TOPRAKLAMA DRENC HESAPLARI

sa lisu-Elektrik Yksek Mhendisi

lektrik enerji sistemleri ierisinde topraklama tesislerinin gvenlik asndan ve ebekenin teknik beklentileri asndan nemli bir yer tuttuu bilinmektedir. Canllar iin elektrik arpmas tehlikesine kar artan hassasiyetler, topraklama tesislerinin daha dikkatli boyutlandrlmasn gerektirmektedir. Topraklama tesislerinde deiik elektrot ekilleri kullanla gelmitir. Yurdumuzda ubuk elektrot yaygn olarak tercih edilirken, d kaynaklarda arlkl olarak a topraklama sisteminin daha nde geldii grlmektedir. Yine lkemizde topraklama sisteminin yaylma direncine nem verilirken, d kaynaklarda dokunma geriliminin hesaplanmas yoluna gidilmektedir. Bu yazmzda toprak yaylma direncinin hesaplanmas zerine bilgiler verilmeye allacaktr. Toprak yaylma direnci, topraklama sisteminin ekline, boyutlarna ve topran zgl direncine baldr. Topraklama tesisinin bulunduu yerdeki toprak tabakas hem dey ynde hem de yatay ynde farkl zgl direnli tabakalardan oluabilir. Toprak yaylma direncinin hesaplanmas iin eitli aratrmaclar analitik hesaplara dayanan deiik hesap yntemleri ortaya koymulardr. Bu formller ve hesap tarzlar en fazla iki dey tabakal blgelere kadar uygun sonular vermektedir.

Bilgisayar sistemlerinin gelimesi ile Sonlu Elemanlar Yntemi kullanlan bilgisayar programlar da gelitirilmitir. Analitik yntemler ve bilgisayar programlarnn karlatrlmas sonucunda iki sistem arasnda hata paynn yzde 10u gemedii grlmektedir. Bu duruma gre kk apl iler iin pahal bilgisayar programlar kullanlmas tavsiye edilemez. Analitik yntemler iinde Sverak ve Schwarz yntemleri ne karken Thapar-Gerez yntemi de dikkat ekmektedir. IEEEnin IEEE Guide for Safety in AC Substation Grounding isimli Std 80-2000 nolu yaynnda Sverak ve Schwarz yntemlerinin aklamalar verilmitir. Ayrca deiik yapda alar iin nmerik hesap rnekleri de bulunmaktadr. Hesaplarn Sverak yntemi ile yapld gzlemlenmitir. Her iki yntem aada aklanmaktadr.
Sverak Yntemi:

: Gmlm toplam iletken boyu (m) (ubuklar dahil)

A : An kaplad alan (m2) h : An gmlme derinlii (m) dir.

Schwarz Yntemi:

Bu yntemde yatay iletkenlerin ve dey ubuklarn direnleri ile bunlar arasndaki karlkl direnler dikkate alnmaktadr. R : Sistem direnci () R1 : A iletkenleri grubunun toprak direnci () R2 : ubuk grubunun toprak direnci () Rm : ki grup arasndaki karlkl diren () olmak zere, sistem direnci

Laurent ve Niemann tarafndan verilen formle a derinliini de ilave eden Sverak a eklinde yaplm bir topraklama tesisinin yaylma direncini

eklinde verilmektedir. A iletkenlerinin toplam topraklama direnci R1 LC 2a h : Topran zgl direnci (.m) : Adaki yatay iletkenlerin toplam uzunluu (m) : letken ap (m) : An gmlme derinlii (m) : An kaplad alan (m2) katsaylar

eklinde vermektedir. Burada : Topran zgl direnci (.m) R : Yaylma direnci ()

k1,k2 : Aadaki tablodan alnacak

88 elektrik mhendislii, 438. say, mart 2010

Uygulamalar: rnek-1

dir. ubuklarn toplam direnci R2 ise

LR : Bir ubuun boyu (m) 2b : ubuk ap (m) nR : Toplam ubuk says eklinde hesaplanr. Rm ubuklar ve a iletkenleri arasndaki karlkl diren ise 3m x 6m boyutunda 100 .m zgl direnci niform bir toprak ortamnda 0.5 m derinlie gmlm bir temel topraklaycnn drt kesine 2 m boyunda 2.5 cm apnda kazklar aklmtr. Ayrca temelin evresinden 1m akta ikinci bir halka topraklayc dnlmtr. Bu topraklama sisteminin eitli durumlar iin yukarda verilen her iki yntemle hesaplanan toprak yaylma direnleri karlatrmal olarak aada verilmitir.
ekil Temel topraklama D halka ilave Ara kollar ilave ubuklar ilave k2 Orta blme ilave Halka () 13.91 11.83 A () 16 9.28 9.01 9.01 8.82 Sverak () 14.27 8.42 8.15 7.87 7.73 Schwarz () 10.51 7.36 7.26 7.01 6.98

dir. k1 ve k2 katsaylar an boy/en oranna () , an gmlme derinliine (h) ve an kaplad alana (A) baldr.
K1 ve k2 katsaylar hesaplama tablosu

h 0 1/10 1/6

k1

- 0.04+1.41 0.15a+5.50 -0.05+1.20 0.10+4.68 -0.05+1.13 -0.05+4.40

rnek-2

Tablodan grld gibi k 1 ve k 2 katsaylar a alanna bal olarak verilmektedir. Belirli bir a derinlii iin katsaylar bulmak maksad ile a alanna bal deerler elde edildikten sonra bu deerlerle gerek a derinlii deeri arasnda enterpolasyon yaplarak katsaylar bulunmaldr. Grld gibi Schwarz yntemi olduka uzun hesaplamalar gerektirmektedir. Her iki yntem bir EXCEL dosyasnda dzenlenirse kolay bir ekilde kullanm imkan bulunur. Hangi yntemin daha gvenilir olduu hakknda yabanc yaynlarda bir almaya rastlanmamtr.

100 .m zgl direnli toprak ortamna, 0.5m derinlie 90mm2 kesitli iletken ile 40m x 50m boyutunda bir a yaplmas ve an 10m aralkl gzlerden olumas planlanmtr. An direnci ubuklu ve ubuksuz haller iin incelenmi sonular aada verilmitir.
Durum ubuksuz 8 ubuklu 30 ubuklu 4m boy, 30 ubuk Sverak () 1.18 1.17 1.16 1.14 Schwarz () 1.20 1.20 1.19 1.15

Grld gibi homojen ortamlarda kullanlan ubuklarn topraklama direnci zerindeki etkisi ok azdr. ki tabakal topraklarda yaplacak hesaplar ve a gzlerinde dokunma gerilimi hesaplar baka bir yaznn konusu olacaktr.

elektrik mhendislii, 438. say, mart 2010

89

Ek-A da rnek-1 iin ubuklu durumun kts verilmitir.

Ek-A
ETL TOPRAKLAMA DRENC HESAPLAMA YNTEMLER

HALKA TOPRAKLAYICI Genel forml Yaklak forml Rg=.Ln(2.D/d)/(2.D) Rg=2./(3.D) D=1.13(A) A TOPRAKLAYICI Toprak zerinde iletken plaka h = 0 Laurent ilavesi* max diren h = 0.25 * Topraklamalar ynetmeliinde verilen forml Sverak yaklam 0.25-2.5 derinlik iin A iletkenleri + ubuk boylar toplam LT Rg=/4.(/A) Rg=/4.(/A)+/L Rg=(1/LT+1/(20A)(1+1/(1+h.(20/A))) 58 m 7.01 9.01 7.87 11.83 9.33 7.15 m

SCHWARZ YNTEMNE GRE A TOPRAKLAYICILARIN YAYILMA DRENC HESABI **

Verilenler h derinlikteki elektrot evresinde zgl diren Adaki iletkenlerin toplam boyu Adaki ubuklarn ortalama boyu An gmlme derinlii (d1.h)1/2 Ksa kenar uzunluu Uzun kenar uzunluu A alan a.b ubuk says A iletkeni ap ubuk ap 0.50 m iin Enterpolasyonlu deerler '' '' '' '' Boy / En b/a A iletkenleri direnci ubuklarn direnci A ve ubuklar aras karlkl diren Toplam diren
** IEEE Std 80 -2000den alnmtr.

Hesaplananlar L l2 h h a b A n d1 d2 K1 K2 x 100 .m 50 m 2m 0.5 m (d1.h)1/2 5m 8m a.b 4 adet 0.0107 m 0.021 m

0.07 m

40.0 m2

1.17 5.03 1.60 7.27 12.68 5.80 7.01

R1 (/L)(Ln(2L/h)+K1(L/A1/2)-K2) R2 (/2nl2)(Ln(8l2/d2)-1+2K1(l2/A1/2)(n1/2-1)2) R12 (/L)(Ln(2L/l2)+K1(L/A1/2)-K2+1) Rg (R1R2-R122)/(R1+R2-2R12)

K1 ve K2 katsaylar hesab h=0 h=1/10.A1/2 h=1/6.A1/2 K1=-0.04x+1.41 K1=-0.05x+1.20 K1=-0.05x+1.13 K2=0.15x+5.50 K2=0.1x+4.68 K2=-0.05x+4.40

h K1 K2 0 1.35 5.74 0.63 1.12 4.84 1.05 1.05 4.32 0.50 m iin Enterpolasyonlu deerler 1.17 5.03

<

90 elektrik mhendislii, 438. say, mart 2010