BLM 1 ATOMLAR ARASINDAK BALAR

Madde genel olarak kat, sv ya da gaz faznda bulunabilir.Herhangi bir

fazda bulunan madde baka bir faza dntrlebilir.rn; Su 0
o
altnda
kat, 0
o
-100
o
arasnda sv ve 100
o
zerinde ise gaz faznda bulunabilir.

1.1 MADDE FAZINI ETKLEYEN OLAYLAR
Maddenin fazn atomlar arasndaki ekim kuvveti ve ortamn temel
enerjisi belirler.Atomlar arasndaki ekim kuvveti atomlarn titreimini
azaltc ynde etki ederken ortamn ss(termal enerji) atomlarn
titreimini artrc ynde etki eder.Yeteri derecede atomik titreimi artan
madde kat ise sv, sv ise gaz faza geebilir.Bir maddenin atomlar
arasndaki balar veya kuvvetler bilinirse o maddenin termal enerji
ierisindeki maddesel ve elektriksel davran tahmin edilebilir.

1.2 BOHR ATOM MOEL
* Bir atomdaki elektronlar ekirdekten belli uzaklklardaki yrngelerde
hareket ederler ve bu yrngelerdeki asal momentumu h/2 t nin tam
katlardr.Her kararl halin sabit bir enerjisi vardr.
** Herhangi bir kararl enerji seviyesinde elektron dairesel yrngede
(orbitalde) hareket eder.Bu yrngelere enerji dzeyleri veya kabuklar
denir.
*** Elektron kararl hallerden birinde bulunurken atom k kuant (foton)
yaymaz.Ancak yksek enerji dzeyinden dk enerji dzeyine getiinde
seviyeler arasndaki enerji farkna eit bir k kuant yayarlar.
**** Elektron hareketinin mmkn olduu kararl seviyeler K,L,M,N,O
gibi harflerle veya 1,2,3,4gibi saylarla gsterilir.

NOT: Bugnk bilgilerimize gre elektronlarn dairesel yrngelerde
hareket ettikleri bilgisi yanltr.
Kararl seviye aplar ve yrnge yaraplar :
2 2
2
. .
. .
o
n
e
n h
r
m e
c
t
=

4
2 2 2
.
8. . .
e
n
o
m e
E
h n c
=

2 4 2
2 2 2 2
. .
13, 6.
8. . .
e
n
o
z m e z
E eV
h n n c
=

E
n
: yonlama enerjisi
n : Elektron younluu
r
n
: Yrnge yarap
h : Planc sabiti = 6,63.10
-24
J.s
-1

o
: Boluun elektriksel geirgenlii = 8,85.10
-12

e : yk = 1,6.10
-19
C
m
e
: 9,11.10
-31
kg


z : Proton says

RNEK:H atomuna ait elektron yrnge apn ve iyonlama enerjisini
bulunuz.(r
n
=? , E
n
=?)
..

..

.eksik.
.
.
..
1.7 METALK BALAR
Periyodik tabloda yer alan bir, iki ya da valans elektronlu elementlere
genelde metal denir.Valans elektron says 4ten az olan atomlar kolaylkla
elektron vererek (+) ykl iyon olurlar.Ortamda (+) ykl iyon says
kadar serbest elektron bulunur.Aada (+) ykl sodyum iyonu ile
serbest elektronlar arasndaki kuvvetler gsterilmitir.


Oluan bu ban + iyonlar arasndaki itme kuvveti hesaplanabilirken
ekme kuvvetleri hesaplanamaz.Bunun sebebi iyonlarn sabit fakat
elektronlarn hareketli olmasdr.Metallerdeki balanma enerjisi iyonik
balardaki enerjiden azdr.yonik balarda + ile ykler birbirlerini
ekerken metalik balarda + ykler birbirlerini iterler.Periyodik tabloda
metaller basit metaller vegei metaller olarak ikiye ayrlmtr.Basit
metallerde d orbitalleri dolu, gei metallerinde ise ksmen doludur.Gei
metallerinden valans elektronlar koparldnda atom ap yaklak ayn
kalrken, basit metallerde ap klr.Gei metallerinin oluturduu
metalik balarn kohesiv enerjileri basit metallerden yaklak 5 kat daha


byktr.(kohesiv enerji:bir ba trnden bir atomu koparabilecek enerji
miktar).

1.8 KOVALENT BALAR
Kovalent ba elektronlarn ortak kullanmdr.Soygazlar hari metal
olmayan elementler arasnda olur.rnein iki H atomu yeterince yaklarsa
aralarnda kovalent ba oluur.

Yukarda verilen H
2
rneinde iki ekirdek arasnda bir itme kuvveti var
fakat elektronlar aras ekme kuvveti sistemi indirgemektedir.H
2
kovalent
balanmasn Pauli Prensibine gre incelersek H atomu 1s orbitalinde bir
elektrona sahiptir.ki H atomu yanyana gelince elektronlar molekln en
dk enerji seviyesine decekler.(Monomer : Elektron paylam
tamamlanmam kovalent bal molekllerdir.Monomerler kullanlarak
deiik dizilili polimerler oluturulabilir.)

1.9 MOLEKLLER ARASINDAK BALAR
Katlarn byk bir ksmn molekller oluturur.Moleklleri bir arada tutan
kuvvet elektrostatik kuvvetlerdir.Elektrostatik kuvvetler molekln elektrik
dipol zerine kuruludur.Su molekl H ve O atomlar arasndaki kovalent
balar ile oluur.Kovalent ban manas herbir molekln ntr
olmasdr.Ancak kovalent bal H ve O atomu arasnda O atomunun
elektronegatiflii H atomundan daha fazladr.Yani O nun elektron tutma
eilimi daha gldr.Elektron ekim kuvvetleri arasndak bu dengesizlik
molekln bir dipol momente sahip olmasn salar.Dipol momenti
paylalan atomlar O atomu evresinde daha fazla zaman
harcadklarndan dolay oluur.
ekme kuvvetleri bir anlk veya devaml olarak elektron dalmndaki
bozukluklardan meydana gelir.Bu kuvvetler Van Der Waals kuvvetleri
olarak adlandrlr.Bu kuvvetler atomlar arasndaki kuvvetlerden daha
zayftr.



1.10 BA ETLER ve KATININ FZKSEL ZELLKLER
ARASINDAK LKLER
Bir malzeme ierisindeki birleie ait ba eidinin bilinmesi durumunda o
malzemenin baz fiziksel zellikler, tahmin edilebilir.rnein ba kuvvetleri
ergime noktalarn etkilerken ba yapsnda bir maddenin elektriksel ve
termal iletkenlii ile optik zelliklerini deitirebilmektedir.Balarn
yansra atomlarn dizilii de malzemenin fiziksel zelliklerini
etkiler.rnein C atomlarndan oluan elmas effaf, elektrik iletkenlii yok
gibi ve en sert malzemedir.Yine C atomlarndan oluan grafit iletkenlii
olan, metaller gibi yanstan bir yapya sahiptir.

BLM 2 KATILARIN MEKANK ZELLKLER
Hibir kat tamamen rijit deildir.Eer bir katya uygulanan kuvvet akma
noktasnn altnda ise elastik bozulmaya, akma noktas ile kopma noktas
arasnda ise plastik bozulmaya , kopma noktas zerindeki kuvvetlerde ise
krlmaya urar.

Eer bir malzeme akma noktasnn zerinde plastik bozulmaya urarsa
dvme ve ekmeye msaittir.Plastik bozulmaya uramazsa krlr.













2.1 ELASTK DEFORMASYON

Sabit bir yzeye aslm bir telin ucuna sabit bir kuvvet uygulandnda
telde bir uzama oluur.Bu durumda teldeki birim uzama ve yle
hesaplanr :
= F/A (N/m
2
)
= l/l
Kuvvet deitirilip uzama miktar llrse gerilmenin birim uzama ile
orantl olduu grlr.Bu sayede elastikliin bir sabiti
tanmlanabilir.Young modl olarak ifade edilen bu sabit, gerilme ile birim
uzama arsndaki dorunun eimidir.
Y= / = F/A . l/l
Young modl malzemenin ekil ve byklne bal deildir.Malzemenin
karakteristiidir.Yaplan almalar gerilme altndaki malzemelerin
hacimlerinin arttn gstermitir.




Poisson oran (V)< 0.5

Malzeme Y (N/m
2
)
V
Elmas 950 0,21
Demir 120 0,17
Cam 75 0,22
Kurun 15 0,40

Atomlararas itme-ekme kuvvetlerinin 0 olduu noktada atomlaras
mesafe belirlenir.F
net
=0 noktasnda atomlaras mesafe a
0
ile
gterilir.Malzeme sktrldnda a
0
azalrken, ekme kuvveti
uygulandnda a
0
artmaktadr.Elastik bozulmada atomlararas balarda
kopma olumaz.Baz malzemelerin akma ve kopma gerilmeleriyle birim
uzamalar tabloda verilmitir:

Malzeme
Akma
Gerilmesi
(10
6
N/m
2
)
Akma Birim
Uzamas
Kopma
Gerilmesi
(10
6
N/m
2
)
Kopma birim
Uzamas
Aliminyum 26 0,0004 30 0,25
Cam 100 0,008 600 0,008
elik 200 0,001 450 0,030

Malzemelerde oluan baz kusurlar nedeniyle hesaplanan ve llen veriler
birbirini tutmayabilir.

2.2 - PLASTK DEFORMASYON
Akma noktas aldktan sonra atomlar arasndaki balar kopar.Yani
malzemede kusurlar olumaya balar.Bu noktadan sonra kk gerilmeler
bile byk birim uzamaya neden olur.
Bu blge szlmenin kolay
olduu blgedir.Malzeme
kopuncaya kadar bu
davran devam eder.Baz
durumlarda birim uzama
bydke gerilmede de bir
byme olur.Bu tr
malzemelerde gerilme
kaldrlp tekrar uygulansa
da elastic deformasyon
blgesinin byd


grlr.Yk tamakta kullanlan birok telde bu yntem uygulanr.Yani
haddeleme yaplarak elastik blge geniletilir.

2.3 KIRILGAN YAPILAR
Baz malzemelerde kopma elastik limitte grlr.Bu malazemelere krlgan
malzemeler denir.rnein bir camn yzeyi dzgn bir ekilde izilirse,
cam bu izik boyunca dzgn bir ekilde krlr.ekildeki iziin
oluturduu yarap r,derinlii l ise iziin dibindeki gerilme :
Kopma gerilmesi artarsa
atlak artar ve krlma da
artar. atlan yaylma hz
sesin yaylma hzna
yakn olup 300 m/s dir.



RNEK
Camin krlma gerilmesi 0,1 Y ise cam yzeyinde derinlii 2 um ve u
yarap 1nm olan atlan yaylmas iin gerekli gerilme=?

B
= 0,1 Y = 75.10
9
.0,1 = 75.10
8
N/m
2

= 2 um = 2.10
-6
m
r = 1 nm = 10
-9
m
2 / r = 22.10
-6
.10
9
90
BLM 3
METALLERN ELEKTRKSEL ZELLKLER
Akm, ykl paracklarn (9 elektron veya iyon) akyla ifade
edilir.Svlarda her iki parack elektriksel iletkenlikte rol alrken, katlarn
elektriksel iletkenliinde sadece elektronlar grev alr.Metaller ok sayda
serbest elektrona sahip olduklarndan iyi iletkendirler.Ancak unutmamak
gerekir ki baz nan-metaller de iyi iletkendirler.
Metaller iindeki elektronlarn ilk defa 1900de P.Drude tarafndan
aklanmaya allm ve klasik teori ortaya konmutur. Drude iyonlarn
sabit olduunu ve valans elektronlarn ise serbest olduunu kabul
etmitir.Elektronlar metaller ierisinde srekli olarak hareket ederler ve
arprlar.Ancak belirli bir ynde hareket gereklemesi iin voltaj
uygulamak gerekir.Elektronlar belli bir ynde hareket edince elektron
akm oluur.





3.1 KATILARIN BANT YAPISI
E atomlar birbirlerini etkilemeyecek kadar mesafede iseler electron ile
enerji dzeyleri birbirine eit olur.Bu atomlar birbirlerine yaklatrlrsa
etkileim balar.Yani atomlardaki elektronlarn yerlemeleri iin kullanlan
Pauli ilkesi etkisini gstermeye balar.Bu ilkeye gore ayn kat ierisinde
ayn kuantum saysna sahip iki elektron bulunamaz.Kat ne kadar byk
olursa olsun bu ilke geerlidir.Bu durum 2s orbital iin ekildeki gibidir:
Alt alta iki enerji dzeyi
arasndaki farkn 10
-19
eV
olduu enerji dzeylerinin bir
aradaki haline enerji band
denir.Katlarda elektronlarn
bulunduklar bantlarn
arasndaki enerji
deerlerinde elektron
bulunamaz.Buna gre bir
enerji ekseninde hem
elektronlarn bulunabilecei
enerji blgeleri hem de
elektronlarn bulunamayaca enerji blgeleri vardr.Yani iki farkl
karakterde bant vardr.Bantlar elektronlarla dolarken elektronlar herbir
enerji dzeyinde iki elektron bulunacak ekilde bandn en altndan itibaren
yerlemeye balarlar.Burada i bantlarn tamamen dolu olduunu
syleyebiliriz.Elektriksel iletkenlikte incelenmesi gereken bant valans
banddr.Valans band atomlardaki d kabuk elektronlarnn bulunduu
banttr.Bu bant katya bal olarak ksmen veya tamamen doludur.rnein
son yrngesinde bir tane s elektronu bulunan Na u ele alalm: Na = 1s
2

2s
2
2p
6
3s
1
.Sodyum atomlarndan oluan kat ortamda 3s band
tamamen doldurulmayacaktr.3s band yarsna kadar doludur.Silisyumda
ise valans bandnn tamamen dolu olduunu grrz.Katlarda valans
bandn yukarsnda bazen de valans bantla ksmen rten bo bir bant
daha vardr.Elektronlarn geldiklerinde yerleebilecekleri bu bo banda
iletim band denir.




3.2 SERBEST YKL PARACIKLAR
Ykl paracklar + veya elektrik ykl olan paracklardr.Bunlar
elektron, hole(delik) veya iyon halinde olabilirler.Bu ykl paracklara,
uzayda bulunduklar bir konumdan baka bir konuma hareket
edebiliyorlarsa serbest ykl paracklar denir.

3.3 KATILARIN BANT YAPILARINA GRE LETKENLK
Katlarda ykl paracklarn (elektronlarn) hareket edebilmeleri iin
onlarn gidebilecekleri bir enerji dzeyinin bo olmas gerekir.Eer bir bant
dolu ise, voltaj uygulansa bile elektron hareket etmez.(a) da bant dolu
deildir ve elektronun gidebilecei bir enerji dzeyi vardr.Bu durumda
elektronlarn hareketine bir engel yoktur.Kk bir voltaj uygulansa bile
bir akm oluur.Bunlara iletken denir(metal).(b) de iletim bandnn alt
ksm ile valans bandnn st ksm rtmtr.Dolu olmasn beklediimiz
valans bandn st ksmndaki elektronlar iletim bandnn alt ksmna
geerler.Bu durumda da elektronlarn hareket etmeleri mmkn.Bunlar
yarmetal olarak adlandrlr.ekil (c) ve (d) de valans bant tamamen dolu
ve iletim band valans bandn st tarafndadr.ki ekil arasndaki tek fark
E
g
ile gsterilen yasak enerji aralnn byklk farkdr.E
g
nin kesin bir
snr olmamakla birlikte, 3eVtan kk olduu katlar yar-iletken, byk
olanlar da yaltkandr.









3.4 ELEKTRKSEL LETKENLK

Bir katnn ular arasna voltaj uygulanacak olursa serbest elektronlarn
tamam elektrik alana zt ynde hareket eder.Bu hareketlenmeden dolay
elektronlarn sahip olduklar hza srklenme hz denir ve 1.10
-4
m/s
dir.(V
s
=10
-4
m/s) Bant ierisinde hareket etme imkanna sahip olan
serbest elektronlarn sl hzlar olduka yksektir (10
6
m/s).Ancak eitli
arpmalarla kar karya kalacaklar iin bu hzla arpmalar aras geen
sre kadar yol alabilirler.Elektrik alandaki q ykl ve m ktleli bir
paracn hareketini gzlemleyelim.Parack elektriksel kuvvetin etkisi
altnda hareket edecei iin hareket denklemi:

Eitlikte V
o
paracnn ilk hz 0 dr.Bu hz 0 kabul edelim ve t=2 sresi
sonunda bir arpmaya girsin.Buna gre eitlik :
V = (q/m)..2 halini alr. Bu paracn ortalama hz ise
V
ort
= (q/m).. olur.Akm younluu iin yazlan aadaki ifadede V
ort
I yerine yazarsak :

n=Kat ierisindeki serbest elektronlarn younluu.
q
2
=Ykn karesi olduu iin ykn iaretine gre iletkenliin farkllk
gstermedii grlebilir.


= arpmalar aras geen sredir.Sre uzadka sper iletkenlie
yaklalr.Scaklk art ile nemli lde der.

3.5 ENERJ SEVYELER ARASINDA ELEKTRONLARIN DAILIMI
(FERM-DIRAC DAILIMI)
Elektronlar en dk enerji seviyelerini igal etmeye temaylldrler.Eer
bantta N elektron mevcut ise en dk N/2 enerji halini igal edeceini
kabul edebiliriz.

Dolu olan seviyeye tekabl eden enerji fermi enerjisi olarak adlandrlr
ve E
F
ile gsterilir.Eer enerji hali E
F
den dkse igal edilme ihtimali var,
aksi halde igal edilme ihtimali sfrdr.Bu analiz mutlak sfr scaklnda
dorudur.Fakat daha yksek scaklklarda elektronlar termal enerji
kazanacaklarndan daha yksek enerji seviyelerine kabilirler.Bunun
sonucunda herhangi bir anda E
F
zerinde birok elektron bulunabilir.


BLM 4 YARI LETKENLER













4.1 YARI LETKEN VE YALITKAN ARASINDAK FARK

Eer oda scaklnda E
g
nin bykl 1 eV veya fazla alnrsa k
B
.T=0.025
eV olacandan yukardaki ifadeyi f(E) =e
-Eg/2.kB.T
olarak
sadeletirebiliriz.letkenlik bandndaki elektron konsantrasyonunun igal
ihtimali ile orantl olduunu bildiimize gre bu konsantrasyon ; n = c.e
-
Eg/2.kB.T
(c10
25
m
-3
) olarak ifade edilebilir.




4.2 BOLUKLAR
Yar iletkenlerde iletkenlii etki eden sadece iletim bandndaki elektronlar
deildir.letim bandndaki elektrolarn yan sra valans bandnda oluan
boluklar da iletkenlii etkiler.Silisyum ve Germanyum kovalent ba
yaparak kristal olutururlar.Eer valans bantta boluk varsa balardan biri
tamamlanmam olur.

Boluun kristalin negatif ucuna doru gittii grnm ortaya ktnda
bolukta elektronun ykyle ayn fakat pozitif iaretlidir deriz.Bu durumda
toplam akm elektron ve boluk akmlarnn toplamna eittir. Toplam
iletkenlik ise aadaki ekilde ifade edilir:
2 2
. .2 . .2
e h
n e e p e p
m m
o = +

.
e
e
m
t
=
=|e|(r.
e
+p.m
p
)



4.3 YARI LETKENLERN OPTK ZELLKLER
Elektronu optik yollarla uyararak yasak enerji araln gemesini temin
edebilirler.Eer bir fotonun enerjisi yar iletkenin yasak enerjisinden byk
ise bir elektronu valans bandndan iletim bandna geirebilir.
Elektron iletim bandna geince arkasnda bir boluk brakr.Fotonun
frekans V, dalga boyu

.
.
h c
E hV

= =

min
max
g
E
c
V
a h
= =

Bu ilem fotoiletkenlik olarak bilinir.Uygun dalga boyundaki bir k demeti,
birok iletkeni iletkenlik bandna geirir ve yar iletkenin iletkenliini
nemli lde artrr.
letim bandndaki bir elektron valans bandndaki bir bolukta birleirse
sahip olduu enerjiyi foton olarak yayar.Bu da k yayan diyotlarn (led)
ve yar iletken lazerlerin temelini oluturur.unu da belirtmek gerekir ki
btn yar iletkenler k retme kapasitesine sahip deildir.Ik yayma
kapasitesine sahip baz yar iletkenler
GaAs , IrSb , InAs , -------------- k yayar
Si , Ge ----------- k yaymaz

4.4 ETKN KTLE
Baz deneyler elektronlarn yar iletken ierisinden, serbest elektronun
ktlesinden daha farkl bir ktleyle hareket ettiini gstermektedir.Mesela;
dzgn bir manyetik alan ierisindeki elektronun hareketini gz nne
alalm.Teori bize elektronun aada verilen frekansta; dairesel bir
yrngede hareket ettiini verir.
.
2. .
c
e
B e
V
m t
=
V
c
:Dolanm frekans
Genelde yar iletkenlerde llen dolanm frekans teoride hesaplanan
frekansla rtmez.Yar iletkenlerde serbest elektronun manyetik alana
gsterdii tepkiyi gstermez.Eer elektronun ktlesinin yar iletkenden
serbest elektronun ktlesinden daha farkl olduunu kabul edersek
deneysel de sonulara yaklaabiliriz.
Bylece yar iletken ierisindeki elektronun dolanm frekans :
*
.
2. .
c
e
B e
V
m t
=
(m
e
*

: etkin ktle)




4.5 - n TP YARI LETKENLER
10
-6
oranndaki yabanc atomlar saf yar iletken kristallere katklandklar
zaman yar iletkenin iletkenlii byk lde artar.Negatif ykl
tayclarn (elektronlar) saysn artrmak iin verici (donor) atomlarnn
says artrlmaldr.Mesela Si 4 valans elektrona, P ise 5 valans elektrona
sahip olduundan Si kristaline P katklanrsa bir elektron bota kalr ve bu
elektron serbest elektronlara benzer ekilde davranr.
Bu elektron donor
olarak
adlandrlr.Donor
elektron herhangi
bir baa katkda
bulunmaz ve
ekirdekten olduka
uzak bir mesafede
bulunabilir.Donor
elektronlarn
balanma enerjisi
aadaki ifadeden
hesaplanr:

* 4
*
2 2 2
.
8. . .
e
d e
o
m e
E m etkinktle
h c c
= =

Si iin yukardaki ifadede deerler yerine yazlrsa bir donor elektronun
balanma enerjisi 43 meV olarak bulunur.Deneysel yaplan almalarda
katklama atomuna bal olarak donor elektronlarn balanma enerjisi
40~50 meV arasnda deiir.
RNEK: Si atomunda Bohr Atom Modelini kullanarak balanma enerjisini
bulunuz.
H iin;
4
2 2
.
8. .
e
n
o
m e
E
h c
=

* 4
2 2 2
.
8. . .
e
d
o
m e
E
h c c
=
m
e
*
=0,43 m
e




=-0,043 eV
=-43 meV


Katklanm bir atomda iletkenlik elektronlarnn saysn aadaki
ifadeden hesaplarz :
( )
.
.
g F
B
E E
k T
n C e

=

4.6 - p TP YARI LETKENLER
Eer Si kristaline daha az valans elektronuna sahip bir atom (akseptr)
katklanrsa tamamlanmam bir ba elde ederiz.ekilde Si kristaline Al
katklanmtr.
Valans bandndaki bu boluu
hareket ettirmek iin valans
elektronlar bolua doru
uyarmak gereklidir.
Silisyumda boluu hareket
ettirmek iin gereken
balanma enerjisi (E
a
) 57
meV tur.Bir p tipi katkl yar
iletkende boluk


konsantrasyonu aadaki ifade ile hesaplanr :
.
.
F
B
E
k T
p Ce

=


Bir n tipi yar iletkende az sayda da olsa boluk vardr ve bunlar ihmal
edemeyiz.nk bunlar transistrlerin yapmnda olduka
nemlidir.Dolays ile aznlk ve ounluk tayclarn tanmlamamz
gereklidir.
n tipi bir malzeme elektronlar ounluk taycs, boluklar ise aznlk
taycsdr.
p tipi bir malzemede ise boluklar ounluk taycs, elektronlar aznlk
taycsdr.

BLM 5
KATILARIN MANYETK ZELLKLER
5.1 - MAKROSKOBK MANYETK NCELKLER
Btn magnetler (mknatslar) manyetik dipol olarak mevcuttur.Yani N-S
kutuplarna sahiptirler.Eer manyetik dipoln momenti m
m
ise birim hacim
bana dipol moment magnetizasyon (M) olarak adlandrlr.B
o
manyetik
alanndaki dipoln enerjisi -m
m
.B
o
dr.Bu nicelikler vektrel olmasna
ramen biz skaler gibi inceleyeceiz.Magnetizasyon ile manyetik alan
arasndaki bant aadaki denklemde verilmitir :
.
o
m
o
M
X
B

=

X
m
: Manyetik alnganlk

o
: Vakumun geirgenlii
Manyetik alan B
o
ile manyetik indksiyon B genelde kartrlr.Manyetik
indksiyon yle hesaplanr :
B = B
o
+
o
. M
o
.M << ise B = B
o
alnabilir
B ve B
o
n birimi Tesla, magnetizasyonun birimi J/T.m
3
,
o
n birimi H/m
veyahut T
2
.m
3
/J dr.
5.2 - ATOMK MAGNET
Bir atomdaki elektronlarn durumunu belirlemek iin n, l, m
l
ve m
s

kuantum saylar kullanlr.Katlarn manyetik zelliklerini incelerken m
l
ve
m
s
ile ilgileneceiz.Bir yrngede hareket eden elektronlar iin klasik
teoride elde edilen manyetik alan ile yrnge kuantum saysnn rettii
manyetik alan ayndr.Elektronun spin manyetik kuantum says manyetik


alana katkda bulunur.Tek bir elektron ihtiva eden atom iin manyetik
alana paralel ynde spin manyetik moment bileeni
s
aadaki ekilde
hesaplanabilir :
. . . .
2. 2.
S
S
e e e
e m h e h e h
oranna Bohr manyetosu denir
m m m
= =

Bohr manyetosu
B
ile gsterilir ve deeri 9,27.10
-24
J/T dr.Yrnge
manyetik momentin bileenleri ise aadaki ifade ile hesaplanr :

l
= -m
l
.
B

Bir atomun birden fazla elektronu varsa durum ok daha karmak olur.Bu
durumda belirli bir alt kabuk iin toplam asal momentumu
tanmlayabiliriz :
S
S m L m = =

Eer alt kabuk dolu ise S ve L deerleri sfr olur.Yani dolu olan alt
kabuklarn toplam asal momentuma katks yoktur.Ksmen dolu olan alt
kabuklarn igali hallerini tayin iin iki basit kaide uygulanr.Birincisi
mmkn olduu kadar ok elektron tarafndan igal edilen hallerdeki
elektronlarn, S mmkn olan maksimum deeri olacak ekilde spinleri
birbirine paralel olur.kincisi spinlerin tahsisinin belirlenmesinde
elektronlarn igal ettii hallerin L deeri maksimum olmaldr.Toplam
asal momentum L, S ve J deerleri birletirilerek bulunur.Eer alt
kabuun yarsndan az doldurulmu ise J = L - S ;
Eer alt kabuun yarsndan ou doldurulmu ise J = L + S ;
Eer alt kabuun yars doldurulmu ise L= 0 ve J = S olur.
zetle unu syleyebiliriz ki atomlarn ou manyetik moment sergilerler.
5.3 - MANYETK MOMENTE SAHP MALZEMELER
Bir atomda dolu olan alt kabuklardaki elektronlarn atomun manyetik
momentini etkileme deerini belirtmitik.nk bu elektronlarn asal
momentumlar sfrdr.Bu durumda soygaz atomlar sfr manyetik
momente sahiptirler.Benzer ekilde iyonik malzemeler de sfr manyetik
momente sahiptirler.Kovalent malzemelerde yalnzca en d alt kabuk
ksmen doludur.Ancak her bir kovalent ba zt spinli bir ift elektron
tarafndan tekil edilir ve net asal momentum sfrdr.Yani kovalent bal
katlarn da net manyetik momentleri sfrdr.Her ne kadar atomlarn ou
sfr olmayan manyetik momente sahipse de katlarn ounda bu etki yok
olmakta ve bileke magnetizesyon sfr olmaktadr.Manyetik alann
mevcudiyeti ayn zamanda atomda elektronlarn yrnge hareketini de
etkiler.Atom dardan uygulanan manyetik alana kar koymak iin bir
manyetik alan retir.Buna diamagnetizma ad verilir.Btn katlar sanki bir
manyetik alnganlk retir.Fakat etki ok zayftr (sper iletkenler hari).


Basit bir metalde, mesela Na veya Al da valans elektronlar serbest kabul
edersek metal iyonlar dolu alt kabuklara sahiptirler ve her birinin toplam
asal momentumu sfrdr.Serbest elektronlar sfr olmayan bir manyetik
moment retirler.Buna Pauli Paramanyetizmas denir. Pauli paramanye-
tizmas zayf bir etkiye sahiptir fakat diamanyetizmaya ters ynde
oluur.Paramanyetik malzemeler mknatsn (magnet) iki kutbundan bir
tarafndan ekilirken, diamanyetik malzemeler mknatsn iki kutbunu da
iterler.Bilinen bir grup metalik element, -bunlar gei metalleri ve nadir
toprak elementleri ile aktanitler- mit verici manyetik karakteristik
sergilerler.Bu malzemeler periyodik cetvelin orta ksmn igal
ederler.Elektron dizilileri basit metallerden ok farkldr.rnein gei
metallerinde Fe grubunda bulunanlarn d yrngelerindeki elektron
dalmlar aadaki tabloda verilmitir :
MALZEME

3d

4s
Standiyum
1

2
Vanatyum
3

2
Krom
5

1
Manganez
5

2
Demir
6

2
Kobalt
7

2
Nikel
8

2

Benzer bir durum gei metallerinin dier satrlarnda yer alan 4d ve 5d alt
kabuklar ksm dolu olan metaller ile 4f ve 5f alt kabuklar ksmen dolu
olan nadir toprak elementleri ve alkanitlerde de grlr.Bu elementler baz
artlarda devaml manyetik zellik gsterirler.
5.4 - PAUL PARAMANYETZMASI
Pauli paramanyetizmas bir metalde hareketli elektronlarn spin asal
momentumlarna atfedilen manyetik momentten kaynaklanr.Dardan bir
manyetik alan uygulanmadnda elektronlarn spinleri rastgele ynelir ve
manyetik momentlerinin toplam sfrdr.Dardan bir manyetik alan
uygulandnda spinler alana paralel veya anti-paralel olacak ekilde
ortaya kar.Eer spinleri alana paralel olarak ynelmi elektronlarn birim


hacim bana saysn N ile gsterirsek, anti-paralel olanlarn saysn N
ile gsteririz.Ve toplam magnetizasyon N- N ile hesaplanr.Spinleri
paralel olanlarn says anti-paralel olanlarn saysndan fazla olduundan
manyetik alan sfr olmaz.Bylece manyetik alnganlk aadaki ifadeden
hesaplanr :
2
3. . .
2.
B o
m
F
N
X
E

=

Bir metalde valans elektronlarn ok az manyetik alnganla katkda
bulunduundan Pauli Paramanyetizmas olduka zayftr.Birok metal iin
(Cu, Ag, Au...gibi) diamanyetik katknn bykl, paramanyetik katknn
byklnden oktur.Bylece malzemeler diamanyetik zellik gsterir.
5.5 - CRUIE PARAMANYETZMASI
Alt kabuklar tamamlanmam ve bundan dolay sfr olmayan dipol
momente sahip manyetik malzemelerde grlr.Dardan bir manyetik
alan uygulandnda atomik dipollerin alanla ayn dorultuya sahip olmalar
beklenir.Ancak bu gereklemez.ekilde grld gibi alan ynyle sabit
bir a yapacak ekilde alann etrafnda dnme hareketi yaparlar.

Cruie alnganl scaklkla ters orantldr.











5.6 - DZENL MANYETK MALZEMELER
Manyetik alann yokluunda bile magnetizasyonunu muhafaza eden
malzemelere devaml magnet (mknats) denir.Bu malzemelerde 3d
elektronlar arasndaki etkileimlerden dolay iyonun manyetik momenti
zerinde iki etki gzlenir.Birincisi bu etkileime 3d elektronlarnn yrnge
asal momentumlarn yle etkiler ki komu yrngedeki iyonlar
zerindeki ortalama yrnge asal momentum birbirini yok eder.Yani
yrnge asal momentumdan dolay manyetik moment sfr olur.kincisi


elektronun spini, komu iyonlar 3d elektronlarnn spinleri arasnda uyum
salayacak ekilde etkileir.Buna mbadele etkilemesi denir.

Dipol momentlerinin birbirini yok etmesinin tam olmad malzemelere
ferrimagnet denir ve sonlu bir magnetizasyon gsterirler.Bu grup
malzemelere magnetikferrit denir.

5.7 - DEVAMLI MAGNETLERN SICAKLIA TEPKS
Bir mknats stldnda belirli bir scaklkta magnetik zelliini
kaybeder.Bu scaklk deerine cruie scakl denir.Cruie scakl
zerinde magnetler paramanyetik olarak davranrlar.Fe, Co ve Ni in cruie
scaklklar oda scaklnn olduka zerindedir.

5.8 - FERROMANYETK DOMENLER
Magnetik malzemelerin bazen cruie scaklnn altnda da ferromanyetik
zellik gstermedikleri grlr.Bu durumu aklamak iin ferro
manyetiklerin birok domene ayrldklar iddia edilmitir.Her bir domen
iindeki dipoller karlkl olarak ortak bir dorultuda dizilirler.Fakat komu
domendeki magnetizasyon yn farkldr.




Eer malzemenin magnetizasyonu harici magnetik alann iddetinin
deiimine gre izilirse magnetizasyon ve diamagnetizasyon erileri farkl
olur.Bu eriye histeresiz erisi denir :

5.9 - YUMUAK ve SERT MIKNATISLAR


Bir mknats iin en nemli zellik enerji arpan dr.[B.B
O
] ile verilen
enerji arpan, birim hacim bana depolanan enerjiyi temsil eder.Enerji
arpan teknolojik adan ok nemlidir.nk enerji arpann artrarak
kk mknatslar iin verilen magnetik alana ulalabilir.Enerji arpan
byk olan mknatslara sert mknatslar denir.Ve histeresiz erisi yledir:



Fakat bu, karakteristik motor ve transformatr gibi uygulamalar iin
uygun deildir.Motor ve transformatr gibi uygulamalar iin zorlayc alan
daha dk olan yumuak mknatslar kullanlr.Yumuak mknatslar
byk kristal paracklarna sahip malzemelerden yaplrken, sert
mknatslar kk kristal paracklarna sahip malzemelerden yaplr.Saf
demir byk taneciklere sahip yumuak bir mknatstr.Fakat bu
malzemenin elektriksel zdirencini artrmak iin silisyum ilave
edilir.Bylece Eddy akmlar ndan doan kayplar azaltlabilir.

BLM 6 SPERLETKENLK