YUNAN HEYKEL: ARKAK DNEM

Sir John Boardman 1927 ylnda domutur. Eitimini Chigwell School ve Magdalene College, Cambridge yapmtr. Yunanistan'da bulunduu yllar boyunca Atina'daki British School of Archaeology'de Yardmc Mdr grevinde bulunmu, Eski zmir, Girit, Sakz ve Libya'daki kazlara katlmtr. Oxford Ashmolean Mzesi'nde drt yl boyunca Yardmc Kratrlk yapm, daha sonra Oxford niversitesi Merton College'in Klasik Arkeoloji Bl m ' n d e retim yelii yapmtr. Sir Boardman, halen Oxford niversitesi Klasik Arkeoloji ve Sanat Blm'nn Lincoln Profesr Emirutus'u ve British Academy'in Akademik yesi unvanlarna sahiptir. Profesr Boardman, Eski Yunan Sanat ve arkeoloji zerine birok eser yazmtr. Yaynevimiz, World of Art serisindeki Yunan Heykeli: Klasik Dnem, Yunan Heykeli: Ge Klasik Dnem, Siyah Figrl Atina Vazolar, Krmz Figrl Atina Vazolar: Arkaik Dnem, Krmz Figrl Atina Vazolar: Klasik Dnem, Erken Dnem Yunan Vazolar ve Yunan Sanat adl yedi eserini daha Trke yaymlayacaktr. eviriyi yapan Dr. Yaar Ersoy, Bilkent niversitesi Arkeoloji Blm'nde retim yesidir.

Atina Akropolisi'nden buza tayan erkek, Atina, [112] ye baknz.

YUNAN HEYKEL
Arkaik Dnem

JOHN BOARDMAN

481 llstrasyon

eviren

YAAR ERSOY

homer kitabevi

ISBN 9 7 5 - 8 2 9 3 - 2 1 - 4

Yunan Heykeli Arkaik D n e m John Boardman zgn Ad Greek Sculpture T h e Archaic Period Thames and Hudson Ltd, Londra (Dzeltme 1991, Yeniden basm 1996, 4. Basm) eviren Yaar Ersoy

Ofset Hazrlk Engin Terim Deniz Terim

Bask Yapm Ofset

Trke 1. Basn 2001 Homer Kitabevi ve Yaynclk Ltd. ti.

Trke evirinin tm yayn haklar sakldr. Tantm iin yaplacak ksa alntlar dnda yaymcnn yazl izni olmakszn hibir yolla oaltlamaz. Homer Kitabevi ve Yaynclk Ltd. ti. Yeni ar Cad. No:28/A Galatasaray 80050 stanbul Tel: (0.212) 249 59 02 (0.212) 292 42 79 Faks: (0.212) 251 39 62 e-mail: homerkitabevi@superonline.com

NDEKLER

1 GR 2 KARANLIK ALAR VE GEOMETRK DNEM 3 ORENTALZAN STLLER Girit ve Yunanistan'daki Doulu Stiller; Daedalik Stil; Dier Erken Arkaik Dnem Heykeltralk Eserleri 4 MERMER VE ANITSAL HEYKELTRALIK ESERLER YAKI AIK 570'E KADAR lk Mermer Heykeller; Kouroslar; Koreler; Perirrhanterionlar; Sanatlar ve Antik Yazarlar RESMLER 1-80 5 Ol GT TNLAAN ARKAK SLUPLAR YAKLAIK 530'A KADAR Kaynaklar; Kouroslar ve Gerekilik; Koreler; Dou Yunan Heykeli ve Heykeltralar; Attika Heykeli ve Heykeltralar ( Phaidimos, Rampin Ustas, Paroslu Aristion); Dier Blgeler; Oranlar ve Teknikler 6 GE ARKAK STLLER YAKLAIK 480'E KADAR Attika Heykeli ve Heykeltralar (Endoios, An tenor); Dou Yunan Heykeli ve Heykeltralar; Dier Blgeler RESMLER 81-186

9 12

21

34

69

94

105

7 MMAR HEYKEL Konum ve Yap; Balanglar: Korfu; Atina; Merkez ve Gney Yunanistan; Hazine Binalar; Dou Yunan 8 KABARTMALAR Mezar Kabartmalar; Adak Stelleri ve Dier Kabartmalar 9 HAYVANLAR VE CANAVARLAR 10 SONU RESMLER 187-271 Ksaltmalar Notlar ve Kaynaka llstrasyon Dizini Sanatlar Dizini Genel Dizin

166

181

188

190

193

262 263 269 270 271

BLM I GR

"Eski Yunan sanat tarihine eletirel bir yaklamla bakldnda, aslnda Yunanllarn gerek anlamda sanat eseri yapmaya olduka ge bir tarihte baladklar grlr. Pers savalar ardndan Yunanllarn nnde bir anda yepyeni bir dnya alr ve bu tarihten sonra Yunan toplumu da byk bir hzla ilerlemeye balar. Ancak Yunanllar tarafndan Pers savalarndan nce retilen ve ne yazk ki pek az gnmze ulaabilen hemen her eser, nyargsz bir bak ile deerlendirilseler dahi kelimenin tam anlamyla neredeyse ilkel grnmldrler". Byk tarihi Niebuhr bu yzyln banda yukardaki satrlar yazdnda aslnda Pers savalar ncesindeki dneme ait olan Arkaik Yunan sanatndan ok snrl eser bilinmekteydi ve akas bunlarn bir ou da nyargsz olarak deerlendirilmemilerdi. Yunan sanat getiimiz yzylda, esasen eski alarda talya'ya ihra edilen vazolar ve bronz eserler zerinde yrtlen sabrl bilimsel tanma abalaryla renilmekteydi. Yunan heykeltral da zellikle son birka yzyldr kazlardan elde edilen buluntular yardmyla bilinmekteydi. Stil kritii ve incelemeleri ile kazanlan uzmanlk ve snrl da olsa antik yazarlardan gnmze ulaabilen metinler bir araya getirilerek Klasik dnem heykeltralnn geliimi nispeten ak bir ekilde grlmekteydi. Aslnda blgeler arasndaki bamszln gl olduu erken dnemlerde sanatsal sluplarn geliimi, bunlarn kkenleri ve tarihlerinin belirlenmesinde bilimsel bir fikir birliinden sz edilmesi ok gtr, ayrca bu durumun ispatlanm olmasn grmek de o denli artc deildir. Arkaik dnem, Klasik Yunan sanatnn tohumlarnn ekildii bir sreci temsil eder, ancak sz konusu sanatn geliimi kesin biimde ya da zetlenerek yazlan sanat tarihi aratrmalarnn gsterdii kadar dorusal ya da dzgn deildir. Realizmin gerekletirilebilir ve istenilen bir ama olarak anlalmasna kadar bu konuda doru ve bilinli bir aba sz konusu olmayabilirdi. phesiz ok sayda yanl balanglar, ksr stiller ve tekniklerle megul olunan dnemler de sz konusuydu. Yunan sanat ile ilgilenen bir sanat tarihisi temelde ilgi konusu olan bu sanatn niin gzlenen yolu setiini ve buradaki mantn ne olduunu anlamaya alr. Dier yandan bir arkeolog ise en basitinden eserlerin tarihlendirilmesine dnk izleri deifre etmekle urar, bu sanat etkileyen kaynaklar deerlendirir ve yabanc etkilerin kkenlerinin izlerini srer. konograf da yzyllar boyunca bat sanatna kaynaklk eden Yunan sanana ait anlam slubunun kuraln ve ileyi mekanizmasn incelemekle ykmldr. Gnmzde eski Yunan sanat aratrmalar ise yukarda belirtilen farkl yaklamlarn birbiri iine geip sk skya bal olma zorunluluu tad bir uzmanlk dalna dnmtr. 7

Elinizdeki bu kk boyutlu alma, Arkaik d n e m heykeltralna ait izleri gerei gibi ortaya koymay, ayn zamanda bu sanattaki geliimin daha iyi anlalabilecei bir dzeni ya da emay da belirlemeyi amalar. Eer bu aba gereklemez ise elde edilen sonucun, okuyucu iin olduu kadar yazar iin de skcl kantlanacaktr. Aslnda bu kitapta ortaya konan fikirlerin bir ou o denli tartmal deildir; ancak baz blmlerde sorunlarn sunuluu iin seilen slup yenidir. Kitabn metin blm malzemenin karakterinden tr byk oranda arkaik stilin dnemsel ve blgesel tarihi zerinde younlar. Ancak bu apta bir alma, snrlarnn elverdiince seici bir yaklamla, konu ile dorudan balantl merkezleri, isimleri ya da baz eserleri darda brakmay veya onlardan ok ksa bir ekilde bahsetmeyi deil aksine etrafl ve geni olmay amalar. Benzer kapsamda Atina siyah figr ve arkaik dnem Attika krmz figr vazolarn konu alan el kitaplarnda olduu gibi bu almada da kullanlan resimler kk boyutlu ancak zellikle ok saydadrlar. Metine elik eden bu resimlerin amac bilinen ancak bunun yannda birok yaynda o denli sk rastlanmayan rnekleri bir arada gstermek, onlar bir kez daha hatrlatmaktr. Fotoraflardan anlalmas zor olan rnekler ve kompozisyonun stildeki kk farkllklara gre daha nemli olduu eserler iin izim kullanlmtr. Ayrca nemli antlardaki anlatml kabartmalar iin Marion Cox tarafndan birok el kitabnda, hatta byk formattaki yaynlarda bile yer almayan yeni izimler yaplmtr. Resim alt yazlan da bilinli olarak geni tutulmutur, bunun sonucu olarak da esas metin blmnde arlk teknik verilere ve seilen konulara ayrlmtr. Metnin sonundaki notlar, resimleri bulunan tm eserlerle (ki bu resim numaralar keli parantezler iinde belirtilmilerdir) ilgili olarak daha geni bilgileri ieren kaynaklar ve daha kapsaml almalar tantmay amalar. phesiz kullanlan btn tarihler sa'dan n c e y e aittir. Aksi belirtilmedike byk harfler ile yazlan kutsal alanlarda tanrnn kendisi sununun yapld kii olarak kabul edilmelidir. Ayn ekilde nemli mzeler kent ismi ile bir tutulmutur. "Akropolis" kelimesi ile Atina Akropolisi kastedilmitir. Yine farkl ekilde belirtilmedike eserler iin kullanlan malzeme mermerdir, llerde de metrik sistem kullanlmtr. Bu dizinin format gerei grsel malzemeyi mmkn olduunca oaltabilmek iin, metinde bilinli bir ekilde setiim ksa ve zl tarz umarm okuyucu tarafndan mazur grlr. Bu almann kapsamna anakara Yunanistan'ndan, adalardan ve Ege denizinin dou sahilindeki topraklardan yani "Dou Yunan" blgesinden gelen rnekler dahil edilmitir. Gney talya ve Sicilya'daki Yunan kolonileri, daha snrl da olsa Afrika ve Karadeniz kysndaki yerlemeler de phesiz bu alanda eitli katklara sahiptirler, ancak bu blgelerdeki atlyeler hem dierlerinden tremiler hem de esas blgedeki sluplar zerinde dikkate deer karlkl bir etkiye de sahip olmamlardr. Bu merkezler ile ilgili deerlendirmeler, bu el kitabnn devam olarak nerilen almann ieriine dahil edilmelidirler. Bu bask iin (1991) metin ve notlarda kk dzeltme ve ekler yaplm, ve Resim 212.1 ve 2'ye de yeni izimler eklenmitir. 8

BLM II KARANLIK ALAR VE GEOMETRK DNEM

Yunanistan'daki Tun a uygarl onikinci yzylda, daha sonraki dnemlere ardndan gelen Karanlk alar boyunca tatan heykel yapma gelenei konusunda bytlp canlandrlacak hi bir miras brakmadan sona erer. Mykenliler tarafndan yaratlan ok az sayda eser (Mykenai, Aslanl Kap'daki kabartma gibi) sonraki dnemlerde grlebileccek ekilde ayakta kalabilmiler; ancak bunlar da daha ge tarihlerde retilen eserlere dorudan modellik etmemilerdir. Teknik ynden daha fazla aba gerektiren ve saraylarn himayesinde gelien sanat faaliyetlerinin unutulduu bir dnemde, ayakta kalabilen yegane zanaat gelenekleri phesiz en basit tekniklere dayananlardr. Sonras iin aslnda ok dk bir umut tasa da Myken dnemi ile Karanlk alar arasnda kltrel ve sanatsal anlamda bir devamlln belirlenmesi ya da bunun farkna varlmas nemlidir. Tun a'nn ge dnemlerinde, hem Yunanistan'da hem de Girit'te kilden yaplan ve aralarnda olduka byk rneklerin de yer ald fgrinleri mleki arknda ekillendirmek ok yaygn bir uygulama idi. Gvdeleri silindirik formda yaplan hayvan veya ayakta duran insan figrlerine sonradan elde serbeste ekillendirilen kol, bacaklar ve ba eklenmekteydi. Sonuta bu figrler herhangi bir vazonunki ile benzer toprak boyalar ve sslemeler kullanlarak boyanmakta ve ardndan frnlanmaktaydlar. Hatta bu tarihlerde yaplan figrlerden bazlar esas anlamda vazo ilevini grmekteydiler. Ege'de ayakta duran insan figr yapma gelenei ok ak bir ekilde Girit'te izlenmektedir [1-2]. arkta ekilen hayvan figrleri de Yunan dnyasnda birok blgede ve Kbrs'ta adak eyas olarak kullanlmakta ya da mezara hediye olarak braklmaktaydlar. Bu almada resimlerini de verdiimiz daha zenli yaplm iki rnek, yalnz buluntu durumlar itibariyla deil, ayn zamanda vazo ressamlar tarafndan yaplan sslemeleriyle de birbirlerine olduka yakndrlar. Bu eserlerden ilki, Atina'dan gelen ve onuncu yzyla ait olan bir geyik heykelcii [3], dieri ise biraz daha ge tarihli olan ve Euboia'dan gelen kark bir yaratk tasviridir [4]. Son deindiimiz eser, aslnda Yunanllarn daha ge tarihlerde kentauros olarak isimlendirdikleri mitolojik bir yaratktr. Aada greceimiz zere Yunan sanatnda bu ve bunun benzeri insan ve hayvanlarn bir araya getirilmesi ile oluan canavarlar, sphinksler ve boa adamlar bol olarak kullanlmlardr. Bu iki eserdeki stil olduka gsterili olsa da, Karanlk a'a ait dier birok kk heykel gibi bunlar da gerekte nemsiz eserlerdir. Yunan sanat, figr tiplerinde eitliliin ortaya kmas ve daha gelikin bir seviyeye ulaabilmek iin ok sayda yerli veya yabanc sanat eserlerinin ivmesine ihtiya duymaktayd. 9

Aslnda sonuta bu dnemin eserleri belki o denli artc deildir, ama toplu olarak deerlendirildiklerinde bunlarn Yunan heykeltralnn daha sonraki tarihi iinde nemli rolleri stlendikleri grlecektir. Geometrik dnemin ilerine geldiimizde, zellikle sekizinci yzylda, Yunanistan'da sanat alannda gerek bir rnesansa tank oluruz. Blgede nfus byk bir art gstermitir. Dier yandan kentler hem artan nfus sonucunda vatandalar iin yeni topraklar bulmak, h e m de yeni kaynaklar elde etmek iin denizar lkeler, zellikle de Gney talya ve Sicilya ile ilgilenmeye balamlardr. Bu arada gelien ticaret ve yaplan seyahatler sonucunda olduka ileri bir kltr seviyesine sahip olan Yakn Dou, Yunanl zanaatkarlarn hnerlerini ve isteklerini arttrmtr. Yunanistan'da sanatlarn meziyetlerinin odaklandklar ve yaplan adaklar iin de belli bir pazar oluturan birok nemli kutsal alan bu srete kurumsallar. Bunlardan bazlar yerel (Atina ve Samos gibi), bazlara da ulusal neme sahiptirler (Olympia, Delphi ve Dodona gibi). Biraz sonra greceimiz gibi Dou'nun Yunan dnyasna yapt katk ok zeldir. te yandan kil ya da tuntan yaplan heykeltralk eserleri belki sayca fazladrlar ama bunlarn hepsi de kk leklidirler. Bu dnemin kil heykelcikleri elde ekillendirilmiler ve frnlanmlardr; yapmlarnda mleki arknn kullanm ok daha az ve snrldr. Balmumu ekirdek zerine kaplanan kilin frnlanmas ile elde edilen kalplarda retilen tun rnekler masiftirler. Sonuta Geometrik d n e m d e yaratlan her eser tektir, bir baka kopyas yoktur ve tun objelerin kalplarnn da yeniden kullanlmas mmkn deildir. Kilden ya da bronzdan olsun yle ok sayda fgirin, vazolara eklenti olarak ssleme amacyla yaplmlar, ok sevilen ve pahal bir e r s u n u olan kazanlarn halka eklindeki k u l p l a r n a yerletirilmilerdir [5].

Teknik adan kazanlan ustaln r n saylabilecek olduka yumuak plastik formlar, ksa bir sre iinde giderek daha fazla ayrntya yer verilen Geometrik elemanlara, dkm ilemi srasnda veya bronz figrlerin zerine kazma yntemiyle veya pimi toprak eserlerde boyanarak uygulanmaya balanmtr [6]. Dnemin dier stilistik zellikleri ise vazolar zerine boyanan ada figrler ile ak parallellikler kuracak tarzda boynun, kollarn ve bacaklarn incelip uzamas ve vcudun eitli blmlerinin geometrik biimler almasdr. Vazo ressam gen ekilli bir insan gvdesi tasvirini gerekletirirken gl ve geni omuzlar, uzun ve yapl bacaklar, dar kalalar yaratr, ayrca vcudun her bir blmn de ok alldk bir ekilde "cepheden" tasvir eder. Kilden heykelcik yapan sanat yani koroplast ve bronz ustas da eserlerine bir boyut daha ekleyerek ayn formllere uyar ve figrlerini ayr ayr blmler halinde tasarlar. rnein geometrik dnem tasvirlerinde figrn st gvdesi cepheden bakldnda olduka geni, ancak yandan bakldnda ise gofret kadar incedir. Bacaklar ise nden bakldnda leylek baca kadar narin, yandan grnte ise olduka gl ve yapldr.
o

Bu d n e m e ait eserleri youn bir biimde yukarda isimlerini verdiimiz kutsal alanlarda sunu olarak bulmaktayz. Serbest d u r a n figrler tanrlar rnein Olympia'da sava yn vurgulanan Zeus gibi- ya da hayvanlar betimleyebilirler. Bu d u r u m d a sz konusu figrler kurban edilen hayvanlarn bir anlamda (boa figrlerinde olduu gibi) yerlerini almakta, kazanlan bir baarya duyulan kran ifade etme amac da tamaktaydlar (rnein at nemli bir stat sembolyd). Ayrca kutsal alanlarda sunuyu yapan kiinin kendisi de bazen bir sava [7] ya da arabac olarak karmza kar. Bu dn e m d e hayvan figrleri arasnda ska karlatmz atlar, seyrek de olsa geyikler [8, 9], kular, bcekler ve yaban tavanlar altlar oyma ssler ile bezen e n drtgen, bazen de yuvarlak ekilli ortalar ak plakalara tutturulmulardr. Bu kk sunular herhalde kutsal alanlarda asl olarak sergilenmekteydiler. nsan figrleri gibi hayvan tasvirleri de vazolar zerine izilen rneklere benzer. Atlarn bazen dz braklan, bazen yeleleri ksa izgiler ile vurgulanan gl boyunlar vardr. Bunlarn b u r u n ksmlarnn ekillendirilii de baz rneklerde trompeti andrr. zellikle Peloponnesos ve Orta Yunanistan'da elimize bol miktarda geen bu tr bronz at heykelcikleri Geometrik d n e m d e k i yerel stillerin saptanmas k o n u s u n d a bizlere nemli bilgiler salar. Dnemin sonuna yaklatmzda figrlerin zerine dlen yazlar genellikle sunuyu yapan kiiyi, s u n u n u n yapld tanr ya da tanray ve bazen de verilen hediyenin ayrntlarn [10] yanstr. Bu d n e m d e bazen tek bir fig r n p o z u n d a (oku ya da mifer yapan usta tasvirlerinde olduu gibi [11]), bazen de k o n u n u n kahramanlk ile ilikili olduu grup tasvirlerinde [12, 13] baarl kompozisyonlar bulmak m m k n d r . Bu rnekler bize Yunan t o p l u m u n u n herhangi bir eyi anlatma k o n u s u n d a sahip olduu zel duyarlln H o m e r o s ' t a n ayr olarak Geometrik d n e m sanatlar tarafndan da anlaldn ve ifade edilmeye balandn bir kez daha gsterir. Bu figrlerin ya da gruplarn eleri, daha erken tarihli basit fgrinlerden alk olduumuz formlleri kullanrlar; ancak bunlarn kullanlndaki serbestlik aslnda olduka yeni bir kavramdr. Bu rneklere bakarak Geometrik sanattan ayrlmann yeni ve anlaml sebebi olarak, ayrca yedinci yzyldaki arpc gelimelerde anahtar rol stlenen esas n e d e n iin bu d u r u m u dnebilirdik. Ancak aada da greceimiz gibi byle bir yargda ok yanlm olacaktk.

BLM III ORENTALZAN STLLER

Girit ve Yunanistan'daki Doulu Stiller Yunan Demir a'na ait olup gnmze ulaabilen en erken tarihli ve tar tan yaplm heykeltralk eserleri Girit'te bulunmulardr. Bunlar arasnda paralar halinde korunmu bir ba [14] ile kardan yaklaan bir arabaya kar okular tarafndan korunan, tapna iindeki bir tanray betimleyen frize ait kk bir kabartma vardr [15]. Sz konusu eserler, ne yazk ki buluntu durumlarndan yola klarak tarihlendirilemezler; ancak bunlar slup itibaryla uzun sredir unutulmu tekniklerin muhtemelen Suriye ve Ge Hitit Krallklar tarafndan Yunan dnyasna yeniden tantld, aralarnda altn ziynet eyalar, bronz silahlar ve heykelciklerin de bulunduu bir dizi eser ile ortak zelliklere sahiptirler. ounlukla mezarlardan gelen benzeri buluntular sz konusu stilin zellikle Knossos'ta odaklandn ve dokuzuncu yzyln sonlarnda balayp sekizinci yzyln bitiminden daha ge dnemlere gitmediini bizlere gstermektedir. Bu dizinin muhtemel en son rnekleri ise sekizinci yzyln ikinci yarsnda, Dreros'ta ina edilmi olan Apollon'a ait kk tapnakta ele geen ve bronzdan yaplm klt heykelciidir [16]. Sz konusu bu figrler ahap zn zerine tutturulan ve ekileme yntemiyle ekil verilen bronz levhalardan olumaktadrlar. Grup iindeki kadn figrlerinin elbiselerinde kazma ssler mevcuttur. Bu gruptaki Apollon'a ok benzeyen masif bronzdan dkm bir heykelcik [17], yakn zamanlarda Afrati'de sekizinci yzyla ait bir buluntu grubunda ele gemitir. Bu yeni eser, baka nedenlerle ngrlen ancak bir grup aratrmac tarafndan hala yedinci yzyln ortalarna yerletirilen Dreros heykelciklerinin gerekte ait olmas gereken erken tarihi dorular niteliktedir. En azndan Knossos'tan gelen bu allmadk bir dizi eserin, zanaatlarn yaklak bir yzyl ya da biraz daha uzun bir sre boyunca srdren bir grup gmen sanat ya da aile tarafndan yapldklar anlalmaktadr. Sz konusu bu atlyenin sanatlar eserlerinde geometrik dnemdeki Yunan dnyas iin yeni olan bir takm teknikleri kullanmlardr. Ancak anlald kadaryla bu gmen sanatlarn blgeye getirdikleri yeni teknikler, Yunanl komular tarafndan hemen benimsenmemitir. Zira olduka zevkli ve ssl altn iilii ve sert ta yontuculuunun da dahil olduu bu gelikin teknikler atlyenin retimine son vermesi ile birlikte ortadan kalkmlardr. Yukarda deindiimiz ta ve bronzdan yaplm heykeltralk ssleri, eer bu gmen sanatlarn ellerinden kmamlarsa, onlarn eserlerinden ak br ekilde etkilenmi yerel atlyelerin rnleri olmaldrlar. Dier taraftan bu gmen ustalarn ska 12

kullandklar kavisli izgilerden oluan ve Geometrik olmayan baz yeni sslemelerin Knossoslu vazo ressamlar tarafndan Protogeometrik B olarak isimlendirdiimiz bir stilde uygulandklarn biliyoruz. Bu eserler bizlere doulu sanat anlay ve sanatlarnn Yunan topraklarna ilk kez bu boyutta nfus ettiklerini gsterir; ayrca rnlerindeki nitelie ve eitlilie ramen sz konusu stilin herhangi bir takipisinin de olmadn belirtmek gerekir. te yandan yedinci yzylda doudan byk bir evk ile alnp Girit ve dier yerlerde kabul edilen ve Daedalik olarak adlandrlan heykeltralk stili iin bir tercih sebebi oluturmas da olaslklar arasndadr. Sekizinci yzyl figrlerinin tipik zellikleri yle sralanabilir: uzun ve oval yzler, erkeklerde yuvarlak ban n ksmnda ular engel eklinde uzun sa lleleri; kadnlarda ila kutusunu andran, silindirik forma sahip ve Yunan dnyasnda kadn rahipler veya tanr tasvirlerinde grdmz polos diye isimlendirilen apkalar, olduka ekilsiz gvdeler, kadnlar tarafndan omuzlar simetrik ekilde kapatan, n ksm ak giysiler. Bu giysi, daha sonralar eitli rneklerden bildiimiz zere omuzlarda iki ine ve gs zerinde de bir zincir ile tutturulmutur. Yukarda deindiimiz kadar erken bir tarihe ait olmayan Girit'teki bir baka gmen sanat atlyesi ise ekileme ve kazma yntemiyle yaplm i ie figrl sahne frizleri ve merkezlerinde plastik hayvan ba eklinde ssler ieren kalkanlaryla nldr. Bu tr kalkanlar Knossos yaknlarndaki Ida maarasnda, Girit'teki birka baka merkezde ve snrl sayda da olsa Kta Yunanistan'da ele gemitir. Bu kalkanlardaki figrler, stilleri itibaryla daha doulu bir tarzda yaplmlardr. Anlald kadaryla bu atlye, yedinci yzyln ortasna kadar rn vermitir. Ge dnem rneklerinde seilen konularda, kompozisyon ve stilde gizemli zellikler daha gldr. Atlyenin rettii kalkanlardaki merkeze yerletirilen figrler dnda plastik sanatlarla ilgili yegane eser da maarasndan gelen garip insan ba formundaki vazodur [18]. Atlyenin en ge rnlerinden birisi olan bu vazo, stil asndan olduka doulu, fikir olarak ise bunun tam aksine Yunanldr. Atina ve evresine yerleen ancak yerli olmayan darlkl mcevher ustalar daha ok Girit ile ilikilendirilebilir eserler retmilerdir. Eer Yunan dnyasnn uzun bir aradan sonra yeniden tand bir malzeme olan fldiinin kullanm, szn ettiimiz bu atlye ile balantl deil ise, bu ustalarn yaratt eserlerin heykeltralk sanatna dorudan bir yansmas olduu sylenemez. Dou kkenli ikincil derecede ilenmi fildii eserler Ege'ye daha erken tarihlerde ulamlard; ancak yaklak 730'lara tarihlenen ve Atina'daki bir mezarda bulunan bir grup fildii gen kadn heykelcii dolgun olmayan fizikleri dnda hem durular hem de plaklklar ile doulu Astarte figrlerini kopya ederler [19]. Doulu nclerin aksine Atina'dan gelen bu figrler, Geometrik dnemden tandmz bir incelikte ekillendirilmilerdir. Bunlarn balarndaki poloslarda Grek tarznda meander sslemeleri bulunur. Sonuta, bu rnekler yeni bir teknii yabanc bir malzeme 13

zerinde renen ve b u n u ustalkla gerekletiren Grekli bir sanatnn eserleri olmaldrlar. Bu noktada belirtilmesi gereken dier dou kkenli bir eser grubu ise ayakl kazanlarn bronz eklentileridir. Geometrik dneme ait olan birok bronz eserin aslnda gerek ilevi de budur. Ge sekizinci yzyldan itibaren doudan ithal edilen bu tip kazanlarn az kenarlarnda ya sonradan Yunanllarn siren olarak isimlendirdikleri ekilde dkm eklentiler vardr ya da ileri bo olan ve ekilenerek yaplan bronz aslan veya grifonlar ile sslenmitir. Bu tr dkm ya da ekileme teknii ile yaplan eklentiler blgeden de (Olympia, [20] ve Kbrs'tan) bilinmektedir ve bunlarn da kayna Suriye ve ileridir. Burada ilgin olan nokta sz konusu eserlerin Yunanl kopyalarndaki stilistik deiimdir. rnein doulu siren balarndaki dolgun yanaklarn yerini ince, keskin Geometrik formlar alr [21]; ksa bir zamann ardndan ekileme yerine dkm teknii ile yaplan zarif ve kvrk gagal grifonlar etkileyici birer dekoratif eklenti d u r u m u n a gelmilerdir [22]. Siren eklentili kazanlar zellikle merkez ve gney Yunanistan'da karmza karlarken grifon eklentililer ise bunlara ek olarak dou Yunan blgesinden, zellikle de Samos'tan tannrlar. Bu insan ya da hayvan formlarnn Yunan anlaynda ssleme amacyla da olsa kk lekli plastik eserler olarak kullanl ya da bunlara uygulan nemli bir aamadr. Ancak kabul etmek gerekir ki hala daha 'gerek' heykellerden veya antsal tanmna uyan rneklerden ok uzaktayz. Daedalik Stil Auxerre tanrasnn tanm [28] Daedalik stilin deerlendirilmesi iin iyi bir giri olacaktr. Stile adn veren Daidalos'un kendisine aada, bir sonraki blmn sonunda yeniden dneceiz. Kire tandan yaplan ve Auxerre tanras olarak bilinen bu eserde Girit tarznda olduunu belirlediimiz, her iki omuzu kaplayan yarm bir manto ile gerekte madeni olan geni bir kemer grlr. Figrn yksek ve ince beli zerinde allmadk bir biimde ve olduka dzgn ekillendirilmi gsler gze arpar. Dz ve kvrmsz olarak aaya inen eteinde de boyal ksmlar belirleyen kazma ssler bulunur [128]. Gslerin ortasna yerletirilen el, muhtemelen bir tapnma jestini ifade eder; ancak dier yandan sz konusu hareketin doudan tandmz bereket tanralarnn gs tutma jestinden aktarlm olabileceini de akldan karmamak gerekir. Uzun parmakl dier el bacaklara yapktr; ayaklar da iri ve topak topaktr. Figrn eneye inildiinde hafife yuvarlanan gen ekilli yzne karlk ba neredeyse dmdz bitmektedir. Aln bir dizi dz sa kvrm ile snrlandrlmtr. Yatay olarak yaplan dalgal salar dikine llelere sahip olup ular ise kk yumrular eklindedir. Eserde, gslerdeki balk pulu ya da ty eklinde yaplan sslerde olduu gibi byk oranda boya kullanlmtr. 14

Yukarda ksaca deindiimiz elbise, ban yaps ve salarn ileniine ait zellikler yansra Daedalik stili tanmlayan noktalardan bir dieri de kat tek cepheliliktir. ster tek bana bir heykelde kullanlsn isterse bir sphinks veya erkek figrnde uygulansn bu tr belli stil zellikleri ve cepheden tasvir edilen ba yardmyla Daedalik stili belirlemek olduka kolaydr. Bu stilde ounlukla peruk olarak tanmlanan salar, daha ok yatay dalgalar halinde ilenmilerdir. Bir ynden ksmen doulu ve Msrl sa ileniine bal olan bu ema, bu dnemdeki Yunan heykeltralnda uzun ve dikkatle taranm san tasviri iin tercih edilmitir. Yedinci yzyln ikinci eyreinde balayp yzyln sonuna kadar devam eden Daedalik stil ta, kil, fildii eserlerde ve mcevher sanatnda ok youn olarak kullanlmtr. Bu stilin kkenine dnk ipular ok sevilen figr tiplerinden birisi olan cepheden tasvir edilen kadn tasvirlerinin en iyi rneklerle karmza kt blgede, yani Girit'te aranmaldr. Elleri gslerine ya da kasklarna yerletirilmi biimde ve plak olarak cepheden tasvir edilen tanra figrleri, bir dizi pimi topraktan kalp yapm plaka zerinde ok sevilen bir figr olan Astarte eklinde zellikle Suriye'de karmza kar. Korinth'e bu tr bir plaka [23], yedinci yzylda ithal yoldan ulamtr. Bunun yansra ayn merkezde, tam anlamyla doulu tipteki bir figr iin yerel olarak yaplm bir kalb da bulmaktayz [24, ayrca baknz 51]. Kalbn Yunan dnyasna tantlmas, zellikle Daedalik stil ile ilikili figrler ile olan balantsndan dolay olduka nemlidir. Bu sayede figrler seri halde retilebilmi, bylece sonuta form klielemi ve figr tiplerinin de uzunca bir sre yaamasna katkda bulunmutur. Atina'da fildii rnekleri ile daha nceden karlatmz plak tanra tasviri [19] Girit'te Daedalik plakalarda da kopyalanmtr [26; ayrca baknz 27]; ancak bu figr tipi ksa bir sre sonra giyimli olarak yaplmaya balanmtr. Bu da bize plak kadn tasvirlerinin bu tarihlerde Yunan sanatnda benimsenen tiplerden birisi olmadn gstermektedir. Girit' in Daedalik stilin geliimi konusunda stlendii olas rol destekleyen baka veriler de mevcuttur. Bu stildeki rnekler adadan gelen ve yanllkla Daedalik olarak tanmlanan [16 kadn figrleri] doulu tarzdaki eserlere benzer. te yandan Girit retimi olmasna karn kalp ile yaplmam balarn bazlarnda gen bir form izlenir. Sz konusu eserler bize adada bu tipe olan ilgiyi gstermesi asndan nemlidir [baknz, 25, 44]. Son olarak denebilir ki ok sayda kadn figr ya da tanrann plak tasviri Girit'te yedinci yzyl sanat iin yerleik bir anlay temsil ederken adada gn na karlan bu dneme ait erkek figrleri ise tam aksine giyimlidirler. Bu figrler arasnda en az oranda doulu zellikler tayan ok snrl rnekte ise cinsel organlar gsterilmitir. Akas Girit'te karmza kan bu durum Yunanistan'n dier blgelerinden alk olduumuz gelenein tam zttdr. Sz konusu bu manzara plak kadn imgelerinin, tanralarn ok yaygn olduu, erkek plaklnn ise aksine ok utanlacak ve iren birey olarak kabul edildii dounun Girit zerindeki gl etkisini bizlere kantlar. DiI

ger yandan bu gelenek, kadnlarn yar plak tasvir edildii, erkeklerin de kasklarn rttkleri Minos anlay ile de balantl olabilir. Sonu olarak Daedalik slubun ve bu slubun dier blgelere yaylmnn byk oranda pimi toprak kabartmalar iin kullanlan kalp tekniine dayandn syleyebiliriz. Bu arada blgede iki paral kalplarn kullanld baarsz uygulamalar da mevcuttur. Bu rneklerden ksa bir sre sonra sz edilen stil tatan yaplm eserlerde kullanlmaya balanmtr. te bu nedenden dolay Auxerre heykelcii [28], rahatlkla Girit retimi olarak deerlendirilebilir; ayrca adada ayakta duran, oturan ya da kabartma olarak yaplm ok sayda baka figr de ele gemitir. Bu almada belki de Yunan dnyasnda Tun a'nn ardndan gelen ve tatan yaplm en erken tarihli rnekler olan, biri Astritsi [29] ve dieri de olduka bol eser veren Gortyna'da ele gemi ve paralar halinde korunmu iki oturan figr tantlacaktr. Bu iki rnekte de karmza yatay dilimlere ayrlan dalgal salar ve eteklere boya ile yaplm zenli ssler kar. Her bir figr bir araya getirilmi iki paradan olumaktadr. Gortyna'da ele geen bir kabartma levhada Dreros bronz heykelleri gibi l tanr grubu [31] grlr. Buradaki kadn figrleri doulu tarzda plak olarak yaplmlardr. Sz konusu figrlerin daha doulu bir grnme sahip olan salar ise [28]'deki rnekte olduu gibi akaklarn gerisinden karlar. Gortyna'dan gelen bu kabartma mimari bir elemana ait olmaldr. Benzer d u r u m daha gee tarihlenen ve Prinias'ta bulunan oturan figrler ve kabartmalar ieren sprgelik levhalar [32] iin de geerlidir. Son olarak deineceimiz eser Eleutherna'dan gelir [33]. Bu rnekte de yine oturan bir figr tasvir edilmitir. Sz edilen eserlerden [29, 30 ve 33]'dekiler insan llerinde olup kire tandan yaplmlardr. Daedalik stil iin phesiz yegane kaynamz Girit deildir. Peloponnesos, Melos, Thera ve Rhodos'un dahil olduu Dor Yunanistan' aslnda stilin en iyi rneklerini karmza getirir. Adalar haricinde bu stilde retilmi ok az ta eser mevcuttur. Stilin en iyi bilinen rnekleri yerleik slub tayan Mykenai kabartmalar [35] ile hem stil hem de ilev asndan allmadk bir eser olan ve Boiotia'da bulunmu kabartmadr [36]. Ptoon'da ele geen ve Daedalik sluptaki bir kadnn tasvir edildii bu son rnein alt yarsnda muhtemelen ilk heykeltra imzasna ait yazdan bir blm (...]otos) korunmutur. Kilden yaplm ve zellikle Peloponnesos'tan gelen eserlerde stil ok gelimi bir biimde karmza kar. Ancak kalbn kullanm sadece pimi toprak levhalar iin sz konusu deildir. Girit'te, Gortyna'da kk lekte yaplan olduka baarl kil heykeller mevcuttur. Athena figrnde olduu gibi baz rneklerde izlenen [34] an ekilli etek, eski Girit geleneine ait arkta yaplan figrinlerin devamdr. Stil b u n u n benzeri baka figrlerde de yedinci yzyl boyunca Yunanistan'da eitli merkezlerde devam eder. Daedalik slupla ve kalp kullanlarak yaplan balar sklkla sphinks figrlerine uygulanrlar ve zellikle Girit'te karmza kan pimi toprak vazolar zerinde grlrler. Bu stile ayn zamanda mcevher sanatnda Girit, Rho16

dos ve Melos'tan gelen rneklerde rastlanr. Bunun dnda kalan malzemeler ve daha byk lekli eserler arasnda ii bo dkm teknii ile yaplan ve Olympia'da gelen bir bronz ba da [37] vardr. Bu eserde salarn ileniinde grdmz ince kazma ssler, ta rneklerde kaln dilimler ile yaplanlarn bir tr eitlemesidir. Bu aamaya gelindiinde fildii eser reten Yunanl atlyeler artk tmyle Hellenize olan bu yeni doulu stilde eser vermeye balarlar. rnein Perakhora'dan gelen sphinks heykelcii [38] btnyle Daedalik stilde bir eserdir. Dier yandan bugn New York'da bulunan ve zerlerindeki giysileri kartrken tasvir edilen iki kadn figrnn oluturduu yksek kabartma [39], gerek yksn bilemediimiz bir mitosu aktarmaktadr. imdi de bu stilin tarihlendirilmesini irdeleyelim: Daedalik balara sahip olan ve Thera'da bir mezarda ele geen iki tknaz figr [40], tatan yaplm en erken tarihli eserlerdir. Bunlar ayn mezardaki dier seramik buluntularn da iaret ettii gibi yedinci yzyln ortasndan daha erken bir tarihe ait olmamaldrlar. Kilden retilmi rnekler arasnda, kalp yapm olan ve Protokorinth dnemine ait kokulu yalarn sakland ieleri ssleyen rnekler tarihlendirme iin byk nem tarlar. nk bu balarn ait olduu vazolar iyi tarihlenebilen belirgin bir slupta boyanmlardr. Mesela [41] 'deki rnek, yaklak 650 tarihindendir. Korinth vazolarndaki, bazlar cepheden baklmak zere yaplan bu balar, dier heykeltralk eserleri ile belli bir karlatrma yapabilmek konusunda ok yarar salamazlar. Ayrca ok iyi tarihlenemeyen baz Girit vazolar zerinde karmza kan profilden yaplan ba tasvirleri, zellikle cepheden baklmak amacyla yaplan Daedalik stildeki balarn profil grnmlerine gre daha gelimilerdir. Korinth vazolarnda grdmz kalp ile yaplan dier balar ise bizlere stilin yzyln sonuna kadar devam ettiini gsterir. Daedalik stilde olduka fazla blgesel eitlilik olabilecei akldan karlmamaldr; ancak her eye ramen hatta baz yazarlar tarafndan fazla ayrntl bir ekilde tanmlanm ve deerlendirilmi olsa da stilde net bir geliim emas izlenebilmektedir. Ama stilin tarihi boyunca gsterdii eilim yukarda belirtilen ve tarihlenebilen eserler ile Gortyna gibi farkl tiplerin bol miktarda rnekler ile temsil edilebildii merkezlerden elde edilebilir. Stilde keli hatlardan yuvarlak hatlara doru bir eilimin varl dikkat eker; ayrca hacim ve ban derinlii ile ilgili artan bir duyarllk sz konusudur. rnein erken dneme ait pimi toprak levhacklarda bu durum biraz daha fazla hafife alnmtr. Ayrca yzdeki baz elemanlarn (gzler ve dudaklar) vurgulanmasnda nispi bir azalma, ellerin boyutlarnda da belli bir klmeye gidilir. Sonu olarak Girit'ten gelen eserlerin geliim izgisini kronolojik anlamda resim numaralar n a g r e u e k i l d e oluturabiliriz [ 2 9 - 2 8 - 3 1 - 3 2 - 3 3 ] .

Fildii veya metalden kk eserlerde ska karlatmz Daedalik stil temelde bir ssleme slubudur. Bu stilin insan llerinde yaplm tatan eserlerde kullanm ok snrl da olsa ancak yedinci yzyln ikinci yarsnda 17

izlenir. Stilin klielemesindeki nedenlere yukarda ksaca deinmitik. ster serbest isterse kabartma olarak yaplsnlar Daedalik stildeki eserler hala Geometrik formlleri devam ettirirler. Ancak sslemede ve ayrntlarda izlediimiz yeni ve bazen de yabanc olan bir takm elemanlar plak ya da giyimli figrlerin tandk ileni tarzlarna eklenirler. Doal olana ulama konusunda sanatlarn bilinli bir mcadelesi yoktur; anatominin yanstmnda da ok ufak gelimeler sz konusudur. Gepheden tasvire olan ballk, kulaklar baa deil de stilin ge rneklerinde grld gibi olaslkla omuzdan aktarlan saa tutturacak denli kr krne bir uygulama eklindedir [baknz, 32-33]. Dorusunu sylemek gerekirse Daedalik stil aslnda ilerlemeye deil daha ok durgunlua umut vermitir; gerekte Arkaik dnem Yunan sanatnda bu kadar yava gelien baka hibir tarz ya da sluba da rastlanmaz. Dou, Yunan dnyasnda birok zanaat yeni teknikler, yeni formlar ve figrler ile canlandrmt. Ancak Yunanistan'da plastik sanatlarn daha ileriye gidebilmesi, hatta bak tarzn yeniden yakalamas iin dounun saladklarnn tesindeki elere, en ge tarihli Geometrik dnem rneklerinde bulduumuz zgrlk ve sezgilere ihtiya vardr. Dier Erken Arkaik Dnem Heykeltralk Eserleri Daedalik stil ne kadar ayrntl tanmlanrsa tanmlansn, Yunan dnyasnn btnnde grdmz byk ya da kk lekli ve mermerden yaplmayan heykeltralk eserleri iin aklayc deildir. Kireta figrler arasnda btnnde Daedalik stilden aina olduumuz iki boyutlu, tek cephelilii bir kenara brakan ilgin rnekler de mevcuttur ([42]'deki Tanagra'dan gelen dolgun erkek figr gibi). Ancak bu ve bunun benzeri fgrlerdeki balar, yz ele manian ndaki keli hatlar ve sa stilleri ile kabaca Daedalik sluptaki rnekleri hatrlatr. Kk lekli eserler daha byk bir eitlilik, farkl kaynak ve gelenekler sergiler. Ayrca bu rnekler bronz ve fildii ileme tekniklerinde gelien becerileri ve kompozisyonlarnda da artan zgrl karmza karrlar. lek ve kullanlan malzemedeki farkllklara karn btn bu denemeler, Yunanl sanatnn Daedalik stilden kendisini kurtarmas ve zgr kalmas konusunda ve gelecek blmde inceleyeceimiz antsal plastiin gereklemesi yolunda nemli katklarda bulunmulardr. Bir ou artk bamsz birer figr halini alan, yani nceden olduu gibi bir vazoda ya da eyada aplike olarak kullanlmayan masif dkmden bronz eserler, pimi topraktan rneklerin yannda daha fazla bilgi vermeye devam ederler. Grup iindeki eitlilii iki nemli kaynak ok iyi bir ekilde yanstr. Girit'te bile Daedalik stili terk eden, onu kullanmayan rnekler mevcuttur. Ancak bu d u r u m u n sebebi muhtemelen sz konusu eserlerin daha farkl doulu geleneklere bal olmalardr. Bu noktada, kk boyutlu lyra alan figrn [42] doulu mu yoksa Girit'li bir eser mi olduunu sylemek 18

ok gtr. Eserin bas Daedalik ncesi rnekleri anmsatrken olduka serbest hareket ya da pozu ise en ge tarihli Geometrik dnem bronzlarna benzer. Kk sphinks fgrndeki ylan kavi sa lleleri ise neredeyse Minos rnekleri gibidir [44]. Ancak plastik olarak ilenen ve ne doru uzatlm kanat Doulu gelenektedir ve hem Yunan dnyasnda hem de Girit'teki boyal vazolardan tandktr. Ko tayan erkek heykelcii [45] de gl Giritli zellikler yansra yine Girit'ten tandmz kasklar rten ksa bir orta sahiptir. Ancak sz konusu bu eser Daedalik stilden alk olmadmz bir ekilde gl bir derinlik duygusu ile yaplmtr. Deindiimiz son iki eser Daedalik ncesi olmaktan ok Daedalik stil dndaki bir slupla yaplan ve yedinci yzyl iinde de olduka ge bir tarihte deerlendirilmesi gereken rneklerdir. Bu trdeki eserler adann gl Minos gemii ile bir yandan balantl olan, dier yandan da Yunanl olmayan yerli bir stili temsil eder ve Eteogirit terimi altnda toplanrlar. Girit'te phesiz gemi ile balantlarn koruyan nesiller, hatta belki de lisan bile kalmt; ancak her eye karn sanatta belli bir devamll iddia etmek gtr, bunu da ispatlamaya almak olduka yanltr. Peloponnesos'da Olympia, bu tarihlerde de bronz sunular iin nemli bir kaynak olmay srdrr. rnein [46] 'da grdmz, vcuttaki adalelerin ifadesi iin yeni olan bir gzlemi karmza getiren, ayrntlar daha fazla belirginletirilmi, kollar, bacaklar ve torsosu daha dolgunlatrlm sava tasviri aslnda Geometrik dnemden tandmz Zeus heykelciklerinin bir takipisidir. Btn bu szn ettiimiz zellikler Olympia arabacsnda [47] bir adm teye tanmtr. Boiotia'dan gelen bir baka figr ise [48] ayrntlarda ge zellikleri aka ortaya koyar, ancak yine de g r n m n d e ilkel bir takm zelliklere sahiptir. Erken tarihlere ait heykeltralk eserlerin yapmnda muhtemelen ok yaygn biimde ahap kullanlmaktayd; ancak bu eserlerin korunarak gnmze kalabilmesi ya ok nemli, ya da ok kuru olan bir ortamn varlna baldr. Samos'taki suyla kapl Hera kutsal alan, bilgilerimizin sonsuza kadar kaybolduu bir alanda antik dnem iin ne tr zenginliklerin sz konusu olabileceini bizlere ok iyi bir ekilde gstermektedir. Kk lekli eserlerde stilin ve hatta seilen konularn benzer anlaytan gelen doulu fildii yontuculuunun etkisini gstereceini beklerdik. [49]'daki tanra tamamyla Daedalik slupta yaplm iken [50] 'dek i g r p e s e r h a t l a r d a k i d o l g u n l u k v e yuvarlaklk ile d a h a d o u l u z e l l i k l e r e
sahiptir. A.ca.k. h e r iki eserde de giysinin ayrntlar, al ve elbise iin yine

Girit'e bavurmak durumundayz. Fildii eserlerde Atina'dan tandmz gen kz figrlerinin devam olan mkemmel rnekler mevcuttur. Perakhora'dan gelen ba [51], neredeyse kesin olarak ithal bir eserdir; ancak Delphi'de bulunmu tanr ve aslan figrleri iin [52] neler syleyebiliriz? Bu grupta youn bir ekilde stilize edilmi aslan figr Asstr tipindedir; akc olarak ilenilen vcudu ise Yunanl olmayan bir sluptadr. Figrn detaylarndaki yumuak doulu elemanlar Daedalik stilden alk olduumuz atik
W

ve tetikte bekleyen ifadeyi azaltmtr. Aslnda grubun emas ne denli doulu olsa da hibir ekilde Suriye ve dousundan tandmz fildii eserlere benzemez. Ayrca aslan ile mcadele eden tanr figr Apollon'a ok uyar. Heykelcik grubunun altlndaki ssleme, Yunan ya da en azndan Anadolu tarzndadr. Yedinci yzylda Yunanistan'da muhtemelen doulu ustalarn idaresi altnda olan ya da elemanlarnn bu ustalar tarafndan eitildii, dolaysyla ustalarn kendi stillerini, dou kkenli konulardaki bilgilerini aktarabildikleri birok fildii atlyesi bulunmalyd. Phrygia ve Lydia krallklar ile iliki iinde bulunan Dou Yunan blgesi de bu tr alverilere, dei tokulara oktan alk olmalyd. rnein Ephesos altnc yzyl iinde de bu tr eserler iin nemli bir kaynaktr. Ephesos fldiileri ile yakndan ilikili bir baka eser de, bir lyraya ait olmas gereken fildii elemandr [53]. Bu eserde dolgun vcudun ilenii, giysi ve alttaki sphinks figr doulu tarzdadrlar; ksacas bu heykelcik yedinci yzylda Yunanistan'dan tandmz dier gl doulu tarzdaki fldiiler ile ayn gelenee aittir. Gnmze ulaabilen ve bizi baka bir dnyaya tayan, yegane lyra paras yine Dou Yunan blgesinden gelir ve yaklak ayn tarihe ait olmaldr. Samos'ta bulunan bu gen figr [54] neredeyse hi doulu form tamaz; ayrca bataki keli elemanlar Daedalik stilden tandmz kstlayc zelliklerden de arnmtr. Figrde ayrntlar aslnda belirgin bir sadelie sahiptir; sa, eller, kemer ve dier elemanlarda yer alan zenle ilenmi detaylar hibir ayrnty aprak ve belirsiz brakmaz. Aslnda ssleme amacyla yaplan bu kck eserde daha ge tarihli ve byk lekli Yunan heykeltralk eserlerinden alk olduumuz nitelik ve hatta antsallk kavramn bulmamz sanrm Yunan sanat ile uraan bir kiinin iyimserlii deildir. Daha ileride de Arkaik dnemdeki hzl geliime ramen kullanlan lek, malzeme ve tekniin zerine kan, antsal bir figr bir kk mcevher boyutuna indiren, ok kk bir eseri de antsallk mertebesine tayan rneklere ska rastlayacaz.

20

BLM IV MERMER VE ANITSAL HEYKELTRALIK ESERLER (YAKLAIK 570'E KADAR)

lk Mermer Heykeller Sekizinci yzylda ve yedinci yzyln ilk yarsnda Yunan heykeltralnda izlediimiz teknik ve slup deiiklikleri ile ilgili etki ve ivme, yukarda da deindiimiz zere Yunanl topluluklarn bu topraklardaki zenginlii ve ustal dokuzuncu yzylda yeniden aramaya baladklar Yakn D o u ' d a n gelmitir. Sz konusu yllarda Yunanllarn Msr ile olan ilikileri konusundaki izler zayftr. Ancak Msr, aada da anlatacamz gibi bir sonraki esas yenilik iin kaynak tekil edecektir. Firavun Psammetikhos I (664-610) dmanlarna kar savamak zere Dou Yunanl ve Karial askerleri topraklarna armt; bu da ileride Yunanl gruplarn Msr'a yerlemeleri ve sonra da Msr ile ticaret yapma ayrcalklar ile sonulanmt. 638'e geldiimizde Samos'lu kaptan Kolaios'un Akdeniz'in gney rotasn tandn ve ahsen bildiini reniyoruz. Yunanllar Msr'da phesiz insan llerinde ve hatta daha byk boyutta sert tatan yaplm, ayakta d u r a n ve oturan figrler eklindeki, aslnda kendilerinin sahip olduu d a h a az baarl heykeller ya da heykelciklerden de byk deiiklik gstermeyen heykellerle karlamlard. Aslnda Yunanllar Yakn Do u ' d a n gelen ve Msr etkisi altnda yaplan eserlerden dolay bunlarn baz zelliklerine ainaydlar. B u n u n iin ok sayda ustann Msr'a yapaca sk ziyaretlere ihtiya yoktu. Heykelcilikte kendileri iin yeni olan kavramlar ve bunlar uygulama yollarnn Ege'ye tantlmas iin Yunan toplumuna has olan merak duygusuna ve renmeye d n k yetenee sahip olmak yeterliydi. Ancak buradaki temel elemanlar eserlerin yapmnda kullanlan malzeme ve bunlara uygulanan lektir. Boyut, Demir a'ndaki Yunan toplumun u n bu zamana kadar sadece mimarlkta ve seramik yapmnda becerebildii antsallk duyusuna hitap ediyordu. Bu yeni kavramlara karlk gelen Yun a n heykeltralk eserlerinden hibirisi Msr ile kurulan ilikilerden daha erkene ait deildir. Bu heykellerin h e m modellerini h e m de teknik ynden ve grn itibaryla deineceimiz dier ayrntlarn Msr'da buluruz. Ayrca byk lekli plastik kabartmalarn da temelde sslemeye dnk olarak ve mimari amal kullanlmalar nedeniyle douda benzer modeller sz konusu deildir. Btn bu sebebleri dikkate aldmzda Yunan heykeltralnda gzlediimiz bu yeni a Msr'n etkisi ile balantl klmamak imkanszdr. Yunanistan'da bu d n e m d e n nce tatan yaplan heykeller, marangoz aletlerinden daha gelikin ara gerece ihtiya gstermeyen ve kolaylkla buluna21

bilen kireta (poros) ve kmtandan yaplmaktayd. Bunlarn yapmnda belki de ahap ustalarnn teknikleri kullanlmt. Yaps taneli deil kristalli olan ve bu yzden de ilenebilmesi iin baz yeni aletlere ve olduka farkl tekniklere ihtiya duyulan ve daha sert bir malzeme olan mermere ulamak blge iin o denli zor deildi. Beyaz, gri ve bazen de mavimsi eitleri ile mermer, adalarda ve anakaradaki birok merkezde akta ileme yoluyla kolaylkla elde edilebiliyordu. Adalar, zellikle de Kykladlar, en erken tarihlerde kullanlan nemli mermer kaynaklarydlar. Naksos retimi heykellerden ve adadaki mermer ocaklarndan tandmz Naksos mermeri iri grenli ve prltldr. Dier yandan Paros mermeri ise daha kristalli bir yapdadr ve potansiyel olarak da yar effaftr. Her iki adadaki mermer yataklarnda blok olarak yerinden sklm, ileme ve tama srasndaki kazalardan dolay da bitirilmeden braklm arkaik dneme ait olan rnler ele gemitir [55]. Ge dnem yazarlar tarafndan Naksos'n aksine Paros mermerinin kalitesi vurgulanr, ya da yaztlarda belirtilir. Atina'nn yaknlarndaki Pentelikos yataklarndan gelen, altnc yzyln ortasndan nce youn ekilde kullanlmayan ve beinci yzyla kadar olan kullanm da pek snrl kalan mermer ise daha sk yapda ve yar effaftr. Attika blgesinde, komu Hymettos dandaki mavimsi renkli mermer gibi dikkat eken baka yataklar da mevcuttur. Ancak dier yandan mermerdeki kristal bykl, yar effaflk gibi tanmlamalar bizi yanlgya drmemelidir. Erken tarihlerde mermerin grnm deil ileme ile ilgili nitelikleri daha nemliydi ve bu da kullanmnda dorudan etkendi. nk bitirilen eserin yzeyi hibir zaman o denli prl prl cilalanmaz ya da parlatlmazd, aksine plastik eserler mermer kalitesinin en iyi ekilde gzkecei insan fgrlerindeki vcutlarn akta kalan ksmlar da dahil olmak zere sklkla boyanrd. Dolaysyla mermerdeki kristal byklne dnk gzlemlerimiz grnle deil, mermeri yontma ile balantldr ve bu da hevkeltran karar verip ta smarlamasnda etkili olan nedenlerin en banda gelir. Yukarda saydmz mermer ocaklarndan alnan modern rnekler zerinde yrtlen analizlerin ayn blgede bile ok geni eitlilikte kristal tiplerinin varln gstermesi aslnda o denli nemli deildir. nk eseri yapan heykeltra Paros, Naksos ya da Pentelikos'tan gelen mermerden ne beklediini bilmekteydi. Dolaysyla bu lte uymayan ta ismi ya da kayna ne olursa olsun, phesiz heykeltra tarafndan kabul edilebilir deildi. Her halkarda sanat bu dnemde eseri iin kullanaca ta yatanda kendisi semekte ve iin byk bir ksmn da ak havada tamamlamaktayd. Bu nedenle heykeltran malzeme seimini gnmzn deil antik dnemin ltleri ile deerlendirmek gerekir. Ayrca benzer malzemeyi baka bir yerde bulabilecei ihtimali eer kendisi b u n u n mmkn olduuna inanmyor ise bir anlam tamazd. Msr'da sert talar, olduka zahmetli bir ekilde darbelerle yontarak ve andrarak ilenirdi. Bu nedenle de bakrdan yaplan aletler phesiz kullanszd; demir de blgede neredeyse hi bilinmiyordu. Ancak bu dnemde Yu22

 a n l l a r b a k v c keski tr d i e r a l e t l e r d e o k t a n d e m i r i kullanyorlard; b u

durum hem onlarn tan yontulmas konusunda daha hzl ilerlemelerini mmkn klm, hem de daha sert malzemeye uyacak teknikleri gelitirebilp a c a k e k i l d e e i k t u t u l d u u n d a tatan o l d u k a iri y o n g a l a r kaldrr. Erken

melerini salamtr. Demir bir keski dik olarak ya da yzey ile geni a ya-

tarihli mermer heykellerde ikinci aamada ayrntlarn ilenmesinde olduka nemli olan dz keski kullanlrd. Eserin son halindeki yzeyine ise muhtemelen toz ya da levhalar halinde kullanlan ve Naksos'tan salanan zmpara ile ulalmaktayd. Matkaplar yay ile almaktayd. Kuru ahaptan olup slatlnca ien takozlar ise mermer ocaklarnda bloklarn ayrlmasn salyordu. Ayrca matkap hem ayrntlarn ilenmesine, hem de birbirlerine yakn olarak alan deliklerin oluturduu izginin krlmasyla istenmeyen blmlerin bloktan koparlmasna yaryordu. Aslnda szn ettiimiz en erken dnemden itibaren kullanlan bir yntem olmaldr, nk ancak byle bir tekniin kullanlmas ile [63] 'deki figrde olduu gibi kollar vcudun yan blmlerinden byk bir baar ile ayrlabilirdi. Dz keskinin ve matkabn erken dnem Yunan heykellerindeki kullanm daha nceki aratrmaclar tarafndan inkar edilirken, yakn zamanlarda Bayan Adams tarafndan ispatlanmtr. Yunan dnyasnda izlediimiz btn bu geliimde Msr'n rol baz yazarlar tarafndan sorgulanm ve tartlmtr. phesiz Msr etkisi rahatlkla abartlabilir; ancak salt teknik ve boyut dnda kalan ve belirgin balantlar gsteren elemanlara da ksaca bir gz atmak yerinde olacaktr. Kouros olarak isimlendirdiimiz gen erkek tipine ait poz ya da duru aslnda bu dnemde bile biliniyordu. Gerekte Msr'daki bunun benzeri ta figrlerde, geride tutulan ayak dzgn bir biimde dengelenmemitir, dik bir ekildedir. Buna ilaveten Msr'daki figrler normal olarak kasklarn rten bir giysiye sahiptirler. Yunan rnekleri ise bunun aksine tmyle plaktrlar. Adalardan gelen bir grup rnekte kemer gzlenir. Bununla beraber Ege'deki erkek ve kadn figrleri, bu zamanda Msr'dakiler gibi yumruk eklinde sklan elleri ile ayakta dikilirler. Bir baka deyile eller ak bir ekilde vcuda balanmaz, ayrca erkek figrlerinin bazlar, ellerinde Msrl figrlerin tad ksa bastonu hatrlatan tam ilenmemi bir nesne tutarlar. Szn ettiimiz bu yumruk eklinde sklm eller, parmaklara daha sert ve uyumlu geometrik bir zellik verilebilsin diye rahatlkla Yunanl ustalar tarafndan gzard edilebilirdi. Dorudan doruya zgn Msrl rneklerden etkilenmemi de olsalar, ki bu durum aslnda tmyle de olaslk d deildir, oturan figrlerde ellerin ayalar dizlerin zerine Msrl tarzda yaptrlmur. Bu dnemde Msrl heykeltralar, yzeyi kabaca dzeltilerek ilenmi blok zerine vcut elemanlarnn llerini ve konumlarn belirlemek amacyla, yapacaklar figrlerin gz hizasndan topuklara kadar 21 kare veya nite olan n eskizlerini yerletirirler. Aslnda insan llerinde olan veya daha buyuk boyutta yaplan herhangi bir figr iin bu tr bir eskiz kanlmaz bir 23

gerekliliktir. nceden oranlar belirleyen karelemenin salad kolaylk da phesiz ok aktr. Yunan kouroslarndan birisi (New York kourosu) benzer bir kareleme ile ekillendirilmi olabilir (baknz izim ve [63]). Antik yazarlardan Diodoros (i.98), isimleri Telekles ve Theodoros olan ve altnc yzyln ortalarnda eser veren Samoslu heykeltralarn bu sistem yardmyla bir heykeli iki para halinde ayr ayr yaptklarn ve sonradan mkemmel bir ekilde bir araya getirdiklerini bizlere aktarr. Bu heykeltralarn kullandklar sistemde figr 21 nitedir. Gzlerden ban en st ksmna kadar olan ksm bir eyrek gez (yaklak 11 cm) dir. Ancak sz konusu bu blm Msr figrlerinde deiiklik gsterir. nk ba zerinde sklkla bir ta ya da baka bir ssleme bulunur. Msr'daki bu uygulamann Yunanllar tarafndan bilindii ok aktr, hatta belki de kullanlmtr; ancak dier yandan tm korunmu Arkaik dnem Yunan figrlerinden birounun bu denli kat bir prensip ile yaplmadklar anlalmaktadr. Bu figrlerin mutlak ykseklikleri sanatlar iin nemliydi ve daha gereki olabilmeleri iin oransal deiikliklere uyulmaktayd (bu konuda bir sonraki blme baknz). Aslnda bu durum antik Yunan toplumunun yeni bir ey renmeye, uygulamaya ve yabanc olan teknikleri gelitirmeye ynelik zel yetenekleri gz nne alndnda o denli de artc deildir. lk bakta gze arpmayan oran konusundaki ilkelerin sanatlar dorudan ilgilendirdiini Polykleitos gibi Klasik dnem heykeltralarnn bu konuda yazdklar kitaplarn varlndan da anlamaktayz. imdiye kadar bildiklerimiz dahilinde erken tarihli antsal heykellerden gnmze kalanlarn hemen hepsi adak ya da lm trenleri ile ilikili olan sunulardr. Bunlardan herhangi birisinin gerekten de klt heykeli olarak kullanlp kullanlmad da kesin deildir. A n c a k b u tr e s e r l e r e o l a n gereksi-

nim, yine muhtemelen Msr geleneinin etkisi sonucu ksa bir sre sonra elemanlar tatan yaplan ve belli dzenlerde ina edilen tapnaklarn dourduu talep, heykellerde yeni ller, sluplar ve teknikler iin tevik edici ynde nemli etkiler salamtr. Maalesef erken tarihli klt heykelleri hakknda neredeyse hibir bilgiye sahip deiliz. Ge tarihli yazarlarn tanmlarnda bunlarn kaba grnml, ounlukla ahaptan yaplm ve ekilsiz olduklar, kutsallklarn ise efsanelerden (gkten dm olma gibi) veya ssl giysiler ile donatlmalarndan aldklar belirtilir: rnein bu klt heykellerine uzun bir giysi giydirilir, ya da Troia'da olduu gibi yaplacak trenlerde heykelin dizlerini rtmek iin bir al hazr bulundurulurdu (baknz, lyada, vi.302 ve devam). Anlald kadaryla Yunan dnyasnda birok tapnakta, hatta Roma dneminin ortalarna kadar, bu tipte ilkel grnml tanr imgeleri mevcuttu. Dolaysyla yepyeni bir tarzda ina edilen tapnaklar dnda klt heykellerine olan talep de dndmzden ok daha az olmalyd. Arkaik dnemin balarnda ahaptan yeni bir eser yaplacak ise, bunun grnte ahaba o denli bal olmayan Daedalik stilden ok farkl olduunu syleyemeyiz. Ayrca sadece teknik dnda marangozluk ile ba24

lantl stillerin yedinci yzyl heykelciliine dorudan ve nemli etkilerini gsteren ok bariz bir iz de yoktur. Ancak ahaptan yaplan erken tarihli klt heykellerinin hemen hepsi byk boyutlu olmalydlar. rnein Samos'taki erken dnem Hera tapnanda, ahaptan klt heykeli iin kullanld dnlen altlk, 0.57m lsnde bir kare oyua sahip olan tatan bir silindirdir. Erken tarihli mermer heykeller iin yaplan altlklar ise genellikle plinthos iin bir oyua sahip dar bloklardr. Bu kaidelerde ayak ile birlikte ekillendirilen ve kenarlar yuvarlatlan mermer levha, altla kurun kenetler ile balanmaktayd. Arkaik dnemde yaplan sphinks heykelleri ve insan figrleri yerel mimari tarzlara gre seilen Dor ya da Ion dzenindeki stunlarn zerine de dikilebilirlerdi. Naksoslu Euthykartidas'n imzasn tayan allmadk bir kouros altlnn her bir kesinde balar bulunur ve bu iri bir kaya paras eklindedir. Elimizdeki en erken tarihli heykeltra imzasna sahip olan ve heykeltran ayn zamanda ada yapan kii de olduunu bizlere gsteren sz konusu bu eser 600 tarihinden daha ge olmamaldr.

25

Kouroslar Altnc yzyl boyunca heykel sanat alanndaki geliimin nirengi noktasn tekil eden ve Yunan topraklarnda gerek antsal heykeltraln tam anlamyla ilk kez gerekletirildii eser grubu olan erken tarihli kouroslarn ypranm torso ve balar, brakn salkl olarak tarihlendirilmeyi, bu yeni serinin tanmlanmasn bile gletirir. Ancak buna ramen sz konusu tipin balangtan itibaren yerleik bir dizi kural ile ekillendii aktr; dimdik biimde ayakta duran figrn kollar yanda dmdz aaya sarkar ya da yumruklar skl bir halde hafife dirseklerden krlr. Bir ayak, sklkla da soldaki ne kmtr. Sz konusu hareketten dolay gzmze ilk arpan da bu durutur. nk ayan bu ekildeki konumu, hem hareketi ve figrn tad enerjiyi arttrmakta h e m de iki ince bacak zerinde dengelenen masif mermer gvdenin arlna daha salam bir ekilde destek olmaktadr. Bunlara ek olarak Yunanllar, ounlukla profilden tasvir ettikleri figrlerde izlenen ve geride kalan ayan bir adm ne kt, saa doru ynelimi tercih etmilerdir. Ayrca kouros figr iin mermer blok zerine yaplan n izimler de sanaty bir anlamda szn ettiimiz bu poza zorlar. En erken tarihli kouroslarn ardndan gelen rneklerin ellerinde ise herhangi bir nesne yoktur. Erken tarihli olan ve adalarda bulunan figrlerin belindeki kemer, boyuna ve saa taklan bandn yannda yegane aksesuvardr. [70]'deki kouroslarn ayaklarnda ise hi allmadk bir ekilde botlar mevcuttur. Sz konusu erken tarihli kouroslarda grdmz kemer, yukarda, Daedalik stildeki kadn figrlerinde izlediklerimizle ayn tiptedir. Bronzdan yaplan sava tasvirleri yedinci yzyl iinde bile sadece mifer ile kemer tarlar [46]. phesiz kouros heykelleri savalar tasvir etmezler; ancak yine de byle bir badatrma bazen kouroslar ile ilikilendirilen ve dou kltrlerinde karlaumz ve dl olarak verilen kemeri tayan grei tasvirlerine gre daha akla yakn ve mantkldr. Aada kemerin ve bununla balantl olarak da kouroslarn Girit ile muhtemel ilikisi konusunda ufak bir aklamada bulunacaz. Peki ne anlama gelir bu kouros heykelleri? Bu figrler bir zamanlar Apollon olarak isimlendirilmekle birlikte bilinmelidir ki aslnda bu heykellerden hi birisi klt heykeli olarak kullanlmamtr; bir baka deyile kouroslardan hi birisi ok kesin bir ekilde sylenebilecei zeje tanr tasviri deildir. Ancak kouroslar, kollar dirseklerden krlarak ellerinde belli bir nesne tamalar salandnda rahatlkla bu amaca dnk bir figre dnmektedirler [150]. Erkek tanrlarn kutsal alanlarnda karmza kan kouros heykelleri tanrya yaplan sessiz trenlerin daha kalc olan sunulardr. Bu grup eserlerin byk bir ounluu Apollon kutsal alanlarna aittir. Bunun dnda kalan rnekler arasnda Sounion'da Poseidon'a sunulanlar vardr Ayrca ok az saydaki kouros heykeli de Athena (Atina) ve Hera (Samos) gibi tanralarn kutsal alanlarnda bulunmulardr. Ancak bunlar sz konusu
26

heykellerin ilevlerine ve anlamlarna dnk fikirlerimizi deitirmezler. Bunlara ek olarak paralar halinde ele gemi baz rneklerin baka figr tiplerine veya gruplarna ait olma ihtimali de mevcuttur. Bu heykeller dier ilevleri ile, yani mezar iareti olarak kullanldklarnda, nceleri kaba olarak braklan, zamanla insan tasvirleri ile sslenmeye balayan levhalarn yerlerini alrlar (bu konuda Blm 8'e baknz). Sz konusu bu figrler, len kiinin portresi olmaya almadan, onlar hediye eden yaknlar ve dostlar tarafndan da takdir gren yitip gitmi genliin ve gcn hatrasn zerlerinde tarlar. Dolaysyla her iki kullanm da bir bakma birbirinin yerine geer ve kutlanmaya yneliktirler. Kouroslar arasnda sadece mezar ant olarak kullanlanlar yata eitlilik gsterir. Bunlardan bazlar belli ki delikanldr. Ancak hi birisi genlik ile olgunluk arasndaki ya diliminin tesine gemez. Yine hibir rnek, sava olanlar dahi herhangi bir giysi giymez. Ancak mezar talarnda bu kiilerin "savata ldkleri" eklinde bir aklama bulunabilir. Bu cesaret dolu ve gl yapya sahip figrlerin bol olarak bulunduu arkaik dnem mezarlklar insana rknt deil aksine gven veren mekanlar olsa gerekti. Adalara ait erken tarihli ve tam anlamyla kouros diye isimlendirilebilen tasvirlerin ortaya k iin Delphi'deki nl bronz heykelciine bir kez daha bakmamz yerinde olacaktr [57]. Kol ve bacaklarn ayrntlar ve oranlar, ayrca belde tad kemer ile bu figr ypranm gvdeli mermer arkadalarna ok yakndan benzer [baknz, 58-59]. Bu benzerlikten hareket ile en erken tarihli mermer kouroslarn bronz rnekler gibi Daedalik slupta balara sahip olduklarn mantk yoluyla kartabiliriz. Delphi'de bulunan bronz heykelciin ba Girit slubundadr ve birok aratrmac da sz konusu eserin Girit retimi olduunu kabul etmitir. Girit'ten elimize ulaan ve tatan yaplm herhangi bir kouros heykeli yoktur; ancak kemer kullanmnn eski bir Girit zellii olduunu belirtmemiz gerekir; dolaysyla bu bronz eseri Girit tarz heykelcilik sluplarnn ve yeteneklerinin erken tarihlerde adalardaki atlyeler tarafndan benimsendiini gstermesi asndan muhtemel bir ipucu olarak deerlendirebiliriz. Bu durumda sz konusu erken tarihli heykellerde karlatmz kemer ise Girit'teki utangaln bir kabulu olmaldr. Girit ile Delphi arasndaki balant hem dinsel anlamda (Apollo Delphinios tapmnda), hem de eitli heykel sunularnda (baknz, Pindaros, Pythia, 5, 39-42) ok gldr. Girit'in heykel sanatnda giyimli kadn tipine olan ball ya da dknl, ayrca adann mermer yataklarna sahip olmay, buradaki erken tarihli kouros heykellerinin yokluunu aklayabilir. phesiz Giritli sanatlarn belli heykel yapm gelenekleri, aletleri ve antsal mermer heykelciliinin balamas iin art olan Msr ile kurduklar ilikiler mevcuttu. Girit'teki ustalarn btn eksiklii malzemeydi, ve belki de adalarda bulunan erken dnem mermer ocaklarndaki atlyeleri ekip evirenler aslnda Giritlilerdi; zira bu tarihlerde adalar yukarda bahsettiimiz n koullarla bile donatlm deillerdi. 27

Erken dnem mermer kouroslar iin Samos ve Boiotia dnda tm rneklerde Kyklad kkenli mermerlerin kullanldn gsteren ok ve farkl kaynak mevcuttur. Bunlar arasnda aslnda belirgin bir ekilde 600'den sonrasna dek ortaya kmayan blgesel farkllklar da sz konusudur. 600 tarihinden itibaren yerel atlyeler sluplarnda bir lde bamszlk kazanrlar, ancak dier yandan ham madde, yani mermer iin hala daha ada kaynaklarna bamldrlar. Adalarda, rnein Delos'ta bulunan belinde kemer olan kk kalal, belli belirsiz modellendirilmi, boncuk dizileri eklinde salara sahip olan ve paralar halinde korunmu kouros rnekleri bizlere bu yeni heykel tipi hakknda iyi bir fikir verirler [58-59]. Gerek llerin yaklak drt kat byklkte olan ve Naksos'tan gelen rnek [60], bu erken dizi iinde en ge tarihli olandr. Heykelin yz, yaplan izimlerden kartabildiimiz kadaryla, oval ekillidir ve ular gereki bir ekilde dndrlen sa lleleri gse kadar iner. Thera adas da olduka nemli ve erken tarihli bir dizi kourosu gnmze kazandrmtr. Yalnz ilgin olan nokta, sz konusu bu rneklerin herhangi bir kutsal alandan deil mezarlklardan gelmi olmasdr [61]. Thera kouroslarndan bir tanesinin kemeri vardr. Sz konusu bu eser, Delos dnda b u l u n m u yegane kemerli m e r m e r kourostur ve kemerin h e m e n

Apollon ile balantl klnmamas gerektiini bizlere gsterir. Ionia blgesinde Samos, Heraion'dan gelen ve ne yazk ki paralar halinde korunabilmi insan llerinin kat byklkte ve yerel mermerden yaplm bir grup eser ile lider konumdadr. Bu dnemde ise Atina sahneye yaklak 600'lere tarihlenen ve Dipylon ba olarak isimlendirilen heykel ile girer [62]. Bu esere ok yakndan benzeyip nispeten daha zensiz bir iilik gsteren ve btn halde korunmu New York kourosu [63] ise muhtemelen Attika'nn krsal kesimlerindeki bir mezarlkta bulunmutur. New York kourosu zerinde ayrntl olarak durduumuzda ok snrl saydaki erken kouroslarn baz ortak zelliklerini kolaylkla belirleyebiliriz. Anlald kadaryla New York kourosunda kullanlan oranlar sistemi, Msr tipindeki ller dizgesine gre belirlenmitir. Daha nceki tarihlerde insan vcudunun zellikleri, ister vazolarda yaplan bir izimde, isterse boyutlu olarak biimlendirilen bir eserde olsun belli belirsiz de olsa ifade edilmiti. Ancak gs kafesi, gs zerindeki adaleler ve srtta krek kemiklerinin belirtilmesi gibi zel ayrntlar ncelikle baz kk fgrinlerde [46] yer alm, ayrca insan llerinde yaplan bronz zrhlar zerinde de sklkla gsterilmilerdir. New York kourosunda bu tr ayrntlar birbirinden neredeyse tmyle bamsz bir ekilde, tek balarna ilenmitir. Figrn Ion baln hatrlatan kulaklar, boncuk dizisini andran uzun salar vardr. Vcudun n tarafnda, boyunda ve gl bacaklarda, krek kemiklerinde, eller, bilekler, dirsekler ve diz kapaklarnda hafife oyularak ya da kabartlarak yaplan modellendirmeler sz konusudur. Tek tek bakldklarnda btn bu elemanlar aslnda o denli gereki gzkmese28

ler de karmzdaki grnt aslnda saf modellendirmeye dnk olduka etkileyici bir rnektir. Eserde belki dikkat ile gzlenip yle ifade edilen bir anatomi sz konusu deildir ama, btn bir insan figrn yaratmak iin sanatnn kavrad biimde, her birisi kat bir tek cephelilikle yaplm model ayrntlar ve gruplandrmalar vardr. Ancak btn bu elemanlar arasndaki organik ilikinin sanat tarafndan tam olarak anlalabilmesi ve gerekletirilebilmesi iin zamana ihtiya duyulmaktadr; ayrca bu blmlerin toplam ile salanan antsallk idrak olunan btnlk ile deil, neredeyse hayal meyal ve ok gizemli bir ekilde belirtilen yaam ifadesi ile gerekletirilir. Drtgen bir ta bloun oyulmasyla gerekletirilen figr, aslnda tam anlamyla bu kat ve keli formlardan henz kurtulmamtr. Bu durum en ak ekilde zellikle gzler etrafnda s ya da derin yivler ile belirtilen izgisel sslere sahip yzde izlenir. Yllar boyunca ekingen kurallar ve ikincil derecede ama zenli, ince ssler ile meguliyetin ardndan Yunanl'nn zihnindeki insan, o n u n evresindekilerle ve inand tanrlar ile kurduu ilikileri, doruluk, itidal ve ll olma gibi heykel ile olduu kadar yaamla da ilikili olan kavramlar (kalon kai agathon) ta zerinde doyurucu bir ekilde ifade etme yolunda ilk nemli adm artk atlmtr. Attika'nn gneyinde, Sounion'daki Poseidon tapnanda bulunan kouroslar [64-65], New York kourosuna gre biraz daha gelikindirler. Bu kouroslarda sa band zerindeki lleler deniz kabuu eklinde ilenmitir. Ortalar hafife kk olarak tasvir edilen boncuk tanesi eklindeki sa lleleri sanki rzgar ile dalgalanan kumlu bir zemini hatrlatr. Karnda ve srtta yivler ile canlandrlan anatomik ayrntlar daha ok ssleme amac tarlar. Heykellerin zellikle ene ve alnlar olduka etkileyicidir.-h Boiotia'daki bir stel zerinde karmza kan ve kabaca ilenen ift tasviri [66], oranlar ve vcut elemanlarndaki dk nitelikler ile, bu dnemlerde ana mermer ileme merkezleri dnda kalan blgelerde neler yapldn bizlere ok iyi bir ekilde gstermektedir. [67], greceli olarak ge zelliklere sahip olan yumurta eklindeki ba ve daha doal grnml kulaklar ile Boiotia'dan gelen kouros da ayrntlarda benzer yanllklara sahiptir. [62]'deki Dipylon kourosunu andran [68]'deki ba da iilii gzel taral bir eserdir. Kouros tipi, bazen bir Paros kolonisi olan Thasos'tan gelen rnekte olduu gibi ko tayan erkek tasvirine uyarlanmtr [69]. Aslnda bitmemi olan bu rnekte salar New York kourosunu hatrlatr. Eserin vcudunda izlenen ince yap da erken tarihli ada kouroslar ile benzeir-^- Kouros tipinin bir baka uyarlamas da Delphi'deki kutsal alana Argoslular tarafndan adanan tknaz yapl Kleobis ve Biton'dur [70]. Bu rneklere nden bakldnda alak bir aln, kulaklarn zerinden arlp arkada toplanan salar aslnda Daedalik sonras sluptadr. Ancak bu eserlere yandan bakldnda, daha doal grnme sahip olan ktlaklar dikkat eker. Gl ve yapl vcutlar, kasl kollar, ayaklarna giydikleri botlarn izleri ile bu figrler yaplan adan amacn hatrlatr ve sanki bu iki kardein Argos yollarnda arabay e29

kerken sarf ettikleri gc antsallatrr. Bu ikiz figrlerde ok ufak farkllklar da izlenmektedir. Neredeyse belli belirsiz ve nemsiz olsa da kardeler aslnda farkl ekillerde yorumlanmlardr. Baz aratrmaclar yzeyi daha ok ypranm olan rnei lonial bir ran eseri olarak deerlendirir. Kleobis ve Biton olarak isimlendirilen bu eserler ancak yars korunmu olsa da, kendilerini yapan heykeltran ismini Argoslu.... ]medes eklinde bizlere ulatrrlar,4Koreler Mermerden yaplan kadn heykelleri de kouroslar ile benzer ilevler grmlerdir. Ancak bunlar arasnda olduka az sayda rnek mezar ant olarak kullanlmtr. Sz konusu figrlerin de ou Attika'dan, muhtemelen Samos, Khios ve Thera'dan gelirler. Koreler esas anlamda tanralarn kutsal alanlarnda Artemis (Delos ve Klaros'ta), Hera (Samos'ta), Nympheler (Samos'ta), Athena (Atina ve Miletos'da) ve Demeter (Eleusis'te) olarak karmza karlar. Kore heykellerinin Arkaik dnem heykeltralnn geliimindeki nemi ancak bu blmmze konu olan dnemin ardndan ortaya kar; zira erken tarihli mermer rneklerin neredeyse hepsi grnmleri itibaryla Daedalik karakterlidirler. Tm korunabilen en erken tarihli kore heykeli Delos'ta Nikandre'nin adad kredir [71, sa]; slup ynnden ok benzemesi yansra Nikandre'nin bu sunusunu, Auxerre heykelcii ile birlikte yan yana vermemizin bir dier nedeni, boyuttaki bymenin heykelin grnmne ve antsallna neler kattn anlatmaktr. Nikandre'nin tarihini Auxerre heykelciine gre belirlemek aslnda gtr, zira heykelde dikkati eken kabalk ve dikdrtgen yap, heykeltralarn alk olmadklar daha sert malzeme ile alma zorluundan kaynaklanr. Ayrntlar itibaryla Auxerre heykelciine daha yakn olan, ancak daha byk boyutlu ve ok kk bir paras gnmze ulaabilmi bir baka rnek de Samos'tan gelir [72]. Bu ve b u n u n benzeri Samos'ta bulunmu erken tarihli ve paralar halindeki eserler ithal mermerden yaplmlardr. Anlald kadaryla adadaki yerel mermer yataklar ancak 600'den sonra kullanlmaya balanmtr. Bu figrlerin balarndaki ayrntlar anlamak iin daha gelimi zelliklere ve oval grnmlere sahip olan Korinth vazolarndaki kalp yapm pimi toprak balara ve ok daha kk lekli Daedalik stildeki dier eser gruplarna bakyoruz. Ayrca sz konusu tarihlere ait kore heykelleri de az saydadr. Dier kadn heykel gruplar arasnda ise, insan llerine yaklaan ve yumuak talardan yaplm oturan figrler ile, bir sonraki blmde deerlendireceimiz daha kk boyutlu figrler vardr. Altnc yzyla geldiimizde, kire tandan yaplm ve Olympia'da bulunan ba [73], aslnda kadna ait olmas gereken bir takm fiziksel hatlarn, genel itibaryla imdiye kadar deerlendirdiklerimizin arasnda en ge tarihli kouroslar ile benzeti30

ini, onlar ile uyutuunu gsterir. Sz konusu bu ba, muhtemelen ayakta duran Zeus'un yannda, tahtnda oturur biimde tasvir edilen Hera'ya ait olmaldr. Bu grubu oluturan figrler altnc yzyln balarnda ina edilen yeni Hera tapnann klt heykelleri (Pausanias, v, 17.1) olmaldrlar. Eserin banda ve yznde izlenilen ve dikkatle ilenilen hatlar, heykelin hem boyutu hem de ilevi ile uyum iindedir. Perirrhanterionlar Yedinci yzyla ait bir dzineden fazla perirrhanterion gnmze ulaabilmitir [74-79]. Bunlar, bazlar yumruk eklinde tutamakl, ya da drt kadn figr tarafndan desteklenen s su kaplardrlar. Perirrhanterionlarn bir ounda grdmz boylar yaklak lm.ye yaklaan kadn tasvirleri, aslan figrnn zerinde ya da yannda durur, onlar kuyruklarndan tutar ve ynlendirirler. Bu eser tipi Suriye veya Kbrs'tan aktarlmtr. Bu blgelerde perirrhanterionlara benzeyen ve eitli figrler ya da sphinksler tarafndan tanan benzer tiplerde anaklar mevcuttur. Ayrca bu blgelerden ele geen tasvirlerde tanr ya da tanralarn aslanlarn ya da aslan ekilli altlklarn zerinde ilendiini de grmekteyiz. Yunan dnyasnda perirrhanterionlar esas anlamda kutsal alanlarda karmza karlar. Bunlardan Lakonia'da (be adet), Olympia'da (iki ya da daha fazla), Korinth yaknlarndaki Isthmia'da, Delphi, Rhodos, Samos ve Boiotia blgesindeki Ptoon'da bulunmutur. Sz konusu perirrhanterionlar iin baz yazarlar tarafndan Yunan dnyasndaki en erken tarihli mermer heykeller olarak deerlendirilecekleri kadar erken tarihler nerilmitir; ancak bu gr doru kabul edilemez. Bu eserlerdeki insan tasvirleri Daedalik stilde deildir. Bazlarnda izlediimiz keskin hatlar, dzgn ve iyi ekillendirilmi vcutlar, bunlara ek olarak aslan figrlerinde izlediimiz tknaz ve dolgun yzler, birok perirrhanterionun ele getii Lakonia'nn yerel slubu olarak tespit edilebilir. Bu perirrhanterionlarn bir ounda kullanlan gri mermer de Lakonia kkenli olmaldr. Ancak her durumda stildeki ortak birlie ve dier yerel eserler ile gsterdikleri uyumsuzlua ramen bu perirrhanterionlarn bazlarnn bulunduklar yerlerde yapldklar gr de genel olarak kabul edilmitir. Bu eserlerin sluplarnda izlenilen uyum bunlarn ksa bir sre iinde retildiklerini gstermektedir. Ancak perirrhanteriondakilere benzeyen genel form ve stil, Daedalik sluptaki kabartma balar ile sslenmi baz mermer kandiller zerinde tekrarlanm ve altnc yzylda Atina Akropolisi'nde yeniden hatrlanarak canlandrlmtr. Lakonia retimi olan, ya da Lakonia slubu ile baka merkezlerde retilen bu lavabolar, yedinci yzyln son otuz ylndan daha erken bir tarihe verilemezler. Sanki Daedalik stile bir alternatif olarak gelien bu grup eserin hem mermerden yaplmas, hem de olduka yabanc grnl nesneler zerinde kullanlmas, bunlarn retim yeri olarak Sparta'nn gsterilmesini artc klabilir. Aslnda bu anlay, blge3i

ye Daedalik slupta kk lekli kilden eserlerin yapm iin aktarlmt; ayrca bu buluntu grubunu esas anlamda Sparta'da ele geen fildii eserlerden tandmz Lakonia'nn dou ve baz Ionia merkezleri ile (zellikle Samos) kurduu zel ilikileri kantlayan deliller arasnda sayabiliriz. Yoksa bu alveriler zaten blgeden gelen fildii eserlerde aslnda ok iyi izlenebilmektedir. Bir dier garip mermer eser ise muhtemelen yine doudan etkilenerek yaplm diz ken tanra tasviridir [80]. Sanatlar ve Antik Yazarlar Ne yazk ki Arkaik dnem heykeltral ile ada olan metinlerin hibirisi heykeller ve heykeltralk hakknda fazla bilgi iermezler. rnein Homeros'ta "heykel" szcnn karl olan belli bir kelime yoktur (sonralar b u n u n iin [60]'da olduu gibi andrias kelimesi kullanlr), ve yine Homeros'un eserlerinde bulduumuz agalma kelimesi de herhangi bir lekte yaplm, retilen bir nesneye karlk gelmelidir. Pausanias gibi ge tarihli yazarlardan bazlar erken bir tarihe ait olan ahap figrlerin ne denli kaba grnml olduklar konusunda belli yorumlarda bulunurlar; ancak bu metinlerin hibirisinde erken dnem heykel sanatnn geliimi hakknda bir kavram ya da anlayn vurgulanmas sz konusu deildir. Antik Yunanllar tarafndan byk lekli heykellere balangta muhtemelen belirgin bir sihirsel g atfediliyordu. Diodoros'un da belirttii zere (v.55), Rhodoslu Telkhines tarafndan yaplan bu ilk tanr imgeleri doay ve havay kontrol edebilen birer byc gibiydiler. "Antsal" szc ile aklanmas art olmayan "kolossos" terimi de muhtemelen insann yerini alan nesneler iin kullanlyordu ([40]'daki rnekler ile karlatrnz). Rivayete gre Daidalos'un yapt figrler etraflarn grebiliyorlar, yryebiliyorlar, hatta konuabiliyorlard. Modern aratrmaclar tarafndan bu sanatnn isminin yedinci yzyl Orientalizan stiline verildiini yukarda belirtmitik. "Daidalos" kelime olarak "sihirli bir ekilde ilenmi" anlamna gelir. Yunan mitolojisinde de Tun a ile balantl olan sylencelerde Daidalos, mucizeler yaratan bir kimse olarak karmza kar (Ikaros'un uuu ve benzeri hikayelerde olduu gibi). Eski ancak ilkel olmayan ve insana ok benzeyen figrlerin byk ounluu antik yazarlar tarafndan Daidalos'un yapt eserler olarak deerlendirilmilerdir; ayrca bunlarn hemen hepsi ahaptandr. Diodoros da (iv.76) Daidalos'un yapt figrlerin ak gzlere, yrr gibi duran birbirinden ayrk bacaklara ve gvde ile bitiik olmayan kollara sahip olduklarn sylediinde, aslnda ok ak bir ekilde ilkel grnml daha eski figrleri deil, erken tarihli mermer kouroslar bizlere iaret etmektedir. Ayn zamanda Diodoros (i.97), Daidalos'u Msr ile ilikilendirir ve onun yapt figrlerin de aslnda bizim iin gayet mantkl olan ve anlaml bir biimde, Msr tarznda bir harekete (rhythmos) sahip olduklarn syler. Yine ayn yazara gre Daidalos, nl alp kapanabilen tabureyi de ilk yapan kiidir. 32

 t e yandan b u t r d e k i Msr m o b i l y a l a r n n Y u n a n dnyasna girii de yaklak 600 tarihlerinde olmutur. Birok antik kaynak, Bronz a nclleri gibi Daidalos'u Giritli olarak deerlendirir. Aslnda Bronz a'na ait olan Daidalos ile incelediimiz d n e m l e r d e yaayan Daidalos, antik metinlerde birbirlerinden ok net bir ekilde ayrlmamlardr. Yedinci yzylda Girit'in sanatsal d u r u m u n a baktmzda ve adann Kyklad kkenli kouroslara yapt olas katky gz n n e aldmzda, kendisinin Girit ile ilikilendirilmesi anlam kazanr. Baz eski yazl kaynaklar ise kendisini Atinal olarak deerlendirir. Daidalos ile ada olan Aiginal Smilis'in Samos'daki H e r a ' n n klt heykelini yapt belirtilir (Pausanias, vii.4). Daidalos'tn rencilerinden Diponios ve Skyllis de sylenildiine gre Girit'te domular ve altnc yzyln ikinci eyreinde Peloponnesos'ta almlardr. Yine Daidalos'un rencilerinden olan Endoios ise altnc yzyln ikinci yarsnda youn olarak Atina'da eser vermitir. Son olarak zikredilen isimlerin hepsi gerekte yaam sanatlardr. Bunlarn aksine Daidalos iin gen sanatlarn stillerinin gelitirildii, erken tarihli antsal stillerin onunla cisimlendirildii bir rivayet isim olabilecei sylenebilir. Dier yandan bu almada Delphi'den gelen bronz eser iin [57] n e srlen gr doru ise, bu d u r u m d a Daidalos Yunan dnyasnda gerekten antsal boyutta eser veren ilk heykeltralarn retmeni olarak hakl bir n e kavumu Giritli bir sanat olmaldr. Eserleri g n m z e ulaabilen ancak isimleri bilinmeyen sanatlar hakknda daha fazla konuabilmemiz ne yazk ki m m k n deildir. H o m e r o s saray iin hizmet veren ustalardan ve gezgin zanaatlardan (demioergoi) bahseder. Yunanistan'da ayn T u n a saraylarnda olduu gibi Arkaik dnemde de Olympia ve benzeri kutsal alanlar yerleik sanatlar byk olaslkla cezbetmekteydiler. Baz aratrmaclar Lakonia'dan gelen bronz eserlerden hareket ile blgede var olan bir Geometrik atlyeden sz ederler. Dier yandan yukarda da deindiimiz gibi Girit'e 800 tarihinden nce doulu modalar getiren aile ya da sanat loncas da neredeyse kesin bir biimde yabanc kkenlidir. Yunanistan'daki ta ocaklar, zellikle m e r m e r yataklar balangta heykeltralarn atlyelerine ev sahiplii yapmlardr. Ancak te yandan, Attika'da olduu gibi bamsz yerel stiller de varln srdrr. te bu n e d e n l e de zanaatn n e r e d e n renmi olursa olsun, ya da malzemesini hangi kaynaktan salarsa salasn belli bir heykeltran herhangi bir okulun ya da atlyenin rnleri ile ilikilendirilmesi gayet doaldr. Naksoslu Euthykartidas yaratt eserini m u h t e m e l e n sunuyu yapan kiiden dolay Delos'ta imzalamtr [56]. Delphi'de karmza kan .... medes'in imzasnda, sunuyu yapanlarn hi de gerisinde kalmayan, bir yapt yaratmann gururunu tayan bir ifade ile kar karya kalrz. Ayrca altnc yzylda bireysel niteliklerin gittike arttna ve bu zelliin art gsteren ve sanatlarn yarattklar eserlerde n plana ktna, hatta belki biraz da reklam gds ile balantl bir bilincin yerlemeye baladna tanklk etmekteyiz.

34

Karphi'deki (girit) tapnakta bulunan pimi toprak figr. Olaslkla tanr

0.67m); yaklak 1000.

ykseklik

tar ve elletin yukarya kaldrlmas pozu da dahil olmak zere geleneksel Girit tipidedir. Figrde ayaklar ayr olarak yaplm ve etek altna tutturulmutur(Herakleion,

2 Piskokephalo'dan (Girit) pimi toprak ba. Yzdeki detaylar boya ile yaplmtr. Konik biimli alt yan muhtemelen yarm insan boyutundan biraz daha byk olan ahap gvde iine yerletirilmekteydi (Oxford AE 1102, ykseklik 0.295m); yaklak 900.

3 Protogeometrik stilde bezemeli, Atina 'da bir mezarda ele geen pimi toprak geyik figr (Atina, Kerameikos Mzesi 641, ykseklik 0.26m) yaklak 925 (mezar buluntular ile tarihlendirilmitir).

Lefkandi'den

(Euboia)

iki yars farkl iki mezarda ele ge-

en pimi toprak kentauros figr. Sa n ayaktaki dikkatle boyanm diz kapa baz aratrmanlar tarafndan Kentauros Khiron un Herakles tarafndan ok ile yaralanmas mitosu ile balantl klnmtr. Fakat, bu tarihlerde sz geen mitos ile ilikili figr saptamak mmkn deildir ve buradaki tasvir iin daha net bir aklama gereklidir (Eretria, ykseklik 0.36m). 900'den biraz daha erken bir tarihe aittir (mezar buluntular ile tarihlendirilmitir).

7 Karditsa'dan (Thessalia) bronz sava figr. Sa elinde tad mzra kayptr. Banda mifer, belinde kemer ve sol elinde de geometrik dnem, sanats tarafndan bu ekilde stilize edilmi Dipylon tipi kalkan tar (Atina BR 12831, ykseklik 0.28m); 700 civar. 6 Amyklaion'daki Kutsal Alandan (Lakonia) pimi topraktan yaplm miferli ba (Atina, ykseklik 0.115); yaklak 700.

5 Olympia 'dan, tun ayakl kazann daire biimli kutbuna ait olan bronz erkek figr. Figr, ayakta durup, sa elinde mzrak, sol elinde de atn dizginlerini tutmaktayd (Olympia B 4600, ykseklik 0.144m). 750 civar.

8 Bronz at figr. Figrn altl gen ekilli aklklarla zgara eklinde yaplmtr (Berlin 31317, ykseklik 0.16m); yaklak 750-700.

9 Yavrusu ve sarsna konmu ku ile tasvir edilen bronzdan yaplm boynuzlu dii geyik figr. Thebes yaknlarndaki Kabirion kutsal alanndan gelir. Yunanl sanatlar klasik dnem ilerine kadar dii geyikleri sklkla boynuzlu olarak tasvir etmilerdir (Boston 98.650, Pierce Vakf, ykseklik 0.07m); 750-700 civar.

10 Thebes'ten bronz erkek figr. Mantiklos'un bir sunusu olan bu eserin bacaklarnda alt ll iki msra vardr: "Mantiklos beni gm oklu tanrya sundu. Phoibos! dnte bana gzel bir iyilik yap. " (Boston 3.997, ykseklik 0.20m); erken 7. yzyl.

MOVTIH^C;

U'OVCSCHC

^GHC3OXCC

Ta

\t CCKCTTC.

T V FCC

ct3c

FC6ct

opvupCT yot XcptrCTTav uatrfav;

11. Mifer yapan erkek figr bronz olan bu figr, altlk tamamasyla dnemine gre olduka ileride bir eserdir. Konusundan dolay eser sanatnn ada olmaldr ( N e w York 32.11.42, Fletcher Vakf, ykseklik 0.052m); erken 7. yzyl.

\12 Aznda av bulunan bir aslana kpeiyle saldran avcnn tasvir edildii bronz grup. Samos 'tan. Avcnn bandaki mifer olaya bir kahramanlk havas katar (Yunan adalarnda aslan bulunmasa da Homeros bunlarn davranlarn canl olarak bizlere aktarmtr). Altln altnda oyma olarak yaplm gamal ha motifi vardr (ykseklik 0.09m); yaklak 700.

13 OIympia 'dan (?) kentauros ile diien kahraman heykelcii (bronz). Her iki figr de miferlidir. Kahraman, elindeki klc canavarn gvdesinin yan ksmna saplamaktadr. Tasvir edilen figrler muhtemelen Herakles ve Nessos'tur (Nev York 17.190.2072, Morgan Hediyesi, ykseklik O.11m); 750-700.

14 Amnisos'tan kireta ba. Gzler kakma olmak muhtemelen kemikten yaplmt (Herakleion 345, ykseklik O.16m); 8. yzyl.

15 Khania'dan kireta kabartma. Tanra bir ehrin ya da tapnann kaps nnde ayakta durur. Birbiri zerinde duran iki ift oku kendisini korurlar. Bu figrler, doulu tipte miferler giymilerdir. Sa ynde saldran arabaya ait olan at, Asur rneklerini hatrlatr ama daha stilize edilmitir. Kabartma, muhtemelen bir yapya aittir. Ayrca benzer bir sahne ayn stilde, Knossos'tat bronz bir kemer zerinde de karmza kar (Khania 92, ykseklik 0.39m); 8. yzyl.

16 Dreros'tan bronz heykeller (iki kadn heykelinden birisi ne erkek figr). Bu figrler, muhtemelen 8. yzyla ait Apollon tapnanda kedeki altlk zerinde klt heykelleri olarak durmaktaydlar. Erkek figrnn salar uzun, engel ekilli dilimler halinde ilenmitir; kolun restore edildii haliyle duruu kesin deildir. Bronz levhalarn ahap zerine ivilenmesi ve ekilenmesiyle yaplmlardr. Sphyrelaton adyla bilinen bu teknikte retilmi altn figrler de gnmze kalmtr. imdi yerleri bo olan gzler ise orjinalde kakmaydlar (Herakleion 2445-7; ykseklik 0.40, 0.80m); yaklak 700.

17 Afrati'den, M 8. yzyln ikinci yarsna ait bir tabakada bulunan bronz heykelcik. Figrn zellikle ba ve salarn Resim 16'daki "Apollon " ile karlatrn (Herakleion); ge 8. yzyl.

18 da maarasndan, Zeus Kutsal Alanndan gelen ba eklinde bronz vazo. Ssl salar, kalar ve ban genel formu doulu tiptedir. Boyun ve kulp izim zerinde tamamlanmtr (Oxford AE 211 ve Herakleion; genilik 0.114m); 7. yzyl ortas.

19 Atina'dan gen kz heykelcii. Eser, bir mezarda seramikler yardmyla 730'lara tarihlenen be benzer fgrinle birlikte ele gemitir. Ayr mezarda fayans aslan Figrini ve ilenmi kemik eserler de bulunmutur. Bu gen kz heykelcii, ayn dou nclleri gibi bir kabn kulbu olarak kullanlm olmaldr. Eserdeki oranlar Dreros Ha bulunan giyimli figrleri hatrlatr 16. (Atina 776, ykseklik 0.24m).

20 Olympa dan, az kenarnda dvme tekniinde aslan ve gri/onlar ve dkm tekniinde siren eklentileri olan bronz kazan (Olympa, az ap yaklak 0.65m); erken 7. yzyl.

22 Olympia'dan dkm tekniinde yaplm kazana ait bronz grifon. Eser, dvme tekniindeki grifon serisinin daha ge tarihli rneidir. Bu seri 6. yzyl ilerine kadar devam eder (Olympia); 7. yzyl ortas.

21 Olympia'dan siren eklindeki kazan eklentilerinden bronz balar. stte ithal dou tipi, altta ise Yunan retimi rnek. Bu figr serileri sekizinci yzyln sonuna ve yed^ri vzyhn bana tarihlenirler (Olympia).

23

Korintl 'ten pimi toprak levha.

Eser, Suriye'den ithaldir. Tasvir edilen fgiir bir elini gsnde tutan, dier eliyle belden aasn gsteren Astartedir (Korintl MF 4039; ykseklik O. I0m); 7. yzyl.

Korintl'den pimi toprak kalptan alnan al kopya. Kalp, dou kkenli orjinal bir eserden yola klarak yerel olarak yaplmtr (Korintl KH 1, ykseklik 0.06m); 7. yzyl.

24

Gortyna'daki Apollon tapnandan 'z kulp (Herakleion 2448, ykseklik 7m); erken 7. yzyl.

26 Girit'ten pimi tofmk levha. Bataki polosun pime ncesinde ekli bozulmutur. Aphrodite (?) (Oxfod AE 403, ykseklik 0.14m); 7. yzyl ortas.

21 Aksos'tan, Atlenaya ait olduu saptanan, tapnakta ele geen pimi tofmk figr. Burada tanra belden aasn dourganlkla balantl bir hareket ile aar (Khania, ykseklik 0.13m); 7. yzyl ortas.

29 Astritsi 'de bulunan kiretandan oturan figr (Herakleion 407, ykseklik 1.04n); yaklak 650-640.

28 nceleri Auxerre MzesVnde bulunan, kiretandan Auxerre tanras. Eser muhtemelen Girit kkenlidir. Gsteki kazma izgiler ve boya izleri renkli balk pulu sslerin varln dndrr. Mantoda kazma kareler, etekte ise i ie kareler vardr (Louvre 3098, ykseklik 0.65m); yaklak 640-630. Ayrca [128]'e baknz.

30 Grtyna'daki Athena tapnana ait kireta, oturan kadn heykeli. Beldeki kemerde, etekteki sslemelerde krmz boya izleri vardr (Herakleion 380, ykseklik 0.80m); yaklak 650-630.

31 Gortyna'daki Apollon tapnandan kireta kabartma. Balarnda yksek poloslar tayan iki plak kadn arasnda omuzlarna ellerini koymu erkek figr. Buna benzer tasnr tayan levhalardan birisi tapnan nyznde, kap girilerindeki alak kabartma sphinkslerin bulunduu (bu bir baka doulu zelliktir) duvarda sprgelik frizi olarak kullanlmtr (Herakleion 379; ykseklik 1.5Om); yaklak 630-620.

32

Prinias'tan heykeltralk eserleri. Arka sayfaya baknz.

32.4 Prinias'taki tapnaktan kireta figrler. Yaplan restorasyon ok sorunludur. Altnda ayakta duran kadnlar, i x>e d yzlerinde hayvan sralarndan oluan kabartmalarla ssl sve ta zerinde, birer tahtta oturan kadn heykelleri. Oturan figrlerin ve kabartmadaki kadnlarn yzlerinin alt yarlar byk apta onarm grmtr. Bu grup, ya cephede ya da cella kapsnn zerinde yer almaktayd. Svariler dizisi doulu tarzda, muhtemelen sundurmada sprgelik frizi olarak kullanlmt. Daha stte ise ge dnem Yunan slubunda olduu gibi talandrn anlamda ayn friz yer alr. Atlarn uzun bacaklar ilkel gzkr, ancak bu tam bir Girit tarzdr ve zaman iinde deimeden uygulanr (Herakleion; oturan kadnn ykseklii (231) 0.82m; friz ykseklii (232) 0.84m); yaklak 620-600.

33 Eleuthemada bulunan kiretandan, oturan kadn figr (Herakleion 47, ykseklik 0.57n); yaklak 600.

34 Gortyna'dan pimi toprak Athera. Figr, elinde mzrak ve kalkan tutar ve ayr olarak yaplm mifer giymitir. Gih'de blm arkta ekilmi, yz ise kalptan kmtr (Herakleion 18502, tm ykseklik O. 36m); yaklak 660-650.

35 Mykenai Akropolisi'nden kireta kabartmalar. Bunlardan bir tanesinde (stteki resim) bir kadnn, tevaznn ve sosyal konumun gstergesi olan hareket ile aln bana rtmesi tasr edilmitir. Kabartmalar, muhtemelen Girit veya dou tarznda bir yapnn frizi olarak kullanlmt. Dier paralarda mcadele sahnesi ve ilerinden birisinde (aadaki izim) iki sphiksin muhtemelen sava alanndan Keres in cesedini kaldrmalar tasvir edilmitir. Frizin konusunda temelde bir birlik yoktur (Atina 2869, ykseklik 040, restore edilen para, Atina 2870, bloun ykseklii 0.90rn); yaklak 630.

36 Malesina'dan (Boiotia) kireta kabartma. Yerel Deadalik stildedir. Oval yz ve yksek aln ge bir tarihe iaret eder. Buradaki figr, ayn "Penceredeki Kadn" tarzndaki dou kabartmalar gibi bir bst olarak dnlmelidir. Eer gerekten byle ise, eser bir adak kabartmas olmaldr (Lomne M M ) 910, ykseklik 0.34m); 600-590 civar.

46 cm.

37 Olympia'dan bronz ba. i bo broz dkm teknii ile yaplmtr. Eser tm bir figrn paras olup muhtemelen anak gibi bir kabn destek blmne aittir (bata, stte bir aklk vardr). Salar arkada dik dalgal izgiler ile, \a ularda iv yatay dalgal izgilerle stilize edilmitir. Gzler kakmadr (KarlsruheF 1890, ykseklik 0.087m); yaklak 640.

38 Perakhoro 'daki Hera Limenia Kutsal Alan ndan fildii sphinks (Atina 16519, ykseklik 0.08m); yaklak 650.

39 Yksek kabartma fildii grup. ki kzdan birisi giysisini balarken (ya da zerken) dierinin elbisesi yere dklmekte ve nicudunu aa kartmaktadr. Buna benzer bir ift, ayn ekilde elbiselerini kartr vaziyette Thermos'da, yakn tarihlere ait olan bir boyal metopta da tasvir edilmitir. Buradaki iki fgiir Hera tarafndan ldrtlan Argos kral Proitos'un kzlar olarak isimlendirilebilir (Nev York 17.190.73, Morgan Hediyesi; ykseklik 0.137m); yaklak 630.

40 Theradan kireta figrler. Eserlerin g>deleri kabaca ekillendirilmitir. Bunlar seramikler yardmyla tarihlenen, ceset iermeyip ant olarak yaplan yalana mezarda, byk bir ukur iinde ele gemilerdir. Figrler muhtemelen denizde, ya da baka bir felakette kaybolan insanlarn simgeleri olmaldr (Thera, ykseklik 0.19, 0.18m); yaklak 660-650.

41 Thebes'ten Protokorinth dnemine ait parfm iesi (aryballos). Ba kalp yapmdr. Figrl ssleme Boston Ressam'na ait olup ksmen salkl biimde tarihlenir (Lourre CA 931, ykseklik 0.068m); yaklak 650.

42 Tanagra'dan (Boiotia) kireta figr. Giysinin yuvarlak, an hatrlatan grnm vazolardaki ge 7. yzyl figrlerine benzer. Bu, muhtemelen elinde bir hayvan tutan erkek figrdr. zerinde u...imaroun (?) eklinde bir yaz vardr (Thebes, ykseklik 0.48m); ge 1. yzyl.

43 Girit'ten (?) bronz lyra alan erkek figr (Herakleion 2064; ykseklik 0.055); erken 7. yzyl.

44 Girit'ten (?) bronz sphinks heykelcii. Eser, stten baka bir nesneye tutturulmu olmalyd. Figrn bir kanad ne uzanm ve yatk durumda tasvir edilmitir. Sarnn hafife zeminden ykselmesi, ta sphinks heykellerinde bir altna yzyl zelliidir ([224]'e baknz) (Berlin 31342, ykseklik 0.078m); ge 7. yzyl veya sonras.

.45 Girit'ten ko tayan gen heykelcii (kriophoros). Heykelcikteki hareket tarz hem oban hem de Hernes tasnrlerinde karmza kar. Ayaklarn altndaki ant ite yarm kre biimli blm dkm yuvasna aittir ve bunlar sonradan genellikle kesilir (Berlin 7*77, ykseklik O.lSm); yaklak 620.

46 Olympia'dan bronz sava (Olympia B 1701, ykseklik 0.17m); yaklak 650.

47 Olympia'dan bronz araban. Eserin Attika retimi olduu dnlmektedir (Olympia B 1700, ykseklik 0.23m); yaklak 650.

48 Thebes'ten bronz kadn heykelcii. Eserin [lOJ'daki Mantiklos Apollon'u ile birlikte bulunduu sylenmitir. Fakat, Dedalik sa stiline sahip olan bu heykel belirtilen esere gre daha ge bir tarihe aittir. Kapal ekilde tutulan elinde muhtemelen bir nesne tamaktayd, dier el ise avu ii yukar gelecek ekilde ak tutulmutur (Baltimore, Walters Art Gallery 54.774; ykseklik 0.18m); 7 yzyln nc eyrei.

50 Samos tan ahap levha. Omuzundan bir kadna sarlan, bota kalan eliyle de kadnn gsn tutan erkek. iftin balan arasnda, bolukta uan bir ku, muhtemelen kartal (kehanet simgesi) vardr. Bu grubun genellikle Zeus ve Hera'nn kutsal evliliini (Hieros Gamos) tasvir ettii kabul edilir. Buluntu ye 77 de bu gr destekler. Fakat genel emann doulu olduu da unutulmamaldr (Samos, eser imdi dalmtr, ykseklik 0.19m); yaklak 630-600.

51 Perakhora, Hera Limenia kutsal alanndan fildii ba. Doulu bir eserdir (Atina 16520, ykseklik 0.04m); yaklak 700.

52 Delphi'den fildii bir grup. Eserdeki ema, aslan ile bir arada gsterilen kah lar, kemer hizasnda ikiye ayrlan etek, aslann stili yine doulu zellikler tar. Apollonun aslanlar ile bir aradaki tasvirleri Yunan sanatnda daha ge tarihlerde ortaya kar. Ancak kardei Artemis'in "Hayvanlar Kraliesi" (Pothnia Theron) olarak gsterildii eserlerin bu tarihlerde bulunduunu dnrsek, buradaki erkek figrnn Apollon olma ihtimali hi de zayf deildir. Heykelciin altlndaki sslemeye Dou Yunan ve Lydia sanatlarnda da rastlanr, fakat bunun tarihlendirilmesi tek bana mmkn deildir (Delphi, ykseklik 0.24m); 7. yzyln ilk yars.

53 Fildii siren ya da sphinks zerinde ayakta duran kadn figr. Eser, [54]'deki gibi lyrann koluna aittir (Berlin 1964.36, ykseklik 0.225); yaklak 600.

54 Samos'tan fildii gen heykelcii. Gzler, kalar kulak memeleri (kpelerle birlikte) ve cinsel organ etrafndaki tyler kakma olarak yaplmlardr. Figr, bir lyrann iki kolundan birisi olmaldr. Heykelciin ba dier eserlerden farkl, ayna bir zellie sahiptir (Atina, ykseklik 0.145m); ge 7. yzyl.

55

Naksos'ta, mermer yatana giden yol zerinde kalan bitirilmemi kouros.

56 Delos'tan kouros altl. Altlkta, kelerde, ko, aslan ve gorgon balar bulunur. Eserin zerinde "Naksoslu Euthykartidas beni yapt ve adad"yazs bulunmaktadr (Delos A 728, ykseklik .58m); yaklak 600.

58 Delos 'tan kouros (Delos A 334; ykseklik 0.69m), yaklak 625-600.

57 Delphi'den bronz kouros (Delphi 2527, ykseklik 0.197); yaklak 630.

59 Delos'tan koros. Gelimi anatomik detaylar (cinsel organ etrafndaki tyler, ortadan bir izgiyle ayrlan teslisler) [58]'deki greceli olarak zensiz yaplan esere gre daha ge bir tarihi iaret eder. imdi kayp olan penis, ayr olarak yaplmtr (Delos A 333, ykseklik 0.85m, tmnde ykseklik yaklak 2.80m olacakt); 580 civar.

60 Delos'tan kouros. ki para ve muhtemelen el (Delos'ta) ile ayak parmaklar (Londra'da) korunmutur. Anconal Kyriakos'un 1445'te grp yapt eskizde ba da yer alr. Sa lleleri ve kemer yksek kabartma olarak ilenmitir. Gsler zerindeki delikler muhtemelen sonradan ssler taklmak amacyla almtr. Heykelin kk plinthosu ile yerletirildii altlk zerinde "ben ayn tatanm, heykel ve sphelas" yazar. Sphelas, metinde altlk anlamna gelir. Buradaki bahis biraz mphemdir; ancak kuvvetle muhtemelen her antsal blmn ayr ayr karakterleri vurgulanmak istenmitir. Ge tarihli bir baka yazt heykelin Naksoslularn sunusu olduunu belirtir. Bu kouros, Nikias tarafndan 417 tarihinde sunulan ve yaklak 27m akta duran bronzdan palmiye aacnn kuvvetli bir frtnada zerine devrilmesiyle krlmtr (Delos, ykseklik 2.20, 1.20m=topam ykseklik yaklak 10. Om); 580-570.

62 Atina 'dan kouros (Dipylon ba). [63} 'deki eserle ayn atlyenin rndr. Aralarndaki nemli fark, san srta dklmek yerine boyu nda toplan madr. Ayrca boncuk eklindeki sa dizileri yatay bir izgi halindeki sralar eklinde deil, alternatif olarak dzenlenmitir. Eserin bir eli de ayr olarak korunmutur. Bu, Agoradan gelen paralar ile yakn iliki iindedir (baknz Kouroi, no. 7) (Atina 3372, ykseklik 0.44m); yaklak 590.

63 Attika'dan (?) kouros ( N e w York 32.11.1, ykseklik 1.84m yaklak 600-590.

65 Sounion'dan kouros. Figrn srtndaki zenli yivler ve kabartlar, Sounion figrlerinde olduka tipik birdetaylandrma biimidir (Atina 3645, ykseklik L65m); yaklak 590-580.

64 Souniondan kouros. Sol kol ve bacak, sa baldrn n ksm, sol gzn byk bir blm, burun ve az restore edilmitir. Ayaklar bu heykele ait olmayabilir. Eser, [63]'deki rnee olduka yakndr (kulaklar, gzler ve n torsoyu karlatrnz). Bu kouros Poseidon Kutsal Alam nda bir ukur iinde, en azndan iki kourosa ait paralar ve drt altlkla bir arada bulunmutur. Bu eserler bir felaketi takiben muhtemelen 480'deki Pers istilasndan sonra bilinli olarak gmlmlerdir (Atina 2720, restore sonras ykseklik 3.05m); yaklak 590-580.

67 Orkhomenos'dan Boiotia) kouros (Atina 9, mavimsi mermerden, muhtemelen yereldir; ykseklik 1.27m; btnnde ykseklii yaklak 2.0m olacakt.); 580-570 civan.

66 Tanagra'dan kireta stel. Her iki figrn isimleri "Derrnys " ve "Kittylos" olarak yazlmtr. Ayrca kaidede "Amphakles (bunu) Derrnys ve Kittylos iin dikti" eklinde bir baka yaz daha ardr. Figrler birer kollarn, hi gereki ve doal olmayan biimde birbirlerinin omuzu na atmtr. Bu poz, Msr heykel sanatnda iftlerin tasvirlerinde sklkla grlr (Atina 56, figrlerin ykseklikleri 1.47m); yaklak 580.

68 Ptoon'dan (Boiotia) kireta kouros ba (Atina 15, ykseklik 0.33m); yaklak 580.

69 ko tayan erkek figr Heykel muhtemelen ada yapan lml kiiyi canlandrr. Eser bitirilmemi biimi ve kulaklarn yerletirilii ilkellikten, eskilikten ok zensiz bir iiliin gstergesidir (Thasos, ykseklik 5.5m); yaklak 5 8 0 .

Thasos'tan

70 Delphi den Kleobis ve Bit on. Dier sayfaya baknz.

70 Delphi 'den Kleobis ve Biton (bir nceki sayfaya baknz). Bu iki figr muhtemelen yan yana durmaktaydlar, iki gen erkek, rahibe olan annelerinin arabasn Argos'tan Hera tapnana gtrmek amacyla kzlerin yerlerini almlard. Kendisine gsterdikleri bu saygdan tr anneleri ocuklarna daha da g vermeleri iin tanraya yalvarm ve ondan en byk iyilii yapmasn dilemiti. Bu dilek zerine iki gen de uykularnda lmlerdi. Herodotos (i.31), ayn hikayenin de>amnda Argoslularn bu iki gencin heykelini Delphi'ye gnderdiklerini vurgular. Sz edilen olayn ne zaman gerekletiini bilmiyoruz. Ancak tanrya sayg iin gerekletirilen bu sunu, genellikle Argos ile Dorlar'n Delphi 'de pek kabul grmedikleri lk Kutsal Sava 'tan sonra yaplm olmaldr. Bu iki kardein kaderi garip bir biimde iki karde mimar olan ve bu zamanlarda bitirilen Apollon 'un ilk ta tapnan yapan Agamedes ve Trophonios tarafndan da paylalmtr. Figrlerin isimleri altlklarn st ksmlarnda olay dorularcasna yazlmtr. Bu yaztlar ayn zamanda heykelleri yapan sanat Argos'lu Poly?]me des in ismini de verir. Figrlerin ayaklarnda sandaletler vardr. Heykellerde dikkati eken dolgun yap, birok aratrman tarafndan Peloponnesos stilinin belirgin zellii olarak vurgulanr (Delphi 467, 1524, restore edilmi haliyle ykseklik 1.97m); yaklak 580.

[no\u-?JUCFCC

CTIFC

hcpycto

EBAprfclo^

72 Samos'tat kore. Boyun ve st gvdeden para (Samos I.95, ykseklik 0.42m, btnnde ykseklik yaklak 2.5m olmalyd); 640-630 civar.

71 (sa) Delos'taki Artemis Kutsal Alan 'ndan kare. Sada, etek boyunca adak yazs vardr: "Naksoslu Deinodikes 'in en giizel kz, Deinomenes'in kzkardei, (imdi) Phraksos'un kars (olan) Nikandre beni okunu uzaa atana (tanraya) sundu ". Burada tasvir edilen figr bir rahibe olmaldr. Heykelde derinlik hibir noktada 0.1 m'den fazla deildir. Korunmu olan elde 6 cm derinliinde, ya iek tutmak ya da [7475]'deki gibi aslanlarn tasmalarn tamak iin alm bir delik vardr. (Atina 1, ykseklik 1.15m); yaklak 640-630. Fotoraf [28]'deki kare ile birlikte Oxfard 'dahi al kopyadr.

73 Olympia'dak Hera Tapna'ndan kireta Hera ba. Bataki bantta krmz, salarda da portakal rengi boya izleri vardr. Sada, kulak arkasndaki knt figrn yksek arkalkl bir tahtta oturduunu akla getirir. Muhtemelen altla ait olan kk bir para zerinde ise Kargam'taki bir altlkta olduu gibi doulu bir kompozisyon olan aslanlar arasnda bir erkek tasviri bulunur (Olympia, ykseklik 0.50m, normal llerin iki kat); yaklak 580.

74 Istlmia, Poseidon tapnandan perirrhanterion. Ayaktaki kadn figrleri aslanlar zerinde durur. Bir ellerinde aslanlarn kuyruunu, dierlerinde ise boyunlarndaki tasmay tutarlar. Eser byk oranda onarm grmtr (Korinth, basamakl altlk hari ykseklik 1.26m); ge 7. yzyl.

75 Samos'tan perirrhanterion (Berlin 1747, restore edilmi haliyle ykseklim 6 0.52m); ge 7. yzyl.

76 Olympia dan perirrhanterion. Figrl destek blm. Merkezdeki ayak ksm Dor stunu eklindedir (Olympia, ykseklik 0.475); ge 7. yzyl.

79 Sparta'dan perirrhanterion. anak blmnden ba ve kulp balants (Sparta 1658, ba ykseklii 0.105m); ge 7. yzyl.

77

Rhodos, Kameiros'tan perirrhanterion (Rhodos, ykseklik l.Om);

ge 7. yzyl.

80 Sparta'dan bir yannda flt, dier yannda bi baka figrn ortasnda, yere melen plak tanra figr. Eser, muhtemelen bereket tanrasn ya da doum tanrasn tasvir eder (Sparta 364, ykseklik 0.48m); yaklak 600.

78 Sparta'dan perirrhanterion. Sadece aslanlar korunmutur (Sparta, genilik 0.52m); ge 7. yzyl.

BLM V OLGUNLAAN ARKAK SLUPLAR (YAKLAIK 530'A KADAR)

Kaynaklar Arkaik dnemdeki heykellerin byk bir ksm ya len kiinin hatras iin ant olarak dikilmiler ya da kutsal alanlara hem sunu hem de ssleme amacyla braklmlardr. Mezar antlarna ve kutsal alanlara yaplan bu tr sunular, tarm ya da ticari yaam kendilerine bal gruplar ve kleler sayesinde byk apta kontrol altnda tutan zengin ailelerin gl olduu toplumlarda kolaylkla anlalaca zere, kiilerin ya da belli slalelerin zenginliinin de gstergesi olmulardr. Yaplan sunularn nitelii ksmen iinde yer aldklar kutsal alanda bulunan dier antlar ile de dorudan ilikilidir. Un btn Yunan dnyasna yaylm bu kutsal alanlardaki byk mimari antlar, Delphi ya da Olympia'da olduu gibi ancak bireylerin ya da kent devletlerinin yaptklar balar ile karlanabilirdi. Dier ehirlerdeki nemli antlarn yaplmas iin yeterli mali kaynaklara, belli bir vizyona ve bazen de dikkati ekmek amacnda olan yneticilerin gurur, saltanat ve iftiharlarna ihtiya vard. Bu dnem, birok Yunan kent devleti iin "tyranlar" adr. Tyranlarn zenginlii ve otoritesi, nemli mimari antlarn ve dier eserlerin yaratlmasna hz katmtr. Bu hz kadar aristokrat ailelerin debdebeli yaam biimini bastrmak yerine ona destek veren bu ortam, ok farkl alanlarda alan sanatlarn da mesleklerini icra etmelerine olanak tanmtr. Bu durum bir anlamda Tun a'ndaki saraylar dnemini ve gelecekteki Hellenistik krallklar hatrlatr. Bu dnemdeki heykeller iin en iyi kaynak phesiz en gl "tyranlarn" bulunduu iki merkez olan Samos ve Atina'dr. Samos'taki Hera tapna bu dneme kadar da uzun ve nemli bir gemie sahipti; ancak kutsal alanda altnc yzyln ikinci eyreinde olduka byk ve yepyeni bir tapnan inasna balanr. Yzyln nc eyreinde ise tyrant Polykrates tapnan yeniden inas da dahil olmak zere bir dizi kamusal yap ve antn gereklemesine destek verir. Sz konusu bu sre Samos iin hem kutsal alann, hem yerlemenin hem de mezarlk kazlarnda bulunan rneklerin de kantlad gibi heykelcilik sanatnn en zengin adr. Atina'daki Akropolis tepesi 560'n son yllarna kadar phesiz dinsel uygulamalar iin kullanlmt. Muhtemelen tyrant Peisistratos'un kiisel ilgisi orannda Akropolis tepesinde yeni bir tapnak ina edilir; Atina'nn milli bayram olan Panathenaia Oyunlar yeni bir dzene sokulur. Peisistratos'un kendisi ile birlikte iki olu 510'lara kadar Atina'ya hakim konumdadrlar, ve
69

soz konusu bu yllarda Atina Akropolisi'ndeki heykel ve mimari antlar iin olaanst verimli bir d n e m d i r . Peisistratos'un yaad d n e m d e Akropolis'te yaplan yeni aheserlerin byk bir b l m esas olarak mimarlk antlar ve bunlar ssleyen heykeltralk eserlerdir. Peisistratos, ynetimde olduu yllar boyunca yaamnn bir ksmn ocuklaryla birlikte bu kutsal tepede tanrlarla birlikte geirmi ve yaam olmalyd. Peisistratos'un 527 ylndaki l m a r d n d a n yaplan sunular daha alakgnll bir seviyede kalr. Akropolis'teki binalar ve sunular, 4 8 0 / 4 7 9 ' d a Persler tarafndan yaklp tahrip edilir; fakat istilann bitmesi a r d n d a n kentlerine d n e n Atinallar, krlan m e r m e r heykelleri ve bunlara ait altlklar toplayp kutsal olduklar iin Akropolis tepesine gmerler; geen yzyln s o n u n d a da bunlar kazlar son u c u n d a aa karlr. Sz konusu bu g m m e ileminin tanraya duyulan saygdan ok temizlik amacyla yapldn ve sunularn en azndan yarsnn bronzdan yapldklarn altlklardan anlamaktayz. Atina Akropolisi'nden neredeyse hi bronz heykel ele gememitir. Bunlarn hepsi Kserkses tarafndan ran'a gtrlm olmamaldr. Bazlar phesiz Pers saldrlarndan tahrip olmaktan kurtulmu, tahrip olanlarn metalleri de eritilip yeniden kullanlmtr. te yandan krlm m e r m e r l e r ise yeniden kullanlamayacaklarndan dolay gmlmlerdir. Atina Akropolisi, bu d n e m iin Yunan dnyasnda eser veren en zengin kaynaklardan belki de birincisidir. Bu d u r u m istemeden de olsa Arkaik dn e m heykel sanat iin Atina ve bir ok zengin ailenin yaad krsal kesimdeki kk mezarlklardan gelen rneklerle de desteklenmekte ve h e m e n h e r konuda Atina'y kaynak gstermemize n e d e n olmaktadr. Unutulmamaldr ki Akropolis buluntular bize ge Arkaik d n e m sanat iin ok can alc olan belli tarihlendirme kriterleri de salar. Atina Akropolisi'nde baz mimaride kullanlan heykeltralk eserlerinin Persler g e l m e d e n nce yerlerinden sklp yenilenmeleri mmkn ise de, arkaik dneme ait en az bir tane m e r m e r hevkelin Perslilerin bu saldrlarndan kurtulmu olduu anlatmaktadr [1351 Attika'daki mezar antlarnn d u r u m u ile ilgili ayrntlara aada, 8. Blmde deineceiz. Yunanistan'n dier blgelerindeki, mezarlk ve kutsal alanlardan gelen eserler dank olmakla birlikte saylar ok fazladr: Bu noktada Olympa, Delos ve Delphi yannda, Ionia'da byk kutsal alanlar barndran Ephesos ve Didyma, Thebes'in yaklak 20km kuzeyinde, yksek bir tepe zerinde 120'ye yakn sayda ve paralar halindeki kouros heykelinin ele getii Apollon Ptoos kutsal alan zellikle belirtilmelidir. Zenginliklerini ve tarihsel nemlerini eski yazl kaynaklardan rendiimiz Korinth, Thebes, Sikyon, Argos, Khios gibi dier birok kentte bu d n e m e ait buluntular maalesef yok denecek kadar azdr. Elimizdeki izlerin blk prklnden tr ancak kk el sanatlar yardmyla belirlenebilen yerel heykeltralk sluplar konusu da tartmaya aktr.

nn

Heykellerde gzlenilen slup ve imzalarn incelenmesi sonucunda en azndan, Dou Yunanl sanatlarn yzyln ortalarndan balayarak blgeye yaylmalarnda olduu gibi tarihsel temellere dayanan bir olgu ortaya kartlabilir. Blgede Lydia'nn kurduu tahakkm, 546'da Sardis'in dmesi ve Pers imparatorluunun da Ege'ye kadar ilerlemesi, blgedeki birok topluluu Kta Yunanistan'da ve daha da batda yeni topraklar aramaya zorlamtr. Ionial sanatlarn yarattklar etki, rastlantsal olarak bir i alan ya da i arayan tek tk gezgin sanatlarn yayd bir slup olmaktan ok tedir ve hakkndaki bilgilerimizin en geni olduu Atina'da ok ak olarak izlenebilmektedir. Bu blmde ilk olarak iki temel figr tipini, yani kouros ve koreleri, daha sonra da belli bal blgesel stilleri tanyacaz. Ayn dneme ait mimari heykel ve kabartmalar ise 7. ve 8. blmlerde ileyeceiz. Kouroslar ve Gerekilik Kouroslar, altnc yzylda durularnda herhangi bir deiiklik gstermeksizin sadece oranlardaki ufak farkllklarla daha gereki tasvirlere doru bir yol izler. Ancak altnc yzyl sonundaki rneklerin bile hala daha hareketsiz birer tasvirden teye gitmediini belirtmemiz gerekir. Yzyl iinde zamanla vcut elemanlar daha dikkatli ilenmeye balanr. Kulaklar artk Ion balna deil, tam bir kulaa benzer. Pazularn cepheden, bileklerin ise profilden ilenii eklinde grlen doala aykr duru zamanla doru olarak ifade edilir. Adalelerin ileniinde nceden grdmz kazma ya da plastik izgiler yerini daha ustalkla ve gereki bir ekilde yaplm ayr yzeylere brakr. Bu yzeyler, gs kafesi ile gnhek arasnda kalan blmn e ya da daha fazla blm yerine ikiye ayrlmas veya diz kapaklar zerindeki adalelerin doru ekilde asimetrik olarak ilenmelerinde izlendii gibi zaman iinde doala yakn formlar alrlar. Btn bu szn ettiimiz noktalar, sz konusu ssleme biimleri aslnda daha inandrc bir rne dntemese de sanatlarn gittike artan becerilerine iaret eder. Balangta kat bir tek cephelilik ile tasavvur edilen ve bu anlayla bitirilen heykeli de etkileyen kat yap zaman iinde krlmaya balar. Baka hevkeltralk rnlerinde (kabartma) ve sanat alanlarnda (vazo zerindeki izimler) olduu gibi heykeltra da hareket halinde olan ve birden fazla figrden oluan gruplar veya anlatm ortamn nasl doru olarak ifade edecei konusunda nemli bir sorun ile kar karya kalr. Eer Bayan Richter'in kitaplarnda setii yaklamla ifade edersek, heykeldeki ilerleme ancak artan anatomi bilgisi ile llebilir. Ancak bu durumda heykeltralarn bilinli bir ekilde gereki ifadeler peinde abaladklar eklindeki bir yargya da kendimizi kolaylkla kaptrabiliriz. Ama insan denen varlk bilmedii, tanmad bir hedef iin bilinli bir ekilde abalayamaz. Kula ya da gz gereki bir ekilde yontmak ya da izmek isteyen 71

bir sanatnn bavuraca yegane kaynak etrafndaki insanlarn gzlerine ya da kulaklarna bakmak ve grdn kopyalamaktr. Bunu yaparken sanat, sz konusu gerekiliin o gn deil de aslnda bir elli yl sonra ortaya kaca eklindeki yarg ile kendisini engellemez. Tmyle gerekiliin yerine geen bir sanat anlay, ister heykeltra ister vazo ressam olsun, kompozisyonun blmlerinde hala eski Geometrik emalar/formlleri kullanan hibir Arkaik Yunan sanats tarafndan ne anlalm ne de aranmtr. Bu sanatlar figrleri tek tek izleyerek ve cepheden ileyerek ekillendirirler ve figrler ile kompozisyonlar gerek yaamdakiler ile karlatrlmas iin deil "okunmas" iin yaparlard. Arkaik dnem sanatlar gerekilie ulamada uzun bir yol kat etmilerdir, ancak bunu belli bir kompozisyonla ya da raslant ile deil, bir tr Doal Eleme ile kazanmlardr. phesiz bir sanat kendisine retildii gibi izer ya da yontar. zerinde alt nesnenin, bu erevede insan figrnn daha iyi olabilmesi iin kendisine retilen yerleik formlar ve sslemeler yardmyla eitli tasvir biimlerini kullanr. Yabanc sanat eserlerinin katksyla Yunanl sanatnn yarattklar da belli bir lde gereklik kavramna sahiptir; sanatlar en azndan ayrntlarda Geometrik dnemden tandmz soyuta yakn emalardan gitike uzaklamlardr. Doala gittike yaklaan bu yenilikler bilinli bir ekilde belirlenmi deil, igdsel olarak kararlatrlm olgulardr. Bylece arzulanan, teknii daha etkili kullanma yardmyla salanan daha etkili gerekliklerdir; byle bir anlayla yaratlan rn sonuta mutlaka geree daha yakndr. Ancak hala bir iirin msralar gibi blm blm anlalabilen bu figrler ve bunlarn ait olduu kompozisyonlar yaama ait deildirler ve canl nesnelerin yerini alan sembollerden teye gitmezler. Sanatnn ilk kez insan ve bir hareketin kopyasn bat sanatnda bu denli baaryla gerekletirilecek bir dzeyde retebileceini anlayabilmesi iin bir yzyl daha gemesi gerekecektir. Btn bu nedenlerden dolay arkaik dnem heykel sanatndaki geliimi de belli llerde anatomik ayrntlarn salkl veya doru oluunda izleyebilmekteyiz. Vcut zerinde ya farkllndan kaynaklanan deiiklikler, sadece deneme snrlar iinde ve mezar stellerinde ok ak bir ekilde izlendii gibi, genellikle duru veya giysideki ayrmlarla varlk bulmutur. Mimari plastik eserler ve dier kabartmalardaki hareketli figrlere bakldnda duygularn ifadesi de belli jest ve kalplara dayanr. Heykellerin yzlerinde izlediimiz ve "arkaik glmseme" olarak isimlendirdiimiz ifade, aslnda muhtemelen yontma srasnda azdan yanaklara geite karlalan zorluktan kaynaklanmtr. Ancak bu glmseme, oluan ifadeye keyifli bir grnm katmasndan dolay deil (mezar tasvirlerinde bu gln ortam iin ne denli uygunsuz olduunu dnn) yz hatlarn daha canl klmasndan dolay korunmu ve benimsenmitir. Sonuta teknik ve gzlemin daha ge tarihlerde birlemesi sayesinde azn daha kabul edilebilir, yani ereki ifadeye kavumas baarldnda eski form terk edilmitir. 72

Eer sanatlarn neyi baarmak istediklerini doru olarak anlayabilir, gerekilik kavramnn rastlantsal ve bu sanatlarn yarattklar insan ya da tanr grntleri veya sembollerinin en inandrc dzeye doru geliimin bir sonucu olduunu kabul edersek; baarlarndaki nitelie zellikle kavramsal olandan kopup gzlenileni ifade etmeye dnk bir sanat anlaynn asla gereklemedii Yakn Dou ve Msr heykelcilii ile karlatrarak bakarsak, belki sz konusu sanatlarn bu uzun koudaki hatalarna ya da eksikliklerine daha sabrla yaklaabiliriz. Aslnda Yakn Dou ve Msr sanatnda sz konusu deiimin neden gerekli olduu konusunda da yle belli bir sebeb aramamak gerekir. Yunan sanatnda asl takdirimizi kazanan nokta, bu anlayn sanatlarn kendilerini serbeste ifade edebilmelerine olanak tanmas ve b u n u n sonuta ge dnem sanatlarna rettikleri ve aktardklardr. ou tek balarna olduka donuk ve skc tasvirler de olsa, arkaik dnem kouroslar bize Yunanl bir sanatnn neredeyse ikibinbeyz yl boyunca bat dnyasnn grsel sanatlarna hakim olmu plak erkek bedenine dayanan ve gerekliin yerine geen bu "betimlemeye dnk sluba" nasl ulatn retir. Koreler Daedalik stilde kvrmsz giysiler giyen koreler ile sonraki rnekler arasnda izlenen kopukluk o denli belirgindir ki sadece bu nedenle altnc yzyl koreleri bir bakma yepyeni bir heykel tipi olarak isimlendirilebilirler. Giyside ayrntlar kvrmlar ile betimleme konusundaki ilk abalar aada da deineceimiz zere ilk kez Dou Yunan blgesinde, Khios'ta, sonra Samos'ta ve Kykladlar'da gelimitir. Hem heykellerin sluplarnda hem de giysilerinde grlen yeni modalar, kore heykellerinde sonralar ok nemli dizilerin karmza kt Attika'ya Ionia tarafndan tantlmtr. Bu noktada giysideki ssleme anlaynn sadece yzeyin dekore edilmesi anlamna gelmediini, b u n u n iki boyutlu bir ekil aldn vurgulamamz gerekir. yle ki giysi, sanatlar iin tek balarna bir ilgi alan d u r u m u n a gelmi ve bylece sanat giysiden ayr olarak vcudun ekillendirilmesinde ve ileniinde daha zgr bir konuma ulamtr. Sz konusu bu anlay ile ulalan geliimi, figrlerin alt yarlarnn deiik ekillerde ilenilerine bakarak anlayabiliriz [87]. Aslnda olay o denli karmak deildir. Yukarda belirttiimiz blgeler dnda kouroslarn aksine kore heykelleri snrldr. ok az saydaki kore heykeli de mezarlara iaret amacyla dikilmilerdir. Bunlarn hibiri kesin olarak tanray tasvir etmez. Birou da kutsal alanlarn ssledikleri tanralar iin yaplan deimez trelerin bir sembol olarak dnlmelidir. Kore heykel erinden ok az insan llerinden byk yaplmlardr. Birou da normal insan boyutlarnn yars kadar ya da daha kktr. Bunlarn sol ayaklar biraz onde yer alr. Erken rneklerde ayak parmaklan bir hizadadr Dou Yunan blgesindeki rneklerde nceleri sa ayak ne kartlmtr 73

Koreler balangta hevkeltran givsi k \ n m l a n n ifade etmesine, d a h a sonralar da h e m bu kvrmlar h e m de givsi altndaki vcut hatlarn gstermesine vol aacak ekilde, doal bir hareket ile bir taraftan eteklerini toplarlar. Korelerin serbest kalan ellerinde meyve va da ku veya tavan gibi herhangi bir nesne vardr. Attika'dan gelen rneklerde va ift tarafl, vcuda asl gibi d u r a n eik m a n t o ve bir el ile hafife ekilen etek, ya da simetrik olarak girilen m a n t o ile hi tutulmadan d m d z aaya inen etek vardr. kinci tipteki etek, baz rneklerde bir el ile hafife tutulabilir. Ayaklarn d u r d u u ve bloklara ya da sklkla basamakl aldklara verletirilen plinthoslar genellikle oval ekillidir. Atina Akropolis'indeki kore heykellerinin baz durumlarda stunlar zerine yerletirildikleri de kesindir. Yzyln ortasndan itibaren sz konusu stunlarn Ion va da Ion tipinden tretilen balklar vardr. Adak yaztlar genellikle hevkellerin zerine, ykseldikleri balklara ya da stun gvdelerine yazlabilirler: ancak Dou Yunan blgesinde bu tr yaztlar genellikle figrlerin givsilerine kaznmlardr. Altnc yzyl korelerinin geliimi, anatomiden ziyade giysinin ileniinden anlalr. te bu nedenle hevkellerde izlediimiz giysileri tanmak yerinde olacaktr. Ancak kabul etmek gerekir ki arkaik figrlerin giysilerini de tm zellikleri ile anlamak o kadar kolav bir i deildir; zira burada sanaty cezb e d e n giysinin kvrmlardr, bu nedenle giysinin sslenmesi yapmndaki doru birtakm avnnulara gre n plana kar. Bu d n e m d e vcudu sk skya saracak ekilde dikilen bir givsi yoktur; givsiler sadece dikkatle kesilen, d m e l e n e n va da inelenen drtgen ekilli kumalardan oluur. Bunlar arasnda koreler iin en vavgn olan bazen erkekler tarafndan da giyilen ve Ion kkenli olan khitondur. Khitonda kuma silindir eklini alacak ekilde uzun kenar bovunca dikilmitir. st ksm ba ve kollarn gemesi ii aklk braklarak vanlardan iki d m e ile tutturulmutur. Bylece kollarn st ksmnda bulunan her bir d m e n i n altnda bir dizi alan dekoratif kvrm oluur. Bel hizasna verletirilen kemer ise dmelerin altnda torba eklini alan kollarn belirginlemesini salar. Ayrca erken d n e m Dou Yunan korelerinin birou dnda bu kemerin zerine inerek taan kvrm demetleri (kolpos) o n u gizler. Hevkeltralar khitonun omuzlar ve gsler etrafnda toplanan st varn genellikle dalgalar eklindeki krklklar ile ifade ederler. Alt var ise d m d z aaya inen b o r u eklinde kvrmlar halindedir. st ve alt y a n arasndaki bu farklara ramen sz konusu olan tek bir giysidir. Khitonun zerine baz d u r u m l a r d a ksa kenarlarndan deil de uzun st kenar bitimine vakn blmlerden dmeler ile tutturulan ve uzun dikdrtgen bir kuma parasndan oluan ksa himation giyilebilir. Manto olarak isimlendireceimiz bu ksa himatontn st kenar genellikle yuvarlatlr ve sol kolun altndan, sa kolun da zerinden geer. Bylece m a n t o n u n dmeleri ksmen khitonun kolunu kapatr. Ancak genellikle heykeltran sanki khiton u n dmelerini m a n t o zerinden gstermek istedii izlenimine kaplrz; ama khitonun vava yava alan ince kvrmlar yerlerini m a n t o n u n dik kv74

omlarna brakr. Aslnda giysilerdeki bu ayrm tam anlamyla birbirine girmitir, ya da karmaktr. Byle giyilince uzun mantonun etekleri sa koldan aaya sarkar, bir baka grup kvrm demeti de sol kolun alndan kp merkezde toplanr. Seyrek de olsa bazen (Delphi'deki Apollon mabedinin alnlndaki figrlerde olduu gibi) [142] mantonun her iki omuzun zerinde dmelendiini de grebiliriz. Eer sz konusu olan bu manto gerek ise, o takdirde iki paradan yaplm olmaldr. Bazen de sadece bir omuzda tek dme ya da ine bulunabilir ve bu tarafta da ksa bir "kol" grnm yaratlm olur. Btn bu giysilerin zerine bazen daha bvk bo\ bir manto, yani epiblema giyilebilir. Dou Yunan blgesinde herhangi bir kvrma sahip olmayan bu manto, ba da dahil olmak zere sadece vcudun arka varn ve yanlarn rter [87]. Ancak kimi durumlarda erkein givdii himation gibi toga eklinde vcutta tanabilirler. Peplos ar ve kaln bir giysidir; yine dikdrtgen bir kumatan oluur, yanlar ak ya da dikili olabilir; kemerlidir, stte boyun izgisi hizasndan bir blm nlk eklinde olup aaya katlanmtr. Sz konusu bu kvrm aada bele kadar iner; kolsuz giysi omuzlarda ine ile tutturulmutur. Saylar az olmakla beraber erken tarihli ve altnc yzyln ortalarna ait korelerin bazlarnda peplos, khitontn zerine giydirilmitir. Beinci yzyla gelindiinde ise khitontn yerini peplos neredeyse tamamen almtr ya da bu giysi heykeltralar tarafndan en azndan kadn tasvirlerinde tercih edilir olmutur. 75

Dou Yunan Heykeli ve Heykeltralar .Aslnda Dou Yunan blgesinde vanltc bir biimde kouros heykellerinin niceliinde belli bir azlk sz konusudur. Ancak Samos, bazlar tanra Hera nn da kutsal alanndan gelen bir dizi deerli rnei karmza karr. Dou Yunanl sanatlar, Kta Yunanistan'daki meslektalarnn youn bir ekilde megul olduklar sslemeye dnk anatomi anlayn benimsememir lerdir. Ionial figrlerde uzunca bir sre tipik bir zellik olarak kalan daha akc formlar kullandr. Sonuta bu durum blgedeki sanatlarn yaptklar plak erkek tasvirlerinin, Attika ve Gney Yunanistan'dan gelen adaleli ve yapl akrabalar yannda daha gereki ve bilinli bir plaklk sergilemelerine neden olmutur. [81]'deki Leukios'un adam olduu Samos'ta ele geen rnek, szn ettiimiz bu d u r u m u n iyi bir gstergesidir. Bu saptama daha ge tarihlerde de ounluu maalesef paralar halinde kalan rnekler ile devam etmitir. Ancak bu heykellere ait olan ve gnmze ulaabilen birok ba, olduka arc ve belirgin bir ekilde kresel bir formda olup, kulaklarn zerinden geriye doru taranan salara sahiptir [82]. Esas olarak Gney Ionia'da Samos, Miletos ile Dor Rhodos'una [83] kadar uzanan blgeden gelen bu balarn birounda gzler ksk ve eiktir; gz yuvarla gz kapaklarnn arkasnda ok hafif bir ekilde belirtilmitir. Heykellerde boya kullanmnn bu eserleri Kta Yunanistan'dan gelen kouroslar yannda plaklk konusunda olduu gibi daha gereki ya da daha dnyevi yapp yapmadklarn sylemek gtr. Ban st ksmnda kafatasnn kresel bir ekilde ilenii muhtemelen Dou heykelciliinin etkisi ile aklanabilir (bu konuda aaya baknz). Ionia'nn kuzey kesimlerinden gelen rneklerde ban st ksm daha vksek, hatta sivridir. Ancak Marmara denizi kysnda bulunan Kyzikos'dan gelen insan ltlerindeki kourosun da gsterdii zere ayn sa stili bu blgede de benimsenmitir. Sz konusu bu ba tipi, Bat Akdeniz ve Etruria sanatna Ionia'dan tanan ve halk ilk nce Korsika'ya, sonra da talya'ya (Velia) g eden Phokaia ile sklkla balantl grlen tiptir. Ionial sanatlarn ilgisi vcut anatomisinin nasl ve ne ekilde ileneceinde deil, giyside odaklanmtr. Durumun gerekten de byle olduunu elimize geen kore serileri pheye yer brakmayacak bir ekilde kantlar, hatta Dou Yunanl sanatlar bu alanda Kta Yunanistanl meslektalarna nclk etmilerdir. yle ki Dou Yunanl ustalar baz erkek heykellerini de giyimli olarak yapmlardr. [84] 'deki Samos'tan gelen ve o denli baarl olmayan rnein de kantlad gibi bu tr kouroslardaki giysi tipi Didyma'dan tandmz oturan figrleri [94-95] hatrlatr. Oturan heykeller gibi giyimli kouroslar da muhtemelen mevkii sahibi kiileri betimleyen zel sunular olmaldrlar. Sz konusu bu heykeller ne kutsal alanlarn kalc sakinlerine ne de mezarlara iaret olarak dikilmilerdir. Dou Yunan blgesinde koreler iin syleyebileceimiz yeni bir kavram olan giysi ssleme uygulamasnn ilk rnekleri st gayet kapal bir biimde Khi76

os'tan gelen ve iki byk para halinde gnmze ulaan heykellerde karmza kar [85-86]. Bunlarda kvrmlar kol dmelerinden kan nlar halinde ve ok basit bir biimde kazma olarak ifade edilmilerdir. Sz k o n u -

su kvrmlar, pek de gereki olmayacak bir ekilde ssleme amacyla srtta da devam eder. Ayrca srttaki kemer ie gmk bir drtgen eklinde yaplmtr. Giysinin geliimindeki ikinci aama, Samos'tan gelen nemli bir grup eserle iyi bir ekilde temsil edilir. Bu heykellerin giysilerinde artk belli bir kabart halinde ve modellendirilerek ifade edilen kvrmlar, giysinin malzemelerindeki farkllklar vurgulamak iin de manto ve epiblemann gen i v e d z b r a k l a n yzeyleri ile belli bir k o n t r a s t varatacak e k i l d e b i r b i r l e -

rine yakn olarak ilenmilerdir. Buna en iyi rnek olan Kheramyesin koresinde [87] giysi sz konusudur. Bunlardan ilki srt rten ve nde kemerin hemen altna sktrlan dz epiblema, ikincisi yere kadar uzanan ince kvrml khiton, sonuncusu ise nde alt yardaki ince ve dik kvrmlar ile ztlk yaratan ve ste giyilen diagonal kvrml mantodur. Dier Samos rneklerinde de deiik derecelerde karmza kan bir dier ortak zellik ise altla doru alan ve ayak parmaklar grtlebilsin diye etek ucunun biraz yukarda kesildii silindirik ekilli gvdedir. Burada grdmz yap, ahap ktk heykellerden ziyade Ionia'dan iyi tandmz byk, arkta yaplm kil heykelciklerin etkilerini yanstr. Bu heykellerde de balar, muhtemelen dier Samos figrlerinden de iyi bilindii zere kresel biimde idiler. Bu durum Mezopotamya'dan tandmz ve ada Yeni-Babil imparatorluu sanatnda da devam eden heykel tipleri ile olduka yakn benzerlikler tar. Bu yzden de yuvarlak ve silindirik formlarn dou figrlerinden aktarld eklindeki bir sonuca varmak kanlmazdr. Ancak sz konusu bu doulu zellikler Yunanl sanatlarn ellerinde tmyle deiiklie uratlmtr. Ssl giysi artk tek bana dikkat ekici bir eleman d u r u m u n a gelmitir. Dier yandan vcutlarn ilenii, plak kouros figrlerinde izlenildii zere heykeltran baarsnn bir timsali d u r u m u n a gelmitir. Kore hevkellerinin kadns grnml birer kouros olmaktan teye gemedii Attika'da, anlalan sz konusu bu doulu evre hi gereklememitir. Ionial silindirik formlar, Ephesos'tan gelen nl fildii rahibe hevkelciinde [88] ok ak bir ekilde izlenir. Samos stili ise Miletos'da ve daha ge tarihli heykel balarnn da bizlere gsterdii zere eski kresel biimlerin rafine edilmesi sonucunda [89-90], Khios'un karsndaki Erythrai'dan gelen rnekte ve son olarak da Libya'daki Kvrene'de bulunan ince ve zarif yapl rneklerde kullanlmtr. Kyrene ile Samos ilikisini anlamak aslnda gtr. Ancak bu iliki muhtemelen hem Samos hem de Kvrene'de votn ilgisini bildiimiz Sparta'nn araclyla gereklemi olmaldr. Aada Atina'dan ve Ege adalarndan gelen ada ve karlatrlabilir rneklere ayrca deineceiz. Genelaos'un yapt ve Samos Heraion'una adanan olaanst grup, altnc yzyl onia heykeltralnda tercih edilen yumuak ve dolgun hatlar bir kez daha karmza getirir. Grup iinde blgeden tand77

mz tipte koreler, oturan ve uzanan birer figr (muht leri sunan kiinin kendisi) yer alr. Bu heykellerde izlediimiz, zellikle giysiler eken akc ktleler sanki akan ikolata sosunu hatrlatr.leme tekniklerinin unu akla getirirsek ve bu eserlerin kilden rnekler gibi elde rin yontulmas ile yapldklarn dn formlar yaratmadaki baarlarn daha iyi anlayp takdir edebiliriz. Uzanan figrlerden meydana gelen heykel tipi, baka merkezlerdeki (Myus ve Didyma gibi) adak rneklerinden de anladmz zere tipik bir Dou Yunan zelliidir. Genelaos grubundaki oturan figr Phileia, aslnda yedinci yzyla ait nclleri kadar kat grnmldr. Oturan figrlerden oluan nemli bir dizi heykel de Miletos'tn yaknndaki Didyma Apollon mabedine uzanan tren yolunun iki tarafna yerel yneticiler ve rahipler (Brankhidler) tarafndan adak olarak yerletirilmiti. Toplam saylar muhtemelen elliden fazla olan bu heykellerden gnmze ancak onbe tanesi kalabilmitir. Bunlarn ou insan llerinin zerinde erkek figrleridir. Ancak 570'den 530'a kadar uzanan seri iinde ge rnekler arasnda az sayda kadn figr de mevcuttur. Bu figrlerin en erken tarihli olan rneklerinden birisinde ba da korunmutur [94]. Bu ba, Samos ve Miletos'tan gelen eserlerden tandmz ekilde kresel bir forma sahiptir. Eserde himationuntn st ste binen dz kvrmlar daha yumuak bir tarzn hakim olduu Samos'un izgisel sslemelerini harlaur. Daha ge tarihli figrler de Samos rneklerine benzeyen slupta giysilere sahiptirler. Ayrca bu dizi arasnda Karial ynetici Khares'in sunduu heykel [95], daha zenli bir iilik gsteren ve Samos atlyelerinin bir rn olmas gereken nl Aiakes'in [96] donuk bir mjdecisidir. Aiakes in szn ettiimiz: bu heykeli Heraion'da deil Samos'un yerlemesinden ele gemitir. Eer buradaki Aiakes, Tyran Polykrates'in babas olarak tandmz Aiakes ise, bu heykel de olunun bata olduu sreten, bir baka deyi ile 532'den daha erken bir tarihe ait olmaldr. Durum eer gerekten byle ise bu heykel bize onia blgesinde insan anatomisinin yeni bir anlayla gzlenmesi ve giysi zerindeki belirgin krk ve buruukluklarn betimlenmesinin Samos heykeltralnda 530'larda ok gelimi bir aamaya ulan kantlar. Aiakes heykelindeki figr, oturduu tahttan ayr bir btn olarak dnlm ve ilenmitir. Ancak duruu hala daha olduka duraandr ([135]'deki figr ile arasndaki ztla baknz). Bu dnemde korelerde giysinin ileniindeki benzer geliim Heraion'dan gelen bir figr ile temsil edilir [97]. Bu figrde kemer eski tarzda akta baklmur, ancak manto kabark dkmlere ve yeni olan krk kvrmlara sahiptir. Dier yandan heykelin duruu (yine de hala sa bacak bir adm ndedir) ve giysisi, etkisi Attika'da da hissedilecek olan yeni nesil Ionia klelerinin mjdecisidir. Didyma'daki en ge tarihli oturan figr heykelleri ile Miletos mezarlndan gelen oturan kadn heykelleri de tam bu dneme aittirler. 91

Bu noktada yeniden adalara ve Attika'ya dnelim. Akropolis'ten gelen iki kore [98-99] bizlere blgede yaplan kore heykellerinin giysilerin ilk kez Attika geleneine yabanc bir tarzda ilenilmeye balandn gsterir. Bu giysiler Samos'taki Genelaos grubu rneklerine olduka yakndr. Akropolis korelerinden birisinin ba da korunmutur; ancak bu heykeldeki yksek ve oval grnml yz, olduka dz biimlendirilmi ban st ksm Samos'tan tandmz sluptan ok farkldr. Bu ban D e l p h i d e bulunan Naksos'lularn sphinksine yakn benzerlii sz konusudur. Naksos sphinksinin erken tarihini ve olduka iri gzlerini bir tarafa brakacak olursak bu iki Akropolis koresinin Naksos kkenli olduunu dnebiliriz. Ayrca bu benzerlik adalardaki heykel atlyelerinin bu dnemde giysinin ilenii konusunda Ionia ile benzer anlaylar paylatklarn, ancak te yandan belirgin bir yerellik tayan ve erken Attika rneklerine ok yakn olan ba tipini koruduklarn gstermektedir. Kykladlar'dan gelen kouroslarn balarnda da bu slubun etkisini ve izlerini bir nebze grebilmek mmkndr. Thera'da bulunan rnein [101] profili ve vcut elemanlarnn ilenii, daha ge tarihli olan Melos kourosunun vcudunda [102] izlenilen incelik, bu blmn banda deerlendirdiimiz Dou Yunan kouroslarna olduka yabanc olan zelliklerdir. Thera ve Melos aslnda Ion deil Dor adalardrlar; ancak dier yandan artk bu dnemde stildeki eilimlerin etnik kken ile bir ba sz konusu deildir. Kyklad adalarnn corafyada olduu gibi slupta da ortada bulunan konumlar, blgeden gelen kouroslar Dou Yunan rnekleri arasnda, ge tarihli koreleri ise aada deinilecei ekilde Attika kapsamnda deerlendirmemize neden olmaktadr. Mermer adalan olan Naksos ve Paros'taki ilikler bu dnemde de etkin bir ekilde retimlerine devam ederler. Ancak bilimadamlar tarafndan Naksos'a atfedilen "kuru izgisel stilin" ya da Paros ile balantl klnan yumuak "Ionial" stilin doruluu arkeolojik izler ile kantlanabilmi deildir. Bu yzden, Naksos'tan gelen kourosun banda eski slupta yatay olarak dilimlenen salar, aln zerindeki bukleler ve bunun da zerinde tpk Samos tarznda olduu gibi geriye doru taranan sa bir arada ilenmitir. Son olarak bir baka Kyklad adasndan, bu sefer Delos'tan gelen bir sunu bizi Ionia korelerinin ilk izlerini bulduumuz Khios'a tar. Plinius bize slaleden heykeltra olan Khioslu Arkhermos'tan sz eder (Plinius, Naturalis Historia 35.151-152). Arkhermos'un bykbabasnn ismi Melas, babasnnki Mikkiades ve kendisinin oullarnn isimleri de Boupalos ve Athenis'dir. Plinius'a gre, Arkhermos Delos ve Lesbos'ta almtr. Bir baka antik yazar da Arkhermos'un ilk kez bir Nike'yi (zafer tanrasn) kanatl olarak tasvir ettiini belirtmektedir. Gnmze ulaabilen en erken tarihli serbest duran kanatl kadn heykeli (Nike veya Artemis) Delos adasnda ele gemitir [103]. sluptan yola karak 550'ye tarihleyebileceimiz sz konusu figr bir dizi yerde, bir dizi de havada, yani koar pozisyonda tasvir edilmitir. Bu 79

tarih aslnda Plinius un Arkhermos iin nerdii tarih ile uyum iindedir Kazclar tarafndan hevkelin n l a r n d a . rahathkla ^ m n d a n aa sarkan givsinin yerleebilecei ve st ksmnda dzenfiz delikler tayan bir altlk bulunmutur. Arkhermov Mikkiades ve Melas W m l L rnn de yazl olduu bu altln sz edilen Nike figrne ait olduu neredeyse kesindir. Ancak altlktaki yazt insan biraz hayal krklna uratr Zira yaztta Arkhermos heykeltra, Mikkiades sunuyu yapan kii (anlald kadaryla da Paros'ta bir i iin bulunmaktadr), Melas da Khios'un kurucusu kahraman olarak karmza kmaktadr. Altlktaki yaz, Paros'tan tandmz bir karakterdir. Heykel de muhtemelen bu adadaki atlyenin bir rn olmaldr. Baz aratrmaclar heykelin slubu ile altlk arasnda baz farkllklar ya da uyumsuzluklarn bulunduu konusunda pek anlaml olmayan grler ne srmlerdir. Dier yandan baz aratrmaclar da arbal peplos giyen bir kadn figrnn nasl Ionial olabilecei, ya da daha ge tarihli eserlerini Ana'dan tandmz bu ustann bilinen slubu ile Nike arasnda niye bu denli farklar bulunduu konusunda endielerini belirtmilerdir. Fransz arkeologlar, II. Dnya Savann ardndan yrtlen kazlarda figrn kollarn bulduklarnda, heykelin peplosun altna khiton giydiini ve bu peplosun da olduka ssl olduunu kantlamlardr. Heykelin bandaki ayrntlar gerekten de ge dnem Ionia figrlerinden olduka deiiktir; ancak bu durum muhtemelen tarihsel farkllklardan kaynaklanr. Dier yandan pimi toprak figrlerden de tandmz zere Khios, Klazomenai ve Smvrna'nn ait olduu Kuzey Ionia blgesi atlyeleri, Samos'tan iyi bildiimiz kafatasnn st yansnn kresel bir ekilde yaplmas kuraln pek benimsememilerdir. Delos Nikesinin ba, alndaki dalgal salarn ilenii asndan 550-540 tarihlerine ait olan ada koreleri ve Knidoslular'n Hazine Binas'na ait olduu dnlen karvatid [209] ile yakn bir iliki sergiler. Bu ynlerinden tr Delos Nikesi ge tarihli Khios koreleri iin kabul edilebilir bir nc olmaldr. Btn bunlar vurguladktan sonra Delos'tan gelen bu heykelin Arkhermos'un yapt Nike heykeli olduunu kabul edebilir ve ayrca sanatnn heykeltra olarak gemiini bizlere aktaran Plinius'un kaynaklarnn aslnda altlktaki yaztn yanl okunmasndan kaynaklandn syleyebiliriz. Ana Akropolisi'nde Delos Nikesi ile yakn benzerlik gsteren bir ba mevcuttur (Akr. 659); dier yandan Atina Akropolisi'nde bulunan ve Arkhermos tarafndan imzalanan altlk ise kesin olarak ge tarihlidir. ilii Arkhermos'a ya da belki de ocuklarndan birine ait bu esere sonradan deineceiz. smi bilinen Ionial heykeltralardan Eudemos ve Terpskles, Ddyma heykellerinden tannrlar. Ancak blgenin en nemli sanats, meslekta Rhokos ile Samos Heraionu'nda alan Theodoros'tur. Pausanias'n aktardna gre bu iki isim ilk bronz heykelleri dken sanatlardr. Diodoros, Theodoros'un Rhoikos'un olu ve kardei Telekles ile birlikte heykellerin l dizilerinde Msr prensiplerini kullanan, onlar savunan bir kii olduunu syler 93

(baknz, yukarda sayfa 23). Metinlerden anladmz kadaryla kendisinin asl n bronzdan yaplan heykellerindeki ustalktan kaynaklanr. Tam bu noktada esasen en gzel eserler hakknda ne denli az bilgiye sahip olduumuzu, dier yandan da Samos'ta bulunan mermer heykeller arasnda hangilerinin Theodoros'un kendisi tarafndan yapldn, hangilerinin ise onun atlyesinin rn olduunu bilemediimizi sylemek verinde olacaktr. .Ailenin dier yelerinin isimleri birbirleriyle elise de Polykrates iin eser veren mcevher ve yzk ta ustas Theodoros'un ayn sanat olma ihtimalinin ok gl olduunu ayrca belirtmek gerekir. Attika heykeli ve heykeltralar Bu dnem zellikle Attika'daki mezarlklardan gelen kouroslar asndan blge iin olduka zengindir. Vcutlarn ileniinde kullanlan biimler becerikli modellenmeleriyle gze arpar. Blgeden gelen erken tarihli eserler dikkat ekecek denli yksek, ancak profilden bakldnda da olduka s olarak yaplan balara sahiptirler. Salar Volomandra kourosunda [104, ayrca 105'e baknz] dnemin ada vazo boyamaclndaki stil ile rttecek ekilde bataki band da rterek aln zerinde geriye doru alev eklinde taranmtr. Ancak Mnih kourosunda [106] sz konusu bu sa lleleri bataki bandn bir paras olarak alglanmaldr. nk bandn altnda spiral bitimli sa demetleri ayrca ilenmitir. Attika'dan gelen figrlerde ge dnemlerde bata yuvarlaklk artar. rnein Mnih kourosunda sa demetleri ba zerine hem serbest bir ekilde yaylm, hem de arkada ksa olarak kesilmitir. Ayrca bu figrde karn adaleleri hala doal olmayan bir biimde l dilimler halindedir ve srt da eski uslde yivler ile ekillendirilmitir. Attika'da Mnih kourosu ile ada olan dier kouros hevkellerinde salar omuza kadar inmeye devam eder. Merenda'dan gelen ve genlik ifadesinin sanat tarafndan kk gzler ve yumuak bir biimde ekillendirilmi yze yerletirilmi dudaklar yardm ile saland yeni kouros ise [108] kelimenin tam anlamyla olaanstdr. Bu mkemmel heykelde genellikle genlik ve olgunluk arasndaki bir ya diliminde tasvir edilen dier kouroslarn aksine gvdenin bilinli olarak delikanllk yolundaki bir erkek figrn yanstt grlr. Kroisos'un mezarna dikilen ve daha yapl bir vcuda sahip rnek de blgeden gelen bir baka gzalc anttr. Bu eserde yzn ayrntlar ve zellikleri de sonradan deineceimiz ve en tipik Attika eserleri arasnda sayabileceimiz rnekleri hatrlatr. Bu dneme ait olan Attika kore heykelleri Akropolis'ten ziyade eitli mezarlklardan gelen rnekler ile daha iyi temsil edilir. lk olarak karmza kvrmsz giysileri iinde khitonlu figrler kar. A. Ioannis Rentis'ten gelen yeni bir buluntuda hala daha peruk eklindeki salar mevcuttur; bu figrde bir el de ak vaziyette yanda vcuda yapktr. Sz konusu eser, pozu ile vedinc yzyla geri dnmtr. Bu rneklerin ardndan gelen Berlin koresi'[108] 8

imdilerde bir mezar heykeli olarak tanmlanmaktadr. Ayrca Merenda'da yeni bulunan Phrasiklea da kesinlikle bu ama iin kullanlmtr. Bu iki eserde mcevherler, ssl ta ve sandaletler, ayaklarn birbirlerine bitiik olarak tasvir edilii, giysinin basit, dikine kvrmlara sahip oluu gibi ortak bir ok zellik sz konusudur. Ancak Berlin koresinde stteki giyside yer alan ve birbirlerine yakn kvrmlar nde birbirleri ile eliirler. Berlin kor esinin oval ekilli yz ve biraz da iri yz elemanlar, elleri ve bacaklar daha ok erken tarihli Attika kouroslarm hatrlatr, ancak eser yine de 560'lara ait olmaldr. Berlin koresi ile karlatrlabilecek [109]'daki eser Akr.598 envanter no.lu kredir. Phrasiklea ise [108a] Volomandra kourosu gibi [104] yzyln ortalarna yaklaan kouros rneklerinin ince hatlarna sahiptir. Eserde lona korelernden ana olduumuz sslemeye dnk kvrmlar ve ikin giysi katlar yoktur; ancak elbisenin kenarlarna yeni moda dalgal kvrmlar yaplmtr. Phrasiklea ile birlikte bir ukura gml halde bulunan kourosun ve bu korenin ayrntl yayn hala daha yaplmamtr. Bu heykelin altl 1729'dan beri bilinmektedir. Bu altlkta "Phrasiklea'nm iareti (semas). Ebediyen kz (kore) olarak bilineceim, tanrlar bana bu ismi evlilik yerine verdiler: Paroslu [Aris]ition beni yapt" diye yazmaktadr.

Akropolis'ten gelen Lyons Koresi [110] aslnda Phrasiklea dan biraz daha erken bir tarihe aittir. Eserde ilevinden ziyade tarihine ve bulunduu yere dnk anlamlar tamas gereken bir de balk mevcuttur. Heykelin sol tarafnda ve kalalar hizasnda youn kvrm demetlerinin vurgulanmas ile gelitirilen yeni giysi stili tornaldr. Ayrca etee hafife yandan dokunulmas bacaklarn eklinin grlmesine olanak vermitir. Dier yandan Phrasiklea'da bu jest, ne kvrmlar ne de anatomik detaylar gstermeye donuktur ve alldk bir hareket olmaktan teye gemez. Ancak Lyons koresndek giysi vcuda yapk bir haldedir ve neredeyse giysinin kendine ait bir arl ya da varl dahi sz konusu deildir. Figrn dolgunluu Ionia nn duygusallndan ok Attika'nn sertliini ve gcn vurgular. Ayrca iten bir ifade tayan yz de saf bir Atina zelliidir (bu konuda ayrca [108] 'e ve aada Rampin Ustas alt blmne baknz). Heykeltralar, Akropolis korelerinde yeni giysi ve pozlar benimsemeyi mezar antlar iin yaplan rneklerden ok daha abuk gerekletirmilerdir. Ancak Peploslu kore [115] ya da Akr. 671 koresindeki [111] gibi baz eser82

lerde hala daha kolay unutulmayan bir itidal ya da eskiye ballk da izlenir. Son olarak belirtilen ve yaklak 530 tarihine veya hemen sonrasna ait eserde, ya da [111]'deki rnekte, simetrik bir ekilde aaya sarkan mantonun izlendii [118]'deki rnek gibi, kavisli ekilde giyilen manto ve dalga eklinde yaylan kvrmlar bir kenara braklmr. Yukardaki satrlarda sluptan hareket ederek belli heykeltralann yapu dnlen eserlerden sz ettik. Birazdan da isimleri ile eserleri bilinen, ya da imzasz eserlerinin bir arada toplanabildii sanatlara dneceiz. Sadece imzalar zerinde yrtlen almalar gerekten bilinmeyen pek ok noktaya aklk kazandrmak konusunda byk yarar salarlar. .Anlald kadaryla bir heykeltra ayn zamanda kendi eserlerini balayan yaztlardan sorumlu olmak zorunda deildir. Muhtemelen bir atlyeye bal ok saydaki hey keltran eserlerini ve imzalanndaki yazlar kazyan belli yazclar mevcuttur. Akropolis'ten 25 imza arasndan toplam 17, Attika'daki mezarlklardan gelen eserler arasnda ise 15 ayr imzadan yedi ayr arkaik dnem heykeltran isimlerine ulayoruz. Bunlar arasnda sadece Endoios ve Philergos her iki grupta da yer alr. Philergos hem Akropolis'ten gelen bir kaidede, hem de mezara dikilmek amacyla yaplan bir kotrosun aldnda Endoios'un yannda alan bir sanat olarak karmza kar. .Akropolis'te bulunan eserlerden hareket ile isimleri bilinen sanatlarn en azndan te biri kesinlikle ya da byk bir olaslkla Atinal deildirler (rnein Spartal Gorgias, Aigina Kalon ve Onatas, Ephesoslu Euenor, Miletoslu Bion ve Khioslu eidi sanatlarda olduu gibi). Mezar iin yaplan heykelleri imzalayan sanatlardan sadece Aristion kendisini Paroslu olarak tanmlar. Anlald kadaryla Attika'da sunular iin daha
o k "misafir sanatlar" tercih e d i l m e k t e ya da r a b e t g r m e k t e , Attika stiline

haiz isimler de balangta Akropolis iin deil mezarlklar iin gerekli ileri almada baarl olmaktadrlar. Elimizdeki isimlerden birou kesinlikle Atinal deildir, ayrca bunlarn bir ksm gerek isim olmayp lakapurlar . rnein Philergos, alkan, yorulmaz; Eleutheros, zgr; Phaidimos, parlak, gz alc anlamna gelir. Bu, aslnda Atina'nn sanatlar mahallesindeki yerli olmayan elemanlar ve gl vatandalk hakk bulunmayanlar aklayacak bir ekilde vazo ressamlarnda da gzlediimiz (ARFH, sayfa 9vd) bir durumdur. Phaidimos Phadimos'un elimize ulaan imzas vardr. Bunlardan ilki olan Khairedemos'un mezarna ait stel altl ile mzrak tad pheli olan bir asker kabartmas ilikilendirilmitir. kinci imza Phile'nin mezar ile balanul kore heykeli iin yaplan altlkta kullanlmtr. Buradaki Phile'nin bir isim mi yoksa sevgili anlamna kullanlan bir sfat m olduu bilinmemektedir Phadmos'un son imzas Arkhias ve kzkardeinin mezar ile balantl stel altlnda karmza kar. Son iki eserde sanatnn almas gzel (kalon) sonuncusunda ise heykeltran kendisi hnerli (sophos) olarak tanmlanm-

tr. Bu yaztlarn da gsterdii zere aslnda sanatnn kendine gvenme konusunda hibir sorunu yoktur; ayrca sanatnn muhtemelen takma olan bu ismi de "gz alc" anlamna gelir (Phaidimos, kendisini belli bir mcadelede ya da rekabette n sralara koymak isteyen bir kiilik mi?, bu konuda ayrca baknz, ABFH, resim 46.4). Phaidimos'un imzasn tayan bu altlklar 560-540 yllarna tarihlenirler. Aslnda Phile'nin ayaklar, korunabildii kadaryla, stil yoluyla baka eserleri deerlendirmek iin ok kktr. Ancak ayak trnaklarnn ok belirgin bir ekilde kare eklinde yapl, baz bilimadamlarm bir yandan Gorgon stelini [231] ve Akr. 582 koresini, dier yandan ise buza tayan erkek heykelini [112] Phaidimos'un eserleri arasnda deerlendirmelerine yol amtr. Aslnda son belirtilen eserin Phaidimos'un elinden km olmas olduka inandrcdr ve ihtimal dahilindedir. Zira bu eserin yaztn kazyan el, Phaidimos'un iki altlndakileri yazan ile ayndr. Eer bu analiz ve fikir yrtme doru ise bu durumda Moskophoros heykeli Phaidimos'un en erken eserlerinden birisi olacaktr (560 civar). Heykelde salarn ilenii ve iri kollar erken dnem Attika korelerini hatrlatr. Figrn zerindeki giysinin aslnda hibir kalnl yoktur, ancak ular plak vcuttaki renkli ksmlar snrlandrr. Vcuttaki detaylarn ilenii hala izgisel bir takm etkilere dayanmaktadr. Figrn omuzlarndaki buzann krpe vcudu ve ba, erkek figrnn ba nne getirilerek onunla elien, ztlk oluturan bir boyut oluturur. Sonuta heykeltra tarafndan bu eserde yaratlan etki kendi ismindeki iddial izgiyi dorulamaktadr. Saburoff ba da [113], Moskophoros ile slup ynnden balantl grlmtr. Ancak bu eserin Phaidimos'un kendisi ile olan balantsnn inandrcl ciddiye alnacak boyutta deildir. Bu figrn yznn ilenii insan artacak denli zgndr, ancak btn bunlar eseri henz portre olarak tanmlamaya yetmez. Kaba bir ekilde ekilenerek ilenen orijinal rengi ile sa, sakal ve byklar prssz ten ile dokuda bir ztlk salar. Bu teknik (ekileme teknii) az saydaki daha ge tarihli eserde de [145 gibi] tekrarlanmtr. Sz konusu tekniin sonradan eklenecek blmlere hazrlk olarak yapld, oymada belli bir ekonomi salad da dnlmtr. Aslnda Saburoff ba iin bu durum olaslk ddr, dier eserler iin de pek mmkn grnmemektedir. Rampin Ustas Louvre'daki Rampin bann Akropolis'teki svari heykelinin gvdesi ile [114] birletiini ilk kez Payne tespit etmitir. Figrn salarnn ve sakalnn dantel gibi ilenii, ve yzdeki dier zelliklerin olaanst incelii bu eseri arkaik balar arasnda en hatrlanmaya deer, zel bir eser konumuna getirmitir. Yz ve profilde tespit edilen benzer zellikler, yaklak 15-20 sene daha ge bir tarihe ait olsa da baz yazarlar tarafndan nl Peploslu korenin de ayn elden ktnn ne srlmesine neden olmutur. Ayn svarinin gvde84

sinin sade, ktk gibi biimlendirilip ile salarnn ve srd atn yelesi arasndaki tezatta olduu gibi, korenin zerindeki giysinin basitlii, zengin ilenmi salar ve giysisindeki boya ile yaplm ssler ile belirgin bir ztlk tar. Daha erken tarihli Adna heykelleri iin bir kalite iare savlan, gzler ve az etrafndaki yzeylerin ileniindeki ztln inceliine bakldnda, aslnda insann bu iki figrden daha Anal bir ift hayal enesi gerekten zordur, ko renin kaln giysisi altnda gen kz vcudunun belli belirsiz ima edilii. yumuak kollar, bir obje tutan elinin olduu tarafa hafife donen ba gibi ozellk1er, ustalkla ekilmi fotoraflardan ok heykelin karsnda durularak doru bir'ekilde alglanabilir. Payne tarafndan bir baka kore ba da [116] avn sanatnn eseri olarak dnlmtr. Bu bataki zellikler en ok Rampn Svarisine yakndr ve biraz daha erken bir tarihe ait olmaldr. zerinde diskus tayan bir ocuun tasvir edildii nl stel paras da [117] bu sz edilen eserler ile balantl olmaldr (bunda kulak memelerinin profilden ileniine dikkat ediniz). Bu sanatnn eserlerinin byk bir ksm vzvln ortasna ya da biraz ncesine ait olmaldr. Ayrca sanatnn stilindeki Attikallk, Berlin koresine [108] ve blgeden gelen dier eserlere benzemesiyle bir kez daha vurgulanmaktadr. Sanatnn eserleri arasnda yer alan ve muhtemelen 530'lara ait olan Peploslu Kore ge rnlerinden birisidir. Ayrca sanatnn etkisi dnemin bir baka koresinde de aka gzlenmektedir [118]. .Aslnda bu korede hem ayrntlar hem de giysi farkldr ve ok belirgindir. Sanatnn gerek ismi maalesef stelleri ya da heykelleri kayp olan aldklar zerinde okuduumuz isimler arasnda gizlidir. Ayrca bu durum ne yazk ki sanatnn almalarn baka alanlarda belirleme ansn elimizden gtrr. .Aslnda ismi gizli bu sanat gerekten daha iyi bir kaderi hak eder, zira alunc yzyl ortas Atina'snda kendi dengi olan baka bir isim de sz konusu deildir. Paroslu Aristion Phaidimos'un heykel altlklarnda karmza kan vaz karakteri sadece korunabilen bir imza sayesinde tandmz Paroslu hevkeltra Aristion ve \ristokles'inkiler ile ayndr. Aristokles, altnc yzyln iinde daha ge bir tarihten olmaldr [235]. Bu isim arasnda karmza kan ortak nokta, sanatlarn muhtemelen ayn atlyeye bal olmalardr. Ancak eserlere gerekli yazlan kazyan kiilerin serbest alabileceklerini hesaba katarsak, bu balantnn aslnda zayf bir faraziye olmaktan teye geemeyeceini de kabul etmemiz gerekir. Aristion, yzyln nc eyreinde eser verniktir

yapmtr 1108a], Aristion un yetitii yer ya da kkeni neresi olursa olsun kendisinin sahip olduu stil tam anlamyla Atina'hdtr. r n e ^ n P ^ a s S e a 5

Berlin koresi ile duruu ve giysisi asndan, Volomondra kourosu ile de ayrntlar itibaryla birok ortak yn barndrr. Phrasiklea'daki ssl mcevherler ve boya ile yaplan giysi bezemeleri, figrn ocuksu vcudu ile ztlk yaratr. Yazttan da anlald zere lm Phrasiklea'y bir kocaya sahip olamadan ekip almtr. Gnmzde arkaik dnem heykellerine bakan bir gz iin Phrasiklea belki de kore heykelleri arasndaki en gzel rnektir. Dier Blgeler Bu tarihlerde Boiotia'daki Ptoon Kutsal Alan'nda yerli mermer yataklarnn kullanlmas sonucunda organik olmayan blgesel bir stil gelimekteydi [119]. Ancak burada gl Kyklad etkileri de sz konusuydu. Ayrca kesintilerle de olsa merkezde varlklar belirlenen Attika ile balantl eserler mevcuttu. Bunlarn arasnda Alkmaion'un ve daha sonra Peisistratos'un olu tarafndan yaplan sunular da (ne yazk ki sadece altlklar korunmutur) vardr. Ayrca bu noktada, seramik sanatndan da bildiimiz zere Boiotia'ya g eden Attikal vazo ressamlarnn eserlerini de akla getirebiliriz (ABFH, 183). Peloponnesos'ta bu dnemin heykelleri ile bizi tantran iki nemli blge vardr: bunlar kuzeydou Peloponnesos ve Lakonia'dr. Korinth ise daha ok kilden [120] ve bronzdan yaplan kk sanat eserleriyle tannmaktayd. Ancak yine de bu merkeze ait ve tatan yontulmu birka hayvan heykeli (baknz, blm 9) bulunmaktadr. Korfu'daki heykeller de stil olarak Korinthlidirler [187]. Korinth yaknlarndaki Tenea'dan gelen mkemmel kouros heykeli [121], ilk kez bir arkaik dnem sanats tarafndan kouros pozunu temsil eden kavram ve model yaratcl ile yaamdakine ok yakn olan bir figrn ortaya karlmasnda baarl olur ve dikkat eker. Gereine gre eksik braklan anatomik ayrntlar, g ve incelikteki denge bu kk gen heykelini sonuta yzyln en iyi heykeltralk rnlerinden birisi haline getirir. Korinth'in komusu olan ve Kleisthenes'in tyranl sayesinde daha zengin ve sz geer bir konuma gelen Sikyon, en azndan kat zerinde daha iyi bir sicile sahiptir. Sikyonlular, Olympia ve Delphi'de heykeltralk sslerinin de gnmze kalabildii hazine binalar ina etmilerdir [208]. "Daidalos'un rencileri" ve Giritli heykeltralar olan Diponios ve Skyllis, yzyln ikinci eyreinde kentte almlardr. Bu iki sanat kendileri hakknda ileri srlen bir takm adaletsizliklerden dolay buradan ayrlmlardr. Sikyon'un veba salgnna uramasndan sonra Delphi, bu iki sanaty Sikyon'un stn olduu Delphi'deki ilk kutsal sava sembolize eden ve Herakles ile Apollon arasnda ayakl kazan iin yaplan mcadeleyi betimleyen yarm kalm ii tamamlamaya arr. Onlar da bu arya uyarlar. Sanatlar ile ilgili metinlerde yer alan referanslarn, zellikle vazolar ve aynalar iin yaplan dkm eklentilerin ve kk heykelciklerin de gsterdii zere, Sparta'daki atlyeler de bu dnemde etkindirler. Bu konuda ii bo 86

dkm teknii ile yaplan byk lekli bir ba, blgede retilen antsal boyuttaki eserlerin nitelii hakknda bir fikir verir [122]. Gnmze kalan ta rnekler ilkel ve artc bir piramidal altlk zerindeki ikili figr gruplar [123] ve dier kabartma serilerinin [253-254] gsterdii gibi aslnda belirgin ekilde kabadrlar. Ayrca blgede hem stili hem de konusu ile Ionial olan ve mermerden yaplm kabartma paralar da mevcuttur [124'deki gibi]. Yazl kaynaklardan Ionial heykeltra Bathykles'in Sparta'nn yaknlarndaki Amyklai'da Apollon'un klt heykeli iin gerekli olan dier heykeltralk eserlerini yaptn reniyoruz. Ayrca Spartal heykeltra Gitiadas tapna iin bir bronz Athena (Athena Chalkioikos) yapmr. Figrn giysisi, zerinde eitli mitolojik sahneler tayan bronz plakalar ile kaplanmr. Sikkeler zerindeki tasvirlerden de [125] fikir sahibi olduumuz bu heykeli Pausanias ksaca tanmlar. Sikkeler bize Yunanistan'n eitli yerlerindeki klt heykelleri hakknda blk prk de olsa bir takm bilgiler aktarrlar. Bunlar arasnda Diponios ve Skyllis'in rencileri Tektaios ile Angelios'un yapt Delos'taki Apollon heykeli de vardr [126]. Sikkedeki tasvirden bu heykelin grifonlardan ok sphinks olduu anlalan iki figrn ortasnda duran uzun sal bir kourosa benzedii anlalmaktadr. Ayrca bu tasvirlerde antik yazarlarn Apollon'un elinde tadn syledikleri Gzelleri ve yay da ayrt edebilmek mmkndr. Ge dnem yazdan sz konusu heykelin altn yaldzla kaplanm olabileceini belirtmektedir. Yazl kaynaklardan rendiimiz kadaryla bu dneme gelindiinde heykellerde deerli madenlerin kullanmnda belirgin bir aru sz konusudur. Hatta yedinci yzylda Korinth tyrannn dvme alundan yaplm "iyi llerde" bir Zeus tasvirini Olympia'ya sunduunu renmekteyiz. Ayrca Delphi'de Kutsal Yolun altnda yrtlen kazlarda, tahrip olmu bir hazine binasna ait olan dolgu iinde, altnc yzyln ortalarna tarihlenmesi gereken insan llerinin te ikisi boyutlarnda alun ve fildii heykellere ait paralar bulunmutur. Bu figrlerde vcutlar fldiinden, givsier ve salar ise altn plakalardan yaplmlardr. Bir sonraki yzylda bu malzemeler ile yaplacak daha ustalkl eserlerin mjdecisi savlan sz konusu eserlerin iilii ok baarldr ve kken olarak da muhtemelen Ionialdr [127]. Ayn grup iinde doal llerde yaplm gm bir boa (!) heykelin de bulunduu yakn zamanlarda saptanmtr. Oranlar ve Teknikler Oranlar dizgesi ve model verme biimi bilindii zere gelimi evrelerinde bile ge Yunan sanat iin en nemli noktalardan birisi olmutur. Arkaik dnemde, oranlar ve llerde geerli olan kurallarn vurgulanmasn en iyi ekilde, aynen anatominin gereki bir ekilde yaplabilmesine dnk geliimi karmza getirmelerinde olduu gibi, zellikle kouros figrleri gsterebilir. 87

Ege'de figr yksekliini yirmi bir nite olarak kabul eden Msr kareleme sistemine gsterilen olas ball yukarda belirtmitik. Yunanllar anlald kadaryla doal olarak insan vcudunu esas alan, en temel birim olarak da kendi l sistemlerindeki aya kullanan bir oranlar dizgesini benimsemilerdir. Dier yandan Yunan l sistemleri arkaik dnemde birbirlerinden inanlmaz derecede farkllklar gsterir. yle ki birbirleriyle tutarl bir sistem belki tek bir yapda ya da belli bir atlyede kullanlabilirdi, ancak hala ulusal anlamda ya da sadece belli bir kenti balayacak bir standartlama da sz konusu deildi. Bu durumda 32.6cm lsndeki "uzun ayan" ya da 29.4cm.ye karlk gelen "ksa ayan" bizler tarafndan biliniyor olmas, ya da blgeler arasndaki eitliliin tespiti sorunu daha da basitletirmektedir. Bu farkllklar, sz konusu l biriminin ait olduu ve insann snrlarnn dayand eitlilik ile de rtr. Byk (gez ya da kula) ve kk (kar ya da parmak) dier l birimleri de, daha sistematik yollarn bulunduu Msr ve Yakndou'da olduu kadar, dorudan ayak ile ilintilidirler. Kouros heykellerinin l sistemlerine dnk tespitler ve deerlendirmeler balangta byk umutlar dourmutur; ancak ufak ayrntlarn boyuttan iki boyuta indirilmi haliyle dikkatli lmlerine dayal bu tartmalar o denli inandrc deildir. phesiz sanat ilk olarak yapaca figr ilenmemi blok zerine kabaca izmekteydi. Bu aamada figrn ayrntlar henz ilenmemiti; daha sonra sanat eserinin son aamalarna ulatnda kendisine yol gsteren rehber izgiler oktan ortadan kalkmtrlar. Bu izgiler gzkse bile artk iin bu aamasnda sanatnn kabaca ekillendirilmi olan figre kendi anlayna gre biim vermesiyle bir kenara braklacaklar88

AYAK

KOUROS

KORE

METRE

dr. Bitmemi heykellerden, sanatnn dzenli bir ekilde bloun drt bir tarafnda alt anlalmaktadr. Eserin son aamalarna gelindiinde artk sanatnn nndeki yegane sorun, nceden kesin bir ekilde saptanm detaylar lleriyle gerekletirmek deil, kabaca ekillendirilmi olan nesneyi kltmektir. Msrl sanatlarn kulland oranlar sisteminin pratikte ileyii se farkldr. Anlald kadaryla Msrl sanat, her seferinde tek bir yzden almakta ve alma ilerledike de kendisine rehber olan izgileri yeniden izmektedir. Her halkarda byk boyudu figrler mermer ocanda bir kez kabaca ekillendirildikten sonra aruk figrn zerinde kapsaml karelemenin yeniden yaplmas ve salam bir ekilde matematiksel olarak vcudun blmlerinin b u n a yerletirilmesi iin vakit ok getir. te bu yzden herhangi bir heykelin arkasnda gizli olan oranlar ve llere ait ilkeleri bir an iin grdmz sanmak yanlsamadan teye gemez. Tm halde ele geen ya da salkl olarak btnlenebilir kouroslann greceli ykseklikleri ve ban gvdeye olan yaklak oran aslnda karmza olduka basit ve anlalr bir geliim izgisi getirir. Byle bir analiz kouroslann yksekliklerindeki farkllklarn, yaamn kendisinde gzlenen eitlilie bal olmadn gsterir. Gerekten ok byk boyutlarda yaplan rnekleri bir kenara brakacak olursak tm haldeki btn kouros heykellerinin boylarnn yukarda ksaca akladm Yunan ayana kabaca bal kalacak ekilde 5 ile 7 ayak arasnda deitii grlr. Cepheden bakldnda bir insan vcudunda herhangi bir temel l esasnn en dzgn ifade ekli ayan uzunluu deil ban yksekliidir. deal olan insan ls eskiden olduu gibi bugn de 6 ayak yksekliktedir. En erken tarihli btn kouroslar

SVR KESK

ENL KESK

YASSI KESK

DL KESK

RASPA

da alt ayak boyundadrlar ve bunlarn balar da byke bir ayak yksekliindedir [baknz, 63]. Ancak normal yaamda insann ba boyunun yedide birine yakndr ve sanatnn denemeleri ayrntlarda olduu gibi oranlar konusunda da kendisini gerek deerlere sahip figrler yaratmaya yaklatrnca, b u n u n iin iki zm ortaya kmtr: bir ayak yksekliindeki ban yedi ayak yksekliindeki vcuda yerletirilmesi [102 ve 106'da olduu gibi] veya bir ayak yksekliindeki ban kullanmna son verilip bunu 1:7 oran ile 6 ayak yksekliindeki figrde kullanlmaya balanmasdr [104,107,145, 150 ve Merenda rneklerinde olduu gibi]. Boylar be ila yedi ayak arasnda deien btn kouroslar tek bir l kapsamnda ele aldmzda erken tarihli ve l d heykellerin ardndan gelen rneklerin oranlarnda byk bir hzla belli bir standardlamaya ulald ok ak ekilde izlenir (izimlere baknz).
o k b y k k o u r o s h e y k e l l e r i a s l n d a i l g i n bir b a t g o v d e o r a n n a s a h i p t i r l e r .

rnein bu, Thasos kourosunda 1:8 [69] (12 ayak), Sounion kourosunda 1:6.5 [64], Samos/stanbul rneinde l:9'dur [82, ba] (her ikisi de 10 ayak). Kleobis ve Biton [70] ise gemiten kalan ok byk balara (1:6.5) sahip yedi ayak yksekliindeki iki figrdr (eer tabii bataki bu olaanst byklk, st gvdenin gcn arttrmaya dnk bilinli bir grsel etki yaratmak araynn sonucu deil ise). Be ayak yksekliindeki Tenea kourosu ve 5.5 ayak yksekliindeki Moskophoros ise "normal" llerde balara sahiptirler. Heykeltralar tarafndan kullanlan dier nemli l ve oranlar sistemini anlamsz veya nemsiz llere saplant derecesinde ball bir kenara brakarak belirlemek mmkndr. Aslnda vazo formlarnn allmasnda da benzer glkler sz konusudur. Byle bir yaklam sonucunda rnein Aristodikos'da [145] ba yksekliinin (0.28m) vcudun geri kalan ksmlar iin bir l birimi olarak kullanlm olduu anlalmaktadr; ayrca bu heykelde baka temel oranlar da tespit edilebilir (kasklarn tm yksekliin tam yarsnda yer al gibi). Zaman iinde heykellerin yapmnda cetvel gibi belli bir l birimi kullanma anlay untulmu ya da terk edilmitir. Bu90

nun yerine ise sonradan Klasik dnem heykeltralarn da olduka megul eden ve konunun neredeyse bilimsel bir ekilde incelenip deerlendirildii almalarn ortaya kmasn salayan vcudun blmleri arasnda daha gereki oranlar dizgesi gemitir. Anatominin betimlenmesindeki geliim ve belli oranlan izleme, farkl merkezler ve atlyelerde deiik bir hzla gerekleebilir. Ancak sanatlarn seyahat edebilme zgrlkleri, yaratlan eserlerin kutsal alanlarda sergilenmesi, uzmanln az saydaki mermer kaynaklarnda younlamas gibi nedenler, sonuta blgeler arasnda belli bir birliin salanmasna destek vermitir. Sz edilen bu gelimelere teknik adan da katklar olmutur. Ahap ileme teknikleri, erken tarihli mermer figrlerin yapmnda yerlerini sivri keski, yass keski, matkap ve andrclarn kullanmna brakmtr. Daha ar olan enli keski dz yzeylerde kullanlabilirdi. Altnc yzyln ikinci eyreinde Yunanllar genellikle be dili olan ve 1.5cm genilii bulunan (aslnda daha kkleri de olabilirdi) dili keskiyi kefetmilerdir. Bu alet eitli alarda kullanlabilmekte ve neredeyse mermeri rendelemektevdi. Avnca dik olarak tutulduunda keskin bir ekilde ie eimli yzeyler yaratabilirdi. Raspa ya da ee ise daha serbest bir ekilde kullanlr; geride kalan kaba alet izlerini ortadan kaldrmaya yarard. Matkap da sa ya da giysideki daha ince ayrntlar ilemek amacyla, ya da altta kalan ve grnmeyen yerlerdeki oyuklar iin gittike youn bir biimde kullanlmur. Heykeltralar genellikle yzeyde kalan kaba alet izlerini ortadan kaldrmak amacyla byk bir aba gstermilerdir. Ancak yine de bu izler dikkat ekmeyen noktalarda izlenebilmektedir. Bat sanatnn daha ge dnemlerinde hissedildii zere figr tek bir bloktan yapma konusunda herhangi bir zorunluluk ya da endie sz konusu deildi. Oturan, Daedalik stildeki figrler vukarda da belirttiimiz zere sklkla iki paradan yaplmlardr. Altnc yzylda da korelerin ne uzanan kollar ve hatta bazen parmaklar ayr avn yaplp verlerine yerletirilmekte, ve hatta [235]'deki figrn sakalnda olduu gibi bazen yaptrlmaktayd. Heykellerin gerekli olan noktalarna destekler veya ubuklar koymak konusunda sanatlar hibir ekince gstermemilerdir. Vcuttan aa uzatlan kolu korumak [145] veya at gvdelerinin altna stun gibi dikmeler yerletirmek sklkla izlenilen bir durumdu. Daha gzenekli ve kaba, bazen de ieriinde deniz kabuklan banndran kire tandan figrler, sonradan al ile kaplanrlard. Bu rneklerde kullanlan boya gnmze daha iyi korunarak ulamtr. Ancak vcut elemanlarnn [113'deki salar gibi] veya birtakm ayrntlarn stukkodan vaplp mermer figre eklendikleri gr ne srlmekle birlikte olaslk ddr. Heykel yapmnda deiik malzemeler bir arada kullanlabilirdi. Lindos tapnandan gelen ve muhtemelen erken beinci yzyla tarihlenen yaztlardan birinde ahaptan yaplan, yz mermer olan Gorgon figrne ait bir referans mevcuttur. Bunlar iinde en ok rastlanlan ve hakknda bilgimiz bulunan teknik, arkaik dnemde de ok sevilen altn ile fldiinin bir arada kullanl9i

d khryselephantine'dir [127]. Mzrak, kl ve hatta mifer gibi baz ek elemanlar madenden yaplarak figre tutturulabilirlerdi. Bu tr ek elemanlarn mcevherler ve diademlerin eklentileri iin kullanl neredeyse bir kural halini almt. Dier yandan kabartma eserlerin bazlarnda, Siphnos Hazine Binas'nn frizinde olduu gibi, tekerlekler tmyle ayr olarak madenden yaplabilirlerdi. Bu elemanlardan arka planda kalanlarn [SO'da olduu gibi] boya ile belirtilmeleri de sz konusudur. Ancak belirttiimiz bu tekniin aslnda ok sk rasdanlnayan, kurald bir yntem olduu da akldan karlmamaldr. Kakma eklinde yaplan gzler iin kemik, kaya kristali veya cam kullanlrd. Serbest duran heykellerin, zellikle korelerin balarna madeni ubuklar ile tutturulan diskler (kk ay anlamna gelen meniskos) muhtemelen heykellerin kular tarafndan kirletilmemeleri iin yerletirilmilerdi [129]. Pimi toprak figrlerin ve erken arkaik dnem vazo boyamaclnn da pheye yer brakmakszn kantlad ekilde, te yandan gnmze kalan rneklerin ya da Akropolis buluntularnda olduu gibi bitirildikten hemen sonra gmlen heykellerin zerindeki izlerin iaret ettii zere Arkaik dnem heykelciliinde boyann kullanl, rastlantsal bir kavram deil aksine kurall bir uygulamayd. Heykellerde giysilerin neredeyse tm boyanmaktadr, ancak ge dnem korelerinin bazlarnda soluk mermer zemin zerine sadece sslerin boya ile yapld durumlar da izlemekteyiz. Erken tarihli rneklerde, Ephesos'un kabartmal stunlarnda [217], Akropolis'te bulunan katip heykelinde [164] ve baz kouros figrlerinde izlediimiz gibi erkek vcudunda ten krmz veya kahverengiye boyanrd. Kadn vcudu ise muhtemelen boyanmadan beyaz braklyordu; ge tarihli erkek heykellerinde de phesiz belli bir tonlandrma mevcuttu. Ayrca salarda, ka, gz, gs ularnda ve kask tylerinde de boya kullanlmaktayd. Kabartmalarda arka planlar genellikle koyu mavi veya krmz ile kaplanrd. Antik dnemde heykellerde kullanlan boyalar muhtemelen o denli koyu ve parlak deildi. Ayrca ak havada, youn gne altnda renkler de bir miktar solmaktayd. Ancak yine de tmyle boyal gerek rnekler sz konusu olduunda brakn bunlarn yzeylerinin nasl ilendiini, ileniteki inceliklerin ne denli fark edilebilecei konusu bile yantlanmas g sorulardan birisidir. Aslnda yeniden yapmlarda veya gnmz onarmlarnda kullanlan renkler bugn bakan gzler iin hi inandrc deildir. Bu yzden renk kullanmamak ve bu heykellere siyah-beyaz fotoraflara bakmaya alm modern gzn kendi kararn vermesini salamak en doru yoldur. Her iki metoddaki rnekler, yeni boyamalar ile birlikte bu almada kullanlmtr [ 128-133]. Metal iiliine yeniden dnecek olursak, erken tarihli bronz eserlerin masif dkm tekniinde yapldklarn gryoruz. Bu teknikte orjinal figr balm u m u n d a n ekillendirilmekte, zerleri de kalp ilevi gren kil bir rt ile kaplanmaktayd. Yedinci yzyln balarnda model, baka malzemelerden yaplmaya balanm ve bylece biten eserin arl azalm, ekonomik yn92

den de bir kazan salanarak daha az miktarda bronz kullanlmtr. Teknolojik adan en son ulalan aama ekirdek figr neredeyse istenilen figr kadar yapmaktr. Sonradan bu model, bronzun kalnl kadar balmumu ile kaplanr ve onun da zerine gerekli ayrntlar ilenirdi. Balmumunun zeri daha sonra kil ile rtlr, model ile kil arasna ileri bo borucuklar yerletirilir, stlmann ardndan balmumunun eriyip boald yere bronz dklrd. Szn ettiimiz bu teknik aslnda arkaik d n e m d e henz deneme aamasndayd. rnein Piraeus korosunda [150] modelin yapld demir iskelet hala daha ite durmaktadr. Bu heykelde bilekler ve eller masiftir ve kama teknii de ge rneklerin aksine ok snrl olarak kullanlmtr (mermerden de iyi tandmz ekilde gzlerin yerletiriliinde olduu gibi). Ge tarihli byk bronz heykellerin dudaklarnda ve meme ularnda rengi daha krmz olan bakr kullanlmtr. Sonraki dnemde cire-perdue olarak da adlandrlan teknik, para kalplarn kullanlmaya balanmasyla daha da gelitirilecektir. Dreros figrlerinde [16] ve baz erken orientalizan [20] eserlerde grdmz ve ekileme yolu ile ekirdee sabitlenen bronz levhalar teknii, daha sonralar sadece vazolar ya da ssleme amal kabartma plakalarla snrl kalmtr. Madeni vazolarda figr eklindeki eklentiler ayr olarak dklrlerdi. Ancak bu teknikte insan llerine yakn olan Olvmpia'dan gelen kanatl tanra bstnn de [134] gsterdii zere, byk figrler de yaplmtr. Gitiadas'n Athena heykeli ve chryselephantine fgrlerdeki altn bandlarn ekirdee tutturulmalar, bahsettiimiz teknik ile karlatnlabilir.

93

BLM GE ARKAK STLLER (YAKLAIK 480'E KADAR)

Attika Heykeli ve Heykeltralar Sz konusu d n e m aslnda Atina iin fazlasyla baskl ve siyasi adan da olduka deikenlik gsteren bir sretir. 527'de Peisistratos'un lm ardndan blgede sert bir tyranlk sreci balam; bu Peisistratos ailesinin 510'da srlmesine kadar devam etmi, bunlarn ardndan ise yeni demokrasi kurulmutur. Sz konusu yeni ynetimin 490'daki Marathon baars, I . 0 . 4 8 0 ' d e Persliler'in kenti yakp ykmalar ile sona ermitir. Arkeologlar iin g n m z e ulaan heykelleri birbirlerine kar olan sosyal gruplar ile balantl grmek (bu k o n u d a aaya baknz), ya da mezar talarnn veya binalarn tahriplerini siyasi bir takm olaylar ile aklamak ok cazip bir yaklamdr. Ancak bu d u r u m , byk apta h e m bir speklasyond u r h e m de d o r u l u u n u n kantlanmas olduka gtr. rnein 500 tarih i n d e n sonraya ait kamusal ya da zel antlardaki genel durgunluu salt siyasal sebepler ile de aklamak, ya da farz olunan atafatl trenleri yasaklayan kanunlara balamak o denli kolay deildir. Bu b l m d e konumuza nce iki ismi deerlendirerek balayacaz, sonrasnda temel heykel tiplerine dneceiz. Endoios Daidalos'un bir baka rencisi olduu iddia edilen Endoios, byk bir olaslkla Atinaldr. Pausanias, kendisinin Atina ve Ionia blgesindeki Erythrai iin oturan Athena heykelleri yaptn (Erythrai'daki ahaptan tr), fildiind e n olan bir baka Athena heykelini de Tegea kenti iin yonttuunu aktarr. Plinius ise Ephesos'daki Artemis heykelinin (ahap veya fildiinden yaplm olmal) o n u n eseri o l d u u n u syler. Antik kaynaklarda sz edilen ve Atina Akropolisi' ndeki m e r m e r heykeltralk eserleri arasnda yer alan Athena [135], birok yazar tarafndan tespit edilmitir. ok yprand sylenen heykelin Pers saldrlarndan k u r t u l d u u n u ve daha sonra da Pausanias tarafndan grldn dnebiliriz . Ancak te yandan eserdeki belirgin ypranmln n e d e n i ge antik d n e m d e yap malzemesi olarak kullanlmasnd a n d a kaynaklanabilir. H e y k e l i n daha erken tarihli Ionia oturan figrlerind e n [94-96] f a r k l l o l d u k a a r p c d r . E s e r d e kollar k e s k i n bir ekilde

dirseklerden kvrlm, belli lde daha erken tarihli Dionysos fgryle de ortak olacak ekilde h e r an o t u r d u u koltuktan kalkmaya hazr tarzda ayak94

lardan biri hafife geriye ekilmitir. Akropolis'te bulunan bir stun gvdesinde Endoios ve Philergos'un ortak imzas tespit edilmitir. Bu stun zerinde elbisesini [153]'deki rnek gibi tutan bir kore figrnn [136] bulunduu dnlmektedir. Akropolis'e sunu olarak braklan ve ellerinde iki kyliks tayan bir mleki tasvirinin bulunduu kabartma da [137] muhtemelen Endoios'un imzasn tayan bir baka eserdir. Burada mlekinin yz ne yazk ki tahrip olmutur, ancak balk gibi ilenen salar sz konusu kabartmann hem Athena'dan hem de bahsettiimiz koreden daha ge bir tarihe ait olduunu gsterir. Bu kabartmadaki ban, nl "Top Oynayanlar" altl [138] zerinde bulduklarmz ile yaknl baz bilimadamlannn sz edilen son eseri de Endoios'a vermelerine neden olmutur. Top oynayanlarn tasvir edildii altlk muhtemelen bir mezar kourosu iin yaplm ve Endoios tarafndan imzalanan bir baka altln da ele getii Atina'da Piraeus Kaps yaknlarnda bulunmutur. Yazttan anladmz kadanvla bu rnek zerinde Nelonides adna yaplan bir kouros durmaktayd. Ayn kaidede boya ile yaplan ve oturan bir figre ait izler de mevcuttur. Ayn alandan ele geen byk bir kourosa ait paralan baz aratrmaclar Kopenhag'daki nl "Rayet Ba" [139] ile balan ulandrrlar. Sz konusu bu kouros, ya Endoios'un imzasn tayan alda aittir, ya da yaknlarda bulunan ve Samos'lu Laenaks iin yaplan kore heykeli iin Endoios'un birlikte alt Philergos tarafndan imzalanan bir baka aldk ile ilikilidir. Rayet bann Top Oynayanlar aldndaki figrlerle ve mleki kabartmas ile genel anlamda gsterdii benzerlik (rnein san ileniine ve iri kulaklara dikkat ediniz), bu eserin sanatnn kendi elinden olmasa da Endoios'un atlyesinden ktn akla getirir. Rayet ba ksa sa stilinin benimsendii en ge kouros heykelleri iindeki ilk eserlerden biridir. Bu rnekte sa, mleki kabartmas ndaki figrde olduu gibi taral zigzaglar eklinde deil, hilale benzeyen ksa lleler halinde ilenmitir. Akropolis'ten gelen ve mkemmel bir iilik gsteren bronzdan kk gen heykelinde izlediimiz [140] zenle ilenmi salar ve Ravet benzeri zellikler, bu son eserin de stil ynnden Endoios'un elinden kan ya da onun eserlerinden etkilenen heykellerle balanuy kandar. Sanatnn imzas son olarak muhtemelen Ionia'daki evinden ok uzaklarda len Lampito'nun ans iin dikilmi stelin kaidesinde karmza kar. Buraya kadar deindiimiz eserlerin tm ok kesin olmamakla birlikte mimari plastik eserlerde izlenilen bir slubu tanmamza yardmc olur. Akropolis'teki mermer alnl [199] ve Siphnos Hazine Binas'nn kuzey ve dou frizlerini yapan [212.1, 2] ve korunduu kadaryla imzasn Attika karakterinde atan Endoios'un bu iki anttan ilkinin yapmnda bulunduu, ya da en azndan onun planlanmasndan sorumlu olduu dnlebilir.

95

Antenor Antenor ismi, antik d n e m d e Tyran-Oldrenler olarak bilinen Harmodios ve Aristogeiton'un bronz g r u p hevkellerini vapan kii olarak anlmaktayd. Tyran Hipparkhos 514'de ldtriilm. g r u p hevkeller de tvran ailesinin srld 510 tarihinden az bir zaman sonra dikilmilerdi. Ancak daha sonra A n t e n o r ' u n yapt bu heykeller Kserkses tarafndan i r a n ' a gtrlm, Atina Agoras'na bu heykeller yerine Pers savalar ardndan Kritios ile Nesiotes'in yaptklar yeni bir g r u p konulmu, ancak skender'in Pers mparatorluu'na son vermesi ile sz konusu bu eserler Persepolis'ten geri getirilebilmilerdir. Altlktan g n m z e kalan paralar m u h t e m e l e n yeni grup heykeller iin yeniden ilenilmi ve bir baka derile veniden kullanlmlardr, dolaysyla bu altln eskisi ile herhangi bir ilikisi olmamaldr. Bu eserin nemi balantl olduu olayn h e m e n ardndan yaplmasndan, konuyu ilgilendiren bir olayn ansna dikilen en erken eserlerden birisi olmasndan ve olay ile ilikili kiileri tam portre zellikleri ile deilse de isimleriyle uyumlu biimde karmza karmasndan kaynaklanr. A n t e n o r ' u n imzas Akropolis'ten gelen ve neredeyse kesinlikle insan lleri zerindeki bir kore heykeline [141] ait olan bir aldkta gzlenir. Birok kourosta olduu gibi yedi aya aan boyu ile Ionia tipi givsisini adalaryla [151] karlatrldnda ok farkl bir ekilde, erkeksi bir kasnu iinde tayan bu kore, aslnda gerek antsal boyutlardaki Attika rneklerinin en sonuncusudur. Delphi'deki Apollon tapnann m e r m e r alnlndaki kadn figrleri de [142], vcutlarnn ve giysilerinin benzer ekilde ilenilerine baklrsa belki de Antenor tarafndan yaplmlardr. Londra'daki \Vebb Ba da [143] kore ban hatrlatr ve A n t e n o r ' u n yapt Harmodios'un bi eplikas olarak da dnlr. Srgndeki Alkmenos slalesi tarafndan mali ykmll karlanan Delphi alnlna A n t e n o r ' u n katks ve sonralar Tyran-ldtrenler Grub u ' n u yap kendisinin tyranlk kart gruplarn koruyuculuunda olduunu gsterir. Dier yandan Endoios ise Peisistratos Slalesi' nin kontrolndeki Atina'da, tyranlarn yakn dost ve mttefiklerinin b u l u n d u u Ionia'da ve Atina'daki Ionlular iin, belki de zellikle Samoslular yararna eserler vermitir. Anlald kadaryla vazo ressamlarndan d a h a az frsat ve alma alanna sahip olan arkaik d n e m heykeltralarnn gndelik olaylar ve mitleri serbest olarak ilemeleri pek sz konusu deildir. Ayrca bu sanatlarn yarattklar eserlerde de siyasi balantlar aramak biraz arya kamak olur. Bu d n e m e ait dier heykeltralarn isimlerine daha sonraki b l m d e deineceiz. simleri gizli kalm sanatlarn yarattklar dier eserler, sz konusu d n e m d e Attika'daki sanatn geliimini daha iyi anlamamz k o n u s u n d a bilgilerimize katkda bulunurlar. Bu d n e m e ait olan ok sayda tm ya da tme yakn kouros heykelleri, sz konusu heykel tipinin son aamasndaki eitlilii ve kaliteyi iyi bir ekilde karmza getirir. Attika'nn karsndaki kk bir ada olan Keos'tan gelen 96

kouros, hem sa modeliyle hem de anatomik zellikleriyle aslnda eski modadr, ancak vcudun genel olarak ileniindeki yeni gven duygusunu da imdiden yanstr [144]. Aristodikos, mkemmele ok yakn olan bir kourostur [145] Kol ve bacaklarn dengelenmesinde, vcudun yapsnn anlalmasnda ve figrn tasarmndaki ayrntlarda sanat daha baarldr; ancak yine de bu vcudun nasl hareket ettii, kol ya da bacan bir hareketinin dengeyi ve vcudun duruunu ne ekilde etkileyebilecei konusunda hala renecekleri vardr. Eser aslnda neredeyse utanlacak kadar uyuuk bir ifadeye de sahiptir. Bu noktada ulalan seviyenin tesindeki bir gelimenin nasl gerekleebileceine bakmak yerinde olur. Aristodikos aslnda dikkatle planlanm ve oranlar sistemi doru ekilde uygulanm bir figrdr. Ban ykseklii grne baklrsa vcudun dier elemanlar iin yerleik bir l birimi olma grevini stlenir. Bylece eserlerine ekil veren heykeltralann ayn zamanda birer teknik ressam veya izimci olduklarn da anlamaktayz. Hatta Aristodikos'tan daha erken bir tarihe ait vazolar zerindeki izimlerde, Atina'daki sanatlarn iki boyutlu olarak yaptklar figrler ile sadece serbest hareketleri ifade etmeye deil, ayn zamanda belli figrlerin denge ve durularn doru yapabilmek iin denemelerde bulunduklarn da izliyoruz. Anatomik ayrntlarn hatasz bir ekilde ifade edilebilmesi iin bilinli abalarn gerekletiini saptyoruz. Bu dnemde heykeltralar boyudu bir eserde inandrc bir ekilde betimlenmesinin uzun zaman almas kanlmaz olan denemeleri gzlemekle yetinirler (bu konuda baknz, ARFH, Resim 22-53, ncler). Heykelcilikte "tek cepheliliin gevemesi" diye isimlendiren bileceimiz st kapal imalar, figrlerde hafif asimetriler, Rampin Svarisi'nde olduu gibi hafife eilen balar [114] ve vcut elemanlarnn doru bir ekilde ksaltlmas konusunda yaplan giriimler ile kendini gsterir. Attikal sanatnn heykelde bu soruna zm buluunun en baarl rneini Aristodikos'tan yaklak yirmi sene sonra yaplan ve Akropolis'ten gelen Kritios Olan'nda grmekteyiz [147]. Bu heykel, kouroslar dizisi iindeki ne en son rnektir, ne de klasik dnem adet heykellerinin ncs olarak tanmlanabilir. Persler Atina'y yakp yktklar srada bu eserin Akropolis'te dikili olduu konusunda kesin yargda bulunmak mmkn deildir; avrca figrn boynundaki krktan kymklarn atm olmas, sz konusu ban orijinal gvdeye sonradan eklendii grnn ileri srlmesine vol amr; ancak her halkarda bu eser byk olaslkla 480'nin hemen ncesinde yaplmtr. Kritios Olan ile Aristodikos arasndaki farkllk olduka arpcdr; geri sz konusu deiim, kouroslann yaama daha yakn bir ekilde ifade edlmelerindeki ustalk ile balantl olduuna gre, bir yandan da kanlmazd. Eserde yalnzca oranlar dizgesi ve yzeyin ilenii deil, ayn zamanda gendeki form, kol ve bacaklar ile adalelerin yapsndaki anlav da doru olarak yaplmtr. Artk bu tarihten sonra heykel, insan figrnn verici alan veya onu sembolize eden bir kavram olmaktan kp gerekte ona benzeyen bir nesneye dnecektir. Aslnda gerekleen nemli fiziki deiiklik-

97

Kore heykelleri Attika'da Akr daki gzel rnein bizlere gsterdii ekilde olduka boldur. [151] 'deki ko re, genellikle en fazla Ionlulam rnek olarak tanmlanr; ancak olduka sivri kafatasnn Kuzey Ionia tipinde olmad belirtilmelidir. Bu eser, Attika'dan tandmz yksek ve oval ekilli yz ve gamzeli yanaklar ile Volomandra kourosunun [104] kzkardei olarak tanmlanabilir. Eserde izlediimiz stte tacn etrafnda kvrml dalgalar halinde, arkada pul pul, nde kvrmlar, aln zerinde artk tandk hale gelen alev hzmeleri ve lleler eklinde ilenen salar ok zenlidir. Figrn giysisinde izgisel dalgal sslerin ve kvrmlarn farkl ekilde ilenilerine, zellikle her omuzda ve gsler zerlerinde farkllamalarna dikkat ediniz. Btn bunlara ek olarak giysi zerine boya ile yaplan sslerdeki girift karakter tm Akropolis rnekleri iinde bile rakipsizdir. Vcuda yapt noktalarda giysinin alndaki hatlarn ifadesi olaanstdr. imdiye kadar incelediimiz kore heykelleri [108] de olduu gibi birer diiydiler, ya da en fazla [115] rneindeki gibi hanmefendi grnmlydler. imdi deindiimiz eser ise ilk kez karmza her eyiyle bir kadn figrn getirir. [152 ve 153]'teki heykelleri yapan sanat (ki her iki eser de neredeyse kesin olarak ayn elden kmlardr) daha bir yenilikidir. Heykellerden birisinde simetrik manto, etek ucundan hafife yukarya ekilen etek ile birlikte giyilmitir. Dier rnekte ise manto yoktur, el de etei yandan hafife yukarya ekmez; etein elden dklndeki belli mantkszla ramen nde iri bir izgi halinde ilenilen blmn kavrayarak ileriye doru uzatr. Yzleri itibaryla bu iki korenin [108]'deki kourosa ve Ptoon'dan gelen bir baka kore bana benzeyileri, sz konusu sanatnn Boiotia'da altn ve hatta belki de Boiotial olduunu akla getirir. imdiye kadar deerlendirdiimiz eserlerde san kulaklar n n d e nasl toplandn grmtk. [111 ve 114]'teki gzel balarda sa demetleri yanaklar zerinde iek gibi dzenlenmilerdir. Boylar iyi durumda korunagelen ancak dier yandan ruhsuz ifadeye sahip bir baka eser [155], sz konusu bu sa stilini bir adm teye tar. Ge dnem korelerinde de [158160] aln zerindeki salar, akaklar zerine decek ekilde bir kde halindedirler. Muhtemelen ba korunmad iin hak ettii deeri grmeyen bir baka figr [156] ise zerine erkeklerinki gibi uzun bir himation giymitir. Yzyln sonuna doru, yz hatlar hem ayrnt hem de ifade ynnden ok daha doal hal alr [157] ve arkaik glmsemenin sona erii ile beinci yzylda sakin [158], bazen skc ve hatta somurtkan [160] bir yz ifadesi izlenir Muhtemelen bu nedenle de [160]'daki eser, "La Boudeuse" (somurtkan) lakabn almtr. Ancak Arkaik Yunan sanatnda ifade konusunda gzlediimiz kuuk farkllklara, rnein Mona Lisa'da yapld gibi hemencecik anlam
Cr StUn b h n r . T f r M1": ' ^ernde ^ ^ d a ada yapan kiinin ad yazl olduu iin Euthydikos koresi olarak isimlendirilmitir Hevkel

anK f h T a k ^eben ^ ^ k i s i n d e d o ^ a n gelen antsal heykellerden olduka farkl, kk bir eserdir. Vcut hadar dikkatle 99

gzlenmitir ve dar, yuvarlak bitimli omuzlara, kk ve dolgun gslere, ince bacaklara baklrsa olduka kadnsdr. Heykelin tmne hakim olan ciddi hava giysideki ssler ile daulmaktadr. Khitonunun omuzlar, sanki elde ilenilmi havasn veren yar halindeki araba tasvirleri ile bezenmitir. Son olarak [161]'deki eseri deerlendirelim: Atina Akropolisi'nde Pers savalarnn hemen sonrasna ait sunularn yokluu, bizlere bu eserin 480'den daha sonraya ait olamayacan kandar. Bu figrde salar, vcudun ilenii ve giysi aslnda nceden tandkrlar; ancak elbisedeki iri ve yumuak kvrm demetleri bir yandan da erken Klasik dneme iaret eder. Bu heykelin ada olan Kritios Olan [147], hem pozu hem de anatomisi ile gelecekte olacaklarn mjdesini vermiti. Bir buuk yzyl boyunca heykeltralar iin kouros tipinde en canl ilgi alan duru ve anatomi olmutur. Korelerde esasen zerinde durulan noktalar ise phesiz gelecekte heykel sanatnda byk nem kazanacak giysi ve onun ileniidir. Arkaik dnem heykeltralnda dier nemli bir figr tipi de oturan heykellerdir. Yukarda bu figrlerin Dou Yunan blgesindeki [94-96] gelimelerine ve Endoios'un Athena'sna [135] deinmitik. En azndan 560'lardan itibaren sz konusu heykel tipi Attika'da mezar antlarnda kullanlmtr. Ancak dier yandan baz rneklerin Dionysos'u tasvir edip etmedikleri de tartmaldr. karia'daki Dionysos kutsal alanndan gelen rnek kesinlikle sz edilen tanrnn grnts olmaldr. Ancak dier yandan panter postu zerine oturduu iin Dionysos'u tasvir ettiini dndmz Atina'da bulunmu ve iyi iilik gsteren heykel [162] ise mezarlk alannda ele gemitir. Oturan kadn heykelleri de mezarlara dikilebilirler; ancak Rhamnous'ta bulunan rnek herhalde bir adak heykelidir [163]. Oturan heykel tipleri arasnda zel bir grup da stil ya da durularndan ziyade konularyla Msrl olan ve Akropolis'te bulunan katip heykelleridir [164]. Svari heykelleri de mezar ant olarak kullanlabilirler; ancak bu heykel tipinin Rampin Svarisi'nde olduu gibi adak amacyla yaplmalar daha akla yatkndr hem de daha az artcdr. Atina Akropolisi'nde bulunan Rampin Svarisi'nin ardndan gelen rnekler arasnda plak atllar [165-166] ve oku giysileri iindeki bir rnek mevcuttur. Akropolis'te ayrca Khios stilinde olan Nike heykelleri de aa karlmtr (aaya baknz). Bunlarn arasnda en ilgin olan Marathon'daki komutan Kallimakhos iin adanan bir Ion stununun zerine yerletirilen rnektir. Sz konusu bu heykel, anlald kadaryla Kallimakhos'un savatan nce katld oyunlarda kazand zafer iin adanm, ancak kendisinin Marathon Sava'nda lm ardndan tamamland iin de sonuta her iki zaferi kutlamak iin yaplmtr [167]. Akropolis'teki allmadk ve arc sunular ise serbest duran anlaml gruplar ieren heykellere ait paralardr. Bunlar arasnda Athena'nn nnde kahramanlar Aias ile Akhilleus'un dama oynadklar (ABFV, Resim 100, 227 ile karlatrnz) grup ile Theseus'un bir ekiya ile kavgas [168] saylabilir. Ayrca ait olduu dier figrler ve konu bilinemese de Eros da bu tre dahil edilebilir. oo

Attika ve Atina'da daha youn olarak dinsel anlam tayan heykeller, hermeler ve masklar ile temsil edilirler. Bunlar arasnda ilk grup, zerinde Hermes'in ban tayan, gvde ksmnda ise kalkk cinsel organn ilendii drtgen ekilli stunlardr. Byle ok sayda rnein Peisistratos'un olu Hipparkhos tarafndan Atina'nn caddelerine yerletirildiini biliyoruz. Ayrca Atina'dan, hatta Akropolis'ten gelen arkaik d n e m rnekleri de mevcuttur. Ancak d n e m e ait eserler arasnda en iyi d u r u m d a k o r u n m u olan ve Siphnos adasndan gelen rnei b u r a d a tantmakla konuyu tamamlamak yerinde olacaktr [169]. Mask heykelleri aslnda Dionysos'a aittir ve bizlere Atina vazolar zerinde tapnlan tanrnn masknn asl olduu stunlar hatrlatrlar (bu k o n u d a karlatrmak iin baknz, ABFH, Resim 178 ve daha ge tarihli ARFH Resim S i l ) . M a r a t h o n ' d a n gelen ve boynuzlar olan bir maskn ise savata Atinallara yardmc olduuna inanlan ve onlar tarafndan tapnm gren krsal kesim tanrs Pan' tasvir ettii dnlr. Ancak tanrnn bu yllara ait olan ve Atina'dan gelen tasvirlerinde kei zellikleri mevcut iken bu rnekte Olymposlu zellikler vardr. [170]'deki eser ise bir mask deil, d o r u d a n Dionysos tasviri olmaldr. Son olarak deineceimiz Atina'dan gelen heykeller, Akropolis'te b u l u n a n Athena tasvirleridir. Athena'ya ait olduu dnlen paralar [172], Ionial olduu dnlen Pvthis'in imzasn tayan stun ile balantldr. Bu eserin ayaklarnn ileniindeki kaliteye Payne'nin deyii ile "hibir Arkaik dn e m figrnde ulalamamtr". Euenor'tn eseri olan bir baka Athena heykeli [173] yine bir stunun zerine yerletirilmitir. imdiye kadar deindiimiz dier Akropolis heykelleri gibi bu eserin de gerekte 480'den nce mi yapld, yoksa sonrasna ait az saydaki eserden birisi mi olduu sorusu tartmaya aktr. Belirttiimiz bu Athena heykeli, m u h t e m e l e n 480'den nce yaplmtr ve dinlenen sa aya ile Erken Klasik d n e m duruuna sahiptir. Giysisinde Attika tarzndaki yeni tercih de peplostaki kaln ve dolgun kvrmlarn kemer zerinden dktlmesidir. Sarn Olan ve Kritios Olan ile birlikte bu eser de Atina iin boluk yllarnn ardndan gelen ve Perikles'in veni ina faaliyetleri ile Akropolis'in tanraya yakr andar ve yaplar ile sslendii d n e m e giden uzun yolda ileriye d n k nemli bir kilometre tadr. Dou Yunan Heykeli ve heykeltralar Anlald kadaryla Pers egemenlii altnda ezilen Dou Yunan dnyas, daha ileri dzeyde heykelcilik baarlarna ynelik gelimelerin gereklemesi iin u m u t vaad eden bir ortama sahip deildi. Sz konusu d n e m e ait olan eserler bu yorumu dorularcasna ncekine gre ok daha sevrektir. Ancak nemli kutsal alanlar hala daha sanatlara zellikle mimari plastikte i yaratmak anlamnda ekiciliklerini devam ettirmekteydiler. Ayrca blgedeki atlyeler de dou ve batda hizmetlerine ihtiya duyulan sanatlar eitmekteydiler.

707

Dionysermos tarafndan sunulan ve imdi Paris'te olan iyi kalitedeki kk heykelin [174] gsterdii zere, blgede bilhassa Dou Yunan giyimli erkek tipi devam eder. Bu heykelde bataki erken rneklerden alk olduumuz dolgunluk, yandan bakldnda nispeten sivri grnml kafatas ilenii ile belli bir ztlk tekil eder. Ayrca heykel, ncllerinden daha gereki olma zellii ile de ayrlr. Daha ge tarihli rnekler ve plak erkek figrleri iin iyi bir kaynak olan ve Samos'tan gelen toplu ve bodur kouros [175], uzuvlarn ileniindeki yerel anlay erken dnem Ionia anatomi uygulamalarndan alk olduumuz biimde olduka serbest bir belirginlikle karmza karr. Sa aya bir adm nde deil yerinde gevek bir ekilde duran bu eser, Kritios Olan'na giden yoldadr. Bunun aksine yine Samos'tan gelen ancak daha erken bir tarihe ait olan mkemmel sava figr [176] ise uuan sa demetleri ve incelikle sslenmi zrh ile aslnda kta Yunanistan'daki okullarn resmi ve daha etkin stillerine uyan bir konuyu, lonialmn sslemeye dnk anlay ve yumuakl ile yuvarlatlm yzeylerde sergiler. Blgedeki kore heykelleri iin nceden deindiimiz Khioslu Arkhermos'a [103] ve o n u n ailesinin eserlerinin ele getii Atina'ya dnmek zorundayz. Atina Akropolisi'nde bulunan stun, sanatnn imzasn ve phidike'nin adan tar. Bunlardan bir bakasnda ise ismi bilinmeyen bir baka Khios'lu sanatnn imzas vardr. H e m oranlar hem de malzemeleri sz edilen bu stunlarn, anlald kadaryla tek bir sanat tarafndan yaplan kore, ya da muhtemelen Nike figrlerinden oluan iki figr tadklarn bizlere gstermektedir. Bu eserler ile Delos Nike'si [103] arasnda mevcut olan yaklak yirmibe yllk zaman fark slup ynnden karlatrma yapmay gletirmektedir. Ancak ada heykellerden hareket ile Atina figrlerinin Ionia sanatnn btn belirgin zelliklerini tadklarn syleyebiliriz. Bu rneklerde olduka sivri formda yaplan kafatas yuvarlakl, terrakotta eserlerden hareket ile belirleyebileceimiz gibi Kuzey Ionia, dolaysyla Khios zellii olmaldr. Bu zellik, aslnda Bat Anadolu'nun daha kuzeylerinde de benimsenmiti [178]. Plinius tarafndan Arkhermos'un oullar Boulapos ve Athenis 530'larn balarna tarihlendirilirler. Bu yzden de Akropolis figrleri ile balantl olmas gereken isimler babalarndan ok kendileri olmaldr. Bu iki kardein hem kendi topraklarnda hem de Delos, Lesbos, Iasos ve Smyrna'da altklar sylenir (Smyrna ile balantl eser, elinde bereket boynuzu ile altn gzelleri tayan Tykhe figrdr). Ayrca ayn sanatlarn air Hipponaks' karikatrize ettikleri de sylenir. Aslnda bu sanatlar hakknda bildiklerimiz kendilerine salkl olarak verebildiimiz eserlerden ok, yazl kaynaklardan derlenebilen alntlardr. Plinius'un aktardna gre kendilerinin yapt Artemis, yksek bir altlk zerine yerletirilmitir. Ayrca bu heykelin yzndeki ifade muhtemelen arkaik glmsemenin etkisi ile yaklatka zntl (yakndan, alttan bakldnda), uzaklatka da neelidir (uzaktan, ba hizasnda bakldnda) (bu noktada [205.2]'e baknz).
707

Dier Blgeler Kouroslarn son nesli koloniler de dahil olmak zere ok farkl yerleimlerde temsil edilir; ancak Atina ve Boiotia dndaki blgelerde geliimlerinin tanmn yapabilmek o denli kolay deildir. P t o o n ' d a n gelen [179]'daki kouros, bizlere bu d n e m d e ulalan kalitenin seviyesini gsterir. Ancak form u n , ada olan Attika retimi Keos k o u r o s u n u n [144] aksine, ok iyi anlalamadn da belirtmek gerekir. ok daha ge tarihli [180]'deki kouros da yine P t o o n ' d a n gelir ve bir Boiotial tarafndan adanmtr; ancak bu rnein stili neredeyse Akropolis koreleri [152, 153] ile karlatrlabilecek denli yakn olan ba ile daha ok Attika rneklerine yakndr. Bu arada Thebadas isimli Boiotial bir baka sanat da Atina'dan gelen bir kore altlna imzasn atmtr. Yukarda da grdmz zere Kyklad adalar korelerin erken d n e m tarihi iinde ok nemliydiler. Ayrca Delos'tan da yzyln sonlarna ait olan ok sayda adak heykeli ele gemitir (mesela [181]'deki korede dkml giysinin youn ilenii ve kvrmlarnda gzlenen yeni ele al biimi, Kyklad o k u l u n u n bir zellii olarak belirlenebilir). Ayrca bu zellikler muhtemelen Atina'da (Akr.594 koresinde) ve Delphi'deki rneklerde de karmza kar. Paros ve Delos'tan gelen baz oturan, iri kadn heykelleri de benzer stil zelliklerine sahiptirler. Kuru bir ekilde biimlendirilmi Londra'daki ge tarihli kouros ise m u h t e m e l e n T h e r a yaknlarndaki kk bir ada olan A n a p h e ' d e n gelir. Peloponessos'da Korinth, Sparta ve Arkadia g n m z d e de daha ok bronzdan yaplan kk boyutlu heykeltralk eserleri ile tannrlar. Antik yazarlar bize Skyon oklnn aslnda bu tarihlerde yeerdiini ve gelitiini syler. Ancak ne yazk ki kentin kendisi bu d n e m iin daha geni bilgi verecek sonular retmemitir. Sikyon'da bulunan kireta kore ba [183] Attika'dan tandmz lonlulam stillere vakn bir ballk gsterir (rnein tacn n n d e , alnn zerinde salarn ularnn kvrk bir ekilde bitirilmesini [151] ile karlatrnz). Peloponnesos'a verilebilecek zelliklerden ziyade bu yzdeki ifade neredeyse her eyiyle Etrsk tarzndadr. Atina Akropolisi'nde b u l u n a n [184]'deki garip kk kore de Sikyon veya Peloponnesos retimi olarak deerlendirilmitir. Bu eserde oranlar gariptir. Ayrca khitontndaki dik kvrmlar etek yana ekilmesine ramen hareketsiz olarak ayn ekilde braklmlardr. Antik yazl kaynaklarda Sikvonlu Kanakhos'un Sikyon, Thebai ve Didyma iin bronz, mermer, ahap ve khryselephantine heykeller yapt kaydedilmitir. Didyma'da yine kendisinin yapm olduu Apollon Philesios klt heykeli, Darius tarafndan 494'de Persepolis'e gtrlm, b u n d a n yaklak ikiyz yl sonra da Seletkos I tarafndan g e n alnmtr. Muhtemelen kouros g r n m n e sahip olan tanr bir elinde yay, dierinde de kutsal hayvan tutuyor olmalyd. Ge d n e m kabartmalar, yzk talar ve sikkeler bize h e m pozu h e m de kendisine atfedilen nesneleri tutu ekli ile sz konusu Apollon heykelinin nasl olduu ko03

nusunda fikir verirler. Eer bu tipin Roma kopvas gnmze kalm ve doru olarak da belirlenebilmi olsayd sz konusu hevkelin yeni, Kritios pozunda olduunu grecektik. Elimizdeki eski yazl metinler, Ageladas'n hem Argos okulunun kurucusu nemli bir usta olduunu, hem de sonraki tarihlere ait sanatlar yetitirmi bir isim olduunu belirtir. Ageladas'n Olympia ve Delphi iin yapm olduu atlet heykelleri ve dier sunular tarihsel olarak 520-480 arasna yerletirilirler. Ancak sz konusu bu heykellerden hibirisi ne yazk ki korunamamtr. Daha nceden Korinth'in terrakotta hevkelciliin gelimesindeki nemini vurgulamtk (yukarda sayfa 157'e baknz). Olympia'da bulunan ve beinci yzyla tarihlenen ok saydaki nemli eser kken olarak rahatlkla Korinth retimi olabilirler. Bunlar iindeki en erken tarihli olan ve drtte insan llerinde yaplan kilden Athena badr. Bu eserde boya ile yaplan ayrntlar mermer rneklerin muhtemel gerek grnlerinin ne ekilde olduunu bizlere gstermesi ynnden nemlidir.

104

s Samos 'tan kouros. Adak yazs sol baldr zerindedir. Burada: "Leukios (beni) Apollon a adad" yazmaktadr. (Samos 69, ykseklik l.Om); yaklak 560-550.

83 Rhodos. Kamet ros'tan kouros ba (Rhodos, gri mermerden, ykseklik 0.33m); yaklak 550.

82 Samos, Heraion'dan kouros ba. stanbul Mzesindeki bu ban balangta Rhodos'tan geldii dnlmt. Fakat, eser Samos'taki kouros paralaryla birlemektedir. Figr, btnnde yaklak 3.25m ykseklie sahiptir (stanbul 530, ykseklik 0.49m); yaklak 550-540.

85 Khios t an kore. Eller, salarn altnda gsler Hurine yerletirilmitir. Bu, muhtemelen dua eden figr iin allmadk bir durutur. Figrn arta yz bir sonraki heskel gibidir (Khios 225, ykseklik 0.55m, tm olarak ykseklii yaklak 2.25m olacakt); 580-570 civar.

84 Samos'tan, Phoeas Burnu ndan giyimli kouros (Samos 68, ykseklik 1. 79m); 540.

86 Khios'tan kore. Aynca baknz, [85]. Bu figr, gs altnda elinde br sunu tutar <Khios 226. ykseklik 0.62m): yaklak 580-570.

87 Samos'tan kore (Kheramyes Hera's). Figr, epiblema, manto ve khiton giymitir Kheramyes tarafndan yaplan adak yazs, epiblemann n kenar izgisi zerindedir. Kheramyes, ayn merkezde baka bir kore ve kourosu adak olarak sunmutur. Buradaki heykele ok benzeyen bir baka rnek, Samos'ta yakn zamanlarda altl ile birlikte ele gemitir. Her iki kore, yuvarlak bir altla sahiptir. Bu heykellerin yumurta dizisinden oluan yuvarlak balklar zerinde bulunduu renilmitir (Lourre 686, ykseklik J.92m); yaklak 560.

A- Hp

TflpHlAfAA/AA XrpouuT] u'ovc^TiKev TTjpTj oycAuf

88 Ephesos'taki Artemis Tapnandan fildii heykelcik. Buradaki kadn figr tepesi atmaca ile biten bir asann tutamak blmne aittir. Figr, khiton giymitir. Bir elinde srahi, dierinde ise Lydia tipinde tabak tar. Eser, Kroisosn tapnann altnda bulunmutur (stanbul, figrn yleklii 0.107m); yaklak 560.

89 Miletos'tan kore. Figr elinde keklik tutar (Berlin 1791, ykseklik 1.43m); 570-560.

90 Miletos, Athena tapnandan kore ba. Figrn banda sa zerinde epiblema vardr (Berlin 1631, ykseklik 0.21m); yaklak 550-540.

93 (Altta) Uzanm erkek figr. Baknz [91]. Figr khiton ve himation giymi, bir arap tulumuna dayanmtr ayrca elinde bir ku tutmaktadr (Samos 768, uzunluk 1.58m).

94 Didyma yaknlarnda bulunmu oturan figr (Londra B 271, ykseklik 1.55m); yaklak 560.

95 Didyma yaknlarnda bulunmu oturan figr. Eser zerinde "Ben, Teikhoussa'nn yneticisi Kleisis'in olu Khares'im. He\ket Apollon iindir" yazs vardr (Londra B 278, ykseklik l '.49m); yaklak 550.

97 Samos'tan kore. Figr, elinde keklik tutar '(Samos 1.217, ykseklik 1.15m); yaklak 540-530.

98 Atina Akropolisi nden kore (Atina, Akr. 619; ykseklik 1.43m), yaklak 560-550.

99 Atina Akropolisi'nden kore (Atina, Akr. 677, ykseklik 0.545m) yaklak 560-550 '

100 Delphi'den sphinks. Heykel, ykseklii lOm'yi bulan, elimizdeki en erken on stunlarnn birisinin zerinde ykselir. Stunun kaidesine sonradan eklenen adak yazt, Naksoslulan promanteia sfatyla onurlandrr. Bu sfat, kehanette ncelikli anlamna gelir. Delphi. ykseklik 2.32m); yaklak 560.

101 Thera'daki mezarlkta bulunan kouros (Atina 8, ykseklik 1.24m); yaklak 570-560.

(atina

102 Melos adasndan kouros 1558, ykseklik 2.14m); yaklak 550.

103 Delos'tan Nike. Figrn srtnda, ayaklarnda kanatlar vardr. Khiton ve omuzlarda disk biimli ineler ile tutturulan peplos giymitir. Kaidedeki yaztta unlar yazar: Oku uzaa atan (Apollon) bu gzel eseri (ald). Babasnn ehri Melas'tan... Khios'lu Mikkiades'in olu Arkhermosun ustal (ile bu eser yapld). (Atina 21, ykseklik 0.90m); yaklak 550.

104 Volomandra 'dan (Attika) kouros (Atina 1906, ykseklik 1.79m); yaklak 570-560.

105 Yunanistan 'dan kouros. Muhtemelen Attika blgesindedir (Morara, tm olarak ykseklii yaklak 1.90m olacakt); 560 civan.

106

Attika'dan kouros (Mnih 169, ykseklik 2.08m), yaklak 540-530.

107 Anavysos'tan (Attika) kouros heykeli. Heykel, nnde "n saflarda arprken Aresn gazabna urayan Kroisosun lm zerine yaplm bu antn nnde dur ve kederlen"yazl bir basamakl altlk zerinde durmaktayd. Heykelin ad, 546 tarihinde tahttan den Lydia kral Kroisos ile ayndr. Heykel, ortasndan ikiye kesilmi, 1937'de Paris'e karlmt. Daha sonra Yunanistan'a geri verilmitir (Atina 3851, ykseklik 1.94m), yaklak 530.

108 Attika, Kerateudan kore (Berlin Koresi. nceden Berlinli Tanra olarak isimlendirilmiti). Eser, kurun levhalara sarl olarak bir ukur iinde bulunmutur. Bunun nedeni, antik dnemdeki ya bir d tehlike (Pers tehditi ?), ya da ait olduu ailenin herkes tarafndan benimsenmesi olgusunun ortadan kalkmasdr. Heykelin tepesindeki balkta boya ile yaplm lotos goncas ve meande zincirinden oluan ssler vardr. Figr manto ve khiton giymitir ve elinde nar tutar. Yakada ire etek blmnde de yine boya ile yaplan meander dizisi bulunur (Berlin 1800; ykseklik 1.93m); 570^560 civan.

109 Atina Akropolisi'nden kore. Figr, manto, peplos ve khiton giymitir. Ellerinde bir elenk ve nar tutar. Ar kemerin ular nde yere sarkar. Bu dili taran kullanld en erken heykellerden birisidir (Atina, Akr. 593, ykseklik 0.995m); yaklak 560-550.

110 Atina Akropolisi'nden kore ("Lyons Karesi"olarak da bilinir). st yar, Fransa ya 1719 ylnda ulamtr. Bu yarnn alt ksm ile olan balants ilk olarak Payre tarafndan baz aratrmaclarn ayr ayr, her blm iin "Attikal" ve ulonial" karakterler arasndaki ztlklar vurgulamalarndan sonra belirlenmitir. Bataki tata, boya ile yaplan lotos-palmet motifleri vardr. Kpeler, doulu tipte, Hera'nn lyada'da 14. Kitap 182 msra ve devamnda tasnr edilen dut eklindeki kpelerine rnektir. Khitonun st yansnda, knmmlar ilenilmemi, fakat gereki olmayan biimde kollar dikilmi bir giysi gibi gsterilmitir (Akr 269+ ve Lyons, ykseklik 1.13m); yaklak 540. Ayrca baknz [132].

111 Atina Akropolisinden kore. Figr, manto ve khiton giymitir (Atina, Akr. 671, yksektik 1.61 m); yaklak 530.

112 Atina Akropolisi'nden buza tayan erkek (Moskhophoros). Figrn zerinde kvrmlarn yaplmad ince bir giysi vardr. Rhjombos tarafndan adanmtr. Phaidimosun (?) eseridir. [193J'n altndaki nota da baknz (Atina, Akr. 624; onarlm haliyle ykseklii yaklak l.65m). Yaklak 560. Ayrca kapak iindeki resme baknz.

113 Atina ya da Aegina'dan erkek ba ("Sabouroff ba" olarak da bilinir) (Berlin 608, ykseklik 0.23m); yaklak 550-540. Ayrca [ 133]'e baknz.

114 Akropolis'ten svari. "Rampin Ba" olarak da tannan blm, Paris'te (bir nceki sayfaya baknz), geri kalan ksmlar ise Atina'dadr. Figr, banda Isthmia ve Nemea Oyunlar'rda dl olarak verilen yaban kerevizlerinden yaplm bir elenk tar. Eldeki dier paralar bu grubun yan yana duran iki at ve iki svariden meydana geldiini akla getirir. Atlarn balar ie, svarilerinki ise da bakar. Bu grubun isimlerinden (Hipparkhos ve Hippias) yola karak Peisistratos'un iki oluna ait olduu eklindeki neri, ancak grubun lyrann tekrar baa getii 546 ylndan sonraya tarihlendirilmeleri ile mmkndr. Bir dier yaklamla grubun Sparta tyranlna kar olarak Dioskurlar temsil ettii eklindeki gr ise grubun ok daha erkene ait olmasndan dolay mmkn deildir (Louvre 3104 ve Akr. 590; ba ykseklii 0.29m); yaklak 550.

115 Atina Akropolisi 'tiden kore (Peploslu Kore). Figr, khiton zerine peplos giymitir. Khitonun kollann ve u ksmlarn grebilmekteyiz. Sol n kol ayn olarak yaplmtr. Bataki elenk ve omuzdaki brolar aplikedir. Eser zengin bir biimde boyanmtr. Rampin Ustas 'nn (?) eseridir. (Atina, Akr. 679, ykseklik 1.17m); yaklak 530. Ayrca [129]'a baknz.

116 Atina Akropolisi'nden kore ba. Rampin Ustas (?) tarafndan yaplmtr. (Atina, Akr. 654, ykseklik 0.11 m); yaklak 560-550.

117 Atina'dan zerinde disk tayan figrn bulunduu stelparas. Rampin Ustasnn (?) eseridir (Atma 38, ykseklik 0.34m); yaklak 550.

118 Atina Akropolisi'nden kore. Khiton zerine giyilen manto simetrik olarak aaya iner; yanlarda iki dilime ayrlmamtr (Akropolis 678, ykseklik 0.97m); yaklak 540-530.

119 Ptoon (Boiotia)'dan kouros (Thebes 3, ykseklik 1.37m); yaklak 550.

120

Kalydon 'daki tapnaktan, pimi toprak sphinks ba (Atina, ba ykseklii 0.23m); yaklak 580-570.

121 Tenea'dan kouros. Eser, bir mezarn zerinde yatar durumda bulunmutur. Ba ksm pimi toprak bir vazo ile kapanarak korunmutur (Mnih 168, ykseklik 1.35m); yaklak 550.

122 Sparta'dan (?) gen erkek ba, bronz. Yapmnda ii bo dkm teknii kullanlmtr (Boston 95.74, ykseklik 0.69m); yaklak 540.

123 Sparta'dan altlk. A Yz: Elinde elenk tutan bir kadna sarlmak isteyen erkek. B Yz: Ba rtl bir kadna boynundan tutup klla saldran erkek. Her iki dar yzde ylan tasviri. Menelaos, Helena (?) grubu. Kahraman bir yzde Helena ya kur yaparken, dierinde muhtemelen Troia Sava'ndan sonra tehdit etmektedir. Altlktaki ylanlar eserin bir mezar tandan ok bir kahramana sunulmu adak olduunu dndrmektedir (Sparta, ykseklik 0.67m); altna yzyln ikinci eyrei.

124 Sparta Akropolisiilden iki yzl kabartma. Kabartmadaki kalkan armas olarak kullanlan miferli ba, ge tarihli 'Leonidas' heykeli ile balantl grlmtr. Mifer Dou Yunan tipindedir (Sparta 4860); ge altna yzyl.

125 mparator Gallianos'un zerinde Gitiadas Athena sn gsteren bronz sikke (Londra).

126 Gm, "Yeni Stil" Atina tetradrahmisi. zerinde Tektaios Apollon u ve Delos'taki Angelion grlmektedir (Londra).

127 Delphi'den fildii ba ve ayak paralar. Eserler, khryselephantin tekniinde yaplmtr. Bunlarn yansra ayn grup iinde deiik llerde yedi adet ba, sandalet giymi ayak, ellere ait paralar ve giysileri ssleyen bezemeli altn levhacklar vardr (Delphi, normal insan llerinin 2x3 boyutlanndadrlar); yaklak 550-540.

128 [28]'deki Auxerre tanrasnn boyal alt kopyas (Cambridge, Klasik Arkeoloji Mzesi).

129 [115] deki Peploslu Kore 'nin boyal al kopyas (Cambridge, Klasik Arkeoloji Mzesi).

130

Sipl n oslu lar'n Hazine Binasnn frizlerinden restore edilmi bir izim detay. Ayrca baknz [212.2] (FDelples'den).

131-133

[227,

110 ve U3Vdeki eserlerin boyal al kopyalarndan aynnt fotoraflar.

134 Olympia dan sphyrelaton tekniinde bronzdan yaplm kanatl tanra bst. Bronz levhalar ahap z zerine ekilenmitir (Olympia, normal insan llerine yakn); yaklak 580.

135 Oturan Athena, Atina Akropolisi. Gsndeki aegiste ularna bronzdan ylanlarn tutturulduu gorgon ba vardr. Yzey tmyle anmtr. Endoiosn eseri olup Kallias (?) tarafndan adak olarak sunulmutur (Atina, Akr. 625, ykseklik 1.47m); yaklak 530-520.

136 Atina Akropolisi ilden kore. Eser, Ops[iades tarafndan adanmtr ve zerinde Endoios ile Philergosn imzalarn tayan stun ile balantl grlmtr (Atina, Akr. 602, ykseklik 0.66m); yaklak 530-520.

137 Akropolis 'ten bir mlekinin adak kabartmas. Beazley, eseri sunan kiinin adnn 520-500'lerde eser veren Pamphalios olduunu nermitir. Dier yanda iki harfi korunan heykeltran ad En[doios olarak tamamlanabilir (Atina, Akr. 1332, ykseklik 1.22m); yaklak 510-500.

138

[242] 'den ayrnt.

1-4-1 Atint*

lu Antenor tarafndan imzalanmtr (Nearkhos, 570-555 yllarna tarihlenen \>azolarda imzalarn grdmz bir mlekidir. Nearkhos un olu ise 540'larda eser vermi bir baka seramik sanatsdr.) Heykelin gzleri orijinalde kurunla yuvalarna yerletirilen kaya kristaliydi (Akropolis 681, ykseklik 2.155m); yaklak 530-520.

141 Atina akropolis'inden kore heykeli (Anten

'r4<i*rrt Mvrtr ftc-ykeli ^Anitmrr Korcsij,

142 Delphi 'deki Apollo tapnann dou alnlndan kadn figr. Ayrca [203.1Ve baknz. (Delphi, ykseklik 1.16m); yaklak 520-510.

143 Gen ekek ba (Webb ba oUtmk da bilinir,. Eserin Antoor Unafmdan yaplan Tym Umder'gmbuvMu ""*>* k^olun d^inhnimr (Londra 2728, y-ksMk 0.29*,. Bu, on,/, yolda* 500lere ai, dan heykebn Rama donma Kopyasubr.

144 Keos'tan kouros. Eser, mezarln yaknnda kl ve kemik ynlar arasnda ele gemitir (Atina 3686, ykseklik 2.07m); yaklak 530.

145 Olympos Da (Attka - yaknndan kouros. Kaide zerinde "Aristodikos un myazs vardr. (Atina 3938, ykseklik 1.95m>: \aklak 510-500.

146

Atina AkropolisVnden kouros (Atina, Akr. 692, ykseklik 0.81m), yaklak 490.

148 Atina Akropolisi'nden gen heykeli (Sarn Olan).Ba ve kasklardan bir blm. Sata, sa bandnda ve zlflerde sar-kahverengi boya vardr. (Atina Akr. 689+, ba ykseklii 0.25m, kask ykseklii 0.34m, eser normal vct llerinin 3x4 boy utlar udadr); yaklak 490-480.

150 Piraeus'tan bronz Apollon. Heykel, 1959 ylnda daha ge tarihli, Klasik dneme ait bronz ve mermerden baka eserlerle birlikte bulunmutur. Grup, muhtemelen 86 ylndaki Su ila 'nn saldrlarnda toplanmt. Heykel sol elinde yay, sa elinde bir phiale tutmaktayd (Atina, ykseklik 1.92m); yaklak 530-520.

149

nceki sayfaya baknz

151 Atina Akropolisi'tiden kore (Atina, Akr. 682, ykseklik 1.82m); 530-520.

153 Atina Akropolisrnden kore. 1152] ile ayn sanatnn eseridir. Ayrca baknz [180] (Atina, Akr. 670, ykseklik 1.15m); 520-510.

154 Atina Akropolisinden kore ba. st yar ayr olarak yaplmtr; bu muhtemelen sonraki bir onarmdr. Payne'e gre bu ba, "Attika plastiiyim en nemli ve en gzel eserlerinden birisidir (Akropolis 643, ykseklik 0.145m); yaklak 520-510.

155 Atina Akropolisi ilden kore (Atina, Akr. 680, ykseklik 1.15m); 520-515.

156 Atina Akropolisi nden kore (Atina, Akr. 615, ykseklik 0.92m); 510-500.

157 Atina Akropolisi'nden kore, gvdeye ait paralar da bulunmutur (Atina, Akr. 696, ba ykseklii 0.275); 5/0-500.

158 Atina Akropolisi'nden kore (Atina, Akr. 674, ykseklik 0.92m); yaklak 500.

159 Atina Akropolisi'nden kore (Atina, Akr. 684, normal insan llerinde); yaklak 500-490.

160 Atina Akropolisnden kore (Euthydikos Koresi). Figr zerinde "Thaliarkos'un olu Euthydikos (beni) adad" eklinde yaz bulunan silindirik balkl bir stunun zerine dikiliydi. Euthydikos ayrca altlktaki yazdan anladmza gre 479 ylndan sonra bir baka heykel daha adamt. [ 148]'deki Sarn Olan da muhtemelen bu heykeli yapar sanatnn eseridir (Akropolis 686, 609; ykseklik 0.58, 0.42m); 490 civar. Sonraki sayfaya da baknz.

160 Soldaki sayfaya baknz

162 Atina'dan oturan Dionysos. Elbise, sandaletler, tabure rts ve panter postu zenle boyanmtr (izime baknz) (Atina 3711, ykseklik 1.07m); yaklak 520.

163 Rhamnus'tan oturan kadn heykeli (Atina 2569, ykseklik 0.44m); 530-510.

164

Atina Akropolisi 'nA*n htif> h*yh*U

himatior,

giy mi olan figr bir taburede oturur. Kucanda muhtemelen bir yaz tablas nard. Eser, ya uyeni demokrasi nin" bir yneticisinin ada ya da Athena'nn hazinesinden sorumlu bir kiinin (?) sunusudur (Akropolis 144, ykseklik 0.45m); yaklak 500.

165 Atina Akropolisi'nden svari. (Atina, Akr. 700, atn tm ykseklii 1.12m); 510.

166 Akropolis'ten svari heykeli. Ban ve vcudun duruu iin baknz [114]. Bu eser, karlatrlan rnein aksine kk boyutludur. (Akropolis 623, ykseklik 0.20m); yaklak 510.

167 Akropolis'ten Nike. Figr, zerinde Kallimakhos'un adak yazsn tayan bir stun zerine yerletirilmitir. Kallimakhos, Marathor Sava 'na katlm ve bu savata lm bir komutandr. Eser kendisinin lmnden sonra dikilmi olmaldr (Akropolis 690, ykseklik lAOm); yaklak 490-480.'

yo Attika blgesindeki Ikariadan Dionysos mask, lkariada bu tanrnn bir kutsal alam vard (Atina 3072, ykseklik OAlm); yaklak 520.

169 Siphnos'tan Hermes. (Atina 3728, ykseklik 0.66m); yaklak 520.

171 Marathon'dan tanr mask. Boynuzlar alna tutturulmaktayd. Eserin stili Euthydikos koresi 1148] ve Sarn Olan [148] ile karlatrmtr. (Berlin 100, ykseklik 0.32m); 500-480.

olarak yaplmtr. Altlk zerinde figrn Athena olduunu kantlayan, dik olarak tutulan mzran yuvas vardr. Eser, Epiteles tarafndan adanm, Pythis tarafndan yaplmtr (Bu iki isim Akropolis'te bir baka kaide zerinde de karmza gelir). Figrn ykseldii stunun bal da korunmutur (Akropolis 136, balk ykseklii 0.25m); yaklak 510.

173 Atina Akmpolisi nde Athena. Figr aegis giymitir. Elinde muhtemelen kalkan ve mzrak tamaktayd. Heykel, Euenor tarafndan imzalanan ve Angelitos tarafndan adanan bir stun zerine dikilmiti. (Akropolis 140, ykseklik 0.77m); yaklak 480.

KhUon zerine giyilen himationun geni, dik kvrm zerinde: "Ben, Antenor'un olu Dionysermos'um" eklinde yaz vardr (Louvre MA 3600, ykseklik 0.69m); yaklak 520.

175 Samos Heraionu 'ndan kouros (Samos 77, ykseklik 1.07m, gerek mcut llerindedir) 490-480.

177 Atina Akropolisi'den kare. Eser, Khioslu Arkhermos'un imzasn tayan stun ile balantl grlmtr. Giyside kullanlan boya olduka iyi durumda kalmtr. Mavi khitonda ak mavi ve krmz boya ile yaplan ssler vardr. Figrn arka yznde giysi detaylar ilenmemitir. Mermerin Khios mermeri olduu ne srlmtr (Akropolis 675, ykseklik 0.55m); yaklak 520-510.

178 Kyzikos'tan (Troas blgesi) kore ba. (Berlin 1851, ykseklik 0.25m); yaklak 520.

179 Ptoon'dan kouros. (Atina 12, ykseklik 1.6, tm olarak yaklak 2.l6m olacakt); 530-520.

180 Ptoon'dan kouros. Bacakta yazld gibi eser, Akraiphia'h Pythias ve Aiskhrion tarafndan adanmtr.Ayrca baknz [152, 153]. (Atina 20, ykseklik 1.03=tm ykseklik yaklak 1.47m);510-500 civar.

181 Delos'tan kore (Delos A 4064, ykseklik 0.94m); 520-510.

182 Anaphe'den (?) kouros. (Londra B 475, ykseklik 1.0m); 510-500.

183 Siklondan kireta kore ba (Boston, 0.4.10, ykseklik 0.175); yaklak 530.

185 zerinde Kanakhos'un yapt Apollon Philesios t a sj'iri m tayan .O 1. yzyla ait Milet sikkesi (Londra).

186 Olympia'dan pimi toprak Athena ba. Figr miferlidir, kalkan ve aegis tar. Eser muhtemelen kk paralarn gnmze kald ve Herakles'in bir hikayesinin tasvir edildii adak grubuna aittir. (Olympia T6, ykseklik 0.22m); yaklak 490.

184 Atina AkropolisVnden kore (Atina, Akr. 683, ykseklik 0.805); yaklak 510.

BLM 7 MMAR HEYKEL

Konum ve Yap Mimaride heykeltralk ssleri ilk kez, yedinci yzylda Girit'te basit, tek gzl tapnaklarda ve doulu anlayta sprgelik frizi olarak kullanlmtr. Yedinci yzyln ikinci yarsna ait tapnak mimarisinde, Kta Yunanistan'da ta malzeme ile uygulanan Dor dzeninin balamasna ahit olunur; ayrca yzyln sonuna doru da Dou Yunan blgesinde, rnein Smyrna'da sonradan on dzenine ulaacak d e n e m e l e r izlenir. Sz konusu bu dzenler, klt heykeli iin yaplan merkez odasnn (cella) etraf stunlar ile evrili, eimli ve kiremitler ile kapl anlar bulunan, ksa kenarlarnda s alnlklar tayan tapnaklara aittirler. Dor dzeninde, dtaki stunlara ve bazen de iteki s u n d u r m a zerindeki saakla triglif ve m e t o p frizi uygulanr. Bir dizi dz drtgen panelin (metoplar) daha ince yivli ayrc paneller ile birbirler i n d e n ayrld bu sz konusu friz aslnda ahap mimari elemanlarn taa aktarlm halidir. Bu ekilde ayr ayr panellerden oluan sslemeli kuaklar dou sanatndan ve Yunan Daedalik sanatndan [31, 35] tandktrlar. Baz erken tarihli Dor yaplarnda metoplar Aetolia blgesindeki Thermos'ta olduu gibi sadece boya ile yaplm ssler tarlar. Daha gelikin Dor yaplarnda ise heykeltralk ssleri balangta kabartma olarak, sonralar da serbest d u r a n figrler eklinde alnlkta kullanlmlardr. Bunlara ek olarak serbest d u r a n figrler atnn kelerinde ve alnln en st noktasnda akroter olarak kullanlrlar. Bazen de kilden ya da tatan yaplan insan ya da hayvan balar yamur oluklarna ss amacyla yerletirilmilerdir. kincil derecede frizler bazen ite s u n d u r m a zerinde yer alrlar. Dzenin taa aktarlmas m u h t e m e l e n Msr'n etkisi ile gereklemitir. Ancak binalarn h e m f o r m u h e m de heykeltralk eserlerinin buralara yerletirilii Yunanldr. on dzenindeki tapnaklarn yavlm bu d n e m d e sadece Dou Yunan dnyas ile snrldr. Ancak dzende kullanlan elemanlar tek tek Kta Yunanistan'daki adak antlarnda ve Delphi'deki hazine binalarnda karmza kabilirler, ion dzenindeki yaplarda heykeltralk eserlerinin yerletirilii, Dor dzeninin aksine d a h a kolay anlalr. Normal olarak alnlkta hibir ey yoktur. [211]'deki ant bu ynyle ayrcalkl bir binadaki aykr bir rnektir. Bo olarak braklan alnln kelerine sadece akroterler yerletirilmitir. Srekli ya da kesintisiz friz de bir ion zelliidir. Ancak h e m deimez bir biimde her rnekte karmza kmaz, h e m de arkaik d n e m ion yaplarnda seyrek olarak kullanlmtr. Hatta seyrek de olsa Dor dzenindeki baz yaplar iin kullanm da hi allmadk bir d u r u m deildir. Saak166

lk (sima) da friz tayabilir; sundurma kesiminde altta sprgelik lir; su tunlarn alt ya da muhtemelen st tamburlarnda da kabartmalar ssler bulunabilir [217-220]. Birok yedinci yzyl vazosunda ve Prinias'tan gelen rneklerde izlendii gibi birbirlerini tekrarlayan ayn ya da benzer figrlerin ayrc elemanlar olmakszn yerletirilmesi tarznda olmayp, ancak belli ve gelien bir konunun kesintisiz bir kuak iinde aktarlmas durumu manan dnyasna yabanc olan bir kavramdr. Bu gr destekleyen iyi bir rnek, youn ekilde doulu elemanlar barndran Khania'dan gelen kabartmada karmza kar [15]. Vazolarda bu tr anlatml frizler, yedinci Lzylda olduka seyrek, altnc yzylda da nispeten daha sk bir ekilde grlrler. Hazine binalarnda bazen sundurma stunlarnn yerini alan "karU t i d " koreleri de [209-210], bir hayvann n yars ile sslenen balklar (Thasos'daki Pegasi ve Khios rnekleri) ya da Khios'tan tandmz ve masif bir mobilyay andran aslan penesi eklinde yaplm ante altlklar gibi u elemanlar da doulu ncllere dayanr. (Khioslu heykeltra Boupalos ayn zamanda bir mimard). Urkaik dnemde mimaride kullanlan heykeltralk eserleri sonuta tapnaklarda, tapnaa benzeyen hazine binalarnda, Ion sunaklarnda karmza kar. Bunlar dndaki yerlerde, rnein sivil mimaride, dinsel mimarive rakip olana kadar geecek srete ok enderdirler. b o r mimarisinde alnlk "kartal" (aetos) olarak isimlendirilir ve Pindapros'un aktardna gre de bir Korinth kefidir. ekli itibaryla alm kanatlara benzer ve bu ynyle Msr ile dou stellerini talandran kuyruklu ye kanatl gne kurslarn hatrlatr. Elimize ulaan en erken tarihli alnlk sslemesi Sicilya'daki Gela ve Selinus'taki tapnaklarda kullanlan ve pimi topraktan yaplan byk Gorgon balardr. Bu rnekler aslnda gne kurslar ile olan benzerlii arttrrlar; ancak Gorgonlar ve yzleri bize dnk olan canavarlar veya bu canavarlar arasndaki mcadeleler Arkaik dnem tapnaklarnda ok sk tekrarlanan konular arasnda bata gelmektedir. Burada esas olan nokta, biraz sihir biraz da ktle kar savunma kavramlar ile birleen bir gcn sergilenmesidir. Bu canavarlara elik eden ve daha sonra onlarn yerini alacak olan mitolojik sahneler, kltler ve yerel svlenler ile balantl olmaldrlar. Ancak byle bile olsa bu balanty her zaman kolaylkla aklayabilmek ok gtr. Frizlerde kullanlan ikincil derecedeki heykeltralk eserlerinin sembolik anlam ve ilgisi bir ok durumda belirsizdir. Farkl figrlere dayal heykellerin yerletirildii alnlk kesimi aslnda bu i iin talihsiz bir formdur. Tek bir Gorgon figr vansra yeni figrler eklenilmeye balanmasyla oluan bu yeni ema, birbirleri ile ilikisiz konular arasndaki ani geiler ve lekteki uyumsuzluk ve birlikten yoksunluk ile baz Yunan vazolarndan alk olduumuz frizleri anmsatr. Aslnda form doal olarak kabaca simetrik bir kompozisyona ihtiya duyar. Sz konusu bu ema, kavga halindeki hayvan gruplarnn en son iki rneinden birisine yer verilen Delphi'deki Apollon tapnana [203] kadar devam eder. Tek bir te167

168

mular veya daha ge dnemlerde normal bir anlay oluturacak ekilde sadece ksmen nden arkaya doru ksaltlmlardr. Vcut elemanlar ve gvdesi ile bir zamanlar alnla biilen olduka erken tarihin olanak tanyabileceinden ok gelimi bir slupta yaplan Khrysaor [187.2] olduka dikkat ekici bir figrdr. Kendisinin irkin s a l a b i l e c e k yz bal olduu ailesi ile uyum iindedir. Ancak yzndeki eki ifade aadan bakldnda neredeyse tamamyla kaybolmaktadr. Birok mimari sslemenin ihtiya duyduu zere doal olmayan ve eimli baklan noktalarda heykeltralar bu tr toleranslarda bulunmay abuk becermilerdir. Atina Akropolis'te bulunan mimari heykellerin byk ounluu kire tandan yaplmtr. Bunlarn yzeyleri sonradan al ile kaplanm ve boyanmtr. Elimize ulaan rneklerin 480/79'daki Pers tahribi ardndan kullanmdan kalktklar genel olarak kabul edilir. Ancak bu rneklerin hepsinin 510'da sonlanan Peisistratos slalesinin tyranlndan nceye ait olmas, rneklerin sonradan ina edilen Parthenon'un hemen gney ve dousunda olduka dar bir alanda bir arada bulunular, belli binalarn orijinallerine ya da yerlerine yaplan rneklere ait olular konusundaki belli phelerin varl ve btn bunlara ilaveten, hala klasik dnem Erekhteion'unun hemen gneyinde grlebilen tek bir ana temelin varl ve imdiki Parthenon'un durduu noktada ikinci bir mabedin bulunduu konusundaki fikirlerin henz hipotetik oluu, tyranlarn ina ettikleri binalarn 510'dan sonra ykldklar ve oluan molozlarn da (Tyrannenschutt) Pers tahribinden (Perserschutt olarak bilinen ynn ortaya kmasna sebeb olan) yaklak otuz yl nceki olay ile balantsn ieren eski gr de hemen terk edilmemelidir. Peisistratos, muhtemelen bir tyran iin en gvenli yer olan Akropolis tepesinde tanrlar ile birlikte yaamay semi olmaldr. En azndan bata bulunduu srecin belli bir dneminde kendisine oullar da elik etmilerdir. Bu yzden muhtemelen Peisistratos'un ina etmi olduu bu binalar, hatta kutsal olanlar bile tyran kartlar tarafndan Atina kenti ve Athena iin hakaret saylmlardr. Ayrca baz kk lekli alnlklarn kutsal yaplarla bir ilikisinin olamayaca da akldan karlmamaldr. Dier yandan imdiye kadar bildiklerimiz lsnde, bu dnemde sivil bir konutun ya da sarayn bu ekilde youn ssler tamas aslnda alldk bir durum deildir. Ancak bata olduu dnemde Peisistratos kendisini Athena'nn korumas altndaki Herakles olarak tantmtr. Gerekten de Herakles, bu tarihlerde Akropolis'te yklan yaplara ait mimaride kullanlan heykeltralk eserleri arasnda en sk kullanlan mitolojik figr olarak karmza kmaktadr. 510'daki bu olaydan kurtulabilen yegane yap kutsal imaj ile birlikte alnla yerletirilen heykeltralk eserleri ile bu tarihin hemen ncesinde sslenen Athena tapnadr. Akropolis'te gelen en erken tarihli mermer eserler eer gerek6

770

ait olmalar g bir olaslktr. Ayrca kiretandan aslanl ve boal alnln ait olduu sz konusu tapnak, mermerden yaplan Gorgon akroterli tapnan yerine ina edilmitir. Bu yap da Peisistratos'un ynetimi yeniden ele ald 546'dan daha erken bir tarihe gidemez. Bu gr, [192]'de bir araya getirilen alnlklarla da desteklenmekte ancak sadece bu rnee dayanmamaktadr. Kk alnlklardan Herakles ve Hydra'daki [196] allmadk derecedeki s kabartma, muhtemelen erken bir tarihe iaret eder. Ancak bu alnln yapnn arka cephesinde konumlanmas, dolaysyla ikincil derecede bir alnlk olma durumu da ihtimal d deildir. Kk Herakles ve Triton'un bulunduu rnekte ise figrler neredeyse drt bir taraflarndan tmyle yontulmulardr. Anlatmn alnlk yzeyine yerletirilen figrlerden ziyade kukla tiyatrosunu andran bir ekilde ifade edildii gizemli Zeytin .Aac Alnl da [198], elbise kvrmlarnn gelimi ileniine baklacak olursa byk kire ta alnlklardan erken bir tarihe ait olmamaldr. Athena tapnana yaklak 520'lerde, bu sefer mermerden yeni alnlklar yaplr. Bu alnlklarn bir yznde slup ve kompozisyon olarak kireta nclne ok yakn olan aslanlar ve boa vardr. Kireta alnlklarn mermer rneklerden tarih itibaryla ok erken bir zamana ait olmamalarn gerektiren bir neden de budur. Dier alnlkta da mcadele eden ve yere ylan figrler ile lekteki birliin pek kayba uramadan kelere yerletirildii Gigantomakhia sahnesi mevcuttur [199]. Sz konusu bu eserin byk ve nemli bir sanatnn rn olduu phe gtrmez. Bu alnl yapa sanat ilk kez dnen, iddetli bir hareket iinde ya da derken tasvir edilen, neredeyse serbest duran figrlerin bulunduu bir alnlkta karsna kan sorunlar ile kelimenin tam anlamyla boumaktadr. Ancak henz ulalan nokta gerek baardan uzaktr; zira sanat henz figrlerin ve bunlara ait olan blmlerin kat eksenleri ile snrlanmtr: Ancak yine de Payne'nin deyii ile Gigantomakhia alnl, "hareketin tad g ve iddet asndan Olympia Zeus tapnann bat alnl ile gerekten karlatrlabilecek yegane arkaik dnem rneidir". Byk bir olaslkla frize ait olan paralar da bir mimari anttan gelirler [200]; ancak bunlar Peisistratos sonras bir dneme, dolaysyla szn ettiimiz tapnaktan daha ge bir tarihe ait olmaldrlar. Bir baka deyi ile bunlarn konumuz olan yap ile herhangi bir ilikileri sz konusu deildir. Atina'da Akropolis dnda, kent iinde yaplarda kullanlan heykeltralk eserleri de ele gemitir. Bunlar arasnda aslanlarla sslenen byk ve kk lekli kireta alnlklar da vardr. Bir rnekte izlenilen satyrler ve kadn figrleri, sz konusu bloun Dionysos tapnana ait olduunu akla getirir. Mermerden yaplan bir alnlkta ise aslan ile Herakles, bir dierinde iki aslan ile boa grlr. Bu dneme ait olan vazo tasvirleri bizlere Peisistratos tarafndan ina edilen baz yeni eme binalarnn akroterler ve hayvanlar ile satyrler tayan alnlk heykelleri ile sslendiklerini gstermektedir. Eleusis'ten gelen nl koan kz figrnn [202] ve kanat171

l kadn tasvirinin Persliler tarafndan tahrip edilen kk bir yapnn alnlk sslen olduklar dnlmtr. Ayn merkezden gelen baka eserlerde de izlediimiz gibi belirgin bir ekilde alan dz elbise pileleri, vcut elemanlarnn ve gzlerin ilenii kentte yerel bir atlyenin ya da heykelcilikte olduka etkin yerli bir stil yaratan ustann varln akla getirir. Merkez ve Gney Yunanistan Delphi'deki Apollon'a ait olan erken tarihli tapnak yangn ile tahrip olmutur. Resmi olarak yeni tapnan vapm iin maddi kaynak aranmaya balanmtr; bunun hemen ardndan srgndeki nl Atinal Alkmenos slalesi bu kontrat sahiplenmi ve dou cephesi iin kiretandan yaplmas dnlen alnl da mermere evirerek gerekli masraflar stlenmitir. Herodotos, b u n u n Alkmenos slalesinin Attika'ya 514 tarihinde yaptklar baarsz saldrdan sonra olduunu aktarr; ancak baz aratrmaclar tapnaa ait heykeltralk sslerinin bu denli ge bir tarihe ait olamayacaklarna inanarak Herodotos'un bu gzlemini kabullenmekte zorlanrlar. Delphi'deki bu yeni Apollon tapna baz ynlerden Atina'daki Peisistratos oullarnn yaptrdklar Athena tapnann rakibi durumundadr. Ayrca bat alnl iin bu yapdan da ne yazk ki ok az bir ksm korunabilen Gigantomakhia temasn almtr. Yapnn dou alnl [203] daha erken tarihli Atina ve Korfu alnlklarnda olduu gibi eski, birbirinden kopuk bir kompozisyonu devam ettirir. Bu alnlkta her iki yanda hayvan mcadeleleri, ortada ise iinde tanry tayan ve cepheden tasvir edilen araba ve yanlarnda da elikiler vardr. Cepheden yaplan araba tasviri ayrca bat alnlkta Zeus iin de tekrar edilmitir. Erken tarihli Gorgon tasvirli alnlk sslerinde bulduumuz ve meydan okuyan cepheden tasvir anlay artk bu rneklerde hayvan mcadeleleri ile simgeleen gcn ifadesine ve arbal, sakin tanr tasvirine ya da tanrnn insanlara gzkmesine (epiphany) dnmtr. slup ve ayrntlarda dou alnlndaki koreler [142] ve Nike eklindeki akroter [204], Atina'daki Antenor'un yapt koreyi [141] anmsatr. Bu yzden de Delphi alnlklarn tasarlayan sanatnn Antenor olma ihtimali de pek gldr. Euboia adasndaki Eretria'da bulunan Apollon tapna, Persliler tarafndan 490'daki Marathon Sava ncesinde tahrip edilmitir. Eretria kenti, hem tyranlar dneminde hem de tyranlarn ardndan h e p Atina'nn yakn mttefiki olmutur; ve tapnan gerek sahibinin aksine arka cephedeki alnln ortasnda cepheden ve merkezi durumda tasvir edilen tanr Athena'dr. Tanrann etrafnda gerekleen mcadele Yunanllar ile Amazonlar arasndaki kavgadr. Artk burada sz konusu dnemde Atina devletinin yeni gzdesi d u r u m u n a gelen Theseus, Amazon kraliesini karrken tasvir edilmitir [205.21. Eserin hem slubu hem de konusu tyranln ardndan gelen bu yllarda Atina'nn kent zerindeki ilgisini ve hatta belki de himayesini gsterir. Alnlkta olduka parlak ve dzgn bir iilik sergileyen figrler 172

neredeyse tm ynleriyle ilenmiler ve arkadaki alnlk duvarna da iri, drtgen ekilli ubuklar ile tutturulmulardr. Ayrca fgrlerdeki hareketler Atia'daki tapnakta izlediimiz denemeler yannda ok ileridedir. Bunlar pek Atinal olmayan bir tarzda tmyle yuvarlaklatrlm ya da dndrlmlerdir. Anlald kadaryla Amazonlar'dan birisi eski alarda yerinden alnm ve Roma'ya gtrlmtr [205.1]. Alnl dolduran bir eleman olarak kavga ya da mcadele konusunun en gl bir ekilde ifade edildii rnek iin imdi de Aigina adasna bakalm. Adada altnc yzyln sonunda yerel tanra Aphaia iin Dor dzeninde byk bir tapnak ina edilmitir. Her iki alnlkta da muhtemelen Aiginal kahramanlar Telamon ve Aias'tan dolay seilen ve Akallar'n tanrs olan Athena'nn koruyuculuunda Troia'da geen mcadele sahneleri vardr. Bu alnlklara ait olan heykeller, 1811 ylndaki kazlarda bulunmu, Bavaria kral Ldwig I tarafndan satn alnm ve Neoklasik slubun bir temsilcisi olan heykeltra Thorvvaldsen tarafndan bir takm eklemeler yaplarak restore edilmilerdir. Mnih'teki yeni sergilemede sz konusu bu restorasyonlar kaldrlmtr. Tapnan dou alnl hem slup hem de kompozisyondaki geliim asndan bat alnla gre daha ge zellikler tar. Erken tarihli alnlk iin [206.1] en son nerilen rekonstrksiyonda, Athena'nn iki yannda ikili mcadeleler ve kelere doru ilerleyen hareketli simetrik gruplar vardr. Daha ge tarihli olan dou alnlkta [206.2] ise karmzda daha devingen bir Athena'y buluruz. Bu alnlkta devinim dierinin aksine merkeze dorudur ve daha canl ve ihtirasl pozlara sahip olan, bazlar yere den, bazlar da dengesini salamaya alan figrler izlenir. Bu iki alnlk arasnda kimi ynlerden izlenen kartlk, Arkaik dnem ile b u n u n hemen arkasndan gelecek olan klasik dnem arasndaki farkllk ile edeerdir. Belki de bu iki alnl birbirinden ayran tarihsel sre sadece on yldr. Dou alnln planland ve yapnn erken evresinde en azndan bir blmnn bitirildii anlalmaktadr. Ancak sz konusu alnla ait olan eserler hibir zaman yerlerine yerletirilememilerdir. Bu figrler tapnan dou tarafndaki altlk zerinde, merkezde anthemion ve iki korenin, yanlarda ise sphinkslerin blnduklar akroterler ile birlikte sergilenmilerdir. Bunun iin seilen konu ve slup bat alnlk ile ayndr; ayrca gnmze ulaan baz paralar muhtemelen Zeus'un Aigina'y takibi konusu altnda baka kadn figrleri de ieren nc bir grubun planlandn dndrmektedir. Ancak sz edilen bu son grup muhtemelen alnlk iin yaplmamtr. Aigina Aphaia tapnann dou alnlnda grdmz, dnerken ya da derken tasvir edilen figrler, aslnda vazo sanatndan veya Olympia'daki Megarallarn Hazine Binas'na ait olan yksek kabartmalardan [215] tandktrlar. Ancak Aigina'daki rnekte drt bir ynyle ilenen figrler, bklme karsnda vcut anatomisinin ald hareketin heykeltralar tarafndan nasl anlalp ifade edildii konusunda ciddi bir snav verdiklerini kantlarlar. Aslnda sanatnn henz renmeye ihtiyac vardr. Sz konusu bu figrler, 173

hem lek itibaryla hem de heykeltran figrleri dengesiz de olsa belli bir hareket iinde tasvir etme abas ynnden Delphi'deki Atinallarn Hazine Binas na ait heykeltralk ssleri ile karlatrabilirler. Bilinen eserleri biraz daha ge tarihe ait olan Aigina'h Onatas, Aphaia tapnann dou alnligi ile lklendrlr. Ism Kallon olan Aiginah bir heykeltran imzas Atina Akropohs nde karmza kar. Bu heykeltran ismi ile birlikte beinci yzyla ait Aiginah dier birok sanat ismi de antik yazarlar tarafndan aktar r ve bunlarn bronz iiliindeki stnlkleri vurgulanr. Mermer figrlerde izlediimiz keskin detaylarn ve bunlara eklenmek zere yaplan madem sslerin ne kadarnn bu gelenei yansttn syleyebilmek o denli kolay deildir. Ancak alnlklarn slubunu tayan Atina'daki bronz ba [207], hem Aiginal ustalarn maden iiliindeki baarlarn yanstr hem de mermer yontuculuunun slubu ile ilikilendirilen Aigina kimliini karmza getirir. Arkaik dnemde Kta Yunanistan'da phesiz baka nemli alnlk ssleri de mevcuttur; ancak bunlar hem daha kk leklidirler hem de o denli de iyi korunmamlardr. Bunlar arasnda sadece birka tanesi hakknda ksa bilgiler vermekle yetinelim. Boiotia blgesindeki Kopai'dan gelen ve iyi iilik gsteren kk alnlkta kede yere den bir Amazon vardr. Korinth'te ele geen Amazonomakhia tasvirli pimi toprak paralar ise kentin sz konusu alandaki erken dneme ait olan n n bizlere bir kez daha hatrlatr. Korfu'da ele geen ve anlald kadaryla Dionysos tapnana ait olan kireta kabartmadaki symposium sahnesinde, Dionysos ve gen bir erkek ocuu, kpek ve aslan ve kendisinin satvr elikileri mkemmel bir ekilde ilenmilerdir. Bu eserde yine kabaca Korinth slubunun varl dikkat eker [207a]. Hazine Binalar Hazine Binalar kk, tek odal, genellikle nlerinde iki stunlu revaklar bulunan tapnak benzeri yaplardr. Bunlar milli kutsal alanlara bir kran belirtisi olarak, hem tanrya kar duyulan hrmeti vurgulayarak gstermek, hem de zengin sunular saklamak iin yaplmlardr. Bunlarn byk bir ksm arkaik dneme ait en gzel rnekleriyle Delphi ve Olympa'da karmza karlar. Delphi'deki hazine binalar tapnaa giden kutsal yolun k tarafna dizilmilerdir, Olympia'dakiler ise stadyumun bitimine ve sunaklara stten bakacak bir ekilde teras zerine yerletirilmilerdir Hazine binalar arasnda en erken tarihli heykeltralk eserleri tayan rnek, Delphi'deki Sikyonlular'a ait olandr. Bu yap, muhtemelen tyran Klesthenes tarafndan, ynetiminin son yllarnda, yani yaklak olarak 560'larda tamamlanmtr. Buna ait bloklar, garip yuvarlak planl yapya ait rnekler ile birlikte ge tarihli Sikyonlular'n Hazine Binas'nn temellerinde ele gemitir Muhtemelen gene Sikyonlular'n yaptrdklar, erken tarihli olan ve yu174

karda belirtilen yaplarn h e r ikisi de d e p r e m d e tahrip olmulardr (sz kon u s u y a p l a r d a k u l l a n l a n t a l a r a n l a l d k a d a r y l a S i k y o n e v r e s i n d e n gel-

medir). Bu erken tarihli Sikyonlular'n hazine binas drt bir tarafn evreleyen Dor stunlaryla (5x4), allmadk derecede geni tutulan ve kabartmal ssler ieren 14 m e t o b u ile gerekten kurallara aykr bir rnektir [208]. Sz konusu metoplarn drt tanesi iyi d u r u m d a korunmutur. Geride kalanlardan ise ne yazk ki kk paralar mevcuttur. Bunlarda arka zemine boya ile yazlan isimler figrlerin kimliklerini belirlerler. lgin bir tasarm zellii de tek bir nesnenin, rnein A r g o ' n u n gemisinin birbirlerine komu iki m e t o p iinde yer almasdr. Sahne, bu iki m e t o p arasna gelen triglif ile ikiye blnmektedir. Ayn d u r u m bir ihtimal Kalvdonia Domuz u n u n tasvir edildii m e t o p iin de geerlidir. Burada belki de domuza saldran figrler komu metopta bulunmaktayd. Sz konusu yapya ait olan metoplarda kompozisyon olduka ayrntl ve zenlidir. Ciddi bir biimde ksaltlarak yaplan svarilerde [208.1] ve boalarn karld metopta [208.2] uzaklaan dzlemlerde gz alc bir etki sz konusudur. zellikle
E u r o p a k a b a r t m a s n d a o l d u u gibi [208.3] aslnda o l d u k a d a r bir a l a n d a h e y k e l t r a b y k b i r u s t a l k l a a n a t o m i v e giysileri m o d e l l e n d i r m i t i r . D e l p h i ' d e m u h t e m e l e n b i r d e n f a z l a h a z i n e b i n a s n d a k a r y a t i d k o r e l e r i re-

vak stunlar yerine kullanlmtr. Knidoslular'n Hazine Binas'na ait olan rneklerden ne yazk ki sadece gvdeye ait blmler kalmtr. Bir baka hazine binas karyatidine ait olan ba ise en ok Atina Akropolisi'ildeki Ionlulam koreleri hatrlatr. Karyatidlerin kullanld nc yap ise Delphi'deki hazine binalar arasnda en nemlisi olan Siphnos'lularn yaptrdk-

lardr. Altn ve g m madenleri asndan ok zengin olan Siphnos, bu yeni zenginliinin bir ksmn Delphi'de yaptrd hazine binas ile tanrya sunmutur. Sz konusu bu bina, adann 525 tarihinde Samoslular tarafndan kuatlmas ve m a d e n ocaklarnn istila edilmesinden ok az bir zaman nce ina edilmitir. Yapnn baz blmlerinin tamamlanmad ve ok acele olarak yapld aktr. Girite stun yerine kullanlan karyatidlerden birisinin ok gzel bir iilie sahip ve Kyklad koreleri ile benzerlikler tayan gvdesi korunmutur. Figrn ba zerindeki kabartmalar ile ssl tambur, mimari bir eleman olup daha stteki balk b l m n e yumuak bir gei yapmak amacyla yerletirilmitir; dier bir deyi ile bu, bazen akland gibi bir polos deildir. Bina, byk bir incelik ve zen ile yontulan Ion mimarisinin ssl profilli bloklar ile blmlere ayrlmtr. Revaktaki stunlarn yerini alan karyatidlerin yansra dier heykeltralk ssleri arasnda Nike eklinde akroterler, dta aritrav zerinde yer alan ve yapnn drt bir tarafn kuatan kabartmal friz ve son olarak da sadece yapnn arka cephesindeki rnein nispeten k o r u n d u u alnlk gruplar vardr. Yapya ait olan alnlk [211] baz allmadk zelliklere sahiptir. Buradaki figrlerin alt yarlar arkadaki duvara tutturulmular, st yarlar ise drt bir taraflarndan serbest d u r a n birer heykelmicesine yontulmulardr. Buna bal olarak 175

alnln arka duvar da derin bir ekilde ie doru oyulmutur. Ortadaki merkez grupta kullanlan lek hepsi iin ayndr. Bu aslnda dierlerini re biraz daha yksek yaplan Zeus ile onun iki yanmdaki figrler ve atlar iin dnlen bir lektir Yapnn dna yerletirilen uzun kenarlardaki frizler L212J kesintisiz bir kompozisyon olutururlar; ancak gney frizin byk bir ksm tahrip olmutur. Ksa frizlerden arka yzde (dou) olan ikiye blnmtr, ama her bir blm kendi iinde konu olarak (Olympos-Troia) ilikilidir ve bu blmler simetrik olarak dzenlenmilerdir. n yzdeki friz ise revak stunlarnn yaratt l taksimden dolay e ayrlmtr. Boya ile yazlan isimler figrleri tanmamz salar. Sz konusu bu yazlar zaman iinde kaybolmu ve tekrar tekrar yazlmlardr; ancak ne yazk ki ok az gnmze kadar kalabilmitir. Kuzey frizdeki kalkanlardan birisinde izlenen sanat imzas ciddi bir biimde yeniden oyulmutur, ancak bu haliyle bile anlamlandrlabilir. Buradaki sanatnn ismi eitli kereler Endoios veya Paroslu Aristion eklinde tamamlanmtr. Ancak bu imza sanatnn "bunlar ve arkadakileri", bir baka deyile boya ile yazlm yazlarn gnmze kalabildii yegane cepheler olan kuzey ve dou frizlerini yaptn belirtmektedir. Stil asndan bakldnda sz konusu imzadaki aklamann doruluu anlalmaktadr. Bu frizlere ek olarak gnmze ulaan alnlk da muhtemelen ayn sanat tarafndan yaplmtr. Geride kalan gney ve bat frizler ile karyatidler ise ikinci sanatnn eseri olmaldrlar. lk sanatnn yapt figrler, Atina retimi erken krmz figr vazolardan tandmz ekilde iri kafal ve yapldrlar. Sonuta yaplan kabartma ok s olsa da, bu sanat yonttuu figrlere, vcutlarna ve uzuvlarna katt derinlik asndan olduka beceriklidir. Kendisi, birbiri zerine gelen figrleri karmak bir ifadeye yol amadan gsterme konusunda da ok baarldr. Nitekim, Troia sahnesindeki arabalar profilden deil drtte dn ile tasvir edilmilerdir. Bu betimlemelerde de gerideki ksmlar arka planda boya ile gsterilmilerdir [130]. Bu ustann sz konusu eserde ibirlii yapt dier sanat ise kelerde, geri plandan ok net izgiler ile ayrlan olduka detaylandrlm n yzeyler yapar. Ayrca sanatnn figrlerinde izlediimiz yksek ve vuvarlak bir biimde ekillendirilmi balar, Kuzey lonia sanatndan tandmz rnekleri hatrlatr. Dier sanatda ise Kyklad zellikleri izlenir. Siphnos Hazine Binas'nn cephesi Kutsal Yol zerinden gelen ziyareti tarafndan grlmez. Bunun aksine ilk izlenen ksmlar kuzey ve dou frizleridir. Eer "ada" kkenli olan sanat bir baka ada halk tarafndan ina edilen bir binann n cephesini yapm ise, dou kkenli olan dier sanat da daha gze arpan ve dikkat eken alanlar sslemi olmaldr. Siphnoslular' n Hazine Binas sslemeye dnk arkaik dnem heykel sanat iinde btn yzeylerin ve elemanlarn mkemmel bir ustalkla seildii ve ilendii yksek bir aamaya delalet eder. Kullanlan boya ve zellikle silahlar ve mcevherler iin yaplan madeni eklentiler ile sz konusu bu bina sonuta antsal bir mimari rneinden ok dokuz metreye yakn frizi ile prl176

tl bir mcevher kutusunu andrr. Bunlara ek olarak da frizlerdeki kompozisyon ile arkaik dnemin anlatma dnk abasn en st seviyede sergiler, ayrca bizlere Yunanl sanatlarn olduka s bir kabartma iinde karmak bir hareketin dourduu probleme nasl bir ustalkla zm getirdiklerini kantlar. Olymposlu tanrlarn toprak alt glerini yenmelerini konu alan Gigantomakhia konusu, sklkla Grek dinsel heykeltralnda karmza kar. Delphi'deki konunun tasvir edildii Siphnos Hazine Binas, yaklak yz yl sonra yaplan Pergamon'daki Zeus Suna gibi bizlere kendi dneminin gerek kalitesini yanstr. Siphnos Hazine Binas'ndan biraz daha ge bir tarihe ait olan ancak heykeltralk sslerinde izlenen nitelik asndan rahatlkla Siphnosltlar'nki ile karlatrlabilecek olan bir baka yap ise Delphi'deki Massaliallar'n Hazine Binas'dr. Bu anttan gnmze kalabilen paralar, bize slub olarak bu kenti kuranlarn atalar olan Phokiallarn kklerini ve Kuzey Ionia tadn ulatrr. imdi onarmlarla ayaa kaldrlan Delphi'deki Atinallar'n Hazine Binas'na bakalm. Bu bina, bu kk antlarn en iyi bilinenidir. Yap ayn zamanda Delphi'deki arkaik dnem rnekleri arasnda en ge tarihli ve Dor dzenindekilerin de en erken tarihli olandr. Pausanias'n aktardna gre bu ant, Atinallar tarafndan Marathon Sava'nn ardndan (I..490) ithaf edilmitir; ancak antn slubu ve mimari elemanlar biraz daha erken bir tarihe iaret eder. imdilerde bu ant ile ilikili olarak Pausanias'n aktardklarnn doru olduu eklindeki gr yeniden moda olmutur. Antn metoplarnda Herakles ve Theseus onurlandrlmlardr. Bvlece ant, Atina'nn yeni demokratik rejimi iin de gzel bir propaganda malzemesi grevini stlenmektedir. nk bu antta Theseus'a daha ok dikkat eken bir pozisyon verilmitir. Ancak bu kahramann tasviri ile kendisinin Marathon'da elde edilen zaferin simgesi olarak seilmesi arasnda dorudan bir iliki yoktur. Bir tarafnda bir kavga sahnesi, dierinde de ant sunan kente dnk ek bir referans olduu eklinde yorumlayabileceimiz arabalar ile tasvir edilen Athena'nn yer ald alnlk ssleri ok kk paralar halinde gnmze ulamtr. Akroterlerde ise antta onurlandrlan her iki kahramann hasmlar olan Amazonlar at zerinde tasvir edilmilerdir. Metoplardaki figrler ya drt bir taraflarndan yontulmular, ya da ok ince bir biimde yontulduklar arka zemine tutturulmulardr [213]. Buradaki figrler, olduka zenli, nispeten de kktrler; zemini btnyle doldurmazlar. Esas olarak bilinen temalar seen sanat, baz yerlerde sz konusu sahneler iin yepyeni kompozisyonlar yaratmtr. Eserin metoplarnda izlediimiz slup ve konular Atina vazolar ile yakn parallellikler gsterir. Btn bu heykeltralk eserleri tarih olarak 500'den ok daha ge bir zamana ait olmamaldrlar. Atina'nn kendisinde bu tarihlere ait herhangi bir mimari heykel ne yazk ki sz konusu deildir. Bu yzden de Delphi'deki hazine binas ile karlatrma yaplabilecek yakn rnekler elimizde yoktur. Alak ka177

bartmal mezar stelleri ve Akropolis'teki serbest duran heykellerden oluan sunularn bir ksm hem Atinal olmayan sanatlar tarafndan y ^ t ^ r hem de ayr bir sluptadrlar. Deindiimiz hazine binasna ait olan bu metoplar fark bir merkez ile de ilikilendirilemezler. Sonuta bunlar byk bir olaslkla Atinal bir sanat tarafndan yaplmlardr. Figrlerin salarindakl kat ve zor ayrntlar, vcut elemanlar ve bunlarn anatomik ayrntlar ok gz alcdr. Bu yaptlarda izlediimiz keskin ssler, kompozisyonlardaki etkileyici enerjiye hi bir ekilde engel olmaz. Figrlerde kollar ve bacaklar, ayrca torso, gen pozlar ya da durular ile ifade edilmilerdir. Ayrca zeminde bu ekilde eik izgilerin kullanm, daha erken tarihli raetoplarda karmza kan yatay veya dikey dzenlerin aksine gze daha ho gelen ve etkileyici kompozisyonlarn ortaya kmasn salamtr. Ancak bu rnekler hala Olympia Zeus tapnann metoplarndakiler kadar dikkatle dengelenmi deillerdir. Atinallar'n Hazine Binas'na ait olan bu metoplarn gnmze kt bir durumda kalm olmalar gerekten hayal krkl yaratr; ancak yine de hangi rnekte bir figr korunduysa, bu figrde dier tm ge Arkaik dneme tarihli rneklerin yannda insann gzne ok ho gelen ynleri bulmak mmkndr. Kompozisyonun konudan ok, alan tarafndan belirlendii Aigina alnlklar ile birlikte bu yapya ait olan metoplar, Arkaik dnem anlatmnn heykelde ulat en son aamay iaret ederler. Tek saydaki metoplar mimari anlamda pheye yer brakmayacak ekilde hem kuzey hem de gneydeki uzun kenarlara yerletirilmilerdir. Kuzeye ait olan dokuz metobun her biri farkl Herakles sahnesi tar. Daha dikkat ekici olan gneydekilerin konusu ise Theseus'tur. Arka, bat yzdeki verinden den bir rnek bize buradaki alt metobun konusunun Herakles ile Geryoneus'un mcadelesi olduunu gstermektedir. Buradaki hareket de ayrc triglifleri ap bir tekinde devam eder. Amazonomakhia'y konu olarak alan rnekler ise yapnn n yznde bulunurlar. Ancak bu mcadele sahnesinde Herakles'in veya Theseus'un tek balarna ya da bir arada tasvir edilip edilmediklerinden emin deiliz. Olympia'daki hazine binalarnn hepsi Dor dzenindedirler ve bunlarn yarsndan fazlas da Yunan kolonilerinin armaandrlar. Kyrenelilerin hazine binasnn alnlndan geriye ok fazla bir ksm kalmamtr; ancak elimizdeki bir parada kente ismini veren Nymphe'nin kk bir aslan ile olan mcadelesi vardr. Bu yapya ait ve muhtemelen Byzantionlular'n yaptrdklar rnekten gelen horozlar ve tavuklar, aslnda horoz dnn spor yarmalarnn gerekletii kutsal alanlar iin ne denli uygun bir sembol olduunu gstermektedir. Bu tr sahnelerde cesareti simgeleyen hayvan mcadelesini Yunan sanatnda baka alanlarda da grmtk (baknz, ABFH, Resim 167). Bunlardan ayr olarak olaanst bir iilik gsteren paralar halindeki bir kabartma [214], bir baka hazine binasna ait olmaldr. Ancak Olympia'da nispeten iyi durumda korunabilen yegane rnek, kta Yunanistan'ndakilerin deil, Sicilya'daki Megarallar'n yaptrd Hazine Binas'na
178

ait alnlktr. Bu alnlktaki yksek kabartma olarak yaplan ve ikili mcadeleler ile tasvir edilen Gigantomakhia sahnesi, sonuta daha zayf olsa da Delphi'deki Atinallar'n Hazine Binas'ndaki benzerini hatrlatr [215]. Dou Yunan Blgedeki mimari plastik eserleri incelemeye en aykr rnek ile, Troas blgesindeki Assos Athena tapnana ait olan kabartmalar ile balayacaz [216]. Atinallar'n Troas blgesi ile altnc yzyl iinde youn ilgileri varve muhtemelen de bu zel ilgi nedeniyle sz konusu yap Anadolu sahilindeki yegane Dor tapna olmu ve sslemelerinde konu olarak da Herakles miti seilmitir. Yapnn en azndan n yznde kabartmal metoplar vardr. Ancak alttaki aritravda da drt bir tarafta kabartmalar tayan friz bulunmaktadr. Alnlklarda herhangi bir sslemenin bulunmay bir baka Ion zelliidir. Yapda malzeme olarak yerel olan sert andezit kullanlmtr. Belki de malzemenin kendisi alak kabartmada izlediimiz ilkel gr n m n bir sebebidir. te yandan bu ilkel etki tamamyla yerel bir slup olarak kabul edilmeli ve altnc yzyln ikinci yarsnn ilerine kadar da inen ge bir tarihten olmaldr. Ionia'daki yneticilerin ve tyranlarn himayesinde ina edilen ilk byk tapnaklar altnc yzyln ikinci eyreine aittirler. Ancak bu yaplarda inaat faaliyetleri ve kesintisiz devam eden ssleme abalar arkaik dnem boyunca srmtr. Samos Heraion'undaki yaplardan ne yazk ki bizleri hayal krklna uratacak denli kk paralar gnmze ulaabilmitir. Ancak bunlar a r a s n d a o l d u k a nitelikli kabul edilen bazlarnda insan l l e r i n i n ze-

rinde yaplm kabartmal frizler yer almaktadr. Ephesos'taki Artemis tapna, bizlere salad bilgiler ile Samos'takilere gre daha iyi durumdadr. Herodotos'un aktardna gre Lydia kral Kroisos tapnaa ait olan stunlarn birounun yapmna destek vermitir. Kroisos, 546'da Persliler tarafndan tahttan indirildiine gre Ephesos Artemis tapnana ait olan ve aralarnda yapnn n yzndeki stunlarn en alt, belki de en st tamburlarnda kullanlm olan kabartmalarn da bulunduu en erken tarihli heykeltralk eserleri iin terminus ante quem elde etmi oluyoruz. Ancak muhtemelen kraln ismini bizlere ulatran adak yaztlarndan hibirisi kabartmal stunlar ile ilikili deildir. nk bu tapnak ok uzun bir sre boyunca inaat halinde kalmtr, ayrca gnmze ulaan paralar da ok snrldr. Bundan dolay, kabartmalardaki giysilerin ileniinde 546'dan nce ulalan aamay tespit ettiimizi sanmz, ya da byle bir grn doruluunu kabul ediimiz biraz fazla iyimserliktir. Stun kabartmalar ndaki figrler neredeyse drt bir taraflarndan ilenmilerdir [217]. Bu fgrlerdeki balarn ormu ve yumuak, etli yaplar daha nce tarttmz merkez ve gney Ioia heykel sanatndan tandmz bir zelliktir. Yapnn aritravnda ya da ritravn zerinde herhangi bir friz mevcut deildir. Ancak yamur oluu179

n u n altnda 0.88m yksekliinde alak kabartmalar tayan bir friz bulunur. Sz konusu bu frizin yapmna hem 525 tarihinden nce balanlmam, h e m de sslenen bloklarn buraya yerletirilmesine beinci yzyl iinde devam edilmitir. Didyma'daki Apollon tapnanda karmzda tekrar saaklk frizi kar. Ancak buradaki rnek Assos ya da Siphnos Hazine Binas'na ait olan frizlerin aksine anlatml deildir. Kelerde kanatlarn am d u r u m d a olaslkla uar ekilde Gorgonlar, onlarn yannda iri, yere uzanan aslanlar vardr [218]. Yapya ait olan stunlarn kaideler zerindeki en alt tamburlar kabartma sslere sahiptir. Ancak bunlar Ephesos'ta grdmz gibi profilden yaplan figrlerin oluturduu bir kuak halinde deildir. O n u n yerine da bakan, dolaysyla cepheden tasvir edilen kadnlar vardr. Bu altlklara ait olan kabartmalardan, bir bant ile tutturulmu epiblema ile rtlen iki ba iyi durumda korunarak gnmze ulamtr. Sz konusu figrlerin yzlerindeki ifade olduka cana yakn ve yumuackur. Ksk gzler ve kapal dudaklar arkasnda sakin ve artc bir ifadeye sahip olan bu figrler nl kehanet merkezinde grevli kiiler olmaldrlar [219]. Da bakan kadnlardan meydana gelen benzer bir ema, ok daha farkl bir ama iin yaplan bir rnekte, kuzeyde Kyzikos'tan gelen bir kk lekli tambur zerinde karmza kar. Bu rnekteki kadnlar halka eklinde dans etmektedirler [220]. Kabartmal stun tamburlar Dou Yunan blgesindeki mimari heykellerin eitli rnekleri arasnda ok az sayda tekrarlanan elemanlardan birisidir. Bu kategori arasnda deerlendirilebilecek dier bir tip ise Assos'takinin aksine tema olarak devamllk tamayan, ancak kendisini bloklarda tekrarlayan kabartmal frizdir. Bu frizde grdmz ema h e m Kta Yunanistan'da h e m de Anadolu'nun ilerinde yaygn olarak kullanlan pimi toprak kaplamalardan etkilenmitir ve bir yandan da Etrsk uygulamalar ile ilikilidir. Kabartmalar halinde ancak iyi d u r u m d a korunan dier rnekler arasnda Kyzikos'ta [221], daha erken tarihlerlerde Myus'ta [222] ve Iasos'ta karmza kan ok sevilen yar arabas tasvirleri saylabilir. Pergamon'dan gelen Europa tasvirli kabartma da muhtemelen mimari bir ama iin kullanlmtr. Kyzikos'ta bulunan Herakles ve boann n ksmlar zerinde duran ve karlkl tasvir edilen aslan gruplar da ayn ekilde bir mimari sslemeye aittir. Ne yazk ki Kyklad adalar mimari heykel alannda hibir rnei karmza karmaz. Ancak kuzey Ege'deki bir Paros kolonisi olan Thasos'da yepyeni bir tr heykel tipi ile karlarz. Burada, kent duvarlarna ait kaplarda yer alan ve tam anlamyla ge arkaik stilde yaplm tanr figrlerinin kullanld kabartma sslemeler [223], daha ok Anadolu'da Hitit mimarlndan tandmz bir gelenein devamdrlar.

180

BLM VIII KABARTMALAR

Mezarlara iaret olmas amacyla, ya da adak olarak boyal veya kabartmal levhalar kullanma gelenei arkaik ve klasik dnemlerdeki Yunan dnyasna zg bir kavram deildir. Ancak Yunanllarn bunlar ssleme anlaylarnda tam bir yenilik sz konusudur. Yunan dnyasnda bulduumuz rnekler ile karlatrlabilecek mezar iaretleri Dou'da ya da Msr'da grlmez. Ancak Mykenai'daki kral mezarlar bizlere sz konusu gelenein Yunanistan'da ok daha erken tarihlere indiini kantlamaktadr. Mykenai'dakiler gibi bu tr erken rneklerin eski Yunanllar tarafndan bulunmas, muhtemelen kabartmal mezar steli kavramnn yerlemesine katkda bulunmutur. Yunanistan'n dndaki kltrler de adak kabartmalarn bilirler; bunlardaki tapnma sahnelerini gsteren rnekler ile Yunan dnyasndakiler arasndaki bir takm benzerlikler vardr. Ancak Yunanistan'daki -rneklerde izlediimiz yeni d u r u m Greklerin bu kabartmalar daha antsal boyutta yapmalar ve ister tanrnn, ister ada yapan kiilerin bulunduu sahnelerde hatta daha nemsiz sembollerde bile antsal lei kullanmalardr. Bu blmde deineceimiz ve konumuzu oluturan buluntular ada mimari plastik eserlerden ok daha s olarak yaplan kabartmalar olacakr. Sz konusu bu kabartmalar baz durumlarda vurgulanm izgisel figrlerden teye gemezler; te yandan dier rneklerde ifade ve teknikte ulalan aama gerekten olaanstdr. Bu arada mermerden yaplan kabartmalarn yansra baka cins talardan, ahaptan ve kilden retilmi boyal rneklerin de bu ama iin yaygn olarak kullanldklarn akldan karmamak gerekir. Bu blmde nce mezarlara iaret olarak braklan rneklerin biimlerine ve sslemelerine deineceiz; bunlardaki blgesel gelimeleri ve sz konusu zevkleri tespit etmeye alacaz; daha sonra da adak kabartmalarna bakacaz. Her zamanki gibi gnmze ulaabilen ilk grup rneklerin ait olduu baskn merkezlerin banda Atina gelir. Bu rneklerin ardndan daha byk antlar iin yaplan sslemeye dnk kabartmalara da deineceiz. Mezar Kabartmalar Yunanistan'da Geometrik dnemde ve yedinci yzylda doadan olduu gibi alnan ya da kabaca ekillendirilen ta levhalar mezarlar iaretlemek amacyla kullanlmlardr. Bu tarihlere ait olan rneklerin figr tadn gsteren herhangi bir iz mevcut deildir; ancak bazlarnda kazma olarak yaplan yazlar bulunmaktadr. Figrler ile sslenen stellerin ortaya klarndan nce kouroslarn mezar ant olarak kullanlmalar gl bir olaslktr. 181

Attika, altnc yzylda tm seri ile karmza gelir [224] ve bu blgedeki geliim, Yunanistan'n dier kesimlerindeki uygulamalar iin de kstas tekil etmelidir. Burada ince, uzun, dikdrtgen stellerin zerine da doru hafife alan ve Msrl bir eleman olup Dor mimarlnda da kullanlan cavetto balklar yerletirilmitir [224:1-2]. Cavetto profilli bu balklar boya ve kazma ile yaplan diller ile, bazen bitkisel motiflerle veya ok az rastlansa da yanlarda ve n yzde figrlerle [229] sslenirlerdi. Bu tip cavetto tipi balklarn yerini yaklak 550 yllarnda biraz lyraya benzeyen ve 530'larda ise unutulan ift voltl sarmallar almtr [224.3]. Btn bu balklarn zerinde serbest bir figr olarak drt bir taraflar yontulmu ve balarn izleyene doru evirmi sphinksler, belki de gorgonlar bulunmaktayd. Erken tarihli sphinksler sarlar yere deecek ekilde otururlard ve balk ile birlikte tek para olarak yontulmulard [224.1]. Daha ge tarihli olanlar ise sarlarn zeminden hafife kaldrrlar; stelin st ksmna da sphinks figr iin kk bir altlk yerletirilirdi [224.2, 3; 226-228]. nce dikdrtgen ekilli bloun bir yznde genellikle kabartma olarak yaplan tek bir erkek figr vardr [230]. Ancak baz rneklerde altta [231] veya hem altta hem de stte [224.3] kabartma ya da boya ile sslenen bir panel bulunur. Ana figrn kabartma olarak deil de sadece kazma izgilerle veya boya ile yapld rnekler de allmadk deildir. Samos'tan en iyi ekilde bilinen Ionia mezar stelleri her zaman figrler ile sslenmezler; bunlarn bazlarnda dz olarak braklan drtgen ekilli gvdelerin zerinde byk bir incelikle yontulmu palmet anthemionlar vardr. Daha erken tarihli baz rneklerde bu anthemionlar, lyra ekilli voltler zerinde ykselirler. Byk bir ihtimalle onia'da izlenilen bu tip Atina'daki cavetto profilli rneklerden yeni bir tipe geite etkin bir rol oynamtr. Attika sanatndan alk olduumuz zere bunlar sphinksler ile talandrlan rneklerin yerine geen tipleri de etkilemilerdir [224.4, 5]. Ge tarihli Attika stellerinin en st ksmlarnda sadece palmet bulunur, ya da tekli veya iftli voltler izlenir. Gvde ksmnda figrl ssleme devam eder, ancak b t n n e bakldnda ant hem daha ksa ve hem de daha az ssldr. Sz konusu bu mezar steli tipi, ge tarihli antik kaynaklarn deindikleri zere belki de belli bir yasa gerei olarak altnc yzyln sonunda ortadan kalkarlar. Erken tarihli Attika stellerinin seviyesine ulaan rneklere baka merkezlerde rastlamak mmkn deildir; ancak bunlar ile karlatrlabilecek rnekler phesiz bilinmektedir. Boiotia'dan gelen Dermys ve Kittylos stelinin [66] zerinde bir tr ta ksm sz konusudur. Blgedeki ge tarihli rneklerde Attika'dakilere ok benzeyen lyra ekilli volt balklar izlenir. Baz stellerde de kabartmal gvde blm vardr. Attika rneklerini hatrlatan stel talar Aigina'dan, pimi topraktan bir rnek de Korinth'den bilinir. Yine Korinth'ten gelen mermer bir sphinks de muhtemelen bir mezar steline ait olmaldr. Ancak altnc yzyln son onluunda ve daha sonra, Attika se182

rileri yava yava ortadan kalktnda palmet balkl ok sayda ince formlu mezar steli anakara Yunanistan'nda ve kolonilerde karmza kar: bunlarn nicelii, evlerini terk eden ve blgeye yaylan Atinal heykeltralara atfedilebileceinden ok fazladr. Bu blgelerde izlediimiz mezar steli formu ve sslemesi erken Klasik dnem iinde de devam eder. Bu dnemde karmza kan en nemli yenilikler baz kabartmalarn bilinli bir ekilde mimari bir dekorun iine yerletirilmi olmalardr [244]. Attika'daki stellerde hi ereve yoktur, ya da basit olarak kabartmann arka zeminin hafife kenarlara doru ykseltilerek yaratlan ince bir bordr halindedir. Altta da figrn zerinde ykseldii zemin izgisi olarak raf benzeri dz bir izgi bulunur. Dou Yunan dnyasnn snrlarnda yer alan Dorvlaion'dan gelen nl erken tarihli stelde olduu gibi, Kuzey Yunanistan'da da iki yz de bezemeli stellerden baz rnekler mevcuttur. Buraya kadar tarttmz btn steller ince ve uzun formludurlar. Daha enli olarak yaplan mezar stelleri ise ancak ge arkaik dnemde [236-238] karmza kar. Hem Attika'da hem de dier blgelerde bu formun seilmesine etken olan nokta, zerlerine yaplan figrlerin konumlar ve saysdr. Bu rneklerin bazlarna baktmzda kabartmalarn hangi ama iin yapldklar, yani adak iin mi yoksa mezar ant olarak m kullanldklar sorusu ile kar karya kalmaktayz. Arkaik dnem stellerinin son rneklerinde, Attika'da n ve yan yzlerinde kabartmalar bulunan mezar stelleri, ya da serbest duran heykeller iin yaplan drtgen altlklar ile karlamaktayz [241-243]. Sz konusu bu tipin en erken tarihli rnekleri altnc yzyln ortas kadar geriye giderler; ayrca tek bi rnein de bizlere gsterdii ekilde bunlarn sadece n yznde kabartma vardr [240]. Bir baka rneini Khios'tan bildiimiz ve zerinde bir svarinin bulunduu metop ekilli blok ile "Marathon Koucusu" olarak isimlendirilen gizemli kabartma [239], muhtemelen dier tiplerdeki mezar antlarna ait olmaldrlar. Attika stellerinde en ok sevilen konu ayakta duran gen erkek yani kouros tasviridir [230-232]. Bu figr elinde genellikle bir asa ya da mzrak tar. Baz rneklerde bir elinde ya iesi (aryballos) bulunan ya da elindeki diski yksee kaldran bir erkek figr ile atlet betimlenmek istenmitir. Bir baka kabartmada da eli sarl olan, nispeten yal bir erkek boksr olarak gsterilmitir [233]. Bu rnein banda krk burun ve ypranm kulaklar ile salanan baarl kiisel nitelikler, antsal kouroslarn kiiliksiz sakinliini tayan dier rneklere gre ok daha scak ve yakn, biraz da kabartma ortamna uygundur. Ge tarihli stellerin bazlarnda silahlarn kuanm daha olgun ve sakall figrler izlenir [234-235]. iftli figr gruplar olduka azdr. Bunlar arasnda bazen iki gen, erkek ve kzkarde [224.3], erkek ve gen (Thebes'ten) geni formlu bir rnekte ise birisi yere melmi ekilde tasvir edilen iki sava [236] izlenir. Boyal stelleri de dahil edecek olursak ge tarihli rneklerdeki figrlerin, gen ya da yal olsunlar daima giyimli olarak 183

tasvir edildiklerini grmekteyiz. zellikle Attika dnda daha ge dnemlerde sregelen bir baka nemli konu da elindeki bastonuna ya da sopasna yaslanan ve kpei ile bir arada ilenen yal erkek tasviridir [244] Anlald kadaryla Attika stellerinde erkek figrleri farkl ya diliminde tasvir edilirler. Bunlar gen, plak atlet, sava ve son olarak da kpekli adam tasvirleridir. Bu u tipte figrlerin tadklar objeler de farkldr. lk gruptaki tasvirlerde mzrak, diskus veya aryballos bulunur. kinci tipte mzrak ve zrh vardr; ncsnde ise bir denek figre destek olmas amacyla kullanlmtr. Eer son gruptaki kpek ve adam stelleri sylenildii gibi Dou Yunan kkenli iseler, bu durumda deiik ya gruplarn ve meslekleri belirleyen farkl figrleri mezar stellerinde betimleme gelenei gerekten bu blgenin sanatlar tarafndan sz konusu yllarda Attika da dahil olmak zere Kta Yunanistan'a tantlm olmaldr. Bu trde oturan figrler de mezarlara iaret olarak dikilmilerdir. Bunlarn yannda sz konusu figr tipinin az sayda da olsa enli mezar stellerinde de tasvir edildikleri rnekler sz konusudur. Anne ve ocuunun karmza kt dokunakl rnek [237] bu tiptendir. Ancak bunun yannda Attika blgesindeki Velanideza'dan gelen ve erkek figrnn tasvir edildii paralar da mevcuttur. [238] 'deki nl kabartma, rahatlkla bir mezar antna ait olabilir ve bu yorumumuz doru ise bu rnek bizi klasik dnem stellerinin konularna ok yaklatrr. Sz edilen bu kabartmadan biraz daha ge bir tarihe ait olan Aigina'dan gelen bir rnekte ise ge dnem stellerinde ok yaygn olarak izlediimiz ayakta duran bir erkein oturan bir kadnn elini skma sahnesi yani (deksiosis) tasvir edilmitir. Bu stellerin ikinci derecedeki panellerinde karmza sklkla tehditkar bir Gorgon tasviri kar [231]. Baz rneklerde ise muhtemelen len kiinin kon u m u n u biraz daha kahramanlatrarak yanstacak ekilde sadece bir atl ya da araba izlenir [229]. Benzer olarak stel ya da kouros altl ilevini gerekletiren rneklerde de farkl sahneler sz konusudur. Bu rneklerde atllar ya da araba [240, 241], bazen atletler [241, 242.1], bazen de bo zamanlarda gerekletirilen faaliyetler [242.3] ve son bir rnekte de eski dnemlerden tandmz mcadele gruplarn hatrlatan > e gc temsil eden hayvan T kavgalar [243] karmza kar. Atina'daki stellerin ve bu amala kullanlan altlklarn birou Persliler'm kenti terk etmesi ardndan aceleyle yaplan ve Thukydides'in de belirttii zere mezar antlarnn yap malzemesi olarak kullanld "Themistokles Duvar" iinde ele gemilerdir. Mezar stellerinde yaz, stellerin gvdelerinde ya da altlklarnda ya da bazen her ikisinde kullanlr. Bunlar sklkla len kiiyi, bazen de sanaty belirtmek amacyla yazlmlardr. Bu trde baz rneklere yukarda Attikal heykeltralardan bahsederken deinmitik. Stel ve stel ile dorudan ilikili olan altlklar ounlukla bir arada bulunmazlar. Bu noktada izlenen ayrcalkl en nl rnekte [235], Aristokles'in imzas stelin en alt ksmna, len kii olan Aristion'un ismi de tek bana kaideye yazlm184

8S

malar da olasdr. Bu durum belki de tm rneklerin neden aa yukar ayn tarihlere denk dtnn, stil asndan da neden ok kk farkllklar tadnn da cevabn verir. Eer bu rnekler bir mezarlkta kullanlm olsalard phesiz daha byk eiilik beklememiz gerekirdi. Boiotia'daki Lebadea'dan gelen stelde oturan br erkek figr elinde kantharos tutar; Rhodos'ta bulunan bir bakasnda ise figrn elinde iki boynuzu vardr. Bu iki kabartma muhtemelen Dionysos klt ile balantl birer adaktrlar, ya da mezarlk iin yaplmlardr. Kantharos aynca yaklak 550'lerde balayan ve Hellenistik dnem ilerine kadar devam eden nemli Lakonia kabartma serilerindeki oturan erkek tasvirlerinin ellerinde de karmza kar. Bu rneklerdeki erkek figr bir kadnn yannda oturur. Figrlerin tahtlarnn altndan ya da arkasndan bir ylan ykselir; nlerinde ise kk boyutlarda yaplm tapnan figrler vardr [253]. Bu rneklerde aka grlen len kiilerin kahramanlatrlmasdr. Ayrca baz olaanst durumlarda bu stellerin yakn zamanlarda lm kiiler iin yapldklar da anlalmaktadr. rnein antik dnemin Yedi Bilge kiisinden ve alnc yzyldaki kanun yapclardan biri olan ve bir kahraman olarak tapm grd bilinen Kh]ilon'un ismi, byle bir stel zerinde izlenir. Bu kabartmalarn bir ou aslnda donuk, incelikten yoksun ve herhangi bir deer tamayan bir sluba sahiptirler. Ancak [254]'deki ge arkaik dneme ait para yksek kalitede bir eserdir, ve st ksmnda, artk bundan sonra enli kabartmalar iin kural halini alacak bir alnla sahiptir. Lakonia'dan gelen dier adak kabartmalarnda tapnan kii ve ylan, baz rneklerde de Dioskurlar izlenir. Klasik d n e m d e ve daha ge tarihlerde ziyafet annda tasvir edilen kahraman (totenmahl) ok sevilen adak konularndan birine dnecektir. Arkaik dnemde ayn k o n u n u n lm ile olan ilikisini sadece Yunan dnyasnn kylarnda, rnein Anadolu'da ve Etruria'da grmekteyiz. Bu arada Yunanistan'dan, Tegea'dan ve Paros'tan gelen friz paralar ise [255] byk olaslkla adak iin yaplmlardr veya heroonlara aittirler. Bundan sonraki satrlarda adak ya da ssleme amacyla yaplan dier kabartma eserlere deineceiz. Atina Akropolisi'nde ele geen ve erken bir tarihe ait olan mermer kabartmada cepheden ilenmi gz alc bir araba tasviri vardr [256]. Ya tek bana ya da hareket halinde gsterilen tanra tasvirleri metopa benzeyen enli stellerde karmza kan konulardan birisidir. Ancak b u n u n dnda sz konusu tasvirler mezarlklarda kullanlanlar gibi kabartmalar ile ssl altlklarda (ki birisinde araba sahnesi vardr) ve iki tarafl stellerde de izlenir. zenle detaylandrlm olan [258]'deki kabartma, Athena'nn huzurundaki bir aile tapnmasn karmza getirir. [257]'deki rnekte ise gze ho gelen bir festival kutlamas tasvir edilmitir. Bu rnekte ste yerletirilen alnlk muhtemelen esere bir mimari ortam etkisi vermek amacyla yaplmtr. Dou Yunan blgesinden gelen kabartmal stunlarda olduu gibi burada da yzlerini bize eviren gen kzlar, yaptklar dansa sanki bizleri de katmak istemektedirler [218-220]. Bu tr kabartmalarn an186

tik dnemde nasl sergilendiklerini en iyi ekilde ada vazo boyamaclgndaki tasvirlerde grmekteyiz. Bu vazolardan birisinde bir stunun zerine yerletirilen adak tann cephesine kaplar yaplmtr [259]. Mimari sslemede olduu gibi Herakles, Atina'daki adak kabartmalarnda ve dier heykeltralk eserlerinde de karmza kar. Bunlardan birisinde Herakles yaban domuzu ile birlikte [260], ya da krsal kesimdeki Lamptrai'dan gelen altlkta kendisi ile ilikili eitli mitlerde [261] betimlenmitir. Erken tarihli mezar ve adak kabartmalar iin adalarn katksnn ne olduunu yukarda belirtmitik. Paros'tan phesiz baka rnekler de gelmektedir. Bunlardan birinde bize bakan gzeller, bir dierinde Gorgon [262], sonuncusunda ise Artemis ile Hermes karmza kar. Belirtilen son iki kabartmadaki figrler oturan kadn stelleri gibi dz, kvnmsz bir slupta yaplmlardr. Kent kapsnda kabartmalarn kullanld Paros'un kolonisi Thasos'ta, yine bir kap giriinde oturan bir Kybele ve ona yaklaan koreler kabartma olarak tasvir edilmitir [263]. Bu rnekte grdmz ema, adadan gelen erken Klasik dneme tarihli bir baka kabartmada tekrarlanmtr. Ancak tek bana Kybele'nin bir ni iinde ya da tapnak kaps n n d e tasviri dou Yunan dnyas iin nemli bir tiptir. Khios'ta anakaya zerine yontulmu olan erken tarihli bir rnek, Homeros'un yaad yer olarak sahte bir ne kavumutur. Bu blmde son olarak, zerinde mitolojik bir tasvirin bulunduu ve figrlerin de isimlerinin yazld Samothrake'den gelen gizemli paraya bakalm [264]: kabartmann sa tarafndaki figrler bir grifonun yannda yer alrlar. Sz konusu kabartma, muhtelemen byk lekli bir tahta ya da sunaa aittir. Mimaride kullanlan heykeltralk sslerinde
o l d u u g i b i k k l e k l i k a b a r t m a l a r d a k i m i d e r v e i k o n o g r a f v a ile ilgili

sahneler, bizi daha iyi tandmz ve daha fazla rneine sahip olduumuz bronzlar ve vazolar gibi dier eser gruplarnn sunduklarndan da te bir eitlilie gtrrler. Paralar halinde korunsalar da bu gibi eserler, onlar gz ard etmememiz gerektiinin en iyi kantdrlar.

187

BLM IX hayvanlar ve canavarlar

Yunan sanatlar, insanlara olduu gibi hayvanlar dnyasna da ilgisiz kalmamlardr. Bu yzden de arkaik dnemden gnmze ulaan ok sayda sempatik grnl ve dikkatle allm, tek bana dinlenirken ya da hareket halindeyken tasvir edilen rnek mevcuttur. Yunan sanatna bu hayvanlarn erken tarihlerde dahil edilii onlarn dorudan doruya belli mitler ya da kltler ile olan ilikisi sonucudur. ster srlsn, isterse arabaya koularak tasvir edilsin at figrnde hayvann sosyal konum ynnden ilevi ya da elik ettii figrleri kahramanlatrmadaki simgesellii n plana kar. Bunlar doulu sanat hareketinin belirtileri olarak Yunan sanatna tanmlar ya da onlar tarafndan yeniden hatrlanmlardr. Ayrca hayvan figrleri vazo sanatnda sradan bir ssleme eleman olarak bir kuak iinde betimlenmiler dir. Yukardaki satrlarda belirttiimiz zere atlar veya kentauros olarak isimlendirdiimiz at gvdeli canavarlarn tasviri ok yaygndr. Araba tasvirlerindeki atlar phesiz ana sahnenin iinde ikincil bir neme sahiptirler [203, 212'de olduu gibi]. Ama dier yandan, tek bana tasvir edilen araba gruplar 1234 241 2"\ baz durumlarda belki sembolik anlamlar tayorlard. Atina AkropoliS nde ele geen svari adaklar [114, 165 ve 166] bize bunlar y a p ^ sanatlann d e f t i k bir etki veya yolla da olsa G e o m e t r i bronz ustas gibi [8] hayvann az, burun ve yelesini. yaparken.tad heye can ve bu hayvan ta zerinde gerekletirirken bile insan fgurunu ilerken gsterdii ilgiyi yanstr. Gen kz balarna ve aslan gvdelerine sahip olan sphinksler arkaik donemde adak antlarnda [100] ya da mezar stelleri [224-228] zerinde grrz. Bunlar ilk grupta ne, ikinci grup eserlerde ise yana bakarlar. Aslan veya panterler Herakles'in tasvirlerinde olduu gibi zaman zaman mitler ile balantl sahnelerde, ya da mimaride kullanlan heykeltralk sslerinin baz ana rneklerinde tanrnn yaknnda (Korfu'daki leoparlarda olduu gibi [187]) veya avlaryla [190-191, 203, 243] bir arada tasvir edilirler. Bunlarn dnda, aslan figrleri bir mezara iaret iin ya da adak heykeli olarak tek balarna da yaplabilirlerdi. Yunanllar'n birou aslan tasvirlerinden ve tanmlardan bildiinden sanat hayalindekini gerekletirirken hayvann vcut elemanlarn, yelesini ve b u r n u n u ilerken kendisini daha zgr hissetmi, ama bunun yannda yabanc modellerin etkisi altnda da fazlasyla kalmtr. Yedinci yzyl vazo boyamacl, yuvarlak yapl ya da keli bir ba formuna sahip olan Hitit aslanndan, sivri burunlu ve uzun tyl Assur tipi aslana do188

ru gelien bir izgiyi yanstr. Daha munis grnml ilk aslan tipine perirrhanterionlarda rastlamtk [74, 75, 77, 78]. kinci tip ise ak az ve dar sarkan dili ile daha vahi grnmldr. Hem seramik sanats, hem de heykeltra bu hayvann burun kvrmlar, yelesi ve penelerdeki ayrntlarla uzun sre megul olmutur [265, 266]. Altnc yzylda sanat, kedigillerden ok sanki bir kpei model almcasna hayvann bacaklarn ve gvdesini inceltir. Bu tarzn sonularndan biri kalas hafife yerden kesik bir biimde gsterilen melen tiptir. Sz konusu bu poz tamamyla kpeklere aittir. Buna eklenecek baka hatalar arasnda, dii aslann memelerinin karn boyunca yerletirilmesi ve kaln bir yele ile kaplanmasdr [190-191]. Altnc yzyl iinde blgesel tipler de ayrlmaya balanr. Peloponnesos'tan gelen rneklerde kaln ve iri, alev yeleler vardr [267-268]. Bazen de Sparta'dan gelen rneklerde olduu gibi yele sert ve yuvarlak ekilli olabilir. Kykladlar karmza, ufak bal ve boyunlu, uzun, srm gibi gvdeli bir ara tipi getirir [269]. Dou Yunan blgesinde Miletos ve Didyma'da, iftler halinde Kutsal Yol zerine dizilen ya da mezarlara iaret olmas amacyla yaplan mahmur bakl, Msrl tipte aslanlar ile karlamaktayz. Bunlar arasnda en iyi korunan rnekte, sanat sarkk postu gsterirken gl omurga kavsinde ve yelenin sslenmesinde herhangi bir kourosun
yapmndaki u y u m u ve g z l e m l e m e d e k i m k e m m e l l i i aan bir baarya

ulamtr. Blgesel tiplerdeki sz konusu bu ayrm arkaik dnemin sonlarnda yava yava ortadan kalkar. Bu arada aslan ba uzun sre mimaride kullanlan heykeltralk sslerinde rten olarak kullanma devam etmitir. Atina Akropolisi dier hayvan heykelleri iin de bir kez daha en byk eitlilii karmza getirir: Bunlar arasnda Athena iin yaplan bayku, birok mezar stelinde karlatmz evik ve cins kpekler [271], son olarak da ok az tasvirine rastladmz horoz ve at karm canavarlar vardr. Bu geni repertuar iinde phesiz buza unutulmamaldr [112]. Svari, yukarda grdmz zere Rampin Srcs ile heykel sanatna girmiti [114]. Bunun dnda atn bir asker tarafndan srld [114, 165-166] ya da ynlendirildii rnekler de vardr. Doulu bir giysi tayan erken tarihli, cepheden tasvir edilen araba grubu da [256] bu diziye dahildir. Dou Yunan blgesinde seyrek olarak karmza kan sirenler de mezar ant ilevine sahip olmaldrlar.

BLM X SONU Bu almann metni ve ona elik eden resimler Yunan heykel sanatnn yzyllk bir sre ierisinde, Geometrik dnemin kavramsal stil olarak tanmlanabilecek kk boyutlu rneklerinden, zaman iinde nce dounun, ardndan da Msr'n blgeye yeni teknikleri ve olanaklar tantmas sonucu ortaya kan eserlerden ve altnc yzylda da sanatlarn bildikleri formlar daha gelimi bir ekilde ifade etmek amacyla yaamdaki nesneleri bilinli olarak model almasyla ortaya kan rneklere kadar uzanan geliimi irdeler. Btnyle bakldnda aslnda oluan geliim ve kronolojik aamalar olduka belirgindir. Ayrntlara inildiinde btn bu dediklerimizin aslnda daha az belirgin ve birok ynden de nerilen tarihlerin ne kadar greceli olduu ortaya kacaktr. Heykellerin tarihlendirilmesi sklkla, birbirleri ile kurduklar paralelliklere veya daha iyi tarihlendirilebilen dier sanat rnlerine dayanr. rnein vazo boyamaclnda greceli olarak tarihlendirme daha nettir, kesin tarihlendirme ise nispeten doru zeminlere oturur (altnc ve erken beinci yzyldaki vazo boyamacl kronolojisi iin baknz, ABFH 193-195; ARFH 210vd). Baz durumlarda "seramik" ve "heykel" birleik ekilde karmza kar [41]. Bazen bir mezarda [40] veya Samos'ta olduu gibi bu sunularla balantl tabakalarda heykellerin ve seramiklerin birbirleri ile kurduklar stratigrafk ilikiler sz konusudur. phesiz vazo zerine izilmi bir ba ile kendisi de belli oranda eskize dayanan heykeli karlatrmann belli tehlikeleri vardr. Ayrca lekteki farkllklar da yanltc olabilir. Kesin tarihlere sahip olan heykeller aslnda ok snrl saydadr. Siphnoslular'n Hazine Binas [210-212] ve Atina Akropolisi'nin Persliler tarafndan tahribi (sayfa 69 ve devam) tarihsel olarak varlklarn ve bunlarla balantl heykelleri belirleyip belgeleyebildiimiz rnekler arasnda saylabilirler. Ayn durum Themistokles Duvar'nda yap malzemesi olarak kullanlan steller iin de geerlidir (sayfa 184). Ephesos tapna iin [217] elimizdeki izler aslnda daha ikincil deerdedir. Ayrca ne srlen sebeblerle tapnaklarn ya da mezar antlarnn ykmn ilikilendirmek ciddi tehlikeler de tar [baknz, 232]. Delphi'deki Apollon Tapnanda [203-204], Samos'taki Aiakes heykelinde [96] ve Kallimakhos'un Nike heykelinde olduu gibi [167] ok az saydaki belli antlar iin siyasi olaylar ya da koullar bazen tarih nerebilirler. Ayrca ister yerel anlamda isterse genel olarak, bu tr farz olunan sebeblerle tarihlendirilen eserlerden hareketle elde edilecek bir sluba dayal izgi, seramik aratrmalarnda sklkla yapld ya da kabul edildii ekliyle bize hibir ekilde belli eserleri, diyelim ki on yl iinde tarihlendirme rahatln ya da gvenini vermemeli, ya da bu konuda ayrntl sonulara gtrmemelidir.
o

Arkaik dneme ait olan nemli heykeltralk eserlerinin neredeyse tm, kent devletleri tarafndan maliyeti stlenilen tapnak heykeltralndan daha kiisel boyuttaki len kiinin hatras iin yaplan antlara kadar, Yunanllar'n dinsel olan ve kutsal saylan yaam alanlarna hizmet amacyla yaplmlardr. Ama yine de btn bu eserlere sanatnn imzasnda, len kiinin ve ant yaptran ahsn isimlerinin ayn mezar tana yazlmasnda, kentlerin ya da kiilerin zenginliinin kutsal alanlarda sergilenmesinde, tanrlara rvet olarak yaplan sunularda ve bazen de lmlye sayg uyandrmak amacyla yaplan rneklerde olduu gibi gndelik yaam ile balantl dnyevi birok kavram srekli olarak girer, nfuz eder Heykeltralar hakknda bildiklerimiz ne yazk ki ok snrldr. Yeteneklerinden ok, eser zerinde harcadklar zaman karlnda cret alan bu sanatlardan bir ksm gnmze ulamas ok g olan malzemeler zerinde almlardr. Euthykartidas isminde bir heykeltra, hem Delos'ta alm hem de kendi adna bir eser ithaf etmitir [56]. Ama dier yandan Atina Akropolisi'ndeki binlerce sununun iinde ancak yaklak otuz tanesinin omleki ve- vazo ressam tarafndan yapldn, hir tanesi hari dierlerinin Hibirisinin de heykel tralara ait olmadn belirlemekteyiz. Buradaki yegane istisna Pollias'n adad, kendisi iin ressam ola olu Euthymides tarafndan boyanan pimi toprak bir levladr. lk dnemlerde yaptklar figrlerin sihirli olduklarna inanlan Telkhines veya Daidalos, tanrya yakn bir derecede ya da konumda dnlrlerdi. Arkaik den iinde, daha ge tarihlerde ise bil sanatlarn yarattklar eserlerin kendileri kutsal olma ya da kutsal olana yak bulunma sratn kazanmlardr. Yukarda da belirttiimiz gibi arkaik dnemdeki heykeltralarn kariyerleri hakknda snrl da olsa baz eyler bilebilmekteyiz. nk bu sanatlarn eserlerindeki imzalar daha ge tarihlerde bu tr mesleklerin zanaatkarlktan kp sanat noktasna ulat, sanatlarn daha yksek bir sosyal konuma eritii dnemlere kadar kalabilmilerdir Anlald kadaryla altnc yzylda yaptklar iten para kazananlar mlekiler; itibar sahibi olanlar ve meslekleri hakknda kitap yazanlar ise mimarlardr. Bunlar arasnda Samoslu Theodoros gibi bazlar da hem mimar hem de heykeltratlar. Ayrca heykeltralar airlerden daha az frsata sahip olmulardr. Bu kiilerin yaptklar eserler tahrip olduktan sonra ne kutsallklarn devam ettirebilmiler ne de deerlerini koruyabilmilerdir (baknz, sayfa 71). Ancak btn bunlara ramen gnmze ulaan imzalar arasnda ak ekilde yarattklar eserler ile gurur duyduunu belirten ifadeler ise heykeltralara ait olanlardr. Heykeltralarn eserleri hangi malzeme ile yaplrlarsa yaplsnlar bizlerin gznde sanatsal anlamda aba ve emein en zirvesinde bulunan rneklerdir. Kendi adalar arasndaki sosyal konumlar ne olursa olsun heykeltralarn baarlar, bat sanatnn tarihi iinde hibir ekilde ejetiri kabul etmez. Dier blgelerde olduu gibi Yunanistan'da da, altnc yzyln sona ermesinden nce, serbest duran ya da kabartmalara yerletirilen figrler, bunla191

rn oluturduu gruplar, ayrca vazo ressamlarnn da arasnda bulunduu dier sanat dallarnda yaratlan rnekler sanki bir cmle kurar gibi dzenlenmilerdir. Dolaysyla byle Jpir sistemde yaps ve dizisi itibaryla farkl elemanlar veya cmlecikler farkl amalar iin bir araya getirilebilirler. izmek ve yazmak iin Yunanca'da ayn kelime, yani "graphein" kullanlr. Bu yzden de Arkaik dnemdeki bir kourosu ya da anlatml bir tasviri sonuta b t n n anlayacak ekilde belli bir dzendeki paralar bir araya getirerek bir iir ya da destan gibi "okuyabiliriz". izim ve heykel sanatnda, olaslkla da ilk kez izimde sanat, kompozisyon u n d a kulland birimlerin ifade etmesini istedii anlam iin, tek bana bir figrde veya herhangi bir anlatml sahnede yaamdakine benzedike ne denli nemli semboller olduunun farkna varmtr. te bu yzden de sanat hayata, yaayan nesnelere bakar; tek bana ya da belli bir hareket iindeki figrlerin anatomilerinde yer alan birbirlerine bal ilikileri gzler, figrlerin aralarnda kurduklar i hareketleri izler ve sonuta aslnda yazarn hi de yapamad bir olanaa sahip olduunun farkna varr. Bu da kendisinin btn bu sz edilen durumlar tek bir grnt ile anlatabilecei gereidir: bylece kadn ya da erkek olsun tek bir gereki insan figr artk eitli vcut elemanlarndan ve giysiden olumann tesine geer. "A, D tarafndan da izlenilen B ile C'nin mcadelesine bakmaktayd" eklindeki "edebi" bir kompozisyondaki figrlerin yerini, Medusa'nn kendisine bakan taa evirmesi gibi film eridini anmsatan figrlerin donduu, hareketin gereki bir ifadesi alr. Sanat onlar dondururken kendisine miras kalan anlatmn eski yerleik kurallarndaki avantaj jestlerde, pozlarda ve tanrlara atfedilen nesnelerde kaybetmez. Ayrca Yunan sanatna uzun bir sre boyunca ekil veren ve baskn konumda olan ssleme, kompozisyon ve oranlardaki gereksinimleri de eksiltmez. Bu aamadan sonrasnn artk bizler tarafndan iki boyutlu tasvirlerde, vazolarda, kabartmalardan oluan alnlk kompozisyonlarnda izlenmesi ok daha kolaylamtr. Bu durum sonuta doal olarak iinde bir figrn ya da hareketin ilendii dnlen boluun ya da alann daha iyi anlalmasna yol amtr. Bu atmosfer, btnn bir paras haline gelir ve herhangi bir figrn eklenmesi ya da karlmasyla pek bozulmaz. Tek bana duran bir figrde, cepheden tasvir edilenlerin de bal olduu ve blmlerinin bir araya getirildii kat hatlar ber taraf edilir. Zorunlu olarak da gze ho gelecek, memnunluk douracak bir tasvir iin yaayan insann bir btn halinde incelenmesi sonuta model halini alr. Artk bu noktada duruta ulalan aama daha sonraki tarihlerde ifadenin ve kiiliin kefine, incelenmesine tanacaktr; ve Yunan heykel sanatnn bundan sonraki sreci de bir anlamda ilgi alannn oranlar ve sslemeden ok ifade ve gereklie getii bir boyutta geliecektir. Arkaik dnem sonunda Yunanl sanatlarn baardklar devrim, hibir antik topluluk tarafndan farkna varlmam ve gerekletirilmemitir. Bu noktada Yunan sanatnn ulat aama bat sanatnn gelecekteki gelimesini belirlemitir.
192

187 Korfu'daki Artemis Tapna'rn kireta bat alnl. Ortada Gorgon Medusa yer alr. Bu figrn iki yannda Perseus tarafndan ba kesildikten sonra doan Pegasos ve Khrysaor bulunur. Hem Gorgon hem de Artemis, hayvanlar hakimi olarak bilinirler. Gorgon 'un iki yanndaki byk leoparlarn da anlam budur. Sadaki kk grupta Zeus'un elindeki imek demetiyle Titan 't ya da bir devi ldrmesi tasvir edilmitir. Sol kede ise oturan baka bir figrn bir mzrakl kii tarafndan tehditi bulunur. Buradaki ema, Priamosun altar banda ldrlmesini hatrlatr. Ancak bu konunun tasvirdeki olayla her hangi bir ilikisi yoktur. Ayrca buradaki oturan figr kadn da olabilir (eer dier kedeki ldrlen kii Titan veya Kronos ise bu figr RJea olmaldr). Kelerde len Titanlar ya da dei'ler yerde yatarlar. Dou (esas) alnlktan da benzer Gorgon grubuna ait paralar ve kap zerindeki frizden (ya da metoptan T) ise kai'ga sahnesinden izler vardr (Korfu, alnlk 3.15x22.16m); yaklak 580.

187.6

nceki sayfaya baknz.

188 Atina Akropolisi'nden Gorgon ba. Eser, bir tapnan akroteri olmaldr. Figrn elleri ve ylan eklindeki kemen de korunmutur (Atina, Akr. 701, ykseklik 0.25m); 580^570.

189 Atina Akropolisi'nden aplike leopar kabartmas. Muhtemelen bir frize aittir ki para halinde korunmutur (Atina, Akr. 552+554, ykseklik 0.50m); 580-570.

190 Akropolis'te kireta dii aslan ve boa. Alnlktan gelen bu grubun kar tarafnda aslan ile boa mcadelesi yer almalyd (Akropolis 4, ykseklik 160m);. yaklak 570-560.

191 Boaya saldran dii ve erkek aslan grubu, kireta. Alnla aittir, (baknz [192]) (Atina, Akr. 3, ykseklik 0.97m); yaklak 550-540.

192 Immo Beynin restorasyonuna dayanan Akropolis teki Athena Tapnann alnlklar. Bat alnlnn taban uzunluu 15AOm'dir. 1: Herakles'in Triton ile mcadelesi: ortadaki erkek ve dii aslann [191] vcutlarnn byk blm; sadaki gvdeli canavarn [193) nnde duran erkek figr gibi kayptr. 2: Sadece ylanlar, aslanlarn bir blm ve ortadaki Gorgon 'un kanatlarndan blmler korunmutur. Solda, muhtemelen Athena'ntn Douu grubundaki figrlerin bazlarndan paralar [ 1951 vardr. Sadaki Herakles'in Olympos'a getiriliinin tasvir edildii gruptan [194] ise daha fazla iz bulunur.

193 Kiretandan gvdeli cana>ar (baknz [192]). Atina Akropolisi. Kanatl >e ylan kuyruklu figrler ellerinde su sembol, buday baa. ir ku tutarlar. Tasn r, mitolojik bir figrden ok anlam kesin olmayan bir sembolik figrdr (?). Salar ve. sakallar mavi (ortadaki figrn salar beyazdr), vcut blmleri krmz, pullar mavi ve yeil renkte boyanmlardr. Kk ylanlar figrlerin omuzlarna ve kollarna tutturulmulardr. Bu grup, Buza Tayan Gen Erkek heykelini [112] yapan ustann eseri olarak da kabul edilir (Akropolis 35, ykseklik 0.90m); yaklak 550-540.

196 Atina Akropols nden kireta alnlk. Herakles ve Hydra. Soldaki yenge, Hera tarafndan Herakles e saldrmak iin gnderilmitir. Yanda Iolaos arabasyla bekler. ok s bir kabartmadr (Figr ykseklikleri 0.03m) Atina, Akr. 1, ykseklik 0.79m); yaklak 560-550.

197 Atina Akropolisi'nden kireta alnlk. Herakles'in Triton ile mcadelesi (biraz daha ge tarihli 11921 ile karlatrnz). Figrler koyu kiremit krmzsna boyanmlardr (Atina, Akr. 2, Ykseklik 0.63, kabartma ykseklii 0.18m); yaklak 560-550.

198 Atina AkropolisVnden kireta "Zeytinaac AlnlOrtadaki yapda, banda bir nesne tayan kadn figr vardr. Solda, yapnn duvar nnde iki kadna ve bir erkee ait blmler bulunur. Arkada kazma olarak yaplm ve boya ile sslenmi zeytin aac grlr. Tasvir edilen sahne, muhtemelen kltn mitletirilmesidir. Bu alnln konusu olarak Troilos'un karlmas da nerilmitir. Fakat, bu neri mmkn gzkmemektedir. Zira sahnede bulunmas gereken Akhilleus ve atlar yer almazlar; ayrca merkezdeki yap da eme binasna hi benzemez (Akropolis 52; ykseklik 0.80m); yaklak 550-540.

199.1 Devler sava alnlndan Athena, Atina Akropolisi. Figrler normal insan llerinden biraz daha byk yaplmlardr (Atina, Akr. 631); yaklak 520.

[199.2]

Dev.

200

Dier

Atina Akropolnden friz paralan Arabaya b " Z e n paralarda Hermes ve oturan ^figurvar^r. oy, muhtemelen bir taunlar toplantsdr (Akropol,s 1342, yksek lik 1.20m); yaklak 510-500.

207

Atina'dan, muhtemelen ^ o s t a P ^ a ^ n alnlk. Satyrler ve kadnlar (Atina 3131, ykseklik 0.54m), yaklak 540-530.

kirete

202 Eleusis'ten koan kz figr. Muhtemelen alnla aittir. (Eleusis, ykseklik 0.65m); yaklak 490.

203.1 Delphi deki Apollon Tapna alnlktan. Dou: Ortadaki arabada Apollon yer alr. Bu alnlktan ok az sayda fgiir paralar halinde kalmtr. Baknz [142 ve 203.2]. Figrler boyutlu olarak, tek bana duran heykeller gibi ilenmilerdir. Bat: Ortadaki arabada Zeus un bulunduu Gigantomakhia (burada izim zerinde yaplan restorasyonda yanllklar i'ardr) (Alnlk ykseklii 2.30m; dou mermer, bat kiretandandr); yaklak 520-510.

203.2

DdphVdek Apollon Tapna ndan dii geyie saldran aslan (Delphi, ykseklik l.Olm).

204 Delphi 'deki Apollon (Delphi,

Tapna'nn Nike eklindeki akroleri

1.13*)

ykseklik

Amazsirt

205.2

Eretria 'daki Apollon Tapma.

Antietpe'yi zmbasna

kaldran

Theseus. Mimarideki alak konumundan tr Theseus'un yz hatlar zenle ilenmitir (KJalkis 4, ykseklik l.lOm); yaklak 500-490.

206. Aigina - Aphaia Tapma. Rttslomsymm yaplm olan anhklar (Genilik. 15.0 w. Ykseklik. 4.2 m) Bat: Muhtemelen Salsn/isli (ancak Aigineah bir aileden olan) Ajax' kart Troia Sava. Yaklak 500-490. Dou: Herakles 206.6'da grld ve Agineal Te.lamon'da (Ajeuc'm bahas) kendisine eslik ellii iin olaslkla Tmia'ya yaplm daha nceki bir saldrya ait mcadele sahnesi. Yaklak 490-480

206.2 Aegina, erken tarihli dou alnlktan saiHi ba. enedeki delik, aplike olarak yaplan sakaln tutturulmas iindir (Atina 1933, ykseklik 0.28m>.

206.1 Aegina, bat alnlktan Athena (Mnih 74, ykseklik 1.68m).

206.5

Aegina, dou alnlktan den sava (Mnih 85, ykseklik O Mm).

206.6 Aegina, dou alnlktan Herakles figr. Figr, aslan ba eklinde yaplm mifer giyer (ayrca [213.8] e baknz). Herakles, sanatta hi bir zaman alldk mifer ile tasvir edilmez (Mnih 84, ykseklik 0.19m).

2(>7a ko/II (mi Ke< tas alnlk. l)ion\so.s Tapna ( ?). 1973'le A.('.ioes lara/da kes/edilmisli Allmla bir as/a m > uzanmakla ohlmn lvan sliimle gen bir o/ala birlikle l)ion\sos izlendii ziya/el sahnesi, lam lalhl. uhla s ' kitfek ve saraf krateri gr tekledir. (Kor/; 2.73x1.3 m) (>< 6. yzyl.

208 Delphi'deki Sikyonlularn Hazine Binasndan kireta metoplar. 1: Argo gemisi (korunduu kadaryla bu geminin ikinci metopta da devam ettii anlalmaktadr). Geminin iki yannda at zerinde Dioskurlar, iinde ise iki kitlara alan figr (soldaki ismi yazlan Orpleus'tur, dierininki ise tam konulmamtr). 2: Lynkeus (kayp) Idas ve Kastor ile Polydeukes'in (nn ismi yazldr) kzleri al. figr de sol ellerinde iki mzrak, sa ellerinde ise mzrak ya da hayvanlarn baland ipi tarlar. 3: Boaya dnen Zeus zerinde Europa. .\z olarak korunan dier paralarda muhtemelen domuz av (Kalydonia domuzu?), ko zerinde Phriksos, cepheden bir baka svari ve byk bir hayvan yer alr. Dioskurlar kesin olarak 1. ve 2. metoplarda, ve muhtemelen de yaban domuzu avnda karmza karlar. Kendilerine heykeltralk eserlerinde bu kadar ok yer <erilmesinin gerekesi Sikyon'da tapnm grmeleridir (Delphi, 0.84-0.87x0.62-0.63m); yaklak 560.

210 Delphi 'deki Siphnoslularn Hazine Binasndan karyatid. Figrn bandaki polosta satyr ve nympheler bulunur. On ksm tahrip olmutur (yukardaki detay al kopyadandr). Balkta geyie saldran aslanlar vardr (Delphi); yaklak 525.

212.1 Siphnoslulartn bilen figrlerin isimleri lar tarafndan ekilen rak okunmutur), Eph tir; 13- de> Porphyrior
Hermes. 21- Poseid&n

211 Siphnoslulartn Hazine Binas'nn dou alnl. Herakles ayakl kazam gtrmeye alrken Artemis tarafndan desteklenen Apollon kazana sahip kar. Zeus, bu iki fgiir arasnda duruma hakim olmaya abalar. Alnlktaki dier figrlerin arabalar ve atlarn ana sahne ile ilikisi olmamas gerekir. Bu figrler muhtemelen Delphi 'deki, yzyln banda gerekleen ilk Kutsal Sava sembolize etmek iin kullanlmlardr (Delphi, merkezdeki ykseklik 0.74m); yaklak 525.

212.1 Siphnoslular'n Hazine Binas 'nn kuzey frizi. (Adlar yaz olarak kaznanlar ya da yazlardan tamamlanabilen figrlerin isimleri italik olarak belirtilmitir). Gigantomakhia: 1- Hephaistos, 2- Hestia, 3- Dionysos, 4- Aslanlar tarafndan ekilen arabada Themis, 5-6- Apollon, Artemis, 7-8-9-10- dei'ler Tharos (ismi nceden Kantharos olarak okunmutur), Ephialtas, Hyperphas, Alektos. 11-12- arabas iinde Zeus (ve Herakles?). Her iki figr de kayptr; 13- dev Porphyrion; 14- Heraf; 15-Athena , 16-dev Eriktypos, 17-Ares. 18-19- devler Astarias, Biatas. 20Hermes. 21- Posedon?. 22- dev Mimon (Delphi, friz ykseklii 0.64m); yaklak 525.

212.2 Siphnoslularn Hazine Binasnn dou frizi. Toplant halinde tanrlar grubu: Ares, (A)Eos (Memnon'un annesi), Aphrodite veya Artemis, Apollon (bu taunlar Troia yanldrlar); Zens; Hermes, Memnon ve Akhilleus un kaderini elindeki terazi ile tartarken (kayp) (bu tema iin ayrca baknz, ABFH, fig.261); Thetis ve/veya Poseidon? (kayptr), Athena, Hera, Demeterf (bu tanrlar ise Aka yanldrlar). Troia 'da dou: Lykos, Memnon, Antlokhos (ldr), Aiasf, Automedon, Nestor. Delphi; yaklak 525. Ayrca [130Ja baknz.

212.3 Siphnoslular'n Hazine Binasnn gney frizi. Arabaya tanan kadn (Leukippidai'lar ile Dioskur'lar (?); arabalar, bir atl ve sunak.

212.4 Siphnoslular'n Hazine Binasnn bat frizi. Yannda elikisi ile birlikte kanatl atlar tarafndan ekilen arabaya binen kanatl Athena (bu durum bir onial kamamdr). Bu arabann nnde Hermes ayakta durur. Sadaki blokta, kolyesini dzelten bir kadn (Aphrodite) arabadan inmektedir. Ayn bloun sanda bir palmiye aac vardr. Arabalarn tekerlekleri ayr paralar olarak kabartmaya sonradan eklenmilerdir. Kayp olan nc levhada Herann arabas iinde Paris, kararn vermek iin giderken tasvir edilmi olmaldr.

213 Arka sayfaya baknz.

213 Delphi 'deki Atinallarn Hazine Binasnn metoplan (Delphi, metop lleri 0.67x0.63m); yaklak 490-480 civan. Buradaki numaralandrma FDelphes ivAu takip eder. THESEUS (1-8 no.lu metoplar). 1: Theseus'un hrsz Sinis'i palmiye aacna balamas (ayrca baknz ARFH fig 115 287); 2: Theseus ve hayvan postu giyen hrsz; 3: Theseus'un Kerkym ile gremesi; 4: Theseus'un boynundan yakalad Skiron ile kavgas (ayrca ba knz ARFH, fg. 90); 5: Theseus ve Atlma; 6: Theseus 'un Marathon boasn balay (ayrca baknz ARFH, fig.201); 7: Theseus ve Minotauros (av rica baknz ARFH, fig. 118); 8: Theseus ve Amazon. AMAZONOMAKHIA (9-14 no.lu metoplar). 9: Bir Amazon yaym gererken dieri okunu frlatr 10: At zerinde Amazon; 11-14: Amazonlara kar Yunanllar. HERAKLES (15-22 no.lu metoplar). 15: Aslan karsnda Herakles. Kahramann kullanmad silahlar arkasnda asldr; 16: Herakles-Kentauros mcadelesi, 17: (Diomedes'in atlaryla Herakles'in mcadelesi?); 18: Takip (Herakles ve elinde ayakl kazanyla Apollonf); 19: Geyik ile Herakles'in mccdelesi;sahnede kahraman muhtemelen hayvann boynuzlarn krmaktadr 20^Atlas ve Herakles?; 21: Herakles-Kyknos mcadelesi. Herakles'in banla aslan biimli mifer vardr; ayrca baknz [206.7; 22]: Herakles ve Amazon mi' cadelesi. HERAKLES VE GERYONEUS (23-27 no.lu metoplar). 23-25: Geryoneus 'un srlar; 26: Ayakta duran Herakles ve yerde l yatan kpek Onh ros; 27: Herakles ve gvdeli sava; bu savann gvdesinden birisi mzra kaldrrken, dieri yayn gerer, sonuncusu ise yere dmektedir. Hoffelner tarafndan 15, 16, 19, 22, 17 ve 21 no.lu metoplarn dou yzde (nde), Amazonomaklia tasx>irli olanlarn ise kuzeyde yer aldklar nerilmitir'

211.1 Olympa 'dak Megarallarn Hazine Binas tun ahnhu Ggantomakhia (Bol ve Hermann'dan sonra). Ortada Zeus, solunda Athena ve elindeki kaya ile muhtemelen Nisyros adam temsil eden devi yere ykan Poseidon; sanda Herakles ve Ar (?). Sahnedeki her tanr karsndaki dev ile mcadele iinde gsterilmitir (Olympia, genilik 5.95, ykseklik 0.84m); yaklak 510-500.

214 Olympia da, ismi bilinmeyen bir hazine binasndan kabartma. Arabaya koulu at. Yeledeki sa dilimleri alternatif olarak mavi ve krmzya boyaldr. Gvde san, koum takmlar ise krmzdr. Zemin ise maviye boyanmtr (Olympia, ykseklik 0.47m); yaklak 540-520.

215.2 Alnlk.

Dev.

Olympia daki

Megarallarn

Hazine Binas'ndan.

216.1 Assos'taki Athena tapna. (Eserlerdeki numaralar Bacon, v.d., Assos, 15Ti takip eder) Friz levhalar 3-8 3 Nereidler kaarken Herakles'in Triton ile olan mcadelesi. 4: Muhtemelen Herakles erefine yaplan ziyafet. 5: Elinde bir kap tutan Pholos, ellerinde dallarla kaan kentauroslara ok frlatan Herakles i seyreder (6-8).

(stanbul, Boston ve Paris); yaklak 540-520.

216.2

216.3

217.2

217.3

217.1-5 Ephesos'taki Artemis tapnandan kabartmal stunlara ait paralar. I:

Kadn /mii (Londra H 91, yksektik

0.30m), 11: Pante postu giymi erkek (Londra B 90, ykseklik 0.59m), III: Erkek figrnn alt yars ve ayaklar (Londra B 121, ykseklik l.Om), IV: Giyimli kadn (Londra B 119, ykseklik 0.36m), V: Kadn figrne ait el ve elbise paras (Londra B 118, ykseklik 0.26m); yaklak 550-540. 217.5

217.4

217.6 Ephesos 'tan stun tamburuna ait kabartma. Kadn ba (Londra B 89, ykseklik 0.19m); yaklak 550-540.

2/7.7 Ephesos'tan korkulua ait kabartma paras. Kadn ba (Londra B 215, ykseklik 0.1 Om); yaklak 500.

218.1 Didyma'daki Apollon tapma. Jst yap ve stun alt yarlarnn kabartmal sslerini gsteren tamamlanm izimleri (Grubenden); yaklak 540-520.

218.2 Didyma 'daki Apollon tapnandan bataban (aritrav) kabartmalar. Kelerde gorgon la r, yanda melmi aslan figr (stanbl 239, ykseklik 0.9m); yaklak 540-520.

IMyma

dak,

ApoUon

taundan

kabarinuU,

sKn

-m^n,

(Mm.

yksekUk

0.27n.

220

Kyzikos'tan kabartmal stun tamburu (stanbul, ykseklik 0.3Om);yaklak 540.

222

Myus'tan kabartma levha (Berlin, ykseklik 0.70m); yaklak 540.

223 Thasosta, ehir duvarndaki kapnn yannda yer alan kabartma. Tasnrde ayanda izmeler olan bir satyr, elinde kantharos tutar. Alttaki ni sunular koymak iin yaplmtr (Ykseklik 2.54m); yaklak 500.

Spata 'dan (Attika) kireta sphnks. Figr, mezar stelini talandrr. Figrdeki ba, slup asndan erken Attika kouroslarndan biraz daha gelimitir (Kopenhagen Ny Carlsberg, I \. 1203. ykseklik 0.84m: yaklak 580.

225

226.2 Atina dan sphinks. Themisktokles Duvanndan. Boya ile yaplm bitkisel sslere sahip olan cavetto ekilli balk da ayrca korunmutur. Figr, dik duran yapraklardan (?) yapl bir elenk tar (Atina, Kerameikos Mzesi; sphinksin ykseklii 0.63m);. yaklak 560. Bir sonraki sayfaya baknz.

227

Spata'dan (Attika) sphinks. Eser, muhtemelen mezar stelini talandrr. Figrn banda polos vardr

Atina 28, ykseklik 0.45m); yaklak 550. (Ayrca [131]'e baknz.)

228 Attika 'dar balk ve sphinks jigiirii. Sphinkste salar siyah, tyler yeil, siyah, krmz ve maviye boyanmtr. Balkta da krmz ve siyah boya izleri vardr. Bu eser, [234] "deki eserle balantl grlmtr (Boston 40.576, ykseklik 1.42m) yaklak 540-530.

229 Lamptrai'dan (Attika) stel balklar. ki yanda erkek ve alayan kadn figrleri. n yzde ustasnn elikisi bir erkek figr at gtrr (Atina 41, ykseklik 0.73m);. yaklak 550.

230 Atina Kerarneikos'tan kireta stel. Elinde kl ve mzrak tayan erkek. Btn ge dnem stellerinde savalar zrh giyerler. Figr evreleyen sslemek kenar izgisi allmadk bir durumdur (Atina, Kerameikos Mzesi, ykseklik 1.8m); yaklak 560.

232 Attika 'dan s tel. Ayrnt fotoraflar. Aynca baknz [224.3]. Bu eserde erkek fgiirii bir nur ile ya kab tutar; kzn elinde ise bir iek vardr. stte \>e altta yer alan paneller boyalyd. Alttaki yazztta uyakl olarak : "len sevgili Me iin babas ve sevgili annesi bu ant diktiler.... "yazmaktadr. Aratrmanlar buradaki ismi, Alkmenos ailesinin bir yesi olan Aiegakles olarak tamamlamak isterler ve bu antn Peisistratos ailesi tarafndan 514 ylnda tahrip edildiine inanrlar (Neu> York 11.185; onarlm haliyle tm ykseklik 4.23m; kzn bulunduu paralar bugn Berlin'de 1531 en*>ar> ter no.su. ilr stitlanmaktadtr.), yrktak 5-40.

231 Atina 'dan, Themistokles Duvar 'nda bulunan stel. Asa tayan gen. Altta Gorgon. Bloun arka yz, tekrar kullanlmak amacyla kesilmitir. Bu kabartma Phaidimos ve Rampin Ustas ile balantl grlmtr (Atina 2687, ykseklik 2.30m); yaklak 560-550.

233 Atina'dan, Themistokles duvarndan stel paras. Elinde eldiveni ile bir boksrn ba (Atina, Kerameikos Mzesi, ykseklik 0.23m); yaklak 540.

234 Attika 'dan stel paras. Dizlikti bacaklar ve mzra ile bir savann alt yars. Alttaki s kabartmada bir baka sava arabaya biner. stteki figr snrlayan sa rgs motifinde krmz, yeil ve mavi boyalar kullanlmtr. Arka zemin krmzdr (New York 36.11.13, ykseklik 1.42m); yaklak 530.

235 Velanideza'dan (Attika) Aristionun steli. Yandaki restorasyon izimi, boyal kvrmlar ve detaylar gsterir. "Aristokles 'in " eklindeki yaz figrn durduu yer izgisi zerine yazlmtr. Miferin st yars ve sakaln ucu ayr olarak yaplmtr. Bu blmler imdi kayptr. Figrn sa-

ve arka zemin krmz boyaldr. Mifer ve zrh maviye boyanmtr. Zrhta deiik renklerde boyal ssler yer alr (Atina 29, blok ykseklii 2.4m); yaklak 510.

Ayakta duran ve melen savalar.

Muhtemelen bir mezar steli deildir.

(Kopenhag, Ny Carlsberg I.N.2787, ykseklik 0.5 7m); yaklak 500.

237 Anarrysos'tan (Attika) stel paras. Muhtemelen oturan bir kadn figr kollarnda bir ocuk tar. Grldnn aksine ocuun gzleri kapal deildir. Eser, geni bir stele aittir. Sol st kenin bitimi orijinaldir ve burada boya ile yaplan volt sarmallarnn kotur izgisi korunmutur. (Atina 4472, ykseklik 0.30m); yaklak 530.

238 Attika'dan stel paras. Oturan kadn ve gen kz. Her ikisi de khiton giyinilerdir. Kadnda aynca himatio vardr. Muhtemelen mezar stelidir. [258]'deki kabartmann sanats tarafndan yaplmtr (Atina 36, ykseklik 0.43); yaklak 490.

239 Atina'dan stel. Kabartmann stndeki palmet blm kayptr. Figrde ayaklarn, kollarn duruu koan bir figr hatrlatr. Ban yere bakan durumu baz aratrmanlar tarafndan kendisinin yere dt ya da dans ettii eklinde aklanmtr. Her iki gr de muhtemelen yanltr. Bir baka neri de figrn ban evirdiidir. Kabartma muhtemelen kerpiten bir mezar antnn bir yzn sslemekteydi (Atina 1959, ykseklik 1.02m); yaklak 510.

240

Atina'dan stel altl. Drt svari. (Atina, Kerameikns Mzesi P1001, ykseklik 0.32m); yaklak 550-540

241 Oturan (?) figr iin altlk. Atina, Themistokles duvarndan. nyz: Hokey oyuncular. Yan yzler: Savalar ve sava arabas (Atina 3477. \iikseklik 0.27m); yaklak 500.

242 Atina, Themistokles Duvar'ndan kouros altl. I. nyz: Atlayc, greiler ve elinde cirit tutan gen. II. A Yz: Top Oyunu. B Yz: Ellerinde kedi ve kpek tutan genler. Bu altlk Endoios'un [138]'deki eseri ile balantl grlmtr. Bu eser ve Endoios 'un imzasn tayan ve zerinde oturan bir figrn tasvir edildii bir baka altlk ile birlikte Piraeus Kaps yaknnda ele gemitir (ayrca baknz [139]) (Atina 3476, ykseklik 0.32m); yaklak 510.

243 Atina'dan kouros kaidesi. Themistokles Duvar'nda bulunmutur. Bir yzde aslan ve yaban domuzu, dier yzde iki atl * nde ise [242.2] 'deki gibi top oyunu tasvir edilmitir. Altlk, muhtemelen daha kk bir baka altln ya da bloun zeinde ykselmekteydi (Atina, Kerameikos Mzesi P1002, ykseklik 0.29m);. yaklak 510.

244 Orkhomeos (Boiotia)'dan stel. Tasvirdeki erkek figr yerdeki kpeine bir ekirge uzatmaktadr erevede "bunu Naksoslu Alksenor yapt, bir bak! eklinde yaz vard (Atina 39, ykseklik 1.91 m) yaklak 49C

AAVCV

to.rccv hc

oXX

ccfc oSc

246 Eltyna'dan (Girit) kireta stel. Gen kz figr ellerinde elenk ve iek tar. (Herakleion 473, ykseklik 1.85m); yaklak 490.

245 Rhodos yaknlarndaki Syme adasndan stel. (stanbul 14, ykseklik 2.32m); yaklak 500.

248 Kalkhedon'dan stel. Sahnedeki oturan kadn figr ada stellerindek rneklere benzer. Kadna elik eden figrler doum tasvirlerinde gzlenen yardmclar hatrlatr (Zeus'un Athena'y dourmasndak gibi; bunun iin baknz ABFH, Jig.62 ve 175). Sada kederli olarak tasvir edilen bir baka figr bulunur. Kabartmann zerindeki yaztta "....ikos'un mezar ta, beni dikti"yazar. (stanbul 524, 0.38x0.57m); yaklak 550.

247

Kos'tan stel (Kos, ykseklik 0.42m); yaklak 490.

249 Kos'tan bir stel. Burada elinde lyra tutan ve koltukta oturan bir erkek figrnn kucanda plak bir kz vardr (her iki figrn de saa bakan balar konulmamtr); aada bir ocuk, yere den erkee yardm, edip kaldrmaya alr. Solda ise flt alan bir
Jfiir yfr tz/zr. Kabartma, hf-siri-

likle bir mezar steli deildir (Kos, ykseklik 0.72m); yaklak 500.

250 Paros'tan oturan kadnn tasvir edildii stel. izimde noktol, olarak gsterilen blmler Hafife ie gmk olarak yapTmZr

(Paros, ykseklik 1.19v), (izim yaklaktr).

650-625

251

Thasos'tan, oturan kadnn tasvir edildii kabartma. Blok, mezar steli olmak iin kk ve kalndr (Lounre 3103, ykseklik 0.24m); yaklak 550.

U II:
5

""T"' kaz"n" UknUae (Giril). I: Yn eire kadm; yanda yaz,dan izler vardr Elinde ku v. elenk ,, gen( ku figr. III. Sava. A. TahUa o,uran erkek (?) fipL TatoZnda ZZvardn fiinden ^ hr aynn,, Figurlerdek stil, dnemin kazma ,ekk,ek, bronzlannZ.rlatr (Herakle.on, 234, 396, 399. 397, 402; ykseklik: 0.725, 0.485, 1.06-1.09, 0.67);yaklak 650-600

Klrysappa 'dan

kahraman

kabartmas

(Sparta).

Erkek elinde kantharos tutar, kadnda ise nar vardr. Yerdeki tapnmaya gelen figrlerin ellerinde horoz ve iek bulunur. Tahi, aslan ayaklar ile Msr tipindedir (Berlin 731, ykseklik 0.87m); yaklak 550-540.

254 Sparta'dan kahraman kabartmas. Hizmeti gen kz figr, korunmam oturan bir fgiir tarafndan elde tutulan kantharosu doldururken tasvir edilmitir (Kopenhag, Ny Calsberg 23, ykseklik 0.36m); yaklak 490.

255 Paros'tan lm sonras ziyafetin tasvir edildii kabartma. K t nede uzanan "kahraman " elinde bir phiale tutar. Arkasnda bir kpek, arap sunan ocuk ve arabn konulduu dinos vardr. Kahramann silahlar duvarda asldr. Bu kabartmann yannda bulunan bir baka kabartmada bir boaya saldran aslan tasrir edilmitir (Paros, ykseklik 0. 73m); yaklak 500.

256 Atina Akropolisi'nden, onarm grm, cepheden tasvir edilen araba kabartmas. Bu kabartmadan atlara ait paralar ve srcnn ba gnmze kalabilmitir. Hayvanlarn vcutlarnn arka yans Delphi deki, [208.1]'de grdmz yalana ksaltma eklindeki tasi'irin aksine tmyle kesilmitir (Atina Akr. 575+, ykseklik yaklak 0.5Om,; 6. yzyln ikinci eyrei.

257 Atina Akropolisi'nden adak steli.. Erkek Jltii nclnde dans eden gen kz ve erkek ocuk figr. Kzlar, khiton ve sadece boya ile belirtilen himation giymilerdir. Alnlktaki akroterde boya ile yaplan palmetler bulunur. (Akropolis 702, ykseklik 0.39m); yaklak 500.

258 Atina Akropolisi 'nden kabartma. Mifer, himation ve khiton giyen Athena, kendisine sunular getiren iki erkek, bir kz ocuu ile ile birlikte tasvir edilen aileyi kabul eder. Erkek ocuklardan birisinin elinde phiale vardr. Yerdeki domuz, kurban edilmek iin getirilmektedir. Eserin sanats [238] ile ayndr. (Akropolis 581, ykseklik 0.66m); yaklak 490.

259 Attika siyah figr tekniindeki bir vazodan detay (Beazley, ABV 338,3). Burada kaplar da olan bir adak resmi ya da kabartmas bir Dor stunu zerinde grlmektedir. Tasvirde beyaz boya ile yaplan ve zorlukla seilen iki atl, yani Dioskurlar vardr (Napoli 3358); yaklak 510.

Herakles, turymanthos Doasn Lurystheusa gtrmek zere omuzlamtn. Elinde ayrca sopasn'tar. Ba zerinde ve sol kolundan sarkan aslan postunu giymitir. Figr, kabartma olarak yplan muhtemelen boya ile bezenen alnlk zerinde yerahr. Ahnbk muhtemelen Herakles Aleksikakos kutsal alanna aittir \tr r. 43. yksektik O. 76m); yaklak 500

261 Lamptraidan heykel altl (Attika) A yz: Herakles-Nemea Aslan mcadelesi, Byz: Herakles ve Kerberos, C yz: Elinde yabas ve iki kabyla ziyafet srasnda uzanm Herakles. Altlk muhtemelen tanr ya da kahraman heykeli iin kullanlm olmaldr (Atina, 42+3579, ykseklik 0.19m); yaklak 500.

'62 Paros'tan kabartma. ztyan Gorgon figr.

Ellerinde ylan

Paros, ykseklik 0.62m); i. yzyln ikinci yars.

264 Samothrake'den kabartma. stte bitkisel motif zinciri, altta ise sa rgs motifi vardr. Kabartmadaki figrlerin isimleri de yazlmtr. Bunlar Agamemnon (Oturan figr), elinde asa tayan Talthyhioc (Akahlar'tn Troia'daki habercisi) ve Epe(ios) 'tur (tahta atn bulucusu). Kabartmann sanda olduka byk olarak yaplan grifon ba \>ardr. Bu ypranm figrn gagas, ucu spiralle biten bal ve boynu grlebilmektedir ( Lornv 697, ykseklik O. -16m); yaklak 550.

263 Thasos'tan kabartna. ki gen kz ellerinde sunularla iinde Kybele'nin oturarak gsterildii nie ya da kapya yaklarlar (Malibu, Getty Mzesi, ykseklik 0.37m); yaklak 490.

motifi

Ofvmfria'dan kireta aslan biimli orten. Ters balk pulu ile sslenmi yele ve gzler ile az etrafnda, zellikle vur-

gulanm kabartma izgiler olduka etkileyicidir. > Olympia, uzunluk 0.79m); 7. yzyl ortas.

Korfuda kireta aslan figr. Muhtemelen mezar antna aittir. Heykel nceleri Meekrates'in mezaryla balantl grlmt (Korfu, uzunluk 1.22m); yaklak 600.

266

267 Perakhora'dan kireta aslan. Figrn genel tipi Korinth vazolarnda altna yzyln ilk yarsnda grdmz rneklere benzer (Boston 97.289, ykseklik 0.95m), yaklak 570-550.

268 Korinth yaknlarndaki Loutraki'den kireta aslan. Karlkl duran iki aslandan biridir. (Kopenhag, Ny Carlsberg 1297), altna yzyln ikinci eyrei.

269 Delos'tan aslan heykelleri. Ayn Msr tarznda, Letoon Kutsal Alan'na giden yolun iki tarafnda yer alrlar. Heykeller muhtemelen Naksoslular tarafndan sunulmulardr. Aldatn bir biimde ilkel grne sahiptirler. Bunun nedeni hem zaman iinde anmalar hem de adalarda tercih edildii biimde zayf yapl olmalardr. Delphi 'deki Naksoslularn sphinksi [100] ile karlatrnz. Yol zerinde 16 aslan heykeli vardr. Bunlardan bir tanesi yeni bir ba ile bugn Venedik'teki Arsenal binas nnde durmaktadr (aslann tm ykseklii 1.72m), 6. yzyln ikinci eyrei.

270 Miletos'tan aslan heykeU. Muhtemelen ka^hkk duran iki rnekten birisidir (1Berlin ,790, uzunluk ,. 76m), 6. yzyLn arta.

yaplm bir sunudur (Atina Akr. 143; uzunluk

125m), ge 6. yzyl.

KISALTMALAR

262

NOTLAR VE KAYNAKA

24

KORELER Giysi konusu iin baknz, Korai, sayfa 6vd; Payne, sayfa 25vd. DOU YUNAN HEYKEL VE HEYKELTRALAR1 Korai, no. 37 [85]; 38 [86]; 57 [89]; 68 192]; 95 [90]. Ayrca baknz, ist. Mitt. xvi, sayfa 95vd. Kouroi, no. 49 [101], 77 [81], 86 [102], 125 [83], 127 [82], 124b [84], Dou Yunan blgesinden gelen dier rnekler iin baknz, Belleten xxxi, sayfa 331vd; Belleten xxxiv, sayfa 347vd; ist. Mitt. xiii/xiv, sayfa 73vd; ist. Mitt. xvii, sayfa 115vd. Antike Kunst\ix, sayfa 81 vd. Samos\i, no.4-25, no.35-36 (kouroslar), no.58-63 (Genelaos Grubu) [91-93], no.72-75 ise giyimli kouroslardr. Bunlardan no.72 bizde [84]'de yer alr. Ayn kitaptaki korelerden no.20, bu almada [97] 'de bulunur. G. Schmidt, AAI lxxxvi, sayfa 31vd.da Genalaos ve kolossos ustas zerinde durur. Genalaos iin ayrca baknz, E. Walter-Karydi, AMc, sayfa 91vd; Robertson, 73-75; Lacroix, 207-216 'da sikkeler zerinde tavus kular ile birlikte tasvir edilen heykel tanrann yeni tapna iin yaplan klt heykeli midir? Kheramyes koresi [87] iin baknz, Korai, no.55; AKGP 42; Robertson, sayfa 72vd. Uzanan figrler iin baknz, AGSB, no.66-68 (Myus'tan); RA 1976, 55vd {Didyma dan). Aiakes [96] iin baknz, Samosxi, no.67; R. Meiggs ve D.M. Levvis, Selection of Greek Ilistorical Inscriptions, no.16. Msr'daki su mermerinden yaplan Samos tipi ba iin baknz, AA 1952, 48vd. K. Tuchelt'in Didyma isimli almas tmyle blge heykel sanatn konu alr; ayrca baknz, K43 [94], K47 [95], [88]'deki Ephesos fldiileri iin baknz, P. Jacobstahl, JHS lxxi, levha 34-36; Korai, fg.257-262. Kyrene rnekleri iin baknz, E. Paribeni, Cat. delk Sc. Di drene, no.6; AJA lxxv, levha 6-8. Kyzikos kourosu iin baknz, Antike Kunst viii, levha 26-28. Giyimli kouroslar iin baknz, P. Devambez, RA 1966, sayfa 195vd; K Schefold, Antike Kunst xix, sayfa 116. Akropolis'teki Naksos kkenli figrler [98-99] iin baknz, Korai, no.58-59; Payne, sayfa 12vd. Delphi'deki Naksos sphinksi [100] iin baknz, FDelphes iv.i, sayfa 41vd. Kyklad heykle sanat iin baknz, N. Kontoleon, Aspects de la Grece Preclassique (1970), sayfa 62vd; Epist. Epet. Ath. (1957/8), sayfa 218vd (Melos); Praktika (1972), levha 124-127 (kollar dirsekten bklm kouros rnei). G. Kokkorou-Alevvras, Archaische Naxische Plastik (1975). Arkhermos ve Nike [103] sorunu iin baknz, Jeffery, sayfa 294vd; Deds., sayfa 484-486; Korai, levha xiv.a; O. Rubensohn, Mitt. insi. i, sayfa 21vd. Akr. 659 rnei iin baknz, AMA no.95; Payne, levha 69. Kronoloji iin baknz, N. Himmelmann, ist. Mitt. xv, sayfa 24vd. E. Langlotz, Studien zur nordostgriechisehen Kunst (1975). ATTKA HEYKEL VE HEYKELTRAI AR Kouroi, no. 63 [104], 70 [1051, 135 [106], Korai, no.43 [ 109], 89 [110], 111 [111]. Erken tarihli koreler iin baknz, A. Ioannis Rentis, AAA i, sayfa 34vd Ve BCH xcii, 754. Bu rnekleri, daha sonra aada verilen koreler takip ederler: Korai, no.40 (Attika), no.39 (Aigina). Berlin Koresi [108] iin baknz, Korai, no.42; L. Alschcr, Fest. von Lcken, sayfa 697vd. daki makalesinde sz konusu eseri arkaizan bir heykel olarak deerlendirip ge 6. yzyla tarihlendirmitir. Ancak bu gr bilim dnyasnda kabul grmemitir. Kroisos [107] iin baknz, Kouroi, no. 136; AAA vii, sayla 215vd (altlk). Meenda buluntular [108a] iin baknz, E. Mastrokostas, AAA v, sayfa 298vd, ayrca aada Aristion bahsine baknz. Bu gruptaki kouros, J. Frel tarafndan Lyons koresini yapan ustann eseri olarak deerlendirilmitir (baknz, AAA vi, say-

fa 367vd). Yeni k o u r o s rnekleri iin baknz, AAA iv, sayfa 137vd; ADelt xxvii B, levha 53 (yaklak 5 6 0 tarihlerine aitr). Yaztlardaki yazlar kazyanlar iin baknz, L.H. Jeffery, BSA lvii, sayfa 151vd. Heykeltralann isimleri iin baknz, Deyhle, a.g.e., sayfa 58vd; Deds., sayfa 479vd. PHAIDIMOS

J. Drig, AA 1967, sayfa 15vd; J. Frel, AA 1973, sayfa 193vd. Buza Tayan [112] iin baknz, Payne, sayfa 13, levha 2-4; AMA, no.409; W. Deyhle, AM\xxxi\, sayfa 46; Robertson, sayfa 94-96. Sabouroff Ba [113] iin baknz, AGSB no.6; Robertson, sayfa 98vd. RAMPIN USTASI Deyhle, a.g.e., sayfa 4vd; Robertson, sayfa 96-99. Svari [114] iin baknz, Payne, sayfa 4-9. Korai, no. 113 [115], Peploslu Kore; Payne, sayfa 18-21; Korai, no.65 [116], 112 [118]. Diskophoros Steli [117] iin baknz, Gra\<estones, no.25. ARSTON Phrasiklea iin baknz, E. Mastrokostas, AAA v, sayfa 298vd; Arch. Reportsfor 1972/5, savfa 6vd. Altlk iin ayrca baknz, L.H. Jeffery, BSA lvii, sayfa 138vd; G. Daux, Comptes Rendus Acad. Ins. 1973, sayfa 382vd; N. Kontoleon, Archaiologike Ephemeris 1974, sayfa lvd; Robertson, sayfa lOOvd; C. Clairmont, AA 1974, 220-223. DER BLGELER Boeotia iin baknz, Ducat, a.g.e., no. 141, 142 (Attika sunulardrlar); Kouroi, no.94 [119]. Korinth iin baknz, Kouroi, no.73 [121]; H. Payne, Necrocorithia (1931), blm 16, 17 (kil), levha 49.1-2 [120]; K VVallenstein, Kor. Plastik des 7 u. 6 Jhdts. (1971). Lakonia iin baknz, M.N. Tod ve A.J.B. Wace, Cat. of the Sparta Museum (1906), no. 1 [123]; ADelt xxiv, B, levha 124-125 [1241 (iki tarafl kabartmalar); M. Comstock ve C. Vermeule, Bronzes, Boston no.25 [122]; B. Schrder, AM xxix, sayfa 21vd; E. Fiechter, Jdl xxxiii, sayfa 107vd (Amyklai). Gitiadas iin baknz, Lacroix, 217-220 [125], Tektaios ve Angelion iin baknz, Lacroix, 202-204 [126]. Kvpseloslar'n yaptrd altn kolossos iin baknz, J. Servais, Ant. Class. xxxiv, sayfa 144vd. Delphi'de bulunan khryselephantin eserler [127] iin baknz, P. Amandry, BCH lxiii, sayfa 86vd; BCH Suppl. 4, sayfa 273vd (boa): Delphi Guide (1981). ORANLAR VE TEKNKLER Oranlar ve anatomi iin baknz, Kouroi, sayfa 17-25; M. Wegner, RM xlvii, sayfa 193vd; L.D. Caskey, AJA xxviii, sayfa 358vd; C. Karouzos, Aristodikos (1961). sayfa 9; A.F. Stewart, Nature 262 (1976), sayfa 155 (tesdslerin simetrik olmayan durular zerine); j.J. Coulton, BSA lxx, sayfa 85vd (lm zerine). E. Gualnick, AJA lxxxii, sayfa
4 6 l v d ; AJA lxxxv, sayfa 2 6 9 vd (kouroslar); AJA lxxxvi,

sayfa 173vd (koreler). Ta yontma teknii konusunda S. Adam n The Techniyue of Greek Sculpture (1966) isimli kitab, daha nceleri yaplan bu konudaki btn almalarn nnde yer alr, ancak S. Casson'un Technique ofEarly Greek Sculpture (1933) balkl kitab ise hala yararldr. C. Blmel'in Greek Sculptors at MVork (1969)' bu konuda resimler de ierir. Bu konu iin ayrca baknz, B.S. Ridgway, Muses at Work (ed. C. Roebuck, 1969), sayfa 96vd. R. Anthes, Mitt. Inst. Kairox, sayfa 97vd (rehber olmas amacyla yaplan rehber n izimler). Farkl talarn ayn eserin yapmnda kullanm konusu iin baknz, C. Blinkenberg, Die lindisehe Tempelchronik, sayfa 29vd; C. Blmel, RA 1968, sayfa llvd. Meniskos konusu iin baknz, J. Max-

26 S

min, JHS xcv, sayfa 175vd. Renk konusu iin baknz, G. Richter, Met. Mus. Studies i, sayfa 25vd; P. Reutersvvrd, Studien zur Polychromie der Plastik (1960). Bronzdan hevke yapm teknii iin baknz, C.C. Mattusch, Greek Bronze Statuary (1988); H.V. Herrmann, Olympia, levha 37. [134]'deki eser ile ile ilgili notlar 432-433 (sphyrelaton): Robertson, sayfa 180vd. VI. GE ARKAK DNEM SLUPLARI ENDOIOS Deyhle, a.g.e., sayfa 12vd; Deds., sayfa 491-495; Robertson, sayfa 106-108. Oturan Athena heykeli [135] iin baknz, Payne, sayfa 46vd; AMA no.60. Kore 602 [136] iin baknz, Payne, levha 60:1-3; AMA no.7. mleki kabartmas [137] iin baknz, Payne, sayfa 48; AMA no.422: J.D. Beazley, Potter and Painter in Ancient Athens, savfa 22. Rayet Ba [139] iin baknz, Kouroi, no. 138. Piraeus Kaps yaknlarnda bulunan kouros iin baknz. G. Schmidt, AM lxxxiv, sayfa 65vd; U. Knigge, AM lxxxiv. sayfa 76vd. Bronz gen heykeli [140] iin baknz, Kouroi, no. 162. ANTENOR Deyhle, a.g.e., sayfa 39vd; Payne, sayfa 31-33; 63-65: Deds., sayfa 481-483; Korai, no.110 [141]. Korai, no.106 [142] ile karlatrnz. Tyran ldrenler konusunda baknz. .A Rumpf, Fest. Mercklin (1964), sayfa 131vd: Athenian Agoru xiv, sayfa 155-160; J. Drig, Antike Kunst xii. savfa 41vxi:da [143]'deki Webb Ba'n ve Arkaik dnem heykellerinin Roma kopyalarn tartr.

sayfa 108vd; J. Crome, AM lx/lxi, levha 101-106 [169]; Payne, levha 104. Ayrca baknz, ABFH, fg.243; ARFH fg.278 ve 364. Masklar [170, 171] iin baknz, W. Wrede, AM liii, sayfa 66vd. Marathon mask [171] iin baknz, W. Wrede, a.g.e., levha 23; C. Blmel, AA 1971, sayfa 188vd; Robertson, sayfa 177; B. Ashmole, Proc. Brit. Acad. xlviii, sayfa 215vd. Euenor'un Athena's [173] iin baknz, .AMA, no.5; Ridgvvay, SS, sayfa 29-31; Robertson, sayfa 179. Pvhs'in Athena's [172] iin baknz, Payne, sayfa 28vd, levha 43.3 ve 44; Deds., no. 10. DOU YUNAN HEYKEL VE H EYKELTRALARI Dionvsermos [174] iin baknz, P.Devambez, RA 1966, savfa 195vd. Samos xi, no.138, 139 [175], 78 [176], Arkhermos ve ailesi konusunda baknz, Jeffery, sayfa 294vd; Deds.. savfa 484vd. Khios iin baknz, J. Boardman, Greek Emfiono (1967), sayfa 181-183; Korai, no.123 [177]; AMA no.68, Nike. Oturan kadn heykelleri iin baknz, von Graeve, ist. Mitt. xxv, sayfa 61vd; N. Himmelmann, ist. Affet. xv, levha 2vd; AGSB, no.50-56 (Miletos); Forscf. u. Fortschritte xxxv, sayfa 272vd. Kyzikos ba [178] iin baknz, AGSB, no.31. Samos'ta bulunan yeni heykel sanat eserleri iin baknz, H. Kyrieleis, AKGP, sayfa 35vd. Khios'da ele geen heykel rnekleri iin baknz, H. Kyrieleis, Chios (J. Boardman, C.E. Richardson, editrler, 1986), savfa 187vd; J. Pedley, AJA bcxxvi, sayfa 183vd.
D R B L E E E G L R

ATTKA HEYKEL VE HE YKELTRALARI Kouroi, no. 144 [144]. 160 [146], 191 [148]. Illisos rnei [149] iin baknz, Ridgvvav, SS, savfa 20. fig.17. Kritios Olan [147] iin baknz. Kouroi. no. 190: Pavne. savfa 44vd: Robertson. savfa 175vd;J\l. Huniu AJA xciii, sayfa 41vd. Aristodkos [145] iin baknz. Kouroi. no.165; C. Karouzos, Arutodkos (1961): Muhtmelen avn sanat tarafndan vapilan Ana 4489 cmaulc w.lu ba$ iin bak nz. V. Regnol, BCH bootvii, savfa 393vd;. Piraeus Bronz VII. MMAR HEYKEL Kourosu [150] iin baknz. Kouroi, no.l59bis; N. Kontoleon. Opus Sobtle, savfa 91vd (mermerden kopya); RoKONUM VE KARAKTER bertson. savfa 182vd: G. Dontas, .XKGP, savfa 181vd. KoAlnlklar iin baknz, E. Lapalus, Le Fronton sculpte en rai, no.116 [151], 117 [152], 119 [153], 122 [155], 128 Grece (1947); W. Schuchhardt'n Archaische Giebelkomposi[154], 125 [156]. 126 [157], 127 [158], 180 [160], 182 tionen (1940) isimli almas esas olarak Atina'y ele alr; [159], 184 [161]: Paynein Archaic Marble Sculpture from A. Delivorrias, Attische Giebelskulpturen und Akrotere (1974), the Acropolis isimli almasnda kullanlan tm eserler sayfa 177vd; M.S. Brouskari, The Acropolis Museum (1974). dorudan bu konu ile ilgilidir. Mezarlklarda kullanlan Frizler iin baknz, R. Demangel, Im Frise Ionique (1932) ; oturan figrler konusunda baknz. AM lii, Beil. 25, 30; B. S. Ridgvvay, Hesperia xxxv, sayfa 188vd. Metoplar iin AA 1934 savfa 225vxl; Kurtz Boardman, savfa 89, 354. Dbaknz, H. Khler, Das gr. Metopenbild (1949). Khios mionvsos [162] iin baknz, \V.H. Schuchhardt, Antike Plasmarl iin baknz, Antiquaries Journal xxxix, sayfa tikvi levha 1-6; Ikaria dan gelen Ana 3897 envanter 193vd. Kabartma tipleri iin ayrca baknz, Robertson, sayfa 56vd. no lu hevkel iin baknz. AM xli, savfa 169. Rhamnus [163] rnei iin baknz, AM xli. savfa 119vd, levha 13. BALANGILAR: KORFU Akropolis'ten gelen kap hevkeli [164] iin baknz, PayPimi topraktan yaplan kaplamalar iin baknz, H. Payne levha 118; AMA no.309-311. Mezar antlarnda kullane Necrocorinthia\ 1931), blm 17; E.D. van Burcn, Grenlan svari hevkelleri iin baknz, AM iv, levha 3, Van. ek Fictile Re>etments in the Archaic Period (1926). Kortu rAA (1933), savfa 286; AMbocviii, sayfa 136vd. Adak olarak nekleri [187] iin baknz, C. Rodenvvalt, Korkyra n yaplanlar [165, 166] iin baknz, Payne, sayfa 5lvd lev(1939); R. Lullies, levha 16-19; K Schefold, Myth and Uha 133-139; AMA, no.312-321. Kallimakhos Nkes [lb7] aend, savfa 52vd; E. Kunze, AM lxxvii, sayfa 74vd; J.L. Beniin baknz, AMA, no.77; Meiggs and Levvis, a.g.e., no A 8; son, Getalt und Geschichte (Fest. Schefold), sayfa 48vd. daE Harrison. Greek, Roman and Byz. Studies xii, sayfa 5vd. ki yazsnda alnlklar iin seilen konular tartr; RoAkropolis'ten gelen dier figrler iin baknz Payne, bertson, sayfa 63-67. sayfa 43vd, levha 105-106, 107.4, Theseus [168], levha 121 4-6 ve 124.3-6 Akhilleus ve Aias; Akr. 3719. AMA no.306, Eros. Hermeler iin baknz, Athenian Agora x,

Kouroi, no. 145 [179], 155 [180], 159 [182], Korai, no.147 [181]. 99 [183], 120 [184], Kyklad kkenli oturan kadn heykelleri iin baknz, Berger, fg.47-48 (Paros), Arch. Epigr. Mitt. xi, savfa 156vd. Olympia'daki Korinth kkenli pimi toprak eserler iin baknz, Olympia Bericht vi, sayfa 169vd. [186]'daki rnek de bu almada yer alr. Poros kouros iin baknz, Hesperia xliv, levha 91 (Islhmia). Kanakhos iin baknz, E. Bielefeld, ist. Mitt. xii, sayfa 18vd; Antike Plastik viii, sayfa 13vd (Roma kopyas ?) ; E. Simon, Charites (Fest. Rumpf), savfa 38vd; Lacroix, sayfa 221-226 [185].

266

ATNA Tyrarnenschutt konusunda baknz, R. Hcberdey, Poroskulplur (1919), sayfa 3vd. Bu konuda ayrca baknz, W.B. Dnsmoor, AJA xxxviii, sayfa 425. Tapnak temelleri konusunda baknz, W.H. Plommcr, JHS lxxx, sayfa 127vd. Gorgon ve leoparlar [189, 190] iin baknz, Payne, sayfa lOvd; AMA, no.441, 463; Robertson, sayfa 48vd. Kireta alnlklar [190-198] iin baknz, Heberdey, a.g.e.; E. Buschor, AM xlvii, sayfa lvd, 53vd, 81vd; W.H. Schuchhardt, Archaische Giebelkompositionen (1940); W.H. Schuchhardt, AA 1963, sayfa 797vd; I. Beyer, AA 1974, sayfa 639vd; Robertson, sayfa 90-93. Mermer Gigantomakhia alnl [199] iin baknz, Payne, sayfa 52vd; AMA, no.631. Atina'da yaplan yeni rekonstrksiyon henz yaynlanmamtr. Ayrca baknz, Delivorrias, a.g.e., sayfa I78vd; K. Sthler, Fest. H.E. Stier (1972), sayfa 88vd'daki yazsnda hayvan figrl alnl 510 ncesine, Delphi'deki gibi merkezde cepheden bir araba tasviri ieren Gigantomakhia konulu alnl ise 500'e yerletirir. Mermer friz [200] iin baknz, Payne, sayfa 47vd; AMA, no. 474-479. Akropolis dnda kentten gelen rnekler iin baknz, Athenian Agora xi, no.94-96; Heberdey, a.g.e., sayfa 75vd [201]; G.M.A. Richter, Catalogue of Sculpture, New York, no.7. Eleusis'ten gelen [202]'deki rnek iin baknz, AM lxix / lxx, sayfa 33vd; N. Himmelmann, MWPr 1957, sayfa 9vd; Ridgvvay, SS, sayfa 26. Politik konular iin baknz,
J. Boersma,

Greece, sayfa 185. Alnlk konusu iin baknz, B.S. Ridgvvay, AJA lxix, sayfa lvd ayrca BCH lxxxvi, sayfa 24vd ile
karlatrnz. M . M o o r e ; B C H S u P P l . 4 . M5vd. b e r t s o n , sayfa 8 9 , 1 5 2 - 1 5 9 . Massaliallar'n H a z i n e Binas

iin baknz, FDelphes iv, sayfa 2, levha 29; E. Langlotz, Studien zur nordostgriechischen Kunst (1975), levha 8-12 (ayrca bunlar ayn yayndaki levha 13, 14, ve 17 ile karlatrnz). Atinallar n Hazine Binas [213] iin baknz, FDelphes iv.4; BCH\c, sayfa 699vd; tarihlendirme konus u n d a b a k n z , Athenian Agora xi, s a y f a 9 - 1 1 ; R o b e r t s o n ,

sayfa 167-171; Delivorrias, a.g.e., sayfa 181vd; K Hoffelner, AM ciii, sayfa 77vd. OLYMPIA
H.V. Herrmann,

Olympia.

Heiligtum

und

\\ettkampfstatte,

sayfa 97-104; Olympia iii, sayfa 5-25 [214]. Megarallar'n Hazine Binas [25] iin baknz, P.C. Bol ve K Hermann, /ljl/lxxxix, sayfa 65vd. DOU YUNAN Genel deerlendirme iin baknz, E. Akurgal, Die Kunst Anatoliens (1961). Assos [216] iin baknz, F.H. Bacon, J.T. Clarke, Assos, sayfa 145-153. Yapnn frizlerine ait bloklarn bir blm Paris'te {Ene. Phot., sayfa 142vd), bir ksm stanbul'da (Mendel, Cat. ii, no.257-265), dierleri ise Boston'dadr. F. Sartiaux, Les sclptres et la reconstruction (1915) (=RA 1913-1914). .Vaw<wxi, no. 113-157. Ephesos rnekleri [217] iin baknz, British Museum catalogue of Sculpture, no.B86-268; Didyma, sayfa 132-136; U. Muss,
Die Bauplastik des arehaisehen Artemisions von Ephesos

Athenian

Building Policy from

561/0 to

405/4

B.C. (1970), sayfa llvd; J. Boardman, RA (1972), sayfa 70vd; ve JHS xcv, sayfa 2, 10.
MERKEZ VE GNEY YUNANSTAN Delphi, Apollon tapna [203, 204] iin baknz, FDelphes iii; P. de la Coste Messeliere, BCHlxx, sayfa 271vd; Robertson, sayfa 161vd; ba alnlk iin baknz, Euripides, Ion, 205-218 satrlar. Eretria'daki Apollon tapna [205] iin baknz, E. Touloupa, Ta enaetia glypta (1983) ve AKGP, sayfa 143vH: R h r n , s y a 1 6 3 v d . Agn A h i t p n n pK n a f i i a p aa a a

(1994). Didyma rnekleri [218- 219] iin baknz, Didyma, no.K75-81 (stunlar), K82-84 (gorgonlar); G. Grube,/rf/lxxviii, sayfa 78vd ([218.1]'deki rekonstrksiyon); AGSB, no.59, 64 (sunak). Pergamon iin baknz, AGSB, no.29 (Europa). Kyzikos rnekleri [220] iin baknz, Antike Kunst \iii, levha 28.2; AJA lxvi, levha 100:21; kentten
g e l e n d i e r h e y k e l t r a l k e s e r l e r i i i n b a k n z , BSA viii,

[206] iin baknz, A. Furtvvngler, Aegina i (1906); D. Ohly, Die Aigineten i (1972), sayfa 49vd; D. Ohly, Glyptothek Mnchen: ein Kurzfhrer (1972), sayfa 49vd; Ridgvvay, SS, sayfa 13-17'de orjinal dou (n cephe) alnlndaki figrlerin gvdelerinin esas olarak bronzdan yapldklarn ve bunlarn deitirilmesinin ise 480-470'de gerekletiini belirtir. Tarihlendirilme konusunda ayrca baknz, R.M. Cook, JHS xciv, sayfa 171. Ayrca baknz, Robertson, sayfa 165-167; Delivorrias, a.g.e., sayfa 180vd. Kopai iin baknz, AMxxx, levha 13. Korinth'teki kil rnekler iin baknz, R. Stilvvell, Studies ... Capps, sayfa 318vd. Korfu'daki Dionysos tapna [207a] iin baknz, M. Crewer, AA 1981, 3l7vd. HAZNE BNALARI Genel deerlendirme iin baknz, L. Dyer, JHS xxv, sayfa 294vd. DELPH Sikyonlular'n ve Siphnoslular'n hazine binalar [208212] iin baknz, P. de la Coste Messeliere, Au Musee de Delphes (1936). Karyatidler iin Knidoslular'n Hazine Binas'ndan gelen rnek konusunda baknz, Korai, no.87, 88; Siphnoslular'n Hazine Binas'ndan gelen rnek [210] iin baknz, Korai, no. 104; muhtemelen Knidoslular'n Hazine Binas'ndan alnan rnek [209] iin baknz, G.M.A. Richter, BCH lxxxii, sayfa 92vd; Korai, no.86. Siphnoslular'n Hazine Binas'ndaki yazlar iin baknz, V. Brinkmann, BCH cix, sayfa 77vd; Jeffery, sayfa 102 (Phokaial ?). mzalar iin baknz, M. Guarducci, Studi Banti (1965), sayfa 167vd (Attika ?); L.H. Jeffery, Archaic

levha 4. Pimi toprak kaplama levhalar iin baknz, A.

Akerstrm,

Die

arehitektonisehen

Terrakotten

Kleinasiens

(1966). Kyzikos'tan gelen ve araba var sahnesi tayan blok 1221] iin baknz, M. Schede, Gr. Und Rom. Skulptur
des Antikenmuseums (Meisteru>erke, Konstantiruypel, 1 9 2 8 ) . lev-

ha 4; Myus'ta bulunan benzer rnek [222] iin baknz, AGSB, no. 65 ve ist. Mitt. xv, levha 29; Iasos rnei iin baknz, Ann. 1/li, sayfa 397vd. Thasos'ta bulunan [223] deki rnek iin baknz, ...tudes Thasienes i, Les Murailles. VIII. KABARTMALAR MEZAR KABARTMALARI Atina ve Attika blgesinden gelen mezar stelleri iin Richter'in Gravestones ana kaynaktr. rnekler iin baknz, Gravestones, no.3 [225], 11 [226], 12 [227], 38 [228], 20 [229], 23 [230], 27 [231], 37 [232], 31 [233], 45 [234], 67 [235], 77 [236], 59 [237], fig.174 [238]. Attika rnekleri iin ayrca baknz, E. Harrison, Hesperia xxv, sayfa 25vd; L.H. Jeffery, BSA lvii, sayfa 115vd (mezar stelleri zerine yazlan yazlar konusunda). Kurtz/Boardman, sayfa 84-86 (genel olarak ve mezarlklar ile ilgili yasalar iin); metop formundaki geni steller ve Aristokles [235] steli iin baknz, F. Willemsen, AM lxxxv, sayfa 34vd; tarihlendirme konusu ve Ionia stelleri iin baknz, F. Hiller, MWPr 1967, sayfa 18vd; Alkmenos slalesi hakknda baknz, G.M.A. Richter, Mel. Mansel i, sayfa 1 vd. AA 1963, sayfa 431 vd; AAA ii, sayfa 89vd, sava steli (Eleusis'ten); stellerdeki gorgonlar iin baknz, D. Ohly, AM lxxvii, sayfa 93vd; Robertson, sayfa 108-112. Marat-

267

268

LLSTRASYON DZN

SANAT DNYASI