\

ATATRK
Din ve Laiklik zerine

KAYNAK

YY LR A I AI N

Bu kitabn yayn haklan Analiz Basm Yayn Tasarm Uygulama Ltd. ti.nindir. Birinci Basm: Austos 1997 ikinci Basm: Aralk 1997 Teknik Hazrlk: Analiz Basm Yayn Bask: Yaylack Matbaas

ISBN: 975-343-184-8

KAYNAK YAYINLARI: 230

KAYNAK YAYINLftRI

ANALZ BASIM YAYIN TASARIM UYGULAMA LTD. Tl. stiklal Caddesi 184/4 80070 Beyolu-stanbul Faks: 249 28 92 Tel: (0212) 252 21 56 - 252 21 99

ATATRK
Din ve Laiklik zerine
Derleyen: Dou Perinek-

NDEKLER SUNU BRNC BLM 1909-1919 KURTULU SAVAI NCES 31 Mart Vakas zerine istanbul Halkna Beyanname 31 Mart Vakas zerine istanbul Kara ve Deniz Kuvvetlerine Beyanname Musa ve Isa Allah' inkr Mmkn mdr? Ruh Kuvveti KNC BLM 1919-1924 SYASAL DEVRM DNEM slam eteleri Muhammed mmetinin Hrriyet ve istiklali iin Hilafete Ballk Hilafeti Korumak Allah ve Peygambere Niyaz Hilafet Merkezinin galine Tepki Hilafetin Kuatlm Durumu Mukaddesat Kurtarmak Saltanat ve Hilafet Makamlarnn Ayrlmazl , slam leminin Kuvvetleri' slam leminin Uyan ve Yardm Halife Haindir ve Dmann Elindedir (1) Halife Haindir ve Dmann Elindedir (2) Hilafet Makamna Verilecek Yetkiler ngilizler ve Halife islam leminin Hilafete Ball 11

17 17 18 20 20 21

23 23 23 24 24 25 25 25 26 26 26 27 27 29 30 31 31

Hilafetin zgrln Geri Vermek Geleneksel inanlardan Arnm Milli Eitim Allahn Yardm ve Milletin Yenilmez Gc Panislamizm Hilafet Makamn gal Edenlerin Meruluk art 31 Mart Vakas Halife Milletin Efendisi Yaplamaz Panislamizm Kompradorlara ve Hilafetilere Tavr Arapa renmenin Gereksizlii Cami Krssnden Halk Aydnlatacak Olanlarn Nitelii stanbul, Peygamber, Hilafet Hilafet Makam Halkndr Dini Deerler Evliyalara Deil, Mehmetie Gvenmek Akl ve Safsata Bilim ve Mantksz nanlar Tanrnn Birlii, Bykl ve Son Peygamber Dine Sayg, Halifelik ve Milli Egemenlik Milli Egemenlik ve Halife Halife Abdlmecid'e Kutsal Emanetleri Teslim ve Kutlamalar Bildirmek zere Meclis'ten Bir Heyetin Seilerek Gnderilmesine Dair Meclis Reislii Tezkerelerine likin Olarak eyhislamlar, Ayet, Hadis, Gericilik Saltanat TBMM ve Halife, Devrim ve Gericilik Din, Heykel ve Resim Halifelik ve Milli Egemenlik slam ve Kadn Hkmdarlarn evresindeki Gericiler slam Dini, Akl, Fen ve Bilim slam ve Ruhbanlk, Din Eitimi Dini nceleyecek Bilginlerin Yetitirilmesi slam lemini Birletirme Siyaseti Din, Kadn ve Bilim

32 32 3233 33 33 34 34 35 36 36 37 37 37 38 38 38 39 49 49

50 50 51 52 52 53 53 53 54 54 54 55 55

Allah ve Mslmanlarn Kuvveti Anneden Alman Din Eitimi Mslman Olmayan Unsurlar Allah'n ve Kuran'n stedii Hkmet rtnme slam leminde Blnmeler eriattaki rayla Hkmet Esas Medrese Eitimi Dinsizlik ve nan Gzelletirmek Yaratl, Adem ve Havva Halifelik ve Panislamizm Allahn alma Emri slam ve Miskinlik Allah, Cami, Hutbenin Dili Asl Etken: ktisat Hkmdarlarn Allah Tarafndan Gnderildii Teorisi Kanaatkrlk, Allah ve Akl Hkimiyet ve stiklalin Yaratcs Yaratl ve Ortaklaa alma eriat, Din Eitimi ve Aile Din, Akl, Mantk, Kamu Yarar ada Olmak ve Kfirlik slam lkelerinin Esareti slamn Kavimlere Kabul Ettirilmesi ve Trkler slam-Hristiyan Dmanl slam ve Trklerin Milli Benlii slamiyet, Ruhban Snf, Hocalarn Giyimi Dinin Zorbala Alet Edilmesi, Ulemann Rol, Gericilie Devrimci Dikta Gericilie iddetli Karlk Batl nanlar ve Gerek slam Ulema, Hakiki eriat, bn Rd'ler Milletleri Esaretten Kurtaran Byk Fikir Akmlar Fransz Devrimi, Dou'dan Bat'ya Yry Trk Tarihinde slamn ve Halifenin Rol, Dine nanma Gericilii Ezmek

56 57 58 58 59 60 60 61 63 63 64 64 65 65 67 68 69 69 70 70 71 71 71 72 73 73 74 75 77 77 77 78 78 79 80

Peygamber ve Danma Peygamber'in Dnyaya Bildirisi Panislamizm ve Panturanizm Bin Yl ncesinin Kanunlar, Mecelle ve adalk Gerici Hareketleri Bomak Dinsizlik Deil Maddilik slam ve Siyaset NC BLM 4 MART 1924 SONRASI TOPLUMSAL VE KLTREL DEVRM DNEM Halifeliin Kaldrlmas Hilafet, Patrikhane, Hahamlk Milli Ahlakn Temeli Halife ve Sultanlarn Despotluu Khne Zihniyetler, Uygarlk ve Fen Bilim ve Fen Dnda Yolgsterici Aramak Kutsal Kitaplar Tank Gsteren Rehberler Din ve Ahlak Cumhuriyetin ftihar Ettii Hoca Banazlk ve Uygarlk eriat Oyunlar ve Gemiin Zorbalk Kurumlar Halifelik Dini Fikirlere Sayg Akl, Mantk ve Zek ile Hareket Etmek slam Dnyas ve Uygarlk Sultan ve Halifelerin Dmanla birlii Halife, Eitim ve retimin Birlii Devrimi Kabul Etmeyen Zihniyetler Darmadan Edilecek eyhler, Derviler, Tarikat Reisleri Mft, Hatip ve mamlar Tekkeler apka ve Hocalar Dnya htiyalarn Esas Alan dare Din ve Mezhep Ba

81 81 82 82 82 83 83

85 85 85 86 86 87 87 87 88 88 89 89 90 90 90 90 91 91 92 92 93 93 94 94 94

Din ve Millet Halifelik ve Milli Egemenlik Allah'n Glgesi ve Millet Hoca ve retmen Mslmanlarn Halifesine syan Milletin Aldatlmas Namaz Panislamizm Din Oyunu Aktrleri Belki Birtakm Kafalar Kesilecektir Halife Abdlmecit Efendi Devletin Dini, Egemenlik, Vicdan zgrl Gei Dneminde Halifeye Tavr Dine Sayg Bayrann Anlam Tekkeler, Zaviyeler, Trbeler, Tarikatlar Atatrk'n El Yazsyla Allah'n Douu Atatrk'n El Yazsyla Muhammed ve slamiyet Atatrk'n El Yazsyla Dinin Rol Eski Kanunlara Balanmak Kur'an'n evirisi ve Din Adamlar Camiler Kutsal Tabiat Talih En nemli Etken: ktisat Hayatn Douu ve Evrim Akl Dnyann Oluumu Milletin Maneviyatna Saldranlar, Menemen Olay ve Kubilay nsanlk Allah' Yaratt nsan Tabiat Tretti Tabiat, nsan Zeks, Bilinmezciliin Reddi nsan Zeks ve Tarih Ahretin Reddi Ulusal Manevi Kuvvet

95 95 95 96 96 97 97 97 98 98 99 102 110 112 113 115 137 171 232 232 232 232 233 233 234 235 235 235 236 236 237 237 238 239

Gkten ndii Sanlan Kitaplar Siyasete Yn Veren Temel: Kltr ve Ekonomi Kara Banazlk Atatrk'n El Yazsyla CHP Kongresi in Program Taia'nda Ddinseltilik (Laiklik) DRDNC BLM ANILARDA AKTARILANLAR Din lerlemeye Engel Kur'an' evirmek Dua Hz. Muhammed Yaz Devrimi Ayda Laiklik, Din ve Dnya lerinin Ayrlmas Din Simsarlar Necip Arap Kavmi ve Trklk Din ve Halifelik Dinde Zorlama Muhammed Ezan ve Kur'an Okunmasnda Mzik Allah Kavram Musa ve Muhammed Din Vardr ve Lazmdr Yaratl Mevlna Byk Adamd Mevlnay Takdir Ederim Dini Eitim-Milli Eitim Atatrk'n Laiklii ve Sebepleri zerine Namaz Medresenin Bozduu Kafalar Sava Dua ile Deil, Mehmetiin Kanyla Kazandk Medreseler Bir Daha Almayacak SM DZN KAVRAM DZN KAYNAKA

239 239 240 241 251 251 252 254 254 255 255 256 257 258 259 259 260 260 260 261 261 261 262 264 265 265 266 267 267 269 271 285

SUNU

Bu kitap, Mustafa Kemal Atatrk'n din ve laiklik zerine sylediklerini ve yazdklarn ieriyor. Btn eserleri bu adan incelendi. Yaymlanmam el yazlarna da ulald. Bu nedenle derlemenin eksiksize yakn olduu sylenebilir. Dikkatimizden kaan bilgiler varsa, okuyucularmzn bizi uyarmalarn diliyoruz. Atatrk'n din ve laiklik zerine grlerini konuya gre deil, fakat tarih srasna gre derledik. Bylece zamann ak iinde O'nun dncesindeki gelime ve olgunlama da izlenebilir. Daha nemlisi, Atatrk'n dnceleri ile Kemalist Devrim pratii arasndaki ilikinin incelenmesidir. Atatrk, herhangi bir dn adam deildir; ncelikle bir eylem adamdr; bir devrimin nderidir. Atatrk'n grleri, bir ynyle Cumhuriyet ideolojisinin, en nemli belgeleridir. te yandan bu grler, dnce tarihi malzemesi olmann tesinde, bir devrim pratiinin kantlardr. Atatrk'n dnsel olgunlamasnn temelini, Kemalist Devrim srecinde bulabiliriz. Devrimin toplumsal dinamii ve ihtiyalar, Atatrk'n dncelerindeki gelimenin ynn ve ieriini belirlemitir. Atatrk'n nderlik ettii devrimde, 3 Mart 1924 tarihi, bir dnm noktasdr. O gn, halifeliin kaldrlmasyla biflikte Kemalist Devrim'in siyasal program tamamlanmt. Bu program zetle, emperyalizmin ve Osmanl Devleti'nin iktidarna son vermek ve onlarla ibirlii yapan i gericilii tasfiye etmekti. Her devrimde kilit sorun, iktidarn ele geirilmesidir. Kemalist Devrim'de iktidarn btnyle kazanlmas birka aamada gerekleti. 23 Nisan 1920'de Ankara'da TBMM'nin almasyla, emperyalist igalcilerin ve padiahn stanbul merkezli iktidarlarnn karsnda yeni bir iktidar oda olutu. Aslnda Cumhuriyet, o gn fiilen kurulmutu. 11

Geri Kurtulu Sava'nm banda ama, "vatann bamszl" yannda "Hilafet ve Saltanat makamn kurtarmak" diye ifade edilmiti. Ancak asl ama, tam tersine, padiahtan kurtulmak ve "milletin egemenliini" gerekletirmekti. Mustafa Kemal, Kurtulu Sava'nm seyri iinde, "Makam Hilafet ve Saltanatn herhangi bir ahsn deil, Trkiye halknn" olduunu belirleyen aklamalarda bulundu.1 Halife, milletin efendisi yaplamazd.2 Atatrk, zaferden sonra henz saltanat kaldrlmadan Meclis'in gizli oturumunda yapt bir konumada ise, millet hkimiyetine, halife de olsa, hibir ekilde ortak kabul edilemeyeceini belirtti.3 Devrim, kendi doal seyri iine girmiti. Devrimin karsndaki iktidar odaklar birer birer alt edildi. nce emperyalist igale son verildi. Arkasndan 1 Kasm 1922 gn saltanat resmen kaldrld ve "mill egemenlik" kurumlatrld. Fiilen var olan Cumhuriyet, 29 Ekim 1923'te ilan edildi. Buna ramen halifelie dokunulmamt. Ne var ki halifelik, cumhuriyetle badamyordu; sultanln bir kalntsyd. Milli egemenlik teorisine gre, iktidar, kaytsz artsz "millete" aitti ve paylalamazd. Son darbe 3 Mart 1924 gn halifelie indirildi. Meclis'te halifeliin kaldrlmas iin yaplan grmelerde, Babakan smet Paa, "Kurtulu Sava srasnda millete ve orduya, 'Halife dmannzdr, sizi esir etmek isteyenlerle beraber olmutur' diye aktan aa syledik" der. Kurtulu Sava'nn "Hilafeti kurtaracaz" diye yrtld grn, "ehitlere bundan byk hrmetsizlik olamaz" diye eletirir ve "Kurtulu Sava'nn esas ideali bamszlkt" saptamasnda bulunur. 4 Atatrk, Saltanattan Cumhuriyet'e uzanan yllan, "gei devri" olarak nitelemiti. 5 Kemalist Devrim'in bu gei dnemi, aslnda halifeliin kaldrlmasyla sona erdi ve yeni bir aamaya geildi. Artk devrimde siyasal iktidar fethedilmesi sreci tamamlanm, top1 TBMM Gizli Celse Zabtlar, c.III, s.40.6 Mart 1922 gnl oturum. 2ASD, c.l, s.201. 3 TBMM Gizli Celse Zabtlar, c.III, s.1052. 18 Kasm 1922 gnl oturum. 4 TBMM Zabt Ceridesi, c.7/1, s.30-78. 5 Nutuk/Sylev, c.II, s.l 117.

12

lumsal ve kltrel dnm balamt. Nitekim ayn gn, Tevhidi Tedrisat Kanunu karlarak retim birletirildi; eriye ve Evkaf Vekaleti kaldrld. 6 Kemalist nderlik, siyasal devrim dneminde, daha sonra giriecei toplumsal ve kltrel dnm iin, bir rgtsel hazrlk ve ymak yapt. Anadolu ve Rumeli Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti'ni Cumhuriyet Halk Frkas olarak yeniden rgtledi, bylece devrime nderlik edecek ekirdek gc, ncy yaratt ve pekitirdi. Kukusuz ideolojik planda da bir hazrlk yapld. 1924 ylma kadar izlenen ideolojik izgi, siyasal hedefle belirlenmiti, bu anlamda snrlyd. O dnem iin ideolojik sorun, milli egemenlik doktrinini hkim klmakt. Bu amala, ideolojik mcadele, zellikle iktidarn kaynann ilahi olduu teorisinin ypratlmasna ynelikti. Bylece Saltanat ve Hilafetin ideolojik temeli kertildi. Dnsel planda Allah'n hkimiyeti teorisinden milletin hkimiyeti teorisine geildi. Bununla birlikte dinsel ideoloji toptan hedef alnmad. Mustafa Kemal, yeri geldike slam dinine, Allah'n birliine ve Muhammed'in Allah'n resul olduuna inancn belirtti. Tekkeleri ve dier dinsel kurumlan, mmkn olduu kadar emperyalizme kar mcadele safna kazanmaya alt. Ancak devrimin nderlii, daha Kurtulu Sava dneminde slami ideolojinin altn oymaya ynelik bir aydnlatma mcadelesine de balad. zellikle akl, bilin, bilim, fen, adalama, milliyetilik, milli ahlak gibi burjlva-devrimci ideolojinin deerleri ilendi ve dinsel ilkeler de b deerlere gre yorumland. Dayanlacak asl manevi gcn millet olduu vurguland. Panislamizm eletirildi. Hristiyan dmanlnn zararlar anlatld. Kurtulu Sava nderlii, kaderi deil, almay savundu. Din ricaline ve dinsel eitime kar tavr ald. Dini "demokratlatrmaya" ve Kur'an ile ibadetin Trkeletirilmesine ynelik grler aklad. Siyasal hkimiyetin ele geirilmesi, her zaman ekonomik, toplumsal ve kltrel bir programn uygulanmas iindir. Siyasal devrim, bu anlamda bir anahtardr, toplumsal dnmn kapsn aar.
6 Bu kanunlarla ilgili olarak bkz. Ferit llsever, Cumhuriyet Devrimi Kanunlar, 2. basm, Kaynak Yaynlan, ubal 1997, stanbul, s. 19 vd.

Kemalist Devrim'de de byle olmutur. Devrimin nderliinin kafasnda, kukusuz daha Kurtulu Sava'nm banda bir program vard. Aslnda bu program, devrimin dmanlar da biliyordu. Mustafa Kemal iin verilen idam fetvas bunu gsterir. Herkes farkndadr ki, Anadolu'da demokratik bir ihtilal balamtr. Ancak devrimin nderlii, ncelikle yakn hedefini aklamt, dier hedefler "zaman gelince" gndeme getirilecekti. Atatrk, izledii stratejiyi ilerde, Byk Nutuk'ta anlatacaktr. 1927 ylnda geriye dnp bakarak Anadolu ihtilalinin zn yle belirler: "Osmanl hkmetine, Osmanl padiahna ve mslimnin halifesine isyan etmek ve btn milleti ve orduyu isyan ettirmek lzm geliyordu."7 Kemalist hareket, ncelikle bir siyasal akmdr; devrimci bir harekettir. Atatrk de bir filozof deil, bir siyasal eylemin nderidir; bir devrimin mimardr. Bu nedenle kltrel tavrn ve felsefesini, bir filozof gibi deil, fakat devrimin stratejisine, aamalarna, eylem planna gre toplumun gndemine getirmitir. 1924 ncesinde henz laiklik ilkesi kabul edilmemi, halifelik bile kaldrlmamtr. Mustafa Kemal, Samsun'a ayak bast andan balayarak, iktidarn ele geirilmesi hedefine ilerlerken, siyasal dzlemde kesin bir kararllk gstermekle birlikte, ideolojik planda belli uzlamalarda bulunmutur. Kltrel hesaplama iin gerekli siyasal iktidar tekeli kurulduktan sonra, burjuva-demokratik devrimin ideolojisi btn boyutlaryla savunulmutur, Kemalist nderlik, siyasal devrimi esas olarak tamamladktan sonra, dinsel ideolojiye kar kapsaml bir ideolojik mcadele at. Artk din ve Allah'n Aydnlanma felsefesindeki yerlerine konmalarnn da "zaman gelmiti". 3 Mart 1924 gn halifeliin kaldrlmas, kltrel devrim dneminin balangcdr, yoksa tamamlanmas deildir. Nitekim 1924 Anayasasnn 2. maddesinde "Trkiye devletinin dini, slm dinidir" diye yazyordu. Buna ramen, halifeliin kaldrlmasndan sonra Cumhuriyet ynetiminin sylemi deimitir. Bu dnemde daha nce dinsel ide7 Nutuk/Sylev, c.l, s.20.

14

olojiye verilen dnlerin hibirine rastlanmaz. Artk konumalarda Allah'n ad anlmaz, slami inanca vurgu yaplmaz, dua edilmez. Bylece Kemalist Devrim, Byk Fransz Devrimi'nin temsil ettii evrensel ideolojik yatana girmi, gerek kiiliini bulmutur. te bu nedenlerle, Kemalizmin din, Allah, laiklik gibi konulardaki felsefesi ve pratii, 1924 ncesine bakarak saptanamaz. Nasl Mustafa Kemal'in 1924 ncesi konumalarndan alntlar yaplarak halifelik yanls olduu sylenemezse, slami inanca ilikin 1924 ncesindeki szlerine gnderme yaplarak din konusundaki grleri de aklanamaz. Oysa Cumhuriyet Devrimi'ni ykmak isteyenler ve onlarla uzlaanlar, 60 yldr byle yapyorlar. Bunlar, kendilerine hizmet edecek "bilim" esnaf da bulmulardr. Cumhuriyet'in laikliini, Cumhuriyet'in henz laik olmad dnemin belgelerine dayandrma ii, onlara verilmitir. Kemalist Devrim'in laiklii, son elli yln laiklik dman ynetimlerinin ihtiyalarna gre, yeniden imal edilmitir. Bu tavr, ne laiklik adna paylaabiliriz, ne de gerek adna. Kukusuz, toplumsal ve kltrel dnmlerin koullarnn hazrlanmasna daha siyasal devrim dneminde giriildi. Bu adan 1924 sonrasndaki yneliin kklerini, 1924 ncesinde bulabiliriz. En azndan bu iki dnem arasndaki balant ve kopular aklamak diye bir sorunumuz vardr, bunu gz ard etmiyoruz. Ancak halifeliin kaldrlmasn da kapsayan siyasal devrim dneminin ideolojisini, 1924 sonrasndan kopararak incelediimiz zaman, byk bir yanlgya deriz. O dnemde din ve laiklik konusu, Kurtulu Sava'n ve siyasal iktidar kazanmann ihtiyalarna gre ele alnd. Buna, snrland demek daha doru olur elbette. Ancak iktidarn ele geirilmesi sreci bitince, o snrlar da kalkmtr. Bu aklamalar, elinizdeki derlemenin blmlerini de belirlemitir. I. Blm, 1909-1919 yllarn, Kurtulu Sava ncesini kapsyor. II. Blm, 1919'dan 1924'e uzanan Siyasal Devrim Dnemi'dir. III. Blm, 1924 yl Mart aynda halifeliin kaldrlmasyla balar. Atatrk'n din ve laiklik konusundaki tavrn anlatan hatralarn, bu blmn dnda, IV. Blm'de topladk. Afetinan'n Atatrk 15

Hakknda Htralar ve Belgeler kitabnda aktard alntlar, belge niteliinde olduu iin, "Hatralar" blmnde deil, III. Blm'de deerlendirilmitir. Hatralar, gvenilir kaynaklardan saylmazlar; hele Atatrk'e ilikinse. Nitekim okuyucu, aktarlanlarn bir ksmnn, o dnemin belgeleriyle temelden elitiini grecektir. Kald ki, farkl kimselerin hatralar arasnda da elimeler vardr. rnein Kazm Karabekir'in anlattklar, Atatrk'n 1923 ylnda din konusunda materyalist bir konumda olduunu belirler. Dier baz anlarda ise, Atatrk' islamc kesime kabul ettirme kaygs ar basar. yle anlalyor ki, bazlar "hatralarn" kendi ideolojik amalar iin kullanmlardr. Bylece kendi keyiflerine gre bir "Atatrk" imal etmilerdir. Buna ramen, hibir ayrm gzetmeden, yaymlanm hatralar da kitabn sonuna almay yararl grdk. Aratrmaclar ve okuyucu, kukusuz bunlar deerlendirecek; yazl belgelerle karlatracaktr. Atatrk'n din ve laiklik konusundaki aklamalarn, herkesin kolayca anlamas iin dilini sadeletirerek yaymlyoruz. Bugn anlalan szcklere dokunmadk, o dnemin havasn ve byk devrimci nderin kendine zg slubunu korumaya zen gsterdik. Bu derlemeden yararlanmay kolaylatrmak iin, kitabn sonuna bir kavram ve ad dizini eklenmitir. Atatrk'n ve Kemalist Devrim'in din ve laiklik konusundaki grlerinin kapsaml bir incelemesi ve tahlili iin, Kemalist Devrim adl almamn "Din ve Allah" konusunu ieren 2. cildine baklabilir. Bata Sadk Perinek, Feyza Perinek, Fatma Yazc ve Kurtulu Gran olmak zere, bu derlemede byk emekleri olan btn arkadalara yrekten teekkr, ederim. Dou Perinek istanbul, 15 Temmuz 1997

16

BRNC BLM 1909- 1919 KURTULU SAVAI NCES

31 Mart Vakas zerine stanbul Halkna Beyanname (Tam metin) 1. Millet, kendisini senelerden beri zulmle idare eden mstebit idareyi paralad ve meru Merutiyeti kurdu. Bu kansz ve mutlu devrimden zarar grm olan menfaat dkn eski idareciler, eski hale dnebilmek, iin bin trl hile, desise ve alakla bavurarak Merutiyet hkmetimize yaralar amajc istedi, istanbul faciasna sebep olarak kan dkt. 2. Millet, yaamnn ve geleceinin tek garantisi olan merutiyetin paralanarak er'i kanunlarn, toplumun kurtuluu ve saadetinin temeli olan Kanunu Esasimizin (Anayasa) ayaklar altna alnmak istendiini grd. Bu alaka durumun yaratlmasna sebep olanlara hak ettikleri cezay vermek iin stanbul zerine yrmeye karar verdi, ilk yapc kuvvet olmak zere ite bizi istanbul surlar karsnda grdnz bu Hareket Ordusu'nu buraya gnderdi. 3. Hareket Ordusu'nun maksat ve grevi, meru Merutiyet hkmetimizi hibir kuvvetin sarsamayaca surette kuvvetlendirmek ve srf eriat kuvvetleri ile perinlenen Kanunu Esasinin (Anayasa) stnde hibir kanun, hibir kuvvet olmadn ve olamayacan ispat eylemek ve meru Merutiyetimizin devamndan memnun olmayan vatan ve millet hainlerine kesin surette bir ibret dersi vermektir. 4. Zulm grm ahali ve tarafsz askerler tamamiyle himaye edilecektir. Ancak tahrikiler ve fesatlar mutlaka layk olduklar karnini kouturmadan kurtulamayacaklardr. 17

5. Faziletli din ilmi heyeti bamzn tadr. Fakat ahsi karlar ve adi menfaatleri iin yalandan alim klna brnen birtakm hafiyeler ve karclar elbette kanun penesinden kurtulamayacaklardr. 6. Muhterem millet mebuslarnn ve onlarn gvenine sahip vekiller heyetinin hayatlar've Kanuni Esasinin kendilerine salad hukuk ve yetkileri tamamiyle salanacak ve skn ve genel sevin temin olunacaktr. 7. Vatann milli selamet ve saadetinin gerektirdii bu askeri icraat esnasnda yardm, dahili inzibat ve skneti ve cmle ahalinin can ve mal emniyeti iin her trl tedbir alnm bulunmaktadr. 8. Muhterem eliler ve tm yabanc misafirlerin huzurlarnn bozulmalarna meydan verilmeyecektir. 9. stanbul'un feci olaynda kanlan dklen ehitlerin ruhlar karsnda hesap vemeye, korku ve dehete kaplmaya mahkm olanlar ancak bu kanl faciann failleri ve tevikileridir. Bu hakikati herkes bilmeli, tela ve heyecana kaplmayp msterih olmaldr.
19 Nisan 1909 Hareket Ordusu Komutan H. Hsn Paa'mn imzasyla yaymlanan bu beyanname, Kurmay Bakan Mustafa Kemal tarafndan kaleme alnmtr. Bkz. Sadi Borak, Atatrk'n Resmi Yaynlara Girmemi Sylev Deme Yazma ve Syleileri, Kaynak Yaynlan, 2. Basm, istanbul, ubat 1997, s.271-272.

31 Mart Vakas zerine staubul Kara ve Deniz Kuvvetlerine Beyanname (Tam metin) 33 yllk uzun ve uursuz bir istibdat devrinden sonra btn Osmanl milletinin galeyana gelen hamiyetiyle kurtarlm bulunan meru merutiyetimizi yine istibdadn cellat ellerine brakmak gibi la-

18

netli bir maksat gden bin trl hile ve fesatlara bavurup nihayet grnrde gya eriat istiyormu gibi, hakikatte ise dinimize tamamen aykn olarak kanl bir askeri ihtilal karlmasna sebep olmu bulunan lanetli ve vicdansz istibdat taraftarlar, ile birtakm alak karclarn iblise telkinlerine kapl ve payitahtn Millet Meclisi mebuslarnn al kanlara boyanmasna ve milletin temiz alnna silinmesi zor bir siyah leke srlmesine sebep olmu bulunan Hassa Ordusu efradiyle Bahriye ve Tophane efradnn vaki hareketi 600 senelik lekesiz bir namus ve itaat tamakta olan mukaddes Osmanl Ordusunu pek byk bir utanca drm ve bu lekenin harikulde bir hzla temizlenmesi iin Ayastefanos (Yeilky) ve Kkekmece'ye gelmi olan kinci ve nc ordulardan ayrlan bir dzenli Osmanl kuvvetine dayanarak Allah'n yardm ile Kanuniesasinin bundan sonra her trl tecavz ve halden korunmas payitahta asayi ve emniyetin iadesi iin gerekli etkili tedbirler alnmas ve Mart'n 31. gnn Osmanl milletinin en uursuz gn haline getirmeye sebep olan hafiyelerle alak tabiatl karclarn layk olduklar cezann tayini maksadyla giriecekleri her trl icraatta serbestlii muhafaza edebilmek ve bu sayede Osmanl ordusunun namusunu koruyabilmek iin istanbul'da bulunan kara ve deniz silah arkadalarndan aadaki hususlar talep eder. Evvela: Mart'n 31. gnnden evvel istanbul'daki kara ve deniz ktalar ve gemilere memur olan yksek rtbeli subaylarn tekrar ktalarna iade olunmalarna katiyen engel olunmayarak bunlarn btn emirlerine kaytsz artsz itaat gstereceklerine ve siyasi ilere bundan sonra hibir suretle mdahale etmeyerek yalnz mukaddes askeri vazifeleriyle megul olacaklarna dair eyhlislam ve Fetva Emini ve Ders Vekili efendiler hazretleriyle kendi kumandanlar huzurunda ve Kur'an zerine ellerini basm olduklar halde bir gn iinde genel olarak stanbul'da bulunan efrat ve kk zabitler yemin edeceklerdir. kinci olarak: "eriat isteyiniz" diye kandrarak vatan tehlikeye drm olan alaklarn cezalandrlmas iin ordunuzca alnacak inzibat tedbirlerine katiyen mdahale etmeyerek ve ordumuz efradna hatta yan gzle bile bakmayarak onlar kendi kardeleri gibi bilecekler ve kendilerini kandrm olan hafiyelerle alaklar kendi zabitlerine ihbar eyleyeceklerdir. 19

"Bu iki talebimiz stanbul'da bulunan kara ve deniz tm silah arkadalarmz tarafndan iyi surette kabul olunarak tam bir itaat ve ciddiyet gsterdikleri takdirde icraatmz srasnda kendilerine kesinlikle iliilmeyecei hususlarnn efrada anlayacaklar dille ihtar olunmas ve itaat derecelerinin acele tarafndan bildirilmesi rica olunur." 19 Nisan 1909
Atatrk Ansiklopedisi, May Yaynlan, c.I, s. 141143 ve Ali Cevat, kinci Merutiyetin ln ve Otuzbir Mart Hadisesi, Ankara, 1960, s.137-

141'den aktaran Sadi Borak, Atatrk'n Resmi

Yaynlara Girmemi Sylev Deme Yazma ve

Syleileri, Kaynak Yaynlan, 2. basm, ubat 1997, s.272-274. Musa ve sa Musa, Msrllarn kamlar altnda inleyen yahudilerin bu tazyik ve esaretten kurtulmaktan ibaret olan meyillerinin belirmesinin uygulaycs oldu. , sa; zamannn sonsuz sefaletlerini idrak ve toplumun aclar ektii devirde lemde gereklemeye balam olan efkatin gereini din halinde tercme ve bildirmek yolunu bildi. 1914
Zabit ve Kumandan ile Hasbihal, Atatrk'n Askerlie Dair Eserleri, Ankara, 1959, s. 14.

Allah' nkr Mmkn mdr? Atatrk, 2 Aralk 1916 Cuma gn notlarnda ise u kitab okuduunu kaydediyor: Tarih-i Islamn Birinci Zeyli: "Allah' inkr mmkn mdr?" (...)

20

3 Aralk 1916 (20 Kasm 1916 Pazar)'da ise yine ayn kitab okuyor ve bitirdiini kaydederek u notlar yazyor: "Btn feylesoflarn, trl dinlere mensup olanlarn hepsi, ruhun var olduunu ve olmadn, ruhun ve cismin bir veya ayr olup olmadn, ruhun yaayp yaamadn inceliyor. "Bunda, bilim ve fenne dayananlar olumlu. mam Gazali, bn-i Sina, bn-i Rd gibi slam bilginlerinin beyanlar, baya anlaytan bsbtn bakadr; yalnz ifadelerinde ok rumuz var. Dindar dnrler, kurallar, bilim ve fenni, 1 felsefeyi, anlaylar, eriat yorumlamak iin evirip evirmeye gayret etmiler."
2-3 Aralk 1916 Afetinan, M. Kemal Atatrk'n Karlsbad Hatralar, Ankara, 1983, Trk Tarih Kurumu Yayn,s.23.

'

Ruh Kuvveti Biz, bireysel kahramanlk sahneleriyle megul olmuyoruz. Yalniz size, Bombasrt olayn anlatmadan geemeyeceim. Karlkl siperler arasnda uzaklk sekiz metre, yani lm kesin Birinci siperdekiler, hibiri kurtulmamacasna toptan dyor; ikincidekiler, onlarn yerine gidiyor. Fakat imrenilecek lde bir lmllk ve raz olula biliyor musunuz! leni gryor, dakikaya kadar leceini biliyor, hi ufak bir zaaf bile gstermiyor; sarslmak yok! Okuma bilenler, ellerinde Kuran Kerim, cennete girmeye hazrlanyorlar. Bilmeyenler, kelimei ehadet ekerek yryorlar. Bu, Trk askerindeki ruh gcn gsteren, alacak derecede ve kutlanacak bir rnektir. Emin olmalsnz ki, anakkale muharebesini kazandran, bu yksek ruhtur.
1918 Atatrk'n Anafartalar Muharebelerine Ait Hatralar, Ankara, 1934, TTK Yayn, s. 16.

/ 21

KNC BLM 1919-1924 SYASAL DEVRM DNEM

slam eteleri slam etelerinin teekklnde ise hibir vakit siyasi bir mahiyet ortaya kmamr. Mtarekeden sonra Devlete iki defa ilan edilmi olan affa birok slam asker firarisi ve bir ksm slam ekiyas dahil olduu srada Rum ekyasndan 20 kadar ismi bilinen kiiler aman dilemilerdir.
21 Mays 1 9 1 9 ' Belgelerle Trk Tarihi, say. 14, Kasm 1968, s.6-7'den aktaran: Sadi Borak, Atatrk'n Resmi Yaynlara Girmemi Sylev Deme Yazma ve Syleileri, Kaynak Yaynlan, 2. Basm, stanbul, ubat 1997, s.319.

Mnhammed mmetinin Hrriyet ve stiklali in Btn slam dnyasnn iki gzbebei olan Trk ve Arap milletlerinin ayrlk yznden ayr ayr zaafa dmesi, Muhammet mmeti iir anl bir halde elele vererek Muhammet mmetinin hrriyet ve istiklallyeti urunda mcahede eylemek, bizler iin farz- ayndr. Un-

23

surlarn safln ve geleneklerini koruma ile Hilafetin kutsal makam etrafnda toplanarak kfirlerin esaretinden yakay kurtarmaya ynelen mcehadatnzda asil zatnzla beraber olduumu arzederim. 16 Haziran 1919 Irak eyhlmeayihi Uceymi Paa Hazretlerine, Aktaran: Sadi Borak, Atatrk'n Resmi Yaynlara Girmemi Sylev Deme Yazma ve Sylei-

leri, Kaynak Yaynlan, 2. Basm, istanbul, ubat 1997, s.324. Hilafete Ballk Yce saltanat makam ve hilafetin ve yce milletlerinin hayatmn son noktasna kadar her zaman koruyucu ve sadk bir bireyi gibi kalacam, en yksek bir ballkla arz eder ve sz veririm. Kullar Mustafa Kemal 8-9 Temmuz 1919 Hkmdar Hazretlerinin Saray Dairesi Yksek Baktiplii Araclyla Padiah Hazretinin Katna telgraf, ASD,* c.I, s.29.

Hilafeti Korumak En son olarak niyazm udur ki, istekleri gerekletiren Allah Hazretleri, sevgili balaycya saygyla, bu kutsal vatann sahibi ve savunucusu ve Ahmediye'nin yce buyruuyla kyamet gnne kadar sadk bekisi olan temiz milletimizi ve saltanat makam ve yce hilafeti korumak ve kutalatmz dnmekle ykml olan heyetimizi baarl klsn!.. Amin. 23 Temmuz 1919 "Erzurum Kpngresi'ni Aarken", ASD, c.I, s.7.
* Atatrk'n Sylev ve Demeleri, Trk nklp Tarihi Enstits Yaym. Bundan sonra "ASD" olarak belirtilecektir. (Y.N.)

24

Allah ve Peygambere Niyaz Bu birletirici kurtulu toplantmz sona ererken, istekleri gerekletiren Allah Hazretlerinden doru yolu gstermesini ve anl Peygamberimizin, ruhunun btn stnlklerinden, bereketinden balamas, dileiyle, vatan ve milletimize ve sonsuz devletimize mutlu gelecekler dilerim.
7 Austos 1919 "Erzurum Kongresi'ni Kaparken", ASD, c.I, s.7.

Hilafet Merkeznin galine Tepki Saltanatn bakenti ve hilafet merkezinin, hkmdar saraylarina kadar boucu bir biimde igal edilmesiyle, devletin can evinde yabanc tekeli ve basks kuruldu ve btn bu haklarmz yok eden giriimlere kar merkezi hkmet, ihtimal ki tarihte ei grlmemi bir biimde tahamml etti ve daima zayf ve ciz bir konumda kald. te bu durum milletimizi iddetli bir uyana yneltti.
4 Eyll 1919 "Sivas Kongresi'ni Aarken", ASD, c.I, s.8.

Hilafetin Kuatlm Durumu Harbiye Nazn Cemal Paa Hazretlerine: (...) Btn anlamyla saltanatn bakenti ve hilafetimiz, u anda kuatmada olup egemenliimiz burada manen, fiilen geerli deildir.
29 Ekim 1919 Sivas, ASD, c.I, s.45.

25

Mukaddesat Kurtarmak Mukaddesatn kurtarma gayesiyle rpnan btn millet, ibu kararllk ve mcadele yolunda her trl glkleri, ne olursa olsun ve kesin olarak krp sprecektir.
1919 Nutuk, c.III, s.930.

Saltanat ve Hilafet Makamlarnn Ayrlmazl Saltanat makam ayn zamanda hilafet makam olduu iin, padiahmz, islam topluluunun da bakandr. Mcadelemizin birinci gayesi ise saltanat ve hilafet makamlarnn ayrlmasn amalayan dmanlarmza, milli iradenin buna uygun olmadn gstermek ve, bu kutsal makamlar, yabanclarn esaretinden kurtararak, padiahn yetkisini, dmann tehdit ve zorundan serbest klmaktr.
24 Nisan 1920 ASD, c.I, s.62.

slam leminin Kuvvetleri Yabanclarn en ok korktuklar, olaanst rktkleri slamiyet siyasetinin aka ifadesinden mmkn olduu kadar kanmaya kendimizi zorunlu grdk. Fakat maddi ve manevi kuvvetler karsnda, btn dnya ve Hristiyan siyasetinin en iddetli (hrslarla)* Hallar Sava yapmasna kar, snr dnda bize arka kacak, bir dayanak noktas oluturacak kuvvetleri dnmek zorunluluu da pek tabii idi. te darda ifade etmemekle beraber hakikatte bu dayanak noktasn aramaktan geri durmadk. Elbette esenlik ve kurtulu iin (bavurduumuz biricik kaynak),* slam leminin kuvvetleri olmutu.
24 Nisan 1920 TBMM Gizli Celse Zabtlar, c.I, s.2. * Eksiklerin tamamlanmas iin tarafmdan dzeltilerek eklendi-Mustafa nver. (TBMM Gizli Celse Zabtlarindski not.)

26

slam leminin Uyan ve Yardm Bu bir halk harektdr ve slam leminin yardmna da dayanyoruz. Trklerin son bamsz Mslman milleti olduu gibi bamsz kalacaktr. Baka yerlerdeki Mslmanlar da, dmanlarmza kar mcadele edeceklerdir. Bunlar ounlukla ngiliz idaresindedirler. Biz bu Hal harektnn, en son atayla kar karyayz. Ancak, slam lemi, ldrc; bir biimde uyanmtr.
10 Mays 1920 ASD, c.III, s. 15.

Halife Haindir ve Dmann Elindedir (1) Hilfet ve saltanatn korunmas zaten birinci esasmzdr. Hakikaten dndmz gerek kurtulua ulamak iin, arzettiim vehile hilafet ve saltanat makamna ballmz ve o makamn gerekli btn artlarnn korunmas birinci esasmzdr. B islm dnyasnn dayana olan gerek ban oluturmaya birinci derecede yardmc olan bu makam ihmal etmek hibir vakitte akl kr deildir. Ve bunu bizden zorla almak mmkn deildir. Gayeye ulamak iin iddetle ihtiy duyduumuz kuvvetler birinci derece islm dnyasdr. Bu islm dnyasnn ikide bir de Yce Meclisinizin hilfet ve saltanat, halife ve sultan meselesiyle uramasnda sakncalar vardr. Bu sakncalar imdiye kadar filiyatiyle grdk. Bunu bizden zorla almak isterlerse her trl mcadeleyi yaparz. kide bir de Yce Meclisinizin (bu mesele zerinde mzakere ve mnakaa amas caiz deildir kanaatindeyim. Bugn bu makam igal eden zat) bu millet ve memleket iin hain bir adamdr. (Alklar) Msaade buyurunuz beyim. Hain bir adamdr. (Alklar, bravo sadalar) Yce Meclisinizde imdiye kadar pek byk ve cidden tarihi cretler grdk. Ne acdr ki, imdi hilafet ve saltanat makamn igal eden zat bu millet iin hain bir adamdr. spat ettiniz ve bu milletin btn mukadderatna btn manasiyle elkoymu olduunuzu ispat ettiniz. Bunun sayesinde bize btn dnya, btn dmanlarmz nem vermektedirler. Bu Meclis cidden tarihi hizmet ve cesaretler gstermitir. Bunu gstererek bir 27

milletin varln akladnz. Dnyada byk devrim yapan ve byk kuvveti olan devletlerle, zellikle bugn fevkalde elverili artlarla temas ve balant oluturulmutur.
(...)

Halife ve sultan hakknda ok sz syleniyor. Arzeylediim zere btn kudreti alglam ve hzla yrmek lzumuna raz olmulardr. imdi durum byle iken b ynde devam etmek menfaatimizin gereidir. nk halife ve padiah sfatn taknm olan kimsenin bu milleti yanltmak, saptrmak iin bizzat urat birtakm saptrc tekilatlar vardr. Bu tekilt o saptrmaya kendisinde cret gren bir adam geersizdir ve geersiz olacaktr. Bizi reddetmek akl kr deildir. Bnlktr. Oysa gerek durum byle deildir. Bu millet her ey yapar, kendi geleceini korumak iin ve bunun stnde ona da hrmet ve riayet eder. Onun da meru ve sakl haklarn tanr. Onun meru haklar bu milleti yoketmek ve ke drmek deildir. Cret ve cesaret grdm ununla anlalyor. Bu milletin zihniyetinde; mutlaka padiah ve halife olan zatn emrine kaytsz artsz ve dnmeksizin itaat etmek mecburiyetinde bulunduundan dolay bunu avucumuzda tutalm ve istediimiz eyleri kendimiz emrettirelim. Fakat biz bu i ile oynamazsak dmanlarmzda grrler ki, ngilizler ve ingilizlerle beraber alan dmanlarmzn btn mitleri mahvolacaktr. Bundan dolay bizim iin zaaf eseri olacaktr. Zaten beyanname tarznda baz kabul edilmi esaslarla bu maksadmzn salanmas iin belirtilenin korunmas ve btn dnyaya iln ve hatt btn yeminlerimize ilve olunmutur.
() . .

Mustafa Kemal Paa Hazretleri (Devamla): Msaade buyurur musunuz? Bu meseleye temas edersek bu mesele bu kadar ifade ve tamamlanm bir konu deildir. Bu mesele, geni, nazik ve "nemli meseledir. Bugn fiilen uygulamak zere yaptmz birtakm kanun maddeleri vardr. Bunlara buna benzer bir ifadeyi koyunca bize sorarlar, (halifeniz nerededir? Halifeniz esir midir? Nerededir) halife ve padiahnz? Ne cevap vereceksiniz?.. Esir mi diyeceiz? ite ulu limlerimiz ve faziletlilerimiz vardr. Esir olan adam padiah olamaz. Biz teden beri diyoruz ki, halife ve padiahmzn er kuvvet ve kudretini kul28

lanmas yasaktr, hainane hareket ediyor. Dolaysyla bu mesele ile uramak geerli deildir. Nerde bizim halife ve padiahmz deriz ve bjjun ya onu tanmak lzm veyahut onun yerine derhal birisini geirmek lzm gelir, buyurursunuz. Dolaysyla bu ii byle bulank yapmak halife ve padiah nerede, hilafet ve saltanat makam nerededir, esirdir, yahut kudret ve kuvvetini kullanamaz dersek kaldrrz. inden kamayz. Sonra ufak bir madde ile iinden kamayz. Balants nedir, hukuku nedir? Onlar iin kanun yapmak lzm gelir. (...) MustafaKemal Paa Hazretleri (Devamla): Yani biz kabul ediyor ve herkese de ispat ediyoruz ki hilafet ve saltanat makamn biz de hibir vakit bamzn zerinden atamayz ve Yce Meclisinizin ilk veya ikinci oturumunda zaten resmen ve kesin olarak bu sz ye grme konusu yaplacak. Gelecekte ise beyannamede de zaten hilafet ve saltanat makamna kar olan durumumuz resmen ifade edilmi bulunur. Buyurduunuz saknca dmanlara cevap verebilir zannndaym. Fakat meselenin esasndan zmne giriilecek olursa l^m ierisinden kamayz, hem de dmanlarmza tereddt ve phe alarz. Dolaysyla szkonusu edilmemesi daha iyidir.
25 Eyll 1920 Kzm ztrk, Atatrk'n TBMM Ak ve Gidi Oturumlarndaki Konumalar, Kltr Bakanl yayn, Ankara 1981, s.296-300. Atatrk, gizli oturumda yapt bu konumasn, 1927 yl 15-20 Ekim gnleri arasnda okuduu Byk Nutuk'a da almtr. Nutuk'ta trnak iinde alnt olarak aktarlmakla birlikte, zet yapld anlalyor. Bundan sonraki alntya baknz.

Halife Haindir ve Dmann Elindedir (2) Trk ulusunun ve onun biricik temsilcisi bulunan yce Meclis'in, yurt ve ulusun bamszln, yaamasn gven altnda bulundur29

maya alrken, halifelik ve padiahlkla halife ve padiahla bu denli ok ilgilenilmesi sakncaldr. imdilik bunlardan hi sz etmemek yksek karlar gereidir. Eer ama bugnk halife ve padiaha olan ball bir daha syleyip belirtmekse bu kii haindir. Dmanlarn, yurt ve ulusa ktlk yapmakta kullandklar aratr. Buna "halife ye padiah" deyince, ulus, onun buyruklarna uyarak dmanlarn isteklerini yerine getirmek zorunda kalr. Hain ya da makamnn gcn ve yetkisini kullanmas yasak edilmi olan kii aslnda padiah ve halife olamaz. "yle ise, onu indirip yerine hemen bakasn seeriz" demek istiyorsanz, buna da bugnk durum ve koullar elverili deildir. nk padiahlktan ve halifelikten karlmas gereken kii, ulusun iinde deil, dmanlarn elindedir. Onu yok sayarak baka birini tanmak dnlyorsa, o zaman bugnk halife ve padiah haklarndan vazgemeyerek stanbul'daki hkmetiyle bugn olduu gibi, makamn koruyup almalarn srdrebileceine gre, ulus ve yce Meclis, asl amacn unutup halifeler sorunu ile mi uraacak? Ali ile Muaviye an m yaayacaz? Ksacas bu sorun geni, ince ve nemlidir. zm, bugnn ilerinden deildir. Sorunu kknden zmeye giriecek olursak bugn iinden kamayz. Bunun da zaman gelecektir. Bugn koyacamz yasa ilkeleri varlmz ve bamszlmz kurtaracak olan Millet Meclisi'ni ve ulusal hkmeti glendirecek anlam ve yetkiyi ykmlenmeli ve dile getirmelidir!
25 Eyll 1920 Nutuk-Sylev, c.II, s.759. Bu konumann TBMM tutanaklarnda yer alan ilgili blm iin bir nceki alntya baknz. Atatrk, TBMM gizli oturumunda yapt bu konumasn, 1927 yl 15-20 Ekim gnleri arasnda okuduu Byk Nutuk'ta zetlemi. Nutuk'ta trnak iinde alnt olarak aktarlmakla birlikte, bu alnt tutanaklarda aynen yer almyor.

Hilafet Makamna Verilecek Yetkiler Bir ilke olarak Hilafet makamn ve saltanat kabul ediyoruz. 30

Bunu kabul ettikten sonra Efendiler, kutsal eriatn ye tabiatn bir gerei olarak ona, birtakm hukuk ve yetki vereceiz. Fakat istiyor musunuz? Bunlar bugn konumaya karar verelim (hayr sesleri). Bugn konutuumuz, ona vermeyeceimiz eylerdir. Burada vermemek istediimiz eyleri sz konusu ediyoruz. Vereceimiz ve vermek istediimiz eylerden sz etmenin zaman deildir. 20 Ocak 1921
ASD, c.I, s. 157.

ngilizler ve Halife ngilizler esaret altnda bulundurduklar slam lemine kar, daima, basksn kolayca srdrebilmek iin, kymetli bir alete, bir araca muhtatrlar. Bu ihtiyalarn zaman zaman aa vurmulardr. ngilizlerin gznde bu deerli ara, hilafet makamna oturtacaklar kiidir. 29 Ocak 1921
ASD, c.V, s.17.

slam leminin Hilafete Ball slam lemi pek iten ve vicdani balarla hilafet ve saltanat makamna baldrlar. Bu slamn btnnn ball sarslmazdr. Fakat bu hakik ballk ve bu kesin ballk, hilafet ve saltanat makamna kan kiiden bir ey ister. O da, bugne kadar stanbul'daki kiinin gstermemi olduu eylemler ve davrantr. Oysa gstermi olmasndan dolay, o hilafet ve saltanat makamna bal olan btn slam lemi, yine o hilafet ve saltanat makamnn dokunulmazln salamak iin, buna gc olan ve buna kefil olan Trkiye devletiyle ayn grtedir. (...) zetle bu sorun, milletin, istedii dakikada zebilecei bir sorundur. zmnde zorluk olmayabilir. Fakat bugnden sz konusu edilmesine bendenizce gerek yoktur (ok doru sesleri). 29 Ocak 1921 ASD, c.V, s.l8-19. 31

Hilafetin zgrln Geri Vermek Trkiye Byk Millet Meclisi, milletin kararllna ve inancna dayanarak, stanbul'u dman tehdidinden ve igalinden kurtararak, vatann asl kesine katmak ve hilafet ve saltanat makamnn zgrln geri vermeye ynelik grevini yerine getirmek iin alacaktr. 6 ubat 1921 ASD, c.III, s.21.

Geleneksel nanlardan Arnm Milli Eitim Bu sava yllar iinde bile dikkatle hazrlanmas gereken mill eitim programlar gelitirmeliyiz. Btn eitim sistemimizin verimli olarak alaca temelleri hazrlamalyz. Benim inancma gre milletimizin geri kalnda geleneksel eitim yntemleri en byk etken olmutur. Mill eitimden sz ettiim zaman btn geleneksel inanlardan, Dou'dan ya da Bat'dan gelen btn yabanc etkilerden arnm, mill niteliimize uyan eitimi anlyorum. Haziran 1921 Aktaran: Niyazi Berkes, Trkiye'de adalama, Dou-BaU Yaynlan, stanbul, 1979, s.524.

Allahn Yardm ve Milletin Yenilmez Gc Biz Trkiye'nin bamszln ve btnln kurtarmaya alyoruz. Allah'n yardm ve Trk milletinin yenilmez kuvveti sayesinde gayemize ulaacaz. Austos 1921 ASD, c.III, s.28.

32

Panislamizm Birliimiz Panislamizme ynelik deildir; mazlumlarn zalimlere kar birliidir ve bunun baarya ulaacandan eminim. Trkiye, emperyalizme kar mcadelesiyle iyi rnek olmu ise, bundan pek byk bir bahtiyarlk duyacam. Bu geceye neden olan Sefir Hazretlerine teekkrlerimi arzederim.
14 Kasm 1921 Azerbaycan Elisi Abilof onuruna dzenlenen lendeki konumas, Hakimiyeti Milliye, 15 Kasm 1921'den aktaran: Sadi Borak, Atatrk'n " Resmi Yaynlara Girmemi Sylev Deme Yazma ve Syleileri, Kaynak Yaynlan, 2. Basm, stanbul, ubat 1997, s. 139.

Hilafet Makamn gal Edenlerin Meruluk art Ancak Efendiler! Yce Meclisiniz byle bir karar almadan ok evvel, baka bir karar almtr. Onu baz nedenlerle ve zellikle tutanak ktibi bey, kendileri irade ve ifade buyurdular ki: "Hilafet ve saltanat makamn igal eden kiiler, her tri iddet ve zordan kurtulmu olarak, milletin gnlnde kendini grd gn, yalnz ve ancak yce heyetinizin bildirecei esaslar erevesinde meruluk artn kazanacaktr" ifadesinden ibarettir.
1 Aralk 1921 ASD, c.I, s. 197-198.

31 Mart Vakas Nihayet 324'te tekrar Hrriyetin ilann istedik, merutiyet istedik, mill hakimiyetimizin gereklemesini istedik, Sultan Hamit derhal bu kitab bize gsterdi: "Pekl bu kitab m istiyorsunuz! Maksadnz bu kitap mdr? Alnz verdim!" dedi. Millet ve onun vekilleri bu kitaba 33

dayanarak stanbul'da topland. ok gemeden Efendiler, 31 Mart Vakas kt. Ben de 31 Mart Vakas'nda stanbul'a giren Hareket Ordusunun yannda ve belki banda bulunanlardan biriyim. O zavall millet vekillerinin Ayastafonos'ta, urada burada felakete uram bir halde rpndklarn kendi gzmle grm bir adamm. Nihayet ieriye girdik. Birok kanlar akttk, birok insanlar astk: "lle dedik, bu kitab tatbik edeceksiniz". Derhal: "Pekl tatbik edelim!" cevabn aldk. Ne oldu, Efendiler! Onu mtaakp, Sultan Hamid'in indirilmesinden sonra Sultan Reat tahta kt.
1 Aralk 1921 ASD, c.I, s.206-207.

Halife Milletin Efendisi Yaplamaz Biz ve btn slam lemi iin yce ve kutsal ve manevi bir balant noktas olan Hilafet makam bile, btn slam lemiyle beraber bizim milletimiz tarafndan belki daha kuvvetli, derin duygularla yce ve kutsaldr. Ancak Efendiler! Bu yksek makamn kutsalln saygyla kutsam olmakla beraber bu makamda oturacak kiiyi, hibir zaman efendi yapmak sz konusu deilir; Muhammed'in parlak eriatyla uzlatrmak mmkn deildir. (Seydlkavmi hadimihm) buyurmulardr. Millete Efendilik yoktur. Hizmet vardr.
1 Aralk 1921 ASD, c.I, s.201.

Panislamizm Efendiler, Panislamizmi ben yle anlyorum: Bizim milletimiz ve onu temsil eden Hkmetimiz, elbette dnya yznde var olan btn dindalarmzn, mesut ve refah iinde olmasn isteriz. (...) Btn

34

slamiyete mensup insanln, slam leminin refah ve mutluluu, kendi refah ve mutluluumuz gibi deerlidir! (...) Fakat Efendiler! Bu toplumun byk bir imparatorluk, maddi bir imparatorluk halinde, bir noktadan idaresini dnmek istiyorsak, bu bir hayaldir! Bilime, manta, fenne aykr bir eydir! Efendiler dikkat buyurunuz ve bir tarih hakikat, bir fenn hakikat ve bilim olarak her zaman hatrda tutunuz ki, bir siyas cismin, snrn geemeyecei bir kuvvet hedefi vardr! Nasl ki bir insann iyi bir biimde oluumu iin birtakm mantkl tabi yollar vardr. Eer bu izgide tabiata aykrlk olursa, eer insanln oluumunda, izgiye tecavz edilmesi sz konusu olursa, o zaman karnzda ya sfra inmi bir cce ya da dev gibi bir ey grrsnz! nsann oluumu iin byle olduu gibi, insanlardan olumu toplumlarda da, bu kural srecektir ve geerlidir. (...) Afrikalar, Suriyeler, Iraklar, Makedonyalar, Bulgaristan, Srbistan vb... (...) Btn bu evre, bu geni evre iinde; iklimi eitli ve orada yaayan halkn kkeni eitli, her ey eitli olduktan sonra, bunlarn toplamn bir imparatorluk altnda bulundurmak ve yaatmak mmkn myd? (...) Biz Panislamizm yapmadk. Belki "yapyoruz, yapacaz" dedik. Dmanlar da, "yaptrmamak iin bir an nce ldrelim!" dediler. Panturanizm yapmadk! "Yaparz, yapyoruz dedik, yapacaz dedik" ve yine "ldrelim" dediler. (...) Biz byle, yapmadmz ve yapamadmz kavramlar zerinde koarak, dmanlarmzn saysn ve zerimizdeki basklarn oaltmaktansa, tabi snrlara, meru snrlara dnelim.
1 Aralk 1921 ASD, c.I, s.200-201.

Kompradorlara ve Hilafetilere Tavr stanbul'un saf, samimi ve mtevaz kitlesine minnettarm.

4 Aralk 1921 ASD, c.III, s.71.

35

Arapa renmenin Gereksizlii Hoca efendi, memleket harp ediyor, bamszln ve varln kurtarmaya alyor. Byle nemli zamanlarda, Arap dili ile vakit geirmek, bu grbz Trk ocuklarn cephelerden alkoyarak, bu karanlk odalara tkmak gnahtr. Bir dil, bu trl karanlk odalar iinde renilemez. Dil renmek daha ok bir ortam meselesidir. Akehir, bir Anadolu, bir Trk kasabasdr. Burada Arapa konuan kimse yoktur. Onun iin, burada renmeye lzum da yoktur. nk bugn Arapa, artk bilim ve fen dili deildir. Bir memlekette Arapa bilen uzmanlar yetitirmek, memleket ihtiyac iin yeterlidir. Eer ama byle bir dil uzman yetitirmekse iki tane gen, renim iin Msr'a gnderilir. Cami-l-ezher midir, nedir, orada birka sene renim yaptrlr, ortam da Arapa olduu iin, bu genler, Arap dilini bu ekilde kolayca ve daha dzenli olarak renmi olurlar. Memlekete, yabanc bir dil uzman olarak gelirler. 1921 Aktaran: Asm Us, Grdklerim, Duyduklarm, Duygularm, s. 98-99.

Cami Krssnden Halk Aydnlatacak Olanlarn Nitelii Efendiler, camilerin kutsal krsleri, halkn ruhan, ahlak gdalarna, en yce, en verimli kaynaklardr. Dolaysyla, camilerin ve mescitlerin krslerinden, halk aydnlatacak, ona yol gsterecek kymetli hutbelerin ieriine, halka renme imknn salamak, en nemli grtr (iddetli alklar, bravo sesleri). Krslerden halkn anlayabilecei bir dille ruhuna ve beynine seslenildiinde, slam topluluunun vcudu canlanr, beyni temizlenir, inanc kuvvetlenir, kalbi cesaret bulur. Fakat buna gre, hutbe okuma erefine erenlerin sahip olmalar gereken bilimsel nitelikler, deerli zellikler ve dnyann durumunu anlamalar ok nem tamaktadr. 1 Mart 1922 ASD, c.I, s.231-232. 36

stanbul, Peygamber, Hilafet Efendiler; stanbul/ Cenab Peygamber'in bizzat ilgi gsterdii, Ebaeyyublensar Halit Hazretlerinin, on drt yzyldan beri ehit olarak gmld yeri, manevi idaresi altnda tuttuu bir ehirdir. Be yzyl sreyle Trkiye'nin hkmet merkebi olmu bir ehirdir (yine olacaktr sesleri). Milletimiz, gnlleri fetheden bu ehirde, be yzyl hilafetin yce katn korumaktadr. 1 Mart 1922 ASD, c.I, s.237.

Hilafet Makam Halkndr Evet balyz, nk hilafet ve saltanat makam, herhangi bir kiinin deildir. Dorudan doruya, btn slam leminin grmeleriyle birlikte Trkiye halkndadr. O makam bizimdir. Muhafaza ettik ve sonuna kadar muhafaza edeceiz (Alklar). 6 Mart 1922
11BMM Gizli Celse Zabtlar, c.III, s.40.

Dini Deerler Yksek Meclisinizin ilk toplant gnlerinde kabul ettii bir esas vardr ki, o esas, milli geleneklerimizi ve din deerlerimizi btnyle korur. imdiye kadar olduu gibi bundan sonra da, o esasa uyumlu hareket ederek, mutlu sona gven iinde ulaacamza phe yoktur. (nallah sesleri.) 20 Temmuz 1922
ASD, c.V, s.24.

37

Evliyalara Deil, Mehmetie Gvenmek Yurt topran kar kar, kann aktarak ve cann vererek savaan Mehmetiin hakkn ben evliyalara kaptrmam. Kimileri benim bu davranma, halkn inancn inciten yersiz bir davran gzyle bakm olabilirler; ama ben hele yurdun savunmasnda gvenilecek gcn evliyalarn, yatrlarn "maneviyat" olamyacan hatrlatmay artk zorunlu bulmutum.
Kadri Yaman, Yurt Mdaafasnda Trk Genlii, 1938, s.26-27'den aktaran Atatrklk, Ankara, 1983, c.I, s.213.

Akl ve Safsata Milleti millet yapan, ilerleten ve ykselten kuvvetler vardr: Fikir kuvvetleri ve toplumsal kuvvetler... Fikirler, anlamsz, mantksz safsatalarla dolu olursa, o fikirler hastalkldr. Yine toplumsal hayat, akl ve mantktan uzak, yararsz ve zararl birtakm inanlar ve geleneklerle dolarsa fel olur.
27 Ekim 1922 ASD, c.II, s.43.

Bilim ve Mantksz nanlar Bilim ve fen nerede ise oradan alacaz ve milletin her bireyinin kafasna koyacaz. Bilim ve fen iin kayt ve art yoktur. Hibir mantkl kanta dayanmayan birtakm geleneklerin, inanlarn korunmasnda srar eden milletlerin ilerlemesi, ok g olur; belki de hi olmaz. lerlemede, kayt ve artlar aamayan milletler, hayat, akla ve pratie gre gzlemleyemez. Hayat felsefesini geni gren milletlerin egemenlii ve esareti altna girmeye mahkmdur.
27 Ekim 1922 ASD, c.II, s.44.

38

Tanrnn Birlii, Bykl ve Son Peygamber Tanr birdir, byktr. Tanrsal detlerin grnmesine bakarak diyebiliriz ki, insanlar iki snfta, iki devirde ele alnabilir. lk devir, insanln ak ve genlik devridir. kinci devir, insanln ergenlik ve olgunluk devridir. nsanlk, birinci devrede, tpk bir ocuk gibi, tpk bir gen gibi, yakndan ve maddi aralarla kendisiyle ilgilenilmesini bekler. Allah, kullar gereken olgunluk noktasna eriinceye kadar, ilerinden aralarla dahi, kullaryla ilgilenmeyi tanr olmann gerei saymtr. Onlara Hazret-i Adem Aleyhisselamdan itibaren yazl ya da yazsz, snrsz denecek kadar ok haberciler, peygamberler ve eliler gndermitir. Fakat; Peygamberimiz araclyla en sn din hakikatleri ve uygarl verdikten sonra, artk insanlkla birtakm araclar koyarak iliki kurmay gerekli grmemitir. nsanln kavrama dzeyi, aydnlanmas ve geliimi; her kulun, dorudan doruya ilah esinlerle iliki kurma yeteneine ulatn kabul buyurmutur. Ve bu nedenledir ki, Hz. Peygamber, son peygamber olmutur ve kitab, eksiksiz kitaptr. Son peygamber olan Muhammet Mustafa (Sallllah Aleyhi Vesellem) 1394 sene evvel rum nisan iinde rebiulevvel aynn on ikinci pazartesi gecesi sabaha doru tanyeri aarrken dodu, gn domadan.... Bugn o gndr. naallah byk raslantdr. (naallah! sesleri) Gerekten de Arab tarihiyle bu akam doum gnnn yldnmne rastlyor. Hazreti Muhammet, ocukluk ve genlik gnlerini geirdi. Fakat henz peygamber olmad. Yz nurlu, sz ruhan, ergin ve grte bedelsiz, sznde sadk ve halm ve mertlikte bakalarna stn olan Muhammet Mustafa, evvela bu zel ve ayrtedici nitelikleriyle kabilesi iinde "Muhammed-l emin" oldu. Muhammet Mustafa, peygamber olmadan evvel kavminin sevgisine, saygsna, gvenine eriti. Ondan sonra ancak krk yanda nebilik ve krk yanda elilik geldi. Dnyann vnc Efendimiz sonsuz tehlikeler iinde, lsz skntlar ve zahmetler karsnda 20 sene alt ve slam dinini kurmaya ait peygamberlik grevini yerine getirmeyi baardktan sonra gkyznn ve cennetin en yce katna ulat. Kendisinden aydnlanmaya erimi olan btn mslmanlar ve zellikle 39

Ashab-Gzin (sohpetiyle ereflenen sekinler) birok gzyalar dktler. Fakat insanln gerei olan bu zntl durumun faydasz olduunu derhal alglayan anlayl kimseler, Peygamberin arkasndan alamak deil, mmetin ilerini bir an evvel iyi bir biimde yrtmeye ulatran cak tedbir almak kanaatiyle toplandlar. Resul Ekrem'e halife olacak bir emir seimi sz konusu edileli. Zt Risaletpenahi, dostu olan Hazreti Ebubekir'den ahsen ok holanrd ve son nefeslerini yaarken Ebubekir'in kendisine halef olmasnn uygun olacan eitli tarzlarda iaret dahi buyurmulard. Buna gre toplanp resmen bir seim yapmaktan baka bir i kalmam olduuna hkmolunabilirdi. Oysa bu seim keyfiyeti o kadar basit olmad. Aksine mesele ok grmefere, ok tartmalara ve ok esasl anlamazlklara urad. Emilin seiminde nemli olarak, eit gr noktas belirdi. Bu grlerden birisi, halifelik makamn haketmek, mmetin ilerini grebilmek iin gerekli olan kudret ve yeterliin kural kabul edilmesiydi. Buna gre halifelik makam en kuvvetli ve en etkili ve en ergin kavmin olacakt. Bu gr peygamberin sohbetine erien topluluun idi. kinci gr; o gne kadar Islamn baarsna hizmet eden kavmin hilafete hak kazanm saylmasyd. Bu Ensann (Peygambere yardm eden Hazrec ve Evs kabilelerinden Medineliler) gryd. nc fikir ise akrabalk kuvvetinden yanayd. Bu da Haimilerin gr idi. Bu grten oybirliiyle birini tercih etmek ve emirin seimini sonuca ulatrmak mmkn olmad. En sonunda dalma ve karkln derhal nne gemek gerektii kansna varan Hazreti mer'in etkisiyle hazreti Ebubekir'e biat olundu. Grlyor ki, ilk halifenin seiminde genel eilimin tabi toplanndan ok kiisel etki, belirleyici olmutur. Efendiler! Bu muhalefet ve tartmalarn yersiz olduunu sanmayalm. Gerekten de hilafet emri, slam milletlerince en byk bir itir. nk efendiler, peygamberin halifelii, slam ehli arasnda bir balant olan bir emirliktir. Ve slam ehlinin birlik sz zere toplanmalarn salayan bir emirliktir. Emirlik ise, Byk Allah'n bir sr ve hikmetidir ki, kurulmas daima sindirme ve kuvvet artna baldr. Ve o nedenle asl maksat da fesad 40

defetmek ve asayiin korunmas ve cihat ilerinin dzenlenmesi ile kamu ilerinin iyi dzenlenmesi ve dzeltilmesinden ibarettir. Bu dahi ancak sindirme ve kuvvete baldr. Allahn adeti bu yolda yryegelmitir. Buna gre yukarda akladm farkl grten birincinin -ki kuvveti ve etkisi olan kavmin, milletin halifelie varis olmas gryddier grlere tercih edilmesi ve galip olmas tabiidir ve Hazreti Ebubekir'in etkili olarak halifelik makamn igal etmesi isabet oldu. te bu suretle Peygamberin zamanndan sonra halifelik unvanyla bir slam emirlii olutu. Fakat Efendiler, Peygamberin vefatyla derhal her tarafta dnme balad, gericilik balad, isyan balad. Hazreti Ebubekir bunlar bertaraf etti. Duruma hakim oldu. Bir taraftan da slam emirliinin snrlarn geniletmeye yneldi. Ebubekir son demlerine yaklanca kendi seilmesindeki zorluklar hatrlad ve Hazreti mer'i vasiyetname ile bizzat seti ve millete takdim eyledi. Hazreti mer'in halifelik zamannda islam memleketi fevkalade denecek derecede hzla geniledi. Servet oald. Oysa; bir milletin iinde servet ve zenginlik ortaya kmas, insanlar arasnda yapsal dmanlk olaylarna ve bu da, ihtilal ve fitne domasna sebep olmak, bu fesad dnyasnn hallerindendir. te bu nokta; Hazreti mer'in zihnini trmalyordu. Bir de Hazreti mer hatrlyordu ki: Resul Ekrem gizli srlan olan kendisiyle sohpet erefine ulaanlara unu demiti: "mmetim, dmanlarn yenecek, Mekke, Yemen, Kuds ve am' fethedecek, aralarnda fitne ve ihtilal ve dmanlklar karak gemi melikler mesleine gireceklerdir." Hazreti mer, bir gn Huzeyfe ibni Yeman (Radiyallahanh) Hazretlerine deniz gibi alkant yaratacak fitneyi sorduu zaman ald cevapta: "Senin iin ondan zarar yok, senin zamannla onun arasnda kapal bir kap vardr" dedi. Hazreti mer sordu: -Bu kap krlacak m, yoksa alacak m? Huzeyfe: "Krlacak!" dedi. Hazreti mer: "yle ise artk kapanmaz" dedi. Ve zntsn aklad. Hakikaten kap krlmak kanlmazd. nk islam lkeleri genilemiti, i oalmt. Bu emirlik biimi ve idare tarzyla her yerde gelimi bir adalet uygulanmas zor olmutu. Hazreti mer, bunu alglyor ve sklyor ve Allah'na yalvararak diyordu ki: 41

-Yarap! Ruhumu al! mer, bir gn alarken sebebi soruldu: "Nasl alamaym ki, Frat kenarnda bir olak kaybolsa korkanm ki mer'den sorulur" diye ceVap verdi. Evet; Hazreti mer (Radiyallahanh) artk Hilfet unvan altndaki emirlik tarznn bir devlet idaresine yetmediini, bir zatn kendi faziletinde, kendi kudretinde ve hatt kendi byklnde olsa dahi bir devletin idaresine yetmediini, anlamndaki btn kapsamyla alglamt. Hatt, bu endie ile idi ki; mer, kendinden sonra artk bir halife dnemez oldu. Kendisine olunu salk verdikleri zaman (Bir haneden bir kurban yetiir) dedi. Abdurrahman bin Avf ard: "Ben, seni veliahd eylemek istiyorum" dedi. O da: "Bana, kabul et, deyu rey ve nasihat eyler misin?" dedikte mer: "Edemem, ya Avf!" dedi. Abdurrahman "Vallahi ben de sonsuza dein bu ie giremem" dedi. En nihayet mer, en mkul noktaya temas etti. Emirlik, devlet ve millet iini danmaya havale etti. mer'den sonra ashab (peygamberin sohbetine katlm olanlar) topluluu ve btn halk, mescidi tklm tklm doldurdu. Ve orada baz dikkat eken durumlarla, mmetin idaresini yine setikleri bir halifeye verdiler. Hazreti Osman, halife oldu. Fakat krlmaya mahkm olan kap artk krlmt, islam lkesinin her tarafnda bin trl dedikodu ve honutsuzluk balad. Zavall Osman, ciz ve hi derecesinde bir duruma dt. O kadar ki, am Valisi Muaviye, onun hayatn korumak iin himayesi altna davet etti. Buna olur veremeyen Hazreti Osman, velyeti altndaki taraftan, kendisinin korunmas iin asker gndermeyi teklif etti. Bunlarn hibirisine meydan kalmad. Her tarafta isyan eden muhtelif blgeler halk Medine'de evinin iinde Hazreti Osman' kuatma altna ald. Ve muhterem einin yannda ehit etti. Birok grltl ve kanl olaylardan sonra Hazreti Ali (Keremallahvehe) Hilafet Makamna getirildi. Tekrar edelim ki, kap krlmt. Ayn rktan olmakla beraber, Irak baka bir ey, Yemen baka bir ey, Suriye baka bir ey ve Hicaz topra da bambaka bir eydir. Hicaz'da bir halife, Suriye'de kuvvete dayanan bir vali ile Sffn'de 42

kar karya gelmee mecbur oldu. Muaviye, Hazreti Ali (Keremallahvehe)nin hilfetini tanmyor ve aksine onu Osman'n kanna girmekle suluyordu. , Grevi, islm dnyasnda Kur'an hkmlerinin uygulanmasm salamaktan ibaret olan halife, mzraklarna Kur'an sayfalar geirilmi Erneviye ordusunun karsnda muharebeyi kesmeye mecbur oldu. Zorunlu olarak taraflar hakemlerinin verecei karara uymaya sz verdi. Muaviye'nin temsilcisi Amr bnil As ile Hazreti Ali'nin temsilcisi Ebu Mus-el E'ari hakemlik anlamasn dzenlemek iin kar karya geldikleri zaman Hazreti Ali hazr bulunuyordu. (Mminlerin Emri Ali ile Muaviye arasnda hakem anlamasdr) diye yazlan cmleye derhal Muaviye'nin temsilcisi itiraz etti ve dedi ki: (O Mminlerin Emri kelimesini oradan kaldr. Sen yalnz emrinde bulananlarn Emri olabilirsin! am ahalisinin Emri deilsin.) Hazreti Ali, isminin bandaki sfatnn kaldrlmasna olur verdi. Bundan sonra iki taraf temsilcisinin birbirine kar kulland di hiyle, herkese bilinir. Bunda muvaffak olan Amr ibnil As, Muaviye'ye hilfetini mjdeledi. Dier taraftan Hazreti Ali de hakemlerin hkmne sadk kalacana sz verdii halde biraz tereddtten sonra halifelii yrtmeye devam etti. Grlyor ki, Reslullah'n vefatndan yirmi be sene kadar az bir zaman sonra islmiyet dnyas iinde, islmn en byk zevatndan ikisi kar karya hilafet iddias ile arkalarndan srkledikleri ayn djn ve ayn rktaki insanlar kanlar iinde brakmakta saknca grmediler. En nihayet, hiylesinde muvaffak olan, sf ve temiz olann malp ve oluk ocuunu mahv perian eyledi. Ve bu suretle hilfet unvan altndaki islm emirliini yine hilfet unvan altnda islm saltanatna dntrd. Emevi sultanl, byk istillar yapmakla beraber batan sona kanl ve ac olaylarla ancak doksan seneyi doldurabilmi ve Hicretin 132. senesinde Arap milleti, Emevi sultanlarn balarndan atm ve yerine baka hamda bir devlet kurmutur. Bu devlete Abbasi Devleti ve devletin banda bulunan insanlara da halife derlerdi. Faaliyet merkezi Irak'ta bulunan Abbasi Halifelii'nin varlna ramen Endls'te dahi (Resulullah'n Halifesi) ve (Mminlerin Emrinin) unvanlaryla asrlarca saltanat srm hkmdarlar mevcuttu. 43

Szlerime balang olarak izah etmitim ki, bundan (1500) sene evvel, yani Peygamberin Hicretinden iki buuk asr evvel OrtaAsya'da muazzam bir Trkiye Devleti mevcuttu. slamdan nce mevcut olan bu devletlerin sahibi Trkler, bundan (1000) sene evvel islm kabul ettiler. Evvel arka doru lkelerini genileterek in hududuna kadar nfuzlarn yrttler. Abbasi Halifeleri zamannda bu civanmert Trkler, asalet ve kahramanlkla n salan Trkler, asker olarak Suriye'ye, Irak'a kadar geldiler. Abbasi halifelerinin idaresi altnda bulunan bu yerlerde nfuz kazandlar. En yksek idare ve emri kumanda makamlarna verdiler. Hicr drdnc yzylda idi ki, Seluk Hkmeti nam altnda muazzam bir Trk devleti teekkl etti. Bu devletin nam altnda faaliyet yrten Trkler, bir taraftan Kafkasya'ya dier taraftan gneye Iran ve Irak'a ve Suriye'ye ve batya, Anadolu'ya nfuz eyledi. Badat'ta oturan Abbasi halifeleri bu muazzam Trk devletinin nfuz alanna girmiti. Gerekten de bu Trk devleti beinci asr ortasnda Maverannehr ve Harezmi, am ve Msr' ve Anadolu ktasnn ounu ve birok lkeleri zapt ile hududunu Kgar'dan ve Seyhun mecrasndan Akdeniz'e ve Kzl Deniz'e ve Umman Denizi'ne kadar geniletti ve Badat'ta bulunan Abbasi halifelerini, irade ve idaresi altna ald,Badat'ta, ayn merkezde Melikah 'namnda Trk hkimiyetini temsil eden bir zatla halife namn tayan Muktedibillh yan-yana oturdular ve akraba oldular. Bu durum ve bu manzaray biraz tahlil etmek isterim: Trk Hakan ki, muazzam bir Trk Devletinin hkimiyet ve saltanatn1 temsil ediyor, yannda bir hilfet makamnn ayrca korunmasnda bir zarar grmyor. Eer byle bir saknca grseydi zaten idaresi altna ald makam.ortadan kaldrmak ve o makama ait sfat ve yetkiyi kendi makamnda birletirmek mmknd. Hazreti Selim'in aa yukar be asr sonra Msr'da yaptn eer isteseydi Melikah, daha o zaman Badat'ta yapjn olurdu. Ad anlann belki yalnz dnd bir ey var idiyse, o da Trkiye Seluk Devletine daha sadk ve hilafet makamna daha lyk dier birinin Hlife Muktedibillh'a hedef olmasn salamakt. 44

Gerekten de Muktedibillh'n veliahd olan olunu azil ve onun yerine kendi torununu geirmek iin halifeye bask yapt. Melikah lmeseydi bu, byle olacakt. imdi Efendiler, hilafet makam sakl olarak onun yannda mill hakimiyet ve saltanat makam ki, -Trkiye Byk Millet Meclisi'direlbette yan-yana durur ve elbette Melikah'n makam karsnda ciz ve hi derecesinde bir makam sahibi olmaktan daha yce bir tarzda bulunur; nk bugnk Trkiye Devletini temsil eden Trkiye Byk Millet Meclisi'dir. nk btn Trkiye halk, btn kuvvetiyle o hilafet makamnn dayana olmay dorudan doruya yalnz vicdan ve din bir grev olarak stleniyor ve ykmleniyor. Tarihin irdelenmesi silsilesi zerinde birka adm daha beraber atalm: Bu admlarmz bizi bugnk idare eklimizin ne kadar tabi, ne kadar zaruri ve Trkiye iin ve btn islm lemi iin ne kadar yararl ve yerinde olduu sonucuna ulatracaktr. Efendiler: Orta-Asya'da devlet stne devlet tekil etmi olan Trkler daha batda ran Selukileri ve Anadolu'da da Rum Selukileri nam altnda pek muazzam ve pek medenilemi devletler oluturmulardr. Konya'da hkmet merkezlerini kurmu olan Rum Selukileri bildiiniz zere (699) senesine kadar varlklarn koruyorlar. Bilinen slm-Trk devlederi faaliyet yrtrken Cengiz Han namndaki cihangir Karakurum'dan karak (559) senesinde hudutlarn in denizine, Baltk denizine, Karadeniz'e kadar geniletiyor. Cengiz'in torunu Hlg idi, ki (656) Hicr senesinde Badad' zaptederek Abbas Halifesi Mutasm idam ediyor bu suretle dnya yznde fiilen hilfete son veriyor. Alemlerin fahrinin (Peygamber) ahrete gmesinden sonra Resul'n birinci halifesi Ebubekir, ne dnyay istemi, ne de dnya ona ynelmiti. kinci Halife Hazreti mer, toplumdaki varlklarn durdurulamayaca kansn hayatnda yakinen alglayarak ruhu zdrap iinde vefat etti. Hazreti Osman'a gelince: Kanlmaz olan me iinde kann Allah'n kitabna aktarak dnyay terk eyledi. Hazreti Ali, hilfeti elinde tutamamak ve Resuln ehli beytinin hukukunu koruyamamak kt bahtllyla alaya alaya gitti. 45

Emeviler, doksan seneden fazla hilfeti muhafaza edemediler. En nihayet hilafet nfuzunu Badat surlarna kapatmaya mecbur olan Abbasi halifelerinin sonuncusu Mutasm evlt ve ev halkyla ve sekiz yz bin kii Badat ahalisiyle beraber Hlg'ya kurban verdiler. Abbas Halifeleri'nin zaafn grmekle (Resulullah'n halifesi) ve (mminlerin emri) unvanlarn alm olan hilafet nfuzlar Elhamra saraynn kapsndan kamamaya mahkm kalan Endls'teki halifelerin de hicr beinci yzyln bandaki fec sonu bilinir. Badat'ta Hlg'nun yolat nemli olaylar sonucunda yeryz zerinde halife ve hilfet makam yokedilmi bir hale getiriliyor. Bundan sene sonra, yani (659) hicr tarihinde idi ki, Abbas halifeleri neslinden Elmustansrbillh isminde bir zat Hlg'dan kurtulup Msr Hkmetine snd ve bu zat Msr Meliki tarafndan halife tannd. Bundan sonra on yedi zat halife unvann tayarak ve fakat, hibir yetkisi, hibir etki ve nfuzu olmayarak dorudan doruya Msr Hkmetinin himayesinde birbirini kmseyerek hayatlarn srdrmlerdir. Seluk Devletinin idaresinde genel dalma olmas zerine Trkler, (699) hicr tarihinde Seluk Devleti yerine Osmanl Devletini canlandrarak kurdular. Bu devletin ulularndan Yavuz Hazretleri (924) hicr tarihinde Msr' zapteyledii zaman orada idam eyledii Msr hkmdarndan baka, unvan halife olan bir zat buldu. Halife sfatnn byle bir ciz kimse tarafndan kullanlmas islm lemi iin ayp olduuna phe etmediinden o sfat Trkiye Devletinin kuvvetine dayandrarak canlandrmak ve yceltmek zere ald. Efendiler! Osmanl Devleti ki, (699) da kurulmutu, hilfeti ald (924) tarihinden ancak elli sene sonrasna kadar cihan tarihinde ykseli dnemi denilen ve birbiri ardna gelen ve byk baarlarla dolu aa yukar yzyllk bir dnem yaad... Ondan sonra Efendiler; d balyor. Efendiler! D dneminin her safhas Trkiye Devletinin hudutlarn biraz daha darlatryor, Trk milletinin maddi ve mnevi kuvvetlerini biraz daha fazla snrlyor, devletin istikllini darbeliyor, arazi servet, nfus ve millet haysiyeti azam bir sratle yklp yok oluyor. Ni46

hayet Ali Osman'n 36. ve sonuncu padiah Vahdettin'in saltanat dnemindeTrk milleti, en derin esaret ukurunun nne getiriliyor. Binlerce seneden beri istikll kavramnn asl rnei olan Trk milleti bir tekme ile bu ukurun iine yuvarlanmak isteniyor... Fakat bu tekmeyi vurdurmak iin bir hain, bilinsiz, idraksiz bir hain lzmd. Nasl ki, kanunen idam lzm gelenlerin bile ipini ekmek iin insann yce vicdan ve kalbinden soyutlanm bir yaratk aranr. dam hkmn verenlerin byle di bir araca ihtiyalar vardr. O kim olabilir? Trkiye devletinin istiklline son veren, Trkiye halknn hayatn, namusunu, erefini yok eden, Trkiye'nin idam kararn ayaa kalkarak ve btn endamiyle kabul etmeye yatkn kim olabilir? (Vahdettin, Vahdettin! sesleri, grltler.) Ne acdr ki, bu milletin hkmdar diye, sultan diye, padiah diye, halife diye banda bulundurduu Vahdettin... (Allah kahretsin! sadalar.) Vahdettin, bu alaka hareketiyle yalnz kendinin lyk olduu bir muameleyi kabul etmi olmaktan baka hibir ey yapm olmad. Vahdettin, bu hareketiyle kendini ldrd ve temsil eyledii idare eklinin silinip gitmesini zorunlu kld. Fakat Efendiler; millet hibir vakit bu haince hareketin kurban olmaa raz olamazd. nk millet, grenek gerei banda bulunann hareketinin zn kolaylkla alglayacak yetenek erginliinde idi. Millet, tarihin aklndan, yzyllardan beri urad felketlerin sebeplerini bir anda ortadan kaldrabilecek duyarllk ve uyanta idi. Millet, ahslarn saltanat hrs, tahakkm hrs, istila hrsndan balayarak, kar ve rahat salama ve sefahat ve rezaleti geniletme, savurganlk ve israf gibi hasis amalar iin ara ve kuvvet olmak yznden kendi benliini unutacak mertebede geirdii gafletlerin ac sonularndan derhal kurtulabilecek erginlik ve olgunlukta idi. Artk milletin en mkul ve meru ve en insani yetkisini kullanmak zaman geldiinde tereddd kalmamt. Cihan tarihinde bir Cengiz, bir Seluk, bir Osman devleti kuran ve bunlarn hepsini olaylarla tecrbe eyleyen Trk milleti, bu defa dorudan doruya kendi nam ve sfatnda bir devlet kurarak btn felketlerin karsnda yaratltan sahip olduu yetenek ve kudretle mevki kazand (iddetli alklar.) Millet, geleceini dorudan doruya eline ald ve mill saltanat ve hkimiyeti 47

bir ahsta deil, btn bireyleri tarafndan seilmi vekillerinden oluan yce bir Mecliste temsil etti. te o Meclis, yce Meclisinizdir; Trkiye Byk Millet Meclisi'dir. Milletin saltanat ve hkimiyet makam yalnz ve ancak Trkiye Byk Millet Meclisi'dir. Ve bu hkimiyet makamnn hkmetine, Trkiye Byk Millet Meclisi Hkmeti derler. Bundan baka bir saltanat makam, bundan baka bir hkmet heyeti yoktur ve olamaz. Kendine hilfeti yaktran bu ahs mevki harap olunca hilfet makam ne olacaktr? suali hatra gelir. Efendiler! Abbas halifeleri devrinde Badat'ta ve ondan sonra Msr'da hilfet makamnn, yzyllar boyu saltanat makamiyle yan yana ve fakat ayr ayr bulunduunu grdk. Bugn dahi saltanat ve hkimiyet makamiyle hilfet makamnn yan yana bulunabilmesi en tabi hallerdendir. u farkla ki, Badat'ta ve Msr'da saltanat makamnda bir ahs oturuyordu. Trkiye'de o makamda asl olan milletin kendisi oturuyor. Hilfet makamnda dahi Badat ve Msr'da olduu gibi kudretsiz veya snmac bir aciz ahs deil, dayana Trkiye Devleti plan bir yce ahs oturacaktr. Bu suretle bir taraftan Trkiye halk ada bir medenilemi devlet halinde her gn daha dayankl olacak, her gn daha mesut ve refah iinde olacak, her gn daha ok insanln ve benliini anlayacak, ahslarn hyaneti tehlikesine kendisini mruz bulundurmayacak ve dier taraftan hilfet makam da, btn islm leminin ruh ve vicdannn ve imannn balant noktas, islm kalbinin ferahlamasna neden olabilecek bir deer ve ycelikte grnecektir. Efendiler! Trkiye Devletinin, Trkiye Byk Millet Meclisi ve onun hkmeti kavramlarnn millet ve memleketimiz iin ne kadar kuvvet ve esenlie ulama saadeti vdettiini aklamaya lzum gremem. senelik fiil tecrbeler ve bunun mesut semereleri yeterli fikir ve kanaat verebilir inancndaym. Bundan sonra hilfet makamnn dahi Trkiye Devleti iin ve btn islm lemi iin ne kadar verimli olacan da gelecek btn aklyla gsterecektir (naallah sesleri). ' Trk ve Islam-Trkiye Devleti iki saadetin grnme ve belirmesine kaynak ve kken olmakla dnyann en bahtiyar bir devleti olacaktr (naallah sesleri). 48

Bu sunular ve aklamama son vermek iin yce heyetinize unu arzedeyim ki, btn arkadalarmn sz konusu olan meselenin esasnda tamamen birlemi ve ittifak etmi olduunu, byk bir vicdan kanaatiyle ve fikr muhakeme ile beraber olduunu gryorum. Bu hal milletimizin cidden teekkrn gerektiren bir haldir. Yksek heyetinizin sonsuz takdir ve kutlamalar gerektiren bir hakkdr. Deminden ayrntl bir nerge okunmutu, imdi okunan bir iki nerge daha var. Her nn ierii, arzettiim gibi esas noktalarda, birdir. Dolaysyla, yaplacak ey bu n daha belirgin ve daha gzel bir tarzda tesbit etmek ve yksek heyetinizin kesin oyunu alarak bir an evvel iln etmek ve bu sayede btn dmanlarmzn aleyhimizde ald tedbirlere engel olmaktr (iddetli alklar).
1 Kasm 1922 ASD, c.I, s.270 vd.

Dine Sayg, Halifelik ve Milli Egemenlik urasn unutmamal ki, bu idare biimi, bir Bolevik sistemi deildir. nk, biz ne Bolevikiz, ne de Komnist; ne biri, ne br olamayz. nk, biz milliyetperver ve dinimize sayglyz. zetle bizim hkmet biimimiz tam bir demokrat hkmetidir. Ve dilimizde bu hkmet, "halk hkmeti" diye anlr. (...) Hilafeti muhafaza edeceiz. u artla ki, Byk Millet Meclisi ve millet, halifenin dayanaca bir dayanak ve kuvvet olacaktr.
2 Kasm 1922 "Petit Parisien Muhabirine Bursa'da Verilen Deme", ASD, c.III, s.51-52.

Milli Egemenlik ve Halife Trkiye halk kaytsz artsz egemenliine sahip olmutur. Egemenlik, hibir renkte, hibir biimde, hibir anlam ve yol gstericilikte 49

ortaklk kabul etmez. Halife olsun, unvan ne olursa olsun, bu milletin kaderinde hibir pay sahibi olamaz.
18 Kasm 1922 TBMM Gizli Celse Zabtlar, c.III, s. 1052.

Halife Abdlmecid'e Kutsal Emanetleri Teslim ve Kutlamalar Bildirmek zere Meclis'ten Bir Heyetin Seilerek Gnderilmesine Dair Meclis Reislii Tezkerelerine likin Olarak Efendiler! phe yok ki, Halifenin zatna (Efendi) demek, onun erefinin deerini azaltr. Bu kullandmz (Efendi) kelimesi znt vericidir ki genelletiinden bertaraf edilemiyor. Bu Rum kelimesidir. Rum unvaniyle halifenin erefi ykseltilmek isteniliyor! Halife (hazrettir) ve ona (hazret) denilir. Ona lisanmzda baka bir unvan yoktur. Sonra vuku bulan ifadelerde tabi bizim meclisimiz, bizim milletimiz, hakikati ifade edecek tbirler kullanyor. Halife zatlar (mslmanlarn hdimi, haremin hdimi) onun hakik tbirleri budur. Herkes ahsen istedii lakaplar kullanabilir. Fakat hakik unvan Mslmanlarn Halifesi'dir. Haremin Hdimi'dir ve hazrettir. Salhattin Bey (Mersin): Hazrettir. Fakat mevcudolan greneklere sayg gsterilir, onlar devam ettirilir.
Gazi Mustafa Kemal Paa (Ankara): Onlar dalkavuka la-

kaplardr.
20 Kasm 1922 ASD, c.I, s.280.

eyhislamlar, Ayet, Hadis, Gericilik Milletimiz, ne eyhislamlarn din gereidir, diye gericilie snan fetvalarna ve ne de halife ve padiahn, camilerden alnan ayet ve hadislerle ssl ve o szlerden oluan sancaklar balannda tayan hilafet ordularna; ve ne de Milli Mcadeleye devamn, hibir ey

50

retilemediinden baka, bsbtn mahvna neden olacan ve yok olacan syleyerek, milleti, bamszlk ve egemenliinde savsaklamaya zorlayan Babli nde gelenlerinin gafilce ve cahilce almalarna; ve en sonunda, ne de uaklaryla halifenin, padiahn beyannamelerini savaan ordumuz saflarna atan ve halife adna hareket ettiini syleyen Yunan ordusunun aldatmalarna; zerre kadar ilgi gstermedi ve gstermeyecektir. (...) Bu millet, yzyllardan beri bu gibi gericilerin, cahillerin, ikiyzllerin, karclarn, serserilerin szlerine inanmak safln gsterdiinden dolaydr ki, bugn amurdan ve sazdan izbelerde oturmaya mahkm, plak ayaklaryla ve plak bedenleriyle amurlarn, karlarn, yamurlarn amansz tokatlar altnda yeniden akln bana toplamak zorunda kalmtr.
16 Ocak 1923

ASD, c.ll, s.58-59. Saltanat Olaylar ve tarih tecrbelerimiz, bize milleti koyun srs halinde keyfin, arzu ve ihtiraslarn ve hibir suretle tatmin edilemiyen menfaatlerin elde edilmesine srklemekle yokolmas sonucunu douran mahiyete dnen idare tarzlarnn artk memleketimizde uygulama yerinin kalmadn gstermitir. Millet, hkimiyetini deil, hkimiyetin bir zerresini dahi bakasna terk ve devrini gerektirecek felketin, kn, hayl krklnn acsn her an kalp ve vicdannda hissetmektedir. Zaten iradenin ve hkimiyetin paralanamaz ve blnemez olduunu ilmen ve hakikaten dndkten sonra byle bir nazariyenin eyleme uygulanmasna kalkmak ancak nazar ve yapay bir ie zorunlu olarak yeltenmekten baka bir suretle yorumlanmas mmkn deildir. Millet ve memleketimiz iin ise bu zorunluluk gemitir. Milleti hkimiyetinden yoksun eden engel, milletin galeyan ve hakl taknlyla biraz zahmetli ve fakat sonu olarak baarl surette ortadan kaldrlmtr.
16 Ocak 1923 (stanbul Gazeteleri Temsilcilerine) ASD, c.ll, s.58.

51

TBMM ve Halife, Devrim ve Gericilik Trkiye Byk Millet Meclisi Halifenin deildir ve olamaz. Trkiye Byk Millet Meclisi, yalnz ve yalnz milletindir. (...) Bu meclis yalnz ve yalnz milletin emrine uymak zorundadr. Hilafet makamn bu ekilde tandktan sonra, bu makam, Trkiye milletinin egemenliini zedeleyecek bir makam diye anlamak doru deildir. (...) Ancak, bir saknca doarsa bunu, yalnz bu makama atfetmek gerekmez. Bunu yapmak iin, en nce dncelerini eriat kisvesine sokan baz cahiller, karclar ve dalkavuklar ortaya kabilir. (...) Franszlar, byk ihtilali geri getirmek iin tam bir yzyl almlardr. Hayat felsefesinin garip bir grnmdr ki, her yararl ve yeni eye kar kesinlikle bir kuvvet kar. Buna bizim dilimizde (irtica) derler. (...) Btn millet emin ve rahat olsun ki, devrimi yapanlar, bu gibi olumsuz kuvvetleri, kt noktalarda yok edecek kudret ve yetenek ve nleme sahiptirler. 18 Ocak 1923
ASD, c.II, s.63.

Din, Heykel ve Resim Aydn ve dindar olan milletimiz, gelimenin nedenlerinden biri olan heykeltral, en st derecede ilerletecek ve memleketimizin her kesi atalarmzn ve bundan sonra yetiecek evlatlarmzn hatralarn gzel heykellerle dnyaya duyuracaktr. (...) Milletimiz din ve dil gibi kuvvetli iki erdeme sahiptir. Bu erdemleri hibir kuvvet, milletimizin kalp ve vicdanndan ekip alamamtr ve alamaz. nsanlar olgunlamak iin baz eylere muhtatr. Bir millet ki resim yapmaz, bir millet ki heykel yapmaz, bir millet ki bilimin gerektirdii eyleri yapmaz; itiraf etmeli ki, o milletin, ilerleme yolunda yeri yoktur. 22 Ocak 1923 ASD, c.II, s.66-67.

52

Halifelik ve Milli Egemenlik Ondan sonra hilfet meselesine sz getirerek hilfetin yalnz Trkiye halkn deil btn islm lemini kapsamas nedeniyle bu makam hakknda bir karar vermek Trk milletinin yetkisi dnda bulunduu, hilafet makamnn bir balant noktas olarak korunduu ve ibu makama Trkiye'nin mill egemenliini kaytlama mahiyetinde hi bir yetkinin verilemiyeceini ve koruyucu halifenin de ayn fikir ve kanaate sahip bulduklarn sandklarn izah eylemilerdir.
22 Ocak 1923 (Bursa'da ark Sinemas'nda Halkla Konuma) ASD, c.II, s.70.

slam ve Kadn Dmanlarmz bizi dinin etkisi altnda kalm olmakla suluyorlar ve duraklamamz ve dmz buna balyorlar. Bu yanltr. Bizim dinimiz hibir zaman, kadnlarn erkeklerden geri kalmasn istememitir. Allahn emrettii ey, mslim ve mslimenin, beraber olarak bilim ve irfan kazanmasdr. Kadn ve erkek, bu bilim ve irfan aramak ve nerede bulursa oraya gitmek ve onunla donanmak zorundadr. slm ve Trk tarihi incelenirse grlr ki, bugn kendimizi bin trl kaytlarla kaytl zannettiimiz eyler yoktur.
31 Ocak 1923 ASD, c.II, s.86.

Hkmdarlarn evresindeki Gericiler Hkmdarlar, kendilerini zihinde tasarlanan bir kuvvetin temsilcisi tanrlar ve bundan zevk alrlar. Ancak onlarn evresindeki karclar, bunu din kisvesine brndrerek btn milleti aldatmaya, alaltmaya

33

alrlar. (...) Bu gibilere gerici ve hareketlerine gericilik derler. (...) Fetva ile ya da u, bu gibi telkinlerle milleti gericilie yneltmek isteyenlerin yeri, zindan olacaktr.
31 Aralk 1923 ASD, c.II, s.88.

slam Dini, Akl, Fen ve Bilim Bizim dinimiz en akla uygun ve en tabi bir dindir. Ve ancak bundan dolaydr ki, son din olmutur. Bir dinin tabi olmas iin akla, fenne, bilime ve manta uymas gerekir. Bizim dinimiz, bunlara btnyle uygundur.
31 Ocak 1923 ASD, c.II, s.90.

slam ve Ruhbanlk, Din Eitimi slam toplumunda hi kimsenin, bir zel snf halinde, varln korumaya hakk yoktur. Kendilerinde byle bir hak grenler, dini hkmlere uygun davranm olmazlar. Bizde ruhbanlk yoktur, hepimiz eitiz ve dinimizin hkmlerini ayn arlkla renmeye mecburuz. Her birey, dinini, diyanetini, imann renmek iin bir yere muhtatr. Oras da okuldur.
31 Ocak 1923 ASD, c.II, s.90.

Dini nceleyecek Bilginlerin Yetitirilmesi Milletimizin, memleketimizin irfan yuvalan bir olmaldr. Btn memleket evlad, kadn ve erkek, ayn ekilde oradan kmaldr. Fakat, nasl ki her konuda yksek meslek ve uzmanlk sahipleri yetitirmek ge-

54

rekliyse, dinimizin felsef hakikatlerini inceleyecek, anlayacak, renecek; ilim ve fennine sahip olacak, sekin ve hakik yce bilginleri yetitirecek kurumlara sahip olmalyz.
31 Ocak 1923 ASD, c.II, s.90.

slam Alemini Birletirme Siyaseti Arkadalar! Bu siyaset (Yavuz Sultan Selim'in slm lemini birletirme siyaseti), Trk unsurunun hayatnn, topluluunun, mutluluunun gerektirdii bir siyaset deildir. Bu, yalnz bu milletin her naslsa bana gemi ve onu naslsa zorbal altna alm bir kiinin kendi ihtirasn doyurmak iin uygulad bir siyaset idi. Onun iin kiiler deitike, kiiler sndke bu siyaset de snmtr. Ancak millet her birini ayr ayr elde etmeye alarak kendi kuvvetini, kendi kudretini, her eyini vermi ve kendi hayat ile ve kendi evi ile uramaya vakit bulamamtr. Bu aklamalardan kan noktalar unlardr: Bir unsur iin, bir millet iin izlenecek siyaset ne olmaldr? Kendimizi ele alalm: Biz din bir siyaset izleyebiliriz. Mill bir siyaset izleyebiliriz. Veyahut hem mill, hem de din bir siyaset izleyebiliriz. Din siyaset izleyelim dediimiz zaman herkese bilinen ifadesiyle sylemek lazm gelirse, slam birletirmek siyaseti demektir.
2 ubat 1923 Trkiye'nin Gelecei zerine zmir'de Halkla Konuma, aktaran: Sadi Borak, Atatrk'n Resmi Yaynlara Girmemi Sylev Deme Yazma ve Syleileri, Kaynak Yaynlar, 2. Basm, stanbul, ubat 1997, s. 161.

Din, Kadn ve Bilim Daima ne srlen bir ey vardr ki o da din engellemesidir. Bilhassa Batllar, bilhassa bu milleti yok etmek isteyen o koyu dmanlar bizi daima her iimizi din etkisi altnda tutmulardr. 55

Halbuki arkadalar; bunda byk bir hata vardr. nk bizim dinimiz hibir vakit byle bir ey istemez. Tabii iinizde bulunan hoca efendiler ok iyi bilirler ki Allahn emrettii emir, Mslman ve Mslimenin ve evli kadnlarn da beraber olarak her trl ilim ve irfan elde etmesidir. Dinin emrettii budur. Gene hepimiz biliriz ki bu ilim ve irfan aramaya mecburuz. Nerede bulunursa bulunsun oraya gitmek, onu bulmak, almak, onunla cihazlanmaya dince de mecburuz. Evvela derim ki, Allah emri Mslman ve Mslimenin ayn derece ilmen, fazileten ve her gr noktasnda olgunlamasdr. kinci eriat Kur'an ile hatrlatmak istiyorum. Bu nerede ise oraya kadar gidecektir. Kim?. Hepsi gidecektir; kadn da gidecektir. Bunun zerine dinin bir engellemesi yoktur.
2 ubat 1923* Trkiye'nin Gelecei zerine izmir'de Halkla Konuma, aktaran: Sadi Borak, Atatrk'n Resmi Yaynlara Girmemi Sylev Deme Yazma ve Syleileri, Kaynak Yaynlan, 2. Basm, stanbul, ubat 1997, s. 177.

Allah ve Mslmanlarn Kuvveti Efendiler! Bu siyasetin iinde hem dirtsel siyaset vardr. Hem de ulusal siyaset vardr. Bunun zerine biz birbirine kartrlm ve fakat uygulanabilecek, akln kabul edecei bir siyaset takip etmi olmalyz. Eer slamlardan, "Allah" kelimelerini ykseltmek bir dinsel grev olarak isteniyorsa, hi phe yok, Mslmanlar ne kadar kuvvetli, kudretli ve fakat btn bu kudret ve kuvvet ne kadar dimaen yksek olursa, ilimde, fende ne kadar yetikin olursa tabiatiyle "Allah" kelimelerini ykseltmeyi o kadar ok iyi yapmasn

* Bu metin ASD, c.II, s.86'da "31 Ocak 1923" tarihli olarak ve farkl bir ierikle yer alyor.

56

bilir ve Allah ancak bu tarzda almadan daha ok memnun olabilir. Btn slam ehline de ne yapmak lazm geleceine dair kuvvetli ve maddi bir rnek gsterilmi olur. 2 ubat 1923 Trkiye'nin Gelecei zerine zmir'de Halkla Konuma, aktaran: Sadi Borak, Atatrk'n Resmi Yaynlara Girmemi Sylev Deme Yazma

ve Syleileri, Kaynak Yaynlan, 2. Basm, stanbul, ubat 1997, s. 163.

Anneden Alnan Din Eitimi Arkadalar, yzyllardr srp gelen zihniyetleri, detleri ve gelenekleri kknden karp atabilmek itiraf etmelidir ki, kolay bir ey deildir. G bir meseledir. rnek: Ben kendimden bahsettim. Benim rahmetli anam beni terbiye ederken bana derdi ki, "Padiahta ve halifede yedi evliya kuvveti var." Ben zaten evliyann ne olduunu, byk ve zeri yeil rtl birtakm metfonlere bakaraktan renmek istiyordum. Her halde byk bir ey, manevi, gkten inmi bir ey gibi hatrma gelirdi. Ve bunun yedi tanesinin kuvvetine malik olan insan ne olacakt? Dehet veren bir ey! Ve byle bir byklk korkusunun ve bykl belirten hakknda sz sylemek de gnahtr. Annemin de bana verdii terbiye bu idi. Ve hi phe etmem ki, oumuzun ald terbiye budur. Annemin de kabahati yoktur. nk ona da annesi ayn terbiyeyi vermiti. 2 ubat 1923 Trkiye'nin Gelecei zerine zmir'de Halkla Konuma, aktaran: Sadi Borak, Atatrk'n Resmi Yaynlara Girmemi Sylev Deme Yazma

ve Syleileri, Kaynak Yaynlan, 2. Basm, stanbul, ubat 1997, s.175.

57

Mslman Olmayan Unsurlar Bu devleti, yeni Trkiye Devletini kuran bir asl unsur vardr. Ve bu unsur ile almalarn birletirmi, talihlerini birletirmi unsurlar da vardr. Bu unsurlardan vatanda da vardr. Baka baka din ve mezhepte bulunanlar vardr. Bu memleketi ve bu devletin hakiki dayanana daima, iyi, yksek, saygl duygularla duygulanm glleri (?) ve hareketleri ile daima bu duygular iinde gemi bulunan rklarn ayn dinden olmas art deildir. Misal: Musevi vatandalarmz gibi... phe yok ki Musevi vatandalarmz hibir vakitte bu memlekette olduundan daha ok refah ve saadete malik olmazlar. imdiye kadar byle olmutur. Yeni Trkiye, bu suretle kendilerine daha ok inandrc ve emniyet verici olur. Dier unsurlar dahi, Mslman olmayan unsurlar dahi mbadeleden sonra memleketimizde kalm olacaklar dahi emin olabilirler ki, imdiye kadar kapldklar teviklerin bundan sonra hibir faydas, etkisi, hkm olmadn takdir ederler ve tam sadakatla bu milletin iinde yaamaa karar verirlerse hibir vakitte bu millet tarafndan kt muameleye maruz kalmayacaklar, insaniyetin gerektirdii btn hususlarn kendileri hakknda tatbik edilmi olduunu greceklerdir.
2 ubat 1923 Trkiye'nin Gelecei zerine zmir'de Halkla Konuma, aktaran: Sadi Borak, Atatrk'n Resmi Yaynlara Girmemi Sylev Deme Yazma ve Syleileri, Kaynak Yaynlan, 2. Basm, stanbul, ubat 1997, s.225.

Allah'n ve Kuran'n stedii Hkmet Gerekten de akll ve anlayl olanlar iin ok faydal bir eydir. u veya bu ite, o ilerde uzman ve derin bilgisi olan insanlarn szlerine itaat iyilii gitirir, saadeti ve refah getirir. Millet her noktadan

58

kedi yararlarn muhafaza edecek olan ve yararlar korumak iin lazm olan vasflar, meziyetleri toplam bulunduunu kabul ederek setii insanlardan, vekillerden kurulu bir raya malik olursa ve bu ra, adalet zerine hareket ederse ite Allahn ve Kur'an'n istedii hkmet olur. ok iftihara ayandr ki milletimiz ancak 1 300 sene sonra bu Kur'an hakikatlerini fiili halde gstermi oldu.
2 ubat 1923 Trkiye'nin Gelecei zerine zmir'de Halkla Konuma, aktaran: Sadi Borak, Atatrk'n Resmi Yaynlara Girmemi Sylev Deme Yazma ve Syleileri, Kaynak Yaynlar, 2. Basm, stanbul, ubat 1997, s.187.

rtnme Ben sanyorum ki bu millete, bu memlekete cmlenizce malum olduu gibi uradan buradan gelmi olan bu kt det -ki ne din, ne ahlk ve ne tabiat bunu kabul etmez- ve ne de Allah emretmitir. Bu kt halleri Batnn ssl romanlarna ssl bir tarzda geirenler yine saraylardr. nk saraylar hakikatan yukardan aa ak bir kafesle ayrlm birtakm yaratklarla dolu idi. Kasabalarda ve ehirlerde yabanclarn dikkatini eken nemli manzara ve ifade olunan nemli hal cmlemizce malumdur ki, daha ok rtnme ekli zerinde tespit edilmitir. Bu rtnme ekline bakanlar hkm veriyorlar ki, kadn evinden baka bir yer grmez ve gremez. nk sokaa kt zaman gz ve her taraf kapal olmaya mahkmdur. Efendiler bu rtnme ekli din icab da deildir. Hatta o kadar deildir ki, meru da deildir. Din gerei rtnmeyi ifade etmek lazm gelirse ksaca diyebiliriz ki, kadnlarn rtnmesi, klfet gerektirmeyecek ve adaba uymayacak ekilde olmamak artiyle basit olmaldr. Bu dediim ifade ile ortaya kacak olan rtnme ekli belki Bat lemindeki rtnme eklinden az ok farkl olabilir. Fakat meselenin nemli noktas hemen uymak da deildir ve

59

byle bir ey aramaya da mecburiyetimiz yoktur. Yeter ki rtnme ekli kadn hayattan, faaliyetten ve insanlktan ayracak, meru olmayacak dereceye getirmemi olsun.
2 ubat 1923 Trkiye'nin Gelecei zerine zmir'de Halkla Konuma, aktaran: Sadi Borak, Atatrk'n Resmi Yaynlara Girmemi Sylev Deme Yazma ve Syleileri, Kaynak Yaynlan, 2. Basm, stanbul, ubat 1997, s.179.

slam leminde Blnmeler Pekala biliyorsunuz ki Cenab Peygamberin ahrete gmesinin daha ertesi gn derhal herkes, hatta her ufak kabile baka baka eyler dnmeye baladlar. zellikle slam memleketleri geniledikten sonra Suriye'de yaayanlar baka, Msr'da, Irak'ta yaayanlar baka ve her yerde yaayanlar baka baka mecburiyet altnda idiler ve yle dndler. Fakat her halde hepsini bir noktada toplamak isteyenler, daima ayn duyguda, ayn din duyguda bulunan insanlar yekdierine arptrarak birbirini ldrtmekten baka ve sonu gelmeyen kan dktrmekten baka hibir sonu alamamlardr. Olayn ve tarihin ifade ettii bir eyi, sylediim gibi ilim ve fen de kabul etmez.
2 ubat 1923 Trkiye'nin Gelecei -zerine zmir'de Halkla Konuma, aktaran: Sadi Borak, Atatrk'n Resmi Yaynlara Girmemi Sylev Deme Yazma ve Syleileri, Kaynak Yaynlan, 2. Basm, stanbul, ubat 1997, s.162.

eriattaki rayla Hkmet Esas Bilirsiniz ki, er'i esaslarda, ilahi emirde hkmet ekli yoktur. u veya bu ekil ifade edilmi deildir. Yoktur. Yalnz hkmetin nasl 60

olmas lazm geleceine dair esaslar ifade olunmutur. Bu esaslarn biri de radr, meclistir. Hkmetin behemehal meclis olmas lazmdr. O kadar ki bizzat Cenab- Peygamber rasz muamele yapmazd, Allah tarafndan menedilmiti. kinci esas adalettir. ra adaletle hkmn icra eder. Adaletten yoksun bir hkmet ekli benilmemitir.
2 ubat 1923 Trkiye'nin Gelecei zerine izmir'de Halkla Konuma, aktaran: Sadi Borak, Atatrk'n Resmi Yaynlara Girmemi Sylev Deme Yazma ve Syleileri, Kaynak Yaynlan, 2. Basm, istanbul, ubat 1997, s. 186.

Medrese Eitimi Benim grdm gibi siz de her zaman grrsnz. Akehir'de -vurgulayarak sylyorum- okullar dolatm srada orada mevcut olan en iyi bir medreseye girdim. Ancak benim medreseye dnm anlald srada ardan, pazardan, dkkndan, uradan buradan birtakm insanlar medreseye geldiler. Bunlar kolaylkla ayrdm. nk grnte giyinileri ulema kisvesi idi. Cbbeleri ve sarklar vard. Halbuki ben onlardan evvel medreseye girdim ve kapy kapattm. Baktm ki medrese bom botu. Yalnz birka efendi, birtakm odalarda ok sefil bir halde oturuyorlar. Kimisi fasulya piiriyordu; kimisi yatp uyuyordu. Sordum birisine: Ne yapyorsun burada? dedi ki, Maksut okuyorum. Ne demektir maksut? smi meful, dedi. Aradm ve dedim; Burada hoca yok mu? bir mdr yok mu? bir intizam yok mu? Var, dediler. Efendim, Mft buradadr, ders vermekle meguldr. Dedim; Bunlar tembel olacaklar, dersten kamlar. Hakikaten mft efendi bir odada talebesine ders veriyordu. Kk bir oda idi. Talebe yere oturmu, kendisi de yere oturmutu. Siyah bir kk tahtada Arapa birtakm eyler yazl idi. Dedim: 61

Ne ile megulsnz? Dedi ki: Arapa retiyorum. Sordum Mft efendiye

Arapa bilir mi? Hepsi bilir, dedi. Sen bilir misin Arapa?

dedim. siz tercme ediniz.

Tabii, dedi.
O halde ben size bu ey soraym:,

Vakaa ben Arapa bilmem, fakat Arabistan'da bulunduum iin anlayabiliyorum, mft efendiden daha ok biliyorum Arapay. Baktm, yakaladm, bir ey yoktur. Neden byledir? Mft efendi dedi ki:
Bu efendi yeni gelmitir. unlar da askerden yeni getirebildik.

u, bu. Nihayet yok...

Rica ederim sen de bilmiyorsun dedim. Doru dedi. Talebe bilirse neyi bilecektir? En son Arapa dilini renecek. Ben: Arapa dilini renmek iin Suriye'ye, Arabistan'a gnderelim, Arapa rensinler. Fakat btn medreselerimizde anlamayan, anlatamayan kimselerin byle faydasz eylerle itigaline mahal yoktur. Yani bir milletin evlatlar ok zaman sarf etmeye yetkili deildir. Az zamanda ok ey renmek ve ok ey yapmak mecburiyetindeyiz,

dedim. Mft efendi:

Tamamen sizinle hemfikirim. Fakat teden beri det olmu, byle gi-

diyor, dedi. Bugn medreselerde muhta olduumuz ilimler, fenler vesaire verilemiyor. Bence bir defa her Mslman islam hkmleri bilmeye mecburdur. O halde okullarmzda zaten islam hkmler reteceiz. Lakin bunun dnda ve stnde nasl ki doktor, mhendis yetitiriyoruz, ilm meslekler erbab yetitiriyor isek tabi dinimizin btn hasletlerini, felsefesini bilen alim insanlara ihtiyacmz var. Fakat emin olalm ki, bu insanlar medrese odasndan karamayz ve yetitiremeyiz.
2 ubat 1923 Trkiye'nin Gelecei zerine zmir'de Halkla Konuma, aktaran: Sadi Borak, Atatrk'n Resmi Yaynlara Girmemi Sylev Deme Yazma ve Syleileri, Kaynak Yaynlar, 2. Basm, stanbul, ubat 1997, s.214-215.

62

Dinsizlik ve nan Gzelletirmek Efendiler, saygdeer bilginler! ok iyi bilelim ki bizim dinimizi bizden daha ok inceleyen onlard. Bugn biliyoruz ki Arap'ta dinsizlii kendine meslek yapanlar vardr. Fakat bence, dinsizim diyen mutlaka dindardr. nsann dinsiz olmasnn imkn yoktur. Bu bahiste sizi daha ok yormak istemem. Yalnz bir sz ne iin syledim; onu arzedeyim: Dinsiz kimse olmaz. Bu genelleme iinde u din veya bu din demek deildir. Tabiatiyle biz, iine girdiimiz dinin en ok isabetli ve ok olgun olduunu biliyoruz ve imanmz da vardr. Fakat bu inan, nurlandrmak lazm, temizlendirmek, gzelletirmek lazmdr ki, hakikaten kuvvetli olabilsin. Yoksa inanmz, ok zayf insanlardan sayl olur. O zaman bu milleti, bu memleketi ykmak iin alan kr Hoca gibi olur.
2 ubat 1923 Trkiye'nin Gelecei zerine zmir'de Halkla Konuma, aktaran: Sadi Borak, Atatrk'n Resmi Yaynlara Girmemi Sylev Deme Yazma ve Syleileri, Kaynak Yaynlan, 2. Basm, stanbul, ubat 1997, s.216-217.

Yaratl, Adem ve Havva Arkadalar, yarad kudreti insanlar iki cins olarak yaratmtr. Fakat bu cinsler yekdierinin lazm ve tamamlaycs olarak yaratlmtr. Bunlar ayr ayr hibir ey deildir. Fakat birletikleri vakitte bir eydir. ok byk bir eydir. Btn insanln neslinin devam edebilmesinin kaynadr. Hazreti Adem ile Hazreti Havva'nn nasl yaratldna dair olan grler birbirine uymaz. Ben onlardan bahsetmek istemem. Yalnz herhangi bir balang kabul edildikten sonra, ondan ve sonraki insanln geirdii safhalarda her ne grrseniz

63

"Kadn"n eseridir. Ben annemden aldm terbiye ile hayatmn ok senelerini vehimler (kuruntular) iinde geirdim. O vehmedilen makama kar, o vehmedilen kiilere kar ok ibadet ettim. ok dua ettim. 2 ubat 1923 Trkiye'nin Gelecei zerine zmir'de Halkla Konuma, aktaran: Sadi Borak, Atatrk'n
Resmi Yaynlara Girmemi Sylev Deme Ya-

zma ve Syleileri, Kaynak Yaynlar, 2. Basm, stanbul, ubat 1997, s.175.

Halifelik ve Panislamizm Tam cesaretle sylyorum ki, dnyann bugnk genel koullan ve yzyln, insanlarn kafasnda yapm olduu bugnk deiikliklere gre, btn slam leminin imdiye kadar vehim edildii bir noktadan sevk ve idaresine maddi olanak yoktur ve olamaz (Alklar). Bunu bu kadar kuvvetli syleyebilmek iin ok ey bilmeye, ok ey dnmeye, ok ey hatrlamaya hacet yoktur. nk bu olmamtr ve olamayacaktr, dediim zaman bu benim ifadem deildir. Tarihin ifadesidir. Arkadalar! Bin yz u kadar yldan beri bu nazariye nerede ve ne vakit uygulama kabiliyeti bulabilmitir? 2 ubat 1923 Trkiye'nin Gelecei zerine zmir'de Halkla Konuma, aktaran: Sadi Borak, Atatrk'n
Resmi Yaynlara Girmemi Sylev Deme Ya-

zma ve Syleileri, Kaynak Yaynlar, 2. Basm, stanbul, ubat 1997, s. 162.

Allahn alma Emri slam toplumunun dt zulm ve yoksulluun elbette birok nedenleri vardr. slam lemi, dini hakikatler erevesinde Allahn emrini yapm olsayd, byle bir sonla karlamazd. Allahn emri ok almaktr. tiraf ederim ki, dmanlarmz ok alyor. Biz de, on64

lardan ok almak zorundayz. almak demek, bouna yorulmak, terlemek deildir. Zamann gereklerine gre, bilim ve fen ve uygarln yaratt her eyden sonuha kadar yararlanmak zorunludur. Hepimiz itiraf etmek zorundayz ki, bu konudaki hatalarmz ok byktr. 5 ubat 1923 ASD, c.II, s.91-92.

slam ve Miskinlik Bizim dinimiz, milletimize, deersiz, uyuuk vi ezilen olmay nermez. Tersine, Allah da Peygamber de, insanlarn ve milletlerin, deer ve erefini muhafaza etmelerini emrediyor. 5 ubat 1923
ASD, c.II, s,92.

Allah, Cami, Hutbenin Dili Ey Millet, Allah birdir. an byktr. Allahn selameti, balaycl ve iyilii zerinizde olsun. Peygamberimiz efendimiz hazretleri, cenab hak tarafndan insanlara din hakikatleri bildirmeye memur ve eli olmutur. Anayasas, hepimizce bilinmektedir ki, Kur'an azimandaki dogmalardr. nsanlara feyz ruhu vermi olan dinimiz, son dindir. Eksiksiz dindir. nk dinimiz akla, manta, hakikate btnyle uyuyor. Eer akla, manta ve hakikate uymam olsayd, bununla, dier tanrsal tabiat kanunlar arasnda eliki olmas gerekirdi. nk btn evren kanunlarn yapan cenab haktr. Arkadalar; Cenab Peygamber almasnda iki eve, iki haneye sahip bulunuyordu. Biri kendi hanesi, dieri Allah'n evi idi. Millet ilerini, Allah'n evinde yapard. Hazreti Peygamberin kutsal yoluyla yetinerek, bu dakikada milletimize; milletimizin hal ve geleceine ilikin konulan grmek amacyla bu kutsal evde, Allah'n huzurunda bulunuyoruz. Beni bu mutlulua eritiren Balkesir'in dindar ve kahraman 65

insanlardr. Bundan dolay ok memnunum. Bu vesileyle byk bir sevaba erieceimi mit ediyorum. Efendiler, camiler birbirimizin yzne bakmakszn yatp kalkmak iin yaplmamtr. Camiler itaat ve ibadet ile beraber din ve dnya iin neler yaplmak lzm geldiini dnmek, yani konumak iin yaplmr. Millet ilerinde her bireyin, zihni bal bana faaliyette bulunmak gereklidir. te biz de burada, din ve dnya iin, geleceimiz ve bamszlmz iin, zellikle egemenliimiz iin, neler dndmz meydana koyalm. Ben yalmz kendi dncemi sylemek istemiyorum. Hepinizin dndklerinizi anlamak istiyorum. Milli emeller, milli irade, yalnz bir kiinin dnmesinden deil, btn millet bireylerinin arzularnn, emellerinin toplamndan ibarettir. Dolaysyla, benden ne renmek, ne sormak istiyorsanz serbeste sormanz rica ederim. Hutbeler hakknda getirilen sorudan anlyorum ki, bugnk hutbelerin tarz, milletimizin dnce, duygular ve diliyle ve uygarlk ihtiyalaryla uyumlu grlmemektedir. Efendiler, hutbe demek insanlara seslenmek, yani sz sylemek demektir. Hutbenin anlam budur. Hutbe denildii zaman bundan birtakm kavram ve anlamlar karlmamaldr. Hutbeyi okuyan hatiptir. Yani sz syleyen demektir. Biliyoruz ki, Hazreti Peygamber, saadet zamanlarnda, hutbeyi kendisi sylerlerdi. Gerek Peygamber efendimiz ve gerek Hulefay Raidinin hutbelerini okuyacak olursanz grrsnz ki, gerek Peygamberin gerek Hulefay Raidinin syledii eyler, o gnn meseleleridir, o gnn asker, idar, mal ve siyas, toplumsal konulandr. slam topluluu oalmaya ve slam lkesi genilemeye balaynca, Cenab Peygamberin ve Hulefay Raidinin hutbeyi her yerde, bizzat kendilerinin sylemelerine imkn kalmadndan, halka sylemek istedikleri eyleri bildirmeye birtakm kimseleri grevlendirmilerdir. Bunlar herhalde en byk reislerdi. Onlar camii erifte ve meydanlarda ortaya kar, halk aydnlatmak ve yol gstermek iin ne sylemek gerekirse sylerlerdi. Bu tarzn devam edebilmesi iin bir art lazmd. O da milletin reisi olan kiinin halka doruyu sylemesi, halk dinlemesi ve halk aldatmamas! Halk genel durumdan haberdar etmek son dereede nem tamaktadr. nk her ey ak sylendii zaman halkn beyni, fa-

66

aliyet haline geecek, iyi eyleri yapacak ve milletin zararna olan eyleri reddederek, unun veya bunun arksndan gitmeyecektir. Ancak, millete ait olan ileri milletten gizli ettiler. Hutbelerin, halkn anlayamayaca bir dilde olmas ve onlarn da bugnn gereklerine ve ihtiyalarmza deinmemesi, Halife ve Padiah adn tayan zorbalarn arkasndan kle gibi gitmeye mecbur etmek iindi. Hutbeden ama, halkn aydnlatlmas ve halka yol gsterilmesidir, baka ey deildir. Yz, iki yz, hatta bin sene evvelki hutbeleri okumak, insanlar cehalet ve gaflet iinde brakmak demektir. Hutbe verenlerin herhalde insanlarn kulland dille grmesi gerekin Geen sene Millet Meclisi'nde sylediim bir nutukta demitim ki, "minberler halkn beyinleri vicdanlar iin bir bereket kayna, bir k kayna olmutur." Byle olabilmek iin minberlerden yansyacak szlerin bilinmesi ve anlalmas ve fennin ve bilimin hakikatlerine uygun olmas lazmdr. Hutbe veren yce insanlarn siyasal, toplumsal ve uygarlk durumunu her gn izlemeleri zorunludur. Bunlar bilinmedii takdirde, halka yanl telkinler verilmi olur. Dolaysyla, hutbeler btnyle Trke ve zamann gereklerine uygun olmaldr. Ve olacaktr.
(...)

Halifeye, yalnz Trkiye devleti ad ve hesabna zel kanunla verilmi olduundan baka bir hak ve yetki verilmek gerekirse, milletin egemenlii kaytlanm ve sonu olarak b egemenlik blnm olur ki, bu, eski durumun geri gelmesinden baka bir ey olamaz.
7 ubat 1923 ASD, c.II, s.96.

Asl Etken: ktisat Efendiler, tarih, milletlerin ykselme ve dme sebeplerini ararken birok siyas, asker, toplumsal nedenler bulmakta ve saymaktadr. Kuku yok, btn bu sebepler, toplumsal olaylarda etkilidir. Fakat bir milletin dorudan doruya hayatyla, ykseliiyle ve dyle ilgili ve ilikili olan, milletin iktisadiyatdr. Tarihin ve deneyimin saptad bu 67

hakikat, bizim mill hayatmzda ve mill tarihimizde de btnyle grlmtr. Tercihen Trk tarihi incelenirse, btn ykseli ve d nedenlerinin bir iktisat sorunundan baka bir ey olmad anlalr. Efendiler, tarihimizi dolduran bunca baarlar, zaferler ya da yenilgiler, yok olular ve felketler, bunlarn btn; meydana geldikleri devirlerdeki iktisadi durumumuzla ilikili ve ilgilidir. Yeni Trkiyemizi, ona yarar dzeye ulatrabilmek iin, kesinlikle iktisadiyatmza birinci derecede nem vermek mecburiyetindeyiz. nk zamanmz btnyle bir iktisat devrinden baka bir ey deildir. (...) Arkadalar, bence yeni devletimizin,.yeni hkmetimizin btn esaslar, btn programlan, iktisat programndan kmaldr. nk demin dediim gibi, her ey bunun iinde vardr. Dolaysyla evlatlarmz o ekilde eitmeli ve yetitirmeliyiz ki, onlara o ekilde bilim ve irfan vermeliyiz ki, ticaret, ziraat ve sanat leminde ve btn bunlarn faaliyet alanlarnda verimli olsunlar, etkili olsunlar, etkin olsunlar, iler bir organ olsunlar. Dolaysyla eitim programmz, gerek ilk retimde gerek orta retimde verilecek btn eyler, bu bak asna gre olmaldr. Eitim programlarmz gibi devletin btn blmleri iin dnlecek programlar dahi, iktisat programna dayanmaktan kendini kurtaramazlar. Esasl bir program uygulamak ve bu program zerinde btn milleti uyumlu olarak altrmak lazmdr.
17 ubat 1923 "izmir ktisat Kongresini A Sylevi", ASD, c.II, s.100-111.

Hkmdarlarn Allah Tarafndan Gnderildii Teorisi Ta sahipleri kendilerini Allah tarafndan gnderilmi bir ahsiyet sayarlard. Bir de ta sahiplerinin evresini alan karclar vard. Onlar da, padiahlarn zihniyetleriyle zihniyetlenirler ve padiahn bu zihniyetini, isteini, gkten gelen bir gereklilik ve Kur'an'm gerei gibi herkesin kafasna sokarlard. Bu gayet koyu ve srekli propaganda karsnda hakikaten bir gn, btn halk, bu istek ve iradelerin, yaplmas gel 68

reken ve kaytsz artsz gereken gk tanrlarnn emirleri gibi olduuna inanrlard. Byle idare. ve egemenlikten Tanr'ya balanmaya rza gsteren bir milletin gelecei, elbette felkettir, elbette ktlktr.
17 ubat 1923 ASD, c.II, s. 104.

Kanaatkrlk, Allah ve Akl Bir felsefeyi size hatrlataym; "El kanaat kenzi lyfn". Kanaati tkenmez hazine saymak, yoksulluu erdem bilmek felsefesine, iktisat devri artk son versin. Efendiler, bu felsefeyi, kesinlikle yanl yorumlamak yznden bu millete, bu memlekete ok byk ktlk edilmitir. Biliriz ki Allah, dnya zerinde yaratt bu kadar iyilii, bu kadar gzellii, insanlar yararlansn, varlkl olsun diye yaratmtr ve en st derecede yararl olabilmek iin de, bugn, evrenden esirgedii zeky, akl, insanlara vermitir.
17 ubat 1923 ASD, c.II, s, 108.

Hkimiyet ve stiklalin Yaratcs Millet yalnz kendi kollar ve kendi kaniyle deil, ayn zamanda kendi ba ve kendi beyniyle kazand hakimiyet ve istiklal cevherini, son felkete kadar byk bir saflk ve gafletle kendisine rehber tand ve derin bir teslimiyetle hayatnn koruyucusu syd kiilere ve biimlere artk emniyet edemez (pek doru sesleri). Millet bundan sonra hayatna, istiklline ve btn varlna bizzat kendisi bekilik edecek ve btn vatan apnda yine yalnz kendisi ve kendi iradesi hkmran kalacaktr (srekli alklar). 1 Mart 1923 ASD, c.I, s.308. 69

Yaratl ve Ortaklaa alma nsanlar birey olarak alrlarsa baarl olamazlar. nk Allah, insanlar yaratrken, onlara yle bir ihtiya vermitir ki, her insan hemcinsi insanlarla almak zorundadr ve buna mahkmdur. Bu ortaklaa alma, deta bir ilahi ihtiya olunca amalar birletirmenin nasl zorunlu olduunu kolayca anlarz.
16 Mart 1923 ASD, c.II, s. 125.

eriat, Din Eitimi ve Aile Muhterem sanatkrlar, aziz arkadalar; bizi yanl yola ynelten ktler, bilirsiniz ki, ounlukla din perdesine brnmler, saf ve temiz halkmz hep eriat szleriyle aidata gelmilerdir. Tarihimizi okuyunuz, dinleyiniz... Grrsnz ki, milleti mahveden, esir eden, ykma uratan ktlkler, hep din kisvesi alndaki kfr ve lanetlenmilikten gelmitir. Onlar her trl hareketi dinle kartrrlar. Oysa, elhamdlillh hepimiz Mslmanz, hepimiz dindarz, artk bizim dinin gereklerini renmek iin, undan bandan derse ve akl hocalna ihtiyacmz yoktur. Analarmzn babalarmzn, kucaklarnda verdikleri dersler bile, bize dinimizin esaslarn anlatmaya yeterlidir. Buna ramen, hafta tatili dine ay kndr gibi, hayrl ve akla, dine uygun meseleler hakknda, sizi aldatmaya ve aalamaya alan ktlere deer vermeyin. Milletimizin iinde hakik ve ciddi ulema vardr. Milletimiz bu gibi ulemasyla gurur duyar. Onlar milletin emniyetine ve toplumun gvenine ermilerdir. Bu gibi ulemaya gidin: "Bu efendi bize byle diyor, siz ne diyorsunuz?" deyiniz. Ama genel olarak buna da ihtiya yoktur. 16 Mart 1923
ASD, c.II, s. 127.

70

Din, Akl, Mantk, Kamu Yarar zellikle bizim dinimiz iin herkesin elinde bir l vardr. Bu lyle hangi eyin bu dine uygun olup olmadn kolayca takdir edebiliriz. Hangi ey ki akla, manta, kamunun karma uygundur; biliniz ki, o bizim dinimize de uygundur. Bir ey akl ve manta, milletin karna, Islmn karna uygunsa kimseye sormayn. O ey dindir. Eer bizim dinimiz akln, mantn uyduu bir din olmasayd eksiksiz olmazd, son din olmazd.
16 Mart 1923 ASD, c.II, s. 127.

ada Olmak ve Kfirlik Byk dinimiz almayann insanlkla ilgisi olmadn bildiriyor. Baz kimseler ada olmay kfir olmak sanyorlar. Asl kfr, onlarn bu sansdr. Bu yanl yorumu yapanlarn amac, Islmlarn kfirlere esir olmasn istemek deil de nedir? Her sarkly hoca sanmayn; hoca olmak sarkla deil, beyinledir.
16 Mart 1923 ASD, c.II, s. 128.

slam lkelerinin Esareti tiraf etmek zorundayz ki, btn slam leminin toplum hayatnda hep yanl zihniyetler hkm srd iindir ki, Doudan Batya kadar slm memleketleri, dmanlarn ayaklar altnda inenmi ve dmanlarn esaret zincirine gemitir.
20 Mart 1923 ASD, c.II, s. 138.'

71

slamn Kavimlere Kabul Ettirilmesi ve Trkler Hepiniz bilirsiniz ki Cenab- Peygamber, toplumlarn hkmlerini bildirmeye memur olduu tarihte, evre lkelerde eitli kavimler vard. slm dinini btn insanla kabul ettirmek iin, Allah yolunda karlk beklemeden kl eken Arap mcahitleri, yzyllarca yksek uygarlklar yaam, milli gemilerine ve geleneklerine sahip birok kavimleri; Trkler, Iraniler, Msrllar, Bizansllar gibi kavimleri, az zamanda slamiyet dairesine aldlar. Yine fennen, ilmen, maddeten gryorsunuz ki, herhangi bir kavim yeni bir ekil alnca, devleti btn esaslaryla kabul etmekte, sindirmekte zorlua dyor. Daima uzun bir gemiin kendi varlnda yaadn gryor. Daima yzyllk uygarlnn kendi, toplumsal bnyesinde tekrar ettirdii alkanlklara bal kalyor ve byle, her yeni bir ey alan kavimlerde, yeniyle eskinin birbirine kartn, yeni eyin esaslaryla kendinde var olan eski esaslarn i ie getiini gryoruz. Bu tabi kanun, Islam kabul eden milletlerde de aynen grld. slam dininin aklad, ok yce, ok deerli hakikatlerini bu milletler, olduu gibi almamakta inat ettiler. Islamiyetin ilk parlak devirlerinde, gemiin rn olan yanl detler, bir zaman iin kendini gstermeye ve yerine getirmeye gc olamamsa da, biraz sonra, Islami hakikatlere tutunmaktan, slami esaslara gre hareket etmekten ok, gemiin miras olan det ve alkanlklar dine kartrmaya balamlardr. '
(...) '

slami kavimlerin iinde bizim milletimiz olan Trkler, milli gelenekleri ve grenekleri asndan yanl eylere sahip deillerdi. Trk toplumsal geleneklerinin pek ou, slami hakikatlere uygun ve yaknd. Lakin Trkler, bulunduklar alan, yaadklar blge asndan; bir taraftan ran ve dier taraftan Arap ve Bizans milletleriyle temas halindeydiler. phe yok ki, temaslarn milletler zerinde etkisi grlr. Trklerin temas etii milletlerin o zamanki uygarlklar ise rmeye balamt. Trkler bu milletlerin yanl detlerinden, kt yanlarndan etkilenmekten kendilerini koruyamamlrdr. Bu durum, kendilerinde

72

karkla, bilim d, insan olmayan anlaylara yol amaktan uzak kalmamtr. te, sessizliimizin belli bal sebeplerinden birini bu nokta oluturuyor.
20 Mart 1923 /45D, c.II, s.138-139.

slam-Hristiyan Dmanl Yine biliyorsunuz ki, slam lemine dahil toplumlar ile Hristiyan lemi kitleleri arasnda birbirini aff olanaksz gren bir dmanlk mevcuttur. slmlar Hristiyanlarn, Hristiyanlar slmlarn sonsuz dmanlar oldular. Birbirlerine kfir, banaz gzyle baktlar. ki dnya birbiriyle yzyllardan beri bu banazlk ve dmanlkla yaad. Bu dmanln sonucudur ki, slm lemi, Batnn, her yzyl yeni bir ekil ve renk alan ilerlemesinden uzak kalmt. nk slm topluluu, ilerlemeye kmseyerek, nefretle bakyordu; ayn zamanda iki kitle arasnda uzun yzyllardr devam eden dmanln zorlamasyla, slm lemi, silahn bir an elinden brakmamak mecburiyetinde bulunuyordu. te bu, srekli silahla urama ve dmanlk duygusuyla Batnn yeniliklerine yz evirmek, kmzn sebep ve etkenlerinden dier nemli bir sebebini oluturur. 20 Mart 1923
ASD, c.II, s. 139-140. i

slam ve Trklerin Milli Benlii Bizim milletimiz, milliyetini anlamazdan gelmenin ok ac cezalarn grd. Osmanl mparatorluu iindeki eitli kavimler, hep milli inanlara sarlarak, milliyet lksnn kuvvetiyle kendilerini kurtardlar. Biz ne olduumuzu, onlardan ayr ve onlara yabanc bir millet olduumuzu, sopayla ilerinden kovulunca anladk. Kuvvetimizin zayflad anda bizi aaladlar ve hor grdler. Anladk ki, kabahatimiz, ken73

dimizi unutmakhmzm. Dnyann bize hrmet gstermesini istiyorsak, evyela bizim kendi benliimize ve milliyetimize, bu hrmeti fikren, fiilen, btn i ve hareketlerimizle gsterelim; bilelim ki, milli benliini bulmayan milletler baka milletlerin avdr. Milli varlmza dman olanlarla dost olmayalm. Bylelerine kar, bir Trk airinin dedii gibi, (Kar duvardaki levhay iaret ederek)
Trk'm ve dmanm sana, kalsam da bir kii

diyelim. Dmanlarmza bu hakikati ifade ettiimiz gn; kanaatimize, lkmze, geleceimize yan bakan her bireyi dman olarak grdmz gn; milli benlie uzanacak her eli iddetle krdmz, milletin nne dikilecek her engeli derhal devirdiimiz gn; hakik kurtulua ulaacaz. , ' .
20 Mart 1923 ASD, c.ll, s. 143.

slamiyet, Ruhban Snf, Hocalarn Giyimi Her eyden, evvel unu, en ilkel bir din hakikat olarak bilelim ki, bizim dinimizde bir zel snf yoktur. Ruhbaniyeti reddeden bu din, tekel kabul etmez. Mesela ulema; herhalde aydnlatma grevi ulemaya ait olmadktan baka, dinimiz de bunu kesinlikle yasaklar. O halde biz diyemeyiz ki, bizde bir zel snf vardr; dierleri dinen aydnlatma hakkndan yoksundur. Byle anlarsak kabahat bizde, bizim cahilliimizdedir. Hoca olmak iin, yani dini hakikatleri halka retmek iin, mutlaka ilmiye kisvesi art deildir. Bizim yce dinimiz her erkek ve kadn mslmana kamu aratrmasn farz klyor ve her erkek ve kadn mslman, toplumu aydnlatmakla ykmldr. Efendiler, bir fikri daha dzeltmek isterim. Milletimizin iinde hakik ulema, ulemamz iinde de milletimizin hakkyla vnebilecei bilginlerimiz vardr. Fakat bunlara karlk, ilm klk altnda, bilim hakikatinden uzak, bilimi yeterince renmemi, bilim yolunda gerektii kadar ilerleyememi hoca kyafetli cahiller de vardr. Bunlarn ikisini birbirine kartrmamalyz. 74

Seyahatlerimde, birok hakik aydn ulemamzla temas ettim. Onlar, en yeni bilimsel eitimi alm, sanki Avrupa'da renim grm bir dzeyde grdm. slami ruha ve hakikatlerine vakf olan ulemamzn hepsi bu olgunluk dzeyindedir. phesiz ki, bu gibi ulemamzn karsnda inansz ve hain ulema da vardr, lakin bunlar onlarla kartrmak doru olmaz.
20 Mart 1923 ASD, c.II, s. 144.

Dinin Zorbala Alet Edilmesi, Ulemann Rol, Gericilie Devrimci Dikta Btn zorba hkmdarlar hep dini alet edindiler; ihtiras ve zorbalklarna destek bulmak iin hep ulema snfna bavurdular. Hakik ulema, dini btn bilginler, hibir vakit b zorba ta sahiplerine baemediler. Onlarn emirlerini dinlemediler, tehditlerinden korkmadlar. Bu gibi ulema, kamlar altnda dvld, memleketlerinden srld, zindanlarda rtld, daraalannda asld. Lakin onlar, yine o hkmdarlarn keyfine dini alet yapmadlar. Fakat hakikat halde bilgin olmamakla beraber, srf o klkta olduklar iin bilgin sanlan, karna dkn, hrsl ve imansz birtakm hocalar da vard. Hkmdarlar, ite bunlar ele aldlar ve "ite bunlar dine uygundur" diye fetvalar verdiler. Gerektiinde yanl hadisler bile uydurmaktan ekinmediler. te o tarihten beri saltanat tahtnda oturan, saraylarda yaayan, kendilerine halife nam veren zorba hkmdarlar, bu gibi hoca kyafetli arszlara iltifat ettiler ve onlar korudular. Hakik ye imanl ulema, her vakit ve her devirde onlarn nefretini toplad. buuk drt sene evveline kadar yaayan Osmanl hkmdarlar da, ayn eyi yapmlar, ayn hilelerden yararlanmlard. Osmanl tarihinden bu konuda uzun misaller sylenmesine gerek yok, son Osmanl hkmdar Vahdettin'in hareketleri gznzn nndedir. Onun emliyledir ki, bile bile lme gtrlen milleti kurtarmak isteyenler, isyanc iln edildi.

75

Onun emriyle, millet ve vatan kurtarmak iin kan dken aziz ordumuzun, bakaldranlar srs olduuna dair fetvalar veren ulema kyafetli kimseler kt. Onlar, bu fetvalar, Yunan uaklaryla ordumuzun iine atyorlard. te bu noktada, soruyu soran arkadamza yerden ge kadar hak veririm. Ulema iinde byle hainleri koruyan, kt hareketlerini eHata uyduran, din grnts ve eriat szleriyle milleti ayaa kaldran ve aldatan bilginlerin -onlar iin bu deyimi kullanmak istemembyle ktle alet olan insanlarn yzndendir ki, drt halifeden sonra, din daima siyasetin arac, karn arac, zorbaln arac yapld. Bu hal, Osmanl tarihinde byleydi. Abbasiler, Emeviler zamannda byleydi. Ancak uray dikkatinize sunarm ki, byle adi ve alak hilelerle hkmdarlk yapan halifeler ve onlara dini alet yapmaya tenezzl eden sahte ve imansz bilginler, tarihte daima rezl olmular, kk drlmler ve daima cezalarn grmlerdir. Abbasi halifelerinin sonuncusu, biliyorsunuz ki bir Trk tarafndan paralanmt. Dini, kendi ihtiraslarna alet yapan hkmdarlar ve onlara yol gsteren hoca adl hainlerin sonu, hep byle olmutur. Byle yapan halifelerin ve ulemann arzularnda baarl olamadklarn, tarih bize sonsuz rneklerle aklamakta ve kahtlamaktadr. Artk bu milletin ne yle hkmdarlar, ne yle bilginler grmeye tahamml ve imkn yoktur. Artk kimse, yle hoca kyafetli sahte bilginlerin yalanna nem verecek deildir. En cahil olanlar bile o gibi adamlarn niteliini pekl anlamaktadr. Fakat bu konuda tam bir gven sahibi olmaklmz iin; bu uyan, bu uyankll, onlara kar bu nefreti, hakik kurtulu nna kadar btn kuvvetiyle hatta artan bir azimle korumal ve srdrmeliyiz. Eer onlara kar benim ahsmdan bir ey anlamak isterseniz, derim ki, ben ahsen onlarn dmanym. Onlarn olumsuz ynde atacaklar bir adm, yalnz benim ahsi imanma deil, yalnz benim amacma deil, o adm benim milletimin hayatyla ilgili, o adm milletimin hayatna kar bir kast, o adm milletimin kalbine yneltilmi zehirli bir hanerdir. Benim ve benimle ayn grte olan arkadalarmn yapaca ey, mutlaka ve mutlaka o adm atan tepelemektir. phe yok ki arkadalar, millet birok fedakrlk, birok kan pahasna, en sonunda elde ettii hayatnn ilkelerine kimseyi tecavz ettirmeyecektir; bugnk hkmetin, meclisin, kanunlarn, anayasann nitelik ve felsefesi hep bundan ibarettir. 76

Sizlere bunun da stnde bir sz syleyeyim. Diyelim ki, eer bunu salayacak kanunlar olmasa, bunu salayacak meclis olmasa, yle olumsuz adm atanlar karsnda herkes ekilse ve ben kendi bama yalnz kalsam, yine tepeler ve yine ldrrm.
20 Mart 1923 "Konya Genleriyle Konuma", ASD, c.II, s. 145-146.

Gericilie iddetli Karlk Fakat btn iyi niyete, gsterilen btn sebata, azim ve metanete, gsterilen btn birlik ve dayanmaya ramen yine en gzel, n isabetli, en doru zihniyetleri ve lkleri bozmaya alacak insanlara tesadf edilecektir. ylelerine kar btn millet fertleri ok iddetli karlk vermelidir.
20 Mart 1923 ASD, c.II, s. 142.

Batl nanlar ve Gerek slam slam toplumuna dahil olan birtakm kavimler, slam olduklar halde kmeye, yokluk ve gerilemeye maruz kaldlar. Gemilerinin yanl veya batl alkanlk ve inanlaryla Islamiyeti kartrdklar ve bu suretle gerek Islamiyetten uzaklatklar iin kendilerini dmanlarnn esiri yaptlar.
\ 2 0 Mart 1923 ASD, c.II, s. 139.

Ulema, Hakiki eriat, bn Rd'ler Milleti aydnlatma ve uyarma yolunda baaryla yryebilecek dindalarmz (Tann'ya kr) oktur (...). Her yerdeki, her beldedeki yce 77

ulemann, ok yksek mevkileri, yerine getirecekleri ok hayrl grevler vardr. Bu gibi ulemamzn almasyla hakik bilim erbabnn, hakik er' esaslara girierek, bugnk idaremizin, asl er'in ve dnin ruhundan alnm olduunu ve Islam hakikatlerin bize asl bugnk ekli emrettiini anlatmakla yerine getirecekleri grevler, cidden kymetli ve nemlidir. Btn slm leminin gurur kayna plan bni Rd'ler, bni Sina'lar, mam Gazal'ler, Farab'ler gibi yksek dnceli kiilerin, milletimizin ulema snf iinde nurlu beyinleriyle ortaya kacaklarna eminim.
21 Mart 1923 ASD, c.II, s. 154-155.

Milletleri Esaretten Kurtaran Byk Fikir Akmlar Efendiler, dnyann belli bal milletlerini esaretten kurtaran, egemenliklerine kavuturan byk fikir akmlar, khne kurumlara mit balayanlarn, rm idare usullerinde kurtulu kuvveti arayanlarn amansz dmandr. Avusturya, Almanya, Rusya ve hatta dnyann en tutucu bir uygarlna mensup in imparatorluklar, o byk fikir akmlarnn ykc darbeleriyle gzlerimizin nnde devrilmitir. te efendiler, yeni Trkiye Devleti, dnyaya egemen, o byk ve kuvvetli fikrin, Trkiye'de belirmesidir, gereklemesidir. Dnyann toplumsal ve siyasal gereklerinden doan ve binlerce senelik Trk tarihinin gelimesinin sonucu olan devletimiz, devam ve istikrarn btn nitelik ve koullarna sahiptir.
13 Austos 1923 ASD, c.I, s.321.

Fransz Devrimi, Dou'dan Bat'ya Yry Biz hepimiz, Fransa'nn kltr kaynandan itik. 78

(...) Memleketler eitlidir, fakat uygarlk birdir ve bir milletin ilerlemesi iin de, bu biricik uygarla katlmas gerekir. (...) Biz daima Dou'dan Bat'ya doru yrdk. (...) Btn almamz, Trkiye'de ada, dolaysyla Batl bir hkmet meydana getirmektir. Uygarla girmek arzu edip de, Bat'ya ynelmemi millet hangisidir? Bir ynde yrmek azminde olan ve hareketinin ayanda bal zincirlerle zorlatrldn gren insan ne yapar? Zincirleri krar, yrr.
29 Ekim 1923 "Fransz Muharriri Maurice Pernot'ya Deme", ASD, c.III, s.66-68.

Trk Tarihinde slamn ve Halifenin Rol, Dine nanma Tarihimizin en mesut devresi, hkmdarlarmzn halife olmadklar zamandr. Bir Trk padiah, hilafeti her naslsa kendisine mal etmek iin; etkisini, alkanln, servetini kulland. Bu, srf bir rastlant eseridir. Peygamberimiz, tilmizlerine, tslmiyeti, dnya milletlerine kabul ettinnelerini emretti; bu milletlerin hkmeti bana gemelerini emretmedi. Peygamberin zihninden asla byle bir fikir gememitir. Hilafet demek, idare, hkmet demektir. Gerekten grevini yapmak, btn Mslman milletlerini idare etmek isteyen bir halife, bunu nasl baarr? tiraf ederim ki, bu koullar iinde beni halife tayin etseler derhal istifam verirdim. Fakat tarihe gelelim, gerekleri inceleyelim. Araplar Badat'ta bir hilafet kurdular fakat (Kurtuba)da bir hilafet daha meydana getirdiler. Ne Acemler ne Afganllar, ne Afrika Mslmanlar, stanbul halifesini asla tanmadlar. Btn slm milletleri zerinde yksek ruhani grevini yerine getiren biricik halife fikri, hakikatten deil, kitaplardan km bir fikirdir. Halife hibir zaman, Roma'daki Papa'nn, Katolikler zerindeki kuvvet ve iktidarn gsterememitir. Son reformlarmzn sebep olduu eletiriler, hakikat d, hayali bir fikirden, slm birlii fikrinden esinlenmitir. Bu fikir asla hakikat olmamtr. 79

Biz halifeyi eski ve saygn bir gelenee sayg duyarak yerinde braktk. Halifeye hrmetimiz vardr, gerek kendi gerek ailesinin ihtiyalarn salyoruz. Ekleyeyim ki, slam leminde Trkler, halifenin maddi ihtiyalarn fiilen salayan tek millettir. Dnya apnda bir halifelie deer verenler, imdiye kadar her trl katlmdan ekinmilerdir. O halde ne iddia ediyorlar? Yalnz Trkler, bu kurumun ykne tahamml etsinler ve yine yalnz onlar halifenin egemenliine uysunlar... Bu iddia ardr. Siyasetimizi dine aykr olmak yle dursun, din bakmndan eksik bile hissediyoruz. Trk milleti daha dindar olmaldr, yani btn sadelii ile dindar olmaldr demek istiyorum. Dinime, bizzat hakikate nasl inanyorsam, buna da yle inanyorum. Bilince aykr, ilerlemeye engel hibir ey iermiyor. Oysa, Trkiye'ye bamszln veren bu Asya milletinin iinde daha kark, yapmaca, batl inanlardan ibaret bir din daha vardr. Ancak bu cahiller, bu cizler, sras gelince aydnlanacaklardr. Onlar a yaklamazlarsa, kendilerini mahv ve mahkm etmiler demektir. Onlar kurtaracaz.
29 Ekim 1923 "Fransz Muharriri Maurice Pernot'ya Deme" ASD, c.III, s.69-70.

Gericilii Ezmek Uygulamamzda hibir zaman bu engel, youn tabakadan gelmeyecektir. Halk refah iinde, bamsz, zengin olmak istiyor; komularnn refahn grd halde, fakir olmak pek ardr. Gerici fikirler alayanlar belli bir snfa dayanabileceklerini zannediyorlar. Bu, kesinlikle bir kuruntudur, bir zandr. lerleme yolumuzun nne dikilmek isteyenleri ezip geeceiz. Yenilik jjadisinde duracak deiliz. Dnya mthi bir akmla ilerliyor. Biz bu uyumun dnda kalabilir miyiz?
4 Aralk 1923 ASD, c.III, s.72.

80

Peygamber ve Danma Devlet idaresinde danma ok nemlidir. Bizzat Cenab- Peygamber bile danarak i yapmak gereini sylemitir. Ve kendisi, bizzat yle yapmtr. Bundan baka (ve virhum f'l emri) diye Cenab- Hak'kn da kendisine seslenii vardr. Peygamberin zatna ynelen bu emrin ondan sonra gelenleri kapsayacanda phe yoktur. Danmamak meru deildir.
ubat 1923 Eskiehir-lzmit Konumalar (1923), Kaynak Yaynlan, s.66.

Peygamber'in Dnyaya Bildirisi Cenab- Risaletpenh efendimiz, btn slm toplumunun, kitaba inananlarn bildii zere, Yaradan tarafndan din hakikatleri insanlk dnyasna bildirmeye ve anlatmaya memur buyuruldular ve ismi peygamberdir. Yani haber ulatrmaya memurdur. Cenab- Hak Kur'an dogmalarnda, kendisine, emirlik, saltanat, ta sahiplii yneltmi deildir. Hkmdarlk vermi deildir. Peygamberlik greviyle yollanmtr. Elbette hakik grevine eksiksiz sahip olan Cenab- Peygamber, btn dnya toplumuna onu bildirdi. Hepinizin bilmesi gerekir ki, o devirde, mesela douda bir ran devleti, kuzeyde bir Roma mparatorluu vard. Baka birok domu ve olumu devletler vard ve Cenab- Peygamber, devletlere gnderdii peygamberlik mektubunda buyurmulardr ki, "Allah bir ve ben onun tarafndan size hakikati bildirmeye memurum. Hak din, slm dinidir. Ve bunu kabul ediniz." Ve fakat eklemitir: "Ben size hak dinini kabul ettirmekle zannetmeyiniz ki, sizin milletinize, sizin hkmetinize elkoymu olacam. Siz hangi hkmet eklinde, hangi durumda bulunuyorsanz, o yine sakldr. Yalnz Hak dinini kabul ve muhafaza ediniz." /
1923 Eskiehir-lzmit

Konumalar (1923), Kaynak

Yaynlan, s.200. 81

Panislamizm ve Panturanizm Yeni Trkiye'nin izleyecei siyaset, belirsiz ve keyfi olamaz. Bizim siyasetimiz, kesinlikle milletin yetenek ve ihtiyacyla uyumlu olacaktr. Bizim iin ne slm birlii ne Turanizm mantkl bir siyaset yolu olamaz. Artk yeni Trkiye'nin devlet siyaseti, milli snrlan iinde, egemenliine dayanarak bamsz yaamaktr. Hareket kuralmz budur!
1923 Mahmut Soydan, "Gazi ve nklp", Milliyet gazetesi, 7.12.1929.

Bin Yl ncesinin Kanunlar, Mecelle ve adalk Uygar ve dzenli bir devletin makinesi, eski kanunlarla ileyemez. Bugn mevcut kanunlarmzn kk, daha ok Mecelle'dir. Yeni Trkiye, ne zaman ne de ihtiyac gz nnde tutmayan Mecelle'nin hkmlerine bal kalamaz. En uygar milletler derecesinde, hukuk hkmlerimizi de dzelteceiz. Yz sene, be yz sene, bin sene evvel yaayan bir toplum iin yaplan kanunlarla, bugnk toplumlar idareye kalkmak gaflettir, cehalettir.
1923 Mahmut Soydan, "Gazi ve nklp", Milliyet gazetesi, 5.2.1930.

Gerici Hareketleri Bomak Fransz Devrimi, ancak yz senede baany ulamtr. Biz ise devrimimizin henz nc senesindeyiz. Kimse iddia edemez ki, bizim devrimimiz de bir tepkiye, bir gericilik hareketine uramasn. Fakat bu sene iinde akttmz kanlarn yeter grlmesi iin kacak gerici hareketleri doduu yerlerde bomaya almalyz.
1923

Mahmut Soydan, "Gazi ve nklp", Milliyet gazetesi, 7.12.1929. 82

Dinsizlik Deil Maddilik Gazi Mustafa Kemal Paa- Hkmet dinsizdir demek, halk topluluuna hkmete hcum edin demektir. Mtak Bey- Dinsiz demi Hseyin Cahit Bey mektubunda, bunu da izmi... Gazi Mustafa Kemal Paa- Madd demeli, cisman demeli ve bu kelimeler varken dinsiz dememeli. 1923
Mustafa Kemal, Eskiehir-izmit Konumalar (1923), Kaynak Yaynlan, 1. Basm, stanbul, Haziran 1993, s.149.

slam ve Siyaset Balanarak inandmz ve mesut bulunduumuz Islam diyaneti, yzyllardan beri olageldii zre, bir siyaset arac konumundan kurtararak yceltmenin zorunlu olduu gereini gzlemliyoruz (bravo sesleri, alklar). Kutsal ve tanrsal olan inan ve vicdanmz, kark ve renkli olan ve her trl kar ve ihtiraslarn ortaya kmasna sahne olan siyasetten ve siyasetin btn uzuvlarndan bir an evvel ve kesinlikle kurtarmak, milletin bu dnyaya ve br dnyaya ait mutluluunun emrettii bir zorunluluktur (alklar). Ancak bu ekilde Islami diyanetin anlam belirir (ok doru sylediniz sesleri).
1 Mart 1924 ASD, c.I, s.330-331.

83

NC BLM 4 MART 1924 SONRASI TOPLUMSAL VE KLTREL DEVRM DNEM

Halifeliin Kaldrlmas Son gnlerde meclisce alnan kararlar, millete tabi ve hakik bir biimde zaten arzu edilmekte olan konulardr. Bunlar olaanst olarak anlamaya yer yoktur. Millet bunlar varolan diliyle ve tabi bir tarzda istiyordu. Hakik kurtulu ve selamete karar vermi olan bir milletten de baka trl eilim beklenemezdi. Bu kararlar, millet ve memleket iin herhalde ok hayrldr. Ve pek az zamanda btn bu iyilikler belirecektir. Gemiteki hareket tarzna ilikin pimanlklar bu ekilde giderilecektir.
4 Mart 1924 "Hilafetin Kaldrlmas Konusunda Gazetecilere Verilen Deme", ASD, c.III, s.74.

Hilafet, Patrikhane, Hahamlk Halifelikle beraber Trkiyede varolan Ortodoks ve Ermeni kiliseleri patrikhaneleri ile Musevi hahamhanelerinin, ortadan kalkmas lazmdr. Halifelik ve bu eitli patriklikler, yzyllardan beri ruhan yetki alanlar dnda ok byk ayrcalklar topladlar. Halkn grne dayanlarak verilen hukuk dnda ayrcalklarla Cumhuriyet idaresinin uygulanmas

85

mmkn deildir. Gemite, zellikle Abdlhamit'in tahttan indirilmesinden sonra, Anayasamz ve Merutiyet kanunlarmz, Bat'nm uygarlk makinesine uyarak deitirmeye ok altk. Fakat bu giriimimiz sonu vermedi. nk her admda, patrikhaneler ve halifelik gibi, siyas, din kurumlarn hukukuyla kar karya geldik. 4 Mays 1924 ASD, c.V, s. 104-105.

Milli Ahlakn Temeli Mill ahlkmz, medeni esaslarla ve hr fikirlerle tenmiye ve takviye olunmaldr. Bu ok mhimdir; zellikle dikkat nazarnz ekerim. Tehdit esasna dayanan ahlk, bir fazilet olmadktan baka gvene de ayan deildir.
25 Austos 1924 ASD, c.II, s. 173.

Halife ve Sultanlarn Despotluu Milletimizin uzun yzyllardan beri hanlar, hakanlar, sultanlar, halifeler elinde, onlarn tahakkm ve despotluu altnda ne kadar ezildiini, onlarn hrslarn gidermek yolunda ne kadar byk felaketlere ve zararlara uradn dnrsek, milletimizin egemenliini eline alm olmas olaynn, btn bykl ve nemi gzlerinizde belirir. Geri byk zaferin ertesine kadar, stanbul'da, halife ve sultan ad altnda bir ahs ve onun igal ettii halifelik ve saltanat unvanyla bir makam vard. Fakat bu zaferden sonra millet, o makamlar ve o makam sahiplerini hak ettikleri sonuca ulatrd.

ASD, c.II, s. 179.

30 Austos 1924

86

Khne Zihniyetler, Uygarlk ve Fen Hayata ve geinmeye hkim olan hkmlerin, zamanla deiimi, geliimi ve yenilenmesi zorunludur. Uygarln bulularnn, fennin harikalarnn, dnyay yenilikten yenilie ulatrd bir devirde, yzyllk khne zihniyetlerle, gemie hayranlkla varl korumak mmkn deildir. Uygarlktan sz ederken unu da kesinlikle sylemeliyim ki, uygarln esas, ilerleme ve kuvvetin temeli aile hayatmdadr.
30 Austos 1924 ASD, c.II, s. 181.

Bilim ve Fen Dnda Yolgsterici Aramak Dnyada her ey iin, uygarlk iin, hayat iin, baar iin en hakik yol gsterici, bilimdir, fendir. Bilim ve fennin dnda yol gsterici aramak gaflettir, cehalettir, sapknlktr. Yalnz, bilimin ve fennin yaadmz her dakikadaki aamalarnn geliimini alglamak ve ilerlemesini zamanla izlemek arttr. Bin, iki bin, binlerce sene evvelki bilim ve fen dilinin izdii ilkeleri, u kadar bin sene evvel, bugn aynen uygulamaya kalkmak, elbette bilim ve fennin iinde bulunmak deildir.
22 Eyll 1924 ASD, c.II, s. 194.

Kutsal Kitaplar Tank Gsteren Rehberler Yn yanl ise ve koskoca bir millet, inand ve gvendii kitaplardan; kutsal kitaplardan tank gstererek rehber olduklarn iddia edenlerin szlerine inanarak yrrlerse ve bu yry yn kendilerini mahva ve yok olmaya drrse, kabahat, bu yn izleyen zavall halktan ok, rehberlere ait deil midir?

ASD, c.II, s. 196.

87

22 Eyll 1924

Din ve Ahlak Efendiler; yeryznde yz milyonu aan slam vardr. Bunlar ana, baba, hoca terbiyesiyle, terbiye ve ahlk almaktadrlar. Fakat ne yazk, hakik olay udur ki, btn bu milyonlarca insan kitleleri unun ya da bunun esareti ve aalanma zincirleri altndadr. Aldklar manev terbiye ve ahlak, onlara bu esaret zincirlerini krabilecek insani meziyeti vermemitir, veremiyor. nk terbiyelerinin hedefi mill deildir. (...) Mill terbiye ile gelitirmek ve ykseltilmek istenilen gen beyinleri, bir taraftan da paslandrc, uyuturucu, hayl fazlalklarla doldurmaktan dikkatle saknmak lazmdr. Hoca efendi bu fikrini aklamak iin, "Vettini vezzeytni ilh..." ayetini kendince yorumladlar. ncir ve zeytin ekirdeinden ilke kardlar. Birindeki oklua, dierindeki birlie iaret ettiler. Ayetin anlam bu mudur, deil midir, bir ey demiyeceim. Yalnz bu seyahatim srasnda, rastlant sonucu, bu ayetin anlamn dier bir hoca efendiden sormutum. Bunun iin yarm saat kadar irdelemeye ihtiyac olduunu syledi. mrn medreselerde din biliminin renim ve retimiyle geiren bir kii, bir kitabn bir satrn Trke ifade edebilmek iin byle bir ihtiya belirtirse, millet, milletin bireyleri ne desin? Onun iin efendiler, gen kuan beynini yormadan, onun her eyi kabule ve sindirmeye yetenekli kvrmlar, hakikat izleriyle sslenmelidir.
22 Eyll 1924 ASD, c.II, s. 198-199.

Cumhuriyetin ftihar Ettii Hoca Efendiler, bundan be sene evvel buraya geldiim zaman bu ehir halk da btn millet gibi vaziyeti hakikiyeyi anlamamlard. Fikirlerde karklk" vard. Beyinler deta durgun bir halde idi. Ben burada birok zevatla biraber Kmil Efendi Hazretleriyle de grtm. Bir camii erifte hakikati halka izah ettiler. Efendi Hazretleri halka dediler ki: "Milletin erefi, haysiyeti, hrriyeti, istiklli hakikaten tehlikeye dmtr. Bu felketten kurtulmak, icabederse vatann son 88

bir ferdine kadar lmeyi gze almak lzmdr. Padiah olsun, halife olsun, isim ve unvan her ne olursa olsun hibir ahs ve makamn varlk nedeni kalmamtr. Yegne kurtulu aresi halkn dorudan doruya hkimiyeti eline almas ve iradesini kullanmasdr." ite Efendi Hazretlerinin bu yolgsterici tarzda vuku bulan vaiz ve nasihatndan sonra herkes almaya balad. Bu mnasebetle Mft Kmil Efendi Hazretlerini takdirle yadediyorum. Ve gen Cumhuriyetimiz bu gibi ulema ile iftihar eder.
24 Eyll 1924 ASD, c.II, s.200-201.

Banazlk ve Uygarlk Gezdiim ve grdm her yerde millet, cehalet ve banazla sava am haldedir. Uygarlk ve yenilik yolunda bir an kaybetmeye onay yoktur. Pasl beyinlerin bilinsiz dil uzatmalar, birden, milletin ortak ve mthi feveranyla bunalmaktadr. Bunu gzlerimle grdm.
Eyll 1924 ASD, c.V, s. 149.

eriat Oyunlar ve Gemiin Zorbalk Kurumlar Gemiin kurumlar, bandan sonuna kadar milletin banda yumruk tutan bir sr zorbalar kadrosundan baka bir ey deildir. (...) Artk Trkiye, din ve eriat oyunlarna sahne olmaktan ok yksektir. Bu gibi oyuncular varsa, kendilerine baka taraflarda sahne arasnlar. Gemiin gafletlerinin, pasl tembelliklerinin Trkiye halknn beyninden silinmi olduunda, phe ve tereddde yer yoktur. Ulatmz mesut durumdan bir adm geriye gitmek, kimsenin sz konusu etmeye dahi yetkili olmad kesin bir hakikattir. 31 Ekim 1924 ASD, c.III, s.75-76. 89

Halifelik Halifelik, gemiin bir ryas olup zamanmzda varlk nedeni yoktu. Tunuslu, Msrl ve Hintlilerle dier Mslmanlar, hakikatte ngiliz tahakkm altnda veya Fransz uyruundadrlar. Yaknda Msr'da bir halife tayin edilecekmi.
25 Kasm 1924 ASD, c.V, s.107.

Dini Fikirlere Sayg Din fikirlere ve inanlara saygl olmak, teden beri tabi ve genel bir anlaytr. Bunun aksini dnmek iin sebep yoktur.
11 Aralk 1924 ASD, c.III, s.78.

Akl, Mantk ve Zek ile Hareket Etmek Bizim; akl, mantk, zek ile hareket etmek iarmzdr. Btn hayatmz dolduran olaylar bu hakikatin kantdrlar.
5 Ocak 1925 ASD, c.V, s.210.

slam Dnyas ve Uygarlk Fikrimiz, zihniyetimiz uygar olacaktr. (...) Uygar olacaz. (...) Btn Trk ve slm dnyasna baknz. Zihinleri uygarln emrettii kapsam ve ykselmeye uymadklarndan ne byk felaketler, ne aclar iindedirler. Bizim de imdiye kadar geri kalmamz ve nihayet son felaket amuruna batmz bundandr. Be alt sene iinde kendimizi kur-

90

tarmsak, bu, zihniyetimizdeki deiikliktendir. Artk duramayz. Herhalde ileri gideceiz. Geriye ise hi gidemeyiz. (...) Uygarlk yle kuvvetli bir atetir ki, ona kaytsz olanlar yakar ve mahveder.
24 Austos 1925 ASD, c.II, s.207.

Sultan ve Halifelerin Dmanla birlii stanbul'da saltanat ve sefahatlerinin, menfaatlerinin devam ettirilmesini dmanlarn anavatanmz istila etmek emellerinle uydurmakta, onlarla ibirlii yapmakta, dman devletlerin her isteine boyun emekte asla tereddt gstermeyen, vicdanlar szlamayan, milletimizin hr ve bamsz yaama azmini krma iin haince giriimlerden ekinmeyen sultan ve halifelerin, artk bu vatanda asla yeri yoktur ve olamaz (kesinlikle olamaz ve olmayacaktr sesleri).
26 Austos 1925 ASD, c.V, s.36.

Halife, Eitim ve retimin Birlii Sevgili kardelerim, fikir ve kavray sahibi olduunu byk olaylarla kantlam olan bu millet; Allahn glgesi, peygamberin vekili olduunu iddia kstahlnda bulunan halife unvanndaki gafillere, cahillere, ikiyzllere vatannda, vicdannda yer verebilir miydi? Bunu sizden soruyorum (haa, kesinlikle sesleri). Byk millet, dnya uygarlk ailesinde saygn bir yere sahip olmaya lyk Trk milleti, evlatlarna verecei eitimi, okul ve medrese adnda birbirinden bsbtn baka iki tr kuruma blmeye, halen katlanabilir miydi? Eitim ve retimi birletirmedike ayn fikirde, ayn zihniyette bireylerden oluan bir millet yapmaya imkn aramak abesle uramak olmaz myd?
28 Austos 1925 ASD, c.II, s.209-210.

91

Devrimi Kabul Etmeyen Zihniyetler Darmadan Edilecek Efendiler, yaptmz ve yapmakta olduumuz devrimlerin amac, Trkiye Cumhuriyeti halkn tamamen ada ve btn anlam ve ekilleriyle uygar bir toplum haline ulatrmaktr. Devrimlerimizin asl ilkesi budur. Bu hakikati kabul edemeyen zihniyetleri darmadan etmek zorunludur. imdiye kadar milletin beynini paslandran, uyuturan bu zihniyette bulunanlar olmutur. Herhalde zihniyetlerde mevcut hurafeler btnyle atlacaktr. Onlar karlmadka beyine hakikat nurlannyerlermek olanakszdr.
30 Austos 1925 ASD, c.II, s.214.

eyhler, Derviler, Tarikat Reisleri llerden yardm istemek, uygar bir toplum iin utan vericidir. Mevcut tarikatlarn amac, kendilerine bal olan kimseleri dnyevi ve manevi olan hayatta mutlululua eritirmekten baka ne olabilir? Bugn bilimin, fennin, btn kapsamyla uygarln karsnda, filan veya falan eyhin uyarsyla maddi ve manevi mutluluu arayacak kadar ilkel insanlarn, Trkiye uygar topluluunda varolmasn asla kabul etmiyorum (iddetli alklar). Efendiler ve ey millet, iyi biliniz ki, Trkiye Cumhuriyeti, eyhler, derviler, mritler, mensuplar memleketi olamaz. En doru, en hakik tarikat, uygarlk tarikatdr (srekli alklar). Uygarln emir ve talep ettiini yapmak, insan olmak iin yeter. Tarikat reisleri, bu dediim hakikati btn aklyla kavrayacak ve kendilerinden, derhal tekkelerini kapatacak, mritlerinin artk ergenlie ulatklarn elbette kabul edeceklerdir. 30 Austos 1925 ASD, c.II, s.215.

92

Mft, Hatip ve mamlar Cumhuriyet hkmetimizin bir Diyanet leri Bakanl makam vardr. Bu makama bal mft, hatip, imam gibi grevli birok memurlar bulunmaktadr. Bu grevli kiilerin bilimleri, faziletleri derecesi bilinmektedir. Ancak burada grevli olmayan birok insanlar da gryorum ki, ayn kyafeti giymeye devam etmektedir. Bu gibiler iinde ok cahil hatta okuma yazmas olmayanlara rastladm. zellikle bu gibi cahiller, baz yerlerde, halkn temsilcileriymi gibi onlarn nne dyorlar. Halkla dorudan doruya temasa adeta bir engel oluturmak sevdasnda bulunuyorlar. Bu gibilere sormak istiyorum. Bu grev ve yetkiyi kimden, nereden almlardr? Bilindiine gre milletin temsilcileri setikleri mebuslar ve onlardan oluan Trkiye Byk Millet Meclisi ve Meclis'in gvenini kazanm Cumhuriyet Hkmetidir. Bir de yerel seilmi belediye bakanlar ve kurullar vardr. Millete hatrlatmak isterim ki, bu laubalilie izin vermek asla doru deildir. Herhalde, yetkisi olmayan bu gibi kimselerin grevli olan kiilerle ayn kl tamalarndaki sakncaya, hkmetin dikkatini ekeceim.
30 Austos 1925 ASD, c.II, s.215-216.

Tekkeler Tekkeler kesinlikle kapanmaldr. Trkiye Cumhuriyeti, her ubede doru yolu gsterecek kudrete sahiptir. Hibirimiz tekkelerin uyarmasna muhta deiliz. Biz uygarlktan, bilim ve fenden kuvvet alyoruz ve ona gre yryoruz. Baka bir ey tanmayz. Doru yoldan sapmlarn gayesi, halk, kendinden gemi ve aptal yapmaktr. Oysa halkmz, aptal ve kendinden gemi olmamaya karar vermitir. Bunlar basit bir i grnr, fakat nemi vardr. Biz dnya ailesi iinde uygarz. Her gr noktasndan uygarln gereklerini uygulayacaz.
1925 Aktaran: Mustafa Selim mece, Atatrk'n apka Devriminde Kastamonu ve inebolu Seyahatleri, s.68.

93

apka ve Hocalar Gzel bir balk olan apkadan pek az bir srede, derviler, mrit ve hocalar da memnun kalacaklardr. Akll ve zeki insanlar, uygar olmayan bir klk altnda kiisel deerlerini ve bilimlerini kaybetmektedir.
23 Eyll 1925 ASD, c.V, s.37.

Dnya htiyalarn Esas Alan dare Millet, saydm deiiklik ve devrimlerin tabi ve zorunlu gerei olarak, genel idaresinin ve btn kanunlarnn, ancak dnyaya ilikin ihtiyalardan esinlenen ve ihtiyacn deimesi ve olgunlamasyla, srekli deimesi ve olgunlamas esas olan dnyal bir idare zihniyetini hayat sebebi kabul etmitir.
5 Kasm 1925 ASD, c.II, s.237.

Din ve Mezhep Ba Milletin, varln srdrmesi iin bireyleri arasnda dnd ortak ba, asrlardan beri gelen ekil ve mahiyetini deitirmi, yani millet, din ve mezhep ba yerine, Trk milliyeti bayla bireylerini toplamtr.
5 Kasm 1925 ASD, c.II, s.237.

94

Din ve Millet Din, mill hissin olumasnda en kuvvetli unsurlardan biri kabul edilebilir. Buna karlk baz milletlerin ierisinde birbirine zt dinlerin yan yana bulunduklar da grlmektedir.
1926 "Atatrk'n 'Millet' ve 'Milliyetler Prensibi' Hakkndaki Notlan", aktaran: Sadi Borak, Atatrk'n Resmi Yaynlara Girmemi Sylev Deme Yazma ve Syleileri, Kaynak Yaynlan, 2. Basm, stanbul, ubat 1997, s.378.

Halifelik ve Milli Egemenlik Milli egemenlik kural, hilafetsiz Trk Cumhuriyeti ile en mkemmel ekline ulatrld.
1927 Atatrk'n Tamim Telgraf ve Beyannameleri, c.IV, s.531.

Allah'n Glgesi ve Millet Duygular ve vicdan anlaylarn bilim ve fenle besleyerek ve eiterek, toplumumuzun hakik huzur ve mutluluuna almak yce bir grtr. Bu gr size, aziz stanbul halkna, sekiz sene evveline kadar yedi evliya kuvvetinde bir heyla tasavvur ettirilmek istenilen bu sarayn iinde sylyorum. Yalnz artk bu saray, Allah'n glgelerinin deil, glge olmayan, hakikat olan milletin saraydr. Ve ben burada milletin bir bireyi, bir misafiri bulunmakla mutluyum. 1 Temmuz 1927 ASD, c.II, s.247. 95

Hoca ve retmen Eski hocalar nasl din esastan hkim olmularsa retmenler de, bilim esasndan kazanmaya baladklar hkimiyeti sonuca vardrmaldrlar. Bununla retmenlik meslei hakik gelime devrine girecektir.
7 Temmuz 1927 ASD c.V, s.46

Mslmanlarn Halifesine syan Halifeliin durumuna gelince, bilim ve tekniin a boduu gerek uygarlk dnyasnda gln saylmaktan baka bir durumu kalm myd?
(...)

Osmanl Hkmetine, Osmanl Padiahna ve Mslmanlarn halifesine isyan etmek ve btn milleti ve orduyu isyan ettirmek lazm geliyordu. Trk atayurduna ve Trkn bamszlna tecavz edenler kimler olursa olsun, onlara btn millete silahla kar kmak ve onlarla mcadele eylemek gerekiyordu. Bu nemli kararn, btn gerek ve zorunluluklarn ilk gnnde gstermek ve ifade etmek, elbette yerinde olmazd. Uygulamay birtakm aamalara ayrmak ve olgular ve olaylardan yararlanarak, milletin duygularn ve dncelerini hazrlamak ve adm adm yryerek, hedefe ulamaya almak lazm geliyordu. Nitekim yle olmutur, ancak dokuz sene iinde yaptklarmz, bir mantk dizisiyle dnlrse, ilk gnden bugne kadar izlediimiz genel ynn, ilk kararn izdii izgiden ve yneldii hedeften asla sapmam olduu kendiliinden anlalr.
15-20 Ekim 1927 Nutuk-Sylev, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, 3. basm, Ankara, 1989, .l, s. 21.

96

Milletin Aldatlmas Kerbela, hafidi peygamberi, imam, seyf mbarek, merref, bu gibi avam takmnn beenecei laflarla milleti aldatmak meselesinde bulunanlar artk insaf etsinler!.. Millet de dikkat ve uzakgrlln artrsn.
15-20 Ekim 1927 Nutuk.

Namaz Susuz halka be vakit namazdan baka geceleri de fazla namaz klmay vaaz etmek ve tlemek, belki mrnde hi namaz klmam olan bir politikac tarafndan vaki olursa, bu hareketin hedefi anlalmaz olur mu?
15-20 Ekim 1927 Nutuk.
}

Panislamizm Panislamizm, panturanizm siyasetinin baar kazandna ve dnyay uygulama alan yapabildiine tarihte rastlanmamaktadr. Irk fark gzetmeksizin btn insanl kapsayan cihangirane devlet oluturulmas hrslarnn sonular da, tarihte kaydedilmitir. stilac olmak hevesleri, konumuzun dndadr. nsanlara her trl zel duygularn ve balantlarn unutturup onlar, kardelik ve tam eitlik erevesinde birletirerek, insanc bir devlet kurmak teorisi de, kendine zg koullara sahiptir.
15-20 Ekiin 1927 Nutuk-Sylev, c.II, s.587.

97

Din Oyunu Aktrleri Fakat, bunca yzyllarda olduu gibi, bugn dahi kavimlerin cahilliinden ve banazlndan yararlanarak, bin bir trl siyas ve ahs maksat ve kar salamak iin dini alet ve ara olarak kullanmak giriiminde bulunanlarn, ierde ve darda varl, bizi, bu zeminde sz sylemekten, ne yazk ki, henz kanmak durumunda bulundurmuyor. nsanlkta, din hakkndaki uzmanlk ve bilgi, her trl hurafelerden uzaklaarak, hakik bilimin ve fennin yla temizlenip mkemmel oluncaya kadar, din oyunu aktrlerine, her yerde rastlanacaktr.
15-20 Ekim 1927 Nutuk-Sylev, c.II, s.708.

Belki Birtakm Kafalar Kesilecektir En sonu Karma Komisyon Bakanndan sz aldm. nmzdeki srann stnp ktm. Yksek sesle unlar syledim: "Efendim dedim, egemenlii hi kimse, hi kimseye, bilim gereidir diye, grmeyle tartmayla veremez. Egemenlik, gle, erkle ve zorla alnr. Osmanoullan, zorla Trk ulusunun egemenliine ve saltanatna el koymulard. Bu zorbalklarn alt yzyldan beri srdrmlerdi. imdi de Trk ulusu bu saldrganlara, artk yeter diyerek ve bunlara kar ayaklanarak egemenliini ve saltanatn kendi eline eylemli olarak alm bulunuyor. Bu bir olupbittidir. Sz konusu olan, ulusa saltanatn, egemenliini brakacak myz, brakmayacak myz sorunu deildir. Sorun zaten gereklemi bir olay yasayla saptamaktan baka bir ey deildir. Bu, ne olursa olsun yaplacaktr. Burada toplananlar, Meclis ve herkes sorunu doal bulursa, sanrm ki uygun olur. Yoksa, yine gerek, yntemine gre saptanacaktr; ama, belki birtakm kafalar kesilecektir. in bilimsel ynne gelince, hoca efendilerin zlmelerine ve kayglanmalarna hi yer yoktur. Bu konuda bilimsel aklamalarda bulunaym." dedim ve uzun uzadya birtakm aklamalar yaptm. Bunun zerine, Ankara mil-

98

letvekillerinden Hoca Mustafa Efendi: "Balaynz efendim; biz sorunu baka bakmdan ele almtk; aklamalarnzdan aydnlandk" dedi. Sorun, Karma Komisyonca bir zme balanmt.
15-20 Ekim 1927 Nutuk-Sylev, c.II, s.921.

Halife Abdlmecit Efendi Saygdeer baylar, kaan halife, Trkiye Byk Millet Meclisi'nce halifelikten karld; yerine, sonuncu halife olan Abdlmecit Efendi seildi. Meclise yeni halife seilmeden nce, seilecek kiinin de padiahlk tutku ve savna kaplarak herhangi bir yabanc devlete snmasn nlemek gerekiyordu. Bunun iin stanbul'daki grevlimiz Refet Paa'ya, Abdlmecit Efendi ile grmesini; dahas, elinden, Trkiye Byk Millet Meclisi'nin halifelik ve padiahlk zerine ald karar tmyle kabul ettiini bildirir bir de belge alarak gndermesini yazdm. Bu yazdklarm yaplmtr. 18 Kasm 1922 gn stanbul'da Refet Paa'ya bir kapal tel ile verdiim ynergede/ae, balca u noktalar yazmtm: "Abdlmecit Efendi, Mslmanlarn Halifesi sann kullanacaktr. Bu sana, baka san ve sz eklenmeyecektir. Mslmanlk dnyasna duyurulmak zere dzenleyecei bir bildiriyi sizin araclnzla nce bize, ifre ile bildirecektir. Onaylandktan sonra yine ifre ile ve sizin araclnzla kendisine bildirilecek, ondan sonra yaymlanacaktr. Bu bildiri balca unlan kapsayacaktr: a) Trkiye Byk Millet Meclisi'nin kendisini halifelie semesinden tr sevindii aka belirtilecektir. b) Vahdettin Efendi'nin yaptklar bir bir saylarak knanacaktr. c) Anayasann ilk on maddesinin kapsam uygun bir yolla aklanarak ve nemli yerleri olduu gibi alnarak, Trkiye Devleti'nin, Byk Millet Meclisi'nin ve Hkmetinin kendine zg nitelikleri ile ynetim biiminin Trkiye halk ve btn Mslmanlk dnyas iin en yararl ve en uygun olduu belirtilip saptanacaktr. 99

) Trkiye ulusal halk hkmetinin gemite grd iler ve deerli almalar vc bir dille anlacaktr. d) bu bildiride, yukarda sz edilenlerden baka, siyasal saylabilecek bir gr ve dnceye yer verilmeyecektir. 19 Kasm 1922 gnl ak bir telyazs ile de Abdlmecit Efendi'ye: "Trkiye Devleti egemenliinin snrsz ve koulsuz olarak ulusta bulunduunu saptayan Anayasa gereince yrtme erki ve yasama yetkisi kendisinde belirmi ve toplanm bulunan, ulusun biricik ve gerek temsilcilerinden kurulmu Trkiye Byk Millet Meclisi'nin 1 Kasm 1922'de oybirlii ile kabul ettii gereke ve ilkelere gre, yce Meclise 18 Kasm 1922 gn yaplan oturumunda halifelie seilmi olduunu" bildirdim. (Belge: 265) 19 Kasm 1922 gnl bir ifre telle Refet Paa, ektiimiz tellere yant veriyordu. Abdlmecit Efendi: "mzasnn stnde, Mslmanlarn Halifesi ve Mekke ile Medine'nin Kulu sann koyabilecei; cuma selamlnda halifelere zg kaftan giyebilecei ve Fatih'inkine benzer bir sark taknabilecei ve bunun uygun olaca" dncesini ileri srm. Mslmanlk dnyasna yaymlayaca bildiride ise, Vahdettin Efendi iin bir ey sylemek konusunda zr dilemi; ayrca bildiri stanbul gazetelerinde yaymlanrken Trkesi ile birlikte bir de Arapa evirisinin yaymlatlmas grn ileri srm, (belge: 266) Refet Paa'ya makine banda 20 Kasm 1922 gn verdiim yantta, "Mslmanlarn Halifesi" san ile birlikte "Kutsal Mekke ile Medine'nin Kulu" deyiminin de kullanlmasn onayladm; ama cuma treninde Fatih'in klna girmesini doal bulmadm. Redingot ya da stanbulin giyebileceini, askeri niforma giymesinin elbette sz konusu olamayacan bildirdim. Yaymlanacak bildiride Vahdettin'in ad anlmakszn eski halifenin manevi kiiliinin ve zamannda dlen kt durumun sz konusu edilmesi gerektiini bildirdim. Refet Paa'dan 20 Kasm 1922'de aldm ifre bir telin birinci maddesinde yle deniliyordu: "Abdlmecit Efendi'nin 19 Kasm 1922 gnl yazsnn altnda Peygamberin Halifesi ve Kutsal Mekke ile Medine'nin Kulu sannn altnda Abdlaziz Han Olu Abdlmecit imzas kullanlmtr."

100

Mecliste sorunu ok ar ve nemli sayanlar vard. zellikle hoca efendiler, kendi uzmanlklar ile ilgili bir konu bulduklarndan ok dikkatli ve uyank idiler. Bir halife kam... Onu halifelikten karmak, yenisini semek... Sonra yenisini stanbul'da brakmayp Ankara'ya getirmek. .. Ulusun ve devletin yakndan bana geirmek... Ksacas, halifenin kamas yznden Trkiye'de, btn Mslmanlk dnyasnda kargaa km ya da kacakm... Onun iin nlemler alnmal imi... yollu dnceler, kayglar ileri srlyordu. Konuanlarn kimisi de halife olacak kiinin niteliinin ve yetkisinin ne olacan saptamak gereinden sz ediyordu. Ben de grmelere ve tartmalara katldm. Sylediklerimin ou, ileri srlen dncelere yant niteliinde idi. Sylediklerimin ana izgileri u cmlelerde idi. "Sz kontisu sorun ok tartlp irdelenebilir. Ama tartma ve irdelemelerde ne denli ileri gidersek, sorunu zmekte o denli gle urar ve gecikiriz. Yalnz u noktaya dikkati ekerim: Bu Meclis Trkiye halknn Meclisidir. Bu Meclisin nitelii ve yetkisi yalnz ve ancak Trkiye halfann ve Trk yurdunun varl ve aln yazs ile ilgilidir ve ancak ona etki yapabilir. Meclisimiz, kendi kendine btn Mslmanlk dnyasna etkin bir g edinemez baylar! Trk ulusu ve onun temsilcilerinden kurulmu olan Meclisimiz kendi varln, halife sann tayan ya da tayacak olan bir kiinin eline veremez ve vermeyecektir baylar! Bundan dolay Mslmanlk dnyasnda kargaa varm ya da olacakm; bunlarn hepsi anlamsz ve yalan szlerdir. Kim sylemise yalan sylemitir, yalan sylyor." Bu szm kabul etmeyen bir kiiye yant, verdim, aktan aa dedim ki: -Sen yalan syleyebilirsin, bu yaratltasn! Baylar, grltye yer olmadn akladktan sonra dedim ki: "Bizim dnya gzndeki en byk gcmz ve erkimiz, yeni durumumuz ve niteliimizdir. Halife tutsak olabilir. Halife adn tayanlar yabanclara snabilirler. Dmanlar ve halifeler el ele verip her eyi yapmaya giriebilirler. Ama yeni Trkiye'nin gcn kesinlikle sarsamazlar. ynetim biimini, siyasasn,

Trkiye halknn snrsz ve koulsuz olarak egemenliini elinde tuttuunu bir kez daha ve kesinlikle sylyorum. Egemenlik, hibir 101

anlamda, hibir biimde, hibir renk ve belirtide ortaklk kabul etmez. San ister halife olsun, ne olursa olsun, hi kimse bu ulusun aln yazsnda ona ortak kamaz. Ulus, buna, kesinlikle gz yumamaz. Bunu nerecek hibir milletvekili bulunamaz. Bunun iin, kaak halifeyi halifelikten karmakta, yenisini semekte ve bu konu ile ilgili btn ilemlerde, sylediim grlere uymak zorunludur. Baka trl hibir ey yaplamaz."
15-20 Ekim 1927 Nutuk-Sylev, c.II, s.925-933.

Devletin Dini, Egemenlik, Vicdan zgrl Efendiler, padiahln kaldrl, halifelik makamnn yetkisiz kal zerine, halk ile yakndan grmek, ruh durumunu ve dnce eilimini bir daha incelemek nemliydi.
(...)

Halkn, ulusal egemenlik ile halifelik makamnn durumlarn ve bunlarn birbiriyle ilikilerini renmek istemekte ve bunun iin kayglanmakta hakk vard. nk, Meclis 1 Kasm 1922 gnl kararyla, kiisel egemenlie dayanan hkmet biiminin 16 Mart 1920'den balamak zere ve sonsuz olarak, tarihe kartn bildirdikten sonra birtakm kr Hoca'lar, "Mslman kamuoyu kukulara ve zntlere dmtr" diyerek almaya koyuldular. "Halifelik demek, hkmet demektir. Halifeliin haklarn ve grevlerini ortadan kaldrmak hi kimsenin, hibir meclisin elinde deildir" savn ortaya atmlard. Meclisin, ulusun kaldrd kiisel egemenlii halifelik katnda srdrmek ve padiah yerine halifeyi koymak tutkusuna dmlerdi. Gerekten, gerici bir grup, Afyonkarahisar Milletvekili Hoca kr'nn imzasyla, slam Halifelii ve Byk Millet Meclisi adyla bir

kitapk yaymlad. Bu kitapn Ankara'da 15 Ocak 1923'te yaymland ve btn Meclis yelerine datld bana zmit'te bildirildi. Kitapn zerinde sadece 1339 (1923) yl yazlmt. Ama kitap102

n, daha ben Ankara'da iken hazrlanp basld ve benim Ankara'dan ayrldm 14 Ocak 1923 gnnn ertesinde ortaya karld anlalmtr. kr Efendi Hoca ve arkadalar: "Halife Meclisin, Meclis Halifenindir" gibi bir uydurma szle Millet Meclisini, Halifenin danma kurulu ve Halifeyi, Meclisin ve dolaysyla devletin bakan gibi gstermek ve kabul ettirmek istemilerdir. Baylar, halife bulunan kiiyi umuda drecek kimi iten ballk gsterileri de dikkati ekiyordu. Gizli olarak yaplan ballk gsterileri ise bizim grne gre anladklarmzdan daha ok imi. (-) unu bilginize sunmalym ki, hem kr Efendi Hoca, hem de onu ve imzasn ileri sren siyasetiler sultan ya da padiah unvann tayan bir devlet bakan yerine, unvan halife olan bir hkmdar koyarak konumular ve savlarda bulunmulard. u ayrmla ki, herhangi bir lkenin ve ulusun devlet bakan yerine dnyann drt bucanda ynlar olarak yaayan, eitli soydan yz milyonluk bir toplulua sz geecek bir devlet bakanndan ve onun grevlerinden, yetkilerinden sz etmilerdi. Btn Mslmanlara egemen olacak bu ulu devlet bakannn eline kuvvet olarak, yz milyon Muhammed mmetinden yanhz on, on be milyon Trk halkn kavrayp vermilerdi. Halife adndaki devlet bakan, "btn Mslmanlarn ilerini ynetecek ve dnya ileri ile ilgili kurallardan, karlarna en elverili olanlarn uygulayacak" idi. Btn Mslmanlarn, "haklarn savunacak, onlarn btn ilerine etkin bir dayan ve istemle" el atacakt. Halife adjn tayan hkmet bakan, dnya yzndeki yz milyon Mslman arasnda adaleti srdrecek, kamu haklarn gzetecek, dirlik dzenlii ve gveni bozacak olaylar nleyecek, Mslmanlara baka dinden olanlarn yapabilecekleri saldrlara engel olacakt. Mslman topluluunun esenliini salamaya yarayacak uygarlk ve bayndrlk koullarn hazrlamakla ykml bulunacakt. Saygdeer efendiler, bu denli ok bilgisiz, dnya durum ve gerekleriyle bu denli ilgisiz olan kr Hoca ve benzerlerinin ulusumuzu

103

aldatmak iin "Mslmanlk Kurallar" diye yaymladklar uydurmalarn, gerekte yeniden anlatlacak bir deeri yoktur. Ama bunca, yzyllarda olduu gibi, bugn de uluslarn bilgisizliinden ve banazlndan yararlanarak bin bir trl siyasal ve kiisel ama ve kar salamak iin dini, ara olarak kullanmaya kalkanlarn ieride ve darda bulunuu bizi bu konuda sz sylemekten, ne yazk ki, imdilik alkoyamyor. nsanlkta din duygu ve bilgisi, her trl bo inanlardan syrlarak gerek bilim ve teknik yla arnp olgunlancaya dein, din oyunu oyuncularna her yerde rastlanacaktr.

kr Hocalarn ne denli anlamsz, mantksz ve uygulanma niteliinden yoksun dnce ve kuramlar savurduklarn anlamamak iin gerekten Hoca Efendi gibi "Allahlk" denilen yaratklardan olmak gerekir. Onlarn dedii gibi halife ve halifelik yetkisinin btn dnya Mslmanlar zerinde geerli olmas gerekince, btn varln ve g kaynaklarn halifenin buyruklarna brakmakla Trkiye halknn omuzlarna yklenecek ykn ne kertede ar olacan biraz olsun insafla dnmek gerekmez miydi? Onlarn ileri srdkleri gerekelere ve kuramlara gre halife denilen hkmdar in, Hint, Afgan, ran, Irak, Suriye, Filistin, Hicaz, Yemen, Asur, Msr, Trablus, Tunus, Cezayir, Fas, Sudan, ksacas dnyann her yerindeki Mslmanlarn ve Mslman memleketlerinin ilerini elinde tutacakt. Bu kuruntunun hibir zaman gereklememi olduunu bilirsiniz. Mslman topluluklarnn birbirinden bsbtn baka amalarla ayrldklar, Emevilerin Endls'te, Alevilerin Marip'te, Ftimilerin Msr'da, Abbasilerin Badat'ta birer halifelik yani saltanat kurduklar; dahas, Endls'te her bin kiilik bir topluluun "bir halifesi ile bir minberi" bulunduu Hoca kr imzasn tayan kitapkta da yazldr. . Bu tarihsel gerei bilmezlikten gelerek, hemen hepsi yabanc devletlerin uyruu olan ya da bamsz olan Mslman uluslara ve devletlere halife adyla bir hkmdar atamak akl ve gerekle badaabilir miydi? zellikle, byle bir devlet bakannn makamn korumak iin bir avu Trkiye halkn bu ie adayarak balamak, onu yok etme yo104

lunda uygulanagelen nlemlerin en etkilisi olmaz myd? "Halifenin grevi dinsel deildir. Halifeliin temeli maddi g ve hkmet erkidir" diyenlerin, halifeliin devlet, halifenin devlet bakan olduunu syleyip tantladklar; amalarnn da halife sann tayan bir kiiyi Trkiye Devletinin bakanlna geirmek olduu kolaylkla anlalabilirdi. Saygdeer efendiler, kr Hoca Efendi'nin ve siyaseti arkadalarnn, kendi siyasal amalarn aktan aa sylemeyip bunu, btn Mslmanlk dnyasna yaygnlatrmak istemeleri, dinsel bir sorunmu gibi sz konusu etmeleri, halifelik oyuncann ortadan kaldrlmasn abuklatrmaktan baka bir sonu vermemitir. Halifelik konusunda halkn kuku ve kaygsn gidermek iin her yerde gerei kadar konutum ve aklamalarda bulundum. Kesin olarak dedim ki: "Ulusumuzun kurduu yeni devletin aln yazsna, ilerine, bamszlna, unvan ne olursa olsun hi kimseyi, kartrmayz! Ulusun kendisi, kurduu devleti ve onun bamszln koruyor ve sonsuza dek koruyacaktr!" Ulusa anlattm ki, btn Mslmanlar iine alan bir devlet kurmak greviyle ykml imi gibi dlenen bir halifenin, grevini yapabilmesi iin, Trkiye Devleti ve onun bir avu insan halifenin buyruuna verilemez. Ulus, bunu kabul edemez! Trkiye halk bu denli byk bir sofumluluu, bu denli akla yatmaz bir grevi stne alamaz.
Ulusumuz, yzyllarca bu bo grlere dayanlarak, koturuldu. Ama ne oldu? Her gittii yerde milyonlarca insan brakt. Yemen llerinde kavrulup yok olan Anadolu ocuklarnn saysn biliyor musunuz? dedim. Suriye'yi, Irak' korumak iin, Msr'da barnabilmek iin, Afrika'da tutunabilmek iin ka insan yok oldu, bunu biliyor musunuz? Sonu ne oldu gryor musunuz?! dedim.

Halifeye, dnyaya meydan okutmak ve onu btn Mslmanlarn ilerini elinde tutmak dncesinde olanlar, bu grevi yalnz Anadolu halkndan deil, onun sekiz on kat insandan meydana gelen byk Mslman topluluklarndan istemelidirler. Yeni Trkiye'nin ve yeni Trkiye halknn artk kendi varlndan ve mutluluundan baka dne-

cek bir eyi yoktur; bakalarna verilecek en kk bir eyi kalmamtr! dedim.

105

Baka bir noktay da halkn gznde iyice canlandrmak iin unlar syledim: Tutalm ki, Trkiye bir zaman iin sz konusu grevi kabul etsin. Btn Mslmanlar bir noktada birletirerek ynetmek lksne yrsn, baar da salasn! Pek gzel ama, uyruumuz ve ynetimimiz altna almak istediimiz uluslar: "Bize byk hizmeder ve yardmlar yaptnz, sa olunuz ama biz bamsz kalmak istiyoruz, bamszlmza ve egemenliimize kimsenin karmasn uygun grmeyiz, biz kendi kendimizi ynetebiliriz" derlerse! yleyse, Trkiye halknn btn almalar ve zverileri yalnz "sa olunuz!" denilmesi ve dua almak iin mi gze alnacaktr?
Grlyordu ki, bo bir istk iin, bir kuruntu ve bir d iin Trkiye halkn yok etmek istiyorlard. Halifelie ve halifeye grev ve

yetki vermek dncesinin nitelii bundan baka bir ey deildi. Efendiler, halka sordum: Bir Mslman devleti olan ran ya da Afganistan, halifenin herhangi bir yetkisini tanr m, tanyabilir mi? Hakl olarak tanyamaz. nk (byle bir ey) devletinin bamszlm, ulusunun egemenliini ortadan kaldrr.
Ulusa unu da tledim ki: Kendimizi dnyann egemeni sanmak aymazl artk srp gitmemelidir. Dnyadaki gerek yerimizi, dnyann durumunu tanmamak aymazl ite ve aymazlara uymakla ulusumuzu srklediimiz ykmlar yetiir! Bile bile bu ackl durumu srdremeyiz!

Efendiler, ngiliz tarihilerinden Wells iki yl nce bir tarih kitab yaymlad. Bu kitabn son sayfalarnda, "Dnya Tarihinin Gelecek Evresi" bal altnda birtakm dnceler vardr. Bu grlerin erei "birleik bir dnya devleti" (Un gouvernement fdral mondial) kurmak sorunudur. Wels, bu blmde, birleik bir dnya devletinin nasl kurutabilecei ve byle bir devletin nemli ayrc niteliklerinin neler olaca zerindeki dncelerini ortaya atyor; adaletin ve tek bir yasann buyruu altnda dnyamzn alaca durumu canlandrmaya alyor. Wels: "Btn egemenlikler tek bir egemenlik iinde eritilmezse, uluslarn stnde bir erk yaratlmazsa dnya yok olacaktr." diyor ve u dnceleri ileri sryor: "Gerek devlet, amz ileri yaama koul-

106

larnn zorunlu kld birleik dnya devletinden baka bir ey olamaz. Kuku yoktur ki, insanlar kendi yarattklar eylerin altnda ezilmek istemezlerse erge birlemek zorunda kalacaklardr" diyor. Ayrca: "nsanln dayanmas ile ilgili byk dn sonunda gerekleebilmesi iin ne yapmak ve neyin nne gemek gerekeceinin doru olarak bilinmediini; saldrgan bir d siyaset gelenei olan devletleri, bir dnya birleik devletinin glklerle temsil edilebileceini" ileri sryor. Wells'in u dncelerini de burada anmak isterim: "Avrupa ve Asya'nn uradklar ykmlar ve ortak gereksemeleri belki dnyann bu iki parasndaki uluslarn bir kerteye dek birlemesine yarayacaktr. Olabilir ki, dnya lsnde bir birlemeye gidilmeden nce, bir sra blgesel birlemeler yaplr." Efendiler, btn insanln grg, bilgi ve dnte ykselip olgunlamas, Hristiyanlktan, Mslmanlktan, Budizm'den vazgeerek yalnlatrlm ve herkes iin anlalacak bir duruma getirilmi katksz ve lekesiz bir dnya dininin kurulmas ve insanlarn, imdiye dein, kavgalar, pislikler, kaba istek ve itahalar arasnda bir aalk yerde yaadklarn kabul ederek, btn gvdeleri ve akllar alayan yang tohumlarn yenmeye karar vermesi gibi koullarn gereklemesini gerektiren "Birleik Dnya Devleti" kurma dnn tatl olduunu yadsyacak deiliz. Bu betimlemeye ve dlemeye bir bakma benzer bir d hilafetileri ve slm birlii yandalarn -Trkiye'ye musallat olmamak koulu ile- sevindirmek iin bizde de betimlenmiti. Betimleme u idi: Avrupa'da, Asya'da, Afrika'da ve dnyann baka yerlerinde yaayan Mslman topluluklar, gelecekte herhangi bir gn, kendi irade ve isteklerini kullanp uygulayacak g ve zgrlk kazanrlarsa ve o zaman gerekli ve yararl grrlerse, an koullarna uygun nitelikte birtakm uzlama ve birleme ilkeleri bulabilirler. Elbette her devletin, her topluluun birbirinden alaca ve salayaca eyler bulunacaktr. Karlkl karlar olacaktr. Tasarlanlah bu bamsz Mslman devletlerin yetkili delegeleri bir araya gelip bir kongre yapacaklar; bylece falan, falan, falan, Mslman devletler arasnda u ya da bu ilikiler kurulacaktr. Bu ortak ilikileri korumak ve bu ilikilerin gerektirdii koullar iinde birlikte i grmeyi salamak iin, btn

107

Mslman devletlerin delegelerinden bir meclis kurulacaktr. "Bu meclisin bakan, birlemi Mslman devletleri temsil edecektir" derlerse, ite o zaman isterlerse, o Birleik Mslman Devletine "Halifelik", ortak Meclisin bakanlk makamna seilecek kiiye de "Halife" unvan verilir. Yoksa herhangi bir Mslman devletin bir kiiye btn Mslmanlk dnyas ilerini ynetip yrtme yetkisini vermesi, akl ve mantn hibir zaman kabul edemeyecei bir eydir. Efendiler, halifelik ve din meseleleriyle urald sralarda Anayasadaki bir noktann, kamuoyunda ve zellikle aydnlarn kafasnda dmlenip kaldn rendik. Cumhuriyet kurulduktan sonra da, Anayasada, bu dm kaldktan baka, dm olacak ikinci bir noktann daha konulduunu grenler, aknlklarn gizlememilerdi, bugn de gizlememektedirler. Bu noktalan aklayaym: 20 Ocak 1921 gnl Anayasann yedinci maddesiyle 21 Nisan 1924 gnl Anayasann yirmi altnc maddesi Byk Millet Meclisi'nin grevlerini saptar. Maddenin banda Meclisin ilk grevi olarak, "din buyruklannn yrtlmesi" vardr. te, bunun nasl bir grev olduunu ve "diri buyruklan" teriminden amacn ne olduunu anlamakta duraksayanlar vardr. nk sz geen maddede Byk Millet Meclisi'nin: "Yasalan yapmak, deitirmek, yorumlamak, kaldrmak vb. gibi" saylan grevleri o denli geni ve aktr ki, ayrca ve bamszca "din buyruklannn yrtlmesi" diye bir kalbn bulunmas gereksiz grlmektedir. nk "erT demek, yasal demektir; "din buyruklar" demek de, yasa buyruklar demektir; baka bir ey deildir ve olamaz. Baka trls, acl hukuk anlayyla badaamaz. Bu byle olunca "din buyruklar" terimiyle anlatlmak istenen anlam ve kavramn bsbtn baka bir ey olmas gerekir. Efendiler, ilk Anayasay hazrlayanlara kendim bakanlk ediyordum. Yapmakta olduumuz yasa ile "din buyruklar" teriminin bir ilikisi olmadn anlatmaya ok altk; ama bu terimden, kendi sanlarnca bambaka bir anlam karanlar inandramadk. kinci nokta baylar, yeni Anayasann ikinci maddesinin bandaki: "Trkiye Devletinin dini, slam dinidir" cmlesidir. 108

Bu cmle daha Anayasaya gemeden ok nce, zmit'te, stanbul ve zmit gazetecileriyle yaptmz uzun bir grme ve konuma srasnda bir gazetecinin u sorusu ile karlatm: "Yeni hkmetin dini olacak m?" Aka syleyeyim ki, bu soruyla karlamay hi de istemiyordum. nk, pek ksa olmas gereken karln o gnk koullara gre azmdan kmasn henz istemiyordum. nk, uyruklar arasnda eitli dinlerden topluluklar bulunan ve her dinden olanlar iin adaletli ve ei ilemler yapmak ve mahkemelerinde adaleti, kendi uyruuna ve yabanclara eit olarak uygulamakla ykml olan bir hkmet, din ve dnce zgrlne sayg gstermek zorundadr. Hkmetin bu doal niteliini, kukulu anlam kmasna yol aacak niteliklerle snrlamak elbette doru deildir. "Trkiye Devletinin resmi dili Trkedir" dediimiz zaman bunu herkes anlar. Hkmetle yaplacak resmi ilerde, Trk dilinin kullanlmas gereini herkes doal sayar. Ama, "Trkiye Devletinin dini, slam dinidir" cmlesi, byle mi anlalp kabul edilecektir? Bunun, elbette aklanmas ve yorumlanmas gerekir. Efendiler, gazetecinin sorusuna kar: "Hkmetin dini olamaz!" diyemedim; tersini syledim: "Vardr efendim, islam dinidir" dedim. Ama hemen: "islam dininde dnce zgrl vardr" diye szlerimi aklamak ve yorumlamak gereini duydum. Demek istedim ki hkmet, dnce ve inanlara sayg gstermekle baml ve ykmldr. Gazeteci, verdiim yant elbette akla yatkn bulmad ki yeniden yle bir soru sordu: "Yani hkmet bir dine bal olacak m?" "Olacak m, olmayacak m bilmem!" dedim, ii kapatmak istedim; ama kapatamadm. "yleyse, dediler, herhangi bir sorun zerinde inanlarma ve dncelerime uygun bir gr ortaya atmaktan hkmet beni yasaklayacak ya da bunun iin beni cezalandracaktr. Oysa, herkes kendi iinden gelen sesi susturabilecek midir?" O zaman iki ey dndm. Biri: "Yeni Trkiye Devleti'nde her ergin kii dinini semekte zgr olmayak mdr?" sorusu. br Hoca kr Efendi'nin: "Kimi yksek din bilgini arkadalarmzla birlikte dndklerimizi, din kitaplarnda yer alan belirli ve deimez Mslmanlk buyruklarn

109

yayarak... ne yazk ki yanlgya srklendii grlen Mslman kamuoyunu aydnlatmay kanlmaz bir dev saydk" diye balayan "slam Halifeliinin grevi, eriat buyruunu savunup korumakta Peygamberin yerini tutmaktr; dinsel hkmler koymakta da yce Peygamber Efendimizin vekilliini yapmaktr" szleri. Oysa, Hoca'nn dediklerini uygulamaya kalkmak, ulusal egemenlii ve vicdan zgrln kaldrmaya almakt. Bundan baka, Hoca'nn bilgi daarc "yezitler" zamannda yazdrlm bask ynetimiyle ilgili kurallar kapsamyor mu idi? yleyse, anlam ve kavram artk herkese iyiden iyiye anlalm olan devlet ve hkmet terimlerini ve millet meclislerinin grevlerini din ve din kurallar klna sokarak, kimler ve niin aldatlacaktr? Gerek bu olmakla birlikte, o gn zmit'te, bu konuda gazetecilerle daha ok konumay uygun bulmadm. Cumhuriyetin kuruluundan sonra da, yeni Anayasa yaplrken, "laik hkmet" teriminden dinsizlik anlam karmaya eilimli olanlara ve bundan yararlanmak isteyenlere frsat vermemek amacyla, yasann ikinci maddesini anlamsz klan bir terimin konulmasna gz yumulmutur. Anayasann ikinci ve yirmi altnc maddelerinde gereksiz grnen ve yeni Trkiye Devleti ile cumhuriyet ynetiminin acl nitelii ile badamayan terimler, devrim ve cumhuriyete, o zaman iin saknca grlmeyen dnlerdir. Ulus, Anayasamzdan bu gereksiz terimleri ilk elverili zamanda kaldrmaldr! 15-20 Ekim 1927 Nutuk, c.II, s.937-957.

Gei Dneminde Halifeye Tavr Efendiler, padiahlktan cumhuriyete geebilmek iin, herkesin bildii zere, bir gei dnemi yaadk. Bu dnemde iki dnce ve gr birbiriyle durmadan arpt. O dncelerden biri, padiahln srd-

110

rlmesi idi. Bu dnceyi benimseyenler belliydi. br dnce, padiahla son vererek cumhuriyeti kurmakt. Bu, bizim dncemizdi. Bu dncemizi aka sylemekte saknca gryorduk. Ancak, dncemizin uygulanma olanan sakl tutup elverili bir zamanda uygulayabilmek iin, padiahl tutanlarn dncelerini uygulama alanndan uzaklatrmak zorunda idik. Yeni yasalar yapldka, zellikle Anayasa yaplrken, padiahlar, padiah ve halifenin hak ve yetkilerinin aka belirtilmesi iin steliyorlard. Biz, bunun zaman gelmediini ya da gerei olmadn syleyerek o yan kapal brakmay yararl gryorduk. Devletin ynetimini, cumhuriyetten sz etmeksizin, ulusal egemenlik ilkelerine uygun olarak her.gn cumhuriyete doru yryen bir biimde derleyip toparlamaya alyorduk. Byk Millet Meclisinden daha byk makam olmadn, durmadan alayarak padiahlk ve halifelik makamlar olmakszn da devletin ynetilebileceini tantlamak gerekli idi. Devlet Bakanlndan sz etmeksizin, onun grevini eylemli olarak Meclis Bakanna grdryorduk. Meclis Bakanl grevini yapan ise, eylemli olarak kinci Bakan idi. Hkmet vard, ama "Byk Millet Meclisi Hkmeti" sann tayordu. Kabine sistemine gemekten ekmiyorduk; nk padiahlar, hemen padiahn, yetkisini kullanmas gerektiini ortaya atacaklard. te, gei dneminin bu urama evrelerinde bizim kabul ettirmek zorunda bulunduumuz orta biimi, yani Byk Millet Meclisi Hkmeti biimini hakl olarak eksik bulan ve merutiyet biiminin aka belirtilmesini salamaya alan karclarmz, bize kar kyorlar ve diyorlard ki: "Bu yapmak istediiniz hkmet biimi neye, hangi ynetime benzer?" Amacmz ve ereimizi syletmek iin yneltilen bu eit sorulara biz de, zamann gereine gre yantlar vererek padiahlar susturmak zorunda idik. Bylece verdiimiz bir yant, Rauf Bey, iten, vicdann inandran, yadsnamaz ve kar klamaz bulduunu syleyerek btn grn ve savn benim o szlerimle dayandryor. (Rauf Bey), "bu inandrc ve byk szlerden sonra" Byk Millet Meclisi Hkmeti biiminin sakat olacan kabul etmek istemiyor. Bu

111

elverisiz ise, bu sakat biimi daha nce kabul ettirenlerin, bu kez kabul ettirdikleri cumhuriyet biimini de, bir gn eksik grp baka bir ynetim biimini ortaya atmalanndan kayglanmak gerekecei yolunda bir uslamlama yapyor. Bu uslamlamann ne denli rk bo szler olduu apaktr. "Kutsal duygular, cumhuriyet ynetiminden baka hibir ynetimi benimsemedii yolunda" olan bir kiinin gei dnemi iin zorunlu olduunu pek iyi bildii Byk Millet Meclisi Hkmeti biimine saplanp kalarak, cumhuriyet biiminin de eksik grlecei ve baka bir ynetim biimi aratrlaca kaygsna dmesi doru mudur? Rauf Bey'in burada cumhuriyetten sonra, baka bir ynetim biimi derken neyi sylemek istedii bellidir. Rauf Bey demek istiyor ki, cumhuriyeti ilan edenler, bylece Osmanoullarn saltanattan uzaklatrdktan sonra acaba, cumhuriyetten, yine padiahla dnerek, kendileri saltanat katna oturmayacaklar m? Bunun tarihte benzerleri yok mu diye duraksayan ve kaygya denler var. Rauf Bey, olduu gibi aldmz szlerinin sonunda, halkn cumhuriyeti istediini sylerken: "stiyor ama, uygulanamaz da..." yolundaki alacak szleriyle, benim belirttiim noktay pek gzel aklamaktadr. 15-20 Ekim 1927 Nutuk, c.II, s.l 117-1119.

Dine Sayg Bayrann Anlam "Frka, din fikir ve inanlara saygldr" ilkesini bayrak olarak eline alan kiilerden*, iyi niyet beklenebilir miydi? Bu bayrak, yzyllardan beri, cahil ve banazlar, hurafe merakllarn aldatarak, zel maksatlar salamaya kalkm olanlarn tadklar bayrak deil miydi? Trk milleti, yzyllardan beri, sonu gelmeyen felaketlere, iinden kabilmek iin byk fedakrlklar gerektiren pis bataklklara, hep bu bayrak gsterilerek yneltilmemi miydi? Cumhuriyeti ve ilerici olduklarn zannettirmek isteyenlerin ayn bayrakla ortaya atlmalar, dini banazl coturarak, milleti, Cum* Terakkiperver Cumhuriyet Frkas yneticileri kastediliyor.

112

huriyetin ilerleme ve yeniliinin btnyle aleyhine tevik etmek deil miydi? Yeni Frka, din fikir ve inanlara sayg perdesi altnda; "biz hilafeti tekrar isteriz; biz yeni kanunlar istemeyiz; bizce Mecelle yeterlidir; medreseler, tekkeler, cahil softalar, eyhler, mritler, biz sizi koruyacaz; bizimle beraber olunuz. nk Mustafa Kemal'in frkas hilafeti kaldrd, Islmiyeti bozuyor. Sizi gvur yapacak, size apka giydirecektir" diye barmyor muydu? Yeni Frka'nn kulland forml, bu gerici feryatlarla dolu deildir denilebilir mi? 1927 Nutuk, c.II, s.889-890.

Tekkeler, Zaviyeler, Trbeler, Tarikatlar Efendiler; tekke ve zaviyelerle, trbelerin kapanmas ve genel olarak tarikatlarla eyhlik, dervilik, mritlik, elebilik, falclk, byclk ve trbedarlk vb. birtakm unvanlarn yasaklanmas ve kaldrlmas da, Takriri Skun Kanunu devrinde yaplmtr. Bu konuda yaplan iler ve uygulama, toplumumuzun, hurafe merakls ilkel bir kavim olmadn gstermek bakmndan ne kadar gerekli idi; bu takdir olunur. Birtakm eyhlerin, dedelerin, seyidlerin, elebilerin, babalarn, dervilerin arkasndan srklenen ve falclara, byclere, frklere, nshaclara, talih ve hayatlarn emniyet eden insanlardan oluan bir kitleye, uygar bir millet gzyle baklabilir mi? Milletimizin hakik niteliini yanl anlamda gsterebilen ve yzyllarca gstermi olan bu gibi unsurlar ve kurumlar, yeni Trkiye devletinde, Trk Cumhuriyeti'nde devam ettirilmeli miydi? 15-20 Ekim 1927 Nutuk, c.U, s.l 193 vd.

113

ATATRK'N EL YAZISIYLA ALLAH'IN DOUU

Atatrk'n Kemalizmin resm tarih tezlerini ieren Trk Tarihinin Ana Hatlar adl kitabn ilk daktilo taslana yazd deiiklik ve eklerden baz sayfalar (1930).

zgn belge, Antkabir Ktphanesi'nde. Fotokopisi, Trk Tarih Kurumu'nda, Genelkurmay Bakanl'na bal Asker Tarih ve Stratejik Etdler Bakanl'nda ve Aydnlk gazetesi arivinde. Atatrk'n daktilo taslana yazd ekler ve deiiklikler Trk Tarihinin Ana Hatlar ve Tarih I kitaplarna yansmtr. "Kitaplara Yansmas" bal altnda verdiimiz alntlar Tarih / kitabndan alnmtr. Yaplan ekler ve deiiklikler italik dizildi. Trk Tarihinin Ana Hatlar kitabnda da ayn blmler bulunmaktadr. Tekrar olmamas iin sadece sayfa numaralarn veriyoruz. 115

Atatrk'n El Yazs
Jm.

w r f l i n l tsn***-* 6 c n J m g ifi.rllar yazlara* w yttalarea lahlara tararlard OHnaf*,ay^ . ngullt i fam"! I aubutlarna baslana*,tir taraa j f ^ f ^ . A 1 * " * M bir hajrraa t|yTt;jbt ^ j J / & M . jMfl nsan I t f l bir h r jloal fekjy&i. " Y l * A / llni, t l l aJartoril. "imal w. i M * .bilhassa. Ula BkttfUn, tapar-

j ^ J ^ f a d * " / la 1 l n v l " H ' r )fl T ^ fi^Jfat**. 7) a.llal| bir OkUa ko*.

/S2jLl**eE.be kttett baslarlt hlaaat odrlrdl.Halk TiMm aff . ^ b a okiis* <aili ' i r
kIU

Bu hayvan BlUnc, taiM lnr

mtth

ftiAn

^tjyd-

; L, A L

A J i J / t j

Not: Son szck, 18. sayfann arkasnda yazl.

116

El Yazsnn Metni
-18-

Msr'da din inanlar Msrllar yzlerce ve yzlerce allahlara taparlard: Gnee, aya, Nil'e, hayvanlara... Msr ilahlar iinde, en ok tannmlar, hayvan ilahlar idi. Her ehrin; kedi, timsah, kurbaa, veya, arslan, kurt, akal, leylek, akrep gibi bir hayvan ilah vard. Byle hususi ilahlardan baka, umumun tapt allahlar da vard. Mesela gne... Kendisine taplan hayvann cinsinden btn hayvanlar, o mntkada mukades idi. Bunlar ldrenler idama mahkm olurdu. Milattan bir asr eveline kadar, Msrllarn, zihniyeti byle idi. Bu asrda skenderiye'de bir Roma'l bir kedi ldrd iin ehali tarafndan derhal katil edildi Msrllar mabutlanmn bazlarn, bir insan vcudu ve bir hayvan ba, veyahut insan bal bir hayvan vcudu eklinde, temsil ederlerdi. Hayvanlardan bilhassa, Apis kzne, taparlard. Papazlar bir mabedin iine, seilmi bir kz korlard; Bu kz beslerler ve ona hizmet ederlerdi. Halk gelir, bu kze tapard. Bu hayvan lnce onu mumyalarlard. Ondan sora

Kitaplara Yansmas
MISIRDA DN NA- Msrllar yzlerce ve yzlerce allahlara taNILAR parlard: Gnee, aya, Nil'e, hayvanlara... Msr ilahlar iinde, en ok tannmlar, hayvanlar idi. Her ehrin; kedi, timsah, kurbaa, veya, aslan, kurt, akal, leylek, akrep gibi bir hayvan ilh vard. Byle husus ilhlardan baka, umumun tapt allahlar da vard. Mesel Gne... Kendisine taplan hayvann cinsinden btn hayvanlar, o mntkada mukades idi. Bunlar ldrenler idama mahkm olurlard. Milttan bir asr eveline kadar, Msrllarn, zihniyeti byle idi. Bu srada skenderiye'de bir Roma'l, bir kedi ldrd iin ahali tarafndan derhal katledildi. Msrllar mabutlarnn bazlarn, bir insan vcudu ve hayvan ba, veyahut insan bal hayvan vcudu eklinde, temsil ederlerdi. Hayvanlardan bilhassa, Apis kzne, taparlard. Papazlar bir mabedin iine, seilmi bir kz korlard. Bu kz beslerler ve ona hizmet ederlerdi. Halk gelir, bu kze tapard. Bu hayvan lnce onu mumyalarlard. Ondan sonra Trk Tarihinin Ana Hatlar (s. 220-221) Tarihi (s. 121) 117

Atatrk'n El Yazs 0
bir mezara gBmUlUrdU. BuA**Baf incankor-

eylelt*. aaiul^ultg lar ,

-

iptidai

tabiatn

kuvvetlerinden

dZ-

k a r l a ^ ^ - i m . -_ >l l n r t m l U o l l ^ i ' i a gnee a llile M i i n r n U r l n t t nl r.rnlr t f i f n l m r l y r imi - nlnnr.) ^feMcaafiaifcl

hayvanlarla^yaarlard.Konujslyan fakat

birok -eyler anlayan

esrarengiz*

bu ve

mahluklar, onlarca mukaddesy^^t. ve hayvanlar

Taptklar urdsnda

aabutlur ve

hayrhah

bethah

olanlar

vard.Hayrhahlara ' "T istesek onlardan

tapnak! m yeni nimetler

tekilare ise fenalkl-rndan

118

El Yazsnn Metni
-19kz mkellef bir mezara gmlrd. Bu gl eyler in sebebi udur:

iptida insanlar tabiatn kuvvetlerinden korkarlard. Birde, iptida insanlar, adeta hayvanlarla birlikte yaarlard. Konumayan fakat birok eyler anlayan bu mahluklar, onlarca esrarengiz ve mukaddes oldu. Taptklar mabutlar ve hayvanlar arasnda hayrhah ve bethah olanlar vard. Hayrhahlara tapmaktan, maksat onlardan yeni nimetler istemek idi. tekilere ise fenalklarndan

Kitaplara Yansmas
kz mkellef bir mezara gmlrd. Bu gln eylerin sebebi udur: ptida insanlar tabiatn kuvvetlerinden korkarlard. Birde, iptida insanlar, adeta hayvanlarla birlikte yaarlard. Konumayan, fakat birok eyler anlyan bu mahlklar, onlarca esrarengiz ve mukaddes oldu. Taptklar mabutlar ve hayvanlar arasnda hayrhah ve bethah olanlar vard. Hayrhahlara tapmaktan maksat, onlardan yeni nimetler istemek idi. tekilere ise fenalklarndan Trk Tarihinin Ana Hatlar (s. 219-220) Tarihi (s. 120) 119

Atatrk'n El Yazs

korunaak in topulordoy frVt 11-^ j/rfii 'tt*4*??*:,

tbtifitft

.M^Ruhun ebediyeti.Tahnit^ SlUnee ruhunun . , I l n d n n kBtxg*Bi gOnlln blrir de TOoadana tekrer. gireceini

. .^ /,/

derlerdi. Bunun l e l j J M M n - f r t tMhiM l t r i f l Ht.CMt tl t

/ U f a

* / / t.

/ /

*
'

da. Bu suretlep ceset,bir aunya haline k o n u r , t o / j i V I H f c f e , , t r n n konurdu

t**.

fofSfAf.

n 1 l f l e * S * * Ehramlar, k r a l l a r n aunya l a n iln^bllyttk Bozarlardan barettir.

A 6 ***-^**-

120

El Yazsnn Metni
-20korunmak iin tapndrd.
Msrllarn, uluhiyet hakkndaki itikatlarnn mene ve safhalar tetkik olunursa u neticelere varlr; Sami-Hami Msrllar, Msrda ilk medeniyet kuran trk uruklarnn, adeta, bayrak gibi, uruk birlii alameti olan, doan, kurt gibi hayvan timsallerini ki phesiz trklercede mukaddes idi. Hususi ilahlar mertebesine kardlar. Bir taraftan da Trklerin, en byk grdkleri kinatn btn kuvvetlerine taptlar. Bilhassa gne onlarn allah oldu.

Ruhun ebediyeti, Tahnit Msrllar, insan lnce ruhun azndan katn ve gnn birinde vucuduna tekrar gireceini zan ederlerdi. Bunun iin ceseti
salam muhafaza etmek lazmd. Ceset mumyalanrd. Sora sarglarla

smsk balanrd. Bu suretle ceset, bir mumya haline konur, ve lenin itimai mevkiine gre bir mezara konurdu. Ehramlar, krallarn mumyalan iin, byk mezarlardan ibarettir.

Kitaplara Yansmas
korunmak iin tapnrlard. Msrllarn, lhiyet hakkndaki itikatlarnn mene ve safhalar tetkik olunursa u neticelere varlr; sam, ham Msrllar, Msrda ilk medeniyet kuran Trk kabilelerinin adeta, bayrak gibi, kabile birlii almeti olan, doan, kurt gibi hayvan timsallerini -ki phesiz Trklerce de mukaddes i d i - husus ilhlar mertebesine kardlar.

Bir taraftan da Trklerin, en byk grdkleri kinatn kuvvetlerine taptlar. Bilhassa Gne, onlarn Allah oldu. Msrllar, insan lnce, ruhunun azndan katn ve gnn birinde vcuduna tekrar gireceini zannederlerdi. Bunun iin cesedi salam muhafaza etmek lazmd. Ceset mumyalanrd; sonra, sarglarla smsk balanrd. Bu suretle ceset, bir Mumya (Res. 74) haline getirilir ve lenin itima mevkiine gre bir mezara konurdu. (Res. 72). Ehramlar, krallarn mumyalar iin, byk mezarlardan ibarettir. Trk Tarihinin Ana Hatlar (s. 220-222) Tarihi (s. 120-121) 121

Atatrk'n El Yazs

y.

-c4

f.

122

El Yazsnn Metni
-20/aFakat, gne (Osiris) battktan sora korkun karanlk basyor oda allah olmak lazm (seth).. bir karanlk allahnn, karanlklarn aydnlatan (Ay), onuda ilah zanetmiler (sis).. Ertesi gn, ufuktan, kan gnei (Osiris)in olu, kabul etmiler, gne (Hors) Karanlk allahnn fenal, ayn ile bertaraf olunca, ortada itibara ayan gne (Hors) ve ay (Isis) fakat, Horiisn babas Osiris ki kayplardadr onuda unutmamak lazmdr. te, Hayvanlardan ve tabiatn kuvvetlerinden yzlerce allahlara, insanlar taptrmak, maskaraln anlayan papaslar, belli bal allahlar, e indirmilerdir. Baba (Osiris), Oul (Hors), ana (sis). Teslis denilen itikadn esas budur.

Kitaplara Yansmas
Fakat, Gne Osiris battktan sonra, korkun karanlk basyor. Oda Allah olmak lzm: Set... Bu karanlk Allahn, karanlklarn aydnlatan Ay; onu da lh zanetmiler: sis. Ertesi gn, ufuktan, kan Gnei "Osiris"in olu, kabul etmiler: Gne (Hors). Karanlk Allahnn fenal, Ayn ile bertaraf olunca, ortada itibara ayan, Gne Hors ve Ay sis kalyor. Fakat Hors n babas Osiris, ki kayplardadr, onu da unutmamak lzmdr. te, hayvanlardan ve tabiatin kuvvetlerinden yzlerce allahlara insanlar taptrmann maskaralk olduunu anlyan papazlar, bellibal allahlar, e indirmilerdir: Baba (Osiris) Oul (Hors), Ana (sis), Teslis denilen itikadn esas budur. Trk Tarihinin Ana Hatlar (s. 220-221) Tarihi (s. 121) 123

Atatrk'n El Yazs

^ A p ^ U .

- t y u c ^ ^

fi/e^y^.

jU.

yry

fc^

124

El Yazsnn Metni
-20/bMasum ve cahil insanlar, yzlerce allaha taptrmak, veya, allahlar, muayyen gruplarda toplamak ve en nihayet bir allah kabul ettirmek, siyasetin dourduu neticelerdir. Hangi mabedin Hkmdar, dolaytsile papaslar, kuvetlenir ve dier mabetlere hakim olursa, O mabedin papaslar Kendi allahlarnn bykln tantmaya, dier allahiar ehemiyetten drmeye alrlard. Netekim, Tinis hanedanndan I inci Pepi'nin yaptrd Menfis (Memphis), payitahat olunca, buras iin yeni ve en byk bir allah lazmd. Tinis papaslar bunun aresini buldular. Tinisin (Helyopolis) mahall allah, insan eklinde temsil edilen atom (Ataum=ammon) idi. Fakat, bu ilah, btn msrllarn gzn dolduramazd. Umumiyetle, msrda, gnee mensup bir allaha tapnmaa allmt.

Kitaplara Yansmas
Masum ve cahil insanlar, yzlerce allaha taptrmak veya allahiar, muayyen gruplarda toplamak ve en nihayet bir allah kabul ettirmek, siyasetin dourduu neticelerdir. Hangi mabedin hkmdar, dolaysiyle papazlar kuvvetlenir ve dier mabetlere hkim olursa o mabedin papazlar, kendi allahlarnn bykln tantmaa dier allahiar ehemmiyetten drmee alrlard. Nitekim, Tinis Hanedanndan Pepi I. n yapt Menfis (Memphis),

payitaht olunca buras iin yeni ve en byk bir allah lzmd. Tinis Papazlar bunun aresini buldular. Tinisin (Helyopolis) mahall Allah,

insan eklinde temsil edilen Atom=Atoum=Ammon idi. Fakat bu ilh, btn Msrllarn gzn doldurmazd. Umumiyetle, Msrda Gnee mensup bir allaha tapnmaa allmt. Trk Tarihinin Ana Hatlar (s. 220-221) Tarihi (s. 121) 125

Atatrk'n Ek Yazs

sU^A^rt^

Zi>tt^

c<c

rw--e-

u y

'

126

El Yazsnn Metni
-20/cBundan evel taplan Osiris, yahut Hors de almak, istemiyorlard. Bunlarn yerine, onlarn stnde olmak zere, yine gnein timsali olan Ra'y aldlar. Mahalli mabt ile gnei bir yaptlar (Ataum-Ra = Amon-Ra) allahn icat ettiler; ve papaslar, herkese anlattlar, rettiler ve tedris ettiler ki, (Amon-Ra) en byk allahtr; dier allahlar, insanlar ve hereyi yaratan Odur. II inci Ramses zamannda, artk, mutlak kadir olan allah, bir insan timsali ile bir gne mefhumunun -papaslarn akl ve tedbirile- birletirilmesinden olan (Amon-Ra)dr.

Kitaplara Yansmas
Bundan evel taplan Osiris, yahut Horusu da almak, istemiyorlard. Bunlarn yerine, onlarn stnde olmak zere, yine Gnein timsali olan Ray aldlar. Mahall mabut ile Gnei bir yaptlar. Ataum-Ra=Amon-Ra Allahn icat ettiler; ve papazlar herkese anlattlar, rettiler ve tedris ettiler ki Ammon-Ra en byk Allahtr; dier allahlar, insanlar ve her eyi yaratan odur. Ramses II. zamannda artk, mutlak kadir olan allah, bir insan timsali ile bir Gne mefhumunun -papazlarn akl ve tedbirlerile- birletirilmesinden olan Ammon Ra dr. Trk Tarihinin Ana Hatlar (s. 220-221) Tarihi (s. 121) 127

Atatrk'n El Yazs i

Sa ruhun bediyeti harknda H k 1 / 'A . > * .i. gttaal bt f i k i r yald.Hr B1Ua t / c

nn rub.-g^0<M>8ris rlynaetind bir ahken hutarun<j>,nbbBy tn~

m, x.'*./ f o n * -

H l t o . Ruh t a r t l r , * . Xgcr fena a n e l l e r l e ykl la aahim/ T e d l l l r # . l i f i bHe ,hayatnda y a p t j n t i r a f a aecbuz^fl.Ruh r t i k p etnedlgl tana l e r i atyaftaA'te-iU. \

4< (Bldllraedla, Mabatlar*Kar voifelerinde kuaur etaedl i M . ) aora/eyl ler c e e r j f l ^ _ ; (Alara aksak Terdin,ausuclara BL U verdim,plaklara elbise verdin A j/ll lfl a m'nl m . f

128

El Yazsnn Metni
-21-

Ruhlarn muhakeme edilmesi

Msrllar, zamanla, ruhun ebediyeti hakknda u fikre saptlar. Her

lnn ruhu, allah Osiris riyasetinde bir mahkeme huzurunda, muhakeme edilir; Ruh tartlr; Eer fena amellerle ykl ise mahvedilir;
Mahiv edilecek kadar gnahlar ok deilse, hayatnda yaptn itirafa

mecburdur. Ruh irtikap etmedii fena ileri sayaca. Mesela, evela diyecekti ki: (ldrmedim, mabutlara kar vazifelerimde kusur etmedim.. v.s.) sora da eyi ilere geerek: (Alara ekmek verdim, susuzlara su verdim, plaklara elbise verdim v.s.) diyecekti.

Kitaplara Yansmas
Msrllar, zamanla ruhun edebiyeti hakknda u fikre saptlar: Her lnn ruhu, Allah Osiris riyasetinde bir mahkeme huzurunda, muhakeme edilir; ruh tartlr; eer fena amellerle ykl ise mahvedilir; mahvedilecek kadar gnahlar ok deilse hayatnda yaptn itirafa mecburdu. Ruh irtikp etmedii fena ileri sayacakt. Mesel, evvel diyecekti ki "ldrmedim, mabutlara kar vazifelerimde kusur etmedim.." v.s. Sonra da iyi ilere geerek "alara ekmek verdim, susuzlara su verdim, plaklara elbise verdim... v.s." diyecekti. Trk Tarihinin Ana Hatlar (s. 220-221) Tarihi (s. 121) 129

Atatrk'n Ek Yazs

Temiz diyete kokulu

olduu kbul bir

sabit

olan,ruh,ebe^ serin^** ve bu im t

cdilij^ve

havada yaar

n * i iri n ~l' r rl l l i ( f f l n l 1

f ^ - j
^jJhn.etjt

J8 YilkjfK ujlul.'i M..-.u-ra/ljln I tuthi lara i m m nlng n I l m i m intl nr,et

1^11f BaMrlrT

dsha yg

ln{iJ1irT -r^

.teiriy^ttiCeTrcuS l;" 1 lA-ioffrrf" ggaJPasoLa 1

dnrlerdi.Svvela butlan n-r*--!

'..aVVaada
bir ok ma'i

gv^'-gyg

fcCy.Tm-i.r.-r-

FTL

TL.T...

NMR-

OF 1

"

"

" ^

- s i a <ra e e H l r . r i " U u j ' l t . ' I f l l T

U gafrslyr"! fin lfn I ir; lin"1 ~r.

n.

""-;rypt.'l-,i'-,fr "'"t'1 i a j i t JFA -kuriir

130

El Yazsnn Metni -22Temiz olduu sabit olan, ruh, ebediyete kabul edilir, ve serin, kokulu bir havada yaar ve allahn sofrasnda yemek yerdi, ahire yahut hesap gn, mizan, srat kprs, cehennem, cennet telakkilerinin msrda uyanmas byle olmutur.

Kitaplara Yansmas
Temiz olduu sabit olan, ruh, ebediyete kabul edilir ve serin, kokulu bir havada' yaar ve Allahn sofrasnda yemek yerdi. Ahiret, yahut hesap gn, mizan, srat kprs, cehennem, cennet telkkilerinin Msrda uyanmas byle olmutu. Trk Tarihinin Ana Hatlar (s. 222) Tarih 1 (s. 122) 131

Atatrk'n El Yazs

^TTHii

alimin

, (ialifU . n r <

^jffcULt lluf.lnn Hyl -t nrlt t ) .... J...J1.

'

"

J 11 a r , h ' V U l r

M n n . H n >, TfH

l '

mrl11 lmffr tniKu "v XX. , ( tal. ^111 - -hy ..r- ihm i nk

-^f (ItCtCt, /? - /
/

r , - ^ j b t Z ^ r i i a r.ab^ ' . l o r , c f l l e rln -.e-i-j-lar

-23-

El Yazsnn Metni

Msr papazlar ve dini ayinler

Msr papazlar phesiz, saf ve cahil halktan ok bilgili, ok zengin ve politikac idiler. Bu sebeble idi ki firavunlarn mesnedi, oluyorlar, mavirleri olabiliyorlard. Papazlarn, bizzat Hkmeti idare ettikleri grlmtr. Papazlar, istedikleri kadar, allahlar yaparlar veya onlar bir ka zmre halinde toplarlar; Eer kuvvetli olmalarna ve menfaatlarna yardm edecekse, btn dnyay yalnz bir allah etrafnda, kendilerine hadim klmaa alrlard. Msr mimarl ve abideler

Msrllar, bilhassa, mabutlarna mabetler, llerine mezarlar yapmlard.

Kitaplara Yansmas
MISIRIN PAPAZLARI VE DN AYNLER Msr papazlar phesiz, sf ve cahil halktan ok bilgili, ok zengin ve politikac idiler. Bu sebeble idi ki, Fir'avunlarn mesnedi oluyorlar, mavirleri olabiliyorlard. Papazlarn, bizzat hkmeti idare ettikleri grlmtr. Papazlar, istedikleri kadar, allahlar yaparlar veya onlar birka zmre halinde toplarlard; eer kuvvetli olmalarna ve menfaatlerine yardm edecekse btn dnyay yalnz bir allah etrafnda, kendilerine hadim klmaa alrlard. Msrllar, bilhassa mabutlarna mabetler, llerine
SAN A T L E R
mezarjar

yapmlardr.

Trk Tarihinin Ana Hatlar (s. 222-223) Tarihi (s. J 22-123)

133

Atatrk'n Ek Yazs

2.3/

l/k.

134

El Yazsnn Metni
-23/aPapazlarn, insanlar zerine tesiri, bilhassa, mabetlerde ayinler vastasyla olurdu. allahlara tapmak, bir ok ayinleri ve bir okta papazlar icap ettiriyordu. Mabedin ortasn igal eden, dar ve karanlk bir odada, mahallin allah, hergn hediye kabul ederdi: koku, yiyecek, kuma v.s. Bayram gnleri, allahtn heykeli debdebeli olaylarla, ehrin iinde dolatrlrd. Mabetlere kurbanlar da verilirdi, en makbulu bua idi. ayinler, basma kalp dualarla yaplrd.

Kitaplara Yansmas
Papazlarn insanlar zerine tesiri, bilhassa mabetlerde ayinler vastasile olurdu. ok allahlara tapmak, birok ayinleri ve birok da papazlar icap ettiriyordu. Mabedin ortasn igal eden, dar ve karanlk bir odada, mahallin allah, hergn hediye kabul ederdi: koku, yiyecek, kuma v.s. Bayram gnleri Allahn heykeli debdebeli alaylarla, ehrin iinde dolatrlrd. Mabetlere kurbanlar da verilirdi. En makbul boa idi. Ayinler, basmakalp dualarla yaplrd. Trk Tarihinin Ana Hatlar (s. 222-223) Tarih 1 (s. 122) 135

ATATRK'N EL YAZISIYLA MUHAMMED VE SLAMYET

Atatrk'n Muhammed ve slamiyetin douu konusunda, Lise Tarih kitab iin eliyle yazdklar ve yazdrdklar (1930).

zgn belge, Antkabir Ktphanesi'nde. Fotokopisi, Trk Tarih Kurumu'nda, Genelkurmay Bakanl'na bal Askeri Tarih ve Stratejik Etdler Bakanl'nda ve Aydnlk gazetesi arivinde. 137

Atatrk'n Ek Yazs V
( t .///, . l,it.,H

t.c^i't fi/eJCt-t.j f\ y t i t*"- ^ ^ / , - ^ .

' Mm t /'/: ,/t'j. /

4 /i "'

, /" <<:- ... -' :> 'V /,*._<: >/.. wiV* i-v^t/k'- t / . -,

.
tc

//1 s/&/'fCi* i. -///iri './':

J/Ujdf" - y-t-j tx/h**- OC.i'itt i i-1 f i ; e ^ ^ . J-.' ^ t-M > /"' w - r ^ v

6

[/"ittt^fi.

.11 n

.... /Lc~

r y >y .

. --

j / ; , . , i tt'i- . /^-v, / '

/ , '<

A * /< <./<'1

; S( >!l"/ "

. t/**///. 138 '

I. -

j l f i - * - * - " " /-C '( .

El Yazsnn Metni
(1) Araplar-Muhammet Arap mparatorluklar Arabistan
Arabistan, Kzl deniz, U m m a n denizi ve Acem Krfezi arasnda geni bir yarm adadr; imalde Suriye ller ile Asya'ya baldr. Arabistan'n ii umumiyetle batan baa ldr; bununla beraber birbirinden farkl mntkalar vardr. Garpta Hicaz mntkasnda M e k ke, Yesrip" (Medine) ehirleri vardr. Yarm adann cenub garb kesinde Yemen Ktas bsbtn bakadr; erazsi dalktr, mmbit yerleri vardr, mevsiminde yamur yaar; mhim ehri Sana'dr. Kahvesi mehurdur. Ortada Necef yaylasnda otlaklar vardr. Kzl deniz sahilinde uzanan dalar yaln ve plak kayalklardan ibarettir; dalarla sahil arasnda alak ve scak ovalar vardr. Buralara Tihame derler.

139

Atatrk'n Ek Yazs

oieyhctt.

Ce-strC

J t t ^s

, ^fatJli. CA.

/ / s j t / J t tsj t

(sy^-L / e; L

/ ^ ^ y ^

^ _
*J

i/coctCS,

Vt

1*-0-

140

(2)

El Yazsnn Metni

Bu dalara Hicaz dalan denir; yksek noktas (2750) metredir. Yemende (3000) metre irtifanda da vardr. Umman denizi sahilince uzanan Umman dalan vardr. ller kzgn scak ve kuraktr. Arabistanda nehir yoktur, bir kuyuya tesadf etmek saadettir. lde mthi scak rzgrlar eser, kumlarn havaya kartrr. Araplar Araplar, yahudiler gibi Sam denilen rktandrlar; bedevidirler. Hayal ve iir istidatlar oktur. Muhammetten evel edebiyatlar ve airleri arasnda msabakalar vard. tima ve siyas hayatlar anari iinde idi. Mekke ve Medine ahalisi tccar idiler, idareleri de bir nevi halk idaresiydi. Yemende kk kk kabile krallklar vard.

Kitaplara Yansmas
P' ar Sam rktandrlar. Byk ksm bedegebelerden ibarettir. Arabistann hain iklim ve tabiati bu gebelerin hayat ve adetlerindeki iptidailii devam ve muhafaza ettirmitir. Bedeviler adrlarda yaarlar. St, bulgur, bulunan yerlerde hurma, klde pimi arpa ekmei ile geinirler. Kertenkele ve ekirge de yerler. Btn ileri kadnlar grr. Bedev Araplarn en byk itima teekkl kabiledir. Kabilenin irs bir reisi bulunur. Bu reis her trl davalara bakar.1 Kabileler arasnda biribirlerin imhaya kadar varan kavgalar eksik deildir. Birka kabilenin harp maksadile birleerek Kait, Emir, Seyit namlar verilen bir reisin idaresinde yaadklar da vakidir; fakat yine her kabile kendi istikllini muhafaza eyler. Araplarda khinler, airler ve irs erifler vardr. Tarih 11 (s. 80) ARAPLAR AHLK VE ADETLER
v <Ara

141

Atatrk'n Ek Yazs
.

A AftJM** st^Ou' //e-i

"

U> - A f i ,

^ c ^ c

-i, t

f )/txnU / M d e .

'.
Co>*y<

<

Aa***.

- ^ L ^ t - r / ( b y u ^ J

142

(9)

El Yazsnn Metni

Araplarn ptida dinleri Arabistanmimalinde Hristiyanlar ve hemen her tarafnda mhim yahudi kolonileri vard. Fakat araplarn umumiyeti putlara taparlard. bedeviler lde talara, vahalarda aalara taparlard; onlar da gzle grlmeyen cinler, periler tahayyl ederlerdi. Bedeviler, Mekkeyi mukaddes tanrlar ve oraya hacca gelirlerdi. Orada Kabe vard. Kabede arap kabilelerin mabdlarn temsil eden yere dik konulmu 360 ta ve gkten dm tanlan mehr Karata (eceri esvet) bulunurdu. Gelecek hayat hakkndaki inanlar ok karanlkt. Yemende bir eski medeniyet vard (Himeyrilerin). Bu medeniyeti phesiz, acem krfezi sahillerine Smerler getirmitir.

143

Atatrk'n Ek Yazs

itjHs-

'JM. Ulir/SI V-4fttjL <ri A ti/ (i fi/r

f&^Cc. ccvJ-

mut-~ J

<?

'

< V

tt-tn \

. .

^eL'U^n.

^t^/oL

JorMU?

-y -

r J .

f-^&tj

t / a f w ^

f-c^kL.. - f JH A

jCx.1t*: yU

J t ad

t,i

Jj

I 6-"-

-o^//
^Vir-o'/si tl,^

'j

144

El Yazsnn Metni
(9) Muhammedin menei Muhammedin aile ve Atalarna ait btn malmat Tarih olmaktan ziyade efsanevdir. Peygamber zamannda bu malmat yoktu; bunlar sonradan icat olunmutur. Araplarn aile ecerelerinin tutulmas usul Halife mer zamannda balamtr. Bu usul bir takm dzme ecerelerin uydurulmasna yol at. Hakikatta, Muhammedin menei hakknda pek az ey bilinmitir, okadar ki onun asl ismi dahi malm olmamtr; Muhammet, Peygamberin ismi deil, lakabyd. Peygamberin cetleri hakkndaki malmat dah tarih vesikalara uymaz. Araplar, Peygamberin brahim neslinden geldiini ispata altlar; Araplar bu suretle btn

Kitaplara Yansmas
Muhammedin ocukluuna ve genliine ait malmata soradan katlm ok uydurma eyler vardr; onun vatandalarn dine davete baladktan soraki hayat daha ok malmdur. Tarih 11 (s. 89) 145

Atatrk'n Ek Yazs
A*^*?' fcLtca^^

a+u^jtdZaJuKsl^r* ' ... -fay*-, JtctA&O''

jEsyy**^

146

El Yazsnn Metni
(5) Arap rknn yksek necabet sahibi olduunu ispat etmek hevesinde idiler. Muhammet kendisi hibir zaman asalet erefi iddiasna kalkmamtr; O, bo teferruata ehemiyet vermezdi; gayesine doru tereddtsz yrr amel bir adamd. Muhammet, hibir zaman bir esalet Hcceti istemedi; damarlarnda bran nebilerinin can dolatn iddia etmedi; bilakis kerek kendisinin, kerek ana ve babasnn fakir hailenle iftihar etti. Btn mehazlar, bize, Muhammedin babas olmak zere Abdlmttabin olu Abdulla namnda bir zat gsterir; Anasnn da adn Emine olarak tespit ederler. Muhammet dnyaya gelmeden evel, babas lmtr. Emine de, ocuunu alt

147

Atatrk'n El Yazs

/
/ d a .

tac.'&jff.

El Yazsnn Metni
(6) yanda yetim brakmtr. Muhammet dedesi abdlmuttalip yannda kald. Dedesi ldkten sonra da amcas Ebtalibin himayesine girdi. Ebtalip ok fakir ve ailesi de kalabalkt. Mhammet, maietini Temin iin genliinde obanlk etti. Mhammet 25 yanda iken Hatice isminde 40 yanda zengin bir dul kadnla evlendi; daha evel onun hizmetine girmi develerine ve ticaret ilerine bakyordu. Bu verdiimiz malmat, teden beri verilegelmekte olan malmattr. Ancak, bu hususta bilgimizi, tarih erevesine sokabilmek iin u noktalara dikkat celp etmek lazmdr: Muhammedin Abdulla ismini tadna dair sylenen szler kati deildir.

149

Atatrk'n Ek Yazs

1"lo&tvvt-iy&ft

^(ri^yU

/i

fca&t, tfMit,
jt.

_d

s f a ^ / ^ u r f -- ^ u r t ^ d i 150

u-<

El Yazsnn Metni
(9) Abdulla ismi, Muhammetten evel adeta mehuld. slamiyetten evel Herhangi bir mabuda nispetle Abdllat, zeydllat gibi isimler vard; bu isimler islamiyet devrinde Abdullah, Zeydullah yapld. Ananann bize Muhammedin dedesi olmak zere gsterdii Abdlmuttalibin dah, Hakik dedesi olduu hakknda tarih vesika yoktur. Bu mlahazalardan sora Muhammedin menei hakknda sylenebilecek udur: Muhammet, fakir bir meneden gelmitir; pek gk yanda anasz, babasz kalmtr; Abdlmuttalip ailesi ve bilhassa Ebutalip tarafndan bir efkat hissile kabul ve

151

Atatrk'n Ek Yazs

i 'Mi, i

fa?**-

152

El Yazsnn Metni
(9) Himaye edilmitir. Peygambere verilmi olan Muhammet lakab, lm babasnn ismini kullanmaya lzum brakmyordu. Muhanmedin Peygamberlii Muhammedin Peygamberlik vazifesinin nasl baladn izah etmek en nazik ve en mkl meseledir. Muhammedin bir melek ile ve allah ile Hakikaten konumu olduu kanaatnda bulunanlar olduu gibi, Muhammedin, isteyerek byle sylediini de ileri srenler olmutur. Bu faziyeleri bir tarafa brakmak ve meseleyi ilim ve mantk erevesi iinde mtalaa etmek daha doru olur.

153

Atatrk'n El Yazs
-

; ^

Seig&fk.

1/

154

El Yazsnn Metni
(9) Kuranda rendiimize gre, Muhammet hi deimeden yaam bir insan deildi; o da hayat ve Hadiselerin zaruri icaplar karsnda adeta hergn deimitir. Muhammet, iptida allahn resulym diyerek ortaya kmamtr; bunu dnmemitir. Bu dnce, senelerce mcadele ettikten ve fikirlerini nereyledikten sora kendisinde hasl olmutur. asl meselenin Hal noktas urdadr: Btn iptida kavimlerde olduu gibi Araplarda da, airlerin akl erdirmedikleri kvetlerden ilham aldklarna inanrlard. Bu kvetler Araplar iin Cinler idi. Cinler, gya khinlere de kyptan haber vermek

Kitaplara Yansmas
Tarihi noktai nazardan da mtalea edildii zaman grlyor ki: Muhammed birdenbire Allahn Resulym diyerek ortaya kmamtr. O, Araplarn ahlk ve detlerinin pek fena ve pek iptida ve slaha muhta olduunu anlam, bunlar slah iin tenha yerlere ekilerek senelerce dnm ve yllarca tefekkrden sora kendisinde vahiy ve ilham fikri domutur. Vahiy, ilham fikri Muhammetten evel de Araplarca mehul deildi. Btn iptida kavimler gibi, Araplar da, airlerin, akl erdiremedikleri kuvvetlerden ilham aldklarna inanrlard. Bu kuvvetler Araplar iin cinlerdi. Cinler, gya, khinlere kayptan haber vermek
Tarih II (s. 90-91)

155

Atatrk'n
Ij,*.' .UX.VM

Yazdrd
#

A & t

& tGouUft.

dor-rU*

OH*

(r^i^K

-t^tt^'rrwl'V& j

c>-^AJt^

oit

svKL.

O^'yJC

ti^AA

'Z^te^ynt/KlZ*.

Ct-m-t/l*
tZU .
JLa.

-shtoA

I/
' ZJJZZt

156

El Yazsnn Metni
(10) kudretini ilham ederlerdi. Bu nevi itikatlar arabistanda her zaman o kadar canl ve derin olmutur ki Mhammet dahi cinlerin vcuduna samimi olarak inanmtr. Hakikaten cinlerin airlere iir ilham ettiine kani idi. Muhammedin sa ve Musa dinlerine dair rendikleri de bu itikadn kuvvetlendirmitir. saya atfolunan mucizelerin ou cinleri tardetmekten ibarettir. Muhammet dahi btn cinleri habis ruhlar gibi telakki etti. Ve onlar eytanlarla bir tuttu.

Kitaplara Yansmas
kudretini ilham ederlerdi. Bu nevi itikatlar Arabistanda herzaman o kadar
canl ve derin olmutur ki Muhammet dahi cinlerin vcuduna samimi

olarak inanmtr. O, hakikaten cinlerin airlere iir ilham ettiine kani idi. Araplar airleri, bir khin gibi telkki ederlerdi. Muhammedin Musa, sa, dinlerine dair rendikleri de kendisinde bu itikad kuvvetlendirmitir. Bu Peygamberler de melekler vastasile ilham aldklarn sylemilerdi. O dinlerde de cin ve melek telkkisi vard. Dinler nazarnda cinler, kt ruhlar olduundan peygamberler onlardan mlhem olamazlard. Muhammet te dier peygamberler gibi kendisine ilham eden kuvvetin insanlar ifal eden bir kuvvet olmayp, onlar hayr ve saadete irat eden ilh bir kuvvet olduuna samimi olarak inand. Tarih 11 (s. 91.) 157

Atatrk'n Yazdrd
11

h & j & k

ZUueJ

-^yiU^oL

&IA

l&^aj/Cyuct. . O*Vtt -t'JJt^vvCeA^rt^ /^+t-hlrrrt Ct^rt-ui^lt^ +^fruU*^ i

rVYVttdJl^vv

l'jU/Vvl

\Tou I Ccuyn

h f dl

/u.MU t&U.

El Yazsnn Metni
(11) Fakat Muhammet dier taraftan tabiat fevkinde bir kuvvetin ilhamlarna maruz kaldna inand. Muhammet ilhamlarn cinlerden almadn ve fakat cinlerden yksek olan Allahtan aldn syler. Bu sebeple Kuran ayetlerinin manzum deil mensur olduunu delil gsterir. Muhammet balangta her halde edit bir heyecana maruz oldu. Bir takm din endieler ve vicdan mlahazalarla

Kitaplara Yansmas
Muhammed balangta her halde, edit bir heyecana maruz oldu. Birtakm dini endieler ve vicdan mlhazalarla Tarihli (s. 91)

Atatrk'n Yazdrd u

'

i -V

XU^IC^ -f'H^U-rt-l,, ey -

' y i f t ^ y i "Slt-yt,^ {vPL-K pc m. '/ek

.ii.. / i - ^ - / - " T . i"

<20*

i '

-'pjy tytlsy* itUlM^-

e / ;cv. p . t(*\.
t

n+.'ii, , ' e/fr^e, riluta

y/eZ:*/-,mvnX**^ /IM .<>,

tMU^
syruM-tu.,/

160

El Yazsnn Metni
(14) samim surette zld. Muhammet amuskr, samim ve menfaat fikrinden ar olarak ortaya atld. Onun gayesi rktalarnn ahlak ve dinini slah etmekti. lk vahi Muhammedin peygamberliinin balangcna dair bir ok eski rivayetler vardr. Bunlar artk efsanelere karmtr. Hakikatta peygamberin ilk syledii Kuran ayetinin ne olduu malm ve belki de mazbut deildir. Kuran sureleri

Kitaplara Yansmas
samimi surette zld. Muhammet namuskr ve menfaat fikrinden ari olarak ortaya atld. Onun gayesi, muhitinin ahlkn, dinini ve itima hayatn slah etmekti. LK VAHY Muhammedin Peygamberliinin balangcna dair birok rivayetler vardr. Bunlar pek ok efsanelerle
ne

karmtr. Hakikatte Peygamberin ilk syledii Kuran ayetlerinin olduu kati surette malm deildir.

Tarih II (s. 91) 161

Atatrk'n

yojdinfijfi

/?
Cs^^tisxsuist^^u^t. j f e ' u mssh. txu~

lisit

UU

w r m

'uy

CUAXX-O/JC

CCwwv'

'

<tu*u V^^-cU-^rvts

lA-'l^yn Z^A^K

ry-l,)

i - u l / '

i/.Av'.-7 >'L-.-u.<Cc

( ' <' '' i'Hi'-ti/

t-c&r*

sv^-j _ fI

S^-Xi-t'-^j^^-tt

162

El Yazsnn Metni
(14) Muhammede ak semada peyda olmu bir imek gibi gnn birinde, birdenbire bir taraftan inmi deillerdir. Muhammedin beyan ettii sureler uzun bir devirde din tefekkrlerinin mahsul olmutur. Muhammet bu surelere birok altktan ve tedkikler yaptktan sonra edeb bir ekil vermitir. Mamafi kendisini tahrik eden batn amilin yukarda sylediimiz gibi tabiatn stnde bir vcut olduuna

Kitaplara Yansmas
Muhammet uzun bir devirdeki tefekkrlerin mahsul olan ayetleri lzum ve ihtiyalara gre takrir ediyordu. Bununla beraber kendisini tahrik eden kuvvetin tabiat fevkinde bir mevcudiyet olduuna samimi surette kani idi. Tarih II (s. 91) 163

Atatrk'n Yazdrd
!<h

^CUlMkUZ (SXs'YrL'!* t L. rrf t

at*-/* ri 1 ' 1 !

Cu^-t-c

ntJ'MsC**

tmh^uc

VL^JL*. K ' . .

JVw-v

K'< /'ivi'

O^C^f^-OV;-

Oo^t'CA'/tf,

164

El Yazsnn Metni
(14) kani idi. Muhammedi harekete geiren bir amil samim heycanlar olmutur. Muhammet daha sonra irticalen din hitabede bulunan bir vaiz oldu. Vaizlikten nebilie, nebiliktende nihayet allahn Resul haline geti. inde yaad insanlarn manev menfaati iin ve byk bir'hakikat namna mcahedeye atlm olan Muham

Kitaplara Yansmas
Muhammedi harekete getiren ilk amil bu samimi heyecanlar olmutur. Muhammed bidayette irticalen din hitabette bulunan bir vaiz oldu. Vaizlikten Nebilie, Nebilikten nihayet Allahn Resul haline geti. Aralarnda yaad insanlarn manev menfaati iin ve byk bir hakikat namna mcadeleye atld. Tarih II (s. 91) 165

Atatrk'n Yazdrd
/ r

i-L-n- cJ-O-

c '/^rvl

^-yyl

t y ^ ^ T OVwAoJuJ^

-i, (i-d, ; - t J " - ^ -d^ f-^f six Ci, olt^n,-.^, iz,

OWsl^l^lAS^^Os^j

C^/li syHsU^t

-ho^fH sift

IC

JLm

l^^.cU

si/d. m^jjiij

^ j /t^y, -

C-O-C. -

166

El Yazsnn Metni
(15) met, sonunda din bir imparatorluun mutlak reisi ve btn dnyaya hakim olmak iddiasn besliyen muharip bir dinin messisi sfat ile mrn bitirdi. Bu iki netice mnhasran Mhammedin kendi manev ve fikr kuvvetinin mahsul idi. Mhammedin nerettii din, insanlarn kalplerinde derin bir ihtizaz uyandrd. O lp gittii halde on asr

Kitaplara Yansmas
Muhammedi ve onun nasl bir din messisi ve dini bir devlet reisi olduunu anlyabilmek iin onun bilhassa askeri faaliyetlerini tetkik etmek lzmdr. Aksi takdirde Muhammedi, her eyi bir melekten alan ve aynen muhitine tebli eden mmi, cahil, hissiz hareketsiz bir put derekesine indirmek hatasndan kurtulmak mmkn olmaz. Halbuki Muhammet denilen ahsiyet bizatihi mtehassis, mtefekkir, mteebbis ve muasrlarnn en yksei olduunu yapt ilerle ispat etmi bir varlkt.
(Tarih, II, s. 93.)
i

Sonunda cihanmul bir dinin messisi oldu. Mhammedin nerettii din, insanlarn kalbinde derin bir ihtizaz uyandrd. O lp gittikten oh drt asr (Tarih, II, s. 91.) 167

Atatrk'n Yazdrd

(6

ca

W .

'

U/t***

'

. /

4 'JL

T (

r nJ rr r 7 ^ - 1

~uf , ,

j ^

M l ^ & J u

168

El Yazsnn Metni
(16) sonra hala islamiyetin kalplerde ihtizaz husle getirmekte olduu his olunuyor. Bu harikann sebebini aratrrken yalnz Muhammedin ahs zerinde durmak kfi deildir. Baka unsurlar da nazar dikkate almak lazmdr. O unsurlar, mevzuu bahs olan adamn faaliyet sahasn tekil eden kavmin halleridir. Her halde itima heyet Muhammedin ilk telkinlerini bat bir tekaml ile tadil ve tevsi etmitir.

Kitaplara Yansmas
Sora bile islmiyet hl kalplerde ihtizaz husle getirmektedir. Bununla beraber itima hayat, Muhammedin ilk telkinlerini bati bir tekhaml ile tadil ve tevsi etmektedir. Tarih 11 (s. 91-92J 169

ATATRK'N EL YAZISIYLA DNN ROL

Dinin kart giler" ubat milletlemeye, milli egemenlie, zgrle ve hogrye rol konusunda, Atatrk'n "Vatanda in Meden Bilkitabn hazrlarken yazdklar ve yazdrdklar (Ocak1930).

El yazlarnn fotokopileri, Prof. Dr. Afetinan'n "Meden Bilgiler ve M. Kemal Atatrk'n El Yazlar" adl kitabnda ek olarak yaymlanmtr. 2. basm, AKDTYK Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara 1988. 171

Atatrk'n El Yazs jjc

t/.

s r y t s A '

4 - c c s i e *

Medeni Bilgiler, s. 364. 172

El Yazsnn Metni
DN VE MLLET 14 Din birliinin de bir millet tekilinde messir olduunu syleyenler vardr. Fakat biz, bizim gzmz nndeki trk milleti tablosunda bunun aksini grmekteyiz. Trkler araplann dinini kabul etmeden evvel de byk bir millet idi. Arap dinini kabul ettikten sonra, bu din, ne araplann, ne ayn dinde bulunan acemlerin ve ne de Msrllann vesairenin trklerle birleip bir millet tekil etmelerine hibir tesir etmedi. Bilakis, trk milletinin milli rabtalann gevetti; milli hislerini, milli heyecann uyuturdu. Bu pek tabii idi. nk, Muhammed'in kurduu dinin gayesi, btn

Kitaplara Yansmas
Din birliinin de bir millet tekilinde messir olduunu syliyenler vardr. Fakat biz, bizim gzmz nndeki Trk milleti tablosunda bunun aksini grmekteyiz. Trkler slm dinini kabul etmeden evvel de byk bir millet idi. Bu dini kabul ettikten sora; bu din, ne Araplann, ne ayn dide bulunan Acemlerin ve ne de sairenin Trklerle birleip bir millet tekil etmelerine tesir etmedi. Bilkis, Trk milletinin mill balarn, gevetti; mill hislerini, mill heyecann uyuturdu. Bu pek tabi idi. nk, Muhammed'in kurduu dinin gayesi, btn Meden Bilgiler (s. 21) 173

Atatrk'n El Yazs jjc

cz^c-

cJ&H-'&s^j

CL&eU*

t- , d*-

/tu.

^^S*-

<

Medeni Bilgiler, s. 364.

174

El Yazsnn Metni
15 milliyetlerin fevkinde amil bir arap milliyeti siyasetine mncer oluyordu. Bu arap fikri, mmet kelimesi ile ifade olundu. Muhammedin dinini kabul edenler, kendilerini unutmaa, hayatlarn allah kelimesinin, her yerde ykseltilmesine hasretmee mecburdular. Bununla beraber, allaha kendi milli lisannda deil, allahn arap kavmine, gnderdii arapa kitapla ibadet ve mnacatta bulunacakt. Arapa renmedike, allaha ne dediini bilmeyecekti. Bu vaziyyet karsnda trk milleti bir ok asrlar, ne yaptn, ne yapacan bilmeksizin, adeta, bir kelimesinin

Kitaplara Yansmas
milliyetlerin fevkinde, amil bir mmet siyaseti idi.
Meden Bilgiler (s. 21)

175

Atatrk'n El Yazs

-dUs* , ah.

sni^cc****** ,

O ^ a t ^ . Medeni Bilgiler, s. 366.

176

El Yazsnn Metni
16 manasn bilmedii halde Kuran' ezberlemekten beyni sulanm, hafzlara dndler. Balarna geebilmi olan haris serdarlar, trk milletince, kark, cahil hocalar aziyle, ate ve azap ile mdhi bir muamma halinde kalan, dini, hrs ve siyasetlerine alet ittihaz ettiler. Bir taraftan araplan zorla emirleri altna aldlar, bir taraftan Avrupada, allah kelimesinin ils [yceltilmesi] parulas altnda, hristiyan milletlerini idareleri altna geirdiler, fakat onlarn dinlerine ve milliyetlerine ilimeyi dnmediler. Ne onlar mmet yaptlar,

Meden Bilgiler
(Alnmam) 177

Atatrk'n El Yazs jjc

/uc. A r

t j e M M k i ,

&J*

Medeni Bilgiler, s. 364. 178

El Yazsnn Metni
17 ne onlarla birleerek bir kuvvetli millet yaptlar. Msrda, belirsiz bir adam halifedir diye yok ettiler, hrkasdr diye bir palaspareyi, hilfet alameti ve imtiyaz olarak altn sandklara koydular, halife oldular. Gh arka, gh garba veya her tarafa birden saldra saldra Trk milletini allah iin, peygamber iin topraklarn, menfaatlerini, benliini unutturacak, allaha mtevekkil klacak derin bir gaflet ve yorgunluk beiinde uyuttular. Milli duyguyu boan, fani dnyaya kymet verdirmeyen, sefaletler, zaruretler, felaketler his olunmaya balaynca, asl hakiki saadete ldkten sonra ahirette kavuacam vaat ve temin eden dini akide

Meden Bilgiler
(Alnmam) 179

Atatrk'n Ely azs

/vue*

M^A^nt^

^U^uX^*

tfrcJU-

c u t o ^ A s C *

p u t z .

Medeni Bilgiler, s. 368. 180

El Yazsnn Metni
17 ve dini his, millet uyand zaman onun u ac hakikati grmesine mani olamad. Bu feci manzara karsnda kalanlara, kendilerinden evvel lenlerin, ahiretteki saadetlerini dnerek veya bir an evvel lm niyaz ederek ahiret hayatna kavumak telkin eden din hissi; dnyann acs duyulan tokatyle derhal Trk milletinin vicdanndaki adrn ykt, davetlileri, trk dmanlar olan arap llerine gitti. Trk vicdan umumisi, derhal, yzlerce asrlk kudret ve kayiiyle [aklkla, ferahlkla], byk heycanlarla arpyordu. Ne oldu? Trkn milli hissi, artk ocanda atelenmiti. Artk trk, cenneti deil, eski, hakiki byk trk cedlerinin mukaddes miraslarnn,

Meden Bilgiler
(Alnmam) 181

Atatrk'n Ek Yazs

ZL

^t^yt^^y*^-

& s) s

182

El Yazsnn Metni
15 son trk ellerinin mdafaa ve muhafazasn dnyordu. te, dinin, din hissinin trk milliyetinde brakt hatra. Trk milleti, milli hissi; dini hisle deil fakat* insani hisle yan yana dnmekten zevk alr, vicdannda, milli hissin yannda, insani hissin erefli yerini daima muhafaza etmekle mftehirdir [nur]. nk, trk milleti bilir ki, bugn medeniyetin ahrahnda [byk yolunda] mstakil ve fakat, kendilerine muvazi yrd umum medeni milletlerle, keifleri

Kitaplara Yansmas
Trk milleti, mill hissi; insan hisle yanyana dnmekten zevk alr. Vicdannda mill hissin yannda insan hissin erefli yerini daima muhafaza etmekle mftehirdir. nk Trk milleti bilir ki; bugn medeniyetin ehrahnda mstakil ve fakat kendileriyle muvazi yrd umum medeni milletlerle
en ,s

Meden Bilgiler (s. 21)

* "Dini hisle deil" ibaresi, Medeni Bilgiler'm 1930 basmnda var (s.25). Fakal 1932 basmnda karlm (s.13).

183

Atatrk'n El Yazs jjc

f c

s J M ^ f c f e ^ & y ^tsns&ot*^

AUM-.

l/e.

/^iyot-,

J ^ J

SU*-

"tfC^Vt&vfc.

/ f

Medeni Bilgiler, s. 364. 184

20

El Yazsnn Metni

mtekabil insani ve medeni mnasebet, elbette inkiafmzda devam iin lzmdr. Ve yine malmdur ki, trk milleti, her medeni millet gibi, mazinin btn devirlerinde keifleriyle, ihtiralariyle medeniyet alemine hizmet etmi insanlarn, milletlerin kymetini takdir ve hatrlarn hrmetle muhafaza eder. Trk milleti, insaniyet aleminin, samimi bir ailesidir.

Kitaplara Yansmas
mtekabil insan ve meden mnasebet, elbette inkiafmzda devam iin lzmdr ve yine malmdur ki; Trk milleti, her meden millet gibi mazinin btn devirlerinde keifleriyle, ihtiralariyle medeniyet lemine hizmet etmi insanlarn, milletlerin kymetini takdir ve htrlarn hrmetle muhafaza eder. Trk milleti, insaniyet leminin, samim bir ailesidir. Meden Bilgiler (s. 21) 185

Atatrk'n El Yazs

jjc

& L

o b ^ l U -

* -

_.

, .

/d^t&ca***-

i/e-

Medeni Bilgiler, s. 364.

186

El Yazsnn Metni
DNLERN SYASAL ROL Trk milleti en eski tarihlerinde, mehur kurultaylariyle, bu kurultaylarda devlet reislerini intihap etmeleriyle demokrasi fikrine ne kadar merbut olduklarn gstermilerdir. Son tarih devirlerinde, Trklerin tekil ettikleri devletlerde, balarna geen padiahlar, bu usulden ayrlarak mstebit olmulardr. Krallarn ve padiahlarn istipdadna, dinler mesnet olmutur. Krallar, halifeler, padiahlar etraflarn alan papazlar, hocalar tarafndan yaplm teviklerle, ilh hukuka istinat etmilerdir. Hakimiyet, bu hkmdarlara allah tarafndan verilmi

Kitaplara Yansmas
Trk milleti en eski tarihlerinde, mehur kurultaylariyle, bu kurultaylarda devlet reislerini intihap etmeleriyle demokrasi fikrine ne kadar merbut olduklarn gstermilerdir. Son tarih devirlerinde, Trklerin tekil ettikleri devletlerde, balarna geen padiahlar, bu usulden ayrlarak mstebit olmulardr. Krallarn ve padiahlarn istibdadna, dinler mesnet olmutur. Krallar, halifeler, padiahlar etraflarn alan papazlar, hocalar tarafndan yaplm teviklerle, ilh hukuka istinat etmilerdir. Hkimiyet, bu hkmdarlara Allah tarafndan verilmi Meden Bilgiler (s. 50) 187

Atatrk'n El Yazs

/ t ^ y ^ a ^ o C ^

******

Medeni Bilgiler, s. 515.

188

35

El Yazsnn Metni

olduu nazariyesi uydurulmutur. Buna gre, hkmdar, ancak allaha kar mesuldr. Kudret ve hakimiyetinin hududu yalnz din kitaplarnda aranabilir. lah hukuka mstenit bir mutlakiyet kaidesi nnde, demokrasi prensibinin, ilk ald; vaziyet mtevazdr. O, evvela hkmdar devirmee deil, onun yalnz kvetlerini tahdide, mutlakyeti kaldrmaa alt. Bu alma 400-500 sene evvelinden balar. Evvela, kuvvetin milletten geldii ve kuvvet gayri muktedir bir ele derse

Kitaplara Yansmas
olduu nazariyesi uydurulmutur. Buna gre, hkmdar, ancak Allaha kar mes'uldr. Kudret ve hkimiyetinin hududu yalnz din kitaplarnda aranabilir. lh hukuka mtenit bir mutlakyet kaidesi nnde, demokrasi prensibinin, ilk ald vaziyet mtevazdr. O, evvel hkmdar devirmee deil, onun yalnz kvetlerini tahdide, mutlakyeti kaldrmaa alt. Bu alma 400-500 sene evvelinden balar. Evvel, kuvvetin milletten geldii ve kuvvet gayri muktedir bir ele derse Meden Bilgiler (s. 30) 189

Atatrk'n El Yazs

f ^ t ^

<

Medeni Bilgiler, s. 515. 190

El Yazsnn Metni
40 itirak etmesiledir. d- En nihayet, demokrasi, msavatperverdir; bu vasf demokrasinin ferdi olmas vasfnn zaruri bir neticesidir. phesiz btn fertler, ayn siyasi haklar haiz olmaldrlar. Demokrasinin bu, ferdi ve msavatperver vasflarndan umumi ve msavi rey prensibi kar. Cumhuriyet Balarnda, hala, allahn vekili, glgesi, sfatn muhafaza etmekte bulunan, hkmdarlar bulundurmakla beraber, hakimiyyetini kazanm milletler olduundan bahs etmitik. Filhakika, bu milletlerin mensubu olduk-

Meden Bilgiler
(Alnmam) 191

A tatrk 'n Elyazs

t t f t ^ U J L ^

oUu

AJM- ^
* 11. . .. IA

k J f L ^ . U i ^ ^ u

f j u - ,

Medeni Bilgiler, s. 409. 192

El Yazsnn Metni
41 (x) Meclisler temsil eder Baz devletler, milletin intihap ettikleri vekillerin tekil ettikleri meclislere maliktir. Milletin hakimiyetini bu hkmdar, devleti temsil eder, hkmet tekil eden vatanda nazari olarak hkmdar tarafndan intihap olunur. Fakat hakikatta, hkmet reisi, milletin itimat ettii kuvetli, siyas frkalarn, liderleridir; bunlarn tekil ettikleri hkmetler, millet ve memleketi idare ederler ve meclise kar mesuldurlar. Bu izah ettiimiz hkmetler temsildirler, hakikatta demokrasi prensibi caridir. Fakat, bunlar tam manasile, demokrat hkmetler deildir. (x) "Kanun teklif etmek hakk meclis azasna ve icra vekilleri heyetine aittir."(l)

Meden Bilgiler
(Alnmam) 193

Atatrk'n El Yazs r 4L l4L U-eM-M-'

-fft / C ^ ^ V

Medeni Bilgiler, s. 415. 194

35

El Yazsnn Metni

mecburiyeti, labalilik ve keyfi hareketle telif kabul edemez. ' Halbuki, kuvvetinin ve salhiyetinin Allahtan geldiini ve yalnz ona kari, ahirette, hesap verebileceini farz eden, devleti, memleketi mevrus bir malikne kabul eyleyen bir hkmdar, her drl kayttan kendini vareste grr. Byle bir idarede, milletin benlii hrriyeti mevzuu bahs dahi olamaz. Binaenaleyh, salahiyeti mahdut dahi olsa hkmdarlk ekli demokrasiye, hakimiyeti milliye prensibine

Kitaplara Yansmas
Kuvvetinin ve salhiyetinin Allahtan geldiini ve yalnz ona kar, hrette,'hesap verebileceini farzeden ve devleti, memleketi mevrus bir malikne kabul eyliyen bir hkmdar, her trl kayttan kendini vareste grr. Byle bir idarede, milletin benlii hrriyeti mevzuubahs dahi olamaz. Binaenaleyh, salhiyeti mahdut dahi olsa hkmdarlk .ekli demokrasiye, hkimiyeti milliye prensibine Meden Bilgiler (s. 30) 195

Atatrk'n El Yazs

- t-

^LF'Z*^

^K. -T ^

MI! m
^

K.

^ *

YmSjml^

Medeni Bilgiler, s. 450. 196

El Yazsnn Metni
DN VE ZGRLK 1 Hrriyet Hrriyet, insann, dndn ve dilediini mutlak olarak yapabilmesidir. Bu tarif, hrriyet kelimesinin en geni manasdr, insanlar, bu manada, hrriyete hi bir zaman sahip olmamlardr ve olamazlar. nk, malumdur ki, insan tabiatn mahlukudur. Tabiatn kendisi dahi, mutlak hr deildir; kinatn kanunlarna tabidir. Bu sebeble insan ilk nce, tabiat iinde, tabiatn kanunlarna, artlarna, sebeplerine, millerine baldr. Mesela, dnyaya gelmek veya gelmemek, insann elinde olmamtr ve deildir. nsan, dnyaya geldikten sonra da, daha ilk anda, tabiatn ve birok mahlklarn zebunudur. Himaye edilmeye, beslenmeye, baklmaya, bytlmeye muhtatr.

Kitaplara Yansmas
Hrriyet, insann, dhdn ve dilediini mutlak olarak yapabilmesidir. Bu tarif, hrriyet kelimesinin en geni mnsdr. nsanlar, bu mnada, hrriyete hibir zaman sahip olmamlardr ve olamazlar. nk, malmdur ki, insan tabiatn mahlkudur. Tabiatn kendisi dahi, mutlak hr deildir; kinatn kanunlarna tbidir. Bu sebeple insan ilk nce, tabiat iinde, tabiatn kanunlarna, artlarna, sebeplerine, millerine baldr. Mesel, dnyaya gelmek veya gelmemek, insann elinde olmamtr ve deildir. nsan, dnyaya geldikten sonra da, daha ilk andan, tabiatn ve birok mahlklarn zebunudur. Himaye edilmee, beslenmee, baklmaa, bytlmee muhtatr. Meden Bilgiler (s. 50) 197

Atatrk'n El Yazs

Kg' t u f/rr M' Ki.

U^. J. . x

Justsj&J^O^L,

t^L-a-J^ t/t LA
J

y ^ t ^ u ^ ^
.

A 1 W . . ' -

"

m v i . eU* iA+nJL. tAjVuJL

t ^

Medeni Bilgiler, s. 515.

198

El Yazsnn Metni

ptida insanlarn, tabiatn her eyinden, gk grltsnden, geceden, taan bir nehirden ve vahi hayvanlardan ve hatta birbirlerinden korktuklarn biliyoruz, tik his ve dncesi korku olan insann her dnce ve dileini mutlak surette yapmaa kalkm olmas dnlemez. ptida insan kmelerinde, ata korkusu ve nihayet, byk kabile, ve kavimlerde, ata korkusu yerine kaim olan allah korkusu, insanlarn kafalarnda ve hareketlerinde hesapsz memnular yaratmtr. Memnular ve hurafeler zerine kurulan bir ok adetler ve ananalar, insanlar dnce ve harekette ok balamtr. O kadar <-ki, ahs dnce ve hareket serbestisi gibi bir hak mefhumu malm olmamtr. Cemaatlarn bana geebilen adamlar, cemaat allah namna idare ederdi.

Kitaplara Yansmas
Hrriyetin iptida insanlarn, tabiatn her eyinden, gk gTarih nkiaf r t , l t s n den, karanlktan, taan bir nehirden ve vahi hayvanlardan ve hatt biribirinden korktuklarn biliyoruz. lk his ve dncesi korku olan insann her dnce ve dileini mutlak surette yapmaa kalkm olmas dnlemez. ptida insan kmelerinde, ata korkusu ve nihayet, byk-kabile ve kavimlerde, ata korkusu yerine kaim olan Allah korkusu, insanlarn kafalarnda ve hareketlerinde hesapsz memnular yaratmtr. Memnular ve hurafeler zerine kurulan birok detler ve an'aneler, insanlar dnce ve harekette ok balamtr. O kadar ki, ahs dnce ve hareket serbestisi gibi bir hak mefhumu malm olmamtr. Cemaatlerin bana geebilen adamlar, cemaati Allah namna idare ederlerdi. Meden Bilgiler (s. 58) 199

Atatrk'n El Yazs

ot,JL,

0mm_ -*-*tsO

Medeni Bilgiler, s. 452. 200

El Yazsnn Metni
3 Her trl hak ve salhiyet onlarda idi. Ferdin hakk, hrriyeti, mevzuu bahs deildi. Buraya kadar olan mtalaalarmz, yle bir neticeye balaya biliriz: nsan, evvela tabiatn esiri idi; sonra, buna, semadan kvet ve salahiyet alan bir takm adamlara esir olmak zam oldu. nsan cemiyetleri bydke ve devlet haline geldike, fertler zerindeki sklet o kadar oald. Devletin banda bulunan adamn hakk, hududsuz, kaydsz, artsz mutlak bir kudret olarak kabul ediliyordu. Devletin ekli imparatorluk veyahut cumhuriyet olsun, bunun ehemiyeti azd; ferdin, ahs bir hakk yoktu. Eski zamanlarda insanlarn, yapabildikleri medeniyetlerinin en yksek devirlerinde, vaziyet byle idi.

Kitaplara Yansmas
Her trl hak ve salhiyet onlarda idi. Ferdin hakk, hrriyeti, mevzuubahs deildi. Buraya kadar olan mtalamz, yle bir neticeye balyabiliriz: nsan, evvel tabiatn esiri idi; sonra, buna, semadan kuvvet ve salhiyet alan birtakm adamlara esir olmak zammoldu. nsan cemiyetleri bydke ve devlet haline geldike, fertler zerindeki sklet o kadar oald. Devletin banda bulunan adamn hakk, hudutsuz, kaytsz, artsz mutlak bir kudret olarak kabul ediliyordu. Devletin ekli imparatorluk veyahut cumhuriyet olsun, bunun ehemmiyeti azd; ferdin, ahs bir hakk yoktu. Eski zamanlarda insanlarn, yapabildikleri medeniyetlerinin en yksek devirlerinde, vaziyet byle idi. Meden Bilgiler (s. 50-51)

201

Atatrk'n El Yazs

jPjHj. jlj ^

>

I I

fiCtJL-

Medeni Bilgiler, s. 515. 202

El Yazsnn Metni

Ferdin hakk, Hkmdarn menfaatna olarak, ilah hak iindeydi. Bu haka istinat ederek, Hkmdar, tepasnn hrriyetine istedii gibi tasarruf edebilirdi; bu, ferdin hakkna tecavz saylmazd. Hkmdarn, kudreti iin, dinlerden kan huduttan baka bir hudut tannmyordu. Hkmdarn yapmamas lazmgelen ey allahn : men ettii ey olacakt. nsanlar, fikr inkiafta ileriledike, kendi menelerini daha ak dnmee baladlar; yava yava, onun bykln daha ey i anlamaya ve takdir etmeye muktedir oldular.

Kitaplara Yansmas
Ferdin hakk, hkmdarn menfaatine olarak, ilh hak iindeydi. Bu hakka istinat ederek, hkmdar, tebaasnn hrriyetine istedii gibi tasarruf edebilirdi; bu, ferdin hakkna tecavz saylmazd. Hkmdarn, kudreti iin, dinlerden kan huduttan baka bir hudut tanmyordu. Hkmdan yapmamas lzm gelen ey, allahn menettii ey olacakt. nsanlar, fikr inkiafta ilerledike, kendi meneerini daha ak dnmee, baladlar; yava yava, onun bykln daha iyi anlamaa ve takdir etmee mukdedir oldular. Meden Bilgiler (s. 50-51) 203

Atatrk'n El Yazs

l^vCvtZ^

yf

Medeni Bilgiler, s. 454.

204

El Yazsnn Metni
5 Tabiatn, her eyden byk ve her ey olduu anlaldka tabiatn ocuu olan insan, kendinin de bykln ve haysiyetini anlamaya balad. te, insanlar, bu idrak derecesine ykseldikten soradr ki tabiatn, insanda yaratt btn kabiliyetler, faaliyetlerini serbest olarak yapmak ve inkiaf etmek lazmdr; bu lzum tabidir; tabiatn verdii haktr, fikrine vardlar. Artk bundan sora fert ile hkmdar ve devlet arasnda, hak davas ve hak mcadelesi balar. Bu mcadele devletlerin dahil inkiaflarnn tarihidir. On altnc asrda, ileri srlen fikirler yle idi: Hkmdar, emirleriyle, kanunlariyle

Kitaplara Yansmas
Tabiatn, her eyden byk ve her ey olduu anlaldka tabiatn ocuu olan insan kendinin de bykln ve haysiyetini anlamaa balad. te, insanlar, bu idrak derecesine ykseldikten sonradr ki "tabiatn, insanda yaratt btn kabiliyetler, faaliyetlerini serbest olarak yapmak ve serbest olarak inkiaf etmek lzmdr; bu lzum tabidir; tabiatn verdii haktr", fikrine vardlar. Artk bundan sonra fert ile hkmdar ve devlet arasnda, hak davas ye hak mcadelesi balar. Bu mcadele devletlerin dahil inkiaflarnn tarihidir. On altnca asrda, ileri srlen fikirler yle idi: Hkmdar, emirleriyle, kanunlariyle Meden Bilgiler (s. 51) 205

Atatrk'n El Yazs

ud&tjf

/ u v y g ^

Jt^a**.

Medeni Bilgiler, s. 515. 206

El Yazsnn Metni

ilah hakk olduu gibi tabi hakk da bozamaz. Tabi hak dahi, allah tarafndan tesis olunmu gibi kabul edilmek lazmdr. Hareket noktas, bi fikir kaldka, hkmdar kudreti hududunun temelini, uluhiyet fikri ve,ilah irade tekil etti. nk, tabi haklar da, ayn temele balanmt. Hkmdar, bu hududa riayet ediyor idiyse, bu riayeti din bir vazife telakki ettiindendi, yoksa ferdin, hkmdara kar metalipte buluna bilecei hi bir hak tannm deildi. Ferd haklar nazariyesi, tabi hak fikri, uluhiyet fikri temelinden semadan koparlarak arz zerine indirildikten sofa meydana kabilmitir.

Kitaplara Yansmas
ilh hakk olduu gibi- tabi hakk da bozamaz. Tabi hak dahi, Allah tarafndan tesis olunmu gibi kabul edilmek lzmdr. Hareket noktas, bu fikir kaldka, hkmdar kudreti hududunun temelini, lhiyet fikri ve ilh irade tekil etti. nk, tabi haklar da, ayni temele balanmt. Hkmdar, bu hududa riayet ediyor idiyse, bu riayeti din bir vazife telkki ettiindendi, yoksa ferdin, hkmdara kar istekte bulunabilecei hibir" hak tannm deildi. Ferd haklar nazariyesi, tabi hak fikri, lhiyet fikri temelinden semadan koparlarak arz zerine indirildikten sonra meydana kabilmitir. Meden Bilgiler (s. 58) 207

Atatrk'n El Yazs
-

l y

* Medeni Bilgiler, s. 515.

* .

208

El Yazsnn Metni

2 inci gruba dahil olan hrriyetler, daha ok dorudan doruya, ferdin fikr hayatndaki hrriyet haklardr. Bunlardan: I incisi, vicdan hrriyetidir: her fert, istediini dnmek, istediine inanmak, kendine mahsus siyas bir fikre malik olmak, intihap ettii bir dinin icabatn yapmak, veya yapmamak hak ve hrriyetine maliktir. Kimsenin fikrine ve vicdanna hakim olunamaz. Vicdan hrriyeti mutlak ve taarruz edilmez, ferdin tabi haklarnn en mhimlerinden tannmaldr.

Kitaplara Yansmas
2 inci gruba dahil olan hrriyetler, daha ok dorudan doruya, ferdin fikr hayatndaki hrriyet haklardr. Bunlardan: I incisi, vicdan hrriyetidir: 1- Vicdan hrriyeti, her fert, istediini dnmek, istediine inanmak, kendine mahsus siyas bir fikre malik olmak, mensup olduu bir dinin icaplarn yapmak, veya yapmamak hak ve hrriyetine maliktir. Kimsenin fikrine ve vicdanna hkim olunamaz. Vicdan hrriyeti mutlak ve taarruz edilmez, ferdin tabi haklarnn en mhimlerinden tannmaldr. Meden Bilgiler (s. 58) 209

Atatrk'n El Yazs

_ S

t*

A 4

- V

Medeni Bilgiler, s. 515. 210

El Yazsnn Metni

Medeniyetin geri olduu cehalet devirlerinde, fikir ve vicdan hrriyeti, tahakkm ve tazyik altnda idi. nsanlk bundan ok zarar grmtr. Bilhassa, din muhafzl kisvesine brnenlerin, hakikati dnebilenler, syleyebilenler hakknda reva grdkleri zulm ve ikenceler, insanlk tarihinde daima kirli facialar olarak kalacaktr. Trkiye Cumhuriyetinde, her reit dinini intihapta hr olduu gibi, muayyen bir dinin merasimi de serbesttir; yani ayin hrriyeti masundur. Tabiatile, ayinler asayi ve umum adaba mugayir olamaz; siyas nmayi eklinde de yaplamaz. Mazide ok grlm olan bu gibi hallere, artk, Trkiye Cumhuriyeti asla tahamml edemez.

Kitaplara Yansmas
Medeniyetin geri olduu cehalet devirlerinde, fikir ve vicdan hrriyeti, tahakkm ve tazyik altnda idi. nsanlk bundan ok zarar grmtr. Bilhassa, din muhafzl kisvesine brnenlerin, hakikati dnebilenler, syleyebilenler hakknda reva grdkleri zulm ve ikenceler, insanlk tarihinde daima kirli facialar olarak kalacaktr. Trkiye Cumhuriyetinde, her reit dinini intihapta hr olduu gibi, muayyen bir dinin merasimi de serbesttir; yani yin hrriyeti masundur. Tabiatiyle, ayinler asayi ve umum adaba mugayir olamaz; siyas nmayi eklinde de yaplamaz. Mazide ok grlm olan bu gibi hallere, artk, Trkiye Cumhuriyeti asla tahamml edemez. Meden Bilgiler (s. 58) 211

Atatrk'n El Yazs

YaiESSsr

-1' n**1 *

Medeni Bilgiler, s. 515. 212

35

El Yazsnn Metni

Bir de, Trkiye Cumhuriyeti dahilinde bilumum tekkeler ve zaviyeler ve trbeler kanunla set edilmilerdir. Tarikatlar lavolunmutur. eyhlik, dervilik, elebilik, halifelik, falclk, byclk, trbedirlik v.s. memnudur. nk bunlar irtica memba ve cehalet tamgalardr. Trk milleti byle messeselere ve onlarn mensuplarna tahamml edemezdi ve etmedi.

Kitaplara Yansmas
Bir de, Trkiye Cumhuriyeti dahilinde bilmum tekkeler ve zaviyeler ve trbeler kanunla kapatlmlardr. Tarikatler lvolunmutur. eyhlik, dervilik, elebilik, halifelik, falclk, byclk, trbedarlk v.s. memnudur. nk bunlar irtica membalan ve cehalet damgalandr. Trk milleti byle messeselere ve onlann mensuplanna tahamml edemezdi ve etmedi. Meden Bilgiler (s. 30) 213

Atatrk'n El Yazs

. V, '

S <. ' .

Medeni Bilgiler, s. 515. 214

El Yazsnn Metni
- Taasspsuzluk (Tolerance) "Hrriyet, ihtimal ki zorla tesis olunur; fakat, herkese kar, taassupsuzluk gstermekle ve aldrmamazlkla muhafaza edilir." Hrriyetin ve vicdan ve din hrriyetlerinin ne olduunu biliyoruz (notlar sayfa 53) Trkiye Cumhuriyetinde, herkes allaha istedii gibi ibadet eder. Hi kimseye din fikirlerinden dolay birey yaplmaz.. Trk Cumhuriyetinin resm dini yoktur. Trkiyede, bir kimsenin fikirlerini, zorla bakalarna kabul ettirmeye kalkacak kimse yoktur ve buna msade edilmez. Artk samim mutekitler, derin iman sahipleri, hrriyetin icaplarn ren-

Kitaplara Yansmas
Trkiye Cumhuriyetinin resm dini yoktur. Trkiyede hibir kimse fikirlerini zorla bakalarna kabul ettirmeye kalkamaz ve byle bir eye msaade edilmez. Artk samim mutekitler, derin iman sahipleri, hrriyetin icaplarn renMeden Bilgiler (s. 56) 215

Atatrk'n Elyazs

z ^

Cy+S^CL

Medeni Bilgiler, s. 508. 216

El Yazsnn Metni 2
mi grnyorlar. Btn bunlarla beraber, din hrriyetine, umumiyetle vicdan hrriyetine kar, taassup gknden kurumu mudur? Bunu anlayabilmek iin, taassupsuzluun ne olduunu tedkik edelim! nk, bu kelimenin delalet ettii manay, zihniyeti, herkes kendine gre anlamaa ok meyillidir. Din hrriyeti bir hak telkki etmiyen, acaba kalmad m? Vicdan hrriyetini, insan ruhunun, allahn al hkm ve nfuzu altnda, din hayat idare iin malik olduu, haktan ibaret

Kitaplara Yansmas
mi grnyorlar. Btn bunlarla beraber, din hrriyetine, umumiyetle vicdan hrriyetine kar, taassupsuzluk hsl olmu mudur? Bunu anlayabilmek iin, taassupsuzluun ne olduunu tetkik edelim; nk, bu kelimenin dellet ettii mnay, zihniyeti, herkes kendine gre anlamaa ok meyillidir. Din hrriyeti bir hak telkki etmiyen, acaba kalmad m? Vicdan hrriyetinin, ruhun, Allahn l nfuzu altnda, din hayat idare iin malik olduu, haktan ibaret Meden Bilgiler (s. 56-57) 217

Atatrk'n El Yazs
et

. M

J^.

- ^ L

Medeni Bilgiler, s. 515.

218

El Yazsnn Metni

olduunu bellemi olanlar, acaba bugn nasl dnmektedirler? Bu gibiler, kendisi gibi, dnmiyenlere ilerinden olsun kzmyorlar m? Bu saydmz, zihniyette bulunduuna ihtimal verilen kimselere, hr mtefekkirlerimiz, acaba, bir teessr hissile, bir esefle bakmyorlar m? Bu saydmz gibi, muhtelif inanl kimseler, birbirlerine, kin, nefret besliyorlarsa, birbirlerini hor gryorlarsa, ve hatta sadece birbirlerini acyorlarsa, bu gibi kimselerde taassupsuzluk yoktur; bunlar mutaassptrlar.

Kitaplara Yansmas
olduunu bellemi olanlar, acaba bugn nasl dnmektedirler? Bu gibiler, kendisi gibi, dnmiyenlere ilerinden olsun kzmyorlar m? Bu saydmz zihniyette bulunduuna ihtimal verilen kimselere, hr dnceliler, acaba, bir teessr hissiyle, bir esefle bakmyorlar m? Bu saydmz gibi, muhtelif inanl kimseler, biribirlerine, kin, nefret besliyorlarsa, biribirlerini hor gryorlarsa, ve hatt sadece biribirlerine acyorlarsa, bu gibi kimselerde taassupsuzluk yoktur; bunlar mutaassptrlar. Meden Bilgiler (s. 58)
219

Atatrk'n El Yazs
T -

Medeni Bilgiler, s. 515. 220

El Yazsnn Metni

Taassupsuzluk o kimsede vardr ki, vatandann veya her hangi bir insann vicdan inanlarna kar, hi bir kin duymaz; bilkis hrmet eder. Hi olmazsa, bakalarnn, kendininkine uymyan inanlarn bilmemezlikten, duymamazlktan gelir. Taassupsuzluk budur. Fakat, hakikati sylemek lazmgelirse diyebiliriz ki, hrriyeti hrriyet iin sevenler, taassupsuzluk kelimesinin ne dimek olduunu anlyanlar, btn dnyada pek azdr. Her yerde umum olarak cari olan taassuptur. Her yerde grlebilen sulh manza-

Kitaplara Yansmas
Taassupsuzluk o kimsede vardr ki, vatandann veya herhangi bir insann vicdan inanlarna kar, hibir kin duymaz; bilkis hrmet eder. Hi olmazsa, bakalarnn, kendininkine uymyan inanlarn bilmemezlikten, duymamazlktan gelir. Taassupsuzluk budur. Fakat, hakikati sylemek lzm gelirse diyebiliriz ki, hrriyeti hrriyet iin sevenler, taassupsuzluk kelimesinin ne demek olduunu anlyanlar, btn dnyada pek azdr. Her yerde umum olarak car olan taassuptur. Her yerde grlebilen sulh manzaMeden Bilgiler (s. 58)

221

Atatrk'n El Yazs

v.

< /

r? V

JZZZZtZZV^'

Ut*^mrrrrrr^^Ti"Irr^Ti^.

-t

Medeni Bilgiler, is. 511. 222 ,

El Yazsnn Metni

rasnn temeli, taassup ile hr fikrin, biribirine kar kin ve nefreti stndedir; temelin devrilmemesi, kin ve nefret zeminindeki muvazeneyi tutan fazla kvet sayesindedir. Bu sylediklerimizden u netice kar ki, aramzda, hrriyet haillerinin zail olduuna, bizim gibi dnen ve hissedenlerle birlikte yaadmza hkm vermek mkldr. O halde, grlen taassupsuzluk deil, zafn dermansz brakt taassuptur.

Kitaplara Yansmas
rasnn temeli, taassup ile hr fikrin, biribirine kar kin ve nefreti stndedir; temelin devrilmemesi, kin ve nefret zeminindeki muvazeneyi tutan fazla kuvvet sayesindedir. Bu sylediklerimizden u netice kar ki, aramzda, hrriyet hailelerinin zail olduuna, bizim gibi dnen ve hissedenlerle birlikte yaadmza hkm vermek mkldr. O halde grlen, taassupsuzluk deil, zfn dermansz brakt taassuptur. Meden Bilgiler (s. 50-51) 223

Atatrk'n El Yazs

Medeni Bilgiler, s. 512. 224

El Yazsnn Metni
6 phesiz, fikirlerin, itikatlarn baka baka olmasndan, ikayet etmemek lazmdr. nk, btn fikirler ve itikatlar, bir noktada birletii takdirde, bu hareketsizlik almetidir, lm iaretidir.* Byle bir hal elbette arzu edilmez. Bunun iindir ki, hakik hrriyetiler, taassupsuzluun umum bir haslet olmasn temenni ederler. Fakat, hatta hsn niyetle dahi olsa, taassup hatalarna kar dikkatli olmaktan vazgeemiyorlar. nk, hsn niyetler, hi bir zaman, hi bir eyi

Kitaplara Yansmas
phesiz, fikirlerin, itikatlarn baka baka olmasndan, ikyet etmemek lzmdr. nk, btn fikirler ve itikatlar, bir noktada birletii takdirde, bu hareketsizlik almetidir. yle bir hal elbette arzu edilmez. Bunun iindir ki, hakik hrriyetiler, taassupsuzluun umum bir huy olmasn temenni ederler. Fakat, hatt hsnniyetle dahi olsa taassup hatalarna kar dikkatli olmaktan vazgeemezler. nk, hsnniyetle, hibir zaman, hibir eyi
Meden Bilgiler (s. 57)
* Meden Bilgiler'Ae ikinci cmledeki "lm iaretidir" ibaresi yok.

225

Atatrk'n El Yazs f

^ ^

-^tZstj/Z*

t. t

A/erfem' Bilgiler, s. 513.

226

El Yazsnn Metni

tamir edememilerdir, insanlarn, ruhun selameti iin yakldklarn biliyoruz. Herhalde, bunu yapan ingizisyon papaslan, hsn niyetlerinden ve eyi i yaptklarndan bahsederlerdi; belki de cidden bu szlerinde samim idiler. Fakat, bir hamakati, yahut bir hyaneti eyi bir i kalbna uydurmak g deildir, en nihayet bu, bir isim deitirmek meselesidir.

Kitaplara Yansmas
tamir edememilerdir, insanlarn, ruhun selmeti iin yakldklarn biliyoruz. Her halde bunu yapan engizisyon papazlar, hsnniyetlerinden ve iyi i yaptklarndan bahsederlerdi; belki de cidden bu szlerinde samim idiler. Fakat, bir hamakati yahut bir hyaneti iyi bir i kalbna uydurmak g deildir; en nihayet bu bir isim deitirmek meselesidir.
Meden Bilgiler (s. 57-58)

227

Atatrk 'n El Yazs

<.
O

&

^ms^styA^Z-"*^--

yi^t^l

^ - e ^

Medeni Bilgiler, s. 514,

228

El Yazsnn Metni

te bu sebepledir ki, aldrmamazl kaytszlk derecesine kadar gtrmemek mhimdir. Geri hr olmak her kesin hakkdr ve bunun iin, hakik hrriyetiler, hrriyeti olmyanlara kar da geni davranl masn isterler. Fakat, bunlarn hi bir zaman elleri, ayaklar bal olduu halde kurbanlk koyun vaziyetine raz olacaklar asla kabul olunmamaldr. Unutmamaldr ki, baz insanlar istikbali, mazinin arasndan grmekte musrdrlar. Bunlar, alakamz

Kitaplara Yansmas
te bu sebepledir ki, ho grmeklii aldrmamazlk, derecesine gtrmemek mhimdir. Geri hr olmak herkesin hakkdr ve bunun iin, hakik hrriyetiler, hrriyeti olmyanlara kar da geni davranlmasn isterler. Fakat, bunlarn hibir zaman elleri, ayaklar bal olduu halde kurbanlk koyun vaziyetine raz olacaklar asla kabul olunmamaldr. Unutmamaldr ki, baz insanlar istikbali, mazinin arasndan grmekte musrdrlar. Bunlar, alkamz Meden Bilgiler (s. 58)

229

Atatrk'n El Yazs

A t i . ,

'<?.

MA

Medeni Bilgiler, s. 515.

230

El Yazsnn Metni
9 kestiimiz ananalara kar behemal, sadakatin iadesini isterler. Bu gibi insanlar, kendi itikat ettii gibi, itikat etmiyen kimseleri istedikleri gibi ezemezlerse, kendilerini cenderede his ederler. Herhalde, taassupsuzluun arzu edildii gibi, umumilemesi, huy haline gelmesi fikr terbiyenin yksek olmasna baldr.

Kitaplara Yansmas
kestiimiz an'anelere kar behemehal, sadakatin iadesini isterler. Bu gibi insanlar, kendi itikat ettii gibi, itikat etmiyen kimseleri istedikleri gibi ezemezlerse, kendilerini cenderede hissederler. Her halde, taassupsuzluun arzu edildii gibi, umumilemesi, huy haline gelmesi fikr terbiyenin yksek olmasna baldr. Meden Bilgiler (s. 58) 231

Eski Kanunlara Balanmak Kendini eski kanunlara balayp gemile yaknln muhafaza etmek isteyen bir kimse, ada bir devlet dahi kuramaz.
21-24 Mart 1930 "Vossische Zeitung Muhabirine Deme", ASD, c.III, s.85.

Kur'an'n evirisi ve Din Adamlar Sonra Kur'an'n evrilmesini emrettim. Bu da ilk defa olarak Trkeye evriliyor. Muhammed'in hayatna ait bir kitabn evrilmesi iin de emir verdim. Halk, tekrar etmekte olan bir eyin mevcut olduunu ve din adamlarnn derdi ancak kendi karnlarn doyurup baka bir ileri olmadn bilsinler.
21-24 Mart 1930 ASD, c.III, s.85.

Camiler Camilerin kapanmasna hibir kimse taraftar olmamasna ramen, bunlarn bu ekilde bo kalmasna ayor musunuz?
21-24 Mart 1930 ASD, c.III, s.85.

Kutsal Tabiat obanlar, gne, bulut ve yldzlardan baka bir ey bilmezler. Yeryzndeki kyller de ancak bunu bilirler. nk, rnler havaya baldr. Trk yalnz tabiat kutsar. Gazi'ye dedim ki; kendisinin bu kanaati, en byk akllarn kanaatlerine uygundur. "Goethe" de bu tabiata "Allahlar" adn vermitir.

-232

Daha evvel bu memlekete yanstlmas uzak grlen bu szleri, Mustafa Kemal, Almanca ve onu yksek sesiyle tekrar eylemi ve bundan sonra yle demitir: Ben bu muammay kabul edemem, kutsanmaya lyk ancak insan toplumunun bakan olan kimsedir.
21-14 Mart 1930 "Vossische Zeitung Muhabirine Deme", ASD, c.III, s.86.

Talih Talihten soruyorsunuz. Talihin esas, uygulanmas mmkn olan meselelerde dnp irdeledikten sonra ie balamaktr. Kumandan olan bir kimsenin, byk bir azimle, frsatlar elden karmamas gerekir. Ayn zamanda, akla uygun olan eyleri izlemesi lazm gelir. Deiikliin sabit ve belli durumlar yoktur. u kadar var ki, bu deiiklik, hal ve faaliyette bulunan kimseler iin de bir kolaylk verir.
21-24 Mart 1930 "Vossische Zeitung Muhabirine Deme", ASD, c.III, s.86.

En nemli Etken: ktisat Tarihi olaylarn etkenleri, balca siyasi, askeri, toplumsal ve iktisadi olabilir. ounlukla bu etkenler, kark olarak etkilerini gsterir. phe yok, btn bu etkenler ok nemlidir. Fakat, bence bir milletin dorudan doruya hayatyla, ykselmesiyle, dknlyle ilgili olan en nemli etken, milletin iktisadiyatdr. Bu, tarihin ve tecrbenin saptad bir hakikattir. Bu hakikat, bizim milli hayatmzda ve milli tarihimizde de btnyle grlmektedir. Trk tarihi incelenirse birok sebeplerin banda; btn ykselme ve kme sebebinin iktisat meselesinden baka bir ey olmad anlalr. Bu bakmdan diyebiliriz ki, Trkiye Cumhuriyeti'ni, lyk -233

olduu mertebeye karabilmek iin, iktisadiyatmza birinci derecede nem vermek lazmdr. Zamanmzn bir iktisat devri olduu dnlrse, bu nemin derecesi kolaylkla meydana kar. ktisadiyatn gelimesinde balca lzumlu olan; yollar, demiryollar, limanlar, kara ve deniz ulatrma aralar, milli varln maddi ve siyasi kan damarlardr. Refah ve kuvvet aracdr. Austos 1930
Aktaran: Afet nan, Atatrk Hakknda Hatralar ve Belgeler, Trkiye Bankas Yaynlan, 1984, s.277.

Hayatn Douu ve Evrim Bilinir ki, genellikle hayat hakknda bugn kabule deer grlen teori udur: Hayat, herhangi bir tabiat d etkenin mdahalesi olmakszn, dnya zerinde tabi ve zorunlu, bir kimya ve fizik sreci sonucudur. Hayat scak, gneli, s bataklkta balad. Oradan sahillere ve denizlere yayld; denizlerden tekrar karalara geti. lk hayvan denizlerde balk ve karalarda eitli kemikli yaratklar oldu; bunlar eitli uzun devirlerde ekilden ekile olgunlatlar. imdi insanlarn nereden, ve nasl geldii hakkndaki gr tespit edelim: nsanlar sularda kaynap rpnan bir varlktan bugnk ekline geldi. nsann bugnk yksek zek, kavray ve kudreti milyonlarca ve milyonlarca kuaktan geerek hazrland. Artk insan bugn, tabiatn sonsuz byklne ve tabiat iinde kendi trnn geleceine gittike byyen bir irade ve bilinle bakyor.
Austos 1930 Aktaran: Afet nan, Atatrk Hakknda Hatralar ve Belgeler, Trkiye Bankas Yaynlan, 1984, s.277-278.

-234

Akl Bu dnyada her ey insan kafasndan kar. Bir insan bann ifade etmeyecei hibir ey dnemiyorum.
Tarihsiz Aktaran: Afet nan, Atatrk Hakknda Hatralar ve Belgeler, 1982, TBK Yaynlan, S.189. Ulus gazetesi, 22 Ekim 1950.

Dnyann Oluumu Dnyay dmdz zannettikleri zaman, dnyay dmdz anlayanlar, onun be alt bin senede meydana geldiini zannetmilerdir. Oysa dnyann nitelii ortaya ktktan sonra anlald ki, dnya be alt bin deil, ancak milyonlarca seneler zarfnda meydana gelebilmitir.
27 Ocak 1931 ASD, c.II, s.261.

Milletin Maneviyatna Saldranlar, Menemen Olay ve Kubilay Halkn temizliinden yararlanarak, milletin maneviyatna saldran kimseler ve onlarn izleyici ve mritleri, elbette ki, birtakm cahillerden ibarettir. Bunlar, Trk milleti iin mezar oluturacak durumlarn ortaya kmasnda daima etkin olmulardr. Milletimizin, nnde alan kurtulu ufuklarnda aralksz yol almasna engel olmaya alanlar, hep bu kurumlar ve bu kurumlarn mensuplar olmutur. Millete anlatmaldr ki, bunlarn, rnillet bnyesinde yaptklar ykm hissetmek lazmdr. Bunlarn varln hogryle karlayanlarla Menemen'de Kubilay'n ba kesilirken, kaytszlkla seyretmeye tahamml ve hatta alklamaya cesaret edenler birdir.
9 ubat 1931 Cumhuriyet gazetesi, s.3.

-235

nsanlk Allah' Yaratt nsanlar ilk devirlerinde pek acizdi. Kendilerini koruyamyorlar, hibir olayn da sebebini bilmiyorlard. Kendilerini koruyacak bir kuvvet aradlar. Sonunda insanlk, vicdannda bir kuvvet yaratt. O da ite "Allah"tr. Her eyi ondan beklediler, ondan istediler. Hastalktan, felaketten korunmay hep Allahlarndan istediler. Fakat modern alarda, insan, her eyi Allah'tan beklemedi. Ancak toplumdan bekledi. Her eyin koruyucusu insan toplumudur. Bizi koruyan, refah iinde yaatan toplumdur. Bu sebeple topluma nem vermek, onu kuvvetlendirmek ve yaatmak lazmdr. Bunun iin her trl gelime, huzur ve gven kayna toplumdur.
1932 Aktaran: Enver Behnan apolyo, Atatrk ve Milli Mcadele Tarihi, s.305.

nsan Tabiat Tretti Bizim dnyamz -bilirsiniz- topraktan, sudan ve havadan unulmutur. Hayatn da esas unsurlar bunlar deil midir? Bu unsurlardan birinin eksiklii, yalnz eksiklii, deil, sadece bozukluu, hayat imknsz klar. (...) Tabiat insanlar tretti, onlar kendine taptrd da. Ancak insanlarn dnyada yaayabilmeleri iin, onlarn tabiata egemenliini de art kld. Tabiata egemen olmasn bilemeyen yaratklar, varlklarn koruyamamlardr. Tabiat onlar, kendi unsurlar iinde ezmekten, bomaktan, yok etmekten ve ettirmekten hi ekinmemitir.
3 Mays 1935 ASD, c.II, s.278-279.

-236

Tabiat, nsan Zeks, Bilinmezciliin Reddi Tabiatta, bilirsiniz ki, hibir ey yok olmaz. Ne bir ses, ne bir sz, ne bir hareket... Olduu a ne kadar eski veya yeni olursa olsun, btn bu olular, olduklar anda gibi tabiat iindedir. Bu dalgalanmada, zaman ve uzaklk kavram yoktur. Bugn dnyann herhangi bir kesinde sylenen sz veya yansyan hareketleri, yine dnyann herhangi bir kesinde ayn anda iitmek, dinlemek, kaydetmek mmkn olduunu gryoruz. Yarn bizi saran tabiat unsurlar iinde, binlerce ve binlerce sene evvel sylenmi szleri, olduu gibi toplayp tespit etmek imknna elbette varlacaktr. Tabiatn, bugn iin esrar dolu sinesine girecei kesin grlen insan zeks, beklenilen hakikatleri ortaya koyacaktr. Yine bu insan zeksdr ki, beklediimiz sonucu elde etmemi olmakla beraber, bugnk aratrc zeklar tatmin edecek ve tarihi aydnlatacak yeni yntemler ve bilimler bulmutur. ite arkeoloji ve antropoloji, o bilimlerin banda gelir. Tarih bu son bilimlerin bulduu belgelere dayandka temelli olur. Tarihi bu belgelere dayanan milletlerdir ki, kendi asln bulur ve tanr. ite bizim tarihimiz, Trk tarihi, bu bilim belgelerine dayanr. Yeter ki bugnn aydn genlii, bu belgeleri aracsz tansn ve tantsn.
Ocak 1936 Aktaran: Afet nan, Atatrk Hakknda Hatralar ve Belgeler, Trkiye Bankas Yaynlar, 1984, s.241-242.

nsan Zeks ve Tarih Tabiatn esrar dolu sinesine her gn daha ok girmekte olan insan zeks, gereklie kavumak iin alanlar tatmin edecek ve insanlk tarihini aydnlatacak bilimler bulmu ve tespit etmitir. Tarih bakmndan arkeoloji ve antropoloji, bu bilimlerin banda gelir. Tarih, bu bilimlerin bulup meydana kard belgelere dayandka temelli 237

olur. Tarihi bu belgelere dayanan milletlerdir ki, kendi asln bulur ve tanr. te, bizim tarihimiz, Trk tarihi, bu bilim belgelerine dayanr. Onun iindir ki, bizim tarih belgelerimizin her paras, klasik saylan kltr eserlerinin de anasdr.
Ocak 1936 Aktaran: Afet nan, Atatrk Hakknda Hatralar ve Belgeler, Trkiye Bankas Yaynlan, 1984, s.242. Atatrk'n yazdrd bu alnt, bir ncekinin geni lde tekrar. Afet nan, alntnn "ayn konuda baka bir yaz" olduunu belirtiyor.

Ahretin Reddi Vaktiyle kitaplar kartrdm. Hayat hakknda filozoflarn ne dediklerini anlamak istedim. Bir ksm her eyi kara gryordu. "Mademki hiiz ve sfra varacaz, dnyadaki geici mr esnasnda nee ve mutlulua yer bulunamaz" diyorlard. Baka kitaplar okudum, bunlar daha akll adamlar yazmlard. Diyorlard ki: "Mademki sonu nasl olsa sfrdr, bari yaadmz srece en ve keyifli olalm". Ben kendi karakterim itibariyle ikinci hayat anlayn tercih ediyorum, fakat u kaytlar iinde: Btn insanln varln kendi ahslarnda gren adamlar mutsuzdurlar. Besbelli ki, o adam birey sfatyla mahvolacaktr. Herhangi bir ahsn yaadka memnun ve mesut olmas iin lazm gelen ey; kendisi iin deil, kendisinden sonra gelecekler iin almaktr. Makul bir adam, ancak bu ekilde hareket edebilir. Hayatta tam zevk ve mutluluk, ancak gelecek kuaklarn erefi, varl ve mutluluu iin almakta bulunabilir.
17 Mart 1937 A5), c.II, s.280-281.

-238

Ulusal Manevi Kuvvet Ben 1919 senesi Samsun'a ktm gn elimde, madd hibir kuvvet yoktu. Yalnz byk Trk milletinin asaletinden doan ve benim vicdanm dolduran, yksek ve manev bir kuvvet vard. te ben bu ulusal kuvvete, bu Trk milletine gvenerek ie baladm.
1 Nisan 1937 Cumhuriyet gazetesi, 1 Nisan 1937'den aktaran: Afet nan, Atatrk Hakknda Htralar ve

Belgeler, Trkiye Bankas Kltr Yaynlar, 4. Basm, 1984, s. 109.

Gkten ndii Sanlan Kitaplar Dnyaca belli olmutur ki, bizim devlet idaresindeki ana programmz, Cumhuriyet Halk Partisi programdr. Bunun kapsad prensipler, idarede ve siyasette bizi aydnlatc ana hatlardr. Fakat, bu prensipleri, gkten indii sanlan kitaplarn dogmalaryla asla bir tutmamaldr. Biz, esinlerimizi, gkten ve gaipten deil, dorudan doruya hayattan alm bulunuyoruz (alklar). Bizim yolumuzu izen; iinde yaadmz yurt, barndan ktmz Trk milleti ve bir de milletler tarihinin bin bir facia ve ac kaydeden yapraklarndan kardmz sonulardr (alklar).
1 Kasm 1937 TBMM Beinci Dnem nc Toplanma Yln A Konumas, ASD, c.l, s.405.

Siyasete Yn Veren Temel: Kltr ve Ekonomi Tarihi bu kadar yksek bir idealin esas temel ta, yalnz geici politika esaslarnda kalmaz. Bunun esas temel talar lazmdr ki, kltr ve ekonomi cevheriyle dolu olsun. nk kltr ve ekonomi, her trl siyasete yn veren temeldir.
27 Aralk 1937 ASD, c.II, s.285.

-239

Kara Banazlk Kara banazlk seni paralamaya bile kalksa, ban vereceksin fakat eilmeyeceksin!
Falih Rfk Atay, Mustafa Kemal'in Mtareke
Defteri, s.85

240

ATATRK'N EL YAZISIYLA CHP KONGRES N PROGRAM TASLAI'NDA DI DNSELTLK (LAKLK)

1937 Trk Tarih Kurumu Ariv ve Dokmantasyon Mdrl, 1091 sayl dosya.

-241

Atatrk'n El Yazs
f Cirt^i | {/cr /ot t t-J ' < I) Vcct><-, ) / t f t - . ) , J Utrtm'^j pct

J/f/tifCl-L i"t-y~ /
!

Sj-UJsO-e'/lt-

l/c- Tefti.

e^s/U.)

-fa*

i i I J/&T Tr"''-,'ly t , Ly ^

afa?,

/ I * , t ' .

-/Tik

/ CCoi/>A "ut uta- ,y o-) tt-Y/ n<-

'

'Je^.^t-f-t't'yr-

sy-et J&o*.

Sc. y

Lt^ .

felet-t .<Jttrt tj {(a

Ccu
' /

242

El Yazsnn Metni (2)

3- Devletin esas kuram: Trkiye; ulusalt, halk, devleti, ddinselti ve devrimci bir cumhuriyettir. Trk ulusunun ynetim ekli "Kuvvet birdir" esasna dayaldr. Egemenlik birdir; basz, artsz ulusundur. Kamutay, Ulus adna Egemenlik Hakkn Kullanr. Kanun koyma yetkesi ve yrtme kuvveti Kamutayda toplanr. Kamutay kanun koyma yetkesini dorudan doruya kendi kullanr.

243

Atatrk'n El Yazs
V

f
Pc&l t ) t-

L-fO

tt/fpc.,
p"O

cJ

f/et#-cJL,

j O ^ f t ^ j O )

<Sj f--t/t(c

(?) S jT ye.

Sv

St

^g.c^n&H^/t
, / ,

to

C.
/ J

c- Ue^-bt^-

M-&

244

El Yazsnn Metni
(2)
kinci Ksm Cumhuriyet Halk Partisinin ana vasflar, 5- Cumhuriyet Halk Partisi, a) Cumhuriyeti, b) Ulusalt, c) Halk, ) Devleti, d) Ddinselti, e) Devrimcidir.

245

Atatrk'n El Yazs 2
c ^ t f 'fSl'tJ'-S'/i t^U sutt/ C/C sl.> C

- t y / r j e ^ t V i f ^ a ' " *rf >r>"V' '' ' '""t> 't'"" ""T** > I -

t^cjsisf-c-

f e - ^ f e ^ ' d e/Cfc"}-

/Ccfrtc-chv ti^rj

, l,

-<< C

f / t i ^ ^ j t ' u ^ i t - ; ^ /t! .L ' S.rt'y4S<f 11 i f ujtt1;;^ r^up^,

' ' ''

246

El Yazsnn Metni
(2)
d) Parti, devlet yrtmnde btn kanunlarn, tzklerin ve usullerin, en son ilim ve teknik esaslarna ve dnya ihtiyacna gre yaplmasn ve o yolda toplanmasn prensip kabul etmitir.

247

Atatrk'n El Yazs f

f fi-i rfVs^-^C-

'isn. ru t:/*ayC'It de-ttSc^^ycuZ-ez 'ye

j/e.

c^Ut-fa. A

it-Z-j t / -f'isi s & c ^ C r s c . ? ,

e * f & e * ^

S6/C

T )

e^t&&f'A'stisc/t'/rssss*,,

c/c

"ZfiH&U&Lf*.

-e.?-/

248

El Yazsnn Metni
(9) e) Din kavram vicdansel olduundan, parti, din ile dnya ilerini ve devlet siyasasn birbirinden ayr tutmay ulusumuzun ada sosyallik yolunda ilerleyebilmesi iin balca baart etkesi grr.

DRDNC BOLUM ANILARDA AKTARILANLAR

Din lerlemeye Engel "10 Temmuz 1923'de Ankara stasyonu'ndaki zel Kalem binasnda frka nizamnamesini grmeden sonra Gazi ile yalnz kalarak syleilere balamtk. -Dini ve ahlk olanlar a kalmaya mahkmdurlar, dediler. Kendisini hilfet ve saltanat makamna lyk gren ve bu hususlarda teebbslerde de bulunan din ve namus lehinde trl szler syleyen ve hatta hutbe okuyan, benim kapal yerlerde ba aklmla ltife eden, fes ve kalpak yerine kuma balk teklifimi ho grmeyen M. Kemal Paa, benim hayretle baktm grnce u aklamay yapt: -Dini ve namusu olanlar kazanamazlar, fakir kalmaya mahkmdurlar. Byle kimselerle memleketi zenginletirmek mmkn deildir. Onun iin nce din ve namus anlayn kaldrmalyz. Partiyi, bunu kabul edenlerle kuvvetlendirmeli ve bunlar abuk zengin etmeliyiz. Bu suretle kalknma kolay ve abuk olur.
(-)

M. Kemal Paa: -Din ve ahlk inklp yapmadan nce bir ey yapmak doru deildir. Bunu da ancak bu prensibi kabul edebilecek gen unsurlarla yapabiliriz. Ben:

-251

-Dinsiz ve ahlksz bir millete bu dnyada hayat hakk olmadn tarih gsteriyor. Paam, bu akide bizi Bolevizme gtrr. ngilizler, atekesin ilk zamanlarnda bizi boleviklie tevik ediyorlard. Demek bizi baka yoldan yine oraya srmek istiyorlar? Bunun mns aktr: Trkiye'yi Ruslarla paylamak."
10 Temmuz 1923 Kazm Karabekir Anlatyor, Yayna hazrlayan: Uur Mumcu, Umag Vakf Yaynlan, 19. basm, Ankara, 1996, s.75-76.

Kur'an' evirmek "18 Temmuz'da slamln ilerlemeye engel olduunu haykran Fethi Bey ve arkadalar bu engeli nasl ve ne zaman kaldracaklard? Hkmet program ile mi, yoksa Gazi'nin herhangi bir hamlesiyle mi? Bu bekleyi uzun srmedi. Hemen bu akam (14 Austos) heyet-i ilmiye erefine Trk Oca'nda verilen ay ziyafetinde ilk tehlikeli hamle grnd. yle ki: Ziyefete M. Kemal Paa da, ben de davet edilmitik. Vekillerden kimse yoktu. Hayli ge gelen M. Kemal Paa lim Heyetinin imdiye kadarki almas ile ilgili grnmeyerek "Kur'n' Trkeye aynen evirmek" arzusunu ortaya att. Bu arzusunu ve hatta zorunlu olan sebebini baka evrelerde de sylemi olacaklar ki, o gnlerde bana eriye Vekili Konya Mebusu Hoca Vehbi Efendi vesair szne inandm baz zatlar u bilgiyi vermilerdi: (Gazi, Kur'n' Kerm'i baz islmlk aleyhtar zppelere evirtmek arzusundadr. Sonra da Kur'n'n arapa okunmasn namazda dahi yasaklayarak bu eviriyi okutacak. O zppelerle de ii alaya boarak aklnca Kur'n' da islml da kaldracaktr. Etrafnda byle bir evre kendisini bu tehlikeli yola srklyor.)

-252

Baz yeni simalardan da sz ettikleri gibi bu akam da bu fikre mumaaat eden (beraber olan) baz kimseler grnce bu tehlikeli yolu nlemek iin M. Kemal Paa'ya yle cevap verdim: -Devlet reisi sfatyla din ilerini kurcalamaklnz ierde ve dardaki etkileri ok zararmza olur. i ilgili makamlara brakmal. Fakat, rastgele, unun bunun iinden kabilecei basit bir i olmad gibi kt politika zihniyetinin de ie karabilecei gznnde tutularak ilerinde aapaya ve din bilgilere de hakkyla vakf deerli ahsiyetlerin de bulunaca yksek ilim adamlarmzdan oluan bir heyet toplanmal ve bunlarn kararna gre yorum mu? eviri mi yapmak uygundur? Ona gre bunlar harekete geirmelidir. -Din adamlarna ne lzum var? Dinlerin tarihi bilinir. Dorudan doruya evirmeli... gibi baz hoa giden bir fikir ortaya atlnca buna kar yle konutum: -Smrgeleri islm halkyla dolu olan bu milletler kendi siyas karlarna gre Kur'n' dillerine evirmilerdir. slm dinine ve arap diline hakkyla vakf kimselerin bulunamayaca herhangi bir heyet bu eviriyi, mesel, Franszcadan da yapabilir. Fakat bence burada eitim programmz tesbit etmek iin toplanm bulunan bu yksek heyetten vicdan olan din bahsinden deil ilim cephesinden yaralanmak hayrl olur. Kur'n'n yaplm yorumlar var, lzmsa yenisini de yaparlar. Devlet otoritesini bu yolda ypratmaktansa mill kalknmaya adamak daha hayrl olur. M. Kemal Paa szlerime kar hiddetle btn iindekileri ortaya att: -Evet Karabekir, arap olunun yavelerini Trk oullarna retmek iin Kur'n' Trkeye evirttireceim. Ve bylece de okutacam. Ta ki budalalk edip de aldanmakta devam etsinler... in bir lim Heyeti huzurunda berbat bir ekle dndn gren Hamdullah Suphi ve Ruen Eref: - Paam, ay hazr, herkes sofrada sizi bekliyor... diyerek konuyu kapattlar. Bizler de zel masadan kalkarak sofraya oturduk ve yedik itik. Fakat lim Heyeti'nin btn yeleri zntl grnyordu.

-253

phe yok ki, yakn gnlere kadar Kur'n' ve Peygamber'i her yerde ven ve hatta hutbe okuyan bu insandan bu szleri beklemek herkese eza (incinme duygusu) veriyordu."
14 Austos 1923
Kazm Karabekir Anlatyor, Yayna hazrlayan:

Uur Mumcu, Umag Vakf Yaynlar, 19. basm, Ankara, 1996, s. 84-87.

Dua 14 Ekim 1924 ...Gazi Kayseri'de, Memleket Hastanesi'nin alma trenindedir. Kurdelay kesmek zereyken orada bulunanlardan biri, bir trbedar iaret ederek: - Efendim, diyor; msaade ederseniz bir dua yapsn. Ata cevap veriyor:
- Hoca efendinin dua yapmasna hacet benim de lisanm bilir, duay ben yaparm. yoktur. Cenab A'lem

.Ve duay yapp kurdely kesiyorlar.

14 Ekim 1924 Hafz Yaar Okur'dan Aktaran: Sadi Borak, Atatrk ve Din, Aral Yaynevi, stanbul, s.64-65.

Hz. Muhammed O, (Hz.Muhammed) Allahn birinci ve en byk kuludur. Onun izinde bugn milyonlarca insan yryor. Benim, senin adn silinir, fakat sonuca kadar O, lmszdr.
1926 Aktaran: Ali Rza nal, "Atatrk Hakkndaki
Anlanm", Trkiye Harb Maliil Gaziler Der-

gisi, Say 158,1969, s.23.

-254

Yaz Devrimi Ayda Atatrk bana sordu: - Yeni yazy tatbik etmek iin ne dndnz? - Bir on be yllk uzun, bir de be yllk ksa mhletli iki teklif var, dedim. Teklif sahiplerine gre ilk devirleri iki yaz bir arada retilecektir... Gazeteler yarm stundan balyarak yava yava yeni yazl ksm artracaklardr. Daireler ve yksek mektepler iin de tedrici baz usuller dnlmtr. Yzme bakt: - Bu ya ayda olur, ya hi olmaz, dedi. Hayli radikal bir inklp iken ben bile yzne bakakalmtm: - ocuum, dedi, gazetelerde yarm stun eski yaz kald zaman dahi herkes bu eski yazl paray okuyacaktr. Arada bir harb, bir i buhran, bir terslik oldu mu, bizim yaz da Enver'in yazsna dner. Hemen terkolunuverir.
Haziran-Temmuz 1928 Mahmut Esat Bozkurt'tan aktaran Falih Rfk Atay, ankaya, Doan Karde Matbaaclk, stanbul, 1969, s.440.

Laiklik, Din ve Dnya lerinin Ayrlmas Liklik konusunu, Gazi'nin istei zerine, kr Kaya Bey aydnlatmaya balad. Fransz Devrimi'nin bir ocuu olan liklik fikri, bugn uygar dnyann da fikridir, dedi. Bir mesele ortaya atld: Liklik dinsizlik midir? Yoksa sadece dinin dnya ilerine karmamas mdr? kincisi olduunda birleildi. Bu konunun da aydnlanm, zerinde duracak noktas kalmam olduu anlalmakta idi. Gazi benim de fikrimi sordu: - (...) slam'da din ile dnyann ayrlmas yoktur. (...) Liklik devrimi adna ne yapyorsak, hepsini slam olduumuz halde yapabiliriz. Fakat eer, din ile dnyay ayracaz dersek, slamlktan uzaklam, dinsizlik yapm oluruz. Hristiyanlk dnya ilerinden uzak olarak yaayabilir; slamlk ise yaayamaz. -255

Bir kii itiraz etti: - Hamdi Bey, adeta yeni bir din, yahut islamlkta reform yapalm demek istiyor. Devrimimizin amac btnyle bunun dndadr, islamlk devrini yapm, yarar ve zararlarn ortaya koyarak eskimi, mrn bitirmi bir eydir. O kurumu ne korumaya ne de yeniden bir a yaparak genletirmeye niyetimiz yoktur. Zaten byle bir giriim, kurumu eski aaca hayat vermeye almak gibi bounadr. Hamdi Bey'in yapt btn bu arptmalar, dini, yeni kalplar altnda yaatmak olur; buna, yeni Trk devletinin yardm etmesini istemek olur. Bunun sonunun nereye kacan hepimiz biliriz. Bu kesin ve iddetli aklama, hemen hemen btn fikirlerin zeti gibiydi, ilk konumada, sanki eskiyi herhangi bir kombinezon altnda yeniden meydana getirmeyi isteyen pheli bir adam gibi karlandm hissettim. Szlerimden baz gizli maksatlar bile kefolunabilirdi. Hcuma urayacam gryordum. Bereket versin ki, Gazi konuya u szlerle son verdi: - Hamdi Bey yaptklarmz ve liklik devrimlerimizi islmln ilk esaslarna aykr bulmuyor. Bu bizim iin ne al!. Fakat yaplann, yani din ile dnyann ayrlmasnn aleyhinde deildir.* u halde mesele akla kavumutur. Geelim baka konuya.. Konunun daha incelenmeye, zerinde konuulmaya hi tahamml kalmamt. Bu konuyu tamamlam olmak iin unu kaydedeyim ki, o gn Gazi'nin hatta lehte mdahalesi ile sona eren bu liklik ve din konusu zerinde, ancak merhum Reit Galip ile anlam durumdaydk.
Kasm 1930-Mart 1931 Aktaran: Ahmet Hamdi Baar, Atatrk'le Ay, 1945, s.48-52.

Din Simsarlar Din lzumlu bir kurumdur. Dinsiz milletlerin devamna imkn yoktur. Yalnz uras vardr ki din, Allah ile kul arasndaki ballktr.
* Daha nceki szlerinden ve cmlenin kuruluundan, "aleyhindedir" olmas gerekiyor. Basm hatas olabilir. (Derleyenin notu.)

-256

Softa snfnn din simsarlna izin verilmemelidir. Dinden maddi kar salayanlar iren kimselerdir. te biz bu duruma muhalifiz ve buna izin vermiyoruz. Bu gibi din ticareti yapan insanlar, saf ve masum halkmz aldatmlardr. Bizim ve sizlerin, asl mcadele edeceimiz ve ettiimiz bu kimselerdir.
1930 Aktaran: Kl Ali, Atatrk'n Hususiyetleri, s. 116.

Necip Arap Kavmi ve Trklk Bizim neslin genlik yllarna Osmanllk telkin ve etkileri hkimdi. mparatorluk halkn meydana getiren Trk'ten baka uluslara, bu arada yanl bir din anlayiyle Araplara, sarayn, ordu ve devlet ileri gelenleri arasnda bulunan rktalarnn etkisiyle Arnavutlara zel bir deer veriliyor, onlardan sz edilirken kavm-i necip deyimi ile sfatlandrlarak bu duygunun belirtilmesine allyor, memleketin sahibi ve devletin kurucusu olan biz Trkler, ikinci planda gelen nemsiz halk ynlar saylyordu. (...) Yzba, onu ulusal onurunu ar ekilde hanerleyen ". Trk!" szleriyle azarlamaya balamt:
Sen nasl olur da "Kavm-i Necib-i Arab'a mensup, Peygamberimiz efendimizin mbarek soyundan olan bu ocuklara sert davranr, ar sz syler, onlarn kalbini krarsn! Kendini bil, sen onlarn ayana su bile dkmeye layk deilsin..."

gibi gittike manaszlaan, fakat yal yzbann samimi inancndan kuvvet alan szlerle hakaret ediyor, gittike asabileiyordu. Ben dikkatle avuun yz ifadesini izliyordum. Balangta stnde bir babaya duyulan saygnn itenlii okunan izgiler sertlemee, iten gelen hakl bir isyann ateleri gzlerinde okunmaya balamt. Fakat gerek itaatin simgesi olan her Trk askeri gibi bu da i duygularn gemlemesini bildi. Sessizce gz pnarlarndan dklmeye balayan ya damlalar yanaklarnda birbirini kovalayarak byklar stnde top-257

lanyor ve kendini bylece yattrmaya alyordu. Ben bir taraftan zgn ve sinirli, bu sahneyi seyreder ve sylenenleri dinlerken bir yandan da iimde bir isyan duygusu ahlanyor ve yle dnyorum: "O erin bal olduu kavim birok bakmdan necip olabilirdi. Fakat avuun, yzbann ve benim bal olduumuz kavmin de tarihleri erefle dolduran byk ve asil bir ulus olduu da bir an phe gtrmez bir gerekti. Trklk hakkndaki o gnk gr ise, dorudan doruya Trk aydnlarnn kendi kendini bilmemesinden ve baka uluslarda u veya bu sebeple stnlk varsayarak kendini onlardan aa grp nefsine olan gveni yitirmesindendir. Artk bu yanl gre son vermek, Trklmz btn asalet ve necabeti ile tanmak ve tantmak gerekmektedir" dedim ve o andan beri inandm bu geree btn Trklerin inanmasn, bununla vnp kendine gvenmesini lk bildim.
14 Eyll 1931 Atatrk'n Dolmabahe Saray'nn balkonunda Trklk bilinci zerine yapt sylei, Faik Reit Unat, Trk Dili, say 146, Kasm 1968, s.76-78'den aktaran: Sadi Borak, Atatrk'n Resmi Yaynlara Girmemi Sylev Deme Yazma

ve Syleileri, Kaynak Yaynlan, 2. Basm, stanbul, ubat 1997, s.243.

Din ve Halifelik Din ile hilafeti birbirinden ayrt etmek lazmdr. Birincisi ne kadar faydal ise ikincisi o kadar lzumsuz bir hal almtr. Hilafeti kaldrdmz gnden bugne kadar kimsenin buna sahip kmamas, Mslman dnyasnn halifesiz de yryeceine ve yrmekte olduuna en gzel misal deil midir?
1932 Aktaran: Kl Ali, Atatrk'n s.117. Hususiyetleri,

-258

Dinde Zorlama Din ve mezhep herkesin vicdanna kalm bir itir. Hibir kimse hibir kimseyi ne bir din, ne de bir mezhebi kabule zorlayabilir. Din ve mezhep hibir zaman politika aleti olarak kullanlamaz. 1932 Aktaran: Kl M, Atatrk'n Hususiyetleri, s.57. Muhammed Muhammed'i bana, cezbeye tutulmu snk bir dervi gibi tanttrmak gayesine kaplan bu gibi cahil adamlar, onun yksek kiiliini ve baarlarn asla kavrayamamlardr. Anlamaktan da ok uzak grnyorlar. Cezbeye tutulmu bir dervi, Uhud Muharebesinde en byk bir komutann yapabilecei bir plan nasl dnr ve uygulayabilir? Tarih, hakikatleri deitiren bir sanat deil, belirten bir bilim olmaldr. Bu kk harpte bile askeri dehas kadar siyasi gryle de ykselen bir insan, cezbeli bir dervi gibi tasvire yeltenen cahil serseriler, bizim tarih almamza katlamazlar. Muhammed bu harp sonunda, evresindekilerin direnmelerini yenerek ve kendisinin yaral olmasna bakmayarak, galip dman izlemeye kalkmam olsayd, bugn yeryznde Mslmanlk diye bir varlk grlemezdi.
(...)

Byk bir devrim yaratan Muhammed'e kar beslenilen sevgi, ancak onun ortaya koyduu fikirleri, esaslar korumakla yaatmak gerekti. Peygamber lr lmez dnlecek ey, onu bir an evvel topraa vermek deil, yaratm olduu devrimi gvenceye almakt. Bu da, yerine, evvela devrimi kavram en yakn bir arkadan geirerek, bagsterecek tehlikeleri nlemekle olurdu. Devrimi kavram ve ona btn varlyla balanm byle bir halef setikten sonradr ki, onun gmlmesi dnlebilirdi. O zaman, be on akraba ile deil, btn kendisine balananlarn katlmasyla ve anna yakr bir trenle lml bedeni ebedi istirahat yerine verilirdi: Ne Ali, ne de dier Haimoullan bunu dnemediler. Bu hakikati o zaman ancak byk insan kavramtr: Ebubekir, mer ve Ebu Ubeyde. Tarih olaylarnn geliimi, Mslman-259

ln, bu byk insannn giriimleri ve azimleriyle kurtulmu olduunu ortaya koymutur. Devrimin bu simas, yaratcs kadar byk insanlardr.
1930 Aktaran: emsettin Gnaltay, lk dergisi, 1945, c.IX, Say 100, s.3-4.

Ezan ve Kur'an Okunmasnda Miizik Ezan ve Kur'an Trklerden baka hibir Mslman milleti, bu kadar gzel okuyamaz. Bunlar, muhteem mzik ahengi veren Trk sanatkrlardr.
1933 Aktaran: Abdlkadir nan, ki Hatra, Tiirk
Milliyetilerinin Kalemiyle Atatrk, s.31.

Allah Kavram Arkadalar, Allah kavram insan beyninin ok g kavrayabilecei metafizik bir meseledir.
Kemal Yurtseven'in ans, Niikte, Fkra ve izgilerle Atatrk, derleyen: N.A. Banolu, c.III, s.25.

Musa ve Muhammed Musa cehalet devrinde On Emriyle insanla erdem dersleri vermitir. Musa ile Muhammed'in arasn yzyllar doldurmutur, insanlk son bedevilik devrinde, ne de olsa ilerlemitir. Hazret-i Muhammet, Musa devrinin din anlaylarndaki hurafeleri ksmen atmay baarmtr.
Aktaran: Asaf ilbay, Tan gazetesi, 13 Temmuz 1949.

-260

Din Vardr ve Lazmdr Din vardr ve lazmdr. Temeli ok salam bir dinimiz var. Malzemesi iyi; fakat bina, uzun yzyllardr ihmale uram. Harlar dkldke yeni har yapp binay salamlatrmak lzumu duyulmam. Aksine olarak, birok yabanc unsur -yorumlar, hurafeler- binay daha fazla hrpalam. Bugn bu binaya dokunulamaz, tamir de edilemez. Ancak zamanla atlaklar derinleecek ve salam temeller stnde yeni bir bina kurmak lzumu doacaktr. Din, bir vicdan meselesidir. Herkes vicdannn emrine uymakta serbesttir. Biz dine sayg gsteririz. Dne ve dnceye kar deiliz. Biz sadece din ilerini, millet ve devlet ileriyle kartrmamaya alyor; kaste ve fiile dayanan banazca hareketlerden saknyoruz. Gericilere asla frsat vermeyeceiz.
Aktaran: Asaf lbay, Asaf lbay Anlatyor, Yaknlarndan Hatralar, Sel Yaynlar, 1955, s. 102-103.

Yaratl insanlar, "kurtuklar" gibi sulardan ktlar en nce... lk atamz balktr. ler daha daha ilerledike, o insanlar, primat* zmresinden trediler. Biz maymunlarz; dncelerimiz insandr!
Aktaran: Ren Eref Onaydn, (Hatralar), Atatrk, Tarih ve Dil Kurumlan, s.53.

Mevlna Byk Adamd Gazi de memnundu. Mevlevihaneden ayrldktan sonra beni imtihan etmek tarafn saklayarak, sanki kendisi renmek istermi gibi bir eda ile sordu:
* Maymunlar da iine alan memeliler takm.

-261

- Bu Mevlra nasl

adamdr.

- Pek iyi bilmiyorum ama, dedim; her halde ok byk bir adam olacak ki musiki, iir, raks gibi dincilerin ho grmedikleri eyi tarikatine yin ve esas yapm. Bana, yeil kubbesinin sivrilii bile gklerden bir ey trmalyor gibi gelir. Neeli neeli glyor:
- Ben onun ne liberal kafal bir air olduunu bildiim iin "huzuruna kupkuru girilmez" dedim, birka kadeh ekip de girdim.

- Ama efendimiz sofrada hi iki yoktu. Gzbebekleri btn zebertcetliiyle parlyarak cevap veriyor:
- Siz farknda deilsiniz be ocuum, girip kyordum ya, ite o zaman... hani ara sra yandaki odaya

Ve neden sonra, zihninde geen dnce silsilesinin bize son halkasn gsterir gibi syleniyor:
- Mevlna byk adamd, byk adamd. Hafz Yaar Okur'dan Aktaran: Sadi Borak, Atatrk ve Din, Anl Yaynevi, stanbul, 1962, s.56-57.

Mevlnay Takdir Ederim Hasan Ali Ycel'n, Maarif Vekleti tarafndan Atatrk'n yanna verilerek bir memleket seyahatine katld zamanlard. Seyahatten dnte bir akam sofrada konuuluyordu. Hasan Ali hakknda, Atatrk: "Zeki bir gen" dedi. Sofrada bulunanlardan birisi hemen atld: - Efendim, Hasan Ali mevlevidir; babas da mevlevidir. Maksat, Atatrk'n gzne girmesi ihtimalini sofradaki baz insann allan taktiiyle nlemekti. Fakat atlan adm olumsuz sonu verdi. Ata: - Bana hi bahsetmedi, dedi; halbuki ben Mevlna'y takdir ederim. Herkesi derin bir sessizlik ald. Kimisi, tekkelerin aleyhinde atp tutmak iin bunu vesile etti. Kimisi, mevlevilin tuhaf taraflarna ait hikyeler, hatralar nakletti. Nihayet birisi: - Efendim, dedi; Mevlevilik ibadete alg sokarak dini gln eden ve mslmanl yozlatran giriimlerden birisidir. -262

Atatrk, adn zikretmiyeceim muhatabna: - Ahmak, dedi aklnn ermedii mevzular hakknda konuma, Mevlna, aksine Mslmanl Trk ruhuna uyduran byk bir reformatrdr. Mslmanlk aslnda hogrl ve modern bir dindir. Araplar onu kendi bnyelerine gre anlamlar ve uygulamlardr. Scak bir iklimde oturan, suyu ender bulan ve kullanan genel bir hareketsizlik iinde mr sren bedev Araplar iin, gnde be defa abdest alp, be defa namaz klmak, ok ileri bir hareket admdr. Hz. Muhanmedin dini insanlar harekete sevketmek esasna dayanr. Halbuki Bedevilgrdeki uygulama ekliyle Mslman ibaretti. Trkler iin ok hareketsiz saylabilir. Sarp dalarda at oynatan, erimi kar sularyla ykanan Trk iin, abdest ve namazdan ibaret olan ibadet tarz ok hareketsiz kalmtr. man dininde iken dans eden, arklar syleyen, kopuzlar alan, iirler okuyan Trk, namaz az ve hareketsiz bir ibadet saymt. Trkler, Trk alkanlnn bu hareketsizlie kar harekete gemesinden domutur. Mevlevilie gelince, o tamamiyle Trk geleneinin Mslmanla nfuz rneidir. Mevlna byk bir reformatrdr. Ayakta dnerek ve hareket halinde Allaha yaklama fikri, Trk dehasnn en tabii ifadesidir. Bir tarafta mzik alyor, dier tarafta insanlar ilhiler sylyor ve ayaa kalkm dierleri, hayali bir dnle ellerini gklere kaldryorlar. Bunun estetii fevkaldedir. Tekkeleri ortadan kaldran Atatrk'n bu ifadesinin, hareketleriyle tezat halinde olduu sanlyordu. Sofrada bulunanlardan en genci, u soruyu sordu: - u halde tekkeler, birer Trk kurumudur. Atatrk: - Ona ne phe, dedi. Kurulularnda yle idiler. Fakat grevlerini yaptktan sonra gerilediler. Tabi mrlerini bitirdiler. Zararl hale geldiler. Bakn, bir misal vereyim: Tanzimat Ferman, muhakkak ki zamanna gre ileri bir admd. Mustafa Reit Paa, Glhanede o satrlar okumaa karar verdii zaman, bir fedakrlk yapt kansnda idi. Hakikaten de yapt fedakrlkt. Hafz Yaar Okur'dan Aktaran: Sadi Borak, Atatrk ve Din, Anl Yaynevi, stanbul, 1962, s.57-59.

-263

Dini Eitim-Milli Eitim M u s t a f a Kemal Paa, bulunduklar ehirler ve ocaklar hakknda delegelerden ayr ayr bilgi aldktan sonra: - "Arkadalar, dedi; bu konumalarmz tamamen aramzda kalacak. Bu hususta gazetelere ve herhangi kimseye birey yanstlmayacak. Biliyorsunuz bir dmanmz var. Bu dmann topraklarmzda gz var. Korkumuz yok. Her zaman iin onu cesaretle karlayabilir ve bu topraklarda boabiliriz. Bundan zerre kadar phemiz yotur. Ancak sizden bir ricam var: Arkadalar, Trk Ocaklarnn balca ura konularndan biri, devrimimizdir. Bu, u ekilde prensipletirilmitir. Eitim ya mill olur, ya din olur. Biz, din eitimi aileye braktk. Mill eitimi de devlete aldk." Mustafa Kemal'in azmi ve imam her hareketinden ve jestlerinden fkryordu. Sesi tekrar perde perde ruhlarmza dolmaya balad: - "Mekteplerimizde ve btn kltr kurumlarmzda mill eitim esas kabul edilmitir. Tuttuumuz yol budur: ocuk din eitimini ailesinden alacaktr. Bu arada lhiyat Fakltesi gibi, din eitimi takviye edecek kurumlar da kurmak zereyiz. Fakat bu zaman meselesidir. Halbuki devrimimizin tam dnm annda topraklarmza gz dikerek saldrmak isteyen dmann dini ele alarak birok fitne ve fesatla halk kandrmaya kalkp trl entrikalar evirmekten ekinmiyecei de muhakkaktr. Biliyormusunuz ki, Mussolini peindekilerle buraya gelirse, nasl gelecektir? nnde derviler, haclar, hocalarla gelecektir. Din adamlarn elinde silh olarak kullanacaktr." Tam burada delege arkadalardan biri heyecanla atld: - Paam Dedi; msterih ol, Bu devrim yerlemitir. Millet bunu anlamtr, benimsemitir. Devrimimizin halk tabakalarna kadar her tarafta kklemi olduu muhakkaktr. Bundan emin ol p a a m . . . Mustafa Kemal bir an durdu. Sonra hepimize teker teker sordu: - "Arkadanzn bu fikrine ne dersiniz? Verilen cevaplar iinde bu fikre kesin ekilde katlan yok gibiydi: Herkes aa yukar belirsiz konutu. Bunun zerine Paa:

-264

- Arkadalar dedi, devrimimiz henz yenidir. Dedikleri gibi kkleip benimsendii hakkndaki kanlarmz ancak ileride karlaacamz olaylarla gerekleecek ve dorulanacaktr. Fakat imdi una emin olmalsnz ki, bugn bana apka giyen, sakaln, byn tra eden, smokin ve firakla cemiyet hayatnda yer alanlarmzn ounun kafalarnn iindeki zihniyet hl sarkl ve sakalldr." Niyazi Ahmet Banolu, Nkte, Fkra ve izgilerle Atatrk, s.87'den aktaran: Sadi Borak, Atatrk ve Din, Anl Yaynevi, stanbul, s.74-75.

Atatrk'n Laiklii ve Sebepleri zerine Atatrk liklikten, bilhassa softala ve yobazla kar duyduu, derin nefret dolaysyla da ayrlmazd. Onun softaya kini ta ocukluktan balard. Daha Selnik'te bir ilkokul talebesiyken ona ilk tokad vuran Kaymak Hafz'n hayali daima O'nun gznde banazln simgesi olarak kalmtr. Atatrk: - Softa yok mu, derdi; menfaatini nerede grrse dini onun hizmetine arzeder. Misal mi istersiniz? Mill Mcadelede Halifenin emrindeki yobazlar ayn dine dayanarak bizim eriye Vekilinin aksi fikre de fetva vermilerdir.
M. Hayri Egeli, Atatrk'ten Bilinmeyen Hatralar, s.77-78'den aktaran: Sadi Borak, Atatrk ve Din, Anl Yaynevi, stanbul, 1962, s.75-76.

Namaz Atatrk iin dinsiz diyenler oldu. Bunu bir moda imi gibi yayanlar vard. Onun lik anlayn dinsiz gibi gstermekte fayda bulanlar oldu. Halbuki Atatrk yobaz aleyhtar idi. Size bamdan geen bir vak'ay naklederek balyaym: Bir gn Necip Ali O'na: -265

- Efendim, Mnir Hayri namaz klar, dedi. En yakn bir dostumun beni bu ekilde takdim ettiini gren beni sevmeyenler imdi kovulacam zannederek gltler. Atatrk'le aramzda u konuma geti.
- Sahi mi?

- Evet Paam.
- Niin namaz klyorsun ?.

- Namaz klnca iimde bir huzur ve sessizlik hissederim. Atatrk demin glenlere dnd:
- Batmak zere olan bir gemide bulunsanz, herhalde demezsiniz, Allah dersiniz. Bundan tabii ne olabilir. yeti Gazi

Sonra bana dnd:

- Dnyadaki ilerine zarar getirmemek heykel de yap, resim de. artiyle namazn kl ama,

M. Hayri Egeli, Atatrk'ten

Bilinmeyen

Hat-

ralar, s.72-74'ten aktaran: Sadi Borak, Atatrk ve Din, Anl Yaynevi, stanbul, s.79-80.

Medresenin Bozduu Kafalar Atatrk asla dinsiz deildi. Likti. Banazln iddetli dmanyd. Medreseleri kaldrd zaman yaknnda bulunanlar, rahmetli Galib'e:
- Yahya Galib Bey, Mslmanlkta rahiplik yoktur, medreseler eski Trklerin kurduklar modern zihniyette niversitelerin banazln elinde slah olmayacak kcdar gerilemi ykntlardr. Bunlar ne slah ne de srdrmek kabildir. Ykmaktan kastimiz budur. Mslmanlkta imam cemiyetin en stn adamdr. Zamannn en aydn adamdr. Drt be yzyl birbirini tutmayan itihatlarla, esen rzgrlara gre verilmi fetvalarla inanlaryla oynanan Trk milletinin din duygularn bir sre skolstik cahilin eline brakamayz. lerde bu ii bizzat elime alacam.

Hakikaten 1931-1932 yllarnda Atatrk geni bir lke seyahatine kt. Bu seyahatte gezdii, dolat yerlerde durmadan eski hocalar ve hatta eyhlerle konumalar yapt. Halk temsilcileriyle din konular -266

etrafnda sohpetler etti. Banazlyla mehur bir ehrimizde herkesin adn huuya benzer duygularla and bir eyhe frak giymesini teklif etti ve onu bu kyafetiyle sofrasna ald. stanbul'a bilhassa Ramazanda geldi. Dolmabahe Saray'ndaki bir dizi toplantlara bakanlk etti. Bu toplantlarda lhiyat Fakltesi mderrisleriyle gnlerce tartt. Nihayet bir gn yanndakilere:
- Grdnz ya, medrese benden bile kuvvetli. Onun bozduu kafalar ben bile yontamyorum. Madem ki softalar benimle konumak istemiyorlar, o halde ben tek bama konuuyorum. Greceksiniz Trk milleti, Trk milletinin zeks ve akl selimi benimle beraber olacaktr.

Ve Reit Galib'in hazrlad "Mslmanlk Trk Milli Dini" tezini eline ald.
M. Hayri Egeli, Atatrk'ten Bilinmeyen Hat-

ralar, s.72-74'ten aktaran: Sadi Borak, Atatrk ve Din, Anl Yaynevi, stanbul, s.80-81.

Sava Dua ile Deil, Mehmetiin Kanyla Kazandk "Burada byle eylere lzum yoktur. Bunlar camide yapabilirsiniz! Biz sava dua ile deil, Mehmetiin kanyla kazandk!" dedi ve imam kovdu.
Aktaran: Mahmut Esat Bozkurt, Atatrk ihtilali, Kaynak Yaynlar, 3. basm, stanbul, Haziran 1995. s.113.

Medreseler Bir Daha Almayacak Para istiyorsanz size millet yetecek kadar verecektir. Asanz karnnz doyuracaktr. Medreseler bir daha almayacaktr, anladnz m?
Aktaran: Mahmut Esat Bozkurt, Atatrk htilali, Kaynak Yaynlar, s.l 13.

-267

SM DZN

Abdullah, 147,149, 151. Abdurrahman bin Avf, 42. Abdlhamit, 86. Abdlmuttalib, 147,149,151, Abilof, 33. . Adem, 39, 63. Afetinan, 21, 171, 234, 235, 237, 238, 239. Ali, 30, 42, 43, 45, 259. Ali Cevat, 20. Ali Osman, 47. Amr bnil As, 43. Atatrk, 18, 20. Atay, Falih Rfk, 240,255. Banolu, Niyazi Ahmet, 260, 265. Baar, Ahmet Hamdi, 256. Berkes, Niyazi, 32. Borak, Sadi, 18, 20, 23, 24, 33, 55, 56, 57, 58, 59, 60, 61, 62, 63, 64, 95, 254, 258, 262, 263, 265, 266, 267. Bozkurt, Mahmut Esat, 255, 267. Cemal Paa, 25. Cengiz Han, 45. Ebaeyyublensar Halit, 37. Ebubekir, 40,41,45, 259. Ebu Mus-el E'ari, 43.

Ebu Ubeyde, 259. Ebutalip, 149, 151. Egeli, M. Hayri, 265, 266, 267. Elmustansrbillh, 46. Emine, 147. Enver, 255. Farab, 78. Fatih, 100. Fethi Bey, 252. Gnaltay, emsettin, 260. Goethe, 232. H. Hsn Paa, 18. Hafz Yaar Okur, 254, 262, 263. Halife Abdlmecid, 50,99, 100. Hamdi Bey, 256. Hamdullah Suphi, 253. Hatice, 149. Havva, 63. Hoca Mustafa Efendi, 99. Hoca Vehbi Efendi, 252. Huzeyfe ibni Yeman, 41. Hlg, 45,46. Hseyin Cahit Bey, 83. bn-i Rd, 21, 78. tbn-i Sina, 21, 78. brahim, 145.

-269

lbay, Asaf, 260, 261. mam Gazali, 21,78. mece, Mustafa Selim, 93. inan, Abdlkadir, 260. Isa, 20,157. Kmil Efendi, 88, 89. Karabekir, Kzm, 253, 254. Kaymak Hafz, 265. Kl Ali, 258, 259. Kubilay, 235. Melikah, 44,45. Mevlna, 261, 262, 263. Muaviye, 30,42,43. Muhammed, 23, 25, 34, 37, 39,40, 41, 43, 44, 45, 60, 61, 65, 66, 72, 79, 81, 103, 110, 137, 139, 141, 145, 147, 149, 151, 153, 155, 157, 159, 161, 163, 165, 167, 169, 173, 175, 232, 254, 257, 259, 260, 263. Muktedibillh, 44, 45. Mumcu, Uur, 252, 254. Musa, 20,157,260. Mussolini, 264. Mustafa Kemal bkz. Atatrk. Mustafa Reit Paa, 263. Mutasm, 45,46. Mnir Hayri, 266. Mtak Bey, 83. Necip Ali, 265. Osman, 42, 43, 45. mer, 40,41,42, 45,145,259. ztrk, Kzm, 29.

Pepi I, 125. Ramses II, 127. Rauf Bey, 111,112. Refet Paa, 99, 100, Reit Galip, 256, 267. Ruen Eref (naydn), 253, 261. Salhattin Bey, 50. Selim, 44. Soydan, Mahmut, 82. Sultan Hamit, 33, 34. Sultan Reat, 34. apolyo, Enver Behnan, 236. kr Hoca, 63, 102, 103, 104, 105,109. kr Kaya, 255. Uceymi Paa, 24. Unat, Faik Reit, 258. Us, Asm, 36. nal, Ali Rza, 254. Vahdettin, 47,75,99, 100. Wells, 106,107. Yahya Galib Bey, 266. Yaman, Kadri, 38. Yavuz Sultan Selim, 46,55. Yurtseven, Kemal, 260. Ycel, Hasan Ali, 262. Zeydullah, 151.

-270

KAVRAM DZN

31 Mart Vakas, 17, 18, 19, 33, 34. Abbasi devleti, 43; - Halifelii, 43,44,45,46, 48, 76,104. Abdest, 263. Acem krfezi, 139, 143. Acemler, 79. Adalet, 61. det, 57, 59, 62, 72, 199. Afgan, 104; -llar, 79; -stan,
106.

Afrika, 35,105; - Mslmanlar, 79. Ahiret, 60, 83, 179, 181, 195, 238. Ahlk, 59, 86, 88, 251. Akl, 38, 54, 56, 65, 69, 71, 90, 104, 108, 127, 232, 233, 235; - hocal, 70. Aleviler, 104. Alim, 18, 28,62. Allah, 20, 24, 25, 32, 39, 40, 41,45, 53, 56, 57, 59,61,64, 65, 68, 69, 70, 91, 95, 115, 123, 125, 127, 129, 153, 159, 179, 189, 195, 203, 207, 215,

217, 232, 236, 254, 256, 260, 266; - inkr, 20; -n evi, 65; -lk, 104; -1ar, 123, 133; -m sofras, 131; -n heykeli, 135; -n resul, 155; -vekili, glgesi, 191; - korkusu, 199. Almanca, 233. Almanya, 78. Amon-Ra, 127. Anadolu, 44, 105. Anadolu Seluklular, 45. Ayrca bkz. Seluklular. Anane, 199,231. Anari, 141. Anayasa, 76, 86, 98, 100, 108, 109, 110, 111. Ankara, 98, 101, 103. Arabistan, 62, 139, 141, 143, 157. Arap, 63, 263; - milleti, 23, 43, 79; - dili, 36; - dilini renmek, 36; - mcahitleri, 72; lar, 139, 145, 155, 157, 257; imparatorluklar, 139; -larn iptidai dinleri, 143; - kabileleri, 143; - rk, 147; - dili, 253. -271

Arapa, 36, 61, 62, 252, 253; dilini renmek, 36,62. Arnavut, 257. Ashab, 42. Ashab-Gzin, 40. Askeri ihtilal, 19. Asur, 104. Asya, 107,139; - milleti, 80. Atom-Atoum-Ammon, 125. Avrupa, 107. Avusturya, 78. Ay, 123. Ayastafanos, 34. Aydn, 52, 108; - genlik, 237. Ayet, 50, 88. Ayin, 135, 262; - hrriyeti,
211.

Babli, 51. Badat, 44,45,46, 48, 79, 104. Bamsz yaama azmi, 91. Bamszlk, 36, 46, 51, 66, 69, 80, 82, 96, 105, 106; kavram, 47. Banazlk, 73; -lk, 89, 98, 104, 112, 240, 261, 266, 267. Ayrca bkz. Taassup. Bahriye, 19. Balkesir, 65. Bat, 32, 44, 59, 71, 79, 86; lemindeki rtnme ekli, 59; -nn ilerlemesi, 73; -nn yenilikleri, 73; -ya ynelme, 79. Batl; - alkanlk, 77; - inan, 77, 80. 272

Batllar, 55, 79. Bedevi, 141, 143, 263; -lik devri, 260; - Araplar, 141. Bilgi, 98. Bilgin, 55, 63. Bilim ve fen dili, 36. Bilim, 21, 35, 38, 52, 53, 54, 65, 68, 87, 93, 95, 96, 98, 104, 259; -in hakikatleri, 67, 74; - d, 73; - esas, 96; belgeleri, 237, 238. Bilimsel; - eitim, 75; - aklamalar, 98. Bilin, 80. Birleik dnya devleti, 106, 107. Bizansllar, 72. Bolevik, 49; - sistemi, 49. Bolevizm, 252. Bombasrt olay, 21. Bo inan, 104. Budizm, 107. Bulgaristan, 35. Byclk, 113, 213. Byk ihtilal, 52. Byk Millet Meclisi Hkmeti, 111,112. Cahil, 133, 235; - softalar, 113; -ler, 76, 80,91,93, 112, 125, 259; -lik, 98. Cami, 50, 65, 66, 88, 232, 267; - krsleri, 36. Cami-l-ezher, 36. Cehalet, 67, 82, 87, 89; - devirleri, 211; - tamgalan, 213.

Cehennem, 131. Ayrca bkz. Ahret. Cemaat, 199. Cenab Alem, 254. Cengiz, 47. Cennet, 21, 39, 131. Cezayir, 104. Cihat ileri, 41. Cinler, 155, 157, 159. Cumhuriyet Halk Partisi, 239, 241,245. Cumhuriyet, 89, 93, 108, 110, 191, 201, 243; - idaresi, 85, 110;-biimi, 112. Cumhuriyeti, 112, 245. Cbbe, 61. ada, 92, 108, 110; - olmak, 71; - devlet, 232; - sosyallik, 249. anakkale Muharebesi, 21. elebilik, 113. in, 44,78,104. Dans, 263. ' Demokrasi, 49, 187, 189, 191, 193, 195; - prensibi, 193. Derviler, 92, 94, 113, 259, 264. Despotluk, 86. Devir, 51. Devlet, 195, 205; - idaresi, 81, 111; - reisleri, 187,253; - otoritesi, 253. Devleti, 243,245.

Devrim, 17, 28, 52, 94, 110, 256, 259, 260, 264, 265; -lerin amac, 92. Devrimci, 243, 245, 255. Ddinselti, 243, 245. Bkz. Laiklik. Dil, 36, 52,66; - renmek, 36; - uzman yetitirmek, 36. Dima, 56. Din, 19, 20, 21, 43, 49, 52, 53, 54, 55,56, 58, 59, 63,65,66, 71, 76, 95, 108, 145, 157, 197, 203, 209, 249, 251, 256, 258, 263; - kisvesi, 53, 70; engellemesi, 55, 56; - etkisi, 55; - icab, 59; - felsefesi, 62; - perdesi, 70; -in gereklerini renmek, 70; -en aydnlatma, 74; -in ruhu, 78; - biliminin renim ye retimi, 88; - ve eriat oyunlar, 89; ve mezhep ba, 94; - oyunu aktrleri, 98, 104; - bilgisi, 04; -sel sorun, 105; - kitaplar, 109, 189; - hissi, 183; lerin siyasal rol, 187; muhafzl kisvesi, 211; -in merasimi, 211; -i intihap, 211; - hrriyeti, 217; - adamlar, 232, 253, 264; - ile dnya ileri, 249; - ve namus, 251; ileri, 253; -lerin tarihi, 253; in dnya ilerine karmas, 255, 261; - ticareti, 257; -de

-273

zorlama, 259; - duygular, 266; - ilmi heyeti, 18; -e aykr olmak, 80. Dinciler, 262. Dindar, 52, 63, 65, 70, 80; dnrler, 21. Dinda, 34, 77. Din; - deerler, 37; - grev, 45, 56; - hkmler, 54, 110; - siyaset, 55, 56; - duygu, 60; - hakikat, 64, 65, 74, 81; kurumlar, 86; - fikirler, 90, 112, 113, 215; - esas, 96; banazlk, 112; - inanlar, 117; - ayinler, 133; - endieler, 159; - akide, 179; his, 181; - hayat, 217; - ve ahlaki inklp, 251; - eitim, 264. Dini alet etmek, 75, 76, 98, 104. Dini btn bilginler, 75. Dinseltilik, 241. Dinsiz; -lik, 63, 83, 110, 255, 266; - milletler, 256. Diyanet, 54. Diyanet leri Bakanl, 93. Dogma, 65. Dou, 32, 71, 79. Dolmabahe Saray, 267. Dua, 63, 106, 135, 254, 267. Dnya;- dini, 107; - milletleri, 79; - Mslmanlar, 104. Dnce zgrl, 109. Edebiyat, 141. Efendi, 50. 274

Efsanevi, 145. Egemenlik, 25, 49, 51, 66, 69, 78, 82, 86, 89, 96, 98, 100, 101, 106, 187, 189, 191,243; - makam, 48. Eitim; - sistemi, 32; - yntemleri, 32; - program, 68, 253; - ve retimi birletirmek, 91. Enli bey t, 45. Ehramlar, 121. Ekonomi, 239. Emeviler, 43, 46, 76,104. Emeviye ordusu, 43. Emr, 43, 141; -in seimi, 40. Emirlik, 40,42, 81. Endls, 43,46, 104. Engizisyon papazlar, 227. Ensar, 40. Ermeni kiliseleri, 85. Esalet hcceti, 147. Esaret, 24,31,47, 71,78, 88. Esir, 28,29,71. Eski hocalar, 96. Eski yaz, 255. Evli kadnlar, 56. Evliyalar, 38, 57,95. Evren kanunlar, 65. Evs kabilesi, 40. Ezan, 260. Falclk, 113,213. Fas, 104. Fatimiler, 104. Felsefe, 62, 76. Felsefi hakikat, 55.

Fen, 21, 35, 38, 54, 55, 56, 60, 62, 65, 67,72, 87,93, 95, 98. Ferdin; - hakk, 203, 207; - fikri hayat, 209; - tabii haklar, 209. Fes, 251. Fetva, 50, 54, 266. Fetva Emini, 19. Frka, 112, 113,251. Fikir, 91; - akmlar, 78; - kuvvetleri, 38; - ve vicdan hrriyeti, 211;-ler, 225. Fikri terbiye, 231. Filistin, 104. Filozoflar, 21, 238. Firavunlar, 133. Frak, 265, 267. Fransa, 78. Fransz devrimi, 78, 82, 255. Franszca, 253. Franszlar, 52, 90. Gaip, 239. Garp, 139, 179. Gvur, 113. Gei dnemi, 111, 112. Gelenekler, 38, 57. Gerek slam, 77. Gerici; - fikirler, 80; - feryatlar, 113;-ler, 51,261. Gericilik, 41, 50, 54; - hareketi, 82. Ayrca bkz. rtica. Gerilemek, 77. Gk tanrlar, 69. Gkten indii sanlan kitaplarn dogmalar, 239.

Grenek, 47, 50. Gnah, 57,129. Habis ruhlar, 157. Hac, 143, Haclar, 264. Hal harekt, 27. Hallar Sava, 26. Hadis, 50. Hafidi peygamberi, 97. Hafta tatili dine aykrdr, 70. Hain ulema, 75. Hak, 81;-dini, 81. Hakan, 86. Hakiki; -aydn, 75; - bilim erbab, 78; - er'i esaslar, 78; ulema, 74. Hkimiyet, bkz. Egemenlik. Hkimiyeti milliye prensibi, 195. Halife, 27, 28, 29, 30, 31, 40, 42, 43,44, 45, 47, 49, 50,51, 57, 75, 76, 79, 80, 89,91,99, 101, 103, 105, 111, 179, 187, 265; -lik, 30, 41, 43, 67, 85, 86, 104, 106, 108, 213; -ler sorunu, 30; -lik makam, 40, 41; - seimi, 40; -lik unvan, 41; -likten karma 102; -lik makamnn yetkisiz kal,
102.

Halk hkmeti, 49, 141. Halk, 243, 245. Halkn aydnlatlmas, 67. Han, 86. -275

Harekt Ordusu, 17, 18, 34. Harem, 50. Harezmi, 44. Hassa Ordusu, 19. Haimiler, 40, 259. Hatip, 66, 93. Hayvan ilahlar, 117. Hazrec kabilesi, 40. Hazret, 50. Hesap gn, 131. Heykel, 52, 266. Heykeltralk, 52. Hristiyan; - siyaseti, 26; - lemi, 73; -lk, 107, 255; -1ar, 143Hicaz, 42, 104, 139; - dalan, 141. Hicret, 43. Hilafet ve saltanat makamnn dokunulmazl, 31. Hilafet, 24, 25, 31, 37, 40, 43, 45, 46, 48, 49, 53, 95, 113, 258; - merkezi, 25; - makam, 26, 27,29, 30,31,32,33,34, 37, 42, 45, 46. 48, 52, 53, 251; -in korunmas, 27; emri, 40; - unvan, 42; - ordular, 50; - alameti, 179. Himeyriler, 143. Hint, 104; -liler, 90. Hoca, 36, 56, 71, 74, 88, 94, 98, 101, 187, 254, 264, 266; - kyafetli cahiller, 74; kyafetli arszlar, 75; - adl hainler, 76. -276

Hors, 123, 127. Hulefayi Raidi, 66. Hurafe, 92, 98, 199, 260, 261; merakllar, 112. Hususi ilahlar, 121. Hutbe, 36,66, 251; - dili, 67. Hkmdar, bkz. Padiah. Hkmdarlk ekli, 195. Hkmet, 17; - ekli, 60, 61, 81; - biimi, 102; -in dini, 109. Hr; - fikirler, 86, 223; - dnceliler, 219; - olmak, 229. Hrriyet hakk, 209. Hrriyetiler, 225,229.. Irak, 35,42,43,44, 104, 105. Irk, 42, 43, 58,97, 141,257. Irkta, 161. badet, 66, 215, 262; - tarz, 263. brani, 147. dam hkm, 47. htilal, 41. kinci Ordu, 19. ktisat, 68, 69, 233, 234; devri, 234. lahi; - esinler, 39; - emir, 60; ihtiya, 70; - kuvvet, 157; hukuk, 187, 189; - hak, 203, 207; - irade, 207; -1er, 263. lahiyat Fakltesi, 264, 267. lahlar, 117, 125. ilerici, 112. lerleme, 38, 52, 113.

lham, 157, 159; - fikri, 155. lim, 51, 55, 56, 60, 62, 72, 153, 247; - adamlar, 253. lkretim, 68. tikel insanlar, 92. lkokul, 265. lmi klk, 74. lmi meslekler, 62. lmiye kisvesi, 74. mam, 93, 97, 266, 267. man, 48, 54,76, 264. manl ulema, 75. mparatorluk, 201, 257. nan, 36, 38, 63, 75, 83, 90, 109,112,266. ngiliz; - idaresi, 27; -1er, 28, 31, 252;-tahakkm, 90. nklap, bkz. Devrimci. nsan; - ruhu, 217; - zeks, 237. nsani his, 183. nsanln aydnlanmas, 39. nsanlk, 60, 107; -n geirdii safhalar, 63;-tarihi, 211. ptidai; - insanlar, 119, 199; kavimler, 155. ran Selukileri, 45. ran, 44, 56, 81, 104, 106. raniler, 72. rfan, 53, 68. rs erifler, 141. rtica, 52; - memba, 213. Ayrca bkz. Gericilik. rtikap, 129. sis, 123. skenderiye, 117. slam ve Trk tarihi, 53.

slam, 31, 35, 39, 40, 43, 44, 56,71,72,74, 77, 78, 79, 88, 108, 113, 151,252, 253, 255; - bilginleri, 21; - eteleri, 23; - asker firarisi, 23; - ekyas, 23; - dnyas, 23, 27, 43, 90; - topluluu, 26, 36, 54, 64, 81; - lemi, 26, 27, 31, 34, 35, 37, 45, 46, 48, 53, 55, 64, 71, 73, 80; - siyaseti, 26; - milletleri, 40; - ehli, 40, 57; - emirlii, 41, 43; - lkeleri, 41, 42, 60, 66; - saltanat, 43; , - birletirmek siyaseti, 55; -i hkmler, 62; -n ilk parlak devirleri, 72; -i kavimler, 72; -i ruh, 75; - birlii, 79, 82, 107; - diyanet, 83; - halifelii, 110; -n douu, 137; lkta reform, 256. slam-Trk devletleri, 45. stanbul Kara ve Deniz Kuvvetleri, 18, 19,20. stanbul, 17, 19, 31, 32, 34, 37, 86, 95, 99, 101, 109, 267; un igali, 25; -daki hkmet, 30; -u igalden kurtarmak, 32; - halifesi, 79. stanbulin, 100. stibdat, 18, 19. stikll, bkz. Bamszlk, isyanc, 75. tikatlar, 121, 123, 157, 225, 231. izmit, 109, 110.

-277

Kbe, 143. Kabile, 60, 141, 199; - krallklar, 141. Kadn, 53, 54, 56, 59, 60, 64, 141; -larn rtnmesi, 59; Mslman, 74. Kfirlik, 71, 73. Kafkasya, 44. Khinler, 141, 155, 157. Kinat; - kuvvetleri, 121; - kannlar, 197. Kait, 141. Kalpak, 251. Kamu; - haklar, 103; -nun kar, 71. Kamutay, 243. Kanaatkrlk, 69. Kanun, 76. Kanunu Esasi, 17, 18, 19, Karakurum, 45. Karat, 143. Katolikler, 79. Kavim, 39, 40, 41, 72, 73, 98, 199, 257, 258. Kavm-i necip, 257. Kelimei ehadet, 21. Kemalizm, 115; -in resmi tarih tezleri, 115. Kerbela, 97. Klk, 100. Kyafet, 93. Kzldeniz, 139. Kiisel egemenlik, 102. Komnist, 49. Konya, 45. Kopuz, 263. -278

Khne; - kurumlar, 78; - zihniyetler, 87. Kle, 67. Kt ruhlar, 157. Krallar, 187; -n mumyalan,
121.

Kuds, 41. Kul, 100, 254, 256. Kur'an, 19, 21, 32, 39, 43, 45, 56, 59, 65, 68, 81, 155, 159, 175, 253, 254, 260; - hkmleri, 43; - dogmalar, 81; -n evrilmesi, 232, 252. Kurbanlar, 135. Kurtuba, 79. Kutsal, 34; - makamlar, 26; kitaplar, 87; - duygular, 112. Kutsanmak, 233. Kfr, 71. Kltr, 239; - eserleri, 238. Laik hkmet, 110. Laiklik, 241,243,245,255,265, 265,266; - devrimleri, 256. Liberal, 262. Maarif Vekleti, 262. Mabet, 117, 125, 133, 135. Mabut, 117, 119, 127, 129, 133,143,151. Maddi kuvvet, 239. Marip, 104. Makedonya, 35. Maksut, 61. Manevi; - kuvvet, 239; - terbiye, 88.

Mantk, 71. Maverannehr, 44. Mecelle, 82, 113. Meclis, 27, 29, 33, 37, 61, 76, 102, 103, 193. Medeni; - esaslar, 86; - milletler, 183, 185. Medenilemi devlet, 48. Medeniyet, 143, 183, 201, 211; - alemi, 185. Medine, 42, 100, 139; - ahalisi, 40, 141. Medrese, 61, 62, 88, 91, 113, 266,267. Mekke, 41, 100,139, 141, 143. Mektep, 264. Melek, 153, 157. Melikler, 41. Menemen Olay, 235. Menfs, 125. Mescit, 36, 42. Merutiyet, 17,18, 33, 86,111. Metafizik, 260. Metfon, 57. Mevlevihane, 261. Mevlevilik, 262, 263. Mezar, 121, 133. Mezhep, 58, 259. Msr, 36, 44, 48, 90, 104, 105, 117, 121, 131, 179; - meliki, 46; - hkmeti, 46; - ilahlar, 117; - mimarl, 133; - papazlar, 133. Msrllar, 20, 72, 117, 121, 125, 129,133.

Millet Meclisi, 30,49. Millet, 17, 18, 19, 25, 26, 27, 28, 31,32, 33, 34, 37, 38,41, 47, 50, 51, 52, 53, 54, 55, 58, 59, 62, 63, 65, 66, 67, 68, 69, 70, 75, 76, 77, 78, 80, 82, 85, 88, 91, 92, 93, 94, 95, 101, 112, 113, 181, 185, 189, 191, 193, 233, 235, 237, 238, 253, 264, 267; -lerin ilerlemesi, 38; -lerin egemenlii, 38, 67, 193; -lerin esareti, 38; - haysiyeti, 46; -in iktisadiyat, 67; -in benlii, 195; -lerin tarihi, 239; -i aldatmak, 97; -i aydnlatma, 77. Ayrca bkz. Ulus. Milli eitim, 32; - programlar, 32. Milli; - egemenlik, 33, 45, 47, 51, 95; - gelenekler, 37, 72; irade, 26, 66; - saltanat, 47; mcadele, 50, 265; - siyaset, 55; - emeller, 66; - tarih, 68, 233; - inanlar, 73; - benliini bulamam milletler, 74; snrlar, 82; - ahlak, 86; - terbiye, 88; - duygu, 95, 179, 181; - varlk, 234; - kalknma, 253; - eitim, 264. Milliyet lks, 73. Milliyet, 74. Milliyetperver, 49. Minberler, 67. Mizan, 131. Modern zihniyet, 266. -279

Mucize, 157. Muhammed mmeti, 103. Mukaddes, 119,121, 143,181. Mukaddesat, 26. Mumya, 117,121. Musevi hahamhaneleri, 85. Musevi vatandalar, 58. Musiki, 262. Mutaassp, bkz. Banazlk. Mutekitler, 215. Mutlakiyet, 189. Mbadele, 58. Mft, 61, 62, 93. Mmin, 43. Mminlerin Emri, 43,46. Mritler, 92,94, 113, 235. Mslman, 53, 56, 62, 70, 90, 102, 103, 259, 262, 263, 266; - milleti, 27, 79, 260; -1ar, 39, 50, 99, 104, 105, 106; olmayan unsurlar, 58; -larn halifesi, 100; -lk dnyas, 100,- 101, 258; -lk kurallar, 104; - uluslar, 104; - devletler, 107,108; - kamuoyu, 110. Mzik, 260, 263. Namaz, 97,252,265,266. Nebi, 147; -lik, 39. Necef yaylas, 139. Okul, 61,91. On Emir, 260. Ordu, 51, 76, 96, 257. Ortaretim, 68. -280

Orta Asya, 45. Ortodoks, 85. Osiris, 123, 127, 129. Osmanl; - milleti, 18, 19; - ordusu, 19; - devleti, 46, 47; mparatorluu, 73; - hkmdarlar, 75, 96; - tarihi, 75, 76; - hkmeti, 96; -lk, 257. Osmanoullar, 98, 112. retmenler, 96. lm, 181,225. rtnme, 59,60. zel snf, 54, 74. Padiah, 24, 26, 28, 29, 30, 43, 47, 50, 51, 53, 56, 67, 68, 76, 79, 89, 91, 102, 103, 125, 187, 189, 191, 195,203,205, 207; - saraylar, 25; -lk, 30, 99, 110, 111, 112; -ln kaldrl, 102; -lar, 111. Panislamizm, 33, 34, 35, 82, 97,106. Panturanizm, 35, 82,97. Papa, 79. Papazlar, 117, 125, 127, 133, 135, 187. Patriklikle!, 85,86. Periler, 143. Peygamber, 65, 81, 100, 145, 153, 254; -1er, 39, 157; -in halifelii, 40. Primat, 261. Putlar, 143.

Ra, 127. Rahiplik, 266. Raks, 262. Ramazan, 267. Redingot, 100. Reform, 79. Reformatr, 263. Resim, 52. Resmi din, 215. Roma, 79, 81. Ruh, 21, 131, 227; - kuvveti, 21; -un ebediyeti, 121, 129; lar, 129. Ruhani grev, 79. Ruhani yetki alanlan, 85. Ruhbanlk, 54. Rum; - ekyas, 23; - kelimesi, 50. Rum Selukileri, bkz. Anadolu Seluklular. Rusya, 78. Safsatalar, 38. Sahte ve imansz bilginler, 76. Saltanat, 25, 30, 43, 47, 48, 75, 81, 86,91,98, 112;-makam, 24, 26, 27, 28, 31, 32, 33, 37, 45, 48, 251; -n korunmas, 27. Sam, 141. Sami-Hami Msrllar, 121. Samsun, 239. Sana, 139. Sanat, 259; - lemi, 68. Sanatkrlar, 70.

Sancak, 50. Saray, 257. Sark, 61, 100. Selamlk, 100. Selanik, 265. Seluk, 45, 47; - hkmeti, 44; - devleti, 46. Sevap, 66. Seyf mbarek, 97. Seyit, 141. Sffn, 42. Srat kprs, 131. Srbistan, 35. Siyasi frka, 193. Siyasi haklar, 191. Skolastik cahil, 266. Smokin, 265. Softa, 265, 267; - snf, 257; lk, 265. Smrgeler, 253. Sudan, 104. Sultan, bkz. Padiah. Smerler, 143. Suriye, 35, 42, 44, 60, 62, 105, 139. ahsi hak, 201. airler, 141, 155, 157,262. am, 41,42,43,44. amani, 263. apka, 94, 113, 265, ark, 44, 179. eceri esvet, 143. er'i, 108; - kanunlar, 17; kuvvet ve kudret, 28; - esaslar, 60. -281

eriat, 19, 21, 31, 34, 52, 56, 70, 76; - kuvvetleri, 17; buyruu, 110. eriye Vekili, 252,265. eyhler, 92, 113, 213, 266, 267. eyhlislam, 19, 50. eytan, 157. iir, 157, 262. ra, 59,61. Taassup, 217, 221, 223, 225. Ayrca bkz. Banazlk. Taassupsuzluk, 215, 217, 219, 221,223,225,231. Tabiat; - kuvvetleri, 119, 123; d etken, 234; - unsurlar, 237. Tabii; - kanun, 72; - hak, 207. Ta sahipleri, 68, 75, 81. Tahakkm, 86, 211; - hrs, 47. Tahnit, 121. Takriri Skun Kanunu, 113. Tanr, 39, 69, 77. Ayrca bkz. Allah. Tanrsallk, 83; - det, 39; - tabiat kanunlar, 65. Tanzimat Ferman, 263. Tarihsel gerek, 104. Tarikatlar, 213, 262; -m amac, 92. Tekkeler, 93, 113, 213, 262, 263. Teslis, 123. Tihame, 139. -282

Tinis Hanedan, 125. Tophane, 19. Toplumsal kuvvetler, 38. Toplumu aydnlatmak, 74. Trablus, 104. Tunus, 104; -lu, 90. Turanizm, 35, 82,97. Trbedarlk, 113,213. Trbelerin kapanmas, 113. Trk, 48, 76, 90, 232,,253; - askeri, 21; - aydnlar, 258; Cumhuriyeti, 95; - devleti, 44; - elleri, 183; - gelenei, 263; hakan, 44; hkimiyeti, 44; ler, 27, 44, 46, 72, 73, 80, 260; - milleti, 23, 29, 32,. 46, 47, 53,91,94, 112, 183, 185, 213, 235, 239, 256, 266, 267; - Oca, 252,264; - ruhu, 263; - sanatkrlar, 260; - tarihi, 68, 78, 233, 237, 238; - ulusu, 98; - unsuru, 55; - uruklar, 121. Trke, 67, 88, 100, 109, 232, 253. Trkiye, 45, 48, 85, 89, 101, 106, 243; - devleti, 31, 44, 45, 46, 47, 48, 58, 67, 78, 99, 105, 113; -nin bamszl, 32; -nin emperyalizme kar mcadelesi, 33; - halk, 37, 45, 47, 48, 49, 53; - milletinin egemenlii, 52, 53; -nin devlet siyaseti, 82; - Cumhuriyeti, 92, 93, 113, 213, 215, 233; ulusal halk hkmeti, 100; devletinin dini, 109.

Trkiye Byk Millet Meclisi, 32, 45, 48, 52, 67, 93, 99, 100. Uhud Muharebesi, 259. Ulema, 70, 74, 75, 76, 77, 78, 89; - kisvesi, 61; - kyafetli kimseler, 76. Uluhiyet, 121; - fikri, 207. Ayrca bkz. Tanrsallk. Ulus, 30, 101, 102, 103, 106, 110, 243, 249, 257, 258; -un bamszl, 29. Ayrca bkz. Millet. Ulusal; - hkmet, 30; - siyaset, 56; - egemenlik, 102, 106, 110, 111; - kuvvet, 239; - onur, 257. lusalt, 243, 245. Umman dalar, 141. Umman denizi, 139. Uruk birlii, 121. Uygar; - toplum, 92; - olmayan klk, 94;-millet, 113. Uygarlk, 39, 65, 66, 79, 82, 87, 90, 91, 92, 93, 96, 103; -a girmek, 79. Uyruk, 109. nc Ordu, 19. frkler, 113. mmet, 23, 40,42. niversite, 266.

Vaaz, 97. Vahiy, 155. Vatan hainleri, 17. Vatanda, 58. Veliaht, 42. Vicdan, 47, 48, 52, 67,91, 111, 261; - zgrl, 110, 209, 217; - ve din hrriyeti, 215; - inanlar, 221. Yahudi; -1er, 20; - kolonileri, 143. Yanl hadisler, 75. Yaradan, 81. Yarad kudreti, 63. Yaratl, 63, 70, 261. Yasa buyruklar, 108. Yasama yetkisi, 100. Yatrlar, 38. Yemen, 41, 42, 104, 105, 139, 143. Yeni yaz, 255. Yenilik, 113. Yesrip, 139. Yezitler, 110. Yobazlk, 265. Yunan ordusu, 51. Yksek mektepler, 255. Yrtme erki, 100. Zaviye, 113,213. Zek, 69, 90, 234, 237. Zorbalk, 75, 76, 98.

-283

"i

KAYNAKA

AFETN AN: Atatrk

Hakknda

Htralar

ve Belgeler,

4. basm,

Trkiye Bankas Kltr Yaynlar, Ankara, 1984. AFETNAN: Atatrk'ten Mektuplar, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara, 1981.
A F E T N A N : M. Kemal Atatrk'n Karlsbad Hatralar, Atatrk'n Trk Tarih El Yazlar, An(1923),

Kurumu Yayplar, Ankara, 1983.

A F E T N A N : Meden Bilgiler ve M. Kemal

AKDTYK Trk Tarih Kurumu Yaynlar, 2. basm, Ankara, 1988.

AL Cevat, ikinci Merutiyetin ln ve Otuzbir Mart Hadisesi,

kara, 1960.
( A T A T R K ) Mustafa Kemal: Eskiehir zmit Konumalar

Kaynak Yaynlan, stanbul, Haziran 1993. (ATATRK), Gazi Mustafa Kemal: Nutuk, I, II, III, Trk Devrim Tarihi Enstits Yayn, stanbul, 1960. (ATATRK), Gazi Mustafa Kemal: Nutuk Sylev, I, II, III, Trk Tarihi Kurumu Yaynlan, 2. basm, Ankara, 1987. ATATRK, Mustafa Kemal: Sylev, I, n , III, Trk Dil Kurumu Yaynlar, 6. basm, Ankara, 1978. ATATRK'N SYLEV VE DEMELER, (Derleyen Nimet Arsan): I, II, III, V, Trk inklp Tarihi Enstits Yaynlar, Ankara, 1961, 1959, 1961, 1972. ATATRK'N TAMM TELGRAF VE BEYANNAMELER, (Derleyen Nimet Arsan), Trk nklp Tarihi Enstits Yaynlar, Ankara, 1964. ATATRK'N TBMM AIK VE GlZL OTURUMLARINDAK KONUMALARI (Derleyen: Kzm ztrk): Kltr Bakanl Yayn, Ankara, 1981. -285

ATATRK'N EL YAZISIYLA HZ. MUHAMMET VE SLAMYET: Saak, say 26, Mart 1986, s. 18 vd.
Atatrk Ansiklopedisi, M a y Yaynlar, c. 1. Atatrk'n Anafartalar Muhaberelerine Ait Hatralar, T T K Yayn,

Ankara, 1934. ATAY, Falih Rfk: ankaya, stanbul, 1969.

A TAY, Falih Rfk: Mustafa Kemal'in Mtareke Defteri, Sel Yaynlar,

stanbul, 1955. AYDINLIK: "Atatrk'n Elyazsyla Allah ve Peygamber", 11-18 Temmuz 1993.
BANOLU, N.A., Nkte, Fkra ve izgilerle Atatrk, c.III.

BAAR, Ahmet Hamdi: Atatrk'le Ay, Tan Matbaas, istanbul, 1945. BERKES, Niyazi: Trkiye'de adalama, Dou-Bat Yaynlar, stanbul, 1979. BORAK, Sadi: Atatrk ve Din, Anl Yaynevi, stanbul, 1962.
B O R A K , Sadi: Atatrk'n Resm Yaynlara Girmemi Sylev, Deme

Yazma ve Syleileri, Kaynak Yaynlar, 2. basm, stanbul, ubat 1997. BOZKURT, Mahmut Esat: Atatrk htilli, Kaynak Yaynlar, 3. basm, stanbul, 1995.
EGEL, M . Hayri, Atatrk'ten Bilinmeyen Hatralar.

GENELKURMAY BAKANLII: Atatrklk, I, II, III, Genelkurmay Basmevi, Ankara, 1983. GNALTAY, emsettin, lk dergisi, say 100, c.IX, 1945. LBAY, Asaf, Tan gazetesi, 13 Temmuz 1949.
LBAY, Asaf, Asaf lbay Anlatyor, Yaknlarndan Hatralar, Sel

Yaynlar, 1955.
NAN, Abdlkadir, ki Hatra, Trk Milliyetilerinin Kalemiyle Atatrk.

MECE, Mustafa Selim (Derleyen), Atatrk'n apka Devriminde Kastamonu ve Bolu Seyahatleri 1925, Trkiye Bankas Kltr Yaynlar, Ankara, 1959. KILI, Ali, Atatrk'n Hususiyetleri, Sel Yaynlar, stanbul, 1955. MAARF VEKALET: Tarih, I, II, , IV, Devlet Matbaas, stanbul, 1932,1931,1931,1931. -286

M A A R F VEKALET, Trk Tarihinin

Ana Hatlar

-Methal

Ksm-,

Devlet Matbaas, stanbul, 1931. MUMCU, Uur (yayna hazrlayan), Kzm Karabekir Anlatyor, Umag Vakf Yaynlar, 19. basm, Ankara, 1996. SEL YAYINLARI, Yaknlarndan Hatralar, stanbul, 1955. SOYDAN, Mahmut, "Gazi ve nklp", Milliyet gazetesi, 7.12.1929. SOYDAN, Mahmut, "Gazi ve nklp", Milliyet gazetesi, 5.2.1930.
A P O L Y O , Enver Behnan, Kemal Atatrk ve Mill Mcadele Tarihi,

1958. TBMM ZABIT CERDES. TBMM GZL CELSE ZABITLARI, I-IV, TBMM Basmevi, Ankara, 1980. TRK OCAI "TRK TARH HEYET": Trk Tarihinin Ana Hatlar, Devlet Matbaas, stanbul, 1930. NAL, Ali Rza, "Atatrk Hakkndaki Anlarm", Trkiye Harb Malul
Gaziler Dergisi, say 158, 1969.

UNAT, Faik Reit, Trk Dili, Say 146, Kasm 1968.

US, Asm, Grdklerim, Duyduklarm, Duygularm.

NAYDIN, Ren Eref, (Hatralar), Atatrk, Tarih ve Dil Kurumlar.

Y A M A N , Kadri: Yurt Mdaafasnda Trk Genlii, 1938. Zabit ve Kumandan ile Hasbihal, Atatrk'n Askerlie Dair Eserleri,

Ankara, 1959.

Gazeteler ve Dergiler
Belgelerle Hakimiyeti Trk Tarihi, say 14, Kasm 1968. Milliye, 15 Kasm 1921.

Cumhuriyet gazetesi, 9 ubat 1931, s.3. Ulus gazetesi, 22 Ekim 1950.

-287

KAYNAK YAYINLARI

Dou Perinek'in Kitaplar

Bozkurt Efsaneleri ve Gerek

(4. basm yaknda yaymlanyor)

Kvlcml'nn Burjuva Ordu ve Devlet Teorisinin Eletirisi

(Aydnlk Yaynlar, 1975)

Osmanl'dan Bugne Toplum ve Devlet Teorik ereve

Kemalist Devrim-1/ Kemalist Devrim-2/ Anayasa ve Partiler Lenin Stalin Mao'nun

Din ve Allah Rejimi Trkiye Yazlar Asndan Krt Sorunu-

Trk Sorunu -Belgelerle Abdullah Stalin'den calan ile Gorbaov'a

Emekiler

Grme

Parti ve Sanat Aydn ve Avrasya

(geniletilmi 2. basm)

Kltr Seenei Sunulan

iller zel rgt/ TBMM Susurluk Komisyonu'na Dosya ve Belgeler

ATATRK
Din ve Laiklik zerine

Bu derleme, Mustafa Kemal Atatrk'n din ve laiklik zerine sylediklerini ve yazdklarn ieriyor. Dou Perinek, Atatrk'n btn eserleri yannda, Trk Tarih Kurumu arivlerinde halktan gizlenen yaymlanmam el yazlarn da inceledi ve ilgili blmleri derlemeye ald. Atatrk'n grleri, bir ynyle, Cumhuriyet ideolojisinin en nemli belgeleridir. te yandan bu grler, bir devrim pratiinin kantlardr. Kemalist Devrim'in toplumsal dinamii ve ihtiyalar, Atatrk'n dncelerindeki gelimenin ynn ve ieriini belirlemitir. Bu derleme, Dou Perinek'in Kemalist Devrim-2 Din ve Allah kitabyla birlikte incelenmelidir.