T.C.

SAKARYA NVERSTES
SOSYAL BLMLER ENSTTS

BATI ANADOLUDA SELUKLU BZANS KLTREL ETKLEM

YKSEK LSANS TEZ

Muhsine SARICA

Enstit Ana Bilim Dal : Tarih Enstit Bilim Dal : Ortaa Tarihi

Tez Danman: Do. Dr. Mustafa DEMR

EKM- 2007

T.C. SAKARYA NVERSTES

SOSYAL BLMLER ENSTTS

BATI ANADOLUDA SELUKLU BZANS KLTREL ETKLEM

YKSEK LSANS TEZ

Muhsine SARICA

Enstit Ana Bilim Dal : Tarih Enstit Bilim Dal : Ortaa Tarihi

Bu tez 05/10/2007 tarihinde aadaki jri tarafndan Oybirlii ile kabul edilmitir.

________________

_________________

_______________

Jri Bakan

Jri ye

Jri yesi

BEYAN

Bu tezin yazlmasnda bilimsel ahlak kurallarna uyulduunu, bakalarnn eserlerinden yararlanlmas durumunda bilimsel normlara uygun olarak atfta

bulunulduunu, kullanlan verilerde herhangi bir tahrifat yaplmadn, tezin herhangi bir ksmnn bu niversite veya baka bir niversitedeki baka bir tez almas olarak sunulmadn beyan ederim.

Muhsine SARICA 05.10.2007

NSZ Bat Anadoluda Seluklu Bizans Kltrel Etkileimi adl alma Trklerin Anadoluya hakim olma sreciyle birlikte yan yana yaamaya balayan iki siyasi gcn Bat Anadoluda oluturduu ve etkiledii yaplar aklamay amalayan, Trk ve Anadolunun yerli halk arasndaki ilikiler ile iki toplum arasnda gelien etkileimin boyutlar ve kapsam ile ilgili bir aladr. alma boyunca yardmlarn esirgemeyen deerli hocam Do. Dr. Mustafa Demire teekkrlerimi sunmay bir bor bilirim. Ayrca bu alanda yetimemi salayan tm deerli hocalarma, desteklerini esirgemeyen ve emeklerini deyemeyeceim aileme de kranlarm sunarm.

Muhsine SARICA 05.10.2007

NDEKLER

TABLO LSTES..ii ZET....iii SUMMARY..iv

GR....1 BLM 1: BATI ANADOLUDA SELUKLULARDAN NCEK MEDEN DURUM VE KLTREL ETKLEM..7

1.1. Roma Dnemi...7 1.2. Bizans Dnemi ......19

BLM 2: 2.1. 2.2

BATI ANADOLUDA SELUKLU HAKMYET SRECNDE SYAS LKLER VE KLTREL ETKLEM............39

Bat Anadolunun Fethi.........39 Devlet Tekilatnda Kltrel Etkileim ....54

BLM 3: TRKLERN BATI ANADOLUDA OLUTURDUKLARI KLTREL YAPI VE KLTREL ETKLEM.66 3.1 3.2. 3.3. Bat Anadoluda Trk ehirlemesi ve Yerleim..66 Trkiye Seluklular Dneminde Gelien Toplumsal likiler..89 Sanat ve Edebiyat Alanlarndaki Kltrel Etkileim.......115 3.3.1. Mimarideki Kltrel Etkileimler.......119 3.3.2. Dil ve Edebiyattaki Kltrel Etkileimler.......129

SONU VE NERLER137 KAYNAKLAR..143 ZGEM........158

TABLO LSTES Tablo 1: M. S. II.yy.da Bat Anadolu ehirlerindeki Nfus...17 Tablo 2: M.S.II. ve III.yy.da Bat Anadolu ehirlerindeki Nfus..17

ii

SA, Sosyal Bilimler Enstits

Yksek Lisans Tez zeti

Tezin Bal: Bat Anadoluda Seluklu Bizans Kltrel Etkileimi Tezin Yazar: Muhsine SARICA Kabul Tarihi: 05.10.2007 Anabilimdal: Tarih Danman: Do. Dr. Mustafa DEMR Sayfa Says: VIII(n ksm)+157(tez) Bilimdal: Ortaa Tarihi

Seluklu Devletinin Anadoluya hakim olmas ile Anadolu byk bir deiim srecine girmitir. Seluklu ve Bizans toplumlarnn ayn corafyada, yan yana yaamas toplumsal ilikilerin balamasna neden olduu gibi bu ilikiler kltrel etkileimlerin olumasna da zemin hazrlamtr. Bu almada iki toplum arasnda gelien kltrel etkileimler Bat Anadolu ile snrl bir kapsam dahilinde ortaya koyuldu. zellikle kentlerde gelien medeni durumu ve oluan etkileimleri incelemek suretiyle belli ehirler zerinde aratrmamz younlatrdk. Bat Anadolu olarak snrlandrdmz bu saha Asl Ege, Bat Anadolu ve Akdenizin bat ksmdr ve burada incelediimiz kentler, znik, Efes, zmir, Eskiehir, Denizli, Manisa, Uak, Ktahya ve Afyondur. Bu almann aratrlma hedefi, Seluklu ve Bizans toplumlarnn uzun yllar bir arada yaamasnn Anadolu kltr tarihi iindeki durumunu ortaya koymaktr. Seluklularn Anadoluya gelii ile Anadoluda yerlemeye balayan Trk kltrnn durumunu tahlil etmek suretiyle iki toplum arasnda gelien kltrel etkileimlere dikkat ekmektir. Bu erevede bu almann amalar unlardr: a. Seluklu ve Bizans kltrlerinin bir arada yaad bir alan olarak Bat Anadolunun Trk dnemindeki durumunu ve gelien kltrel ilikileri ortaya karmak b. Gelien toplumsal ilikilerin oluturduu kltrel etkileimleri belirleyerek Bizanstan Selukluya yada Selukludan Bizansa geen kltr etkileimlerini ortaya karmaktr. Bu kapsamda Bat Anadoluda ehirleri incelerken ncelikle tarihi srete Anadolu kltr aratrlmak suretiyle, Roma ve Bizans dnemindeki Bat Anadolu ehirlerinin fiziki, sosyal, kltrel, siyasi, ekonomik yaps tespit edilerek Seluklularn devrald Anadolu kltr yaps ortaya koyulmutur. Bu veriler sonucunda Bat Anadoluda Seluklu hakimiyetinin durumu inceleyerek, Seluklular dneminde bir uc sahas olarak tekilatlanan Bat ehirlerindeki deiim ortaya karlmtr. Seluklu ve Bizans kltrleri arasnda ehirleme, sanat ve mimari, devlet tekilat, dil ve edebiyat ile sosyal, ekonomik ve dini etkileimler belirlenmitir. Bu kapsamda yaplan almalar sonucunda Seluklu ve Bizans kltr arasnda Bat Anadolu ehirlerinde ehirlerin fiziki yaplarnda, toplumlarn dini yaamlarnda, gelien siyasi ilikilerin bir sonucu olarak devlet kurumlar, sanatsal faaliyetler ile dil ve edebiyat sahalarnda etkileimlerin olduu tespit edilmitir. Anadolu kltr tarihi iinde bugn daha devam eden baz uygulamalara rastladk. Gerekleen etkileimlerin tek ynl olmad, iki toplumun karlkl olarak birbirlerinin kltrel elerinden etkilendikleri, ancak bunlar kendi kltr formlarn adapte ederek yaattklarn grmekteyiz. Dolaysyla elde edilen bu sonular iki toplumun kltr yaps ile ilgili bilgilerimize yeni almlar kataca inancndayz.

Anahtar kelimeler: Bat Anadolu Kentleri,, Seluklu ve Bizans Kltrel Etkileimi, Kltr Etkileiminin Yn, Toplumsal likiler

iii

Sakarya University Institute of Social Sciences

Abstract of Masters

Title of the Thesis: In West Anatolia, Interaction of the Cultures Between Seljuk And Byzantine Author: Muhsine Sarca Date: 05.10.2007 Department: History Supervisor: Assoc. Prof. Dr. Mustafa DEMR Nu. of pages: VIII (pre text) + 157 (main body) Subfield: History Middle Age

With the domination of Anatolian Seljuks, Anatolia entered a huge changing process. The neighbourhood of Seljuks and Byzantine societies in the same geography caused the start of some social relations and also prepared a ground for the cultural interactions. In this study; the cultural interactions between two society put forward with a limited content which is only about West Anatolia. Especially we focused on civilized situations and interactions in certain cities. The are as which we called West Anatolian are, Aegean Region , Inner West Anatolia and the West Side of the Mediterranean. The Aegean Region is located in West Anatolia and in the West side of Mediterranean and the cities which we examined here are: znik, Efes, zmir, Eskiehir, Denizli, Manisa, Uak, Ktahya, Afyon. The arm of this study is to illuminate the place of Seljuks and Byzantines cultural contribution to the Anatolian culture after this long period neighbourhood. After the Seljuks entrance to Anatolia, we aimed to focus on cultural interactions which were developed between the two society. In this prospect the aims of the study are; a. Accepting that; West Anatolia is a common life area for two society, to expose Turkish term of West Anatolia and to expose developing cultural relations b. To find out developing social relations and its cultural interactions and to determine the cultural interactions which were taken by Seljuks from Byzantines and which were taken by Byzantines from Seljuks. In this extent, firstly, the Roman and Byzantine history of the cities had searched, their physical, economical, social, cultural, backgrounds determined in the time of Byzantine and Roman, in addition to this the cultural structure of the Seljuks time was put forward. In the light of this information, the domination of Seljuks examined in West Anatolia. The artistic, urbanization, architectural, state organization, language, literature, social, economical and religious interactions between Seljuks and Byzantine cultures were determined. In this scope it was established that, in physical structures of cities and in religious life of the two society, there are similarities. In state organizations, artistic facilities and also in language, there are many interactions. In this frame we came across with some practices which are alive even today. We analyse that, the interactions between them arent one way interactions. Both society effected to other one but societies adapted this effects to their own cultural forms. Consequently we believe that; the information which we had about the two society, would bring new expansions to our knowledge. Key Words : West Anatolia Cities, Cultural Interaction Seljuk And Byzantine, Side Of Cultural Interaction, Social Relations

iv

GR
Anadolu, dnya tarihi iinde eski bir medeniyet merkezi ve konumu itibariyle de yzyllardr birok siyasi oluumun hakim olmak adna mcadele ettii bir alan olmutur. M.. 7000lerden itibaren yerleme alan olan bu corafyann kltr ve medeniyet tarihi asndan nemi byk olmakla birlikte eitli sebepler nedeniyle de bir kltrel etkileim alan olmutur. Bu sebeplerden ilki stratejik etkenlerdir diyebiliriz. Asya ile Avrupa arasnda, Kk Asya olarak da ifade edilen bu corafyann kpr konumunda olmas buray bir cazibe merkezi haline getirmitir. Blgenin nemli bir yol gzerghna sahip olma nitelii, ayn zamanda eitli medeniyetlerin tesiri altna girmesine sebep olmaktadr. Bunun dnda iklimi, corafi artlar, ekonomik koullar, kaynaklar dnldnde yaam sahas olarak tercih edilmesindeki sebepler daha net anlalabilmektedir. Anadolu corafyas bu etkenler sebebiyle srekli bir sava sahas, bir g yolu ya da ticaret kolonisi olma zelliklerine sahip olmutur. Bu durum Anadoluda kltrlerin birbirlerinden etkilenmelerine zemin hazrlamaktadr. nk savalar, g ve ticaretin toplumlarn birbirini tanma ve birbirlerinin tesiri altna girmelerinde balca etkenler olduu dnlrse bu etki daha net anlalmaktadr. Bu ifadeler Anadolunun sadece kendi snrlar dndaki kltr ve medeniyetlerin etkisiyle gelien bir medeni profile sahip olduu eklinde alglanmamaldr. nk kendi oluturduu medeni deerlere dier kltrlerin deerlerini katarak bunlar harmanlam ve bylece Anadolu kltr ve medeniyeti olumutur. Yontma veya Eski Ta a olarak da ifade edilen Paleolitik dnem gnmzden yaklak iki milyon yl nce balayp 10.000 yl nce bitmitir. Bat Anadolu corafyasnda da bu dnemden itibaren balayan medeniyet izleri karmza kmaktadr. Anadolu Paleolitikinden gnmze dein yaplan kaz ve yzey aratrmalarnn nda bakldnda, Alt, Orta, st Paleolitik dnemlere ait ta ve kemik endstri, fauna, flora ve insan kalntlar ile sanat yaptlarnn ele gemi olmas, Eski alardan beri Anadolunun ne denli youn bir biimde iskan edildiini ak bir ekilde ortaya koymaktadr. Bugnk bilgilerin nda, Anadolu Paleolitik an tm evrelerini, sreklilik iinde veren tek maara Karaindir. Antalyann 30 km.

kuzeybatsnda yer alan bu merkez; Alt, Orta ve st Paleolitik evrelere ilikin eitli oturma tabanlar vermektedir. Buradan da anlalmaktadr ki Anadolunun Bat sahas Anadolu kltrnn olumaya balad bir corafyadr. M.. 6800 ylnda balayan Neolitik dnem M. 5400 de Kalkolitik dnemle sona ermitir. M. . IV. binin sonu, III. binin balarnda, Eski Tun a balamtr. M. . 1950 1750 yllar arasnda Anadoluda tarihi alar balamtr. Yaz, Anadolu kltr ile ilgili daha net bilgiler elde etmemize imkan vermektedir. lka srecinde Anadolu uygarlklarndan Lidya, yon, Frigya medeni oluumlarnn karmza kt Bat Anadolu sahasnda bu sreten sonra Helen ve Roma kltrleri etkili olmaya balamtr. Dolaysyla Anadolu, hem kendi medeni dinamikleri olan hem de evre uygarlklarnn da katklaryla gelime gsteren bir saha olmutur. Bat Anadolu sahasnda etkili olan Grek ve Helen kltr evreleri, bu kltrlerin tesirinde olan Bizans hakimiyetiyle yeni dneme girmitir. Helen ve Roma srecinde ehirleme ve yerleim konusunda yaplan almalardan anlald zere Anadolu yerleik kltr sahas olmutur. Dolaysyla bu sahada bir ok imar faaliyetleri yaplm ve bu yaplarn zellikleri ise dnemler iinde farkl ekillere brnen bir geliim gstermitir. Bu deiimler tabi ki egemen olan toplumlarn kltr etkileriyle olumutur. Egemenlii sadece siyasi hakimiyet olarak da dnmemek gerekir. nk ticari yada sosyal manada kurulan balarda toplumlar arasnda etkileimleri dourabilmektedir. Medeniyetler geliimleri sresince ya kendi medeni oluumlarnn zerine yeni kltrn elemanlarn ekleme ya yeni kltr tamamen benimseme ya da tamamen reddetme yollarn kullanmaktadr. Anadolu kltr iinde de bunu grmekteyiz ki; Anadoluya yerlemeye balayan Seluklu kltrnn bu alanda yeni bir srece girdii aktr. Bu sre hem Anadolu tarihi asndan hem de Trk-slam tarihi asndan nemli bir dnemdir. Bu nedenle Seluklularn Anadolu hakimiyeti ile birlikte burada oluan siyasi, sosyal, ekonomik ve kltrel ortamn aratrlmas Anadolu Seluklu kltr ve medeniyetinin anlalabilmesi asndan nemlidir. Bat Anadoluda Seluklu Bizans Kltrel Etkileimi adl bu alma, Anadoluda deiim srecine giren Seluklularn gerek Orta Asya Trk kltr gerekse ran kltr sahalarnda etkilenip Anadoluda oluturduklar kltrn genel karakterini sunabilmek

ve bu karaktere Bizans kltrnn etkileri ile Bat Anadoludaki kltr etkileimlerin boyutu ve yn ile ilgili bilgiler sunmaktadr. Uzun yllar ayn corafyada bir arada yaayan Seluklu ve Bizans devletlerinin aralarnda gelien ilikiler birbirlerine ait baz kltr deerlerini benimseyip, birbirlerinden etkilenme sonucunu dourmutur. Kltr, kapsam ok geni bir aratrma sahas olmas nedeniyle Bat Anadoluda gelien etkileimleri baz balklarda toplayarak, konuyu inceleme yoluna gittik. ehirleme ve yerleim, sanat ve edebiyat, siyasi, sosyal, dini ve ekonomik alanda toplumlar arasndaki ilikileri ve bunun sonucunda oluan etkileimleri vurgulayarak iki kltrn birbirlerine olan etkisini ve bunun bugne olan yansmalarn alglamak amalanmtr. Uzun yllar yan yana yaayan Seluklu ve Bizans medeniyetlerini birbirlerinden etkilenmemesinin mmkn olamayaca fikri ile balayan bu aratrmada Seluklu kltrnn kapal bir kltr ortamnda gelimemesi ve deiime ak olmas bu konudaki fikirlerimizi dorulamakla birlikte Bat Anadolu corafyas bu etkileimlerin grld nemli bir corafya olduu anlalmaktadr. ki g arasnda snr blgesi olmas ve iki kltrn birbirlerine temas ettii bir saha olmas sebepleriyle toplumlar ve siyasi otoriteler arasnda gelien ilikilerin, birbirlerinin bnyelerine tesir eden kltr deerlerini oluturmutur. Dolaysyla etkileimin yn tek tarafl olmad anlalmakla birlikte bu etkileimlerin kltr deerlerini yozlatran veya yok eden unsurlar olarak dnlmemesi gerekmektedir. nk medeniyetler yaayan bir olgudur ve sreklilii iin deiime ak olmaldr ki var olmaya devam edebilsin. Bat Anadoluda gelien bu kltr etkileimi Trk-slam kltrnn Anadoludaki geliiminde katks olduu muhakkaktr. nk medeniyetler, bnyesine aldklar kltr paralarnn bir btndr. Bu sebeple Seluklu medeniyetinin Anadoluda Bizans kltrnden etkilenmesi yada Bizansn Seluklu medeniyetinden etkilenmesi her iki kltrn yaamasn salamtr. Ama Bat Anadoluda Seluklu Bizans Kltrel Etkileimi balkl bu almann inceleme sahas Asl Ege blgesi, Bat Anadolu ve Akdenizin bat blgeleridir. Bu blgeler dahilinde belli bal ehirler zerinde durulmutur. Bu ehirler ise unlardr: znik, Efes, zmir, Eskiehir, Denizli, Manisa, Uak, Ktahya, Afyon ve Antalya ehirleridir. Bu ehirler zerinde aratrmay snrlandrmaktaki ama, aratrmalarda Seluklular

srecinde snr blgesi olan Bat Anadolu ehirlerinde kltrel etkileimlerin yaandna dair verilerin olmasdr. Seluklu medeniyetinin Anadoluda oluturduu kltrel ortamn, srekli hakim olunan Orta Anadoluda gelitii dnlemez. Bu sebeple Seluklu kltr ve medeniyetinin Bat Anadoluda oluturduu kltr ortam ile ilgili baz sorulara yant aramak ihtiyac ortaya kmtr. Seluklularn Bat Anadoluda srekli olmayan siyasi hakimiyetlerinin blge halk zerindeki etkileri neler olmutur ve bu etkiler Anadolu kltr ortamna nasl yansmtr? Seluklu kltr bu blgede nasl bir kltrle karlam ve bu kltre katklar olmu mudur? Bat Anadoluda gelien kltrel ortamn etkileimin yn nasldr? Tek ynl bir etkileim mi grlmtr? Sorularna yant aramak amacyla konunun aratrmas amalanmtr. Anadolu Seluklu kltr ve medeniyetinin Bat Anadoluda nasl bir yap iinde gelitii sorusu ile balayan bu tez ile Anadolu kltr ve medeniyetinde derinlemesine ele alnmam Seluklu Bizans kltrel etkileimi konusunu aratrarak yaplacak olan aratrmalar iin bir adm atma amacndaym. nemi Ortaada Anadolu Seluklu kltr ve medeniyetine dair yaplan bir ok aratrmaya ramen halen ele alnmam ynleri bulunduu grlmektedir. zellikle Anadolu Seluklu dnemiyle ilgili aratrmalar Orta Anadolu zerinde younlamaktadr.

Buralardaki Seluklu kltr ve medeniyetini aydnlatma konusunda yaplan almalarla Seluklularn oluturduklar yap genel olarak ortaya koyulmutur. Ancak Seluklu sreciyle ilgili ehir baznda yaplan aratrmalarn azl dnlrse sosyal tarih aratrmalarnn, aratrlmaya hala ne kadar ak olduunu kantlamaktadr. Blgesel manada Bat Anadolu ehirleri ile ilgili dier alanlara gre daha az aratrma yapld dnlrse Bat Anadolu ile ilgili aratrmalarn ne kadar nemli bilgilere ulamamz salayaca sonucuna bizi gtrmektedir. Ayrca sosyal tarih aratrmalar, Anadolu

gibi sentez bir kltr ortamna sahip, gelimelere bu denli ak bir blgenin hangi kltrlerden ne gibi etki altnda kendi yapsn oluturduu ile ilgili sorularn cevabnn olumasna da neden olacaktr. Seluklu ile Bizans arasndaki kltrel etkileimin olup olmad, varsa bu etkileimin ne ynde ve ne derece de olduu ile ilgili tartmalar mevcuttur. Bu konuda ortaya konan tezler, Seluklu medeniyetinin Trk-slam sentezi olduu noktasndadr. Bu sentez iinde Seluklularn Orta Asya Trk gelenek ve grenekleri ile ran kltr sahalarndan etkilenerek, bu kltrlerin etkisi altnda bir medeniyet oluturduklar eklindedir. Seluklularn Anadoluya gelmeden nce bu kltr sahalar iinde kendi yaplarn oluturduklar yadsnamayacak bir gerektir. Ancak bu durum, onlarn kapal bir kltr yaratarak sadece kendi ana formlarn koruduklar anlamna gelmemektedir. Seluklu ve Bizans arasnda kltrel etkileimin gerekletiine dair sunacamz veriler bu durumu kantlamaktadr. Yaanlan corafyada var olan kltrn toplumun genel karakterini belirledii kesin olmakla birlikte Anadolunun yzyllar iinde srekli bir cazibe merkezi olmas ve ok farkl medeniyetlere beiklik etmesi dnlrse burada tek bir kltrn kapal bir surette yaamasna imkan yoktur. Btn bunlar Seluklularn da burada yaamaya baladktan sonra Anadolunun yerli kltrlerinden etkilenecei sonucuna bizi ulatrmaktadr. Seluklularn bu corafyada yerleik dzene getii dnlrse bir ok farkl uygulamay burada rendiini anlarz. Kendi dinamikleri olan gebe yaama sahip Trklerin bu corafyada yeni bir kltr srecine girdii dnlrse ite bu noktada Seluklu kltrnn Anadoluda baz etkileimler yaad dncesi insan zihninde belirginlemektedir. yleyse Seluklularn Anadoluda karlat Bizans kltr ile ne gibi bir etkileime girdiini, zellikle Bat Anadolu erevesinde ele alarak almamz bu ynde yapma amacna yneldik. Aratrmamz Bat Anadolu ile snrlandrmaktaki ama, Seluklularn bu sahadaki durumlarna dair aratrmalarn kstl olmas ve var olan almalarn ise kltrel etkileime dair bilgileri tam olarak ortaya koymamalar nemli bir etkendir. Dolaysyla Bat Anadoluda gelien kltrel etkileimlerin tespit edilmeye alld bu tezin, Seluklu kltr ve medeniyeti aratrmalarnn Kltrel Etkileim balna katks olaca inancndaym.

Yntem Ve Teknikler Tezimizin kapsam bir sosyal tarih aratrmas olmas nedeniyle iinde bir ok konuyu barndrmaktadr. Kltrn, kapsam olarak ok geni bir kavram olmas toplumsal dzeyde tm ilikileri ele alma zorunluluunu dourmaktadr. Tezimizin konusu Seluklu ve Bizans kltrleri arasndaki ilikileri iermesi sebebiyle ncelikle bu iki kltrn genel zelliklerinin incelemesi tercih edilmitir lk blmde Bat Anadolunun Seluklulardan nceki durumu ele alnmtr. Bu ksmda Anadolu corafyasn Helen ve Roma medeniyetlerinden itibaren ele alarak sosyal, iktisadi, toplumsal durumu ile ilgili tespitler yaplmtr. Konumuzun Bizans arlkl olmasna ramen Bizansta devam eden Roma zelliklerinin anlalabilmesi adna bu yntemi kullanlmtr. Ancak Helen ve Roma srelerini Bizans dnemine oranla ok ayrntya girmeden izah edilmitir. Bizans srecini ele alrken ncelikli olarak Bat Anadolunun nasl bir sreten getiini, yollar, ticari ilikileri, ekonomik durumunu, siyasi hayat ile ilgili bilgiler vererek bu sreteki genel durumu ile ilgili tespitler yaplmtr. Bu noktadan hareketle Anadolu Seluklularnn blgeye geliiyle birlikte Anadoluda Seluklularn nasl bir yap ile karlatn ve daha sonra da Seluklularn Anadoluda oluturduu kltrel ortam aklanmtr. Seluklularn Bat Anadoluda oluturduklar kltrel ortam izah ederken ehirleme ve yerleim, sanat ve mimari, devlet tekilat ve edebiyat alanlarnda bilgiler sunup iki toplum arasndaki sosyal ve kltrel ilikileri ele almay amaladk. Seluklu dnemiyle birlikte Anadolunun durumunun izah edilmesi ve iki toplumun nasl bir kltr yaps oluturduu konusunda elde ettiimiz bilgiler dorultusunda Seluklu ve Bizans arasndaki kltrel etkileimler tespit edilmitir. Bu konuda yaplan aratrmalarn kstl olmas almamz zorlatran en nemli etkenlerden biri. Tezimizin konusu kltrel arlkl olduu iin saha aratrmas yapma ihtiyac domamtr ki, o dnemden kalan maddi kltr kalntlarnn kstl olmas bunun en byk sebebini oluturmaktadr. Seluklu kltr ve medeniyeti ile ilgili olarak hem siyasi hem sosyal tarih aratrmalarnn yannda, toplumsal ve dini konulardaki aratrmalar da incelenmitir. Ayrca konuyla ilgili hem yerli hem de yabanc aratrmaclarn grlerine bavurarak tek tarafl bir yaklam oluturmamay amalanmtr. Bu noktadan hareketle bir konu ile ilgili yorumlarn bir ok kaynakta incelemeye alarak objektif analizler yapmak amalanmtr.

1.

BLM: BATI ANADOLUDA SELUKLULARDAN NCEK MEDEN DURUM VE KLTREL ETKLEM

1.1. Roma Dnemi Anadolu, M.. 7000lerden itibaren insanlarn yerleim alan olmu, corafi konumu itibariyle farkl siyasi otoritelerin hakimiyetine girmitir. Yaanlan corafyann insanlar zerindeki tesiri yadsnamayacak bir gerektir. Bu gerei Anadoluya baktmzda da rklar ne olursa olsun Anadolunun, iinde yaayanlara yenilmez bir askerlik vasf vermi olmasnda ve bu kitleler iinden bir ok sanatkar ve filozofun kmasnda grmekteyiz (Runciman, 1943:549). Bir ok medeniyetin hkm srd1 bu nedenle de kltr ve medeniyetler beii diye ifade ettiimiz bu corafyann, tek bir medeni tesir altnda kalmamtr. nk farkl kltr blgeleri arasndaki kltrel etkileim ok ynl ve karlkl bir olgudur ve ak tek bir etkenle ve de tek ynl aklanamaz. Toplum yeni bir fikirle kar karya kaldnda ya onu deitirmeden alr, ya o fikir stne yeniden allr, ya modifiye eder yada tamamen reddeder (evik, 2005: 111). Farkl medeniyetlerin dnem dnem hakim olduu Anadoluda sadece hakim olan gce bal bir medeni yap oluturulmamasnn altnda yatan en nemli etken burasnn yzyllardr bir cazibe merkezi olmasndan kaynaklanmaktadr. Kltr etkileiminin grld bu corafya, hem Anadolunun yerli kltr hem etrafndaki medeniyetlerin etkisini bnyesinde harmanlayarak yeni bir medeni yap olumutur. Bat Anadoluda Lidya ve Frigya ve hatta Hitit medeniyetinin etkisi eskialarda karmza kan bir olgudur. Bu corafyann eski alardan itibaren eitli corafi adlarla isimlendirildii grlmektedir. Bat Anadoludaki bu sahalardan biri Lydia blgesidir ve snrlarn kabaca ifade edersek, kuzeyde Mysia, douda Phrigya, gneyde Karaia vardr ancak Phrigya ve Karaia snr phelidir. Kyme, Smyrna,

Ephesos gibi ky ehirleri bazen Lydiaya bazen de Aiolis veya Loniaya dahil edilmektedir(Ozansoy, 1992: 23). nceleme sahamz olan bu blgede 38 yerleim birimi bulunmaktadr. Bu yerleim birimleri ise unlardr:
1

Anadoluda ta devrinden itibarek balayan uygarlk geliiminde Lidya, yon, Frig, Hitit, Urartu medeniyetleri ile balayan kltr birikimleri daha sonraki srete Pers, Helen, Roma, Bizans, Seluklu ve Osmanl medeni tesirinde kalmtr. Bu srelerde gerek Akdeniz gerek Dou medeniyetlerinin tesiri ile gerekse Anadolunun yerli kltrel yaps kaynaarak Anadolu medeniyetinin kendine has yaps olumutur (Akurgal, 1998).

Akrosos, Aninetos, Apollonis, Apollonis-Hieron veya Apollonieron, Attaleia, Bageis, Blaundos, Briula, Daldis, Dioshieron, Germe, Gordos-Iulia veya IuliaGordos, Hermokapeleia, Hierokasareia, Hypaipa, Hyrkanis, Kaystrianos, Kilbianos, Lkannudda, Maionia, Magnesia ad Sipylum (Manisa), Mastaura, Mostene, Nakrasos, Nysa (Sultanhisar), Paktolos, Philadelpheia, Satta, Sala, Sardeis, Silandos, Stratonikeia-Adrianopolis veya Ind-Stratonikeia, Tabala, Thyateria, Titikaza, TmolosAureliopolis, Tomaris, Tralleis ayrca bazen Lydiaya bazen de Kariaya gemi olan Tripolis Apollonia(Ozansoy, 1992: 29-33)1. Bu ehirler antik alardan itibaren Bat Anadoluda yerleik dzene gemi bir medeni

ortamn olduunu kantlamaktadr. Ayrca bu ehirlerin M..7.yy.dan itibaren kurulduunu ve ayrca buralarn para baslan darphanelere sahip alanlar olduu dnlrse Bat Anadolunun ok eski alardan beri ehir kltrne sahip olduu ortaya kmaktadr. Bat Anadoluda, Lidya, yon, Frig gibi yerli medeni oluumlarn yannda Pers, Mezopotamya, Msr, Fenike gibi evre kltrler ve daha sonraki srete de Hellen ve Roma medeni tesiri etkili olmutur. Tam anlamyla bir kltrel etkileim sahas olarak tanmlayabileceim bu corafyann Helenistik2 dnem srecindeki siyasi olaylar balatmak zere skenderin Anadoluya gelii ve Bat Anadoludaki hakimiyeti ilgili bilgiler M.. 334 ylna tarihlenmektedir. Kuzey Egede Abdera ve Maroneia ky kentleri zerinden Hebrosa (bugnk Meri)
Bu kentlerin gnmzdeki yerleri yledir: Akrosos (Bakray vadisinde olup yeri tam olarak belirlenmi deildir, yenice kye yakn olduu tahmin ediliyor), Aninetos (Sultanhisarn gneydousunda), Apollonis (Akhisar-Mecidiye), Apollonis-Hieron veya Apollonieron (Alaehir ovasnn yukar ksmnda Lykos-rksu vadisine alan bir sahada yer almaktadr), Attaleia (Seluklu), Bageis (Uakta Sirge kenti olduu tahmin edilmektedir), Blaundos (Uakn Ulubey ilesinin gneybatsnda bulunan Slmendi kynn 2 km. kuzeyinde), Briula (Nazillinin 20 km. kuzey dousunda), Daldis (Manisa Salihli Kemer Ky snrlar iinde), Dioshieron (zmir-zdere), Germe (Ilca), GordosIulia veya Iulia-Gordos (Manisa Grdes), Hermokapeleia (Akhisar-Zeytinliova), Hierokasareia (AkhisarBeyoba), Hypaipa (zmir demi), Hyrkanis (Manisa Saruhanl), Kaystrianos (Kk menderes ovasnda zmire yakn bir saha), Kilbianos (zmirin Kiraz ilesi civar), Lkannudda, Maionia (Manisa Gkeeren), Magnesia ad Sipylum (Manisa), Mastaura (Nazilli-Bozyurt), Mostene (Manisa AksakalBozky), Nakrasos (Manisa Ksaa), Nysa (Sultanhisar), Paktolos (adn Manisa Salihliden geen rmaktan alan ve Sardies yani Salihliye yakn bir yerleim), Philadelpheia (Alaehir), Satta (Manisa Demirci yaknlarnda Borlu ilesine bal ikler kynde), Sala (Denizli li, Gney lesindedir), Sardeis (Manisa Salihli), Silandos (Manisa Selendi), Stratonikeia-Adrianopolis veya Ind-Stratonikeia (Manisa Yataan), Tabala (Yurba-Kula), Thyateria (Manisa-Akhisar), Titikaza, TmolosAureliopolis (Bozda civarnda), Tomaris (Bozda), Tralleis (Aydn) ayrca bazen Lydiaya bazen de Kariaya gemi olan Tripolis Apollonia (Denizli Buldan). 2 Hellenizim, Makedonya kral Byk skenderin Asya seferinin sonucunda Hindistana kadar yaylan Yunan kltrnn, Akdeniz Blgesi ve n Asyada Dou kltrleriyle kaynamas sonucunda oluan yeni bir medeniyet olarak ifade edilir. Bu dnem skenderin Asya seferi ile balayp Romallarn Msr almasyla bitmektedir. (M.. 330- M.S. 30). Dou ile Bat kltrlerinin kaynamasndan s grn ile Hellenli, zyle Doulu bir dnya gr ortaya kmtr. zellikle Ephesos ve Bergama Bat Anadoluda bu kltr temsil eden nemli merkezler olarak karmza kmaktadr (Akurgal, 1998: 327359-396-341)
1

oradan da Hersonessosdaki (Gelibolu yarmadas) Sestosa (Akba) gelmi ve burada kara ordusu ile filosunu birletirmitir. Filosu tarafndan Hellespontosu hakimiyet altna ald iin skenderin ilerleyii Persler karsnda daha rahat olmutur (zsait, 1982: 284). Perslerle yaplan mcadelenin ardndan Hellepontus Friygias satraplnn merkezi olan Daskyleionu ele geiren skender, buradan Lydia zerine yrm ve Sardesi ele geirmitir. nemli dou-bat yolu zerinde yer alan Sardesin alnmasndan sonra iinde Efesos ve Smyrnann (zmir) bulunduu Aiolia ve onia ky kentleri ile Magnesia (Manisa) ve Tralles (Aydn) da skenderin hakimiyetine girmitir. Bu aamadan sonra Halikarnossos ve Bat Anadolunun en gney ucundaki Kariay hakimiyeti altna alarak Bat Anadoludaki Pers direnii krlmtr. skender, bu alandan Lykia zerine geerek yapaca fetihleri tamamlayp ksa srede Hellespontosdan Sideye kadar alanlar ve Pisidia blgesini de fethetmitir (zsait, 1982: 285). Bu bilgiler nda anlalmaktadr ki Bat Anadolu zerindeki hakimiyet Perslerden skender mparatorluuna gemitir. skenderin Anadoluya ynelik bu seferlerinden sonra blgedeki kltrel yap da deiime uramtr. Siyasi stnlkle birlikte, kltrel, dinsel ve ekonomik stnlkte Hellenlere gemi olsa da Anadoludaki yerel kltrlerin tesiri devam etmitir. skender devrine tarihlenen Anadolu ehirlerinin canlan srecinde Bat Anadoluda bir ok ehir kurulmas dikkat ekicidir ve bu ehirler Roma devrinde de varlklarn devam ettirebilmilerdir. Hellenistik dnemde n Asyay batya balayan yol zerinde ehirlerin oluturulduu grlmektedir ki; bunlardan bazlar, Denizli, Konya, Ladik, Mudanya, Menderes boyunda Yalvatr ve buralarda var olan iskanlarn birer ehir haline getirilmesi, surlarla evrilmesi skender dneminde gereklemitir (Baykara, 1990:18). skenderin Anadoluda oluturduu siyasi ortam onun lmnden sonra devam ettirilememekle birlikte Seleukos Krallnn Asyaya hakim olmas ile birlikte blgede ayr ayr oluan Krallklar sreci de balamtr. Bunlar, Bithynia, Pontus, Bergama, Kappodokia ve Ermenistan krallklardr (zsait, 1982: 295). Bithyniallar M.. 7.yy.da Thrakiadan Anadoluya geerek stanbul boazndan Sakarya rmann dousuna ve Karadeniz Erelisine kadar olan alanlara yerleen Trakyal bir toplumdur. Buradaki hakimiyetlerini geniletme yoluna giden Bithyniallar blgede yeni ehirler de kurmulardr. Kral Nikomedes dneminde Astakos (zmit) yaknnda kendi adn

verdii Nikomedia ehrini kurmu ve bu dnemde Bithyniadaki kentler kalknmtr. Bu kalknmann gstergesi ise bu blgede kendi adna para bastran ilk kral olmasna balanabilir. Bu kralln en parlak dnemi ise kral I. Prusiasdr ki onun dneminde ehirleme adna almalarn yapld grlmektedir. Bu ehirlerden biri kral I.Prusiasa snm Kartacal Hannibal tarafndan kurulan Prusa adOlympum (Bursa) kentidir (zsait, 1982: 295-296). Miletliler tarafndan kurulan bu corafyadaki Kius (Gemlik), Kyzikos (Erdek-Belkis) ve Abidosu (Nara-anakkale) ve Kolofonlular

tarafndan kurulan Myrleia adyla Mudanya gibi ehirlerden Myrleia ehrini Bithynia kral V. Filip tarafndan ele geirilmesinden sonra einin ismi olan Apameia adn verdii bilinmektedir (zsait, 1982: 296). Dolaysyla Helenistik sre ve sonrasnda Anadolunun bat ksmnda ehirleme zerine almalar yapld anlalmaktadr. skenderin Bat Anadolu kentlerine hakim olmas sreci onun lmnden sonra baz idarecilerin denetimine verilmesine neden oldu. nk olunun ya kkt ve olu Alexandros byyene kadar lkenin idaresi eitli komutanlar tarafndan idare edilecekti. Buna gre Kassandros Avrupa ordularnn komutanl sfatn koruyacak, Lysimakhos Thrakiada egemenliin srdrecek, Ptolemaios Msr ile birlikte Kbrs, Libya ve Arabiann Msr ile snr olan kentlerinin sahibi olacak, Antigonos ise Asyann egemeni olacak ve Grek kentleri de zerkliklerini koruyacakt (zsait, 1982: 289). Lysimakhos, Filetairosu Bergama kalesindeki hazinesini korumakla grevlendirmiti. Kardei Eumenesi de Amastrise (Amasya) komutan olarak atamt. Filetairos, Lysimakhosun lkesi iindeki karklklar dikkate alarak hazrlklarn tamamlayarak bamsz bir devlet kurma politikas uygulayp Bergama kralln oluturdu. Ve Bergama 150 yl boyunca (M.. 283-133) Hellenistik dnemin en parlak kltr merkezlerinden biri oldu (Akurgal, 1988: 327). Filetairos M.. 283-263 yllar arasnda snrlarn Marmara kylarna kadar geniletmi, yeeni I. Eumenes de bu topraklarn hakimiyetini korumay baarmtr. Ancak I. Eumenesin olu I. Attalos Galatlarla yapt mcadele de baarl olmu ve soter yani kurtarc unvanyla kralln merulatrmtr. Onun zaferi ansna da ondan sonra kral olan II. Eumenes Bergama sanatnn aheseri olan Zeus sunan ina ettirmitir (Akurgal, 1988: 328; zsait, 1982:297-299). Bu dnem ayn zamanda bu alannn hem siyasi olarak gl olduu

10

hem de kltrel olarak ok nemli bir merkez haline geldii bir sretir. Bergama ehri hem fiziki grnts ile hem de sahip olduu zengin ktphanesi ile Hellenistik dnemde yldz parlayan bir kent olmutur. Kralln varl III. Attalos tarafndan M.. 133 ylna kadar siyasi varl devam etmitir. Bu tarihte III. Attalos lmeden evvel krall Roma mparatorluuna balamtr (zsait, 1982: 303). Dolaysyla Anadoludaki Hellenistik dnem de bitmitir. Anadoludaki Roma hakimiyetiyle birlikte Bat Anadoludaki genel yapda deiime uramaya balayacaktr. ehirlerin oluumu, yaplarn genel karakterinde her ne kadar ilka uygarlklarnn tesiri olsa da blgedeki yaplarn genel karakteri Hellenistik srete oluturmutur. nk yollarn yapm, yeni ehirlerin kurulmas, ehirlerin etrafna surlarn yaplmaya balamas, Akropollerin yapm, ktphanelerin oluumu, mimarlk ve heykeltralk alanndaki yaplanmalar bu srele birlikte grlmeye balayan kltrel deerler olarak karmza kmaktadr. Bu srete kurulmu olan baz ehirleri ifade edecek olursak bunlardan biri Antalyadr. ehrin Bergama krall srecinde olutuu yaplan kaz almalaryla renilmitir (Ylmaz, 2002: 106). Bir dieri zniktir. skenderin lmnden sonraki krallklar dneminde kurulmutur (Eyice, 1988: 65). Bergama krall srecinde kurulmu bir baka ehir Alaehirdir (Ceylan, 2004: 27). Apemia, Prusia kentleri de Helenistik srete kurulan kentlerdir (zsait, 1982: 295-296). Bunun dnda Ege sahilindeki birok yerleim birimini Helenistik srete kurulduuna dair bilgilere sahibiz (Strabon, 1987:169-259). Msr, Fenike, Girit, Batdaki adalar ve Yunanistan ile evrili olan Bat Anadolunun Antikalardan itibaren byk bir kltr merkezi haline gelmesine etki ettiini grmekteyiz ki, M. . VI.yy.dan sonra kent devletlerinin ekonomik koullarnn da etkisiyle demokrasi ve kltr merkezi olma zelliinin daha da n plana kmasnda yksek dzeydeki eitim-retimin etkisi olmutur (Yara, 1993-1994: 50). Eitim kurumlar iinde zellikle Bat Anadoluda gelimeye gsteren yaplardan biri Gymnasionlardr. Gymnasion (to gumnasion) kelime olarak anlam plak olan gymnostan tremitir. Avrupa dillerinde lise eitiminin yapld yer iin kullanlan gymnasion kelimesi de buradan gelmektedir (reten 2006: 210). Ge Roma dneminde, gymnasion-hamam komplekslerinin ortak kullanm nedeniyle bu yapnn adlandrlmasnda terminolojik sorunlar ortaya km, ayn yap kompleksi iin antik

11

kaynaklarda veya modern yaynlarda Gymnasion terimi kullanlrken, kimilerinde Palaestra, bazlarnda Hamam/Therme veya Gymnasion-Hamam kompleksi terimi kullanlmtr (Yara1993-1994: 52). Bu bilgilerden, bu yapnn ktphane zellii tayan eitim kurumu olduu anlalmaktadr. Eski Yunan ve Romada erkek ocuklarnn dnsel ve bedensel ynden eitildikleri, renim grdkleri ve spor etkinliklerinde bulunduklar yap kompleksi (reten, 2006: 210) olan gymnasionlar, M. . VI.yy. dan M. . II.yy.a kadar Grek kolonizasyonu nedeniyle genellikle Bat Anadolu kylarndaki kent devletlerinde ina edilmi bu yaplarn bu yzyldan sonra Lykia hatta i ve gney Anadoluda da ina edilmeye balad grlmektedir (Yara, 1993-1994: 51). Helenistik dnemde saylarnda bir art grlmeyen bu yaplara Roma srecinde zellikle Bat Anadoludan balayarak hamam yaplarnn eklendii grlmektedir ki bylece fiziki yaps deien bir kompleks yap haline gelmitir. Erken dnemlerde kentin dnda ancak ana yollar zerinde yaplan Gymnasionlar, Helenistik ada ehir ilerine tanm olup byklkleri kentin nfusuna, siyasi adan nemine ve sosyo-kltrel adan geliime gre deimektedir ve bu yaplar, ekil olarak benzedikleri iin Alabanda ve Kinidos gibi baz yerlemelerde aratrmaclar tarafndan agora olarak ifade edilmitir (Yara, 1993-1994: 52-53). Bat Anadoludaki yer alan Gymnasionlarn bulunduu baz kentler unlardr:
Aigai(Nemrut Kale), Assos (Behram Kale), Kyme(Nemrut Kale), Pergemon (Bergama 2 adet), Kios/Prusias (Gemlik), Kyzikos (Erdek), Nikaia (znik), Ephesos (Seluk 4 adet), Erythrai (Ildr), Kolophon (Deirmendere), Lebedos (rkmez), Magnesia ad Meandrum (Ortaklar), Magnesia ad Sipylum (Manisa), Miletos (Balat), Nysa (Sultanhisar), Priene(Gllbahe 2 Adet), Smyrna (zmir 3 adet), Teos (Scak), Thyateira/Thyatire (Akhisar), Alabanda (Araphisar), Bargylia (Varvil), Iasos(Ky Klack 3 adet), Halikarnossos (Bodrum), Kinidos (Data), Mylasa (Milas), Sebestopolis (Kzlca), Strataonikeia (Eskihisar), Tralles (Aydn), Appollonis (Mecidiye),Sardes (Salihli),Thyateira (Akhisar), Antiphellos (Ka), Arykanda (Arif), Kadyanda (zml), Ksanthos / Letoon (Knk/Bozova), Kyaneai (Yab-Yavu), Myra (Demre), Telmessos(Fethiye) (Yara, 1993-1994: 54).

Bu bilgilerden anlald zere Bat Anadolu, Helenistik ve Roma srecinde nemli bir bilim ve kltr merkezi olarak kltrel bir birikim oluturabilmi bir sahadr. Dolaysyla bu alann, dnya uygarlnn gelimesinde katks olaca muhakkaktr. Bu bilgi birikiminin, Seluklu srecindeki kltrel geliime katksnn olacan da sylememiz mmkndr.

12

Bat Anadoluda Roma hakimiyetinin balangc M. 133te Bergama Krallnn Romaya iltihakyla balamtr ve M.. 30 senesine kadar geen srede de Frat boyuna kadar uzanan topraklara kadar genilemitir (Cezar, 1977: 475). Roma imparatorluunun askeri alandaki baarlarnn yannda, kltr tarihi asndan bakldnda da ehirlemedeki medenilii dikkat ekicidir ve en nemli katks Kta Avrupasna ehir kavramn tantmasdr (Dawson, 1997: 27). Etrsk ve Klasik Yunan kltr etkisiyle nceleri Makedonya ve Yunanistan, daha sonra Bat Anadolu ve Dou Akdeniz'e ynelen Romallarn III. yzyln sonunda en belirgin zellii temelde bir Akdeniz kavimler topluluu olmasdr ve Akdeniz bu imparatorluun siyasal ve ekonomik birliinin gvencesi konumundadr (Pirene, 2000: 11). Dolaysyla Roma bu sahadaki etkinlii srekli klma yoluna gitmitir. Bu sahada Anadolu, Akdenizin Avrupay Asyaya balayan kprs konumunda olmas ve nemli bir ticaret noktas olmas nedeniyle de Romallar tarafndan hakimiyeti elde geirmek ve elde tutmak iin mcadele edilen bir alan olmutur. Romallar Anadoluya girmeye baladnda, Anadolunun en ok ehrin olduu, en canl sahas Bat Anadolu olmas sebebiyle, bu sahadaki canll koruma yoluna gittikleri gibi kendileri de Bat Anadoluda yeni ehirler kurmulardr (Cezar, 1977: 475). Anadoludaki hakimiyetlerinin devam iin sadece askeri gcn yeterli olmadnn farknda olan Romallar gerek oluturduklar tekilatlanma ile gerekse politikalar ile de Anadoluda etkili olma yoluna gitmiler ve bunu salayabilmek adna da yol yapmna nem vermilerdir. Yzyllarca egemen olmak iin toplumlarn mcadele ettii bir saha olan Anadoluda etkili olmak, stratejik adan ok nemli bir saha olan boazlarn hakimiyetine bal kalmtr (Runciman, 1947:551). Bunun sebebi de tm yollarn Orta Anadoludan gemesine balanabilir. te bu sebeple Romallar Anadolu vilayetlerinin nemini kavrayarak mkemmel bir yol ebekesi ve bir ok yeni ehirler kurmulardr. Etkin bir yol ebekesi, hem ele geirilen topraklar ekonomik olarak imparatorlua balamakta, hem de askeri adan nem tamaktayd. Bu nedenle Romallar, bir yandan var olan yollar srekli onararak kullanmda tutmu dier yandan da yeni yollar ina etmilerdir. Roma egemenliinden ok nce Bat Anadoluda ehirlerin kurulduu, ehirlerde

13

kltrel hayatn gelitii, ticaret ve zanaatlarn gelitii grlmektedir ki zaten bu nedenler Romay Anadoluya ekmitir. Romann Anadoluya hakim olduktan sonra uygulad politikalar aslnda smr niteliindedir denebilir. Roma mparatorluu'nun igal ettii Anadolu topraklarnda oluturulan eyaletler imparatorluun olduu kadar kiiler iin de balca zenginlik kayna olmutur. Eyaletler Roma halknn ganimeti saylmaktadr. Halkn elindeki altn ve gm alnd ve askerler de geri kalann yama ettikleri grlmektedir. mparatorluk, maden ve ta ocaklarna, tuzlalar, tersaneler, ormanlar ve her trl tanmaz mala el koyarak elde edilen zenginlii Anadolu'dan Roma'ya aktarmtr (Tanilli, 1988: 464). Bu sebeple Anadoludaki hakimiyetlerini srekli klmak adna yol yapmna ve tamirine yani Anadolunun imarna zen gsterdikleri anlalmaktadr. Romallar ilk olarak Anadoluyu, Ege blgesindeki eski yollara ve Suriye zerinden Msra balamaya altklar anlalmaktadr. nce Konyay Antakyaya, Kayseriyi Frat havzasna balayan iki yol yapmlardr. Ayrca Adana-Mersin zerinden batya uzatlan bir yolla da Aspendosa ulamlardr. Hadrianus dneminde Antalya ile Efeszmir evresindeki ve Sarda uzanan yollarn dzenlenerek zenginletii grlmektedir. Porsuk vadisine rastlayan Ktahya yolu da nemli bir gzergahtr ve Eskiehir ve Gordiondan Ankaraya, Bat Anadoluda da Bergamadan Cyzikus ve oradan da znike uzanan bir yol yapld grlmektedir (Cezar, 1977: 477-478). Ksaca ifade edilen bu yol gzergahlarnn Anadolu ehirlemesine katk salad aktr. Anadolu tarihi corafyas ile ilgili olarak Ramsay tarafndan verilen bilgiler nda Roma dnemindeki Bat Anadolu yol ebekesi incelendiinde blgenin dou ile ticaret yapabilmek adna liman kentlerinin nemli bir konuma sahip olduunu anlamaktayz. Side ile Antalya (Attalia) Pamphyliann; Telmessos, Ephesos Lykiann; Miletos Celaenae ile Yukar Meanderin nemli limanlar konumunda olup bu merkezlere her yerden yollar uzand ve Toros Dalar nedeniyle de Adalar denizinin yol gzergah oluturulmasnda etkili olduu anlalmaktadr (Ramsay, 1960: 59-60). Efesostan nce Miletos blgede daha etkili bir liman olmu ancak ran hakimiyetiyle birlikte bu blgedeki etkinliin azalmtr. zmirden uzanan demir yollar eski yollarn yerini almtr. Bu yollardan biri Hermos vadisinden Philadelpheia (Alaehir) giden yoldur ve

14

bu yol eski Kral Yoludur. Dier yol zmiri Ephesos, Meander vadisi ve ApameiaCelaenae ile birletiren Bat Ticaret Yoludur (Ramsay, 1960: 52-63). Roma srecindeki Bat Anadoluda M.. 130 senesinde Efesosdan Magnesia, Tralleis, Antiocheis, Leodiceia ve Apameiaya1 uzanan yollarn kullanld ve gelitirildii grmektedir. Apameia-Takina-Kibyra ile Laodiceia-Themissoninon-Kibyra yolu ile Efesos-Metrepolis-Smyrna-Cyme-Marinna(Myrina)-Ela-Pergamo-Argesis Phemenio-

Cyzicos kentler arasndaki yollar Roma srecinde yaplmtr. Bu kentlerden Smynadan Efesosa giden yol zmirin gneybatsndaki bir kapdan balamakta Pagosun batsndan gemektedir. Smyrnadan Pergemosa ulaan yol burada atallamaktadr. Yollardan biri Adramyttionla Troada, biri Cyzicosa ve biride Miletopolise gitmektedir. Pergemostan biri Cyzicos biri Miletepolise giden bu iki yol Marmara Denizine giden iki yoldur. Pergemostan Germe, Naksar ve Sardisten geerek Lykos stnden Laodiceia (Denizli) giden yollarla ky eridi birbirine balanmaktadr. Yine Pergemos ile Apollonia arasnda balanty salayan bir yol bulunmaktadr. Ky eridini i blgelere balayan yollardaki en mhim kavak ise Dorylaion (Eskiehir)dur. Buradan i blgelere uzanan yollar iki ana yol zerinden kollara ayrlarak Anadolunun , dou ve gney blgeleriyle balanty salamaktadr (Ramsay, 1960: 178-194)2. Blgedeki ticaret etkinlii nedeniyle kentler arasndaki ticari rekabet zerinde de duran Ramsayin verdii bu bilgilerden anlalmaktadr ki; Bat Anadolu, dou ile bat arasndaki ticaret akn salayan merkez olmas nedeniyle bu srete gelimi bir yol ebekesine sahiptir. Bu yol ebekesi ile Roma, hem ticari gelirler elde ederken hem de siyasi hakimiyetini salamlatrmtr. Roma mparatorluu, Anadoluda gelime halinde olan bu yol ve zerindeki ehirlerde etkinliini devam ettirdi. anakkale zerinden geen yol eski nemini kaybetse de zellikle Adalar denizine inen yollar ve zerindeki yerlemeler geliimlerini arttrdlar.
Apameia ehri ile ilgili bilgiler incelediinden farkl yerlerin ifade edildii ile karlatk. Bu ehri Ramsay, eserinde bugnk Mudanyann yannda olarak ifade etmektedir. (Ramsay 1960: 195). M. Cezar da ayn sahay ifade etmektedir. (Cezar 1977: 483). Ancak ehrin yeri ile ilgili olarak Tuncer Baykara ve In Demirkent bu yerlemenin Dinar kenti olduu noktasnda hem fikirler. (Baykara 1990:106; Demirkent 2005a: 139). Afyon Mze mdrl tarafndan Apemeia Tiyatrosu kaz almasnn yapld bilgisi bu ehrin Afyon ilindeki Dinar ilesinde olduunu teyit eden bir durum olarak yorumlanabilir. (Afyon Valilii 2004: 59). 2 Roma dneminde yollara dikilen mesafe talar zerindeki rakamlardan yola karak ehirler arasndaki uzaklklarla ilgili bilgiler de sunulmutur. Bat Anadoludaki bu ehirler arasndaki yolarn mesafeleri iin ayn eserden bilgi alnabilir.
1

15

Roma ile mnasebetlerin artmasna bal olarak Ephesosun nemi artt gibi buraya ulaan yolda Laodikeiadan (Denizli) itibaren Kuzey ve Orta Anadoluda yeni ehirler kurularak Suriyeye kadar uzanan yol gzergah oluturulduu Helenistik sreten sonra Roma devrinde, buralarn tam bir ah_rah nitelii kazand grlmektedir (Baykara, 1990:19). Anadoludaki yollarn yapmnda balca amacn lkeyi Romaya balamak olmas nedeniyle tm yollarn dou-bat istikametinde oluturulduu kaynaklarla teyit edilmitir. Roma yol sistemi iinde btn mahsullerin Ephesos limannda toplanarak oradan da Bat Romaya sevk edilmesi Ephesosu Anadolunun Batya alan kaps durumuna getirmitir. Bat Anadolu iinde nemli bir yeri olan zmirin Helenistik adan ve Roma andan beri Anadolu ile ilikisinin hep ayn kald grlmektedir ve bu iliki, Gediz vadisinden Alaehire Kral yolu, EfesMenderes-Dinar zerinden dou ticaret yolu, kuzeye ve Yamanlar dann bat yakasndan geen bir yol ve ayrca zmirden kuzeye kayk seferlerinin (Kuban, 2001a:60) yaplabilmesiyle alakaldr. Roma anda dou-bat istikametinde uzanan yollar ve ehirlerin alak alanlara doru inii Bizans dneminde byk lde deimi olduu avdar-hisarn Bizans dneminde nemini yitirmesinden anlamaktayz ki, bu yrede stanbula giden yollar zerinde Ktahyann bulunmamas buna kanttr.Roma dneminde Anadoluda zellikle Bat Anadoluda grlen bu gelime Anadolunun dier blgelerinde gzlenmemektedir (Baykara, 1990: 19; Cahen, 1994: 79). ehirlerdeki nfus saylar incelendiinde bu daha da iyi anlalmaktadr. Roma dneminde Bat kylarndaki ehir kltrn gsteren demografik bir sonu zmirden verilebilir. Bu dnemde zmirde nfusun 100.000 civarnda olduu tahmin edilmekte ve bu nfusun kaplad alann sonraki alarda bo kald bilinmektedir. zellikle Karata-Gztepe ynnde-muhtemelen sur d- mahalleler ortadan kalkm; fakat kuzey ve douda yerlemelerin ayn kald bilinmektedir. Roma dneminde ehrin dou ynnde daha gelitii ve ehrin Metroona uzad ve kentin Klazomenai, Kofolon, Sardis ve kuzeyde Gedizi kapsad bilinmektedir (Kuban, 2001a:60). Roma imparatorluunun Anadoludaki hakimiyetiyle birlikte Anadoluya gler artm ve genellikle de Efes, Bergama, Priene ve Edremit gibi gelimi ehirler tercih edilmitir. M.. 88de Efesin dini cemaatin tuttuu kaytlarda burada 80 bin kiinin yerletii anlalmaktadr (Cezar, 1977:479). Bat Anadoludaki ehir hayatnn canll nfus hareketleriyle gzlenmekle birlikte demografik baz verilerden de Roma dnemi

16

ehirleri hakknda bilgi sahibi olmaktayz. Demografik sonular ok farkl rakamlar verse de en azndan ehirlerdeki kalabalkln varln kantlar niteliktedir. Bu demografik bilgilerden ilki Brougtonun buna gre: Tablo 1. M. S. II.yy.da Bat Anadolu ehirlerindeki Tahmini Nfus Saylar zmir Efes Milet Bergama Cyzikus
Kaynak: Cezar (1977:480)

200.000 225.000 100.000 200.000 150.000

Russel Bat Anadoludaki ehirlerin ayn srete nfusunu daha az ifade etmektedir. Ancak bu demografik bilgilerde rakamlar arasnda farklar olsa da en azndan ehirlerde kalabalk bir nfus olduunu bize gstermektedir. Russele gre ehir nfusu: Tablo 2. M.S.II. ve III.yy.da Bat Anadolu ehirlerindeki Tahmini Nfus Saylar zmir Efes zmit Bergama Cyzikus Mytilene znik Milet
Kaynak: Cezar (1977:480)

90.000 51.000 34.000 24.000 24.000 23.000 18.000 15.000

17

Bat Anadolu yaklak M. . 200den itibaren Akdenizin en byk g oda haline gelen Roma mparatorluunun merkezi haline gelmitir. Anadolu, bu srete M..100den itibaren Frata kadar eyaletlere ayrlm, Asia, Pontos, Bithynia, Galatia, Kappadokia, Kilikia, Lykia ve Pamphylia olarak oluturulan bu eyaletlerle(Mitchell, 19??:196) ehirleme sreci gelimitir. Bu srete kentlerdeki fiziksel yaplara baktmzda deiimler fark edilmekte, byk ve gsterili yaplar karmza kmaktadr. Ge Roma dneminden nce varlkl kiilerin byk kamu yaplar yaptrd ancak bu gelenein Ge Roma srecinde deimi ve kamu yaplar ina etme gelenei yerini byk zel konutlar ina ettirmeye brakmtr. Roma sekinlerinin ilerini evlerinde yapmalar evlerin dizaynn da buna gre oluturmalarna sebep olmutur. Deiim dini mimari de kendini gstermi, byk bazilikalar, Hristiyanln resmi din oluundan sonra yerini kiliselere brakmtr. Bunun birlikte Kentlerdeki byk ve gsterili evler Ge Roma dneminin tipik ev modeli eklinde alglamak doru bir yaklam olmaz (Mitchell, 19??:204); nk halkn tamam kentlerde yaamad gibi bu tarz byk binalar ina edebilecek sermaye birikimine de sahip deillerdir. Bu sebeple Ge Roma srecindeki kent olgusunda youn bir imar faaliyeti yaandn dnmek doru olmaz. Anadoluda var olan bu gelimeler bizi Roma dneminde Anadolunun bat yakasndaki yerlemelerin gelimi bir ehir kltrne sahip olduu sonucuna gtrmektedir. Roma srecinde kalan yol sisteminin Bizans sisteminde kullanld gibi Trkler tarafndan da kullanlmaya devam etmitir (Vryonis, 1971: 30). Seluklularn ise Anadoluda yol sistemi ve imar faaliyetlerini Roma gzergahnda ve Roma harabelerinden istifade edilerek oluturduu( Baykara, 1990:20) dnlrse Seluklu Anadolunun yol gzergahlarnn belirlenmesinde youn bir Bizans tesiri olmad sonucu da kmaktadr. Bu noktada Roma dneminde Anadolunun ehirlemesi adna oluturulan yollarn Seluklular srecinde de kullanlmas Seluklu devletinin Anadoluyu mamur hale getirme politikasnda Roma etkili bir bak as olduunu gstermektedir. Ayrca Roma dneminde kurulan baz ehirlerin Bizans ve Seluklular tarafndan kullanlmaya devam etmesi Anadoluda Roma kltr izlerinin daha baskn olduu sonucu da ifade edilebilecei gibi bugn bile kullanlan yollarn bu yol gzergahlar olduu dnlrse, kltrel etkileimin bugne uzanan boyutu da ortaya kmaktadr.

18

Btn bunlardan Romann Anadoluya hakim olma srecinin gereklemesiyle beraber Anadolunun ehirleme srecinin de baladn anlamaktayz. Oluturulan yol sistemi Anadolu corafyasndaki ehirlemenin alt yapsn oluturduunu kantlamaktadr. Blgeye gerekleen glerle Anadolunun bu srete demografik olarak artt, ehir hayatnn da Roma tarznda gerekletirildiini gstermektedir. Btn bunlardan kan sonu smrgeci ve merkezi yapy koruma amac tayan Roma mparatorluunun, Anadoluyu ehir kltrne sokmu olduudur. Ayrca Gymnasionlarn Roma srecinde fonksiyonlarnn deiimi ve agora olarak kullanldna dair bilgilerden, Roma dneminde dini, siyasi, ticari, hukuki, ynetimsel ve kltrel merkez olarak kullanld ve Roma dneminden itibaren ehirlerde fiziki olarak merkezi bir blgenin oluturulduunu gstermektedir. Bu gelenein Bizans srecinde devam ettirilmesi ve Seluklular srecinde de bu trden fiziki rgtlenmenin (Ahmedek gibi) oluturulmas ehirleme zerinde Roma etkili bir yaplanmann Anadoluda uzun yllar devam ettirildiini ve bunun Seluklular dnemine de yansdn gstermektedir. 1. 2. Bizans Dnemi Medeniyetlerin gelitii yerlerin ehirlerin olduundan hareketle Bizans dnemindeki ehirlerdeki yaplanma zerinde younlaarak Bizans srecindeki kltrel yapy izah etmeyi amalyoruz. Bu noktada ifade edebileceimiz ilk tespit, Anadoludaki ehir kltrnde deiimlerin balad sre Romann son dnemi Bizansn ilk zamanlardr. Antik dnemde balayan (III.yy.) kentsel klme 4. yy.da daha da belirginlemitir. Yerleim dzeninde antik an kentsel dzen kavramnn yerini ortaan rastlantsal, organik yaamna terk ettii grlmektedir (Tanyeli, 19??: 407408). Anadoluda birok kentte grlen bu deiim ve yeniden yaplanma Konstantinopoliste 324 ylndan itibaren grlr. stanbulun bir merkez olarak belirlenmesi aslnda Roma imparatorluunun merkezi bir idari sistemi salamadnn kabulnden sonra gereklemitir. Antik devirde ok nemli olan Efesos un, Anadolu iinde kenarda kalmas siyasi gc, blgenin kuzeybatsnda baka bir merkez aranmasna yneltmitir. Ve artk kuzey ve kuzey bat alanlar nemli merkezler olarak ykselie gemiti. Diocletion devrinde 293 ylnda Nikomedia Dounun bakenti olarak belirlenmise de bu bakentlik uzun srmemi ve 330 tarihinde stanbul Bizansn yeni bakenti olmutu (Runciman, 1943:551). stanbulun artk Romann

19

yerini almasyla Romaya uzanan yollar nemini kaybetmi, dolaysyla da Bat Anadoludaki ehirler eski zenginliini ve kalabalkln yitirmitir. Erken Bizans devrinde Roma ana ait ehir says gerilemitir. Milat ylnda Asya eyaletinde 282 olan ehir says V. yy.da 225e inmitir ve Antik polis geleneklerinin ykl srecinde eski yollar zerindeki ehirlerin nfuslar da gerilemitir. Bu dnemde geni alanl antik ehir surlar incelendiinde nfusun azalmasna bal olarak ehirlerin alanlarnn kltld ve surlarn yer deitirildii grlmektedir. Says ok az olan bu yerleim birimlerine aslnda ehir demek pek doru olmamakla birlikte kaynaklar bunlarn birer byk kyden ibaret olduu konusunda hem fikirdir (Baykara, 1990: 24; Demir, 2003: 61; Tanyeli, 1987: 17-18). Bizans dnemi ehirlerinin Roma ehirlerine gre en nemli deiimi, ehirlerin akropollere ekilmesi veya etraflarna sur ina edilmesidir. Bu sur iine ekilme nedeni aslnda Arap istilasnn balamasdr. lk kuruluu Helenistik dnemde gerekleen ehirlerden, znikin surlarla evrilmesi, Miletin tiyatro tepesinin snma yeri olarak kullanmak zere kale haline getirilmesi, Efes, zmir ve Bergamada yeni oluturulan yerinde etrafnn evrilmesi(Cezar, 1977: 483-484) Bizans ehrinin fiziki grntsnn deitiini gsteren izlerdir. ehirlerde ge dnemlerde oluan gelimeler buralardaki Bizans yaplarn yok etmi olmakla birlikte Ephesos, Miletos, Aphrodisia , Priene ve Side gibi kentler de Bizans evlerine rastlanmaktadr (Eyice, 19??:208). Bu evlerin yap zellikleri incelendiinde birok Trk evinde olduu gibi Bizans evinin ana odas birden fazla amaca hizmet etmektedir. ou durumda yaama, uyuma ve ev ileri tek odada srdrlmtr. Kent sakinlerinin ounun atalaryla ayn evleri kullanmaya devam ettikleri grlmektedir. 250-300 yllk dnem boyunca ailenin ayn topraklara sahip olup geimini ayn kaynaklardan salad ve ayn yada benzer evlerde yaadklar grlmektedir (Mitchell, 19??:204). Bizansllarn ovalarda yaptklar evlerin duvarlar, yklm antik yaplardan toplanan kesme ta, ocak ta, tula ve kiremit paralar gibi malzemelerle yaplmtr. Duvarlarn i ve d yzeyini sabitleyecek har, topraktan yararlanlarak yaplm, ayrca ta duvar teknolojisine ilikin hibir birikime rastlanmamtr (Rheidt, 19??:230).

20

Anadoluda Bizans dinsel mimarl, Bizans sanatnn anlalmas asndan nem tamaktadr. Bizans sanatnda hem geleneksel mimari, hem de yerel biimler uygulanmaktadr. Ayrca yap malzemesinde eitlilik grlmektedir. rnein Ephesos ve Side de devirme malzeme, Lykiada moloz ta kullanlm, ormanlk arazilerde de ahap malzemeler kullanlmtr (Eyice, 19??: 210). Evlerin planlar blgeden blgeye farkllk gstermekle birlikte byk merkezlerde ve Ege kylarnda Helenistik zellikler egemendir ve evler iki katl olarak da grlmektedir. ounlukla tek katl, avlulu evlerden oluan yerlemelerde kanalizasyon yada salk sistemleri yoktu; plansz, yre topografyas ve eski kalntlara gre dzenlenmilerdi (Rheidt, 19??: 231); dolaysyla modern ky yerlemelerinden ok az farkl bir kent grntsne sahiptirler. Tarm rnlerinin satld yerel pazarlarn dnda btn ekonomik ilevlerden yoksun Bizans kentleri, ne Antik adaki ne de modern anlamdaki kentlerin grntsne sahip olmasalar da kentler, eyalet metropolisleriydi ve bu sfat kilise rgtnn varlndan kaynaklanmaktayd. Bizans srecinde kent yaamndaki belirgin bir deiim sur iinde l gmme geleneidir. Antik srete grmediimiz bu olguyu sadece Anadoluda yaanan bir deiim gibi alglamak da doru deildir. nk Akdeniz havzasnn genelinde olan bir deiim olduunu da belirtmekte fayda var. Sadece yerleim alannda deil ikamet edilen yaplarn iine dahi llerini gmme alkanlklarnn edinildiin grmekteyiz (Tanyeli, 19??: 409). lk Bizans dneminde zenginler, klasik dnemde yaam atalar gibi antsal lahitlerle gmlyordu. Bunlar genellikle mermerden yaplyor ve gnn nde gelen sanatlar tarafndan heykellerle ssleniyordu. Sradan insanlarn sur dndaki mezarlar kullanmalar bekleniyorsa da , kent iindeki kiliselerin bahelerinde mezarlklar yaplmaya balam, her iki durumda da, mezarlar zerinde len kiinin ad ve ii, akrabalarnn iyi dilekleri yazl ve bazen de kabartma portreleri bulunan mezar talaryla belirleniyordu (Rice, 1998: 187). Paganlk srecinde olduu gibi cenaze trenlerinde profesyonel alayclar tutulur ve len kii doduu yere gmlrd. Yasaklanmasna karn gmte eya koyulma gelenei XV.yy.a kadar devam

ettirilmitir. lnn arkasnda yas tutulur, yaknlar krk gn siyah, daha sonra grisiyah, sonrada gri elbiseler giyer ve yas sresince ykanlmaz, tra olunmazd (Erturul, 1990: 31). Bu noktada Trklerle benzer zellikler olduunu sylemek gerekmektedir. Ancak bu benzerlik, Seluklularn Anadoluya geliinden sonra oluan etkileimdir

21

demek uygun deil. nk zellikle cenaze trenlerinde karmza kan bu benzerlii Anadolu tarihindeki Trk dnemine balamak uygun deildir. Bu noktada bu geleneklerin, inanlan din ve inanlarn etkisiyle Trklerin Orta Asyadaki srecinde olutuunu sylemeliyiz1. Ortaa ehirleri bir kale ve idari merkeze sahip sosyal rgtlenmenin henz gereklemedii srekli ikametgah merkezi konumunda olup daha ok bir kasaba grnmndeydi ve Bizans ehirleri de kasaba grntsndeydi (Demir, 2003:61). IV.yy.dan itibaren baz aratrmaclarn ehir-ky dedikleri yerlemeler grlmeye balamtr. Bu yerleim yerlerinin ekonomileri tamamen ziraata dayaldr ve Bizans srecinde oluan bu yeni yerlemelerin Roma dnemi merkez ve yol zerindeki polislerden ayr olarak gelimitir. Buralarda yaayan insanlarn ihtiyalar mleki, demirci, doramac, rpc ile gda maddesi imal ve satclar tarafndan karlanmtr. Bizans kyllerinin kendi rettiklerini krsal alanlarda kurulan panayrlarda satp, kendilerinde yaplamayan eyalar da gezici satclardan almaktaydlar. Kk ehirler (kasabalar) ite bu kylerin ziraat rnleri iin bir pazar konumundadrlar ve buralardaki sanat erbab da hem kasaba halknn hem civar kyllerin ihtiyalarn karlamlardr (Baykara, 1990: 23). Byk ehirlerin bazlar idari merkez olmalar nedeniyle bazlar da sanayileri ile n plana kmtr. Buralarda hem halkn ihtiyac iin alan sanatkarlar hem de bu yrede temin edilemeyen ihtiyalar karlayan tccarlar yaamamlardr. malatlk yapan halkn yiyecek ihtiyalar ziraat blgelerinden getirilmitir. Dier taraftan Ephesos gibi baz ehirler geni apl i ve d ticareti dzenlemilerdir. Bunlarn yakn evrelerinde ziraat topraklar bulunmakta ve ihtiyalar buralardan temin edilirken stanbul gibi ehirler tamamen tketici pazarlar olarak karmza kmaktadr. stanbul iin sanayi kenti dncesi n plana ksa da aslnda bu srete retimden ok bir tketim alan olarak yorumlanabilir (Baykara, 1990: 24). ehirlerde esnaflarn genellikle mallarn dkkanlarnda satt bu nedenle de tccar snfnn ok gelimedii grlmektedir. Pazar yerlerinin gvenlii iin genellikle sur dnda ve ak alanlara kurulduu ve ayn uygulamann panayrlar iinde geerli olduu bilinmektedir.

Trklerin inand dinlerle ilgili detayl bilgi iin baknz: KAFESOLU, brahim (1997), Trk Milli Kltr, tken Yaynlar, stanbul

22

Bizans ehirleri ile ilgili bu iktisadi bilgiler dorultusunda ehirlerdeki kn srecini anlayabilmek iin bunun sebepleri zerinde durmak gerekmektedir. Bizans

ehirlerindeki kn hazrlayan ilk gerekeler aslnda siyasi ve askeri etkenlere dayanmaktadr. Bu sreteki ilk savalar ran ile yaplmtr. Bizansn slam devletiyle ve ranla yapt savalar neticesinde ehirdeki klme ve kale ve ehir diye ifade edilen iki trl yaplanma VII. ve X.yy.lar arasnda gereklemitir (Baykara, 1990:2930). Bizans dneminde VII. yy.dan itibaren kent olgusuna baktmzda ekonomik kle birlikte kent olgusunun kt grlmektedir. VII.yy.dan balayarak gndelik ilemlerde kullanlan Bizans bakr parasnn giderek azald grlmekte ve yerini takas almakla birlikte Anadoluda Bat ile Orta ve Dou Anadolu arasnda belirgin bir farkllk olumu, Bat daha retken bir yap oluturmutur (Tanyeli, 19??: 408). Bu savalar neticesinde Anadolu tahrip olmu, idari sistemde themalarn kurularak taray merkeze balamak gayesiyle askeri gayelerle yeni bir idari tekilatlanmann yaplmasna sebep olmu dolaysyla ehirlerdeki k devam etmitir. Bu sre Araplarla yaplan savalarla daha da etkisini arttrmtr. zellikle Msr gibi Bizansn hububat deposu olan bir blgenin kaybediliiyle birlikte Marmara ve Egede zirai retim artmtr. Ayrca denizlerdeki kontroln de Araplara gemesiyle beraber Akdeniz ve Ege denizindeki Bizans deniz ulam aksamaya balamtr. zellikle Bat Anadolu ky ehirleri zaten azalan ticaretlerini bu ortam sebebiyle tamamen kaybetmitir. Bu srete Bat Anadoludaki Miletos, Ephesos gibi kentler nemlerini giderek kaybederken Bat Anadoluda sadece Antalya gelimi bir liman olarak varln devam ettirebilmitir. evresinde bir ziraat sahasna sahip olan Antalya zellikle Msr ile stanbul arasnda en ksa yol olmas nedeniyle nem kazanmtr. Antalya-stanbul yolunda antik dnemlerde grlmeyen Isparta ve Burdur bu yola bal olarak ortaya kmtr (Baykara, 1990: 27). Anadolunun Ge Antik ve Erken Bizanstaki kilise yaplar ve lks konutlar ve Antik dnemin dzenli emasnn bozulmas aslnda M. VI.yy.da balamtr ancak bu yapnn tamamen tahribi VII.yy.da balayan Arap ve Pers istilalaryla gereklemi ve VIII.yy.n balarnda ise bir zamanlarn zengin kentlerinin byk ounluu yok olmutur. Orta Bizans dneminde askeri karakollarn korumas altnda askeri konutlar, kiliseler, manastrlar ve kk dkkanlar yaplm; merkezlere atanan piskoposlar

23

sayesinde merkezi ynetim ilevlerine sahip birer kent grnm kazanmtr (Rheidt, 19??: 221) eklinde iddialar olmakla birlikle Bizans ehirlerinin Trklerden nceki durumu ile ilgili farkl grler bulunmaktadr. Bunlardan ilki Bizans kentlerinin kmemi olduuna dair grken dieri ise Bizans kentlerinin Seluklularda nce hem fiziki olarak hem de ekonomik olarak kt eklindedir. Sovyet aratrmac Kazdannn nmizmatik aratrmalarla elde ettii bulgulara gre gnlk iler iin kullanlan tun para VII.yy.dan balayarak giderek azalmtr (Tanyeli, 1987:17). Bu grn tam tersini savunan ve Anadoluda Trk dneminden nce canl bir Bizans kentinin olduunu iddia edenlerin banca George Ostrgorsky ve S. Vryonis gelmektedir. Bu iddialarn piskoposluk kenti listelerine dayandrarak aklamlardr. Ancak sadece bu bilgiler dorultusunda Anadolu kentlerinin canl bir grntsnn olduunu iddia etmek doru bir yaklam olamaz. Partney ve Pinder tarafndan yaynlanan en nemli piskoposluk listeleri VII., VIII., IX., I., III., X. ve XIII. listeler olup bunlar iki ksmdan olumaktadr. Birinci ksm metropolit ve bapiskoposluklar listesi, ikinci ksm ise her bir metropolite bal piskoposluklar listesidir. Bu listelerde IX., III. ve XIII. de birinci ksm yoktur ve listeler ok dzensizdir. Bir piskoposluk bapiskoposluk derecesine karldnda yeni listeye geirilirken eski listede de ad kalmaktadr (Ramsay, 1960: 93), dolaysyla sadece bu listelere dayanarak Anadolu ehirlerinin Bizans dneminde saylarnn fazla olduunu ve gelimi bir ehir yaamnn olduunu iddia etmek uygun dmemektedir. Sonu olarak VIII.-X.yy.da Bizansn ran ve Araplarla yapt savalar Anadoludaki yapy daha da zayflatm olduu grlmektedir. Bu srete krsal alanlar boalarak aktaki ehirlerin ticaret ve dier imkanlardan yararlanmas mmkn olmad iin klm ve birer kastron veya kastra haline gelmilerdir. Amarium, Nikea gibi byk savunma ehirleri dnda yerlemelerin kastralara ekilii Anadoludaki ehir izgisindeki deiimin izlerinden biridir. Sre iinde ehirlerin azalan nfuslarna bal olarak halkn ziraat karakteri n plana kmtr, Pazar ve panayrlarda ticari hayat devam ederken az da olsa komu lkelerle ticaret devam etmitir. Ancak bu ilikiler yeni ehirler yaratamad gibi var olan askeri amal ehirlerin ise ulam ve dier sebeplerden dolay snrl bir yerleim yaps oluturmutur (Baykara, 1990:27-29).

24

Bu srele birlikte Anadoludaki ok nemli bir liman olan Ephesos ehir sahasnn gerilemeye balad, ehrin ancak mahalli bir ticaret merkezi konumunda olduu grlmektedir. Ayn ehirle ilgili Speros Vryonis in tam tersi bir profil izmitir. 780797 yllarnda Ephesosun ticari panayrlardan 100 paund deerinde yllk vergi alan canl bir liman kasabas olduunu kaydetmi, ehrin dnyann eitli yerlerinden gelen tccarlarla dolu olduunu dolaysyla da burasnn ii bo, uyuyan bir kasaba olmadn, tam tersi ehrin yerli ve evrensel bir ticaret merkezi olduunu eklemitir (Vryonis, 1971:5-6). Vryonis in sadece bu ehirlerle ilgili deil Bat Anadoludaki bir ok ehirle ilgili ayn bilgileri vermektedir ki, Nicomedia, Pergamum, Adramyttium, Abydus, Cyzicus, Lampsacus, Pylae, Helenepolis, Abydus, Cius, Chalcedor gibi ehirlerin kimilerini liman kenti olarak kimilerini de ticaretin youn olarak yapld ticaret kentleri olarak tanttn grmekteyiz (Vryonis, 1971: 6-7). Ancak bu yorumlar Anadolu ehrinin Bizans srecindeki durumu ile ilgili tarafl tespitler olduu sonucundan baka bir fikri akla getirmemektedir. Bat Anadolunun douya ve i blgelere oranla daha kentlemi ve ticaret etkinlikleri daha youn, teki yrelerin ise marjinal ve daha krsal olduu konusunda grler vardr (Tanyeli, 1987:16-20). Ayrca Bizans ulatrma sistemi deniz arlkldr. Suriye, Msrla yaplan ve Bakent iin yaamsal nemi olan ticaret ilikisinde en nemli liman olan Antalya byk bir kentken, ok nemli bir konumu olan Side iin ayn ifadeler kullanlamamaktadr ve ayn kn Pergede de yaand, metropolitliin 786-869 yllar arasnda Sillyon ile Pergenin birletirilerek yeniden dzenlemesinden anlalabilmektedir (Pekman, 1989:45). Dolaysyla deniz ulamnn n planda olduu Bat Anadolu kentlerinde bu kn grlmesi Dou ve Orta Anadolu iin daha kt durumlar akla getirmekte, dolaysyla Anadoluda btnlemi bir yerleme sistemi kurulamad sonucu kmaktadr. Ayrca bu bilgilerle Vryonisin Bizans kentleri iin izdii olumlu tablodaki durumun tarafl bir gzlem olduu anlalmaktadr. Bat Anadolu dier alanlara gre gelimitir ancak bunu yksek ticaret potansiyeline sahip kentler olarak iddia etmek de uygun deildir. Dikkati eken bir baka husus da Roma dneminden kalan ehirlerin isimlerinin Bizans srecinde de kullanlmaya devam etmesidir. Tralleis (Aydn_Gzelhisar), Laodikeia (Denizli), Kolessae, Apameia (Dinar_Geyikler), Appolonia_Sozopolis (Uluborlu),

25

Antiokhia (Yalva), Dorylaion (Eskiehir), Karaleia (Beyehir), Nikea (znik), Ephesos (zmir), Temenothyrai (Uak) bunlara rnektir ki (Baykara, 1990:30; Cahen, 1994: 191-192; nce, 2004: 7); bu bilgiler isimlerin Seluklular srecinde ok fazla kullanlmamas Trkletirme politikasnn bir sonucu olarak deerlendirilebilecei gibi bu noktada bir Bizans etkisinin olumadn da ifade edebiliriz. ehirlerin adlarndan yola karak yaplabilen bu tespitin yannda Seluklu ehirlerinin kurulurken ya eski yerleim biriminin yaknnda yada var olan yerleimlerde gelitirildiini (Cahen, 1994:192) de vurgulamak da fayda vardr; ancak Seluklu ehir dzenlerinin farkl bir ekilde gereklemesinin beklenmesi de mmkn deil. nk yeni gelen bu toplumun, yerleim birimlerini olutururken varolan yerlemeleri yok edip, yeniden kurmak yoluna gitmesi gibi bir yaklam iinde olduklarn dnmek ok mantkl gibi gzkmyor. Var olan yaplar ykarak yeniden ina etme gibi bir uygulamaya gitmelerinin zaman, emek ve para kayb olduunu dnrsek Seluklularn eski Bizans ehirlerinin etrafnda yada var olan ehirde yerleim srecine girmeleri doaldr. Ancak ehirlerin isimlerinin deitirilmesi ve bu isimlerin genelde Roma dneminden kalma isimler olmas ehir isimleri konusunda Bat Anadoluda Bizans etkisinin olmad ifade edilebilir. IX. ve X.yy.lar Anadolunun gvenlik ve ekonomik sorunlarnn azalmasna, XI.yy.da ise hkmetin Anadolu idare tekilatnn bir ademi merkeziyet ekli almasna imkan salam ve Bizans k srecine girmitir. Bizans devleti, bu devirden XI.yy.n sonuna kadar en iyi askerleri Anadoludan zelliklede Toros ve Kapadokyann dal halkndan temin etmekteydi. Hatta Bizansn en muktedir imparator ve devlet adamlarnn ou doum bakmndan Anadolulu yahut da Anadolu ailelerinin mensuptular (Runciman, 1943: 553). Bizans savunmas iin nemli olan kyllere muntazam vergi demeleri kouluyla askerlikten muaf tutulma uygulamas Bizans savunmasn kertmekle birlikte Romenos Diogenesin Anadolu seferlerinde yerli nfusun youn olmad grlmektedir ve bunun sebebi de orduya katlmak istemeyen halkn ehirleri terk etmesinden kaynakland bilinmektedir (Demir, 2002:324). Tabi ki bu durum Seluklularn Anadoluyu fetihlerini kolaylatrmtr. 1025 den sonra mparatorluk iktisadi ve itimai bir k srecine girmi ve bu deiim neticesinde devlet, feodal derebeylerinin gdmne girmitir. Aristokrat snfn kyl ve askerin

26

elinde bulunan toprak sahiplerinin topraklarna el koymas sonucunda byk arazi sahipleri hem kk sahiplerden vergi alrken hem de devlete vergi demekten kanr duruma gelmilerdir (eker, 2000:26). Askeri k ayn zamanda ekonomik k dourmutur. Kk bamsz kyl mlkleri ortadan kalmaya balam ve aristokrat bir toprak yaplanmas gereklemitir (Charanis, 1984: 526-527 ). Dolaysyla XI.yy.da Bizans ehirlerinin idari yaplanmalarnda da deiimler karmza kmaktadr. Bu yaplanmann ou dini kurululardan oluturulmutur. ehirler, merkeziyeti bir tutumla Konstantinopolis den idare ediliyor, resmi alanlarn iinde yerli halkn says az olmakla birlikte hukuki ilerle, ynetimin gnlk ileriyle, ordu ve polis meselelerinde din adamlarnn etkisi vardr. Ordu ynetiminde resmiyet dini hiyerariydi yani piskoposlar, bapiskoposlar eklindeydi. Dolaysyla Anadolu XI.yy.da kasabalardaki dini kurulu yeleri ve onlarn vekilleri tarafndan karakterize edilmi ve kentsel yaam din kontrolnde ekillenmeye balamtr. Bu dnemde sadece bakente kent (polis) denilirken dier yerlemeler iin kastron (kale) denmektedir. Ayrca ehirlerde Bizans dneminden kalma konut tiplerinin olmamas Bizansllarn dayankl malzemeden konut yapmad sonucu kmakla birlikte Bat Anadoluda Miletos, Priene, Sardeis, Ephesosda Orta ve ge Bizans konutlar arkeolojik kazlardan elde edilen bilgiler dorultusunda genellikle kulbe olarak nitelendirilebilecek yaplardr (Tanyeli, 19??:410). Anadoluda Bizans dneminde kentsel yaamn canl olduunu savunan greler bu noktada rmekle birlikte bu tezin yanlln kantlayacak baka rneklerde kmaktadr. rnein Yalova yaknlarndaki Helenopolis o kadar metruk bir durumdadr ki Bizansl yazarlar yre halknn oradan Eleeinopolis (sefalet-kent) diye sz etmilerdir. Bundan baka bir piskoposluk kenti olan Sardesin ynetimi iin atanan piskoposlarn burada hi grev yapmadklar, vakitlerini Konstantinopoliste

geirdiklerini bilmekteyiz. Orta Bizans dneminde Sardesin Antik akropolde konumlanan kk bir kaleyle onun evresinde ve Antik yerleim alan zerinde dank olarak yerleen kk kycklerden ibaret olduu bu nedenle de eitimli piskoposlarn bu tara kentinde vakit geirmek istemedikleri iin gelmedikleri bilinmektedir. Orta ve Ge Bizans dneminde tm imparatorluk iinde yaam asndan canllk gsteren tek yerin Konstantinopolis olduu kaynaklarda dilbilimsel bir

27

terminolojiyle de aklanmaktadr. Orta Bizans terminolojisiyle polis (kent) szcnn hemen hemen yalnzca Konstantinopolis iin kullanlr olduu dier yerleme yerlerine kastron (kale) dendii dnlrse (Tanyeli, 1987:18) Bizans ehirlerinin durumu daha net anlalabilir. ehirlerdeki ekonomik zellikleri de izah ederek Bizans iktisad ile ilgili baz deerlendirmeler yapmak istiyoruz. Bu noktada Bizans ehirlerindeki iktisadi hayatta karmza kan Loncalarn zelliklerini detaylandracaz. Bizans dneminde de varln grdmz meslek odalar olarak ifade edilen Loncalarn durumuna baktmzda Bizansn bu gelenei Roma mparatorluundaki Collegialarn benzeri bir ekilde devam ettirdiini grmekteyiz. Ancak bu meslek odalarnn daha ok stanbulda yani bakentte daha youn bir ekilde oluturulduu sonucuna kaynaklar bizi gtrmektedir. Zira kurulu amac olarak sarayn, ordunun, zanaatkarlarn ve tacirlerin menfaatlerini korumak iin tekilatlandklar(Demirkent, 2005c: 159) ifadesinden loncalarn stanbul odakl bir tekilatlanma srdrdkleri sonucuna varlmaktadr. Bu, stanbulun ticari potansiyelinden kaynaklanmaktadr. Bizansta hi kimse sanayinin amacnn imparator, kilise ve soylularn istedikleri lks mallar ve devlete de ihracat iin bu gibi mallarn fazlasnn gerektii varsaymn sorgulamamtr ve yalnzca bakentte 23 loncann olduu grlmektedir (Rice, 1998: 147). Bizansn ilk dneminde kapal bir ekonomi iinde topraa dayal retimle balayan loncalar zaman iinde gelierek blmlere ayrlmtr. Bu dorultuda kunduraclar, dlgerler, bakrclar, mlekiler, kuyumcular gibi el sanatlarna ncelik verilmi, daha sonra yeni i gruplar da eklenmitir. Kasaplar, balklar, madenciler, kuyumcular, hububat, et, ya, ve arap ticaretiyle de uraanlarda loncalar oluturmaya balamtr (Demirkent, 2005c: 159160). Loncalarn ticari hayattaki etkinlikleri kadar politik hayatta da faal olduklar anlalmaktadr. nk mparatorlarn Loncalara, askeri konularda, merasimlerde ve hanedan ileriyle ilgili hususlarda ar yapmalar, bakentin politik yaamnda ne kadar etkili olduklarn gsteren bir kanttr. Hatta o kadar etkili olmulardr ki XI.yy.dan sonra Bizansta balayan ayaklanmalar srecinde Lonca yelerinin ok zenginletiini, politik ve sosyal gleri sayesinde aralarndan bir patrik, bir kumandan ve iki imparator karmlardr (Demirkent, 2005c: 162).

28

Bizans dnemindeki loncalarn Romadan rnek alndn vurgulamtk ancak bu aynen devam eden bir yapda deildir. Erken dnemlerde Loncalardan birine veya birkana girme zorunluluu vardr. Ancak bu kural Bizans dneminde deimi, hi kimse loncalara girmek zorunda kalmam, isteyen kii ye olmu; ayrca rsi yollarla loncalara girme zorunluluu olmamakla beraber, sanatnda, iinde bilgili, usta kiiler yaplan bir snavla loncalara girebilmilerdir (Demirkent, 2005c: 164). Loncaya ye olurken belli bir cret denmesi de gerekmekteydi. Lonca yelerinin bir ou elerinin, iilerinin ve raklarnn kendilerine yardm ettii evlerinde alrlard. raklarn eitimi ok kk yalarda balard. Bunu, mal olarak denecek cret karlnda, ustalarnn onlar iki yl eitimlerini gvenceye alan bir anlamayla yaparlard. ki taraftan birinin anlamay ihlali sz konusu olursa para cezasyla cezalandrabilirdi. Eer raa kk bir cret denirse, ran ustasna bir hizmetkar olarak hizmet etmesi beklenirdi. Lonca yasasnn ihlali sz konusu olursa para cezas, mutilasyon (bir organnn kesilmesi) veya loncadan atlma ile sonulanabilirdi. Ancak loncadan karlan bir kii srekli olarak isiz kalmasna neden olmuyordu (Rice, 1998: 149-150). Her loncann kendi bakann seme zgrl vardr fakat valisinin onayn almak zorunluluu bulunmaktadr. Ayrca bir kiinin loncaya girerken snava giriinden sonra ve lonca bakan eliinde valilinin onay srasnda dini baz usullere de dikkat edildii, tren sonrasnda kiliseye giderek orada da bir tren yapld bilinmektedir (Demirkent, 2005c:165; Rice 1998: 148). Buradan anlalmaktadr ki loncalara girerken dini baz kurallara ve ahlaki erdemlere dikkat edilmektedir. Bu noktada Seluklu devletinde de grdmz ve slam medeniyetinin oluturduu ftvvet tekilatndan etkilenerek oluturduu Ahilik kurumuyla benzer olan baz zellikler dikkatimizi ekmitir. ktisadi faaliyetleri dzenlemek iin bir takm almalar yaplyor olmas, dini bir takm zelliklere sahip olmas, usta-rak ilikisine dayal olarak eitim hizmeti vermesi yani zanaatkar yetitiriliyor olmas bunlardan bazlardr. Bu noktada Kprlnn ifade ettii Bizans kltrnn slam ve Orta Asya zerinde etkili olduu noktasndaki ifadeleri akla gelmektedir. Ancak bu tekilatn slam medeniyetinde olumasnda byle bir etkinin olmas pek makul grnmemektedir. Ancak unu ifade edebiliriz ki, ortaa toplumlarnn ortak baz uygulamalar olduu ve bunun bir etkileim sonucunda deil de toplumsal ihtiyalarn dourduu benzer sonulardan kaynakland ifade edilebilir. Ayrca Bizans devletinde X.yy.da kent

29

rgtlenmesinde ok gl olan lonca tekilatnn XIII.yy.da Bizansta kt (Charanis, 1984: 533) bilmekle birlikte Seluklular ayn dnemde Ahilii en yksek seviyeye getirmilerdir. Dolaysyla Seluklularn bu kurumu Bizanstan etkilenerek oluturduu sylenemez, nk kltrler kendilerinden daha stn olan medeni deerlerin etkisine girme eilimi gstermilerdir. Bu sebeple Seluklularn bu kurumda Bizanstan etkilendiini sylemek mmkn deildir. Sosyal hayatla ilgili dier deerlendirmeleri de aktarmak iin ncelikle Bizans ailesinin yapsna bakmak gerekir. Bizans ailesine baktmzda yaamn aile evresinde getiini syleyebiliriz. Ve bu yaam tamamen vaftiz, nian, ve nikah trenleri, lm ve cenaze gibi ailenin dinsel trenlerinde odaklanmtr. Hristiyanlk evlilie yeni bir anlam vererek kadnlarn statsnn ykselmesine byk katkda bulunmutur. lkenin medeni yasas kilisenin kar kmasna ramen her iki tarafta istediinde boanmaya izin vermeyi srdrmtr. Kilise ikinci evlilikleri onaylamam, fakat tamamen de yasaklanmamtr. nc evlilikler ar bir biimde cezalandrlyordu ve drdnc evlilik eer imparator tarafndan dzenlememise, aforoz edilmeye yol ayordu (Rice, 1998: 194). Bu nlemler aile birliinin glendirmeye katkda bulunmu ve sonucunda da aile ok nemli bir e olarak kalabilmitir. Aile iinde ok saygnl olan kadnn aile dnda ikinci derecede bir yeri vardr. mparatorie de dahil olmak zere btn kadnlar dar karken yzlerini peeyle rtmek zorundaydlar. Evlenmeden nce gen kzlarn yaam olduka snrl olup, e seiminde gr belirtememekte ve genelde grc usul ile evlilikler gerekletirilmitir (Kalkanlolu, 1988: 52). Ayrca bayanlarn geit trenlerinde grnmelerine izin verilmez ve elerinin arkadalaryla olan syleilerine zorunlu olmadka katlmazlard (Rice, 1998: 195; Erturul, 1990: 29). Erkekler aile reisi ve kesin sz sahibiydi, yani ataerkil bir yap olumutu. Bizansta evlilikle ilgili gelenekler Yunan ve Roma gelenek ve greneklerinin Hristiyan inancndan da etkilenerek olumutur (Kalkanlolu, 1988: 56). Nian trenleri dinsel nemi olan bir olguydu. Bozulan bir nian kilise tarafndan lanetlenir ve para cezasyla cezalandrlrd (Rice, 1998: 195). Dn treni kararlatrldnda akraba ve aile dostlarna bir davetiye ile bildirilirdi. Bizansta evlilikle ilgili gelenekler Yunan ve Roma gelenek ve greneklerinin Hristiyan inancndan da etkilenerek olumutur (Kalkanlolu, 1988: 56). Dnden nce ailenin ok deerli eyalar dn

30

odasna yerletirilir, her taraf sslenirdi. Gelin odasnn sslenmesine Pastos denmektedir. Dn iin Kliturion ad verilen davetiyeler bastrlmaktadr

(Kalkanlolu, 1988: 53). Devletin ilk yllarnda nikah resmiydi. Dini nikahta yaplmakta ancak bu nikah VIII.yy.a kadar geerli saylmamaktadr. Bu tarihten sonra kilise nikah geerli saylmaktadr ve ayrca nikah iin belli artlar vardr. Dn gn damat mzisyen eliinde gelini almaya gelirdi. Gelin onu broker bir giysi ve ilemeli bir bluzla karlar, yz de ince bir peeyle rtlyd. Damat gelinin yzn aar ve davetlilerle birlikte kiliseye doru yrrlerdi. Yol boyunca sralananlar gl yapraklar yada meneke atar, gelinle damadn arkasndan nedimeler, evlilik talarn tayan vaftiz babalar bulunurdu (Erturul, 1995: 19; Kalkanlolu, 1988: 53). Yzkler nikah srasnda deitirilir, dn bitince ayn yoldan gelin evine dnlrd. Erkek kadn masaya birlikte oturulur, masalarda ailenin en iyi ve en yeni eyalar bulunurdu. Gece tm konuklar gelin evinden ayrlr, sabahleyin gelip, gelinle damad mzikle uyandrrlard. VII.yy.dan balayarak, damadn geline bir yzk ve bir kemer vermesi geleneksellemitir. Damat bunlar geline gerdek odasnda verirdi. Yzk genellikle altn , gm yada bronzdu. Paralardan yada madalyonlardan yaplan kemer, ortadaki iki byk madalyonla kenetlenmekteydi. Kenetler zerindeki sa, gelinle damadn ellerine birlemekteydi. Kk madalyonlarda, dinsel konular ilenmekteydi. XI.yy.dan sonra evlilik anlamas dnden bir sre nce yaplamaya balamtr. Erkek kadnn drahomasn iyi korumak zorundayd. Kadn lnce Drahoma1 ocuklara kalrd (Erturul, 1990: 30; Kalkanlolu, 1988: 54). Halk dnlerindeki bu adetler aristokrat dnlerinde de uygulanmakta ancak trenlerin daha kapsaml, eyizin daha zengin olduu grlmektedir. Bizans dnemindeki evlilik merasimlerindeki bir ok uygulamann Trk geleneklerine benzeyen ynleri olduu yukardaki bilgilerden anlalmaktadr. rnein Trklerde Tabu denen gelinin yzndeki rtnn yani duvan, grmlk denen tre ve hediyelerden sonra almas, gelinin eyiz gtrme adeti, Bizanstaki yapdan farkl olsa da damada klavuzluk eden sadcn damada yol gstermesi, yardm etmesi gibi gelenekler (gel, 2001: 268-271), Bizans kltryle ortak olan uygulamalardr. Yani buradan u sonuca varabilir ki; btn Ortaa kltrlerinde olan ortak baz deerler
1

Drahoma: eyizdir.

31

toplumlarda kendiliinden olumutur. Trklerin Orta Asyadaki gelenek ve greneklerini Anadoluda da uygulad muhakkaktr; ancak Bizans kltrne ait baz geleneklerinde benimsendiini anlamaktayz. rnein Trklerde dn iin arlan misafirlere davetiye gnderilmesi gibi bir uygulamaya rastlamazken bugn karmza kan bu uygulamay Trklerin Anadoluda rendiklerini syleyebiliriz. Toplumsal hayatta deinilecek bir baka konuda Bizanstaki eitimin nasl yapld konusudur. Toplumsal hayatta birletirici bir zellik tayan Ortodoks kilisesinin etkinlii yadsnamayacak bir gerektir. Ancak toplumda eitim kurumlarnn birletiricilii salama noktasndaki etkisini de gz ard edemeyiz. Bu sebeple Bizans toplumunun olumasnda etkisi olan eitim kurumlar zerinde aklamalar yapma zorunluluu olumutur. Bizans dneminde toplumsal birletiricilii salayan ana unsur olarak dini tek bana etkili bir olgu olarak gstermek doru deildir. Eer byle olsayd toplumda sadece dini yn n planda olan bir eitim sistemi yaplanrd. Ancak Bizans dneminde byle bir toplum modeli olumamtr. Halkn laik bir zihniyetle hareket ettii grlmektedir (Brown, 2000: 116; Akpnar, 1995: 9). Her ne kadar tarihiler, Bizans kltrnn esas itibariyle dini karakterde olduunu, her eyin din tarafndan tayin edildiini genel manada ifade etseler de, Bizansta mparatorun kiliseye aka hkmettiini sylemek mmkndr. Despotik bir izgi takip eden imparatorlarn, tahtta tanrnn greve getirilmi olduunu yansttklar, bunu da srtlarn Tanrya dayayarak kilise ve tebaas zerinde hkmetmeyi salamak adna yapt ifade edilebilir. Ancak bu olgu sre iinde deierek kilisenin mparatorlar zerinde etkili olmaya baladklar da grlmektedir. Her toplumda olduu gibi birletirici balar okullardaki eitim kanalyla salanr ve Bizans okullarnda da bu uygulanm ve her okulda ncelikle Yunan dili retmek iin gayret gsterilmitir. Bizans toplumunda iyi bir eitim grmek her bireyin idealidir demek mmkndr ve bunu eitli eserlerde okumam cahiller iin alay edilmesinden (Akpnar, 1995: 9) anlayabiliriz. Eitimin en nemli zellii laik olmasdr; ancak krsal kesimde ocuklar eitmek ve zellikle de Kutsal kitaplar retmek iin rahip ve keiler tutulmutur (Rice, 1998: 235). mparatorlar yetimler iin ok sayda okul yaptrr ve bu okullarn eitim programlar da krsal kesimdeki ilkokullarn izledii eitim programlar olmaktayd. st ve orta snf aileleri Yunan-

32

Roma yntemlerini kullanan zel retmenlerden ders aldrtyorlard (Rice, 1998: 236). Genelde mali durumu iyi olan ailelerin erkek ocuklar 6 yanda okula balyorlar ve eitim alabiliyor, kzlarn eitimi ise evlerde zel olarak yaplyordu (Akpnar, 1995: 10; Erturul, 1995: 21). Bizans okullarnda eitli halk tabakalar arasnda dil bakmndan farklar olduu iin, eitime ocuun dilini Helenletirmek zere gramer dersleriyle balanyordu. Bu derslerde ilk ama okuma-yazma idi. Daha sonra dilbilgisi ve szdizimi okutuluyor, klasikler ile bunlarn yorumlar retiliyordu. Eitimde ikinci basamak 10-12 yalarnda balyor ve bu srete de konuma sanat ve hitabetle ilgili bir eitim program uygulanyordu. nc basamakta ise felsefe dersleri ile aritmetik, geometri, mzik, astronomi, hukuk, tp, ve fizik dersleri idi. niversite tahsili ise 16 yanda balyor ve 20 yana kadar devam ediyordu (Akpnar, 1995: 10-11). Okullarda laik dersler yannda fakat onlardan ayr olarak din retimi de yaplmaktadr. Sistemli bir eitim oluturmay hedefleyen Bizansta buna bal olarak bilimsel almalarda gelimitir diyebiliriz. Tp, edebiyat, tarih, kimya, biyoloji alanndaki almalar zellikle gz ard edilemeyecek gelime gsteren alanlardr (Erturul, 1990: 32-33; Rice, 1998: 237-250). Hemen her konuda bilimsel faaliyetlerin gelimesine ynelik almalar yapldn ve desteklendii grlmektedir. Buna imkan salayan niversitelerin yannda ktphanelerin katksn da unutmamak gerekir. Bizans dneminde sarayda oluturulan ktphanelerin yannda manastrlarda da uzun bir sre ktphanelerin varolduunu bilmekteyiz. Bundan baka ahslarn oluturduu ktphanelerin de varl bilinmekle birlikte bu konudaki bilgiler daha snrldr (Akpnar, 1995: 11-16). Dolaysyla Bizans dneminde eitim ve bilimsel faaliyetlere nem verildiini ve gelitirildiini syleyebiliriz. Bizans toplumsal hayatna baktmza kilisenin kar olmasna ramen Roma dneminden beri devam ettirilen klelik karmza kmaktadr. Yani snfl bir toplum yapsnn olduu Bizansta, orta halli ve zengin ailelerin kleleri olduu bilinmektedir. Gerek kilise gerekse toplumun iinde klelie kar bir tavr gelimi olsa da Bizans tarih sahnesinden silinene kadar toplumsal snflama devam etmitir. ehirlerde toplumun daha ok ticaret ve saniye ile urat, krsal hayatta ise daha ok tarm ve hayvanclk n plana kmaktadr. Daha ok ezilen bir statye sahip olan kyllerin ar vergiler altnda ezilmesi mparator Arkadious (395-408) dneminde balamtr diyebiliriz. Her dnem tarm topluluklarna konan vergiler onlarn refahlarn yok

33

edecek boyutta olmutur (Rice, 1998: 215). Uygulanan vergi sistemi nedeniyle ar koullarda yaayan halkn zellikle IX.ve XI.yy. arasnda sk sk isyan ettii bilinmektedir. Hem yaanan Arap-Bizans savalar hem de Anadoluda uygulanan feodal toprak dzeni sonucunda halk hem fakirlemi, hem de baz blgeleri boaltmak zorunda kalmtr. Snr blgelerinde topra ileyen asker-iftiler yada theme sahipleri ve topra verimli klarak ona sahip olan ve topra ileyerek yaamlarn kazanan oullarnn dnda Bizans dnyasnda ok az kyl1 vard. Yiyecek reten insanlarn ou serflerden biraz daha fazla zgr olan kyllerdir. Birok ky yerlemesi olmasna ramen byk bir ksm byk bir malikanenin bir parasn oluturmakta ve orada yaayanlar, devlet yerine toprak beyinin hkm altnda yaamaktaydlar (Rice, 1998: 215-216). V.yy.da kk iftlik sahiplerinin yanndaki iilerden baka iki snf tarm iisi ortaya kt. Bunlardan biri teoride zgr olan ancak pratikte hi de yle olmad anlalan iilerdi. zgr olduklar iin vergi deyen ancak gerekte belli bir toprak parasna bal ve uygulamada serf olan ve zerinde altklar topraklar satldnda otomatik olarak saylan erkeklerdi. kinci grup ki, bu grup sayca ok fazla olan klelerdi. Baz toprak sahiplerinin o kadar ok askeri vard ki, devlet orduya asker temin edilmesini istendiinde bunlar orduya toprak sahibi tarafndan gnderilmekteydi. VII.yy.da asker-kyllerin gelimesi, byk mlklerin yaylmasn azaltmakla birlikte, onlar tmyle ortadan kaldrmamtr. IX.yy.n sonlarna doru byk mlkler daha genilemi ve saylar artmtr (Charanis, 1984: 526). Dolaysyla zgr kyller kalmamtr. Toprak sahiplerinin ok fazla olan insan gcne karn Anadoluda tarm iisi a ok byktr ve bu sebeple de devletin dnem dnem dardan tarm iisi getirttii bilinmektedir. Bu ak, devleti iftiyi koruma noktasnda giriime sevk etmi ve karlan ifti Yasas ile bamsz olanlarn iledikleri topraklarn sahibi olmalarna sebep olmutur. Ancak uygulanan vergi sistemi onlar daha da olumsuz bir yapya sokmutur. Annoma denen bu sistemde bir kyn meyve baheleri, tarlalar, otlaklar tek tek deil de tek bir birim olarak deerlendiriliyor, kyn topluca ykml olduu vergiyi demek, ounlukla orada yaayanlar arasnda aznlk bile olsa kk toprak sahipleri ve serfler tarafndan yaplyordu (Rice, 1998: 220-222: Delilba, 2002: 132). Bizansn bu ekonomik ve sosyal problemleri nedeniyle Bizans halk ezilmitir. Dolaysyla Seluklulardan nce Bizansn Anadoludaki durumunun iyi olmamas
1

Kyl szc, kendi kendinin efendisi olan kk toprak sahibi anlamndadr.

34

halkn Seluklu idarecilerine kurtarc olarak bakmasna sebep olmutur. nk Seluklularn uyguladklar ekonomi politikalar Anadolunun ksa srede gl bir uluslar aras Pazar konumuna ykselmesini salamtr bu da Anadolu halknn refah seviyesini ykseltmitir. Toplumu etkileyen olgulardan biri de dindir. Bizans srecinde dinin toplum zerindeki etkilerinin bir ok yeni oluum zerinde etkili olduunu ifade edebiliriz ki bu etkilerden biri manastr sisteminde karmza kmaktadr. Roma srecinde ilk defa III.yy.n sonundan itibaren karmza kan keiler, dnyadan el etek ekip, toplumdan uzakta inzivaya ekilerek dua ve ibadet yoluyla Tanry arama, Hristiyanln ilk yllarnda Msrda ortaya km, Suriye, Filistin ve Anadoluyu etkilemitir. IV.yy.da Aziz Pachomios, kapal duvarlar arkasnda ortak bir yaama biimi Dou-Bat manastr sisteminin Anadoluda Bizans srecindeki en nemli geliiminin V. ile VII.yy.lar arasnda olduunu grmekteyiz (Doan, 2003: 74-75). Devletin ilk zamanlarda dinsel ve siyasal adan destekledii kilise ve manastrlarn fazla mal edinmesi nedeniyle kendisi iin tehlike olarak grmeye balam, tarikatlara girme zgrlklerini, devlet grevlilerine kilisede makam sahibi olmalar, askerlik yapmadan manastrlara girii engelleme gibi baz kstlamalara gitmitir (Doan, 2003: 75). Bu dini arlkl yap Anadoludaki eyalet sisteminde etkisini gstermi, Anadolunun idari organizasyonunda kilise ve manastrlara gre bir organizasyon uygulanmtr (Vryonis, 1971: 34-35). Bat Anadoluda da ayn idari blnme, yani lkenin piskoposluklar eklinde idare edildii grlmektedir. dari organizasyonun etkisinin dnda Bat Anadoludaki dini yaama baktmzda bu blgenin Hristiyan dnyas iin nemli olduunu grmekteyiz. Birok kutsal yer ve mezhebin olduu ehirler ve azizlerinden bazlar unlardr: Trypon Nicaeada, Polycarp Smyrnada, Theologian John Efesosda, Nicholas Myrada, Latmus Miletosda, Blasius Amoriumdadr (Vryonis, 1971: 36). Hristiyanlk devriminin I.yy.da Hristiyan cemiyetlerin dodu kasabalardan bazlar da yine Bat Anadolu blgesindedir ki bu kasabalar ise unlardr. Efesos, Colessae, Phrygian, Laodicaea, Hierapolis, Smyrna, Pergemos , Sardes, Philedelphia, Thyateria, Troas, Tralles, Magnesia gibi ehirlerdir ki Montaizm mezhebi ile Paulician diye ifade edilen sapkn mezheplerden biride buralarda etkili olduunu grmekteyiz (Vryonis, 1971: 56-60).

35

Hristiyanln Anadoluya yaylmas srecinde Bizansn baz uygulamalar zerinde durmak gerekmektedir. I.yy.da Hristiyanln durumu ok iyi olmamakla birlikte III.yy.la birlikte glendiini ifade edebiliriz. Eski kltlerin vastasyla Hristiyanl yayma politikas uygulanmtr. Bunun en bariz rneini Pergede grmekteyiz. Perge, tanra Artemis Pergaiann kutsand bir ehirdir ve VI.yy.da dahi bu kltn etkisi devam etmitir. Halk Meryem Ana ile Artemis Pergaia arasnda bir yaknlk kurmu ve halk bir sre sonra bu yeni inancn kltn benimsemitir ki Pergede yaandn kantlayan bir uygulama zerinde durmak istiyoruz. Pergede stunlu caddenin dou galerisinde nartexi bulunan kilisenin nndeki Artemis Pergaia kabartmasna dokunulmamas onun ancak bandaki hale ile tasvir edilen Meryem Anaya e tutmas ile aklanr (Pekman, 1989: 44). Dolaysyla din deitirme de eski kltlerin baz zelliklerinin yeni klt tarafndan yeniden ekillendirilerek halka anlatlmas, yeni dinin benimsemesinde kolaylk salamaktadr. Buna benzer uygulamalarn Anadoluda slamiyetin yaylmas srasnda da yapldn vurgulamakta fayda vardr ki bu durum inanlar noktasnda baz etkileimlerin olabilecei sonucuna bizi gtrmektedir. Anadoluda slamiyetin yaylmas srasnda da eski kltler, slam dervilerinin bunlar slam motiflere sahip gibi ifade etmeleri slamiyetin yaylmas srasnda yaplan uygulamalardan biridir. Benzerlii nedeniyle baz hususlarda Seluklu ve Bizansn benzer uygulamalar yaptklarn gstermektedir. Ancak bu konuda etkileimin olup olmad hakknda net bilgilere sahip deiliz. Bu bilgilerden de anlald zere Bat Anadolu dini hayatn nemli merkezlerine sahip bir alandr. Bunun Trk kltr ile ortak olan tek yn Trklerde youn olarak kendini hissettiren tasavvuf kltr ile ilgili ksmdr. Trkler slamiyeti benimsedikten sonra baz tasavvufi tarikatlarn olutuunu bilmekteyiz. Bu tarikatlarda da grlen ile ekme, inzivaya ekilme gibi olgularn olduu dnlrse btn Ortaa toplumlarnda kendiliinden gelien bir ortak kltrn var olduuna dair bir yorum gelitirmemiz mmkn gzkmektedir. Ayrca Trk inanlarnda Hristiyanlk inancndan da baz etkiler olduunu sylememiz mmkn. Ancak bu ksmda bu konuyu detaylandrmayp Trk dnemi srecinde ortak inanlar, ortak ziyaretgahlardan bahsedip, deerlendirme yapmay daha uygun grdk.

36

Bunun dnda Trklerin Anadoluya gelii srasnda Trklerin kiliseleri yakp yktna dair bilgiler sunan Vryonis, Edremit, Attaleia, Dorylaion gibi Bat Anadolu ehirlerinde (Vryonis, 1971: 196-197) bu uygulamann yapldna dair bilgiler verirken tarafl bir yorum yaplmtr. nk Seluklular var olan bir yapy deerlendirmeye yani, camiye evirme ilemini yapacak dini hogrye sahipse, bir dinin mabedine byle bir tavr sergileyeceini pek objektif ifadeler olmadn ifade edebiliriz. Dinin idari hayata etkisi VI.yy.n ortasndan itibaren n plana kmtr. ustinianus dneminde yaplan reform sonucunda piskoposlar ehir temsilcilerinin yerini almtr. Surlar yeniden ina eden, vergi tahsildarlar ve barbarlarla gren, piskopos olmaya balamtr. VI.yy.n sonu ve VII.yy.da imparatorluun byk ehirleri patrikler tarafndan korunmutur (Brown, 2000: 115). Yani Arap hakimiyeti sresince toplumsal dinamikler kilise tarafndan oluturmutur. 934 ylnca Romanos Lekapenoz dneminde byk toprak sahiplerinin toprak almalarna snrlandrma getirerek byk malikanelerin boyutlarn snrlandrma yoluna gitmitir. Krsal kesimde srekli olarak ezilen halkn tam tersi durumda olan byk toprak sahipleri yeni bir uygulama ile daha da kazanl hale gelmitir. Bizansn ilk dnemlerinde uygulanan ve Pronoia ad verilen bu sistemdeki ama devlete dikkate deer bir fayda da bulunanlar dllendirmektir. Pronoiadan yararlananlar mr boyu kullanmak zere bir malikane alp, topra ekip bime karlnda btn gelirini kendisine ayrabilecekti. Bu durumdaki kiiler sahip olduklar bu servetle kk torak sahiplerinin topraklarn daha ok satn alp kendi malikaneleri haline getiriyor, bylece hem malikane sistemi byyor hem de eskiden vergi alnan topraklardan vergi alnmad iin devletin gelirlerinin azalmas sonucu ortaya kmaktayd (Rice, 1998: 224-225). XI.yy.da ba gsteren k sreciyle birlikte Anadoluya gerekleen Trk istilas blgeyi daha da zor bir ekonomik koula sokmu, ayrca yaplan savalarda byk oranda tarm potansiyeli ve dolaysyla da iftiyi olumsuz etkilemitir. Pronoia sistemi, sadece aristokrasinin g ve zenginliini arttrmakla kalmam, ayn zamanda appanage (arazi ba) sisteminin gelimesine ve bylece merkezi idarenin zayflamasna sebep olmutur (Charanis, 1984: 530). Bizans Devleti sresince Anadolu iftisinin durumu bu erevede gelime gstermitir. Bu durumun yarataca en nemli tesirlerden biri halkn devlete olan bamln

37

sarsmas olmutur diyebiliriz. Rum halknn devlete olan bamllnn azalmasnn Trk dnemindeki en nemli sonucu phesiz Anadoludaki fetihlerin kolaylamas ve halkn Trk idaresine ters bir tavr taknmamasna sebep olmutur diyebiliriz. nk Trklerin Anadoluya gelii srasnda Anadoludaki durumu gz nne alndnda halkn zaten devlete olan gveni sarslm, bu da Trklere kar direnmelerini engellemitir.

38

2. BLM: BATI ANADOLUDA SELUKLU HAKMYET SRECNDE SYAS LKLER VE KLTREL ETKLEM
2 . 1. Bat Anadolunun Fethi Seluklularn Malazgirt savandan sonra Anadoluya yerleim amal fetih politikas gerei ksa sre iinde en u blgelere kadar ilerledikleri ve Bat Anadoluda sahil ehirlerini Bizans hakimiyetinden kardklar grlmektedir. Seluklularn Bat Anadoludaki hakimiyet sreci Sleyman ahn blgeye geliiyle balam ve 1096 I.Hal seferine kadar devam etmitir (Anna Komnena, 1996:329). Bu seferden sonra Bat Anadoludaki Trk hakimiyeti sarsntya urasa da blge, XII.yy.da yeniden Trk hakimiyetine byk oranda girmitir (lker, 2002: 288). Trklerin, Bat Anadoluda ilk defa 1070 tarihinde etkili olmaya baladn grmekteyiz. 1070 ylnda Byk Seluklu Sultan Alparslana kar isyan eden Yva Ouz Beyi Erbasan1 Bizansa snm, Seluklu sultan bu isyankar yakalamak zere Afin Beyi Anadoluya gndermitir. Bu takip esnasnda Anadoluda ilerleyen Afin, Bat Anadoluya gelerek Afyon, Uak, Denizli zerinden Honaz alp, Laodikeiay yamaladktan sonra Ege sahillerine kadar ilerledii grlmektedir (Baykara, 1969: 13; Sevim ve Meril, 1995: 58). Sleyman ahn Bat Anadoludaki ilerleyii, Eskiehir ile balatlabilir. Orta Anadoluda Konyann alnmasndan sonra Batya ilerleyiini devam ettirmitir. 1074 ylnda yani znikin alnmasndan evvel Sleyman ah, Bizans mparatoru VII. Mikail Dukas (1071-78) ile bir anlama yapm ve bu anlamayla Bizans mparatoru Eskiehir ve St Trklere brakmtr (Altnsapan ve Parla, 2004: 7). Trkiye Seluklularn kurucusu Sleyman ahn 1075te zniki fethiyle balayan Bat Anadoludaki hakimiyeti geniletme admlar, bu blgede uzun yllar srecek olan savalarnda balangcn oluturmaktadr. Bizans iin nemli bir merkez olan znikin alnmasnn ardndan Sleyman ah buray devletin merkezi yapmtr (Turan, 1999: 55; Eyice, 1988: 73). Bu fetihten sonra Sleyman ahn, Bizanstaki taht
1

Byk Seluklulara kar isyan ederek Bizansa snm olan Erbasan, Sleymanahn znike ynelik istilalar srasnda Bizans tahtn ele geirmek iin harekete geen N. Botaniates ile ittifak kurmu ve Sleymanahla iletiime geerek N. Botaniatesin Bizans tahtn ele geirmesine yardmc olmutur. (Turan, 1999:55-56). Bu durum Trklerin Bizans siyasi yaamndaki ilk etkilerini gsteren bir durumdur.

39

mcadelelerinden faydalanarak hakimiyetini Marmara, Karadeniz ve Akdeniz yrelerine kadar genilettii, stanbul Boazna kadar ilerleyip boaz kontrol altna ald bu nedenle boaza kadar olan tm Kocaeli yarmadasnn da hakimi olduu hatta Trklerin, Anadolu kysnda gmrk daireleri kurarak, boazdan gelip geen gemilerden vergi almaya balad kaynaklarda ifade edilmektedir (Turan, 1999: 61; Sevim ve Meril, 1995: 432). Bizans ynetiminde grlen taht kavgalar bu srete devam etmekte ve Trk yneticileri de bundan istifade etmekteydi. 1078 ylnda VII. Mikhaile kar ayaklanan Nikephoros Botaneiates, kendini yakalamak iin harekete geen Sleyman ah, Erbasan aracl ile kendi tarafna ekip stanbul zerine yryp taht ele geirmitir. Bu ittifak, Botaneiates e kar 1079da taht kavgasna giren Nikephoros Melissenos ile Sleyman ah ittifak yapnca sona ermitir (Ayn, 2002:600). Melissenos, Sleyman ah ile yapt anlamada Denizli ve Ankara yrelerindeki kent ve kaleleri Seluklulara vermitir (Sevim ve Meril, 1995: 423). Sleyman ahn Bat Anadoludaki fetihlerini tamamlayabilmek amacyla Bizansta bazen imparatorlara bazen de taht davaclarn desteklemek suretiyle onlarn i ilerine kararak ve bu sayede Bizans zerindeki etkisini arttrmaya almtr (Demir, 2006: 241). Bu ittifaktan sonra ele geirilmi olan Alaehir, zmir, Ayasaluk, dincik ve znik gibi nemli merkezler 1081 ylna kadar Seluklularn hakimiyetinde kalmtr (Gkbel, 1936: 77). Bu ehirlerden znik 1075 ylnda (Demir, 2006: 237), Alaehirin 1076 ylnda (Ceylan, 2004:37) Sleyman ah tarafndan fethedilmitir. Kesin bir tarih

verilmemekle birlikte blgedeki fetihler ve Ktahyada ina edilmi mimari yaplarndaki kitabelere dayanarak Ktahyann 1075-78 yllar arasnda Trk hakimiyetine girdii tahmin edilmektedir (Yldz, 1981-82: 36; Uzunarl, 1932: 9). Bizanstaki taht kavgasnda Melissenosdan nce Aleksios Komnenos taht ele geirmitir. Bizans tahtna Aleksios Komnenosun geiinden sonra iki hkmdar arasnda 1081 ylnda yaplan anlama ile Seluklarn Boaz terk ederek Drokon (Dragos deresi-Dil deresi) suyuna ekildii grlse de yaplan anlamadan Sleyman ah dneminde Seluklularn Marmara Denizine kadar tm Anadoluya hakim olduunu anlamaktayz. Bunun Bizans hkmdar tarafndan da kabul edilmi olmas ve bu tarihlerde Bizans kaynaklarnda Sleyman ahtan Sultan diye sz edilmesi

40

Seluklularn Bat Anadoludaki stnlklerinin bir kantdr (Sevim ve Meril, 1995: 425; Cahen, 1994:90). Botaneiates ve Melissenosun Sleyman ah ile ittifak yapmas Trklerin Anadoludaki fetihlerini kolaylatrm, 1080 ylnda Sleyman ah, Kilikyadan Marmaraya kadar olan en eski Bizans topraklar zerinde Rum sultanln kurmutur. Eski Bizans topraklarnn bu kadar ksa srede Seluklularn eline gemesinde Bizans stratiotes tabakasnn etkinliini kaybetmesi ile askeri ve idari yapsnn bozulmas etkili olmutur (Ostrogorsy, 1991: 323; Vryonis, 1971:113 ) Sleyman ah Anadoludaki ynetimini kardei Mansur ile birlikte idame ettirmekteydi. Ancak Mansur, kardei aleyhine Bizans mparatoru Nikepheros Botaneiates ile bir anlama yapmtr. Sleyman ah bu durumu Byk Seluklu sultan Melikaha bildirmesinin ardndan Mansurun almalarn engellemek zere Porsuku gndermi ve Sleyman ah Anadolu Seluklu devletinin tek hakimi klmtr (Sevim ve Meril, 1995: 423). Ayn srete Bat Anadoluda fetihlerde bulunan bir baka komutan da aka Beydir. 1078-1081 yllar Bizans ile Seluklular arasnda yaplan savalarda Bizans tarafndan esir alnan aka Beye, Bizans imparatoru Nikepheros Botaneiates tarafndan byk ayrcalklar verilmi; ancak 1081 de baa geen Alexios Komnenos bu imtiyazlar geri almtr (Kurat, 1936: 21-25). Bu karklar srecinde aka Bey, Bizanstan ayrlarak zmire gelmi ve buray Bizanstan alarak beyliini kurmutur. aka Beyin Sleyman ahn lmnden sonra Kl Arslann, Melikahn esaretinden kurtulup Anadoluya geliinden sonraki srete bamsz olarak Konstantinopolise karadan ve denizden Bizans tehdit etmesinin dnda, zmir, Clazomenae (Urla), Foaya yerleerek buradaki yerli haktan oluturduu filolarla Chios, Midilli, Susam adalarna gittii ve hatta anakkale Boazn Abydos yakasndan kapatmtr (Cahen, 1994: 95). aka Beyin zmire hakim olduu dnemlerde bir Trk Beyi olan Tanrbermi Hristiyanlar iin kutsal bir ehir olan Ephesosu (Efes) ele geirip burada aka Beyinden ayr ve onun zmiri almasndan evvel bamsz bir Trk beylii kurduu bilinmektedir (Turan, 1999: 95; Sevim ve Meril, 1995: 433; Kurat, 1936: 26; Vryonis, 1971:115). Yine Bat Anadoluda karmza kan bir baka Trk Beyi de lhandr. Erdek, Apollonias, Manyas ve Ulubat Gl arasndaki blgeye hakim olmutur (Jorga, 2005: 106).

41

Bu sahada en etkili beylik olarak ifade edebileceimiz aka Beyin Seluklu sultan Klarslann kaynpederi olmasna ramen Bizansn Klarslan aka Beye kar kkrtmas baarl olmu ve Klarslan aka Beyi verdii bir yemek davetinde ldrmtr (Kurat, 1936: 53-55). aka Beyin lmnden sonra Midilli, Sakz, Sisam ve Rodos Adalar ile zmir1, Yalvan hakimiyetine gemitir. Bizansn, 1097 ylnda Dukas komutasndaki kara ordusu Abydos yolu zerinden, Kaspaks idaresindeki donanma da deniz yoluyla zmire saldrmtr. Buradaki halkn katledilmesinden sonra ilerleyen Bizans ordusu karsnda Tanrvermi ile Marazes (Barak?) Efeste direnseler de ehir, Bizans hakimiyetine girmitir. Bu mcadelelerde Poltybotum ehrine ekilen Trkler, Bizansllarn Sardes ve Philadelphiay almalar zerine burasn da Bizansa brakmak zorunda kalmlardr (Kurat, 1936: 57-58; Vryonis, 1971:117 ). Sleyman ah, Suriye seferine karken znikin ynetimi Ebul-Kasma brakmtr. Ebul-Kasm, Sleyman ahn lmnden sonra ynetimi ele alm ve Bizansla yaplan Drogos Suyu Anlamasn bozarak Marmara kylar ile Boazlara kuvvetler gndererek Bizans tehdit etmeye balam, hatta Kios (Gemlik) limannda, denizden de mcadele etmek zere gemi yapmna balamtr (Sevim ve Meril, 1995: 427). Seluklularn znikteki 20 yllk hakimiyeti sresince Bizans ile aralklarla devam eden atmalar III. Nikephorosun yerine geen I. Aleksios Komnenos dneminde de devam etmitir. Bu srete znikin sadece Bizans tarafndan hakimiyet altna alnmak istenmediini grmekteyiz. Byk Seluklu Sultan Melikahn da burasnn hakimiyeti iin blgeye nce Porsuk, daha sonra da Bozan komutasnda bask yapt bilinmektedir. Bu basklar karsnda Ebul-Kasm, Bizanstan da yardm alm ve Bozann ehri almasn engellemi ve bunun zerine de Melikahtan bu blgenin kendisine braklmas iin sfahana gitmitir; ancak bu talebine olumlu cevap alamad gibi dnte Bozan tarafndan yakalanarak ldrlmtr (Turan, 1999: 83-87; Sevim ve Meril, 1995: 427). Bu sreten sonra Melikahn elinde tutsak olan I. Klarslan ve Davut esaretten kurtularak znike gelmi ve Klarslan ynetimi ele almtr. I. Klarslan ynetimi ele geirdikten sonra Bizans saldrya gemitir. anakkale Boaz zerinden aka Beyin Bizans tehdit etmesi zerine daha nce de ifade ettiimiz gibi Bizans, Klarslan ile ittifak kurma yoluna gitmitir. Bu ittifak sonucunda Klarslan, aka Beyi ldrtm bylece Bizans iin bir tehlike de ortadan kalmtr. Klarslan
1

Eserin sonunda aka beyin hakim olduu ehirleri gsteren bir kroki bulunmaktadr.

42

kendisi iin de tehdit olan bu Trk beyini ldrmesi ve zmire1 hakim olmasndan sonra zniki lhann ynetimine brakarak (1095) Orta Anadoluya Daniment meselesine ynelmitir (Anna Komnena, 1996: 390-391; Ayn, 2002: 601:). 1097de balayan ilk Hal saldrsndan sonra Bat Anadolu tekrar Bizans idaresi etkili olmaya balamtr. Bu ilk Hal seferi srasnda Hallar, zmit Krfezi ve Dragon vadisi yolu zerinden znike gelmilerdir. Bu srada Malatya zerine fetih iin sefere kan Klarslan haberi duyar duymaz znike gelerek saldrya getiyse de baarl olamam ve geri ekilmek zorunda kalmtr. Yardm alma midi kalmayan znik garnizonu, ehri Bizans mparatoruna teslim etmilerdir (Demirkent, 2002: 657; Diehl, 2006: 112; Eyice, 1988: 74). Bu baardan sonra Hallar Anadoludaki ilerleyilerini devam ettirmilerdir. Hallarn zniki almas zerine geri ekilmeye balayan Klarslan, Emir Daniment ile anlaarak Eskiehir zerine yryen Hallarla Eskiehir ovasnda mcadele etmi ancak baarl olamam, hatta yrylerini engelleyemeyeceini anlayan Klarslan, Hal yollar zerindeki blgeleri boaltp, tarlalar yakarak ve su kuyularn tahrip ederek onlar zor duruma sokmaya almtr (Altnsapan ve Parla 2004; 8). Klarslan, Eskiehirdeki bu baarszlndan sonra devletin merkezini znikten Konyaya tam, buradan Hallara kar ypratma savalar dzenlemi olmasna ramen baarl olamamtr. Hallarn ilerleyii ile Bizans mparatoru Aleksios Komnenos, Dukas Bat Anadolunun fethi iin grevlendirmi ve Dukas zmir, Efes, Sardes, Alaehir, Denizli, Honaz, ardak ve Homa ehirlerini Trklerden geri almlardr. Dolaysyla 1097-98 ylnda Trkler Anadolunun bat, kuzey ve gney sahillerini terk ederek i blgelere ekilmek zorunda kalmlardr (Vryonis, 1971:117; Jorga, 2005: 118; Ostrogorsky 1991: 336; Turan, 1999:95; Baykara, 1969: 13-14; Kurat, 1936: 58;). Eskiehir zerinden ilerleyen bu birliklerin ayn srete Ktahyay da alarak Bizans ynetimine devrettii kaynaklarda ifade edilmektedir (Yldz, 1981-82: 26). Hallar karsndaki geri ekilme ve kayplar ok uzun sreli olmam 1102 ylnda farkl gzergahlar zerinden saldran Hal birliklerini yenilgiye uratlmtr. Bu baar
zmirdeki Trk hakimiyeti aka Bey ile balam ve Klarslann blgeye hakim olmas ile devam etmitir. Ancak bu Trk hakimiyeti ok uzun yllar devam etmemitir. 1081-1098 yllar arasndaki Trk hakimiyeti ilk hal seferine kadar srm fakat daha sonra srekli bir hakimiyet oluturamayan Seluklulardan sonra zmirdeki Trk hakimiyeti kesin olarak Aydnoullarnn blgedeki beylii ile salanabilmitir. (Baykara 1974: 28)
1

43

zerine Aleksios Komnenos Klarslan ile bir anlama yapmtr. Bu anlamaya gre, Marmara kylar ile zmir ve Antalyann Bizansa braklmasna karlk Anadoluda Hallar vastasyla Bizansa geen yerler Seluklulara geri verilmitir (Sevim ve Meril, 1995: 431). Hal ordularn Anadoluda yenilgiye uratan I. Klarslan bu srada Alaehiri ele geirmitir. Anadoludaki hakimiyeti tesis etmek zere Orta ve Dou Anadoluya ynelik mcadeleye ynelen I. Klarslan 1107 ylnda lmtr. Bizans mparatoru Aleksios Komnenos, I. Klarslann lmnden ahinahn ynetime geiine kadar yllk kargaa dneminde Ege blgesindeki zmir ve Ayasalug (Seluk) gibi Bat Anadoludaki baz kentleri, Edremit ve Antalya arasndaki blgeleri ele geirmeye balamtr (Ceylan, 2004: 37; Sevim ve Meril, 1995: 433434). mparatorun bu sahay ele geirmek zere grevlendirdii Filokales (Emnathius Philocale) Alaehire varm, burada Trk komutanlardan Kayseri Seluklu Emiri tarafndan saldrya urasa da, Hasan Beyin kuvvetlerinin bir ksmn Kk Menderes yresindeki Kelbianosa, bir ksmn Krkaa ve Bergamaya, bir ksmn da zmir zerine ynlendirmesinden istifade ederek saldrya geip Hasan Beyi yenilgiye uratmtr (1109-1110). Bu yllarda Seluklu hakimiyetini ele geiren ahinah Alaehire kuvvet gnderdiyse de buradaki Bizans valisi Konstantin Gabras tarafndan yenilgiye uratlm ve Bizans ile bar anlamas yapmak zorunda kalmtr (Sevim ve Meril, 1995: 434;). XII.yy.da da Anadolunun Bat ksm dier alanlarda olduu gibi karklk iinde kalmaya devam etmitir. Bat Anadolu platolarnn da srtlarnda Bizansllar, Seluklular ve Trkmenlerle olan mcadelelerini, Sangarius ve Dorylaiondan (Eskiehir) Cotyaeum, Choma (Homa), Philomelium (Akehir), Sozopolis (Uluborlu) ve Laodicaeadan (Denizli) Attaleiaya (Antalya) uzanan hat boyunca srdrmlerdir. Bu hatta kesin bir snr olmamakla birlikte her iki g karlkl olarak aknlarn en u snrlara kadar devam ettirmilerdir (Vryonis, 1971:118). 1110 tarihinde Seluklu ynetimine gelen ahin ahn seferleri, Bat Anadolu arlkldr. Aleksios ile anlama yapmasnda sonra Aleksiosun hastal nedeniyle devlet ileri ile ilgilenememesinden istifade eden ahinah, Seluklu kuvvetlerini yeniden Bizans zerine sevk etmi ve znike kadar olan blgeyi denetimi altna almtr. Seluklu komutanlarndan Muhammed ve Monolog, Bursa ve Ulubat zerinden ilerleyerek anakkaleye kadar ulam ve Edremit ve Karaaata Seluklu hakimiyetine girmitir (Sevim ve Meril,

44

1995: 435). Ayn srete Aleksiosun Seluklulara kar harekete gemesi ve Ktahyada baarl olmasndan sonra ahinahn Bizans imparatorunun Eskiehir zerinden geriye ekilmesi zerine onu takip ederek onun stanbula dnmesini salayacak baarlar kaydetmitir. Ancak Aleksios bu durumdan sonra komutan Komiztesi Bolvadine, bir baka birlii de Seyitgaziye gnderdiyse de baarl olamam ve bar anlamas yapmak zorunda kalmtr. Ve bu olaylara arkasndan Seluklu hanedannn bana I. zzeddin Mesud gemitir ( Sevim ve Meril, 1995: 435436). I. Hal seferinden sonra Seluklu snrlar Bat Anadoluda daralarak daha douya ekilmi olmakla birlikte Trkmen nfusunun Bat Anadoludaki varl devam etmitir. 1116 ylnda Bizans mparatoru Aleksiosun Trkmenler zerine yapt seferden bu sonuca ulamamz mmkn (Anna Komnena, 1996:494-500). Bu srete yaplan mcadelelerde baarszla urayan Bizans devleti bar yapma yoluna gittii grlmektedir. Bu bilgi, Bat Anadolunun Seluklu devletinin siyasi hakimiyet sahas iinde olmad dnemde de Trkmenlerin blgedeki varln kabule gtrmektedir. Kaynpederi Danimetli Emir Gazinin desteiyle ahinaha kar isyan ederek ynetimi ele alan Sultan Mesudun tahta gemesinden 2 yl sonra da Bizans imparatoru I. Aleksios Komnenos ld. Kardei Anna Komnena ve ei Nikepheros Bryenniosun organize ettii suikast giriiminden hem kendi kabiliyeti hem de Trk asll Ioannes Aksukhosun1 yardmyla tahta II. Ionnes(Jean) Komnenos gemitir (Ayn, 2002: 602). Bat Anadoludaki snr blgelerinde Bizans-Trk mcadeleleri bu dnemde de devam etmitir. Bu srete Trklerin ileri ve mhim bir garnizonu olan Denizli (Laodicaea) zerinden Alpkara komutasnda Bizans topraklarna saldran Trklere kar

Ionnes(Jean) Komnenos 1119 da tahta geer gemez Anadolu sahillerine yneldi. Her yl yaplan aknlarda ncelikle Lidya zerine ynelerek karargahn Alaehirde kurmutur. Buradan Denizliyi kuatarak ele geirmitir. Bu blgeden sonraki fetih blgesi Pamfilya blgesiydi ve Uluborluya hakim olduktan sonra, Antalyann i blgelerine kadar olan topraklar ele geirmitir. Bylece, Menderes Vadisinden
1

Bizans ynetiminde esir olarak alndktan sonra nemli grevlere gelmi olan Trk asll bir komutandr. Detayl bilgi iin baknz (Anzerliolu, 2003: 94-95)

45

Antakyaya kadar tm alanlar yapt seferlerle Bizans mparatorluuna yeniden balamtr (Jorga, 2005: 121; Diehl, 2006: 112; Baykara, 1969:15). 1143 ylnda baa geen I. Manuel Komnenos dneminde Sultan Mesuda kar balatt seferlerde Trkmenlerin aknlar devam etmekteydi. Ancak Ephesos yaknndaki Kelbianon kasabasna kadar ilerleyebilmilerdir. 1146da Konyada 1147de Eskiehirde yenilgi alan Bizans karsndaki bu ilerleyi II. Hal seferi nedeniyle kesintiye uramtr (Turan, 1999:180-182). Bu mcadeleler srasnda II. Hal seferinin balamas nedeniyle Sultan Mesud, Antalya ve el blgesindeki baz yerleri vermek suretiyle anlama yapmak yoluna gitmitir (Sevim ve Meril, 1995: 440; Turan, 1999:182). II. Hal seferinde ilk birlikler Alman mparatoru nderliindeydi ve ordular znik-Eskiehir yolu zerinden ilerlemitir. Burada ordusunun 9/10nu kaybeden Alman mparatorluu znike kamtr. kinci grup Hal birlikleri Fransa kral nderliinde stanbula geldikten sonra znikte Alman mparatoru ile birlemi ancak Eskiehir zerinden gidiin imkansz olduunu anladklar iin Balkesir-Bergama-zmir ve Efes yoluyla Denizli ve Antalyaya doru ilerledikleri grlmekle birlikte kaynaklarda, bu alanlarn Trk hakimiyetinde olmayan topraklar olmasna ramen, Hal ordularnn Trkmen aknlarndan ekindiklerini renmekteyiz (Demirkent, 2002: 658; Baykara, 1969: 15-19; Turan, 1999: 184-185). Bu mcadelelerden yenik kan Hallar Anadoluya Romania1 (Romallar lkesi) demekten vazgeip, Turkia demeye baladklar grlmektedir (Turan, 1999: 195-196). 1155 tarihinde Seluklu tahtna oturan II. Klarslan kendisine kar I. Manuel ve Musul Atabegi Nureddin Mahmut arasnda bir anlama yapldn renmesi zerine II. Klarslana bal Trkmenler, Larende ve Ktahya yaknlarnda saldrarak I. Manueli ar kayplara uratmlardr. Bu yenilginin intikamn almak zere 1159 da Seluklulara kar aknlar dzenlemise de Trkmenler Denizliye kadar olan alanlar yama etmi ve Denizli halkn esir almtr (Baykara, 1969: 19; Ayn, 2002: 603). Daha sonra ki srete, Seluklularn Bizans-Danimentli ittifak karsnda yenilmesi zerine II. Klarslan ile I. Manuel arasnda bir anlama imzalanmtr (1162). Bu anlamaya gre;
Anadolunun Rum kelimesi ile ifade edilmesi, Seluklu hkmdarlarnn Rum sultan olarak nitelendirilmesinin altnda yatan etkenler ile Rum diyar ve Rum sultan kavramlarnn nasl deiime urad ile ilgili detayl bilgiler mevcuttur. (Wittek, 1971:83-98)
1

46

1. Seluklular gnderecek

gerektiinde

Bizans

mparatorluuna

yardmc

kuvvetler

2. mparatorun izni olmadan Trkler Bizans arazisine girmeyecekler 3. Seluklu sultan, Bizansn dmanlarna kar imparatorun yannda mcadele edecek (Ayn, 2002: 604).

Bu anlamadan uzun bir sre sonra Trkmenlerin Denizliye saldrp 1162deki anlamay ihlal etmesi zerine I. Manuel, Eskiehir ve Homadaki kaleleri yeniden ina ederek Seluklulara kar sava hazrl yapmtr. Bu haberler zerine II. Klarslan Bizans imparatoruna eliler gndererek durumu bar yoluyla zmeye altysa da baarl olamam ve imparator Alaehir zerinden Denizli ve Homaya ilerleyerek ykk bir halde olan Myriokephelon kalesine gelmi ancak burada Seluklular tarafndan ar bir yenilgiye uramtr (1176). Bylece Trkleri Bat ve Orta Anadoludan atma midi kalmayan I. Manuel Seluklu sultan ile bir anlama yapm ve Eskiehir ve Homa kalelerini ykmay kabul etmitir (Cahen, 1994: 116; Ayn, 2002: 605). Bu zafer zerine Trkmenler Bat Anadoluyu ve Menderes boylarn istila ederek Aydn ve Antiohia (bugnk Karacasu merkez kazasnn yaknlar) ehirleri ve kaleleri ile Ege Denizine kadar olan alanlar istila etmilerdir (Jorga, 2005:129; Akn, 1968: 2).I. Manuelin yapt anlamay yerine getirmemesi nedeniyle 1177 ylnda Atapakes adl Seluklu beyini 24.000 kiilik bir kuvvetin ky blgelerini tahrip etmeleri ile grevlendirmesi emri ile gerekleen baarlarda Bizansn ok da etkili olamadn grmekteyiz. mparatorun 1178 ve 1179 da yapt bu seferler de etkili olamamas Bizansn geri ekilmesine neden olmutur (Vryonis, 1971:126; Gkbel, 1936:78; Baykara, 1969: 20-21; Ayn, 2002: 606)1. 1180 ylnda I. Manuelin lmnden sonra Bat Anadoludaki Bizans egemenlii daha da etkisiz hale gelmitir. II. Klarslan, I. Manuelin lmnden sonra 1182 tarihinde Uluborlu (Sozopolis) ve civarndaki kaleleri alm, Ktahya fethedilmi, bylece 100 yl aradan sonra Ktahya tekrar Seluklu hakimiyetine girmitir. Seluklu snr Denizli ve Alaehire yaklam, bu seferlerde II. Klarslan Antalyay kuatmsa da baarl olamamtr (Cahen, 1994: 116-117; Turan, 1999: 214; Yldz, 1981-82: 37). II. Klarslan Anadoluda yapt fetihlerden sonra Trk geleneklerine uygun olarak lkeyi 11 olu arasnda bltrme siyasetini gerekletirmitir. Bu bltrme ilemi
1

Ayn sreci ifade eden Diehl, Bizans mparatorunun bu sahada kk de olsa baarlar elde ettiini ifade etmektedir (Diehl, 2006:113)

47

neticesinde Uluborlu ve Ktahya yreleri Gyaseddin Keyhsrevin ynetimine, Ereli ve gney u blgesi Sancaraha, Eskiehir, Ankara, ankr ve Kastamonu yrelerinin idaresi Muhyiddin Mesuta, Tokat ve civar da Rkneddin Sleymanaha bltrlm ve Bat Anadoluda zellikle Gyaseddin Keyhsrev ve Rkneddin Sleymanah Bizansa kar baarl olmulardr (Vryonis, 1971:127; Sevim ve Meril, 1995: 446). Bu bltrme ile Konya merkeze bal onbir ynetim birimi oluturulmu, bu durum Seluklu hanedan mensuplar arasndaki tahta mcadelelerinin de balangcn oluturmutur. 1180-1183 yllar arasnda Bizans ynetiminde III. Aleksios Komnenos bulunuyordu. Bizansn bu srete bulunduu i karklklardan istifadeyle II. Klarslan 40.000 kiilik bir orduyla Alaehirden ilerleyen Seluklu sultan Ege denize kadar olan alanlarda etkili olmutur (Turan, 1999: 214). III. Aleksiosun 1183 ylndaki lmnden sonra Bizans ynetiminde 2 yl kadar grev yapan mparator Andronikos Komnenos, Bizans ynetimini glendirmeye alsa da baarl olamam ve lmnden sonra II. saakios Komnenos ynetime gemitir (1185). Bat Anadoludaki Kk menderes havalisine 1187 ylnda aknlar dzenleyen II. Klarslan bu blgede baarl olunca II. saakios Komnenosu her yl kendisine vergi demeye mecbur ettii bilinmektedir (Akn, 1968: 2-3). 1189 ylnda Alaehir valisi Theodoros Mankaphas, II. saakios Komnenosa kar isyan giriiminde bulunmu ve Uluborlu Meliki Gyaseddin Keyhsrevden yardm istemitir. Gyaseddin, Bizanstaki bu i karklklarn devamn istedii iin aka destek vermedii Theodoros Mankaphasun Trkmenlerden asker toplamasna izin vermitir. Bu askerlerle Denizli ve Honaz civarn yamaladktan sonra Gyaseddinin yanna dnm ve bunun zerine mparator II. saakios Komnenos, bu asinin kendisine verilmesini istemitir. Gyaseddin onu, hayatna dokunulmamas artyla teslim etmi ancak bu durum kardelerinin tepkisine neden olmutur (Turan, 1999: 218; Ayn, 2002: 606). 1190 tarihinde Anadoluda Seluklu snrlarna ilerleyen Hal kuvvetleri Bat Anadoluda Sardtan Alaehire uram ve blgede henz yetimemi tarm rnlerini tahrip edip, ehri yamalamladr. nk Alaehir halk, Almanlara dosta davrandktan sonra, arkadan gelen birlikleri soymaya kalknca, imparator onlar cezalandrmtr. Alaehir ve Denizli arasnda yer alan Tripolis (Yenice) kalesini de yktrm olan Hal ordusu komutan Friedrich Barbarossa, Uluborlu yaknlarnda

48

Seluklu topraklarna saldrmtr ve Seluklular karsnda baarl olmutur (Sevim ve Meril, 1995: 446-447; Ceylan, 2004: 38-39). 1192 ylnda II. Klarslann lmnden sonra Seluklu tahtna I. Gyaseddin Keyhsrev gemi ve ilk saltanat 1196 ylna kadar srmtr. Ynetimi ele aldktan sonra Bizansa kar lml bir politika takip eden I. Keyhsrevin bu tavr byle devam etmemitir. I. Keyhsrevin Msr hkmdar Melik-l Adilin Bizans imparatoruna gnderdii hediyelere el koymas zerine, Bizans imparatoru da Konya-stanbul yolu arasnda ticaret yapan Seluklu kervanlarna el koymu ve bunun zerine I. Keyhsrev, Bizansa kar harekete gemitir. Menderes rmana kadar olan Bizans topraklarn ele geirdikten sonra, esir ald Bizans halkn Bizansn daha nce boaltt Akehir blgesine yerletirmitir. Bu uygulama sonucunda Hristiyan halkn Seluklu ynetiminden memnun olmasn haber alan dier Bizans ahalisi Seluklulara snm, bylece birok Bizans kenti de boalmtr (Sevim ve Meril, 1995: 448; Ayn, 2002: 607). 1196 tarihinde I. Keyhsreve kar isyan ederek ynetimi ele geiren II. Rkneddin Sleymanah dneminde genellikle Orta ve Dou Anadoluya ynelik fetihler yaplm, Bat Anadoluda bu srete bir hareketlilik olmamtr. Rkneddin Sleymanah ynetime getikten sonra I. Keyhsrevin ehzadelii dneminde Meliki olduu Uluborluya gidiine izin vermemitir. Ancak I. Keyhsrev, Anadoluda arad destei bulamaynca daylarnn bulunduu stanbula yani Bizansa snmtr. Sekiz senelik srgn hayatnda Bizans snr U blgelerindeki hudut muhafzlar ile grmeler yaparak onlarn desteini almaya ve kaybettii tahtn tekrar ele geirmeye almtr (Kymen, 2003: 132). stanbulda Bizans imparatoru III. Aleksios tarafndan Milet hakimi Manuel Mavrozomesin kzyla evlendirilmitir (Sevim ve Meril, 1995: 452, Ayn, 2002: 609). 1204 ylnda Hallarn stanbulu igal etmesiyle Kaynpederi Mavrozomesin yanna gelmitir. II. Rkneddin Sleyman ahn ardndan ynetime geme hazrlklar yapan III. Klarslana kar Mavrozomesin de desteiyle Konya Seluklu tahtna tekrar oturmutur. Ynetimi ele geirdikten sonra Mavrozomese melik1 olarak Uluborlu, Denizli ve Honazn idaresine vermitir (Baykara, 1969: 25-26). 1204de stanbul igal edilip Latin imparatorluu kuruduktan sonra Theodoros Laskaris
1

lk defa ynetici Hristiyan ve merkeze bal olan melikliktir.

49

1204 ylnda znik ve evresinde bir devlet kurmutur (Diehl, 2006: 129-130). Laskaris Bizans imparatorunun yerine geebilmek ve znikte hakimiyet kurabilmek iin samimi arkada olan I. Gyaseddin Keyhsrev ile grerek onunla ittifak kurmutur (Lehmann, 1971: 593). Bu anlama ile hem Laskaris, Komneneoslar slalesine mensup olan ve Karadenizde etkili olmaya alan iki Bizans veliahtlarnn (David ve Alexis) tehdit olmalarn engellemitir (Turan, 1999: 278). I. Gyaseddin Keyhsrev, Mavrozomes ile de Bat Anadoluda Laskarise kar bir g oluturuyordu. Bunu yaparken Mavrozomesin Bizans soyundan gelmesi sebebiyle Bizans hanedanlnda hak iddia edebilmesi fikri de aklnn bir kenarnda olmutur. Keyhsrev, Anadoludan geen ticaret yollarnn nemini kavram olmas nedeniyle Karadeniz ve Akdeniz Ticaret yollarnn gvenliini ve hakimiyetini ele geirme politikasn uygulamaya almtr. Bu amala da Akdenizde nemli bir liman olan Antalyann fethine ynelmi ve Seluklularn hakimiyetine almtr (Ylmaz, 2002: 108; Koca, 2002: 488; Ekinci, 2005: 248-250; Pekman, 1989: 46) Seluklu sultan Antalya blgesini kendisine baladktan sonra hem ticari hem de siyasi karlar nedeniyle znik hakimi Laskaris ile ilk zamanlarda olduu gibi dostane ilikilerini devam ettirmemitir. Mavrozomesi kullanarak Bizans mparatorluu zerinde hak iddia etme planlar yaptn daha nce sylemitik; ancak bu srete eline daha iyi bir koz ele gemitir (Turan, 1999: 287-288). nk zniki ele geirmek zere III. Aleksios, Seluklu sultanna bavurmutur. Bu yardm isteiyle Bizanstaki taht kavgalarn krkleyecei gibi Laskarisin bymesini de nleyebilecekti. Bu sebeplerle III. Aleksiosun yardm isteini kabul etmitir ve Laskarise kar DenizliAntiochia ve Alaehir arazileri zerinde yaplan savalarda Keyhsrevin kuvvetleri balangta baarl olsalar da sava srasnda Seluklu Sultannn lmesi nedeniyle, Seluklular geri ekilmek zorunda kalm, Sultann mezar geici olarak Alaehirdeki Mslman mezarlna gmlmtr (Lehmann, 1971: 594-595; Sevim ve Meril, 2005: 454; Ceylan, 2004:39). Alaehirin Seluklu hakimiyetinde olamamasna

ramen, ehirde bir Trkmen mezarlnn bulunmas, Alaehirin Trkmen iskana aldn kantlamaktadr. Bat Anadoluda Seluklu hakimiyeti srekli olmasa da blgenin Trk yerleimine sahip olduunu gsterir. Bu yenilgi Laskarisin Bat Anadoludaki hakimiyetini glendirmi ve 1211 ylndan 1261 ylna kadar Denizli ve civarnda sava olmam ve Trk-Bizans snr sabit kalmtr (Baykara, 1969: 27)

50

1211 ylnca babasnn ehit olmas zerine Seluklu sultanlna geen zzettin Keykavus dneminde znik mparatorunun bar teklifi ile balatlabilecek olan Bat Anadoludaki siyasi faaliyetler srecinde de ticareti gelitirme amal bir politika takip edildii grlmektedir. Bu bartan sonra Akdeniz ve Karadeniz ticaret yollarnn hakimiyeti iin kuzey-gney ynl bir fetih politikas izlenmitir. Gyaseddin Keyhsrev dneminde fethedilmi olan ama ehir hakl tarafndan geri alnan Antalya zerine sefer yaplarak 1216da ehirde tekrar Trk hakimiyeti salanmtr. I. Alaaddin Keykubad dneminde, Antalyann alnmasndan sonra Alanya (1220-21) (Pekman, 1989: 47) da fethedilmi ancak Bat Anadolu arlkl bir fetih politikas gelitirilmemi, daha ok Anadoludaki hakimiyet glendirilmeye allmtr ki bu srete I. Alaeddin Keykubad, Karadeniz, Akdeniz ve Anadoluda yapt seferler (Uyumaz, 2001a: 121127), ticareti gelitirmek adna uygulad politikalar (Ekinci, 2005: 258-263) ve hakim olduu yerlerdeki imar faaliyetleri ve bilimsel, kltrel alanlarda yapt hizmetlerle, (Uyumaz, 2001a: 127-129 ) Trkiye Seluklularna en parlak devri yaatmtr. Ancak bu dnem ayn zamanda Trkiye Seluklularnn hakimiyet srecini sarsntya uratan bir dnem olmu, Babailer isyan ve Mool istilalar ile Trkiye Seluklularnda balayan gerileme dneminde Bat Anadoluda herhangi bir hareketlilik grlmemitir. XIII.yy.n ikinci yarsnda Seluklularn hakimiyetinin Moollar tarafndan

zayflatlmasna karlk, snr boylarnda u emirlerinin nfuzu artarken, Mool vergilerinden kurtulmak isteyenlerin, snr beylerinin himayelerine snmalaryla Bizans nndeki savunma hatlarnda byk kuvvetler ylmtr (Akn, 1968: 4). Bunun en belirgin rneini ise Eskiehirden Ktahyaya uzanan blgede grmekteyiz. 1261 ylna kadar bu arazide Mool tehlikesinden kaan 300.000 (yzbin) adr Trkmen olduu bilinmektedir (Altnsapan ve Parla, 2004: 14) Bizans-Seluklu snr blgesinde yaplan aknlarn younluunun azald dnem aslnda 1176 ylnda yaplan Myriokephelon savandan sonraki sretir. XII.yy.n sonlarnda snr boylarnda yaplan aknlar olduysa da bunlar byk apl ve snr hattn deitirecek bir mahiyete sahip olmamtr. Bu srecin devamn salayan durum ise uzun yllar geerliliini koruyan Seluklu devleti ve znik mparatorluu arasnda 1204 ylndaki anlamadr (Wittek, 1995: 35-36). Bu anlamann uzun yllar geerliliini korumas ve Seluklularn bu srada Anadolunun dier blgelerindeki hakimiyeti

51

kurma amacna ynelik politikalar nedeniyle etkisini gitgide kaybeden atmalar, Bat Anadolunun Trklemesinde etkili olmutur (Ayn, 2002: 609). Her iki gcn u kuvvetlerinin1 karlkl olarak yaptklar aknlar yaklak 200 yl boyunca devam etmi ve genelliklede Denizli-Honaz, Ktahya, Eskiehir dolaylar yaplan aknlarn snr hattn oluturmutur (Akn, 1968:1). Bu hat, bir snr izgisi olmaktan ok , bir snr blgesi, olduka geni sahipsiz bir kuaktr. Bizansllar bu snr blgesini, Trk istilaclarn i blgeler iterek ele geirmilerdi ve bu sahipsiz alanlar, geri ekilmek zorunda kalan unsurlarla dolmaya balamtr (Wittek, 1995: 36). Bu srete Bat Anadoluda taraflar arasnda resmi bir atma olmamasna ramen Bizansn Bat Anadoluda younlaan Trk nfusunun etkisini azaltmak zere iskan politikas uygulad grlmektedir. Kumanlar 1252 Menderes ve Frigya blgelerine yerletirmek suretiyle Trkler tarafndan ele geirilmesini engellemeye alan mparator Vatatzes, Bizansn bu alanlarda etkili olmasn salamaya almtr (Ostrogorsky, 1991: 409; Diehl, 2006: 133; Erz, 1983: 26-27). Bizans mparatorluu, bu iskanla Bat Anadolunun Trklemesini engellemeyi salamak isterken aslnda farkl bir sonu olumutur. Trk yaylmasn engelleyemedii gibi Kumanlarn Trkmenlerle kaynamasyla blgenin Trklemesi hz kazandrmtr (Wittek, 1999:13; Ostrogorsky, 1991: 409) XI.yy.dan itibaren balayan Seluklu Bizans siyasi ilikilerine bakldnda, iki siyasi g arasndaki ilikiler dnem dnem yaplan anlamalar ve ittifaklarla yumuamsa da srekli mcadelelerle devam etmitir. Bu mcadeleler Bizans asndan Seluklulara kaptrlan Anadolunun geri alnmas dncesiyle yaplrken, Seluklular, yurt edinmek amacyla mcadele etmilerdir (Ayn, 2002: 610). Bu amala hareket eden Seluklular iin Bat Anadolu kesimi u vasfna sahiptir. Yllarca ani ve sert bir ekilde devam eden aknlarla, srekli canl tutulmu, hatta zaman zaman eitli ekillerde beslenmilerdir. zellikle Mool istilas srecinde bu sahann youn olarak Trkmen topluluklarnn yldklar bir alan olmutur (Emecen, 2003: 176)

(Wittek, 1999:13). Dipnot 33te Bizansllarn 13.yy.da Kumanlar Seluklulara kar snr bekisi olarak kullandklar ifade edilmektedir. 13.yy.da bile Bizansllarn Seluklulara kar snr gvenlii iin tedbir alyor olmas ve Trk gcne kar kendisinin de Trkleri kullanyor olmas, karlkl snr boylarnda yaplan aknlarn Bizans devletindeki etkisini kantlayan bir durumdur.

52

Bat Anadolunun Seluklular srecinde dnem dnem ele getii kesin olmakla birlikte bu blgedeki Trk siyasi hakimiyeti tam olarak Beyliklerin blgedeki siyasi varlyla kesinlemitir diyebiliriz. XII.yy.n ikinci yarsna tarihleyebileceimiz bu alanlardaki Trkleme ifadesi aslnda daha ok, siyasi hakimiyetin Trklerin ele geirilmesine baland grlmektedir. nk genelde Bat Anadolunun Trklemesi beyliklerin kurulmasna balanmaktadr (lker, 2002: 288-89;). Ancak bu blgedeki Trkleme srecini tamamen Beylikler dnemine balamak tarihi sre dnldnde doru olmaz. nk siyasi mcadele sahas olarak srekli bir Seluklu hakimiyeti olmasa da, bu sahann, Trkmenlerin yaad bir blge olduu kesindir. Ayrca Antalyann kuzey batsndaki Denizli dalarnda ve civarnda yani Menderes havzasndan 200.000 Trkmenin yaadna dair kaytlar bulunmaktadr (Wittek, 1999: 2; Kprl, 1972: 87). Bu sebeple Beylikler dneminde, yerleik ve srekli devam eden bir siyasi hakimiyet anlamnda Trklemenin olutuunu syleyebiliriz. Bu sahada ki Trkmen nfusunun yllar iinde yaplan iskanlarla arttrld dnlrse, bu sonuca varmamzn gerekesi de anlalmaktadr. XIV.yy.n banda Bat Anadoluda znik, Bursa, Sard, Alaehir, Manisa, Foa ve zmir dndaki alanlar hari dier sahalar Seluklular tarafndan ynetildii (Bodmer, 2001: 45) dnlrse siyasi hakimiyetinde gz ard edilemeyecek dzeyde olduu da anlalmaktadr. Trkler Anadoluya Malazgirt Savayla cebren girmi olmaktan baka, Bizans mparatoru ve asi kumandanlar tarafndan kendilerine yardm iin cretle arlmlardr. Bylece baz Bizans ehirlerindeki Trk askeri birlikleri, Bizansllarn kendilerince kurulmu ve buralarda Mslman bir toplum olan Trklerin dinlerini serbeste yaamalar, Bizansllarla Trkler arasndaki mcadelenin toplumlarn mcadelesi olmad, iki tarafn asilleri ve beyleri arasnda yaplan bir mcadele olduunu kantlamaktadr (Akda, 1999: 80-81). Bizans ile Seluklular arasnda II. Klarslan dneminde Bizansla yaplan anlama da bu tespite uygun bir rnektir. 1162 tarihli bu anlama 10 yl sreyle geerli olan bir bar anlamasdr. Bu anlama sebebiyle Bat Anadoludaki snr blgelerindeki Trkmen gruplar, Bizansa uzun bir sre saldrmamtr (Ayn, 2002: 604). Trkler Anadoluya hakim olma srecinde toplumsal ilikiler asndan Bizans toplumu ve ynetimi ile kurduklar ilikiler srekli bir sava havas eklinde gelimemi her iki

53

tarafn karlkl olarak dnem dnem birbirlerinden yararlanma suretiyle iletiime getikleri de anlalmaktadr. Buna en bariz rnek ise II. Hal seferindeki siyasi ilikilerdir. kinci Hal seferinin baladn renen Bizans mparatoru Manuel, bu srada Seluklular zerine yapt seferlere devam ediyor ve ayn zamanda da Seluklularla Bizans arasndaki iddetli savalar devam ediyordu. Ancak Hallarn geldiini renen Bizans mparatorunun, Seluklularla anlama yoluna gittii ve Hallara kar birbirlerine yardm etme politikas uygulamay tercih ettii grlmektedir. Bundan baka yine Sleymanah dneminde Bizansn Balkanlardaki Normand istilasna kar Seluklulardan yardm istediklerine dair bilgiler olmakla birlikte, Seluklularn bu yardm yapp yapmad konusunda kesin bilgiler yoktur (Turan, 1999: 61-62). Btn bu siyasi ilikiler dnldnde Bat Anadolu, Malazgirt savandan itibaren hatta bir yl ncesinden itibaren Trk hakimiyeti ve gleriyle kar karya kalan ve iki siyasi gcn hem sava sahas hem de iskan alan olarak grdmz bir alandr. Anadolunun Trklemesi olgusu dnldnde ilk Trk admlarndan itibaren hedef olarak alnan ve Trkletirilmeye allan bir saha olmutur. Bu sahadaki diplomatik dzeyinde balayan ilikiler, toplumlarn yan yana yaamas durumunu dourmutur. Bu zellii ile de Bizans ile Seluklu kltrlerinin birbirleriyle karlamas birbirlerinden etkilenmesinin de zemini olumutur. nk siyasi ilikilerle balayan iki kltrn, zaman iinde birbirlerinden de etkilenmesi doal bir sonu olarak ifade edilebilir. 2. 2. Devlet Tekilat Alannda Kltrel Etkileim Seluklu ve Bizans devletleri arasnda grdmz siyasi ilikiler dorultusunda iki farkl siyasi otorite arasnda ynetimsel olarak bir etkileim yaand grndeyiz. Seluklularn Byk Seluklu devletinin idari tekilatnn tesiriyle devlet yapsn ekillendirdikleri muhakkaktr (Kaymaz, 1964: 96). Bu tekilat, Orta Asya ve ran arlkldr (Sevim ve Meril, 1995: 497-498; Gordlevski 1988: 287-294). Eski Trk gelenekleri ile ran kltr evresinden etkilenerek oluturulan bu yapnn Anadoluda da devam etmesi doal olmakla birlikte, Trklerin burada farkl bir kltr ortam ile karlat dnldnde, bu yapsnn, Anadolunun yerli kltrnden

54

etkilenebileceini ve ayn zamanda etkileyebileceini gz nnde bulundurarak olaylar incelemeye alacaz. Seluklu yneticilerinin Bizansla olan siyasi ilikileri, devlet tekilatndaki etkileimi olanakl grmemize sebep olmutur. ki ynetimin saraylar arasndaki gidi-geliler, evlilikler, birbirlerinin toplumlarndan oluturduklar askeri kadrolar ve Bat Anadolu sahasndaki yaaylar ve uygulamalar dnldnde devlet tekilat alannda birbirlerinden etkilenme durumu glendirmektedir. Bizans kltr, uzun yllar karlkl ilikilerle Sasani, Emevi ve Abbasiler zerinde etkili olmutur. Bizans kltrnn, slam dnyas zerindeki etkisi nedeniyle Trk dnyasnda da vastal olarak Bizans etkisi olumu ve bu etki Seluklu devletine de yansmtr (Kprl, 2004: 207). Hem Seluklu saraynda Rumlarn, hem de Bizans sarayndaki Trklerin mevcudiyeti devlet tekilatnda etkiye sebep olmu ilk adm olarak izah edilebilir. Seluklularn Venediklilere verdii bir ferman Bizanstaki Chrysobulelerine benzemesi devlet tekilatndaki etkileimin ilk rneklerdendir (Kprl, 2004: 192-195). Bizans ile Seluklu ynetimi arasndaki ilikileri oluturan nemli bir olgu da Hristiyanlar Rumlarla yaplan evliliklerdir. Seluklu sultanlar gerek Anadoludaki gerekse komular olan Bizans lkesindeki Hristiyanlarla akrabalk kurmulardr. Bundan dolay Seluklu sarayndaki Hristiyan unsurun Seluklu sarayndaki etkisi gze arpmaktadr (Kara, 2006: 566). Sultanlarn Hristiyan eleri arasnda Ermeni, Grc ve Rumlardan kadnlar hatta stanbuldaki Latin mparatorunun akrabas olan Fransz1 kadn dahi bulunmaktadr (Cahen, 1994: 205-206). Seluklu sultanlarnn siyasi sebeplerle yapt bu evliliklerle ilgili olarak kaynaklardaki bilgiler dorultusunda I. Mesudun elerinden birinin Hristiyan olduuna dair bilgiler bulunmaktadr. II.Klarslann annesi olarak ifade edilen bu Hristiyan bayan, Kont St. Gillesin kz kardei olduunu Osman Turan Hal yazar Nicola de Trevethtan nakletmitir (Turan, 1999: 232). Seluklu sultanlarnn kzlarnn da ayn sebeplerle evlilikler yapt grlmektedir ki, I. Mesudun kzlarndan birinin Bizans mparatoru II. Ioannesin kuzeni Ioannes Komnenos ile evlendiini, hatta bu kuzenin Niksar kuatmas srasndan
1

Bu konuyla ilgili olarak Osman Turan Latin mparatorunun akrabas olan Fransz bir bayanla II.Gyaseddin Keyhsrevin bir evlilik yapma teebbsnn olduunu ancak bu evliliin siyasi sebepler nedeniyle gereklemediini kaydetmektedir. (Turan, 1999: 455)

55

mparatora kzd iin Seluklular tarafna geip, din deitirerek bu evlilii yaptn bilmekteyiz (Uyumaz, 2001b: 401). II. Klarslann ei ve I. Gyaseddin Keyhsrevin annesinin Rum Tekfur Kaloyann kz kardei olan Hristiyan bir bayan olduuna dair kaytlar mevcutsa da I. Gyaseddin Keyhsrevin II. Klarslann en kk olu olmas nedeniyle bu evliliin 1162 tarihinde Danimentlilerle Bizans arasndaki ittifak bozmak iin stanbula gittii srada yapmtr (Turan, 1999: 237; Uyumaz, 2001b: 402). I. Gyaseddin Keyhsrev de babas gibi Hristiyan bir kadnla evlenmitir. Bizans idaresi altndaki Marmara denizinde bulunan bir adada ato sahibi olan Manuel Mavrazom, kzn, stanbulda srgn hayat yaad srada atosuna snm olan I. Gyaseddin Keyhsrevle evlendirmitir. Mavrozomesin olu, daha sonra Mslman olarak Seluklu Devletinin st makamlarnda grev almtr. Bu kii Vezir Karatay, Emir Karasungur, Kemaleddin Karakatr (Kara, 2006: 566). Seluklu Sultanlarndan I. Alaeddin Keykubadn da Alanya hakimi Kir-Fardn kz ile evlendii bilinmektedir (bn Bibi, 1996: 262-266). Alanya valisinin kz olan bu bayann sonradan din deitirerek Mahperi adn aldn ve II. Gyaseddin Keyhsrevin annesi olduunu , II. Gyaseddin Keyhsrevin stanbul Latin mparatoru Baudouine yazd bir mektupta annesinin Hristiyan olduunu ve babasnn hayatndan dinini koruduu eklinde ifadelerinden renmekteyiz (Turan, 1999: 403). II. Gyaseddinin de Hristiyan bayanlarla evlilikler yapt bilinmektedir. Konyal biri zengin, dieri de papaz olmak zere iki Hristiyann kz ile evlilikleri olduu, bu hanmlardan birinin ad Berduliyedir ve Melik II. zzeddin Keykavusun annesidir. smi bilinmeyen bir dier Rum asll einin de Rukneddin Klarslann annesi olduu bilinmektedir (Uyumaz, 2001b: 412; Turan, 1999:455). Dier Seluklu sultanlarnda Hristiyan bayanlarla evlilikler yapldna dair bilgi olmamakla birlikte bu ilikilerden de anlalaca gibi Seluklu yneticileri siyasi gerekelerle Hristiyanlarla evlilikler yapma yoluna gitmilerdir. zellikle yneticilerin kzlar veya kz kardeleri ile yaplan bu evlikler neticesinde iki ynetim arasndaki siyasi ve sosyal ilikiler artmtr (Vryonis, 1971: 228). I. ve II. Keyhsrevin annelerinin Grek, II. Keyhsrevin 3 olunun annelerinin de Hristiyan olmas ve kendisinin Hristiyan daylarnn hatta, Mihael Palaelogosun etkisinde kald ifade edilmektedir. Anadolu Seluklu sultanlar, belki

adaletliliklerinden (ll) belki de kiisel karlar ynnden Hristiyan uyruklarn, onlarn dinsel zgrlklerini tehdit etmeye kalkan herkese kar savunduklarna dair

56

yorumlar karmza kmakla birlikte (Cahen, 1994: 205-206-208) btn bunlar Seluklu sultanlarnn aileleri arasnda ok sayda Hristiyan kadn ve erkek bulunduunu gstermektedir. Seluklu yneticilerinin bu ilikiler sebebiyle Bizans imparatorlar gibi krmz ayakkab giyip, muhafz eliinde gezdikleri eklinde bilgiler (Jorga, 2005: 137) iki devlet yneticileri arasndaki etkileimleri kantlayan en bariz rneklerdir. XII.yy.da Seluklu yresinde Grek piskoposlarnn yaadn gsteren belgeler vardr. Piskoposlarn seimlere katlmalar ya da zaman zaman gelenekiliklerinin deneyden geirilmesi iin Konstantinopolise gitmelerine izin verilmitir. XIII.yy. ortalarnda Rum lkesine snm olan Mihael Palaelogos, znike geri dnmeyi, Konyadaki bapiskoposluk araclyla salanmtr. Bu olaydan da bapiskoposun, ya orada yaadn yada orayla kolayca haberletiini anlamaktayz (Cahen, 1994: 205-206-208). Ayrca Mihael Palaelogosun Seluklu saraynda kald dnemde Seluklu sarayndaki etkisi artmtr. Seluklu saraynda seyislerin ve sultann rtbelerini Bizans rneine gre dzenledii bilinmektedir (Jorga, 2005: 138). Bizans Devletinde de Seluklu devlet tekilatnn etkileri olduuna dair bilgiler mevcut olup, Trk elilerin Bizans imparatoruyla olan grmeleri srasnda mparatorun byk davetlere Badat halifesi veya eski dnemlerdeki emirler gibi kaftanla veya sarkla geldiini ayrca, znik ordusunun avular tarafndan idare edildiini ve muhafz alaynn bana Trklerde olduu gibi yzba getirilerek orduda dzenleme yapld bilinmektedir (Jorga, 2005: 138). Bu da bize iki kltr arasndaki idari etkileimi gstermektedir. Seluklularla Bizans arasnda kurulan bu ilikiler dnda kltrel etkileime ortam hazrlayan bir dier durum ise kimi Seluklu sultanlarnn ehzadelik veya sultanlk dnemlerinde Bizans bakentlerine snmalardr. Bu ziyaret veya srgnler iki devletin devlet adamlarnn dahil olduklar ortam grmesine ve etkilenmesine imkan oluturmutur. Bu etkiye en iyi rnek ise I. Alaeddin Keykubad dnemine tesadf etmektedir. Bir Rum anadan doan I. Alaeddin Keykubatn stanbul saraynda bulunduu srada maruz kald tesirlerin, bu hkmdarn sonraki uygulamalarnda, zellikle memleket idaresinde merkeziyet usuln tatbik ve le sistemini ortadan kaldrma hususundaki balca etken olduu noktasnda Togann aklamalar, genel

57

olarak Bizans tesiri tezini reddetmesine ramen arpc bir rnektir (Togan, 1946: 198199). Devlet tekilatnda byle bir tesirin olmadn, zellikle bu noktada eletiren Nejat Kaymaz, Seluklularla Bizansllarn uzun yllar bir arada yaam olmalar, onlarn birbirlerinden devlet tekilatnda etkileneceklerine byle bir rnei gstermeyi yetersiz bulmaktadr ( Kaymaz, 1964: 98). Ancak bu noktada bir etkileim olaca tezi zerinde yaptmz bir tespitle bu konuda yeni bir adm atmaya alacaz. Bizansn Akritai (Akrit) denilen ve Yunanca Akrann karl olarak ifade ettikleri snr savalarn ilk kez Bat Anadolu sahasnda kullanmadklarn biliyoruz. Bunlar Bizansllarca Toros ve Frat snr blgelerinde de karmza kan bir topluluktur (Wittek, 1995: 36). Byle bir askeri uygulamann altnda yatan etki ise Bizansn slam dnyas ile uzun yllar devam eden savalardr. Bizans, Uzun yllar devam eden bu lm-kalm savalarnda slam dnyas tarafndan alnan topraklarn geri alnmas adna oluturulan yeni bir idari ve askeri vasflar olan Thema sistemi ile Dou snrndaki hakimiyeti yeniden elde etmeye almtr (Bodmer, 2001: 33).
Thema aslnda ordu demektir ve sistemde ordunun birlii ngrlmektedir. Buna gre: hem askeri hem sivil ynetimin, Strategos denilen yetkili asker kumandann elinde topland thema blgeleri yaratlmaktayd. Sosyal temeli ise Staratiot denilen askerlik hizmetleriyle ykml hr kyller oluturmaktayd. ok abuk harekete geebiliyor, devlete o zamana dek allagelen paral ordulara gre daha az masraf karyor ve hatta dzenli vergi dedikleri iin, bir miktarda gelir salyorlard ve bu sistem ncelikle Anadoluda yrrle konmutur (Bodmer, 2001: 33).

mparator Herakleios zamannda (610-641)

oluturulan Theme sistemi kolordu

manasna gelse de zaman iinde kolordu tarafndan igal edilen blgeler iin kullanlmaya balamtr.
Bu blgelerde, idare ve kuvvet Stratege ismi verilen bir askeri kumandan braklmaktayd. Sivil idareye hakim olsalar da aslnda bu ikinci derecedeki bir grevdi. Bu suretle, Asyada, Ermeni, Anadolu ve Opsikion daireleri, Avrupada Trakya dairesi meydana geldi. Sahil blgeleri ve adalar da, ayn suretle tekilata baland. Bunlar denizciler dairesini tekil etti. VII.yy. sonunda imparatorluk, Roma devrinde olduu gibi Eperchhielere ayrlacak yerde, ok geni yedi, yahut sekiz daireye ayrlmt. VII.yy. imparatorlar tarafndan getirilen ve genelletirilen daireler usul, imparatorluk kadar yaamtr(Diehl, 2006: 59)

Bu sistemin Anadoluda uygulama sahas Tarsus, Adana, Mara ve Malatya hattdr. Herakleios, Suriyeyi kaybettikten sonra hudut blgeleri ahalisini i blgelere ekerek Mslmanlarn ilerlemesini nlemek maksadyla geni bir blgeyi bo brakmtr. Bu

58

sahadaki Bizans garnizonlar, slam lkelerine saldrp yama ve katliamda bulumulardr. Bu sahada baarl olabilmek adna Abbasi Halifesi Harun Reit Avasm ad verilen mstakil bir idari blge oluturarak buralarn bir ordugahtan idare edilmesini salamtr. Buralarda daha ok Trkler grevlendirilmilerdir (Yldz, 1986: 344-345). Buraya kadar verilen bilgilerle sistemi aklamaya altk ve Bizans tarafndan ilk defa hayata geirilen bu sistemden Abbasilerin etkilendii yorumunu kartabiliriz. Ancak bundan Seluklu Devlet tekilat zerindeki etkisini vurgulamaya alacaz. Bat Anadolu, Seluklularn Bizans ile arasndaki sava hatt, hatta Wittekin ifadesiyle snr blgesi, sahipsiz bir kuak (Wittek 1995: 36), her iki gcn farkl bir askeri yaplanma uygulad bir saha olmutur. Srekli savalar, her iki gcn burada askeri bir takm nlemler almak suretiyle blgeyi kendi kontrolnde tutma zorunluluunu dourmutur. Bizansllar bu sahaya sava yn ar basan gruplar1 yerletirerek (Ostrogorsky, 1991: 409; Diehl 2006: 133), blgedeki Trkmenlerin etkisini krmaya almtr. Seluklu yneticileri de bu sahaya Battal inancna sahip, gebe unsurlar, sava yn ar basan gruplar ynlendirmilerdir. Yerleik dzene dahil olmayan bu gruplar, kaynaklarda u blgesi olarak ifade edilen Sinop-Ankara-Denizli-Antalya izgisinin batsnda uzanan blgelere sevk edilen ve nfus itibariyle de kalabalk olan kitleler olarak karmza kmaktadr (Vryonis, 1971: 192-193; Tanyeli, 19??; 414; Akda, 1999:80). Seluklularn bu sahada byle bir askeri yaplanma uygulamasnn altnda yatan faktrn Bizans sistemine dayand grlmektedir. Buna karlk Seluklularda
2

vilayetleri

sisteminin

olumasnda

baka

etkenler

olduu

muhakkaktr . Ancak Trklerin bu sistemle ilk defa slam dnyas iinde karlatklar ve Avasm ad verilen bu garnizon ehirlerinde bizzat grev yaptklar, dolaysyla byle bir sistemin varln rendiklerini syleyebiliriz. Ancak bu vilayetlerin, Araplarn daha nce kurduklar Avasm ve Sugur ile ayn olmadn da grmekteyiz (Akda,
1252 ylnda Kumanlar yerletirdiini grmekteyiz. (Ostrogorsy, 1991: 409). Thema alanlarna Bizans tarafndan yerletirilen topluluklarn etnik yaps ile ilgili olarak bu sistemi detaylandran Demirkentin grleri farkl bir alm sunmaktadr. Konu ile ilgili makalesinde thema alanlarna yerletirilen toplularla ilgi olarak Ostrogorsyin genelde slavlarn yerletirildiine dair bilgisini eletirerek bu alanlara Kafkas topluluklarndan Hazar Trklerinden veya Balkanlardan getirilen Trk asll topluluklarnda olduunu ifade etmektedir. (Demirkent, 2005b: 5-8) 2 Gebeler ile yerleikler arasndaki oluan sosyal problemleri azaltmak ve bylece devlet iindeki otoriteyi gl tutabilmek. Gaza ve cihat ruhuna sahip olan bu kitlelerin sava zelliklerinden yararlanabilmek gibi etkenler.
1

59

1999: 80). Bu ifade ile anlalmaktadr ki, Seluklular bu sistemi Araplardan aktararak uygulamamlardr. Daha nce hibir Trk devletinde grmediimiz bu idari yada askeri sistemi kendi bnyelerinde ekillendirmilerdir. Bu sebeple Bat Anadolu sahas, Trk idari tekilatnda hayata geirilen U vilayetleri vasfna Bizans kltrnn etkisi altnda sahip olmutur diyebiliriz.
7. yy.da Mslman Araplar, Bizans mparatorluunun ve uygarlnn bir paras olan Suriye, Filistin, Mezopotamya topraklarn ve Ermenistan, Msr ve Kuzey Afrikann bir blmn ele geirmileridir. Bylece Emevi hanedanlnn kurulduu ilk Mslman mparatorluunun merkezi 7.yy.dan 751 ylna dek, bu Dou Bizans vilayetlerindeydi. Bakentleri bir Bizans ehri olan amd, dier merkezi yerleim birimleri de Bizansn teki ehirlerinde beklenmiti. Fetihler ykc deil koruyucu, ok hzl ve kati olduklar iin ekonomide, ynetimde, toplumda ve dinde Bizans yaps byk oranda dalmadan kalmt. Bunun sonucunda, slamn ilk dnemlerinin idari, ekonomik, mali ve sosyal kurumlar bu eski Bizans geleneinden olduka etkilenmiti (Vryonis, 1999: 40-41).

Bu ifadelerden de anlald zere Emevi hanedanl dneminden itibaren Bizans kltr slam kltr zerinde etkili olmaya balamtr. Dolaysyla Abbasiler srecinde de ayn etkileim sreci devam etmitir ki bunu kantlayan en bariz rnek olarak Abbasiler srecinde yaplan tercme faaliyetleri gsterilebilir. Bu rnek belki Yunan kltr tesiri gibi alglanabilir ancak bu Bizansn Helenistik yandr ve slam dnyas Bizansn bu Helenistik yann kendisine zmlemitir (Vryonis, 1999: 48). Dolaysyla slam dnyas zerinde olan bu etki idari manada Abbasilerde uygulanan avasm yada sugur kentlerinin oluumunda Bizanstaki thema sistemi etkisi olabilecei gibi Seluklular da bu sistemin kendi formlarna uygun olarak uygulayabileceini gstermektedir. Seluklularda uygulanan bu sistem Bizanstakinden fark ise yerleim birimi olarak farkl yapda olmasdr. Bizans themalar olutururken askeri garnizonlar eklinde ama yerleik bir kltr iinde, vergilendirme de uygulayarak oluturmutur. Ancak Seluklular yerleik bir yapya sahip olmayan halk buraya ynlendirmek suretiyle uygulamtr. Ger evli dediimiz halkn u vilayetlerinde yaamalarna olanak salayarak hem halkn sosyal yaamndaki olumsuzluk yaratabilecek durumunu engellemek hem de onlarn askeri dinamizminden yararlanmak suretiyle bu sistemi gelitirmilerdir.

60

u beylerinindaimi olarak oturduklar ehirler vard. U beyleri olsun, u beylerbeyleri olsun; seferlerinde ordularn u etrakinden toplamakla beraber, ayrca oturduklar ehrin kalesindeki saraylarnda kul ve nkerler inden ibaret ahsi kuvvetleri de vard. U beyleri, cetleri ynnden civarlarnda oturan veya baka yerlerde olan herhangi dar veya geni kadrolu bir boyun beyi olmak hatrasn muhafaza etseler bile, kendileri katiyen gebe reisi deillerdi. Her u beyinin sahip olduu kasabada sultan tarafndan tayin olunmu bir de kad vard ki, bu, hkmdarn selahiyetini temsil ediyordu Hudut kale ve kasabacklarnn bir de Pazar yerleri vard ki, Bizans Rumlaryla Trk ahali burada alveri ediyorlard. Bylece bu ehirlerde, dar lde de olsa, Esnaf topluluu vard sanyoruz. u halde ularda, byk ehirler yerine, kalelerin iinden ibaret kasabalardan bahsetmek doru olur (Akda, 1999: 85)

Bu bilgilerden, u kasabalarndaki yapnn siyasi hakimiyeti salama odakl oluturulduunu anlamaktayz. Dolaysyla, Trk devlet geleneinde daha nce hi uygulanmayan u tekilat incelendiinde, Seluklular srecinde Bizansla olan devletleraras ilikiler sonucunda, Trklerin kendi kltr formlar iinde Bizansllardaki thema sistemini rnek alarak oluturduklar grndeyiz. Devlet tekilatnda genel olarak ran arlkl bir yap oluturan Seluklularn, Dou ve Bat kltrleriyle i ie olduunu belirten Gordlevski, Rum Seluklularnn saray yaamnn dzenlenmesinde Bizans saraynn parlt ve grkeminden etkilendiini, Sultanlarn srgn ve yurtsuzluk hayatlarnda Bizans mparatorlarnn yannda geirdikleri iin yada Bizans erkann, kaaklarn ve konuklarn Konyada kendi yanlarnda grdkleri iin byle bir etkileimin daha kolay olduunu ifade etmektedir (Gordlevski, 1988: 289). Ayrca Trklerin Bizans saraylarnda konuk olduklarnda, Bizans imparatoru tarafndan baz sanlar verdiklerini de ifade ederek bunu bir rnekle de aklamaktadr. Fahrettin Sevastos adn tayan bir kiiden bahsederken, bu kiinin bir dnme Rum olma ihtimalinin yannda bu ifadenin Seluklularda bir ad yada bir san olabileceini de aklamtr (Gordlevski, 1988: 294). Seluklu ynetim kadrosunda Hristiyan halkn nemli saylacak grevlere geldii de kaynaklarda ifade edilmektedir. rnein idibalk diye ifade edilen ve ehirlerin ileri gelenlerinden gelen bu nemli meslek iinde Bizans asll kiilerin getirildii grlmektedir. Bu grevli ile ilgili tarih kaytlarda ifade edilen baz farkl grler bulunmaktadr. Kelime olarak annesi ve babas farkl olanlarda yani melezlere verilen bir kavram olarak ifade edilen ve genel manada bir ok tarihinin de yan gr benimsedikleri grlmektedir. Bu konuda O. Turan, F. Smer, C. Cahen, S. Vryonis gibi yazarlar bu noktada birlemiler ve idilerin melez olduklarn benimsemilerdir.

61

Ancak T. Baykara, anlam olarak kark insan manasna ramen, deiik bir manasnn olabileceini, sadece anne ve babas farkl olan insanlara bu kelimenin

kullanlamayacan ifade etmektedir. Buna temel olarak da bu trden, szlk anlamndan baka, terim anlam ile kullanlan anlamndan farkl olan kelimelerin ortaalarda ok kullanldn ifade etmektedir (Baykara, 1997: 691). Seluklu ehir yneticileri iinde nemli bir yeri olan idiler, halk ilgilendiren nemli meseleler iin grev yapan mahalle muhtarlar olarak ifade edilebilir. Onlarn bandaki yetkili ise idiba olarak ehir yneticileri iinde btn idilerin ba grevini yerine getirmektedir. Bu grevliler iinde Hristiyan halktan kiiler de vardr. Bu ilikiden de anlald zere Seluklu ehir hayat iinde Hristiyan halkn grev yapt anlalmaktadr (Akda, 1999: 19-20-21). Saray evresinde bulunan Hristiyan halkn etkisiyle gelien ilikiler, Seluklu yneticilerinin bazlarnn Bizans saraynda yaamalar, yneticilerin Hristiyan kadnlarla evlenmelerinin Anadoluda Hristiyan halka kar hogr ortamnn olumasnda etkili olan nedenler olarak ifade edilmektedir. Hristiyanlk dinine kar Sultanlarn olduka msamahakar davrandklar hatta Sultanlarn Hristiyanlatklar bile ifade edilmektedir (Hasluck, 2003: 108). Ancak Seluklu yneticilerinde byle bir deiimin sz konusu olamayaca da muhakkaktr (Kara 2006: 565). Bizans tarafndan esir olarak alnan ve orduda yksek grevlere getirilmi baz Trklerden de bahsedilmektedir. Bizans kaynaklarnda Turkopoller olarak ifade edilen bu cretli Trk askerlerinin Bizanstaki dier cretli askerlerden fakl olarak Bizans ordusunda, ynetiminde ok etkili olduklarn ve yksek grevlere de getirildikleri bildirilmektedir (Anzerliolu, 2003: 84-93)1 . Bizans ynetime geen bu Trklerin Hristiyan bir bayanla evlenmek istediklerinde vaftiz olmalar ve Hristiyanl benimsemeleri art koulmutur. Bu durum, Bizans ynetimine geen Trklerin din deitirmesine neden olduu sonucuna bizi gtrmektedir. Ancak Mslmanken bunlarn vaftizi kabul edip Hristiyanl benimsemeleri ilgin olmakla birlikte bununla da kalmayp kilise idaresinde grev alan, manastr kuran hatta manastrlarda kei olanlarn varl dikkat ekicidir. Byle uygulamalarn ardndan yani Bizans idaresine
Bu konuyla ilgili geni malumat veren Anzerliolu, Trk asll olan bu kiilerin, hayatlar, eitimleri ve Bizans ynetimindeki etkilerini tafsilatl olarak vermektedir. Ayrca konuyla ilgili In Demirkentin de nemli bir makalesi bulunmaktadr. (Demirkent 2003: 93-110)
1

62

kabul edilen Trklerin daha sonra bir eitime tabi tutulduklar ve bir Romal gibi yetitirildikleri kaynaklarda grlmektedir; ancak tahta varis olan Aleksios

Aksukhosun bu sebeple manastra kapatlmas, bunlarn tam anlamyla Bizans toplumuna kabul edilmediini gsteren bir delildir (Anzerliolu, 2003: 94-95). Ayn durumun Bizans devletinde de grld kaynaklarda tespit edilmitir. Bizans saraynda esir olan ve orada yetien Akku, Bizansta yksek mevkilere km, Yuannis ve olu Manuelin tahta kmasnda rol oynamlardr (Turan, 1999: 181). Dolaysyla her iki gcn birbirlerinden idari kadrolarda istifade ettiklerini anlamaktayz. dari manada ilikiler kapsamnda toprak ynetimi ve vergilendirmeyle ilgili olarak da bir etkileim sz konusudur. Trklerin Rum lkesine neredeyse Bizans mparatorunun yardmclar tutumuyla geldikleri ve hi deilse ucu kendilerine dokunmad srece, bu imparatorluun kkl kurumlarn deitirmek yolunda bilinli olarak aba

gstermedikleri grlmektedir ve toprak ynetimi konusunda da ayn gelenekleri srdrm olmalar mmkndr (Cahen, 1994: 178). Trkler yerletikleri yrelerde zaten Grek kylsnn topra hemen hemen hi kalmamt ve btn topraklar byk toprak sahiplerinin mal durumuna gelmiti. Bu byk arazi sahipleri, merkezi iktidarn idari andan syrlm ve imparatorluk memurlarna bu arazilere girmeyi bile yasaklamlardr (Ostrogorsky, 1999: 305). Bu toprak sahipleri ya orada

bulunmadklarndan ya da Trklerden katklarndan, o topraklardaki kirac iftiler onlar savunan hi kimse olmad iin dorudan istilac gcn egemenlii altna girmilerdi. Bunlar genellikle yeniden sahibi olabilecekleri kk iftlikler kurma olanaklarndan yoksundur. te yandan pek ok blgede, o blgenin boaltlmas ve halkn bir yerden baka bir yere kaymas, Bizans rejimi ile Trk rejiminin kaynamasna yol amt. Dolaysyla baz yrelerde ayn yntemler kullanlrken, bazlarnda ise farkllklarn olmas doald. Bundan baka vergilendirme usulnde baz Bizans geleneklerinin olutuunu grmekteyiz. Ekilebilen topraklardan alnan ift-i avamil vergisinin kken olarak slam ve Trk etkili olarak Seluklularda uyguland dnlse de terminolojik incelemeler neticesinde anlalmaktadr ki Seluklular bu vergiyi Bizansllardan aldklar sonucu kmaktadr. Bizansta ift anlamna gelen Latince jugum, Greke zeugarion

63

birimine gre tahsil edilen bu vergi ile Bizans-Trk sistemlerindeki srekliliin bir rneiyle karlatmz syleyebiliriz (Cahen, 1994: 189). Anadoluda hem Mslman hem de yerli halklarn zel mlkleri olduklarn gryoruz. Buna rnek olarak, Alanyann Grek valisi Kyr Fardin Keykubata ba emesi zerine Keykubatn ona baz kyleri mlk, temlik olarak verdiini ve yine ayn kiiye baka yerde ikta olarak verdii ve bunu iktadan ayr olduunu gstermektedir. Bu yolla kiilerin zel mlkleri haline gelen topraklarn kamu topraklarndan yaratlm olduu grlmektedir (Cahen, 1994: 179-180). Bunlardan anlald zere Seluklu devletinin Hristiyanlara zel mlk edinme imkannn kamu mallarndan da temin etmitir. Bu demek oluyor ki Seluklu devletinde st dzey ilikiler dahilinde de olsa Hristiyanlara toprak verilebildii sonucu kmaktadr. Bir siyasi oluumun varln kantlayan en nemli sembollerden biri olan paralar, Trk devlet tekilat asndan nemli bir yere sahiptir. Bamszlk sembol olarak yneticiler tarafndan darp ettirilen paralar incelendiinde de baz benzerlikler karmza kmaktadr. Bizansn lk Beylikler ve Seluklular dnemi paralar zerinde etkisi olmutur. Danimentlilerin, Artuklularn, Zengilerin, Anadolu Seluklularnn

meskukatlar incelendiinde, bunlarn Bizansllarn kulland para tipine benzediini ve bu zelliinin uzun bir sre devam ettiini ancak bu tesirin Seluklular dneminden sonra devam etmedii eklinde bilgi sunmaktadr (Kprl, 2004: 194-195). Ancak Cahen ise Seluklu paralar zerinde grlen aslan resmi dnda, Mslman paralarna daha ok benzediini savunmaktadr (Cahen, 1999: 172-175). Meskukat zerine aratrmalarnda Gndegl Parlar Bizansa ait olan bir figr zerinde u aklamalar yapmaktadr: Avc figrl sikkelerde iki trl silah tespit edilmitir. Birinci ok ve yay, ikincisi de alem-silahtr. Ok-yayl tek rnek IV. Klarslann yonca kompozisyonlu sikkesi olup burada ok-yay tayan avcnn Sultan olduu tahmin edilmektedir. slamiyetten nce de Trklerde silahn bir sanat olarak kullanldn,Orta Asya Karays ve Sliekte kaya resimlerinde okularn resmedildii, Altaylarda Pazrk 11.kurgannda karlan malzemelerde kalkan ve yay resimlerinin bulunduu, Trklerde pek ok oymaklarn ok-yayl isimler ald, bu gelenedii Ouz destanlarna kadar dayand bilinmektedir.
Sikkelerde grdmz alem-silahlar, Bizans ve Roma sikkelerinde de mars ve minervann sembol olarak kullanlmtr. Seluklularn Bizansla mtereken kestirdikleri sikkelerde hkmdar elinde libarium tutmaktadr. Bu da Bizans

64

sanatnda sann mongoram bulunan bir sancak alemi olarak betimlenmektedir (Parlar, 2001: 194-195).

Bu bilgiler dorultusunda Seluklu paralarnda Bizans etkisinin olduunu sylememiz mmkn gzkmektedir. Bunlardan yola karak XI.yy.dan itibaren balayan SelukluBizans ilikileri zaman zaman kurulan ittifaklar veya yaplan anlamalarla yumuamsa da ounlukla mcadeleler eklinde gemitir. Bu mcadeleler, Bizans asndan Seluklulara kaptrlan Anadolunun geri alnmas dncesi ile yaplrken, Seluklular asndan yurt edindikleri Anadolu hakimiyetini salamlatrmak amacn tayordu. Bunlar ilerleyen dnemlerde iyiden iyiye artan sosyal, kltrel ve ekonomik ilikileri, taht mcadelelerine karan asilerin karlkl ilticalar, Bizans toprak aristokrasisi tarafndan yava yava topraklar ellerinden alnan kyllerin Seluklu idaresini tercih ederek kar tarafa gemeleri yada tam tersi olarak Trklerin Bizans tarafna gemesi eklinde durumlar dourmutur. Seluklularn Bizans ynetiminden devrald Anadolu topraklarndaki idari uygulamalarn Trk formlarna uygun olarak devralnmas, yaplan savalar, siyasi ilikiler, yaplan evliliklerle balayan ilikiler iki kltr arasndaki etkileimlere olanak vermitir. Bu noktada etkileim sahas olarak verdiimiz Bat Anadoluda da izah ettiimiz zere bir takm ilikiler gelimi ve her iki kltrn birbirlerini etkileme durumunu dourmutur.

65

3.

BLM:

TRKLERN

BATI

ANADOLUDA

OLUTURDUKLARI KLTREL YAPI VE KLTREL ETKLEM

3. 1. Bat Anadoluda Trk ehirlemesi Ve Yerleim

Trklerin Anadoluya hakim olma sreciyle birlikte sistemli bir yerleim politikas uygulamlar ve bu politika neticesinde Anadoluda Trk nfusu yerlemeye ve nfus olarak artmaya balamtr. Anadoluya geldiklerinde Trklerin gebe gelenekleri burada bir anda silinemeyeceinden dolay bu gelenekler, hem devlet yaps zerinde hem de yerleik yaama geirilen ve kylere yerletirilen Ouzlarn yaamnda devam etmitir (Demir, 2002: 327). Bat Anadoluda Trk yerleimini balatan ilk siyasi tekilat aka Beyliidir. Bu beylik, Bat Anadolunun Trk iskanna almasnda ve gebe Trk geleneklerinin Bat Anadoluda yaanmasndaki ilk adm olarak deerlendirilebilir. Bizansn siyasi, sosyal ve ekonomik durumunun Trklerin Anadoludaki ilerleyiinde kolaylk salad bir gerektir. zellikle askeri yapsndaki aksaklklar fetihlerin devamn salayan nemli bir etkendir. Bizansn zayflamasnda Bizansn yksek rtbeli askerleri ve ekonomik gc ile etkilerini hissettiren toprak sahipleri olmutur (Charanis, 1984: 526). Hr kyllerin, elde ettikleri rnn sahibi haline getirilerek topraa baml duruma getirilmeleri, Bizans askeri yapsnn kmesine ve dolaysyla Anadolunun Trkler tarafndan fethine zemin hazrlamtr. Malazgirt savandan sonraki yllarda ise Bizans merkezi idaresi kmtr (Bodmer, 2001: 35-37). Bizans devletinin 7.yy.dan itibaren girdii ekonomik sknt, yllar iinde giderek artm ve XI.yy. geldiinde Bizansn k sreci de balamtr. Bizansn bu srete d dnyaya kar sert savunma politikas, tm yabanclara kar kltrel ve ekonomik engellemelerle kendini hissettirmeye balamtr. Bizans devleti iin nemli mali kaynak vergilerdir. Bu gcn azalmasnda hr kyl snfnn yok edilmesi, askeri aristokrasinin glenmesi ve devletin verdii ticari imtiyazlar etkili olmu ve bylece kent ekonomisi kmtr (Charanis, 1984: 534-535). Bizans devleti iinde bulunduu ekonomik ve sosyal artlar sebebiyle Anadolu ehirlerini boaltmtr. Bu sebeple, Trklerin Anadoluyu fethinden nce, Anadolunun her blgesi ayn younlukta

66

kentlemi deildir. Yaplan aratrmalarda Bat Anadolunun Likya gibi blgelerinde Ge Bizans dneminde nemli yerlemelerin olmad tespit edilmitir (Kuban, 2001a:63). Bizans kent ekonomisinin kmesi, ehirlerdeki nfusun azalmas, Trklerin Anadolu corafyasna geldiklerinde byk ve gl kentler deil, kk ve ekonomik yn zayf olan ehirlerle karlamalarna neden olmutur. Dolaysyla Trk dnemiyle birlikte bu ehirlerin kltr dokusu Trklerin getirdii kltr iinde eritilmi ve yeni Trk ehri domutur (lken, 1969: 22). Bu Trk ehirleri Anadolunun ksa srede mamur bir lke haline gelmesini salamtr. Bat Anadoludaki Trk varl, Malazgirt savandan nce balamaktadr. 1165 ve 1170 yllarnda Bat Anadoluda Trkmen yerleiminin aka Beyliinin kurulmasyla balamtr. Bu srete Bizans devletinin, Bat Anadoluya ynelik Trk ilerleyiini durdurabilmek adna Bergama ve Edremit ehirlerini birletirerek etrafn surlarla evirttii (Kara, 2006: 539) dnlrse Bat Anadoluda Trkmenlerin Bizans tehdit edebilecek derecede etkili olduu ifade edilebilir. Bu sebeple Bat Anadolunun Trk kltr ile tanmas Trklerin Anadoluyu yurt edinmeye ynelik fetihlerinden evvel gereklemitir denebilir. Trkmenler Malazgirt savandan sonra Anadoluya doru harekete gemesiyle, Anadoludaki kyllerin bir blm kentlere kam, kentli ve kyl halkn bir blm de batya g etmitir. Bu durum kent ve kylerin tamamen boaldn gstermemektedir. Anadoluya gelen Trkler ile Anadolunun yerli unsuru arasndaki evlilikler sonucunda oluan idi denilen bir toplumsal grubun varl (Kuban, 2001b:64) Anadolunun Rum halknn blgeyi tamamen boaltmadn gsteren bir durum olarak deerlendirebilir. Dolaysyla Trklerin gelii esnasnda Anadolu kentleri iin bombo ve terkedilmi alanlar deil de nfusu azalm alanlardr diyebiliriz. Bat Anadoludaki Trk yerleim sreci ile ilgili bilgileri incelediimizde Malazgirt savann hemen akabinde blgenin Trk yerlemesine ald grlmektedir. Seluklularn iskan politikas, genel olarak Trkmenlerin ulara yerletirilmesi eklinde olmas nedeniyle ilerleyen fetihlerle birlikte Trkmen yerlemeleri daha ok Ege blgesinde younlamtr. Bu sahann Trkmen iskanna almasndaki en nemli etken ise blgenin corafi imkanlarnn Trkmen yaamna uygun olmasdr (etin, 2002: 264). Anadoluya g eden Trklerin sosyal yaps konusunda yaplan

67

aratrmalarda, gebe olarak yaayanlarn dnda, yar gebe ve yerleik hayat sren Trklerinde geldii tespit edilmitir (Smer, 1960: 567-594). Anadoluya gelen bu kitleler ile Anadolunun yerleik dzende yaayan Bizans halk arasnda dnem dnem atma ve uzlama yaand bilinmekle birlikte iki unsur arasndaki bu ilikinin, XIII.yy.da u blge sisteminin olumasnda etkili olduu dnlmektedir (Tanyeli, 19??: 414). nk Bizans ehirlerindeki yerli halk ile gebelerin yaaylarndaki farkllklar, ehirlilerin gebelerden rahatsz olmalarna neden olmutur. Kentlilerin retim faaliyetlerinin engellenmesi yada talan bu atmalarn ana nedenidir. Ancak uzun yllar ayn corafyada yaayan bu insanlarn toplumsal manada srekli bir dmanlk iinde olabilecei de dnlemez. Bat Anadolu corafyasndaki yerleim sreci aka Beyliinin kurulmas ile balayp Sleyman ahn Anadolu Seluklu Devletini kurmasyla devam etmitir ancak bu yerleim I. Hal seferi ile kesintiye uramtr. I. Hal seferi ile znikin kaybedilmesinden sonra ky kesimlerinin Bizansn eline gemesiyle Trklerin Anadolu ky irtibatna kapal bir yerleme politikas uygulama zorunluluu domutur (Cahen, 1999: 99). Bu durumun yannda Bat Anadolunun Trkmen gruplarnn yaad bir snr hatt olmas ve Trkmenlerin hareketli yaplar blgedeki Trk kltrnn etkisini devam ettirmitir. Trkmenlerin yaam ekilleri ve siyasi iktidarn Bizansa kar devam eden saldrlar nedeniyle Bat Anadoludaki bir ok kentin tahrip edildii konusunda bilgiler sunan Vryonis, bu sahada tahrip edilen ehirlerinde bir listesini de sunmutur (Vryonis, 1971: 166). Bat Anadolu ehirlerinin tahribata uramas doal bir sonutur. nk iki g arasndaki sava sahas olarak ifade edilebilecek snr blgesi olmas ve mcadelelerin uzun yllar srmesi ehirlerin fiziki dokusunda tahribat yaratmtr. Ancak bunu, Trklerin bilinli ve dzenli bir tahribat eklinde olduunu ifade etmek mmkn deildir. Sonu olarak Bat Anadoludaki bu tahribat uzun yllar sren savalarn bir sonucudur. Anadolu Seluklu Devletinin fetihlerinin Bat Anadoludaki kronolojisiyle ilgili ikinci blmde verilen bilgiler deerlendirildiinde bu sahada srekli bir Trk hakimiyetinin olmad sonucuna ulalr. XI.yy.n sonlar ile XII.yy. boyunca Bat Anadolunun birok blm Trk aknlarna sahne olmutur (Vryonis,1971: 145-155) zellikle XII.yy.n boyunca devam eden Trk aknlar siyasi istikrar Bizans asndan sarsm

68

ancak srekli bir hakimiyet ekline dnememi olsa da bu savalar, Trkmen halkn blgedeki yerleimine ortam hazrlamtr. XI.yy.da Anadoludaki ehirleme sreci ve yaps incelendiinde zellikle Bat yresindeki nfusu Bizansn kendi hata ve ilgisizliklerinden tr iyice azald, hatta Seluklu sultanlarnn ssz kalan topraklar iletebilmek ve bylece Anadolunun iktisadi hayatn canlandrabilmek amacyla bo alanlara Hristiyan transferleri yaptklar bilinmektedir (Kara, 2006: 539-540). I. Gyaseddin Keyhsrevin Menderes Blgesine kadar olan yerlerin fethinden sonra tutsak ald Hristiyan halk, daha nce Bizans mparatoru Manuel tarafndan zmite srlen ve bo kalan Akehire yerletirmesine dair bilgiler mevcuttur (Sevim ve Meril, 1995: 448). Bu bilgi ile Bizansn Bat Anadolu blgesinde nfus transferleri yaparak Rum halk Bat Anadoludan ekmi olduunu, dolaysyla bo kalan topraklarda Seluklu sultanlarnn da iskan politikas uygulayarak Anadoluda etkili olmaya altklar ifade edilebilir. Ayrca bu durum, Bizans ynetimindeyken refah seviyesi dk olan ve zor durumda yaayan Bizans halknn Seluklu ynetime kar sempati duymasnda nemli bir etkendir. Seluklular, Anadoluya hakim olduktan sonra oluturduu u vilayetleri sistemi ile Bat Anadoluda hakimiyetlerini kalc klma amac gtmtr. Bat Anadolu ehirleri ilgili olarak aratrmalar, Trkmenlerin dank bir yerleme ile Bizans kastronundan ayr yaplar ina ettikleri ancak cami, medrese, han, ifahane gibi pahal yaplar ok fazla ina etmemeleri sebebiyle Trkmen yerleme modeliyle karlald sonucunu bize vermektedir (Tanyeli, 19??: 414-415). Dolaysyla Bat Anadoluda Trk dneminde gelien kent kltrnde Bizans kltrnn gl olduunu ifade etmek mmkn gzkmemektedir. Anadolunun fethi ve Trklemesi amalaryla Anadoluya gelen Trklerin ilk uygulamalar, Anadolunun i ve snr boylarna yerleme politikasdr. Bylece snrlar gvence altna almak, Uclarda yeni aknlar dzenleyebilmek iin g oluturmak ve Trk nfusunun orann arttrmak amalanmtr. kinci uygulamalar ise yerli halkn ynetimle btnlemesini salamak olmutur (Turan, 1990: 109-110). Kitlelerin Anadoludaki iskannda sosyal btnl salamann yannda ekonomik verimlilii arttrma amac da bulunmaktadr. Gebelerin, ehir ve kasabalara yerlemelerinin,

69

tccar grubunun da ky ve krlara yerletirmenin iktisadi kazan salamayaca, ayrca gebelerin yaaylar nedeniyle ehirlerin emniyet ve asayii iin tehlikeli olduunun bilincinde olan Seluklu ynetimi, gebeleri yayla ve klalarda hayvancla dayal retim faaliyetleri yapmaya ynlendirmiler, tccar gurubunu da ehirlere yerletirmek suretiyle Anadoluda ky ve uclar ile ehirler olarak iki farl iskan sahas

oluturulmutur (etin, 1990: 123-124). Bu iskan sahalarndaki yerleim srecinin farkl farkl dnemlerden olutuu ifade edilmektedir. lk dnem Trkmen beylerinin ve Seluklu hkmdarlarnn yerleim sreci, ikinci dnem u beyliklerin oluturulduu sre, ncs tm topluluklarn bir araya getirilerek u beyliklerin oluturulmas, son sre ise Moollarla birlikte balayan paralanma srecidir (Cahen, 1999: 233). Trklerin Anadoludaki ilerleyii srasnda deien snr blgelerinde, Bat Anadolu sahas, bu uc blgelerini oluturan nemli alanlardan biri haline gelmitir. Trklerin ilk hal seferine kadar znik dahil olmak zere Bat Anadoluda etkili bir siyasi g oluturduu grlmektedir ki, 1098 ylnda Bat Anadolu eiine kadar Trk iskan gereklemitir. Manyas ve Erdek civarna kadar ilerleyen Trk ilerleyii, Bizansn 1098 ylndaki Frigya seferi ile durmu, halkn daha geriye ekilmesine sebep olmutur (Demir, 2002: 326). Ancak bu bilgi ile anlalmaktadr ki Trkler 1098 ylna kadar Bat Anadoluda yerleim srecini balatmlardr. 1110 tarihine gelindiinde Danimentli sahasnn tamamen Seluklu kontrolne geiiyle birlikte Bizansn Orta Anadoluya ynelik seferlerinin n kesilmitir. 1116 tarihinde Bizans devletinin Eskiehir seferindeki baarszl sonucunda Trk iskan Eskiehire doru genilemi ve bu blgedeki Rumlar daha batdaki ehirlere nakledilmilerdir. Bylece Afyon-Eskiehir hattnn dousundaki sahalar tamamen Trk yerleimine almtr (Anna Komnena, 1996: 484; Vryonis, 1971: 186). 1118 ylnda Bizans hkmdar Jean Komnenos, Menderes, Pisidia ve Pamphyliaya bask yapma politikas gtmtr. Ladik ve Uluborluya hakim olmak ve Orta Anadoluya doru ilerleme politikasn uygulamay amalasa da Bat Anadoludaki Trkmen nfusu bu srete artmtr ki, mparator Manuel zamannda (1143-1180) Trkmenler, Bitinya, Mysia, Frigyann bats, Lidya ve Pamfilya sahalarnda etkili bir g haline gelmiler ve 1175 ylnda Eskiehir civarndaki etkilerini daha da hissettirmilerdir. Ayrca Bat Anadoludaki Trkmen sahasn, Bizans mparatorlar Aleksios ve Jean zamanlarnda

70

Chaoma-Sauplain sahas olarak, yunan yazarlarnn Trk arazilerinin ortasnda eklinde nitelendirmeleri blgedeki Trk yerlemesinin varln kantlayan nemli bilgilerden biridir (Vryonis, 1971: 187-189). Dolaysyla Trkler Anadoluya gelirken sadece siyasi hakimiyetlerini deil, toplumlarn da getirdikleri iin burada nfus olarak hibir zaman aznlk konumunda kalmamlardr (Akda, 1999: 9). skan asndan bu bilgiler deerlendirildiinde yerleim sisteminin uygulanmas srasnda herhangi bir Bizans kltrel etkisi sz konusu olmad ifade edilebilir. nk Bizans daha ok askeri sebeplerle iskan uygularken Trkler yerleim amacyla iskan uygulamaktadr. Seluklu devletinin Anadoluya hakim olmasyla birlikte merkeziyetilii

oluturabilmek ve hakim olunan sahadaki siyasi hakimiyeti devam ettirebilme amacyla bir eyalet sistemi oluturulmutur. Melik ad verilen hkmdar ailesinden birinin ynetimindeki vilayetlerin, merkeze ballklar olduka gevek iken, Suba adl hkmdar ailesinden olmayan grevlilerin ynetimindeki vilayetlerin, merkeze ball daha kuvvetli olduu ve subalarn hareket serbestiyetlerinin olduka snrl olduu grlmektedir. Bu sahalarda ikta modeli uygulanarak hanedan yelerinin ocuklar, melikler ve askeri yada sivil valiler emrinde ve denetiminde ynetilen blgelerdir. Bu sahalar zerk yada federal yapdadr (Gordlevski, 1988: 249269, Uzunarl, 1984: 118-121). Seluklularda bir nc tip vilayet ynetimi de U ad verilen snr boylarndaki yerlerde grlmektedir. U vilayetleri sol-kol ve sa-kol diye ikiye ayrlmtr ve ynetimleri iki ayr beylerbeyine verilmitir. Ayrca Beylerbeyleri emirleri altnda U Beyleri grev yapmtr (Akda, 1999: 80-90). Bu sahalar dorudan sultana bal olan alanlar durumda olduu da kaynaklarda ifade edilmektedir (zcan, 2006:31-32). Bu durum uc vilayetlerin Seluklu ynetimi iindeki nemi de kantlayan bir durumdur. Fethiye krfezi ve Dalaman ay-Tunguzlu-Honaz-AfyonKtahya-Ankara-Kastamonu-Sinop izgisini oluturan bu u blgelerdeki yaama baktmzda buralarda daha ok gebelerin yaadn ancak bu sahada da kyller, kentliler ve Trkmenler olmakla birlikte rollerinin ve arlklarnn deitiini syleyebiliriz. Seluklu idari tekilat incelendiinde birim karmza kmaktadr. Bunlar eyalet, ehir ve vilayettir. ehir, Seluklu idare merkezidir, vilayet idari birim olan ehrin dndaki alann genel addr. Bir iskan sahasnda bir ehir bulunurken, birden fazla

71

vilayet bulunabilmektedir. Yani vilayet halkn yaad ve retim faaliyetlerinin yrtld yerler iken ehir ise idare merkezidir. Bu sahann hepsinin genel ad olarak da eyalet terimi kullanlmaktadr (Baykara, 1999; 48-60). Byle bir idari tekilatlanma ile Anadoluda merkeziyetilii salamaya alan Seluklularn Uc blgelerle olan ilikileri, yerleim asndan deerlendirilmesi icap etmektedir. nk Seluklular Anadoluda merkeziyeti bir idari yaplanma oluturmak isteseler de bunu salamalar ksa srede gereklememitir. Bunun en belirgin rneini II. Klarslan dneminde grmekteyiz. 1176 ylnda Bizans devleti ile Seluklu Devleti arasnda Miryakefelon sava srecinde Bizansn Bat Anadoludaki ilerleyiini durdurmak adna

Klarslann Manuel ile yapt bar anlamas zerine Trkmenlerin Seluklu ynetiminden bamsz olarak Bizans zerine saldrmalar hadisesi gereklemitir. Bu durum karsnda Klarslann Trkmenlerin kendisinden bamsz olduklarn ifade eden kaytlar bulunmaktadr (Vryonis, 1971: 152). Bu bilgiden de anlald gibi Bat sahasna iskan edilen Trkmenlerin idari manada Seluklulardan ayr hareket ettikleri ifade edilebilir. Danimentlilerin, Seluklu hakimiyetine alnmasndan sonra, Danimentli ileri gelenlerinin Bat Anadoluya nakledilmesi ve Danimentli u beyi Melikl-mera Muzafferddin bin Yabasann Denizlideki Rum hakimi Mavrozomes ile ilikileri gelitirerek, damad I. Gyaseddin Keyhsrevi tahta karmalar, Trkmenlerin Seluklu idaresindeki etkisini gsteren de bir durumdur (bn Bibi, 1996:97-101). Dolaysyla Seluklu idari sistemi iinde etkileri olduka fazla olan Bat Anadoludaki Trkmenler, Bat Anadolu sahasnda eski Trk geleneklerinin ar bast bir sosyal yaam oluturmaya balamlardr. Gebe olarak ifade ettiimiz bu halklarn yaam artlarn babo bir gebelik ve ehir kltrnden uzak dnmek doru olmaz. nk Orta Asya ehir yapsna baktmzda Trklerin M.. ki dnemlerden itibaren yar yerleik dediimiz, yaylak ve klak sahalarnda ehirler oluturduklar bilgilerine sahip durumdayz (Baykara, 1975: 77-104; Cezar, 1977). Dolaysyla bu sahalarda da Trk-slam gelenekleri dorultusunda ehirler oluturduklarn sylememiz mmkn. Bizans dnemindeki ehirlerin fiziki yapsnn genel karakterine baktmzda daha ncede ifade edildii gibi sur iinde ky yada kk kasaba durumunda kaldklarn grmekteyiz. Bizans devletinin Anadoluda gvenlik ve istikrar salayamamasndan

72

dolay Anadolu ehir planlamasnda gerileme ve eski ihtiaml ehirlerin kalmadn ifade etmitik. Bu srete ehirlerin fiziki ve idari yaps yleydi:
Kale kent durumunda olan Bizans ehirlerinde dtaki surlarn iinde ehir yaam bulunuyor ve ite ehir merkezinin ortasnda bir de i kale bulunmakta ve burada ehir yneticileri oturmaktayd. Etrafnda sur bulunmayan garnizon ehirlerde ise gvenlik tedbiri iin ehrin etrafna hendeklerin kazld bilinmektedir (Demir, 2003: 64-65).

lk fetih yllarnda Anadolu ehirlerinin iskan sahas olmalarnn dnda askeri birimler haline getirildii, ehirlerin fethinden hemen sonra surlarnn tamir edildii bilinmektedir. Bylece eski Bizans ehirleri Trk garnizonlar haline getirilmitir (etin, 1990: 131). Sleymanahn znikin fethinden sonra surlarda yaptrd alma izleri kaynaklarda ifade edilmekle birlikte ayn uygulamann Klarslan dneminde de yapld bilinmektedir (Foss, 2004: 255). Dolaysyla Bat Anadoludaki Trk izleri kendini gstermeye balamtr diyebiliriz. Bizans Devleti ile Seluklular arasndaki ilikilerin sahada gelitii ifade edilmektedir. Birincisi Seluklu bakenti ve merkeze bal Seluklu ehirleri, ikincisi Bizans saray ve evresi, ncs ise Bizans-Seluklu snrdr. Bu sahada Mslman gazilerle Akirtler arasnda ilikiler gelimitir (Wittek, 1936: 149-152) 1. Bat Anadolu, nc saha olarak ifade edilen sahadadr. Snr gvenlii iin her iki tarafn cengaverlerine baktmzda bunlarn eski ananelerini yaadklarn ancak benzer taraflarnn olduu grlmektedir. Bu sahada, merkezi ynetimin Bizansla olan ilikilerine gre hareket etmeyen Mslman gaziler ile Bizans askeri gruplar arasnda ruhsal benzerliklerin olduu bilinmektedir (Kuban, 2001a: 63). Yani her iki tarafn gleri her mcadeleye hazr birlikler olarak ayn fikri ve ruhu yapya sahip olmulardr. ki tarafn askeri amalarla balayan ilikileri yllar iinde gelien bir hl almtr diyebiliriz. XII.yy. sonlarnda, Bat Anadolu ehirlerinin Trklemesinde, u beylerinin nemli etkisi olmutur. Anadoluda Trkslam etkisinin artmasnda, hakimiyeti salayan askeri snfn zaptettikleri sahalara gelii, imar faaliyetleri ile kltrel hakimiyetin
1

Akirt: Bizans snrlarn koruyan, kltrel olarak kendilerine ait zellikler tayan ve milliyet itibariyle kark olan; ancak ounluu Ermenilerden oluan toplumdur.

73

oluturulmas ve ardndan da ekonomik stnl ele geirerek Trklerin ehir hayatndaki rolleri arttrlarak yerli unsurlarn eritilmeye allmtr (etin, 1990: 137). Trk-slam etkisinin artmasnda etkili olan beylerin, zaptettikleri sahaya yerlemelerinin dnda, Anadoluya aralklarla devam eden g hareketinin sonucunda Trk gerlerinin Anadoluya yerletirilmesi zaruretini de dourmutur. nceleri Orta Anadoluya yerletirilen Trkmen kitleler daha sonra bir takm sebeplerle ulara ve bat blgelere yerletirilmi bu suretle oralarnda Trklemesi salanmtr. Bu duruma neden olan etkenlerden biri 1300 ylnda balayan ve otuz yl devam eden kuraklktr. Bu kuraklk insan gruplarnn u blgelere doru hareket etmesine ve bylece Ege ve Marmara blgelerinin Trklemesine etken olmutur (Kara, 2006: 541). Dolaysyla Bat Anadolu sahasnda sadece askeri hedeflerin baarya ulatrmas adna faaliyet gsterilmedii anlalmaktadr. Bu uygulamalarla toplumlar arasndaki bir arada yaama olgusunun geliimi salanm ve bu da kltr etkileimlerini balatmtr. Gebe Trklerin Anadoluya gelileri sadece ilk fetih yllarnda olmad dnlrse XI.-XII yy.lar arasnda srekli olarak muhacirlerin Anadoluya gelip yerletikleri aktr. Trklerin Anadoluya geldiklerinde yerletikleri ehirleri iki gruba ayrmak mmkn. Bunlardan ilki Eski Bizans ehirleri, ikinci gruptaki ehirler ise Trklerin yeniden oluturduklar yada eski Bizans ehirlerinin yannda oluturduklar ehirlerdir (Kafal, 2002: 185; etin, 1990: 131). Bat Anadoluda grdmz Trk ehri genellikle ikinci gruptadr diyebiliriz. Buna kant olarak gsterebileceimiz ehirlerden biri Ladik diye bilinen Laodicaeann yerine o zamanlar Tunguzlu olarak bilinen Denizli kenti gsterilebilir. Ayrca Eskiehir yklan Dorylaion ehrinin iki kilometre yaknna kurulmutur (Cahen, 1994: 191; Kuban, 2001a:63). Seluklu tebaasnda bulunan ve gebe olarak ifade edilen Trkmenlerin varln ehirleme zerinde ok etkili olduu grlmektedir. Seluklu Trkiyesinde kent Trklerin kurduu deil, bulunduu ehirdir (Kuban, 2001a:60) eklindeki yorum gebe unsurun Anadolu ehri zerinde oluturduu etkiyi izah etmektedir. Dolaysyla Bat Anadoluda yeniden yaplandrlan ehirlerde Bizans etkili bir yerleim ve iskan sahasnn tercih edilmedii, Trkmenlerin kendi yaplarna uygun olarak ehirler tesis ettiklerini syleyebiliriz. Trkler ky, kasaba ve ehirlerle birlikte Anadoluda var olan yol ebekelerini de onarmaya balamlardr (Kafal, 2002: 185). Bu uygulamalar ile anlalmaktadr ki

74

Trkler, Anadoluyu mamur hale getirmeyi amalamlardr. Ancak bunun tam tersi ifadelerle de karlamak mmkn. Yani Trklerin Anadoluyu yakp ykarak, tahrip ettikleri eklinde bilgiler de vardr (Vryonis, 1971). Anadolunun Trk yurdu haline getirilmesi amacyla balayan Trk fetihleri karsnda Rum halk da yurtlarn korumak adna Trklerle mcadele etmiler ve bu uzun yllar srecek savalarn da balangc olmutur. Dolaysyla Trklerle Rumlar arasndaki savalar nedeniyle Anadolunun tahrip olduunu ifade etmek daha objektif bir deerlendirmedir. Yani Anadolu Trkler tarafndan bilinli bir tahribat yaamam savalar nedeniyle tahrip olmutur. Ayrca Trklerin fethettii Anadolu ehirlerini ve yollarn onarmaya ve buralar mamur alanlar haline getirme abalar dnldnde bilinli bir tahribat ifade etmek

glemektedir. Bat Anadoludaki sahann gerek siyasi, gerek askeri, gerekse sosyal bakmdan farkll bu sahadaki Trk ehirlemesi ve iskannda da kendisini gstermektedir. Daha ok gebe unsurlarn buradaki varl ve merkezi istikrardan kopuk mevcudiyetleri bu sahadaki ehirlerin iskannda da etkisini gstermitir. Bat sahasndaki Bizans ehirlerinin Seluklu idaresi tarafndan ele geirilmemi olsa da ehirlerin etrafnda younlaan bir Trkmen varlnn olutuunu grmekteyiz. Likya ve Pamfilya kylarndaki birok Bizans ehri Seluklu sultanlar tarafndan ele geirilmeden nce etraflarnda Trkmenlerin, varl grlmektedir (Wittek, 1970: 222). Dolaysyla Bat Anadoluda Seluklu iskan sahas olarak kentlerin yapsal zellikleri nasl bir deiim geirmitir ve bu deiimde Bizans etkisi olmu mudur sorusu akla gelmektedir. Bu soruyu cevaplandrabilmek iin Seluklu kent modelleri zerinde durarak Bizans kent yaps ile karlatrmak gerekmektedir. Seluklu kent modelleri ile ilgili yaplan tespitlerden biri Seluklularn kentleri, kapal kent, ak kale ve u kent olarak organize ettikleri, ancak kapal ve ak kentlerin birbirinden ayr iki model olarak deerlendirilemeyeceini, nce kapal olup sonra ak kent haline gelen daha sonra tekrar kapal kent formuna dnen kentlerin olduunu eklindedir (Tanyeli, 1987: 39-41). Ancak XIII.yy.a kadar dnemin askeri ve siyasi olgular nedeniyle kapal kent modeline sahip olsalar da kapal kent modelinin Seluklu dneminde Anadolu kentlerinin tm iin geerli olamayaca tespitleri de yaplmaktadr (zcan, 2006:171). Bu dorultuda kapal kentlerin de kendi iinde

75

farkllklar tayan zellikleri ile bilgiler incelendiinde farkl kapal kent modeli olduu ifade edilmektedir. Bu kentlerden ilki Trkmen yerlemesinin grld ve gebe yaamlar nedeniyle Trkmenlerin ehrin yaknlarna yerletikleri ve corafi artlarn kentsel geliimi belirledii kentlerdir (Amasya ve Tokat gibi). kincisi askeri yaplanmas n plana kan dolaysyla da kentsel yaplanmada bu trden geliimlerin grld kentlerdir (Tunguzlu, Ankara, ankr gibi). ncs ise ynetim merkezi konumunda olan kentlerdir (Konya, Kayseri gibi). Ayrca bu kentlerin siyasi, askeri, ekonomik koullar nedeniyle sur dna alan bir kentsel evrim yaadklar grlmektedir (zcan, 2006: 171). Anadolu Seluklular srecinde Seluklu ehirlerinin kale kent, ak kent ve d odakl byme gsteren kentler eklinde bir yapya sahip olduu ve Seluklularn ehir yaplanmasnda Anadolu corafyasnn ekonomik, askeri, siyasi, sosyal koullar dorultusunda ehirleri organize ettikleri grlmektedir (zcan, 2006). Bat Anadolu sahas ile ilgili olarak da bu corafyann Bizans devletiyle olan askeri ve siyasi ilikiler nedeniyle gelien kltrel ilikilerin olutuu ve buna bal olarak da d odakl byme modeline sahip olduklar ifade edilir (zcan, 2006: 172-173). Btn bunlar gstermektedir ki Seluklu kentlerini tek bir modele balamak imkanszdr. Bunun dnda kentlerin yaplanmas srasnda ekonomik, siyasi, askeri, sosyal koullar dorultusunda hareket edildii gzlenmektedir. Dolaysyla Bizans kentleriyle bir karlatrma yaparsak Seluklu kentlerinin Bizans kentlerinden ok farkl olarak gelitiini ifade etmek mmkn. nk Bizans kentlerinde sosyal amalara hizmet eden binalar var olmakla birlikte daha ok kastron dediimiz ve kasaba niteliinde olan yerleim birimleri oluturulurken daha ok askeri amalar gdld grlmektedir. Sur ii yerleim uygulamas ve sur dnda geliim gstermeyen birimlerin var olduu grlmektedir. Bu noktada Seluklu kent fizii ve iskan zerinde Bizans etkisinin var olduunu sylemek glemektedir. Trkler, Anadolu geldikten sonra yerleim birimlerini seerken farkl uygulamalar yaptklar grlmektedir. Bazen eski Bizans ehirlerinde iskan faaliyetleri yaptklar, bazen eski Bizans ehrinin yaknnda bazen de yeni iskan sahalar oluturduklar

76

grlmektedir (Baykara, 1995: 9). Bat Anadoluda eski Bizans yerleim yerinin yaknnda gelien Seluklu kentlerinden biri Honazdr.
Savunma iin son derece elverili olan bu ehir en fazla 200 ev sabilecek genilikteki bir yerdedir Ad da Bizans dneminde kullanlan ve Trk dneminde de kullanlmaya devam etmi bir ehirdir. Dar sahasnda Trk ve Hristiyan mahallerini ayran zellikler akas tespit edilememitir. Bu kastrann Trklerin ehre dahil olmalarn ve ehir hayatn gelitirmelerini salayacak bir fiziki yaps yoktur. Nitekim yrede hemen Laodikeiann yerini alan Ladik yaknndaki Touzlu/Tonozlu ortaya kacak ve batdaki Trk ehir hayatn temsil edecektir (Baykara, 1995: 10).

Bat Anadoluda Bizans dneminde kurulmu ve Trklerin hakimiyeti birlikte Trklerin ehrin yaknnda yerletii ve yeniden yaplandrd kentlerden biri de Uluborludur. Bu kentin Bizans dneminde nemli bir askeri tahkimata sahip olduu ve kk bir yerleim birimi olduu grlmektedir. ehir Honazdan biraz daha byk olmakla birlikte Trklerin ehrin adn deitirdikleri ve sur dnda iskan olduklar grlmektedir (Baykara 1995: 10-11). Bu sahada Bizans srecinde geliim gsteren bir dier saha Homadr. Bizans mparatorluu stanbul merkezli olarak Anadoluya hakim olunca ivril ve yresi Antalya zerinden Gney-Bat Anadolu ile stanbul arasnda yeni bir gei yolu olarak nem kazanmaya balamtr. mparator Justinienden itibaren ivril ve evresinde geliim gsteren askeri yapl ehirlerin banda Homa/Sublaion istihkam gelir. Buras eski Kolossainin yerini tutmaktadr (Ramsay, 1960: 83). mar faaliyetlerinin Bizans srecinde gerekletiini anladmz bu sahann Trk dnemine ait bilgilerine rastlanlmamtr. Dolaysyla Trk dneminde geliim gsteren bir yerleim birimi olmad anlalmaktadr. Denizli yresi snrlarnda olan bir baka yerleim sahas olan Ladik diye Trkeletirilmi olan Laodikeia (Wittek, 1970: 227) kentinin fiziksel olarak bir deiim srecine urad grlmektedir. Ladikin fiziksel mekan olarak deiiminin Trk dneminde gerekletiini savunan grlerin yannda (Baykara, 1969:27) yerleim sahas olarak halkn Ladiki terk ediini Ge Bizans dneminde 6.yy.n sonunda olduu ve 7.yy.da artk halkn burasn tercih etmedii ve bunun sebebi olarak da sulama asndan yaanan skntlar nedeniyle gerekletiini savunan grler de bulunmaktadr. Yeni iskan edilen Denizlide Bizans mparatoru II. Komnenos (11181143) zamannda yaplan kalenin bugnk Denizli kalesi (Tanyeli, 1990: 422-424)

77

olduu bilgisiyle anlalmaktadr ki Ladikin terk edilerek Denizlinin iskan sahas olarak geliimi Bizans dneminde balamtr. Trk dneminde ise Denizli artk tam anlamyla Ladikin yerini alm ve halkn youn olarak iskan edildii ve gelime gstermi bir kenttir (Tanyeli, 1990: 232-235). Dolaysyla Denizli kentinin oluumunda Trklerin etkisi olmad anlalmakla birlikte bu sahann Seluklular srecinde youn bir ekilde kent kltrne kavutuunu sylemek mmkndr. Ancak kent fiziinin deiimi noktasndan Bizans etkili bir yapnn var olmas Denizlideki Trk dnemi yaplanmasnda Bizans etkisinin var olduunu sylememize neden olmaktadr. nk ehrin fiziki konumunu ve yaplanmasn belirleyen Bizansllar olmutur. Bir ok Bat Anadolu kentinin Trk ehri formuna geiinin ancak XII.yy.da olduunu bilmekteyiz ki Denizlide ayn durum geerlidir. Denizli kentinin Trk dnemine ait en nemli verilerini bn Batutadan renmekteyiz. Seyahati srasnda Denizlide Cuma namaz klnan yedi caminin olduunu kaydetmesi (bn Batuta, 2004: 408), ehrin Trk ehri formuna brndn gstermektedir. Her ne kadar Seluklu kimlii kazanm olsa da ehrin Bizans kalntlarnn zerine kurulmas ehirleme asndan Bizans tesirinin grlebilme olgusunu dourmaktadr. slamn yayl devrinde Anadolu ilerine srekli akn yapan Araplar, Menderes nehri zerinden Ege Denizine kadar srdrdkleri istilalarnda ivril yresini ve bilhassa Homa yolunu kullanmlard. Bu saldr ve aknlar Anadoluda Bizansa zg dalarn eteklerinde uurumlarla evrili kale-kent tipi ehirlerin domasna neden olmutur. Bu ehir yapsna, Afyonkarahisar ve Sivrihisar rnek olarak gsterebilir. Yine askeri amalarla Bizans devrinde Homa/Sublaion yannda Myriokephalon kalesinin ina edilmitir. Homann dousunda yer alan Dzbel mhim bir Bizans boazdr ve Ramsaye gre Myriokephalon istihkam ile korunmutur (Ramsay, 1960: 140-141). Bu saha XI.yy.da ina edilmi bu devrin en nemli askeri yollarnn kava niteliindedir ve hem Bizans iin hem de Trkmenler iin askeri fonksiyonu ok nemlidir. ehrin Trk ehri oluu XII.yy.n sonlarndadr (Baykara, 1969: 49). Bizans dneminde, Afyon ilinde varln srdrebilen tek ehir Amoriumdu. Bu ehir Thema Anatolikonin bakenti olup, Anadolunun en byk ve en nemli Bizans iliydi (Lightfoot, 2001: 115). Amorium iinden geen anayol, Afyon ilinin kuzeydousundan gemitir. Afyonkarahisarda ilk yerleimin muhtemelen gvenlik nedenleriyle bugn

78

eski Afyon diyebileceimiz kalenin bat kesiminde ve kale ile Hdrlk Tepesi eteklerinde olutuu, kaleye zaman zaman surlar, kuleler ve eitli yaplar yaplmas kentin geliim seyrini de bu ynde belirlemitir. Kalenin yaplmasyla ilgili bilinen ilk tarihi kayt M 1344 ylna rastlamaktadr (Yelken, 2001: 183). Bu saha 1162 ylnda Bizans ile Seluklu arasndaki savalar neticesinde Trkmenlerin yerletii alanlardan biri olmutur (Kpeli, 2001a: 125). Afyonkarahisarda Seluklular ve Beylikler dneminde Trklere ait bugne kadar ele geirilmi en eski kitabe Afyon surunda bulunmaktadr ve Sultan I. Alaeddin Keykubat dnemine ait bir kitabedir (1219-1236) (Wittek, 1970: 214)1. Dolaysyla bu dnemde ehirde Trk izlerinin grlmeye balamtr diyebiliriz.
Seluklular ve Beylikler dneminde Afyonun kentlemesinde kale ile Hdrlk tepesi arasndaki eteklerde yerleimin yine devam ettii, kalenin arkasndan pek kma eilimi olumad sylenebilir. slam kentlerinde cami etrafnda gelien bir yaam olutuu bilinmektedir. Bu dnemin en nemli yaps bugnk Ulu Camidir ve kent merkezi de camiin etrafnda olumaktadr. 1272 ylnda yaplm olan Ulu Cami Seluklu dneminin bir ksm ile, o dnemden Osmanlya geii salayan ara beylikler dnemini temsil eden merkezi eserdir (Yelken, 2001: 183) Dolaysyla

Afyon

ehrinde

Seluklular

srecinde

fiziksel

bir

deiiklik

gzlenmemektedir. Bulunan kitabelerden anlalmaktadr ki ehrin Trk izlerini tamaya balad sre ge olsa da bu sahann Trk-slam ehri formuna dnm salanabilmitir. ehrin eski Bizans yerleimi zerine kurulmas ve Trk dneminde de bu sahann dna klmamas sebebiyle Bizans etkisinin Afyondaki Trk ehir formu zerinde etkisi olduu ifade edilebilir. Seluklu srecinde geliim gsteren bir dier u kentimiz Ktahyadr. Eski ad KuahiaKatyaeion olan antik dnemde kullanlan ve Seluklularn hakimiyeti ile Ktahya olarak Trkeletirilen (Wittek, 1970: 227) bu ehirdeki Trk hakimiyetinin kesin olmamakla birlikte 1075-1078 yllar arasnda olduu tahmin edilmektedir; ancak bu ehirde de aralksz devam eden bir Seluklu hakimiyeti salanamamtr. Burada Trklere ait ilk bilinen kitabe 1210 tarihlidir ve Ktahyadan 10 saat uzaklkta bir

Dipnot 46 da verilen bu bilgi ile ilgili deerlendirme yapan Wittek, bu tarihte ehirde imar faaliyetlerinin yaplmas iin ehrin daha erken tarihlerden itibaren Trk yerleime alm olduu grndedir. Bir ehirde kitabeli eserler ina edilmesine ihtiya duyulmas iin uzun bir zaman gerektiini bu sebeple de bu tarihten ok nce Trklerin ehri ele geirdikleri yorumunu yapmtr. (Wittek, 1970: 214)

79

ribatn ve konaklama yerinin varln gstermektedir (Wittek, 1970: 214; Uzunarl1, 1932: 9). 1233 tarihli bir hamam kitabesi ehrin bat blgesinden 2 saatlik bir mesafede olup ayrca ehrin iinde 1236 tarihli bir kitabe de bulunmaktadr (Wittek, 1970: 214; Yldz, 1981-82: 36-38). Bu bilgilerden ehirde 1210 tarihinden evvel Trk hakimiyetinin balad sonucuna gitmekteyiz. Siyasi olarak hakimiyeti devamllk arz etmese de yerleim birimi olarak ehirdeki Trk izlerinin baladn sylememiz mmkn. Seluklular srecinde yaplm olan 1209-1210 tarihli Altgz kprs, Atar Yusuf Efendi Mescidi ile Alaeddin Keykubad dneminde tamir ettirilen Karahisar Kalesi gibi mimari eserlerin varl bunun en ak delilidir (Afyon Valilii, 2004: 7273). Ayrca bu bilgiler dorultusunda ehrin Trk dnemi ehirleme srecinin XIII.yy.da gerekletiini grmekteyiz. Fiziksel bir mekan deiikliinin olduuna dair bilgilerin olmamas nedeniyle ehrin Bizans kent kalntlar zerinde Trkleme srecine girdii sylenebilir. Seluklu uc kentlerinden bir dieri olan Eskiehirin ncelikle ad zerinde durmak istiyoruz. Bizans kentlerini devralan Seluklular baz kentlerin isimlerini

Trkeletirerek deitirmilerdir. Eskiehir kentinin ismi de deiim geiren kentlerden birisidir2. Snr blgelerinden birisi olmas nedeniyle korunmas g olan bir kent olan Eskiehirin Bizans dnemindeki ad Dorylaiondur. Bu ehirde Trklerin varl, Sleymanahn znike ilerlemesiyle birlikte balamaktadr. Bizans ile Seluklular arasnda 1074 ylndaki anlama sonucunda Bizans mparatoru Mikail Dukas tarafndan Eskiehir ve St arazisinin Trklere brakld bilinmektedir ki (Altnsapan ve Parla, 2004: 7) bu bilgi ile Trkmenlerin blgedeki iskannn balad anlalmaktadr. ehrin Seluklularn deil Trkmenlerin hakimiyetinde olduu konusunda bilgiler sunan Wittekin aksine 1162 tarihinde Seluklu hkmdar II. Klarslan ile I. Manuel arasnda yaplan anlama ile Eskiehir Seyitgazi hattnn Bizans ile Seluklular arasnda snr kabul edilmesi ehirdeki Seluklu hakimiyetini de kantlayan bir durumdur. Eskiehiri bir savunma hatt olarak koruyabilmek adna bu sahada Bizans hkmdar I. Manuel tarafndan bir kale daha ina ettirildii bilinmektedir (Altnsapan ve Parla 2004:
1

Uzunarl ribat snr, hudut olarak aklarken, bu sahann Seluklu ile Bizans arasndaki snr yeri olduunu ifade etmitir. 2 Wittek, Eskiehir kentinin isim deiikliinin nedeninin ehrin fiziksel olarak mekann deimesine balamtr. (Wittek, 1970)

80

10). 1175 ylna gelindiinde Miryakefelon sahasnda Seluklu ve Bizans gleri kar karya gelmitir. Seluklu devletinin bu srete bir sava durumu yaamak istemedii iin ve Bizansn Bat Anadoludaki ilerleyiini durdurmak adna 1176 ylnda Klarslann Manuel ile bar anlamas yapmtr. Ancak Trkmenlerin Seluklu ynetiminden bamsz olarak Bizans zerine saldrmalar hadisesi gereklemitir. Bu durum karsnda Klarslann Trkmenlerin kendisinden bamsz olduklarn ifade eden kaytlar bulunmaktadr (Vryonis, 1971: 152). Dolaysyla bu bilgi Wittekin Seluklularn Eskiehir civarnda hakim olmadklarn ancak Trkmenlere ait bir saha olduu eklindeki grnn (Wittek, 1970: 217) doruluunu da gsteren bir tarihi kayt olarak deerlendirebilir. Bu sebeplerle Eskiehirin bir sre Seluklu hakimiyetinde yaam ancak Trkmenlerin bamsz hareketleri nedeniyle tam olarak Seluklu merkezi otoritesinin hissedilmedii bir kent olduu ifade edilebilir. Ayrca Bizansn Miryakefelon savandan sonra mparator I. Manuelin Eskiehir kentindeki Rumlar blgeden ekerek ehri boaltt da bilinmektedir (Ostrogorsky, 1991: 362). Bu bilgiyle iki lke arasndaki snr ehri olan Eskiehir yerlemesinde Trkmenlerin etkisinin arttn sylememiz mmkndr. mparator Manuel tarafndan Dorylaiondan biraz uzakta yksek bir tepede yeni bir hisar yaptrlmasndan sonra ehrin boaltlmas ile fiziksel olarak mekan deiikli yaand grdmz bu ehirde, Bizans etkisinin azalmasndan sonra Trkmenler, Rumlar tarafndan terk edilen Dorylaion sahasna ve Karahisara yerletii ve bu sebeple de ehrin isminin Bizans srecindeki adyla devam etmeyip Trkler tarafndan Eskiehir olarak deitirildii bilinmektedir (Wittek, 1970: 227). Eskiehirdeki Trk dnemine ait eserlerin inasna bakldnda 1175 tarihli Kl Mescidi ve Gecek Ky Medresesi karmza kmaktadr. Bunun dnda

Seyitgazideki mmhan Hatun Trbesi ve Medresesi XIII.yy.n ilk eyreine tarihlenmektedir (1208) ve Sivrihisardaki 1232 tarihli Ulu camiinin ina edilmesi ile ehirdeki Trk etkileri karmza kmaktadr (Altnsapan ve Parla, 2004: 11-12). Caminin ina tarihi ile ilgili kesin bilgiler belirtilmemekle birlikte Seluklular srecinde yapld dnlmektedir. D kapda bulunan kitabenin bu camiye ait olmad konusunda tartmalar olmakla birlikte kitabenin bu camiye deil de Slpk mescidine ait olabilecei de ifade edilmektedir (Albek, 1991: 113). Bundan baka Seluklular dnemine tarihlenen Eskiehirdeki yaplar iinde trbeler nemli bir yer tekil ettii

81

grlmektedir. Himmet Baba Trbesi (XIII.yy.n ilk yars) dnda ehirde bulunan bir ok trbenin Seluklular dneminde deil de Beylikler dneminde kurulduu grlmektedir (Altnsapan, 2001:129-149). Bu tip mimari yaplarn inas ile ehrin Trk kenti kimliine brnd anlalmaktadr. Btn bunlardan anlalmaktadr ki ehirdeki Trk etkisi Seluklu hakimiyetinden ok nce balamtr. Siyasi hakimiyetten nce blgeye yaplan Trkmen yerleimi bunun nemli sebebini oluturmaktadr. Eski Bizans ehri kalntlar zerinde kurulan bu ehrin, Seluklularn hakimiyetiyle birlikte ina edilen Ulu camii ile Trk-slam kent modeline getiini anlamaktayz. Seluklu Anadolusunda Trkmenlerin nfus olarak aznlk konumunda kalmad grlmekle birlikte ehirlerde Trk nfusunun oalmasnda, Trk idarecilerinin ynetim birimi olarak ehirlerin fethinden sonra o ehri merkez yapp yerlemesi ile aklamak mmkn deildir (Demir, 2003: 67) ve Bat Anadolu kentlerinin hemen hepsinde bu durumu grmekteyiz. Gebe nfusun ehrin sur dndaki alanna yerlemelerinin etkili olduu muhakkaktr. Ulu camii etrafnda ekillenen Trk yerlemesinde caminin yer seiminde eski ve yeni yerleme sahas arasnda balantl bir yer tespit edilmi ve genellikle de bu yer kaleye giden yol yada kalenin ana giri kaps olmutur (Baykara, 1990: 122-123). Bat Anadolu ehirlerinde de karlatmz bu uygulama ile iskan ve yerleim asndan Trkmen yaamna uygun hale getirilen yerleim birimleri Trkmenlerin buralarda oalmasna neden olmutur. Seluklularda, eer ehrin fethi gereklemi ise kale iindeki kilisenin camiye evrildii grlr. Sava durumunun devam ediyor olmas ve gvenlik sebebiyle yeni bir ina almas yaplmayp var olan mimari yapnn kullanm amacnn deitirildii grlmektedir. Bunun uyguland kentlerden biri zniktir (Vryonis, 1971:197). Sleymanahn znikin fethinden sonra surlarda yaptrd alma izlerinin varl dnda ayn uygulamann Klarslan dneminde de yapld bilinmektedir (Foss, 2004: 255). Dolaysyla Trklerin askeri amal olarak ilk imar faaliyetlerinin, ksa sreli hakimiyetleri olsa da baladn syleyebiliriz. znikte bugne kadar yaplan aratrmalar sonucunda Seluklu srecine ait bir yap kalntsna rastlanmamtr (Eyice, 1988: 77-85). Ksa sren hakimiyet sebebiyle znikte Trk ehirlemesi olgusunun yaanmamasnn doall gz nne alnmaldr. Ancak ehirde Trk yerleiminin

82

yapld bilinmektedir ki ehre saldran Hal birlikleri karsnda I. Klarslann ehirdeki Trk garnizonuna haber gndererek ehri Bizansllara teslim etmekte serbest olduklarna dair Alexiaddaki kayt ehirdeki askeri amal Trk yerleiminin varln gsteren nemli kaytlardan biridir (Anna Komnena, 1996: 325-326). ehre yerleen Trk halknn znikin Bizans ynetimine geiinden sonrada burada kald bilinmektedir (Altun, 2006: 343; Anna Komnena, 1996:460-461). Bu sahada Laskaris hanedan dneminde znik ve evresinde Trklerin olduuna dair bilgiler znikin kaybediliinden sonra da Trk etkisinin devam ettii sonucuna bizi gtrmektedir. ehirde Laskarisler dneminde Seluklu hanedan yeleri arasndaki iktidar mcadeleleri sebebiyle veya baarszlklar nedeniyle Bizansa snm olan ve siyasi ynleri ar basan yada Bizansa iltica eden Trkler bulunmaktadr. Bundan baka ehirde devirilmi cretli Trk askerler ve ticari nedenlerle znike yerlemi Trklerin de bulunduu grlmektedir (Da, 2006). Seluklu hakimiyetinin olmamasna ramen ehirdeki Trklerin varl, yerleim asndan nemli olmakla birlikte bu durum Trklerin Anadoludaki Trk kimliini yanstmas ve nfus olarak da Anadoluda oaldklarn ifade etmesi bakmndan nemlidir. Seluklu devletinin bakenti olarak ele geirilen znik kentinin 1075 ylnda fethi ile Seluklu devletinin kurulu sreci de balamaktadr; ancak buradaki Trk hakimiyetini I. Hal seferi ile son bulduu ve bir daha Osmanllarn kurulu srecine kadar Trk hakimiyetine girmedii tarihi kaytlarda mevcuttur. Btn bunlardan ehirde ok ksa sren Seluklu hakimiyeti nedeniyle burasnn Seluklular dneminde Trk kenti formuna dntrlemedii anlalmaktadr. Bat Anadoluda Seluklular srecinde Trk etkisinin hissedilmeye balad bir dier ehir, Manisadr. ehrin nemli yollar zerinde olmas sebebiyle Antikalardan beri kalabalk nfuslu bir alan olduu bilinmektedir (Ceylan, 2004: 34). ehrin Bizans dnemindeki iki nemli kalesi olan Philadelpheia (Alaehir) ve Sard kentlerinde Seluklularn etkili olmaya baladklar bilinmektedir. XI.yy.da Bizans iin de nemini koruyan nemli bir askeri s olan Alaehir kentinde 1076 tarihinden itibaren Trk hakimiyeti balam ve dnem dnem Seluklular ile Bizans arasnda el deitirmitir. ehirdeki Trkmen yerleimini kantlayan en nemli bilgi I. Gyaseddin Keyhsrev ile I. Laskaris arasnda Alaehirde yaplan savatan sonra gelien durumdur. ehri

83

fethetmeye ynelen I. Keyhsrevin Alaehir savanda lmesinden sonra naann Alaehirdeki Trkmen mezarlna defnedilmitir (bn-i Bibi, 1941:46). Ayrca ehrin eski isminin kullanlmyor olmas ehirdeki Trk etkisini gsteren kantlardan biridir. 1252 tarihli II. zzeddin Keykavusa ait Denizli kalesinin kuzey ksmndaki kitabe ile Aydnolu Umur Beye ait Farsa kitabe kentle ilgili nemli bilgiler elde etmemize sebep olmutur. Denizli kalesinin kuzeyindeki kitabe ile Denizli Kalesinin kaplarndan birinin Alaehir kaps olarak adlandrld bilgisi iki ehir arasndaki ulam ve ticaret ilikisini yanstan bir durum olarak deerlendirilebilir (Ceylan, 2004: 41). Ayrca kapnn ismine Trke bir ad olarak Alaehir isminin konmas ile ilgili olarak, Alaehir isminin Philadelpheia kenti iin bu dnemlerden itibaren kullanldn gsterir ki, bu da bize ehirdeki Trk etkisini kantlamaktadr. Ayrca bn-i Bibinin de seyahatnamesinde eski ismi kullanmayarak Alaehiri kullanmas ehrin XII.yy.dan itibaren bu ismi kulland sonucuna bizi gtrmektedir. ehre Alaehir denmesiyle ilgili olarak farkl yorumlar yaplmaktadr. Bu adn verilmesinde ehrin boyaclkla ilgili faaliyetlerinin etkili olduu, ehrin grnne hakim olan renklerin etkili olduu veya ehirdeki Hristiyanln nemli kiliselerinden birine sahip olmas yani Hristiyanlkla balantl olduuna dair yorumlar yaplmtr (Ceylan, 2004: 32). ehrin fiziksel yaplanmas ile ilgili bilgilerin yetersiz olmas nedeniyle Seluklular ve Beylikler dnemindeki geliimi hakknda yorum yapma imkanna sahip deiliz. Trklerin etkili olduu Bat Anadolu kentlerinden biri de zmirdir. aka Beylii ile ehirdeki Trk etkisinin hissedilmeye balad ifade edilebilir. aka Beyin, uzun yllar Bizans himayesinde kalmas nedeniyle orada Grek kltr ve Bizansl kumandanlarn sava taktiklerini tanm olmas onun Bat Anadolu kylarna yakn adalar ve zmiri zaptetmesinde etkili olmutur (lker, 2002: 290). Bu kent 1076 tarihinde Sleymanah tarafndan fethedilmitir. Bu dnemde zmirin, Samosi, Efes ve Edremiti iine alan bir thema merkezi olduu, aka Bey idaresine ise 1086 ylnda girdii bilinmektedir (Kuban, 2001a: 61-62). zmir, Urla, Foa, Midilli, Sakz, Sisam ve hatta Rodos adalarn hakimiyeti altna alan aka Beyin, (Anna Komnenos, 1996: 214) buradaki hakimiyeti I. Hal seferiyle son bulmutur. Bu seferden sonra zmirde tekrar Bizans hakimiyeti balamtr. Bu sahann Seluklu hakimiyetinin olmad srelerde Trkmenlerin baskna maruz kaldna dair

84

bilgiler bulunmas zmir (zellikle de Efeste) civarndaki Trk iskannn varln teyit eden kantlardr (Vryonis, 1971: 151). ehirdeki Trk izlerini ikinci defa Aydnoullar dneminde grmekteyiz. 1310da yukar kale 1328de aa kale Umur Beyin hakimiyetine girmitir. Ve Trk ehir formunun uygulan da bu dnemde balamtr (Kuban, 2001a: 64). 1375 tarihli sa Bey Camii Trk dnemi eserlerinden ilkidir. Bizans srecinde zmir civarndaki Bergama, Efes-Seluk (Ayasuluk), Foa (Phokaia), Urla (Klazomenai), MenderesDeirmendere (Kolohpon), Bergama gibi kentlerin Seluklu ile Bizans arasndaki snr kentleri olduu bilinmektedir. Bu kentlerdeki Trk etkileri Beylikler dneminde grlmeye balamtr. Bu ehirlerden bazlarn ziyaret eden bn-i Batutann kaytlar blgedeki Trk etkisini gstermesi bakmndan nemlidir. zmir ve Bergama iin virane ehirler olarak not ald grlmektedir (bn-i Batuta, 2004: 425-427). bn-i Batuta, Ayasaluun (Seluk), ehrin Hristiyanln nemli merkezlerinden biri olduunu, burada bulunan caminin daha nce kilise olduunu ve bu sebeple de evreden gelen Rumlar tarafndan da ziyaret edildiini ifade etmektedir (bn-i Batuta, 2004: 424). Dolaysyla buras ortak ziyaretgah diye ifade edilen bir kltrel etkileime sahne olmutur. ehirdeki Trk-Hristiyan ilikilerinin younluunu ve iki kltrn birbiri zerindeki etkisini gstermesi asndan nemlidir. Bu ehrin antikalardan itibaren var olan ticaret potansiyeli ehirdeki kent formunun tek bir kltrn etkisi altna girmesini engellemitir (Kuban, 2001a: 79). Eski dnemlerden itibaren ticaret etkili gelien fiziksel dokunun yine ticari etkenler nedeniyle deiim gstermemesi, ehirde Trk etkisinin olumamasna neden olmutur. Dolaysyla zmirde Trk kent formu olumad ifade edilebilir. Btn bunlar gstermektedir ki zmirde Roma ve Bizans etkili kentsel form Trk dneminde devam etmitir. Bu sebeplerle zmirdeki ehirleme srecinde Roma ve Bizans etkisi daha n plandadr demek mmkn. Eldeki kaynaklarn yetersizlii nedeniyle Seluklu dnemindeki Uak kentinin, Bizans hakimiyetinden Seluklu hakimiyetine ne zaman getiine dair bilgilere

rastlanmamtr. Bizans dnemindeki adnn Temenothyrai olduunu bildiimiz Uak kentinin bu Trkelemi isminin XIII.yy.n nc eyreinden itibaren kullanldna dikkat eken aratrmaclar, buradaki ilk Trk mimari yaplarnn I. Alaeddin Keykubat

85

dnemine tesadf ettiini bildirmektedirler. Bu dnemde ina edildii ifade edilen Ta Hannn varl nedeniyle Seluklular zamanndaki arsnn Dokuzsele aynn gneybat tarafndan olabileceini ancak bu dneme ait bir cami inasna rastlanmad ifade edilir (nce, 2004: 11). ehrin Germiyanoullar zamannda batya doru genileyen bir iskan sz konusudur. Ayrca ehirde Osmanllar dneminde dahi kalabalk bir Rum ve Ermeni vatanda saysnn bulunmas, Trk olmayan halkn ehirden kartlmad sonucunu da dourmaktadr (nce, 2004:15-16). Dolaysyla toplumsal ilikiler asndan iki toplumun birbirleriyle gelien mnasebetleri, bu saha da toplumlararas etkileime ortam hazrlayabilecei grne bizi yaknlatrmaktadr. Bat Anadolu hattnn en gney ucunu oluturan Antalya ehri Seluklular srecinde Trkmen yerleimi ve ehirleme asndan geliim gsteren ehirlerimizdendir. ehrin Antikalardan beri nemli bir liman kenti olarak Anadolunun gzde ehirlerinden olduu bilinmektedir. Attalia olarak isimlendirilmi olan bu kentin adnn Adayla ekline dnt ve Trk dneminde de Antalya eklini almas, ehrin isminin Trkletirildiini gsteren de bir durumdur. Snr blgesi olmas ve nemli bir ticaret liman olmas nedeniyle Anadoludaki her iki siyasi otoritenin hakim olmak istedii bir saha olarak, sava alanlarndan biri olmutur. 1207 ylnda Seluklu hakimiyetine giren Antalya fetihle ele geirilmi bir ehirdir (Pekman, 1989: 46). Fetihle ele geirilen ehirlerde yerli halk sur dna tanp, Trklerde sur iine yerletirilmektedir. Ancak Antalyada bu uygulamann yaplp yaplmadna dair kaynaklar kesin bilgi vermemektedir. ehre hakim olmak isteyen talyan igaline kar Trklerin mdahalesinin gerekletii bu ehirde, yerli halkn talyanlardansa Trklerin hakim olmasn istedikleri ifade edilmektedir. ehirde Hristiyan halk ile yeni gelen Trk unsurlar arasnda bir blnmenin yaand sre olarak 1215-1216 yllardr. Bunun sebebi blge halknn Seluklu ynetimine kar taht mcadelesine giren brahime destek vermeleridir (Baykara, 1993: 38-40). Bu tarihten sonra gelien ehirdeki fiziksel ayrlk durumuna baktmzda ehrin Latin, Yahudi ve Arapslam sokaklar eklinde blnddr. Bu uygulama ile ehri tamamen ikiye blnd ve duvarn kapsz olduu, Rum/Hristiyan kesimi sadece Trk tarafndan almakta olduu ifade edilmektedir (Baykara, 1993: 38-40). Ancak bu ehirle ilgili aratrmalarda, ehirdeki bu blnmeyi, Trk ve Rum nfusunun arasn

86

ihtiyat tedbiri olarak ayran bir duvar olarak yorumlann yanl olduu, bu duvarn Helenistik devirden beri varolan savunma sisteminin bir paras olduu ve ayrca byle bir blnme uygulanma amac olsayd, ehri blme ayran ikinci surun1 da Keykavus dneminde yaplmas gerektiini savunan grlerle karlalmtr (Ylmaz, 2002:117-118). ehri ikiye blme uygulamas yaplmam olsa bile mahallerin oluturulmasnda yerliler ile sonradan gelenlerin farkl mahallelerde de yaad kesindir. Dolaysyla Antalya rneinden hareketle yeni fethedilen ehirlerde Seluklu ynetiminin ilk dnemlerde yerli halk ile Seluklu halk arasnda gelien sosyal ilikilerde yaanabilecek sorunlarn en azamiye indirmeye altn anlamaktayz. Anadoluda uzun yllar devam eden savalar nedeniyle gvenlik amal gelien Bizans ehirleri Trk hakimiyetiyle birlikte deiim yaad ve ehirde mekansal deiikliklerin olutuu grlmektedir. Trk dnemindeki ilk sur tamiratnn I. Keyhsrev ve Keykavus dnemlerinde yapld grlmekle birlikte I. Alaeddin Keykubat dneminde ehri 3 blme ayran ikinci bir sur inasnn (Ylmaz, 2002: 108109-117-118) yaplmas ehirdeki Trk formunu oluturmaya balayan imar faaliyeti olarak deerlendirilebilir. Ayrca ehirde XIII.yy.dan beri bulunduunu rendiimiz arlarn, konsolosluk binasnn, medrese, cami gibi mimari eselerin varl sz konusudur. Bu sebeple Antalya bir Seluklu ehri haline getirilmitir diyebiliriz. ehirdeki Bizans yaplarndan bazlarnn kullanldna dair bilgiler mevcuttur. Keykavus dneminde i kaleye dnen ehrin bat kesiminde bata saray olmak zere birok binann bulunduu bu ksmda Helenistik dnemden kalma akropolisin Ahmedek haline getirildii ifade edilmektedir. Hristiyanlarn yaad ehrin dou kesiminde Safa ve Gavur hamamlar olarak isimlendirilen iki hamamn su ebeksinin de Seluklular dneminde deil de, ok daha eski tarihli olduu dnlmektedir (Ylmaz, 2002: 117-123). Seluklular srecinde Trklerin youn olarak iskan edildii saha ehrin dou kesimi olup 13.yy.da teekkl ettirilmi olup, bir ok imar faaliyetinin yaandnn ifade edilmesiyle, Antalya ehrinin Trk dneminde dou kesime yani Ahmedek ve Tophanenin bulunduu ksma doru gelitiini sylememizi olanakl klmaktadr. Bu
1

Antalyadaki ikinci surun Alaeddin Keykubat dneminde Mool stila tehlikesi nedeniyle, savunma amal olarak yapld ifade edilmektedir (Ylmaz, 2002: 118)

87

sahaya doru geliim gsteren ehrin Trk kimliine sahip ksmn oluturmas nedeniyle ehir merkezinin mekansal olarak bir deiim geirdiini de sylememiz mmkndr. Ayrca Bizans ehir formuna ait baz kalntlarn kullanlyor olmas ehirleme noktasnda bir etkileimin yaandn da gstermektedir. Bat Anadoludaki ehirlerin yerleim ve ehirleme ile ilgili bu bilgileri gstermektedir ki, Bat Anadolu ehirlerinin hepsinde grdmz ortak baz zellikler vardr. Bu zellikleri yle sralayabiliriz: ehirlemenin balad yerler genellikle eski Bizans ehirlerdir ve bu alanlar Trk formuna uygun olarak imar edilmitir. Dolaysyla ehirlerin fiziksel yaplarnda Bizans etkisi vardr. Bu durumun en belirgin olduu Bat Anadolu kenti zmirdir. Bat Anadoludaki ehirlerin hemen hepsinde Seluklu idari hakimiyeti hissedilmeden Trkmen yerleimi balamtr. Alaehir, zmir, Eskiehir, Denizli gibi Snr hatt olmas nedeniyle bu sahadaki ehirlerin siyasi hakimiyeti srekli el deitirmitir. ncelediimiz sahadaki tm kentler iin bu yorum yaplabilir. Bizans dneminde kurulmu olan ehirlerin birou Trk dneminde fiziksel olarak mekan deiimine uramtr. nk Trkmenler genelde Bizans surlarnn etrafnda yerlemi olduklar iin ehirlerin fiziksel mekan Trk dnemiyle birlikte genilemitir. ehirlerin Bizans dneminden kalma mimari yaplar genellikle Trk ihtiyalar dorultusunda deiime uratlmtr. Bu duruma kltr

etkileiminin ilk adm dememiz mmkn. Bunun en bariz rnei kiliselerin camiye evrilmesi uygulamasdr. Bat Anadolu Trk ehrinin modelleri genellikle d odakl byme modeline sahiptir. Btn bunlarda anlald zere Bat Anadoluda Trk dnemi ehirlemesinde Bizans etkili bir yapnn kesinlikle olmadn sylemek mmkn deildir. nk ehirlerin fiziki evreleri dnldnde, var olan iskanlarn deerlendirilmesi yahut ehirlerdeki

88

mevcut yapy iine alacak ekilde yaplanrken, Trk kltr izlerini tayan zellikler oluturduklar aktr. nk ger evli dediimiz Trk gelenekleri dorultusunda Anadoluda tam bir ehirleme srecine giren Trklerin buradaki yerli kltrn izleriyle uzun yllar bir arada yaamalarna ramen, Bizans kltrnden etkilenmemitir demek mmkn deildir. 3. 2. Trkiye Seluklular Dneminde Gelien Toplumsal likiler Anadolunun Seluklu hakimiyetine girme sreciyle birlikte Anadolunun sosyal, iktisadi, dini ynlerden deiime urad aktr. Toplumlararas ilikilerin

balamasnda sava, g ve ticaret olgular yer almaktadr. Seluklularn Anadoluya gelii ile birlikte Bat Anadolu sahasnda bu olgu da yaanmtr. Gelien sosyal, ekonomik, siyasi, askeri, dini ilikiler Bat Anadolu kent yaamnda etkili olmutur. Kent olgusu tarihin eitli dnemlerinde farkl ifadelerle aklanan dinamik bir kavram olarak karmza kmaktadr. Kentin kavramsal olarak deiik tanmlarla izah edildii; ancak ilk dnemlerde uygarlkla e anlaml olarak kullanld ve uygarln kentleme ile varolduu grlmektedir (Topal, 2004: 277). Medeni ilikilerin gelitii alanlarn kentler olduu muhakkaktr; ancak Anadoludaki Trk kentinin sre iinde gelien bir yap olduu unutulmamaldr. Bu yapnn belli bir srete olumas blgedeki toplumsal ilikilerin de zaman iersinde gelimesine sebep olmutur. lk etapta balayan askeri ilikiler, daha sonra gelien g hareketleri ve oluan ticari ilikiler kltrler aras etkileimi oluturmutur.
Anadoluda kent kltr XII.yy.n sonlarndan itibaren balam ve XIII.yy.da Seluklu kltr iinde yerini almtr. Anadolu Seluklu kltrnn genelde bir kent kltr zellii tamas, byk lde kentle krsal kesim arasndaki kartln, kentli ile gebe arasndaki uzlamazlk eklini almasndan kaynaklanmaktadr. Otlak ararken talan ve ykma bavuran, yerleik kesimin topra kullanma biimini kendi yarar ve karna aykr bulduundan, kyleri hatta kasaba ve kentleri tehdit altnda tutan Trkmenin oluturduu tedirginlik, krdan servet edinme yollarn kstlama durumunu dourmutur. 1175 ylnda Kayzer Manuelin bir yzyl boyunca ykk ve bo kalan Dorylaeumu yeniden ina etmek istediinde otlaklarn korumak isteyen 2000 kadar Trkmenin direniiyle karlamasn rnek olarak vermemiz mmkndr (Arel, 1982: 9).

Anadolu corafyasna ger evli olarak ifade edilen Trkmenlerin yerleim dzenleri incelendiinde ncelikle ky yerleimi eklinde bir yap oluturulmu ve bu durum XII.yy. boyunca devam etmitir. Ancak XIII.yy.a gelindiinde artk Trkler, ehirlere

89

de yerlemeye balam ve buralara hakim olmutur. Seluklu kentleme srecine baktmzda Trklerin, kendi sosyal yaplarna uygun olarak ehir surlarnn dnda kurulan ulu camii evresinde gelien yeni bir Trk ehri oluturduklar grlmektedir (Demir, 2002: 329-330). Bu, gebelikten yerleik hayata geiteki admlar olarak deerlendirilebilir. Askeri adan savunma ve saldr gayelerini gerekletirebilme adna kale kent modelinin devam etmesi de dnemin siyasi ve askeri koullarnn bir gerei olarak karmza kmaktadr ve sre iinde Trk ehri kimlii Anadoluya yerlemitir. Ancak snr blgesi olmas sebebiyle Bat Anadolu ehirlerinin, Trk kimliine kavumas daha ge olduu aktr. Trklerin Anadolu hakimiyetleri ile birlikte Anadoludaki kontrol hemen ele geirmedikleri muhakkaktr. lk etapta gelien ilikiler bu durumun zaman iindeki deiiminin de balangcn oluturmaktadr ki, dokumaclk, maden iilii, madeni eya yapm ve inaat sahalarnda yerli Hristiyan ustalar Trkler geldikten sonra da sanatlarn iletmekte devam etmilerdir ve Trkler onlara bir mddet rak kalmlardr. Rum erafla ynetim dzeyinde kurulan bu ilikilerin yan sra, Mslman-Hristiyan evlilikleri, servet ve ayrcalklarn korumak isteyen yerli halkn Mslmanl kabul etmesi de bir arada yaama biiminin ortak eilimleri olarak karmza kmaktadr. Bizans ve Seluklu hanedan yelerinin birbirleri ile evlikleri siyasi maksatla yaplm, ancak bu durum Bizans ve Seluklu toplumlar arasnda da balamtr (Cahen, 1994: 204-205: Jorga, 2005: 137). Bat Anadolu ehirlerindeki ekonomik ilikilerin toplumlarn kaynamasnda en nemli etkenlerden biri olduu aktr. Blgedeki iktisadi faaliyetler incelendiinde, iktisadi faaliyetlerin ehirleme olgusuyla da ilikili olduunu grmekteyiz. ehirlerde arlarn ina edilmesi toplumlar aras ilikilerin ehir fiziine yansmas olarak

deerlendirilebilir. zellikle XIII.yy.a gelindiinde ehirlerde ger evli Trkmenlere ait Trkmen pazarlarna rastlamamas (Demir, 2002: 330) artk ehirlerde arlarn yapld ve belli bir iktisadi organizasyon iinde Trklerin ehir iktisadiyatn yrttklerini anlamamz salar. Seluklularn Anadoludaki XIII.yy. artk Anadolu iktisadi hayatn canlandrma ve gelitirme amalaryla ekonomi politikalar uyguladklar bir sre olmutur. Bu srete

90

Anadolu iktisadi hayatnda dierlerine oranla ziraat yine n plandadr. Bu yzyln genel tablosuna baktmzda, Anadoluda
Baclk, bahecilik ve meyvecilik yaplmaktadrTrkmenlerin tarmdaki pay zor tehis edilebilirhuzurlu dnemlerde gebelerle yerleik halk arasnda ortak bir yaam srdrlebilmitir sr ve at yetitiriciliinin Trkler gelmeden nce de Anadoluda nemli bir rol oynad dikkatten kamamaldrTrkmenler hal dokumacln Anadoluya getirdiler, ana kaynaklarn hal terimiyle, Anadoluda eskiden beri yapm bilinen altn ve simle ilenmi hal veya lks tekstil dokumacln kastedip etmedii belli deildirou tarm rn, d satm mal olarak saptanabilir(Bodmer, 2001:40).

Bu bilgilerle Seluklular sreciyle birlikte Anadoluda tarmsal rnlerle birlikte tekstil rnlerinin de d satm mal olduu grlmektedir. Bu konuda spesifik baz ipular da vardr ki moda rn olarak Trkmen balnn Fransa ve ngilterede revata olmas (Bodmer, 2001: 40) bu konuda en dikkat eken rnektir. Ticari ilikilerin gelitirilmesi ve Anadolunun bir ticaret merkezi haline getirilmesi iin alld bu dnemde yaplan baz uygulamalarla daha net anlalmaktadr.
Ticaret anlamalarnn imzalanmas ve deerli altn sikkelerin bastrlmasyla Sultanlar Anadolu Seluklu lkesini, dnya ticaret ailesi halkasna dahil etmilerdir. Bizzat kendileri ve dier yksek rtbeli devlet adamlar, ulam; insan, hayvan ve eyalar iin konaklama ve depolama amal tesisler yaptrmak suretiyle tevik etmilerdir. XIII.yy.dan kalan kervansaraylarn kalntlar bugn, Samsundan kp, Tokat, Sivas ve Kayseri zerinden Konyaya giden ve buradan da Alanya, Antalya, Denizli ve Ktahyaya ayrlan kervan yolunun etrafn sslemektedir. Seluklu dneminden kalan baz kprler hala gnmzde ulama hizmet etmektedir(Bodmer, 2001: 40)

Seluklu Trkiyesinin XIII.yy.na ait bu genel durumdan da anlalaca gibi iktisadi hayat canlandrma adna diplomatik dzeyde yaplan giriimler sonu getirmi ve Anadolu dnya ticaret merkezlerinden biri olmutur. ehirlerin, iktisadi hayat iindeki konumlar gz ard edilemeyecei ve sanayi faaliyetlerinin daha ok ehirlerde yaplyor olmas kentlerdeki ticari hayatta gl olmak isteyen Trklerin kendi aralarnda bir dayanma iersine girmesine neden olmutur. Bu durum Anadoluda Ahilik rgtnn kurulmasn salamtr (aatay, 1989: 80). Bat Anadolu kentlerinden ve nemli merkezlerden biri olan Denizlide ahi birliinin varl ehre yapt ziyaret srasndaki izlenimleri aktaran seyyahlarn bilgileriyle kantlanmaktadr. ehirdeki ekonomik faaliyetlerden biri olan dokumacln ok gelimi olduu, hatta pamuktan altn ilemeli kuma imal edilecek kadar gelimi bir dokumaclk sektrnn olduu ve bu sektrde genellikle Rum kadnlarn alt

91

bilinmektedir (bn-i Batuta, 2004: 408). Dolaysyla iktisadi hayat iinde Rum halknn etkinliinin devam etmesi, hem bu ite gelien tekniklerin Trklere aktarlmasnda hem de iki toplum arasnda geliecek ticari ilikilerde etkili olmutur. Ayn zamanda bu dnemde ehirlerdeki iktisadi faaliyetlerin iindeki bir sektrde sadece Rum halknn bulunabilmesi, oluturulmu olan birlikte yaama olgusunun izlerini de kantlayan bir durumdur. Snr olmas nedeniyle Bat Anadolu sahasna yerleen Trkmenlerin aknclk zellikleri n planda olmakla birlikte sadece geimlerini bu yolla salamadklar da kaynaklarda tespit edilmitir. Denizli evresinde yerleen Trkmenler iin de ayn durum karmza kmaktadr. Bu sahada yaayan Trkmenler, zellikle kilim imali ve ticaretiyle mehur olmulardr. Bu sanatn Orta Asyadan getirildii bilinmekle birlikte bu saha evresindeki Yataanda silah, Kaysar/Yeliyuvada deri ve Sralkda da ini imalat yapld da grlmektedir (Baykara, 1969: 30). Bunlar Seluklu

Trkmenlerinin retim faaliyetleri yaptklarn kantlad gibi ekonomik hayatta sz sahibi olmaya baladklarn da gsteren nemli ipulardr. Seluklular srecinde Bat Anadoluda ticari amalarla baz imar faaliyetlerinin yapld da grlmektedir. Seluklular sreciyle birlikte yaplmaya balayan bu mekanlar kervansaraylardr. Kurulan kervansaraylarla ticari faaliyetleri gelitirmek, yol gvenliini salamak ve Anadolunun bir ticaret merkezi olmasn amalayan Seluklular Bat Anadoluda da kervansaraylar ina etmilerdir.
1230 tarihinde ardakta yaplan han ile Seluklu bat yolu geliim gstermitir 1250 ylnda ina edilen Akhan ise Seluklularn batdaki son kervansaraydr. Denizli kenti dou-bat ticaret gzergahlar iindeki son noktasdr ve ticari mallar buradan Gediz vadisi yoluyla zmire veya Menderes vadisi yoluyla Balat ve Ayasalua gnderilmektedir. zellikle znik Rum mparatorluu dneminde gelien ticaret Denizliye nemli faydalar salamtr Denizlide gelien bu ticaretin 1197 ylnda Bizans imparatoru tarafndan durdurulmas bir sava sebebi olmutur. Bu sahann lhanllar srecinde de nemi anlalm ve Reideddinin oullarndan birini Orta Anadoluya dierini de Denizli merkez olmak zere Bat Anadoluya tayin etmesi bunun en ak rneidirSultaniye-Tebriz-ErzurumSivas-Konya ve Denizliye uzanan Bat mparatorluk yolu XIII.yy.da da nemini korumutur. Denizliye doudan uzanan kervan yolu ardak yoluyladr ve burada bir han vardr, bir baka yol ise Bazarhan adn tayan Karahykten geerek Alaiyeye uzanmaktadr (Baykara, 1969: 47).

Dolaysyla Denizli Seluklular srecinde ticari ilikilerin odak merkezlerinden biri olmutur. Bu durum Denizli halk ile Trkmenler arasndaki birlikte yaama olgusunun

92

varln kantlamakla birlikte iktisadi faaliyetlerin geliimi ve bu ekonomik uralardaki tekniklerin birbirlerine retilmesi gibi kltr alveriinin oluumuna sebep olabilir. Anadoludaki kervansaraylar slam dnyasndaki ribatlarn devam niteliinde olup Seluklularn Trkistandan getirdikleri bir mimari yapdr. Farkl maksatlarla kullanlan bu yaplarn en nemli iki zellii askeri ve ticari maksatl kullanlyor olmasdr (Turan, 1946: 489-490). Bat Anadoludaki ehirlerde de kervansaraylar yaplmtr ki bu sahadaki ticari potansiyele sahip olan en nemli ehirlerden biri Denizlidir. Bu dnemde Eridir-Denizli yolu zerinde yaplm olan 1230 tarihli ardak Han Denizlideki Trk dneminin ilk mimari yaplarndandr ve ayn yol zerinde 1253 tarihinde Akhan ina edilmitir (Baykara 1969: 49-50). Uc sahas dediimiz bu alanlarda ticari maksatl imar faaliyetleri yaplyor olmas yerleim srecinin baladn kantlamaktadr. Ayrca Trk mimari elerinden kervansaray ve han gibi mimari yaplarn varl blgedeki ehirleme olgusundaki Trk karakterinin etkili olduunu gstermektedir. Seluklu srecinde Bat Anadoluda ticari yn n planda olan ve nemli bir liman ehri olan Antalyada ekonomik yatrmlara zen gsterilmi ve ehre uzanan yollar arasna birok kervansaray yaptrlmtr. zellikle Alanya-Antalya arasndaki sahalarda bu kervansaraylar ounluu oluturmakla birlikte Antalyay bat ksma balayan yollar zerinde de ina almalarnn yapld grlmektedir. Bunlardan biri AntalyaIsparta yolu zerinde olan Evdir Handr. Bu han, Seluklu Sultan I. zzeddin Keykavus dneminde yaptrlmtr. Bir dieri de Krkgz Handr ve II. Gyaseddin Keyhsrev srecinde yaptrlmtr (Turan, 1946: 475). Bat ehirleriyle balanty salayan hanlar olmas nedeniyle sadece bunlar ifade etmekle snrl kalacaz; ancak ehre uzanan yollardaki kervansaraylarn okluu ehirdeki ticari potansiyeli fark etmek adna nemlidir. Ayrca Seluklular srecinde Antalyann hakimiyetinin ele geiriliinden sonra ehirdeki tccarn ayr bir mahallede yayor olmas kentin ticari hayatna gre iskan politikas oluturulduunu gstermektedir (Ylmaz, 2002:119). Bu durum, Trklerin Antalyada ticari hayatta tek balarna hareket etmeyip, Bizansllarla birlikte bunu yrttklerini gstermektedir. Ayrca ticari gelitirmek adna yaplan ticari

93

anlamalar ve yabanc tccarlara verilen ayrcalklar1(Turan, 1990: 117-127), Trklerin ticari faaliyetlerdeki msamahal tutumu gsteren bir durumdur. Btn bunlar Seluklularn ticari hayatta Bizansllarla gelitirdikleri ticari ilikileri gstermesi asndan nemlidir. Gelien bu toplumsal ilikiler birok alanda etkileimi de douraca aktr. Bunun dnda Bat Anadoluda karmza kan iki nemli han da Afyon yolu zerindedir. 1249 tarihli kitabesiyle Seluklu veziri Sahip Ata Fahreddin Ali tarafndan yaptrlan kervansaray ile Sultan III. Gyadeddin Keyhsrev tarafndan yaptrlm olan ay Han, Ta Han veya Ebul-Mcahid Yusuf Han olarak isimlendirilen yaplar Seluklu srecinde Afyonda karmza kan ender yaplardandr. Bu iki han KonyaSultanda-ay-Denizli istikameti zerindeki hanlardr. Bunun dnda bugn izlerine rastlamadmz Ktahyaya uzanan yol zerinde olduu ifade edilen Gazlgldeki bir kervansaraydan bahsedilmektedir. Kervansarayn 1582 tarihinde tamir edildiine dair bilgiler mevcuttur (Kpeli, 2001b: 366). Bat Anadoluda Trk hakimiyetini yaayan ehirlerden biri olan Uakta da I. Alaeddin Keykubat dneminde yaptrlan Ta Hann varl ile bu ehirde de ticari ilikilerin yrtlmesi adna yatrmlarn yapldn gstermektedir (nce, 2004: 11). Bat Anadolu ehirleri iinde bunlar dnda kervansaraylara rastlamamaktayz. Dolaysyla Bat Anadoluda Trk dnemini yaayan ehirler iinde ticari potansiyeli en yksek olan kentler bunlardr diyebiliriz. Dier ehirlerde bu yapy grmememizdeki etkenlerin banda muhakkak ki bu alann iki siyasi g arasndaki sava sahas olmas nedeniyle askeri zelliinin n planda olmas gelir. Bu sahada uc kentlerini birbirine balayan yol ebekesi ok gelimi deildir. Uc ehirlerinin, daha gelimi olan i blgedeki ehirlere balamak adna gelien bir yol ebekesi vardr. Bu yol a bize, uc kentlerinin XII.yy.da uluslararas ticarete pek katlmadklarn, dar bir hinterland denetim altna alabildiklerini gstermektedir ki, Seluklu dnemi yaplarnn azl bu durumu kantlamaktadr (Tanyeli, 1987: 37-38). Bu tespit, Bat Anadolu kentlerinin ok youn bir uluslararas ticari potansiyele sahip olamadklarn gstermektedir.
1

Anadolu ticaretini gelitirebilmek iin Seluklularn Venedik ve Kbrsllarla ticari anlamalar yapt ve zellikle Antalya limann bu anlamalarla ticari potansiyelini yeniden canlandrma yoluna gittikleri bilinmektedir.

94

Bat Anadolu corafyasnda siyasi hakimiyet kaygsyla uluslararas ticaretin gelimedii ancak ehirlerde ticari faaliyetlerin yrtldne dair en byk gstergelerden biri ahi tekilatlarnn almalardr. Bat Anadolu ehirlerinde ahi tekilatlarnn varlna dair bilgi edindiimiz ehirlerden biri Denizlidir. ehre olan seyahati srasnda kendisini misafir etmek isteyenlerin iki ayr zaviyeye mensup olduklarn nakleden bn-i Batuta, bunlarn bir ksmn Ahi Sinan dierini Ahi Duman zaviyelerine mensup olduklarn kaydetmitir (bn-i Batuta, 2004: 409). Buradan da anlalmaktadr ki bu iki zaviye mensuplar farkl meslek gruplarna sahip yada ticaret yapan kiilerdir. Dolaysyla Denizlideki Trk halk ticari hayatta kendi aralarnda oluturduklar birliktelikle ehrin ekonomisi iinde yerini almlardr. Seluklu srecinde Trk yaplanmasnda Eskiehirde de ahi zaviyeleri karmza kmaktadr. Eskiehirdeki en eski ahi zaviyesi olarak 1261 tarihinde onarld ifade edilen eyh Abdullah el-Bedevi Zaviyesidir. Bundan baka Eskiehir merkezde eyh ahabeddin Shreverdi Zaviyesi, Ahi Mahmut Zaviyesi ile Vakf- Kadim olan ve ahi tekilatnn varln gsteren Ahi Gndz iftlii Vakf da Eskiehirde bu tekilatn varln kantlamaktadr (Altnsapan ve Parla, 2004: 14-15). Ahiliin Eskiehir ve civarnda ok youn olduu, kylerde zellikle de Sivrihisar yresinde pek ok ahi zaviyesinin olduuna dair bilgilerde bulunmaktadr (Albek, 1991: 108). Bunun dnda Antalyada var olan ticaret potansiyeli dnldnde ehirdeki ahi yaplanmasnn olmayacan dnmek de imkansz hale gelmektedir. ehirde zellikle XII. ve XIII.yy.da varolan uluslar aras ticaret ilikileri ile anlalmaktadr ki, (Cahen, 2001: 134-135) ehir tarm, hayvanclk ve sanayi mamullerinin retimi asndan gelimi Seluklu kentlerinden biridir. ehirdeki ahi rgtlenmesini kantlayan en nemli yap ise 1249 tarihinde ina edilmi olan Ahi Yusuf camidir. Ayrca Ahi-kz mescidi de buradaki ahi tekilatlanmasnn varln kantlayan rneklerden birisidir ki, bu yap Osmanllar dneminde de kullanlmtr. Bat Anadolu sahasnda organize olmu Ahi tekilatnn varl, blgedeki ticari hayatta Trklerin etkisini kantlayan nemli bulgulardandr. ehir ekonomisinde ilk etapta Trklerin etkili olamayaca aktr. lk etapta Rum halkn yannda alanlar konumunda olan Trklerin zaman iinde ehir ekonomisinde sz sahibi olduklarnn en ak gstergesi ise bu Ahi zaviyeleridir. ehirdeki retim faaliyetlerini renmede Rum

95

halkn bilgi birikimlerini rendikleri dnlrse bu durum kltrel etkileimin olutuu anlamna da gelmektedir. Bat Anadolu sahasnda retim faaliyetleri olarak tarm ve hayvanclk dnda n plana kan retim faaliyetleri dokumaclk ve dericiliktir. Alaehir ve Denizlinin bu alanlarda n planda olduklar bilinmektedir. Bunun dnda Antalyada zirai retimde meyve ve baclk alannda n plana kmaktadr (Akda, 1999: 26). Meyve cinslerinin slah ve yeni eitlerin retilmesinde Anadolunun yurt edinilmesinde byk katklar olan dervilerin de katklar olmutur. Rum abdallar denen bu derviler ssz blgelere yerleip ba, baheler kurup meyve retimi ve bacln dnda dier zirai retim ile hayvanclk trleriyle de uramlardr (Barkan, 1942). Anadoludaki iktisadi faaliyetlerin organizasyonunda etkili olan Ahilik tekilatna ait zaviyelerine Bat Anadolu sahasnda da var olduunu yukarda ifade ettik. Anadoluda Ahi zaviyelerine ait ilk bilgiler XIII. yy.a aittir ve bu srete Anadolunun bir ok yerinde kurulmutur (Ocak, 1978: 259). lk blmde Bizansta kurulmu olan lonca rgtnn zelliklerini incelediimizde Anadolu Seluklular srecinde gelitirilen Ahi tekilatna benzerliklerin var olduunu grmtk. Bu noktada Ahiliin Anadoluda tekilat olarak kurulmasnda bir Bizans tesiri olup olmad sorusunu irdelemeye balayarak Seluklu-Bizans etkileiminin ticari alandaki boyutunu sorgulamak gerekmektedir. Genel olarak Anadoluda ahiliin balang tarihi olarak XIII.yy. ifade edilirken ahi kelimesini ilk kez akik Ferecin (l.1064) lakab olarak kullanld bilgisi ile karlamaktayz ( Gordlevski, 1988:194-195; Sarkaya, 2002:34). Bunun bir lakap olarak XI.yy.da kullanlyor olmas dikkat ekici bir bilgi olmakla birlikte Cahenin bu konuda yazm olduu makalesinde Anadoludaki ahi lakabna sahip kiilerin var olduunu Eflakinin eserlerine dayanarak aklamas ve bu kiilerinde XII.yy.da yaam olmalar dnldnde Ahiliin, Anadoluda XIII.yy.dan nce varolduunu kantlamaktadr. Ayrca makalesinde Eflakinin eserlerinde ad geen bu kiilerin Kuzeybat ran sahasndan olduklarn ifade ederek Ahiliin kken itibariyle ran kaynakl bir tekilatlanma olduu zerinde gr bildirmektedir (Cahen, 1986: 592).

96

Ahiliin kaynaklar ile ilgili olarak kaynaklarda farkl grler1 bulunmaktadr ve bazlar kaynak olarak douyu ne kartp kurulu yaps iinde Heterodoks ve Ortodoks kaynakl slam akmlarn etkilerinin olduunu savunmaktadr (Aka ve Grsoy, 2003: 203-213). Asl itibariyle Ftvva ile ilikili olarak slam kaynakl olduunu fikri zerinde duran Gordlevski Bat feodalizminden de baz etkilerin Anadoludaki Ahi tekilatna yansdn savunmaktadr (Gordlevski, 1988: 206). Anadolu Ahiliinin, Bat feodalitesi ve valyelik kurumu ile Batini-Karmati-Haai rgt, Melamilik, Masonluk gibi kurulularnn Ahilik tekilat ile kurulu amalar itibariyle tamamen farkl amalar olduunu bu nedenle de Ahiliin kaynann bu rgtlerde aranmamas gerektii tezini savunan Neet aatay bu kurumun Anadolu corafyasndaki artlarla ekillendiini ifade etmektedir (aatay, 1989:64-78). Bir ok kaynak slam medeniyetinin Anadolu ahiliine kaynaklk ettiinde hem fikirdir. Batl yazarlar iinde Gordlevski bu tekilatn Sami meneli olduu tezi zerinde dururken (Gordlevski, 1988: 193), H. Pirenne lonca tekilatnn ekonomik yaam iinde Ortaada her yerde olutuunu, ayrntlar ne kadar farkl olsa da zde bu birliklerin her yerde ayn olduunu ve bunun sebebinin de bu tekilat vazgeilmez klan koullarn her yerde ayn olduunu ifade ederek aslnda Ortaa ekonomik yapsnn zorunluluu olarak olumu bir tekilat olduunu izah etmitir (Pirene, 2000: 92). Ahiliin kayna ile ilgili elde ettiimiz bu bilgiler dorultusunda Seluklularn bu tekilat olutururken Bizansn Ahilie kaynaklk etmedii ortaya kmtr. Dolaysyla bu adan bir kltr etkileimi olmad grlmektedir. Bizans devletinde zellikle stanbul merkezli olarak gelien lonca tekilatnn Roma devletindeki collegialarn bir devam niteliinde olduunu ve reticilerin

menfaatlerini korumak hedefi olan ancak daha ok devlete hizmet etme ve gelir salama gayelerini tayan bir tekilat olarak Bizansta devam ettiini grmekteyiz. Kalfa-rakustalk dnemleri eklinde eitim srelerine sahip, yelii srasnda dini merasimlerin olduu ve blge valisinin denetiminde faaliyet gsteren bir kurumdur (Demirkent, 2005c:159-173). Benzerlikler asndan bakldnda zellikle merasimleri ve baz uygulamalarnda Seluklu Ahi tekilat ile ortak baz zelliklere sahip olduunu anlamaktayz.
1

Bu

konuda

Gordlevskinin

baz

yorumlar

dikkat

ekicidir.

Konumuzun dna kamamak adna Ortodoks ve Heterodoks dncelerinin oluum tabanlar zerinde durmayp konuyu genel izgilerle vermeyi uygun grdk ancak detayl bilgi iin verdiimiz bilgilerde kullanlan kaynaklara baklabilir.

97

Ftvvetnamelerde geen merasimler srasnda at, eek trna plmesi, yetkinlie erime srelerinden srta vurulmas gibi elerin Batdaki valyelik verilmesinde uygulanan merasimleri anmsattn ve bunun dnda Ahilie dahil olanlarn salarnn makasla kesilmesi gibi uygulamalarnda ayn kaynaktan etkilenerek olutuunu ifade etmektedir (Gordlevski, 1988: 196-197). Ancak toplulua kabul edilme trenlerinde kaseden su ime, alvar giyme, srta vurma, sa kesme gibi uygulamalarn Avrupadaki valyelik trenlerindeki uygulamalar anmsatmasnn yannda bunlarn Hristiyan dnyasna girmesinde de eski Sami topluluklarnn etkisi olduunu yani Hristiyanla bu tip uygulamalarn Suriyede pekiip oradan Iraka, Badata aktarldn ve oradan Kk Asyaya geerek Araplardan Seluklulara getiini ve Hal seferleri srasnda da Avrupaya tand grn desteklemektedir (Gordlevski, 1988: 206). Bu bilgi Bizansta grdmz loncalarla Anadolu Ahilii arasndaki benzer uygulamalarda dou kaynakl etkilerin olduunu anlamamaza imkan sunmaktadr. Bizans loncalarnda, toplulua girite dini baz merasimlerin uygulanmas, Loncalarn ehirlerde tek bana hareket etme serbestiyetlerinin bulunmas ve ynetimde etkili olabilmeleri gibi zellikleri Ahilikle ortak olanlardan bazlardr ki bu benzerliklerin Seluklular sreciyle deil de daha nceki srete Bizansa Abbasiler vastasyla girdiini kabul etmemize sebep olmaktadr. Anadolu ahi tekilat hakk nemli bilgiler sunan Ftvvetnameler incelendiinde Anadolu corafyasnn farkl kltrlerin bir arada yaad bir blge olmas nedeniyle farkl kaynaklardan etkilendiini kabul etmemizi olanakl klmaktadr.

Ftvvetnamelerdeki dini inan motifleri ile ilgili bilgilerde, Ahilikte slam inanc, tasavvuf, Hurufilik, Batinilik ve Masonluk gibi baka zmrelerin tesirlerinin olduu grlmektedir (Sarkaya, 2002: 77-154). Dolaysyla Ahiliin farkl kaynaklardan etkilendiini sylemek olasdr ki bu etkiler iinde Hristiyanlktan etkilerinde olduu ve bu etkilerde Bizans ile uzun yllar bir arada yaamann etkisiyle gelitiini sylemek mmkndr. Seluklular dneminde XIII.yy.dan itibaren kesin olarak var olduunu bildiimiz ancak XI.yy.da bile Seluklulara ait kaytlarda karmza kmaya balayan bu tekilatn Bat Anadolu sahasnda da var olduunu, ehirlerde kurulmu olan Ahi zaviyelerinin varl ile kantlanmaktadr. Gebe kltrden ehir kltrne geite bir vasta kurum olarak

98

(Sarkaya, 2002: 49) alglayabileceimiz Ahiliin, Trkmenlerin ounluu oluturduu Bat Anadoluda tekilatlanmas, blgenin ekonomik potansiyelinden ve sahip olduu nemli limanlarn varlndan kaynaklanmaktadr. Dolaysyla Bat Anadolu

ehirlerindeki ekonomik ihtiyalar ve bu ihtiyalara bal olarak iki toplum arasnda gelien ticari ilikiler dnldnde her iki toplumun bu ekonomik tekilatta birbirlerinden etkilenebilmesi fikrini daha da glendirmektedir. Ahiliin ekonomik amalar yannda baz askeri zelliklerinin olduu da bilinmektedir. Ahi rgtne giren esnaf ve sanatkarlar, mesleki, dini ve ahlaki eitimden ayr olarak askeri talim de gryorlar, gerektiinde savalara katlyorlard (aatay, 1989: 84). Bu zellikleri ile Osmanl devletinin kuruluunda da etkileri olan ahilerin, Osmanl askeri nizamna etki ettii de bilinmektedir ki bunu en ak rnei, Yenieri niformalarnn Ahi kyafetleri olmas ve balklarnn da Ahi bal olmas bu etkiyi gsteren nemli bir noktadr (Barkan, 1942: 282). Patron ile ii arasndaki vaziyeti, adeta eyh ile mrid arasndaki vaziyete benzer bir hale koyarak, manevi bir nizam tesisi gayesini takib ediyorduslam valyelii demek olan bu mhim ftvvet zmreleri, XIII. asrda btn yakn-ark Mslman dnyasnda adeta moda olmutu (Kprl, 1972:118) bilgisiyle Ahiliin Anadoludaki durumunu ok net bir ekilde aklamtr. Dolaysyla dini, ticari ve askeri zellikleri iinde barndran bir kurum olan Ahiliin XIII.yy.da Anadolunun bir ok yerinde grlyor olmas tekilatn kurulu yllarnn daha eski dnemlere dayandn da aklamaktadr. nk bu srete birok Anadolu kentinden birden tekilatlanmas dnlemez. Anadolu Seluklular devrinde Ahi zaviyelerinin kurulmasn zorunlu hale getiren sebeplerden biri de Trkmen halkn gebelikten yerleik hayata geiidir. Bu yerleim sreci ekonomik olarak stnl ele geirebilmek adna Mslmanlarn ekonomik bir tekilat iinde birlemesi sonucunu dourmutur (aatay,1989: 80).Yerleik dzene geebilmek iin olumas gereken ilk artlardan biri de i sahibi olmaktr. Anadoluda Mslman alt yapy besleyen yerli Hristiyan halk, toplumun Mslmanlarla ayn koullarda yaayan bir esi konumuna gelmitir. Trkmenler, Anadoluya yerlemeye baladktan sonra ehirlerde oluturduklar iktisadi yap, ele geirdikleri Hristiyan toplumun ekonomik ve sosyal hayatnn temelleri zerinde gelimitir. ehirlerde Trklerden nce var olan sanayi ve ticaret, kylerdeki ziraat yntemleri ve rn eitleri

99

elbette Trklerin Hristiyanlardan bir ok ey almasna neden olmutur (Akda, 1999: 9). Bu gelime Seluklularn Bizanstan etkilenildiini gsteren bir durum olmakla birlikte, Trklerin oluturduklar ekonomik bir messese olan Ahilik kurumunu oluturabilmeleri, kendi geliimlerini devam ettirebildiklerini gstermektedir. Rumlarn, gmen Trkmenlerin meslek sahibi olmasnda ve yerleik hayata geilerinde imkan sunmalar, meslek ve sanat dallarnn Trkmenlerin eline gemesine sebep olmu ve bu srece Mool istilasndan sonra gelen gebe halklarnda katlmasyla yerli Hristiyan reticiye kar bir rekabet ortam olumas daha da mmkn olabilmitir (zkse, 2003: 268). Seluklular srecinde karmza kan meslekler ise Trkmenlerin yerleik hayat artlar iinde ehirlerdeki ekonomik yapda sz sahibi olabildiklerini gsteren nemli kantlardan biridir. Seluklu dnemindeki meslekler unlardr:
Yksek meslek sahibi olarak hekim, mimar, yazc, ecereci. retici ve imalat olarak, ifti, arap imalats, ba sahibi, bostan sahibi, kuyumcu, tabakhane sahibi, dokumac (Eflaki, 1986: C.I. 39), sepet ve zenbil rcs, inaat ustas, dlger, svac ve frnc. Elence yeri sahibi ve lokantac olarak, genel ev sahibesi, meyhaneci, koyun ba ve tiritin bulunduu dkkanlarn sahipleri ve helvac dkkan. Maml mal satan dkkan sahipleri ve satclar, bezzaz (Manifaturac), Attar (Veya aktar, gzel koku, ine iplik v.s. satan) ve pazarlarda eitli mallar satan seyyar satclar. Dier eitli meslek erbab, at yetitiricisi ve satcs, deveciba, trbedar, berber, kanalc (hacamatc), dellal, tellak, natr, hamam klhancs, l ykayc (Eflaki, 1986: C.I: 39), kasap ve hokkabaz. Bu meslek sahiplerden baz kasaplarn ermeni, baz arap imalatlarnn da Yahudi olduuna renmekteyiz (Taneri, 1977: 95-97).

Anadolu Seluklularnda mesleklerle ilgili aratrmalar yapan E. Meril, gruplandrma yaparak ortaya koyduu Seluklu serbest meslekleri ile ilgili kategorileri yle sralamtr:
1. Giyim-tekstil sanayi ile ilgili meslekler, 2. Hayvanclk ve dericilikle ilgili meslekler, 3. Gda ile ilgili meslekler, 4. Gnlk hayat-ev eyas ile ilgili meslekler, 5. naat ileri ile ilgili meslekler, 6. Salk ve temizlik ile ilgili meslekler, 7. Elence hayat ile ilgili meslekler, 8. Ticaret hayat ile ilgili meslekler, 9. Silah yapmclar, 10. Tama ve ulam ile ilgili meslekler, 11. Mteferrik meslekler(Meril, 2001: 146).

Unvan olarak kullanlan kelimelerin daha ok Arapa ve Farsa kelimelerin kullanld, ayrca bu mesleklerde batl aratrmaclarn iddia ettii gibi Gayr-i Mslimlerin ounlukta olmad bilinmektedir. rnein tespit edilmi 31 mimardan 3, 32 tabipten 7-8i, 19 tccardan 2sinin Gayr-i Mslim olduu belgelendirmitir (Meril, 2001: 146-

100

150). Bu tespitlerden de anlald zere Trkler mesleki hayatta Anadolunun yerli Rum halkndan geri planda kalmayp her i kolunda faaliyet gstermilerdir. Ayrca bu meslek gruplar iinde sadece erkeklerin deil bayanlarnda retim faaliyetleri iinde yer ald kesindir. Ahilerle birlikte kadnlarn da Bacyan- Rum tekilat ile ekonomik faaliyetler iinde yer ald anlalmaktadr. Ahiliin Anadoludaki kurucusu olan Ahi Evrenin ei Fatma Bac tarafndan kurulmu olan bu tekilatn ahilik gibi Anadolunun eitli ehirlerinde hzla gelitiini grmekteyiz. Tekilatn Mool istilas sonrasnda uc blge dediimiz Bat Anadolu sahasnda younlat bilinmekle birlikte Mool istilasndan kaan bu Ahi ve Bac tekilatlarnn XIII.yy.dan itibaren Bat Anadoludaki ehirlerde younlamasnn, blgenin Trklemesi ve slamlamasnn yannda ekonomik hayatnn da gelimesinde etkili olmutur (Bayram, 1987: 43). Ahilik kurumunun ekonomik hayatta varlk gstermesindeki ana etken Mslmanlarn Hristiyanlara kar iktisadi hayatta kontrol ele geirmek olduunu sylemitik. Dini misyonu olan bu kurum, Mslman tccarlarn dayanma rgtdr. Ayrca Ahi zaviyelerinde dini eitimin ok nemli olduu unutulmamaldr. Tekilatn dini misyonu uzun yllar devam etmekle birlikte Osmanl sreciyle deiime uramtr. Bektailik gibi tarikatlarn kurulmas ahilii sadece bir esnaf tekilat haline getirerek, ahilikteki Batniye unsur yok olarak bu tarikatlara gemitir (Kprl; 2003: 212). Bu ifadelerle anlalmaktadr ki ahilik dini misyonu ile Anadolu insann manevi ihtiyalarna da cevap vermi bir kurumdur. Seluklular srecinde dini, ekonomik ve askeri zellikleri bir arada bulunduran bu kurumun varl ile anlalmaktadr ki Seluklular, baz sorunlarn zmne ynelik farkl messese ve kurumlarla Anadolu corafyasnda etkili olmaya alm ve bunu da baarabilmitir. Trk Anadoluda hem toplum iinde fiziki canllk ve hareket ve hem de toplumu yapan snf ve tabakalar arasnda birbirine geii kapsayan bnyevi hareketlilik dier ada toplumlara oranla ok stn bir seviyede idi (Gl, 1971: 96). Bundan dolay bir arada yaama olgusu iinde toplumsal bir kstlamann olumadn ve ortak bir hayat yaratma abas iinde olduklarn syleyebiliriz. Mslman-Hristiyan evliliklerinden doan ve idi olarak anlan grubun toplumsal yap iinde ayrcalkl olmas, her iki cemaatin ortak bir toplumsal yaam dzenini oluturmaktan kanmadklarn, hatta bu

101

dzeni yerletirmek iin aba harcadklarn gstermektedir (Arel, 1982: 9-10). Dolaysyla iki toplum arasnda gelien ilikiler srekli bir dmanlk eklinde gelimemi, bir arada yaama olgusunu benimsemeyi ve yaatmay da hedeflemitir. Bu yap, kltrel etkileimin balamasnda nemli bir etkendir. Bat Anadolu sahas, dier sahalara oranlara farkl bir siyasi ve askeri yapya sahip olmas nedeniyle askeri yaplanma ar basmaktadr. Bat Anadolu sahasnn askeri yaplanmas ve snr bekiliini stlenen Trkmenlerin fetihi zellikleri bu saha iinde birbirlerinden etkilenmelerindeki en byk etkeni oluturmaktadr. nk her iki siyasi gcn bu grevi yapan topluluklar bu sahaya yerletirildikten sonra eski geleneklerini yaatmay srdrmlerdir. Bunun en dikkat eken rnei Seluklularn gneybat snrn oluturan Dalaman rma sahasna Seyyid Battal Gazi ansna Battal ad verilmi ve bu sahadaki Bizans manastrlarndan birisi de Battal Gazi ibadethanesine dntrlmtr (Wittek, 1995: 36). Yine Eskiehirde Seluklu-Bizans snrnda Seyyid Battal Gazinin bir tepe zerindeki mezarnn varlna dair 1173 tarihli bir seyahatname bilgisi ile karlamaktayz (Altnsapan ve Parla, 2004: 10). Bu durumla da anlalmaktadr ki Trkmenler Anadolu snrlarn zorlarken sahip olduklar Alplik, Gazilik dncesinden uzaklamamlar ve kendi kltrel yaplarn bu sahaya yanstmlardr. Trkmenlerin Seluklu ynetime olan ball ile ilgili tarihi kaytlarda rastladmz ve daha nce de belirttiimiz gibi Trkmen unsurun ynetime ball yerleik unsurlara gre daha azdr. Bu sebepledir ki Seluklu ynetimi onlar daha ok snr blgelerine yerletirilerek ynetimdeki istikrar yakalamay ve ayn zamanda Bizans snrlarnn da geriye ekilmesini amalanmlardr. Dolaysyla Trkmenlerin aknc zellikleri srekliliini korumu ve Bizans snrlar srekli istilalara maruz kalmtr. Bat Anadolu sahasndaki Trkmenlerin aknlarnn Seluklu hakimiyeti iin fayda getirmeyeceinin anlalmasndan sonra yani XIII.yy.dan itibaren Bizansla srekli sava yapmak yerine ittifaklar kurarak Anadoludaki hakimiyeti ele geirmenin daha yararl olacana inanan I. Keyhsrev ile birlikte Seluklu devleti Bizans ile ittifaklar yoluna gitmitir. Bat sahasndaki Trkmenlerin kontrol altna almak gerektiini dnen Seluklu hanedanlar onlarla sk ilikiler iine girmiler ve saldrlarn engellemeye almlardr ancak Trkmenlere de minnettarlnn ifadesi olarak Seyyid

102

Gazide grkemli yaplar ina etmeyi de ihmal etmemilerdir (Vryonis, 1971: 193; Wittek, 1995: 40). Bylece gebelerin Seluklu devleti tarafndan kontrol altna alnmas hedeflenmitir. Snr sahas olan Bat Anadoludaki kltrel zmleme Toros-Frat sahasndakinden daha youn olduu aktr. nk bu saha uzun yllar bir arada yaayan bir toplumsal iliki iindedir ve aralarnda toplumsal manada bir uyum olumutur (Wittek, 1995: 42). Ayrca iki cemaat arasndaki bu uyum, mmeti bir yapnn olumasn engellememitir. XIII.yy.da nfus olarak Mslmanlardan ok Hristiyanlarn varolduu ve XV.yy.n sonlarnda saylarndaki azald grlmektedir ki Hristiyan nfustaki bu azalma, Trk unsurun saysal artyla aklanamayaca iin bu noktada ihtida meselesi devreye girmektedir. Togan, kitleler halinde ehir, kasaba ve kylerde Hristiyan halkn ihtida ettii konusunda bilgi olmadn ifade ederek Mslman unsurun ehirlerdeki artnn byle bir sebebe balanamayacan savunmaktadr (Togan, 1946: 197). Ancak bu ifade, ihtidalarn gereklemedii anlam tamamaktadr. Kaynaklar, Anadoluda Hristiyan ve Mslman halk arasnda uzun yllar devam eden temaslar, Mslmanlarn devlet idaresindeki imtiyazl mevkileri, Gayr-i Mslimlerin Mslman olmayanlara mahsus baz ykmllklerden kurtulma istekleri, ksaca psikolojik ve ekonomik sebeplerle ihtidalara sebep olduu konusunda birlemektedir (etin, 1990: 153; eker, 2000: 49-51; Kara, 2006: 574-581). htida hareketlerinde tasavvufi akm temsilcilerinin olduunu yaplan aratrmalar gstermektedir. zellikle Mevlana ve Hac Bekta- Veli gibi tasavvufular araclyla bir ok ihtida hareketinin olduunu syleyebiliriz (Kara, 2006: 575). Ayrca bu tasavvuf zmreleri ile Anadoludaki ehir hayatnda Trk izlerinin oluumunda da etkisini vurgulamakta fayda vardr. Zira bu eyh ve derviler Anadoluya geldiklerinde bo ve tenha olan alanlara kurduklar dergahlar sayesinde hem buralarn iskann salamlarken hem de Anadoluda slamiyetin yaylmasn saladklar grlmektedir (Barkan, 1942: 279-304). Ayrca bu dervilerin iki toplum arasndaki uyuma katk yaptklar da bilinmektedir. htida hareketlerinin varl dini manada gelien kltr etkileimini gstermesi asndan nemlidir. ki din arasnda gelien ilikileri etkiledii gibi toplumlarn byle bir deiimi yaamasnda sebep ne olursa olsun bir kltr alveriinin olduu muhakkaktr.

103

Hristiyan halk zerinde hakimiyeti elinde tutan Seluklular srecinde Anadolu corafyasnda Hristiyan halkn Mslman topluluuna bir entegrasyon yaadn detaylandran Vryonisin verdii bilgiler dikkat ekicidir. ki toplum arasnda gelien siyasi, ticari, dini, ekonomik ve sosyal sebeplerle gelien bir uyum oluturulduu ve zellikle de bu durumun XIII.yy. Anadolusunda olutuunu grmekteyiz. Toplumsal ilikiler ve Seluklularn siyasi ve ekonomik stnl bu entegrasyonun ana etkenini oluturduu aktr. Ancak Seluklular iktidarlar sresince, zirai retimde, sanayi mallarnn ynetiminde retiminde, grev imar faaliyetlerinde, aristokratn ordularn oluturulmasnda, ve iftilere lke toprak

alacak

belirlenmesinde

datlmasnda dini ayrmlar dikkate almad grlmektedir (Vryonis, 1971: 223-243). Bu durumla anlalmaktadr ki Seluklu Anadolusunda her iki cemaatin uyum iinde yaad koullar oluturulmutur. Muhakkak bu uyum beraberinde kltr alveriine de etki etmektedir ve bu etki sadece ekonomik, siyasi, idari alanlarda olmam dini alanda da gereklemitir. Dini etkileimin varln kantlayan unsurlardan biri Hristiyan halk ile Mslmanlar arasnda ortak kullanlan ziyaretgahlar ve Anadoluda yaamaya devam etmi olan veli kltdr. Eski Trk geleneklerinde grlen Veli anlay Anadoluda devam etmi, Anadolunun pek ok yerinde hemen hemen her kasaba ve kyde, ehirlerde evliya, ermi ve yatrlar meydana gelmi ve her birinin etrafnda bir klt olumutur. Eski inanlarn devam niteliinde bir karakter tayan bu oluumun ilk izlerine X. ve XI.yy.da slamiyetin Orta Asyada yaylmas srecinde rastlanmtr. Tekkelerin ou eski Budist manastrlarnn yerine yahut yaknlarna ina edilmitir. Zamanla o manastrla evresinde bulunan azize ait menkbeler, slamiletirilmitir. Bylece o blgedeki eski kltn yeni inanca ml edilmesiyle yerli halk ile bir ba kurularak slamlama kolaylatrlmtr ki bu yap aynen Trklerin Anadoluya yerlemeleri srecinde Anadoluda da uygulanmtr (Ocak, 1992: 16-17). Genellikle Gayr-i Snni tarikatlara mensup eyh ve derviler tekkelerini, terkedilmi yahut henz faaliyette olan kilise ve manastrlarn yerine ve civarna kurmulardr. Bunda ama eski inancn manevi unsurlarn kullanarak zamanla etkisini azaltmak ve yerine gemektir ki, bu durum Anadoluda da bu amala uygulanmtr.

104

Anadoluya gelen bu eyh ve derviler, yerletikleri yerlerde Hristiyanlk hatta Hristiyanlk ncesi devirlerde kan mahalli aziz kltleriyle karlam ve bunlar keravet hikayeleri (menkbe) araclyla slamiletirme yoluna gitmilerdir. Bylece Hristiyan halkn Mslmanla snmalarn salamlardr. Baba lyasn, Saint Theodore ve Saint Georges kltnn yaygn olarak bulunduu Euhaita ky civarna kurduu tekke, bu kltn Baba lyasa mal edilmesine yardmc olmutur (Ocak, 1992: 16-17). Anadolu dini hayat iinde etkili olan ve kltrel etkileimin dini ynn oluturan bu yap zerinde duran Hasluckun konuyla ilgili verdii bilgiler yledir:
peresti ayinlerinin ekseriyetle mahall ustureleri aksettirecek bir tarzda tabakav bir surette teekkl uzun zamanlardan beri eski ilahler ve din manzumelerin yerini yenilerinin istila ettiine ait kat' bir delil olarak kabul ve tefsir edilmekteydi ecneb memleketlere getirilen bir din, ikna kuvveti ile kendisine yerli ayinler zerine ilave ve ilzam eder. Bu hadise ustrev tabirler altnda rakip ilahlarn bir mcadelesi veya yeni ilahn eskisi tarafndan kabul eklinde ifade edilir. Bazen ilahlardan biri veya dieri malup olarak zeval bulur veya daha aa bir vaziyete drlr yahut da her ikisi az ok tamamen birbirlerinin ayn addedilerek kaynaabilirHer iki din erbab tarafndan mensubiyet iddia ve muntazaman ziyaret edilen bu iki tarafl perestigh - Nesv devri diyebileceimiz - ayr bir inkiaf mertebesi arz eder ki bu safha gerek Hristiyanlktan Bektalie, gerekse siyas ve sir erit muvafk olduu zaman Bektalikten Hristiyanla intikal eklindedir (Hasluck, 2003: 43).

Bu ifadelerle Anadolu corafyasnda eski inanlarla slamiyet arasnda gelien iliki ile her iki dinin cemaatlerinin kullandklar ortak ziyaret edilen dini mekanlarn oluumuna neden olduu ifade edilir. Ortak klt ve inanlarn dinsel manada birbirlerini etkiledii savunulmaktadr. Hristiyanla ait baz dinsel elerin Bektailik yansdna dair grler

bulunmaktadr. Bektailikte, douda Acemler ve Krdler, batda Hristiyanlardan naklolan yerel inanlarn bir araya gelip bir irfan (gnose) biimi ald ifade edilmektedir. Hasluck ve Vryonisin savunduu bu dinsel etkileimde, Hzr adl yerel velilerin kutsan, kutlanan yerel bayramlar, ortak ziyaret edilen kutsal mekanlarn varolduu eklindeki dayanaklarla byle bir dini etkileimin varolduunun kabul edilemeyeceini savunan grlerde vardr (Melikoff, 1998: 212). Hristiyanla ait yerel elerin mutlaka olacan da ifade eden Melikoff, Balkanlarda Bektai airlerinin, armha gerilmi saya atfta bulunan iirlerini rnek olarak gsterirken, Anadoluda buna dair izlere rastlanlmadn ifade etmektedir. Ayrca Bektailerin Hak-

105

Muhammed-Ali lemesini, Hristiyan lemesine (Trinite), Bektailerin Ayin-i Cemden nce Dar- Mansur geleneini Hristiyanlktaki gnah karmaya,

Bektailikteki dknlk cezasnn da aforoza benzetilemeyecei grndedir (Melikoff, 1998: 212-213). Bu bilgilerle temel riteller asndan bir etkileimin yaanmad ancak baz yerel etkilerin Bektailie yansd anlalmaktadr. Ayrca bu bilgi ile Hristiyanlktaki dini inanlarn slamiyetin Sunn doktrine deil, Heteredoks tasavvufi inana yansd ifade edilebilir. Bat Anadoludaki Saint Georges klt zerinde yaplan aratrmalar Saint Georges kltnn slamiletirilmi en eski Hristiyan kltlerden biri olup, dou ve bat Hristiyanlk dnyasnda byk hrete sahip olduunu gstermektedir (Say, 2007: 6). znikte Hristiyanl yaymak iin ldrld ifade edilmektedir ve lm tarihi Julyen takvimine gre 23 nisan 303tr ve bu tarih Gregoyen takvimine gre 6 Mays olarak yzyllardan beri kutlanmaktadr. Bu azizin dou ve bat Hristiyan hajiografisinde ve ikonografisinde ejderha ile sava menkbesi pek mehurdur (Ocak, 1991: 663-665). Menkbesi, hem Trkler arasnda Hristiyan cemaate ait bu inann etrafnda birlemesine neden olmu ve ortak bir klt olumutur. Bu durumdan istifade edenler genellikle Trkler olmutur. nk bu yap fazla bir zaman gemeden ihtidalar balamasna ve zamanla Hristiyan azizin kimlii unutularak Trklerin inannn etkisini devam ettirmesi ekline dnmtr (Ocak, 1991: 672). Saint Georgesun Trk inancna yansmasnda ve Trkler tarafndan benimsenmesine neden olan en nemli etken ise beyaz atl, sava ve ejderha ldren bir aziz olmasdr. Bu azizin Musulda olduuna inanlan mezarna slamn erken dnemlerinde Mslmanlarn ziyaretler ettii ve isminin Cercis, Curcis veya Curcis Nebi olarak, anld ifade edilmektedir (Say, 2007: 6). slamn erken dnemlerinden itibaren var olan bu kltn Anadoluya ait inan znikte yaadna dair rivayetle balamtr. Anadolunun birok ehrinde karlatmz bu kltn Trkler tarafndan

benimsenmesi Hzr lyas ile zdeletiren bu klt halini alm, zamanla btn fethedilen yerlerde Aya Yorgi kilise ve manastrlarnn Hzr lyas makam olarak takdis edilmesine neden olmutur. Saint Georges un lm tarihi olan 6 Maysn Hdrellez gn olarak kutlanmaktadr (Ocak, 1990: 138-141). Dolaysyla bugne yansyan bir klt olarak ifade edilebilir.

106

Bat Anadolu ehirlerinde karmza kan bu ortak ziyaretgahlardan biri de Antalyada bulunmaktadr. Bektai tarikatnn etkisiyle Trkler tarafndan da ziyaret edilen ve Hristiyan mnzevisinin mezar gsterilen, Hristiyan duvar resimleri ve izlerini hvi maara halinde bir mescit bulmutur. Bu kii, Trklerin ifadesine nazaran lm yatanda Mslmanl kabul etmi ve bundan dolay Mslmanlar ona kendi azizlerine layk hrmet ve tazimi gstermilerdir (Hasluck, 2003: 52). zmirde karmza kan bir baka trbe ise Ayos Polikarpos trbesidir ve bu trbe eklen Mslmandr Polikarpos evvelce bu trbeye bakan derviler tarafndan kendilerine ait bir aziz olmak zere iddia edilmitir. Civardaki mezar zerinde grlen Bekta taclar bir zamanlar bu tarikatn zalarn gstermektedir Eskiehirde de, Seyyid Battal Gazinin yannda yatan einin Hristiyan prensesi olduu ifade edilmektedir. edilmektedir (Hasluck, 2003: 52). Bizans imparatorluu srecinde Anadoluda yer alan ok uluslu ve ok milletli yap yeni gelen Trk toplumu ile zaman iinde btnlemitir. Anadoluda ok uluslu ve .ok dinli bir yap ile karlan Trkler, hogrl bir politika izlemiler bu da Trklerin Anadoluya egemen olmalarnda ilk etapta etki eden bir faktr olarak ifade edilebilir. Ayrca bu toleransl tutum toplumlar aras kaynamay da sebep olmutur (Melikoff, 1998: 344). Dolaysyla Anadoluda dinsel inanlarda bile grdmz bu etkileimin alt yapsn oluturmutur diyebiliriz. Her iki din iin cazip hale getirilen bu yaplarn olumasnda Bektailik etkisi vardr. Bylece, Mslmanlar tarafndan Mslman diye peresti edilen evliyann gizlice Hristiyanla girmi olduu veya Mslman evliyann trbesinde bir de Hristiyann dahil bulunduu birtakm menkbeler ortaya atlm; dier taraftan Hristiyan perestighlarna da Hristiyan velsinin bir Mslman azizi olduu beyanyla Mslmanlar iin elverili hale getirilmitir (Hasluck, 2003: 49). Bat Anadoluda da bu tip mekanlarn var olmas ok doaldr nk bu yaplar iki toplumun ilikilerinin devaml surette ve youn olarak srd Bat Anadolu corafyasnda slamiyeti yaymak adna uygun bir yaplanmadr. zellikle Bat Anadoluda yerleen Trkmenlerin daha ok Heteredoks tasavvufi inanlara inanmalar, bu trden kltrel etkileimlerin douunda etkili olduu ifade edilebilir.

107

Anadolu corafyasnda slamiyet ncesi dini duruma baktmzda Anadolunun yerli inanlarnn dnda dou kaynakl dini akmlarn etkileri iinde gelien bir Hristiyanlk olumutur. Bizansta Hristiyanln Ortodoks mezhebinin kabul tm Anadolu corafyasnda mmkn olmam, baz Heteredoks akmlar olumutur. Anadolu Hristiyan dnyas incelendiinde, Putperest, Maniheist ve Zerdt etkilerini iinde barndran bir Hristiyanlk anlay hakimdir (Ocak, 2002: 97-105). Trk dnemi ncesinde Anadolu dini yaam bu artlar iindedir. Trk dnemiyle birlikte Hristiyan unsurlarla Mslman Trkler arasnda gelien ilikiler en uc sahalarda bile kendini hissettirmitir. ki toplumun bir arada yaama olgusu ve gelien hogr ortam bu ilikilerin balamasndaki ana etkenlerdendir ki bu etki ile birlikte kltrel alveri balam ve bu, din alanda da kendini hissettirmitir. zah ettiimiz ortak kltler ve inanlarn Anadoluda yaamasnda ite bu kltr alveriinin etkisi olmutur. htidalar bu trden kltr alveriinin bir sonucu olarak karmza kmaktadr. htida hareketleri incelendiinde Seluklular dneminde ok youn olmamakla birlikte Hristiyanlktan slamiyete geilerin olduu kesindir. htidalarda, Bizans

aristokrasisinden kiilere, Seluklu sultanlarnn eleri arasnda yer alan farkl devlet ve unsurlardan kiilere, Anadolu yerli halkyla olan ilikileri ve evlilikleri neticesinde olanlara ve Trklerin savalar srasndaki yaklamlar nedeniyle slamiyete geen kiilere rastlanmaktadr (Kara, 2006:574-578). XII. ve XIII.yy.da Anadoluda Hristiyan nfusun azalmasnda ihtidalarn da etkisi olduu ifade edilebilir. slamiyete yaplan dnlerde istekli olanlarn dnda zorlamayla gerekleenlerin varolduu da ifade edilmektedir. Kendi isteiyle slamiyete geen Hristiyanlarn manevi sebeplerle getii, dierlerinde ya ekonomik karlarn olmasnn etkisiyle yada zorlamalarla gerekletii ifade edilmektedir (Vryonis, 1971: 17-178). Ancak bu ihtida meselesinin altnda yatan etkenler incelendiinde farkl sebepler karmza kmaktadr. Seluklu messeselerinin Anadoluda uygulanmaya koyulmas bunun nemli nedenlerinden biridir. Mslman halkn dini bilgilerinin arttrlmas ve toplumun dini hayatnn dzenlemesi maksadyla ina edilen dini mekanlarla daha da glenen slam inanc, Trklerin ekonomik hayatta etkili olmas ile birlikte Trkler, Hristiyanlar karsnda daha gl duruma gelmi ve bu durum ihtidalarn yaanmasnda psikolojik olarak etki yaratmtr (etin 1990: 151-152). XI. ve XII.yy.larda Bizansl Hristiyan nfusun slama dnnn baladn ifade ederken bu ihtidalarn ok youn olarak

108

gerekletiini sylemek de doru deildir (Necipolu, 2001: 84). Bunun ak rneklerinden biri olarak 1273 ylnda Antalya ehrinde Rumlarn nfus olarak fazla olduuna dair tarihi kaytlar mevcuttur (etin 1990: 149). Bu bilgi ile XIII.yy.da Anadolunun her yerinin Trkleme ve slamlama srecinin tamamlanmadn yani blgede Hristiyan nfusun hala youn olduu sonucu kmaktadr. Bu nedenle bu ihtida meselesinde ok abartl ifadelerin kullanlmamas gerektii aktr. Bat Anadoluda Seluklular srecindeki ihtidalarla ilgili bilgiler incelendiinde Hal seferleri srasnda gerekleen bir ihtida meselesi ile karlamaktayz. Sultan Mesud dneminde Denizliden Antalyaya doru ilerleyen Hal birlikleri, Trklerle Rumlar arasnda kalm, Rumlarsa Hallarn yama yapmalar nedeniyle blgelerinden gemelerini engelleyip, onlara yiyecek vermedikleri gibi Trkleri ardklar bilinmektedir. Zor durumda kalan Hal birliklerinden bazlar Antalya zerinden gemilerle kaarken zellikle fakir olan hal askerleri Anadoludan kaamamladr. Antalya ehrinde kalan bu Hal askerlerine yerli Rum halk zlm ederken, Trkler ise onlara yiyecek ve para yardm, hasta olanlarn tedavilerini yapmas zerine, bunlardan 3000 gen Trklerin tarafna gemi ve slamiyeti benimsemitir (Arnold, 1971: 100101). Afyonda da ihtidalarn varln kantlayan bir kitabe mevcuttur. Afyon ulu camii mihrab kitabesinde ad geen Ali b. Sivastos adl kii Seluklu merasndan bir kiidir (etin 1990: 148). sminden anlald zere bir Hristiyan dnmedir ve Seluklu alimleri, sanatkarlar hatta nl mutasavvflar arasnda Hristiyanlktan dnen kiiler vardr (Kprl, 1972: 141). Bu rneklerden birine I. Gyaseddin Keyhsrevin Kaynpederi olan ve daha sonra da uc sahasndaki idari ele geiren Mavrozomesin oullarnda rastlamaktayz. Mavrozomesin olunun, Mslman olarak Seluklu Devletinin st makamlarnda grev aldklar bilinmektedir. Bu kii Vezir Karatay, Emir Karasungur, Kemaleddin Karakatr ve slamiyete geen kiilerdir (Gordlevski, 1988: 328-329; Vryonis, 1971: 243). Bat Anadolu sahasnda slamiyet lehine gelien ihtidalar dnda slamiyetten Hristiyanla geiler de vardr. slamiyete daha pek almam veya henz Mslman olmam Trklerden bazlar Hristiyanla geileri daha ok uc blgelerde meydana gelmitir (Ocak, 2002: 108). Trklerden bazlarnn bu sahadan ayrlarak Rum tarafna getikleri grlmektedir ki bu unsurlar iinde kendi soydalarna kar mcadele eden

109

gruplar da vardr ve bunlar Turkopol olarak tarihi kaynaklara gemitir (Togan: 1946: 200). Turkopoller, Trk kkenli ve Mslmanken Hristiyanlaan Bizans ve doulu Frank kuvvetlerinde paral askerlik yapan kiiler ve bunlarn Grek kadnlarla evlilikleri sonucu dnyaya gelen ocuklarndan oluan askeri birlik olarak tanmlanmaktadr. (Anzerliolu, 2003: 80)1. Bu unsurlarn daha ok Seluklu-Bizans mcadeleleri sonucunda Bizans tarafndan esir alnarak Bizans ordusunda grev yaptrld ifade edilmektedir. Bizansn basklar ile Trklerin dinlerini deitirdikleri olaylar da grlmtr. 1098 ylnda I. Aleksiosn Bat Anadolu seferi srasnda ele geirdii birok Trkmen esiri daha sonra Ege adalarna yerletirdii bilinmektedir (Anna Komnena, 1996: 440). Ancak bu Trkmenlere de dini basklar yapld da dnlmektedir. 1124 tarihinde II. oannesin Anadolu seferi srasnda esir alnan byk bir Trkmen grubu zorla dinini deitirdii ve daha sonra da bunlar ordusuna katt bilinmektedir (Necipolu, 2001: 85). Zorla yada rza ile Trklerden de Hristiyanla ynelik ihtidalarn olduu kesindir. Trklerin Bizans hizmetine girdikten sonra Hristiyanlatrlmalar, vaftiz edilmeleri gibi hadiselerde gereklemi ve ayrca Turkupoller iinde dini deiimin tesinde manastrlarda kei hayat srdrenlerin olduuna dair bilgiler (Anzerliolu, 2003: 8993) dnldnde bu grubun tam bir kltrel asimilasyona maruz kaldn sylememizi olanakl klmaktadr.

Bizans toplumunda Trk ve Mslman askerlerle Grek kadnlarn evlilikleri sonucu dnyaya gelmi ocuklarnn oluturduu bu askeri birliklerin bu yn ile Seluklu toplumunda di ad verilen grubu ve askeri bir birim olan Gulamlar anmsatmaktadr. dilerin askeri bir grevli olmad kesindir ancak idilerin Trk baba ve Grek annelerin evliliklerinden doan melez bir rk olduu bilinmektedir. Bu yn ile Turkopoller ve idiler birbirine benzetilebilir. Seluklu devletinde nemli devlet hizmetlerinde yer alan Gulamlarn etnik yapsna baktmzda ounluunun Hristiyan Rumlardan olduu grlmektedir. Bunlar Gulamhane adl saray okullarnda eitim gren ve daha sonrada eitli saray hizmetlerinde grev yapmaya balayan, saylar ve etkileri hi de azmsanmayacak bir unsurdur. slam gelenekleri dorultusunda yetien ve yaptklar evliliklerle Anadolu toplumu iinde kayda deer Mslman hanedanlar kurmulardr. Bu durum, gulamlarn Anadolunun Mslman toplumu iinde asimilasyona uradklarn gstermektedir. (Vryonis, 2001: 93-103). Grld gibi askeri ve idari grevlerde yer alan, din deitiren ve yaptklar evliliklerle kle etiketinden kurtulmaya zen gsteren Gulamlar bu ynleri ile Turkopollerle ortak zellikleri vardr. Ancak byle bir toplumsal snfn olumasnda Seluklularn Bizans rnek alp almad sorusu akla geldiinde byle bir etkinin olduunu sylememiz mmkn deil. nk bu yap slam medeniyeti tesirinde gelien ve slam dnyasnda ok eski tarihlere kadar giden bir durumdur. Ayrca asker devirilmesi uygulamasna Orta Asya Trk slam devletlerinde karlatmz dnlrse Seluklularn bu uygulamada Bizanstan etkilenerek sistemi oluturduklarn syleyemeyiz.

110

Bizans toplumunun iinde gelien heteredoks anlaylarn varolduunu daha nce ifade etmitik. Bu durum ihtidalarn olumasnda etkili olan bir durum olarak karmza kmaktadr. slam lehine olmu ihtidalar incelendiinde slamiyete geenlerin en ok kylerde ve byk ihtimalle de Ortodoks kilisesine bal olmayan ve bu kilisenin ve devletin basklarna maruz kalan heteredoks kesimden olan halk, papaz ve rahipler arasnda meydana geldii anlalmaktadr (Ocak, 2002: 108). Anadolu corafyasnda gelien bu ihtidalarda yukarda izah ettiimiz kltlerin etkilerinin olduu da unutulmamaldr. Anadoluda var olan kltlerin slam dervilerine mal edilerek oluturulan evliya menkbesinin yaylmas ve bu dervilerin zaviyelerini bu eski kltlerin evresine ve yaknna ina ederek buralarda yerlemelerinden sonra bu zaviyelere yaplan ziyaretler kltr etkileimine zemin oluturmaktadr. Halk dindarl iinde yer alan ve ziyaret dindarl olarak adlandrabileceimiz bu kltrn Trklere Hristiyanlktan gemediini vurgulamakta fayda var. nk Trk dindarlnn ok eski dnemlerden beri mistik kaynaklara sahiptir. Ayrca Trklerin slamiyeti benimseme sreci dnldnde tasavvufi zmrelerinde etkisi olduu dikkat ekmektedir ki, Trk halk dindarl iinde karmza kan ziyaret fenomeni tek bir dini oluumdan kaynaklanmayp farkl din, kltr ve kaynaklardan etkilenerek Mslman Trk kltr formu iinde ekillenmitir (Gnay, 2003:32). Dini etkileimin Bat Anadoluda bariz olarak yaand yerler olan ortak ziyaretgahlardan da anlald zere iki toplum arasnda dmanlk ve husumete dayal bir iliki yoktur. Zira en st tabakadan en alt tabakaya kadar uyum iinde ve hogr ortamnda gelien bir iliki sreci yaand, Anadolunun Seluklu dnemindeki kltrel, iktisadi ve siyasi ykseliinden de anlalmaktadr. Seluklu toplumsal hayat iinde yerleik halk dnda var olduunu bildiimiz, incelediimiz Bat Anadolu sahasnda da youn olarak karmza kan ve yar gebe olarak ifade edilen bir toplumsal yap vardr (Polat, 2004: 193). Aleviliin Seluklular srecinde youn olarak varlk gsterdii ve Bektailik ile yakndan ilgili olduunu vurgulamalyz. Bu tarikat Anadolu kltr iinde nemli bir yere sahiptir ve gebe olarak yaayan halkn tercih ettii bir inantr. nk bu inan onlarn istilac yaplarna uyum salamaktadr (Diere, 1991: 39-44). Trkmenlerin bu yaps, Seluklularn Anadoluyu ykma uratm olup olmad sorusunu akla getirmektedir ki

111

bu blmde verilen bilgilerden byle bir tahribatn sava koullar dahilinde olduunu ve Seluklularn bilinli bir tahribat yapmadklarn gstermektedir. Seluklularn Anadoluyu yurt edinme adna ehirlerdeki yama hareketlerine giritii, kiliseleri yamalayp fakirletirdii, hatta ahr ekline dntrldne dair bilgiler sunan Vryonisin (Vryonis, 1971) ifadelerindeki tarafll, yaplan imar faaliyetleri tekzip etmektedir. nk bu imar faaliyetleri ile anlalyor ki, Seluklular Anadoluya hakim olma srecinde byle bir ykm iinde ve bir dine kar bu denli ar bir aalama yapacak Gayr-i Medenilie sahip deildir. Ayrca Seluklular Anadoluda cebren bir slamlatrma politikas uygulamamtr. Bunun en bariz rneklerini Seluklu sultanlarnn Gayr-i Mslim kadnlarla yaptklar evliliklerde grmekteyiz. Sultanlar, evliliklerinde elerinin dini inan ve ibadetlerine karmayacaklarna dair sz vermektedirler (Kara, 2006: 568). Byle bir hogrye sahip olan Seluklularn, Anadoluda bask ve zulmle slamiyeti yaymadklar daha net anlalmaktadr. Seluklu devletindeki bu uygulamalardan anlald zere Seluklu sultanlar Gayr-i Mslimlere kar olduka hogrldr. Bunu teyit eden bir dier rnek olarak I. Alaeddin Keykubatn eyh Arabiye Gayri Mslimlere kar nasl davranacan danmasdr. Bu tavsiyelere gre gayri Mslimler kilise ve manastr ina etmeyecekler, ayr biimde giyinecekler, eerli ata binmeyecekler, kl tamayacaklar, Arapa mhr kaztmayacaklar eklindeki tavsiyelerdi. Ancak ne I. Alaeddin Keykubatn ne de dier Seluklu sultanlarnn bu tarz uygulamalar yaptklarna dair bilgiler mevcut deildir (Arel, 1982: 10; Kara, 2006: 567). Bu konuda Vryonisin bilgileri yine tezatlk yaratmaktadr. Bu trden uygulamalarn Seluklular srecinde yapldna dair ifadeleri sz konusudur (Vryonis, 1971: 224-225). Kiliselerin tahrip edilmesinin dnda, onarlmad, halka dini basklar oluturulduu eklinde ifadeleri bulunmaktadr. Ayrca bn-i Batutann Denizliye yapt seyahatte Rum erkeklerin, beyaz veya krmz klah taktklar, kadnlarn da byk sarklar taktna dair bilgiler aktarmtr (bn Batuta, 2004: 208). Ayn zamanda Denizlide yaayan Rumlarn saysnn ok olduunu belirtmesi (bn-i Batuta, 2004: 408) ehirlerdeki Mslim Gayri Mslim ilikilerinin varln ve zorlama ile bir din deiikliine gidilmediini gstermektedir. Toplumlar arasndaki ilikilerin boyutuna bakldnda ehirlerde ayn mahallelerde yaamadklar grlmektedir. Trklerin Anadolu ehirlerine hakim olduktan sonra

112

uygulamalar hakknda daha nce de verdiimiz bilgiler dorultusunda genelde ehirlerin alnyla beraber fiziki olarak mekansal deiiklerin oluturulduunu, ehirleri ikiye blmek suretiyle ayr blgelerde yaadklarn ve bununla ilgili olarak da Antalya ve Honaz kentlerindeki fiziki yapsndan bahsetmitik. Buralarda Trklerle Hristiyan halklar arasndaki ilikilerin ehirlerdeki fiziki ayrlktan dolay snrl olduu fikrini akla getirmektedir. Ancak sre iinde ayn blgede yaayan bu insanlar arasndaki ilikiler geliime ak hale geldii buraya kadar verilen bilgilerden anlalmaktadr. Toplumsal ilikiler asndan Bat Anadoludaki yapy izah eden bir rnek Antalyaya dairdir. Antalyann fethinden sonra ehrin nasl bir fiziki yapya brnd konusunda daha nce bilgi vermitik. Bu bilgilerden baka Antalyann alnmasndan hemen sonra Trklerin kiliseyi camiye evirdikleri, ehri bir surla ikiye ayrdklar ve sre iinde yaplan imar faaliyetleri ile Antalyada artan Trk nfusu iin yerleim alann genilettii ifade edilir. Trklerin nfus olarak younlamas gnlk ilikiler noktasnda yeni bir oluuma sebep olmu ve Rumlar gnlk konuma dili olarak Trkeyi kullanmaya balamlardr (Baykara, 1993: 42) Anadoludaki Trk tarihi iin nemli bir kaynak olan bn Batuta seyahatnamesinde, Bat Anadoluda Trklerle Bizans halk arasndaki ilikileri anlatan nemli bilgiler mevcuttur. Seyahatnamede bn Batuta Birgiye yapt ziyaret srasnda Birgi Sultan Aydnolu Muhammedin saraynda grd genlerin Rum olduunu kaydetmitir. Bursadaki Orhan Bey kabrinin bulunduu ehir mescidinin daha nce Hristiyan kilisesi olduunu ifade etmitir. Seluk kentinde de kilisenin camiye evrildiini, Gynkte halkn Hristiyan Rumlardan olutuunu, bu halkn iinde tek bir hanenin Mslman olduunu ve kasabann tamamnn Orhan Beyin hakimiyetini tandn ifade etmitir (bn Batuta, 2004: 424-430-433). Trklerin Anadoluyu fethi srasnda kiliselerin camiye evrilmesi gelenei bir ok yerde karmza kmaktadr. Bunlardan biri de zniktir. 1331de, znikteki en eski kilise olan Ayasofya kilisesi camiye evrilmitir (Pesch, 2004: 202-203). Bu uygulamalar Seluklu srecinde

gereklemedii halde burada ifade etmemizdeki sebep, Beylikler ve Osmanl Devleti srecindeki uygulamalardaki Seluklu etkisini vurgulamaktr. Seluklularn devam niteliinde olan bu devlet ve beyliklerin ehirleme ve yerleim noktasndaki

113

uygulamalarna etki eden olgu, aslnda Seluklu etkisiyle gereklemitir. nk Seluklularn Anadoluya geldikten sonra ehirleri tahrip etme yoluna gitmemesi ve Bizans ehirlerindeki yaplar kullanmaya devam etmesi gelenei Beylikler ve Osmanllar srecine de rnek olmutur. Kiliselerin camiye evrilme uygulamas Trklerin ykc ve tahrip edici bir yapda olmadn kantlayan bir durum olarak da deerlendirilebilir. ehirlerin hakimiyetinin ele geirilmesinden sonra ibadetgahlara olan ihtiyalarn byle bir uygulama yaparak gidermeleri Seluklu medeniyetinin ne kadar byk bir hogrye sahip olduunu da gsteren bir durumdur. Bunun tersi bir eletiri de yaplabilir. Yani Trklerin Anadoluyu ele geirir geirmez Hristiyanlarn ibadetgahlarn yok etmeye altklar iin mi kiliselerin camiye evrildii sorusu akla gelmektedir. Ancak Bizans ehirlerinin durumu ve ehirlerde yaayan toplumlarn nfus olarak ne kadar azald, hatta imparatorluun baz blgeleri tamamen boaltt dnlrse, Hristiyan halkn dinsel ihtiyalarn giderebilecekleri mekanlar zaten mevcut olduu iin kasabalardaki bir kilisenin camiye dntrlmesi, Hristiyanlarn dini yaamlarn kstlamaktan ziyade sembolik bir tamaktadr. Ayrca Seluklu idaresinin uygulamalar ve toplumsal ilikiler dnldnde Seluklulardaki hogrnn varl bu ilikilerin mspet dzeyini daha iyi ortaya kalmaktadr. Anadolu Seluklular srecinde ynetimin, Rum piskoposlarnn Konstantinopolis ile iliki kurmalarna ve oradaki Patrik seimlerine katlmalarn engellemedii gibi Hristiyanlarn kiliselerinin bakm ve onarmnn yaplmasna hatta yeni kiliseler yaplmasna engel olmad grlr (Cahen, 1994: 207-208). Bunun dnda devlet ynetiminde nemli grevlere Hristiyanlarn getirilmesi (Vryonis, 2001:98-103), Seluklu ve Bizans yneticileri arasnda siyasi gerekelerle yaplan evlilikleri dnda iki toplum arasnda da evliliklerin yaplmas (Uyumaz, 2001b), dini adan gelien ilikiler ve ortak ziyaret edilen dini mekanlar (Hasluck, 2003), ehir ynetiminde grev alan ve idi ad verilen mahallebalar arasnda Hristiyanlarn olmas (Akda, 1999: 22) gibi durumlar dnldnde Seluklu ynetimine kar Bizans halknn sempati duymasna neden olmutur. Bizans halknn Seluklu ynetimine kar sempati duyduunu gsteren rneklerden biri de kilise duvarlarnda Bizans imparatoru ile

114

Seluklu sultan II. Mesudu bir arada gsteren figrler izilmesidir (Cahen, 1994: 2081; eker, 2000: 45). Bu bilgiler dorultusunda Bat Anadoluda Seluklu ve Bizans toplumu arasndaki ilikilerin XII.yy.dan itibaren gelitiini ve zellikle XIII.yy.da tam olarak bir kltr alveriine sahne olduunu ifade edebiliriz. Etkileimin, tarm, hayvanclk, sanayi gibi ekonomik faaliyetlerde, ehirleme, din, askerlik ve ynetim alanlarnn hepsinde gerekletiini grmekteyiz. Ayrca Seluklulara Bizans kltrnden adapte edilenler kadar Bizansn da Seluklulardan baz kltrel eleri aldklarn ifade edebiliriz. Bu erevede kltrel ilikiler tek ynl bir etkileim oluturmamtr. Kltrlerin geliimi ve devam iin deiime ihtiya duyan bir yap arz ettii dnldnde, Seluklular srecinde Bizansla yaanan bu kltrel etkileimlerin Trk kltrnn Anadoludaki deiimi ve devamna zemin hazrlad ifade edilebilir. 3. 3. Sanat ve Edebiyat Alanlarndaki Kltrel Etkileim Orta Asyada yaayan Trklerin gebe bir yaam srmesine dayanarak Trk sanatnn olmad eklindeki ifadelerle Trk sanatnn mevcudiyetinin reddedilmesi ile balayan Trk sanat tarihi ile ilgili aratrmalarda bugn gelinen nokta ok farkldr. Yaplan aratrmalar bu tezin rmesine sebep olmutur2. Seluklu Anadolusundaki sanatla ilgili olarak da buna benzer yaklamlarla Seluklu sanat anlaynn kaynaklarn Trk formlarndan uzaklatran tezlerle karlamaktayz. Seluklu sanatnn Grek ve Helenistik-Roma formlarnn taklidinden ibaret olduu yada ran etkisinde bir sanat olduu eklin iddialarn varolduu bilinmektedir (Sarre, 1998: 71). Trk sanat, kaynaklar ok ynl olmakla birlikte taklitilikten ibaret deil girdii medeniyet alanlarndaki dnya sanat mahsullerinden istifade ile onlara kendi unsurundan vererek bu sanatlar yourmak suretiyle oluturduu bir sanat anlay vardr (Glck, 1941: 181). Bu durum Anadolu corafyasnda daha net olarak karmza kmaktadr. Sanatsal adan irdelendiinde Anadolu sanatndaki Seluklu sreci bir gei dnemidir. Bu sebeple hem yerel kltrel formlarn alnd hem de kendi sanat anlaylarnn bir araya geldii bir sahadr. Bu sebeple Helenistik ve Roma
1 2

Kilise duvarna yaplan bu figr Cahen eserinde de vermitir. S. 229, resim no:66 Bu tezi rten delillerle ilgili olarak yerli ve yabanc aratrmaclarn makalelerini ieren Eski Trk Sanat ve Avrupaya Tesiri adl kitap incelenebilir. (Strzygowski ve di., 1941)

115

dnemlerinin etkisinin bile olduu bir yapnn karmza kmas doal alglanabilir ki, yaplarda Antikaa ait formlar mevcuttur (Redford, 2001: 48). Dolaysyla bu sentez yap Seluklu Anadolusunda reddedilemez bir gerek olmakla birlikte bu sanat tek bir kaynaa mal etmemek gerektiini ve taklitilikten ibaret olmadn da vurgulamak gerekir. Anadolu Seluklu dnemi sanatndaki bu kltr formunu grebilmek iin sahip olduu grsel btnln, anlamsal olarak da devam ettiini dnmeden, ilevsel ve anlamsal olarak farkllklara sahip olduu dikkate alnmaldr (Beksa, 1988: 57). Yani Ortaada Anadolu-Trk sanatna damgasn vuran biimlerin zelliinden ok muhtevas olduu anlalmaktadr (Kuban, 1972:106). Genel olarak slam sanat izgisinin Seluklu sanatna kaynaklk ettii eklindeki fikirler arlktadr ancak bu ifadeleri kabul etmemiz bu noktada mmkn deildir. Bu konuda tartmalar olmakla birlikte Trklerin slam kltrn yok ettikleri eklinde tespitler de vardr.
Trkler slam kltrn yok mu ettiler yoksa slam kltr muhtevasn kaybedip, Trklerin X.yy.dan sonra slama kimlik kazandrp kazandrmad sorusu akla gelmektedir. Yzeyde kalan bir inceleme bile slama kimlik kazandran bir ok eyin X.yy.dan sonra ortaya ktn gstermektedir (Kuban, 1972: 106-107).

Bu ifadeden Seluklu sanatnn slam kltr zerindeki etkisini daha dorusu slam medeniyetine olan katksnn reddedilemeyecei gibi Trk sanatnn karakterini ve kkll ortaya kmaktadr. Ayrca bu yorumdan hareketle Anadoluda slam kltr arl tad tartmalarna da cevap olmaktadr. nk izah edildii gibi slam sanat X.yy.dan itibaren yeni bir dneme girmitir. Seluklu dnemindeki sanatta, paganist etkilerle slam d bir yap olduunu, tek bana slam kaynakl olmayp Hazar medeniyetine kadar ok farkl kltr evrelerinin etkisi vardr (Mlayim, 1993: 15-16). Biim ve dzenleri ile ithal edilen ve yerel sanat gelenekleriyle etkileerek oluan Seluklu a sanatnn aydnlatlmas iin yerel etkilerin de gz ard edilmemesi gerekmektedir. Dolaysyla Seluklu dneminde tek kaynakl bir sanat geliimi vardr diyemiyoruz. Anadolu sanat, slam, Trk ve Hristiyan kltr ortam iinde gelien sentez bir karakter tamaktadr. Motiflerinin menei ok ynldr; bu nedenle de slam kltr ile snrlandrlamaz. Motiflere bakldnda ulusal, bilgesel, spontane, saf ve kark bir

116

izgi karmza kar; fakat homojen bir kltr ortam iinde gelimitir (Kuban, 1972:106). Bu sebeple zgn bir sanat yaps olmad ifade edilebilir. Bugn Anadolu1 dediimiz corafyada farkl mimari kltr alan bulunmaktadr.
a)Daniment ve Konya Seluklu blgesi: Buras Bat Anadoluya ve Osmanlya uzanacaktr. Orta Asya, ran, Azerbaycann Mslman, Suriye ve Orta Anadolunun Bizans mimari gelenekleri etkisindedir. b)Mengcek, Saltuklu ve Ahlatahlar blgesi: Azerbaycana paralel olan ve ayrca Ermeni ve Grc geleneklerinden de etkilenir. c)Kuzey ve Orta Anadolu blgesi: Artuklu egemenliindeki bu blgede Suriye, Irak ve Hristiyan mimari etkisi grlmektedir (Kuban, 2001b: 72)

Yaplan bu tespit ile sanatsal adan kltr alanlar farkl evrelerden kaynaklara sahip olduu net bir ekilde anlalmaktadr. Ve kaynaklar dikkate alndnda Seluklu sanat doudan batya kendi ana izgilerini koruyarak geliimin srdrrken, tekrarlara dmeden, devamllk sergileyen malzeme ve biimde olduu kadar sslemede de belli bir l tutturma baarsn gstermitir (Altun, 1997: 11-12). Btn bunlar gstermektedir ki Seluklular srecinde gelien sanat izgisi, tek bir kltr ortamndan etkilenerek gelimemitir. Orta Asya ve slam gelenekleri ile Anadolunun var olan yerli kltr bir araya getirilip bir sentez oluturulmutur. Bu sentezin varl kltrler arasnda gelien etkileimlerin en bariz gstergesidir. Dolaysyla Seluklular ile Bizans arasnda gelien ilikiler ve toplumlarn bir arada yaama olgusu ile Anadoludan devralnan sanat izgisi Seluklu sanatn belirleyici unsurlar olarak karmza kmaktadr. Seluklular srecindeki Anadolunun sanatsal yap ile ilgili verdiimiz bu genel ifadelerin alt balklar olarak mimari, dil ve edebiyat balklarnda da kltrel etkileimler zerinde durulacaktr. Ancak burada Seluklular srecinde kltrel etkileimin yaand sanat alanlarndan biri olarak gsteri sanatlar ile bilgileri inceleme yoluna gideceiz. Trk gsteri sanatlarnn kaynaklar da eitlidir ve farkl kltr evrelerinin etkileri vardr.
Trk enliklerinin gece yaplan donanma elenceleri Rnesans gsterilerine benzetilmektedir. IX.yy.da Badatta, maskeli oyuncularn bulunduu gsteriler
1

Bugn Anadolu dediimiz bu corafyaya Bizans dneminden itibaren Rum diyar ad verilmekteydi. Ancak Trklerin Anadoluya hakim olma sreciyle birlikte kavramsal olarak bu isim deimi ve Turchia denmeye balamtr. (Cahen 1994: 150)

117

bulunmaktadr. Trklerde bu tr oyunlar olduunu ve bunlarn Anadolu Seluklu saraylarnda olduu Bizans kaynaklarnda ifade edilmektedir. Bu belge, Seluklu saraylarnda komik sahneler oynayan sanatlardan bahsetmektedir. enliklerdeki gsterileri etkileyen be kaynak olduu anlalmaktadr. a)Orta Asya b)Anadolu, c)Bizans, d)Bat Avrupa, e)slam etkisi, f)slam etkisi (Nutku, 1995:10)

Bunlardan Bizans etkili olan gelimelere baktmzda Roma mimusu Dou Romada grlen-yaayan insanlar ve dolaysyla da Anadoluya gelen Trkleri etkiledii muhakkaktr. Ancak, bu etki ok bytlmemelidir. Trklerin Bizansla yakn ilikiye girmedii dnemde Seluklu saraylarnda komedya oyunlar olduu Bizans

kaynaklarnda ifade edilmektedir (Nutku, 1995: 12). Bizans prensesi Alexios Comnenosun Alexiasda ayandaki gut (damla) hastal nedeniyle Trklerle savaamayan babas Alexios Comnenosun, Seluklu Sultan Klarslan huzurunda, oyuncularn bir gldr eklinde canlandn belirtmesi kayd dikkat ekicidir (Anna Komnena, 1996: 390-391). Ortaa sonralarna kadar Bizansta yaayan mimuslarda gncel olaylar talanr ve gsterilirdi. Bu gsterilerde eitli etnik gruplar, uluslar ve meslekler gsterilerin konusu dahilinde olmaktayd. Bu gsterilerin Trklerin ellerine geirdikleri

stanbuldaki Pazar yerlerinde ve geni alanlarda oynanan gldrler gibi kalabalk Pazar yerlerinde oynand bilinmektedir (Nutku, 1995:12-13). Bu trden oyunlarn Bizans kaynakl olarak Seluklularda grldn iddia etmek doru gzkmemektedir (Gordlevski, 1988: 298). Ortaoyunu tiplemesi olan Karagzn Orta Asya kaynakl bir glge oyunu olarak sergilendiini kantlayan Altay dalarndaki Pazarktaki bulgularla da Trklerin gsteri sanatlaryla ilgilendiklerinin yaklak 2500 senelik bir gemii olduu sonucuna bizi gtrmektedir (Sevin, 1968: 7-9). Bu belge ile anlalmaktadr ki Trkler bu tr oyunlar Bizans etkisiyle deil de kendi kltrel yaplar iinde Orta Asyadan getirmileridir. Helmit Reich, Mimus ve Karagz arasndaki ilikileri derinlemesine aklayan ve bilimsel olarak ifade eden aratrmasnda, mimuslarn Bizansa Romadan geldiini yadsnamayaca gibi, Trk gldrlerinin de geliiminde direkt bir Bizans etkisi vardr demenin de doru bir yaklam olmad grndedir. Ayrca Macar Trkolog Kunar, Bizans mimusunun Orta Oyuna daha ok taklit elerini verdiini, Commedia Dellartenin de senaryo ve tipleme dzenine katks olduunu belirtmektedir (Nutku, 1995: 12-13). Benzerlikler olmakla birlikte tiyatronun kayna ile ilgili olarak iki gr

118

zerinde durmak gerekmektedir. XII.yy.da Seluklularda karmza kan tiyatronun Bizans veya talyan kaynakl olduuna dair bilgiler mevcuttur. Bunun Bizans etkisiyle yada talya ile gelien ticari ilikilere balayarak aklanmaktadr. Ancak Alexiadda geen bilgiler Trklerin geliinden ok sonra yani 1116 tarihinde yazlm olduu dnlrse bu tip oyunlarn Trklerin Orta Asyadan beri oynadklar sonucu kmaktadr. talya- Seluklu ilikileri ise kaynaklarda bahsedilen dnemlerden sonra gelien ilikiler olduu iin bu oyunlarn talya aracl ile olmad da zaten anlalmaktr (Sevengil, 2006). Dolaysyla Seluklular tiyatroyu Bizanstan etkilenerek uygulamamlardr. 3.3.1. Mimarideki Kltrel Etkileimler Seluklu sanatnn genel karakteri incelendiinde gebe kltrn etkisinde gelien bir yap olmad ancak gebe etkinin daha ok deri, i mimari, deme, duvar, perde ve dokuma alannda olsa da bunun snrl olduu grlmektedir. Ayrca sanatsal yapda Anadolunun tamamen Trk kltrnn etkisinde olduunu sylemek fazla milliyeti bir yaklamdr. Ayrca siyasi iradeye bal bir sanat izgisinin olduunu dnmek de hatal bir yaklamdr ve Seluklular srecindeki yerel etkilerde reddedilmemelidir. Seluklu idarecilerinin sadece ulusal gelenekleri iine alan bir sanat anlayn benimsemedikleri, hatta evresel ve heterojenlii tevik ettikleri grlmektedir (Kuban, 1972:110-112). Dolaysyla Seluklu idarecileri bir saray sanat oluturma gibi bir ama tamamlar, tm Anadolu kltrn kucaklamay tercih etmilerdir diyebiliriz. Bu noktada idarecilerin bu denli hogr ierinde ve bnyesindeki toplumlarn genel eilimlerini de dnerek hareket etmesi kltrel etkileimin olduunu gsteren nemli ipulardr. Seluklu mimarisinin ynetim kadrolar sebebiyle ran-Orta Asya-slam mimari yaplar iinde gelitii savunulmaktadr. Ancak mimari slubu sadece ynetim kadrolarnn inisiyatifinde dnmek doru bir yaklam olmaz. mar faaliyetleri iin grev alan Anadolunun yerli ustalarnn varolduu dnlrse yerel etkilerin varl daha net grlmektedir. Hnerlerini sergilemek isteyen yerli ustalarn Seluklu Sultanlarn etkilemek iin, onlarn houna gidebileceine inandklar biimleri uygulamlardr (Kuban, 2001b:71).

119

Tulaya uygulanan dekoratif unsurlarn ta ile uygulanmas sonuta baz deiiklikleri dourmu, dolaysyla bu ve buna benzer bir sre sonunda hibir yerde olmayan biimler ortaya kmaya balamtr. Bir mimari yap antiyesinde deiik yrelerden gelen ustalar vardr ve burada Hristiyan ve Mslman ustalar arasnda inanlarndan dolay bir ayrmn yaplmad iin Seluklu mimarisi incelendiinde yaplarn farkl ustalarn elinden ktn anlalmaktadr (Kuban, 1972: 108-109). mar faaliyetlerinde yerli Hristiyan ustalarn grev almas ayn zamanda zorunlu bir iletiimi de dourmu ve izimler yaplmtr. Yerli ustalar genel manada izimlere bal kalmakla birlikte, ayrntlarda eski fragmanlar kullandklar grlmektedir. Dolaysyla bu farkllklar Anadolu tipolojisinde kendini gstermitir (Kuban, 1972: 74-75). Dolaysyla Seluklu mimarisinde Orta Asya, ran ve slam mimarisi etkisinde gelitii kabul grmekle birlikte yerli etkilerinde bulunduu gz ard edilmemelidir. Bu yerel etkiler Anadolunun bat blgelerinde daha ok etkili olmakla birlikte bu yap en ok sanat yaratacak ekonomik gc olmayan Beylikler devri mimarisine yansmtr (oruhlu, 2000: 77). Bu sebeplerle Seluklu sanat Orta Asya, ran, Arap ve Antik dnya ile Bizans kltrleri iinde kendine zg bir izgi oluturmutur (ney, 1999:5). Antik an etkisi direk olmasa bile Seluklu ta rlyef oymaclnn gelimesine esin kayna olmutur. Antik an mimarideki esin kayna olarak direk etkisini de yine Beylikler dneminde ve zellikle de Bat Anadoluda grmekteyiz (Redford, 2001: 57). Bu antik dnem etkisini Bizans aracl ile ald muhakkaktr, ancak Bizansn genel manada antik an taycs olduu da dnlmemelidir. nk Bizans uygarlnn bir antika uygarl olmaktan kp, ortaa uygarl yarattn rettii kltr deerleri gstermektedir (Akyrek, 1997: 71-83). Ancak kltrlerin birbirlerinden etkilenme srecini yaayan Anadolu corafyasnda, Seluklular srecindeki Antika etkisine dair verilerin Bat Anadoludaki izlerini ifade etmek Seluklu sanatndaki yerli etkileri vurgulamak nemli olacaktr. Antik dnemde kent surlarnn iine figrl ve yaztl spolialar yerletirme uygulamas Bizans srecinde devam etmi ve bu uygulamann tlsm olduu dnlerek, mistik baz gler vereceine inanlmtr. Bu uygulamalarn Seluklular srecinde devam ettirildiine dair rneklendirilebilecek Bat Anadolu kentleri iinde Alanya ve Aspendos vardr ki, Seluklular, Bizanstan kalan kale ve binalarn deiiminde ve yenilenmesi

120

srasnda bu yaplara kendi kltrlerinden de figrler ekleyerek onlar yeniden ekillendirmilerdir. Antik dnemde talarn oyularak bezendii bu figrlerin dnemin kahramanlk hikayelerinin oluumunda etkisi olmutur (Redrof, 2001: 49-58). Dolaysyla mimarideki mistisizm szl edebiyata yansmtr diyebiliriz. Anadolu-Trk kltrnn, dier slam lkelerine gre daha ge bir adaptasyon
ortam iinde olutuunu belirtmek gerekir.Tarihi gelimelerde bu farklln neler yaratabileceinin, gelimeyi hangi ynlere ekebileceini analiz etmek kolay deildir. Ancak u karlatrmay yapmak olana var: Melikah sfehanda Mescid-i Cumay daha eski bir caminin yerine yaptrmt. phesiz Konyaya cami yaptran Trk Sultanlarnn belleklerinde saysz cami ans varde zamanl olduu halde, Anadoluda rann eyvanl caminin yerlememi olmasnn, herhalde kltrn deerlendirilmesinde, yabana atlamayacak bir nedeni vard(Kuban, 1972: 108).

Bu durum Seluklu dnyasnda mimari programn farkl bir yap iinde gelitii, tek bir kaynaa dayandrlamayacak kadar farkl kltrlerin birletii bir alan olduu sonucuna bizi gtrmektedir. Bu noktada Seluklu mimari ve sanat anlaynda Bizans etkilerinin olduunu sylemek de mmkndr. Ancak bunu yine tek ynl dnmemek gerekir. ki kltr arasndaki etkileimlere bakarsak, iki kltrn mimari unsurlar asndan farkllklarn olduu grlmektedir. Bizansllarla Trklerin ta, tula ve mermer kullanmnda, ina usullerinde farkllklar olduu, ayrca ina usullerinde Bizansn Trklere gre daha zensiz ve btnlk arz etmeyen yaplar oluturduklarn grmekteyiz. Tezyinat asndan da farkllklar olmakla birlikte sslemede Trklerin Bizans eserlerine oranla daha sade olduu grlmektedir (Ayverdi, 1956: 25-29). Bu farkllklarn olmas doal gzkmekle birlikte bu farkllklar birbirlerinden etkilenmedikleri eklinde bir yoruma balamak da doru deildir. nk yukarda da izah ettiimiz gibi Seluklu kltr taklitilik ieren bir tesire maruz kalmam, kendi bnyesine uygun hale getirerek baz zellikleri kullanmtr. Bu nedenle farkllklarn olmas bize, Seluklularn sanatta kendine has yapy oluturduu yorumunu yapma imkan sunmaktadr. Bizans kltrnn Sasani, Emevi ve Abbasi zerinde etkisi youndur ve bu etki slam devletleri araclyla Orta Asya Trk topluluklarna da yansmtr (Kprl: 2004: 192-195). Bu kadar uzak blgelere kadar gidebilen bir kltrn kendisine ok yakn bir evrede yaayan Seluklular da etkilemi olduu fikrine kant oluturmaktadr. Seluklu mimari yaplarnda grlen yksek giri kaplar ve ssleme elerinin Gotik

121

kiliseleriyle olan benzerlii ve Kuzey Avrupada grlen tulalarla ina edilmi Gotik mimarlk yaplarnn, Seluklu kkenli olduu ve oralarda Hal seferleri sonunda moda olduu dnlrse (Akurgal 1998: 215) Seluklu mimarisinin Avrupada bile etkili olduu sonucu kmaktadr. Dolaysyla kltrel etkileimin boyutlar dnldnde her iki kltrn birbirlerini karlkl olarak etkiledii ifade edilebilir. Bu noktadan hareketle Seluklu ve Bizans arasndaki sanatsal etkiler zerinde durmak adna ncelikle bir mimari elemandan bahsedeceiz. Anadolu mescitlerinde uygulanmaya balanan, ilk olarak dou Akdenizde kullanlan, Bizans mimarlnn asl elerinden olan ve Ortaa Anadolu Trk mimarlnda kullanlm olan bir mimari e pandantiftir (Okuolu, 1997: 40-41). Anadolu mescitlerinde kubbeye gei alanlarnda kullanlan bu teknik dnda Bizans etkili bir uygulama ile

karlamamaktayz. Bunun dnda kullanlan teknikler ise daha ok dou kaynakl olan tromp ve zeri mukarnaslarla bezeli dzlem genler ve erisel genlerdir (Altu Kolay, 1999: 60-61). Gei esi olarak kullanlan tromp ve genler kua, dou kaynakl olan mimari tekniklerdir (Okuolu, 1997: 38-40). Bizans etkili olan pandantif tekniinin Seluklu dneminde uygulanmas ilk Trk beyliklerinden itibaren Orta ve Dou Anadoluda kullanld grlmekle birlikte Bat Anadoluda bu mimari elemann kullanmna dair bilgiler Beylikler dnemi sanat eserlerinde ifade edilmitir. Beylikler dneminde Bat Anadolu ehirlerinde ina edilmi Pein Trbe ve Camii, Manisa ukur Hamamnda Bizans etkili olan pandantif uygulamas ile karlamaktayz (Altu Kolay, 1999: 70-72). Orta Asyada da kullanlan bir teknik olan ve mimari eserlerde st yap elaman olarak kullanlan tonozun Bizansllar tarafndan kullanld grlmektedir. Milet Fauztina Hamam, Bergama Asklepion Kr Yaps, Amphitiyatro, Traian Tapna, Milet Capito Hamam, Efes teras evlerde ve Nysia (Sultanhisar) tiyatrosunda bu uygulamay grmekteyiz. Buralarda uygulanan bu teknik beylikler dneminde kullanlmtr. Bizansn bu sahada uygulad yelken tonozun beylikler tarafndan da uyguland grlmektedir (Altu-Kolay, 1999: 84-85). Teknik adan bakldnda Bizansllarn Nysia tiyatrosunda uygulanan iki tula rg dzeninin benzerlerine beylikler dnemi mimari yaplarnda grmemiz bu sahadaki kltr alverilerinin varln

kantlamaktadr. Bu noktada antiyelerde alan ustalarn iince yerli ustalarn varlna

122

dair bilgi akla gelmektedir ki, bunun Bat Anadolu sahasnda da uygulanmamas iin hibir sebep yoktur. Bat Anadoluda Seluklular dneminde tarihlenen baz mimari yaplarda tromp ve tonozlarn uyguland bir ok eser vardr. Bunlardan bazlar unlardr: Kurey Baba Trbesi (Afyon), eyh caeddin Trbesi (Antalya), mmhan Hatun Trbesi (Seyitgazi-Eskiehir), Saya Baba Trbesi, Herdana Bahar Baba Trbesi (KtahyaAfyon yolu zeri) (nkal, 1996: 70-331) Alanya i kalesi ve Alara han (nge, 1995: 155-167). Sanat tarihine ait bu detaylar gruplandrmak ve tetkik etmek bu almann iine dahil edilemeyecek kadar da nemlidir. Sanat tarihi asndan etkileime ait izleri belirleyebilmek iin blge mimari yaplarnn tm yapsal zelliklerini ieren mukayeseli bir alma yaplmas daha net veriler elde etmemize neden olacaktr. Ancak bilgilerden de anlalaca zere Seluklu mimarl sanatsal olarak Bizanstan az da olsa etkilenmitir. Mimari yaplardaki sslemeler incelendiinde de Antikadan itibaren Anadolunun yerel etkilerini Seluklu mimarisinde grmekteyiz. Antik dnem sslemelerinde zgn olarak kullanlan Kenger yapraklarnn, Seluklu mimarisinin zellikle ilk dnemlerinde stn balklarnda grlmektedir. Antik dnemde kullanlan kenger yapraklar motifi ile Seluklularda kullanlan arasnda farkllklar bulunmakla birlikte mimariye girmesinde asndan bir etki olduu sonucunu kartmamz engellemez. Antik dnemlerde kenger yapraklarnda tabiilik, hareketlilik, yksek kabartma ilenii Seluklularda grlmemesi Seluklularda bat kltr unsurlarndan yaraland sonucunu ortadan kaldrmamaktadr (nal, 1982: 97). Bu etkiyi Bizans aracl ile ald muhakkaktr. Ayrca Seluklu stun balklarnn birounda ift veya sral yapraktan bir ta tarafndan ekillendirildii grlmektedir. Bu sslemede de Bizans akant yaprann blnmesinden l yapraklarn kmas gibi, ok kenarl yapraklarnda bu tr bir dallanp budaklanmadan tr olutuunu dndrmektedir. Bundan baka byk yzeyleri ssleyen bordrlerde, birbirinin iinden geen bantlar yada srekli olarak akan dalga boylar gzlenmektedir ki bunun da Bizans etkisiyle olduu ifade edilir (Sarre, 1998: 79). Dolaysyla Seluklu stun balklarnda Bizans etkisiyle yaplan uygulamalar olduu aktr.

123

Sslemelerde Bizans etkisinin izlerini daha ok minyatr, dokuma kumalarndaki sslemeler, sikkelerde ve baka yerlerdeki sslemelerde kullanlan hayvan figrlerinde, geometrik desenlerde grmekteyiz (Cahen, 1994: 259-260). Seluklular figratif

unsurlar paralarda da kullanmlardr. Danimentlilerin, Artuklularn, Zengilerin, Anadolu Seluklularnn meskukatlar incelendiinde, bunlar Bizansllarn kullandklar para tipine benzedii ve bu zelliin uzun bir sre devam ettii grlmektedir (Kprl, 2004: 192-193). Seluklularn Bizansla mterek kestirdikleri sikkelerde hkmdarn elinde labarium bulunur ve bu da Bizans sanatnda sann monogram bulunan bir sancak alemi olarak ifade edilmektedir (Parlar, 2001: 195). Figratif alanda etkileim tek ynl olamamtr. Seluklu etkisiyle Bizans sanatna giren baz figratif eler de bulunmaktadr. Bizansn seramik, kuma ve fildii iiliinde ve ta kabarmalarnda grlen kartal motifi XIII.yy.a kadar tek bal iken bu yzyldan sonra ift bal olarak ilenmitir. Bizans ift bal kartallarndaki Seluklu stillerinde daha ok kuma sahasnda gryoruz. Seluk sanatnda arma, hakimiyet, aydnlk sembol, koruyucu amalarla kullanlan ift bal kartal motifi Bizansta ayn amala kullanlmtr (ney, 1971: 94-95). Bizans sanatnda baz rneklerde figratif unsurlar iinde insan bal, ku gvdeli tasvirler, tamamen Seluklu stilinde grlr. Sratl ve lster tekniinde ilenmi bu harpilerin en tipik stili Chersonesede sgraffitoya uygulanmtr (ney, 1971:98). Bizans seramiklerinde Seluklu etkili bir dier figr ise insan figrdr. Leningrad Hermitage mzesinde ve Chersoneseden getirilen tabakta Trk tipi bada kurmu figr, desenli bir kaftan giymi ve elinde bir kadeh veya bitki tutmaktadr. Koldaki tirazda neshi yaz seilir bunlar tamamen ran ve Anadolu Seluklu figratif yaplardr (ney, 1971: 101-102). Bizans sanatnda imperial ve kudret, kuvvet sembol olan arslan, av hayvanlar ve hayvan mcadele sahnelerinde de Seluklu etkisini grmekteyiz. Arslan, Seluklu sanatnda ta, al, ahap, ini malzeme zerinde grlen bir figrdr ve hayvan mcadele sahnelerinde arslann hakim durumda verildii astro-mitolojik sahnelerde de yine Seluklu etkilidir. Bundan baka Bizans tabaklarnda tavan, tilki, arslan,olak gibi eitli av hayvanlarna ait figrlerinde 11.13. yzyllarda Seluklu etkisiyle Bizans sanatna tesir ettiini bilinmektedir (ney, 1971:99-100-101).

124

Seluklu mimarisinde ta zerine yaplan geometrik sslemeler tek balarna incelendiklerinde ran ve Orta Asya kkenli olduklar grlebilmektedir. Seluklu mimarisindeki ta tezyinatnda geometrik ssleme eritlerindeki talarn dz yzeyi oyularak yaplmtr. lk bakta bat sanatndaki uygulanan kabartma teknii gibi alglanmasna neden olsa da yaplar incelendiinde farkllklar grld ifade edilmektedir. Ancak yapda bu ince detaylar ok byk bir nem tamamaktadr (nal, 1982: 97). Dolaysyla ta tezyinatta Bat kaynakl bir etkiyle karlalmamaktadr. Kltrel etkileimle ilgili dikkat eken bir dier rnek, bu dnemden itibaren grlen kabartmal mezar talardr. Burada daha nce yaam kavimlere ait kabartmal mezar stilleri ile benzerlii ilk akla gelen husustur. Trkler, Anadoluda ta kesilme unsuru ile izah ettikleri heykel ve kabartmalarla karlamlardr. Ancak toplumlar arasndaki ilikiler sre iinde gelien bir durumdur ve karlaan iki kltrn hemen birbirlerinden etkilenmesi de mmkn deildir. Kltrel alveri, toplumlar arasndaki dmanln bitmesinden sonra gerekleebilir. Ayrca Trklerin Anadoluya gelii ncesinde Bizansta heykelciliin gerilemi olmas XI.-XII.yy.larda Trklerin yerli kltrn heykel ve kabartma geleneini benimsemesini gletirmektedir (Baykara, 2003: 370). Dolaysyla ta tezyinatnda Bizans tesirinin olumadn sylemek mmkn gzkmektedir. Anadolunun Seluklu hakimiyetine giriiyle birlikte balayan ortak yaam olgusu baz sanat alanlarnda da gereklemitir ki slam devletlerinin yneticilerinin ina ettirdikleri yaplarda yabanc zanaatkarlar kullanmalar bir arada yaama olgusunun sanattaki etkisini gstermektedir (Sarre, 1998: 77). Buna benzer bir durum dier sanat kollarnda da grlmektedir. Bunlardan biri dericiliktir. Hristiyanlarn ve Trklerin beraber yaptklar bir sanat kolu iken maden ileme alannda daha ok Rumlar grlmtr (Kuban, 1965: 84-85). Dericilik Trklerin Orta Asyadan beri gnlk hayatlarnda bir ok eyada kullandklar bir malzemedir (zdemir, 2007: 70) ve Anadoluda bu sanat Trkler tarafndan uygulanmaya devam ettirilmitir ki Ahiliin kurucusu Ahi Evran bu sahada retim yapan bir zanaatkardr (aatay, 1989: 49) Dolaysyla bu sanatn uygulanmasnda yerli halkla birlikte retim yaplmas baz uygulamalar birbirlerine aktarmada etkili olduu dnlebilir ancak konuyla ilgili teknik bilgiler konumuz kapsamna girmemektedir.

125

Bat Anadoluda yaplan retim faaliyetleri iinde yer alan ve el sanatlar iinde nemli bir yer tekil eden sanatlardan biride hal dokumalardr. Seluklu dneminden kalma 18 halnn hepsinin Grdes dm ile ve tamamen yn malzeme kullanlarak ilendii, teknik adan bakldnda hepsinde grlen bir uygulama olarak zglerinin beyaz ve kahverengi atklarn krmz renkli olup, ortak olan zelliklerinin dnda detaylarnda farkllklar vardr (Yetkin, 1991:16). El sanatlarnn bu alannda da baz etkileimlerin olabilecei akla gelmektedir. Ancak hal sanatnn Anadoluda Seluklulardan nce nasl bir yapda olduuna dair bilgiler kstldr. Kaynaklarda Trkmenler hal dokumacln Anadoluya getirdiler, ana kaynaklarn hal terimiyle, Anadoluda eskiden beri yapm bilinen altn ve simle ilenmi hal veya lks tekstil dokumacln kastedip etmedii belli deildir ifadesi ile karlamaktayz (Bodmer, 2001:40). Bu ifade ile Anadoluda dokumacln Trklerden nce de yapld anlalmaktadr ancak hal dokumaclyla ilgili net bir ifade kullanlmamas ve bu sanatn Anadoluda Trkmenlerin geliiyle baladn, Bizans srecinde Seluklularn dokumacla halclkla yeni bir boyut kazandrdklarn ifade etmemizi kolaylatrmtr. Denizli ehrinde dokumaclkla ilgili olarak ei benzeri olmayan altn ilemeli pamuk elbiselerin dokunduunu ifade eden bn-i Batutann kaytlar, burasnn dokumaclkta tannm nemli bir kent olduu sonucuna bizi gtrmekte; ancak hal dokumacl ile ilgili bilgi vermemektedir (bn-i Batuta, 2004: 408). Antalyada ahilerle ilgili verdii bilgiler iinde ftvvet nderinin bir tekke yaptrarak hal, kilim ve kandil gibi eyalarla donattna dair kaydndan bu ehirde hal ve kilim dokumaclnn yaplm olabileceine dair bir yorum yapmamza imkan sunmaktadr (bn Batuta, 2004: 404). Batutann Anadoluyu ziyaret ettii sreci dnldnde ahiliin hemen her ehirde var olduu dikkate alndnda ve her zaviyenin hallarla donatlm olmas, ehirlerde hal ve kilim dokumaclna dair faaliyetlerin olduunu dndrmektedir. Ayrca verdii bilginin Antalya ehri olmas ve Bat Anadolu ehirlerinde zellikle Rum halknn mevcudiyeti kesin olduu iin buralarda hal retiminin ortaklaa bir faaliyet iinde yrtlebilecei sonucuna bizi gtrmektedir. Rum halkyla ortaklaa yaplan bu retimde Rum halknn hal teknikleri ile Trk tekniklerinin ve sanatnn birbirlerine aktarmnda da kolaylk salayaca kesindir.

126

Anadoludaki hal retiminin ihra boyutunda olmas zellikle XIV.yy.dan sonradr. Beylikler srecinde Aydn ve Mentee Beyliklerinin Venediklilerle yaptklar ticari anlamalarda hal da nemli maddelerdendir. Bu ticari iliki beraberinde kltrel bir etkileimi de dourmu ve Beylikler dneminde hal sanatnda Venedik-Latin etkisi grlmtr. Bu etkileimin tek tarafl olmad Batl sanatlarn tablolarnda da Trk halllarnn resmedilmi olmasyla anlalmaktadr. Trk halsnn Bat resim sanatna yansmas kltrel etkileimin varln kantlayan bir durumdur (Ayan ve Leloulu nal, 1999: 35-36). Bu rnek, Avrupaya kadar etkisini grdmz hal sanatnn Bizansllarda da etkili olabileceini gsteren nemli kantlardan biri olarak deerlendirilebilir. XIV.yy.n son eyreinde Anadolu Trk mimari yaplarnda grlmeye balayan bacal ocaklarn Anadoluya bat etsiyle girdii bilinmektedir. Her ne kadar Seluklu dneminde olmasa da kltrler arasnda ticari ilikilerin toplumlarn birbirlerinden etkilenmesine neden olduunu gsteren en nemli rneklerden biridir. Avrupa ile gelien ticari ilikilerin bir sonucu olarak Anadoluda da uygulanan bu mimari yapnn Asya kaynakl olduu iddialar olmakla birlikte bu tip yaplarn randa daha ge dnemlerde grlmesi bu iddiay rtmektedir (Tanyeli: 2000: 243-244). Toplumlarn ihtiya duyduklarn bakalarndan almas kadar doal bir durum yoktur. Trklerin ticari ilikileri sonucunda farkl corafyalarda yaamalarna ramen bat uygarlndan bile etkilendiklerine gre yakn komular ve bir arada yaadklar Bizansllardan da baz uygulamalar almalar kadar doal bir durum olamaz. Dolaysyla Bizans ile gelien ticari, siyasi, ekonomik ve dini ilikiler toplumlarn baz ihtiya yada pratikleri birbirlerinden renmelerine sebep olmakta bu da kltr alveriini balatmaktadr. Anadoluda uygulanan bir baka sanatsal retim de iniciliktir. Anadoluda mimari sslemede ininin kullanlmaya balamas, Seluklular dnemindedir. Bu ssleme teknii randan Trklerle Anadoluya getirilmitir (Sarre, 1998: 73-77). Byk Seluklularda grlen tula ve stuko tezyinatnn Anadoluda ta zerine yaplmaya balamtr. Ta tezyinat d mekanlar sslerken, i mekanlarda ini kullanmtr ve bu uygulama ile inicilik yeni bir boyut kazanmtr (Yetkin, 1986: 22). Bat Anadolu mimari yaplarnn i mekannda kullanldna dair rnekse XIII.yy.n sonuna tarihlenen Afyon Msr Camiidir. Beylikler dnemine tesadf etmesi nedeniyle

127

Seluklu etkisiyle olumad anlam tamamaktadr nk Seluklular bu tip uygulamalar baka alanlarda daha nce uyguladklar grlmektedir (Yetkin, 1986: 107). Dolaysyla Seluklular sreciyle beraber bu sanatn Anadoluda grlmesi Bizansa etki ettii, bir yaklam olarak ele alnmas mmkn gzkmektedir. Bu sebeple Anadoluda Bizans mozaiinin yerine geen ininin mimari yaplarda kullanlmaya balad sre olarak XIII.yy. olarak ifade edebiliriz. Bat Anadolu ehirlerinde Trk dnemiyle birlikte el sanatlar konusunda gelimelerin kaydedildii sahalardan biri de Afyonkarahisardr. Burada hal-kilim, el dokumas kumalar, rg ileri, kee hasr; ahap iiliindeki elemanlar olan minber, kap, pencere gibi elemanlar ile, baston yapm ve sslemecilii, at arabacl yapm ve sedef kakmaclk; maden ve ta iiliinde mermer, gm, bakr ieri, kuyumculuk, demir ve silah yapm; deri, sara ileri gibi el sanatlar retim faaliyetleri iinde yer almaktadr (Kkkurt ve Arsoy, 2001: 138). Bat Anadolu ehirlerinde bu tr sanatsal ierikli retim faaliyetlerinin varl ile anlalmaktadr ki Seluklu sreciyle birlikte el sanatlar, mimari ve sslemede Anadoluda yeni bir sre balam ve kendine has izgisini oluturmaya ynelen Seluklu sanatlarnn bu sahadaki sanatsal

uygulamalardan esinlenerek ya da kendileri Bizansa esin kayna olarak kltr alveriini gerekletirmilerdir. Seluklu dneminde, Anadolu corafyasndaki kltrel ortam toplumsal yapya bal olarak heterojen bir zellik gstermektedir. XI. ve XII.yy.larda Trk boylarnn devam eden gleri ve Mool istilas ile Asyadan gelen Heteredoks topluluklar Anadolu yerli halklaryla kaynamtr. Bu ortamda gelenlerle yerli halklar arasndaki etkileim, yeni gelen ve ayn zamanda byyen taraf iin bir renme srecinin balad grlmektedir. Dolaysyla Trkler yerleik yaam ve bu yaamn gerektirdii uralar renmek zorunda kalmlardr (ztrk, 2000). Bu noktada yerleik Bizans kltrnden birok ey rendikleri ve ayn zamanda onlara da rettikleri yadsnamayacak bir gerektir. Sanat ve mimari alanndaki elde olan veriler gstermektedir ki Seluklu devleti ile Bizans devleti arasnda gelien ilikiler bu alanlarda da etkileime imkan sunmutur. Mimari yaplarda, sslemelerde, el sanatlarnda Seluklular Bizans uygulamalarndan etkilendii gibi Bizansa da etki ettikleri grlmektedir. Toplumlarn bir arada yaama

128

olgusunun bir neticesi olarak grdmz bu etkileimler medeniyetlerin devam ve geliimi iin de nemli olduu dnlrse Anadolu medeniyetinin geliimi adna nemli admlar olarak deerlendirebilir. Bat Anadolu sahasnda etkileimleri ifade etmeye alrken kaynaklarn yetersizlii bu alanda kstl yorumlar yapmamza neden olmakla birlikte, genel olarak izah ettiimiz etkileim unsurlarnn Bat Anadolu sahasnda grlmemesi iin bir sebep yoktur. Bu noktada Seluklular, zellikle el sanatlarndan dokumaclk, hal ve kilim dokumaclnda ve mimari yaplardaki uygulamalarda birbirlerinden istifade etme yoluna gitmiler ve her iki toplumun bir arada yaama olgusunun neticeleri bu etkilerle kendini gstermitir. 3. 3. 2. Dil ve Edebiyattaki Kltrel Etkileimler Sentez bir kltr oluturmu olan Seluklularda dil ve edebiyat konusunda da ayn kozmopolit yap karmza kmaktadr. Bu konuda da Seluklularn ran kltrnden etkilendiini ifade etmek ok olasdr. nk st dzey ynetim kadrosunda balayan etkileimle birlikte Seluklu Trkiyesinde Arap ve Fars arlkl bir yap olutuu muhakkaktr (Korkmaz, 1995: 419). ran etkisinin hissedildii yadsnamayacak bir gerektir ki (Umar, 1998: 316) bunun en bariz etkisi hkmdar isimlerine bakldnda grlmektedir. Saray evresinde arlk kazanan bu yapya ramen Trke de geliimini devam ettirebilmitir. Dini-destani nitelikli kahramanlk hikayeleri, eitli meviza kitaplar ve halka dini bilgiler sunmak amalaryla Trke eseler yazld bilinmektedir (Korkmaz, 1995: 419). Seluklularn Anadoluda oluturduu kltr ortamna baktmzda yazn dili olarak gelien dil Farsadr. st tabakada yazn dili olarak Farsann kullanld hatta Bizanstan Seluklu hizmetine geenlerin bile Farsay kullandklarna dair kaytlar mevcuttur (Gordlevski, 1988: 229). Dolaysyla Seluklu yaznnda nceleri Arapa ve zellikle de Farsa kullanlmtr. XIII.yy.da bu etki azalm ve Orta Asya etkisi artmtr. Edebiyat literatrndeki bu deiimde Orta Asyadan devam eden gler ve bu glerle Anadoluya gelen dervilerin etkili olduu ifade edilmektedir (Gordlevski, 1988: 301). Seluklu Devletinde Trkenin ne zaman yaz dili haline geldiini belirlemek zordur; ancak Trke eserlerin Seluklularn ilk zamanlarnda itibaren yazlm fakat ok iptidai kald belirtilmektedir (Kprl:2003: 225). Seluklu halknn Trke konutuu muhakkaktr. Bu sebeple de baz eselerin Trke yazlmas

129

kadar doal bir durum olamaz, ancak gelime gsterememitir. nk ynetim kadrosunun ran kltrnn etkisi edebiyatta da etkili olmu bylece Trk dilinin geliimi durmutur. Anadolu corafyasnda farkl kltrlerin olmas halk arasnda konuulan dilleri zenginletirmitir. Anadoluda Trke, Rumca, Ermenice, byk ehirlerde Farsa konuulduu birok aratrmac tarafndan kabul grmektedir (Turan, 1999: 272). Trkenin resmi dil olarak 1277de kabul edilmesi ile birlikte Trkenin geliimin daha hzl olarak baladn ifade ederken Moollarn Anadolu hakimiyeti srasnda hkmdarlarn ve halkn Trke konutuuna dair bilgiler sunmaktadr (Meril, 2003: 116-117). Seluklu Trkesi ile ilgili olan aratrmalarda Orta Asya ile Anadolu arasndaki edebi ve kltrel balantlarn olduu anlalmtr; fakat Seluklularda XI-XIII.yy.larda resmi dilin Trke olmamas din ve medrese dili olarak Arapa, edebiyat dili ve divan dili olarak Farsann kullanlmas yaygnlatrm ve XIII.yy.da Arapa ve Farsa edebi almalar adna altn devrini yaamtr (Korkmaz, 1995: 420). Btn bunlar Trkenin geliiminin yavaladn ifade eden bilgiler olarak karmza kmtr. Dolaysyla edebiyat ve ilim alanlarnda Trkenin kullanmnn az olduu kesin olmakla birlikte halk arasnda Trke konuulamaya devam etmitir. Seluklu Anadolusunun edebi panoramas ile ilgili nemli bilgiler nakleden grler ise biraz daha farkldr ve zellikle uc blgelerle ilgili olarak yorumlar yapabilmemize imkan sunmaktadr.
Seluklular devrinde Anadolu, Arap ve Acem kltrnden alnm gibi grnen da ait bir cila altnda tamamyla milli, samimi, geni bir hayat geiriyordu Milli-dini lkleri urunda arparak Anadoluda yerleen bu Trkmenler iin bir destan asr idi; devletin resmi terifat ve tekilatna kadar nfuz icra eden eski milli cengaverlik ananeleridaima bir arpma halinde bulunmaya mecbur Anadolu Trklerinde, zaruri olarak gelimitir; hele snr boylarnda oturan uc airetleri anane bakmndan, eski seyyar Trk ordularnn hain ve cengaver ruhunu tayorlard (Kprl, 2003: 234).

Bu bilgiler, uc blgelerin yaam artlar iinde gelien ruhu ve edebi yaamn olduunu gsterir. Dolaysyla halk edebiyat noktasnda Trk dilinin yaps geliemeye devam etmitir. Bat Anadolu sahasndaki genel yapy izah etme noktasndaki bu aklamalar Trkmen geleneklerinin devam ettii ile ilgili bilgiler arz etmektedir. Uc blgelerde kullanlan dil asndan da Bizans ile Seluklular arasnda kltrel etkileim yaanmtr. Seluklu ile Bizans arasnda dil asndan ilk etkileimi siyasi uygulamalarla gereklemitir. XII.yy.n ikinci yarsnda Bizans vergi toplama ilerinde

130

yaplan hakszlklar ve adalete duyulmaya balayan gvensizlik, buna mukabil sultann kendi hakimiyeti altna girenlere vergiden muaf tutacan bildirmesinin yaratt cazibe, snrlarda oturan pek ok kylnn Trk topraklarna gemesi sonucunu dourmu ve bylece Anadolunun Bizansl halk arasnda Trke, daha abuk yaygnlama imkan bulmutur. Bizans ynetiminde grev alan Trklerin de Bizansta Trkenin yaatlmasnda nemli bir etken olduu muhakkaktr (Demirkent, 2000: 153). Anadoluda farkl uluslarn bir arada yaama olgusu fakl dillerinde konuulduu sonucuna bizi gtrmektedir. Sosyal ilikiler neticesinde halkalarn iletiim

salayabilmesi adna dil konusunda birbirlerinden etkilendikleri ve genel manada Trk halk arasnda Trke konuulmasna ramen baka milletler ilikiler kurabilmek adna onlarn dillerini de rendiklerini grmekteyiz (Meril, 2003: 115-117). Seluklu eyalet sistemi iinde grdmz u blgelerde bu etkileimi daha da belirgin olarak grmekteyiz. ki farkl toplumun oluturduu kltr ortam onlarn sosyal ilikileri neticesinde gelimi ve dolaysyla bu, dile yansmtr. Eski anlatlanlarn yitimi ile birlikte o anlatlanlarn zerine ina edilen semboller ve terimler de yerini yeni sembollere ve terimlere brakmtr. Bunun en bariz rneklerini de menkbelerde grmekteyiz (Polat, 2004: 203-204). Szl edebiyat alannda Seluklu kltr ile Bizans kltr arasnda benzerlikler ieren bir gelime ile karlamaktayz. Anadoluda Trk dnemiyle birlikte Trkletirilmi ve Heteredoks zmrelerin etrafnda birlemesini salayan bir klt olarak Anadolu kltrnde nemli de bir yer tekil den Battal Gazi klt Seluklular srecinden ok nce de Anadolu kltrnde yer alan bir eydi (Say, 2001:159-165) Ancak Seluklularla birlikte Battal Gazi menkbesi Trk yaps iinde bir menkbe haline getirilmi ve Battal Gazinin kiilii onun bir Trk Alpi olarak benimsenmesine etken olmutur. Bizans kltr iinde de bu menkbeye benzeyen bir destanla

karlamaktayz. Degienes Acritas destan ile Battal Gazi menkbesi arasnda benzer zellikler olduu grlmektedir. Bu destan da ayn Bizans-Arap savalarn konu almaktadr. Degienes Acritasn kahramanlklar ile Battal Gazininkilere

benzemektedir. Bu sebeple her iki efsanenin karlkl etkileimleri ve benzerlikleri Ortaa Anadolusunun toplumsal ve siyasal koullarndan kaynaklandn ifade etmek

131

mmkn (Say, 2001: 166). Szl edebiyat sahasnda Bizans ile Seluklu arasnda kltrel alandaki elerin benzerliinde Bat Anadolu sahasnn nemli etkisi gz ard edilemez. nk bu menkbevi kiiliin Orta ve Dou Anadolu dnda Bat Anadolu da yaatlmas bir tesadf olmad aktr. Bizans-Trk mcadeleleri ve bu sahann her iki siyasi otorite iinde bir snr hatt olarak grlmesi ve blgedeki toplumlarnda bu sahada askeri maksatl faaliyetleri ve bu faaliyetlere uygun yaamlar olduu muhakkaktr. Her iki ulusun birbirine benzer yaamlar bu destanlarn olumasndaki en nemli etkendir. Bir milletin kltrn en iyi yanstan unsurun dil olduundan hareketle Anadolunun Trkleme srecinin aydnlatlmasnda kullanlabilecek dil malzemesini elde etmek iin Mehmed Nerinin Kitab- Cihannma adl eseri zerinde yaplan aratrmalar sonucunda, kullanlan zel adlarla ilgili olarak Trklere ait ahs adlarnn %70i Trke, % 30u Arapa ve Farsa olduu, idari ve dini konularda eitli makam, grev ve kurum adlarnn %66s Trke, %34 Farsa, yer adlarnn %64nn Trke, %3nn Farsa, %33nn de Rumca yada Anadolunun daha nceki sakinlerinin dillerinin kullanld sonucu karmza kmaktadr (Karadoan, 2002: 284-285). Bu bilgi ile Trkenin etkili olarak yaamaya devam ettii sonucu kmaktadr. Ayrca yer isimlerinde Trkenin arlkl olarak kullanlmas dikkat ekicidir. Buradan hareketle Trklerin Anadoluya hakim olma sreciyle birlikte Anadolu corafyasnda bir ok eski Rum ehrinin adn deitirmek suretiyle blgede etkili olduu sonucu kmaktadr. Bat Anadoludaki ehir adlarna baktmzda ise Antiochia-Yalva, Apameia -Mudanya, Dorylaeum-Eskiehir, Ephesos-Efes-Seluk, Nicaea-znik, Polybotus-Bolvadin,

Sozopolis-Uluborlu Isparta, Tralles-Aydn gibi ehir isimlerinini byk oranda ya Trke karlklarnn kullanld yada yeniden isimlendirildii sonucu kmaktadr. Buradan da anlald zere Seluklularn dil bakmndan kendi zelliklerini blgeye yansttklar sonucuna varmaktayz. Bat Anadoludaki ehir isimlerinin Rumca olup onlarn yerine Trke karlklar yada yenilerini kullanld ifade edilirken bir gre gre Bat Anadoludaki birok ehrin isimlerinin aslnda Anadolunun en eski halklar olan Luwilerin dilinden gelen isimler olduunu ve bunlarn Helenletirildiini ifade edilmektedir. Buna gre, Bat Anadoluda Luwi kkenli ehir isimleri ise unlardr:

132

Adramyttia/Edremit, Aidaion Pelegos (Ege Denizi), Akleheloos, Ephesos, Ersos, Myrina, Phokoa/Phokaia (Foa), Eryhrai (Ildr-emenin Kuzeyi), awana/aonia/ania, Kaikos, Kaystros, Kenkhriso, Kordelio (Karyaka), Lada/Lades, Maiondros (Menderes), Maionia, Melaina, Meles, Menemonos/Menemen, Miletos, Mimas, Mykale, Myous, Myrina, Nymhaeion (Kemalpaa), Orthosia (Pelikan Burnu), Pergemon, Pitinal/Pitine (andarl), Priene, Smyrna, Soma, Tabai, Tabala/Davala, Tavas, Temnos, Tralleis (Umar, 1992: 43-53).

Anadolu ehir isimlerinden Rumca olduunu dndmz birok ehir isminin aslnda Anadolunun daha eski devirlerinde yaayan toplumlardan alnarak

Helenletirilmesi, Anadolu kltrnde devamll ve kltr alveriinin nasl bir geliim iinde olduunu gstermesi bakmndan nemlidir. Seluklularn Anadoluya gelii ile iki toplumun gelien sosyal ilikileri sebebiyle birbirlerinin dillerini renmi ve konumulardr. zellikle ticaret ilikilerinin youn olduu Antalyada tm ehir halknn Trke konutuu bilinmektedir (Baykara, 1993: 43). Dolaysyla Trklerin ehirlerdeki hakimiyeti ile birlikte Trkenin Rum halklar tarafndan da renildiini gryoruz. Bunu dnda Trk ordusunda yer alan Bizansl askerlerin Trke bilenlerin (Necipolu, 2001: 31) ve Bizans ordusu askerleri arasnda Trke bilenlerin olduuna dair bilgiler mevcuttur (Anna Komnena, 1996: 330). Ayrca Bizans yneticilerinin esir olarak alnan Trklerin Bizans ehzadelerine arkada olarak seilmeleri bir tesadf olarak deerlendirilemeyecei, bunu yaparken ilerde imparator olacak kiilere Trke retmek maksadnn olduu eklindeki yorumlarn varl da ilgi ekicidir (Demirkent, 1998: 152). Tatikios ve Aksukhosun daha sonra imparator olan Aleksios ve olu Ioannes iin arkada seilmelerinin rneklendii bu bilginin dnda, imparator Manuelin iki kez Trklerle konutuuna dair tarihi kaytlar onun Trke bildii yada karsndaki Trk askerinin Greke bildii anlalr (Demirkent, 1998: 152-153). Siyasi ilikilerin ynetim kadrolarndaki tesiri olarak da

deerlendirilebilecek olan bu bilgiler Trk dilinin Anadoluda yaylmasnda Seluklu etkisini gsteren de bir rnektir. Seluklularla Anadoludaki Rum halknn bir arada yaama olgusu sonucunda dil sahasnda gelien etkileimlerde Trkeden Rumcaya geen kelimelerle Rumcadan Trkeye geen kelime ve deyimlerle ilgili bilgiler incelendiinde zellikle deniz ve balk trleri ile ilgili kelimelerin ounun Rumcadan getiini anlalmaktadr (Umar,

133

1998:325-336). Denizcilik ve balklk ile ilgili Rumcadan Trkeye geen kelimler unlardr: Ahtapot, alarga, barbunya, bora, ipura, dmen, hamsi, istakoz, istiridye, izmarit, kalamar, kalyon, kamara, kampana, kanca, kaptan, karides, karina, kefal, kerevit, kofana, kolyos, kopes/kupes, lakerda, levent, levrek, liman, lodos, lostromo, midya/midye, muo/mio, orfoz, palamar, palamut, palanga, poyraz, pusula, sardalya, snger, uskumru, trata, vapur, vardiya, volta, yal (Umar, 1998: 326327). Orta Asyadan gelen Trklerin denizle balantlarnn olmamas nedeniyle Anadoluda bununla ilgili szckleri Rumcadan almalar kadar doal durum geliemezdi. Bu etkileimin gereklemesinde hi kukusuz Bat Anadoludaki ilikiler etkili olmutur. Denizcilik dnda da Rumcadan alnm kelimeler ise unlardr:
Anadolu, anahtar, aforoz, ahlat, bezelye, biber, bodrum, cmbz, anta, dantela, defne, demet, deri, domates, efendi, elmas, enginar, evlek, falaka, fanus, fayton, fener, fesleen, fndk, fra, fk, firkete, fidan, fide, fistan, gbre, horon, hoyrat, hristiyan, hlamur, skara, iskelet, ispinoz, istavroz, kambur(srttaki), kambur(kii), karanfil, karavana, kerata, kestane, kiler, kilise, kilit, kimyon, kiraz, kiremit, kof, kokore, kola, kopa, krfez, kukla, kulbe, kundura, kurmak (saat, saz v.s.), kutu, kfe, kmes, lahana, lala, lamba, lapa, lastik, limon, lousa, manastr, manav, mandal, mandra, mantar, marul, maydonoz, mendil, mermer, mersin, metelik, mknats, moloz, musiki, mumula, nergis, ninni, paavra, palamut (mee), panayr, papaz, partal, peksimet, penelemek, pestil, pide, portakal, prasa, pudra, salya, salyongoz, semer, snr, sra, srma, slk, amandra, takunya, tavla ( at ahr), tavus, temel, trpan, tomar, turp, skf (yenieri bal), vine (Umar, 1998: 329332).

Bu kelimeler iinde kken olarak farkl dillerden Rumcaya geip oradan Trkeye geenleri ifade edilmemitir. Anadolunun yerli Rum halk ile Trkler arasnda gelien ilikilerde dil alannda grdmz kltrel etkileimin tek ynl olmadn Trkeden Rumcaya geen kelimelerinde olduu grlmektedir. Bu kelimeler ise unlardr:
Baklava, balta, barut, bayat, bayram, beenmek, boaz, bol, boya, boyac, but, brek, ark, iftlik, day (kabaday), daylk (kabadaylk), denek, dolap, dolma, elenti, gem, gve, hal, hovarda, kahveci, kaldrm, kalpak, kam, kapak, kapama (yemek tr), kaplama, kavak, kavgac, kavurmak, kayk, kays, kaymak, kazan, kazanc, kazanmak, kyma, koan, kolan, konak, kova, knk, leblebi, leke, mezelik, oklava, pastrma, pazarlk etmek, pekmez, rezillik, sakatlamak, sark, amak, tencere, teneke, tulum, uur, uursuzluk, yaka, yelek, yourt, yuha, yuhalamak, zar (Umar, 1998: 333-336).

Bu kelimelerde de Arapa, Farsa yada baka dillerden gelen Trkelemi kelimeleri burada ifade edilmemitir.

134

Btn bunlar gstermektedir ki Trkler ile Rumlar arasndaki ilikiler dil sahasnda da kltrel etkileime neden olmutur. Toplumlarn bir arada geen uzun yllar bir ok saha da olduu gibi dil ve edebiyat sahasnda da bir alveri yaratmas iki kltr arasnda etkileim olmad eklindeki grlere verilen cevaplardan biridir. Ge ortaada Trkiyenin siyasal olduu kadar nemli bir kltrel dneme yaad da sylenebileceinden, etimolojik alanda da yaplmas gerek ok ey bulunduu aktr. Bu noktada, dikkati eken bir yap olan Bacal ocan etimolojik olarak zmlemesi zerinde yaplan bir tahlille Baca szc ile ilgili tespitler kltr alveriini gsteren delillerden biri olarak karmza kmaktadr
badceh yada baceg gibi tamlamalardan yola kan ve rzgar alan anlamnda geleneksel Farsa kkenli etimolojisini kimi Farsa szckler bile yalanlyor. nk szck bace biiminde Farsaya da girmitir ve kkenin Trke olabilecei kimi szlklerde ileri srlmektedir. Yaplan aratrmalar eski Osmanl szcklerinin yaklamnn bir rn olarak da izah edilmitir. Ancak bu szck Trkiyeye Batdan byk olaslkla Anadolunun talyan ky kolonileri araclyla en ge XIV.yy.da transfer edildii sylenebilir (Tanyeli, 2000: 245246).

Bu izahattan de anlald gibi Bat Anadolu blgesi kltrel etkileime en fazla ak olan sahalardan biridir ve Bat dilleriyle de bir etkileim iine girmitir. Bu sahann ekonomik zellikleri sadece evresindeki kltrlerle deil Avrupa kltrleriyle bile bir kltr alveriine imkan sunmu zelliklere sahip olduunu gstermektedir. Bunlardan baka Trkenin Rumlar arasnda kullanldna dair en bariz rneklerden olan ve XII.yy.da Trklere ait selamnaleykm szcnn Greke harflerle salamalek eklinde Rumlar arsnda kullanld Bizans kaynaklarndan bize ulaan bilgilerden biridir (Demirkent, 2002: 154). Yani Trklerin Anadolu hakimiyeti ile birlikte Anadoluda gelien ok milletli yeni toplumsal yapda gnlk konuma dili olarak Trke konuulurken dier dillerde konuulmaya devam etmitir (Kuban, 2001b: 64). Btn bunlar gstermektedir ki Seluklularn Anadolu corafyasna hakim olmasyla birlikte toplumsal ilikileri balatan ve toplumlar arasnda iletiimi salayan lisanlar da birbirlerinden etkilenmilerdir. zellikle Trkenin baskn bir dil olarak birok Anadolu ehrinde Rumlar tarafndan konuulmasnda Seluklularn siyasi ve ekonomik stnlkleriyle ilikili olsa gerekir. Ayrca bir arada yaama olgusunun bir sonucu

135

olarak halklarn birbirleriyle olan gnlk ilikileri bu alanda etkileimin balamasndaki en nemli sebep olduu da muhakkaktr. Toplumlarn ilk defa karlatklar nesnelere karlk gelen kavramlar yada gnlk yaamda kullandklar baz kelimeleri kendi dillerine evirmek suretiyle balayan kullanm alkanl kelimelerin bir sre sonra o dile ait gibi kabul edilmesi sonucunu dourmaktadr. rnein denizcilik ve balklkla ilgili kavramlarn Rumca kaynakl olmas kadar doal bir durum yoktur. nk Trkler denizle Anadolu corafyasnda tanmlardr. Dolaysyla bu alandaki nesnelere isimlendirirken Rumca terimleri kullanmalar doal bir sonu olarak karmza kmaktadr. Rumlarla Trklerin gnlk ilikilerinin bir sonucu olarak da bir sre sonra baz kelimelerin alkanlk haline gelip Rumcaya getiinin en nemli rneini ise Salamalek kelimesi veriyor olsa gerek. Dil ve edebiyat alanlnda elde ettiimiz bu bilgiler Seluklu ve Bizans kltrleri arasnda bu alanda da kltr etkileiminin var olduunu kantlamaktadr.

136

SONU VE NERLER Seluklularn Anadoludaki hkimiyetinde Dou ve Orta Anadolu, Trklerin Anadoluya giri sahas olmutur. Ancak Seluklu hkimiyeti buralarla snrl kalmam ve ksa srede Bat Anadoluya kadar olan blgeler Trk hkimiyeti altna girmitir. Bu sahann Seluklu hkimiyetindeki kal srekli olmamakla birlikte blgenin yllar iinde Trkleme ve slamlama srecini yaadn grmekteyiz. Ancak Bat Anadolu, gerek yapsal zellikleri ile gerekse Seluklu ynetiminin tekilatlanmasnn etkisi ile Anadolunun dier alanlarndan farkl bir geliim gstermitir. Seluklularn u vilayetler olarak tekilatlandrd bu alan Orta Asyadan Anadoluyu yurt edinme amacyla gelen Trkmenler iin en uygun blgeler olduu grlmektedir. Trkmenlerin gebe yaam nedeniyle daha ok bu alanlara iskn edilmesi buradaki kltrel yapya farkl bir boyut kazandrmtr. nk Anadolunun yerli halk ile gebe olarak yaayan unsurlar arasnda ilk etapta dmanla dayal balayan ilikiler kltrel etkileimlerin olumasn engellemitir. Bu dmanln sebebi Seluklularn buralar hkimiyetleri altna alma gayretidir. Ancak Anadolunun iinde bulunduu durum gz nne alndnda burada ok da byk bir kopukluk yaratmad anlalmaktadr. Bizansn Seluklular ncesinde bu blgedeki durumuna baktmzda kentsel yaamn ktn, toprak aristokrasisine dayanan bir yapnn ba gstermesiyle birlikte halkn ekonomik manada byk bir zorluk iinde olduu grlmektedir. ehirlerin gerek fiziki durumu gerekse sosyal dokusuna baktmzda Bizans srecinde gelimi bir ehir hayatnn olmad sonucuna varmaktayz. Sadece stanbul iin kullanlan polis kelimesinin Anadolunun dier ehirlerinde kullanmad, kastron dediimiz kasabaky olgusuna dayanan bir yapyla, kentleme srecinde bir k grlmektedir. Buradan anlalmaktadr ki Bizans dneminde Bat Anadoludaki ehirlerde zaten byk bir ekonomik k gereklemi ve bu durumdan en ok ezilen halk olmutur. Halkn ekonomik refahnn kt olmas balangta dman olarak baktklar Seluklulara kar farkl bir tavr gelitirmelerine neden olmutur. Bizans halknn, Bizans Devletine olan gveni ve ballnn azalmasnn sonucu olarak Seluklularn buralara geliinden rahatsz olmak bir yana, Sultanlarn uyguladklar politikalarn da etkisiyle bir memnuniyet havas olumutur. Topraksz kyllerin Seluklularn

137

geliiyle birlikte ekonomik olarak rahatlamalar onlarn Seluklu ynetime ballna neden olmutur. Bat Anadoluda bu izgide balayan Seluklu Bizans ilikileri sre iinde daha da gelierek devam etmi ve bunun sonucu olarak iki kltr birbirini daha yakndan tanyabilmitir. Toplumsal etkileimde etkili olan unsurun sava, g ve ticaret olduu dnldnde bu blge, bu olgular bnyesinde tamtr. lk karlamann savalarla olduu Bat Anadoluda Seluklularn blgedeki hkimiyetinin srekli olmad grlmektedir. Bu durum aslnda Seluklularn hem zararna hem de yararna olmutur. nk siyasi dengeler arasndaki bu mcadele blgede snrl bir sosyal hayatn olumasn engellemitir diyebiliriz. ki gcn, bu Anadoludaki insanlar kendi hkimiyetleri altnda tutabilmek adna daha msamahakr olabilecei sonucunu akla getirmektedir ki Seluklu sultanlarnn Gayr-i Mslim halka olan tavr incelendiinde bu aka grlmektedir. Bat Anadoludaki Seluklu ve Bizans kltrel etkileimi ile ilgili u sonulara ulamaktayz. Bat Anadolunun Trk dnemiyle birlikte ilk etapta ehirleme asndan byk bir geliim gsterdii anlalmaktadr. Bu bilgiden hareketle Bat Anadoludaki ehirlerin hem ekonomik olarak gelitii ve hem de fiziksel olarak Bizans dnemine gre daha geni bir sahaya yayld gzlenmitir. Bunlara rnek olarak verilecek ehirler, znik, Antalya, Denizli ve Eskiehirdir. Bat Anadolu kentlerinde devralnan miras dnldnde Trk dneminde ehirler yapsal olarak deimitir; ancak bu deiimde Bizans kltrnn etkisi olduu ifade edilebilir. nk kale kent organizasyonun uyguland Bizans ehirleri ile Seluklu ehirleri arasnda bu adan bir fark yoktur. Trkler, hkim olduu kentlerde askeri maksatlarla sur kentleri etrafnda kent yaamn ekillendirmilerdir. Trk kentlerinin Anadoluda genelde eski Bizans ehirlerinin arazilerine yakn alanlarda gelitii grlmektedir. Bu sebeple Bat Anadolu kentleri eski Bizans kentlerinin fiziki yapsn byk oranda devralmlardr. Ancak Bat Anadolunun snr blgesi olmas ve Anadoluya gelen Trkmenlerin yerleim politikas iine dhil edilmek istenmesi sebebiyle, Bat Anadoluya daha ok yerleik hayat benimsemeyen Trkmenlerin yerletirildii grlmektedir. Dolaysyla Trkmenler eski Bizans ehirlerinin etrafnda yerlemek ya da yeni ehirler kurma politikas takip etmilerdir. Bu adan Trk dnemiyle birlikte Anadolu kent yaamnn byk oranda

138

deitiini ifade edebiliriz. lk dnemlerde eski Bizans ehirleri etrafnda ehre tutunan ama ehir ekonomisine dhil olmayan Trkmenlerin, zaman iinde yerleiklie getii ve ehir ekonomisi iine dhil olduu grlmektedir. Ayrca Anadoluya yerleenler iinde sadece gebe unsurlarn olmad, yerleik dzende ve ehirlerde yaam Trklerin de Bat Anadolu ehirlerine yerletii grlmektedir. lk etapta Rum halkna yardmc konumunda ekonomik faaliyetlerde yer alan Trklerin zamanla ehir ekonomisinde sz sahibi olduklar grlmektedir. Dolaysyla kent kltr iinde Trkslam gelenekleri arlk kazanmaya balamtr. Bu ereve Seluklularn

oluturduklar kent yaps deerlendirildiinde, Seluklularn Anadoluda var olan ehirleri ihya etme yoluna gittikleri grlmektedir. nk tm Anadoluda SelukluBizans savalar yaanrken imar faaliyetlerinde bulunamayacaklar iin varolan Bizans ehirlerinde Trk kltrnn izlerini yanstmladr. Anadolu kentleme olgusu asndan Bizans etkili bir kent fizii yaratmadklar sylenebilir. Var olan binalarn fonksiyonel zelliklerinin deitirilmesi eklinde bir uygulamayla kentlerdeki yerli etkileri azaltmaya baladklar grlmektedir. Ancak Bat Anadoludaki Seluklu kentlerinin hemen hepsinin Bizans srecindeki gibi kalmayp deitii dnlrse Bizans kent yapsnn Trk dneminde aynen devam etmediini ifade etmemize neden olmaktadr. Ancak bu deiim, Bizans kltrnn kentleme zerinde etkisinin olmad eklinde yorumlanamaz. Bat Anadoluda ilk etapta ehirleme asndan baz etkileimler ortaya kmaktadr. Anadoluya has bir karakter tayan bu ehirleme izgisinde Bizans etkisinin olmamas ihtimal dhilinde deildir. nk Trklerin Orta Asyadan getirdikleri ehir kltrn tamamen buraya adapte etmedikleri grlr. Seluklularn Anadolu ehirlerini ele geirdikten sonra ehirleri tamamen ykp yeniden ina etmek gibi davran iine girmemi ya var olan ehirde yada eski Bizans ehri yaknnda ehirleme yoluna gitmilerdir. Bu sebeple var olan yerli kltrn etkisi ister istemez kendini gstermektedir. Anadoludaki Trk ehirlemesinde, yerleim yaps incelendiinde farkl uygulamalar karmza kmaktadr. Anadoluyu fethetme amacyla ynetici ve nfuz sahibi olan unsurlarn Bizans kentlerine yerlemesinin dnda, Trkmen gruplarnn ticari faaliyetler kapsamnda daha ok dei-toku ekonomisine dayanan ve buna bal olarak

139

her iki toplumun karlkl olarak sosyal, kltrel ve ekonomik ilikileri sebebiyle Bizans kentlerinin etrafnda Trkmenler gebe kltr iinde yaamn devam ettirmi ve adrlarda yaam alanlarn oluturmulardr. Bir deiim sreci olarak ifade edebileceimiz bu sreten sonra, Bizans kentlerinin etrafnda yerleik yaam srecine girmiler ve bylece buralar kalc yerleim alanlar haline gelmitir. Trklerin iki ekilde gerekletirdikleri yerleim politikalar ile Anadolu kent kltrnde ya Trk yerleimi Bizans kentinin yerini almtr ya da Seluklu hkmdarlarnca uygulanan iskn politikasyla yeni kentler olumutur. Krsal blgelerde ise ya Orta Asya ve Horasandan gelen eren veya dervi gibi ahslarn kurduu tekke ve zaviyler etrafnda Trkmenler yerlemeye balamlardr ya da tarmsal retimi artrmak adna Seluklu yneticileri Trkmenleri ya Bizans halk tarafnda terkedilmi krsal yerlemelere iskn etmilerdir ve bylece yeni krsal yerlemeler oluturulmutur. Anadoluda Seluklu dneminde ehirleme olgusundaki bu yaplanma sebebiyle tek tarafl bir kltr etkisini sylemek mmkn deildir. Seluklularn hkim olduklar kentlerde ekonomik faaliyetleri ilk etapta ele geiremese de sre iinde kent ekonomisinde etkin olduklar grlmektedir. Bu sre iinde Rum halkndan baz ekonomik faaliyetleri rendikleri ayn zamanda onlara da yeni eyleri rettikleri bilinmektedir. Dolaysyla ekonomik uralardaki baz zellikleri

birbirlerine rettikleri ve bu nedenle de baz sahalarda birbirlerinden etkilendikleri ifade edilebilir ki bunun en ak rneini hal retimde grmekteyiz. Trklerin Anadoluya getirdii bu ekonomik ve sanatsal uran Rum halkna retildii grlmektedir. Dolaysyla bu faaliyetteki teknik ve motiflerin Rumlar tarafndan kullanlmaya balad grlmektedir ki bu sahada bariz bir etkileim yaandn ifade etmemiz mmkn. yle ki bu etkileim sadece Anadolu ile snrl kalmam, Trk hals Batl ressamlarn tablolarn da sslemitir. Seluklular srecinde Bat Anadolu kentlerinin zaman iinde gelitii grlmektedir. Bu durum hem toplumsal hem de ekonomik canlanmaya neden olmutur. ehirlerdeki ekonomik canll salayan unsur Seluklularn ticareti gelitirici uygulamalardr ki bu noktada Bat Anadolu blgesi en nemli sahay oluturmaktadr. nk bu alanlardaki ehirler hem kara hem de deniz ticaretinde nemli yollar zerindedir. Seluklularn Anadoludaki ticareti gelitirmek adna uygulad kervansaraylar bu alanda kullanld

140

gibi liman kentlerinin ticari potansiyelleri de dikkate deerdir. Antalya, Denizli, Afyon, Eskiehir Seluklu dnemindeki ticari potansiyellerini koruyan kentlerdir. Seluklularn Anadolu hkimiyeti ile birlikte iki devlet arasnda gelien siyasi ilikiler devlet tekilatnda da etkileimlerin olmasna neden olmutur. ki lke sarayndaki mlteciler, yaplan siyasi evlilikler, hanedan yeleri arasndaki ilikiler siyasi alanda iki kltr arasnda etkileimleri dourmutur. Saray adetleri, lke ynetimi, idari ve askeri tekilatma alanlarnda hem Bizanstan Selukluya hem de Selukludan Bizansa geen uygulamalar olmutur. ki toplumun sst dzey kadrolar arasnda gelien iletiim toplumlararasnda, sosyal, kltrel, dini yaam zerinde de etkileri grlmtr. Sanatsal olarak da iki kltrn birbirlerini etkiledii grlmektedir. zellikle Seluklularn Anadoludaki hkimiyetiyle birlikte Anadoludaki yerli ustalarn mimari eserlerin yapmnda grev almas Seluklularn Anadoluda kendilerine has bir sanat slubu oluturma yolunda bir adm atlmasna sebep olduu sylenebilir. Mimari yaplarda Bizanstan Seluklulara geen ya da Seluklulardan Bizansa geen elerin olduu grlmektedir. Ayca Anadoluda Seluklular srecinde dil sahasnda da birbirlerinde etkilenmilerdir. Trke Anadoluda yaygn olarak konuulan bir dil olmu ve Rum halknn da Trke konutuu ifade edilmektedir. Ayn zamanda hem Trkeden Rumcaya hem de Rumcadan Trkeye geen kelimeler olduu bilinmektedir. Bu da iki kltr arasnda karlkl olarak gerekleen bir kltr etkileim olarak deerlendirilebilir. Ayrca kent isimlerinin Trkelemesi sz konusudur. Bu isimlerin Rumca kkenli olmad, Anadolunun en topluluklarnda olan Luwi dilinden gelip Hellenletirilip, Bizansllarca da kullanlmas bu adan bir Bizans etkisinin olmad sonucunu dourmaktadr. ehirlerde gc ve kontrol ele geiren Trklerin Anadolu kentlerinde kurduklar messeseler sayesinde ehirlemeye yansyan baz uygulamalar grmekteyiz ki Ahi zaviyelerinin varl buna rnektir. Bunun dnda Seluklulardan nce Bizansta uygulanan loncalarla benzer baz zellikler de dikkat ekicidir. ki kuruma girite uygulanan merasimleri birbirlerine benzemektedir. Dolaysyla Ahilie Bizans ve Bat kltrnden yansyan bu uygulamalar iki toplum arasndaki kltr alveriinin yaandn gstermektedir.

141

Bizans ile Seluklu arasndaki en gze arpan kltr etkileimi din sahasnda olmutur. Seluklularn Anadoluya hkim olma sreciyle birlikte Anadolunun slamlamas ortaya kmtr. Bu noktada Seluklu srecinde uygulanan, Hristiyan inanlar zerinde temellendirilmi baz inanlarn slam kltr iine dhil olduu grlmektedir. Bugn bile devam eden Hdrellez kltrnn altnda bu etkiyi grmekteyiz. Bunun dnda iki toplum arasnda gelien toplumsal ilikiler sonucunda Rumlarn, Hristiyanlktan slamiyete inanmaya baladklar grlmektedir. Ayn ekilde Seluklularda da Hristiyanla geen kiilerinde olduu bilinmektedir. Bu durum da kltrel etkileim olarak deerlendirebilir. Toplumsal ilikilerin en nemli etkileim sahas olan Bat Anadoluda tm bunlardan hareketle kardmz en belirgin tespit Seluklularn Anadolu corafyasnda etkileime kapal duraan bir yapda olmadan hem Bizans kltrnden etkilendii hem de Bizans kltrn etkilediidir. Ancak bu etkilenmeyi tamamen taklit etme suretiyle gerekletirmemi, kltr eleri iinde kendine has bir izgide oluturabilmilerdir. Buradan hareketle aratrma sahas olarak ok kstl bilgilerin varl bu blgedeki ehirlerin daha derinlemesine, ehir ehir ele alnmas durumunda Seluklu kltr ve medeniyetinin aydnlatlmas noktasnda ok nemli bilgiler elde etmemize olanak salayacaktr. Ayrca toplumlar arasndaki etkileimleri korkutucu bir unsur gibi alglamak yerine, kltrlerin geliimine katk saladndan hareketle yaplacak olan yeni almalarn, bu alanda eksiklikleri giderilecei inancndaym.

142

KAYNAKA Afyon Valilii (2004), Anadolunun Kilidi Afyon, Afyon Valilii Yaynlar, Afyon AKDA, Mustafa (1999), Trkiyenin ktisadi Ve timai Tarihi (1243-1453), Cilt 1, Bar Kitabevi, stanbul AKIN, Himmet (1968), Aydn Oullar Tarihi Hakknda Bir Aratrma, Ankara niversitesi. Yaynlar , Ankara AKPINAR, Turgut, (1995), Bizansta Eitim, Kitap ve Ktphaneler, Mteferrika, Say 5, s. 3-16 AKURGAL, Ekrem (1988), Anadolu Uygarlklar, Net Turistik Yaynlar, stanbul AKURGAL, Ekrem (1998), Trkiyenin Kltr Sorunlar Ve Anadolu Uygarlklarnn Dnya Tarihindeki nemi, Bilge Yaynevi, Ankara AKYREK, Engin (1997), Bir Ortaa Sanat Olarak Bizans Sanat, Sanatn Ortaa, Trk, Bizans ve Bat Sanat zerine Yazlar, Editr: Engin Akyrek, Kabalc Yaynlar, stanbul ALBEK, Suzan (1991), Dorylaiondan Eskiehire, Anadolu niversitesi Yaynlar, Eskiehir ALTINSAPAN, Erol (2001), Eskiehir Blgesinde 13.-14. Yzyllara Tarihlenen Trbeler, Tarihte Eskiehir Sempozyumu I (2-4 Kasm 1997), Anadolu niversitesi Yaynlar, Eskiehir ALTINSAPAN, Erol ve PARLA, Canan (2004), Eskiehir (Seluklu ve Osmanl Yaplar I), Anadolu niversitesi Yaynlar, Eskiehir ALTU KOLAY, lknur (1999), Bat Anadolu14. yzyl Beylikler Mimarisinde Yapm Teknikleri, Atatrk Kltr Merkezi Yaynlar, Ankara ALTUN, Ara (1997), Genelde Trk Sanatnn, zelde Trk Mimarlnn Ortaa Hakknda, Sanatn Ortaa: Trk, Bizans Ve Bat Sanat zerine Yazlar, Editr: Engin Akyrek, Kabalc Yaynlar, stanbul.

143

ALTUN, Ara (2006), Kltr Miras Olarak znik, Uluslar aras znik Sempozyumu Bildirileri, znik ANNA KOMNENA (1996), Alexiad: Anadoluda ve Balkan Yarmadas'nda mparator Alexios Komnenos Dneminin tarihi Malazgirtin sonras, ev.,Bilge Umar, nklap Kitabevi, stanbul ANZERLOLU, Yonca (2003), Karamanl Ortodoks Trkler, Phoenix Yaynevi, Ankara AREL, Ayda (1982), Osmanl Konut Geleneinde Tarihsel Sorunlar, zmir ARNOLD, Sir Thomas Walker (1971), ntiar- slam Tarihi, ev., Hasan Gndzler, Aka Yaynlar, Ankara AYAN, Dursun ve Serap Leloulu-nal (1999), Geleneksel/Krsal retimden Organize retime Gei Srecinde Trkiye ve Trkmenistan Halcl zerine, 2000li Yllarda Trkiyede Geleneksel El Sanatlarnn Sanatsal, Tasarmsal ve Ekonomik Boyutu Sempozyumu Bildirileri, Kltr Bakanl Yaynlar, Ankara AYVERD, Ekrem Hakk (1956), Trk ve Bizans Mimari Unsurlar, stanbul Enstits Dergisi, Cilt II, stanbul Matbaas, stanbul BARKAN, mer Ltf (1942), stila Devirlerinin Kolonizatr Trk Dervileri Ve Zaviyeler Vakflar Dergisi, Say II, Ankara BAYKARA, Tuncer (1969), Denizli Tarihi, Faklte Matbaas, stanbul BAYKARA, Tuncer (1975), Eski Trk ktisadi Hayat ve ehir, stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Tarih Enstits Dergisi, Say 6, stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Matbaas, stanbul BAYKARA, Tuncer (1990), Anadolunun Seluklular Devrinde Sosyal Ve ktisadi Tarihi zerine Aratrmalar, Ege niversitesi Basm Evi, zmir BAYKARA, Tuncer (1993), Bir Seluklu ehri Olarak Antalya, IV. Seluklu Semineri Bildirileri , Antalya Valilii Yaynlar, Antalya

144

BAYKARA, Tuncer (1995), Seluklu Devri ehirlerinin Fiziki Grnleri, IV. Milli Seluklu Kltr ve Medeniyeti Semineri, Konya BAYKARA, Tuncer (1997), Seluklular Devrinde dilik ve Kurumu, Belleten, Say 229, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara BAYKARA, Tuncer (2003), Trk Kltr, IQ Yaynlar, stanbul BEKSA, Engin (1988), Deiimin Tanklar, Sanat Tarihi Aratrmalar Dergisi, Cilt I, Say 3, stanbul BODMER, Jean-Pierre (2001), Seluklular Anadoluda, ev., Ali Osman entrk, Cogito, Yap Kredi Yaynlar, stanbul BROWN, Peter (2000), Ge Antik ada Roma Ve Bizans Dnyas, ev., Turan Kaar, Tarih Vakf Yurt Yaynlar , stanbul CAHEN, Claude (1986), lk Ahiler Hakknda, Belleten, ev., Mrsel ztrk, Cilt L, Say 197, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara CAHEN, Claude (1994), Osmanllardan nce Anadoluda Trkler, ev., Yldz Moran, E Yaynlar, stanbul CAHEN, Claude (2001), 13.yy.da Anadoluda Ticaret, ev., Aykut Derman, Cogito, Say 29, Yap Kredi Yaynlar, stanbul CEYLAN, Mehmet Akif (2004), Alaehir, antay Yaynlar, stanbul CHARANS, Peter (1984), Bizans mparatorluunun kndeki Ekonomik Faktrler, ev., Melek Delilba, Belleten, Cilt XLVIII, say 191-192, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara AATAY, Neet (1989), Bir Trk Kurumu Olan Ahilik, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara ETN, Osman (1990), Anadoluda slamiyetin Yayl, Marifet Yaynlar , stanbul ETN, Osman (2002), skanlarla Anadolunun Trk Vatan Haline Gelmesi, Trkler Ansiklopedisi, Cilt VI, Yeni Trkiye Yaynlar, Ankara

145

EVK, Nevzat (1995), Kltrleraras liki Ve Etkileim Kuramlar zerine, Trk Arkeoloji Ve Etnografya Dergisi, Say 5, Ankara ORUHLU, Yaar (2000), Trkiye Sanatnn ABCsi, Kabalc Yaynlar, stanbul DA, Mustafa (2006), Laskaris Hanedan Dneminde znik ve evresinde Trk

Varl, Uluslararas znik Sempozyumu Bildirileri, Esen Ofset, stanbul DAWSON, Chistopher (1997), Batnn Oluumu, ev., Din Tayan, Dergah Yaynlar, stanbul DELLBAI, Melek (2002), Osmanl Bizans likileri, Trkler Ansiklopedisi, Cilt IX, Yeni Trkiye Yaynlar, Ankara DEMR, Mustafa (2002), Trkiye Seluklularnda Yerleim Yaps , Yeni Trkiye Dergisi, Trkler zel Says, Cilt VI., Yeni Trkiye Yaynlar, Ankara DEMR, Mustafa (2003), Anadoluda Seluklu Dnemi ehirlemesi, Akademik Aratrmalar Dergisi, S. 16, Maestro Yaynlar, stanbul DEMR, Mustafa (2006), Seluklu Hkimiyetinde znik ehri Uluslararas znik Sempozyumu Bildirileri, Esen Ofset, stanbul DEMRKENT In (2000), Trk Yaamnn Bizansa Etkilerinden Birka rnek, Tarih Boyunca Trklerde Ev ve Aile Semineri, stanbul DEMRKENT, In (2002), Hal Seferleri Ve Trkler, Trkler Ansiklopedisi, Cilt VI., Yeni Trkiye Yaynlar, Ankara DEMRKENT, In (2003), Tatikios (Trk Asll Bir Bizans Kumandan), Belleten , Cilt 67 , S 248, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara DEMRKENT, In (2005a), 12. Yzylda Bizansn Ege Blgesinden Gneye nen Yollar Hakknda, Bizans Tarihi Yazlar (Makaleler-Bildiriler-ncelemeler), Dnya Kitaplar, stanbul DEMRKENT, In (2005b), 1071 Malazgirt Savana Kadar Bizansn Askeri ve Siyasi Durumu, Bizans Tarihi Yazlar (Makaleler-Bildiriler-ncelemeler), Dnya kitaplar, stanbul

146

DEMRKENT, In (2005c), 12. yzyla Kadar Bizansda Loncalar, Bizans Tarihi Yazlar (Makaleler-Bildiriler-ncelemeler), Dnya Kitaplar, stanbul DEHL, Charles (2006), Bizans mparatorluu Tarihi, ev., A. Gke Bozkurt, lgi Yaynlar, stanbul DERE, Anton Jozef (1991), Anadolu Alevilii, ev., Fahrettin Yiit, Ant Yaynlar, stanbul DOAN, Sema (2003), Ortaa Manastr Sistemi: Dou ve Bat Manastrlar, Hacettepe niversitesi Edebiyat Fakltesi Dergisi, Cilt XX, Say 2, Ankara DURUKAN, Aynur ve NAL, Mehlika Sultan (1994), Anadolu Seluklu Dnemi Sanat Bibliyografyas, Atatrk Kltr Merkezi Yaynlar, Ankara EKNC, Abdullah (2005), Trkiye Seluklularnn Akdeniz Politikas ve Dou Akdenizde Hakimiyetin Tesisi, Dou Bat, Say 34, Ankara EMECEN (2003), Feridun, Bat Anadoluda Yrkler, lk Osmanllar Ve Bat Anadolu Beylikler Dnyas, Kitabevi Yaynlar, stanbul ERZ, Mehmet (1983), Hristiyanlaan Trkler, Trk Kltrn Aratrma Enstits Yaynlar, Ankara ERTURUL, zkan (1990), Bizansn Kltr Hayat zerine, Sanat Tarihi Aratrmalar Dergisi, Cilt 3, Say 8, s 29-37 ERTURUL, zkan (1995), Bizans Kltr (Genel Bak), Troya Yaynlar, stanbul EYCE, Semavi (1988), znik, Sanat Tarihi Aratrmalar Dergisi, Cilt I, Say 1, stanbul FOSS, Clive (2004), znikin Bizans Surlar 260-1330, Tarih Boyunca znik, ev., Aye Nihal Akbulut, Bankas Yaynlar , stanbul GLCK, Heinrich (1941), Trk Sanatnn Dnyadaki Yeri, Eski Trk Sanat Ve Avrupaya Tesiri, ev., A. Cemal Kprl, Trkiye Bankas Kltr Yaynlar, Ankara GORDLEVSK, V. (1998), Anadolu Seluklu Devleti, ev., Azer Yaran, Ankara

147

GKBEL, Asaf (1936), Aydn, Cilt I, Ahmet hsan Basmevi, Aydn GL, Kemal Vehbi (1971), Anadolunun Trkletirilmesi ve slamlatrlmas, Toker Yaynlar, stanbul GNAY, nver (2003), Trk Halk Dindarlnn nemli ekim Merkezleri Olarak Dini Ziyaret Yerleri, Erciyes niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Dergisi, Say 15, Kayseri HASLUCK, F. W (2003), Bektailik Tetkikleri, ev., Rgb Huls (zden), stanbul, BN BATUTA (2004), Seyahatname, ev., A. Sait Aykut, Cilt I, Yap Kredi Yaynlar, stanbul BN BB (1941), Anadolu Seluki Devleti Tarihi, ev., M. N. Genosman, Uzluk Basmevi, Ankara BN BB (1996), El-Evamil'l-Alaiyye Fi'l-Umuri'l-Alaiyye : Selukname, ev., Mrsel ztrk, Kltr Bakanl Yaynlar, Ankara NCE, Kasm (2004), Uakta Trk Mimarisi, Faklte Kitabevi Yaynlar, Isparta JORGA, Nicolae (2005), Osmanl mparatorluu, ev., Nilfer Epeli, Yeditepe Yaynevi, stanbul KAFALI, Mustafa (2002), Anadolunun Fethi ve Trklemesi, Trkler Ansiklopedisi, Cilt VI., Yeni Trkiye Yaynlar, Ankara KAFESOLU, brahim (1997), Trk Milli Kltr, tken Yaynlar, stanbul KALKANLIOLU, Glgn (1988), Bizansta Dn Trenleri, Sanat Tarihi Aratrmalar Dergisi, Cilt 1, Say 3, stanbul KARA, Seyfullah (2006), Seluklularn Dini Serveni : -Trkiyenin Dini Yapsnn Tarihsel Arka Plan, ema Yaynevi, stanbul KARADOAN, Ahmet (2002), Ad Bilimi Perspektifinden Anadolunun Trklemesi Srecinde Fakl Bir Bak, Yeni Trkiye Dergisi, Trkler zel Says, Cilt VI., Yeni Trkiye Yaynlar, Ankara

148

KAYMAZ, Nejat (1964), Anadolu Seluklu Devletinin nhitatnda dari Mekanizmann Rol, Ankara niversitesi Dil ve Tarih-Corafya Fakltesi Tarih Aratrmalar Dergisi, Cilt II, Say 2-3, Ankara KOCA, Salim (2002), Trkiye Seluklu Sultanlarnn zledikleri Ekonomik Politikalar, Genel Trk Tarihi Ansiklopedisi, Cilt IV., Ankara KORKMAZ, Zeynep (1995), Trk Dili zerinde Aratrmalar, Cilt I, Trk Dil Kurumu Yaynlar, Ankara KPRL, Fuad (1972), Osmanl mparatorluunun Kuruluu, Banur Matbaas, 2. Bask, Ankara KPRL, Fuad (1981), Bizans Messeselerinin Osmanl Messeselerine Tesiri, Aka Yaynlar, Ankara KPRL, Fuad (2003), Trk Edebiyatnda lk Mutasavvflar, Aka Yaynlar, Ankara KYMEN, Mehmet Altan (2003), Trkiye Seluklular Uc Bei Denizlili Mehmet Bey, Trkiye Seluklular zerine Aratrmalar, Kmen Yaynlar, Konya KUBAN, Doan (1965), Anadolu Trk Mimarisinin Kaynak ve Sorunlar, stanbul Teknik niversitesi Mimarlk Fakltesi Yaynlar, stanbul KUBAN, Doan (1972), Ortaa Anadolu-Trk Sanat Kavram zerine,Malazgirt Armaan, Ankara KUBAN, Doan (2001a), Trkiyede Kentsel Koruma (Kent Tarihleri Ve Koruma Yntemleri), Tarih Vakf Yurt Yaynlar, stanbul KUBAN, Doan (2001b), Seluklu anda Anadolu Sanat, Yap Kredi Yaynlar, stanbul KURAT, Akdes Nimet (1936), aka , stanbul KKKURT, lk ve Nihal Arsoy (2001), Afyonkarahisarda El Sanatlar, Editrler: KKKURT, ., M. Uyan, M. Karazeybek, L. Dademir, ve Y. Ilgar, Afyonkarahisar Kt, Cilt I, Afyon Kocatepe niversitesi Yaynlar, Afyon

149

KPEL, zden (2001a), Seluklular ve Beylikler Dneminde Afyonkarahisar, Editrler: KKKURT, ., M. Uyan, M. Karazeybek, L. Dademir, ve Y. Ilgar, Afyonkarahisar Kt, Cilt I, Afyon Kocatepe niversitesi Yaynlar, Afyon KPEL, zden (2001b), Afyonkarahisarda Ticaret, Editrler: KKKURT, ., M. Uyan, M. Karazeybek, L. Dademir, ve Y. Ilgar, Afyonkarahisar Kt, Cilt I, Afyon Kocatepe niversitesi Yaynlar, Afyon LEHMANN, Bruno (1971), Theodar I. Laskaris 1204-22 Ve I: Gyaseddin Keyhsrev, ev., Mihin Eren, Seluklu Aratrmalar Dergisi III, Malazgirt zel Says, Gven Matbaas, Ankara LGHTFOOT, C. S, Bizans Dneminde Afyonkarahisar, Editrler: KKKURT, ., M. Uyan, M. Karazeybek, L. Dademir, ve Y. Ilgar, Afyonkarahisar Kt, Cilt I, Afyon Kocatepe niversitesi Yaynlar, Afyon MELKOFF, rene (1998), Hac Bekta Efsaneden Geree, ev., Turan Alptekin, Cumhuriyet Kitap Kulb, stanbul MERL, Erdoan (2001), Anadolu Seluklularnda Serbest Meslekler, Cogito, Say 29, Yap Kredi Yaynlar, stanbul MERL, Erdoan (2003), Seluklular Ve Trke, Belleten , Cilt: 67 , Say 248 ,Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara MTCHELL, Stephen (19??), Ge Roma Anadolusunda Klasik Dnem Kent Ve Yerlemelerinin Geliimi,Tarihten Gnmze Anadoluda Konut Ve Yerleme, ev., Leyla apan, Habitat II, Tarih Vakf Yurt Yaynlar,stanbul MLAYM, Seluk (1993), Ulusal Kimlik Balamnda Seluklu Sanat III. Milli Seluklu Kltr Ve Medeniyeti Semineri Bildirileri, Seluk niversitesi Yaynlar, Konya NECPOLU, Nevra (2001), Trklerin ve Bizansllarn Ortaada Anadoluda Birliktelikleri (11. ve 12. Yzyllar), Cogito, Say 29, Yap Kredi Yaynlar, stanbul

150

NUTKU, zdemir (1995), Tarihimizden Kltr Manzaralar, Kabalc Yaynevi, stanbul OCAK, Ahmet Yaar (1978), Zaviyeler, Vakflar Dergisi, Cilt XII, Ankara, OCAK, Ahmet Yaar (1990), slam-Trk nanlarnda Hzr Yahut Hzr lyas Klt, Trk Kltr Aratrmalar Enstits Yaynlar, Ankara OCAK, Ahmet Yaar (1991), XIII.-XV. Yzyllarda Anadoluda Trk-Hristiyan Dini Etkileimler Ve Aya Yorgi (Saint Georges) Klt, Belleten, Say 214, Trk Tarih Kurumu Yaynlar , Ankara OCAK, Ahmet Yaar (1992), Menakbnameler: Kltr Tarihi Kayna Olarak Metodolojik Bir Yaklam, Trk Tarih Kurumu, Ankara OCAK, Ahmet Yaar (2002), Alevi ve Bektai nanlarnn slam ncesi Temelleri, letiim Yaynlar, stanbul OKUOLU, Tarkan (1997), Ortaa Trk Mimarl erevesinde Anadolu Seluklu Mescitlerinin Kubbeye Gei Alan zerine nceleme (Tez zeti), Sanatn Ortaa, Trk, Bizans ve Bat Sanat zerine Yazlar, Editr: Engin Akyrek, Kabalc Yaynlar, stanbul OSTROGORSKY, George (1991), Bizans Devleti Tarihi, ev. , Fikret Iltan, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara OZANSOY, Esin (1992), Lydia Blgesinin Tarihi Corafyas, Sanat Tarihi Aratrmalar Dergisi, Say 11, stanbul GEL, Bahaddin (2001), Dnden Bugne Trk Kltrnn Gelime alar, Trk Dnyas Aratrmalar Vakf Yaynlar, stanbul NEY, Gnl (1917), Bizans Figrlerinde Anadolu Seluk Etkisi Seluklu Aratrmalar Dergisi, Cilt III, Gven Matbaas, Ankara NEY, Gnl (1999), Erken Osmanl Sanat: Beyliklerin Miras, Akdenizde slam Sanat, Erken Osmanl Sanat, Beyliklerin Miras, Editrler, Schubet, E., G. ney, Arkeoloji ve Sanat Yaynlar, stanbul

151

NGE, Ylmaz (1995), Anadoluda XII.-XIII. Yzyl Trk Hamamlar, Vakflar Genel Mdrl Yaynlar, Ankara NKAL, Hakk (1996), Anadolu Seluklu Trbeleri, Atatrk Kltr Merkezi Yaynlar, Ankara ZCAN, Koray (2006), Anadolu'da Seluklu Kentler Sistemi Ve Mekansal Kademeleme, ODT Mimarlk Fakltesi Dergisi (METU Journal of the Faculty of Architecture), Say, 23:2, 21 62 ZCAN, Koray (2006), Anadolu-Trk Kent Tarihinden Bir Kesit: Seluklu Dneminde Anadolu-Trk Kent Model(ler)i, Bilig, Say 38, Ankara ZDEMR, Melda (2007), Trk Kltrnde Dericilik Sanat, Gazi niversitesi Endstriyel Sanatlar Eitim Fakltesi Dergisi, Say 20, Ankara ZKSE, Kadir (2003), Anadolunun Trklemesi ve slamlamasnda Tasavvufi Zmre ve Akmlarn Rol, Cumhuriyet niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi, Cilt VII/ 1, Sivas ZSAT, Mehmet (1982), Anadoluda Hellenistik Dnem, Anadolu Uygarlklar Ansiklopedisi, Editr: Vefa lk, Cilt II., Grsel Yaynlar, stanbul PARLAR, Gndegl (2001), Sanat Tarihi Ynleriyle Figrl Anadolu Seluklu Sikkeleri I. Uluslar Aras Seluklu Kltr Ve Medeniyeti Kongresi Bildirileri, Konya PEKMAN, Adnan (1989), Perge Tarihi, 2. Bask, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara PESCH, Urs (2004), Nikai/znik Kiliseleri, Tarih Boyunca znik, Bankas Yaynlar, stanbul PIRENNE, Henri (2000), Ortaa Kentleri-Kkenleri ve Ticaretin Canlanmas , ev., adan Karadeniz, letiim Yaynlar, stanbul POLAT, M. Said (2004), Seluklu Gerlerinin Dnyas : Karacuk'tan Aziz George Kolu'na, Kitabevi Yaynlar, stanbul

152

RAMSAY, W. M (1960), Anadolunun Tarihi Corafyas , ev., Mihri Pekta, Milli Eitim Bakanl Yaynlar, Ankara RHEDT, Klaus (19??), Kent Mi, Ky M? Orta Ve Ge Bizans Anadolusunda Konut Ve Yerleme, ev: Zeynep Rona, Tarihten Gnmze Anadoluda Konut Ve Yerleme,Habitat II, Tarih Vakf Yurt Yaynlar, stanbul RCE, Tamara Talbot (1998), Bizans'ta Gnlk Yaam: Konstantinopolis Bizans'n Mcevheri, ev., Bilgi Altnok, Gebe Yaynlar, stanbul RUNCMAN, Stephen (1943), Anadolunun Ortaalardaki Rol Belleten, Say 27, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara SARIKAYA, Mehmet Saffet (2002), XIII-XVI. Asrlardaki Anadoluda

Ftvvetnamelere Gre Dini nan Motirleri, Kltr Bakanl Yaynlar, Ankara SARRE, Friedrich, Kkasya Seyahati: 1895 yaz: Seluklu Sanat ve lkenin Corafyas zerine Aratrmalar, ev., Dara olakolu, Pera Turizm ve Ticaret, stanbul SAY, Yamur (2001), Seyyid Battal Gazi Klt ve Seyyid Battal Gazi Klliyesi, Tarihte Eskiehir Sempozyumu I (2-4 Kasm 1997), Anadolu niversitesi Yaynlar, Eskiehir SAY, Yamur (2003), Anadolu Kltr, Edebiyat ve nan Tarihinde nemli Bir Kaynak: Battalname, SAY, Yamur (2007), Anadolu Kltr Tarihinde nemi Bir Kaynak: Battalname http://www.aleviakademisi.de/dosyalar/battalname.pdf (05.08.2007) SEVENGL, Refik Ahmet (2006), Seluklu Trklerinde Elence,

http://www.memleket.com.tr/news_detail.php?id=6073 (15.07.2006) SEVM, Ali ve MERL, Erdoan (1995), Seluklu Devletleri Tarihi, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara SEVN, Nureddin (1968), Trk Glge Oyunu, Milli Eitim Basmevi, Ankara STRZYGOWSK, J., H. Glck, F. Kprl (1941), Eski Trk Sanat Ve

153

Avrupaya Tesiri, ev., A. Cemal Kprl, Trkiye Bankas Kltr Yaynlar, Ankara STRABON (1987), Anadolu Corafyas (Kitap XII,XIII, XIV), ev. Adnan Pekman, Arkeoloji Ve Sanat Tarihi Yaynlar, stanbul SMER, Faruk (1960), Anadoluya Yalnz Gebe Trkler Mi Geldi?, Belleten, Cilt XXIV, Say 96, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara EKER, Mehmet (1993), bn Batutaya Gre Anadolunun Sosyal ve Kltrel ve ktisadi Hayat le Ahilik, Kltr Bakanl Yaynlar, Ankara EKER, Mehmet (1993), bn Batutaya Gre Anadolunun Sosyal, Kltrel Ve ktisadi Hayat le Ahilik, Kltr Bakanl Yaynlar , Ankara EKER, Mehmet (2002), Anadoluda Bir Arada Yaama Tecrbesi : Trkiye Seluklular Ve Osmanllarda Mslim - Gayr- Mslim likileri, Diyanet leri Bakanl Yaynlar, Ankara TANER, Aydn (1977), Trkiye Seluklularnn Kltr Hayat (Menakibl-Arifinin Deerlendirilmesi), Bilge Yaynlar, Konya TANLL, Server (1988), Yzyllarn Gerei Ve Miras, nsanlk Tarihine Giri lk a, Say Yaynlar, stanbul TANYEL, Uur (19??), Anadoluda Bizans, Osmanl ncesi Yerleme Ve Barnma Dzeni Tarihten Gnmze Anadoluda Konut Ve Yerleme,Habitat II, Tarih Vakf Yurt Yaynlar, stanbul TANYEL, Uur (1987), Anadolu Trk Kentinde Fiziksel Yapnn Evrim Sreci, Baslamam Doktora Tezi, stanbul niversitesi Fen Bilimleri Enstits TANYEL, Uur (2000), Ge Ortaada Trkiyeye Batdan Bir Mimari Eleman transferi: Bacal Ocak, Sanatta Etkileim Sempozyumu, Haz. Zeynep Yasa Yaman, Hacettepe niversitesi Edebiyat Fakltesi Sanat Tarihi Blm, Ankara TOGAN, Zeki Velidi (1946), Umumi Trk Tarihine Giri: En Eski Devirlerden 16.Asra Kadar, smail Akgn Matbaas, stanbul

154

TOPAL, A. Kadir (2004), Kavramsal Olarak Kent Nedir ve Trkiyede Kent Neresidir? Dokuz Eyll niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Dergisi, Cilt 6, Say 1, zmir TURAN, Osman (1946), Seluklu Kervansaraylar, Belleten, Cilt X, Say 39, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara TURAN, Osman (1999), Seluklular Zamannda Trkiye, Boazii Yaynlar, stanbul TURAN, erafettin (1990), Trkiye-talya likileri: Seluklulardan Bizansn Sona
Eriine, Metis Yaynlar, stanbul

UMAR, Bilge (1992), Kordelio-Karyaka ve Smyrna-zmir Adlarnn Anlam zerine, zmir, Editr: Eniz Batur, Yap Kredi Yaynlar, stanbul UMAR, Bilge (1998), Trkiye Halknn Ortaa Tarihi Trkiye Trkleri Ulusunun Oluum, nklap Kitabevi, stanbul UYUMAZ, Emine (2001a), Anadolu Seluklu Sultan I. Alaeddin Keykubad Dnemine (1220-1237) Bir Bak, Cogito, Say 29, Yap Kredi Yaynlar, stanbul UYUMAZ, Emine (2001b), Trkiye Seluklu Sultanlar, Melikleri ve Meliklerinin Evlilikleri, I. Uluslararas Seluklu Kltr Ve Medeniyeti Kongresi Bildirileri, Konya UZUNAARILI, smail Hakk (1932), Ktahya ehri, Devlet Matbaas, stanbul LKEN, Hilmi Ziya (1969), Anadolu rf ve Adetlerinde Eski Kltrlerin zleri, Ankara niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi, Cilt 22, Ankara LKER, Necmi (2002), Bat Anadolunun Trklemesi: zmir rnei, Trkler Ansiklopedisi, Cilt VI.,Yeni Trkiye Yaynlar, Ankara NAL, Rahmi Hseyin (1982), Osmanl ncesi Anadolu Trk Mimarisinde Takaplar, Ege niversitesi Yaynlar, zmir RETEN, Hseyin (2006), Bir Antika Okul-Gymnasion-ktphanesi:Nysa

Ktphanesi, Grler/Trk ktphanecilii, Say 20 (2), Ankara

155

VRYONIS, Speros (1971), The Decline Medieval Hellenism In Asia Minor And The Process Of Islamization From The Eleventh Through The Fifteenth Century, London VRYONIS, Speros (1999), Bir Dnya Uygarl: Bizans, ev., zden Arkan, Cogito, Say 17, Yap Kredi Yaynlar, stanbul WTTEK Paul (1999), Mentee Beylii, ev., O. . Gkyay, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, stanbul WTTEK, Paul (1936), Bizans Seluklu Mnasebetleri, lk Halkevleri Dergisi, Cilt VIII., Say 44, Ankara WTTEK, Paul (1970), Bizansllardan Trklere Geen Yer Adlar, ev., Mihin Eren, Seluklu Aratrmalar Dergisi, Say I, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara WTTEK, Paul (1971), Rum Sultan, ev., Mualla Serdem, Bat Dillerinde Osmanl Tarihleri, Trkiye Yaynevi, stanbul WTTEK, Paul (1995), Osmanl mparatorluunun Douu, ev., Fatmagl Berktay, Pencere Yaynlar, stanbul YARA, Ahmet (1993-1994), Anadolu Gymnasionlarnn Geliimi, Sanat Tarihi Aratrmalar Dergisi, Say 12, stanbul YELKEN, Ramazan (2001), Sosyolojik Adan Afyonkarahisar, Editrler: KKKURT, ., M. Uyan, M. Karazeybek, L. Dademir, ve Y. Ilgar, Afyonkarahisar Kt, Cilt I, Afyon Kocatepe niversitesi Yaynlar, Afyon YETKN, erare (1986), Anadoluda Trk ini Sanatnn Gelimesi, stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Yaynlar, stanbul YETKN, erare (1991), Trk Hal Sanat, Trkiye Bankas Kltr Yaynlar, Ankara YILDIZ, Hakk Dursun (1981-1982), Ktahyann Tarihesi, Ktahya, Atatrkn Doumunun 100. yl Armaan, stanbul

156

YILDIZ, Hakk Dursun (1986), slam Devleti Hizmetinde Trkler, Doutan Gnmze Byk slam Tarihi, Editrler: SEYTHANOLU K., A. R. elebi, A. Huritolu, V. Vakkaksolu, Yaynlar, stanbul YILMAZ, Leyla (2002), Antalya, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara Redaktr: Hakk Dursun Yldz, Cilt III., a

157

ZGEM Muhsine Sarca 24.09.1980 Kocaeli/Glck doumlu olup, lk retimini Glck Barbaros lkokulunda, Orta eitimini Glck Barbaros Hayrettin Lisesinde

tamamlamtr. Yksek renimini 1998/2002 yllar arasnda yapm olup, Sakarya niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi Tarih Blm mezunudur. Halen Sakarya niversitesi Sosyal Bilimler Enstitsnde Ortaa Tarihi Bilim dal zerine yksek lisan eitimi almaktadr. 2002-2003 eitim retim ylndan itibaren Kocaeli de zel kurumlarda grev yapmaya balam olan Muhsine Sarca halen Kocaeli de zel bir dershanede grev yapmaktadr.

158