ESMA- HSNA ERH mam-I Gazali MERVE YAYINLARI MERVE BASIN YAYIN DAITIM SAN. ve TIC. LTD. T.

Suterazisi Sok. Baylken han No: 6/1 Sultanahmet / ST Tel: (0212) 638 69 96 - 97 Mellif : MAM-I GAZAL (R.A.) (1058 - 1111) Mtercim : M. FERAT (Ccunellik) Trabzonlu llucforjat Kfediuin ulu Gzler niversitesi Mensubu GENEL DAITIM MERVE BASIM, YAYIN, DAITIM SANAY VE TCARET LTD. T. Ticarethane Sk. Fetih Han No: 33/17 Caalolu-stanbul Tel: 511 18 69-51166 49 Bu eser Meklebet'l Cnd nin 1968 de nerettii El'Maksud'l-Esna erhi Esma-i Hsna Mellif Hccet'l-slm Muhammed Gazali kitabndan tercme edilmitir. Bask: Renk-i Ofset NDEKLER Mevzu Sayfa Takdim...................... 5 MAM-I GAZAL - Hayat ve Eserleri ... 7 KTABA GR ................... 21 KTABIN NSZ................. 23 BRNC BLM (Giri ve nszler) .. 25 Birinci Blm - Birinci Ksm sim, msemma ve Tesmiye terimlerinin mna ve izah ... 25 Birinci Blm - kinci Ksm Mnaca birbirine yakn olan isimlerin izah...................... 46 Birinci Blm - nc Ksm Muhtelif mnalar bulunan ve bu muhtelif mnalara izafetle mterek olan isim hakknda.................. 49 Birinci Blm - Drdnc Ksm Allah- Telnn ahlk ile ahlklanmak, O'nun sfat ve isimlerinin mnalar ile imkn nisbetinde nefsi tezyin etmek sahasnda kulun keml ve saadetinin beyan hakkndadr.................. 52 268__________________________MAMI GAZAL? KNC BLM (Gayeler ve Maksadlar) 71 kinci Blm - Birinci Ksm Allah'n doksandokuz isminin mnlarnn erh ve izah hakkndadr ......... 71 Esm-i Hsn ................. 73 ALLAH (C.C.) .................... 73 RAHMAN, RAHM ................. 75 el'MELK....................... 2 el'KUDDS ...................... 84 es'SELM....................:.. 86 el'M'MN....................... 87 el'MHEYMN .................... 90 el'AZZ..................... 91 el'CEBBAR ...................... 93 el'MTEKEBBIR ................... 94 el'HLK el BAR el'MUSAVVR ....... 95 el'GAFFAR ...................... 101 el'KAHHAR ...................... 103 el'VAHHAB ...................... 104 er'REZZAK...................... 108 el'FETTAH ...................... 110 el'ALM ...................... 111 el'KABIZ el'BASD .................. 113 el'HAFD er'RAFI ................... 114 el'MUZ el'MUZLL .................. 115

es'SEM ...................... 116 el'BASR ...................... 117 el'HAKEM ...................... 118 el'ADL ...................... 126 el'LTF ...................... 132 el'HBR ...................... 135 el'HALM - el'AZM ................. 136 el'GAFR...................... 138 e'EKUR ...................... 138 269 (ESM HSN ERHt-----------------------------el'ALY .......................140 el'KEBR....................... 144 ei'HAFZ ...................... 145 el'MUKT........................ 148 el'HASB ..../.................. 149 el'CELL ...................... 152 .el'KERM ...................... 153 er'RAKB...................... 154 el'MUCB ...................... 155 el'VAS ...................... 156 el'HAKM ...................... 157 el'VEDUD ...................... 160 el'MEGD ...................... 162 el'BAS ...................... 162 e'EHD ...................... 166 el'HAK ..................... 167 el'VEKL ...................... 169 el'KAVY ...................... 170 el'METN...................... 170 el'VELY ...................... 171 el'HAMD. ...................... 171 el'MUHS...................... 172 el'MUBD '..................... 173 el'MUD...................... 173 el'MUHY ...................... 173 el'MMD...................... 173 el'HAY .....................i 174 el'KAYYUM ...................... 174 . el'VACD ...................... 175 el'MACD...................... 176 el'AIIAD ...................... 176 es'SAMED...................... 177 el'KADR...................... 177 el'MUKTEDR....................... 177 270 ----------------------------------------------MAMI GAZAL eI,MUKADDM ...................... 178 el'MUAHHR...................... 178 el'EVVEL...................... 180 el'AHR ...................... 180 ez'ZAHR .................,.... 181 el'BATIN ...................... 181 el'BERR...................... 184 et'TEVVAB .................. 185 el'MNTAKIM....................... 185 el'AFUVV ....................... 186 er'RAF ............,......... 187 MALK'l MLK ..................... 187 ZLCELL VEL KRAM .............. 188 el'VAL...................... 189 el'MTEAL..................... 189

el'MUKST..................... 189 el'CAM . ...................... 191 el'GANY..................... 193 el'MUGN..................... 193 el'MAN..................... 194 ed'DARR...................,.. 194 en'NAF..................... 194 en'NUR ..................... 195 el'HAD...................... 196 el'BED'............ ..!..... 197 el'BAK .......'.'............. 197 el'VARS..................... 199 er'RED..................... 200 es'SABR..................... 200 kinci Bolmn Birinci Ksmnn Sonu ve Bir tizar ......................T 201 SMA-1 HSNA ERH------------------.----------27 L kinci Blm - kinci Ksm Maksatlar ve Gayeler Hakkndadr ..... 211 kinci Blm - nc Ksm simlerin Mutezile ve Filozoflarn Mezhebine Gre Tek Zata Nasl Raci Olduklarnn Beyan ve zah Hakkndadr ..___ 215 NC BLM (ilve ve Tekmileler). . 219 nc Blm - Birinci Ksm ......... 219 nc Blm kinci Ksm Doksandokuz smin zerinde Durulup Saylmasnn Faydasnn Beyan ...... 223nc Blm - nc Ksm Allah'a Itlak Edilen sim ve Sfatlar Tev-kifmidir, Yoksa Akln Bunda Bir Dahli varandr? Bu Ksm Bunun Hakkndadr ...................... 231 nc Blm ve KTABIN SONU .... 236 MTERCMN LAVES. Esm- Hsn'nn Ksaca Mnlarn, Okunmasnn Adab, Fazilet ve Meziyetlerinin Beyan ..'..... 237 SON...................... 265 ----TAKDM Hamd olsun Allah'a ki, Kitab- Celtlinde Allah, Esm- hsn sahibidir; Onu bu gzel isimleri ile arn! buyurdu. Salt ve selm olsun Efendimiz Muhammede (S.A.V.) ki, yaratklar arasnda Allah' en iyi tanyan O'dur. Hidayet bulan ve ayni zamanda hidayet vesilesi olan l ve ashabna da salt ve selm olsun!. mam Gazali, bir mevzuda eser verdii zaman, o eser, parlak lafz kalplarna dklen aydnlatc mnalardan baka bir ey deildir. Kitabn mevzuu, Esm-i Hsn (Allah'n gzel isimleri) nin erh ve izah oldmdan, byk ve ulu bir mevzudur. Esasen Hccetl slm mam Gazalinin himmet ve emeine ayak uyduracak ekilde slm Alimlerinden, hakikat semalarnda ykselen kim vardr Gerek u ki, Gazali, akranlarn geride brakm ve her sahann ncs olmutur. 8 MAMI GAZAL HAYATI ve ESERLER Ebu Mansur'un bu hareketine, Seluklularn gnden gne artmakta olan kuvvet ve nfuzlarnn byk tesiri vardr. Esasen Horasan taraflarnn Niabur, Tus,. Serahs, Merv ve Belh gibi byk ehirlerini ellerine geirmi olan Seluk Trkleri, artk batya doru (Anadolu'ya) sr'atle genilemeye balamlardr. Arzettii coraf mevk dolaysyla Karahanllar, Samnler ve Gazneliler arasnda uzun zaman rekabet mevzuu olmu olan, Horasan artk snni bir slm devletinin yerleme sahas olmutur. "Bnyesinde slm ve Trk hasletlerini en gzel tarzda kaynatrm bulunan Seluklular, adil ve cesur davranlaryla Badad'taki Abbasi halifelerinin tek mid kayna olmulardr.

Halife El'Kaim, Badad komutan El-Besasiri'nin gittike artan nfuz ve kudretinden endielenip Seluk Sultan Turul Bey'den yardm talebinde bulundu. Turul bey birtakm sebebler ve bilhassa Hac ve Kabe yollarn tamir etmek gibi bir gaye ile Irak'a geldi. smi hicr 22/Haziran 447 de (Mild 15 Kanun evvel 1055) hutbede okundu. gn, sonrada Badad'a girdi. ehirde bu esnada vukua gelen isyan bastrld. Bu ite parma olan Komutan Besasr ve avanesi zindana atld. Badad'ta Abbasi halifelerini bir mddetten beri tesir ve nfuzlar altna alm olan Bvey-hi hanedan bylelikle nihayete ermi oluyordu. Fatimilerle anlam olan el'Besasr, onlardan grd ve etraftan toplad kuvvetlerle Musul taraflarn ele geirmiti. Fakat Turul Bey, ksa zamanda Tig-rit'ten, Diyarbakr'a olan blgeyi hakimiyeti altna alarak Badad'a girdi. Esasen dindar bir ahsiyet olan. el'Kaim, Fatimilerin snn slm dnyas iin arzettik-leri tehlikeyi sezmi olduundan Turul Beyi Melik'l Marik ve'1-Marib = Dounun ve Batnn Meliki n-vaniyle taltif etti. Fakat bu srada Turul Bey yine Fatimilerin tevik ve tahrikleriyle ayaklanan kardei brahim Ynal ile uramak mecburiyetinde kald. Bunun frsat bilen el'Besasiri Badad'a girdi. Hutbeyi Fatmi halifesi adna okuttu. Fakat kardeinin isyann bastran Turul Bey Hicri 451 (Milad 1059) da geri dnd, Badad'a girdi. Badad'tan Kfeye kaan el'~ Besasiri orada Turul Beyin kuvvetleriyle yapt muharebede ld. .te Gazali'nin doduu sralarda Hilfet merkezi ve lkesi bu gibi hareketlere ahit olmaktayd. DOUMU slm aleminin en byk alimlerinden biri olan-mam Gazali hicri 450 (Mild 1058) de Horasan'n Tus ehrinde dnyaya geldi. Babas hayatn yn ticaretiyle kazanan mtevazi dindar bir mslmand. Kendisi mtevazi imknlaryla tahsil yapamam fakat oullarn devrin rabette olan bilgileri ile tehize alarak ilim ve tasavvuf lemine iki byk ahsiyet kazandrmtr. Bu zat Ebu Hamid Muhammed- (mam Gazali) ile dier olu Eb'l Futun Ahmed (mam Gazalinin Karde)'i, Tus'ta sofi bir arkadana emanet ve tahsilleri ile alakadar olmasn rica etmitir. Evld'larn kk yata yetim brakan Gazal'nin babas onlar dnya'da sahibsiz brakmad. Bu sof'nin ismine kaynaklarda raslanmyor. Ancak bu sralarda, Tus'ta pek faal olan tasavvuf hayat nazar- itibare alnrsa, bunun; Tus'un mehur eyhlerinden Eb Ali Fadl b. Muhammed El-Farmed'nin mridlerinden bir zat olmas kuvvetle muhtemeldir. Malm olduu zere el'-Farmed, mehur sof ve mutasavvuf Eb'l Kasm Ad10 dlkerim el'Keyr'nin (rtihali H. 465/Mild 1072) mridi idi. Evvel Tus'ta Ahmed b. Muhammed el Razakan'-den bir mddet fkh okuyan Gazali, sonra Crcan'a giderek, mam Ebu Nasr'al smail'den de ders okudu. Bu dersleri havi notlarn, yolda haydutlarn gasb ettikleri, ricas zerine iade etmeleri ve bu hadiseyi ilhi bir ikz sayarak bu olaydan sonra btn rendii bilgileri ezberlemesi hadisesi ok mehurdur. Bundan sonra Niabur'a giden Gazali, Horasan'n mutlak iti-had derecesine varan mam, mam'l Haremeyn Ebu'l-Ma'ali el - Cuveyni (vefat 478) 'nin derslerine devama balad. Vezir Nizam'l Mlkn kendi adna izafeten yaptrm olduu Nizamiye medresesinde dinledii bu dersleri az zaman zarfnda tam bir vukuf ile elde eden Gazali mam'l Harameyn'in en gzde talebesinden biri olarak tannd. Nizam'l - Mlk Niabur'daki Nizamiye medresesinde hilafiyat ve usl krssne mam'l Harameyn'i tayin ederken, Badad'da da yaptrd Nizamiye medresesinin krssne de Irak'n mehur fakihi Ebu shak brahim b. Ali el'iraz (Vefat 474)'yi tayin etmiti. mam'l Harameyn'in vefatn (478 Hicri)'den sonra, Badad'ta Nizam'l Mlk'n meclisinde grdmz Gazal'yi bilahere Badad Nizamiye medresesinin mderrisi (Profesr) Ebu shak irazinin (H. 84/M. 1091)'de vefat zerine mezkr medresenin (niversitenin) krssnde gryoruz. lminin genilii, lisannn belagat ve fesahati ve retici olarak hreti ksa zamanda btn memlekete yayld. ok geni bir talebe kitlesi derslerine devama balad. Bu hal 488 senesine kadar devam etti. Fakat bu tarihte yava yava

hissettii ve kalbine den phe tohumlarnn gittike kuvvetlenmesi, halet-i ruhiyesi 11 zerinde tesirler icra etmeye balad. (Bu halleri bizzat kendinin kaleme ald el'Munkz-u min'ed-Dall isimleri eserinde tafsilatyla yazldr.) Bunun zerine ders vermeyi terketti. Bir mddet her eyden phe ederek, sufist'i bir hayat yaad. Dili tutulmu, fesahat ve belagat zail olmutu. Nihayet ilh bir ltuf eseri olarak (kendi deiiyle Allah- Teal'nn kalbime ilka' ettii bir nur ile el'munkz sf 18) pheden ta-tamamiyle azade oir imann domas zerine gayb aleminin esrarna ittil yollar grnd. Kal (lf) aleminden hal alemine ulamann verdii neve iinde Badad' terke, halvet ve uzlet hayat yaamaa karar verdi. Bu sralarda yl 488 olduuna gre Gazali Hazretleri 33-39 yalarnda idi. Ancak birdenbire tedrisi terk etmesine itiraz edileceini bildiinden, hac niyeti ile Hicaz'a gideceini syleyerek yerine kardei Ebl-Ftuh Ahmed el'Gazali'yi (vefat 520) brakt. Doruca ama gitti. (el'Mun-kz Trke tercmesi sf. 62) 489'da am'a gelen Gazali bu ehirde iki sene kadar kalm, uzlet ve halveti ihtiyar ederek, riyazat ve mcahede ile dolu tam bir dervi hayat yaamtr. Evvelce tasavvuf kitaplarnda okuduklarn (el'munkz Trke tercmesi sf. 58) burada nefsinde tatbik ederek, Emeviye enmi'inde itikfa piren Gazali'nin kalbinde Reslullah Efendimizin (S.A.V.) Ravda- Mutahharasn ziyaret ve Kabe'yi ziyaret arzusu uyanmas zerine buradan ayrldn reniyoruz,. (el'Munkz sf: 64) Hicaz'a gitmedpn yolda Kuds- erife'de urayan Gazali Hz.leri burada Hz. brahim (A.S.) i ziyaret etmi orada (Sahra'da) dua ve zikir ile nefsini tezkiye etmitir. Ha farizasn ifadan sonra artk tam kemle eren Gazali Hazretleri zahir ve batn ilimlerinin stad yani zlcenaheyn olarak Badad'a dnd. Burada asrmza kadar hreti artarak devam 12 dnyaca mehur (HYA-U ULMD'DN) kitabn okutmaya balad. Fakat Hz, stadn artk mizacna ta-mamyle hakim olan sofiyane hayat yaama istei onu doduu yer olan Tus'a ekilmeye sevketti. Burada 10 sene kadar derviane yayan Gazali Hz.lerini Vezir Fahrlmlk tekrar Nizamiye medresesine dnmeye raz etti. Halkn zayflayan iman karsnda, bid'at ehlinin kuvvetlendiini gren Gazali Hz.leri ulema ile istiare ederek, halvet ve inzivann caiz olmadna kanaat getirip 499 (M. 1105)'da tekrar ders vermeye balad. Fakat bu ikinci tedris hayat pek ksa srd. Bir sene kadar ders okuttuktan sonra tekrar doduu yer olan Tus ehrine avdet etti. Feyizli ve ihya edici mrnn son be senesini kendi paras ile ina ettirdii tekke ve medresede, hususi talebeler okutmak ve hak aklar yetitirmek, batl ve sapk ceryanlar ykan birbirinden kymetli eserlerini te'lif etmekle ve riyazet, mcahede, ibadetle geirdi. Nihayet 14. Cemziyelahr.. 505 (19. Aralk. 1111) Pazartesi gn Ceml alemine yrd. Cenab- Allah'n Rahmeti zerine olsun. Amin. SAPIK CERYANLARA KARI GAZAL Gazali Hazretleri, bozuk ve sapk fikirlerin ve batl mezheblerin btn dehetleri ile ceryan ettii bir zamanda ve zeminde yaamtr. Anadolu Fatihi Byk Seluklu - Trk mparatoru Alparslan'n ilk devirlerinde, batl mezhepler, hususiyle Batnyye mezhebi slm Alemini fitne ve fesada bomutu. Her bozuk mezhebin menba olan ran bu seferde batnilik ve smailii ortaya kard. slama belkide en byk zarar vermi olan bu zararl ceryanlarn mensublar, Hasan Sabbah ve avanesi, Kur'an- Kerim'in ayetlerini batl te'viller-le izah etmeye alyorlard. Muhkem ayetlerle tenakuz 13 halinde olan tefsir ve beyanlarda bulunarak Ehl-i Snnet Vel Cemeat yolunu tkamak istiyorlard. Allah Yolunun ekiyalar olan mezkr mezheb mensublarnn fitne ve faaliyetleri ile Alem-i slm'da umumi bir huzursuzluk meydana gelmiti. Her asrda bir mceddid tarafndan izale edilen bu gibi sapklklar V. asrda mam Gazali Hz. leri tarafndan karland. Bu sapklklara kar bata mam Gazali Hz. leri olmak zere ok kymetli bir irfan kadrosu harekete geti. Fakat Hccet'l - slm Gazali Hz. lerinin ilmi kudreti ve kalplere tesir, akllar

durduran reddiyeleri dierlerinin hepsini bastryordu. Nizam-l Mlk kendisine hayran olmu ve Gazal'ye Zeyn-d'Din = Dinin Ziyneti unvann vermitir. Hccet'l - slm Gazali Hz. leri vakalarn tespit ve ehadetiyle asrnn mcaddidi idi. Gazali Hz. leri mutezileye kar (Fays'l-Tefrika beyn-el slm ve'1-Zendeka), ismaililere kar (el'Mus-tahziri), (Mufassil'al-Hllaf) (el'Durc al-Merkum), (el' Kstas'l-Mstakim) eserlerini yazm ve onlarn batl mezheblerini iptal etmitir. Felsefe: mam Gazali felsefecilerin fikriyatn renmek iin evvela iki sene kadar felsefe ile urat. Bu iki sene zarfnda felsefeye vukuf peyda etti. Bir senede rendiklerini tekrar eden Hz. stad, bu sahadaki tetkiklerinde, felsefenin slm dini bakmndan ihtiva ettii hatalar meydana karmay gaye ittihaz eder. Gazali;, 1 Dehriyyun (Materyelistler) 2 Tabiyyun (Natralistler) 3 r lahiyyun (Metafizikiler) -olmak zere grupta mlhaza ettii felsefeciler iinde, birinci zmreyi, alemin mdebbirini inkr ile ki-"dem-i leme inand iin, tekfir, ve ikinci zmreninde 15sni-i alemi isbat ettikleri hlde, har ve ba'se inanmadklar cihetle hesap ve kitab inkr ettiklerinden dolay, zinadika ad ile, kfrlerine hkmeder. Esas hcumlarn tevcih ettii zmre ise, iiahiyyun (Metafizikiler) dur. Bu zmreye mensup olanlar mezkr iki zmreyi redde kalkmlar, birbirlerine de hcum etmilerdi. Zaten bunlarn tutarszl o derecedir ki birinin sylediini, dieri nakzedib kabul etmemektedir. Mesel Aristo, bizzat kendi stadlarn reddetmitir. Felsefe mevzu'unda evvela onlarn maksatlarn anlatan ' (Makasd'-l-Felasife) isimli eserini yazm bilahere felsefecilerin sapkln ispat eden (Teha-ft'l-Felasife) isimli mehur kitabn yazmtr. Tasavvuf: Gazal'nin memleketi olan Tus o asrda bir tasavvuf merkezi idi. Gazali kklnde ve talebelii esnasnda sofi muhitlerinde yaad. Tedris hayatnda ise tasavvuf ikinci plnda kald. Nihayet geirdii ruh ve iman buhranndan sonra (btn bu hallerini kendisi el'Munkz-u Min'ed'Dalal kitabnda kendisi bizzat anlatmaktadr. Bu kitap Trke'ye tercme edilmitir. Gazali Hazretlerini tanmak istiyen bu kitab mutlaka okumaldr. En gzel tercmeleri unlardr. 1 Salih eref ve Ahmed Davudolu, Hseyin Turai' Beylerin tercme ettikleri El'Munkz-u min-ed Dalal Caalolu Yaynevi 1970 stanbul, isimli tercme ile, 2. __Do. Dr. Ahmed Subhi Furat Beyih tercme ettii Dalletten Hidayete amil Yaynevi Kitaplar ars N. 13 Beyazd stanbul - 1972 isimli kitaptr. (Bu tercmeye kitabn asl da ilve edilmitir.) Tekrar tasavvufa dnd. Bu halini yle anlatmaktadr. (.... Kafi olarak anladmki, sofiye bo szlere deil, iyi hallere sahiptir. lim yoluyla elde edilmesi mmkn olan tahsil ettim. Yalnz iitmek ve renmekle tahsili mmkn olmayp tatmak ve hak yoluna, girmekle bilinecek olan hususlar kalmt. rendiim ilimler, er'i ve nakli ilimlerin snflarn aratrmak iin takip ettiim meslekler, bana Allah'a; Nbvvette (Peygamberlie), kyamet gnne kar phesiz bir iman bahetmiti. mann bu esasnn kalbimde salam bir ekilde yer etmesi, muayyen ve mcerret bir delil ile deil, eitli sebebler, karineler ve saysz tecrbelerin bir neticesi olmutur. Anlamtm ki, ahirette saadet (Bahtiyarlk) ancak takva (gnahlardan uzaklamak) ile; nefsi, heva ve hevesten men'etmekle olur...........; ......... bhe gtrmyecek ekilde anladm ve yakinen grdm ki: Sofiye (mutasavvflar) hakikaten Allah yolunu tutan ve bulan kimselerdir. O'nlarn tuttuklar yol yollarn en gzelidir. Baknz el'Munkz tercmesi sf. 59 ve 64 v.d.) Bizim bu szlere ilve edecek ne szmz olabilirki.... Allah hepimizi bu yola sevk ve hidayet eylesin. ESERLER mam Gazal'nin eserleri pek ok olup, alfabe srasna gre bir listesi, al'Murtaze'el-Zebidi tarafndan tanzim edilmitir. (Bah: thaf al ada, Cilt 1.

sf: 27-44) Ali Arslan Bey'in yapt tercmenin 1. cildinde de ltin harfleriyle eserlerinin listesi mevcudtur. Biz burada Gazali Hazretlerinin Trkeye tercme edilen kitaplarndan tespit edebildiklerimizi kaydeceiz. 1 _ ihya-i Ulum'id-Din En mehur eseri budur. Bu kitabn hreti btn dnyaya yaylmtr. Trkeye Ahmed Serdarplu ve Ali Arslan bey tarafndan iki ayr tercmesi yaplmaktadr. En byk. 16 -temennimiz tercmelerin bir an nce tamamlanmasdr. Muhterem Hocamz Ali Arslan Bey tercmeyi (1973) senesine kadar tamamlyacan mid ettiini ifade etmektedir. 2 Kimya- Saadet. Bu kitab A. Faruk Meyan tarafndan tercme edilmitir. Bedir Yaynevi Neriyatndan 4. Bask 1392 - 1972 stanbul 3 El'8rbain (Krk Esas) adyla Yaman Ankan tarafndan Trkeye tercme edilmitir. Kasm 1970 stanbul. 4 el'itikad fi'1-iktisad. (tikadda iktisd) adyla O. Zeki Soyyiitve (itikadda orta yol) adiyla Dr. Keml Ik tarafndan yaplm iki ayr tercmesi vardr. 5 Mkaife'tl-Kulp. (lh Nizam) adyla Yaman Arkan tarafndan tercme edilmitir. 6 Minhac'l-Abidin. (Abidler Yolu) adyla Yaman Arkan tarafndan tercme edilmitir. 7 Mizan'l-Amel (Amellerin ls) adyla Remzi Bark tarafndan tercme edilmitir. Bir baka tercme daha vardr. 8 Cevahir'l-Kur'an ' (Kur'an'dan Cevherler) adyla H. Suud Erdoan tarafndan tercme edilmitir. 9 Eyyhel Veled (Olum'a) adyla Abdlhalim Akkul tarafndan tercme edilmitir. Bu eserin baka tercmeleride vardr. 10 Ravdat't-Talibin. (Tasavvufun esaslar) -adyla Ramazan Yldz tarafndan tercme edilmitir. 11 Drret'l-Fahir(Kyamed ve Ahiret) adyla H. Hilmi Ik tarafndan tercme edilmitir. 12 el'Munkz-u min-ed-Dalal Bu kitap hakknda yukarda izah verilmiti. 13 el'Hikmet- fi Mahlukatillah. (Varlklarn yaradl hikmetleri) adyla Hasan Akarsu-Mrsel Srada tarafndan tercme edilmitir. 17 14 Nasihat'l Mluk. (Devlet Bakanlarna) adyla Osman ekerci tarafndan tercme edilmitir. 15 Bidayet'l-Hidaye; ayn isimle Abdlkadir Akiek tarafndan tercme edilmitir. 16 Srr'l-Alemin. (Alemlerin Srr) ismiyle Na-im Erdoan tarafndan tercme edilmitir. 17. el'Kef' vet'Tebyin (Riyadan hlasa', Gururdan Tevazua) adyla Cell Yldrm, (Aldan) adyla Ahmed Arslantrkolu tarafndan iki tercme yaplmtr. 18 Hlasat't Tesanifi fit'Tasavvufi. (rfan Ordusunun El Kitab) adyla Ahmed nce tarafndan tercme edilmitir. 19 Mearic'il-Kds. (Mukaddes Merdivenler), adyla Yaman Arkan tarafndan tercme edilmitir. 20 Mirac's-Salikm. (Hak Yolcularnn Mirac) ismiyle Yaman Arkan tarafndan tercme edilmitir. 21 el'Kstas'l-MstaMn. Ayn isimle Yaman Arkan tarafndan tercme edilmitir. 22 Kavaid'l-Akaid (Akaidin Esaslar) ismiyle Yaman Arkan tarafndan tercme edilmitir. 23 el'Madnun's-Sagir (Sorular ve Cevablar) ismiyle Yaman Arkan tarafndan tercme edilmitir. 24 Tehaft'l-Felsife. (Felsefecile' Cevab) smiyle. Akif Nuri tarafndan tercme edilmitir

25 _ Mikat'l-Envar. (Nurlar Feneri) ismiyle Sleyman Ate tarafndan tercme edilmitir. 26 er'Risalet't-Lednniyye. (lahi Sr) ismiyle A. ener ve . Topalolu tarafndan tercme edilmitir. Bu kitab Tasavvufu inkr edip; slm'da Tasavvuf yoktur diyenler bilhassa okumaldrlar. 27 _ Faysal't-Tefrika Beyn'el-slm vez-Zendeka (slm'da Msamaha) ismiyle Sleyman Uluda tarafndan tercme edilmitir. 18 28 et'Tecrid fi Kelimetit-Tevhid. (Kelime-i Tev-hid Kal'as) ismiyle Cell Yldrm tarafndan tercme edilmitir. 29 Zbdet'l hya, ayn isimle Ali zek tarafndan ayn kitap (Mev'izet'l M'minin) ismiyle Ali Arslan tarafndan tercme edilmitir. Bu kitap hya'-nn hlasasdr. 30 - el'Mrid'l-Emin, Abdlkadir Akiek tarafndan tercme edilmitir. Bu kitapta hyann bir baka hlasasdr. 31 el'Kanun'l-Klli fit-Tevil (Tevil Hakknda Genel Bir Kaide) adyla (slmda Msamaha) adyla tercme edilen kitabn sonunda ilve edilmitir. M. erafettin tarafndan evrilmi. 32 Kitab- Kavasm el'Batmyye (Gazali'nin Batmerin Belini Kran Delilleri) ismiyle A. Ate tarafndan tercme edilmitir. Eserleri hakknda fazla tafsilat vermeyi Gazali'nin Hayat hakknda yazlmas icab eden byk esere havale ederek bu mevzu'u burada kesiyoruz. Hamd, lemlerin Rabb olan Yce Allah'a, Salt Peygamberimiz Efendimiz Muhammed Mustafa (S.A.Vj aline ve esbabna, Selm Allah ve Resulnn yolunda gidenlere olsun ----Esm-i Hsn erhi STANBUL 8-Rebi'l-Ahr-1392 20 - Mays -1972:. KTABA GR Azamet ve kibriyasmda esiz, tel ve samedniye-tinde emsalsiz olan Allah'a hamd olsun! O Allah ki izzet ve cellinin korusuna girebilmek iin akl kanat bulamaz. O Allah ki zatm tanmaya, tanmaktan acziye-ti yegne vesile klm; en fash dillere kendisini, kendisinin vaz'ettii vglerle, tadad eyledii isim ve sfatlarla vdrmtr. Cmle mahlkatm efdali Muhammed'e ve O'nun line, ashabna ve zrriyetine selt ve selm olsun!.. ' Talebi reddedilmeyen bir din kardeim, Esm-i -Hsn'nn mnalarn aklamam benden istemekte idi. Bu talep, mteaddit defalar tekerrr etti. Ben ise bir adm ileri ve bir adm geri atarak yerimde sayyordum. Aramzdaki manev kardeliin hakkn deme bakmndan bu dostumun arzusuna, boyun emekle ihtiyatl davranma ve son derece tehlikeli olan bir ie atlmama yoluna giderek bu ar iden beni affetmesini istirham etmek arasnda mtereddid idim. Beer idrkinin, bu ulu maksada eriebilecek gte olmad grnde idim. Nitekim bu mevzuda eser vermekten basret sahibini alkoyacak iki mhim sebeb vardr: 1 Haddi zatnda bu mevzu, g eriilen, zor ulalan ve kolayca anlalmayan bir mevzudur. En yksek zirvede tevattun etmi, en uzak gaye olarak teayyun 22 etmi ve insan akln hayret ve aknlk iinde komutur Akln gzleri, onun deil uzaklarn ve enginlerini, kylarn ve sahillerini bile grebilecek nitelikte deildir. Artk Rubbiyet sfatlar sahasnda aratrma, deneme ve tedkik, beer kuvvetlere nasl ve nereden myesser olacaktr?. Hi yarasann gz, gnein na dayanabilir mi?. 2 Bu mevzuda hakikatin knhn aklamak, halk ktlelerinin kabul edegeldikleri duruma muhalif debilir. Hak Tel Hazretlerinin herkese ayr bir tecellisi vardr Her ferd, iktidan nisbetinde bu tecellye mazhar olmaktadr. Sonra byk gayelere ynelenlerin yardmclar azdr ve hem halk arasnda yaayanlara temkinli hareket etmek yarar. Lkin Hakk' grenlerin, 'nu grmez gibi grnmeye almalar da gtr. Allah'a arif olamyanlarn susmas vacib ise arif olanlarn susmas haramdr. Arif olann dili b -tab olur! sz, ite bu gerein ifadesidir. Ne var ki iddetli srar ve gerek ihtiya, btn bu mazeretleri hkmsz kld. Artk Allah'dan dilerim ki, ltf- keremiyle doru yolu bulmamz asan klsn ve

ecr-i cezl ile bizleri mkfatlandrsn. bhesiz o, cd ve kerem sahibidir ve kullarn son derece esirgeyendir. KTABIN NSZ Kitab blme ayrmay mnasib grdk: 1 Giriler ve nszler. BRNC BLM (4 Ksmdr.) 2 Gayeler ve maksadlar. KNC BLM (3 Ksmdr.) 3 lveler ve tekmileler. NC BLM (3 Ksmdr.) Birinci blmn ayrntlarnda maksatlara iltifatmz, giri ve hazrlk ynnden olacak ve nc blmn ayrntlarnda da, ilve ve tekmile bakmndan maksatlara bir dn yapacaz. Matlabn z ise, vasta ve vesilenin ihtiva ettii unsurdur. Birinci Blm: Bu blm, isim, msemma ve tesmiye terimlerinin mna ve hakikatlerinin izahdr. Frkalarn ounun bu husustaki yanl tutumlar meydana karlacak; mnaca birbirine yakn olan azm, cell ve kebr gibi Esmi Hsn'dan baz isimleri bir mnaya hamlederek mteradif (e anlaml) kabul etmenin caiz olup olmad veya deiik mnada birer isim mi olduklar izah edilecektir. Keza iki mnas olan bir ismi, bu iki mnaya izafetle mterek mi kabul edeceiz, yoksa o ismin, bu iki mnadan birine hamli 24 ciheti mi teayyn edecek; bu husus da aklanacaktr. Ayni zamanda Esm- Hsn'dan herbir ismin mnasndan kulun bir nasibi bulunduu kayfiyeti de izah edilecektir. kinci Blm, Allah- Tel'nn doksandokuz isminin mnalarnr . erh ve izahdr. yle ki bu isimlerin, Ehl-i snnet mezhebine gre bir zat ve yedi sfata nasl rci olduu, Mu'tezile ve felsife mezhebine gre de, kesret kabul etmeyen bir zata raci olmasnn ne suretle mmkn olaca beyan edilecektir. nc Blm, Esm-i Hsn'nn tevkfen doksandokuzdan fazla olduunu beyan hakkndadr ki, bu isimlerin yz olmayp doksandokuz olarak tayin ve tahsisinin faidesi ve Allah- Tel'y muttasf olduu medh sfatlar ve mnas medh olan her sfatla vasflandrmann cevaz izah edilecektir. Ancak herbir sfatn noksanlktan ri ve beri olmas arttr. Mnas noksanlk i"ar eden sfatlarn Allah- Tel hakknda kullanlmas zinhar caiz deildir; fakat bir izne mstenid olursa bu durumda Allah- Tel hakknda lyk olduu lafzlar var ki, onlarn Allah- Tel hakknda mutlak ekilde tevil edilerek kullanlmasnda beis yoktur. Kimi lafzlar var ki onlarn Allah- Tel hakknda mutlak olarak istimali memnu ve ancak bir karine ile biriikte caizdir. Gerek u ki, Allah, emir buyurduu vehile Esm-i Hsn ile anlr. ayet isimleri geerek O'nu sfatlar ile armak istersek yalnz medh ve cell sfatlar ile arabiliriz. Vasflandrlmas caiz olan her sfat ve her fiil ile aramayz. Meerki az nce belirttiimiz gibi o sfatta veya o fiilde medl- ve icll mnas mevcud ola. Mamafih bunu inaallah yerinde geni-olarak zikredeceiz. Birinci Blm GR ve NSZLER BRNC BLM (GR ve NSZLER BLM)1 DRT KISIMDAN MTEEKKLDR BRNC KISIM SM, MSEMM ve TESMYE TERMLERNN MNASININ ZAHI HAKKINDADIR: sim ve msem: -Vdan bahsedenler oalm; ayr ayr yollar tutulmu ve frkalardan ou hakdan sapmtr. Kimi, ismin, msemmnn ayni olduunu, fakat tesmiye'den ayrldn sylerken kimi- de, ismin, tesmiyenin ayni olup msemm'dan ayrldn ileri srmektedir. Cedel ve kelm kolunda mahareti ile tannm olan bir ncs de yle diyor: sim, msem-m'mn kendisi olabilir: Allah- Tel hakknda O, zat ve mevcuddur! dememiz gibi. Msemm'dan baka da olabilir: O, yaratan ve rzkverendir! szmz gibi. Bu yaratan ve rzkveen isimleri, yaratma ve r-zklandrmaya dellet etmektedirler ki. bunlar msemm'dan ayrdr. Bazan da isim, msemm'nm ne kendisi ne de bakas olur. Mesel O, lim ve kaadir'dir! dediimiz vakit, bunlar ilim ve kudrete dellet ederler

26 MAM I GAZAL SS3LK- HSNA ERH 27 ki, sftllah, zatn ne ayni ne de gayridir. Frkalar arasnda bagsteren bu ihtilafn menei ikidir: A smin kendisi tesmiye midiir deil midir? B smin kendisi msemm mdr deil midir? Gerek u ki, isim tesmiye de deildir msemm da deildir. Bu kelime, mteradif olmayp bilkis mtebayin (birbirine zd) dr. Bu hususu meydana koymak iin bu lafzdan her birinin mnasn mnferid olarak izah etmemiz gerekmektedir ki, ancak bunu mteakip, u bunun ayni veya gayridir demek mmkin olacaktr. Kakikatleri meydana karma yolu ve metodu ite budur. Bu yoldan ayrlan, baar kaydetme imknn aslen yitirmi demektir. Tasdiki her ilmintas-dik veya takzibe mevzu olabilecek vasfta olan her hususu kasdediyorum lafz, mevsuf, sfat ve sfatn mev-sufa nisbeti gibi unsurdan meydana gelen bir kaziy-ye olduunda bhe yoktur. Birinci merhalede, tarif ve hakikatini tasavvur etmek yolu ile yalnz mevsufu tanm, sonra tarif ve hakikatini tasavvur etmek yolu ile yalnz mevsufu tanm, sonra tarif ve hakikatini tasavvur etmek suretiyle yalnz sfat tanm ve sonra da sfatn mevsufa olan nisbetinin mevcud veya menfi olduunu gz nne alm olmak gerekir. yle ki mlkn kadm veya hadis olduunu bilmek isteyen bir insan, nce mlk lafznn mnasn, sonra kadm ve hdis'in mnasn bilmeli ve ancak bundan sonra, mlk iin iki vasftan birini tesbit etme cihetini dnmelidir. Bu yzdendir ki ismin mnasn ayr olarak bilmek, msemmnn mnasn ayr olarak bilmek, tesmiyenin mnasn ayr olarak bilmek, ayniyet, hviyet "e gayriyet terimlerini ayr ayr mtalaa ederek mnalarn bilmek gerekiyor. Bu sayede ancak neyin, neyin ajn veya gayri olduunu tasavvur etmek mmkn olacaktr. smin tarif ve hakikatinin izah hakknda deriz ki: Eyann aslda vcudu, zihinlerde vcudu ve dillerde vcudu vardr. Gerek ve hakiki olan vcud, asldaki vcuddur. Zihinlerdeki vcudu ise ilmi ve ekl, li-sanlardaki vcudu da lafz ve istidlalidir. Mesel semnn (gn) aslnda ve zatnda bir vcudu vardr, zihinlerimizde ve gnllerimizde de bir vcudu vardr. nk semnn ekli, gzlerimizde ve dolaysyla hayalimizde iz brakm bulunmaktadr. Semnn yok olduunu, vcuddan kalkdn farzedem, onun ekli hayalimizde devaml olarak yayacaktr. lim diye tabir ettiimiz ey ite bu suret ve bu ekildir. O halde ilim malumun bir rneidir. Maluma benzeyen ve ona muvazi olan bir rnek. Ve o, aynada grnen ekil ve suret gibidir. Bu suret, d ve mukabil suretin mmasili ve benzeridir ve ma'lm'un zihinde meydana gelen rneinden ibarettir. Sem'nn dildeki varlna gelince, bu varlk, bir takm seslerden mrekkep bir lafzdan ibarettir. Bu sesler, drt paraya ayrlarak birincisi (sin), ikincisi (mim), ncs (elif) ve drdncs (hemze) tabir edilmitir. imdi sem szmz zihindeki sem'nn bir delili ve zihindeki sem da asldaki sem'ya mutabk olan bir surettir. Asldaki vcud olmasa ekil ve suretlerin zihinlerde meydana gelmesine, zihinlerde suret meydana gelmese insann o sureti duymasna ve insan o sureti duymam olsa onu lisanla tabir etmesine imkn yoktur. 3elki geri zekl olanlar bunlar birbirinden ayr-dedemiyecekler. Ne var ki bu vcudlann birbirinden farkl olduklar, her birinin kendisine mahsus bir ta-Tam zellikleri bulunduu bir gerektir. Mesel insan, asldaki vcudu itibariyle uyuyan, uyanan, yayan, len, gezen, oturan... bir varlktr. 28 MAM-I GAZALl Zihinlerdeki vcudu itibariyle de mbted (zne), haber (yklem), mm (genel), hss (zel) cz, klli, kaziye... gibi eylerdir. Dillerdeki vcudu itibariyle ise A-rap, Acem, Trk, Zenci, ok harfli, az harfli, isim, fiil,, harf ve. benzeri eylerdir ki, bu vcud zamana ve her lkenin rf ve adetlerine gre deiir; fakat asldaki ve zihindeki vcud ne zamana nisbeten ne de milletlere gre zinhar deimez. Asldaki ve zihindeki vcudu imdilik bir tarafa brakarak yalnz lafz olan vcudu gznnde tut; nk maksadmz bununla ilgilidir.

Lafzlar, eyann a'ynna (zat ve asllarna) dellet etmek zere insan iradesinin zel surette vazettii alfabetik harflerden ibarettir. Bu lafzlar, (vaz- evvel) ve (vaz- sn) olarak ksmlara ayrlrlar. Mesel gk,, aa, insan ve benzeri lafzlar vaz- evveldir. sim, fiil,, harf, emir, nehy, muzari' gibi lfzlar vaz- sndir. Buna vaz- sn dememizin sebebi, nk eyaya dellet etmek zere vazedilen lfzlar yle ksmlandnlyor: a Lafz, kendisinde deil gayrisinde mnaya dellet ederse o harftir. b Kendisinde mnaya dellet eden lafz da iki ksma ayrlr: 1 Mnasnn zamanla alkas olan lafz. Buna fiil denir. Vurdu ve vurur gibi. 2 Mnasnn zamanla alkas olmayan lafz. Buna isim denir. Gk ve yer gibi. Lafzlar, nce, zat ve asllara dellet etmek zere-vazedildi ve bunu mteakip, isim, fiil, harf stlahlar, lafzlarn ksmlarna dellet edici olarak vazedildiler. nk lafzlarn kendileri, vazedildikten sonra zatlar ve asllar itibariyle birer mevcud oldular ve ekilleri zihinlerde teressm edince lisan hareketleri ile gste-terilmeye hak kazandlar. Bu cihetle lafzlarn varnn ESM-I HSN ERH teaddd ettii tasavvur ediliyor. yleki bir isim birka ksma aynlr ve her ksma ayn bir isim verilirse bu durumda o isim, nc derecede olmu olur. Nitekim ismi marife ve nekire olarak ikiye ayrmaktayz ve bundan maksat, bir ismin vaz- sn durumunda ol-duunu sana anlatmaktr. ayet bize ismin tarifi nedir? diye sorulursa, isim, mfred (tek) mnaya dellet etmek zere vazedilen lafzdr! diyebilir ve ayni zamanda bu tarife, ismi fiil ve harfden ayrdedecek bir kayt da ekleyebiliriz. Fakat bizim buradaki maksadmz isim iin tarif beyan etmek deildir. Sadece isimden, onun nc derecedeki mnasnn murad olduunu belirtmek istemekteyiz ki, bu, ismin aslda ve zihindeki vcudlan deil sadece lisandaki vcududur. "Eer ismin bir mnaya dellet etmek zere vazedilen lafz olduunu anladnsa; artk bilmelisin ki, mna ifade eden her mevzuun bir vzii ve bir vaz' ve bir de mevzunleh'i vardr; mevzunleh'e msemm. vziin kendisine msemm ve vaz'a tesmiye denir. Mesel filn, ocuuna ad koydu dediimiz vakit, ocuuna dellet eden bir lafz vazetmi olmaktadr ve onun "bu vazetme hareketine tesmiye ad verilir. Bazan da tesmiye lafz, vazedilen ismi anma mnasnda istimal edilir. Mesel ad Ahmed' olan bir ahsa *, bir bakasnn ey Ahmed- diye seslenmesi gibi ki, onun bu armasna da adverme (tesmiye) denir.: O halde tesmiye lafz, advermek ile adn anmak arasnda mterektir. Geri tesmiyenin adverme mnasmdaki istimali adn anma mnasmdaki istimalinden daha uygun ve elyak ise de iki husus arasnda mterek olduu inkr edilemez. sim, tesmiye ve msemm lafzlarn, hareket, tahrik, mteharrik ve muharrik lafzlarnn mecrasm-da mtalaa etmek mmkndr. Bunlar ise muhtelif 30 MAMI GAZAL ESMA- HSNA ERH 3L *v-!~. #73 mnalara dellet eden drt ayr isimdir. Hareket, bir yerden bir yere tanmaya dellet eder. Tahrik ise, bu hareketi meydana getirmeye, mharik, hareketin failine taharrk de, bir failden saadr olmakla beraber kendisinde hareket bulunan eye dellet etmektedir. Mteharrik, kenisinde hareket bulunan mahalle dellet edip faile dellet etmez. Bu lafzlarn mefhumlar anlald ise, artk bunlar hakknda, onlarn birbirinin ayni veya gayri olduunu sylemenin caiz olup olmad dnlsn. Mevzuu ihata edebilmek iin gayriyet ve hviyetin mnasn iyice idrk etmek gerekir. Hve hve (o odur, o onun aynidir) nin eit istimali vardr: 1 arap badedir ve gazanfer arslandr sznde olduu gibi. Bu istimal, zat itibariyle bir olup e anlamda iki ismi bulunan ve mefhumlar arasmda bakalk olmayan. her ey iin caridir. Sadece harfleri itibariyle deiik olan bu tr insimler mteradif tesmiye edilir.

2 Saarim kl ve mhenned kltr sznde olduu gibi. Bu istimal, birinci istimalden farkldr. nk bu isimlerin mefhumlar mteradif deil muhteliftir. Saarim keskin olan klca, mhenned de Hind lkesine mensup klca denir. Seyf (kl) ise, mutlak olarak istimal edildii vakit saari-m ve muhenned'den ayr bir mnaya dellet eder. Oysa mteradif isimlerin sadece harf itibariyle deitiklerini ve asllar itibariyle kendilerinde ziyadelik veya noksanlk bahis mevzuu olmadn grdk. Bu tr isimlere mtedhil demek doru olur. Nitekim seyf (kl), kendilerinde mna ynnden ziyadelik olmasna ramen bu ismin de mefhumuna dahildir 3 Kar beyaz souktur sznde olduu gibi ki, beyaz ve souun bir olduu ve dolayisiyle beyazn souun ayni olduu iddia edilecektir. vecihden en uza budur. Buradaki ayniyet, iki vasfla vasflandrlan bir mevzuun vahdeti (tek oluu) na racidir ve bunun mnas, bir zatn ayni zamanda beyazlk ve souklukla mevsuf olmasndan ibarettir. Hve hve szmzn, bir vecihden, vahdet ifade eden kesrete delleti mlahaza edilmelidir. Vahdet olmasayd hve hve demek mmkin olmaz ve kesret olmasayd gene hve hve demek mmkin olmazda; nk bu hve hve iki eyi iaret etmektedir. Sadede dnelim ve diyelim ki: arap badedir! szmzde olduu gibi mteradif isimlere kyas ederek ismin msemmnn ayni olduunu iddia edenler mutlak surette yanlmlardr. Msemmnn mefhumu baka ismin mefhumu bakadr. Nitekim ismin dll (dellet eden) ve msemmnn medlul (dellet olunan) olduunu aklam bulunmaktayz. Sonra isim, lafz olmayabilir. nk isim A-rap, Acem ve Trk ismi, yni Acemlerin, Trklerin ve Araplarn vazettikleri bir lafzdr. Bu itibarla bazan m-semm isme mutabk olmayabilir. simden sual edildii vakit nedir diye sual edilir. Oysa msemmdan kimdir diye sual edilmektedir. Mesel meclise bir ahs geldii vakit, bu ahsn ad nedir? diye sorulursa bu soruya onun ad Ahmet'dir! cevab verilir. ayet o ahsn kendisinden, yni zatndan sual edilecekse bu durumda kimdir? demek gerekir. Keza yakkl bir Trk'e Hind ad verildiinde isim irkiri, msemm gzel! diyoruz. ok harfli veya ar mahreli bir isim olursa isim kaba, msemm nazik! diyoruz. Bazan isim mecaz oluyor; fakat msemm mecaz olmuyor. Bazan da uursayma kabilinden isim deiiyor; fakat msemm deimiyor. Btn bunlar isim ile msem-TTi&Tim birbirinden ayn eyler olduklarnn birer delilidir. Eer fikrini altracak olursan bu zikredilenlerMAM-I GAZAL tien maada, isim ile msemm arasnda bir ok farklar bulursun. Ne var ki basiret sahibi olana szn az da VftfjfliT ilansz ve idraksiz olanlar ise, ok izah daha da ok artr. kinci istimale gre msemmmn isimden mtak olduu ve seyf (kl) saarim (keskin kl) in mefhumuna dahil olduu gibi msemmmn da ismin mefhumuna dahil olduu sylensin. Buna kail olunduu tak-dirde tesmiye, msemm, msemm ve ismin cmlesinin ayni ey olmalar lzm gelecektir. nk hepisi de isimden mtak (trev) dir ve isme dellet etmektedirler. Bu ise bir mcazefe ve pein hkmdr. Hareket, tahrik, muharrik ve mteharrikin ayni ey olduklarn iddia etmeye benzer. Bunlarn hepsi de ha-Teketten mtaktr. Oysa bu iddia doru deidlir. nk hareket, mahalle ve fe ve fiile dellet, olmakszn -sadece bir yerden bir yere intikale dellet eder. Muhar-tc, hareketin failine dellet ediyor. Muharrek, meful olmakla beraber hareketin mahalline, mteharrik ise, meful olmakszn hareketin mahalline dellet ediyor. Tahrik, faile ve mahalle delleti olmakszn hareketin filine dellet ediyor. Bunlar, birbirinden ayn gereklerdir. Hepisinde de hareketin mevcudiyeti mlahaza edilmekte ise de, hareket, kendi nefsinde ve mstakil olarak anlalan bir hakikate sahiptir. Hareketin fe nis-~beti ancak tali derecede anlalr. Bu izafet muzafdan ayrdr. zafet, iki ey arasnda mtalaa edilir; muzf ise nce mstakil olarak ve sonra mahalle nisbeti dnlr. Bu, onun faile olan nisbetinden bakadr. Nitekim hareketin mahalle olan nisbeti ve ihtiyac zarur. ile olan nisbeti nazardir. Bunu sylemekle tasavvur-suz Od nisbetin mevcudiyetine hkm kasdediyorum T, isim bir dellettir; onun medlul vardr ve ona'm-semma denir ve ismin vaz' (istimali) ise, bir f-i ESM- HSN ERH!

33 muhtarn iidir ve adna tesmiye denir. Sonra buradaki tedahl ile seyf (kl) m saarim (keskin kl) ve "mhenned (hind klc) Tnft' Trn aT'nf> dahil oluu arasnda fark vardr. yle ki saarim, bir sfat ilvesi ile kltr. Mhenned de sfat ilvesi ile kltr. Seyf ite bu mefhuma teMidir Oysa msemm bir sfat il--vesi ile isim veya tesmiye bir sfat ilvesi ile isim deildir ve bu tevil burada doru olamaz. nc istimale gelince; sfatlarn teaddd ile ' "mahallin ittihad esasna dayanan bu vecih, uzak olmasna ramen isim ve msemmda cari olmad gibi: isim ve tesmiyede de cari deildir. Ancak bir eyin, hem isim ve hem tesmiye olarak adlandrlmak zere vazedilmi olduuna kail olmak gerekir. Nitekim kar misalinde olduu gibi. Kar ise, soukluk ve beyazlk vaaf-lafn tayan bir TH&T>a T' ibarettir. Keza durum, Sd-dk, (Hz. Ebu Bekir) Ebu Kuhafe'nin olunun kendisidir! sznden de farkldr. nk bu sz tevil edildiinde, Sddik olarak vasflandrlan ahsn vildet bakmndan Ebu Kuhafe'ye mensup olduu anlalr. Bu takdirde hve hve (o odur)'nin mnas, sfatlar arasnda kesin zddiyet bulunmakla beraber mevzuun < ittihad (bir oluu) dr. Sddk'n mefhumu baka Ebu uhafe'nin olu olmann mefhumu bakadr ve bu-rada yaplmas mmkn olan teviller, ne isim ve msemmda ne de isim ve tesmiyede, ne hakikat itibariyle ne de mecaz ynnden zinhar cari deildir. Mteradif isimler, gazanfer aslann kendisidir! szmzde olduu gibi hakikat ccnlesindendir. Ancak iki lafzdan anlalan mna arasnda lgav bakmdan her-langi bir farkn olmamas arttr. Eer fark varsa bu takdirde bir misal aramak gerekir. Bu, hakikatin bir ve isimlein ok oluu cihetine racidir. Hve hve ( o onun ayndr) szmzde bir cihetten validetin ve dier ciF. 3 _ MAM-I GAZALS 35 1 34..-------------------------------netten kesretin mevcud olmas lzm geliyor. Vecihlerir. en iyisi, vahdetin mnada ve kesretin'ise mcerred lafzda olmasdr. Bahsi uzun ve anlalmas g olan bu ihtilf hakknda bu kadar izah kfidir. Artk isim, tesmiye ve m--semmnn her birinden anlalan ve aranan mna bkkmndan farkl birer lafz olduklarn anlam oldun. Ancak bunlardan her birinin dierinden farkl olduu sylenebilir; onun ayn olduunu sylemeye imkn yoktur. nk gayriyet, hve hve (ayniyet) nin mukabilidir. sim iin, msemmnm ayni olabilir, gayri olabilir" VS ne ayni ne de gayri olabilir diyen nc mezhebe gelince, hakdan en uzak olan ve en ok karmaklk iinde bulunan frka budur. Ancak tevile gidilirse durum deiir. Mesel ksma ayrlan isimden ismin, kendisini deil mefhm ve medlulnn kasdedildiini sylemek mmkndr. smin mefhmu tabii ki ismin gayridir. nk ismin mefhmu, ismin medluldr ki delil baka ve medlul bakadr. Bu itibarla zikredilen bu taksim ismin mefhmuna racidir ve dorusu da yle demektir: smin mefhmu msemmnm zat ve hakikati ve mahiyeti olabilir. Bunlar insan, ilim ve beyazlk gibi mtak (trev) olmayan nevi' isimleridir. Mtak olan isimler ise msemmnm hakikatine dellet etmeyip hakikati mbhem (bulank) olarak brakr ve sadece msemmnm bir sfatna dellet edsr. Alim (bilgin) ve ktib (yazar) misallerinde olduu gibi. Sonra insan, ilim ve beyazlk gibi mtak olmayan nevi' isimlerinden, lim ve beyaz gibi msemmda mevcud bir halin vasfna veya yaratc ve yazar gibi msemm iin yaplan ve ondan ayrlmayan bir izafete dellet eden itikaklar yaplr. O nedir? sorusuna cevap olarak', sylenen isimlerin birinci ksmn tarifi olduunu syleESM-t HSN ERH _______________________________ yebiriz. yle ki baya bir insan iaret edip o kimdir? demez de o nedir? derse, bunun cevab insandr! olmaldr. ayet hayvandr! derse, mahiyetin cevab olamaz. Zira insann mahiyetinin mcerred hay-vaniyet ile kaim olmad aikrdr. nsan, akll hayvandr. Mcerred olarak hayvan deildir. nsan, hay-van- kil'e verilen isimdir. nsan yerine beyaz veya uzun veya lim veya ktib denilse cevap olmaz. nk-beyazn mefhmu, beyazlk vasfn

tayan mbhem bir varlktr ki, mahiyeti bilinmez. limin mefhmu, ilim sahibi mbhem bir varlk ve ktibin mefhmu, kitabet iini yapan mbhem bir varlktr. Geri ktibin insan olduu anlalabilir. Fakat bunun anlalmas laftn mefhmundan hari ve onun mefhmuna ilve olan bir takm delil ve' hususlar aracl iledir. Keza bir renk iaret edilerek o nedir? dendii vakit, beyazdr! cevab verilir. Eer bunun yerine bir mtak isim zikrederek aydnlatcdr! veya gzn n datcdr! desek cevap deildir. nk o nedir? sorumuzdan kasdmz .zatn hakikat ve mahiyetini renmektir. Aydnlatc lafz aydnlatma hassesine sahip olan mbhem bir varlktr. Datc lafz, datma hassesine sahip olan mbhem bir varlktr. simlerin medlul ve mefhmlar hakknda ite bu taksim dorudur ve biz bu taksimi yle de tabir edebiliriz: sim, zata da ve zatn gayrine de dellet eder ve onun zatn gayrine delleti, istimalde msamaha tari-kiyledir. Zatn gayrine dellet eder szmz, o nedir in cevabnda vaki olan mahiyetin gayrini kasdetnu olmaklmzla tefsir .edilmezse cevap doru olmaz. lim, ilim sahibi olan zata dellet etmektedir ki, onun zata delleti vardr. lim lafz ilim lafzndan farkldr. lim, ilim sahibi olan zata, ilim.ise yalnz ilme dellet eder. mdi isim mliseromarn ayn olabilir iddiasnda iki 36 MAMI GAZAL arza vardr ve bu arzalarn giderilmesi gerekmektedir: 1 Ya buradaki isim yerine ismin mefhmu getirilmeli. 2 Veya isim, zatn mahiyeti ile deitirilmelidir. Ancak bu takdirde, ismin mefhmunun zatn hakikat ve mahiyeti veya hakikat ve mahiyetin gayri olduu sylenebilir. Yaratc, msemmnn gayridir! szne gelince, bu szden yaratc lafznn msemmnm gayri olduu kasdediliyorsa bunaa beis yoktur. Esasen lafz baka ve lafzn medlul bakadr. Fakat bu szden, yaratcnn ifade ettii mnann msemmnm gayri olduu kasdediliyorsa ite bu muhaldir. nk yaratc, bir isim ve her ismin mefhumu, o ismin msemmsdr. Eer kendisinden msemm anlalmazsa o msemmnm ismi deildir. Yaratma, yaratcnn mefhmuna dahil olmakla beraber yaratc, yaratmann ismi deildir. Ktip, kitabetin ismi deil, msemm da tesmiyenin ismi deildir. Yaratc, kendisinden yaratma fi'li sdr olan zatn ismidir ve bu itibarla yaratcnn mefhmu ayni zamanda zattr. Yalnz zatn hakikati deil, izaf bir sfat sahibi olmas ynnden zatn aynidir. Nitekim baba dediimizde, bu lafzdan, oulun zat deil, oula izafeti ynnden babann zat anlalr. Sfatlar, izaf ve gayri izaf olarak blmlenir ve zatlar bu sfatlan cemeder. Eer yaratc'mn bir sfat olduu, sfatn bir isbat-tan ibaret bulunduu, yaratc lafznn mazmununda sadece yaratmann isbatmn varl, fakat yaratmak yaratc demek olmadndan yaratmakta yaratcnn hakik bir sfat bulunmad ve ismin msemmnm gayri olduu sznn buradan ileri geldii iddia edilirse, cevaben deriz ki: sim, msemmnm gayridir iddiaESM-t HSN ERH 37 s eliiktir. Tpk bu, delilin medlulden bakasn gsterip tanttn iddia etmeye benzer. Zira msemm ismin mefhmundan (isimden anlalan mnadan) ibarettir ki, bu durumda mefhm, msemmnm1 gayri ve msemm, mefhmun, gayri nasl olur? Sonra yaratann, yaratmaktan sfat bulunmad ve yazarn, yazmaktan gelen bir vasfa sahip olmd iddias da doru deildir. Yaratann, yaratmaktan gelen bir sfat sahibi olduunun delili nk yaratan, ba-zan bu sfatla vasflandrlr ve kimi vakit de bu sat kendisinden nefyedilir. te izafet de muzafm vasfdr ve bunda da nefy ve isbat caridir; aynen muzaf olmayan beyazlk gibi. Ahmed ve Fehmi'yi tanyan bir insan, Fehmi'nin Ahmed'in olu olduunu rendii vakit, bhe yok ki, yeni bir ey renmi oluyor ve bu yeni ey, ya sfat veya mevsuftur. Mevsufun zat olmadna gre sfat ve binefsihi kaim olmadna gre de Ahmed'in sfatdr. zafetler, muzflarm vasflan kabilindendir; ne var ki bunlarn mazmunlar, iki sev arasnda mukayese yolu ile anlalr ve bu husus, onlar sfat olma durumundan karamaz. Allah (C.C.)'m yaratc olmakla mevsuf

olmad sylense bu sz kfrdr. Nitekim lim olmakla mevsuf bulunmad sylense bu da kfrdr. Bu szn kailini bu karmakla dren sebep u ki. izafet, ke-lmclar nezdinde arazlarn cmlesinden saylmamaktadr. Kelmclara, arazn mnas nedir? diye sorulsa, binefsihi kaim olmayp bir mahalde mevcud olan nesnedir! diyecekler ve izafet bir mevcud mudur deil midir? deseniz, evet, mevcuddur! demek zorunda kalacaklardr. nk babaln yokluunu iddia edemezler. Eer yok olsayd, kinatta baba diye bir varlk bulunmazd. imdi kelmclara, babalk demek olan uhuvvetin binefsiha kaim olup olmad sorulunca, 38 MAM I GAZAL -ESlAk-t HSN ERH 39 I onun binefsiha kaim olmadn ve bir mahalde mev-cud olduunu itiraf edeceklerdir. Evet, zafet binefsiha kaim olmayp bir mahal ile kaimdir. Arazn da bir mahal ile kaim olduunu itiraf etmekle beraber, izafetin bir araz oluunu dnp inkr ediyorlar. KelmcUarm, baz isimlerin msemmnm ne ayni ne de gayri olduu szne gelince, bu sz de yanltr ve bunun yanll lim lafznn tefsiri ile izah edilecektir. ayet Allah- Tel hakknda bunun itlakna eriatn msaade etmedii ileri .siirlrse, hakk ve doruyu aklamann bir zel izne mtevakkf olmad sylenebilir ve belki bu hususta imdi msamaha vardr. Dikkatimizi ilim ile vasflandrlan insan zerinde toplayalm ve diyelim ki: lim, insandan ayr bir varlk deildir; insan var iken ilim yoktu. lmin tarifinin insann tarifinden baka oluu sebebiyle ilmin insandan ayn bir varlk olduu sylenecektir. Fakat tek bir ahs hakknda o limdir ve insandr denildii vakit, lim, insann ne ayni (kendisi) ne de gayri (bakas) dr; nk insan, ilimle mevsuf olan bir varlktr. Diyeceiz ki bu hkm, ktib ve tacir hakknda da lzm gelecektir; nk bununla mevsuf olan gene insann kendisidir. Gerek u ki, mesele izah ve tafsile muhtatr. yle ki, insan lafznn mefhmu, lim lafznn mefhmundan bakadr. Zira insan lafznn mefhmu, kil ve ntk hayvandr; limin mefhmu ise, ilim vasfna sahip olan mbhem bir varlktr. Her iki lafzn kendileri de baka baka ve mefhmlar da baka bakadr. te bu vecihden birbirinin ayni deillerdir ve onlara hve hve (o onun aynidir) dmek caiz deildir. Fakat baka vecihden ise birbirinin aynidirler ve bu vecih ile onlara birbirinin gayri demek caiz deildir. Aklayalm: nsan ve lim olarak vasflandrlan tek bir zat gznne aldn vakit, insan tesmiye edilen varlk, lim olarak vasflandrlan varln kendisidir. Nitekim kar tesmiye edilen varlk, souk ve ayni zamanda beyaz olmakla vasflandrlan -varln kendisidir. te bu bak, ve itibarla ilim insann ayni ve birinci itibarla da gayridir. tibar yn bir olup da o onun ayni veya o onun gayri olmamas aklen muhaldir. Nitekim o onun ne ayni ne de gayri olmas keyfiyeti de mstahildir. nk, gayriyet ve ayniyet, ney -ve isbata tekabl eden kart kavramlardr ve aralarnda vasta (orta derece) yoktur. Bu izah kavrayan kii, unu bilecektir ki, zata ilve olarak Allah- Tel iin kudret ve ilim sfatlarn isbat eyledii vakit zattan -ayn bir varlk ve ayni zamanda gayriyet iin de, iznin -varid olmasna mtevakkf olduundan lafzan itlak etmemi (sylememi) olsa bile bir mna isbat etmektedir. Buna itiraza mecal yoktur. lmin tarifini zikredince bu tarife Allah- Tel'nm ilmi dahil olur; kud-Teti ve zat ise dahil deildir. O halde tarifin dnda kalan ey, tarife dahil olan eyin gayri nasl olmaz? ve kudretin tarifine ilim dahil olmadna gre ilmi tarif eden kiinin, kudretin tarifin dnda kalmasnda zarar yoktur; nk ben ilmi tarif ediyorum; kudret ba-Tca ilim ise bakadr; kudreti ilmin tarifine dahil etmek-liim lzm gelmez. Keza lim zat da ilmin- gayridir ve onu da ilmin tarifine dahil etmekliim gerekmez! diyerek zr beyan etmesi niin caiz olmasn?. Tarife girenin, tarife girmeyenden baka olduuna kail olann szn tanmayan ve buradaki gayr lafznn itlak (istimali) ni muhal gren kii, bhe yok ki gayr lafznn mnasn anlamayanlar grhundandr. Bence gayr lafz, anlalmayacak bir mna deildir. Bu lafzn mnas' aikrdr. Ne var ki belki o kimse, aklnn ve vicdannn kabul etmedii eyi lisannla syleyebiliyor. "Fakat brhanl

mcadeleden makad, dilleri avlamak deil akllar avlamaktr ki, neticede hak olan eyi bMAMI GAZAL 40. tanen tanyp itiraf edelim. Artk o frafekn lisanen iza-1 ister yaplm ve ister yaplmam olsun. Eer ismin msemmrnn ayni olduunu syleyenlerin, bu sz sylemeye, ismin stlah ile mnaya dellet eden lafz olduunu sylemekten saknmak iin mecbur olduklar, bu takdirde Allah- Tel'nn ezelde ismi olmadna kail olmak gerekecei, nk ezelde i&-zm ve lfzm bulunmad ve lafzn hadis olduu ileri srlrse deriz ki: Bu, bertaraf edilmesi kolay olan zayf bir gerektir. yle ki isimlerin mnalarnn ezelde sabit olduu ve kendilerinin bulunmad sylenir. nk isimler ya Arab veya Acem (Arab'n gayri) isimleridir ve cmlesi de hdisdir. Zatn mnasna veya sfatna raci olan her isimde bu hkm caridir. Mesel Kudds ismi gibi ki, bu isim, ezelde kudsiyet sfat: ile mevcuddu ve lim gibi ki, , ezelde lim olarak msv-cuddu. Nitekim eyann, vcudda mertebesi bulunduunu yukarda izah etmi bulunmaktayz. Bu mertebelerden biri, eyann zat itibariyle olan vcududur ki, Allah- Tel'nn zat ve sfat hakknda kadimiik. ile mevsuf olan vcuddur bu. kincisi, eyann zihinlerde olan vcududur ki, bu vcud hdisdir; nk zihinlerin kendileri de hdisdir. ncs, eyann dillerdeki vcududur ve dillerin hadis olmas ile bu vcudun kendisi de hdisdir. Evet, zihinlerde sabit olan eyadan bilgileri kasde-diyoruz kt bu bilgiler, Allah- Tel'ya izafe edildii zaman frarim olular. Zira Allah- Tel ezelde mevcud ve lim idi ve kendisinin mevcud ve lim olduunu bilirdi. O'nun vcudu, nefsinde olduu gibi ilminde de sabit bulunuyordu. Kullarna ilham edecei, onlarn gerek zahirilerinde ve gerek dillerinde yarataca isimler de kendisince malmdu. te bu tevile dayanlarak O'nun ezelde isimleri bulunduunu sylemek caiz olur. ESM-t HCSN 41 Fakat Haalik, Musavvir ve Vehhab gibi fi'le rci elan isimlere gelince, bazlar, Allah- Tel'nn ezelde haalik olarak vasflandrdn sylerken, kimi de vasflandrlmaz olduunu sylemektedir. Oysa bu ihtilf, bir esasa mstenid deildir. nk Haalik (yaratc), iki mnada istimal edilir: Biri, ezelde kati olarak sabit ve br ise kat olarak menfi olan mnadr ki, bu iki mna zerinde ihtilf yersizdir. Nitekim kl, knda olduu zaman da ve boynu keserken de kesici olarak tesmiye edilir. Ne' var ki knda bil-kuvve, kesme srasm-da ise bil-fiil kesicidir. Bardaktaki su da susuzluu gidericidir: fakat bardakta iken bil-kuvve ve midede iken. bil-fiil kandrcdr. Bardaktaki suyun kandrc olmasnn mnas ise, o suyun, mideye indii zaman kandrmay meydana getiren vasf ve nitelikte bulunmasndan ibarettir ve bu, maiyet (hidrat) sfatdr. Kndaki kl da kesicidir; yni kesilmeye mahal olacak bir nesne ile bulutuu zaman kesmeyi meydana getirecek vasf ve niteliktedir. Bu sfat ise. keskinliktir. Artk-kendi nefsinde yeni bir vasfn domasna muhta deildir. te 3ri-i Tel'run ezelde Haalik (yaratc) olmas, bardaktaki suyun kandrc olmas mnas iledir. Yni yapmay ve yaratmay mmkn kacak sfat zere olduu kesdedilmitir. O, kelimenin ikinci mnas ile Haalik (yaratc) deildir; yni yaratmak fi'li henz kendisinden sdr olmamtr. Allah- Tel'nn gerek ezelde ve gerek ebedde lim. kudds ve sair isimlerinin bulunmas da bu mna zeredir. Bir bakasnn, O'nu o isimlerden biri ile tesmiye etmesine veya etmemesine ihtiya yoktur. Cedelcerin ou zaman yanlmalarnn menei, mterek isimlerin mnalar arasndaki fark temyiz edeineyilerindendir. Bu farklar ayrd edildii takdirde ihtilflarnn ou kalkar. Eer Allah- Tel'nn, Siz O'nu brakp da kenMAM-I GAZAL TStk-l HSN ERH 43 dinizin ve atalarnzn tesmiye ettiiniz isimlere tapyorsunuz! (1) KavH erifi ileri srlrse, bilinmektedir ki, onlar, alfabetik harflerden meydana

gelen lafzlara deil, msemmlara (isimlerin sahiplerine) tapmakta idiler. Ancak bununla istidlal edenin istidlal ynnn anlalmas iin yle demesi gerekir: Onlar, isimlere deil, msemmlara ibadet ediyorlard ve "bu takdirde O'nun sznde, isimlerin msemmrun gayri olduuna dair tasrih (aklama) vardr. Nitekim "biri. Arab, msemmlara deil, is'imlere tapyorlard demi olsa, sz eliik olur ve fakat isimlere deil, msemmlara tapyorlard dese, sznden anlalan mna eliik olmaz. Oysa isimler msemmlann ayni olmu olsalard ikinci szn birincisinden mnaca farkl olmamas gerekirdi. yetin mnas hakknda ayni zamanda yle de -denilir: Putlara verilen tann isimleri, msemmsz birer isimden ibaretti. nk msemm, aslda sabit olan ve lafzn kendisine dellet ettii mnadr. Putlar, ne aslda sabit ne de zihinlerde malm olan tanrlardr; ancak isimieri dillerde mevcuddur ve bunlar mnas olmayan isimlerdir. Hikmetinas olmayan bir kimse hikmetinas olarak tesmiye edilir ve kendisi de bundan memnunluk duyarsa, isim houna gitti! denir. Zira ismin ardn--da bir mna mevcud deildir. smin msemmnm gayri olduuna dair delil ite budur. yle ki ismi tesmiyeye ve tesmiyeyi de onlara izafe etti ve tesmiyeyi onlarn fi'li klarak, tesmiye ettiiniz isimler buyurdu ki, onlarn fiil ve tesmiyeleriyle -meydana gelen isimler demektir. Yoksa putlann ahslan, onlarn tesmiyeleriyle hadis olmu deillerdir. ayet Allah (C.C.)'nn, Rabbinin o yce adn tes-"bih (ve tenzih) et! (i) buyurduu ve tenzih edilenin gerekte isim olmayp zat olduu ileri srlrse cevaben deriz ki: Burada isim, sfat olmak tarikiyle ziyadedir ve bu istimal, Arab lisannda caridir. Nitekim Allah (C.C.)'n, Hi bir ey O'nun misli gibi deildir (2) kavl-i erifine, benzer. Bu yete dayanarak burada Al-lah- Tel iin misil isbat edildiini sylemek caiz olmaz. nk tebih edat olan (ve gibi mnasna gelen) kf ziyadedir. Ayni zamanda msemmy icll ve tazim olarak ismin msemmdan kinaye olduunu sylemek de yerinde olur. Nitekim, yksek rtbeli kiiler hakknda cenab ve hazret tabirlerini kullanarak cenablarna veya hazretlerine selm olsun derler. Bundan murad, selmn o ahsn zerine olmasdr._ Fakat icll ve tazim kabilinden kendisi zikredilmeyerek yksek rtbeli oluuna dellet eden bir husus kinaye tari-"toyle zikredilmitir. Sonra, isim, her ne kadar msemmnm gayri ise de msemm ile ilgili ve ona mutabktr. Bu gibi hususlann, lgaviyatta basiret sahibi olanlarn gznden kamamas gerekir. Hem de kamamaldr. nk ismin msemmnn gayri olduuna kail olanlar, En gzel isimler Allah'ndr. (3) yet-i kerimesi ve Allah- Tel'nn doksan dokuz ismi vardr; yzden.bir eksik; her kim, o isimleri ta'dad ederse behemehal cennete girer! (4) ha-dis-i erifi ile istidlal etmekte ve yle demektedirler: sim, msemmnn ayni olsayd doksandokuz msem(1) Yusuf Sresi, 40. yet. (1) El'A'l Sresi. 1. yet. (2) E'ra Sresi, 11. yet. (3) El'A'ra Sresi. 180. yet. (4) Buhar! ve Mslim'de Ebu Hreyre'den rivayet edilmitir. 44 MAM-I GAZALt m bulunmas gerekirdi; bu ise msemm bi oidu-undan muhaldir. tekiler de, burada ismin msern-mnu gayri olduunu itiraf etmek zorunda kalarak, ismin.msemm mnasnda deil de tesmiye mnasn-da varid olduuna ihtimal veriyorlar. Nitekim berikiler de, ismin, aslda msemmmn gayri olmakla beraber bazan msemm mnasnda geldiini teslim ediyor ve Rabbinin o yce adn tebih (ve tenzih) et! (1) yetini bu mnada tahric ediyorlar. Mamafi her iki grubun da istidlal ve cevablar dzgn deildir. Rabb'-nn Yce ismini tenzih eyle! yet-i kerimesi hakkndaki grlere dair lehde ve aleyhde ne varsa zikretmi bulunuyoruz. Ancak bu istidlal ve onlarn bu. istidlal hakkndaki isim veya msemmnm bir olduuna ve buradaki isimden sadece tesmiyenin kasdedildiina dair cevablan iki yndedir: 1 smin msemmnm kendisi olduunu syleyen, burada msemmnm doksandokuz olduunu sylemekten' ciz deildir. nk bu szn sahibine gre msemmdan murad, ismin mefhmu (isimden anlalan mna) dr. Nitekim Alm isminin

mefhmu Kadir isminin mefhmundan bakadr. Kudds. Haalik ve sair isimler de byle. Her ismin kendine mahsus bir mna ve mefhmu vardr. Neticede tek bir zatn vasfna raci olmalar durumu deitirmez. Sonra bu kavlin sahibi, ismin mna olduunu sylemek durumundadr ve esm-i hsndan man-yi hsn murad edildiini syleyebilir. Zira msemmlar, aresiz kendisinde kesret bulunan mnalardan ibarettir. 2 Buradaki isimden tesmiyenin murad olduu sz ve iddias yanltr. Tesmiyenin mnasmn. bir eyin ismini anmak ,veya onu vasf etmek olduunu ak(1) El\Vl Sresi. 1. yet. ESM-1 HSN ERH 45 lam bulunmaktayz. sim bir olsa da tesmiye, isim alanlarn ok olmas ile oalr ve teaddd eder. Nitekim zikir ve ilim, zakir ve limlerin okluu ile oalmaktadr; oysa mezkr ve malm olan birdir. Bu itibarla tesmiyedeki okluk isimlerin kesret ve teaddd-n gerektirmez; nk tesmiye msemm (isim veren) lerin fi'line racidir; halbuki burada isimlerden tesmiyeler murad edilmektedir. simler ise, muhtelif mnalara delalet etmek zere vaz'edilen lafzlardan ibarettir. Artk ister isim msemmmn ayni ve ister gayridir denilsin bo ve manasz tevillere kamak yersizdir. Mesele, byk bir ehemmiyeti haiz olmadndan bu miktar izahat ile yetiniyoruz ve sz uzatmaya da demez. Ne var ki, bu gibi bahisleri tanma yolunu retmek iin bu kadar izaha lzum grdk. Ta ki daha nemli meselelerde bu yoldan istifade edilsin. unu da kaydedelim ki, bu mesele zerindeki almalar, mnalardan ziyade lafzlarla ilgilidir. BRNC BLMN KNC KISMI BU KISIM, MNACA BRBRNE YAKIN OLAN" SMLERN ZAHI HAKKINDADIR. simlerin mteradif "olmasnn caiz olup olmad veya mefhmlarnn mutlak surette deiik olmas gerektii izah edilecektir. Deriz ki: Bu isimlerin erh ve izahn yapanlar bu. hususa temas etmemilerdir ve onlar. Kebr ve Azm, Kaadir ve Muktedir, Haalik ve Br gibi iki ismin tek bir mnaya dellet etmesini de uzak grmemektedirler. Oysa ben, doksandokuz isimden hangileri arasnda olursa olsun, bunu cidden uzak bulmaktaym. yle ki isim, harileri iin deil, mnalar iin aranr. Mteradif (e anlamdaki) isimlerin sadece harfleri deiir. Kald ki bu isimlerin deeri tadklar mnalardadr. Mna olmaynca lafzlardan ibaret kalrlar. Bin isim ile gsterilen mana bir isim ile gsterilen mnadan stn deildir. Bu itibarla bu muayyen saydaki isimlerin, mnas bir olan lafzlarn tekrarlanmas ile tamamland keytiyeti akla yakn deildir ve uygun olan, her lafzn altnda zel bir mnann bulunmasdr. Birbirine yakn iki lafz grdmz vakit burada aresiz iki durunda karlaacaz; ESM- HSN ERH .47 A O iki isimden birinin doksandokuz ismin dnda olduunun aklanmam olmas. Ehad ve Vhid. isimleri gibi. Ebu Hreyre (R.A.) 'den gelen mehur rivayetlerin birinde Vhid, brnde Vhid yerine Ehad. gelmitir. Bu durumda doksandokuz saysn, tekmil eden isim, ya Vhid veya Ehad lafz ile ifade eden tevhid mnas olur. Fakat bu iki ismin, mnaca bir olduklar halde sayy doldurma bakmndan iki isim yerine kaim olmalar bence cidden uzaktr. B ki lafzdan birinin, dierinde olmayan bir dellet tadn ileri srerek birinin dierine kar bir meziyetini izhar etmek iin fuzul zahmete katlanacaz. Gfir, Gafur ve Gaffar isimlerinin. varid olmasn buna misal gsterebiliriz. yle ki bunlar isim saymak uzak bir gr deildir. nk Gfir, sadece mafiretin aslna dellet eder. Gafur, gnahlarn okluuna izafetle mafiretin okluuna dellet eder; hatt su ve gnahlardan yalnz bir eidini afvedene Gafur denmez. Gaffar ise, tekerrr yolu ile gnah balamann okluuna dellet eder; yani gnahlar tekrar tekrar balayan demektir. Hatt btn gnahlar birinci defada balayan, fakat tekrar gnah ileyeni balamayana Gaffar ismi verilmez Gani ve Melik isimleri de byledir. Gani, hi bireye muhta olmayan demektir. Melik de hi bir eye muhta deildir, her eyona muhtatr. Bu durumda Melik, Gan isminin mnasn ve ayni zamanda ziyade bir mna tamaktadr. Alm ve Habr isimleri de byledir. Alm, ilme deilet eden bir isimdir. Habr ise, batini mesaile dair malmatl olduuna dellet

eder. te isimler arasndaki bu miktar bakalk, onlar mteradif olmaktan karr ve bu isimler, leys ve esed cinsinden deil seyf, mhenned veaaarim cinsinden olurlar. ayet birbirine yakn olan bu isimlerin bir ksmnda bu iki yoldan birini takip et48 MAM-I GAZAL rnemiz mmkn olmuyorsa, hangi ynden birbirinden ayrldklarn tayin edemezsek bile, M lafzn mnalar arasnda behemehal bakalk bulunduuna itikad etmemiz gerekir. Mesel Azm ve Kebr isimleri gibi. Allah- Tel hakknda bu iki lafzn mnalarnn hangi ynden birbirinden f arkl olduunu tayin ve tesbit etmek gtr. Fakat buna ramen aslda birbirinden farkl olduklarnda bhe etmeyiz. Nitekim Allah- Tel, bir hadis-i kuds'de Kibriya rid (atk) m ve azamet i zar (petemal) imdir... buyurmak suretiyle iki kelime arasnda bakala dellet eden bir aynm yapmtr. Her -ne kadar rid ve izar, insann ziyneti ve ss ise de, rid izardan daha ereflidir. Ayni zamanda namazn anahtar Allah- Ekber dir ki, byk hukukularn hezdinde Allah- A'zam onun yerini tutmamaktadr. Nitekim Arab, istimalde M lafz birbirinden ayrmaktadr. yle ki, Azm'in kullanlmad yerde Kebri kullanmtr. Eer mteradif olsalard her makamda birbiri ardnca gelirlerdi. Mesel Arab, falandan ya bakmndan daha byk olduunu anlatmak isterse burada ekber tabirini kullanr, a'zam tabirini kullanmaz. Keza Cell de, Kebr ve Azm'den ayn bir isimdir. Cell, eref sfatlarn gsterir ve bu yzden de, ya bakmndan gelen byklk ifade edilirken ekber in yerinde kullanlmaz; yni eceli denmez. Ayni zamanda at insandan byktr mnas ifade edilirken burada a'zam tabiri kullanlr; fakat eceli tabiri kullanlmaz. Btn bu isimler, mnaca birbirine yakn olduklar halde mteradif deillerdir. Her eye ramen doksandokuza dahil olan isimlerin mahz mteradif (e anlamda) olmalar uzaktr. nk isimler, harfleri ve mahreleri iin deil, ancak mefhmlar ve mnalar iin aranrlar. te "bu, itikad edilmesi gereken bir asldr. BRNC BLMN NC KISMI 3U KISIM, MUHTELF MNALARI BULUNAN VE BU MUHTELF MNALARA ZAFETLE MTEREK OLAN SM HAKKINDADIR. Mesel m'min kelimesi gibi. Bununla bazan tasdik murad edilir ve bazan da b kelime gven mnasna gelen emn den mtak (trev) olur ki, bu durumda emniyet ve eman ifade eder. O halde umum ifade eden bir ismi msemmlanna hamletme kabilinden olarak, bu mterek ismi her iki mnaya hamletmek caiz midir? Nitekim Alm ismi, gayb ve eha-det ilmine, zahir ve btn ilmine ve sair bilgilere "hamledilmektedir. Mterek isim, lgat bakmndan ele alnd takdirde, ummun hamli kabilinden onu btn m-semmlarna hamletmek uzaktr. Zira Arab, adam dedii zaman adamlardan her birini kasdeder. Umm "budur. Fakat ayn lafzn kulland zaman, gne, dinar, kefe, pnar ve gzel hayvan gz gibi ayn lafz-.nn mterek olduu btn mnalar kasdetmez. Ancak ayn lafzn, bu mnalardan birini kasdederek kullanr ve onu karine ile ayrd eder. afi (Rahimehullah) 'm, uslde yle dedii rivayet ediliyor: Mterek isim btn msemmlanna lainledilir. Nitekim Alm, mutlak olarak geldiinde ilF. 4 50 MAM-I GAZALfc me hamledilir. Tahsise dellet eden karine bulunmadka hkm byledir. afi'nin, bu sz syledii doru ise, bu sz, hakikatten uzaktr. Hatt ayn (gz) lafznn lgat mnas, tayine dellet eden bir karine bulununcaya kadar mbhemdir. Ta'mme gelince, bu. mevzuda er'in istimali lisann istimaline muhalif olabilir ve bu durumlarda er'in isimler hakkndaki izah ve beyanna mracaat etmek gereklidir. Her bir isim. iin yalnz yakan bulduumuz mnay zikreder ve dierlerinin zerinden geeriz. Ancak er'in tasarrufu altna giren lafzlarda durum deiiktir.. Btn mnalarnn kasdedilmesi iin lafzn mutlak olarak istimali, er'in vaz-u tasarrufatmdan olabilir. Bu takdirde mmin ismi, er'in istimali ile tasdik eden mnasnda olduu gibi gven mnasn da ifade eder. Ve onun bu mnay ifade etmesi, vaz- lgav kabilinden olmayp vaz-

 er* kabilinden olur. Nitekim namaz ve oru isimleri de, er'in tasarrufuna muhtas olan ve lgavi istimalin dnda bir takm mnalarda istimal edilen lafzlardr. Bir lafzn, er'in tasarrufuna mevzu olduu delil ile bilinirse mesele kalmaz. Fakat er'in, bu lafzda lgav istimali deitirdiine dair bir dellet, bulunmazsa, bu taktirde, ben, o lafzn deimemi olduunu tercih ederim. Oysa Allah- Tel'nn isimlerinden birinin bir ka manaya ihtimali olur ve ak o mnalardan hi birini muhal grmezse' umm tarikiyle o lafzn btn mnalara hamledilmesi grnde olan musannifler vardr ve bu hususta an gitmerdir. Evet, aralarndaki ihtilf izaf klacak derecede birbirine yakn mnalar tayan, ve dolaysiyle rpnfima mabeheti kuvvetli olan isimde ta'mm evldr. Mesel Selm ismi' gibi. Bu isimden murad edilen mnann, O'nun ayb ve noksanlardan, selmeti olduu muhtemel ve ayni zamanda bu isimle ve ondan umarak halkn selmetinim ESM- HSN ERH 51 kasdedilmi olmas muhtemeldir. Bu ve buna benzer isimier, umma daha ok yakndr. ayet ta'mmi nleme ciheti daha ar basmakta ise, bu durumda baza mnalarn tayini ancak itihad ile olur ki, bu takdirde bir mtehidi mnalardan birini tayin etmeye sevke-den sebepler unlar olabilir: A Mnalardan birinin daha lyk olmas. M'-min ismi gibi. Bu ismin burada emn ve emniyet verici olarak tayin edilmesi, bhesiz Allah (C.C.) hakknda, medhe, tasdik mnasndan daha lyktr. Allah'dan bakas hakknda olursa o za*man tasdik mnas daha lyk olur. Herkese Allah'a iman edip O'nun kelmn tasdik etmesi vaciptir ve O'nun rtbesi, tasdik edenin rtbesinin bhesiz stndedir. B ki mnadan birinin teradf'e (e anlamda olma durumuna) yol amamas. Mheymin isminin gayri mteradif bir mnaya hamli gibi. nk bu ismin mefhmu, Rakb isminin mefhmunun stndedir ve Rakb ismi (esm-i hsn mey annda) varid olmutur. Nitekim teradf'n esm-i hsn arasnda uzak olduunu aklam bulunuyoruz. C Mehur olmas sebebiyle iki mnadan birinin daha kolay tannmas veya vg ve olgunlua delletinin daha stn olmas. simlerin beyan ve izahnda bu ve buna benzer hususlara itimad etmemiz gerekir. yle ki, her isim iin yakn bulduumuz mnay zikredecek ve br mnalara temas etmeden geeceiz. Ancak nbr mnay, derece bakmndan zikrettiimiz mnaya yakn bulursak veya bir ok muhtelif kavillere mevzu olmas sebebiyle zikredeceiz; mterek lafzlarn ta'mm edilmesi grnde olmamak ve bunda herhangi Wr faicle grmemekle beraber.. ESM- HSN ERH BRNC BLMN DRDNC KISMI BU KISIM, ALLAH- TELTCN AHLKI LE AH-LKLANMAK, O*NUN SIFAT VE SMLERNN MNALARI LE MKN NSBETNDE NEFS TEZYN ETMEK SAHASINDA KULUN KEML VE SAADETNN BEYANI HAKKINDADIR. Her kimin Esm-i hsna'dan nasibi, sadece lafzlarn iitmek, lgat bakmndan tefsir Ve vaz'n bilmek ve manasnn Allah- Tel hakknda sabit olduuna kalbi ile inanmaktan ibaret kalrsa, bhes'iz o insan talihsizdir ve derecesi dktr. Halk arasnda vnecek bir eye sahip olduu sylenemez. nk lafzlar iitmek, eleri iitmeye yarayan kulak vastasnn selmetine baldr ki, bu meziyet hayvanda bile mevcuddur. Lafzlarn mna ve istimalini anlama keyfiyetine gelince, bu, Arab lisanna vkf olmaya baldr M, bir lgat ve hatt geri zekl bir bedevi bile bu mertebeyi onunla paylar. Bir lafzn mnasnn Allah- Tel hakknda sabit olduunu keisiz olarak itikad etme keyfiyetine gelince bu, lafzlarn"mnalarn anlayp onlar tasdik etmekten stn bir meharet gerektirmez. Avamdan biri ve hatt bir ocuk bile bu mertebeyi onunla paylar. Sz anlamaya baladktan sonra bu mnalar ocua telkin edilirse kabul y e telkki eder, kalbi ile inanr ve gnln kesin olarak o mnalara balar. limlerin ekserisinin mertebesi de ite budur. Tabi ki onlar, bu mertebede kendilerine ortak olanlardan daha stndrler. Fakat bu, olgunluun zirvesine nazaran apak bir naksyettir: Zira ebrr (iyiler) in hasenat mukarrabin (ermiler) in seyyi-dr.

Nitekim ermilerin Esm-i hsna'dan nasibi tr: a Bu mnalar mkefe ve mahede yolu ile bilirler. Bu mnalarn hakikatleri, kendisinde hata ihtibulunmayan bir burhanla onlara aklanr. Al-- Tel'mn bu mnalarla muttasf olduunu keif lyolu ile bilirler ki, bu keif, vuzuh ve aklk bakmn-jdan insanda btn sfatlan sebebiyle hasl olan yakin I mesabesindedir. Madd ihsas le deil, ancak batini m-jahede ile idrak edilir. Bu eit imanla baba Ve retmenlerden taklid yolu ile abnp kesin olarak gnl balanan itikad arasndaki fark cidden byktr. sterse bu taklidi itikad, ilm-i kelm'a dair bir takm ce-del delillere dayal olsun. b Keif tarikiyle erdikleri cell sfatlarn ok byk bulurlar; mekn bakmndan deil, sfat bakmndan Hakk'a daha yakn olmak iin imknlar nisbetinde o sfatlan taknmaya alrlar. O sfatlara brnmeleri neticesinde kendileri iin Allah- Tel nezdinde melike-i mukarrabin'e benzerlik hasl olur. Gnl, bir sfatn byklk ve cazibelii ile dolduktan sonra artk o sfata kar srkleyici bir arzu duymamas, o cell ve ceml'e k olmamas, nefsini o sfat ile tezyin hususunda titizlik gstermemesi tasavvur edilemez. O sfatn kemline ermek mmkn olmasa bile miakn olduu kadarna ulamak arzusu onu harekete geirir. Bu arzu herkeste vardr. Ancak M ey onu nler. Ya bilinen vasfn, cell ve keml vasflarn1 54 MAM-I GAZAL /ESM- HSN ERH 55 dan olduuna dair marifet ve ykinin zayii oluu veya gnln baka bir arzu ile dolu ve o arzunun iine gml olmas. Talebe, hocasnn ilimdeki kemlini mahede ettii vakit ona benzemeye ve iktida etmeye kendisini sevkeden iddetli bir arzu belirir. Fakat o talebenin gnl alk duygusu ile dolu ise i lemini kaplayan yemek arzusu, ilim arzusunun harekete gemesini nleyebilir. Bu itibarla Allah- Tel'nm sfatlarn mtala eden kiinin kalbi, masivadan tamamen arnm olmaldr. nk marifet arzunun tohumudur; nefsr duygulardan bo olan bir kalbe rastlaynca derhal yeerir ve eer kalb, bu duygulardan hl olmazsa tohum da baarl olamaz. c O sfatlardan mmkn olan elde etmeye, onunla ahlklanmaya, onun gzellikleri ile nefsini tezyin etmeye alrlar. Kul bylece Rabbani, yni Rabb Tel Hazretlerine yakn ve melikeden meydana gelen mele-i a'lya refik olur. Nitekim onlar yaknlk bisat (yaygs) drlar. Her kim onlarn sfatlarndan bir benzeyi kaparsa onlar Hak Tel Hazretlerine yaklatran sfatlarndan ne miktar elde etmi ise o miktar yaknlk kazanm olur. Hak Tel Hazretlerine sfat ynnden yaklama nri kapal bir mna olduunu ve kalblerin, bu hususu kabul ve tasdikten istinkf etmeye meyyal bulunduklarn ileri srerek, meseleyi, inkarclarn inkr gcn kracak ekilde vuzuha kavutur; meselenin hakikati izah edilmedike bir oklarnn bu meyandaki tutumlar inkra yakndr dersen, cevaben derim ki: Sen ve sarkl cahiller mertebesinin biraz ilerisinde olan da bilir ki; varlklar, kmil ve naks varlklar olarak ikiye ayrlr. Kmil, keml dereceleri her ne kadar mtefavit (birbirinden farkl) olursa olsun, n-ksdan daha stndr. Kemlin mnteh (en son mertebe) si Bir'e mahsustur; hatt mutlak keml sahibi ! sancak O'dur. Dier varlklar mutlak keml sahibi deillerdir. Her biri, izafet sebebiyle deien kemlta sahiptir. Onlarin ekmel (en kmil)'i, mutlak keml sahibine en yakn olanlardr. Mekn ve mesafe yaknlm deil, rtbe ve derece yaknln kasdediyorum. Sonra varlklar, canl ve cansz olarak da ikiye ayrlr. Biliyorsun ki, canl canszdan daha stn ve daha k-mildir ve canllarn dereceleri tr: Meleklerin derecesi, insanlarn derecesi ve hayvanlarn derecsi. Hayranlarn, sayesinde stnlk kazandklar hayat (canllk) daki dereceleri en geridedir. nk canl demek idrakli ve faal demektir. Hayvann idrkinde noksanlk ve fi'linde de noksanlk vardr. drakindeki noksan-Ilk, onun idrkinin sadece duygulara mnhasr oluun-|dan ileri gelmektedir. Duygularn idrki ise kaasrdr. j nk eyay ancak el dedirmek veya yaknnda ol-1 inak suretiyle idrk eder. ayet elle tutma veya yaknlk olmazsa

duygu ilemez. Nitekim elle tutma ve tatma duygular demeye muhta grme, iitme ve koklama duygulan da yaknla muhtatr. Kendisinde temas ve yaknlk tasavvur edilmeyen bir varlk olursa, duygu, bu durumda o varl idrk edemez. Hayvann fi'lin-deki noksanlk ise, ehvet (istek) ve fkenin iktizasna mnhasr oluundan ileri geliyor. Bir hayvan istek ve fkeden baka harekete geiren bir mil yoktur. Hayvann akl yoktur ki, onu istek ve fkenin icaplarna muhalif (aykn) olan ilere arsn. Meleklere gelince, onlarn derecesi en yksek de-Tecedir. nk melekler, idrki yaknlk ve uzakln i tesiri altnda bulunmayan varlklardr. Hatt onlarn idrki, kendisinde yaknlk ve uzaklk tasavvur edilen-jlere mnhasr deildir. nk yaknlk ve uzaklk ancak cisimler zerinde tasavvur edilir. Cisimler, mevcu1 56 MAM.I GAZAL ESMA- HSN ERHt " 11, en deersiz ksmlardr. Ayni zamanda melek, ehvet ve fkeden mnezzehtir. Onlarn fiilleri ehvet ve fke icab, deildir. Fiil ve amelleri, ehvet ve fkeden yce bir gayeye dayanr. Bu gaye, Allah- Tei'ya yakn olma isteidir. nsan ise, iki derece arasnda orta mertebede bulunmaktadr. Sankf insan, hayvaniyet ve melekiyet-ten mrekkeb (terkib edilmi) bir varlktr. Balangta (ocuklukta) hayvaniyet ciheti daha galiptir. nk nceleri yrmek ve kmldamak suretiyle mahss (duyulanca yaklald zaman ancak idrk edebilen duygulardan baka bir idrke sahib deildir. Beden hareketine muhta olmakszn ve eyay idrk etmek iin temas ve yaknlk aramakszn gklerin ve yeryznn alemlerine, hatt meknda yaknlk ve uzaklktan mnezzeh olan hususlarn idrakine nfuz eden akim nuru ile aydnlanneaya kadar bu durum devam eder. Ayni zamanda nceleri onun varlna hkim olan ey, ehvet ve fkesidir. Kendisinde olgunluk arama istei, sonu ve akbet dncesi, ehvet ve fkenin icaplarna kar isyan belirinceye kadar bu iki unsurun tesiri altnda kahr. ayet ehvet ve fkesini yener, onlara malik olur ve onlar, kendisini kumanda" ve idare edecek gcde olmazlarsa, bu bakmdan meleklerden bir benzeyi alm olacaktr. Keza nefsini haylt ve mahsst-tan keser, hi bir his ve haylin eriemiyecei hususla-nn idrki ile nsiyet peyda ederse, meleklerden bir benzeyi daha alm, .olacaktr. nk hayatn hususiyeti' idrk ve akldr. Noksanlk, itidal ve keml bu iki eye racidir. Bu iki hususiyette ne derece meleklere uyarsa o nisbette hayvaniyetten uzak ve meiekiyete yakn olur. Melek ise Allah'a yakndr. O halde yakna yakn olann da yakan olmas gerekir. Diyeceksin ki, bu szden anlalan zahir mna kul ile Hak Tel Hazretleri arasnda benzerlik bulunduunu gsterir. nk kul, Allah'n ahlk ile ahlkland vakit O'na mabih (benzeyen) olur. Oysa er'an ve klen bilinmektedir ki, Allah'n ei ve benzeri yoktur. Allah hi bir eye benzemez ve hi bir ey de O'na benzemez. Buna cevaben derim ki: Allah- Tel hakknda menfi olan mmselen mnsn her ne ekilde anlarsan anla, O'nun ei ve benzeri bulunmadn bileceksin. yle ki herhangi bir vasf da ortak olmann mmseleti gerektirecei zannedil-memelidir. Birbirine benzemeyen ve birbirinden son derece uzak olan iki ziddn bir ok sfatlarda ortak olduklar grlmektedir. Nitekim siyah, araz olma, renk olma, gzle grnme ve dier baz hususlarda beyaza ortak olmutur.- Bu durumda bir kimse Allah- Tel mahalle muhta olmayan mevcuddur ve o, Sem', Basr, lim, Mrid, Mtekellim, Hayy, Kadir ve Fil'dir der ve insann.da byle olduunu sylerse, onu meb'oihe frkasndan m grecek ve misil isbat ettiine mi hkm vereceksin? Heyhat.. Durum zannettiin gibi deildir. Eer byle olsayd btn insanlarn mebbihe olmalar gerekirdi.' nk en azandan vcud sfatnda mare- . ket vardr. Vcud ise mabeheti, hatta nev'iyet ve mahiyette mareketten ibaret olan mmseleti andric-dr. At, zeyreklikte her ne kadar stn olsa da insana rnek olamaz. nk at, nev'iyette insandan .ayrlmaktadr ve yalnz zeyreklikte ona benzemektedir ki bu zeyreklik, insann zatiyetini tekil eden mahiyetten hari bir rizdir. Tanrlk hususiyeti ise, bizatihi Vacibi-v-cud olup var olmas mmkn olan her ey'i muntazam ve mkemmel

ekilde yaratan bir varlk olmasdr. Bu hususiyette ortaklk ve ortaklkdan hasl olan rnmse-let elbetteki tasavvur edilemez. Kulun rahim, sabr ve-ekr olmas mmseleti gerektirmez. Nitekim sem\ -58 MAM-I GAZAL basr, lim, kaadir, hayy ve fail oluu mumseleti gerektirmiyor. Hatta diyebilirim ki, tanrlk hususiyetini ancak Allah- Tel ve.O'nun ei ve benzeri olan bilir.. Pa-kat O'nun ei ve benzeri olmadna gre O'ndan bakas zinhar bilemez. Bu sebeble Allah' ancak Allah- Tel bilir! diyen Cneyd (Rahimehullah) hakikati ifade etmitir. Nitekim en stn kuluna bile bir isim vererek o ismi arada perde klmtr; Allah'dan bakas bilmez. Zinnn lm yatanda iken kendisine ne arzu edersin? diye soruldu. Cevaben bir lahza bile olsa lmeden evvel O'nu tanmay dedi. Bu sz imdi bir takm zayflarn kalblerini kartrmakta ve bu nevi szleri anlayacak kudrette olmadklarndan inkr ve tevile gitmektedirler. Halbuki Allah' ok iyi bilirim diyen de bence sznde dorudur ve Allah' bilemem diyen de sznde dorudur. Bilindii zere nefy ve isbat, ikisi birden bir arada sdka hamledilemez; ancak sdk ve kezibi paylarlar. Yni nefy doru olursa isbat yalan ve isbat doru olursa nefy yalan olur. Fakat szn vechi deiirse sdk, Ter iki ksmda tasavvur edilir. yle ki, Ebu Bekir 'Es-Sddk' tanr msn? sorusu iki kiiye sorulsa ve onlardan biri, Ebu Bekir Es-Sddk, bilinmeyecek ve tannmayacak bir ahsiyet midir? bykl, hreti ve adnn her tarafa yaylm olmas yanmda, dnyada onu tanmayan kimse tasavvur edemem, minberlerde sz geer, camilerde ad anlr, vg ve meziyetleri btn dillerde syleniri) diye cevab verse, br de, ben kimim ki Sddk' tanyabileyim! heyhat, heyhat! Sdd'k' ancak kendisi gibi veya daha. stn olan tanr; onu. tandm nasl iddia edebilir veya onu tanmaya nasl gzdikerim; ben gibiler, onun adn ve vasfn iitirler ki, onu tandklarn iddia etmeye haklan yokdese her ikisi de doruyu sylemi olmaktadrlar. 3ESM- HSN ERH 59 var ki, bu ikinci szn vechi bakadr ve o tazim ve ihtirama daha lyktr. te Allah' bilirim veya bilemem diyenlerin szle-Tini bu ekilde anlamak gerekir. Hatta dzgn bir yazy anlayl bir insana gstersen ve bu hattn sahi-"bini tanr msn? diye sorsan, hayr! dese doru sylemi olur. Evet! bu hattn sahibi yayan, muktedir, iiten, gren, eli salam ve hattatlk sanatna vakf bir nsandr; hakknda bt bunlar bildiim halde kendisini tanmaz olur muyum? diye cevab verse gene do-:ru sylemi 'olur. u farkla ki, tanmam sz daha doru ve uygundur. nk hakikatte o hattn sahibini tanmamaktadr. Sadece dzgn bir yaznn yaayan, muktedir, iiten, gren, eli salam ve yaz sanatn bilen bir hattata muhta olduunu bilmi, hattatn kendisini tanmamtr. Btn inslar da byledir. Bu muntazam ve muhkem kinatn mdebbir, hayy, lim ve kaadir bir yapcya muhta olduunu bilirler. Bu ise iki tarafl bir marifettir: Bir taraf alem ile ilgilidir ve buradan alemin bir mdebbir'e muhta olduu biliniyor. br taraf ise Allah- Tel ile ilgilidir ve buradan da zatn hakikat ve mahiyetine dahil olmayan sfatlardan mtak olan isimler biliniyor. Nitekim bir "kimse, bir ey'i gstererek o nedir? diye sorarsa, bu soruya kar bir takm mtak (tremi) isimlerin zik-Tedilmesinin zinhar cevab saylmayacan yukarda aklam bulunmaktayz. Mesel bir hayvann ahsn iaret ederek bu nedir? dese ve cevab olarak da ya uzundur veya beyazdr veya ksadr dense, yahud suyu iaret ederek bu nedir? dese ve souktur cevab verilse, yahud atei iaret ederek bu nedir? dese ve sndncdr cevab verilse, bhe yok ki btn bunlar maliyetin cevab deillerdir. Bir ey'i tanmak, ancak o 61 60 eyin hakikat ve mahiyetini bilmekle kaabildir; mtak isimleri tanyp bilmekle deil. Evet bir ey'i tanmak, o ey'in hakikat ve mahiyetini tanmaktr. Isndnci ise, hararet vasfna sahip mbhem bir varhktjr. lim ve k?adir szmz de byledir. Alim, ilim vasfna sahib mbhem bir varlk, kaa-dir de kudret vasfna

sahib mbhem bir varlktr. Eer sen, var olmas mmkn olan her ey'i var eden Vaci-bl-vcud szmzn O'nun hakikatinden ibaret olduunu sylersen; heyhat! derim. nk Vacibl-v-cud szmz, O'nun illet ve faile muhta olmamasndan ibarettir, bu da, O'ndan sebebin selbi hususuna raci-dir. Btn varlklar O'ndan vcud bulur szmz ise, fiilerin Allah- Tel'ya izafeti hususuna racidir. Bu durumda bize bu ey nedir? eklinde bir soru tevcih edilse ve biz faildir desek, cevab olmaz. lleti bulunan, bir varlktr desek, gene cevab olmaz. Ya illeti bulunmayan bir varlktr desek nasl cevab olur? Btn bunlar O'nun zatnn gayrisinden ve nefy veya isbata mevzu olmak zere zatna izafe edilen bir husustan haber vermektedir. Btn cevablar isimlerde, sfatlarda ve izafetlerde kalyor. O halde O'nu tanmann yolu nedir? diye sorarsan cevaben derim ki: ' " Bir sabi veya bir innn (iktidarsz, pulu), bize iftlemenin tadn duyma ve hakikatini idrk etme yolunu sorsa, bu meselede iki yolun bulunduunu syleriz. Ya onu kendisine vasfederek tantacaz veya ehvet garizesine ulancaya kadar sabret; o zaman iftlemeyi kendin yapar ve tadn renirsin! diyeceiz.. Gerek marifete ulatran tahkik yolu bu ikinci yoldur..' Birinci yol ise bir tevehhm yaratmaktan ileri gemez.. iftlemeyi tad diye adlandrlan bir nesneye benzetmekten ibaret kalr. Fakat kendisinde ehvet meydana gelir ve tadarsa, onun ekerin tadna benzemediini ve .gerek tadn, tevehhm ettii ekilde olmadn kesin olarak anlayacaktr. smi ve sfat hakknda btn duyduklar ve onun lezzetli ve gzel olduu doru olmakla beraber. Bylece Allah- Tel'y tanmann da iki yolu vardr: Biri kaasr (kusurlu) ve br mesdd (kapal) dr. Kaasr, isim ve sfatlarn zikredilmesidir ki, bunun yolu, nefislerimizden renip bildiklerimize benzetmektir. Biz kendimizi kaadir, mil, hayy ve mtekel-lim olarak biliyoruz. Sonra bunlarn, Allah- Tel'nn vasflarndan olduunu iittik; delil ile rendik; kaasr (kusurlu) olarak da fehmettik. Tpk nnn'in, ekerin tadna benzetmek suretiyle iftlemenin tadn anlamas gibi. Oysa bizim hayatmz, kudretimiz ve ilmimiz, Allah'n hayat, kudret ve ilminden alabildiine u-zaktr; hatta iki uzaklk arasnda mnasebet yoktur. Allah- Tel'y bu evsaf ile tarif etmenin faidesi ise iham, tebih, kendisine benzemedii halde isimde -marekettir. Gayemiz, iftlemenin tadn nnn'e an-"latmak olunca, onu kendisine, duyduu tatlardan biri, mesel tatl bir yemein lezzeti ile temsil ederek, ona ekerin tatl olduunu, eker yediin zaman aznda tatllk ve iinde ho bir raiha hissettiini biliyor musun? deriz ve o, evet! der. Bunun zerine cima (cins mnasebet) de ite byledir! deriz. Fakat ona iftlemenin gerek tadn hakikatine uygun ekilde anlatm olduumuza ve nnn'in bu tad filen zevke-den ve duyan kiinin durumunda olacana kani misin? Heyhat! Gerek u ki bu vasf bir hrh', yanl bir tebih ve tefhim ve isimde' mareket olmaktan ileri geTnez. hamdr; nk umumiyetll gzel bir i olduu vehmini uyandrr. Tebihdir; nk iftlemenin tad .-sadece isimde ekerin tadna benzetilmitir. Fakat hi bir. ey O'nun misli gibi deildir; diri-

MAM-I GA?AI .dir, dier diriler gibi deil, kaadirdir, dier kaadirler gibi deil diyerek tebihi keseriz. Nitekim iftleme,. eker gibi tatldr, fakat o lezzet elbette bu lezzete benzemez ve aralarnda yalnz isimde mareket vardr! deriz. Sanki biz, Allah- Tel'mn hayy, lim ve kaadir olduunu bilince nce kendi szmzn mnasn bilmekte ve O'nu ancak kendimizle tanmaktayz. yle ki kula iitmeyen insann, Allah- Tel semi'dir! szmzn mnasn anlamas tasavvur edilemez. Anadan doma kr de, O basr'dir! szmzn mnasn anlayamaz. Nitekim bize, Allah eyay nasl bilir? diye sorulsa, senin eyay bilmen gibi! deriz. Nasl ka-adir oluyor? diye sorsa, senin kaadir olmaklm gibi! deriz. Bizim bu cevabmzdan bir ey anlayamaz. Ancak,

kendisine mnasib olan bir vasf ise nce onunla kendisinin muttasf olduunu ve sonra kendisine-mukayese etmek suretiyle bakasn bilir. Allah- Te-l'nn, bizde mnasibi bulunmayan bir vasf ve hususiyeti olursa bu durumda bizdeki vasf sadece isimde ona' ortak olur. ekerin tadnn iftlemenin lezzetine mareketi olmasayd anlalmas elbette imknsz olurdu. Her insan nce kendini tanmakta ve sonra Allah- Tela'iyn sfatlan e kendi sfatlan arasnda mukayese yapmaktadr. Oysa Allah- Tel'nm sfatlan ycedir ve bizim sfatlarmza benzemekten mnezzehdir. te bu marifet kaasr (kusurlu) ve kendisinde hrh ve tebih ciheti galibdir. Bu itibarla mabehetin aslen menf olduunu ve isimde mareket olmakla beraber ikisi arasnda mnasebet bulunmadn bilmek gerekir. Mesdd (kapal) olan ikinci yola gelince, bu, kulun tanrlk sfatlarnn tamamn elde edinceye kadar beklemesi ve nihayette tanr olmas yoludur. Tpk SbESM- HSN ERHt 63 yann iftlemenin tadn duymak iin bul an. beklemesi gibi. Ne var ki bu yol kapal ve yasaktr. nk tanrlk hakikatinin Allah'dan bakas iin hasl olmas ms-tahildir. Bu yol, tahkiki marifetin yegne yoludur amma, o, Allah'dan bakasna mutlak ve kat surette kapaldr. O halde Allah', hakikati zere Allah'dan bakasnn bilmesi muhal (imknsz) dr. Hatta diyebilirim ki. Peygamberi bile ancak Peygamberin kendisi bilir. Nbvvet mertebesine ermemi olan nbvvetin sadece adn ve onun insanda Peygamber'i Peygamber" olmayandan ayrdeden bir hususiyet olduunu bilir. Fakat o hususiyetin mahiyetini ancak o hususiyete sa-hib olan peygamberin kendi bilir. Peygamber olmayan asla bilemez. Ancak kendindeki sfatlara benzetmek: suretiyle anlar. Hatta daha ileri gidecek ve diyeceim-ki: Hi kimse lmn hakikatini, cennetin hakikatini ve cehennemin hakikatini bilemez. Bu hususlar ancak lmden sonra, cennet ve cehenneme girdikten sonra bilinir. nk cennet esbab melezzettir. mrnde lezzet duymayan bir insan farzedelim, cenneti ona ekici ve cazib bir ekilde anlatabilmemize imkn yoktur. Cehennem de ac veren sebeblerden ibarettir ki, mrnde ac ekmeyen bir insan farzedelim, cehennemi ona anlatabilmemiz mmkin deildir. Ancak ac ektii en byk acya benzetmek suetiyle cehennemi kendisine anlatabiliriz ve lezzetlerden bir ksmn tatd vakit de yemek, cins mnasebet, manzara ve benzeri le-zizden tatd en byk lezzete benzetmek surtiyle cenneti kendisine anlatmaya alrz. ayet cennette dnyadaki lezzetlere benzemen bir lezzet varsa onu anlatmaya aslen imkn yoktur. Ancak tebih yolu ile an-latabilir. Tpk iftlemenin lezzetinin ekerin tadna benzetilmesi gibi. bhe yok ki cennetin lezzetleri, dnIMAM-I GAZAL3 64 --------------------------------'-------------------------------------___________ ;yada tatdmz her eit lezzetten, cima lezzetinden, eker lezzetinden ok uzak ve bakadr. Nitekim cennet lezzetlerinin en doru tabiri gz grmemi, kulak iit-:memi ve insan hayalinden gememi lezzetler olarak "tavsif edilmesidir. Eer. dnya yiyeceklerinden birinin tadna benzetirsek, onun dnya yiyecekleri gibi olmad-:n ve mesel cins mnasebetin lezzetine benzetecek olursak, onun dnyada bildiimiz cins mnasebet gibi olmadn sylemek zorundayz. Btn bunlardan sonra artk yer ve gk halknn, Allah'- ancak isim ve sfatlar ile tandklarn sylememizin "hayreti mucip olacak taraf var mdr? Niteldin cennet hakkmdaki bilgilerin de isim ve sfatlardan ibaret olduunu sylemekteyiz. te insann isim ve s-latn iitip de tanmad, idrk edemedii. 'zStma eriemedii, hali ile hallanamad her ey de byledir. Ariflerin Allah' tanmalarnn neticesi nedir? diye sorarsan deriz ki: Allah' (gerek mnada) tanmaktan aciz olduklarn bilmeleridir. te O'nu tanya-myacaklarn ve tanmann zinhar mmkn olamya-cani bildikleri zaman hakikati bilmi olurlar. Zira tanrlk sfatlarnn knhne vakf olarak hakik marifetle Allah' bilmek, Allah'dan bakas iin muhaldir. Marifet,

yukarda zikrettiimiz gibi keif ve burhan tarikiyle olursa, bir mahluk iin mmkin olan marifetin son haddine eriilmi olur. Nitekim Sddk' Ekber (R..), derk-i idrkden acziyet idrktir'. sz ile bu gerei iaret etmitir. Hatta kinatn efendisi Rasll-lah (S.A.V.) de, sen kendini vdn gibi ben seni vmeye muktedir deilim! sz ile bu hakikati kasdedi-yor. Bu szn mnas udur: Ey Allahm Sana mahsus olan vgleri ve tanrlk sfatlarm ihata edebilecek gc-e deilim; onlar ancak ve ancak sen ihata edersin. Yoksa bu szden, dil ile tabiri mmkn olmayan hakikatlere erdiini kasdetmi deildir. ESM-t HCSN ERH--------------------------------------------:-----65 Marifetin genilemesi meselesine gelince bu genileme, O'nun isim ve sfatlarna dair olan marifette o-lur. Eer O'nu bilmek mmkin deilse o halde melekler, nebiler ve velilerin marifet babndaki derecelerinin ne ile birbirinden farkl olacan sorarsan cevaben derim ki: Marifetin iki yolu olduunu renmi bulunu-' yorsun. Birisi hakik olan yoldur ki, bu yol, Allah'dan bakasna kapaldr..Bu yolu kazanmak ve idrk etmek isteyen bir mahluku cell tecellileri hayrete drr ve ban kaldrp bakmak istedii an, duyduu dehetten gzleri kapanr. Sadece isim ve sfatlan tanmaktan ibaret olan ikinci yol ise halka aktr. Mahluklarn me-ratibi ite bu yolda deimektedir. Allah- Tel'nn lim ve kaadir olduunu icmali olarak bilenle O'nun krer ve gk alemlerinde ruhlarn ve cesedlerin yaratlnda akllara hayret veren eserlerini mahede eden, jmemleketinin esiz ve emsalsiz gzelliklerine ve harika (sanatlarna vakf olan, bunlar btn ayrntlar ile inceleyen, herbirinde gizli olan hikmeti arayan, letif-i tadbiri mstevf ve Allah- Tel'ya yaklatran me-lekiyet sfatlarnn tamam ile muttasf olan, o sfatlar bilfiil yaayan bir olur mu? Hatta bu iki kii arasnda eriilemiyecek derecede uzaklk vardr. Mamafi nebilerin ve velilerin meratibi arasndaki fark, ancak bir misal ile anlayabileceksin. Mesel mam afi (Rahimehullah) gibi takv sahibi ve kmil bir limi, malm olduu zere kapcs da tanr, talebesi El-Mzen de tanr. Kapc, onun. bir hukuk alimi ve yazar olduunu ve halk Allah'a irad ettiini icmali olarak bilir. El-Mzen ise, kapcsnn tanmas gibi deil, onu sfat ve malmatnn teferruatn ihata edecek ekilde tanr. Hatta on eit ilim sahibi olan bir limi, o ilimlerden yalnz birini tahsil etmi olan talebesinin, tanm olmasna imkn bulunmad halde o ilimlerF. 5 MAM-I GAZALT den hi birini tahsil etmeyen hizmeti nasl tansn?. Hatta on ilimden birini tahsil eden talebe, eer o ilimde hocasna msavi olursa onun onda birini tahkik yolu ile tanm olur. ayet o iiimde de hocasnn seviyesinde deilse, geri kald hususlarda hocasn tahkik. . yolu ile deil, ancak icmali olarak bildii sylenir. Bu icmali bilgi ise, hocasnn kendisinden daha ok malmatl olduunu bilmesinden ibarettir. te mariietllah'da meratibin deiik olmas da buna benzer. Allah- Tel'nn malmatna, kudretinin harika eserlerine, dnya, ahiret, mlk ve melekt alemlerini ssleyen esiz ve benzersiz sanatlarna vu-kufiyet arttka Allah- Tel'ya olan marifeti o nis-bette artar ve tahkiki marifete o nisbette yaklar. Eer zatn hakikatini bilmediklerine ve bunun mstahil olduuna gre isimleri ve sfatlan gerek ve tam marifetle bilmiler midir? diye soracak olursan, deriz ki: Hehatl. Bunu da ancak tam ve hakiki olarak Allah- Tel bilir. nk bir zatn alim olduunu bildiimiz vakit, hakikatini anlayamadmz mbhem bir varl tanm olmaktayz. Sadece o zatn ilim sfatna sahip olduunu biliriz. Sonra ilim sfatn gerekten ve hakikatine uygun ekilde bilirsek, o zatn alim olduuna dair bilgimiz tamdr; yoksa deildir. Allah- Tel'nn ilminin hakikatini ancak o iime S2 olan bilir ve o ilme AUah'dan bakas sahip olamyacaina gre O ~ ndan bakas bilemez. Ne var M, kendi ilmin e tpshih yolu e anlar. Yukanri S" OlduU Tt Aah- Tel'nn ilmi, halkn ilmine benzemez ve bu itibarla halkn Allah- Tel'nn ilmine olan marifeti tam ve hakik marifet deildir. lham ve tebihidir. Bu sz, hayretini mucip olmasn. Ben ayni zamanda bir sihribaza ancak o sihribaan kendinin veya onun

ettiixniz eker ESM-t HSN ERH 6T gibi veya onun stnde olan baka bir sihribazn bilebileceini sylemekteyim. Sihir nedir bilmeyen, sihrin hakikat ve mahiyetini tanmayan kii, sihirbazn sadece vcud yapm ve onun, mahiyetini bilmedii bir ilim ve hususiyete sahib olduunu bilebilir. Sihribazn malmatna ve tad hususiyetin mahiyetine vakf deildir. Geri o hususiyetin, 'mbhem de olsa ilmin bir u'besi olduunu ve semeresinin de gnllere tesir etmek, cisimlerin zahir evsafn deitirmek ve kan kocay birbirinden ayrmak olacan bilir. Fakat bu, sihrin hakikatini bilmi olmak deildir. Sihrin, hakikatini bilmeyen de sihribazn hakikatini bilemez. nk shir (sihribz), sihir hususiyetine sahib kii demektir ve sihir sfatndan mtak bir isimdir ki, sfat bilinirse ancak isim bilinir ve sfat bilinmezse isim de bilinmez. Bu itibarla sihirden bakasnn sihir hakkndaki bilgisi, mahiyetten uzak bir umumi vasfdan ibarettir; yni sihrin ilmin bir u'besi olduunu ve kendisine ilim isminin intibak ettiini bilmekten ileri gemez. Allah- Tel'nn ' kudretine dair malmatmz da byledir. Kudretin bir vasf ve semeresinin de eyay yaratmak olduunu, kendisine kudret ad verildiini, nk cima lezzetinin eker lezzetine mnasib olmas gibi onun da kudrete mnasib olduunu biliriz. Btn bunlar, kudretin hakikatinden uzak ve ayr eylerdir. Ne var ki Allah'n kudretinin mul altna giren eyann tafsilat ve kinattaki stn sanat eserleri hakknda malmat bakmndan kulun ihatas arttka kudret sfatn anmaktan nasibi de o nisbette artar. Nitekim bir meyve bir meyval gserir. Hocasnn ulm ve maarifi hakknda talebinin ihatas arttka onu daha iyi tanr ve ona kar saygs btnlenir. Ariflerin marifetinin birbirinden farkl oluu da bu hususa racidir. te meratibin nihayeti yoktur. nk kulun, Allah- TeMAM-I GAZA!J. 68-----------------------------------------l'nm nihayetsiz malmatndan bilebildiklerinin ve bilemediklerinin de nihayeti yoktur. Vcud bulan ey m-tenah ise de insann ilimler zerindeki kudretine nihayet tasavvur edilemez'. Gari vcud alemine intikal eden eya, kesret (okluk) ve kllet (azlk) bakmndan ' birbirinden farkl olurlar ve insanlarn da marifetde birbirinden farkl olduklar bununla bilinir. Bu durum, mai zenginlii ile hasl olan kudrette insanlarn birbirinden farkl olmalarna benzer. Bir kurua v bir liraya malik olan var; binlerce liraya malik olan da vardr. limler de byledir. Hatta imlerdeki farkllk daha byktr. nk malmat sonsuzdur. Mallarn maddeleri cisim ve cisimler de mtenhidir ki, kendilerinde sonsuzluk tasavvur edilemez. Artk yaratklarn marifet denizlerinde birbirinden nasl farkl olduklarn, marifetin de nihayetsiz olduunu anlam oldun. Ve artk bildin ki. Allah' Allah'-dan bakas bilemez diyen doruyu sylemitir; yalnz Allah' tandm diyen de doruyu sylemektedir. nk vcud aleminde yalnz Allah ve O'nun ef'li vardr. Allah'n fiillerine O'nun kendi fiilen olmas ynnden bakp bu ynde karar klar veya Allah'n fiillerini gk veya yer veya aa olarak grmez de srf O'nun sun'u ve eseri olarak grrse, bu ahsn marifeti rubbiyet sahasn gemez ve bu ahs iin yalnz Allah' tanyorum!') veya yalnz Allah' gryorum! demek mmkn ve caiz olur. Yalnz gnei ve onun ufuklarda intiar eden ziyasn grebilen bir ahs tasavvur edilse, bu ahsn, yalnz gnei gryorum!)) demesi dorudur. Gneten taan k, gnein cmlesinden olup, bu cmleden hari bir varlk deildir. Vcud aleminde bulunan her ey de, ezel kudretin nurlarndan bir nur ve snndan bir eserdir. Gne, btn eyay aydnlatan k kayna olduu gibi bylece ibarenin tam olaESM- HSN ERH 69 rak ifade edemedii mna da zaruret icab ezel kudret olarak tabir edilir ki, varlk aleminde hakim olan bu ezel kudrettir ve bu mnada vcud leminde yalnz Allah'n bulunduu ve arifin de yalnz Allah' tanyorum! demesi caizdir. Hayreti mucib olan hallerden biri de, Allah'dan baka bir varlk bilmiyorum! diyenin doruyu sylemi ve ayni zamanda Allah' bilemem! diyenin de doruyu ifade etmi olmasdr. Ne var ki bu szlerin vecihle-ri deiiktir. Nitekim

vecihleri deiik olan rntenakz-lar tekzib etmek gerekseydi, Aiiah- Tel'nm attnda sen atmadn; ancak Allah att- (1) Kavl-i erifi doru olmazd. Oysa dorudur. nk rami (atc), iki itibarla ramidir. Birinde kula, brnde ise Allah'a nis-bet edilmitir ki, bunda tenakuz yoktur. Artk bu kadarla iktifa edelim; sahili bulunmayan bir denizin enginlerine alm olduk. Bu eit srlarn, kitablara tevdi edilmek suretiyle tebeddle uramamas gerekir. Bunlarn burada arz ve beyan kastsz gelmi olduundan bu bahsi kapatarak Esm-i Hsn'nn mufassal olarak izahna dnelim. BRNC BLMN SONU (1) Enfl Sresi, 17. yetin bir ksm. kinci Blm GAYELER ve MAKSADLAR KNC BLM (GAYELER ve MAKSADLAR BLM) KISIMDAN MTEEKKLDR. BRNC KISIM ALLAH'IN DOKSANDOKUZ SMNN MANALARININ ERH ve ZAHI HAKKINDADIR. Ebu Hreyre (R. A.) rivayet ediyor. Reslllah Sallallh Aleyhi ve Sellem buyurdular: phe yok ki, Allah'm doksan dokuz sm vardr. -Yzden bir eksik.. nk o, tektir; tek'i sever.. Bu emleri her kim sayarsa Cennet'e girer & gl. E s "f g. S J " . ' e m M & I E s|M5|g||?gss|||Bg3|&|g IsesIsiIIiiIIIIieih liiliiitntili I ' ' ! ' ' sS: ----------------------------------------------------------MAM-I GAZAU Lfza-i Cell bu mnyadr. Onun as kk hakknda yani (Allah) kelimesi hangi kelimeden meydna gelmitir hususundaki ileri, geri fikirlerin serd edilmesi insana, beyhude abalamaktan ve yorulmaktan baka bir ey kazandrmaz. FADE : unu iyi bil ki, bu isim, (Allah) Allah'n doksan dokuz isminin en bydr! nk bu, iinden hi bir ey mstesna, olmakszn, btn ilhi sfatlan cem eden zte dellet etmektedir.. Dier isimleri ise, ilim, kudret, fiil gibi yalnz ifade ettikleri mna birimlerine dellet etmektedir.. Ve yine bu isim, Allah'dan bakasna, ne hakikat ve ne de mecazen dellet etmiyecei cihetiyle, btn isimlerinden daha ahasdr. Yani daha zellik ve hususiyet ifade etmektedir.. Dier isimler ise, byle deildir. Ondan bakasna da itlk edilip anlabilir: Kadr, Alm, Halm gibi.. te bu iki sebebdendir ki, Allah ismi, btn isimlerin en by olmutur... BR NCELK : Dier isimlerin mnalar, kula sbutu itibarila da . tasavvur edilebilir. Hatt merhametli kiiye rahim, bilgin olan kiiye lim, sabrl olan'a sabr, ok kredene ekr denebir. Tabi Allah'a denmesiyle kula denmesi arasnda farklar vardr. Lkin Allah ismi ise her ne suretle olursa olsun Allah'dan bakasna itlk edilemez.. Yukanda arz ettiimiz gibi, ne hakikat cihetinden ve .ne de.mecaz cihetinden. Bu ismin bu zellii itibar iledir ki, Es'sbr, E'-ektr, el'cebbar, el'melik gibi isimler Allah'a izafe edilerek: Bunlar Allah'n isimlerindendir denilmitir de. !ESUk-t HSN ERH---------------------------------------------75 Allah ismi, Sebr ve ekr'n isimlerindendir denilmemitir. Zaten denemez de'..... Neden mi? nk, bu isim (Yani Allah ismi) h mnalarn hepsini iine alma itibar ile daha mull ve daha kuvvetli olduundan, baka isimle tarif edilmesine hacet kalmamtr. Dierleri ise ancak O'na (Laf-.za- Celll'e) izafetle tanmlanmtr... TENBH:Kulun bu isimden nasibi, son derece teabbud olmaldr. Yani Allah'a btn kalbi ile balanmaldr. Hem de ylesine ki, gz ondan bakasn grmemeli, ondan bakasna iltifat eylememeli, ondan baka hi kimseden bir dilekte bulunmamal

(yani kimseye boyun eme-.meli), ondan bakasndan korkmamal!... Bu niin olmasn ki, O bu isimden, O'nun (Allah'n) gerek varlk olduunu, O'ndan baka ne varsa, btn hereyin fani, "bo ve yoklua mahkm olduunu anlamtr... Evet kii, her eyden nce kendisinin de yok olacan her fani gibi hayata gzlerini yumacan bilmelidir. Nite-lum Reslullah Sallallh Aleyhi ve Sellem kendisini yok saym da yle buyurmutur: Arab'n syledii beyitlerin en dorusu Lebid'in u szdr: Allah'dan mada herey botur. er BAHMAK, er'BAHM Eu bu 76 MAM-I GAZALE ESM-1- HSN ERH . le, kasd etmeden, murat etmeden muhtacn ihtiyac, (ihtiyar olmadan) karlanr. yleyse muhta olan kiiye Rahim denemez! Bir ihtiyac karlamak isteyen kimse, eer o ihtiyac- karlamaya gc yettii halde karlamazsa ona. Rahm denmez, nk iradesi tamam olsayd mutlaka o ihtiyac karlard. Eer ihtiyac karlamaktan aciz. ise, iinde efkat ve merhamet duygusu tadndan dolay kendisine Rahim denebilir.. Lkin ne var ki onurv merhameti noksan saylm olur. Zira tam rahmet merhamet iyiliin muhtalara izafesiyle ve onlara gerekten istemesiyle mmkn olur. Umum Rahmet (Esirgeme) ise, hak edene de, etmeyene de amil olan bir merhamet (esirgeme) dir. Allah'n Rahmeti (Esirgemesi) hem tamdr, nemde: muldr. Tamdr: nk muhtalarn ihtiyalarn gidermek istemitir ve bizzat tam mnsiyle gidermitir... mulldr; Zira, O Rahmeti hak edene de, ermeyene de amil olmu, dnya ve ahirette duyulacak her trl zaruret ve ihtiyalar kapsamtr... u halde mutlak ve gerek Rahim (esirgeyici) O'dur!... BR NCELK : Rahmet (esirgeme), merhamet eden kimseye arz. olan hzn verici bir duygu olmaktan hali deildir, Rabsa phesiz ki bu gibi eylerden mnezzehtir. Bu. sebeble belki bunun rahmet anlamnda bir noksanlk olduunu sanrsn. Oysa bu; O'nun hakknda noksanlk deil, bilkis keml (mkemmellik) dir. Noksan deildir. nk, Rahmetin (esirgemenin) mkemmellii; semeresinin kemliyledir. Muhtacn. ihtiyac tam manasyla karlannca, esirgenen kiinin, .asl merhamet edenin elem duygusunda herhangi bir rol olamaz!. Merhamet eden kimsenin elem duymas, kendi ahsnn za'afna ve noksanlna dellet eder. IMuhtacm ihtiyac gerek mnada karlannca bu bir ey ifade etmi olamaz. Bunun esirgeme anlamnda mkemmel olmasna .gelince: Esirgeyici, hi phe yok ki, kendi nefsinde duyduu bu acma hissini, muhta durumda olana yardm etmek suretiyle bertaraf etmek ister. Bu, her ne kadar zahiren ona-noksanlk iras edecei hissini verirse de, asl gaye muhta durumda olan kiinin ihtiyacn karlamakdr. Yoksa kendi vicdan zntsn dindir-lek deildir. yleyse, esirgeyici iin byle bir noksan-k kabil-i tasavvur deildir.. FADE : ' RAHMAN (ismi) Rahim (isminden) daha hususu-llik ifade eder. Bu sebebledir ki, Allah1 dan gayrisine bu isim konamaz. Rahim ismi ise, Allah'dan bakasna da litlak edilebilir. Bu ynden Rahman ismi Allah'n lem (Zat) ismi olan Allah ismi ne yakndr. Her ne kadar bu isim Rahmet kknden gelme ise de gerek budur. Bu sebebledir ki Cenab- Hak. her iki ismi u ayette bir Sarada zikr etmitir: De ki: Gerek Allah diye ad verin, gerek Rahman diye ad verin, hangi ad verirseniz niha-.yet en gzel isimler onundur (1) te bu ynden ve birde saylan Allah isimlerinde teradf nleme keyfiyetinden dolaydr ki, her iki isonin arasn ayrd etmek gerekmektedir. Rahman ismixin ifade ettii mna Rahim isminin ifade ettii na(1) sr Sresi, 110. yet.

I I 78-----------------------------------------MAM-I GAZALt nadan mutlaka farkl olmaldr. Yalnz Ahiret saadetini vermek (M'minlere) anlamnda olan Rahim isminden Rahman ismi u bakmlardan farkldr: Rahman ismi icabnda Allah insanlar nce yaratmtr, sonra m'minleri imana ve mutluluk sebeb-lerine hidayet etmitir. Daha sonra da onlan ahirette mutlu klmtr. Drdnc olarak da onlar, kendi Ce-mal-i lhisini mahade etmek erefine nail ve maz-har etmitir... TENBH: M'minler bu isimden ne elde edebilirler? M'minler bu isimden unu elde edebilirler. nce-AUarTn gafil kullarna merhamet edip onlar olanca gleriyle Allah yoluna vaaz ve nasihat etmek suretiyle evirirler. Byle bir teebbsde bulunduklarnda iddet yolundan ziyade yumuaklk ve efkat yollarn tercih ederler.' Asilere de merhamet gz ile bakarlar, eziyet ve zulm nazan ile deil... M'minin balca gayesi, insanlardan sadr olan her masiyet sanki kendi nefsinden sadr oluyormu gibi, o masiyeti onlardan bertaraf etmeye olanca gcyle almak ve bu suretle onlar Allah'n gazabna uramaktan kurtarmak olmaldr. M'minin Rahim sminden istifade edecei hus>us da udur: Gc yettii iadar muhta durumda olan kimselerin ihtiyacn karlar, yannda ve memleketinde ihtiyacn karlamad hi bir fakir brakmaz. Muhtalarn ihtiyalarn ya para ile, ya da nfuzu ile veyahut bayra dellet etmekle, daha olmazsa zengin ve sz sahibi olan kiilere ba vurmak suretiyle karlar. Bu sayESM HSNA ERH-------------------------------------:________ 79. (faklarmzdan aciz olursa, o zaman ona hayrl dualar yapmak suretiyle onun hzn ve kederini paylar... BR SUAL VE BR CEVAP : SUAL: Allah'n Rahim ve Erhamerrahimin (merhamet edicilerin en merhamet edicisi) olmasnn mns nedir? Mademki Rahm, zarara uram, hasta, ikenceye maruz kalm, bel ve musibetlerle kar karya gelmi kiilerin imdadna koup kurtarmaktr. Mademki Hak Teala her bely, her fakr- zarureti nlemeye, her hastal bertaraf etmeye kaadirdir. yleyse neden dnya hastalarla, muhtalarla doludur? Kullarn neden byle ikenceler ierisinde kavranr bir halde brakmakladr?. CEVAP : Bu suali bir misalle cevablandralm. Bir kk yavruyu ele alalm, hastadr. Ameliyat edilmesi gerekmektedir. Annesi acd iin bir trl onu ameliyat masasna, cerrahi mdahalede bulunacak operatre teslim etmek istemiyor. Babac ise ameliyat olmasnda kararl... Cahil zanneder ki, anne babadan daha merhametlidir. Bak anne evld iin nasl tellanyor ve ameliyata kyamyor, der. Akll kii ise hi de byle dnmem. O, babann daha merhametli olduuna inanr. nk baba onu devaml sancdan kurtaracak.. Bunun iin de muvakkat aclara tahamml etmesine gz yumacaktr.. nk az ve geici aclar sanclar ilerde gerek sh-hata vesile olacaksa nazar itibare alnmaz. Onlara k*;& 80 MAM I GAZAL t hazar ile baklmaz. Bilkis iyidir gz ile baklr. nk onlar iyiye bais olacaklardr. Rahim (merhamet edici) ye gelince, hi phe yok ki, merhamete muhta olan kiiye merhamet etmek ister... Sonra varlk aleminde hi bir er yoktur ki Hayr iinde bulundurmasn. er, bsbtn ortadan kaldrlm olsayd, iinde bulundurduu hayr da beraberinde alp gtrecekti, iinde bulundurduu hayrla

beraber ortalardan kaybolmasyla phe yok ki daha byk serler ve zararlar ortal dolduracakt... Mikrop alm bir eli dnelim. Bu eli kesmek, zahiren her ne kadar kt grnrse de, btn bedenin selmeti gibi byk bir mutlulua vesile olacandan onda sonsuz hayrlar gizlidir. nk eli yle kendi haline terk etmek btn bedenin helkna sebeb olur. Bylelikle er, olduundan daha da zararl ve yaygn bir hal alr. u halde btn bedenin selmeti iin bir elden olmak er deil, bilkis hayrdr. EH kesmek bizzat bedeni kurtarmak iin murat edilmitir. Elin kendi uzviyetini kurtarmak iin deil de bedenin selmeti iin kesilmi olmas, asl gayenin eli deil de bedenin kurtulmas olduunu ortaya karmtr.. Netice olarak her ikisi de iradede yer almtr. Ancak u farkla; birisi kendi zat iin arzu edilmi, dieri ise bakasn kurtarmak iin istenmitir.. Kendi zt iin murat edilen, her zaman iin bakas iin murat edilenden nce gelir. Bu sebeble Cenab- Hak Rahmetim gazabm sebk etmitir buyurmutur. (1) imdi bu Kuds Hadisi inceliyelim: Allah'n gazab, (1) Bu Hadisi Kuds Mslim'dedir. Ayrca Diyanet leri Bk. ligi yaynlarndan Krk Kuds Hadis Aliyy-l Kari. Mtercim H. Hsn Erdem isimli kitabn 25. sayfasndaki 18 No.lu Hadis. .ESMA t HSNA ERHt 81 -erri murat etmesidir. nk er de (ktlk de) O'nn iradesiyle meydana gelir. Rahmeti ise Hayr (iyilii) murat etmesidir. Hayr da onun iradesinin bir neticesidir. Lkin hayr, bizzat hayrn kendisi iin murat etmitir. erri, bizzat kendisi iin deil, iinde bulundurduu (insanlara mehul ve kapal olan) hayr iin murat etmitir. Demek ki, er (ktlk) bizzat kendisi iin maksud deil, iinde saklad hayr iin kasd edilmektedir. u halde hayr, kendisine vusul iin baz arazlar gerektirmektedir. Byle, olan bir ey, rahmete engel olabilir mi hi? mdi iinde hi bir hayr saklamyan bir er aklna gelirse veyahut hayr serde deil de baka ynden tahsil edilmesi mmkndr dersen, o zaman bu iki vehmi.sana ilham eden cce akln sula! (Neden mi? ) errin iinde hayr yok demen, daha dorusu byle bir hkme varman, cce aklnn gerek marifete n-uz edememesinden ileri gelmektedir. nk sen byle dndnde, ya ztrap'tan kurtulmak iin ameliyat kt ve tehlikeli gren sabi, veyahut da maktuln lmn er kabul ettii iin ksasla ldrlen kiinin idamn er kabul eden ahmak gibi olursun. Ahmak ksasda olan umum mcnfn.aU, insanln selmet ve saadetini dnememitir. Tek ahsda grlecek bir er'in kaldrlmasyla, umumun hayrna vesiyle olacak genel bir hayra tevessln srtn anlayamamtr. O yle dnyor veyahut yle olmasn isUyor diye hayr olan ey ihmal edilir mi hi?.. Hayr errin dnda tahsil etmek mmkndr. gibisinden akln kurcalayan vehme gelince. Bu da ince, her akln idrak edemiye-cei gayet mulak bir keyfiyet arz etmektedir. Zira her -muhal veya mmkn olan eyin imkanll veya imknszl, ne bilbedahe ve ne de azck bir dnce bir F. 6 82 MAMI GAZAL ESMA-i HSNA ERH I1" nazarla anlalmaz, bilkis bu, derin ve geni dnce leri gerektirir ki, bir ok kimselerin iinden kabilecei i deildir bu... yleyse bu iki vehmi sana ilham eden akln sur la da Allah'n merhamet edicilerin en merhamet edicisi olduu ve Rahmetinin de gazabn sebk ettii hususunda asla tereddte kaplma. erri murad eden kimse hakknda, bunu bizatihi er iin murad ediyor, yleyse o, Rahmet ismine mstahak deildir diyerek phecilik yollarn arama! errin ifasn engelliyen rty kaldrdmzda mahz- hayrn su yzne kacan syledik. man et (yeter) beni ifaya zorlama! Ben sana ifreyi verdim, eer iaret ve ifreden anlyorsan bu kadan sana yeter...

BEYT : Eer diriye arsaydn mutlaka duyururdun; lkin ne yazk ki ardn kiide hayat yoktur!... Bu bir ok kimselerin dnddr.. Onun iin byle bir aklamada bulundum, Yoksa Allah'n kader hakkndaki srra vakf olan karde bu sz sana deildir. Sen zaten bu gibi aklamalara ve tenbihlere muhta deilsin. el'MELK O, yle bir varlktr ki, ne zatnda ve ne de sfatnda hi bir varla ihtiyac yoktur. Bilkis herey zatnda, sfatnda, mevcudiyetinde ve bekasnda ona muhtatr! . 14 halde ondan baka herey O'nun memlukdr.. O'nun ise hi bir eye ihtiyac yoktur! te Melik-i mutlak O'dur!.. TENBII: Kulun mutlaK melik olmas hi dnlemez. nk onun her eyden mstani olduu sylenemez.. Al-lah'dan bakasna ihtiyac olmasa bile, mutlaka daima Allah'a muhtacdr. Sonra ona herkesin, her eyin muhta olduu da dnlemez. Zira ona muhta olmayan bir ok varlklar vardr da o farknda deildir.. Lkin kendisinin baz eylere muhta olmamas dnlnce onun Melik olduu zann hakim olur. Kullardan gerek Melik o kiidir ki; Allah'dan baka kimsesi olmaz.. Allahdan gayri her eyden alkasn keser. O, bununla beraber asker ve halknn kendisine itaat ettii boyun edii lkeye sahib olur.. (Nasl m?) yle: nk onun z lkesi kalbi ve kalbdr. Askerleri ise, gazab, ehveti, hava hevesidir. Halk ise; dili, gzleri elleri ve sair azalardr.. O, btn bunlara hakim olup da kendisine boyun edirirse, ite kendi i dnyasnda sultanlk derecesine ykselmi demektir.. Bir de buna insanlara Kar olan ihtiyaszl ve herkesin - gerek dnya hayatnda ve gerekse ahiret hayatnda - kendisine, muhta olduu hususu eklenirse ite o zaman yeryznn sultan olmu demektir ki bu, Peygamberlerin (Allann selm zerlerine olsun.) rtbesidir. nk O'nlar, ahiret hayatna hidayet etme hususunda Allah'dan baka hi kimseye ihtiyalar yoktur, herkes kendilerine muhtatr.. Meliklik hususunda; Peygamberleri, onlarn varisleri olan alimler takib ederler, onlann sultanlk derecesi de, kullan irat edebilmek yeteneiyle llr. 84 MAM I GAZAL Evet, bu niteliklerle kul melekler derecesine ular ve Allah'a yaklaabilir. Bu mlk - hakimiyet - kendilerine gerek melik olan, mlknde orta bulunmayan Allah tarafndan ihsan edilmitir. Emirlerden biri, ariflerden birine: Ne ihtiyacn varsa syle. Dedii zaman, arifin kendine verdii cevab ne de arifanedir. Ben senden ne istiyeceim ki, benim iki klem vardr ki onlar senin efendindir. Neymi onlar bakalm? Biri hrs, dieri heva ve heves... te ben bu ikisinin srtn yere getirip onlara hakim oldum, sen ise bunlara yenildin. Onlar sana hakim oldular. Demitir. Adamn biri, bir eyhden kendisine nasihatta bulunmasn rica edince eyh ona dedi ki: Dnyada da, ahirette de melik ol. Adam bu sz duyunca ard ve tekrar sordu: Nasl yani? Dnyaya kar olan hrs ve ehvetini kesersen, hem dnyada hem ahirette sultan olursun. nk sultanlk hrriyet ve ihtiyaszlkta grlebilir; esaret ve zillette deil... el'KUDDS O, hissin idrak ettii, haylin tasavvur ettii, vehmin ileri atlp tahayyl ettii, vicdann ihtil ettii tefkirin tasarlad her vasf (nitelik) den mnezzeh ve nberradr... O'nu vasf ederken; o, ayp ve noksan sfatlardan mnezzehtir demedim, nk byle bir sz edebe ay-

esmA-1 hOsnA erhi 85 kn der.. Zira byle bir ifade, lkenin kiraln vasf eden kimsenin: lkemizin kiral, mhr kazya, kan alc deildir! szne benzer. uras da muhakkaktr ki, bir eyin mevcut olmasn nefy etmek (yoktur demek) o eyin var olmasnn mmkn olduunu vehm ettirir. Byle bir vehim de -Vacib-i Tealaya- noksanlk is-nad etmeye yol aar. Onun iin O'nu vasf ederken de-Jdim ki: O, bir ok kimselerin mkemmel olarak kabul ettii veya sand vasflardan mnezzehtir.. nk o 'insanlar, nce kendilerine bakp niteliklerini tandlar.. Tabi ki, bu nitelikler iinde mkemmel olan mevcud olduu gibi noksan olanlar da mevcuddur. Onlar, ilim, kudret, duyma, grme, konuma, irade gibi vasflann mnalarnn hizasna koyarak ite bu keml sfatlardr, dediler. Kendilerine gre, cehalet, acizlik, krlk, sarlk, dilsizlik gibi noksan olan sfatlan da mnalarnn hizasna koyarak noksan saydlar. Sonra Allah' vmek istedikleri zaman kendi lleri dahilindeki mkemmel sfatlarla tavsif ettiler ve noksan sfatlardan tenzih ettiler. Oysa Allah kendi nefislerinde keml sfatlar olarak tandklar sfatlardan da, kendi haklarnda noksan kabul ettikleri sfatlar-, dan da mnezzeh ve mberradr. Hatt yaratklar iin tasavvur ve tahayyl edilen her trl sfatlardan da mnezzehtir. nk O, onlarn hi birine benzemez, hi bir ey de O'na menend olamaz!.. Bu konuya dalma ve izah etme olmasayd zaten bu konuya girmezdim, teeddp ederdim. Bunu, mukaddimeler blmlerindeki drdnc blmde gayet ak olarak izah ettim, tekrarna lzum grmyorum.. ___ MAMI GAZAL 86 TENBII : Kulun takdisi, ilim ve iradesini tenzih etmesidir lmine gelince: Onu, btn muhayyelt, mahsusat (his edilenler), Mevhmat (vehm edilenler) ve behmi sfatlarn itirak ettii her eyden tenzih etmesidir. . radesine gelince, onu, ehvet, fke, yemek, imek, evlenmek, giymek, dokunmak, bakmak gibi beer lezzet ve sfatlara mncer olan her trl sfatlardan tenzih etmektir. te kul, byle olunca ancak Allah'a yaklaabilir. Onun kalbi her zaman iin Allah'la beraber olabilir. O-nun Allah'dan baka hi bir eyde hazz, Allah'a kavumaktan baka hi bir eyde evki, Allah'dan gayri hi ; bir nesnede sevin ve neesi kalmaz!.. O'na Cennet b- tn nimetleri ile verilse, hi birine iltifat etmez. Sahip-' siz evi ne yapsn o?.. Hlsa: Kul, hiss, hayali ve hayvan olan temayllerden kurtulduu gn ruhen kemle ermi olur. Mridin celleti, muradnn celletiyle llr. Btn gayesi karnna giren ey olursa, kymeti de ondan kan ey kadar olur... Allah'dan baka gayesi olmayan kiinin derecesi, himmetine gredir.. lmi, mahsusat, mtehayyilt derecesini geerse, iradesi ehvet icablarmdan arnrsa Hazretil - Kuds'un sevgisine mazhar olmu demektir... es'SELM ESM-t HSN KRH _. tn selmet ve emniyetler ondan sadr olmutur ve yi-:ne ona ruc edecuKtir. Yukarda anlatmtk: Vacib tela'nn fiilleri er'den (yani mutlak serden) salim olmutur. erri hi bir zaman bizatihi murat etmemitir. A-ma iinde hayr sakl olan erri murat etmi olabilir. nk byle olan er aslnda, yukarda da iaret ettiimiz gibi er deildir... TENBII : Hile, kin, hased, ktl istemek gibi eylerden uzak, gnh ve yasaklardan beri olan her kul, Allah'a selmet bulmu bir kalple gelecektir. te kulun bu gibi huylardan arnmas Selm- Mutlak'dan istifade etmesiyle mmkndr. Kulun her bakmdan selmet bulmas, ayrca in'tikas ve in'ikasdan da beri olmasna baldr.

n'tikas: Akln ehvet ve gadaba esir olmas demektir. Gerekse bunun tam aksidir. Yani ehvet ve gazabn akln esiri olmasdr. Bunun aksi olunca intiksa maruz kalm olur. Byle olunca da emir memur; kral "kle olmu olur.. u halde selm ve islmla, ancak ms-lmanlarin dilinden ve elinden kurtulmu olan kimse nitelenebilir. Henz kendi nefsini kurtaramyan kii, bu ulvi vasfla nasl nitelenebilir?... el'M'MN O yle bir varlktr ki, btn emniyet ve eman ona racidir. nk emniyet sebeblerini o aklam, korku .yollarn o kapatmtr. 88 MAMI GAZAI' ESMA 1 HOSNA ERH 89 Korku mahalli olmadan emniyet, helak olma tehlikesi olmadan da korku tasavvur edilemez. M'rnini mutlak o varlktr ki, btn emniyet ve emann kayna asla ondan bakas olamaz. te o da Allah'dr. uras da bir gerektir ki, kr grmedii yerden kendisine bir felketin gelebileceinden endie eder. te gren gz, sahibini byle bir tehlikeden kurtarr. Eli olmayan kii de el ile savunabilecei yerden tehlike geldiinde byle bir korkuya kaplr. Ama eli olursa o tehlikeyi rahatlkla nler. te insan olunun btn organ ve duyulan da. byledir... simlerinden biri M'min olan Allah onlar yaratm, ekillendirmi, kuvvetlendirmitir. imdi dmanlar tarafndan aranan bir insan dnelim: embere alnm, halsiz olduu iin organlar hareket edemiyor. Hareket etse bile, kendisini koruyacak silh yok. Veya silh da var ama, dman ok, tek bana stelerinden gelemiyor. Kendini koruyan insanlar da var ama, mutlaka hep beraber snacak bir kaleleri olmas gerekiyor.. Tam o srada biri yetiiyor ona silh, asker veriyor. stelik onu ve askerlerini muhafaza ede* cek bir de kocaman kale yapyor. Ona emniyet ve eman nimetini tattryor. te byle olan kiiye imdi rahatlkla biz mmin diyebiliriz.. mdi kul, yaradl itibar ile gayet zayftr. Hastalk, alk, susuzluk, gibi eylere maruz olduu gibi; yanma, boulma, yaralanma, krlma tehlikeletiyle de her saman kar karyadr. Onun hastalk hakkndaki korku ve endielerini, ancak hastala are bulan doktorlar bertaraf edebilirler. Yemekler de aln, su da susuzluunu giderebilir. Azalar (organlar) da bedenin muhafazas iin elverili olabilir. Duyulan da felketten haber verecek birer casuslardr.. Btn bunlarn yannda kulun asl byk korkusu vardr ki, o da ahiret korkusudur. Onu bu korkudan kurtaracak yegane siper ise Kelime-i Tevhiddir, Allah'-da ite kullarna en byk bir reete olarak ve en gzel koruyucu kale olarak bu Kelime-i Tayyibeyi ihsan etmitir. Ve yle buyurmutur: La ilahe illellah, benim kalemdir. Her kim benim kaleme girerse, azabmdan emin olur.. Btn bunlardan anlalyor ki; Kinatta, esbaba tevessl etmeden emniyet tasavvur edilemez. Bu sebetn lerin halik; onlarn gstericisi ve nasl kullanlacann reticisi hi phe yok ki (Allah)'dr. O'dur hereyi yaratan, O'dur yol gsteren. Evet, O'dur gerek ve mutlak M'MN... TENBI! : Kul, bu isimden unu elde edebilir: Yannda bulunan herkesi errinden emin klar. Hi kimseye zarar dokunmaz, ona ba vuran her korkan kiiyi, gerek kendi nefsi ve gerekse dini hakknda duyduu korku ve endieden kurtarmaya alr. Nitekim Resllah Sal-lallh Aleyhi ve Sellem yle buyurmulardr: Allah ve ahiret gnne iman eden, komusunu' kendi ktlklerinden emin klsn Kullar arasnda bu isme en ok hak kazanan, halk, kurtulu yoluna, Allah yoluna irad ve hidayet, ederek Allah'n azabndan kurtaran kiilerdir.. Bunu da-hi phe yok ki, Peygamberler ve limler yaparlar. Baknz Peygamberimiz (S.A.V.) ne buyurmular: 90 MAMI GAZAL ESMA t HSNA ERH

91 phesiz siz, atete kelebekler gibi dolaacaksnz, ben gelip sizi bir tarafnzdan tutarak kurtaracam'.. HAYL VE TENBII : Korku, phesiz ki AUah'dandr. Kullarn korkutan O'dur. Korku sebeplerini de o yaratmtr.. yleyse emniyet O'na nasl izafe edilir? CEVAP: Korku ondandr... Emniyet de ondandr. Korku sebeblerini ve emniyeti yaratan hi phe yok ki O'dur! Onun korkutucu olmas, Mmin olmasna mani tekil etmez. Nitekim kullarndan bazlarn zelil klmas O'nun Muiz (Aziz) klc olmasna mani deildir. O, Hem Muiz (Aziz klc), hem de Muzil (Zelil) klcdr.. Ve yine O'nun kullarndan bazlarn alaltc olmas; ykseltici olmasna mani deildir. O baz kiileri alaltt gibi,, bazlarn da ykseltebilir.. Demek ki, Mmin (Eman veren) de O'dur, korkutan da O'dur.. Lkin gzel isimlerinden biri M'min -olmutur da Muhavvif (Korkutucu) olmamtr... cl'MIIEYMN Bu ismin, Allah hakkndaki mnas udur: O (Allah), yaratm olduu mahlkatnn amelleri, rzklar, ecellerini bilip muhafaza eder. Her muhafaza ile memur olana mheymin derler. Bir eye gz kulak olan kii o eyin koruyucusu ve mheymindir demektir. u halde israf (gzlem) ilme, istil ise Kudretin kemaline, muhafaza ise akla racidir. te bu mnalarn hepsini ancak (Mheymin) ismi iine alr. Bu mnalar tam mnasiyle ve kaydsz artsz ancak Allah tahakkuk ettirir, bakas deil. Bu sebebledir ki, (El-Mheymin) ismi, kadim kitablarda da Allann isimlerinden saylmtr... TENBH : Kendini mrakaba eden, kendi kusurlarn anlayan ve dzeltmeye alan, kendisini iyi hal zere devam ettirmeyi baaran her kul kalbine hakim olma itibari ile mheymindir. sraf ve ittila daha da geniletip Allah'n kullarna yol gsterme imknna sahib, feraset ve istidlal tariki ile i ve d yzlerine de vak'f olup da onlar irat edebilirse tabii ki bu mnadan nasibi son derece fazla olmu olur... el'AZZ O, yle bir kymetli isimdir ki, emsali az bulunur. Ona ok ihtiya duyulur. Ona ulamak g olur. Bu mnay zerinde bulunduramayan kii'ye Aziz ismi verilemez! nk ok nadir olan ey var ki, kymetli ve faydal deildir.. Bunun iin de hi bir zaman (Aziz) olamamtr.. Nice kymetli ve yararl, misli bulunmayan eyler var ki vsl g deildir: Gne gibi.. Onun emsali yok... Yer de yle... Bunlarn faydas pek oktur. Onlara olan ihtiyacmz da son derecededir.. Lkin (btn bunlara ramen) her ikisine de (Aziz) diyemiyoruz. nk, onlar mahede etmek onlara vasl olmak g deildir.. Onun iin bir eyin aziz olmas iin mutlaka 92 MAMI GAZALt' 'I yukarda arz ettiimiz mna (Vasf) m bulunmas gerekmektedir.. Sonra bu mna'mn her birerleri iin keml ve noksanlk sz konusu olabilir... Mesel nadir olmasndaki keml, bir olmasna baldr. nk birden az hi bir ey tasavvur edilmez. Tek olan misli ve menendi bulunmayan varlk ancak Allah'tr. O'ndan bakas iin byle bir ey dnlemez.. Gne mevcut olma bakmndan her ne kadar tek ise de lkin onun gibisinin bulunmas da mmkndr. Yani mmkn olma bakmndan o, tek deildir. Keml, nefasette onun gibisi bulunabilir... iddetli ihtiya meselesine gelince: Bu, hereyin -varlnda, bekasnda, sfatnda- kendisine ihtiya duyulan varlk olarak kabul ettiimizde Hakknda keml sz doru olabilir.. Byle bir varlk Allah'dan baka var mdr? , Btn varlklar O'na muhtatr. Hemde herey-lerinde.

Yukarda aklamtk. Allah' kendisinden baka tam mnasiyle kimse bilemez! (Knhn..) Kaytsz artsz gerekten Aziz olan O'dur!... Azizlikte O'na hi bir ey benzeyemez!... TENBII: Kullardan aziz olan, uhrev hayatlarnda ve ebed saadetlerindeki nemli ilerinde kendilerine ihtiya duyulandr. phesiz ki, bu evsafta olanlar yok denecek kadar azdr. te bu ancak Peygamberlerin rtbesidir. (Allah'n rahmeti zerlerine olsun.) eref ve izzet, bakmndan onlara ancak, asrlarnda yaam halifeleri ve kendilerine varis olacak mmet limleri yaklaabilir.. Tabi bunlarn her birerleri, ESMA 1 HSNA ERH 93 halk irat hususunda gsterebilecekleri basan nisbe-rtinde onlara yaklama imknna kavuabilir... cicebbAr O, yle bir varlktr ki, dilediini cebir yolu ile her-' kesde icra edebilir. Hi kimse O'na bir ey yapamaz. Hi kimse O'nun elinden (kudretinden) kurtulamaz. Btn .eller O'na kar aciz kalr. Mutlak (kaydsz artsz) Cebbar hi phe yok ki Allah'tr. O herkese cebr eder, hi kimse O'na cebr edemez. Bu hususta hi kimse O'rta e olamaz. TENBII : Kullardan bu isme lyk olan, uymaktan uyulmak derecesine, ykselen, rtbe itibar ile herkesden yksek olan, heyeti ve suretiyle her bakmdan halka cebr eden kendisine uymaya onlar mecbur klan, onlara faidesi dokunan, onlardan faydalanmaya lzum ve ihtiya duymayan, tesir edebilen, hi kimsenin tesirinde kalmayan, kendisine uyulan ve fakat hi kimseye uymak I mecburiyetinde olmayan, herkes tarafndan delicesine |. sevileri bir kimse, onu grd>-r:de, bir daha grmek isteyen ve fakat onun gibi olma temennisinde bulunmayan, kimsedir ki bu vasf ancak insanln nderi Haz-ret-i Muhammed'e (S.A.V.) nasib ve myesser olmutur... Nitekim bir hadisinde bu hakikati ylece tebarz ettirmilerdir: Musa sa olsayd, bana uymaktan baka aresi olmazd. Ben Adem oullarnn efendisiyim (ki bunun-lla) gururlanmyorum. ; 94 MAMI GAZAL cI'MTEKEBBR O. zatna nisbetle herkesi hakir gren, azamet ve kibriyay ancak kendi nefsine lyk gren, bakalarna meliklerin klelere kar taknd bir nazar misali bakandr... " Bu bak ve gr doru ise (geree muvafk ve vaka mutabk ise) tekebbr de doru ve sahibi gerekten mtekebbir olmu olur. Ne varki bu nitelikteki isim kaytsz artsz ancak Allah'ndr.... Eer bu byklenme ve bbrlenme batl ise, yani grnd gibi deilse, o zaman tekebbr bo ve stelik mezmum olur. Her kim, kendini bakalarndan stn grp de kibirlenirse onun bu davran bo ve mez-mumdur. nk byklk azamet ancak ve ancak Allah'a mahsustur... TENBH : manada mtekebbir, zahid ve Kullardan gerek arif olandr. Arifin zhd ne demektir? Onun manas nedir? Mnas, kendisini o ulvi dncesinden ve yce srrndan alkoyacak yaratklardan tahliye etmesi, Allah'-dan baka hereyden kendisini stn grmesi, dnyay - hatt - ahireti kmsemesi, kendisini Hak'dan rak edecek her eye srt evirmesidir. te Arifin zhdnn mns budur. esmA-I hsn erh 95-

Arif olmayann zhd; bir nev alveriten ibarettir. Ahiret metan dnya meta ile satn alr.. Veresiye alveriteki kr ve kazanca tama ederek pein ah verii terk eder. te buna selem ve mubayaa derler... Yemek ve kadn ehvetlerinin kleletirdii kiiler, gerekten hakirdirler. Hi bir zaman gerek mnada mtekebbir olamazlar. nk gerek mnada mtekebbir, her ehveti hakir gren, hayvanlarn bile nasibi olan her zevke srt evirendir... -*" " el HALK el'BAR el'MUSAVVR Belki bu isimlerin e mnalar ifade eden isimler-olduu akla gelebilir. Hepsinin de mnas (Yaradc) olduu zan edilir. Ama mesele hi de yle sanld gibi deildir. nk her yokluktan varlk alemine kan ey, nce takdir, ikinci defa takdir'e gre icad, icad'dan sonra da tasvire muhtatr. Cenab- Hak, takdir edici olarak da haliktr. cad edici olarak da halkdr. Nihayet msavvir (ekillendirici) olarak da haliktr. Yaratklara en gzel ekli O vermitir. Onlar gayet gzel nizam ve intizam iinde o, yaratmtr... Bu tpk bir bina gibidir. O binann, tula, ta, imento, kerpi, gibi malzemelerin ne kadar gideceini, eni boyu - metre karesi - ne kadara, kaa mal olacan hesablyacak birine ihtiya vardr. te bu ileri yapana; projeyi izene, hesap ve kitabn yapana biz mhendis diyoruz.. 96 MAMI GAZAL Bunlardan sonra binay asl yapacak ustaya lzum grlr. Daha sonra binann i ve d tezyinatn stne alacak baka bir usta aranr... nsanlar hakknda da bu byledir. nk her ii bir insan yapamaz, herkesin ihtisas ayr ayr konularda olur. Lkin Allah hakknda biz bunu byle dnemeyiz. nk takdir eden, icad eden ve tasvir eden de O'dur. imdi Allah'n yaratm olduu mahlkatmdan birini ele alalm. Mesel insan... nsanolu Allah'n yarattklarndan bir cinsi temsil eder.. nsan varlnn vcuda getirilmesi iin evvel nasl yaratlaca hakknda takdir yaplmal. nk onun, belirli bir cisim olmas gerekmektedir. Baz sfatlar alabilmesi iin nce cismi lzmdr. naatnn bina kurabilmesi iin baz alet ve edevata ihtiyac olduu gibi../ nsann bnyesi ancak su ve toprakda vcut bulabilir. Yalnz toprak kfi gelmez. nk kurudur; tutmaz dahverir. Yalnz su da kfi gelmez. nk tutmaz dklverir. yleyse kuru ile ya birbirine kattrmak ki, amur haline gelebilsin. Sonra piirici bir hararet (frn) lzmdr ki, su ve toprak karm muh-kemleip ayakda durabilsin. Demek ki, insan serapa amurdan yaratlm, olmuyor. Bilkis su ile yorulmu, kurutulmu ve piirilmi bir topraktan (balktan) yaratlm oluyor... Ama o topran ve suyun da belirli lde olmalar gerekiyor.. Eer takdir edilen lden az olursa zerre, ya da karnca gibi kk olur ki, insan ilerini yapamaz, rzgr vurduu gibi savurur ve en kk ey onu telef eder. Sonra dalar kadar byk amur ynndan da olmaz.. nk bu miktar ihtiyatan fazladr. yleyse ne .ESMA 1 HSN ERH 97 az ve ne de ok tam ayar ve karar olmaldr. Evet O, takdir edilen ly gememelidir... te btn bunlar, takdirle olur. O (Allah), btn bu ileri takdir etmesi ve takdire gre icad etmek itibariyle yaratcdr. cad edip yokluktan varla karmas itibariyle bari oluyor. Sadece icad etmek ile, bir takdire gre icad etmek, ayr ayr eylerdir.. Lgatta bu iki kelimenin ayn ayr mnalar ifade ettiine ahit vardr. Arablar hazk ve hereyi l ile yapan insana halik ismini verirler. Nitekim air: Sen halk ettiin (yaptn) eyi gzel yaparsn. nsanlardan kimisi yar ki yapar ama gzel yapamaz! demitir... El-MUSAVVR SMNE GELNCE : Bu isimde eyaya en gzel ekil vermek ve onlar en biimli tarza sokmak itibariyle O'na mahsustur. Bu, fiil'in vasflardr. Bunun hakikati ancak kinat tam olarak bilen, sonra ayr ayr yaratan Allah'a mahsustur.

Evet kainatn tamamn bir ok organdan teekkl tek ahs olarak mtalea edebiliriz... Onun azalar ve eczas gkler, yldzlar, yer, su ve [havadr... Bunlar gayet tertipli ekilde yaratlmlardr. Hem ylesine muhkem bir tarzda ve tertip de ki, bu tertip, azack bozuluverecek olursa btn nizam altst olur. ste konmas gereken, ste; alta konmas icab eden de alta konmutur. Tpk bir bina gibi. Temel talar alta ve kereste ksm ste konmutur. Bu, tesadfi deil, bilkis nceden tasarlanp da yle yaplmtr. , Bunun aksini dnp de talar ste, aa ksmn, F. 1 98 MAM I GAZALf; ESMA HOSNA ERH 99 alta koysalar, bina yerinde durabilir mi? Duramaz, eklini kaybeder. te yldzlarn yukarda, yer ve sularn (deniz ve nehirlerin) aada yaratlmasndaki hikmet ve sebeb-leri byle anlamalyz... Kainatn yarsna kadar gitsek, nizam ve intiza-mndaki hikmetleri sayacak olsak bitiremeyiz.. Ayr ayn hereyin hikmetini bilen, El-Musavvir isminin manasn daha iyi anlar ve bilir. Bu tasvir ve tertip, alemin her parasnda mevcud-dur. Hatta karnca ve zerre de bile mevcuddur. Hatta ve hatta karncann organlarnda bile bu akla durgunluk, kalbe heyacan veren nizam ve intizam, mevcuttur. Canl varlklarda en kk bir organ olarak bilinen gzn yapsn anlatacak olursak bitiremeyiz. Gzn tabakalarn, ekillerini, miktarlarn ve onda olan renkleri ve bu renklerde gizli olan yce hikmetleri bilmeyen, gz ancak zahiri grndeki ekli ile bilmekten teye bir adm bile atamaz. Her canl hayvan ve bitkide hatta onlarn her parasnda da ayn eyi syliyebiliriz... TENBH : Bu isimden kuiun nasibi u olmaldr. nce kendi nefsinde btn alemin eklini ve suretini grmelidir. Derin derin dnp tafsilta gemelidir: nce (Erafi mahlkt) oian insana bakar. nsan vcudunu iyice inceler, vcdda bulunan cisman organlar gzden geirerek, nevilerini, adet ve terkibini, yaradlnda ve tertip ediliindeki hikmetleri renir, sonra, onunr idrak, irade gibi manev niteliklerine bir gz atar, dnr, dnr... Bunu takiben, gc yettii kadar hayvanat ve nebatatn suret ve ekillerini inceler ta hepsinin ekli kalbinde yer edinceye kadar... Tabii btn bunlar, varlklarn cismani olan nevilerin ekil ve suretlerini bilmeye matuf eylerdir.. Bir de bunun ruhan tertibi vardr ki; bu melekleri ve mertebelerini, yldzlarda, gklerdeki vazifelerini bilmek demektir... Ondan sonra beeri kalblere tasarruf etmeye balar, onlar doru yola irad etmeye koyulur... Sonra hayvanlara kar tasarrufa giriir ve onlar ihtiyalarna doru sevkeder... te bu isimden kulun nasibi bu olmaldr. Yani vcd ekle mutabk ilm suret kazanmaldr kul. nk nefsin eklini bilmek, I malmun ekline mutabktr. Allah'n suretleri bilmesi, suretlerin ayan'da mevcut olmasna sebebdir. Ayanda hnevcut olan suretler ise ilm suretlerin insan kalbine hasl olmasn salar... Bylece kul, Allah'n isimlerinden olan (El-Musavvir) isminden istifade ederek, kendi ruhuna ekillendiricilik vasfn kazandrm olur. Hatt ylesine ki kendi de bir Musavvir (ekillendirici) durumuna gelir. Tabi bu, mecaz yoluyladr. nk o suret, yani kulun ruhuna gelen suret, gerekte Allah tarafndan halk edilmitir. Kulun bunda en ufak bir jroi yoktur... Lkin kul. Allah'n, Rahmet pnarlann-jdan istifade etmeye koar. Bir kavim zlerindeki (g-jzei hal ve ahlk) i deitirip bozuncaya kadar Allah jbhesiz onun (halini) deitirip bozmaz. (1) te bundan dolaydr ki Reslllah (S.A.V.) yle I buyurmulardr: (1) Er'Ra'd Sresi, 11. yetin bir ksm.

100 MAM I GAZAL i ESMA 1 HSNA ERH 101 1 phe yok ki, Babbinizin mrnz boyunca nefhalan vardr. Ona kouun! (1) EMIalk. Ve El-Bari isimlerine- gelince; Kulun bu isimlerde hi bir rol yoktur. - yani kullara bu isimler verilmez ve onlara yaradc denilmez ancak ok uzak bir ihtimalle mecaz anlamda denilebilir. nk yaratmak ve icad etmek, ilmin gerektirdii ekilde gc kullanmaktr. Allah, kula ilim ve kuvvet vermitir. O (kul) kendisi hakknda takdir edilenleri ilmi ve kabiliyetine gre (yine Allahm izni ile) tahsil edebilir. Aslnda mevcut varlklar iki ksma ayrlr: 1 Var olmalarnda kul'un hi bir rol yoktur: Gk, yldzlar, yer, hayvan bitkiler vesair kinatn dier yaratklar gibi... 2 Meydana geliinde kulun rol bulunan varlklar. Bunlar kullarn, sanat, siyaset, ibadet ve cihad gibi, kullarn amelleridir. nsan, nefsani mcahede (almas) sayesinde,-baz eyleri icad edebilecek dereceye ykselirse ve bu hususta herkesden faik olursa o, o eylerin muhteri (Mucidi) saylr. nk o eyler onun icadndan evvel mevcud deildiler... Mesel satrancn mucidine, satranc filan kimse icad etmitir diyerek satrancn mucidini belirtirler. Aslnda satran vlecek ve onu kef eden kimseden siteyile bahs edilecek bir meta deildir ya!.. Hayr ve iyiliklerin kayna olan dier riyazi, sna ve siyas icadlar hakknda da ayn eyi syleyebiliriz.. Bu hususta baar gsterenlere bir eyler icad edenlere (1) Bu hadisi Taberan. Muhammed bin Mesleme (R.A.)'dan u lfzla rivayet etmitir: Zaman gnlerinde Allah'n nefhalar vardr. Ona kouun! Belki biriniz ondan bir nefha alr da bir daha aki olmaz... mucid diyebiliriz, lkin ne var ki bu isim ona mecazen itlk edilebilir, hakikat ynnden deil... Allahm baz isimleri vardr ki, bunlarn kullara mecazen nakli mmkndr.. Baz isimler de var ki, kul hakknda bu isimler hakikattir; Allah hakknda ise mecazdr: Sabr, ekr (isimleri) gibi... Aradaki fark anlamadan hi bir zaman bu isimler-I de ortaklk dnlemez!.. cl'GAFFR O, iyilik yapan ve irkini rtendir.. Gnahlar, Allahm dnyada rtt ve ahirette cezalandrmaktan (Kullar) hakknda vaz getii irkinliklerdendir.. El-Gafr, rtmek mnsmdadr.. Allahm kullar hakknda birinci rtt ve meydana karmad ey, bedeninin, insan gzleri tarafndan tiksinilecek ayplardr. O ayplar ieri de gizlenmi ve yzne vurulmamtr... nsann i yz ile d yz arasndaki fark cidden byktr. kincisi; btn irkin duygu ve temayllerin karargh olarak kimse grmesin diye kalb_i_semitir. Eer kulun hatrndan geen kt duygularna, kalbindeki irkefliklerine bakalar muttali olacak olsalar ona hcum edip helak" ederler. Allah onu bu durumdan da kurtarmtr. indekileri da vurdurmamtr. ncs, kullar arasnda rezil olmasna sebeb olacak gnhlarn da rtvermesidir. Srf gnhlarnn irkinliklerini rtmek iin, imanda sebat ettii mddet102 MAM I GAZAL e, gnhlarn sevablara tebdil edeceini bile vaad efr- mistir.. TENBH : Kulun bu isimden alaca ilham udur: O'da bakalardan sadr olan hatalar rter.. Kimsenin aybn yzne vurmaz. Allah'n elisi bunu Allah'n kullarna retmilerdir: Her kim bir m'minin aybn rterse, Allah' da kyamette onun aybn rter..

Gybet eden, mtecessis olan, intikam seven, urad cezay mutlaka detmek isteyenler tabi ki bu vasftan uzaktrlar..' Bu gzel vasfla bezenecekler hi phe yok ki, ayplar ifa etmeyen, kulun ayplarn aratrmak iin arkas sra gitmeyendir.. Hi kimse kusurdan hali deildir. nsanlar arasnda kemale ermi olgun kimseler olduu gibi zayf ka-rekterli kimselerde vardr. irkinliklere gz yumup da aybna muttali olduu kiinin iyiliklerinden bahs eden kimse bu vasfa lyktr.. Aadaki rivayet bizim bu grmze ne gzel rk tutmaktadr: Bir defasnda' sa (Aleyhisselm) havarileri ile birlikte lm bir kpein yanndan geerler. Havariler dayanamaz: Bu le ne fena kokuyor. Derler. Hazreti sa (A.S.) bu sz duyunca: (Bu gibi hallerde insanlarn iyi taraflarn anlatmak gerektiini retmek iin) yle mukabelede bulunur: Zavall hayvann ve gzel dileri var.. 'ESMA HSN ERH 103 el'KAIHIR O, yle bir varlktr ki, dmanlarnn belini krar, -onlar ldrmek suretiyle kahreder. Hayatta hi bir varlk yoktur ki, onun kahr ve kudreti altnda kvran-.masn. Satveti karsnda aciz kalmasn... TENBH : Kullardan kahhar, dmanlarn kahr edene denir. Kullarn en byk dman iki yan (sars) arasnda bulunan nefsidir. O, kendisini aldatan eytandan daha dmandr. Kul, her ne zaman nefsinin ehvetlerini kahr ederse, eytan kahr etmi olur. nk eytan onu, ancak eyvetleri vastasiyle helka srkleyebilir. , eytann insanlar aldatmak iin alet olarak kulland eylerden biri de kadnlardr. Kadnlara kar ehvet ve isteini kahr eden kii, bu tuzaa dmez.. Din kuvveti; akln iareti ile ehvetlerini krp paralayan da byledir. Nefsani aralarn yenen kii mutlaka kendisini aldatmak isteyen insanlar da yenmi demektir. nk insanlarn gayesi, onun vcdunu ortadan kaldrmaktr. Onun gaye ve almas ise ruhunu ihya etmektir. Birer dman mesabesinde olan ehvetleri ldren kii ruhunu ihya etmi ve lmnde do lmemi olur: Allah yolunda ldrlenleri sakn ller sanma. Bil'kis onlar Rableri katnda diridirler. (1) (1) li lmran Sresi, 169. yet. 101 MAMI GAZAL/ ESMA 1 HSNA ERHt TENBH : 105 i; el'VAIIHAB Hibe, karl olmayan ivezsiz ve garazsz bir batr.. Bu sfatla ba oaltan kiiye cmert ve Vahb (ziyadesiyle veren ve bata bulunan) denir. Gerek Cmertlik, karlnda hi bir ey beklemeden'vermek ve balamak ancak Allah'dan beklenir. Bu, ancak Allah'a mahsustur. nk O, her muhtaca verdii zaman karlk beklemeden vermi ve halen de vermektedir. Hem de pein verir, vereceini sonraya brakmaz.. Bir kimse, bir bada bulunduunda, karln hemen beklerse ve yahut zamanla insanlar tarafndan vlmesini veya en azndan knanmaktan kurtulmasn isterse o insan bada bulunmu bir insan deildir. Cmerd olmak erefini bile ihraz etmi saylmaz. nk her verilen eyin karl mutlaka para veya mlk olamaz. Bazan da bunlarn cinsinden olmayan, elle tutulmayan manev deerler de olabilir verdii eyin karl... Her kim eref kazanmak veya vlmek iin bir ba-ida bulunursa o sadece bu ba meydana getiren bir ii olabilir. nk gerek balayc o kimsedir ki, herkes ondan karlksz faydalar grr, yani herkese ivezsiz ve garazsz faydas dokunur.

Hatt bazen yleleri de olabilir ki, srf hayr (bak ne cimri adamdr, hi hayr yapmyor) demesinler iin srf korkusundan yapar, ite byle balarda bulunanlara da bada bulunan insan denemez. nk bu da ban tekiler gibi karlk iin yapmtr.. Kul'dan, hi bir zaman gerek mnda cmertlik ve balayclk beklenemez. nk o, yaplacak bir iin, yaplmamas evl olunca o ii yapmaya katiyen yanamaz. Fakat, btn varln hatta en aziz varl olan ruhunu Allah yolunda, Cennetine tama etmeden veya azabndan kurtulmak gibi bir gaye beklemeden feda edese o kii phe yok ki gerekten Vahhb (Bata bulunan) ve Cevad (son derece cmert olan) ismine lyk olmu olur. Byle olmayp da srf Allah'n cennetine kavumak veya azabndan kurtulmak gayesiyle yaparsa veyahut insanlar tarafndan vlmek, beenilmek dolaysyle nam ve hret kazanmak iin bir bata bulunmusa, o kii her ne kadar zahiren karlksz bir bata bulunmu hissini vererek, insanlar tarafndan Cevad (son derece cmert) kabul edilirse de aslnda byle deildir. nk insanlar karln yalnz madde olduunu sa-hrlar oysa madd olmayan, manev olan karlklar da vardr... Pekl sadece Allah rzas iin bir manevi nasib bekliyerek btn varn ba olarak veren kii nasl Cevad (fazla cmert) olma vasfna mazhar olamaz? db ye bir sual varid olursa deriz ki: Bu tip kimselerin hazz yalnz Allah'tr, nzasdr,. ona kavumaktr.. nsanolunun ihtiyar olan fiilleri ile,kazanabilecei en byk mutluluktur bu! O yle bir haz ve saadettir ki btn mutluluklar onun yannda hi kalr.. u halde Arif-i Billh o kiidir ki, Allah'a yalnz Allah iin ibadet eder. Yoksa karlnda herhangi bir -106 _ MAMI GAZAL t beklemek iin deil sznn mnas nedir? Ayrca Allah'a karlksz ibadet edenle, ondan bireylei bekleyen kiinin ibadeti arasnda ne gibi farklar vardr? dersen, cevabm u olur: Haz, insanlarca yaplan herhangi bir iin karl demektir. Kul, ibadeti esnasnda bu gibi niyet ve arzudan tamamen tecerrt ettiinde, Allah'dan baka gayesi ve maksad kalmam demektir. Ona, insanlarn haz kabul ettii eylerden tamamen tecerrt etmi derler.. Mesel bir kle, efendisine, efendisi olduu iin deil de, ondan bir ikram beklemek iin hizmet eder.. Efendi de klesini, klesi olduu iin deil de ondan hizmet ve hrmet beklemek iin korur.. Bir baba byle mi ya?! Bir baba, ocuunu, ocuu olduu iin korur, on- | elan menfaat beklemek iin deil.. | Hatt, olu ona gereken hrmeti gstermese bile 't yine onu dnr, onun iyiliine alr.. (Adama sende!..) diyemez! Bir kimse, bir eyi (o eyin kendisi iin deil de) l:aka eye ulamak iin talep ederse, sanki onu talep etmemi demektir. nk istemesinde o gaye deil, baka eydir. Altn isteyen kimse gibi... Altn isteyen kii, onu bizatihi istemez, bil'kis onunla yiyecek ve giyecek almak iin ister... Hatta yiyecek ve giyecek de bizatihi murat deildir; lezzet elde edip, elem ve kederi gidermek iin arzulanmlardr.. Lezzet (zevk) bizatihi murat edilmitir.. Ardnda baka gaye yoktur! nsanoluna arz olacak elem ve kederin nlenmesi >de yle. te altn, yiyecek elde etmek iin bir vastadr. -ESM-1 HSN ERH----------------------------------------------107 Yemek de ehvet ve lezzet elde etmek iin bir kpr!... Lezzet ise gayedir, vasta deil... te ocuk da bir baba iin vasta deildir.. Babann onu arzulamas (sevmesi) onun selmeti iindir. nk ocuun kendi, bizatihi pederin hazzdr... Allah'a Cennet iin ibadet eden de byledir: Allah onu (Cenneti) kendisinin aranmas ve istenmesi iin bir vasta klmtr; gaye deil.. Vastay yle anlayabiliriz: ayet gayeye onsuz (vastasz) ulalacak olursa o aranmaz...

Dnyev istekler eer altnsz elde edilse hi phe yok ki, altn aranmaz. Kimse ona iltifat etmez.. u halde gerekte mahbb olan ulalmak istenen gayedir, altn deil.. Eer Allah'a ibadet edilmeden cennet elde edilseydi, kimse Allah'a ibadet etmezdi.. u halde Abid'in (badet eden kiinin) mahbbu ve matlbu cennetti, bakas deil.. Lkin Allah'dan gayri mahbbu olmayan, btn hazz ve gayesi Allah'a kavumak olan kii byle deildir. Onun btn gayesi ve arzusu Allah'a kavumak, Mele-i Ala da mukarreblerde beraber olmaktr.. te bu nitelii tayan kiiye O, sadece Allaha ibadet ediyor, yani Allah'a Allah iin ibadet ediyor; baka bir gaye gderek deil.. derler.. Bu demek deildir ki, onun hi bir hazz yoktur.. Onun hazz vardr ve o hazz yalnz Allahtr, O'ndan bakas deil... Allah'a kavumak, onu mahede etmek, onu bilmek sevin ve neesine inanmyan, ona mtak olamaz.. Ona mtak olmayan hakknda, Allah'n onun gayesi olduu dnlemez. Bu sebebledir ki, o kii yapt ibadet babnda, sadece maddiyat dnen kt bir i-<i gibi olur. 108 MAMI GAZAL; ESMA 1 HSNA ERH 109 Ne yazk ki insanlarn ou, bu zevki tatmamlar-dr, tu zevki tanmamlardr, Allah'n cemaline bakmann lezzetini anlayamamlardr.. Bu tip kimselerin, man yalnz dilledir.. lerine ilememitir.. nk ilerinden biran evvel Cennette Mminlerin emrine verilecek hurilere kavumak isterler... Btn bu anlattklarmzdan u neticeyi elde ediyoruz: Kazlardan hali olmak muhaldir. Allah'a kavumak nazlarn en bydr.. Eer insanlarn kabul ettii, yaplan herhangi bir iin karl olan maddi veya. manev menfaati bir haz olarak kabul ederseniz ben buna (Haz) demem.. Kul hakknda elde edilmesi, ondan mahrum olmasndan daha iyi ise tabii ki bu onlarca haz kabul edilebilir... er'REZZAK Rzklar, ve nzik verdii varlklar yaratan, rzk-larn onlara ulatran, rzklaia faydalanmalarna temin eden hi phe yok ki, O'dur! Rzk iki ksmdr: 1 Beden iin olan, azklar ve yemekler gibi zahiri nzk, 2 Batn rzk. (Yani ruhun rzk). Batn rzk, marifetler ve mkaefelerdir ki, bunlar kalbler iin hazrlanm en erefli rzklardr.. nk bunun semeresi, ebed hayattr; zahiri olan rzkn semeresi ise belirli bir zamana kadar bedenin kuvvetini salar. Bu iki rzk eitini yaratan ve erbabna isal eden (ulatran) phe yok ki, Allah'tr.. Lkin onu, dilediine bolca verir, istediine kar da azaltr... TENBH : Bu vasftan kul'un hazz (nasibi) iki ey olabilir: 1 Bu vasfn gerek sahibi Allah olduunu bilmesi, O'ndan baka kimsenin mstahak olmadn iyiden iyiye anlarnasdr. Bylece rzk ancak O'ndan bekler. Bu hususta O'ndan bakasna itimad ve tevekkl etmez. Hatem'l - Esem'den (1) rivayet edilmitir: Bir adam ona sordu: Nerden yiyorsunuz? Onun hazinesinden... Sana gkten ekmek mi yadryor? Yeryz o un olmasayd, elbette ekmei gkten yadrrd... Siz sz tevil ediyorsunuz! nk o, gkten ancak kelm indirmitir!.. Anlald sizinle ba edemiyeeim! nk batl, hakla hi bir zaman baa kamaz!... 2 Ona klavuz bir ilim, retici bir dil, sadaka verip, de menfaat salayan bir el verdiini bilmesidir.. Bunlar, syliyecei gzel szler, ve yapaca

gzel iler vastasyla kalbler iin erefli rzkn temin edilmesine yol aarlar.. (1) Ebu Abdurrahman Hatim bin Unvan El'Esen. (Vefat H. 237 de) Birinci tabaka evliyadandr. Belh ehlindendif. akik Belht'riin talebesi ve Ahmed bin Hidraveyh'in stad idi. Yksek halleri tabakat kitaplarnda yazldr. Bak. Risale-i Keyr sf: 56, Ne'fabat-l Ons sf: 130, Tabakat Siilem sf: 91 - 97, Tabakat- aranl C. 1. sf: 93 v.s. 110 MAMI GAZAL Allah bir kulu sevdimi, halkn ona olan ihtiyacn artrr... Rzklann halka ulalmas babnda, Allah ile kul arasnda vasta olduu mddete, vasftan bir nasip-alm olur. Peygamberimiz (S.A.V.) buyurmulardr: Allah'n emrettiini, isteyerek veren emin haznedar,. hi phe yok ki, tasaddukta bulunanlardan biridir. Kullarn elleri, Allah'n hazineleridir.. Ellerini bedenlerin nzklanmasi iin, seferber eden, dilini kalblerin rzklanmas rin ayakta tutan kii, bu sfatn sevabna. nail olacaklarn en ereflisidir! elFETTH O, yle bir varlktr ki, onun inayeyle btn kapa-1' (kaplar) alr, hidayetiyle her mkl hal olur da. peygamberlerine lkeler feth edip dmanlarnn ellerinden karr de yle buyurur: Biz hakiykat sana (Hdeybiyye msalehas ile) apaikr bir feth (- zafer yolu) atk. (1), Velilerinin kalblerinden perdeyi kaldrp onlara, Semsnn melektne, kibriyasnm cemaline giden kaplar aar... Ve yle buyurur: Al-lahm insanlara aaca herhangi bir rahmeti tutacak yoktur. (2) Gayb anahtarlarn ve rzk anahtarlarn elinde (kudretinde) bulunduran o (yce varlk) hi phe yok. ki, (Fetth) olmaya en lyk olur!.... (1) El-Feth Sresi. 1. yet. (2) El Falr Sresi, 2. yet. ESMA-t HSNA ERI TENBH: 11l Kulun silkinmesi lzmdr ki. yapaca gzel nasihatlerle mklt kilitleri krlsn, verecei gzel tlerle de halkn anlayamad din ve dnyev meselelerine bir zm yolu bulunsun. Bu sayede o, El-Fetth. isminden gerei gibi yararlanm olabilir.. el'ALM Bu ismin mnas aktr. Bunun kemli; hereyi tam mnasiyle bilmekle, yani dn, iini, inceliini, akln, nn, sonunu, balangcn ve bitimini bilmekle olur.. Bu aklanmas bakmndan, malmat (bilinen eyler) den istifade edilmi deil de, malmatn kendisinden istifade edilmi olmas gerekir. Aksi halde o ilme tam ilim denilemez.. TENBH : Alm vasfndan kulun no ';?-malm... Lkin onun ilmi ile Allah'n ilmi hususta ayrlr: IvSrnrt (bilinenler) in okluunda. Kulun malmat (bildikleri) ne kadar ok olursa olsun yine de mahduddur, azdr. Namtenahi ilimler nerde, o (kul) nerde?... 2 Kulun bilmesi, veya anlay, her ne kadar vuzuh bulsa da, asl gayeye vasl olamaz. Bil'kis onun .eyay mahade etmesi, ince bir perdenin ardndan grmesi gibi bir eydir.. Keif derecelerindeki fark in112 MAM I GAZAL ESM-t HSNA ERHt--------------------_________________ 113 'i' kr edemezsin. Sabahn alaca kararilyla gnn or-;tasndaki aydnlk bir olabilir mi? 3 Allahn ilmi, eyadan istifade edilmi deildir, b'kis btn eya onun ilminden istifade edilmitir. Kulun,eyay bilmesi, eyaya tabidir ve onun sayesinde meydana gelmitir.

Bu sz akln, kurcalad ise, satran renen kiinin ilmi ile asl satranc bulan kiinin ilmini bir karlatr. O zaman, satranc bulan kiinin satrancn vcuduna (varlna) sebeb olduunu, satrancn varl da, renen kiinin bilgisine sebeb olduunu anlamakta glk ekmezsin. u halde satranc bulan kiinin ilmi, satrandan nce gelmitir. Santrana renen kiinin bilgisi bu yzden gecikmi ve sonra elde edilmitir. te Allah'n ilmi de byledir. Eyadan ncedir, eyann varlna sebeb olmutur. Bizim ilmimiz ie, bunun aksine eyadan sonradr. Kulun ilim sayesinde elde ettii eref; ilmin, Allah sfatlarndan oluu sebebiyledir. Lkin en erefli ilim, malmu (bilineni) en erefli olandr. Bilinmilerin en ereflisi phe yok'ki, Allah- Zlcelldr. Bunun iin marifetullah, marifetlerin en efdali olmutur. Hatt sair eyay bilmek de, Allah'n ilerini bilmeye yahut kulu Allah'a yaklatracak yolu bilmeye veya da mari-fetullah'a ulatracak herhangi bir hususa sebeb veya vesiyle olduu iin eref saylmtr. Bunun dnda kalan her bilgi bu kadar erefi haiz deildir... o"? el'KABIZ el'BSIT lm annda varlklarn ruhunu kabz eden, hayat verecei zaman onlara ruhlar veren, zenginlerden sadakalar (zektlar) alan, fakirlere rzk veren, zenginlere bolca ihsan da bulunan, fakirlerden rzk ksp onlar darda brakan, kalbleri kabz edip onlar cemalinden mahrum brakan, yahut kalblere inirah verip ltf- ihsanna boan hep O'dur!.. TENBH: Kullardan bu vasflara mazhar olan o kiilerdir ki, kendilerine hikmetli szler ve mkni bilgiler ilham edilmitir. Bu ulv istidat ve kabiliyetler sayesinde, insanlarn kalblerini, gnllerini kh Allah'n eitli nimetlerinden, bitmez ihsan ve ltflarndan sz ederek ferahlatrlar; kh Allah'n Kibriya ve Cell sfatlarndan, dmanlarna kar reva grecei eitli . azablarindan sz ederek onlarn kalplerini kabz ederler (yani daraltr ve skarlar..) Mesel; Allah'n Resul Sallallh Aleyhi ve Sel-lerh nce sahabenin kalbini ibadetten, Allah," kyamet gn Ademe (A.S.) atee gndereceklerini gnder, diyecek.. Adem soracak: Ne kadar Yarab? Allah, her bin kiiden dokuz yz doksan dokuzunu, gnder, emrini verecek.. diyerek soutmutur. Onlarn kalblerinin krldn ve ibadete kar o-lan evklerinin zayfladn grnce yeniden kalplerini yapm ve yle buyurmulardr: F. 8 114 MAMI GAZAL Siz, o gn, sizden evvel gelen mmetlerin iinde beyaz kzdeki siyah bir benek gibisiniz! el'HAFD e'RAF Kfirleri, felkete duar etmekle alaltan; Mminlere saadetler bah ederek ykselten O'dur! O, vellerini kendisine yaklatrarak ykseltir; dmanlarn kendinden uzak ederek alaltr! Mahsust (his edilenler) ve mtehayyilt (Hayl edilenlere) nem vermeyip, iradesini ehveti kamlayan hususlardan artan kimseyi, phesiz ki mukarrep meleklerin yanna ykseltir.. Her kimde ehvetinin zebnu olur da hayvanlar gibi her eyin zevk ve safdan ibaret olduuna inanrsa onu da esfele saf iline alaltr. (indirir). te bu gce sahib olan ancak Allah'tr.. nk O, hem Hafiddir, hem Rafi... TFNBII : Kul, bu isimden yle istifade edebilir: Hakk grnce kaldrr, btl grnce yerin dibine indirir.. Bu da ancak, haklya arka kmak, haksz hakszlktan menetmekle olur... Allann dmanlarn alaltmak gayesiyle, onlara. saldrr; dostlarn da ykseltmek iin yardmlarna koar. Baz dostlarna hitaben; Allah buyurmutur: (Bu hadis, Hadis-i Kudsi'dir.) Dnyadaki zhdn kendi rahatln iindir; benL

esmA- hsnA erhi 115 anman, benimle teerrf etmen iindir. Benim iin, dostuma dost; dmanma dman oldun mu? (sen ondan haber ver!) cl'MUZ el'MUZLL Mlk, dilediine veren, dilediinden alan phesiz ki O'dur! Gerek mlk, ihtiya zilletinden kurtulmakla, ehveti krmakta, cehaleti bertaraf etmektedir... Herkimin kalbinden perdeyi kaldrp Cemalini mii-ahade ettirirse ( kanaat ni'metine gark ederek mahl-katndan kimseye muhta brakmazsa), kuvvet ve tey'id bahederek nefsine onu ezdirmezse, ite onu aziz klm ve daha dnyada iken ona mlk vermi olur. Ahiret-te de hi phe yok ki onu kendisine u ebed: Ey it-mi'nana ermi ruh, dn Rabbine, sen ondan raz, o senden raz olarak. (1) hitabla yaklatracaktr... Kimi de gzlerini halkn ellerindekine diktirmi ve onu an bir hrsa brtm, azla kanaat etmez bir hale sokmu ise onu zelil klmtr... (O'na kim karabilir?) te bu O'nn iidir. stediini aziz, dilediin' *r-111 klar.. BU zell kii lhi hitaba maruz kalan kiidir. Fakat kendinizi, kendiniz yaktnz (hep mminlerin felketini) gzettiniz. (slm dini hakknda) phe ettiniz. Sizi kuruntular aldatt. Sizi o ok aldatan (eytan veya dnya), Allah'a kar bile aldatt. Nihayet (ite) Allann emri gelip att. (2) (1) El Fecr Sresi. 27. 28. yetler. (2) El-Hadd Sresi. 14. yet. 116 MAM-I GAZAL ESMA 1 HSNA ERH 117 Bu ne byk zillettir yarab!.. Gerek dili ile ve gerekse eli ie aziz olma yolunu tutan kiinin bu vasftan haz ve nasibi olmaldr elbet... es SEM Ne kadar gizli olursa olsun, O, her eyi duyar... Hatt karanlk bir gecede, insiz bir kaya zerinde sessizce,, yryen simsiyah karncann ayak seslerini bile iitir.. Hamd edicilerin hamdini duyar, mkafatlandrr, dua edenlerin yalvarlarndan haberi olur, dualarn kabul eder.. Duyar amma bizim gibi kulakla deil, yapar amma bizim gibi eli yoktur, konuur amma bizim gibi dille deil.. O btn insanlarda olan aza ve hadisatn her eyinden her eitinden mnezzeh ve mberradr. Bizim gibi alet ve edevattan mnezzeh kldmz zaman anlarz ki, O'nun duyuu bizimkine benzemez, bambakadr.. Duyuu sonsuzdur... Bu hususu ince dnmeyen kii, tebih gibi, af-vedilmeyeeek bir hataya debilir.. Onun iin ok dnmelisin ve pek dikkatli olmalsn!.. TENBH : His (duyma) ynnden, kulun bu sfattan nasibi vardr lkin ksadr. nk o, btn duyulan eyleri idrak edemez (duyamaz) o ancak yakn olan sesleri duyabilir. Sonra duyu organ her zaman hastalanabilir.. Ses gizli olursa duyma kabiliyeti hemen hemen ie yaramaz. Ses uzakda olursa hi duyamaz. Ses ok ve son derece tiz ve grltl olursa bsbtn duyusunu kaybeder. Yahut ona bir halellik gelir de duyamaz olur.. Bu vasfdan kulun alaca din haz iki eittir: 1 Allah'n hereyi duyduunu ve Allah'a gizli kapakl hi bir ey tasavvur edilemiyeceini bilir ve ona gre dilini muhafaza eder kt niyet ve teebbslerde bulunmaz... 2 Kendine kulan yalnz Allah kelmn dinlemek iin verildiini bilir.. Allah'n kitabn dinler, ondan istifade eder, Allan'a ulatracak hidayet yollar bulmak iin canla ona sarlr... clBASR

Hereyi gren, yerin altndakileri de, stndekileri I de hlsa btn kinat gren O'dur! O'nun gzleri> bizim gzler gibi deildir. Yaratm olduu insan ve hayvan ve sair eyann" gzleri gibi olmaktan mnezzeh ve mberradr. byle olunca O'nun grme sfat en mkkemmeldir. Noksan Sfattan tamamen beri ve azadedir. TENBH : Kulun bu vasfdan hazz meydanda... Lkin (yukarda arz ettiimiz gibi) kulun grmesi zayftr.. nk I uza grememektedir. Hatt ok yaknnda ve iinde olan p de, gzn dndrp gremez. Kul ancak yaknda grnen ve aydnlkta olan eyleri grebilir. Karanlkta olanlar da gremez.. 118 MAM-I GAZAL! ksmA-1 hsnA erhi 119 Kulun bundan istifade edebilecei dini fayda iki eyden ibarettir: 1 Onun gzlerini Allah yaratmtr, Allann a-yetlerini, melekttaki akllar durduracak garaip ve acayiplerini, gkteki eitli ayetlerini grmesi iin.. Tabi bunlara baklar ders ve ibret almak iin olmaldr.. sa Aleyhisselma sordular: Mahlkat arasnda senin gibisi var mdr? Kinat bak ibret, skt tefekkr, sz de zikir Olan kii benim gibidir. Cevabn aldlar. 2 _ unu iyi bilmelidir ki, onu Allah grmekte ve yaptklarn bilmektedir. Yapt ktlkleri Allah'dan bakasndan gizleyip de Allah'dan gizlememek Allah'n murakabesini hie saymaktr. Cenab- Hakkn bu sfatn bilmek ve ona gre hareket etmek, imann verimli semerelerinden biridir.. Allah'n; kendisini mrakebe ettiini bildii ve grd halde, bile bile masiyete yaklaan kimsenin cesaretine diyecek sz yok dorusu! Allann, kendini (yaptklarn) grmediini zannederse kfre girmi olur... cl'HAKEM Gerek ve tam manasiyle hkmeden O'dur! Onun verdii hkm kimse bozamaz, (niin byle hkm verdin diye?) O'na kimse soramaz. O'nun kullan hakknda verdii hkmlerdendir: Hakiykaten insan iin kendi altndan baka (bir ey) yoktur. Hakiykaten alt ileride grlecek.. (1) yiler hi phesiz Naim (cennetin) de, ktler ise elbette alevli atetedirler.. (2) yilik saadete, ktlk ise akavete sebeb olur. Zehir ile il gibi.. Biri ldrr, dieri lecek durumda o-lan hastalan iyiletirir. Mademki hikmetin mnas, sebebleri dzenleyip msebbebata yneltmektir. yleyse o, mutlak hikmet ve hkm sahibidir. Zira zet olarak da ve tafsilatl olarak da btn sebebleri yaratan ve onlara yn veren O'dur! Kaza ve kader de Allah'n hkmnn birer neticeleridir.. (Yani bunlar da ilh hkmden meydana gelmilerdir..) Onun tedbiri, sebeblerin, msebbebata tevcih edilmesi, yer, gkler, gezegenler ve dier belirli zamana kadar hareket edecek eflki tedvir etmesi babnda bir esastr... Kazas u Ayette belirttii gibidir: Bu suretle onlar, yedi gk olmak zere iki gnde vcda getirdi. Her gkte ona ait emri vahyetti. (3) Bu sebeblerin tevcihi, ondan doacak Msebbeblere doru yava yava, belirli llerde hareket ettirmektir.. te bu da O'nun kaderidir.. Demek ki, hkm ilk kll tedbir (gz ap yumun-caya kadar zaman alan) ilk emirdir. Kaza; daim ve kll sebeblerin kll olarak vazdr, (konulmasdr). (1) En-Necm Sresi. 29, 30. yeer. (2) El lnfitar Sresi. 13, 14. yetler. (3) Fussilet Sresi, 12. fiyet. 120 MAM I GAZAL Kader ise; Kll sebebleri, takdir ve hesab edilmi hareketlerle, yine ne fazla ve ne de noksan olan, belirli bir lde olan msebbeblere doru yneltmekten

ibarettir. Bu sebebledir ki, varlkda (Kainatta) ceryan e-den hadisat hep onu kaza ve kaderiledir.. Bunu bir misalle anlatmaa alalm: Belki namaz vakitlerini bildiren zaman sandn (2) grmsndr. Belki de grmemiindir. Sana anlataym: Bu sandn yaplmas iin nce stvne (direk) eklinde iinde biraz su bulunduran bir alet gerekmektedir. Suyun stne konulmu baka ii bo bir aletin, de bulunmas lzmdr. Bir taraf bu alete dier taraf stvnn stne-konmu kk bir kaba bal bir ip bulunacaktr. O kk kapda bir yuvarlak top ve altnda da tas bulunacak. Top dnce, tasa (Kseye) vuracak ve bir ses karacak. Sonra stvane dediimiz aletin altndan, belirli lde azar azar su inmesi iin bir delik alacak. Su alalmca, su yznde olan ii bo alet de alaacak. Bu suretle kendisine bal olan ipi ekecek topun bulunduu aleti harekete geirecek ylesine harekete geirecek ki, topun tasa vurmasn salyacak... Tasa decek ve Tan! diye ses karacak... Her saatin sonunda bir decek. ki d aras, suyu k ve alal ile hesabianp takdir edilecek. Bu da tabii ki, suyun boand deliin geniliini hesablamakla olacak ki bxx ancak hesab yolu ile bilinir. Suyun, belirli bir lde inmesine bir sebeb olma(1) Bir nevi saat. ESMA-1 HSN ERH 121 ldr ki bu deliin belirli genilikte almasn salasn. Bu sayede suyun stnn alalmas o lye gre olur. O sayede ii bo aletin alalmas ve her iki taraf hareket ettirecek ipin ekii llebilir. te btn bunlar oalp azalmyan bir l dahilinde olmaktadr: Topun tasa dmesi dier bir harekete sebeb oluyor, dier hareket de nc bir harekete sebeb oluyor.. Bunlar acayip, ll hareketler takip ediyor.. Bunun birinci sebebi suyun belirli miktarda inmesidir. imdi u anlattm bir dnrsen. Bu sand icad eden kimsenin eye muhta olduunu anlamakta glk ekmiyeceksin: 1 Tedbir: Arzu edilen eyin meydana gelmesi iin, alet ve sebeblerden nelerin icab ettiini dnmek. te bu, hkmdr! 2 Bu sandn esasn tekil eden yukarda isimleri geen aletleri edinmek. te buda Kazadr. 3 Sonra bu letleri yerli yerine koymak ve her letin vazifesini yrrle sokmak.. Bu suretle o let alr. Alan delikten su dklr, o su, suyun hareketini salar, o da su yznde olan ii bo letin hareketini temin eder. O da ipin hareketini, ip de topun bulunduu kabn hareketini, temin eder. Bylece top* tasa der ve bir ses karr. Bu ses halk tarafndan duyulur, namaz vaktinin geldiini anlarlar, namazlarna koarlar. te btn, bunlar, belirli l dahilinde' olur. te buna (kadar) denilir. Bu misalimizi iyice anladktan sonra, imdi unv da iyi anla: 122 MAMI GAZAL Allah tarafndan takdir edilmi ve belirli bir l verilmi hdiseler de byledir. Bir santim ne ileri gider, ve ne de geri kalr, Allah nas takdir ve tayin etmi ise yle olur. Her eyi belirli bir ldedir. uras da bir gerektir ki, Allah iini bilmi ve her eye belirli bir l vermi de yle yaratmtr. Gkler, felekler, yldzlar, yer, deniz, hava ve kinattaki o muazzam cisimler, tpk o letler gibidir. Btn feleklerin, yldzlarn, yerin, gklerin, gne ve ayn hareketi bir hesaba baldr. Tpk, suyun belirli bir lde dklmesini salayan delik gibi.. Gne, ay ve yldzlardaki hal ve hareketin, yeryznde baz hdiselere sebep olmas yukanki misalde geen su hareketinin, stteki topun dmesine sebep olmas gibidir. Gkteki varlklarn hareket etmesinden meydana gelen olaylar malm..

Mesel bugn plak gzle baktmzda gnein hareket edip douya gelmesiyle btn dnya aydnla boulmakta ve herkes iine gcne gitmektedir. Batya gidip batnca da her taraf karanlk basmakta ve herkes evine ekilmektedir. Belirli bir menzilde olduu zaman da havalar snmakta, meyveler olgunlamaktadr. Oradan baka yne ekilince bu sefer, k gelmekte souk artmaktadr. Ortalara gidince bu defa da ilkbahar balar, her taraf yeillik kaplar. Bu bilinen eyler.. Ya bilmediklerimiz?! Akllara durgunluk, kalbe heyecan veren nice hdisat vardr ki bilgimizin ok tesine derler... Mevsimlerin deimesine ne dersin? (Tesadf eseri midir?) Hayr; onlar da Allah'n takdiri ile deimekESM 1 HSN ERH 123 tedirler. Onlarn deimesindeki l de belirlidir. Gne ve Ay'n hareketine baldr (1). te yet: Gne de, Ay da hcsabladr. (2) Yani onlarn hareketleri de belirli bir hesaba baldr. (yle kendiliklerinden tesadfi hareket etmezler...) te bu takdirdir, (Kaderdir). Kll sebeplerin vaz' ise Kaza, birinci tedb'r ise Hkmdr... te btn ilerin byle olmasnda, Allah dil bir hkm ve hizmet sahibidir. Nasl ki, az evvel arzettiimiz misaldeki letler, yapcsnn, iradesi, dna kamazlar, onun istedii gibi alrlarsa, ite kinatta vukua gelen btn hdisat iyi-kt, faydal - zararl ne varsa; btn bunlar Allah'n iradesi ile olmaktadr. Onun iin sebeplerini iyi anla. (te onlar bunun iin yaratmtr!) kavlinin mnas budur! Allah'n ilerini ad misallerle anlatmak g bir eydir.. Misaller, tebih iin verilir.. yleyse sen misali brak, maksuda kar uyank ol, her trl temsil ve te-bihden uzak dur. TENBI : Yukardaki misalden, tedbir, kaza ve hkrn babnda kulun faydalanaca hususlar anlam bulunuyorsun. Bu, kolaydr. Asl g olan i; nefisle mcadele (1) Gazali bu sz zamanmzdan dokuz asr evvel sylemitir, lugiin itmen de sabit olan bu hususun o zaman bilinmesine ve bu gereklerin Avrupa'da ancak zamanmzdan drt asr evvel kabul edilmesine okuyucularmzn dikkatini ekeriz. (2) Erralman Suresi, 5. yet. 124 MAM I GAZAL etmek, din ve dnya lerini yoluna sokmak iin gerekil: olan isabetli hareketleri tayin etmektir.. Cenab- Hak, srf nasl hareket edeceklerini grmek iin kullarn yeryzne, bunun iin istihlf etmitir... Din bakmdan kulun bundan istifade edecei hakikat udur: Allah'n dedii ve diledii ne ise o olur. Kul buna bylece inanmaldr. Olan, vaktiyle ne takdir edilmi ise odur. Mutlaka1 olacaktr. Bunun nlenmesi imknszdr. yleyse znt bounadr. Kulun yapaca ey, rzkn gayet vakar ve sknet iinde, endieye kaplmadan, tela dmeden aramasdr. Biz bu anlattklarna gre, iki mklle kar karya kalyoruz: 1 znt, neye bouna olsun. O da dierleri gibi mukadder deil midir? Madem ki mukadderdir, mutlaka olacaktr! 2 Madem ezelde ne takdir edilmi ise o oluyor, yleyse almak neden? diye sorarsan, cevabmz yledir: Bizim znt bounadr, dememizden kasdmz o mukadder deildir anlam tamaz. nk biz diyoruz ki, znt makdur olan ey! nlemez. nk olacak bir eye zlmek, serp cehalettir. nk olacak eyi eer olacaksa ondan kanmak ve ona kar znt duymak, onu nlemez. Bu henz ac ile karlamadan, acnn geleceinden korkmak gibi bir eydir.. Olacak ey ayet mukadder deilse, o zaman zlmenin hi m-nasl kalmaz.. te bu iki cihetten zntnn bouna olduunu sylemi olduk.

alma meselesine gelince: Bunun cevabn Peygamber Sallalh Aleyhi ve Sellemn u mbarek hadisi vermitir: JESM 1 HSNA ERH 125 aln, her biriniz kendisi iin yaratlan eye m-|jesserdir. (1) Bu hadisden u kasdedilmitir: Kendisine mutluluk takdir edilen kimseye bu mutluluk mutlaka bir sebebe mebni olarak takdir edilmitir. O sebepleri elde etmek, kul iin zor deildir: taat etmek suretiyle elde edebilir. Kendisine bedbahtlk takdir edilen kiiye de bu, bir sebebe mebni olarak takdir edilmitir ki o sebep hi phe yok ki tembelliidir. Belki tembelliine sebep yle bir dnce olabilir: Ben mutlu olacaksam, zaten almaya lzum yok, mutsuz olacaksam, zaten mutsuz olacam ne diye alaym? Bu dnce tarz sakattr.. nk byle dnen; bilmiyor mu ki, mutluluu, ilim ve amel sayesinde gerekleiyor.. lim ve ameli elde edemezse bilmelidi ki bu, onun mutsuz olmasnn bariz bir almetidir.. Buna bir misal verelim: Mesel, imamet derecesinde bir fakh olmak isteyen kiiye, al, ilim tahsil et denir. O da: Eer Allah ezelde benim imamlm takdir etmi ise almama ne lzum var? Yok eer cahil olmam takdir etmise, zaten cahil olacam, almak bana ne gibi bir fayda salayabilir? diye mukabele eder. Sende bu fsid fikir hkim olduktan sonra mesele yok, zaten ezelde senin cehaletin takdir edilmitir. nk ezelde imaml takdir edilen kii, buna ancak sebeplerine tevessl etmekle ulalacan bildii iin esbaba tevessl eder ve zerinden durmadan tembellik ve miskinlik telkin eden o yanl dnceyi atverir... (1) B hadisi Taberani. Kehirdr, tbni Abbas (R.A.) ile mran bin Hsryn (R.A.)dcn rivayet etmitir. 126 MAM-I 'GAZAL Demek ki, almayan imamet derecesine kati surette ulaamamaktadr. alan ve sebeplerine tevessl eden kiinin ise, nne bir engel kmadka, doru yoldan yrdke, mutlaka imamlk derecesine ykseleceine katiyetle hkmedebiliriz.. nsanolu unu da iyi bilmelidir: Kii, saadete ancak selmet bulmu bir kalble vasl olabilir. Kalp selmeti; nefsin tezkiye ve yetitirilmesi almakla elde edilir. Evet, hkm mahede babnda kullar derece derecedirler: Kimi iin sonunu dnr, acaba nasl olacak sonum diye.. Kimisi nn acaba ezelde hakkmda ne takdir edildi, diye dnr. Bu, bir ncekinden daha iyidir. nk, iin sonu nne, yani ezelde ne takdir edilmise ona baldr. Kimisi de ne maziyi ve ne de gelecei dnr: te bu ann adamdr, Allah'n kaza ve kaderine raz olmutur. Allah tarafndan ne gelirse gayet rahatlkla onu kabul etmitir.. Bu ise, nceki ikisinden daha iyidir. Kimisi de var ki: Ne hali, ne gemii, ve ne de istikbali dnr. Kalbi ilh hkme gmlm ve devaml u-hud halindedir... te en stn derece budur... el'ADL Bunun mnas dil (Adalet sahibi) demektir. Adalet sahibi demek, kimseye zulm etmeyen, yapt ii dil yapan, verdii hkmde adaletten ayrlmayan demektir.. ESMA 1 HSN ERH 127 Adil, ancak adaleti ile tannr. Adalet ise yaplan, ite tecelli eder. Allah hakknda bu vasf anlamak isteyenin, her eyden nce yedi kat gkten al da, t yerin dibine kadar olan varlklarda cereyan eden Allah'n ilerini iyice bilmesi gerekir. Allah'n yaratm olduu mahlkatta hi bir kusur gremeyince, tekrar bakar yine kusur gremez, yine bakar bu sefer yine kusur gremez. nk Allah'n gzel ve noksansz yaratt kinatn, gz kamatrc nizam ve intizam iinde olduunu grnce deta akna urar, ne yapacan, ne diyeceini bilmez bir hale

gelir.. Ancak o anda Allah'n adaletinin bir ok anlamlarndan belki bir kan anlam olur.. (Allah), mevcudat, ruhan ve cisman olmak zere balca iki ksmda yaratmtr. Yaratt yaratklarn hakkn tam mnasyle vermi, yerli yerine yerletirmitir. O, bu itibarla cevad (son derece cmert) olmutur. Sonra onlar gayet gzel ve gz alc bir ekilde tertip ve tanzim etmitir. te bu itibarla da O, dil (adalet sahibi) olmutur... Yer, su, hava gkler, yldzlar, kainatn byk cisimlerinden saylrlar. Allah, bunlar yaratm ve gayet mkemmel bir ekilde nizam ve intizama sokmutur.. Yeri (topra) en alta koymu, onun zerine de suyu koymu, suyun zerine de havay, havann zerine ise gkleri yerletirmitir. Bu tertip tersine olsayd dnyann nizam altst olurdu. Bunun izah herhalde biraz g olacak; onun iin halk (Avam) seviyesine inelim, de yle izaha alalm: Kii nce kendi bedenine'baksn: O beden, tpk kinatn eitli cisimlerden meydana geldii gibi,e128 MAM I GAZAL .itli azalardan meydana gelmitir. Mesel insan vcdu, kemik, et ve deriden teekkl etmitir. . Allah evvel kemikleri yaratm ve1 ona et giydir-mitir, sonra cildi (Deriyi) ete giydirmitir. Bu, byle olmayp da tersi olsayd ne olurdu? nsan vcdunda grnen u muazzam nizam ve intizam kalr myd? Bu misali anlamakta glk ekiyorsan sana bir misal daha vereyim: nsan iin eitli azalar yaratlmtr. El, ayak, gz, burun ve kulak v.s. Cenab- Hak bu azalan yaratmakla Cevab (son de-ece cmert) olmu, ve bunlar yerli yerine koyup yerletirmekle de son derece adil olmutur. nk O, gz bedenin en mnasip yerine koymutur. Eer onu kafann stne veyahut ayan stne yada elinin stne veyahut bann tepesine koysayd, ok irkin bir manzara arz ederdi ve devaml olarak tehlikeye maruz kalrd. Elleri de omuzlara asmtr. Ya onlar kafada, yahut dizlerin stnde yaratsayd, arz edecei irkinlik yznden ona baklabilir miydi?.. Havass Hamseyi (be duyuyu) da bata yaratmtr. nk bunlarn her birerleri casusluk vazifesini grrler, Bunlar stte deil de yanda veyahut alt ksmda yaratlm olsalard bir eye yararmydiar?.. Her azay byle erh edecek olursak konu uzar. Onun iin una dikkatini ekerim: Allah her azay yerli yerine yaratmtr. Eer yerli yerine deilde, biraz sada veya solda, aada veyahut yukarda yaratlm 'olsayd, yetersiz, yahut bo, veya da irkin olurdu.. Hatt baklmyacak kadar kt bir manzara arz ederdi. ESMA t HSNA ERH 129 Burunu grmyor musun: yzn tam ortasnda yaratlmtr. Ya bata veyahut alnda, yahut da yanakta yaratlm olsayd nasl olurdu acaba?. Ondan Eklenilen fayday verebilir miydi?. Allann hikmetini idrak etmeye biraz daha gayret edebilirsin: Bak gnei drdnc kat gkte yaratt zaman, beyhude yaratmamtr. nk O, btn gkler arasnda bir vastadr.. Onu gerekten tam yerinde yaratmtr... Lkin ne var ki sen onun hikmetini anlayamyorsun! nk Semavot ve yer hakknda pek az tefekkre sahihsin! Eer onlara, hakkjyla bakabilsen,'onlarda grecek olduun acayip ve garalp-likler, bedeninde grdklerini unutturur. Ah keke kendi ahsnda bulunan hikmetleri anlamay tamamlasaydn da Afak- Semaya bakabilsey-din! te o zaman u ayetin srnna mazhar olanlardan olurdun: Gerek fakda, gerek kendi nefislerinde ayetlerimizi yaknda onlara gstereceiz. (1) Sonra, sen nerde, u ayeti kerimenin srrna nail >lmu kii nerde: Biz bralimc, kesin ilme erenlerden mas iin gklerin ve yerin byk mlkn de ylc-:e gsteriyordnk. (2) Btn emeli ve gayesi dnya olan, hrsn kolele-lirdii kiiye, gk kaplar alr m hi?.. O. ismi retecek balca yolu anlatan bir iaret-en ibarettir. Tam mnr y'.?.- vklayanak olursak cild-jerle kitab yazmak gerekir.

Btn isimlerin mnalar da byledir. - Onlar da yle izah ve erh edilir. nk isimler, fiillerden t-I-edii iin, fiiller anlalmadan izah edilemez! Allah'(1) Fussiirt Sresi, 53. yet. (2) El-Rn"am ikesi, 75. yet. F. 9 30 MAM I GAZAL 4 m varlktaki efli tam mnasiyle bilinmeden isimleri tam mnasiyle anlatlamaz. nk Allah fiilleri sonsuzdur! Ama mcmel olarak, kul bu isimlerin mnalarn bilebilir. Bilgisine gre de bu isimlerden nasibini alr. Bu uzun uzun bahs edilmesi gereken bir mevzudur. Bu kitabn gayesi ise, sadece kiiye bir anahtar vermektir.. Cenab- Hak'kn bu isminden kulun istifade edebilecei husus udur: Hereyden nce Kul, ehvet ve gadabn, akl ve dine hizmeti etmelidir. Eer akln, ehvet ve fkesine esir edip de onlarn (ehvet ve fkesinin) 'dediini yaparsa, adaletten ayrlm ve kendi nefsine zulmetmi olur. Bu kendi nefsi hakknda riayet etmesi gereken bir adalet anlaydr. Tafsilta gelince: er erifin izdii hududlar amamakla adalete riayet etmi saylr. ayet lah hududlar aarsa, hemcinsine kar hakszlk ederse, o takdirde adaletten ayrlm ve zlm etmi demektir.. Sahibi bulunduu her azaya kar adaletine gelince; onlar yerli yerinde yani Allah'n emr ettii ekilde kullanmaktr! Eer sz sahibi bir kimse ise,, oluk ocuuna ve balkna kar nasl davranmas icab ettii meydandadr, izaha ]_V?U!T. yG tlir. oklar zanneder ki, zlm bakalarna eziyet etmekten; adaetse bakalarna yardm elmek ve onlara iyi davranmaktan ibarettir.. Oysa durum hi de sanld gibi deildir. nk bir melik (idareci), silh, para, kitab'\an meydana gelen mallarn taksim ederken, biicn paralan zenginlere, kitablar askerlere, silhAar da alimlere verse, belki byle yapmakla faydaesm t hsnA erhi 131 l bir i yapm olur, Lkin verdii eyler yerini bulmad iin, yani taksimat icab ettii ekilde yerli yerine yapmad iin adaletten ayrlm olur. Bunun tersi, hastalara ac illar vermekle iyiletirir, canileri de bir ceza vermek suretiyle ldrrse onlara belki eziyet etmi olur. Fakat adaleti de yerine getirmi olur. nk yapt iler haksz deil, bil'-kis Hakkn ve adaletin gerektirdii ilerdir.. Din ynnden. kulun bundan istifade edebilecei hususa gelince: Hereyden nce kulun, Allah'n, yapt btn ilerde, hkmlerinde, emir ve yasaklarnda adil olduuna inanmas gerekir. Allah'n emirleri, ister kendi isteklerine uygun, ister uymasn. ster kendi menfa-ateriyle badasn, ister badamasn.. Allah mademki emretmitir, dorudur. Onun emrini yerine getirmesi lzmdr. Madem ki yasak etmitir yine dorudur onun yasaklarndan uzak durmas lzmdr.. Allah'n emrine sarlmazsa, mutlaka zarara girmi olur. nk o, Allah kadar bilemez. Onu, Rabbi kendisinden daha iyi bilir. Nitekim kannn alnmas gerekli olan bir hasta, acya dayanamam diyerek kan aldrmaktan imtina ederse, bu acdan daha byk zararlara girmi olur.. te kulun, Allah'n yapt btn ilerde hakl ve adaletli olduunu bilmesi ve buna byle inanmas gerekir. nk iman, inkr kkten keser, zahiren btn itirazlar sprp atar.. Kii, zaman ve felee kabahat yklememekle mkelleftir. (te ne yapalm bu yaptklarmz zaman icab.. Zalim felek geldi de bizi mi buldu?) gibi szlerle zaman ve felei sulamak - ki bu zamandaki insanlarn ekserisinin yaptklar gibi-bir cehalet rneinden 132 MAM I GAZAL] ESMA-1 HSN ERH

133 . baka bir ey deildir. Kul unu iyi bilmeli ve aklna koymaldr ki, herey bir sebebe baldr. O ekilde tertiplenmitir. Allah tarafndan nasl tertip edmi ise ylece vuku bulmaktadr. Allah'n tertibinde hakszlk olamaz, Allann her dedii doru ve her yapt da adildir!.. cl'LTF Bu isme ancak, maslahat ve menfaatlerin gizli tasarruflarn, herkesin anlayamayaca inceliklerini bilen ve o menfaatleri yumuak bir eda ile hak edenlere ulatran mstahak olur. Fiilde rfk (yumuaklk), ilimde ltuf bulunursa ite ltfn mnas tamamlanm olur. Gerek fiil ve gerekse ilimde bunun kemli (Mkemmel olmas) ancak Allah iin mevzubahis olabilir. nceliklere, ince olandan daha ince olan eylere Allah'n vukufu bilinen bir eydir. zaha lzum yok... Gizli ve kapal olan hususlar, O'na gre apak meydanda olan hususlar gibidir. Arada en ufak bir fark yoktur. Yapt ilerdeki nfk ve ltfuna gelince, bu da sonsuzdur. Allah'n ef'aldeki rfk ve ltfnu ancak, Allah'n yapt ileri tam mnasyle bilen kii bilir. Bizde o bilgi nerede?. Cenab- Hakk'n bu isminin (Ltif sm-i Cell'inin) mnasn kul, yukarda arz ettiimiz gibi, ancak bilgisi miktarnca anlayabilir.. ; Bunun izah ve erhi de hayli vaktimizi alaca gibi, byk ciltli kitaplara da sdranlayz. Onun iin baz rhhim yerlerine iaret etmekle yetineceiz: n Allah'n ltflarndan birisi de, anne karnnda ocuu karanlklarda yaratmas, onu (bir zarar gelmeden) hfz etmesi, douncaya kadar, gdasn gbei vastasyle almasn temin etmesi, doduktan sonra az ile yemesini retmesidir. Ona o ilham vermeseydi ocuk doar domaz annesinin memesini emmeyi nasl ve nereden bilecekti?.. ocuk gecenin zifir karanlnda dosa bile yine memenin yerini bulup emer. Kulukadan yeni kan civcive yerden taneleri toplama ve yeme kabiliyetini kim ihsan etmitir! Belirli bir zamana kadar, rahata meme emebilmesi iin, yavrunun azn disiz yaratan, sonra rahata yemek yiyebilmek ve yediini serbeste tebilmek iin inci gibi dileri ona takan kimdir? (Bunlar hep Allah'n birer ltfu ve ihsan deil de nedir?) Azdaki dilerin taksimatna dikkat ettiniz mi hi? Bazlar, rahata tebilmek iin geni, kimisi krmak iin az olarak, kimisi de kesmek iin sert ve keskin olarak yaratlmtr! (Bunlar kimin ltfudur?) En byk gayesi konumak olan dilin bile. yemekteki faydas akla durgunluk verecek niteliktedir. Azmza aldmz tek bir lokmay inceleyecek olursak, onu ne kadar rahatlkla aldmz hemen anlalr. Ya onun meydana gelmesindeki almalar: O, nce ekilmi, sonra biilmi, daha sonra tlm, piirilmitir.. Bunlar zor eyler deil mi? Ya yemesi? (te bunda bile Allah'n ltfunu grmek g deildir!..) Demek ki, Allah, tedbir ve takdir bakmndan H-dm (Her eyi yerli yerine yaratan mutlak hikmet ve km sahibi olan), onlar meydana getirme ynnden rCevat (ziyadesiyle cmert), onlar tertip etme bak134 MAMI GAZAL mndan Musavvir (ekillendirici), her eyi yerli yerine koymas cihetinden Adi (dil), nfk ve mlyemetin en ince cihetlerini terk etmeksizin kullarna ltfda bulunmas bakmndan da Ltif'dir!.. Allah'n ef'alini tam mnasyle bilmeyen insanolu, bu isimlerin mnalarn hakkyle nasl bilebilir? Allah'n kullarna kar ltflarndan birisi de; onlara, g ve takat getirmedikleri herhangi bir vazifeyi tahmil etmemesidir. Yine Allah'n ltfu icabdr: Ksa bir mr iinde onlara ebed saadeti elde etmek imknna kavuturmutur..

Tertemiz- ve taptaze st, ok deerli ve kymetli cevherler, bal ve ipek gibi insanlarn faydalandklar eyler nereden gelmitir dndnz m? Ya insann, tiksinti duyulan bir nutfeden meydana geliine ne buyurulur? Mebdei bu olan insanolunun, ilim, marifetle tehiz edilmesi, emanetin ona tahmil edilmesi, semavat ve melektunun ona gsterilmesin-deki sr ve hikmet, gerek mnada dnlp incelenirse, btn bunlarn Allah'n saylmayacak kadar ok olan eltaf- Sbhanisinin birer paras olduklarn anlamakta (doru syleyin!) glk ekilir mi? TENBII : Bu isimden kul unu elde edebilir: Allah yoluna arrken, Allah kullarna, kar gayet yumuak davranr, onlara kar iddet tavrlar taknmaz, taassup yolunu seerek onlan rencide etmez, hakk kabul ettirme, doru olana ikna etme usullerinin en iyisini seer. Ltuf usullerinin en iyisi, salih amel, Allah'n rzasna uygun hareketlerle, tam bir ihls iinde Hakk'a ESM- HSN ERHt 135 komaktr.. Bu, ssl lfzlar sylemek ve lf ebeliini yapmaktan daha iyi ve daha tesirlidir!.. cHIABtlt O, yle bir varlktr ki, en gizli haberler bile, O'nun malmu olur. Yerlerde, gklerde olup bitenlerden haberdardr. Hareket eden veya hareketsiz duran (giden, gelen) her eyden O'nun haberi vardr. Bu itibarla Allah'n bu ismi ayn Alim (ziyadesiyle bilen) mnasnda olmu olur. Ancak u farkla: lim, gizli ve btm eylere izafe edildiinde o ilme Hibre (Haberdar olma), sahibine de Habir (Tam mnasyle haberdar) denilir.. TENB1I : Kulun bundan hazz u olabilir: Kul kendi leminde cereyan edenleri bilmelidir. Kulun kendi dnyas hi phe yok ki, kalbi ile bedenidir. Kalpte reklenen gizli eyler de; kin, hyanet, g, dnyaya kar an temayl, kty gizlemek, iyiyi de-srf gsteri iin izhar etmek gibi kksz lilerdir.. te kendini bilen ve kendi i dnyasndan haberdar olan, kii, i leminde cereyan edenlerden haberdar olur ve ona gre kollarn svar da olanca gc ile o hislerle mcadele eder. Srtlarn yere getirinceye kadar bu mcadeleyi elden brakmaz. Bu suretle o kul, bu isme lyk olur. 136 MAM I GAZALf el'HALM O, kullannm isyann, onlarn kendi emrine muhalif olan davranlarn grr, bilir de fkeye kaplp hemen onlar cezalandrmaya kalkmaz. Onlar yerden yere arpmaya iktidar olduu halde onlara kar Halm olur. Yoksa, insanlar ma'siyetlerinden dolay cezalandracak olsayd, yeryznde hareket eden bir tek canl varlk brakmazd. Eer Allah, insanlar kazandklar (gnahlar) yznden (hemen) muahaza etseydi, (yerin) srtnda hi bir canh mahlk brakmazd. (1) TENBH : Kulun bu isimden istifade edecei ey meydanda..-Hilim, kulun en gzel huylanndandr. Onun iin genie izahna lzum yoktur... el'AZM unu iyi bil ki: (Azm) kelimesi ilk vazedildiinde, cisimlere itlak edilip yle denilmitir: Bu cisim byktr. u cisim bundan daha byktr.. Cisimlere gre tabi.. Byk olan cisme byk, ondan daha by grldnde onun hakknda daha byk cisimdir, tabiri kullanlmtr. (1) Falr Sresi. 45. yet. 13T ESMA HSN ERH -----------------------------------------Sonra bu byklk, gzn evreleyebilecei kadar olur, evrelemiyecei kadar olur. Yer, gk gibi.

Mesel br fil iin (Fil byktr, bir da iin de bvr da byktr) deriz ve gz onun bykln evreleyebilir. Ama yer (dnya) byktr dediimizde gz onu ihata edemez. Gk de yle. nk bunlar gzlerin gremeyecei kadar bykle sahiptirler. Sonra gzlerin grp idrak ettii eyler de ksm ksmdr. Akllarn knhn (Hakikatim) idrak edebilecekleri vardr, idrak edemiyecekleri vardr. . te akllarn knhn idrak edemiyecei, btn byklerin tesinde olan en byk, ihatas imknsz olan Mutlak Byk Allah'tr... Bunun aklamas birinci blmde gemitir. TENBH : nsanlar arasnda bu sfata haiz olanlar, Peygamberler ve limlerdir. Kii, bunlardaki bykl bilmi olsa, onlarn heybetinden kalbi titremee balar, sinesine smaz olur. mmetine kar Peygamber, mridine, kar eyh,, talebeye kar hoca byktrler. Ne yazk ki, baz ksa grl olan insanlar bir trl bunu kabul etmemektedirler.. Eer byklkte mmet, peygambere, mrid eyhe, talebe de hocaya eit olsayd byklklerinin mnas kalmazd. Allah'dan bakasna izafe edilen her byklk hi phe yok ki, kklktr. nk o (insan) mutlak azm deildir. Ancak kendisinin dnnde (kendinden aa) olan kiilere izafetle (nisbetle) byktr. Allah'n bykl byle mi ya? O, mutlak azm138 MAM I GAZAM dir. (Kaytsz artsz byktr), O'nun bykl izafet tariki ile deildir! el'GAFUR Bu kelime, Gaffar (Ziyadesiyle afv edici) manasnadr. Ancak u farkla: Bunda olan mbalaahk (Zi-yadelik), Gaffar kelimesinde yoktur. Niin mi? nk; Gaffar mafiret bakmndan okluk ifade etmekte, yani mafiretin tekrarlanmas babnda ziyadelik ifade eder. Lkin, faul vezninde olan Gafur gufran tam olan, btn mafiretleri iine alan gayet mull bir mna tamaktadr. Bunun hakknda gemi sayfalarda yeteri kadar izahat verilmitir. c'EKIt Bu, 07. taat karlnda ok byk dereceler veren, sayl gnlerde yaplan amel karlnda hiret leminde sonsuz nimetler veren, demektir. Yaplan iyilii, daha byk bir iyilikle karilayan'a (ekere tilkelhasene.. = O, iyilie kar teekkr ederek kadrini bildi ve daha fazlasn yapt.) derler.. yilik yapan kimseyi ven kiiye de, bak filn adam ona teekkr etti, derler. Bu bakmdan (ekr) kelimesinin, iyilii fazla-syle karlayan, mnasna geldiini sylediimizde, buna Allah'dan baka hi kimsenin lyk olmayacan ESM-1 HSN ERH 139 itiraf etmi oluruz. nk O'nun amellere kar verdii mkfatlarn hiddi hududu yoktur. Syleyin bakalm, cennet nimetlerine pyan var mdr?!.. Allah- Tel buyuruyor: Gemi gnlerde takdim etliiniz (iyi ameller) in karl olarak afiyetle yeyin, iin. (1) Sena (vg) kelimesinin mnasna baktmzda anlarz ki, her ven kimsenin senas bakasnadr. Rab Tel kullarnn amellerini vd zaman, kendini vm olur. nk onlarn amellerinin halik O'dur. Veren ve ven bu isme lyk olduktan sonra, verene veren, vereni ven hi phesiz bu isme daha ok lyktr! Allah'n, kullarn sena ettiini gsteren iki yet: Allah' ok zikreden erkeklerle, ok zikreden ka tlnlar. (2) O, ne gzel kuldu! Hakykat O, daima (Allah'a) dnen (bir zat) idi. (3) te btn bunlar Allah'n bir atiyesidir.. TENBI : Kul, bazan grd bir iyilie kar sadece teekkr etmekle akir (kredici) olur. Bazan da grd iyilie kar daha fazla iyilik yapmakla (akir = kredici) olur. Nasl olursa olsun, btn bunlar iyi huylardandr.

Allah'n Resul Sallallh Aleyhi ve Sellem buyurmulardr: nsanlara kr etmeyen Allah'a da kr etmez! (4). . O) F.VHakka Sresi. 24. yet, <2) El-Ahzab Sresi. 35. nyrt. (3) Sad Sresi. 44. yet. (4) Bu Hadisi mam Ahned, Msnc 3inde. Tinnizi Ebi Said (R.A.)dan rivayet etmilerdir.

ve Ezziya

da

140 MAM I GAZAL! Allah'a kar kretmesi mecaz yndendir. nk O'na kar ne kadar kretse yine de tam kretmi olamaz. Zira nimet ve ihsanlar sayszdr. Allah'a itaat etmek suretiyle kretmeye kalksa yine de kretmi saylamaz, zira itaat etmesi bile, Allah tarafndan kendisine bahedilen baka bir nimettir. Hatt kr nimeti bile, kr gerektiren bir nimettir. yleyse Allah'n nimetlerine kar yaplacak en iyi kr: O nimetleri masiyet yollarnda kullanmayp, ta'at yollarnda kullanmaktr. ok dn! Bu ok ince bir bahistir. Biz bunu HYA isimli kitabmzdaki kr bahsinde anlattk. nk bu kitabn hacmi bu kadar uzun bahsi iine almaya yetimemektedir. el'ALY Bu yle bir rtbedir ki, bunun fevkinde rtbe yoktur, btn rtbeler ondan aadr. nk bu kelime, Ulv (ykseklik) kelimesinden meydana gelmitir. Bu ise es'Sfl (Alak) kelimesinin karldr. Bu, merdivenler gibi, basamakl yerlerde ve eylerde yani hissedilen hususlarda olur ya da tertibi aklden olan varlklarn manev rtbeleridir. Yer bakmndan olan ykseklie mekn ykseklik denir. br eit rtbe yksekliine de ulv ykseklik denilir. Akli dereceler, ayn hiss dereceler gibi anlalmaktadr. Akl derecelere misal sebep ile msebbip, illet le -ESMA-1 H5N ERH 141 ma'l, fail ile mef'ul, kabul edenle, kabul edilen, kmil ile naks, arasndaki derece farklar gibi... Bir ey, sebep olarak takdir edildiinde o, ikinci bir eyin sebebidir, ikinci bir ey nc bir eyin sebebidir. nc ise drdncnn sebebidir. Mesel on saysna kadar bu byle devam eder. On, derece itibariyle en son olmutur. Sebep olma bakmndan bir, birinci derece saylmtr. Ve o l, (yksek) dr. mdi birincinin ikinci zerindeki stnl (ykseklii) mna itibariyledir, mekn itibariyle deil. Demek ki, ycelik (ykseklik) stnlk itibariyle olmutur. Tedric akl'nin mnasn anlamsan unu iyi bilmelisin: Kinat akl derecelere ayrlacak olursa, Allah'n en yksek derecede olduunu kabul etmek lzmdr. nk onun stnde hi bir derece tasavvur edilemez! nk Mutlak yce O'dur, O'ndan baka olan ycelikler (ykseklikler) madununa izafetledir ki, onun stnde mutlaka bir yce de bulunabilir. Akln taksimine misal: Mevcudat, sebep ve msebbip olarak ikiye ayrlr. Sebebin msebbip zerindeki stnl rtbe stnldr. Mutlak stnlk ise Msebbibil-Esbb'a mahpustur. Ve yine mevcudat, l diri olarak ikiye blnr: Diri, yalnz hiss idrake sahip olan hayvan, hissi idrakle birlikte akl idrake de sahip olan bir varlk olmak zere ikiye blnr. Hiss idrakle birlikte, akl idrake sahip olan da, ehvet ve fke tayan insan, ehvet " ve fke tamas mmkn olduu halde bunlardan salim olan melekler olarak ikiye blnr. Bu anlattklarmzn hepsi hakknda mstahil olan bir varlk var142 MAM-I GAZAL dr ki biz buna Allah diyoruz. imdi bu tedric taksimattan unu elde etmi oluyoruz:

Melek insandan stndr, insan hayvan'dan stndr. Allah ise bunlarn hepsinden stndr nk mutlak stn ve yce O'dur! nk O, diridir. Hayat veren O... Mutlak lim olan O... Ulemann ilmini halk eden O... Her eit noksan sfatlardan mnezzeh olan O... l, keml derecelerinin en alt derecesinde kalmtr. Dier tarafta yani btn bunlarn tesinde ve fevkinde Allah vardr. Allah'n stnln ve yceliini byle anlamak lzm.. nk bu isimler, gzle grnen eye nisbetle nce bylece vaz edilmilerdir ki bu, avamn anlayaca derecedir. Sonra havas'da olduu gibi baz basiretlerin bulunduu anlalnca, bu sefer ondan baz mutlak lfzlar istiare ettiler. Bu defa bunlar havas anlad, avam anlamad.. nk onlarn idrak gc, ancak o kadardr. Onlar azameti (bykl), mesafe, ykseklii mekn itibariyle anlayabildiler de fevkiyet (stnlk) ancak bundan ibaret sandlar. mdi bu anlattklarm anladn zaman, arn ne demek olduunu anlamakta glk ekmezsin! nk Ar, cisimlerin en bydr. O, hepsinin stndedir. Cisimler gibi llmekten, tartlmaktan mnezzeh olan Ulu varln ycelii rtbe itibariyledir. Yoksa bir mekn stndedir, anlamnda deildir. Arn zikredilmesi ise, nk ar btn cisimlerin stndedir, hepsinin stndedir. Onun iin onun stnde olansa her eyde stn olaca muhakkaktr. Mesel halife, sultandan stndr. Derler ve bu ESM-1 HSN ERH 143 szle onun btn insanlardan stn olduunu tenbih ederek anlatmak isterler. Fevkiyetten mutlaka mekn anlamak isteyen ve bu anlayta srar eden hululinin aklna aarm. Mahfilde yan yana oturarak iki byk insan gstererek bunlardan hangisi stndr dersen u cevab verir: u adam, o adamn stnde oturuyor. Halbuki onun, o adamn st ie deil de yannda oturduunu biliyor. nk stnde otursa banda oturmas gerekir. Veyahut bann stnde olan bir binada oturmas icap eder. Tutup ona yalan sylyorsun, adam stnde deil, yannda oturuyor dersen, bu defa. da sana fke ile bakmaya balar ve ben stnlkle rtbe stnln (yksekliini) kasdediyorum, yer yksekliini deil, diyerek sana yan yan bakmaya balar. nk, gerekten sadre (koltuu) yakn olan, uzak olana nisbetle (rtbe) bakmndan daha yksek olduunu kabul etmitir. TENBH : Kulun mutlak yce olmas asla dnlemez. nk onun stnlde her bakmdan yksek birinin bulunmas mmkndr. Mesel Peygamberler v Melekler derecesi herhangi bir kuun derecesinden yksektir. Evet Belki kendi cinsinden olan btn insanlarn stnde olmas bir kul iin mmkn olabilir. Bizim Peygamberimiz Hazreti Muhammet Mustafa (S.A.V.) gibi. Lkin bu da, mutlak ycelik sahibine nisbeten noksandr. nk O'nun ycelii, kendisinin dnunda olan dier mevcudata gredir. Bu ise vcup tarikiyle deildir. Zira ondan yksek birinin bulunmas da mmkn olabilir. Mutlak yce olan, yle bir varlktr ki, onun st' de. ne izafet tariki ile ve ne de nakznn mukarin 144 MAMI GAZAL .duu herhangi bir varln bulunmasyle hi bir stnlk ve ycelik yoktur. el'KEBR O, kibriya sahibidir. Kibriya; zatn kemalinden ibarettir. Keml-i zat ile varlnn mkemmel olmasn kasdediyorum. Varlnn mkemmel olmas iki eye baldr: 1 Ezel ve ebed bakmndan devam etmesi... Her varlk ki, n veya sonu kesiktir o, nakstr. Bu sebepledir ki ok yaam insana yle derler: O, byktr, yani ya byktr. ok yaamtr. Ona aziman (azm bir yaa sahip) denilmez. Zira (Kebr = byk) kelimesi ile (Azim = byk) kelimesi ayr ayr yerlerde kullanlr. Hayat mahdut olan bir yaratk, biraz fazla yaamakla (kebr) vasfna lyk olursa, varlnn evveli ve sonu olmayan bir varln kebir olmas pek tabidir ki evldr...

2 Onun vcudu (vari) yle bir varlktr ki, btn varlklar ondan meydana gelir. Kendi nefsinde varl tamam olan, kmil ve kebir olursa, btn mevcudatn kendisinden sudur ettii O yce varlk haydi haydi kmil ve kebir olur!.. TENBII. Kullardan bu vasfa lyk olanlar, olgun kimselerdir ki, bunlar ahlk bakmndan herkese rnek olurlar. Kimle otururlarsa ona madd ve manev ynden faydaESJA-l HSNA 45 lan dokunur. Evet kulun kemli (olgunluu) akl, vera -ve ilmi ile llr. . Kullardan byk o kimsedir ki, alm, muttaki olduu gibi halk da irat eder. Etrafa sat ilmi ve feyizleri ile herkese rnek olur. Hazreti s (A.S.) buyurmutur: lmi ile amel eden lim'i sema melektunda Azim <byk) diye arrlar. el'HAFZ O, gerekken Hafiz (Koruyucu)'dr. Hfz = korumak, kelimesinin mnasn anlamak ki ynden olur. Birincisi, varlklarn devamn (belirli bir zamana kadar) salamak, muhafaza etmek ki, Allah, gkler, yerler gibi fazla yaayan varlklarn da, hayvan, bitki ve insan gibi mr az olan varlklarn da hafzdr.. kincisi, birbirlerine zt olan eylerin, yekdierlerine saldrmasn nlemek, birbirlerinin errinden onlar korumak. Mesel su ile ate gibi.. Bunlar birbirlerinin zdd-dr. Yekdierlerine saldrabilirler. Mesel su atei sndrr, ate de ok ve nlenmiyecek durumda olursa suyun bulunduu yeri yakp kavurur. Su da buhar haline gelir. Tezad ve teaddi hararet ve brdet arasnda, birbirlerini yendikleri zaman elle tutulur derecesinde grlebilir. Rutubetle kuruluk da byledir. Birbirlerine zd unsurlardan teekkl etmi btn varlklar da byledir. F. 10 146 MAMI GAZAL Canl bir varl ele alalm: Mutlaka yaamas iirt hararet lzmdr. Hararet olmazsa yaayamaz. Kan gibi bedenine bir gda olan rutubetli bir eyin de bulunmas lzmdr. Azalan birbirine kenetleyecek ve ayakta tutacak kemikler gibi kuru olan unsurlannda bulunmas, lzm gelmektedir. Hararetin kuvvetini ve iddetini azaltacak ve vcuda itidali salayacak bir brdet (soukluk)un da olmas gerekmektedir. te bunlar birbirlerine zt eylerdir. Allah bunlar insan bedeninde hatt her canlnn vcudunda bir araya getirmitir. Ve ayn zamanda, bunlar, birbirlerine saldrmaktan da menetmi, korumutur. yle olmasayd bir vcudda bulunan zt eyler (unsurlar) yekdierlerine saldrrlard, dolaysyle de vcud diye bir ey kalmazd. Allah bunlar, kh eit kuvvette klmakla, kh malp olan tarafn imdadna yetimekle korumutur. Bunu bir misal ile izah edelim: Mesel, hararet rutubeti yok eder, kurutur. Malp olduu zaman, brdet ve rutubet zayflamaya hatt yava yava yok olmaya balar. Hararet ve kuruluk fazlalar. Bunu nlemek iin Allah baka bir cisimle o rutubetin imdadna yetiir. Ona bir susuzluk verir, su ime ihtiyacn duyar. Su itii gibi harareti bertaraf edilmi olur. Bylece vcudda gereken muvazene temin edilmi olur. imdi Allah'n, yiyecekleri, sular ve ilalan neden halk ettiini daha iyi anlam oluyoruz. nsanlann saln koruyacak il ve letlerin ya-radmasnm srn da bir kere daha meydana km deil midir. te btn bunlar, zd unsurlardan meydana gelen canl varlklarn bedenlerini korumak iin yaraesm t hsnA erhi 147 dlmlardr. nsan varln helake srklenmekten koruyacak en belirgin sebeplerdir bunlar!..

nk insanolu yrtc hayvanlar tarafndan paralanp ldrlmeye her zaman maruz kalmaktadr. Allah ona, gren gz, iiten kulak, koruyan el, vurup ldren silh vermekle korumutur!. Btn bunlara ramen kendisini korumaktan ciz olabilir. Bunun da aresini bahsetmitir: Yryen hayvana ayak, uan kua kanad vermitir!. (Konuyu biraz daha aklayalm:) Kudreti yce olan Allah'n hfz (korumas) varlktaki her eyi kuatmtr, hatt yerden biten otu bile muhafaza etmitir. Onun iini (zn) korumak iin ona kabuk vermitir. Bir kutu gibi onu, kabuunun iinde. saklamtr. Yumuak kalmas iin de ona rutubet bahsetmitir. Mcerret kabukla korunmayacak eyi, ona diken vererek korumutur. Neden mi. Onu baz mtecaviz hayvanlardan korumak iin!.. Demek ki; bitkilere gre diken, hayvanlara gre boynuz veya pene ne ise odur! Hatt ve hatt suyun her damlasna, zdd olan bir unsurdan korumak iin bir unsur ihsan etmitir. zah edelim: Mesel suyu bir kaba koysak orada uzun bir mddet kalrsa hava haline gelir. Hava onu su olmaktan karr. O suya parmam sokup kanrsan parmana yapan ve yere dklmeyen bir madde hasl olur. Oysa onun hemen yere damlamas icap ederdi. yleyse suyun her damlasn koruyan bir ey var-, dr. O, kendi kendini koruyamaz; mui&Ka bir koruyucuya ihtiyac vardr. -x Haberde varid olmutur: Gkten inen yamtirll" her damlasna, onu yerde kararlatran yerine rahata inebilmesini salayacak bir melek verilmitir. 148 MAMI GAZAL ESMA-t HSNA ERH 149 Bu, basiret erbabna gizli deildir. Basiret erbab bunu rahatlkla grmektedirler. Ben de size yolu gsterdim. yleyse Habere (Hadse) taklidi deil de basiretle (gre gre) inann! Cenab- Hakk'n eyay nasl koruduunu izah edecek olursak, sz ok uzar. Bu ismin mnas, ancak Allah'n yceliini ve kinat koruma gcn uzun uzun dnmekle bilinebilir. Yoksa lgattaki itikak ve HIFZ kelimesinin mnasn alelicml tevehhm etmekle deil.. TENBH : Kullardan bu vasfa lyk olan o kiidir ki, azalarn, kalbini, dinini ve ahlkn, fke, ehvet, hcumlarndan, nefis ve eytann entrikalarndan kurtarr. nk O, uurumun tam kenarnda saylr, eer sk durmazsa, daima yannda bulunan bu helak edici dmanlar onu iter ve uuruma yuvarlarlar!. A cl'MUKT Bunun mnas; azklar yaratp beden ve kalplere gnderen demektir. Bedenlere gnderilen azklar, yemek imek gibi azklardr, kalbe ulatrlan azk ise marifettir. Bu itibarla El-Mukt, Er'Rezzak mnasnda olmu oluyor. Ancak u farkla: O, bundan daha ahastr (Daha zellik ifade etmektedir). nk nzk, azk olan da olmayan da iine almaktadr. Azk, bedenin kvamn (ayakta durmasn) salayan ey demektir... Bu kelimenin bir eyi istil etmesi ve ona gc yetmesi anlamna gelmesi, istilnn da ancak kudret ve ilimle tamamlanmas meselesine gelince, buna Cenab Hakk'n u yeti dellet etmitir: Allah her eye, hakkyla kadir ve nazrdr. (1) Grlyor ki, bu kelime, kadir (her eye gc yelen) mnasna gelmektedir. Bu ise hem ilme ve hem kudrete racidir. lim hakknda bilgi yukarda verilmitir. Kudret hakkndaki bilgi ise ileride gelecektir. Cenab- Hakk'n bununla vasf edilmesi, yalnz kudretle veya da yalnz ilim ile vasfedilmesinden etem (daha tamamlayc) dr.. nk bu kelime, her iki m-nanm bir araya gelmesini gstermektedir. Bu itibarla bu isim, e anlam ifade eden isimlerden olmamtr. e'HASB

Bu, kfi (yeterli) anlamna gelmektedir. Allah- Te herkese ve her eye kfidir (yeterlidir). Bu yle bir vasftr ki, hakik anlam, Alah'dan bakas iin katiyen dnlemez!. nk kifayet (Yeterlik) Mkeffinin (yeterlik sahibinin) varln, varlnn devamn, varlnn kemlini gerektirir. Varlk aleminde, Allah'dan baka, yalnz basma her eye kfi gelecek bir varlk var mdr? () Nisa Sresi, 85. yet. 150 MAMI GAZAL VW*: Evet Allah hi kimseye ve hi bir eye muhta olmadan yalnz bana her eye yetmektedir. Eya ancak onun sayesinde vcud bulmakta ve devam edebilmektedir (belirli bir zamana kadar). Sen, yemee, suya, yere, ge, gnee muhta olduun zaman, sakn ondan bakasna muhta olduunu sanmayasn! nk bunlar sana veren O'dur! Zira yemei, suyu, g, yeri ve gnei senin menfaatin iin vcuda getiren O'dur!... Sonra yavrunun annesine muhta olduunu grerek, onun Allah'a muhta olmadn da sakn aklnn kesinden geirmeyesin! Onu hereyden nce dnen yine Allah olmutur. Zira annesini, annesinin memesindeki st, annesinin ona kar olan sevgi ve efkatini yaratan O'dur! Kifayet bu sebeblerle tezahr ediyorsa muhakkak ki, bu sebeblerin yaratcs yine O'dur! imdi akln belki yle bir husus kurcalayabilir: ocuk anneye muhtatr.. nk Anne ona st vermektedir. St annenin memesinden gelme itibar ile annedendir. yleyse ocuun anneden bakasna ihtiyac yoktur. Annesi ona kfi gelmektedir. Akimi kurcalayacak byle bir ey karsnda uyank olmalsn ve unu iyi bilmelisin ki: St, anneden deildir... Bilkis o, ve Anne Allah'dandr, yani Allah'n ltfn! den ve ihsanndandr.. Allann ltf olmasayd o anne o st nerden bulacakt? Hatta o anne nereden olacakt? yleyse yalnz bana hereye yeten ancak ve ancak Allah'dr. Eyalar her ne kadar zahiren birbirlerine bal iseler de hemen hepsi aslnda Allah'n kudretine baldr.. ESMA-1 HSNA ERH TENBH: 15 Kulun bu vasfta hi bir nasibi yoktur. Ancak bel-ki uzak bir ihtimal ile mecaz anlamda ve ilk grnte, iin derinine dalmadan onun rol olduu sanla-bilir. Mecaz anlamda, ocuuna bakmas, hoca ise talebesine retmesi bakmndan, onlarn bu babta yeterli olduklar, ocuk veya talebinin onlardan bakasna muhta olmadklar anlalr; fakat aslnda tam mansyla yeterli olan Allah'tr, kul bir vastadr. Allah, anneye veya babaya g, hocaya da ilim vermeseydi, anne ile baba ocuu nasl bakacakt, hoca da talebesine dersi nasl verecekti?.. ocua bakmak iin anne bir yere ve baz eylere, muhtatr.. Hocada ilmini unutmamak iin kalbe ve zekya, istidat ve kabiliyete muhtatr. Allah byle midir ya?.. O mekndan ve insanlar iin tasavvur ve tahayyl edilen her trl yer ve sfatlardan mnezzeh ve mberradr. nk yaplan iin halik O'dur. O ie mahal tekil eden yerin de yaradcs phe yok ki, yine O'dur! Yerin o ii kabul etmesi iin, lzm gelen artlarn da yaratcsdr. Lkin ilk bakta hatra o ii yapan gelir, bakasn dnemez. O ii yapan kii onun sahibi ve kfi (yeterli) si olduunu zanneder. Oysa durum, hi de zannedildii gibi deildir. Evet, Kulun bu vasftan nasibi u olabilir: O, Allah'dan baka hi bir ey dnmez, Allah'n ona yeterli olduunu, anlar ve ona gre amel eder. ba-et ettii zaman, Allah'n cenneti iin deil de bizzat Allah iin, gnh'tan ekindiinde de azab'dan korktuu iin deil de bizzat Allah yasak ettii iin ekinir ve devaml olarak Allah' dnr. 152 MAMI GAZAL Allah, ona cellini gsterdii zaman, ite bu bana yeter; bundan baka bir ey istemem, der.. el'CELL

O, Cell sfatlar ile Muttasf olandr. Cell sfatlar, kimseye muhta olmamak, hakimiyet, Tekadds, ilim ve kudretten ibarettir. Bu sfatla-nn hepsini birden ihtiva eden Mutlak celildir ki, o da Allah'tr. Allah'n Kebir olmas, ztnn kemline, Celil ol-mas Sfatnn kemline Azm olmas ise her ikisinin (Zatnn ve sfatnn) kemline racidir. Sonra Cell Sfat, O'nu idrak eden basret'e nis-bet edildiinde, ona Ceml denilir. Onunla muttasf olana da Cemil derler. Cemil ismi aslnda, gzle grr. nen zahiri ekle denilmitir, sonra i alemindeki gzel huya denilmitir. Mesela Siretn, hasenetn, cemile-tn = iyi, gzel bir siyret derler, de bundan gzel ahlk kasd ederler. lem, kendisine lyk gzel sfatlan cem eden, gayet mkemmel ve mtenasip olursa,' ona her bakmdan mnasip olan basirete gre gzeldir. Gerekte gzel olan Allah'tr. nk lemde gzellik, ceml ve keml namma ne varsa hepsi Allah'n ztnn nurlarndan, sfatnn eserlerindendir. Varlk aleminde, Allah'dan baka mutlak keml ve cemle sahip olan hi bir varlk yoktur, O'nu bilen, O'nun cemlini gren kii ancak idrak edebilir bunun mnsm.. nk yle bir behet ve seesmA-1 hsnA erhi 153; vin, nee ve srr kaplar ki iini btn cennet nimetlerini unutur gider, O'nun Cemli karsnda, uras da bir gerektir ki, gzle grnen zahir olan ekil gzellii ile, kalb gz ile grnen batn mn gzellii arasnda hi bir mnasebet ve ilgi yoktur... Bu mevzuu, HYA isimli Kitabmzda Muhabbet blmnde derinlemesine iledik. Onun CELL VE CEML olduu, her Cemil'in de mahbb olduu sabit olunca, o, (Allah) kendisine inananlarn maukudur! te bu sebebledir ki, Cenab- Hak Ariflerin mah-bubu olmutur. Tpk zahiri suretlerin krler tarafndan deil de gzleri gren kimselerce mahbb olduu gibi. TENBH : Kullardan celil ve cemil olan, gren kalblerin lezzet duyaca gzel ahlkla muttasf olandr. D grne kulak asma!.. el'KERM O vaad ettii zaman szn yerine getiren, verdii zaman son derece ok veren, ne kadar verdiine ve kime verdiine aldrmayandr. Yine O' bakasna muhta olduunu sylediinde raz olmaz. Bakasna boyun ediinde holanmaz. Kendisine snan ve gnl vereni bo evirmez, rahmetine gark eder. Vesilelere ve efaatilere muhta brakmadan 154 MAMI GAZAL dorudan doruya kendisine iltica ettirir.. te bu vasflan kendisinde cemeden ve mutlak Kerim olan ancak Allah'tr. TENBII: Bu hisal (Huy)larla kul da sslenebilir ama, biraz uramak ve almakla.. Lkin Kerim-i Mutlaka nisbetle o, hi mesabesinde olur tabi... Evet kul da baz fedakrlklar yaparak bu vasfla vasflanabilir. Nitekim Allah'n Resul (S.A.V.) bir hadislerinde bunu bize ylece izah etmilerdir: zm aacna kerem demeyin, nk kerem, mslman adam (sfat) dr. (1) zme bu isimin verilmesi, gzel aa, meyvesi gzel, toplanmas kolay, dikenlerden ve eziyet verici hususlardan arnm olmasndandr.. Hurma ise byle deildir, tabi.. O* Bilici ve koruyucu anlamndadr. Bir eyi koruyan ve devaml kontrol altnda bulundurana Rakb derler. Bunun tahakkuku tabii bilgi ve hfza (muhafaza etmeye) tabidir. TENBII: Kulun, murakaba ile vasf edilmesi, ancak Rabbi-

(1) Bu hadisi Mslim u lafzla rivayet etmitir: Kerem demeyin, zm ve hable deyin! 155 ne kalble baland ve devaml olarak murakaba halinde olduu zaman mevzu bahis olabilir.. Bu da ancak, Allann, kendisini devaml olarak kontrol ettiini ve onu grdn, ne yaparsa yapsn, btn yaptklarndan haberdar olduunu bilmesiyle olur. Kulun, nefis ve eytann kendisinin balca dman, insanlar gaflete ve Allah'a asi olmaya iten kt birer varlk olduklarn bilip de onlardan uzak durmas-, ve onlara yz vermemesi, onlara tarafndan alacak btn kaplar kapamas da Murakabedendir... el'MUCB O' isteyenlerin isteklerini, dua edenlerin dualarn hemen kabul edendir. Skntda ve muztar durumda kalanlarn imdadna, yetien ve hatta kendisine mracaat edilmeden bile saysz nimetler verir. . , Bunu ancak Allah yapar, O'ndan baka hi kimse yapamaz. nk O, muhtalarn ihtiyalarn bilir. Bunu ezelde bilmi, yemekler, azklar, yaratmak suretiyle, ihtiya sebeblerini takdir buyurmutur.. TENBII : Kul her eyden nce, Rabbinin; verdii emirleri kabul edip nehiylerinden uzaklamak suretiyle Evet Kabul ediyorum! demesini bilmelidir, sonra Allah'n kendisine ihsan ettii mallardan veya yapabilecei iyiliklerden, isteyen kimselere de vermesini, onlarn istek ve ricalarn kabul etmesini bilmelidir. 156 MAMI GAZALt ayet verecek durumu yoksa iyilikle, etraf krmadan onu savmasn baarmaldr. Allah buyurmutur: Saile gelince, (onu) da azarlayp koma (1) Allah'n Resul (S.A.V.) buyurmulardr: Hayvan baca (kemii) yemee arlsan bile icabet ederim, (koyun) kolu hediye edilirse, kabul ederim. Peygamber Sallallhu Aleyhi ve Sellemin davetlerde bulunmas, hediyeleri kabul etmesi bile ikramlar en gzeli olurdu. Nice hasis ve mtekebbir kimseler var ki, verilen hediyeleri kabul etmezler. arlan yerlere, gururlarna yedirip gitmezler. Kendilerinden bir ey istenildiinde de vermezler. Onun iin bu ismin mnsn, o hasisleri sz. nne alarak iyiden iyice dnmelisin. fetf. el'VASt Bu isim, Essea (Genilik) kknden gelmedir. Es-sea, kh bir ok malmat iine alan geni bir ilme izafe edilir, kh bol ihsan ve ikrama izafe edilir. Bu ynden Vasi-i Mutlak hi phe yok ki, Allah'dr. nk ilmine baktmzda, O'nun malmat denizinin sonu yoktur. Zira btn denizler O'nun szlerine mrekkep olacak olursa tkenir de O'nun ilmi bitmez. hsan ve ikramna bakacak olursak yine oda sonsuz olmakta ve bitmemektedir. (1) Ed-Duh Sresi, 10. yet. ESM-1 HSNA ERH 157 Btn geni ilimler ve btn ihsanlar, O'nun ilmi ve ihsan yannda hi mesabesindedir. Bu bakmdan (biraz nce arz ettiimiz gibi) Vasi- Mutlak ancak ve ancak O'ciur!. . nk, nden baka her vasi kendisinden ilimce ve ihsanca daha geni olana nisbetle yetersiz durumdadr. Allann ilmi ve ihsan ise sonsuzdur. Binenaleyh onun ilminin stnde her hangi bir ilim, ihsanndan ok her hangi bir ihsan kabil-i tasavvur deildir!.. TENBH : Kulu'un gerek bilgi ve gerekse ahlk bakmndan geni olmas, her ne kadar ok olursa olsun yine de bir sonu vardr. Ahlk ynnden, fakirlikten korkmadan, kskanlarn hasedine aldrmadan ve hrsa kaplmadan" ne kadar ileri giderse gitsin, yine de zirveye vasl olamaz. Ona her ne kadar Vasi denirse de bu denme mecaz mnda olur. nk Vas-i Mutlak ancak ve ancak .Allah'tr!..

el'HAKM Bu, Hikmet sahibi demektir. Hikmet, en stn ilimlerle en stn hususlar bilmekten ibarettir. En stn ve- en yce ey Allah'tr! O'nun knhn, kendisinden bakas tam mnasyle bilemez. Gerek Ha-km O'dur. nk en yce eyleri en yce ilimlerle bilen O'dur. 158 MAMI GAZALf Zira en yce ilim, zevali tasavvur olunmayan dimi ve ezel ilimdir. Gizlilik veya phenin uryamad, tastamam malma (bilinene) mutabk olan ilimdir.. Bu nitelii Allann ilmnden baka hangi ilim tayabilir? nce sanatlar iyi yapan, yapt ii temiz ve gzel yapana da her ne kadar mecaz mnda hakim denirse de gerek ve mutlak hakm Allah'dan baka kimse olamaz. TENBH : Bir kimse btn eyleri bilip de Allah' bilmezse, ona Hakm denilmez. nk o, en stn ve yce olan eyi bilememitir. HKMET ilimlerin en ycesidir. lmin ycelii, malmun ycelii ile llr. Allah'dan yce varlk var mdr? Allah bilen kii, dier ilimlerde her ne kadar zayf ise de, her ne kadar gzel konuup konuyu etraflca aklayamasa da o Hakimdir. Lkin Kulun hikmetini Allahn hikmetine kyaslayacak olursak, onun kendisini bilmesi iie Allahn kendi Ztn bilmesi arasndaki fark kadar byk olduunu grrz. Evet bu iki hikmet arasndaki fark gerekten byktr. Buna ramen bu bilgi (Kulun Allah biime-si) btn bilgilerin en enfesi ve en hayrlsdr. nk kendisine hikmet verilen kii, kendisine pek -ok hayr verilen kiidir.. Evet Allah gerekten bilen kiinin sz, dier insanlarn szne uymaz! nk o, cziyata temas etmez: Sz kll ve zl olur. Sonra pein menfaatlerin ardndan komaz, sonunda kendisine yarayacak: eyin peinde olur. esmA-1 hsn erh! 159 Durum byle aklk arz edince, Allah bilen ve hikmetli szler syleyen insanlara Hakm, syledikleri szlere de hikmet denilir: Peygamberlerin Ulusu Sallallhu Aleyhi ve Sel-lem'in u hadisleri gibi: HKMETN BAI ALLAH KORKUSUDUR! . YT O KMSEDR K, NEFSNE GALP' OLUP, LMDEN SONRASI N ALIIR. ACZ O KDR K, NEFSNN RKN ARZULARINA RM OLUP ALLAHA KARI BO MDLERE KAPILIR. (ALLAH KERMDR! NASILSA BEN AFV EDER DEYP KENDSN AVUTUR.) AZ OLUP DA YETERL OLAN, OK OLUP DA, (ALLAH'A TAATTAN KY) ALIKOYANDAN YDR! (1) Sabahlayan kimse vcudunu shhat iinde, yolunu emniyet iinde bulursa bir gnlk yiyecei de olursa dnya btnyle onun olmu demektir! (2) Allah'dan korkar ol ki, insanlarn en ok ibadet edicisi olasn, kanaatkar ol ki, insanlarn en ok kre-deni olasn (3) Gelen bel, insann dilinden gelir. (4) Kiinin malayaniyi terketmesi Hsn- slmn-dandr. (5) Mutlu o kiidir ki, kendisini deil de bakasn rnek gstererek vaaz eder. (6) (1) Ebu Yala ve Ezziya, Ebi Said (R.A.)'den rivayet etmilerdir. lir. (2) Buhar rivayet etmitir. (3) Bu Hadisi Beyhaki Ebu Hiireyre (R.A.)'den rivayet etmi(4) El-Kuza Huzeyfe'den rivayet etmitir. (5) Tirmizi, Ebu Hreyre (R.A.)'den rivayet etmitir. (6) Deylem rivayet etmitir. 160 MAM -I GAZAL Skt hikmettir, fakat susan azdr. (1) Kanaat tkenmez bir hazinedir! (Yine El-Ku-:za Enes (R.A.) den rivayet etmitir;)

SABR MANIN YARISIDIR, YAKIN SE MANIN HEPS, (Bu hadisi, Ebu Nuaym, Hilyede, Bey-hak uabil-man'da, bni Mes'ud (R.A.) dan rivayet etmilerdir.) te bu ve benzeri szlere Hikmet; syleyicilerine de Hakim denir.. el'VEDD O, btn mahlkatm haynn isteyen, onlara ihsan edendir. Bu isim, (Rahim) isminin mnasna yakn bir anlam tamaktadr. Ancak u farkla: Rahmet (kendisine merhamet edilene) i gerektirir. Kendisine merhamet edilense muhta ve muztardr. Rahim, ( Merhamet eden =, esirgeyen) in ileri, kendisine merhamet edilecek her bakmdan zayf olan varl cab ettirir. Vedd'un efali ise bunu gerektirmez, esirgeme bir sevgi neticesinden ileri gelir. Cenab- Hakkn, esirgenen kimseye kar merhamet murat etmesinin, insanlarn duyduu (Hadis) bir duygu ile nasl alkas yoksa, onlara kar olan sevgisinin bir tezahr olan keramet, nimet ve ihsan murat etmesi de insanlar hakknda (Hadis olan) sevgi gibi hususlardan yle mnezzehtir. esmA hsn.A erhi 161 (1) Kuza, Enes (R.A.)'den rivayet etmitir. Esirgenen kii veya sevilen kii hakknda bu iki mefhum (yani rahmet ile meveddet Sevgi) ancak onlarn yaran iin kasd edilir; Allah"m rikkat ve meyle ihtiyac olduu iin deil.. Kullara vasl olacak yarar, merhamet ve meveddet sevginin zdr ki, te Allah hakknda tasavvur edilen de bundan bakas deildir. TENBH : Kullardan bu isme ve bu vasfa lyk olan o kiidir ki, Allah'n mahlkatna kar daima iyilik murad eder. Kendisi iin arzuladn onlar iin de arzular. Hatt onlarn menfaatlerini kendi menfaatlerine ter-cih eder: Nitekim ruhen kemle ermilerden biri yle haykrmtr: Cehennem stnde bir kpr olmak isterim. Ta-Tci zerimden halk gesin de atee" duar olmasnlar!.. Bu ulv duygu ancak, zor anlarda, insanlarn kin ve fkeleri ile karlald hallerde tezahr eder Tpk Peygamber Aleyhisselmn mbarek dileri ehid edilip, nur cemali kana boyandndaki* Kainata, ib-Tet verici hali gibi: Allahm, mmetimi hidayet et! nk onlar (Hakikati) bilmezler. gryorsunuz ya, onlarn ktlkleri, Peygamberin onlara kar, iyilik istemesine mani olmamtr. Ve yine. Hazreti Ali (K.V.)'ye yle emretmi lerdir: Mukarrebleri gemek istersen, seni ziyaret etme-yini ziyaret, et seni mahrum brakana ver, sana hakszlk edeni de afv et!.,i F. 11 162 MAMI GAZALf ESMA-1 HOSNA ERH el'MECD O, Zt erif, Efali Cemil, ikram ve nimeti cezil (bol) olandr. Ztn erefine gzel iler de mukarrin olduu zaman mecd (erefli) derler. Mecid de ayn mnya gelir fakat bunlardan birisi daha ok ziyadelik ifade eder. Yani (El-Mecid) ismi erifi (Macidden), fazla olarak; Celil, Vehhab ve Kerim isimlerinin mnalarn da cemetmektedir.. clBAS Bu, Dirilme gn halk dirilten, kabirlerden halk kaldran, gnllerde sakl olanlar meydana karan demektir.. (Aslnda) Ba's: ahiretteki dirilmedir. Bu ismin tam mnsiyle mnsn bilmek ve anlamak, Ba'sn hakikatini bilmeye baldr. Bu ise en derin ve en etin bilgiler zincirindendir. nsanlardan bir oklar bu hususta yanl teveh-hmlere kaplrlar. Bunu eitli ekillerde izaha alrlar, derler ki, lm yokluktur, ba'as, yok olduktan sonra yeniden diriltmektir, aynen birinci diriltme, canlandrma gibi.. Bir kere onlarn lmn yokluk olduuny, zan et-------------------------------165 meleri yanltr. kinci diriltmenin de birinci gibi olduunu sanmalar da yanltr.

lmn yokluk olduunu sanmak btldr. nkr kabir, ya ate ukurlarndan bir ukurdur; yahut da cennet bahelerinden bir bahe.. lm olanlar da ya mutlu kiilerdir ki, onlar l deildirler: Allah yolunda ldrlenleri sakn ller sanma. BH-kis onlar, Rablcri katnda diridirler. (1) Ya da aki (bahtsz) kiilerdir ki, onlar da diridirler. Bedir Vak'asmda Reslllh (S.A.V.) onlara (len kfirlere) yle seslenmilerdir: Allann bana vadettiini doru buldum; sizde vaad ettiini doru buldunuz mu? Kendisine, ldrlen kiilere nasl sesleniyorsunuz, onlar sizi duyarlar m? diye sorduklarnda cevaben yle buyurmulardr: (yle bir duyarlarki) sylediimi, siz onlar kadar duyamazsnz! Lkin, onlar cevab vermeye muktedir deillerdir in i yzne vakf olan Erbb- Basiret, insan varlnn ebediyet iin halk olduunu bilir ve anlarlar. Ona yokluk arz olmaz (lmleri br intikalden ibarettir.) Evet bazan cesedle ilgisi kesilir de kendisi hakknda ld derler, Bazan cesede iade edilir de hakknda diriltildi derler. Bu mevzuu etraflca anlatmak iin b kitabr hacmi msait deildir. Dirilmenin, ilk yaratl gibi ikinci bir yaratlj olduunu sananlar da bu zanlannda yanlmlardr nk diriltmek ilk canlandrlarna uymayan yepyeni bir yaratma fiilinden ibarettir. Aslnda: insan o(1) Ali mran Sresi, 169. yet. 164 MAMI GAZAL lunun bir ok dirilmesi, (Allah tarafndan kendisine hayat verilmesi) vardr, onun diriltilmesi iki defadan ibaret deildir. Baknz Allah, ana karnda muda (et paras) n ve phty yarattktan sonra Bilhare onu, baka yaratlla ina ettik (1) buyurmutur. Hatt nutfe, topraktan yaratlm, muda da nut-feden yaratlmtr. Ruh da Aleka'dan sonra yaratlmtr. Ruh erefli bir ey, bir Emr-i Rabbani olduu iin Allah onun hakknda . Kur'an'da Bilhare onu baka bir yaratlla ina ettik (2) buyurmutur. Ve yine Sana Ruhtan soruyorlar. De ki O Rabbimin emrindendir (3) buyurmutur. Ruhun asl yaratldktan sonra, insanlarn his (duyulan) yaratlmtr ki, bu baka bir yaratltr. Sonra yedi yatan sonra ki, sabinin mmeyyiz haline getirilmesi de bir yaratl saylmaldr. Aradan onbe . sene gibi bir mddet getikten sonra akl yaratlmaktadr. nsan olunun her safhas bir hal saylmak itibar ile yeni bir yaradl saylabilir. Sonra velayet mertebesine ulamas (bu herkese mahsus deildir tabi..) baka bir yaratl saylmaldr. Daha sonra Peygamberliin baz insanlara Allah tarafndan verilmesi yepyeni bir yaratma iidir. Bu da bir nevi diriltmedir. Peygamberleri gnderen hi phe yok ki, Al-lahtr, O'nlan ve btn insanlar kyamet gn yeniden diriltecek olan da yine Allah'tr. Beikteki ocuk, nasl mmeyyiz bir sabinin anladn anlayamyorsa, mmeyyiz bir sabi de akl bana gelen yani akl-bali olan bir kimsenin anladn anlayamaz. (l)-(2) ElM'minn Sresi, 14. yetin bir ksm. (3) El'Jsr Sresi, 85. yet. ESMA 1 HSNA ERH 165 Her akl banda olan kii de velayet (velilik) ve Nbvvet (Peygamberlik) halini anlamakta glk eker. nk velayet, akln yaradl tesindeki bir safhadr, akln, temyiz tesinde bir safha olmas gibi. Temyiz de Havas (duyular) m yaratlndan sonra gelen bir safhadr.. Evet insanolunun tabiatnda, bilmedii ve grmedii hususlar inkr etmek vardr. Velilik ve Peygamberlik derecesine ermiyen ve bunu anlamyan baz kiilerin bunlar inkr etmesi gibi. Hatt onlarn tabiatnda, ikinci hayat yani ahiret hayatn, bilmedikleri ve grmedikleri iin inkr etme huyu vardr. Akl-bli olan kiide grlen ilerlemeleri, henz o kvamda olmayan kk mmeyyiz sabi bir trl kabul etmez ve onu muhal sayar.

Grmedii bir eye iman eden kii, gaybe iman etmi demektir ki, Saadetin anahtar budur ite!.. Sini Rte eren kii ile henz bu aa gelmiyen kii arasndaki fark nasl kabil-i kyas deilse, dnya hayat ile ahiret hayat arasndaki fark da kabil-i kyas deildir. nk Ahiret hayat bambaka bir hayattr: Orada insanlar Allahm huzuruna katlacaktr. Ya Allah tarafndan kabul edilecekler veya da reddedileceklerdir. Ya Allah' grenlerden olacaklar ve ya da O'nun Cemalini mahade etmekten mahrum braklm kiilerden olacaklardr. Allah tarafndan Hsn- Kabul grenler hi phe yok ki, Aly- Ilhyyine kacaklar, red edilenlerse Esfel-i safiline indirileceklerdir. ki hayatn arasnda mnasebet yoktur, dediimiz zaman bu, isim ynndendir. nk neeti b's bilmi166 MAMI GAZAL yen kii, Bais'in ismini nerden bilecek?.. Bunun aklanmas uzar!. Onun iin bu konuyu burada keselim. TENBH : Ba'sn (diriltmenin) hakikati, ikinci bjlr ina ile llere can vermektir. Cehalet.ise en byk lmdr! lim en erefli hayattr.. Allah, Kitab'da (Kur'an'da) ilimle cehli zikr etmi ve bunlara hayat ve memat ismini vermitir. Kiiyi, cehalet derecesinden ilim derecesine ykseltene, onu ikinci defa diriltti derler. Ona gzel bir hayat yaatt derler. Bu itibarle eer ilmi meydana getirmekte ve halk Allah'a armakta kulun bir rol varsa bu bir nevi (Mecaz anlamda) hya saylr, ki bu, Peygamberler ve Alimlerden kendilerine varis olacaklarn rtbesidir!.. c'EHD ehid, Alim demektir. Ama biraz farklar vardr. Allah hem meydanda olan, hem de gizli olan, bilir. lim mutlak olarak nazar itibare alndnda O, (ALLAH) Alimdir. Gaybe izafe edildiinde O, Habir-. dir, Zahir ilere izafe edildiinde O, ehiddir.. Bununla beraber kyamet gn, bildii ve grd hususlarla halk ahid olacaktr! Bu isim hakknda syliyeceklerimiz, Alim ve Habir (isimleri) hakknda sylediklerimizden farksz olacandan mevzuu burada bitireceiz. Ayn eyleri tekrarlamayacaz.. ESMA-1 HSNA ERH 167 cI'IIAK Bu, Btl'in karlnda olan bir isimdir. Eya zd-lan ile aklanr. Verilen her haber, ya mutlak batldr; yahut da mutlak Haktr. Yahut da bir ynden Hak, bir ynden batldr. Mmteni bizatihi (Olan) mutlak batldr. Vacib bizatihi olan mutlak haktr. Mmkn bizatihi Vacib, biayrihi (Olansa) bir ynden haktr, dier ynden btldr. O, zat bakmndan varl olmad iin batl; bakasndan dolay varlk kazanmas bakmndan ise Haktr.. Onun Vechinden baka herey helak olucudur.. Ezel, ebed bakmndan bu byledir. nk ondan baka her ey zat itibar ile varha mstahak deildir (yani varl kendinden deildir.) Lkin bir bakma (onun cihetinden) varla hak kazanmtr. Byle olan ey ise, bizatihi btldr; biayrihi Haktr. te hakiki Hak, her hakikatin kendisinden alnd bizatihi Hak olandr. Mutlak Hak budur! Akln msadif olduu ma'kule, mevcuda mutabakat bakmdan Hak denilmitir. nk ona zat itibr ile mevcud demektedir. Onu idrak eden akla izafetle de Ona Hak denilmitir. . yleyse Hak olmak itibar mevcudattan buna en Ahak olan phesiz ki Allah'tr. Marifetlerin en dorusu da marifetlahtr. nk O, kendi nefsinde Haktr, Ezelen ve ebeden malma mutabktr. Bu, bakasnn varln bilmek gibi deildir. nk bu, o baka var

168 MAMI GAZAL olduka var olur. Yok olunca o inan Btla dnr. nk O, mutekidin zat iin doru bir itikad olmamtr. Zira O, bizatihi deil de liayrihi mevcuttur. Bu Hak (doru) kelimesi szler hakkndada kullanlarak, (Hak sz; bo sz) denilebilir. u halde en doru sz: (L ilahe illallah.) kavlidir. nk bu sz, ezelen, ebeden bizatihi dorudur. yleyse Hak, ayandaki varla, zihinlerde ki varla (ki o, marifettir) dilde olan varla (ki o konumaktr) itlak ediliyor. Hak olmak itibar ile eyann en ahakki, vcudu (varl) bizatihi ezelen ve ebeden sabit olan, marifeti ezelen ve ebeden doru olan, varlna yaplan ehadetin ezelen ve ebeden doru olandr!.. Btn bu saydklarmz, hakiki varln (Allahn) Ztine mahsustur; bakasna deil!.. TENBH : Bu isimden kulun hazz u olmal: Her eyden nce Kul, kendini btl (Bo) saymal ve bilmelidir ki, Allah'tan baka hi bir varlk Hak (Gerek) deildir. Kul her ne kadar gerek ise de ov kendi nefsi ile gerek deil Allah'n sayesinde Allah'n izni ile gerektir. nk o, onunla mecuddur, (Allah onu yaratt iin var olmutur), Zti ile mevcud deildir (yani varl kendinden deildir.) nk kendi bizatihi botur. Allah onu halk etmeseydi mevcud olmayacakt... Bu sebebledir ki, Enel-Hak diyen yanlmtr. Ancak iki te'vil onu kurtarabilir: I) Bu sz ile kendisi Hak tarafndan yaratlm olduunu kasd etmesi ki, bu tevil uzak bir ihtimaldir. nk lfzn bu mn ile uzak veya yakndan hi bir alkas yoktur. Sonra bu, kendisine has olan bir ey esmA-1 hsnA erhi 1691 deildir. nk Allah'dan maada btn her ey Allah tarafndan yaratlmtr. 2) Daima Hakla beraber olmak. ylesine onunla olmak ki, ondan baka hi bir eyi gz grmez! nsan, bir ey urunda kendisini gayp ederse yani kendini ona tam mnasiyle verirse sanki o ey haline gelmi olur.. airin sz gibi: Ben sevdiim kiiyim sevdiim' kii de bendir. Ehli Tasavvuf, mevcudiyetleri bakmndan kendilerini yok grnce, lisnlarnda Allah'n isimlerinden biri olan (Hak) lfz dolamaa balamtr. Kelm ehli, ef'alle istidlali ok ileri safhaya gtrdkleri iin, lisnlarndan umumiyetle Allah'n El-Bari ismini dolatrmlardr. nsanlarn ou O'ndan baka -(Allah'dan baka) grdkleri eyle Allann varln isbata alrlar.: Onlar, (Allahn) gklerde ve yerdeki o muazzam mlk saltanat (in) a, Allahn yaratt herhangi bir eye, belki ecellerin yaklam olduuna da hi bakmadlar m? Artk bundan sonra hangi bir sze inanacaklar ki?>v (D Sddkler Ondan baka hi bir ey grmezler onun iin ona, yine onunla istihad etmeye alrlar Rab-binin ter eye ahit olmas sana kfi deil ni? (2) el'VEKL O, iler, kendine havale edilendir. Lkin iler kendine havale edilen iki ksmdr: (!) El-A'raf Sresi, 185. yet. (2) Fussilet Sresi, 53. yet. 170 MAM I GAZAL 1) Baz iler kendine havale edilen ki, bu tam deil, noksandr. 2) Herey kendine havale edilen.. Bu da ancak Allah iin bahis konusu olabilir.. Kendisine iler havale edilen, ya bizatihi deil de, tevkil ve havale suretiyle havaleye mstahaktr ki, bu naksdr. nk O, Havale ve tevliyeye muhtatr. Ya da bizatihi buna mustahakktr. Btn iler ve kalpler ona evrilmitir. Lkin bunlar, bakas tarafndan tev-liye ve tafviz tank ile deildir; bil'kis buna bizatihi mstahak olmutur. te bu, Vekil-i Mutlakn ta kendisidir!

Sonra Vekil, kendisine havale edilenleri tam manasyla yerine getiren ve hepsini deil de bazsn yerine getiren olmak zere ikiye ayrlr. te Vekil-i Mutlak o varlktr ki, kendisine havale edilenlerin hepsini noksansz olarak yapar ve tamamlar. te bu da yalnz ve yalnz Allah'dr! Bu anlattklarmzdan, kulun bu ismin mnsndan ne kadar hazz olduunu anlam bulunuyorsun!. clKAVY elMETIN Kuvvet, tam bir kudrete dellet eder. Metanetse, kuvvetin iddetine dellet eder. Allah- Tela, tam bir kuvvete sahip olmak bakmndan kavi, gcnn ok iddetli olmas itibar ile de Metindir! Bu iki isim de Kudret mnalarndandr ki bahsi ileride gelecektir... ESMA-l HSNA ERH 171 el'VELY O, seven ve yardm edendir. Sevgisinden ne kasd edildiini yukarda izah ettik. Yardm etmesinden ne kasd edildii de aktr. Yani dostlarna yardm eder; din dmanlarn kahr- perian eder. Allah buyurmutur Allah iman edenlerin vclisidir. (1) Yine buyurmutur: Bunun sebebi udur: nk Allah phesiz iman edenlerin velisi (yardmcs) dr. Kfirlere (gelince Hakiykaten) Onlarn velisi (yardmcs) yoktur. (2) TENBH : Kullardan veli olan o kiidir ki: Allah', onun dostlarn sever, Allah'n emirlerini tutar, kullarna yardm eder, dmanlar ile mcadele eder. eytan ve nefis hi phe yok ki Allah'n dman-larndandr. Onlarla arpmak, onlarn srtn yere getirmek, lzmdr. nk her kim, onlarla arpp da Allahln emrini yapmak suretiyle Allah'a yardm ederse, Allah dostlar ile dost dmanlar ile de dman olursa ite o, kullardan veli olmu kimselerden olmu olur.. clIIAMD O, vlen demektir! Allah- Tela ezelde kendi ztn vm ve ebede kadar da kullan onu vecektir! (1) Bakara Sresi. 257. ayet. (2) Muhammed Sresi. 11. yet. 172 MAM I GAZAL!' Bu, zikri edenlerin zikrini gz nnde tutarsak, Ceml, Uluv ve Keml sfatlarna dntn grrz! nk Hamd, Keml Sfatlarn zikretemekten ibarettir!.. TENBH: Kullardan Hamd o kiidir ki, inanlar, ahlk ve amellerinden tr herkes tarafndan vlr.. te Peygamber (S.A.V.) ona yakn olan Peygamberler, veliler ve ilmi ile amil olan alimler bu vasfa lyk olanlardr. Her birerleri, kendi inan ve ameline gre vlr. Kullardan hi kimse, kusurdan hali olmayacandan, vlecek huylan ne kadar ok olursa olsun yine de mutlak Hamd olamaz. nk mutlak Hamid ancak ve ancak Allah'tr!... elMUHS O, Alimdir. Lkin lim Malmata izafe edildii zaman, malmat kuatmak ve onu saymak hi phe yok ki, hsa adn alr. yleyse gerek Muhs ilmi her eyi ihata eden, ve hereyin mikdarm bilip eksiksiz tastamam sayabilendir. Kul, her ne kadar baz eyleri bilip sayabilirse de her iyi hatt bir ok ey sayamyacamdan hakiki Muhsi olamaz! u halde mutlak Muhs yalnz ve yalnz Allah'tr! Kulun bundaki rol ilim sfatnda olduu gibi yok denecek kadar azdr!. .-ESM- HSNA ERH 173 el'MUBD el'MUD

Bu ismin mnas, Mucid (icad edici) demektir. Ne var ki, eer icad bir benzeri ile mesbuk deilse ibda tesmiye edilir. Benzeri ile mesbuk ise iade tesmiye edilir. Balangta insanlar halk eden phesiz ki Allah'tr. Onlar har etmek suretiyle tekrar iade edecek (yaratacak) olan yine O'dur! Eyann hepsi O'ndan olmutur, yine ona avdet edecektir. O'nunla balamtr, yine Onunla avd i edecektir.. el'MUHY el'MMT Bu da aa yukar icad manasndadr. Ancak u farkla: Mevcut (var olan) eer hayat ise bunu yapmaya ihya (diriltmek) denilir; yok eer mevt (lm) ise bunu yapmaya imte (ldrmek) tesmiye edilir. T lm de, hayatda Allah'tan baka kim yaratabilir. Bunlarn hepsini Allah yaratmtr.. Dirilten de, ldren de ancak O'dur! Hayatn mnasna, El-BAS ismini erh ederken anlatmtk, tekrarna lzum grmyoruz!.. 174 MAMI GAZAL el'HAYY O, dima uyank ve yapcdr. nk fi'ili ve idraki olmayan l demektir! . drakin en az derecesi, idrak edenin, kendi nefsini bilmesidir. Kendini bilmeyen (tanmayan) cemat ve ldr! u halde tam mansyla, kayidsz artsz diri olan, btn varlklar kendi fiili, btn idrak edilecekler kendi idraki tahtnda bulundurandr. Bunlarn hepsi hi phe yok ki Allah iin bahis konusu olabilir. te bu sebebten Allah gerek ve kayidsz artsz Haydir. Ondan baka her canlnn hayat, (diri olmas) draki ve fiili kadardr (yani onlarla llebilir) ki, mahdud-dur.. Sonra canl varlklar da derece derecedir; Yukarda buna iaret etmitik: Melekler, insanlar ve hayvanlar arasndaki derece farklar gibi... cl'KAYYM unu iyi bil ki: Eya balca ikiye ayrlr; 1 Araz ve vasflar gibi mekna muhta olup da. kendi nefisleri ile kaim olmayan, 2 Mekna muhta olmayan ve kendi nef,si ile kaim olduu sylenen: Cevher gibi.. Ancak Cevher, her ne kadar kendi nefsi ile kaim ise de bir mahalle (yere) muhta deilse de, kendinde bulunmas art olan bazn ESMA 1 hsnA erhi 175eylerden hali deildir. Bu itibarle ona kendi nefisle kaimdir, deyemeyiz. nk o, kyamnda (ayakda durmasnda) bakasnn varlna muhta olmaktadr, mahalle (yere) muhta deilse de.. Kendi zat ile kaim olmasnda, hi bir yere, hi bir eye muhta olmayan'a (Kaimun bi nefsihi mutlaken) denir. Kendi nefsiyle kaim olmasnda hi bir eye muhta olmayan, bununla beraber, her mevcud kendi sayesinde ayakta durabilen, Onsuz, eya iin varlk, tasavvur edilemeyene de KAYYM denilir. nk O'nun kvam kendi zat ile, olduu gibi her eyin kvam da onunla olmutur.. te bu vasf ancak Allah'a lyktr! Kulun bu vasfdan hazz, Allah'dan bakasndan ms-ten olduu kadardr.. el'VACD Hi bir eye ihtiyac olmayan demektir. Bu kelime -El'Fakid (yitiren) kelimesinin karlnda kullanlr. Kii, ihtiyac olmayan bir :-r-y kayb ettii zaman, fakid saylmaz. Ztna ve ztnn *c;aaline taallk etmeyen bir ey elde ettii zaman da da kendisine Vacid denilmez. yleyse Vacid, lhi sfatlar babnda mutlaka bulunmas gereken hususlara ihtiya duymakszn kendisinde bulunan demektir. te bu, Allah iin mevcuttur. O, (Allah) bu itibarle Vacid olumutur. Hem de Vacid-i Mutlak! Ondan bakas, baz ahlk faziletler ve kemalt-lar elde edebilse de ona Vacid denilemez. nk o bu-

176 MAMI GAZAL nun yannda elde edemedii bir ok eyler kaybetmitir.. Bir eyler elde edebilse dahi madunu olan kiilere nisbeten bir ey elde etmitir, hepsi o kadar... elMACD Bu, El-MECD Mnsmdadr: Alim'in Alim mnsnda olduu gibi... Ancak aralarndaki fark udur. Sfat mebbehe Olan El- A'LM'de mna ziyadelii vardr. Yukarda bu bahis gemitir. el'VHD O, blnmeyen, ikilenmeyen (Bir ikincisi olmayan) demektir. BLNMEYEN: CEVHER-t VAHD gibidir. Taksim kabul etmeyene Vahid denilmesi, onun paras ol-mamasndandr. Nokta da byledir, paras yoktur... ALLAH birdir demek, zatnda blnmesi imknsz demektir. kilenmeyen (ikincisi) olmayan bir eye misal verecek olursak buna gnei misal verebiliriz. nk Onun ei (bir daha onun gibi gne) yoktur. Bunun, cisim olmas itibar ile zatnda paralanmak suretiyle inksam kabul etiini syliyebiliriz. Ne ESMA-1 HsnA erhi 177 var ki bunun ei yoktur! Fakat bir einin bulunmas mmkndr.. Tek olan mutlak tek olan, bir ikincisi bulunmayan ve bulunmas mustahil olan ezelde, ebedde tek olan ancak Allah'tr.. Kulun tek olmas, kendi ebnal cinsine nisbeten baz ahlki stnlkleri haiz bulunmas babndan mecaz anlamdadr. nk her ne kadar baz hususlarda -esiz olursa da, zamanla esiz olduu haslette onun gibi olacak hatt onu geecek biri kabilir.. yleyse kaydsz artsz tek olmak, esiz olmak ancak ve ancak Allah'a mahsustur. es'SAMED O, ihtiya ve dileklerde kendisine mracaat edilen arzu ve btn istekler kendisine sunulandr. nk sonsuz byklk ve ihsan O'ndadr. Allah, gerek din ve gerek dnya ileri iin, insanlar kime muhta etmise, phe yok ki, bu vasftan-ona ihsanda bulunmu olur. Ne varki mutlak Samad her bakmdan kendisine ba vurulup snlandr. Bu da hi phe yok ki, Allah'tr.. el'KADR el'MUKTEDR Bu iki (ismin) manas, kudret sahibi demektir. Ancak u farkla: El- Muktedir ismi mbalaa (ziyadelik) bakmmF. 12 178 MAMI GAZAL dan biraz da fazla mn ifade etmektedir. - Kudret, irade ve ilmin takdiri ile bir ey icad etmek kabiliyetidir. El-KADR: sterse yapar, isterse yapmaz.. Demektir. Dilemek (murat etmek) bunun artndan deildir tabi.. Allah u anda kyameti ikame etmeye kadirdir. nk isterse bunu yapar. Eer kyameti u anda koparmyorsa, demek ki,, onun henz dilememitir ve u anda olmasn istememitir de. nk Ezelde onun ne zaman kopaca takdir ve. tayin edilmitir de henz zaman gelmemitir.. Bunun byle olmas, Allah'n Kudret sfatna halel getirmez. KADR- MUTLAK, yle bir varlktr ki, her varl yaratr ve yaratrken hi kimsenin yardmna muhta olmaz. te o da Allahtr... Kula gelince, Onun d kendine gre kudreti (gc) var ama,, ok zayf ve ok noksandr.. O, ancak baz mmkn olan eylerin hakkndan gelebilir. Yaratma iktidar yoktur. nk Kul iin mukadder olanlar da, yine kul vastas ile Allah yaratmaktadr. nk onun hakknda mukadder olan hususlarn var olma sebeblerini yaratan O'dur!. Bu derin bir meseledir. Bu gibi hacmi kk kltablar kaldramaz bunu. el'MUKADDM el'MUAHHR

Yaklatran da uzaklatran da O'dur. Kimi yak-latirmsa, onu takdim, kimi uzaklatrmsa onu tehir etmitir.. ESMA HSNA ERH 179 Peygamber ve dostlarn, kendisine yaklatrmakla takdim, dmanlarn kendisinden uzaklatrmak, kendi ile onlar arasn perdelemekle tehir etmitir. Bir kral iki ahs kendisine yaklatnrsa ve fakat birini kendine daha yakn bir yerde oturtsa tabi onu dierinin nne geirmi olmakla takdim etmi olur. nde olma keyfiyeti, ya yer bakmndan olur veyahut rtbe bakmndan... phesiz, kendisinden uzakta olana muzaftr (nis-bet edilmitir) O.. Bunda bir maksad olmaldr. (Kinatta btn varlklarn maksad hi phe yok ki,) Allah'tr.. Allah katnda mukaddem olan hi phe yok ki Mukarreb olandr... nce melekleri, sonra peygambeleri, daha sonra velileri ve onlar takiben de (ilmi ile amil olan) limleri takdim etmitir, (dier mahlkata..) Her tehir edilen, makabline nisbeten takdim edilmitir. Her takdim edilen de mabadine nisbeten takdim edilmitir.. te Mukaddim de Muahhir de Allah'tr. nk onlarn (yani Kullarn) ilerlemesini veya gerilemesini grdmz zaman, onlar ilerleten veya himmetlerini ibadetten azaltp gerileten kim olduunu anlamakta glk ekermiyiz hi? te bunlann hepsi Allah'tandr. Bunun iin de O, hem Mukaddimdir (ilerleten), hem Muahhirdir (gerileten).. Takdim ile tehirden murat, rtbe bakmndan ilerleme veya gerilemedir. Demek ki ilerleyen, kendi bilgi ve kabiliyeti ile deil de Allah'n ilerletmesi sebebiyle ilerlemitir. Geri-liyen de ye}Bu iddiam;jz isbatlayacak iki ayet: iS' 180 MAMI GAZAL phe yok ki, kendileri iin bizden en gzel (bir saadet) sebkelmi (takdir edilmi) olanlar, ite bunlar oradan (cehennemden) uzaklatrlmlardr. (1) Eer biz dileseydik herkesi elbette hidayete erdirirdik. Fakat benden (sadr olan u): Cehennemi btn cinlerle insanlardan (niceleri ile) muhakkak dolduracam (2) sz hak olmutur. TENBH: t Fiiller sfatndan kulun hazz meydandadr. Bu sebeble, mevzuun uzamasn istemediimizden her isimde ayn eyleri tekararlamaktan sarf- nazar ettik. el'EVVEL el AHR Bil ki; Evvel, bir eyler izafetle ancak evvel olur. Ahir de yle u halde bunlar birbirlerine zt iki manadrlar. yleyse bir ey ayn eye izafetle hem evvel, ve hem ahir (son) olmas imknszdr. Varln tertip ve tanzimine, tertip edilmi mevcudatn silsilesine baktn zaman, grrsn ki, Allah mevcudata nisbetle hepsinden evveldir. nk mevcudatn hepsi varlklarn ondan almlardr. O, ise kendi zat ile mevcuttur (varl kendindedir). Varlna hi kimseden almamtr. Sulk'n tertibine baktnda, seyr edenleri;a menzillerini gzden geirdiinde, ariflerin en so*-a derecesi 'nu - (Allahi) bilmektir. Onun marifetinde evvel olan (1) El Enbiy Sresi. 101. yet. (2) Es Secde Sresi. 13. yet. ESMA HSNA ERH 181 her marifet demek ki O'na ulamak iin bir merdivendir. u halde Menzil-i Aksa (En son menzil) MARFE-TULLAH'tr. Demek oluyor ki, sulk'e izafetle o, sondur. Varla izafetle ise o evveldir. Netice: varlklarn balangc O'ndandr ve yine en son O'na dneceklerdir. 6UJV el'BATIN

ezZHR Bu iki vasf da muzaflardandr: Zahir, bir eyin batn olur. Bir ey, ayru ynden hem zahir, hem batn olamaz. drake izafetle bir ynden zahir ve dier ynden btn olur. u halde zuhur (aklk) butun (gizlilik) idraklere izafetle kabili tasavvur oluyor. Allah, his ve hayl idraklarnm gc ile aranacak olursa batn, istidlal tarikini elde eden akl ve mantk gc ile aranacak olursa zahirdir.. SUAL: Hislerin idrake, izafetle, batn oluu aktr, izaha lzum yok.. Akl iin zahir oluu meselesine gelince, anlalmas biraz g. nk zahir (ak) olan herhangi bir eyi herkes grr. Onu idrak etme babnda halk arasnda fikir ayrld olmaz. Bu ise, insanlar arasnda ihtilf konusu olmutur.. (Zira ona, inananlar bulunduu gibi inanmyanlarda olmutur..) CEVAP: phesiz O, zuhurunun iddetinden hafi (Gizli) lmutur. Onun zuhuru, batnnn (hafi olmasnn) Msebebidir. Nuru ise, nurunun perdesidir.. Haddini aan 182 MAMI GAZALt her ey ziddi zerine in'ikas eder. Bunu bir misl vermeden anlayamayacaksn, galiba. te sana misal: Bir ktip tarafnda yazlan bir kelimeye baktn zaman, o kelime ile onun lim, Kadir, Semi', Basr ol-; duuna istidlal eder ve ondan yakn elde edersin! "f. nk bu sfatlar (nitelikler) onda bulunmutur* Tek bir kelime, ktibin varlna, onun gren, gc yeten, duyan ve yaayan bir varlk olduuna dellet ederse gklerde, yerde, bulunan gezegenler, gne, ay, hayvan, bitki gibi varlklar, kendilerini meydana getirecek ve idare edecek bir varla dellet etmez mi? Hatta insan, yalnz kendi varln incelese bile, kendisinin bir yaradcs, idare edicisi olduunu hemen idrak eder.. . f Eya, grme bakmndan eit eit olursa, yani kP* misi grp de kimisi gremezse, hepsi iin yakn hasl olur. Lkin mahedeler oalnca, zuhurun iddetinden grnmez olur.. Misli Eyann en meydanda olan, duyularla idrak edilendir. Bunun da en zahir olan gzle grlendir. Gzle grnenler arasnda en meydanda olan btn cisimleri aydnlatan gnein dr. Her eye k veren yani her ey kendi sayesinde aydnla kavuan bir eyin kendisinin zahir olmamas dnlebilir mi? Bu gerei bir ok kimseler anlayamadlar da yle dediler Renkli eylerde ancak kendi renkleri bulunur. Si-yahsa siyah, krmz ise krmz olur.. Bu renklerle beraber bir ziya veya nurun bulunas ise mmkn deildir. Sonra byle dnenler idrak ettiler renkli olan eylerde de nurun bulunduuna kail oldular. draklerinin sebebi udur: esmA-1 hsnA erh 183 Glge ile, aydnln bulunduu yer arasndaki fark ile, gece ile gndzn arasndaki fark... Gnein geceleyin gaybubeti, gndzleri de karanlk cisimlerdpn uzaklamas dnldnde, renkli olan eylerden ederinin kesildii grld. Ve bylece gnein tesiri ile aydnlananla, ondan mahrum olan karanlk arasndaki fark anlald. Nurun varl, bu suretle nurun yokluu ile meydana km oldu.. Varlk haleti, yokluk haletine izafe edildii vakit, her iki halde de renklerin kaybolmad grlerek aradaki fark hemen anlalr. Eer gne devaml olarak cisimleri aydmlatmak-da devam etseydi, hi gzden kayp olmasayd (geceleri olduu gibi) o zaman aydnln, dier renklerden farkl bir ey olduu bilinemezdi. Halbuki o, Eyada en zahir olan bir eydir. Hatta btn eyay aydnlatan odur. Netice :

Eer Allah- Tela ve Tekaddes Hazretlerine (H) yokluk veya baz eylerden gaybubeti dnlsey-<ii, gkler ve, yerler ve nurundan mahrum olan her ey, yklrd ve iki hl arasndaki fark anlalp kati suretle varl idrak edilirdi. Lkin, btn eya ehadet hususunda sz birlii ettii, btn haller yeknasak muttarit olduu iin, bu, Hefasna (gizli olmasna) sebeb olmutur. Nuru ile mahlkattan gizlenen, Zuhurunun idr ttetinden onlardan gizli kalan ulu varlk, seni (btn mevcudiyetimle) tenzih ederim!... Evet O (Allah), zahirdir, hem de ylesine zahir ki ondan zahir hi bir ey yoktur; O, Batndr.. yleysi-ne Batm ki, ondan daha batn hi bir ey yoktur!... 184 MAMI GAZAL TENBH: Allann bu sfatlan hakknda verdiimiz bilgiye hayret etme! < nsan insan yapan da ii ve ddr. Tertipli ve dzenli hareketleri ile Zahirdir. His idraki ynnden incelendii zaman da o batndr. nk his, beeresinin (Vcudunun) zahirine teallk eder. tnsan, ondan grnen bedeni ve eti ile insan deildir. Onun cildi hatt azalarndan bir ka tanesi deise bile yine o, odur. Ne varki baz azalan (eczalar) deimitir. Belki de byd zaman insan vcudunun ald deri ve paralan, kklndekinden bakadr. Zamanla onlar, emsali ile gda almak suretiyle deimilerdir ama, yine de insan insandr. Hviyeti deimemitir. te o hviyet, duyulardan gizlidir, lkin, eser ve fiilleri ile (hareketleri ile) istidlal yolu ile akla zahirdir.. el'BERR O, ihsanda bulunandr (iyilik yapandr). Her iyilik ve ihsann ana kayna O, olduundan mutlak iyilik sahibi ancak ve ancak O'dur. Kul, ancak gc yettii kadar iyilik yapabilir. Bilhassa anne-babs ile stadlan ve eyhlerine kar iyilik ve ihsanda bulunabilir. . Bir Rivayet: Musa Aleyhisselm, Rabbi ile konutuu zaman, ara ilimi bir adam grd ve sordu: ESM- HSNA ERH 185Al Yarabbi, bu kul, bu mevkiye nasl eriti? lah- Tela izah buyurdu: Bu kul, kullanma verdiklerimden tr hi kimseyi. kskanmazd. stelik anne-babasna son derece iyilik yapard.. te bu, kulun iyiliidir. Yani kulun iyiliine verilen bir misaldir. Allah'n mahlkatina kar olan iyilik ve ihsann anlatacak olursak mevzu ok uzar. Baz anlattklan-mzdan, isteyen istifade edebilir.. et'TEVVAB Kulun defalarca tevbe etmesi iin imknlar sal-yan phesiz ki O'dur! Kullar, Allahn ayetlerini, grdkleri zaman, iledikleri gnhlar yznden arptrlacaklan ceza kendilerine bildirildiinde hemen tevbe etmeye koarlar, Allah'da tevbelerini kabul edip onlara ihsan ve ikramda bulunur.. TENBH : Emrinde bulundurduu kiiler veya arkadalar tarafndan ilenen sular tekrar tekrar afv eden kii, bu ahlkla ahlklanm ve bundan nasibini alm demektir. el'MNTEKM Aslerin belini kran, canilerin hakkndan gelen,, taknlk yapan azgnlarn haddini bildiren phesiz ki O'dur! 186 MAM I GAZAL Tabi bu ukubet (Ceza) fasl, onlar defalarca mazur grdkten, onlan uyardktan, defalarca onlara frsat verdikten sonradr.. Bu ekildeki intikam, pein alnan intikamden daha etindir. nk fazla masiyet ilemi olmalar, onlarn daha etin azaba arptrlmalarna sebeb olacaktr.. TENBH : Kullarn alaca intikamlarndan makbul olan intikam,- Allah dmanlarndan olaca intikamdr. Dmanlarn en zorlusu hi phe yok ki kulun nefsidir..

Bir masiyet irtikp ettiinde veya ibadetlerden birine halel getirdiinde, ondan intikam almak kulun en "bata gelen meru haklarndandr.. Bayezid-i Bistam'den nakledilmitir. Nefis beni, bir gece zevkli ibadetlerimden alkoydu. Fakat ben de ona tam bir sene su vermemekle intikamm aldm. te nefisden intikam byle alnmaldr!.. '<* el'AFUVV Bu, gnhlar mahveden, masiyetlerden geiveren-dir. Bu itibarle bu isim Gafur ismine yakndr. Ancak u farkla; Gafr'dan ok mna ifade etmektedir. nk Gufran, gnhlar rtvermek demektir, Afv ise gnhlar kknden kazmaktr.. Bir eyi kknden kazmak, o eyi rtmekten daha iyidir, tabi.. I 'sesmA-1 hsnA erh! TENBH: 187 Kulun bu isimden alaca nasip meydanda.. Kendisine zlm eden kiiyi afv eder, hatt ona iyilik bile yapar. Allah' grmyor mu? Dnyada silere ve kfirlere nasl ihsanda bulunuyor da kfr ve isyanlanhdan dolay onlar hemen cezalandrmyor.. Hatt tevbe edip, gnhlarndan veya kfrlerinden vaz getikleri zaman, Allah onlar balamaktadr da. nk gnhna tevbe eden, gnh ilemeyen kii gibidir.. te suu afv edip kkten kazmann gerek mnas budur! er'RAF Rafet sahibi demektir. Rafet (efkat dediimiz) ar merhamet mnasna gelir. Bu itibarle bu kelime (isim) Rahim mnasndadr. Ancak bunda, - mna ynnden biraz fazlalk vardr. MALKULMLK Bu, dileini, memleketinde istedii gibi yrten demektir: stedii zaman var eder, istediinde yok eder, istediinde brakr. Mlk'n buradaki anlam, Memlekettir. Malik, ise tastamam bir kudrete sahip olan manasnadr. 188 MAMI GAZALt Varlk aleminin btn tek bir memlekettir. O ise bu memleketin (lkenin) sahibi... Varlk aleminin tek bir memleket saylmas, iinde bulunan varlklarn birbirlerine bal olmasndan ileri gelmektedir. Bunlar, bir bakma her ne kadar ok grnrlerse de dier ynden bir saylrlar.. Tpk insan gibi. nsan hakikatin bir memleketidir..1 Lkin bu memleket bir ok azadan teekkl etmektedir. Bu. azalar birbirlerine yardm ediyorlar ki, insan hakikatinin istekleri yerine gelsin... Bu itibarla bu, tek bir memleket olmutur.. fte btn alem de tek bir ahs gibidir. Alemin eczas, tek bir gaye iin birbirlerine yardmc olan o ahsn azalan gibidir.. Allahm ihsan, btn alemde tam mnas ile gereklesin diye bu ecza-i alem devaml surette bir birlerine yardm etmekte, yekdierlerini tamamlamaktadrlar.. Btn lemin yeknesak oluu ayn nizam ve intizam iinde bulunuu itiban ile tek bir lke saylmtr. Bu lkenin sahibi de hi phe yok ki, yalnz ve yalnz: Allah'tr. Kulun lkesine gelince, Onun lkesi, bedenidir. O, gerek kalbine ve gerekse dier azalarna sz geirebilirse, kendisine verilen kudret nisbetinde, kendi lkesinin sahibi olur.. ZL CELL VEL KRAM Onun olmiyan hi bir ycelik ve mkemmellik yoktur. Hi bir Keramet ve eref yoktur ki, O'ndan sadr olmasn!.. ESMA-t HSNA SERHt 189

Onun Celli ztnda; kerameti (iyilik ve ihsan) ise, ondan malkatna salmaktadr. Mahlkata olan ikramnn eitleri saylmayacak kadar oktur. Bunu, (Ve Lekad kerremna beni deme: Andolsun ki biz dem oullarn stn bir izzet ve erefe mazhar kil-mzdir.) = Sre-i sra, 70. yet. el'VAL Mahlkatn ilerini yoluna koyan ve gerei gibi idare eden ancak O'dur. Velayet, Tedbir, Kudret ve Fi'il gibi hususlar i'ar eder. Bunlar kendinde bulundurmayana vali denemez! Btn umurun (ilerin) valisi phe yok ki, Allah'tr. O' ileri nce tedbir, etmitir, ikinci defa tahkik sahasna karmtr, nc defa da onlar devam ettirmi ve idaresinde bulundurmutur.. Bu isim, EL-Aliy (yce) mnasndadr. Ne varki bunda biraz mana fazlal mevcuddur.. d'MUKST Mazluma acyp, zalimin elinden kurtaran demektir. 190 MAMI GAZAL* Bunun kemli, hem mazlumu, hem zalimi honut, etmekle gerekleir. te son derece adalet ve insaf budur. Buna Al-lah'dan baka kimin gc yeter ki?.. Peygamber Sallallhu Aleyhi ve Sellem; Eshab arasnda otururlerken tebessm ettiler ve n dileri grld. Hz. mer (R.A.) sordular: Anam, babam sana feda olsun, neden gldnz? Cevab verdiler: mmetimden iki kii Allah'n huzurunda diz kmler. Biri diyor ki: Yarabbi bundan hakkm al! Allah brne: ' Kardeine hakkn ver! Yarabbi hi sevabm kalmad ki! Allah brne hitaben: Kardeine ne vereceksin imdi, bak hi sevab kalmam? der, Hakkn isteyen cevab verir: Yarabbi (mademki sevab kalmam) yleyse benim gnhlarmdan alsn! Bunu anlattktan sonra Resullallah' (S.A.V.)in mbarek gzleri dolar ve yle buyurdular: te O gn, gerekten byk bir gndr! nk insanlar aresiz birbirlerinin gnhlarn yklenecekler. Sonra kssaya devam ettiler: Allah, alacaklya hitaben der ki: Gzlerini kaldr da cennetlere bak! Adam ban kaldrnca yle haykrmaktan kendini alamaz: A... A... Gm ehirleri inci kark altn kkler gryorum! Yarabbi, bunlar acaba hangi Siddk'in, hangi ehidin olacaktr? Allah buyurur: Bunlarn deerini kim verirse, onun olacak!. Bunlar alabilecek kadar zengin var m ki?.. esmA- hsnA erhi 19 Tabi. Bunlar pekl sen alabilirsin. nk sende bu imkn mevcuddur. Ne ile Yarabbi! Kardeini (Din kardeini) afv etmekle, suunu-balamakla, ondaki alacandan vaz gemekle.. Afvettim onu Yarabbi! Madem afv ettin, tut kardeinin elinden doru-girin Cennete! diye onu taltif eder.. Bu kssay anlattktan sonra Reslullah (S.A.V.) yle buyurdular: Allah'dan korkun, birbirlerinizi bartrn. nk Allah kyamet gn Mminlerin arasn bulacaktr.. te zalimden hakkn alp mazluma vermek byle olur ki, bunu tam rrianasiyle Allah'dan bakas yapamaz.. Bu isimden kulun alaca nasip, hisse udur: Evvel kendisinin yapt hakszlklardan vaz geer: Sonra bakasna yaplan hakszl gidermek iin urar. Bakas tarafndan kendisine yaplan hakszla sabr eder.. (Yukarda arz ettiimiz hadisi, Hakim,. Enes'den (R.A.) rivayet etmitir.)

el'CAM Bu isim; birbirlerine benziyen, birbirlerine benze-miyen, birbirlerinin zdd olan varlklar bir araya toplayan manasna gelir. Birbirlerine benzeyenleri bir araya getirme meselesine gelince: Allah, yeryznde bir ok insan yaratm ve onlar kyamet gn ayn bir yerde toplayacaktr.. 192 MAM I GAZAL! Birbirlerine aykn olan varlklar bir araya getirmesi meselesine gelince, Allah; gkler, yldzlar, hava, yer, denizler, hayvanlar, bitkiler, eitli madenler. Ve ekilleri, renkleri, tatlan ve bir ok vasflar birbirlerine uymuyan varlklar bir araya getirmitir. Sonra canl varlklarda, et, kemik, adele, damar, beyin, cild ve kar/ gibi eitli eyleri cemetmitir. Birbirlerine zd olanlar bir araya getirmesi meselesine gelince:Allah; hararet, burudet, rutubet, yubset (kuruluk) gibi birbirlerine zt olan unsurlar canl varlklarn terkibinde bir araya getirmitir. Bundan daha mkemmel i ne olabilir? Bunlar ayr ayn anlamak veya anlatmak, ancak dnya ve ahirette bunlar mufassal ekilde bilene myesserdir. Evet btn bunlar derinlemesine erh ve izah etmek, uzun vakitlere msteniddir.. TENBH : Kullardan bu vasfa lyk olan o kiidir ki, d grnteki edeb ve terbiye kaidelerini, iyi davranlar ile, i grnteki yani kalbi olan davranlanndaki incelikleri bir araya getirir. Marifeti tam, siyreti gzel olan kiiye (Mecaz anlamda) cami denebilir. Bu sebeble KAML kiiyi yle tarif ettiler: Kmil insan o kiidir ki; marifetinin nuru, vera-nn nurunu sndrmez! Sabr ile basireti bir araya getirmek de imknsz-dr.. Bundan dlaydrki, zhd- takvaya kar son derece sabrl olan kiide basiret gremiyoruz. Bunun aksi olarak da, basiret sahibinde de sabr grlemiyor... te Cami, sabrla basiret arasn ceme-dendir. ESMA-1 hsnA erh! 93 el'GAN S. el'MUGN Bu, ne zatnda ve ne sfatnda bakas ile ilgisi olmayan, bakalaryla alkas olmaktan tamamen mnezzeh olan, demektir. Zat veya sfat, kendi zatndan hari herhangi bir eye taallk ederse, onun varl veya kemali ona bal olur. Byle olan ey veya kimse muhakkak kesbe (kazanmaya) muhta demektir. Allah'n ise hi kimseye ihtiyac yoktur, zira cmle alem ona muhtatr. Muni olan (zengin eden) de O'dur. Lkin zengin ettii kimse, asla mutLJc zengin olamaz. nk zenginlii ile kullardan emsaline muhta olamazsa dahi O, yine Allah'a muhtatr. u halde hakik zengin hi kimseye ve hi bir eye ihtiyac olmayan yalnz ve yalnz Allah'tr. Bakasna muhta olmayp da Allah'a muhta olana zengin, yalnz mecaz anlamda denebilir. nk hakiki manada o, asla zengin deildir. Allah buyuruyor: Allah Ganiy-dir, siz ise fakirlersiniz' (1) Allah'dan bakasna ihtiyac olmuyan kiiye zengin denmesi, dnlmeseydi Allah' (el'MUGN). ismiyle vasf etmek sahib olmazd. Onun iin Allah'dan bakasna ihtiyac olmyana da zengin denebilir. (Amma yukarda anlattmz gibi. Mecaz anlamda... nk gerek mnada zengin Allah'tan baka kimse olamaz!.) (1) Muhammet! Sresi, 38. yet. F. 13 194 MAMI GAZALt el'MAN

Dinlerde veya bedenlerde grlecek noksanl veya helaki, ona kar hazrlanm koruyucu sebeblerle nleyen, phe yok ki O'dur! Yukanda (Hafz) isminin mnas'gemitir. Hafiz kelimesini icablarnda birisi de nlemedir. (Hafz) isminin mnasn anlayan, El-Mani isminin mnasn da anlar. Men helake srkleyen sebebe izafe edilir; Hfz (Koruma) ise, helktan korunana izafe edilir. v Felketi nlemekten maksad ve gaye, felkete duar olacak kiiyi veya eyi korumaktr. Man'den hfs kasd edilip de, hfzdan men kasd edilmediine gre, her hafz (koruyan) nleyicidir; her nleyici, koruyucu deildir. Meerki nleyiciden, btn helak sebeblerin nleyicisi kasd edile. cd'UAR cn'NAF Bu, hayrnda errinde, faydannda zararnda kendinden sadr olan, manasna gelir.. Btn bunlarn hepsi; ya melekler ya insanlar veya cemadat vastasy-e, veyahut da dorudan doruya Allah'a izafe edilir. Sanma ki, zehir (kendisi) ldryor, yemek (kendisi) doyuruyor, melek, insan, eytan veya felek, yldz gibi yaratklardan herhangi biri hayra, erre, fayda veya zarar vermeye kadirdir. Bilkis bunlarn hepsi,. II ESMA- HSNA ERH 195 neye teshir edilmise onu yapmaktadr ki, ezeli kudrete izafe edilirler. Kalemin itikad-i ammi'de ktibe izafe edildii gibi.. Sultan, iyilik ve zarar bildiren bir evrak imzalad zaman, onun fayda veya zarar kalemin kendisinden deil ancak kalemi kullananlardandr. tikadi ammide tabirini kullanmamzn sebebi udur; nk cahil, kalemin, ktibin emrinde olduunu sanr, arif ise, onun Allah'n emrinde olan bir kimsenin elinde olduunu anlar. nk ktibi ve ktibdeki gc kabiliyeti yaratan, parmaklarna ve kaleme hareket veren phe yok ki, Allah'tr.. Onun iin kalem istese de istemese de yazacaktr. Hatt yazmak istememesi de mmkn deildir. nk gerek yazan' Allah'tr. Canllarda bu, byle olursa, canszlarda bunun aksi hi dnlemez. nk canszlarda keyfiyet izaha lzum grlmeyecek kadar aktr. en'NUR O, yle bir zahirdir ki btn zuhur onunladr. nk kendi nefsinde zahir olan (grnen) ve bakasn da gsteren nesneye NURdenir. Varlk yoklukla karlat zaman, phesiz zuhur (grnme) ans varlndr. nk yokluktan daha karanlk bir ey yoktur. Yokluk karanlndan hatta yokluk imknndan beri, btn eyay yokluk karanlndan varlk aydnlna karan NUR adn almaya hereyden ve herkesden daha lyktr. *;'* 196 GAZAL Btn eyay aydnlatan nur, phesiz ki O'nun zatnn nurundandr. nk gklerin ve yerin nuru O'dur! Nasl ki, gnein aydnlatt her zerre, gnein varlna bir delildir, kinatn her zerresinde grnen aydnlk da, o aydnl yaratan varln mevcud olmasna bir delil tekil etmektedir.. (Ez"Zahir) &m-i Celilinde yaptmz aklama, nur'un mnasn anlatmaya yetiir de artar bile... el'HAD O' yle bir varlktr ki, kullarndan havas olanlarna, ztn tanmaya hidayet etmitir de onunla, zatnn bilinmesine delil getirmilerdir. Kullarndan avam tabakasna, yaratklarn gstermitir de onlar, onunla zatn isbata koyulmulardr. ; Hlsa her yarat, neye ihtiyac varsa, ne yap-mas lzm gelirse ona hidayet etmitir.

le ocua doar domaz, meme emme lhamn, civcive yumurtadan kar kmaz yerdeki taneleri toplama ilhamn veren o olmutur. Ya ar? Ona alt ke eklinde petek yapmay kim gstermitir? Bunlarn hepsini ayr ayr aklayacak olursak konu uzayp gider. ki yetle anlatmaya alalm: 1 Bizim Rabbhniz her eye hilkatini veren, sonra da doru yolunu gsterendir (1) (1) Ta-Ha Sresi. 50. yet. ESMA-1 HSNA ERH 197 2 Takdir eden (ona gre de) yol gsterendir. (1). nsanlardan hidayet edenler, peygamberler ve halk doru yola irat eden limlerdir. Aslnda insanlar onlarn vatasyle hidayet eden Allah'tr. nk peygamberler olsun, limler olsun, O'nun emirlerini yerine getirmeye yine O'nun tarafndan vazifelendirilmiler-dir. el'BED' Bu, Ztnda-, sfatnda ve ona raci olan her ite emsali grlmemi demektir.. te bu vasf mutlak surette ancak Allah'a mahsustur. nk Bedi-i Mutlak ancak ve ancak O'dur! nk O'ndan evvel kimse ve hi bir ey yok ki, misli grlm olsun; O'ndan sonraki varlklarn, hepsini O, yaratmtr. Yaratklar, hi bir zaman kendilerini yaratanla bir olamazlar. u halde O (Allah), ezelen ve ebeden Bedidir. Herhangi bir kulunu, peygamberlik veya velilik vererek stn klmsa, bu stnlk ancak baz zaman-" lard veya kendi asrnda olmutur. u halde o kul, kendisine verilen bu stnlkle, ancak kendi zamanna izafetle Bedi olmutur. el'BAK Bu, bizatihi varhi vacib olan mnasna gelir. Ne (1) El-Al Sresi, 3. yet. 198 MAM I GAZAL var ki, zihinde istikbl dnldnde bun baki denilir. Mazi dnldnde kadm denilir. Mutlak bak, varlnn takdiri namtenahidir.. Buna, ebeddir, diye de tabir edilir. Mutlak kadm, varlnn evveh olmayan demek- : tir ki, buna ezel de denilir. Bizatihi varl vacip de- ; diimiz zaman, btn bu mnalar iine alr. Bu isimler, ancak mazi veya istikble izafetle oluyor. nk mazi ve istikblde baz deiiklikler oluyor. Zira her ikisi de zamandan ibarettir. Tagayyr (deime) ve hareket zaman icabdr. nk hareket bizatihi mazi ve mstakbele blnmektedir. Deien, deime vastasyle zamanla alkas bulunmaktadr. Tagayyr ve hareketten hali olan, zaman iinde deildir. Onun iin de, onda mazi (gemi) ve mstakbel (gelecek) zaman yoktur. O bize gredir; gemi zamanda geen hdiselere, bunlar gemitir, gemi zamanda vukua gelmitir; ileride vukua geleceklere' de ilerde olacaktr, imdi hali hazrda olan hdiselere de imdi cereyan etmektedir, deriz.. Hak Tel, zamandan da ncedir, nk zaman O yaratmtr. Zaman yaratt zaman, ztndan hi bir ey deimemitir. Zaman yaratmazdan nce, zamann onun zerinde hi bir rol yoktu. nk zaman diye bir mefhum yoktu.. Zaman yarattktan sonra da nasl idiyse yle kald. Beka'nn Ztil-Baki zerine zait bir sfat olduunu iddia eden yanlmtr. Kdem'in Ztil-Kadm zerine sait bir sfat olduunu iddia eden daha ok yanlmtr. Bekann bekas, sfatn bekas, kdemin kdemi, sfatn kdemi gibi szler icap ettirir ki, bu aslndan rktr.. ffiSM 1 HSNA ERH 199 cl'VRS Bu, mal sahibi ldkten sonra mal kendine kalan mnasna gelir. te asl vris Allah'tr. Mahlkat yok olduktan sonra, her zaman olduu gibi yine Hay olacak ve Bak kalacak Odur. nk her eyin dn O'nadr. O zaman:

Bugn mlk kimindir? diyecek olan da O Bir ve Kahhar olan Allah'ndr! (1) diye cevap verecek olan da O'dur. Bu, tabi mal ve mlkn kendilerinin olduunu sananlar iin bahis konusu olacak. nk onlar o gn bu niday duyduklarnda mlkn hakik sahibinin Allah olduunu anlayacaklar.. Erbb- Besir'e (Basiret sahiplerine) gelince: Onlar, zaten teden beri bu nidann mnasn bilmekte ve bunu sessiz sedasz huu iinde dinlemekte ve mlkn hakik sahibi Lir ve Kahhar olan Allah olduuna yaknen iman etmektedirler.. Evet bunu ancak, her gn, her saat, mlk ve me-lekttaki hakik idarecinin tek olduunu idrak edenler bilirler. Biz buna, (HYA- ULM-D-DN) isimli kitabmzn Tevekkl bahsinde iaret etmitik.. Fazla bilgi edinmek isteyen oraya mracaat edebilir. nk bu kitabn hacmi bundan uzun uzadya bahsetmeye msait deildir. (1) ElMmin Sresi, 16. yet. 200 MAMI GAZAL Bu, hi bir mridin irad, hi bir m'irin iareti,, hi bir dorultucunun dorultmas olmakszn, tek bana her eyi yerli yerine koyan ve en doru ekilde nizama sokan mnasna gelir. Bu mnada Raid Allah'tan baka kim olabilir ki?! Kulun rdne gelince, din ve dnyasna ait ilerde, Allah'n kendisine salad baar nisbetindedir.. es'SABR O, bir ii, vakti gelmeden yapmak iin acele eden deildir. Yapaca ilere muayyen bir zaman koyar ve onlar koyduu kanunlara gre - zaman gelince icra eder, nceden izdii zamandan, bir tembeiin geciktirmesi gibi geciktirmez veya acelecinin yapt gibi zaman gelmeden yapmaya kalkmaz. Bilkis her eyi, hangi zamanda yaplmasn takdir buyurmu ise o zaman yapar. O'nun hakknda, btn-bunlar, icadeyi zorlayacak ve onu skntya sokacak sebeplerden halidir. Kulun sabn ise iradeyi zorlayacak sebeplerden hali deildir. nk onun sabn, ehvet ve fkenin gerektirdii eyler karsnda, dinin icap ettirdii eylere kar sebat gstermek demektir. Bu itibarla kul, iki zd ey karsnda kalmaktadr. Zd eylerden (ehvet ve fkenin icap ettirdii) hususu itip, dinin gerektirdii hususa sarld zaman esmA-1 hsnA erhi ---------------------------------201 kula Sabr (ok sabredici) ismi verilebilir. nk onu ktle iten eyi kahredip sabretmitir. Allah hakknda aceleyi gerektirecek durum bahis konusu deildir. Onun iin, takdir ettii eyi zamanndan nce yapmasna sebep olacak bir bais yoktur. Zaten olamaz da. yleyse bu isme (Es'Sabr) ismine en. lyk olan da AHah'dr. Onun hakknda, mcahede tarikiyle altedilecek aksi sebepler katiyen mevcut olamaz.. KNC BLMN BRNC KISMININ SONU VE BR TZAR unu'iyi bil ki: Ben bu bahse Resulllah Sallall-h Aleyhi ve Sellernin u mbarek sznden cesaret alarak girdim. Ve Allah Tel'nn isimlerinden ve sfatlarndan bahsettim: Allah'n ahlk ile ahlklarm. (1) Yine Resulllah Sallallh Aleyhi ve Sellem buyurmulardr: Allah'n byle nice (gzel) huylan vardr. Her kim bunlardan biri ile ahlklanrsa mutlaka cennete girer. Bizim bu konuya dalmamz, baz (aklszlar) yanl bir zanna kaptrabilir. Bu beyanlarmnzdan hu+l ve ittihad {bugnk dilimizde buna Vahdet-i Vcd diyorlar) mnas kartabilirler. Fakat akll kiilere gre byle bir zan asla dnlmez. Hele mkefe hu(1) Bu Hadisi, Hakim, Ebu Ya'l Msneddin'de. Heyhak uab'l iman'tnda u lafzla rivayet etmilerdir: Allah'n 117 ahlk vardr. Her kim onlardan bir tanesini kendinde bulundurursa Cennete girer. 202

.susiyetlerinden haberi olanlar iin byle bir dncenin yeri asla yoktur. eyh Ebu Ali el'Karmed'den dinledim. eyhi Ebul-Kasim el'Krkani'den hikye ediyordu: (Kaddesallh Ruhehuma) Doksan dokuz isim, kendini ibadete veren bir s-lik iin birer vasf olabilir. O, henz slktedir; vsl deildir.. Eer bu anlattklar ile, bizim yukarda anlattmz eye uygun bir husus kasdederse, dorudur, diyeceimiz yoktur. nk o, bu sz mecazi anlamda sylemi olur. Neden mi? nk, Allah'n isimleri onun sfatlardr. Onun sfatlan ondan bakas iin kat' surette sfat olamaz. Ne var ki, kulda, o sfatlara uygun bir ahlk hasl olabilir. Mesel, filn kimse stadnn ilmini tahsil etli, denir. Oysa, stadn ilminin ayns talebeye intikal etmez. Ona intikal eden ilim sadece stadnn ilminin misli ve benzeridir. Ben derim ki, Allah- Tel'nn isimlerinin mnalarnn o kul iin sfnt olduuna kail olann sznn ki kk vardr. Ya bu sz ile o sfatlarn gayrisinin veya mislini kasdetmi ise ya mutlak olarak ve her vecih-ten mislini kasdetmi veya isim bakmndan ve bir de mnalarn hususiyetlerinde olmakszn sadece sfatlarn umumda mareket bakmndan misli olduunu kasdetmitir. Bu da iki ksmdr: Eer bu sz ile sfatlarn aynn kasdetmi ise bu hususu (Allah'n sfatlarnn isimlerinin mnalarnn kul iin birer sfat olmas hususu) ya sfatlarn Rab'dan kula intikal etmesi veya etmemesi ile olacaktr. ESM- HSNA ERH 203 Eer intikal suretiyle olmazsa kulun zatnn Rab'-bmn zat ile birlemesi suretiyle olacak ve neticede o, onun ayn ve sfatlar da onun sfatlar olacak veya bu durum hulul tarikiyle meydana gelecektir. te sana ksm (hlsa olarak) bildirmi olduk. ntikal, ittihad, hulul. Bu ise be ksmdr. Bu be ksmdan doru olan yalnz bir ksmdr. BRNC KISIM: O da udur. Bu sfatlardan kula mnasip olan ye yalnz isimde itirak eden baz huylarn sabit olmas.. Tenbihatta da zikrettiimiz gibi Allah'n sfatlarna asla mmaseleyi tamme ile benzemez.. KNC KISIM: Kula Allah'n sfatlarndan aynsnn sabit olmas. Bu muhaldir (imknszdr). nk bu sfatlardan birisi, yerde, gklerde ve btn kinatta olup bitenlerden haberdar olmak mna-sndaki ilmi ile, btn yaratklar kuatan kudretidir ki, onunla yeri, gkleri ve btn varlklar yaratmtr. Bu, Allah'tan bakas iin dnlebilir mi? Hi bir kul, yerin, gklerin ve iindekilerin hliki (yaratcs) olabilir mi? Buna imkn var m hi?!. Yer ve gklerin iinde olanlardan birisi de kulun kendisidir. Hi kul, kendini yaratabilir mi?.. Sonra farz edelim ki bu sfatlar iki kula sabit olmutur. Bundan birinin, dierini yaratmas lzm gelmez mi? Bylece varlklarn iteselsuT zincirleme birbirlerini halk etmesi ve dolaysyle de birbirlerinin halik olmas icap etmez mi? te gryorsunuz ya bu gibi dnceler mesnedsiz ve botur! NC KISIM: Ubudiyet sfatlarnn tpatp kula intikal etmesi.. Bu da muhaldir (imknszdr). nk sfatlarn mevsuflarndan ayrlmasna imkn yoktur. Hatt bu, 204 MAMI GAZAU yalnz zat-i kadime mahsus deildir. Zeydin ilminin tpks bile Amre intikal edemiyor. Hatt sfatlar ancak mevsuflan ile kaim olurlar. Mevsuflar olmazsa sfatlar nasl ayakta durabilecekler?.. Sonra sfatlarn intikali, intikal ettii varln o sfatlardan arnmasn gerektirir. yleyse rububiyet sfatnn intikali, Rabbin, rububiyet ve sfatlarndan tecer-rt etmesini gerektirir. Bunun imknszl da meydandadr. DRDNC KISIM: ttihad (zatJerin birlemesi). Bunun da btll aktr. nk biri kalkar da ku, Rab olmutur derse, bu szn kknden tenakuzlarla dolu ve muhal olduuna hemencecik hkmedilir.

yleyse Allah Sbhanehu ve Tel'nn. byle ileri geri konuan, mantksz fikirler ortaya atan kiilerin muhal dolu lflarndan tenzihi gerekmektedir.. zah edelim: Biri kalkar da bir varln baka bir varlk olduunu sylerse, bu mutlak surette muhaldir. Zira, Zeydi ayr olarak dnrz, tanrz. Amri ayr olarak- dnrz ve tanrz. Sonra biri kalkar da bizim tandmz Zeydin Amr olduunu sylerse, aklmza u sorular gelebilir: Bunlar birletiklerinde ya ikisi mevcuttur, ya da madurndur (yoktur). Yahut da Zeyd mevcuttur da Amr ortadan kaybolmutur. Yahut da bunun tersi olmutur: Amr mevcuttur da Zeyd yok olmutur. Bu, drt eklin dnda baka bir ihtimalin mevcudiyeti mevzuu bahis deildir. Eer her ikisi de mevcut ise, demek ki, biri. dierinin ayn olmamtr. nk her ikisi ortadadr. ayet gaye, yerlerinin ittihat etmesi ise, bu onlarn birlemelerini gerektirmez. nk ilim, irade, kudret bir zatta bulunurlar da yerleri mtebayin olmaz. Kudret hi bir zaman ilim veya irade olmaz. Birbirleri ile de birlemeleri dnlemez. (Gryorsunuz ya bunlar. ESMA-1 HSNA ERH 205 ayn insanda mevcut olmalarna ramen birbirinden Ayr varlklardr..) Eer her ikisi de yok olmularsa, yleyse birleme-milerdir, bilkis her ikisi ortadan yok olmulardr. Meydana gelen ey ise onlar deil, nc bir ey olmutur. ayet bunlardan biri mevcut, dieri madum ise (yok olursa), yine ittihat yoktur. nk mevcut (var olan) bir eyle madum (yok olan) bir ey birlemez. Aslnda iki varln birlemesi muhal (imknsz) dr. Bu birbirlerine benzeyen varlklarda byledir. Bir* de birbirinden tam rnnasyle ayr olan varlklar dnecek olursak, bu imknszlk apak meydana km olur. Mesel bu siyahn u siyahla ittihad imknsz olursa, bu siyahn o beyazla ittihad bsbtn imknsz olur. u halde Allah ile kul arasnda ittihat (Vahdet-i Vcut dedikleri ey) btldr. Zira, Allah ile kul arasndaki mbayenet siyah ile beyaz arasndaki m-bayenetten daha byktr. ayet Sofiyeler byle bir sz kullanmlarda, biz bunu mecaz anlamda kullanmlardr de.riz. Srf baz airlerin szlerini gzelletirip edebiyat yapmak iin dedikleri gibi bir ey olur bu.. Mesel air der ki: Ben sevdiim kiiyim, sevdiim de bendir. air bunu syledii zaman, gerekten kendisinin, sevgilisi olduunu veya sevgilisinin kendisi olduunu kasd etmemitir. nk bu imknszdr. Bilkis bu sznden, ona ok bal olduunu, onun da kendisine ok bal olduunu birbirlerinden hi ayrlmadklarn kasd etmitir, Sofiyenin Ebi Yezid Bistam'nin Ben kendi varlmdan, ylann kavndan (derisinden) soyulduu gibi soyuldum. Bir de ne greyim ben O'yum. szn buna hamletmek gerekir. Yani her kim nefsan arzu ve te206 MAM I GAZALE >M mayllerden tecerrd ederse, Allah'tan bakasn dnmezse, sevmezse, btn gaye ve dncesi Allah olursa, byle olan kimseler mecaz mnada byle sz. sylerler. Sanki O, odur! sz ile O. tpatp O'dur! sz arasnda fark vardr. O, tpatp O'dur yerinde kullanlmtr. Sanki ben sevdiim kimseyim! Ben sevdiim kimseyim! te buna ayak kaymas derler. nk mahlkatta salam bir ayaa sahip olmayan kii, ou kez birini, dierinden ayramaz. Kendi zatndaki kemlt grp de kendisini O, zanneder. Ve (Enel-Hak!) der. Bunu diyen kii, Hristiyanlar gibi yanlmtr. nk onlar da O'nu sa Aleyhisselmn zatnda grm ve sa Aleyhisselm'a (h) lh demilerdir. Bu, aynaya bakp -da kendini gren kiinin grd suretin, kendisinin resmi deil de aynann gsterdii renkli baka bir resimdir diye sananlarn yanlmas gibi byk bir yanlmadr. Oysa ayna onun resmini gstermitir, baka bir eyin deil.. nk aynann ii resimleri aksettirmektir. Hatt bir ocuk aynada birinin resmini grrse, aynada hakik bir insann olduunu sanr. Kalp de byledir ite, O, aslnda resim ve ekillerden halidir. Onun heyeti, ekil, suret ve hakikatleri kabul etmekten ibarettir. nn iine giren (tahayyl

ettii ey) sanki onunla birlemi gibi grnr, aslnda gerekten onunla birlemi deildir. Kadehle arap hakknda bilgisi olmayan kii, ii arap dolu kadehi grnce, arapla kadehi ayrd edemez. Kh arap yoktur der, kh kadeh yoktur diye haykrr. Bunu bir air yle dile getirmitir: Kadeh ve iindeki arap inceldike inceldi. Birbirlerine benzediler ve i gleti. Sanki ortada arap var; esmA-1 hsnA erhi 207 kadeh yok, kadeh var arap yok gibi bir manzara arze-der oldu.. Enel-Hak! diyenin szne gelince; bunun anlam, ya airin Ben sevdiim kimseyim; sevdiim de bendir! szndeki anlam gibidir, ya da Hristiyanlarn Lahut'unNasut'la birletikleri hakknda kapldklar yanl zanlarnda yanldklar gibi yanlmlardr. Eba Yezid'in: anm ne byktr! szne gelince: Eer bu sz gerekten o sylemi ise, ya bunu (L ilahe ill ene Fa'budun)de olduu gibi, Allah'tan hikye etmek suretiyle sylemitir; yahut da devaml alma neticesinde grd eylerden ve kendi kudsiye-tinderi haber vermek istemitir de kendi bykln dier umum yaratklardaki byklne izafetle dile getirmek istemitir. Ne yceyim! dediinde bundan ne yce bir evsafta yaratldm kasd etmitir. Bylece annn ycelii, Allah'n yceliine izafetle deil de halka izafetle olmutur. stelik bunu, sekir ve gay halinde sylemi de olabilir. nk ayk halinde kii, dilini bu gibi tehlikeli szlerden koruyabilir de sekir halinde iken koruyamaz. Onun szn bu iki tevilin dnda mlhaza ederek lttlhad (Vahdet-1 Vcul) fikrine kail olmak mmkn deildir. nsanlarn manev sahada ykseldikleri mevkilere bakp da muhal olan bir eyi syleme sakn. nk insanlar Hakk'n bildirmesiyle bilinir, yoksa Hak insanlarla deil. BENC KISIM: Hulul... Bu, Rab kula hulul etmitir veya kul Rabb'a hulul etmitir, demektir. Rab-lerin Rabbi, kinatn halikn zlimlerin bu sznden btn mevcudiyetimizle tenzih ederiz. Bu sz sahih olsa bile ittihad gerektirmez. Kulun da Rab sfatlan 208 MAM I GAZAL ile tavsif edilmesini icap ettirmez. nk hal sfatlan mahal (yer) sfatlar olamaz. Bilkis hal sfat olduu gibi kalr. Sonra hululn istihalesi, ancak hululn mnasn anladktan sonra dnlebilir. nk mfret mnalar, tasavvur tariki ile idrak edilmez. Onun nehyi veya isbat mmkn deildir. u halde hululn mnasn bilmeyen, hululn var olduunu veya muhal olduunu nereden bilecek? Deriz ki: Hululden iki ey anlalmaktadr: 1 Cisimle, cismin bulunduu yer arasndaki nis-bet. Bu ise ancak iki cisim arasnda bahis mevzuu olabilir. Cismaniyet mnasndan beri olan bir varlk hakknda bu imknszdr. 2 Araz ile cevher arasndaki nisbet. Araz hi phe yok ki cevher ile kaimdir. Araz, cevherde bulunmutur denilebilir. Fakat, kendi kendine durabilen bir ey iin bunu syleyemeyiz. nk bu muhaldir. Her ey ki, kvam kendi nefsi iledir, onun kvam kendi nefsiyle olan baka bir eye hulul etmesi, ancak cisimler arasnda vaki olan mcavere tariki ile mmkn olur. Gryorsunuz ya iki kul arasnda bile hulul dnlmesi imknsz oluyor. Bu imknsz olursa, kul ile Rab arasnda bu nasl dnlebilir? Hakikat babndan, hulul, intikal, ittihat ve.Allah'n sfatlan ile muttasf olmak btl olunca,-onlann szlerinin mnas ancak tenbihatta iaret ettiimiz gibi mtala edilebilir. Baka trlsne imkn yoktur SUAL: Peki, Kul, bu sfatlara lyk olduu zaman sa-liktir, vsl deildir sznn mnas nedir? Ayrca slk ne demektir? Vusul ne demektir?

-esmA-1 HSN erhi CEVAB : 209 Slk, ahlk, hareket ve maarifeti tehzip etmektir. Bu da i ve d lemi imar etmekle olur. Kul bu hususta almalar yapar ki, iini temizlesin de vusule hazrlanabilsin! Vusul ise, Hakk'n hilyesi kendisine mnkeif olmasdr. Bylece O, kendini ona verir. Hem ylesine ki, kendi bilgisine bakt zaman, ancak Allah' bilir, himmetine bakt zaman, Allah'dan baka bir himmet ve gayesinin bulunmadn anlar. Bylelikle kulun btn, mahede ve himmet bakmndan onun btn olur. Zahiri ibadetle, btn ahlk tehziple megul olmas iin (srf bu gaye ile) kendi nefsine iltifat etmez. te btn bunlar taharettir (yani i ve d temizliidir..) Yine bu bir bidayet (balang) tir. in nihayeti ise, tam mnasyle kendi nefsinden onun iin tecerrt etmesidir. Bylece sanki o, O olur. te vusul budur. SUAL : Sofiye szleri baz kerametlerden haber veriyor ki, akln bunlarda bir rol yoktur. Oysa yukardan beri sizin anlattklarnz hep akl sermayesidir?.. CEVAB : unu bil ki: Velayet devrinde akln imknsz sayd baz, kerametlerin zuhur etmesi caiz deildir. Evet, akln baa kamad, daha dorusu mcerret akl ile idrak edilemiyecek kerametlerin zahir olmas mmkndr. Mesel Bir vel mkeie yolu ile (filn kimse yarn, lecektir.) diyebilir. Bu mkefe kendisine verilir. Bu akl sermayesiyle idrak edilemez, nk akl bunu idrak edemez. Fakat bir vel iin de, Allah yann kendisi gibi bir varlk yaratacaktr. diye bir mkefe baF. 14 210 MAM I GAZAL* hs konusu olamaz! nk akl bunu muhal grr, tecviz etmez. Hele bir velinin veya herhangi bir kimsenin Allah beni de kendisi gibi yapacak demesi bsbtn akla aykrdr. Akla bundan daha aykn olan bir sz daha: Beni Allah, kendisi yapacak. Ben O, olacam! nk bunun mnas udur: Ben hadisim.. (Sonradan yaratlmaym.) Lkin beni kadm yapacak.. Ben yer ile gn yaradcs deilim ama, Allah beni onlarn ya-radcs klacak.. Bu, u sz mnasnda olur: Baktm ki, ben O'yum! Bu sz tevil edilmeyip de zahirine hamledilecek olursa, akl bunu tecviz eder mi? Byle imknsz eyleri tasdik eden kimsede akl diye bir ey var mdr*? Bir vel kalksa da: (eriat btldr, her ne kadar hak ise de Allah onu btl yapacaktr) derse, onun bu sz dinlenir mi? (Tabi ki dinlenmez.) (Doru olan bir ey asla yalan olamaz.) diyen kimseyi akl tasdik eder. Bunu akl sermayesiyle sylemitir. Akl bunu kabul ederse, hadis (sonradan yaratlm) olan bir eyin kadm olmasna imkn olmadn nasl kabul eder? Hi kul Rab olabilir mi? Buna akl cevaz verir mi? Akln muhal grd ey ile akim idrak edemedii eyin farkn ayrd edemiyecek kimse muhatab olarak kabul edilir mi? Onu cehaleti ile ba baa brakn!, (Ltfen!) KNC BLMN KNC KISMI MAKSADLAR VE GAYELER HAKKINDADIR Bu ksmda, isimlerin zat ve yedi sfata rcu ettii-nin isbati vardr. Tabi bu Ell-i snnet mezhebine predir.. Peki, bu isimler oktur. Sen yukarda hepsine ayr ayr mnalar verdin. Bunlar erh ederken, e anlam ifade eden, ayr ayr lfzlar olmadn syledin. imdi ise bunlarn yedi sfata rcundan bahsediyorsun. Bu nasl oluyor? diye.sorarsan, cevab udur: unu iyi bil ki: Sfatlar her ne kadar yedi ise de ef'al oktur. Vasflar da oktur. Selbler de oktur. Bunlar ayr ayr anlatmak sanrm ki imknszdr. Ne var ki, sfatn mecmuundan, yahut sfat ve izafetten, ya da sfat ve selb'den, ya da sclb ve izafetten, terkip yapp hizasna bir isim koymak suretiyle isimleri oaltmak mmkn olur. Bunlarn mecmuu, zata dellet edene, yahut selble birlikte zata dellet edene, yahut izafetle birlikte zata dellet edene, yahut selble ve izafetle birlikte zata dellet edene, yahut yedi sfattan birine

dellet edene, yahut sfat ve selbe dellet edene, yahut sfat ve izafete dellet edene, yahut fiil sfatna dellet edene, yahut fiil sfat ve izafete ve ya da selbe dellet edene racidir. Bu da on fasldan ibaret olur. 1 Allah gibi zata dellet eden. Zat, Vacib'l212 MAM I GAZAL Vcud olma bakmndan kasd edildiinde (Hak) ismi buna yakn olur. 2 Selble birlikte zata dellet eden. Buna El-Kudds, Es-Selm, El-Gani, El-Ahad ve benzerlerini rnek gsterebiliriz. nk el-Kudds, deyince, vehme dahil olan ve akla gelen her ey ondan selbedilmi olur.. Es'Selm deyince, btn ayplar ondan selbedilir. El-Gani deyince, btn ihtiyalar ondan selbedilir. El-Ahad deyince, nazir (benzeri) ve taksim ondan selbedilir. 3 zafetle birlikte zata raci olan: El-Aliy, El-Azm, El-Evvel, ElAhir, Ez-Zahir, El-Btn ve benzeri isimleri gibi. El-Aliy, rtbede btn zatlarn fevkinde olan bir zattr ki, bu ancak madununa izafetle anlalr. te buna izafet derler.. El-zm, idrakler hududunu amas ynnden zata dellet etmektedir. El-Evvel, btn varlklardan nce ve onlar geen demektir. El-Ahir, btn varlklarn en son mercii demektir. Ez-Zahir, akln delletine izafetie zat ismidir. El-Btn, his ve vehmin idrakine muzaf olan zattr. Dierlerini de buna kyas edebilirsin' 4 selb ve izafetle birlikte zata raci olan: El-Melik, El-Aziz gibi.. El'Melik, her eyin kendisine muhta olduu ve fa-. kat kendisinin hi kimseye ve hi bir eye muhta olmadn gsteren bir zata dellet eder. El-Aziz, emsalsiz olan, kendisine zor yetiilen demektir. ESMA- HSNA ERH 213 5 El-Alm, El-Kadir, El-Hay, Es Sem, El-Basr 6 zafetle birlikte ilme raci olan: El-Habr, El-Hakm, E-ehd, El-Muhs gibi.. nk El-Habr, umuru batmaya muzaf olarak ilme dellet eder, E-ehd, grnen eylere muzaf olarak ilme dellet eder, EI-Mu-km, en ileri bilgilere muzaf olarak ilme dellet eder. El-Muhs, sayl ve mahsur olan bilgileri (malmat) ihata etme (kuatma) cihetinden ilme dellet eder. 7 zafet ziyadesiyle Kudrete raci olan: El-Kah-har, ElKaviy, El-Muktedir, ElMetn gibi.. nk kuvvet, kuvvetin tamamdr. Metanet ise,-iddeti, kahr ise, mukadder olan eye galebe etmekle tesir etmesidir.. 8 zafetle veya fiil ile birlikte iradeye raci olan: Er-Rahman, Er-Rahm, Er-Raf, El-Vedd isimleri gibi.. Rahmet, zayf ve muhta olan bir kimsenin ihtiyacn yerine getirmeye matuf olarak iradeye racidir.. Rafet ise, daha fazla merhamet etmek mnasna gelmektedir El-Vedd, ihsan ve in'ama muzaf olarak iradeye racidir. Er-Rahm fiili bir ihtiya sahibini gerektirmektedir. El-Vedd fiili, bunu gerektirmeden dorudan doruya in'ama dellet etmektedir. Yani muhta durumda olan kimsenin ihtiyacn bertaraf etmek iin ihsana matuf iradeye racidir. Bunu gemi sahifeleri-mizde anlatmtk.. 9 El-Halik, El-Bri, El-Musavvir, El-Vahhab, Er-Rezzak, El-Fettah, El-Kabz, EJ-Basit, El-Hafid, Er-Rafi, EI-Muiz, El-Muzi, El-Ad, El-Mukit, ElMucib, El-Vasi, El-Bais, El-Mubd, El-Muid, El-Muhyi, El-Mumit, El-Mukaddim, Ei-Muahhir, Ei-Vali, EI-Berr, Et-Tevvab, E-Mntakim, El-Muksit, -El-Cami, E!Man, Bl-Mugn,. El-Hdi isimleri gibi fiil sifatanna raci olan isimlerdir.. 214 MAMI GAZAL 10 Biraz daha fazla olarak fiile dellet eden: El-Mecid, El-Kerm isimleri gibi.. nk Medd, ikramn bolluunu ifade eder, tabii zatn erefi ile birlikte... El-Kerim ismi celili de byledir.. El-Ltif, fiildeki rfka dellet eder. (Yumuaklkla davranmak demektir) Gerek bu isimler ve gerekse dierleri bu on taksimden hali deildir.

Dier isimleri de bunlara kyas edebilesin. Bu izahatmzdan anlalmtr ki, isimlerin mnalar ayrdr. Yani e anlam ifade eden mteradif kelimelerden deildir. KNC BLMN NC KISMI BU KISIM, SMLERN MUTEZLE YE FLOZOFLARIN MEZHEBNE GRE TEK ZATA NASIL RAC OLDUKLARININ BEYANI VE ZAHI HAKKINDADIR. Bu ksm, bu kitaba her ne kadar lyk deilse de, ksa olarak onlann mezhebini de aklamak istedim. Bu ksmda baz hususlara temas ettim. steyen bu ksm okumasn. ,nk bu ksm, kitapta mhim deildir. Evet, onlar her ne kadar sfatlar inkr edip yalnz sfatsz tek zata kail oluyorlarsa da, fiilleri, selblerin kesretini (okluunu), izafetlerin de kesretini inkr etmiyorlar. Yani kabul ediyorlar.. Bu ksmlarda anlattmz isimlerde onlar da bize yardm ediyorlar. Ne var ki onlara gre, Hayat, lim, Kudret, rade, Semi', Baser, Kelm gibi yedi sfat, ilme racidir. Sonra ilim de zata racidir. AIKLAMASI: Semii (duyma) sfat; onlara gre, seslere mteallik olan bir ilmi tamdr, (yani Allah btn sesleri-bilmektedir.) Baser (grme) sfat ise; renkleri ve sair grnen eyleri tam mnasyle bilmesinden ibarettir.. Kelm sfatna gelince; bu sfat onlara gre, Alla-hn fiiline taallk eder. Cemadattan meydana gelen cisimde onu yaratmtr.. Filozoflara gre ise bu sfat, Peygamber (S.A.V.)in 216 MAM-I GAZAL zatnda yaratm olduu iitme sfatna racidir. Peygamber, uykuda olan bir adamn duyduu gibi, harite varl olmayan manzum bir kelm duymutur. Bunun Allah'a izafe edilmesi ise; o, kelm insan sesleri ve ilerinin mahsul olmadndan ileri gelmektedir. Hayat sfatna gelince: Onlara gre bu sfat, kendi varlm bilmesinden ibarettir. nk her kendi zatn bilen iin (O diridir) denilir de,, kendisini tanmayan iin (diridir) denilmez. imdi irade ile Kudret kalmtr. Onlara gre Allah'n iradesinin mnas, hayr ve onun nizamm bilmesi ve ona gre yaratmasdr. Yani bir eyi bilmesi, o eyin var olmasna sebep olmaktadr, (onlara gre) yi olan bir eyi bilip onu isteye isteye husule getirirse O, raz olmu demektir; raz olana (Mrid = isteyen) de denilir. yleyse irade (nefretten arnmakla birlikte) ilme raci olmaktadr. Kudrete gelince: Bunun mnas udur: stedii zaman yapar, istediinde yapmaz. Onun fiili bilinen bir eydir. Dilei hayr, bilmesine rc eder. Yani, hayr (iyi) bildii bir eyi' yaratr, iyi bilmedii (H) onlara gre konu-, uyorz bir eyi de yaratmaz. (Amiyane bir tabirle yle izah etmee alalm; hayrl grd ve bildii eyi yaratr, hayrl grmedii, bilmedii (H) bir eyi ise yaratmaz.) Hayr nizamnn bulunmas, ancak onu bilmesine baldr. Var olmyacak bir eyin de var olmamas da onda bir hayrn bulunduunu bilmemesine muhtatr. u halde makul nizam, mevcut nizamn* sebebidir. Mevcut nizamsa, makul nizama tabidir. (Bu-, radaki makulden murat, nceden dnlp tasarla-' nar ey demektir.) ;; unu iddia ettiler: Bizim ilmimiz, bilinen eyi ger-" ekietirmesi iin muhakkak bir kudrete muhtatr- s. esmA-1 hsnA erhi 217 1 nk iimiz aza ile yaplmaktadr. Mutlaka bu azann bulunmas lzmdr. Sonra yalnz bulunmas kafi gelmez. Ayn zamanda salam ve shhatli hatt gl olmas gerekmektedir. O'na (Allah'a) gelince; O, yapacak olduu ii bizim gibi organ vastasyle yapmaz. Malmun (bilinen bir eyin) mevcut olduuna dair ilmi kfi gelir.

yleyse Kudret de dnp dolap ilme raci olmaktadr. Sonra unu da iddia ettiler: lim de zatna racidir nk O, zatn, zat ile biliyor. Binaenaleyh, lim Alm, Malm birdir. Kendinden baka varlklar da yine kendi zat vastasyle bilmektedir. nk O, biliyoi ki, zat, btn varlklarn mebdeidir. u halde sair mevcudat, zatndan bittebaiyye bilmektedir ki, bu zatnda kesreti gerektirmez. Bir olan zatn bilmesi, btn malmat bilmesini gerektirir. Hesab bilen kiinin saylarn katlarn bilmesi gibi. Ona iki kere iki nedir? Onun kat nedir? diye sorulduunda teker teker hesab etmeden hemen neticeyi syler. Bir bir saymasna hacet kalmaz. Mevcudat da "byledir. Tedricen ykselmekte ve oalmaktadr. Evvelinde okluk yoktur. te Cenab- Hak bunlar birden bilebilir. Bunlarn hepsini bilmek iin de yalnz zatn bilmesi kfi eelir. nk her eyin ba ve mebdei kendi zatdr!.. Bu konuyu daha fazla uzatmyacam. nk uzattka uzar. Bu hususta fazla bilgi isteyen (TEHA-FT'L-FELSFE) (1) isimli kitabmzdan faydalanabilir. nk bu mevzuun, bu kitapla ilgisi yoktur. (1) B kitafo Trke'ye tercme edilmitir. Felsefecilere Cevab Mtercim Akif Nuri. Dava Yaynlar 1969 stanbul. nc blm LVE VE TEKMLLER NC BLM (LVE ve TEKMLLER BLM) KISIMDAN MTEEKKLDR. BRNC KISIM uras muhakkaktr ki, Allah'n isimleri, tevkif fi ynnden doksandokuza inhisar etmemektedir. nk doksandokuz isimden maada baz isimlerin de bulunduu yine tevkifi ynnden sabit olmutur. Ebu Hreyre (R.A.) den naklolunan dier riyayet-te; Bu isimlerin bir ksmnn mn itibar ile kendilerine benzeyen isimlerle, bir ksmnn da mna bakir mndan kendilerine benzemeyen isimlerle deitirildii grlmtr. Mn itibar ile (kendilerine benzer olan) (yakn manl) isimlere misl: El-Vahid'in yerine El-Ahad, EI-Kahhar'n yerine El-Kahir, E-ekr'un yerine Eakir varit olmutur. Mn ynnden benzer olmayanlar: EL-HD, EL-KF, ED-DAM, EL-BASR, EL-M-NEVVR, EL-MUBN, EL-CEML, ES-SADIK, EL-M-HT, EL-KARIB, EL-KADM, EL-VTR, EL-FATIR, EL-ALLM, EL-MELK, ELEKREM, EL-MDEBBR, ER220 MAM-I GAZAL REF, ZTTAVL, ZL-MEARC, ZLFADL, EL-HAL-LK... Ayrca Kur'an- Kerimde, bu iki rivayette mtte-fekun aleyh olmayan isimler de varid olmutur: El-Mevl, En-Nasr, el-Galip El-Karib, Er'Rab, En'Nasr gibi... Muzaf isimlerdende; edidi-ikab, Kabilttevbeti, Gafiruzzenbi Muli-ceyli, finnehari ve Mulicnnehari filleyli, Muhricl-hayyi minel Meyiti ve muhriculmeyyiti minelhayyi, gibi. simler varid olmutur. Haberde (Es'Seyyid) ismi de varit olmutur. Bir adam Reslllah (Sallallah Aleyhi ve Sellem): Ya Seyyid! diye arnca, Peygamber (S.A.V.) u mukabelede bulundular: Es'Seyyid Allah'tr! Galiba Peygamberimiz (S.A.V.) bu sznden, yze kar medh etmenin doru bir ey olmadn retmei kasd etmilerdir. Byle olmasayd yle buyurmazlard: Ben, Ademoullarnm Seyyidiyim. (Bununla) vnmyorum. (1) Yine hadislerde (Ed-Deyyan, El-Hannan, el-Men-nn) gibi isimlerin vnrit olduu da grlmtr. Hatt hadislerde aratrlacak olursa bunlardan baka, bir ok isimlerin de varit olduu grlebilir.. simlerin, fiillerden tremesi mmkn olsayd, bu isimler daha da oalabilirdi. nk Kur'an- Kerimde Allah'a izafe edilen fiiller oktur: (Yekifussue, Yekzifu bilhakki, yefsilu beynehum, Kadayana il ben Israile) ayetlerinde olduu gibi. Mesel bu cmlecik-

(1) mam Ahmed,' TirmiV.f ve bni Hace bu hadi?! Ebu Said (R.A.)'den rivayet etmilerdir. 1ESM-1 HSNA ERH 221 Jerden, El-Kaif, El-Kazfu bil-Hakki, El-Kad isimleri elde edilebilir.. Hlsa Allah'n isimleri saylmayacak kadar oktur. Bu dnlmeye deer bir konudur ki ileride gelecektir.. Maksadmz, isimlerin yalnz doksan dokuz isimden ibaret olmadn aklamaktadr. Usle uyarak biz yalnz doksan dokuz ismi saym ve onlar izah etmi oluyoruz. Aslnda bu isimler bu sayy amaktadr.. Sonra bu rivayet mehur bir rivayettir.. Ebu H-reyreden (R.A.) nak ettiimiz bu rivayet sahiheyinde deildir. Sahih olan hadislerde rivayet yledir: Allann, phesiz doksandokuz isrn' vardr. Her kim bu isimleri tadat ederse, cennete gher. Hadisde grld gibi, doksan dokuz isimden bahs edilmi ve fakat o isimlerin hangi isimler olduu aklanmamtr. Mrid, Mtekellm, Mevcud, ey, Zt, Ezel, Ebed gibi zerinde, fakih ve alimlerin sz vr fikir birlii ettikleri isimlere gelince. Bunlarn da Allah hakkntfa sylenmesi caizdir. Hadis-i erifte u varit olmutur: Ramazan geldi demeyin. nk Ramazan, Allah'n isimlerindendir.. Ramazan ay geldi, deyiniz! Bir de mam Ahmed'in msnedinde.'bni Hibbann Sahihinde, Abdullah ibni Mes'ud'dan naklettikleri u hadisi bir gzden geirelim znt ve kederle karlaan bir kimse, (Al-lahm! Ben senin kulunum, kulunun oluyum, kadn kulunun da oluyum. Nasiyem elinde (kudretinde) dir, Hakkmda hkmn caridir. Hakkmda kaza ve takdirin adildir. Senden, kendini adlandrdn, yahutta yanndaki gizli ilimde sakladn her ismin hrmetine, Kur'an-, kalbimin bahar, gnlmn nuru, zntmn datcs Cls1,, Kederimin gidericisi klman di222 MAM I GAZAL* lerim!) derse Allah onun kederini ve hznn giderir, yerine ferahlk verir. Peygamber (S.A.V.) in bu hadisdeki (Nezdinde olan Lednni gizli ilimde saklad) sznden anlalmtr ki, Allah'n isimleri sayszdr. Peki yleyse Allann doksan dokuz ismi vardr. Mealinde rivayetler vsrit olmutur? Bunun Midesi nedir? diye bir soru sorabilirsin! Bu sorunun cevabn ikinci ksmda bulacan iin buyurun ikinci ksma. NC BLMN KNC KISMI BU KISIMDA, DOKSAN DOKUZ SMN ZERNDE1 DURULUP SAYILMASININ FAYDASI BEYAN EDLECEKTR. Ancak bunda baz derinlikler ve incelikler vardr ki zerinde durulmaya deer. Biz bunlar soru halinde irad edip bir bir izah etmeye alacaz: Sual: Allann isimleri doksan dokuzdan fazlamdr, yoksa deilmidir? Eer fazla ise bu tahsisin (doksan dokuzun zerinde durulmasnn) anlam nedir? Bin dirhemi bulunan bir kimse iin, Doksan dokuz dirhemi vardr denebilir mi? Bin lafz her ne kadar doksandokuzu iine alyorsa da, doksandokuz deyip kestirip atmak, ondan fazlasn nefy etmez mi? ayet Allah'n isimleri doksandokuzdan fazla deilse, Peygamber efendimizin (Kendinf adlandrdn, yahut kitabnda indirugjn, yahut mahlukatmdan birine rettiin, ya da yanndaki gizli ilimde sakladn her isim hrmetine dilerim senden Allah'm.) sznn mnas nedir? nk bu hadis, Allann baz isimleri yannda sakladn ak olarak anlatmaktadr. Yine Peygamberimiz Ramazann. Allah isimlerinden bir isim olduunu sylemilerdir. Selef alimlerinin (Falan kimseye sm-i Azam retilmitir!) dedikleri de sabittir.. Btn bunlar gsteriyor ki, Allann isimleri doksan dokuzu amaktadr... 224 MAMI GAZAL Cevab: Akla en uygun olan, Allah'n doksan dokuzdan fazla ismi bulunmasdr. nk bunu bize bildiren rivayetler hem oktur, hem de kavidir.

Doksan dokuz'a hasrn ifade eden hadislere gelince; Deriz ki, bu, bir kaziyyeye mtemil olmaktadr, iki kaziyyeye deil.. Nasl m? izah edelim: Mesel bin klesi bulunan melik gibi. Biri kalkar da der ki: Melikin doksan dokuz klesi vardr. Kim onlar alp da dmanlara kar karsa mutlaka galib gelir. imdi bunun bu sz, melikin bin klesi olmadn anlatmaz. Yalnz ilerinde en kuvvetli klelerin doksan dokuz kleden ibaret olduunu bizlere bildirir. simlerin doksan dokuzdan fazla olmamas a muhtemeldir. Haber lafz (O takdirde) iki kaziyeye mtemil olmu olur: 1) phesiz Allann doksan dokuz ismi vardr.. 2) Her kim bunlar sayarsa cennete girer.. Hatt birinci kaziyenin zikriyle yetinilse, sz tam olmu olur.. Birinci mezhebe gre iser birinci kaziyenin zikri ile iktifa edilmez.. te bu hasrn zahirlerinden akla en yakn gelen mna budur.. Lkin bu da iki cihetten uzak dmektedir: 1) Bu, Allah yanndaki gizli ilimde, .baz isimler sakladn nlyor. Oysa hadisde bu isbat edilmitir.. 2) Bu isimleri yalnz peygamber. veya ismi azam kendisine bildirilen veli gibi kimselerin sayabileceim bildiriyor ki, adet tamamlansn.. Yoksa bunun dnda saylanlar, adetten hari olursa noksan olacn vehile hasr btl olur. u halde akla en yakn gelen hakikat udur: Peygamber Sallallh Aleyhi ve Sellem, buriu, halESM-1 HSNA ERH 225 ki bu isimleri saymaya tevik etmek iin anlatmlardr. sm-i Azam ise, halk bilemez. Sual: Diyelim ki Allah'n isimleri doksan dokuzu gemektedir. Akla en uygun olan da budur.. Mesel bu isimleri bin olarak takdir etsek, bu binden doksan do-Ikuzunu sayanlarn Cennete girecekleri sylendiine gre, doksan dokuz, bu isimlerden hangileridir ki, o isimleri sayanlar cennete girmeye hak kazanabilsinler.. Yani bu isimler muayyen isimler midir? Cennete girebilmek iin o muayyen isimleri saymak gerekiyor mu? Yoksa Ebu Hreyre'nin rivayet ettii isimleri sayan da cennete girebilir mi? Yoksa br rivayetteki isimleri saymak da lzm gelir mi? Cevab: Tabi ki bu doksan dokuz ismin belirli olmas gerekir. rk belirli olmazsa saymann ve doksandokuza tahsis edilmesinin faydas kalr m? Sonra (Melikin yz klesi var ki, onlarla dmann karsna karsa mutlaka galip gelir) sz, yz klenin gerekten kuvvetli kiilerden meydana geldii anlald takdirde doru olabilir. ayet ilerinden herhangibir yz kiinin de ayn gte olduklar tezahr ederse o szn mnas ve faydas kalmaz.. Sual: Neden, doksan dokuz isim, bu kaziye ile tahsis edildi? Dierleri Allann isimleri de midir? Cevab: simlerin, ycelik bakmndan mnalar farkl olduu iin, faziletleri de farkl olabilir. Bunlardan doksan dokuz isim, dierlerinde bulunmayan baz yksek mnlar havi olmas itibar ile, brlerine nisbeten daha faziletli olabilir... F. 15 226 MAMI GAZALJ Sul : Pekl, sm-i Azam bunlarn iinde midir yoksa; deil midir? Eer deilse, sm-i Azamsz o isimler dierlerinden nasl daha faziletli olabiliyor? ayet iindeyse, bu nasl olur? Rivayet meydandadr. sm-i Azam yalnz peygamberler ve veliler bilmektedir. Anlattklarna gre, Asef bin Berhiya, Belkis'in arn ancak sm-i Azam sayesinde taiyabilmitir.. nk, sm-i Azam bilmekteydi. Tabi koskoca bir ar yklenip, tamak, keramet sebeblerinden olsa gerek.. Cevab:

sm-i Azamm bu isimlerin dnda olmas muhtemeldir. Bu takdirde bu isimlerin eref ve fazileti, halk tarafndan bilinip mehur olan dier isimlere nisbetendir. Yalnz peygamberler ve veliler tarafndan bili-' nen ismi azama nisbeten deildir.. sm-i Azamn bu isimler arasnda olduu da sylenebilir. Ne var ki o, yalnz Peygamberler ve veliler tarafndan bilinmesi (Allah tarafndan mnasip grldnden) tayin edilip de (belirtilip de) halka jndiril-memitir.. Haberde varit olduuna gre Resllullah (S.A.V.) yle buyurmulardr: Allah'n sm-i Azam, u iki yettedir: Ve ilhu-kum ilahm vahida lilhe illaiverralunanirrahfin (1) Al-i mran sresinin h*t oan Eliflm mra A1--lah la ilah* fija hvelhayylkayym. (2) (1) Bakara Sresi, 163. yet. Meali erifi udur: Hepinizin Tanrs (ztnda ve sfatlarnda asla benzeri buhnma-yan) bir te} Tanrdr. O'ndan baka hi bir Tanr yoCttnr. O, hem Rahmandr, hem Rahimdir. Elmal Tefsiri C. 1 si: 5 (2) l-i mrn Sresi, 1 ve 2. yetler. Meali erifleri: Elif. Lm. Mim. 2 Allah o Allandr ki kendinden baESMA-1 BOSNA SERKt --------------:_______________ 227 Bir defasnda Allann Nebisi (S.A.V.) Bir adamn Aliahm sana u duamla yalvaryorum: ehadet ederim ki: phesiz sen, dourmayan, domayan, benzeri bulunmayan Samed ve teksin. Senden baka lh yoktur f eklindeki duasn duyunca, yle buyurmutur: And olsun bu adam, Allah'tan sm-i Azam ile istemitir. phe yok ki bu isimle istenirse verilir; dua edilirse kabul edilir.. SUAL: Bu, neden doksandokuz olarak tayin edildi de yz denmedi? Yze yaklat halde bilhassa doksandokuz da niye duruldu? CEVAB: Bunda iki ihtimal vardr: a) nk Mny erife, bu meblaa ulamtr da ondan. Yoksa adet maksur (tahsis edilmi) deildir. Ne var ki bu sayya muvafk olmutur.. Nitekim Sfatlar, ehli snnet indinde, Hayat, lim, Kudret, rade, Semi, Baser ve Kelm olarak yedi saylmtr. Bu durum, sfatlarn yedi tane olmasndan deil; bil'kis Rubbiyet ancak bunlarla tamamland iin byle' olmutur.. b) Bunun balca sebebini Allah Resul (S.A.V.) beyan buyurmutur: Yzden bir eksik.. Allah tektir, teki sever. Ne var ki, bu, isimlerin, iradi ve ihtiyari tesmiye olduuna dellet eder. Yoksa eref sfatlar yalnz bunlara mnhasr kalmaz. nk bu, zat iin olur! rade ile deil.. ka hi bir Tanr yokdur. (O, zti, ezeli ve ebed hayat ile) diri (ve bak) dir. Zliyle, kemliyle kaimdir. (Yarattklarnn her an tedbir- hfznda yegne hkimdir, her 'ey O'nunla kaimdir.) Fazla bilgi iin bak. Elmal Tefsiri C. 2. sf: 1015 ve antay Tefsiri C. l<-.sf: 81'e. 228 MAM I GAZAL Hi kimse unu diyemez: Allah'n sfatlar yedidir. nk o tektir, teki sever. nk bu zat sfatlandr. Bu babtaki sfatlar maksur (tahsis edilmi) deildir.. Hatta bunlarn mevcudiyeti, kadn (kasd edicinin) kasd, mridin (isteyenin) iradesi ile deildir ki, bundan, baka deil de yalnz tek kasd edilmi olsun!.. te bu az evvel arz ettiimiz ihtimali kuvvetlendirmektedir: Allah'n kendine tesmiye ettii isimler doksando-kuzdur, baka deil! Onu yz klmamtr: nk O, teki sever.. Bu n-timali kuvvetlendiren baka bir hususa da ileride iaret edeceiz.. SUAL : -J; Bu doksandokuz ismi, Resulllah (S.A.V.) bizzat saym mdr, yoksa bunu, Kitab, Snnet ve buna dellet eden haberler'den herkesin karp almasna m terk etmitir? CEVAB : Allah'n Resl-Ebu Hreyrenin <R.A.) rivayetinden de anlalaca gibi-bu isimleri sayp toplamtr. Gaye, mslmanlan bu isimleri saymaa tevik

etmektir. Eer saymasalard, halk bunlar nereden bilecekti. Halka bunlar ayr ayr bulup saymak, tabii ki g gelecekti.. Alimlerin ekserisi erh ve izahn yaptmz, Ebu Hreyre'nin (R.A.) rivayetini kabul etmilerdir. Yalnz mam Ahmed ve Beyhaki, Ebu Hreyre'nin (R.A.) rivayetini cerh ederek, ravler zincirinde baz zayf halkalarn bulunduunu ileri srmlerdir. esmA-1 hsnA erhi 229 Ebu jsa Tirmiz (1) bu rivayet hakknda zaafa dellet eden baz hususlara iaret etmitir. Ayrca dier muhaddisler de, bu rivayette grlen u hususa dikkati ekmilerdir: a) Ebu Hreyreden (R.A.) nakl edilen bu rivayette karklk vardr: nk ondan, birbirlerine-birinde ibdal, dierinde tabir bulunan-zt iki rivayet nakl edilmitir. b) Onun rivayeti, Hannan, Mennan, Romazan gibi isimlerle, dier haberlerin bildirdii isimleri iine almamtr. c) Sahihte adeti beyan eden Peygamber (S.A.V.)' in sz Allah'n doksandokuz ismi vardr; kim bu isimleri tadad ederse cennete girer olmutur. simlerin ayr ayr zikri ise, Sahihde varit olmamtr. Sahih-de bu hususta garib bir rivayet vardr ki, iinde zayf bulunan rav mevcuddur. Bu mikdar gsteriyor ki, simler bu saydan fazla deildir. Ebu Hreyre'nin (R.A.) rivayetinin dnda kalan isimlerin elde edilmesi bizi, bu zahirden alak oymutur. nk simlerin adedi bulunan rivayeti *biz zayf sayarsak, mkllerden bir ka bertaraf edilmi olur. nk biz diyoruz ki; isimler doksandokuzdur. Allah bunlar kendine tesmiye etmitir. Onu yze tamamlamamtr. nk o, tektir; teki sever. Bunlarn iine Hannan Mennan ve dier isimler de dahil olmaktadr. Bunlarn hepsini bir araya getirmek, ancak Kitab ve Snneti aratrmakla mmkn olur; n(1) Snen-i Tirmizi. .tb-i Sitte'nin ncs olan bu kitab Turk-eye tercme edilmekte'dir. Cilt: 1. Snnen-i Tirmizi Tcrcemesi Mtercim: O. Zeki Mollame'hmedolu. Yunus Emre Yaynevi. stanbul 1972. 230 MAMI GAZAL k bunlann bir ksm Kitabullah'da bulunur, bir ksm da Reslullah'n verdii haberlerde. O alim demitir ki: Kitab ve sahih haberlerden aratrarak seksen isim elde edebildim. Dier isimler, itihad yolu ile haberlerden elde edilmedir.. Sanrm ki, isimlerin saysn bildiren hadis ona erimemitir. ayet ulasayd, onu zayf bulurdu veyahut o rivayeti brakp da sahihde mevcud olan haberi alr ve kalan isimleri sahihdeki haberlerden aratrma-,ya koyulurdu. bu merkezde olursa, onlar aratrmak suretiyle sayan kii son derece yorgunluu gze alacaktr. Tabii ki byle bir kimse cennete hak kazanm olur. Yoksa hepsinin, ayr ayr beyan edildii rivayetten bu isimleri karp saymak zor bir ey deildir.. Evet, sahihlerin baz lfzlarnda: Onlar ezberleyen cennete girer! diye varit olmutur. Hfz etmek, phesiz ki yorgunluk isteyen bir itir.. te bu hadisden anladm ihtimaller bundan ibarettir. Bundan fazlasna temas etmek, ancak tahminle bilinen itihad ilere tevessl etmek olur ki, bu akllarn yryecei yolun dnda kalr. Vallahu Alem! NC BLMN NC KISMI ALLAH'A ITLAK EDLEN SM ve SIFATLAR TEVKF MDR, YOKSA AKLIN BUNDA BR DAHL VAR MIDIR? BU KISIM BUNUN HAKKINDADIR. El-Kaz Ebu Bekr bunun caiz olduunu (Yani Aklnda bunda bir rol bulunduunu) sylemektedir. Ancak ne var ki, eriatn menettii veya Allah hakknda mnsnn mstahil (imkansz) olduu hususlar bundan istisna edilir. er'an bir manisi olmayansa caizdir...

Ebl Hasan El-E'ar'ye gre, bu tevkif zerine mevkuftur. zin olmadka, mansyla mevsuf olan bir ismin Allah'a itlak caiz deildir. Bizce muhtar olan udur: Biz bir ayrm yaparz ve deriz ki: Her isme raci olan (Husus) izine baldr. Vasfa raci olan ise izine bal deildir. (Yani isim mnsnda olan isimler, izne baldr, vasf mnsnda olan isimler ise izine bal deildir.) Vasf mnsnda olann doru olmas lzmdr. Doru olursa mubah olur, yalan olursa asla. Bunu da ancak, isimle vasf arasndaki fark anladktan sonra anlayabiliriz. Onun iin deriz ki: sim, msemmaya dellet iin vaaz edilen bir lfzdr. Zeydi ele alalm: Bunu ad Zeyd'dir. Kendisi beyaz ve uzun boyludur diyelim biri kalkar da onun ad232 MAMI GAZALt ESM-tHSN ERH 23? n sylemez de (Ey beyaz ve uzun) diye arrsa, Zey-.di ismi ile deil, vasf ile arm olur. O adam byle-armakla yalan sylemi deildir. Lkin ismini a-rmamtr. nk onun ismi Zeyd'dir. (Beyaz ve uzun) deildir. Onun uzun ve beyaz olmas, onun isminin uzun olmas demek deildir. Hatt bir ocua (Kasim veya Cami) ismini ver-, memiz, onun bu vasflarla muttasf olduuna dellet etmez. Bunlar onun ancak ismi olabilir, her ne kadar bu vasflar mn ynnden kendisinde bulunursa da. Ona tutup da Abdl-Melik (Melikin klesi) dersek,. bununla onun Melik'in klesi olduu murad edilmez. Bunun iin diyoruz ki, Abdl-Melik, tpk Isa ve Zeyd gibi bir mfret isimdir. Vasf makamnda zikr edildii zaman mrekkeb isim olur. Abdullah da yle.. Bu kelime badile diye oul olur da badullah diye oul olamaz! imdi buraya kadar ismin mnsn anlam bulunuyorsun! Demek ki isim, msemmay tantmak iin vaaz edilen bir lfzdr! Herkes kendine diledii ismi koyabilir, Bir ana baba da oluna veya I.izina istedii ismi verebilir. Efendi klesini de diledii bir isimle adlandrabilir. Bir insan, kendine konan isimden baka bir isimle arlrsa muhakkak ki kzar. Biz insan olarak, bir insan kendi isiminin gaynsr le aramazsak, nasl olur da Allah'a isim takabiliriz? Peygamberimiz Sallellhu Aleyhi ve Sellemirr isimleri de sayldr. Kendisi, kendi isimlerini saym ve Syle buyurmulardr: Benim, Ahmet, Muhammed, El-Mukf, El-Mah, Nebiyyuttevbe, Nebiyyurrahme, Nebuyyl-Mlhime gibi isimlerim vardr.. (1) Peygamberimiz bu aklamay yaptktan sonra ona baka bir isini koyamayz, yani baka bir isimle onu aranlayz. Onun gzel vasflarndan haber vermek iin ancak yle diyebiliriz O, Alimdir, Mrittir, Reiddir, Hadiddir. Zeyde, o uzundur, o, beyazdr dediimiz gibi.. Bu onun ismini sylemek deilde vasfn sylemektir.. Hlsa, bu, bir lfzn onun hakknda denip denmi-yeceini inceden fkh bir meseledir. yle izah edebiliriz bunu Peygamberi, kendisinin kendi zati risalet penh-lanna takd isimlerden maada isimle aramyoruz. Hatt insanlar bile aramyoruz. Bu yasak Allah hakknda, yasak olmaz m hi?! te bu. bir nevi Ser hkmler esaslarndan biri olan fkh kyastr. Vasfa gelince: Bu, bir ii haber vermektir. Verilen haber ya dorudur; ya yalandr. Din yalann suret-i katiyede haram olduunu aklamtr. Yalan yalanlktan karan bir arz vaki olur(1) Buhar, Mslim. Tirmiz, Malik. Ncse"nin Ciibryr bn-i Mut'im (R.A.) den rivayet ettiine gre: Peygamber Efendimiz yle buyurmulardr: Benim be ismim vardr. Ben Muhnmmcd'im. Ben Ahmed'im. Ben o Mni'yim ki Allah benim (nbvvetim) le kfr mahvedecektir. Ben o Hir'im ki (kyamet gnnde btn) insanlar beni takib ederek hnr olunacaklardr. Ben kendinden sonra (peygamberlikle vazifeli) hibir kimse bulunmayan o ma'lm Akib'imdir. kib,

kendisinden sonra hibir peygamber bulunmayandr. Bu mevzuda fazla bilgi iin u kitaplara baknz. Mslim'in Sofuolu tercmesi C. 7 sf: 227 de 2354 No.lu hadis. Tirmizi'de 2842 No.lu hadis.. Camssair 3437 No.lu hadis. :234 MAMI GAZAL sa baka. Din dorunun hell olduunu aklamtr. Ama helli helllktan karacak bir arz vaki olursa baka.. Zeydi vasf ederken onun var olduunu haber vermemiz nasl doru ve mubah ise, Allah' vasf ederken onun kadim olduunu haber vermemiz de bu hususta ser delil bulunsun, bulunmasn doru ve mubahtr. Zeyd hakknda o, ekar (Kumral)'dr diyemeyiz. nk bu ha,ber kendisine ulanca nefret edecektir ve belki de kzacaktr. nk bu vasf Zeydin ahsiyetine bir noksanlk getirmektedir. te Allah hakknda da, tpk bunun gibi, Zat- Sbhani'yesine noksanlk getirecek bir vasf syliyemeyiz.. Fakat, noksanlk ifade etmeyen hatt bilkis med-he dellet eden bir vasf sylersek bu phesiz ki mubahtr. Lkin bunun yukarda arz ettiimiz, tahrim sebeblerinden annan doru haber gibi olmas arttr. Mesela Allah hakknda; Zari, Haris, diyemeyiz. Fakat hanmn hmile brakp da ocuun dnyaya gelmesine sebeb olan kimseyi nazar itibara olmadan asl eken o deil; Allah'tr, tohumu topraa atp ekin ekini dnmeden, asl zari o deil Allah'tr diyebiliriz. Alln znnan sen almadn, ancak Allah all. (1) ayeti, bunu isbat etmektedir. Cenab- Hakk (Ya muzil!=ey zelil eden!) diye a-ramayz. Fakat (Ya muiz=ey aziz klan, ya Muzil= ey zelil klan) diye rahata arrz! Neden mi? nk bunlar birletikleri vakit, medih=vg vasf ortaya kar.. (l) Enfl Sresi. 17. yetin bir ksm. IESM1 HSNA ERH 235 Zira bu, iin her iki yn de elinde (kudretinde) bulunduunu aka gsterir.. Duada da durum byle deil mi? Allah', emrettii gibi Esmai Hsna ile (en gzel isimleri ile) arrz. simleri getiimizde ise Medih ve Cell sfatlar ile arrz.. Ya Mevcud, Ya Muharrik, Ya Msekkin! diye armayz da (dua etmeyiz de); Ya mukil'el-Aerat = (ey denleri kaldran) Ya mnzilel berekt= (ey bereketleri indiren!) Ya Myes-sire Klli asirin == (ey her zor, olan kolaylatran!) diye arrz (dua ederiz).. Yine bir insan armak istediimizde, onu ya ismi ile arrz veyahut, (ey erif, ey fakih), diyerek vg ifade eden vasf ile arrz de; (ey uzun, ey beyaz) diyerek seslenmeyiz. Fakat onu hafife almak istediimiz de, (ey uzun, ey beyaz adam) diye sesleniriz.. Onun (insann) sfatlarndan sorulduumuzda, beyaz renkli ve siyah sal olduunu syleriz. Duyduu zaman, ho karlamayaca bir vasfla-gerek olsa da-hi-vasf etmeyiz, onu. Mesele yine byledir: Eyay idare eden kmldatmayan, beyaz yapan ve siyah yapan kimdir? diye sorulduumuzda; (Bunlar yapan) Allahtr! deriz ve bu ileri ona izafe etmekte, -Ser bir izin var mdr, yokmudur?-diye beklemeyiz.. Evet Allah, vardr, yaratandr.-Muzhir de O'dur, Muhf de... Musid'de O'dur; Muk da.. Mubki'de O'dur, Mun de. Evet tevkif varit deilse bile btn bunlar ona itlak edilebilir. SUAL: Neden Allah iin; Arif, Akl, Zeki ve benzeri vasflar denilemiyor? 236 MAMI GAZAL5 CEVAB : Bu ve benzeri vasflarda mani olan husus ihamdr,.. ki izin olmadan caiz olmaz.. Es'Sabr, Er'Rahm, El'Ha-lm gibt (isimlerde) her ne kadar iham varsa da, onlar da izin varit olmutur. Bunda ise izin yoktur.

Bundaki hm udur: Akll olan, o kiidir ki, kendisini, ktlklerden nleyen bilgisi vardr. Mesel onun iin (Onu akl menetmitir = ktlklerden alkoymutur.) derler. Fitret ve Zekya gelince: Bunlar, mdrik (idrak eden) den gaip olan eyi suretle idrak etmeyi i'ar ederler. Marifet ise, nceden-bilinmeyen bir eyin bulunduunu haber verir. (te bu gibi maniler) bulunduu iin bu vasflarn Allah hakknda itlk edilmesi caiz olmuyor.. ayet Lfz incelenip, de; ki mefhum arasnda-herhangi bir iham grlmez, din de men etmezse, o zaman kesin olarak onun itlkna cevaz veririz.. Doruyu en iyi bilen Allahtr! Dn de yalnz ve-yalnz O'nadr!.. NC BLMN SONU MAM-I GAZAL'NN KTABI BURADA SONA ERD. SBU KISIM ESM- HSN'NIN KISACA MNA-LARINI, OKUNMASININ DABI, FAZLET VE MEZYETLERN BEYAN EDER. (1) yle Allah ki ondan baka ilh yok. En gzel isim-* :ler Esm-i Hsn O'nundur. Allah Teala kendisinden .Allah'tr. bakas olmayan tek bir ER'RAHMAN: Rahmetten mtak olup, dnyada m'min, kfir btn yaratklara rahmet ve merhamet eden nimet veren demektir. Esm-i Hs-n'nn ayrl ayr her birinin hesabi sar ile, adedi olup, zikredilecei gibi, Allah lafza-i cellinin adedi olan 66 defa, Rahman ismi erifinin de adedi olar 298 adedine gre kraat edip, dergh kibriyadan istidai inayet ve rahmet eden kimsenin her ne murad varsa hasl olur. Ve kffei havayici biiznillah husul bulur. Allah sm-i Celli, zat ilhi ismidir. Bir sfata delleti yoktur. Rahman .ismi ise Allah isminden baka dier btn isimler gibi, ismi sfat olmakla, Allah- Tealadan bakasna isim olarak verilmesi caiz olmayan (1) mistir. Bu ksm mtercim M. Ferat tarafndan ilve edil238 MAMI GAZALf has isimlerindendir. Nitekim Ceriao- Hak Kur'an-i. Kerim'in Araf Suresi 180. ayeti kerimesinde: Meali: Allah'ndr en gzel isimler. Esm-i Hsn. Allah'a mahsustur. Onun iin siz Allah tealay o gzel isimlerle zikredip arnz. Ve ona Esm-i Hsn ile dua ediniz, demektir. Bu ayeti kerimeden Esm-i Hs-n'y (O gzel isimleri) kullara isim vermenin caiz olmad anlalmaktadr. Vehab, Cebbar, Vahid gibi isimlere, Abdlvahhab, bdlcebbar, Abdlvahit gibt. abit kelimesini ilve etmek lzmdr ki, Vahab'n kulu,, Cebbar'n kulu, demek manasm alm olsun. Er'RAHM: smi erifinin manas: Er'Rahim; Ahirette yalnz m'minlere pekok rahmet in'am ve ihsan eden m'minlere evkat ve merhamet edip mazlumun hakkn zalimden alan demektir. Er'Rahim ismi erifini def-i bel iin ilikad-l tam ve hulusi kalb ve tahareti kmile ile, yedi gn sabah namazndan sonra kbleye mteveccihen oturup bu ismin. adetine gre 208 defa tilvet ile Allah Tealaya arz niyaz ve takdim-i istida ve istirham eden kimse biiznillah her trl bel, keder ve kazadan emin ve mahfuz olur. Dnyann nimetleri hakir ve azim, nakis ve fcam iki ksmdr ki, hakir ve nakz nimetler Rahmen ismi sfat manasna gre kfirlere de verilir. Ama ahiretin nimetleri tam ve kmil olduundan, Rahim ismi. sfat... anlamna gre ahirette yalnz m'minlere verilir. ESM-1 HSNA ERH 239 Esm-i Hsn ile dua etmemiz iin, emrolunduu-muz Allah'n en gzel isimleri 99 dur. Onlar sayan Ve ezberleyen cennete girecei Buhari ve Mslim'in rivayet ettii bu hadisi eriften anlalmaktadr. EI'MELK: smi erifinin manas; El'Melik; yaratma, diriltme ve ldrme ile here-yin mutasarrf, padiahlar padiahdr. Her ey emrine msahhar ve amade olan hkmdardr. EFKUDDS smi erifinin manas; El'Kudds, akl ve hayalin dnd hissin duyduu, ayp ve eksik sfatlardan beridir.

Es'SELM: smi erifinin inanas; Es'Selm, zat aypdan. sfat eksiklikten, ileride serden salim olup, kullar tehlikeden salim klan ahi-reite yileri azabdan selim klan, cennettede iyilere selm verendir. Es'Selm sm-i celilini hergn ve hi olmazsa haftada bir gn sabah namazndan sonra bu ismin hesab sare gre adeti olan 130 defa kraat eden, ve onunla Allah Tealaya tevessl ve mracaat eyleyen kimseye Cenab- Hak kaffeyi umurunda selmet hayr ve bereket ihsan buyurur. 240 MAM I GAZAL Resulllah Efendimiz buyuruyor ki, Kur'an- Ke-rim'de Har sresinin sonundaki Levenzelna hzelkur-ane yetinden sona kadar olan yeti kerimeyi okursa melikeler onu akama kadar korur. O gn vefat ederse ehit olur. 9 EI'M'MN: smi erifinin manas; El'M'min, Peygamberleri sz ve mucizat yarat-mas ile tasdik eden. Yaratklar Zlmdari tehlikeden ve afetlerden koruyan ahirettede M'minleri azabdan koruyandr. El'M'min ismi celilini 136 defa tilvet ile Allah Tealaya tazarru ve niyaza devam eden kimseye 'Cenab- Hak zelil ise izzet, fakir ise sevret, korkaksa eman, ihsan buyurur. Fahri Razi tefsirinde beyan -olunduuna gre tevhidin mertebesi drttr. 1. Dille ikrar 2. Kalb ile iman 3. Dille inanc takviye. 4. Hatrna marifeti ilhiyeden baka bir ey gelmerriektir. Bu drtten biri kalpte iman olmadan dille ikrar, makbul deildir. Zira nifaktr. Kalpte iman olup, dille ikrar etmezse, iman kabul deyildir gnahkr olur. EI'MIIEYMN: smi celilinin manas; El'Mheymin yaratklarn ilerini rzk ve ecellerini ve btn hallerini bilen, koruyan ve gzetendir. El'Mheymin ismi erifini adetine gre, 145 defa tilvet eden Allah'n keremiyle saadete ykselir. Ona ne eytan ve ne de bir insan tasallut edemez. Zarar ve ziyana ulatramaz. Dmann zulm ve errinden emin ve mahfuz olur. Ehli tevhide drt ey lzmdr. ESMA! HSNA ERHt' 241 1. Tasdik, zira tasdik olmazsa mnafk olur. 2. Tazim, Eer tevhidi tazim zere olmazsa mbtedi olur. 3. Halvet, nk tevhidinden lezzet almaz ve halvetini bulmazsa mrai olur. 4. . hlastr; Zira tevhidi ihlas zere olmazsa fa-.sk ve facir olur. El'AZZ: smi erifinin manas; El'Aziz, kuvvet ve galebe sahibidir. Daima galiptir. Fakat hikmeti icab ok defa zalimleri cezalandrmakta acele etmez, bazlarmda ahirete brakr. El'Aziz ismi celilini adeti zerine 94 defa okuyan kimse Hak katnda aziz olur. Allah Tealanm izniyle hibir vakit dcar- mezellet olmaz Esma-i Hiisna'nm kraatinin adab: 1. tikad tam. ve Cenab- Hak'-ka ynelmek. 2. Bedende elbisede ve mekanda temizlik. 3. Sabah namazndan evvel veya sonra mteakiben okumak. 4. ' Kraat esnasnda adap zere oturmak 5. Esm-i Hsn'da ismin hesab sar ile kendine mahsus olan miktarna riayet etmek suretiyle okuyarak dua etmek. 6. Okunan ismin, evveline yal harfi nidasn, ilve ederek Ya Allah veya Yarahman eklinde okumak. El'CEBBAR: smi celilinin manas; El'Cebbar zorla dzelten, dilediini yaptrabilen, krlanlar onaran eksikleri tamamlayandr. El'Cebbar ismi celilini hergn veya en az Cuma ve pazartesi gnleri sabah namazndan sonra 206 defa okuyan kimseyi hi kimse cebretmeye ve sktrmaya -ve hibir zalim icra-i zulm ve gadre cesaret edemez. F. 16 242 MAMI GAZALfi ESMA 1 HSNA ERHt 243

Zulm cebablrenin errinden emin ve mahfuz olur. Esm-i Hsnyi ezbere okuyamyn ve manalann bilmeyenler yznden okumal ve manalarn renmeye ve hkmleri ile amel etmeye gayret ederek cenneti kazanmaldr. EL'MTEKEBBR smi celilinin m- na: El'Mtekebbir, byklk ye azamet kendine mahsus olandr. "Hadisi kutsisinde Cenab- Allah; Byklk ve ululuk bana mahsustar. Onlara ortaklamaya yeltenenleri nari cehenneme atarm, buyurmutur. El'Mtekebbir ismi erifini 626 defa okuyan insanlar arasnda muhterem olur. Onu gren hrmet ve riayette bulunur. Sz dinlenir. Gr makbul kadri yce, insanlar yannda sevimli olup, hrmet izzet ve riayet grr. Hergn sabah namazndan sonra okunmasn ulemay- havas tavsiye etmilerdir. Hadisi erifinde Resulllah Efendimiz dua ibadetten ibarettir,. buyurmutur. EI'HALK: smi erifinin nnmsi; El'Halik, hereyi yaratan yoktan var eden demektir. El'Halik ismi celilini 731 defa okuyanlara Cenab- Hak muvaffakiyet esbabn yaratr. Evld olmayan o niyetle devam ederse evld olur. Rzk hususunda tesiri byktr. Duann fazileti oktur. nk duanm mnas Cenab- Hakk'a tazarru ve niyaz edip yalvarmak-t tr. Allah Tel'nn da kullarndan bekledii vazife budur. EI'BABtU: smi erifinin manas; El'Bariu, hereyi eksiksiz ve birbirine uygun yaratandr. El'Bariu ismi erifini 213 defa okumaya devam eden tehlikeli hastalklara yakalanmaz. Rtbe ve makamndan karlm olan kii bu esmaya devam ederse elinden kard makam ve mansab yine eline geirir. Duann meziyeti oktur. Hz. Peygamber Efendimiz hadisi erifinde Allah'n katnda duadan mker-rem ve sevgili birey yoktur buyurmutur. Ayeti kerimedeki Esm-i Hsn ile Allah'a dua ediniz emri bunu teyyid etmektedir. smi erifinin mEL'MUSAVVR: __ na: El'Musavvir, hereyi ekilleyen suretle ayrandr. El'Musavvir esmasnn 336 defa tilvetine devam edene Cenab- Hak talakati lisan nutuk ve anlatma maharetini ihsan eder, tahsili ilim kolay ezberleme hususunda tesiriri icra hasl olur. Allah Teala hadisi kutsisinde Ben gizli bir define idim, bilinmek istedim ki, mah-lkati yarattm buyurmutur. ElGAFFAR: smi erifinin manas; E'Gaffar, su ve gnnlarr dnyada rten, ahiret-tede cezalandrmayp affeden balayandr. EL'KAHHAR: smi erifinin mnas; El' Kahhar, dmanna istediini yapan, hor ve hakir grp, ezen ve ldren mahf ve helak eden galip ve hakim olan, ve btn varlk .emrinde musahhar 244 MAMI GAZAL olandr. El'Kahhar esmasn 306 defa eken kimseye zlm ve fenalk isteyenleri Cenab- Hak kudreti kahi-resiyle helak eder. Zalimlerin kahri, dman errinin giderilmesi hususunda tesiri vardr. Zalimlerin errinden korunmay Allah tealadan dilemek lzmdr. Hatta Resul Ekrem efendimiz hadisi erifinde Dnya ve ahiretin saadeti ebedi istikblin temini hususunda Ce-nab-a AHaha'a dua etmeyenlere Allah Teala darlr. Gazap ve hm eder buyurmutur. EL'VAHIIAB: smi erifinin mnas; El'Vahhab, karlksz nimetler veren, bol bol balayandr. El'Vahhab ismi celilini izzi dnya ve erefi ahreti arzu eden kimse 14 defa okursa eref ve izzeti artar rtbesi ykselir. Resulllah Efendimiz hadisi erifinde Dua etmekde acizlik getinneyiniz, nk dua etmekle kimse helak olmaz buyurmutur. ERREZZAK: smi erifinin mnas; Er'Rezzak rzklar yaratan ve ihsan edendir. Er'-Rezzak ismi celilini 308 defa tilavet eden, kimseyi Cenab- Allah rzk mal ve servet bolluu ile taltif ve ihsan buyurur. Darlk ve zarurete dm ise biiznillah ondan kurtulur. Bir daha sefalet ve perianla dr olmaz. Kr ve kesbi kazanc artar. Hadisi erifde Peygamber Efendimiz: Dua nt'trifnin silah dinn direi yer ve gklerin de nurudur. buyurdu

EL'FETTAH: smi erifinin mnas; hazinelerini El'Fettah, hayjr kaplarn rahmet her trl aan, mklleri 'halledendir 245 El'Fettah ismi celilini 489 defa tilavetle dergah ilahiyeye tevessl ve iltica eden kimseye Cenab- Allah hayr ve hasenat kaplarn aar. lerinde mklat ve zorluk grmez. Hz. Resulllah bir hadisi erifinde Allah Teala'-mn takdirinden saknmak fayda vermez. Amma yaplan da nazil olmu ve olmam bel ve musibeti def edip gidermeye fayda verir. Nazil ve vaki olmu bely giderir. Henz nazil olmayan bel ve musibete mani olur. buyurmulardr. .x _J\. EL'ALM smi cclilinin mnas; El' Alim, gizli ve aikr, hereyin i ve dn, ilk ve sonunu ok iyi bilendir. El'AIim ismi erifinin k-raatna devam edenin kalbi, nur, ilim, ziya ve irfanla dolar. Zihni ve fikri alr. Cenab- Hak Kur'an- Keri-min'de siz bana dua ediniz ve benden isteyiniz. Ben de duanz kabul ediyim. Dileklerinizi yerine getireyim. Buyurdu. ciuUV EL'KABIZ: smi erifinin mnas; EI'Kabz diledii baz; insanlardan servet ve genilii lm annda da btn yaratklardan ruhlar alandr. E'Kabs esmasn 903 defa ekmeye devam edene Cenab- Alah, heybet ve cell verir. Ondan yaratklar korkar. Kendine zulm ve hile yapmak isteyen dmanlarnn ktlklerinden emin eder. Fenalk yapmak isteyenler kahru perian olup der. bni Kesir tefsirinde demitirki; Esm-i Hsn'nm 99 isme mnhasr olmadna mrna- Ahmed-bn-i Hanbe, Msnedinde senediyle Abdullah bn-i Mesud'dan rivayet ettii dellet eder. Alah Te'nm Esm-i Hsnsnda kitabda 246 MAM I GAZAL indirmedii kimseye bildirmedii ilmi gaybde yalnz kendisinin bildii isimleride vardr. u halde evvelki hadiste Allah Tealanm 99 ismi yani bir mstesna olmak zere 100 ismi va lr. Onlan ihsa &lcn, sayan cennete girer, buyurmas Allah'n malm olabilen Esm-i Hsn'sndan 99'unu ihsa eden, yani ezberleyip sayan yahut Allah'la muamelesinde onlarn hududunu muhafaza edip gzelce riayet eyleyen kimse cennete girer manasna olmak gerektir. EL'BASID: smi ccliHnin mnas; E'Basd baz insanlara rzk, servet genilii ce-setlerede ruhlar verendir. El'Basid ismi erifinin 72 defa kraati insann kalbinden gam ve kasaveti giderir. Ferah ve surru arttrr. Rzk kr ve kesbi oaltr. Merak ve endieye mbtel olan kimsenin kalbinden o merak ve endieyi giderir. Yerine nee getirir. Esm-i Hsnnn tam 100 saylmaypda biri mstesna olarak 99 saylmasnn hikmetide o tekdir, Teki Sever, diye beyan buyurulmu olmasdr ki, Allah Teala tek olduu iin Esm-i Hsnsnn saylmasnda da tek adete riayet etmek mstehab olduu anlalmtr. EL'HAFID: smi erifinin mnas. El'Hafd, kfirleri akilikle dmanlarn lanetle ahrettede azapla alaltan ve indirendir. El'Hafd esmasn kendini bilmeyen, karanla, zulm ve kibre brnm olan bir sahibi makam cebbare beddua niyetiyle 1480 defa ekilir ise Cenab- Hak onun lyk olduu cezay tertib buyurur. Dmann kahru perian olmasnda bu esmann tesiri vardr. Namazlardan sonra tebih dualarnda 33 defa Sbhanellah, 33 defa elbssmA-1 hsnA erhi 24? lamdlillah, 33 defa Allah Ekber Allah Ekber denilerek teker teker mecmuunun 99 adetine tek ola-Tak ibla edilmeside Allah Teala tekdir, teki sever, hikmetiyle mtenasibtir. . ER'RAFU: smi erifinin mnas. Er'Rafiu, Mminleri, saadetle, dostlarn izzetle ahirette nimetleriyle kaldran ve ykseltendir. Er'Rafiu, ismi celilini sabah namazndan sonra 351 defa okuyan kimsenin derecesi yce ve insanlar katnda s--z geerli olur. Bu esmann berekatiyle o kimseye min-tarafillah dnya ve ahirette yksek rtbe ihsan buyrulur. Hadisi erif de O Tekdir, Teki sever buyurul-makla EsmauUahdan

birininde elvitru olduu i'r olunarak 100 isim anlatlm ancak saylmakda biri istisna edilerek 99'u saylmtr. Bu suretle Esm-i Hs-n'nm 99"a mnhasr olmadgda ayn hadisten anlalm demektir. EL'MUZ: smi celilinin mnas. El'Muiz itaat edenleri aziz eden ve ykseltendir. El'Muiz ismi erifini 117 defa okumaya devaml eden kimse dnya ve ahiretteaziz-olur.- Jna..ktlk... .ve hakaret etmek isteyen fikir maksadndan vazgemeye mecbur olur. nk Cenab- Hakk'n aziz kld kulunu kimse zelil edemez. zzet bir nurdur ki, o zalimlerin gzlerini grmez klar. Allah Teal Hazretlerinin 99 Esm-i hsnsn ezberleyip ihsa etmenin marifetullah hususunda ve duann mstecab olmasnda tesiri ve fazileti bulunduu varit olan mteaddit rivayetlerle haber verilmi ve o babta mstakil eserler yazlm ol248 MAM I GAZAL makla Allah Tealanm bildirdii ve bildirmedii daha. birok Esmi hsns vardr. EL'MUZL: smi erifinin mnas. El'Muzil, sulular hor gren ve hakir eden drendir. El'Muzil esmasn 770 defa eken dmann kahru perian etmek hususunda Cenab- kibriyann muavenetine nail olur. Dman ktlnden, zalimin zulmnden korkmaz. Hergn alessabah bu esmaya devam ederse'korktuundan emin olur. Kimse ona zarar ve ziyan ulatramaz. Beyhaki'de El'Esma ve sfat kitabnda bu hadisi Abdullah bni Mesud'a muttasl senediyle yle rivayet eylemitir. Resulllah buyurdu ki Herhangi bir mslim bir merak veya hzne duar olur da AIahm ben senin kulunum. Ve kulunun olu ve cariyenin oluyum. Nasiyem (Alnn) senin elindedir. Bende hkmn cari, hakkmda kazan adalettir. Senin olan kendine tesmiye ettiin veya kitabnda indirdiin veya halkndan birine bildirdiin veya kendi katnda ilmi gaybde kendine tahsis buyurduun her isimle senden dilerim ki, Kur'an; kalbimin bahan, hsnmn cils, hem ve gammmin gidericisi klasm. diyerek dua ederse herhalde Allah Tcaa onun merakn giderir. Gam ve hemminin yerine ferahlk verir. Dediler ki; Ya Rasulallah! Bu kelimeleri renelim mi? Evet bunlar iiten kimsenin renmesi lzmdr. buyurdu. Es'SEM: smi erifinin inanas. Es'Semi karncann ta zerinde yryndeki ayak admlan seslerinden daha az, her sesi ve hereyi nihayetsiz ve sonsuz iitendir. ESMA- HSNA ERH 249' . EL'BASR: smi celilinin mnas. El'Basir, sonsuz ve nihayetsiz hereyi grendir. El'Basir ismi celilini 302 defa okumaya devam edenin basar ve basireti nuru ilahi ile mnevver olup her eyi grr. Vukuundan evvel his ve idrak eder. Ulum ve fnuna vkf olur. Esrar gizli melektu mdrik olur. Zihni ve idraki kuvvet kazanr. Dnd eylerde doruyu grr. Hataya dmez. Beyhaki muttasl senediyle Hz. Aie'den rivayet ederek dedi ki: Ya Resu-lllal Allah Telya dua edildii zaman icabet buyurduu esmasn bana ret demitir. Resulllah'da Ya Aie abdest al, mescide gir. ki rekat namaz kl. Sonra dua et. Dinleyeyim buyurdu o da yle yapt. Sonra dua iin oturduunda Resulllah Allah'm O'nu muvaffak kl dedi O'da dua etti. Hz. Peygamber sabet Ettin. buyurdu demiti/. EL'IIAKEM: smi erifinin mnas. EI'Hakem, hkmeden, hakk btldan ayran ve yerine getirendir. E'Hakem ismi celilini 88 defa okuyan kimse ilerinde muvaffakiyete nail olur. Rzk ve kr artar. Ondan bel gazap gider, yerine nimet hilim-ve lir. Duann kabul olmasnn adap ve artlar: Abdesli ve temiz olmak, kbleye kar oturmak. Su-ve gnahlarna piman olup tevbe etmek. Bir daha i-lememeye niyet etmek. Bylece kendini temizleyenin elbette duas kabul olur. t i VJ JLIj\. EL'ADL: smi erifinin mnas. El'Adi, denklik ve adaletle hkmedendir. El'Adl ismi celilini 114 defa tilavet edenin gnl nur ve adaletle :S50

251 dolar. lerinde mizan adle uygun hareket eder. Dan gadr ve zulm olmas ihtimali olmaz. Duann kabul iin daha baka baz adaba riayet etmek faydaldr. Duadan evvel sadaka vermek veya bir hayr ilemek duay inanla sidik ve ihlsla yapmak. Kendisinde eksiklik dtinmeyip himmetini yce etmek. EL'LTF: smi erifinin mnas. El'Ltif.en ince ilerin btn inceliini bilen. nce, gizli ve sezilmez yollardan kullarna eitli faydalar ulatrandr. El'Ltif ismi erifinin tilvetine devam eden ltf ilahiyeye nail olur. Zorlua, belya afete darla dr olmaz. Mklt ve felkete maruz kalan kimse bu esmann bereketiyle o felketten kurtulur. Refah ve saadete kavuur. Duann kabul iin ay-: rica yapaca eyler. Duann banda Allah Tealaya hamd kr, Peygambere'de salavati erife, ve duann sonunu da amin diyerek selavati erife ile bitirmek. Duay her zaman tekrar etmek ve meru yerlerde kullanmak. EI/HABR: smi erifinin mnas. El'Habir, hereyin iyznden gizli taraflarndan haberdar olandr. 7El'Habir ismi celilinin 811 defa kraatine devam eden, alemlerin srrna vukuf peyda eder. Tedbiri isabetli, gr ve karan maslahatna uygun olur. Giritii ilerde muvaffakiyet hasl olur. lerinde mklat belirirse bu esmann bereketiyle ondan kurtulur. Duann kabul iin tesirinin beklenmesinde acele etmemek kabulnnde gecikmesinde midi kemeyip duay tekrar icra etmektir. EL'HALM: smi erifinin mnas. ErHalim, su ileyenleri grp dururken cezalandrlmalarn ihmal etmeyip acelede etmeyendir. El'Halim ismi celilini 88 defa okumaya devam eden, dert, gazab ve hiddetten kurtulur. Ona kar olan zalim ve cebbarda hiddet ve gazap gsteremez. nsanlar tarafndan rfk ve hilim ile muamele grr. Kendinin hilm tabiat kerem, cmertlii ve sehas dillerde destan olur. Dua ederken konuyu deitirmemek dileini isterken huzuri ilahide huu ve boyun emekte olduunu unutmamak dilini de kfr, gybet ve kt szlerden korumak icab eder. EL'AZM: smi erifinin mnas. El'Azim, akl ve hayalin dnemedii, gzn gremedii kadar, sonsuz byk ve azametli olandr. El' Azim ismi erifinin 1020 defa okumasna devam edene Cenab Hak mkltn giderecek bir kuvveti azime ihsan buyurur. Herkese kar sz nafiz olur. tibari olup herkes ona hrmet gsterir ve tazim eder. Duadan evvel, abdesd alrken azn ve dilerini misvak, fra veya parma ile temizleyip az kokusunu gidermek elbisesini temiz tutmak lazmdr. EI'GAFUR: smi erifinin manas. El'Gafur, sular ve gnahlar rtp balayandr. El'Gafur ismi celilinin 1286 defa tilvetine devam edenin gnahlarn Cenab- Hak afv ve mafiret buyurur. Dnyadaki tesiri zalim ve cebabirenin hrs ve gazabn sndrr. Kendine kar gazab ve dmanlk zarar ve tesir edemez. Gazab annda kendini gren sknet252 MAMI GAZAL bulur. Hiddetinden eser kalmaz. Dua etmek iin temiz ve tenha yer semek; dua ve dileini yavaa ve yalvarmak suretiyle alak gnl ile, mahzuni kalb ile yapmak lazmdr. E'EKR: sini erifinin mnas. E'ekr, rzas iin yaplan iyilikleri art ile karlayan, yksek derece ve bol mkafaat verendir. E'ekr ismi celilini 256 defa tilavet edenin elindeki nzk ve nimeti ziyade olur. Hayr ve selah artar. nk -sanna daima ekr olmak kulluk, zimmeti farz olma-kr nimetin artmasna sebeptir. Allah'n nimet ve ih-sndan baka kr nimetini arttrdndan kulun menfaatine mutabktr. Duay yaparken mmkn olduu kadar alayarak duay icra etmek ve Allah'dan ne istediini anlayarak dua etmek daha tesirlidir. EL'ALYY*: smi erifinin mnas. El'AIiy btn rtbelerden stn, derecesi, pek yksek rtbeli olandr. El'Aiy ismi erifini 110 defa okuyan yce mertebelere nail olur. Meslei dahilinde terakki eder. nsanlar arasnda kadri yksek sz geerli olur. Kur'an- Kerim'de mezkr olan dier isimleriyle Esm-i Hsn ile herkim dua ederse

matlbuna nail olur. Sre-i Fatihada mevcut olan isimler Ya Allah, Ya Rabbi, Ya Rahman, Ya Rahm, Ya Mlik isimleridir. \ El'KEBR: smi cclilinin manas. El'Kebir, kibriya sahibi pek byk olan demektir. El'Kebir ismi celilinin 232 defa tilavetine devam eden,. JESMA- HSNA ERH 253 byklk ve riyaset rtbesini kazanr. nsanlar arasnda muteber ve hatr saylr olur. Sre-i Bakara'da mevcut olan Esm-i Hsn Ya Muhit, Ya Kadir, Ya Alimi Ya Hakm, Ya Tevvab, Ya Basr Ya Vasi, Ya Semi' Ya Bed' Ya Kfi, Ya Rauf, Ya kir, Ya Vahit, Ya Afuv, Ya Halim, Ya Kabz, Ya Basit, Ya Hayyu, Ya Kayyumu, Ya Aliyyu, Ya Azmu, Ya Veliyyu, Ya Ga-niyyu, isimleridir. EL'HAFZ smi celilinin mnas. El'Hafz yanlp unutmayan, yaplan ileri tutan, yeri ve gkleri, ve btn varlklar belli vaktine kadar bozulmaktan koruyan afat ve beldan saklayandr. El'Hafz ismi erifini 988 defa, okumaya devam edenin nefsi, mal, ehli iyli ve evld mahfuz olur. Okunan hane ve dkkan, hrszlkdan, yangndan ve yklmaktan emin ve salim olur.. Karada, denizde seferin selmetini temin eder. nsan ve cin errinden bel ve afattan muhafaza olur. Sre-i Ali mran'da bulunan Esm-i Hsn, Ya Kaim, Ya Vehhab. Ya Seriu, isimleridir. Sre-i Nisa-'da bulunan Eam-i Hsn, Ya Rakib, Ya Habib, Ya ehid, Ya Gafur. Ya Mugis, Ya Vekil, Esm-i Hsn-i erifeleridir. J EI'MUKT: smi erifinin manas: El'Mukit, beden ve ruhlarn azk ve gdalarn verendir. EFMukt ismi celilini 550 defa okuyann rzk bol, kr ve kesbi artar. Malnda bereket hasl olur. Sre-i Er'am'da bulunan Esm-i Hsn; Ya Fatr, Ya Kahr, Ya Zahir, Ya Kadir, Ya Ltif, isimleridir. 254 MAMI GAZAL) EL'HASB: smi erifinin mnas. El'Hasb herkesin yapt ilerin hesabn bilen.. Ahirette hesaba eken.Ceza veren ve tevekkl edenle-rede yetendir. El'Hasib ismi celilinl tilvet edenden, Cenab- Allah dman ktln hasidin hasedeni, def ve reddeder. Daima mansur ve muzaffer olur. S-re-i Araf'da bulunan Esm-i Hsn; Ya Muhyi, Ya Mumit, isimleridir. Sre-i Enfal'da bulunan Esm-i Hsn Ya Nimel. Mevl ve'ni'mel Nasr isimleridir. EL'CELL: smi erifinin mnas. ' El'Cell, anna yaramyan eylerden uzak, ululuk; ve cellet sahibidir. El'Cell ismi erifinin 72 defa devam kraati, dnya ve ahirette, eref ve izzete yce rtbe ve deere kavuturur. Ve heybeti arttrr. Sre-i Hd'da mevcut olan Esm-i Hsn, Ya Hafz, Ya Rakb,. Ya Mucib, Ya Hamd, Ya Mecd, Ya Fealn, limayrid, Ya Vedd, Esm-i erifeleridir. EL'KERM: smi-erifinin mnas. El'Kerim, istemeden veren vesilesiz ihsan eden, cmert keremi bol olandr. El'Kerim ini erifini 270 defa. tilvet edene Cenab- Hak ltuf ve kereminden her eyi ihsan eder. Rzk ve maieti keremi Hddan in'am ve-ihsan buyurulur. Yaratlnda keremlik tecelli eder. Mracaat ettii yerden kerem grr. Sre-i Ra'd'de.. mevcut olan Esm-i Hsn, Ya Kebr, Ya Mteal isimleridir. Sre-i brahim'de bulunan Esm-i Hsn Y-Mennan ismi erifidir. Sre-i Hicr'de bulunan Esm-H Hsn Ya Hallk ismi erifidir. esmA-1 hsnA erhi 255I y ,yj\, ER'RAKB: smi celilinin mnas. Er'Rakb, varlklar korumak iin gzc, ileri gzetici olandr. Er'Rakb ismi celilini 312 defa okuyana. Allah Tel tarafndan rtbe ve mertebe hasl olur. Bunun gibi, sr ve hakikatlere vkf olur. Basar ve basireti alr. Kur'an- Kerim'de Sre-i Meryem'de bulunan Esm-i Hsn, Ya Sadk, Ya Vris isimleridir.

Sre-i Hac'de bulunan isim, Ya Ba'is ismidir. Sre-i M'minin'de bulunan Esm-i Hsn Ya Kerim, ismi erifidir. EL'MUCB: smi erifinin mnas. El'Mucb, yalvaranlarn isteklerini veren, dualarn-kabul edendir. El'Mucb ismi celilini 55 defa tilvet-edenin meru dualar kabul olur. Haceti reva, olur. Kur-an- Kerim'in Sre-i Nur'da bulunan Esm-i Hsn, Ya Hakku, Ya Mbin, Ya Nur isimleridir. Sre-i Fr-kan'da bulunan Esm-i Hsn ise Ya Hadi ismi erifidir. Sre-i Sebe'de bulunan Esm-i Hsn, Ya Fettah,. ismi erifidir. EL'VASU: smi erifinin mnas. El'Vasiu, ilmi rahmeti her eyden geni olandr-El'Vasi u ismi celilini 137 defa okuyann mkl ileri kolaylar. Skntdan genilie, fakir ve zaruretten, servet ve zenginlie, esaretten hrriyete, hapislikten kurtulmaya intikal eder. Kur'an- Kerim'de Sre-i M'-min'de bulunan Esm-i Hsn, Ya Gaffar, Ya Kabilu tevbi, Ya edidl kab, Ya Zettavli isimleridir. Sre-i Zariyat'ta bulunan Esmi Hsn, Ya Rezzak, Ya Zl-i* 256 MAM I GAZAL ikuvvetil Metin isimleridir. Sre-i Tur'da da mevcut olan Esm-i Hsn Ya Vitir, ismi erifidir. EL'HAKM: smi erifinin mnas. EI'Hakb. buyruklar re hereyi hikmetli olandr. EL'VEDD: smi erifinin mnas. El'Vedd, iyileri seven, rahmet ve rzasna erdi-Tendir. El'Vedd ismi erifinin 20 defa okunmas celbi kulb, muhabbet teshir, ve temini meveddecie icrai tesir eder. Ona herkesin kalbi meyleder. Ve sevgiyle dolar. Her yerde mazhar hrmet ve kabul olur. Aradaki l)uz ve dmanl izale eder. Yekdierini sevmelerini ve dost olmalarn temin eder. Sre-i Kamer'de bulunan Esm-i Hsn, Ya Melik, Ya Muktedir, isimleridir. Sre-i Rahman'da bulunan Esm-i Hsn, Ya Rabbul merikayni ve Ya Rabbl maribeyni, Ya Zelcellivelik-ram isimleridir. EL'MECD: smi celilinin mnas. El'Mecid, azameti kadri an byk ve yksek, samahati bol, zat erefli ileri gzel olandr. EL'BAS: smi erifinin mnas. El'Bais, Peygamber gnderen, lleri diriltendir. El'Bais ismi celilinj 573 defa okumaya muvaffak olann ileri nizama girer. Maksat ve meramna nail olur. Kemle ular. Kur'an- Kerim'de Sre-i Hadid'de bulunan Esm-i Hsn Ya Evvel, Ya Ahir, Ya Zahir, Ya Btn, SMAI hsnA erhi _-----__________________ isimleridir. Sre-i Har'de bulunan Esm-J Hsn Ya Melik, Ya Kudds, Ya Selm, Ya M'min, Ya Mhey-min, Ya Aziz, Ya Cebbar, Ya. Mtekebbir, Ya Halik, Ya Bariu, Ya Musavvir isimleridir. E'EIID: smi cclinin mnas. E'ehid her yerde hazr, her eyi bilen ve gren. Ahirette de herkese halini bildirendir. El/HAK: smi erifinin mnas. El'Hak, varl deimeden duran, ahirette de hakk btldan ayran, hak sahiplerine, haklarn alve-rendir. gii. EL'VEKL: smi celilinin mnas. El'Vekl, yaratklarn ilerini zerine alan, ve daha iyisini yapan ve kullara yardm etmesine'yetendir. El'Vekl ismi erifini 66 defa okumaya devam eden kimseye Cenab- Hak ilerinde muvaffakiyet ihsan eder. Rzk bol, kr ve kazanc geni, saadeti ok olur. Darda ise ferah ve srura eriir. Kuvvet ve kudreti, izzet ve rif'ati artar. Kur'an- Kerim'de Sre-i Buru'da bulunan Esm-i Hsn, Ya Mubdiu, Ya Muidu isimleridir. Sre- hls'-da bulunan Esm-i Hsn ise Ya Ahad, Ya Samed ismi eriflerinden ibarettir. Bunlan okuyan sm-i Azam duas ile' dua etmi olur. F. 17 258

EL'KAVYYU: smi erifinin mnas, El'Kaviyyu, pek gl olan demektir. El'Kaviyyu ismi erifini 116 defa tilvet edenin madd ve manevi kuvveti artar. am yce, nfusu cari olur. Kaviyyu isminin srrna mazhar olur. Kalbleri teshir kudretine nail olur. Allah Tel'nm 4000 ismi olup, binini Allah'-dan baka kimse bilmeyip, dier bininin Allah Tel ve meleklerden baka kimse bilmez. Ve bininin Allah Tel, melekler ve enbiyadan maada bilen olmad ve drdnc binini m'minler bilip yz Tevrat'ta, yz ncil'de, yz Zebur'da ve yz Kur'an- Ke-rim'de mezkr olduu ve Kur'an- Kerim'de mezkr olan yzden doksandokuzu zahir olup birisi gizli v sakl bulunduu Fahri Razi tefsirinde yazldr. EL'METN: smi erifinin mnas. El'Metin, ok salam olandr, El'Metin ismi erifini 500 defa okuyann tabiatnda, hal ve hareketinde metanet ve salamlk hasl olur. Kuvvet ve kudreti artar. Halk katnda muteber grnr. EL'VELYYU: smi erifinin mnas. El'Veliyyu, iyi kullarna dost olup yardm edendir. El'Veliyyu ismi erifini 46 defa okuyana Allah Tel tarafndan yksek mertebeler ihsan buyrulur. Dnya ve ahirette makbul ve muteber olur. ELIAMD: smi serilinin mnas. El'Hamid, hamd sena olunan btn varlklarn diliyle biricik lendir. r v t" sS<*V >*>., esmA- hsn erhi 259 EL'MUIIS: smi erifinin mnas. El'Muhsi, hereyin saysn bilen ve sayandr. ! EL'MUBDU: smi erifinin manas/. El'Mubdiu, hereyi maddesiz rneksiz olarak yoktan var eden, meydana getirendir. EL'MUDU: smi erifinin mnas. El'Muidu, ldrp yeniden dirilten, tekrar yaratandr. EL'MUIIY: smi erifinin mnas. El'Muhyi, yoktan hayat veren, can balayan, salk verendir. EL'MMT: smi erifinin mnas. El'Mmt, canl yaratklarn lmn yaratan hayat yok edendir. EL'HAYYU: smi erifinin mnas. El'Hayyu ebed hayat sahibi, hakik hayat ona mahsustur demektir. EL'KAYYUMU: smi erifinin mnas. El'Kayyumu, hibir eye ve mekna muhta olmayan, gkleri, yeri btn yaratk ve varlklar yerlerinde tutan ve koruyandr. "m?260 -------------------------------------------------------MAMI GAZAL EL'VACDU: smi erifinin mnas. El'Vacidu, kimse ondan kap gizlenip saklanarm-yan, istediini bulandr. EL'MACDU: smi erifinin nnnsi. EI'Macid, azameti kadri ve an byk eref kerem, fadl ve semahat bol olandr. I EL'VAHDU: smi erifinin mnas. El'Vahid; zatnda, sfatnda, isimlerinde, ilerinde ve hkmlerinde benzeri orta ve dengi olmayan tek-d*r. J ES'SAMED: smi erifinin mnas. Es'Samed, ihtiyatan beri, lem ona muhta, hacetlerin bildirilmesi iin tek merci odur. Es'Samed ismi erifini darlk, keder, dert, zaruret ve iddet zamannda 134 defa okuyan kimseye selmet ihsan buyurulur. Dert ve darlk grmez, a kalmaz. EL'KADR: smi erifinin mnas.

El'Kadir, istediini diledii gibi yapmaya gc yetendir. . *>, vh EL'MUKTEDR: smi serilinin mnas. El'Muktedir, kuvvet verip, kullar vastasyle baz eyleri cat ettirendir. El'Kadir ismi erifini 205 defa, El'Muktedir ismi erifini de 744 defa tilvet edene feESMA-1 hsnA erhi 261 nalk edilemez. Cenab- Hakk'm yardm ile dman errini ve bely defe kadir olur. EL'MUKADDM: EL'MUAIIIIR: smi eriflerinin mnaslstediini, var veya yok etmekte zaman mekn eref ve rtbede ileri geiren, ne alan ve istediini de geriye koyan, arkaya brakandr. EL'EVVEL: smi erifinin mnas. El'Evvel, ilkdir, balangc olmayandr. y ~J*\\ EL'AHR:- smi cclilinin mnas. El'Ahir, ebeddir. Tkenmesi ve sonu yoktur. j . \yn EZ'ZHR: smi erifinin mnas. Ez'Zhir varl kudretiyle aikr olandr. EL'BATIN: Kibriyas ile insanlarn gzne grnmeyen ve gizli olandr. EL'VAL: Btn olaylar ve yaratklarn ilerini tek bana tedbir ve idare edendir. EL'MTEAL: Gc kuvveti ile stn yaratlmlar iin, mmkn grlen her eyden yksek ve yce olandr. 262 MAM I GAZAL EL'BERR: yilii ve bahii bol olandr. p ET'TEVVAB: tevbe sebeplerini kolaylatrarak, tevbeleri kabul eden, su ve gnahlar balayandr. 'ff~ EL'MNTEKIM: Dmanna hatrlatmak, mhlet vermek ve ihtar ettikten sonra hl su ve ktlklerine devam ve srar edenlerden intikam alan ve onlar lyk olduklar cezaya arptrandr. * jMs&Y EL'AFUVVU: Gnhlar mahv eden, kullarn ktlklerinden keremiyle geendir. J ER'RAUF: Afv edeni af eder, cmert ve merhametli olandr. . MALKLMLK: Kinat mlk ve servetin hakik sahibi, btn varlk emrinde, hikmetine kimse karamayandr. ZLCELL- VEL-KRAM: Byklk fadl kerem sahibi olandr. EL'MUKSDU: lerini denk, yerli yerinde yapan, mazlumlarn haklarn zalimlerden ahve-rendir. J* esmA- hsn erhi 263 ' EL'CAMU: Dnyada yaratklar ve her istediklerini hatt birbirine zt, su - ate, toprak -hava gibi eyleri toplad gibi, ahirette de hesap ve ceza iin hepsini toplayandr. El'Camiu ismi erifini umur ve hususu darmadank, 'ileri karmakark, duar yeis ve hayret olan kimse 114 defa okursa, biiznillh her eyi yoluna girer. O danklk ve perianlk kalmaz. < "' EL'GANYYU: Zengin olan, eksii olmayp herkes ona muhta olandr. '"** ' EI/MUN: stediini zengin eden, ve ihtiyatan koruyandr. El'Gani ismi celilini 1060 defa, el'Mugni ismi celilini de 1100 defa erbab ihtiyatan veyahut Allah Tel'dan bakasna muhta ve fakirlikten korkan kimse okursa, mahlkatn kffesine istina hasl olur. Rzk bol, kazan ve kr ziyade olur. 'Gr ' EL'MANU: Din ve bedenleri bozulma

ve helktan meneden, istediini koruyandr. i '~> "\ EZ'ZARRU: Dilediine bel, zarar ve ziyan veren, zararl eyleri yaratandr. Esra sresinin 110. yeti kerimesinde Allah Tel Hazretleri Resulne hitaben buyuruyor ki: De k: Ya habibin 'Allah diye dua ediniz. Veya Rahman diye dua ediniz. Hangi isme airsanz dua etseniz gzeldir. nk O en gzel isimler hep O'nundr. O zat chaddir. Resulllah (S.A.V.) bir gn Mekke"de Ya Allah, Ya Rahman diye dua ederken mrikler iitmiler, Muham-med bir ilha davet ediyordu. Halbuki kendisi iki ilha 264 MAM I GAZALt dua ediyor demiler. Cevaben bu emri ilh nazil olmutur. Yani Allah Tel'nm birok isimleri vardr ki, en gzel isimlerdir. En yksek cemal ve cell ve ikram ifade eden Esm-i Hsn hep onundur. Bunlarn herhangisi ile olursa olsun, dua caizdir. nk ismin taaddt dnden msemmanm taaddd lzm gelmez. Btn Esm-i Hsn ile dua L erikeleyk olan o zat ehade duadr. ENNAFIU: Dilediine menfaat temin* eden, ve faydal eyleri yaratandr. EN'NUR: Alemleri ay ve gnei ile,, gnlleri iman ve ilimle nurlandrandir. EL'HAD: stediini imana, iyi doru ve krl yollara muvaffak ve hidayet edendir. EL'BEDU: rneksiz, maddesiz, icat edendir. EL'BAK: Ancak O vardr. Varlnn nihayeti ve sonu olmayandr. EL'VARS: Servetlerin geici sahipleri elleri bo yoklua dnnce kalan mlk ve servete hakik sahib malik ve vris olandr. El'Vris smi celilini 707 defa okuyan kimseye kemal-i ilim fazilet ve hilim ve mehasini ahlkiyeyi ihsan eder. 265ER'RAD: lerini doru nizam ve hikmet zere yrtp sonuna ulatran, dilediini iyilie gtren, doru yola yneltendir. ES'SABUR: Sululara mhlet verip, cezalandrmalarn sonraya brakan, acele etmeyip sabredendir. Es'Sabur ismi erifini 298 defa okuyan kimseye Cenab- Hak nimeti sabr ihsan buyurur. Lzumsuz acele ve tel ile mutazarrr olmaz. Hiddet ve gazaptan emin olur. SON ---Arka kapak yazs: Hamd olsun Allah(cc)'a ki Kitab- ' Celilinde "Allah, Esm- Hsn sahibidir; O'nu bu gzel isimleri ile arn!" buyurdu. Salt ve Selm olsun Efendimiz Muhammed'e (S.A. V.) ki, yaratklar arasnda Allh(c.c.)' en iyi tanyan O'dur. Hidayet bulan ve ayn zamanda hidayet vesilesi olan l ve ashabna da salat ve selm olsun! : Esmai Hsna (Allh(c.c.)'n gzel isimleri)nin erh ve izah olduundan, byk ve ulvi bir mevzudur. Eser Byk islam Alimi mam- Gazali'nin titiz bir almas sonucu hazrlanmtr.