B

Ermeni meselesi, Mavi Kitap ve Yeni ttihatlk

AYHAN AKTAR

106

Her yl 24 Nisan tarihi yaklatnda Trkiyeyi idare edenler arasnda Ermeni meselesi konusunda bir hareketlenme gzlenir. 1915te Osmanl Ermenilerinin bana ne geldi sorusu ile akademik bir aratrma konusu olarak deil de, daha ok milli grev bilinci ile ilgilenen baz bilirkiiler medyada bol miktarda grnp ayn laflar tekrarlarlar. Bu grlerin dnda farkl yaklamlar ileri srenler de genellikle hyanet-i vataniyye kanunu kapsamnda yargsz infaza tabi tutulurlar. Siyasal sekinler ise bu konularda genellikle sakin durup, en fazla gn kurtarma amal demelerle yetinirler. Bu arada, her yl 24 Nisanda ABD Bakannn mesaj kalp arpntlar iinde beklenir. Acaba bu sefer ABD Bakan genocide (soykrm) terimini kullanacak m? diye merak edilir. rnein, getiimiz yl G.W. Bushun 24 Nisan mesajnda, soykrm yerine annihilation (kkn kazma) terimini kullandnda, basnda Allahn izniyle bu yl da paay kurtardk trnden yazlar ktn hatrlyorum! Bu yl da beklenen oldu: ABD Bakan Bush 24 Nisan mesajnda yine soykrm demedi. Fakat, Osmanl mparatorluunun son yllarnda tehcir ve kitlesel katliama uratlan 1.5 milyon Ermeniyi andn ve btn Ermenilerle dayanma iinde olduunu ifade etti. in ilgin taraf, 24

Nisann zerinden epey gemesine ve ncirlik ssn ABDnin daha geni kapsaml kullanmna aan gizli kararnmenin Cumhurbakan Sezer tarafndan onaylanmasna ramen, Ermeni meselesi hl tartlmaya devam ediyor. TV kanallarnda tartma programlar yaplyor. Belgeler havada uuuyor ve bilirkiiler tarafndan soykrm yalan rtlyor. Gazetelerde Talat Paann karakapl defteri yaymlanyor ve sonra yayn nedense birden kesiliveriyor. Diyanet lerinin baz Anadolu ehirlerine Cuma hutbesi okumak zere Gezici Vaiz yollamasna benzer bir uygulama ile baz emekli bykeliler ve Ermeni uzmanlar niversitelere gidip rencileri aydnlatyorlar. Bu durum, ABD Kongresinde piirilen Soykrm Tasars ile ilikili olarak toplumda hassasiyeti yksek tutma abas ile alakal olabilir. CHP VE MAV KTAP Bu yl farkl bir ey de oldu ve daha Mart aynn banda ana muhalefet partisi CHP birden cansiperane bir ekilde konuya girdi. CHP ynetimi, 1916da Lord Bryce ve Arnold Toynbee tarafndan Londrada yaymlanan The Treatment of Armenians in the Ottoman Empire 1915-16 balkl resm yaynn (Mavi Kitap) tamamen bir propaganda malzemesi olduu, bu kitabn iinde Er-

menilere kt muamele edilmi olmas ile ilgili tanklklarn ciddiye alnmamas gerektiini ve Ermeni soykrm iddialarnn esas olarak bu kitaba dayandn iddia etti. Ana muhalefet partisinin bu giriimine maalesef hkmet de destek verdi. Gazetelere gre, Babakan Erdoan ile CHP Genel Bakan Baykal, Ermeni soykrm iddialarna kar ortak kampanya yrtlmesi konusunda uzlat. ki partinin ortak grn yanstan ve Britanyada yaymlanan Mavi Kitapn tarih bir belge olarak geersiz ve aslsz olduunu ilan eden bir metin hazrlanacak. Bilimadamlar ve tarihilerden oluacak bir heyetin gerekleri aratrmas istenecek. Erdoan ile Baykal Ermeni soykrm iddialarna kar ortak bir politika gelitirilmesini grmek iin Mecliste biraraya geldi. Baykal, Erdoana soykrm iddialarna kaynak olarak gsterilen Mavi Kitapla ilgili olarak TBMM adna Byk Britanya Avam Kamaras ile Lordlar Kamarasna gnderilmesi nerilen mektup taslan sundu.1 Mavi Kitapn yaymlanmasndan 89 yl sonra, CHPnin aklnn bana gelmesine sebep olan kiinin, emeklilik gnlerini CHPde milletvekili olarak geiren emekli bykeli Sn. kr Elekda olduunu yine bir ke yazarmzdan rendik.2 Radikal gazetesinde bu konu ile ilgili olarak 14 Nisan 2005 tarihinde bir yaz yaymladm. Yazmda, TBMMnin 13 Nisan gnk oturumunda ngiliz Parlamentosuna mektup yollama karar alarak 1916 ylnda Lord Bryce ve Arnold Toynbee tarafndan yaymlanm olan, Osmanl mparatorluunda Ermenilerin Urad Muamele, 1915-1916 adl Mavi Kitapn yok saylmasn istemenin TBMM asndan dpedz yanl olduunu belirtmitim. CHP st ynetimi ile Emekli Bykeli kr Elekdan dile getirmi olduklar Mavi Kitapn iindeki bilgilerin mesnetsiz ve aslsz olmas iddiasnn pek geerli olmadn, nk bu kitabn 2000 ylnda yaplan yeni basksnda iindeki tanklklar yapan insanlarn asl kimliklerinin ariv vesikalarndan bulunarak ilave edilmi olduunu belirttim. Mavi Ki1 9 Mart 2005, Radikal. 2 Gndz Aktann yazs. 12 Mart 2005, Radikal.

tap da yok saylnca, onun anlatt her eyin de yok olacan iddia etmenin tuhafln ortaya koymaya altm. CHPnin bu lke meseleleri ile ilgili bir alglama sorunu yaadnn herkes tarafndan bilindiini, ama TBMMnin btn yeleri bu alglama sorunu ile malul ise iimizin ok zor olduunun altn izdim. Ve yazma yle devam ettim:
imdi gelelim esas meseleye: CHPnin zerinde bu kadar frtna kopard Mavi Kitap akademik evrelerde ne kadar ciddiye alnyor? Veya Ermeni Soykrm tezini gndeme getiren akademik yaynlarda Mavi Kitapa ka kii atfta bulunmu acaba? Trkiyede baz ciddi niversitelerde akademik ykseltmelerde kullanlan uluslararas atf endekslerine artk internet vastasyla girilebiliyor. Yani profesrlk kadrosuna atanmak zere bavuran birinin ciddi hakemli dergilerde ka makalesi ktna veya bu kiinin yaynlarnn dnyada ka kii tarafndan ciddiye alnp dipnot olarak kullanldn aratrmak pek zor deil. Boazii niversitesi Ktphanesinde, uzman Zeynep Metin hanmn da yardmyla yaptm ksa bir aratrmann sonularn sizlerle paylamak istiyorum: Art&Humanities Citation Index kapsamndaki 1131 derginin ve Social Science Citation Index kapsamndaki 1801 derginin iinde 1970-2005 (Mart ay dahil!) yllar arasnda balnda Ermeni Soykrm szc (armenian and genocide) geen 108 makale, tartma ve kitap tantm yazs yaymlanmtr. Yani 2.932 ayr derginin bulunduu veri taban iinde karmza kan 108 yaznn iinde sadece 10 tanesi (yaz ile on!) Mavi Kitapa atfta bulunmaktadr! Evet, 35 yllk bir dnem iinde sadece 10 yazar tarafndan ciddiye alnp atfta bulunulmu bir kitaptan bahsediyoruz. Bu nedenle, Meclisin ngiliz Parlamentosuna mektup yazp Mavi Kitap yok saylsn! diye ricac olmas bu meseleyi yok etmez, en fazla Trkiyenin siyasi sekinleri kendilerini dnyaya rezil etmi olurlar.

MAV KTAP, TRK DI POLTKASI VE ELEKDAIN CEVABI Yaz kendi apnda kk bir tartmay tetikledi. rnein, iinde yaadmz dnemde ngiliz Parlamentosunu hedef alarak TBMMnin mektup yollamas doru muydu? BBC Trke servisi bu konuda Trkiyenin eski Londra Bykelisi Sn. zdem Sanberkin grlerine mracaat etti:

107

Bunun ne derece rasyonel bir giriim olduu konusunda benim phelerim var. Bir kere, ngiltere gerekten doru adres mi acaba bu konuda? Geri Mavi Kitap olduu iin ngilterenin seildii anlalyor. Acaba doru bir adm mdr? Bundan ok emin deilim. Sebebi de gayet basit. ngiltere hkmeti, ABye ye lkeler arasnda, 1915 olaylarnn soykrm olmadn aka ifade eden tek hkmettir. Ben o srada Londrada olduum iin gayet iyi hatrlyorum ... Yani, ngiltere hkmeti soykrm konusunda bize kar en ufak hasmane bir tutum gstermi deil ... Ama bu [mektup] ngilterede bir tartma aarsa; Trkiyenin att bu adm geri tepmi olur diye dnyorum.3

Bu arada, ngilterenin Trkiyenin AB adayln en ok destekleyen lke olduunu ve 2005 yl yaz aylarnda AB dnem bakanlnn Babakan Tony Blaire geeceini de aklda tutmak gerekiyor! Yazdklarm, bu giriimin mimar olan Sn. kr Elekda pek rahatsz etmi ki, 27 Nisan gn bana yine Radikal sayfalarnda cevap verdi. Cevabnda, Mavi Kitapn Ermeni tarihilerin en nemli kaynaklarndan birini oluturduunu ve soykrm yalannn temel dayana olan ve Trk dmanl yapan bir eser olduunu yineledi. Ayrca, Sn. Elekda benim iin cahil, rezil ve lgn Tanak militannn telana sahip biri gibi sfatlar kulland. Sn. Elekdan seviyesine inerek cevap vermeye niyetim yok, ama yazmda devletlu kesimin grlerin dnda farkl yaklamlar ileri srenlerin genellikle hyanet-i vataniyye kanunu kapsamnda yargsz infaza tbi tutulduklarn sylemitim. Maalesef hakl ktm. Burada konuyu biraz daha etrafl olarak ele alacam. lk olarak, propaganda meselesine deinmek istiyorum. Bir kitabn propaganda malzemesi olarak kullanldn sylemek, kesin olarak o kitabn iindeki bilgilerin tmnn yalan veya yanl olduunu anlamna gelmez. Propagandann iyisi gerekler zerine kurulur, klliyen yalan zerine ina edilmez. O nedenle The Treatment of Armenians in the Ottoman Empire 1915-16 balkl kitabn 1. Dnya Sava iinde propagan-

da ileri ile uraan Wellington House isimli resm bir kurulu tarafndan yaymlanm olmas da o kitabn iindeki bilgilerin tmnn yanl olduunu gstermez. nk, eer btn bu tr resm yaynlar propaganda malzemesi olarak saylacak ise, o zaman 1916da ttihat ve Terakki hkmetinin kard Ermeni Komitelerinin Aml ve Harekt- htilaliyesi (stanbul, 1332/1916. 323 sayfa) isimli kitab da propaganda malzemesi olarak kabul etmemiz gerekir. Hele bunlarn yeni basklarnn TBMM gibi kurulularn yapmamas gerekir, nk kimse ciddiye almaz. rnein TBMM Kltr, Sanat ve Yayn Kurulunun Ermenilerin Trklere yaptklar Mezalim ve Soykrmn Ariv Belgeleri (Ankara, 2001) gibi yaynlarnn Sn. Elekdan koyduu kriterlere gre propaganda malzemesi olma ihtimali hayli yksektir! Sn. Elekda cevap yazsnda itirazlarn belli bir sra iinde anlatm. Ben de ayn sra iinde cevap vermeye alacam: ERMEN TEZLER SADECE MAV KTAP LE M SINIRLI? Sn. Elekda yle bir soru ile balyor: Kamuoyunun esas bilmesi gereken, soykrm yalannn temel dayana olan ve Trk dmanl yapan Mavi Kitapn rtlmesi giriiminin, Ayhan Aktar gibi akademik unvan tayan baz kiileri neden bu denli zd ve telaa drddr. Mavi Kitapn rtlmesi giriiminden zldm ve telaa dtm sylemek biraz zor. Olsa olsa TBMM yelerinin yurtdndaki itibar hakknda kayglandm syleyebilirim. Yazmda zaten bu kitabn ok ciddiye alnmadn ve Ermeni soykrmn kabul etmi akademisyenler arasnda bile pek az referans verildiini ispatlamtm. Ama Sn. Elekda u sorunun cevabn hl vermiyor: ngiliz Parlamentosu bu kitabn yok hkmnde olduunu ilan etse Ermeni meselesi ortadan kalkacak m? Yni bu mesele Mavi Kitap gitti; kavga bitti denecek kadar kolay bir i mi? in kolay bitmeyeceini meselenin sadece Mavi Kitap ile snrl kalmayacan gstermek iin kk bir kaynak taramas yaptm. Harvard niversitesi ktphanesinin web-sitesinde yaptm kk bir aratrmann sonularna gre, Ermeni

108

3 Trkiyenin eski Londra Bykelisi zdem Sanberk ile mlakat. BBC Trke Servisi, 14 Nisan.

soykrm konusunda kaynak olarak kullanlabilecek bellibal ariv belgeleri kolleksiyonlar unlardr: a. Rouben Adalian tarafndan hazrlanan The Armenian Genocide in the U.S. Archives, 1915-1918 (Amerikan Arivlerinde Ermeni Soykrm, 19151918). Yaklak 37.000 sayfalk belge kolleksiyonunun mikrofilmleri. 1991de yaymlanmtr. b. James L. Barton (Derleyen), Turkish Atrocities: Statements of American Missionaries on the Destruction of Christian Communities in Ottoman Turkey, 1915-1917 (Trk Mezalimi: Osmanl Trkiyesinde Hristiyan Topluluklarnn ortadan kaldrlmas ile ilgili Amerikan Misyonerlerinin ifadeleri). Michigan, 1998. 210 sayfa. c. A. Ohandjian, (Der.) sterreich-Armenien 1872-1936, Faksimiliesammlung diplomatischer Aktenstcke (Avusturya Devlet Arivi Belgeleri). Viyana, 1995. 12 cilt. d. Arthur Beylerian (Der.), Les Grandes Puissances, lempire ottoman et les Armeniens dans les archives franaises, 1914-18 (Fransz Arivlerindeki Osmanl Ermenileri ile ilgili belgeler). Paris, 1983. 792 sayfa. e. Alman devlet arivlerindeki belgelerin bir ksm da zaten ngilizceye evrilmi ve internette mevcut: http://www.armenocide.de/ Btn bunlarn dnda, Harvard ktphanesinde krmdan kurtulan Ermenilerin eitli dillerde yazdklar toplam 60 kitap bulunuyor. in ilgin taraf da bu kitaplarn 28 tanesinin 1990 ylndan sonra baslm olmas. imdi, byle bir kaynak ve belge bolluu varken, kim 1916 ylnda yaymlanm olan Mavi Kitapa referans verir? Elinizde belgelerin orijinalleri varken, 1916 ylnda yaplm derlemenin pek esmisi okunmaz. Ama Sn. Elekda hl 1980lerde ABDde bykeli olduu yllara taklm kalm, maalesef o zamandan beri kprnn altndan ok sular akt. Yukarda verdiim binlerce sayfalk belge ihtiva eden be derlemenin drd 1990larda piyasaya kmtr. Bu belge ve kaynak yn karsnda yabanc tarihilere Arivler Genel Mdr Do.Dr. Yusuf Sarnayn arivlerimizi atk, buyrun daveti ne kadar etkili olabilir? Yani yabanc doktora ren-

cisi nce Trke gibi zor bir dili renecek, sonra eski yazy renecek ve de Dahiliye Nezareti ifreli telgraflarn zecek. Peki, renci btn zorluklara katland, ama resm gr ile tam da uyumlu olmayan bir yayn yapt. Ne olacak? Arivde alma izni devam edecek mi? Bunlar da ayrca dnlmesi gereken meseleler. BTN MSYONERLER TRK DMANI MI? Mavi Kitapn iindeki tanklklarn nitelii hakknda yazmak istemiyorum. Birikimin bu saysnda Dr. Taner Akamn yazsna gz atarsanz, bu tanklarn kim olduu hakknda ve Elekda McCarthy ikilisinin nasl bir skandala imza attklarn konusunda ayrntl bilgi edinebilirsiniz. Fakat, bir konuya dikkat ekmek istiyorum: Sn. Elekda bana verdii cevapta, Trk dman Amerikal misyonerlerden bahsediyor. lkemizde bir zamanlar bulunmu olan bu insanlar hakknda kapsaml, ayrmc ve hatta rk bir genelleme yapmann doru olmadn dnyorum. Yni btn misyonerler Trk dman m? Mesela, masamn zerinde her zaman bulundurduum Trke-ngilizce szl hazrlayan Sir James W. Redhouseu ne yapacaz? Merhum Redhousen da eserini American Board of Commissioners for Foreign Missions isimli misyoner rgt iin hazrladn biliyoruz. Szln 1861 ylnda ilk basks yaymlandnda Osmanl Trklerinin Batl anlamda bir szl olmadn ve bir Hristiyan Arnavut olan emseddin Smi [Fraeri] Beyin Kamus-u Trk (stanbul, 1899) isimli szl hazrlamas iin 38 sene gemesinin beklendiini bir hatrlayalm ltfen. Geenlerde, Sn. Elekda bir TV kanalnda Ermeni meselesi konusundaki son giriimlerin dardaki Trk diplomatlarnn elini glendirdiini sylyordu. Herhalde, Mavi Kitap hakknda TBMMnin yollad mektuptan bahsetmiyor? O mektuptaki Trk dman Amerikal misyonerler hikayesini, mesela Washington Bykelimiz Faruk Logolu yanlp Beyaz Saraydakilere tekrarlarsa Amerikan ynetiminin cevab biraz ters olabilir diye dnyorum. Malum, Neo-Con takmnn pek dindar olduunu ve gnn belli sa-

109

atlerinde Beyaz Sarayda toplanp dua ettiklerini duyuyoruz! Fakat Tahrandaki bykelimizin elinin rahatladn syleyebiliriz, o ran ynetimine Trk dman Amerikal misyonerler hakknda aklna gelen her eyi syleyebilir herhalde. Misyonerler hakknda bu tip toptanc yarglar yerine, yukardaki knyesini verdiim James Bartonun derlemesi veya Rouben Adaliann mikrofilm kolleksiyonu iinde tehcirin hangi artlar altnda yapldn dile getirmi olan baz misyoner raporlarn bulmak veya bu tip belgeleri Amerikan Milli Arivleri iinde aramak daha doru olmaz m? Tabii bu ilerle uramak iin oturup almak lazm. Halbuki milliyeti-mukaddesat amigolua ve yabanc dmanlna snarak iin stesinden gelmek mmkn zannediliyor. Bu balamda, Radikal gazetesinde 4 Mays tarihinde yaynladm ikinci yazda bu tembellik meselesinin zerinde durmu ve unlar yazmtm:
Elimizi vicdanmza koyalm, gen ve parlak bir akademisyen zerinde bu kadar snrlama olan bir konuda neden alsn? Konu mu yok? Resmi grn kbus gibi insann stne geldii, aksine en ufak bir kn doentlik snavnda akmak veya niversitede kadro alamamak gibi sonularnn olaca bir yerde 18. yzylda Manisa Sanca gibi bir tez yaparsnz olur biter. Ermeni kym zerinde almak iin ok azimli ve inat olmak lazm. Byle genlerin ou borsac oluyor zaten. Geriye kim kald? Hemen syleyeyim: yetenek asndan orta karar, salla ban al maan havasnda, dil bilmeyen, entellektel zellikleri bilimadam niteliklerinin ok gerisinde kalan ve byklerinin sznden hi kmayan bir insan malzemesi. Birbirini tekrarlayan tezler, arlkl olarak Trkn Trke propagandasna dnk almalar ve Kapkulenin tesinde hibir deeri olmayan kitaplar. Bunlar iin tarihi olmak ile belediyede almak arasnda hibir fark yoktur. Tarihilik herhangi bir i gibidir. Konuya sarlmak, coku duymak o konu ile yatp kalkmak sz konusu deildir. Tembellik esastr. Bunlarn biraz daha uyank ve paragz olanlar hele bir de ttihat niformalarn giyip, izmelerini ekerlerse artk her eyi savunabilirler. Tekilat- Mahsusa vatansever bir rgt, onun efi Dr. Bahaettin akir ise bir kahraman oluverir. Zaten szlerine devletin devamll ve bekas laflar ile balarlar. Artk kurun atan da bir, yiyen de bir olmutur.

MAV KTAPA KAFAYI TAKMI OLMAK VE TFS MESELES Sn. Elekdan cevabnda hakl olduu bir tek nokta var, o da u: Ben Sn. Elekdan Mavi Kitapa yllardr kafay takm olduunu akas bilmiyordum! Akademisyen olarak Ermeni meselesi hakknda kan kitap ve makale tr yaynlar takip etmee altm iin, Sn. Elekdan 2001 ylnda Londraya kadar gidip Mavi Kitapn yeni basksnn piyasaya sunulduu toplantda konuma yapmas ile ilgili gazete haberi gzmden kam, kusura bakmasn. Sn. Elekdan uyars zerine Hrriyet gazetesinin 14 ubat 2001 tarihli nshasna internetten baktm. Maalesef bu haberi bulamadm. Herhalde, ok kk bir haber olmal ki gazetenin internetteki sayfasna da koymaya deer bulmadlar. Belki de bu haber, 14 ubat Sevgililer Gn telanda kaynad gitti. Son olarak, Sn. Elekda Tifs gibi salgn hastalklarn 1915te Anadoluda asker ve siviller arasnda lmlere sebep olduunu gndeme getirerek yazsnda tehcir srasnda Ermeni kafilelerin bana musallat olan belki de en byk felaket lmcl salgn hastalklard. Trk ordu birlikleri de ayn durumda olduklarndan, Ermenilere ve dier sivillere yardm edilemedi demektedir. Bu konu hakknda yazlm en yeni kitap olarak Prof. Hikmet zdemirin kitabn okumam tavsiye etmektedir.4 Akas, 1915 ylnda Osmanl Ermenilerine ne oldu? Yahu, 1890larda Bursada yaklak 46.700 Ermeni varken, 1927 Nfus Saymnda sadece 2 (yaz ile iki!) tane Ermeni kald grlyor. Bunu nasl aklarsnz? diye soran bir sosyal bilimciye salgn hastalklarla ilgili bir kitab tavsiye etmek, ne yalan syleyeyim, bana pek drste gelmiyor. Tabii ki 1915te Ermeniler arasnda salgn hastalklardan da len olmutur, ama devletlu takmnn bu gnlerde kelle sayarak aslnda 1915te ok bir ey olmadn ispata ynelik hesaplar iinde olduunu grdm zaman Prof. zdemirin kitabnn zamanlamasnn bu eserin aka4 Hikmet zdemir, Salgn Hastalklardan lmler, 1914-1918. Ankara: TTK, 2005.

110

demik yetkinlii zerinde olumsuz bir etki yapt kanaatine varyorum. YEN TTHATILIK ZERNE Artk Ermeni meselesi ile ilgili tartmalarda kendini ok belirgin bir biimde ortaya koyan bir tr Yeni ttihatlk zihniyeti ile kar karya olduumuzu dnyorum. Gnmzde Devletlu kesiminin Ermeni mesellesinde kurmu olduu savunma hatt giderek Yeni ttihatlk zihniyeti izgisinde gelimektedir. Aslnda, Kemalist Trk milliyetilii iinde bu zihniyet bir alt-aknt olarak her zaman mevcuttu. Bizim almalarmzda Trkletirme politikalar olarak adlandrdmz ve Trkiyede devlet ile gayrimslim aznlklar arasndaki ilikilerde aznlk kart politikalar eklinde biimlenen bu uygulamalar yakn dnemde eitli tarihsel anlarda kendisini gstermitir.5 rnek vermek gerekirse, 1923-24 Trk Yunan Nfus Mbadelesi, 1934 Trakya Yahudi olaylar, 2. Dnya Sava yllarnda uygulanan Varlk Vergisi, Trkiyenin Kristallnacht6 saylan 6-7 Eyll 1955 olaylar ve nihayet 1964 ylnda stanbul Rumlarnn snr d edilmesi gibi... Cumhuriyetin ilk yllarnda Kemalist kadro tarafndan yeniden tanmlanan Trk milliyetilii Trkiyede dinsel alann tamamen devlet kontro5 Bu politikalar yle tanmlamtk: Trkletirme politikalarndan kast, sokakta konuulan dilden okullarda retilecek tarihe; eitimden sanayi hayatna; ticaretten devlet personel rejimine; zel hukuktan vatandalarn belli yrelerde iskan edilmelerine kadar toplumsal hayatn her boyutunda, Trk etnik kimliinin her dzeyde ve tavizsiz bir biimde egemenliini ve arln koymasdr. Bkz. Ayhan Aktar, Varlk Vergisi ve Trkletirme Politikalar. stanbul: letiim yaynlar, 2000. s. 101. 6 9 Kasm 1938 gecesi tm Almanyada Nasyonal Sosyalist i Partisi (NAZ) tarafndan tezgahlanan bir toplu hareket ile Yahudilere ait iyerleri, evler ve ibadethanelerin cam erevesi krlm ve iindeki mallar yamalanmtr. Yerlerdeki cam krklarnn sokak klar altnda parlamas nedeniyle o geceye kristal gece ismi verilmitir. 9 Kasm gecesi yaklak 7000 iyeri yaklp yklm, 100 Alman Yahudisi hayatn kaybetmi ve 30.000 Yahudi gz altna alnmtr. Nazi ktisat Bakan Walter Funkun bir hafta sonra kard kararname ile iyerleri tahrip edilen Yahudilerin dkkanlarn tamir edip tekrar aabilmeleri iin dkkan sahipliinin Aryan rkndan kiilere gemesi art koulmutur. Bu olayla birlikte Alman ekonomisinin Aryanlamas sreci tamamlanmtr. Bkz. Lucy Dawidowicz, The War against the Jews, 1933 - 45. Middlesex: Penguin Books, 1979. s. 136 - 138.

l altna alnmasn amalam ve bu amaca uygun olarak Diyanet leri Bakanl gibi kurumsal dzenlemeler gerekletirilmitir. Tekke ve Zaviyeler kapatlm dinsel alann kendi iindeki tartmalar dondurulmu, Tevhid-i Tedrisat Kanunu ile de eitim tamamen devlet tekeli iine alnmtr. Doallkla bu dzenlemeler son Osmanl dneminin Milli Mcadeleye destek vermi olan dindar/muhafazakar sekinlerini rahatsz etmi ve bu insanlarla Ankara ynetimi arasnda belli bir soukluk ve mesafe olumutur. Esas olarak stanbulda kendi kesine ekilen bu kiiler eski rejimden intikal eden her eyi muhafaza etmeye alan bir tr kltrel muhafazakrlk misyonu stlenmiler ve arlkl olarak bu izgide edebi rnler vermilerdir. Bu kesimden devlet memuru olarak alanlarn bile Kemalist ideoloji ve onun temsil ettii kaba pozitivizm ile aralarna mesafe koymu olduklarn unutmamak lazmdr. Birok bakmdan farkl noktalarda bulunsalar bile Yahya Kemal, Abdlhak inasi Hisar, Ahmet Hamdi Tanpnar ve E. Hakk Ayverdi gibi isimler sanki Osmanldan intikal etmi birer aristokratik temsilci ve kent kltrn zmsemi bireyler olarak yaamlar ve yle alglanmlardr. Toplumsal deiimin snrl olduu tek parti yllarndan sonra, Souk Sava dnemi ile birlikte krda yaanan hzl toplumsal deiimin tetikledii kentleme sreci Kemalist milliyetileri bir amaza srklemitir. Bir yandan 1960larn hzl getirdii siyasallama ve 1970lerin ykselen sol hareketi karsnda, taradan kopup gelen kitlelere 29 Ekim trenlerinin orta mektep msameresi kokan hamaset havasndan baka bir ey sunamayan Kemalist sekinler o gne kadar mesafeli davrandklar ve srekli kontrol altnda tutmak iin aba sarfettikleri dinsellie tekrar sarlmak zorunda kalmlardr. Burada, Dr. Yksel Taknn Trk-slm sentezi ile ilgili yazsnda vurgulad gibi, yeni bir eklemlenme yaanmtr. Bu yeni eklemlenmede Trk-slm sentezini savunan kadronun, Osmanl gemiini Trk unsurunun hakimiyetine indirgemeleri ve slm ncesi ve sonras tarihe de milliyeti retrospektif bakla anakronik anlamlar yklemeleri mmkn

111

olabilmitir.7 Osmanl tarihinin Trkletirilmesi srecinin sonunda ok dinli ve ok milletli kozmopolit bir toplumsal yap tekdze, homojen bir hale getirilmi ve Osmanl toplumu iindeki gayrimslimlerin durumu da aynen bugnk anlaya uygun olarak gvenilmez, yabanclarn ajan olmaya msait bir noktaya indirgenmitir. 20 Temmuz 1974 akam, yani Kbrs harekatnn ilk gecesinde, Devlet Televizyonunda haberlerden sonra zamann Diyanet leri Bakan Ltfi Doan resm kyafeti ile ekrana kararak slmda ehitlik zerine vaaz verdirten CHP-MSP koalisyonu skt anda kamu alannda dinin merulatrc kullanmna yeil k yakmtr. Trkslm sentezinin rgtsel ifadesi olan Aydnlar Ocann muhafazakarlk ile milliyetilii birletirmesi ve zellikle 1979 ran Devriminden sonra ortaya kan ve ran devriminden etkilenmi slmc genleri sapknlkla damgalayan bir tavr iine girmesi devletlu kesiminin ihtiyalarna cevap veren yeni reete olmutur. Bylece, 1950lerden itibaren balatlm olan bilinen Trk vatandalarna uygulanan anti-komnizm propagandas da iinde yaayaca daha anlaml bir mecra bulmutur. Trk muhafazakarlnn dnm geirerek bu ekilde devreye sokulmas ile, bir yandan 1930larn kaba pozitivist kafa yapsna sahip, vatanda ile ilikisini Halkevlerinde kyclk faaliyetleri ile snrl tutan, slmiyeti de zamanla terk edilmesi gereken btl itikadlar btn olarak gren Homo Kemalismus insan modeli rafa kaldrlm, dier yandan da 12 Eyll 1980 darbesi ile yeni bir meruiyet arayna giren askeri ynetimin istedii ar ideolojilerden uzak, vatana millete hayrl genler yetitirilmesi iinin ideolojik rehberlii Trk-slm sentezi dorultusunda dnen kadrolara ihale edilmitir. Bugn kentli niversite mezunlar arasnda varln gzlemlediimiz ar milliyeti davranlarnn kkeninde bu genlerin lise yllarnda okuduklar Trk-slm sentezine uygun olarak yazlm olan Milli Tarih ve Milli Corafya kitaplarn aramak lazmdr. Bu kitaplarn yazmnda 12 Ey-

lln tornasndan geerek Atatrk Kltr ve Tarih Yksek Kurumu ismini alm kuruluta yuvalanan heyetin de byk katks vardr. Bunun yan sra 1970lerin sonundan itibaren elektrik kullanmnn yaygnlamas sonucunda -orta ve alt snflarn yegane elencesinin televizyon seyretmek olduu gz nnde tutulduunda- bu iin sadece ders kitaplar ile snrl kalmad, aksine tm toplumun 1980lerde bir milliyeti endoktrinasyon srecinden getiini sylemek mmkndr. Bu balamda, 12 Eyll dneminde yarglanan MHP genel bakan Alparslan Trkein asker mahkemede syledii, ideolojimiz iktidarda; biz ise zindanlardayz sz doru ve anlaml bir tespittir. 1989 ylnda eski Dou Blokunun kmesiyle ilk olarak Kemalist Trk milliyetilii burnunu Misak- Milli snrlarnn dna uzatmaya balam, Sleyman Demirelin Adriyatikten in Seddine kadar uzanan Trk dnyas formlasyonu ile d politikada emperyal vizyonun veya Yeni ttihatlkn n almtr. Buna 1980lerde balayan ve yaklak onbe yl devam eden silahl Krt milliyeti hareketinin toplumsal yapda yaratt tahribat ve PKK ile mcadelede devreye sokulan gayri nizami harp taktiklerini de ilave ettiimiz zaman ortaya kan atmosfer ok rktc olmaya balamt. Devlet adna bir takm silahrlerin eylemler yaparak Trk milletinin dmanlarna gerekli dersi verdikleri, nizami ordu dnda var olan kk gruplarn eylemlerde bulunduklar bir mitolojik ortam sanki hayata gemitir. 1960larda Orta Asyac milliyetilii popler izgi roman kahramannn kiiliinde vlgarize eden Karaolan ikonu sanki dergi sayfalarndan km, kl kalkan yerine elinde modern silahlarla Trk milletinin maks talihine kar sava amtr.8 1996da dnemin Babakan Tansu illerin Susurluk etesi mensubu Abdullah atlnn lmnden sonra yapt konumada, Bir lke, millet ve devlet uruna kurun atan da, kurun yiyen de bizim iin saygyla anlr, onlar ereflidirler szleri artk Yeni ttihat zihniyetin devlet katndaki meruiyetinin ve say8 Karaolan izgi roman hakknda ayrntl bir alma iin bkz. Levent Cantek, Erotik ve milliyeti bir ikon: Karaolan. stanbul: Olak yaynlar, 2003.

112

7 Yksel Takn, Muhafazakr Bir Proje Olarak Trk-slm Sentezi, Modern Trkiyede Siyasi Dnce: Muhafazakrlk. Cilt 5. stanbul: letiim yaynlar, 2003. s. 385.

gnlnn gstergesi olmutur.9 Ayn yl 4 Austos tarihinde, 1922 ylnda Tacikistanda bir kk silahl etenin ba olarak Boleviklere kar savarken len Enver Paann kemikleri yurda getirilmi ve Cumhurbakan Sleyman Demirelin ve baz bakanlarn katld devlet treni ile Hrriyeti Ebediyye tepesinde topraa verilmitir. Trende yapt konumada Demirel, Enver Paanin 74 yllk srgn ve vatan hasretinin sona erdiini [ve] Enver Paann Tacikistanda bulunan mezarnn bir trbe gibi ziyaret edildiini dile getirerek hatas ve sevaplaryla tarihe mal olmu Enver Paanin halkn gnlnde bir kahraman olduunu szlerine eklemitir.10 Dikkat edilirse, nce Tekilat- Mahsusa eylemlerine benzer gayri nizami birliklerin bir mcadele iinde kullanlmas fikri popler, sevimli ve kabul edilebilir hale getirilmekte ardndan da bu tr mcadeleyi yakn tarihte ynetmi olan Enver Paa ve gnmzde Abdullah atl gibi gerek kiiler devlet byklerinn azndan kutsanmaktadr. Bylece maceraperest, serdengeti, kelle veripkelle alan, eli silahl vatansever tipinin halk arasnda belli lde idolletirilmesinin n almtr. inde yaadmz gnlerde, artk eli silahl vatansever tipinin Kurtlar Vadisi gibi TV dizilerine arz endam etmesini ve bu dizilerin izlenme rekorlar krmasna hi hayret etmemek lazmdr. Tekrar Ermeni meselesine dnersek, 1980ler boyunca Krt milliyeti hareketinin yaratt dk younluklu sava srekli can alrken, yaklak 40 Trk diplomat Ermeni milliyetisi ASALA terr hareketinin kurban olurken yaanan hadiseler esas olarak u nermeler dahilinde anlalmaya ve kamuoyuna takdim edilmeye allmtr: a. lkenin birlik ve btnl tehdit altndadr, Sevr Antlamas tekrar gndemdedir; b. Masum Trk Milleti i ve d gler tarafndan eitli tehditler altndadr; c. Tarih boyunca ezilen ve hakszla urayan bizlere iftira edilmekte ve milletin haysiyeti ile oynanmaktadr.
9 DYP Genel Bakan ve Babakan Yardmcs Tansu illerin TBMMde DYP Meclis Grubunda yapt konuma. Bkz. 28 Kasm 1996, Milliyet.

Savunma hatt bu ekilde kurulduunda bu sylemin dnda baz fikirleri dile getirmeye alan aydn ve yazarlar da mtareke basn sulamas ile kar karya kalmlardr. Bu yaklamn tipik bir rnei yledir:
mparatorluk 1. Dnya Savandan yenik kmt. Her yan igal altndayd. Trkiye paylalyordu. Osmanlnn hainleri mtareke imzalam, bunu reddeden gler Anadoluda silaha sarlmt. Balarnda Mustafa Kemal Paa vard. Kuvay Milliye (ulusal gler) direniyordu. Yeni ve zgr bir vatan kurulacakt. gal altndaki stanbul basnnn bir blm ise Kuvay Milliye ile Mustafa Kemal Paaya svyor, igalcilere ve byk devletlere vck vck ya ekiyordu. O dnemin hain basn mtareke basn diye tanmlanr. Mtareke basnnn hain, satlk, ibirliki kalemleri vardr. Aynen gnmzde olduu gibi.11

Bu sylem, Trk milli kimlii iinde ok hassas bir noktann zerine vurmakta ve 1918de igal altndaki stanbulda Mslman halkn yaad travmaya gnderme yapmaktadr.12 Bilindii gibi, dedelerimizin yaad bu travma daha sonra Cumhuriyetin ilk yllarnda tarih ders kitaplarna yerletirilecek ve sonraki yllarda kitle iletiim aralar marifeti ile Trk milli kimliinin ke ta haline getirilecektir. Yeni yetien ocuklar her ne kadar bu travmay yaamam olsalar bile sanki kendileri yaam gibi bunun ezikliini, keye skmln ve korkusunu srekli tayacaklardr. 1980lerde Trk-slm sentezci heyetin yazm olduu Milli Tarih ders kitaplar nceleri sadece 1918 ylna mahsus olan korku inas srecini daha da derinletirerek Trk tarihinin her dnemine yaygnlatrmay becermitir.13
11 Emin laan, 2 Mart 2002, Hrriyet. 12 1918de yaanan travmann Ermeni meselesi ile birlikte tartld bir yaz iin bkz. Ayhan Aktar, Son Osmanl Meclisi ve Ermeni Meselesi: Kasm - Aralk 1918, Toplum ve Bilim. No. 91, K 2001/2002. s. 142-165. 13 Dr. Taner Akam, Hrriyet yazar Erturul zkkn Ermeni meselesi hakkndaki bir yazsn analiz ederken zkkn u tespitlerini alntlyor: Yani millete, srekli olarak sank sandalyesinde oturuyoruz, ama kimse bizim savunmamz iitmek dahi istemiyor (17 Mart 2005, Hrriyet). Bu noktadan kalkan Akam unlar sylyor: Bireyin altn zenle izmekte fayda vardr: Eer, Trkiyenin en kuvvetli gazetecisi bile zavalllar oynuyor, kendisi ve kendisi gibi olanlarn gerek madurlar olduunu yazyorsa, bu ruh hali son derece ciddiye alnmak zorundadr. Keye skmlk hali,

10 5 Austos 1996, Zaman.

113

Yukarda zetlemeye altm nedenlerle, Yeni ttihat zihniyet ve onun Ermeni meselesine yaklam bir yandan Kemalist Trk milliyetiliinin aznlk kart alt-akntsnn su zerine kmas ve dier yandan da son 25 ylda yaananlarla ok alakaldr. slmc hareketin ykselii, AB perspektifine kar olan kesimlerin tipik ie kapanmac zenofobik drtlerin harekete gemesi gibi sreler de bu zihniyetin kemiklemesine katk yapmaktadr.14 Ama burada vurguladm mesele, basit bir MHP oylarnn ykselii olarak alglanacak bir i deildir. MHPnin ulusal % 10luk seim barajn aamayarak Meclis dnda kald bir dnemde Yeni ttihat zihniyetin Ermeni meselesinde bu denli egemen olmas ve skt durumda ise Olduysa oldu! cap ederse gene yaparz! tonunu ve konuma slubunu tercih etmesi aslnda ok vahimdir.15 Btn bunlara ilaveten bu sert tavr ortaya koyanlarn tipik bir MHP sempatizan olmaktan ziyade ada, kentli, laik cenahtan ve CHP ideolojisine yakn keartk gerileyecek bir baka yer olmadna inanma hali, uluslar byk barbarlklarn eiine getirmitir. Tarihimizi biraz bilenler, ttihat nderlerin ruh halinin, ayn zkkde dile gelen ruh hali olduunu bilirler. Onlar, Ermenilere kar byk bir imha savana iten, Batnn kendilerine byk hakszlk yaptna olan derin inanlar idi. Ermeniler, ierde bu oyunun bir paras olarak grldler. Trklere yaplan hakszlk o boyutlarda idi ki, Trkler kendi davalarn ulus olarak var olmak ve yok olmak sorunu olarak kavradlar. Bkz. Beyaz Trk Faizmi II. Agos, Mart 2005. 14 Bu balamda Trk Dostu Amerikal tarihi Prof. Justin McCarthynin CHP ynetimi tarafndan davet edilip TBMMde konusma yapmas ok anlamldr. zellikle, McCarthynin konumasndan aldmiz aadaki cmleler syleyene deil; syletene bak! szn akla getirmektedir. McCarthy yle diyor: Bir tarihi olarak, bir grup ya da herhangi bir lke kendi tarihi hakknda yalan sylemeye zorlandnda ok kzyorum. Burada bahsettiim siyas sorun, Avrupann Trkiyeye yapt arlarla ilgili. Avrupaya gre, Trkiye, ABye girmeden nce, Ermeni soykrmn itiraf etmeli. Ben, buna ok kzyorum. Trk tarihi hakknda yalan sylemeyi kabul ederek, Trkiye Avrupaya girecekmi ... Trkler boyun emeyecektir; nk, boyun eerlerse yanl bir ey yapacaklarn ok iyi biliyorlar. Sizden bir giri creti olarak yalan sylemenizi talep eden bir kurulua ye olmak doru olur mu?! Drst bir kii, eer sen yalan syleyip babann katil olduunu itiraf edersen bize katlabilirsin diyen bir kurulua ye olur mu?! ... Avrupa Birliinin talebi ne olursa olsun, ben, Trklerin onuruna inanyorum. (Alklar) Justin McCarthynin 24 Mart 2005 tarihinde TBMMde yapt konuma (http://www.tbmm.gov.tr/) 15 Murat Belge, Ta Gibi Olmak, Radikal, 1.4.2005.

simlerden kmas meselenin kkenini baka noktalarda aramamz gerektirmektedir. Ermeni meselesi ile ilgili olarak, Cumhuriyetin ilk yllarnda Mustafa Kemal Paa ve arkadalarnn ttihat liderler ile aralarna koymu olduklar mesafenin pek gndeme gelmedii grlmektedir. Yeni ttihat zihniyetin takipileri 23 Ocak 1913 Babali baskn ile iktidara el koyan ttihat ve Terakki ynetimi ile Milli Kurtulu Sava sonras kurulan Cumhuriyet ynetimi arasnda tam bir devamllk tezi olduunu savunmakta ve onlarn deyimi ile Lozanda borlarn devraldmz son Osmanl hkmetinin Ermeni meselesindeki hatal tutumu olduunu itiraf edemeyiz nk bu durum bizi de balar gibi bir yaklam ile sanki iki devlet arasnda bir siyasal sreklilik varm gibi davranmaktadrlar.16 lk olarak, iki devlet arasnda siyasal sreklilikten bahsetmek mmkn deildir. Cumhuriyet rejimi Osmanl devletinin tm siyasal yapsn, saltanat ve hilafeti, birok kltrel kurumlar ve hatta yazsn bile reddi miras eylemitir. kinci olarak, Mustafa Kemal Paa ve arkadalar ttihat liderlik ile aralarna mesafe koymular, Milli Mcadele devam ederken onlarn Anadolu hareketine katlmalarna izin vermemilerdir.17 Hat16 Aslnda emekli diplomat olarak bu konuda son derece mutedil grleri olan Sn. lter Trkmen bile Nee Dzelin sorularna bakn nasl cevap veriyor: N. Dzel - Trkiye, Osmanl mparatorluunu ykarak yeni bir cumhuriyet kurdu. Osmanlnn sularndan dolay ceza grr m? Ya da uluslararas hukuka gre cezalandrlmas gerekiyor mu? . Trkmen - Ceza diye bir ey yok. Hem Trkiyenin Bunu Osmanl yapt, ben yeni bir cumhuriyetim demesine de imkn yok. Trkiye, Osmanl mparatorluunun devam bir devlet. Biz Osmanlnn btn borlarn dedik. Komnistler Rusyada iktidar aldktan sonra hibir ey demezken, biz, rejim deiikliinden sonra borlarn deyen nadir devletlerden biri olduk. Osmanlnn sistemini, dine dayal olmasn, istibdadn ktledik ama tarihimizi reddeden bir lke olmadk biz. Ayrca byle bir olayn yaandna, Osmanl dneminde, tarifine uygun bir ekilde soykrm suu ilendiine inanmyoruz. Osmanlnn miras iinde jenosit suu yok. Olmayan eyi nasl kabul edelim. Ama nazari olarak, farz edelim, dedik ki, Tamam Osmanl sulu. O durumda bile kime ceza verilecek? 11 Nisan 2005, Radikal. 17 Enver Paann bir Alman denizalts ile lkeyi terk etmesinden sonraki faaliyetlerini anlatan ve Anadolu hareketi ile ilikilerini aydnlatan yeni bir makale iin bkz. uhnaz Ylmaz, An Ottoman Warrior Abroad: Enver Paa as an Expatriate, Middle Eastern Studies. cilt 35, no. 4 (Ekim 1999) s. 40 - 69.

114

ta ttihat liderlerin Ermeniler tarafndan ldrlmesinden sonra kalan kl art ttihatlar 1926da zmir suikastine kartklar iin aslmlardr. Yeni ttihat zihniyetin takipileri asndan bu farklarn pek bir nemi yoktur. Bu farklarn nemini yitirmesi ise ancak tek bir ekilde mmkn olabilir: Cumhuriyetin ilk yllarnda Mustafa Kemal ve arkadalarnn ttihat liderler ile aralarna koyduklar mesafe giderek kaybolmu ve 1980 sonras yaananlarn sonucu olarak dnyay izah etme biimi giderek Yeni ttihat bir kisveye brnmtr. Maalesef Yeni ttihatlarn bu durumda, 1915te Ermeni tehcirini gerekletiren kadrolarla ayn siyasal kltre sahip olduklar ve benzer siyaset anlayn bugn de srdrdkleri ortaya kmaktadr. Bu gerekten vahim bir durumdur. DPTEN GELEN DALGA Yukarda anlattm vahim durum iimizi karartmaya balad noktada bu sefer olumlu saylabilecek baz gelimeler de oldu. Bu yl ilk defa sokaktaki insanlar Ermeni meselesini tartmaya baladlar. 1980lerde diplomatlara ynelik ASALA terrnn kemikletirdii resmi gr artk zaman amna urad ve sandan solundan tel tel dklmeye balad. 1990lardan itibaren toplumsal kken, etnik/din kimlik gibi konularla tanan, silahl Krt milliyeti hareketini yaayan, een ve Bosna savalarn TVden naklen izleyen lkemizde artk eski eyiz sandklar ald ve kf kokulu bohalar ortaya serildi. Bu dipten gelen dalgann ilgin gstergelerinden biri de Fethiye etinin Anneannem kitabnn best-seller olmasdr.18 Paluda Hovannes ve sguhi Gadaryann kz olarak doan Heranu, Jandarma onbas Hseyinin krmdan kurtard bir ocuk. Kitap, hayatn bir Mslman olarak yaayp lmnden nce torunu Fethiyeye Ermeni krmn anlatan Heranu Hanmn hikayesi. Gz yaartc bir hikaye. Her ne kadar siyasi yelpazede Fethiye etinden ok farkl bir noktada konumlanyor olsa da benzer bir duyarla sahip olan Svasl Ahmet Turan Alkan, 1915ten bahsederken unlar ylyor:
18 Fethiye etin, Anneannem. stanbul: Metis yaynlar, 2004.

Ermeni meselesi, Anadolunun Trk ve Mslman ahalisi iin de bir trajedi saylr; buradan hareketle Ermeniler de u kadar Mslman-Trk kesti iddiasn ne kararak bir nevi denklik iddiasnda bulunuyor deilim. Bu bizim iin de bir trajediydi nk ok iyi komularmzdan olduk. Evvelen meslek sahibi, iinde uzman ve retken nfus ihtiyac iinde olduumuz demlerde Ermeniler ve Rumlar, lkenin -sanayi olmasa bile- imlat ve ticaret sektrne mhim katklarda bulunuyorlard. Muhaceret ve Mbadeleden sonra Trkiyenin, zenaate dayal retim konularnda milletleraras kapitalizmin rnlerine kar tamamen mukavemetsiz kalmas genellikle gzden karlan bir noktadr ... gayrimslim nfusun, Mslmanlarla neredeyse ayn dnya grn, hayat tarzn, gelenekleri ve kltr, ehir hayatn klandracak bir meden seviyede paylamalarn fevkalade nemli buluyorum. Byklerimizin anlatt komuluk htralar, Ermenilerle komuluk hukukunun sadece kz alp verme meselesinde kesintiye uradn gsteriyor. Hl telafi edemediimiz nc kayp unsuru ise, gayrimslim nfusun Anadoluyu terki ile, Osmanl kltrnn en mhim unsurlarndan birini tekil eden tekinin gndelik hayattan silinip gitmesidir. tekinin gayrimslim ehresi aramzdan ekilince, tekiletirme gayretleri meden birikimimizden ok ey eksiltti.19

Ayn ekilde, devletlu takmnn kelle hesab yaparak teleft ve lm miktarn azaltma abalarndan rahatsz olan Fehmi Koru da itirazlarn yle dile getiriyor:
Tehcir ve tenkil srasnda bir kiinin mi yoksa bir milyon kiinin mi ld o kadar nemli mi? Bir kiinin kaybna sanki bir milyon kiiyi kaybetmiesine yanarsanz, kaybn saysal deeri nemsizleir; ancak kaybedilen insan saysn sanki deersiz bir konuymu gibi tartrsanz, nemli bir konuyu deersizletirdiiniz iin yanl yaparsnz. Tarih yalnzca saylardan ibaret deildir; o tarihin sayfalarna yansyan kan, Trk, Krt, erkes, Ermeni her ailede bugn bile sren derin bir hzne yol amad m? Yoksa gerekten hznlenmiyor ve hznlenmeyi dahi sorun mu yapyoruz? ... ki aydr sren tartmalarda, resm tez dndaki grleri seslendirenlerden oklu kimlikleri arasnda Ermeni olmak da bulunan aydnlar galiba bunu anlatmaya altlar. Hi deilse, ben, onlarn anlatmlarndan kendim iin
19 Ahmet Turan Alkan, 13 Mart 2005, Zaman.

115

byle bir sonu kardm. imdi de sizlere soruyorum: O dnemde hayatlarn kaybedenler iin hep beraber zlp iki damla gzya dkmeyi deneyemez miyiz? Gzyann eritmeyecei kadar m nasrlat vicdanlarmz?20

Dikkat edilirse, Fehmi Korunun zerinde durduu nokta aslnda son derece gl bir duruu temsil ediyor. Bu olanlardan znt duyduunu ve Ermeni olsun, Trk olsun lenler iin gzya dkme ihtiyacn belirten insani bir tavr. Tartmann bu noktasnda kelle hesab yapan devletlu takmnn diyecek bir eyi yok artk, anl anl resm grler atrdamaya balyor ve inandrcl azalyor. Bu yazda Yeni ttihatlk ile ilgili olarak yaptm deerlendirmeler balamnda gelecekte Ermeni meselesi ile ilgili olarak devletlu takmnn yaklamnda herhangi bir yumuama olacan sanmyorum, fakat bu konunun dipten gelen bir dalga ile tartmaya almasnn da bir umut gibi grlmesi gerektii inancndaym. Son olarak, Devletlu takmnn bu konu ile ilgili olarak teknik bilgisi olmayan sokaktaki in20 Fehmi Koru, ki Damla Gzya, 6 Mays 2005, Yeni afak.

sanlar keye sktrp seim yapmaya zorlamak istediklerini dnyorum. Yaptrlmak istenen seimin niteliini aadaki anektod ok gzel anlatyor: Falih Rfk Atayn Zeytinda isimli kitab onun 1. Dnya Sava anlardr. Yazar, Dr. Bahaettin akir Bey ile Halide Edip Hanmn Adana tren istasyonunda tanmalarn anlatr. Halide Edip Advar, o gnlerde Ermeni tehcirini yneten Bahaettin akir ile ilk kez tanmaktadr. Kompartmanda Ermeni meselesi tartlr. Bahaettin akir trenden indikten sonra, Halide Edip Hanm hmla Falih Rfkya dner ve Bana bilmeyerek bir katilin elini sktrdnz! der. Dr. Bahaettin akir ise astemen Falih Rfkya, Senin gibi yetime aamasndaki kymetli genleri bu kadnla temas etmekten men etmek lazm der.21 Galiba, 2005 ylnda Ermeni meselesi tartlrken bu iki insann temsil ettii deerleri tartmamz gerekiyor: Halide Edip mi, yoksa Dr. Bahaettin akir mi? Bizlere dikte edilen seim de bu galiba!

21 Falih Rfk Atay, Zeytinda. stanbul: Bate Yay., 1981. s. 64.

116