'im

ZT

Mehman SLEYMANOV
V f , i f

Tifs
c .- d r -

NURU PAA
' > -' ^ i L , *

b .

HM A. .......... .-.ia

.1

<A in N< \

Horbi Neriyyat Bak -1999

T 3 (S

Ty) ~8

68.49(4/8) C -------------- 99 96 Elmi redaktr: Nigar MAKSVEL

larix elm h ri namizitdi

R edaktr: Raid FAXRALI

Rassara: Memmedbar HSEYNOV

C 99

M. SLEYMANOV.' N uru paa (senadli oerkler). Bak, "Harbi Nooyyat". 1999. Kitab XX esrin avvalarinda nustaqilliyini qazanm Azerbay can xalqnm ifrat bolevik. va ermani-danak qvvelarina qar ar mbarizasinde qardalq yardmn esirgemeyen tiirk qoun hissalarinin itiraki ila takil edilmi Qafqaz slam Ordusunun komandan Nuru Paann hayat va faaliyyatina hasr edilmidir.

Kod 022

"H arb i N artyyat , 1999

N S Z X X asrin avvalerinda Azerbaycan ve Trkiya xalqlar arasndaki harbi amakdahq bu iki xalqn tarixinin an dayarli sahifalaridan biri dir. Malumdur d, hamin dvrde ham Azarbaycan, ham da Trkiya z arixinin ox mrakkab dvrlerini yaayrd. arizm zlm va hay sz lqlan altnda inlayan Azarbaycan xalq z mqaddaratn z meyyanledirmek n atin bir mbarizaya qou!mudu. Trkiya sa inki a f etmi dnya dvlathrinin maraq markazina diimd. Onun par alanmas. gcden salnmas n har cr vasitalara al atlrd. Azarbaycan xalq sa bu mbarizada Tiirkiyaya mmkn otan kamayi atmaya alrd. Masalan, Azarbaycan hala 1912-ci Uda Trkiya Balkanlarda alovlanart mharibaya calb edilanda Azarbaycanda qarda xalq mdafi a edan bir harakat balamd. Xalqn qabaqctl ziyallar Balkan mharibasinin balanmasnn asas sababini Trkiyaya zarba vurulmasnda grrdlar va buna gra da qarda xalq btn \ asitalarla mdafa etmaya arrdlar. Mahur anaqqala dylarinda Azarbaycan xalq bir daha qarda dirk xalq ila birlikda olduunu nmayi etdirdi. Dvlat orqanlarndan gizli olaraq nece-nece azarbaycanl Trkiyaya yolland va anaqqalatla trk asgarinin arafini ucaldan dylara qatld. Hamin dylarda yahid olan azarbaycanllartnm adlar da indi orada salnm qardalq < /abristanlnn dalarnda hakk olunmudur. Birinci dnya mharibasi illarinda azarbaycanl lar xsusi d astalar lafdl edarak m s qounlarnn nazarati altnda olan Trkiya arazilarina gnderir va orada ata-analarn it irmi trk uaqlarn toplayaraq Azerbaycana getirir va onlarn qaysna qalrdlar. Ela Birinci Dnya mharibasi cabhalarinda asir darak Azarbaycanda va Rusiyann digar arazi lariuda saxlamlan trk harbiilarinin azad edilmasi n da azarbaycanllar byk ilar grrdlar. X X asrin amallerinde Azerbaycan-Trkiya harbi amakdolnm zir vesi ise trk qoun hisselerinin Azarbaycanm yardmna gelmesi ve burada Nuru paann komandan l altnda Qafqaz slam Ordusu te kil edilmesi idi. Bu ordunun Azarbaycanda gstardiyi xidmatlari xalqmtz bu gn de minnatdarlqla xatrlamaqdadr. Trk harhiforinin

qardalq kmayi olmasayd, he bhasiz ki, Azerbaycan Xalq Cm huriyyeti da z mvcudluunu qoruya bilmayacakdi. Bundan baqa , bolevik-danak qounlarnn Gancaya doru hcumu dayandrlma sayd. kim bilir, Azerbaycan xalqini hans facialar gzlayirdi. dsrin avvalarinda Trkiya-Azarbaycan harbi amakdalnn tarixi nin daha mufassal yranilmasi va ictimaiyyata aldrlmas n m ayyan ilar grlmdr. Ancaq dnrk ki, bu i davam etdirilmal. va yeni-yeni tadqiqat asarlari nar edilarak xalqa atdrlmaldr. Oxu culara taqdim olunan bu htab da hamin zaruratdan domudur. Omu maraqla qarlanacana bha etmirik S afar 9B Y E V , * Azarbaycan Respublikas M dafia Nazirl, general-polkovnlk

Tarixi yazmaq larix yaralmaq qadar mhmdr. dgar yazan tarixi yaradana sadiq qalmasa dayimaz haqiqai insan l adrmaqdat ibarat olar.

M.K.Atatrk

G R XX osrin evvellerinde Azerbaycann z mstaqilliyini qazanmasndan, hamin tarixi araitdan, bolevik-danak zlmno qar qar<la Trkiyanin Azerbaycan xalqna gstardiyi kmakdan sz aarkan minnatdarlq va xo duygularla xatrlanan axsiyyallardan biri da he bhasiz ki, Nuru paadr. Bu da tesadfi deyil. nki Nuru paann kumandanl altnda olan Qafqaz slam Ordusunun Azorbaycandak bir nea aylq fealiyyati minlarla insan suratla genilanmokda olan bolevik-danak qrnlanndan qurtarmaqla barabar Azarbaycann mstaqil dvlatiliyi zerinde mvcud olan real tahlkani aradan qaldrd. Azarbaycan tarixinin an dayarli sahifolaridan biri olan va btinlkdo erqde demokratik dvlet quruculuunun asasn qoyan Azarbaycan Xalq Cmhuriyyetinin mvcudluunda Azarbaycan va Trkiye harbi emekdalnn da z yeri vardr. Hamin amakdaln hayata keirilmesinda ise Nuru paann xidmatlari danlmazdr. Azarbaycan milli azadlq harekatnn feallar ve liderleri Nuru pa ann axsiyyetini ve fbaliyyetini yksek qiymatlendirirdiler. Bunu olann aserlarinde va dvrn matbuat orqanlarnda da grmek mm kndr. dslinde onlarn Nuru paa haqqnda syladikleri ve yazdqlar bu insana olan mumxalq ehtiramnn bir tacossm idi. ox mrakkeb tarbci eraitde Trkiyenin Azerbaycana ctdiyi harbi yardm Nuru paann komandanlq etdiyi Qafqaz slam Ordusunun timsalnda bayata vasiqa alrd. Buna gre de Nura paann exsinde bir tarafdan gsterilen yardmlara gre Azerbaycan xalqnn btn Trkiyeya olan minnetdarlq duyulan cemlemidise, digcr terofden bu insana qar olan exsi hrmet ve ehtiram duygular comlemd. Vo'ni Trkiyenin yardm deyilende sade xalq ktlalori tarafndan ilk nvboda Nuru paann fealiyyet gz nne gelirdi. Nuru paaya bosladi y hrmet ve ehtiram ile xalq eyni zamanda btn trk xalqna z ninnatdarln ve xo duygularn ifada cdirdi. Taptrlm vazifenin

icras zaman gsterdiyi bacarq, igidlik, caet va s. keyfyyatlor isu xalqm Nuru paaya olan ehtiramn xeyli artrmd. Bu insan xalqn nazarnda bir xilaskar kimi canlanrd va aradan xeyli vaxt kemasino baxmayaraq ela indi de Nun paa bela byk ehtiram ve xo duygu larla xatrlanmaqdadr. Qeyd etmak lazmdr ki, Nuru paa da Azerbaycan xalqnn ona basladiyi mnasibati ox yksak qiymatlandirirdi. Mahz bunun n idi ki, o, b azi silahdalarndan farqli olaraq Azarbaycann mstaqilliyinin qorunmas istiqamatinda dayimaz mvqeda qald. Bunun n o, trk ordusu Azarbaycan terk etdikdan sonra da Azarbaycanda qalb Azarbaycana istiqamatlenmi xarici tecavze qar z mbarizasini davam etdirdi. Azerbaycandak faal iyyat i Nuru paann zabitlik ha yatnn he bhesiz ki, an parlaq va yaddaqalan sahifesi idi. Azerbaycandaki fealiyyeti ham da Nuru paann zabitlik hayatnn demak olar ki, son sahifesi oldu. Nuru paa Azarbaycan xalqnn bolevizma qar mbariza dvrnda de onunla birga oldu va yenidan bir ox snaqlarla zbez qald. Her bele snaqia qarlaanda da o, yenilmez irade ve ezmkarlq nmayi etdirdi ve ele bu cr de yaddalara kd. Bolevizma qar banmaz mvqede dayanan Nuru paann axsiyyati sovet ehkaml talablerinden kanara xa bilmeyan asarlar da oxuculara dmen sifatinda teqdim olunmudur. Bu ise haqiqatdan ox-ox uzaqdr. Son illerda daha obyektiv mvqcden iq z gran asarlarda ise Nuru paann exsiyyetina va onun Azarbaycandak fealiyyetine ox teri toxunumudur. Bu, bir terefden tabiidir. nki Nuru paann Azerbaycandak fealiyyetinin az-ox iqlandrlmas n lazm olan m enbeler ve tarixi m alumatlar rcspublikada demak olar ki, yox derecesindedir. Nura paann oxsiyyotine ve Azarbaycandak fealiyyetine artmaqda olan maraq ise bu mvzunun yrenilmesine tebii bir maraq yaratmdr. Oxucularn diqqatina taqdim olunan bu kitab da mahz hemin zaruratden domudur. Qeyd etmek lazmdr ki, Nuru paann heyat ve fealiyyeti Trkiyanin znde da yrenilmamidir. Onun qarda, Osmanl Trkiyasinin harbi naziri vazifesine qeder ykselmi dnvar paa haqqnda bir sra qiymatli eserler ner edilse de Nuru paa indiye kimi tadqiqatiarn mvzu obyektinden kenarda qalmdr. Bu ise onun hayat ve fealiyyatinin .yranilmesini daha da etinledirir. Nuru paann Azerbaycandak fealiyyetini yaxndan izlayan exslor z dnyasn deyidiyinden va onunla bal xatiraleri toplamaq 6

imkan olmadndan mvzunun almas n ycgano nenba Azer baycan milli mcadile foallarnn, Azerbaycan zyallarnn yazlarnda olan kasad malumatlardr. Mollifn behrelendiyi osas bilgiler ise Trkiyenin harbi ancivlorinde saxlan lan Qafqaz slam Ordusuna mexsus senedlerdir. Trkiye Silahl Qvveleri Ba Qorargah Osger Tarix ve Strateji Etd (ATAE) baqanlnn arxivindo Nuru paann znn de xatiresi saxlanmaqdadr. Ancaq bu xatire hocmca kiikdr ve ox mumiledirilmi ekilde yazlmdr. Bununla bele, bir ox hadiselere dair Nuru paann z mnasibetini yrenmek he bhesz ki, hem oxucular, hem de tarixiler n qiymetlidir. Nuru paann Qafqaz slam Ordusu komandan kimi fealiyyetinin iqlandr mas n Azerbaycana gnderilmi 5-ci Qafqaz firqesinin qerargah reisi Rd beyin mfessel xatireleri de byk ehemiyyete malikdir. Ancaq bu xatireler ve arxiv senedleri Nuru paan daha ox bir herb ve komandan kimi eks etdirir. Onun insani keyfyyetierini, meiot qaylann, herbden kenar maraqlarn yrenmek n elimizde kifa yet qeder malumat yoxdur. Nuru paann Azerbaycanda sovet hakimiyyeti qurulandan sonraki fealiyyeti, Azerbaycanda antisovet syan larnn hazrlanmas vo tekilindeki rol barede mvcud olan melumat qtl da mellifi hemin meqamlara teri toxunmaa mecbur etmidir. Nuru paann Azerbaycanla bal fealiyyetinin btnlkle ehate edilmesi ox geni tedqiqat aparlmasn lolab edir. Biz ise eli mizde olan melumatlara osaslanaraq oxucularda bu tarixi exsiyyet haqqnda daha geni tesevvr yaratmaa alacaq. Kitabla tanlq he de oxucuda Nuru paann exsiyyetinin idealladrmas tesevvr yaratmamaldr. Cmhuriyyet dvrnn tarixin den malumdur ki. Nuru paann Azerbaycana goliinin ilkin dvrnde bezi qerarlarnn aydnladnlmasna ehtiyac olan moqamlan, tarixi eraite tamamile uygun atlmayan addmlar olmudu. Bunun da meyyen sebebleri var idi. Nezere alnmaldr ki, Qafqaz slam Ordusu nun komandan kimi Azerbaycana gelende Nuru paann cemi 29 ya var idi ve o, Afrika cebhesinden anlaraq Azerbaycana gnderilmidi. Nuru paa tamamile ferqli olan bir oraite dmd ve bura da cereyan eden proseslere btnlkle beled olmaq n meyyon vaxt lazm idi. Dier terefden, Nuru paa Azerbaycana gelende Trkiyeye birlemek terefdar olanlar burada kifayet qedor ciddi bir si yasi qw eni tekil edirdiler ve onlarn da Nuru paaya vo etrafndaklara meyyen tesiri var idi. Ancaq he bhosiz ki. Nuru paann exsiyyetine verilen qiymet onun atd ilk addmlara gre dey il. b-

tnlkda faaliyyatinin asasn takil edan meyarlara gra verilmelidir. Bu meyarlar sa Azarbaycan xalqnm midinde olduu yardmlarn gstarilmasindan, bolevik-danak zlmna qar mbarizadan va s. dan ibaret idi. Nuru paann Azarbaycandak faaliyyatinin izlenilmesi gsterir ki,gn-gndan bu insann dnyagrnda kifayet qadar ciddi dayiikliklar ba verib. Netice etibarila Nuru paa Azarbaycann mstaqil bir dvlat kimi mvcudluuna alm va bunun n ham siyasi, ham diplomatik, ham da silahl mbarizaya al atmd. Kitabda bu dayiikliyin real manzarasinin yaradlmasna cehd gsterilmidir. Bununla bela, m ellif Nuru paann hayatnn va Azarbaycanla bal faaliyyatinin tam iqlandrld iddiasndan uzaqdr. Kitab ahate etdiyi mvzuda Azarbaycan va Trkiya tarixnaslnda ilk cahd olduundan bhasiz ki, btn m asalalarin iqlandrldn gman etmek olmaz. Galecak tadqiqatlar yaqin ki, Nuru paann Azarbaycanla bal faaliyyatinin yeni-yeni maqamlarn za xaracaq va m ellifin z n da qaranlq qalan bir ox anlar iqlandracaqdr. Kitabn hazrlanmasnda va iq z grmesinde yardm va dayarli meslehetleri ila kmaklik gstermi axslara samimi minnatdarl bildirmayi da m allif znn borcu bilir.

AZ0RBAYCANA Q 0 D 0 R YAANAN MR Kifayat qador harbi-nazori biliya va tacrbaya malik olan, Birinci dnya mharibasi cobholorindo ciddi snaqlarda kean Nuru paa Azarbaycana galanda cavan bir zabit idi. O, 18X9-cu ilda stambulda doulub. 1934-c ilda Trkiyada soy adlar haqqmda qanun qabul edildikdan sonra Nuru paa va onun yaxm qohumlar zlarina Killigl va ya Killi olu soyad gtrmdlor. Bu ad onun acdadlarnn do ulduu Killi adl yaay manlaqasi ila bal idi. Nuru paann ulu acdad Krn trklarindan idi. Sonralar naslin davamlar indiki Trkiya arazisia km va burada zlari n yurd-yuva qurmudular. Trk tarixisi vkat Srayya Aydamir z nn "Makedoniyadan Ortaasyaya dn v ar paa" adl cildli samball kitabnda dn v ar va Nuru paalarn nasil acarasini vcrmidir. Hamin ecereden Nuru paann acdadlarnn va yaxn qohumlanmn ball n izlamak mmkndr. Bu acaradan grnr ki, Nuru paann atas oxuaql ailadan olmudur. Nuru paann z da ox uaql ailava monsub idi. O, ailanin ikinci vlad idi. Bu ailada alt vlad bvumd. Bazi manbalorda Nuru paann atas Hac dhm ad da harbi kimi teqdim edilir. Bu malumat tasdiq etmak n alimizde kifayat qadar fakt olmasa da Nuru paann ailesini harbilar ailesi saymaq olar. Onun qarda 9nvar, amisi olu Xalil da hayatlarn harbi xidmatla balam va har ikisi general riitbesinedak yksalmidilar. Xalil paa Nurunun Hafz Kamal bey adl emiinin olu idi. Nuru paa ila 0 n var paa ise gey qarda olmular. Onlar ana bir, ata ayn qarda idilor. Nura paa va onun ailesi ile bal yazlar, malumatlar nazardan keirarkan analar Aie xanmn evvalki arindan no n ayrlmas va onun kim olmas baredo hc bir fakta rast galmadik. Ancaq o malumdur ki, d nvar paa Aia xanmn ikinci ari Hac 9hm ada z do ma atas kimi mnasibe! beslamidir. Bnvar paa haqqnda olan baz yazlarda Aia xanmn yeniden aila qurmasna toxunulsa da 0nvar paann atasnn kim olmas barada lazmi malumat sylanilmamidir. Aie xanm dvriinn arq qadnlarnn byk akserivyatindan farqli olan keyfyyatlera malik olmudu. Onun kifayet qadar geni, dnyagrii var idi. vladlarnn savadl bymasnde, harbi yolu nu semasinda va bu peenin smaqlarna sina gararak tacrbal zabt kimi yetimesinde Aia xanmn da zahmeti byk idi. O, vladlarm lumia atinliklardan qorxmamaa arrd va Hac Ohmad bayla

birlikdo onlarn daya olnudu. . S. Aydomir dnvar pahaya hasr etdiyi cildlik sambail asarinda Aia xanm eklini vermi vo vo aki in altnda onun ganc dnvara nvanlad bu szlar yazmdr: Olum d n v a r, baladn ii bitirm adan donarsan sdum halal etm am . Bu ydlar verilanda d n v ar paann 27 ya var idi va artq o, yarbay rtbasinda idi. iibha etmak olmaz ki, anasnn bu ydlari dnvarin toporini daha da artrm va zabit arafnin zirvasina doru daha inamla addmlamaa svq etmidi. Gnvor paa z shbatlarinda atas Hac 8hm ad bayi ox samimi duygularla anrd. Bu, Hac dhm ad bay in valideyn kimi akdiyi zahmatlaro qar onun minnatdarlq hisslarindan dourdu. Hac dhm ad bayin dn v ar va Nuru ila akdirdiyi bir akil gnmza qadar galib xmdr. Bu fotoda d n v ar minba. Nuru isa hala yrancidir. dnvar larbi hayatnn snaqlar ila artq zlami olsa da Nuru n bu snaqlar qardadr. Ancaq har nn sifatinda bir iq va aydniq oxunmaqdadr. Hac dhm ad bayin znda isa vlad qrurunu duymaq ela da atin dcyil. dnvar bayin z hayatn Vatanna xidmot yoluna balamas sz sz ki, Nuruya da tasir etmidi va ilkin tahsilini bitirdikdan sonra o. 1906-c ilda Quru qounlar maktabina daxil oldu. 1909-cu ilda ha min maktabi bitirdikdan sonra Nuru ordu sralarnda zabit kimi xidmata balad. Mvcud olan malumata gro Nuru paa 1911 -ci ilda Harbi Akadcmiyada da tahsilini baa atdrd. Bundan sonra o, bir s ra harbi vazifalarda qulluq etdi. 1913-c ilda yzba. 1916-c ilda minba va 1918-ci ilda yarbay rtbaleri ald. Birinci dnya mharibasi illarinda Nuru bayin dyii faaliyyati asasan imali Afrika cabhasi ila baldr. O. Liviya arazisinde cabha komandan idi ve burada Trkiyeya va onun mttefqlerina qar cr.^ha tutan qvvelerlo doyulara rehberlik edirdi. Bu cebhede gstardiyi igidliklara gra Nuru paa minba rtbasine. 1916-c ilda "Altun leyaqat" medalna, Almaniyann Damir xa medalna, 1917-ci ilda isa "Altun imtiyaz medalna, habela Avstriya-Macarstan dvletinin nc daraceli farqlanma nianna layiq grlmd. Nuru boy Trablusqarb cebhasinda talyan qounlarma qar doyularda xsusi qabiliyyat va caat nmayi etdira bilmidi. Mahz bunun naticasidir ki. Nuru paa tarixi adabiyyatda ham da Trablusqarb qahraman kimi almaqdadr. Bir szle, Azerbaycana gndarltnak arafasnda Nuru bay ox ciddi dy maktabi kemidi vo burada ald tocmba ona 11

A ia xanim

daha byk harbi birliklaro rahbarlik eda bilmak imkan verirdi. Qafqaz slam Ordusunun komandan vazifasina Nuru bay qarda Bnvar paa tarafndan taklif va tayin olunmudu. Hamin vaxt harbi nazr vazifesinde olan dvar paa bu yksak va masuliyyatii vazifaya Nu runu qarda olduu n irali akmamidi. 9nvar paa, he bhasz ki, Nuru bay in Afrika cabhasinda gstardiyi qabiliyyat va bacar. onun daha masuliyyatii vazifalarin arln z zarina gtiira bil mak imkann nazara almd. Nuru bay bir harbi kimi imali Afrika cabhasinda rastlad snaqlardan uurla xsa da daha byk uurunu Azarbaycanda alda el di. Burada qazand mvaffaqliyyatlarla Nuru paa taka Osmanl harbinin deyil, Azerbaycan harbinin,elaca da muman Trkiya va Azarbaycan asgari qardalnn tarixina parlaq sahi falar ad. Nun paa va onun byk qarda Gnvar paa btn insani va etnik ball ila Azarbaycann bolevik-danak zlmndan qurtanrasna alnr dlar. Bu insanlar .yax anlayrdlar ki, Azarbaycandaki har lans uursuzluq taka trk qoun hissalarino deyil, btnlkda trk xalqlarna vurulan bir zarba olacaqdr. Azarbaycann dvlat mstaqilliyinin elan edilmasi arafasinda Qafqaz slam Ordusunun yarad mas va Nuru paann bu ordunun konandan kimi Azarbaycana galmasi xalqn bolevik-danak zlnndan qurtarmas n vaxtmda atlm tarixi bir addm idi. Ancaq bu ideya birdan-bira yarannamd va son illar arzinda blgada gedan proseslerin naticasi kimi formalam bu ideyanm realtamasnda B n var paann da znamaxsus rolu var idi. dnvar paa trk harbinin byk sarkardalarindan biridir va ela Birinci dnya mharibasi cab hasinda qazanlm bir nea harbi uurlar onun ad ila baldr. Azarbaycann stambula gnderilmi diplomatik nnayandasi dlimordan bay Tonubaov buradaki diplomatik faaliyyati ila bal Azarbaycan gndaraiyi hesabatlarndan birinda dnvar paann axsiyyet ila bal maraql bir maqam qeyd edirdi. 1918-ci il noyabr aynn 25-da Trkiyanin yeni harbi naziri maral Abdlla paann grne gedarkan Topubaov nazirin qabul otanda rastlad bela bir manzaran tas vir edirdi: Tan va zaugin qabut ota. Yem olan odur ki. divarda Trkiya imperiyasnn btn kemi harbi nazirhrinin arivaya salnm hyk fotolar asfmdr. Onlarn arasnda mahur Plevna qahramant Qazi Os man paa da vard. D bsbtn ordelarfo dolu idi

0nvar, atalan

Hac dhmad bay v Nuru a

(boynunda rus ordeni - A xa var idi). Axrda so nuncu harbi nazir ve sadr-azam zzat paann portre!i aslbdr. - Bas dnvar paa haradadr? - bura yenica tayin edilm i, va biz azarbaycanllara tan olan mamur Mehmandar Farid baydan soruuram. - Budur! Baxram. Yaraql cavan sifeti. a Il gzleri olan va xafifca glm sayan dnvar azactq kanarda, ancaq ierisinde btn dvrlarin silah nmuneleri saxlanlan kafin zerindaki an faxri yerde tamamila takdir. Byk arivanin altnda yaz var idi... Hamin yaz bele idi: "Ol-cennet teht-l zlall y u f , yeni cennet qlncn klgesi altndadr". Bu szler meyyen manada dnvar paann haya! va faaliyyot naramn meyyenledirirdi. O, btn varl ila harbi idi ve alinda si lah taka Trkiye n deyil, btn trk dnyas urunda vurumaq ideyas ila alb yan irdi, dnvar paa Trkiye Respubl ikasnn banisi Mustafa Kamal Atatrkn sinif yolda idi. Byk nder d n v er paa nn asgeri igidliyini, qorxmazln yksek qiymetlendirirdi. Bununla boraber, Mustafa Kamal paa dn v er paann faaiiyyetine tenqidi ya nard va onun faaliyyetinde zn gsteren meyyen hareketlerin nadan doduunu ox drst mayyanladirmidi. O deyirdi: iyi yetimi, drst, vetenperver, qorxusuz byk esger idi. Bir xetas var idi. O da albay rtbesinde iken tmen,qolordu, ordu komandan!tqlar yapmadan Ba komandan olmasyd. Orduda bu qademleri adlayaraq Ba komandanla gelmek bir aqm xetalart da baraberinde getirir, dnverin tek xetas bu idi (" Azer baycan" dergisi, eyll-ekim J996. s. 4) dnvar paa dorudan da ox byk sratle inkiaf edirdi. Bun aadaki bioqrafik qcydlerden de grmek mmkndr. Bu qeydler onun resmi sicilinden gtrlmdr. Babas - dhm ed Doum yeri - Istambul Doum tarixi - 1295(1880) Sinifl - piyada Dxulu - 2 mart 1313 Yzba - 23 terini-evval 1318 15

Qolaas _ 23 ubat 1320 Onver paann turanlq fikirleri, ar Rusiyas terkibinde olan b Minba - 30 avqust 1322 rn trk dvlatlerini birledirerek byk Turan dvleti yaratmaq deQaymeqam - 28 mays 1328 yas Trkiyenin znde da meyyan daireler tarafndan realla uy Miralay - 2 qanuni-evvel 1329 gun saylmrd. Ele Mustafa Kamal paa da hamn illerde bele ideyaMirliva - 21 qanuni-evvel 1329 larn hayata kee bilacayine inamla yanamrd. Onun sylediyi bezi Feriq - 19 avqust 1331 fikirler Birinci dnya mharibasi illerinde Trkiyade iqtdarda olan Birinci feriq - 22 terini-evvel 1333 "ttihad va Tareqqi partiyasnn mdafa etdiyi turanlq ideyasnn dn v er paa 34 yanda olarkan albay (polkovnik) rtbosi almd. mahiyyetini baa dmek n qiymetli meyardr. O bildirirdi: Bundan cami 19 gn sonra o, Ohmad zzat paann yerino herbiyyo M ihtalif milletleri mterek ve mumi bir nvan altn naziri tayin edildi va ela hamin gn da ona mirliva (general-mayor) da toplamaq ve bu m xtelif ktleleri eyni hquq ve er iler rtbasi verildi. Sonradan o, aadaki vazifalari tutdu: altnda saxlayaraq, qv\>etli bir dvlet varatmaq parlaq 26 qanuni-avval 1329 - Orkani-herbiyyo mumiyya raisi ve cazibedar bir siyasi grndr. 21 iyul 1330 - Ba komandan vekili Feqet aldadtcdr. Hetta bir serhed tanmayaraq dn12 terini-sani 1330 - Bahriyya naziri vakili yada mvcud btn trkleri bele bir dvlet halnda bir13 aprel (nisan) 1331 - padahn xsus yavari X) tedirmek nail olunmas mmkn olmayan bir meqseddir. 23 qanuni-avval 1332 - Harbiyya naziri va Ba komandan vakili. ( \ Bu, esrlerin ve esrler boyu yaam olan insanlarn ox 19 nisan 1333 - Sadr-azam vakili, maliyya naziri vakili fch ac, ox qanl hadiselerle ortaya qoyduu bir gerekdir. 2 taVini avval 1334 - Gizlice evini ve Trkiyeni terk etdi. (Utkan Oocatrk. Atatrk. Bak, 1991, s. 156) Onver paa ele bir vaxtda Osman! Trkiyasi kimi byk imperiyann harbi naziri olmudu ki, onun harbi tecrbesi, genlik enejisi M.K.Atatrk bu fikri 1920-ci ilde sylemidi. Onun 1921-ci ilde ve arzular birleerek daha geni fealiyyet meydan n rpnrd. sylediyi baqa bir fikir yuxarda toxunulan meselenin mahiyyetne Onver paa eyni zamanda iqtidarda olan ttihad ve Tereqqi parti ya varmaq baxmndan daha xarakterikdir: snn liderlarinden biri idi va onun hkumatda kifayet qadar byk Byk xeyallar ile zmz aldadan, gre bilmediyimiz nfuzu var idi. O, bu nfuzdan istifade ederek reallna inand 'fuileri gre bilen kimi gsteren saxtakar insanlardan deyilik ranlq ideyasnn da heyata kemesine ve dvlat imkanlarnn da bu Bir ox byk ve xeyali ileri grmeden grm kimi grn maseleye safarbar edilmasine alrd. Azerbaycann, imali Qafqazmek xatirine neticede bir vaxt memlekete ve millete btn da yaayan mselman xalqlannn, btnlkdo Rusiyann terkibine dadnyacn dmeniliyini, pis myyetini, kinini qazandrdq. xil olan trk xalqlarnm ar Rusiyasnn asaratinden qurtularaq byk Biz Panislamizmi heyata keirmedik Yalnz "keiririk, ke Turan dvlatine qatlacana inanan Onvar paa harbi faaliyyetinde irecey ik" dedik Dmenler ise heyata keirmemek n bizi da bu plan diqqetden qarmrd. Xsuson, 1917-ci ilda ba veran qabaqlayaraq "ldiirerem" dediler. Pantrkzm heyata ke fevral inqilabndan sonra Rusiyann zaiflamasi, rus qounlarnn parirmedik Keirerik keirerik - dedik keireceyik - de alanmaq arefesinde olmas va Rusiyann tarkibina daxil olan trk va dik ve yene "ldrer em " - dediler. Btn dava bundan iba mselman xalqlarnda milli-azadlq herekatnm canlanmas 1uranlq ret dir... ideyasnn heyata keirilmesine baalanmas n Onver paada yeni Gelin, bele heyata keire bilmediyimiz ve bilmeyeceyimiz midler yaratmd. Dorudur, bu plan btnlkde real deyildi vo anlaylar etrafnda coub dmenlerimizin say ve bize qarAzarbaycandak milli-siyasi qvvelerin he da hamisi bu ideyan das otan pis mnasibethrini artrmaqdansa, tebii veziyyetimitaklamirdi. Ancaq Osmanl Trkiyasi ila Azarbaycan arasnda harbi ze. qanuni vezivyetimize qaydaq mnasibatlar formalaarken bele bir idcyann da ortada olduunu in C -Atatrk. ,Biikpl95>JtA^ ^ 6 : - 166) kar etmek olmaz. 16

Byk Atatrk bu fikri konkret olaraq turanlq ideyas ila bal sylamasa da oxar ideyalann mahiyyatine drst qiymat vermidi Ela Trkiyanin Azerbaycana yardmlar tarixi da gstarir ki, Qafqaz slam Ordusunun yaradlmas va Nuru paann rahbarliyi altnda olan bu ordunun mstaqil Azerbaycan dvlati arazisinde fealiyyeti Rusiyann, ngilterenin, hatta Trkiyanin mttafqi olan Almaniyann ox byk qazabina sabab olmudu. 8nvar paann mdafa etdiyi turanlq ideyas qeyri-real bir ideya idi. Ancaq reall diqqatdan qarmadan onu da qeyd etmak la zmdr ki, byk naticalar ela arzu va istakdan qvva alr. Balka do Bnver paa meyi etdiyi siyasatda bir qadar romantikliya yol verdiyi n idi ki, Azarbaycan-Trkiya harbi amakdal hayata kedi vo Nuru paann komandanl altnda Qafqaz slam Ordusu yaradld. Bizca, Qafqaz slam Ordusunun yaradlmasn va trk qon hissolerinin Azarbaycana gnderilmesini Bnver paann ham turanlq ideyasnn tarkib hissasi saymaq olar, ham da yox. Saylmas ona g re mmkndr ki, bu ideya dnv8r paann uruna mhkamca yer etmidi va hatta iqtidardan uzaqladnldqdan sonra da Orta Asiyada b blgenin xalqlannn Rusiya esaretinden qurtarmas urunda mbariz;> apanrd. O ele bu yolda da canndan kedi. Azerbaycana emeli yardmlarn turanlq ideyas ile bal olmaya bilaceyini da onunla asaslandrmaq olar ki, bela bir, ideyaya meyll olmasayd bela Onvar paa azarbaycanl qardalarn kmeksiz qoymazd. Bolevik-danak tecavznn Bakdan balayb suretle Gence ye doru genilendiyi bir vaxtda dnver paa din.va dil qardalannn harayndan kanarda qala bilmezdi. z de bele bir addmn atlmasn da dn v er paa tekca z axsi istekleri nqteyi-nezarinden x etmirdi. Azarbaycana harbi yardmlarn gsterilmesine nail olmaqla 8 nver paa hem da btnlkde trk xalqnn Azarbaycann kmeyino gelmek azmini ifade edirdi. Trkiyenin Azerbaycana herbi yardm gstermasinin siyasi hallin? nail olunmasnda Onvar paann ox byk rolu var idi. Onun iradesi olmasayd .szsz ki, Azerbaycana trk harbi qw aleri gnderilme yecakdi. Yani bu ia mane olmaq n Bnvar paa hkumetde kifa yat qadar tasir gcne malik idi. Bu m aqsede nail olmaq n Bn ver paann Rusiyann, xsusan da Almaniyann sonsuz ve real taz yiqlerine nece maharetle sine gerdiyi malumdur. Azerbaycanla bal Trkiyenin Almaniya ile bal mnasibetlemin ox keskin deyie bilacayini va bunun ox xoa gelmez naticelara gatirib xara bilecay 18

ni anlasa da Onver paa Azorbaycana kmak gndarmak fkrndan d anmad. Bir szla, Bnvar paa Azerbaycana harbi yardm gsterilmesinin ilhams idi. Bu meselenin konkret hallini ise o, z qorda Nuru pa aya taprmd. Bundan baqa Nurunun emii olu Xalil paa da bu ie celb edilmidi. Trk qoun hisselerinin Azerbaycana gelmesi erafasinda Qafqaz blgesinde olan trk harbi birliklarini znda birlediren arq Ordular Qrupu komandanl yaradld va bir mddatdan sonra Xalil paa erq Ordular Qrupunun komandan teyin edildi. Qafqaz slam Ordusu da erq Ordular Qrupunun terkibine daxil idi va onun btn tehizat ve teminat m eseleleri erq Ordular Qrupu xetti ila hayata keirilirdi. Bu meqam z de dnver paann Azerbaycanda yaranm vaziyyete balln ifade eden bir faktdr; o, Azerbaycan xalq n helledici ahamiyyata malik olan yardmlarn hayata keirilmasi plann en yaxn adamlarna havale etmidi.

QAFQAZ SLAM ORDUSUNUN YARADILMASI I918-ci ilin yanvar-fevraJ aylarnda artq Azerbaycana herbi yar dm gsterilmesi ve burada trk herbilerinin itiraki ile bir stnkrur yarad mas nezerde tutulmudu. Azerbaycan dak veziyyeti yaxmdan yranmak n buna qeder ora bezi nmayendeler gnderilmi, ela ca de Azerbaycandan gelmi nmayendeler Trkiye hkumeti reh berleri terefnden diqqetle dinlenilmi, Azerbaycanda cereyan eden hadiseler barede kifayet qeder malumat elde edilmidi. Azerbaycandan Trkiyeye gnderilmi nmayende heyetlerinden birine Na eyxzamanlt rehberlik etmidi. Bu nmayende heyeti Azerbaycann milli-azadlq herekatnn feallar terefnden gnderilmidi. Na eyxzamanl "Azerbaycan istiqlal mbarizesi xatireleri adl kitabnda Azerbaycanda yaranm mrekkeb veziyyeti tesvir etmekle beraber. Trkiyeye gnderilmesi barede de etrafl melumat vermidir. Bu qeydlerden aydn oiur ki, N.eyxzamanl Trkiye hkumetinin reh berleri ile gre N.Yusifbeylinin teebbs ile gnderi lmidi. Na eyxzamanl Gencede olan trk zabiti Hsameddin beyle yola dmeli, gizlice Banmdan stambula getmeli, Trkiye rehberleri ile griib Azerbaycan xaiqna herbi yardm gsterilmesi barede xahin onlara atdrmal idi. Onu mayet eden Hsameddin bey trk esirle rinden idi. Birinci dnya mharibesi cebhelerinde rus qounlan esir 19

aldqlar tiirk, alman va avstriyal harbilerin bir hissesini Bakya gatirib Nargin adasnda saxlayrd. Azarbaycann vatenporvar qvvalerinin saylari ila Nargin adasnda saxlanlan trk harbilarinin bir qism oradan qanlmd. Rusiyann digar arazilerinden esirlikden qaan trk zabitleri de Azerbaycana penah getirirdiler. Hsameddin bey da onlardan biri idi. Bu herbiler Azarbaycann mxtelif blgelerinde, o cmleden de Gence vo onun etrafnda mqavimet destelerinin teki linde yaxndan itirak edirdilar. ox-ox sonralar, teqadde olarke Hsameddin bey de xatirelerini yazb ap etdirmi ve orada Azerbaycanla bal maraql malumatlar vermidir. Tiirk qounlannn Azerbay cana devet edilmesi ile bal Hsameddin bey yazrd ki, bir defa Gence Milli komitesinin sedri Nesib bey Yusifbeyli onu bir iclasa devet etdi. Hemin iclasda ttihadi-islam partiyasmdan doktor Xudadad bay Refbayli, Sosialist partiyasmn ralberi Aslan bey Sefkrdski i tirak edirdiler. Burada trk qounlannn Azerbaycana devet edilibedilmemasi mzakira edilirdi. Hsamaddin bay in szlerine gre bu partiyalar arasnda bezi m eselelere gre ix t ilaflar var idi. Ancaq trk qw elerinin Azerbaycana devet edilmesinde bu exsler yekdil oldu lar ve btn xalqn iradesini ifade etdiler: Bu qarar verildi kdan sonra Bak va Ganca va btn Azerbaycan namna Trk ordusunu davat etmak n arka dam Na bay eyxzamanlt Trk hkumatina v# dnvar paaya tamsili olarak manimla gndarmayi uygun bildilar. Azarbaycan nmayende heyetinin Trkiyayo maneesiz getmesi asan deyildi. Hsameddin beyin yazdna gre, onda bele bir vasiteye ol atld. Zaqafqaziya Seyminin zv Xosrov bey Sultanovun ha zrlad sanedlero gre Na bey eyxzamanl ve Hsamaddin bey Trabzon blgesinde trklerle rumlular arasnda ba vcran ixf ilaflarn aradan qaldnlmas n Azerbaycandan gndarilen vasitoi heyetin zvleri idiler. Yeri galmiken, Na beyle Hsameddin bey Trabzonda dorudan da vasiteilik m eqsediyle bir-nea gr keirmdilor. Acaq onlarn asas maqsedi baqa idi va hamin meqsedla onlar bu rada 3-c ordu komandan Vehib paa ila grdiilar. Hemin grn neticalari barede Vehib paa darhal d n v ar paaya byk bir malumat vermi va d nvar paa da nmayande heyetini sambula armd Na bey buradan stambula jum alist mer Faiq Nemanzade ila yola dm. Hsamaddin bey ise Vehib paann icazosi ile anasnn grna yollanmd. stambula atana kimi N.eyxzamanl bir aya qadar vaxt itirmol 20

oldu. Burada o lazmi axslarla elaqe yaradaraq hkmetin rahbarliyi ila gr vaxtn daqiqladirdi. N.eyxzamanl z xatirelerinda Trkiya rahbarlari, xsusan da d n v ar paa va Nuru bayla olan grlerini ox byk havasla tasvir etmidir. Bu qeydlardan N.eyxzamanlnn dnvar paa ila Nuru baya olan rabati va sonsuz ehtiram aq duyulmaqdadr. Onu da elave etmak lazmdr ki, N.eyxzamanl ona havala edilmi vazifeni layiqinca yerina yetirmidi. Onunla keirilen grdan sonra Trkiye rehberlerinde artq Azarbaycana harbi yar dm gndarilmasi barada he bir bha yeri qalmamd. N.eyxzamanlnn xatiralarindan satirler: ...Babi-Aliye geliri k ve dz saat bede Telel paa nn (hkumetin sedri - Af..) huzuruna xrq. Sevin cim. heyecanm bir-birine qarmtdr. Byk bir otaq. Bada bir masa vardr. Telet paa stolun anasnda eylemidi. Sa terefnde dnver paa, sol terefmde Xelil bey (Xelil bey ddliyye naziri idi - M .S.). Masann en ortasnda ise iki kreslo. Masaya yaxnladq, salamladq ve el verdik. Kreslolar gsterdiler, eyledik. Men etimadnameni xarb Telet paaya verdim. Ald, oxudu. Mhrdeki ay ve ulduzun gzeli iyi ox xouna gelmidi ki, eti madnameni dnver paa ve Xelil beye gstererek dedi: Mhrdeki ay ve ulduzun gzelliyine baxn N.cyxzamanl Trkiye rehberlerine mracieti zaman Azerbaycann uzun illar Rusiya ial altnda olmas, milletin sonsuz ezablara dar olmas, azerbaycanllara etibar edilmadiyi n onlarn asgari xidmata aparl mamas va buna gra da indi herbi cehetden takilatlana bilmamasini syleyerek Trkiyedon herbi yardm gnderilmesini xahi etdi. z da N.eyxzamanl Azarbaycana sadeco trk herbi his selerinin deyil, zabit lorin va telimatlarn gnderilmesin i ve onlarn rehberliyi altnda azerbaycanllardan ibaret herbi qvvelerin tekiline balanmasn xah etdi. .O, btn bunlar ele inandrc ekilde ifade etdi ki, Trkiye rehberleri derhal emeli addmlar atlmasnn zeruriliyi ile razladlar. Sonra gr itiraklar arasnda semimi bir sohbet oldu ve fikir mbadilasi aparld. Bu nsiyyetleri zaman N.eyxzamanlnn dnvor paa haqqnda yazdqlar onun exsiyyetinin bezi moqamlarnn zo xarlmas baxmndan oxucular n de maraql ola biler. 21

Shbatimiz qurtarmd. Dardlamaya baladq. Man dnya mharibasinin avvalhrinda rus matbuat nn Osmanl dvhtina an ar zarbani ingilis ordusun daki msalmanlar va arablar vurur. - deya yazdn ' syladim va Bu din qardalarmzn iinda trk asgarlarini nian alb va gllalayanlar varm? - deya sorudum. dnvar paa dedi: dfandim, ingilislar arab qabila balarna oxlu qzl vermilar va ziyallarna da bu mharibanin sonunda bizi malub etdikJari taqdirda arablara istiqlal vad e tm i la r M a n sorudum: "Paam, bu istiqlal onlara siz vermadinizmi?" Bu suala Talat paa cavab verdi: "Man arablarin irali galanlari ila bu masalani mzakira eldim va onlan inandra bildim ki, ingilislar arab millatina istiqlal vermayacaklar Shbata dnvar paa qard: "Bundan baqa ingilislar arablara mharibanin sonunda xilafati bizdan alb veracaldarini vad etmilar". Man dedim: "Paam, xilafati eh onlara versaydiniz". Ancaq bu szlarimdan dnvar paann ox qazablandiyini hiss el dim. z qzard va asabi bir sasla cavab verdi: " Ol maz, son nafarin xalifa hazratlarinin yannda ahid ol mas la z m d r A r tq shbatimiz bitmidi. Saharisi gn Harbi Nazirliyin binasnda yeniden N.eyxzamanl ila gran Onver paa otan gnk grn taassratndan ox mamnun qaldn va Qafqaz slam Ordusunun yaradlmas harada qarar qebul etdiyini bildirdi. N.eyxzamanh bu gr bela tasvir edir: ...Mani glar iizla qarlad.qarsnda oturtdu va dedi: "Dnan verdiyiniz izahat mani ox sevindirdi. Sevincim va naam hala da davam elmakdadir"... Paa sonra mana qarar qabul etdiyini, Qafqaz slam Ordu sunun yaradlmasma balanmasn va bir alava rtba ila zabit qeyd edilacayi n bir komissiya takil olun duunu anlatd va dedi: "Sizin da bu komissiyada ol manz maqsadauyun hesab ediriL ndi sizi yaplacaq Qa/qaz slam Ordusunun komanditi Prins Farrux ila tan edacam . ari ganc bir zabit daxil oldu, d n var paa bizi tan etdi. Sonra hammz birlikda yavar bayin otana kedik. Orada da bir mddat dandqdan sonra ayrldq. Prins ila bir daha grmadim. 22

N.eyxzamanlnn bu qeydlerindan aydn olur ki, Qafqaz slam Ordusunun koman dam vazifesine evvelce baqa exsler teklif olunubmu. Mvzu ile bal aradrdmz baqa metbe ve adebiyyaida Prins Femx taqqnda he bir malumata rast gelmadiyimiz uun onun exsiyyeti barade elave bir ey sylemek etindir. Tarixi ede bi yy atdan Azarbaycanda yarad lacaq Qafqaz slam Ordusuna koman dan lq vezifesinin Kazm Qarabekir paaya da teklif edildiyi malum dur. Nuru paa da Qafqaz slam Ordusu haqqnda yazd xatirelerinde komandanlq vezifesinin bir nea exse teklif edildiyini qeyd edir. Nuru paa xatirelerinde hemin exslarin adn ekm ese da ox gnan ki, ela Prins Famx ila Kazm Qarabakir paan nazarda tutmudu. Onvar paann Prins Femx(a bal z qerann ne n dayimasi ve onun yerina Nurunu tesdiq etmesi barade N.eyxzamanlnn qcydlerinden meyyen tesavvr ele etmek mmkndr. Bu mddat arzinda har gn yaradtlacaq ordu ila bal komissiyaya gedir. mraciat edanlari yolayr. qeyda alrd. Ancaq grdym siyasi axslardan Itlihad va Taraqqi" markazinda yalnz Talat, dnvar va Camal paalarn trk ordusunun Qafqaza getmayini istadiklarini. digarlarinin buna qar xdqlarm yrandim. dnvar paa ila har gn grdk. Bir dafa zm toplayb va dnvar paann mani sevmasindan da istifada edarak dedim: "Paam, sizinla aq danmaq istayiram. Biz Qafqaz trklari ila qwaya inanrq. Yuxarda Allaha, aada dnvara. Eitdiyima gra Sizin Nuru adnda bir qardanz vardr. Sizdan xahi ediram Qqfqaza gedacak harbi dastanin bana Nuru paan tayin edasiniz. Paam, lkam dnyann an zangin yerlarindan biridir. Qocaman dev Rusiyan qudurdan, saa-sola saldran Bakt neftidir ki. 70 fa izi biz azari trklarinindir. Xalq all va alqandr. Evni daraada da olduqca qahramandr. Bir da. paam. Si zin Qafqaza gedacak asgariara komandir tayin etdiyiniz Prinsi har axam "Para Palas" hotelinin salonun da iki iib raqs edarkan grram. Qafqazda bela ey lari xolamazlar\ Onvar paa mandan sorudu: Na bay,sizin vatanda iki imirlarmi? "irlar, paam. Ancaq ar ab, piva kimi az spirili ikilar. Vodka deyi-

len sert ikini ruslar iirler. Bizde iki iirler, ancaq serxo olmaq n yox" cavab verdim. Meni dinle yen Onver paa ox yax " - dedi. Sonra telefonu alaraq Qafqaza gedecek zabitlerin iki imeyenler ol mas. iki istemeyeceklerine dair dillerinden kaz alnmas n emr verdi ve mene dedi: '*Na bey, Nuru ox cavandr, nece olsun? Men dedim: Pa am, Nuru paann Trabzondah fealiyyeti haqqnda burada he kesden melumat almadm. Rus metbuat Nuru paadan ve onun fealiyyetinden xeyli yazmdr. Qafqazda oxumudum. Ve bir de, paam, Sizin qardanz olmas besdir. " Yax. sabah danarq - On ver paa dedi ve ayrldq. Grnr, 9n v er paa da evvelce Nurunu Azerbaycana gndermek fikrinde deyildi. Ola bilsin ki, Nurunun heqiqeten de kifayet qeder cavan olmas onu bele bir qerar qebul etmekden ekindiribmi. Ancaq 8nver paa Na eyxzamanlinin meslehet bildiyi ceheti nezere almaqla beraber, he bhesiz ki, Nurunun potensialn ciddi gtrqoy etmi ve sonradan onun Qafqaz slam Ordusu komandanlna toyin edilmesini meqsedeuyun bilmidi. Onver paann bu qerann nece beyan etmesini N.eyxzamanl bele tesvir fcdirdi: Ertesi gn meni gler zle qarlad ve dedi: "Beli, Na bey, istediyiniz ba tutdu'.\ Men sevinerek dedim: "Paam, ox sevindim ve sabah btn Qafqaz trkleri se vinecekler"... Bu vaxt ieri bir paa daxil oldu. Onver paa bu da istediyin Nuru" - deyerek bizi tan etdi. Nuru paa ile birlikde slam Ordusu qerargahna geldik. Nuru Qafqaz slam Ordusu komandan teyin edilende artq bu qurumun yaradlmas n tekilat ilere balanmd. Bir-sra mesul vezifelere kadrlar seilmi ve dierlerinin seilmesi de davam edirdi. Nuru paa Qafqaz slam Ordusunun komandiri teyin edilenden sonra bu i onun rehberliyi altnda aprlrd. N.eyxzamanl da bu meqsedle yaradlm komissiyann iinde mahidei kimi itirak edirdi. Gnler kedi. Nuru paa ba qerargahn reisi Nazim beyle birlikde (stiqlal savanda Sikaryada ehid olmu dur) eyle ileyirik ve exsi heyeti tam toplayrq. Men veziyyetden ox razyam. Nuru paa hem z alr, hem de bizi iledir. Bu arada grmzn birinde Onver p a an ox raz qalm grdm... 24

Bir mddetden sonra Qafqaz slam Ordusunun tekili n stambulda grlen hazirliq ileri baa atd. Ancaq bir m esele var idi ki, Nuru yarbay rtbesinde idi. Onu da yenice almd. Nuru paa Qafqaz slam Ordusunun terkibine daxil olan bir nee birliye, oxsayl hisselora rehberlik etmeli idi. Hemin birlik ve hisselere rehberlik eden b r ox zabitlerin rtbesi ise Nurunun rtbesinden yksek idi. Ona gre de Nuru ile Qafqaz slam Ordusunun terkibindeki birlik ve his selerin komandirleri arasnda rtbe uygunsuzluu yarana bilerdi. Bele uygunsuzluun aradan qaldinmas n Sultan Mehmet terefnden Nurnya feriq (general-ley tenant) rtbesi verildi. Yeni yenice yarbay rtbesi alm Nuru birden-bire feriq oldu ve ona sultan terefnden hem de btn Qafqaz slam Ordusu hisselerine komandanliq vekaleti verildi. Padah terefnden verilmi fermanla Nuru paa eyni zamanda padah yaveri elan edilmidi ve o, Qafqazda Trkiye sultannn siya setini temsil etmek hququ qazanmd. Nuru paann z heyeti ile Trkiyeden Azerbaycana yola dmesi ni N.eyxzamanl bele tesvir edirdi: Bir nea gndan sonra Nuru paann kadr korpusunun hazr olduu haqqmda xabar aldm. Nuru paa n Heydarpaadan yola salrz. dnvar paa va yavarla ri, digar paalar va rasmi axslardan bir nea nafar yola salma salonundayiq. Qatar hazr vaziyyatda dayanb, yola salanlarn hamisi perrona xdlar. dnvar paa ila Nuru paa tak qaldilar. Man da perrona xanlarin arastadaydm. Birdan mani ardlar, geri dndm. Oradahlar mana dedilar: "Sizi nazir paa hazratlari arr . Geldim. l qarda ba-baa dayanblar. Yaxmlaram. dnvar paa bir alini Nuru paanm. o biri alini da manim iynima qoydu va Siz ikiniz da manim qardalarmsnz. Siza son szm budur " dedikdan sonra Qafqazda gracayimiz ilar haqqmda biza malumat verdi. Nuru paann hans hisslerle Azerbaycana yola ddyn syle mek etindir. O z xatirelerinde bu barede he no yazmamdr. An caq N.eyxzamanlmn yuxaridaki qeydlerinden grmek etin deyil ki. Azerbaycan seferini hem Nuru paa, hem de 3 n v er paa heyecanla yaayrdlar. Nuru paa n yeni bir heyat balayrd. Bu ele bir ha yat idi ki. Nuru paa orada btn genlik lnlqlann kanara qoymal, yana uyun gelmeyen insani mdrikliyi ile siyasi, diplomatik 25

yat i taldlat yapmaq n msaid bir zamin arzu ediyordu... Nuru paa hale Mosulda iken bildi ki, Azerbaycanda ox mrakkeb bir eraitda faaliyyat gstermeli olacaqdir. Ancaq buna baxmaya raq herekatini sratlendirmeyi ve Azerbaycan xalqinin yardmna da ha tez atma lazm bilirdi. 1918-ci il aprel aynn 8-da o z dastasi ile Mosuldan hareketini davam etdirdi. Azarbaycana gelmi 9-cu trk alaynn blk komandiri Mucib Kamalyeri "anaqqala ruhu nasl dodu va Azerbaycan sava (1917-1918)" adl xatiralarinda Nuru pa a ila Azarbaycana yola dan heyetin tarkibi barade bela yazrd: dnvar paann qarda va Qafqaz slam Ordusu ko mandom nvan dayan faxri Ferik (Faxri korgeneral) Nu ru paa byk qarargahi ila birlikda ran yolu zarindan va alaymzdan iki hafta avval Gancaya galmi bulunurdu. Qarargah arkam u zevatdan taakkl etmidi-Ordu kurmay baqan bir alman albay, erkani-harbiyyasi-kurmay minba Nazim bay (Kutohyada ahid olmudur). kurmay minba Tofik bay (Cmhur baqannn aski mumi katibi). kurmay minba Naim bay, topu komandom, minba Kamal Doan (dski Qirxiareli mabusu),ordu yavari teman A saf a f and i (Qihnc d li bay), stteman Mzajfar (taqadda olan orgene ral Mzaffar Tusavul), svari yzba, adirnali Sami (Atatrkn yavarlarindan minba Sami Yanarda), dhmad Aaolu (Samad Aaolunun babas-siyasi mavir) va s. Mrakkab yol eraiti ve iae etinlikleri ile iralilamali olan dasta NURU PAANIN A Z 0R B AYAN DA Q ARI LAN MASI Rovandzdan keib aprelin 26-da Pesvaya, aprelin 29-da Savucbulaa Nuru paa 1918-ci il mart aynn ikinci yarsnda Azerbaycana ve may aynn 12-de Savucbulaq-Tabriz-Alacuce yolu ila harekat doru herakete balad. Mart aynn 25-da onun heyati Mosul aheri- davam etdirib Azerbaycan erazisine atd. Bezi tarixi eserlerde yazl ne atd. Bu barade Nuru paann xatirelerinde ox mxteser qeydler dnn eksine olaraq qeyd etmek lazmdr ki, Nuru paa Azarbaycana Qazax-Gance marrutu ile deyil, Mosul-Tebriz-Naxvan-Qarabavardr. O yazrd: Ycvlax-Gence marrutu ila galmidi. Bunu Nuru paann xatiralarin,Taqriban 20 zabildan mrakJcab bir heyatla darden de grmek mmkndr. Nuru paa kediyi Azerbaycan mantoqehal yola izilmi va 25 mart 1918-ci il tarixinda lornde z zabitlerini sax lay irdi ki, onJann kmayi ile yerli ehalidan Mosula mvasilat olmu idi. dvvalca 6-c ordu ta muqavimet desteleri tekil edilsin: rafndan Qafqaza gndarilmi olan zabtandan top ...Ermanilar tarafndan smdrlan Naxivan va Oru mlazimi-avval Mzajfar bay Mosula vdat etmi dubad mantaqasina da asgari va milli takilat yapmaq (qayitmi - M.S.) buldu. Mzajfar bayn (Mzajfar zra maiyyatina 2 zabit verarak yzba Xalil bayi gnTusavul sonralar ordu generali rtbasinadak ykdardim. Azarbaycana mvasilatmzda xalq tarafndan salmidi - M .S.) malumatna nazaran Qafqaz vaziybyk tazahratla qarlandq. Bu sralarda Qarabag 26 27

ve harbi mdrikliyi birledirmeli, ham Trkiya rahbarliyinin, ham da Azerbaycan xalqnn midlarini donltmal idi. Nun paa onun n hala aydn olmayan bir sahnaya atlrd. Bir qedar avvala galarak qeyd etmak lazmdr ki, bazi gergini iye baxmayaraq Nun paa hdosine dan vazifeleri layiqince yerine yetirdi,vaxt tdkce ise onda Azerbaycan xalqnn haqq iine ballq daha da artd. Qafqaz slam Ordusu lav edilarkan Nuru paann trk ordusundan istefa vererek Azerbaycan ordusu sralarna kemaya almas da bu balln bir tazahr idi. Nuru paa ila N.eyxzamanl Azarbaycana doru baqa-baqa yol larla harekat etdiler. Nuru paa z heyeti ila daha qabaq yola dd. N.eyxzamanl harekete balamazdan evvel yeniden Onver paa ta rafndan qabul edildi. Bu gr zaman dn v er paann sohbetinden onun Nuru paa n bir narahatlq keirdiyini grmek etin deyil N.eyxzamanl bu baradaki qeydleri ila Trkiyeya olan sefan haqqnda xatirelerini tamamlayn Onun sonuncu cmlesi ise yene da dnvar paann manavi keyfyyetlerinin xarakterize edilmesi baxmndan maraq ldr: ttihadlar bir idealist insanlar kimi grdm. Hamsnda it tihadi islamlq (btn msalmanlann birliyi) fikri var idi. Ancaq dnvar paann slam dnyasna midi sonsuz idi. Msalman dnyasnn varln har eydan, har varlqdan stn tuturdu...

ve Zengezur menteqeleri kimi ermeni lerin keif bulunduqlar yerlerde vquat eskik olmurdu. Ermeniler mselleh tekilata malik olduqlarndan buralarda slamlara faiq veziyyetde idiler. Bu kimi mhm yerlere ya nmdaki zabtandan komandan teyin ederek yolumuza davam ile Cebrayl-Adam-Terter zerinden Yevlax stansiyasma geldik Stansiyada Azerbaycanm her ce belinden gelen mrexxeslerle grdk.. Nuru paann ox byk tentene ile qarlandn Na eyxzamanii da z xatirelerinde tesdiqleyirli. Byk midler balanlan Nu ru paann pivazma xmaq n Yevlaxa oxlu sayda adam toplamdi. N.eyxzamanlnn xatirelerindon: Gencede xeber aldm ki. Nuru paa Qarabaa gelibdir. bir gn sonra da Gencede olacaqdr. Men der hal ertesi gn Yevlax stansiyasma yola ddm. Yevlaxda bir saat gzledik Genceden geden heyet Nuru paan Qarabada qar!amd. oxsayl bir svari destesi araland. Nuru paa Yevlax stansiyasma atd. Grerek Nuru paa mene dedi: "Hamdan seni soruurdum", Xalqmz Nuru paan Gencede byk tente ne ile qarlad... Nuru paann xatirelerinde yazdqlanndan aydn olur ki, helo Yevlaxda ikon Qafqaz slam Ordiusu komandan l qerargahnn harada yaradlmas meselesi qalxbn. Bu qerargahn Nuxada yardlmas teklifi do ortada varm. Ancaq veziyyet gtr-qoy cdildikden sonra qerargahn Gencede yaradlmas meqsedeyun bilindi. nki Nuxa bir terefden lkenin merkezi neqliyyat yollarndan xcyli uzaq idi. Di er terefdon do Nuxa etrafnda olan ermeni kendlerinin silahl deste leri xeyli feallq gsterirdiler. Bu ise tehlkesizlik baxmndan mnasib deyi di. Nuxann Qafqaz slam Ordusu komandanlnn qerargahmn yer* lee bileceyi menteqe kimi seilmesi, grnr, he de tesadfi deyildi. Nuru paann Ycvlaxa gelmesi erefosindo esir tiirk zabitleri olan Bedri ve Sidqi efendilerin rehberliyi altnda Nuxada kifayet qedar gce malik olan milli mqavimet desteleri yaradlmd. Bu mqavimet desteleri blgedeki ermeni silahllarnn feallm xeyli mehdudladrmdlar. Nuru paa bu destelerin varlndan xoberdar idi vo onlardan ermeni tecavznn qarsnn alnmasnda istifade edirdi. Onun gsterii ilo Bedri efendi Nuxa blgesinin komandan saxland. 28

Sidqi efendi ise Qutqaene gnderildi ki, oradaki ohaliden daha g l mqavimet desteleri yaratsn ve amax terefden irelilemekdo olan ermeni tecavznn qarstn almaa kmek etsin. Nuru paa mayn 24-de axam qatarla Yevlaxdan harekat ctdi ve mayn 25-de Genceye atd. Burada da Nuru paa ve onun heyeti ox byk tentene ve sevinle qarland. M .d.Resulzade Nuru paa nn Gencede qarlanmasn bele tesvir edirdi: Mavarayi-Qafqaz h ey s t i -m raxxasasi i h trk hey ati mraxxasasi Batumda mauli-mzakira ikan Nuru p a a i h barabar maiyyatinda bulunan bir ka zabiti Iran va Qaraba tariqi i h Gan caya varid olmulard. O za man mdhi bir anariya maruz, digar tarafdan da bolevik lacavz i h tahdid olunan Ganca Nuru paam gydan enmi xilaskar bir malak kimi talaqqi etmidi. Xalqin kandisina yapd istiqbal Ganca tarixinda grlmamidir. Yuxanda qeyd edildiyi kimi Qafqaz slam Ordusu yaradlanda il kin olaraq bele dnlmd ki, Nuru paa z heyeti ile Azerbaycan ordusunun tekilatlandrlmas ile meul olacaqdr ve trk zabitleri nin rehberliyi altnda Azerbaycann milli herbi qw eleri lkenin ara zi btvlynn keiyinde duracaqdr. Ancaq Nuru paa Genceye a tandan bir nee gn sonra ox byk sayda olan bolevik ve danak qounlan Genceye doru hcuma balsudlar. Onlar qsa bir zaman ida Genceni ve btn Azerbaycan erazisini nezaret altna gtre rek Azerbaycann milli qw eierini mehv etmek niyyetinde idiler. Bele bir eraitde Azerbaycanda gl ordunun tekilatlandrlmas n kifayet qeder vaxt yox idi. Ona gre de Genceye atandan bir nee gn sonra Nuru paa 3-c Ordu komandan Vehib paaya mektub gndererek Azerbaycandak veziyyeti onun diqqetine atdrd ve qarya qoyulan vezifelerin halli n Azerbaycana tecili herbi qvvalarin gnderilmesini xahi etdi. 191 K-ci il iyun aynn 4-de Batum da mstaqil Azerbaycan dvleti ile Trkiye dvleti arasnda imzala nan mqavile Azerbaycana herbi qw elerin gnderilmesi n hquq baza yaratd ve derhal bu imkandan istifade edildi, dvvelce 5-ci Qafqaz frqesine aid olan 9-cu Qafqaz alay ile 2-ci svari aJay Azarbaycana doru hareket etdiler. 1918-ci il iyun aynn 7-de 9-cu Qafqaz alay Qazaxa atd. Bu alayn 1-ci lahorunun blk komandiri Mucib Kamalyeri ad ekilen xatirelerinde Qazaxda qarlanmalann bele tesvir edirdi: 29

Mays 1918 sonlarna doru 9-cu Qafqaz alay yal nz bana Azerbaycana hareket etmeli idi. Alay komandan yene Cemil Cahid bey (Toydemir) idi. Bu se tirlerin naiz yazar sttemen (ba leytenant - M .S.) Mucib 25-ci taborun birinci blyne komandirlik etmekde davam edirdi. Btn Ermenistan yaya keildi. Uzun ve ox meeqqetli bir yrden sonra Azerbaycana tebii Bah-Batum demir yolu zerindeki Qazax ekerine 7 haziran (iyun - M .S.) 1918-ci xalqn son suz gsterileri iinde girildi. Sonra isa 5-ci frann btn qw alari Azarbaycana yola salnd. Bu qw alar yun aynn 12-da Qazaxa aldlar. yun aynn 15-da isa hamin qw alar artq Ganca etrafnda idiler. Gence erazisine daxil olan trk harbi hisseleri de hem Qazaxda, hem de Gencede byk bir tentene ile qarlandlar. 5-ci Qafqaz frqesinin qers^gah reisi Rd qoun hisselerinin Qazaxda qarlanmasn bele tesvir edirdi: ... Firqenin Qazaxa yaxnlad bir srada minter ce atllar, erefi belde ve burada milis (knll M.S.) tekilatna memur yzba Sebri efendi istiqbal etdiler. Bura xalq heqiqeten mahir minici idiler. H cum drdnal ile gederken at stnde envayi-maharet yaryorlar ve nehayetsiz mserret izhar ediyorlard. Qazax qesebesi badan-baa Osmanl bayraqlar ile donanm ve btn dkanlar qapanmd. Gece m kemmel bir ziyafet verildi, xalq terafden milli allar alnaraq oyunlar oynand. Trk qoun hisseleri Gencede de ox byk sevine ve ehtiramla qarland. Xalq qarda arna gelen trk hisselerinin Azerbaycana yetimesi ile nehayet onlarn ba stn kesdirmi ox ciddi tehlkeden xilas olacaqlanna inanrd ve keirdiyi hisslerini de bu qarlanma merasiminde nmayi etdirirdi. ahidlerin xatirelerinde bu merasim yadda qalan bir hadise kimi tesvir olunmudur. Mucib Kamalyeri bu merasim barede xatirelerinde aadaki qeydleri etmidi: Trenin (qatarn - M.S.) srati birden-bire azalma a balad. Lokomotvin uzun-uzun solumalar da getdikee azalrd. Qatarm pencerelerini dolduran yal balar. Azerbaycann bayraqlar ile donatlm (beze di imi - M.S.) olduqca byk bir qara girildiyini 30

grdlar. bhasiz buras Ganca idi (9 iyun 191 S). Ganca stansiyas meydannda mhtaam garlanmann sevine va hayacan alaymz sarxo etmidi. Artq inca belli, Qafqaz qiyafali azar trklarinin scaq(isti - M .S.) evrasi iinda idik. ndi o ani grmanin, yaamann hayacanm dila gatirmak qolay (asan M.S.) dey ildir. Ancaq bu qadarini deya bilarik ki, asrlardan bari asarat altnda qalmaa mahkum edilmi olan irqdalarmzn hrryyat va istiqlallarna qovumalarnn sonsuz sevincini payladmz olaanst bir Bayram gn idi o gn... Trk qoun hisselerinin qarlanmasna Azerbaycamn dvlat va hkumat rehberleri, habele Nuru paa va artq Gancade olan trk za bitleri da ucmdlar. Trk hisselerinin Genceye gelmesi Nuru paa nn da byk sevincine sebeb olmudu. nki bu qw elerin yeti mesi ile Nuru paa onun qarsna qoyulan vazifelerin heyata keirilmesine daha real imkanlar elde edirdi. Nuru paann trk qw elerini qarlamas, onlara mracieti, Nuru paan birinci defe gren trk za bitlerinin onun haqqnda ilkin teessratlan barade de Mucib Kamalyerinin xatirelerinde maraql qeydler vardr. Hemin qeydleri olduu kimi oxuculann nezerine atdruq: Trenimiz (qatarmz - M .S.) Ganca stansiyastna girdiyi zaman Nuru paa maiyyat arkan ila bizi qarlayanlarn an banda yer almd. ox ganc, qara saqqall va yahql bir insand. Trendan endiyimiz yerda. haman oracoda kandisina qar toplu halda rasmi vaziyyat alan subaylara (zabitlara - M.S.) bu qsa xitabda bulundu- dnvar paann Azarbaycanda va Rusiyadah btn trk alaminda mid va sevgilarla anldn, onun bela yaylm hratindan istifada edilmasi maqsadiyla kandisinin ordu komandanlna tayin edilmi olduunu syladi. Faqat an ar vazifa masuliyyatlarinin tarixi araf ila barabar bizlarin omuzlarna yklanmi olduunu bilmamiz lazm olduunu da ekladi (alava etdi - M.S.). Subaylar (zabitlar - M .S.) Osmanl ordusunda yar bay (polkavnik-leytenant - M.S.) olun bu yeni paan mbham dncalar iarisinda dinlamidilar. Amma bir ka (nea - M .S.) ay kemadan onun ciddi bir as-

gar, 30 yanda faraati-nafs sahibi bir insan, mtavazi bir gahraman olduu anlalm, kandisina istisnasz knldan balanlmd. Bu satirlari yazarkan temmuz (iyul) 1967-da Nuru paaya Azarbaycanda yavarlik etmi olan sayn Qilinc Oli baya paann xiisusi, rasmi hayat haqqindah fik irlarini telefona sordum. Bir cmla ila ifada etdilar: Byk vatanparvar, enerjili va malaika kimi bir insand. Trk qoun hisselerinin Gencede qarlanmasma toxunarken Nat eyxzamanl da z xatirelerinde maraqh bir hadiseni tasvir edirdi: Botumdan gndarilan va Nuru paann rahbarliyina verilacak harbi qwaya daha avvalcadan almanlar va szlami olan grc millati tarafndan damir yolu vasitasiyh galmasina icaza verilmirdi. Bela bir araitda Camii Cahid bayin dastasindaki alay Qarsdan quru yolla Ermanistana, oradan da Dilicandan Qazax aharini ala keirarak Astafa stansiyasna yola ddlar. Qatar ila Gancaya galdilar. Gancada byk tantana ila qarlandlar. Qorlama marosimi bela olmudu: Gaca camaott ahar meydanna ymd. Dvlat dairalari va maktablar tatil etmi va agirdlar dasta halna dmdlar. Mhariba vaxti ruslarn ial etdiklari Trkiyanin arq viloyatlarindan toplonaraq "Camiyyati-Xeyriyya" tarafndan Azarboycann har aharindan uoq evlarina yerladirilan sahihsiz uaqlardan drd yandan yuxart olanlar da dasta aklinda meydanda idilar. Meydann atrafn brm qadm h* kiili xalq asgariara baxirdilar. Sevincdan har tosin gzlari yalyd. Uaq evlarindan galan uaqlar asgarlara yanarlar, allarina sarlrlar,haral olduqlarini anladrdlar. dsgarlar da har birisini pr va sallayrdlar. Bu vaxt bir qqrq qopdu. Doqquz yanda bir uaq atasn tand. Bir-birila qucaqladlar. Otrafdahlar bu manzaradan dzmayib aladlar. Bunlar hamisi sevine gz yalaryd. Nun paann rehberliyi altnda trk qoun hisselerinin xalqin kmeyine yetimesi Azerbaycann ziyallarmn ve yaradc adamlarnn da byk sevincine sebeb olmu ve onlarn yaradclq mvzusunu 32

evrilmidi. Qelem sahibleri trk qoun hisselerinin gelmesini ve on larn kmeyi ile xalqn nicat tapacan byk sevine ve iftixarla vesf edirdiler. Bele eserlerde teke mellifin deyil, btn xalqn sevincini va adln oxumaq mmkndr. air 9hm ed Cavadn "Ey esgor'* erindeki aadaki bendler bu baxmdan xarakterikdir: ... Qardaln fermanna ba eyib, Mezlumlarn imdadna yetidin. Qaranlqda sng sana yol ad, Sen o yoldan muradna yetidin. Yr,yr batan gnn izine, Glmsayir doan gne yzne. ... u qark duman xan bacadan, San gelmeden iniltiler txard. Gecikseydin mezlumlarn faryad, Yeri, gy, kainat yxard. Yr, yr batan gnn izine, Glmsayir doan gne yzne. Nuru paann ve onun rehberliyi altnda olan trk qounlarnn Azarbaycana galmasinin bedii asarlerda terennm ehateli bir tedqiqatn mvzusudur ve bu istiqametde floloq-tedqiqat, flologiya elmleri doktoru Alxan Bayramolu xeyli iler grmdr. Onun ttfkarlqla teqdim etdiyi aadaki iki er de bedii va mumbaen ehemiyyati ila maraq dourur. Bu erlarin birincisi Salman Mmtaza mexsusdur. "yn, mi Hat" adlanan hamin eri Salman Mmtaz Nuru paaya hasr etmidir. M ellif bu erinda Azerbaycan xalqnn ddy etin vaziyyata toxunaraq qarda kmeyinin yetimesi ile btn iztirablara son qoyulacan bildirir: ... Tefaxr eyle, ey millet, muradn hasil oldu. Daha aflaka ykselmez enn-ahU'efqann. Ziyasz, o ns zlmnden o yksek ruhun olmudu, Tuturdu ieye her dem erabi-nab tek qann. Qzlgl tek al gl, gr ki,trkn anl ordusu, Ravaq-ere nesib etmi byk osmann nvann. ... Btn mmtaz ellerden olar trk milleti Mmtaz, Srer bundan sonra trklk erefli-anl dvrann. Dier er ise Trkiyeli air A rif rfan Qaraosmana mexsusdur. Filoloq A.Bayramolunun qeyd etdiyi kimi, trk ordusunun Qafqaza gelii, bu ordunun qarda kmeyine yetimesi, ona balanlan mid33

lari donldaca, btn snaqlardan za axaca azerbaycanl airlerla yana, trk air ve ediblerinin osorlerinda da ilhamla vesf olu nurdu. Trk qoun hisseleri ilo barabor Trkiyeden Azorbaycana bi ox qelem sahiblari da gelmidiler. Arif rfan Qaraosman da onlar'dan biri idi. Arif rfann ham trk asgarinin Azerbaycana gelmosi erefine, ham da Azerbaycan torpanda ahid olmu trk asgarinin xatirasina hasr etdiyi ox maraql erlari vardr. **Qafqaz trklerine" silsilasindan olan Gl va sevin erinda A rif rfan trk qounlannu Qafqaza galmasino z sevincini ifada edir va Qafqaz trklorini do bu tarixi hadisa mnasibatiyla tabrik edir. erda deyilirdi: Ey Qafqasiyann nurlu samas, Ey ecdadmn irin yuvas, Ey trk irqinin byk anas, Ey uca dan mnbit obas, Gl,sevin, artq sana biz galdik, Sani qurtarmaq n yksaldik. Hap ormanlann matam alard, Daralarinda qanlar alard, Yavrularn ata dalard, xtiyari-ganc qara balard, Glsn,sevinsin onlar, biz galdik, Sani qurtarmaq n yksaldik. Dnk hal, dnk ata, dnk qan, Dnk alamlar, dnk ah, hicran, Dnk asarat, ak ilan xsran, Artnq yox onlar. Hap bitdi inan. Gl,sevin, Qafqas, sana biz goldik, Sani qurtarmaq n yksaldik. Azarbaycan hkumati tarafndan diplomatik missiya ile stambul; galmi Olimerdan boy Topubaov 1918-ci ilde oktyabr aynn 3-di Onvar paa ila grb onunla sohbet etmidi. Bu gr Bak eherinin azad edilmesindan sonra ba verse de O.Topubaovun 0 n v er pa aya atdrdqlarndan Azarbaycanda Nuru paaya nece byk ehtiram beslenildiyini grmek mmkndr. Azerbaycan diplomat shbetindo 0 n v er paann da gstardiyi yardmlara gre Azerbaycan xalqn mehebbati ila ehata olunduunu qeyd edirdi. Bu gr baroda 0 . Topubaov bela yazrd: M

Qap azndaki arakasna yannda mani tabassmla va ireli uzadlmt allan ila qarlod. zm teqdim etmak va vazifami btnlkle dile gatirmak istayiram. Ancaq dnvar paa "Bilirem, biliram" - deya szlerimi ke sir ve meni kresloya olurdur. z de oturur ve mene mracietle deyir - Xo gelmiiniz. stambul zounuza gelirmi? (Bu vaxt onun znde xo bir tebessm var). Qebuldan memnun olaraq meni salamlamasna z minnetdarlm bildirirem ve xahi edirem ki, her ey den evvel Qafqaz slam Ordusunun ba komandan, ox hrmetli Nuru paann salamlarn ona atdrmama icaze versin. Men yola derken o, tamamile sa ve salamat idi ve btnlkle iki meselenin helli zerinde ba sindirirdi. Onun tere/inden tekil edilmi Azerbay can alaylarnn tezlikle silah ve geyimle temin edilmesi ve (kincisi) - Balann alnmas. Nuru paa salam gn dermekle xahi eldi size atdrm ki, Genceda yax su. dadl zm ve alma var ve arzu etdiyiniz halda xahi edirik ki. bize qonaq gelesiniz. dnver paa - Devate gra ox minnetdaram., Dnen bizim atamz ora yola dd. Ancaq daha ox bele bir mehebbetle Azerbaycan seven qardamn komandan l altnda olan sizin qounlarn uurlarndan memnunam. Siz onu (Nura paan - Af.S.) grmsnz, dhali ona nece mnasibet besleyir? Ax o bu yaxnlarda blgelere sefer etmidi? Men - d h a li de Nuru paan eyni mehebbetle se\'ir ve paa terefnden tekilatlandrlan herbi qwelere byk ehemiyyet verir. Ele menim yola dmeyim erefesin de o, amax ve Zaqatala vilayetlerine seferden qaytmd. Ohali z qounlarnn ba kumandann tentene ile qarlad ve her yerde gsterilen kmeye gre ona minnetdarlq bildirildi. Bu kmek olmadan bizim Q a f qazda veziyyetimiz ox pis ola bilerdi. bhe etmirem ki. Nuru paann rehberliyi alttndah qounlarmz terefnden Baknn alnmas btn mselmanlar terefnden derin minnetdarlqla qarlanm ve paann adna anhrel getirecekdir. Paa hazretleri! Biz baa drk ki, btn bunlara gre size borcluyuq ve he bir elaveye 35

yol vermadan bunu demaya casarat ediram ki. z qardanz bela ar bir vazifa ila biza gndarmayiniz Qafqaz msalmanlarnn qalbini sizin axiniza daha ox yaxnladrmdr. Onlar avvallar da siza trk dnyasnn parlaq ulduzu kimi ox byk mahabbat baslayirdilar va hamin fakt (Nuru paann Azarbaycana gndarilmasini - M.S.) sizin azarbaycanl qardalarnza olan mahabbatin sbutu kimi qabul edirlar. dnvar paa (mahabbatli bir tabassmla) - ox minnatdaram. Man z borcumu yerina yetirdim va agar ma nim qardam bela bir taassrat yaradbsa buna ox mamnunam. Nuru paa Azerbaycann har yerinde bele bir m ehebbetle q ar lan d. Azerbaycanda olduu mddetde ise grdy iler ona olan mehebbeti daha da artrd.

NURU PAANIN SLAHDALARI Nuru paann ona hevale edilmi ar vezifenin icras zaman uurlar qazanmasmn balca sebeblerinden biri kifayet qeder teki lat lq qabiliyyetine malik olmas idi. Malik olduu nezeri ve tecrbi bilikler esasnda o, vaxtmda lazm olan qerarlar qebul edir ve e t' rafmdaklann btn qw esini bu qerarlann icrasna seferber edirdi. Onda bir herbi duyumu var idi ve sonradan bir ox hadiselerin inki af da gsterdi ki, Nuru paa ba verenlerin mahiyyetine qabaqcadan nfuz etmeyi ve onlarn hans istiqametde inkiaf edeceyini meyyenledirmeyi bacanr. Gene olmasna baxmayaraq rehberliyi altnda olan zabitlerin igzar keyfyyetlerini ze xarmaa atmas ve onlann bir meqsed etrafnda vahid ekilde birledirmesi Nuru paann komandanlq keyfyyetlerinin terkib hissesi idi. Yeri gelmiken qeyd edilmelidir ki, Nuru paann ve btnlkde trk qoun hisselerinin byk uurlar elde etmesinde onun istinad etdiyi zabitlerin de znemexsus rolu var idi. Yeni Nuni paa ile onun etrafndaki zabitler bir birini tamamlayrd. Nuru paa olmadan ola bilsin ki, trk qoun his seleri ve onlann komandir heyeti qarya qoyulan vezifeni bele uur la hell ede bilmezdiler. Eyni zamanda, Nuru paann etrafnda vezifesine mesuliyyetle yanaan zabitler olmasayd ola bilsin ki, Nuru pa ann tekiiatlq keyfyyetleri de znn emeli hellini bele tapa bil36

mozdi. Arxiv sanadlarindan vo tarixi adabiyyatdan grnr k, Nuru paa z silahdalarnn qabiliyyatini va faaliyyatini yksak qymailondirmi va onlarn oxsiyyotina byk hrmatla yanamd. Bura da he bhasiz ki, Nuru paann znn silahda olduu axslarn da adlarn akmak lazmdr. Onlarn kmayi va yardm olmasayd szsz ki, btnlkda Qafqaz slam Ordusunun faaliyyati natamam qalard. d n v ar paann, arq Ordular Qrupunun ilk komandan Vehb paann, bu Ordular Qrupunun sonraki komandan Xalil paann b yk qays va yardmlar olmasayd Nuru paa va onun silahdalar Azarbaycandak missiyalarn baa atdra bilmazdilar. Dy araitinin talablarindan doan taminat va tachizat masalolari ila bal Nuru paann arq Ordular Qrupu komandanlna va Ba komandanlq vakalatina gndardiyi btn xahilari mmkn qadar evik akilda hail edilirdi ki, Qafqaz slam Ordusunun ehtiyaclar vaxtnda aradan qaldrlsn. Bu baxmdan Nuru paa ila arq Ordular Qrupu komandanl va Ba komandanlq vakalati arasnda ox igzar bir ballq var idi. Nuru paann Azarbaycana galan silahdalar arasnda ilk avval yoqin ki, Mrsal paann ad akilmalidir. O.Azarbaycana galmi 5-c Qafqaz frqasinin komandan idi. Azarbaycanda aparlan dylarin osas arl da bu frqanin zarina dmd. 8.Qaracanm Azerbaycan dargisinin 1993-c il tarixli eyll-ekim aylar nmrasinda ap olunmu m aqalasina gra Mrsal paann tarcmeyi-hal barada aadaklar sylamak olar. O, 1881-ci ilda Brzrumda doulmudu. Hac Kla naslindan olan smayl Haqqi bayin olu idi. ilkin tahsilini baa vurduqdan sonra Mrsal harbi olma qarara ald va 1898-ci ilda Harb okuluna daxil oldu. O, bu okulu 1901-ci ilda teman (Icytcnant) rtbasinda bitirdi. 1902-ci ilda st teman rtbasi ald va Harb Akadcmiyasma qabul olundu. 1904-c ilda yzba rtbasinda Akademiyan ala qiym atlarla bitirdi. Bundan sonra bir mddat 22-ci svari alaynn 2-ci blyna komandirlik el di. Mrsalin nazari hazrl yksak qiymatlandirildiyi n Hart) okulunda tadris prosesine calb edildi. O, 1907-09-cu il lordo Harb okulunda m xtalif vazifalarda ald. 1909-cu ilda sa 4-c Ordu qarargahnda 2-ci banin raisi vazifasina tayin edildi. 1910-cu ilda Mrsal harbi biliklarinin takmilladirilmasi n Almanyaya ezam edildi. ki il orada qaid va bu mddat arznda minba rtbasino layiq grld. Almaniyada tahsilini baa vurub geri qaytdqdan sonra Mrsal 4-c Ordunun qarargahnda z xidmatini davam etdrdi. Eyni zamanda o. Svari subay tatbiqat okulunda dars dem aya balad. 37

-A * ' ,

,* i

Mrs0 paa

1913-c ilin sonunda Mrsol 39-cu alayn komandir tayin edildi. Bu vazifada onun igzarl, isledad ve takilatlq qabiliyyati yuxan komandanln da diqqa!ini calb etili va ox qsa mddatdan sonra -1914-c ilin yanvar aynda Mrsol Il-ci qolordunun 11-c s vari tuaymn (briqadasnn - M.S.) komandiri tayin edildi. Bu vazi feye tayin olunandan bir-neo gn sonra ona yarbay rtbasi verildi. Svari briqadas komandiri vozifasnda da o ox qalmad. Mrsol da ha masuliyyatli vazifolara iroli akiJi. 19I5-ci ilda o, 34-c piyada tmen (diviziya - M.S.) komandirliyina getirildi. Az sonra sa 2-c svari tmen komandiri vozifasina tayin edildi. 1916-c ilda Mrsal bir nea digar tum anlara da komandanlq etdi. O avvalca 32-ci piya da tmaninin, sonra da 12-ci piyada tmaninin komandiri kimi xidmatini davam etdirdi. Qafqaz slam Ordusunun yaradlmas istiqamatinda takilati ilar aparlan vaxt, yani 1918-ci il mart aynn 28-da Mrsal 5-ci Qafqaz frqasinin komandiri tayin edildi va hamin frqanin komandiri kimi Azarbaycana galdi. 1918-ci il iyul aynn sonunda Mrsal albay rt basi ald. Trk qounlar Bak aharina yaxnlad vaxt Trkiya dvlatinin qaran ila ila Azarbaycanda olan btn trk zabitlerinin rtbasi foxri olaraq bir pillo artrld. Bu qarar asasnda Mrsalin da rtbasi bir pilla artrld va o faxri general (paa) oldu. Bak aharina da o, paa kimi girdi. Qafqaz slam Ordusu lav olunanda faxri rtbalar da lav olundu. Ona gra Mrsal Azarbaycan albay rtbesinde terk etdi. Ancaq sonradan o, xidmati ila sbut etdi ki, paa rtbasina layiq bir zabitdir. Taka Azarbaycanda deyil, btn Qafqazdan trk qounlarn geri akilib Trkiyaya donarken Mrsel 1919-cu ilin ap relinde Batumda ingilislar terefinden habs edildi. O. evvelce anaqqalada saxlanld, sonra sa Malta adasna srgn edildi. Mrsal 1921ci ilin noyabrnda srgnden xilas oldu va Trkiyaya qaydan kimi Milli Mcadila iine qouldu. 6-c svari tman komandan kimi Mrsal ham zabit, ham da vatandalq borcunun icrasna balad. Da ha sonra o, 1-ci svari tmani, 2-ci svari qolordu komandan oldu, vataninin dmonlerden azad edilmesinde mbarizlik gsterdi. Gsterdiyi xidmetlere gra Mrsal 1922-ci il avqust aynn 31-da tmge neral rtbasina layiq grld. Sonradan Mrsal paa 7-ci qolordu komandan vazifesinde va bir sra digar vezifalarda xidmet etdi va 1938-ci ilda istefaya txd. stiqlal mcadilasi illarinda zmir alteri ne ilk giran qoun hisselerine Mrsel paa komandanlq edirdi. Onun zabit hayatna iki eheri azad etmek qismeti yazlmd: 1918-ci ilda

Bak ehori, 1922-ci Uda zmir ahari. Ancaq Mrsal paa Bak aherinn azad edilmasi n okdiyi zahm ata daha byk qiymat ve rirdi va elo bunun n idi ki, Bak adn zna soyad kimi qabul etmidi. Paann zndan da soruublarm ki, ax san iki ahari azad etmisan. No n mahz Bak adn zna soyad gtrmsan, zmir adn yox? Mrsal paa da avazinda Baknn azad edilmasinda itirakndan xsusila qrur duyduunu va bunun n da zna Bak taxaiisn sediyini bildirirdi. Mrsal paann qz vlad var idi. O, 1945-ci ilde 64 yanda vafat etmi va stambuldak Zancirliquyu qabristanlnda defin edilmidir. 1988-ci il noyabr aynda onun qabri Ankaraya krlb vo burada dvlat qabristanlnda torpaa taprlb. Nuru paann digar silahdalannn tarcmeyi hal barada taassf ki, kifayat qadar malumata malik deyilik. Onlar haqqnda mxtasar malumatlarla kifayatlanmak macburiyyatindayik. Bak ahari zarina qati hcum arafasinda Azarbaycana ikinci bir trk frqasi (diviziyas) getirildi. Bu frqa 15-ci frqa idi va ona S leyman zzat bay komandirlik edirdi. Sleyman zzat bay da btn hayatn trk ordusuna balam tacrbali bir zabit idi. O, Harbi oku lu bitirmi, Harbi Akademiyada tahsilini davam etdirmidi. M xtelif komandir vazifelerinde Sleyman zzat bay Birinci dnya savanda itirak etmidi va gstardiyi bacara gre o, firqa komandanlna qeder ireli ekilmidi. Yazd xatirelerinden aydn grnr ki, S leyman zzat boy kifayat qeder yksek herbi biliye vo analitik tefek kre malik olmudur. Onun imzalad em rlerde da bir konkretlik, daqiqlik va qatiyyat vardr. Hamin amrlari o, ald tapr derindan tahlil etdikdan sonra verar va sonra z da emrin hoyata keirilmosine nezaret etmakla beraber, hem de onun icrasn tekil ederdi. Sleyman zzet beye Bak etrafnda ox geni bir cebha taprlmd. O, Xrdalanla Bilaceri arasndan keen yoldan balayaraq Z burnuna kimi Baknn btn imalini ve erqini dmenden temizlemali idi. z da frqanin yalnz 38-ci alay Sleyman zzat beyin sarancammda saxlanlm, digar alaylar sa 5-ci frqeya verilmidi. Dorudur, Azerbaycan alaylar va knll qvveleri da Sleyman z zet baya kmak edirdi. Bununla bela ox geni cabhe sahesini bu q w elarla saxlamaq va hcum etmek ele de asan dey ildi. Bununla bele, Sleyman zzet bey ona taprilan vezifeni maha retle yetira yetirdi. ngilis va danak qvveleri Bilaceri atrafmda 38ci alaya qar xsusi mqavimat gsterse da Sleyman zzet bey d40

/ byk ustalqla tekil eldi ve dman qvvelarinin brn ;ohdlarinin qarsn ald. Sleyman zzot boy n xotdo dy jrbaa izlayirdi ve buna gre da blmolorin fealiyyetino vaxtnda ndaxile edir, lazm galanda bu va ya digar istiqamatda srotl malevrlar edirdi. Btn bunlann naticasi idi ki, Sleyman zzat baya aprlan masul vazifalar layiqinca yerina yetirilirdi. Nuru paa yuxar komandanhqiara verdiyi raportunda Baknn azad edilmasi iinda bu frqanin da, xsusila 38-ci alayn da xidmatlarini ayrca qeyd edirdi. Sleyman zzet bay sonradan z firqesi ile Dastana yollanmaq, Darband va Petrovsk aharlarini azad etmak tapr ald. O bu vazifani de layiqince yerine yetirdi ve trk qounlar Qafqazdan xanlarken o da Dastan, sonra da Azerbaycan terk etdi. Nuru paann en yaxn kmokiterinden biri yarbay Nazim bay idi. Nazim bay Qafqaz slam Ordusunun qarargah reisi idi. Qarargahm btn ilerinin, habele qounlann dy fealiyyetinin nizamlanmas Nazim bay in zerine drd. O, qerargahn iini tonzimlamekla barabar qoun hisselerinin dy fealiyyet bareda tahlil aparr va qanaetlerinin Nuru paaya atdnrd. Nuru paa Gancaye atan kimi Nazim bayi derhal cabha blgesine gnderdi. O , Gyay ve Mssl istiqamatinda olan Azerbaycann milli qvvelerinin, habele cebha blgasina gnderilmi azsayl trk qw elerinin fealiyyetini nizamlamal idi. Nazim bey belece en gergin yerlere gnderilirdi. Bir md det sonra Gyay otrafmda veziyyet birdan bira pisleende ve danak qounlar qasebeye daxil olanda Nuru paa yene de Nazim beyi cabhe xattine gnderdi. Nazim bey ona mexsus olan enerji ve bacarqla mvcud qvvelorin Gyayn mdafesne sefarbar edilmesina. Dura alava q w aler getirilm esine byk feallq gsterdi. Bak zerine qati hcum hazrl grldy vaxtlarda da Nuru pa a Nazim beyi ora gnderdi ve son hcum plannn hazrlanmas n oradaki herbi eraiti yrenmeyi taprd. Nazim bey Bak etrafnda harbi eraiti mfessel yrenerek eher zerine son hcum barede z taklitlerini Nuru paaya atdrd. Nuru paa terefnden Bak zerine qati hcum plan tesdiq edilerken Nazim beyin sylediyi teklifler demak olar ki,btnlkle nezere alnmd. Bak eheri alndqdan sonra Nazim bey eherin kornondan 11 teyn edildi. aharda nizam-intizamn ve asayiin ox qsa bir zamanda barpa edilmesinde onun da byk rolu var idi. Nazim bey Azerbaycann milli qoun hisselerinin formalamasnda da meyyan iler gr41

md. Bak ahar komendant vezifasini icra etmakla barabar, o. Nuru paa torofndon 2-ci Azarbaycan firqasinin komandiri tayin edilmidi. Ancaq tiirk qounlarnn Azarbaycandan xarlmas ilo bal olaraq Nazim boy taassf ki, 2-ci milli firqanin formaladrl masn baa atdra bilmadi. Trkiyaya qayitdiqdan sonra Nazim bay lstiqtal mcadilasina qouldu va Vataninin azadl urunda apard doyularda qahramancasina halak oldu. Nuru paann silahdalan arasnda Camii Cahid beyin da adn okmomok mmkn deyil. Xidmata masuliyyati, zehmatseverliyi, atinlikdon qorxmamas vo s. kcyfyyatlari ila Cemil Cahid boy z n bacariqli bir zabit kimi nmayi etdira bilmidi. Azarbaycana daxil olan ilk rk harbi hissasinin, 9-cu Qafqaz alaynn komandiri Camii Cahid bay idi. Azarbaycan arazisinda trk qounlannn ilk ciddi dyn da Camii Cahid bayin rahbarliyi altnda olan 9-cu piyada ala y va onunla birlikda galon 2-ci trk svari alay apamud. Bu dy Gonco aharini crmoni mahallesinin tarksilah edilmasi ile bal idi. Bu alayn tarkibinda Bakya va sonra da uaya qadar dy yo lu kemi Mucib Kamalycri z komandiri Camii Cahid bayi bacariqli va casur bir komandir kimi tasvir edirdi. Azarbaycanda olduu vax Comil Cahid boy bir sra masul vazifalori zarina gtrd. Bak zerina halledici hcum arafasinda Canub qrupuna komandanliq ona taptrld. Bak azad edildikdan sonra Comil Cahid bay Bak aharinin komandan tayin edildi. ohor komandan kimi onun Bak ahalisino nvanlad mraciot arxivlordo indiya kimi sax lan Imaqdndir. Comil Cahid boyn ad ila bal olan ohamiyyotli iiardon bin do 1-ci Azarbaycan firqosinin formaladrlmas sahosido atd addnv lardr. Trk qounlar Azarbaycanda olarkan bu firqanin formaladnlmasna byk diqqot yctirilirdi. Camii Cahid boyn komandanl al tnda b istiqamatdo mayyan lar grlmd. Bak ohari azad edildikdan sonra Qarabada ermoni tecavznn cilovlanmasn da Nuru paa Camii Cahid baya taprmd. Bura galan qvvalor do asasan l-ci Azarbaycan firqasinin hissalari idi. Camii Cahid bayin qatiyyoti, ardcll crmoni milletilerini xlmaz voziyyota sald Ermenilar mayyan hiylalora al atb vaxtin uzad masna alanda Camii Cahid bay qatiyyatli addmlar atd va onun bu addmlar crmani millatilarinin mqavimatini tamamilo qrd. l9IX-ci il oktyab aynn 8-da Camii Cahid boyin rahbarliyi altnda olan qvvolor $ua ahorina daxil oldu. Qarabagm bir sra niantoqolarinda da orman quldur dastalarina qar dylor aparld vo ermani tacavzkarlarna 42

ciddi zarba vuruldu. Trk qounlarnn Azarbaycandan xarlmas ila bal olaraq Camii Cahid bay 1-ci Azarbaycan frqasinin komandanln gcneral-mayor Usbova tahvil verdi va Qaraba tark ctdi. V ata na dndkdan sonra Camii Cahid bay xidmatlar ila dorudan da casur bir harbi olduunu sbut ctdi va stiqlal miicadilasinda o, ordu generali rtbasinadak yksaldi. Nuru pana azorbaycanl silahdalar arasnda sa balca olaraq dlaa xlinski ila Habib bay Salmovun ad akilmalidir. Szsz ki, Azarbaycann btn dvlat va hkumat xadimlar btn gc ila lkann arazi btvlynn qorunmas n Qafqaz slam Ordusuna har cr kmoklik gstarrdi. Ancaq burada shbat Qafqaz slam Or dusu tarkibinda Nuru paa ila iyn-iyina vuruan azarbaycanl harbilardan gedir. Onlardan sa ikisinin - geneal-leytenant liaa xlinski ila albay Habib bay Salimovun ad Qafqaz slam Ordusu nun arxiv sanodlarinda va bu ordunun tarkibinda vurumu trk harbilarinin xatiralarinda daha tez-tez akilir. Nuru paa Gancaya galanda d . xlinski Msalma korpsunun (qolordusunun) komandiri idi. Sonradan bu qoiordu Azarbaycan hkumatinin qarar ila Azarbaycan qolordusu ad ald. Nuru paa d . xlinskinn savadna va tacriibasina ox byk hrmatla yanard. Onun Qafqaz slam Ordusunda tatbiq ctdiyi smktur da d.xlinskini zabit tacrbasina olan ehtiramndan irali gol irdi. Nuru paann amr ila Azarbaycana galan trk qoun hissalari, o cmladan 5-ci Qafqaz firqasi takilati baxmdan Azarbaycan qolordusunun komandirina labc etdirildi. Bu qolordu sa z nvbasinda Qafqaz slam Ordusuna tabc idi. Yani trk qoun hissalarinin Nuru paaya ball 0.xlnsk vasitasiyla hayata keirilirdi. Bu struktur 1918-ci l avqusl aynn or talarna kimi, Azarbaycan qolordusunun yenidan qurulmas barada verilon omro kimi qvvada qald. Cabhanin an qaynar nqtalarina da Nuru paa adatan 0.xlinski ila birlikda yollanard. Onlar birlikda Gyay atrafnda olmu, buradaki mrakkab vazyyatin aradan qaldrmas n birga x yolu axtarmdlar. Bak zarina halledici h cumun takili zaman da d.xlinski Nuru paa ila ahar atrafndak songarlarda idi. Azad olmu Bak aharina da onlar birga daxil oldular. Trk qoun hissalari Azarbaycana daxil olanda Hobib bay Salmov yarbay rtbasinda idi. Bolevik-danak qounlarnn iraliladyi damir yolu xatti boyunca vaziyyatn sabitladrilmasi n Hobb bay Salimov hamin istiqamatdaki qvvalarin komandan tayin edildi. Burada. asa.san, Azarbaycan milli qvvalori camladrilmd. Sonra

dan bu qvveler trk blmeleri ila mhkamlandirildi. H.Salimovun komandirlik qabiliyyati va bacan ila bu stiqamatda bolevik-danak qounlarnn hcumu dayandnld va onlar gerilamaya baladlar. Hatta L. Bieraxovun komandirliyi altnda ran cabhasindan donan rus kazak dastasinin H. Salimova qar gndarilmasi da onun rahbar' liyi altnda olan qw alarin hcumunu saxlaya bilmedi. Bak etrafna atana kimi damir yolu boyunca harakat edan q w a la ra Habib bay Salimov rahbarlik etdi va ela bu istiqamatdaki dylarin gediinda ona albay (polkovnik) rtbasi verildi. Qafqaz slam Ordusu terkibinde oxlu sayda azerbaycanl zabitlar xidmat edirdi va onlarn, elaca da ad akilm ayan dier trk zabitle rinin haqqmda danlmamas he de onlarn sadaqatli faaliyyetlerinin diqqetdan qar mas demek dey ildir. Qafqaz slam Ordusunun Azerbaycanda icra etdiyi vazifa onun komandanndan tutmu sonuncu as garine kimi btn axsi heyatin birga faaliyyetinin neticesi idi. Bu baxmdan Qafqaz slam Ordusunun har bir zabit ve asgari Nuru paa nn silahda idi. nki onlar hamisi eyni vazifeni, eyni mesuliyyetle yerina yetimdiler.

L K ADDIM LAR Nuru paa Azarbaycana galdikdan sonra grdy iler barada z xatiralarinde bele yazmd: ilk i olaraq mantaqalara taqsim edilmi mlki va asgari omurda marci olmaq zra bu mantaqalara bir ar zabit gndarilmi idi. Qaza va nahiyyalarda yerlilardan mvcud mlki takilat ivka va mamurlar slah edilmi idi. Bu sratla az zamanda asayii tamin, Ganca, Qazax. Zaqatala, Nuxa, Adam, Ada, Cabrayl, Qaraba mantaqalari ila Zangazurun arq qismini ihtiva etmak iizra geni bir sahada idara va komanda tasis edilmi idi. Azarbaycam arqdan va qarb-canubdan tahdid edan dmana qart yalnz yerli qwalara mqavimat edilmayacayi anlalm olduundan talabim zarina 5-ci Qafqaz frqasi amrimiza laxsis edilmi idi. Firqanin Camii Cahid bay komandasndah ilk 13-c alay 12 haziran (iyun - M.S.) 1918 tarixinda (burada bir qeyri-daqiqlik var. Gstarilan ta m d a Azarbaycana

galan 9-c Qafqaz alay idi va C. Cahid bay da onun komandiri idi - M S .) Azarbaycana m vasiht etdiyindan ibu alay Gancaya calb edilmi va buradaki ermanilarin mqavimatlarina raman silahlar alnm idi. Bundan sonra mazkur alaydan bir blk Qaraba mantaqasi komandom bulunan Jsmayl Haqqi bayin amrina gndarilmi va yerli qwalarla mlarakan ua qasabasinin qarbina sarp bir boaza hakim va ermanilar tarafndan ial edilmi olan Qala kandi atin bir harb ila ial edilarak bu tarafdan tahdid vaziyyati alm olan ermani harakai tvqif edilmi idi. Nun paann ilkin oiaraq neye diqqet yetirdiyini bu satirlerden da grmak mmkndr. Btnlkde ister Nuru paann xatirelerini, is terse da acxiv materiaJlann aradtrmaqla ilk gnler asas dit)qet altn da plan meseleleri bir nee qrup zre mumiledirmek otar. Mvcud eraite uygun olaraq Nuru paa esasen bu m ealelerin halli ila m e gul idi: Azerbaycann blgelerinde asayiin barpas, qerbe doru ge nilenen bolevik-danak tecavznn qarsnn alnmas, Qarabada ve ermeniler yaayan dier m enteqelerde ermeni tehlkasinin aradan qaldnlmas, Azerbaycann milli harbi qw alerinin formaladnlmas. Malumdur ki, Nuru paa Azarbaycana atanda hala dvlet msteqilliyi elan edilmemidi. Yerlerde gl dvlet ve idarelik orqanlan yox idi. Anarxiya geni yaylmd. Bela bir araitde szsz ki. lkenin gl ordu qurmaa ve bolevik-danak tecavzn btnlkle yox etmeye imkan mvcud deyildi. Ona gra de blgelerde idarailik orqanlan yaradld, m enteqe komandanlar tayin edildi. Bu komandanlarn rehberliyi altnda az bir zamanda yerlerde idarailik z axanna salnd, orduya seferberlik ileri nizamland. Trk qoun hisselerinin btnlkle Azerbaycan atmad bir halda yerli qvvelerle he olmasa bolevik-danak qounlannn hcum larnn dayandrlmasna cahd gsterilirdi. Ancaq Azerbaycann tehlkesizliyini mrekkeblediren teke Bakdan irelileyen bolevik qounlan deyildi. Ermeniler yaayan m enteqelerin hamsnda Azerbaycann msteqilliyine qar bir tehlke var idi. Teke Qarabada deyil, dier m enteqelerde yaayan ermeniler Bakdaki bolevik-danak irticas ile elaqe saxlayb Azerbaycann milli qw elorine zerbe vurma a daim hazr olduunu bildirirdiler. Hetta Gencenin ermeni mehellasinin ermenileri de silahlanaraq Azerbaycann milli qvvelanna zarbe vurmaq n meqam gzleyirdiler. Nuru paa yax anlayrd 45

ki, Qafqaz slam Ordusunun ancasnda bela bir lahlkanin mvcud ol masna yol vermek olmaz. orqa doru irimiqyasl hcumlar bala mazdan avval cebha arxasn tamamila tahlkasiz bir vazyyota gatrmak lazmdr. Ganca airafnda ermanilarin faallamas barado Nuru paa z xatiralarinda bela yazrd: Ganca canubundah dalq mantaqada maskm erntan lar da Bakdan iralilayanlara yardm n hazr vaziyyata va islamlarla daim cidal halnda bulunuyordu. Hatla Gancanin nisfina (yarsna - M.S.) qadar bir qismini talcil edan Ermanikand mahal Iasi ila trk mahallat arasnda geca va gndz silah parflamalar askik olmayrd. Bunlara gra da Nuru paann ilk dy amrlorindan biri Ganca crmanilarinin tarksilah edilmesi ila bal idi. Bu tarks'lah amaliyyat 1918-ci il iyun aynn 11-12-da keirildi. Ganca crmanilarinin ox byk sayda silahlar var idi. Onlarn mqavimotii qrmaq n g l bir harbi dasta lazm idi. Nuru paann ixtiyarmda sa yalnz 9-c piyada alay va 2-ci trk svari alay var idi. Bu alaylarn da q w alar yollarn va mantaqalarin qorunmas n dadlmd. 9-cu alay dan yalnz bir tnqm qerargahn mhafzasi n saxlanld va qalan qvvalar ermanilarin torsilah edilmasina gndorildi. Ganca ermenilarinin tarksilah edilmesi baroda bu tadbirin itirakisi olmu blk konandir Mucib Kamalyernn xatiralarinda mufassal va maraql malumatlar vardr. Ancaq -hamin xatiralarda tarksilah emaliyyattnn iyunun 10-da balad gstarilir. M allif yazr ki, bir gn avval Nu ru paa ila alay komandiri Camii Cahid bay saatlarca bir yerda olmudular va ola bilsin ki, hamin grda bu amaliyyatn aparmas mzakira olunmudu. Mucib bay yazr ki, amaliyyat balamamdan avval alay Ermanikandin amasnda geni dzanlik sahada dzlmd. 9-cu alayn arxasnda isa Azerbaycan milli sahra batareyas yerlaibmi. Sahar saat 9-a yaxn ermani mahallesinden alaya doru iki araba galir va onlarn iinda olan 5 ermani'alay komandanl ila da n la n balayr Ermon ilordan biri kei imi. Onlar avvolca burada dzlm qvvalar diqqatla izleyirler ve onlarn hans gce malik olduunu zleri n mayyanladirirlar. A bayraqlarla galmi ermanilar derhal tarksilah olmaa sz versalar da vadlarina xilaf xrlar. Grnr, onlar ilk baxdan rrklerin kifayet qadar gca malik olmadn qerarladrm> va ona gra da tarksilah olmaa tolesmemidiler. Mucib bey xatiralarinda qeyd edir ki, ermanilar n tayin edilen vaxt baa atana qader alaya istirahat verilse da Camii Cahid 46

bay bir an da olsa istirahot etmir, tabor komandirlarina lazm gstarilar verir, dylerin veziyyeti ila maraqlanrd. Tayn edilen vaxt baa atdqdan sonra ermanilardan cavab galmedi va bela olan da hcuma kemak emri verildi. lk olaraq dy Mucib Kamalyerinin bly balad va gzlenilmediyi halda bu blk ermanlann mhasirasna dd. Btn cahdlere baxmayaraq blk xeyli itki verrnok macburiyyotinda qald. Nuru paa da elo bu ilk dylo ox ciddi bir snaqla qarlad va he bhasiz ki, bu snaq ona ar psixoloji tasir gstardi. lk dyiida ermoni m ahallasinin mhasirasi he bir natica vermoyondo blmalar geri akilib ilkin mvqelari tutdular. Ermanilarla ilk qarlamann bela uursuz neticelenmesi ham Nuru paa n, hon da btnlkda trk harbilari n gzlanilmaz idi. Mucib bay z xatiralorindo hamin dyn sahnalarindon birini bela tasvir edirdi: Artq 3irafmz yava-yava ^ :varlr, aalarn tepe sinden da zer imiza ata edilirdi. Az sonra iinda di1rldymiiz qaroalqdan casaral alan 20-30 qeder erman i fedaisi zerimize atld. Qar taraf atei kasdi. Bundan sonra talimini he yapmadmz sokak (kiia - M.S.) mharibasinin en mdhi ant balad. Subay lar ilk defe tapanalarn kullanrlar (istifade edirlar M.S.), sng taxmaa vaxt bulmayan (tapmayan M.S.) mehmeteikler de trl tecrbelerin verdiyi terifesmaz ustalqla saldrlarm (dylerini - M.S.) tepeliyirlardi. Bouma az srd. Sonunda sa qa!an I5-e qeder basqn birdan-bire ortadan qeyh oldular. Biz de frsetden istifade ederek 10 ar yaralmz srtlarla dayaraq yava-yava geri ekilmeye baladq. d n irelideki manqamzw ehid den drd erim orada burcumaa mecbur olduq. Bu dyn gediinda Azarbaycana galmi trk qvvalari burada ilk ahidlarini verdilar. Nuru paa n gizli dey ildi ki, bu vaziyyot hom qoun blmalarinda, ham da gzlarini trk qounlarna d ikon ohalida bir midsizlik. bir aresizlik yarada bilerdi. Digar tarafdan, o da aydn idi ki. blgada ad xarm trk qounlannn bela uursuzl-' u ennani silahl dastalarini daha da ruhlandracaq va onlarn mqavimatini artracaqd. Vaziyyatin belaca qalmas har eyin mahv olma s ila naticalana bilardi. Ona gre da hamin gn Nuru paa Azarbayanda oolka do an narahat gecesini keirdi. Btnlkda ilk bir nee 47

hafteni Nuru paa bela ar menevi-psixoloji veziyyetde keirdi. nki Gencada ba veren uursuzluq yegana smaq deyildi. Buradaki voziyyotin dzaldilmasi n sa Nuru paann alinda alava qvva yox idi. Buna gra de yegana are mvcud qvvalarin menevi-psixoloji sarsntlarn qrmaq va onlar yeni dya seferber etmek idi. Geca ercinde Nuru paa buna nail ola bildi va birinci gn bir qadar ehtiyatl harekat edan qvvalar ikinci gn ox byk irade ve qatiyyat nmayi etdira bildiler. Neticede ermanilar a bayraq qaldrdlar va silahlarn tahvil vermaya hazr olduqiann bildirdiler. Toplanan silahlara gra Nuru paa ermanilarin saxtakarlq etdiyini anlad ve bildirirdi ki, ermanilar he da btn silahlarn tahvil vermamilar. Onlarda qalan silahlarn taplanmasn davam etdirmek n iyunun 13-de de ermani mahallesi mhasirede sax!anld. Yeri gelmiken qeyd etmek lazmdr ki, Mucib Kamalyeri z xatirelerinde Gonca ermanilarinin terksilah edilmesi amaliyyatn tasvir edarkan Azerbaycan ordusunun kapitan Samad bay Rafboyovun igidliklarindan da azdolusu danmdr. O, Samad bayi igid, cesur,* qorxmaz bir zabit kimi taqdim etmidir. Sam ad bey alay komandiri Camii Cahid beyin xahii ila aharin ermani hissasine yollanan blye beladilik etmi, ancaq veziyyet mrakkebleende blk koman* dirinin talebi ila geriya gndarilmidi ki, alay komandirina etrafl melumat versin. Mucib bey onu da qeyd edirdi ki, Azerbaycan sovetlaanda Samad bay komandiri olduu alayla (Samad bay Rafibeyov 7-ci irvan alaynn komandiri idi - MJS.) Trkiyaye kemi ve trk ordusunda xidmetini davam etdirmidi. zne Saym texells gt ren Samad bay trk ordusunda general-mayor rtbesinodek ykselmidi. Mucib bey xatirelerinda azarbaycanl generalin trk qvvelerinin Gencaya galmesina qadar Azarbaycan milli qw alarinin veziy- yeti barada kiik qeydlarini olduu kimi ap etdirmidir. Bu malumat mxtasar olsa da Azerbaycan ordusunun veziyyatini yrenmek baxmndan ehamiyyatlidir. Nun paann xatirolarindan aydn olur ki, cebha arxasnda tahike troda bilecek qvva teke ermeni silahllar deyildi. 1918-ci ilin iyun aynda Grcstanla sarhedda de meyyen gerginlik var idi. Bu barede Nuru paa bela yaztrd: TijJisi iaa! etmi olan general fo n Kress komandasndah alman hissahri mttafiq olmamza raman hi za qar grciibrh m tarakan xftsmaw vazivyala taqnm vn Sadaxh ifo Qarayazn igal etmihrdi. 48

Bunlar tacavzhrini Poylu korpsnn canuhunu kearak mazkur stansiya i h daha canuhdak Asiaja stansiyasna dikdiklarindan tarafmzdan verilan amr zarina va asgar qwalarina istinad edan ahali mazktr mfrazalarin silahlarn alm va hayruqlarn endirarak kandilarini Kr nahrinin o tarafna qovmulard. Nuru paann bu satirlerindeki bir neo meqama diqqet yetirmek lazmdr. Grcstanla serhedde ba veren serhed pozunluqlannn ilhams grcler yox, almanlar idiler. Aimaniya birinci dnya sava nda Trkiyenin mttefqi olmasna baxmayaraq, Bak neftine ve btnlkde Azerbaycan xalqna mnasibetde eks qtblerde qerar tutmudular. Almanlar Azerbaycan xalqnn taleyini nezere almadan ne yin bahasna olursa-olsun Bak neftine can atrdlar ve bunun n grc herbi qvvelerini, Azerbaycanm serhed menteqelerindeki basqnlar Trkiyeye bir tezyiq kimi istifade etmeye alrdlar. Nuru paann qeydlerinden grndy kimi alman-grc mterek qvveleri Azerbaycana mexsusluu he bir bha dourmayan bir nee stansiyan ial ederek orada z bayraqlarn qaldrmdlar. Qeyd et mek lazmdr ki, serhed pozunluqiar ile bal erq Ordular (^npunun komandan Vehib paa da ox qetiyyetli bir mvqe tutmudu. O, Nuru paaya bu m esele ile bal gnderdiyi teleqramnda bildirirdi ki, Azerbaycan erazisinde Osmanl ordusundan baqa dier bir ordu nun olmas yol verilmezdir. Ona gre de Vehib paa teleb edirdi ki. alman-grc qw e!eri zleri Azerbaycan erazisini terk etmezlerse onlar mehv edin. Vehib paa hemin m esele ile elaqedar Nuru paaya gnderdiyi ikinci teleqramnda bildirirdi ki, Qazax ve Zaqatala Azerbaycana aiddir. d g er bu erazilere kenar silahl qvveler daxil olarsa onlara silah la da cavab verin ve Azerbaycan erazisinden xarn. Bu deyilen heqiqet Nuru paann z n de aydn idi. Ancaq bu heqiqetin heyata keirilmesi n de Nuru paann elinde kifayet qeder qvve yox idi. nki Azerbaycana gelmi btn qvveler Mssl ve* Gyay istiqametine gnderilmidi. Hemin istiqametlerde ciddi dyler gedirdi ve oradaki qvvelerin serhed xettine atlmas mmkn deyildi. Qazaxdan Genceye qeder olan yollarn qorunmas n ise ox az qvve saxlanlmd. Yuxarfda adlan ekilen stansiyalarn ial altnda qalmas ile razlamaq ise mmkn deyildi. Bele olanda Nuru paa yerli ahalinin gcne tapnd. Hemin menteqelerin ehalisi azsayl mhafize qvveleri ile birlikde alman-grc qvvele49

rina qar qaldirildi. Kiik mhafiza dasteleri lo birlikda ahali stansiyalarda dalgalanan alman-grc bayraqlanni yero endirdiler vo ial qvvalari sorhaddan o yana qovdular.

NURU PAA V 0 A Z0R B A Y C A N ORDUSU Qafqaz slam Ordusunun mvcudluu dvrnda onun ikili tabeiliyi saxlanmaqda idi. Nuru paa takilati planda bir tarafdan arq Or dular Qrupu komandan lna tabe idisa, digar tarafdan da Azarbaycana ball qalmaqda idi. nki Nuru paa sadeca olaraq Azarbaycandak trk qounlannn komandan deyildi. O, mterek qvvelerdan tak il edilmi Qafqaz slam Ordusunun komandan idi. Bu ordu nun bir qtbnda 5-ci Qafqaz firqasi,- digar qtbnda isa Azerbaycan qolordusu dayanrd. Azerbaycan hkumati da Azarbaycan ordusunun qurulmasini Nuru paaya taprmd. Bu fakt arxiv sanadlar da tesdiq edir. Azerbaycan qolordusunun komandan general-leytennnt d . udinskinin 27 iyun 1918-ci il tarixli 189 sayl emrinde do hemin mesele z eksini tapmdr. Bmrin 1-ci bendinde dey ilir: /. Osmanl hkumati i h Azarbaycan Cmhuriyyati hkumati arasndaki mqavilanin IV maddasina uyun olaraq Azarbaycan tarafndan lkada anarxiyanin yat rlmas, Bak aharini va Bak qubemiyasinin bir hissasini tutmu boleviklarla mbariza n Trkiya si lahl qvvalari davat edilmidir. Hazrda Qafqaz slam Ordusu komandan general-adyunki, general-leytenant Nuru paann rahbarliyi altnda bu qwalar Azarbaycana galmidir. Hkumat qarara almdr ki. Azarhavcan Cmhuriyyati ordusunun takilini va Azarbaycan daxilinda faaliyyat gstaran btn qvvalari birladirmayi z iizarina gtrmasini Nuru paa hazratfarndan xah i etsin... Belelikle, Nuru paa hem de Azarbaycanda ordu quruculuuna rehberliyi z zerine gtrm d.' Dorudur, Azerbaycann btn milli q w elari Azerbaycan qolordusunun terkibine daxil idi. Yani onlarn tekilati mstoqilliyi saxianmd. Ancaq Azerbaycan qolordu su da z nvbesinde Qafqaz slam Ordusu komandan olan Nuru pa aya tabe idi. Nuru paa Azerbaycann erazi btvly urunda mbarizeye rehberlik etm ekle beraber milli qvvelerin formalamasna 50

va tekilatlanmasna da xsusi dqqot yetirirdi. z do bu i tacrid olunmu ekilde dey il, Qafqaz slam Ordusu hdudlarnda grlon >larin tarkib hissesi kimi aparlrd. Yani trk qounlar ayrca. Azer baycan qounlan aynca fealiyyet sahosine malik dey ildiler. Azerbaycann milli qoun hisselerinin takilatlandnlmas Qafqaz slam Ordu su miqyasinda aparlan iin bir qolunu tekil edirdi. Meselen, qoun hisselerinin tehizat ve teminatnda he bir ferq qoyulmayaraq onla rn eyni derecede dy hazrlna malik olmas esas gtrlrd. Ancaq malumdur ki, milli harbi kadrlann azl, btnlkde azarbaycanllarm ar Rusiyas terefinden herbi xidm ete amlmamas milli herbi hisselerin tekilatlandrlmasn xeyli atinledirirdi ki. Nuru paa da bu m eselelere xsusi diqqet yetirirdi. Azerbaycan ordusunun formaladnlmas ile bal Nuru paann byk ehemiyyet verdiyi balca m eselelerden biri bu idi ki, milli qoun hisseleri milli herbi kadrlar hazasnda qurulsun. Bu maqsado nail olmaq n Azerbaycana geldiyi gnden Nuru paann aydn bir siyaseti var idi. Hamin siyasetin mahiyyati bundan ibaret idi ki. Azerbaycanda milli kadrlar hazrlayan tehsil messiseleri amaq vo onlarn semereli fealiyyetine nail olmaq lazmdr. Azerbaycan ordusunun tekilatlandrlmas va milli kadr hazrl ile bal Nuru paa z xatirelernde bela yazrd: ... Qafqaz slam Ordusunda Azdrbaycan ordusunun

taakklna srdl verilmidi. dsasan Azarbaycana vrudumuz gnndan etibaran yerlarindan muntazam qv\>at ia/dii daima nazari-ahamiyyatda tutulmu sa da heyatitaxliyya va zabitanm mvcud olmamasndan dolay Ba knn zabtna va hissalarimizin q isman sarbast qalmasma qadar bu imkan hasil olmamd. Azarbaycana galan hissalarin zabit noqsani ox olduundan mazkur hissalarin zabitanndan istifada etmak imkan olmam, bilaks slam Ordusu qarargahi zabitanndan bir qismini cabhaya gndarmak macburiyyati hasil olmu idi. Bununla barabar va btn mhlata raman takili mtasawir Azarbaycan ordusunun komanda va heyati-taxiiyyasini yetidirmak zra Gancaya vrudunutzun ikinci ay Gan eada bir ehtiyat zabit maktabi ila avqustda bir kiik za bit maktabi taxsis olunmu idi.
Grndy kimi, milli herbi kadrlann hazrlanmas n Gencodo iki harbi mekteb almd. Birincisi, Milli herbiyye mektebi idi. Bu
51

mektebin almasna hala trk qounlan Azerbaycana galmezdan evval teebbs gsterilerek tekilati iler aparlsa da cereyan eden tarixi hadisalar onun fealiyyeta balamasna imkan vermemidi. Nuru paa bela bir mektebin lazmlna derhal diqqet yetirmi ve onun fealiyyete balamas n zaruri addmlar atmd. Nuru paann emri ile mektabin raisi vazifesine Qafqaz slam Ordusu terkibinde en tec rbeli zabitlerden biri olan A tif bey teyin edilmidi. Bu savadl, tecrbali va yksak takilatlq qabiliyyetine malik olan zabitin ad is ter Nuru paann xatiralerinda, isterse de onun em rlerinda semimiyyetle anlr. Bu da bir daha Nuru paann milli kadr hazrlna ve bu sahede Atif beyin xidmetlerina yksak qiymat verildiyini gstarir. Milli herbiyya mektebinin tedris ilerina tecrbeli trk zabitleri celb edilmidi. Nuru paann xatiralarindan grndy kimi Gancede ikin ci bir harbi mekteb de almd. Bu maktab kiik komandir heyeti (avular) hazrlamaqla maul idi. Bu maktebin alimizde olan dsasnamasinden aydn olur ki, burada gelacek avular geni proqram z re hazrlq keirdiler ve onlar xidmetlerini yax icra etdikleri halda zabit rtbesi almaq hququna da malik idiler. Kiik komandir heyeti hazrlayan maktab da A tif bayin rehberliyi altnda fealiyyet gsterir di. Yani tahsil messiseleri bir kompleks halnda birledirilmidi. Harbi makteblerin talim hisseleri de var idi. M ektebda oxuyanlar bu talim hissalarinda praktiki hazrlq keirdiler. Nuru paa mektablerin va talim hisselerinin zeruri texnika ve silahla temin edilm esine xsusi fikir verirdi. Nuru paa isteyirdi k, Azerbaycanm milli hissalarinda yalnz azarbaycanl ve mselman zabitler xidmet etsinler. z yazmalarnda milli hisselerin tekilatlanmasndaki lengliyi de Nuru paa milli kadrlarn olmamas ile esaslandrrd. Hatta trk zabitlerinin say da o qader ox deyildi ki.onlann bir qismi milli hisselere teyin edilsin. Dorudur, piyada alaylarnn komandanlna trk zabitleri teyin edilmidiler. Lkin dier vezifelera ve blme komandirliyine teyin etmak n kifayet qeder zabit yox idi. Buna gra da Nuru paa ilk aylarda Azerbaycan qolordusunda xidmet eden qeyri-azerbaycanl za bitlerin qalmasna razlq vermidi. Ancaq Bak zerine helledici h cuma hazrlq dvrnde, yeni avqust aynn I3-de imzalad amrle Nuru paa Azerbaycan ordusunda qeyri-azerbaycanl zabitlerin xidmet etn'asini qeyri-nmkn hesab etdi. Azerbaycan ordusu quruculuunda ciddi deyikliklerin edilmesini nazarda tutan hamin amr aadaki mazmunda idi:
52

1. Azarbaycan Cmhuriyyatinda ordu takil etma ihrini Qafqaz slam Ordusu tanzim va idara edacakdir. 2. Qurulacaq ordunun harb tzyftalimat - Af.S.) hazrlanm olub 6 avqust 1918 larixi va ba 1735 nmra ila gndarilmidir. 3. Svari qitalari mxtalif mantaqalarda takil edilarak bunlarn sonradan ehtiyaca gora daha byk birliklar halnda takilatlanacaqlar. 4. Takil edilmakda olan kiik birliklar korpus va tman qarargahinm takilind qadar birbaa Qafqaz slam Ordusuna bal olacaqdir. 5. Qolordunun subaylarnn tm(zabitlarinin hamisi - M.S.) msalman olacaqdir. Btn subaylar va asgarlar osmanl niformas geyacafdar. Svarilar marasimlarda arkaz niformas geyacaklar. 6. Mvcud Azarbaycan qolordusu hamanfdarhal M.S.) lav olunacaqdir. Qolordunun Ganca va digar mantaqalarda bulunan har nv silah, cabbaxana, mhimat. araba, heyvan va albasalari yeni takil edilacak qolordunu donatmaq (tachiz etmak - M.S.) zra Qafqaz slam Ordusu amrina verilacakdir. Azarbaycan qolordu su 15 avqust 1918-ci il tarixina qadar bunlarn listini Qafqaz slam Ordusuna gndaracakdir. 7. Yeni takil olurtacaq birliklarda danq va yaz ma trkca olacaqdir. Yaynlanan bu tamim Azarbaycanda faaliyyat gstaran btn Osmanl birMdari ila Azar baycan qolordusu komandanlna va Azarbaycan hkumatina gndarilmidir.
Bu emrin imzalanmasndan sonra onun bezi mddaaJan derhal ic ra edildi. Yeni Azerbaycan qolordusunun komandanl lev edildi, qolordudaki qeyri-azerbaycanli zabitler xidmetden azad edildiler. AzerbaycanlI ve qeyri-azerbaycanli olub mselman olan zabitler mveqqeti vezifelere teyin edildiler. Bununla bal Nuru paa avqustun 20-de xsusi bir emr imzalamd. Hemin emrle qolordu lev edildiyi n onun baqa vezifelere teyin edilen zabitlerinin siyahsnda 0.xlinskinin, H.Selimovun, H.Qaytabann, M.Tlexasm, . Usubovun, S.Ofendiyevin ve baqalan da daxil olmaqla siyahda cemi 124 neferin ad var idi. Ancaq bir mddet sonra qolordunun komandank barpa edildi ve ona komandanliq yeniden d.xlinskiye hevale edildi.
53

Bu yenidanqurmadan sonra qolordu komandanlnn stnkturunda har hans bir dayiiklik olduunu sylamak etindir. nki Azerbaycan qolordusunun arxivi bu gnadak elmi dvriyyada yoxdur. Ela buna gra da Azerbaycan qolordusunun qunlmas ve mhkemlenmesi pro sesinin manzerasini yaratmaq atindir. Ona gre de Azerbaycan qolordusunda Azarbaycan dilinin resmi dil kimi tetbiq edilib-edilmemesi barada da fikir sylamak mmkn deyil. Lkin emrdan grnr ki, Azarbaycan qolordusunda Azerbaycan dilinin tatbiq edilmesi mesalasi Nuru paan ox maraqlandrmd. Nuru paa sadaca olaraq orduda milli kadrlann saynn artrlmas na almrd. O, zabitlarin xidmatina qar ox talabkar idi ve onlar dan xidmati vazifelarin icrasna qar yksek m esuliyyet nmayi etdirmayi talab edirdi. Yeni Nuru paa zabitlere qar qay ile telebkarh zvi ekilde birladirmidi va zabitlerin an kiik intizamszl na qar qatiyyatli mvqe tuturdu. O z amrlerinin birinda bildirirdi ki, bir sra zabitlar rastlaarkan biri digerina asgari salam vermirlar. slam Ordusu komandan bunu dzlmaz sayrd ve bele intizamszltqlara yol veranlari ciddi cazalandracam bildirirdi. Zabitlerin xidmetinin tekiline bele ciddi diqqetin yetirilmesi, digor tarardan da zabitlarin mtleq oxluunun tapnlan vazifelerin icrasna ox byk mesuliyyet, daxili intizam, qetiyyet, irade, teebbskarlq va s. msbat keyfyyetler nmayi etdirmesi onlarn faaliyyatinin samaraliliyini daha da artnr ve zabit qtlna gre xidmetin takilinda yaranm atinliklari qisman aradan qaldnrd. Belalari istor trk zabitlerinin, isterse de azerbaycanl zabitlerin arasnda az deyildi. Qafqaz slam Ordusunun qazand uurlar da ilk nvbode bu zabitlarin akilatlnn va zehmetveserliyinin neticesi idi. Hamin zabitlarin byk bir qrupu hala Bak ehari azad edilmamiden avvel Nuru paann taqdimat ila Osmanl dvletinin orden ve medallarna layiq grlmdler. Onlann arasnda azerbaycanl zabitlarin de ad var idi. Yani Azarbaycan milli hisselerinin formalamasnda xsusi rol olan bu zabitlarin xidmatlari Nuru paann da diqqatinden qamam va onun taqdimat ile Osmanl dvletinin 5-ci qlncl Mecidiyya ordeni va Harb medalna layiq grlmdler. Tetif siyahsnda olanlarn adlan aadaklardr: Svari qaymeqam Hemid xan, svari qaymaqam Nuh bey, yzba vekili Sultanov, svari yzba vekili 91iyev, mlazimi-evvel Aslanbeyov, mlazimi-sani 91iyev, mlazimi-sani Zeynalov, mlazimi-sani Glmammadov, yzba veki li Hoimbeyov, mlazimi-evvel Mehmandarov, svari zabit vekili
54

Qaratiklinski, topu miralay Cavad bay xlinski, yzba Sultanov. yzba srafilov, yzba vekili Nesirbeyov, yzba vekili Ghmediyev, miralay Memmedov. Nuru paann diqqet yetirdiyi m eselelerden biri de orduya ar meselesinin tekili idi. Bu m eselenin belline nail olmadan Azerbaycann milli qoun hisselerinin tekiline de nail oimaq mmkn deyildi. Hemin m eselenin esas etinliyi yuxanda qeyd edildiyi kimi, azerbaycanllann esgeri xidm eta anmamas ile bal idi. ar iini tekil edecek orqanlar da Azerbaycanda hele sistemlememidi. Do rudur, Mselman qolordusunun terkibine amla elaqedar bu istiqametde meyyen ilerin grlmesine balanmd. Lkin ar ii hele lazmi ekilde nizamianmamd. Ona gre de Nuru paa evvel ce Azerbaycanda an tekil edecek orqanlar yaratmal, onlarn hquq ve vezifalerini meyyenledirmeli ve bundan sonra ara balamal idi. an ve seferberlik iinin tekilini Nuru paa Azebaycann hkumet orqanlan ve yerli orlanlarla sx elaqede apanrd. nki bu iin hquqi bazasm hkumet meyyenledirmeli ve onup icras yerli orqanlann kmekliyi ile heyata keirilmeli idi. ann birbaa heyata keirilmesi n Azerbaycann m enteqelerinde an orqanlar 8xzi-esger beleri tekil olundu. Bu 3xzi-esger belerine trk za bitleri rehberlik edirdi. 3xzi>esger belerinin yarad mas baresinde Nuru paa z xatirelerinde bele yazrd:

Bilzassa yeni dxzi-asgar tsldlat n glk akilirdi. Bununla barabar Ganca, Zoqalala aki (markazi Nuxa qasabasi), Cavanir (markazi Tartar), Gyay, Quba, Qaraba (markazi Adam),Qazax, Cavad, Cabrayl, Bak, Sabun u gazalarnda dxzi~asgar balari takil olundu.
ar ve seferberliyin tekilinde meyyen vaxtlar bezi gergin likler ortaya xsa da bu m eselenin helli n xeyli iler grlmd. Nuru paann gsterii ile Qafqaz slam Ordusu komandanl terefinden dxzi-esger belerinin feaiiyyetinin tekili barede telimat hazr lanmd. Hemin telimatda bu orqanlann fealiyyet mexanizmi aqlanmd. Qafqaz slam Ordusu komandanlnn baqa bir emri ile ardan azad ola bilecek ve ya mhlet verile bilecek exslarin kateqoryalar meyyenledirilmidi. ar iinin tekilinin bir etinliyi de ondan ibaret idi ki, Nuru paa Azerbaycana gelende lke erazisinin byk bir hissesi bolevikdanak qvvelerinin ve aqvardiya qw elerin nezareti altnda idi.
55

r
c i< > * 1

<>^.r.

t <r> a

f5 .
' >*,

<>/r.

K
t

... '.y /^ .!

M "*-'

1 *A *. 4db M Mi 1 f t. ! a t * * - * t t t t + t t X t

. fi *-'y< ... A /^itiiia) U M t? ^ ^ li'* /a u ** -^ * + aL 1t t

- ^ A ./ r ' V * ^ v

ittf
* *
! t !

.44 S ^ W W H >

i M at tm

M -L >. +\tf

x j

<Owi, V -J

/>'.Vl M MM

A l M A M t I -AW^* < W * ^ V * ab d .

!_

Nuru paann rehberliyi altnda tekil edilmi Azerbaycan ordusunun strukturu 9 oktyabr 1918-ci il

Bolevik-danak qvvalari Bakdan Gyaya, habela Bakdan imal sarhadlarina qadar olan erazilari nazarat altna ala bilmidilarsa, Lankaran blgasi aqvardiya ns qvvalarinin nazarati altnda idi. Ona gra da bu arazilarda szsz ki, milli qoun hissolarina ar calb etmak mmkn deyildi. Azarbaycan arazilori bolevik-danak qounlannn nazarati altndan xdqca Nuru paa hamin arazilarda ar ve safarbarlik iinin takili barada gstarilar verir va bunun la bal mvafq amrlar imzalayrd. Masalan, Gyay va amax qazalarnda arn takili ila bal xsusi bir amr imzalanmd. Qounlar Bak atrafna atanda arn takili ila bal baqa bir amr imzaland. Ordunun ehtiyaclarnn danmasi n taka ganclarin a r ila i bitmirdi. Bundan baqa ahalidan naqliyyat heyvanlarnn, arabalarn, silahlarn safarbarliyi da apardrd. arn takili ila bal avqust aynn ortalarnda imzalanm srrla asas diqqat bu iin arazi prinsipi zra aparmasna yetirilirdi. Bu da asasan Azarbaycann milli qoun hissalarinin tekilatlandrl mas ila bal idi. Qazax qazasmdan arlan arlar bu qazada yerlaan l-ci milli piyada alayna, ua va Qarabulaq qazasndan ha min mantaqadaki 2-ci piyada alayna, Ada qazasndan ise buradaki 4-c piyada alayna gndarilmali idi. Mantaqalardan Nuru paann adna gndarilan raportlardan aydn olur ki, ar iinin takili sahasinda yerlarda xeyli iler grlrd. Bunun naticasi idi ki, Bak ahari azad edildikdan sonra Azerbaycann milli qoun hissalarinin takilatlandrlmasnda bir canlanma du yulurdu. Bu baxmdan 1918-ci ilin sentyabr-oktyabr aylarn Azarbaycann milli harbi qw elerinin tekilatlandrlmasnn semarali bir dvr adlandrmaq olar. Bak aheri azad edildikdan sonra Nuru paa btn diqqatini Azarbaycan ordusunun formaladnmasna va daha da mhkamlendirilmesine istiqamatlendirmidi. Milli qoun hisseleri nin mhkamlandirilmasina diqqetin artrlmasnn bezi sabablarini Nuru paa z xatirelerinda de aqlayrd. Onun yazdqlanna gre Ba k ehari azad edildikden sonra Trkiye Herbiyye Nezareti Felestin cebhesindeki qw alari glendirmek n Azarbaycandak trk qounlarnn bir hissasini geri ekmek qerarna golmidi. Bela olduu teqdirde Azerbaycanm tehlkesizliyinin temin edilmesi esasen milli qw elerin zarine dacakdi. Ona gre da Nuru paa Azarbaycann ordu hisselerinin bu vazifeni icra etmaya qadir olacaq seviyyaya atdnnaa alrd.
58

Ancaq Azerbaycan ordusunun mhkamlandirilmasina diqqatin ar taka bu sabebla bal dcyildi. 1918-c il sentyabr aynn or t a l a r n d a artq aydn olmudu ki, Trkiye va onun mttafqlari Birinci dnya savanda melub o!maq zredir. Osmanl hkumat rahbarliyi, o cmiadan da Onvar paa anlayrd ki, dnya sahnasinda gedan proscslar onlarn xeyrina cereyan etmir va yaxn vaxtlarda trk qounlar Qafqaz, o cmiadan de Azerbaycan terk eda bilar. Ona gre Onvar paa ham Xalil paann, ham da Nuru paann diqqetini Azarbayca* nn milli harbi qw alarinin takilatlanmasna va mhkamlandirilmasna ynaldirdi ki, eer osmanl qw eleri Azerbaycan tark ctsa on da Azarbaycan mvcud milli qvvelari ile z msteqilliyini qoruya bilsin. Bu baxmdan 0 n v er paann Xelil paaya va Nuru paaya nvanlad aadaki mektub xarakterikdir. O yazrd:
trlm as

Balka zahiran Azarbaycandan va imali Qafqazdan aldlacayiz. Qwalarimizi akmi grnmaya macbur olacaq. Va bela bir halda Azarbaycann va imali Qafqazn z qwalarina istinad etmalari lazm galacakdir. Binaanaleyh indidan Qafqazda qalacaq qvvalar Azarbaycan va imali Qafqaz q\\>alari olaraq qalmaq n indidan bu qwalari asos sayaraq ham bunlar genilatmak, ham da yeni takilal yaparaq bu sratla orada qwatlanmaya baxlmaldr... Rus silah va cabbaxanasndan olmaq zra Azarbycana mmkn olduu qadar ox silah va cabbaxana gndarilsin.
Azarbaycann milli herbi qvvelerinin tekilatlandrlmas ve mhkomlandirilmesi Azarbaycana Trkiye harbi yardmlarnn ilhams olan Bnvar paann da diqqet merkezinde idi. Bu insann yazmala rnn yrenilmesi gstarir ki, trk qounlarnn Azarbaycandan geri akilmasi ve Azerbaycann msteqiiliyinin tahlka altnda qala bilecayi 9nvar paa terefndan ox ciddi narahatlqla yaanrd. Azarbaycann mstaqilliyinin qorunmas n 0nvar paa hem siyasi, ham diplomatik vasitelere el atmaa alrd. Hetta onun meslekda, Osmanl sedr-ezemi Talat paa da 1918-ci ilin sentyabr aynda Almaniyaya sefan zaman Azarbaycann mstaqilliyinin tannmas n diplomatik cahdler gstermidi. Beynalxalq proseslerin istar Trkiyenin, isterse de Azerbaycann menafeleri xeyrine cereyan etmediyini grdkda On var paa Azerbaycan ordusunun mhkomlandirilmesini Azerbaycann msteqilliyinin qorunmas n daha ctibarl yol hesab edirdi ve bunun n elinden geleni esirgemirdi. Vuxardak mektub59

dan da grnr ki, Azarbaycann qoun hisselerinin daha yax tehi zi n Trkiyadan mmkn olduu qadar silah va sursat gnderilmasini srar edirdi. z da bunlar sadaca szlar deyildi. Arxiv so nadlarinin yranilmasi gsterir ki, ela 1918-ci il oktyabr aynn ilk gnlerinde Trkiyaden Azarbaycana byk hacmde silah, sursat gndariimidi. Nuru paaya gnderdiyi baqa bir teleqrammda 8 n v ar paa Azer baycan ordusunun mhkamlandirilmesinin zaruri 1iyine toxunaraq yazrd: Hkumati -Osman iyyan in Azarbaycam himaya eda-

mamasi va Azarbaycandah qwalarini akmasi haln da orada Azarbaycann yerli ahalisi ila na daracaya qadar miivajfaqiyyatla almaq imkannn olduunu bildirmanizi rica ediram. Siza gndarilacak cabbaxana va top masalasi qayat mhm olduundan bir an avval varsa qalar gndarmanizi rica ediram.
Nuru paa Azarbaycana galanda Msalman qolordusunun strukturunda har biri drd piyada alayndan ibaret olan iki piyada frqesi (diviziyast) svari ve topu alaylar var idi. Ancaq bu alaylarda exs heyetin say kifayet qeder deyildi. Ona gra da hisselerin bir oxu lev edilmi va bir oxu da yeniden qurulmudu. Qafqaz slam Ordu sunun Azerbaycanda mvcudluunun ilk aylanna aid olan arxiv senedlerinde yalnz drd piyada alaynn ad xatrlanr(svari ve dier yardm hisseler nezere alnmamaqla). Azerbaycan qolordusunun ye niden qurulmas ile bal enirlerinde Nuru paa gsterirdi ki, Azer baycanda iki frqeli qolordu yaradlacaqdr. Bak aheri azad edildikden sonra bu frqelerin tekilatlanmas da sratlendirildi. Nuru paa nn emri ile 1-ci, 2-ci ve 3-c piyada alaylar l-ci Azerbaycan f i l e sinin terkibine verildiler. Firqanin komandan Cem il Cahid bey teyin edildi. Piyada alaylarnn komandirleri de trk zabitleri idi. 4-c, 5-c ve 6-c piyada alaylar 2-ci Azerbaycan frqesinin terkibine verildiler. Bu frqenin komandan vezifesine ise Nuru paa z qerargah reisi olan Nazim bayi teyin etdi. 4-c piyada alay artq tekil olunmudusa, 5-ci ve 6-c piyada alaylar tekilatlanma prosesinde idiler. Nuru paa Nazim baydan teleb edirdi ki, bu alaylarn tekilatlanmasn da sratlendirsin ve ortaya xan etinlikler barede z mlahizelerini derhal ona atdrsn. Nuru paann amri ila 9-cu trk piyada alay 1-ci Azerbaycan frqasine, 10-cu trk alay ise 2-ci Azerbaycan frqesine verildi. Nuru
60

paann meqsedi bu idi ki,hamin alaylar paraianaraq Azerbaycan alaylarnn arasnda bldrlsn ve onlarn tekilatlanmasn sretlondirsin. Nazarda tutulmudu ki, trk alaynn her taboru bir Azer baycan alayna verilsin. Burada ise trk taborunun her bly Azer baycan alaynn bir taborunun bazasn tekil etmeli idi. Ancaq ma lumdur ki, trk qounlarna Azerbaycan terk etmek emri verilmesi ila bu ideya heyata kemedi. Nuru paann atd ehemiyyetli addmlardan biri de Azerbaycann sarhed alaynn tekil edilmesi barede verdiyi amr idi. Bu alay Grcstan ve Ermenistan serhedlerini qorumal idi. Alayn blmeleri Zaqataladan balam Araz ayna qeder sarhed xatti boyunca yerlemeli idi. Alayn ex$i heyeti azerbaycanllardan ibaret olmal idi. Ancaq Nuru paa alayn tarkibinde az miqdarda osmanl asgerlerinin xidmetni de mmkn sayrd. Azerbaycan qolordusunun terkibinde svari va topu hisselerinin va dier yardm blmelerin formalamas da xsusi diqqat m erke zinde idi. Bak eheri azad edildikden sonra ar iinin takilinda meyyen canlanma var idi. Azerbaycann metbuat orqanlarnda ap olunan melumatlar da azerbaycanl genlerin xidmete mnasibetinde ralileyiler olduunu tesdiq edirdi. Nuru paa z xatirelarinde trk qounlarnn Azerbaycan terk etmek erefesinde 1-ci Azerbaycan frqesinin exsi heyetinin ne qoder olduunu qeyd etmidir. Firqede 2898 nefar axsi heyet var idi. Bu da hisselerin komplektledirilmesi sahesinde meyyen iler grlmesindan xeber verirdi. Bak eheri azad edildikden sonra herbi mektablarin da ilk buraxl oldu. Bu barade Nuru paa z xatirelarinda aadaki qeydleri ctmidi:

Miralay A tif bayin tdhti idarasinda bulunan ehiiyat zabit maktabindan J-ci posta olaraq 150 ehtiyat zabiti va kiik zabit talimgahndan da 400 kiik zabit xm idi. 200 ehtiyat zabiti da 2-ci posta olaraq hazrlan maqda idi.
Milli herbiyye mektebinin ilk buraxl 1918-ci il oktyabr aynda Gence eharinda oldu. M ektab raisi Atif beyin yazmalarndan ay dn olur ki, buraxla xsusi hazrlq grlrd. Maktabin ilk buraxl Azerbaycan tarixinda ox mhm bir hadise idi. Ona gre bu tarixi hadisede itirak etmek n d . xlinski ile beraber Azerbaycan hkumetinin zvlari de Genceye gelmidiler. Buraxl merasiminde Nuru paann atas Hac d hm ad de itirak edirdi. Bakya olunun g
61

rne gelmi Hac 0hm ad Gencada aziz bir qonaq kimi qarlanm vo onun bura galii ahalinin byk sevincina sabab olmudu.

BAKIYA Q 0 D 0 R UZANAN C 0 B H 0 YOLU

Nuru paann Gancaya galmasi va Qafqaz slam Ordusunun yaradlmasnm ona taprmas Bakda hakimiyyati alina keiran bole vik-danak qw alarini ciddi tavia salmd. Azarbaycann btn arazisine qeyd-ertsiz hakim olmaq isteyen ifrat boievik va danak qw elari yax anlayrdlar ki, Qafqaz slam Ordusunun tekilatlan mas onlarn niyyatlerinin hayata kemesine imkan vermeyecekdir. Ona gre de Qafqaz slam Ordusu hele tekilatlanmam, dvlet msteqilliyini yenice elde etmi Azarbaycann milli qvvaleri nefes dermeye imkan tapmam S. aumyan va onun atrafmdaklar, esasen ermanilerden tekil edilmi bolevik-danak qounIarma Genceye doru hcum emri verdiler. yun aynn evvellerinde bu qoun hisse leri Bak-Gance demir yolu xatti boyunca ve Bak-amax-Gyay osse yolu boyunca hcuma kedilar. Bolevik-danak liderlerinin qarlanna qoyduqlan minimum meqsed Yevlaxda Kr ay zerin den keen krpn tutmaq idi. nki bu krpn tutmaqla Qafqaz s lam Ordusu hisselerinin erqe doru irelilemesini saxlamaq olard. Krpnn har iki terefnden ay boyunca uzun bataqlq sahelerinin olmas trk ve Azerbaycan qvvelerinin ay kemasini demek olar ki, qeyri-mmkn edirdi. Ona gre de bolevik-danak qounlan b yk sretle ireliya doru haraket edirdi. yun aynn l-d a Srl stansiyas, iyunun 12-do ise Krdemir stansiyas bolevik-danak qounlan terefnden ial edildi. Nuru paa bolevik-danak qounlannn Yevlax krpsne atma snn ne demek olduunu yax anlayrd. O, AzerbaycanlI yarbay Hebib bey Selimovun Msslden gnderdiyi malumatlar byk he yecanla izleyirdi. Ancaq onun, veziyyati sabitledirmek n ciddi tedbirler heyala keirmeya imkan yox idi. Gencede olan azsayl trk qvvesi Gence ermenilarinin tarksilah edilmesi ila meul idi. Ha min qw elari Gencedeki ermeni mahellesinin mhasiresinden xarmaq he cre mmkn deyildi. 5-ci Qafqaz frqesinin esas qveleri ise Gence etrafna yalnz iyunun 15-de gelib xacaqd. Nun paa neyin bahasna olursa-olsun qerbe doru ireliiayan dmenin hereketini lengitmeye alrd. Mvcud veziyyetde Nuru paann el atd
62

yegane vasite o oldu ki, Mselman qolordusunun Goncada olan zirehli qatarn ve Qafqaz slam Ordusunun qerargah reisi Nazim beyi Mssl istiqametine gnderdi. Nazim bey veziyyeti yerinde yrenmekle baraber Mssl etrafnda ve Qarameryam istiqametinde olan azsayh milli q w eleri bolevik-danak hcumunu lengitmeye ve bu nunla da vaxt qazanmaa almal idi. yun ayjnn 14-de Nuru paaya Mssl istiqametindaki veziyyet baroda malumat veren Nazim bey bolevik-danak qounlarnn bere ketinin qarsnn alnmas n elave q w a gnderilmesinin zenriliyini vurulayrd. nki ox byk sayda olan bolevik-danak qvvalerina qar Mssl istiqametinde azsayda milli q w a le r var idi. Nazim b8y Nuru paann diqqetine onu da atdnrd ki, Qaramaryem atrafmda M ammar efendinin rehberliyi altnda olan Ada bly vo dier blm eler zerine de gl hcum gzlenilmakdadir. Malumatla tan olduqdan sonra Nuru paa Nazim baya bildirdi ki, Gance etrafndan onun kmeyine helelik bir svari blmesi gndere biler. z de tvsiye edirdi ki, hemin blmeni dmenin arxasna zarba vurmaq, damir yolu xetlarini datmaq n istifada etsin. Ya ranm veziyyetle bal Nuru paa hem de erq Ordular Qrupu ko ni an dam Vehib paaya malumat verdi vo Azarbaycanda yaranm m* rakkeb veziyyeti onun nezerine atdrd. Nuru paa bildirdi ki, Bak bolevikleri byk bir q w e ile irelileyib Mssl etrafndaki bataqiq sahaya yaxnlamlar. 500 nafar miqdarnda taxmin edilen baqa bir deste ise amax yolu ila Qaramaryem zerine hcuma kemidir. 10-cu Qafqaz piyada alay onlarn qarsn saxlamaa gnderilmidir. Nuru paa onu da elave edirdi ki, Azerbaycana galib xm olan 5-ci Qafqaz frqasinde her tfeng bana yalnz 200 aded glle mvcuddur ve ele ilk dyden sonra qvvelar gllasiz qala biler. Ona gre Nuru paa Vehib paadan bu m eseleye diqqat yetirilmesini xahi edirdi. Nuru paann Gence ermenilarinin terksilah edilmesi ile balanan gargin gnleri davam edirdi. Bir snaqdan xmaa macal tapmam onu nvbeti snaq haqlad. z de bu snaq daha ciddi idi. Trk qo* unlan dmen q w eleri ile zbez gelmidiler. Bolevik-danak qounIarnn hcumunun qarsnn alnmamas ox ciddi facielere yol aa bilerdi. Herbi teebbs ise helelik bolevik-danak qw elerinin alinde idi ve onlar da bu fursetdon istifade ederek ireliyo doru he* raket edirdiler. yunun 15-de Gence etrafna atm olan 5-ci Qafqaz frqesinin
63

10-cu alay demir yolu ila derhal Gyaya yola salnd. Bu alay Uarda qatarlar> terk ederek Gyaya yollanmal idi. Ola bilsin ki, bolevik-danak qvvalari bundan xaber tutmudular va Qarameryom etrafndaki mdafe mvqelari mhkemlandirilmemi nvbeti hcuma kemeyi qerara aldlar. yun aynn 16-da arameryem etrafnda ba veren dyde azsayl milli q w e le r hcumun qarsn saxlaya bil mediler ve Qarameryem de bolevik-danak q w eleri tarafndan i gal edildi. yunun 16-da bolevik-danak qounlan Mssl istiqametinde de irelilemeye cehd gsterdiler. Dorudur, burada ele bir mvqe deyiikliyi ba vermedi. Ancaq ilk baxda bele grne bilerdi ki, demir yolu xetti boyunca z . qvvelerini gclendirmakJa bolevik-danak qw eleri Yevlax krpsne daha tez ata bilerdiler. Nuru paa ise 10-cu piyada alayn Mssl istiqametine deyil, Gyaya gnderdi ve esas diqqeti Gyay-Qarameryem istiqametine yneltdi. Bele bir addm atmas Nuru paann derin herbi duyuma, hadiselerin inkiafn qabaqcadan gre bilmek qabiliyyetine delalet edirdi. Dylerin son raki gedii de gsterirdi ki, bu addm ox incelikle dnlm bir addm idi ve Nun paann qebul etdiyi mhm, hem de strateji ehemiyyetli qerarlardan biri idi. nki bu istiqametde ba verenler btnlkde holevik-danak qounlanna qar aparlan mbarizede esasl dn yaradlmasma yol ad. Nuru paann bu qeran yaranm olan gerginliyin mveqqeti olaraq aradan qaldrlmas n deyil, cebhede esasl deyiikliklerin elde edilmesi n nezerde tutulmudu. Lkin cebhede esastandnmam addmlar atlmas, Qafqaz slam Ordusu komandan! ile razladnlmam dy aparlmas Nuru pa ann niyyetlerini yeniden ciddi tehlke altna ald. yun aynn 17-de Nazim bey ve 10-cu trk alaynn komandiri yarbay Osman bey ciddi bir hazrlq aparmadan ve Nuru paa ile Ta zlamadan Qarameryem etrafnda bolevik-danak qounlannm zeri ne hcum etdiler. Grnr, onlar bu hcumun uurla neticeleneceyina tam amin idiler va ona gre de bolevik-danak qw elerine ciddi zerbe vurma qerara aldlar. Ancaq dyn neticesi he de onlarn gzlediyi kimi olmad. 10-cu alay ciddi bir uursuzluqla qarlamal oldu. Nuru paa Azerbaycanda olduu vaxt belke de en byk sarsn tn keirdi. nki iyunun 18-de Qarameryem etrafndaki dyde 122 nefer ahid ve itkin dd, 121 nefer yaraland, 2 eded top itirildi. Bu dyda onsuz da qt olan silah ve sursatn ox byk itkisine ve mesrefine yol verildi.
64

Trk tarixlarinin fkrince, Qaram 0ry 0m etrafnda 10-cu Qafqaz alaynn ciddi uursuzlua dar olmas ilk nvbeda dyn hazr lanmasnda taktiki sehvlere yol verilmesi ile bal idi. Dmenin qvveleri ve mvqeleri barede lazmi malumat elde edilmeden, kifayat qedor qvve ehtiyat yaradlmadan dye balanmas uursuzluq n zemin yaratd. Bundan baqa dylerin lazmnca istirahat etmeden ar dye atlmas, onlarn psixoloji hazrlnn zeifliyi, ilk hcumdan yaranan aqmlq, elaca de cinah dylerinden samaroli istifade edilmemesi, cinah mhafizesinin etibarl ekilde temin olunmamas 10-cu alayn byk itkilerine ve dy uduzmasna sabab oldu. Balcas ise dylera byk menevi zarba vuruldu. Ba veren uursuzluq onlarda ar psixoloji teessrat yaratd. Nuru paa bu barede melumat alan kimi d.xlinski ile birlikda darhal cebha blgesine yola dd. ynun 18-de sehar onlar Mssl yaxnlmda qatardan ddler. dvvelce burada Nazim bayla va Qaramaryam dynde itirak etmi zabitlerle grdler ve dy n gedii barede ilkin melumat aldlar. Sonra ise Nuru paa 9.xlinski ile birlikde faytonlarla Gyaya yolland ve burada 10-cu Qafqaz alaynn komandiri Osman beyle grd. Nuru paa bu qedar in san telefat verilmesine, habele 2 eded top itirilmesine dzlmez bir hal kimi yanard. Alay komandiri va zabitlerle grde o, aparlan dyn neticelerini mzakire etdi, buraxlan nqsanlann aradan qaldrlmas n lazmi tvsiyye ve gsterilerini verdi. Balca diqqet ise, he bhesiz ki, dylerin menevi-psixoloji ahval-ruhiyyasi nin direldilmesine yneldildi. Nuru paa z dylerine tolqin ede bildi ki, onlarn baqa bir x yolu yoxdur ve neyin bahasna olursa-oisun Azerbaycan xalqnn kmeyine atmaq kimi mesuliyyetli va tarixi vazifeni yerine yetirmelidirler. Nuru paa eyni zamanda yerli ehalinin nmayendeleri ile de g rd, onlar qarda km eyine yetimi olan trk qounlarna daha yaxndan kmek etm eye ard. Nuru paa daxilinde-kkreyen hissi ni ve heyecanru onun grne gelenlerle bld, onlarla fikir mbadilesi apard. Tecavz genilenmekde olan bolevik-danak qounlarna qar yalnz ordu hisselerinin fealiyyetinin kifayet etmediyini bildirdi. O, z sohbetinde xsusi oiaraq vurgulad ki, xalq ktleleri trk harbilarini tek qoymamal, her vasite ile onlara yardm etmeli dir. z xatirelerinde 5-ci Qafqaz frqesi qerargah reisi Rd onu da alava edir ki, xalq bu xitab kemali-skunat ve diqqetla dinledi vo
65

dald. Nuru paa haql olaraq qeyd edirdi ki, dylar susuzluqdan ox aziyyat akirlar. Havalarn haddan artq isti olmas, imali suyun vaxtnda atdrlmamas blmolorin dy qabiliyyatina tasir gstarirdi. muman Azorbaycan arazisnda aparlan dylar zaman su sardan Qafqaz slam Ordusu qw olari ciddi problemla qarlamdlar. Mvcud olan malumatlara gra, Qaramaryam etrafndaki dyn gcdiinda susuzluqdan taqatini itiran trk dylarini erman silahllar ala keirib byk azab-aziyyatla ldrrdlor. Nuru paa iyunun 18-ci (bolcvik monbolarina gra, iyunun 19-u - M.S.) btn gn Gyayda oldu, trk dylarini nvbati dylaro safarbar etmaya ald, 10-cu alay komandiri Osman baya lazm gstarilar verdi, bura alava qvvolorin gatirilmasi n bozi todbirlor hayata keirdi. O, alava qvva kimi daha ox Adada top lanm olan 2 min knllya mid balayrd. Ordu komandan inin yazmalarndan aydn olur ki, o, Ada ahalisinin nmayandaiari ila gra bilmi va onlarn 2-3 min knll toplamaq vadindan raz qalmd. Hamn gnn gecasi Nuru paa yanndaklarla birga Gyay tark edir. Adallarla olan shbotini nazara alaraq gman etmak olar ki, o, Ada-Laki yolu ila geri qaytd. nki o galdiyi yolla, yani Mssl yolu ila geri qaytmamd. yunun 19-da o, teleqram gndarib Mssldaki Nazim bayi Yevlaxa yanna artdrd. Ogor Nuru paa Mssldan geri qaytm olsayd Nazim bayla grar va demali olduu szleri ona atdrard. Nuru paa teleqram gndararak bildirdi ki, Nazim bayi saat 3-a qadar Yevlaxda gzlayacak. Nuru paa saat 16.30-a qadar Nazim bayi gzladi va galib mad n Gancaya vola dd. Yola dmezden avval Nuru paa Nazim baya bir do teleqram gndardi. Hamin teleqramda deyilirdi: 1. On alt buua (16.30-a - M.S.) qadar sizi hakladim,

Gancaya gediyoruz 2. Bardadan 500 atl cma ertasi axam Yevlax s losyo nunda toplanacaqdr. 3. Adallar 2-3 min silahl toplayacaqlarn vad etdilar. Gyaydah asgariarin Adaa vdatbri (qaytmalar M.S.) n amr verdim. Mazkur asgarin biitn silahlar beli rus lfangi olacaqdtr. Adallara silahlarn cami iin iki gn avval xabar vermak lazmdr. Buna nazaran bu geca amr verilmasi icab ediyor. 4. Nuzaya getmak zra Yevlaxa galan mfrazani {dastani - M.S.) Xaldana gndardim. Orada amra intizar edacakdir.
66

Xaldan tfanglilarinin da toplanmas n amr veriniz. Kan* dilarina awalca xabar verilmidi. 5. Gancadan bir Osmanh bly Ha doqquzuncu alaydan qalan ild bly da amriniza gndaracayam (42-ci svari b ly va 26-ci taborun iki bly). Ganca kmilllarindan du bir-ox adam cam olunacaqdtr. 6. Nuxada mvcttd silahllarn smayl Haqqi bay komandasnda Qayaba harakatna itir ah n Gancadan Nuxaya teleqrafla yazacaam. 7. Ermanihr Qutqaen taraflarnda iyirmidan fazla (ox M.S.) slam ky yazmlardr. Qayaba harakntm Qutquen zarindan ayr bir qol aklinda daha iraliya gtrmayi mnasib grram. 8. Qutqaen komandanlndan galan raporlun sratini siza gndariram. 9. Yarn vdat etmak zra Gancaya galarsiniz fana olmaz.
Bu teleqramdan bela bir meqam da diqqati calb edir ki, Nuru pa an qaylandran taka Qaramaryam etrafndaki dyn naticalari deyildi. Qutqaen blgasinda yaayan ermanilar silahl dastalar takil edarak Azerbaycan kandlarini mahv edirdilar. Nuru paa ermoni kandlarinin ahalisinin bela zbanalqlannn qarsnm alnmas n lazmi ilar grrd. Qeyd etmek lazmdr ki, Gence-amax yolunun asasen imalmda yaayan ermeni kandlarinin ehalisinin bela cnayetkar am allere el atmas yegane hal deyildi. Bolevik-danak qounlar ila albir olan ermeni kendlarinin ehalisi mterek maqsadlarinin ha yata keirilmesi n z xidmetlerini gstarmekdan ekinmirdilar. Hatta Qafqaz slam Ordusunun qvveleri Bakya doru xeyli iralilayanden sonra da arxada qalm ermeni kandlarinin ahalisi silahl itialara el atmdlar. Nuru paa derhal bele itialarn yatrlmas n emr verdi ve qetiyyetle ermeni itialarnn qarsn ald. Qarameryem etrafnda veziyyetin sabitledirilmesi n Nuru pa ann vacib bildiyi tedbirlerden biri de 5-ci Qafqaz firqosinin qerargahnn Gyaya klmesi zaruriIiyi idi. Bu, cebho blgesindeki qoun hisselerinin daha evik idare edilmesine kmek ede bilerdi. Nuru paann bu talebine uyun olaraq S-ci Qafqaz firqosinin qerargah dorhaJ Goncadan yola dd ve iyunun 20-de Goncada yerledirildi. Nuru paa isteyirdi ki, nvbeti dyn aparlmas n ox ciddi hazirliq ii grlsn ve bu dyn aparlmas ila sadaco voziyyot sa67

kitlodirilmesin, ham do yax mvqelerde m hkemlenerek harbi teabbsn ala keirilmasina nail olunsun. Bele bir dnn yaradlmas n Gyay istiqametine lazmi sayda q w e celb olunmas lazm idi. Nezerde tutulan qeder qvve bu istiqamete gnderilm ese de, Nuru paa mvcud imkanlar yeniden nezerden keirdi, Gence, Qazax va digar blgelerden de bura Azerbaycann knll destelerinin gatirilmasi barada gstari verdi. Qardak dye nece byk ehemiyyet verdiyini Nuru paa iyunun 22-de 5-ci frqe komandiri Mrsel beye gnderdiyi teleqramnda bele aqlayrd: Ana vdtdnddn cda (ayr - M.S.), vazifalari pak ba la (burada, ar - M.S.) biz Osmanl heyati zabitan-

nn m\>affaqiyyatlari, saysz dmanlarn tasiri ila aqamata (uursuzlua - M.S.) mahkum olmaq tahlkasina maruzdur. Btn midimiz ancaq frqamizin harakalna va onun an byk dman i olan qarsndah bolevik isimli qwatlarini azmasina baldr. Zaman daha ox intizara msaid deyildir. Geridan taza qwat gndarilacayina dair bir iarat yoxdur. Bu nqteyi-nazardan zabitan va afradmzn dui fadakarisina dan vazifa ciddan ardr. Maamafh (ancaq - M.S.) zaruriyil-icradr. Firqanizin vuraca ilk zarbadir d, biza Qafqasiyann bu qisminda qavi va qati bir mvqe tamin edacakdir. Taarruzdan (hcumdan M.S.) avval bu haqiqat surati-mnasibada afradmza qadar talqin edilmi bulunmaldr. Firqanin qiaatndan mmkn-ttahaq olanlarn artas 23. 24 hazi ran (iyun - M.S.) gn axamna qadar knlllardan toplaanlar gndarilacakdir. Binaanaleyh ayn 27 va ya 28-ci gn mumi bir hcum imkan mmkn ola bilir. Buna nazaran hazrlq icras va uzaq qruplara da amr itas (gndarilmasi - M.S.) lazmdr...
Nuru paa Azerbaycana geldiyi vaxtdan ddy ar snaqlann mengenesinden hela xa bilmemidi. O, qardak dye bu smaqlar mengenesinden xa bilmek ans veren bir mbarize an kimi baxrd. Hamin dyde Nuru paa ve onun tabeliyinde olanlar, nehayet bolevik-danak qounlanna z gcn anlatmal, 29 yal generaia balanan midlerin obas olmadn tesdiqlemeli, ya da oxsayl itki ler vererek yeniden geri ekilmeli, itirilen yaay menteqelerinin er meni lerin tapda altnda viran olmas ile razlamal idi. x yolu68

nu Nuru paa Azerbaycana ikinci bir rk diviziyastnn gotirilmasindo grrd. Qarda dayanan vazifalari oxsayl qounlar hesabna hail etmeye alrd. Bununla bal o, arq Ordular Qrupu komandanl qarsmda da m asala qaldrd. Ona ela gelirdi ki, 5-ci frqanin gc ila bir nee istiqametden - yani Gyay, Mssl, Salyan istiqamotindan Kr ay boyunca irelileyen dmenin ve crmani kondlerinde yarad lan silahl destelarin hcumlarnn qarsn saxlamaq mmkn deyil. Halbuki sonradan Nuru paa 5-ci frqanin gc ila Bakya qeder gelib xd. Szsz ki, bu mbarizede Azarbaycann da nizami qoun blmalari va oxsayl knlllari itirak edirdiler. Ancaq Trkiyadan elaye qouo hisseleri gnderilseydi de qsa vaxt erzinde on lar Gyay etrafna yetie bilmezdi. Ona gre do Nuru paann aresi mvcud qvvelari safarbar etmak, onlarn z qvvesine inamn yk* saltmek, balanlan midlara mesulyyati artrmaqda idi. Nuru paa Mrsal baya gndardiyi teleqramda xatrladrd ki, dylari iynina den vazifeler ne qedar ar olsa da, icras mtleqdir. Ordunu nvbet tehlkelerden de yalnz onlar zleri xilas ede bilerler. Nuru paa bir nee gn erzinde yksek irade mhkemliyi nmayi etdire bildi. Bele bir irada ile o, teke zaruri bildiyi tedbirlerin icra sn takil etmedi, eyni zamanda tabeiliyinde olanlara da bu keyfiyyetleri alaya bildi. Cebheda vaziyyatin dzeldilmesi n qsa mddet arzinda grlen ilerin say byk bir siyah tekil ede biler di. Nuru paa bu vaxt erzinde demak olar ki, respublikann btn menteqelerinden Gyay etrafna milli knll destelerin gnderil mesine nail oldu. Azerbaycan hkumetinin zvleri ile menteqo!ardo erzaq toplanmas va qounlara atdnlmas tekil edildi^ silah ve sursatn tap mas n bir sra mhm tedbirler heyata keirildi. Btn bu ilerin grlmesi, elaqalendirilmosi ve onlarn dmenin mehvine istiqametlendirilmesi n Nuru pann tekilatlq qabiliyyoti ile cavanlq enerjisi zvi suretde birlemidi. Buna gre de ox doqiqlikle atlan addmlar tezlikle z msbet neticelerini do verdi. Baxmayaraq ki, nvbeti dy de bolevik-danak qounarmn qefl hcumu ile balad, ancaq onlar herbi teebbs ellerinde saxlaya bilmediler. Nun paa yuxanda grndy kimi nvbeti dy iyunun 27-de ve ya 28-da balama maslehet bilirdi. Bolevik-danak komandanl bu qerardan xobor tutub Qafqaz slam Ordusunu qabaqlamaq hiylasine ol atd. yunun 27-da seher tezden bolevik-danak qounlar qefl ekilde hcuma baladlar. Homin hcuma qedor 13-c trk alay, habelo
70

oxlu sayda Azerbaycan knllleri Qarameryem etrafna getirilmidi. Bolcvik-danak qvvelori Gyay-Qarameryem yolu boyunca iralilayerek Gyay tutmaq istayirdiler. Gzlenilmeden hcuma ba lamalar ila onlar kifayet qader elverili imkanlara malik idiler. Xssen da cinah dylerine diqqet artrmalar slam Ordusu qvvelerni mrakkab vaziyyata salmd. Ancaq frqa komandanlnn, hissa komandirlarinin soyuqqanlq gstarmeleri, ba verenleri dzgn tahlil etmolari va asaslandnlm qerar qebul ede bilmeleri dyn gcdiinda deyiiklik yaratd. Bu deyiikliyin elde edilmesinde hem Gyay stiqamatinde vuruan Azerbaycan knlllerinin, ham de komandan Habib bay Salimov olan Mssl destesinden gelmi Azarbaycan svarilerinin pay var idi. Ovvelce 10-cu alay cabhasinda dmann iralilemasi dayandrld, sonra da aks-hcumla bolevik danak q w elari ilkin mvqclerinden 3 kilometr geri atld. Hcumun qefl balamas ile mrakkeb veziyyete den TrkAzarbaycan qoun hissalori dyn gediinde neye qadir olduqlann sbut ctdiler. Hamin dy eyni zamanda Nuru paann rehberliyi al tnda aparlan ilerin dzgnlyn tesdiq etdi. Bu dy btn dylarin inamn zna qaytard, onlarn menavi ahval ruhiyyasine nsbat tosir gsterdi. yunun 29-da davam ctdirilen dy isa iyunun 27-de elde edilmi uurlar daha da mhkomlendirdi. Dye qoulan trk-Azerbaycan qounlannn mbarizlik ezmi, qetiyyeti ve yksek ehval-ruhiyyesi neticesinde ele ilk anlardan teebbs ele alnd. Baxmayaraq ki, bu dy har iki taraf n ar olan hava araitinde keirdi. Qafqaz s lam Ordusu qvvaleri bu araita daha yax dzm gsterdiler ve ne ticede ilk defe ciddi uur elde edildi. Gnn sonunda bolevik-danak qvvalari xeyli geri oturduldu. Qarameryemin qorb hissesi tamamile, erq hissesi ise qismen dmenden azad edildi. Nuru paa bu dylarin gediini diqqetle izleyirdi ve bhesiz ki, cobheda ba verenler onun da sevincine sebab olmudu. Lkin onun bu scvinci qefil heyecanlarla evazlendi. yun aynn 30-da ermeni Bmrovun rehberliyi altnda olan 1000 noforlik silahl desto gzlenil meden Gyaya daxil oldu ve qesebenin imal hissesini ial etdi. Hadisanin ciddi hayacan douran sabebi ondan ibaret idi ki, Qafqaz slam Ordusunun blgede olan btn qvveleri Qarameryem etrafn da idi ve he kas gzlemirdi ki, bolevik-danak qvveleri gece ikon, etin da yollar ile bu qeder yolu qot ederek Gyaya giro biler. Dgor hayacan douran m esele ondan ibaret idi ki, Qaramoryomdon
71

meyyen qw alarin geri ekilmesi cebhenin boaldlmas demek olard. Bu ise xoa gelmez fesadlarla neticelenerdi. Nuru paa son gnler erzinde elde edilmi uurlarn itirilmesine yol vermemek n qetiyyetli tedbirlere el atd. Cebhe xetti ile elaqe saxlayaraq vaziyyeti etrafl yrendi, sonra ise yaranm tehlkenin aradan qaldnlmas n Qafqaz slam Ordusunun qerargah reisi Nazim beyi yeniden blgeye gnderdi. Nuru paa bir daha yksek eviklik nmayi etdirdi. Gence etrafnda toplam olan Azerbaycan knlllerini de Nazim beyle tecili ekilde Lekiye yola sald. Sonra da Nuxa etrafna toplam olan knlllerin Gyaya gnderilmesi barede gsteri verdi. Nazim bey qsa vaxtdan sonra Leki stansiyasna gelib hem Gyay la, ham da Uarla e!aqe yaratd. Genceden gelmi ve Uarda olan knll destelerin Gyaya gnderilmesini tekil etdi. Sonra Adaa yoltanaraq orada mvcud olan knlllen faytonlarla Gyaya gndardi. Grdy btn iler barede Nazim bey derhal Nuru paaya malumat verdi. Gn erzinde ele bir eviklik gsterildi ki, danak si' lahllarnn gzlemediyi halda qsa mddet erzinde Gyaya kifayet qader qvve cemledirildi. Ermeni Gmirov z tr-tkntleri ile Gyay terk etdi ve geldikleri kimi de geri qamaa balad. Onlar yax anladlar ki, Gyay ela keirmak cahdiari abesdir ve trkAzarbaycan qounlannn mqavimetini qrmaq artq onlar n he de asan olmayacaq. Belalikle, iyunun 27-30-u arasnda Gyay ve Qarameryem etra fnda ba veran dyler Qafqaz slam Ordusu qvvelerinin qelebesi ila baa atd va bu dylerin neticeleri Nuru paan da mumen ra z sald. Bolevik-danak qounlar Asuya doru sxdnld ve cebhada dn nqtesinin balangc qoyuldu. Bolevik-danak q w eleri bu dylerden sonra bir daha herbi teebbs esasl ekilde ele ala bilmediler ve burada dar olduqlan uursuzluq onlarn tam melubiyyetine getirib xard. Sovet tarixnaslar Gyay-Qarameryem etrafnda geden dyle rin neticelerini Qafqaz slam Ordusunun say stnly ile balamaa ve bununla da dyn gediinde ciddi deyiiklik yaratmaq n Nu ru paann rehberliyi altnda aparlan tekilatlq ilerini nezere al mamaa alrdlar, dslinde ise Gyay etrafndaki dylenn neti cesinin kk her eyden evval taraflarn qarlarna qoyduqlar vazi felerin xarakteri ile bal idi. Cebhenin bir tarafnda Azarbaycan xalqn bolevik-danak hakimiyyeti altna getirmek isteyen ve esasen de qeyri-azerbaycanllardan tekil edilen bir q w e dayanrdsa, dier
72

tarafnda Azerbaycan xalqn temsil edan va onu bolevik-danak ta lanlarndan, Bak, amax va Quba qrnlannm tekrarlanmasndan qorumaa alan Azarbaycann milli qvveleri ve onlarn qarda a rna galmi olan trk harbi q w 0eri dayanmd. Nuru paann atrafnda birlean va onun rahbarliyi altnda fealiyyat gstaran bu qvvalar gd bir sadd kimi bolevik-danak qvvalarinin qarsnda dayanb onlar diz km aya mecbur etdi. ndi Nuru paann qarstnda bu uurlar genilendirmek, Bakya doru mzaffar yrlari tekil etmek vazifesi dayanrd. Bu vezifanin yerine yetirilmesi n lazmi hazrlq ilari grld, zaruri ehtiyat yaradld. Bir nee gn arzinde Gyayla Asu arasnda olan yerli ermeni silahl destelerine ar zerbe vuruldu ve onlarn bolevik-da nak qounlan ile elbir fealiyyat gstermek tehlkesi aradan qaldirildi. yul aynn 5-de Asu etrafnda aparlan dylare neca byk ahamiyyat verildiyini Nuru paann bu m entaqaye galmesi da sbut edir. Nuru paa burada harbi veziyyetle tan oldu, zabitlarla grb onlara mvafq tapnqlar verdi, btn exsi heyeti dyn uurla baa atdrlmasma seferber etmeye ald. Bu dyde qazanlan qeleba ila Qafqaz slam Ordusunun elde etdiyi uurlarn he da tasadf olmad tasdiqlenmeli ve dmana daha bir ciddi zerbe endirilmali idi. Nuru paa hamin gn cebhani terk etdi. Ancaq dy hamin gn sona atmad. Bolevik-danak qounlar onlarn ba zerini b yk tehlka ald n btn qvveleri ila mdafa olunmaa al rd. Ancaq onlarn btn cehdleri ebes idi. yunun 6-da onlara g l zerba vuruldu. Qafqaz slam Ordusu hissalari dy amri ila mayyanledirilmi mvqeleri ele keirdiler. Bolevik-danak qounlar amaxya doru geri ekilmek mecburiyyetinde qaldlar. Mssl istiqametinde sa bolevik-danak qvvelari daha gl mqavimet gsterdilar. nki onlar damir yolu ila bura zirehli qatar gatirmidilar ki, bu da onlarn mqavimat gcn xeyli artrmd. Burada da dmenin mqavimetinin yarlmas n Nuru paa elava imkanlar tapmaa alrd. yulun 7-de Nuru paa Nazim baye gste ri verdi ki, Ada ve Xaldan menteqelerindo topIaa bilacak btn qvvalar Msslye gnderilsin. Bir gn sonra sa Nuru paa Mrsel baya gndardiyi teleqrammda bildirirdi ki. Qazaa getirilmi olan 350 nafar silahsz knll do Bargad stansyasna gnderilir. yul aynn 7-de Nuru paa OsmanJ sultan Mehmet Vehidoddindan bir teleqram alr. yulun 3-de vefat etmi padah Mehmet Raa73

din yerina iyulun 4-da Osmanli taxtina xm qarda Mehmet Vahidaddin Qafqaz slam Ordusu komandan Nuru paaya gndardiyi teleqraminda bela yazrd: Omiralmmin. ulu xaqan. ha komandammz. qar-

dam Sultan Mehmet xan hazrabrinin hapimizi alaJan zayi ib amri-komandanz a b ahram. Sanabrda bari pak m dlal inda Osman! t va slam tarixina xanadanm n anl - anl sahifabr alava edan siz arslanlar, yurdun qahraman yavrularna mamnuniyyati-ahanami havan edir, hu uurda haqqin rahmatina qovusaraq ar meydannda can vermi olan haday kamali hormalla anran. Vatanimizin saloman n imdiya deg pak anl bir suratda qahraman mtafakkirbrimizia omuz-omuza davam eldiyiniz mvajfaqiyyatb dolu harh sanalbri har halda azalmaqdadtr. Faqa hamz hilmamidir. ta bu ana qadar olduu kimi canahi haqqin haqli davamzda daima hizimb harahar olacana zarraca bha etmayarak evni savlet i-c^srana ila dmanla sa\'amaya davam ediniz. Har yerda kamali-an va arajla dadtnz sancam siza daima zafar va mvaffaqiyyat yolu gst arsn. nayali bari va imdadi-ruhaniyyat hazrai i -peygam har sz qahraman asgarbrimin tin va zafar otsun.
yul aynn 10-da bolcvik-danak qvvalarina daha bir zorba vu ruldu va Krdamir qosobasi ialdan azad edildi. Burada carayan edan dylor an gargin dylardan biri idi. randan galmi olan L. Bicraxovun dostasi da qar tarafn gcn xeyli artrmd. Buna baxmayaraq Habib bay Salimovun rahbarlyi altnda olan Mssl dostasi va ona komaya galmi qvvaler gargin dylardan sonra bu mantaqoni da ala keirdilar. Krdamir azad edildikdan sonra asas diqqat amax zarinda camladirildi. Ancaq bu istiqamatda dvlora balamazdan avval Nuru paa cabhadaki qvvalari yenidon qrupladrd. Bu da onunla bal idi.ki, q w a la r arqa doru iraliladikca onlar bir-birindan daha ox aralanr va alaqaiari zaiflayirdi. Ona gra Nuru paa fkirlairdi ki. ham amax-Bak osse yolu boyunca, ham da damir yolu xatti boyunca iralilayan qvvalari mstaqil taktiki qruplarda birladirmak dyn idaro edilmasi n daha ahamiyyatli ola bilar. Grnr, Nuru paa bu baroda hala avvaldan m asala qaldnbm. nki iyul
74

aynn 14-do Mrsel baya gnderdiyi teieqramnda soruurdu ki, de mir yolu boyunca harekat edan dasto ila imaldak dasta ayr-ayrlqda komandalara blnecek, yoxsa frqa tarkibinda bir komanda halan da qalacaq? Nuru paa hamin teleqramnda dastalarin ayr-ayr qruplara blnacayi halda onlara rohbarliyin kimlora taprla bilmasi ba roda Miirsol bay in mnasibatini de yranmak istayirdi. Ancaq qvvalar iroli harakat etdikca bu qruplann tekil edilmesi zeruret haln alr. amax-Bak osse yolu boyunca harakat edan qvvalar bir qrupda birladirildi va bu qrup imal qrupu adlandrld. 10-cu piyada alaynn komandiri Osman bay bu qrupun komandiri ta yin edildi. Damir yolu xatti boyunca harakat edan qvvalar iso Cenub qrupu adlandrld va Habib boy Selimov onun komandiri teyin edildi. Bu iki qrup iso erq cabhasi komandanl altnda birledirildi vo Mrsal bay onun komandan tesdiq edildi. yul aynn IK-ne qadar adlar akilan qruplarn tekilatlanmas baa atd va cyni vaxtda nvbati dylar t mayyan hazrlqlar aparld. Nuru paa Bak ahri zarine qatiyyatli hcumlarn balanmad n amaxn asas dayaq bazas kimi qabul edirdi. Ona gre da or du komandan bu m antaqa zarina hcuma ciddi hazrlq apanmasn va tezlikla amax zarina hcumun balanmasn lazm bilirdi. Cebhada hala struktur dayiikliyi apanld zaman Nuru paa Mrsal ba ya bela bir teleqram gndarmidi:

amaxdan Balaya gedan yolu kasmak zra amax qasabasinin J5 verst cambundah Gylar (slam ky) zarindan sini/dan miirakkab (ibarat - M.S.) va s varisi ox bir mfrazanin haman svq (gndarilmasi - M.S.) lazmdr. amaxnn arq va canubundah koylar kamilan slam va msallahdirlar. Boyla bir harakatin dmani malubiyyati-qatiyyaya uradacan axmin ediram.
Nuru paa amax etrafnda dmene daha gl zerbo endirmeyi ve onun mqavimetini tamamila zeifletmeyi planladnrd. Bunun n mayyan obyektiv imkanlar da var idi. Nuru paa yuxandak telcqramnda teleb edirdi ki, gl bir deste amaxnn cenubundaki Gylar kendine gnderilsin. Hamin deste bu kendden keerek daha ireli hereket etmekle amax-Bak osse yoluna xa ve belelikle do amaxda toplanm olan bolevik-danak qvvolarinin geri ekilmek yolunu kese bilerdi. Bununla da dmen qvvoleri mhasireye db mehv olardlar. Nuru paa telcqramnda onu da bildirirdi ki, Gyler
75

kondinin ve onun etrafndaki Azarbaycan kandlarinin silahl ahalisi da bela bir plann hayata keinImasinda qoun blm alarina kmak edacak. Lkin hcum balanan vaxtda, yani iyulun 19-da geca gl yalarn yamas Nun paann nazarda tutduu plann hayata kemasina imkan venmadi. atin hava va da eraitinde Gylar kandina doru iralilamak qeyri-mmkn oldu. Bela olanda Gylar kandina harakat etmali olan q w a la r M adrasa kandina don iraliladilar. Hcum plannn dayimasina baxmayaraq qvvalar xeyli iralilaya bildi. Bolevik-danak qounlan mqavimat gstarmayin abes oldu unu anlayaraq z mvqelarini tark etdi lar va gnn ikinci yarsnda onlar ktlavi ak ide amaxya doru geri ekildiler. atin hava araitinda imal qnpu dmana nvbati zarba vurub xeyli iralilamaye mvaffaq olsa da Nuru paa muman gn ercinde geden dyn neticelen ila raz deyildi. Onun fkrinca imal qnpunun qvveleri nazarda tutulan marrutla harakat etseydi, dmana gl zarba endirilar va bununla da onlarn geri ekilerek Baknn mdafasina qatlmalannn qars alnm olard. Dylerin neticesi barade verilen raportlan yrandikdan sonra Nuru paa z narazln Mrsel beye bele bildirirdi:

Bu gnk harakatin naticasi mani mamnun etmamidir. nki man dmann asarat va imhasn (mahv edilmasini - M.S.) va dolays ila Bakya aklmaya mvajfaq olmamasn istayirdim. Bunu avvalca da Siza Gylar ky zarindan amax-Bafa yolunu kasmak zra bir qolun tahrikinin mnosib olacan yazmdm. Dmanin qwati az va hali-ricaida (geri akilmakda M.S.) ikan ufaq-tafak (yngl - M.S.) art (aryerard - M.S.) qitaat ila iki alayn itigali va bunlardan 13c alayh Madrasa ky zarina dnmasi maqsada mvafq bir harakat deyildi. Binaanaleyh alinizdaki svari qwatlarini kamilan va qayat erkan, dmani uzaqdan eviracak suratda tahrik ediniz. Ya sablcbar (yngl M.S.) piyada qwati svq edarak va ya har svari heyvamna bir piyada mindirarak asil svari qwatini taviyya eda bilarsiniz. Yarnki harakatn naticasinin buna gra istehsalna intizar ediram.
yulun 20-de davam etdirilan hcumla imal qrupu amaxm da adlayaraq onun erqindeki uxanl-Melikoban xettine xd. Ayn 21-de isa qrupun q w e le ri Marazaya daxit oldular. Ayn 22-da ba
76

veran dyda dman daha da arqa ekildi. Bolevik-danak qvvolori Cangiya qadar qaaraq orada zlarina mdafia mvqelari qurmaa aldlar. Hamin gn canub qrupu da uurlu dy keirarak Srl stansiyasn ala keirdi. Bu istiqamatda dyan bolevik-danak q w alari Hacqabula doru geri ekildi. Bir nea gnlk iddatli dylarden sonra qruplarn har ikisinda orzaq ve sursat qtl yaranm, axsi heyat xeyli yorulmudu. Bela bir vaziyyatda hcumu davam etdirmak azu edilmaz naticelera getirib xara bilerdi. Ona gre de erq cebhesi komandan Mrsal bey. Nuru paa qarsnda qounlara bir nee gnlk istirahet verilmasi ve hamin mddet erzinde nvbeti dyler n lazuni hazrlq aparlmas barada m esele qaldrd. Nuru paa ise mmkn olan qeder ireli hareket etmek, dmeni tevi iinde olduu vaxt mehv etmek tarafdar idi. O bu m esele ile bal z mnasibatini iyulun 23-de Mrsal baya gndardiyi em rinde bela aqlayrd:

1. Cabhadaki dman halan pariandr. Qwati az, manaviyyatt qrqdr. oluq-cocuqdan ibarat, harcmarc halnda bir qafila dmann z afini artrmaqdadr. Srldah dmanin tavaqqf, imal qrupunun iraii harahali ite aqamata mahkum olacaq va falakatini inta edacak bir tavaqqvdr. Zatan Canub qrupu qarsndala qiiwati har ehtimala qar mdafaya va ani tasbita kafidir. Bakdaki dman -drd gnlk maluma ta gra siyasi bir anari iindadir. Bieroxov ingilis parasyla va ermani qwatiyla har drl idarani a!a ala bilacak kimi grkyor. mumi bir mzakirada in gilislarin Onzalidaki qwatlarinin Bakya galmasi g rlm, faqat natica anlalmamdr. Mamafih Bieraxov zorla rast galdiyini asgar yapmaq va qwatini artrmaq istayir. Bu mlahizata nazaran biz mmkn qadar ala va susuzlua baxmayaraq, xassatan imal qrupu ila doru Bakya yrmakda fayda va nicat bu luruz. 2. Bugnk tavaqqfi ancaq bir akil ita mnasib grar idim. O da svari, topu va piyadadan mrakkab bir taqib mfrazasinin dmanin peini (ancasn M.S.) buraxmamas idi. Su masahsinin orduda da nazari-etibara alnd malumunuzdur. Cangi ayndan istifada imkann da siz bildirirsiniz ki, su masalasi bu

srati? hail edilmidir. Mavadi iaaya galinca firqanin ati va ekmayi (rayi - M.S'.) da qisman imdi bulun duu mantaqada va qisman da arxadon svq edilmak suratiyla qabili tadarkdr. Bakya yaxn olan msalman kylarinin msallah yardmlar qaviyyan mamul olmaqla barabar siza su, at va ekmak xsusunda yar dm edacaklari da mhaqqaqdir. Siz bu koylardan ha lan azami 70 dlometr masafadasiniz. Mharibasiz gnda qat. edilacak bu masafa daxilinda imdiya qadar lacrba etdiyimiz dman qarsnda iki gndan fazla miihariba n sarf edacayini zann etmiyorum. Buna gra ha2irlanmaq isa bir-ka gn tavaqqf inta etmaz. 3. Bir tarafdan mavadi-iaa va cabbaxanann ta mamlanmas va Marazaya svq va iddiharna allr. 4. Hacqabulun daha arqina dmani almaq zra imal qruptndan yarn bir kiik mfraza afriqi va bu taarza canbdan Ohmad Hamdi bay mfrazasinin da itiraki-harakal lazmdr, dhmad Hamdi bay mfraza sinin Hacqabul ila daniz arasndan damr yolunu taxrib etmasi va imal qrupundan ifraz edilacak mfrazanin da eyni zamanda byla bir damir yolu ila taxribi vazifasi olmas lazmdr. 5. Miihariba va mvasila xattinin cinahnda bulu nan kylarin tadibi ila uramaq qvvatin inkisamn inta edar. Har halda ayrlan q\,vatin cinahlarnda kiik dman q\tvalarinin tachizat kyamn pak zann etmiyorum. Malaanlar (aslim olduqdan sonra bela bir harakatda imdiya qadar bulunmadlar. Ancaq ermanilar haqqndu qati malumat almaq lazmdr. Ma mafih ermanilarm arqa akildikiarini dnk raporlu nuzda bildirmidiniz. 6. Cabbaxana svq va qilaata tvzs (paylanmas - M.S.) lazm, ancaq bunun tasrii (sratlandirilmasi M.S.) elzamdir. 7. Dasandan galacak qvvatlar haqqnda itlixaz edilacak tadbirin harakatin axirina sahab olacan zann etmam. Ancaq bir kef qolu ila onlarn tariki-harakaini tamin elmak va Bah-Darband damir yolunu taxrib va tarassd etdirmak lazmdr.
78

8. Yarn n Canub qrupunun hali tavaqqfa qalmasnt anlamyorum. Bir an avval iralilayarak (zmir yolunu tamir ets a va Hacqabulu tutsa imal qrupundan galacak mfraza va dhmad Hamd i bay mfrazasila daha yaxndan irtibat tasis etsa iyi olmazm? Yena ya rn imal qrupundan bir taqib mfrazasi eyni zamanda istikafda bulunmaq zra arq istiqamatinda svq edilmalidir. Bilirsiniz ki. Ba komandanlqdan aldm amr va ham da dman haqqnda hildirdiyiniz malumat hizdan srat talab etmakdadir.
Grndyu kimi. Nuru paa noyin bahasna olursa olsun irelilemayi. an qsa vaxt arzinda qarya qoyulan vazifeni sona kimi yerine yetirmeyi taleb edirdi. Nuru paa eyni zamanda Cenub qrupunun formalamasn vo alo keirilmi olan harbi taabbsn genilendirilmesni tvsiyye edirdi. znn yazd kimi Ba komandanlq da srotle harekat etmeyi lazm bilirdi. Bununla bela Nuru paa Mrsol beyin mantiqi fikirleri ile razlad. Gzlenilmez tehlkenin qarsnn aln mas n tachizat ve taminat n vaxt ayrlmasna raz oldu, buna gre de cebha xettinda bir nce gn sakitlik oldu. Nvbati dylar iyulun 26-da balad. Hemin gn Cenub qrupu Qarasu stansiyasm. iyulun 27-de ise Hacqabul stansiyasm dmandan azad etdi. yulun 28-de imal qrupu da hcumu davam etdirdi. yulun 29-30-da imal qrupunun qvvolari onlarn qarsn saxlamaa alan dmana daha bir gl zarba vuraraq Baknn oteklerina qadar gelib xdlar.

BAKI URUNDA DYL0R

Baknn azad edilmesi Nuru paann rehberliyi altnda aparlan d vlerin, btnlkdo Qafqaz slam Ordusu harekatnn uurlu zirvesi dir. M veffeqiyyetle sona atan bu amaliyyatla Bak ahar danak ve eser qounlannn ve ingilis blmalorinin nezareti altndan xarlaraq msteqil Azerbaycan Cmhuriyyetinin paytaxtna evrildi. Bu nunla da Azarbaycann msteqilliyi onun ba zarini kasdirmi real tohlkeden nicat tapd. Dorudur, Qarabada vo respublikann cenu bunda meyyan gerginlik hele de qalmaqda idi. Lkin Baknn aln mas ila msteqil Azorbaycan Cmhuriyyetinin btn dvlet o la n la rnn normal fealiyyetine obyektiv bir zemin yaradld Baknn azad edilmesi Nuru paann rohbarlik ctdiyi trk asgornin
79

vo btn Azerbaycan xalqimn birgo mbarizosinin montiqi naticesi idi. Lakin bu montiqi natca ela da asanhqia hasil olmad. Qafqaz s lam Ordusunun zorbalar ila Bakya sxdnlan q w a la r mahv olma annn yaxnladn hiss etdikca btn gcn nmayi etdirmeya alrd. S.aumyann rahbarliyi altnda olan Bak komissarlar istefa verdikdan sonra avqustun 1-da hakimiyyati ala keiran Sentrokaspi Diktaturas da Bakn alda saxlama,onun mstaqil Azarbaycanm paytaxtina evrilmasina yol verilmamasini zna balca vazifa say ir di. Bunun n onlar randaki ingilis qounlan komandan! ila grarak onlardan harbi kmak almaa nail olmudular. Bak neftinda gz olan ingilis qounlar komandan l da Sentrokaspi Diktaturasnn ermani emissarlanna komaya galmayi vad etmidilar. Avqustun 4-da artq ingilis qounlarnn Bakya galmasi balamd. Bu qvvelarin gol ii Sentrokaspi qvvalarini xeyli glendirdi. Ona gra da Baknn azad edilmasi unnda Qafqaz slam Ordusunun apard ilk ciddi dy uursuzluqla naticalandi. Hamin dy avqustun 5-da ba verdi. Sahar erkan balayan bu dy avvalca slam Ordusu qvvalarinin planladrd kimi gedirdi. Gl zarbadan sonra imal qrupunun blmalari Qurd qapisi yksakliklarini ala keirarak ahara daha da yaxnladlar. n tahlkali movqelarin ala keirilmasi hcumun mvaffaqiyyatla davam etdirilmasi n zamin yaratsa da, top marmilarinin qurtarmasi va toplann himayasindan mahrum olunmaq imal qrupunun vaziyyatini xeyli atinladirdi. Sentrokaspi qw alari bundan istifada edarak z gclarini topladlar va ingilislarin yardmndan bahralanarak oks-hcuma kedilar. Baknn tutulacandan qorxan kemi komissarlar da ixtiyarlarnda olan toplarla Qafqaz slam Ordusu movqelarini aramsz ataa tutdular. Buna gra da imal qrupunun blmalari xeyli itki verarak geri akilmak macburiyyatinda qaldilar. Saat 17-da arq cabhasi ko mandan Mrsal bay dyn naticalari barada Nuru paaya raport gndardi va Bak zarina halledici hcumun hayata keirilmasi n ondan elave kmak istadi. ngilis qounlannn Bakya gelm esinden artq Nuru paann da xabari var idi. Dman quvvelerinin glendi rilmesi, Qafqaz slam Ordusu qvvalarinin sa yorunluu, ciddi sursat atmazl Nuru paada da Bak etrafna alava qw alarin gndarilmasi yaqinliyi yaratmd. 5 avqust dyndan sonra axsi heyatda yaranm olan manavi-psixoloji dknly aradan qaldirmaq n Nuru paa derhal Mrsal bayo teleqram gnderdi ve en yaxin vaxtlarda Bakya elave qvveler yola salnacan ona atdrd:
80

TiUisda bulunan arq Ordular (Jrupu kumandan Xalil paa hazratlari iki haftaya qadar Bakya iki alay piyada vetidirilacayini vad etdilar Bundan maada Ol ata bir milis bliiy avvalca gndarilmidi, yarn da bir hcum bly ila bir makinal tiifang blyii Gancadan gndarilacakdir. Miqdari-kuf cahhaxana gnde rildi. Har halda bulunulan xafln taq\>iyya qilaat galincaya qadar mdafi asi lazmdr.
5 avqust dynn noticolari Nuru paann z n da gzlenilmaz olmudu. O, tosevvr eda bilmirdi ki, Bakya qadar uzun bir dy yolu kemi olan qvveler birdan-bira bela ar vaziyyata d sn. Bunu Mrsel bay vo digar zabitler da tasavvr eda bilinirdiler. Ola bilsin ki, Gyaydan Bakya qadar dmeni qovmaa mveffeq olmu imal qrupu Bak zerine hcumun da bele uurla neticelenecay ine omin imi. Kifayet qeder mermi ve sursat ehtiyatna malik ol madan hcuma balamaq ise gzlenilmez neticalere getirmidi. Dier terefden nezere almnq lazmdr ki, imal qrupunun rehberliyi bu h cum n kifayet qadar evik taktika ilede bilmemidi. Bakya en yaxn yolun Qurd qapsndan kediyi n hcum da bu arazide ve ox dar sahede aparl irdi. Ona gre Sertffokaspi herbileri de btn gleri ile bu dar sahede mdafe olunmaa nail oldular. Nuru paa ister hcumdan evvel, isterse de bu hcumdan sonra Bak zerine hcum sahesin genilendirmeyi, yalnz Qurd qaps yksekliyi zo inden dey il, imaldan da ehare hcum etmeyi tvsiye edirdi. Ancaq arq cebhasi komandan l ehoro an yaxn yer kimi Qurd qaps yksekliklerinden hcum etmeye daha stnlk verirdi. Ancaq hadi selerin sonraki inkiaf malz Nuru paann teklifleri zerinde davam ctdi. Nuru paa hcum sahesini genilendirdi ve nehayet, Bak tizarine dairevi ekilda hcum tekil etdi. Digar terafden de Num paa Bak etrafnda olan kendlerin ahalisini eher zarine helledici hcum n seferber ede bildi, z xatirelerinde Nuru paa bele yazrd:

Dman damir yolunun arqinda va Baknn qarb srtlarndaki tahkimat imala uzadaraq Aberon yarmadasn qarba qar mdafa n dz bir mdafa xatti tasisa allrd. Biz da ham bu tahkimata mane olmaq va ham da dmani imal va arq-imaldan igal ctmak iizra Aberon yarmadasnn arq va imahndak slam kandlarinda takilaf yaparag Suraxau, Sabunu, Balatan, Binaqadi tarajlarinda cabha takili ila dmani icaza baladq...
81

Bak oheri zerino uurlu hcumu tekil etmok ve ehori tezlikle azad etmok n hor eydon avvol yeni qvvolara vo cobbaxana te minatna chtiyac var idi. Bunlar olmasayd nvbati hcumun uuru da tahlko altnda ola bilardi. Vaxtin uzad mas ise dman qvvolerinin daha da mhkamlanmasi vo Bak etrafndaki mhendis-istehkam ilorinin genilenmesi demek idi. Ona gre do Nuru paa 3-c Ordu komandanlna mraciet ederek derhal zeruri yardmn gnderilme sini xahi etdi. Nuru paann fikrince. Bak ehori zerino helledici hcumun tekili n aadaki miqdarda qvve ve cebbexana zeruri idi:

1. dn az 5 min nafarlik qwa; 2. ki sahra batareyas va dlat-Pul damir yolu xattini ataa tutan dman gamilarindan mhafza olunmaq n 4 ar batareya; 3. Bir tayyara dastasi; 4. Bir teleqraf bly; 5. Bak atrafnda olan loplar n marmilar-Qdratli top n 10 min, nayder loplar n 8 min, rus toplar n 4 min. rus sahra toplar iin 6 min. /ta bela mauzer lfanglar n 1000 sandiq, rus piyada tiifanglari n sa 500 sandiq glla; 6. Arm xidmatinin takili n 20-ya qadar avtomobil. 5 avqust dynden Baknn azad edilmosi n keirilen helle dici dyodek 40 gnlk bir fasile vard. Bak zerine uurlu hcu mun tekiline hazirliq n Nuru paaya bu qeder vaxt lazm oldu, dslinde bu qeder vaxt yeni trk qw olerinin gelmesinin longimesi ile bal idi. Ancaq bu mddot arzindo Nuru paa bir an da olsa sstlk yaranmasna imkan vermedi. Onun gsterii ila Bak etrafnda qvvolorin qrupladrmas aparlr, m xelif manevrler hoyata keirilir vo mvqe dylori davam etdirilirdi. Holledici hcuma hazirliq n lazm olan 40 gn erzinde keirilen mvqc dylori ile Nuru paa dmon qvvelorine ciddi zerbe vurdu ve onlar daimi bir ger ginlik altnda saxladi. Btn bunlar ise eher zerino holledici hcu ma hazrln terkib hissesi kimi nezardo turulmudu. Yanarda vo Bineqedi yksekliklerinin ele keirilmesi de daha elverili movqelorin qazanimas, dmenin sakt bir eraitde mdafie ileri ile megul olmasna yol vcrilmomosi ve btnlkdo onun mdafo taktikasna bir aqnlq getirilmesi m aqsodile cdilmidi. Bununla bal avqustun 22-do Nuru paa tarafndan xsusi bir onu imzaland.
82

Qafqaz slam Ordusu quw alarinin Bak ahari zarina hcumu. 14-15 scntyabr 1918-ci il.

Hamn omrda o. Mrsol paadan tolab edirdi ki. Bak hcumuna ha z rla plan ilo oaqodar olaraq Xrdaiann inal-erqindaki Yanarda va Binoqedi ( 311 vo 364 raqemli tapalar) tepelerini ala keirsin. 0lav a olaraq Nuru paa bu am rda Mrsal paaya Baknn imalindak qvvalarin yerdayimalari va yenidan qrupladrlmas barada da gstari verdi. Ordu komandan hamin tapelarin avqustun 23-da ala keirilmasini lazm bilirdi. O, eyn zamanda dman barado m a lumat toplanmas va bunun n asir gtrlmesinin zaruriliyino de diqqat yetirirdi. Ancaq Bak etrafna alman nmayende heyetinin galdiyina gre adlan akilan tapelarin ala keirilmasi taxira salnd. Baqa bir emri ila Nuru paa bu dyn keirilmasini avqustun 26-na tayin etdi. z xatiralarinda bu amrin hayata keirilmasi barado Nun paa bela yazrd:

"Bala qarb cabhasi ahara pak yaxm olduundan hcum cabhasi olara burasn mnasib grrdm. Har na qadar 5 avqust hcumu ila dmann nazari bu cabhaya calb edilmi idi. Dmanla aramz ayran damir yolu vadisinin amalarnn pak sarp bulunmasn dan buras hcuma pak miisaid deyildi. drazinin bu xsusiyyatina tahkimat alava edildiyi taqdirda bu cabhadan yapla bilacak hcumun mvaffaqiyyatla naticalanmasi ehtimal maquq bulunurdu. Binaanaleyh burada tahkimat yapdrmaqdan sarf nazar etdirmak n dmanin nazar diqqatini calb edacak vachiyla Bilacari va Baknn imal cabhasinda tarafimizdan faaliyyata keilmi idi. Taabbslarimiz lazm olan tasiri yapm va dman da Bilacari stansiyas imalndaJa Yanarda va daha arqdaki Binaqadi srtlarnda va Bilacari stansiyas civar ila canubdah srtlara ahamiyyat vermaya balamd. Yanarda srtlar dman cabhasinin onundaki Uha nqtasi takil edilmakda olduundan fazla tahkim edilmakda idi. Bakya hcumun vaxtnda sol cinahmz tahdid edacak olan m azkur -rtlarn mani-tahfdmi va burada mnfarid vaziyyatda uulunan dman dastasinin imhas maqsadiyla 24 avqust facir ila (burada qeyri daqiqlik var. Qeyd olunan dy avqustun 26-da ba verib - M.S.) birlikda faiq qwalarla Yanarda va 31 avqust Bina84

qadi mvqelarini sratli va adid bir harakafla ahata va buralarn lahlama mamur dman qwatini kam ilan imha va bir blk ingilisi imha eladik. bu mvqe mvajfaqiyyatlar dmanin manaviyyanm sarsm va asgarlarimizin qweyi-manaviyyalm sarsm idi.
Balc zarina helledici hcumun gedii da gsterdi ki. Yanarda vo Bineqedi yksekliklerinin ele keirilmosi inco dnlm bir plan idi. Hazrlq dvr erzinde n ehemiyyetli mvqc dyii olan bu dyde dmene ciddi zerbe vurulmaqla ox vacib ykseklikler nezaret altna alnd. Helledici hcuma haztrlq erefesinde Nuru paa bhin qvveleri ehate eden qruplama apard. Ovvelce o. imal ve Cenub qruplarn lev ctdi. Hcumda itirak edecek alaylar birbaa frqe komandanna tabe etdi. Lkin Bak etrafndaki dy sahesinin yrenilmesi gster di ki, qvvoleri taktiki qrup halnda saxlamaq daln meqsede uygun dur. nk Qafqaz slam Ordusu qw eleri Bak etrafnda ox geni nenteqeye yaylmd. Onlar bir nqteden temin etmok ve dv idare etmek sem eresiz ola bilerdi. Ona gre Nuru paa qorara ald ki, helicdici hcumda itirak edecek qvveleri yeniden qnpladrsm. Bu defe taktiki qrup yaradld. imal qnpu, Qerb qrupu ve Cenub qrupu. imal qrupu Xrdalandan balayaraq Aberon yarmadasnn erq sahiline qeder uzanan sahedeki qvveleri ehate edirdi. Qnpa Osman boy rehberlik edirdi. Baknn qerb terofnde, Xrdalandan Pu ta stansiyasna qeder olan sahedeki qvveler Qorb qnpunda birledirild. Qrupun komandiri Cemil Cahid bey idi. Cenub qnp ise Puta vo d le t stansiyalan arasndaki qw eleri birledirirdi. Onun komandi ri ise Helim Pertv bey idi. Qruplann hor birine gndelik vezifelor verilirdi. Onlar helicdici hcum n hazrlq ileri ilo beraber, elve rili mvqeler urunda mbarizeni davam etdirirdilor. Bu mvqc dyleri Sentrokaspi ve ingilis qvvelerino ele bir zorbo vurmudu ki. scntyabr aynn l-de ingilis qounlan komandan Dcnstervil Qafqaz slam Ordusu qvvelerine qar her hans mqavimet gstermeyin artq monasz olduunu bildirirdi. Denstervil bununla bal keirdiyi iclasda eher etrafndaki vezyyeti tohlil ederek svleyrdi ki. indi trklorin qarsn kesmek mmkn deyildir. Davam etdirdiyimiz d vler olsa-olsa Baknn tehvil verilmesi mddetini uzada biler. Ona gre do o teklif edirdi ki, a bayraq qaldrlsn ve trklerle toslim ortleri imzalansn.
85

General Denstervil bu qenaete gelando 5 avqust dyndon texminan bir ay kemid. Hamin mddat arzinde Trk-Azerbaycan qw alarindo ciddi bir kamiyyat dayiikliyi ba vermamidi. Ancaq Nuru paann gstarilari ilo Bak atrafnda hayata keirilan todbirlor qvvelerin marnn yenidan zna qaytarmd. General Denstervilin bildirdiyi kimi trk vo Azerbaycan qvvalari nvbati qatiyyatli hcu ma kesaydilar onlarn qarsn saxlamaq he da asan olmazd. Bunu szsz ki, Nuru paa da yax baa drd. Ancaq Nuru paa Bak nn hala azad edilmadiyinin do qymatini yax anlayrd. Ona gra da o bir daha risq etmak istamir va holledici hcumun tam uuruna zamanat veracok qvva stnlyn yaratmaa alrd. Nuru paa zlynda yoqinladirmidi ki, halledici hcuma Bak olari otrafna yeni qvvalor galib atandan sonra balansn. Lkin bu, he do o demak deyildi ki, Nuru paa Bak zorina hallcdici hcum vaxtnn uzadlmas ila raz idi. dksina. o bunu da yax bilirdi ki, vaxtn uzadlmasndan ingilislar istifada edarak Bakya olavo qvvolar gatiro bilorlar. Bu cahata dn v ar paa da diqqat yetirirdi. Buna gro do 9-cu Ordunun 15-ci firqasina am r vcrilmidi ki, derhal Bakya doru lorokata balasn. Hamin frqonin Bak atrafna atnas ilo ohor zarina halledici hcum balamal idi. Halledici hcuma hazrlq ilerinin da vam ctdirilmosi ilo bal olaraq Nuru paa sentyabrn l-do nvboti dy omrini imzalad. Homin amrda Ordu komandan! 15-ci firqonin vo bir nco topu blmesinin Bakya doru horokate balad aqlanrd. Sonra Nuru paa qeyd edirdi ki, Bak zerine hcumda oxson z vo arq Ordular Qrupu komandan Xelil paa da itirak edocakdir. Gmrdo daha sonra hcuma hazrlq ileri ile bal trk vo Azorbaycan hssaloriin qarsnda dayanan vozifalari kokretlodiriidi. Bak $ohori zorina halledici hcumun mfessol plannn ilanib hazrlanmas mnasibatila Nuru paa Qafqaz slam Ordusu qarargah roisi Nazim bayi Bak etrafna gnderdi. Nazim bey ohor etrafndaki horbi eraiti vo arazinin dy imkanlarn yrandikdon sonra z mlahizalarini sentyabrn 3-de Nuru paaya gnderdi. Nazim bay teklif edirdi ki, ohor zorina hcum iki istiqamotda hayata keirilsin. Ba knn imalndan 15-ci frqa hcuma kesin va bu hcuma firqa ko mandan Sleyman zzet bay rahbarlik etsin. Qarb terofdan sa 5-ci frqanin hcuma kcmos va ona Cemil Cahid beyin rahborlik etmosi moqsodouyun saylrd. Nazim beyin fkrince ahar zerine hcuma umumi rehberliyi ise erq cebhesi komandan Mrsel paa ede biler di. Nazim bey z mlahizalerno onu da elave edirdi ki. Nuru paa
86

nn vo Xalil paann Bak atrafna gelmesi aher zerine helledici hcumda itirak edecek qw olerin monevi ohval ruhiyyasinin qaldnmasna msbet tesir gstere bilerdi. Nazm beyin mlahizeleri ele hemin gn do Ordu komandanl terofnden yrenild. Onun hcumun tekili ile bal sylodiy mlahzelor mumen Ordu komandanl terofndan qobul edildi. Ancaq Nuru paann Bak zerine hcumda mahidoi kimi itirak etmek oklif qebul edilmedi. Qafqaz slam Ordusunun komandan Bak et rafna mahidei kimi yox, helledici hcumun rehbori kimi gelmeyi planladrrd. erq Ordular Qrupunun komandan Xolil paa da Nuru paadan helledici hcuma rehberliyi z zerine gtrmoy tolob edir di. Bu moseie ile bal Qafqaz slam Ordusu Harekat besinin mdiri Bak etrafnda olan Nazm beye bele bir teleqram gnderdi:

Nuru paann taarrz-qati zamannda arq cabhasite bilfet komanda etmasini Xalil paa amr ediyor. Teklifi al nz vachiyte btn cabhaya Miirsal paann, 5-ci firqaya da Camii .Cahid bayin komanda etmasina Nuru paa hazratlari mvafqai buyuracaqdr. Ancaq kanditerinin ko manda etmasi Xalil paann amri iqtizasndadtr. Koman da masatesmin halli Xalil paa hazratlarina Sleyman zzat bayin galmasina maaltek qalyur demakdir. Bit bahda baa bir amirteri varsa amr buyurulmasn istirham ede rim. drz etdiyim isbatdan komandan paa hatelik koman da masatesini hail etmak istamiyorlar, afandim.
1918-ci il scytyabr aynn 6-da Nura paa Goncede 15-ci firqonin qvvolerini qarlad. 0 . xlinskinin ve Azerbaycan hkmetinin zvlorinin itirak etdiyi bu qarlama marasimi Nuru paann sevinclo yaad moqamlardan biri idi. nki Nuru paa yax anlayrd ki, 15-ci frqonin yetimesi ile qarda dayanan vozifolorin icras n etibarl qvvo yaradlmdr. Hemin axam frqo qvvelori Goncode qaldlar. Nuru paa frqe komandiri Sleyman zzet baylo mfassel sohbet apard, ona Bak etrafndaki veziyyeti, qarda dayanan vozifelon aqlad. Vaxl itirilmesino yol vermemok n Ordu komandan seherisi gn Sleyman zzet beye Bakya heraket etmok gsterii verdi. 15-ci frqenin Bakya yola salnmas ile bu olor zerino helledici hcuma hazrlq znn son morhelesino qodom qoydu. ndi Nuru paa hcum plan ile bal olan btn teklif ve mlahzalor mumiadirerek qoti qorara gelmeli, hcum plann tosdiq etmeli vo hcu
87

mun gnn mayyanladirmali idi. 15-ci firqanin Bak etrafna na vaxt atacan va son ilarin tamamlanmas n no qadar vaxt la zm olacan nazara almaqla Nuru paa halledici hcumun sentyabr aynn 12-da balanmasnn mmknly zornda dayand va bu ha rada sentyabrn 7-da Xalil paaya teleqram gndardi. Bu qarar halo ilkin qarar idi va hamin qarar Xalil paa ilo razladrlmal idi. Nuru paa Xalil paaya gndardiyi teleqrammda onu da aiavo edirdi ki, aar gstarilan tarix zra raziliq olda cdilarsa onda hcumun ayn 15-dan sonra biilanaca barada yanl malumat yaylmasna alacaqdir. Ham Xalil paa, ham da Nuru paa hcum gnnn ox gizli sax lan masna va qar tarafn da bundan xobor tutmamasna alr dlar. Basqa bir sanadda sa Nuru paann hollcdici hcumu sentyabrn 11-da balamaq qararina galdiyi bildirilir. Gancadan gndarilan teleqramla yazl olaraq mehz bu tarix tasdiqlonirdi. Ayn 9-da arq cabhesi kumandanlna gndardiyi nvbot am rinda Nuru paa Bak zarina halledici hcumun kcirilmasi n am q qarar verildiyini bil dirirdi. Sonra da Nuru paa qati hcumda mumi komandanl z zarina gtrmek n Bakya doru yola ddyn vo hcum plan baredo ohor etrafna atandan sonra atrafl malumat vcrocoyini aqlayrd. Ordu komandan daha sonra ohar etrafndaki qvvolerin hans movqelerde dayanmal olduunu qeyd edirdi. O taleb edirdi ki, b tn hissolor gece ikan omrda gsterilen movqelerde yerlesinler. Nu ru paa onu da vurulayrd ki, hissolor gsterilen movqelere ox gizli hereket etmeli va dmen kafyyatnm duyuq dmemesi n khna dorgalordeki adrlar olduu kimi - qurulu halda yerinde saxlamlmalidir. Sentyabr aynn 10-da arq Ordular Qrupu komandan Xalil paa, Qafqaz slam Ordusu komandan Nuru paa, Azorbaycan qolordusu komandan general-leytenant Oliaa xlinski ve dier zabitlar Bak etrafna geldiler. Burada Nuru paa Ordu komandan kimi foaliyyotnin daha mhm va gargin sohifelarindan birini balad. O hor an axtanda idi, ohor etrafnda nalar ba vcrdtyni zlavirdi ve qiiw elarn nece yerladirilmesi vo hcumun uurla baa atdrlmas n somaroli yollarn taplmasn fkrleirdi. Bak etrafna atandan sonra Nuru paa qrup komandanlarnn fikir vo mlahzalarni dinledi, onla rn takliflarini bir do nazardan keirdi. Burada onun qobul etdiyi ilk qorarlardan biri qvvelorin quruluunda doyiiklik edilmesi ile bal oldu. Nuru paa orq cobhosi komandanln. habcle imal ve Qerb
88

qruplarn lev ctdi. Hamin qorar onun Bak zorina hcumun r k ili ilo bal scntyabr aynn 10-da imzalad anrda tosbit olundu. Ordu komandam bildirirdi ki, imal qrpundak qvvolor 15-ci frqedo. Qerb qrupundak qvvolar isa 5-ci frqada birladirilirlar. Frqalo isa birbaa Nuru paaya tabc olmal idilar. Nuru pagann qarargah Gzdokda, 5-ci firqanin qarargaht iso Qobuda yerladirildi. Omrda frqalarin qvvalari, faaliyyet sahalori va qarlarnda dayanan vazifalar daqiqladirildi. drnrda o da bildirilirdi ki. hcum zaman fra lar biri digarini gzlamamali va dayanmadan roli harakat ctmalidirlar. Nuru paa talab edirdi ki, hazrlq n qvvalara veri lan tapnqlar sentyabnn II-do axama kimi icra edilsin va bu baroda ona malumat verilsin. Qeyd edilmolidir ki, frqa komandirlori ila maslohetlomedan son ra hallcdic hcumun sentyabnn II-d a balanmas taxira salnd Bu dn asasan 15-c frqanin ahar atrafna gec gelmesi va ona istirahat n lazmi vaxt verilmasi zaruriIiyi ilo bal idi. Ona gro da Nuru paa amrda bildirirdi ki, hcumun vaxt vo saati sonradan bldirilacakdir. Har halda qorara alnmd ki, Qurd qaps yksakliklorinda olan dman mdafia xotlori ato almadan, geca ikan sng dylari ila alnsn. Bu plann uurla yerina yctirilmas n Nuru paa frqa komandirlarindon talab edirdi ki, hamin araziler gndz yax mahida edilsin vo harakat istiqamatlar avvaldan moyyanledrilsn. Nun paa da hcumun asas arln Qrd qaps istiqamatina kcinnid. Hcum edacak qvvalarin oxu burada yerlodrilmidi. Dman qvvolarinin diqqatiin buradan yayndrlmas n o, malda da sratli hcum hayata keinTiayi planladnrd. Bu hcum 15-ci frqanin 38-ci alayna havale olunmudu. Baknn imal-erqindo iso Azerbaycanm milli qw alari Bakya doru herakot etmoli idi. Bak ahari zarina halledici hcum sentyabr aynn 14-no, ahar zorina ilk hcumdan 40 gn sonraki tarxa salnd. Nuru pa*a bu nddat arznda grlm lar hcumun balanmas n kifayet savr va onun uurla bitaceyina bha etmirdi. Sentyabr aynn 13-da saat 17. 11-da Nur paa Hacheson kendi nin qarbindaki mahida mentaqesinde Baknn azad edilmosi n halledici hcuma balanmas baroda amr imzalad. Hamn emr aa daki mazmunda idi:

1. Bakya qar qati taarruza Allahn ltj ila 14. 9. 334 (1918 - M.S.) sabah balanacaqdr. 2. Beinci Qafqaz Jirqasi piyadasyla 14. 9. 334 saba h saat ikidd harlq mvzindan Hachasan ky canubundan Sar xal falsa istiqamati mumiyyasinda irali harakata balayaraq basqnla dmanin ilk kanar mvqeyini zabt edacak va burada yerlaecakdir. bu xatt yalnz bomba va sng ila zabt olunacaqdr. 3. Dmanin ilk mvqeyinin zablini mtaaqib qitaat ikinci xatti da eyni zamanda igal edacakdir. Daha iraiHa mak n ortaln aarmas va topu aainin himayesini haklayacaklar va iraliya kaf qollar sracaklar. Qazantlan ilk xatda lzumu qadar makinal tfang (pulemyot - M.S.) yerladirilmalidir. 4. Topu piyadamzn iralilamasi esnasnda ata etmayacakdir. Dman piyada taarruzumuzu kaf edar etmaz taqviyya qitaatnn iralilamasn mann (lav - Af.S.) n dmanin ikinci, nc va geridaki taqarriib yollarn va topu mvqelarini ata altna alacaqdr. Buna gra imdidan ata taqsim olunmaldr. lk dman xatti basqnla zabt olunacandan gecaleyn ibu xatta topu andaxt (ata - M.S.) etmayacakdir. Ortalq aarar-aarmaz piyadam zn daha iraliya taarruzitn himaya edacakdir. Piyada refaqat toplar har an iralilamaya hazr bulunacaqdr. 5. Ordu ehtiyat olan 106-c va 107-ci alaylar har an harakata hazr bulunacaqdr. Alay kumandanlar yannda ordu tarassd mvqeyi civarnda bulunacuqlardr. 6. 5-ci frqa ortalq aarnca zirehli tereni (qatar M.S.) Heybat s!asyonuna doru iraliladerak Voli vorota mantaqasindaki dman ataini zarina calb edacak va fr qanm sa cnahn mhafza edacakdir 7. 15-c frqa nisjiUeyndan (geca yarsndan - M.S.) etibaran Bilacari. Balaxan, Suraxan va dhmadli istiqamatlarinda gihvatli kaf qollar va topu ataila qarsmdaia dmeni tasbit edacak va Bhmadlini zabt edacakdir.
Belolikla. Bak ohari zarina qoti hcum n artq har ey hazr idi. ndi yalnz onun icras qaird. Nuru paa nigaranlqla bu hcu mun balanmasn va onun nece gedocayini gzloyirdi. Bir aydan da ox bir mddot arzindo apard hazrlq ilorinin naticosi qsa md90

dot orzindo yekunlamal idi. Dyn nece baa atmas taka Nuru paann bir sarkarda kimi qabiliyyat va bacanm deyi), ham da trk osgorino balanlan inamn nmayiina evrilmali idi. Bu inamn qrlmamas n Nuru paa qatiyyatli olduu qadar da ehtiyatl bir h cum plan hazrlamd. Dyn gediinda har hans bir uursuzlua yol verilmomasi n btn ehtiyat tedbirleri nazara alnmd. Bura da hatta mayyon ifratla yol verilmidi. Hcumda itirak edacek lissa va blmalarin az qala har addm sigortalanm, ikiqat va qat mdafa elementleri nazarda tutulmudu. 9 la keirilan bir dy Kat imda kifayet qadar mhkamlandikdan sonra nvbati dy xatti zarina hcuma keilmali idi. Bundan baqa, Nuru paa cinahlann mhafzesina, lazm qadar-chtiyat qw alarin aynlmasna da xsusi diqqet yctinrdi. S-ci frqenin qerargah roisi Rd bey z xatiralerinde qcyd cdirdi ki. geco hc kim yatmamd. Btn axsi heyat 5 avqust doyuunun ntqamn almaq n sobirsizlikla hcum saatinin atmasn gzleyirdi. He bhesiz ki, Nuru paa da hamin geco yatmamd. mr tarixina on parlaq bir an kimi yazlacaq bu gccanin qahramanla evrilacak soharini gzloyirdi. Hamin gecanin hayacanlann btn Azorbaycan xalq da yaayrd. nsanlarn zne alacaq yeni gn Azorbaycana yeni bir tarixi hadiseni gotra bilerdi. Bu geco ham de szsz ki, dnvor paann, onun maslakdalarnn ve btn Trkiye hkumotinn intizar gecosi idi. ki qarda xalqn birge miibarizosinin uurlu sonlu Bak oharini Azerbaycan tarixinde ilk dafo onun paytaxtna cvirocokdi. Qarda dayanan hcum sa ar ve mosuliyyatli bir hcum idi. 8sas dy sahosi kimi nozordo tutulmu Qurd qaps yksokliyino he gndz qalxmaq ele do asan deyildi. slam Ordusu qvvolari bu yksokliyi noiki foth etmeli,eyni zamanda ata amadan, dmenin birinci vo ikinci mdafa xotlorini ola keirmoli idi. Dy ar olsa da oxsi hcyot mbariz ohval-nl.yyoyo kklonmd vo hcum ares verilen kimi onlar derhal irali cumdula. Elo geco saat 3-do artq Qrd qaps yksokliklorindoki ilk mdafo xott olo keirilmid. Bu hcum elo gzlonilnoz vo qofl olmudu ki, onun moharotle hayata kcrilmosno hotta nglis qounlar komandan general Dcnstcrvil de lcyrot vo tooccb iindo qalmd. Baknn imalnda balanan dy iso noyyon qodor gergin kedi. 15-ci frqonin Bilocori istiqamotindon hcum edon azsayl hissolori dmonin byk bir qvvosi ilo rastlamd. Bu, aslindo dy
91

Qafqaz slam Ordusu qvvalarinin Bak ahari zarina hcumu. 25 avqust 1918-ci il.

plan ile do nozordo nrulmudu. Nuru paa osas hcum istiqameti ki mi Qurd qaps yksokliyini semidi. imaldan hcum edon hisse vo blmolor dmenin byk bir qvvosini diqqotini bura celb elmuli vo onlarn Qurd qaps yksekliklerindeki ndafe mvqclerinin giiclondirilmosino gnderilmesinin qarsn almal idilor. 15-c firqenin 38-c alay bir qodor orqdo dyan Azerbaycan qvvoleri etin veziyyodo olsalar da bu vazifenin hdosindon bacanqla goldilor. Nuru paa emeliyyatn gcdiini foal ekildo izloyirdi. Mahido nontoqosinin yaxnda olmas da buna imkan verirdi. Cobho xottindo noterin ba verdiyni tehlil ederek Nuru paa lazm golondo derhal ndaxile edir ve evik qerarlar ile hcumun srelini artrmaa al rd. Biloceri etrafnda dmenin mqavineti gclenendo Nuru paa Ordu chtyatnda saxlad 107-c alay 15-ci frqo komandan Sley man zzet beyin sorencanna verdi. Eyni zamanda. Nuru paa Sley man zzet beyle olaqo saxiayb ondan sreti artrma tolob ctdi. Qerb istiqamotinde dmenin ilk ndafo xotti tutulandan sonra ise Nuru paa enir verdi ki. arxada qalm toplar da ireli aparlsn vo onlarn kmeyi ile piyadalarn hcumu daha yax himaye olunsun. Qerb istiqamatinde slam Ordusu qvvolarinin hcumunda ilk mdafo xetlori ele keirilondo sonra meyyon longlik yaransa da g nn sonunda dmenin mqavimoti demek olar ki, qrlmd. Qvvelor xeyli irol i horokt etmi ve oherin konarnda elverili novqelerde dayanmdlar. ncilis qounlan komandan l mqavimet gstermeyin artq obos olduunu anlayaraq ele hemin gece gem ilerle Bakn terk ctdilor. Gn ercinde ba verenler mumen Nuru paan raz salmd vo o bunu z xatirelerinde de qeyd edirdi:

Har iki qol (imal va qarb cahhalari nazarda utulur M.S.) verilan asas daxilinda vazifasini tomamila atbiq va ifa etmi va facirdan avval Bakya hakim olan qarh srtla r kamilan hissaiarimizin alina kemi idi. Bu harakatda asil hcum qolwnuz pak az zayeatla hadafna vasil olduu halda imal qolumuz dmanin qismi-kllsn zarina akdiyindan fazla zayeafa maruz qalmt idi. O gnn oxamna qadar Baknn qarb-imahndak dman mvqetari dmandan tamizlanmi idi. Bol pulemyot, tfang va zirehli avomohil ila mcahhaz olan dmanla sokak (ka - M.S.) mharibasi yapld taqdirda fazla zayeat verilacayi nazar diqqata alnaraq geca ahar xaricmda keiril93

mi va yalnz topu ataila dmann irkap ilaklari ila mitqa\>imat nqalar doyulmakla iktifa edilmi idi.
Sentyabrn 14-da gcdon dylarin noticolari barada har iki firqo komandiri Nuru paaya mufassal malumat verdi. Alnan bu raprtlar va aparlan mahidalarin naticalari Ordu komandan lnda atrafl Tahlil edildi. Ela hamin gn da Nuru paa ayn 15-i n frqa komandirlarina dy emri imzalad, dm rda deyilirdi:

1. Yarn sabahleyn harakati-taarriizaya davam olunaraq Bak ahari zabt olunacaqdtr 2. Beinci Qafqaz jirqasi Voli Vorotaya qar sa cinahn lamin atmakla harabar byk qsmi ila 56-c alay mantaqasindan sol cinahda Ermanikandi cantbdan kemak zara taarriiz edarak aharin yorn qorod denilan neft aharina qadar olan qarb qismini zabt edacakdir. Firqa Icandisina taxsis edilan Bak qisminda bir alay piyada ila cadda va meydanlarn lzumunda miidajiasi n iki da batareyas bulunduracaqdr. Firqanin aqsami-sairas aharin zabtndan sonra Baknn imal-arqinda va Xrdalan Bak caddasinin tarafeyninda (har iki tarafnda - M. S.) toplu bulunacaqdr. > 3. 15-ci firqa sa cinahyla Ermanikandi tamizlamak zara imal va arqdan Baknn yorn qorod qismini zabt va ial edacakdir. Firqa keza bu qismin miihafzasi n bir alay va bir batareya axsis edacak va miitabaqi aqsamin aharin xaricinda toplu blunduracaqdr. 4. 15.09.334 (J91H - M.S.) sabah (sahari - M.S.) piyada taarrz ortalq aarrken lopu Ha ehzar olunduqdan sonra yaplacaqdr. ox topu atainin bir nqlada tamarkz etdirilmasi diqqat nazarindan uzaq tutul masn. 5. aharin zabtini mtaaqib bellibal cadda va mey danlarn ata altna alnmas n makinal tfanglar va daha miihm yer tara toplar yertedirilmalidir.
Senryabrn IS-da sahar saat 5. 30-da har iki frqa yenidan hcuma kedilar. 15-ci frqa cabhasinda nisbatan daha gargin doyular getdi. Ancaq dman in mqavmati uzun srmadi. Ela ilk ham lalardan son ra aydn oldu ki, Bak aharinin taleyi artq hoil olunmudur. Azarbaycan xalqnn manafeyi ila he bir ball olmayan qvvalar artq Bakn allarinda saxlamaa qadir deyildilar. Saat 10. 30-da ahardaki
94

qvvolorin nmayondeleri ran konsulluunun nmayandesi ile S-ci frqe cobhosino gelorek danqlar aparma teklif etdilar. Bu malu mat dorhal Nuru paaya aldrld. Onun razl ila 5-ci firqe rehborliyi Bakdaki xarici konsl luqlann nmayandalarinin itiraki ila dan a baladlar va he bir art qoymadan aharin taslim olmasn taklif etdilar. Sentrokaspi va danak liderlerinin ahari terk edib qamaqdan baqa arasi qalmad. eher toslim edildyi n qouniarn hcumu dayandrld. Yalnz muhafza vazifesini z zerina gtrmak n 38-ci va 56-c alaylar ahara daxil oldular. 38-ci alay Baknn Qara abhardon erqo olan hissesinin, 56-ca alay ise qerb hissesinin asayiini tamin etmoli idiler. Bak aheri btllkde nezaret altna alnan kimi Nuru paa 5-ci frqa komandiri Mrsol paaya bele bir teleqram gnderdi:

Balann zahti n carayan edan mharibatda b tn qitaat zabitan va afradtnn gstardiklari qeyrat va fadakarlqdan dolay bayani taakkr edarim. Gecaleyn mvajjfaqiyyatla ilk piyoda taarrzn icra eylayan 9cu va 56-c alaylara va gndz faiq dmana qar taarrzla Bilacarinin canub arqinda/d srtlar zabt edan 38-ci alaya xassatan taakkr ediram. 56-c alay topu atai olmadan gecaleyn dmann ikinci xattini zabta mvaffaq olduundan taqdira ayandr. Alay komandan binba Fahmi bayin qaymaqamla tarji (layiq grftlmasi - M.S.) n nazarati-calilava arz edilmidir. bu miiharibada fadakarlq va qeyrati sabk edan zabitan va afradn taltijlari haqqndah inhalarn 17. 09. 334 axamna qadar Orduya gndarilmasini rica edarim.
Qeyd etmek lazmdr ki, sentyabrn 14- axam Nuru paa hcum eden qvvolordo yenide struktur doyiikliyi aparm ve 15-ci frqani 5-ci frqe komandirino tabe etmidi. Buna gre de yuxandak teeqram yalnz Mrsel paaya nvanlanmd. Onun amri ila btn hisse lerden, o cmleden 15-ci frqe hissalorinden ferqlonenlerin siyahisi tortib olunmu ve Ordu qarargahna toqdim edilmidi. Nuru paa Baknn azad edilmesi baroda hom Azerbaycan hkumotne. ham da Trkiye hkumotino. Ba komandan vekili ve herbiyyo naziri 0 n v er paaya dorhal resmi melumatlar gnderdi. Azer baycan hkumetino gndordiyi teleqramnda Nuru paa bildirirdi ki, Bak aheri ayn I5-de saat 9 orofesinde dmen qw elerinden azad
95

cdilmidir. slam Ordusu komandan baqa bir teleqramnda iso Azer baycan hkimatndan xahi edirdi ki, Bakda itimai asayiin qorunmas n Goncadan polis qvvalari gndarilsin. Nun paann Onvar paaya gndardiyi teleqram da ox m xtesar ve konkret idi. Bu teleqram halelik yalnz Bak ahari zerine keirilan hcumla bal 0 n v a r paann intizanna son qoymaq n sevine xabori idi. Hamin telei|ramda deyilirdi:

Bak ahari 36 saallq idddtli mharibadan sonra 15-da saat 9-da zabt olunub. Btn hissalarin, xsusan minba Fahmi bayin komandasndah 56-c alayn qahramanl ayuni-zikrdir.
Baknn azad edilmesi Qafqaz slam Ordusunun Azarbaycandak 4 aylq faaliyyatinin tentenesi idi. Nuru paa sentyabnn 16-da bu tarixi hadise orafna hcumda itirak edan qw olarin resmi keidini keirmayi qerara ald. Bu rasi-keid qahramanl ila uzun bir yol kemi trk ve Azarbaycan dylarinin asgari qardalnn ve qalabesinin nmayiine evrilmaii idi. ahara nezareti tamamila ala keiran kimi Nuru paa Mrsal paaya bela bir teleqram gnderdi:

Xalil paa hazratlari Ha sabah Puta stansiyasmdan harakat edarak giinortadan amal, saat 10-da Bakya daxil olacaam. Rasmi-keidin buna gra Baknn i mal stansiyas civarnda, masib yerda keirmayi ri ca ediram.
Sentyabrn 16-da seher Qafqaz slam Ordusunun Baknn asayiin de dayanan hssalarndan baqa qalan qvvolori rosmi keidi keirildi. Bu resmi keid Qrmz Qla adlanan m antaqada tekil olundu (homin dvrdon qalma sxemlora gra texmin etmek olar ki, Qrmz qla indi Bak Dvlat niversiten yerleen yerdan Bileceri yolunadek olan sahada idi). Resmi kcdda Nuru paa, Xalil paa, 8liaa xlinski, Habib boy Solimov, Azarbaycan parlamentinin va hkumotinin bir sra zvlori itirak edirdilor. Resmi keidin itirakisi olan 15-ci frqo komandiri Sleyman zzat bay bu hadisani z xatirolarinda bela tasvir edirdi:

I6.f)9.334-da slam Ordusu komandanlnn amri ila Bak aharinin inzibatna tayin edilan 56-c alaydan baqa 5-ci va 15-ci Jirqa!ara mansub 38, 9, 10, 13, 106 va 107-ci alaylarla murni svarilar 59 pulemyot va mibctalif apda 50 adad top Qrmz qla civarnda iki xatt zarinda diizlmd. arq Ordular Qrupu va Qaf%

qaz slam Ordusu komandanlart atrafndahlarla bara* bar galdilar. Atl olaraq sratte yaplan yoxlama marasiminda hissalar taqdim edildi. 38-ci alayn birinci tabo runa xsusi taakkr edildi. Manqalarla iki saatlq bir rasmi-keid oldu.
Resmi keid bitenden sonra adlan ekilen oxsler, qonaqlar ve qoun hisseleri ehere daxil oldular. Generallar ve bezi axsler at be linde idiler. Onlann ardnca ise nizami ekilde piyada, topu, svari ve kmeki hisseler hereket edirdi. Btn xalq kalara xaraq Qafqaz slam Ordusunun qalib qounlarn salamlayrd. Mvcud olan be zi malumatlara gre. qoun!ar ve onlarn pivazna xan xaiq Azadlq meydanna (kemi 26-lar ba) topladlar. Nuru paa buraya toplaanlan salamlayb onlann qarsnda x etdi. O qeyd etdi ki, bun dan sonra din, dil ve irq ayrlna yol vermeden her bir insan bera ber o!acaq, onlann canlarn ve mallann teminat altna alacaq, btn insanlara qar eyni qanunlar tetbiq edilecek ve duruma nezareti Azerbaycan hkumeti z zerine gtrecekdir ("Trk dnyas" tarix dergisi, nisan 1992, s. 34). Bak eherinin azad edilmesi Nuru paann heyatnn en yadda qalan sehifesi idi. O burada zabit kimi en byk qelebesini elde etmidi. Bu ete bir qelebe idi ki, onun sevincinden btn Azerbaycan xalqma pay^dm ve iki qarda lkenin qehremanlq tarixine hekk olunmudu. Nuru paa Baknn azad edilmesi ile bir serkerde kimi neye qadir olduunu nmayi ctdirmi ve onun exsiyyetine balanan midleri dorultmudu. Yorulmaz fealiyyeti ile bu insan btnlkde trk xalqnn msteqil Azerbaycana olan balln emeli ekilde ha yata keirmidi. erq Ordular Qrupunm komandan Xelil paa Nuru paann bu meqamda yaad anlan ox incelikle duymu ve onun yaad hissleri cemi bir cmle ile ox deqiqlikle tasvir edo bilmidi:

Nuru paa mandan daha nca ahara gir arak byk bir oteli zna qarargah olaraq sedi. Man daha sonra ahara girdim. Cangavar ruhlu va byk vatanparvar Nuru paann hu. balka da hayatnn an gzal gnyd.
Bak eherinin azad edilmesi Azerbaycan ictimaiyyeti kimi Trkiyenin hkumet rehberlerinin, xsusen de Onver paann ox byk sevincine sebeb olmudu. Onun erq Ordular Qrupu komandan Xolil paaya gnderdiyi telcqramnda deyilirdi:
97

Bak baarsndan dolay gzlerinden perek tebrik edirem. Balann zabti zerin a birlikler bir az dinlendikden ( dinceldikden - M. S.) sonra Azarbaycanda indilik bir tuman buraxaraq st tarafini 9-cu Orduya geri almaq fikrindayem.
Bu teleqramn bir sureti de Nuru paaya gnderilmidi. Qafqaz s lam Ordusunun tarixine dair Seyerli tedqiqatm mellifi olan Trkiyo tarixisi Nair Yceer z eserlerinin birinde Gnver paann Baknn azad edilmesi ile bal Xelil ve Nuru paalara gnderdiyi teleqramn baqa bir variantna istinad etmidir. Hemin variantda deyilirdi:

Byk Turan imperatorluunun Xazar kanarndaki zangin bir qonaq yeri olan Bala aharinin zabti xabarini byk bir sevine va mamnunluqla qarlartm. Trk va slam tarixi sizin bu xidmatinizi unutmayacaqdr. Qazilarimizin gzndan par, ahidlarimiza fatihalar ithaf edarim.
Bak eherinin azad edilmesinin hans tarixi eham iyyete malik ol masn Azerbaycan milli mcadilesinin lideri M. 0 . Resulzade bela deyarlandirirdi:

Azarbaycan xalqnn tarixinda bu gn adata 28 ma ys qadar byk bir dayara malikdir. 28 maysda Cmhuriyyatin istiqlalt btn cahana elan edilmisa 15 eyllda{sentyabrda - M.S.) bu istiqlal maddatan tayid olunmu,Azarbaycan hkumati kandi tabii markazina mvaffaqiyyatla girmidir. Yaxn tarixinda 15 eyll zafari kimi mcadila gnlarina malik olan Azarbaycan xalq galacak bu fursati istifadaya bha etmiyoruz ki, 1918-ci ilda olduundan daha hazrdr. Qzl rusluun kecayi bir tarixi zamanda 15 sentyabrda kandisi ila mttafiq bulunan qarda qwat lar takrar onunla bulunacaq, nihayi zafari kandisiyla birlikda tamin edacaklar. Bu qwalarin vazifalarini qahramanca ada edarak in di Bak mezarlnn bir guasinda haqq etdiklari milli kran tezahratn drd gz la gzlayan ahidlar ruhuna bizdan min rahmat. min salam.
Azerbaycan hkumatinin bas Feteli xan Xoyski ise Bak ehe rinin azad edilmesi mnasibotile Nuru paaya bele bir teleqram gn derdi:
98

Qafqaz Islm Ordusu komandan, saadalli Nuru paa hazratlarina! Komandanz altnda bulunan casur t rk asgarlarimiz tarafndan Azarbaycanm ba kand olan Baknn dmandan tamizlanmasi mnasibatiyla millalim. zati-hamiyyati-parvaranalariniza va dnyann an casur va soylu asgari olan trk oullarna minnatdar ol duunu arz etmakla iftixar edarim.
Bak eherinin azad edilmesi Azerbaycan xalq n tarixi bayram ve byk sevine idi. Ancaq Bakdaki ermeniler tamam baqa bir ovqat yaayrdlar. Onlar Baknn Azerbaycann paytaxtna evrilmesi ile he cre razlaa bilmir, milleti ve tocavzkar planlarnn pua xmasndan alb yanrdlar. Onlarn daxilindo kkreyen qezeb vo nifret ise eherde nvbeti qanunsuzluqlara ve cinayetlere yol ard. Ermeniler frset den kimi evleri talayr.terk etdikleri binalar yan drr, qarlanna xan silahsz insanlar qnrdlar. Onlarn aznl ele bir hodde atmd ki,Xeli1 paa da z xatirelerinde bu m eseleye toxunmudu. O yazrd ki, bu srada sokaklarda (kelerde) ermeniler terefnden qetl edilmi olan yerli trk xalqnn cesedleri toplanr va yzlerce ocuq, gene, yal qadn ve kiiler onlar n qazlan m e zarlara gmlrdler. Bu ise azerbaycanl ehalinin haql qezebine sebeb olurdu. Xsusen mart qrnlar zaman z evlerinde vehicesine ldrlenlerin qisas hissleri eherde meyyen gerginliyin yaranmas na sebeb oldu. Ba veren toqqumalar neticesinde yene len ve yara lananlar oldu. eherde cerayan eden hadiseler barado dnver paaya melumat veren Nuru paa bildirirdi ki, Baknn azad edilmesi esnasnda ermenilerle mselmanlar arasnda toqqumalar ba verdi. Hemin U y u malarda bir-qisim ermeni vo bir nee rus ldrld. Ancaq Nuru paa onu da alava edirdi ki, bu ldrlenlerin say mart qrnlan zaman ldrlm azerbaycanllarn he yzde birini de tekil etmir. Bu, he de o demek deyil ki, ba veren toqqumalarda ldrlen lerin say az olduu n Nuru paa bunu normal bir hal kimi qobul edirdi. dksine, eherde en adi qanunsuzluqlarn ba vermesini o, dzlmez bir hal kimi qebul edirdi. ehere girdiyi andan dininden ve milliyetinden asl olmayaraq hamnn eyni qanuna tabe olacan bo yan eden Nuru paa nvbeti defe gl irade ve qetiyyet nmayi etdirdi. Azad olmu Bakda emin-emanlm ve qanunuluun yarad! mas n Nuru paa en qetiyyetli ve ciddi tedbirlere el atd. O, qetlde, qaretde ve talanlqda ittihamlandnlanlarn lme mahkum
99

edilacayini bildirdi vo darhal da bu amrin icrasna balad. Bunun noticas kimi ahann Quba, unba, Parapet, Vazal, Bulvar meydan larnda dar aalan qunldu, talan va qaratda gnahlandrlanlar dar aalarndan asldlar. Qanunsuz am allara al alanlarn aqibatinin no ila qurtaracan granlar tezlikle sakitladilar ve cinayetkarlqlarna son qoydutar. Yaz Abdulla aiq z xatiralarinda bclo dar aalarn dan birinin indiki Nizami adna odabiyyat muzeyinin qarsnda qurulduunu va talanlarda gnahlandr Imlardan birinin bu dar aacn dan asldn grdyn yazrd. Bela sari tadbirlara al atmaq macburiyyatinin yarandn Nuru paa Bnvar paaya gndardiyi nvbati teleqramlanndan birinda da yazrd. Hamin teleqramnda Nuru paa aherda ordunun asayii tamin etmasina qadar bir qisim talan harkatlarinin yaandn, nizam va intizamn barpas n ordudan darhal istifada edildiyini, talanlar da itirak edan yzdan artq adamn edam edildiyini bildirirdi. Nuru paa alava edirdi ki, bu sart tedbirler ahali tarafndan, nxtalif millatlarin nmayandalari tarafndan rabetle qarlanmdr. Nuru paa aherda hayatn normalladnlmas n takce coza tadbirlarina el atmrd. O, eherde nezareti heyata keira bilecek idareilik orqanlannm yaradlmasna da alrd. aherin komandan ve harbi komendant teyin edilmidi, ahor 10 inzibati saheye blnm ve her sahanin da komandan tayin edilmidi. Nun paa ba veran cinayatlar n asayiin temin edilm esine masul olan exslardan cid di hesabatlar talab edirdi. Bu m asele ile bal Nun paa imzalad emrlerdan birinda yazrd:

Stansiya va erman i mahallasi civarnda asgarlarin lalanla maul olmas grnmdr. Dnan verdiyim amri > pksina olaraq bazi h ssalarin ahardan uzaqla drhnad aydn olur. 5-ci frqanin aharin intizam na aid olmayan h ssalari darhal ahardan uzaqladrlsn. dsgarlarin har birinin talanl n frqa komandanlar masuldur. Mvqe komandanlart aharda intizamla maul olan asgarlarin talanna mane olma ldr.
Nuru paann atd bela qatiyyetli addmlar naticasinde qsa mddetden sonra aharda asayi tamamile barpa edildi. Bunu ahidlar da tasdiq edirdilor. Talan vo soynulua, hatta xrda deleduzlua bela son qoyuldu, tacirlerin vo i adamlarnn zbanal aradan qaldrld. aherda arzaq mallarnn qiymeti zerinda nazarat glendirildi
100

ve onlarn artmasna imkan verilmedi. Btn bu tedbirler ahali tara fndan raziliqla qariand. Nuru paa Bakda "smailiyye" binas ila zbaz ikimartabal hotelda ycrlomidi. Qafqaz slam Ordusunun qarargahi sa Metropol (indiki Odabiyyat mzeyi) hotelir.da idi. Bazi malumatlara gra (Bax: "Trk dnyas" tarix dergisi, nisan, 1992, s.34) trk qounlar Bakya girarkan Hac Zeynelabdin Taypv Nuru paan byk sevincla qarlam va aher merkezindeki ikimertebeli byk mlkn (indiki Tarix muzeyinin binasn) trk qounlarnn qerargahinin ycrledirilmesi n balamd. Bu melumatm ne derecede dora ol duunu sylemek etindir. nki baqa tarix i edebiyatda biz bu fak m tesdiqi ile rastlamamq. Ancaq onu qeyd etmek lazmdr ki, H. Z. Tayev trk qounlarnn Bakya daxil olmasn byl sevinle qarlam ve sahibi olduu toxuculuq fabrikinden trk ordusunun exsi heyetine yeni gcyim tikilmesi n xeyli para hediyye etmidi. Bunu Nuru paa da z xatirelerinde qeyd edirdi:

Mvcud qumadan istifada edilarak ordu kamilan va yenidan ikza olundu (Bak zanginlarindan..H. Z. Taye\> isminddki zat z quma fabrikas mamulatndan olmaq zra ordu afrad n 80 min metr va zabitan n 20 min metr quma hadiyya etmi idi).
Bak azad edildikden sonra bir mddet Nuru paa.eherin mhafzesinin mhkemlondirilmosi ile meul oldu. nki gnran edilirdi ki, dmen qvveleri ehere basqin ede biler. Bele bir ehtimaln qarsnn alnmas n Nuru paa Bak buxtasinda uzaq vuran toplar ycrlodirdi ve dier mdafe tedbirleri heyata keirdi. Bak eherinin asayii ve mhafzesi n kifayet qeder tedbirler heyata keirildikden sonra Nuru paa 1918-ci il sentyabnn sonlarnda Cemil Cahid beyin rehberliyi altnda Qarabaa byk bir deste gn derdi. Nuru paa hem Qaraban. hem de Lenkerann yad qvvelerden temizlenmesine byk ehemiyyet verirdi. Anoaq Azerbaycanda olduu mddotdo yalnz Qaraban temizlenmesine nail oldu. Nuru paa Qarabaa gnderilecek desteni yola salandan sonra exsen z do Adama geldi, burada veziyyetle tan oldu, C.Cahid beyle fealiyyet plann deqiqledirdi. Ermonileria kifayet qeder miiqavimet gs termesine baxmayaraq ilam Ordusu komandanl terefnden Qarabada Azorbycann suveren hqiyanp\ berpas n' lazm qetiyyet gsterdi ve qsa mddetdon sonra ,C. Cahid beyin.rehberliyi al tndaki quvveler uaya daxil oldllar.
101

SARMAIQL1 M0ZARLAR
5-ci Qafqaz frqesinin qerargah raisi Rd bay bu frqanin Azerbaycandaki faaliyyatina hasr olunmu mfassal xatirasinin son sehifalarini hazin duygular zerinde bitirmidir. Trkiyanin etin gnde Azerbaycan xalqna dayaq olmasn, din ve dil qardalannm nicat n canlarndan keen trk dylerinin unudulmaz xatiresini qelb yans ve semimiyyetle anan m ellif yaztrd:

Beinci Qafqaz frqssinin drd buuq (yarm - M.S.) aydan bari Azerbaycann istiqlal urunda arparaq verdiyi ahid ve mecruhlarn qanlar ile sulanan bu qarda memiakst torpaqlar zerinde, Genceda, GyayAsu-amax-Bah ossesi terefeyninde (her iki tere/inde - M.S.), Mssl-Krdemir-Kerrar-Hacqabul-Baa de miryolu boyunda, Qarabada ve Kr nehri sahillerinde xalqn ziyaretgah halna qoyduu bir ox mtavazi va hezin mezarlara tesadf olunur ki, ita bunlar irqinin imdadna segirdan Anadolu mehmetciyinin mbarek me zardr. dkser yerlerde mehmetcikle beraber qoyun-qoyuna yatan azeri trkleri da vardr. Trk zabit va neferi Azerbaycanda emsalsiz bir feraqeti-nefsile ve yksek bir duyu ile alm ve arpmdr. Ana vetenin hemen her guesinde bir tak daha olsa esgere ehtiyaci-qeti var ken bidayetde Beinci Qafqaz firqesinin ve bilexire di er piyada ve topu qwetlarinin Azarbaycana gnderilmasi, tiirkJyn qurtarlmas ve oyanmas urunda ol duu n pek de tenqida layiq deyildir... Eyni irqe mensub bu iki millet arasndaki rabite ve mnasibet axdlan qanlara bir qat daha resanet peyda etmidir. Anadolu trklerinin, Azerbaycann istiqlal ve istiqbal urunda yapdqlar etin ve qanl mharibaler ve mcadileler eminem ki, nesilden nasle naql edilecek unudul maz birer dastan halnda qalacaqdr.
Azerbaycann istiqlal va istiqbal urunda canndan kean nee trk dysnn snmez xatiresini, unudulmaz xidmetlarini szle bundan da yax ifade etmak etindir. Bu qanl mbarizaya qatlan insanlar n haqiqotdo hayatlarndan da aziz olan dayerler mvcud olmudu: irqinin imdadna yetimek, din ve dil qardalarnn ar na ses vermek, trklyn ucaln qommaq. Bu mqeddes amallar
102

yolunda Nuru paann silahdalarnn neesinin haqqn mqeddesliyine qovuduunu doqiq sylomok etindir. Ancaq onlar oxdur. Taka 5-ci frqo Azarbaycanda 1200-den ox ahid' vermidi. d g ar nazara alnsa ki, 5-ci fraya aid olmayan hisselerden ve elece da Azerbaycan qvvelerindan ehid olanlar xeyli ox idi, onda Azerbaycan torpaqlannm qanla suvarlmas barada Rd beyin fikrine haqq qazandrmaq olar. Bu axdlan qanlar ele bir miqyasda idi ki, Qafqaz slam Ordusu ile birge Azarbaycana terif getirmi trk airi Arif rfan Qaraosmann tebirince desek onunla suvarlan torpaqda bitan iaklar de rengini ve qoxusunu deyimidiler. Birge mbarizenin ezemetine, haqq yolunda axdlan qann mqeddesliyine hesr olunmu bu erde hem de gzle grnmeyen bir qehremanln salnamesi ifade olunmudur. Filoloq-alim A k an Bayramolu tarafndan Itfkarlqla teqdim olunan "ieklerle" adl erde Arif rfan Qaraosman z fikri ni bedii ekilde bele tesvir edir:

Sordum btn iaklar Bumu asgi ranglarininz? dvvalca siz sar, panba Mavi,bayaz, mvr idiniz. imdi sizi ban hap qzl Gryoram. dcab nadan... ? Anlatnz, bu sirr nasl? - oxdan bari kkmzdan Biza galan izil sudur. Bunun n aski.gzal Ranglarimiz bizim yoxdur. Buralarda sanki bir il Har gn bizim kkmza Bir qrmz su dgyor Torpaqlardan zmza - Bu qzl ey nadir? - Qoxla, Birar ara hapimizi Mayamz san da anla Sylatmakdan sa bizi... Har iakdan bir qoxladm Boxtb qaldm heyran-heyran. Qarib-qarib ox aladm Qoxuyurdu hapsi da qan.
103

Azerbaycan xalqi.onun nicat ve qurtiilu yolunda canndan keen Anadolu mehmetiklerini minnetdarliqla anrd. Miiqoddesliye qovuan bu insanlarn mezarlar ziyaretgahlara, and yerlerine evriImidi. Azerbaycan milli mcadilesinin lideri M.O.Resulzade mmxalq duygularn ifade ederek Azerbaycan torpaqlarinda ehid oln tiirk vladlarn bele anrd: ... Sonra manhus bir ixtilal naicasinda mazar lan

mni qalan Anadolu mehmetiklari Bakdaki ahadathriyb trklya yeni bir vcud ala ediyorlard. Maddatan miinsi. faqat manan btn qalblarda madfn bulunan bu qahraman ah idiar yalnz Bakdamdrlar? Natvandan, Qarabagdan, amaxdan. Gancadan la Bakya qadar bir yer varm h\ orada byh bir fadakar yatmasn? B)>at. Azarbaycann har cahatinda airin tas\'ir etdiyi kimi "Sarmaql bir mazar" bulursunuz ki. "qizlar, galinlar" tarafndan ziyaragah halna qoyulan bu mazar, qarda imdadna qoan "TRK" mazardr. "Sarmaql mezar" dedikde M. B. Rosulzade azadliq airi dhm ed
Cavndn Azerbaycandak Osmani ehidlerine lesr etdiyi "ehidlore" erini ozordo tuurdu. Bu er Nuru paann ohid dm silahdalarnn xairo<inin ebedilodirilm esine Azorbaycann yaradc ziyallann hosr etdiyi on yax edebi nm unelerden biridir. Burada airin riirk ehidlorine beslodiyi semimi mmnetdarliq hisslori lezin bir kvlokliklo birloerok dinleyenlerin do qelbine yol tapir ve onlarn da d;xili yaantlarnn ifadeisino evrilir.

Qalx.qalx. sarmaql mazar altndan. Galmi ziyaratina qizlar.galinlar. Ey kandn keidi. yollar stnda. Har galan yolya yol soran asgar. San in qovduqlarin yahan xanlar.
{hrlard lkani lkdiiyiin qanlar.

Bax nasl pmakda tozlar, dumanlar. Qarih mazunn hanla barabar. Snnin qanmdunmi dz/arda boyla. Qudrat bitirmidir saylmaz lala. Dost elindan qopdu bir yaniq nala, Yoxsa o nal anin ruhumu soylar?
104

Keirken gyh r d an bir qatar durna. Alar buraxdn gzleri sorma, Bax. doru xmaqda grdyn rya, Beslodiyin dmel bu gn glmser. arql qardan, sadedil kyl, Geldi mezarna bir rk urdu, Toplab ba-baa her durdu, Her gn kyl qizlar derdini dinler.
1919-cu ilin sentyabrnda Baknn indiki ohidlor xiyabaninda zl qoyulan mhtaem gnbazin ucald mas trk ehidlarinin x at iresi nin abadiladirilmasina xidmat etmali idi. Taassf ki, btn ahidlara mumxalq mahabbatinin va minnatdarlmn simvoluna evrilmali olan bu abidanin tikintisi baa atmad. Hamin abidenin tikintisi neinki dayandrld, hatta trk va trklk sz rasmi yasaa evrildi. Bu ad va anlayla bal olan qobirlar yerle yeksan edildi, trklya balliqda sulandrlan yzlarla-minlarla insanlar habsxanalara atld. Yeni quruluun ideoloji ehkamlar trklk va msavatlqla bir araya smad n Azarbaycanda ahid olmu trk vladlarnn xatiresinin da hotta beyinlardan silinmasina cahd gsterildi. Bu iin ba nda dayanan, kommunist donuna brnm kcmi danaklnr vo onlann maslekdalar no qader dantlara va insan qanina bais olsalar da din ve dil qardaiarna nicat gatiran. trk osgorlorinin xatirasini Azerbaycan xalqinin qolbindon silo bilmadiler. Homin hadisolorin a hidlarinin va itiraklarnn dildan-dila trdklari yaantlar rasmi qadaalara baxmayaraq hamin rasmi ehkamlarm znden daha dorin kkler ata bildi, yaddalara hopub abadiyyat qazandi. Xalqin iradasi, onun Anadolu mchmctciklarinin xatiresine beslodiyi chtiram he bir qadaga orivesina smad. Ela buna gra da kommunizm ideyalann.n an gur addmlarla dnyaya meydan oxudugu bir zamanda da minnotdar Azerbaycan vatandalar Bak-amax yolunda trk ehidinin mezarn abadladrdlar vo onu btn trk ahidlarinin mumiledirilmi ant abidesine evirdiler. ten iller erzinde buradan keen ele b F azerbaycanl tapmaq olmazd ki, hayatlarna bu torpaqda son qoyulmu trk ohidlarini hazin bir kvraklikle xatirlamasin. onlarn ru huna dualar oxumasin vo yaradandan onlara rahmet dilemesin. . 90-c illerden balayaraq Nun paann Azerbaycana gelii, Qafqaz slam Ordusunun buradaki fealiyyati va konkret olaraq Bak-amax yoli zarindaki trk qebri barede yazlar metbuat sehifalorine daha
105

tez-tez xanlmaa balad. Hamin yazlardan malum olur ki, Acderanin abadi sakinina evrilmi trk qabrinin gnmzadak qorunub saxlanmas ox byk atinliklar va sxmtlar bahasna baa galmidi va ela bu cahatin z da Azarbaycan samasnda dolaan ahid ruhu na hrmat va ehtiramn bir nianesidir. Yenilamo ab-havasnn Azarbaycana galii ila bu mvzuya mraciat edan ilk qazetlardan biri "Mbarize" qazeti olmudu. Hamin qazetn 26 yanvar 1991-ci il tarixli saynda asrin avvallarinda amaxd coroyan edan hadiselar, bu torpam insanlannn Nuru paa ila bal l va Acdara vadisindeki trk qabri haqqnda ox geni bir yaz darc olunmudu. Redaksiyann tapn ila blgaya gedan mxbir Babak Gy amaxnm yal va dnya grm insanlar ila shbatlarindan sonra yol kanarndaki tanha trk qabri haqqnda maraql m a lumatlar toplaya bilmidi. Onun yazdqlarna gr bu qabrin abadladnmasna hala Azarbaycan Xalq Cmhuriyyati dvriinda cahd gstarilmdi. amaxnn Takla kandinden olan el asaqqal Malik Mammad kii bu ii z boynuna gtrm va yol kanarndaki qabri orada uyuyann ruhuna layiq bir akilda abadladrma qarara almd. O, ustalar tapm, qabrin sina dan sifari vermidi. Qsa mddatdan sonra yal rangda olan bu qabir da hazr olmudu. Dam zarinda va yanlarnda arabca yazlar vard. Azarbaycanda sovet hakimiyyati gclandikdan sonra blgada yaayan ermanilar bir nee dafa bu qabrin dadlmasna cahd gstermidilar. Qebri abadladran Malik Mammad kii sa onlarn ftnakarl ila tutulub srgn edildi. 1937-ci ilda geri qaytsa da xalqn badxahlan onun amaxda dine yaamasna daha imkan vermadilar. Bela olanda Malik M ammad kii Bakya kd va orada da dnyasn dayidi. M allif yazsnda Acdara vadisinde dafn olunan trk ahidinin Qiyas afandi olduunu bildirir. Ancaq bir ox baqa yazlarda burada defti olunann Qadir afandi olduu yazlr. Hamin yazlarn bir-oxunda eyni zamanda bu qabrin yeniden abadladnlmas ila maul olan axsin de ameyi va zohmati qeyd edilir. "Zaman" qazetinin 21 aprel 1993-c il tarixli nmrasinda amax yolunun kanarnda dafn edilenin Qedir efendi olmas yazlmaqla onun uyuduu qebrin sonralar Qobustan rayonu sakini Babaxan Rzaxanov tarafndan abadladnld qeyd edilir. Qazetda navaleri ila berabar hamn qabri ziyaret eden Babaxan kiinin ekli de verilmidir. "Zaman" qazetinin 24 dekabr 1994-c il tarixli nmrasinda Babaxan Rzaxanovun vefatndan sonra onun grdy ilerden daha geni
106

malumat verilmidir. Bu yazn va "Har gn" qozetinin 4 sentyabr 1998-ci il tarixli nmrasinda verilmi yazn mumledirorkan bela bir aydnlq yaranr ki, amax blgasinda dnyaya gz am Babaxan Qara olu Rzaxanov src imi. Peasi ila bal olaraq mtamadi o!araq Bak-amax yolu ila harakat etmali va tanha trk qabrinin yanndan kemali olurmu. O da btn sada azarbaycanllar kimi taktanha qalm bu qabirda uyuyann ruhuna rahmat oxuma zna bore bilirmi. Qabrin abadladrtlmasna ehtiyac yarandn gran Babaxan Rzaxanov bu ii z hdasina gtrmayi qarara alr va 1964c i1da hamin qabrin zarinda abadladrma ileri aparlr. 8trafda yaayan ermanilar trk ahidinin qabrinin abadladnlmasndan qazeblenerek bir nee defe onu datmaa cahd gsterirler. Buna nail olmayanda Azerbaycanm dvlet orqanlanna ikayet mektublan gn derilir. Bqbaxan Rzaxanov mvafq orqanlara arlr, qebrin skl mesi barade ona tezyiqler gsterilir. Lkin B.Rzaxanov hemin tazyiqlere dzr va am allarinden peiman olmadn bildirir. Yazlardan aydn olur ki, B. Rzaxanov abadladrma ileri ile bal bir molla da getirerek hele Melik Memmed kii terefuden qoyulmu sine da zerindeki erebce yazlan da berpa etdirir. "Hor gn" qezetinin 28 avqust 1998-ci il tarixli saynda bildirilir ki, qebrin sina da zerinde yaz aadaki mazmundadr: "Bir trk olu qehramanndr bu mazar. Gr nece yer ile yeksan eleyibdir xakzar... 0rscyi-herb ire bir aslanndr bu mezar. Bu qebir Osmanl alay qounlanndan olan zabitin qebridir. Qafqaza geldi, mharibe etdi ve ehid oldu... 1336-c ilde erafli ahadet dadd, ilqarn sedi" (bu yazda ehidlik tarixi 1336-c il gsterilir, dslinde ise 1918-ci il hicri-emsi ila 1334-c ile beraberdir - M.S.) lqarn Azarbaycan torpamda sean bu trk olunun qebrinin bu yurdda tenha olmad, onun bu yurda ballnn nesillere nmune olmas, znn ve meslekdalarnn xatiresinin ebedilik yaayaca indi nee-nee yaradc adamlarmzn da mvzu obyektine evrilmidir. air Qabil trk qebri nnde keirdiyi hisslerini bela ifade edirdi: Trkn qebri Qedim irvan yollannn stndedir. Azerbaycan torpann Altnda yox, Sinesinde,
107

kksndedir. Qollartnm stndedir. ... Dolu rpd ar eledi. Leysan tkd Neo kora. Sele, suya dnb dad Acdara. Gn yandrd Qovurga tak Qovruldu Da,kesek, torpaq. Ancaq... Trkn qabri yena qald. fstedadl air-publsist, mrn Azerbaycan ganclarinin harbi-vatonparvarlik tarbyosina hasr etmi Ramiz Duygunun "Bayraq xilas- kan- eri do trk asgarinin gstardiyi igidliklari v esf edan dayarli bir sonat osoridir. Bu e"rda qardalq yardmna, gplmi insanlarn xatiros dorin bir minnotdarlqla anlr. - * Azerbaycan torpanda defti olunoiu trk ehiaino mracietlo ya zlm e"rdo deyilir: ... San kiik bir mezarda defn edilen cahansan. Sen yz yal bahadr, Son yz yal cavansan. Byk ama) urunda, mr kosik, yaran. Sen dvlet cengaveri, Bayraq xilaskarsan. Saksan ilden sonra man. Qolbimin tellerini Ruhunun qarsnda Xeffce endirirem. Seksen ilden sonra men, rengli bayram Qarnda endirirem.
108

Senin uca ruhunu Bayrama bkrem. Man bir ordu adndan Trk asgari nnde Qatlanr, diz kram.

NURU PAANIN SONRAK TALEY

1918-ci il scntyabr aynn ikinci yarsndan etibaran Trkiyenin mttafqterinin birinci dnya mharibesi cebhelerindeki veziyyati gn-gnden pisiediyi ve bunun Trkiyeni de ar veziyyeta salaca aydnlamaqda idi. Oktyabr aynn ortalarnda isa Trkiyenin mharibani uduzacatna artq bha qalmamd. Bu ise hem de trk qounlarnn Azerbaycandan ve btn Qafqazdan ekilmesi ila neticelenmeli idi. Bele bir veziyyetde Azerbaycann z msteqilliyini qommaa nail olmas n Nuru paa ve qarda dnver paa Azerbaycann beynelxalq nfuzunun artmasna va onun milli ordusunun mhkamlanmasna daha byk diqqat yetirirdilar. Burada da nver paa ila Nuru paann faaliyyeti bir-birini tamamlayrd. dnver paann yazmalanndan bela bir yaqinlik hasil etmak olar ki, bu d' rde Azerbaycann msteqilliyinin qorunub saxlanmas onun fealiyyetinin esas his sesini tekil cdirdi. O gah Azerbaycann diplomatik faaljyyetinin genilendirilmesi baroda Nuru paaya tvsiyaler verir, gah ordunun mhkemlandirilmasi ile maraqlanr, gah da ordu n zeruri olan si lah ve sursatn Azarbaycana gndarilmasini tekil edirdi. 8nvar paa Nuru paaya hatta onju da bildirmidi ki, qounlann Azarbaycandan xarlaca halda arzu edan trk zabitleri Azarbaycanda qalb Azerbaycan ordusunda xidmotlerini davam ctdire bilerler. O, masla hat bilirdi ki, Nuru paa bu m eale ila vaxtnda maul olsun va qounlarn xanmas amri verilende kimlerin Azerbaycanda qalaca aydn olsun, d n v er paa hetta 5-ci Qafqaz frqesinin de Azarbaycan da qalmasn va onun Azarbaycan ordusu daxilinde eridilmasini istayirdi. Ancaq Trkiyada iqtidara galen yeni hkumat oktyabr aynn 21-de Qafqaz slam Ordusunu lev etdi ve onun terkibine daxil olan qvvelerin geri arlmasn teleb etdi. Belo olanda Nuru paa Osmanl ordusundan islefa verdi ve Azerbaycan ordusu sralarna keerak onun Ba komandan vazifesini z zorina gtrd. Bundan sonra o, Azerbaycanda olan trk qounarnn komandanln Mrsol paa
109

ya tahvil verdi. Azerbaycan ordusunun ba komandan! vazifesini z zeine gtrmesi m nasibetile 1918-ci il noyabr aynn 10-da Azer baycan hkumeti Nuru paann erefine Bak itimai meclisinin yay binasnda ziyafet verdi. Burada itirak eden M .d.Resuizade, F. Xoyski. 9hm ed bey Aayev ve baqalan x ederek z rek szle rini sylediler. F. Xoyski xnda bele dedi:

Azarbaycan lhrinda bizim trk qardalarmzn qan bizim trklarin qam ih bir-birina qard. Mana etibarila biz bir-birimizla qohumuq, indi bizim bir-birimiza qaran qanmtz bunu bir daha mhkamhndirdi. Azarbaycann aadh urunda tklm qanlar Osmani va Azarbaycan trldari arasnda yaxnlamann va qrlmaz aiaqalarin mhkam taminatdr.
Ziyafetde tx eden Nuru paa onun ve trk qoun!anmn n vara na sylenilen btn xo szler n z minnetdarln bildirdi ve Azerbaycann menafeyi namine bundan sonra da her eye hazr oldu unu bildirdi:

Qarda Azarbaycan trknn manafeyi har bir trk n mqaddasdir... dgar Azarbaycann azadl yo lunda yeni qurbanlar lazm olarsa ona da hazrq.
Trkiyenin yeni hkumeti de ilk gnler Azerbaycanda olan trk herbiterinin burada qalb Azerbaycan ordusu terkibinde xidm et et mesine razlq vermidi. Buna mvafq olaraq bu zabitlerle Azerbay can hkumeti arasnda balana bilecek mqavilenin layihesi de hazrlanmd. Ancaq mttefq dvletler, xsusen ve Azerbaycana qoun yerilmeye telesen ngiltere, trk zabitlerinin he bir vechle Azerbay canda qaimasna raz deyildi ve buna gre de Trkiyeye gl tezyiq gsterilirdi. Bele olanda Trkiye hkumeti btn herbilerden teleb etdi ki, Azerbaycan terk etsin. 1918-ci il noyabr aynn 17-de ingilis qounlar Bakya daxil olanda trk qounlan eherden xanlaraq Bileceri ve Xrdalan etraf na cemledirildi. ngilis qounlar komandan general Tomson hele Bakya gelmemiden evvel teleb etmidi ki, onlar gelene kimi trk qounlan Bak ve onun etrafndan uzaqladnIsnlar. Ancaq trk qounlannn rehberliyi demir yollarnda veziyyetin yax olmadn behane ederek hereketi lengidirdiler. Bele olanda general Tomson Nuru paan yanna ard Ve qsa mddet erzinde qounlann eher etra fndan uzaqladnlmasn ondan teleb etdi. Nuru paa ise cav ab verdi ki, o artq Osmani ordusundan istefa vermidir. indi trk qomlanna
110

vfrsel paa rehberlik edir va btn talebler da onun qarsmda qo/ulmaldr. General Tomson bu xabari ox narahatlqla qarlad. O qoxurdu ki, Nuru paa Osmanl ordusundan istefa veribsa, demali, Azarbaycanda qa!a bilar. Bu isa ingilis harbilarini temin etmirdi. Ona gre general Tomson hem Osmanl Ordusu rahbarliyi qarsnda, ham da Azerbaycan hokumeti qarsnda Nuru paann derhal Azerbaycandan xanlmas talebini qoydu. Azerbaycan hkumeti ise Nuru paann Azerbaycan bele tezlikle terk etmesini istemirdi. Lkin vaxtm uzad mas da bir netice vermayecekdi. Noyabr aynn sonlarnda Nuru paa Bakdan Genceye geldi. Hemin ayn 29-da Gence Belediyya idaresi Azerbaycan tark edan trk harbilerinin arafna ziya fet verdi. Ziyafetde Nuru paa x etdi ve o, trklk ve turanlqla bal geni bir nitq syledi. 1918-ci ilin sonlarna kimi btn trk qw etleri Azerbaycan terk etdiler. Ancaq Azarbaycanda xidmet etmi trk zabitleri ve dyleri bu torpaqda keirdikleri gnleri uzun mddet yaddan xarmadlar. 9-cu Qafqaz alaynn zabiti Mucib Kamalyeri sonradan z xatiralarinda Azarbaycanla bal bele yazrd:

Azarbaycan granlar oralar unutmazlar. Qafqaz va tasinin sevimli xalqn, bizdan bir para olan qardallarmz mazlum va marur davranralaryla, qulaqlara xo galan lahcalarla, mharibalara qatldqlar cabhalardaki casurana va fadakarana xidmatlariyla, "dalda durma, qabaa; gerida durma, irali" bar malarn hepdan grr va duyur kimi olurduq va an sonunda talehin ac bir cilvasi olaraq onlar toxunaql arqilariyla, tarlalariyla, milli oyunlaryla, mal va can qaylaryla ba-baa buraxb birdan-bira neca ayrlmaq zorunda qaldmz iimiz yanaraq xatrlayr, manliyimizin sarsldn hiss edirdik Amma he bir eylarin yaplmas mmkn deyildi. Osmanl imperatorluu da mttafqlariyla km, dmanlar ba ahri igal etmi, vatan sathini bir badan taki baa qadar malam qaplamd.
Nuru paann xatiralerinde yazdqlanndan aydn olur ki, Azarbaycan terk etdikden sonra o, br-nea neferle Batuma geldi. Buradan Artvin-Ordehan yoh ile Qarsa ve oradan da zrum yolu ile Trabzona z tutdu. Trabzondan Nun paa gemi ile stambula yola dd. Onun hareketleri ingilisler tarafndan izlanilirmi ve Istambulda ge lil

midan xan kimi Nuru paa Harbiyyo Nozaratinin polislari tarafn dan habs edildi. Bir nea gndan sonra sa o, ingilislara taslm veril di. He bhasiz ki, ingilislar Nuru paann Azarbaycanda no iler grdyn ve gre bileceyini, 1918-ci ilin sentyabrnda ingilis qounlarnn Bakdan qovulmasnda onun rolunu yax bilirdiler ve ona g re de btn bunlarn avazini ondan xmaq istayirdiler. Nuru paa Banma getirildi va 6 ay burada habsda saxland. Onun buradan sa xmaq ehtimal yox idi va ingilislar onu edam etm aya hazrlardlar. Nuru paann habs edilmesi Azerbaycan ictimaiyyetinde ox ciddi narahatlq yaratd va onun azad edilmesi n yollar axtarna ba land. Bu m asala ila bal Yevlaxdan 27 nafarin imzas ila Azarbaycan parlamentina xsusi bir teleqram da gndarilmidi. Hemin teleqramda dey il irdi:

Keen il anarxiya neticesinde bas vermi ar gn lerde Nuru paa Azerbaycanda peyda olmudu. O z nn edaletli ve bacarql herekatlerila byk tahlkanin arsn ala bilmidi. Yalnz onun bu edaleti ve bacar sayesinde milletler arasndaki milli mharibe dayandrld. Biz azad nefes almaa baladq. Lkin bize atan kederli malumata gre sevgi ve taekkre layiq olan bizim xilaskarmz xebis adamlarn yaydqlar iftiralar neticasinde habs olunmudur. Vatenimizin slh eraitinde yaamas bele nadrstleri qane etmir. Biz Yevlax cemiyyetinin zvleri parlamentden xahi edirik ki, general Nuru paa tecili olaraq hebsden azad edilsin. Bununla da qehremanmz Nuru paann qelbi qesdlarden xilas olsun. (Teleqramn metni . Nezirlinin "Qarxunlu d re f bey " kitabndan gtrlmdr. Bak, i 998,s. 67)
Ancaq rosmi yolla Nuru paan azad etmak mmkn deyildi. Bir tarafdan ngilis qounlar komandanl, digar tarafdan da ermani milletileri Nuru paan sa buraxmaq istemrdiler. Bele olanda baqa vasitelera da al atld. Bu barade Na eyxzamanl z xatiralarinda ox maraql faktlar qelam a almdr:

Gnlerin bir gn Gancede idim. Eildim ki, ingilislar Nuru paan tutub Batuma getiribler. Orada ingilis herbi tribunalna verecekler. Buna sebeb guya Baknn azad olunmas vaxt ermani qrn tradilmidir. Tez Bak ile telefon dan apardm va xebarin doru olduunu y112

randim. Ganca ermanilarindan bir aray almaq lazm idi ki, Nuru paa Gancaya galiinda ermanilara he bir pislik elmadiyi kimi, ermanilari mhasiradan qurtarb hrriyyat verdiyim, hayatlarm tahlkasizlik altna aldm, bu yaxla qar ermanilarin bir heyat gndararak Nuru paaya taakkr etdikJarini isbat etmak mmkn olsun. Arayn alnmas n Gancanin irali galanlari ila barabar ermani milli takilatna mraciat etdim. Aray ala cama qati ala'lda inanrdm. n/a haqiqat barada ara y istayirdim. Ancaq ermanilar xahiimizi radd etdilar: "Biz uaq deyilik ox yax bilirdik ki. Nuru paann biza pislik etmamasi maqsadli idi. Nuru paa ox yax bi lirdi ki, agar Gancada ermani qrn tradilsaydi Baknn tutulmas vaxt orada bir nafar trk bela qalmayacaq idi. O gzladi ki. Bakn tutub oradaki qrn bitirsin va on dan sonra bizi qrsn. Ancaq m tarika oldu,Osmani or dusu qrna vaxt lapa bilmadi'\ Biz alibo geri qaytdq. Bakya galdim, marhum Nasib bayla grarak aray al madm va ox kadarli olduumu syladim. Nasib bay dedi: "Bali, man sani he bu qadar kadarli grmamidim Man da dedim: "Nasib bay, ermanilar ox nakrlk etdilar. Nuru paann haql olan aray mana vermadilar. Nasib bay glarak dedi: "zlma, Nuru paann azad olmasnn daha asan yolu var. Batumdan xabar al dm. Hopa bayl#ri plan hazrlayblar. Nuru paan basqn ila qurtaracaqlar. Ancaq pula ehtiyaclar var. San 200 min manat gtr Batuma gel\ "dmr et, pul versinhr, axam yola dm " - s'evinarak dedim. Pulu alb Batuma galdim. Azarbaycan konsl doktor Mahmud bayla grdm. Masalani ona anlatdm va Nuru paa ila grbgrmayacayimi sorudum. Doktor dedi ki, imkan yoz dur. Ancaq Mrsal paa ila gra bilarsan. ngilis komandanlnda nazarat altndadr. Man tez gedib Mrsal paa ila grdm. Mrsal paa dedi: "Aman, mana bir ey etmayacaklar. Ancaq Nuru paan edam edacakiar. Onun qarlmasnn yolunu tapn. Man da galiimin sababini anlatdm. ox raz qald...
Belelikle, vaxtile nicatna yetimi olduu irqdalan da Nuu paareai lmden xilas etdi lor ve onu ingilislerin hebsxanasndan qa113

ndlar. N.eyxzamanlt bir mddetden sonra Nuru paa ila Bakda grdyn yazrd. Ancaq istar N.eyxzamanlnn, istarse da Nuru paann xatiralarinda bu hadisanin ba verdiyi tarix daqiq gstorilmase da gman etmak olar ki, onun habsxanadan. qanlmas 1919-cu ilin ortalarnda ba vermidi. Nuru paa z xatiralarinda yalnz onu qeyd edirdi ki, onu batumlu azarbaycanllar xilas etdi. Hadise gn ba veren atmada ise bir ingilis zabiti ile iki ingilis asgari ve bir batumlu azerbaycanl ldrld. Nuru paann qanlmasna Tema! bey adl bir azerbaycanl rehbarlik edirdi. Nuru paa habsden qadqdan sonra bir hafta Batumun znda gizlandi. Sonra ise Acanstanda kearak Artvin-Sanqam yolu ila drzrum a galdi. Burada Kazm Qarabekir ile grd. Kazm Qarabakir paa z xatirelarinda yazrd ki, Nuru paa trk hisseleri takil edarek lkenin imal erqini ial etmi yad qvvelera qar mbariza aparmaq arzusunda idi. Ancaq nadansa ba tutmur. Bela olanda Nuru paa Naxvandan kearak Qarabaa va oradan da Ba kya galir. Xalil paann dere olunmu xatiralerindan aydn olur ki. o da uzun mddat Trkiyede qala bilmemi ve Araz adlayaraq Naxvana galmidi. Onun szlarine gre o vaxt naxvanllar da z milli teki latlarn yaratmaqda idiler. 6-c ordudan olan Xalil bey buradaki herbi qurumlara rahbarlik edirdi. Xalil paa bir ay burada qald ve yazdqlarna gra bu mddat arzinda vaxtn Xalil beyin rahbarlik etdiyi harbi dastalarin telim larina kmak gstarm ekla keirdi. Sonradan sa o, Ordubaddan kearak arabaa, oradan da Bakya galmidi. Xalil paa Bakya kiminle galdiyini yazmamdr. Ola bilsin ki, o, Bakya Nuru paa ila birlikda galmidi. Bunu btnlkda tesdiq et mak mmkn deyil. Ancaq o aydndr ki, Xelil paa ile Nuru paa Bakda yeniden grdlar. Onlarn Bakya galii Azerbaycan m hkumet zvleri ve bir ox siyasi q w eleri tarafndan rabetle qarland. Onlarn Azarbaycanda bela qarlanmalan ingilisleri xey!i narahat edirdi. Ona gre da ingilis qounlar komandan l her vasite ila Azerbaycan hkumatini Xelil paan, Nuru paan ve dier trk zabit lerini habsxanaya atmaa macbur etmak istayirdi. Azerbaycan m tstambuldak diplomatik nmayendesi Cmhuriyyetin mttefq dv lal lar tarafndan tannmasna gstardiyi hemkarlqlar n 1920-ci ilin yanvar aynn 22-de ngiltarann buradaki Ali komissarna resmen minnetdarln bildirende ingilis komissan da bu yardmn evezinda Azarbaycan hkumatinin Bakdaki trk zabitlerini hebs edeceyine
114

mid etdiyini syledi. Grnr, ngilterenin Qafqazdak nmayandaIari de trk zabitlerinin, o cmleden Xelil paa ve Nuru paann taqib olunmas barede mvafq gsteri almd. Ona gre ingilislerin Qafqazdak nmayendesi Uordropun Bakdan gnderdiyi teleqramlarnda ve yazmalarnda trk zabitlerinin, konkret olaraq Xelil paa ile Num paann adlar da ekilir. Onun 1920-ci il yanvar aynn 24de Bakdan gnderdiyi teleqrammda deyilirdi:

Xalil paa ila Nuru paa Bakdadrlar. Birincisi (Xalil paa - M.S.) bu gn Azarbaycann ba naziri vasitasila mana maktub gndarmidir id, alahazrat hkumali Trhyanin trk vilayatlarinin xarici dvlat arasnda paralanmayacana va onlarn Trkiyanin arazisi kimi alacana zamanat verirsa onda bizim istadiyimiz har eyi etmaya hazrdr. O bayan etmidir la, boleviklari xolamr va onlarla yalnz xlmaz vaziyyat zndan amakdalq etmidir. Ba nazir mandan sorudu ki, ha min axslarla na edilmasini istayiram. Onlar Azarbay canda habs etmak istamirlar va onlar Azarbaycan tark etmaya mecbur edilarsa onda Trkstana va ya Dastana yollana bilarler... Man taklif etdim ki, onlar Trlayeya qoytsnlar. Ancaq ba nazir dedi ki, onlar orada habs olunacalarndan qorxurlar. dgar hamin axslarin habs olunmayacana zamanat verilarsa gman ediram ki, onlar Trkiyaya qaydarlar.
Uordropun 1920-ci il fevral aynn 5-do Tiflisden gnderdiyi teleqramndan aydn olur ki, Xalil paa ile Nuru paa hele Bakda imiler. Uordrop 3n v ar paann da adn ekir. Ancaq alimizde 0nver paann hamin vaxt Bakda olduunu tasdiq edecek har hans baqa bir fakt yoxdur. tngilis komissar bu trk zabitlerinin Azarbaycandan xarmas n Azerbaycan hkumetine tazyiq gsterilmesi nin onsuz da mrakkab veziyyetde olan Azerbaycan hkumetinde bhrana yol aa bilacayini qeyd edirdi. Onun fkrinca ttihad" partiyas hkumeta geleceyi teqdirde Nuru paann Azerbaycandan xarlmas atinlaacakdi. nki onun szlerine gre Num paa ile ttihad partiyasnn rehberleri arasnda ox yax mnasibet var idi. 1920-ci ilin aprel evrilii erefesinde sa Nuru paa artq Dastanda idi. O burada hem denikini qw alere, hem de yaxnlamaqda olan bolevik tehlkasine qar mbarize apanrd. Ola bilsin ki, Azarbaycanda ingilis taqibleri gclendiyi n o, Dastana kemeya
115

mecbur olmudu. Ola da bilar ki, ora Nuru paa sadaca teqib edildiyina gra deyil, Dastandak milli qvvalarin mbarizasina kmak gstarmak n gedibmi. Xalil paa sa Azorbaycanda qalmd. Xa tiralarinda yazdiqlanndan aydn olur ki, 1920-ci ilin martnda, Novruz bayram gnlarnda ermanilarin Qarabagda qaldrd qiyamin ya trlmasnda o da itirak edibmi. Xalil paann yazdiqlanndan bela xr ki, o hatta ermanilara qar apanlan mbarizada istiqamatverici rol oynamd. M asalan, o qeyd edir ki, dsgaran boaz tutulanda Bakdan bir svari alaynn va bir topu batareyasnn gndarilmasini istami va 3-4 saatliq bir dydan sonra Osgaran boazn ermanilardan tamizlamidi. Sonra Xalil paa qoun hissalari ila uaya galdiyini va burada Xosrov bay Sultanovla grdyn da yazrd. Nuru paann Dastana kemasi va orada mbariza aparmas Trkiyanin znda da mayyan narahatlqla qarlanbm. Bununla bal Xalil paa z xatiralarinda Kazm Qarabakirdan ald bela bir teleqrami nmuna gatirir: ^

Sovet Rus iyas t ila dorudan doruya temas eda bilmak Trfaya n hayati n dm halndadr. Bu durumda Nuru paann bolevikldrd qar Dastanda cabha al mas laassfa ayandr.
Xalil paann xatiralarinda Nuru paa ila bal aadaki para da maraq dourur. Bu satirlerden Nuru paann hayatnn mayyan meqamlan alr:

Azarbaycanda/a kommunist takilal iinda azari ganclardan baqa orada yerlami bulunan lrkiyali ba * zi ganclarla trk ordusundan ayrlm subaylar da var idi. Bu gn kommunist takilat liderlarindan minba Baha Sait yanma galdi va syladi: - Paam, imali Qafqazda toplanan qzl ordu bir dman kimi deyil, bir dost olaraq Azarbaycana galacakdir. Bunun da an byk dalili budur ki, siz axsan i mali Qafqaza kearsiniz, bu ordunun komandanl siza havaia edilacakdir. Bu an yksak markazin ald qarar cmlasindadir. - Dandmtz aramzda qalacaqdir. Amma siza sa daca indilik zamann olunlamasn gzlayacayam -ca vabn veriram. Bu arada Denikin qwalari malub edilmi va Nuru paa qzl orduya qar mdafiaya kem idi. Bala va
116

dtrafmdah kommunist takilat kimi Daslanda da bir yaylma balamd, bu durumda Nuru paa qwalarinin bu mbarizdni davam etmasi abas idi. Nuru isa da vam edirdi. Bir geca Baha Sait bu dafa yanma dastanl kommunist Calal Qorxmazovu gatirdi. O dedi ki. Nuru paann qwalari tiikanmak zradir, z da ola bilar. Bu ia mdaxila edin, onu geri akin. Nuru paa bana qoyduu idan bam vermadan ayrlmazd. Erlasi gn Dastann markazi olan Qasmkanda geldim, Nurunu tapdm. Onu zmla gatirdim.
Nuru paa ox gman ki, Dastanda cemlenmi bolevik qvvelerina qar etrafnda olan azsayl qvva ila mbariza aparman mana* sz olduunu anlad n Bakya qaytd. Ancaq bu he da onun bolevizma qar mbarizadan al ekmesi demak deyildi. Boleviklar Bakn ala keiranda Nuru paa Qarabaa geldi, buradaki va Gencedaki antisovet syanlannm tekilinde yaxndan itirak etdi. Bu syanlar ele bir miqyas almd ki, Qrmz ordu komandani hemin s* yanlarn yatn masna xeyli elave qw aler gndermeli oldu. Nuru paann Trkiyeye ne vaxt qaytdn deqiq sylemak etin dir. ox ehtimal ki, o, Azerbaycana geldiyi yolla, yeni Naxvandan keerek Trkiyeye qaytmd. Onun qarda dn v er paaya gelince ise, qeyd etmek lazmdr ki, Azerbaycana rekden bal olan bu insa nn da bu torpaa gelmek azusunda olduu melumdur. Hele 1918-ci il oktyabr aynn 23-de 0 n v er paa Xelil paaya yazd bir mektu bunda Azerbaycana gelerek birdofelik burada qalb Azerbaycan namine fealiyyet gstermek fikrinde olduunu yazrd. Bununla bal o, Xolil paann da fikirlerini yrenmek isteyirdi. Oktyabrn 26-da ise Onver paa Nuru paaya aadaki mezmunda bir mektub yazd:

Burada alacam mhm bir i olmazsa smlmamaq n Azarbaycana galarak ham orada, ham imali Qafqazda almaq xatirima galir. Sanin har iki mamlakalin atisi va bir hayat aari gstarib- gstarmayacakari haqqnda indiya qadar hasl etdiyin qanaat nadir? Va manim oraya galib galmamakliyim haqqtnda na dnrsan? Bu i grla bilarmi?
Nuru paann z qardana ne cavab verdiyi melum deyil. Ancaq o melumdur ki, Xelil paa 0 n v er paann Azerbaycana gelmesine raz olmamd. 1918-ci il noyabr aynn 8-den 9-na keen gece 0nver paa, Telet
117

paa, Vaheddin akir ve bir nee baqa exs gizli olaraq Trkiyeni tork etdiler. nki yaranm olan mrekkeb veziyyet he de onla n mnasib deyildi. 9 n v er paa helelik xaricde fealiyyet gster mek, slh yarandiqdan sonra ise Trkiyeye qayitmaq isteyirdi. Onvet paa ve onun yol yoldalan bir alman gemisi ila Knm a geldiler. Ta lat paa ve digarlari Moskva yolu ile Beri ine yol lansalar da 0nva paa bundan imtina etdi ve Qafqaza yollanacan bildirdi. Quru yol lar Denikin qvveleri kesdiyi n o.kiik yelkenli gemi ile Cenubi Qafqaza xmaq istedi. Ancaq d n v ar paa tufana dd, yoluna da vam eda bilmeyib geri qayitdi. Sonradan o, Moskvaya, oradan Almaniyaya ve yeniden Moskvaya galdi, siyasi fealiyyete qouldu. Moskvada "slam ihtilal camiyyetleri ittihad" adl bir qurum yaratd ve 1920-ci ilin 1-7 sentyabnnda Bakda keirilen erq xalqlannm qurultaynda itirak etdi. Tunis, 01cezair ve Trablusqarb inqilablannn temsilisi kimi Onver paa hamin qurultayda x etmak istase da trk kommunistlari va digar bolevikler ona imkan vermediler. Bela olanda iclasn iinda itirak edan Zinovyevin teklifi ile Gnver paann m m n seslendirilmesi n bolevik Ostrovskiye sz verildi. Bir oxlar hetta onun xnm baqas tarafndan seslendirilm esine do etiraz etdiler. Buna baxmayaraq qurultayin qerari ile hemin x saslendirildi ve metbuatda dere edildi. 0 n v er paa Bakda olarken Nuru paa haqqinda bezi malumatlar alda etdi va onun antisovet syanlarnda iti rakndan xabardar oldu. Qurultayin ii bitdikden sonra d n v e r paa yeniden Moskvaya qayitdi: 9 n v ar paa sonradan bir defa da Bakya galdi ve gizlice indiki Neftala arazisinde gem iye minerek Trkstana yolla dd. Bazi malumatlara gre Onvar paa Neftala erazisinda bir nea gn gami gzlameli olmu va buna gre meyyen narahatlq da keirmidi. O, Trkstanda bolevizme qar mbarizaye balad va ela bu mbarizade da 1922-ci il avqust aynn 4-da indiki Tacikistan erazisinda Abi-Derya ay kenarnda dylerin birinde helak oldu. Avqust ay nn 5-de eqen adlanan kendin kanarndaki bir tepenin zerinde defo edildi. 0srim izin 90-c illerinde onun nei stambula gatirilib burada dafh edildi. Nuru paann Trkiyadeki hayat ve fealiyyati barede sa genimalumat yox darecesindedir. Bezi malumatlara gre (Azerbaycan dergisi, eyll-ekim 1996, s. 34) Azarbaycanda antisovet syanlan ya tr Idiqdan sonra Num paa bir svari Azerbaycan alay, bir batareya va drd pulemyotla Orzruma galarak Naxivan destesinin terkibine
118

qatlmd. Hamin svari alay 15-ci trk korpusunun 15-ci svari ala y kimi stiqlal mcadilosindo itirak etmidi. stiqlal mcadilasindan sonra Nuru paa stambul ot rafnda damirtkma fabriki ad. kinci dnya mharibasi illarinda Nuru paann fabriki bazi harbi sifarilari yerine yetirdi. qumbara va digar silahlar istehsal etdi. 1949-cu il mart aynn 2-da Nuru paa bu fabrikda ba vermi bir partlayda halak oldu va stambulda dafn edildi.

0 L A V 0 L 0 R NURU PAANIN XATR0L0R

Num paann Azorbaycanla bal faaliyyatinin, btnlkda Qafqaz slam Ordusunun tarixinin yranilmasi n an etibarl m anbalardan biri da szsz ki, bu ordunun tarkibinda olmu tirk zabitlarinin xatiralaridir. Hamin xatiralardan bir oxu artq iq z grmdr va tadqiqat ilarinin aparl mas n byk ahamiyyat kasb cdir. Onlar dan 5-ci firqanin qarargal raisi olmu qaymaqam Rdnn Byk harbda Bak yollarnda 5-ci Qafqaz piyada ftrqasi" (93 sayl 0sgari macmuanin 34 sayl Tarix qismi. stambul, 1934) va 15-ci firqanin komandiri olmu yarbay Sleyman zzat boy in Byk harbda 15-ci piyada tmaninin Azarbaycan va imali Qafqazdak harekat va mharibalari, (103 sayl Osgari macmuanin 44 sayl Tarix qismi. stam bul. 1936) sanadliliyi va etibarll baxmndan daha byk aham iy yat kasb edir. Har iki byk hacmli xatire btnlkla Qafqaz slam Ordusuna hasr edilmidir. Onlardan Rd bay in xatiralari tamamila, Sleyman zzat boy in xatiralari sa qisman Azorbaycanla baldr. Bu da tabiidir. nki Rd bayin qorargah raisi olduu 5-ci frqa Qafqaz slam Ordusu formalad anlardan Azarbaycana daxil olmu va hamin ordu lav olunanadak burada faaliyyat gstarmidir. 15-ci frqa isa Bak ahari zarina halledici hcum arafasinda Azarbaycana galmi va Bak ahari azad edildikdan sonra Dastana getmidi. Bu xatiralarin har ikisi hadisalarin tarixi daqiqliyi, tarixi sanadlarin oxluu ila byk maraq doumr. Xsusan da Qafqaz slam Ordusunun arxivinda ilamak imkan olmayan todqiqat!ar Rdnn xatiralarinda bu ordunun faaliyyati ilo bal oxlu sayda amr, mektub va s. sanadlarla rastlaa bilarlar. Hamin xatiralarda istifada cdilan sanad larin oxunun Qafqaz slam Ordusunun anti-vinda saxlanlan sanadla rin asiliari ila tutudurmaq imkanmz olduundan qeyd eda bilarik ki, asar btnlkla etibarl m anba kimi clmi-tarxi aham iyyata malikdir. Ola bilsin ki, Rd bay qarargah raisi kimi aparlan yazma larn bir nsxosini z arxivinda saxlamdr. Onu da istisna ctmak ol maz ki. Rd bay xatiralarini yazmazdan avval ancivda aradrmalar aparm va xatirolarini da asasan ela burada toplad sanadlar zarinda qurmdr. Azorbaycanla bal xatiralar iorisinda Hsamaddin Tuacn ve Mucib Kamalyerinin xatiralari da ox dayarli manbalardir. Hsamad120

din Tuac Birinci dnya mharibasi zaman mslara asr dm vo sonra asirlikdan qaaraq Goncoyo galmidi. O, burada Azarbaycann milli mcadila faal lan ila iyin-iyina mbariza apararaq Azarbaycann istiqlal namina yorulmadan almd. l91X-ci ilin ovvallarinda Nasib bay Yusifbaylinin teklifi ila Hsamaddin bay da Na boy eyxzamanl ila birlikda Trkiyaya gndarilmdi. Onlara Osmanl Trkiyasinin rahbarlari ila grmak va Azorbaycana harbi yardm gndarilmasi masalasii hail etnak vazifas taprlmd. Bir aslin davam*' (Ankara, 1966) adl xatiralar kitabnda Hsamaddin Tuac bu safarlo bal xeyli raraql malumatlar vcrmidir. Mucib Kamalyeri ise Azorbaycana ilk daxil olan 9-cu Qafqaz ala ynn l-ci blynn komandiri olmudu. Azarbaycan orazisindo ilk qarlanan va ilk dy aparan da bu alay olmudu. Ona gro do Mucib beyin bu mosalolorla bal z xatiralorinda ("anaqqala ruhu neca dodu vo Azarbaycan sava. 1917-191K stambul, 1972) yaz. dqlar bir sra hadisolorin tafarrat ila tasovvr edilmesine imkan verir. Xalil paa ila Nuru paa da z xatiralarini yazmlar. Xalil paa nn xatiralari ap edilmidir (Bitmayan sava". stambul, 1972). Bu xatiro da ox ahatelidir va o, Xolil paann hoyatn va foaliyyatii aks etdirir. Orada Xalil paann Azorbaycanla bal xeyli qeydlari vardr. Nuru paann xatireleri sa tamamila Qafqaz slam Ordusuna hosr edilmidir va Qafqaz slam Ordusu harakat' adlanr. Ancaq burada bir maqam diqqati colb edir. stor Xalil paann, istarso do Nru paann xatiralarini oxuyarka hiss etmak atin dey il ki, onlar Qafqaz slam Ordusunun lavindan xeyli sonra yazlndr. Har iki m ellif daha ox hafzalerinda qalanlara asaslanm va onlarda tarixi senedlar Rd bayin vo Sleyman zzet beyin xatiralanna nisbatan az istifade edilmidir. Ona gre ham Xelil paann, hem da Nuru pa ann xatirelerinde bezi qeyri-doqiqliklarlo do rastlamaq mmkn dr. Mvzu ila tan olan oxs n bu qeyri-daqiqliklari darhal grmak otin dey il. Yuxarda bunlardan bezisi yeri galdikco qcyd edilmidi. Buna baxmayaraq konkret halda Nun paann xatiraleri onun Azorbaycanla bal fikir, mvqe ve dncelerini, habele amali fealiyyetini yrenmek baxmndan byk ehemiyyeto malikdir. Nuru pa ann axsiyyati, onun bir sra mosololoro miinasibatinin yranilmas baxmndan da bu xatiraler doyarli manbadir. Hamin xatiralar ilk dofadir ki. ap olunur.
121

Nuru paann ad ekilen xatirasi Trkiyo Silahl Q w aleri Ba Qarargahnn Gsgari Tarix vo Strateji Etd (ATAE) baqanl arxiviin.fondunun 3823 nmrali klassorunun 22 nmrali dosyesinda saxlanlr. Qafqaz slam Ordusunun btn arxivi kimi Nuru paann xatiralari da arab alifbas ila aski osmanl dilinda yazlmdr. Ancaq sonradan bu xatiralarin yans latn alifbasna evrilmidir. Latin alifbasna evrilmi hissa da hamin dosyeda saxlanlr. Xatiralarin ikinci hissasi isa latn elifbasna evrilmamidir. Biz ad akilan ancivde ilayarkan Nuru paann xatiralarinin btnlkle znn krlmasina aldq. nki aydn idi ki, bu xatiralar Azerbaycan todqiqatlar va brnlkda ictimaiyyot n mayyan maraq kasb edacakdir. Ancaq tessflo qeyd etmek lazmdr ki, Nuru paann xatiralarinin latn elifbasna evrilmemi hissesinin oxunmas mmkn olmayan meqamlan da vardr. Bizim ATAE baqanl apcivina geliimiz xsusi olaraq Qafqaz slam Ordusunun arxivinda almaq olsa da Nuru paann bu xatiralarinin mvcudlundan xebarimiz yox idi. Hamin xatiralara geri dnmek erafasinde, tesadfen rastladq. Ona gra de vaxt:n qti alyazmamn oxunmas zerinde ciddi ilemek imkan vermedi. Arxivin omokdalarnn bize xeyli kmak gsterm elerine baxmayaraq yene da alyazmada bezi szleri oxumaq mmkn olma d. Nuru paann xatireleri orti olaraq iki hissaye blnmdr. Bi rinci hissa xatiralarin latn qrafiknsna evrilmi parasdr. kinci his^se isa aski osmanl dilinda olan hissadir. Bu hissa czi ixtisarla veril inindir. Cmleda yerine nqte qoyulmu szlar oxunmam szlerdir. Metnin bele naqisliyinin m enbeye hrmetsizlik kimi qabul edilmesi ni istemezdik. 9ksine, gman edirik ki,ap edilen bu xatiralar Qafqaz slam Ordusunun arxivine olan mara daha da artracaq va neticede gelacek tadqiqatlar metnin kamillomesine komek edacakdir. * * *

122

NURU PAA Q afqaz sIam .O rdusu harekat I hisse 1918 senesi kanuni-sani bidayetinde Tarabulus Qerb veziyyeti haqqnda grmek n Afrika qmplar komandanl merkezi olan Misratadan tehtl-behrile ve Pola teriqiyle stambula golmidim. Bu sralarda rus inqilab dolaysyla Qafqaz ve erq veziyyeti kesbi-ehemiyyet etmi bulunurdu. erq cebhemizin ireli hareketini teshil meqsediyle Qafqazn slam ve nsrlerle yaplmasna drkani Herbiyye mumiyyesi terefnden lzum grlmd. Gsasen Qafqaz slamlan terefnden 1917 senesi terini-evvelindo yardm telebi meqsediyle bir heyet Mosula ve 1918 martnda da Batum teriqiyle dier bir heyet stambula gnderilmi idi. 6-c Ordu veziyyeti tedqiq n ordu zabitanndan efendiyi Qafqaz heyeti mrehhesasna terfiq ederek Qafqaza gndermi idi. Bu sralarda Qafqazda tekil yapmaq vezifesi bir nee zata teklif edil mi ve nehayet Orkani-Herbiyyeycmumiyyenin srar ve tensibi zeri ne bu vezife m ene tvd olunmu idi. Teqriben 20 zabitden mrekkeb bir heyetle derhal yola lm ve 25 mart 1918-ci tarixinde Mosula mvasilet lm idi. Ovvelcp 6-c Ordu terefnden Qafqaza gnderilmi olan zabitandan topu mlazimi-evveli MzefTer beyi (olyoum Herb aka demisi mellimlerindon Orkani-herb qaymeqan) Mosula vdel etni* butduq. Miizeffor beyin molunatna nezeren Qafqaz veziyyeti teki lat yapmaq n msaid bir zomir arzu ediyordu. 18 mart 1918-de Bakda ermoniler ve ruslar terefnden slamlar elcyhine qetliam ya pld istixbar edildiyinden herekotimizin tesrii icab ediyordu.
123

Kadromuzun qisman 6-c Ordudan ikmal edarak 8 nisan 1918-de Mosuldan aynldiq. Yoldaki iaa mkilat uzundan 20, 30 nafarlik qafilalar halnda Ravandz (26.4.1918-da Pesvaya mvasilat, 29.4.18da Savucblaa mvasilat, 9.5.1918-da Tabriza mvasilat, 12.5.1918da Tabrzdan harakat, 20.5.1918-da Araz nalrina) Savucbulaq-Tabrz-Alacica (Qaradag yolu ila) va Araz ahrini sal ila kearak Azarbaycann Zangazur m antaqasina vasil olduq. randan kediyimiz sra larda 6-c Ordu qitelori Rumiyya gl qarbindaki ermaularla ura trd (dyiird - M.S.). Qafilamizin Rumiyya gl arqindan Tab riz zarina yriimasini iranllar mbalia ila iaa etdiklaridan Rumiyyada em anilara yardm edan ingilislar va franszlar ahatadan qorxaraq Rumiyyoni tark ila bizdan bir gn avval Tabriza gelnilar va ertasi gn canub istiqamatinda ekilmilerdi. Tabrizda qapali du ran ahbandancanaya ycrladik, burada qaldmz bir iki gn iinda ran siyasi firqalarindan Osmanl tarafdar olan ttihad partisi ila istiqlal va iran olan Demokrat firqasi arasnda msallah arpma oldu. Z aif bulunan ttihad mansublar ahbandancanaya iltica edarak bir mddat himayomizda qaldilar. Rmiyyadan akilan ingilislar haqqinda yaxmdan malumat almaq va Gilan m antaqasina hakim olan Kiik xanla griidkda sonra mmkn olduu taqdirda Bnzali ze ri ndan Bakya kemak va Bak haqqinda icab edo malumat edinarak Goncada biza iltihaq etmak zra arkani-harb yzbas brahim Kamal bayi tvzf cyladim. Ermanlar tarafndan sxdrlan Naxi van va Ordbad mantaqasi da asgari va mlki takilat yapmaq zra maiyyotina 2 zabit verarak yzba Xalil bayi gnderdim. Azerbaycana miivasilatmzda xalq tarafndan byk tazahiratla qarlandq. Bu sralarda Qarabag va Zangazur m antaqalari kimi ermanilarin ka if bulunduqlan ycrlarda viiquat askik olmurdu. Ermanlar msallah takilata malik olduqlanndan burada islamlara faiq vaziyyatda idilar. Bu kimi mhm yerlara yanmdaki zabtandan komandan tayin edarak yolumuza dvam ila Cabrayl-Adam-Tartor zarindan Yevlax stansiyasna galdik. stasyonda Azarbaycann har cahatindan galan m raxxaslarla grdiik. nca qarargahimizin m cadilaya daha elve rili olan Nuxada tasis etmak mvafq grldy halda ermanilarin tahdidkar vaziyyatina massir olur dncasiylo demiryollar zarinda bulunan Gancani tarcih edarak yeni gnn axam harakat, 25.5.1918-da ohara mvasilat eyladik. Bu srada Azarbaycann veziyyati bu m arkazda idi. Canub Qafqaz millatlari (grc.emani ve islamlar) tarafndan tass cdilan Qafqaz konfederasiy onunun markazi
124

Tiflisda idi. Federasiyon meclisi olan Scym yalnz grc vo ermonilorin monfeotini qoruyan bir tokilat idi. Scymda mhm komssarlqlara grc vo ermonilor toyin edilmi vo yalnz Mavinoti-ictimaiyyo komissarl azorbaycanllara verilmi idi. slamlara ahamiyyat verilmiyor idi. Trk cabhasindan akilan rus hissalori yerlarin va depolarn ermeni vo grclara tark etmakda olduqlarndan aslaha va mohemat yalnz ermani va grclara dadlmaqda idi. Haqiqatda Ganca qarbida bulunan Zeyim mantaqasi tiirk sakinleri ns ordusun da yetimi yerli zabitlarin komandakinda demir yolunu keserek cebheden akilmakda olan bir nee ns alayn almaa vo bclelikle si lahlanmaa mvoffeq olmulard. Silahlar alan zaman ns hisseleri demir yolu gzergahndaki slam kendlarine ve bilxasso Bak imalndak ahaliye mezalim yapmaqda idiler. Canubi Qafqazda ermeni lor ile trklar arasnda eskiden bari mnafrot mvcd idi. Ruslarn akimasi zerine zeif qalan Gye gl qerbindaki Erivan msolmanlar ermen iler torefinden imha edilmakda idi. Azerbaycann Qaraba vo Gence tereflerinde ise islamlar olduqca qvvetli bulunduqlarndan ermani lora mqabildo davam etmekda idilar. Bu sralarda Avropa cabhasindan dnan rus q iteati miyannda bulunan ermeni asgorlari da mamloketlorine gelmek zre Bakda toplardlar. O zaman Bak ya hakim olan bolevik frqosi raisi amya adl bir ermeni idi. Merkum ib qvvelerden istifade ile Azorbaycan istilaya qerar ver mi ve mxtolif behanelerle islamlar oleyhino tocaviizata balam idi. 18 mart 1918 tarixinde Lankaradan Bakya galen 20-yo qoder Azerbaycan asgerinin silahn almaq bohanosilo ermani lor Bakdaki islamlar zerine saldrm ve iki gn iinde Bak trklerindon erkek. qadn minlerce slam ldrlmd. Bu vaqiode qvvotlenon Azarbaycann dier menatiqinde meskun ermonilor birer-birer ayaqlanaraq islamlara toorrza baladlar. Bakdan svq edilen qvvetlora inzi mam eden amax ermenileri buradaki slamlar qetliam etdiler. Nuxa, Zaqatala. Gencodon slamlarn imdadna qoan qeyri-mfntozom qvvatlor bir i grmeyerek bozuldular. Meydan aq bulan ermani qvv9 ari qarbo doru ireliloyerek Mssl. Gyay xottno qedar olan kyleri tehzib va ellerine kcirdiklanni qetl eylediler. Bolevik ve ermani tehlkasiin yaxnlamaqda olduunu gren grcler is lamlara mavinet m eqsediyle ns ordusunda zabitlik etmi Maqalov isminde bir zabitin komandanlnda 2 yza qeder grc esgerini yardma gndermilerdi. Rus ordusu general (arndan azerbaycanl Ali aa xlinski ar Rusyasnn Avropa cabhesindo kullanmaq tzre
125

Qafqaz islamlarndan takil etmi olduqlar Dikaya diviziyaya (Vahi frqo) mansub esgorlerdon - Tatarski polk-Tatar alay adyla yi'ze qadar svarini topiayaraq ... qar qoymaa taabbs etmi idi. b mfirazaya bir taqm bay az rus zabitlari da i!tihaq etmi bulunuyordu. Azarbaycann Nuxa, Zaqatala kimi imal qismlarinda va Dastanda asirlikdan qaan zabit va afradmz tarafndan yaplm bazi milis takilat mvcud idi. Dastann m xtelif yerlarinda va bilxassa dalq qisimlarda bolevik aleyhdar vo canub taraflarindo do bolevik tarafdan ufaq qvvatlar tokil etmi bulunurdu. Bunlar arasnda ar pmalar askik olmuyordu. Ganca cenubundaki dalq m antaqada meskun ermanilar da Bakdan iralilayon yardm n hazr vaziyyata va islamlarla daim cidal halnda bulunuyordu. Hatta Gancank nesfna qadar bir qismini tekil edan Ermanikand mahollasi ila trk mahallat arasnda gece vo gndz silah partlamalar askik olmayrd. Zengozur havalisi ermenilari da Qaraban merkezi olan.ua qesebasi zerine iralilam akda idiler. ua-Adam -Yevlax zerindeki d sgaran boaz ermanilar tarafndan aksilmi bulunuyordu. Goncaya mvasilat etdiyim sralarda Batum trk qiteat tarafndan ial edil mi bulunuyordu. Almanlar da Tiflisa gelmilerdi. Grclarin Azer baycan arazisi iizarinda bazi mtalibat olmaqla beraber bizim n esasl bir tahlke tekil etmiyordu.

C R A A T lk i olaraq m ontaqalara taqsim edilmi mlki va asgari omurda marci olmaq zre bu m antaqalora birar zabit gndarilmi idi. Qaza vo nahiyyalarda yerlilerden mvcud mlki takiiat ivka va mamurlar slah edilmi idi. Bu sratla az zamanda asayi tamin, G anca-Q azaxZaqatala-Nuxa-Adam -Ada-Cabrayl-Qaraba m antoqalari ile Zangazuru arq qismini ihtiva ctmak zra genibir sahada idara ve komanda tesis edilmi idi. Azarbaycan arqdan va qarbi-canbdan tahdid edan dmana qar yerli qvvatlar ile miiqavmat edilmayacayi anlalm olduundan tolabim zerine 5-ci Qafqaz frqesi em ri mize taxsis edilmi idi. Firqanin Camii Cahid bay komandasndak ilk 13-c alay (aslinda 9-cu allay idi - M.S.) 12 haziran 1918 tarixinda Azarbaycana mvasilat etdiyindan ibu alay Gancaya calb edilmi va buradaki ermanilarin mqavimatlarina ramen silahlar alnm idi. Bundan sonra mazkur alaydan bir blk Qaraba mente126

qesi komandan) bulunan smayl Heqqi beyin amrina gnderilmi va yerli qvvalarla mtarakan ua qasabasinin qarbinda sarp bir bo aza hakim va ermanilar tarafndan ial edilmi olan Qala kandi atin bir harb ila ial edilerek bu tarafdan tahdid veziyyeti alm olan ermeni harekat tvqif edilmi idi. Dier bir blk da grclerin tebariz etmekda olan tacavzlarine ve cenubdak ermanilarin muhte mel hareketlerine qar Qazaxda terk olunaraq alayn mtebaqi qism cabheye svq edilmi idi. Tiflisi ial etmi olan general fon Kress komandasmdak alman hisseleri mttefq olmamza remen bize qar grclerle mtereken xasmana vaziyyete taqmm ve Sadaxl ile Qarayazm ial etmilerdi. Bunlar tecavzlerini Poylu krpsnn cenubuna keerek mezkur stansiya ile daha cenubdak Astafa stansiyasna birer mfreze gndararek alman ve grc bayraqlann dikdiklerinden terefmizdan verilan amr zerine ve esger qw elerine istinad eden ehali mezkur mfrezalarin silahlarn alm ve bayraqlarn endirarak kendilerini Kr nehrinin o terefne qovmulard. Almanla rn hissalarimizin demir yolundan istifade ederek Azerbaycana gel m elerine mane olmalar dolaysiyle esgeri neqliyyat bilmecburiyye Batum -Artvin-0rdehan-Qars-Qarakilsa-Dilican zerinden yaplmaqda idi. Bakdan irelileyon ermeni ve ruslardan mrekkeb dmen qvvati bu sralarda Krdemiri ial ila qarlarnda bulunan azari va knll grclerden mrekkeb 3-4 yz kiilik mdafe qw atini ri cata mecbur etmilerdi. 15.06.1918-de dmen cenub qolu demir yo lu boyunca Mssl stansiyas arqindeki bataqla gelmi ve olduqca qvvetli bir qoli da amax-Asu zerinden Gyaya yaxnlamaqda idi. Eyni gnda Oarakilse-Dilican zerinden vnd etmi 5-ci frqenin onuncu alay Astafa stansiyasndan trenle daha tehlkeli g rnen dmann imal qoluna qar qoymaq zre doruca Gyaya svq olunmudu. Bu dman qolu arxasndak ermani manteqesine istinadan Yevlax damir yolu krpsn qolaylqla ial edarek veziyyotini teqviyye etmek istayirdi. 0rkani-herb qaymeqam Osman bey "Olyoum mebus komandasnda bulunan mezkur alay Gyaya mvasilatnn ertesi gn emrindeki qdretli cebel batareyasn beraberine alaraq arqa doru yre balam ise de Gyayn 4-5 km erqinda dmen pusqusuna derek 200-den artq insan ve 2 topunu qeyb et mi idi. Hisselerimizin dmenle ilk temasnn bu meum neticesi alay komandannm qefletinden ireli gelmidi. 5-ci f;rqenin mtebaqi hisseleri Batum-Tiflis yolu mesdud bulunmasna binaen Qars-Qarakilse ve Dilican yolu zerinden vrud etdiyinden hisselerin arxas
127

acaq 22 haziranda alna bilmi vo bu zamana qodor do coblodo mdatio vaziyyatindo qalnaraq uuanlarmzn ikmali ila vaxt keimidik. Azarbaycann mibctalif ycrlarindo loplatdrlmaqda olan knlllar da peydarpey cabhoyo svq olnmaqda idilar. Azarbaycann trk hissalari tarafndan ialna mxalif olan almanlar aleyhimize olan siyasallarna davam ilo har fiirsatda bunu izhar ctmakdan akinmadi-, lor. Bu gnlarda alman osirlorini almaq balanosiyla Bak boleviklar ila anlamaq i'zra gndardiklari hey ati miiraxxasinin kemamasi lizorno dgar bir heyati tayyara ile Tiflisdan Bakya gndermilerdi. Haziranda frqanin yapd ufaq taarrzlar mveffaqiyyatla naticalenmi idi. Coblomzin sol cinahmda vo Gyay, Ada, Xaldan xettinn malndu bulunan crmani m antaqalarina qar ehtiyata imalin Zaqatala vo Nuxa knllleri m xtalif nqtalarda tacamm etdirimi idi. 26 haziran axamna qadar toplanan knllilar va frqa hissalari kanilan cabhoya svq olunduqlarndan taarrza keilmasi n amr olunmudt. 27 haziranda Krdamir-Qaramoryom xettindo bulunan dman taarrza kemi sa da tard edilmi va hissalarimizin 2X.29.30-unda mqabil hcuma kearak dmanin imal qolunu Asuya qadar srm, canub qolumuz sa bataqlqlardan dolay qolaylqla rolilomilardi. Hazirann (iyunun - M.S.) 30-cu gn frqanin sol cnah boyunca uzanan ermani m antaqasindan iraliiayan dman q(ivvati frqanin gerisinda bulunan Gyay qosabasini ial etmise do bela bir harakatin dman tarafindan yaplmas ehtimal rdu qerargahnca avvaldan dnlm va knlllari izhar edilmi bulun duundan bunlara alavatan va cabha hissaiariin da svq olunan qvvatla dmanin Bak va Tiflisla olan mvasilesi qat olunaraq mazlar dman qoiu ila yardm edaniar kamilan imha edilmi idi. Conubon Asu. Qaramaryam, Gyay, Adam, Xaldan, Kr nohri va imalan anax, Qutqaen, Nuxa, Zaqatala m antaqalari ila mhat olan ibu matoqa kamilan erm anilarla maskun idi. Bu harakatda alimiza bir top ila bir ox silah va qanimat kemi idi. Temmuzun 3c gn dman cabhas Krdamr-Asu va bizim cabham izda Mssl-Kilisli xatida bulunurdu. 5-ci frqa qitaatndan tefriq olunaraq m 1taci ns zabtlarndan minba Ramazanov bay komandasnda Sal yan cahatno gndorlan bir blk qvvasidaki mfiraza Kr nahri azn ial edarok qaradan va ahrdan iraliiayan nisf salasidan mrakkab vo qvvatli mn kii texmin olunan dman mfrazasini yerli trklarn yardm lo tvqif va tard etmi va qanim at alda etmi idi. Temmuzun 6-c gn Gyay imalndak erm anilera qar olan hara128

katmz xitama yetdiyinden cabha hissolori ireli harekata davam et mi sa de piyada ve topu cabbexanasnn tkenmesi zerina amax srtlarnda taveqqf macburiyyetinde qalmd. Firqenin cabbexana sarfvyat da fazla idi. Piyada cebbexanasnn vrudu zerina takrar hcuma kearak dmen Krdamirdan da tard ila esir ve qanime olde edilmidi. Temmuzun 26-da randa bulunan va 3000-e qadar is tihbar olunan rus kazak qvveti Bakya gelmaya balam yum koOftndada bunlarn komandan Bieraxov ele almd. ngjli^fer do 0n31 iden Bakya kemek zre olduqlar ayrca istixbar edilmi idi. Bu gnlerdo odu emrino verilen 15-ci frqanin 38-ci alay gaferak cebhaya svq edilmi olduundan qvvetimiz tacavz etmi bulunurdu. Temmuzun 22-da mumi tearritee keerak Srl stansiyasnda tu tulmu olan dman geriye pskrdlm, imal qol da amaxn zabt etmidir. Son mharibalerde dmandan 3 top, 12 plcmyot, mina qeder tfeng qenimet gtrlmd. Hisselerimizin Bakya yaxnlamaqda olduunu gren almanlar harekatn dayandrlmas n stambulda Qerargahi-mumide icraya tasir ederak ireli harakato mane olmaa almlarsa da Harbiyya nazirinin xsusi amri va vaziyyatimizin icab hcuma davam ve leraketimiz sratlandirilmi idi. Temmuzun 23-de frqanin irolidoki hissaleri Baknn 70 km qorbino qeder irelilemi bulunurdu. Susuz olan b mantaqai qet n icab eden hazrlqlar grlm ve temmuzun 2X-ci gn ireli siirian s vari kaf qolumuz bir zabiti, 4 nefar raqibila birlikda bir ingilis zirehli va 2 adi avtomobil alo keirmidi. Bu sratle ingilislurin Bak ya galdiklari da felan tabayyn etmidir. ngilislarin Bakda camlemesinden ve Baknn tahkiminden avval mvcud qvvetle Bakn zabt etmeye qerar verilarek avqustun 3-cii gn hcuma baklanm va avqustun 5-ci gn qvvatlari iz Bak aharinin qarbindaki mom zarlq va. qlalara qodr iralilami sa da topu va piyada cebboxanalannn tikenmasi va dmenin iddetli mdafiosi zorila demir yolunun qarbindeki srtlara yerlemakla iqtifa olunmu idi. nsan vo mohematca olan nqsanlarmz ikmala almaqla beraber dmenin garmi ila balad tahkimata da oimaq cab ediyordu. Bu gnlerde ingilis hissaleri de Denstervil kumandasnda olaraq kamilen Bakya mvasilet etmi vo esasan mdafaya elverili olan Bak atrafm teqviyyaya balamlard. Dman damir yolunun arqinde vo Baknn qarb srtlarndaki tahkimat imala uzadaraq Abcron yarmadasm qerbe qar mdafa n dz bir mdafe xetti tesise alrlard. Biz de ham bu tahkimata mane olmaq va hem de dmeni imal ve erq-i12^

maldan ial etmok zra Aberon yarmadasnn arq va imalndak slam kandlarinda takilat yaparaq Suraxan, Sabunu, Balaxan, Binaqadi tarafnda cabha takili ila dmeni icaza baladq. Bak qerb cabhasi ahera pak yaxn olduundan hcum cabhai olaraq burasn mnasib grrdk. Har na qadar 5 avqust hcumu ila dmann na zari bu cabhaya calb edilmi idi . Dmanla aramz ayran damir yolu vadisinin umaclarnn pak sarp bulunmasndan buras hcuma pak msaid deyildi. drazinin bu xsusiyyatina tahkimat alava cdildiyi taqdirda bu cabhadan yapla bilacak hcumun mvaffaqiyyatla naticalanmasi ehtimal maquq bulunurdu. Binaanaleyh burada tahki mat yapdrmaqdan sarfnazar etdinnak n dmann nazar diqqatini calb edacak vachiyla Bilacari va Baknn imal cabhasinda taraf mzdan faaliyyata keilmi idi. Taabbslarimiz lazm olan tasiri yapm vo dman da Bilacari stansiyas imalndak Yanarda va daha arqdaki Binaqadi srtlarnda va Bilacari stansiyas civan ila canubdak srtlara aham iyyat vermaya balamd. Yanarda srtlan dman cabhasinin onundaki Ukta nqtasi takil edilmakda olduun dan fazla tahkim edilmakda idi. Bakya hcumumuzun vaxtnda sol cinahmz tahdid edacak olan mazkur srtlarn.m an'i tahkimi va bu rada mnfarid vaziyyatda bulunan dman dastasinin imhas m aqsadila 24 avqust gn facir ila birlikda va faiq qvvalarla Yanarda va 31 avqust Binaqadi mvqelarini sratli va adid bir harokatla ahata va buralarn tahkim a mam ur dman qvvotini kamilan imha va bir blk ingilisi asir eladik. bu mvqc mvoffaqiyyatlari dmenin manaviyyatn sarsm va asgarlarim izin qvveyi manaviyyasini yk seltmi idi. 12 scntyabr tarixina qadar IS-ci frqenin dier 56-c alay ila 36-c frqonin 107-ci alay da mvasilat etmi va cabbaxanaca olan nqsanlarmz da mohematdan ikmal edilmi bulunurdu. Sentyabrn 13- gn dm ana imaldan hcum cdilacayi fikrini ver mek m aqsadiyla hissalarimizin haman kamilan Yanarda va Binaqadi m antaqasina cam edilmi olduundan o gn uan dman tayyaralari bu vaziyyati tasbit etmilerdi. 13-14 gecesi 3H-ci alayla Azerbaycan knilllari 15-ci frqa komandanlnn emrinde olaraq imal cabhasinda terk va mtabaqi qvvatlar, yani Rumniya cabha sindan galon ve mkemmal bir halda bulunan 15-ci frqanin 56-c alay ila 15-ci frqa alaylar va 36-c frqanin 107-ci alay ila ehrin qat>indak damir yolu vadisine mlaqi olan vadilar iinde cam edil diler. Maqsadimiz dm ana hcumun imaldan yaplaca hissini ver mek d. Binaanaleyh Baknn qarb cabhasina qar topladmz qvI 'o

vatlarla silah ilatmeden yalnz bomba va sng hcumu ila basqn yaparaq qadamali siparlarla tahkim edilmi olan dman mvqeyini igal va imal qolumuzda fazla cebbexana sarf edarak dman ehtiyatlarn zarina calb vazifasi verilm i idi. Har iki qol verilan asas daxilinda vazifesini tamamila tatbiq va ifa etmi va facrdan avval Bakya hakim olan qarb srtlar kamilan hissalarimizin alina kemi idi. Bu harakatda asil hcum qolumuz pak az zayeatla hadafna vasil olduu halda imal qolumuz dmenin qismi-kllsn zarina ak* diyindan fazla zayeata meniz qalmam idi. O gnn axamma qadar Baknn qorb-imalndak dman mvqelari dmandan tamizlanmi idi. Bol pulemyot, tfang vo zirehli avtomobil ila mcahhaz olan dmanla sokak mharibesi yapld taqdirda fazla zayeat verilacayi nazari*diqqata alnaraq geca ahar xaricinda keirilmi va yalnz top u atai ila dmanin irkap ilaklari ila mqavimat nqtelari doyul makla iktifa edilmi idi. Scntyabrn 15-ci gn ynadan sonra evvelca 56-c alay ahara daxil olaraq mlm nqtalar ial edilmi va allarda alimizde ox miqdarda qanimat (harbi) kemi idi. Hedefimiz olan Bak almmaqla bu mhm herakat da nahayeta ermi bulu nurdu. Bundan sonra hisselerimiz imali Qafqaza ve Qarabaa istiqametlendirildi. BAKININ Z 0 B T N D 0 N SONRA H 0 R 0 K A T Baknn ialndan sonra Darband va Fctrovskiya ekilmi olan Bieraxov qvvesini teqib ve Dastan qurtarmaq zere 15-ci firqoni Derbend istiqametinde vo ordumuzun Bak cebhesindaki mauliyyetden bilistifade Qaraba cehetleriode de ba qaldraraq ua qesabasini tehti-mhasireya alm olan ermanilara qar Camii Cahid bay komandasnda 5-ci frqadan iki alay svq olunmudu. Baknn zabt va ialndan texliyyasina qadar 17 tarini-sani 1918-e qeder Azerbaycan ve imali Qafqazdak ahvalat va hadisat 0 S G 0 R SA H 0D B I. Baknn ial gn eharin slamlar 18 mart 1918 tarixindo ermeniler terefnden yaplm olan qetliamn tesiri ile ermeniler eleyhine qiyam vo tecavzatda bulunmu olduqlanndan asayii iade un orduca bezi adid tedbirler ittixaz olunmu idi.
131

Bunun neticesinde skunet tamin edildi. ahar daxilinda mvcud mohemat vo lavazim depolan tasbit va fabrikalar a9gari m aqsada gra faalivyata getirildi. Mvcud qumadan istifada ediiarak ordu kamilan va yenidan ikza olundu (Bak zanginlarindan H.Z.Tayev ismindaki zat z quma fabrikas mamulatndan olmaq zre ordu efrad n 80 min metr va zabitan n 20 min metr quma hadiyya etmi idi). 2. Dman Bahri-Xazar flotosu (Qaras,8rdahan isminde, kruqazor ila taslih editmi m taaddid vapurlardan mrakkab) Baknn qarsnda- Nargin adasnn arxasmda durmaqda idi. Baknn denizden amniyyati tamin maqsadiyla aldaki hissadan istifada edarak tahki mata balanlm va Batumdan calb edilen 4 aded 21-lik adi atali Krup sahil topu taqviyya edilmi idi. 3. Hanuz Azerbaycana tabe olmayan ve ermani qvveleri altnda bulunan Lankeran cehetina qar Salyanda bir mfreza hazrlanmaqda idi. 4. Qar^ba ermanilarina qar miralay Cemil Cahid bey komandasnda 5-cr firqadan iki alay svq ve Bsgeran boazna qarf bulunan Adamda cem olunmu idi. Bak nnde fazla' meul olfnamzdan istifada ermSniler .Ajjdam ila ua qalas arasnda bulunan 9sgeran boazn keserek qaiada meskun 20 mina qerib slam ahalisini mhasjra etmilar va Qaraba m anteqesi daxilinda qalan slam kandlarini imhaya balamlard. Ermpnilerin meqsedi buradaki slam ekseriyyetni qaldraraq Ermenst&nn hdudjunu genilendirmek idi. Terini-evvl 1918 ibtioalarnda destem iz dsgerana hcum etmi va bir gnlk adid harbden sonra Gsgeran zebt ile uan mhasiraden qurtarm' d. Bu pfreza ordumuzun Azarbaycan taxliyyasine qadar ua qaada qalaraq ermenilarin islamlara qar mhtemel tacavzatna mane olmu va veni tekil olunan 1 Azerbaycan frqesinin tanzim ve terbi ye ve ehzarm temin ctmidir. 5. Falastin cebhesinin taqviyyasi m eqsediyle Azarbaycana texsis edilmi olun osmanl hisselerinin geriye celb olunaca Herbiyye N e zareti tjrafn d o n bildirildiyinden Qafqaz slam Ordusunca Azerbaycan ordusunun teekklne suret verilm idi.dsasen Azarbaycana vndumuz gnindan etibaran yerlerinden mntazam qvvet tekili daima nazari eham iyyetde tutulmu ise de heyeti texliyye ve zabitann mvcud olmamasndan dolay Baknn ebtina ve hisselerimizin qismen serbest qalmasna qeder bir imkan hasil olmamd.Azarbaycana gelen hisselerin zabit nqsan ox olduundan mezkur hisselerin za132

hitanndan istifada etmok imkan olmam, bileks slam ordusu qerargah zabitanndan bir qismini cabhaya gndermek macburiyyati basil olmu idi. Bununla barabar va btn mklata remen tekili mtasavvir Azarbaycan ordusunun komanda ve heyeti-texliyyesini yetidirmak zre Genceye vndumuzun ikinci ay Goncada bir ehtiyat zabit maktabi ile avqustda bir kiik zabit maktabi tasis olunmu idi. Baknn ialna mtaaqib teekkl edan l-ci va 2-ci Azerbaycan frqasinin heyati alimiyyasini bu m aktablar talabasi takil ediyordu. 1ci Azarbaycan firqesinin markazi ua va 2-ci Azarbaycan frqesinin da markazi Bak intixab olundu.Birinci frqa komandanlna Camii Cahid bay, 2-ci frqa komandanlna slam Ordusu arkan i harbiyya raisi Nazim bay (Mcadileyi millida ahid olan Nazim beydir) va Azarbaycan qolordusu komandanlna rus ordusunda generallq et mi olan d.xlinski tavn olunmudu. slam Ordusu arkani-harb raisliyina mvaqqati 5-ci frqa 10-cu alay komandan olan arkani-harb qaymaqam Osman bay tayin olundu. Yeni firqa dmandan itinam olunmu esliha va toplarla tachz olundu. Bundan baqa ayrca hdud taborlan tekiline bakland. Miralay Atif bay in tahti idaresinda bulu nan ehtiyat zabit naktebindan l-ci posta olaraq 150 ehtiyat zabiti ve kiik zabit maktabindan da 400 kiik zabit xm idi. 200 ehtiyat za biti da 2-ci posta olaraq hazrlanmaqda idi. slam Ordusu tekilat n fazla zabita mhtc idi. Va bu ehtiyacnn temin edilmasini mtaaddid dafaler stambuldan telab edildiyi kafi miqdarda zabit gnderilmemi idi. Bilxassa yeni exzi-asgar takilat n glk e kilirdi. Bununla barabar Gance, Zaqatala, aki (markazi Nuxa qasabasi), Cavanir (merkezi Tertar), Gyay, Quba, Qaraba (merkezi Adam), Qazax, Cavad, Cabrayl, Bak, Sabunu qezalannda exzi-esger balari takil olundu. 6. Azarbaycann, b ih a sse Baknn iae xssda nezari-diqqetdan dur tutulmam ordu menzil mfettiliy Azarbaycann iaa nezareti ile terikli mesai ederek sxntda bulunan ehere erzaq celb olunmu ve herb dolaysyla mteqerri olan m antaqelere erzaq ve aya svq olunmu idi. Bunun iinde asgari mamurlarla hkumet mamurlan hamaheng olaraq alm va msbet neticalar alnm idi. 7. Liman ilerile meul olmaq zre behriyye zabit, efrad' va mstehedimindan mrakkab bir liman idaresi tekil edilmi, ele ke en rmorkr ve vapurlarla cahati esgeriyyece veziyyet olunaraq bezileri teslih. edilmi idi. imendiferler esason evvelce tesis olunan asgari xett komissarlnn nezareti tahtinda Azarbaycan hkumati
133

tarafndan iladilmakda idi. 1916-c sanada ar hkumati tarafndan inasna balanm olan Bak-Culfa damiryolunun aham iyyatina binaan inasna davam olunmu va fariyyat n Bak ila Poyl ct xatdan birisi sklmaya balam idi. 8. Bakda ala kean asgari mhimat fabrikalar (2 dinamit va bir byk top marmi fabrikas va bir da olduqca byk silahhai xafifa tamirxanas ila digar byk fabrikalardan istifada etmak zra stambuldan minba Fahmi bay riyasatinda bir heyat calb olunmu va fabrikalar qisman faaliyyata gatirilarak qanim at olan toplarn qam a va sair nqsan qisimlarinin ikmalna almdr.

II hissa M lk sahada Baknn igali zarina G ancada bulunan Azarbaycan hkumati Bakya galarak Ba vakil Fatali xan Xoyskinin riyasatinda mamlakati idaraya davam ctmidi. Azarbaycan hkumatinda btn nazaratler mvcud idi. Yalnz Harbiyya nazarati va takilat mvcud olmad kimi omuri-diniyyaya aid nazarati da mvcud dey ildi. arlq Rusiyas zamanndaki idareyi-ruhaniyyada asasl tabaddlat yaplmamd. Tiflis mftly Bakya naql etmidi. Azarbaycan Harbiyya nazarati takilat stambulda ordu dairosi rais mavini miralay Behic bay yapyordu. Buna aid bir kadro tanzim cdilmidi va bu kadroya nazaran bazi maqamlar Osmanl ordusu mansublarma aynlmd. Yerlarda osmanl Harbiyya nazaratinda staj gracaklardi. Staj xidmatinin zaman va tarzi ifasn miralay Bchic bay tanzim edacakdi (12.09.1918-da maxf omri). Binaenaleyh Azarbaycan hkumati Harbiyya nazarati omuru felan Qafqaz slam Ordusu komandan tarafndan idare olunurdu. Azarbay can hkumati ila Qafqaz slam Ordusu komandan arasndaki mnasibat va rtibatn tam inina Qafqaz slam Ordusu "Omuri-siyasiyya basi alrd. Azarbaycann m xtalif m antaqalarinin m antaqa komandan olaraq izam edilmi bulunan osmanl (zabitleri) harb davam etdiyi mddatea m ahalli takilat m qabilasinda mraxxas idilar. Bak va Gancada vilayat takilat yaplmd. Azarbaycan hkumatinda... Bakya osmanl zabitlarindan fathi taayib olunmudu.Bakda polis mdiriyyati-mui u

miyyasi (amniyyeti-mumiyye) polis, jandarma tekilat yapld, dhali arasnda asayi intizam tamamon temini n ox almaq ve bibcasse islamlarla ermenilar arasnda evvelce Gence ve Bakda dola ysyla hasil olan omniyyetsizliyi berteref edilmi ber vech atide vaqe olan ufaq tefasirqetlerin nne kemidi.Bak ve Azerbaycann sa ir menteqesinde hzuri-skun tesis edilmidi. Bakda qalm olan ruslar da serbest ve sakin idiler.Bu esnada Daxiliyye nezareti ...te kilatn tesis ve tenzim bulunurdu. ...Rus ixtilal zamannda Azerbaycanda mxtelif frqeler teekkl etmidi. Hkumet Msavat frqasinin mensubindan idi.
M atbuat

Bakda 'Azerbaycan namnda bir trkce (resmi hkumet qazetesi) ve bir de rusca qezet intiar edirdi. Bu qezetler mvqe komandanlndan bir scnzor heyeti terofinden mraqie edilirdi.
Xarici takllat va siyasi

Digar Qafqaz hkumati mrexxasislari kimi Azerbaycan hkumati mrexxesislari stambuldak konqresda itirak edarak azarbaycanllar, grcler, ermenilar yekdierinin istiqlal ve hkumetlerini mteqabilen tanm ve har da stiqlal hkumetleri hkumati Osmaniyya tarafndan tannmd. Feqat bu hkumatlerin hdudlar hanuz tayin ve tehrir edilmemidi ve har hkumat iali-esgeriyye altnda bulundurduu m ehellara sahib idi. Buna mqabil alman hkumati Grcstann istiqlaln tanm ol duu halda azarbaycanllarn istiqlaln tanmamd. Maehaza alman lar Qafqaz slam Ordusu nezdina Bakya qaymaqam Fon der ...i mraxxasi-siyasi va asgari olaraq ezam etmidi. Azerbaycan hkumeti ile Grcstan hkumati arasnda mnasibat rasmi tesis edilmi va Azerbaycan hkumati Grcstan hkumeti nezdine Tiflise sefir olaraq Ceferovu memur etmidi. Buna mqabil Grcstan hkumati do Nikolas Karfainadze namnda bir zat mmassili-siyasi olaraq ezam etmidi. Grcstanla mnasibat Tiflisdaki alman iali-esgeri komandanlnn tasiri ila hdud mnazalar va s. dolaysyla pek dustane ola bilmiyordu. Nitekim 27.7.1918 tarixinda iindo almanlar da bulunan grclerin 50 naferlik bir qvvesi Qazax va Boral hududundaki ve
135

Qazaxdan Tiflisa gedon osse zerinde xl kendinin 30 verst qerbimalndak Sinix kpye tecavz etdiyinden ehali ve esgerlerimiz taretinden mqabil olunaraq grcler 26 metul ile 20 esir ve 2 pulemyot buraxaraq rcete mecbur olmudu. Bundan baqa alman ve grclerden mrekkeb bezi ufaq... Poylu cabhasinda Azerbaycan arazisine kemilerse de silahlan almaraq hdud xaricine atlmlard.Ermenistanla mnasibeti-resmi tesis edilmamidi. Ermenistann Tiflisdeki mmessili-siyasisi Camalyan orada ki Azarbaycan safiri Caferov vasitesiyle bezi teebbs ve mnasibetlarda bulunurdu. Bolevik hkumatiyla mnasibat yox idi. sve, Danimarka ve ran konsullar Bakda vazifalarine davam edirdiler.... Fransa firanszlan Bakda, Danimarka konsulluu nazdinde msafr edilmidi. Har iki konsullua da hsn-mamile edilmekde idi. imali Qafqaz hkumeti Teymurxan urada tesis edildiyi Azer baycan hkumati ila mteqabilen yekdierlerine mmassili-siyasi gndarailardi.

Tlcarat
Baknn mevadi-ticariyyesini tekil eden qaz, mazut istehsalat ile mansucat mtealliq mevadi-ibtidaiyye ve Kr civanndak havyar (k r - M.S.) istehsalat hkumetin alinda idi. Bunlann bir qismi ixrac va satlmas xsusunda bilxassa grclarla mzakirade bulunurdu. Bununla beraber almanlann tesiri ile Tiflisde mklata meruz qalnrd. Mavadi-iaadan balayaraq daxilda ufaq-tefak ticaret ilerine balanm idi.ixracat istiasndan ancaq aada grlecayi zre bir qisim mazut ve benzin ixrac edila bilmidi. Hkumeti-Osmaniyya ila irtibat Batum-Tiflis-Gance, Gmr-Qarakilse-Tiflis-Ganca imendifer xatleri ila yaplyordu. Hatta Batum mahidasi bu xetlardan tranzit olaraq har drl asgari aya va sairenin Grcstandan imrar tahti-tamin alnmamd. Faqat grcler arxalannda almanlar olduu halda aada mazut svqiyyat ... grlecayi vachila buna fvqelade mklat gstermi lerdi. Bu mklat dolaysyla Grcstan hdudu daxilinde Astafa movqesine etibaren Ermenistan daxilinden kemek zre Qarakilse ... ossesindan istifada olunurdu. 01da mvcud malzameyi-mteherrikeden mhtac ... olanlar temir edilmi ve bir ox mazut trenleri hazrlanaraq Trkiye n Tiflis zarindan tehrik edilmilerdi. Eyni zaman
136

da imendifer qatan tarafnda Bakdan Batuma qodar xolt boyunca tefti edilmidi... M a b ira va pota Teleqraf, telefon va pota mamilat temin olunmudu. Bakdaki byk telsiz stansiya ordu tarafndan tam ir edilarak hali-faaliyyete vaz edilmi idi. N azlrliklar Nezaretler da kandilarina aid omur va xsusaf temin va tam im le meul bulunurlard'. Bunlar miyannda henz nnliyye nezareti la zm golan inkiaf tamamila bulamamd. Azerbaycan maliyyasina mavinat maqsadiyla para irazna va yaplacaq ... n da kllyatli para itasna hkumati-osmaniyya mrafqat etmidi. Hatta irazn ilk qadamasi Bakya gelm i sa da Bakn taxliyya zaman m sadif bu lunduundan Azerbaycan hkumatine verile bilmamidi. Qafqaz slam Ordusu komandanlna

Azerbaycan hkumeti iraz edilecek eski rus rublesi olaraq tesviyyesi hkumeii mezkureni bura mtexessislerince qebul edilmi ve key fyyeti mrexxesi Selim bey tere/nden vkela riyaseti istizam qtlnmdt. Mezkur teleqrafnameni alan cavab alnmamdtr. Rus rublesinin qebulu hala Azerbaycan hkmetine yaplacaq irazn mtebaqisini ... tesviyyesi ite yaplacag mebayeat iinde kllyatli para itas mmkn olaca terefi alilerinden reisi-vkela nezdinde teebhsat icras ile ruble Romanov qebul etdirilmesi ve keyfyyet tesrii iarn rica edirem. Herbiyye nezareti namna smayl Heqqi
Herbiyye nezaretine

Azerbaycan hkumeti iraz edlecek mebalii ruble Romanov olaraq qebulunu Azerbaycan hkumeti mrajiqet etmi ve keyfiyyeti Derseadetdeki mrexxesleri Selim beye tebli edilmidir. Nuru
Nuru paaya

stambul vkelamzn verdikleri melumata nezeren Trkiye hkume ti terefinden xsusi istiqamet olaraq hkumetimizin Trkiyeye verecek
137

bezi mallar xsusunda bizd be yz min lirelik osmanl matqtr notu gnderilir ve aldm xebara gre bu para Bakya galibdr. Hamen pa ra galeceyi Azarbaycan n stambulda ap olunan ... laminat oldu u cahatla zati-alinizin mraciati mazkur aram osmanl paras almaq erliyle Azerbaycan hkumati bankasna verilmesi icra olunur. Maliyye naziri
Meclisi Milli

Yene bu zaman zarfnda Meclisi millinin iniqad n istehzaratda bulunmu ve bu xsusunmavinetde bulunmaq zre Aaolu Ohmed bey sambuldan Bakya ezam rica edilmi ve tahkiyyesi asasnda Gancaye mvasilat etmi va Balaya daxil olmudu.

Bak va alm anlar

Bakya qar tocih olunan harekata almanlar enyayi-mkilat edirdilar. slam ordusunun Bakya bazi ingilis hissalari xanld haqqmdak xabarlarin maqami-aidasina vsulundnn sonra Tiflis-alman qarargahnn mezkurlar olub ... balamd. Gmrde bulunan erq Ordular Qr\pu komandan Xelil paa, erkani-herbiyye reisi qaymeqam Parakuin (alman idi - M.S.) Tiflisdaki alman qerargah ile Bak meselesi haqqnda grrdler. Almanlar Bakya qar tcih edilen teerrze kiik bir alman hissesinin itirakini ireli srdler. Feqet slam Ordusu komandanl bunu ... grmrd. nki bunu bir asgari yardmdan ziyada Bak ve bibcasse manabe ... qar dikilmi heris zre arzu ve fikirleri n ehzar teleqqi cdirdi. Bu esnada cebheye gelen Xelil paa da eyni qenaetde bulunurdu. Almanlarn bu ta lebi redd edilerek yalnz trk qiteleri tarafndan igal edilmidi. Bun dan mnfeal olduu anlalan Tiflisdaki alman qerargah Bakdaki al man besini can ve mallarnn mhafzesi n bir alman taburunun ezam edileceyi bildirilmtdi.Almanlar har vachiyle Bakya bir qite gndermek isteyirdiler. Buna Nuru ve Xelil paalarla Azerbaycan hkumeti mxalifdi. Bu xsusda Ba komandanlq vekaleti ile cereyan eden mxabirat ber vechi atidir: Bakda slam Ordusu komandanlna 21.09.1918

General fon Kress terejmden zati-alilerine yazlan va bir sureti Obdrrahim paaya verilen va Baladaki alman besinin can ve mallar138

nm mhafzasi iin bir alman lahorunun gndarilmasini ehlivt edan maktubunu grdm. Ba komandanlq arkani-harbiyya riyasalindan si zin Bakda asayiin asasan tasis etmi olmas hesabyla Bakya atman hissasi gndarmaya lzum olmad tarafnda covab veritmak va al manlar zorla qwa gndarmaya taabbs gstararlarsa imendifer zarindaki bir krpn atdtrmaq surat ila buna mane olmaq qararnda ol duunuzu yazdm... Xalil
Bakda slam Ordusu komandanlna 22.09.1918

Balaya gndaritmak stayan alman taburu haqqnda Nuru paa hkumati-markaziyyadan amr va msaida galmayinca buna mvafqat eda bilmayacayini fon Kreta bildirmi, dgar bunu dinlamayarak zorla q\>va gndarmaya taabbs edarlarsa damir yolu krpsnn aldrlmas va har halda buna mane olmas mvafqdir. dnvar

Baknn toxliyyasl. 17 noyabr 1918

d nzelide bulunan ingilis hisseleri komandan general Tomson Ba kya bir heyeti-esgeriyye gndererek Baknn texliyyesini teleb etdi. ngilisler Azerbaycan hkumotin tanmaq istemirlerdi. Osmanl ordu su komandan sifetiyle m ene mraciet etdiler. Kendilerine ordudan istefa etdiyimi ve Azerbaycann xidmotine grdiyimi ve Mrsel paa ile grmelerini syledim.Gerek tehnron ve gerek heyeri mrexxes ile xsusi mlaatmzda Azerbaycan hlamefinin bir oyuncaq oldu u ... bildirdiler. ngilisler Baknn texliyyesini isteyirdiler. 17 terini-sani 1334-de eheri ial edeceklerini bildirdiler. Baknn igali xsusu Azerbaycan hkumeti ile hell etmeleri lzumunu ve exsen hkumetin emrine tabe olduumu vo hkumet omr ederse Bakn mdafe edeceyimi bildirdim. ...Banmdan gnderilen 4 eded 15-lik uzun sahil topu gelmi idi. Bunlarn denize qar tcihi vo tehkimi ile meul olmaa baladm. Bir mdafe n hazrlardm. Bu cehetle bir hefteye qedor kemidi. ngilisler Azerbaycan hkumeti ile qonumaa balad. Azerbaycan hkumetinin d nzeliye gnderdiy heyeti-mrexxesile mtabiqe qldlar. Azerbaycan hkumeti-cnhuriyyesine teekkr eden telcqraf ekilmidi ve bu teleqrafla Azerbaycan Cmhuriyyetinin tannd anlalrd. Bak 17 terini-sani (noyabr 139

MJS.) 1918 sabah ila texliyye edilmi Azerbaycan ordusu ila Os manlI hisseleri komandanlan Gzdeke akilmidiler. Bununla bera ber ingilis asgari ile Bieraxov komandasndak bir alay kazak, bir ka da yz ermeni asgeri gelmidi. Hkumatca inglislar ermeni ve rus esgerlerini Bakya soxacaqlann iddia etmilerdi.Azerbaycann ba vekili protesto meqamnda komandan bir ka gn ziyarete getmedi. 19.11.1918-da general Tomson Bakda ner etdiyi beyannamade qalib tilaf ordusunun m em lekete ... evval zafar mtarakeda bu qeder xidmeti olan fedakar rus xalqna... Tomson-Qafqaziyann d menden temizlenmesi n ruslarla bura geldik-buyurdu. Bu zaman eherde 500 neferlik polis var idi. Herbi qvve mamleket daxilinde idi. 12.11.1918-da 1-ci Azerbaycan frqesinin yerli efoad mvcudu bele idi: Firqa qerargah 65 1-ci alayn l-ci taboru 174 l-ci alayn 2-ci taboru 133 1-ci alayn 3-c taboru 103 pulemyot bly 2-ci alayn l-ci taboru 454 2-ci alayn 2-ci taboru 283 2-ci alayn 3-c taboru 490 pulemyot bly 36 3-c alayn l-ci taboru 139 3-c alayn 2-c taboru 131 3-c alayn 3-c taboru 741 pulemyot bly 34 27-ci tabor ve blkleri 113
Cami 2896

2-ci frqa 4,5,6-c alaylardan ibaret idi. Aynca Telimgahda tehsillarini bitiren nc sinif 60 piyada, 30 pulemyotu, 20 topu, ikinci sinifda 40 efendi mvcud idi. Osmanl qounlarnn eher etrafnda olmasndan ingilisler narahat idi. Biz yolun pisliyini bahana getirirdik. Heqiqetde de bir demir yo lu partladlmd. Ba vekil Feteli xan rus ve ermenilerin xardlmas n siyasi teebbslerde bulunurdu. 7.12.18-de Azerbaycan Milli Maclisi ie balad.
I4()

Tomson sonradan ermeni esgerleri ila Bieraxovu Bakdan xard. Milli Maclisin binasnn mhafizesini temin etdik. Bundan sonra biz de arxaynlqla hisseleri Gence civarna ek meye baladq.Qarabadan* qounlanmzn xaca teqdirde ermenilerin tecavznn glenmemesi n biz xandan sonra taya ingilis qounu girmesini xahi etdik. ngilisler uaya girdikden sonra biz xdq. ngilisler Osman qounlar ile beraber Azerbaycan hk metine mraciet edib monim de uzaqlamam istediler.ngilis komandanl ordumuz kimi Azerbaycan istiqlaliyyetini mdafe etm ekde idi. Lenkeran ve Muani) Azerbaycana aidliyini temin etmi idi.Bir nee yoldala Batuma ekildik. Artvin,Brdehan zerinden Qarsa gel dim. vqi paa qerargahinda bir gn qaldiqdan sonra Orznm yoh ile Trabzona geldim. Istambula mvasiletim zaman vapurdan Harbiyye nezaretinin polisi vasitesiyle gtrldm.Bir gn Bekir aa blynde qaldim. Ertesi gn ingilislere teslim etdiler. ngilisler de meni Batuma gtrerek 5 ay- Grdehan qlalarnda, bir ay da Asuanovka birliyinde saxlanildim.Bu esnada meni qarmaq isteyen azerbaycanllar batumlularla szleerek bir xasse qadm. Msadimede biri zabit, ikisi nefer olmaq zre ingilis, bizden de bir batumlu ve rildi. Bir heftoye qeder Batumun iinde gizlendikden sonra Acariya zerinden Grzruma geldim. Kazm Qarabekir ile grdkden sonra Naxivan ve Qaraba yolu ile Azerbaycana qayitdim.

141

STFAD0 OLUNMU M 0NB0 V 0 0D0BYYAT

1. Azerbaycan dergisi, eylul-ul 1991 2. AaepGaMjDKaHCKag fleMOKpaTHHecicaa Pecny6;iHKa. AoKyMeHTbi h MaTepHanbi. Eacy 1998. 3. Birinci dnya harbinde trk harbi Kafkas cebhesi 3-c ordu harekati. C. 11, Ankara, 1993. 4. Qocatrk U. Atatrk. Bak, 1991. 5. AeHcrepBBJib. EpHTaHCKHH HMnepHanmM b Eacy h IlepcHH 19171918 rT. T h(Jwihc, 1925. 6. Yceer N. Birinci dnya savainda Osmanl ordusunun Azerbaycan ve Dastan harekat. Ankara, 1996. 7. Kantemir F. Enver paann son gnleri. stanbul, 1943. 8. Kemalyeri Mucib. anaqqale ruhu nasil dodu ve Azerbaycan sava (1917-1918). stambul, 1972. 9. M8MM9/IOB Ajixaa (EajpaMomy). A3ep6ajwaH flcMOKpaTHK Pecny/mcacbi aeBpynae ajaHjjaT. Bax: "yjwy3" acypnaribi, Ns5, 1990. 10. Nuru paa. Kafkas slam Ordusu harekat. Trkiye Silahl Kuvveleri Genel Kurmay Bakanl Askeri Tarix ve Strateji Etd bakanl arivi (ATAE), BDH blm, k.3823, d.22, f.6-1/6-32. 11. Pdcymaaa M .0. A3ep6ajwaH MyMhypHjjaTH. Eaxy, 1990. 12. Rt. Bykharpte Bak yollarnda 5. Kafkas piyade frkas. 93 say l Askeri mecmuann Tarih ksm, 1934, N34. 13. Sleyman zzet 15 piyade tmeninin Azerbaycan ve imali Kafkasyadak harekat ve mharibeleri. 103 sayl Askeri mecmuann tarih kismi, 1936, Ns4. 14. Aydemir .S. Makedoniyadan Ortaasiya Enver paa. C. 111, stambul, 1993. 15. Halil paa. Bitmeyen sava, stambul, 1972. 16. heceaoB W A3ep6ajMa 6ejH0/xanr vfyhacHeT^ep cHcreMHHtaa. . 1918-1920. EaKbi, 1993. 17. Hsameddin Tuac. Bir neslin davam. stambul, 1972. 18. Fahri Bilen. Birinci cinah harbinde trk harbi. 1918 yl harekat. C.5, Ankara, 1967. 19. UIejx3aMaHJibi H. A3ap6aj<aH Hcrar/an MyMaoHJiacH xaTHppjiepH. EaKbi, 1997

142

MND0RCAT
n s z..................................................................................................... 3
G iri............................................................................................................... 5 Azerbaycana qeder yaanan m r........................................................... 9 Qafqaz slam Ordusunun yaradlmas................................................... 19 Nuru paann Azerbaycanda qarlanm as........................................... 26 Nuru paann silahdalan........................................................................ 36 lk addmlar................................................................................................ 44 Nuru paa ve Azerbaycan Ordusu......................................................... 50 Bakya qeder uzanan cebhe y olu.......................................................... 62 Bak urunda dyler.............................................................................80 Sarmaql mezarlar................................................................................. 102 Nuru paann sonraki taleyi....................................................................109

0LA V 9L0R Nuru paann xatiraleri............................................................................120 Nuru paa. Qafqaz slam Ordusu herakat.........................................123 I hisse............... ...................................................................123 II hisse................................................................................. 134

stifada olunmu manto va 9d9biyyat................................................142

Ylmaa verilmi 06.10.99. apa imzalanm 15.10.99. Ofset ap suh. Fomat 60x84'/,0. Fiziki .v. 9. Sifari 363. Tiraj 1000. "Harbi Nariyyal"n m atbaasnda ap ohunudur. fcak-370007, C.Hacbeyli Ic., 26.