Gagavuz Trkleri

Gagavuzlar, Trk Dyasmn bat ucunda yaayan Ortodoks Hristiyanl benimsemi bir Trk topluluudur. lk defa 1817 tarihli Rus nfus saymndaki belgelerde geen Gagavuz ad, Trkiye'de ve dnyada daha ok Gagauz eklinde kullanlmaktadr. Trkiye'de ilk olarak stoyan Canszov'un "Balkan ib-i Ceziresinde Trkler" (Tarih-i Osman Encmeni Mecmuas, c.17, stanbul 1328) adl makalesinde Gagavuzlardan bahsedilmitir. Gagavuzlar hakknda ilk nemli bilgileri veren Yaar Nabi Nayr, Trk Gagauzlar olarak kaydettii Gagauz adnn, Gk kelimesinden gelen Gaga szyle Ouz adnn birlemesinden meydana geldiini, bunun iin de bu Trklere Gk-Ouz denilebileceini syler1. Yaar Nabi Nayr'n bu ekilde ortaya att Gk-Ouz ad, yakn dnemlere kadar popler bir adlandrma olarak kullanlmtr. Atanas Manof'un Bulgarca olarak Potekloto na Gagauzite i tahnite obay i mavi "Gagavuz menei, detleri ve huylan" (Varna 1938) adyla kaleme ald ve Romenceye de evrilen nemli eseri, Trker Acarolu tarafndan Gagauzlar (Hristiyan Trkler) (Ankara 1939) adyla Trkeye evrilmi ve bu eser Gagavuzlarm Trkiye'de tannmasna byk katklarda bulunmutur. 1931'de Romanya'nn bakenti Bkre'e eli olarak atanan ve 5 Aralk 1944'e kadar bu grevini srdren Hamdullah Suphi Tanrver de Gagavuz Trkleri ile yakndan il1 Yaar Nabi Nayr,Balkanlar ve Trklk ,Ankara 1936,s.89

gilenmi, baz Gagavuz genlerinin Trkiye'ye gelmesini salam ve Gagavuzlarla ilgili baz projelerin devlet erknnca tartlmasn salamtr. Hamdullah Suphi'nin Romanya'daki Trklere ilk okul retmenlii yapmak zere Trkiye'den getirttii Zahit Boztuna, Komrat ve civarndan halk edebiyat metinleri toplam ve bu metinleri 19371938 yllarnda Varlk dergisinde yaymlamtr. Besarabya Gagavuzlarndan Petri Zevrak da "Gagauzlar arasnda kullanlan halk ilalar" adl makalesini 1939 ylnda stanbul'da neretmitir2. Cumhuriyetimizin ilk byk ansiklopedi almas olan Trk Ansiklopedisi'nde bir Gagavuz Trkesi ve Gagavuz'lar maddesi bulunmaktadr. Bu iki maddeyi Hasan Eren kaleme alm ve bu Trk topluluunun adn Gagavuz olarak kaydetmitir3. 199O'l yllarn banda SSCB'nin dalmaya balamasyla birlikte demirperde gerisinde kalan dier Trk topluluklar gibi Gagavuzlar da Trkiye'nin gndemine ok daha geni boyutlar iinde girmi ve Hristiyan olmalarna ramen Trke konumay srdren bu Trk topluluu geni halk kesimlerince de ilgi ve merakla karlanmtr. Bu ilgi ve merakn bir sonucu olarak G.A. Gaydarci, E.K. Koltsa, L.A. Pokrovskaya ve B.P. Tukan'dan kurulu bir heyetin N.A. Baskakov'un ynetiminde kard Gagauzkogo - Russko - Moldavskiy Slovar (Moskva 1973) adl szlk Trkeye evrilmitir4.

2 Mihail Gubolu, Gagauzlarn Trke Dili,Edebiyat ve Tarihi Hakknda Aratrmalar Bibliyografya/Kaynaka Denemesi, Beinci Milletler Aras Trkoloji Kongresi,stanbul 23-28 Eyll 1985,Tebliler I.Trk Dili,c.2,stanbul 1987,s.63-72 3 Hasan Eren, Gagavuz TrkesiTrk ansiklopedisi c.XVI,s.109 Gagavuzlar Trk Ansiklopedisi c.XVI,s.110 4 Abdlmecit Doru-smail Kaynak,Gagauz Trkesinin Szl,KB yay.Ankara 1991

Bu eseri Gagavuz Trklerini genel olarak tantan

bir incelemeyle bir gramer almas1 takip etmitir2. Bu eserlerde ve Trkiye'de yaymlanan daha pek ok yaz ve kitapta Gagavuz adnn imlsnda bir karklk yaanmtr. Eskiden beri sregelen Gagauz ve Gagavuz yazln bir sre popler bir Gk-Ouz kelimesi izlemi, bunlarn yannda son yllarda Gagavuz yazar ve airi Dionis Tanasoglu bata olmak zere Trkiye'deki ve Gagavuz Yeri'ndeki baz yazarlar ve yayn organlar Gagouz/ Gagouz yazln kullanmaya balamtr. Gagavuzlarla ilgili almalarndan bazlar Trkiye'de de yaymlanan Azerbaycan Trklerinden Gll Yololu, Gagouz etnoniminin asilliini kabul etmekle birlikte, kelimenin Slav syleyiinin etkisiyle Gagauz ekline dntn sylemektedir. Ancak son yllardaki almalarnda kendisi Qaqouz yazln tercih etmektedir. Bu eserde, Gagauz yazl genel Trk fonetiine, zellikle de Trkiye Trkesinin fonetiine uymadndan, Gagouz yazl ise harfinin Gagavuz Trkesinde byk lde tasfiye edilmesinden dolay kullanlmayacak, bunlarn yerine Gagavuz yazl tercih edilecektir. Gagavuz adnn yazlnda yaanan karklk, bu adn etimolojisi ve morfolojisi konusunda yaplan deerlendirme ve yorumlarda da grlmektedir. Gagavuz adn, Auz veya Ouz/Uz kelimelerine Ga veya Gaga kelimesi getirilerek yaplm, Uzlardan bir kabile manasna gelen bir kelime olarak aklayan Radloff'un ve benzer grleri savunan A. Mokov'un yaklamn, Gagavuz kelimesini Sanskrite nesil anlamnda bir kelimeden getiren ve Uzlarn ahfad, halefleri anlamnda aklayan Dimitrov'un deerlendirmesini ve Mladenov'un Gk-uz aklamasn gzden geiren Bulgaristan Gagavuzlanndan Atanas Manof; Ga veya Gaga kelimesinin Ouz/Uz boylarndan
5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17

birine mensup bir kabile ad ifde ettii grn reddetmekte, bu kelimenin bir unvan olduunu ne srmektedir. Bu unvann Gagavuzlara Karakalpaklarn Hristiyan olduklar dnemlerin balarnda verildiini, Rus steplerini bekledikleri iin snr bekisi anlamnda Kalauz namyla anldklarn, Ouzlardan ve dier Trklerden Hristiyan olanlarn da daha sonra bu adla anldklarn sylemektedir. Manof gibi Gagavuz adyla ilgili pek ok farkl gr ele alp deerlendiren Mihail akr ve deiik vesilelerle Gagavuz adyla ilgili gr bildiren Mstecip lksal, Abdullah Abbasolu gibi yazarlar Gagavuz adnn Ouz adndan geldiini kabul etmektedir. Gagavuz Trklerinin nde gelen isimlerinden Dionis Tanasoglu da, iki ayr kelimenin birlemesinden meydana geldiini dnd Gagouz/Gagouz adnn Gag ksmnn eski Ouzlarda "hak, asl, z" anlamlarna geldiini ne srmekte ve kelimeyi asl Ouz eklinde aklamaktadr. D.N. Tanasoglu'na yakn grler savunan Abdlmecit Doru, Hak Ouz eklinde aklad Gagavuz adnmn ortaya kn, Hristiyanla giren Ouz Trklerinin kendilerini Mslman Ouzlardan ayrmak iin hak dinine girmi Ouz anlamnda bu ibareyi kullanmalarna ve Ruslarn dilinde g sesinin h sesine dnmesine balamaktadr. Balaev'in Seyyid Lokman Ouznmesi'ne dayanarak ortaya att, Paul VVittek'in Yazcolu Ali'nin Ouznmesi'ne dayanarak gelitirdii bir dier gr ise, Gagavuzlarm II. zzeddin Keykavus'un soyundan geldikleri ve adlarn Keykavus'tan aldklar dncesidir. Bu gr daha sonralar Halil nalck ve Kemal H. Karpat'n paylat grlmektedir. Faruk Smer de Gagavuzlarm Keykavus'un soyundan gelmi olabileceklerini kabul etmi, ancak Gagavuz adn aklama konusunda Yaar Nabi Nayr'n ne srd Gk-Ouz tezine yaklamtr. Gk-Ouz

Harun Gngr-Mustafa Argunah, Gagauz Trkleri Tarih-Dil-Folklor ve Halk Edebiyata, KB yay., Ankara 1991. Nevzat zkan, Gagavuz Trkesi Grameri, TDK yay., Ankara 1996. Gll Yololu, Qaqouzlar, Azerbaycan Dvlet Neriyat, Bak 1996, s.5. Atanas Manof,Gagauzlar (Hristiyan Trkler), ev. Trker Acarolu, Ankara 1939, s. 33-35. Mihail Cachr, Besarabieal Gagauzlarn Istorieas, Chiinu 1934, s.17. Mstecip lksal, Dobruca ve Trkler, Ankara 1987, s. 30. Abbas Abdullaholu, "Gagauz Trk Edebiyat zerinde Bir Nece Sz", Trkistan, S.10, yl:3,1990, s. 29-30. Trker Erolu, "Gagauz Trkleri Hakknda Deniz Tanasoglu ile Rportaj", Milli Folklor, Eyll 1991, s. 39-40. Abdlmecit Doru, "Gagauzlann Folklor ve Antropomik zellikleri", IV. Milletleraras Trk Halk Kltr Kongresi Bildirileri, c . I, Genel Konular, KB yay., Ankara 1992, s. 17-19. Paul VVittek, "Les Gagauzes = Les Gens de Keykaus", Rocznik Orientalistyczny, XVII, 1951-1952, s. 12-24. Halil nalck, "Dobrudja", Encydopedie slam c. II, Leiden 1965, s. 610. Kemal H. Karpat, "Gagauzlann Tarihi Menei", I. Uluslararas Trk Folklor Bildirileri, I. cilt, Genel Konular, KB yay., Ankara 1976, s. 172. Faruk Smer, "Gagauzlann Asl", Trk Dnyas Tarih Dergisi, S.53, Mays 1991, s.5.

adn kabul edenlerden biri de Balkan Trkleri konusundaki gr ve aratrmalar ile tannan Ahmet Cebeci'dir. Gagavuz adyla ilgili olarak Zeki Velidi Togan Kaka Uz veya Aga Uuz tamlamalar zerinde durmakta, Vecihe Hatibolu Karauz > Garaguz szlerinin metatez yoluyla Gagauz eklini alabileceini dnmektedir. Ahmet Bican Ercilasun Posof ve Ardahan'da Kpak-Ouz asll Meshet Trkleri iin kullanlan Gagavan adndan hareketle bu adn, Gagavuzlarn etnik kkeninde var olan Ouz Kpak karmnn bir ifdesi olarak Gagauz eklinde ortaya kabileceini sylemektedir. L.A. Pokrovskaya ise btn bu grleri "Trkologiyay renmemi adamnar uydurdu kendi fantaziyasna gr" diyerek reddetmekte ve Sergey Agacanov'un ve Stefan Kuroglu'nun tespitlerine dayanarak "gagauz (trk gagavuz) gangaguz adndan geler" demektedir. Ganga/Kanga-guz ad ise 10. yzylda Orta Asya'daki Gorguz (bugnk Balka) gl kenarnda yaayan bir Trk topluluuna dayandrlmakta ve Gagavuzlarla bu topluluk arasnda S. Kuroglu'nun derledii "gangakii" adl bir masal vastasyla tarih ve folklorik bir ilgi kurulmaktadr. Gagavuz ad ve Gagavuzlarn kimlii konusunda baz Yunan, Romen ve Bulgar iddialar da bulunmaktadr. Bu iddialarn birletii temel nokta Gagavuzlarn Hristiyan Yunan/ Bulgar/ Romen olduklar ve Osmanl dneminde bu dil veya dilleri konumalar yasak edildii iin Trke konumaya mecbur kaldklardr. Gagavuz adnn da bu iddiaya bal olarak Osmanl dnemi Trklerinin bu toplulua "Trke konu Gagan uz olsun" telkinleri sonucu ortaya kt sylenmektedir. Bu iddia ve grler uzun bir sredir fazla gndeme getirilmemekteydi. Ancak son yllarda Bulgaristan'da baz Gagavuz aydnlarnn da kullanlmas suretiyle bu iddiann yeniden seslendirilmeye baland grlmektedir. Gagavuzlarn kim olduu ve nereden geldikleri sorusu ok uzun bir sreden beri pek ok aratrmacnn zerinde durduu bir konu ol18 19 20 21 22 23 24 25

mutur. Gagavuzlarn bu kadar ilgi ekmesinin temelinde bu topluluun din, dil ve kltr bakmndan deiik baz zellikler tamas yannda blge lkelerinin bu aznl asimile etme ve kendi varlklarnn bir unsuru olarak gsterme gayretleri de yatmaktadr. Bu sebeple Gagavuzlarn kimliinin tespiti sadece bilimin deil politikann da konusu hline gelmitir. Bu tr artlanmalardan ve bilim d yaklamlardan uzak yerli ve yabanc bilim adamlar ve uzmanlar, Gagavuzlarn 6. yzylda hatta ok daha nceleri Karadeniz'in kuzeyinden Balkanlar'a ve Orta Avrupa'ya uzanan tarih Trk boylar ile balayp daha sonra deiik sebeplerle Hristiyanlaan dier Trk unsurlar ile zenginleen bir Ouz grubu Trk topluluu olduu sonucuna varmlardr. Kuzey-Dou Bulgaristan'da uzun sren aratrmalar yapan Tadeusz Kovvalski, Gagavuzlar st ste tabakadan meydana gelen bir mden filizi gibi deerlendirir: 1- En eski tabaka, kuzeyden gelen bir Trk topluluunun kalntsdr. 2- kinci tabaka Osmanllarn gelilerinden daha nceki bir devre uzanan gneyden gelen kuvvetli bir gruptur. 3- nc tabaka Osmanl devrinin Trk ko lonilerinden ve Trklemi unsurlarndan teekkl eder. lk tabaka ile karan ikinci tabaka gneyden gelen dil karakterinin izlerini btn toplulua yaymtr. Gagavuzlarn Hristiyanl, menei Tuna tesi olan eski tabakadan gelmektedir. Gagavuzlarla byk benzerlikleri bulunan Deliorman Trklerinin Mslmanl ise gney kaynakl ikinci ve nc tabakadan gelir. Birinci tabakay tekil eden kuzeyden gelen Trk topluluunu; ek tarihi Jireek Kumanlara, Bulgar Mladenov Asparuh Bulgarlarna, Kumanlara ve Ouzlara, ek arkeologu korpil kardeler Asparuh Bulgarlarna, Bulgar Petko R. Slaveikov Peeneklere ve Kumanlara, Romanyal St. Georkesku Kumanlara ve Ouzlara dayandrmaktadr.

Ahmet Cebeci, "Gagauzlarn Tarihi Dili Folkloru Hakknda", Gazi niversitesi Eitim Fakltesi Dergisi, c.l, S.l, Ankara 1985, s. 209-221. Zeki Velidi Togan, Umum Trk Tarihine Giri, istanbul 1946, s.159. Vecihe Hatibolu, "Trk Tarihinin Balangc", A.. DTCF Trkoloji Dergisi, c.8, Ankara 1980, s.5. Ahmet Bican Ercilasun, "Gagauzlardan Yeni Haberler", Trk Kltr, c.XXVII, S.316, Austos 1987, s.(31) 479. L.A. Pokrovskaya, "Neredn "gagauz" ad geldi", Sabaa Yldz, S.l, 1996, s.60. van Gradeliev, Gagauzite, Dobri 1993, s. 17-19,55-75. Tadeusz Kovvalski, "Kuzey-Dou Bulgaristan Trkleri ve Trk Dili", ev. mer Faruk Akn, Edebiyat Fakltesi Trk Dili ve Edebiyat Dergisi, c.3-4,31 Mart 1949, s.499-500. . . . Yaar NabiNayr,a.g.e.,s.90-85.

kinci tabakay tekil eden gneyden gelen grup, Balaev'in Seyyid Lokman Ouznmesi'ne dayanarak ileri srd ve Paul VVittek'in Yazcolu Ali'nin Seluknmesi'ne dayanarak gelitirdii Il.zeddin Keykavus ve Sar Saltuk ile Balkanlar'a geen Seluklu Trklerinin Hristiyanlatrld dncesine balanmaktadr. nc tabaka ise, Anadolu'ya Mslman Trklerden daha nce gelen ve deiik dnemlerde bir birinden farkl sebeplerle Hristiyanlatrlp zellikle Orta Anadolu'ya yerletirilen Karamanllardan baz gruplarn Osmanl dneminde Balkanlar'a geerek Gagavuz Trkleri ile kaynamalar ile meydana gelmilerdir. Gagavuz Trklerinin tarihi, 4. yzylda Hunlar'n Avrupa ilerine uzanmasyla balayp Karadeniz'in kuzeyinden Bulgar, Hazar, Peenek Kuman ve Uz aknlaryla devam eden, 11. yzylda Anadolu kaplarn aan Mslman Seluklu Trkleri ve onlarn ardndan gelen Osmanl Trklerinin Balkanlar'a girmesiyle eitlenen ve 20. yzyln balarnda Trk varlnn Balkanlar ve Orta Avrupa'dan byk lde ekilmesiyle yeni bir dneme giren ok renkli bir seyir takip etmektedir. Atilla'nn nderliinde 5. yzylda kadim Trk illerinden balayp Orta Avrupa'ya uzanan Trk aknlar, Hun birlii iinde yer alan ve daha sonra Gktrk Devleti'ne balanan Ourlarn bat kolunu tekil eden Tuna Bulgarlarnn, Kurt Han'n olu Asparuh'un hkmdarlnda 7. yzylda kurduu Tuna Bulgar Devleti ile Gney Macaristan ve Transilvanya'ya kadar yayld. Trklerin yayld bu geni alanda hkim din Hristiyanlk idi. Bunun tabii bir sonucu olarak Trkler arasnda Hristiyanlk yaylmaya balad. Bizansl misyonerlerin gayret ve abalar ile Grod adl Hun prensi 528 ylnda Hristiyanl kabul etti ve 530 ylnda Karadutsat adl bir Ermeni papaz Hristiyanla ait baz din metinleri kark bir dille Hunlarn diline evirdi. Dier Bulgar Trkleri gibi Gktanr dinine bal olan Tuna Bulgarlarnn byk bir ksm, 9. yzyln ikinci yarsnda Boris'in Hristiyanl kabul etmesiyle bu dine girerek Slavlarn arasnda eridiler. Ancak Mladenov ve korpil gibi baz

aratrmaclar, Bulgar Trklerinin tarih miras ile bugnk Gagavuz kltrel varl arasnda nemli ilgi ve balantlar grmektedir. Bulgarlar gibi Hun birlii iinde yer alan ve bu birliin dalmasnn ardndan Gktrk Devleti'ne tbi olan Hazarlar, 558 ylnda bu devletin bat kolu eklinde Hazar Devleti'ni kurdular. Kuzey Kafkasya'daki hkimiyetlerini pekitirdikten sonra Persler ve Bizansllar zerine aknlar yapmaya baladlar. 630 ylnda Dou Gktrk Devleti dalnca Hazarlar bamszlklarn iln ettiler ve Bat Karadeniz kylarna kadar ilerlediler. Bir iddiaya gre 650 ylnda Hazarlarn yannda mttefikleri olarak Karadeniz'in batsna geen Ouz Trkleri bugnk Gagavuzlarn atalardr. Hazar Devleti 7. yzyldan 11. yzyla kadar olan dnemde Orta Avrupa'da hkimiyetini srdrm, Mslmanlk, Hristiyanlk ve Musevlik gibi byk semav dini bar iinde bir arada yaatmtr. Bu sebeple Hazar Devleti ok zengin ve renkli bir tarih ve kltrel miras brakmtr. Karadeniz'in kuzeyinden Balkanlar'a uzanan Trk boylar arasnda bu blgede en derin izler brakanlarn banda gelen Peenekler, 8.-11. yzyllar arasnda nce Balka gl civarnda Aa Srderya ile dil boylarnda, sonra Gney Dou Avrupa ve Balkanlar'da yaamlardr. 11. yzyldaki Trk boylar hakknda bilgi veren Kagarh Mahmud (DLT I, s.488) Peenekleri Ouzlardan bir boy, Rum yaknnda oturan Trklerden bir blk olarak aklamtr. Bizans ve Rus kaynaklarnda da adndan sk sk bahsedilen Peenekler, Bizans mparatoru Konstantin Porphyrogennetos'un verdii bilgiye gre, Yayk ve dil boylarnda Hazarlar ve Uzlarla birlikte yaarken ticaret yollarn tehdit ettikleri iin bu blgeden uzaklatrldlar ve yerlerine Uzlar yerleti. Peenekler de, Macar lkesine gelerek Macarlar yendiler ve lkelerini ele geirdiler. Macarlar daha batya kayarken Peenekler Don'dan Tuna'ya kadar olan blgeyi yurt edindiler. 1030'da Kumanlar, dil boylarna geldiler, srekli batya yryerek Don boylarndan Uzlar kardlar. Uzlar da Peeneklerin stne yrd ve Dneper nehrinin sol sahilini ele geirdi. Sahip ol-

26 27 28 29 30 31 32

Seyyid Lokman Ouznmesi iin bk. Harun Gngr, "Seyyid Lokman Ouznmesi", Trk Dnyas Aratrmalar, S.44, Ekim 1986, s.91-103. Bk.Topkap Saray Revan Kk, 1390-1391. Mehmet Erz, Hristiyanlaan Trkler, Ankara 1983, s.3-4,31-32. Lj.Rogier-R.Aubert, Nouvelle Historie de l'Eglise, Paris 1968, s.28-29. ismail Kayabal-Cemender Arslanolu, "Bulgaristan Trkleri", Azerbaycan, yl:34, S.252, s.41 -66. Reit Saffet Karaemsi, Hazar Trkleri, stanbul 1934, s.15. Akdes Nimet Kurat, Peenek Tarihi, istanbul 1937, s.33-37.

duklar topraklarn byk bir ksmn kaybeden Peenekler Aa Tuna boyunda topandlar. Bu blgede skan Peenek kuvvetleri Balkanlar'a ve Bizans'a ynelik hcumlarn artrdlar. 1036'da balayan Bizans hcumu bu aknlar byk lde durdurdu. 1040'tan sonra z ve Tuna nehirleri arasnda yaayan 13 Peenek uruunun banda Kilterolu Turak (Durak/Tirek) bulunuyordu. Kilterolu Turak'm Uz hcumlarna kar direnmek yerine Tuna boyundaki sazlklara ekilmeyi tercih etmesi, Balarolu Keen'in banda bulunduu 20 bin kiilik iki Peenek uruunun Turak kuvvetlerinden ayrlmasna ve bir birinden kopan bu iki Peenek topluluu arasnda sava kmasna sebep oldu. Kegen'e bal Peenekler, 80 bin kiiyi bulan Turak'a bal byk g karsnda direnemeyerek 1048/1049'da Bizans'a snmak zorunda kald. Bizans; Kegen'i, iki atasn ve 20 bin Peenei Hristiyanlatrarak Dobruca'da bulunan Tuna zerindeki Drister kasabas yaknlarndaki blgeye snr muhafz olarak yerletirdi. Kegen ile Turak'm karde kavgas bu olaydan sonra da bitmedi. Turak kuvvetleri Kegen ve yanndakilerin iskan edildii blgeye baarsz bir hcumda bulundular, ancak Kegen, Bizans'n da destei ile Turak'a bal olan Peenekleri yendi. Turak ve 140 Peenek komutan esir edilerek stanbul'a getirilip Hristiyanlatrldktan sonra iftilik yapmak zere Sofya ve Ni taraflarna yerletirildiler. Bu yeni hayat tarzna bir trl alamayan Peenkler, Bizans'a bir ka kez isyan ettiler, en sonunda byk bir malubiyete urayarak Rus, Bizans ve Macar topraklarna datldlar. Peenek birliini bozan Bizans, onlar asker g olarak kullanmaya alt. 1049'da 15 bin kiilik Peenek kuvvetini gneyden gelen Trk basksna kar kullanmak istediyse de bunda baarl olamad. Ayn ekilde Romanos Diogenes byk bir ksm Peeneklerden ve geri kalanlar Kuman ve Uzlardan meydana gelen Trkleri 1071'de Malazgirt'te Alparslan'n ordusuna kar kullanmak istediyse de kar taraftakilerin de Trk olduunu anlayan Trk birlii son anda saf deitirerek Trk tarihinde nemli bir rol oynad. 29 Nisan 1091 ylnda yaplan Lebenium Savanda Peenekler, Kumanlarn da destekledii

Bizans ordusu karsnda byk bir yenilgiye urayarak siyas glerini kaybettiler. Bugnk Bulgaristan'da, eski Yugoslavya'da, Romanya'da, Polonya'da ve Rusya'nn gney blgelerinde Peeneklerin htrasn tayan pek ok yer ad bulunmaktadr. Dobruca blgesinde Hrsova ile Main tepesi arasnda Trklerin Peenek, Romenlerin Peenjaga dedikleri ky, Srbistan'n Kragujevac vilayeti Gruja kazasna bal Peenogo ky, Leskovac'a yakn bir yerde bulunan Peenevce ky, Romanya'da Mehadia ve Orsova arasnda yer alan Peeneka ky bu yer adlarndan sadece bir kadr. Bu yer adlar Ortaada daha canlyd. Bunlarn byk bir ksm daha sonralar deitirilmitir. Bulgar Petko R. Slaveikov gibi baz aratrmaclar Gagavuzlar Peeneklere dayandrmakta, bir ksm aratrmaclar ise Gagavuzlarla yakn balantlar bulunan Balkan Trk topluluklarndan Surgular ve Gacallar Peeneklerin torunlar olarak grmektedir. Bir bl Balkanlar ve Orta Avrupa'da nemli roller stlenen Trk boylarndan biri de Kumanlardr. 11. yzylda Karadeniz'in kuzey blgelerine gelen ve oradan da Balkanlar'a, Bizans zerinden Macaristan'a ve Lehistan'a kadar uzanan Kumanlar, slam kaynaklar Yukar rti boylarndaki Kemak / Kemek / Yimek uruunun bir ana kolu olarak gstermektedirler. Ruslarn Polovotsi, Almanlarn Falb, Ermenilerin Chardes adn verdikleri bu Trk topluluu sa renkleri sebebiyle btn bu dillerde "ak sar" anlamna gelen kelimelerle adlandrlmlardr. Bizansllarn ve Macarlarn Kun veya Kuman, Latin kaynaklarnn ise Cumanus olarak kullandklar Kuman ad ise, muhtemelen bir kii addr ve sonradan bir uru ad hline gelmitir. Kumanlar iin kullanlan bir dier ad olan Kpak / Kwak, Reidddin'in Cmi't-Tevrih adl eserinde "aa kovuu" olarak aklanmtr. Kagarl Mahmud ve Ebu'1-Gazi Bahadr Han da bu kelimeye ayn anlam vermitir. Kpak sznn, kavim ad olarak "bo ve aasz yerde oturanlar", yani "bozkr halk" anlamnda kullanld dnlmektedir. Kuzey veya Kuzey Bat grubu olarak ad-

33 34 35 36 37 38 39 40 41

Akdes Nimet Kurat, a.g.e., s.127-130. Akdes Nimet Kurat, "Peenekler", slam Ansiklopedisi c.IX, s.539-543. Akdes Nimet Kurat, Peenek Tarihi, s.214-217. Akdes Nimet Kurat, Peenek Tarihi, s.240. A. Dilaar, Trk Diline Genel Bir Bak, TDK yay., Ankara 1964, s. 124-125. Atanas Manof, a.g.e., s. 13. Fahrettin Krzolu, Kpaklar, TTK yay., Ankara 1992, s.82. Akdes Nimet Kurat, IV-XVIII. Yzyllarda Karadeniz Kuzeyindeki Trk Kavimleri ve Devletleri, Ankara 1992, s.70. Ali Fehmi Karamanlolu, "Kpaklar ve Kpak Trkesi", Trk Dili ve Edebiyat Dergisi, yl:1963,c.XII, s.175-176.

: landrlan Trk boy ve topluluklar soy olarak Kpak Trklerinden gelmektedir. Zaten Karadeniz'in kuzeyi Ortaada Det-i Kpak (Kpak l) olarak adlandrlmtr. Kumanlarn (veya Kpaklarn) Balkanlar ve Orta Avrupa'da brakt izler saylamayacak kadar oktur. Bu gnk Romanya belli bir dnem Kumenia olarak anlmtr. Romanya'daki siyas ve idar yaplanmann ilk mimarlar da Kumanlardr. Gagavuzlarn eski topraklar olan Besarabya'nm ad, bir Kuman komutan olan Tok-Tamer olu Basar Apa'nn adndan gelmektedir. Bu tr etkiler Macaristan, Bulgaristan, Makedonya gibi lkelerin kltrlerinde de geni yer tutmaktadr. Macarca'da yer alan Trke kelimelerin "orta tabakas" ve Kis Kunsag Nagy Kunsag (byk ve kk Kumanlar) gibi yer adlan Kumanlara ait htralardr. Bulgaristan'da ve Makedonya'da Kuman adndan gelen Kumanite, Kumanovtsi, Kumanova-uka gibi yer; Kuman, Kumanov, Kumands gibi kii adlar bugn de kullanlmaktadr. ek K. Jireek, 11.-13. yzyllar arasnda Balkanlar ve Orta Avrupa'da derin izler brakan Kumanlarn Gagavuzlarn atas olduunu dnmektedir. Ayrca Bulgar Petko R. Slaveikov ve Romanyal St. Georgesku gibi baz aratrmaclar Gagavuzlarn etnik yaps zerinde Kumanlarn ok byk pay olduunu ifde etmektedirler. Karadeniz'in kuzeyinden Balkanlar'a ve Orta Avrupa'ya ynelen Trk boylar iinde en nemlilerinden biri de Ouzlardr. Ouzlar, bu sahada Ouz adnn ksalm ekliyle Uzlar veya Rus kaynaklarnda Trk adnm yazlyla ortaya kan Torklar biiminde anlmlardr 10. yzyln sonlarnda Kuzey Rusya'nn Suzdal Rostov blgesinde bulunan Uzlarn hareket sahas Orta dil'in batsndan Sura ve Oka ile Don nehirlerinin balarna kadar yaylmt. Suzdal'da bulunan Torki ve Torina kyleri bu dnemin htralardr. Uzlarn esas kitlesinin Aa Don boylarndan Dneper nehrine doru kaymas Kuman basks altnda gerekleti. 1060 yllarnda Orta Dneper kylarna ok sayda Uz topluluu yerleti. Uzlarn bu blgede younlamas Ruslar rahatsz edince aralarnda savalar balad ve Uzlar Ruslardan uzaklamak iin Tuna ynne doru ekilerek Peeneklerin bulunduu blgeye

kadar geldiler. 1064 ylnda Tuna'y geip Bizans'n Balkan sahasna saldrdlar. Fakat bu saldr Uzlara ok pahalya mal oldu. Bizans, hizmetine ald Peeneklerle birlikte Uzlar kitleler hlinde katletti. Geri kalanlarn bir ksm ise souktan ve alktan krld. Katliamdan ve fetlerden kurtulabilen kk bir Uz grubu ise Hristiyanlatrlarak Dobruca'ya Peenek ve Kumanlardan Hristiyanlaan dier Trk topluluklarnn arasna yerletirildi. Bu Uz arlkl, fakat Peenek ve Kumanlardan da pek ok unsur bulunduran kuzeyden gelen Trk topluluklar, konuyla ilgili btn kaynaklarn zerinde ittifak ettikleri gibi, bugnk Hristiyan Gagavuz Trklerini tekil ettiler. Ancak daha sonra gneyden gelen Trk topluluklarndan bir ksm deiik sebeplerle Hristiyanlaarak Gagavuz Trkleri ile karp kaynam olmaldr. Gneyden gelen Trk glerinin ilk nemli halkasn II. zzeddin Keykavus ve beraberinde gelen Trk topluluu oluturur. II. zzedin Keykavus'u Balkanlar'a srkleyen olaylar; Hleg'nn, Moolistan'da oturan kaann buyruuyla 1258'de Seluklu lkesini ikiye blerek II. zzeddin Keykavus ve IV. Rkneddin Klarslan arasnda pay etmesiyle balar. Bu paylamn ardndan Klarslan'n ran asll veziri Muiniddin Pervane'nin tahrikleri ile iki karde hkmdarn aras alr ve aralarnda sava balar. Savan sonunda Keykavus yenilir ve 1261 ylnda ailesi ve yaknlar ile birlikte days olan Bizans mparatoru Mihail Paleolog'a iltica eder. Keykavus'un komutanlarndan Ali Bahadur, mparator'dan Anadolu'daki hayat tarzlarn srdrebilecekleri bir yere yerletirilmelerini ister. mparator da Anadolu'dan gelen bu Trklere yerleim yeri olarak Dobruca'y tahsis eder. Bunun zerine 1263-1264 yllarndan itibaren Keykavus'a bal olanlar Anadolu'dan gelen Trk kafileleri ile birlikte Dobruca'ya yerleirler. Bu kafileler arasnda mehur gazi dervi San Saltk'm da bulunduu rivayet edilmektedir. Dobruca ok eski ve kkl bir yerleim alan olarak doudan batya akan Trk boylan iin Balkanlar'a alan tabi bir rota, dmanlan tarafndan Tuna tesine srlenler iin bir snak olmutur. Bylece 5. yzylda Hunlarn at yoldan, Avarlar (679), Peenekler (1048), Ouzlar (1064) ve Ku-

42 43 44 45 46

LslRasony, Tarihte Trklk, TKAE yay., Ankara 1988, s.150-154. Atanas Manof, a.g.e., s.12. Akdes Nimet Kurat, IV-XVIII. Yzyllarda Karadeniz Kuzeyindeki Trk Kavimleri ve Devletleri, s.66-67. brahim Kafesolu, Trk Mill Kltr, stanbul 1982, s.183. Bu bilgiler iin bk. Yazaolu Ali, Seluknme, Revan Kk, 1390-1391. Ibn-i Bibi, El-Evmir'l-Al'iyye fi'1-Umri'l-Al'iyye (Seluk name) II, (haz. Mrsel ztrk), Ankara 1996, s. 243-247.

manlar (1091) gelmitir. 13. yzylda gelen Seluklular ise yz yl ara ile Osmanllar takip etmi ve Osmanl Devleti 20. yzyln balarna kadar blgenin tek hkimi olmutur. stanbul'da verilen bir ziyafette Keykavus'un mparatoru ldrerek yerine geecei ihbar edilince; Paleolog, Keykavus'un komutanlarn saf d eder ve dierlerini Hristiyan olmalar artyla balar. Bu gelimelerin ardndan Altnordu hkmdar Berke Han Keykavus'un iki olunu Sar Saltk' ve Dobruca'daki Trklerden bir ksmn Det-i Kpak'a gtrr. II. zzeddin Keykavus 1280'de lnce oullar Mesut ve Geyumers / Kayomert Anadolu'ya geer. Sar Saltk ise Berke Han'n buyruu ile evresindekilerle beraber tekrar Dobruca'ya dner. Sar Saltk, Hristiyanlar arasnda da Saint Nicolas adyla bir Hristiyan azizi olarak tannmakta ve iki dinin mensuplarnca da adna menkbeler anlatlmaktadr. Bu menkbeler bizim kltr hayatmzda Saltuk-nme olarak mehur olmutur. Sar Saltk'tan bahseden bir dier nemli kaynak olan Yazcolu Ali "Saru Saltuk fevt oldgmdan sonra mrted ve ahriyan oldular" szleriyle Keykavus ve Sar Saltk ile birlikte gelen Mslman Trklerin Sar Saltk'n lmnden sonra Hristiyanlatklarn bildirmektedir. Hristiyanln bu Trk topluluu arasnda tam olarak yerlemesi 1350 yllarna rastlamaktadr. Dobruca'daki Hristiyan Trkler, 1365 ylnda bir devlet kurarlar. Bu devletin snrlar Tuna deltasndan Emine Burnu'na kadar uzanmaktayd. Devletin kurucusu bir Kuman ad tayan Balk, ilk bakenti ise Kalliakra'dr. 1368'de bakent Varna olur; Balk'tan sonra da devletin bana bir Slav ad tayan Dobroti geer ve devletin yayld alan Dobruca eli olarak tannr. Dobroti lnce de Yanko ynetimi devralr ve siyas gelimeler sonunda I. Murad'n vasiliini kabul eder. 1393'te Yldrm Bayezid, Dobruca eli'ni Osmanl Devleti topraklarna katar. Bu dnemde Keykavus'un so-

yundan gelen Lizakos Karaferye valiliini yrtmektedir. Lizakos tebsyla birlikte Zihne'ye nakledilerek blgenin valiliine getirilir. Yldrm Bayezid'in yannda Malatya ve Erzincan seferine katlan Lizakos, savalardan yorgun dnce hkmdardan vergiden muafiyet belgesi alarak Zihne'ye yerleir ve burada kei olarak lr. 1402 Ankara Sava'ndan sonra Osmanl Devleti'nde bir otorite boluu dounca Dobruca da bir sreliine Osmanl kontrolnden kar, ancak 1417'de I. Mehmet dneminde blgede tekrar Osmanl hkimiyeti tesis edilir. Rivayet edildiine gre Osmanl hkimiyetine giren bu devletin al zemin zerine beyaz bir horoz resminin bulunduu bir bayra bulunmaktadr. Bu bayran Gagavuzlar arasnda yeniden bir mill sembol hline getirilmesi yolunda baz abalarn olduu bilinmektedir. Osmanl Devleti'nin Balkanlar'daki ftuhat dier halklar gibi Gagavuzlarn hayatnda da yeni bir dnemin balangc olmutur. Osmanl hkimiyeti altndaki Balkanlar belki de en uzun sreli sknet ve huzur dnemini yaamtr. Osmanl ynetimi, Balkan mozayiinde yer alan ve Hristiyan olduu hlde Trke konuan bu ecdat yadigar kk toplulua ilgi duymu olmal ki Lizakos'tan sonra da Balkanlar'daki Hristiyan Trklerin vergiden muafiyet belgesini bir ka kez yenilemitir. Mihail akr da "Osmanl Trkler ok inan ok hatr vermiler hakikat gagauzlara" demek suretiyle bu duruma iaret etmektedir. 16. yzyln ariv belgeleri de Mslman Trklerle Hristiyan Gagavuzlarn i ie, dosta yaadklarn ortaya koymaktadr. Atanas Manof "Ouz devletinin Osmanllar eline gemesinden sonra Gagauzlarn ve lk Bulgarlarn bir ksm slamiyeti kabul etmitir. Dier bir ksm ise Trklere kar Mslman grnerek uzun mddet Hristiyanlklarn korumular ve zahiren, gerek elbise ve gerek dil hususlarnda Trklerden ayrlklar olmad iin dinlerini gizlemekte zorluk ekmemilerdir" diyerek Osmanl d-

47 48 49 50 51 52 53 54 55 56

Faruk Smer, "Gagauzlarn Asl", Trk Dnyas Tarih Dergisi, S.52, Nisan 1991, s.9-12. Ahmet Yaar Ocak, Kltr Tarihi Kayna Olarak Menkbnmeler (Metodolojik Bir Yaklam), TTK yay., Ankara 1992, s.17. kr Halk Akaln, Ebu'1-Hayr Rm Saltuk-nme I-II, KTB yay., Ankara 1988. Yazcolu Ali, Seluknme, Revan Kk, 1390-1391, vr. 444 a. Paul Wittek, "Yazijioghlu Ali on the Christian Turks of the Dobruja", Bullerin of the School of Oriental and African Studies, c.IV, London 1952, s.639-668. Franz Babinger, "Sar Saltk Dede", slam Ansiklopedisi c.X,s.220-221. Halil nalck, "Dobrudja", Encyklopedie slam c.II, Leiden 1965, s. 610-613. Paul VVittek, "Les Gagauzes = Les Gens de Keykaus", s.18-19 V.A. Moskof, Nareiya Bessarabskih Gagauzov, / Radloff, "Proben", bd.10, St. Petersburg, 1904, s.302. Mihail Cachr, a.g.e., s.27.

57

Ahmet Cebeci, "Osmanl Devleti'nde Gagauzlar", Trk Kltr, S.354, Ekim 1992, s.589 (10).

neminde Gagavuzlarn paralanmaya baladn, ancak zellikle stanbul'un fethinden sonra stanbul Rum patriinin Hristiyanlarn temsilcisi olarak tannmasyla Gagavuzlarn tamamen Rum himaye ve terbiyesine terkedildiini belirtmektedir. 1589'da Rus, 1870'te Bulgar kiliselerinin kurulmas Gagavuzlar Rumca renmek ve ibdet etmekten kurtarm, ancak zamanla bir ksmnn Bulgar, dier bir ksmnn Rus kiliselerine girmesi ve geri kalanlarnn Rum kilisesine bal olmaya devam etmesi, bu Trk topluluunun Ortodoks kiliseler arasnda paylalmasna sebep olmutur. Bylece bir taraftan Ruslar Gagavuzlar himayeleri altna alma, Bulgarlar ve Yunanllar Gagavuzlar Trklemi Rum veya Trklemi Bulgar olarak deerlendirme abalan iine girmiler, br yandan Moskof ve recek gibi aratrmaclar Gagavuzlar; Rum Gagavuzlar, Bulgar Gagavuzlan, Asl Gagavuzlar eklinde gruplandrarak bu paralanmay kategorize etmeye almlardr. Osmanl Devleti'nin son dneminde merkez otoritenin zayflamas, Balkanlar'daki atma ve etecilik geleneini canlandrm; stanbul ynetimi gibi Gagavuzlar da bu atmalardan ve komitaclk faaliyetlerinden fazlasyla etkilenmitir. Krcallar diye tannan Pazvandolu Osman, Macar Ali, Kambur brahim, tak Veli, Kara Feyzi, Kara Mustafa gibi pek ok ekiya Srp isyanclar ve Bulgar komitaclarla da i birlii yaparak defalarca isyan etmiler; halk devletle bu eteler arasnda kalm; devlet ise bir yandan bu tr i karklklarla bir yandan Napolyon'un Msr' igali gibi d meselelerle uramaktan adaleti eskisi gibi tanzim edemez hle gelmitir. Bamszlk sevdasna dm baz isyanc gruplar bu olumsuzluklar frsat bilmi ve honutsuzluu yaymak iin Trk dmanln tahrik ve tevik etmilerdir. Hatta bu dneme ait baz olaylar, trklere, hikye ve romanlara da konu edilmi, deta bir mill hn malzemesi yaplmtr. Bu gelimelerden bazlar Gagavuzlar arasnda da yanklar uyandrm, Trklerle ve Osmanl dnemi ile ilgili baz iftira ve propagandalar Balkan milletlerinin bu dneme ait eserlerinden Gagavuz Trk kltrne de yansmtr. Ancak son yllarda yaanan gelimeler Gagavuz aydnlar arasndaki Trk ve Trkiye imajn
58 59 60 61 62 63 64

byk lde deitirmi, bu dnce farkllamas tarih olaylar ve baz gerekleri tespit etme imknn artrmtr. Osmanl Devleti'nde merkez otoritenin zaafa dmesi, 18. yzyln balarnda iddetlenen Ortodoks Bulgar kilisesi yneticilerinin din basklar, ekonomik ve sosyal istikrarszlk; Balkan halklarndan baz aileleri ve bir grup Gagavuzu Kuzey Dou Bulgaristan'dan ayrlmaya zorlamtr. nce Polonya'ya gemeye alan bu gmen gruplar, bu lkenin artlarnn kt olduunu grnce Bucak'a yerlemeye karar vermitir. Bu ilk adm daha geni g dalgalar iin bir balang olmutur. Dier Balkan milletlerinden baz unsurlarla birlikte yola kan Gagavuz gruplan, bir birinden farkl yollardan geerek bu blgede younlamaya balamlardr. Bu gmenler Rus resm belgelerine "Transtuna gmenleri" veya "Bulgar gmenleri" olarak gemitir. Sadece 1854 ylnda P. Koeppen Gagavuzlann Bulgarlardan farkl olduuna iaret etmitir. Ancak Gagavuzlarn pek ou, dier milletlerden olan insanlarla kartrlmlar ve kaytlara Bulgar, Makedon, Moldavan vb. olarak geirilmilerdir. Gagavuzlarn Tuna'y geerek Bucak'a g etmesi 1765-1812 yllar arasnda gereklemitir. Ayn dnemde 1768-1774, 1787-1791 ve 1806-1812 yllan arasnda ayr Osmanl-Rus sava olmutur. Bu savalar, ok byk nfus hareketlerine sebep olmu ve sava madurlannn, Ortodoks Balkan halklarnn hmiliine soyunan Rusya'ya ve Osmanl Devleti'nin kontrolnden kan blgelere g etmesini kolaylatrmtr. Ayn dnemde 1600 civannda Gagavuz ailesinin Bucak'a yerletii nfus kaytlarnn incelenmesinden anlalmtr. Mihail akr ise Bucak'a yerleen aile saysn 5.000, toplam nfusu 40.000 olarak tahmin etmektedir. 18. ve 19. yzyllarda Gagavuzlar, Bulgar ve Moldavan gmenlerle birlikte toplam 63 kye yerlemiler, ancak zellikle 19. yzyln resm belgelerine bulunduklan blgenin .nfus younluuna gre Bulgar, Moldavan, Srp ve Yunan olarak kaydedilmilerdir. Baz ekonomik ve sosyal sebepler de Gagavuzlarn aleyhine geliince Gagavuzlann yaad alan giderek daralmtr.

Atanas Manof, a.g.e., s. 26. Harun Gngr, "Yunan-Bulgar Kilise Mcadeleleri ve Gagauzlar", Trk Kltr, S.344, Aralk 1991, s.732-733 (22-23). A. Cevat Eren, "Pazvandolu Osman", islam Ansiklopedisi c.IX, s.532-535. Enver Ziya Karal, Osmanl Tarihi c.V, TTK yay., Ankara 1988, s.154. Dionis Tanasolu, "Gagouzlarn Istoriyas", Ana sz, 10 Austos 1991, s.9-10. Mihail Cachr, a.g.e., s.26. Olga Radova, "Bucak'taki Transtuna Gmenlerinin ve Gagouzlarn Etnik Kimlii (18.yzyln sonu ve 20. yzyihn ba)", Avrasya Etdleri, S.13, lkbahar 1998, s.55-70.

Gagavuzlar Moldavya'da ilk olarak 1770 ylnda adr ve Orak kylerini kurmular, 1812 ylnda yaplan Bkre Antlamasna kadar bir danklk yaanm, ancak bu antlamann ardndan blge Rusya'ya gemi ve Ruslarn gmenlere toprak vererek g tevik etmesiyle birlikte iskn hareketleri hzlanmtr. Gagavuzlar, 1812 ylnda Dzgnce, Kazayakl, Bauri, Tatar-Kpak, Vulkaneti; 1814 ylnda Bealma, Bolboka, Tapunar; 1818 ylnda adr-Lunga, Kiryet, Yeniky; 1820 ylnda Avdarma, Coltay, Tomay, Haydar; 1821 ylnda Sathk-Hac (Alesandrovka), Dimitrovka; 1830 ylnda Baky ve Bolgarlika kylerini kurmulardr. 1909-1910 yllarnda geim sknts sebebiyle Gagavuzlardan kk bir grup Orta Asya'ya Aktyubinsk'e (Turgay blgesi) gm, 1925 ylnda bunlarn bazlar Takent civarna yerlemitir. Btn bu olumsuzluklara ramen Rus hkimiyeti altnda bir sre sknet iinde yaayan Gagavuzlar, arln Ruslatrma politikalarnn artmasyla birlikte 6 Ocak 1906'da Atmaca Pavliolu Andrei Galatan nderliinde isyan balatarak Komrat'ta bir cumhuriyet ilan ederler; baka blgelerden beklenen destek gelmeyince 15 gn iinde arlk kuvvetleri bu devlete son verir. Bolevik ihtillinin yaand 1917 Sovyet htilli srasnda bir Gagavuz isyan daha balar. Ancak 27 Kasm 1918'de Besarabya Mill Meclisi Romanya ile birletiini iln edince Gagavuzlar da Romanya ynetimi altna girerler. 12 Haziran 1931'de Hamdullah Suphi Tanrver'in Romanya'nn bakenti Bkre'te eli olarak greve balamasyla birlikte Gagavuz Trkleri ile Trkiye Trkleri arasndaki balant ve ilikiler yeniden canlanr. Hamdullah Suphi, ilk olarak Dobruca ve Besarabya kylerinde inceleme gezileri yapar. Gagavuzlann Trkiye ve Anadolu'daki Trk kltr ile ilikilerini canlandrmak zere 3040 kadar Gagavuz gencini orta ve yksek tahsillerini yapmalar iin Trkiye'ye gnderir. Ayrca 26 Gagavuz kasaba ve kynde Trke retim yapan okullar atrr. Bu okullara Dobruca Trklerinden ve Mecidiye Mslman Semineri mezunlarndan retmen tayin ettirir ve bu okullarda Trkiye'den getirttii ders kitaplarnn okutulmasn salar. Hamdullah Suphi elilii sresince Romanya kral Misel ve ana kralie
65 66 67 68

Elena'nn gvenini kazanarak Romanya'daki btn Trklerin eitimi ile daha yakndan ilgilenme konusunda desteklerini alr. Bunlarla da yetinmeyen Hamdullah Suphi, Gagavuzlar Marmara Blgesi'ne grerek asimile olmaktan kurtarmak ister. Bu konuda devrin Cumhurbakan smet nn'nn de onayn alr. Ancak 1939'da II. Dnya Sava'nn balamasyla birlikte bu plan uygulama imkn ortadan kalkar. Romanya'nn Besarabya topraklarn ele geirmesini bir trl kabullenemeyen Sovyetler Birlii, sava durumunu bir frsat bilerek 26 Haziran 1940'ta verdii bir ltimatomla Romanya'y bu blgeden ekilmeye zorlar. Basklara boyun een Romanya da, Sovyetler Birlii'nin zor duruma dt bir anda 22 Haziran 1941'de Besaraya'y tekrar ele geirir. Bu karklklar arasnda Hamdullah Suphi'nin elilik grevi 5 Aralk 1944'te sona erer. II. Dnya Sava'nm galipleri arasna giren Sovyetler Birlii, 29 Haziran 1945'te Besarabya'y tekrar ele geirir ve 10 ubat 1947'de Paris Antlamasyla blge Sovyetler Birlii'ne balanr. Sovyetler Birlii ynetimindeki dier millet ve topluluklar gibi Gagavuzlar arasnda da zaman zaman kprdanmalar yaanr. 1957 ylnda grlen kk apl bir dalgalanma annda bastrlr. Gorbaov'un Sovyetler Birlii'nde iktidar ele almasyla balayan aklk ve yeniden kurma faaliyetleri srasnda btn demir perde lkelerinde olduu gibi Gagavuzlar arasnda da bir silkinme hareketi balar. 1987 ylnda Komrat'ta Gagavuz Halk adl bir tekilat kurulur. Bu tekilatn ilk kurucular arasnda Gazeteci Stefan Bulgar, Ressam Dimitri Sevastin ve Mhendis Andrei Bykl bulunmaktadr. lk oturuma Stefan Bulgar bakanlk etmitir. Bu halk hareketinin ynlendirmesiyle 12 Kasm 1989'da zerklik bildirisi iln edilir. Ancak bu srada Moldavya Halk Cephesi'nin basksyla lkede bir dizi yeni kanun karlr. Bu kanunlar arasnda yer alan Moldavancann resm dil olmas, Latin alfabesine geilmesi, devlet memurlarna Moldavanca bilme zorunluluu getirilmesi Moldavan olmayanlar son derece rahatsz etmitir. Bu artlarn getirdii gerginlik ortam iinde iln edilen Gagavuzlann zerklik bildirgesi de lkenin toprak btnln tehdit ettii gerekesiyle reddedilir. Gagavuz aydnlarnn ncl ile 20 Aus-

Mihail Cachr, a.g.e., s.24-25. R.L. Bigaev - P.A. Danilov - M.U. Umarov, "Orta Asya'da Yaayan Gagauzlarn Folklorlar zerine", (ev. H. Gngr), Trk Dnyas Aratrmalar, S.22, ubat 1983, s.183-195. Dionis Tanasolu, a.g.m., s.10. Fethi Tevetolu, Hamdullah Suphi Tanrver, KTB yay., Ankara 1986, s.28,206-210.

tos 1990'da Komrat'ta Gagavuz Cumhuriyeti'nin iln edilmesi, ardndan 26 Ekim 1990'da ilk genel seimlerin yaplmas ve bakanla Stefan Topal'n seilmesi Kiinev'deki Moldavya ynetimini son derece rahatsz eder. Babakan Mircae Druc'un ynlendirmesi ve Halk Cephesi'nin ncl ile bu gelimeleri durdurmak zere 50 bin gnll Kiinev'e gnderilir. Gnlller gneye doru ilerlerken Sovyet ileri Bakanl devreye girerek bir felketi nler. Bu gelimelerin ardndan 27 Austos 1991'de Moldavya SSC Sovyetler Birlii'nden ayrlarak bamszln iln eder. Bamszlk sonrasnda Moldavya ynetimine Snegur'un gelmesi Gagavuzlar arasnda sevin yaratr. Zira iktidara gelen Kyl Parisi'nin Gagavuzlara kar bar bir yaklam sergilemesi zm yolundaki mitleri artrr. Bu yumuama havas iinde 17 Aralk 1994'te "Gagavuz Yeri Hakknda zel Kanun" grmeye alr. Fakat baz Moldavyal milletvekilleri "Gagavuz Yeri" terimine dier aznlklar da harekete geirir endiesiyle kar karlar. Bunun zerine AGT Yksek Komiserliinden bir heyet, kanun taslann Moldavya'nn toprak btnlne saygl olduunu rapor ederler. Bylece Babakan Andrei Sangheli'nin bakanlnda kurulan bir komisyon, Gagavuz Yeri'nin zel stats hakknda karlacak kanununla ilgili almalar balatmtr. Kanun tasla zerindeki almalarn bitirilip Moldavya Meclisi'ne sunulunca bir grup Moldavan milletvekili "Gagavuz Mill Aznln Stats Hakknda Kanun" ad altnda yeni bir tasary meclise getirirler ve bu tasanda zerkliin kltrel alanla snrl kalmasn savunurlar. Bu iki tasar arasnda bir ara yol bulunarak Moldavya Anayasas'na eklenen 113. maddeyle 23 Aralk 1994'te Gagavuz Yeri zerk Cumhuriyeti tannr ve Gagavuzlarn self-determinasyon hakk kabul edilir. Bu kanuna gre, Gagavuzlar; kltr, eitim, istihdam, konut, mahall bte, maliye konularnda Moldavya Anayasasna ters dmeyecek kanunlar karma yetkisine sahiptir. Gagavuz Yeri'nin resm dili, Gagavuz Trkesi, Rusa ve Romencedir. Moldavya Cumhuriyeti bayra yannda, bir de Gagavuz Yeri bayra vardr. Bu bayrak mavi, krmz ve beyaz zemin zerine san yldzdan meydana gelir. Mavi Trkl, beyaz eski Trklerde baty ve bar, krmz serbestlik ve zgrl, yldzlar ise gemii, hli ve gelecei

temsil eder. Gagavuzlara ait Gagavuz Yeri'nin en st yetkilisi bakandr. Kanunun 6. maddesi Gagavuz Yeri'ndeki tm yer alt ve yer st kaynaklarnn iletme ve kullanma yetkisini Gagavuz Yeri idaresine verir. 5 Mart 1995'te yaplan referandum ile Gagavuz Yeri'nin snrlar belirlenir. Buna gre, Gagavuz yeri; adr, Komrat (bakent), Vulkaneti ehirleri ile Aleksevaha, Avdarma, Bauri, Bealma, Begz, Bucak, emeky, okmeydan, Dezginci, Dudeti, Etulya, Ferapontevka, Gaydar, Joltay, Karbali, Kazayak, Kpak, Kirsova, Kongaz, Kongazcikul de Jos, Kotovkoe, Kselia Ruse, Kriet Lunga, Torna ve Yeni Etulya kyleri olmak zere 3' ehir 29'u ky 32 yerleim merkezinden meydana gelir. Gagavuz Yeri'nin yz lm 1.800 km2, nfusu 169.300'dr. Nfusun milliyetlere gre dalm ise yledir: Gagavuzlar 134.500 % 79.4 Ruslar 11.800 % 7 Modovanlar 8.300 % 4.9 Bulgarlar 7.800 % 4.6 Ukraynlar 7.800 % 4.6 Eski Sovyetler Birlii'nde yaplan 1989 nfus saymna gre Moldavya'nn nfusu ve bu nfusun milliyetlere gre dalm yledir: Moldavya 4.335.360 % 100 ' Moldavan 2.794.749 % 64.5 Ukraynlar 598.280 % 13.8 Ruslar 562.069 % 13 Gagavuzlar 153.458 % 3.5 Bulgarlar 88.419 % 2 Museviler 67.799 % 1.5 Dierler 70.500 % 1.6 Eski Sovyetler Birlii'nde yaplan 1979 ve 1989 nfus saymlarna gre Gagavuzlarn nfuslar ve bu nfusun dalm yledir: 1979 1989
Moldavya Ukrayna Rusya Kazakistan Beyaz Rusya zbekistan Grcistan 138.000 %79.6 29.398 4.176 752 152 111 119 153.458 %78* 32.017 % 16.23 10.057 978 188 240 206

* Bu oranlar eski Sovyetler Birlii'nde yaayan toplam Gagavuz nfusuna gredir. 69 Gnden Peker nar, "Gagouzlar", Yeni Trkiye, yil:3, S.16, Temmuz-Austos 1997, s.1611-1612. 70 Gnden Peker, "Gagouz zerklik Sreci: Dn ve Bugn", Avrasya Etdleri, S.2, Yaz 1995, s.36-45.

Azerbaycan Trkmenistan Litvanya Estonya Toplam

137 187 44 41

105 280 40 69

173.117

197.738

Gagavuzlar, Gagavuz Yeri dnda Ukrayna' mn gneyinde Zarporoje ve Odesa (smail) evresinde, Kazakistan'n dousunda, Krgzistan'n Frunze, zbekistan'n Takent ehirlerinde, Bulgaristan'n Varna, Dobruca, Vombol ve Topolovgrad blgelerinde, Romanya'nn Dobruca blgesinde bir ka kk yerleim merkezinde, Yunanistan'n Keserya ehrinde, Makedonya'nn gney dousunda kk gruplar hlinde yaamaktadr. Edirne'ye bal baz kylerde Gagavuzlarn yaad sylenmekteyse de bu blgede kendini Gagavuz olarak tanmlayan bir kiiye veya gruba rastlanmamtr. Gagavuzlarn dnyadaki toplam nfusu konusunda baz deiik tahminler bulunmaktadr. Her ne kadar shhatli olduu dnlmyorsa da Bamsz Devletler Topluluu'nda yaayan Gagavuzlar hakknda elde baz istatistik bilgiler bulunmaktadr. Ancak bata Bulgaristan olmak zere dier lkelerde yaayan Gagavuzlar hakknda her hangi bir cidd bilgi ve belge yoktur. Dionis Tanasoglu, Moldavya'da 200.000, Bulgaristan'da 60.000 civarnda, Romanya'nn Dobruca blgesinde 5-6 bin kadar Gagavuz Trknn yaadn sylerken, Ahmet Bican Ercilasun Romanya ve Bulgaristan'dakiler de dahil dnyadaki toplam Gagavuz nfusunun 200-500 bin arasnda olduu dncesindedir. Yaar Nabi Nayr, 1936 ylnn rakamlar ile Bulgaristan'da 50 bin, Besarabya'da 300 bin Gagavuz'un yaadn sylemektedir. Atanas Manof, ayn yllarn Bulgaristan'ndan bahisle "Bugn belediye istatistiklerinin milliyet stunlarnda Gagavuzlar iin yer ayrlmamaktadr. Onlar Bulgar hanesine kaydederler" demektedir. Bulgaristan gmenlerinden Mehmet avu, Bulgaristan'daki Gagavuz nfusunu 340 bin, Ahmet Tacemen 250-300 bin olarak tahmin etmektedir.
71 72 73 74 75 76 77 78 79 80 81 82

Bulgaristan'daki Gagavuz nfusuyla ilgili bu tahminlerin abartl olduunu sylemek hata olmaz. Makedonya Gagavuzlarnn nfusu hakknda elde bulunan tek bilgi Baskakov'a ait olan 4 bin tahminidir. En gereki rakamlarla Gagavuzlarn bugnk nfusu, Moldavya (Gagavuz Yeri)'da 200 bini am bulunmaktadr. Bulgaristan'da ise 50-60 bin civarnda olduklar sylenebilir. Romanya'da zellikle Dobruca'daki Gagavuz nfusu -malesefdalm durumdadr. lkenin deiik blgelerinde bir ka bin Gagavuzun yaadn sylemek mmkndr. Yunanistan'da yaayan Gagavuzlar iin her hangi bir tahminde bulunmak gtr. Gagavuz Trklerini bugnk nfuslarna bakarak deerlendirmek yanl olur. Gagavuzlar; Gacallar, Tozluklar, Gerlovlar, Kzlbalar ve Yrkler gibi Mslman; Karamanllar ve Surgular gibi Hristiyan Balkan Trkleri ve Ouz grubunu oluturan Trkmen, Azerbaycan ve Trkiye Trkleri ile birlikte deerlendirmek gerekir. Gacallar, Deliorman Trkleri ve taklar gibi adlarla da anlan Kuzeydou Bulgaristan ve Gney Dobruca'da yaayan bir Trk topluluudur. Paul VVittek, Gacallarm Gagavuzlarla ayn soydan geldiini dnmektedir. Wittek'e gre, Gacallar muhtemelen eyh Bedreddin'in kard Deliorman isyannda Hristiyan Gagavuzlar arasnda yeniden Mslman olan gruptur; din yaknlk sebebiyle, Gacallann konutuu Trke Osmanl Trkesine Gagavuz Trkesinden daha yakndr. Balkan Trk azlan zerinde karlatrmal almalar yapan Tadeusz Kowalski, Deliorman Trkesi dedii Gacal azyla Besarabya Gagavuz azn tek bir diyalektolojik grup iinde deerlendirilecek kadar bir birine yakn kabul eder. Atanas Manof ve Mstecip lksal ise korpil'in Gagavuzlarn ve Gacallann Asparuh Bulgarlarndan geldikleri iddiasn reddederek Gacallarm Mslman Peenekler olduunu ifde etmektedirler. Evliya elebi, taklar dedii Gacallar hakknda "Tatar, Bulgar, Eflak ve Bodanllardan do-

G. Nikolayevi Topuzlu, Ana sz, 19 Mays 1990 VVlodzimierz Zajaczkovvski, "Gagauz", Encyclopedie islam c.II,Leiden 1965, s.971. i Trker Erolu, a. g. rportaj, s.41. Ahmet Bican Ercilasun, a.g.m., s.29. Yaar Nabi Nayr,a.g.evs.61. Atanas Manof, a.g.e., s.39 Mehmet avu, "Bulgaristan'daki Mill Aznlklar", Trk Kltr, y:XXV, S.290, Haziran 1987, s.343. Ahmet Tacemen, Bulgaristan Trkleri 1878-1990, Adana 1991, s.14. N.A. Baskakov, Tyurski Yazk, Moskva, 1960, s.262. Paul VVittek, "Les Gagauzes = Les Gens de Keykaus", s.23-24 Tadeusz Kovvalski, a.g.m., s.492. Atanas Manof, a.g.e., s.30. Mstecip lksal, a.g.e., s.30.

mu Dobruca'da yaayan bir topluluktur. Bunlar ilk olarak Orhan Gazi'nin olu Sleyman Paa'nm askerlerinin soyundan gelmiler, daha sonra buralara Yldrm Bayezid Tatarlar yerletirmi, bunlarla Eflak, Bodan kzlarnn evlenmesinden tak ad verilen topluluk domutur. Kadnlar yass bal olup renkli uha ve kirliva abas ferace giyerler. Gayet dindar, rtl, terbiyeli kadnlardr. Btn halk Hanef mezhebinden namaz devaml klarlar. Bolluk memleket olduundan her yolcuya ilgi gsterir, ikram ederler. Yumuak huylu, halim selim tabiat sahibi insanlardr" demektedir. Ayrca Evliya elebi, bu topluluun etnik yaps gibi dillerinin de kark olduunu, Anadolu Trklerinin bunlar kolay kolay anlayamayacan sylemektedir. Gagavuzlarla ok byk yaknlklar bulunan dier Balkan Trk topluluklarndan Gerlov ve Deliorman Kzlbalar Osmanl Trkesine ve kltrne baldrlar. Trk-Bulgar karmas olan Tozluklar, Gerlova dolaylarnda otururlar. 14. yzyln sonunda Yldrm Bayezid zamannda Anadolu'dan Balkanlar'a gen Yrkler, Osmanl Trkesine bal Balkan azlarndan birini konuurlar. Karamanllar, 1927'deki nfus deiimiyle Balkanlar'a gen ve ou Yunanistan'da yaayan Ortodoks Trklerdir. Anadolu'da Grek harfleri ve Anadolu Trkesi ile din ve kltrel eserler vermi ve bu eserleri Gagavuzlara da ulatrmlardr. Bugn de byk lde Trke kullanmaktadrlar. Surgular ise Sur adl bir Peenek oymandan gelen, adn Sur Ouz (>Surgutz > Surgu) birleik kelimesinden alan ve Edirne dolaylarnda yaayan 7 bin kiilik bir topluluktur. Gagavuzlar, her ne kadar deiik tarih Trk boylarnn Hristiyan Trkler olarak bir biriyle karp kaynamasyla ortaya km bir Trk topluluu olsa da Gagavuz kimliinin belirleyici unsurlar Ouz arlkldr. Bu sebeple Gagavuz Trkleri Ouz grubu Trk topluluklarndan biri olarak deerlendirilir. Trk lehe ve ivelerini tasnif eden dilcilerden Rsanen, Trkmen, Azeri, Osmanl ve Gagavuz
83 84 85 86 87 88 89 90

kollarna ayrd Ouz ivelerini, Gneybat grubu olarak adlandrr ve Gagavuz ivesinin snrlarn Kuzeydou Bulgaristan ve Moldavya olarak belirler. Baskakov, Gagavuz Trkesini Balkan Trkesi ile birlikte Ouz-Bulgar blmnn gnmzdeki ivelerine dahil eder ve Ouz Trkesine dayandrd Balkan Trkesini Osmanl Trkesine dayandrd Rumeli Trkesinden ayrr. Baskakov'a gre Balkan Trkesi, Osmanl Trkesinden ncedir. Balkan Trkesi, Ouz Trkesinin bir kolunun Hazar, Krm ve Tuna yoluyla Balkanlar'a girmesi ve daha nce burada var olan Peenek-Uz unsurlar ile karmas ile olumu, sonra da 14. yzylda Gneydoudan gelen Osmanl Trkesi ile temas ederek bugnk hlini almtr. Gerhard Doerfer de Balkanlar'da kullanlan Trkeyi Tuna ve Balkan Trkesi olarak iki ana kola ayrrarak Gagavuz Trkesi ile Bulgaristan Trk azlarn Tuna Trkesine, Dobruca Tatar ve Nogay Trklerinin azlar ile Bosna'da yaayan Trklerin azlarn Balkan Trkesine dahil eder. Gacal ve Gagavuz Trkelerini ayn diyalektolojik grup iinde ele alarak ikisine birden Tuna Trkesi adn veren Tadeusz Kovvlski ise, bu iki azn Osmanl (Trkiye) Trkesinin bir az olduunu syler ve Tuna Trkesinin Karadeniz'in kuzeyindeki Trk azlar ve Kuzeydou Andolu azlar ile benzerliine dikkati eker. Gagavuzlarn yayld geni alanda btn Gagavuz azlar zerinde karlatrmal bir az almas yaplmamtr. Ancak Bulgaristan'daki Gagavuzlardan derlenen Folklor metinlerinde grlen az zellikleri -yor imdiki zaman ekine gre u gruplara ayrlabilir: I) Blgarevo aznda -yo, II) YVinica aznda -yo, -yu, III) Brestak aznda -ye, -yo, IV) Kumanova aznda -e, -ye Bugn Moldavya'da Gagavuz Yeri'nde yaayan Gagavuzlarn konutuu Trkenin ise iki az vardr: I) Merkez az: adr ve Komrat blgelerinde

Evliya elebi, Seyahatname Rumeli-Solkol ve Edirne, (haz. I. Parmakszolu), KTB yay., Ankara, 1984, s. 53-70. N.A. Baskakov, a.g.e., s.261-262. A. Dilaar, Trk Diline Genel Bir Bak, TDK yay., Ankara 1964, s. 124. Martti Rsanen, "Materialien Zur Lautgeschicte der Trkischen Sprachen", Studia Orientalia, edidit Societas Orientalis Fennica, XV., Helsinki 1949, s.26-31. N.A. Baskakov, "K voprosu o klassifi akatsii tyurkskih yazkov", Akademiya Nauk SSSR Otd. Literatr Yazka, 1952, XI, 2, s.121-134. N.A. Baskakov, Tyurski Yazk, s.261-262. Gerhard Doerfer, "Das Gagausische", PhUologiae Turcicae Fundamenta, Wiesbaden 1959, s.262. Tadeusz Kowalski,a.g.m.,s.494-500. WlodzmerzZajaczkowski,Jezyk Folklor Gagauzow z Bulgan, Krakovve 1966.

konuulan bu az, yaz dilinin de esasn oluturur; belli bal zellikleri a (geca, ban v.b.) ve e (srder, konacek v.b.) gibi arka damak nllerinin bulunmas ve h- ve v- nszlerinin korunmasdr. II) Gney az: Vulkaneti blgesinde konuulan bu azn baz zellikleri; iki nl arasndaki nszlerin dmesi ile diftonglar ortaya kmas (burdeim < burdaym, ziet < eziyet), nl yannda -y- nsznn dmesiyle uzun nller ortaya kmas (ii < iyi, ble < byle), - v- ve hnszleri dmesi (aua < avc, arman < harman, yk < hyk) vb.dir. Merkez az ve yaz dilinde imdiki zaman eki -er, -er, Gney aznda -ly, -iy 'dir. Gagavuz Trkesi, tarih ve sosyal artlara bal olarak Trkenin dier az ve lehelerine gre baz farkllklar da kazanmtr. Ses zellikleri ile tipik bir Balkan Trk az olan Gagavuz Trkesi, ekil yaps bakmndan Rusadan ald cinsiyet eki +(y)ka ekiyle ve Slav dillerinin etkisiyle oluan ifde dzeniyle kendine has bir zellik gsterir. Trkenin tarih dnemlerinden derin izler tayan Gagavuz Trkesinin kelime hazinesinde Yunan, Bulgar, Romen ve zellikle son yllarda Rus dilinden pek ok kelime girmitir. Gagavuzlarn yaadklar lkeye gre birden fazla dil kullanmak zorunda bulunmalar, konutuklar Trkenin cmle yapsn da etkilemitir. Cmleler, bir az da konuma dilinin serbestliinin etkisiyle byk lde devriktir. Ancak Trk kltrnn ortak hazinesi olan eserlerde Trkenin tabii ifde dzeni korunmaktadr. Gagavuz Trkesi, Ouz (Uz) ve Kuman Trkesi gibi tarih Trk iveleri yannda Karaim Trkesi gibi baz ada arkaik ivelerle ve Anadolu ve Rumeli azlan ile ok yakn benzerlikler gstermektedir. Eski Anadolu Trkesi ve Osmanl Trkesinin etkisiyle baz Arapa ve Farsa kelimeler de Gagavuz Trkesine girmitir. Bugn Gagavuz Yeri'nde kullanlan yaz dilinin belli bal zellikleri unlardr: Gagavuz Trkesi yaz dilinde Trkiye Trkesinde kullanlan 8 nl yannda kapal e (e) ve imdiki zaman ekinde kullanlan e~ aras bir ara nl olan e bulunmaktadr. Kelime banda e nls yar nl y- protezi ile yev, ye eklinde, yuvarlak geni o ve nlleri yuvarlak dar u ve nl protezleri ile ukz, uorada eklinde sylenir. Gagavuz Trkesinde normal uzunlukta olan bu

nller dnda bir de bu nllerin uzunlar vardr. Uzunluklar, asl uzunluklar; aa "a", kaar "kar", geeri "geri", booz "boz", koor "kor" vb., korunan uzunluklar; aalem, taaze vb., ses deimeleri ile ortaya kan uzunluklar; baa "ba", leen "leen", koraalm "koruyalm", ceer "cier" vb. olmak zere gruba ayrlr. Gagavuz Trkesinde ses deimeleri ile ortaya kan diftonglar ve trifdonglar bulunmaktadr: saurarlar "savururlar", kaet "gayet", yauz "yavuz", greim "greyim"; duuan "doan", kuuard "kovard" vb. Baz kelime ve ekler istisna tekil etmekle birlikte byk nl uyumu ve kk nl uyumu geerliliini korumaktadr. Gagavuz Trkesinde nsz ya nllemi ya dmtr; /, h, k, r, v, y nszleri de dmeye ok yatkn nllerdir. Dier nsz deiimi ve nsz dmeleri bakmndan Gagavuz Trkesi Ouz grubu ivelerin genel zelliklerine sahiptir. Kelime banda y- dmesi ve tremesi ile h- dmesi ve tremesi yaygn ses olaylarndandr: irmi, z, k; yla, ynad, ysla; epsi, esap, k (<hyk); haylak, harmut, hadet vb. nsz teklemesi okka > oka, kuvvet > kvet, billur > blr vb., nsz ikizlemesi yana > yannaer, gm > gmmerlr, simetrik > simmetrik vb., nsz benzemesi nl > nn onlar > onnar vb., mi- > mn lzml > lzmn, damla > damna vb., seda benzemesi gen > genci, git > gider, dat -tk vb. grlr. ekil zellikleri bakmndan Gagavuz Trkesi genel Trkeye gre Slav dillerinden getii anlalan ve ou yerde fonksiyonel olmaktan kan cinsiyet eki -(y)ka eki alm kelimeler bakmndan bir farkllk gsterir; kz soliska "kz solist", Gagauzka "Gagavuz kadn", acyka-malim "hac annem", kafadarka "kz arakada" vb. Yeterlilik birleik fiili, gelebilmek, gelememek ekillerinde yaplabildii gibi, daha ok olumlu fiil ekiminde var nasl / nic unsurlaryla, var nasl gelm "gelebilmek", var nic yapaym "yapabilirim" eklinde, olumsuz fiil ekiminde yok nasl / nic unsurlar ile yok nasl gelm "gelememek", yok nic yapaym "yapamam" ekillerinde yaplmaktadr. Eski ve Orta Trkedeki -gut- ve -gun- ekleri durgut- ve durgun- gibi bir ka rnekte yaamaktadr. Baz kelime ve morfolojik unsurlar Gagavuz Trkesinde zel bir yap ve anlam ka-

91 92

L.A. Pokrovskaya, "Gagauzkiy Yazk", Yazki Naradov SSSRII. Tyurskie Yazki Moskva 1966, s.136. Gagavuz Trkesindeki dier e ak e'dir ve ile gsterilir.

zanmtr; ileri ve geeri kelimeleri sadece yer ve yn deil iki saat ileri ve drt yl geeri gibi r-

neklerde olduu gibi zaman anlam da tamaktadr, iiil (< deil) olumsuzluk edat diil grm rneinde olduu gibi zarf olarak, la'zm kelimesi, Vaazm gelmaa "gelmeli" eklinde gereklilik fonksiyonu ile, ani (< hani < kan) kelimesi ki gibi cmle balac olarak, aan ( < haan < kaan) "o zaman" ve "ne zaman" anlamlarnda zaman zarf olarak, angs (< hangisi < kangs) kelimesi "bazs" ve "kimisi" anlamlarnda belirsizlik zamiri olarak, sAydl (< ise idi) birleik yaps, gezerseydim eklinde katmerli birleik ekimlerinde, sansn (< sanrsn) ve allelem (< Allahu lem) kelimeleri tahmin ifadesi olarak, nicel ve nasl kelimeleri gezsin nica rdek, baksn nasl inek r-

neklerinde olduu zere benzerlik edat gibi fonksiyonu ile de kullanlr. Gagavuz Trkesinin cmle yaps devriktir. Devrik cmlenin bu kadar yaygnlamasnda Slav dillerinin cmle yapsnn Trkenin ifde dzenini etkilemesi yannda Gagavuz Trkesinin uzun yzyllar bir konuma dili olarak kalmasnn ve konuma slbunun yaz diline tanmasnn etkileri de bulunmaktadr. Gagavuzlarn dil zellikleri gibi din hayatlar da kendine has karma zelikler gsterir. 1054 ylnda Hristiyan kiliselerinin Ortodoks ve Katolik olarak ikiye ayrlmasndan sonra Dobruca blgesinde yaayan Gagavuzlar, Bizans'n etkisiyle Ortodoks kilisesine balandlar. Bugnk Gagavuz kilisesi Kiinev metropolitlii kanal ile Moskova patrikliine baldr. Ancak Gagavuz Trkleri arasnda baz Baptist ve Adventist Protestan gruplar da bulunmaktadr. Mihail akr 1930'lu yllarn Gagavuzlan iin, "Gagauzlar her erde tutuerlar hristian dinini, zere onlar ortodoks hristian olup ei dinli religiyalkl deyanetli insanlardr" demektedir. Atanas Manof da Gagavuzlann din anlaylarn yle anlatmaktadr: "Din bakmndan Gagauz mutaassptr. En kk din mkellefiyetlerini din baz akidelere aktan aa mugayir dahi olsa, tamamyla ve taassupla ifa eder. Kendisini hi kimse bunun aksine ikna edemez. Bunun iindir ki 'byle
93 94 95 96 97 98 99

bulduk; byle gtreceiz' derler". Gagavuzlarn Hristiyanl dier Hristiyanlara gre olduka farkl zelliklere sahiptir. Gagavuzlarda, Hristiyanlk ve slamlk inanc pek ok bakmdan i ie girmi durumdadr. Hristiyanlkta olmad hlde kurban kesilmesi, fakirlere yardm edilmesi, hayr iin yol, kpr, eme yaptrlmas, llerin ykanmas, domuzun pis kabul edilmesi gibi hususlar; Gagavuzlarn din gelenekleri arasnda yer alan slam unsurlardr. Gagavuzlar arasnda yaygn olan bir ingenenin, bir at hrsznn, bir papazn ldrlmesinin gnah saylmamas, cehenneme ilkin papazlarn girecei inanc, sabahleyin bir papazla karlamann uursuzluk getirecei dncesi, masallarda ve fkralarda papazlarla ilgili olumsuzluklarn dile getirilmesi gibi hususlar da Hristiyan din adamlar hakkndaki yaygn kanaati ortaya koymas bakmndan nemlidir. Gagavuzlarn duygu, inan ve ibadet alannda yer alan bu yaklam ve davranlar, Keykavus ve Sar Saltk ile birlikte Dobruca'ya gelerek sonradan burada Hristiyanlaan Trklerin slamlktan Gagavuz Hristiyanlna tad unsurlar olarak deerlendirilmektedir. Gagavuzlar da, Mslman Trkler gibi cennet, cendem (< cehennem), oru, gnaa (gnah) terimlerini kullanrlar. Birlikte yaadklar Slavlar, Rumlar ve Romenler Tanr iin Boje, Theos, Romn, Romnezeu ad-

larn kullandklar hlde; Gagavuzlar Allah szn tercih ederler. Gagavuzlardaki Allah inanc, Mslmanlktan baz izler tamakla birlikte trinity, yani Ortodoksluktaki leme inanc da varln korumaktadr. Bizans kilisesinde papaz snfnn Rumlardan kurulu olmas, stanbul'un fethinden sonra da Fener Rum Patrikhanesinin btn Hristiyanlarn din temsilcisi olarak kabul edilmesi, Gagavuzlar Rumlarn helenistik propagandalanyla yz yze brakmtr. Bu etkilerle Rumca yin ve din eitim dili olmutur. 1870 ylnda Bulgar kilisesi kurulmasyla birlikte Dobruca'da kalan Gagavuzlardan bir ksm da Bulgar kilisesinin kontrolne girmitir. Trk Ortodoks Patrikliinin ok ge bir dnemde devreye girmesi, Gagavuzlar din bakmdan Rum, Bulgar ve Rus papazlarnn

Harun Gngr, "Gagavuz (Gkouz)", Yeni Trkiye, yl:3, S.16, Temmuz-Austos 1997, s.1599. Yakup Aygil, Hristiyan Trklerin Ksa Tarihi, istanbul 1995, s.197. Mihail Cachr, a.g.e., s.3. Atanas Manof, a.g.e., s.31. Yaar NabiNayr, a.g.e., s.78-79. Atanas Manof, a.g.e., s.60-61. Harun Gngr, "Gagauzlarn Hristiyanl Kabul ve tnanlarndaki slam Unsurlar Meselesi", Trk Dnyas Aratrmalar, Aralk 1983, s.254. 100 Osman Nuri Peremeci, Tuna Boyu Tarihi, istanbul 1952, s.205.

etki alannda tutmu, bu milletlerin Gagavuzlara ynelik emperyalist politikalar din bir kisve altnda yllarca devam etmitir. Trkeyi ibadet ve edebiyat dili hline getirmi Anadolu Hristiyanlar olan Karamanllar, Yunan harfleri ile verdikleri eserleri Gagavuzlara kadar ulatrmlar ve onlarn Anadolu Trk kltr ile balantlarn diri tutmay baarmlardr. Karamanllarn nfus deiimiyle Yunanistan'n insafna terk edilmesinden sonraki dnemde, din hayatta mill dilin nemini kavram bir din adam olan Mihail akr, ncil'i ve Hristiyanla ait bir ka eseri Gagavuz Trkesine evirerek Gagavuzlarm dillerini ve kltrlerini korumalarn salamtr. Gagavuz Trkleri, din hayatlannda olduu gibi gelenek ve greneklerinde de dier Trk boy ve topluluklar ile byk benzerlikler gsterirler. Hayvanclkla uraan Gagavuzlar, dier Trkler gibi hayvanlarn dalama ve kulaklarna en ama yoluyla iaretlerler. Tarmla uraan Gagavuzlarm harman ekilleri de Anadolu Trklerindeki gibidir. Mslman Trkler gibi, Gagavuzlar da muska takarlar, muskay bazan hala birlikte tarlar, bazan da gmlee veya apkaya dikerler. Nazar inanc Gagavuzlar arasnda da yaygndr, nazardan korunmak iin nazar boncuu taklr. Gagavuzlarda zengin bir halk hekimlii gelenei bulunmaktadr. Nazara, hastala, ar endie ve korkuya kar okuma ve dua ile tedavi yollar uygulanr. Souk algnl, ayak, bel, ba, kulak, di arlar ve siil tedavileri iin bitkilerden yaplan ilalar kullanlr. Bunlarn dnda uygulanan baz deiik tedavi yntemleri de bulunmaktadr. Gagavuzlardaki kz isteme, nian, dn, yz grml gibi detler ufak farklarla Trkiye'deki gibidir. Anadolu dnlerinde olduu gibi Gagavuz dnlerinde de sad ok nemlidir. Dn sad ynetir. Evlilikler ailelerin rzas ile yaplr, ancak aileler arasnda mutabakat olmazsa olan kz karr. Kaan kza kakn denir. Dnlerde at yans ve gre yaplr. Bu msabakalar bitmeden dnn tren ksm balamaz. Yarmalarda birinci gelenlere sad arap hediye eder. Evlenen ocuklar baba evinden ayrlarak yeni bir eve tanrlar, baba ocanda en kk karde kalr. ocuun ilk diini gren yakn, ocua hediye verir. Hediye alan ocuun dilerinin ine

gibi sivri olacana inanlr. l evinde can pidesi ad verilen bir yemek verilir. Gagavuzlar misafirperver insanlardr. Evin en gzel yeri misafirlere ayrlr. Varlkl olanlar, misafirler iin ayr bir ev veya oda yaparlar ve buraya misafirler dnda kimse giremez. Gagavuzlar arasnda Allahlk ad verilen bir kurban kesilir. Allahlk olarak ayrlan hayvanlar, zel bir yerde otlatlr, kimse bu hayvanlara dokunmaz, hatta kurtlarn bile bunlar yemediine inanlr. Bir kyde 6-7 Allahlk bir araya gelince bu hayvanlar iin masraf kyl tarafndan karlanan bir zel bakc tutulur. Bu kurbanlar sahipleri keser ve sa but rahibe gnderilir, geri kalan ksmlar ise misafirlere ikram edilir. Bu kurbann dnda bir de yaz orular sonunda kesilen ayr bir kurban daha vardr. Gagavuz halk takvimindeki ay adlar Anadolu Trklerinin ay adlarna ok benzer: Ocak "bk ay". ubat "gck ay" Mart "babu" Nisan "iek ay" Mays "maiz", "kelebek", "(H)ederlez" Haziran "kirez ay", "ay Petri ay" Temmuz "orak ay", "ay lia ay" Austos "harman ay, "lobut ay" Eyll "istavroz ay" Ekim "ekim" Kasm "canavar (kurt) yortusu" Aralk "krm", "Hristos orucu". Haftann gnleri de Gagavuz folklorunda elenceli bir zaman anlayna gre deerlendirilmektedir. Pazar: Papazlar yaz yazar. Pazartesi: Piinir haftas veya hafta balar. Sal: Sallanr, yani bugn allmaz. aramba: araf dokur. Perembe: Pikir dokur. Cuma: Cum cum eder, yani elenir. Cumaertesi: Hafta biter. Yl iindeki nemli zamanlar da unlardr: Seksen (Aftanos gn): Kasmn sekseninci gn. Bugn iin "Seksen tarlaya tohumu at sen" denir. Doksan: Kasmn doksannc gn. Yazn balangcdr. Bugn iin "Doksan yaza konsan" denir. Yz: Kasmn yznc gn. Yze basnca

101 Tudorka Arnaut, "Gagauzlar'da Halk Hekimlii", Anayurttan Atayurda Trk Dnyas, yl:5, c.4, S.13,1997, s.70-77. 102 VVlodzimierz Zajaczkovvski, "Pryczynki do etnografii Gagauzovv", Rocznik Orientalistyczny, Tom:XX, Warszawa 1956, s.354-356.

her ey dz olur. Bugn iin "Yze bastk dze bastk" denir. Yz on: Kasmn yz onuncu gn. Tarlaya git ve sabann yanndaki yerini al. Bugn iin "Yz on tarlann bana kon" denir. Trkiye'de ve Trk dnyasnda yaygn olarak kutlanan mevsime bal bayramlar Gagavuzlar arasnda da kutlanr. Gagavuzlarda baharn gelii ile nevruza benzer ekilde ilk yaz bayram kutlanr. Gagavuz halk takvimine gre bahar, 9 martta (bugnk takvime gre 21 mart) gelir. Gagavuzlar arasnda 1-9 mart aras allmaz. 1 mart gn beyaz ve krmz yn ipliinden marta veya martack yaplr, uur getirecei inancyla ocuklarn kollarna, kuzularn boynuna balanr veya kadnlarn bartsne dikilir. 9 martta iftiler tarlaya gidip 40 buday tanesini topraa ekerler ve 40 tane sekize benzer ekmek piirilirerek datlr. Bu sebeple bugne "40 kak" veya "40 ayoz" gn de denir. Bugnle ilgili olarak sylenen "Mardin dokuzu vurdu yere topuzu" sz ok yaygndr. Gagavuzlar da dier Trk topluluklar gibi Hdrellezi mays aynda kutlarlar; ancak hazrlklara nisan ayndan balarlar. Nisan aynda kutlanan Paskalya Bayram Hdrelleze bir giri mahiyetindedir. Evlerde mum yaklmas, ocuklarn yumurta toplamas ve boyamas, kola denen bir ekmein yeni evli iftlerce gezdirilmesi, gnahtan arnma inancyla ateten atlanmas ve dier elenceler bu bayram renklendiren elencelerdir. Gagavuzlar, Hdrellezi Ederlez veya Hederlez eklinde sylerler ve bugn Aya Grgi adyla da bilirler. Bunun sebebi San Saltk'n Saint Nikola ile kartrld gibi, Hdr-Ilyas'm da bir Hristiyan azizi olan Saint Georges ile kantrlmasdr. Bu bayram dier Trkler de olduu gibi 6 maysta kutlanr, Gagavuz halk takviminde mays aynn bir ad da Hederlezdir. Hederlez gn zel bir kurban kesilir. Rahibin okuyup fledii tuz ile kurbann dili tuzlanr, boynuzlarna yanar vaziyette iki mum yerletirilir. Kurbann kanyla orada bulunanlarn alnna iaret yaplr ve evin deiik yerleri kutsanr. Kurbann geriye kalan kan ve sakatat topraa gmlr ve et ksm paralanmadan kzartlr. Kzartldktan sonra bir leenin iinde kiliseye gtrlr, burada rahip bir dua okur ve okunmu kurban eti kilise avlusunda zel hazrlanm ha damgal buday ekmeiyle yenir. Etin bir ksm fakirlere datlr, rahibe bir n kol
103 104 105 106 107

ve kurban derisi ayrlr. Yln bir muhasebesini yapmak zere insanlar kilolarn renmek iin tartlrlar, i ve kira szlemeleri bugn yenilenir. Gagavuzlar arasnda okuma yazma oran olduka yksektir. Gagavuz Trkesiyle eitime ksa aralklarla izin verilmesine ramen btn ocuklarn ilkokula gitmesi zorunludur. Bu okullarn retmen ihtiyac Komrat'ta bulunan bir retmen okulundan karlanmaktadr. 11 ubat 1991 tarihinde yine Komrat'ta Gagavuz Devlet niversitesi almtr. Bu niversitede Georgi N. Topuzlu ve Diyonis Tanasoglu rektrlk yapmtr. niversitenin Dil-Edebiyat ve Mill Kltr Fakltesi (Gumaniter Fakltesi), Ekonomi Fakltesi, Endstri Fakltesi ve Hukuk Fakltesi bulunmaktadr. Toplam renci says 600' amtr. Gagavuz genleri, bu niversite dnda Kiinev'de ve Trkiye'deki niversitelerde eitim yapmaktadr. Kiinev'de Moldavya limler Akademisi, Aznlk Milletler Enstits'ne bal olarak alan Gagavuz Trklerinin kltrel varln aratran bir blm bulunmaktadr. Aratrma, yayn, yksek lisans ve doktora almalar yrten bu blmde 14 Gagavuz aratrmacs almaktadr. Gagavuzlar, 23 Aralk 1994'te zerklik stats kazandktan sonra, uzun yllar kuatldklar yabanc kltrlerin etkilerinden bir an nce kurtulmak iin bir aray ve ura dnemi balattlar. 1992 ylnda 85 Gagavuz rencinin yaz kurslarna Trkiye'ye gelmesi ile balayan Trkiye ile renci ve retim yesi mbadelesi almalar sonraki yllarda daha da hzlandrld. Gagavuz Yeri'nden Trkiye'ye gelen renci says 1993-1994 retim ylnda 180'i buldu, Trkiye'den de ok sayda bilim adam, retmen ve renci Gagavuz Yeri'ne gitti. Ayrca adr ve Kiinev'de Trk okullar ald ve 1994'te Kiinev'de Gagavuz Trkesiyle eitim veren bir okulun al yapld. Trk Dnyas Aratrmalar Vakf, TKA, Mill Eitim Bakanl, YK gibi eitim ve kltr arlkl kurumlarn desteiyle ok sayda Trke ders kitab basld ve blgeye gnderildi. Baz folklor ekipleri Gagavuz Yeri'nde Trk kltrnn ortak zenginliklerini sergiledi. Gagavuz Yeri ve Trkiye arasnda eitim ve kltr alannda balayan bu yaknlamalar, en st seviyede ve Moldavya'y da iine alarak ticaret ve karlkl i birlii alanlarna kadar yayld. Bu gelimelerin Gagavuz Trkleri iin ok daha aydnlk ve gzel bir gelecei mjdelediine phe yok.

Atanas Manof, a.g.e., s.82-86. Stepan Kurolu, "Gagauzlarda lk Yaz Bayram", Nevruz ve Renkler, Ankara 1996, s.260-267. Tudorka Arnaut, "Gagauzlarda ilk Yaz Bayram" Nevruz, Ankara 1998, s.49-64 Harun Gngr - Mustafa Argunah, DKinden Bugne Gagauzlar, Ankara, 1993, s.51-53. Ayten Kl, "Trkiye ve Gagouzlar", Avrasya Etdleri, S.13, lkbahar 1998, s.45-53.

Gagavuz Trk Edebiyat

Gagavuz Trklerine ait szl ve yazl edebiyat, Gagavuz Trklerinin tarih ve kltrel varl gibi ok renkli bir grnm arz eder. Gagavuzlar, tarih Trk boylarnn bir biri stne geen kltr htralarn, din yaknlk sebebiyle bata Balkan milletleri olmak zere dier Hristiyan milletlerden aldklar baz farkl unsurlarla ahenkli bir ekilde kaynatrmlardr. Bu kltrel sentez, belli llerde edebiyat hayatna da yansm, bazan bir varlk mcadelesinin, bazan bir yalnzlk trksnn, bazan da dolu dolu bir sevginin ifdesi olarak kendini gstermitir. Gagavuzlar gibi btn mill varln ana dilini srdrme duygusuna yklemi toplumlarda bir trk, bir masal, bir efsane, bir atasz; bazan bir koskoca tarihe, bazan da kendini bakalarna gre tarif etme uuruna delil tekil etmekte, hatta bazan ana diliyle sylenmi bir ift sz her eyin z ve esas hline gelmektedir. Gagavuzlar adna; belki ok zengin bir edebiyattan, ciltler dolusu ok apl eserlerden sz edilemez. Ancak Gagavuz Trklerinin ortaya koyduu ve bugne kadar mill hafzada barndrp diri tuttuu edebiyat, mill kimlii d tehdit ve tehlikelerden koruyan bir zrh gibi Gagavuzlan gemiten gnmze tam ve bu ynyle bu edebiyatn fonksiyonu hacmini fersah fersah amtr. Gagavuzlarm etraflarndaki Slav emperyalizminin veya Rus, Yunan ve Bulgar mill hedefleri iin birer vasta olarak kullanlan Ortodoksluun iinde erimeden bugne kadar gelmelerinin srrn Gagavuz mill kimliinin kalkan olan ana dili sevgisinde ve ana dilini ayakta tutan edeb zenginlikte aramak gerekir. Gagavuzlar dnden bugne tayan bu edeb zenginlik, tarih seyir iinde Trk kltrnn en eski kaynaklarndan balayarak yakn zamana kadar olan btn dnem ve eserleriyle alakaldr. zellikle szl gelenek iinde tanp bugne kadar getirilen manzum ve mensur eserler, Gagavuzlan hem Trk tarihinin ok eski dnemlerine gtrmekte hem de ada Trk boy ve topluluklar ile ilgi ve balantlarn ortaya koymaktadr. Gagavuz Trkleri, 20. yzyln balarna kadar yazl bir edebiyat ortaya koyamamlar, dier pek ok Trk topluluu gibi kendilerine en yakn Trk topluluu ile yazl kltr paylamlar ve kk ortak Trk kltrnn derinliklerine dayanan szl edebiyatlarn baz d etkilerle zenginletirerek gnmze kadar getirmilerdir. Gagavuz Trkleri, Hristiyan olmalarna ramen her dnemde Mslman Trklerle yakn ilikiler iinde olmulardr. Gagavuz Trk Edebiyatnn en nemli kaynaklar, kk binlerce yllk gemie dayanan szl edebiyat zenginlii ve ada Trk boy ve topluluklarndan zaman iinde aktarlan szl ve yazl eserlerdir. Bu edeb kaynak, zaman zaman ekil ve yn deitirse de hi bir zaman tamamyla kurumamtr. Gagavuzlarm bugn de yaatt ataszleri, masallar, efsaneler, halk hikyeleri, trkler bunun en canl delilleridir. Gagavuz Trklerinin yazl ve szl edebiyat alannda yakn ilikiler iinde bulunduu Trk topluluklarndan biri, 20. yzyln balarna kadar Anadolu'da yaayan Karamanllardr. Karamanllarn 16. yzyln balarndan itibaren gelien zengin bir halk edebiyat gelenei bulunmaktadr. Szl olarak uzun yllar korunan bu eserler, tespit edilebildii kadaryla ilk olarak 1876'da baslm, 19. yzyln sonu ile 20. yzyln balarnda bu eserlerden her biri en az bir ka defa daha yaymlanmtr. Karamanllar, Anadolu'da yaymladklar bu eserleri Yunan alfabesiyle basyorlar ve kendileri gibi Hristiyan olan ve Trke konuan Gagavuzlara da ulatryorlard. Karamanllarn yaymlad bu eserler arasnda ncil ba sray alyor, bunun ardndan din arklar, azizlerin hayat gibi konularla zenginletirilmi baz eserler ve dier Trkler arasnda da yaygn olarak bilinen Nasreddin Hoca fkralar, k Garip, Kerem ile Asl, Krolu, ah smail ile Glizar, Arzu ile Kamber, Melikah, Tayyarzde gibi halk edebiyat eserleri geliyordu. Bu eserler arasnda Ahmet Mithat Efendi gibi halk arasnda ok okunan bir yazarn bir roman da bulunmaktayd. N.K. Dimitriev, Karamanl Trkesini Konya'da konuulan bir az olarak kabul ederken, J. Eckmann, Osmanl Trkesinin bir zel ekli olarak grr. Karamanl Trkesini; Gagavuz Trk-

esiyle, Ukrayna'da yaayan Urumlarn az zellikleriyle ve Balkan Trklerinden olan Surgularm azlaryla ilgili bulan aratrmaclar da bulunmaktadr. Ouz grubu Trk topluluklarndan olduklar iin Trkiye Trkleri ile ok nemli ortaklklar bulunan Gagavuzlar, Yldrm Bayezit'in Balkanlar fethiyle birlikte 14. yzyln balarndan itibaren Osmanl Devleti'nin hkimiyeti altna girmiler ve 20. yzyln balarna kadar Trkiye Trkleri ile ayn devletin vatanda olarak yaamlardr. Bu tarih kk ve corafya ortakl Gagavuz Trkleri ile Trkiye Trkleri arasnda ok nemli balar oluturmutur. Osmanl Devleti'nin son dnemde urad felketler, Mslman Trkler gibi, Gagavuzlan da etkilemi, Trk Milletinin bahtszlna onlar da kendi hllerince yas tutmulardr. anakkale'de, Yemen'de, Plevne'de yaanan felaketlerin trk olup msralara dklen hikyeleri Gagavuzlarn da dilinden dmemitir. Kayna slam kltr olan ve dier Balkan Trkleri arasnda ok byk airleri yetien divan edebiyat, Gagavuzlarn kltr dnyasnda yeerip gelime frsat bulamam, ancak Trk halk edebiyat btn renkleri ve gzellii ile gnmze kadar gelmitir. 1812 ylnda Besarabya'nm Osmanl Devletinin elinden kmas ve Rus yaylmasnn Orta Avrupa'ya kadar dayanmas, Gagavuzlar asndan ok nemli bir balangcn ilk halkasn tekil etmitir. Gagavuzlar Trkleri, bu dneme kadar Trk kltrnn ekillendirdii bir ortamda gemiten getirdikleri zenginlikleri koruyabilmiler, hatta pek ok bakmdan gelitirmilerdi. Onlar sahip olduklar kltrel deerler bakmndan tehdit eden tek merkez, Osmanl himayesi altnda Hristiyanlarn temsilcisi hline gelen Ortodoks Rum Patriklii idi. Din eitimin Rumca olmas, bu dilin renilmesini zorunlu hle getiriyor ve beraberinde Rum papazlarnn Gagavuzlar zerindeki gcn artryordu. Ancak bu durumun Gagavuzlar zerindeki etkisi, hi bir zaman mill kimlii tehdit edecek seviyeye varmam, hatta din alandaki belirleyiclii bile snrl kalmtr. Sz gelimi Gagavuzlarn kulland din terimlerin byk bir ksm Mslman Trklerle ortak olan

Arapa ve Farsadan alnan kelimelerdir. Kutsallk atfedilerek yaplan trenlerin byk bir ksmnda Mslman Trklerin gelenek ve trenlerinin izlerini grmek mmkndr. Ancak Gagavuzlardan bir ksmnn bal olduklar kilise sebebiyle de olsa Rumca renmi olmas, Osmanl Devleti'nin Balkanlar'dan ekilmesinden sonraki dnemlerde baka trl yorumlanm, Gagavuzlar gruplandran baz batl aratrmaclar, Rumca bilen Gagavuzlara Rum Gagavuzlar adn vermilerdir. Gagavuz Trklerinin hayatlarnda ve kltrlerinde derin tahribatlar yapan d etkilerin byk bir ksm, yaadklar glerle ortaya kan danklktan ve sahip olduklar topraklarn farkl lkelerin kontrol altna girmesinden sonra ortaya kmtr. Rum, Romen, Bulgar ve Rus hkimiyet alanlar ve kltrleri arasnda skan Gagavuz Trkleri, bazan bu dillerin birini bazan ikisini n birden remeye, hatta bu milletlerden birinin bir ferdiymi gibi davranmaya mecbur kalmlardr. Bu zorlamalarn ve zaman iinde gelien sosyal ilikilerin bir sonucu olarak baz Balkan milletlerinden bir ksm edeb unsurlar, Gagavuz Trklerine gemi, hatta nemli baz edeb ve kltrel adapteler yaplmtr. Trkler, masallar, efsaneler tahrif edilmi veya baka milletlerin edebiyatlarndan yaplan baz adapteler daha sonra bir mill kltr unsuruymu gibi deerlendirilmitir Sovyetler dneminde yaanan ok milletli yapdan tek bir millet yaratma abalar, en fazla Gagavuz Trkleri gibi edeb gelenei tam teekkl etmemi topluluklar etkilemitir. Balangta Rus klasiklerinin okunmas ve bunlardan alman ilhamla yazlan eserler seviyesinde olan, yani bir etkileme ve gnll kltr aktarmas eklinde balayan kltrel etkiler, daha sonra yeni bir insan yaratma, yeni bir tarih yazma ve yeni bir edebiyat oluturma aamalarn takip etmitir. Bu ie gnl vermi olanlar kadar, resm ideolojiye yaranarak bir yerelere gelme abasyla hareket edenler de son dnemdeki gelimeler zerinde etkili olmulardr. Bu dnemde verilen eserlerin hepsinde yerli yersiz bir takm ideoljik hikyeler anlatlmakta ve her vesileyle Sovyetler Birlii'ne ve Ruslara vgler yadrlmaktadr. ou apsz ve hayattan kopuk idelojik palavralardan ibaret olan bu eserler, okul

108 Karamanlca ve Karamanlca eserler iin bk. Faruk olak, "Karamanlca Halk Hikyeleri", V. Milletleraras Trk Halk Kltr Kongresi Halk Edebiyat Seksiyon Bildirileri I, Ankara 1997, s.199-203. Evangelia Balta, Karamanlidika, XXe siecle, Athenes 1982. Janos Eckmann, "Die Karamanische Literatr", Philologiae Turcicae Fundamenta II, VViesbaden, 1965, s.821-833. Mefkure Mollova, "Sur le terme "Karaman" et les recherches sur les Karamans de J. Eckmann", Gney-Dou Avrupa Aratrmalar Dergisi, S.8-9,1979-1980, istanbul 1980, s.201-257. Severien Salavle - Eugene Dallegio, Karamanlidika I, Athenes 1958.

itaplarna konularak yeni nesillerin istenilen llerde yetitirilmesine allmtr. zetlemek gerekirse Gagavuz Trk Edebiyatnn belli bal kaynaklan tarih sraya gre yle sralanabilir: 1. Kk Trk kltrnn derinliklerine da yanan ve bugnk halk kltr eserlerinde ya ayan en eski kaynaklar. 2. Mslman Trklerin Balkanlar'da yer lemesinden sonra karlkl etkilerle Gagavuz Trklerine geen Osmanl dnemine ait eserler. 3. Anadolu'daki Karamanl Trklerinin Yunan harfleriyle yazdklar din ve kltrel eserler.

4. Rum, Bulgar, Romen ve Rus ede biyatlarndan etki ve aktarma yoluyla geen edeb unsurlar ve motifler. 5. Sovyetler Birlii dneminde komnist ide olojiye ve Ruslarn vgsne adanan eserler. 6. Henz teekkl dneminde olan, ancak son yllarn serbestlik ortamnda hzla yaylp gelien tarih kklere ve mill kimlie uygun olarak ve rilmeye allan ve yeniden doua zemin ha zrlayan eserler. Gagavuz Trk Edebiyatn iki ana kaynana gre halk edebiyat ve yazl edebiyat alarak iki ana blme ayrmak mmkndr.

Halk Edebiyat
Anadolu ve Balkanlar'da yaayan Trk kltrnn szl zenginlikleri olan masallar, efsaneler, halk hikyeleri, ataszleri, mniler, halk trkleri, bilmeceler, fkralar vb. Gagavuz Trklerince de byk lde paylalr. Gagavuzlara ait halk edebiyat metinlerini ilk olarak Moskof derlemi ve Gagauzki teksti (Kazan 1895) adl eserinde sunmutur. Moskof daha sonra "Gagauzi Bendersko Yezda", (Etnografiesko Obozreniye, 44, 1900-1902) adl eserini vermi ve Gagavuz azlarndan yapt dier derlemeleri, Proben der Volkleratur der Trkischen Stamme, "Trk

nemli bilgiler vermekte ve ok sayda metin sunmaktadr. Gagavuzlarm kendi halk edebiyat metinleri ile ilgili ilk metinler ise Dionis Tanasoglu'nun Bucaktan Seslar Literatr Yazlan, (Kiinev 1959) adl

Halklarnn Halk Edebiyatlarndan rnekler" serisinin lO.cildini tekil eden Rusa Nareiya Bessarabskih Gagauzov (Moskva 1904), Almanca Mundarten der Bessarabischen Gagausen "Basarabya

Gagavuz Azlan" adn tayan eserinde yaymlamtr. Bulgaristan Gagavuzlarnn halk edebiyat metinleri ise ilk olarak Atanas Manofun 1938'de Bulgarca olarak yaymlad, bir yl sonra da Trker Acarolu'nun Trkeye Gagauzlar (Hristiyan Trkler) adyla evirdii eserde yer almaktadr. Bu eser verdii bilgiler yannda Gagavuz halk edebiyatndan naklettii metinlerle de nemli bir yere sahiptir. VVlodzimierz Zajaczkowski'nin "Gagauskie Teksty Folklorystyczne",(Ezz'fcoz;edsfoEtnografski tzsledvaniya v Pamet Na Akademik Stoyan

Romanski, Sofiya 1960, s.855-886) "Gagavuz Folklor Metinleri" adl uzun makalesi ile Jezyk i Folklor Gagauzovj z Bulgarii, (Krakovvie 1966) "Bulgaristan Gagavuzlarnn Dili ve Folkloru" adl eseri Bulgaristan Gagavuzlannm halk edebiyatyla ilgili

eseridir. Bu eserde Gagavuz Trklerinin halk edebiyatndan ve ada yazarlarndan rnek metinler vermilerdir. Bu eseri N.. Baboglu'nun Gagauz Folkloru (Kiineu 1969) adl eseri takip etmitir. Gagauz Folkloru, trkler, sleyilr, bilmeycelr, masallar, legendalar, annatmaklar, Hoca Nasreddin iin Gagauz fkralan blmlerinde toplananan metinlerden meydana gelmektedir. Mehmet Ali Ekrem'in Romanya'nn Dobrca blgesinde yaayan Ouz Trklerinin folklor rnlerinden rnekler sunmak iin yaymlad Blbl Sesi, (Bkre 1981) adl eserin 76.-78. sayfalar arasnda yer alan Tudorka, Stuian, Tudorka (81., 82., 83. metinler) adl trkler, bu blgede yaayan Gagavuz Trklerine ait trklerdir. Gerhard Doerfer, "Die Gagausische Literatr", (Gagavuz Edebiyat) adl makalesini Philologiae Turcicae Fundamenta, (Wiesbaden 1965) adl Trklk Bilgisi eserinde yaymlam ve bu makalesinde Gagavuz halk edebiyat zerinde ve 1965 ylma kadar olan konuyla ilgili yaynlar hakknda baz deerlendirmeler yapmtr. Gagavuz Trklerinin sosyal hayatnda, szl gelenee dayal olarak gelien edeb eserlerin ok byk bir yeri bulunmaktadr. Dnlerde, bayramlarda, l evlerinde ve insanlarn bir araya geldii her trl toplantda yerine gre trk sylenir, dizmek denilen atlar yaklr, cmb adyla

anlan akalar yaplr, Nasreddin Hoca fkralar anlatlr, bylece bu szl zenginlikler nesilden nesile aktarlr. Bir ezgiyle ve ou zaman mzik eliinde sylenen trkler genellikle kadnlar tarafndan sylenir. inde bin bir trl gzellii ve zenginlii barndran szl gelenek yetenekli halk sanatlar vastasyla bugne kadar getirilmitir. Bugn de halk edebiyat ve folklorik deerlere Gagavuzlar arasnda youn bir ilginin olduu grlmektedir. Gagavuz halk edebiyat yakn ve uzak tarihten pek ok nemli olay, insan dram, aresizlikleri ve araylar gnmze tamtr. Gagavuz Trklerinin yakn tarihi, Balkanlar'da yaanan felketlerle ok yakndan ilgilidir. 20. yzyln ilk eyreinde yaanan savalar, Trkiye Trkleri gibi, Gagavuz Trkleri iin de ok korkun sonular dourmutur. Romen, Yunan ve Bulgar asimilasyon politikalar arasnda skp kalan bu kk Trk topluluu bir bl itibanyla Moldavya'ya snm, geri kalanlaryla Bulgaristan bata olmak zere dier Balkan lkelerine dalmtr. Yaanan bu gler ve zorluklar Gagavuz Trklerinin szl edebiyat zenginlikleri ile yazar ve dnrlerinin eserlerine de yansm; bu felket dnemlerine kadar ok canl bir ekilde devam eden Trklk uuru ve Osmanl Devleti'ne ballk, yerini ksmen de olsa Yunan, Bulgar ve Srp edebiyatlarnda geni yer bulan Trk ve Osmanl nefretine brakmtr. Bir halk trksnn ilk blmnde yer alan; "Her Gagauz evlad, Dmana gs gerdi, Tabancalar patlad. Dman abuk yenildi. Hey dman kara dman, Trktr soyumuz temizdir kanmz, Dman karsnda." msralar Osmanl Devleti'nde yaanan an ve eref gnlerini anlatmaktadr. Ayn trknn ikinci ksmndaki; "Ben kimsesiz kaldm. smimi bilirler, Ne olduumu bilmezler. Ben Trk evlad vatansz kaldm. Bana Urum, Bulgar derler, Trklm hep ekerler, (gizlerler) Vatanm da vardr. Soyum kanm hep Trktr. Ama bilmezler." msralar da Trkln Balkanlar'dan ekilmesinden sonra yaanan zorluklan

anlatr.
Osman Zulumnuk Zamanlan iin Ballada Tr-

kleri adyla aktarlan hikyeler ve bu trklerde

yer alan Ani olacam Trklerin slugas (klesi), / Taa ii olaym balklarn sofras trnden msralar Bal-

kanlar'da yaanan Bulgar ve Srp komitaclnn Balkan milletlerinin kltrlerine katt Osmanl ve Trk dmanlnn Gagavuzlara da aktarlan unsurlarndandr. Balkanlar'da yaanan bu aclar sebebiyle snlan Rus korumacl dneminde de Gagavuz Trklerinin edebiyat ve kltrlerinde ok byk tahrifatlar yapld ve yaptrld bilinmektedir. Atanas Manof'un 20. yzyln balarnda tespit ettii Varna trks yledir: "Dman ve kfir Moskof, Denizden ve karadan Toplardan sk gllei saar, Korkar Osmanl toplarndan, Ve Moskof hcumdan kaar. Biz Varnaliz. Varnann etraf adr, inde Osmanl yatr. Gur Moskof bilmez hatr Biz Varnaliz." Ayn trk 1969'da yaymlanan Gagauz Folkloru (s. 20-21) adl eserde u ekli almtr: Varned kann ya akar inde Osmann basar ok analar evlatlarn Brakar. Varnenin etraf adr ind Osman yatr -Kmil Moskov ver bir yardm! Varnenin umudu deniz Olursak dinimiz temiz. Moskovdan geldi bir omuz Biz Varneliyz, kr! Bu iki trk arasndaki fark en iyi belirten deiiklik "kfir Moskof'un yerini "kmil Moskof'un almas olsa gerektir.

Mihail Koltsa, Gagavuz trklerinden bir ksmn Trklar (Kiinev 1989) adyla notalaryla birlikte yaymlamtr. Konusunu Trk tarihinin yakn dnemlerinden alan Yemen, Sultan Aziz, Varna, Krm, anakkale, Plevne ve Sivastopol trkleri Gagavuzlar arasnda bilinmektedir. Bu durum, yakn tarihimizin felketlerinin Gagavuzlarda da derin izler braktn gstermesi bakmndan ok nemlidir. Gagavuz halk edebiyatnda, cenk trkleri ad verilen tarih olaylar anlatan trkler yannda Aliimin Kalar Kara, Aman Doktor, Beyoluna Giderken, Gelin Alatma Trks, Olan Olan gibi sevda trkleri bulunmaktadr. Mihail Koltsa'nn notasyla birlikte yaymlad Ana Dil trks ise bu trn Gagavuz mill varlndaki yerini aka ortaya koymaktadr. M.A. Durbaylo'nun Ballada Trkleri (Kiinev 1991) adl eseri Gagavuz Trklerinin yaad pek ok tarih olay ve Balkan milletlerinden aktarlan baz kltrel unsurlar ortaya koymas bakmndan olduka ilgi ekicidir. Eserin derlemeye dayanmas, metinde geen baz kelimelerin ayrca aklamasnn yaplm olmas, geni bir alan iine almas ve zengin, halk motifleri ile sslenmesi dier dikkate deer hususlardr. Balladlar, dans eliinde sylenen ve dramatik bir olay anlatan halk trkleridir. Gagavuzlar, ballad trn Rus ve Balkan edebiyatlarndan almlardr. Gagavuz ballada trklerinde, daha ok Balkan ve Rus edebiyatlarndan tercme edildii aka grlen Osmanl dnemi olaylar ve Ruslarn dier milletlerle zellikle Almanlarla yapt savalar ve bu savalarn dramatik sonular anlatlmaktadr. Gagavuz trklerinde sevgi, hasret, lm, yoksulluk gibi hayatn dramatik ynleri yannda mizah taraflar da ilenmektedir. Sz tekrarna ve zeka oyunlarna dayanan esprilerin oluturduu trkler var olduu gibi kaz, kei, pire, san gibi hayvanlar zerine kurulmu ho hikyelerden meydana gelen trkler de bulunmaktadr. Gagavuz halk trklerinde belli bal ekil zellikleri Anadolu ve Balkanlar'da sylenen halk trklerinden pek farkl deildir. Gagavuz trklerinde de hasret, ahin olup yurttan yuvadan umaktr. Nazl gzeller, su testisi elinde suya giderken grlr ve anasndan babasdan istenir. Kzlar, sevdiklerine etekleri bellerinde glmserler. Nian iin gm yzk taklr vb.

Gagavuz trkleri arasnda din konularla ilgili olanlar da vardr. Bu trkler genellikle Hz. sa ve ona duyulan sevgi, gnahlar iin balama dileme, Hristiyan azizleri gibi konularla ilgili olup Yunan, Bulgar, Rus ve Romen din edebiyatlarndan adapte edilmilerdir. 1978 ylnda Kiinev'de baslan Gagauz Arfas Gagauz Hristiyan

Trkleri adl eserde 271 din trk bulunmaktadr. Bu eserin giri ksmnda bu trklerden bazlarnn Rus dilinde karlklarnn bulunduu belirtilmekte ve her trknn ba ksmnda orjinal kayna verilmektedir. Gagavuz trkleri arasnda ekil bakmndan Anadolu'daki "dedim dedi"li trklere benzeyen sevgililerin ve ebeveynlerle ocuklarnn diyaloglarn anlatan trkler de bulunmaktadr. Ballada trklerinde ve dier baz trklerde de olaylarn hikye edili ekillerine bal olarak karlkl konumalara yer verilebilmektedir. Baz Gagavuz trklerinde hece ls ve kafiye dzeninin bir ksm msralarda bozulduu grlr. Bu tr aksamalar, az zellikleri ve komu kltrlerdeki nazm ekillerinin etkilerine balanabilir. Halk trklerinin en bata gelen konularndan biri sevgidir. Sevginin cokulu bir ekilde anlatld lirik trkler yannda, sevip de kavuamamay, aileler arasndaki anlamazlklar ve sonu acyla biten sevdalar anlatan trajik ve dramatik temal trkleri de grmek mmkndr. Gagavuz geleneklerini, gemiten gelen detleri, aile yapsn, hayata ve insana bak yanstan trkler, edebiyatn olduu kadar toplum hayatnn da en nemli kaynaklandr. Trklerde sevda kadar ayrlk ve hasret de anlatlr. Sevdiini, Karpatlar'a gnderen gen bir gelinin syledii, "Yarim gitti Salfed, yl oldu gelmedi, Hayaamn tozu senmedi, Gzmn ya dinmedi." msralar gurbetin, hasretin aclarn anlatmaktadr. Bu trden halk kltr zenginlikleri, Gagavuz Trklerini hem tarih Trk kltrne hem de bugnk Trk topluluklarna balayan en nde gelen eserlerdir. Gagavuz Trklerini, Trk kltrnn en eski kaynaklarna kadar gtren ve bugne kadar gr bir nehir gibi akp gelen Gagavuz ataszleri ve deyimleri, zellikle Anadolu ve Bal-

kanlar'da kullanlan ataszleri ve deyimlerle byk benzerlikler gsterir. Konusunu ve kaynan gemiten alan ve belli bir ezgiyle okunan uzun manzum eserler, dastan ( < destan) olarak adlandrlmaktadr. Destanlar doular itibariyle manzum eserlerdir, ancak bir ksm destanlarn baz ksmlar manzum olarak yazya geirilebilmi, bazlarnn ise sadece hikyeleri tespit edilebilmitir. Bu tr eserler, konularn gemiten gelen baz hikyelerden alm ve nesilden nesile aktarlmak suretiyle zenginleip gelierek gnmze kadar getirilmitir. Bu sebeple pek ok nemli kltr zenginliini destanlarda bulmak mmkndr. Bu eserlerden bazlar deiik zamanlarda halk azndan derlenerek yaymlanmtr. Gzal Meneva hem Toduru adl destanda evinden ayrlan Toduru'nun yllar sonra eve dnmesi ve onu annesinin tanmamasna ramen sevgilisinin unutmamas anlatlr. BezerganGetnid, Aaalm Aaalm, Ak Garip, Bender oolu, Krbzn Derecii, Dolan Yaarim Dolan, Aalime Ol Duvak gibi baz destanlardan gnmze sadece bir ka drtlk kalmtr. Pnar Banda Kzlar, San Man Ganki, lkyaz Geler, Ne stersin Oolutn adl destanlar sevgi ve evlilik konularn ileyen eserlerdir. Bunlarn yannda yolculuk konulu Yol Dastan, at trnn zelliklerini tayan Dastan-Dizmekler, mni trnde karlkl sylemelerden meydana gelen DastanMaaneleri de Gagavuz halk edebiyatnda yaygn olarak bilinmektedir. Destanlar, milletlerin hafzas niteliinde olan eserlerdir. Lba impoe'in 1988-1993 yllarnda Moldavya, Ukrayna, Bulgaristan, Kuzey Kafkasya ve Kazakistan'da yaayan Gagavuzlardan yapt derlemelerde Tepegz rivayetleri, Krolu destanndan blmler, Arzu hem Kamber, Bil hem Zolu, Ak Garip, Tahir hem Zhre, Dengi Boz hikyelerinden paralar tespit edilmitir. Trk Edebiyatnn en byk aheserlerinden biri olan Dede Korkut Kitab Gagavuz Trk Edebiyatnda da ok nemli bir yere sahiptir. Bata Kampre olu Bams Beyrek boyunun halk arasnda yaayan ekli olan Gagavuz halk destan Bengiboz rivayetleri ve Duha Koca olu Del Dumrul boyunda ve Gagavuz halk trklerinde yer alan anne ve baba yerine ein fedakrl ile sevgilinin kurtarlmas motifleri Gagavuz Halk Edebiyatnda grlen Dede Korkut Hikyeleri un-

surlardr. Basat'n Tepegz ldrd boy ile Gagavuzlar arasnda pek ok rivayeti tespit edilen Tepegz masallar arasnda da nemli benzerlikler bulunmaktadr. Ortak Trk destan kltrnn nemli bir kprs olan Krolu'nun Gagavuz rivayetine gre, Krolu Dobruca'ya kadar gelmi, Ayvaz ile birlikte buralarda da yiitlikler yapm ve daha sonra Anadolu'ya dnerek orada lmtr. Krolu'nun bu mcadelelerini anlatan baz trkler Gagavuzlar arasnda hlen bilinmektedir. Gagavuz Trkleri arasnda legenda olarak bilinen ve yaygn olarak anlatlan efsaneler, Trk ktrnn Balkanlar, Dobruca ve Karadeniz kylar evresini nak nak ilemesinin buralar dayla, deniziyle, ovasyla yurt tutuunun hikyeleridir. zellikle bu efsanelerde geen yer ve kii adlar bu blgedeki Trk varlnn salam delilleri olarak dikkati ekmektedir. Trklerde ve dier baz edebi metinlerde olduu gibi efsanelerde de baz uyarlama ve aktarmalar grlmektedir. Rus kltrne ait olduu aka belli olan Sebepli su efsanesi byle bir uyarlama ile Gagavuz folkloruna aktarlmtr. Halk zeksnn ve dili ustaca kullanma becerisinin btnletii bilmeceler, tpk ataszleri ve deyimler gibi, halk edebiyatnn adan aa nesilden nesile aktarlan zenginlikleridir. Gagavuz halk edebiyatnda da kimi manzum kimi dz bir cmleyle kurulmu, fakat genellikle sz banda veya sonunda kafiye ve ahenk unsuru bulunan, bazen de ses tekrarna dayanan doldurma szlerle balayan veya "nedir o?" soru kalbyla biten bilmeceler bulunmaktadr. Gagavuzlarn maani veya maana olarak adlandrdklar mniler, bir nkteyi, bir duyguyu, ll ve kafiyeli bir ekilde aktaran drtlklerden kurulu ksa iirlerdir. Gagavuzlar arasnda yaygn olan mnilerin byk bir ksm Anadolu ve Balkanlar'da yaayan Trkler arasnda da bilinmektedir. Gagavuzlardan derlenen mnilerin ounda hecenin 4+3=7'li kalb ve a-a-b-a kafiye dzeni kullanlmaktadr. Baz mnilerde hece lsnn ve kafiye dzeninin bozulduu, bazlarnda kafiye emasnn a-a-a-a veya a-a-b-b eklinde farkl bir dzene girdii, ok az sayda mninin de msra saysnn be veya altya ulat grlr. Mniler ilk iki msras doldurma veya kalp szlerle kurulan, son iki msrasnda da asl

109 L.S.impoe, Dastanny Epos Gagauzov, Klinev 1997, s.15-17.

maksadn ifade edildii kk iirlerdir. Ancak baz mniler, mni katarlar eklinde trk veya destan zellii kazandrmakta; bazlar ise bir trknn veya baka bir manzumenin bir drtlnden meydana gelmektedir. Bazan da bir manzumenin baz msralarnn alt doldurulmak suretiyle drt msralk bir mni hline getirilmektedir. Mniler sevgi konusunun espirili bir dille ilendii iirlerdir. Yer yer gnmze ait kavramlarn baz mni msralarnda yer almasndan Gagavuzlar arasnda mni syleme geleneinin hlen devam ettiini anlamak mmkndr. Gagavuzlar gibi yaad lke ve blgelerde aznlk durumunda bulunan topluluklar iin varln srdrebilmenin temel art ana dilini yeni kuaklara retmektir. Ana dili retimi, aile iinde bu dilin konuulmas ve ocuklara ynelik edeb almalarn ortaya kmasyla mmkn olmaktadr. Bunun farknda olan Gagavuz gazeteci ve yazar Todur (Fedor) Zanet Kanmcalk (Kiinev 1989) ve Bcecik (Kiinev 1991) adl eserlerinde Gagavuzlarn saylmaklar adn verdii saymacalar, Gagavuzlarm dilkrmak ve yanltma dedii tekerlemeleri ve ayrca ninnileri toplam ve resimli olarak yaymlamtr. : Halk edebiyatnn en zengin anlat trlerinden biri olan masallar Gagavuzlar arasnda da ok yaygndr. Bata Moskof olmak zere, Gagavuz azlarndan derlemeler yapan VVlodzmerz Zajaczkowski, Nikolay Baboglu, Stepan Bulgar, Gavril Gaydarci, Maria Marunevi, .V. Dronom, V.A. Soyov, E.K. Koltsa, Petr ebotar, Maria Durbaylo ve Lba impoye yaymladklar Gagavuz halk edebiyat metinleri arasnda masallara da geni yer ayrmlardr. Trkiye'de de Ege niversitesi aratrma grevlisi Rabia Ukun Gagavuz masallar zerine bir tez hazrlamaktadr. Gagavuz masallarn olaylar ve kahramanlar bakmndan, mitolojik, epik ve halktan insanlar ve olaylarla ilgili olanlar olmak zere gruplandrmak mmkndr. Masallar, kkleri olduka derinlere inen, eski inan ve geleneklerden izler tayan eserlerdir. Gagavuz Masallarnda mitolojik zellikler gsteren Tepegz ile ilgili ayr versiyon tespit edilmitir. Ayn ekilde slam ve Bat edebiyatlarnda nemli bir mitolojik kahraman olarak bilinen skender de Gagavuz masallarnda yer almaktadr. Buna benzer pek ok mitolojik kah-

raman ve motif Gagavuz masallarnda gemektedir. Trk mitolojisinin destanlar devrinden getirdii mill sembol kurt, Gagavuz masallarnda canavar veya yaban adyla yer almakta ve kutsal, yardm sever bir varlk olarak yceltilmektedir. Canavar yortulan adl bayram ve bu adla anlatlan masal bu hususu aka ortaya koymaktadr. Rus mitolojisinde yer alan su perisi rusali aktarma bir kltr unsuru olarak Gagavuz masallarnda grlmektedir. Bulunduklar lkelerde aznlk olma kaderini yaayan topluluklarn efsane ve masallar kurtulu mcadelesi ve kurtarc nitelii tayan kahramanlar bakmndan ok zengindir. Gagavuzlarm da grdkleri bask ve hakszlklar sebebiyle i dnyalarnda yaadklar sarsntlar ve bu durumu halletmek iin duygu plannda verdikleri mcadeleyi masal ve efsanelere yansttklar grlmektedir. Gagavuz masallarnda grlen bir dier nemli motif, masallarn genel havas iinde ok rastlanan yoksul ve sradan insanlarn imkszlklara ramen baarl olmas, gl ve kibirli insanlara kar akl ve almayla stnlk salamasdr. Padiahn kzn almak iin ilan edilen yarmaya giren kardeten birinci ve ikincisinin kendilerine ok gvenmelerine ramen baarsz olmalarn, ancak mtevazi bir insan olan kk kardein imtihan baararak padiahn kzn almasn anlatan gsz ve zayfn desteklendii masallar Gagavuzlar arasnda da ok yaygndr. Ay-Kulak masalnda olduu gibi aa, da gibi tabii zenginliklerin anadan babadan kalma bir miras olarak deerlendirilmesi ve bunlara zarar verenlere kar mcadele edilmesinin yceltilmesi Gagavuz masallarnn beeri manada da byk bir kymet ifde ettiini ortaya koymaktadr. Gagavuzlarda fabllere benzeyen hayvan masallar da bulunmaktadr. Bu masallardan bazlarnn dier milletlerin masallaryla byk benzerlikler gsterdii grlmektedir. Masallarn giri ve bitileri tekerleme niteliinde ho espirilerle ve ses tekrarlaryla zenginletirilmi kalp ifdelerdir. Gagavuz masallar "Varm bir vakit, yokmu bir vakit" cmlesiyle balar. Baz masallarda ise daha zengin bir giri blm yer almaktadr. Nikolay Baboglu'nun tespit ettii baz masal girii ve bitileri yledir;

110 Gll Yololu, "Qaqouz Dastanlannda "Kitabi - Dede Qorqud" Motivleri", Mill Folklor, yl: 10, S.39, s.82-83. 111 Rabia Ukun, "Gagauzlarda Tepegz Versiyonu", Trk Dnyas ncelemeleri Dergisi I, Ege niversitesi Trk Dnyas Aratrmalar Enstits yay., tir 1996, s.59-72. 112 Rabia Ukun, "Gagauz Halk Edebiyatnda iskender Efsanesi", Karlatrmal Edebiyat Aratrmalar Sempozyumum, 30-31 Mays 1 Haziran 1997..

I. Masal girii: Masal, masal' maniki, trnaavaroniki, onikinin yars atlad... Be tilkinin derisi kuvancnn ars satcnn dars,
popazn da kars.

II.Masal girii:
Vani, Vani-kutubani, Tngrdatma bakrlanrkdrsn katrlar, Katrlarda kalvak yok, ocuklarda kalpak yok... III. Masal girii: Masal, masal matlad Masal kp atlad. Masal, masal maniki, trnaa vardr oniki.

Masal bitilerinden rnekler: I. Masal bitii:

Masal-masal maniki, trnaa vardr oniki, onikinin yars, be tilkinin derisi, masaln geerisi... II. Masal bitii: Trk aldm, oynadm. Sevindim, hep ennendim, Idim-itim, semirdim. Masal da bitirdim. III. Masal bitii: Sledim size bunu, buydur masaln sonu, DelicadDelica, masallara iylenca. Akl aan gelecek, masaldan o gidecek.

Masal anlatclar, zaman zaman araya girerek

masalda geen olaylarla yaanlan hayat ve gerek zaman arasnda ilgi kurmakta, bylece masaln aslnda gerek hayatn bir aynas olduunu anlatmaya almaktadrlar. Trk insannn bilgeliinin ve nkte zekasnn zirvesi olan Nasreddin Hoca, dier Trk boylar ve Trk kltrnn yaylma alan iinde olan milletlerde olduu gibi, Gagavuzlarda da yaamaktadr. Gagavuzlar, Nasreddin Hoca'y siyah sal ve bykl bir gen olarak tasvir etmektedirler. Nasreddin Hoca fkralar, Moskof bata olmak zere Diyonis Tanasoglu, Nikolay Baboglu, Stepan Kuroglu, Wlodzimierz Zajaczkowski gibi aratrmaclar tarafndan derlenmi, ayrca Nasreddin Hoca hakknda Petri ebotar bir kitap yaymlanm ve Tudorka Arnaut bir makale yazmtr. Nasreddin Hoca yannda Gagavuz Trklerinde ona benzer bir tip olarak Kurnaz Ks vardr. Tatar, zbek, Azerbaycan ve Trkmen Trklerinin halk edebiyat geleneinde de bulunan Kurnaz Ks bazan bir masal, bazan da bir fkra kahraman olarak karmza kar, baz fkralarda ise Nasreddin Hoca'nn yerini almtr. Kurnaz Kse, aklla her ii zen, olduka zeki ve becerikli bir halk kahramandr. Kurnaz Kse fkralarn ilk olarak 1890 ylndan itibaren V.A. Moskof derlemi ve bu derlemelerini 1895 ylnda Kazan'da yaymlamtr. Dualar ve beddualar, szl kltrn kalplam ifdeleri olduklar -iin halk edebiyat ve folklor bakmndan deer tayan szlerdir. Gagavuz Trkleri arasnda tespit edilen dualar ve beddualar hem din hem kltrel bakmdan nemli zellikler gsterir. Gagavuz Trkesinde dua iin okumak ve ii sz," beddua yerine de betfa sz kullanlmaktadr. Dua ve beddualar kadnlar arasnda daha ok kullanlan ve onlar vastasyla nesilden nesile aktarlan ifdelerdir. Bu tr szler, hayat, tabiat deerlendirme, iyi ve kt ile ilgili dnceleri ortaya koyma bakmndan nemli ipular vermektedirler. Gagavuz Trkleriyle dier Trk topluluklar arasndaki dil ve edebiyat balantlarn ortaya koyan en nemli unsurlardan biri de slm Trk Edebiyatnn klasikleri olan Arzu ile Kamber, k Garip, Kerem ile Asl, ah smail ve Dede Korkut Kitabnda da yer alan Bengi Boz veTepegz hikyeleridir. Bu eserler bata Bat Trkl olmak zere dier Trk

113 Petri ebotar, Bizim Dost Nastradin, Kiinev 1992. 114 Tudorka Arnaut, "Gagauzlarda Nasreddin Hoca", Nasreddin Hoca'nn Dnyas, Ankara 1996, s.l05-110.

boy ve topluluklar ile Gagavuz Trkleri arasnda kpr grevi stlenmektedir. Gagavuz Edebiyatnda tespit edilen rivayetlerle dier Trk edebiyatlarnda mevcut olan rivayetler arasnda ok nemli ortaklklar ve benzerlikler grlmektedir. slam gelenek iinde teekkl eden bu halk klasiklerinin Gagavuz rivayetlerinin Mslman Trklerin edebiyatlarnda grlen rivayetlerden nemli

bir farkllk gstermemesi Trklerin slmiyete girdikten sonra da dier dinlere giren Trklerle kltrel balantlarnn kesilmediini, hatta pek ok bakmdan kuvvetlenerek devam ettiini ortaya koymaktadr. Bu balantnn bir sonucu olarak Gagavuz Trklerinin dillerinde, edebiyatlarnda ve sosyal hayatlarnda pek ok slam unsur canl bir ekilde varln srdrmektedir.

ada Edebiyat
ada edebiyat tabirinden kastedilen Gagavuz Trklerinin son dnemde ortaya koyduklar yazl edebiyattr. Gagavuzlarn yazl kltrle olan balantlar dier pek ok toplumda olduu gibi din metinlerin okunmas yoluyla olmutur. Ortodoks Gagavuzlar, din kaynaklar balangta Rum, Bulgar, Romen ve Rus dilleriyle yazlm eserlerden takip etmilerdir. Gagavuzlarn Trke yazlm din belgelerle tanmas Anadolu Hristiyan Trkleri olarak adlandrlabilecek olan Karamanllarn Grek harfleri ile yazdklar veya baka dillerden evirdikleri din metinler yoluyla olmutur. Karamanllar, bu eserler yoluyla Gagavuzlara hem Trke yazlm din bilgileri hem de yazya geirilmi Trk halk edebiyat metinlerini ulatrmlardr. Gagavuzlarn Karamanlca eserlerle olan balants ok uzun sreli olmamtr. Ancak etkileri bugn de devam etmekte ve o dnemlerde halk kltrnn bir unsuru hline gelen pek ok eser, bugnk edebiyata malzeme ve ilham kayna olmaktadr. Uzun sre Osmanl Devleti'nin snrlar iinde bulunan topraklarda yaayan Gagavuzlar, Anadolu'da geliip Balkanlar'a kadar uzanan szl edebiyattan pek ok unusur almlar, ancak slam gelenek iinde gelien yazl 'edebiyatla hemen hemen hi ilgilenmemilerdir. Bilhassa Divan edebiyatnn Gagavuzlar zerinde her hangi bir etkisinden sz etmek mmkn deildir. Gagavuz Trkesiyle yazlan ilk eser, 1810 ylnda Viyana'da yaymlanan Psaltr'dr. lk tercmelerin de Aristofanes'in ve Pukin'in eserlerinden yapld ifde edilmektedir. Gagavuz Trkleri, edebiyat, hele de yazy ve yazl kltr mill kimlii ayakta tutan en temel unsur olarak grmlerdir. Din yoluyla asimile edilmek istenen Gagavuzlar, zellikle Karamanllarla olan balantlar kesildikten sonra iine dtkleri kltrel buhrandan bir k yolu aramaya balamlardr. 20. yzyln balar Gagavuzlar iin bu arayn hat safhaya ulat bir dnemdir. Mihail akr, byle bir dnemde Rus hkimiyeti altnda bulunan Gagavuzlar iin Romen alfabesiyle din eserler vermeye alm, bu abalarn Moldavya Romanya'ya getikten sonra da devam ettirmitir. lk olarak 1907 ylnda Gagavuz Trkesiyle tek sayfalk din bir gazete karmtr. Gagavuzlarn tarihi ve kimlii konusundaki almalarmVzata Besarabiei adl gazetede 1933 ve 1934 yllarnda Romence olarak makale hlinde yaymlam, 1934 ylnda ise ayn
almay Besarabieal Gagauzlarn Istorieas (Be-

sarabiyal Gagavuzlarn storiyas) adyla ve Gagavuz Trkesiyle. bir kitap olarak karmtr. akr'n yapt dier bir nemli alma, Bizim Saabmz Iisus Hristosun Ai (aiozlu) Evanghelieas, (Ki-

inev 1934) "hani Apostol Matfeidean eaea ghecilmi" ibaresi ve "Bu Evangheliei geirdi gagauz dilinea protoierei Mihail Ciachir".aklamasyla sunulan ncil tercmesidir. Gagavuzlarn din dilini Trkeletirerek yaz dilinin temelini atan akr'n nemli eserlerinden biri de Dua Chitab Gagazlar iin (Kiinev 1935) (Dua Kitab Gagavuzlar iin) adl eseridir. Bu almalaryla akr, Gagavuzlar din yoluyla srdrlen dil ve kltr asimilasyonundan kurtarm, Gagavuz Trkesini Gagavuzlarn hayatnda daha nemli bir yere oturtmu ve daha sonra gelien Gagavuz edebiyatnn da temellerini atmtr. Mokov, 1904 ylnda yaymlad. Gagavuz halk edebiyat metinlerinin sonuna Gagavuz Trkesi-Rusa bir szlk koymu ve bylece Gagavuz Trkesiyle ilk szl yaymlamtr. kinci Ga

115 Petri ebotar, Gagauzskaya, Hudecetvennaya Literatura / 50-80-e gg. XX v., Kiinev 1993, s.7'den naklen; Mustafa Argunah, "ada Gagauz iiri", Trk Dili Trk iiri zel Says V (Trkiye D ada Trk iiri), S.531, Mart 1996, s.679. 116 Bizim Saabmz Isus Hristosun Ay (ayozlu) Evangeliyas "hani Apostol Matfeyden yazya geilmi", "Bu Evangeliyi geirdi Gagavuz diline protoierei Mihail akr".

gavuz Trkesi szl ise akr'n Dictionar Gagauzo (Tiurco)-Romn (Kiinev 1938) adl eseridir. Gagavuz Trkleri, Azerbaycan ve Krm Trkleri ile yakn kltrel ilikiler kurmulardr. Bu kltrel yaknlama 1930'lu yllara kadar uzanmaktadr. Nikolay Arabac bu yllarda Gagavuz Trkesiyle yazd baz iirlerini Krm'da kan bir gazetede yaymlamtr. Gagavuzlarn yaz dili hayatnda akr'n ld 1938 ylndan 1957 ylna kadar bir boluk yaanmtr. Moldavya'nn Sovyetler Birlii'ne baland yllardan balamak zere Gagavuz aydnlar baz kltrel haklar elde etmeye almlar, ancak bata Moskova olmak zere btn yetkililer bu taleplere kar ilgisiz kalmlardr. 1957 ylnn ilk aylarnda Gagavuz kltr hayatnda baz hareketlenmeler olur, 26 Nisan 1957'de SSCB Devlet Bakan Kruev bir vesileyle Gagavuzlara bir kutlama telgraf gnderir ve 27 Nisanda Diyonis Tanasolu bu telgrafn Gagavuz Trkesiyle yaymlanmas iin Moldova Sosyaliste gazetesinin yayncsna verir. Bylece bu telgraf metni Rus krili ile Gagavuz Trkesine evrilmi olarak yaymlanr ve Gagavuz alfabesinin ilk adm da bylece atlm olur. 30 Temmuz 1957'de SSCB Moldavya SSC Yksek Sovyeti'nin karar ile Diyonis Tanasoglu ve L.A. Pokrovskaya'dan kurulu bir komisyonca Kiril esasl bir Gagavuz alfabesi oluturuldu. Bu alfabeyle gelitirilen yaz dili, byk lde Merkez azna dayanmaktayd. Ancak Gney aznn baz zellikleri de bu yaz diline dahil edilmitir. 1958 ylnda Nikolay Arabac, Diyonis Tanasoglu'na yazd bir mektupta 1947 ylndan beri verdikleri mcadelenin Gagavuzlar iin bir alfabe dzenlenmesiyle ok nemli bir aamaya ulatn, bu gelimenin ardndan Gagavuz kltrnn btnyle ortaya konulabileceini ifde eder. 1957-1960 yllar arasnda Moldova Sosyaliste gazetesinde haftada bir Gagavuz Trkesiyle bir sayfalk bir ilave karld. nce Diyonis Tanasglu'nun sonra da gnat Baboglu'nun ynetiminde kan bu ilavede Nikolay Tanasoglu, Diyonis Tanasoglu, Dimitri Karaoban, Nikolay Baboglu, Mina Ks, Vasiliy Duloglu, Filip Popaz, Aleksey Tukan, Saveli Ekonomov, Stepan Kuroglu gibi pek ok yazar ve airin eserleri yaymland.

Ayn yllarda Gagavuz Trkesiyle Diyonis Tanasoglu'nun ve Maria Marunevi'in ynetiminde haftalk radyo yaynlar da yaplmaktayd. Gagavuz Trkleri edebiyatnn szl gelenekten yaplan derlemeler ve ada yazar ve airlerin eserlerinden yaplan semelerle oluturulan ilk antolojisi Diyonis Tanasoglu'nun hazrlad Bucaktan Seslar - Literatura Yazlar (Kiinev 1959) adl eserdir. Eser iki blmden meydana gelmektedir. Birinci blmde halk edebiyat trlerinden olan trkler, masallar, sleyiler, dastannar rneklendirilmektedir. kinci blmdeki Bugnk Yazlar'da ise Vani akr, Aleksey Tukan, Filip Popaz, Kosti Filoglu, Nikolay Arabac, Nikolay Tanasoglu gibi yazar ve airlerin eserlerinden rnekler verilmektedir. 16 Kasm 1957 ylnda Moldavya SSC Babakanl kard bir kanunla Gagavuzlarn ana dilleriyle eitim yapmasna izin verdi. Nikolay Baboglu ve Diyonis Tanasoglu'nun hazrlad Gagauz Dili ders kitaplar ilkokul 1., 2., 3. snflarnda okutuldu, bu snflarda btn dersler Gagavuz Trkesiyle verildi. 4.- 8. snflarda ise dersler Rusa olarak verilmekteydi, ancak bu snflarda Gagavuz Dili ve Edebiyat dersleri okutulmaktayd. 1960 ylnda Gagavuz Trkesinin ve Edebiyatnn okullarda retilmesine ve Gagavuz Trkesiyle yaplan szl ve yazl yayna son verildi. Bu yasak fiilen 10 yl kadar srd, 1970'li yllarda Nikolay Baboglu'nun ynetiminde Komrat adl Gagavuz Trkesiyle bir gazete kmaya balad, ancak bu gazete de uzun mrl olmad. Gagavuz kltr hayatnda grlen bu duraklama dnemi, dier pek ok Trk boy ve topluluunda olduu gibi durgunluk devri olarak adlandrlmaktadr . 1985 ylnda Sovyet ynetim anlaynda byk bir deiiklie yol aan aklk politikas Gagavuz Trklerinin kltr ve edebiyat faaliyetlerine de yeniden bir hareketlilik getirmitir. 1986 ylnda Moldavan Yazarlar Birlii Literatura i Arta (Edebiyat ve Sanat) gazetesinde Nikolay Baboglu hazrlad Gagavuz Trkesiyle bir sayfa yaymlanmaya balad, Moldavya Yazarlar Birlii'nin Gagavuz Edebiyat Blm'nn yardmlar ile devlet televizyonunda 1986 ylnn Mart ayndan itibaren "Bucaan dalgasnda" adyla Nikolay Baboglu, Todur Zanet ve Olga Radova'nn ynetiminde bir program hazrland ve radyoda Gagavuz Trk-

117 Gll Glmemedova, "ada Gagavuz Edebiyat", (akt. S.an), Karda Edebiyatlar, S.18, Nisan-Mays-Haziran 1989, s.21-23. 118 Olga Radova, "Gagavuz Edebiyatnn Gelimesi", Karda Edebiyatlar, S.41, Ekim-Kasm-Aralk 1997, s.18-22.

esiyle programlar yapld. 14 Austos 1988'de Sovetskaya Moldova gazetesi Ana Sz adyla 15 gnde bir, Gagavuz Trkesiyle hazrlanm 4 sayfalk bir ilave vermeye balad. air ve yazar Todur (Fedor) Zanet'in ynetiminde kan bu gazete Gagavuzlar ve Azerbaycan Trkleri arasnda byk yanklar uyandrd. Gazetenin tiraj bir ara 80 bini buldu. Sovyetler'de ba gsteren aklk ve yeniden yaplanma politikalarnn ncln yapan bu gazete, ksa srede bamsz bir yayn organ hline geldi ve yeni fikir ve edebiyat almalarn ynlendirdi. Bu gazetenin ilk saylarnda balnn stnde "Btn Dnneyin Proletarlar birlesiniz yazmaktayd. Nikolay Baboglu, 1991 ubatnda Eskiehir'de yaplan Yunus Emre Sempozyumu'na katldktan sonra Yunus'un fikirlerinde etkilendi ve Baboglu'nun isteiyle gazetenin balnn altna "Sevelim Sevilelim" ibaresi kondu. 1991 Austosunda gaztenin 3. kurulu yldnmnde gelien milliyetilik duygularnn etkisiyle gazetenin ba ksmna "Ana Sz Ouzluk Yaasn" sz yerletirildi. Ana Sz, Gagavuz yazar ve airlerinin iir ve yazlarn yaymlamakla kalmad ve Gagavuz Trklerinin her trl talebini ve Trk Dnyasyla ilgili fikirleri ve meseleleri de gndeme getirmekten geri durmad. 1989 ylnda yaanan Bulgaristan Trklerinin gn, 19-20 Ocak Azerbaycan katliamn Gagavuzlara duyurdu ve yaplan hakszlklara aka tavr koydu. Gagavuz Trklerinin zerklik ve yeni haklar elde etme abalarn dile getirdi. Son yllarda Trkiye Trkesinin ve Trkiye'deki yazar ve airlerin tantlmas iin bir aba iine giren gazete ynetimi Trk yazar ve airlerinin eserlerinden rnekler yaymlamaya ve "Trke reniyoruz" adyla blmler vermeye baladlar. Ana Sz'nn bu gzel aba ve faaliyetlerinin grd ilgi ve memnuniyet yeni gazete ve dergi karma almalarn hzlandrd. Petr Yalanji'nin ynetiminde Gagauz Sesi adl gazete kmaya balad. Bu gazetede de Gagavuz yazar ve airlerinin eserlerinden rnekler sunulmaktadr. 1989 ylna kadar eser veren Gagavuz yazar ve airlerinin eserlerinden yaplan semelerle Stepan Kuroglu'nun hazrlad lkyaz Trks (Kiinev 1989) adl antolojide Peetler (iirler), Annatmaklar (nesirler) ve Bizim Umutlar blmleri yer almaktadr. Peetler blmnde Todur Zanet'in,

Todur Marinoglu'nun, Petr Moysa'nn Vasili Filioglu'nun iirlerine yer verilmektedir. Annatmaklar blmnde Stepan Bulgar'n, van Topal'n Nikolay Tufar'n, Petr Gagauz ebotar'n hikye, masal ve hatra tr eserlerinden semeler bulunmaktadr. Bizim Umutlar'da ise Tudorka Arnaut, Vasili Duloglu, Mariya Kalu, Valentina Karanfil, Andrey Koanci, Dmitri Novak, Georgiy Taoglu, Petr Yalanji gibi gen yazar ve airlerin eserlerinden rnekler yer almaktadr. lkyaz Trks'nde Gagavuz edebiyat hakknda baz deerlendirmelerin yapld van Topal'a ait "Gagauzlarn Literaturas: Baklar hem Dnmeklr" adl bir yazya yer verilmitir. Bu yazda, Gagavuz Edebiyatnn Sovyet halklar arasnda en genci olduu belirtilmekte ve bu edebiyatn nclerinin dilci ve etnograf D.Tanasoglu, G.Gaydarci, S.Kuroglu, Gagavuz halk mzesinin kurucusu D.Karaoban, eitimci N.Tanasoglu, K.Kretsu, N.Arabac, M.Ks ve N.Baboglu olduu bildirilmektedir. iir ve nesir trnde eserler veren bu sanatlar sayldktan sonra ada Gagavuz Edebiyatnda baz ilkler hakknda bilgiler verilmektedir. Sahnelenen ilk Gagavuz piyesinin, Komrat Kltrevi sahnesinde oynanan D. Tanasoglu'nun yazd "Bucakta Yaln" olduu ifde edilmektedir. Rusadan N.A. Knlov'un "Masallar", Moldavancadan da . Kriyanga'nn "Biaz Arap" adl eserlerinin K. Krentsu tarafndan Gagavuz Trkesine, Gagavuz Trkesinden de D. Karaoban'n iki, M. Ks'nin bir eserinin Rusaya evrildii ve ilgiyle karland anlatlmaktadr. . Topal, yerinde bir tespitle ada Gagavuz yazar ve airlerinin folklor arlkl ve kaynan byk lde mahall kltrden alan eserler verdiklerini belirtmekte ve baz aydn yazar ve airlerde yeni bir takm edeb araylarn ba gsterdiini ifde etmektedir. lkyaz Trks'nn yayncs S. Kuroglu, eserin giri blmne yazd "Yldzlarn aydmnnda" balkl yazsnda Gagavuz yazar ve airlerini Gagavuz kltrnn zerine doan yldzlara benzetmektedir. air ve yazarlar zerinde yapt deerlendirmelerde P. Gagauz ebotar'm szn, misafirini rktmekten korkan bir arkada sesine benzetmektedir. S. Bulgar'n yazdklarnn yolunu insann yreinden, tabiatndan, dlerinden ve dncelerinden; P. Moysa'nn iirlerinin damarlarn halk trklerinden, mnilerden ve kendi

yrek duygusundan aldn belirtmektedir. V.Filolu'nu iirlerinde alaca boyal bir mr sunan zahmeti, T. Zanet'i keskin gzl bir sz avcs, . Topal' gelecek vaad eden bir kritiki olarak deerlendirir. N. Tufar, M. Durbaylo, G. Genov ise nesir tarznn ustalardr. "Bu "lkyaz Trks" toplumun (antolojinin) yolu diildi ksa. Kimi avtorlar (yazarlar) Marinoglu Todur, Bulgar Stepan, Topal van, Filioglu Vasiliy, Gagauz-ebotar Petr ilk yazlarn getirdilr 1979 ylda, toplum hazrland 1982 ylda. Ama tipara (baskya) yol ald sonda." diyen S.Kurolunun aklamalarndan anlaldna gre 1979'da almalar balayp 1989'da bitirilmi olan bu eserde D. Tanasoglu, N. Baboglu, M. Ks, D. Karaoban gibi ada Gagavuz Edebiyatnn pek ok yazar ve airinin eserlerine yer verilmemitir. 1993 ylnn Mays aynda Moldavya Parlamentosu Gagavuzlarn Ltin harflerine gemesine karar verdi. G. Gaydarci, D. Tanasoglu, E. Koltsa'dan kurulu bir heyet, 1992 ylnda Marmara niversitesi'nde Trk Dnyas aydnlarnn katlmyla dzenlenen Milletleraras ada Trk Alfabeleri Sempozyumunda kararlatrlan 33 harfli ortak Trk alfabesine uygun olarak Ltin esasl yeni Gagavuz alfabesini ve imlsn hazrlad. Buna gre imdiki zaman eki kaln sradan kelimelere geldii zaman kullanlan a aras nl, e ile ak e, ile, Rusa dn kelimelerde kullanlan is aras nsz t ile gsterilecek, baz Trk lehe ve ivelerinde ve baka dillerden alnan dn kelimelerde bulunan Xx, Ww, Qq, nszleri sadece bu dil, lehe ve ivelerden geen kelimelerde kullanlacaktr. Gagavuzlarn Ltin harflerini kabul etmelerinden sonra Ana sz ve Gagauz sesi adl gazeteler, yeni Gagavuz harfleri ile kmaya balad. Bu gazetelerle birlikte 1996 ylndan itibaren Stepan Bulgar'n ynetiminde Sabaa Yldz adyla aylk bir dergi daha kt. Bu dergi bask kalitesi ve zengin muhtevasyla Gagavuz Edebiyat ve kltr hayat bakmndan ok nemli bir adm olmutur. Derginin ilk saysnda Ba Redaktr Stepan Bulgar derginin kn yle haber vermektedir: "Gagauz dilind latn grafikasnda ilk jurnal kt. Bakarak halkn istoriyasna (tarihine) biz anneerz, ani yeni jurnal iyi nian (iaret) kulturamzda. Gazeta, jurnal, teatr (tiyatro) -bunnarlan ker halk dn

Bu szlerin ardndan S. Bulgar Gagavuz kltr ve Trk Dnyasnn kltr zenginlii hakknda u nemli grleri ortaya koyar. "Trk dnnsnn kulturas - o bir gk kuaa, gagauz kulturas onun bir rengi". Gagauz kltrnn bu zenginlik iinde ne ifde ettiini de yazarn u szlerinde grmek mmkndr. "Ne fenomen var gagauz kulturasnda? ki bin yl dnmnd Evropada btn dn zn ker bir trk-hristian kulturas, angs (bazs) getirer kendisinnn ok trl ilr taa eski vakflardan hem bu vakdn bakn bnk dnya. Geip zamann iinden bizim insan kurdu kendi avtonomiyasn (otonomisini). Sindi ilerd gagauz kulturasna aler bk perspektiva (perspektif) rm (yrmek iin) vaktlan barabar." Sabaa Yldz, tpk Ana sz'nn Krlang ilvesi gibi bir de Gneik adyla ocuk dergisi ilvesi karmaktadr. Gagavuz aydnlar dili yaatmann ve bir edebiyat zenginlii gelitirmenin ok erken yalarda balamas gerektiinin farkndadrlar. Bu derginin ilk saysnn d arka kapanda Gagavuz ocuklarna u duyuru yaplmaktadr. "Sevgili kk okuyucular! "Gneik" jurnalin redaktiyas (yaynclar) daner siz teklifln. Kim sever ana dilini hem yazer stih (msra), annatma (hikye), masal -yazn yaratmalarnz (eserlerinizi), annalsn, isl (iyice), da yollayn Gneik redaktiyasna." Sabaa Yldz, son dnem Gagavuz Edebiyatnn en gl yayn organ olarak sayfalarnda iirlere, hikyelere, ilm ve kltrel yazlara, resimlere, Gagavuzlarn yakn gemiine ait fotoraflara ve Gagavuz Trkesinin retimiyle ilgili baz ders dokmanlarna yer vemektedir. Derginin 2.says Mihail akr'a, 3.says ise Dimitri Karaoban'a adanmtr. Bu zel saylarda sz konusu yazarlarn hayat, eserleri ve Gagavuz kltr ve edebiyatna yaptklar katklar anlatlmaktadr. ada Gagavuz Trk Edebiyat, tr bakmndan iir arlkldr. Gagavuz airlerinin baz eserleri deiik Trk lehe ve ivelerine aktarlm, Gagavuz Trkesiyle yazlm baz iirler ise Rus ve Moldavan dillerine evrilmitir. Gagavuz Edebiyatnda, bata Rus yazar Tolstoy, Pukin, Maksim Gorki ve ehov ile Romen airi Eminesku olmak zere baka milletlerin yazar ve airleri byk ilgi grmektedir. Bu tr baka milletlerin dillerinden evrilmi eserlerden rnekler okul ki-

taplarna girmitir. Gagavuz airleri, edebiyat, zellikle de iiri iinde yaadklar topluma, tarihe, doup b ydkleri yerlere, mahall geleneklere ve sosyal deerlere duyduklar ilgi ve sevgiyi anlattklar bir vasta olarak grmektedirler. Gagavuz iiri, bir an lamda yaad her yerde kendini yalnz ve ku atlm hisseden Gagavuz insannn yreinin yank bir namesidir. Bu sebeple iirlerde ciddi bir sanat kaygsnn veya ok zel baz duygu ve ara ylarn bulunmad grlr. phesiz btn a irler gibi Gagavuz airleri de sevgiyi bayrak yap m ve sevgiliye duyduklar ak btn gzellii ile dile getirmilerdir. Ancak Gagavuz airlerinin ak ve sevgi konulu iirlerinde de bir burukluun, bir bakaln bulunduu gzden kamyor. Her eyi sevdadan balatan gen Gagavuz airi Petri Yalanji'nin msralar bunu ok ak olarak ortaya ko yuyor: Hepsi sevdadan ekeder: (balar) Yaamakta ilk glmk, Zorlukta bitki (son) yanmak, Ksmetlikt sevinmk. Petri Moysa da sevgiyi yaarken ektii zorluu u msralarda da vuruyor: Gn sanenm sndrcm, Solarsam bir ker yalan, Ya da heptn kuduracam, Olarsam sevgim piman. Gagavuz iirinde sevgi, sadece sevgiliye duyulan ak deildir, ana sevgisi, ana dili sevgisi, aile ocana duyulan zlem, Bucak'a, Komrat'a, Bealma'ya, adm adm yurt topraklarna duyulan sevgi btn gzellii ile dile gelir. Koanc Andrey, Benim Anam adl iirinde artk hayatta olmayan anasna duyduu minnet ve sevgi duygularn anlatyor: Benim anam, paal (deerli) anam, Te sindi oldu annamam. Sn ne iin, ah, kaybeldin, (kayboldun) Kendi mrn biz verdin. Pek ok Gagavuz airi iirlerine Gagavuz ehir, kasaba ve kylerinin adlarn vermektedirler. Vasi Filioglu Benim Bealmam adl iirinde "Gn diitirmm seni, / Benim Bealmam" diyerek Bealmay gnele deimeyeceini syler. Ayn air

Bucak adl iirinde Bucak'a "Paal Bucak tarafm, / Canabine (cenaplarna) var lafm" diyerek seslenir. Mina Ks de, Selam Sana, Topraam! iirinde yine Bucak'a seslenir ve "Severim ban Bucaa topraa, / Ani kurar bana sofra / Uaklmdan geni-geni- / Aan terli biterdi i." msralar ile vatann insana nimetler sunan, zerine aln teri dktmz yer olduunu bildirir. Todur Zanet'in Ana Dilim iirinde yer alan; "Ana dilim m, / Binnn yl yaeer erd. ... Ana dilim sancmz- / Salt onunnan yaaycez." msralar, Gagavuzlarn ana dillerini gemii gelecee balayan bir kpr olarak grdklerini ortaya koymaktadr. Valentina Karanfil adl Gagavuz gen kz Kendi Dilimda adl iirinde ana dili sevgisinin insan olmann art olduunu; "Kim azetmeer (hazzetmiyor) dilindn / O hi diil insan" msralar ile anlatyor. Sovyetler Birlii dnemindeki gemiteki her eyi kt ve Ruslar hep byk ve gl gsterme abalar, Gagavuz Trk Edebiyatna da belli llerde yansmtr. Mina Ks Zoor Vakflarda adl iirinde "O zoor, boyar (burjuva) irkin vakdmda, / Aan durard aalk yakada" msralar ile gemii aln yaand bir karanlk devir olarak mahkm ederken Haliz Ksmet adl iirinde yer alan "Krkta Sovet kuvedi / Topraamz kurtard... Kahr-zorluk yok oldu, / reemizde gl at." msralar ile Sovyetler Birlii'nin Moldavya'y ilhak ediini her trl gzelliin balangc olarak deerlendirir. Gavril Gaydarci de Kalmam sz adl iirinde; " otuz karda tuterlar / Arka biribirin. / Rus aasn sayerlar / En hatrl erin." diyerek Sovyetler Birlii'nin Rus aann ardnda saf tutan kardelerden meydana geldiini bildirir. ada Gagavuz airleri, iirlerinde halk edebiyatnn ekil zellikleri yannda motif ve konularndan da byk lde faydalanrlar. Petr Gagauz ebotar, Nastradinin Trks adl eserinde bir hoca fkrasn iirletirir. Kerem adl bir baka iirinde "Kl olunca sevgidn yanmaa isteerim." msrasnda, Kerem ile Asl hikyesinin sonunda yer alan Kerem'in sevgisinden dolay yanp lmesi olayna telmihte bulunur ve Kerem'in adnn yanna dt bir dipnotta "Kerem-Trk folklorundan bir olan, angs lm sevgidn" aklamasn yapar.

Gagavuz iirinde en ok kullanlan nazm birimi drtlktr. Beyite, beli altl bentlere yer veril di i gi bi; serbe st na z ma uy gun i i rle r de g rlr. Mstezata ve serbest mstezata benzer uzunlu ksal msralarla yazlan iirlerle y eni baz e k i l a r a y l a r n a g i r i l m e k t e d i r . K a f i y e v e r e d i f iire ses zenginlii salayan ahenk unusurlar olarak grlmek te ve y ay gn olarak kullan lmaktadr. iirde her hangi bir vezin kay gs y oktur. Ancak msra uzunluklarnn biri birine y akn olduu sy lenebilir. ada Gagavuz Edebiyatnda nesir tarz, iire gre fazla gelimemitir. Dz y azyla verilen eserlerin iinde en gelimi olan annatmaklar a d verilen hikye trdr. Gagavuz hikyelerinin byk ounluunda ocukluk ve genlik htralar ve sradan Gagavuz insannn gnlk hayatndan arpc sahneler verilir. Gelenekler, konusunu Gagavuz folklorundan alan efsane, masal ve f kr alar, bu tr eserlerde grlen di e r k o nulardr. Gagavuz Edebiyatnn tek roman Diyonis Tanasoglu'nun Uzun Kervan (Kiinev 1985) adl eseridir. Bu eser bir Gagavuz (Ouz) tarihidir. Y a z a r , r o m a n sl u b u i i n d e G a g a v u z l a n n t a r i h macerasn verir. Bu sebeple reticilii n plana al r v e e ser z a ma n za ma n bi r de r s kit ab h a v a s n a girer. Btn bunlara ramen ilk Gagavuz roman bu y az dili ve kltr varl ile bir romann y azlabileceini ortaya koymas bakmndan Gagavuz Edebiyatnda nemli bir merhale tekil eder. Dimitri Karaoban'n Alak Saak Altnda ve Tamannk adl hiky eleri ve dier nesirlerinden y ap-

t semelerle meydana getirdii Proza (1986) adl nesir antolojisi ve aslnda tarihi olan, eserlerinde de Gagavuz tarihine geni y er ay ran Stepan Bulgar'n Canavar Yortulan (1990) adl eseri Gagavuz ne sir e d eb iy atn n s o n d ne m d e ul a t se viy ey i ortaya koyar. Sabaa Yldz dergisinin ilk say snda y er alan (Kaldrlmn y azlar) akla ma sy la y ay ml a na n hi k y el e r d e b u hi ky e t rnn rnekleri olarak dikkati ekmektedir. Gagavuz Edebiy atnda pek ok ilke imz a atan Diyonis Tanasoglu, Gagavuz tiyatrosunun da ncln y apmaktadr. Yazarn sahnelenen ilk Gagavuz piyesi olan Bucakta Yaln (1974) dnda bir de Olann Sevdas (1981) adl piyesi bulunmaktadr. ada Gagavuz Trk Edebiyat, krk yllk bir gemie sahiptir. Bu sre iinde Gagavuz y azar ve airleri 30 civarnda kitap karm ve geni a pl geri kalanlar mahall se viy ede ol mak ze r e baz dergiler y ay mlamlardr. Bu eserlerin Ga ga v uz mil l va rl nd a ki et kil eri e de b ky metl er i ile llemeyecek kadar byktr. Gagavuz Yeri'nde yaayan 200 bin Gagavuz, Mihail akr'm 20. y zy l n b a la n n da a t y ol d a n ile rley er e k he m di e r l ke ve b l gel e r de y aay an G a ga v uz la r iin, hem de kendi ocuklar iin bir yaz dili ve edebiy at anlay ortay a koy dular. Deien artla r ve gelien imknlarla Gagavuz Trk Edebiy atnn ge lec e kte o k d a ha iy i b i r y er de ola ca na p h e y ok. nk Gagavuzlar, sadece ana dillerine y as lanarak ay akta kalabilmey i baarabilmi Trk e k o n u m a n n v e y a z m a n n k y me t i n i o k i y i b i l e n rnek bir Trk topluluudur.