SMER-BABL TANRI ZERNDE

SEMBOLLERNN ADLARI BR A R A T I R M A

Do. Dr. MEBRURE T O S U N

Ankara niversitesi Dil ve Tarih - Corafya Fakltesi Smeroloji Krss

K I S A L T M A L A R AfO AnOr AO BE BMQ Cer. Capp. Clay Figurines CT Archiv fr Orientforschung Analecta Orientalia Der Alte Orient T h e Babylonian Expedition of the University of Pennsylvania. British Museum Quarterly Henri de Genouillac, La ceramique cappadocienne, 2 vols. E. Douglas van Buren, Clay Figurines of Babylonia and Assyria (YOS Researches XVI) Cuneiforme Texts from Babylonian Tablets in the British Museum. Delitzsch, HW Friedrich Delitzsch, Assyrisches Handvvrterbuch H A R - r a = h u b u l l u V I I . B. Landsberger, Materialien zum Sumerischen Lexikon ITT KB LSS Morgan-Ward ML MVAG Newell Inventaire de tablettes Keilschriftliche Bibliothek Leipziger Semitistische Studien W. H. Ward, Cylinders and other ancient Oriental Seals in the Library of J. Pierpont Morgan B. Landsberger, Materialien zum Sumerischen Lexikon Mitteilungen der Vorderasiatisch-Aegyptischen Gesellschaft H. H. von der Osten, The Ancient Oriental Seals in the Collection of Mr. Edward T. Nevvell (OP XXII) OP T h e Oriental Institute Publications de Tello conservee au Musee Ottoman, Vol. I-IV.

262

MEBRURE TOSUN

OLZ Prinz, Symbolik RA RLA RLV SAK

Oreintalistische Literaturzeitung. Hugo Prinz, Altorientalische Symbolik. Revue d'assyriologie et d'archeologie oriental Reallexikon der Assyriologie Reallexikon der Vorgeschichte T H . Dangin, Die Sumerischen und akkadischen Knigsinschriften, Vorderasiatischen Bibliothek I. A. Deimel, Sumerisches Lexikon Textes Cuneiforme, Musee du Louvre University of Pennsylvania, The University Museum Publications of the Babylonian Section. Zeitschrift fr Assyriologie.

L
TCL UM ZA

N S Z
Eski Mezopotamya kavimlerinden Smer ve Babil'lilerin kltrleri zerindeki bu aratrmada bilhassa zerinde durduum husus, ivi yazl kaynaklardan faydalanmak suretiyle, san'at eserlerine m n ' vermede bir az daha ileriye gitmee almaktr. Bu suretle arkeoloji sahasnda imdiye kadar temamen isimsiz kalm tanr sembollerine, ilgili metinleri taramak suretiyle, isim vermee altm. Dolaysiyle sembollerinin isimleri bilinen tanrlarn hangi tanr olduklar daha kat'i olarak bilinecek ve hviyetleri de bu ekilde tereddde yer brakmyacak ekilde, tahminler zerine deil, mmkn olduu kadar salam ve deimiyecek esaslara dayanarak tesbit edilmi olacaktr. Konunun ve bizim konuya kattklarmzn nemini belirtebilmek ga yesiyle, bizden evvel yaplan almalar gzden geirmek icab etmitir. Bu bahiste grlecei gibi, bu konu bizim ele aldmz adan ilk defa olarak ilenmektedir. A, Walther, Eski Babil'lilerin hukuk messesesini incelerken, 'Yemin' dolaysyla, vaka, bir ka tanr sembolnn adn ele almtr. Biz, bunlardan baka, yalnz yeni isimler bulmu deil, bunlarn arkeolojideki rneklerini de tesbit etmi bulunuyoruz. Ankara, ubat/1962

SUMER - BABL TANRI SEMBOLLERNN ADLARI

263

I GR
Sumer-Babil san'at eserlerinde ve bilhassa bu kavimlerin din telkki lerinin ve mitolojilerinin en zengin kayna olan silindir mhrlerde gr len tasvirlerde, evvel, din ve din olmyan figrleri birbirinden ayrd etmek lzmdr. kinci adm din bir tasvir olarak kabul ettiimiz eklin mahiyetini tanyabilmektir. O n d a n sonradr ki tanr olan figrlerin hangi tanr olduu mes'elesi nmze gelir. Bunun iin eitli yollara ba vurulmutur. Eski Yunan'llarda ve bazen de Hitit'lerde olduu gibi tanrnn adn tasvirinin yanna yazma dnmemilerdir. Bu basit usle Eski Mezopotamya san'atnda pek seyrek ba vurulur. Ancak 'kudurrularda pek nadir olarak 1 grlr . Dier an'at eserlerinde ise hemen hemen hi grlmez. Tanry belirtmek iin, yanna adn, yazmak gibi basit bir areye bavurulmaynca, ikinci bir vasta olarak kyafet ve sembolleri gryoruz. Eski n-Asya kavimleri tanrlarn muhtelif devirlerde muhtelif nevi'lerini grdmz, ta, elbise ve sembollerle belli etmilerdir. Eski Smer ve Babil'lilerde balca tanrlk almeti boynuzlu tatr. Bu ta ekilleri 2 tarih boyunca eitli biimlerde gelitiinden, muhtelif devirlerde tanr ve hkmdarlarn giydikleri serpular tesbit ederken, kltr tekml iin kymetli vesikalar kazanmaktayz. Boynuzlu ta, kanaatmza gre Zottenrock" = posteki etek, plano-konveks tulalar, antropomorfizm ve Er-Hanedan devrinin dier b t n zellikleriyle birlikte Smer lkesine gelmitir. Douglas van Buren her ne kadar, daha Cemdet-Nasr devrinde boynuzlu tacn izlerine rast gelindiini iddia ediyorsa d a 3 Kendisinin bu husustaki fikirlerine, yani boynuzlu tacn Er-Hanedan'dan evvel mevcut olduu kanaatine itirak etmiyorum. Er-Hanedan devrinde balyarak btn Akkad Sllesi devri boyunca serpular arasnda yalnz boynuzlu tac tanrlk almeti olarak grmekteyiz. Bununla her tanrnn boynuzlu ta tadn iddia etmek istemiyorum. stisnai olarak her devirde boynuz alameti tamyan tanrlar da vardr. Bu hallerde biz bu tanrlar baka almetleri vastasiyle veya istidlaller veya eitli kombinezonlar yolu ile tanyoruz. Sumer-Babil Panteonuna mensub olan ve saylar drt bine yakn o l a n 4 bu tanrlarn isim ve sembollerini tanyp tesbit etmek kolay bir al ma mahsul olamaz. Mamafih bu tanrlarn ou bir isimden ibaret kalm Ka'lar devrinin hususiyeti olan kabartmal hudut talarna Akkad'ca kudurru denirdi: Bak: F. X. Steinmetzer, Die Babylonischen kudurru (Grenzsteine) als Urkunden, Paderborn, 1922. 2 Unger, Krone, RLV VII, S. 102 v. d.; Diademe und Krone; RLA II, S. 200 v.d. 3 Douglas van Buren: Religious Rites and Rituals in Uruk IV-III, AfO XIII. 4 A. Deimel, Pantheon babylonicum; N. Schneider, Die Gtternamen von Ur III (AnOR 19).
1

264

MEBRURE TOSUN

hatta kltte yerleri dahi yoktur. Klt yerleri olanlar arasnda da bunlar eitli tanr tiplerine irca' edebiliyoruz. Bu tanr tipleri esasta ayni olsalar da mahall isimleri ayrdr. M a h d u t tiplere irca edilmi olan bu binlerce tanrnn tahminen ancak yirmibe kadar, san'at eserlerine daha dorusu bilhassa mhrlere mevzu olmutur. Bu yirmibe tanr tipini de tali gurup lara ayrabilmek mmkndr. Fakat henz ayr ayr bu tanrlar hakknda birer monografik alma yaplmamtr. Biz semboller zerindeki bu almamz, tanr monografilerine hazrlk olmak zere sunuyoruz.

II K O N U ZERNDEK ARATIRMALARIN BUGNK D U R U M U Biz bu konuyu ilk defa olarak yazl kaynaklar asndan incelemee alacamz iin, bizden evvel bu sahada arkeoloji bakmndan yaplan almalardan ummi olarak bahs edeceiz. Tanr sembollerinin incelenmesi, bilhassa silindir mhrler dolaysyla ele alnmtr. eitli mhr el kitaplarnda ve kataloglarnda ele alnan semboller, tasvir tarif ve snflara ayrlmaktan ileriye gidememitir, van Buren tanr sembolleri zerinde 5 ' 6 bir monografi yazmtr. Fakat o da dier yazarlar gibi sembolleri arkeoloji asndan tetkik etmitir. Bir de saylar mahdut, silinidir mhrler gibi her kltr devrine rnek vermiyen, ve yalnz Ka'lar devrine mahsus olan, bir san'at eseri gurubu daha vardr. Bunlar Akkad'ca kudurru denilen kabartmal h u d u t talardr. Bunlar zerinde bulunan tanr ve sembolleriyle F r a n k 7 ve Steinmetzer 8 megul olmulardr. Bu incelemeler, kabartmalar zerindeki yazlarla tasvirler arasnda bir ba kurabilmek iindir. Assyriologie sahasnn hem arkeolojik ve hem de filolojik mes'eleleriyle megul olan Thureau Dangin d e 9 muhtelif vesilelerle tanr ve sembollerini ele almtr. Yazl kaynaklar asndan tanr sembol veya silahlarn A. W a l t h e r 1 0 incelemi bulunmaktadr. Eski Babil devrinin hukuk messesesini bir alma konusu yaparken dolaysiyle yemin faaliyeti ile ilgili olarak tanr sembolleri veya tanr silahlar ile megul olmutur. Sembolleri ilk defa olarak yazl kaynaklar asndan ileyen bu eserden arkeologlar, faydalanDouglas van Buren, T h e Symbols of the Gods in M e s o p o t a m i a n Art, (1945). T a n r sembollerinin mahiyeti hakknda b a k : M e b r u r e Tosun, Mesopotamya Silin dir M h r l e r i n d e Grlen T a n r Sembollerinin Mahiyeti, Belleten, X X , 77 (1956). 7 Frank, Bilder u n d Symbole, LSS I I . 8 F. X. Steinmetzer, Die Babylonischen K u d u r r u (Grenzsteine) als Urkendenform untersucht (Paderborn, 1922). 9 T h u r e a u Dangin, RA, 16 ve ayni m e c m u a n n bir ok saylar. 10 A. Walther, Das Altbabylonische Gerichtswesen, LSS V I , 4-6.
6 5

SUMER

BABL

TANRI

SEMBOLLERNN

ADLARI

265

masn bilmemilerdir. Bu almamza temel olan VValther'in toplad tanr silahlarn, aada bir liste halinede sunduktan sonra bunlara ilve olarak daha evvel Walther'in kaydetmedii, fakat bizim gerek tarih liste lerinden (Datenlisten) gerekse baka kaytlardan topladmz klt silah larnn adlarn birer birer inceliyeceiz. Bu listeyi vermeden evvel, VValt her'in iledii yemin merasiminde sembollerin neminden bahs etmei faydal buluyoruz : Tanrlarn kltleriyle ve bizzat kendileriyle, sk skya ilgili olan tanr sembollerinin saylar pek ok olduu gibi bunlar icabnda, tanrnn olmad yerde tanr gibi muamele grr ve tanrnn yerini tutard. Tanr heykelleri gibi ayrca mabetlerde de muhafaza edilirlerdi. eitli faaliyet lere hizmet eden bu kutsal eya, bilhassa yemin merasimlerinde nemli rol oynard. Yemin faaliyetini iki trl mtalaa etmek icab eder : a) Msbet veya menfi olarak bir vakay tekid eder mahiyette olan yemin ile b) vaad eder mahiyette olan yemin. Mabetlerdeki yemin mera simi, tanr heykeli veya tanr sembol nnde yaplr ve daha ziyde te'kid yeminidir. Mabetlerdeki yemin merasimi hakknda, Eski Babil devri hukuk metinlerinden rendiimize gre, Tanr tasvirlerinde grlen sembollerle, mabetlerde zerine yemin edilen tanr sembolleri hep ayni olmaktadr. Binaenaleyh, mhrlerde grdmz tanr sembolleri ile mabetlerde, zerine yemin edilen tanr sembollerini , aksi varid oluncaya kadar, birbirinin ayni olarak kabul edeceiz. Walther'in Kayd Ettii Klt Silahlarnn Listesi Silah Ad kakkum Tanr Ad sa ilim (= tanrnn) Marduk Adad Samas . ... Adad?/Uras ? Aia ilim ( = tanrnn) Enlil Samas Sn Nannar Nin-Mar Marduk Samas shara
LSS VI, 4-6, S.192 v. d.

kakkum sa abnim (= tatan silah) gis. tukul. SU. NER

surinnum

iurum MAR = sasarum basmum

d
11

(== ku) marru (= krek) (= destere) (= ylan)

A.Dltbabylo'nische Gerichtswesen,

266

MEBRURE TOSUN Lugal. K i m u n a Ninurta

postum URUDU. SUN. TAB. BA (= balta) dud-ba-nu-il-la Bu listeyi tahlil edecek olursak:

kakkum kelimesi genel m a n a d a silah karl olduu iin VValther'in listesinde bu kelime ile birlikte grlen tanrlarn silahlarnn zellikleri belirtilmi olmiyor. Genel manaya gelen ikinci bir kelime olan surinnu ge nel olarak almet karldr 1 2 Binaenaleyh bu kelime ile de belli bir sem bol tesbit edilmi olmiyor. Yalnz bu listeye gre Nin-Mar'm sembolnn bir ku (= diuru) M a r d u k ' u n krek (= marru)13 , Samas'm destere (= sasarum) ve shara'nn da bir ylan (= basmum) olduu kesinlemi oluyor. Bu sembol adlar grlyor ki bu eyann cins adlardr. leride daha ak olarak belirteceimiz gibi bu listede iki has adl silah vardr: Bunlardan biri olan sun. tabba'y (bakr determinatifli bir nevi balta) LugalK i m u n a ' n n silah olarak gryoruz. Dier silah has ad Udbanuila ise Ninurta'nndr. III K O N U Y A B Z M LVE E D E C E M Z HUSUSLAR Yeni kaytlara gre tesbit ettiimiz tanr sembollerinden silah ei dinden olanlarn bir listesi: Silah 1 2 3 4 5 6 7 8 9 o 11 12 Ad mittu ( = bir nevi grz) sita (= mittu'nun sinonimi gibidir) hutpal veya hutappal (= bir nevi grz) sun-tabba un-gebu (= yay) ul4-gal ( = kama, kl) Ud-ba-nu-il-la sdr-ur (kubal grz) r-gaz (parsbal grz) sag-gul (bir nevi grz) gamlu (bir nevi grz) sibirru (oban daya) Tanr Ad

star star Ninurta Ninurta Ninurta . Martu

1) mittu: deogram gis K U . AN Tanr silah, mittu kelimesi Akkad'cadr. Sumerce'ye mitum olarak giren bu silah ad grz manasna gelmeksurinnu, surinu, (sum. LW.), Wahrzeichen, Emblem, Gttersymbol s. nir, 354, 286, Deimel, L (Rome, 1928-37). van Buren bu kelime ile ilgili kaytlar toplamtr: Symbols of the Gods, in Mesopotamian Art, Roma 1945, S. Introduction. 13 B. Landsberger, OLZ 1912-150. 14 B. Landsberger, OLZ, 1912, 149.
12

SUMER

BABL

TANRI

SEMBOLLERNN

ADLARI

267

tedir 1 1 . ana ittisu levha 6, I I I , 37 de mittu, gis. tukul. dingir = tanr silah, olarak gsterilir. SAK 227 de Gudea ile ilgili tarihlemede, T a n r Ningirsu'nun T a n r Ninurtadan ald ellibal silah hem sta (bak 2 ye) hem de mitum olarak gsterilir. MVAG 8 (1903) 170, 23 ve devamnda tanr Ninurta'. nn silahlarnn tasvir edildii ilhide de Ninurta'nn silahnn ad mittu'dur. Yaradl Destanna gre Tanr Marduk, T i a m a t ' a kar mittu silahn kullanr, mittu ile ba ezilir (Yaradl Destan, IV, 130) Walther'in klt silahlar listesi ile Ungnad'n Datenlisten'de bu silah kayd edilmemitir. star'm destannda (Langdon, RA 12, S. 78) de mittu, sun-tabba (bak 4 e) karl olarak gsterilir. 2) sita: Sumerce iareti sita dr. (Deimel, L, .233, 40 a) Akkad'ca karl yalnz kakku (= silah) kelimesiyle verilen bu kelime (Landsberger, M L IV s. 84) mittu'nun bir sinonimi gibidir. (Th. Dangin, RA, 21, S. 141) U n g n a d ' m tarih listelerinde, Samsuiluna'nn 38 ci ylnda Ninurta'nn Udbanuilla silahndan bir nevi sita olarak bahs edilmektedir : Ud-ba-nu-il-la sita kalag-ga ANinurta ur-sag gal in-na-an-gibil-a. Tercmesi: Byk kahraman Ninurta'nn kudretli silahn (sita) (Samsiluma) yeniledi. Yine tarih lis telerine gre (Ungnad, RLA, I I , S. 192) Samsuditana'nn r ylnda Tanr M a r d u k hakknda yle bir kayd vardr: Marduk ur-sag-ga . . . gi-es-a-ni sita an-mah-a e-sag-ila-se 1 0 in-ne-en-tu-ra. Tercmesi: . . . olan kahraman M a r d u k ' u n yksek eli iin Esagila'ya bir silah (sita) getirdi. 3) hutpal veya hutappal: deogram, gis. tukul. sag. na, bir varyant gi = kam determinatifi iledir. (Landsberger, MSL, S 85) (ayrca karla tr: Unger, R L V I I , S 449 ve da.) Bu silah, Deimel'e gre (L, 8, 2, 16) sun. tabba olarak ta okunabilir, ayni zamanda bir nevi pastu' (balta)dr. (bak. 4e) sun. tabba'da esasen istar'm destanna (RA 12, s. 78) gre bir nevi pastu'dr. Yani bir taraftan grz dier taraftan baltadr. T a n r tiplerinin tarifinde (KB VI, 2, 6, 80, v. d.) tanrlarn tadklar harp grzlerine hutpal ad verilmektedir. Klt silah olmyan alelade grze de m u a h h a r zamanlarda hutpal ad verilmitir. (Kars - Meissner, M A O G I, S. 37). 4) sun. tabba: Akkad'ca karl (Deimel, L, 8, X, 16) pastu'dr. Bakr ve bronzdandr. Bu silah yalnz harp star'nn (Langdon, RA 12, 78, 13-18) belirtici almeti deil, ayni zamanda kahraman erkek tanrlarn klt silahdr, (bak: A. VValther, Gerichtswesen, S 193 ve 203 Not 1.) Deimel L, 8, 2, 16 ya gre bu silah hutpal (bak 3 e) ile aynidir. Bu silahn tehis ve tesbitinde imdiye kadar baz zorluklarla karlanmtr, (van Buren, Symbols of the Gods. . S. 150 v.d.) sun. tabba 'nn Akkadca pastu kelimesiyle gsterilmesi bunun bir ift-balta olduunu hatra getirmitir. ift manasna tabba'dan, baltaya da pastu dan varlmtr. Halbuki sen veya sun kelimesinin Smer'ce de balta manasna gelmediini biliyoruz. Bu kelime (Deimel, L, 8) SU + a iaretlerinden bir araya gelmi, bir kazan veya bir su kab resmidir. Esasen su manasna gelen a, iareti de b u n a delildir. Metinlere gre ekseriya bir de kapa olan bu kab bakrdan yap lrd. Parlaklndan kinaye olarak ta bu iaret parlak manasna gelmitir.

268

MEBRURE TOSUN

aretin ikinci nemli manas da kablu = 'harp'tir. Bu manay iaretin d a h a eski bir eklinden karmak icab etmektedir. ift-balta olarak bu silah kabul etmek istiyenlere vereceimiz cevap ise, udur : ift baltalara yalnz Er-hanedan devrinde rast gelinmektedir. M u a h h a r devirlerde iftbalta'nn ne kendisi kazlarda bulunmutur, ne de bu devrin eserleri ara snda bir resmine rast gelinmitir. Mesopotamya'nn bu ift-baltalar Eski Girit'te grdklerimize benzememektedir. En gzel rnei Ur kazlarnda 1 5 ele geen elektrondan yaplm bir tanr almetidir, sun.tabba'nn (Deimel, L 8, 16)da hutpal = grz karl olarak gsterilmesi ayni zamanda star'n destannda, silahlarnn en bata geleni olmas, bu tanrenin balca sembolleri arasnda sun-tabba'y grmemizi, hakl olarak, icab ettirir. tar'n bu ba silahnn eklini yle tarif edebiliriz: sun.tabba (TCL 10, Nr. 4) silah grz eklinde bir orta ksmla (van Buren, Symbols of the G o d s . . S. 150 bu ksma ampulla der) herbiri Smer klt silahlarndan birini temsil eden hayvan bal iki koldan ibarettir. 1 6 . Ward'n, T h e Seal Cylinders of Western Asia eserinin 407 ve 408 sayl Akkad devri mhr lerinde starn omuzlarnda bir topuzla bir hayvan bal grzden mte ekkil bir sra silah grlmektedir. Akkad devrine ait dier bir mhrde (Prinz, Symbolik, Lev. X I I I , 5) pars bal grz ile balta ve topuz tanr enin omuzlarndan srasyle grnmektedir. Bu tanr sembollerinin, yani topuzla hayvan bal grzlerin sras ile dizildiini, bir Gudea kabartma snda da (Meissner, AO, 15, Res. 71) gryoruz. Bu hayvan bal grzler balta eklinde keskin bir bak ksmnn ilvesiye, silh vazifesini de grr lerdi. Bunu yukarda son olarak ad geen Gudea kabartmasnda grd mz gibi von der Osten'm Newell katalogunda sahife, 142 No, 215, 217, 220, 250, 253 misllerinde aka grebiliyoruz. Bunlara MorganVVard 55 mislini de katabiliriz. Hayvan bal grzlere taklan bu ince yzl keskin ksm, tipik, mitolojik bir silah olan orak'-klarda da gr mekteyiz. (Morgan-Ward 9 1 ; Louvre A 371, A 374, A 485; UM 14, 398; Clay Figurines, 128, Cer. Capp. Pl. D. 5) Bilhassa grz ve yuvarlak balta tipine en gzel misal British Mzesindeki kil figrlerdedir. (Bak: BMQ, 8 Pl. Xa,) Keskin bir ksmn ilvesiyle meydana gelen bu hayvan bal ift topuzlar belki de Ur kazlarndan tandmz Sumer ift-baltasnn muahhar bir tekml ekli olsa gerektir. Bu hususu gz nnde tutarsak, sun-tabba silahnn niin hem hutpal (= ta-bah topuz) hem de pastu (= keskin balta) olarak izah edildiini daha iyi anlarz. unu da hemen syliyelim ki alelade balta hi bir zaman pastu kelimesi ile ifde edilmiyor. Bu hallerde psu kelimesi kullanlyor. L. Woolley, Ur II, Lev. 156; Mesopotamya ve Anadolu'nun dier ift-baltalar iin, Bonnet'nin "Die Waffen der Vlker des Alten Orients, S. 18, Not, 6 y karlatrnz. Fakat buradaki misller arasnda Yazhkaya'nn ift-baltas yoktur. Dier misller ise ta devri rnekleridir. Yine kar. Unger, RLV II S. 448 v. d. "Doppelaxt" ift-baltaya misl bak: Karkemish I, B-25. 16 Tek kollu hayvan bal silah iin bak: UM 14, 452).
15

SMER - BABL TANRI SEMBOLLERNN ADLARI

269

Deimel'in kayd etmedii fakat HAR-ra = hubullu V I I . tablet (Satr 417) de sun-tabba kelimesinden nce sun-dil kelimesi geer; ktisadi metinlede ise (Th. Dangin, Lettres et Contrats, S. 206, 5) sun-dil, madenden yaplm eya arasnda geer. Burada bir klt silah olmasa gerektir. Acaba sun kelimesi iin imdiye kadar bilinen bakr kazan manasndan baka bal tann keskin ksm manasn da teklif edebilirmiyiz? Bu kelimenin parlak manasna geldiini de u n u t m a m a k artyla. 5 sun. gesbu (ges.sub. ba'dan ) Deimel, L, 68, 30. deogram sub, makatu = fallen, strzen = devirmek, ykmak, nad = werfen, abschaffen = atma, bertaraf et., manalarna gelmektedir, illu veya illiru okunuu da var. Akkad'cas tilpanu veya kastu'dur. (L, 439, 6) bazen sahru= dn mek) kelimesiyle de birlikte grnne dayanarak bumerang manas da verilmitir. (L, 68, 30) ( T H . Dangin, RA, 21, S. 142). Biz Akkad'ca mana sna dayanarak, bu silahn yay olduunu kabul ediyoruz. Fakat bu manaya gelii son zamanlara ait olsa gerektir, aliktum (giden), tebittum (kalkan) makittum (ykan) partisipleriyle tavsif ediliinden anlaldna gre, ykse len ve atlan bir silah olsa gerektir. Istar'm silahlar arasnda bulunur, (bak: RA 11, 149, 143). Istar'n silahlar arasnda yay da bulunur, (bak: RA n , 149, 143). 6 ul 4.gal Deimel, L, 10. Akkadca karl, patrum ( = k a m a ) namarum (=kl). ayni zamanda (.., ma. gal ile birlikte) orak manasna da gelmektedir. T a n r silahlar arasnda sk sk grlen bir silah eididir. Bumerang'dan ayrd edilmesi lazmdr. Eski Babil devrinde henz uzun ve dz kl eitleri mevcud deildi. Ideogramn eski ekli Myrthe = mersin yapra, biimindedir. Bundan kinaye olarak da mzrak ucu, ka ma manasna gelmitir. T h . Dangin, RA 11, 83, 23 d e : mittu ve sita iin orak-kl hkmne varr. B kaytlarda "dileri ac olan mittu", "di lerini bileyen .. .sita" geer. Yine T h . Dangin (Sargon, S. 58, No 8) de Heuzey'ye dayanarak (Heuzey, Compte rendus de l'Academie des nscriptions 1908, S. 420) mittu'yu " h a r p e garnie de dents" diye tarif etmek ister. Yukarda tesbit etmee altmz gibi, birbirinin mtera difi olarak kullanlan bu kelimeler muayyen vasflar olan silahlar deil ummi olarak silah anlamna gelen kelimeler olarak kullanlmaktadr. 7 Ud.ba.nu.ila: Deimel L de gemez. Eski Babil devri hukuk (Walther, Gerichtswesen, LSS VI, 4-6, S. 193, 205) metinlerinde ve Ninurta destannda geer (MVAG 8, 172, 13). Bazen tanr determinatifi ile de (BE VI, 2, 49 29, 31, 33.) grlr. Ninurta destannda Ninurta'nn yedi bal bir silah vardr. Bu silah ejder gibi yedi bal ve ldrcdr. Smer me tinlerinde bu silah "gis. sita. sag. imin. na' yedi bal silah olarak tarif edi lir. Tarih listelerine gre bu silaha sita denildii de vakidir. Fakat yine tarih listelerine gre (Ungnad, Datenlisten, RLA, S. 168) bu silah H a m m u r a b i devrinde bir yla tarih verdii gibi, Samsuiluna'nin 38 ci ylnda da kral

270

MEBRURE TOSUN

tarafndan yenisi yaptrld iin fevkalde bir hadise olarak yla alem olmutur (Datenlisten, Samsuiluna 38.) MVAG 8, 170-173 deki tabletin arka yznn 11-14 satrlar ile n yznn 23-26 satrlar mukayese edile cek olursa bu yedibal (Udbanuila) silahtan baka bir de elli bal (Ud. zu. ninnu) adl silah vardr. N i n u r t a ' n m en tannm klt sembol olan bu silah, Eski Babil devrinin yemin merasimlerinde grmekteyiz. (Walther, Gerichtswesen, LSS VI 4-6, S. 205 Not, 1). 8-9 sar.ur ve sar.gaz: Her iki kelimede mterek olan sar2 unsuru, birlik, yuvarlaklk, ve iyi manalarna gelir. (Deimel, L, Deimel, 396). ur unsurunun ilk manas ise dizden ayak bileine kadar olan ksmdr. D a h a sonra, parmak, topuk, aa kk, temelin hemen st ksm, gibi bir ok deiik gibi grnen manalara gelmitir. (Deimel, L, 203) gi. ur = sino nimi kinnu sa iurate = ku yuvas manasna gelmitir (L 203). sar. ur, (Deimel, L 396, 83) deki kaytlara gre, (hu. sar. ur. su mu. na. dim) ku kelimesi ile vasflandrlr. Arkaik metinlerde ur2, daha sonraki metinlerde ise ur olarak yazlr. ur\ eklinin de muahhar devir metinlerinde yazl, gerek ur'n gerekse ur4'n ur nin fonetik karl olarak yazldn gsterir. gaz, iaret ( (Deimel, L 192) kum+se ( = dvlm arpa) iaretlerinin bir araya gelmesiyle olmutur. Buradan ldrmek (topuzla ba ezmek gibi) manas karlmtr, gis. gaz- =madakku=h.avan eli (L, 192, 21). manasna gelir Udbanuila'dan baka N i n u r t a ' n m balca iki silah olan sar. ur ile sr. gaz hakknda muhtelif edebi kaynaklardan da bilgi toplyabiliyoruz. Bir ok habis kuvvetelre kar mcadele etmi olan bu tanrya hitaben bir ok kahramanlk trkleri yazlmtr. Bu malzeme sin devleti zamannda Smer Edebiyatnn tedvin edildiinde iki destan halinde toplanmtr. (Ninurta destanlarnn ilenmesi hakknda bak: Kemal Balkan, Smeroloji Aratrmalar, Yllk, Dergi I ) . Bunlar "an. dim. dim. me" ile "lugal. e. ud. melam. bi. Ner. gal.)isimli destanlardr. N i n u r t a ' n m silahlar hakknda bilhas sa bu iki destan ile Gudea Silindirindeki (SAK, Cyl. A, 24, 25 v. d.) zafer trofe'lerinin saylmasndan faydalanarak, bu silahlar hakknda bilgi edinebilmiizdir. Landsberger de Fauna'snda (S 91) Gudea silindirindeki bu trofe srasn almtr. Buna gre N i n u r t a ' n m yalnz silahlar deil, ayni zamanda dp yendii dmanlar da belli olmu oluyor, an. dim. dim. me destannn I I . tabletinde N i n u r t a ' n m harp arabas tasvir edilmektedir. Bu arabada, N i n u r t a ' n m dmanlaryla yapt mcadelede kazand trofeler asldr. Ayni destan serisinin IV. tabletinde N i n u r t a ' n m silahlar saylmaktadr, lugal. e. ud. melam. bi. JVergal destannda babas Enlil ile olan mnakaas, fena kuvvetlerin mmessili olan demon Asakku ile dp onu malub etmesi, sonra da dalar kat kat yp, arkasnda sular toplayp biriktirmesi ile topraklar berekete kavuturmas, ve nihayet talar aleminde ebedi nizamn kurulmas tasvir edilmektedir. Bunda da N i n u r t a ' n m balca silahlar anlmaktadr. CT XXV, 14, 17 ile O P 44 deki bir metin fragma nnda N i n u r t a ' n m silahlar hakknda bilgi edinmek mmkndr. (Ayrca,

SMER-BABL TANR SEMBOLLERNN ADLARI

271

Walther, Gerichtswesen, LSS VI, 4-6, S. 193) Btn bu kaynaklara Kas'lar devrinin Kudurru'larn da ilve etmek lzmdr.' Sumer-Babil panteonunda tanrlar eitli devirlerde hviyetlerini deitirebilirler. Mesela Akkad devrinin bir ziraat tanrs olan (sembol saban) Ningirsu'yu Gudea devrinde bir kahraman tanr olarak gryoruz. K a h r a m a n Ningirsu'nun elinde grlen yedi bal silah sonradan Ninurtaya gemitir. Ve Bundan sonra, ba kahraman tanr, Ningirsu deil btn almetleriyle birlikte Ninurta'dr. Bu sembollerin Ninurta'ya geiini Landsberger, Fauna, S. 91 4 de tekrar etrafl olarak ele almtr. Btn bu kaynaklardan tesbit edildiine gre, Eski Babil devrinde Ninurta'nn balca silahlar: sr.ur, sr.gaz ve ud.ba.nu.ila, oluyor. Biri ku bal dieride yrtc bir hayvan bal olan sr.ur ve sr. gaz' kudurrular'da da gryoruz. Nazi-Maruttas kudurru'sunda (Zimmern, Die Gttersymbole des Nazi-Maruttas Kudurru, LSS I I , S 35, sat. 14) bu adlar yanl olarak 'sarru. ur' ve 'sarru. gaz' olarak yazlmtr. (Frank; Bilder und Symbole, LSS I I , 2, 35, 14). T h u r e a u Dangin bu iki ad bir tek sembole, yani ku (akbaba?) bal sembole atf eder. (Thureau Dangin, RA 16, S, 137), K u d u r r u ' d a sr.ur ve sr.gaz adlarnn hangisinin ku bal ve hangisinin de hayvan (pars?) bal silaha ait olduu belirtilmemitir. Yalnz bu iki adn bu iki silaha verildii katidir. Bu iki silah da Ninurta'ya Ningirsu'dan gemitir. T h . Dangin de Louvre T 110 daki Ningirsu'nun bir rahibine ait plan mhrde Ningirsu' nun sol elinde pars bal silah sa elinde de yedi bal Udbanuila'y tutmakta olduuna dikkatimizi ekmektedir. Dier bir mislde de ( I T T 617, Cilt, I I , Lev. I) Ningirsu sol elinde bu silahlardan birini tutmaktadr. ematik izgilere ramen, ku ban yine tanyabilmekteyiz. Hele ortadaki keskin sap ilvesi pek bellidir. Gudea kitabelerine gre sr.ur, sr.gaz'dan d a h a stn bir silahtr. Bizim tesbit ettiimize gre, ur unsurunun manalar aratrlnca (yu karda da belirtildiine gre) " k u " kelimesi hatta "ku yuvas" ile birlikte grlmektedir. Thureau Dangin de SAK 70, 6, 49 da sar.ur'un ku olduuna iaret eder. Buna gre sr.gaz parsa ok benziyen yrtc hayvan bal silahn ad olacaktr, gaz'n ezmek, ldrmek manas gz nnde tutulmak suretiyle. 10 sag.gul: Akkad'cas sakkul: Ba kran manasna gelen bu silah hi bir tanr ile birlikte gremedik. Deimel, L da, ve bizden evvel senboller hakknda yaplan aratrmalarda gemedii iin biz buraya alp, bu silahn getii kaytlar vermei faydal buluyoruz.: U M , 9, No. 21, 2 ve 4; Lands berger, Fauna, 3 88; von Soden, ZA 44, 129, 5. 11 gamlu Sumer'cesi zubi: deogram gis.has olan bu silah bir ey krmaa veya ezmee mahsustur. (Delitzsch, H W . S 199, ve 1150) Grz manasna pek uygun gelmektedir. Bu iarete ilk defa olarak Eski Babil devrinde rast gelinmektedir. (Deimel, L, 60) Bu kadar ge bir devirde

272

MEBRURE TOSUN

ilk rnei grndne gre piktografik ilk eklinin ne olduunu tahmin etmek mmkn deildir. gis.has=gamlu. (Delitzsch, HW s, 99) Akkad'ca gamlu'nun Sumerce karl zubi''dir ((Delitsch H W , Denul, SL.) (Deimel L 60 2): Samsuiluna'nm (Ungnad Datenlisten, RLA I I , S. 184) 28.ci ylnda gis.has. bir nevi sita olarak gemektedir. Ammisadugga'nn 9. yln da da, kral, Samas'n bir heykelini elinde altndan bir zubi ile mabede diker. lu.gis.zubi.su.ul= (Deimel, .L. 60, 12), Delitzsch, HW 199) =gamlu tayan = Akk. mussipu bir rahip snfdr. Landsberger de (MSL I, 224 v.d. da) bu silah sihirbaz rahiplerin bir klt silah olarak kabul eder. T h . Dangin ise (RA 10, S. 225) de bunu orak gibi eri bir silah olarak tarif eder. Bu silahn Arkeolojik tesbiti iin henz tetkiklerimiz kafi gelmemektedir. 12 sibirru- Deimel, L 54, Delitzsch, S 639. hattu sibirri, hattu= asa ile mteradif olarak geiyor, re'u ina sibirrisu= oban, ibirri'su ile, liduksi= onu ldrd (Delitzsch, H. W.-39) obanlara mahsus bir asa, oban daya olduunu kabul ediyoruz. Unger'in zanettii gibi (RLV 5, S 418) bumerang manasna gelemez. Ayni zamanda gis.tukul=hakku-silah varyant ile de bulunduundan bir silah eididir. Bu sembol, tanr Martu veya Amurru'nun elinde gryoruz. Bu tanr tasvirine Eski Babil devri mhrlerinde ve dolaysyle Kltepenin Eski-Babil slbu mhrlerinde, pek az rast gelin mektedir. Misller: Ward, Seal Cylinders, S. 381, Fig. 38 'Godess with crook'; Prinz, Symbolik S. 129 Delaporte Louvre, T 223, Newell 226.

IV SONU Bu aratrmamzdan elde ettiimiz sonular toplyacak olursak: Walther'in tesbit ettii adlara ilveten, on iki yeni sembol ad ve ilgili tanr tesbit edilmi ve ya daha fazla aydnlanm bulunmaktadr. Gerek VValther 'in listesinde gerekse bizim tertip ettiimiz listede ad geen silah adlarn snfa ayrmann aydnlatc olaca kanaatndayz: van Buren'in tesbit etmi olduu gibi, S . N E R = u r i n n u , genel olarak almet (emblem) karl olduundan belirtici, bir vasf tamadndan dier adlardan ayr tutulmaldr. Dier adlar: a) genel olarak silah cinsine gre adlar, b) silahn cins ad, c) vasflandrc olarak verilen has ad, olarak snflandryoruz. a) gurubuna, hakku, mutu, sita, hutpal, b) gurubuna, sun. gesbu, gamlu, sibirru, basmu, iuru, marru ve sasaru, c) gurubuna da sun.tabba, sdr.ur, sr.gaz ve udbanuila silahlar girmi olacaktr. Yazl kaynaklar asndan yaplan bu aratrmann, Sumer-Babil san'atnda grlen tanr tasvirlerinin izah ve tesbitinde, bir az daha aydn latc olaca inancn beslemekteyiz.