedbahtlar olmasa, mutlu insanlar iin mutluluk gereklemeyecektir. u hlde onlarn sonsuz azaba mahkum edilmelerinin gerekesi nedir? Bazlar da yle bir iddiayla ortaya kyorlar: Allah'n emir ve yasaklarna uymaktan geri kalan cezalandrmak bir intikam belirtisidir. ntikam ise, zalim gnahkrn, gl intikam alcda meydana getirdii eksikliin giderilmesi iindir. Byle bir eyi yce Allah iin dnmek doru deildir. nk O, mutlak anlamda mstanidir. Bir eye ihtiya duymaz. u hlde O'nun kullarn cezalandrmas, zellikle sonsuz azaba arptrmas mmkn mdr? Bunlar sonsuz azaba ve azabn kesintiye uramamas olgusuna kar olanlarn ortaya attklar gr ve itirazlardr. Azabn sonsuzluuna ilikin olarak sunduumuz aklamalar kavradn zaman bu iddialarn temelden yanl olduunu grrsn. nk sonsuz azap bedbaht insandan ayrlmayan akavet biiminin bir sonucu ve zelliidir. yle ki bu insann zat bu zellik dorultusunda tasavvur edilir. Ancak bu da kar konulmaz bir kabiliyetin, onun zatnda meydana gelmesine baldr. O zaman sz konusu kiinin zatnda, ba gsteren durumlar aracl ile bir karakteristik oluur
ki, bu da sonuta onun ihtiyarna dayanr. Tam bir kapasitenin oluup pekimesidir ki, tm olaylarda kapasiteye uygun bir biimin olumasna yol aar. Nasl ki, insanlk biiminin, bir unsura varit olmasndan sonra insanlk biiminin var olmas nedeniyle insana zg fiillerin gereklemesini salayan illeti sormak normal saylmyorsa, ayn ekilde insandan ayrlmayan bedbahtln da kanlmaz kld sonular da sorgulamak anlamszdr. Bu kanlmaz sonulardan biri de, isteme dayal olarak ortaya kan bedbahtlk biiminin gereklemesi ile birlikte vazgeilmez niteliini kazanan sonsuz azaptr. nk sonsuz azap, karakteristik zellik mahiyetini kazanan bedbahtln bir sonucu ve gereidir. u hlde yukardaki sorularn tm de yanltr. Sz konusu sorular toplu olarak, ksaca bu ekilde cevaplandrmak mmkndr. Ayrntl cevaba gelince; birinci soruyu ylece cevaplandrrz: Yce Allah'n rahmeti, acma hissi, duygusallk ve i etkilenme anlamn ifade etmez. nk bu duygular maddlii gerektirir Kukusuz yce Allah bu yaktrmalardan mnezzehtir.- Aksine rahmetin anlam, kar tarafta oluan tam kapasiteye, kabiliyete uygun ba ve ltuftur. nk tam kapasiteyle hazrlanm, kendini donatm kii, hazrland eyi sever, onu ister, kabiliyet diliyle onu talep eder. Dolaysyla istedii, talep ettii ey kendisine bahedilir. Rahmet iki ksma ayrlr: a) Genel rahmet: Evrensel varolu izgisinde, kendisi iin hazrlk yaplan ve zlemle beklenen eyin bahedilmesi demektir. b) zel rahmet: Tevhide ve Allah'a yaknlk mutluluuna giden hidayet yolunda kendisi iin hazrlk yaplan ve zlemle beklenen eyin bahedilmesidir. Kalc ve srekli bedbahtlk biiminin verilmesi -ki, buna byk bir abayla hazrlanan insann srekli azaba uratlmasn gerektirir- genel rahmet olgusuna ters dmez, aksine, bu durum onun bir gereidir. zel rahmete gelince, onun yolunun dnda olan birinin bu kapsama girmesi anlamszdr. Dolaysyla: "Srekli azap, rahmetle eliir" diyen kii, bu szyle, genel rahmeti kastediyorsa, durum byle deildir. nk srekli azap, genel rahmetin bir
Bakara Sresi / 163-167 ....................................................................................... 629
gereidir. Eer, bununla zel rahmeti kastediyorsa, bu yaklam da doru olmaz. nk o, zel rahmetin ilgi alannn dndadr. Kald ki, bu kuku eer yerinde kabul edilirse, o zaman bunu, kesintiye urayan azaba ve hatta dnyevi azaplara da uyarlamak gerekecektir. Bu husus son derece belirgindir. kinci soruya ilikin cevabmz da yledir: Azabn insann mizacyla uyumamasnn ifade ettii anlam, somut biimde ortaya konulmaldr. nk kimi zaman bu olgu, konum ile sonucun rtmezlii-ni ifade eder. Bununla kastettiimiz bir zorlaycnn zorlamas ile sergilenen fiildir. Bunun karl da, bir musibetle kar karya kalan mizacn ortaya koyduu uygun sonutur. Bu sonu bir sre sonra kiide derinlik kazanr ve gitgide kiinin mahiyeti grnm hlini alr ve konu onu talep etmeye koyulur. Ama o kii buna ramen sz konusu nitelii sevmeyebilir de. Melankolik insan rneinde olduu gibi. Dolaysyla bu tr sonular, kiinin sapkn ve bedbaht doasndan kaynaklanmalar bakmndan uygundurlar. nk tabiattan kaynaklanan fiiller onunla uyum ierisinde olur. Uygun bir karakterden kaynaklanan tavrlar, ayn zamanda azap mahiyetinde de olabilirler. nk azabn tanm bunlarla uyum arzeder. Bir ey tat ve vicdan asndan holanlmamasyla birlikte, k noktas asndan holanlabilir. nc soruyu u ekilde cevaplandrabiliriz: Azap, gerek mahiyeti itibariyle, honut olmayan bir sonucun kalc ve gerek bir konu zerinde yer almasdr. Bununla (konuyla) bedbahtlk biimi mahiyeti kastediyoruz. Dolaysyla bu sonu, zemin hazrlayc illetlerin gereklemesinden sonra oluan mahiyetin malul konumundadr. Zemin hazrlayc illetler, Allah'a kar yaplan snrl itaatsizliklerdir. Yani sonsuz azap, zemin hazrlayan snrl illetlerin mall deildir ki, sonlu bir etki olarak sonsuz bir sonuca yol asn ki byle bir ey imknszdr: Bunun rnei, zemin hazrlayan, yaklatrc, belirli ve sayl illetler, maddenin insan biimini almasn gerektirmilerdir. Bunun sonucunda madde, sz konusu biimin mall olan insana zg oluumlara yol aan bir insana dnmtr.
Dolaysyla yle bir gr ileri srmek yersizdir: lmden sonra insandan sadr olan srekli ve kalc sonular, maddenin kesintiye uramas ile beliren belirli etmenlerin rn konumundadrlar. u hlde, sonlu baz etmenlerin szn ettiimiz sonularn ortaya kmalarnda ve bunlarn srekli insanla birlikte olmalarnda etkin rol oynamalar mmkn mdr? Byle bir sz denilemez. nk farzmza gre etkileyici illet olan insan mahiyeti, srekli o maddeyle birliktedir. Nasl ki, bu soru anlamszdr, tekisi de ylece bir anlam ifade etmez. Drdnc soruya vereceimiz cevap udur: Hizmet ve kulluk da tpk rahmet gibi iki ksma ayrlr: a) Genel kulluk: Varolusal olarak varln kaynana boyun emek ve ondan etkilenmek, demektir bu. b) zel kulluk: Bununla da, hidayet yolunda tevhit ilkesine boyun emeyi, balanmay kastediyoruz. Bu iki ksmdan her birinin uygun bir karl, kanlmaz bir sonucu vardr. Bunlara da uygun den bir rahmetle karlk verilir. Evrensel sistem iinde genel kulluun karl genel rahmettir. Srekli nimet de, srekli azap da genel rahmetin belirtileridir. zel kulluun karl ise, zel rahmettir. Bu da nimet ve cennettir. Bu husus, son derece belirgindir. Kald ki, eer bu kuku yerinde bir tavr olarak deerlendirilecek olursa, bu durum ahiret yurdundaki sreli azap ve hatta dnyadaki azap iin de geerli olacaktr. Beinci sorunun cevab: Bildiin gibi, srekli azap, insann iindeki bedbahtlk mahiyete dayanr. Ama yce Allah'a dayanyor olmas tm varlklar iin, "O, yce Allah'a dayanr" dediimiz anlamdadr. Yoksa intikam alma ve kin ateini dindirme gibi bir duygu yce Allah asndan muhaldir, O'nun hakknda byle bir ey dnlemez. Kukusuz, sapkln ve kt tavrn cezas olarak intikam ifadesi yce Allah iin kullanlabilir. Burada efendinin kulluk tavrlarnn dna kan, boyun eme konumundan syrlp bakaldr ve kar k pozisyonuna geen klesini cezalandrmas sz konusudur. Ama bu durum elbette ki bu anlamyla azabn bir intikam olarak ngrlmesini gerektirmez. Kald ki, eer bu kuku yerinde bir tavr olarak deerlendirilecek olursa, ahiret yurdundaki geici ve snrl azap ve hatta dnyadaki azap iin de sz konusu olacaktr.
Bakara Sresi / 163-167 ....................................................................................... 631
GEEN BLM TAMAMLAYICI BR NCELEME

Biliniz ki, yukarda szn ettiimiz kukularn reddine ilikin kantlar sunma yntemine hem Kur'n- Kerim'de ve hem de snnette bavurulmutur. Nitekim yce Allah yle buyuruyor: "Kim arabuk olan (geici dnyay) isterse, orada, istediimiz kimseye hemen abucak dilediimiz kadar veririz; ama sonra ona cehennemi yurt yaparz. Knanm ve kovulmu olarak oraya girer. Kim de ahireti ister ve inanarak ona yarar biimde alrsa, ylelerinin almalar kre ayandr (karl verilir). Hepsine, onlara da, bunlara da Rabbinin vergisinden arttrarak veririz- Rabbinin ihsan kimseden men edilmi deildir." (sr, 1820)
Grdn gibi bu ayetler, azab da, dl de ba ve rahmet olarak nitelendiriyor. Bunlarn her birinin gereklemesini kulun iradesine ve almasna balyor. Nitekim biz de, yukarda sz edilen kukular giderip meselenin zn ortaya koymak isterken ayn ynteme bavurduk. Konuya ilikin pek ok ayet vardr. Bunlar hakknda yeri geldike aklamalarda bulunacaz inaallah.
168- Ey insanlar, yeryznde bulunan hell ve temiz eylerden yiyin ve eytann admlarn izlemeyin. Gerekte o, sizin iin apak bir dmandr. 169- O size yalnzca, ktl, irkin-hayszl ve Allah hakknda bilmediiniz eyleri sylemenizi emreder. 170- Ne zaman onlara, "Allah'n indirdiine uyun" denilirse, "Hayr, biz atalarmz, zerinde bulduumuz yola uyarz" derler. Peki ama, atalar hibir ey dnmeyen, doru yolu bulamayan kimseler olsalar da m? 171- inkr edenleri (aran)n rnei, tpk barp armadan baka bir ey iitmeyene haykran kimsenin rnei gibidir. (Kfirler) sardrlar, dilsizdirler, krdrler; bundan dolay akl erdirmezler.
AYETLERN AIKLAMASI
"Ey insanlar, yeryznde bulunan hell ve temiz eylerden yiyin... bilmediiniz eyleri sylemenizi emreder." Hell, ilenmesi yasak
demek olan haramn kartdr. Ayn kkten olmalarna ramen "el-hill" kelimesi, "hurmet" yani haramln; "hill" kelimesi, "harem" yani Mekke ve etrafndan belirli bir snr; "el-hall" kelimesi, "akd"in yani dmn kart olarak kullanlr. Bu kavram bunlarn
Bakara Sresi / 168-171 ....................................................................................... 633
tmnde bir eyin fiil ve eserinde serbestliini ifade eder. Temiz, (et-tayyib) deyimi ise, pis (el-habis)in kartdr. nsann nefsine veya herhangi bir tabiata uygun den ey anlamndadr. Tayyib sz, kulaa ho gelen, dinlenebilen sze tayyib koku, koklama organnn houna gidene, tayyib mekn ise iine yerleen kiiye uygun gelen bir mekna denir. fadenin orijinalinde geen "hutuvat" kelimesi, "hutva"nn ouludur ve yrmekte olan bir kimsenin iki ayann arasndaki mesafe demektir. Bazlar bu ifadeyi "hatavat" eklinde okumulardr. Bu ise, "hatva"nn ouludur ve "bir defa" demektir. eytann admlar, onun amacna uygun den tavrlardr -irke drp saptrmak gibi-. Tpk yryen kiinin admlarnn amac ve hedefi ile yakndan ilgili olmalar gibi. u hlde bununla irke dmeye ve Allah'tan uzaklamaya yol aan davranlar kastedilmektedir. Emir, emreden kiinin dilediini yapsn diye iradesini emredilen kiiye yneltmesi demektir. eytann emretmesi ise, insan tarafndan yaplmasn istedii eyi vesvese yoluyla ona telkin etmesi, kalbine fsldamas ve gznde alml, ekici klmasdr. "es-S" kelimesi kt-lk, insann tiksindii ve toplumsal erevede irkin grd ey demektir. Bu ktlk haddini ap kontrolden knca "faha" yani hayszlk, arlk niteliini alr. Zinann "faha" olarak nitelendirilmesi bu yzdendir. Fah kelimesi, "serr ve "zarr" kelimeleri gibi mastardr. Burada yce Allah hitab tm insanlara yneltmitir. nk dinletilen ve u anda kendilerine aklanan hkm tmn birden ilgilendirmektedir. Mrikler; Allah'a iftira ederek baz eyleri kendilerine haram etmilerdi. Rivayetlerde belirtildiine gre Sakif, Huzaa, Amir b. Sa'saaoullar ve Mdlicoullar kimi ekinleri ve bahra (kula paralanm dii deve), sibe (adakta bulunulan dii deve) ve vasle (zel bir koyun) adn verdikleri kimi hayvanlar kendilerine haram klmlard. Bu, uygulamann Araplar arasndaki ekliydi. Onlarn dndaki uluslarda da benzeri uygulamalara rastlanyordu. Mminlere gelince; belki de Mslman olduktan sonra, hl aralarnda birtakm hurafelere dayal uygulamalar vard. Geleneksel olarak kuaktan kuaa geen ulusal ahlk ve davran kurallar, toplumsal yasalar ve neshedilmi snnetler gi-
bi. Ki bunlar, aamal olmayan etmenler aracl ile yrrlkten kaldrlmlardr. Dinler ve kanunlar gibi. Kukusuz dinsel ya da dnyevi yeni bir yol, bir ulusun hayatna girmeye balaynca ncelikle eski yolun temel ilkelerine ve toplumsal dayanaklarna ynelir ve onlar yok eder. Eer din ve kanun hayatn srdryor ve gcn koruyorsa -kukusuz bu, gzel eitim ve halkn kabul yntemiyle gerekleir- ayrnt ve uzant niteliindeki kural ve yasalar da yok etmi olur. Aksi takdirde eski sistemin kalntlar yeni sisteme karacak ve ikisi arasnda bir sentez oluacaktr. Tpk bitkisel bir terkip gibi. Ama bu bileim onu da bunu da temsil etmeyecektir. Yce Allah, bu ayet-i kerimede, insanlara yeryzndeki eylerden yemelerini emrediyor. Yemek fiili, ineyerek yutmay ifade eder. ou zaman mallar zerindeki tasarruf serbestliinden kinaye olarak kullanlr. nk insan davranlarnn temeli ve hayatnn dayana yemektir. Nitekim bir ayet-i kerimede yce Allah yle buyuruyor: "Karlkl rzayla yaplan ticaret mstesna, aranzda mallarnz batl ile yemeyin." (Nis, 29) Ayetin ifadesi mutlak olduu iin, onu bu geni anlam esas alarak yorumlamakta hibir engel yoktur. Bu durumda tefsirini sunduumuz ayet-i kerimenin anlamn yle belirlemek gerekir: "Yeryzndeki ilh nimetlerden yiyin, onlar zerinde tasarrufta bulunun ve yararlarn. Yeryz yce Allah'n izniyle ve mu-sahhar klmasyla doas gerei bunlar sizin iin hazrlamtr. Hell ve temiz olarak yiyin onlar. Yani onlar yemenize ya da onlar zerinde tasarrufta bulunmanza engel olacak, sizin tabiatnzdan ve yeryznn doasndan baka bir unsur yoktur. Sz gelimi yemeyi kabul etmeyen bir miza ya da yaps gerei yenmeyen ve yahut mizacn reddetmedii ve doanzn da nefret etmedii hlde uygun olmayan yollardan ve anormal yntemlerle elde edildii iin dinin gerei olarak insann ondan tiksindii ve nefret ettii eyler gibi. "Yeryznde bulunan hell ve temiz eylerden yiyin." Bu ayet, hibir kayt ve art getirmeksizin genel bir mubahlk ifade eder. Ne var ki: "eytann admlarn izlemeyin." ifadesi, hell ve temiz eyleri yeme ile ilgili baz hususlarn eytann admlarn izleme olarak nitelendirildiini gsteriyor. Bu durum, eytana uyup baz
Bakara Sresi / 168-171 ....................................................................................... 635
eyleri yemekten kanmak ya da eytana uyup baz eyleri yemek eklinde gerekleir. Ardndan, eytana uyulan durumlara ilikin bir genel bir nitelendirmeye yer veriliyor: Bunlarn ktlk, faha (irkinlik, hayszlk) ve "Allah hakknda bilmediiniz" eyleri sylemek olduklar belirtiliyor. Bir eyi yemekten kanmann ancak yce Allah'n izniyle caiz olabilecei gibi, bir eyi yemek de ancak yce Allah'n izniyle caiz olabilir. u hlde, yeryzndeki hell ve temiz eylerden yemek, ancak yce Allah'n izin vermesi ve yasalatrmas -yce Allah bunu da u anda tefsirini sunduumuz bu ayet-i kerimede ve dier baz ayetlerde belirtmitir- ve onu yemekten sakndrmamas ile geerlilik kazanr. "Allah size ly, kan... haram klmtr." ayetini incelerken bu hususu daha ayrntl biimde ele alacaz. Bu durumda -dorusunu Allah herkesten daha iyi bilir- ayetin anlam bizim u szmze ynelik niteliktedir, diyebiliriz: "Yce Allah'n yeryznde sizin iin yaratt nimetlerinden yiyin. Yce Allah bunlar sizin iin hell ve temiz klmtr. Kanarak ve saknarak bunlarn bir ksmn yememezlik etmeyin. Bu durumda bir ktlk, irenlik ve bir bilgiye yani ilh eriata dayanmakszn bir yasa koymu olursunuz. Oysa bu tr bir yasa koymak sizin yetkinizde deildir. Bu, eytann admlarna uymak demektir." Ayet-i kerimeden kan sonular u ekilde sralayabiliriz: a) Delil ile kapsam d braklan hususlarn dnda kalan her eyde genel bir helllik sz konusudur. nk yce Allah izin verdii hususlarla ilgili yasaklar getirme yetkisine sahiptir. b) lm bir delil olmakszn yce Allah'n hell kld bir eyden saknmak, insann yetkisinde olmayan ve haram olan bir tr yasa koyuculuktur. c) eytann admlarn izlemekten maksat, Allah'n izin vermedii bir biimle ve hususla Allah'a kulluk sunmaktr. nk yce Allah yrmeyi yasaklamyor. O'nun yasaklad, insann admlarn eytann admlarnn yerine koyacak ekilde yrmesidir. Byle bir durumda insann yry ile eytann yry uyumu olur ve insan eytann admlarn izleme durumuna der. Bundan dolay biliyoruz ki illetlendirmenin genellii, yani "O daima size... emreder" ifadesi, bir bilgiye dayanmakszn bir fiili ilemekten ka-
nmay yasaklad gibi, bir bilgiye dayanmakszn bir fiili ilemeyi yasaklyorsa da hitapla ilgili olarak bu husus kastedilmemitir. nk bu husus eytana uymak saylsa da, onun admlarn izlemek olarak deerlendirilemez.
"O size yalnzca, ktl, irkin-hayszl ve Allah hakknda bilmediiniz eyleri sylemenizi emreder." Ktlk ve irkinlik, eylem-
lerle ilgili niteliklerdir. Bunun kart da szdr. Dolaysyla unu anlyoruz ki: eytann emrettii hususlar ktlk ve irkinlik niteliine sahip fiillerle herhangi bir bilgiye dayanmayan szleri sylemekle snrldr.
"Onlara ne zaman, 'Allah'n indirdiine uyun' denilse, 'Hayr, biz atalarmz zerinde bulduumuz yola uyarz.' derler." Ayetin orijinalin-
de geen "elf" kelimesinin mastar olan "ilf" bulmak demektir. Yani atalarmz zerinde bulduumuz. Bu ayet, nceki ayet-i kerimede yer alan "eytann admlar" ifadesine ilikin olarak sunduumuz aklamalar pekitirir niteliktedir.
"Peki ama, atalar hibir ey dnmeyen, doru yolu bulamayan kimseler olsalar da m?" Bu ifade, onlarn az nceki szlerine cevap
niteliindedir ve onlarn bu gerekelerinin herhangi bir bilgiye ve aklayc kanta dayanmayan kuru bir sz olduunu aklyor. Byle bir yaklam iinde olmak saduyu ile eliir. nk, "Hayr, biz atalarmz zerinde bulduumuz yola uyarz." eklindeki szleri mutlaktr. Yani demek istiyorlar ki: Hangi durumda ve hangi konumda olurlarsa olsunlar, biz her hlkrda onlara uyarz. Hibir ey bilmiyor olsalar da, doru yolda olmasalar da, biz onlarn yaptklarn hak kabul ederiz." Bu, bilgiye dayanmayan, bilinli olarak sylenmeyen bir szdr. Bu sz insan akll bir insann akl bandayken diyemeyecei szleri sarf etme durumuna drr. Eer onlar atalarn, bildikleri ve doru yolu bulduklar hususlarda izleselerdi, onlarn bildiklerini ve doru yolu bulduklarn da bilselerdi, bilmeden doru yolu bulmu gibi bir duruma da dmemi olacaklard. Bununla da anlyoruz ki, "hibir ey dnmeyen, doru yolu bulamayan" ifadesi, durumlarn abartl olarak vurgulama amacna ynelik deildir. Atalarnn hayatlar boyunca mutlaka bir eyler bildiklerini gz nnde bulundurarak, onlarn hibir ey bilmedik-
Bakara Sresi / 168-171 ....................................................................................... 637
lerini sylemenin olsa olsa bir abartma olabileceini dnerek byle bir ey syleyemeyiz. yle ki: fade, yle bir faraza deerlendirme ile yola ktn vurgulamaktadr. Ki, hi kimse, onlara uymann caiz olabileceini sylemesin. Ama, "biz, atalarmz zerinde bulduumuz yola uyarz." eklindeki genel yarglarnn yanlln vurgulamaktr. Bu, belirgin bir husustur.
"nkr edenleri (aran)n rnei, tpk barp armadan baka bir ey iitmeyene haykran kimsenin rnei gibidir." "Mesel" dilden di-
le dolaan atasz demektir. Ve yine "mesel", vasf anlamna da gelir. u ayeti kerimede olduu gibi: "Bak, senin iin nasl vasflar getirdiler de bylece saptlar. Artk hibir yol bulamazlar. (Furkan,
9)
Tefsirini sunduumuz ayet-i kerimenin orijinalinde geen "yen'iku" fiili, "naik" kelimesindendir ve obann srsn engellemek amacyla barmasna denir. oban srsn bir yerden alkoymak amacyla bard zaman, Araplar "Neaka'r-ra bilganem/yen'-iku naken" derler. Ayetin orijinalinde geen "nid" kelimesi, "nd/ yund/mundten" kelimelerinin kkdr ve dua yani "arma"dan daha zel niteliklidir. nk bu ifadenin altnda, "dua"nn aksine, sesi ykseltme ve benzeri bir anlam yatar. Allah dorusunu herkesten daha iyi bilir, ama ayetin anlam yle olsa gerektir: Senin kfirleri inanmaya arman tpk, hayvanlara haykran birinin durumuna benzer. Bu hayvanlar onun haykrndan ses ve ardan baka bir ey duymazlar. Srf bu sesin kard yankdan rker de yneldikleri tarafa gitmekten vazgeerler ve duyduklarndan hibir ey dnp anlamazlar. Onlar kendilerine yararl olan szleri duymayan sarlardr, yararl bir sz konuamayan dilsizlerdir, hibir ey gremeyen krlerdirler. Onlar hibir ey dnemezler. nk dnmeyi salayan yollar tkanm durumdadr. Bylece, ifadede kalb sanatnn ya da ona ynelik bir ifade sanatnn varolduu ortaya kyor. nk, barp armadan baka bir ey iitmeyene haykran kimsenin rnei, kfirleri doru yola arann rneidir; hidayete arlan kfirlerin deil.
Fakat, bunun bir sonucu ve gerei olarak sunulan sfat, yani "Sardrlar, dilsizdirler, krdrler." sz, kfirlere zg niteliklerdir; onlar hakka aranlarn nitelikleri deil. Bu, rnein Allah'n elisine deil de kfirlere izafe edilmesini kanlmaz klar. Bundan dolay ifadede kalb (deitirme) sanat benzeri bir durumun sz konusu olduunu syleyebiliriz.

et-Tehzb adl eserde Abdurrahman'n yle dedii rivayet edilir: mam Sadk'tan (a.s) olunu kurban etmeye ant ien adamn durumunu sorduumda buyurdu ki: "Bu eytann admlarndan biridir." [c.8, h: 1063] Mansr b. Hazim'in de yle dedii rivayet edilmitir: mam Sadk (a.s) bana dedi ki: "Trk'n hikyesini duymadn m? Trk Medine'de bir kle tccaryd. Bir gn mam Bkr'n (a.s) yanna gelerek, 'Ya Ebu Cafer, ben karm boamaya, kle azat etmeye ve adak adamaya yemin ettim.' dedi. Bunun zerine mam ona dedi ki: Ey Trk, senin bu tavrn eytann admlarndandr." [c.8, h: 1058] Tefsir'ul-Ayy'de mam Bkr'n (a.s) yle dedii rivayet edilir: "Allah'tan bakasnn adna yaplan her yemin, eytann admlarndandr." [c.1, s.74, h: 150] el-Kfi'de mam Sadk'n (a.s) yle dedii belirtilir: "Bir adam bir eyi yapmamaya yemin ettiyse -ve yapmamaya yemin ettii eyi yapmak, yapmamaktan daha iyiyse- onu yapsn ve ayrca keffaret vermesi de gerekmez. nk onun bu yemini eytann admlarndan biridir." [c.7, s.443, h: 1] Ben derim ki: Sunduumuz bu rivayetlerde esas olan, eytann admlarn izlemek olarak nitelendirilen davranlarn kulluk kast tayan fiiller olmalardr. Ama bunlar er' bir dayanaktan yoksun olduklar iin kulluk ifadesi olarak deer grmezler. Nitekim nceki aklamalarmzda da bu hususa deinmitik. Boanma ve benzeri durumlarn batl olmalarnn baka nedenleri vardr. O da in ile elien ta'likin olmasdr [Talak ve benzeri birtakm akitler artsz ve kaytsz ifade edilmeleri gerekir. Akdin artl olmas onu geersiz klar.]
Bakara Sresi / 168-171 ....................................................................................... 639
TAKLT VE HURAFELERE UYMANIN AHLK VE SOSYAL AIDAN NCELENMES

nsanlarn benimsedikleri gr ve inanlar, ya pratikle dolaysz ilintisi sz konusu olmayan teori niteliindedir. Matematik, doa ve doatesi konulara ilikin meseleler gibi. Ya da uygulama ile vastasz ilintisi bulunan pratik niteliindedir. Yaplmas ve yaplmamas gereken eylemlere ilikin meseleler gibi. Birinci snflandrmaya giren inan ve grler karsnda taknlacak tavr, ak belge ve somut veriye dayal kesin bilgi ve dnceye uymaktr. kinci snflandrmaya giren hususlarda ise, izlenecek yol; kendisinde insann mutluluunu barndran ya da mutluluu asndan yarar salayan hayra gtrene uymak ve insan bedbahtla srkleyen ya da mutluluu asndan zararl bir rol oynayan tavrlardan kanmaktr. Birinci snflandrmadaki hususlardan biri ile ilgili kesin bir bilgiye sahip olmadan hak olduuna inanmak ve yine ikinci snflandrmaya giren hususlardan biri ile ilgili olarak onun hayra ya da ktle ynelik olduunu bilmeksizin hak olduuna inanmak, hurafe niteliinde bir inan olarak deer grr. nsann grleri, varlklarn illetini aratran ftratn ve kendisini gerek erdeme ynelten karakterin gereklerine dayanr. Bu yzden insan, kr krne kabul edilmi, cahilane benimsenmi hurafelere dayal dncelere boyun emez. Ne var ki, hayal gcnn uyandrd nefsan duygular ve i duyarllklar ki ounlukla -korku ve mittir- insan bir ekilde hurafeye inanma durumunda brakabilirler. yle ki, hayal insana korku ya da mit motiflerinin eliinde bir tablo izer. Bu tabloyu korku ve mit duygularnn bunu korumasn ve srekli olarak korku ya da mit motifleri ile birlikte hatrlamasn salar, korkan ya da mit balayan bu nefsin sz konusu tabloyu unutmasna izin vermez. rnein bir insan gz gz grmez bir zifiri karanlkta tek bana ssz bir vadiden gemek durumunda kald zaman ve eer gerei hayalden, zrarl olan zararsz olandan ayrt edecek aydnlatc bir aygt da yoksa yannda, bir sre sonra hayal, grd her karalty kendisini ldrmek isteyen korkun bir dev veya ruh gibi canlandrmaya balayacaktr. Birtakm iniler ve klar canlandracaktr. Ge kan ve yere inen varlklar grmeye balayacaktr.
Etrafnda gerekte var olmayan cisimler ve ekiller belirecektir. Onun bu korkulu hli devam ettii srece hayal mevhum varlklar canlandrma iini srdrecektir. Hatta gidip bu durumu bakalarna da anlatacak ve onlarn zihninde de benzeri bir durumun meydana gelmesine yol aacaktr. Nitekim bu tr sylentiler halk arasnda son derece yaygndr. Ama bunlar aslsz hurafelerdir ve bir geree dayanmazlar. Kimi zaman hayal, bu mevhum varln zararn bertaraf etme amacna ynelik bir savunma igds uyandrr. nsan birtakm hareketler sergileme gereini duyar. Bakalarn da bu mevhum varlktan korunmak iin, sz konusu hareketleri yapmaya tevik eder. Bylece aslsz bir kuruntuya dayal, hurafe nitelikli bir yasa, bir gelenek doar. nsanolu eski alardan gnmze kadar hurafe nitelikli gr ve anlaylarn etkisinde kalmtr. Sanld gibi bu durum srf doulu toplumlara zg deildir. Batllarn hurafelere daha fazla inandklarn sylemesek bile, en azndan onlarda da doulular kadar hurafe yaygndr. nsanlarn sekinleri -yani bilginler- insanln vicdannda kk salm bu tr hurafelere dayal gelenek ve alkanlklar yok etmek iin, srekli ince manevralarla halk ynlendirmeye alyorlar. Ki, kamuoyunun dikkatini bu noktaya eksinler ve bu hususta uyank olmalarn salasnlar. Artk doktorlar bu hastalklar iin reeteler yazmaktan yorgun dmlerdir. nk insanolu bir adan teorik grleri ve gerek bilgileri taklit etmekten, onlara uymaktan kendini alamaz. Bir dier adan da nefsan eilim ve duyarllklarn etkisinden syrlamaz. Kald ki, bu tr hastalklarda, tedavinin bugne kadar yararl olmad da grlmtr. Bu hususta en fazla dikkati eken tavr, ada uygarlk mensuplarnn ve pozitif bilim uzmanlarnnkidir. Bunlar ada bilim, somut verilere ve deneysel ynteme dayanr, diyor ve gerisini reddediyorlar. Bunun yan sra uygarln temelde, elverili her yolu kullanarak toplumsal tekml salama amacna ynelik olduunu ileri sryorlar ve eitim sistemini de buna dayandryorlar. Ne var ki -son derece ilgintir- bu anlayn kendisi de hurafeye dayanr. nk doa bilimleri, doann zelliklerini aratrr, onla-
Bakara Sresi / 168-171 ....................................................................................... 641
rn konumlarn belirlerler. Dier bir ifadeyle, bu madd bilimler, her zaman maddenin gizli kalm ynlerini aratrrlar. Madde tesine gelince; madd bilimlerin olumsuz bir gr belirtmeleri sz konusu olamaz. nk bir kant olmakszn somut verilere ve deneysel ynteme uymuyor diye bir eyi inkra kalkmak en byk hurafedir. Ayn ekilde medeniyetin temeli de, szn ettiimiz toplumsal tekml hedefidir sz de hurafedir. Bu tekml ve toplumsal mutluluk, kimi zaman bireyin kiisel mutluluundan yoksun kalmasn gerektirebilir. Vatan urunda, kanun ve ideal urunda lmek, kendini feda etmek gibi. Yani toplumun dokunulmazlna zarar gelmesin diye ferdin mutluluktan yoksun kalmas. Bir insan ancak tekmle dayal inan sisteminin bir gerei olarak bu yoksunluklara katlanabilir. Onun bunlar erdem olarak grmesi de buna baldr. Bunlar -aslnda onun iin deil,- toplum iin bir tekmldr. Gerekte kendisi iin, bir yokluk ve yoksunluktur. Eer bunlar tekml kabul edilecekse, bu, ancak toplum iin geerlidir. Hlbuki, insan toplumu kendisi iin ister, kendini toplum iin deil. Btn bunlardan dolay toplumlar bireylerini bir bakma kandrarak u dnceyi empoze ederler: Kii kendini feda ederek toplum iinde iyi anlmay, kalc bir isim brakmay, her zaman vgyle kendisinden sz edilmeyi gerekletirir. te bu, sonsuza dek yaamak demektir. Kukusuz bu, bir hurafedir. Gerisinde bir eyin olmadn iddia ettiimiz bir hayatn tkeniinden ve yok olup gitmesinden sonra hangi hayat vardr? Bunun bir rnei de u iddiadr: Toplumsal birliin korunmas iin insan, kanunlarn ac ynlerine katlanmal ve cannn ektii baz eylerden yoksun kalmaya katlanmaldr. Ve geri kalan dier eylerle tekmlne kavumaldr. Bu tr telkinlerin etkisinde kalan kii, toplumsal tekml kendi tekml gibi alglar. Ama bu bir hurafedir. Toplumsal tekml ile kendi tekml rttkleri srece byle bir ey geerli olabilir. Bunun dndaki durumlar iin byle bir ey sylemek mmkn deildir. Bir fert bireysel tekml ya da bir toplum insanlk lemi asndan zorla da olsa istediini elde etme, stn bir gce sahip ve dilediini diren grmeden benimsetme durumuna gelmise,
hangi etmen bu ferdi, toplumun tekmlnn ayn zamanda onun tekml olduunu, bunun onun iin bir vn ve gzel isim yapma frsat olduuna inandrabilir? Nitekim devaml gl uluslarn zayf uluslardan yararlandn, onlarn yaamlarndan kar saladklarn gryoruz. Kendi ulusal karlar iin ayak basmadklar yer, ulamadklar hedef kalmad. Hibir kitle yoktur ki, tutsak edip kle gibi kullanmasnlar. Acaba bu telkin, yok olma fobisini unutturma amacna ynelik bir sosyal uyuturucudan baka bir ey midir? Bu hususta Kur'n- Kerim'in bavurduu yntem ise, teoride, insanlara Allah'n indirdii hkmlere uymay emretme ve hakknda bilgi sahibi olmadklar hususlarda hkmler belirlemekten nehyetme eklindedir. Pratikte ise, Kur'n insan Allah katnda olan nimetleri istemeye yneltir. Bu sonu onun kiisel arzusuyla da uyuursa, bu onun asndan hem dnya, hem de ahiret mutluluunu ifade eder. Yok eer Allah'n indirdii hkmlere uymas, onun bireysel olarak birtakm eylerden yoksun olmasna yol ayorsa, kukusuz Allah katndaki dl daha byktr. Allah katndaki nimetler daha iyi ve daha kalcdr: Her eyi somut verilere gre deerlendirme dncesinde olan materyalistler diyorlar ki: Dine uymak, bilimin reddettii bir gelenektir. Dindarlk insanolunun yaad drt dnemden ikincisine zg bir hurafedir. (Mitoloji dnemi, din dnemi, felsefe dnemi, bilim dnemi.) amzda insanlar bilime inanma ve hurafeleri reddetme dnemini yayorlar.) Bu yaklam hibir bilimsel dayana bulunmayan bir safsata, aslsz bir hurafedir. Dine uymay bir gelenek olarak yorumlamak yanltr. nk din, doruluu tartma gtrmez vahiy ve peygamberlik misyonu kanalyla edinilen dnya ve ahirete ilikin bilgilerden, toplumsal yasalardan, ibadet biimlerinden ve insanlar aras iliki kurallarndan doru szl peygamberin bildirdii haberlerden oluan bir btndr. Nitelikleri bundan ibaret olan dine uymak, bilime uymaktr. nk, bu tr belgeli haberleri dorulamak bilimin grevidir. Daha nce: "Musa kavmine, 'Allah size bir inek kesmenizi emrediyor.' demiti." (Bakara, 67) ayetini incelerken gelenek ve tak-
Bakara Sresi / 168-171 ....................................................................................... 643
lit kavram zerinde durmutuk. Daha ayrntl bilgi iin oraya bavurulabilir. in ilgin taraf da bu gr ileri srenlerin, hayatn temel ilkeleri ve toplumsal davran kurallar noktasnda yeme, ime, giyinme, iftleme ve barnma gibi konularda kr krne gelenee uymaktan, hibir kantlayc aklama yapmakszn heva ve heves peine dmekten baka bir ey yapmayanlar olmalardr. Evet, gelenee yeni bir isim uydurduklarn biliyoruz. Artk ona kalknm dnyann benimsedii kural diyorlar. Bylece gelenek ve taklit ismen deil, ama cismen varln srdryor. Lafz bir kenara atlm, ama anlam genel kabul grmtr. "Kovan kovalar arasna brak" deyimi bilimsel, ilerici ve uygarln ifadesi bir slogan, ama "Hava ve hevese uyma; yoksa seni saptrr." gerei de dinsel bir gelenek ve aslsz bir hurafe olmutur. nsanlk hayatn dnce plnnda drt dneme ayrmalarna gelince, din ve felsefe tarihi bunu yalanlamaktadr. Bilindii gibi Hz. brahim'in dininin ortaya k Hindistan'da, Msr'da ve Keldonlerin lkesinde felsefenin ortaya kp yaygnlamasndan sonraki dnemlere rastlar. Hz. sa'nn dininin ortaya k Yunan felsefesinden sonradr. Yine Hz. Muhammed'in (s.a.a) dininin (yani slm'n) ortaya k da Yunan ve skenderiye felsefesinden sonraya rastlar. Ksacas felsefenin zirveye ulamas, dinin zirvesine ulamasndan nce gereklemitir. Daha nceki aklamalarmzda, Allah'n birlii esasna dayal dinin, ok tanrl dinlerden, tarihsel olarak daha ncelikli olduunu vur-gulamtk. nsanlk tarihi asndan Kur'n'n onaylad blnme udur: a) Tm mmetlerin tek bir mmet olduklar ilkel dnem. b) Duyumculuk ve maddenin etkinlik kazand dnem. "nsanlar tek bir mmet idi. Allah peygamberleri, mjdeciler ve uyarclar olarak gnderdi." (Bakara, 213) ayetini incelerken, szn ettiimiz bu tarihsel dnemlerin niteliklerini de etraflca anlatacaz.
172- Ey inananlar, size verdiimiz temiz rzklardan yiyin. Yalnzca Allah'a kredin; eer sadece O'na kulluk ediyorsanz. 173- Allah size le, kan, domuz eti ve Allah'tan bakas adna kesileni kesin olarak haram kld. Ama kim zulmetmeden ve snr amadan mecbur kalrsa, ona bir gnah yoktur. nk Allah hi phesiz balayan ve esirgeyendir. 174- Allah'n indirdii kitaptan bir eyi gizleyenler ve onunla deeri az bir eyi satn alanlar; ite onlarn yedikleri karnlarnda ateten bakas deildir. Allah kyamet gn onlarla konumaz ve onlar arndrmaz. Ve onlar iin ac bir azap vardr. 175- Onlar, hidayete karlk sapkl, balanmaya karlk azab satn almlardr. Atee kar ne kadar da dayankldrlar! 176- Bu, Allah'n kitab phesiz hak olarak indirmesindendir. Kitap konusunda anlamazla denler ise, uzak bir ayrlk iindedirler.
Bakara Sresi / 172-176 ....................................................................................... 645
AYETLERN AIKLAMASI
"Ey inananlar, size verdiimiz temiz rzklardan yiyin." Daha nce tm insanlara yneltilen genel hitaptan sonra mminlere yneltilen zel bir hitaptr bu. Hitabet sanatnda, bir hitaptan dier bir hitaba gei olarak nitelendirilir bu durum. Sanki burada t almayan, sylenen szleri dinlemeyen bir gruba hitap etmekten vazgeiliyor ve imanndan dolay kendisini arana olumlu karlk verene yneltiliyor hitap. ki hitap tarz arasndaki fark, muhataplarn farkllndan kaynaklanyor. Allah'a ve onun mesajna inananlar, ary kabul edecekleri beklendii iin "Yeryzndeki hell ve temiz eyler" yerine "size verdiimiz temiz rzklardan." ifadesi kullanlmtr. Bu durum tek ve ortaksz Allah'a kr sunmalarna bir vesile olarak gndeme getirilmitir. nk onlar Allah'tan bakasna kulluk sunmayan muvahhitlerdir. Bu yzden "size verdiimiz temiz rzklar" deniliyor da "size verilen temiz rzklar" ya da "yeryzndeki" eklinde bir ifade kullanlmyor. nk kullanlan ifade, onlarn yce Allah' tanmalarna, yce Allah'n onlara yakn olduuna, onlara acdna, efkat beslediine ilikin bir ima iermektedir. "Min tayyibat-i m re-zaknakum="size verdiimiz temiz rzklardan" ifadesinde, sfat mevsu-fa izafe edilmitir. Yani sfatn mevsuf konumuna gemesi sz konusu deildir. nk birinci yaklam asndan anlam, "Tm temiz olan rzkmzdan yiyin." eklinde olur. Ki bu, ifadenin atmosferinden de alglanan yaknlama ve efkat gsterme havasna daha uygundur. kinci yaklam asndan anlam, "Rzkn temizinden yiyin, pis olanndan deil." eklinde olur ki, ayetlerin ak ile oluan ortama uymamaktadr bu yorum. nk atmosfer kstlamalar kaldrmak, kendi arzular dorultusunda yasalar koymak suretiyle Allah'n kendilerine bahettii baz rzklar yemekten kanmalarn, hibir ilh direktife dayanmakszn yasak koymalarn nlemek eklinde belirginleiyor.
Dikkat edilirse, "bize kredin" eklinde bir ifade kullanlmyor, tersine "Yalnzca Allah'a kredin" deniliyor ki, ifade daha net bir ekilde tevhidi vurgulasn. "eer sadece O'na kulluk ediyorsanz."
"Yalnzca Allah'a kredin; eer sadece O'na kulluk ediyorsanz."
ifadesi de bu ilkeyi vurgulama amacna yneliktir. Bu ifade de snrlandrmay ve bir noktaya zg klmay dile getirir. Bu yzden "eer ona kulluk ediyorsanz." denilmiyor.
"Allah size le, kan, domuz eti ve Allah'tan bakas adna kesileni kesin olarak haram kld." Allah'tan bakas adna kesilenden mak-
sat, put ve benzeri dzmece ilhlar adna kesilen hayvanlardr. "Ama kim zulmetmeden ve snr amadan mecbur kalrsa" yani hakszlk etmeden ve haddini amadan. Bunlar zor durumda kalmaktan kaynaklanan durumlardr. Bu durumda ayeti u ekilde anlamlandrabiliriz: Kim yasaklanan bu yiyecekleri hakszlk ve arlk pozisyonunda olmakszn bir ekilde yemek zorunda kalrsa, bundan dolay bir gnah kazanmaz. Ama hakszlk ve arlk pozisyonundayken ve bu iki durum zorlanmann etkin unsuru durumunda iseler, onlara bunlar yemesi caiz olmaz. "nk Allah hi phesiz balayandr, esirgeyendir." ifadesi gsteriyor ki, bu cevaz yce Allah'tan mmin kullarna ynelik bir hafifletme ve ruhsattr. Yoksa yasaklamann felsefesi ve hkmn hikmeti zorlanma ortamnda bile mevcuttur. "Allah'n indirdii kitaptan bir eyi gizleyenler..." Ehliki-tab'a ynelik bir knamadr bu. Onlarn ibadet ve baka hususlarla ilgili hell ve temiz bildikleri birok ey vard ki, ileri gelenleri ve bakanlar bunlar haram klmt. Oysa yanlarnda bulunan kitap sz konusu eylerin haramln ngrmyordu. Bunlarn kitapta hell olduklar vurgulanan bu hususlar gizlemelerinin tek nedeni, bakanlardan saladklar kar korumak, liderler nezdindeki makam, mevki ve mali statlerini devam ettirmekti. Bu ayet-i kerime, son derece belirgin bir ekilde amellerin somutlatrlmasn, sonularnn gerekleeceini ifade ediyor. Yce Al-lah ncelikle onlarn Allah'n ayetlerini az bir para karl satmalarn, karnlarn atele doldurmak eklinde nitelendiriyor. Sonra Allah'n hkmlerini gizlemeyi tercih edip, Allah'n ayetlerini aklama karlnda az bir para almay tercih etmelerini, hidayete karlk sapkl tercih etme eklinde dile getiriyor. Daha sonra bunu, balanma yerine azaba arptrlmay seme olarak nitelendiriyor. Daha sonra tm deerlendirmeyi u arpc ifadeyle noktalyor: "Onlar atee kar ne kadar da dayankldrlar!" Bu ce-
Bakara Sresi / 172-176 ....................................................................................... 647
zaya arptrlmalarn gerektirecek sular ise, Allah'n hkmlerini gizlemeye devam etme ve bu tutumlarn srdrme olarak n plana kyor. Bu konuya iyice dikkat et.

el-Kfi'de "ama kim zulmetmeden ve snr amadan mecbur kalrsa..." ayeti ile ilgili olarak mam Sadk'n (a.s) yle buyurduu rivayet edilir: "[Ayetin orijinalinde geen] 'el-baiy', av peinde olandr, 'el-adiy' ise, hrszdr. Zor durumda kalsalar dahi bunlar le yiyemezler. Bu, onlara haramdr ve Mslmanlara ynelik bu izin onlar kapsamaz. Onlarn sefer srasnda namaz ksaltmalar da caiz deildir." [c.3, s.438, h: 7] Tefsir'ul-Ayy'de mam Sadk'n (a.s) yle buyurduu rivayet edilir: "el-Baiy, zalim demektir. 'el-Adiy' ise, gasp, [yani bakalarnn hakkna zorla el koyan) demektir." [c.3, s.74, h: 151] Hammad da onun (a.) yle buyurduunu rivayet eder: "elBaiy, imama bakaldran, 'el-adiy' de, hrsz demektir." [c.3, s.74, h:
154]
Mecma'ul-Beyan tefsirinde, mam Bkr ve mam Sadk'n (her ikisine selm olsun) yle buyurduklar belirtilmitir: "Yani Mslmanlarn imamna ba kaldrmakszn (el-baiy) ve gnah ileyerek hak ehlinin yolundan sapmakszn (el-adiy)." Ben derim ki: Bu rivayetlerde iaret edilen hususlar, bu kavramlarn somut belirtileri trndendirler ve bunlar bizim ifadeden kardmz sonucu da pekitirir niteliktedirler. el-Kfi ve Tefsir'ul-Ayy'de mam Sadk'n (a.s) "Onlar atee kar ne kadar da dayankldrlar!" ifadesi ile ilgili olarak, "Yani onlar kendilerini atee srkleyeceini bildikleri fiilleri ilemeye ne kadar dayankldrlar!" eklinde bir aklamada bulunduu rivayet edilir. [el-Kfi, c.2, s.268, h: 2; Tefsir'ul-Ayy, c.1, s.75, h: 157] Mecm'ul-Beyan tefsirinde, Ali b. brahim, mam Sadk'tan (s.a.) yle rivayet eder: "Onlar atee kar ne kadar da cesurdurlar!" Yine mam Sadk'tan (a.s) yle buyurduu rivayet edilmitir: "Ate ehlinin amellerini ne kadar da ok yapyorlar!"
Ben derim ki: Bu rivayetler yakn anlamldrlar. Birinci rivayette "atee kar dayankllk" ifadesi, atein sebebine kar dayankllk eklinde yorumlanmtr. kinci rivayette "atee kar dayankllk" ifadesi, atee kar cesur olmak -cesaret dayanklln temel kouludur-" eklinde aklanmtr. nc rivayette ise, "atee kar dayankllk" ifadesi, "ate ehlinin amellerini ileme" eklinde yorumlanyor. Buradaki anlam birinci rivayetin anlamna dnktr.
Bakara Sresi / 177 .............................................................................................. 649
177- Yznz dou ve bat tarafna evirmeniz iyilik deildir. Ama iyilik o kimsedir ki Allah'a, ahiret gnne, meleklere, kitaba ve peygamberlere inand. Mala olan sevgisine ramen, onu yaknlara, yetimlere, yoksunlara, yolda kalmlara, dilencilere ve klelere verdi. Namaz dosdoru kld, zekt verdi. (Onlar) ahitletikleri zaman ahitlerini yerine getirenler, sknt, hastalk, sava zamanlarnda sabredenler(dir). te, bunlar doru olanlardr, muttakiler de bunlardr.
AYETN AIKLAMASI
Deniliyor ki: Kblenin Kuds kentindeki Beyt'l-Mukaddes yerine Mekke'deki Kbe olarak deitirilmesi insanlar arasnda bir tartmaya, sert mnakaalara yol at. Bu tartmalar ald ban gitti. Bunun zerine yce Allah tarafndan yukarya aldmz ayet-i kerime indi. "Yznz dou ve bat tarafna evirmeniz iyilik deildir." fadenin orijinalinde geen "birr" bol hayr ve ihsan demektir. Bu kelimenin "berr" eklindeki okunuu sfat- mebbehedir. (yani bol hayrl ve ihsan sahibi olan kimse). Yine ifadede geen "kibel" kelimesi de yn anlamna gelir. Kble kelimesi de bundan tremi ve bir tr yn ifade eder. fadenin orijinalinde geen "zevi'l-kurba", "yakn-
lar" demektir. "Yetama" kelimesi, yetimin ouludur ve babas olmayan ocua denir. "Mesakn" kelimesi, "miskn"in ouludur ve yoksullukta durumu fakirden daha kt olan kimsedir. "bni'ssebil" ailesinden uzakta bulunan kimse demektir. "er-Rikab" kelimesi, "rekabe"-nin ouludur ve klelik anlamn ifade eder. "Be's" kelimesi, tpk "bu's" gibi mastardr ve felaket ve yoksulluk demektir. "Zarr" kelimesi de tpk "zurr" gibi mastardr ve bir insann hastalk, yaralanma, maln yitirme ya da evladnn lmesi eklinde zarara uramasn ifade eder. "Be's" ise, savan kzt zaman demektir. "Ama iyilik o kimsedir ki, Allah'a ve ahiret gnne... inand." Burada "birr" kelimesinin tanmlanmasndan vazgeilip "berr"-in tanmlanmas tercih ediliyor ki, ama, bu ii yapan adamlar niteliklerine ilikin ayrntl aklamalarla birlikte etraflca tanmlamaktr. Somut rnekten yoksun bir kavramn etkisiz olacan ve bir fayda salamayacan ima etmektir. Bu, Kur'n- Kerim'in teden beri uygulad bir anlatm tarzdr. Kur'n- Kerim konumlar ve durumlar aklamak istedii zaman, ncelikle ite rol oynayan kiileri tanmlama yolunu seer. Sadece kavram aklamakla yetinmez. Ksacas: "Ama iyilik o kimsedir ki, Allah'a ve ahiret gnne... inand." ifadesi iyileri tanmlamaya, onlarn durumlarn aklamaya yneliktir. Ayet-i kerime, onlar mertebenin, yani inan, amel ve ahlk mertebelerinin tmn gz nnde bulundurarak tanmlyor. Balangta "Allah'a inanan...", ardndan "te bunlar doru olanlardr.", sonra "muttakiler de bunlardr." buyurarak onlar tm ynleriyle tanmlyor. Yce Allah'n iyileri tanmlarken n plna kard niteliklere gelince; ncelikle onlarn inanlarn gzler nne seriyor: "Allah'a, ahiret gnne, meleklere, kitaba ve peygamberlere inand." Bu ifade yce Allah'n kullarnn inanmalarn istedii tm hak prensipleri ve retileri kapsamaktadr. Bu imandan maksat, tm olumlu sonularn beraberinde douran eksiksiz imandr. Yani kalpte en ufak bir kuku krnts, bir kararszlk, bir itiraz, ya da hoa gitmeyen bir durumun ba gstermesi annda en ufak bir kzgnlk bulunmayacaktr. Yine ahlk davranlarda ve pratik hayatta imanla elien bir tavr sergilenmeyecektir. Bu hususun kas-
Bakara Sresi / 177 .............................................................................................. 651
tedildiinin kant da u ifadedir: "te bunlar doru olanlardr." Bu ifadede doruluk kavram genel olarak dile getirilmi ve kalp ya da bedensel organlarn bir hareketiyle kaytlandrlmamtr. u hlde onlar gerek mminlerdir, imanlarnda dorudurlar, tavrlaryla imanlarn dorulamaktadrlar. Nitekim ulu Allah iman-tavr uyumunun zorunluluunu u ekilde dile getirmektedir: "Hayr, Rabbine andolsun ki, aralarnda kan anlamazlklar hususunda seni hakem klp, sonra da verdiin hkm ilerinde hibir sknt duymakszn tam anlamyla kabullenmedike inanm olmazlar." (Nis, 65) Bu durumda onlar, imann drdnc mertebesine ilikin niteliklere sahip olurlar. "Rabbi ona, 'Teslim ol' demiti. (O da)'lemlerin Rabbine teslim oldum.' dedi." (Bakara, 131) ayetini incelerken sz konusu iman mertebesinin karakteristik zelliklerini okuyucularn dikkatine sunmutuk. Ardndan yce Allah iyilerin baz amellerinden sz ediyor: "Mala olan sevgisine ramen onu yaknlara, yetimlere, yoksullara, yolda kalmlara, dilencilere ve klelere verdi; namaz dosdoru kld, zekt verdi." Burada namazdan sz ediliyor ki o, ibadetle ilgili bir hkmdr Yce Allah Kur'n- Kerim'de namaz u ekilde tanmlyor: "Namaz kt ve iren eylerden vazgeirir." (Ankebt, 45) "Beni anmak iin namaz kl." (Th, 14) Bunun yan sra, madd hayatn slahna ynelik mal bir ykmllk olan zekttan sz ediliyor. Bu iki ibadetten nce de mal vermekten sz edilmiti. Bununla da zorunlu bir ykmllk olmakszn, muhtalarn ihtiyalarn gidermek ve aklarn kapatmak amacyla tamamen gnll olarak hayr amal harcamada bulunmak, yoksullara ihsan etmek kastedilmitir. Bunun ardndan yce Allah onlarn kimi ahlk zelliklerini gndeme getiriyor: "Ahitletikleri zaman ahitlerini yerine getirenler, sknt, hastalk ve sava zamanlarnda sabredenler." fadenin orijinalinde geen "ahid" kavram bir eye devaml sarlmak ve kalben ona bal kalmak anlamn ifade eder. -Grld gibi yce Allah bu kavram da genel tutmutur.- Bununla beraber bu kavram, bazlarnn sand gibi iman ve imann hkmlerine uymay kapsamna almyor. "Ahitletikleri zaman ahitlerini" ifadesi ima-
nn kapsam d kalmasn gerektirir. nk inanmak, inanmann gereklerini yerine getirmek, herhangi bir zamanla snrlandrlmaz. Nitekim ifadede zaman snrlandrlmas son derece belirgindir. Ancak bu ifade genellii itibariyle insann gerekletirdii her trl antlamay, verdii her trl vaadi ve yapmaya sz verdii her hususu ve syledii her sz kapsar. "Falanca eyi muhakkak yapacam, kesinlikle u eyi terk edeceim" dememiz gibi. nsanlar aras ilikilerde, davran kurallar iinde balanan her trl akit de bu ifadenin kapsam iindedir. Sabr, musibetlerin drt bir yandan saldrya getii, felaketlerin kapy ald zorluk dnemlerinde ve savata aclara kar direnebilme gcdr. Ayet-i kerimede n plana karlan bu iki karakter, iyi ahlkn tmn ifade etmeseler de, ancak bunlar gerekleti mi dierleri de gerekleirler. Antlamaya bal kalmak ve zorluklara kar sabretme karakterlerinden biri durma ile, biri de hareket ile ilintilidir. Hareketle ilintili olan, ahde bal kalma hareketidir. Onlarn bu iki karakterlerinin gndeme getirilmesi ile u mesaj verilmek isteniyor. Onlar bir sz syledikleri zaman, hemen onu yapmaya kalkarlar ve kendilerini bir keye ekmezler. Yce Allah iyileri tanmlarken kulland ikinci ifade udur: "te bunlar doru olanlardr." Hi kukusuz bu, bilmeye ve uygulamaya ilikin tm iyi nitelikleri kapsayc bir nitelemedir. nk doruluk beraberinde iffetlilik, cesaret, hikmet, adalet ve bunlarn ayrntlarn douran temel bir karakterdir. nk bir insann yapabilecei inanmak, sylemek ve amel etmektir. Doru karakterli bir insan olduu zaman bu nitelik birbirleriyle uyuurlar. Yani dediinden bakasn yapmaz, inandndan bakasn da demez. nsanolu iten gelen bir duyguyla yaratl itibariyle gerei kabul etme ve geree boyun eme eilimindedir, bunun aksi bir tavr iinde olsa da... Gerei kabul ettii zaman ve bu hususta da doru bir tutum iinde olduu zaman, inand eyi sylemeye ve sylediini yapmaya balar. Bu den-klem tanmland zaman, katksz iman, stn ahlk ve salih amel gereklemi olur. Nitekim yce Allah yle buyuruyor: "Ey inananlar, Allah'tan korkun ve dorularla beraber olun." (Tevbe, 119) Tefsirini sunduumuz ayeti kerimedeki "te bunlar doru olanlardr" eklindeki snrlandr-
Bakara Sresi / 177 .............................................................................................. 653
c ifade, snrlandrmay pekitirme, snr ak biimde belirleme amacna yneliktir. Allah dorusunu herkesten daha iyi bilir, ama u anlamn belirginlemesi kastedilmitir: Dorularn kim olduunu renmek istiyorsan, ite onlar iyiler (ebrar)dir. yilerin nc ayrc zellikleri ise, udur: "Muttakiler de bunlardr." Buradaki snrlayc ifade de erdemin tamamlandn vurgulamaya dnktr. nk iyilik ve doruluk gereklemese, takva da gereklemez. Yce Allah, bu ayet-i kerimede iyilere ilikin olarak sz konusu ettii karakteristik zellikleri baka ayetlerde de dile getirmitir: "yiler de, karm kafr olan bir kadehten ierler. Bir kaynak ki, Allah'n kullar ondan ierler, fkrtarak aktrlar. Adaklarn yerine getirirler ve ktl salgn olan bir gnden korkarlar. Ona olan sevgilerine ramen, yoksula, yetime ve esire yemek yedirirler. Biz size srf Allah rzas iin yediriyoruz. ...sabrettiklerinden dolay onlar cennet ve ipekle mkfatlandrmtr." (nsn, 5-12) Bu ayetlerde onlarn karakteristik zellikleri Allah'a ve ahiret gnne inanmak, Allah rzas iin mal harcamada bulunmak, sznde durmak ve sabretmek eklinde dile getirilmitir. Bir baka yerde de yle buyuruyor: "Hayr, iyilerin kitab lliyyn'dedir. lliyyn'in ne olduunu sana reten nedir? Yazlm bir kitaptr, yaklatrlm olanlar onu grrler. yiler elbette nimet iindedirler... Onlara mhrl, halis bir araptan iirilir. ...Bir eme ki yaklatrlanlar ondan ierler." (Mutaffifn, 18-28) Bu ayetlerle, bundan nce sunulan ayetler arasnda bir karlatrma yapld zaman iyilerin temel zellikleri ve sonuta urayacaklar akbet belirginleir. Ayetler iyileri "Allah'n kullar ve mukarrebler (yaklatrlmlar)" olarak nitelendiriyor. Bir ayette yce Allah "kullar"n yle tanmlyor: "Benim kullarma kar sen (eytan)in bir gcn yoktur." (Hicr, 42) Yaklatrlmlar da u ekilde tantyor: "Ve o sabklar, o nde gidenler, ite o yaklatrlanlar. Nimet cennetlerindedirler." (Vka, 10-12) Dnyada onlar herkesten nce Rablerine koanlardr ve ahirette de herkesten nce nimet cennetlerine konanlardr. ayet ayet-i kerimelerin iaretleri dorultusunda durumlar incelenecek olursa ilgin eylere rastlanacaktr.
imdiye kadar ki aklamalardan kan sonuca gre, iyiler yksek bir iman mertebesine sahiptirler. Daha nce deindiimiz gibi, bu mertebe, drdnc iman mertebesidir. Yce Allah bu mertebeye erienleri u ifadeyle tanmlyor: "nananlar ve imanlarn bir zulmle kartrmayanlar... te gven onlarndr ve doru yolu bulanlar da onlardr." (En'm, 82) "Sknt... zamanlarnda sabredenler." Sabr olgusunun nemini vurgulamaya dnk olarak, vg amac ile "es-sabirn" kelimesi irab asndan mensup olmutur. Bazlarna gre, ifade pe pee vasflar sralamak suretiyle uzaynca, Araplar vg ya da yergi ifade eden cmleciklerle vasflan birbirinden ayrrlar. Bunun iin bazen szn bir ksmnn irabn ref, bir ksmnn irabn da nasb yaparlar.

Resulullah (s.a.a) buyuruyor ki: "Kim bu ayete gre amel ederse, eksiksiz imana sahip olur." [Tefsir'us-Safi, c.1, s.161] Ben derim ki: Resulullah efendimizin vurgulad husus, yaptmz aklamalarda son derece belirgindir. Zeccac ve Ferra'nn yle dedikleri nakledilir: "Bu ayetin ierdii nitelikler Allah tarafndan korunan (masum) peygamberlere zgdr. nk bunlar ancak peygamberler noksansz yerine getirebilirler..." Onlarn bu yaklamlar ayetlerin ifade ettii anlam zerinde gerei gibi dnememekten ve manev makamlar birbirine kartrmaktan kaynaklanyor. nsan suresindeki ayetler Resulullah'n Ehlibeyt'i hakknda inmitir. Bu ayetlerde yce Allah onlar "ebrar=iyiler" olarak nitelendiriyor ki, onlarn peygamber olmadklarn da biliyoruz. Evet, iyilerin mertebeleri ok yksektir. Bir ayet-i kerimede yce Allah, Allah' ayakta, otururken ve yan zerinde uzanrken anan, gklerin ve yerin yaratl zerinde dnen saduyu sahiplerinin durumlarn tasvir ettikten sonra, onlarn Allah'tan, kendilerini iyilere/ebrara katmalarn istediklerini dile getiriyor: "yilerle beraber canmz al." (l-i mrn, 193) ed-Drr'l-Mensr tefsirinde, Hakim et-Tirmiz, Ebu Amir elE'ar'den yle tahric eder: "Ya Resulullah, birr'in (iyiliin) tamam nedir? dedim. Buyurdu ki: Akta yaptn gizlide de yapmandr."
Bakara Sresi / 177 .............................................................................................. 655
Mecma'ul-Beyan tefsirinde mam Bkr ve man Sadk'n (her ikisine de selm olsun): "Yaknlardan maksat, Hz. Peygamber'in akrabalardr." buyurduklar rivayet edilir. Ben derim ki: Bu rivayetin ierii akrabalara ilikin ayeti gz nnde bulundurarak msdak belirlemek niteliindedir. el-Kfi adl eserde belirtildiine gre mam Sadk (a.s) yle buyurmutur: "Fakir, insanlardan dilenmeyen yoksuldur. Miskin, fakirden daha fazla geimini salama abas iinde olan kimsedir. el-Bais ise, durumu her ikisinden de daha kt olan kimsedir." [c.3, s.501, h: 16] Mecma'ul-Beyan tefsirinde, mam Bkr'n (a.s) "bn-i sebil, yolda kalm kimsedir." buyurduu rivayet edilir. et-Tehzb adl eserde belirtildiine gre, efendisiyle mal karl azatlk szlemesi imzalad hlde, taahht ettii maln bir ksmn deyip de gerisini deyemeyen klenin durumu mam Sadk'tan (a.s) sorulmu o da yle buyurmutur: "Sz konusu klenin a zekt gelirlerinden kapatlr. nk yce Allah, 've klelere' buyuruyor." [c.8, h: 102] Tefsir'ul-Kumm'de, mam Sadk'n (a.s) "sknt ve hastalk zamanlarnda sabredenler" ifadesiyle ilgili olarak "Alkta, susuzlukta ve korkulu durumlarda sabredenler" dedii, ayrca "hn'elba's" ifadesi iin de "savan kzt anlarda" buyurduu belirtilir.
[c.1, s.64]
178- Ey inananlar, ldrlenlerde ksas size farz klnd. Hre hr, kleye kle, kadna kadn. Ama kimin lehine kardei tarafndan bir ey balanrsa, o zaman (maktuln velisinin) uygun olan yapmas, (katilin de) gzelce ona (diyeti) demesi gerekir. Bu, Rabbiniz tarafndan bir hafifletme ve rahmettir. Kim bundan (affettikten) sonra saldrganlkta bulunursa (katili ldrrse), onun iin ac bir azap vardr. 179- Ey akl sahipleri, ksasta sizin iin hayat vardr, umulur ki (ldrmekten) saknrsnz.
AYETLERN AIKLAMASI
"Ey inananlar, ldrlenler de ksas size farz klnd. Hre hr, kleye kle, kadna kadn." Bu hitabn zellikle mminlere ynelik ol-
mas, bu hkmn Mslmanlara zg olduuna ilikin bir iarettir. Mslmanlarn dndaki zimmet ehli ve benzeri aznlk gruplarna gelince, ayet-i kerime onlardan sz etmemektedir. Ele aldmz bu ayet-i kerime, Mide Suresindeki, "Cana can..." (Mide, 45) ayetine bir aklama konumundadr. Yani ayetler birbirlerinin aklayclardrlar. Dolaysyla, "Bu ayet tekinin hkmn yrrlkten kaldrmtr. nk kleye karlk zgr insan ve kadna karlk erkek ldrlmez" demenin bir anlam yoktur. Toparlayacak olursak, "ksas" kelimesi, ksse/yukssu" fiilinin mastardr. Yani, bir eyin ardndan gidip sonularn takip et-
Bakara Sresi / 178-179 ....................................................................................... 657
mek demektir. "Kassas" da bu kkten tremitir ve eski eserleri ve hikayeleri anlatan demektir. Byle biri, gemi topluluklarn yollarn izlemi gibi deerlendirilir. Ksas'n da bu ismi alm olmas, cinayeti ileyeni izleyip onun bakasna yaptn ona yapmak anlamndan ileri geliyor. "Ama kimin lehine kardei tarafndan bir ey balanrsa." Cmledeki ism-i mevsul ile katil kastedilmitir. Dolaysyla katili kapsamna alacak balama ancak ksas ile ilgili olabilir. fadenin orijinalinde geen "ey"den hak kastedilmitir. Bunun belirsiz klnm olmas (nekre isim olarak getirilmesi) hkm genelletirme amacna yneliktir. Yani "hangi hak olursa olsun, ister tamam, ister bir ksm olsun. Sz gelimi, maktulun velileri birden ok olunca ve bunlarn bir ksm da haklarndan vazgeince, bu durumda katile ksas uygulanmaz, bunun yerine katilin diyet deme zorunluluu doar. Maktulun velisinin "karde" olarak nitelendirilmesi, sevgi ve efkat duygularn uyandrma ve balamann daha iyi olaca mesajn verme amacna yneliktir.
"O zaman, uygun olan yapmas, (katilin de) gzelce ona demesi gerekir." Bu cmle mptedadr ve haberi de hazfedilmitir. Yani,
maktulun kardei uygun bir tavr iinde, katili izleyip ondan diyetini talep etmeli, katil de maktulun kardeinin diyetini uygun koullar iinde srncemede brakmadan demelidir. "Bu, Rabbiniz tarafndan bir hafifletme ve rahmettir." Yani, ksas yerine diyet hkmnn getirilmesi Rabbiniz tarafndan bir hafifletmedir ve bir kere diyete karar verildi mi artk bundan dnlmez. Yani maktuln velisi affettikten sonra, ksas uygulamaya kalkamaz. Bu tr bir tavr saldrganlk olarak deerlendirilir. Kim saldrganlk edip affettikten sonra ksas uygularsa, onun iin can yakc bir azap vardr.
"Ey akl sahipleri, ksasta sizin iin hayat vardr, umulur ki saknrsnz." Bu ifade ksas hkmnn yasalatrlmasnn gerisindeki
hikmete ynelik bir iarettir. Ayrca bu ifadeyle, diyet hkmnn getirilmesi, balama olgusundaki maslahat ve meziyetin aklanmas, efkat ve merhametin yaygnlatrlmasnn istenmesi ile balama insanln yararna daha uygundur, eklindeki bir kuruntunun bertaraf edilmesi de hedeflenmitir. Demek isteniyor ki: Geri balama bir ceza indirimi ve bir rahmet belirtisidir; ama,
genel maslahat ksas ile mmkndr. nk hayatn garantisi ksastr. Balama, diyet ya da bunlarn dndaki hibir uygulama deildir. nsan eer saduyu sahibiyse ksasla hkmeder. "Umulur ki saknrsnz." yani ldrmekten. Bu ifade, bir bakma ksas hkmnn yasalatrlmasnn gerisindeki illeti aklamaktadr. Bazlarna gre, "Ksasta sizin iin hayat vardr..." cmlesi, zet oluuna, nemli bir meseleyi ksa ifadelerle anlatna, harflerinin azlna, szel yapsnn akclna ve cmle kuruluunun rahat ve basit oluuna ramen Kur'n- Kerim'de anlam en doyurucu biimde vurgulayan, ifade biiminin doruklarnda olan bir ayettir. Bu ifadede kantsallk gcn, anlam gzelliini ve letafetini, ifade inceliini ve kantlanan olgunun belirginliini bir arada grmek mmkndr. Bu ayet inmeden nce, Arap yarmadasnda nam salm sz ustalar, adam ldrmeye ve ksasa ilikin olarak birtakm vecizeler sylemilerdi. Bu vecizelerin ifade yetkinlii, byleyici vurgusu, slup ve cmle kuruluu dinleyicileri adeta bylerdi, herkesi hayran brakrd. rnein, "Katl'ul-ba'z, ihyaun li'l-cem=bazlarn ldrmek, btn diriltmektir. "Eksir'ul-katl li-yakile'l-katl=ok ldrn ki, ldrme azalsn." Hemen hemen herkes tarafndan hayranlkla karlanan bir vecize de uydu: "el-Katlu enfa li'lkatl=ldrme ldrmeyi ortadan kaldrr." Ne var ki bu ayet-i kerime, szn ettiimiz vecizelerin tmn unutturdu, ortadan kaldrd: "Sizin iin ksasta hayat vardr." nk bu ayet-i kerime hem daha az harften oluuyor, hem de daha kolay telaffuz edilebiliyor. Bunun yan sra "ksas" harf-i tarifle belirlenmi, "hayat" kelimesi ise bana harf-i tarif getirilmemek suretiyle belirsiz braklmtr. Bununla, sonucun ksastan daha geni ve daha byk olduu vurgulanmak istenmitir. Cmle ayn zamanda sonuca ilikin aklamay ierdii gibi, bununla elde edilecek gerek maslahat da ieriyor. O da hayattr. Bu, amacn geri plnnda gizli bulunan anlamn hangi geree dnk olduunu da gsterir. nk hayata yol aan olgu ksastr, ldrme deil. nk kimi ldrmeler hayat yerine, dmanla yol aarlar. Ayrca cmle de hayata gtren baka unsurlar da vardr. Bunlar ldrmenin dnda uygulanan ksasn ksmlardrlar. Bunun
Bakara Sresi / 178-179 ....................................................................................... 659
yan sra cmlede fazladan ifade edilen bir anlam daha vardr. Ksas kelimesinin ifade ettii anlamn zorunlu kld ikinci bir anlam kastediyoruz O da ksasn cinayetin gerekelemesini takip etmesidir (yani cinayetten nce ksas yaplmaz.) Ki, "ldrme ldrmeyi ortadan kaldrr" vecizesinden bu anlam elde etmek mmkn deildir. Bunun yannda ayet-i kerime, tevik ve ynlendirme ilevini de gryor. nk ayette insanlar iin ngrlen, ama farknda olmadklar ve ayn zamanda sahip olduklar hayata iaret ediliyor. u hlde bu hayat almalar gerekir. Sz gelimi birine, "Falan yerde ya da falan kimsenin yannda sana ait bir mal, bir servet vardr." denilmesi gibi. Ayrca, bu cmle, bir bakma gsteriyor ki, syleyen kii muhataplarnn karn korumaktan, maslahatlarn gzetmekten baka bir ama gtmyor, yani kendisine dnecek bir sonu gndemde deildir. "Sizin iin" ifadesi de bunu gsterir. Bunlar, tefsirini sunduumuz ayet-i kerimenin ierdii, ifade ettii mesajlardr. Bazlar birtakm dier ynler de zikretmilerdir ki mracaat eden elde edebilir. Ama insann kendisi ne kadar bu ayet-i kerime zerinde dnrse, anlam daha bir belirginlik kazanacak, gzellii ve aydnl seni her gn biraz daha byleyecektir. Evet Allah'n sz tm szlerden daha ycedir.

Tefsir'ul-Ayy'de belirtildiine gre, mam Sadk (a.s) "Hre hr." ifadesiyle ilgili olarak yle demitir: "zgr kimse kleye karlk olarak ldrlmez; fakat ona ar bir dayak cezas verilir. Klenin diyeti de denir. Eer bir erkek bir kadn ldrrse ve ldrlenin velileri de adam ldrmek isteseler, diyetinin yarsn adamn velilerine vermeleri gerekir. [c.1, s.75, h: 158] el-Kfi'de Haleb yle der: "Yce Allah'n, 'Kim bunu sadaka olarak balarsa, o kendisi iin keffaret olur.' (Mide, 45) ayetinin anlamn, mam Sadk'tan (a.s) sordum. Buyurdu ki: 'Balad ceza kadar, kendi gnah da balanr.'" Sonra, Ama kimin kardei tarafndan bir ey balanrsa, o zaman uygun olan yapmas, gzelce ona demesi gerekir.' ayetinin ifade ettii anlam
sordum, buyurdu ki: 'Bir diyetin denmesine karlk olarak kendisi ile sulh yapmsa, ykmllk altnda olan kii kardeine zorluk karmamaldr. Ve anlama salandktan sonra, diyeti demesi gereken kii de demeyi srncemede brakmamaldr.' Sonra, 'Kim bundan sonra saldrganlkta bulunursa, artk onun iin ac bir azap vardr.' ifadesi hakknda sordum, buyurdu ki: Burada kastedilen, diyet kabul eden ya da katili balayan yahut baran, buna ramen, intikam iin adam ldren kiidir. Nitekim yce Allah da buna iaret ediyor." [c.7, s.88, h: 2] Ben derim ki: Bu anlamlar ieren rivayetlerin says olduka fazladr.
KISASLA LGL BR LM NCELEME

Ksas ayetinin indii sralarda ve ncesinde Araplar, adam ldrmeye karlk ksasn uygulanmas gerektiine inanrlard. Ne var ki bunun nasl uygulanacana ilikin kesin bir modelleri yoktu. Bu durum daha ok soruna taraf olan kabilelerin gllk veya zayflklarna bal bir gelime gsterirdi. Bazen ldrlen bir erkee karlk bir erkek, bir kadna karlk bir kadn ldrlerek ldrmede eitlik ilkesi gzetilirdi. Bazen bir adama karlk on adam, kleye karlk hr adam, tbiye karlk bakan ldrlrd. Zaman olurdu bir kabile ldrlen bir adamlarna karlk bir kabileyi topluca kltan geirirdi. Tevrat'n "k" kitabnn yirmi birinci ve yirmi ikinci blmlerinde ve "say" kitabnn beinci ve otuzuncu blmlerinde de yazld gibi Yahudiler de ksas ilkesine inanrlard. Kur'n- Kerim, bu hususa ilikin olarak Yahudilere getirilen ykmll u ifadelerle aktarr: "Onda onlara: Cana can, gze gz, buruna burun, kulaa kulak, die di ve yaralara karlk ksas yazdk." (Mide, 45) Elimize ulaan bilgilere gre, Hristiyanlar adam ldrme suuna karlk olarak balama ve diyetten baka bir tutum benimsemezlerdi. Konum ve uygarlk dzeylerinin farkllna karn hemen her ulus ve topluluk bir ekilde ksas ilkesini benimserdi. Fakat son alara kadar bile bu ilke tam bir sistem eklini alm deildir.
Bakara Sresi / 178-179 ....................................................................................... 661
slm bu hususta btnyle ortadan kaldrmak (ilga) ile kesinlikle uygulama (ispat) arasnda orta yolu benimsemitir. Yani ksasn gerekliliini vurgulam; ama uygulann vazgeilmez olarak sunmamtr. Aksine, balamaya ve diyete de ak kap brakmtr. Bunun yan sra ksas ilkesini denklik esasna dayandrmtr. ldrenle ldrlen arasnda denklik esastr. Hre hr, kleye kle ve kadna kadn. Genelde ksas ilkesine zelde de adam ldrme suunun cezas olarak ksas ilkesinin uygulanmasna kar klmtr, ileri uluslarn koyduklar uygar yasalar bu ilkeyi iermiyor ve gnmzde uygulanmasn kabul grmyor diye. Diyorlar ki: Adam ldreni ldrmek insann tiksindii, doasnn benimsemedii bir uygulamadr. Byle bir durumla kar karya kald zaman insan vicdan, insanla ynelik acma duygusundan ve hizmet isteinden dolay buna engel olmak ister. Yine diyorlar ki: Birinci ldrme bir ferdin kayb demekse, ikinci ldrme de kayp stne kayptr. Ve diyorlar ki: Ksas ilkesine dayanarak adam ldrmek kat yrekliliktir, intikam alma arzusunun ifadesidir. Bu ise, genel eitim pln erevesinde insandan uzaklatrlmas gereken bir eilimdir. Adam ldrme suunu cezalandrrken de iin eitsel ynn gz nnde bulundurup terbiyenin zorluuyla cezalandrmak lazmdr. Bu da, ldrmenin dnda hapis ve benzeri ar cezalarla gerekletirilebilir. Bu grn mensuplar dncelerini u ekilde savunurlar: Bir sulu, ancak akl hastas olduu zaman sulu olabilir. Dolaysyla su ileyen katilin akl hastanesine konulup tedavi edilmesi gerekir. Bir itirazlar da udur: Uygar yasalar mevcut olan topluma uygulanr. Toplum hep ayn durumda kalmad iin kanunlar da hep ayn durumda kalmazlar. Bu yzden ksas ilkesini, gnmzn ileri toplumlar bata olmak zere tm toplumlar iin ngrlm ebedi bir uygulama olarak sunmak yersizdir. Bir toplum elinden geldiince bireylerinin varlndan yararlanmaldr. Suluyu ldrmenin dnda verim ve sonu asndan ilenen sua denk bir cezayla cezalandrmas mmkndr, mebbet hapis ve yllarca hapiste kalmak gibi. Bu uygulamada iki hak
piste kalmak gibi. Bu uygulamada iki hak birden gzetilmi olur, toplumun hakk ve ldrlenin akrabalarnn hakk. Adam ldrmenin cezalandrlmasnda ksas ilkesini ngren yasamay inkr edenlerin asl dnsel dayanaklar bunlardr. Kur'n- Kerim btn bunlara bir cmleyle cevap vermitir: "Kim, bir cana veya yeryznde bozgunculuk karmaya karlk olmakszn bir can ldrrse, btn insanlar ldrm gibidir. Kim de onu diriltirse, btn insanlar diriltmi gibi olur." (Mide,
32)
Bunu yle aklayabiliriz: Bireyler arasnda yrrlkte olan yasalar, itibar ve faraz olmakla beraber, bunlarn konuluunda toplumsal kar gzetilir. u kadar var ki, bu hususta temelden etkin rol oynayan illet insann dsal karakteridir ki, insann eksikliklerinin giderilmesini ve organik ihtiyalarnn karlanmasn ngrr. Bu d realite, insana arz olan say ve toplumsal tek biim deildir. nk toplumsal biim bizzat kendisi de insann organik varlnn bir eseridir. Bu d realite, insann kendisi ve karakteridir. Tmnn insan olmas ve varlk olarak bireyin toplum, toplumun da birey gibi olmas noktasnda bir insan ile bir araya gelmi binlerce insan arasnda bir fark yoktur. Bu varolusal karakter, yapsal olarak birtakm gler ve aralarla donatlmtr. Bunlar aracl ile yokluu kendisinden uzaklatrr. nk yaratl olarak var olma sevgisine ve hayatn tehlikeye sokan her trl olumsuzluu bertaraf etme eilimine sahiptir. Bunun iin mmkn olan her yntemi, ulaabildii en u noktaya kadar kullanr. ldrmeye ve idam etmeye kadar vardrr ii. Bu yzden hibir insan gremezsin ki, yaratl olarak kendisini ldrmek isteyeni ldrmek istemesin ve amacna ulamadan ondan vazgesin. Sz edilen kalknm ve ileri uluslar, bamszlklarn, zgrlklerini ve ulusal varlklarn savunmak iin savamaktan kanmazlar. Nerede kald kendilerini ldrmek isteyenleri?! Kanunlar ineyenlere kar da sonuna kadar mcadele ederler. Bunun iin adam ldrmekten de ekinmezler. karlarn korumak iin, eer baka yntemler zm getiremiyorsa, sava bir yntem olarak kabul ederler. Ki bu sava dnya iin bir ykm, evre ve nesil iin yokolutan baka bir ey deildir. Birtakm uluslar
Bakara Sresi / 178-179 ....................................................................................... 663
alabildiine silahlanyor, elindeki silahlar gelitirme savamn veriyor, baka uluslar da dengeyi salamak iin silahlanyor ve her gn biraz daha ileri silah teknolojisinden yararlanma gereini duyuyor. Btn bunlar ancak toplumun durumunu gzetmek ve toplumsal hayat korumakla izah edebiliriz. Toplum ise, doann ngrd, insann z yaratlnn gerektirdii bir oluumdur. Doa ve z yaratl ayrnt niteliindeki rnn korunmas iin onun znn ldrlmesine, yok edilmesine ve ortadan kaldrlmasna izin verir mi? Baknz uygar toplumlar kendi hayatlarn korumak gerekesiyle buna izin vermiyorlar, bu nasl uygarlktr ki, ldrmeye kastedip de ldrmeyenin ldrlmesini uygun gryor da, ldrmeye kastedip ve bizzat fiili gerekletirenin ldrlmesine izin vermiyor? Bu nasl doadr ve bu nasl karakterdir ki, tarihsel realitenin aksi bir durumu ngrr? "Kim zerre arlnca hayr yapmsa onu grr ve kim zerre arlnca er yapmsa onu grr. Her amelin bir akslameli vardr. Etki tepki yaratr." esasna dayal yasalara gre hareket eden tabiat, adam ldrmenin karl olarak adam ldrmeyi zulm olarak nitelendirip kendi kendisiyle eliir mi? Kald ki, slm, tevhit dinine bal olmad srece insana bir deer ve evrensel terazide bir arlk tanmaz. slm'a gre btn insanlk lemi ile tevhit dinine mensup bir tek insan ayn arla sahiptirler. Dolaysyla her ikisine ilikin hkm de bir olmaldr. Dolaysyla bir mmini ldren kimse, evrensel gerein onurunu kk drd, lekeledii iin btn insanlar ldrm gibidir. Bir cana kyan kimsenin varoluun tabiatna gre tm canlara kym olmas gibi. Fakat, uygar denilen uluslar dini nemsemezler. ayet, onlarn llerinde din de -stn olmas bir yana- medeni toplumla ayn l ve deere sahip olsayd, toplum iin verdikleri hkm din iin de verirlerdi. Ayrca slm btn dnya iin geerli olmak zere yasalar koyar, zel bir ulus ve belli bir mmet iin deil. Kalknm olarak nitelendirilen toplumlar ise, bireylerin teker teker eitilmeleri sonucuna ve hkmetlerinin uygulamasnn iyi olduuna kesin olarak kani olduktan sonra; cinayetler ve facialara ilikin istatistikler
mevcut eitimin etkin olduunu, yaplan eitimin sonucu olarak toplumun ldrme ve iddetten nefret ettiini, ancak baz istisnai durumlarda ittifak edebildiklerini, dolaysyla ldrme dndaki cezalara raz olduunu ortaya koyduktan sonra herhangi bir hkm koyarlar. Ne var ki, slm bu eitimi ve bunun sonucu olan balama duygusunu dlamaz. Fakat bundan nce ksas ilkesini bir esas olarak yasamann temeline oturtur. Yce Allah'n ksas ayetindeki u sz buna ynelik bir iarettir: "Ama kimin lehine kardei tarafndan bir ey balanrsa, o zaman uygun olan yapmas ve gzelce demesi gerekir." Bu ayetin ifadesi, eitme amacna yneliktir. Bir kavim, ulusal vncn affetmekte olduuna inandklarnda hibir zaman intikam almaya ynelmez. Dier toplumlarda ise, durum bunun tersinedir. Bunun kant da canilerin, bozguncularn ve sulularn durumudur ki, bunlar ne ar hapis, ne de meakkatli bir alma yldrr. Hibir vaaz ve hibir t bunlar zerinde etkili olamaz. nsan haklar gibi bir dertleri ya da deerleri yoktur. Hapishanelerdeki hayat onlar iin dardaki aalk, meakkatli ve ileli hayattan daha stn, daha sempatik ve daha konforludur. Bu yzden hibir knama, hibir yergi onlar rktmez, hapis ve dayak onlar korkutmaz. Yine istatistiklerden rendiimiz kadaryla su oranlar gnbegn artmaktadr. u hlde her iki toplumu -zellikle ikincisinikapsayacak genel hkm ksas olmal ve balamaya da cevaz verilmelidir; ayet toplum ileri bir dzeye gelmise ve balamaya ilikin eitim pln baarya ulamsa. (slm, eitim iin azami abay sarf etmekten kanmaz.) Ama toplum bir ke doru gidiyorsa ya da Rabbi-nin nimetlerini inkr etmesi sz konusuysa ve doru yoldan sapmsa, bu durumda ksas ilkesini uygulamak gerekir ve balamaya da cevaz verilmelidir. nsancl acma duygusu ve merhamete ilikin szlere gelince; her acma vgye deer olmad gibi, her merhamet de iyi deildir. Bir caniye, bir gaddara, ta kafalya, inatya, cana ve rza kasteden birine merhamet etmek salih fertlere ar bir darbedir. Her yerde bu duyguyu n plana karmak, evrensel dzenin bozulma-
Bakara Sresi / 178-179 ....................................................................................... 665
sna, insanln yoklua doru yuvarlanmasna ve stn niteliklerin geersiz olmasna yol aar. Bu yaklammz, "ksas ilkesi kat kalpliliin ve intikam alma duygusunun ifadesidir." eklindeki yaklam iin de geerlidir. nk zulme urayann kendisine zulmeden birinden intikam almas adalet ve hakkn gereklemesi demektir. Yani knanmas gereken irkin bir davran deildir. Adalet sevgisi de kt bir nitelik saylmaz. Kald ki, adam ldrmeye karlk olarak ksas ilkesini uygulamak, srf intikam alma duygusuna dayanmaz. Tersine bu uygulamada toplumsal eitim ve fesat kapsnn kapatlmas esastr. "Adam ldrmek bir akl hastaldr. Bunun hastanede tedavi edilmesi gerekir." eklindeki ifade bir mazerettir, bir bahanedir. (Ne gzel bir mazeret) ki, toplum iinde adam ldrmenin, utanmazln ve cinayetlerin yaygnlamasna yol aar. Adam ldrmeyi ve fesat karmay seven birisi, bu karakterin akl bir hastalk ve geerli bir zr sayldn ve hkmetlerin bu sular ileyenleri zenle ve efkatle tedavi etmelerinin gerekliliini ve hkmetlerin de byle bir inanca sahip olduunu bilen birisi nasl olurda her gn cinayet ilemez? "Zor ilerde kullanmak, bununla beraber hapislerde tutarak topluma karmalarna engel olmak suretiyle sulularn varlndan yararlanmak gerekir." eklindeki iddia, eer bir geree dayanyorsa, u hlde neden yasalara kar ilenen sulara idam cezas vermek suretiyle elikiye dyorlar. -nk hemen hemen dnyann tm lkelerinde sisteme kar ilenen sular lmle cezalandrlr.- Bunun tek nedeni sisteme kar ilenen sular lmle cezalandracak kadar nemsemeleridir. Oysa, daha nce fert ve toplumun doa asndan eit neme sahip olduklarn vurgulamtk.
180- Birinize lm geldii zaman, eer geride bir hayr (mal) brakacaksa, anaya, babaya, yaknlara, uygun biimde vasiyet etmek yazld. Bu, muttakiler zerinde bir haktr. 181- Kim iittikten sonra onu deitirirse gnah, ancak onu deitirenlerin boynunadr. Hi phesiz Allah iiten ve bilendir. 182- Kim de vasiyet edenin bir hata veya gnah ilemesin-den korkarda taraflarn aralarn dzeltirse, ona gnah yoktur. Gerekten Allah balayan ve esirgeyendir.
AYETLERN AIKLAMASI
"Birinize lm geldii zaman, eer geride bir hayr brakacaksa... vasiyet etmek size yazld." Bu ayet-i kerime zorunluluk ifade ediyor.
nk Kur'n- Kerim'de "yazld" ifadesi kesinlik ve gereklilik bildiren hususlarla ilgili olarak kullanlr. Ayetin sonundaki "bir hak" ifadesi de bunu pekitirmektedir. nk "hak" da tpk "yazld" kelimesi gibi gereklilik ngrr. Ne var ki, "hak" deyiminin "muttakiler"le snrlandrlm olmas, ifadenin farzla ve zorunlulua ynelik kantsalln bir miktar yumuatyor. nk genel bir farziyet iin en uygunu "mminlere bir haktr" denilmi olmasyd. Her ne ise, bazlar bu ayetin verasete ilikin ayet ile neshedildiini sylemilerdir. Eer dedikleri gibiyse, ifadenin ierdii farz hkm yrrlkten kaldrlm, ama sevdirme amal mendupluk devam
Bakara Sresi / 180-182 ....................................................................................... 667
ediyor demektir. Belki de ifadenin sonundaki "hak" deyiminin "muttakiler"le snrlandrlmas bu amaca yneliktir. fadede geen "hayr"dan maksat maldr. Bununla i yaplabilen miktardaki bir mal kastedilmi olsa gerektir. Herhangi bir i yapmaya yaramayan bir miktar kastedilmemitir. fadenin orijinalinde geen [ve "uygun biimde" olarak anlamlandrdmz] "maruf' deyimi ile, iyilik ve ihsan nitelikli ilerde genel geer uygulama kastedilmitir.
"Kim iittikten sonra onu deitirirse gnah, ancak onu deitirenlerin boynunadr." "Gnah" kelimesindeki zamir, deitirme fiiline
dnktr. teki zamirler ise, "uygun bir vasiyet"e dnktrler. [Eer "vasiyet" kelimesine dnk olan zamirlerin mzekker olmas sz konusu edilir ve zamirlerin mennes olmas gerektii sylenirse cevapta deriz ki:] Bu kelime iki iki eit zamiri kabul edebilecek bir mastardr. fadede "onu deitirenlerin "denilmi olup da "onlarn" denilmemi olmas, gnahn sebebini gsterme amacna yneliktir. Bu da "uygun vasiyeti deitirme"dir. Ancak bu ekilde ikinci ayetin bununla balantl olarak deerlendirilmesi mmkn olabilir.
"Kim de vasiyet edenin bir hata veya gnah ilemesinden korkar da taraflarn aralarn dzeltirse, ona gnah yoktur." Ayetin orijinalinde
geen "cenef" kelimesinin anlam "eilim ve sapma"dr. Bazlar, "Bu kelime yani "cenef" iki ayan da ynelik eilimini ifade eder. Nitekim "henef" de ayaklarn ie doru eilimlerini ifade eder" demilerdir. Her hlkrda, bu ifadede kastedilen ama, gnaha eilim gstermedir. nk ifade "gnah" kelimesi ile balantl olarak kullanlmtr. Bu ayet, nceki ayetin ifade ettii anlamn ayrntl bir aklamas niteliindedir. Bunu gz nnde bulundurarak -Dorusunu Allah herkesten daha iyi bilir- ayetleri birlikte u ekilde anlamlandrabiliriz: Deitirmenin gnah, uygun vasiyeti deitirenlerin boynunadr. Buna u tarz bir ayrntl aklama getiriliyor. "Kim de, vasiyet edenin vasiyetinin gnah olmasndan ya da gnaha eilimli olmasndan korkarsa ve bu vasiyeti iinde gnah olmayan ve gnaha eilimi bulunmayan bir duruma sokmak suretiyle taraflarn arasn bulursa, ona bir gnah yoktur. nk uygun vasiyeti
deitirmi olmaz. Tersine vasiyetin ierdii gnah ve sapma unsurlarn ayklam olur.

el-Kfi, et-Tehzib ve Tefsir'ul-Ayy adl eserlerde1 (ifade son esere aittir) Muhammed b. Mslim'in yle dedii rivayet edilir: "mam Sadk'a (a.s) dedim ki: 'Vris olana vasiyet etmek caiz midir?' 'Evet.' buyurdu, sonra 'Eer bir hayr brakacaksa, anaya, babaya, yaknlara uygun bir biimde vasiyet etmek yazld.' ayetini okudu." Tefsir'ul-Ayy'de, mam Sadk (a.s) babasndan, o da Hz. Ali'den (a.s) yle rivayet eder: "Kim lm deindeyken varis olmayan akrabalar hakknda vasiyette bulunmazsa, amelini gnahla sonulandrm olur." [c.1, s.76, h: 166] Yine Tefsir'ul-Ayy'de, mam Sadk'n (a.s) bu ayetle ilgili olarak yle buyurduu rivayet edilir: "mamlk sfatna sahip olanlar iin yce Allah insanlarn mallar iinde bir hak belirlemitir." Ravi diyor ki: "Bunun bir snr var m?" dedim. "Evet" buyurdu. "Peki ne kadardr?" dedim, "En az altda bir, en ou te birdir." dedi. [c.1,
s.76, h: 163]
Ben derim ki: Ayn anlam ieren bir aklamay da eyh Saduk el-Fakih adl eserinde mam Sadk'tan (a.s) rivayet etmitir.2 Aslnda bu yorum, ayeti yce Allah'n Ahzab suresindeki szne balantl olarak ele almann gzel bir rneidir. Ulu Allah yle buyuruyor: "Peygamber, mminlere canlarndan ileridir. Onun eleri de onlarn anneleridir. Rahim sahipleri de Allah'n kitabnda birbirlerine teki mminlerden ve muhacirlerden daha yakndrlar. Ancak velilerinize bir iyilik yapmanz hri. Bunlar kitapta yazlmtr." (Ahzb, 6) Bu ayet-i kerime, slm'n ilk dnemlerinde muhacirlerle Ensar arasnda gerekletirilen kardelik akdinin ngrd veraset uygulamasna ilikin hkm yrrlkten kaldryor. Kardelik akdi gerei varis olmay geersiz klarak, bunun yerine akrabalk yoluy1- [el-Kfi, c.7, s.10, h: 5; et-Tehzib, c.9, h: 793; Tefsir'ul-Ayy, c.1, s.76, h: 164] 2- [Men La Yahzuruh'ul-Fakih, c.4, s.44]
Bakara Sresi / 180-182 ....................................................................................... 669
la varis olma zorunluluunu getiriyor. Daha sonra velilere yaplacak iyilii bu genel kuraln kapsamnn dnda tutuyor. Bilindii gibi ayet-i kerime Hz. Peygamberi ve onun pak soyunu mminlerin velisi saymtr. te kapsam d braklan bu iyilik, "eer bir hayr brakacaksa..." ayetinin konusunu oluturuyor ki burada iaret edilen kimseler de akrabalardr. Bu aklama sonucu aradaki mnasebeti anlam olmalsn. Tefsir'ul-Ayy'de, mam Bkr veya mam Sadk'n (her ikisine de selm olsun) "Birinize lm geldii zaman..." ayetinin ierdii hkm "feraiz" ayetinin ierdii hkm tarafndan yrrlkten kaldrlmtr." buyurduu (a.s) rivayet edilir. [c.1, s.77, h: 167] Ben derim ki: Bundan nceki rivayetler ve bu rivayet birlikte deerlendirildiinde; ayet-i kerimenin yrrlkten kaldrlan ynnn vaciplik olduu, mstehaplk ynnn ise devam ettii sonucu kacaktr. Mecma'ul-Beyan tefsirinde mam Bkr'n (a.s) "Kim de vasiyet edenin bir hata veya gnah ilemesinden korkarsa." ifadesi ile ilgili olarak yle dedii rivayet edilir: "fade de geen "cenef' kiinin caiz olduunu bilmedii bir ynden hataya dmesi demektir." Tefsir'ul-Kumm'de mam Sadk'n (a.s) yle buyurduu belirtilir: "Adam vasiyetini yaptktan sonra vasiyeti alann vasiyeti deitirmesi caiz olmaz. Aksine dinledii vasiyeti olduu gibi korumas gerekir. Ancak, yce Allah'n emrettiinin dnda bir hususu vasiyet edip vasiyetinde gnaha dmesi ve zulme neden olmas baka. Byle bir durumda kendisine vasiyet edilen kiinin bu vasiyeti hakka gre dzeltmesi caiz olur." "Sz gelimi, bir adamn birden fazla varisi varsa, tutup tm maln bazlarna vasiyet etse ve dierlerini bundan yoksun braksa, vasiyeti alan kiinin bunu hakka gre dzenlemesi caiz olur. Ayet-i kerimedeki 'hata ve gnah' ifadesiyle kastedilen de budur. u hlde 'cenef ' vasiyet edenin varislerinden bazlarna eilim gsterip dier bazsn dlamas demektir. Gnah ise, adamn vasiyet ettii kimseye atekedeler kurmasn ve iki yapmasn emretmesidir. Vasiyeti alan kimsenin bunlara uymamas caizdir."
Ben derim ki: Bu rivayette, "cenef" kavramna verilen anlam "taraflarn arasn bulmas" ifadesine de aklk getirmektedir. u hlde kastedilen, vasiyet edenin bir ksm varise eilim gstermesi yznden varisler arasnda bagsteren ekimeyi ortadan kaldrmaya ynelik slah edici giriimlerde bulunmaktr. el-Kfi adl eserde, Muhammed b. Sevka'nn yle dedii belirtilir: "Kim iittikten sonra onu deitirirse gnah onu deitirenlerin boynunadr." ifadesi ile ilgili olarak mam Bkr'a (a.s) sordum. Buyurdu ki: "Bu ifadenin kapsad durum, sonrasndaki 'Kim de vasiyet edenin bir hata veya gnah ilemesinden korkar da taraflarn aralarn dzeltirse, ona gnah yoktur.' ifadesinin ierdii durumun hkmnce yrrlkten kaldrlmtr. Yani kendisine vasiyet edilen kii, eer vasiyet edenin bu vasiyetiyle, Allah'n honut olmad ve hakka ters den bir eyi istemek suretiyle evladyla ilgili olarak gnaha dmesinden ve dorudan sapmasndan korkarsa, vasiyeti hakka gre dzeltmesinde ve hak yolunda Allah'n rzasna uygun hale getirmesinde ona, yani vasiyeti dinleyen kiiye bir gnah yoktur. [c.7, s.21, h: 2] Ben derim ki: Bu rivayet, ayetin ayetle tefsir edilmesine bir rnektir. Dolaysyla nesh kelimesinin kullanlmas, stlah anlam ifade etmez. Daha nce de sylediimiz gibi mamlarn szlerinin arasnda geen "nesh" kavram, kimi zaman usulclerin bu kavrama ykledikleri anlam ifade etmeyebilir. Hamd Allah'a mahsustur.

El Mizan1

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

El Mizan1

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

www.caferilik.

Allme Muhammed Hseyin TABATABA

El-MZN F TEFSR-L KUR'N

Tashih-Tatbik: Abbas KAZM - Musa GNE Seyyid Seccad KARAKU

6 ............................................................................. El-Mzn F Tefsr-il Kur'n c.1

Yazarn Ksaca Hayat .............................................................................................. 7

ALLME TABATABA'NN KISACA HAYATI

8 ............................................................................. El-Mzn F Tefsr-il Kur'n c.1

Yazarn Ksaca Hayat .............................................................................................. 9

10 ........................................................................... El-Mzn F Tefsr-il Kur'n c.1

ALLME'NN SOY ECERES

Yazarn Ksaca Hayat ............................................................................................ 11

34- mam Ali b. Ebutalib (a.s)

12 ........................................................................... El-Mzn F Tefsr-il Kur'n c.1

ALLME TABATABA VE TEFSRDEK METODU

Allme ve Tefsirdeki Metodu.................................................................................. 13

14 ........................................................................... El-Mzn F Tefsr-il Kur'n c.1

1- Vka, 79 2- Ahzb, 33 3- Bihar'ul-Envar, c.89, s.103 4- Vka, 10-11

Allme ve Tefsirdeki Metodu.................................................................................. 15

16 ........................................................................... El-Mzn F Tefsr-il Kur'n c.1

Allme ve Tefsirdeki Metodu.................................................................................. 17

18 ........................................................................... El-Mzn F Tefsr-il Kur'n c.1

Allme ve Tefsirdeki Metodu.................................................................................. 19

20 ........................................................................... El-Mzn F Tefsr-il Kur'n c.1

EL-MZN TEFSRNN ZELLKLER

Allme ve Tefsirdeki Metodu.................................................................................. 21

1- Bihar'ul-Envar, c.89, s.377

22 ........................................................................... El-Mzn F Tefsr-il Kur'n c.1

Allme ve Tefsirdeki Metodu.................................................................................. 23

TEVHTLE LGL AYETLER YA DA ANAHTAR AYETLER

24 ........................................................................... El-Mzn F Tefsr-il Kur'n c.1

Allme ve Tefsirdeki Metodu.................................................................................. 25

26 ........................................................................... El-Mzn F Tefsr-il Kur'n c.1

1- el-Mzn, c.12, s. 50 2- el-Mzn, c.12, s.98 3- Hadd, 25 4- A'rf, 26 5- Zmer, 6

Allme ve Tefsirdeki Metodu.................................................................................. 27

28 ........................................................................... El-Mzn F Tefsr-il Kur'n c.1

1- Ysn, 82-83 2- el-Mzn, c.17, s.64 3- el-Mzn c.19 s.25

Allme ve Tefsirdeki Metodu.................................................................................. 29

1- el-Mzn, c.19, s.61 2- el-Mzn, c.19, s.231 3- el-Mzn, c.16, s.220

30 ........................................................................... El-Mzn F Tefsr-il Kur'n c.1

Allme ve Tefsirdeki Metodu.................................................................................. 31

1- el-Mzn, c.12, s.202 2- Hicr, 90-91

32 ........................................................................... El-Mzn F Tefsr-il Kur'n c.1

ALLME TABATABA'NN AHLK VE ETSEL ZELLKLER

Allme ve Tefsirdeki Metodu.................................................................................. 33

34 ........................................................................... El-Mzn F Tefsr-il Kur'n c.1

Yazarn nsz ...................................................................................................... 35

36 ........................................................................... El-Mzn F Tefsr-il Kur'n c.1

Yazarn nsz ...................................................................................................... 37

38 ........................................................................... El-Mzn F Tefsr-il Kur'n c.1

Yazarn nsz ...................................................................................................... 39

40 ........................................................................... El-Mzn F Tefsr-il Kur'n c.1

Yazarn nsz ...................................................................................................... 41

42 ........................................................................... El-Mzn F Tefsr-il Kur'n c.1

Yazarn nsz ...................................................................................................... 43

44 ........................................................................... El-Mzn F Tefsr-il Kur'n c.1

Yazarn nsz ...................................................................................................... 45

46 ........................................................................... El-Mzn F Tefsr-il Kur'n c.1

Yazarn nsz ...................................................................................................... 47

48 ........................................................................... El-Mzn F Tefsr-il Kur'n c.1

Yazarn nsz ...................................................................................................... 49

50 ........................................................................... El-Mzn F Tefsr-il Kur'n c.1

Ftiha Sresi / 1-5 .................................................................................................. 51