Yunus Emrede Turkce (Yashar Akdemir)

This document is created with trial version of Document2PDF Pilot 2.2.
T.C NN NVERSTES SOSYAL BLMLER ENSTTS TRKE RETM ANA BLM DALI
YNUS EMREDE TRKE
YKSEK LSANS TEZ
HAZIRLAYAN TE 0308 Yaar AKDEMR
DANIMAN PROF. DR. Hasan KAVRUK
MALATYA 2007
NDEKLER NSZ ................................ ................................ .............................. KISALTMALAR ................................ ................................ ............... VII IX
GR 1. YNUS EMRENN HAYATI, SANATI, ESERLER ............ 1 4 10 10 14
1.1. HAYATI ................................ ................................ .................... 1.2. SANATI ................................ ................................ .................... 1.3. ESERLER ................................ ................................ ................ 1. 3. 1. Trke Divan. ................................ ................................ .......... 1. 3. 2. Risaletn-Nushiyye ................................ ................................
1.BLM 1. DL NCELEMES ................................ ................................ ..... 1.1. SES BLGS ................................ ................................ ............ 1. 1. 1. NLLER................................ ................................ .............. 1. 1. 1. 1. nl Uyumlar ................................ ................................ ..... 1. 1. 1. 1. 1. Kalnlk ncelik Uyumu ................................ ................... 1. 1. 1. 1. 2. Dzlk Yuvarlaklk Uyumu ................................ ............. 1. 1. 1. 2. nl Deimeleri ................................ ................................ . 1. 1. 1. 2. 1. E>i Sesleri Arasndaki Deime................................ ... 1. 1. 1. 3. nl Dmesi ................................ ................................ ...... 1. 1. 1. 4. Birleme................................ ................................ ............... 1. 1. 1. 5. Yuvarlaklama ................................ ................................ ..... 1. 1. 2. NSZLER ................................ ................................ ........... 1. 1. 2. 1. nsz Deimeleri................................ ............................... 1. 1. 2. 1. 1. tmlleme................................ ................................ .... 1. 1. 2. 1. 2. Szclama................................ ................................ ....... 1. 1. 2. 2. kizleme................................ ................................ .............. 16 16 16 16 16 16 16 16 20 21 22 25 25 25 26 27
1.1. 2. 3. nsz Dmesi ................................ ................................ ..... 1. 1. 2. 4. Gme................................ ................................ .............. 1. 2. EKL BLGS................................ ................................ ......... 1. 2. 1. EKLER................................ ................................ ................... 1. 2. 1. 1. sim ekim Ekleri ................................ ............................... 1. 2. 1. 1. 1. yelik Ekleri ................................ ................................ .... 1. 2. 1. 1. 2. Hal Ekleri................................ ................................ ........ 1. 2. 1. 1. 3. 37 okluk Eki
28 29 30 30 30 30 32
..
1. 2. 1. 2. Fiil ekimi ................................ ................................ ........... 1. 2. 1. 2. 1. Fiil ekiminde Kullanlan ahs Ekleri............................. 1. 2. 1. 2. 1. 1. ahs Zamiri Asll ahs Ekleri................................ ... 1. 2. 1. 2. 1. 2. yelik Eki Asll ahs Ekleri ................................ ....... 1. 2. 1. 2. 2. Fiilde ekil Ve Zaman Ekleri ................................ ........... 1. 2. 1. 2. 2. 1. Fiil Kipleri................................ ................................ .... 1. 2. 1. 2. 2. 1. 1. Bildirme Kipleri ................................ ...................... 1. 2. 1. 2. 2. 1. 1. 1. Gemi Zaman................................ ...................... 1. 2. 1. 2. 2. 1. 1. 2. imdiki Zaman ................................ .................... 1. 2. 1. 2. 2. 1. 1. 3. Geni Zaman ................................ ........................ 1. 2. 1. 2. 2. 1. 1. 4. Gelecek Zaman................................ ..................... 1. 2. 1. 2. 2. 1. 2. Tasarlama Kipleri ................................ .................... 1. 2. 1. 2. 2. 1. 2. 1. stek ................................ ................................ .... 1. 2. 1. 2. 2. 1. 2. 2. Gereklilik................................ ............................. 1. 2. 1. 2. 2. 1. 2. 3. Emir
37 38 38 38 39 39 39 39 39 40 40 40 40 41
41 1. 2. 1. 3. Cevher Fiili ................................ ................................ ......... 1. 2. 1. 4. Yapm Eki................................ ................................ ............ 1. 2. 2. KELME TR ................................ ................................ ...... 1. 2. 2. 1. sim ................................ ................................ ..................... 1. 2. 2. 2. Zamir ................................ ................................ ................... 1. 2. 2. 3. Sfat ................................ ................................ ................... 1. 2. 2. 4. Zarf................................ ................................ ...................... 3 42 43 46 49 56 65 71
1. 2. 2. 5. Edat ................................ ................................ ..................... 1. 3. CMLE BLGS (SZ DZM) ................................ ............ 1. 3. 1. KELME GRUBU................................ ................................ .. 1. 3. 1. 1. sim Grubu (sim Tamlamas) ................................ ............. 1. 3. 1. 1. 1. sim Tamlamasnn Kuruluu................................ ............ 1. 3. 1. 1. 1. 1. Belirtili sim Tamlamas ................................ ............... 1. 3. 1. 1. 1. 2. Belirtisiz sim Tamlamas................................ ............. 1. 3. 1. 1. 1. 3. Tamlayan Ve Tamlanann Yer Deitirdii Ad Tamlamas ................................ ................................ ................................ ...... 92 1. 3. 1. 1. 1. 4. Araya Sfat Girmi Ad Tamlamas................................ 1. 3. 1. 1. 1. 5. nnde Sfat Bulunduran sim Tamlamas ................... 1. 3. 1. 1. 1. 6. Tamlayan Balama Grubu Olan sim Tamlamas......... 1. 3. 1. 1. 1. 7. Tamlanan Balama Grubu Olan sim Tamlamalar ...... 1. 3. 1. 2. Sfat-Fiil Grubu................................ ................................ .... 1. 3. 1. 3. sim-Fiil Grubu ................................ ................................ ... 1. 3. 1. 4. Zarf-Fiil Grubu ................................ ................................ .... 1. 3. 1. 5. Tekrar Grubu ................................ ................................ ....... 1. 3. 1. 6. Edat Grubu................................ ................................ ........... 1. 3. 1. 7. Balama Grubu ................................ ................................ ... 1. 3. 1. 8. Ayrlma Grubu................................ ................................ ..... 1. 3. 2. CMLENN ELER ................................ ........................ 1. 3. 2. 1. Yklem ................................ ................................ ................ 1. 3. 2. 1. 1. Fiil Cmlesinde Yklem................................ ................... 1. 3. 2. 1. 1. 1. Basit Kipli Fiilin Yklem Olmas ................................ . 1. 3. 2. 1. 1. 2. Birleik Kipli Fiilin Yklem Olmas ............................. 1. 3. 2. 1. 1. 3. Birleik Fiillerin Yklem Olmas................................ .. 1. 3. 2. 1. 2. sim Cmlesinde Yklem ................................ ................. 1. 3. 2. 1. 2. 1. Yklemi Tek Kelime Olan sim Cmlesi ...................... 1. 3. 2. 1. 2. 2. Yklemi Kelime Grubu Olan sim Cmlesi .................. 1. 3. 2. 1. 2. 3. sim Tamlamasnn Yklem Olmas.............................. 1. 3. 2. 1. 2. 4. Sfat Tamlamasnn Yklem Olmas ............................ 1. 3. 2. 1. 2. 5. Balama Grubunun Yklem Olmas ............................. 4
85 90 91 91 92 92 92
92 92 93 93 93 93 92 94 94 95 95 95 96 97 97 97 97 97 97 98 98 98 98
1. 3. 2. 1. 2. 6. Edat Grubunun Yklem Olmas................................ .... 1. 3. 2. 2. zne ................................ ................................ .................... 1. 3. 2. 2. 1. znesi Tek Kelime Olan Cmleler ................................ ... 1. 3. 2. 2. 2. znesi Kelime Grubu Olan Cmleler ............................... 1. 3. 2. 2. 2. 1. sim Tamlamasnn zne Olmas................................ .. 1. 3. 2. 2. 2. 2. sim-Fiil Grubunun zne Olmas................................ .. 1. 3. 2. 2. 2. 3. Sfat Tamlamasnn zne Olmas ................................ . 1. 3. 2. 2. 2. 4. Balama Grubunun zne Olmas ................................ . 1. 3. 2. 2. 2. 5. Edat Grubunun zne Olmas ................................ ........ 1. 3. 2. 2. 2. 6. Unvan Grubunun zne Olmas................................ ..... 1. 3. 2. 3. Nesne................................ ................................ ................... 1. 3. 2. 3. 1. Nesnenin Tek Kelimeden Olumas................................ .. 1. 3. 2. 3. 2. Kelime Grubunun Nesne Olmas ................................ ..... 1. 3. 2. 3. 2. 1. sim Tamlamasnn Nesne Olmas ................................ 1. 3. 2. 3. 2. 2. Sfat Tamlamasnn Nesne Olmas................................ 1. 3. 2. 3. 2. 3. Balama Grubunun Nesne Olmas................................ 1. 3. 2. 3. 2. 4. Ayrlma Grubunun Nesne Olmas................................ . 1. 3. 2. 4. Yer Tamlaycs................................ ................................ .... 1. 3. 2. 4. 1. Kelime Gruplarndan Meydana Gelen Yer Tamlayclar................................ ................................ ................................ ... 1. 3. 2. 4. 1. 1. sim Tamlamasnn Yer Tamlaycs Olmas ................. 1. 3. 2. 4. 1. 2. Balama Grubunun Yer Tamlayc Olmas ................... 1. 3. 3. CMLEDE YAPI ................................ ................................ . 1. 3. 3. 1. CMLE ................................ ................................ ............. 1. 3. 3. 1. 1. sim Cmlesi ................................ ................................ .... 1. 3. 3. 1. 1. 1. sim Cmlesiyle lgili zellikler................................ ... 1. 3. 3. 1. 1. 2. elerinin Sralan Bakmndan sim Cmlesi 109 1. 3. 3. 1. 2. Fiil Cmlesi ................................ ................................ ..... 1. 3. 3. 1. 2. 1. Fiil Cmlesi le lgili zellikler................................ .... 1. 3. 3. 1. 2. 2. elerinin Sralan Bakmndan Fiil Cmleleri .......... 1. 3. 3. 2. CMLE TOPLULUU................................ ..................... 5
98 98 98 99 99 99 99 99 99 99 100 100 101 101 101 101 101 101
102 102 102 103 107 108 108
115 115 116 134
1.
3.
3.
2.
1.
Balama
Edat
le
Oluan
Cmle
Topluluu..
134 135 139 140 140 140 140
1. 3. 3. 2. 1. 1. Cmle Topluluklarnda Kullanlan Balama Edatlar.... 1. 3. 3. 2. 1. 2. Cmle Balayc Edatlarn Ald Grev ...................... 1. 3. 3. 2. 1. 2. 1. sim Cmlelerini Balamas................................ ...... 1. 3. 3. 2. 1. 2. 2. Fiil Cmlelerini Balamas ................................ ....... 1. 3. 3. 2. 1. 2. 3. Bir Olumlu Bir Olumsuz ki Cmleyi Balamas ...... 1. 3. 3. 2. 1. 2. 4. ki Devrik Cmleyi Balamas ................................ . 1. 3. 3. 2. 2. Balama Edat Kullanlmadan Oluan Cmle Topluluu 140
1. 3. 4. YKLEMN TRNE GRE CMLE .............................. 1. 3. 4. 1. sim Cmlesi................................ ................................ ........ 1. 3. 4. 2. Fiil Cmlesi ................................ ................................ ......... 1. 3. 4. 2. 1.Yklemi Basit Kipli Olan Fiil Cmleleri ........................... 1. 3. 4. 2. 2.Yklemi Birleik Kipli Olan Fiil Cmleleri ....................... 1. 3. 5. YKLEMN YERNE GRE CMLE .............................. 1. 3. 5. 1. Kurall (Dz) Cmle ................................ ............................ 1. 3. 5. 2. Devrik Cmle................................ ................................ ....... 1. 3. 6. ANLAMINA GRE CMLE ................................ ............... 1. 3. 6. 1. Olumlu Ve Olumsuz Cmle ................................ ................. 1. 3. 6. 1. 1. Olumlu Cmle................................ ................................ .. 1. 3. 6. 1. 1. 1. Olumlu sim Cmlesi ................................ ................... 1. 3. 6. 1. 1. 2. Olumlu Fiil Cmlesi................................ ..................... 1. 3. 6. 1. 2. Olumsuz Cmle................................ ................................ 1. 3. 6. 1. 2. 1. Olumsuz sim Cmlesi ................................ ................. 1. 3. 6. 1. 2. 2. Olumsuz Fiil Cmlesi................................ ................... 1. 3. 6. 2. Soru Cmlesi ................................ ................................ ....... 1. 3. 6. 2. 1. Soru Ekiyle Kurulan Cmle................................ .............. 1. 3. 6. 2. 2. Soru Sfatyla Kurulan Cmle................................ ........... 1. 3. 6. 2. 3. Soru Zarfyla Kurulan Cmle ................................ ........... 1. 3. 6. 2. 4. Soru Zamiriyle Kurulan Cmle ................................ ........ 1. 3. 7. CMLE BLGS EK................................ ............................ 6
142 142 143 143 143 144 144 145 145 146 146 147 147 147 148 148 149 150 150 151 151 152
1. 3. 7. 1. Arapa Cmle ................................ ................................ ..... 1. 3. 7. 2. Eksiltili Cmle (Kesik Cmle) ................................ .............
152 152
2.BLM YNUS EMRENN TRKES ................................ .................... 153
3.BLM YNUS EMREDE KELME DAARCII................................ ... 3.1. Ynus Emrede Kelime Kadrosu................................ ................... 3.2. Ynus Emrede Kelime Hazinesi ................................ .................. SONU ................................ ................................ .............................. KAYNAKA ................................ ................................ ..................... 168 168 200 203 209
N SZ Ynus Emre 13. yzyln ikinci yarsnda ve 14. yzyl balarnda Orta Anadoluda yaam bir Trkmen airdir. Kesin olmamakla beraber, Taptuk Baba adl bir eyhin yannda ilim ve irfan okulundan yetimi, Trk edebiyatnn da nemli airlerinden biri olmutur.Mool basksndan bunalan halk onun iirleriyle ferahlk bulmutur. Ynus, Farsa ve Arapa kelimeler kullanmakla beraber Anadolu Trkesinin zgn ses ve cmle yapsndan dn vermemitir. Tasavvuf edebiyatnn nemli bir temsilcisi olan Ynus, yaad dnemde Trkenin gelimesi ve kemale ermesinde ok nemli bir rol oynamtr. Ynus Emre, Trkenin varln korumas, yaamas, bir edebiyat ve kltr dili olup gelimesi yolunda aba sarf etmi byk airlerin banda gelir. Bu almann amac Ynus Emrenin eserlerinin Trk diline katklarn, Trk dilinin tarihi seyrindeki yerini tespit etmektir. almada eserlerinin ses, ekil ve cmle yaps incelenerek Ynus Emrenin dili hakknda bir deerlendirme yaplacaktr. Ynus Emrenin eserlerindeki dil zelliklerini
geni ve derli toplu ele alan aratrmalarn airin byklyle orantl olmay eserin oluturulmas ihtiyacn dourmutur. zellikle dil incelemelerinde cmle yaplarnn incelenmeyii yazar hakknda etraflca bir yargda bulunmay
zorlatrr. Hlbuki cmle yargy barndran en nemli unsurdur. Bu minvalde cmle yaplar dil incelemelerinde kesinlikle yer almaldr. Ynus klfetsiz ve gl diliyle gnmz insanna ok eyler verebilecek bir sanatkr olarak ders kitaplarnda daha ok yer almaldr. Bylelikle yeni neslin ufkunu gelitirecek, onlara evrensel deerlerin kazandrlmasnda byk katk salayacaktr. Ynus Emre bu toplumun iinden km, iirleriyle insanmzn zor zamannda bir snak olmutur. Hem inan ve duygu ynyle, hem de dil ve ifade bakmndan bu toplumla btnlemi bir airdir. Dil, anlama ve iletiim aracdr. Toplumlar kendilerini ve buna bal olarak kimliklerini dille ifade ederler. zellikle maddi ve manevi olarak grlen baka dillerin tesiri ve yaratt bozulmay gidermek iin dilimizi iyi bilmeli ve onu sevdirmeliyiz. Bu almaya kaynak olarak Dr. Mustafa Tatnn MEB Yaynlar arasnda kan Yunus Emre Klliyat (I Tahlil, II Trke Divan, III RisaletnNushiyye)tenkitli metnin neri esas alnmtr. Trkiye ve yurtdndaki ktphanelerde bulunan yazmalarn incelenmesiyle hazrlanan ad geen eserde ortaya kan bu eserde nsha farklar ayrntl bir biimde belirtilmitir. almann giri blmnde Ynus Emrenin hayat, sanat ve eserleri ile ilgili bilgiler bulunmaktadr. almann birinci blm olan dil incelemesi; ses bilgisi, ekil bilgisi ve cmle bilgisinden olumaktadr. Ynus Emrenin Trkeye bak, Trkesi hakkndaki dnceler, eserlerinde Trkenin
zenginlii gibi konularn incelenmesi almann ikinci blmnde yer almaktadr. nc blmde Ynus Emrenin kulland btn kelimeler tespit edilip tasnif edilmitir. Bu incelemede verilen istatistiksel dkmlerin bize Ynus Emrenin dili hakknda salkl ve doyurucu bilgiler vermesi iin aba sarf edilmitir.
Bu incelemede tez danmanm Prof. Dr. Hasan Kavruka, Yrd. Do. Dr. Nesrin Sise, bilgi ve nerileri iin teekkr ederim. Yine sz dizimi konusundaki yardmlar iin eim Hediye Akdemire teekkr ederim. Byle bir almann ilhamn veren Ynus Emreyi rahmet ve minnet duygularyla anyorum.
KISALTMALAR: A. a.g.e. a.g.m. Bkz. C. DTCF F. H. Hz. M. MO: MEB R. : Arapa : Ad geen eser : Ad geen makale : Baknz : Cilt : Dil ve Tarih-Corafya Fakltesi : Farsa : Hicri : Hazret-i : Miladi : Moolca : Milli Eitim Bakanl : Rumca 10
RN s. S. T. TD TDED TDK Tdv vb. Y. Yay. yy.
: Risaletn-Nushiyye : Sayfa : Say : Trke : Trke Divan : Trk Dili ve Edebiyat Dergisi : Trk Dil Kurumu : Trkiye Diyanet Vakf : Ve benzeri : Yunanca : Yaynlar : Yzyl
11
GR YNUS EMRENN HAYATI-SANATI-ESERLER 1. HAYATI Ynus Emrenin hayat ile ilgili kesin bilgiler bulunmamaktadr. Tarihi
kaynaklarn verdii bilgilerin eksik ve yetersiz olmas yannda, hayatnn menkbeler yoluyla destanlatrlmas pek ok bilginin de deiiklie uramasna sebep olmutur. Ynus Emrenin hayat hakknda en geni bilgi menkbelerde
karmza kar. Ama bu bilgiler halk rivayetlerine dayandndan bu bilgilere itibar etmek ilmi bir aratrma iin sorun tekil etmektedir. Ynus Emrenin lm tarihiyle ilgili Beyazt Umumi Ktphanesinde
bulunan bir mecmuada geen u kayt ok nemlidir. Vefat - Ynus Emre Mddet -i mr 82 Sene 720 te bu kayda gre Ynus Emre, H. 648/M. 1240-1 tarihinde domu, 82 yllk bir hayattan sonra H, 720/M. 1320-1 tarihinde vefat etmitir. H. VIII. asrn balarn veyahut H. 730-735/ M. 1329/1334 yllarn airin lm tarihi olarak kabul etmek gerekir. Ynus Emre, Risaletn-Nushiyyenin sonunda kaytl olan beytiyle, yaad tarihi devre iin nemli ipucu vermektedir. Sze tarih yidiyz yidiyidi. Ynus can bu yolda fidiyidi. (RN 37/1)1 (H. 707)
Mustafa Tat, (2005),Ynus Emre Klliyat III Risalet-n- Nushiyye, stanbul MEB Yay. s.23. Bundan sonra metin ksmnda verilecek olan RN Ynus Emre Klliyat Risalet-n- Nushiyye III, iin kulanlacaktr. RNden sonra gelen say, iirin saysn gstermektedir. iirin saysndan sonra gelen /iareti iirin saysn ayrmak iin iin kullanlmtr. / iaretinden sonra gelen rakam/say, alntnn yapld iirdeki beyit saysn gstermektedir.
12
Bu beyit
Ynus un XIII. yzyln sonu ile XIV. yzyln balarnda
yaadn gstermektedir. Bu dnem Anadolu Seluklu devletinin siyasi,ekonomik ve sosyal bakmlardan olduka skntl dnemidir. Siyasi otorite zayflam, taht kavgalar balam, i isyanlar balamtr. Halk byk bir huzursuzluk iindedir. Ynus Emre bu durum iin unlar syler: Dnimend okur dutmaz derv yoln gzetmez Bu halk gt iitmez ne sarp zamn olsar (TD 123/5/2)2
Ynus Emrenin eserlerinde doup byd, tahsil hayatn geirdii yer hakknda bilgi yoktur.Bir iirinde Anadoludaki baz yer isimlerini zikreder. Kayseri Tebriz Sivas Nahcuvan u Mara irz Gnl sana Bagdd yakn lemlerde dvndasn (TD 14/5/2) Yine bir iirinde: Konya ehrinde yatur ol iki sultn kan Fkh Ahmed Kutb'd-dn Sultn Seyyid Necm'd-dn Mevln Cell'd-dn ol Kutb- cihn kan(TD 8/4/2) Bu iki iirden de anlalaca gibi Konyada Mevln ve Sakarya evresinde Tapduk Emre ile gren Ynus Orta Anadoluda yetimi ve hayatn srdrmtr. airin doum yeriyle ilgili bilgilerde farkllk grlr. Menkbelerden ve iirlerden karlan sonuca gre, Sivrihisar civarnda doduu sanlmaktadr. Bu tespit aratrmaclarn ou tarafndan benimsenmitir. Fuat Kprl eski kaynaklara
Mustafa Tat (2005), Ynus Emre Klliyat Trke Divan II, s.232. Bundan sonra metin ksmnda verilecek olan TD Ynus Emre Klliyat Trke Divan II, iin kulanlacaktr. TDden sonra gelen say, iirin saysn gstermektedir. iirin saysndan sonra gelen /iareti iirin saysn ayrmak iin iin kullanlmtr. / iaretinden sonra gelen rakam/say, alntnn yapld iirdeki beyit saysn gstermektedir.
13
dayanarak Ynus Emre, XIII. asrn son yarsnda Sivrihisar civarnda yahut Sakarya suyu civarndaki karyelerden yetimi bir Trkmen kylsyd. demektedir. 3 Ynus Emrenin bir toprak adam olduu ve ilk nceleri iftilikle urat bilinmektedir. Hac Bekta Velayetnamesinde, Ynus Emrenin safl yznden Allaha ulama yollarn Hac Bekta Veliden renme frsatn kard, daha sonra Tapduk Emrenin tekkesine koarak uzun yllar bu tekkenin hizmetinde bulunduu sylenir. Yllarca bu tekkeye odun tad, bir gn dili zlerek, duyulmam derecede gzel iirler, ilahiler sylemeye balad hikye edilir.4 Onun doduu yerlerden ayrlarak, uzun sre baka yerlerde dolatn kendi iirlerinden anlyoruz. Gezdm Urum'la am' Yukaru illeri kamu ok istedm bulmadum yle garb bencileyin (TD 232/5/3) Menkbeler ve iirlerinden rendiimize gre Ynus ada olan Mevln Celaleddin Rum, Hac Bekta Vel, Saltuk Baba, Barak Baba, Tapduk Emre ile grm ve Tapduk Emreye mritlik yapmtr. Menkbelere gre Ynus Emre mmidir. Allaha ilim yolu ile deil ak yoluyla balanmtr. Buna karlk Fuat Kprl Biz Ynus un eline kalem almad hakkndaki itirafn, eski menbalarn bu husustaki ifadelerini aynen ve sarahaten kabul etmiyoruz. Onda ne Celaleddin-i Rumnin belagat-i acemanesi, ne de k Paann vukuf- mtebahhiranesi vard. Lakin bu sade Trk dervii ran edebiyatndaki kavaid-i belagate pek vakf olmamakla beraber, her halde, Mevln nn Farisi iirlerinden zevk-yab olacak kadar edebiyat- Farisiyyeye aina idi.5 Ynus Emre, sanld gibi okuma-yazmas
olmayan cahil bir kii deildir. Eldeki belgelerin incelenmesi sonucunda, eyh soyundan olduu, kendisinin de bu bilgili, mal mlk sahibi aile iinde yetitii gibi,
3 4
Fuat Kprl, (1992), Trk Edebiyatnda lk Mutasavvflar, Tdv Yay., Ankara, s.226. Mustafa Tat (2005), Ynus Emre Klliyat, Tahlil I, s. 21. 5 Kprl, a, g. e. , s. 226.
14
Karaman oullar saraynda hatr saylr bir kii olduu, Toroslarda yaayan Trkmenlerin, Onu eyh olarak kabul ettikleri anlalmaktadr. Karaman Tarihini yazan ikari de, Ondan eyh olarak sz etmektedir.6 Necla Pekolcay, birok velyetname ve silsilenamelerde, tannm mutasavvf airlerin isimlerinin getiini ve bu eserlerden birinde Hac Bekta Veli tevabiinden olarak gsterilen sra iinde Sar Saltuk, Ynus Emre, Ahmed Bedevi, Mevln ve Sultan Veledden bahsedildiini belirtmektedir.7 Ynus Emrenin lmyle ilgili olarak Behet Kemal, 1240 (veya 1241) ylnda Karamanda domu 1320 (veya 1321) ylnda yine Karamanda vefat etmitir. Mezar Ynus Emre (dier ad Kirii Baba) camiinin iindedir. Cami
Ynus un lmnden 29 yl sonra Kirii Baba tarafndan yaptrlmtr. der. Yine bu konuyla ilgili olarak Sivrihisarl, Baba Yusufun H. 913te tamamlad bir kitapta: Azizlermi hususa Ynus Emre Edermi zhd uzlet uyup emre Bu yerdedir bu zmrenin mezar dizeleriyle Ynus Emrenin mezarnn Sivrihisara bal Sarkyde olduu sylenmektedir .8 Ynus Emrenin Bursada Emre Sultan Kynde , Ispartada Keiborlu kazas civarnda, Aksarayda Sandklda, nyede Sivasa giden yol zerinde, Karamanda, Eskiehire bal Sarkyde makamlar bulunmaktadr. 2. SANATI Anadolu Ynus Emrenin yaad dnemde siyasi bakmdan tam bir kargaa iindedir. Anadolu Seluklu Devleti yklm, kurulan yeni beylikler aralarnda savamaktadr. Risaletn-Nushiyyede anlatlan konularla ilgili temsili olarak sava sahnelerini, askeri terimleri grmekteyiz. Ekonomik bakmdan Anadolu, yaanlan kuraklk ve savalar dolaysyla ktlk iindedir. Anadoluda byk bir yoksulluk ve
6 7
Cevdet Kudret, (1997), Edebiyat Kaps, Yap Kredi Yay. , stanbul, s. 38. Necla Pekolcay, (1967), slami Trk Edebiyat, stanbul, s. 91. 8 Cevdet Kudret, , a. g. e. , s. 38.
15
sahipsizlik vardr. Kltrel hayat ise grece olarak dah zengin ve hareketlidir. Fars, Arap ve Trk kltrleri bu dnemde hayata nfuz etmektedirler. Ynus Emrenin edebi ahsiyetini etkileyen iki nemli kii vardr. Tapduk Emre ve Mevln. Tapduk Emre konusunda onun bir kii olmaktan ziyade Allah olduunu kabul eden bir anlay da sz konusudur. Ynus Emre Tapduk kelimesini 16 defa kullanmtr. eyh dnimend vel cmlesi birdr er yol Ynus'dur dervler kul Tapduk gibi serveri var (TD 85/5/2)
Baba Tapduk mansin saduk el-hamdli'l-lh Beri gel baralum yadsan bilielm (TD 45/4/1)
Ik sultn Tapduk durur Ynus ged bu kapuda Gedlara lutf eylemek hem kidedr sultna (TD 34/2/1) Bu iirlerde Ynus Tapduk kelimesini hem Allah hem de tabii olduu eyhi anlamnda kullanm olabilir. Her iki durumda da sanatna yn veren anlayn bu kiiden kaynakland dnlebilir. Ynus Emre Mevln ile hemen hemen ayn tarihlerde yaamtr. Mevln ldnde Ynus otuz yandayd. Bu ya da insann olgunluk dnemine rastlar. Ynus iirlerinde Mevln ile ilgili unlar syler: Mevln sohbetinde szla iret old rif manye tald n biledr feride (TD 235/6/1)
Fkh Ahmed Kutb'd-dn Sultn Seyyid Necm'd-dn Mevln Cell'd-dn ol Kutb- cihn kan (TD 354/2/1) Ynus Emre Mevlnnn sohbetine katlr. Ondan vgyle sz eder. Her iki air de lahi ak yolunu benimsemitir. kisi de ayn dine ayn dnceye inanmaktadr. 16
Ynus Emrenin hayat boyunca en deer verdii kavram sevgidir. Onun insanlardan istedii sadece sevgi, sayg ve hogrdr. Onun dnyasnda temel kavram vardr: Allah, insan ve sevgi. Ynus Emre insanlar doru yola aran bir dervi, gerein ard sra dolaan bir mistiktir. Bu tasavvufi gerek varln birlii ve her eyin Tanrdan oluudur. Kinatta var olan her ey bu grnt yokken de vard. airin Ete kemie brndm Ynus diye grndm msrasnda anlatmak istedii bu tasavvufi dncedir. Tanrya kulluk etmenin asl amac, kendini Ona beendirmek olup, bu da gnlleri krmamakla, onlar onarmakla mmkn olabilir. nsana gsterilen sayg ve sevgi, bir bakma Allaha gsterilmi demektir. Nazar eyle itiri, Bazar eyle gtr, Yaradlan ho gr, Yaradandan tr (TD 226/2) msralar, bu konudaki dncelerini ok gzel ifade etmektedir. Gnl krmamal, hibir canly incitmemeli, gnl almal, byklk taslamamal, geimli olmal, bilgili olmadr. Herkes aybn ve ktln grebilmeli ve bunlar dzeltmek iin aba gstermelidir. Bir kez gnl yktn ise, Bu kldn namaz deil Yetmi iki millet dahi Elin yzn yumaz deil (TD 334/3) Ynus Emre, eitli grlerini, felsefenin belli kavramlarna ve kurallarna uymasa da, eserlerinde ortaya koymutur. Bilim, bilgi, gerek, Tanr, lm, ak gibi konulardaki dncelerini bir potada eritmitir. Ermiler aamasna ulamak ve yetkin insan olmak iin alm, sonunda da en yksek aamaya ulamtr. Esasen eski
17
tabakat ve tezkire yazarlar Ynus un sanatndan bahsederlerken tasavvufi ahsiyetini n plana karrlar. Bu konuda Lamii, airin iirini anlatrken ser-a-ser esrr tevhid ve etvar- tefrid ve rumuz u iarettir, demektedir. k elebiye gre Ynus , Tanr Mektebinde okuyan bir riftir. Ynus eyhiye gre, Trke ibarelerle gazel ve ilhi tarznda pek ok tasavvufi srr izhar etmitir.9 Ynus un kltrnde sadece mistik bir terminoloji sz konusu deildir. O, iirlerinde, Hint- ran ve Yunan mitolojisinden, efsanevi unsurlardan, yet ve hadislerden, klasik dnem mutasavvflarndan, halk kahramanlarndan bir hayli iktibaslarda bulunur. Dier taraftan bu divandaki iirlerde mahalli hayatn izlerinin canl bir ekilde yaadn grmek mmkndr.10 Ynus soyu, yer ve tresi ne olursa olsun btn insanlar sevdii gibi mezhep ve din bakmndan da geni bir hogr rnei vermitir. Tarihte din kavgalarnn milletler arasnda ne byk savalara neden olduu ac sayfalar halinde yine tarih kitaplarnda yer almtr. rnein slam tarihinde bu kavgalar ve hatta savalar yznden zaman zaman onbinlerce Mslman lmtr. Ynus kavuturaca ve tutucu grleri yok edecei kansna varmtr. 11 iirlerinde konu olarak; mrn geii, lm, kabir, vahdet-i vcut, Allaha iman, dini esaslar, insann yalnzl, ak, nasihatler ve hayatn amac gibi insanla ilgili meseleler vardr. Allah (Hak, Tanr alab) ile ilgili unlar syler: Senndr pdihlk kudretn var Yaratdun yiri ggi heybetn var (TD 26/2/1) btn bu
ekimelere kar kmtr. Allah aknn btn insanlar yumuataca, geree
Senndr Ar u Krs Levh Kalem Dner arh yer tutur ho hikmetn var (TD 31/2/1)
Tat, a.g. e. , s. 45. Annemarie Schimmel, (2000), Tasavvufun Boyutlar, Cogito, C.5, stanbul, Yap Kredi Yay., s.126. 11 brahim Agh ubuku, (1995),Tasavvuf ve Sevgi, Cogito, S.4, stanbul, Yap Kredi Yay., s.104.
10
18
Bu beyitlerde vurgulanan; Allah her eyin sahibidir.Yaratlm olan her zerre Allahn emri ve iradesi dahilinde hayatn srdrr. Ynus dnya hayat ile ilgili unlar syler: Bu rda hayllern haddi v umr yok Bu hayle aldanan otlar tavara benzer (TD 54/5/2) Ynus bu dnyay geici arzu ve isteklerin yaand bir mekan olarak tasvir eder. Bu mekan ebedi hayata gei iin bir kprdr.Zaman geldiinde ahirete intikal eder. lm ok canl bir ekilde Ynus un eserlerinde anlatlr. Esilmi inc dileri dkilmi saru salar Bitmi kamu tevileri Hak varlgn alm yatur Gitmi gznn karas h ii yokdur turas Kefen bizinn presi snge sarlm yatur (TD 145/3/1) Bu msralarda air lleri tasvir etmektedir. Ynus Emrenin iirlerinden bir blm de dorudan doruya slam inanlarn aklayan iirlerdir. Bu iirler bizi Allaha inanmaya, balanmaya arr. Allah, peygamber, lm, ahiret, melek, kader, gibi slami kavramlar iir diliyle yorumlanr. Rabbl enam ve Biz sizden daha yaknzdr anlamndaki ve nahn akreb minkm Kuran- Kerimden alnmtr. Pek ok iiri de ayet, ya da hadis mealleri eklindedir. Ynus Emre, ayet ve hadislerin Arapa ibareleri yerine Trke ibarelerini tercih etmitir. Sen kim didn ya Rab bana ben yaknam senden yana n yaknsn bana grkl yzn gster bana (TD 14/3) Ruhumdan kimsene haber viremez Emrdr kadrlg virr hareket ( TD 19/5/1) Ynus Emre, iirinin zelliklerini u ekilde dile getirmektedir: Ynus bu szleri atar sanki bal yaga katar
19
Halka metlarn satar yki gherdz tuz degl(TD 243/4/1) Yine bir iirinde dnyaya airlik iin geldiini belirtir: U gine geldm ben bunda sr szin yn eyleyem Bir sz ile yiri ggi cmlesin hayrn eyleyem (TD 246/2/1) Anadoluda Ynustan sonra yaayan pek ok air mutasavvf artk Ynus un yolundan gitmektedir. Ynus tan etkilenen k Paa, eyh Baba Yusuf, Elmall, Vahib mmi, Hsmeddin-i Uaki, Niyazi-i Msri, eyh brahim Efendi olarak saylabilir. Ynus Emre eserlerinde yaad an anlaynda yer alan nazm
ekillerinden mesnevi, gazel, musammat gazel, ve ilahi ekillerini kullanmtr. Vezin olarak aruz ve hece veznini tercih etmi, kafiyede ise yarm kafiye sistemini tercih etmitir. Mesnevi eklini Risaletn-Nushiyyede kullanmtr.Ynus Emrenin en ok kulland nazm ekli gazeldir. Fuat Kprl Acemlerin mesnevi ve gazel tarzna tesadf edildiini fakat daha ok murabba ve musammat diyebileceimiz eski koma ekline rast gelindiini12 syler. Gazel ak, arap ve cokunluk konularn ileyen, 5 ile 15 arasnda beyit says olan iirlerdir. Ynus Emrenin Divannda 5 ile 9 arasnda 235 iir ayrca 10 ile 14 arasnda olan baka gazeller vardr. Bunlar iinde arlkl oarak musammat gazel tarznda iirler
yazmtr.Musammat iir asl kafiyenin yannda, her beyit kendi iinde, bir kafiyeye sahiptir. Aadaki iir bunlara bir rnektir. B-meknam bu cihnda menzilm turagum anda Sultnam tcla tahtum Hulle v Burg'um anda Eyyb'am bu sabr buldum Cercs'em bin kezin ldm Ben bu mlke tenh geldm be-klli yaragum anda Ysuf'am bzra geldm Mansr'am bu dra geldm Arslanam ikra geldm velkin yatagum anda
12
Kprl, a. g. e. , s. 300.
20
Blblem u te geldm dilde menr tuta geldm Kim ne bile ne kuam ben ol ay yze tutaam ben (TD 341/5/2) Alt izili kelimeler arasnda i kafiye vardr. Ynusun eserlerinde grlen bir dier nazm ekli de ilhidir. lhiler genellikle hecenin 7, 8 ve 11li ls ile yazlmlardr. Seni severem cnla Kul olmam fermnla And ierem Kur'n'la Senden yzm dndrmezem Kilseye dirsen girem Naks dah dirsen alam klara yokdur kalem Senden yzm dndrmezem (TD 276/3/2) Bu iir de hecenin 8li lsyle yazlmtr. iirleri ahenk, anlam, mecaz ve fikir ynnden gl ve zengindir. 1. 3. ESERLER 1. 3. 1. Trke Divan Ynus Emrenin en nemli eseri Divandr. Bu eserinde, aruz lsyle ve gazel eklinde yazlm iirler de vardr. Fakat en gzel iirleri hece lsyle, drtlkler halinde sylemi olduu ilhilerdir. Kafiye olarak genellikle halk ve tekke iirindeki gelenee uyarak daha ok yarm kafiye ve redif kullanlmtr. Ynus Emre Divannn muhtelif ktphanelerde ve baz ahslarda ok sayda
yazma nshasna rastlanr. Ynus Emrenin kendisinin dzenledii divan henz bulunamamtr. Mustafa Tatnn eserinde ayrntl olarak geen eserin yazma nshalar unlardr: 1. Sleymaniye Ktphanesi Fatih Bl. 3389 Divn- Ynus Emre
21
stinsah tarihi: -? Mstensih: ? Yk.: 210. l.: 17.0x12.5-12.5x7.3 cm. Str.: 11, Yz.: Harekeli nesih. Kt.: Abad. Ct.: Kahverengi mein, emseli, zencirekli. 1. ve 21. sahifelerde tezhip var. Cetvel ve msra sonlarndaki duraklar yaldzl, sz balklar mavi; Rislet'nNushiyye 1b-54a vr. arasndadr. Sonraki varaklarda 194 lh, 1 mnct mevcuttur. Varak 1a'da, st tarafta tura, alt tarafta yaz ve mhr vardr. Mhrdeki "vakf- Mahmd bin Mustaf Han el-Muzaffer Dim" eklindeki ibareden ve hemen bu mhrn altndaki ta'lk hatla yazlan Arapa vakfiyyeden eserin Sultan Mahmd ktphanesinden intikal ettii anlalmaktadr. Bu yazma, Trk Tarih Kurumu Ktphanesi'ndeki yazma ile bu yazma hemen hemen ayndr. 2. Karaman Nshas Divn- Ynus Emre. stinsah Tarihi: XIV (?) Bazlarna gre muahhar. Mstensih: ? Yk.: 208. l.: 250x170-215x130 mm. Str.: 11, Yz.: Harekeli nesih. Kt.: Abad, ciltsiz, tezhibsiz. Eserin giriinde "Rislet'n-Nushiyye" olup, 535 beyitten ibarettir. lhlerin says ise 211 tanedir.Eserin asl halen Karamanda Baha Kayserliolunun elindedir. 3. Yahya Efendi Nshas Nu:3480 Sleymaniye Ktphanesi, Hac Mahmud Efendi Bl., 3480 Divn- lhiyt- Ynus Emre. stinsah tarihi: XVI. yzyl. Mstensih: ? Yk.: 107, l.: 19.0x13.8 cm. Str.: 15, Yz.: Muhteliftir, ounluu ikeste ta'lk. Kt.: Aharl ve sarca renkli. Ct.: Arkas mein, st siyah bez kapl. Rislet'n22
Nushiyye 5b-51a varaklar arasnda. lhler 302 tane, 268'i Ynus Emre'nindir. Eserin sonunda 105a'dan itibaren "kdum erik dalna" athiyyesinin erhi yaplm. 4. Raif Yelkenci Nshas 182 iir mevcuttur. XIV. veya XV. asrda istinsah edilmitir. 5. Nuruosmaniye Ktphanesi, Nu: 4904 Cmi'l-Man (172b-195a) Mellif: Hz. Seyyid Yahya'dan bir risale ve Farsa iirler, Hz. Mevln'dan manzum paralar, Seyyid Nimetullah, Hz. Glen'den manzumeler, Ceml, Kaygusuz Abdal, Keml mm, Glen-i Msr, Hall, Ca'fer, Ynus Emre, Sad Emre, Kasm, Ubeyd vs. air ve nsirlere ait seme manzum ve mensur paralar mevcuttur. Ynus'un Risalet'n-Nushiyye'si ve Divn, varak 172b-195a arasndadr. Eserin tamam 315b'de bitmektedir. stinsah tarihi: a'ban 940 (1540) Mstensih: ? 6. Bursa l Halk Ktphanesi, Eski Eserler Bl., Nu: 882 Mecmat'l-E'r, Mellif: Ynus Emre, eyyad Hamza, ems stinsah tarihi: XV. Yzyl (?) Mstensih: ? 7. Hac Bekta Ktphanesi Nshas, Nu: 196 Mecma-i Resil ve E'r (Risle-i Barak Baba), 10b-17b. stinsah tarihi: 890/Gelibolu. Mstensih: Muhammed b. Bostan. 23
8. Avusturya (Viyana) Nshas Divn- Ynus Emre. stinsah tarihi: H. 1241 Mstensih: ? Yk.: 43. Str.: 19. Yz. Nesih. Bu yazmann 1-33 yapraklar arasnda lahiler, 33-44. yapraklar arasnda Risaletn-Nushiyye bulunmaktadr. Bu nshann tavsifi, Fligel kataloundan tespit edilmitir. 9. orum l Halk Ktphanesi, Nu: 2157 Divn- Ynus Emre. stinsah tarihi: ? (Muahhar) 10. Mustafa Canpolat Nshas Divn- Ynus Emre. Mstensih: (?) stinsah tarihi: XVII-XVIII. yzyllar (?) 12.Trk Tarih Kurumu Ktp. Nshas, Yz. Nu: 376 Divn- Ynus Emre stinsah tarihi: ? (XVI. yzyl ?) Hasibe Mazolu 1991de eserin DTCF nshasn bulup tantmtr. Eser zerinde yaplan ilk yaymlad Ynus alma Burhan mit Toprakn gnmz harfleriyle Emre Divandr. Nsha farkllklar gsterilmemi, hangi
nshalarn kullanld belirtilmemitir. Cahit ztelli, Ynus Emre Divan adl eserinde yze yakn iir yaymlamtr. Eserde nsha farklar ve kullanlan yazmalar belirtilmemitir. Abdulbaki Gkpnarl Ynus Emre Divan adl eserde
24
metin farklarn gstermemitir. iirler tek yazmadan (Fatih yazmasndan) alnmtr. Faruk Kadri Timurta 324 iirin olduu Ynus Emre Divan adl eseri
yaymlamtr. Mustafa Tat yazmalardaki farkllklar da gz nnde bulundurarak 417 iirden oluan bir Ynus Emre Divan adl eseri hazrlamtr. Y. Reignier
1963te eseri Franszcaya evirmitir. 1. 3. 2. Risaletn-Nushiyye Ksa mensur blm dnda mesnevi biimiyle ve aruz lsyle yazlm didaktik bir eserdir. Tasavvufi bir nasihatname olan eser XIII. ve XIV. yy. Trk edebiyatnn ilk ve en gzel rneklerindendir. 13 beyitlik bir balangla ksa bir mensur girile beraber 600 beyitten mteekkildir. Balangta 13 beyitlik, Failatn Failatn failn vezniyle yazlan manzum blmden sonra, mesnevinin blmleri gelmektedir. Bu blmler Mefailn Mefailn Feuln vezniyle yazlmtr. Eserde alt ana konu ilenmektedir. Bataki giri manzumesinde, demin yaratl ve Anasr- Erbaa aklandktan sonra mensur makalede akl, iman ve ilim makamlar ele alnmaktadr. Sonra alt konu srasyla erhedilir: Ruh ve Nefis, Kanaat, Gazab, Sabr, Haset ve Cimrilik, Akl. Eserin banda Allah padiah olarak sembolletirerek, Hz. Ademin yaratln anasr- erbaa (ate, su, toprak, hava) erevesinde anlatr. Sonra akln, imann, cennet, cehnnem, ate, su, toprak, yil (hava)y aklar.Abdulbaki Glpnarl, bu eser iin Bu risalede, bilhassa tehis sanat stndr. Vezin aksakl hi yoktur. Aruza uydurabilmek iin bazkelimeler ekiliyor. Fakat bu, o devirde umumidir. Sultan Veledde, k Paada, Glehride, hepsinde bu vardr. demektedir.13 Risaletn-Nushiyye bugne kadar Ynusun dier ilahileriyle birlikte birka defa yaymlanmtr. Bu yaynlarn iinde Abdulbaki Glpnarlnn iki ayr almas rabet grm ve konuyla ilgili aratrmalarda kaynak olarak Emre-
kullanlmtr. Bunlar Ynus
Emre Divan ve daha sonra da Ynus
Divan ve Risalat-al-Nushiyya dr. Mustafa Tat Ynus Emre Klliyat olarak hazrlad eserinin nc cildinde bu mesneviyi incelemitir. Bu eserinde Fatih
13
Abdlbaki Glpnarl, (1991), Ynus Emre ve Tasavvuf, stanbul, nklap Kitabevi, s. 45.
25
Nshasn birinci kaynak olarak Karaman nshasn ikinci kaynak olarak ve Yahya Efendi, Nuruosmaniye, Bursa kaynaklarn da yardmc kaynak olarak
deerlendirmitir. Umay Gnay-Osman Horata, (1994), Ankara, Tdv Yay. eseri yeni harflerle yaymlamtr.
26
1. DL NCELEMES 1. 1. SES BLGS 1. 1. 1. NLLER 1. 1. 1. 1. nl Uyumlar 1. 1. 1. 1. 1. Kalnlk ncelik Uyumu Trkenin genel bir kaidesi olan kalnlk incelik uyumu eserlerde salamdr.
Bir gn grinr gzme aybum urulur yzme (TD 284/5/1) ll sevicidr seni kyile seveni (TD 357/8/1) Ol dkkn almadug kokus salmadug (TD 11/7/1) Od u su toprag u yile syledi (RN 1/2)
1. 1. 1. 1. 2. Dzlk Yuvarlaklk Uyumu(Kk nl Uyumu) Trkedeki dzlk yuvarlaklk uyumuna Eski Anadolu Trkesinin genel bir zellii olarak eserlerde pek rastlanmaz .
Miskn dem oglann benzetmiler ekinciye ( TD 123/6/2) Dost yzin yn grdm sr haberlerin sordum (TD 234/6/1) Olupdur cmlesi sultanna kul (RN 72 /1)
1. 1. 1. 2. nl Deimeleri 1. 1. 1. 2. 1. E~i Sesleri Arasndaki Deime E~i sesleri arasndaki farkllklarda Trkiye Trkesi ile Eski Anadolu Trkesi arasndaki farkllklar gz nne alnarak incelenmitir. Be>bi Bi vakt tertbmz bir vakte geldi (TD 20/3/2) Bi blk oluban kim kla t'at (TD 133/7/1)
Tanr'nun buyrugn tutup bi vakt namz klsa gerek (TD 136/1) Her kim bu szden almad bi vakt namz klmad (TD 136/8) Nefse uyup bi parmagun bir kezden iltme agzuna (TD 159/5/1)
27
Bez>biz Kefen bizinn presi snge sarlm yatur (TD 74/6/2) ol bir iki arn bizn ne yini var ne yakas (TD 210/2/1)
Bezek> bizek Gk yzinn bizegin ok ylduzlar eyledi (TD 355/2/2)
De->di Dimedun ol kimseye ol kii kan (RN 42/1) Biz bir bahne arada ayruk diyen ne gele (TD 42/9/2) Ne dirisen sen di bana koma beni benden yana (TD 183/6/1) n di dirler n'ideyin dimezse yanar cn u ten (TD 201/28/1)
Der->dir Selam virmeklige gin diremez (RN 150/1) Mamr olm bostnlarum agyr glm dirmez benm (TD 226/5/1) Ma'k yzin grdi meger gtleyp gin dirmez (TD 104/1/1)
Dernek >dirnek Dirnegi tagdan gelmi cn u gnl mahbs olm (TD 414/5/1)
Gece>gice Gndz gne 'le virr gice yanan erk nedr (TD 37/6/2) Gice gndz oglancuklar syleriken blbl gibi (TD 82/6/2) Kadir Gicesi'dr bu gice (TD 101/2/1) Bauma dikeler hece ne irte bilem ne gice (TD 241/5/1) Dde greydi bir gice (TD 341/9/1/1)
rm yok irte gice maksd dn gn ol hoca (TD 412/5/1)
Geri>gir Kibir grp an tiz gir dndi. (RN 155/2)
28
hir gir sensn mekn anda varam senden yana (TD 8/2/1) Gir elin alas Mustaf'dur (TD 100/2/1) Algl kend elnile gir kend hisbun (TD 155/5/1) Dost gnlmi yagmlad n'olsa gerek imden gir (TD 286/1/2)
El>il memleket Kamu ehr kamu il rahat old (RN 70/2) Ynus imdi yav var bulmayasun il r (TD 135/5/1) Bizm il bzirgn h ass gzetmedi (TD 143/2)
Eri->iri- erimek, yetimek n alaklk iridi kibr erine (RN 156/1) Didi iridi u devlet nin (RN 298/2) Aceb mahlk iridi gz yumuban dridi (TD 60/5/1) Her kim ka irie k anunla bara (TD 68/2/1)
Erte>irte Ko irte olmasun seher gerekmez (TD 101/2/1) Bauma dikeler hece ne irte bilem ne gice (TD 241/5/1) Tur irte namzna (TD 315/1/1) Kee suya salupdur ne durur irte gice (TD 341/5/2)
Et->it- etmek gaz itdi kim szini diye (RN 413/1) Ki bin er ehr ire el bir itdi (RN 47//1) Hisb itdiler zerre-i miskl (TD 156/4/2)
Ey>iy Ne dirlikdr bu iy b-re senn (RN 133/1) y dost bunca kyl u kl ne maksd hod bir haber durur (TD 61/1/1) y Ynus rifisen anladum bildm dime (TD 84/7/1) 29
Sez->siz- sezmek Nerede sizmesen anda turupdur. (RN 203/2) Gnhum ok gnlm sizer ben dosta ok yalvarayn (TD 266/3/1) Gnhum ok gnlm sizer ben dosta ok yalvarayn (TD 370/5/1)
Ver->vir Eya uslu kii sen bir haber vir (RN 247/1) Sabrn cmle lem virdi maln (RN 284/2) ol kazandugun mlun Tanr'yn virmek gerek (TD 137/6/1)
Ye->yi Sen zge yidgile toymayasn (RN 560/1) Eydr ki yok tev yime bu sevye amel irmez (TD 104/6/1) Rzk in gussa yime kimse rzkn kimse yimez (RN 121/2) Aglayup gussa yimedm (TD 405/2/1)
Yedi>yidi Yidi kat yirden aaga turan (RN 169/2) Zihi rifat yidi kat gkden yiter (RN 255/2) Yidi veyil Tamu'sn kl eyler klar h (TD 1/9/1) Yidi sekiz tokuz cmle vcdda bulduk (TD 133/7/1)
Ye>yig ye, daha iyi Ynus miskn bu gdi sen sana virsen yig idi (TD 6/8/1) Agu imek yig old ney-ekerden (TD 263/4/1) Gnl mi yig Kabe mi yig eyit bana akl iren (TD 366/7/1)
Yel>yil Yil gelp ardnca depitdi an (RN 4/1) Su v toprak od u yil old sret (TD 19/1/1) Tozn yil almaya bir zerre rlmaya (TD 261/6/1) 30
Yir gk kim rlmaz yiller esp deprenmez (TD 371/3/1)
Yel->yil- yelmek, komak Yilp syasn gin sebl ola gvecesi 351/12/1)
Yer >yir Kl tartup gelr yir alagndan (RN 156/2) Yce yir gzeden rence sataur (RN 167/1) Gmi yatur kara yiri misknleri gleni gr (TD 22/3/1)
Yet ->yit Eger kul olasn sermaye yiter (RN 255/1) Neyi kim severise anda yiter (RN 504/2) Szm ay gn in degl sevenlere bir sz yiter (TD 77/6/1) Senn varlgun cn yiter hodur cnsuz kalursam (TD 190/1/1)
1. 1. 1. 3. nl Dmesi ki heceden oluan baz kelimeler nl ile balayan ek aldklarnda birinci hecedeki nl dmektedir. Egin>egnme: ol bir bi-on arn bizi kefen ideler egnme (TD 291/4/2)
Gnl>gnlin: Gnlin aldum yz yire srmegile (TD 293/3/2)
Bar>bagrum Yand yregm dutud bagrum cigerm kebb (TD 47/1/2)
Beniz>benzi Grem bir ahs gelr benzi sararm (RN 39/1)
31
Eyit->eydr Eydr ki aslum aga koyn kirii birka (TD 301/3/1)
Buyuruk>buyruk h oluban oturur kula buyruk tutdurur (TD 303/16/2)
Ogl>ogl Ulu ogl tama' gt iitmez (RN 31/1)
Aln>aln Ayun bedr hill aln v ka (TD 100/2/2)
zere>zre Dervlik dirligi Srt zredr (TD 156/4/2)
Gy-in>gynk Ko beni yanayn gynklermle (TD 129/8/2)
1. 1. 1. 4. Birleme nlyle biten bir kelimeden sonra nlyle balayan bir kelime veya ek geldii zaman nllerden birinin derek iki kelimenin birlemesi hadisesidir. ncelediimiz metinlerde bu hadisenin grld kelimeler unlardr:
Ne+in >nin Y nin virrsin zn gmne (TD 346/4/2) Sagir m kulagn nin iitmez (RN 128/2)
Ne+it>nit N'idem dimek ag old bulardan (RN 76/2) N'idem ben bu gnl ile benm ile bile durmaz (TD 104/1/1)
32
Ne+ol->nol N'ola gelsen imden gir fesd terk isten gnl (TD 161/1/2) Nola sizmezse bunda anda kaldr (RN 433/1)
Ne+eyle->neyle Allah grelm n'eyler (TD 71/1/2) Y n'eylerler ml mlki (TD 238/3/2) Ben n'ideym n'eyleyeyin (TD 275/1/2)
Kend+zi>kendzi Yok eyleyp kendzin cn terk iden gelsn ber (TD 288/1/2) Miskn Ynus bu szi kendzinden eyitmez (TD 311/7/2) Dosta giden kiiler undur kendzini (TD 338/4/2)
U+ol>ol Kaan ol bir sipahi mazul olur (RN 253/1) ol seni seven kii kom yoluna ba (TD 344/2/2) Hlda bilr hldanun gnlindeki ol rzn (TD 359/7/2)
U+imdi>imdi Kana'at fakrla u gele imdi (RN 57/1) imdi bir evde yaturlar talar olm stnleri (TD 368/3/1)
1. 1. 1. 5. Yuvarlaklama Kelime sonunda yuvarlaklaan kelimelerdir. Bu Eski Anadolu Trkesinin karakteristik bir zelliidir. Ses olaylarna bal yuvarlaklama: -Ig>I>U glerin szclamas:
Kap>kapu Cnsuz gel bu kapuya bk dirlik bulasn (TD 281/4/1) 33
Kime kapu aup kime yaparsn (RN 21/2) Tapdug'un tapusnda kul olduk kapusnda (TD 292/8/1)
Sar>saru Esilmi inc dileri dkilmi saru salar (TD 72/4/1) Nin bu benzi saru gzleri yadur kun (TD 146/1/1)
Sevi>sev Eydr ki yok tev yime bu sevye amel irmez (TD 104/5/1) Gzeller katnda biter sevye ddi gnl (TD 152/8/2)
Yap>yapu Akldur iler yapuc eyler cmle bd an (TD 412/2/2)
Dudak nsznden kaynaklanan yuvarlaklama:
Demir>demr demir Bahadurlar demr yrekli erler (RN 43/1) Key demr yrek gerek bu sarp yola giresi (TD 375/2/1)
Yapm eklerindeki yuvarlaklama:
Uk ekiyle yuvarlaklama.
Artk>artuk artk, geri kalan, baka Senn nnden artuk h kulagum iitmeye (TD 3/8/1) Senn nnden artuk h kulagum iitmeye (TD 32/5/1) Senden artuk yokdur umum (TD 184/1/1)
Ak>auk Ba auk yaln ayak sslar ola kat (TD 385/6/2 )
34
Dervn gzi auk dni gni uyank (TD 239/5/2) Auk duvacuk kapus dostlar in ol Hakk'un (TD 128/3/1)
Delik>delk n vcdun delk degl u'le irmez nden ana (TD 11/4/2)
Eksik >eksk Drdncsi hakkat ere eksk bakmaya (TD 351/6/2) Eksk olman ehillerden kaa grn chillerden (TD 157/2/2)
Snk>snuk krk Cihnda bir snuk saksdan tr (TD 258/4/2)
Tank> tanuk istiare, danma Geln tanuk idelm ii kolay tutalum (TD 103/5/2)
Yazk>yazuk Yazuklarumuz tartla anca perdeler yrtla (TD 9/5/2)
-gArU eki ile yuvarlaklama: er<i-ger Olursn tara sen ol ier ho (RN 231/1) er h oturur irimezsin resin (TD 250/3)
ler<il-ger Nie elp iler ba olasn (RN 120/1) lm-i sbkdan iler dah Elest belrmedin (TD 317/4/2) Ben bu sretden iler adum Ynus degl iken (TD 169/11/2)
Yukaru<yok-garu Yukaru bakar ol ah agz rak (RN 291/1)
35
n vade ire cna ka yukaru hana (TD 340/2/2)
1. 1. 2. NSZLER 1. 1. 2. 1. nsz Deimeleri 1. 1. 2. 1. 1. tmlleme Kelime Banda Deime t>d Bugn Anadolu sahasnda eski Trke ile paralel olarak tli kullanlan baz kelimelerin Erken Azer sahasnda tml ekilleri bulunmaktadr. (ta>da gibi) Bu durum Eski Anadolu Trkesi zelliidir.
Tak>dak Adum Ynus dakdum srrum leme akdum (TD 185/9/1) y ok kitblar okyan sen kim dutarsn bana dak (TD 130/1/2)
Tilki>dilk Nie bir dilk olam y kurd u y arslan olam (TD 201/10/2)
Titre->ditre Ancaguz ol bir gni ditrer mi Ynus'un cn (TD 273/11/1) Mlik eydr hey hey Tamu korkuban ditrer kamu (TD 9/5/2)
Tut- >dut Ar dut zini dost dua gele (RN 221/19) Kendsi ne kadar dutar syledgi yalan gr (TD 22/7/2) Su iinde od dutd selmet (TD 19/3/2)
tken->dken Kgdlar dkenmez ne hod mrekkebleri (TD 301/11/2) Dervler didkleri bir dkenmez kn olur (TD 239/2/1) Ecel irer kurur ba tiz dkenr uzun ya (TD 35/5/2)
36
Kelime inde Deime t>d Olupdur cmlesi sultanna kul (RN 72 /1) Dn gni klgl tat ayak uzadup yatmagl (TD 159/3/1) Gnl snd bulud hem Hakk'a yaknd (TD 57/4/1)
Kelime Sonunda k>g deimeleri olmak >olmag Her bir kii bir i dutar ol dosta yakn olmaga (TD 275/1)
p > b deimeleri Kelime iinde ve kelime banda gnmz Trkesinde p nsz ile kullanlan baz kelimeler eserde b nszyle kullanlmtr.
parmak >barmak Ki canlu barmagn uykuya banmaz (RN 538/1 Aguya bal diy barmak uzatdum (TD 258/8/2) imdi gren gsterr barmagla (TD 296/6/2)
pnar >bnar Ne dcnl kuvveti olursa bnar (RN 259/19 Gzinn yaym ol su bnar eyledi (TD 356/11/2) Agladugum isteyene gzm bnar olsun ana (TD 13/7/1)
1. 1. 2. 1. 2. Szclama Eski Anadolu Trkesi ve Erken Azer Trkesinin bir zellii olan k> deiimi eserlerde grlmektedir. Bata deime: k>h Kang>hangi Gel imdi gr bilmeyesin beg kangdur ya kullar (TD 368/6/2) Nie nin vireler kang yoldan soralar (TD 416/4/2) 37
Kabl it kendzne gr kangs lykdur (TD 86/4/29
Kelime inde Szclama:
uyku >uyhu U yz altmis tamarun uyhu ald (RN 540/1) Uyhu m'uyur kana kana dost yoln soran kii (TD 372/10/9
koku >kohu Benligm benden koyayn senn kohun duyayn (TD 253/7/1)
yoksa >yohsa karsun ol ton yohsa noksn irer tondan ana (TD 11/5/2)
yoksul >yohsul Geer yohsul gibi yz bin mal ile (RN 396/1)
g>v Deimesi Soguk >sovuk Sovuk suyla yuyalar (TD 277/6/2) Yine kun sovuklug fuzllgn kesdi yine (TD 312/1/2) Korkmaz ss sovukdan pes ne biliser od (TD 371/6/1)
1. 1. 2. 2. kizleme Birbirinin ayn iki ekil iin geerlidir.Trke kelimelerde heceyi dengelemek iin nszler ikizleir. disi>issi >ss-issi sahip Akl adl ss bir aziz kiidir (RN 147/2) Dkkn ss dkknndan hli degldr evinden (TD 176/5/2) Ben emnet ssyla anda bitrip geldm (TD 181/9/2)
38
Asg>ass fayda Ne ass eyledi gr ahi kibri (RN 177/1) Ben ziynum assya anda degip geldm (TD 191/3/2)
Isg>ss<s hararet, scaklk Kfr mn ol yolda ss ziyna gemez (TD 371/6/2)
1. 1. 2. 3. nsz Dmesi
#yI > I" Kelime banda dar bir nlden nce bulunan y sesi der. Bu hem erken Azer hem de Modern Azer Trkesinin bir zelliidir.
Ylan>lan Nie yatur dbeni lan yan beni (TD 22/2/2) Nie yatur dbeni lan yan beni (TD 35/2/2) Yirn ka'rnda berkiyen ol aglu lan benem (TD 194/3/2)
Yldz>lduz Bilmeye yz bin mneccim tlim ne lduzdan gelr (TD 42/4/2) klarun lduz her-dem avua benzer (TD 66/4/2)
Yldrm>ldurum Bahiln gnlini ldurum urd (RN 398/1)
1. 1. 2. 4. Gme ki fonemin karlkl olarak niteliklerinden bir ey kaybetmemeleri artyla birbirlerinin yerine gemeleri hadisesidir.14 Eserlerdeki bu ses olay bir nl ve bir nsz arasnda meydana gelmektedir. ncelenen eserlerde gibi>bigi kelimelerinin ikisi de kullanlmaktadr.
14
Tahir Nejat Gencan, (2001), Dilbilgisi, Ayra Yayn evi, stanbul, s. 36.
39
gibi> bigi Del bigi talbnma iy b-re batdun tut (TD 18/7/2) d agac bigi yanar vcdum (TD 50/2/1)
40
1. 2. EKL BLGS 1. 2. 1. EKLER 1. 2. 1. 1. sim ekim Ekleri simlerin kendi aralarnda, edatlar ve fiillerle olan ilikilerinde aldklar eklerdir.
1. 2. 1. 1. 1. yelik Ekleri simlere gelip onlarn kime ait olduklarn bildirirler. Eserde iyelik ekleri baz kk ses deimelerinin dnda bugnk Trkedeki ekler ile ayndr.
a) Teklik 1. ahs: -m, -(U)m Benm sz+m tutup imansuz lme (RN 198/1) Varisa derd+me dermam virgil (RN 41/2) Bu dem yz+m sre turam her dem ayum yini togar (TD 77/1/1)
b) Teklik 2. ahs: -n, -(U)n Ynus cmle sz+n sana feride (RN 82/1) z+ni begenp haber virrsin (RN 113/2) Senn ol dost+una buan kimise (RN 122/1) Mi'rc'nda diledg mmeti+n vardur (TD 81/3/1) Ynus senn ayb+un gzlegil ayrug ko (TD 86/7/2) Bell biln cn sret+n sakalna gldi gider (TD 87/4/2) Gaflete virme z+ni dny-perestlik eyleyp (TD 87/7/2) Miskn Ynus a gz+ni (TD 88/9/3)
c) Teklik 3. ahs: I, -sI Takaza+s zamanun bir gn ire (RN 137/1) rrdi devlete 'akl bil+si (RN 79/2) Buu i+i heman kfr dalaldr (RN 202/1) Gzi grmez kiinin sevg+si yok (RN 527/2) Vcdun cbbe+sin kla k it (TD 91/12/1) 41
Mrebb+si ne dirise pes ol an dutmak gerek (TD 140/271) Ata belinden bir zamn ana+s-na ddi gnl (TD 152/1/2)
d) okluk 1. ahs: -mUz, -(U)mUz ad old dost+umuz dman+umuz mat (RN 175/1) arh- felek yogd cnlar+umuz var iken (TD 243/1/2) Sen fkhsun ben fakr sana tan+umuz yokdur (TD 248/10/2) Tartalum gnhumuz arturalum h+umuz (TD 251/2/29 Bu ne acyib ser-gze kard bagr+umuz-da ba (TD 286/3/2) At+umuz eyerlendi edk el-hamdli'l-lh (TD 292/5/2) Ol dostla bzr+umuz fln vak(TDan ber degl (TD 294/6/2) bdestmz namz+umuz dogrulkdur tatmz (TD 307/4/2) U yine nazar old bu bizm cn+umuz+a (TD 311/1/2) Karanu sin iinde otura yan+umuz+a (TD 311/5/2)
e) okluk 2. ahs: nUz, -(U)nUz
Ulu+nuz kim durur kimn iisiz (RN 49/2) it ne dir hors+unuz (TD 88/2/1) Gelr gnle batlur hl+nze hlda gelr (TD 92/4/2) Agz agzdan kutludur ola ki sz+nz duta (TD 104/8/2)
f )okluk 3. ahs: lArI
Azad old bular kaygu+lar yok (RN 75/2 ) Eginleri btn karn+lar tok (RN 75/1) Anunn cmle i ulu+larun-dr (RN 84/2) Ecel hrman+larn+ yile vire (RN 137/2) Bri gcm yitdgince soy+larn+ soylayayn (TD 283/7/1) Ugr diy kullarn+ giriftr iden ol (TD 328/7/2) Hak sz+lerin+i syler cnlar hayrn eyler (TD 319/2/1) 42
Gz+lerin+i giryn ider cigerini biryn ider (TD 379/9/2) Gtrdm perde+lerin+i ddruma baksun dimi (TD 122/6/1) Dinledi sz+lerin+i sr szi dervlern (TD 149/4/2)
1. 2. 1. 1. 2. Hal Ekleri simlerin cmle iinde dier kelimelerle olan ilgilerinin salanmas iin aldklar eklerdir. Yaln hal eksizdir. Dier durumlar eitli ekler alrlar. Hl eklerinin saysnda da dilde tam bir birlik yoktur. Baz dilciler be olduunu, bazlar alt olduunu, bazlar da hl eklerinin dokuz olduunu belirtmektedirler. Kaya Bilgegil,15 Tahir Nejat Gencan,16 Kemal Demiray17 hl ekleri saysnn be (Yaln hal, ykleme hali, ynelme hali, bulunma hali, kma hali) olduunu sylerler. Hal eki saysnn alt olduunu syleyenler ilgi, (genetive, tamlayan) ekini de hal eki saymaktadr.18
Muharrem Ergin hal eklerinin asl grevlerinin ismi fiile balayan ve isimlerle fiiller arasnda ilgi kuran ekler olduunu sylemektedir. Hal ekleri ismi bazen isme, ok defa ise fiile balayan eklerdir. smi edata da balarlar; fakat bu da aslnda fiile balamak iindir. Ksacas hal ekleri esas itibariyle ismi fiile balayan, isimlerle fiiller arasnda mnasebet kuran eklerdir. 19
a) lgi Eki Bu ek nsz ile biten isimlerde Un, nl ile bitenlerde -nUn dur.
15 16 17 18 19
Kaya Bilgegil, (1984), Trke Dilbilgisi, stanbul s. 34-35. Gencan, a. g.e., s.45-46. Kemal Demiray, (1958), Temel Dilbilgisi, stanbul, s. 55-57. Vecihe Hatipolu, (1982), Dilbilgisi Terimleri Szl, Ankara, s.36-37. Muharrem Ergin, (1994), niversiteler in Trk Dili, stanbul, Bayrak Yaynlar, s. 283.
43
Kamu buhl ehli+nn ii bu ola (RN 407/1) Mdam kfr u nifak a+nun iidr (RN 30/2) Pes a+nun kiileri kanda ola (RN 52/2) Takazas zaman+un bir gun ire (RN 137/19 A+nun ahvali hale benzemez hi (RN 204/1) Cihanda hi a+nun misli bulunmaz (RN 206/2) Buu alms a+nun agz dili yok (RN 220/2) Terk eylegil sen senlign a+nun kn bul anun (TD 93/4/2) klar l-mekn olur cihn+un terkini urur (TD 93/5/2) Ne grdi Leyl+nun yzinde Mecnn (TD 95/4/1)
ilgi eki: Hasretinden ol ma'kun gzi ya bnar olur (TD 93/1/2)
b) Ynelme Eki Bu ek -A dr. Eski Trkenin -gAekinden inkiaf etmitir. nlyle biten bir kelimeye geldii zaman araya yardmc -y- sesi gelmektedir:
Ne severisen ol yana+y+a yiden (RN 35/2) Hi anmadun beni san+a ne yazdum (RN 43/1) Ynelp san+a geldm halmi bil (RN 44/19 Ele gireni zindan+a ururlar (RN 48/2) Olupdur cmlesi sultann+a kul (RN 72/2) Hrs u tama bende rak hem ardum+a atan benem (TD 212/1/1) Pdih olan kiiye sekbn olmak olma+y+a (TD 220/4/2 ) Yana yana kl oluban sen makanun yoln+a (TD 226/3/2) Ynus eydr iy sultnum k odn+a yand cnum (TD 226/7/2) Ynelme hal ekinin, yaklama ana grevi yannda
eserlerde farkl grev ve anlama sahip olduu grlmektedir.
44
a)Uzaklama grevinde: Kyamaz virmege canna gedi. (RN 376/1) b)iin anlamnda: Selam virmeklige gin diremez. (RN 150/1) c) Ykleme Eki -I smin yaln halinden sonra gelir.
'Azim cihan durur gnl cihan+ (RN 17/1) Salacam+ gtrdiler (TD 184/7/2)
yelik eklerinden sonra Hi onarmaz bagr ban hayr iden bezer lm (TD 198/4) Oturup degme yirde syleme kun szin (TD 254/6)
d) Bulunma Eki Bu ek -dA ekidir.
Bin er tonlu tururlar tapusn+da (RN 32/1) Buuk gn turmayan 'akln katn+da (RN 38/19 Bu yol+da da'vi sgmaz ma'ni gerek (RN 37/1) Olun kim yiri yurdi an+da ola (RN 52/2) Bugn Mansr benem kun yoln+da (TD 289/7/29 Ki kald kapu+da andan ier (TD 290/13/2) Ik sultn Tapduk durur Ynus ged bu kapu+da (TD 294/9/2)
Bulunma hal ekinin bulunma ana grevi yannda eserlerde farkl grev ve anlama sahip olduu grlmektedir.
45
a)Her gn anlamnda: Yir-ier oturur sennle gnde (RN 518/2)
b)Uzaklama grevinde: Irlmadn tura sultan katnda (RN 28/2)
e) kma, Ayrlma Eki Bu ek -dAn dir.
kma ve uzaklama anlamnda ayrlma eki: Tama'+dan kurtarurlar il ehri (RN 66/2) Muhaldur kimse an+dan kurtara can (RN 67/2) Hak'+dan yana gnelicek denizde yol vardur bize (TD 333/4/1) Ho haber geldi dost+dan yaratd bg u bostn (TD 335/3/1) lem dmn olursa beni dost+dan rmaya (TD 337/3/1)
Sebep anlamnda ayrlma eki: Gr eytn bugzn+dan ne fitneler eyledi (TD 356/4/2) Ik evkn+dan lem told bu klar andan geldi (TD 360/4/2) Gir durur yokluk+dan kamularun baylg (TD 361/1/1)
f) Eitlik Eki Eitlik eki -cA dr. Bu ek nsz uyumuna giren kelimelerle kullanldnda A olur. kadar, miktar anlamnda: Yakn bildi kolan+ca turur yol (RN 227/1) Batar zi dah mal sonn+ca (RN 389/1) Girer her gn yire kend boyn+ca (RN 389/2) Uzatmagil in var bun+ca yllk (RN 123/1) Bunca yldur ni+e dner ol meclisn piylesi (TD 406/6/2)
46
Bir avu topraga bun+ca kyl u kl (TD 417/25/2) Dost old bize mihmn bun+ca yl bunca zamn (TD 40/6/2)
-a gre: Okuram hum kend dilm+ce (TD 50/6/2)
g) Yer- Yn Eki Bu ek -rA -ArU, gArudur. Bu eklerle kurulan kelimeler unlardr:
+re>ire Ki bin er ehr ire el bir itdi (RN 477/1) Akl gnl ire turur ol haslet besler an (TD 412/2/2) Hasan'dur cismm ire nr- mn (TD 31/6/2) y dost seni severem cn ire yirn vardur (TD 51/1/2
Tara Gnllerden seni sen tara atdun (RN 124/2) Olursn tara sen ol ier ho (RN 231/1)
Kime eydibilesin gel evnden tara k (TD 131/7/2) Ende ehrinden tara bir ulu mekndaydum (TD 169/4/2)
Son+ra>Sonra Acebdr olasn sonra peimn (RN 282/2) Evvel dem yaratd sonra peygamberleri (TD 233/6/2 L-erkden okursn sonra erk katarsn (TD 248/1/29 Senden sonra sylene key eylgn varsa (TD 300/2/1)
ze+re> zere Aaklk zeredr yir ile gg (RN 170/1) n glden gir dndi budak zere kond (TD 367/5/2) Cnum zere turd Rahmn erisin dirdi (TD 394/2/2) Belks'la taht zere mhr-i Sleymn'daydum (TD 198/5/2) 47
ge+ r>ier Olursn tara sen ol ier ho (RN 231/1)
erden ier bir key latf nihndaydum (TD 169/5/2) Pk eyledm iersin mlketini yuyan benem (TD 197/3/1) erme bakarsan buuk pulluk nesne yok (TD 227/5/1)
l+ger> iler Mrebbisiz iler varmaya i (RN 180/2 lm-i sbkdan iler dah Elest belrmedin (TD 317/7/1) ler vard Ms lan oturm aglar (TD 356/11/1) Ben bu sretden iler adum Ynus degl iken (TD 169/11/1)
Yok+garu >yukaru Yukaru bakar ol ah agz rak (RN 291/1) Yukaru illeri kamu (TD 27//2/1) n vade ire cna ka yukaru hana (TD 340/2/1
h) Ara- Birliktelik Eki Bu ek iledir; ilenin ilk hecesi nlyle biten tabanlarda yye dner.
le Ern baylg mal ile degldir (RN 397/1 Nie bu dirlig ile yolda (RN 120/2) Eydrler fln ldi mlk ile ml kald (TD 124/11/1) Yol eri+yle yoldadur yolsuza yolda degl (TD 169/4/1)
1. 2. 1. 1. 3. okluk Eki okluk eki -lArdr.
Sakngil kim bu-lar-dan olmayasn (RN 25/1) Bahadur-lar demur yrekli er-ler (RN 46/2)
48
Mark ton-lar geyer biner burag at (RN 58/2) Sipahi-ler kamu tapuya turd (RN 69/2) Eren-ler nefesidr devletmz (TD 20/8/1)
1. 2. 1. 2. Fiil ekimi ekimle anlam kazanan fiillerin bu zellii onu dier kelime trlerinden ayran zelliktir. ekimli bir fiil blmden olumaktadr.
Fiil kk-gvde+ekil veya zaman eki+kii eki
1. 2. 1. 2. 1. Fiil ekiminde Kullanlan ahs Ekleri Tasrife giren fiilin yapan, olan ve yapmas ya da olmas tasarlanan kiiyi, varl, kavram gsteren eklerdir. Trkede fiil ekiminde kullanlan kii ekleri eittir.
1. 2. 1. 2. 1. 1 ahs Zamiri Asll ahs Ekleri En kapsaml kullanm alanna sahip eklerdir. ahs zamirlerinin deiime urayp eklemesi sonucu ortaya kmlardr.
eliden kl-ur-am h bilmezem ki ne beldur (TD59/5/2) suun bil-mez-sen bildireyin (RN 344/1) Ne kim dilerse kl-ur ol erat iinde (TD 295/6/2) Bize muhib olanlar Hak'dan dil-er-z anlar (TD 265/3/1)
1. 2. 1. 2. 1. 2. yelik Eki Asll ahs Ekleri Sadece grlen gemi zaman ve art ekiminde kullanlr. nc teklik ahs burada da eksizdir. Bu ekler hem ahs hem de zaman ifade eder.
y Ynus rifisen anla-du-m bil-d-m dime (TD 84/7/1) Dime-du-n ol kimseye ol kii kan (RN 42/1)
49
1. 2. 1 .2. 2. Fiilde ekil ve Zaman Ekleri Bu ekler, fiil kk ve gvdelerinin belirttii i, olu ve kl ekil ve zamanna balayan eklerdir.
1. 2. 1. 2. 1. 1. Fiil Kipleri Fiil kipleri ekil ve zaman zellii kazandrr. Fiil kipleri iki balk altnda incelenir.
1. 2. 1. 2. 1. 1. 1. Bildirme Kipleri Yaplm, yaplyor, yaplacak olan bir i, olu ve kl haber veren fiil kipleridir.
1. 2. 1. 2. 1. 1. 1. 1. Gemi Zaman Grlen Gemi Zaman dI Eserde bu zaman dI ekiyle karlanr. Ek nls 3. ahslarda sadece dz-dar ekliyledir.
Tama' birle eger ben yoldan az-dum (RN 43/2) Ben benligmden gedm gzm hicbn a-dum (TD 271/2/2 Gnllerden seni sen tara at-dun (RN 124/2)
Git-di begler mrveti binmiler birer at (TD 231/3/1)
renilen (Duyulan) Gemi Zaman mI
Umakdag Hrleri gey-mi anlar nr tonlar (TD16/7/1) n ben beni unutmam yle ki sana git (TD 52/2/1) Ynus eydr Allah dirz Allah'la kaplmuz (TD333/7/2)
1. 2. 1. 2. 1. 1. 1. 2. imdiki Zaman Her iki eserde de imdiki zaman eki kullanlmamtr.
50
1. 2. 1. 2. 1. 1. 1. 3. Geni Zaman (A/I) r Genel ifadeli bir kiptir.. Gemi, imdiki ve gelecek zaman kapsar. Esrlerdeki geni zamann olumlu ekimi (A, I) r ekleriyle salanr.
Senligi bu ara yirden gid-er-mez-sen old duzak (TD128/5/2) Seni ulu saadete yit-r-r (RN 311/2) Cbbe v hrka taht u tc bular vir-r-ler ka bc (TD130/5/1)
1. 2. 1. 3. 1. 1. 1. 4. Gelecek Zaman IsAr Eserlerde IsAr eki gelecek zaman eki olarak kullanlmtr. Ayruk sretde ne kalur kim kl-sar zhd t'at (TD 385/3/1) idn iy ulular hir zamn ol-sar (TD 106/2/1)
1. 2. 1. 3. 1. 1. 2. Tasarlama Kipleri 1. 2. 1. 3. 1. 1. 1. 1. stek Kipi -(y)A Tasarlanan fiilin istendiini aklar. Dilek ifade eder. stek kipi eserlerde deiik fonksiyonlarda kullanlmtr.
Gelecek zaman anlamnda: Zebnler n gel-e-ler beni yalnuz bul-a-lar Bilmedgm dil sor-a-lar sen yardm eylegil alap (TD 243/4/1) Va'de olund kamuya kim greler yarn an (TD 24/5/1)
stek fonksiyonunda: Nie bir handn olan y nie bir giryn ol-a-m (TD 201/1/1) Mchede ekersen mhade id-esin (TD242/2/2)
art fonksiyonunda: Sekiz Umagun Hrsi eger bezenp gel-e-ler (TD 8/2/1)
Geni zaman fonksiyonunda: Bulasn sabrla Mirac u Tur (RN 312/2) 51
Ayrca gerek kelimesi ile kullanld rneklerde gereklilik manas da vardr. Neyi neye gerek ol bile gerek (RN 338/1) Gerek hariciler srile ardan (RN 476/2)
1. 2. 1. 3. 1. 1. 1. 2. Gereklilik Kipi Tasarlanan iin veya fiilin gerekli olduunu bildiren ekimdir. Bu ekim eserlerde farkl ekillerde yaplmtr. mAlIeki kullanlmamtr.
mAk + gerek
Her kim dost severise dostdan yana git-mek gerek (TD17/4/1) Dnyeye gelen kiiler yola bile gel-mek gerek (TD 137/1/1)
mAk+lazm
l-mek lzmdur kamuya ben lmedin kanca varam (TD205/6/2)
1. 2. 1. 3. 1. 1. 1. 3. Emir kipi Fiilin yaplmas gerektiini emir eklinde ifade eden kiptir. 2. ahs iin gIl eki kullanlmtr.
yle bil-n ol mahlka ol Rahm Rahmn benem (TD 29/2/1) Nieleri korkutm ol-ma-sn kim korkasn (49/5/1) Gel iretm dinle ge akl koma belede (TD 167/4/2) Bir bakgl saga sola taglma degme yola (TD 42/4/1) Bir kiiden sorgl haber kim manden haberi var Bir kiiye virgil gnl cnnda k eseri var (TD 47/4/1)
52
1. 2. 1. 3. Cevher Fiili (i-) Eski Trkedeki ekli er-dir. Cevheri fiilin iki temel grevi vardr :
Cevher Fiilinin sim Veya Kelime Gruplarn Yklemletirmesi Adlarn ve kelime gruplarnn sonlarna gelerek onlarn yklem olmasn salar. sim unsurundan sonra cevheri fiil gelir. Sonrasnda kii eki getirilir. ( iyelik kkenli, kii zamiri kkenli ekleri. )
Grlen Gemi Zaman ekimi
Bu cihna gelmedin makla bir idm (TD223/1/1) Ol pynsuz devirde ne Ms ne Tr idm (TD223/2/2) Gnlm idi kaygulu nefsm syi benm 8D.225/4/2) Ben ol idm ol ben idi imdi niesi kesile (TD317/7/2) Bunlar bir vakt begler idi kapuclar korlar idi (TD368/6/2)
Duyulan (renilen )Gemi Zaman ekimi
Zr bizm bu gnlmz ser-myeli dkkn imi (TD117/6/2 Tevhd imi cmle lem tevhdi bilendr dem (TD125/6/1) Dil tutuban yridgm yadlguma dell imi (TD205/2/1) nce Srt kprsi genez imi bu yolda (TD375/7/1)
Geni Zaman ekimi
Ben Ynus- b-re-y-em (TD404/9/1) Badan ayaga yare-y-em (TD404/9/2)
Cevher Fiilinin Fiillerin Birleik ekimlerini Oluturmas Fiillerin birleik ekimlerini oluturur. ekimli fiilleri birleik zamanl yapar.
53
N'olayd ben an gr-e-y-dm bu gzle (TD 234/1/7) Ik drna dost zlfi as-m-d beni uryn ( TD 67/5/2) dem toprak yat-m-d at lemi dut-m-d (TD 87/3/1)
1. 2. 1. 4. Yapm Eki Eserlerde isimden isim yapma eki, isimden fiil yapma eki, fiilden fiil yapma eki, fiilden isim yapma eki rnekleri mevcuttur.
a) simden sim Yapma Ekleri
-cI, -I Komazlar yol+cy yolda tururlar (RN 87/1) agrd mutu+c geldi kana'at (RN 87/2) Yalan+clk fiilegil ka yalandur dimegil (TD 65/4/2) Soru+c gelr yir yrtup sorar Tanr'n kimdr diy (TD 72/4/1) Menzile irmez kalur yol eri yuva+c (TD 352/1/1) Bunlar bir vakt begler idi kapu+clar korlar idi (TD 368/6/1)
-dA Nie bu dirlig ile yol+da olasn (RN 20/1) n ugr yol+da+ ban virr (RN 345/1) Andan ber kim kun benmle yo+-da old (TD 394/1/2) y yrnlar iy kar+dalar grn beni n'itdm ah (TD 399/1/2) Tosbagaya ugradum gzszsepek yol+da+ (TD 407/12/1) Esen kalsun rz+dalar+um (TD 413/2/1)
lU Eya us+lu kii sen bir haber vir (RN 247/1) Ki can+lu barmagm uykuya banmaz (RN 538/1) Ki bunca dr+l mhmel bu sarayda (RN 266/1) Sabr+lu devleti dayim olsar (RN 287/1)
54
Ne baht+lu-dur cnlar hep mahabbet iinde (TD 295/6/1) Yidi dr+l nin gerek hakkate irenlere (TD 298/1/2) Maka yz bir dr+l yol gsterr (TD 308/3/2)
-sUz man+suz kalsar ol 'asi can (RN 91/2) Ev s+suz olcak ugr gelince (RN 229/1) Yrr bir cn+suz sret lem halinden b-gam (TD 201/2/2) Cihna dmiem el+sz ayak+uz (TD 203/3/1) Ik+suzlara gynr zm anunn f olur rzum (TD 204/2/1) Ol pyn+suz devirde ne Ms ne Tr idm (TD 223/2/2) Kanad+suz kulayn kaldun yabanda (TD279/5/1)
lIk Dimesn kim ben dyam ya d+lk kandan ana (TD 25/5/2) Mest oluban agrur derv+lik bhtn bana (TD 14/4/2) Havf rec nice gelr var+lk yok+luk bragana (TD 27/3/2)
cA Evvel gele ol yuyuc ardn+ca ol su koyuc (TD 6/4/1) Ardum+ca talar atan gller nisr olsun ana (TD 13/3/2)
b) simden Fiil Yapma Ekleri -A Akar yaum sele benz+er mr geer yile benz+er Gler yzn gle benz+er ne bilsn gee bu aglar
-Ar Gazal yapraklayn benzm sar+ar-d Ag+ar pervze kular
55
-l Nieler eydr Ynus'a n koca-l-dun k kogl (TD 33/2/1)
+lA- Cmle bir an bir+ler cmle ana giderler (TD 278/2/2) Nefesn cnlar baglar (TD 247/2/1) kincisi tarkat kulluga bil bag+laya (76/4/1)
c) Fiilden sim Yapma Ekleri
-k, -(U)k Dek ayru-g-a degl benm klcm (RN 199/1) Ayr-uk bana ne gam gussa n inyet dostdan ola (TD 4/1/1) Geln tan-uk idelm ii kolay tutalum (TD 103/5/2) Bin uyagur bin bir togar buyr-uk ile gelmi meger (TD 87/6) Benm cnum uyan-uk-dur dost yzine bakan benem (TD 187/1/1) Girdm gnl sn-ugna gnlleri dzer oldum (TD 222/3/2) Bi bl-k oluban kim kla t'at (TD 20/3/2)
-Ak Dir(i)n-egi tagdan gelmi cn u gnl mahbs olm (TD 414/5/1) Bu dervlik tur-ag bir acyib tur-ak-dr (TD 84/1) Ne turum var ne tur-agum h yirde yokdur karrum (TD 175/4/1)
-gU Gzi grmez kii sev-gden rak (RN 524/1) Azad old bular kay-gu-lar yok (RN 75/1) Yala kaygudan gzleri tolmu (RN 149/1) Fikir yum oglandur ende kay-gu kndur (TD 120/2/1) Dn gn kay-gular yirsin n'ideyin yohsuln dirsin (TD 148/5/1)
56
-(I)n Yeni tertib yeni i yeni dg-n (RN 367/1) Yarnum bugn bana ho bayram dg-n bana (TD 397/1/1) Grdi gzm dost yzni yas kamu dg-n-dr bana (TD 7/2/1) Miskn dem oglann benzetmiler ek-in+ciye (TD 388/3/1) Kanda bir od yanarsa nin var dt-n tter (TD 78/2/2) Ikun od karsar Ar'a degin dt-n+mi (TD 409/2/2) Yigid iken lenlere gk ek-in+i bimi gibi (TD 388/4/2)
-U rrdi devlete akl bil--si (RN 179/2) Bakar l- gibi zn nur yok (RN 519/2) nyet old Hak'dan l- dirgrp geldm (TD 191/12/2) An sen senden iste o senden ayr-u olmaz (TD 103/1/2)
-IcI Ol Kdir-i Kn feyekn lutf id-ici Sbhn benem (TD 211/1/2) Ik dilde genez olur k bil-ici az olur (TD 331/3/2) ll sev-ici-dr seni kyile seveni (TD 357/7/2) Kamular gz gibidr sen bak-c (RN 587/1)
Fiilimsi ekleri: sim-fiil ekleri:
-mAk Agla-mak gl-mek ka diril-mek lmek ka (TD390/4/1) Yrdan ayru olnca aslup l-mek yigdr (TD398/2/1) Dmnlar eydr bana sz di-mek kandan sana (TD51/3/1) N'idem di-mek rag old bulardan (RN 76/2) Nie bir gr-me-mek agl gzini (RN 522/2)
57
-I Geldm grdm bir ry-i seni seven kalmaz ana (TD 25/3/1) Ol bak- biz bakduk yirmedik m u hs (TD 22/2/1)
Sfat-fiil ekleri
-An lem ilmin okyan drt mezheb srrn tuyan (TD 110/3/1) k cnna k koyan ol bir yce Sbhn'm (TD 121/1/1)
-dIk Bas-duk yirde fitne bitdi iletdi yine nefsn
-AsI Ol dem kancaru kaalar ba kurtar-as yir gerek
Zarf-fiil grubu tekil eden ekler: I k ldi di-y- sala virrler (TD 113/8/2) Kaan gele di-y- dost hazr olgl (RN 223/2) Bin yl zr klursam hln nedr di-y- sormaz (TD 104/5/2)
Ip (UP (y)Up) Tanr'nun buyrugn tut-up bi vakt namz klsa gerek (TD 136/1) Kl tart-up gelr yir alagndan (RN 156/2) Kime kapu a-up kime yaparsn (RN 21/2) Bu halyk bilsnler anda bul-n-up geldm (TD 192/11/2
Uban UbanI~ ArAk Bir kimsenn devletine tan id-ben biz gelmezz (TD 114/2/2) Derghna yz tut-uban hemn bir ikrrdur bize (TD 333/7/2)
58
k-uban gl-zra karu (TD 343/5/2)
-(y)IncA Ev ssuz olcak ugr gel-ince (RN 239/3)
-AndA art u farz olmaz anda cn kda kal-anda (TD 264/3/2)
-mAdIn Ya Hak'-dan kork-madn asr okudugun (RN 235/1) n imret ol-madn taundag mamr nedr (TD 56/3/1)
-mAdAn Hak bir gnl virdi bana h di-meden hayrn olur (TD 49/1/1)
-dUkA Gn gel-dke benzn solar solsa gerek imden gir (TD 286/2/2) D-dke ge Hubb'l-Vatn zerrece kalmaz me'men (TD 365/4/1)
-dUkdA Y cnum al-dukda sn ola m y Rab (TD 15/4/2)
-ken Ben bu sretden iler adum Ynus degl iken (TD 169/11/1)
d) Fiilden Fiil Yapma Ekleri -dUr Tol-dur kadeh sungl bize k arbndan iy sk (TD 387/5/2) Ik durur fet bel dn-drr hlden hle (TD 26/2/1)
59
-gur Durgurd drt leti adn insn eyledi (TD 358/5/2)
-n Ol birn nr bana gr--ndi er yznden (TD 43/9/1) Levh-kalem alnmadn Mirc'a kdir idm (TD 24/1/1)
- Cnlar anda bil-i-di ol dem gnl al--d (43/6/7)
-l Gnler gee yl evr-ile stme sinlem obrla (TD 275/4/2)
-r Komadugun gtrmek d--r-e yatlu ie (TD 76/5/2) Cnum Hazret'e u-u-r-dum Ecel erbetin i--r-dm -t Ki k syle-dr dildre karu (TD 45/3/1)
1. 2. 2. KELME TR 1. 2. 2. 1. sim zel simler a. Allah anlamndaki kelimeler: Azz, Basr, Cebbr, Cebbr- 'lem Cell, Cell, alap, Deyyn, El-hakk, Furkn, Gaffr'z-
Znb,Gufran, Hakk, Hlik, Gufrn, Hayy, Hayy'l-Bek, H, Hve, Kadr, Kayym, Kerm, Ma'ka, Mennn, Mevl, Padiah- lem yezel, Kerim-i Zl celal, Sultan- cihan, Sultan- vakt, Tanr.
60
b. Peygamberimiz iin kullanlan kelimeler: Drr-i yetm, Ebul Mslim, Fahr- 'lem, Habb Hitm'l-mrseln, Kandl, Mustaf,
Mcteb, Reslul-lah, Resl- mutlak, Halil. c. Peygamber isimleri: dem, Cercs, Dvd, Eyyb, brahim, drs, lys, s, sml, Hzr, Ms(Ms), Nuh, Zlkarneyn, Yakub, Yusuf, Sleyman, lyas, Muhammed. d. Melek isimleri: Azrl,Cebrl, Ferite, feriteh,. Hrt-Mrt, bls, srfl, Kirmen ktibn, Mikail. e. Din alimleri ve sahabiler: Ashb- suff, Barak Baba, Cafer-i Tayyr, Cneyd-i Badadi, Drt yr, Ebu Bekir (Sddk), Hallc- Mansr, Hamza, brhm Edhem, mrn, Lokmn, Mansr- Badd, Mevln, Murtaza, Sar Saltuk, Tapduk. f. Destani kahramanlar: Rstem, Ferhad-irin, Leyla-Mecnun. g. Gk cisimleri: Ar, Mirrih, Bercis, Zuhal. h. Yer isimleri: Arasat, Behit, Dergh, Guristn, Firdevs, Konya, Maher, Makber, mescid,
Hacer'l-Esved, Hicz, Ka'be, Kf,
Mirac, Rum, Saf, saray, Sidretl mnteha, Sivas, .Kadn Zhre, Zleyha. i.Tannm baka kii isimleri: Calinus, Bukrat, Hzr, Hsrev, Sikender, Mecnun, Ferhad, Feridun, Nuin-revan, Nemrud, Haman, Karun. j. Da isimleri: Tur,Kaf. Cins isima. Musiki letleri: nakus (kilise algs). nay, eng, tef, tabl, rebab, saz, isimleri: Belks, Havva, Leyli/Leyla, Meryem, irin,
61
b. Eya isimleri: kepenek, brk, ayine, susak, kisvet, klng, nikab, mk, znnar, em, dervaze, omak, asa, aga at (tabut), ocak, kiri, ine, evgen, kln, yay, piyale, kadeh, raht, kagt. c. Hayvan isimleri ve hayvan organlar: balaban (doan), bere (kuzu), dilg, devleng (toygar kuu), drrac, gzsepek (kstebek), lan, keler (kurbaa), koduk, ir (arslan), togan, ku, gercin, blbl, aru,
sinek, pervane, bayku, mismil (koyun) kurd, yan, karnca, akrep, rdek, aylak, kaz, bahri, ah balaban, za (karga) boz yapalak (bayku cinsi) bl (kanat), kerkes, tosbaga, koyun, murg, hnzr (domuz), horus, koduk (eek yavrusu), minkar (ku gagas), yapa (ty), ahin, ceylan, gazal, kz. d. Bitki isimleri: aa, gl, reyhan, mie/bie, d aac, nohud, mugayla dikeni, ney-eker (eker kam), hr, benefe, nergis, iek, snbl, servi,iek, e. Yiyecek ve iecek isimleri: eker, erbet, zm, incir, nu (bal), nukl (meze), arab, ehd (bal), yimi, yumurda, duz, eftal, zerdal, ya, bal, su. f. Maden isimleri: altun, zer, gm, demur, muhas (bakr), sadef, tutiya, inci, mirvarid (inci) mercan. g.Eitim-retim: Okma, ilm, mescid, medrese, danimend, alim, hoca, mft, mderris, mrebbi, akird, tefsir, ilm-i hikmet, kad, mrekkeb, kalem. h. -alma hayat: Ba,bahe, bostan, ekin, ekinci, sarraf,demir,rs, derzi, sayyad, dkkan, bezirgan, kervan, sermaye, bazar, . Askeri kavramlar: ordu, binba, avu, er, ukal, kl, ok-yay, kalkan, mancnk.
62
Somut isim H kimesne bu milkden virmez ninumuz (TD 416/11/2) Drt ferite yogurd bir peygamber eyledi (TD 355/5/2) Durgurd drt leti adn insn eyledi (TD 358/5/2) Kang burcdan bakarsan ol sultna gne gelr (TD 92/8/2) Hasretinden ol ma'kun gzi ya bnar olur (TD 93/1/2)
Soyut sim
Aldanuban kalma buna tz tevbeye gelmek gerek (TD 137/2/2) Bearet eyledi tz tahta bindi (RN 178/2) Hasretinden ol ma'kun gzi ya bnar olur (TD 93/1/2) Yz yire uruban ider mnct (TD 20/2/2) Dirisen bin nasihat ana sinmez (RN 400/1)
Topluluk smi Hayvn durur anun gibi tagda yrr sri sri (TD 112/3/1) Sret gzi ne griser dost meclisi kandalgn (TD 234/5/1) Bir meclisdr meclismz anda ciger kebb olur (TD 326/2/1) Senn in kornur hsl ordu iinde (TD 265/3/1)
okluk smi Bahadurlar demur yrekli erler (RN 46/2) Didiler kamus nefs kullardur (RN 50/1) Mark ton-lar geyer biner burag at (RN 58/2)
Asl Say smi Bir Nie bir grmemek agl gzini (RN 522/2) Dn-gn im budur hemn nefsme bir Tatar oldum (TD 220/6/2) 63
Bir mekna varmam ki ol benm yurdum degl (TD 228/4/2)
ki ki sultan durur sana havale (RN 19/1) kinci kapusnda iki arslan vardur anda (TD 242/8/1) Bire iki dimegi kimden fetv dutarsn (TD 248/1/2) Anda iki dilber var bilmezsin ki sorasn (TD 250/4/1)
On bin er durur Rahmani leker (RN 22/1) gnden sonra tuyalar (TD 277/6/1) Bu dnyede kii Hak ddrn grmeye (TD 293/5/2) Muhammed'e kfirler kez agu virdiler (TD 391/5/1)
Drt Yil ile geldi bile bil drt heves (RN 11/2) Dervn drt yannda drt ulu kapu gerek (TD 351/8/2) Drt ferite yogurd bir peygamber eyledi (TD 355/5/2) Durgurd drt leti adn insn eyledi (TD 358/5/2)
Bi Bu bi vakt namzum kun gret eyledi (TD 364/5/2) Tanr'nun buyrugn tutup bi vakt namz klsa gerek (TD 136/1/1) Beinci kapusnda bi ruhbn vardur anda (TD 242/11/1) ol bir bi-on arn bizi kefen ideler egnme (TD 291/4/2)
Alt Alt bin alt yz altm alt (TD 48/15/2) Ezel bnyd urd alt gnde dny told (TD 367/7/1) Bir ile iki i drdile bi alt (TD 133/6/1)
64
Yidi Yidi kat yirde aaga turan (RN 169/1) Yidi sekiz tokuz cmle vcdda bulduk (TD 133/7/1) Grdm yidi Tamu'sn sekiz Umak kamusn (TD 191/5/29 Admum atdum yidi drt on sekiz binden te (TD 201/3/2)
Sekiz Sekiz Umag bezegi sahi in (RN 440/1) Sekiz Umagun Hrsi gelrise bir araya (TD 215/4/1)
Tokuz Yidi sekiz tokuz cmle vcdda bulduk (TD 133/7/1) Tokuz yolda koyup h emrine fermn olam (TD 201/3/1) Tokuz 'alem durur nefs haerati (RN 23/1) Bu nefs oglanlar tokuz kiidr (RN 30/2)
On Be on gn mr in gir kaykma (RN 139/1) Yl on iki ay k od imde u yanup durur (TD 214/6/1) Yidiyile ikiden on sekizden on drtden (TD 220/6/1)
Yigirmi Yz bin yigirmi drt bin cnlar cnum iinde (TD 233/1/2) Ol kuun her bir yni yz bin yigirmi drt bin (TD 367/4/1)
Otuz Otuz iki inc bitmi mercn iinde i cnum (TD 132/3/2) Otuz gzde durur otuz gnldedr (TD 255/7/1)
Krk Krk yl kalb yatd ad lemi tutd (TD 356/4/1)
65
Bir serenn kanadn krk kanluya ykletdm (TD 407/4/2)
Yz Yz yire uruban ider mnct (TD 20/2/2) Drt yz mrd elli hac terk eyledi Abd'r-rezzk (TD 130/5/2)
Bin Bakadur bir kiiyi bin grince (RN 156/2) Dirisen bin nasihat ana sinmez (RN 400/1) Nie bin yllk yola bir demde vara gele (TD 134/1572) Gkden inen drt kitb gnde bin kez okursan (TD 10/4/2)
Otuz bin Otuz bini srr olcak ben ol sr olandaydum (TD 169/3/1)
Yitmi bin Ylda yitmi bin hc her biri niyyet ider (TD 145/6/1)
Toksan bin Toksan bin kelimesi otuz bin m u hs (TD 305/7/2)
Yz bin Fid klam yz bin cn raklkdan ber gelem (TD 182/2/1) Gzm a bakmaz benm yz bin kaba girrisem (TD 190/7/2)
Yabanc Kaynakl Say smi
e e cihet olmadn tutdug kisvet (TD 19/4/2) Yaban cnvr gibi bilinler andan e eder (TD 80/3/2)
66
Hezar Hezar arslan bana bere grnmez (RN 194/2) Ben dah drler dkem dosta hezr destn olam (TD 201/28/2)
1. 2. 2. 2. Zamir a) ahs Zamiri 1. ahs: lgi durumda:benm, bizm Ykleme halinde:beni, bizi. Ynelme durumunda: bana, bize. Bulunma durumunda:bende,bizde. kma durumunda:benden, bizden.
Tama' birle eger ben yoldan azdum (RN 42/2) Birlikdedr varumuz biz bir olduk kamumuz Bilemedum beni aldadi tutdi (RN 53/1) Ol dost bizi viribidi var dnyay bir gr didi (TD 95/2/2) Eger dilm bendeyise kimse bana nesne dimez (TD 11271/1) Bize geldnise endie yime (RN 56/1)
y dirg n'idelm bizde amel olmazsa (TD 66/3/1) Bir acyib k geldi bende bu hl stine (TD 55/4/1) Beni benden iletdi kaldum hayrn iinde (TD 22/1/1) Man nedr blsden chillik kamu bizden (TD 39/9/1)
2. ahs:lgi durumda:senn, sizn Ykleme halinde:seni, sizi. Ynelme durumunda: sana, size. Bulunma durumunda:sende,sizde. kma durumunda:senden, sizden.
Eger varursan sen bu huyla (RN 119/1)
67
Bir siz dah siz de grn dost bende grdm ah (TD 60/7/1)
Behremend eyleye sizi (TD 40/9/1) Ol gz ki seni grdi ol niye nazar itsn (TD 232/1/1) lemler midi hce sana fermn olam birgn (TD 234/1/1) Bu gnlmdeki rzum sgrnmazam size direm (TD 89/8/1)
Ol seni del klan yine sendedr sende (TD 93/10/1) Her dem yini dirlikde sizden kim usanas (TD 82/10/1) Ynus imdi sen senden ayru degl hem cndan
3. ahs: lgi durumda: anun, anlarun, Ykleme halinde:, an, anlar. Ynelme durumunda: ana, anlara. Bulunma durumunda:anda,anlarda. kma durumunda:andan, anlardan. Irlmadn togru varan ol griserdr ddr (TD 230/3/1) Anlar dah eyitdiler dermn ana yine alap (TD 205/1) eynenmii ne dutmak h sen an yutdun tut (265/5/1) Bize muhib olanlar Hak'dan dilerz anlar (TD 321/3/1) ol seni sevenlere kl efat anlara (TD 235/3/1) Ana dirlik dad srrn virmez (RN 515/2) Hayr olmayanlar old anda yok (TD 79/6/1) Hak'dan gelen grkl vz andan gelen ndr bana (TD 355/3/19
b)aret Zamiri bu (oulu bular, bunlar) Azad old bular v ho geerler (RN 74/2) N'idem dimek rag old bulardan (RN 76/2) Temenna eylegil yol bularundur (RN 84/2) Bu alaklk akuban rmag old (RN 158/1) Ol servern lutf bizi bu vechile kld basr (TD 53/2/2) 68
Bunun gibi gnlile nie dirlik idebilem (TD 104/3/2) Cbbe v hrka taht u tc bular virrler ka bc (TD 130/5/2) Oldur erenler dirligi bular bilmez ayyrlg (TD 160/6/1)
u (oulu ular, unlar)
u kim yoldana hyanet eyler (RN 346/1) u kim ahvalini yarna kod (RN 457/2) ular kim ol gnlden tara kala (RN 109/1 hir acsn gr u zehr-i mra benzer (TD 69/3/2) le gne hkmi yazlu u muhteem begler yatur (TD 82/5/2 Karm kara topraga u nzk tenleri grdm (TD 207/1/2) u karuma ggs gerp ta bagrlu taglar msn (TD 270/4/2)
ol< u + ol ol bir iki arn bizn ne yini var ne yakas (TD 210/2/1)
c) Dnllk Zamiri
z (zin, zi, zni, zini, zn) zi gyner bize nr kapsn aar (RN 592/2) Batar zi dah mal sonnca (RN 389/1) Ayrug syleyen zin undur (RN 552/1 Ynus sen gr zni suda toprakda msn (TD 252/6/2) Su ancak gyner zm kan yala tolar gzm (TD 274/3/1) Cn evini ala n dost hemn zi sgar anda (TD 318/1/1) Y nin virrsin zn gmne (TD 346/4/2) Nedr diy sorana bandum virdm zini (TD 407/2/2) Ynus zn yalvarursan sdkla yola girrsen 414/7/1)
69
Kend Saknur kendden kend yidgn (RN 347/1) 'aciz kend dahi kendzinden (RN 401/1) Girer her gn yire kend boynca (RN 389/2) Sf kendden aar maden knumuz (TD 416/8/2) Hell kld maka 'k kend kann (TD 389/1) Diledi gre yzin iide kend szin (TD 12/6/1) Srete kend geldi dil hikmetn yoldur (TD 25/3/2) Kudret dilidr syler kendnn sz nesidr (TD 64/6/2) Ynus bilmez kend hlin Hak alap syledr dilin (TD 82/9/1)
Kendz <kend + z 'aciz kend dahi kendzinden (RN 401/1) Ki ben de korkaram u kendzmden (RN 19/1) Yok eyleyp kendzin cn terk iden gelsn ber (TD 288/1/2) Miskn Ynus bu szi kendzinden eyitmez (TD 311/7/2) Dosta giden kiiler undur kendzini (TD 338/4/2) Od iinde kodun sen kendzni (RN 522/1) Kii kim kendzine ola dman (RN 523/2) Kabl it kendzne gr kangs lykdur (TD 86/2/2) T bilesin kendzni (TD 88/9/3) Girenler k bzrna kendzinden bzr olur (TD 93/3/2)
d) Belirsizlik Zamiri
Kim, kimi Kime kapu aup kime yaparsn (RN 21/2) Neyi kim severise anda yiter. (RN 504/2) Sakngil kim bulardan olmayasn (RN 25/1) Kim noksn irgre hkmn yoylmaz (TD 107/8/2) An ol kii grr kim ecelszin lr (TD 110/5/1) 70
Dilersen kim iresin fergt menziline (TD 119/3/1) Anun gibi maka kim gnl virdiyise (TD 126/9/1)
Kimse <kim + erse Buhul alm an kimseye uymaz (RN 404/2) Yenilmez kimseye kamus key oer (RN 22/2) Dimedun kimseye ol kii kan (RN 42/2) Dker ogln kzn kimseye bakmaz (RN 62/2) Kimseye hor bakmagl hergiz gnl ykmagl (TD 142/4/1) Ben bir aceb ile geldm kimse hlm bilmez benm (TD 175/1/1) Ger rzum sylerisem kimse dilm bilmez benm (TD 214/1/1) Ynus Emrem kimseler h bilmedi hlm benm (TD 228/6/1) Kimse k m olur gnlsz kalmaynca (TD 297/1/1)
Kimesne < kim + erse + ne Kimesne eslemez yavlak nkd (RN 59/2) Kimesneye dimez kim kancaru yol (RN 403/1) Kimesne dimedi gel imdi ber (RN 261/2) Kimesne begenesi bir hus yok (RN 357/2) H kimesne bu milkden virmez ninumuz (TD 416/11/2) Teh grmen kimseyi h kimesne bo degl (TD 167/1) H kimesne kendden hlden hle gelmedi (TD 26/4/1) Teh grmen kimseyi h kimesne bo degl (TD 167/1/1) Kimesne kimseye itmemi ola (TD 258/2/1)
Her ki , her kim Dah her kim gelr bildgn iler (RN 228/1) Ki her kimde olursa sabr hali (RN 305/1) Olur makbul ana her kim ola kul (RN 419/2)) Her kim kam diyben hasret gerr varsa (TD 378/7/1) ekerden datlu szn her kim grdi utand (TD 400/3/2) 71
Her kimde kim k varsa ayruk ne sgar ol yire (TD 2/7/1) Her kim bana agyrsa Hak Tanr yr olsun ana (TD 13/1/1) Her kim bu hli bilr kendzinden vaz gelr (TD 23/7/2) Dost yzinden nikb her kim giderdiyise (TD 26/3/1)
Her biri, her birisi Diler her birisi kim mlki ala (RN 19/2) Mbarizdur bahadur her birisi (RN 47/2) Ki her birine bir kullk buyurgl (RN 492/2) Mihnet iinde her biri miskn olup glmediler (TD 40/2/2) Her biri bir nesneye sevgsi var kdur (TD 86/1/2) Cihn tolu durur kall her birinden bir ta gelr (TD 92/3/2) Kime degl diyelm her biri sdka hzk (TD 131/1/2) Her biri aslna gider gfil olmak nendr senn (TD 148/4/2) Yidi Tamu'da yangl her birinde kl olgl (TD 242/5/1)
Ne kim, her ne Ne kim isterisen anda var old (RN 174/2) Ki her ne varsa ana dzl dzldi (RN 172/1) Her ne dilersen hakumda iledn (TD 417/2/2) Hsl old Ynus'a her ne ki vyesidr (TD 29/10/2) Kimseyi yavuz sanmaduk her ne ider kolma ider (TD 80/2/2) Ynus sen beni gider her ne ider dost ider (TD 236/7/1) Ne kim dilerse klur ol erat iinde (TD 295/6/2) Hkmn leme yiter ne kim var kul stine (TD 334/6/2) Ne kim senn cevrnile germiem ben gnmi (TD 409/1/1
Kamu < kamug, kamus Sebil ol kamuya bir dem usanma (RN 185/2) Ol aydur ben kamudan ferdaneyem (RN 187/1) Tag u yaz kamu gulgule toldi (RN 155/2) 72
Kangs Kabl it kendzne gr kangs lykdur (TD 86/2/2)
Ayrug Dek ayruga degl benm klcm (RN 199/1) Ayruk bana ne gam gussa n inyet dostdan ola (TD 42/7 /2) Ayrug syleyen zin undur (RN 552/1) Koyup kendzini ayrug snar (RN 217/1) Ynus senn aybun gzlegil ayrug ko (TD 86/7/1) Sen seni ne sanursan ayruga da an san (TD 299/6/1) Ikdur yire gge direk ayrug hep sz ki (TD 360/8/2) eker ayruga sunup sen agu tada msn (TD 252/3/2) Senden ayrug bildk cmle kuru efsne (TD 360/4/2)
Cmle, cmlesi Hatadur cmlesini harc sanma (RN 185/1) Bulna cmle sende kan u maden (RN 498/2) Bizm ilde tag u ta cmle eker (RN 506/1) Bunald cmlesi turmad kaar (RN 63/1) Meger imden gir cmle mne (TD 346/7/2) Cmlesini k eridr dnya hret belsn (TD 348/3/2) Cmlesi misknlikde yoklugm resi (TD 378/11/2) Nazar zre dil kapuc cmlesi akla tapuc (TD 412/2/1) Cmlesini terk itdk ass-ziynumuz (TD 416/3/2)
Nieler Nieler eydr Ynus'a n kocaldun k kogl (TD 32/7/1) Bir nieleri k dzer bir nieleri k bozar (TD 47/2/1 Yimi kurd ku bun keler nielern bagrn deler (TD 74/3/1) Nieler bu dnyede gnhn yuyamaz (TD 105/1/1) Nieleri korkutm olmasn kim korkasn (TD 242/8/2) Nieler tc u taht ml u mlki (TD 245/2/1) 73
Bir nieler turmlar dn-gn nevbet erler (TD 313/7/1) Dny bir avretdr kar yoldan koyar nieleri (TD 333/5/1) Nieler benm dimi giderler ham bez ile (TD 335/18/1)
Fln n kim adn old fln hep dirlign old yalan (TD 56/3/1) Eydrler fln ldi mlkile ml kald (TD 124/11/1) Ne sen ben ne fln ne dutarsa yalan (TD 358/9/1)
e) Soru Zamiri Bu zamirler ne ve kim dir. Kim Diler her birisi kim mlki ala (RN 19/1) Gr imdi kim seni kime taparsn (RN 21/2) Neyi kim severisen an gerek (RN 37/2) Ana kim yitiser uzad gitdi (RN 171/2) Kim n'iderise boyun bura re yok gnl ykmaga (TD 1/8/2) Bu hla bu zrla bu hikmeti kim ne bile (TD 8/3/1) Kim lmm isterise bin yl mr virsn ana (TD 13/4/2) Kim ola dostla bu demde halvet (TD 20/6/2) Kim vire bu dilile ol ma'kadan haber (TD 26/9/1) Sayyd elinden kim alur duzaga dicek nahcr (TD 53/3/2)
Ne Nedr L v Bel hi an bilmez (RN 404/1) Y bunca cst c nedr grene bir nazar durur (TD 61/1/2) Hlm ahvlm nedr bu mlke sora geldm (TD 196/6/2)
f) Balama Zamiri Bu zamirler ki ve kim dir.
74
Ki Nie kulsn ki kullk klmadun (RN 130/2) Begenmez mi ki ferra gele dze (RN 265/2) Nie izi ki hi toz belrmez (RN 278/2) Her gh ki nefes gelr ol ksenden eksilr (TD 1878/1) Diler ki olmaya ebed rhat (TD 20/11/1) Hsl old Ynus'a her ne ki vye (TD 29/10/2) Yol bulmaz hrs u hev kimde ki bu devlet olur (TD 45/6/2) Key gher er gnlindedr sanma ki ol ummndadur (TD 54/3/2) Nie ki eydrem rzum sylemeyem kimseneye (TD 73/2/2) Biln ki dny fndr dnyy terk itsen gnl (TD 161/4/2)
Kim Vay ol gnne kim nakun ykla (RN 103/1) ular kim ol gnlden tara kala (RN 109/1) Meger kim ben olam merdane kyar (RN 190/2) Gnle sen de gir kim gnenesin (TD 279/14/1) Ayruklara sanursan bilgil kim in aa (TD 293/2/2) Ol nefs kim cna uyar manden sanma duyar (TD 295/4/1) Aceb yle kim ola bulanmadn turla (TD 304/3/1) Bu gk stn ta gibi gerek kim her dem dne (TD 313/6/2) Bir imret gster bana kim son vrn olmaya (TD 316/1/1)
g) Aitlik Zamiri Bu zamir -ki dir.
Bu gnlmde-ki rzum sgrnmazam size direm (TD 325/6/1) k karr m ider yarn-ki vadeyile (TD 338/9/2) Gnlmde-ki erg uyard ulu hoca (TD 342/3/2) Hlda bilr hldanun gnlinde-ki ol rzn (TD 379/7/2) Evvel-ki bnyd old alt kez dny told (TD 367/7/2) 75
Gkde-ki Hrt-Mrt k in indi yire (TD 398/6/2) Mak ger sevdnise gider gnlde-ki gam (TD 402/2/2) Dilsz agrup syler dilmde-ki szmi (TD 407/9/2) An er dirisen evvel-ki yet (TD 19/7/2) inde-ki sultnun yzin gresm gelr (TD 46/1/2)
1. 2. 2. 3. Sfat a) Niteleme Sfat
Ki h ey amel yok toludur kl (RN 240/2) Bize bizden ulular inen ey hlular (TD 35/3/2) Er tonn giybeni togru yola gelmezise (TD 11/5/1) Akdur togrulga togru canlar (RN 577/1) Seni ulu sadete yitrr (RN 311/2) Ulu ogl tama' gut iitmez (RN 31/1) Mlke sret bezeyenler kara toprak olm yatur (TD 74/7/2) Kimin yire alar kara kl eyler (TD 95/12/2) Erenler sohbetinde deste kzl gl idm (TD 393/3/1) Senden ayrug bildk cmle kuru efsne (TD 320/4/2) Kuru dikende gl biter (TD 343/5/1)
b)Karlatrma Sfat Sfatlarda karlatrma -rek eki ile yaplmaktadr.
Kamusundan sana ol ola yig+ek (RN 243/1) Dost mahfiline geegr andan yig+rek turak nedr (TD 37/5/2) Andan yig+rek ne vardur kii bile kendzin (TD 247/1/1) Yz Kabe'den yig+rek-dr bir gnl ziyreti (TD 380/4/2)
76
c) Pekitirme Sfat Pekitirme sfatlarndan bir ksm, sfatn ilk hecesine p, s, m, r nszlerinden birinin eklenmesiyle meydana gelen hecenin sfat nne getirilip birletirilmesiyle yaplmaktadr.
Bahiller it gibi ep+evre di (RN 424/2) ki cihn top+tolu bg u bostn olursa (TD 3/6/1) Ser--ser top+tolu yir gk zre (TD 48/10/1)
d) Kltme Sfat Kltme sfatlar -cIk ekiyle yaplr.
ol ufa+ck n-resteler gl gibice solm yatur (TD 73/3/2) Gice gndz oglan+cuk+lar syleriken blbl gibi (TD 82/6/2)
e) Belirtme Sfat aret Sfat
Bu Bu nefrin ikayet kanda vara (RN 24/2) Bu nefs oglanlar tokuz kiidr (RN 30/1) casus bu szi akla irrdi (RN 271/1) Ey olmaya bu yolda gafillik (RN 123/1) Uan olma bu szmden gr mfsidi nice kzar (TD 83/3/2) Dnyda Peygamber'n bana geldi bu k (TD 86/4/1) Geln sorun bu cnlara sretleri n'old gider (TD 87/1/1) Bu menzile akl irmez bu kodugun serb nedr (TD 89/2) Bu cn cismmi kyim tutar ancak (TD 90/2/1) Bu kelmdur hccet degl dery iinde ummn nedr (TD 94/3/2)
77
u hir acsn gr u zehr-i mra benzer (TD 69/3/2) le gne hkmi yazlu u muhteem begler yatur (TD 82/5/2) Karm kara topraga u nzk tenleri grdm (TD 207/1/1) Grn bi'l-lhi u halk (TD 238/3/1) Aceb u yirde var m'ola (TD 277/1/1) u gnlm garb idi cigerm kebb idi (TD 400/4/1)
O Kulak dutd akl o keleciye (RN 413/2) Hasud bir kiidir o rencr (RN 322/1) Kimse dymez o heybete halkdan meded irmez ola (TD 6/2/2) Her kim diler ise benm o dostumdan ayrldugum (TD 13/6/1) O derynun iinde gevher bulagan olur (TD 96/4/2) Gnlmz old ulu r o r gibi y kanda var (TD 222/4/1)
ol ol bir iki arn bizn ne yini var ne yakas (TD 210/2/1) Kaan ol bir sipah mazul olur. (RN 253/1) Sogulm ol kara gzler belrsz olm ay yzler (TD 207/6/1) ol Tapdug'a irieli gizl rzum aar oldum (TD 208/9/2) Anmaz msn sen ol gni gzn nesne grmez ola (TD 6/1/1) Anma msn sen ol gni cmle lem hayrn ola (TD 9/1/1)
Ol Senn ol dostuna buan kimise (RN 122/2) remez denize ol yire siner (RN 159/1) Ol denizde nice 'acaib ola (RN 163/1) Ol eh-i hlar hn gel biz de mihmn idelm (TD 200/4/2) Ben ol yr sevdgmi nie bir gizleybilem (TD 205/1/1) Ol dostla benm im lmegile bitmeyiser (TD 205/7/2) 78
f) Belirsizlik Sfat
Bir Bir urgandur heman anun bahas (RN 29/2) Grem bir ahs gelr benzi sararm (RN 39/2) Girr bir gn ele yol savanda (RN 90/2) Takazas zamanun bir gn ire (RN 139/1) Vard ddi harda dah bir cna kalmaz (TD 110/6/2) k bir kiidr bu dny mln (TD 113/6/2) H bir kii bilmez bizi biz ne in iindeyz (TD 114/1/1) Gel bir kii gster kim eytn yolna girmez (TD 115/1/2) Her bir kii dosta vara armagann dosta vire (TD 122/7/2) Sleymn'a yol kesen ol bir karncaym (TD 124/1/2)
Her Varam ol dosta kul olam her dem alam gl olam (TD 4/1/2) riflerden nin budur her gnlde hzr ola (TD 5/4/2) Ikdan artuk her nesnenn degirilr zevli var (TD 32/5/2) Eger horluk eger izzet her kiiye szden gelr (TD 42/2/2) Ol lim deyyn zt her zt iinde zt olur (TD 45/5/1) Bu togr yola gelmedin her ileri gm (TD 111/9/1) Yirde v gkde kla kdan gelr her sz dile (TD 130/9/1) Ki her bir mevcden bir kan bulasn (RN 164/1) Dzenlik bozmaga her yirde hazr (RN 195/2) Girer her gn yire kend boynca (RN 389/2)
Kamu Kamu 'alem gre anun halini (RN 390/1) Kamu buhl ehlinn ii bu ola (RN 407/1) Kamu ehr kamu il rahat old (RN 70/1) 79
Kamu sevg dadn evvel gz alur (RN 526/1) Gelmek gerek terbiyete kamu bildklerin koya (TD 140/2/1) Tolal hsnn illere hayrn kamu gnllere (TD 189/4/1) Ben bidem ben ma'bdam kamu yirlerde hzram (TD 195/9/1) y kamu derd ehli geln derd benem dermn benem (TD 199/1/1) Ynus turd girdi yola kamu grbetleri bile (TD 222/11/1)
Nie Gep nie zaman turd turmak (RN 151/1) Nie gz ugr senn inde (RN 518/1) dem nie nesnedr h dah anlmazdan (TD 233/2/2) Okursn tasnf kitb nie bin v irb (TD 248/4/1) Sbhn bizi uyarsar nie zamn yatm iken (TD 273/1/1) Bir nie gt durur dinlesen badan baa (TD 293/6/2) Gr nie cn fid klur emi ninde pervne (TD 294/7/2) An bana soranlara nie nin eydivirem (TD 318/6/1) Nie rdek nie kaz ho iner glmze (TD 319/5/2) Gfil olma mr gedi bir nie ylun ad (TD 336/2/1)
Cmle Sabrn cmle lem virdi maln (RN 284/2) Ynus cmle szn sana feride (RN 82/1) Yaramagn maka cmle millete bile (TD 338/8/2) Gezdm cmle lemi Ar u Levh Kalem'i (TD 339/2/1) Bu cmle lem sevdgi bu dn ile bu mndur (TD 377/1/1) Sorun cmle klara kldan kla bilr an (TD 377/5/2) Dny ii cmle yalan (TD 384/4/2) Girmi sretde gezer cmle ileri dzer (TD 395/2/1) Akldur iler yapuc eyler cmle bd an (TD 412/2/2)
Flan 80
Flan dirler bana flan iiyem (RN 212/2) Ol dostla bzrumuz fln vaktdan ber degl (TD 294/6/1)
Hep Yeni nebtlar bitdi mevc urd hep nz ile (TD 335/1/1) Namz klmaz kiinn kazandug hep harm (TD 345/5/1) Cna h ass yok hep sret maslahatdur (TD 34/2/2)
Degme
Giriv u zemzemedr degme yolda (RN 60/2) Ya degme say ile kim bla genci (RN 499/1) Degldr degme yirde ola birlik (RN 469/1) nyet anun ii anlamaz degme kii (TD 34/6/1) Ika tank sgmaz degme cn gge agmaz (TD 3675/1) Kalma bu degme renge yz bin yllk fersenge (TD 39/5/1) limler da'v klur vel degme gz grmez (TD 110/1/2) Degme rif bu di yoramaz ii degl (TD 164/4/2) Bundan byle n'olasn degme akl erh itmeye (TD 182/10/1) limler bun bilmez degme akl ana irmez (TD 233/10/1)
g) Soru Sfat
Kang Kang bir ekskligm getribilem dile (TD 332/7/2) Nie nin vireler kang yoldan soralar (TD 416/4/1) Kang burcdan bakarsan ol sultna gne gelr (TD 92/8/2) Hi bilmezem ben nie idem kang yana sefer idem (TD 127/3/1)
Ne Ne ussun var senn ne hod delsin (RN 132/1) 81
Ne bunda diri ne sinde olusin (RN 132/2) Ne dirlikdr bu iy bi-are senn (RN 133/1) Ne ass eyledi gr ahi kibri (RN 177/1) Dn-gn sennven diriken ne bahne buld gider (TD 87/1/2) Okumakdan ma'n ne kii Hakk' bilmekdr (TD 91/2/1) Cn u cihn ne nesnedr n dostla bzr olur (TD 93/5/2)
Ne drl Cn birdr ma'kla dah ne drl hli var (TD 32/1/2) Ne drl tedbr ideym ya nie sagn sanaym (TD 216/1/2)
Ne kadar Tag ne kadar yksegise yol anun stinden aar (TD 80/6/1) Su ne kadar arda n yavuz hyun bile (TD 116/6/1)
1. 2. 2. 4. Zarf a) Zaman Zarf
Bugn Bugn yarn diy 'mrmi utd (RN 53/2) Hak tuyanlara bugn yarn yok (RN 453/1) n bugn bitr uzatma ayruk (RN 453/2) Bugn yarn dimek ol hale uymaz (RN 583/2) Hicbdasn bugn seni gstermezler belli sana (TD 128/4/1) Bugn cna baa kalmazam ayruk (TD 129/3/2) Benem bugn Byezd u gizl srra geldm (TD 178/4/1) Bugn sohbet bizm old bize bizm diyen gelsn (TD 230/1/1) Bugn cnum yolda koyam yarn seni bulmag in (TD 23471/2)
Dn gn y dn gn Hak isteyen bilmez misin Hak kandadur (TD 54/1/1) 82
lmini anuban dn gn aglamak gerek (TD 137/1/2) Dn gn kaygular yirsin n'ideyin yohsuln dirsin (TD 148/5/1) Marifet gnl ile dn gn zryla (TD 295/8/1) Anunn cn dn gn vre (TD 308/2/2) Dn gn yanar synmez bu benm ergum anda (TD 310/7/2) Biz hret gamn yiyicek dn gn y H diyicek (TD 333/4/1) Sensin dn gn endem (TD 381/4/3)
Dn gn arab sunar saki dn gn ierler (RN 74/2) Deri yana snk dte dn gn ii efgn ola (TD 9/3/2) Dn gn seni gzleyben gremezem kaldum tana (TD 14/4/2) Dn-gn uyumaz oldum acyib hlm vardur (TD 51/1/2) Dn gn sennven diriken ne bahne buld gider (TD 87/1/2) kun gzi ya dn gn dklr durmaz (TD 184/2/1) Dn gn yrr hayrn olur k odna yanar err (TD 146/2/1) Dn gn im budur hemn nefsme bir Tatar oldum (TD 222/6/2)
Dnin gnin Ikunun cefsndan dnin gnin aglaram (TD 330/4/1) Dnin gnin turmaz akar gzleri yanun kan (TD 401/5/2) Ol dostla durur benm dnin gnin mnctum (TD 408/3/1)
Tanla Tanla turan t'ate Tanr'evine ir gider (TD 35/6/2) Tanla turgelicek blblleyin sylerem (TD 51/6/1) Tanla seher vaktinde tur (TD 88/1/2)
ol dem Kfrm mna ol dem anda degip geldm (TD 181/11/2) ol dem dah bed-ter olur gdmi almaz benm (TD 214/8)/2 83
Her dem Tokuz bin kii her dem an ger (RN 506/2) Kom bu fikri seni bil dende her dem (RN 600/1) Her dem yeni dirlikdedr hergiz mrin eskitmeye (TD 2/13/2) Ki her dem yiniden ksmet alurlar. (RN 81/2) Her dem yini veyile beni yini klur esr (TD 53/2/2) Her dem bayram durur bana yayum kum yini bahr (TD 77/1/1) Varam ol dosta kul olam her dem alam gl olam (TD 4/2/1) Biz tliblerz her dem k sebakn okuruz (TD 29/8/1) Her dem anun seyrn-gehi hem zt u hem sft olur (TD 45/2/2) Her dem da'vszdr ma'n bi-dirg u rhat olur (TD 45/4/2)
Lahza Her kim bu ra geldi bir lahza karr kld (TD 69/2/1) Bir lahza olursn ren bir dem yrrsin pern (TD 278/3/1) Saf v zevk olur her lahza kr (RN 280/2)
Geh, gh Ik arbn ien kii geh esrk geh mestn ola (TD 4/5/2) Geh olur Leyl'nn hayrn- kdur (TD 90/5/2) Geh olur Ms-i mrn- kdur (TD 90/5/2) Geh feleklerde meleklerden dilekler eyleyem (TD 201/2/1) Gh inem esfellere eytnla erler dzem (TD 201/7/1)
Geh Geh Leyl olur Mecnn gzinden (TD 90/5/1) Geh kan ya akar Ya'kb gzinden (TD 90/6/1)
Ngeh Gitdi aklum ngeh ol dem srr- Sbhn isterem (TD 228/3/2)
84
Gndz Gndz gne 'le virr gice yanan erk nedr (TD 37/6/2) Gndz olalum s'im (TD 71/6/1) Kancaru bakarsa gndz ola gicesi (TD 351/8/1)
Gice gndz Gice gndz oglancuklar syleriken blbl gibi (TD 83/6/2) Gice gndz nefsiyile her dem savadur kun (TD 146/6/2)
Gnden gne Rengi dner gnden gne topraga dkilr gine (TD 28/5/1)
Bin yl Eger bin yl kaasn senden tmez (RN 589/1) Bin yl zr klursam hln nedr diy sormaz (TD 104/5/2) Eger bin yl klursan kend dun yarlgamaz (TD 109/3/2)
On iki ay Yl on iki ay k od imde u yanup durur (TD 214/6/1)
Bu gice Bize Kadr Gicesi'dr bu gice (TD 101/2/1) Bir ay grdm bu gice kamu burclardan yce (TD 342/1/1)
Bir gn Allah sana viribiye bir gn ecel serhengini (TD 350/1/1) Bir gn senn dah Ynus benven didklern kala (TD 368/8/1) Bir gn ola ka gide kafesden ku um gibi (TD 388/2/1) Bir gn sana zevl ire yce kaddn ine yire (TD 21/5/1)
Evvel Kamu sevg dadn evvel gz alur (RN 526/1)
85
Evvel kadmden ber vahdet evine gelen (TD 39/9/1) Evvel gnl levhinde Hak yazmd n bir varak (TD 42/6/1) Evvel dah ol vard hir dah var olsar (TD 63/4/2
Son Alk son toklkdur (TD 71/4/1) Ol sepet teknecgi son lm dekdr (TD 313/10/1) Bir imret gster bana kim son vrn olmaya (TD 316/1/1)
Pes (sonra) Ana dost olmas pes ola gman (RN 523/2) batn evini pes ugr ald (RN 242/1) Pes kolayndan bir k kaan hsla gelr (TD 325/2/1) Korkmaz ss sovukdan pes ne biliser od (TD 371/6/2) Ynus oldysa adum pes ne aceb (TD 389/9/1) Bu gaflet pes sana sendendr indi (TD 412/3/1) lm amel zhd t'at pes ksuz hell olmaya (TD 5/7/2) Pes kun andan ayru dah ne mlk ml var (TD 32/2/2)
rte Ko irte olmasun seher gerekmez (TD 101/2/2)
ndin Kevser havzna talanlar lmezdin ndin lenler (TD 345/6/1) lmezdin ndin lmedn k n'eylesn sennile (TD 347/2/2) Ika bugn yarn n'olur ii nedr ndin sona (TD 7/9/2) Sensin beni var eyleyen sensin hemin ndin sona (TD 14/2/2)
Dyim Hasd bir kiidir dyim o rencur (RN 322/1) Bilrisen dostlk hakn dyim sana ol yr durur (TD 61/5/2) 86
steyeyin dyim seni seyyh olayn bir zamn (TD 252/1/29
Mdm Mtklarun oldur ii mdm akar gzi ya (TD 40/3/1) Taum gyner im ham dirligm budur mdm (TD 41/5/1)
Dem-be-dem Kim dem-be-dem inde fitne dzer (RN 596/2) Pervz ururlar dem-be-dem uuban dosta gitmege (TD 1/2/2) Dem-be-dem arturur k ulu yirden tmrum var (TD 43/5/2) Ynus derdile girben kun yolnda dem-be-dem (TD 61/11/1) Ar- azm dem-be-dem seyrndur klarun (TD 150/3/2) Gzden tolanma dem-be-dem kim sensz ben olmazam (TD 189/3/2)
Hemin Sensin beni var eyleyen sensin hemin ndin son (TD 14/2/2) Ynus imdi tapdur hemin aktma gznn nemin (TD 278/7/1) Hemin geldm bu dnyya nefsme kullk itmege (TD 285/4/1)
-a dek Giceler subha dek hayrn u mestem (TD 289/2/1)
-dan ber Nie yldan ber ol nimeti yir (RN 363/1) Ol dostla bzrumuz fln vaktdan ber degl (TD 294/6/1)
Sonra Sonra gelmek peimna sana ass klmaz ola (TD 6/5/2) Bu sohbete dymeyen sonra savagan olur (TD 58/7/2) Evvel dem yaratd sonra peygamberleri (TD 233/6/1) L-erkden okursn sonra erk katarsn (TD 248/1/1) 87
Senden sonra sylene key eylgn varsa (TD 300/2/2)
indi Gr indi nitedr Halik sfat (RN 61/2)
mdi/imdi Akil dir casusa yort imdi gir (RN 88/1) it imdi 'akl bir ne dir ana (RN 152/1) Ynus imdi sen Hakk'a ir dn gn gnln Hakk'a vir (TD 24/5/1) Ynus imdi miskn olgl hem misknlere kul olgl (TD 47/7/1) Ynus imdi syle Hakk' Allah old sana sk (TD 56/7/1) y Ynus imdi senn kla gesn gnn (TD 60/7/1) Kana'at fakrla u gele imdi (RN 57/1) Bakadur dmene gor n'ide imdi (RN 57/2) Ni'erenler geldi gedi nevbet imdi bize durur (TD 72/7/2) imdi Ynus susad diler ki senden ie (TD 147/9/2) Korkum an bulncayd imdi korkudan kurtuldum (TD 176/1/2) imdi adum Ynus durur ol demde sm'l idi (TD 187/1/1) Ben sanuram key bilrem u imdi bildm bilmezem (TD 197/7/2)
Gir (sonra) Snkd cmlesi gir kaykmaz (RN 62/1) Akil dir casusa yort imdi gir (RN 88/1) Sayvn eyledm gkleri gir tutup duran benem (TD 193/4/2) El gtrem imden gir nefsile sava eyleyem (TD 197/4/2) Syleyeym imden gir glzruma irdm bugn (TD 240/5/2)
Kaan Nr kaan yav vara n Hak nazar-ghdur (TD 3373/2) Girek k dostla yalan kaan sylerm (TD 39/8/2) Kaan glde grr dostun cemlin (TD 95/2/1) 88
Biz de varavuz ol ile kaan ki vademz gele (TD 139/3/2) Gnlde dirlign kaan tuyla (RN 119/2) Kaan gele diy dost hazr olgl (RN 223/1)
Hemie Bir vede yz bin gnl u heme ca gelr (TD 73/5/2) k cn heme ser-mest humr gerek (TD 135/8/2) Sultn heme sultn kul heme kuld (TD 151/2/1) Siz sanmanuz ki dirligi heme cndan tutaram (TD 180/6/2) Hemie sen bakup zn grrsin (RN 113/2)
, n casus bu szi akla irrdi (RN 271/2) gaz itdi kim szini diye (RN 413/1) girdm kun bgna bakdum soluma saguma (TD 243/8/1) kun kahr nlesi hemn sabr itmek resi (TD 348/7/1) n alaklik iridi kibr erine (RN 156/1) Allah eydr dem'e n kim irdn bu deme (TD 355/7/1) Ikdan n irdi bir nazar gl-zr old nr olmad (TD 386/6/2) Kaykmazam drt yana n buldum k erini (TD 397/6/2) Senden yzm dndrmeyem n sana tutdum yzmi (TD 409/5/2) Yz bin lisn n geldi yz bin cn yolda kald (TD 416/7/1)
Nie bir Nie bir grmemek agl gzini (RN 522/2) Miskn Ynus n'eylesn nie bir erh eylesn (TD 150/10/1) Nie bir ben sana uyam zmi belya koyam (TD 160/3/1) Nie bir handn olan y nie bir giryn olam (TD 201/1/1) Nie bir sretde insn sfatda cna (TD 201/10/1) Nie bir dah ben bunda nefs eynini iderem (TD 220/3/1) Nie bir eskiye hasretlenesin (TD 279/2/2) 89
Nie bir besleyesin bu kaddile kmeti (TD 380/1/1)
b) Yer Zarf
Karu Bana karu gelip Hakk' unu(TD (RN 215/2) Yaradulmu bana karu turamaz (RN 191/1) ki feriteh ine gele karuna kona (TD 345/4/1) Dirlik bana karu gele ben dirlign boynn uram (TD 173/3/1) Benem zr klan ol yre karu (TD 289/9/1) Bu nazara karu duran hnumnn garka vire (TD 307/1/2) Blbl gle karu tp cn budaga asd yine (TD 312/6/2) eyhm grem ba indrem el kavuram karu turam (TD 329/3/1)
Kanda Ecel eli uzun kanda varasn (RN 136/2) Pes anun kiileri kanda ola (RN 52/2) Bu nefrin ikayet kanda vara (RN 24/2) Sret sz kanda buld kanda szi i old (TD 25/3/2) Yavuz ie ey ad byle fitne kanda var (TD 41/4/2) Her kandasam anda hzr kanda bakarsam andadur (TD 54/1/2)
Her kanda Bu arh benm hkmmdedr her kanda ben oturmam (TD 187/12/1) Gnl gzi bdr durur her kanda baksam yr durur (TD 349/5/1) Senn sevgn bana yiter her kanda kim olursam (TD 190/2/2)
er n ier giresin dost yzini gresin (TD 245/15/1) er h oturur girimezsin gresin (TD 250/3/2) Ol kapudan gir ier yri var kl a hazer (TD 67/8/2) 90
Ne bakarsn ta kapuda gir ier neler gezer (TD 83/1/1) Resl girdi ier yrenler turd r (TD 149/6/1)
Ber Kimesne dimedi gel imdi ber (RN 261/2) Hev v kibr yolndan ber ka (RN 138/2) Fid klam yz bin cn raklkdan ber gelem (TD 182/2/2) Sana eydr gel ber olmasun kim varasn (TD 242/12/2) M'minisen gelgil ber Cebbr ola burc u br (TD 56/10/1)
Gir Kibir grp an tiz gir dndi. (RN 155/2) Gir senden olanlar elnle sinleye koydun (TD 235/7/2) Syleyeym imden gir glzruma irdm bugn (TD 240/5/1)
c) Mikdar Zarf
kat ok Sultn u kullar bir ola anda heybet kat ola (TD 173/5/1) Boyn zencrl geldk key kat esr olduk (TD 297/3/1)
Key ok Eger gerek ksan key beklegil sr szini (TD 408/5/1) Riy kk yirde durur key sakn oda buyurur (TD 83/7/1)
Delim pek, ziyade Nie kez geldm gitdm delim sret yaratdum (TD 223/5/1)
ok Derv olan bil baglaya tolaplayn ok aglaya (TD 97/2/1) Az grme ok gr an byle gelmidr tark (TD 131/4/2) Zhdile ok istedk h myesser olmad (TD 143/7/1)
91
Hayrdan erri ok sever ilemege becid iver (TD 152/9/1)
Biraz Biraz dem olmadun Hak teviinde (RN 126/2)
Bir katre Ol ummnda yz bin gher bir katreye benzer tamm (TD 54/4/1)
Bir zerre Kim ki k kadehinden bir zerre idiyise (TD 26/5/1) Tozn yil almaya bir zerre rlmaya (TD 261/6/1)
Ol kadar Varlklar dkedben yz bin ol kadar gerek (TD 135/2/2)
k (ok, fazla) Yazugum ok gnh k yrr idm dnyda ho (TD 210/6/1) Dnylgum yokdur dime bu gussay k yime (TD 402/2/1)
bin bin Baglana bin bin sunf ka yok havf u hayf (TD 306/6/1) Bin bin kerem lutfla ol tercemn eyledi (TD 358/6/2) Gren bir grinen bin bin grindi (TD 411/9/2)
Bir bir Ecel bir bir yuda turur bu dnyya magrr nedr (TD 56/6/2) Dnyya gelen ger bir bir erbetin ier (TD 103/4/1)
Nie nie Bu fen mlkinde ben nie nie hayrn olam (TD 201/1/1)
92
Ol denl Ne denl yirisen ok ol denl yrisen tok (TD 34/2/2)
Ne denl Ne denl yirisen ok ol denl yrisen tok (TD 34/2/2)
d) Durum Zarf
Eyle yle re pike cana eyle olcak (RN 150/2) Kim olur kendzine eyle kyan (RN 324/2) Dir eyle gzleri yukaru bakar (RN 294/1) Biz velden nebden eyle iitdk haber (TD 39/2/2) Bugn eyle idelm yolda kalmamagin (TD 251/3/2) Kabe senn iigndr eyle bil (TD 296/5/1)
Eyle kim Tut eyle kim balg taa sald (RN 455/2) Bir nieler esrk gezer eyle kim var harb durur (TD 47/2/2) Bir nieler esrk gezer eyle kim var harb durur (TD 47/2/2)
yle p depretmeye yir yle basa (RN 208/1) yle mcrimem yolda mcrimler benden server (TD 41/1/1) n ben beni unutmam yle ki sana gitmiem (TD 52/4/2) k ykini yle bil ki ekmedi yce taglar (TD 55/4/2) s ki Meryem'e varur yle varam ben ol Hakk'a (TD 173/4/2) un yle grriken lmn n'ie sanmazsn (TD 235/7/2)
Byle Ne byle cnbile ola birlik (RN 250/1) Bundan byle cihnum b-nihyet (TD 19/8/1) 93
Ol ey amelller haber byle dir gider (TD 35/471) Nie bir varalk sana byle (RN 561/1) Cevherler katnda kide byle durur (TD 274/7/1) n byle ddi sefer gerek yolda olasn (TD 284/3/2)
Drl drl Drl drl cefnun adn k virmiler (TD 68/1/1) Drl drl imret kk sary yapan ol (TD 302/10/1)
Badan ayaga Badan ayaga degin Hak nr seni dutm (TD 302/11/1) Badan ayaga yareyem (TD 404/9/2)
Nie Nie kulsin ki kullk klmadun (RN 130/2) Nie grebilsn an bu sevden tara turan (TD 259/7/2) Nie bir dilk olam y kurd u y arslan olam (TD 201/10/1)
Gnlden A gnlden btn gzin k-ma'k hline bak (TD 130/2/2) Gnlden eylenz fign (TD 184/18/2) Kaan kim gnlden togru baka (RN 547/2)
Gnlsz Gnlsz girdm yola hlm ho gelmez dile (TD 188/2/1) Neyile dn beslesin cnsuz gnlsz kalan (TD 264/2/2) Kimse k m olur gnlsz kalmayncan (TD 297/1/2)
Derd ile Ben derd ile h iderdm derdm bana dermnm (TD 125/1) Var derd ile yan yri dermna iriince (TD 309/1) 94
Tz Gel imdi gel kanata gfil olma tz bin ata (TD 83/2/1) Aldanuban kalma buna tz tevbeye gelmek gerek (TD 137/2/2) Dnp mnkir olanlar tz karurlar aradan (TD 235/6/2) Bearet eyledi tz tahta bindi (RN 178/2)
Ser--ser Ser--ser toptolu yir gk zre (TD 48/10/1)
Ayru An sen senden iste o senden ayru olmaz (TD 103/1/2) Hak'dan ayru deglidm ol ulu dvndaydum (TD 168/3/2) Gelsn yardan ayru den gurbetile bagr bien (TD 240/3/1)
Ayruk bakaca, ayrca n bugn bitr uzatma ayruk (RN 453/2) Ayruk bana ne gam gussa n inyet dostdan ola (TD 42/7 /2) Ayruk bana ben dimeyem kimesneye sen dimeyem (TD 7/3/1)
Hemn Dervlikden kaanlarun hemn eyhi eytn olur (TD 97/4/2) y b-re Ynus hemn derv olubilsem derv (TD 123/7/2) HaramiIler hemn yollarda kald (RN 86/2)
Yalunuz Hazret'e degin yalunuz yz sriye varan benem (TD 177/9/2) Hazret'e degin yalunuz yzi sri viren benem (TD 212/8/2)
Gir Kibir grp an tiz gir dndi. (RN 155/2)
95
hir gir sensn mekn anda varam senden yana (TD 8/2/1)
Gine, yine Rengi dner gnden gne topraga dkilr gine (TD 28/5/2) Yine kun sovuklug fuzllgn kesdi yine (TD 312/1/2)
1. 2. 2. 5. Edat a) art Bildiren
Ger Ulv v sfl cmleten oldur ger bana grine (TD 14/5/2) Bu srr ger tuyaydun ya bu gam yiyeyidn (TD 28/6/2) Uzatd bu halk ii ger erkek ger dii (TD 115/2/1)
Eger Eger kul olasn sermaye yiter (RN 255/1) Hodur eger yrrisem ak odna yana yana (TD 294/1/) Tama' birle eger ben yoldan az-dum (RN 43/2)
Egeri Egeri ilenr bhtan u gaybet (RN 479/1) Egeri b-nihyet yetn var (TD 48/2/2)
Geri Bu birden geri kim yz bin grindi (TD 411/8/2)
Bri Miskn olugr bri benlikden rak yri (TD 84/4/1) Gel ah iy ehriyri szmzi dinle bri (TD 102/4/1)
96
b) Snrlama Bildiren
Lkin Dny harmdur hslara lkin helldr hamlara (TD 333/6/1)
Velakin Arslanam ikra geldm velkin yatagum anda (TD 310/3/2) An isteyici okdur velkin (TD 332/7/1)
Vel Boaldum u toldum vel neyile toldum bilmezem (TD 192/3/2)
c) Sebep Bildiren
n Rzk in gussa yime kimse rzkn kimse yimez (RN 121/2) Auk duvacuk kapus dostlar in ol Hakk'un (TD 128/3/1) Gzm seni grmegin elm sana irmegin (TD 234/1/1) Gkdeki Hrt-Mrt k in indi yire (TD 398/6/2)
zr Ki zr padiahun bunda hazur (RN 458/2) Dnem gir sana varam zr ki rum yok durur (TD 52/5/2) Zr ki bu kdan yigrek h yok durur baa gelr (TD 73/9/2) Zr kim gnli anun tutmad kibrile ps (TD 119/1/2) Satalum sarrf olalum zr dkenmez knm (TD 121/5/2)
nki nki kzd cisme ulad can (RN 5/2) nki grdm ben Hakk'um Hakk'la olmam bili (TD 128/2/1)
97
n n alaklk iridi kibr erine (RN 156/1) n di dirler n'ideyin dimezse yanar cn u ten (TD 201/28/1)
d) stisna Bildiren
Meger Meger suretlerinde can yokdur (RN 95/2) Meger ol kimseler kim cn iinde cn var (TD 26/9/2)
ll ll ben itdgmi dnin degren itmez (TD 117/9/2) Evveli H hiri H y H ill H olam (TD 201/45/1)
e) Cmle Balayclar
Ki Ki devlet kapudadur koma gitme (RN 98/2) Nisr ol k cnna ki dostla visli var (TD 32/1/1) Key gher er gnlindedr sanma ki ol ummndadur (TD 54/3/2)
Kim gaz itdi kim szini diye (RN 413/1) Tekebbr olmagl kim sglesin (RN 97/1) Harbtlerden grndi n kim k (TD 62/5/1) Bunun gibi slslk n kim elme girdi (TD 106/5/1)
f) Benzetme Edat
eyle ki Eyle ki dost olm iken nie i dzlmi iken (TD 86/4/1)
98
Havf rec sende yok eyle ki bir Tatar'sn (TD 248/4/2) Eyle ki karga diler blblden ayrlmaga (TD 352/4/9)
Sanki Ynus bu szleri atar sanki bal yaga katar (TD 166/6/1)
Sanasn Bir dem sanasn k gibi ol zemheri olm gibi (TD 49/2/1) Bir dem sanasn katredr bir dem taar ummn olur (TD 49/4/2) Sanasn buuya brahim Edhem (RN 277/2)
Bigi d agac bigi yanar vcdum (TD 50/2/1)
Gibi Geer yohsul gibi yz bin mal ile (RN 396/1) Benm gibi kiiye izzet itmez (RN 214/1) Kl gibi kpri yaparsn ge diy (TD 417/11/1) Anun gibi ma'kanun haberini kim getrr (TD 17/5/1) Mnct gibi vakt olmaz arada (TD 20/6/1)
g) Farsa Benzetme Edat
-vr Kamu endeden kalm ne d+vr hlleri grdm (TD 207/3/2) Mansr+vr oldum bugn ber-dr iden gelsn ber (TD287/1/1)
h) Soru Edat
Neden Erenlere muhib iken y mnkir oldugun neden (TD265/1/19
99
Nite Pes yanmadn nite olam n k od ddi cna (TD 295/3/1)
Kan Kan atan kan anan ogul kz (TD 346/3/1)
) aret Edat
U Bu durur anda cevbum u sana (TD 417/2/1)
i) Karlatrma Edat Eger bugn eger yarn n Hakk'in kurbndasn (TD 278/7/2)
100
1. 3. CMLE BLGS (SZ DZM) Cmle Bir dnceyi, bir duyguyu, bir durumu, bir olay yarg bildirerek anlatan kelime veya kelime dizisine cmle denir.20 Cmle dilin en kk ifade birimidir. Duygu ve dnceleri, olaylar ve durumlar, cmle veya cmlelerden oluan dil birlikleriyle aklanr. 1. 3. 1. KELME GRUBU Kelime Grubu Bir varl, bir kavram, bir nitelii, bir durumu, bir hareketi karlama veya belirtmek, pekitirmek ve nitelemek zere, belirli kurallar iinde yan yana dizilmi kelimelerden oluan yargsz dil birimidir.21 1. 3. 1. 1. sim Tamlamas ki isim unsurunun aitlik, belirtme ve snrlandrma gibi anlam ilgileri erevesinde birbirine balanmasdr. yelik ekli bir isim unsurunun, iyeliin iaret ettii bir baka isim unsuruyla kurduu kelime grubudur.22 sim tamlamasnda asl unsur sonda bulunur. Birinci isim tamlayan ikinci isim ise tamlanandr. Belirtili ad tamlamalarnn unsurlar yer deitirebilir, unsurlar arasna baka unsurlar da girebilir.Tamlayan ve tamlanan unsurlar tek kelimeden oluabilecei gibi unsurlar da ayrca baka kelime grubundan (balama grubu gibi) da oluabilirler. Cmle iinde ad, sfat, Zarf, yklem, zne gibi grevleri yaparlar.
20 21
Leyla Karahan, (2005), Trkede Sz Dizimi, Ankara, Aka Yay. s. 39 Karahan, a.g.e. , s. 39. 22 Karahan, a.g.e. , s. 42.
101
1. 3. 1. 1. 1. sim Tamlamasnn Kuruluu 1. 3. 1. 1. 1. 1. Belirtili sim Tamlamas
Bu cihanda hi anun misli bulunmaz (RN 206/2) Buu alms anun agz dili yok (RN 220/2) Terk eylegil sen senlign anun kn bul anun (TD 93/4/2) klar l-mekn olur cihnun terkini urur (TD 93/5/1) Ne grdi Leyl'nun yzinde Mecnn (TD 95/4/2) Derynun iinde gevher bulagan olur (TD 96/4/2) Cnun genci vrn ola nki bu genc vrndadur (TD 54/7/1) Tanr'nun buyrugn tutup bi vakt namz klsa gerek (TD 136/1/2) Hem eytnun boynn ur hem nefs dah lse gerek (TD 136/2/2)
1. 3. 1. 1. 1. 2. Belirtisiz sim Tamlamas
Bu cn nimeti kan geln bulalum an (TD 34/371 Zinhr gnl evinde tutma yavuz ende (TD 293/1/1 Hodur eger yrrisem ak odna yana yana (TD 294/1/1 Ik evine girenlere ayruk ne meyl ne vef (TD 2/1/1 Miskn Ynus zehr-i ktil k elinden tiryk olur (TD 5/7/2
1. 3. 1. 1. 1. 3. Tamlayan Ve Tamlanann Yer Deitirdii Ad Tamlamas Bahs cnum anun mlla tavar degl (TD297/5/1)
1. 3. 1. 1. 1. 4. Araya Sfat Girmi sim Tamlamas Gzlermn kanlu ya rmag olup aglar msn (TD 230/5/2) Kymet mteri senn her meta'un satmaga (TD 323/2/2)
1. 3. 1. 1. 1. 5. nnde Sfat Bulunduran sim Tamlamas Kamu buhl ehlinn ii bu ola (RN 407/1)
102
1. 3. 1. 1. 1. 6. Tamlayan Balama Grubu Olan sim Tamlamas Genc haznem kamus sensn benm nden sona (TD 8/1/1) Gl reyhnun kokus kla makadur (TD 3/7/1)
1. 3. 1. 1. 1. 7. Tamlanan Balama Grubu Olan sim Tamlamalar Ayun bedr hill aln v ka (TD100/3/1)
1. 3. 1. 2. Sfat-Fiil Grubu Bir sfat-fiil ve bu sfat-fiile bal unsur veya unsurlardan kurulan kelime gruplarna sfat-fiil grubu denir. Sfat-fiil yarg bildirmez.
lem ilmin okyan drt mezheb srrn tuyan (TD 110/3/1) Mustaf'ya mmet olan Tamu'da karr fiilez (TD 112/6/1) k cnna k koyan ol bir yce Sbhn'm (TD 121/1/1)
1. 3. 1. 3. sim-Fiil Grubu Bir isim-fiil (mastar) ile ondan nce gelen ve ona bal olan kelimelerin veya kelime gruplarnn oluturduu yeni gruba isim-fiil grubu denir. Bir hareket ismi ile ona bal tamlayc ve ya tamlayclardan kurulan kelime grubudur.23 sim-fiil grubu hibir ekilde yarg ifade etmez.
Aglamak glmek ka dirilmek lmek ka (TD390/4/1) Yrdan ayru olnca aslup lmek yigdr (TD398/2/1) Dmnlar eydr bana sz dimek kandan sana (TD51/3/1) N'idem dimek rag old bulardan (RN 76/2)
1. 3. 1. 4. Zarf -Fiil Grubu Bir Zarf -fiille bu Zarf -fiile bal tamlayc veya tamlayclardan kurulan kelime grubudur.24 Zarf -fiil grubu hibir ekilde yarg bildirmez.
23 24
Karahan, a.g.e. , s. 55 Karahan, a.g.e. , s. 57
103
Zarf-fiil grubu tekil eden ekler: I k ldi di-y- sala virrler (TD 113/8/2) Kaan gele di-y- dost hazr olgl (RN 223/2) Bin yl zr klursam hln nedr di-y- sormaz (TD 104/5/2)
Ip (UP (y)Up) Tanr'nun buyrugn tut-up bi vakt namz klsa gerek (TD 136/1) Kl tart-up gelr yir alagndan (RN 156/2) Kime kapu a-up kime yaparsn (RN 21/2) Bu halyk bilsnler anda bul-n-up geldm (TD 192/11/2
UbanI~ ArAk Bir kimsenn devletine tan id-ben biz gelmezz (TD 114/2/2) Derghna yz tut-uban hemn bir ikrrdur bize (TD 333/7/2) k-uban gl-zra karu (TD 343/5/2)
-(y)IncA Ev ssuz olcak ugr gel-ince (RN 239/3)
-AndA art u farz olmaz anda cn kda kal-anda (TD 264/3/2)
-mAdIn Ya Hak'-dan kork-madn asr okudugun (RN 235/1) n imret ol-madn taundag mamr nedr (TD 56/3/1)
-mAdAn Hak bir gnl virdi bana h di-meden hayrn olur (TD 49/1/1)
104
-dUkA Gn gel-dke benzn solar solsa gerek imden gir (TD 286/2/2) D-dke ge Hubb'l-Vatn zerrece kalmaz me'men (TD 365/4/1)
-dUkdA Y cnum al-dukda sn ola m y Rab (TD 15/4/2)
-ken Ben bu sretden iler adum Ynus degl iken (TD 169/11/1)
1. 3. 1. 5. Tekrar Grubu Bir nesneyi veya hareketi karlamak iin e grevli iki kelimenin meydana getirdii kelime grubudur.25 Eserlerdeki tekrar gruplarnn hepsi ayn kelimenin tekrar ile yaplan ikilemelerdir. Baglana bin bin sunf ka yok havf u hayf (TD 306/6/1) Bin bin kerem lutfla ol tercemn eyledi (TD 358/6/2) Gren bir grinen bin bin grindi (TD 411/9/2) Ecel bir bir yuda turur bu dnyya magrr nedr (TD 56/6/2) Dnyya gelen ger bir bir erbetin ier (TD 103/4/1) Bu fen mlkinde ben nie nie hayrn olam. (TD232/6/1)
1. 3. 1. 6. Edat Grubu Bir isim unsuru ile bir ekim edatnn meydana getirdii kelime grubudur.26
25 26
Senden sonra sylene key eylgn varsa (TD 300/2/1) gnden sonra tuyalar (TD 277/6/1) Auk duvacuk kapus dostlar in ol Hakk'un (TD 128/3/1) Gkdeki Hrt-Mrt k in indi yire (TD 398/6/2)
Karahan, a.g.e. , s. 60 Karahan, a.g.e. , s. 62
105
Benm gibi kiiye izzet itmez (RN 214/1) Kl gibi kpri yaparsn ge diy (TD 417/11/1) Anun gibi ma'kanun haberini kim getrr (TD 17/5/1) Mnct gibi vakt olmaz arada (TD 20/6/1) Ik yolna cn fid benm gibi sd-hezr (TD 26/6/2) Kendsi ne kadar dutar syledgi yalan gr (TD 22/7/2) Varlklar dkedben yz bin ol kadar gerek (TD 135/2/2)
1. 3. 1. 7. Balama Grubu ki veya daha fazla isim unsurunun balama edatlaryla birbirine balanmasyla oluan kelime grubudur.
Hak ile Hak olana anda menzil dzile (TD 335/10/2) Aaklk zeredr yir ile gg (RN 170/1) Gezdm cmle lemi Ar u Levh Kalem'i (TD 339/2/1) Kamu ehr kamu il rahat old (RN 70/2) Gnlm bana yoldken zhd tat klurdum (TD 104/4/2) Giriv zemzemedr degme yolda (RN 60/2) avular ygrr sagda v solda (RN 60/1) Anun mekri v tlsm bilinmez (RN 206/2) Nie bir cinn v ins y nie eytn olam (TD 201/11/2) Evvel hir ol kala v men aleyh fn olam (TD 201/45/2)
1. 3. 1. 8. Ayrlma Grubu Ayrlma grubu eki dAndr. Esrlerdeki ayrlma grubu kullanm bugnk kullanm ile ayndr.
Ne dirisen sen di bana koma beni benden yana (TD 183/6/1) Yidi kat yirden aaga turan (RN 169/2) Bunun gayr hayr bu szden rak (RN 184/2)
106
1. 3. 2. CMLENN ELER Cmle tekilinde bir fiilin anlamn trl ekillerden tamamlayan baka unsurlar da bulunur. Bu elerin bir ksm ana unsur, bir ksm da yardmc unsurlardr. Ana e, fiilin ortaya kmas iin gerekli olan unsurdur. Yardmc e, yklemi zaman, durum, yer gibi durumlarda tamamlayan unsurdur.
e Cmleyi oluturan blmlerin her birine e denir. Anlaml ve doru cmleler kurmaya yarayan blmleridir. eler anlam bozulmayacak ekilde birbirlerinden ayrlabilirler. Her e grev ve anlam ynnden bir tek eye elik eder; onu tamamlar. Bu e de yklemdir. Birinci derecede nem tayan e yklemdir.
1. 3. 2. 1. Yklem , kl, olu, hareket, durum bildiren; haber veren; cmleyi bir yargya balayan ekimli edir.Cmlede yargy zerinde tayan e, yklemdir. Yklem cmlenin ana esidir. Dier eler, yklemin anlamn eitli bakmlardan tamamlamak zere cmlede yer alr.27
Cmlenin temel esidir. Cmle yarg bildiren bir sz; yklem de yargy stlenen e olduuna gre yklemsiz bir cmle olamaz. Cmle oluturmaya yeterli olan tek e yklemdir. Yklem, tek kelimeden de oluabilir bir kelime grubundan da. Dier unsurlar, yklemin anlamn desteklemek zere cmlede bulunur.
Yeri Trkede asl e en sonda bulunduu, yardmc eler daha nce geldii iin Trke sz dizimine gre yklem cmlenin en sonundadr. Btn eler sralanr, sonra bunlarla hazrlanan haber veya yarg ykleme yklenir.
Trkede sz diziminin en belirgin zellii, kelime gruplarnda ve cmlede ana unsurun genellikle sonda bulunmasdr. Bu zellik, Trkeyi dier birok dilden,
27
Karahan, a.g.e, s. 14
107
mesela Hint-Avrupa dillerinden ve Arapadan ayrr. Moolca, Manu-Tunguzca gibi bugn kken birlii tartlan baz dillere yaklatrr. 28
sim cmlesinin, yani i, olu, kl, hareket, durum bildirmeyen cmlelerin yklemi de ek-fiille ekimlenmi bir isimdir. Bu, isim soylu herhangi bir kelime (sfat, zamir, Zarf, edat) olabilir. Bu ek-fiiller bazen debilir.
Bir cmlede birden fazla zne, Zarf tmleci, dolayl tmle, nesne bulunabilir, ama yklem tektir. Bir sz dizisi iindeki yklem says cmle saysn gsterir.
1. 3. 2. 1. 1. Fiil cmlesinde yklem 1. 3. 2. 1. 1. 1. Basit Kipli Fiilin Yklem Olmas
Benm yrm bunda durur bunda grndi ol Kadr (D53/5/2) Gedm sadr yirine kaln dek yirm dz (TD106/4/2)
1. 3. 2. 1. 1. 2. Birleik Kipli Fiillerin Yklem Olmas
Ik erbetin ierimi her kim bu ma'nden tuyar (TD28/8/2) Kim grmidr baykuun glistna girdgin (TD335/4/1)
1. 3. 2. 1. 1. 3. Birleik Fiillerin Yklem Olmas Nie grebilsn an bu sevden tara turan (259/7/2) Dmn bana n'idebile im gcm dostdan yana (TD337/3/1) Bunun gibi gnlile nie dirlik idebilem (TD104/3/1)
1. 3. 2. 1. 2. sim Cmlesinde Yklem 1. 3. 2. 1. 2. 1. Yklemi Tek Kelime Olan sim Cmlesi Okumakdan ma'n ne kii Hakk' bilmekdr (TD91/2/1)
28
Karahan, a.g.e. , s. 9
108
1. 3. 2. 1. 2. 2. Yklemi Kelime Grubu Olan sim Cmlesi 1. 3. 2. 1. 2. 3. sim Tamlamasnn Yklem Olmas
Mdam kfr u nifak anun iidr (RN 30/2) Msivnun kllisi zindndur klarun (TD 150/4/1)
1. 3. 2. 1. 2. 4. Sfat Tamlamasnn Yklem Olmas k bir kiidr bu dny mln (TD 113/6/2)
1. 3. 2. 1. 2. 5. Balama Grubunun Yklem Olmas
Bel baglayup tat klan o Kerm Rahmn benem (TD195/5/2)
1. 3. 2. 1. 2. 6. Edat Grubunun Yklem Olmas
riflere bu dny hayl d gibidr (TD70/4/1)
1. 3. 2. 2. ZNE Yklemde bildirilen ii, oluu, hareketi, durumu, kl yerine getiren; hakknda bilgi ve haber verilen edir. Yani yapan veya olan karlayan unsurdur.
Cmle iinde zne olan unsur tek bir kelimeden oluaca gibi kelime gruplarndan da oluabilmektedir.
Esrlerdeki zneler tek kelimeden olutuu gibi kelime gruplarndan da oluabilmektedir.
1. 3. 2. 2. 1. znesi Tek Kelime Olan Cmleler
Muhammed'e bir gice alap'dan indi Burk (TD134/1/1) Muhammed'i bir gice Hak okd Mirc'a (TD194/14/1)
109
1. 3. 2. 2. 2. znesi Kelime Grubu Olan Cmleler 1.3. 2. 2. 2. 1. sim Tamlamasnn zne Olmas
Anun ahvali hale benzemez hi (RN 204/1 Msivnun kllisi zindndur klarun (TD 150/4/1)
1. 3. 2. 2. 2. 2. sim-Fiil Grubunun zne Olmas
Hayf durur ksuzlara kdan haber sylemek (TD254/2/1) Gidp grnmemek yigdr nazardan (D:263/2/2) Gedlara lutf fiilek hem kidedr sultna (TD294/9/1) Srn gitsin ol ayyr' an sevmek ardur bize (TD333/5/2)
1. 3. 2. 2. 1. 2. Sfat Tamlamasnn zne Olmas
Hi kimsene bencileyin derde giriftr olmad (TD386/2/2) Bir sinek bir kartal kaldurup urd yire (TD407/5/1)
1. 3. 2. 2. 1. 3. Balama Grubunun zne Olmas
Kudret im okdur benm hem zhir yn benem (TD211/7/2) Dn millet kodurd ol benm gnlm alan (TD264/1/1)
1. 3. 2. 2. 1. 4. Edat Grubunun zne Olmas
Al gibi er gerek i bu srra eresi (TD378/3/2)
1.3. 2. 2. 2. 6. Unvan Grubunun zne Olmas
Geyikl Baba bize bir kez nazar klaldan (TD29710/1) Key Msr'a sultn old Ysuf- Ken'n kan (TD39675/1)
110
1. 3. 2. 3. Nesne Yklemde bildirilen ve znenin yapt iten dorudan etkilenen unsurdur. Fiil cmlelerinden yklemi geili fiil olanlar nesne alr. Cmlede yklemin bildirdii, znenin yapt iten etkilenen e, nesnedir. Nesne sadece yklemi geili fiil olan cmlelerde bulunur. Geili filler, nesneye ynelerek onu etkiler. Nesne, geili fiil cmlesinin zorunlu esidir. Yani geili fiilin gsterdii hareketin nesne olmadan gereklemesi mmkn deildir. Geisiz fiillerde ise kl ve olu znenin stndedir. Byle fiiller nesne istemez.29 simler, zamirler, adlam sfatlar, tamlamalar, kelime gruplar ve i cmleler nesne olabilir. Nesne olan e cmle iinde daima ykleme halinde olur. Ykleme hali ekli ya da eksiz olabilmektedir. (y)I Ekiyle Nesne Olan Unsurlar Vcda gelmeyince kimse Hakk' bilmedi (TD397/4/1) Erenlern sohbeti arturur ma'rifeti (TD46/5/1)
+N Ekiyle Nesne Olan Unsurlar Y edebler ol kuln y mezda virr satar (TD78/6/2) Kogl bu yoklk bbn gren dostluk edebini (TD83/5/2)
1. 3. 2. 3. 1. Nesnenin Tek Kelimeden Olumas
Ynus cnun berk it bildklerni terk it (TD110/8/2) Sataram cnum h kimse almaz (TD113/5/2)
29
Karahan, a.g.e. , s. 25
111
1. 3. 2. 3. 2. Kelime Grubunun Nesne Olmas 1. 3. 2. 3. 2. 1. sim Tamlamasnn Nesne Olmas
Buu alms anun agz dili yok (RN 220/2) Terk eylegil sen senlign anun kn bul anun (TD 93/4/2 klar l-mekn olur cihnun terkini urur (TD 93/5/1 Ne grdi Leyl'nun yzinde Mecnn (TD 95/4/2)
1. 3. 2. 3. 2. 2. Sfat Tamlamasnn Nesne Olmas
Nin bu benzi saru gzleri yadur kun (TD146/1/1) Ynus eydr ol melmet eyhligi klga sat (TD147/7/1) Biz ol k bdesini ol dost elinden idk (TD164/7/1)
1. 3. 2. 3. 2. 3. Balama Grubunun Nesne Olmas
Seyr seferi ho gr ummn bulasn birgn (TD229/3/1) ekben cevr cefy dostumun yzin greyin (TD266/1/2) Gezdm cmle lemi Ar u Levh Kalem'i (TD339/6/2)
1. 3. 2. 3. 2. 4. Ayrlma Grubunun Nesne Olmas Bilme misin bu kamus senden gir kalasn (TD348/6/2)
1. 3. 2. 4. Yer Tamlaycs Cmlede yklemi ynelme, bulunma ve uzaklama bildirerek tamamlar. Yer Tamlaycs -A (ynelme) -dA, (bulunma) -dAn, (ayrlma-kma-
uzaklama)ekleri tamaktadr. Eserlerdeki bu unsur yaklama, bulunma, ayrlma eklerinden birini almaktadr. Bazen de bu eklerin birbirinin yerine kullanld grlmektedir.
112
Yaklama Hali Eki Alan Yer Tamlayclar
Senn kun od meger sramaya kimesneye (TD 355/10/1) Drl cefya katlanur sen sultna iren kii (TD 372/12/1) Kamuya sz syledr ibret in (TD 379/9/1) Ddn dnye zevkna unutdun kymeti (TD380/1/2) Bana seni gerek seni (TD 381/6/4)
Bulunma Hali Eki Alan Yer Tamlayclar Girek ern bu yolda yoklukdur ser-myesi (TD382/2/2) Her bir taun altnda bir mrnogl Ms (TD382/5/2) Erenler meydnnda yuvalanur top idm (TD393/2/1) Dirlik budur ka Mak yolnda le (TD398/4/1)
Ayrlma Hali Eki Alan Yer Tamlayclar
Korkar oldum bir Tanr'dan bzr oldum yatlu hdan (TD399/3/1) Ynus yzn kaldurmagl klarun ayagndan (TD402/7/1)
1. 3. 2. 4. 1 Kelime Gruplarndan Meydana Gelen Yer Tamlayclar 1. 3. 2. 4. 1. 1. sim Tamlamasnn Yer Tamlaycs Olmas
Vardum bunlarun katna bakdum ecel heybetine (TD74/2/1) Kimsenn aybna sen bakmagl yazkdur (TD84/7/1) Ol pdih derghna hulk- amel ald gide (TD 87/3/2) Ikun odna yandugum aglamak old gldgm (TD92/8/1)
1. 3. 2. 4. 1. 2. Balama Grubunun Yer Tamlayc Olmas Hem bunda olam hem anda bunda anda varu gelem (TD181/4/1)
113
1. 3. 3. CMLEDE YAPI Cmlenin yaps zerinde yaplan almalardaki yaygn gr, cmlelerin basit, birleik, sral, bal cmle eklinde drt ana balkta olduu ynndedir. Baz kitaplarda birleik cmle bahsinde giriik cmle, i ie giriik cmle, karmak cmle, kili birleik cmle alt balklar da bulunmaktadr. Son dnemlerde zellikle birleik cmlenin Trke cmle yaps erevesinde yeniden gzden geirilmesi ve Trkede birleik cmlenin varl zerinde yeni grler ileri srlmtr. Bu grlerden bazlar ki li birleik cmlelerin aslnda bal cmle olduunu, Trkede ki ile birleik cmle olmadn belirtmek ynndedir. Bu gr, bal cmle olarak ifade edilen cmlenin aslnda tek bir cmle olarak telakki edilmemesi ve, ki vb. edatlarla birbirine bal yaplarn cmle deil cmle topluluu olarak bilinmesi gerektiini vurgulamaktadr. Prof. Dr. Leyla Karahan, Yap Bakmndan Cmle Snflandrmalar zerine adl makalesinde 2. grup olarak niteledii cmleleri vererek grlerini ifade etmektedir: 1. Aye ok alt ve snfn geti. 2. Aye yle alt ki snfn geti Bu iki sz dizisinin ortak zellii ve ve ki balama edatlaryla birbirine balanm iki cmleden olumalardr. Ve, fakat, ama vb. balama edatlaryla balanm cmleler gramer kitaplarnda bal cmleler, bal tmce, balam cmlesi gibi isimlerle anlr. Ki ile balanan cmleler ise baz gramer kitaplarnda bal cmleler iinde yer alarak kili bal cmle; bazlarnda ise birleik cmle iinde deerlendirilerek kili birleik cmle, ilgi tmcesi, ilinti zamiri cmlesi eklinde isimlendirilir.
114
Szl veya yazl ifadelerde birbirini takip eden cmleler arasnda tabi olarak anlam balants vardr. Cmlelerin arka arkaya gelmesi bazen bu balanty gstermek iin yeterli olmayabilir. Balanty pekitirmek ve
ynlendi rmek iin ei tli edatlara bavurulabilir Bylece karmza Aye ok alt ve snfn geti ve Aye yle alt ki snfn geti. gibi ve, ki vb. edatlarla birbirine bal yaplar kar ki bunlar cmle deil cmleler takip eden
topluluudur. Aralarnda gramatikal hibir balant olmasayd birbirini
cmleler sz diziminin deil, sadece metin dil biliminin snrlar iine girebilirdi. Ancak balantya gramatikal unsurlar mdahale ettii iin, bu yaplar sz diziminin de konusu olmaldr. 30 Bir cmle iinde ikinci bir cmlenin, cmlenin bir esi olarak grev yaptn sylemelerine ramen i ie giriik cmle, karmak cmle balklarn veren dnceye tepki olarak da yeni grler ortaya atlmtr. Bu yeni gr Ali Okula gideceim dedi. cmlesinin kaynak cmle, giriik cmle eklindeki isimlendirmeyi kabul etmeyip Okula gideceim ksmnn baka bir cmle iine girmi bir cmle olarak kabul edilemeyeceini, bu ksm basit bir cmlenin nesnesi olarak kabul edilmesi gerektiini belirtiyor. Karahan, ayn makalede birleik cmle olarak addedilen cmleler Aye koarak okula gitti., Aye iyileirse okula gidecek., Aye okula gideceim dedi. ile Aye okula gitti. rneklerini vererek ifade ettii dnceleri yle toparlamaktadr: . Sz dizilerinin hepsi birer cmledir ve tek yarg bildiren bir unsur ile onu tamamlayan unsurlardan olumaktadr. Tamlayclarn says ve nitelii cmlenin yapsn etkilememektedir. Bu cmleler arasnda yap bakmndan kategorik bir fark yoktur.31 Sfat-fiil, isim-fiil, Zarf-fiil eklerinin bulunduu kelimelerin yan cmle kabul edilip birleik cmle iinde anlmasnn Trkenin yapsyla badatrlamayan bir
30 31
Leyla Karahan, Yap bakmndan Cmle Snflandrmalar zerine, Trk Dili, S. 583, s. 21. Karahan, a.g.m., s. 21
115
durum olduu gr Prof. Dr. Hamza Zlfikar tarafndan savunulmaktadr. Prof. Dr. Leyla Karahan da Zarf-fiil ile desteklenmi bir cmle ile Zarf-fiilsiz kullanlan bir cmle arasnda fark olmad ynndeki grleri ile benzer bir gr ileri srmektedir. Karahan, Aye okula gitti., Aye koarak okula gitti., cmlelerini deerlendirirken ikisi arasnda hibir fark olmadn belirtmitir. Karahana gre Aye koarak okula gitti. cmlesi ile Aye telala okula gitti. cmlesi arasndaki fark Zarf-fiil eklerinden ve yaplarndan kaynaklanr. Hem koarak hem de telala Zarf grevindedir ve tarz bildirmektedir. Ayn grev ve tarzda olan iki ayn cmleden birisinin cmlenin yapsn deitirecek zellik tamad Karahan tarafndan ileri srlmektedir. Karahann bu grne Ahmet Bican Ercilasun, Hamza Zlfikar, Metin Karars, Mehman Musaolu, Zeynep Korkmaz da katlmaktadrlar.32 Hamza Zlfikar, yklem olmayan, ekimli fiil tanmna uymayan, yarg bildirmeyen bu biimlerin yan cmle olup olmad konusunda unlar sylemektedir: Bu durum karsnda yklem olmayan, ekimli fiil tanmna uymayan, yarg bildirmeyen bu biimlerin bir birleik cmlenin yan cmlesi olmas mmkn deildir. Tamamen isim soyundan kelimeler haline gelen, Zarf olan, isim veya sfat olan bu yaplar artk fiillikten km, bunlarla kurulan gruplar yaln cmlenin tamamlayclar, niteleyicileri olmulardr.33 Cmlede fiilden yaplm isim, Zarf ve sfat grevindeki ekillerin bir yarg tamad ve bir zamana bal bulunmad gz nne alnrsa, bunlarla kurulan gruplara yan cmle denemez dolaysyla bu yaplar birleik bir cmle diye gsterilemez.34
32 33
Trk Dil Kurumu,(1993), Trk Gramerinin Sorunlar Toplants, 22-23 Ekim, Ankara , s. 38. Hamza Zlfikar,(1995), Giriik Cmle Sorunu, Trk Dili, S. 522, s. 646 34 Zlfikar, a.g.m., s. 648.
116
Cmlenin
tanm
verilirken
yaplan
aklamalarn
tm
yargy
barndrmaktadr. Bu durumda ncelikle yargnn tanmnn yaplmas gerekmektedir. Yarg vurgu veya ekle salanan bir bitmilik ifadesidir.35 Yukarda belirtildii gibi yan cmle, yan yarg kavramlar ile bitmilik elimektedir. Karahan bu konuda kesin bir hkm vererek yle demektedir: Hlbuki yarg ve yargszln, yani bitmilik ve bitmemiliin yan, yarm olamaz. Bir sz veya sz dizisi ya yarg bildirir ya da bildirmez. Bildirirse cmledir; bildirmezse cmle deildir. Ancak birbirini takip eden cmleler ve o cmlelerin yarglar hakknda anlam ilikilerine gre temellik, yanlk,
yardmclk ayrm yapmak mmkndr. Byle bir ayrm, tek bir yargya dayanan cmle iin geerli deildir.36 Karahan, yapsnda -sA ekli bir kelime bulunan bir cmlenin gramer
kitaplarmzda artl birleik cmle, art bileik cmleleri, koullu tmce gibi isimlerle anlmasnn yanl olduu deerlendirmesini, -sA ekli bir kelime veya kelime grubunun, art, zaman gibi ifadelerle yklemin anlamn tamamladn yoksa yeni bir cmle oluturmak iin orada bulunmadn, yarg bildirmeye kadir olmadn belirterek yapmaktadr. nk -sA bir bitmilii ifade etmez; aksine bitmemilii ifade eder. Prof. Dr. Grer Glsevinin Trkede -sA art Gerundiumu Hakknda adl makalesinde; -sA art ekinin istek ifade etmedii srece bir kip eki deil de bir Zarffiil eki ilevinde kullanldn belirtmesine deinen Karahan,37 -sA ekinin Zarf-fiil ekleri kategorisinde yer almas gerektiini, bundan dolay da artl birleik cmle anlaynn yeniden gzden geerilmeye muhta olduunu ifade etmektedir. Yukarda bahsedilen eser ve almalardan hareketle; yap bakmndan cmleleri ilerken cmle konusunda temel k noktamz yarg ve bitmilik kavramlar olmutur. Dolaysyla Trke Divan ve Risaletn Nushiyyedeki cmle
35 36
Karahan, a.g.m., s. 17. Karahan, a.g.m., s. 17. 37 Leyla Karahan, -sa/se Eki Hakknda Trk Dili, S. 526, s. 472.
117
yaplar, Trke sz diziminin yeni yaklamlar dorultusunda cmle ve cmle topluluklar balklar altnda incelenmitir. 1. 3. 3. 1. CMLE Cmle, cmle ve cmle topluluklar olmak zere ikiye ayrld.. Cmleler, basit ve birleik ayrmna gidilmeden basitlik ve birleiklik ortadan kaldrlarak cmle bal altnda gsterildi. Sz dizimi almalarndaki iki ana balk Cmle ve cmle topluluklardr. Cmle topluluklar; birden fazla cmlenin balama edatlaryla ya da gramatikal unsurlarla bir arada bulunmasyla oluturduu topluluktur. Yani en az iki cmle ister anlam ister gramatikal olarak bir arada bulunmaktadr. Cmle topluluklar yap ynyle cmlenin yapsn deitirmemekte, deiik cmlelerin bir arada bulunmas cmlenin tanmn etkilememektedir. Sadece ifade edilen duygu iin birden fazla yargya ihtiya duyulmutur. Eer duygular bir yarg ile ifade edilmise bunun iin yalnz bir cmle kurulmu demektir. Bu cmle de tek yargl cmledir. Buna basit cmle denmez. Bu cmledir. Cmle de tek yargdan olutuu iin buna basit cmle demenin bir gerei kalmamaktadr. Leyla Karahan (basit) cmle tanmnda bulunurken grlerini yle dile getirmektedir: Grld zere btn tanmlar tek bir yarg temelinde birlemektedir. Basit cmle, cmleyi temel ve yan yargl bir ifade ekli kabul eden bak asna gre cmlenin bir eidi olabilir. Burada eletirilecek olan her eyden nce hareket noktasdr; yani yan yarg temel yarg kavramlardr; bitmemilii yan yarg saymak anlaydr; sonu deildir. Cmle, tek yarg eksenlidir ve yarg da bir bitmitik ifade eder. Bu kabule gre cmle ve basit cmle tanmlar rtmektedir. Yani cmle kavram, basit cmle kavramna denktir, eittir. Cmle kavram ayn zamanda basitlik niteliini de iinde tamaktadr. Snflandrmalarda para, btnn kendisi olabilir mi? Olamaz. O hlde Niin basit cmle? sorusunu sorabiliriz. 38
38
Karahan, a.g.m., s.18
118
1. 3. 3. 1. 1. sim Cmlesi Hazretnde yaramazlar krdur ( TD 417/5/2) Sensz yola girrisem rem yok adm atmaga ( TD 1/1) b- Hayt'un emesi klarun vislidr (TD 2/3/1) Bu nefs oglanlar tokuz kiidr (RN 30/1/1) Erenlerdir bu dirlige erenler (RN 80/1/1) Her dem yeni dirlikdedr (TD3/8/2) y kan iy kan k mezhebi dndr bana (TD 7/1/1) Bu evgn topla meydn benmdr (TD 31/4/1) Hakkat bir denizdr er'atdur gemisi (TD 38/1/1)
1. 3. 3. 1. 1. 1. sim Cmlesiyle lgili zellikler Eserlerde 4084 tek yargl cmle ierisinde 922 isim cmlesi vardr. Bunun tm tek yargdan oluan cmlelere oran %22, 825dir. Eserlerdeki tek yargl cmleler ierisindeki 922 isim cmlesinden 688i kurall cmledir. Bunun isim cmlelerine oran % 73,852dir. Tm tek yargdan oluan cmlelere oran ise % 16,856dr.Eserlerdeki tek yargl cmleler ierisindeki 922 isim cmlesinden 234 devrik cmledir. Bunun isim cmlelerine oran % 26,242 dir. Tm tek yargdan oluan cmlelere oran ise % 5,999 dr. Eserlerdeki tek yargl cmleler ierisindeki 922 isim cmlesinden 755i olumlu cmledir. Bunun isim cmlelerine oran %81,887dir. Tek yargdan oluan cmlelere oran ise %18.715dir. Eserlerdeki tek yargl cmleler ierisindeki 922 isim cmlesinden olumsuz kurulutaki cmlelerin says 112dir. Bunun isim cmlelerine oran % 12,147dir. Tek yargdan oluan cmlelere oran ise % 2,776dr. Eserlerdeki tek yargl cmleler ierisindeki 922 isim cmlesinden 55i soru cmlesidir. Bu soru cmlesinin 54 olumlu soru cmlesi, 1 cmlesi ise olumsuz
119
soru cmlesidir. Bunun isim cmlelerine oran % 5,965dir. Tek yargdan oluan cmlelere oran ise % 1,363tr. 1. 3. 3. 1. 1. 1. 2. elerinin Sralan Bakmndan sim Cmlesi
1. 3. 3. 1. 1. 1. 2. 1. zne-Yklem 922 isim cmlesinden 547si bu kurulutadr. sim cmlelerine oran %58,899dur.
Syleyen b-re Ynus Tapduk Emrem srrdur. (TD 81/7/2)
mmetine buyurm dem evliy demidr (TD 85/4/2)
1. 3. 3. 1. 1. 1. 2. 2. Yklem-zne 922 isim cmlesinden 55i bu kurulutadr. sim cmlelerine oran %,5,965tr.
Erenlerdir bu dirlige erenler (RN 80/1/1) eyhm katndadur turak (TD 161/5/2))
1. 3. 3. 1. 1. 1. 2. 3. zne-Yer Tamlaycs-Yklem 922 isim cmlesinden 36s bu kurulutadr. sim cmlelerine oran %3,904dur.
klar meydn Ar'dan ycedr (TD 114/4/2)
1. 3. 3. 1. 1. 1. 2. 4. zne-Yklem-Yer Tamlaycs 922 isim cmlesinden 42si bu kurulutadr. sim cmlelerine oran %4,555dr.
Mutlak ddr kapusn grenler mahlk sana (TD 172 /3/2) Rahmet hm havledr kend aslna katmaga (TD 245/4/2)
120
1. 3. 3. 1. 1. 1. 2. 5. zne- Nesne- Yklem 922 isim cmlesinden 9u bu kurulutadr. sim cmlelerine oran %0,976 dr.
kam diyen cnlarun nin vardur anlarun (TD 323 6/1)
1. 3. 3. 1. 1. 1. 2. 6. Yer Tamlaycs-Yklem-zne 922 %1,735dir. isim cmlesinden 16s bu kurulutadr. sim cmlelerine oran
Cmle lemn gnlinde vardur anun mahabbeti ( TD 354 9/1)
1. 3. 3. 1. 1. 1. 2. 7. Zarf-zne- Yklem 922 %7,592dir. isim cmlesinden 70i bu kurulutadr. sim cmlelerine oran
Yrdan ayru olnca aslup lmek yigdr (TD 398 2/1) Neyi severisen imann oldur. (RN 34/1/1)
1. 3. 3. 1. 1. 1. 2. 8. zne- Zarf- Yklem 922 %2,928dir. isim cmlesinden 44 bu kurulutadr. sim cmlelerine oran
Gnl dosta syledgi ne dir ise Kur'n'm (TD 121 3/2) Mslmnam diyen kii art nedr bilse gerek (TD 136 1/1)
1. 3. 3. 1. 1. 1. 2. 9. Zarf- Yklem- zne 922 %2,711dir. Her kancaru dnerisem kladur im benm (TD 204 1/1) Neyise zahirn batnn oldur (RN 584/1/1) isim cmlesinden 25i bu kurulutadr. sim cmlelerine oran
121
1. 3. 3. 1. 1. 1. 2. 10. Yer Tamlaycs- zne- Yklem 922 %0,542dir. isim cmlesinden 5i bu kurulutadr. sim cmlelerine oran
Bu vcdum ehrinde buuk plluk uuk yok (TD 106/2/1)
1. 3. 3.1. 1. 1. 2. 11. zne- Yklem- Nesne 922 %0,642dir. isim cmlesinden 6s bu kurulutadr. sim cmlelerine oran
Bu harbt iklimi anun melmetdr ton (TD 109/4/)1
1. 3. 3. 1. 1. 1. 2. 12. zne-Zarf- Zarf-Yklem 922 %0,976dir. Tanr'nun buyrugn tutup bi vakt namz klsa gerek (TD 136/1/2) isim cmlesinden 9u bu kurulutadr. sim cmlelerine oran
1. 3. 3. 1. 1. 1. 2. 13. zne- Yklem- Zarf 922 %2,494tr. Hrkanun ne su var sen yolna varmazsan /TD 162/1/2) isim cmlesinden 23 bu kurulutadr. sim cmlelerine oran
1. 3. 3. 1. 1. 1. 2. 14. Nesne- Yklem- zne 922 %0,759dur. lm amel szi degl Ynus dili syledgi /TD 205/9/1) isim cmlesinden 7si bu kurulutadr. sim cmlelerine oran
122
1. 3. 3. 1. 1. 1. 2. 15. zne - Zarf- Yklem- Zarf 922 %0,433tr. An seven h u zr klsa gerek imden gir (TD 286/4/2) isim cmlesinden 4 bu kurulutadr. sim cmlelerine oran
1. 3. 3. 1. 1. 1. 2. 16. zne- Zarf- Yklem- Yer Tamlaycs 922 %0,433tr. isim cmlesinden 4 bu kurulutadr. sim cmlelerine oran
Gir kendsidr dkkn iinde (TD 332/6/2)
1. 3. 3. 1. 1. 1. 2. 17. Yer Tamlaycs- zne- Yklem- Yer Tamlaycs 922 %0,642dir. isim cmlesinden 6s bu kurulutadr. sim cmlelerine oran
kinci kapusnda iki arslan vardur anda (TD 242/8/1)
1. 3. 3. 1. 1. 1. 2. 18. zne-Zarf- Zarf- Zarf- Yklem 922 %0,217dir. Yire bnyd urulmadn yir-gk melik tolmadn Levh kalem alnmadn mlk-i yaradandaydum (TD 169/2/1) isim cmlesinden 2si bu kurulutadr. sim cmlelerine oran
1. 3. 3. 1. 1. 1. 2. 19. Zarf- Zarf- zne- Yklem 922 %0,217dir. emelerden bardagun toldurmadn korsan Bin yl anda turursa kend tolas degl (TD 138/4/1) isim cmlesinden 2si bu kurulutadr. sim cmlelerine oran
123
1. 3. 3. 1. 1. 1. 2. 20. Zarf- zne- Yklem- Yer Tamlaycs 922 isim cmlesinden 2si bu kurulutadr. sim cmlelerine oran %0,217dir.
Kii kim kiinn kahrn ekince Gidp grnmemek yigdr nazardan (TD 263/2/1)
1. 3. 3. 1. 1. 1. 2. 21. zne- Nesne-Yklem- Zarf 922 isim cmlesinden 2si bu kurulutadr. sim cmlelerine oran %0,217dir.
Bu ne dertdr aceb dermn belrmez(114/1/1)
1. 3. 3. 1. 1. 1. 2. 22. zne- Nesne Yklem- Yer Tamlaycs 922 isim cmlesinden 4 bu kurulutadr. sim cmlelerine oran %0,433dr.
Gnl cn grr mn iinde(TD 332/5/1)
1. 3. 3. 1. 1. 1. 2. 23. Tamlaycs
Yer Tamlaycs- zne- Zarf -Yklem- Yer
922 isim cmlesinden 1i bu kurulutadr. sim cmlelerine oran %0,217dir. Yz bin yigirmi drt bin cnlar cnum iinde Gizl Muhammed cn dah ier bizden (TD 233/3/1)
1. 3. 3. 1. 1. 1. 2. 24. zne- Zarf- Zarf- Zarf -Yklem- Yer Tamlaycs 922 %0,217dir. isim cmlesinden 1i bu kurulutadr. sim cmlelerine oran
124
Ger bahr olmazsa denize dalmazsa Seyrnun bilmezise yokdur kymet iinde(TD 296 3/2)
TABLO 1 ELERNN SIRALANIINA GRE SM CMLELER
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24
Cmle Says 922 zne-Yklem 547 Yklem- zne 55 zne-Yer Tamlaycs- Yklem 36 zne -Yklem-Yer Tamlaycs 42 zne- Nesne- Yklem 9 Yer Tamlaycs- zne- Yklem 16 Zarf- zne- Yklem 70 zne- Zarf-Yklem 44 Zarf-Yklem- zne 25 Yer Tamlaycs- zne- Yklem 5 zne- Yklem- Nesne 6 zne- Zarf- Zarf- Yklem 9 zne-Yklem- Zarf 23 Nesne-Yklem- zne 7 zne- Zarf-Yklem Zarf 4 zne- Zarf-Yklem-Yer T. 4 YerTamlaycs-zne-Yklem-Yer Tam 6 zne -Zarf- Zarf- Zarf- Yklem 2 zne -Zarf- Zarf- Zarf- -Yklem 2 Zarf - zne- Yklem- Yer Tam. 2 zne- Nesne- Yklem Zarf 2 zne- Nesne Yklem-Yer T 4 Yer Tam- zne- Zarf- Yklem Yer Tam 1 zne Zarf- Zarf- Zarf- Yklem- Yer T. 1
Unsur Says: eler
Oran% 100 58,899 5,964 3,904 4,555 0,976 1,735 7,592 4,772 2,711 0,542 0,657 0,976 2,494 0,759 0,433 0,433 0,657 0,217 0,217 0,217 0,217 0,217 0,117 0,117
TABLO 2 SM CMLELERNDEK UNSUR SAYISI Unsur Says Cmle Says ki Unsurdan Oluan Cmleler 602 Unsurdan Oluan Cmleler 283 Drt Unsurdan Oluan Cmleler 31 Be Unsurdan Oluan Cmleler 5 Alt Unsurdan Oluan Cmleler 1 Toplam Cmle Says 922 Oran % 65,292 30,694 3,362 0,542 0,108 %100
125
1. 3. 3. 1. 2. Fiil Cmlesi Dil dah bir tercemn yrr kudret iinde (TD295/2/2) klar Tamu'ya yandurmaya (TD 326/1/1) Hakk' bulmak isteyenler eylesn nefsini derv (TD 123/1/1) Dv per ins melek sever seni her mahlkt (TD 144/3/ Cihnda kim giriser bu in arasna (TD 126/3/1) Ende iklminde nin durup gezerem (TD 171/4/2) Ikun arbn ieli kandalgum bilimezem (TD 189/1/1) Eger dinlersen haber vireyin ( RN 85/1)
1. 3. 3. 1. 1. 2. 1. Fiil Cmlesi le lgili zellikler Eserlerde tek yargdan ouan 4084 cmledeki fiil cmlesinin says
3112dir. Bunun tek yargdan oluan cmlelere oran %77, 1442dir . Fiil cmlesinin 1671i kurall cmledir. Bunun fiil cmlelerine oran %53, 6953dr. Tek yargdan oluan cmlelere oran %41,4229dur. Fiil cmlesinin 1441i devrik cmledir. Bunun fiil cmlelerine oran %46,304dr. Tek yargdan oluan cmlelere oran % 35,721dir. Fiil cmlesinin 2336s olumlu cmledir. Bunun fiil cmlelerine oran %75,0622dir. Tek yargdan oluan cmlelere oran % 57,9077dir. Fiil cmlesinin 504 olumsuz cmledir. Bunun fiil cmlelerine oran %16,1953tr. Tek yargdan oluan cmlelere oran %7,4095tir. Fiil cmlesinin 272si soru cmlesidir. Bu soru cmlesinin 266s olumlu soru 6s olumsuz soru cmlesidir. Bunun fiil cmlelerine oran %8,7403dr. Tek yargdan oluan cmlelere oran %6,7426dr.
126
1. 3. 3. 1. 1. 2. 2. elerinin Sralan Bakmndan Fiil Cmleleri
1. 3. 3. 1. 1. 2. 2. 1. zne- Yklem Fiil cmlesinin 289u bu kurulutadr. Tm fiil cmlelerine oran 9,286dr. Atlarnun izi tozlu nleri tabl-bazlu le gne hkmi yazlu u muhteem begler yatur (TD 82/4/2) Bu mrm kadehi told (TD 184/3/2) %
1. 3. 3. 1. 1. 2. 2. 2. Yklem- zne Fiil cmlesinin 163 bu kurulutadr. Tm fiil cmlelerine oran 5,237dir. %
Esen kalsun kavum karda (TD 183/2/1) Gelsn yardan ayru den gurbetile bagr bien (TD 240/3/1) lmez vuslat meyin ien masiyyet denizin geen (TD 267/5/1)
1. 3. 3. 1. 1. 2. 2. 3. zne- Zarf-Yklem Fiil cmlesinin 282si bu kurulutadr. Tm fiil cmlelerine oran 9,016dr. %
Takazas zamanun bir gn ire (RN 137/1) Dostun etegin dutan dostla bzr ider (TD 369/7/1)
1. 3. 3. 1. 1. 2. 2. 4. zne-Yer Tamlaycs-Yklem Fiil cmlesinin 295i bu kurulutadr. Tm fiil cmlelerine oran 9,479dur. %
Tamadarun yiri Tamuda olur (RN 51/1) Cnum gevdemden zldi (TD 184/3/2)
127
1. 3. 3. 1. 1. 2. 2. 5. zne- Yklem- Yer Tamlaycs Fiil cmlesinin 218i bu kurulutadr. Tm fiil cmlelerine oran % 7,005dir.
Tur irte namzna (TD 315/1/4) Aldanmayalum dehre( TD 72/1/2)
1. 3. 3. 1. 1. 2. 2. 6. zne- Yklem- Zarf Fiil cmlesinin 119u bu kurulutadr. Tm fiil cmlelerine oran 3,823dr. %
ndrdiler anda ep (TD 184 8/2) Giderem aklum baumdan auban (TD 244/1/1) Belks'la Sleymn ka ddi bir zamn (TD 398/5/1)
1. 3. 1. 1. 2. 2. 7. zne- Nesne- Yklem Fiil cmlesinin 194 bu kurulutadr. Tm fiil cmlelerine oran 6,233dr. %
Levh kalemde yazlan tertb-i tevhd okuram (TD 287/3/1) Hak'dan gelen erbeti idk el-hamdli'l-lh (TD 292/1/1) Aaklk alemn bnyad old (RN 172/1)
1. 3. 3. 1. 1. 2. 2. 8. zne- Yklem- Nesne Fiil cmlesinin 187si bu kurulutadr. Tm fiil cmlelerine oran 6,008dir. %
Dutgl bir Tanr hsn (TD 314/1/1) agrur Allah adn (TD 315/3/1) 1.3. 3. 1. 1. 2. 2. 9. Zarf- zne- Yklem
Fiil cmlesinin 116s bu kurulutadr. Tm fiil cmlelerine oran % 3,727dir
128
Szin tketmedin alaklk irdi (RN 153/1) Ne tua durdumsa sen tuladun (TD 417/5/2
1. 3. 3. 1. 1. 2. 2. 10. Zarf- Yklem- zne Fiil cmlesinin 75i bu kurulutadr. Tm fiil cmlelerine oran % 2,410dur
Gep nie zaman turd turmak (RN 151/1)
1. 3. 3. 1. 1. 2. 2. 11. Yklem- Zarf- zne Fiil cmlesinin 3 bu kurulutadr. Tm fiil cmlelerine oran % 0,091dir. Ayb eyleme sret olursa fn ( TD 379/5/2
1. 3. 3. 1. 1. 2. 2. 12. Yklem-Nesne- zne Fiil cmlesinin 9u bu kurulutadr. Tm fiil cmlelerine oran % 0,289dur
Kodurd kamusn bana k baglayan (TD 264/4/1)
1. 3. 3. 1. 1. 2. 2. 13. Nesne- Yklem _zne Fiil cmlesinin 47si bu kurulutadr.Tm fiil cmlelerine oran %1,510dur.
Yatsu namzna ol hzr hzrlar sever Kdir (TD 136/7/1)
1. 3. 3. 1. 1. 2. 2. 14. Yer Tamlaycs- zne- Yklem Fiil cmlesinin 86s bu kurulutadr. Tm fiil cmlelerine oran % 2,763dr.
Gnllerde saf bitmez ( TD 218 /4/3) Pdih olan kiiye sekbn olmak olmaya (TD 220/4/1)
1. 3. 3. 1. 1. 2. 2. 15. Yer Tamlaycs- Yklem- zne Fiil cmlesinin 84 bu kurulutadr. Tm fiil cmlelerine oran % 2,699dur.
129
Ne slm'da ne dnde anlmaz kfr imn (TD 264 4/2) Dostlk ticretinde anlmaz ass-ziyn (TD 264/672)
1. 3. 3. 1. 1. 2. 2. 16. Yklem- Yer Tamlaycs- zne Fiil cmlesinin 11i bu kurulutadr. Tm fiil cmlelerine oran % 0,353dr.
rmi Krn mlna zih i dvrlg (TD 361/2/2
1. 3. 3. 1. 1. 2. 2. 17. zne-Zarf- Yklem- Nesne Fiil cmlesinin 64 bu kurulutadr. Tm fiil cmlelerine oran % 2,0562dr.
Hkmile esr klur cmle bilii yad (TD 371/4/2) Yakb' agladup aldun gzlerin (TD 379/8/2)
1. 3. 3. 1. 1. 2. 2. 18. zne-Zarf- Nesne- Yklem Fiil cmlesinin 142si bu kurulutadr. Tm fiil cmlelerine oran 4,562dir %
Suret yklmadn kibri ykagr (RN 104/1) Uyanup Mecnn oluram (TD 40475/3)
1. 3. 3. 1. 1. 2. 2. 19. zne-Yklem- Yer Tamlaycs- Nesne Fiil cmlesinin 14 bu kurulutadr. Tm fiil cmlelerine oran % 0,449dir.
Ikun ald benden beni (TD 381/171) k kend bragur boynna urgann (TD 398/2/2)
1. 3. 3. 1. 1. 2. 2. 20. Yklem- zne-Yer Tamlaycs Fiil cmlesinin 22si bu kurulutadr. Tm fiil cmlelerine oran % 0,706dr.
Aceb old hlm bu k elinden (TD 262/1/1)
130
Ddi bu cmle sanem ser-nign Fer stine (TD 321/2/1)
1. 3. 3. 1. 1. 2. 2. 21. zne- Zarf- Yklem- Yer Tamlaycs Fiil cmlesinin 45i bu kurulutadr. Tm fiil cmlelerine oran % 1,446dr. erat oglanlar nie yol eyde bana (TD 171/7/1) Nieler tc u taht ml u mlki Koyup uryn olupdur k elinden (TD 245/2/1)
1. 3. 3. 1. 1. 2. 2. 22. zne- Zarf- Yer Tamlaycs- Yklem Fiil cmlesinin 50si bu kurulutadr. Tm fiil cmlelerine oran % 1,606dr.
klar dost koyup kanda vara (TD 308/1/1) Dnysn terk idenler yarn Hazret'de lmeye (TD 316/6/2)
1. 3. 3. 1. 1. 2. 2. 23. zne- Zarf- Nesne- Yklem Fiil cmlesinin 39u bu kurulutadr. Tm fiil cmlelerine oran % 4,027dir.
Erenler etegin tutar lrse yuman gerekmez (TD 110/7/1)
1. 3. 3. 1. 1. 2. 2. 24. zne- Nesne- Yer Tamlaycs-Yklem Fiil cmlesinin 10u bu kurulutadr. Tm fiil cmlelerine oran % 0,312dir.
Muhammed er glini senn yzne urmazsn (TD 235/1/2)
1. 3. 3. 1. 1. 2. 2. 25. Yklem- zne- Zarf Fiil cmlesinin 17si bu kurulutadr. Tm fiil cmlelerine oran % 1,755dir.
Geldi gedi mrm benm ol yil esp gemi gibi (TD 388/1/1) Yaradld Mustaf yzi nr gnli saf (TD 12/7/1)
131
1. 3. 3. 1. 1. 2. 2. 26. zne- Yer Tamlaycs- Yer Tamlaycs- Yklem Fiil cmlesinin 7si bu kurulutadr. Tm fiil cmlelerine oran % 0,224dir.
Ynus'a kfr elinden ikyete geldiler (TD 397/9/1)
1. 3. 3. 1. 1. 2. 2. 27. Zarf- Zarf-Yklem- zne Fiil cmlesinin 3 bu kurulutadr. Tm fiil cmlelerine oran % 0,096dir.
Bunca yldur nie dner ol meclisn piylesi ( TD 406/6/2)
1. 3. 3. 1. 1. 2. 2. 28. zne- Yer Tamlaycs- Zarf-Yklem Fiil cmlesinin 17si bu kurulutadr. Tm fiil cmlelerine oran % 1,755dir.
Emr-i Hakk'un ser-be-ser cihna dp-dz gelr (TD 23/1/2) klarun gnli gzi ma'kaya ak olur (TD 205/4/1)
1. 3. 3. 1. 1. 2. 2. 29. zne- Yklem- Zarf-Yer Tamlaycs Fiil cmlesinin 2si bu kurulutadr. Tm fiil cmlelerine oran % 0,064dir
Azrl ne kii durur kasd idebile cnuma (TD 173/5/1)
1. 3. 3. 1. 1. 2. 2. 30. Zarf- zne- Yklem- Nesne Fiil cmlesinin 31i bu kurulutadr. Tm fiil cmlelerine oran % 0,996dr
Kldysa tenn ksmet cnun bulsar vahdet (TD 229/4/1) Klursam klmazsam ol Hak bilr niyzum (TD 349/1/2)
1. 3. 3. 1. 1. 2. 2. 31. Nesne- Yklem- zne-Yer Tamlaycs Fiil cmlesinin 6s bu kurulutadr. Tm fiil cmlelerine oran % 0,192dir Dem urmazd Mansr tevhd-i Ene'l-Hak'dan (TD 12/4/1)
132
1. 3. 3. 1. 1. 2. 2. 32. Zarf- Yklem- zne- Zarf Fiil cmlesinin 3 bu kurulutadr. Tm fiil cmlelerine oran % 0,096dr.
Andan dah gedi arzm benm hum ddrin ( TD 234/5/2)
1. 3. 3. 1. 1. 2. 2. 33. zne- Zarf- Zarf -Nesne- Yklem Fiil cmlesinin 3 bu kurulutadr. Tm fiil cmlelerine oran % 0,096dr.
Denize gark olursam synp hat klmaz benm ( TD 214/5/2)
1. 3. 3. 1. 1. 2. 2. 34. zne- Nesne- Yklem- Zarf Fiil cmlesinin 22si bu kurulutadr. Tm fiil cmlelerine oran % 0,706dr. Ben anun k arbn imiem her dem-be-dem (TD 20075/2)
1. 3. 3. 1. 1. 2. 2. 35. zne- Zarf- Zarf- Yklem Fiil cmlesinin 10u bu kurulutadr. Tm fiil cmlelerine oran % 0,312dir.
Ben eger tapsam ana ol vaktin tapardum (TD 356/21/1)
1. 3. 3. 1. 1. 2. 2. 36. zne- Zarf- Nesne-Zarf- Yklem Fiil cmlesinin 8si bu kurulutadr. Tm fiil cmlelerine oran % 0,257dr.
Bin drl klncla gnlmi yle kapd (TD 363/3/1)
1. 3. 3. 1. 1. 2. 2. 37. zne- Zarf- Nesne- Yklem- Yer Tamlaycs Fiil cmlesinin 12si bu kurulutadr. Tm fiil cmlelerine oran % 0,385dir.
Konyla gnlleri smarlad Hak Resl'e (TD 324/2/1) Nice ticret ile mekseb gsterem ana (TD 126/6/2)
133
1. 3. 3. 1. 1. 2. 2. 38. zne- Zarf- Nesne- Yer Tamlaycs- Yklem Fiil cmlesinin 12si bu kurulutadr. Tm fiil cmlelerine oran % 0,385dir.
lem dmn olursa beni dostdan rmaya (TD 337/1/1) Yz bin cehd iderse dmn dost mahfilin turmaya(TD 337/5/2)
1. 3. 3. 1. 1. 2. 2. 39. zne- Zarf- Yklem- Yer Tamlaycs- Nesne Fiil cmlesinin 6s bu kurulutadr. Tm fiil cmlelerine oran % 0,192dir. Beklerisen dn gayretin virmegil nefse murdn (TD 136/11/1)
1. 3. 3. 1. 1. 2. 2. 40. Zarf- Nesne- Yklem- zne Fiil cmlesinin 6s bu kurulutadr. Tm fiil cmlelerine oran % 0,192dir.
Birini koyup gelince gzlerini szer lm ( TD 214/5/2)
1. 3. 3. 1. 1. 2. 2. 41. zne- Zarf- Yer Tamlaycs- Nesne- Yklem Fiil cmlesinin 13 bu kurulutadr. Tm fiil cmlelerine oran % 0,417dir.
Yohsa yaban gzi ile kimseneye ne syleyem (TD 209/8/2)
1. 3. 3. 1. 1. 2. 2. 42. Zarf- zne- Yer Tamlaycs- Yklem Fiil cmlesinin 20si bu kurulutadr. Tm fiil cmlelerine oran % 0,642dir.
Ynus sz ile kimse kabilyete gemedi (TD 237/6/1) Yarna korsan in Hakk'a vara (TD 308/7/2)
1. 3. 3. 1. 1. 2. 2. 43. zne- Zarf- Yklem- Nesne- Zarf Fiil cmlesinin 3 bu kurulutadr. Tm fiil cmlelerine oran % 0,096dr.
n gcn fesdla yakd beni hrs odla (TD 162/2/1)
134
1. 3. 3. 1. 1. 2.2. 44. Zarf- zne- Yklem- Zarf Fiil cmlesinin 9u bu kurulutadr. Tm fiil cmlelerine oran % 0,289dr. Ikla kim snmad ugrauban (TD 244/3/2) Ne virsen elnile ol varur sennile (TD 250/2/1)
1. 3. 3. 1. 1. 2. 2. 45. zne- Zarf- Yer Tamlaycs- Yklem- Nesne Fiil cmlesinin 11i bu kurulutadr. Tm fiil cmlelerine oran % 0,353dr.
Beklerisen dn gayretin virmegil nefse murdn
1. 3. 3. 1. 1. 2. 2. 46. zne- Nesne- Yklem- Nesne Fiil cmlesinin 4 bu kurulutadr. Tm fiil cmlelerine oran % 0,218dir.
Yil ile toprag kld mu'allak (TD 19/4/2)
1. 3. 3. 1. 1. 2. 2. 47. zne- Zarf- Zarf- Yklem- Nesne Fiil cmlesinin 3 bu kurulutadr. Tm fiil cmlelerine oran % 218dir.
Sen bu sze tanugsan gir kalur mlkile ml (TD 153/4/1)
1. 3. 3. 1. 1. 2. 2. 48. Zarf- Yer Tamlaycs- Yklem- zne Fiil cmlesinin 6s bu kurulutadr. Tm fiil cmlelerine oran % 0,338dir.
Benm bunca dilekle ya kanda sgar rahtum (TD 221/5/2) Bnarlar terk idp denizlere taldum ben (TD 280/1/2)
1. 3. 3. 1. 1. 2. 2. 49. zne- Nesne- Yer Tamlaycs- Yklem Fiil cmlesinin 45i bu kurulutadr. Tm fiil cmlelerine oran % 1,446dr.
Ynus Emrem sebak senden okur (TD 282/7/2)
135
Nefsn begenmeyeni ayruklara sanmagl (TD 293/2/1)
1. 3. 3. 1. 1.2. 2. 50. Nesne- Yklem- zne Fiil cmlesinin 35i bu kurulutadr. Tm fiil cmlelerine oran % 1,124dr.
Yidi veyil Tamu'sn kl eyler klar h ( TD 1/9/1) Bir nie Sleymn old k tahtna binenmz (TD 118/5/2)
1. 3. 3. 1. 1. 2. 2. 51. zne- Nesne- Yklem- Yer Tamlaycs Fiil cmlesinin 33 bu kurulutadr. Tm fiil cmlelerine oran % 1,060dr.
Ol yriyen atlar srdi dem stine (TD 356/6/2) Ynus yzn kaldurmagl klarun ayagndan (TD 377/8/2)
1. 3. 3. 1. 1. 2. 2. 52. Nesne- Yklem- zne- Yer Tamlaycs Fiil cmlesinin 3 bu kurulutadr. Tm fiil cmlelerine oran % 0,096dir.
Olmaz szi dimezem ben marifet ehline (TD 106/6/1)
1. 3. 3. 1. 1. 2. 2. 53. zne- Yklem- Nesne- Zarf Fiil cmlesinin 4 bu kurulutadr. Tm fiil cmlelerine oran % 0,218dir
alap viribidi bizi var dnyeyi grn diy (TD 120/5/2)
1. 3. 3. 1. 1. 2. 2. 54. Yer Tamlaycs- zne- Nesne- Yklem Fiil cmlesinin 5i bu kurulutadr. Tm fiil cmlelerine oran % 0,160dr. dem'n gbeginden alap yaratd an (TD 246/2/2/1)
1. 3. 3. 1. 1. 2. 2. 55. zne- Yklem- Yer Tamlaycs- Yer Tamlaycs Fiil cmlesinin 7si bu kurulutadr. Tm fiil cmlelerine oran % 0,224dr.
136
Hidyet irdi kamuya hevsndan gemezlere (TD 206/8/1)
1. 3. 3. 1. 1. 2. 2. 56. zne- Yklem- Yer Tamlaycs- Zarf Fiil cmlesinin 3 bu kurulutadr. Tm fiil cmlelerine oran % 0,096dr.
Dnyya gnl viren de tayna birgn ( TD 246/1/2)
1. 3. 3. 1. 1. 2. 2. 57. zne- Yklem- Zarf-Yer Tamlaycs Fiil cmlesinin 3 bu kurulutadr. Tm fiil cmlelerine oran % 0,096dr.
k oldum bugn meydn iinde (TD 332/1/1)
1. 3. 3. 1. 1. 2. 2. 58. Yer Tamlaycs- Zarf- zne- YklemFiil cmlesinin 3 bu kurulutadr. Tm fiil cmlelerine oran % 0,096dr.
rifn kulagna kudret ni tz gelr (TD 2374/2)
1. 3. 3. 1. 1. 2. 2. 59. zne- Yklem- Nesne- Yer Tamlaycs Fiil cmlesinin 6s bu kurulutadr. Tm fiil cmlelerine oran % 0,192dir.
Ayne'l-yakn gren kii rmaz gzin dost yzinden (TD 354/4/2)
1. 3. 3. 1. 1. 2. 2. 60. Zarf- zne- Yklem- Yer Tamlaycs Fiil cmlesinin 13 bu kurulutadr. Tm fiil cmlelerine oran % 0,417dir.
Ger sretm derise nie noksn ire bana (TD 190/4/2) Mahabbet derdine deli blbl Dili handn olupdur k elinden (TD 245/6/2)
137
1. 3. 3. 1. 1. 2. 2. 61. zne Zarf- Yklem- Zarf Fiil cmlesinin 9u bu kurulutadr. Tm fiil cmlelerine oran % 0,289dir.
kilik dutan kii nie birike birle ( TD 338/5/1)
1. 3. 3. 1. 1. 2. 2. 62.Yer Tamlaycs- Zarf- zne- Yklem Fiil cmlesinin 3 bu kurulutadr. Tm fiil cmlelerine oran % 0,096dir. Bir kimsenn devletine tan idben biz gelmezz (TD 114/2/1)
1. 3. 3. 1. 1. 2. 2. 63.zne- Yer Tamlaycs- Nesne- Yklem Fiil cmlesinin 65i bu kurulutadr. Tm fiil cmlelerine oran % 2,088dir. Fazl yolnda ol Hakk'un lemi handn eyleyem (TD 173/5/1)
1. 3. 3. 1. 1. 2. 2. 64. zne-Yer Tamlaycs- Yklem-Zarf Fiil cmlesinin 17si bu kurulutadr. Tm fiil cmlelerine oran % 0,546dir. Senn sevgn bana yiter her kanda kim olursam (TD 190/2/2)
1. 3. 3. 1. 1. 2. 2. 65. zne-Yklem-Zarf- Zarf Fiil cmlesinin 9u bu kurulutadr. Tm fiil cmlelerine oran % 0,289dir. bls aldad ol dem Umak'da gezer iken (TD 243/4/2)
1. 3. 3. 1. 1. 2. 2. 66. zne- Zarf- Zarf- Yklem Yer Tamlaycs Fiil cmlesinin 5i bu kurulutadr. Tm fiil cmlelerine oran % 0,160dr. Ika nee yanarsam dah rn gelr bana (TD 294/5/2)
1. 3. 3. 1. 1. 2. 2. 67. zne- Zarf- Zarf- Yklem- Nesne Fiil cmlesinin 8i bu kurulutadr. Tm fiil cmlelerine oran % 0,257dir.
138
Bundan byle dostla bilmezem n'olasn (TD 338/5/1)
1. 3. 3. 1. 1. 2. 2. 68. zne- Zarf- Zarf- Zarf- Yklem Fiil cmlesinin 11i bu kurulutadr. Tm fiil cmlelerine oran % 0,353dr.
Bin kez dah lrisem yz bin kez iler gelem (TD 182/3/2) Ynus sen ksan ka muvafksan Korkma ulagsan ne olursan olasn (TD 261/7/1)
1. 3. 3. 1. 1. 2. 2. 69. Yer Tamlaycs Nesne-zne- Yer Tamlaycs- Yklem Fiil cmlesinin 1i bu kurulutadr. Tm fiil cmlelerine oran % 0,032dir. Ol Umak'da Hrleri ben bana yolda eyleyem (TD 197/4/1)
1. 3. 3. 1. 1. 2. 2. 70. Zarf-zne- Zarf- Nesne- Yklem Fiil cmlesinin 1i bu kurulutadr. Tm fiil cmlelerine oran % 0,032dir.
Hzr' koyup yolda ben kerrbla gerdn olam (TD 201/19/2)
1. 3. 3. 1. 1. 2. 2. 71. Nesne- zneyer Tamlaycs- Yklem Fiil cmlesinin 1i bu kurulutadr. Tm fiil cmlelerine oran % 0,032dir.
Sana mmet olmayan ben anlara katmayayum (TD 215/5/2)
1. 3. 3. 1. 1. 2. 2. 72. Zarf- zneyer Tamlaycs- Nesne- Yklem Fiil cmlesinin 2si bu kurulutadr. Tm fiil cmlelerine oran % 0,064dr. Nie bir dah ben bunda nefs eynini iderem (TD 220/6/2)
139
1. 3. 3. 1. 1. 2. 2. 73. zne-Zarf- Yklem- Yer Tamlaycs- Nesne Fiil cmlesinin 2si bu kurulutadr. Tm fiil cmlelerine oran % 0,064dr. Beklerisen dn gayretin virmegil nefse murdn (TD 136/11/1)
1. 3. 3. 1. 1. 2. 2. 74. Zarf- Nesne- Yer Tamlaycs-Yklem- zne Fiil cmlesinin 2si bu kurulutadr. Tm fiil cmlelerine oran % 0,064dr. Eger yogsa ameln oddan arb idi gnl (TD 152/15/2)
1. 3. 3. 1. 1. 2. 2. 75. Zarf- Zarf- Zarf- zne-Zarf- Yklem Fiil cmlesinin 2si bu kurulutadr. Tm fiil cmlelerine oran % 0,064dr. Karanu dnler olsa yollar h anlanmasa Kulavuzum er olsa ben neyin azaram (TD 171/9/1)
1. 3. 3. 1. 1. 2. 2. 76. Zarf- Zarf- Zarf- zne- Yklem Fiil cmlesinin 2si bu kurulutadr. Tm fiil cmlelerine oran % 0,064dr.
Eger tama klursan grdgne kalursan Nefsn gm-rh klursan nazar dah old fn (TD 412/8/1)
1. 3. 3. 1. 1. 2. 2. 77. Zarf- zne- Yer Tamlaycs- Zarf- Yklem Fiil cmlesinin 2si bu kurulutadr. Tm fiil cmlelerine oran % 0,064dr. Yl on iki ay k od imde u yanup durur (TD 214/7/1)
1. 3. 3. 1. 1. 2. 2. 78. Yer Tamlaycs- Yer Tamlaycs Tamlaycs- zneNesne- Yklem Fiil cmlesinin 1si bu kurulutadr. Tm fiil cmlelerine oran % 0,032dir.
140
Bu eniyi tadana bu gevheri yudana Derdne den cna hekm ne tmr itsn (TD 232/5/1)
1. 3. 3.1. 1. 2. 2. 79. Yer Tamlaycs- zne- Zarf- Nesne- Yklem Fiil cmlesinin 1si bu kurulutadr. Tm fiil cmlelerine oran % 0,032dir.
Muhammed'e kfirler kez agu virdiler (TD 321/5/1)
1. 3. 3. 1. 1. 2. 2. 80. Zarf- zneyer Tamlaycs- Nesne- Yklem Fiil cmlesinin 2si bu kurulutadr. Tm fiil cmlelerine oran % 0,064dir.
Sen Hakk'a ksan Hak sana kapu aar (TD 131 6/1)
1. 3. 3. 1. 1. 2. 2. 81. Zarf- zne- Yklem- Nesne- Yer Tamlayocs Fiil cmlesinin 1i bu kurulutadr. Tm fiil cmlelerine oran % 0,032dir.
dem atadan ber vel evliy Neb Hak merref eyledi Ahmed'i kamu yzden (TD 233/7/2)
1. 3. 3. 1. 1. 2. 2. 82. Zarf- zne- Yer Tamlaycs- Zarf- Yklem- Nesne Fiil cmlesinin 1i bu kurulutadr. Tm fiil cmlelerine oran % 0,032dir.
Mahkmsan sen bu ie mnkir gibi dime n'ie (TD 40/5/1)
1. 3. 3. 1. 1. 2. 2. 83. zne- Yer Tamlaycs- Nesne- Yer TamlaycsYklem Fiil cmlesinin 1i bu kurulutadr. Tm fiil cmlelerine oran % 0,032dir.
Ferhd bu k yolnda ban klnge tutd (TD 398/8/1)
1. 3. 3. 1. 1. 2. 2. 84. Zarf- Zarf- Zarf- Yer Tamlaycs- zne- Yklem Fiil cmlesinin 1i bu kurulutadr. Tm fiil cmlelerine oran % 0,032dir.
141
Er elini aldunsa ere gnl virdnise krrla geldnise pes ere inkr gerekmez (TD 111/6/1)
1. 3. 3. 1. 1. 2. 2. 85. zne- Zarf- Zarf- Zarf- Yer Tamlaycs- Yklem Fiil cmlesinin 1i bu kurulutadr. Tm fiil cmlelerine oran % 0,032dir.
Grse yzn nrnun balkdugn gelp Ayun on drdi gicesi senden sebak itmeye (TD 3/4/1)
1. 3. 3. 1. 1. 2. 2. 86. Yer Tamlaycs- zne- Zarf- Nesne- Yklem - Nesne Fiil cmlesinin 1i bu kurulutadr. Tm fiil cmlelerine oran % 0,032dir. Ynus'un bu szinden sen ma'n anlarsan Konya menresini gresin bir uvaldz (TD 106/9/1)
1. 3. 3. 1. 1. 2. 2. 87. Yklem - Zarf
Zarf- Zarf- Zarf- zne- Yer Tamlaycs-
Fiil cmlesinin 1i bu kurulutadr. Tm fiil cmlelerine oran % 0,032dir. Gzm seni grmegin elm sana irmegin Bugn cnum yolda koyam yarn seni bulmag in (TD 234/1/1)
1. 3. 3. 1. 1. 2. 2. 88. Yer Tamlaycs- Zarf- Yer Tamlaycs- Yklemzne- Yer Tamlaycs Fiil cmlesinin 1i bu kurulutadr. Tm fiil cmlelerine oran % 0,032dir. Yirde v gkde kla kdan gelr her sz dile (TD 130/9/1)
142
TABLO - 3
ELERNN SIRALANII BAKIMINDAN FL CMLESNN DURUMU UNSUR SAYISI/E DZL CMLE FLCMLESAYISI LERNE ORANI 3112 % 100 289 9,286 163 5,237 282 9,016 295 9,495 218 7,005 119 3,823 194 6,233 187 6,008 116 3,727 75 2,412 3 0,091 9 0,289 47 1,512 86 2,863 84 2,699 11 0,253 64 2,056 142 4,562 14 0,049 22 0,726 45 1,446 50 1,606 39 1,253 10 0,312 17 1,755 7 0,224 3 0,096 17 1,755 2 0,064 31 0,996 6 0,192 3 0,096 3 0,096 22 0,706 10 0,312 8 0,257 12 0,385 12 0,385 6 0,192 6 0,192 13 0,417 20 0,642 3 0,096
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 39 40 41 42 43
zne-Yklem Yklem- zne zne-Zarf-Yklem zne-Yer Tamlaycs-Yklem zne-Yklem- Yer Tamlaycs zne-Yklem- Zarf zne-Nesne-Yklem zne-Yklem- Nesne Zarf- zne-Yklem Zarf-Yklem-zne Yklem- Zarf- zne Yklem- Nesne- zne Nesne- Yklem- zne Yer Tamlaycs-zne-Yklem Yer Tamlaycs-Yklem- zne Yklem-Yer Tamlaycs-zne zne-Zarf-Yklem-Nesne zne-Zarf-Nesne-Yklem zne-Yklem- Yer Tamlaycs- Nesne Yklem- zne Yer Tamlaycs zne-Zarf-Yklem-Yer Tamlaycs zne-Zarf- yer Tamlaycs-Yklem zne- Zarf-Nesne-Yklem zne-Nesne-Yer Tamlaycs-Yklem Yklem-zne-Zarf zne-Yer Tamlaycs-Yer Tamlaycs-Yklem Zarf- Zarf-Yklem- zne zne- Yer Tamlaycs- Zarf-Yklem zne- Yklem- Zarf Yer Tamlaycs Zarf- zne-Yklem- Nesne Nesne-zne- Yklem-Yer Tamlaycs -Zarf- Yklem zne- Zarf zne-Zarf-Zarf-Nesne-Yklem zne- Nesne-Yklem- Zarf zne-Zarf--Zarf-Yklem zne-Zarf-Nesne-Zarf-Yklem zne-Zarf-Nesne-Yklem-Yer Tamlaycs zne-Zarf- Nesne- Yer Tamlaycs-Yklem zne-Zarf-Yklem- Yer Tamlaycs- Nesne Zarf-Nesne-Yklem- zne zne-Zarf- Yer Tamlaycs- Nesne-Yklem Zarf-zne- Yer Tamlaycs- Yklem zne-Zarf- Yklem-Nesne-Zarf
143
44 45 46 47 48 49 50 51 52 53 54 55 56 57 58 59 60 61 62 63 64 65 66 67 68 69 70 71 72 73 74 75 76 77 78 79 80 81 82 83 84 85 86 87 88
Zarf- zne-Yklem- Zarf zne-Zarf-Yer Tamlaycs-Yklem- Nesne zne-Nesne-Yklem-Nesne zne- Zarf-Zarf- Yklem- Nesne Zarf- Yer Tamlaycs-Yklem- zne zne-Nesne- Yer Tamlaycs-Yklem Nesne-Yklem- zne zne-Nesne-Yklem- Yer Tamlaycs Nesne-Yklem- zne Yer Tamlaycs zne-Nesne-Yklem- Zarf Yer Tamlaycs-zne-Nesne-Yklem zne-Yklem- Yer Tamlaycs- Yer Tamlaycs zne-Yklem- Yer Tamlaycs -Zarf zne- Yklem- Zarf- Yer Tamlaycs Yer Tamlaycs- Zarf- zne-Yklem zne-Yklem-Nesne- Yer Tamlaycs Zarf-zne-Yklem-Yer Tamlaycs zne- Zarf-Yklem- Zarf Yer Tamlaycs-Zarf-zne-Yklem zne-Yer Tamlaycs-Nesne- Yklem zne-Yer Tamlaycs-Yklem- Zarf zne-Yklem-Zarf- Zarf zne-Zarf- Zarf-Yklem-Yer Tamlaycs zne-Zarf-Zarf-Yklem- Nesne zne-Zarf-Zarf-ZarfYklem Yer Tamlaycs-Nesne- zne-Yer Tamlaycs-Yklem Zarf-zne-Zarf-Nesne- Yklem Nesne- zne-Yer Tamlaycs-Yklem Zarf-zne-Yer Tamlaycs-Nesne-Yklem zne-Zarf-Yklem-Yer Tamlaycs-Nesne Zarf-Nesne-Yer Tamlaycs-Yklem- zne Zarf-Zarf-Zarf-zne-Zarf-Yklem Zarf-Zarf-Zarf- zne-Yklem Zarf- zne-Yer Tamlaycs-Zarf-Yklem Yer Tamlaycs- Yer Tamlaycs - Yer Tamlaycs zne-NesneYklem Yer Tamlaycs-zne-Zarf-Nesne-Yklem Zarf--zne- Yer Tamlaycs-Nesne-Yklem Zarf-zne-Yklem- Nesne- Yer Tamlaycs Zarf-zne-Yer Tamlaycs- Zarf- Yklem- Nesne zne-Yer Tamlaycs-Nesne- Yer Tamlaycs-Yklem Zarf-Zarf-Zarf- Yer Tamlaycs-zne-Yklem zne-Zarf- Zarf-Zarf-Yer Tamlaycs-Yklem Yer Tamlaycs-zne-Zarf-Nesne-Yklem- Nesne Zarf-Zarf- Zarf-zne-Yer Tamlaycs-Yklem- Zarf Yer Tamlaycs-Zarf-Yer Tamlaycs-Yklem- zneYer Tamlaycs
9 11 4 3 6 45 35 33 3 4 5 7 3 3 3 6 13 9 3 65 17 9 5 8 11 1 1 1 2 2 2 2 2 2 1 1 2 1 1 1 1 1 1 1 1
0,289 0,353 0,218 0,096 0,338 1,446 1,424 1,064 0,096 0,218 0,060 0,224 0,096 0,096 0,096 0,0338 0,417 0,289 0,096 2,088 0,546 0,289 0,060 0,257 0,353 0,032 0,032 0,032 0,064 0,064 0,064 0,064 0,064 0,064 0,032 0,032 0,113 0,032 0,032 0,032 0,032 0,032 0,032 0,032 0,032
144
TABLO- 4 ELERNN SAYISINA GRE FL CMLESNN DURUMU Unsur Says 1 2 3 4 5 6 ki Unsurdan Oluan Cmleler Unsurdan Oluan Cmleler Drt Unsurdan Oluan Cmleler Be Unsurdan Oluan Cmleler Alt Unsurdan Oluan Cmleler Yedi Unsurdan Oluan Cmleler Genel toplam Cmle Says 452 1800 740 112 7 1 3112 Oran % 14,524 57,840 23,778 3,598 0,224 0,032 100
1. 3. 3. 2. Cmle Topluluu Birden fazla yargy barndran cmlelerin, balama edat alsn veya almasn bir arada bulunmalaryla meydana gelen toplulua cmle topluluu denir.
1. 3. 3. 2. 1. Balama Edat (Cmle Balayclar) le Oluan Cmle Topluluu Balama edat ile birbirine balanan cmlelerdir. Balama edatlaryla iki cmle baland gibi ikiden fazla cmle de birbirine balanmaktadr. Deiik balama edatlar ile balanan cmleler bu balkta incelendi. Eserde 224 cmle topluluu ve 457 %3,247dir. Eserlerdeki balama edatyla oluturulmu cmle topluluklar ierisindeki 457 cmleden 351i fiil cmlesidir. Bunun balama edatyla oluturulmu cmle vardr. Tm cmle ve cmle topluluklarna oran
cmlelere oran % 76,805 dir. Eserlerdeki balama edatyla oluturulmu cmle topluluklar ierisindeki 457 cmleden 106s isim cmlesidir. Bunun balama edatyla oluturulmu
cmlelere oran % 23,194 dr.
145
Eserlerdeki balama edatyla oluturulmu cmle topluluklar ierisindeki 457 cmleden 127si devrik cmledir. Bunun balama edatyla oluturulmu
cmlelere oran % 27,899 dur. Eserlerdeki balama edatyla oluturulmu cmle topluluklar ierisindeki 457 cmleden 330u kurall cmledir. Bunun balama edatyla oluturulmu
cmlelere oran % 72,210 dur. Eserlerdeki balama edatyla oluturulmu cmle topluluklar ierisindeki 457 cmleden 333 olumlu cmledir. Bunun balama edatyla oluturulmu cmlelere oran % 72,866dr. Eserlerdeki balama edatyla oluturulmu cmle topluluklar ierisindeki 457 cmleden olumsuz kurulutaki cmlelerin says 100dir. edatyla oluturulmu cmlelere oran % 21,881dir. Eserlerdeki balama edatyla oluturulmu cmleler ierisindeki 457 Bunun balama
cmleden 24 soru cmlesidir. Bu soru cmlesinin 21i olumlu soru cmlesidir. Olumsuz soru cmlesi 3dr. Bunun balama edatyla oluturulmu cmlelere oran % 5,251dir. 1. 3. 3. 2. 1. 1. Cmle Topluluklarnda Kullanlan Balama Edatlar (Cmle Balayc Edatlar) 1. 3. 3. 2. 1. 1. 1. Ki Balama Edat le Balanan Cmle
Bir dem bid bir dem zhid bir dem s bir idem mut' Bir dem gelr ki iy gnl ne dnde ne mndasn ( TD 279/4/1) k Ynus bugn gurbetde kald Ki k syledr dildre karu (TD 289/9/1)
1. 3. 3. 2. 1. 1. 2. Kim Balama Edat le Balanan Cmle
Bir imret gster bana kim son vrn olmaya ( TD 316/1/1)
146
Kazan gr ol ml kim senden o gir kalmaya ( TD 316/1/2)
1. 3. 3. 2. 1. 1. 3. Ta ki Balama Edat le Balanan Cmle
Rahmet gele ta ki sana kandaysan dvndasn (TD 279/2/1)
1. 3. 3. 2. 1. 1. 4. V Balama Edat le Balanan Cmle
Korkma kayrma kimseden gussa v gamdan bo yri (TD 403/1/1)
1. 3. 3. 2. 1. 1. 5. Amm Balama Edat le Balanan Cmle
Ynus'un szi iirden amm asl(dur) kitbdan (TD 137/9/1)
1. 3. 3. 2. 1. 1. 6. Egeri Balama Edat le Balanan Cmle Ninsuzn ninun kimse bilmez Egeri b-nihyet yetn var (TD 48/2/1)
1. 3. 3. 2. 1. 1. 7. Belki Balama Edat le Balanan Cmle
Getr grelm burhnun belki haber takrr nedr (TD 56/7/2)
1. 3. 3. 2. 1. 1. 8. n Balama Edat le Balanan Cmle
Cn u cihn ne nesnedr n dostl bzr olur (TD 93/5/2) Kimn srrn kim bile n irilmez bu hle (TD 116/7/1) Ynus yok dny tad n kim fnymi ad (TD 251/5/2)
1. 3. 3. 2. 1. 1. 9. Bri Balama Edat le Balanan Cmle
147
Ana varursn mutlaka bri krle var dur (TD 33/5/2) Miskn olugr bri benlikden rak yri (TD 84/4/2)
1. 3. 3. 2. 1. 1. 10. Ger Balama Edat le Balanan Cmle
Ger alak varasm meydan senndr (RN 168/1)
1. 3. 3. 2. 1. 1. 11. Eger Balama Edat le Balanan Cmle
Eger kul olasn sermaye yiter (RN 255/1)
1. 3. 3. 2. 1. 1. 2. 12. Lkin Balama Edat le Balanan Cmle
Dny harmdur hslara lkin helldr hamlara (TD 333/6/1)
1. 3. 3. 2. 1. 1. 2. 13 Velkin Balama Edat le Balanan Cmle
Arslanam ikra geldm velkin yatagum anda (TD 310/3/2)
1. 3. 3. 2. 1. 1. 2. 14. Veli Balama Edat le Balanan Cmle
Boaldum u toldum vel neyile toldum bilmezem (TD 192/3/2)
1. 3. 3. 2. 1. 1. 2. 15. Zir Balama Edat le Balanan Cmle
Satalum sarrf olalum zr dkenmez knm (TD 121/5/2)
1. 3. 3. 2. 1. 1. 2. 16. Zir ki Balama Edat le Balanan Cmle
Dnem gir sana varam zr ki rum yok durur (TD 52/5/2)
148
1. 3. 3. 2. 1. 1. 2. 17. Zir kim Balama Edat le Balanan Cmle
Zr kim gnli anun tutmad kibrile ps (TD 119/1/2)
1. 3. 3. 2. 1. 1. 2. 19. nki Balama Edat le Balanan Cmle
nki kzd cisme ulad can (RN 5/2)
1. 3. 3. 2. 1. 1. 2. 20. Meger Balama Edat le Balanan Cmle
Aceb yine miskn Ynus kdan artuk sevdi meger (TD 73/9/1) Ma'k yzin grdi meger gtleyp gin dirmez (TD 104/9/2)
1. 3. 3. 2. 1. 1. 2. 21. ll Balama Edat le Balanan Cmle
Evveli H hiri H y H ill H olam (TD 201/45/1) Men arafe nefsehu dirsin ill deglsin (TD 255/4/1 )
1. 3. 3. 2. 1. 1. 2. 22. Yni Balama Edat le Balanan Cmle
Dni gni klur zri yani grmek diler yri (TD 93/4/2) Fikrine bak bls'n ya'ni hner eyledi (TD 356/5/1)
1. 3. 3. 2. 1. 1. 2. 23. Nitekim Balama Edat le Balanan Cmle
Seni dah byle kla nitekim kld bunlar (TD 368/6/2)
Gitmez k gzinden hergiz mak hayli Nitekim Zelh virr Ysuf'un ninn (TD 398/4/1)
149
1. 3 .3. 2. 1. 1. 2. 24. Ya ya Balama Edat le Balanan Cmle
Y zilr y tayanur ya uar (TD 417/5/2) Ya bildgni eyit ya bir bilrden iit (TD 57/2/2)
Y edebler ol kuln y mezda virr satar
1. 3. 3. 2. 1. 1. 2. 25. Ne ne Balama Edat le Balanan Cmle
Ne hrsumuz baydur bizm ne nefsmz iindeyz (TD 114/2/1) Ne mnkirz limlere ne tersenn hndayuz (TD 114/5/2) Ne pta-ha taparam ne dn imn tutaram (TD 180/7/1)
1. 3. 3. 2. 1. 1. 2. 26. Ger Balama Edat le Balanan Cmle
krne cnum virem ger melmet tonn geyem (TD 209/6/2) Cnsuzlara bir d durur ger yorasn sen bu di (TD 360/4/2)
1. 3. 3. 2. 1. 1. 1. 27. Anunn Balama Edat le Balanan Cmle
Ynus kunla kimdr bu lem Anunn devr ider devrn iinde (TD 332/5/2) let hareket kamu senndr Anunn ine kimse karlmaz (TD 107/4/1)
1. 3. 3. 2. 1. 1. 2. 28. Hem hem Balama Edat le Balanan Cmleler Hem eytnun boynn ur hem nefs dah lse gerek (TD 136/3/1)
1. 3. 3. 2. 1. 2. Cmle balayc edatn ald grev Cmle topluluklar tr, anlam, dizili ynyle farkl olan cmleleri kendi bnyesinde barndrabilir.
150
1. 3. 3. 2. 1. 2. 1. sim Cmlelerini Balamas
Ne hrsumuz baydur bizm ne nefsmz iindeyz (TD 114/1/2) Ne mnkirz limlere ne tersenn hndayuz ( TD 114/4/2)
1. 3. 3. 2. 1. 2. 2. Fiil Cmlelerini Balamas
Ana varursn mutlaka bri krle var dur (TD 33/5/2) Ynus sen bir olgl gnlde sr olgl Ki derv olanlar bu srdan tuyalar (TD 62/8/1)
Ne grr glde y b-re blbl Ki glistna karu gulgul eyler ( TD 3/2) Kimn srrn kim bile n irilmez bu hle ( TD 116/7/2)
1. 3. 3. 2. 1. 2. 2. 3. Bir Olumlu Bir Olumsuz ki Cmleyi Balamas
re yok ayrlmaga n sende grindi Hak ( TD 132/9/2) Az bakmagl sen oga n dost inden doga ( TD 135/14/1) Bizm il bzirgn h ass gzetmedi n ass bizm degl ziyn yagmya virdk (TD 143/2/1)
1.3. 3. 2. 1. 2. 2. 4. ki Devrik Cmleyi Balamas Dil nie vasf itsn hsnnile hulkun kim Hsnni Hak eylesn yavuz gzlerden rak (TD 132/7/1)
1. 3. 3. 2. 2. Balama edat kullanlmadan cmle topluluu oluturan cmle Eserlerde byle teekkl etmi 2446 cmle topluluu ve 5205 cmle vardr. Tm cmle ve cmle topluluklarna oran %35,459dur.
151
Eserlerdeki balama edat kullanlmadan oluturulmu cmle topluluklar ierisindeki 5205 cmleden 3451i fiil cmledir. Bunun balama edatyla % 76,805 dir. Eserlerdeki balama edat cmleden
oluturulmu cmlelere oran kullanlmadan
oluturulmu cmle topluluklar ierisindeki 5205
1754 isim cmlesidir. Bunun balama edatyla oluturulmu cmlelere oran % 33,1699 dur. Eserlerdeki cmle topluluklar ierisindeki 5205 cmleden 3638i kurall cmledir. Bunun balama edat kullanlmadan oluturulmu cmlelere oran 69,894 dr. Eserlerdeki cmle topluluklar ierisindeki 5205 cmleden 1567si devrik cmledir. Bunun balama edat kullanlmadan oluturulmu cmlelere oran 30,105 dir. Eserlerdeki balama edat kullanlmadan oluturulmu cmleler ierisindeki 236 cmlesinden 4285i olumlu cmledir. Bunun balama edat kullanlmadan oluturulmu cmlelere oran % 82,324dr. Eserlerdeki balama edat kullanlmadan oluturulmu cmleler 5205 % %
cmleden olumsuz kurulutaki cmlelerin says 586dr. Bunun balama edat kullanlmadan oluturulmu cmlelere oran % 11,258dir. Eserlerdeki balama edat kullanlmadan oluturulmu cmleler ierisindeki 5205 cmleden 334 soru cmlesidir. Bu soru cmlesinin 320si olumlu soru cmlesidir. Olumsuz soru cmlesi 14dr. Bunun balama edat kullanlmadan
oluturulmu cmlelere oran % 6,416dr. Senden sana varur yolum senden seni syler dilm (TD 7/4/1) Anma msn sen ol gni cmle lem hayrn ola (TD 9/1/1) Kesdi benm bu rencmi dermn old bu derd bana (TD 10/2/2) Dn gider gndz gelr gr niesi uz gelr (TD 23/1/1) Bir kiiden sorgl haber kim manden haberi var
152
Bir kiiye virgil gnl cnnda k eseri var (TD 27/1/1) Ne beslersin bu teni sinde kurd ku yir gider (TD 35/1/2) y bana ey diyen benem kamudan kemter yle mcrimem yolda mcrimler benden server (TD 41/1/1) Yrrisem nmdesin sylerisem dilmdesin Oturursam yanumdasn ayrukda ne bzrum var (TD 43/2/1) y Ynus sen ksan mn biligin berk kuan Varlgun degr yokluga cmle eksklk sendedr (TD 44/8/1) Medreseler mderrisi okumadlar bu dersi
1. 3. 4. Yklemin trne gre cmle Cmlenin yklemi ekli veya eksiz yarg bildiren bir fiil ya da isimdir. Bu durumda yklemin tr bakmndan cmleler ikiye ayrlr:
1. 3. 4. 1. sim cmlesi Yklemi bir isim veya isim grubu olan cmlelerdir. sim ya da isim gruplar ek-fiilin zamanlarndan biri ile ekimlenerek yklem olurlar. Eserde tek yargl 4084 cmle ierisinde 922 isim cmlesi vardr. Bunun tm tek yargdan oluan cmlelere oran %22, 825dir. Eserlerdeki balama edatyla oluturulmu cmle topluluklar ierisindeki 457 cmleden 106s isim cmlesidir. Bunun balama edatyla oluturulmu
cmlelere oran % 23,194 dr. Eserlerdeki balama edat kullanlmadan oluturulmu cmle topluluklar ierisindeki 5205 cmleden 1454 isim cmlesidir. Bunun balama edatyla
oluturulmu cmlelere oran % 33,1699 dur. Hazretnde yaramazlar krdur ( TD 417/5/2) Sensz yola girrisem rem yok adm atmaga ( TD 1/1) b- Hayt'un emesi klarun vislidr (TD 2/3/1) 153
Bu nefs oglanlar tokuz kiidr (RN 30/1/1) Erenlerdir bu dirlige erenler (RN 80/1/1) Her dem yeni dirlikdedr (TD3/8/2) Oldur gnlde tevm hem kdur yoldaum benm (TD 204/1/2)
1. 3. 4. 2. Fiil Cmlesi Yklemi ekimli bir fiil olan cmledir. Bu fiil basit ya da birleik yapda olabilir. Yarg, kip ve ahs bildiren btn fiillerde vardr. Eserlerdeki tek yargdan ouan 4084 cmledeki fiil cmlesinin says
3112dir. Bunun tek yargdan oluan cmlelere oran %77, 1442dir. Eserlerdeki balama edatyla oluturulmu cmle topluluklar ierisindeki 457 cmleden 351i fiil cmledir. Bunun balama edatyla oluturulmu cmlelere oran % 76,805 dir. Eserlerdeki balama edat kullanlmadan oluturulmu cmle topluluklar ierisindeki 5205 cmleden 3451i fiil cmlesidir. Bunun balama edatyla
oluturulmu cmlelere oran % 76,805 dir.
1. 3. 4. 2. 1. Yklemi Basit Kipli Olan Fiil Cmleleri
Gnllerden seni sen tara atdun (RN 124/2) y k delsi olan ne kaldun perkende (TD 328/1/2) Biz bizi bilmezidk bizi kendden eyledi (TD 358/1/2)
1. 3. 4. 2. 2. Yklemi Birleik Kipli Olan Fiil Cmleleri
Kim grmidr baykuun glistna girdgin (TD335/4/1)
Hergiz mslmn olmaz bagr dnmidr taa (TD341/6/1)
154
1. 3. 5. Yklemin yerine gre cmle Trke cmle kurulularnda yklem genellike sonda bulunur. eitli nedenlerle yklemin yeri cmle iinde deiebilmektedir. Yklem, genellikle cmlenin sonunda yer alr. Bu, Trke sz diziminin karakteristik zelliidir. Ancak dier cmle eleri gibi yklemin de sz dizimi iindeki yeri eitli sebeplerle deiebilmektedir. Cmlelerin kurall (dz) veya devrik olularnda l, dier elerin deil yklemin yeridir. 39 1. 3. 5. 1. Kurall (Dz) Cmle Yklemi sonda bulunan cmledir. Dilimizin sz dizim zelliine gre asl e sonda bulunur. Vurgulanmak istenen e, ykleme yaklatrlr. Yardmc eden ana eye dizili, Trk cmle yapsnn temel zelliidir. 40 Eserlerdeki tek yargl 4084 cmle ierisindeki 922 isim cmlesinden 688i kurall cmledir. Bunun isim cmlelerine oran % 73,852dir. Tm tek yargdan oluan cmlelere oran ise % 16,856dr. Fiil cmlesinin 1671i kurall cmledir. Bunun fiil cmlelerine oran %53, 6953dr. Tek yargdan oluan cmlelere oran %41,4229dur. Eserlerdeki balama edatyla oluturulmu cmle topluluklar ierisindeki cmleden 330u kurall cmledir. Bunun balama edatyla oluturulmu cmlelere oran % 72,210 dur. Eserlerdeki cmle topluluklar ierisindeki 5205 cmleden 3638i kurall %
cmledi r. Bunun balama edat kullanlmadan oluturulmu cmlelere oran 69,894 dr.
39 40
Erenlern nazar toprag gevher eyler (TD 46/8/1) Gnllerde saf bitmez ( TD 218 /4/3
Karahan, a.g.e. , s. 100. Karahan, a.g.e. , s. 100.
155
Yl on iki ay k od imde u yanup durur (TD 214/7/1)
1. 3. 5. 2. Devrik Cmle Yklemi cmlenin sonunda deil de cmlenin her hangi bir yerinde bulunan cmlelerdir. Yklemin yerinin deimesi, bir anlam ne karma, vurgulama amac, zelikle iirde ahenk endiesi gibi sebeplerledir. Eserlerdeki tek yargl 4084 cmle ierisindeki 922 isim cmlesinden 234 devrik cmledir. Bunun isim cmlelerine oran % 35,242 dir. Tm tek yargdan oluan cmlelere oran ise % 5,999 dr. Fiil cmlesinin 1441i devrik cmledir. Bunun fiil cmlelerine oran %46,304dr. Tek yargdan oluan cmlelere oran %35,721dirserdeki balama edatyla oluturulmu cmle topluluklar ierisindeki 457 cmleden 127si devrik cmledir. Bunun balama edatyla oluturulmu cmlelere oran % 27,899 dur. Eserlerdeki cmle topluluklar ierisindeki 5205 cmleden 1567si devrik cmledir. Bunun balama edat kullanlmadan oluturulmu cmlelere oran 30, 105 dir. Gep nie zaman turd turmak (RN 151/1) Ger elnden gelmezse syleme fsid haber ( TD 26/1/2) Dni gni klur zri yani grmek diler yri (TD 93/4/2) %
Senden sana varur yolum senden seni syler dilm (TD 7/4/1) Kesdi benm bu rencmi dermn old bu derd bana (TD 10/2/2)
1. 3. 6. Anlamna Gre Cmle in, oluun, hareketin, durumun, kln yklemde nasl anlatldna gre cmleler eitlere ayrlr. Burada iin yaplp yaplmad, durumun varl yokluu, iin istenildii ya da emredildii, bildirildii ya da sorulduu nemlidir.
156
Her cmle, yapsnda bulunan kelime ve eklerin ynlendirdii soru, bildirme, emir, istek, nlem vb. anlam zelliklerinden birine sahiptir. Bir cmle hangi anlam zelliine sahip olursa olsun, mutlaka ya olumlu ya da olumsuz bir anlam tar. O halde cmlelerin temel anlam zellii olumluluk veya olumsuzluktur. Olumlu ve olumsuz cmleler, ayrca soru, bildirme, emir, istek, nlem vb. anlamlar tayabilir.41 1. 3. 6. 1. Olumlu Ve Olumsuz Cmle 1. 3. 6. 1. 1. Olumlu Cmle Fiil cmlesinde iin, oluun yapldn veya olduunu; isim cmlesinde ise sz edilen kavramn bulunduunu, var olduunu, bahsedilen ekilde olduunu bildiren cmlelerdir. Yargnn gerekletiini anlatan cmlelerdir. Yklem yapma, yaplma ve olma bildirir. 42 Eserlerdeki tek yargl 4084 cmle ierisindeki 922 isim cmlesinden 755i olumlu cmledir. Bunun isim cmlelerine oran %81,887dir. Tek yargdan oluan cmlelere oran ise %18.715dir. Eserlerdeki tek yargl 4084 cmle ierisindeki 3112 fiil cmlesinden
2336s olumlu cmledir. Bunun fiil cmlelerine oran %75,0622dir. Tek yargdan oluan cmlelere oran %57,9077dir Eserlerdeki balama edatyla oluturulmu cmle topluluklar ierisindeki 457 cmleden 333 olumlu cmledir. Bunun balama edatyla oluturulmu cmlelere oran %72,866dr. Eserlerdeki balama edat kullanlmadan oluturulmu cmleler
ierisindeki 5205 cmlesinden 4285i olumlu cmledir. Bunun balama edat kullanlmadan oluturulmu cmlelere oran %82,324dr.
41 42
Karahan, a.g.e. , s. 103. Karahan, a.g.e. , s. 103.
157
1. 3. 6. 1. 1. 1. Olumlu sim Cmlesi
Cn kulagla dinlersen i bu szm turvandadur (TD 44/1/2) klar meydn Ar'dan uludur (TD 50/7/2) Ol lem fahri Muhammed nebler serveridr (TD 81/1/2) Yir yzinde cmle iek Mustaf'nun teridr (TD 81/3/2) Okumakdan ma'n ne kii Hakk' bilmekdr n okudun bilmezsin h bir kur emekdr ( TD 91/2/1) Hem eytnun boynn ur hem nefs dah lse gerek (TD 136/2/2) Gh m'minem t'atde dem-be-dem mnctda Gh rindem harbtda ben bir aceb kolmaam (TD 227/5/2) Dostla sohbetdeydm ier halvetdetydm (TD 233/2/1) Ben bir kuldum sen sultndun (TD 284/6/2)
1. 3. 6. 1. 1. 2. Olumlu Fiil Cmlesi
Ab dikinem yz bin preden (TD 284/7/2) Bu ne acyib ser-gze kard bagrumuzda ba (TD 286/2/2) Pervz ururlar dem-be-dem uuban dosta gitmege (TD 1/2/2) Kimn ki renci varsa derdine dermn istesn (TD 10/2/1) Her kim bana agyrsa Hak Tanr yr olsun ana (TD 13/1/1) Ana varursn mutlaka bri krle var dur (TD 3376/2)
1. 3. 6. 1. 2. Olumsuz Cmle Fiil cmlesinde iin, oluun yaplmadn, yaplmayacan veya olmadn; isim cmlesinde ise sz edilen kavramn bulunmadn, var olmadn, bahsedilen ekilde olmadn bildiren cmlelerdir. Yargnn gereklemediini anlatan cmlelerdir. Byle cmleler, yapma, yaplmama, olmama bildirir.43
43
Karahan, a.g.e. , s. 104.
158
Eserlerdeki tek yargl cmleler ierisindeki 922 isim cmlesinden olumsuz kurulutaki cmlelerin says 112dir. Bunun isim cmlelerine oran %
12,147dir. Tek yargdan oluan cmlelere oran ise % 2,776dr. Fiil cmlesinin 504 olumsuz cmledir. Bunun fiil cmlelerine oran %16,1953tr. Tek yargdan oluan cmlelere oran %7,4095tir. Eserlerdeki balama edatyla oluturulmu cmle topluluklar ierisindeki 457 cmleden olumsuz kurulutaki cmlelerin says 100dir. Bunun balama edatyla oluturulmu cmlelere oran % 21,881dir. Eserlerdeki balama edat kullanlmadan oluturulmu cmleler 5205 cmleden olumsuz kurulutaki cmlelerin says 586dr. Bunun balama edat kullanlmadan oluturulmu cmlelere oran % 11,258dir. 1. 3. 6. 1. 2. 1. Olumsuz sim Cmlesi
Bir kez gnl ykdunsa bu kldugun namz degl (TD 166/1/1) Ekskligile nazar erenlere ho degl (TD 167/2/1) Hcet degl klara Tr'da mnct fiilek (TD 206/6/1) bu benm zrlgum degl ah bir bgin (TD 234/6/2) Ynus eydr hey sultnum zge num vardur benm Ko dny altn gmiin ne bakr u tuncndayuz (TD 114/7/2) Ne yohsul u ne baydasn ne kk sarylardasn (TD 186/5/2) Umak'dan umus yok Tamu'dan korkus yok
1. 3. 6. 1. 2. 2. Olumsuz Fiil Cmlesi
Kfr mn ol yolda ass-ziyna gemez (TD 236/4/2) Ik kime kim irerse kendden gayr komaz (TD 236/2/1) Ynus sen kendni grme (TD 238/6/2)
159
Hi nin eyitmesn Hr u Kusr iinde (TD 395/6/2) Ne eytn azdursar ne kimse kr eyledi (TD 356/11/2) Gerek k gt bilmez zire gt ass klmaz (TD 377/2/1)
1. 3. 6. 2. Soru Cmlesi inde soru anlam bulunan; bir konuda bilgi edinmek, pheleri gidermek ve dnceleri onaylatmak iin kurulan cmlelere soru cmlesi denir. Cmlenin elerini bulmaya ynelik tm soru kelimeleriyle soru cmleleri yaplabilir.Soru yoluyla bilgi almay amalayan cmlelerdir. Soru eki -mI ile soru sfatlar, soru zamirleri, soru Zarflar ve soru edatlar bir cmleye soru anlam kazandran unsurlardr.44 Eserlerdeki tek yargl cmleler ierisindeki 922 isim cmlesinden 55i soru cmlesidir. Bu soru cmlesinin 54 olumlu soru cmlesi, 1 cmlesi ise olumsuz soru cmlesidir. Bunun isim cmlelerine oran % 5,965dir. Tek yargdan oluan cmlelere oran ise % 1,363tr. Fiil cmlesinin 272si soru cmlesidir. Bu soru cmlesinin 266s olumlu soru 6s olumsuz soru cmlesidir. Bunun fiil cmlelerine oran %8,7403dr. Tek yargdan oluan cmlelere oran %6,7426dr. Eserlerdeki balama edatyla oluturulmu cmleler ierisindeki 457 cmleden 24 soru cmlesidir. Bu soru cmlesinin 21i olumlu soru cmlesidir. Olumsuz soru cmlesi 3dr. Bunun balama edatyla oluturulmu cmlelere oran % 5,251dir. Eserlerdeki balama edat kullanlmadan oluturulmu cmleler ierisindeki 5205 cmleden 334 soru cmlesidir. Bu soru cmlesinin 320si cmlesidir. olumlu soru
Olumsuz soru cmlesi 14dr. Bunun balama edat kullanlmadan
oluturulmu cmlelere oran % 6,416dr.

44
Karahan, a.g.e. , s. 107.
160
Dyim riyzt ekp halvetlerde diz kp Hak ddr eserin grmeyen k mdur TD (36/4/2) Vuslat eri oldunsa gz hicbn bildnise Dost yn grdnise bu varlg brak nedr (TD 37/ Eydrsin kim gzm grr davyi manye irr Gndz gne 'le virr gice yanan erk nedr (TD 37/8/2) Evvel hitb klur cna cn andan gelr tene Biz letz bahne ayruk ne elmzden gelr (TD 42/4/1)
1. 3. 6. 2. 1. Soru Ekiyle Kurulan Cmle
Sagr m kulagn nin iitmez (RN 128/2) midun yok m Hakk tuyasn (RN 112/1) ldgm in gussa m yirem (TD 284/4/1) Nin olur m nindan ier (TD 290/12/2) Sevdk mi ele girr sevdkler virmeyince (TD 297/5/29
1. 3. 6. 2. 2. Soru Sfatyla Kurulan Cmle
Kang bir ekskligm getribilem dile (TD 332/7/2) Nie nin vireler kang yoldan soralar (TD 416/4/1) Ne ussun var senn ne hod delsin (RN 132/1) Ne bunda diri ne sinde olusin (RN 132/2) Dn-gn sennven diriken ne bahne buld gider (TD 87/1/2) Okumakdan ma'n ne kii Hakk' bilmekdr (TD 91/2/1) Cn u cihn ne nesnedr n dostla bzr olur (TD 93/5/2) Bu ne dertdr aceb dermn belrmez (TD 113/1/1) Cn birdr ma'kla dah ne drl hli var (TD 32/1/2) Ne drl tedbr ideym ya nie sagn sanaym (TD 216/1/2)
161
1. 3. 6. 2. 3. Soru Zarfyla Kurulan Cmle
Bu nefrin ikayet kanda vara (RN 24/2) Sret sz kanda buld kanda szi i old (TD 25/3/2) Yavuz ie ey ad byle fitne kanda var (TD 41/4/2)
1.3. 6. 2. 4. Soru Zamiriyle Kurulan Cmle
Kim n'iderise boyun bura re yok gnl ykmaga (TD 1/8/2) Bu hla bu zrla bu hikmeti kim ne bile (TD 8/3/1) Kim lmm isterise bin yl mr virsn ana (TD 13/4/2) Kim ola dostla bu demde halvet (TD 20/6/2) Kim vire bu dilile ol ma'kadan haber (TD 26/9/1) Sayyd elinden kim alur duzaga dicek nahcr (TD 53/3/2) Nedr L v Bel hi an bilmez (RN 404/1) Y bunca cst c nedr grene bir nazar durur (TD 61/1/2) Hlm ahvlm nedr bu mlke sora geldm (TD 196/6/2)
162
1. 3. 7. CMLE BLGS EK 1. 3. 7. 1. ARAPA CMLE ncelenen eserlerdeki cmlelerden 2 tanesi Arapadr. Bu say tamamyla Arapa yklem tayp Trke hibir aklama yaplmadan cmle olanlar iindir. Bu cmlelerin toplam cmlelere oran % 0029dur.
a) Bal Bana Arapa Olan Cmle ve Cmle Topluluu
Ed-dny cifetun ve tlibih kilab (RN 425/2) Men arefe nefsehu fekad arefe Rabbehu (TD 287/5/1)
b) Bir Arapa Cmlenin Trke Cmle ile Oluturduu Cmle Topluluu
Klli ey'in yerci il aslih sz asldur (TD 33/10/2) Elest bi-Rabbikm Hak'dan nid gelicek (TD 397/7/1)
c) Arapa Cmlenin Trke Cmle inde Bir Kelime Grubu Ya da e Olarak Kullanlmas
Klu bel dinildi mnkir-muhib bilindi (TD 397/8/1) Rahm durur senn adun Rahm'lgun bize didn Mridlern mutlad L taknetu hitb nedr (TD 89/4/2)
1. 3. 7. 2 Eksiltili Cmle (Kesik Cmle) Bazen yklemi bazen de dier unsurlar belirtilmeden kurulan cmlelerdir.
Kiminde derd firk kiminde eserl sz (TD 106/3/2) y b-re Ynus hemn derv olubilsem derv (TD 123/7/2) Her bir yolda yz bin rs (TD 184/16/3)
163
2. BLM YNUS EMRENN TRKES Ynus Emrenin Trkesini ana balklaryla u ynlerden ele alacaz. 1) Ynusun yaad dnem ve bu dnemin dil zellikleri 2) Ynusta farkl dil zellikleri 3) Ynusta sz ve anlam sanatlar, ataszleri ve deyimler 4) Ynusun sz varl 1) Eski Anadolu Trkesi olarak adlandrlan dnem XII. yzylda balatlabilen ve XIII. yzyl sonlarna kadar sren, ses bilgisi, ekil bilgisi ve kelime hazinesi bakmndan bir dereceye kadar, Karahanl yaz dili geleneine bal olan bir dnemdir. Ynus Emre de bu dnemin balang dneminde eser vermitir. Genel izgileri ile Seluklu devletinin yklndan Osmanl devletinin imparatorluk temellerinin atlna kadar geen bu dnemin diline Beylikler Devri Trkesi de diyebiliriz. XII. yzyl sonuna rastlayan eserlerde her iki dnemi temsil eden zelliklere de rastlamak mmkndr. Ne var ki, ilk dnemi karakterize eden dou zellikleri artk silinmek zeredir. Bu bakmdan XIII. yzyl sonu, bu iki dnemi birbirine kaynatran bir gei halkas durumundadr.45 Bu bilgiler nda Ynus Emrenin eserlerinin dilini Beylikler Devri Trkesi ierisinde ele almak daha isabetli grnyor. O dnemde konuma dilinin yaz diline aktarlmas yoluyla kurulduunu syleyebiliriz. Ynus un iirlerinde konuma dilinde kullanlan kelimelerle yaz dilinde bulunan kelimelerin i ie bulunduunu grrz: Allah-Tanr-alab, cennet-umak, cehennem-tamu, yazuk-gnah, zehir-agu, olup-oluben, ak-sevi-sevgivb. gibi. Allah'uma kr klam (TD 10/2/1) Tanr buyrugn tutmayan anda bie biryn ola (TD 20/4/2) alab'um inyeti sun gere meger (TD 78/3/2)
45
Zeynep Korkmaz, (1970), Marzuban-name evirisi, DTCF Yay. Ankara, s. 66.
164
Seni grdm gne gibi cennet bana zindn gibi
Cennet'ne zhidn ko Umak'da arzm yok durur (TD 45 /5/1)
Ol Cehennem'de yananlar mnkirn inkrdur (TD 123/4/2)
Mustaf'ya mmet olan Tamu'da karr eylemez (RN 23/2)
Yazuklarumuz tartla anca perdeler yrtla (TD 78/5/1)
Bilmedgn gnhlarun anda sana yn ola TD 78/5/2)
Miskn Ynus zehr-i ktil k elinden tiryk olur (TD 23/2/2)
Cnum serho eyledi k agus tiryk bana (TD 24/3/2) Ynusun yetitii 13. yzyl Anadoluda teekkl edecek olan yeni yaz dilinin kurulma adr. Bu sebeple o devrin dier air ve yazarlar gibi Ynus Emrenin dili de, Orta Asya yaz dilinin hususiyetlerini tamaktadr. Ynusun bata Ahmet Yesevi olmak zere, Horasan erenlerinin kurduu fikir dnyas iinde bulunmas da Orta Asya Trkesinin izlerini tamasn gerektirmektedir. ki ayr corafi muhitte gelien ayn kltr ve edebiyatn dili uzun mddet birbirinden malzeme alp vermitir. Bu malzemeler 13. asr Trkesi hakknda toplu bir bilgi verir. Ynusun Orta Asya Trk kltrn Anadoluda devam ettirdiini gsterir ki, bu ok mhimdir. Trk tarihi gibi Trk kltr ve dnce sisteminin de bir btn olduunu ispat eder. Trk Milleti corafi mekn deitirmi yani hibir zaman o kendine has mill rengi ve ruhu kaybetmemitir. Karamanolu Mehmet Beyin 1278 ylnda Trkenin korunmas ve yaatlmas iin ok nemli kararnn olduu dnemde yaayan Ynus Emre de bu anlayla eser vermitir. 2) Ynus Emrenin dilinde Trkiye Trkesiyle farkllk gsteren dil zelliklerinden biri cevher fiilin ekimiyle ilgilidir. Geni zaman 1. ekiminde Am kullanlr. O dnemde sk geen ven ekli Ynusta yoktur. O dnemde kii zamiri ol, o eklindedir.
165
Fiil ekiminde emir kipi ile ilgili farkl bir kullanma rastlanmaktadr. Bu ek 2. ahs iin gIl biimiyle de kullanlmaktadr. Gelecek zaman gsteren IsAr
eki de Ynus Emrenin eserlerinde kullanlmtr. Geni zamann olumsuz ekiminde 1. kii iin In ekli kullanlr. Ynusta In ekinin aralk olarak kullanld grlr. Ynusta deiik sfat-fiil ekleri AsIgibi, zarf-fiil ekleri IbAn, IcAk, IcAgIz grlmektedir. 3) Bir dilin gelimesinde phesiz ki yazar ve airlerin ok byk bir etkisi vardr. Zira dilin gzellii, akcl onlarn eserlerindeki ifadelerle hayat kazanmaktadr. Ynus Emre, byk bir dil ustas, stn bir sz sanatsdr. Dili
yaln ve ak, anlatm iten ve scaktr. Dilin btn olanaklarn yerinde kullanarak, iirini gzel ve etkili sylemeyi ama edinmitir. Pek ok dizesi, okunduunda, sanki dnlmeden, dilin ucuna geldii gibi, sylenmi duygusunu uyandracak ekilde doaldr. Eski deyimle sehl-i mmtenidir. Divan, ancak, stn bir sanat yeteneiyle ortaya konulabilecek beyitlerle doludur. lk bakta hemen kendini gstermese de divan iirinin kimi sz ve anlam sanatlar, onun iirlerinde gzel rnekleriyle yer almtr. O, iirlerinde ses, sz ve anlam dengesini baaryla kurarak, yaad dnem iin olduu kadar gnmz iin de geerli olabilecek gl bir iir dili yaratmtr Ynus un slubu ak, yaln sade, dz, tabii, zentisiz, gsterisiz, sssz ve dosdoru syleyitir. Onun ifadesi eski, Trk cmlesinin devamdr. Bu ifade ve cmle ekli aslnda Trk rknn karakterine ok uygundur. nk Trk milleti davranlarnda dolambal yolu gsterii, mphemlik ve yapmac sevmez. Samimi ve aktr. Olduu gibi grnr. Dnp inand gibi konuur, Onun iin slup sanatkrn karakterini, sanatkrda, eer baka tesirlerle ifade tarzn deitirmemise mensup olduu milletin karakterini aksettirir. Ynus un devrinde edebiyatmza ve dilimize Arap ve Acem sluplarnn tesirleri henz girmedii iin onda milli vasflar btnyle mevcuttur.46 Gnlm ddi bir sevdya Baum virdm gavgya
46
Gel gr beni k n'eyledi Gel gr beni k n'eyledi
Necmeddin Haceminolu, (1976), Ynus un Trkesi, Atsz Armaan, stanbul, s. 284.
166
Ben yrrem yana yana Ne kilem ne dvne
Ik boyad beni kana Gel gr beni k n'eyledi
Ben yrrem ilden ile Gurbetde hlm kim bile
Dost soraram dilden dile Gel gr beni k n'eyledi
Benzm sar gzlerm ya Bagrum pre yregm ba Hlm bilen dertl karda Gel gr beni k n'eyledi
Gurbet ilinde yrrem Uyanup Mecnn oluram
Dost dmde grrem Gel gr beni k n'eyledi
Gh tozaram yirler gibi Gh aglaram seller gibi
Gh eserem yeller gibi Gel gr beni k n'eyledi
Akar sulayn aglaram eyhm anuban aglaram
Dertl cigerm taglaram Gel gr beni k n'eyledi
Y elm al kaldur beni
Y Vasluna irdr beni
ok aglatdun gldr beni Gel gr beni k n'eyledi
Ben Ynus- b-reyem Dost ilinde avareyem
Badan ayaga yareyem Gel gr beni k neyledi. (TD386)
167
Bu iirin sade, ak ve anlalr bir slubu vardr. Ama iire yansyan en nemli zellik iirdeki heyecan ve cokunluktur. Kafiye ve rediflerde Trke szcklerin younlukta olduu grlmektedir. iir su gibi akmaktadr. Sadelik ve yalnlk iirin her msrasna yansmtr.Ynus Emreye kadar, milletin, zerinde asrlarca iledii Acem lisan bile vahdet-i vcud inann Ynus Emre kadar kolay syleyememitir. Hibir yapmac olmayan, adeta sanat kaygs ile syleniyormu gibi sade ve klfetsiz bir lisanla sylenen Ynus un iirlerine hemen btn tasavvuf edebiyatnda benzer iirler bulmak kolay deildir. Bu iirlerin benzerleri, ancak Onun yolunda yryen ve Onun gibi sylemek azmiyle cokun talebesinin baz iirlerinde grlebilir.47 Vahdet-i vcud iin kulland Bir ben vardr bende benden ieru syleyiinde olduu gibi Trke ibare ve kullanmlarla karmak konular bile yaln bir ekilde sylemitir. Ynus Emre tasavvuf felsefesinin Trkeyle daha yaln ve ak bir ekilde yazlabileceini ispatlamtr. Tasavvufi terimleri gnlk hayattan alnma
szcklerle karlayan Ynus Trkenin felsefe iin uygun bir dil olabileceini gstermitir. Ynusda, tasavvufun sylenmesi g heyecanlar ise, berrak bir su iindeymi gibi grlr. Bu su, Ynus un gzel musiki dolu saf ve temiz
Trkesidir. Bu yle bir sudur ki, bulunduu kap sarslp, onu aldatan airin ruhundaki acsn haykrrken, Ynus, adeta eskiden sylenmi iirleri hatrlyor ve onlar tekrarlyormuasna iiri kolay sylyordu. Trk milleti, bilhassa Anadolu ve Balkanlar Trkiyesinde her trl yabanc kkenli kelimeleri Ynus Emre asrndan bu yana byk bir temsil kudretiyle Trkeletirmi bunlarn pek ounu kendi dilinin syleyi inceliklerine uyarlayarak Trke szler haline getirmitir. man ve ideali gereince geni halk topluluklarna ses duyurmaya alan Ynus Emrenin Trkesi, ite bu artlar iinde sade ve ok gzel bir halk dilidir.48 Ynus Emrenin u beyitte halkn dilini nasl benimsediini grebiliriz: Padiahun hikmeti gr neyledi Od u su toprag u yile syledi
47
Nihat Sami Banarl, (1974), Mili Tekevvnmzde Ynus Emrenin Yeri , Kubbealt Akademi Mecmuas, C, III, S.7, stanbul, s. 37. 48 Abdurrahman Gzel, (2004), Dini- Tasavvufi Trk Edebiyat, Ankara, Aka Yaynlar, s. 874.
168
Bismillah deyp getrdi toprag Ol arada hazr old ol da (RN 1/2) Bu beyitte bismillah deyp sznde bizim geleneimizde bir ie balarken bismillah deyip balamak szne vurgu vardr. Ynus Emrenin eserlerinde baz kelimeleri allmn dnda bir anlamda kullanmas ilgintir. Mesela u beyitte geen fuzullk kelimesini insan benzetme dnda kn soukluu anlamnda kullanmtr. Yine bu bd- nev-bahr ho nev ile esdi yine Yine kun sovuklug fuzllgn kesdi yine (TD 47/3/1) Ynus un cmle yaps her air ve yazarda grld gibi, eserin konusuna ve ve hitap edilen zmreye gre deimektedir. Balama edatlarnn Risaletn Nushiyyede arlkl olarak kullanld grlmektedir. Yaln ve ar bir dil anlayn Divanda daha rahat grebilmekteyiz. Kelime seiminde de bu anlayta olduunu syleyebiliriz. Bir sanatnn dil ve slup anlaynda szl ve yazl kaynaklardan alnan kltr motiflerinin nemli olduu yadsnamaz bir gerektir. Ynus Emrenin eserlerinde halk kltrnden alnma ataszleri ve deyimlere rastlanmaktadr. u rneklerde ataszlerinin Ynus Emrenin iirinde ne kadar k durduunu mahade etmekteyiz. Her gnlden gnle rast togru yol degl mi (TD 37/2/1) gnle giden yol vardr.) Tag ne kadar yksegise yol anun stinden aar (TD 20/4/1) (Da ne kadar yksek olursa olsun yol onun stnden aar.) Kanda bir od yanarsa nin var dtn tter (TD 12/6/1) (Ate olmayan (Gnlden
yerden duman kmaz.) Yz okallu gelrse yalnca soyamaz. (TD104/4/1) ( Zrha (okal) brnm yz ekya gelse bir pla soyamaz.)
169
Ynus Emrenin iirlerinde ba atmak: bir i iin bir araya gelmek., bel balamak: bir i yapmaya niyetlenmek., diz kmek: eilmek, itaat etmek., aldaytutmak: oyalamak., ayruksmak: ayr grmek., yzin yire durmak: mtevaz olmak, ksp kmrmek: yalayp yutmak vb. deyimler gemektedir.
Sofylan sof olan sfyile sf olan Bel baglayup tat klan o Kerm Rahmn benem (TD 204/4/1)
Dyim riyzt ekp halvetlerde diz kp Hak ddr eserin grmeyen k mdur (TD 176/4/2)
Hak katnda nz gedi yle yzi yire durur (TD 47/5/2)
Bu dzilen tertbi ayruksd m dirsin (TD 37/3/1) Ynus Emrenin eserlerinde Trkeyi en iyi kulland elerden biri de
sz ve anlam sanatlardr. Eserlerinde en ok tebih, istiare, tekrir, istifham, nida gze arpmaktadr. Tasvir, tahkiye, nasihat de anlam sanatlarnda en ok bavurduklardr. Tebih: Irmak gibi ben aglaram gh glerem gh aglaram (TD 121/3/1) Bu beyitte Ynus insann ruh hallerini ok gzel yanstmaktadr. Bazen alamak bazen de glmek, hayatn z budur. Bu dnynun misli benzer bir degirmene (TD 45/4/2) Bu beyitte dnya deirmene benzetilmitir. Deirmen gibi insanlar yutmakta bir daha da brakmamaktadr. Dnyay bir beyitte geline benzetir.
170
Bu dnya bir gelindir yeil kzl donanm (TD 231/2/1)
stiare: Erenlern gnlinde ol sultn dkkn ad Nie bizm gibiler anda konuban gdi (TD 196/3(2) (Sultan: Allah anlamnda, ak istiare) Ikla gelen erenler ier aguy n ider Topuga kmayan aylar deniz ile sava ider (TD 22/5/1) (Topua kmayan aylar: cahil insanlar, deniz ise olgun insan anlamndadr.)
Cinas: Ben bende buldum n Hak' ekk gmn nemdr benm Ol dost yzin grmez isem bu gzlerm nemdr benm (TD 123/3/2)
Birinci msrada geen nemdr neyimdir anlamnda, ikinci msrada geen nemdr gz ya anlamndadr. Sen sana ne sanursan ayruga da an san Drt kitabn manisi budur eger varsa (TD 345/2)
Burada varsa hem art olarak eer varsa diye anlayabileceimiz gibi, drt kitabn manas olsa olsa budur eklinde de anlamak mmkndr.
Tekrir: Derd gerekdr derd gerekdr derd gerek Kim gerek derde virem dermnum (TD 45/3/2) (derd kelimeleri yoluyla tekrir) Yine yini hazneden yini hilat giydi cihn Yine virildi yini cn ot u aga sesdi yine (TD 44/3/2) (yine, yini kelimeleri yoluyla tekrir)
171
Nida: y yrnlar iy kardalar grn beni n'itdm ah (TD 45/3/1) (nlemler yoluyla nida) y kan iy kan k mezhebi dndr bana (TD 23/5/1) (nlemler yoluyla nida) Tahkiye: Niteligm soran iit hikayet Su v toprak u yil old suret Drt muhalif nesneden bu drt divarun Sazkar eyledi virdi keramet (RN 1-2)
Bu drtlkte Yns, dnya ve insann yaratl, rzkn veriliini, ruhun srrna kimsenin eremeyeceini hikaye eklinde anlatmtr.
Tasvir: Yine bu bd- nev-bahr ho nev ile esdi yine Yine kun sovuklug fuzllgn kesdi yine (TD 47/3/1)
Bu msralarda air baharn geliiyle beraber doadaki canlanmay tasvir etmitir.
Esilmi inc dileri dkilmi saru salar Bitmi kamu tevileri Hak varlgn alm yatur Gitmi gznn karas h ii yokdur turas Kefen bizinn presi snge sarlm yatur (TD 145/3/1)
Bu msralarda air lleri ok canl bir ekilde tasvir etmektedir. Yklm sinleri tolm hep evleri harb olm Kamu endeden kalm ne dvr hlleri grdm
172
Yaylalar yaylamaz olm klalar klamaz olm Bar dutm sylemez olm agzda dilleri grdm (TD 303/2/1)
Bu msralarda da lm, lmekte olan insann halini, canl bir tablo gibi gzmzn nne getirmektedir.
stifham: Bilr misz iy yrenler girek erenler kandadur Kanda baksam anda hzr kanda istesem andadur (TD 110/2/1)
Kargayla blbli bir kafese koysalar Birbiri sohbetinden dim mell degl mi (TD 67/3/1)
airin Risaletn-Nushiyyede batan baa tasvir, hitabe, ve nasihat anlatmlar kullandn sylemek gerekir. Akn tarifi de Trkenin btn safiyet ve ahenk imknlar kullanlarak, gerekten samimi bir lirizm ierisinde, u msralarda verilir. idn iy yrenler k bir gnee benzer Ik olmayan gnl misl-i taa benzer Ta gnlde ne biter dilinde agu dter Nie yumak sylese szi savaa benzer Ik var gnl yanar yumanur muma dner Ta gnller kararm sarp-kat ka benzer Ol sultn kapusnda ol Hazret tapusnda klarun lduz her-dem avua benzer
173
Ayn hrs ol olmdur nefsine ol kalmdur Kendye dmn olm yavuz yoldaa benzer Ikdur kudret krgi kaynadur klar Nie kapdan gerr andan gme benzer k gnli dlenmez ma'kn bulmaynca Karr yok dnyda pervz kua benzer Mnkir szini bilmez szi ileri varmaz Neye tebh idersin anlanmaz de benzer Ge Ynus endeden ne gerek bu peden Ere k gerek nden andan derve benzer (TD 245) 4) Ynus Emrenin sz varln oluturan eleri ayetler, saylar, arkaik kelimeler, ok sk kulland kelimeler, edebi terimler olarak ele alacaz. Ynus Emrenin slam dinine bal olduu iirlerinden anlalmaktadr. Ama Arapa szck ve terkipleri kullanma skl nadir olarak gze arpmaktadr. Hatta ayet ve hadislerin orijinal kullanmlar yerine meallerini vermeyi yelemitir. Yabanc kelime kullanma oran dneminin ve sonraki dnemlerin airlerine gre daha azdr. Doan Aksan, iirlerindeki yabanc unsurlarn daha ok Farsa kanalyla geldiini, Mevln ile hatta ran edebiyatyla olan ilgisi yznden aklanabileceini savunmaktadr.49 Aksan, Onun Trkeye ve Trk iir diline en byk katks, hece lsyle ve byk bir yalnlkla dile getirdii dizelerde
49
Doan Aksan (2005), Ynus Emre iirinin Gc, Ankara, Bilgi Yay, s.35.
174
kendini gstermektedir. der.50 Aadaki iirlerde geen ayetler iirde bir ahenk unsuru olarak ok nemli bir ilev grmektedir. Rahm durur senn adun Rahm'lgun bize didn Mridlern mutlad L taknetu hitb nedr (TD 161/3/2)
La taknatu: Umut kesmeyiniz. (Zmer Suresi 54-55)
Evveli H hiri H y H ill H olam Evvel hir ol kala v men aleyh fn olam (TD 212/2/1) Kll men aleyh fn: Yeryznde ne varsa geicidir. (Rahman Suresi 2627) Ynus Emrenin eserlerinde ok kullanlan say ismi birdir.(682 kez ). slami anlayta Allahn birlii esastr. Bunun zdd olan ikilik eletirilen bir tutumdur. Allah ve kinat ayr kabul etmek doru deildir. ki kelimesi 82 kez kullanlmtr. u iirde bu anlay dile getirilmitir. kilik dutan kii nie birike birle (TD 387/5/1)
Ynus Emre saysn (35) ylan (evren) anlamnda kullanr. nc kapusnda evren vardur anda Sana hamle iderler olmasun kim dnesin (TD 105/2/1) Drt saysn (61) drt yolda olarak (can, din, iman, nefs,) drt mezhep, drt kap (eriat, tarikat, marifet, hakikat), drt unsur (su,ate, toprak, yel) olarak kullanr. Drt kiidr yoldaum vef-drum rz-daum ile hodur baum birine buup geldm
50
Doan Aksan (2005), a.g.e. , s.36.
175
Ol drdn birisi cn biri dn biri mn Biri nefsmdr dmn anda savaup geldm (TD 88/4/2) .Be (bi) saysn (18) be vakit namaza, kefen bezi ls olarak kullanr. Evnde hellne bi vakt namz gretgil (TD 367/4/1)
Alt (e) saysn (13) alt yn ve dnyann alt gnde yaratlmas anlamnda kullanmtr. Ezeli bnyad urd alt gn dnya dold. (TD 307/2/1)
Yedi (yidi) saysn (57) yedi kat gk, yedi kat yir, yedi tamu, yedi kap, yedi Mushaf yedi iklim ifadeleriyle kullanmtr. Sekiz saysn (21) sekiz umak eklinde kullanr. Kasd ider sekiz umag nr ide nra katmaga (TD 1/6/1)
Dokuz saysn dokuz gk olarak kullanr. On iki saysn yln aylar olarak, on sekiz saysn on sekiz alem olarak kullanr. Yine ok sayda olmamakla beraber otuz, krk, yetmi, yetmi iki, bin, doksan bin, yz bin saylar kullanlmtr.
Ynus
Emre
kulland
btn
kelimelerin
yarsn
Trkeden
semitir.Eserlerinde Arapa ve Farsa kelimeler Trke kelimelerden daha azdr. Kelime hazinesini hayatn ok deiik alanlarndan semitir.Kulland kelimeler halkn aina olduu, konuma dilinde ska kullanlan kelimelerdir. Dnemi iin dier airlere gre Trke duyarll n plandadr. Ynus Emrenin eserlerinde en ok kullanlan kelimeler grupta toplanabilir: 1. Allah iin kulland kelimeler: Allah (82), tanr (30), sultan (98), alap (37), Hakk (125), en ok kullanlan kelimelerdir. Az sayda kullanm olmakla beraber Basr, Cebbr, Cebbr- 'lem Cell, Cell, Deyyn, El-hakk, Furkn, Gaffr'z-Znb,Gufran, Hakk, Hlik, Gufrn, Hayy, Hayy'l-Bek, H, Hve,
176
Kadr, Kayym, Kerm, Ma'ka, Mennn, Mevl, Padiah- lem yezel, Kerim-i Zl celal, kelimeleri de Allah anlamnda kullanlan kelimelerdir. 2. Kendisi iin kulland kelimeler: Ynus (451), ben (862) en ok kulland kelimelerdir. Yine az sayda canum, zm, kendm kelimelerini de kullanmtr. 3. Sevgi ile ilgili kulland kelimeler: k (598), sev (168), k (82),
gnl (278) en ok kullanlan kelimelerdir. Bu bilgiler nda Ynus Emrenin eserlerinde kendisi ile Allah arasndaki sevgi ilikisini ok nemsedii sylenebilir. Ynus Emrenin eserlerinde arkaik unsurlara da rastlanmaktadr. Ahmet Caferolu, bu konuda arkaik olarak nitelendirdii 43 kelime tespit eder: Aldagu:aldatc, Andak:Bylece, Grkl.Gsterili, gzel, Kvanmak:Sevinmek, gvenmek, Yumak:Ykamak51 Ayrca bu kelimelere yine baz ekleri de ekleyebiliriz: Gelecek zaman eki: IsAr, benzerlik eki -cIlAyn, yapm ekleri: -gUI, -gAn ve zar-fiil eki: -UbAn. Ynus Emrenin eserlerinde edebi kelime ve terim olarak iir,nefes, kssa, dastan(destan) kelimelerine rastlanmaktadr. Ynus'un szi iirden amm asl(dur) kitbdan Hadsile dinene key (bilgil) sdk olmak gerek (TD 176/5/2) Erenler nefesidr devletmz (TD 20/8/1) Ynus Emrenin Arapa, Farsa kelimelere Trke ekler ve yardmc fiiller getirerek bu kelimeleri yeni formlarla kullanmas da nemli bir zellik olarak gze arpmaktadr:
51
Ahmet Caferolu, (1972), Ynus Emrede Arkaik Unsurlar, TDED, c.XX, s. 6.
177
Abd ol-, agaz ol-, bearet eyle-, avaralk, azadlk, bagrlu, ber-hrdrlk, dervlik, dertsz, devletl, emnlik, fergatlk, gafllk, gammzlk, gevhersz,
harblk, harc eyle-, hccetl, hrmetl, hnerl, izzetl, kdrlk, kymetl vb. Ynus Emrenin Trkesi ilenmi bir prlanta gibidir. Trkenin btn olanaklarndan faydalanarak yazd eserler gncelliini ve deerini korumaktadr.
178
3. BLM YNUS EMREDE KELME DAARCII 3.1.Ynus Emrede Kelime Kadrosu
a
b (A.) ab (A.) bd (F.) bdest (F.) abes (A.) ab- hayat (F.,A.) bid (A.) bide (A.) acyib (A.) ac (T.) ciz (A.) cuz (F.) a (T.) aagr- (T.) ak (T.) alk (T.) a- (T.) ad (T.) ada- (T.) adab (A.) advet (A.) adem (A.) dil (A.) adl (A.) ferin (F.) afv (A.)
ag- (T.) aga (T.) aga (T.) agar- (T.) ag (T.) aglu (T.) agr (T.) agz (T.) agla- (T.) agu (T.) agyr (A.) ah (T.) aha (T.) ahad (A.) ahbr (A.) ahd (A.) ah (A.) hir (A.) hiret (A.) hiri (A.) hirin (A.) aham (T.) ahvl (A.) ak teleme(T.) ak- (T.) aka (T.) akdarur (T.) kil (A.)
akl (A.) akreb (A.) aksur- (T.) al (T.) ala (T.) al (A.) almet (A.) alak (T.) alda- (T.) aldad-(T.) aldagu-(T.) aldangu (T.) aldam (T.) aldan- (T.) al-(T.) lem (A.) let (A.) aleyh (A.) aleyhi (A.) alc (T.) algr- (T.) alnmak (T.) al (T.) al- (T.) alvir- (T.) li (A.) lim (A.) Allh (A.) 179
lleri (A.) aln (T.) alt (T.) alt (T.) altm (T.) altun (T.) alu (T.) 'ml (A.) amn (A.) amel (A.) amu (A.) an (A.) ana (T.) anber (A.) anca (T.) ancak (T.) anclayn(T.) andak (T.) and (T.) an- (T.) anla (T.) anma (T.) ansuz (T.) r (A.) ara (T.) arab (A.) ara- (T.) araft (A.) arafe (A.) arast (A.) ryi (F.) arbede (A.)
arda (T.) ardnca (T.) reste (F.) ar (T.) art- (T.) rif (A.) arkur (T.) arlanmaklk (A.) armagan (T.) armak (T.) arpa (T.) arslan (T.) ar (A.) arn (F.) art-(T.) arz (A.) arz (F.) arzuman(F.) as (T.). as (A.) asan (F.) asyi (F.) ashb (A.) asl- (T.) s (A.) sil-zde(F.) sitn (F.) asla (T.) asl (A.) ass (T.) sde (F.) a (T.)
aaga (T.) a- (T.) k (A.) aklcak(T.) akmak (T.) in (F.) kre (F.) ar (T.) aurmak (T.) fte (F.) at (T.) ata (T.) atl- (T.) atls (A.) attr (F.) av (T.) avne (A.) vre (F.) avaralk (F.) vz (F.) avn- (T.) avla- (T.) avret (A.) avu (T.) ay (T.) ay- (T.) aya (T.) ayak (T.) ayaksuz (T.) yt (A.) ayaz (A.) ayb (A.) 180
aydn (T.) ayk (T.) ayl- (T.) ayr- (T.) ayrmaklk(T.) yne (F.) ayruk (T.) ayrulk (T.) ayru (T.) ayruksamak(T.) ayyr (A.) az bak- (T.) aza (A.) azb (A.) zd (F.) azadlk (F.) zl (A.) azmet (A.) azan (A.) azar (F.) azat- (T.) az- (T.) ziz (A.) azk (T.)
bde (F.) bd (F.) badya (R.). bg (F.) bge (F.) bgevn(F.) bagrlu (T.) bagla- (T.) bag (T.) bagla- (T.) baglan- (T.) baglu (T.) bagr (T.) bah (F.) bahadur (F.) bahne (F.) bahr (F.) bahsuz (F.) bhllksuz(F.) bahil (A.) bahiln (A.) bahis (A.) bahr (A.) bahr (A.) bahtlu (F.)
bal (T.) bl (F.) bla (F.) balaban (T.) balk (T.) balcak (T.) balk (T.) balk (T.) balkr- (T.) ban (T.) bn (A.) bang (F.) bar tut- (F.) br (F.) baran (F.) bardag (T.) bar (T.) bri (A.) brigh (F.) baru (F.) bas- (T.) basadur- (T.) basal- (T.) basret (A.) basdur- (T.) basr (A.) ba (T.) baa at- (T.) baa var-(T.) baar- (T.) badan (T.) baed (T.) 181
b
b (A.) bb (A.) baba (T.) bc (F.) baca (F.)
bak- (T.) bakdur- (T.) bakr (T.) bak (T.) bk (A.) bkye (A.) bakkl (A.)
balu (T.) basuz (T.) bat- (T.) btl (A.) btn (A.) battl (A.) bay (T.) bayag (T.) bayk (T.) bayr (T.) bayku (T.) baylg (T.) bayram (T.) bzr (F.) bazirgn (F.) becid (T.) bed-baht (F.) beden (T.) bedi'i (A.) bed-nm (F.) bedr (A.) bed-ter (F.) beg (T.) begen- (T.) begayet (F.,A.) beglig (T.) behey (T.) behit (F.) behremend(F.) bek (A.) bekle- (T.) bel (T.)
bele (T.) bel (A.) bele (T.) bel (A.) belki (A.,F.) belli (T.) belinle- (T.) belr- (T.) belrsz (T.) ben (T.) benam (F.) bencileyin(T.) bend (F.) beniz (T.) benlik (T.) bensz (T.) benzer(T.) berber (F.) bert (A.) ber-dr (F.) bereket (A.) ber-hrdr(F.) ber-hurdrlk(F.) beri (T.) berk (T.) beriye (A.) bes (F.) besi (T.) besle- (T.) beret (A.) beik (T.) beinci (T.)
beter (T.) beybn (F.) beyn (A.) beylik (T.) bezek (T.). bezen- (T.) beze- (T.) bezm (F.) bak (T.) bgu (T.) bnar (T.) brak- (T.) b-'aded (F.) b-basar (F.) b-cn (F.) b-re (F.) bi- (T.) bdr (F.) bid'at (A.) b-dem (F.) b-derd (F.) bi-dirg (F.) b-elvn (F.) b-gam (F.) bigi (T.) b-gmn(F.) bhaber(F.,A.) b-hadd (F.) b-hod (F.) b-kn (F.) b-kr (F.) b-karr (F.) 182
b-kys (A.,F.) bil- (T.) bil (T.) bildr- (T.) bile (T.) bilelik (T.) bilin- (T.) b-lisn(F.,A.) bili (T.) bililik (T.) bilil (T.) bi'llah (A.) bilme (T.) bilmeklik (T.) b-mekn (F.,A.) b-mezheb (F.,A.) b-millet (F.,A.) bin (T.) bin (A.) b-nazr (F.) bindr- (T.) bin- (T.) b-nihyet (F.,A.) b-nin (F.) b-pyn(F,.A.) bir (T.) birbiri (T.) birden(T.) b-reng (F.) birik- (T.) birlik (T.) biryn (F.)
bi (T.) b-er'at(F.,A.) bit- (T.) biti (T.) b-vef (F.,A.) biz (T.) bizr (F.) bog- (T.) bogaz (T.) bogazla- (T.) bogl- (T.) bol (T.) boncuk (T.) bor (T.) bostn (F.) bo (T.) boal- (T.) boan- (T.) bo (T.) boya- (T.) boyan-(T.) boylu (T.) boyun (T.) boz- (T.) bozayaz- (T.) boz pusark (T.) blk (T.) brk (T.) byle (T.) bylesi (T.) bu (T.) bucak (T.)
buuk (T.) budak (T.) buda- (T.) bug (T.) bugday (T.) bugn (T.) bugnki (T.) bugz (A.) buhl (A.) bul (T.) bulu- (T.) bulut (T.) buna- (T.) bunca (T.) bura (T.) buran (T.) burc (A.) bur- (T.) buu- (T.) btn (T.) buy (F.) buyruk (T.) buyur- (T.) buz (T.) bhtn (A.) bk- (T.) blbl (F.) bnyd (F.) brd-bar (F.) brhn (A.) brran (F.) bt-hne (F.) 183
bt-mn (F.) btn (T.)
ceven (F.) cevr (A.) cez (A.) cezre (A.)
agr-(T.) agr- (T.) agaban (T.) aha (T.) ak- (T.) akldak (T.) alab (T.) al- (T.) aln-(T.) al- (T.) alkan- (T.) pk (T.) ardag (F.) re (F.) arh (F.) arh- felek (F.). rs (F.) at- (T.) av (T.) avu (T.) aylak (T.) ay (T.) ek- (T.) ek (T.) eng (F.)
c
chil (A.) chillik (A.) cm (F.) cn (F.) cnn (F.) cnavr (F.) cn-bz (F.) cndan (F.) cni (F.) cnlan- (T.) cnlu (F.) cnsuz (F.) cay-gah (F.) cz (F.) cef (A.) cehlet (A.) cehd (A.) cehennem (A.) cem' (A.) cem'at (A.) ceml (A.) cenze (A.) ceng (F.) cennet (A.) cevb (A.) cevher (A.) cevher (A.) cevln (T.)
cidd (A.) ciger (F.) cihn (F.) cihet (A.) cim (A.) cinn (A.) cinyet (A.) cin (A.) cisim (A.) cmerd (F.) c (F.) cur'a (A.) c (F.) cbbe (A.) cmle (A.) cnbi (F.) crm (A.) cvn (F.) cz'iyyt (A.)
abk-baz (F.). adr (F.) ag (T.) aga (T.) agada (T.) agide (T.) agragla- (T.)
erg (F.) erb (F.) erge (T.) eri (T.) em (A.) eme (F.) eni (F.) 184
ete (F.) etr (F.) evgn (F.) evik (T.) evri (T.) evr (T.) eynen- (T.) k- (T.) rk (F.) yan (T.) iek (T.) ift (T.) ig (F.) ile (T.) irkin (F.) izgin- (T.) obanlk (T.) oga (T.) ok (T.) okal (T.) okallu (T.) oklg (T.) omak (T.) kk (T.) k- (T.) p (T.) z- (T.) ukal (T.) ukur (T.) l (T.) ulh (T.) uvaldz (T.)
n (F.) nki (F.) rit- (T.)
dayan- (T.) defter(A.) deg- (T.) deger (T.) degil (T.)
d
dd (F.) dad- (T.) dg (T.) dagl- (T.) daha (T.) dah (T.) dim (A.) dima (A.) dak - (T.) dakn- (T.) dal (T.) dal- (T.) damak (T.) dane (T.) dan- (T.) danman (T.) danug (T.) dani (T.) danimend (T.) dr (A.) dr (F.) darb (A.) dartn- (T.) datlu (T.) da'v (A.) davar (T.) da'vet (A.)
degin (T.) degirmen (T.) degirt- (T.) degi (T.) degr- (T.) degirmenci (T.) dehr (A.) dehr (A.) dek (T.) dellet (A.) deldr- (T.) del- (T.) deli (T.) delilik (T.) delm (T.) dem (F.) dem-beste (F.) demin (T.) demir (T.) derme- (T.) dem-sz (F.) deniz (T.) denk (T.) depele- (T.) depren- (T. ) der- (T.) derbn (F.) 185
derd (F.) derdl (F.) derece (A.). dere (T.) dergh (F.) deri (T.) derie (T.) derin (T.) dermn (F.) der-miyn (F.) de- (T.) ders (A.) dertsz (F.) dervze (F.) dervi (F.) dervlik (F.) dery (F.) derzi (F.) destn (F.) destr (F.) deste (F.) dest-gr (F.) destr (F.) destrsuz (F.) de- (T.) dev (F.) deve (T.) devir (A.) devlenge (T.) devlet (A.) devletl (A.) devrn (A.)
devre (A.) deyyn (A.) deyyr (A.) didar (F.) di- (T.) dik- (T.) diken (T.) dil (F.) dilber (F.) dildr (F.) dile- (T.) dilek (T.) dil-pezr (F.) dilsz (F.) dimg (T.) dinr (A.) dn (A.) dinil- (T.) dinle- (T.) dinme- (T.) direk (T.) dir- (T.) dirgr (T.) dirgen (T.) diri (T.) dirg (F.) dirlik (T.) dii (T.) di (T.) dit- (T.) dv (F.) divn (F.)
dvne (F.) dvr (F.) divr- (T.) diynet (A.) diyr (A.) diz (T.) diz- (T.) doga (T.) dog- (T.) dogr (T.) dogrulk (T.) dok- (T.) dokn- (T.) dokuz (T.) dol- (T.) dolan- (T.). don- (T.) dost (F.) dg- (T.) dk- (T.) dlen- (T.) dn- (T.) drdnci (T.) drt (T.) decik (T.) de- (T.) dek (T.) dy- (T.) du' (A.) dudak (T.) duduksuz (T.) dur- (T.) 186
dura (T.) durak (T.) du (T.) dut- (T.) duy- (T.) duzak (T.) dgn (T.) dked- (T.) dkeli (T.) dken- (T.) dkkn (A.) dn (T.) dny (A.) dnylg (A.) dny-perestlik(A.,F.) dr (F.) dr-dne (F) drrc (A.) drst (F.) d (T.) d- (T.) dmn (F.) dr- (T.) dvr (F.). dvrlk (F.) dt- (T.) dtn (T.) dz (T.) dz- (T.) dzen- (T.) dzenlik (T.) dzl- (T.)
e
ebed (A.) ebed (A.) ebleh (A.) ebu (A.) ecel (A.) ecelsz (A.) ece (F.) ed (F.) edeb (A.) edebsz (A.) et- (T.) efgn (F.) efreng (F.) efsne (F.) eger (T.) egeri (T.) egle- (T.) eglence (T.) eglen- (T.) egri (T.) ergilik (T.) ehl (A.) ejderh (F.) ek- (T.) ekin (T.) ekinci (T.) eksiklik (T.) eksil- (T.) eks (T.) eksk (T.)
el (T.) elbet (T.) eli (T.) elest (A.) elif (A.) elli (T.) elsz (T.) elvan (A.) emn (A.) emnet (A.) emcek (T.) emek (T.) em- (T.) emn (A.) emnlik (A.) emir (A.) emre (T.) en (T.) enbiy (A.) endm (F.) ende (A.) er (T.) eren (T.) er- (T.) eri- (T.) erik (T.) erigen (T.) erit- (T.) erkn (A.) erkek (T.) erlik (T.) erte (T.) 187
esbb (A.) es- (T.) esen (T.) esenle- (T.) eser (A.) eserl (A.) esfel (A.) eshab (A.) esil- (T.) esr (T.) esirge- (T.) esri- (T.) esrit- (T.) eslen- (T.) eski (T.) esrr (A.) esrik (T.) esriklik (T.) e (T.) e- (T.) ekere (F.) ey (A.) et (T.) et- (T.) etek (T.) ev (T.) evet (T.) evliy (A.) evren (T.) evvel (A.) evvelki (A.) ey (T.)
eydr- (T.) eyerlen- (T.) eyid- (T.) eyle (T.) eylk (T.) eyin (T.) ey (T.) eyce (T.) ez (T.) ezn (A.) ezberle- (T.) ezel (A.) ezel (A.)
fazl (A.) fehm (A.) fekad (A.) felek (A.) fen (A.) fergt (A.) fergatlk(A.) ferh (A.) fer (A.) ferec (A.) ferik (A.) fer (A.) ferite (F.) fermn (F.) ferr (A.) ferseng (F.) feryd (F.) ferzend (F.) fesd (A.) fetv (A.) fevk (A.) frsat (A.) fslda- (T.) fsk (A.) fid (A.) fign (F.) fikir (A.) firk (F.) fitne (A.) furkn (A.) fuzl (A.) fuzllk (A.) 188
f
fagfr (A.) fahr (A.) fak (A.) fak (A.) fklk (A.) fakr (A.) fl (A.) fn (A.) farig (A.) frik (A.) farza (A.) farz (A.) fsk (A.) fsid (A.) f (F.) ftiha (A.) fyide (A.)
fln (A.) frkat (A.)
gemi (T.) ger- (T.) ged (F.) gedil- (T.)
giri (T.) giryn (F.) giy- (T.) gizle- (T.) gizli (T.) gbek (T.) g- (T.) ggnci (T.) gk (T.) gkek (T.) gkren (T.) gnel- (T.) gnl (T.) gl (T.) glge (T.) gnder- (T.) gnen- (T.) gnlek (T.) gnlsz (T.) gr- (T.) grkl (T.) gster- (T.) gtr- (T.) gynk (T.) gz (T.) gzet- (T.) gzg (T.) gzle (T.) gzsz (T.) gubr (F.) gufrn (A.) gulgul eyle- (T.) 189
g
gfil (A.) gafllk (A.) gaflet (A.) gh (F.) gib (A.) galaba (A.). gam (A.) gammz (A.)
gammzlk (A.)
gel- (T.) gemi (T.) genc (T.) geniz (T.) gensz (T.) gerek (T.) gereklik (T.) geri (F.) gerdn (F.) gerek- (T.) ger- (T.) get (F.) getir- (T.) gevde (T.) gevher (F.) gevhersz (F.) gey- (T.) gez- (T.) glmn (F.) gibi (T.) gibice (T.) gice (T.) gid- (T.) gine (T.) gir- (T.) girdr (F.) gird- (F.) giriftr (F.)
gan (A.) ganmet (A.) garb (A.) garb (A.) garbe (A.) garbse- (A.) gark (A.) gassl (A.) gavga (T.) gavvs (A.) gaybet- (Z.) gyet (A.) gayret (A.) gayretsz (A.) gayr (A.) gaz (A.) gazal (F.) gz (A.) ge- (T.)
gurbet (A.) gurbetlik (A.) gusl (A.) gussa (A.) gede (F.) g (T.) gl (T.) gt- (T.) gftr (F.) gft (F.) ggercin (T.) gher (F.) gl (F.) glbeng (F.) gl- (T.) gldr- (T.) glistn (F.) gligen (T.) glrek (T.) gl-zr (F.) gmn (F.) gm-rh (F.) gm (T.) gn (T.) gneh (F.) gne (T.) gr (T.) gre- (T.) gre (T.) gvece (T.) gzf (F.) gzel (F.)
gzer it- (T.) gz (T.) gzide (F.) gzin (F.)
halk (A.) hllen- (A.) halvet (A.) ham (F.) hamle (A.) hm (F.)
h
h (T.) haber (F.) haberdr(A.) habb (A.) habs (A.) hac (A.) hct-gah (A.,F.) hce (F.) hcet (A.) hc (A.) hadd (A.) hads (A.) hk (F.) hak (A.) hki (F.) hakkat (A.) hkim (A.) hakr (A.) hl (A.) hals (F.) halyk (A.) hlda (A.) hle (A.) hlik (A.) hall (A.) hlis (A.)
han (F.) handn (F.) hne (F.) hnedn (F.) hnende (F.) hanman (F.) hn (F.) hr (F.) harb (A.) harbt (A.) harblk (A.) harm (A.) harm (A.) harc (A.) harca- (A.) harceyle- (F.) harekt (A.) hareket (A.) harici (A.) hardr (A.) harf (A.) harr (A.) hs (A.) hasad (A.) hased (A.) hsl (A.) 190
hsla (A.) haslet (A.) hasm (A.) hasret (A.) hasta(F.) h (A.) har (A.) hatt (A.) hat (A.) hatar a htr (A.) hatun (T.) havle (A.) havf (A.) havsala (A.) havz (A.) hay (T.) hayl (A.) hayli (A.) hayt (A.) hayr (A.) hayli (A.) hayr (A.) hayrn (A.) hayvn (A.) hayy (A.) hazer (A.) hzr (A.) hzrlk (A.) hazin (A.) hazne (A.) hazne (A.)
hazret (A.) hece (A.) hekm (A.) helk (A.) hell (A.) hele (T.) hem (F.) hemn (F.) hemehem-rz (F.) hem-rah (F.) hem-raz (F.) henz (F.) hep (F.) hepisi (F.) her (F.) hergiz (F.) hev (A.) hev (A.) hevast (A.) heves (A.) hevl (A.) hey (T.) heybe (F.) heybetl (A.) hezr (F.) hdmet (A.) hnzr (A.) hrka (A.) hrman (F.) hrs (A.) hsm (A.) hm (F.)
hynet (A.) hicb(A.) hicrn (A.) hicr (A.) h (F.) hidyet (A.) hikyet (A.) hikmet (A.) hilf (A.) hill (A.) hil'at (A.) himmet (A.) hisb (A.) hitb (A.) hitam (A.) ho (F.) hoca (F.) hod (F.) hod-bn (F.) hon (F.) hor (F.) horluk (F.) horus (F.) ho (F.) holuk (F.) honud (F.) hoyrat (F.) h (F.) hb (F.) hud' (F.) hudvendgr (F.) hulk (A.) 191
hulle (A.) humr (A.) hr (A.) hr (A.) hurd (A.) hurrem (A.) huyar (F.) hut (A.) hy (A.) hccet (A.) hccetl (A.) hcre (A.) hkm (A.) hm (A.) hrmetl (A.) hner (F.) hnerl (F.) hner-mend (A.,F.) hsn (A.) hve (A.) hzn (A.)
scak (T.) sladur- (T.) smarla- (T.) ss (T.) ssuz (T.) ssuzlk (T.) k (T.) k (A.) klu (A.) ksuz (A.) vz (A.) yl (A.) yn (A.)
ihtiyr (A.) ikab (A.). iki (T.) ikilik (T.) ikinci (T.) ikindi (T.) iklm (A.) ikrr (A.) il (T.) il (A.) ilh (A.) ile (T.) iled- (T.) ileri (T.)
i
ibdet (A.) ibls (A.) ibret (A.) iczet (A.) i (T.) i- (T.)
ileriki (T.) ilk(T.) iley (T.) ill (A.) ilm (A.) imm (A.) mn (A.) mnsuz (A.) imret (A.) imdi (T.) imkn (A.) in- (T.) n (F.) inan- (T.) inyet (A.) ince (T.) incl (A.) incit- (T.) 192
lan (T.) lduz (T.) l- (T.) nk- (T.) rak (T.) raklk (T.) r- (T.) rmak (T.)
ier (T.) iin (T.) iinde (T.) iindeki (T.) ire (T.) iftr (A.) ig (T.) igne (T.) ihls (A.) ihsn (A.)
inc (T.) indr- (T.) inile- (T.) insn (A.) intih (A.) intizar (A.) intikm (A.) intizr (A.) ip (T.) iplik (T.) ir- (T.) i'rb (A.) ir- (T.) irfn (A.) irgr- (T.) iri- (T.) irkek (T.) irkil- (T.) irte (T.) sr (A.) ise (T.) islm (A.) isnd (A.) iste- (T.) istigfr (A.) isyn (A.) i (T.) iret (A.) ibu (T.) iid- (T.) imar (A.) iik (T.)
ile- (T.) iret(A.) iv (T.) ivaz (A.) iven (T.) iyn (A.) iz (T.) iyal (A.) iye (T.) ize- (T.) izhar (A.) izle- (T.) izzet (A.) izzetl (A.)
kadm (A.) kdir (A.) kf (A.) kafes (F.) kfile (A.) kfir (A.) kaftan (T.) kgd (A.) kahr (A.) khil (A.) kide(A.) kim (A.) kak- (T.) kal- (T.) kl (A.) kalb (A.)
k
kaba (T.) kab (T.) kabilyet (A.) kbin (F.) kabir (A.) kabl (A.) kabz (A.) ka (T.) ka- (T.) kaan (F.) kadar (T.) kadd (F.) kadeh (F.) kadem (A.) kademe (A.) kdrlk (A.)
kaldur- (T.) kle (A.) kalem (A.) kalb (A.) kaln (T.) kalk- (T.) kalkan (T.) kall (A.) kal (A.) km (A.) kmet (A.) kam (T.) kam (F.) kmil (A.) kamu (T.) kan (T.) 193
kan'at (A.) kanad (T.) kanadlu (T.) kanadsuz (T.) kana- (T.) kanatlan- (T.) kanca (T.) kancaru (T.) kanda (T.) kandl (A.) kan- (T.) kandur- (T.) kang (T.) kan (T.) kanl (T.) kanlu (T.) kap- (T.) kapl- (T.) kapuc (T.) kar (T.) kr (F.) kara (T.) karanu (T.) karanluk (T.) karar (T.) kararm (T.) karava (T.) karda (T.) karga (T.) kargu (T.) kar- (T.) karnca (T.)
kar (T.) kar- (T.) karn (T.) karpuz (T.) karu (T.) kartal (T.) kasd (A.) ksrlk (A.) ka (T.) kat (T.) kat- (T.) katr (T.) ktib (A.) katlan- (T.) katran (T.) katre (A.) kav (T.) kavil (A.) kavim (A.) kavu-(T.) kaya (T.) kayd (A.) kaygu (T.) kaygulu (T.) kaygusuz (T.) kayk- (T.) kym (A.) kayr- (T.) kays (T.) kayna- (T.) kaynat- (T.) kaz (T.)
kaza (A.) kazan- (T.) kazan (T.) kazanlu (T.) kazan (T.) kz (A.) kebb (F.) kebr (A.) keek (T.) kefen (T.) keffe (A.) keklik (T.) kelm (A.) keleci (MO.) kelime (A.) kem (F.) kemter (F.) kemr- (T.) kenr (F.) kendi (T.) kendzi (T.) kendsz (T.) kenz (A.) kermet (A.) kerem (A.) kerm (A.) kerkes (F.) kerpi (T.) kerrb (A.) kervn (F.) kes (T.) kesd (A.) 194
kes- (T.) kese (T.) kesemn (A.) kesil- (T.) kef (A.) ke (A.) kevn (F.) kevser (A.) key (T.) keyfiyet (A.) keyvan (F.) kez (T.) kezek (T.) kble (A.) kgur- (T.) kl- (T.) klavuz (T.) kln (F.) knalu (T.) kna- (T.) kr- (T.) krk (T.) ksmet (A.) ks- (T.) k (T.) kla- (T.) kym (A.) kvan- (T.) ky- (F.) kymet (A.) kys (A.) kyl (A.)
kymet (A.) kymetl (A.) kz (T.) kzan (T.) kz- (T.) kzdur- (T.) kzgn (T.) kzl (T.) kibr (A.) kii (T.) kil (A.) kilse (Y.) kim (T.) kimin (T.) kimse (T.) kne (F.) kir (T.) kiri (T.) kse (F.) kisvet (A.) kii (T.) kitb (A.) ko (T.) koca (T.) kocal- (T.) ko (T.) ko- (T.) koduk (T.) koa (T.) koku (T.) kolay (T.) kol (T.)
kolma (T.) kon- (T.) konu (T.) konuk (T.) kop- (T.) kopuz (T.) korhul (T.) korc (T.) korn- (T.) kor- (T.) kork-(T.) korku (T.) ko- (T.) kot- (T.) kov- (T.) kovan (T.) koyuc (T.) koyun (T.) koy- (T.) koz (T.) khne (F.) kk (T.) kmr (T.) kpri (T.) kpg (T.) kr (T.) krg (T.) ksle- (T.) kk (T.) ku- (T.) kudret (A.) kuds (A.) 195
kul (T.) kulak (T.) kulaksuz (T.) kule (T.) kullan- (T.) kulluk (T.) kur (T.) kur- (T.) kur'n (A.) kurbn (A.) kurbnlg (A.) kurd (T.) kurtar- (T.) kurtulmaklk (T.) kurutmak (T.) kusr (A.) ku (T.) kuag (T.) kuan- (T.) kutb (A.) kuvvet (A.) kuvvetl (A.) kuy (T.) kuzu (T.) kfr (A.) kl (T.) klhn (F.) kll (A.) klng (F.) kn (A.) knc (F.) krelik (T.)
krsi (A.) ks-(T.) kt (T.)
ma'bd (A.) ma'den (A.) ma'deni (A.) mahf (A.) magbn (A.)
l
l (A.) l-cerem (A.) lahza (A.) la'n (A.) lkin (A.) ll (A.) l-mekn (F.,A.) la'net (A.) l-erk (F.,A.) latf (A.) lyk (A.) lzm (A.) ledn (A.) leker (F.) levh (A.) levlk (A.) levn (A.) leyl (A.). leylek (F.) lezzet (A.) libs (A.) lisn (A.) lokma (T.) lutf (A.) lle (T.)
magfr (A.) magrb (A.) magrr (A.) mahabbet (A.) mahalle (A.) mahbs (A.) mahf (A.) mahfil (A.) mh (F.) mahkm (A.) mahlk (A.) mahlkat (A.) mahrm (A.) maher (A.) mahv (A.) mahzn (A.) makm (A.) makber (A.) makbl (A.) maksd (A.) maksrt (A.) ma'klt (A.) ml (A.) mlik (A.) ma'mr (A.) ma'mrlg (A.) mancng (F.) 196
ma'n (A.) manzr (A.) mar (F.) maraz (A.) ma'rifet (A.) msiv (A.) ma'siyyet (A.) maslahat (A.) ma'sm (A.) mark (A.) ma'k (A.) mt (A.) ma'zl (A.) me'b (A.) mecl (A.) mechl (A.) meclis (A.) meded (F.) medh (A.) medrese (A.) meger (F.) mekn (A.) mekkr (A.) mekr (A.) mekseb (A.) melik (A.) mell (A.) melmet (A.) melmetlik (A.) melek (A.) melekt (A.) melik (A.)
mell (A.) menre (A.) menend (F.) meni (F.) menkr (A.) mensh (A.) menr (A.) menzil (A.) mercn (A.) merci' (A.) merdn (F.) merdne (F.) merdd (A.) merg-zr (F.) merhem (A.) merkeb (A.) mescid (A.) mesel (A.) mesel (A.) meskenet (A.) mest (F.) mestn (F.) mestr (A.) meakkat (A.) meyh (A.) megl (A.) mehed (A.) mehr (A.) mer't (A.) meta' (A.) mevc (A.) mevcd (A.)
mevl' (A.) mevzn (A.) meydn (A.) meyhne (F.) mey (F.) meyl (A.) meyyit (A.) mezd (A.) mezheb (A.) mezil (A.) mihmn (F.) mihnet (A.) mihrb (A.) mihr (A.) mikdr (A.) milk (A.) millet (A.) minber (A.) minkr (A.) minnet (A.) mi'rc (A.) misl (A.) miskl (A.) miskn (A.) misknlik (A.) misl (A.) mismil (F.) me (F.) miyn (F.) mizn (A.) mu'allak (A.) mu'amele (A.) 197
mu'cizt (A.) mugayln (A.) muhakkik (A.) muhl (A.) muhalif (A.) muhas (A.) muhib (A.) muhkem (A.) muhlis (A.) muhtc (A.) muhtasr (A.) muhteem (A.) mukbil (A.) mukarrreb (A.) mm (F.) mumlu (F.) mun'im (A.) mnis (A.) muntazr (A.) murd (A.) murdr (F.) murg (F.) musahhar (A.) mushaf (A.) mutula- (A.) mutuluk (A.) mut' (A.) mutlak (A.) mutlaka (A.) muvafk (A.) mbrek (A.) mbriz (A.)
mbtel (A.) mbtel (A.) mchede (A.) mcerred (A.) mcrim (A.) mdm (A.) mdde' (A.) mdebbir (A.) mderris (A.) mezzin (A.) mezzinlik (A.) mflis (A.) mfsidi (A.) mft (A.) mhmel (A.) mmeyyiz (A.) m'min (A.) mnct (A.) mnfk (A.) mneccim (A.) mnevver (A.) mnezzeh (A.) mnker (A.) mnkir (A.) mnteh (A.) mrebb (A.) mrekkeb (A.) mrd (A.) mrid (A.) mrted (A.) mrvvet (A.) msfir (A.)
mslmn (A.) mhade (A.) merref (A.) mkil (A.) mk (F.) mrik (A.) mtk (A.) mteri (A.) myesser (A.) mzd (F.)
n
n-r (F.) ndn (F.) ngh (F.) nagam (A.) n-gehn (F.) nahcr (F.) n-km (F.,A.) nakd (A.) nks (A.) nak (A.) nakk (A.) nle (F.) nli (F.) nm (A.) n-merd (F.) nm (A.) nms (A.) nr (A.) nra (A.) n-reste (F.)
198
nasb (A.) nasbli (A.) nashat (A.) nash (A.) ns (A.) nz (A.) nazar (A.) nzk (A.) ne (F.) nebt (A.) neb (A.) neci (F.) necm (A.) neden (T.) nefes (A.) nefha (A.) nefr (A.) nefs (A.) nehr (A.) nehy (A.) nelig (T.) nerdbn (F.) nerede (T.) nesil (A.) nesne (A.) neter (F.) nev' (F.) nevle (A.) nevz (F.) nevbet (F.) nice (T.) nin (T.)
nid (A.) nigh (F.) nigr (F.) nihn (F.) nihyet (F.) nihyetsz (F.) niheng (F.) nikb (F.) ni'met (A.) nisr (A.) nisbet (A.) nisyn (A.) nin (A.) ninsuz (A.) nitelig (T.) niteliksz (T.) niyz (A.) niye (T.) niyet (A.) noksn (A.) nokta (A.) nker (MO.) nukl (A.) nr (A.) n (F.) nutfe (A.) nkte (A.) nvaht (F.) nzl (A.)
obrl- (T.) ocag (T.) od (A.) oglan (T.) oglancuk (T.) ogul (T.) ok (T.) oku- (T.) ol- (T.) olok dem(T.) omuz (T.) on (T.) oniki (T.) onul- (T.) ora- (T.) ordu (T.) ortalan- (T.) orta (T.) oruc (F.) ot (T.) otlag (T.) otla- (T.) otur- (T.) otuz (T.) ova (T.) oyna- (T.) oynat- (T.)
d (T.) g- (T.) rgen- (T.)
o
o (T.)
199
gret (T.) gsz (T.) gd- (T.) gtle- (T.) k (T.) kz (T.) le- (T.) l- (T.) ldr- (T.) l (T.) lm (T.) mr (A.) n- (T.) nce (T.) p- (T.) rdek (T.) r- (T.) rt- (T.) t- (T.) te (T.) tr (T.) yle (T.) ylelik (T.) z (T.) zen- (T.) zge (T.) zr (A.)
pdihsuz (F.) pk (F.) pals (F.) palheng (F.) panbug (T.) pre (F.) ps ol- (T.) paa (T.) pyn (F.) pynlu (F.) pynsuz (F.) pyidr (F.) pyiml (F.) pehlevn (F.) penbe (F.) pene (F.) pend (F.) perkende(F.) perde (F.) perdesz (F.) per (F.) pern (F.) perrn (F.) pertev (F.) pervne (F.) pervz (F.) pes (F.) peygamber (F.) peygamberlik (F.) peymne (F.) pinhn (F.) pr (F.)
p (F.) pe (F.) pimn (F.) piyle (F.) poyraz (Y.) pl (F.) pullk (F.) pusaruk (T.) pusu (T.) pt (A.) pr (F.) pr-sz (F.)
r
rab (A.) rad (A.) rhat (A.) rh (A.) rahm (A.) rahmlk (A.) rahm (A.) rahmn (A.) rahmet (A.) rast (F.) rayigan (F.) ryihan (F.) rz (F.) rz-dr (F.) rz-da (F.) rz (F.) rebb (A.) rec (A.)
p
p-bend (F.) pdih (F.) pdihlk (F.)
200
refk (A.) rehber (F.) remz (A.) renc (F.) reng (F.) resm (A.) resl (A.) reslu'l-lh (A.) rev (F.) revn (F.) rdvn (A.) rz (A.) rzk (A.) rindne (F.) rind (F.) rislet (A.) riy (A.) riylu (A.) riyzt (A.) rh (A.) ruhbn (A.) rumz (A.) ren (F.) rz (A.) rzigr (F.) rkkn (A.) rk' (A.) rk't (A.)
sabah (A.) sabreyle- (A.) sau (T.) sal- (T.) sa'd (A.) saddk (A.) sadef (A.) sd (F.) sdk (A.) sadr (A.) saf (A.) saf (A.) saflk (A.) sf (A.) sag (T.) sag- (T.) sagn (T.) sagr (T.) sag (T.) saglk (T.) sahavet (A.) sahha (A.) shib (A.) shib-krn(a, f) sahne (A.) sahra (A.) sa'd (A.) s'im (A.) sak (T.) saka (A.) sakal (T.) sakallu (T.)
sakn- (T.) sk (A.) sakla- (T.) saks (T.) sal- (T.) salaca (T.) sal (A.) salt (A.) salvt (A.) salg (T.) slih (A.) salkm (T.) sallan- (T.) saltug (T.) salus (F.) slslk (F.) san- (T.) san'at (A.) sanem (A.) san (T.) sanki (T.) sap- (T.) sar- (T.) sarar- (T.) sary (F.) sar (T.) sarc (T.) sarl- (T.) sarma- (T.) sarp (T.) sarplk (T.) sarrf (A.) 201
s
sa'det (A.) s'at (A.)
sarrflg (A.) sat- (T.) sata- (T.) savb (A.) savan (T.) sav- (T.) sava (T.) sava- (T.) savul- (T.) savur- (T.) savurt- (T.) sa'y (A.) say- (T.) sayl- (T.) sayru (T.) sayvn (F.) sayyd (A.) sz (F.) szikr (F.) sebak (A.) sebeb (A.) sebil (A.) sebk-br (F.) sebk-sl (F.) secde (A.) se- (T.) seegr- (T.) sefer (A.) segir- (T.) segirt- (T.) seher- (A.) seher-gh (A.,F.)
sekbn (F.) sekiz (T.) sel (T.) selm (A.) selmet (A.) selsil (A.) seltn (A.) sem' (A.) sem' (A.) semvt (A.) semir- (T.) semirt- (T.) sen (T.) senlik (T.) senl (T.) sensz (T.) sepet (T.) ser (F.) ser (F.) serb (F.) ser--ser (F.) ser-be-ser (F.) sere (T.) serd (F.) ser-encm (F.) ser-gerdn (F.) ser-gze (F.) serheng (F.) ser-ho (F.) ser-mye (F.) ser-myeli (F.) ser-mest (F.)
ser-nign (F.) ser-te-ser (F.) server (F.) servi (F.) ses (T.) setr (A.) sevd (A.) sev- (T.) sevgili (T.) sevg (T.) sevil- (T.) sevin- (T.) sev (T.) seyir (A.) seyr- (A.) seyrn (A.) seyrn-geh (A.,F.) seyrek (T.) seyreyle- (A.) seyyh (A.) seyyid (A.) sez- (T.) sra- (T.) sdk (A.) sdur- (T.) sfat (A.) sfatlu (A.) sg- (T.) sgn- (T.) sn- (T.) snduk (T.) snuk (T.) 202
snur (T.) sr (A.) sra (T.) srt (A.) sra (T.) srda (A.) srf (A.) srreyle- (A.) sy- (T.) sz (T.) sil- (T.) silkin- (T.) simsrlk (A.) sin (T.) sinek (T.) sne (F.) sir (F.) sited (F.) siv (A.) siyh (A.) siyset (A.) siz (T.) sf (A.) soflik (A.) sogul- (T.) sohbet (A.) sol (T.) sol- (T.) son (T.) sonra (T.) sonuc (T.) sor- (T.)
soru (T.) soruc (T.) sorun- (T.) sovuk (T.) sovuklug (T.) soy- (T.) soy (T.) soyla- (T.) soyun- (T.) sg- (T.) sk- (T.) skel- (T.) sndr- (T.) syle- (T.) syn- (T.) ss- (T.) sz (T.) su (T.) su'l (A.) suba (T.) su (T.) sulu (T.) susuz (T.) sd (F.) s'i (A.) sk (A.) sultn (A.) sultnlg (A.) sulu (T.) sun- (T.) suna (T.) sr (F.)
sre (A.) sret (A.) susa- (T.) sz (F.) sbhn (A.) scd (A.) si (T.) sd (T.) sfl (A.) skker (A.) slk (A.) snnet (A.) snn (A.) snk (T.) spr- (T.) sr- (T.) sre (T.) sregr- (T.) sril- (T.) srn- (T.) sz- (T.) szl- (T.)
d (F.) dlk(F.) d (F.) h (F.) hin (F.) ahs (A.) 'ir (A.) ak- (T.)
203
kir (A.) akird (F.) n (F.) r (F.) arb (F.) arb-hne (F.) rdan (F.) ark (A.) art (A.) a- (T.) a (T.) aur- (T.) yed (F.) eb-gr (F.) ebih (A.) ecer (A.) eddd (A.) ef'at (A.) ef'ati (A.) ef' (A.) efkat (A.) ehdet (A.) ehd (A.) ehd (A.) ehir (F.) ehriyr (F.) ek (A.) ekvet (A.) eker (F.) ekeristn (F.) ekl (A.) eksz (A.)
em (A.) ems (A.) er (A.) erbet (A.) erh (A.) er' (A.) er'at (A.) erk (A.) ermisr (F.) e (F.) e ol- (T.) ete-kopuz (T.) evk (A.) eytn (A.) eybet (A.) eyd (F.) eyh (A.) eyhlik (A.) ey' (A.) eytn (A.) i'ir (A.) ikr (A.) ikyet (A.) ikeste (F.) imdi (T.) r (F.) irk (A.) ve (F.) ol (T.) olok dem (T.) hret (A.) yle (T.)
u (T.) u'le (A.) 'leli (A.) umr (F.) r (A.) rde (F.) kr (A.)
t
t (F.) ta'alluk (A.) t'at (A.) tabaka (A.) tabakt (A.) tab'at (A.) tabb (A.) ta'br (A.) tc (F.) tcir (A.) tad (T.) tag (T.) tagl- (T.) tahsl (A.) taht (A.) taht-gh (A.) tahr (A.) tak- (T.) tkat (A.) takaza (T.) takl- (T.) takrr (A.)
204
takye (A.) talagr- (T.) tal- (T.) taldur- (T.) taleb (A.) tal (T.) tlib (A.) ta'lm (A.) tli' (A.) tama' (A.) tamm (A.) tamar (T.) tamla (T.) tamu (T.) tank (T.) tank (T.) tan- (T.) tan (T.) tan- (T.) tanr (T.) tap- (T.) tapdur- (T.) tapu (T.) tapuc (T.) tapulu (T.) tar (T.) tara (T.) tarik (A.) tarkat (A.) tarlg (T.) tart- (T.) trumr (F.)
tasnf (A.) ta- (T.) ta- (T.) tara (T.) tatlu (T.) tat- (T.) tava- (T.) tayag (T.) tayan- (T.) tay (T.) tze (F.) tze-krlk (F.) ta'ziyet (A.) teberr (A.) teberrk (A.) tecell (A.) tecellyt (A.) tecribe (A.) tecrd (A.) tedbr (A.) tefekkr (A.) teferrc (A.) teferrc-gh(A., F.) tefrd (A.) tefsr (A.) teh (F.) tek (T.) tekbr (A.) tekebbr (A.) teknecg (T.) tekne (T.) tekrr (A.)
teleme (T.) tem (A.) temi (T.) ten (T.) teneir (T.) teng (F.) tenh (F.) ter (T.) terh (A.) terz (A.) terbiyet (A.) tercemn (A.) terk (A.) terk it- (A.) ters (F.) tertb (A.) tesbh (A.) teslm (A.) teslmlik (A.) tebh (A.) tev (A.) tetig (T.) tevbe (A.) tevecch (A.) tevekkl (A.) tevfk (A.) tevhd (A.) tevrt (A.) tezvr (A.) tfl (A.) tlsm (A.) tmr (F.) 205
tn- (T.) ticret (A.) tiryk (A.) tiz (T.) tog- (T.) togal- (T.) togra- (T.) togr (T.) togrlk (T.) tohum (F.) tok (T.) toklk (T.) tokuz (T.) tolan- (T.) tolap (T.) tol- (T.) toldur- (T.) tol (T.) ton- (T.) top (T.) topdan (T.) toprag (T.) topug (T.) tortusuz (T.) tosbaga (T.) toy- (T.) toyla- (T.) toyur- (T.) toz- (T.) tozlu (T.) tuc (T.) tudak (T.)
tuda ol- (T.) tfn (A.) tugyn (A.) tl (A.) tuman (F.) tunc (T.) tur- (T.) turag (T.) turvanda (F.) tu (T.) tula- (T.) tut- (T.) tuydur- (T.) tuy- (T.) tuz (T.) tuzag (T.) trb (A.) tt- (T.) ttn (T.) tvnger (F.)
ugrulk (T.) ugur (T.) ulak (T.) ula- (T.) ulu (T.) ulm (A.) ulv (A.) um- (T.) ummn (A.) umu (T.) un (T.) und- (T.) ur- (T.) urgan (T.) uryn (A.) us (T.) usan- (T.) uslu (T.) usl (A.) u (T.) uan- (T.) uat- (T.)
u
ubdiyet (A.) uc (T.) u- (T.) umak (T.) uur-(T.) ud (T.) ufack (T.) ugra- (T.) ugr- (T.) ugru (T.)
uk (A.) utan- (T.) uta (T.) utlu (T.) ut- (T.) uy- (T.) uyak- (T.) uy- (T.) uyan- (T.) uyank (T.) 206
uyar- (T.) uyhu (T.) uz (T.) uza- (T.) uzad- (T.) uzak (T.) uzat- (T.) uzun (T.)
v
vcib (A.) va'de (A.) va'deyle- (A.) vaff (A.) vh (A.) vahdet (A.) vak'a (A.)
vilyet (A.) vrn (F.) vir- (T.) virl- (T.) visl (A.) vuhu (A.) vur- (T.) vuslat (A.) vcd (A.)
(T.) nc (T.) le- (T.) mid (A.) mmet (A.) mm (A.) n (T.) std (F.) st (T.) stn (T.) (T.) en- (T.) - (T.) t- (T.) t (T.) t- (T.) z- (T.) zre (T.) zl- (T.) zm (T.) z- (T.)
vakit (A.) vlih (A.) va'l-lh (A.) var (T.) var- (T.) varak (A.) varlg (T.) vasf (A.) vsl (A.) vasyet (A.) vatan (A.) vay (T.) vye (F.) vebl (A.) vech (A.) vef (A.) vefdr (A.) velkin (F.) velyet (A.) vel (A.) veyil (A.) vezir (A.) vi' (A.)
y
ya (T.) yaba (T.) yd (F.) yad- (T.) yd-bili (F.) yadlk (F.) yag- (T.) yag- (T.) yagma (T.) yagmala- (T.) yagmalan- (T.) yagmur (T.) yhd (F.) yak- (T.) yakasz (T.) yakl- (T.) yakm (T.) yakn (T.) yakn (A.) ykt (A.)
207
yalan (T.) yalanc (T.) yalanclk (T.) yalap- (T.) yal (T.) yaln (T.) yalncak (T.) yalvar- (T.) yan (T.) yanak (T.) yan- (T.) yandur- (T.) yandurt- (T.) yanl- (T.) yan- (T.) ya'ni (A.) yanku (T.) yanl (T.) yapalak (T.) yapla- (T.) yap- (T.) yap- (T.) yaprak (T.) yapuc (T.) yar (T.) yr (A.) yara (T.) yaradan (T.) yaradl- (T.) yarak (T.) yaraklan- (T.) yar- (T.)
yaramaz (T.) yren (F.) yara- (T.) yara- (T.) yargu (T.) yar (T.) yarl- (T.) yarm (T.) yarn (T.) yarlg (T.) yas (T.) yasa- (T.) yadsan- (T.) yasdug (T.) ya (T.) yaa- (T.) yal (T.) yalu (T.) yat- (T.) yatag (T.) yatlu (T.) yatlug (T.) yatsu (T.) yatur- (T.) yav kl- (T.) yavlak (T.) yavru (T.) yavu (T.) yavun- (T.) yavuz (T.) yavuzlk (T.) yay (T.)
yayak (T.) yaya (T.) yayl- (T.) yayn (T.) yayla (T.) yayla- (T.) yay (T.) yaz- (T.) yazl- (T.) yazl (T.) yazlu (T.) yazuk (T.) yazu (T.) yed- (T.) yedil- (T.) yegin (T.) yehd (A.) yel (T.) yelte- (T.) yemi (T.) yen- (T.) yenfehu (A.) yeni (T.) yen (T.) yensz (T.) yer (T.) yerci (T.) yer- (T.) yeil(T.) yet- (T.) yetm (A.) yevme (A.) 208
yezdn (F.) yg- (T.) yk- (T.) ykl- (T.) yl (T.) yldrm (T.) yllk (T.) yrt- (T.) yyla- (T.) yi- (T.) yidi (T.) yidinci (T.) yidr- (T.) yig (T.) yigirmi (T.) yigid (T.) yigil (T.) yigitlig (T.) yigrek (T.) yilte- (T.) yime (T.) yimek (T.) yine (T.) yi- (T.) yok (T.) yoklk (T.) yoksa (T.) yoksul (T.) yoku (T.) yol (T.) yolda (T.) yoldalg (T.)
yolsuz (T.) yon- (T.) yor-(T.) yort (T.) yorut- (T.) yoy- (T.) yn (T.) ye- (T.) yud- (T.) yuduc (T.) yudum (T.) yufka (T.) yugl- (T.) yukar (T.) yum- (T.) yumak (T.) yuma- (T.) yumak (T.) yuman- (T.) yumat- (T.) yumurda (T.) yu-(T.) yun- (T.) yur (T.) yurtlu (T.) yut- (T.) yuva (T.) yuvac (T.) yuvalan- (T.) yu-( T.) yuy- (T.) yuyuc (T.)
yce (T.) yk (T.) yklen- (T.) yklet- (T.) ykl (T.) yksek (T.) yrek (T.) yr (T.) yz (T.) yz- (T.) yzgelik (T.)
z
zafer (A.) zg (A.) zhid (A.) zhir (A.) zahmet (A.) zahmetl (A.) zahm (A.) za'f (A.) zkir (A.) zlim (A.) zlimlik (A.) zamn (A.) zr (F.) zrlk (F.) zr (F.) zt (A.) zavye (A.) zyi' (A.) zebn (A.)
209
zeber (F.) zebn (A.) zehr (A.) zekt (A.) zell (A.) zemheri (T.) zemn (A.) zen (A.) zenbl (A.) zencr (A.) zencrl (A.) zerrk (A.) zerre (A.) zevl (A.) zevlli (A.) zevk (A.)
zeyn (A.) z-bahr (F.,A.) zift (A.) zih (F.) zihin (A.) zikir (A.) zikr et- (A.) zindn (A.) zinhr (F.)
Dil TRKE ARAPA FARSA ARAPA- FARSA FARSA-ARAPA RUMCA-YUNANCA MOOLCA TOPLAM KELME SAYISI
KELME SAYISI 1342 1063 490 7 11 3 2 2918
YZDELK % 46,990 % 36.429 % 16.792 % 0,239 % 0.376 % 0.102 % 0.068 % 100
210
3. 2.Ynus Emrede Kelime Hazinesi Ynus Emrenin kelime hazinesi hayatn deiik safhalaryla ilikilidir. Kulland
kelimeleri yle tasnif edebiliriz: a. Allah anlamndaki kelimeler: Azz, Basr, Cebbr, Cebbr- 'lem Cell, Cell, alap, Deyyn, El-hakk, Furkn, Gaffr'z-Znb,Gufran, Hakk, Hlik, Gufrn, Hayy, Hayy'l-Bek, H, Hve, Kadr, Kayym, Kerm, Ma'ka, M ennn, Mevl, Padiah- lem yezel, Kerim-i Zl celal, Sultan- cihan, Sultan- vakt, Tanr. b. Peygamberimiz iin kullanlan kelimeler: Drr-i yetm, Ebul Mslim, Fahr- 'lem, Habb Hitm'l-mrseln, Kandl, Mustaf, Mcteb, Reslul-lah, Resl- mutlak, Halil. c. Peygamber isimleri: dem, Cercs, Dvd, Eyyb, brahim, drs, lys, s, sml, Hzr, Ms(Ms), Nuh, Zlkarneyn, Yakub, Yusuf, Sleyman, lyas, Muhammed. d. Melek isimleri: Azrl,Cebrl, Ferite, feriteh,. Hrt-Mrt, bls, srfl, Kirmen ktibn, Mikail. e. Din alimleri ve sahabiler: Ashb- suff, Barak Baba, Cafer-i Tayyr, Cneyd-i Badadi, Drt yr, Ebu Bekir (Sddk), Hallc- Mansr, Hamza, brhm Edhem, mrn, Lokmn, Mansr- Badd, Mevln, Murtaza, Sar Saltuk, Tapduk. f. Destani kahramanlar: Rstem, Ferhad-irin, Leyla-Mecnun. g. Tasavvufi dier kelimeler:b- hayt, b- zemzem, gh, ahad , ah, akl- cz', akl- kll, kil, aleyhisselm, ar, sitn, sitn- mrid, yet-i kl, azzl, bek-enderbek, bel/bel, beyt'l-ma'mr bid'at,cehennem, cennet, cbbe, cz'iyyt- mselsel, deccl, dem, dem-sz, derv, destr, destr, devrn, din, dv, dvn- k, diynet, doksan bin hak kelm, drt kap, elest, elhamdlil-lh, elif-dal-mim, ene'l hak, eren, erkn, esrr, esrimekesritme, esrk/esrik, evvel, ezel, fak, ftih, fir'avn, fitne, gib/gyb, garb, gz, glbang/glbenk, ha, hadd, hads, hakke'l-yakn ,halvet, hakikat, hayr, hemrh, hulle, hr/hri, k, k , ibret, ihls, ilh, ilm-i btn, ilm-i
211
sbk, iman, itikad, inni ene'l hak, kl bel/bel, krn, kz, kefret, kemal, kuds, kn feyekn, ledn, lednn, len tern, levh kalem, ma'n, ma'rifet, mecnn,
melmet hrkas giymek, men aleyh,a fn men 'arafe nefseh, mensh, merci', mezheb, mihr, minber, mine'l-kalbi ile'l-kalb, mushaf, mchede, mlk-i ezel, mrd, mrid mrted, mrsel, mslman, musalla, mhade, mrik, namaz, nebi, nefs, nefes, pir, tarik, tarikat, tevrat, snnet, eytan, zahid, zhd. h.Eitim-retim: Okma, ilm, mescid, medrese, danimend, alim, hoca, mft, mderris, mrebbi, akird, tefsir, ilm-i hikmet, kad, mrekkeb, kalem. . -alma hayat: Ba,bahe, bostan, ekin, ekinci, sarraf,demir,rs, derzi, sayyad, dkkan, bezirgan, kervan, sermaye, bazar, i. Askeri kavramlar: ordu, binba, avu, er, ukal, kl, ok-yay, kalkan, mancnk. j.Gk cisimleri: Ar, gerdum-n, yldz, ay, zhre, mihr, ems, Mirrih, Bercis, Zuhal, bulut, yldrm, k. Zaman kavramlar: devran, vakt, devr, dem, an, yl, ay, gn, gece,gndz, seher, bayram, saat, yzyl, bin yl, ilkbahar, yaz, k. l. Yer isimleri: Arasat, bage, barigah, Behit, bostan, cihan, Dergh, dirneg, Duzah, dnya, ev, Ezel vatan, Guristn, Firdevs, Hacer'l-Esved, Hicz, Ka'be, Kf, Konya, Maher, Makber Mey-hne, meclis, mescid, Mirac, Rum, Saf, saray, Sidretl
mnteha, Sivas, tekye, Tur, yir yzi. m. Hayvan isimleri ve hayvan organlar: balaban (doan), bere (kuzu), Burak, dilg, devleng (toygar kuu), drrac, gzsepek (kstebek), Hma, lan, keler (kurbaa), koduk, ir (arslan), togan, ku, gercin, blbl, aru, sinek, pervane, bayku, mismil (koyun) kurd, yan, karnca, akrep, rdek, aylak, kaz, bahri, ah balaban, za (karga) boz yapalak (bayku cinsi) bl (kanat), kerkes, Dldl (Hz. Alinin at), tosbaga, koyun, murg, hnzr (domuz), horus, koduk (eek yavrusu), minkar (ku gagas), yapa (ty), Simurg, Anka, ahin, ceylan, gazal, kz.
212
n. Bitki isimleri: aa, gl, reyhan, mie/bie, d aac, nohud, mugayla dikeni, neyeker (eker kam), hr, benefe, nergis, iek, snbl, servi,iek, o. Yiyecek ve iecek isimleri: eker, erbet, zm, incir, nu (bal), nukl (meze), arab, ehd (bal), yimi, yumurda, duz, eftal, zerdal, ya, bal, su. . Maden isimleri: altun, zer, gm, demur, muhas (bakr), mirvarid (inci) mercan. p.Kadn isimleri: Belks, Havva, Leyli/Leyla, Meryem, irin, Zhre, Zleyha. r. Musiki letleri: nay, eng, tef, tabl, rebab, saz, nakus (kilise algs). s. Eya isimleri: kepenek, brk, ayine, susak, kisvet, klng, nikab, mk, znnar, em, dervaze, omak, asa, aga at (tabut), ocak, kiri, ine, evgen, kln, yay, piyale, kadeh, raht, kagt. .Tannm baka kii isimleri: Calinus, Bukrat, Hzr, Hsrev, Sikender, Mecnun, Ferhad, Feridun, Nuin-revan, Nemrud, Haman, Karun. t. Da isimleri: Tur,Kaf. Grld gibi hayatn hemen her alanyla ilgili kelimeler kullanmtr. sadef, tutiya, inci,
213
SONU Bu almada Ynus Emrenin, Trke Divan ve Risaletn- Nushiyyesi dil ynyle incelendi. ncelemede eserlerin ses bilgisi (fonetik), ekil bilgisi (morfoloji), sz dizimi (cmle bilgisi, sentaks) ve klim daarc incelemesi ele alnd. Bu inceleme ve deerlendirmelerden sonra u sonulara ulald: 1. Ynus Emrenin eserlerinde Trke ses yapsnn temeli olan nl
uyumlarndan kalnlk-incelik uyumunun kuvvetli, dzlk-yuvarlaklk uyumunun zayf olduu grld. 2. Eserlerde e>i deimesi grlmektedir. Bugn ilk hecede bulunan (e) seslerinin nemli bir ksm (i) dir. Yir, iy, yidi, bil vb. 3. Eserlerde hem kelime dzeyinde hem de ses dzeyinde yuvarlak nll kelime kullanma eilimi grlmektedir. 4. Eserlerde nl dmeleri sk gemektedir. 5. Eserlerde birleme hadisesine rnek olabilecek szckler vardr. (nin, nit, nol vb.) 6. Eserlerde k>h deiiklii kelime banda (kan) ve kelime iinde (uyhu) grlmektedir. 7. Eserlerde g# seslerinin dt grlmektedir. Acg<ac, erig>eri. 8. Sovuk kelimesinde g>v deiimi grlmektedir. 9. Gme (metatez) olayna rnek vardr: gibi>bigi 10. s sesinde ikizleme grlr: ss, ass 11. yle kelimesi eyle eklindedir. 214
12. Bugnk Trkede bata t bulunan bir ksm kelimelerde (d) vardr: dtn vb. 13. Baz kelimelerin bandaki t sesi tmllememitir. Tag, togd vb. 14. Eserlerde kelime banda y dmesi grlmektedir:Ilduz, ldurum, lan. 15. lgi eki nsz ile biten isimlerde -Un; nl ile bitenlerde -nUn dur. Yaklama eki -A dr. Eski Trkenin -gAsnden inkiaf etmitir. nlyle biten bir kelimeye geldii zaman araya yardmc -y- sesi gelmektedir: Bulunma eki -dA ekidir. Uzaklama eki -dAn dir. Eitlik eki -cA dr. Yer-yn ekleri rA; ArUdr. Vasta-ara ekleri ile ve -ndir; dmektedir. 16. Bulunma hal ekinin bulunma ana grevi yannda eserlerde farkl grev ve anlama sahip olduu grlmektedir. a)Her gn anlamnda: Yir-ier oturur sennle gnde (RN 518/2) b)Uzaklama grevinde: Irlmadn tura sultan katnda (RN 28/2) 17. Ynelme hal ekinin, yaklama ana grevi yannda eserlerde farkl grev ve anlama sahip olduu grlmektedir. a)Uzaklama grevinde: Kyamaz virmege canna gedi. (RN 376/1) b)iin anlamnda: Selam virmeklige gin diremez. (RN 150/1) ilenin ilk hecesi yardmc sesler gibi
215
18. Eserlerde
tamlamalarn l ve drtl terkipleri kullanmamtr. Bu
eserlerinin dilinin daha akc ve yaln olmasn salar 19. Eserlerde say isimlerinden en ok bir kullanlmtr. Tasavvuf anlaynda Tanr ile bir olmak fikrinin bu ekilde vurguland grlmektedir. 20. Yabanc meneli say isimleri yerine daha ok Trke say isimleri tercih edilmitir. 21. Trke eklemeli bir dildir. Eserlerde yapm ekleri vastasyla ok kelime tretildii grlmektedir. 22. Eserlerde en ok kullanlan zamir bendir. Bu da tasavvufun znde yer alan kendine dn dncesiyle yakndan alakaldr. 23. Eserlerde ok deiik sfat rneklerine rastlanmtr. Sfatlar gndelik dildendir. Niteleme, pekitirme, klteme, say, belirtme sfatlar olduka fazladr. Bu da eserlerin dilini zenginletirmektedir. 24. Dnllk zamirleri: z, kend ve kendzdr, belirsizlik zamirleri cmlesi, flan, kangs, ne kim , kim, kimi,kimesne, her biri her birisi eklinde kalabalk bir kelime eidi kullanlmtr. 25. Eserlerde Zarf olarak kullanlan kelimelerin u ekilde kullanld tespit edilmitir: Sadece kelime olarak kullanlanlar, ek alarak Zarf olanlar kelime tekraryla Zarf olanlar. Bu ekilde dilin olanaklar kullanlarak kelimeler seilmitir. 26. Eserlerde IncA Zarf fiili , -ceine anlamn da tamaktadr. Ya bu mal eksilince ben leyim. (RN 378/1) 27. Eserlerde yabanc dilden gelen edatlarn ok az kullanld grlmtr. ayed, amma, velakin, lakin bigi gibi edatlarn says snrldr. n en ok kullanlan edattr.
216
28. Grlen gemi zaman eki -dI, renilen gemi zaman eki -mI, gelecek zaman eki -cAk ve IsAr, geni zaman eki -()r /-er /-ar, art kipi sA, gereklilik mAlI, lazm, gerek, istek kipinin -A ek ve kelimeleriyle karlad grlmtr. 29. Eserlerde istek ekinin, kullanl tarzna gre, bazen geni zaman ve gelecek zaman anlam tad grlmektedir. Ayrca gerek kelimesi ile kullanld rneklerde gereklilik manas da vardr. Dutar tacil iin uyana sanur (RN 226/2) Uyanacak sanr Bulasn sabrla Mirac u Tur (RN 312/2) Bulursun Neyi neye gerek ol bile gerek (RN 338/1) Bilmeli Gerek hariciler srile ardan (RN 476/2) Srlmeli 30. -mAdAn -IbAn -I, -Ip, -(y)IncA, AndA, medIn,-dUkA, dUkdA, ken zarf-fiil ekleri, -mAk, -I isim-fiil ekleri ve -An, -AsI ve dIksfat-fiil ekleri olarak kullanlmtr. 31. Eserlerde en ok kullanlan zaman geni zaman ekidir. Bu hayatn bir btn olarak tasavvur edildii eklinde dnlebilir. 32. Eserlerde rivayet birleik zaman ve imdiki zaman kullanlmamtr. 33. Eserlerde cmle ve cmle topluluu says 6889dur. Bu say balama edatyla kullanlan ve balama edat kullanlmadan oluturulan cmlelerdeki cmle saylar dnldnde 10000e yaklamaktadr. Hacmine gre olduka fazla sayda (3449 beyit) yarg, hkm ve deerlendirme demektir. 34. Eserlerde sadece 2 Arapa cmle vardr. Eserlerde ayet ve hadislere telmihler ok fazla sayda olmakla beraber Ynus Emre bunlarn orijinal metinleri yerine Trke evirilerini vermitir.
217
35. Eserlerdeki balama edat ile balanmayp cmle topluluu oluturan cmle says 2446dr. Bunun tm cmle ve cmle topluluklarna oran ise %35,459dur. Toplam cmle ierisinde bu kurulutaki cmlelerin kullanlmas dile akclk kazandrr. 36. Balama edatlaryla birbirine balanm cmlelerin says 224dr. Bu cmle topluluklarnn tm cmle ve cmle topluluklarna oran ise % 3,247dir. Bu eserlerin dili asndan olduka nemli bir sonutur. Gereksiz ve uzun cmleler yerine daha akc ve ksa cmle kullanlmas olduka nemlidir. Bu sayede eserlerin dili daha anlalr ve ak olmaktadr. 37. Eserlerdeki cmlelerin (tek yargdan oluan cmlelerin) says 4034dr.Tek bir yargdan oluan cmleler cmlelerde arl oluturmaktadr. Tek yargl cmlelerin tm cmle ve cmle topluluklarna oran ise %58,480dir. Bu eserlerin cmle yaps olarak ksa ve basit olarak yazldn gsterir. Aslnda hayat basit ssten ve gsteriten uzak yaayan Trk milletinin hayat tarzn bir bakma Ynus un cmle yapsnda da grmekteyiz. 38. Eserlerdeki cmlelerin kuruluuna bakldnda Trke cmle yapsnn korunduu grlmektedir. Yklemin sonda olmas yani kurall cmle kurma hem tek yargl hem balama edatyla oluturulmu hem de balam edat kullanlmadan oluturulmu cmlelerde daha fazladr. stelik bu iir dili iin de bal bana bir ayrcalk oluturmaktadr. 39. Eserlerde Ynus kulland grlmektedir. Emrenin tercihini daha ok olumlu cmleden yana
Bu hayata bak asyla rtmektedir. Bar, sevgi ve
hogr dncelerinin ar bast bir felsefenin cmle kuruluuna da bu zellikler yanstlmtr. 40. Eserlerde yklem grevinde kullanlan kelimelere bakldnda Ynus Emrenin tercihinin fiil olduu grlr. Bu duruma gre, Ynus Emrenin, hareket arlkl cmleler kurduu yargsna varlmaktadr.
218
41.
Eserlerde
cmlede
unsur
says
olarak
iki
unsurun
kullanld
grlmektedir. Be unsur ve daha fazla saydaki unsur saysndan oluan cmleler ok azdr. Dili gereksiz sz ve ayrntlardan uzak tutmaya alt grlmektedir. 42. Eserlerde Ynus Emrenin Trke kelimeleri arlkl olarak kulland
grlmektedir. (% 49). Bu deer bile bal bana Ynus Emrenin Trkeye ne kadar nem verdiini gstermeye yeterlidir. 43. Ynus Emrenin kulland Arapa ve Farsa kelimeler halkn aina olduu ve garipsemedii kelimelerdir. Vahdet-i vcud iin kulland Bir ben vardr bende benden ieru syleyiinde olduu gibi Trke ibare ve kullanmlarla karmak konular bile yaln bir ekilde sylemitir. 44. Ynus Emre Arapa ve Farsa kelimeleri zgn hallerinden ziyade Trk haneresine uydurarak sylemitir. ekere (aikar), mutu(mjda), bismillah (bsml) vb. 45. Ynus Emrenin kelime hazinesinde ok farkl alanlarda farkl kelimelere rastlanlabilmektedi r. Yeri geldiinde bir tabiat bilimci yeri geldiinde bir filozof yeri geldiinde samimi bir mslman ama en ok da insan ynn grmekteyiz. 46. Ynus Emre dilin btn olanaklarndan faydalanarak ok canl, akc ve yaln bir edebi dil meydana getirmitir. Ynus Emre Trk iirinin sevilmesinde ve benimsetilmesindeok nemli bir rol oynamtr. Trkenin sevimli ve gler yz onunla hayat bulmutur. Bugn yaanan dil tartmalarna Ynus Emre dil anlayyla ok basit olan zm
bulmutur. Halkn da artk benimsedii ve kendi anadiline uygun grd yabanc kelimeleri kullanarak bu i zlebilir. Trke kelime says her zaman yabanc dildeki kelimelerde n fazla kullanlmak zorundadr. Bu konuda l karlmamaldr. Bu incelememizde Ynus Emrenin bir dil haritasn kartmaya altk . Bu alma Ynus Emrenin dil anlayn ortaya koymaktadr. statistik sonular
yorumlanarak deerlendirmelerde bulunulmutur.
219
KAYNAKA AKSAN, Doan (2000), Her Ynyle Dil, Ana izgileriyle Dilbilim, Ankara, Atatrk Kltr Dil ve Tarih Yksek Kurumu Yaynlar. (1995), iir Dili ve Trk iir Dili, Ankara, Engin Yaynlar. (2005), Ynus Emre iirinin Gc, Ankara, Bilgi Yaynlar. BANARLI, Nihad Sami (1998), Resimli Trk Edebiyat Tarihi I, stanbul, Milli Eitim Bakanl Yaynlar. BAGZ, lhan (1999), Ynus Emre I: nceleme, II ve III: iirlerinden
Gldeste (MEB Dnya Klasikleri Dizisinden alnarak Cumhuriyet gazetesi Yaynlar), stanbul. BLGEGL, Kaya (1984), Trke Dilbilgisi, stanbul. CAFEROLU, Ahmet (1968), Eski Uygur Trkesi Szl, stanbul. ___________ (1972), Ynus Emrede Arkaik Unsurlar, TDED, c.XX, s. 6. ___________ (1984), Trk Dili Tarihi, stanbul. CEMLOLU, smet (2001); Dede Korkut Hikyeleri zerinde Sz Dizimi Bakmndan Bir nceleme, Ankara, Trk Dil Kurumu Yaynlar. DEMREL, zcan (1999); Trke retimi, stanbul, MEB Yaynlar. Derleme Szl (1963-1982), Trk Dil Kurumu, Ankara. DLN, Cem (1983), Yeni Tarama Szl, Ankara, TDK Yaynlar. (1992), Ynus Trk Dili, No: 487: 30-49. DEVELOLU, Ferit, (1970); Osmanlca-Trke Lgat (Eski ve Yeni Emrenin iirlerinde Trkenin Gc:
Harflerle), Ankara, Ak Kitabevi Yaynlar. EMROLU, brahim (2002), Sufi ve Dil, stanbul, nsan Yaynlar. ERGN, Muharrem (1962), Trk Dilbilgisi, stanbul. (1958), Dede Korkut Kitab I: Giri-metin-Faksimile, Ankara TDK Yaynlar. FUAT, Memet (1995), Ynus Emre, stanbul. GABAN, A.Von (1988), Eski Trkenin Grameri, ( ev. Mehmet Akaln) TDK Yaynlar, 532. TTK Basmevi. GENCAN, Tahir Nejat (2001), Dilbilgisi, Ankara, Ayra Yayn evi. GGN, nder (1995), Dnden Bugne Ynus Emre, Ankara. 220
GLPINARLI, Abdulbaki (1961); Ynus Emre ve Tasavvuf, stanbul, nklap Yaynlar. (1979), Yunus Emre, Hayat, Sanat, iirleri, stanbul, Varlk Yaynlar. GZEL, Abdurrahman (2004), Dini- Tasavvufi Trk Edebiyat, Ankara, Aka Yaynlar. HACIEMNOLU, Necmeddin, (1976), Ynus Armaan, stanbul, tken Yaynlar. (1939), Kitaplar Dizisi:193 stanbul. HENGRMEN, Mehmet (1998), Trke Dilbilgisi, Ankara, Engin Yaynlar. HATPOLU, Vecihe (1982), Dilbilgisi Terimleri Szl, Ankara. LAYDIN, Hikmet (1983), Ynus Emre, Trk Dili, S.45, Ankara, s.384. KARAHAN, Leyla (1998), Trkede Sz Dizimi, Ankara, Aka Yaynlar. (1995), -sa/se Eki Hakknda , Trk Dili.S. 526, s.45-54. (2000, Yap Bakmndan Cmle Snflandrmalar zerine Trk Dili, S.583, Temmuz, s.35-42. KILI, Mahmut Erol (2004), Sufi ve iir, stanbul, nsan Yaynlar. KORKMAZ, Zeynep (1973), Ynus Emre ve Anadolu Trkesinin Trk Dilinde Edatlar, MEB Yaynlar, retmen Emrenin Trkesi Atsz
Kuruluundaki Yeri, Trkoloji Dergisi, C.V, S.13, Ankara. (1973), Yaynlar. ___________________(1980), Anadolu Beylikleri Devrinde Trk Dili ve Karamanolu Mehmet Bey Milli Kltr Dergisi, S.3. s.9-13. Marzuban-name evirisi, Ankara, DTCF
KPRL, M. Fuad (2003), Trk Edebiyat Tarihi, Ankara, Aka Yaynlar. (1991), Trk Edebiyatnda lk Mutasavvflar, Ankara, Diyanet leri Bakanl Yaynlar. LEVEND, Agh Srr (1973), Trk Edebiyat Tarihi, C.1, Ankara. MANSUROLU, Mecdut (1946), Anadoluda Trk Dili ve Edebiyatnn lk Mahsulleri, Trk Dili ve Edebiyat Dergisi, C.I, s.58-64.
221
_______________ (1946), Anadolu Metinleri, (XIII. Asr ), eyyad Hamzaya Ait Manzume, TDED, C.1. S.39. s.181-182. _______________ (1958), Sultan Veledin Trke Manzumeleri, stanbul. MEHMEDOLU, Alaeddin (1999), Baml Birleik Cmle zerine, Trk Dili, S. 67, Mart, s. 68-75. MLL ETM BAKANLII (1995), rnekleriyle Trke Szlk, Komisyon, Ankara. ZTELL Cahit (1977), Belgelerle Ynus Emre, Ankara. PALA, skender (1999), Ynus Emre, stanbul, Tima Yaynlar. PEKOLCAY, Necla stanbul. emsettin, SAM, (1996), Kms- Trk, stanbul, ar Yaynlar. SCHMMEL, Annemarie (1982), Tasavvufun Boyutlar, stanbul. TATI, Mustafa (2005), Ynus Emre Klliyat, 3 cilt, I Tahlil, II Tenkitli Metin, III Risaletn-Nushiyye,cilt stanbul. MEB Yaynlar. (2001), Ynus MEB Yaynlar. TKEN, Kamil (2004), Eski Trkiye Trkesinde Edatlar, Balalar, nlemler ve Zarf-fiiller, Ankara, TDK Yay. TMURTA, Faruk Kadri (1994), Eski Trkiye Trkesi (XV. Yzyl, GramerMetin-Szlk), stanbul, Enderun Kitabevi. (1982) , Ynus un Dili le lgili Notlar , C. II, II. Milletleraras Trk Folklor Kongresi Bildirileri, s. 112-124, TRK DL KURUMU (1991), Karlatrmal Trk Leheleri Szl II, Ankara. (1995), Trk Gramerinin Sorunlar Toplants, 22-23 Ekim, 1993, Ankara. (1999), Trk Gramerinin Sorunlar II, Ankara. TRK DL VE EDEBYATI ANSKLOPEDS (1986), Devirler-simlerEseler-Terimler, C. 6, stanbul, Dergah Yay. ZLFKAR, Hamza (1995), Giriik Cmle Sorunu, Trk Dili, Haziran, S. 522, s.24-31. 222 Emre le lgili Makaleler, Ankara, (1967), slami Trk Edebiyat, Caalolu Yaynevi,

Yunus Emrede Turkce (Yashar Akdemir)

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Yunus Emrede Turkce (Yashar Akdemir)

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

This document is created with trial version of Document2PDF Pilot 2.2.

YNUS EMREDE TRKE

YKSEK LSANS TEZ

HAZIRLAYAN TE 0308 Yaar AKDEMR

DANIMAN PROF. DR. Hasan KAVRUK

This document is created with trial version of Document2PDF Pilot 2.2.

GR 1. YNUS EMRENN HAYATI, SANATI, ESERLER ............ 1 4 10 10 14

This document is created with trial version of Document2PDF Pilot 2.2.

This document is created with trial version of Document2PDF Pilot 2.2.

This document is created with trial version of Document2PDF Pilot 2.2.

98 98 98 99 99 99 99 99 99 99 100 100 101 101 101 101 101 101

102 102 102 103 107 108 108

115 115 116 134

This document is created with trial version of Document2PDF Pilot 2.2.

134 135 139 140 140 140 140

This document is created with trial version of Document2PDF Pilot 2.2.

2.BLM YNUS EMRENN TRKES ................................ .................... 153

This document is created with trial version of Document2PDF Pilot 2.2.

This document is created with trial version of Document2PDF Pilot 2.2.

This document is created with trial version of Document2PDF Pilot 2.2.

This document is created with trial version of Document2PDF Pilot 2.2.

RN s. S. T. TD TDED TDK Tdv vb. Y. Yay. yy.

This document is created with trial version of Document2PDF Pilot 2.2.

This document is created with trial version of Document2PDF Pilot 2.2.

Ynus un XIII. yzyln sonu ile XIV. yzyln balarnda

This document is created with trial version of Document2PDF Pilot 2.2.

This document is created with trial version of Document2PDF Pilot 2.2.

This document is created with trial version of Document2PDF Pilot 2.2.

This document is created with trial version of Document2PDF Pilot 2.2.

This document is created with trial version of Document2PDF Pilot 2.2.

ekimelere kar kmtr. Allah aknn btn insanlar yumuataca, geree

This document is created with trial version of Document2PDF Pilot 2.2.

This document is created with trial version of Document2PDF Pilot 2.2.

This document is created with trial version of Document2PDF Pilot 2.2.

This document is created with trial version of Document2PDF Pilot 2.2.

This document is created with trial version of Document2PDF Pilot 2.2.

This document is created with trial version of Document2PDF Pilot 2.2.

This document is created with trial version of Document2PDF Pilot 2.2.

kullanlmtr. Bunlar Ynus

Emre Divan ve daha sonra da Ynus

This document is created with trial version of Document2PDF Pilot 2.2.

This document is created with trial version of Document2PDF Pilot 2.2.

This document is created with trial version of Document2PDF Pilot 2.2.

Bezek> bizek Gk yzinn bizegin ok ylduzlar eyledi (TD 355/2/2)

rm yok irte gice maksd dn gn ol hoca (TD 412/5/1)

Geri>gir Kibir grp an tiz gir dndi. (RN 155/2)

This document is created with trial version of Document2PDF Pilot 2.2.

This document is created with trial version of Document2PDF Pilot 2.2.

This document is created with trial version of Document2PDF Pilot 2.2.

Yir gk kim rlmaz yiller esp deprenmez (TD 371/3/1)

Gnl>gnlin: Gnlin aldum yz yire srmegile (TD 293/3/2)

Bar>bagrum Yand yregm dutud bagrum cigerm kebb (TD 47/1/2)

Beniz>benzi Grem bir ahs gelr benzi sararm (RN 39/1)

This document is created with trial version of Document2PDF Pilot 2.2.

Eyit->eydr Eydr ki aslum aga koyn kirii birka (TD 301/3/1)

Buyuruk>buyruk h oluban oturur kula buyruk tutdurur (TD 303/16/2)

Ogl>ogl Ulu ogl tama' gt iitmez (RN 31/1)

Aln>aln Ayun bedr hill aln v ka (TD 100/2/2)

zere>zre Dervlik dirligi Srt zredr (TD 156/4/2)

Gy-in>gynk Ko beni yanayn gynklermle (TD 129/8/2)

This document is created with trial version of Document2PDF Pilot 2.2.

Kap>kapu Cnsuz gel bu kapuya bk dirlik bulasn (TD 281/4/1) 33

This document is created with trial version of Document2PDF Pilot 2.2.

Yap>yapu Akldur iler yapuc eyler cmle bd an (TD 412/2/2)