-1-

SYAS TARH ZET 1

Acheson Plan Kbrs sorununun trmand 1963-1964 dneminde A.B.D.'nin zel temsilcisi Dean Acheson tarafndan nerilen zm yolu. Buna gre Kbrs adas her ikisi de NATO yesi olan Trkiye ve Yunanistan arasnda ikiye blnerek paylatrlacak, bylece iki mttefik lkeyi savan eiine getiren bir sorun zlm olacak ve NATO dndaki glerin adaya mdahalesi engellenecekti. Plan adann iki lke arasnda nasl bltrleceini akla kavuturmuyordu. Hem Trkiye hem de Yunanistan'dan destek grmeyen bu plan bir sonu getirmedi. Alma Politikas (infitah policy) Msr'da Nasr'dan hemen sonra iktidara gelen Enver Sedat tarafndan 1974'te uygulamaya konulan devlet politikas. Nasr'n daha nceki sosyalist devleti deneyimi baarl olmamt ve dnya da yumuama (dtente) dnemine girmiti. Msr'a d yardm salayabilmek, komu Arap sermayesinin ve yabanc yatrmlarn Msr'a gelmesini kolaylatrmak amacyla bu yeni ak kap ekonomi politikas uyguland. Adana Grmesi -- 30 Ocak 1943 Trkiye Cumhurbakan smet nn ile ngiltere Bakan Winston Churchill arasnda 30 Ocak 1943 tarihinde Adana'da yaplan gizli grme. Adana Grmesi, II. Dnya Sava'nn Almanya'nn aleyhine dnd bir srada gerekleti. O zamana kadar Mttefikler, Trkiye'yi Almanya'nn Ortadou'ya inmesine bir engel olarak kabul ediyor ve savan dnda kalmasn yeterli gryorlard. Ancak 1942 sonlarnda Avrupa'da ikinci bir cephenin almas gndeme gelince bu cephenin Balkanlar'da almasn isteyen Churchill, Trkiye'nin de Mttefikler tarafndan savaa katlmasn dnyordu. Sovyet yaylmasndan ekinen Trkiye ise zaten gsz olan ordusunun ypranmamas iin savaa girmek istemiyordu. Grme sonrasnda Trk-ngiliz ilikilerinde gelime salanmasna ramen, Churchill Trkiye'yi savaa girmeye ikna edemedi. Churchill'in abalar ile Trk-Sovyet ilikilerinde bir dzelme salanrken bu gizli grmeyi renen Almanya ile ilikiler bozuldu. Addis Ababa Konferans -- 22-25 Mays 1963 Afrika Birlii rgt (OAU)'nn kurulduu uluslararas konferans. Etiyopya mparatoru Haile Selassie'nin ars zerine 1963 Maysnda bu lkenin bakentinde toplanan konferansa o zamanki bamsz yirmi Afrika lkesinin devlet veya hkmet bakan dzeyindeki temsilcileri katlmt. Smrgecilie ve rkl kar mcadele konularnn arlkl olarak ele alnd konferansta Gney Afrika Birlii (Gney Afrika Cumhuriyeti) ve Mozambik'e ynelik boykot uygulanmas da kararlatrlmt. Afganistan Sorunu Afganistan'da komnist hkmet ile anti-komnist Mslman gerillalar arasnda balayan i savaa, Sovyetler Birlii'nin hkmet kuvvetlerine yardm ad altnda bu lkeye asker gnderip mdahele etmesi ile uluslararas boyut kazanan bunalm. Savan kkeni 1978 Nisannda merkeziyeti Afgan hkmetinin bir sol darbeyle devrilmesinde yatar. Askerlerin
www.kamuyonetimi.biz

-2-

daha sonra iktidar devrettii iki Marxist-Leninist parti, lkenin adn deitirdi (Afganistan Demokratik Halk Cumhuriyeti) ve Sovyetler Birlii ile yakn ilikiler kurdu. Yeni hkmetin balatt sosyal ve ekonomik reformlar ise byk lde Mslman ve anti-komnist olan halkta tepkiyle karland ve 1978 yaznda ilk bakaldr Nuristan eyaletinde balad. Kendilerine "Mcahit" diyen Mslman gerillalar lkenin her yannda ynetime kar silahl mcadeleye giritiler. Hkmet-ii anlamazlklar ve balayan i sava komnist hkmeti zor durumda brakyordu ve 1979 Aralk aynn sonunda Sovyetler Birlii, 1978 ylnda iki lke arasnda imzalanan andlamay ve hkmetin davetini ne srerek Afganistan'a askeri birlik gnderip bu lkeyi igal etti. Bir iki ay iinde lkede Sovyet askeri says 100.000'i buldu. Sovyet mdahalesi Batl devletler ve slam lkeleri tarafndan byk tepkiyle karland, birok lke bu igali protesto etmek iin 1980 Moskova Olimpiyatlar'n boykot etti. Sovyet birlikleri ehirlerde kontrol elde tutarken krsal kesimdeki Mcahitlerle ba edemediler. Mcahitlere kar pekok sava taktii uyguladlar ama Mcahitlerin sivil halktan aldklar destek sonucu bu giriimlerin hepsi baarszla urad. Bunun zerine Sovyet birlikleri bu halk desteinin youn olduu blgelerde sivil halka kar da operasyona giritiler. Sonuta 2.8 milyon Afganl Pakistan'a, 1.5 milyon Afganl'da ran'a kamak zorunda kald. Bu arada ABD Pakistan araclyla mcahitlere silah yardmnda bulunmaya balad. Yaklak 9 yl sren sava sonucu Sovyetler mcahitleri yenilgiye uratamadlar, sava deneyimi kazanan mcahitler ise Sovyet birliklerine ar kayplar verdirdiler. 1988 ylna gelindiinde Sovyetlerin asker kayb 15.000'den fazlayd. Sovyetler Birlii 1988 sonunda Afganistan'dan ekileceini aklad. Birlemi Milletler'in arabuluculuu ile varlan bu anlama ile balayan geri ekilme 1989 ubatnda tamamland. Sovyet ekilmesinden sonra hemen devredilecei sanlan komnist Necibullah hkmeti yl daha ayakta kalmay baard ama 28 Nisan 1992'de Kabil'e giren mcahitler ynetimi devraldlar. Ama bu sefer de farkl gr ve isteklere sahip, farkl etnik ve mezhepsel temellere dayanan mcahit gruplar arasnda silahl mcadele balad. Afyon Savalar XIX yzyl ortalarnda yaplan ve Batl devletlerin in'de bizim tarihimizdeki kapitlasyonlar benzeri ticari ve hukuki ayrcalklar kazanmalar ile sonulanan iki sava. 1939 ylnda in hkmetinin, ngiliz tccarlarn gerekletirdii yasad afyon ticaretini durdurma giriimi ve bir ngiliz denizcinin yarglanmas konusunda doan hukuki anlamazln dourduu gerginlik sonucu I. Afyon Sava patlak verdi. Kk ama gl ngiliz kuvvetleri ksa srede zafer kazandlar. 1842'de imzalanan Nanjing ve 1843'te imzalanan Bogue Ek Antlamalar ve in'in nemli bir miktarda tazminat demesi, ticaret ve yerleim amacyla be limann ve ngilizlere braklmas ve ngiliz yurttalarnn ngiliz mahkemelerinde yarglanmalar konular karara baland. teki Batl devletler de hemen in hkmetine istekte bulunup benzer ayrcalklar elde ettiler. "Ok Sava" olarak da bilinen II. Afyon Sava, ticari ayrclklarn arttrmak isteyen ngilizlerin Ok adl gemideki ngiliz bayrann indirilmesini bahane ederek 1856 ylnda balattklar savatr. Bir Fransz misyonerinin ldrlmesini bahane eden Fransa da ngiltere yannda savaa girdi. Sava sonucunda ngiltere ve Fransa 1858 ylnda in hkmetini Tianjin Andlamas'n imzalamaya zorladr, ancak in andlamay onaylamay reddedince sava yeniden balad ve 1860 Pekin Szlemesi'yle in, Tianjin Andlamas'na uymas kabul etti. Bu andlamaya gre yabanc eliler Pekin'de yerleebilecek, birok yeni liman ticaret ve yerleim iin Batllara alacak, yabanclar in'in i blgelerine seyahat edebilecek ve

www.kamuyonetimi.biz

-3-

Hristiyan misyonerlere hareket serbestisi tannacakt. Ayrca 1858'de Shang-hai da yaplan grmelerle in'e yaplan afyon ihracat yasallat. in'in XIX. yy.da ve XX. yy'n banda Batl devletlerle yapt Tianjin benzeri egemenlik ve toprak btnlnden byk dnler verdii antlamalar "Eitsiz Antlamalar" olarak da alnr. Ahali Mbadelesi Sorunu 30 Ocak 1923 tarihinde Lozan'da imzalanan Yunan ve Trk Halklarnn Mbadelesine likin Szleme ve Protokol'e gre Trkiye'deki Rum-Ortodokslar ile Yunanistan'daki Mslmanlarn (Trk olmayanlar dhil) byk blmnn karlkl olarak yer deitirmesi. Buna gre Bat Trakya'da yaayan Mslman ahali ile stanbul'da yaayan Rumlar dnda nfus yer deitirecekti. Daha sonra Lozan Bar Antlamas ile Gkeada ve Bozcaada'daki Rumlar da deiim dnda tutuldu. Deiim konusu olan ahali bir daha geri dnemeyecek, yannda gtrebildii kadar tanr mal gtrecek, tanmaz mallar ise oluturulmu karma komisyon gzetiminde altn deerine gre tasfiye edebilecekti. Karma Komisyon Ekim 1923'te almalarna balad. lk yl karlkl olarak belli bir sayda yer deitirme olduktan sonra sorunlar ortaya kmaya balad. En nemli sorun "Etabli" (yerlemi) deyiminin kimleri kapsad sorunu oldu. Yunanistan stanbul'da oturan btn Rumlar'n "etabli" saylmasn isterken, Trkiye bunun Trk yasalarna gre belirlenmesi gerektiini savundu. Milletler Cemiyeti'ne oradan da Uluslararas Srekli Adalet Divan'na sevk edilen sorun, Trkiye'nin grne yakn bir ekilde karara balandysa da, Yunanistan buna uymad ve Bat Trakya'daki Trklerin mallarna el koyarak bunlar Rum gmenlere datmaya balad. Trkiye de buna karlk stanbul'daki Rumlarn mallarna el koydu. Bu biimde trmanan anlamazlk ilikilerde bir gerginlie dnnce taraflar bunu 1 Aralk 1926'da imzaladklar bir antlama ile zmeye abaladlar. Ancak bu antlama uygulanamad ve Trk Yunan ilikileri bir kez daha gerginleti. Daha sonra ise Yunanistan Bakan Venizelos'un giriimi ile 10 Haziran 1930'da imzalanan antlama ile sorun zld ve iki lke arasndaki ahali mbadelesi resmen sona erdi. Bu son antlama ile yerleme tarihleri ve doum yerlerine baklmakszn stanbul'daki Rum-Ortodokslar ve Bat Trakya'daki Mslman ahalinin tamam "etabli" sayld ve mbadele d tutuldu. Akdeniz Pakt (Akdeniz ttifak) II. Dnya Sava ncesi dnemde talya'nn Akdeniz'de oluturduu tehdit karsnda ngiltere ile Trkiye, Yugoslavya ve Yunanistan arasnda herhangi bir saldr durumunda karlkl askeri yardmlama szlerine dayal gvenceler sistemi. 1935 Ekiminde talya Habeistan (bugnk Etiyopya)'a saldrnca, Milletler Cemiyeti Konseyi ald bir kararla bu lkeyi saldrgan olarak ilan etti ve talya'ya kar ye devletlerin zorlama tedbirleri-btn ticari ve parasal ilikilerin kesilmesi gibi -almalarn kabul etti. Bu ortamda ngiltere, talya'nn Habeistan'a yerlemesinin, imparatorluk yolu asndan tad tehlikeli dikkate alarak, talya'nn 1935 Kasmnda zorlama tedbirlerine katlan devletleri tehdit etmesi zerine, Aralk aynda spanya, Yugoslavya, Yunanistan ve Trkiye'ye askeri gvence verdi. spanya dndaki devletler 1936 Ocanda bu gvenceye kabul ettiklerini akladlar. ngiltere'nin verdii gvenceye gre, zorlama tedbirlerine katlmalarndan dolay bu devletler talya'nn saldrsna urarlarsa, ngiltere kendilerine askeri yardmda bulunacakt. Trkiye, Yugoslavya ve Yunanistan da buna karlk olarak ngiltere'ye ayn gvenceyi verdiler. talya'nn Akdeniz'de yaratt tehdit karsnda ortaya kan bu gvenceler sistemine siyasi tarihte "Akdeniz Pakt" (Akdeniz ttifak) ad verilir.

www.kamuyonetimi.biz

-4-

Akdeniz Pakt ile Trkiye, talya tehdidi karsnda gvenliini salama asndan ngiltere'ye dayanmaya balamtr. Bu, Trkiye'nin ngiltere ile ilikilerinde bir dnem noktas saylabilir. ki devlet arasndaki bu yaknlama, yl sonra, II Dnya Sava'nn hemen ncesinde bir ittifaka kadar varacaktr. AKKA (AKKUM) -- 19 Kasm 1990 Avrupa'da konvansiyonel kuvvetlerin snrlandrlmas grmeleri. Grmeler ilk olarak Avrupa Gvenlik ve birlii Konferans'nn Viyana'daki izleme toplantsnda 1989 ylnda gndeme geldi. 1987 Aralk aynda ABD ile SSCB arasnda imzalanan orta menzilli nkleer fzelerin karlkl olarak imha edilmesini ngrne INF Antlamas (Orta Menzilli Nkleer Silahlarn Snrlandrlmas Antlamas) gndeme konvansiyonel silahlarn indirimini de getirdi. Bu alandaki almalarn iki lke yerine pakt arasnda yaplmas ngrld. Bu alma iin 1975'ten bu yana konvansiyonel silahszlanma grmelerinin merkezi olan Viyana seildi. Grev ynergesinin 1989 Ocak aynda kabul edilmesi ile 9 Mart 1989'da "AKKUM" diye adlandrlan grmeler balad. Kuzey Atlantik Antlamas rgt'nn (NATO) on alt ve Varova Pakt'nn Demokratik Almanya'y da kapsayan yedi lkesinin Viyana'da bir araya geldikleri AKKUM UN 3 temel amac vard: a) Konvansiyonel silahlarda daha alt dzeylerde gvenli ve istikrarl bir dengenin salanmas, b) stikrar ve gvenlii tehdit eden eitsizliklerin ortadan kaldrlmas, c) Srpriz taarruza geme ve geni kapsaml saldr balatma yeteneinin ncelikli olarak ortadan kaldrlmas. Bu grmeler sonucunda Avrupa Konvansiyonel Kuvvet Antlamas (AKKA) 19 Kasm 1990 tarihinde yirmi iki lkenin lideri tarafndan imzaland. Antlama Avrupa baznda ve merkezi Avrupa'dan birbirinin iine geecek dar doru alan 4. blgeye uyarlanarak yapld. Trkiye, Yunanistan, Norve, Bulgaristan, Romanya, Sovyetler Birlii'nin alt askeri blgesi ayn kapsamda ele alnd. Antlama her drt blgedeki lkeler iin ngrlen saysal snrlarn blge ierisinde yeniden pay edilmesi ile taraf lkeler asndan hukuki ykmllkler belirlendi. Buna gre global tavanlar NATO ve Varova Pakt iin tank ve toplarda 20.000 olarak saptanrken, zrhl sava aralarnda 30.000, sava uaklarnda 6800, saldr helikopterlerinde 2000 rakamnda anlald. Bu erevede Trkiye'nin elinde Gneydou Anadoluyu kapsayan uygulama iinde 279 tank, 3120 zrhl sava arac, 3523 top 750 sava ua bulunacaktr. Bu tavanlarn dnda eldeki silahlar ise antlamaya gre imha edilecektir. ngrlen indirimler iki pakta da "asimetrik" biimde uygulanaca iin Varova Pakt saptanan tavanlar erevesinde silah dzeyini NATO'ya eitlemek amac ile daha ok imha ilemi gerekletirecektir. Antlamann getirdii en nemli unsur, iki pakta birbirlerinin silah miktar ve yerlerini etkin biimde denetleme olanan vermesidir. AKKUM: bkz. AKKA Alman-Sovyet Saldrmazlk Pakt -- 24 Austos 1939 Sovyetler ve Batllar arasnda yaplmaya allan ortak cephe ya da "bar cephesi" grmelerinden olumsuz sonu kmas zerine, Stalin zaman ve alan kazanmann Hitler'le dorudan anlaarak gerekleebileceine karar verdi. 10 Mart 1939'da Stalin Batllar bir Alman-Sovyet atmasnn gerekletirmeye almakla sulad. Hitler de bir Bat-Sovyet yaknlamasndan endieleniyor ve bunu bozmak istiyordu. Hitler, 20 Austosta Stalin'den

www.kamuyonetimi.biz

-5-

Alman Dileri Bakan Ribbentrop'u kabul etmesini istedi ve 23 Austos'da Moskova'da Alman-Sovyet Saldrmazlk Pakt imzaland. Tipik bir saldrmazlk pakt olan bu anlamann gizli maddesinde Dou Avrupa'da ve zellikle Polonya ile Baltk blgelerinde Almanve Sovyet etki alanlar belirlendi. Bunu izleyecek Polonyann igali ile birlikte 2. Dnya Sava balayacaktr. Alman Ulusal Birlii -- 1871 XIX. yzyln ikinci yarsna kadar bugnk Almanya snrlarnda onlarca bamsz prenslik yer alyordu. Bu prensliklerin saylar Viyana Kongresi'nden sonra azaltlmt ve bir Germen Konfederasyonu kurulmutu. Bugn Almanya'nn dousu ve Polonya topraklar zerinde kurulu olan Prusya glenerek bu prenslikleri birletirip Almanya Ulusal Birlii'ni oluturmaya alyordu. Bu yolda Prusya'nn en nemli rakibi Avusturya'yd. Prusya'nn Alman Ulusal Birlii'ni kurabilmesi iin Danimarka ve Fransa ile de savamas gerekliydi. 1964 ylnda iki Alman dukal olan Schlezwig ve Hollestein'i ele geirmek amacyla German Konfederasyonu adna Prusya ve Avusturya Danimarka'ya sava at. Savatan sonra bu iki dukaln ynetimi konusunda Prusya ve Avusturya arasnda anlamazlk kt. Prusya Babakan Bismarck, Fransa ve Rusya'nn tarafszln saladktan sonra Avusturya'ya sava at ve 1866'da bu lkeyi Sadowa'da yenilgiye uratt. Bundan sonra 1867'de Prusya'nn denetiminde Kuzey Germen Konfederasyon kuruldu. Bismarck Avusturya'dan sonra Fransa'nn da gcn krmak istiyordu. Be sefer Avusturya ve Rusya'nn tarafszln saladktan sonra Fransa'ya sava at. 1870'te Sedan Sava'nda yenilen Fransa'nn bylece Katolik Alman prenslikleri zerindeki denetimi krlm oldu. Prusya 1871 Frankfurt Bar ile Alsace-Lorraine'i de ilhak etti. Bundan sonra Mein akarsuyunun gneyindeki Katolik Alman devletikleri Prusya'ya katldlar ve bylece Alman Ulusal Birlii kurulmu oldu. Prusya Kral Alman mparatoru, Bismarck da Alman anslyesi unvann aldlar. Almanya'nn Birlemesi -- 3 Ekim 1990 Demokratik Alman Cumhuriyeti'nin siyasi varln sona erdirerek II. Dnya Sava sonras ikiye blnm Almanya'nn Federal Almanya Cumhuriyeti ats altnda birlemesi olay. Birleme, "Birleme Antlamas"nn imzalanarak yrrle girdii 3 Ekim 1990 tarihinde gereklemitir. Souk Sava'n sona ermesi ile yumuayan uluslararas ortamda Souk Sava'n simgesi olan Almanya'nn blnmlnn de sona ermesi ynnde sesler snrn her iki tarafnda da ykselmeye balad. zellikle Dou Alman kentlerinde youn sokak gsterileri oldu. Kamuoyu basksna dayanamayan Demokratik Alman hkmeti birleme iin Federal Almanya ile grmelere balamay kabul etti. ki Alman devleti arasnda ilk olarak 18 Mays 1990'da "Birinci Devlet Anlamas" imzaland. Bu anlama ekonomik, parasal ve sosyal birlii ieriyordu, Federal Alman Mark Dou'da da geerli para birimi oluyor ve Demokratik Almanya pazar ekonomisine geii salayan yasalarn hazrlamay kabul ediyordu. Daha sonra II. Dnya Sava'nn galibi drt mttefik lke ngiltere, Fransa, A.B.D., S.S.C.B. ile iki Almanya arasnda "2+4" grmeleri yapld ve 3 Ekim 1990'da imzalanan "Birleme Andlamas" ile iki Almanya resmen birleti. 2 Aralk 1990'da yaplan ilk ortak seimlerle de Birleik Alman Parlamentosu olutu. Parlamento daha sonra ald bir kararla birleik Almanya'nn bakentinin Berlin olmasna karar verdi. Alt Gn Sava: bkz. Arap srail Savalar

www.kamuyonetimi.biz

-6-

Amerikan Ambargosu -- 1975-1978 A.B.D.'nin Kbrs Bar Harekat sonras ubat 1975'ten itibaren Trkiye'ye uygulad silah ambargosu. Amerikan yntemi, 1971'de Nihat Erim tarafndan konulan haha ekim yasan kaldran Ecevit hkmetine kar bir soukluk duyuyordu ve A.B.D.'nin btn engelleme abalarna ramen gerekletirilen Kbrs Bar Harekt da Trkiye'nin bu lke ile ilikilerini iyice gerginletirdi. Harekt sonras Kongre'de bir grup ye Trkiye'ye kar silah ambargosu uygulanmas ynnde giriime baladlar. Bunun iin de A.B.D.'nin Trkiye'ye savunma amacyla verdii silahlar Kbrs'ta kullanm olmasna sebep olarak gsterdiler. Bu arada Kongre'de kacak herhangi bir ambargo kararn veto edeceini ifade etmi olan Bakan Nixon ise Watergate Skandal yznden istifa etmiti. Sonuta Amerikan Kongresi 5 ubat 1975'te Trkiye'ye ynelik silah ambargosu kararn ald. Trkiye'nin buna ilk yant bir hafta sonra Kbrs Trk Federe Devleti'nin kurulduunu ilan etmek oldu. Daha sonra 25 Temmuz 1975'te Trkiye A.B.D.'ye verdii bir nota ile 1969 tarihli Trkiye-A.B.D. Savunma birlii Anlamas'n (Defence Cooperation Agreement) askya aldn ve lkedeki btn Amerikan s ve tesislerinin Trk Silahl Kuvvetleri'nin "kontrol ve gzetimi" altna girdiini aklad. Bu gelime sonucu balayan grmelerde iki lke arasnda yeni bir uzlamaya varld ve 26 Mart 1976'da yeni bir Savunma birlii Anlamas imzaland, ama bu anlamann yrrle girmesi silah ambargosunun kalkmas artna ve Kongre'nin onayna balanmt. Temmuz 1978'de KTFD Bakan Rauf Denkta'n Mara blgesine 35.000 Rum gmenin kabul edileceini aklamasyla yumuayan hava ve Bakan Jimmy Carter'in giriimleri sonucu ambargo 26 Eyll 1978'de kaldrld. Amerikan Bamszlk Bildirgesi (American Declaration of Independence) -- 4 Temmuz 1776 Kuzey Amerika'daki 13 ngiliz smrgesinin bamszlklarn ilan edip Amerika Birleik Devletleri'ni kurduklarn btn dnyaya duyuran belge. Bildirinin hazrlanmas grevi Philadelphia'da toplanan Kongre tarafndan 7 Haziran 1776'da John Ademo, Benjamin Franklin ve Thomas Jefferson'un denetimindeki bir kurula verilmiti. Kurulun hazrlayp Jefferson'un kaleme ald belge 4 Temmuz 1776'da Kongre'de kabul edildi. Bildirgenin z ii idi: Btn insanlar zgr doarlar ve zgr yaarlar; devlet ancak bu zgrlkleri korumak ve bunlardan herkesi eit derecede yararlanmasn salamak iin vardr; bu zgrlklere dokunan devlet, kendi varlk nedenini yitirir; byle bir devlete kar ayaklanmak hem hak hem de devdir; ngiltere Hkmeti, Amerikallarn zgrlklerini ineyerek onlar kendisine balayan temel szlemeyi bozmutur; bu suretle serbest kalan Amerikan halk, yeni bir hkmet kurmaya karar vermitir. Amerikan Devrimi (American Revolution) 1774'te balayan Amerika'daki ngiliz kolonilerinin ngiltere'ye kar yrttkleri bamszlk hareketi. Kuzey Amerika'ya XVII. yzyldan itibaren Britanya Adalar'ndan gler balamt. lk g edenler zerindeki dini baskdan kaan Prtenlerdi. Onlar daha sonra pek ok sebepten birok grup izledi. Burada yeteri kadar nfus birikince, baz birimler zerk devletler haline gelmeyi, bir anayasa hazrlamay ve eit haklara dayal bir birlik kurmay kararlatrdlar. Kolonilerde bu ynde bir gelime olurken Fransa ile yapt Yedi Yl Savalar'ndan dnyann en byk smrge imparatorluu ve denizlere hkim devleti olarak kan ngiltere, artk ok genilemi olan bu imparatorlua bir ekidzen vermek ve smrgeler ile balarn glendirmeyi istiyordu. Ayrca Yedi Yl Savalar'nn masraflarn

www.kamuyonetimi.biz

-7-

da bu smrgelerden kartmak niyetindeydi. ngiltere'nin yeni vergiler koymas Kuzey Amerika'daki kolonilerde tepkiye yol at. zellikle ay vergisi barda taran son damla oldu ve Boston limannda ngiltere'ye ait aylarn denize dklmesiyle bamszlk hareketi balad. ngiltere'nin rakibi Fransa'nn destei ile 4 Temmuz 1776'da Amerikan bamszlk mcadelesi resmen ilan edildi. ngiltere ile balayan askeri atma sonucu 1782'de ngiltere Amerika Birleik Devletleri'ni tanmak zorunda kald. Amerikan Sava (American Civil War) -- 1861-1865 Amerika Birleik Devletleri'nde 1861-1865 yllar arasnda Kuzey ve Gney eyaletleri arasnda yaplan sava. Sava kleliin kaldrlmasn isteyen Kuzey eyaletleri ile kleliin srmesini savunan Gney eyaletleri arasnda olmutur. Grnte insancl bir sebep olmasna ramen savan bir de ekonomik boyutu vard. Kuzey eyaletleri zenci klelerin bamszlk kazandktan sonra Kuzey'e gelip oradaki sanayi kurulularnda ucuz emek olarak alacaklarn umuyorlard. Ayrca Kuzey, Gney ile ngiltere arasndaki ticari ilikilerden de rahatszd. ngiltere Gney eyaletlerine Afrika'dan zenci kle salyor, karlnda pamuk alyordu. Kuzey eyaletleri pamuu hem kendi endstrileri iin istiyorlard, hem de pamuun ucuza dar satlmasna karydlar. Sonuta klelii kaldrmak istemeyen 13 Gney eyaleti Amerika Konfedere Devletleri ad altnda A.B.D.'den ayrlmaya karar verdiler. Bunun zerine 1861'de balayan sava 1865'te Kuzey kazand ve o tarihten sonra A.B.D.'de klelik yasakland. Amerikan Plan (White Plan) -- 1944 Bretton Woods uluslararas para sisteminin kurulu almalarnda A.B.D.'nin grlerinin topland plan. Plan 1944'teki Bretton Woods Konferans'nda Harry D. White tarafndan hazrlanm ve baz deiiklikler dnda aynen kabul edilmitir. Bretton Woods grmelerinde White'in plannn yannda ngiltere'nin grlerini yanstan Keynes Plan da tartlmtr. Grmelerde, II. Dnya Sava sonrasnda uluslararas deer tayan paralara istikrar kazandrmann yollar aranm, ortak bir para biriminin oluturmas konusu tartlmt. White Plan bu iki sorunu Birlemi Milletler stikrar Fonu ve Dnya Bankas'nn kurulmas eklinde zmlenmitir. A.B.D. ve ngiltere arasndaki grmelerde Keynes Plan ile birlikte ele alnan White Plan, Nisan 1944'te Uluslararas Para Fonu'nun (IMF) kuruluuna ilikin Ortak Bildiri'de nemli yer tutmutur. Ankara Antlamas -- 1964 Trkiye ile Avrupa Ekonomik Topluluu arasnda ortak yelik stats kuran antlama. Trkiye, Toplulua ilk kez 31 Austos 1959'da bavurmu, sz konusu antlama 12 Eyll 1963'de imzalanarak ilgili lkelerin parlamentolarnda onaylandktan sonra 1 Aralk 1964'te yrrle girmitir. Ankara Anlamasnn temel amac, Trkiye ile Topluluk arasnda aamal bir biimde gmrk birliinin kurulmasdr. Nihai amacn ise, Bat Avrupa ile hem ekonomik, hem de siyasal ynden btnleme olduu ileri srlebilir. Antlama uyarnca, gmrk birlii birbirini izleyen dnemde gerekletirilecektir. Bunlar: a) Hazrlk Dnemi b) Gei Dnemi, c) Son Dnem (ya da tam yelik dnemi)'dir.

www.kamuyonetimi.biz

-8-

Hazrlk dneminde Trk ekonomisinin glendirilmesi amalanmtr. Bu amacn gerekletirilmesi iin Topluluun Trkiye'ye baz gmrk kolaylklar tanmas ve finansal yardmlarda bulunmas ngrlmtr. Gei Dnemi fiilen 1 Eyll 1971 tarihinde balamtr. Bu dnemde Topluluk ile Trkiye arasnda sanayi mallar alannda gmrk birliinin salanmas amalanmtr. Tarmsal rnler arasnda bu dnemde gmrk birlii sz konusu deildir; ancak Topluluun tarm rnleri alannda Trkiye'ye baz gmrk kolaylklar tanmas ngrlmtr. retim faktrlerinin serbest dolam ise antlamaya gre 1976-1986 arasnda gerekletirilmi olacaktr. Ayrca, Topluluk, Trkiye'nin tam yeliini kolaylatrmak iin finansal yardmlar salayacaktr. Trkiye'deki yasal mevzuatn ve iktisat politikalarnn Toplulukla uyumlulatrlmas da gei dneminde gerekletirilmesi ngrlen konulardandr. Son (yani tam yelik) dneminin ise 1995'ten itibaren balamas ngrlmtr. Ankara antlamasna gre, gei dneminde bu son dnemde tarm rnlerinin de serbest dolam salanm olacak; dier yandan Trkiye'de izlenen iktisat politikalar da Toplulukla uyumlu duruma getirilmi bulunacaktr. Ankara tilafnamesi -- 20 Ekim 1921 TBMM ile Fransa arasnda imzalanan antlama (20 Ekim 1921). Mondros Mtarekesi'nden sonra Fransa, Ermeniler ile ibirlii yaparak gney blgelerimize hakim olmaya altysa da ummad bir direnle karlat. Fransa 1921 ortalarnda TBMM hkmeti ile temas giriimlerinde bulundu. Bunda Yunanllara kar kazanlan askeri baarlar, Sovyetlerle imzalanan antlamalar, talyanlarn Anadoluyu terke balamas, Ren blgesinin gelecei konusunda ngiltere'nin Fransay desteklememesi gibi nedenler de rol oynad. Fransa Franklin Bouillon'u 9 Haziran 1921'de TBMM hkmeti ile gayri resmi bir temas kurmak zere Ankara'ya gnderdi. Grmeleri M. Kemal Paa ynetti. Sakarya Meydan Savann kazanlmas Fransa'nn tereddtlerini giderdi. Trk temsilcisi Yusuf Kamil Bey (Tergirenk) ile Fransz temsilcisi Franklin Bouillon arasnda Ankara tilafnamesi imzaland. Antlamayla Trkiye ile Fransa arasndaki sava durumu sona erdi. Trkiye Suriye snrn izdi. skenderun ve Antakya Trk zerklii kabul edilmek artyla ve korunmak artyla Fransa'ya brakld. Bylece Fransa Anadolu'nun ibirlii yapt dostlarndan ayrld. Gney cephesinin tasfiyesi ile bat cephesinin glendirilmesi saland. Daha sonra Lozan'da bu anlama koullar kesinlik kazanacaktr. Anschluss -- 12 Mart 1938 Almanca "Birlik". Avusturya ile Almanya'nn siyasi birlemesini ngren ve 1938 Martnda Hitler Almanyasnn Avusturya'y ilhak ile gerekleen siyasi dnce. lk kez 1919'da ortaya atlan "Anschluss" fikri, 1933'e kadar Avusturyal sosyal demokratlarca desteklenmi, 1933'te Almanya Nazilerinin iktidara gelmesi ile ekiciliini kaybetmitir. Hitler "bir ulus-bir devlet" ideali dorultusunda "Anschluss"u gerekletirmek iin 1934 Temmuz'unda Avusturya'da Nazilerin iktidar ele geirme abasn desteklemi, ama bu baarszlkla sonulannca bunu bir sre ertelenmitir. 1937'de Almanya talya ile anlatktan sonra Avusturya zerindeki basklarn younlatrm ve Almanya'ya davet ettii Avusturya anslyesi Schuschnigg'e bamsz bir devletin kabul edemeyecei isteklerde bulundu. Schuschnigg bu isteklerin ounu yerine getirdi ama Anschluss'u halkoyuna sunmak istedi. 13 Mart 1938 olarak tespit edilen plebisit tarihinden bir gn nce 12 Mart'ta Alman birlikleri Avusturya'ya girdi ve iki lkenin birlemesi bir oldubitti ile gerekleti. Versailles Andlamas'nn ak bir ekilde ihlali olan Anschluss, Avrupa'nn II. Dnya Sava'na doru ilerlemesinin ilk sinyallerinden biriydi.

www.kamuyonetimi.biz

-9-

Antarktik Antlamas -- 1959 1 Aralk 1959 tarihinde Washington'da imzalanan ve Antartika ktasnn silahlandrlmasn nlemeyi amalayan antlama. Aralarnda ABD, Sovyetler Birlii, ngiltere ve Fransa'nn da bulunduu on iki devlet tarafndan imzalanan antlama Souk Sava dneminde ABD ve Sovyetler Birlii tarafndan imzalanan ilk silahszlanma antlamas olmas bakmndan nemlidir. Ayrca nkleer silahlarla ilgili olarak imzalanan ilk antlama olma zelliini de tar. Antlama Antartika'da askeri slerin kurulmasn, silahlarn denenmesini, askeri tatbikatlarn yaplmasn blgede radyoaktif atklarn bulundurulmas ve nkleer patlamalara yol almasn yasaklamtr. 23 Haziran 1961'de yrrle girmitir. Anti-Balistik Fze Sistemlerinin Snrlandrlmas Antlamas ve Ek Protokol (Treaty on The Limitation of The Deployment of Anti-Ballistic Missile Systems and Protocol), 3 Ekim 1972 Stratejik silahlarn snrlandrlmas grmeleri erevesinde (SALT) A.B.D. ve Sovyetler birlii arasnda 26 Mays 1972'de Moskova'da imzalanan anti-balistik fze sistemlerini snrlandran andlama. 3 Ekim 1972'de yrrle girmitir. On alt maddelik bu antlama ile her iki tarafn anti-balistik fze (ABM) sistemleri nicelik, nitelik ve corafi bakmdan geni snrlamalara tabi tutulmakta, bylece her iki taraf iin "ilk darbe" giriimi rasyonel bir politika olmaktan karlmaya allmaktayd. Ayrca, antlama ile bir srekli Danma Komitesi kurulmakta, bu komite ile Antlama hkmlerinin uygulanmasnn kolaylatrlmas hedeflenmekteydi. Antlama dorultusunda A.B.D. ve Sovyetler Birlii topraklarnda sadece ikier tane ABM savunma sistemi kurabileceklerdi. Bu sistemlerden biri lkelerin bakentleri evresinde tekisi de bir ktalararas balistik fze (ICBM) korugan evresinde olacakt. Alan savunmasn nlemek amacyla da her iki sistem arasnda en az 1300 km uzaklk olmas kararlatrlmt. Her ABM sisteminin en az 1300 km uzaklk olmas kararlatrlmt. Her ABM sisteminin en fazla 100'er rampa ve fzeden ve gerekli radar andan oluaca hkme balanmt. Ayrca taraflar kendi lke topraklar dnda baka lkelerde ABM sistemi kuramayacaklard. Moskova'da 3 Temmuz 1974'te imzalanan bu antlamaya ek protokol ile taraflarn sahip olabilecei ABM sistemi says ikiden bire indirilmiti. Bu protokol 24 Mays 1976'da yrrle girdi. Anti-Komintern Pakt -- 25 Kasm 1936 Grnte Komnist Enternasyonal'i ama asl Sovyetler Birlii'ni hedef alan antlama. 25 Kasm 1936'da Almanya ile Japonya arasnda imzaland. Daha sonra 6 Kasm 1937 tarihinde Pakt'a talya da katld. Pakt'n hazrlanmasna Hitler nderlik etmitir. Hitler kendi kurmak istedii Byk Almanya'ya Avrupa'da en byk engel olarak Sovyetleri gryordu. Japonya ise in'e kar giritii savata Sovyetlerin tutumundan ve in'e sava aaca ve askeri malzeme satmasndan rahatszd. Pakt biri ak dieri gizli olmak zere iki blmden olumaktayd. Ak blm Komintern (Komnist Enternasyonal)'in faaliyetlerini hedefleyen bir siyasi anlama grnmndeydi. Gizli blmde ise askeri ierikli maddeler arlktayd ve Sovyetler Birlii ile gerekleebilecek bir atmada taraflarn nasl tutum alacaklar ele alnyordu. Anti-Semitizm Musevilere kar dmanca duygular besleme. Musevi dmanl tarihin derinliklerinden gelmektedir. Hz. sa'y armha Musevilerin gerdirdiine inanan Hristiyan gruplar tarih boyunca Musevilere kar iddet eylemlerinde bulunmu, onlara kar ayrmclk yapmlardr. Bunun Orta a'daki en u rnei spanyol Engizisyon'unun Musevilere kar tutumu olmu,

www.kamuyonetimi.biz

-10-

bu dini terk etmeyenler zorla spanya'dan karlmtr. XIX. yzyln ortalarndan itibaren zellikle Orta Avrupa'da ykselen milliyetilikle beraber anti-semitizme rk bir nitelik de eklendi, zellikle Almanya ve Avusturya'da zengin Musevi kesim milliyeti akmlarn hedefi haline geldi. Sonunda 1933'te Almanya'da Nasyonal Sosyalistlerin ibana gelmesi ile antisemitizm dorua kt. nce Museviler ayr gettolarda yaamaya zorland, daha sonra II. Dnya Sava'na kadar pek ok Musevi lkeden ya snr d edildi ya da ge zorland. Sava srasnda ise Almanya'nn eitli yerlerinde ve Alman igalindeki lkelerde -zellikle Polonya'da- kurulan toplama kamplarnda milyonlarca Musevi soykrma tabi tutuldu. Sava sonrasnda ise Musevilere bir ulusal yurt kurmak amacyla 1948'te srail devleti kuruldu ve anti-semitizm daha baka bir biim kazand. Arap-srail Savalar srail ile eitli Arap devletleri arasnda meydana gelen atmalar. Bunlarn en nemlileri 1948-1949, 1956, 1967, 1973 ve 1982 savalardr. Balfour Bildirisi ile Filistin'de bir "ulusal yurt" sz alan Yahudiler blgenin I. Dnya Sava sonunda ngiltere'nin eline gemesi ile bu lke zerindeki basky artrdlar. Manda ynetimi srasnda blgeye olan Yahudi g sonucu da Filistin'deki Yahudi nfusu artt. Birlemi Milletler Genel Kurulu Kasm 1947'de Filistin'de biri Arap dieri Yahudi iki devletin kurulmas ynndeki karar dorultusunda 14 Mays 1948'de srail Devleti'nin ilan ile ilk Arap-srail sava balad. Msr, Suriye, Lbnan, rdn ve Irak gleri bu lkeye saldrd. Yaklak bir yl sren sava sonucu srail, snrlarn ikiye katlayarak uluslararas tannan snrlarna ulat. kinci sava Msr Devlet Bakan Abdulnasr'n Temmuz 1956'da Svey Kanal'n milliletirdiini aklamas sonucu doan bunalm sonrasnda balad. ngiltere ve Fransa Msr'n bu kararn tanmadklarn bildirdiler. Ekim aynda Londra'da toplanan konferanstan da bir sonu kmaynca ngiltere ve Fransa srail ile anlat ve Ekim aynn sonunda srail kuvvetleri Sina Yarmadasna girmeye balad. Ama A.B.D. ve Sovyetler Birlii'nin basks ile atekes ilan etmek zorunda kald ve kuvvetlerini 6 Kasm'da geri ekmeye balad. Bu arada ngiliz ve Fransz parat birlikleri atmalar bittikten sonra blgeye indirildi. Sava sonucunda Msr-srail snrna Birlemi Milletler Gc yerletirildi ve srail Akabe Krfezi'ne bir k kazanm oldu. 1967 ylnda Abdulnasr BM Gcnn artk ekilmesini istedi ve srail gemilerinin Akabe Krfezi'ne girmesini nlemeye balad. Daha nce ise srail-Suriye snrnda eitli atmalar oluyordu. srail kendisinden daha fazla kuvvete sahip olduunu anlad Arap devletlerinin ani bir saldrsn nlemek amacyla ilk saldry gerekletirmeye karar verdi. 5 Haziran'da srail Hava Kuvvetleri'nin Msr Hava Kuvvetleri'nin bulunduu slere saldrs ile balayan sava alt gn srd ve "Alt Gn Sava" olarak anld. Bu sava sonunda srail Msr'dan Gazze eridi ve Sina Yarmadas'n rdn'den eria Nehrinin bat yakasn ve Suriye'den Golan Tepeleri'ni ald. Alt Gn Sava Arap devletlerinde byk bir kzgnla yol at. Diplomatik abalar srail'in igal ettii topraklar geri vermeyi reddetmesi ile sonuland. Bunun zerine Ekim 1973'te Yahudilerin kutsal ay olan Yom Kippur'da Msr ve Suriye birlikleri egdml bir srpriz saldr gerekletirdiler. srail, Golan ve Sina'da ilk bata gerilemek zorunda kald ama ikinci haftann sonunda Galon Tepelerini geri ald ve Msr birliklerini Sina'dan pskrtt. Bu sava ile srail'in yenilmezlik miti sarsld. 5 Haziran 1982'de srail ile Filistin Kurtulu rgt arasnda trmanan gerginlik sonucu srail F.K. kamplarnn bulunduu Beyrut ve Gney Lbnan' bombalad. srail birlikleri Lbnan'n gneyini igal etti ve Beyrut'un kenar mahallelerine kadar ilerledi. Kentteki Filistinli mlteciler kenti terk ederek mlteci kamplarna gnderildi. srail kentten ekildikten

www.kamuyonetimi.biz

-11-

sonra 14 Eyll'de tekrar Beyrut'a girdi. 16 Eyll gn srail destekli Falanjist gerillalar Beyrut'taki Sabra ve atilla kamplarna girerek yzlerce Filistinli mlteciyi ldrdler. Arap Zirveleri Arap lkelerinin liderlerinin bir araya geldikleri, sorunlar tarttklar zirve toplantlar. Bu toplantlarn byk ounluu Arap Birlii erevesinde olmutu. Bu zirve toplantlarndan ilki 5-11 Eyll 1964 tarihleri arasnda 13 Arap devletinin katlm ile Kahire'de yapld. Yemen sorununun tartld bu toplant herhangi bir sonu elde edilemeden sona erdi. Austos 1967'deki Hartum Zirvesi'nde 1967 Arap srail Sava'nn sonular ile Yemen'deki Msr askerlerinin geri ekilmesi konular ele alnd. Zirve sonunda Msr ve Suudi Arabistan arasnda imzalanan Hartum Andlamas'yla Msr askerlerinin 1967 sonuna kadar Yemen'den ayrlmas kararlatrld. Zirvede ayrca srail ile hibir ekilde antlama yaplmamasna ve Filistinlilerin haklarnn sonuna kadar savunulmasna karar verildi. nc Arap zirvesi 25 Kasm 1978 tarihleri arasnda yaplan Badat zirvesi oldu. Zirvenin toplanmas iin giriimi Msr'n srail ile Camp David Antlamalar'n imzalamasna tepki gsteren Arap devletleri yapt. Zirvede Msr Camp David Andlamas'n iptal ederek dier Arap devletleriyle ortak hareket etmeye davet edildi. 1990 Haziran'nda yine Badat'ta Filistin Kurtulu rgt lideri Yaser Arafat'n arsyla yaplan drdnc Arap zirvesinde srail igali altndaki topraklara yaplan Yahudi g konusu ele alnd. Zirvede ayrca Trkiye'nin GAP erevesinde Frat'n sularn bir sre tutmas ve bu projenin geleceinden duyulan kayglar, srail, rdn ve Suriye arasndaki rdn nehrinin durumu, Msr'a akan Nil sularnn azalmas ve bundaki "srail etkisi" de grld. Zirvede Sovyetler Birlii'nden srail'e, ayda yaklak 10.000 kiiyi bulan Yahudi g knand ve bu ge yardmc olan lkelerle olan ilikilerin gzden geirilmesi arsnda bulunuldu. Sonu bildirgesinde bu g iin "insan haklarnn kkl bir ihlali ve Arap ulusuna ynelik bir tehdit" ifadeleri yer alyordu. Zirvede ayrca Msr'n Camp David Andlamas'nn imzalanmasndan sonra Tunus'a tanan Arap Birlii rgtnn merkezinin tekrar Kahire'ye alnmasna ve zirvenin her sene olaan bir ekilde Kahire'de toplanmasna karar verildi. Ama Irak'n Kuveyt'i igali zerine Beinci Arap Zirvesi olaanst bir ekilde 10-12 Austos 1990'da Kahire'de topland. Zirvede bir araya gelen 21 Arap lkesi lideri Irak'n Kuveyt'i igali sonucu doan bunalm grtler. Suudi Arabistan'n olas bir Irak saldrsna kar bir Birleik Arap Gc kurulmas nerisi sert tartmalara yol at. Sonuta 12 leyhte oy ile bu gcn kurulmasna karar verildi. Bu olay Arap Birlii'nin tam bir paralanmann eiine geldiini gstermitir. Atatrk'n D Politikas Trkiye Cumhuriyeti'nin kurucusu Mustafa Kemal Atatrk'n izledii d politika. dneme blnerek incelenebilir: i. Kurtulu Sava ve sonrasndaki Trk D Politikas, ii. Lozan Adlamasndan 1930'a kadar olan dnem, iii. 1930'dan Atatrk'n lmne kadar ki dnemdir. Birinci dnemde Atatrk'n amac en ksa srede ve tam bir ekilde lkenin dman igalinden kurtarlmasyd. Bu igalin sona erecei snr ise son Osmanl Mebusan Meclisince belirlenen Misak- Milli snrlar idi. Ayrca Misak- Milli ilkeleri bu dnem d politikasn temelini oluturuyordu. Bu dnemde Trkiye yeni kurulmu Sovyetler Birlii ile iyi ilikiler kurarak bu devletten yardm alm ve gerek bu devleti Batl devletlere gerekse de Batl devletleri Sovyetlere kar kullanarak kendi hedeflerine ulamaya almtr. Ayrca Atatrk

www.kamuyonetimi.biz

-12-

Mttefik devletlerarasndaki menfaat atmalarndan doan ayrlklar da kullanmasn iyi bilmitir. Lozan'dan sonra Trkiye'nin gereki bir d politika izledii sylenebilir. Her ne kadar Lozan'dan arta kalan sorunlar zlmek isteniyorsa da-Hatay, Musul, Boazlar gibi- bu dnemde Trkiye Lozan'la elde ettii statkoyu koruma abasndadr. Sovyetler Birlii ile dosta ilikiler srmekle beraber bu lke artk Trkiye'nin dayand tek devlet olmaktan kmaktayd. Bu arada 1925'te Musul sorununun Trkiye'nin aleyhine bir ekilde zlmesi ile Trk-ngiliz ilikilerinde bir soukluk yaanmtr. Son olarak 1930-1938 dneminde Trkiye btn devletlerle iyi ilikiler kurmaya alm ve Trk d politikasnn temelini belirleyen "Yurtta Sulh, Cihanda Sulh" sz bu dnemde sylenmitir. 1932'de Milletler Cemiyeti'ne giren Trkiye, Yunanistan ve dier Balkan devletleri ile kurulan scak ilikiler dorultusunda bu devletlerle Balkan Antantn imzalamtr. 1937 ylnda da ayn bar politika dorultusunda Trkiye ran, Irak ve Afganistan ile Sadabat Pakt'n kurmutur. Trkiye bu dnemde de statkocu bir politika izlemitir. Montreux Szlemesi ve Hatay'n Trkiye'ye katlmas bu statkoculuktan kay gibi deerlendirilse de bu gelimelerin bar ve meru yollardan salanmas Trkiye'nin statkocu d politikasnn srdnn gstergesidir. Atlantik Bildirisi (Atlantic Charter) -- 14 Austos 1941 II. Dnya Sava srasnda, ngiltere Babakan Winston Churchill ile o srada henz savaa girmemi olan ABD'nin Bakan Franklin Roosevelt arasnda Kanada aklarnda bir sava gemisinde yaplan ve be gn sren grmeler sonucunda 14 Austos 1941'de yaynlanan ortak bildiri. 8 maddelik bu bildiri bir bakma Wilson'un 14 noktas'na benzemektedir. Bu bildiri ile A.B.D.'nin tarafszlk politikasn terk ettii aka ortaya kmtr. Bildirinin maddeleri zetle yledir: Savatan sonra toprak kazanlmayacak ilgili halkn onay anlmadan toprak deiiklii yaplmayacak, Uluslar kendi geleceklerini kendileri saptayacaklar (self-determination), Uluslararas ibirlii gerekletirilip gelitirilecek, Temel hammaddelerden eit biimde faydalanlacak, nsanlar korku ve alktan kurtarlacak, Ak denizlerde ticaret serbestlii gerekletirilecek, Mihver devletleri silahtan arndrlacak ve savatan sonra topyekun silahszlanmaya gidilecek. Bu maddeler daha sonra Birlemi Milletler Anlamasnn iine de alnd. Atmosferde, D Uzayda ve Su Altnda Nkleer Denemeleri Yasaklayan Antlama -- 5 Austos 1963 Atmosferde, uzayda ve su altnda nkleer denemelerini bar ya da askeri-yaplmasn yasaklayan antlama. 5 Austos 1963'te Moskova'da imzalanan antlama 10 Ekim 1963'te yrrle girdi. Toprak altnda nkleer deneme yaplmasn yasaklamad iin "Snrl Deneme Yasa Antlamas" olarak da bilinir. Antlama metninde nkleer silah denemelerinin yan sra "herhangi baka nkleer patlama" eklinde barl denemelerin de yasakland belirtilmektedir.

www.kamuyonetimi.biz

-13-

Augsburg Bar, 1555 Almanya'da Lutherciliin varln kabul eden ilk kalc yasal dzenleme. Augsburg'da toplanan Kutsal Roma-Germen mparatorluu Dieti tarafndan 25 Eyll 1555'te ilan edilmitir. Buna gre imparatorluun yesi hibir devlet dinsel gerekelerle bir baka ye devlet ile savaa giremeyecek ve mezhepler silaha bavurmadan yeniden birleene dek bar geerli olacakt. Ayrca imparatorluun her topluluk diliminde sadece bir mezhep tannyor Katolik veya Luthercilik- bylece prenslerin setii mezhep uyruklarn da balyordu. teki mezhepten olanlar mlklerini satarak, bal olduklar mezhebin tannd prensliklere g edebilirlerdi. Augsburg Bar, eksikliklerine ramen yarm yzyl akn bir sre Kutsal Roma-German mparatorluu'nu ciddi bir i atmadan korudu. Avrupa Ahengi: bkz. Avrupa Uyumu Avrupa mar Program (European Recovery Programme) kinci Dnya Sava'ndan sonra Avrupa ekonomileri byk bir ykma uramt. Savatan sonra bu lkeler youn bir ekonomik anrma giritiler. Onarm iin gerekli ara ve gerelerin salanabilecei tek kaynak ABD idi. Fakat bu da o lkelerin kapasitelerini aan altn ve dviz rezervi gerektiriyordu. 1947 ylnda ABD Dileri Bakan George C. Marshall nderliinde, Bat Avrupa lkelerinin onarm amacyla hazrlanan bir Avrupa mar Program ortaya kt. Bu programn finansman iin ABD'nin yapt yardmlar Marshall Yardmlar diye bilinir. 1947'de bir miktar yardm datlmakla birlikte, programn asl uygulan 1948'de olmutur. Programn balatlmasndan sonraki drt yl ierisinde 17 Avrupa lkesine toplam 12 milyar dolar tutarnda hibe veya kredi eklinde kaynak transferi yaplmtr. Trkiye de az da olsa bu yardmlardan yararlanmtr. Avrupa Konvansiyonel Kuvvetler Antlamas: bkz. AKKA Avrupa Uyumu (Concert of Europe) XIX. yzylda Avrupa'da bar tehdit eden nemli olaylar karsnda byk glerin kurduu ad hoc bir karlkl danma sistemi. Avusturya, ngiltere, Fransa ve Prusya'ya daha sonra Almanya ve talya katlm, geri kalan kk devletler ise kendileriyle dorudan ilgili bir olay durumunda sisteme dhil olmulardr. Uyum sistemi genellikle byk devletlerin barn tehdit edildiine inandklar anda topladklar konferanslar eklinde yryordu. Sonuta byk glerin hegemonyas egemen oluyordu. Sistem byk glerin l ttifak ve l tilaf eklinde iki kutupta kamplamasna kadar srmtr. Avrupa Uyumu Sistemi Avrupa'da siyasi istikrara byk katkda bulunmutur. Byk glerin birliinin bozulmas Avrupa'y dorudan I. Dnya Sava'na srkledi. Baas Partisi (Hizb el Ba's el-Arabi el-tiraki) Tam ad Arap Sosyalist Baas Partisi ve Arap Sosyalist Yeniden Dou Partisi. Tek bir sosyalist Arap toplumu oluturmay hedefleyen radikal siyasi hareket. Pekok Arap lkesinde kollar vardr. Baas Partisi 1943 ylnda Miel Eflak ve Salah el-Bitar tarafndan am'da kuruldu. 1953'de Suriye Sosyalist Partisi ile birleen parti Arap Sosyalist Baas Partisi adn ald. Balantszlk politikasn, emperyalizm ve smrgecilie kar kmay benimseyen Baas Partisi, slam'n baz unsurlarndan faydalanarak snfsal farkllklar ortadan kaldrmay amalayan bir hareket gerekletirmeye almtr. Kat disipline dayal ar merkeziyeti bir yapya sahiptir. 1963'te Suriye'de iktidar ele geiren Baas, "milliyeti" ve "ilerici" diye anlan iki gruba blnd ve 1970'te Hafz Esad'n baa gemesiyle iki grup arasndaki ekimeyi milliyetiler kazanm oldu. Irak'ta 1963 ylnda ksa bir sre Baaslar iktidara geldiyse de 1968'de

www.kamuyonetimi.biz

-14-

yeniden iktidar ele geirdiler. Irak ve Suriye'deki Baas Partileri arasndaki anlamazlk iki lkenin siyasi birliine engel oldu ve daha sonra iki lke birbirine kar pek dosta olmayan siyaset yrtmeye balad. Suriye'de Baas hkmetine en nemli tehdit Mslman Kardeler rgt olmutu. Ama Hafz Esat 1982 ylnda Hama'da kanl bir mdahale ile rgte ar bir darbe indirdi. Irak'ta ise kuzeydeki Krt ve gneydeki ii gruplar Baas iin en nemli tehlikelerdi. Suriye Baas Partisi yllardr Bat'ya kar sert olan tutumunu Orta Dou Bar Sreci dorultusunda yumuatrken Irak'ta Baas, Krfez Sava ve sonras Bat ve zellikle Amerika kart bir siyaset izlemektedir. Badat Pakt, 1955 Ortadou'da bar ve gvenliin korunmas iin kurulan ittifak. 1955 ylnda Trkiye ve Irak arasnda kurulan Pakt'a ayn yl Pakistan, ran ve ngiltere katlmtr. Btn Arap Birlii yesi lkeler ve byk Batl devletlerden bazlar da Pakt'a davet edilmi ama hibiri buna ilgi gstermemitir. 1959'da rejim deiiklii ile Irak'n yelikten ayrlmasyla Pakt, Merkezi Andlama rgt (CENTO) adn almtr. Bak Kongresi, 1920 III. Komnist Enternasyonal (Komintern) tarafndan Bak'de dzenlenen toplant. 1920 ylnda Bolevikler artk Bat'da umduklar byk devrimin pek de yakn olmadna inanmaya balamlard. Bu ortamda Dou halklarna doru ynelen Sovyetler Birlii onlarla Bat'ya kar bir ittifak kurmaya alyor ve Batl emperyalist glerin egemenlii altndaki Doulu halklar bu glere kar ayaklandrmay dnyorlard. Eyll 1920'de Bak'de ounluu smrge rejimi altndaki Dou lkelerinden gelen komnist partilerin temsilcilerinin katld bir Kongre dzenlendi. Kongrede iki ana konu zerinde younlukla duruldu: i) Dou halklarnn ulusal kurtulu mcadeleleri beklenen dnya devrimi asndan nasl deerlendirilecek. ii) Komintern bu konuda nasl bir strateji izleyecek. Kongre'de komnist nitelikli olmayan -bu srada Anadolu'daki kurtulu mcadelesi dahil - ulusal kurtulu hareketlerine kar nasl bir tutum taknlaca da tartld. Balfour Bildirisi -- 1917 ngiltere Dileri Bakan Lord Arthur J. Balfour'un 2 Kasm 1917'de, Uluslararas Siyonist hareketin nderlerinden Lord Rotschild'e gnderdii, Filistin'de Yahudilere bir "ulusal yurt" kurulmas abasnn ngiliz hkmetince destekleneceinin belirtildii mektup. Ancak yine mektuba gre, Yahudiler iin kurulacak byle bir yurt, blgenin Yahudi olmayan kesiminin haklarn ihlal etmeyecekti. ngiliz Dileri Bakann byle bir mektup yazmaya iten en nemli sebep, topraklar zerinde ok sayda ve nemli etkiye sahip Yahudi'nin yaamakta olduu A.B.D.'nin sempatisini ve Almanya'ya kar yrtlen savata katksn salamakt. Mektubun zamanlamas da iyi yaplmt. nk ksa bir sre sonra Almanya ve Osmanl Devleti deYahudi desteini salayabilmek iin zellikle Almanya Siyonistlerine sava sonras dnleri vermeye balamlard. Siyonist liderlerden H. Weizman ve N. Skolov'un srarl abalar ile yaymlanan Bildiri, Filistin'de yalnzca Yahudilere ait bir devletin kurulmasn isteyen Siyonistlerin isteklerini tam anlamyla karlamyordu ama ilerde srail'in kuruluu iin bir dayanak oldu.

www.kamuyonetimi.biz

-15-

Balkan Antant -- 1934 9 ubat 1934'te Trkiye, Yunanistan, Yugoslavya ve Romanya arasnda imzalanan ittifak antlamas. Avrupann revizyonist ve anti-revizyonist iki kamp etrafnda toplanmaya balamas Balkan devletlerini bir grup kurmaya ynlendiriyordu. lk kez 1929'da Yunanistan Babakan Papanastasio'nun ortaya att bir Balkan birlii kurulmas fikri eitli devletlerden destek grm ve arka arkaya Balkan devletleri arasnda gayri resmi nitelikli konferanslar toplanmaya balamt. Konferanslar sonucu verilen uzlama dorultusunda 9 ubat 1934'te Atina'da Trkiye, Yunanistan, Yugoslavya ve Romanya arasnda Balkan Atlant imzaland. maddeden oluan Antant Balkan lkelerinin kendi aralarnda olan snrlar koruyor ve bu lkeler aras ibirliini gelitirmeyi amalyordu. Antant blgede revizyonist politika izleyen Bulgaristan' hedeflemekteydi. II. Dnya Sava'nda Trkiye dndaki yelerin Alman igaline uramas ile Antant geerliliini kaybetmitir. Balkan Pakt Trkiye, Yunanistan ve Yugoslavya'nn taraf olduu siyasal nitelikli blgesel rgt. Pek uzun mrl olamamtr. A.B.D. 1950'lerin banda Sovyetlerle gergin ilikileri olan Yugoslavya ile ilgilenmeye balamt ve NATO'ya girmeleri kesinlemi olan Trkiye ve Yunanistan ile bu lkeler arasnda bir pakt yaplmas ynnde abalyordu. 1951 yl sonuna doru ve lke arasnda balayan yaknlama 1952 boyunca da devam etmi ve 28 ubat 1953'te Ankara'da lkenin Dileri Bakanlar tarafndan bir "Dostluk ve birlii Andlamas" imzalanmtr. Bu andlamaya gre devlet ortak karlaryla ilgili konularda birbirlerine danacaklar ve ye devletlerin Dileri Bakanlar ylda en az bir defa toplanacakt. Dileri Bakanlar arasnda sren toplantlar sonucu yeni ilerlemeler salanm, 9 Austos 1954'te lke arasnda Bled Andlamas imzalanmtr. Bu andlamaya gre taraflar, aralarndan herhangi birine ya da birkana ynelen bir saldry kendilerine de yaplm sayarak askeri g de dahil her trl nlemi alacaklard. Ama daha paktn ilk gnlerinden itibaren Trkiye ve Yugoslavya arasnda gr ayrlklar ortaya km ve 1955'ten itibaren Sovyetlerle ilikilerini dzeltmeye balayan bu lkenin pakta ilgisi azalmtr. Trkiye ile Yunanistan arasnda Kbrs sorununun ortaya kmasyla da Paktn dourduu olumlu hava silinmeye balamt. Pakt 1960 ylna kadar devam etmi 1960 Hazirannda da resmen sona erdii aklanmtr. Balkan Savalar -- Ekim 1912-Haziran 1913 Birincisi Balkan devletleri ile Osmanl Devleti, ikincisi Balkan devletlerinin kendi aralarnda yaptklar iki sava. I. Balkan Sava Osmanl Devleti'nin Rumeli'de kalan son topraklarn da kaybetmesi ile sonulanmtr. 1912 yl boyunca Srbistan, Karada, Bulgaristan ve Yunanistan kendi aralarnda yaptklar ittifak andlamalar ile Osmanl Devletine kar bir birlik kurdular. 1912 Eyll'nde seferberliklerini tamamlayan Balkan devletleri Osmanl'nn Trablusgarp Sava ile uramas ve i siyasi ekimelerinden faydalanarak hazrlklarn pekitirdiler. 8 Ekim 1912'de Karada'n sava ilan ile I. Balkan Sava balad ve bunu teki devletlerin sava ilanlar izledi. Hazrlksz yakalanan Osmanl ordular hemen hemen her cephede yenildi ve MidyeEnez hattnn gerisine ekilmek zorunda kald. Bu arada Arnavutluk da bamszln ilan etti. 17 Aralk'ta Londra'da toplanan bir konferans sonunda 30 Mays 1913'te bir bar andlamas imzaland.

www.kamuyonetimi.biz

-16-

Londra barndan umduunu bulamayan Bulgaristan'n 30 Haziran'da Yunanistan'a saldrmas ile II. Balkan Sava balad. Bulgaristan savata pek bir baar salayamad ve Romanya'nn savaa girmesi ile yenilgiye uratld. Bulgaristan'n zayf durumundan yararlanan Osmanl Devleti de Edirne'yi ald. 10 Austos 1913'te Bkre'te imzalana bar andlamas ile II. Balkan Sava sona erdi. Osmanl Devleti de Yunanistan'la Atina, Bulgaristan ve Srbistan ile stanbul Andlamalarn yapt. Bylece bugnk Trk-Bulgar ve Trk-Yunan snrlar birka istisna dnda izilmi oldu ve yaplan andlamalarda Balkan devletleri snrlar iinde kalan Trk aznlklarla ilgili maddeler yer ald. Bandung Konferans -- 1955 18-24 Nisan 1955 tarihlerinde Endonezya'nn Bandung kentinde toplanan ve Balantszlar Hareketi'nin temellerinin atld toplant. Endonezya, Pakistan, Hindistan, Seylan (Sri Lanka) ve Birmanya'nn dzenledii toplantya o zamanki dnya nfusunun yarasndan fazlasn oluturan 20 Asya ve Afrika lkesi katlmt. Konferans dzenleyen lkeler, Batl devletlerin Asya'ya ilikin aldklar kararlarda kendilerine danlmamasndan duyduklar rahatszl dile getirdiler. Tartmalar temel olarak Sovyetler Birlii'nin Dou Avrupa ve Orta Asya'daki tutumunun Batl devletlerin smrgecilii ile e biimde eletirilip eletirilmemesinde younlat. Sonunda "tm grnmleri ile smrgeciliin" mahkum edilmesi zerinde uzlald. Birlemi Milletler Bildirisi'ndeki ilkelerle Hindistan babakan Nehru'nu be ilkesini kapsayan on maddelik bir "dnya bar ve ibirliini gelitirme bildirisi" oybirlii ile kabul edildi. Konferansa katlan Trkiye'nin toplantlar boyunca izledii Bat yanls tutum, balantszlk politikas izleyen dier nc dnya lkeleri ile ilikilerinin soumasna neden oldu. Baruch Plan -- 1946 1946'da A.B.D. tarafndan Birlemi Milletler Atom Enerjisi Komisyonu'na sunulan atom silahnn yaylmas ve atom enerjisinin kontrol ile ilgili teklif. Plan hazrlaycs Bernard Baruch'un adyla anlr. Plan nce atom enerjisi zerinde etkili bir denetimin kurulmasn, sonra da nkleer stoklarn tmnn yok edilmesini ngryordu. Ayrca bir Uluslararas Atomu Gelitirme rgt (International Atomic Development Agency) kurulacak, dnyann gvenlii iin tehlike tekil eden tm atom enerjisine bu rgt sahip olacakt. Eer Sovyetler Birlii bu rgtn kurulmasn kabul ederse, A.B.D. elindeki tm atom silahlarn ve bunlarn yaplmas iin gerekli bilgiyi bu rgte devredecekti. rgtn almasyla ilgili olarak Gvenlik Konseyi'nde hibir devlet veto yetkisini kullanamayacakt. Ancak, Sovyetler Birlii bu neriyi kabul etmedi, veto yetkisinin devamnda direnerek, etkili bir tedbir iin nce nkleer silah stokunun yok edilmesi, denetimin bunun izlemesi gerektiini ileri srmtr. Taraflar grlerinde srar edince, Atom Enerjisi Komisyonu'nda bu konuda yaplan uzun tartmalardan hibir sonu kmamtr. Bask Ulusal Bamszlk Hareketi (Euzkadr Ta Azcatasuna-ETA) spanya'da Bask aznlnn youn olarak yaad blgenin bamszl iin mcadele eden silah rgt. ETA, Franco dneminde btn basklara ramen 1950'lerden sonra belirli bir rgtlenme dzeyine ulat ve ynetime kar silahl mcadeleye balad. Dzenledii birok bombal saldr ve suikastten en nemlisi 1973 ylnda spanya Babakan Blanco'nun ldrlmesidir. Franco dneminin sona ermesinden sonra Bask blgesine zerklik tannmasna ramen ETA mcadeleye devam etti.

www.kamuyonetimi.biz

-17-

Belgrad Konferans -- 1-6 Eyll 1961 1-6 Eyll 1961 tarihleri arasnda Yugoslavya'nn bakenti Belgrad'ta yaplan ilk Balantszlar zirvesi. Konferansa yirmi be lkenin devlet veya hkmet bakan katlmtr. Konferans Souk Sava'n en youn olduu dnemlerden birinde, Berlin ablukasnn srd ve Sovyetlerin nkleer denemelere yeniden baladn aklad srada toplanm ve uluslararas ortamn gerginlii konferansa da yansmtr. Tito, Abdulnasr, Sukarno ve Nkrumah'n en faal liderler olarak gze arptklar konferans sonunda kabul edilen yirmiyedi maddelik deklerasyonda eitli uluslararas sorunlara deinilmitir. Berlin Ablukas -- 1948-1949 1948-1949'da Sovyetler Birlii'nin, Batl igal devletlerini Bat Berlin'deki egemenlik haklarndan vazgemeye zorlama giriiminin yol at uluslararas bunalm. Mart 1948'de ngiltere, Fransa ve A.B.D.'nin Almanya'daki igal blgelerini tek bir ekonomik birim halinde birletirme karar Sovyetlerin tepkisine yol at ve Sovyetler Birlii Mttefikler Kontrol Konseyi'nden ekildi. Bat'da yeni bir Alman Mark'nn piyasaya kmasn Dou Alman parasna kar rekabet olarak gren Sovyetler Bat ile Berlin arasndaki demir, kara ve suyollarn kapatarak kenti ablukaya ald. 26 Haziran 1948'de ABD ve ngiltere kente acil gereksinimleri havayoluyla salamaya baladlar ve Berlin'den dar yaplan sanayi ihracatnn hava yoluyla gereklemesi iin bir "hava kprs" kurdular. Artan gerginlik karlkl askeri g trmanmasna yol at. Gerginlik Sovyetler Birlii'nin 12 Mays 1949'da ablukay kaldrmasna dein srd. Berlin Andlamas -- 3 Haziran 1972 Berlin kentinin A.B.D. Sovyetler Birlii, Fransa ve ngiltere'nin ykmll altna konduuna ilikin andlama. 3 Eyll 1971'de hazrlanp parafe edilen andlama, 3 Haziran 1972'de imzaland. Bu andlamayla Bat Berlin'de A.B.D., Fransa ve ngiltere'nin sorumluluu devam ediyor ama Bat Berlin'i temsil yetkisi Federal Almanya'ya geiyordu. Sovyetler Birlii ise Dou Berlin zerindeki haklarn Demokratik Alman hkmetine devretmeyecekti. Bu andlama sonucunda 12 Austos 1970 tarihli Federal Almanya ile Sovyetler Birlii arasnda imzalanm olan Moskova Andlamas ve 7 Aralk 1970'de yine Federal Almanya ile Polonya arasnda imzalanm olan Varova Andlamas da yrrle girmitir. Berlin Bat Afrika Konferans -- 1884-1885 Afrika'nn kylarnda ve byk nehirlerde ticaret serbestliinin srekliliini salamak ve bu kylardaki yeni yerlerin igal koullarn belirlemek amacyla Bismarck'n giriimi ile 15 Kasm 1884-26 ubat 1885 tarihleri arasnda Berlin'de toplanan uluslararas konferans. O tarihe kadar smrge iletmelerine pek rabet etmeyen Alman babakan, Alman egemenliine konan topraklar deerlendirecek imtiyazl irketlerin kurulmasn gz nne alarak tavrn deitirdi. Bismarck, teki Avrupa devletleri arasndaki smrge rekabetini kztryor ve Fransa'y yeni smrge hayalleri ile kkrtarak bu lkenin Almanya'ya kar bir alma siyaseti gtmesini nlemeyi umuyordu. Jules Ferry'nin ve sonra ngiltere Dileri Bakanlnn onayn alan Bismarck, Viyana Antlamas'n imzalayan devletler ile Belika, talya, ABD ve Trkiye'yi konferansa ard. Antlamann sonu belgesi Nijer rmanda ulam zgrln ve Atlas okyanusundan Hint okyanusuna kadar uzanan Kongo havzasnda ticaret serbestliini gvence altna alyordu. Bu,

www.kamuyonetimi.biz

-18-

Fransa ile Portekiz'in toprak ilhaklar ve 1884 ngiliz-Portekiz anlamas ile bir sre iin tehlikeye den liberalizmin zaferi demekti. Konferans Afrika'nn paylatrlmasn gerekletirmedi ama bunu kukusuz hzlandrd. Konferansta, imzac devletlerden birinin gerekletirecei toprak ihlallerinin, ancak teki imzac devletlere bildirilmesi kouluyla geerlik kazanabilecei ilkesi kabul edildi. Bir bildirge de kle ticaretiyle ilgiliydi (md. 9). Genel olarak, imzac devletler, yerlileri, gezginleri ve din zgrln korumay ykmlyorlard. Ancak Afrikallara alkoll iki sat, Almanya ile Hollanda'nn itiraz zerine yasaklanmad. 1885 sonunda Fransa ile Almanya arasnda Togo-Kamerun snrn belirleyen zel bir antlama imzalanmasyla Berlin Antlamas tamamland. Berlin Deklarasyonu -- 1955 II. Dnya Sava sonrasna ngiltere, A.B.D, Fransa ve S.S.C.B.'nin igali altndaki Berlin zerinde bu devletlerin haklarn belirleyen belge. Bu deklerasyona gre kentin gvenlii, kentte bulunan askeri birliklerin gzetimi ve sivil havacln denetimi igal birliklerinin sorumluluu altndayd. Hukuki adan Bat Berlin Federal Almanya'nn bir paras deildi ve kentin bu kesiminde 12 bin Mttefik devletlere bal asker bulunmaktayd. Bu yzden Federal Alman Parlamentosu ve Anayasa Mahkemesi'nin kararlarnn Bat Berlin'de uygulanabilmesi iin Bat Berlin Parlamentosu'nun bunlar onaylamas gerekiyordu. Mttefiklerin parlamentodan geen yasalara itiraz ve bu yasalar geersiz klma haklar vard. Bu nedenle Federal Alman Parlamentosu'ndan kan yasalar Berlin'e gelmeden nce Bonn'daki Mttefik devletlerin bykelileri tarafndan gzden geirilmekteydi. Ayrca Bat Berlin'in silahlanmas yasakland iin Bat Berlinliler'in askerlik yapmalar da yasakt. Deklarasyona gre, Mttefik devletler gerekli durumlarda Bat Berlin polisi zerinde de yetkili olabilmekteydiler. Berlin Kongresi -- 13 Haziran-13 Temmuz 1878 Osmanl Devleti, Rusya, Almanya, ngiltere, Avusturya-Macaristan mparatorluu ve Fransa'nn katlm ile gerekleen kongre. Kongre sonunda 1887-1878 Osmanl-Rus Sava (93 Harbi) sonras imzalanan Ayastefanos Andlamas'nn yerine gemek zere bir andlama yapld. Ayastefanos ile kurulan "Byk Bulgaristan" olduka klerek Osmanl'ya bal bir prenslik haline geldi. Dou Rumeli eyaleti kuruldu ve Ayastefanos'ta Bulgaristan'a braklan Makedonya reform yaplmas artyla Osmanl Devleti'ne iade ediliyordu. Osmanl Devleti asndan daha olumlu grlen bu andlama, bu kazanlar Bosna-Hersek ve Kbrs'ta geici ynetimler ad altnda Avusturya-Macaristan ve ngiltere'nin ynetimine vermesi ile geri alyordu. Berlin Kongresi her ne kadar Rumeli'nin Osmanl Devleti'nin elinde kalmasn salamsa da ilerde ortaya kacak bunalmlara da ortam yaratm oldu. Berlin Senedi -- 1885 Berlin Bat Afrika Konferans olarak adlandrlan ve Kasm 1884 ile ubat 1885 arasnda Berlin'de yaplan bir dizi grme sonucunda kabul edilen belge. Konferans Orta Afrika'daki Kongo Havzas ile ilgili anlamazlklar zmek amacyla toplanmt. Berlin Senedi ile Kongo Havzas Alman Dou Afrikasn da kapsayacak ekilde tarafsz blge ilan edildi. Burada btn devletlere serbest ticaret ve tamaclk hakk tarafnda ve Portekiz'in Atlas Okyanusu'ndaki hak iddialar reddedildi. Bu senet ile smrgeletirmede "fiili igal" ilkesinin benimsenmesi sonucu olarak Avrupal devletler Afrika'da mmkn olduu kadar

www.kamuyonetimi.biz

-19-

geni toprak paralarn hzla igal smrgeletirilmesi sreci hzlanm oldu. Birinci Dnya Sava -- 1914-1918

etme

yarna

girdiler.

Bylece

Afrika'nn

1914 yl yaznda Avrupa'da balayp sonradan dnyann geri kalan blgelerine yaylan ve 1918 ylnn sonuna kadar sren topyekn sava. 1914 Hazirannda Saraybosna'da Avusturya Macaristan veliahtnn bir Srp milliyetisi tarafndan ldrlmesi sonucunda AvusturyaMacaristan nce Srbistan'a bir nota vermi ardndan bu lkeye sava amt. Bu olaydan sonra Rusya'nn Srbistan' savunmas, bu lkenin seferberliini ilan etmesiyle daha nce bu durumu sava sebebi sayacan ilan eden Almanya'nn Rusya'ya sava ilan etmesi sonucunda I. Dnya Sava balam, Rusya'nn mttefikleri ngiltere ve Fransa'nn da Almanya'ya kar savaa girmeleriyle sava dier ktalara da yaylmtr. Savan nedenleri zerinde tarihiler arasnda hala gr birliine varlamamtr. Ama savan en temel nedeni olarak Avrupa devletleri arasndaki emperyalizm mcadelesini gsterebiliriz. 1870'lerin son eyreinde ulusal btnln salayan Almanya sanayisinin gelitirmesine ramen bu sanayii destekleyecek smrgelere sahip deildi. Almanya smrge elde etmeye karar verdiinde ise dnyann hemen hemen tamamnn komusu Fransa ve ngiltere arasnda paylalm olduunu grd. ngiltere de Almanya'nn smrgecilik ynndeki faaliyetinden rahatsz oluyordu. te yandan benzer bir mcadele de Balkanlar zerinde Rusya ve AvusturyaMacaristan arasnda yaanyordu. 1878 Berlin Kongresi'nden sonra Bosna-Hersek'in ynetimini ele geiren ve daha sonra buray ilhak eden Avusturya Macaristan'n snrlar dhilinde pek ok Slav asll ulus yaamaktayd. Bu lke kk Srbistan' kendisi iin tehlike grmekteydi. Rusya da Avusturya'nn Balkanlar'daki etkisinden rahatszd ve Srbistan' Avusturya'ya ezdirmeye kararlyd. Yukardaki gelimeler Avrupa'y bir yandan Almanya, Avusturya-Macaristan ve talya, dier yanda, ngiltere, Fransa ve Rusya'nn bulunduu bir l ittifak ve l itilaf kamplamasna gtrd ve bylece Avrupa'da Viyana Kongresi'nden bu yana sren Avrupa Uyumu bozulmu oldu. 27 Temmuz 1914'te Avusturya'nn Srbistan'a sava amas ile balayan sava Almanya'nn 31 Temmuz'da Rusya'ya, 3 Austos'da Fransa'ya sava amasyla geniledi. 4 Austos'ta Belika'nn Alman kuvvetlerince igali sonunda ngiltere'de Almanya'ya kar ilan etti. Bu arada Osmanl Devleti 2 Austos'ta Almanya ile Rusya'ya kar bu lkenin yannda yer almay ngren bir ttifak imzalad. Akdeniz'deki ngiliz donanmasndan kaan iki Alman gemisi 10 Austos'ta Osmanl Devleti'ne snd. ngiltere'nin protestosu zerine Osmanl devleti bu iki gemiyi satn aldn syleyerek bunlara Yavuz ve Midilli adalarn verdi. Bu iki geminin 1914 Ekimi sonunda Karadeniz'deki Rus limanlarn bombalamas ile Osmanl Devleti de Almanya yannda savaa girmi oldu. Osmanl Devleti savata drt ana cephede atmaya girdi. i)anakkale, ii)Kafkas, iii)Kanal-Filistin, iv)Mezopotamya. Bunlardan sadece anakkale cephesinde baarl oldu. 1917 yl sonunda Rusya'da meydana gelen Bolevik devriminin sonucunda yeni kurulan Sovyetler Birlii ittifak devletleri ile Brest-Litovsk Andlamalar'n imzalayarak savatan ekildi. Ama 1917 Nisan'nda itilaf devletleri yannda savaa giren ABD Rusya'nn boluunu fazlasyla doldurdu. ABD'nin savaa girme nedeni ticaret gemilerinin Alman denizaltlar tarafndan batrlmas idi. Sonuta sava ittifak devletlerinin yenilgisi ile noktaland. Sava sonunda itilaf devletleri Almanya ile Versailles, Avusturya ile St. Germain, Macaristan ile Trianon, Bulgaristan ile Neuilly ve Osmanl Devleti ile Sevres Antlamalarn imzalad. Bu andlamalarla yukarda anlan devletler nemli oranda toprak kaybna uradlar ve ykl miktarda sava tazminat demek durumunda kaldlar. Bu antlamalardan Serves Andlamas sadece yukardaki zellikleri gstermekle kalmayp Osmanl Devleti'ne yaam

www.kamuyonetimi.biz

-20-

hakk dahi tanmayacak bir zellie sahiptir. Anadolu Hareketi ve Kurtulu Sava sonucunda imzalanan Lozan Andlamas ile yrrle giremeden hkmn kaybetti. Bu andlamalar dorultusunda kurulan sava sonras dzen malup devleti tatmin etmedi ve revizyonist diye adlandrlacak mevcut statko kart politikalarn bu devletlerce izlenmesine neden oldu. zellikle Versailles Andlamas ile Almanya'ya getirilen kstlamalarn II. Dnya Savann tohumlarn atm olduu sylenebilir. Bir Millet, Bir Devlet lkesi (Ein Volk, Ein Reich) Hitler'in btn Almanca konuan topluluklar tek bir Alman devleti (Reich) altnda toplamay amalayan lksnn slogan ve Nazi Almanya'snn d politikasnn temellerinden biri. Hitler 1933'te iktidara gelmesinden sonra bu amac adm adm gerekletirmeye balad. 1934'te Almanya ile Avusturya'nn birlemesi iin yapt ilk giriim baarszlkla sonuland. Ama bunun ardndan Versailles Andlamas'na gre Saar blgesinde yaplan plebisit sonucu, blge Fransa'dan ayrlarak Almanya'ya katld. 1938'deki ikinci Anschluss denemesi ise baaryla sonuland ve Mart 1938'de Avusturya Almanya'ya katld. Ayn yl Hitler ekoslavakya'nn Sdetler blgesinin Almanya'ya katlmas iin bu lkeye bask uygulamaya balad. Eyll 1938'deki Mnih Konferans ile de nce Sdetler blgesi sonra da ekoslovakya'nn geri kalan Almanya tarafndan ilhak edildi. Hitler "bir millet, bir devlet ilkesi"ni byk lde gerekletirdikten sonra d politikasnn ikinci aamas olan "hayat sahas" (Lebensraum) iin almaya balad. Bismarck, Otto Von Alman devlet adam ve anslyesi. Alman ulusal birliinin kurulmasnda, belkide en nemli rol oynam kii. Bismarck, Kral Wilhelm I ile birlikte, Alman ulusal birliini kurmak iin Danimarka, Avusturya ve Fransa ile savat. Her seferinde, ince diplomatik giriimlerle, dierlerini darda brakmay baararak, her savatan da zaferle kt. 18 Ocak 1871 tarihinde II. Reich'n kurulduu ilan edildi. Bismarck, Berlin Kongresi (1878)'ni izleyen bar dnemin kurucusu oldu. Bismarck'n diplomasisinin iki temel karakteri vardr: i)gerekilik, ii)ok ynl etkinlik. Ayrca, Avrupa'ya egemen olma zleminden kand ve sava yalnzca diplomasiyi destekleyen bir ara olarak grd. Wilhelm II'nin genilemeci ve ihtirasl politikalarn benimsemeyen Alman anslyesi Bismarck, bu grevini brakmak zorunda kalmtr. Blitzkrieg (Yldrm Sava) II. Dnya Sava'nda Alman ordularnn uygulad sava taktii. Blitzkrieg zrhl birliklerin youn ve seri bir ekilde dman hatlarn belirli noktalarna saldrarak onlar arkadan kuatmalarna dayanmaktayd. Bu taktik Hitler'in gerek Polonya'da gerekse Bat cephesinde ksa zamanda byk zaferler kazanmasn salad. Ama corafi, topografik ve iklimsel artlarn zrhl ara harektna elvermedii durumlarda bu taktik ilemiyordu. Bu yzden Alman ordular -baka artlarn etkisiyle beraber- Rusya'da ksa srede hedefe ulaamadlar. Boazlar Komisyonu Lozan Boazlar Szlemesi'nin 10. maddesine gre stanbul ve anakkale Boazlar'ndan geii denetlemek amacyla kurulan komisyon. Karada herhangi bir yetkiye sahip olmayan Komisyon, bir Trk temsilcinin bakanlnda szlemeye taraf olan devletlerin temsilcilerinden oluacakt. Eer ABD ve Karadeniz'e kyda teki devletler szlemeye katlrlarsa Komisyon'a birer temsilci gnderebileceklerdi. Szlemenin 14. maddesine gre Boazlardan geen sava gemileri ve boazlarn stndeki hava sahasn kullanan askeri

www.kamuyonetimi.biz

-21-

uaklarn geii ile ilgili kurallarn gereince uygulanp uygulanmad Komisyon'un denetimine tabi olacaktr. Komisyon, Milletler Cemiyeti'nin korumas altnda olacak ve Cemiyet'e faaliyetlerini gsteren bir yllk rapor sunacaktr. Ayrca Komisyon kendi almas ile ilgili gerekli yasal dzenlemeleri yapmakta serbest klnmt. 1936 ylnda imzalanan Montreux Boazlar Szlemesi ile Boazlar komisyonu kaldrlmtr. Boazlar Sorunu Trk Boazlar'nda (stanbul ve anakkale Boazlar) yabanc devletlere ait deniz aralarnn geiine ilikin olarak eitli dnemlerde ortaya kan anlamazlk. XVIII. yzyln sonlarna kadar Osmanl Devletinin boazlar zerinde kaytsz artsz bir egemenlii sz konusuydu. Bu tarihte Rusya Karadeniz'in kuzey kylarn ele geirmeye balamt. 1774'te iki lke arasnda yaplan Kk Kaynarca Antlamas ile Rusya ticaret gemilerine boazlardan serbest gei hakk tannd. 1798 ve 1805 Osmanl-Rus ittifak andlamalaryla da boazlar btn nc devletlerin sava gemilerine kapatlrken Rus sava gemilerine serbest gei hakk tannd. Ancak 1807'de iki lke arasnda kan sava sonucunda bu andlama yrrlkten kalkt. Bu arada Osmanl Devleti 1809'da ngiltere ile imzalad Kala-i Sultaniye Andlamas ile Boazlar kapal tutmay taahht etti. Daha sonra 1829'da Rusya ile yaplan Edirne Antlamas sonucunda Boazlar tekrar Rus ticaret gemilerinin serbest geiine ald. 1833'te Osmanl Devleti'ni iyice zor duruma sokan Kavalal Mehmet Ali Paa isyan srasnda Rusya Osmanl Devleti'ne yapaca askeri yardm karlnda bu devletten boazlar nc devletlerin sava gemilerine kapal tutma szn ald. Hnkar skelesi Andlamas, 1841 Londra Boazlar Szlemesi ile iptal edilmiti. Bu szleme bar zamannda boazlarn Osmanl dndaki btn sava gemilerine kapal tutulmasn ngryordu. londra Szlemesi 1923 Lozan Boazlar Szlemesi'nin imzalanmasna kadar yrrlkte kalmtr. I. Dnya Sava sonundaki Mondros Atekes Andlamas ile boazlar itilaf devletlerince igal edilmiti. Bu devletlerin Austos 1920'de stanbul hkmetiyle imzaladklar Serves Andlamas, Boazlarn denetimini bir uluslararas Boazlar Komisyonuna devrediyordu. Bu komisyon eitli devletlerin gnderecekleri yelerden oluacak ve adeta bir devlet niteliine brnecekti. Serves'in hibir zaman yrrle girememesi ile bu Komisyon da hi bir zaman kurulamad. 1923 Lozan Boazlar Szlemesi ile Boazlar blgesi Trkiye'nin egemenliine braklyordu ama Trkiye bu blgeyi silahlandramazd. Her ne kadar Trkiye'nin bakanlnda bir Boazlar Komisyonu ngryorsa da bu komisyonun stats Serves'dekinden ok daha farklyd. Szleme ile btn sava gemilerine boazlardan gei serbestisi tannmt. 1933 Londra Silahszlanma Konferans srasnda Trkiye bu szlemenin deitirilmesi ynndeki talebini imzac devletlere sundu. talya dndaki btn imzac devletlerin katlmyla 1936'da Montreux'de toplanan Konferans sonucuna 20 Temmuz 1936 tarihli Montreux Boazlar Szlemesi imzaland. Szlemeye gre Trkiye Boazlar blgesini silahlandrabilecek, savata, barta ve savaa yakn hissettii durumlarda Boazlardan gemi ve dier deniz aralarnn geii hakknda eitli kararlar verebilecektir. Boazlar Komisyonu da kaldrld. Sovyetler Birlii 1945 ylndaki Yalta ve Potsdam Konferanslarnda Montreux dzeninin deitirilmesi ile ilgili neriler ileri srd ama bu konuda ABD ve ngiltere ile uzlaamad. Sava srasnda Trkiye'nin Montreux Szlemesi'ni ihlal ettiini ne srecek boazlarn Karadeniz'e kyda devletlere ak, geri kalan devletlere ise kapal tutulmasn istedi. Ayrca boazlar, Trkiye ile ortaklaa savunma talebinde bulundu. Batl devletler ise sorunun bir uluslararas konferans erevesinde zlmesini savundular. Trkiye de Sovyetlere verdii notalarla sorunun uluslararas grmelerle zlmesi gerektiini ileri srd ve Sovyetlerin ortak savunma talebini reddetti. Bir uluslararas konferans toplanmas giriimleri de bir sonu getirmedi ve Boazlar rejiminde bugne kadar bir deiiklik olmad.

www.kamuyonetimi.biz

-22-

Bolevik Devrimi: bkz. Rus Devrimi Boxer Ayaklanmas -- 1900 in'de btn yabanclar lkeden atmay amalayan ve devletten destek gren kyl ayaklanmas. XIX. yzyln sonlarna doru yoksullamann artmas, karlalan doal afetler ve iddetlenen yabanc saldrlar sonucu in'in kuzey eyaletlerinde Boxer'ler g kazanmaya balad. Boxer'lerin kkrtmalaryla balayan kyl ayaklanmas Alman elisinin ldrlmesi ile dorua ulat. Bunun zerine Austos 1900'de bir uluslararas birlik Pekin'i igal etti. Mahsur kalan dier elilik grevlileri ile teki yabanclar kurtard. Yaplan grmeler sonunda imzalanan bir protokol ile atmalar sona erdi ve in'in yabanc devletlere deyecei tazminat belirlendi. Brandt Raporu -- 1980 Azgelimi lkelerin sorunlarna ynelik olarak Almanya eski babakan Willy Brandt tarafndan hazrlanan rapor. Dnya Bankas, Willy Brandt'in bakanlnda bir komisyonun kurulmasn nermiti. Kurulan bu komisyonda hazrlanan ve azgelimi lkelerin sorunlarn ele alan rapor, 1980'de "Kuzey-Gney: Yaam Sava in Bir Program" bal ile yaynland. Rapora gre Kuzey ve Gney lkeleri arasnda giderek artanoranda bir gelimilik fark vardr. Zengin Kuzey lkeleri fakir Gney lkelerine yardm etmeli ve bu ekilde aradaki ak kapatlmalyda. Rapor, azgelimi lkelerin kalknma abalarnn baarya ulamas, bu lkelerdeki alk ve yoksulluun giderilmesi amacyla azgelimi Gney ile kalknm Kuzey arasnda ibirlii oluturmaya almtr. Brejnev Doktrini Sovyetler Birlii'nin herhangi bir sosyalist lkede rejim kart bir gelimeye kar o lke ve dier sosyalist lkelerdeki dzeni korumak amacyla "byk aabey" olarak mdahalesini ngren siyasi gr. 1968 Prag Bahar dneminde ekoslovakya'da gerekleen liberalleme hareketine Sovyetler Birlii'nin kanl bir ekilde mdahalesini meru gstermek amacyla Sovyet Devlet Bakan Leonid Brejnev tarafndan ortaya atlm ve onun adyla anlmtr. Brejnev, 12 Kasm 1968'de Polonya Komnist Partisi 5. Kongresi'nde yapt konumada sosyalist lkeler arasnda ekoslovakya benzeri mdahalelerin normal olduunu savunuyordu; bir sosyalist lkedeki gelimeler dier sosyalist lkeleri de ilgilendirirdi ve sosyalist bir lkenin egemenlii dnya sosyalizminin karlaryla ters demezdi. Eer byle bir durum ortaya karsa sosyalist lkeler topluluu adna yaplacak bir mdahale meru bir hareket olacakt.Brejnev Doktrini'ne kar en nemli tepkiler spanyol ve talyan Komnistleri bata olmak zere Avrupal komnistlerden geldi ve bu gelime Avrupa Komnizmi iin nemli bir uyarc durum oldu. Brest-Litovsk Bar Andlamalar -- 1918 I. Dnya Sava srasnda l ttifak devletlerinin Sovyetler Birlii ve Ukrayna ile imzaladklar bar andlamalar. Bolevik Devriminden sonra kurulan Sovyetler Birlii savatan ekilmek istiyordu ve Sovyet hkmetinin 1917 Kasm'ndaki bar talebinden sonra Aralk sonuna doru bar grmeleri balad. Zorlu geen ve kimi zaman kesilen grmeler sonunda 3 Mart 1918'de BrestLitovsk'ta bar andlamalar imzaland. Sovyetler Polonya, Litvanya, Letonya ve Estonya'dan

www.kamuyonetimi.biz

-23-

ekilirken Osmanl Devleti'ne de 1877-1878 savanda kaybedilen Kars, Ardahan ve Batum'u geri veriyordu. Bu andlamalarla ittifak devletleri nemli toprak kazanlar elde etmekle beraber dou cephelerinde de savaa son veriyorlard, ama 1918 sonunda sava yenilgiyle bitirdiler ve Brest-Litovsk'un hkmleri mttefik devletlerce tannmad. Briand-Kellog Pakt -- 1928 Sava ulusal politikann bir arac olmaktan karmay amalayan, 1928'de tamamlanp daha sonra hemen hemen btn lkelerce imzalanan genel andlama. Resmi ad Savan Terk Edilmesi in Genel Andlama'dr. Paris Pakt olarak da bilinir, ayrca Amerika metinlerinde Kellog-Briand Pakt olarak da geer. ABD Dileri Bakan Frank B.Kellog ileFransa Dileri Bakan Aristide Briand'n giriimleri sonucu hazrlanan Pakt 1928 Austos'unda ABD, ngiltere, Fransa, Almanya, Japonya, talya, Polonya, Belika ve ekoslovakya tarafndan imzaland. Trkiye daha sonra bu Pakta katlacaktr. Andlamann iki ana maddesine gre taraflar: i.Uluslararas anlamazlklarn zmnde savaa bavurmay knyor ve sava ulusal politikalarnn arac olarak kullanmayacaklarn akca ilan ediyorlard. ii.Hangi art ve kkene sahip olursa olsun hibir anlamazlk ve atmann zm iin bar yollar dndaki yollara bavurulmayacakt. Yine de Pakt imzalayan pek ok lke andlamaya kendilerine ynelik "saldr" olmas durumuyla ilgili olarak ekince koydular. Briand-Kellog Pakt Birlemi Milletler ncesi dnemde bar koruma konusundaki en nemli giriimlerden biridir. Paktn taraflar andlamay inemi olsa da II. Dnya Sava'na kadar Pakt gvenilir bir belge olma zelliini korumutur ve sava sonras oluturulan sava sular kavramna hukuksal temel olmutur. Ayrca Nrnberg ve Tokyo Mahkemeleri'nde Briand-Kellog Pakt'n ihlal eden sulardan dolay da yarglamalar olmutur. Brksel Andlamas, 17 Mart 1948 17 Mart 1948 tarihinde Brksel'de imzalanan savunma ve ibirlii andlamas. ngiltere, Fransa, Hollanda, Belika ve Lksemburg II. Dnya Sava srasnda Londra'da bir gmrk andlamas imzalamlard ve 1948 yl bandan itibaren bu lkeler arasnda gmrk oranlar byk lde azalmt. Bu Benelux Ekonomik Birlii'ne temel oluyordu. te taraftan ngiltere ve Fransa Mart 1947'de Dunkirk Andlamas'n imzalayarak askeri ve ekonomik ibirlii yolunda nemli bir adm atmlard. Sovyetlerin Dou Avrupa'da etkinliini arttrarak ubat 1948'de ekoslovakya'da komnistleri iktidara getirmesi Bat Avrupa Birlii'nin kurulmas dorultusundaki abalar hzlandrd. Brksel Andlamas ile taraflar ortak bir savunma sistemi kurmaya, ekonomik ve kltrel balar kuvvetlendirmeye karar vermilerdi. Andlamann 4. maddesine gre taraflardan herhangi biri "Avrupa'da silahl bir saldrya urarsa andlamaya taraf dier devletler bu devlete mevcut askeri ve dier btn olanaklarla yardm edeceklerdi. Andlama ile "Bat Birlii"nin en st organ olarak, be lkenin Dileri Bakanlarnn katlmyla oluan Danma Konseyi ve bu Konsey'e bal Savunma Bakanlarndan kurulu Bat Savunma Komitesi kuruluyordu. Brksel Andlamas 1949'da kurulan NATO ile 1955'te kurulan Bat Avrupa Birlii'ne nclk etmitir. Bkre Bar Andlamas -- 10 Austos 1913 II. Balkan Sava'n sona erdiren andlama. I. Balkan Sava'nda Osmanl Devleti'ni ar bir yenilgiye uratan mttefik Balkan devletleri arasnda, ele geirilen toprak konusunda anlamazlk kt. Bulgaristan'n Yunanistan'a saldrmas sonucu tekrar ama bu sefer eski mttefikler arasnda balayan sava Bulgaristan'n yenilgisiyle sonuland. I. Balkan Sava'na katlmam olan Romanya da Bulgaristan karsnda savaa girdi. Bkre'te 10 Austos

www.kamuyonetimi.biz

-24-

1913'te imzalanan bar andlamasyla Bulgaristan'a Makedonya'nn kk bir blm ve Bat Trakya braklrken Bulgaristan Gney Dobruca'y Romanya'ya vermek zorunda kald. Srbistan Makedonya'nn orta ve kuzey, Yunanistan ise gney blmn ald. Camp David Andlamalar -- 1979 17 Eyll 1978 tarihinde Msr ile srail arasnda imzalanan ereve anlamalar. Bu anlamalar temelinde ve A.B.D'nin abalar sonucunda iki lke 26 Mart 1979'da yine Washington'da bir Bar Antlamas yaparak aralarndaki 30 yllk sava durumuna son verdiler. Msr ve srail, srail devletinin 1948'deki kuruluundan beri birbirlerine dman durumundaydlar. A.B.D. Bakan Jimmy Carter bu iki devleti antlama masasna oturtarak srmekte olan Arap-srail sorununa bir zm bulmay amalyordu. 1977 Kasm'nda Msr Cumhurbakan Enver Sedat'n srpriz Kuds ziyareti bu yolda nemli bir adm oldu. Sonuta A.B.D.'nin srekli abas ve her iki devlete grlmemi miktarda ekonomik yardm sz karlnda Msr Cumhurbakan Sedat ile srail Babakan Begin 1978 Eyll'nde Camp David'de biraraya geldiler ve 17 Eyll'de Camp David Antlamalarna imza koydular. Antlamalar Bat eria, Gazze, Filistin ve Sina Yarmadas konularn kapsayan ve iki devlet arasnda gerekleecek barn esaslarn belirliyordu. Buna gre srail ile Msr ve rdn arasnda yaplacak grmelerle Bat eria ve Gazze'de yaayan Filistinliler'e zerklik tannacaktr. Sina Yarmadas bu antlamalardan sonraki ay iinde imzalanacak bar antlamasndan sonraki ay zarfnda srail tarafndan boaltlacakt. ngrlen Bar Antlamas 26 Mart 1979'da Washington'da imzaland. Bu antlama, Filistin Kurtulu rgt ile hemen hemen btn Arap dnyasnda tepki ile karlanm, Msr'a kar geni bir siyasi ve ekonomik boykota giriilmitir. Msr belirli bir sre Arap dnyasnda yalnzla itilmitir. te yandan srail, 1979 Eyll'nde Sina Yarmadas'ndan tamamen ekilmitir. Carter Doktrini 1979 sonlarnda Sovyetler'in Afganistan'a askeri mdahalede bulunarak lkeyi kontrol altna almas zerine, ABD bu hareketin Basra Krfezi ve petrol blgesine yaylmasndan kukulandndan, Bakan Carter bir aklama yaparak, herhangi bir yabanc devletin bu Krfezin kontroln ele geirmeye allmasnn ABD'nin hayati menfaatlerine saldr saylacandan, askeri kuvvet kullanlmas da dahil her trl tedbiri alacaklarn ilan etti. Bu aklama ve politik tutum Carter Doktrini olarak anlmaktadr. Casablanca Konferans -- 15-24 Ocak 1943 II. Dnya Sava srasnda A.B.D. Bakan Roosevelt ile ngiltere Babakan Churchill arasnda Fas'n Casablanca kentinde yaplan grme. Konferansa daha sonra srgndeki Fransz hkmeti adna da Gaulle de katlmsa da pek bir ilgi grmemitir. Konferans, 15-24 Ocak 1943 tarihleri arasnda mttefiklerin Kuzey Afrika harektndan nce yaplmt. Grmelerde bu harektla beraber Sicilya ve Gney talya'ya yaplacak karma da ele alnd. Konferans sonunda alnan karara gre Mihver Devletleri kaytsz artsz teslim olacaklard. Bu kararn sebebi I. Dnya Sava sonrasnda olduu gibi Wilson'un 14 noktasna gre teslim olduunu ileri srm olan Almanya'nn Versailles dzenine bunu gstererek kar km olmasdr. Sava sonrasnda Almanya'nn bu gibi gerekelere dayanarak sorun karmas istenmiyordu.

www.kamuyonetimi.biz

-25-

Castlereagh, Robert Stewart 1818-1822 yllar aras ngiltere Dileri Bakan. Napoleon'a kar kurulan Byk ttifak'n oluturulmasna katkda bulunmu, ayrca 1815'te Avrupa haritasn yeniden izen Viyana Kongresi'nde nemli rol oynamtr. Avusturya anslyesi Metternich ile beraber 1815 sonras Avrupa dzenin mimarlarndan saylr. Cenevre Anlamalar -- 1954 Nisan-Temmuz 1954 arasnda Cenevre'de yaplan, in Halk Cumhuriyeti, ngiltere, Fransa, S.S.C.B., A.B.D., Kamboya, Laos, Kuzey ve Gney Vietnam'n katld konferansta kabul edilen, fakat balayc nitelie sahip olmayan belgeler. mzalanan on belgeden, askeri anlama, alts tek tarafl bildiri ve sonuncusu da Sonu Bildirgesiydi. Fransa, Kuzey-Gney Vietnam, Laos ve Kamboya arasnda balayan grmeler 21 Temmuz'da bu lkeler arasnda imzalanan anlamalar ile sonuland. Buna gre Vietnam' ikiye blen 17. enlem boyunca atekes ilan ediliyor, karlkl olarak askeri birliklerin ekilmesi iin taraflara 300 gn tannyordu. Ayrca komnist gerillalarn Kamboya ve Laos'tan ekilerek bu lkelerde serbest seimlerin yaplmas ve bu lkelerin rzas dorultusunda Fransz birliklerinin bu lkelere yerletirilmesi ngrlyordu. Anlamalar ile blnme izgisi olarak ileri srlen snrlar da ortadan kaldryorlard. Anlamalarn uygulanmas, Polonya, Hindistan ve Kanadal temsilcilerden oluacak bir kurul tarafndan denetlenecekti. Konferans'n Sonu Bildirgesi ise Vietnam'n yeniden birletirmesi ve 1956 Temmuz'unda bu lkede seimlerin yaplmas arsnda bulundu. Konferansa katlan lkeler anlama hkmlerine uymay taahht ettiler, ama A.B.D. anlamalarn kendisini balamadn ileri srd. Gney Vietnam da anlamay imzalamay geciktirince Sonu Bildirgesi imzalanamad. Cenevre Bildirgesi -- 30 Temmuz 1974 Kbrs Bar Harekt (20 Temmuz 1974) sonrasnda Birlemi Milletlerin ars ile Cenevre'de bir araya gelen Trk, Yunan ve ngiliz Dileri Bakanlarnn imzaladklar bildiri. Buna gre; i) Adada 1960 Anayasas ile kurulmu dzene dnlmesi iin gerekli nlemler alnacak ii) Adada taraflar 30 Temmuz 1974 gn denetimleri altnda bulundurduklar alanlar geniletmeyecekler iii) 30 Temmuz atekes izgisinde sadece Birlemi Milletler kuvvetleri denetimi altnda olacak bir gvenlik blgesi oluturulacak iv) Kbrs Rum ve Yunan kuvvetlerinin kuatmas altndaki btn Trk blgeleri bu kuvvetlerce boaltlacak ve bu blgeler Birlemi Milletler kuvvetlerinin korumas altna girecek v) Adada anayasal dzenin yeniden kurulmas iin, Dileri Bakan, Kbrs'daki iki toplumun liderlerinin de katlmyla 8 Austos'ta Cenevre'de yeniden bir araya gelecekti. Cenevre Konferanslar -- 25-30 Temmuz 1974, 8-14 Austos 1974 Birlemi Milletler Gvenlik Konseyi'nin ars ile Trkiye, Yunanistan ve ngiltere arasnda Cenevre'de yaplan Kbrs Sorununun zmne ynelik iki konferans, 15 Temmuz 1974'te Kbrs'ta Enosis amal EOKA'c Nikos Sampson tarafndan yaplan darbe zerine Trkiye Birlemi Milletler Gvenlik Konseyi'ni harekete geirmeye abalad. Bir sonu alnamamas

www.kamuyonetimi.biz

-26-

sonucu Trkiye I. Kbrs Bar Harektn gerekletirdi (20 Temmuz 1974). Bunun zerine Gvenlik Konseyi ald 353 sayl kararla, taraflar atekes yapmaya, yabanc gleri Kbrs'tan ekilmeye ve garantr devlet olarak Trkiye, Yunanistan ve ngiltere'yi grmeler yapmaya ard. 25 Temmuz'da Cenevre'de bir araya gelen lke Dileri Bakanlar 30 Temmuz'da Cenevre Deklarasyonu'nu imzaladlar. Deklarasyona gre 8 Austos'ta lke Dileri Bakanlar Cenevre'de bir kez daha bir araya geldiler. Grmelerde bir sonu alnamamas zerine Trkiye, 14 Austos'ta II. Kbrs Bar Harektna balad. Cenevre Szlemeleri -- 1949 12 Nisan-12 Austos 1949 tarihleri arasnda Cenevre'de toplanan uluslararas konferansta imzalanan ve Uluslararas nsancl Hukuk'un temelini oluturan drt szleme. Bu szlemeler unlardr: 1) Kara savanda yarallarn ve hastalarn durumlarn iyiletirme hakknda szleme 2) Deniz savanda yarallarn ve hastalarn durumlarn iyiletirme szlemesi 3) Sava tutsaklarna yaplacak ilemlere ilikin szleme 4) Sava zamannda sivil halkn korunmasna ilikin szleme. Cezayir Anlamas -- 1975 6 Mart 1975'te Irak ile ran arasnda Cezayir'de imzalanan iki lke arasndaki snr anlamazl ve baz dier sorunlar zme balayan anlama. 1969 Nisan'nda, A.B.D.'nin desteine sahip ve askeri gc yksek olan ran ah, nemli bir suyolu olan att-l Arab'n Irak'a ait bulunduu 1937 tarihli Irak-ran Snr Antlamas'n ortadan kaldrmak istedi. Bu amala ran gemilerini bir g gsterisi olarak blgeye gnderdiinde, iki lke kuvvetleri arasnda silahl atma kt ve 1970'te de diplomatik ilikiler kesildi. Ancak ok gemeden 1973 ylnda Irak ile ran arasnda diplomatik ilikiler yeniden kuruldu. 1975 ylnda Cezayir'deki Petrol hra Eden lkeler toplantsnda, Cezayir Devlet Bakan Bumedyan'n arabuluculuu ile iki lke arasnda Cezayir Anlamas imzaland. Buna gre, iki lke arasndaki snr att-l Arab suyolunun en derin noktasndan geecek ve ran, Irak'taki Krtleri merkezi hkmete kar desteklemekten vazgeip onlara yapt yardm kesecekti. Ancak 1979'da ran'da ah'n devrilip slam Cumhuriyeti'nin kurulmasyla iki lke arasndaki ilikiler ktleti ve 1980 Eyll'nde ran-Irak sava balad. Cezayir Konferans -- 1973 Balantsz lkeler drdnc zirve toplants. Cezayir'in bakenti Cezayir'de toplanan zirveye 77 lkenin devlet veya hkmet bakanlar katlmtr. Konferans 5-9 Eyll 1973 tarihleri arasnda yaplm, 1970'teki Lusaka Konferans'nda olduu gibi bu konferansta da ekonomik sorunlar arlkl ele alnmtr. Bunun sebebi uluslararas ortamdaki "yumuama" ile beraber artk bu lkeleri ilgilendiren pek ok siyasi bamszlk mcadelelerinin baarya ulam olmasyd. Bunun sonucu baz Latin Amerika lkelerinin konferansa ilgi duymas olmutur. Konferans sonunda yaynlanan "Ekonomik Bildiri"de "Siyasal Bildiri"den daha geni yer almtr.

www.kamuyonetimi.biz

-27-

Chaumont Andlamas -- 1814 1 Mart 1814'te ngiltere, Rusya, Avusturya ve Prusya arasnda imzalanan ve bu devletler arasnda srekli bir diplomatik ibirliinin temellerini atan antlama. 1822 ylna kadar yrrlkte kalan antlama bu tarihte ngiltere tarafndan geersiz saylarak sona ermitir. Chester Projesi Amerikal emekli Amiral Colby Chester'in aracl ile bir ABD-Kanada ortaklk grubu irketi tarafndan hazrlanan, ina blgesinin evresindeki madenleri iletme imtiyaz karlnda baz blgelerde demiryolu ve liman yapmn ieren proje. Projeye gre irket AdanaYumurtalk, Musul-Kerkk ve Samsun blgelerinde yaklak 4400 km'lik bir demiryolu; Yumurtalk ve Trabzon'a birer liman ina edecek, buna karlk olarak da bu blgelerin evresindeki 40 km'lik bir kuak evresinde bilinen ve sonradan bulunabilecek petrol ve dier btn madenlerin 99 yllna iletecekti. irket gerek demiryollar ve limanlardan gerekse madenlerin iletiminden elde ettii kardan Trk hkmetine belirli bir pay verecekti. Chester Projesi ile verilen imtiyaz, Cumhuriyet dneminin ilk yabanc sermaye yatrm giriimi olmas bakmndan nemlidir. Nisan 1923'te Meclis tarafndan onaylandysa da Musul ve Kerkk'n Lozan Antlamas ile alnamamas nedeniyle proje uygulamaya konamad ve Meclis Aralk 1923'te szlemeleri feshetti. Chicago Szlemesi -- 1944 Aralk 1944'te Chicago'da toplanan konferansta kabul edilen Uluslararas Sivil Havaclk Szlemesi. Daha nce imzalanm Paris ve Havana Szlemeleri'nin yerini almtr. Szleme ile her devlete kendi zerindeki hava sahasnda "kstlamasz ve tekelci bir egemenlik" tannmtr. Fakat bu egemenliin kullanmnn yannda herhangi bir tarifeye bal olmayan uaklar nceden izin almadan -szlemeye taraf devletin lkesine veya ticari amal iniler hari- transit olarak szlemeye taraf lkenin hava sahasndan geebileceklerdir. Tarifeli uular veya charter seferlerinde ise o lkenin izni gerekmektedir. Szleme kabotaj hakkn lke devletine tanm ve gvenlik nedeniyle uua yasak blgeler kurulabilmesine izin vermitir. Ayrca Szleme ile uaklarn uyruunun belirlenmesi iin kullanlabilecek kurallara da aklk getirilmi, her uan, tescil edildii devletin uyruunda olduu kararlatrlmtr. Szleme ile ilgili bir nokta da Birlemi Milletler uzmanlk kurulularndan biri olan ve merkezi Montreal'da bulunan Uluslararas Sivil Havaclk rgt'nn (ICAO) kurulmasdr. Bu rgt, sivil havaclkla ilgili kural ve yntemlerin gelitirilmesi iin alr ve baz nlemler nerir. Chicago Konferans sonunda Uluslararas Sivil Havaclk Szlemesi'yle beraber Uluslararas Hava Servisleri Transit Szlemesi ve Uluslararas Hava Nakliyat Szlemesi de imzalanmtr. Bu szlemeler, lke-devletinin gei ile ilgili olarak dier devletlere tanyaca haklar ve gei ile beraber nakliyet ve ticaret ile ilgili birtakm hak ve kolaylklar iermektedir. Churchill, Sir Winston ngiliz devlet adam, babakan ve yazar. 1940-1945 ve 1951-1955 yllar arasnda Muhafazakr Parti'nin lideri olarak Babakanlk yapmtr. II. Dnya Sava'nda lkesini yenilginin eiinden dndrm, Roosevelt ve Stalin ile beraber mttefiklerin sava stratejisini belirlemitir. Kraliyet Askeri Okulu'nu bitirdi ve 1895'te orduya katld. 1900'da ordudan ayrlarak siyasete girdi. 1911'de nce ileri sonra Deniz Kuvvetleri Bakan oldu. anakkale Sava'nda donanmann baarszl sonucu bakanlktan ayrlarak orduya dnd.

www.kamuyonetimi.biz

-28-

1921'de ise Smrgeler Bakanl'na getirildi. Bir ara Maliye Bakanl yaptysa da 1935 seimlerinden sonra kabineye alnamad. Savan balamas ile tekrar Deniz Kuvvetleri Bakanl'na getirilen Churchill Nisan 1940'ta Chamberlain'in istifas ile onun yerine geerek Babakan oldu. Churchill ac sonulara ve tartmalara yol aan baz kararlar almak durumunda kald ama kendine zg mizah anlayn brakmadan halka gereki aklamalar yapyordu. Azndaki puro ve eliyle yapt zafer iareti Churchill'in simgesi olmutu. A.B.D.'nin de savaa girmesiyle bu lke ile her cephede komuta birlii ve ortak strateji kurdu. Babakan Roosevelt'ten ald destekle Sovyetlerden gelen btn "ikinci cephe" kurulmas isteklerini erteledi. Sava srasnda toplanan Kazablanka, Quebec, Tahran ve Yalta konferanslarnda Roosevelt ve Stalin ile biraraya gelerek savan devam ve sava sonras dzenle ilgili kararlara katkda bulundu. Sava sonrasnda Potsdam Konferans'na da katldysa da nemli bir rol oynayamad. Partisinin seimleri kaybetmesiyle konferans bitmeden lkesine dnd. Colbertilik Fransa Maliye Bakan J.Baptiste Colbert (1619-1683)'in Fransa'da izledii, sk bir devlet himayesi, sanayileme ve ekonominin devlet eliyle dzenlenmesi yoluyla bir devletilik ngren ekonomi politikas. Colbert'in Fransz Sanayisini gelitirecek ihracat arttrma ynndeki bu politikas "Colbertilik" diye anlmaktadr. Colbertilie "Fransz Merkantilizmi" veya "Sanayi Merkantilizmi" de denmektedir. Colbert, sanayinin gelimesi iin gerekli mali reformlar yapm ve bundan elde edilen geliri yine sanayie aktarp devlet eliyle fabrikalar kurmu ve imalat yntemleri ile kalite kontrol hakknda kararnameler yaynlamtr. Sanayiin ihtiya duyduu hammaddelerin ithalat kolaylatrlrken bunun dndaki ithalat yksek vergilerle nlenmeye allm, ihracat ise tevik edilmitir. Bu dnemde ekonomiye devletin mdahalesinin artmas ile Colbertilik gerek sanayiciler gerekse ihmal edilen tarm kesimi tarafndan eletirilmi ama Colbertilik Fransa'nn alt-yap ve imalat sanayiin gelimesinden nemli bir rol oynamtr. Colombo Konferans -- 1954 Mays 1954'te Seylan (Sri Lanka)'n bakenti Colombo'da yaplan be gney Asya devleti temsilcisinin katld konferans. Endonezya Devlet Bakan Sastroamidi Jojo'nun ars ile toplanan Konferansa Hindistan, Pakistan, Seylan, Endonezya ve Birmanya katlmtr. Konferansn esas amac inhindi'deki gelimeleri izlemek olmakla beraber daha byk bir Asya-Afrika devletleri Konferans toplanmas konusu tartlmtr. Konferans 1955'te toplanan Bandung Konferans'na nclk etmitir. Colombo Konferans -- 1976 Sri Lanka'nn bakenti Colombo'da toplanan Balantsz lkeler zirve toplants. 11-14 Austos 1976 tarihleri arasnda toplanan Konferansa aralarnda Filistin Kurtulu rgt'nn de yer ald 86 lkenin devlet veya hkmet bakanlar katlmt. Konferans'ta Balantszlar hareketinin genel durumu, smrge lkelerinden bazlarnn bamszlklarna kavumalar, Gney Afrika Cumhuriyeti'ndeki rk ayrm politikas, Filistin ve Kamboya sorunlar, Hint Okyanusu ve Kore yarmadasnn silahtan arndrlmas gibi konularda grmeler yaplmt. Konferans'ta ekonomik konulara ilikin olarak ayn yln Mays aynda Nairobi'de yaplan Birlemi Milletler Ticaret ve Kalknma Konferans'nda "77'ler Grubu" tarafndan nerilen grler tekrarlanmtr. Ayrca Petrol hra Eden lkeler rgt (OPEC)

www.kamuyonetimi.biz

-29-

model alnarak dier hammaddeler iin gerekletirilmesi konusu da tartlmtr. Colombo Plan

de

benzer

uluslararas

rgtlenmelerin

yeleri arasnda karlkl yardmlamay gelitirmeyi ve ok tarafl bir danma mekanizmasn amalayan blgesel ekonomik yardm program. Colombo Plan 1950'deki Colombo ngiliz Uluslar Topluluu Konferans'nda kabul edildi. Plan ilk nce gelimi lkelerin gelimekte olan lkelere alt yllk bir kalknma program dahilinde 5 milyar dolarlk bir yardmda bulunmasn ngryordu. Pakistan, Hindistan, Seylan (Sri Lanka), Yeni Zelanda, Avusturya ve ngiltere arasnda gelien bu rgtlenme daha sonra baka Asya lkelerinin de katlmasyla geniledi. Sovyetler Birlii'ne kar evreleme politikas izleyen A.B.D.de Asya'daki komnist olmayan lkeleri desteklemek amacyla plana katlmtr. 1950'den bu yana kalknmalar amacyla Asya lkelerine 25 milyar dolarlk bor ve yardm bu plan erevesinde salanm ve binlerce kii bu plan sayesinde teknik eitim edinmitir. Curzon Hatt 1919-1920 Sovyetler Birlii -Polonya Sava'nda Sovyetler ile Polonya arasnda atekes hatt olarak nerilen snr izgisi I. Dnya Sava sonrasnda Polonya'nn dou snr olarak Lord Curzon tarafndan nerilmise de kabul edilmemitir. II. Dnya Sava'nn balangcnda Almanya Eyll 1919'da bu hatta kadar olan Polonya topraklarn igal etmi ve bu hattn dousundaki Polonya topraklar ise Molotov-Ribbentrop Antlamas'na gre Sovyetlerin igali altna girmitir. ubat 1945'teki Yalta Konferans'nda Sovyetler Birlii, A.B.D. ve ngiltere'ye Curzon Hatt'n Sovyet-Polonya snr olarak kabul ettirdi. 1951'de yaplan ufak bir iki deiiklikle beraber hat, Sovyet-Polonya snrn oluturdu. anakkale Savalar, ubat 1915-Ocak 1916 Mttefik devletlerin 1915 ubat'nda balattklar anakkale Boaz ve stanbul'u ele geirmeye ynelik askeri harekt baarszlkla sonulanmtr. ngiliz, Fransz, Avustralya ve Yeni Zelanda (Anzak) kuvvetlerinin katld harektn amalar unlard; iiiBoazlar aarak Rusya'ya sava malzemesi ve yardm gndermek ii-stanbul'u igal ederek Osmanl Devleti'ni sava dnda brakmak Balkanlarda stnlk salayp henz savaa girmemi talya ve Romanya'nn tilaf Devletleri yannda savaa girmelerini salamak.

Yaklak her iki taraftan da 300.000'er askerin lmesi ile sonulanan anakkale Savalar tilaf Devletleri iin byk bir baarszlk oldu. Boazlarn alamamas sonucu yardm alamayan Rusya'da rejim kt ve ibana gelen Bolevikler Brest-Litovsk Antlamalar ile savatan ekildiler. ngiltere'de ise Asquith liderliindeki Liberal hkmet istifa etmek zorunda kalarak yerini koalisyon hkmetine brakt. Bylece o srada Deniz Kuvvetleri Bakan ve harektn mimarlarndan Churchill kabineden ayrlmak zorunda kald. Tarihiler tarafndan savunulan genel kan, anakkale Savalar'nn baarszlkla sonulanmasnn I. Dnya Sava'nn en az iki yl uzamasna yol at ynndedir. eki G (Combined Task Force-Poised Hammer) Temmuz 1991 tarihinde kurulan ve amac Saddam Hseyin'in olas saldrlarna kar Kuzey Irak Krtlerine gvence salamak olan "Huzur Operasyonu-2"nin (Operation Provide

www.kamuyonetimi.biz

-30-

Comfort-2) uygulama birlii olan hava kuvveti ile kk fakat etkili bir yer unsurunun ad. Trkiye'de ncirlik ve Pirinlik'te konulanm 77 uak ve helikopterden ve Amerikan-ngilizFransz-Trk 1862 kiilik personelden olumaktadr. Kuzey Irak'taki Zaho'da da bir irtibat merkezi (Military Coordination Center-MCC) bulunmaktadr. ekoslovakya Bunalm -- 1968 ekoslovakya'da Prag Bahar ile grlen kat Marksist rejim uygulamalarndan daha liberal politikalara kayma eilimine kar Sovyetler Birlii liderliindeki Varova Pakt lkelerinin bu lkeye yaptklar askeri mdahale sonras ortaya kan bunalm. 1968 Ocak'nda ekoslovakya Komnist Partisi Genel Sekreterliine Aleksander Dubek'in atanmasyla birlikte lkede liberalleme politikalar gzlenmeye balad. st dzey grevlere Dubek gibi liberalleme yanls kiilerin getirilmesi Moskova'y tedirgin etti ve Sovyetler Birlii Dubek'i, tutumunu deitirmesi ynnde uyard. Buna Dubek'in uymamas zerine Sovyetler Birlii nderliindeki Macaristan, Polonya ve Demokratik Almanya birliklerinden oluan bir Varova Pakto gc ekoslovakya'y igal etti. Sovyetler bu olay bir Pakt ii mesele olarak grrken uluslararas platformda bu olay bir lkenin egemenliinin ihlali olarak alglanyordu. Bu olay, uluslararas komnist hareketler arasnda da tartmaya yol at ve bir tarafta Brejnev Doktrini te yanda ise Avrupa Komnizmi grleri ortaya kt. elik Pakt (Pacto d'Acciaio) -- 1939 Nazi Almanyas ile faist talya arasnda 22 Mays 1939'da imzalanan ittifak antlamas. Her iki devlet kendileri iin ngrm olduklar "hayat sahas"n gerekletirmeyi hedefleyen bu ittifak antlamasna gre taraflar birbirlerini ilgilendiren btn sorunlarda karlkl olarak yardmlaacaklard ve taraflardan biri, bir veya daha fazla devlet ile savaa girer ise, teki devlet btn gc ile ona yardm edecekti. elik Pakt, ngiltere ve Fransa'nn dou ve gney Avrupa'daki baz kk devletlerle -Trkiye dhil- yaptklar ikili antlamalara bir tepki niteliindedir. evreleme Politikas (Containment Policy) II. Dnya Sava sonras A.B.D.'nin Sovyetler Birlii'ne kar olarak onun etrafndaki devletlerle oluturduu veya olumalarnda katkda bulunduu ittifaklar zinciri. Sava sonrasnda iki farkl dnya grne sahip devlet dnya egemenlii konusunda sk bir mcadeleye girdiler. Dou Avrupa'da Sovyetlerin kendisine bal uydu sosyalist devletler kurmasndan rken A.B.D. bu Sovyet yaylmasn nlemek amacyla eitli tarihi ve politik nedenlerle bu lkeden ekinen devletlerle bir ittifaklar zinciri oluturarak onu "evrelemek" istiyordu. Bu dorultuda kurulan Kuzey Atlantik Antlamas rgt (NATO), Balkan Pakt, Badat Pakt, Gney Asya Antlamas rgt (SEATO), Anzus Pakt bu politikann rnleridir. ifte evreleme Politikas (Dual-Double Containment Policy) Amerika Birleik Devletleri'nin 1990-1991 Krfez Sava'ndan sonra ran ve Irak'a ynelik olarak uygulad politika. ABD, 1979'daki slami nitelikli rejim deiiklii nedeniyle ran'a ynelik olarak uygulamaya koyduu siyasal ve ekonomik kuatmaya Krfez Sava'ndan sonra Irak' da dahil etmi, yani her ikisini birden karsna alarak dnya politikasndan tecrit etmeye almtr ve buna da ifte evreleme denmitir.

www.kamuyonetimi.biz

-31-

in-Sovyet Uyumazl II. Dnya Sava sonrasnda 1949'da in'de kurulan komnist rejim ile Sovyetler Birlii arasnda 1950'lerin sonlarnda balayp 1980'lerin ikinci yarsna kadar sren souk ilikiler. in Halk Cumhuriyeti'nin kurulmasndan sonra Sovyetler Birlii ile bu lke arasnda scak ilikiler kurulmutu. Fakat Sovyetler Birlii Komnist Partisi'nin 20. Kongresi'nden sonra iki lke arasndaki ilikiler giderek bozulmaya balad. En bata iki lke arasnda yzyllardan beri sren bir tarihi mcadele vard. in Rusya'ya XIX. yzylda kendisini smren bir devlet gzyle bakyordu. Bununla beraber iki lke nderlii Marksist-Lenininst ideolojiyi farkl ekillerde yorumlamaktaydlar. Mao'ya gre Stalin'in ktlenmesi kampanyas ok ileri gitmiti ve Sovyetlerin "bar iinde bir arada yaama" tezini beenmiyordu. Ayrca 1960'lardan itibaren in, in mparatorluu'nun zayf olduu ve bu yzden arlk Rusyasna toprak brakt "haksz" snr antlamalarnn deitirilmesi gerektiini ileri srmeye balad. Bu snr anlamazl 1969 ylnda iki devletin silahl kuvvetleri arasnda ciddi atmalara varacak kadar byd. Bu arada in, 1968'de ekoslovakya'ya yaplan Sovyet mdahalesini knad. 1970'lerde snr grmelerinin balamasna ramen bunlar ancak belli aralklarla srm, 1978'de yine ciddi atmalar yaanmtr. Btn bu gelimeler yaanrken in, kendisine kar Sovyetler kadar byk bir tehlike olarak grmedii A.B.D. ilikileri normalletirmeye almaktayd. 1972'de A.B.D. Bakan Nixon in'i ziyaret etti ve 1976'da iki lke arasnda diplomatik ilikiler kuruldu. 1976'da Mao'nun lm ve muhalif nderlerin iktidara gelmesiyle ilikilerin normallemesi yolunda bir engel kalktysa da bu hemen gereklemedi. 1979'da in, Kamboya ile savaan Vietnam'a girdi ve Nisan aynda Sovyetler ile 1950 tarihli Dostluk, ttifak ve Karlkl Yardm Antlamas'n iptal etti. Sovyetler ise Vietnam'n yannda yer ald. 1979'un sonunda Sovyetlerin Afganistan'a girmesi de ilikilerin daha da bozulmasna yol at. 1982'de Sovyet Devlet Bakan Brejnev'in lmnden sonra iki lke Dileri Bakanlar grmelere baladlar ve 1983'te Moskova'da yaplan grmeler sonucunda ticari konularda anlamaya varld. 1983 Kasm'nda in-Sovyet snr ticarete ald. Yine de ilikilerin normalletirilmesi iin Gorbaov iktidarn beklemek gerekecekti. in'de ekonomik reformla birlikte Sovyetler Birlii, in'in d ticaretine nemli lkeler arasna girdi ve in'in Gorbaov'un reformlarna ilgisi artt. 1987 Austos'unda iki lke arasnda grmelerin balamasyla snrn dou kesiminde toprak iddialarndan doan sorunlarn zlmesi yolunda admlar atlmaya balad. Sovyetler Birlii bir yl sonra Moolistan'n kuzeyinden nemli sayda asker ekti. Nihayet 1989 Mays'nda Gorbaov'un Pekin'i ziyareti srasnda Sovyet ve in liderleri karlkl olarak dostluk, egemenlik ve birbirlerinin iilerine karmama sz verdiler ve "ilikilerin normalletiini" akladlar. ok Tarafl Nkleer G (Multilateral Force-MLF) 1960'larn banda A.B.D. tarafndan ne srlen Bat bloku erevesinde nkleer gcn kullanmnn paylalmas nerisi. 1960'larn ilk yarsnda A.B.D., Sovyetler Birlii ve ngiltere'den sonra Fransa ve in de nkleer denemeler yapmlard. Hindistan, Federal Almanya, talya, Japonya, Brezilya, srail, Pakistan, sve, ran ve Libya'nn da nkleer silah yapmak iin altklar veya bunu arzuladklar biliniyordu. Bunun zerine zellikle balantsz devletler, Birlemi Milletler erevesinde nkleer silahlarn yaylmasn nleme abalarna girimilerdi. Bu ortamda A.B.D. ok tarafl nkleer g dncesini ortaya atm, bu yolla Avrupal mttefiklerini nkleer silah yapm yerine, nkleer silah paylamna ikna etmeye almt. Buna gre bu projeye katlacak lkeler, bu ama iin ayrdklar btn

www.kamuyonetimi.biz

-32-

glerini NATO'nun emrine verecek, masraflar da ortaklaa paylaacaklard. Bu ekilde oluturulacak nkleer g baz lkelere yerletirilmek yerine denizalt ve gemilerde bulundurulacakt. Bu silahlar da ancak ortaklaa alnacak bir karar ile kullanabilecekti. Bu proje eitli tartmalara yol at. Nkleer silahlarn bu silahlara sahip olmayan devletlerle paylalmas nkleer gcn yaylmas demek deil miydi? Sovyetler Birlii her ne ekilde olursa olsun Almanya'nn "nkleer tetikte" parmann bulunmasna karyd. Sonuta bu proje 1968 ylnda A.B.D. ve Sovyetler Birlii'nin Nkleer Silahlarn Yaylmasn nleme Antlamas (The Non-Proliferation Treaty)'n imzalanmas ile gndemden kalkmtr. Danzig Sorunu Nazi Almanyas'nn Versailles Antlamas ile "serbest kent" ilan edilmi olan Danzig (Gdansk)'i Almanya'ya katma abalar ve buna kar Polonya'nn gsterdii tepki sonucu doan uluslararas bunalm. Serbest kent olan Danzig 1922 ylnda Polonya'nn gmrk snrlar iine alnmt. Douya doru genileme politikas izlemeyi amalayan Hitler, ngiltere ve Fransa'nn herhangi bir Alman saldrsna kar Polanya'ya verdikleri askeri gvencenin bo olduunu gstermek ve bu iki devletin niyetlerinin ciddi olup olmadn denetlemek istiyordu. Bunun sonucu 1 Eyll 1939 sabah Alman birlikleri Polonya'y igale baladlar. Almanya ekilmesi iin verilen ultimatomu reddedince 3 Eyll gn nce ngiltere sonra da Fransa Almanya'ya sava ilan ettiler ve bylece II. Dnya Sava balam oldu. Dawes Plan -- 1924 I. Dnya Savandan sonra Almanya'nn deyecei sava tazminat sorununu zen Amerikal maliyeci Charles G.Dawes bakanlndaki bir kurul tarafndan hazrlanan rapor. Versailles Antlamas ile Almanya'nn mttefik devletlere deyecei sava tazminat -veya dier deyile tamirat borcu- 56 milyar dolar olarak hesaplanmt. Daha sonra Almanya'nn itirazlar zerine bu miktar 33 milyar dolara indirildi. Almanya'nn bu miktar da demeyeceini bildirmesi zerine bir komisyon kuruldu ve bu komisyon tarafndan Dawes Plan diye adlandrlan plan hazrland. Bu plana gre Almanya'nn tazminat borcu taksitlere blnyor ve bu bor iin belirli bir tavan da saptanmyordu. Rapor Austos 1924'te mttefik devletler ve Almanya tarafndan kabul edildi. Rapor Almanya'nn 250 milyon dolardan borlanmak zere giderek artan oranlarda yllk demeler yapmasn ngrmt. Ayrca Almanya'ya 200 milyon dolarlk bir kredi alacakt. Plann olumlu sonu vermesi zerine 1929 ylnda Almanya zerindeki sk denetimin kaldrlmasna ve toplam tazminat borcu miktarnn belirlenmesine karar verildi. Bu da 1929 Young Plan ile gerekleti. Dawes Plan tazminat borcu sorunu nedeniyle bozulan AlmanFransz ilikilerini dzelmesine yardmc olmu ve Lokarno Antlamalar'na giden yolu amtr. Dayanma Hareketi Polonya'da Eyll 1980'de Gdansk kentinde kurulan bamsz Dayanma Sendikas'nn nderliinde balayan komnist rejimin yumuamas ynndeki hareket. Aralk 1981'de ilan edilen skynetimle sendikann faaliyetleri durduruldu ve Ekim 1982'de Polonya Ulusal Meclisi'nin kararyla resmen kapatld. Bu "kapatlmlk" dnemi boyunca sendika bakan Lech Walesa liderliinde komnist ynetime kar pasif bir direnite bulundu. Bu mcadele sonucunda 80'lerin sonlarna doru Jaruselwski hkmeti Dayanma ile temaslara balad. Ynetim ile Sendika arasnda yaplan "yuvarlak masa" toplantlarndan sonra yasallat ve bir siyasi parti niteliini de kazand. 4 Haziran 1989'da yaplan yar serbest seimlerle birlikte

www.kamuyonetimi.biz

-33-

Dayanma Hareketi parlamentonun seimle belirlenen %35'inin tamamn kazanarak 460 yeli Ulusal Meclis'te 151 sandalye kazand. Tamam seimle belirlenen Senato'da ise 100 yeliin 99'unu kazanarak byk bir baar elde etti. Seim sonras Dayanma Hareketi ile Komnist Parti geni kapsaml bir koalisyona gitti ve babakanla Mazowiecki getirilirken Cumhurbakan Jaruselwski grevine devam etti. Demir Perde II. Dnya Sava sonrasnda Sovyetler Birlii ve dier Dou Avrupa'daki sosyalist rejimlerin komnist olmayan lkelerle ilikilerindeki kapallk ve gizlilik siyasetini belirten terim. Demir perde terimi ilk kez Winston Churchill tarafndan 5 Mart 1946 tarihli nl Fulton konumas srasnda kullanlmtr. Terim Souk Sava dnemi boyunca Batl lkelerce komnist lkelerin kapallk, gizlilik ynndeki tutumlarn eletiri amacyla sk bir ekilde kullanlmtr. Deniz Egemenlii Teorisi XX. yzyln balarnda Amerikal Amiral Alfred T. Mahan tarafndan ortaya atlan jeopolitik egemenlik teorisi. Bu teoriye gre denizlere egemen olan devlet, btn dnyann egemenliine sahip olacaktr. Nitekim Avrupal devletlerin denizar smrgeciliinin en ileri noktaya ulat dnemde yazd "Deniz Gcnn Tarih zerindeki Etkisi" adl kitabnda Mahan esas olarak dnemin en byk deniz gc ve "zerinde gnein batmad" bir smrge imparatorluuna sahip ngiliz imparatorluunu incelemitir. Denkta-Kyprianu Anlamas -- 1979 Kbrs sorunun zm konusunda toplumlararas grmeleri ynlendirecek ana ilkeleri saptamak amacyla 19 Mays 1979 da Kbrs Trk Federe Devleti Bakan Rauf Denkta ile Kbrs Rum Kesimi lideri Spiras Kayprianu arasnda varlan anlama. On maddeden oluan bu anlamaya gre toplumlararas grmeler Birlemi Milletler gzetiminde 15 Haziran 1979'da balayacak ve 1977 tarihli Denkta-Makarios Anlamas ile Birlemi Milletler'in Kbrs ile ilgili olarak alm olduu kararlar erevesinde yrtlecekti. Toprak ve anayasa sorunlar temel olarak grlecek ama Mara blgesinin durumu ncelikle ele alnacakt. Mara konusunda bir anlamaya varlr varlmaz bu anlama ncelikle yrrle geirilecekti. Anlamaya ramen taraflar ortak noktalarda uzlamaya varamadlar. Denkta-Makarios Anlamas -- 1977 12 ubat 1977'de Denkta ile Makarios arasnda imzalanan anlama. Drt maddeden oluan bu anlamaya gre taraflar "federal bir cumhuriyet" esasn kabul etmi ve devlet yaps ve anayasal sistemi bu esasa dayandrmay kararlatrmlardr. Buna ek olarak toprak dzenlemesi konusunun ekonomik yeterlik ve toprak mlkiyeti ilkelerine gre yaplmas kararna da varlmtr. Derebeylik: bkz. Feodalizm Dorudan Haberleme Hatt Antlamas -- 1963 Krmz Telefon Antlamas olarak da bilinir. A.B.D. ile Sovyetler Birlii arasnda, herhangi bir yanllk kmas veya kaza sonucu bir nkleer sava kmas tehlikesini nlemek amacyla imzalanan antlama. 1962 Ekim Fzeleri Bunalm (Kba)'ndan sonra, iki lke lideri

www.kamuyonetimi.biz

-34-

arasnda dorudan devreye girecek ve diyalogu kolaylatracak bir iletiim sisteminin kurulmas gndeme gelmiti. Bu amala iki lke arasnda 20 Haziran 1963'te Cenevre'de sz konusu antlama imzaland. Dou Politikas (Ostpolitik) Dou-Bat ilikilerinde yeni bir bakn sonucu olarak Federal Almanya'nn 1967 ylndan itibaren izlemeye balad, Varova Pakt lkeleri ve Demokratik Almanya ile ilikilerini normalletirmeyi amalad Dou Avrupa politikas. Bu politikann ana unsuru vard: i- Moskova ile dorudan diyaloun almas ii- Dou Avrupa lkeleri ile ilikilerin tam olarak normalletirilmesi iin yollarn aranmas iii- Demokratik Almanya'y ayr bir birim olarak tanmakszn bu devletle "geici bir anlamaya" (modus vivendi) varlmas. Diyalogun ilk adm, 12 Austos 1979'te Sovyetler Birlii ile Federal Almanya arasnda yaplan andlamadr. Bu andlamayla iki devlet yumuamay en nemli siyasal amalar arasnda tanmlamakta ve ilikilerinde balang noktas olarak Avrupa gereklerini kabul edeceklerini belirtmekteydiler. Ayrca iki devlet, ilikilerinde kuvvet kullanmay ve Avrupa'daki lkelerin olumu snrlar iinde btnlklerine sayg gstereceklerini taahht etmekteydiler. Andlamada ayrca taraflar Oder-Neisse akarsularnn Dou Almanya-Polanya snrn oluturduu kabul ettiklerini de aklyorlard. Ostpolitik'in ikinci unsuru 7 Aralk 1970 Federal Almanya-Polonya Andlamasdr. Bu andlama ile iki lke Potsdam Konferans ile belirlenen Oder-Neisse snrn tanmay ve gelecekte de snrlarn dokunulmazln kabul ve birbirlerine kar kuvvet kullanmamay taahht ettiler. Ostpolitik'in en nemli unsuru ise Federal Almanya ile Demokratik Almanya arasnda Souk Sava'n temelini oluturan ilikileri idi. ki Alman devleti arasndaki andlama 21 Aralk 1972'de imzaland. Bylece Federal Almanya'nn Dou Politikasnn en nemli ve anlaml uygulamas gerekletirildi. Bu andlamaya gre, taraflar birbirlerine kar kuvvet tehdit kullanmayacaklar, birbirlerinin snrlarnn dokunulmazln ve toprak btnln kabul edecekler, birbirlerini uluslararas alanda temsil etmeyecekler, teki adna davranta bulunmayacaklar ve aralarnda daimi temsilcilikler kuracaklard. Federal Almanya, andlamann imzaland gn Demokratik Alman hkmetine bir nota vererek, imzalanan andlamann Almanya'nn birlemesi amacyla elimedii grnde olduunu aklamtr. Federal Almanya'nn Dou Politikasndaki son engel 11 Aralk 1973 tarihli Federal Almanyaekoslovakya Andlamasyla ortadan kaldrld. Bu andlama ile, 1938 Mnih Dzenlemesinin geersiz olduu kabul edilmi, iki lke snrlarnn dokunulmazl ykmllk altna alnmtr. Ayrca iki devlet arasnda diplomatik iliki kurulmutur. Bylece, Willy Brandt'in 1967 ylnda ortaya att Dou Politikas, bu politikann zne uygun olarak imzalanan andlamalarla yrrle girmi ve Federal Almanya'nn bu tutumu, Souk Sava'tan yumuama dnemine geite en nemli basamak ta olmutur.

www.kamuyonetimi.biz

-35-

Dou Sorunu (Eastern Question) Osmanl Devleti'nin dalmaya balamasndan sonra byk devletlerin Osmanl zerindeki rekabetlerini aklayan terim (Eski dilde ark Meselesi). lk kez 1813 Viyana Kongresi'nde kullanlmtr. 1699 Karlofa Andlamas ile Osmanl ilk kez byk toprak kayplarna uramt. Kuzeyde Rusya'nn byk bir g olarak ortaya kmas ile de XVIII. yzyln ikinci yarsndan itibaren Osmanl Devleti'nin hem Karadeniz'de hem de Balkanlar'da nfuzu sarslmaya balad. Bu arada Rusya I. Petro zamannda itibaren Kafkasya'ya da inmeyi balam, bu da Osmanl Devleti iin baka bir sorun olmutur. XIX yzylda smrgeci Avrupa devletleri de Osmanl Devleti'nin Afrika ve Ortadou'daki topraklarna gz dikmeye ve buralar ele geirmeye baladlar. Bu paralama sreciyle beraber tek bir devletin Osmanl Devleti zerindeki etkisini artrlmasndan korkan byk devletler, mevcut dengeye korumak amacyla Osmanl Devleti'nin toprak btnln Batl devletlere dayanarak korumas ve bunun karlnda eitli dnler verme yolunda bir politika izlediler. Ama XIX. yzyln sonunda Osmanl'nn artk yaamayacana karar veren bu devletler, bata ngiltere olmak zere, artk Osmanl Devleti'ni paylama abasna girdiler. Bu durum Osmanl Devleti'ni Almanya'ya yaklatrd. 1912-1913 Balkan Savalar'nda Avrupa'daki son topraklarn da kaybeden Osmanl Devleti I. Dnya Savann hemen ncesinde Almanya ile bir ittifak andlamas imzaland. Sava srasnda Sykes-Picot andlamas ile Osmanl'y paylama konusunda anlaan Batl devletler, sava sonrasnda Rusya'da Bolevik Devrimi'nin olmas sonucu doan yeni ortam dorultusunda San Remo Konferans'nda yeni bir paylama gittiler. Bunun sonucunda Ortadou'daki Osmanl topraklar ngiltere ve Fransa arasnda paylald. Byk devletlerin Boazlar ve Anadolu iin ngrdkleri paylam ise Kurtulu Sava ile baarszla uratld. Sonuta Batl devletler 1923 Lozan Andlamas ile Trkiye'yi tanmak zorunda kaldlar. Domuzlar Krfezi Olay -- 1961 1961 Nisan'nda Kba'daki Castro rejimini devirmek aacyla A.B.D.'nin destekledii Kbal mltecilerin lkenin gneybatsndaki Domuzlar Krfezinde giritikleri baarsz askeri hareket. 1959 banda Kba'daki Amerikan yanls diktatr Batista'y devirerek iktidara geen Fidel Castro Sovyet yanls bir politika izliyordu. A.B.D. Castro'yu devirebilmek iin eitli yollar arad. Amerikan Devletleri rgt (OAS)'ndaki dier Latin Amerikan devletlerini Kba aleyhinde girime zorlad ve bu lkeye kar bir ekel boykotu uygulamaya balad. Castro bu harekete, Kba'daki Amerikallarn mlklerini milliletirerek cevap verdi ve Havana'daki Amerikal diplomatlarn lkeyi terk etmesini istedi. Bunun zerine Bakan Eisenhower Kba ile diplomatik ilikileri kesti. Bundan sonraki Bakan Kennedy de CIA'nn hazrlanm olduu plan uygulamaya koyarak Domuzlar Krfezi kartmasn gerekletirdi, ama plan baarszlkla sonuland. Kbal yetkililerin harekata katlm mltecileri yarglamalar sonucu harekattaki A.B.D. rol ortaya kt. Bu olaydan sonra iki lke arasndaki gerginlik Sovyetler Birlii'nin Kba'ya nkleer balkl Ekim Fzelerini yerletirmeye balamas ile daha da artt. Drtl ttifak -- 1815 Viyana Kongresi dzenlemeleri erevesinde, 20 Kasm 1815'te Avusturya, Rusya, Prusya ve ngiltere arasnda imzalanan ittifak. Rus ar Aleksander'in giriimleri sonucu imzalanan Kutsal ttifak'a ramen Rusya'ya gvenmeyen Avusturya, daha geni kapsaml bir ittifak

www.kamuyonetimi.biz

-36-

istemekteydi. Yeni ittifak arsna daha sonra ngiltere de katld. Bu ittifak, Fransa'ya kar imzalanm olmasna karn Avrupa'da yeni oluturulan statkoyu korumay amalamaktayd. Her trl liberalist eyleme kar taraflarn ortak faaliyeti ngrlmekteydi. Ayn ekilde milliyetilik akmlarna da cephe alnacakt. Bu ittifaka daha sonra 1818'de Fransa da katld. 1848 devrimlerine kadar bir ekilde baarl olduu sylenebilecek ittifak, Viyana Dzeni'nin kurucularndan Avusturya anslyesi Metternich'in adyla da anlr. Drago Doktrini lkelerin d borlarnn askeri mdahalelerle detilmesine kar kan doktrin. Bu doktrin 1902'de Arjantin'in Dileri Bakan tarafndan ortaya atlmtr. Louis M. Drago, borlu devletin borcunu deyemedii durumlarda zorlama tedbirleri uygulamann veya borlu devletin topraklarn igal etme hakknn olmadn ve bunun uluslararas hukua aykr olduunu ilan etmitir. Drago doktrinine gre, bir yabanc devlete bor veren sermaye sahipleri, sz konusu lkenin kaynaklarn, deme kabiliyetini durumunda karlayabilecekleri olas zararlar gayet iyi bilirler. Bu yzden de borcun artlarn o derece ar tutarlar. Ayrca sermaye sahipleri bor verdikleri devletin egemen bir birim olduunun ve borcunu demeye zorlanamayacann da bilincinde olmak durumundadrlar. Buna karlk borlu devlet de mutlaka borcunu tanmak ve deme yollarn aramak zorundadr. Ancak, varolan borcu zorla detmeye kalkmak zayflarn kuvvetlilerin etkisi altna girmesine yol aacaktr. Drago'nun bu grleri 1907'de La Haye kinci Bar Konferans'nda yeniden ele alnmtr. ABD temsilcileri Genel Horace Portes'in baz nerileriyle birlikte biraz deiiklie urayarak kabul edilmitir. Drago Doktrini 1902'de ngiltere, Almanya ve talya tarafndan Venezuela borlarn demeyince kurulan deniz ablukasyla gndeme gelmitir. Drago doktrini Monroe doktrini erevesinde Avrupa'nn yarmkreye mdahale etmemesi prensibini desteklemek iin ABD tarafndan savunulmutur. Bununla beraber borlu devlet yargsal ve idari areler bulamazsa uluslararas hukuk standartlarnda hakkn reddi davasna konu olabilir. Byle bir durumda bir d devlet kendi vatandalar adna diplomatik olarak mdahale edebilir. Dumbarton Oaks Konferans -- 21 Austos-7 Ekim 1944 Birlemi Milletler'in kurulu ve faaliyetleri hakkndaki n almalarn yapld konferans. ki ayr safhadan oluan konferansn ilk ve nemli olan safhasna A.B.D., ngiltere ve Sovyetler Birlii katlm, ikinci safhada in de yer almtr. Konferansta Milletler Cemiyeti yerine kurulacak yeni uluslararas rgtle ilgili gr alveriinde bulunulup nerilerle ilgili taslak planlar hazrlanmtr. Konferansta byk glerin kurulmasn amaladklar dnya rgtnn yaps konusunda byk oranda anlamaya varlm. Anlalamayan konularn zm (veto hakknn kullanm, yelik, bunalmlarn zm ekli) Yalta Konferans'na braklmtr. Dumbarton Oaks Konferans'nda hazrlanan neriler tasla 1945 ylnda dzenlenen San Fransisco Konferans sonunda yaynlanan Birlemi Milletler Andlamasna birka deiiklik dnda temel olmutur. Dunkirk Andlamas -- 4 Mart 1947 ngiltere ve Fransa arasnda 50 yllna imzalan ve yeni bir Alman saldrganlna kar karlkl danma ve ortak hareketi ngren andlama. Tam ad Dunkirk ttifak ve Karlkl Yardmlama Anlamasdr. Andlama askeri konularda olduu kadar ekonomik konularda da karlkl danmay ieriyordu.

www.kamuyonetimi.biz

-37-

Dunkirk Andlamas, II. Dnya Sava'nda yaanan felaketten sonra Fransa'nn yeniden bir byk g olarak douunu simgeler. Andlama bir yl sonra imzalanacak olan Brksel Andlamas'na nclk etmitir. Dyun- Umumiye Osmanl Devleti'nin 1854 Krm Sava'ndan sonra almaya balad d borlar demeyecek duruma gelmesi zerine kurulan kurum. Osmanl Devleti 1854'ten sonraki yirmi yl iinde on be defa d bor ald. 5.297.676.000 altn Franka ulaan borcun yllk faizi de 300 milyon Franka varyordu. Osmanl Devleti bu borcun faizini bile demeyecek duruma gelince Ekim 1875'te Ramazan Kararnamesi yaynland. Bu kararname ile vadesi gelen taksitlerin ancak yarsnn denecei akland. Ancak Mart 1876'da demeler tamamen durdu. Bunu, Osmanl hkmetinin Galata bankerlerinden ald ve toplam 8.725.000 Osmanl liras i borcun denmesinin durdurulmas izledi. 1881 Eyll'nde alacakl temsilcileri stanbul'da bir araya geldi. Toplant sonucunda, borlar, alacakllarn seecei yelerden meydana gelen bir meclisin ynetmesine karar verildi. 20 Aralk 1881'de yaynlanan Muharrem Kararnamesi ile de hkmetle anlamaya varld. Kararname, 1858-1874 arasnda alnan 5,5 milyon Franklk borcu iermekteydi. Ayn yl iinde, greve borlara ayrlan devlet gelirlerinin, alacakllarn karlarna uygun biimde ynetilmesi olan "Dyun- Umumiye-i Osmaniye Meclis-i daresi" kuruldu. Dyun- Umumiye'nin ynetim kurulu, ngiltere ve Hollanda'y temsilen bir, Almanya, Fransa, talya, Avusturya ve Osmanl Devleti ile Osmanl Bankas ve Galata bankerlerini temsilen yine birer olmak zere sekiz yeleden oluuyordu. Dyun- Umumiye'ye tuz, pul, ipek, ttn, balk av ve alkolden alnan vergiler ile damga resmi gibi gelirler braklmt. Avrupa sermaye evrelerinin basks ile ttnden alnan vergiden elde edilen gelirin artrlmas amacyla bu rnn retimi denetim altna alnd ve 1884 ylnda Ttn Rejisi adnda bir irket kuruldu. Osmanl Devleti, Duyun- Umumiye'nin kurulmasndan sonra da bor almaktan kurtulamad. I. Dnya Sava sonras stanbul hkmetiyle itilaf devletleri arasnda imzalanan Sevres Andlamas ile Dyun- Umumiye'nin devam ngrlyordu, ama Lozan Andlamas ile bu kurum tarihe karmtr. Lozan Andlamas ile Osmanl borlar ondan bamszln kazanan devletler arasnda paylatrlm ve Trkiye 1954'e kadar taksitler halinde kendisine den pay demitir. Edirne Andlamas -- 1829 Osmanl devleti ve Rusya arasnda 14 Eyll 1829 tarihinde Edirne'de imzalanan ve 1828-1829 Osmanl-Rus Savan sona erdiren andlama. Andlama ile Rusya'nn Dou Avrupa ve Balkanlardaki konumu g kazanrken Osmanl devleti zayflama ve Avrupa'daki g dengesine baml bir hale gelmitir. Bu andlama Osmanl'nn Balkanlarda geri kalan son topraklarn da kaybetmesi yolunda bir balang olarak kabul edilir. Ege Sorunlar Trkiye ile Yunanistan arasnda varolan ve karasular, kta sahanl, FIR hatt-hava sahas ve adalarn silahlanmas olmak zere drde ayrlabilecek sorunlar. Karasular sorunu Lozan Andlamas Ege'deki karasular 3 mil olarak kabul edilmitir. 17 Eyll 1936 tarihinde Yunanistan bir yasa ile karasularn 6 mile karmtr. O dnemde iyi olan Trk-Yunan ilikileri nedeniyle, Trkiye buna ses kartmamtr. Bylece Yunanistan'n Ege'deki pay

www.kamuyonetimi.biz

-38-

%35'e kmtr. 6 mili ancak 1964'te uygulamaya balayan Trkiye ise, %8,8'lik bir paya ulamtr. Eer Ege'deki karasular 12 mile karsa bu oranlar srasyla %63,9 ve %10'a ykselecektir. Bunun nedeni Ege'deki 12 mil olaynn aslnda bir adalar sorunu olmasdr. Yunanistan'n Ege'de, bir ksm da Trkiye'ye ok yakn yerlerde bulunan 2383 adas bu lkeye byle bir avantaj salamaktadr. 12 mil sorunu, sadece Trkiye'yi deil, Ege denizinin ak denizini bir uluslararas su yolu olarak kullanan her devleti ilgilendirmektedir. nk 12 mil durumunda Ege'deki ak deniz oran %56'dan, %26,1e inecektir. Yunanistan, Ege karasular sorununda karasularnn azami snrnn 12 mil olabileceini kabul eden 1982 BM Szlemesine atfta bulunmaktadr. Trkiye ise, bu szlemeye taraf olmadn vurgulamakta, Ege denizinin bir yar-kapal deniz olduunun altn izmekte ve Ege'de snr saptamas yaplrken hakkaniyet ilkesine gre hareket edilmesi gerektiini belirtmektedir. Trkiye, ayrca Yunanistan'n karasularn 6 milin stne karmasnn casus belli (sava sebebi) saylacan ifade etmektedir. Kta Sahanl Sorunu Yunanistan, Trkiye ile herhangi bir anlama yapmadan kta sahanln "eit uzaklk" ilkesine gre tek tarafl bir biimde saptayarak, blgede yabanc irketlere petrol arama izni vermeye balamtr. Bylece Yunanistan Ege denizi kta sahanlnn tamamn kendisinin sayma eilimine girmitir. Trkiye'de, kta sahanlnn Ege Denizi'nin en derin noktalarndan geen hatta gre snrlandrlabilecei grnden hareket ederek 1 Kasm 1973'te, TPAO'ya, Anadolu'nun doal uzants, yani kendi kta sahanl sayd yerlerde (ki baz Yunan adalarnn batsna dyorsa) petrol arama ruhsat vermitir. Yunanistan bunu 7 ubat notasyla protesto etmi ve bylece sorun trmanmtr. Yunanistan, Austos 1976'da sorunu, Birlemi Milletler Gvenlik Konseyi ve Uluslararas Adalet Divan'na gtrd. Gvenlik Konseyi, taraflarla grmelere balama ve Adalet Divan'na bavurma nerisinde bulundu. Divan, Yunanistan'n "ihtiyat tedbir" istemini 11 Eyll 1976'da reddetti. Ayrca divan, yl sonra, 1979 Ocanda, Ege Denizi Kta Sahanl konusunda yetkisiz olduuna karar verdi. Taraflar arasnda Kasm 1976'da, Bern'de yaplan toplantda, kta sahanl konusunda yaplacak olan grmelerde nasl davranlacan belirleyen birtakm kurallar saptand. Ancak grmeler kesildikten sonra, Yunanistan Bern Bildirisi'ni tanmadn aklad. Mart 1987'den sonra kendi kta sahanl olduunu iddia ettii blgede petrol arama izni verdi. Bunun zerine Trkiye 25 Mart 1987'de Yunan adalarnn evresinde petrol arayacan belirtti. Silahl atma olaslnn ok yaklat bir bunalm doduysa da 27 Mart'da her iki taraf imdiki karasular dna kmayacaklarn akladlar. Kta sahanl konusunda Yunanistan'n grleri unlardr. a)Trk kys boyunca dizilmi olan Yunan adalar, Yunan lkesinin ayrlmaz paralardr. Bu adalarn takmada oluturanlarnda en u noktalar birletirilerek bu izginin ii "takmada suyu" kabul edilmektedir. Bylece, Trk kylarndaki Yunan adalarnn batsnda Trkiye'ye kta sahanl kalmamaktadr. b)Adalar kta sahanlna sahiptir ve bu kta sahanlnn snflandrlmas, kta lkeleri ile eit koullarda yaplr. c)Kta sahanl konusunda andlama yaplmamsa, Trkiye ile adalar arasnda eit uzaklk ilkesi uygulanmaktadr. Trkiye ise hakkaniyet ilkesi gereince bir tesbit yaplmas gerektiini belirtmektedir. Ayrca, kta sahanlnn snrlandrlmasnda doal uzant esastr. lkesini savunmakta, bir blgede adalarn bulunmasnn kta sahanl asndan "zel durumlar" oluturduunu, Ege Denizi'nin bir "yar kapal" deniz olduunu iddia etmektedir. Kta sahanl sorununu zmek amacyla, konuyu srekli olarak uluslararas forumlara gtrmek eiliminde olan Yunanistan karsnda Trkiye gene srekli olarak, karlkl grme ve anlamann esas olmasn ileri srmektedir.

www.kamuyonetimi.biz

-39-

Fr Hatt-Hava Sahas Sorunu Yunanistan, 1931'de bir Cumhurbakanl kararnamesi ile hava kontrol sahasn 3 milden 10 mile karm ve Trkiye o dnemdeki iyi ilikiler nedeni ile herhangi bir itirazda bulunmamtr. 1952 tarihli bir ICAO (International Civil Aviation Organization-Uluslararas Sivil Havaclk rgt) toplantsnda, Trk-Yunan karasular izgisinin batsnda kalan hava trafiinin Atina FIR'nn yetki alanna girmesi kabul edilmitir. Bu hattn dousunda ise stanbul FIR' geerli olacaktr. Bu hat 1974'e kadar bir sorun karmam, fakat 4 Austos'ta Trkiye NOTAM 714' ilan etmitir. (Notice to AirmenHavaclara Duyuru). Buna gre, Trkiye ynnde uarken kuzey-gney orta izgisine varan her uak durumunu ve uu plann Trk yetkilerine bildirecektir. Ama, Trk radarlarnn Kbrs bulanmnda zararsz uaklarla potansiyel saldrgan uaklar arasndaki fark daha iyi saptamalarn salamaktr. Bylece Trkiye, FIR hattn fiilen batya kaydrm olmaktadr. Yunanistan bunu, Trk kta sahanl iddialarnn bat snr olarak yorumlayarak reddetti ve 13 Eyll 1974'de NOTAM 1157'yi ilan etti. Yunanistan Ege hava sahasnn tehlikeli duruma geldiini aklayarak, Ege Denizini uu trafiine kapattn aklad. Haziran 1979'da NATO bakomutan William Rogers'in hazrlad plan erevesinde taraflar, 1980 ylnda NOTAM'lar kaldrdlar. Bylece Ege Denizi yeniden sivil havacla alm oldu. Ancak Yunanistan'n hava sahasn 10 mil olarak kabul etmesini yaratt sorunlar halen devam etmektedir. Adalarn Silahlandrlmas Sorunu 1960 sonrasnda Ege Denizi zerindeki adalarda taraflar arasnda egemenlik, denetim ve gvenlii salamaya ynelik anlamazlk balamtr. Yunanistan, askeri amalarla da kullanlabilecek havaalan ve dier tesislerin ilkini 1952'de Leros adasnda kurmutur. Ancak, Yunan adalarnn, 1974'ten daha dorusu Trk Ege Ordusu'nun kurulduu 1975'ten sonra hzlanarak silahlandrldn kabul etmek uygun olacaktr. Uluslararas antlamalar, bu adalar kategoriye ayrmaktadr: 1- Yunan adalar Limni ve Semadirek ile Trk adalar mroz ve Bozcaada. Bu "Boaz n" adalar Boazlarla birlikte, Boazlar Rejimine ilikin Lozan Szlemesinin 4. maddesiyle askerden arndrlmtr. 2- Limmi, Sakz, Sisam ve Nikarya adl Yunan adalar. Bunlar Lozan Bar Andlamas'nn 13. maddesi gereince lkelerinde ancak polis ve Jandarma kuvveti bulunabilecek, deniz ss ve istihdam kurmann yasak olduu adalardr. 3- Oniki ada, saylar aslnda 14 olan bu adalar da 1947 Paris Andlamas'yla talya'dan alnp Yunanistan'a verilmi adalar olup, ayn andlamann 14. maddesine gre zerlerinde ancak asayii salayacak kadar kuvvet bulundurulabilir. Yunanistan'a gre, andlamalar yapld sradaki koullar kkl biimde deimitir (rebus sic stantibus), dolaysyla adalar zerindeki snrlama ortadan kalkmtr. (Ayrca Boazlar silahtan arndran Boazlar rejimini dzenleyen Lozan Szlemesi'nin yerine 1936 Montreux Andlamas gemi ve Boazlar tekrar silahlandrlmtr. 1923 Lozan Boazlar Szlemesi tamamen sona ermitir. Boazlar tekrar silahlandrld iin, bu sistemin bir paras olan adalar da silahlandrlabilir. Trkiye'ye gre ise Montreux'den Boaz-n adalarnn silahlandrlabilecei eklinde bir anlam karlamayaca, karlsa bile, Lozan Bar Andlamas'nn 12. maddesi vardr. Bu madde, anlan adalarn 1914'te silahszlandrldn dorulamaktadr. Yunanistan, ayrca, Trkiye'nin 1947'nin Paris Andlamas'na taraf

www.kamuyonetimi.biz

-40-

olmadn, bu nedenle de hak ve ykmllkler dourmadn iddia etmektedir. Trkiye ise, her ne kadar taraf olmasa da, Paris Andlamas'nn bir "objektif stat" yarattn, bu nedenle de kendisini ilgilendirdiini belirtmektedir. Eisenhower Doktrini -- 1957 A.B.D. Bakan Eisenhower'in 1957 yl banda Kongre'ye sunduu bir raporla aklad ve uluslararas komnizm tehdidine kar direnmek iin Amerikan yardmna ihtiya duyacak Ortadou lkelerine askeri ve ekonomik yardm ieren politika. Doktrinin temelinde A.B.D.'nin Sovyetler Birlii'nin Svey Bunalm'ndan sonra Ortadou'da kazand prestije kar, blgede bir kar grup rgtleme abas ve blgedeki olaylar uluslararas komnizmin bir paras olarak kabul etmesidir. Kongre'nin 9 Mart 1957'de kabul ettii yukarda anlan rapor Eisenhower Doktrini'nin temeli oluyordu ve u noktalar ieriyordu. i-A.B.D. Ortadou lkelerinin bamszlk ve toprak btnln, kendi ulusal karlar ve dnya bar asndan hayati olarak kabul etmekteydi. ii-Uluslararas komnizm tarafndan desteklenen herhangi bir devletten gelecek ak bir saldrya kar yardm isteyen bir devletin toprak btnl ve bamszln korumak amacyla, Amerikan askeri kuvvetinin kullanlmas da dahil olmak zere, gerekli yardm ve ibirliinin salanmas iin Kongre A.B.D. Bakan'nn bu amala serbeste kullanabilecei 200 milyon dolarlk bir denek ayrlmaktayd. Eisenhower Doktrini A.B.D. asndan beklenen sonucu vermemitir. Sovyetler Birlii Msr ve Suriye doktrini, Ortadou lkelerin iilerine dorudan bir mdahale, siyonizm tarafndan beslenen emperyalist bir manevra olarak grmlerdi. Doktrin srail'de bile souk karlanmtr. Doktrini kabul eden Lbnan ve Libya ile hararetle destekleyen Trkiye, ran ve Irak dnda Bat yanls Arap devletleri bile Doktrine katlmaktan endie duymulardr. Ekim Fzeleri Bunalm: bkz. Kba Bunalm Emperyalizm (imperialism) Bir devletin kendi snrlar dndaki baka halklar ve onlarn topraklar zerinde onlarn rzas olmadan egemenlik kurma ynndeki politikas. Dar anlamda emperyalizm ise Avrupal byk devletlerin XIX. yzyln ikinci yarsnda teki ktalar zerinde genilemelerine verilen addr. Emperyalizmin nedenleri ve ne anlama geldii konusunda ok eitli tartmalar vardr. Bunlar esas olarak drt grupta toplayabiliriz. Birinci grup grler; emperyalizmin ekonomik yann n plana kartr. Biriken sermayeye yatrm olanak ve alanlar bulma, makineleme sonucu ortaya kan retim fazlas iin pazar yaratma, nfus fazlas iin yerleim alan bulma zorunluluu ve retim iin gerekli hammaddeleri elde etme isteklerinin devletleri emperyalist politikalara zorlad iddia edilir. Bu tezlere kar kan Adam Smith, Rickardo, Hobson gibi ekonomistler emperyalizmden sadece ufak bir grubun yarar saladna iaret ederler. Marksist kuramclara gre kapitalizmin en son aamas olan emperyalizm, ekonomi tekelci bir durum ald ve dier kapitalizmin en son aamas olan emperyalizm, ekonomi tekelci bir durum ald ve dier kapitalist devletler ile rekabet halinde yeni pazarlar bulmaya alt zaman ortaya kar. Bu gre kar kanlar, bu grn tarihsel kantlarca yeterince desteklenmedii ve kapitalizmden nceki emperyalizme aklama getiremediini ne srerler. Emperyalizmle ilgili ikinci grup grler; ise emperyalizm ile insann ve devlet gibi insan topluluklarnn doas arasnda bir iliki kurarlar. Farkl bak alarna sahip, Machiavelli, Bacon ve Hitler gibi kiiler bu yolla benzer sonulara varmlardr. Bunlara gre emperyalizm var olabilmek iin srdrlen doal mcadelenin bir parasdr. Gl olanlarn dierlerine egemen olmalar doann kanunudur.

www.kamuyonetimi.biz

-41-

nc grup grler; strateji ve gvenlik zerinedir. Bu gre gre devletler gvenliklerini salamak amacyla stratejik noktalar, nemli kaynaklar tampon devletler ve "doal" snrlar ile ulam ve haberleme yollarnn denetimini ele geirmek veya buralar baka devletlerin ele geirmelerini nlemek zorundadrlar. Son grup grler; ise ahlakla ilgilidir. Buna gre emperyalizm halklar zorba ynetimlerden kurtaran ya da daha stn bir uygarln nimetlerini salayan bir aratr. Emperyalizmin zor bir ekilde ortadan kaldrabilmesi, kendilerini emperyalizmin etkisi altnda hisseden devletlerin emperyalist ama tamayan politikalardan bile kuku duymalarna sebep olmutur. Eski smrgeci ve yeni gelimi baz lkeleri yeni-smrgecilik (neo-colonialism) ile sulayan nc Dnya lkelerine gre azgelimi lkelere verilen yardmlarn arkasnda emperyalist amalar yatmaktadr. Endstri Devrimi XVIII. yzyln ortalarndan balayp XIX. yzyln sonlar ve XX. yzyln balarna kadar sren, Bat'da zellikle Avrupa da bilimsel ve teknolojik gelime dorultusunda buhar gcyle alan makinelerin yaplmas ve makinelemi endstrinin domas sreci. ki ayr endstri devriminden sz edilebilir XVIII. yzylda balayp XIX. yzyln ortalarna kadar sren birinci endstrileme srecine "makineleme a" denebilir. Bu dnedeki gelime bir "makine devrimi"dir. Makine kullanmnn yaygnlamas sonucu, byk fabrikalarn ortaya kmasdr. Bylece, Avrupa'da temelde tarm iilerinin toplumundan, fabrikalarda eya reten nfusa doru dzenli bir deiim olmutur. 1870'lerle birlikte endstri devrimi nitelik deitirdi. Artk bilimsel bulular ve bunlarn retime uygulanmas, pratik zekl tek tek bireylerin birbirinden ayr almalarna bal olmaktan kurtulmu, devletlerin tm olanaklaryla destekledikleri ve gerektiinde de rgtledikleri byk ve zengin kurulularn eline gemitir. Bu dnemle birlikte balayan gelime "teknolojik devrim" olarak da anlr. Bu dnemde doal kaynaklar ve bilim elele vererek yeni ve kitle halinde mal retimine ynelmitir. Endstrileme srecinin bu ikinci aamas, birincisine gre, toplumsal etkilerinde daha iddetli, sonularnda daha artc ve halkn yaamn deitirmede daha etkilidir. Enosis (Birleme) XIX. yzylda Girit, XIX. yzylda da Kbrs'n Yunanistan'la birlemelerini amalayan siyasi hareketlere verilen ad. Yunanca "birleme" anlamna gelir. 1830'da Yunanistan bamszla kavuurken Girit ve dou Ege adalar bu lke snrlar dnda kalmt. Pan-Helenizm taraflar Yunan milliyetileri Yunan-Rum asll halklarn yaadklar bu adalar Yunanistan'a katlmas ile bu amalarna ulatlar. Enosis'in ikinci halkas olan Kbrs'n ilhak iin de Georgias Grivas liderliinde EOKA rgt kuruldu. Bu rgt 1950'lerin ortalarndan itibaren Kbrs'ta Enosis iin faaliyetlere balad. 15 Temmuz 1974'te EOKA Kbrs'ta Makarios'u devirerek Nikos Sampson'u baa geirdi. Bunun zerine Trkiye Kbrs'taki garantrlk haklarn kullanarak adaya askeri mdahalede bulundu (I ve II. Bar Harekatlar). Sonuta Enosis hayata geirilemedi. Entente Cordiale: bkz. Samimi Anlama Enternasyonaller 1. Enternasyonal: 28 Eyll 1864'te Londra'da kurulan Uluslararas i Birlii (UB)'ne daha sonradan verilen isim. Birliin kurulu bildirgesi yrtme organnn en nemli kiisi olacak olan Karl Marx tarafndan ele alnd. (UB)'nin amac: "i snfnn karlkl

www.kamuyonetimi.biz

-42-

yardmlamasn, ilerlemesini ve tam bir zgrle kavumas"n gerekletirmekti. Bu zgrlk iilerin kendisinin olacaktr. 2. Enternasyonal: Alman Sosyal Demokrat Partisi'nin giriimi zerine 23 lkenin sosyalistlerinin bir araya gelmesi. Bu enternasyonal 2 buukuncu Enternasyonal kuruluncu 1923'e kadar sadece ad olan bir kurulu olarak kald. Sosyalist i Enternasyonali kurulunca ortadan kalkt. 2.5. Enternasyonal: ubat 1921'de Viyana'da toplanan Sosyalist partiler alma topluluuna verilen isimdir. 2 buukuncu Enternasyonal ok gemeden kinci Enternasyonale yaklat ve bu rgt Mays 1923'de Hamburg Kongresinde Sosyalist i Enternasyonali ile birleti. 3. Enternasyonal: 4 Mart 1915'de Moskova'da kurulan siyasal rgt. Komnist Enternasyonal olarak da bilinen bu enternasyonalin temelinde Rus Bolevikleri ve 1915'ten balayarak "2.Enternasyonalin iflasn ilan eden Lenin vardr. Mart 1919'da Kurucu Kongresi 21 lkeden 54 delegeyle topland. Austos 1935'de Alman-Sovyet Pakt imzaladktan sonra Enternasyonal Yrtme Komitesi savata her iki taraf iin de "haksz, gerici ve emperyalist olarak niteledi. Ama bu eilim Haziran 1941'de Hitler'in SSCB'ye saldrmas zerine yeniden gzden geirildi. Bundan sonra, Nazilere kar direnie ve ulusal cephelerin kuruluuna arlk verildi. Baz komnist partiler daha nceden bunu yapmaya balamt. Bu cephelerin kuruluunu kolaylatrmak iin Komnist Enternasyonal 15 Mays 1943'te feshedildi. 4. Enternasyonal: 11 lkenin Trokici hareket ve parti delegelerin Paris Blgesinde Eyll 1938'de kurduklar siyasal rgt. Ermeni Sorunu 1877 ylndaki Trk-Rus savalarndan sonra Osmanl mparatorluu'nun gszlnden cesaret alan Ermenilerin ortaya kard sorun. Ermeniler eitim dzeyleri yksek ve d balantlara sahip olmalarna ramen Ermeni milliyetilii ancak 19. yy.'n ikinci yarasnda domutur. Ermeni cemaatinin bir tr anayasas olarak kabul edilen Ermeni Tz Osmanl padiah tarafndan 28 Mart 1862'te onaylanmtr. Bu tarihe kadar Ermenilerin byk bir ounluu "ayrlk" dncesine fazla eilimli olmamlardr. XIX. yzyln son eyreinde dardan tahrik edilen Ermeni ayaklanmalar hzland. 1877 savan (tarihimizde 1293 sava olarak anlr) Osmanl mparatorluu kaybedince Ermeniler Aya Stefones'a gelen Rus arna giderek koruyuculuk istediler. arlk Rusyas, Osmanl topraklar zerinde yaayan Hristiyan aznlklar, zellikle Ortodoks Rum ve Ermeniler iin "koruyucu patron" roln benimsemiti. Bu durumdan ve Osmanl Devleti'nin gszlnden cesaret alan Ermeniler, II. Abdlhamid dneminde Anadolu'nun dousunda zaman zaman bakaldrarak kanl olaylara neden oldular. arlk Rusyas 1877'de ele geirdii Kars, Artvin ve Ardahan'da Ermeni nfusunu oaltmaya almakta idi. I. Dnya Sava'nda Ruslar yeniden Trkiye'ye saldrdlar. Ermeni subay ve erler Rus ordularnn n saflarnda yer aldlar. Dier yandan Bogos Nubar Paa adl bir Ermeni, bamsz bir Ermenistan kurmak iin arlk ile ilikilerde bulunuyordu. Kendi snrlar iindeki Ermenilere kar sert nlemler alan arlk, Osmanl Ermenilerini koruyarak Avrupa merkezlerinde Osmanl Devleti aleyhine propaganda yapmaya yneltmekteydi. XIX. yzyln ikinci eyreinde Avrupa'da Ermeni tehdi hareketleri artt. arlk Rusya'nn Anadolu'yu igal planna kar Osmanl Hkmeti, savunma hattnn gerisini gvence altna almak amac ile 14 Mays 1915 tarihli Tehcir Yasas ile Ermenileri toplu olarak Osmanl mparatorluu'nun bir ili olan Suriye'ye gndermeye balad. Ayrca 24 Nisan 1915'te stanbul'da Ermeni cemaatinin baz yeleri tutukland. Ermeni Tanak ve Hnak komitelerinin I. Dnya Sava srasnda Dou Anadolu'da giritikleri katliamlarn ve ayaklanmalarn yaratt karklk byle bir zorunlulua yol amt. arlk Rusyas'nn yan sra Fransa ve ngiltere de Ermenileri kendi politikalarnn arac olarak kullanmaya

www.kamuyonetimi.biz

-43-

almaktaydlar. Fransa'nn Ermenilere olan ilgisinin temelleri Napolyon dnemine dayanmaktayd. Napolyon, Rus Ermenistan Tiflis'te Ermeni arlkl bir ordu oluturarak, Hindistan'daki ngilizlerle savamay amalamt. Bu dnce yaama gemedi fakat Paris'te Dou Dilleri Enstits bnyesinde Ermeni Enstits kuruldu. Enstitnn amac, Ermeni ayrklnn bilimsel temellerini oluturmakt. Daha sonra Fransa'nn Ermeniler ile ilikisi I. Dnya Sava'ndan sonra younluk kazand. Osmanl Devleti'nin paylam srasnda Fransa, Kilikya blgesinde (Antep, Urfa, Mara, Adana) Ermeni devleti kurmaya alt. Bu hareket blge halk tarafndan bastrld. Fransa daha sonra Ermenileri Beyrut'a yerletirerek oradan Marsilya'ya tad. Ermenilerin bir ksm Fransa'da kalrken, bir ksm da Amerika Birleik Devletleri'ne gitti. Orly katliamna kadar Fransa ASALA dhil tm Ermeni rgtlerine gz yumdu. ngiltere ise 1877 savana kadar Osmanl mparatorluu'nun toprak btnln savundu. Bu savatan sonra politikasn iki nedenle deitirdi. Birincisi, Dou Akdeniz'de karlarn koruyaca bir s olarak Kbrs' ele geirmiti; ikincisi 1877 savandaki performasndan dolay Osmanl mparatorluu'nun btnln savunmaktan vazgeerek, kendi kontrolunda kk devletler oluturma yoluna seti. Rusya'nn Akdeniz'e ve Ortadou'ya yaylmasn nlemek amac ile ngiltere'nin kurmaya alt tampon Ermenistan oluturma abalar ksa dnemde sonu getirmedi. Dier yandan ngiliz misyonerler, Ermeniler arasnda "protestanlk" propagandasna girierek Ermeni hareketini, Ermeni Patrikhanesinin kontrolu dna karmaya alt. Ancak artan Alman tehlikesi Rusya ile ngiltere'yi birbirine yaklatrlnca, ngiltere dikkatini bu blgeden ayrarak, Alman donanmasnn denizlerde yarataca sorunlara yneltti. Dardan yneltilen Ermeni hareketi beraberinde tehdi eylemlerini dourdu. ttihat ve Terakki Partisi'nin banda bulunanlardan Talat Paa, Cemal Paa ve Bahattin akir Bey'in ldrlmesi ile balayan terr, son on yllarda ABD'de ve Avrupa'nn eitli lkelerinde Trk diplomatlarnn ldrlmesi ile trmandrlmtr. Eski Rejim (Ancient regime) Avrupa'da Rnesans, reformasyon hareketleri ve corafi keifler ile yklm bulunan Ortaa dzeninden Byk Fransz Devrimi'ne kadar olan dnem. Otokrasi, monari ve kilise unsurlarn ieren eski rejim, 18. yzyln sonlarna doru milliyetilik, demokrasisi ve liberalizmin etkisiyle ortadan kalkm, yerini ada dnyaya brakmtr. Eik Antlamalar: bkz. Treshold Antlamalar ETA: bkz. Bask Ulusal Bamszlk Hareketi Etabli Sorunu: bkz. Lozan Andlamas Evrensel Bildirge Btn halklar ve uluslar iin temel siyasi, ekonomik, sosyal ve kltrel haklarn salanmasn amalayan bildirge. BM nsan Haklar Komisyonu ve Ekonomik ve Sosyal Konsey tarafndan hazrlanmtr. 10 Aralk 1948 tarihinden de Genel Kurul tarafndan kabul edilmitir. Otuz maddeden oluan bildirge, hak ve zgrlkler, dorudan insann kiiliini ilgilendiren haklar, vatandalk haklar ve sosyo-ekonomik haklar konularnda hkmler ierir. Bildirge, devletler iin balayclk ve yaptrm gcne sahip olmadndan aykr uygulamalara kar bir denetim sistemi oluturmam ve sadece insan haklar konusunda bir ideali simgeleyen bir belge olarak kalmtr.

www.kamuyonetimi.biz

-44-

Bildirge'nin BM Genel Kurulu tarafndan kabul edildii 10 Aralk tarihi nsan Haklar Gn olarak kutlanmaktadr. Fachoda Bunalm -- 10 Temmuz 1898 Fransz yzbas Manahand'n Msr kalesi Fachoda'y ele geirmesiyle balayan ngiltere ve Fransa arasndaki bunalm. Falkland Sava (Falkland Bunalm), 2 Nisan 1982 2 Nisan 1982'de Arjantin'in Falkland ve Gney Georgia Adalarn igal etmesi ile balayan sava. Alt hafta srd. Falkland Adalar zerindeki egemenlik sorunu 1964'de Birlemi Milletlerde Smrge Sorunlar Komisyonu'nun gndemine geldi. Arjantinlilere gre, Malvinas olarak bildikleri adalar Arjantin'in bir parasyd. Adalarn Gney Amerika'ya corafi yaknl vard. Arjantin spanya'nn halefi olduunu ileri sryordu. ngiltere, adalar zerindeki hkmranl Arjantin'e devretmeli, ynetimi belirli bir anlamaya uygun olarak srdrmeliydi. ngiltere ise adada yaayan ngiliz aslllarn isteklerine aykr olarak, byle bir dzenlemeye gidemiyordu. ngiltere 1833'den beri adalar zerinde "igal ve ynetimi" srdrdn ve Birlemi Milletler Antlamas'nn 1. maddesine gre Falklandllara selfdeterminasyon ilkesinin uygulanmas gerektiini ileri sryordu. ngiltere'ye gre Falkland Adalar, Arjantin'in ynetim ve denetimine geerse smrge durumu sona ermeyecek, tam tersine balayacakt. Yllarca sren mzakereler bir sonu vermeyince Arjantin Falkland ve Gney Georgia Adalarn igal etti. ngiltere Gney Amerika'ya hemen bir grev kuvveti gnderdi. ngiltere, Birlemi Milletler ve Avrupa Ekonomik Topluluu'nda byk diplomatik destek grd; Arjantin'e otomatik zorlama tedbirleri uyguland. 25-26 Nisan 1982 tarihlerinde ngiliz birlikleri Gney Georgia Adasn ele geirince, Falkland Adalarndaki Arjantin birlikleri komutan teslim oldu. Arjantin Devlet Bakan Galtieri'nin ayrlmasndan sonra da ngiltere adalardan ekilme niyetinde olmadn gsterince iki lke arasndaki sorun kesin bir zme balanamad. Feodalizm (feudalism) Topra ve zerinde yaayan kylleri tek bir kimsenin mal sayan ortaa rejimi. Bir dier ad derebeylik. Derebeyliin z, orgtlenmi devletin bulunmad yerel dzeyde, bir hkmet grevinin yrtlmesidir. 500-600 km2'lik bir toprak paras zerinde en nemli bir gl kii, daha az topraa sahip olanlarn koruyuculuunu stlenmi ve onlar da bu kiiye ballk sz vermilerdir. Bylece, feodal "lord", "vassal" ve topraa bal (serf) kylleriyle, derebeylik ortaya kmtr. Derebeyliin nemli zellii, lord ile vassal arasndaki "karlkllk esas"dr. Derebeylikte hi kimse tam anlam ile hkmran deildir. Kral ile halk ve lord ile vassal, bir cins "mukavele" ile birbirlerine baldrlar. Bu mukaveleye aykr hareket edilirse, karlkl hak ve grevler sona ermektedir. Bu durum, sk sk karklklara, siyasal istikrarszlklara ve hatta savalara yol amsa da, gelecek alarn "anayasal hkmet" anlay, derebeyliin bu mukaveleye dayanan niteliinden doacaktr. Filistin Sorunu (Palestinian Question) byk dince (Musevilik-Hristiyanlk-slam) kutsal saylan Filistin topraklar ile ilgili sorun. Gnmzn en karmak uluslararas sorunlarndan birisi olan Filistin sorununun ok eski bir gemii vardr.

www.kamuyonetimi.biz

-45-

Sorunun gnmzdeki mevcut biiminin, XIX. yzyl sonlarnda balayarak XX yzyl balarnda younlaan Yahudi g sonucunda, 1948 ylnda bu toprak zerinde srail Devlet'inin oluturulmas ile ilgili olduu sylenebilir. Bu tarihten balayarak meydana gelen Arap-srail atmalar veya srail'in giritii tek yanl eylemler sonucunda, hemen tm Filistin topraklar srail'in igali altna girmi, bu topraklarda yaayan insanlarn byk ounluu dier Arap lkelerindeki mlteci kamplarna gmlerdir. 1948 ylnda Arap lkelerinin muhalefetine ramen, srail'in kuruluu Birlemi Milletler tarafndan onaylanmtr. Birlemi Milletler, bunu izleyen yllarda, srail'in kurulu aamasndaki snrlarnn dnda igal ettii topraklar terk etmesi yolunda ve de zellikle Filistin mltecilerinin durumlarnn iyiletirilmesi dorultusunda saysz karar almsa da, bu konularda pek nemli bir gelime salanamamtr. Soruna bir zm bulunamamasnda, anlamazln olduka karmak bir nitelik tamasnn yan sra Arap lkelerinin kendi aralarndaki anlamazlklarnn srmesinin, sper glerin blgedeki karlar ile ilgilenmelerinin ve srail'in askeri gcnn nemli rol vardr. 1987'de Ortadou'da etkinliini artran Sovyetler Birlii, Filistin Kurtulu rgtnn Yaser Arafat liderliinde yeniden birlemesinde nemli rol oynamaya balad. 20 Nisan 1987'de Cezayir'de yaplan Filistin Ulusal Konseyi toplantsnda Arafat'n rdn Kral Hseyin ile 1985 ylnda srail karsnda bar giriimlerini ortaklaa srdrme konusunda vardklar anlamay feshetmesi zerine rgt iinde yeniden birlik saland. Ylsonuna doru Amman'da toplanan Arap Birlii zirvesinde, barn n koulunun "igal altndaki tm Arap topraklarnn, zellikle Kuds'n kurtarlmas" olduu vurguland. Dier yandan, igal altndaki topraklarda FK'nn genel ynlendirilmesi ile Aralk 1987 balayan "intifada" (ayaklanma) hareketi karsnda srail ordusunun kulland dayak ve ikence yntemleri, Filistin halk ile geni bir uluslararas dayanma yolu at. srail hkmeti ile kamuoyunda da ciddi gr ayrlklar dourdu. 13 Eyll 1993'te FK ve israil arasnda imzalanan "lkeler Andlamasnn" ardndan balayan "Ortadou Bar Sreci" iinde Mays 1994'te Kahire'de yaplan anlama ile srail Gazze ve Bat eria'y Filistin zerk Ynetimi daresi altna brakmay kabul etmitir. Bugn Gazze ve Bat eria'da Filistin zerk Ynetimi dareyi salamakta, Filistin polis gc asayi hizmetlerini yrtmektedir. Filistin zerk ynetimi idaresi altndaki bu blgede bugn ciddi bir isizlik, altyap, konut, gda ve salkl ime suyu bulamama sorunlar vardr. zellikle Gazze'de altyap yetersizdir ve iebilecek su kaynaklar hzla bozulmaktadr. Blgede ciddi yatrmlara ihtiya duyulmaktadr. Yeni ynetimin deneyimsizlii ve maddi imknszlklar sebebiyle kamu hizmetleri aksatmaktadr. Bu blgelerde hala olaylar kmakta, srail gvenlik gleri ile halk zaman zaman kar karya gelmektedir. Ford Doktrini ABD Bakanlarndan Gerald Ford'un Kongrede yksek miktardaki savunma btesini geirmek iin yapt konumada ilan ettii gr olup, ABD'nin bar yollarla ve mzakere masasnda baar salamasnn, askeri alanda ok kuvvetli bulunmasna bal olduu ve bunun gerekletirileceini savunmutur. Yeni ve gl silahlarn gelitirilmesi, baz blgelerde yeni sler kurulup kuvvet bulundurulmas gerei bu doktrinin uygulanmas iin ngrlmtr.

www.kamuyonetimi.biz

-46-

Frankfurt Bar -- 1871 Fransa ile Almanya arasnda imzalanan ve 1870-71 savana son veren bar antlamas. Bismark ile Thiers arasnda Versailles'de imzalanan n anlamalar (26 ubat 1871) Almanlarn Paris'e girmesini nlemek amacyla 1 Mart'ta; Bordeaux'da Ulusal Meclis tarafndan kabul edilmi, Brksel'de yeniden balayan (28 Mart-24 Nisan) grmeler, Frankfurt'ta Dileri Bakan Jules Fanre ve Maliye Bakan Pouyer-Quertier tarafndan srdrlmt. 10 Mays 1871'de imzalanan bar, n antlamalar onaylyordu. Birey (Bismarck buradaki demir yatann deerini ok ge renmiti) Chaleau-Salins ve Belfort blgesi dnda (kat evresinde 10 km'lik bir yar ap). Alsace ve Moselk vadisi de iinde olmak zere (Thionville ve Metz) Lorraine yaylasnn kuzeydousu Almanya'ya braklyordu. Anlamann mali hkmleri ard. %5 faizli 5 milyar frank tazminat (1,5 milyar 1871'de, 0,5 milyar 1872'de ve 3 milyar da Mart 1874'den nce denmek zere), 266 milyarn zerinde sava borcu. Fransz ordusu Lorraine'n gneyine ekilerek, ancak Paris garnizonu braklmayacakt. Thiers, borlanma yoluyla son bor taksidini Eyll 1873'te demeyi ve lkeyi 6 ay nce kurtarmay baard. Fransz Devrimi -- 1789 1789 Devrimi olarak da bilinir. 1787'den balayarak Fransa'y sarsan, ilk doruk noktasna 1789'da ulaan ve deiik aamalardan geerek 1799'a dein sren devrimci hareket. Fransa'da ancien regime'e (eski rejim) son vermi ve Avrupa tarihinde yeni bir a amtr. Devrime yol aan nedenler konusunda farkl grler bulunmakla birlikte, genel olarak zerinde durulan balca etkenler unlardr: 1) Avrupa'nn en kalabalk lkesi olan Fransa'da yaam koullarnn giderek ktlemesi, 2) Gelimekte olan varlkl burjuvazinin baka lkelerdekinden daha sistemli bir biimde siyasal iktidarn dnda tutulmas, 3) Kyllerin, zerlerinde ar bir yk oluturan ad feodal sisteme duyduu tepkinin glenmesi, 4) Toplumsal ve siyasal reformu savunan dnrlerin Fransa'da baka yerlere gre daha yaygn bir etki uyandrmas, 5) Fransa'nn Amerikan Bamszlk Sava'na salad youn mali ve askeri destek yznden devletin iflasn eiine gelmesi. Fransz maliyesini dzene sokmakla grevlendirilen Charles-Alexandre de Calonne, ubat 1787'de st dzey din adamlar, byk soylular ve yksek yarglardan oluan leri Gelenler Meclisi'ni toplantya ararak bte ann kapatlmas iin ayrcalkl kesimlerin vergi ykmlln artracak reformlar nerdiinde, Fransa'da devrimin ilk kprdamalar balad. Meclis, reformlar reddederek ruhban snf, soylular ve halkn temsilcilerinden oluan ve 1614'ten beri toplanmam olan Etats-Genaraux'un toplantya arlmasn talep etti. Calonne'dan sonra Fransz maliyesini ynetenlerin, direnie karn reformlar uygulama yolundaki abalar, aristokratik kurumlarn, zellikle de Mays 1788'de karlan yasa ile yetkileri kstlanm olan Parlement'lerin bakaldrsna yol at. 1788'in bahar ve yaz aylarnda Paris, Grenoble, Dijon, Toulouse, Pau ve Rennes'de huzursuzluklar ba gsterdi. dn vermek zorunda kalan Kral XVI. Louis, Jacques Necker'in maliyenin ynetimine getirdi ve Etats Generaux'yu 5 Mays 1789'da toplayacan aklad. Kraln basn zgrlne de gz yummasyla Fransa bir anda devlet yapsnn yeniden dzenlenmesine ilikin tasarlar ieren kitapklarla dolup tat. Ocak-Nisan 1789 arasnda yaplan Etats-Generaux seimleri kt geen 1788 hasadnn neden olduu karklklarla ayn zamana rastlad. Temsilcilerini

www.kamuyonetimi.biz

-47-

belirlemekte herhangi bir kstlamayla karlamayan toplumsal zmre de kendi sorunlarn ve isteklerini dile getiren dilek listeleri ya da "ikyet defterleri" (cahiers de doleances) hazrladlar. Tiers Etat (Halk Meclisi) iin 600, soylular ve ruhban kesimlerinin her biri iin de 300 temsilci seildi. Krsal alanlarda iki, kentlerde ise dereceli seimler sonunda belirlenen Tiers Etat temsilcileri btnyle burjuvalardan oluuyordu. 5 Mays 1789'da Versailles'de toplanan Etats-Generaux, daha balangta, oylamalarn toplam temsilci saysna m yoksa etat esasna gre mi yaplaca konusunda ikiye blnd. Bu yntem sorunu zerindeki iddetli mcadelede Tiers Etat temsilcileri ok gemeden ou halk kkenli kk papazlarn da desteini kazand. Ardndan krala da meydan okuyarak Jeu de Paume salonunda toplant (20 Haziran) ve Fransa'ya yeni bir anayasa getirilinceye dein kesinlikle dalmayacana ant iti. XVI. Louis bu duruma istemeyerek boun edi ve ruhban kesimiyle soylular Kurucu Meclis'i oluturmak zere Tiers Etat'ya katlmaya ard; bir yandan da meclisi datmak zere asker toplamaya giriti. Askeri birliklerin kraln emriyle Kurucu Meclis'in evresini sarmas ve Necker'in grevinden alnmas meclisin tepkisine, kraln buna kaytsz kalmas da Paris halknn ayaklanmasna yol at. Silahlanan Paris halk 14 Temmuz 1789'da krallk basksnn simgesi olarak grd Bastille'i ele geirdi. Bu hareketle ayaklanma devrime dnt. Yeniden boyun eer Kral, kentte dolarken kralln beyaz renginin yan sra Paris'in renkleri olan mavi ve krmzy da ieren renkli kokart takarak halkn egemenliini tandn gsterdi. Tarada byk korku kyllerin de feodal beylere kar ayaklanmalarna ve atolar hedef alan saldrlara girimelerine yol at. Soylular ve burjavazi dehete kapld. Kurucu Meclis, kylleri denetim altna almak iin 4 Austos'ta feodal vergi ve ayrcalklar ortadan kaldrd. Ardndan nsan ve Yurtta Haklar Bildirisi ile edilerek (26 Austos) zgrlk, eitlik, mlkiyet dokunulmazl ve baskya kar direnme haklar tannd. Kral, toplumsal yapy altst eden 4 Austos kararlar ile nsan ve Yurtta Haklar Bildirisi'ni onaylamay reddetti. Bunun zerine Paris'te halk kitleleri yeniden ayaklanarak 5 Ekim'de Versailles'a yrd. Ertesi gn,kralliyet ailesi Paris'e getirilerek Tuileries Saray'nda oturmak zorunda brakld. Kurucu meclis de Paris'te yeni anayasa zerinde almalarn srdrd. Kurucu Meclis, feodalizmin tasfiyesini srdrerek eski zmreleri (ordre) kaldrd, smrgelerde klelie son vermekle birlikte en azndan Fransa'da yurttalar arasnda eitlii salad ve kamu grevlerine giriteki eitsizliklere son verdi. Kamu borlarnn denmesi amacyla kilise topraklarnn devletletirilmesi kararn mlklerin yaygn bir biimde yeniden datlmas izledi. Bundan ok yararlanan burjuvaziyle toprak sahibi kyller oldu; ama baz topraksz kyller de arazi satn alabildi. Kiliseyi mal varlndan yoksun brakan Kurucu Meclis, ardndan yeni bir dzenlemeye girierek Fransz Kilisesi Temel Yasas'n kard. Yasa, papa ve Fransz ruhban snfnn ounluu tarafndan reddedildi. Ortaya kan ayrlk, ekimelerin iddetini artrd. Kurucu Meclis, ancien rengime'in karmak ynetsel sistemini ykarak yerine seilmi meclislere yneltilen il (departement), ile (arrondissement), kanton (canton) ve bucak (commune) blnmesine dayal aklc bir sistem getirdi. Adalet mekanizmasnn temelini oluturan ilkeler de kkl bir biimde deitirildi ve sistem yeni ynetsel birimlere uyarland; yarglarn da seilerek greve gelmesi ilkesi kabul edildi. Kurucu Meclis'in erevesini izdii yeni dzen, yasama ve yrtme glerinin kralla meclis arasnda paylald bir monariyi ngryordu. Ama btnyle aristokrat danmalarnn etkisi altnda olan XVI. Louis lkeyi yeni glerle birlikte ynetme yolunu semeli. 20-21

www.kamuyonetimi.biz

-48-

Haziran 1791'de lkesinden kama giriiminde bulunduysa da Varennes'de yakalanarak Paris'e geri getirildi. Gaulle, Charles de -- 1890-1970 Fransz devlet adam, asker ve yazar, Fransa'da Beinci Cumhuriyetin mimar. Askeri Akademi'yi bitirdikten sonra orduya katld ve I. Dnya Sava'nda Almanya'ya esir dt. Sava sonrasnda 1925'te Yksek Sava Konseyi yeliine getirildi. eitli Fransz kolonilerinde grev yaptktan sonra Konsey Sekreterlii yeliine kabul edildi. II. Dnya Sava'nn balamas ile tugenerallie ykselen Gaulle, Almanya ile atekesin imzalanmas zerine ngiltere'ye gitti. Onun geliigzel bir araya toplanm bir avu siyasal yandanda ve ilerde zgr Fransa Kuvvetlerini oluturacak gnlllerden baka destekisi yoktu. Londra'da ngiliz hkmetiyle ilikilerini yrtmekte glklerle karlaan de Gaulle, alnganl ve yanl yarglaryla sk sk gerginliin daha da artmasna neden oldu. 1943'te karargh, Cezayir'e tad ve Fransz Ulusal Kurtulu Komitesi'nin bana geti. Eyll 1944'te kurduu glge kabine ile birlikte Paris'e dndkten sonra birbirini izleyen iki geici hkmetin bakanlna getirildi. Ama koalisyon partileri ile arasndaki srtmeler sonucu Ocak 1946'da anszn babakanlktan istifa etti. Sonralar 1958'e kadar de Gaulle'n siyasal yaama dnmesi iin eitli istekler ve grler ortaya kt. Mays 1958'de,Cezayir'deki Fransz birliklerinin Drdnc Cumhuriyet ynetime kar balattklar ayaklanmann lkeyi i savaa doru srklemesi sonucunda greve arlan de Gaulle Aralk 1958'de Cumhurbakanlna seildi. De Gaulle, yurttalarn kendisini ancak bir bunalm dneminde kabul edebileceini bildii iin kamuoyunun desteini srekli klmak amacyla Parlamento'daki "partiler sistemi"nin gcn krmak zorunda olduuna inanyordu. Bu durumda nce, Cumhurbakannn hkmet politikalarn denetleme yetkisini kabul ettirme sonra da seimler ya da referandumlar araclyla bu denetimi srekli klma taktii uygulad. De Gaulle, d politikada genellikle A.B.D. kart olarak nitelenen tutumlar ald. 1966'da Fransa'nn NATO'nun askeri kanadndan ayrldna ilan etti. Sovyetler Birlii ve dier sosyalist lkelerle ilikiler gelitirerek 1964'te in Halk Cumhuriyeti'ni tand. 1969'da yaplan bu referandumda baarszla urayan de Gaulle Cumhurbakanlndan istifa etti. De Gaulle'n Trkeye'de evrilmi askerlik ve siyaset hakknda kitaplar vard. Gelime ttifak (lerleme in ttifak) John F.Kennedy'nin Kba'nn dier Latin Amerika lkelerini etkilemesini nlemek iin 13 Mart 1961'de ileri srd yntem. 10 yllk bir sre iin 20 milyar dolarlk Amerikan yardm ve ylda 300 milyon dolarlk zel sermaye yatrm 1946-1960 arasnda ktaya yaplan yllk yardm drt katna karmay ngryordu. Buna karlk Latin Amerika lkeleri 10 yl iinde 80 milyar dolarlk yatrm yapacaklar ve toprak, vergi, teki toplumsal ve ekonomik reformlara girieceklerdi. Sonu olarak bu lkeler ylda %5 orannda byyecekti. Washington'daki brokratik mekanizma, plann zamannda ilemesini engelledi. Brezilya, Arjantin ve Meksika kendi ulusal ekonomik kalknma planlarnn uluslararas dzeyde incelenmesine ve tartlmasna izin vermediler. Latin Amerika lkelerinin bir blm planda sz edilen reformlar karlarna aykr bulup uygulamadlar. 1960'larla birlikte d ticaret a vermeye balayan ABD, Latin Amerika'ya yaplacak yardmlarn tmnn Amerika ihra mallarnn almnda kullanlmasn isteyince, bu kstlayc ticaretin etkisiyle 1960'larn ortalarna gelindiinde Arjantin, ili ve Brezilya gibi lkelerde korkun bir enflasyon ba gsterdi.

www.kamuyonetimi.biz

-49-

Gelime ittifak, Latin Amerika lkelerinin ekonomik kalknma planlar zerinde ABD'nin etkisin artrarak dzenli, istikrarl ve bylece Castro tipi devrimlerin yeralmad bir Latin Amerika'nn kurulmas ve srdrlmesini hedefliyordu. Program baarsz olmu ve d krkl yaratmtr. Gestapo Devlet gizli polisi anlamna gelen Almanca GE, STA, Polizei'n ksaltmas. Nasyonel sosyalist partinin siyasi polisi; 1933'te III. Reich'a mal edilmi. II. Dnya Sava srasnda faaliyet alan Almanya tarafndan igal edilen tm topraklara yaylmt. Nazi partisinin gizli polisi alan gestapo Hitler'in iktidara geiinden sonra bir devlet organ haline geldi. Girit Sorunu Girit, Osmanllar devrinde Girit adas halknn nce bamszlk, sonra Yunanistan'a katlma amacyla ayaklanmas, bu yzden doan olaylara verilen ad. Girit'in Rum asll halk ilk olarak 1821'de Osmanl ynetimine bakaldrd. Msr Valisi Mehmet Ali Paa bu ayaklanmay bastrmakla grevlendirildi. Yunanistan'n Osmanl devletinden ayrlarak bamszlk bir krallk oluundan sonra Girit'te ikinci bir ayaklanma oldu. (1830), Mehmet Ali Paa bunu da bastrd (1831). Ancak, adadaki milliyetilik akmnn gelimesi ve Yunanistan'n giritii youn propaganda sebebiyle Girit'te huzur bir trl salanamad. 1840 Londra Antlamasndan sonra burasnn ynetimi Msr Valisi Mehmet Ali Paa'dan alnd. Yunan mltecileri tarafndan kartlan bir isyan da Mustafa Naili paa tarafndan kolaylkla bastrld (1841). En nemli ayaklanma 1866'da oldu. Asiler, Yunanistan'a katldklarn ilan ettiler. Osmanllar bunu kabul etmediler. Sadrazan Ali Paa ie el koydu. Sonunda ye ounluunu Rumlarn tekil ettii bir meclisin kurulmasyla ayaklanma bastrld. Daha sonra adann Rum halk eitli haklar istemee balad. 18771878'de yaplan antlamalarla ada valisinin Rum, yardmcsnn Trk olmas, 80 yelik meclise 50 Rum yenin seilmesi, resmi ilem ve yazmalarn hepsinde Rumcann kullanlmas kabul edildi. Girit meselesi 1897'de yeniden alevlendi. Yunan hkmeti ve Etniki Eterya cemiyetinin ak ve gizli kkrtmalar sonucunda adada geni bir ete faaliyeti balad. Bu arada Yunanllar Girit'e 1500 kiilik bir askeri kuvvet kardlar. ngiltere, Fransa, Rusya ve talya'nn desteini kazanmak iin her trl yola bavurdular. Ancak Osmanl hkmetinin i ilerine yabanclarn kartrmamak konusundaki kararl tutumu karsnda batl devletler, Yunanllarn adadan kuvvetlerini ekmesi iin donanmalaryla Girit'i abluka altna aldlar. Yunan hkmeti bu ablukaya da aldrmaynca Ethem Paa kumandasndaki Osmanl ordusu Makedonya, Alasonya zerinden saldrya geerek Dmeke meydan savandan Yunan ordusunu yenilgiye uratt, Atina'ya doru ilerlemeye balad. Ancak batl devletlerin ie karmalar sonucu bu harekt durduruldu. Girit'te Rusya, ngiltere, Fransa ve talya'nn himayesinde bir ynetim kurularak Yunan kralnn olu Georgios, komiser olarak tayin edildi. kinci Merutiyetin ilanndan sonra (1908) Girit Meclisi Yunanistan'a katldn resmen ilan etti. 26 Temmuz 1909'da Rumlar Hanya kalesine Yunan bayran ektiler. 1911'de 25 Girit Rum mebusu Yunan parlamentosu toplantlarna katlmak amacyla Pire'ye doru yola ktlar. Fakat ngiliz donanmasna bal sava gemileri bunu nleyerek Giritli mebuslar tevkif etti. Balkan savandan sonra Londra ve Bkre Antlamalaryla Girit'in Yunanistan'a ilhak Osmanl devleti tarafndan resmen kabul edildi, bylece Girit meselesi kapand. Guam Doktrini: bkz. Nixon Doktrini

www.kamuyonetimi.biz

-50-

Gmr Andlamas -- 2 Aralk 1920 Kurtulu sava srasnda Trkiye Byk Millet Meclisi ile Ermenistan arasnda imzalanan antlama. 30 Ekim 1918 Mondros Mtarekesinden sonra Osmanl Devleti Kafkasya Cephesindeki birliklerini geri ekmek zorunda kalmt. Yeni kurulan Bolevik rejiminden yardm alan Ermeniler 1920'de Dou Anadolu'da baz blgeleri igal etmiti. Dou cephesi komutan Kazm Karabekir karsnda yenglgiye uraynca bar grmeleri 22 Kasm 1920'de Gmr'de balad. Ermenistan Tanak Hkmeti ile Trkiye arasnda imzalanmas planlanan Gmrk Anlamas ile doudaki harekat sona erdi. Kars sancann btn, anlama ncesi Ermenistan'n elinde bulunan Kulp (Tuzluca) kazas Trkiye topraklarna katld. Andlamann 10. maddesiyle Ermenistan, Dou Anadolu'da bir miktar topran Ermenilere verilmesini ngren Sevr Antlamas'n yok sayacan kabul etti. Trkiye snrlar iinde Ermenilerin ounlukta bulunduu hi bir blge olmad kabul edildi. Gmrk Andlama ile Erzurum-Bak demiryolu ald. Trkiye-Sovyetler arasnda dorudan balant bu yolla salanarak Trkiye'nin bu devletten yardm almas kolaylat. Trk kuvvetleri doudan emin bir ekilde gney ve batda savama olana buldular. Andlamann imzalanmasndan bir gn sonra Ermenistan, Kzl Ordu'nun denetimine girince burada bir Sovyet Hkmeti kurulduu iin Gmr Andlamas onaylanamad. Gney Afrika'da Irklk: bkz. Aparthayd Habeistan Sorunu (Etiyopya Sorunu) -- 1935 Faist talya'nn yeni smrgeler elde etmek zere uygulad emperyalist politikann sonucu olarak Habeistan'a ynelik saldrgan politikas. Ocak 1935'de Habeistan, Milletler Cemiyeti'ne resmen bavurarak soruna el koymasn istedi. Habeistan delegesi, M.C. statsnde bu duruma ilikin 15. maddenin uygulanmasn istedi. M.C. talya-Habeistan anlamazln bar yollardan zmekle grevli be yeden kurulu bir komite seti. Beler komitesinin hazrlad bir neri 6 Ekim 1935'te talya'nn Habeistan'n igali ile rafa kalkt. talya'nn Habeistan' igalinde temel nedenler hzla artan nfusunu bir smrge elde ederek yerletirmek ve gelitirmekte olan ekonomisine hammadde kaynaklar bulma abasdr. Hzlandrc nedenleri ise gn getike glenen Habeistan'n talya'nn smrgeleri Eritre ve talya'nn smrgeleri Eritre ve talyan Somalisi zerinde bask yapmas yannda Fransa ve ngiltere'nin daha ok Almanya'dan korktuklar iin talya'nn igaline yumuak bakmalar olarak saylabilir. yelerinden birine kar giriilen bu ak saldr karsnda toplanan M.C. Konseyi talya'y saldrgan ilan ederek, ye devletlerden talya'ya kar zorlama tedbirleri uygulamalarn istedi. Konsey kararna gre talya'ya stratejik nitelikte maddeler ve malzeme verilmeyecek, kredi almayacakt. Ancak, zorlama tedbirleri baarl olamad. zellikle Almanya, Habeistan'n igali boyunca talya iin yaamsal nemi olan kmr verdi. 1936 Mays'nda Habeistan'n igali tamamland. Sonu olarak M.C.'nin uluslararas politikada etkin bir rol oynamadn Habeistan sorunundaki etkisizliine balayan Almanya, kendi gvenliini salamak gerekesiyle Ren blgesini igal etti. Akdeniz'de talya tehlikesi gren ngiltere'nin desteinde Trkiye, Yunanistan ve Yugoslavya'nn bir araya geldii Akdeniz Pakt 1936'da kuruldu. Konjonktrel dengelerin hzla deimesi Habeistan Sorunu srasnda desteini ald Almanya gibi Avrupa'da gl bir devletin desteini arayan talya'nn Almanya ile yaknlamasn salad. Bu sorun Hitler-Mussolini ittifaknn ilk admn oluturdu. Sonu olarak 1936'da BerlinRoma Mihveri kuruldu.

www.kamuyonetimi.biz

-51-

Haklar Bildirisi (Petition of Rights) -- 1628 ngiliz Parlamentosu'nun 1628'de yaynlad belge. 1625'de 1. Charles'in tahta gemesiyle ngiltere'deki siyasal mcadele bir i savaa dnt. Kral, parlamentoya danmadan spanya ve Fransa'ya sava ilan etti ve bunu finanse edebilmek iin de vergileri artrd. Bunun zerine ngiliz Parlamentosu 1628'de haklar bildirisini (Petition of Rights) yaynlad. Bu bildiride kraln yetkileri snrlanarak, hukuksal srecinden gemeksizin kraln kimseyi sulamayaca, cezalandramayaca ve orduyu halka kar kullanamayaca belirtiliyordu. Kraln buna tepkisi byk oldu, parlamentoyu datarak 11 yl boyunca toplanmamasn salad. Ancak vergi izni alabilmek iin 1640'ta parlamentoyu tekrar toplantya armak zorunda kald. Haklar Yasas (Bill of Rights) -- 1689 ngiliz Parlamentosu'nun 1689'da yaynlad, egemenliin artk parlamentonun eline getiini bildiren yasa. 1689'da ilan edilen Bill of Rights ilkelerine gre: 1) 2) 3) 4) 5) 6) Parlamento sk sk toplanacaktr. Parlamento seimleri serbest olacaktr. Parlamento tam bir sz zgrlne sahip olacaktr. Parlamentonun kabul ettii yasal kral da dhil herkesi balayacaktr. Parlamentonun izni olmadan asker toplanamayacaktr. Parlamentonun izni olmakszn vergi toplanamayacaktr.

Bu yasa ile parlamenter demokrasi ve hukukun stnl gibi 19. yy.n kilit ilkeleri nce ngiltere'de yerlemi ve uygulanmtr. Hatay Sorunu ve Antlamas Hatay'n Trkiye ya da Suriye snrlar iine alnmasna ilikin olarak ortaya kan sorun ve Trkiye'nin Suriye'nin mandateri olan Fransa ile yapt anlama (23 Haziran 1939). TBMM, Fransa ile imzalad Ankara tilafnamesinde ulusal snrlar iinde olmasna karn Hatay' snrlarn dnda brakmay politik koullar nedeniyle uygun buldu. Antlamada yre halknn ounluunun Trk olduu ve kltrel gelimelerinin engellenmemesi gereklilii aka belirtildi ve Trke'nin Hatay'da resmi dil olmas saland. Bu arada Hatay, San Remo Antlamas uyarnca Fransz mandas altna alnd (25 Nisan 1920). Bylece Fransa, Hatay'da muhtar bir ynetim kurdu. 9 Eyll 1936'daki antlama ile Fransa'nn Suriye'deki mandasnn sona ermesi, Hatay sorununu tekrar gndeme getirdi. Antlamann Fransa'nn tm hak ve grevlerini Suriye'ye devretmesini belirten 3. maddesi, Hatay'n Suriye snrlar iinde kalmasna ve Trk halkn durumun tehlikeye dmesine neden oluyordu. Bunun zerine Trkiye, sorunun Milletler Cemiyeti'nde grlmesini istedi. Konuyu gndemine alan Milletler Cemiyeti Fransa'nn izniyle talyan, Norve ve svireli 3 gzlemciyi Hatay'a gnderdi. Sorunun raportrln ise sve temsilcisi Sandler yapt. Hazrlanan raporda, skenderun ve Antakya'nn iilerinde bamsz olmas dilerinin ise baz koullara bal olarak Suriye tarafndan yrtlmesi, blgenin ayr bir stat ve anayasa ile ynetilmesi, Suriye ile gmrk birliinin kurulmas, Trkenin resmi dil olarak kullanlmas, zorunlu askerlik kuralnn uygulanmamas, blgenin silahlandrlmamas, toprak btnlnn Fransa ve Trkiye tarafndan garanti edilmesi ilkeleri yer alyordu. Milletler Cemiyeti bu raporun ardndan Hatay'a zel bir ynetim tand (27 Ocak 1937). Ancak raporda yer almad halde Trke'nin yan sra Arapa da resmi dil olarak kabul

www.kamuyonetimi.biz

-52-

edildi. Ardndan, Trkiye ile Fransa arasnda Cenevre'de Hatay'a ulusal btnlk kazandran antlama imzaland (29 Mays 1937). Ayn gn Milletler Cemiyeti Hatay'n anayasasn onaylad. Buna gre Hatay'a ilikin statnn 55, anayasann 37 maddesi vard. Statye gre, anayasa hkmleriyle stat hkmleri arasnda aykrlk olmas durumunda stat hkmleri uygulanacakt. Trkiye uygulamaya hemen geilmesini istedii halde, Fransa'nn kkrtt Araplar uygulamalarna kar ktlar. Bu nedenle statde ve anayasada ngrlen seimler gecikti. Ayrca Milletler Cemiyeti'nce grevlendirilen komisyonun nerisi, seim sistemini saptrd gerekesiyle, Trkiye tarafndan kabul edilmedi. Seim sistemi Milletler Cemiyeti'nce deitirildi. Seimlerin gvenliinin salanmas konusunda Trkiye ile Fransa arasnda kan uyumazlk 3 Temmuz 1938'de askeri bir antlama ile sona erdi. Antlama uyarca grevlendirilen 6.000 kiilik gvenlik kuvvetinden 1000'i Hatay'dan, geriye kalan da eit gle Trk ve Fransz kuvvetlerinden salanacakt. Ayrca taraflar 29 Mays 1937 antlamasnda belirtilen grevleri yerine getirmeyi kabul ettiler. Yaplan seimlerden meclisin 40 yeliinde 22'sini Trkler kazand (22 Austos 1938). Meclis, 2 Eyll 1938'deki ilk toplantsnda, "Hatay devleti"nin kuruluunu ilan etti ve Tayfur Skmen devlet bakan oldu. Hatay sorunu, Suriye'nin toprak btnlnn ve bamszlnn Trkiye tarafndan kabul edilmesi zerine son buldu (23 Haziran 1939). Antlama grmelerini Trkiye adna Dileri Bakan kr Saraolu ile Fransa'nn Ankara Bykelisi Rena Massigli ynetti. Antlama 30 Haziran 1939 tarihli ve 3658 sayl kanunla kabul edildi. Bu arada Hatay Meclisi olaanst bir toplant ile Trkiye'ye balanma karar ald (29 Haziran 1939). Bylece, Trkiye ile Hatay arasndaki snrlar kalkacak, Fransz kuvvetleri blgeden kacak, Hatay vatandalar Trk vatandalarnn haklarn kazanacakt. Ayrca Trkiye kendi snrlar iinde, Fransa Suriye snrlar iin komu devletlerin gvenlik ve rejimlerine ynelmi hareketleri nlemeyi kabul ediyordu. TBMM 30 Haziran 1939'da yapt toplantsnda Hatay'n Trkiye'ye katln kabul etti. Havana Konferans: bkz. Dnya Ticaret rgt Hellenizm Grek Uygarl'nn zamanla Dou'nun dnce ve davranlarn iererek, bu kalplar ierisinde erimeye balamasyla Hellenizm dnemi balamtr. M.. 4. yy'n ortalarndan balayarak, Makedonya Kral skender Grek kltrn geniletmitir. M.. 334'te anakkale Boazn geerek Asya'ya girmi, Suriye ve Msr' igal etmi, sonra da ran'a ve Kemir'e kadar yaylmtr. Grek Medeniyeti'nin yayl 2 evreye ayrlabilir. Birincisi bir Hellenletirme evresidir. Yeni siyasi, felsefi, teknik kavramlarn yaratld bu evre YunanMakedon dnyasndan bamsz, ancak Yunan-Makedon Uygarlnn Asya ve Kuzey Afrika'daki yansmas olarak grlr. kinci evre, Dou Uygarlnn Bat'ya maddi ve manevi bakmndan stn gelmesiyle belirgindir. Roma'nn Hellenistik siyaset dzenini ykmasna kadar srm, Yunan kltr bu evrede btn Akdeniz'e yaylmtr. Hellenistik dnemde ortak bir eitim, snrlar aarak, birok lkenin aydnlarn birletiren bir kltr yaymtr. Hkmdarlarn bilim ve sanat koruyuculuu bilginin deerini artrm, Yunan felsefesi eski canlln yitirmekten kurtulmutur. Bu gsterili bir lks ve konfor dnemi, Yeni Eflatunculuk eklini alarak, Roma imparatorluu dneminde de rol oynam, imparatorluun Hristiyanlamasyla yok olmutur. Helsinki Anlamas (Helsinki Accord) -- 1975 1975'te Helsinki'de, Avrupa'da Dou ile Bat arasnda bar ve istikrar salamay amalayan Avrupa Gvenlik ve birlii Konferans'nn sonucunda imzalanan temel bir diplomatik

www.kamuyonetimi.biz

-53-

anlama. Helsinki son senedi olarak da bilinen anlama, NATO lkelerini, Varova Pakt uluslarn ve on tarafsz ve balantsz Avrupa uluslarn ieren otuz be adet katlmc tarafndan imzalanmtr. Anlama drt blme ya da "sepete" ayrlmtr. Birinci sepet, gven yaratc nlemler kurumunun da dahil olduu devletler arasnda ilikilere ve spesifik sorunlara rehberlik eden temel ilkeleri ieren Avrupa'nn gvenlik konular ile ilgilidir. kinci sepet, ekonomi, bilim ve teknoloji ve evre alanlarnda ibirliini ngrmektedir. nc sepet, insan haklarn, kltr, eitimi ve Avrupa apnda insan, dnce ve bilginin serbest akmn da ieren insancl abalarn arttrlmas konusunda ibirliini ngrmektedir. Bazen drdnc sepete atfedildii zere, anlama ayn zamanda, katlmc devletleri "Konferans'ta nayak olunan ok-tarafl srecin devam ettirilmesi" konusunda izleme konferanslarna armay da ngrmektedir. nemli izleme konferanslar Belgrad'da (1977), Madrit'te (1980) ve Viyana'da (1987) dzenlenmitir. Helsinki Antlamas, tm Avrupal uluslara ve ABD'ye Avrupa'nn kinci Dnya Sava sonras statkosunu kabul ettirmek ve tm Avrupal uluslararasnda ibirlii ve anlay programlarn gelitirmek suretiyle Dou ile Bat arasndaki dmanl azaltmas nedeniyle nemli bir aba olmutur. Bu anlama, bir andlamadan ok sadece bir diplomatik anlama olmasna ve bu nedenle de uluslararas hukuk asndan herhangi bir balaycl olmamasna ramen, katlmc lkeler arasnda ibirlii imzalanmasndan sonra baz yararl sonular ortaya kmtr. Szgelimi Sovyet ynetimi, Helsinki'den sonra artan bir ekilde Yahudi gmenlerine izin vermitir. Alman Demokratik Cumhuriyeti af ilan etmi ve pek ok siyasal tutukluyu serbest brakmtr. Avrupal katlmc lkeler, evre koruma alannda, hava kirlilii ile mcadeleyi amalayan bir konvansiyon imzalamlardr. Ama ayn zamanda baz hareketler Helsinki Anlamas'nn prensiplerini reddetmitir ve 1979'da Sovyetler'in Afganistan' igal etmesinden sonra Dou ile Bat arasndaki ilikiler ktlemitir. Hindistan-Pakistan atmas (Indo-Pakistani Conflict) Hindistan ve Pakistan devletleri arasnda, kkeni ok eskilere dayanan anlamazlklar nedeniyle sren mcadele. ki lke arasndaki sorunlarn kkenleri, taraflarn iki ayr devlet olarak ortaya klar ile yakndan ilgilidir. Balangta Hindu yarmadasndaki ngiliz Smrge ynetimine kar Hindu egemenliindeki Ulusal Kongre Hareketi iinde yer alan Mslmanlar, Hindu ounluunun hkimiyetindeki bir devlet ierisinde olmak istemedikleri iin, bir sre sonra Muhammed Ali Cinnah'n nderliinde bu hareketten ayrlarak bamsz bir devlet oluturma abalarna girimilerdir. Bylece ortaya kan Pakistan ve Hindistan devletleri, blgedeki etnik ve dini birlii salayamadlar ve 1948'de birbirleri ile atmaya baladlar. ki lke arasnda ilk atma nedeni saylan Kemir Sorunu ile birlikte, taraflarn yollar birbirinden iyice ayrld. nk Pakistan Badat Pakt'na girdi, Hindistan da Balantszlar Hareketi'nin nc devletinden birisi oldu. 1963 ylnda nfusunun byk ounluu Mslman olan Kemir'de Hindular ile Mslmanlar arasnda yeniden ba gsteren atmalar, 1965 Austos'unda bir HindistanPakistan savana dnmtr. Hindistan'n ar bast bu mcadele Birlemi Milletler Gvenlik Konseyi'nin atekes kararna taraflarn uymas sonucu bulundurulabilmitir. Taraflar arasda be-alt yl sren bar dnemi 1971 yl balarnda Dou Pakistan'n Banglade ad ile bamszln ilan etmesi sonucu yeniden bozulmutur. 1971 sonlarnda taraflar arasnda savan patlak vermesi zerine, Hint ordular Dou Pakistan'a girmiler ve buradaki Pakistan kuvvetleri de teslim olmulardr. Bu dnemden sonra iki lke arasnda dorudan bir atma grlmemek ile beraber Pakistan'n Hindistan'daki ayrlk Sih aznl destekledii

www.kamuyonetimi.biz

-54-

grnden kaynaklanan gerginlikler olmaktadr. Son zamanlarda Kemir Sorunu'nun trmanmas iki lke arasndaki ilikileri gerginletirmitir. Hitler, Adolf: bkz. Nazizm Hnkr skelesi Antlamas -- 1833 Osmanllar ve Ruslar arasnda yaplan antlama (8 Temmuz 1833). Osmanl padiah Mahmut II, Msr'da Mehmet Ali Paa'nn ayaklanmas sonucu, devletin gvenliini tehlikeli grmee balad. Fransa, Mehmed Ali Paa'y tutuyor. ngiltere ise tereddtl davranyordu. Bu durum zerine padiah, Tuna kylarndaki otuz bin kiilik Rus birliinin stanbul'u korumak iin gnderilmesini istedi. Rusya bu istei memnuniyetle kabul edince padiah, Mehmet Ali Paa ile uzlamak iin yeni ereler aramaya balad. Fakat Fransa bu teebbsleri boa kard. Bylece amiral Lazenev'in kumandasnda dokuz sava gemisinden kurulu Rus filosu, Karadeniz boazn geerek Bykdere nnde demirledi. Durumu kendi karlarna uygun bulmayan Fransa ve ngiltere, bu defa Mehmet Ali Paa ile Osmanl padiahnn arasn bulmak iin almaya koyuldular. Fransa amiral Roussin'i, ngiltere ise Lord Ponsonby'i bu i iin grevlendirdi. Sonuta Mehmet Ali Paa ile padiah arasnda Ktahya Bar imzaland (14 Mays 1833). Ktahya Antlamas, Msr valisi ile olan antlamazlklar zmleyecek ilkelerden ok uzakt. Gelecei gvenlik altna almak isteyen Mehmet Ali'nin teklifini olumlu karlayan ar, ittifak fikrini kabul etti. Bylece Hnkar skelesi Antlamas imzaland. Antlama bir nsz, alt ak ve bir gizli maddeden meydana geliyordu. nszde, Osmanllar ile Ruslar arasnda kurulmu olan bar sistemi ve bu antlamann savunma dncesiyle hazrlandna iaret ediliyordu. Birinci maddede, iki devletin sadece savunma kaygsyla bu antlamay yaptklar, huzur ve gvenlikleri iin birbirlerine yardmda bulunacaklar belirtiliyordu. kinci maddede, 1829 Edirne antlamas ile bu antlamada geen dier maddeleri yeniden onanmaktayd. nc madde, Osmanllar, Rusya'dan yardm istedikleri takdirde, Rusya'nn karadan ve denizden, iki taraf arasnda kararlatracak sayda bir kuvvetle yardm edeceine ilikindi. kinci Dnya Sava -- 1939-1945 nsanlk aleminin gelmi gemi byk savadr ve dnya strateji ve politika alannda meydana getirdii deiiklikler de milletler iin hayati nemde olmutur. Savatan nce, Avrupa ve Asya'da bu ynde bir gidi sezilmekte adm adm savaa yaklalmaktayd. Avrupa'da Hitler'in 1933'de iktidara gelmesi ve Nasyonel Sosyalizm (ksaca Nazizim) adyla devleti ve milislie dayanan partizan rejim kurmas, bu milletin sava isteklerini gittike kuvvetlendirdi. Esasen, Birinci Dnya Sava sonunda malup Almanya'ya kabul ettirilen Versay Antlamas, Almanlar iin ar hkmler getirmiti. Almanya bu hkmleri hi bir zaman benimseyemedi ve frsat bulduka inedi ve silahlanmasn arttrd. te yandan Hitler "Kavgam" (Mein Kampf) adl eseriyle, Almanya milletine savaa ynelecek bir felsefe alyordu. Bu eserinde Hitler, Almanlarn hepsinin ayn bir lkede ve ayn bir lider bakanlnda olmasn savunuyordu. Bylece "Ein Volk, Ein Reich, Ein Fhrer" parolas ortaya km ve Hitler, Avusturya'y ekoslavakya'nn Almanlarn yaad Sdetler blgesini ve Polonya'da baz yerleri istemekteydi. Hitler buralarn Almanya'nn hayat sahas (Lebensraum) iinde olduunu, lkesinin sktrldn ve douda hayat sahas bulunduunu sylyor ve douya yaylmay (Drang Nach Osten) gerekli gryordu. Nitekim savaa kadar Avusturya'y ilhak etti (Anschluss), Sdetler'i ald, Polonya'dan Almanya'nn Danzig blgesine gemek iin arazi istedi (Danzing Koridoru) ve bu verilmeyince savaa giriti.

www.kamuyonetimi.biz

-55-

te yandan talya da Afrika'da Habeistan'a saldrarak 1936'da buray kendisine ilhak etti. Akdeniz'de de eski Romallarn deyimi olan "Bizim Deniz" (Mare Nostrum) politikasna ynelmi, Gney Trkiye, Yunanistan ve Arnavutluu tehdit ediyor. Balkanlar ve Tuna blgesiyle de ilgileniyordu. Nitekim 1939'da Arnavutluu igal etti, sava srasnda da Yunanistan'a girdi. Asya'da da, Japonya 1937'de in'e saldrm ve bir ksmn igal etmiti. Orada da iin iin bir sava srmekteydi. Japonya da "Gney Asya Orta Refah Alan" ismiyle bir proje yapm, bir ok Asya lkesi zerinde gz bulunuyordu. Bu devlet eitli antlamalarla aralarnda bir blok (Mihver-Axis) kurdular ve kinci Dnya Sava'n bir arada yrttler. Mihvere kar da mttefikler (Allied Powers) denilen ngiltere, Fransa ve dier birok batl lke bir blok kurmutu. 1941'de Rusya, Almanya'nn saldrmasyla ve ABD'de Japonya'nn kendisine Pearl Harbour'da saldrmas ile mttefiklere katldla. Zamanla Birlemi Milletler eklini alan bu blok lkeleri says 56'ya kadar varmtr. kinci Dnya Sava, 1 Eyll 1939'da Almanya'nn Polonya'ya saldrs ile balam, dier devletlerin katlmalar ile 5 yl srm, 7 Mays 1945'de Almanya'nn teslimi ile Avrupa'da son bulmu, 2 Eyll 1945'de de Japonya'nn teslim oluu zerine tamamen bitmitir (Trkiye de 23 ubat 1945'de Almanya ve Japonya'ya sava ilan ederek mttefikler yannda yer alm, fakat atmalara fiilen girmemitir). Almanya, Polonya'ya girdiinden ksa bir sre sonra Ruslar da Polonya'y doudan igale balamlar ve bir ksmn almlardr. Ruslar ayrca Finlandiya ile savaa girmilerdir. Hzl bir yldrm sava (Blitzkrieg) stratejisiyle Almanlar, batda da Fransa, Belika, Hollanda, Danimarka, Nosve'i igal etmilerdir. Afrika'ya da atlayarak (Afrikakorps) Msr'a doru sratle ilerlemiler, bir yandan da Yugoslavya, Yunanistan, Macaristan, Bulgaristan ve Romanya'ya kadar Balkanlar da hakimiyetleri altna almlardr. Bu arada talya'da savaa katlm bulunuyordu ve Arnavutluu igal etmi, Yunanistan ve Afrika'da da talyan kuvvetleri bulunmaktayd. 1941 yl bu dnya savanda ok nemli bir yl olmutur. Zira, 22 Haziran 1941 gn Alman Ordular bu kez de Rusya'ya saldrmlar (Barbarossa Harekat) ve Alman-Rus sava balamtr. te yandan 1941 Aralk ay banda da Japonya Pearl-Harbour'da ABD'nin Pasifik Filosu'na saldrm ve bylece her iki lke desavaa katlmlardr. Japonya balangta nemli baarlar salayarak Filipinler, Hindiini, Endonezya ve daha bir ok kesimleri igal etmitir. Ancak, ABD'nin mttefikler yannda savaa katlmasyla kendisinin tehlikesiz yerde bulunup sanayinin sava amacyla gelitirmesi ve mttefiklere (zellikle ngiltere ve Rusya'ya) geni lde yardm arttrmas sonucu, dier lkeler de kuvvetlerini artrarak sava talihi yava yava tersine dnm, Alman, talyan ve Japon kuvvetleri her tarafta geriye srlmeye balamtr. zellikle, Ruslarn Stalingrad'da direnmeleri Almanlar ok sarsm ve Ruslar ilerlemee balamtr. te yandan, Afrika'da da Msr civarndaki El-Alemeyn sava ile Alman ilerlemesi durdurulmu ve yava yava geriye gidi balamtr. 1942'de Amerikan ve ngiliz kuvvetlerinin Kuzey Afrika'ya karma yapmalar ile buralardaki Alman kuvvetleri bsbtn zor duruma girdiler. 1943'de ise mttefik kuvvetler talya'ya Sicilya karmasn yaparak, sava artk Avrupa'ya doru Almanya ynne dndrdler. Mttefiklerin talya'y igale balamalar sonucu Almanlar ekildi ve Mussolini devrilerek, 1944'de talya mtareke yaparak teslim oldu. Rusya, Almanlarla arpan kuvvetlerinin ykn hafifletmek iin batdan da mttefiklerin Avrupa'ya saldrmasn istemekteydi. Bylece bir "kinci Cephe" alacakt. Mttefiklerin (Overlord Harekat) Kod ismiyle andklar bu plan da 6 Haziran 1944'de General

www.kamuyonetimi.biz

-56-

Eisenhower'in ynetiminde gerekleti ve Fransa kylarnda Normandiya'ya byk bir karma yapld. Artk sava Almanya iin ok kt gnler hazrlyordu ve her yndenhzl bir gerileme ile btn alnan topraklar elden gidiyordu. zellikle, savan Alman topraklarna intikali ile iddetli direnme balad ise de Almanya'nn bir ksm mttefiklerin, bir ksm ile Berlin'de Rus kuvvetlerinin eline geti. Hitler intihar etti. Amiral Dnitz devlet bakan oldu ve 7 Mays 1945'de Almanya Reims'de kaytsz artsz teslim anlamasn imzalayarak sava Avrupa'da sona erdi. Pasifik'teki savata da Japonlarn balangta yaylmalarndan sonra, zellikle deniz-hava savalar younlat ve Coral Sea, Midway, Leyte gibi yerlerdeki savalarda Japon donanma ve hava kuvveti ar kayplar verince, Amerikan kuvvetleri "kurbaa sramas" denilen bir taktikle Pasifik adalarn birer birer almaa balayp Japonya'ya doru ilerlemee baladlar. Okinwa adasnda byk bir kara sava oldu. Japon gerilemesi de iyice balamt. Bu arada Avrupa'da sava bitti. Fakat Pasifikte Japonya direnmee devam ediyordu. Nihayet, 05 Austos 1945'te Hiroima'ya ilk atom bombas atld. 8 Austos'ta Rusya da Japonya'ya sava at. 9 Austos'ta da Nagasaki zerinde ikinci atom bombas atld ve 14 Austos 1945'te Japonya da kaytsz artsz teslim oldu. Bylece kinci Dnya sava sona erdi Hiroima'da 60 bin ve Nagasaki'de 36 kii atom bombasndan lmtr. Bu sava srasnda youn askeri harekatn yansra nemli diplomatik temas ve konferanslar da yaplmtr. lk nemli olay, Hitler'in 19 Temmuz 1940'da yardmclarndan Hess'i ngiltere'ye gizlice gnderip bar teklif etmesidir. Bu teklif ngilizlerce kabul olunmamtr. 1941 Austos'unda, Roosevelt ile Churcill Atlantikte bir sava gemisinde buluarak, "Atlantik Yasas" (veya beyannamesi) (Atlantic Charter) denilen belgeyi imzaladlar. Beyannamenin esas prensipleri zgrlk ve demokrasinin korunmas hakkndayd ve sonralar Birlemi Milletler Andlamasnn temeli olmutur. Ayn yl sonlarnda, Washington Roosevelt ile Churcill tekrar bulutular. 1 Ocak 1942'de Almanya'ya kar sava am bulunan 26 devletin imzas ile Washington'da "Birlemi Milletler Beyannamesi" isimli belge imzaland ve Atlantik Yasasndaki prensipler kabul olunarak, son zafer kadar savan srdrlmesi kararlatrld. 18-20 Temmuz 1942'de, Londra'da ngiliz-Amerikan Konferansnda, Kuzey Afrika'ya ncelikle bir karma yaplmas ve Avrupa'da alacak ikinci cephe iin karmann da 1943 ylnda alnmas kararlatrld. 30 Ocak 1942'de, Adana'da Trk Cumhurbakan . nn ile Churcill grtler ve Trkiye'nin savaa katlmas konuuldu. nn ihtiyatl davrand ve nce nemli askeri malzeme yardm istedi. 12-26 Mays 1943'de Washington'da Churcill ile Roosevelt arasndaki konferansta, talya'ya karma yaplmas, Avrupa'daki ikinci cephenin almas ve sava sonrasnda kurulacak Avrupa ve dnya dzeni haklarnda kararlar alnd. Ayn yln Austos'unda, Churcill ile ngiliz ve ABD Genelkurmaylar arasnda "Overlord" kod ismiyle ikinci cephe ve "Anvil" ismiyle Sicilya karmas planlar kesinleti. 19-30 Ekim1943'de Moskova Konferans'nda 3 mttefik Dileri Bakanlar (Hul, Eden ve Molotov) ikinci cephenin almas, sava sonrasnda srdrlecek ibirlii, byk devletlerin nfuz sahalar, kolonilerin gelecei, sava sulularna yaplacak ilemler gibi konular grtler. Aralarnda baz anlamazlklar belirdi. 1943 yl 22-26 Kasm tarihlerinde Ruslarla Tahran'da grmeye orturmadan nce, Roosevelt, Churcill ve an Kay ek aralarnda Kahire Konferansn yaptlar. 28 Kasm-1 Aralk 1943 Tahran konferansnda Roosevelt, Churcill ve Stalin biraraya gelerek u ana konularda karar aldlar; kinci cephenin almas, Trkiye'nin savaa girmesi, dnyann

www.kamuyonetimi.biz

-57-

sava sonras dzeni, Polonya'nn gelecei, Mttefik karmasnn Fransa'ya yaplmas gibi konularda oldu. Tam bir anlama grlemedi. 4-6 Aralk Kahire toplantsnda, Churcill ile .nn Trkiye'nin savaa katlmasn tekrar grtler. Churcill biran nce Trkiye'yi savaa sokmak arzusundayd, fakat nn ihtiyatl davranmaktayd. 1944 yl 21 Austos-7 Ekim aras Amerika'da Dumbarton Oaks Konferans yapld ve gelecekte kurulacak Birlemi Milletler Tekilatnn esaslar saptand. 9-20 Ekim'de de Churcill ve Stalin Moskova Konferansnda, Balkanlardaki nfuz blgeleri, Montr Boazlar Szlemesinin deitirilmesi gibi konular grtler. Polonya'nn snrlar konusunda anlamazlk oldu. 4-11 ubat 1945'te, Yalta Konferansnda Roosevelt, Churchill, Stalin toplanarak, Uzakdoudaki durumun gelecei, Almanya'nn gelecei, sava tazminatlar, Birlemi Milletlerin kuruluu, Polonya meselesi ran ve Boazlar konularn grtler. Bu konferans sava sonras dnyasnn gelecei iin ok nemli olmutur. Baz yazarlar buna "dnyann taksimi konferans" demektedirler. Ruslar bu konferansta kendi lehlerine birok kararlar kardlar. Bu toplantda, ABD ile Ruslarn sava sonrasndaki nfuz ve kar blgelerini saptadklar ve ileri srlmektedir. 17 Temmuz-2 Austos Potsdam Konferansnda, ABD, ngiliz ve Sovyet liderleri tekrar biraraya geldiler. Ancak, Roosevelt lm yerine Truman gemiti ve ngiltere'yi Churcill temsil etmekteyken bu sradaki seimleri kaybettiinden yeni Babakan Atlee onun yerine devam etti. Rusya'y ise gene Stalin temsil etmekteydi.Bu konferansta Almanya'ya yaplacak muamele hakknda Yalta'da alnm olan kararlar tekrar teyid edilmi ve imdilik bir hkmet kurulmamas, ekonomik ve endstriyel byk karteller, tristler ve sendikalarn datlmas, ve sava sonras retiminin kstlanmas ngrlyordu. Dou Prusya'daki Knigsberg ve civar Rusya'ya braklyordu. Polonya'nn bat snr Oder-Neisse hatt oluyor, ekoslovakya, Macaristan ve Polonya'daki Almanlar iin de Almanya'ya g karar alnyordu. Bylece bu konferans Almanya'nn gelecei ve dou Avrupa lkeleri iin nemli neticeler yaratmtr. Topyekn sava (total war) niteliindeki kinci Dnya Sava, askerlik teknii ynnden de ok nemli sonular vermitir. Tank ve zrhl ralar ok geni lde kullanlm, hava kuvvetleri de hayati nemde olduklarn ispatlamlar ve en byk rol oynamlardr. Denizalt savalar da bu silahn etkinliini ortaya koymutur. Ayrca uak gemileri Pasifik savanda, bunlarn gelecek iin ne kadar kymetli ve vurucu bir silah olduunu ispatlamtr. Denizden karaya yaplan Normandiya ve Pasifik karmalar ise askerlik alannda yeni bir amfibik harekat devri amtr. "Pilotsuz uak" denilen V-1 ve V-2 Alman fzelerinin de kullanld bu savan en nemli askeri neticesi kukusuz, atom bombasnn yaplmas ve kullanlmas olmutur. kinci Dnya Savanda uranlan kayplar olaanst derecede nemli olmutur. Baz kaynaklara gre sava masraflar 1.5 trilyon Dolar olmu, dier baz kaynaklar ise uranlan tahribat ile maddi kaybn 4 trilyon Dolar olduunu hesaplamlardr. Bu sava boyunca (1939-45) eitli lkelerde 110 milyon kii silah altna alnmtr. Bunlarn 27 milyonu savata cephelerde krlm, 25 milyon kii de cephe gerisinde sivillerden lmtr (Bu rakamn 5-6 milyonu Nazizmin yrtt rklk olaylar neticesi yokedilen, byk ounluu yahudi olan halktr). Savata en ar kayplar Rusya'nn (17 milyon) ve Almanya'nn (6 milyon) olmu, ABD ise 259 bin kayp vermitir. kinci Dnya Sava bina ve yerleme merkezlerinin tahribi bakmndan da insanla felaketler getirmitir. rnein Almanya'da 1.6 milyon ev yklm (7.5 milyon kii evsiz kalm), Rusya'da ise 6 milyon ev yklm ve 1710 ehir ve kasaba ile 70 bin kadar ky tahrip olmutur.

www.kamuyonetimi.biz

-58-

kinci Dnya Savandan nemli miktarda toprak kazanarak kan tek lke Rusya olmutur. Finlandiya'dan paralar, Estonya, Letonya, Litvanya, Dou Prusya'nn bir ksm, Polonya'dan ekoslovakya'dan ve Romanya'dan paralar alarak toplam 475 bin km. kare toprak ve buralarn 24 milyonluk nfusunu almtr. Sava sonucu, Almanya, Dou ve Bat olarak iki paraya ayrlm, dou Avrupa lkelerinde (Polonya, Romanya, Macaristan, ekoslovakya, Bulgaristan, Arnavutluk) komnist rejim kurulmu, in'de yllardan beri sren komnist ihtilal birka sene iinde baarya ulaarak, bu lke de komnist rejimi benimsemitir. Sava sonrasndan Batl lkelerde byk sayda asker terhis etmiler ve artk Birlemi Milletler'in dnya dzenini salayacan dnmlerdir. Ancak, kan eitli przl konular ve gerginlikler ile "Souk Sava" denilen dneme girilmi, yeniden askeri ve siyasi bloklamalar (NATO ve Varova Pakt) ile silahlanma yarna ve zellikle nkleer silahlarn gelitirilmesine nem verilmitir. Sava sonrasnda, 1947'de Paris Bar Antlamalaryla, Mttefiklerle talya, Finlandiya, Bulgaristan, Macaristan ve Romanya arasnda bar yaplmtr. Japonya ile de 1952'de San Fransisco Bar Antlamas imzalanarak Amerikan igali sona ermi ve bu lkeye yeniden bamszlk verilmitir. Almanya ikiye blnm ve ayr ayr devletler halini alm bulunduklarndan, bir bar antlamas imzalanmas mmkn olamamtr. Savatan sonra Nrnberg'de bir Mttefik askeri mahkemesi Nazi harp sulularn yaralayarak idama ve ar hapis cezalarna mahkm etmitir. nfitah Politikas: bkz. Alma Politikas ngiliz-ran Petrol Anlamazl ran Hkmetinin 1951'de petrol endstrisini devletletirmesiyle balayan sorun. ran petrollerini ngiliz petrol irketi Anglo-Iranian Oil Company iletiyordu ve hisselerin ounluunu da elinde bulunduruyordu. letme hakkn veren anlama 1933'te imzalanmt. ran Hkmeti ngiltere'nin bu irketi bir siyasal bask arac olarak grdn ileri srd. Bu arada irket, ngiliz donanmasna petrol salarken, ran'da ranllara i olanaklar yaratmakta, alma artlarn iyiletirmemekteydi. 1949'da yaplan ikinci anlama ran kamuoyunda byk tepki dourdu. Ulusal cephe hareketinin lideri Dr. Muhammed Musaddk babakanl ele geirdi ve petrol endstrisini devletletirme giriimleri balad. Bu, denetimi elinden brakmak istemeyen ngiltere ve Bat'nn tepkisine yol at. Devletletirme yasas ngiliz irketini feshetmiti. Aslnda anlamazlk irket ile ran hkmeti arasndayd ama iin iine ngiliz Hkmeti de girdi. ngiltere'nin uygulad ekonomik ambargo, ABD ile Dnya Bankasnn verdikleri krediyi kesmeleri ran' byk bir ekonomik skntya soktu ve Dr. Musaddk 1953'te drld. 5 Austos 1954'te yeni bir petrol anlamas imzaland. 8 yabanc irketten oluan bu konsorsiyum ran petrollerini iletecekti. ngiliz Anglo-ran'n Oil Company'nn hissesi %40, Hollanda'ya ait royal Dutch irketinin %16, Fransz irketinin %6 ve geriye kalan 5 ABD irketinin herbirinin de %8'er hissesi olacakt ve karn %50'si ran'a verilecekti. nsan Haklar Evrensel Bildirisi: bkz. nsan Haklar nsan Haklar Evrensel Koruma Szlemesi: bkz. nsan Haklar nsan Haklar Evrensel Szlemesi: bkz. nsan Haklar ran Devrimi (Iran's Revolution) 4 Kasm 1979'da Ayetullah Ruhullah Humeyni'nin nderliindeki islamclar tarafndan ran halknn byk desteini de arkalarna alarak ran ah Rza Pehlevi'nin iktidardan

www.kamuyonetimi.biz

-59-

drlmesidir. ran ah, ABD'nin mttefiki olduu iin Bakan Carter ran'n ABD'deki 12 milyar dolar tutarndaki varln dondurmu ve ah dneminde kararlatrlm olan silah ve askeri aralarn satn durdurmutur. Humeyni hkmeti daha sonra pek ok Batl lke gibi ABD'yi "Byk eytan" olarak nitelendirip bu lke ile diplomatik ilikilerini kesmitir. Ardndan, 14 Aralk 1979'da Tahran'daki ABD Bykeliliindeki diplomatlar rehin alnmtr. Rehineler Ocak 1981'den sonraki ABD Bakan Ronald Reagan'n greve balama treni srasnda serbest braklmlardr. Irangate ran-Irak sava srasnda ABD'nin ran'a gizlice yapt silah satnn ortaya kmasyla balayan skandal. ran slam Devrimi ve Rehineler Olay sonucu ran ve ABD ilikileri gerginlemi, bu, ABD'nin ran'la diplomatik ilikilerini kesmesine kadar varmtr. 1980'de balayan ran-Irak savanda, ABD savaa girmemekle birlikte baz atmalarda yeralmt. Sava srasnda Kongrenin ald kararlarn dna klarak ran'a gizlice silah sat yapld 1986 Kasm'nda ortaya kt. Bakanlk zel Aratrma Kurulu (Tower komisyonu olarak da adlandrlr) Ulusal Gvenlik Konseyi'nin bu skandalla balantsn aratrma grevini ald. Tower Komisyonu Raporu'nun aklanmasyla Beyaz Saray danmanlarnda Donald Reagen istifa etti. Delil yetersizlii nedeniyle, Bakan Ronald Reagan'n bu olayla ilgili kiisel sorumluluunun bulunmad anlald. Irangate skandal 1989'da sonucu baland. Ulusal Gvenlik Konseyi yelerinden eski deniz yarbay Oliver North, Kongre almalarn engellemek, illegal yollardan para almak ve Beyaz Saray belgelerini yok etmekten sulu bulundu. ran-Irak Sava (Iran-Iraq war) -- 1980-1988 ran ve Irak arasndaki sava. Irak Hava Kuvvetleri'nin Tahran havaalan da dahil olmak zere baz ran havaalanlarn bombalamas ve bunun sonucunda ran'a ait petrol alanlarnda ve havalan tesislerinde ciddi hasarn ortaya kmasndan sonra 22 Eyll 1980 tarihinde resmen balamtr. Sava, Irak'n Austos 1988'de Birlemi Milletler kararn kabul etmesi ile sona ermitir. ABD, ran birliklerinin hareketleri ve muharebe dzenleri konusunda Irak'a istihbarat yardmnda bulunmak suretiyle, bu savata etkin bir rol oynamtr. ran, 4 Kasm 1979'da Tahran'daki ABD Bykelilii'nde 62 Amerikaly rehin alm ve ABD'nin ran'daki bu yeni slamc rejim ile herhangi bir diplomatik ilikisi olmamtr. ABD nderliindeki Batl lkeler ii slam dncesinin Suudi Arabistan, Msr, rdn, Kuveyt ve Emirlikler'e yaylmasndan endie etmitir. Bu blge, corafya (blgede Sovyet yaylmasna kar stratejik bir denge) ve petrol asndan uluslararas dzeyde nem arzetmektedir. Savata, zehirli gaz ilk kez Irakllar tarafndan kurbanlar arasnda ocuk yataki genlerin ounlukta olduu ranllara kar kullanmtr. Her iki taraf da bir-iki milyon civarnda l verdiklerini iddia etmilerdir. Bu sava, nc dnya uluslar arasnda ortaya kan gerek anlamdaki ilk nemli savat. Sava boyunca ABD Irak'a yardm ederken, srail de silah ve sava arac satmak suretiyle ran'a yardm etmitir. Trkiye, bu iki komusu arasndaki savata tarafsz kalmaya gayret etmi ve her iki lke ile olan ilikilerini kesintiye uratmamtr. ran-Irak attlarap Andlamas: bkz. Cezayir Andlamas srail-Arap atmas: bkz. Arap srail Savalar

www.kamuyonetimi.biz

-60-

srail'in Kuruluu Sorunu 1917 Balfour Bildirisi ile ngiliz Dileri Bakan'nn Filistin'de Yahudiler'e bir "ulusal yurt" kurulmas abasnn ngiliz Hkmeti tarafndan destekleneceini aklamasyla balayan ve burada 2. Dnya Sava'ndan sonra bamsz bir srail Devleti'nin kurulmasyla sona eren gelimeler. Siyonistler bu bildiriden sonra dier tilaf Devletleri'nin de bu deklarasyona katlmas iin almlardr. Fransa 1918 ubat'nda, talya ise hemen sonra desteklerini akladlar. 1. Dnya Sava bittikten sonra yaplan San Remo Konferans ile Filistin, ngiliz "mandat" ynetimine brakld ve burada ok sayda Yahudi yerleim alan kuruldu. 1920 Eyll'nde 16500 kiilik bir Yahudi grubunun Filistin'e g etmesi karar altna aldrld. 1934'de Filistin'deki Yahudilerin says, Naziler'in iktidara gelmesi sebebiyle hzlanan yasad gler nedeniyle 900.000'i buldu. Eitilmemi ve sermayesi olmayan Araplar, Eitilmi ve sermayesi ile gelen Yahudilerle rekabet edemezdi ve zamanla Araplar kendi lkesinde ikinci snf yurtta haline geldi. Bu, Araplarla Yahudiler arasnda atmalar yaratt. 1936'da bir araya gelen Arap liderleri Yahudiler'e kar mcadelede nderlik edecek Arap Yksek Komitesi'ni kurdular ve balattklar genel grevi ulusal bir ayaklanmaya dntrdler. Bunun zerine Filistin'e giden bir komisyon, Yahudilerle Araplar'n ayn devlet iinde yer almasnn mmkn olamayacan, Filistin'in bltrlmesi gerektiini neren Peel Raporunu yaymlad. Bu rapor Arap ayaklanmasnn daha da iddetlenmesine sebep oldu. 2. Dnya Sava sonrasnda Filistin topraklar zerindeki ngiliz mandat ynetimi sona ererken, sorun BM'ye gtrld. BM Genel Kurulu 1947'de Filistin topraklarnn Araplar ve Yahudiler arasnda blnerek, Kuds'e uluslararas stat tannmasn onaylad. 14 Mays 1948'de bamsz srail Devleti'nin kurulduu akland. stanbul Antlamas -- 1888 1882'de ngiltere'nin Msr' ele geirerek Svey kanaln kontrol altna almas zerine stanbul'da 1888'de imzalanan anlama. ngiltere, smrge imparatorluuna giden yolu gvence altna almak amacyla, Hindistan'la balantsn oluturan Svey Kanal'n kontrol altna almak istemi, 1882'de Msr' igal etmiti. O gne kadar btn devletlerin kullanmna ak olan Svey Kanal'nn ngiltere'nin eline geii dier byk devletlerde tepki yaratt ve bu anlama imzaland. Bu gre gre, Svey Kanal yine btn devletlerin gemilerine ak olacak, bu gei serbestisinin gvenlii iin kanaln her iki tarafnda da er millik alanda hibir silahl atma veya da askeri harekat yaplmayacakt. stanbul Antlamas -- 1915 1915 ylnda ngiltere, Rusya ve Fransa arasnda yaplan gizli anlama. Osmanl Devleti 1. Dnya Sava'na girdikten sonra, ak denizlere serbeste gei sorunu Rusya iin savan ana amac haline gelmitir. Rusya, anakkale Savalar'nn srd 1915 ylnda harekete geerek mttefiklerine stanbul ve Boazlar zerindeki isteklerini kabul ettirdi ve 18 Mart 1915'te stanbul Antlamas ngiltere, Fransa ve Rusya arasnda imzaland. Bu antlamaya gre istanbul dahil, Midye-Enez izgisinden Sakarya akarsuyunun Karadeniz'e dkld yere kadar tm Boazlar Blgesi Rusya'ya braklyordu. Buna karlk Rusya, ngiltere ve Fransa'nn Ortadou zerindeki planlarna karmayacakt. anakkale Savalar'nda ngiltere ve Fransa'nn baarszla uramas, Sovyet Devrimi'yle Rusya'nn savatan ekilmesi gibi sebeplerle antlama uygulanamamtr.

www.kamuyonetimi.biz

-61-

talyan Ulusal Birlii 19. yy.'n ortalarna gelindiinde talya henz ulusal birliini kuramam ve merkezi bir hkmete sahip olamamt. Aslnda bunun salanabilmesi iin talya'nn sava alanlarnda nce Avusturya'y yenilgiye uratmas gerekiyordu. nk Viyana Kongresi Kararyla byk lde Avusturya-Macaristan mparatorluu'nun etkisi altna alnm bulunmaktayd. 1848'deki Avusturya'ya kar baarsz denemelerden sonra Piyemonte Bakan Kont Camillo Cavour nce Fransa imparatoru III. Napolyon'la ittifak kurdu ve 2 devlet 1859'da Magenta ve Solferino'da zafer kazandlar. Lombardiya, Piyemonte'ye baland. Orta talya devletleri yaplan plebisitler sonucu Piyemonte'yle birletiler Sicilya ve Napoli Garibaldi tarafndan igal edilmiti. Bunlarn alnmasyla Venedik ve Roma dnda tm talya yarmadas Piyemonte evresinde birlemi oldu. talya Parlamentosu 1961'de Piyemonte monark II. Vittorio Emanuele'yi Birleik talya'nn kral ilan etti. 1866'da Avusturya'nn Prusya'ya yenilmesiyle Venedik yine Prusya'nn 1871'de Fransa'y yenmesiyle Roma talya'ya katld ve talya Birlii 1871'de tmyle tamamland.

www.kamuyonetimi.biz