EVLIYA ELEBI

insanlk tarihine yn veren 20 kisiden biri

lk ELK AVK

SORULARLA

ISBN 978-975-491-309-5

SUNU
Ait olduu kltre verdii nem ve dier kltrlere gsterdii deeri en iyi biimde gsterdii 10 ciltlik Seyahatname adl eseri ile Evliya elebi, insanlk tarihine yn veren 20 kii arasnda yer almtr. Eseri, yalnzca yaad dnem Osmanl toplumunun kltrel deerlerine deil, birok farkl milletin kltrel birikimine k tutmakta ve gnmze ulam veya ulaamam nice soyut/ somut kltr varl ile ilgili deerli bilgiler iermektedir. Hakknda saysz bilimsel eser ve makale yaymlanm olan Evliya elebi ve Seyahatname adl eserini bir kitapkta tm ynleri ile ve tamamen ele almak, tabii ki mmkn deildir. Bu kitabn hazrlanmasndaki temel ama, ilk anda akla gelebilecek sorulardan hareketle bylesi byk ve nemli bir ahsiyeti ve 17. yzyln birok ynden hazinesi saylabilecek bir eseri, kendi snrlar iinde tantmak ve akademik evre dndakilerin de ilgilerini ekmek veya meraklarn gidermektir. Benim iin son derece zevkli bir alma olan ve 2011 Evliya elebi Yl etkinlikleri kapsamnda daha ok da niversite genliine ynelik tasarlanan byle bir kitapk hazrlama fikri, Hacettepe niversitesi retim yesi Do.Dr. Murat Erdoana aittir. Kendisine ok teekkr ederim. inden kt ve beslendii kltr yaatmak ve korumak ilkesini her zaman kendisine misyon edinmi olan niversitemizin bu ilkeyi destekleriyle somutlatran deerli yneticisi Rektrmz Prof.Dr. Uur Erdener ve yardmclarna, kitabn bask aamasndaki katklar iin teekkrlerimi sunarm. Paylatmz Avrupa projesi erevesinde kitapn hazrlanmasna manevi destek veren British Councile, 2011 yln Evliya elebiye ayran ve bylece belki de onlarca yllk ihmali bir nebze de olsa telafi etme frsat veren UNESCOya, Hacettepe niversitesi Avrupa Birlii likileri Uygulama ve Aratrma Merkezine ve kltrel almalara verdikleri nem iin Hacettepe niversitesi Trkiyat Aratrmalar Enstits ile HDLe, ayrca Hacettepe niversitesi Basm, Yayn ve Tantm Koordinatrlne teekkr ederim. Kitap, ok sayda yaymlanm bilimsel yayn ve internette genel paylama alm siteler incelenerek ve onlardan yararlanlarak hazrlanmtr. almalarn sahiplerine verdikleri deerli bilgiler ve bu kitapta kullanlm fikirleri iin ok teekkr ederim. Son olarak, kaynaka destei, dzeltme, dzenleme vb. konularda yardmn grdm Aratrma Grevlisi Mikail Cengize ve zgn izimleriyle de destekledii gzel tasarm iin Emre Alkaa teekkr ederim. Ocak, 2011 lk ELK AVK

EVLIYA ELEBI
insanlk tarihine yn veren 20 kisiden biri
lk ELK AVK

SORULARLA

Dzenleme Mikail CENGZ

Kapak, Sayfa Tasarm ve izimler Emre ALKA www.emrealkac.com

ISBN: 978-975-491-309-5

Bask Hacettepe niversitesi Basmevi

06100, Shhiye, Ankara Tel: 0 312 310 97 90

Bask Says 1000 Ankara 2011

EVLIYA ELEBI
insanlk tarihine yn veren 20 kisiden biri
NDEKLER

SORULARLA

Gerek Ad Nedir? 1 Nerede ve Ne Zaman Dodu? 1 Nasl Biriydi? 2 Nasl Bir Dnemde Yaad? 4 IV. Murat 5 Hangi Unvan ve Sfatlar Kulland? 6 Evliya elebi Kimlerdendir? 6 Eitim Hayat Hakknda Bilinenler Nelerdir? 8 Hangi Dilleri Biliyordu? 9 Hayatn Nasl Kazand? 9 Seyahat Fikri Nasl Olutu ve Gerekleti? 9 Ne Zaman ld? 15 Evliya elebi Hangi Ynleriyle Eletiriliyor? 15 Viyanada zledii Beyin Ameliyat 17 Seyahatname Ne Zaman Yazld? 18 Seyahatname lk Ne Zaman Basld? 18 Seyahatname Yazmasnn Amac Nedir? 19 Seyahatnamede Ne Tr Bilgiler Yer Alyor? 19 Evliya elebi Yalnz Trkiye de mi Tannyor? 21 Trklerden ve Dier Milletlerden Nasl Sz Ediyor? 22 Seyahatnamede Hangi lkelerden Bahsediliyor? 22 Evliya elebinin Seyahat Program Nasldr? 23 Seyahatname Yaynlar Nelerdir? 24 Seyahatnamenin Ka Nshas Vardr? 25 Seyahatname Ciltlerinin Konular Nelerdir? 26

26 1. Cilt 27 2. Cilt 27 3. Cilt 27 4. Cilt 27 5. Cilt 28 6. Cilt 29 7. Cilt 30 8. Cilt 30 9. Cilt 32 10. Cilt 32 Seyahatnamenin Dili ve slubu Nasldr? 34 Evliya elebi Yalnzca Bir Seyyah mdr? 34 Bir Tarihidir 35 Hezarfen Ahmet elebi 36 Lgar Hasan elebi 37 Bir Halkbilimcidir 42 Bir Mzisyendir 44 Bir Ressamdr 45 Bir Haritacdr 45 Bir Dilbilimcidir 47 Bir Zanaatkr ve Mimardr 49 Bir Savadr 50 Bir Gurmedir 54 Evliyann Seyahatnameden Baka Eseri Var mdr? 54 Dnya Edebiyatnda nemli Seyahatnameler 55 Seyahatname Neden nemlidir? 56 nsanlk Tarihine Yn Veren 20 Kii Kimdir? 57 2011 Yl Neden Evliya elebi Yldr?

Gerek Ad Nedir? Evliya elebi ile ilgili bilgiler ounlukla kendi eseri olan Seyahatnameden elde edilmitir ve bu eserde de ad Evliya elebi* olarak getii iin, bunun dnda bir ad olup olmad bilinmemektedir. Bir gre gre babas, devrin byk imamlarndan Evliya Mehmed Efendiye ok sayg duyduu iin olunun ismini Evliya koymutur; dier bir gre gre ise Evliya kendisi hocasna saygsndan bu ismi almtr.

Nerede ve Ne Zaman Dodu? Seyahatnamede geen ve kendi azndan ifadelere dayanan bilgilere gre Evliya elebi, 25 Mart 1611 tarihinde, stanbul, Unkapannda domutur.

Unkapan 17.yy.

Evliya, ermi; elebi ise grgl, terbiyeli, olgun (kimse) anlamndadr (TDK).

elebi, eserinde kendisinin de bir kahraman olduu olaylardan anlald kadaryla uysal yaradl, zeks, gelimi mizah gc ve kltr sayesinde girdii ortamlarn neesi olan ve aranan sevimli bir kiidir. Ancak btn bu zellikleri onu, grd olumsuzluklar eletirel bir dille aktarmasndan geri koymamtr. Zengin bir hayal gcne sahip olduu, Seyahatnamenin slubundan anlalan Evliya elebi, servenci ruhunu da seyahatlerle beslemitir. Geleneklerine bal ve dier Osmanl adalar gibi, kendi kltrnn stnlnden emin olan inanl bir Mslman olmas, onu yabanc dnyalar ve becerileri tanmaktan alkoymamtr. Saf bir dindarln yan sra tipik bir 17. yzyl Osmanls olarak hatr saylr bir hogrye sahiptir. Eserinde, kiliseleri ziyaret ettiini anlatmakta ve Hristiyan dua metinlerini aktarmakta, ayrca konuklar iin evinde yasaklanm iki ve uyarc hazr bulundurmakta - bu gibi maddeleri kullanmad anlalan bir kii olarak - saknca grmeyen Evliyann dar grl olamayaca ortadadr (Karamuk, 1997). Ancak kimi kaynaklarda onun, Ktahyann gnmzde Saray Mahallesi diye bilinen Zeryen Mahallesinde doduundan da bahsedilir.

Nasl Biriydi? Senelerce at zerinde seyhat etmi olmas, cirit oynadn ve iyi silh kullandn belirtmesi, Evliya elebinin evik ve salkl bir yapya sahip olduunu gstermektedir. Birok savaa katlm, ata iyi binen, sras geldii zaman yaman dven bir sava olarak birok kez lm tehlikesiyle yz yze gelmi, fakat ince zeks, hazrcevapll ve gler yz ile bu lm tehlikelerinden yakasn kurtarmay baarm biridir. Evliya elebi, saray hayatn tanm ve iyi imknlarla bu hayatn bir paras olabilecekken hibir makam hrsna kaplmamtr. O, mrn gezmeye, yeni yerler ve insanlar tanmaya vakfetmitir.

Nasl Bir Dnemde Yaad? Bu benzersiz Osmanl gezmen ve anlat ustasnn yaad yllar (1611-1683/84) IV. Muradn ve Kprl sadrazamlar Mehmed ile Fazl Ahmedin ynetimleri altnda i politikada iki defa toparlanabilmi olan Osmanl mparatorluunun duraksama dneminin sonlarna rastlar.

Evliya elebinin doumundan lmne kadar 6 Osmanl padiah grev yapmtr: Ahmed I. (1603-1617) Mustafa I. (1617-1623) Osman II.(1618-1622) Murat IV. (1623-1640) Ibrahim I. (1640-1648) Mehmed IV. (1648-1687) Evliyann ilk genlik yllar stanbulda IV. Murat dneminde gemitir.

IV. Murat
Babas: Sultan 1. Ahmed Annesi: Ksem Sultan (Mahpeyker) Doum Tarihi: 27 Temmuz 1612 Tahta k: 10 Eyll 1623 lm: 19 ubat 1640 gecesi IV. Murat 12 yanda hkmdar olmu ve hkmdarlnn ilk yllar karklk iinde gemitir. 22 yalarna geldiinde devlet ynetimini eline alarak slahatlara balamtr. craatlarnn bazlar unlardr: stanbuldaki yenieri zorbalarn ortadan kaldrmak, iki ve sigaray yasaklamak, kahvehaneleri kapatmak ve bu yolla asayi ve gvenlii salamaya almak. 17. yzyl imparatorluk iin ynetim uygulamalarnn yozlamasyla el ele giden, ekonomik ve toplumsal skntlarn yaygn olduu bir adr. Anadolu Cell ayaklanmalaryla sarslrken, stanbul zaman zaman Yenierilerin ve deiik saray hiziplerinin atma alanna dnyordu. ran ile ak atmann Kasr- irin antlamasyla (1639) geici olarak son bulmasndan rahatlayan Osmanl mparatorluu Venedike, Lehistana ve Alman mparatoruna kar daha geni apta sava giriimlerine ynelmitir ki bu siyaset kinci Viyana kuatmasyla doruuna ulamtr (Karamuk, 1997). IV. Murad dneminde 1633te stanbulda byk bir yangn km ve stanbulun % 20si yanmt. Bu sebeple IV. Murat yangnlara sebep olduu gerekesi ile ttn ve iki iilmesini yasaklad. Tebdil-i kyafet ederek ( kyafet deitirerek) stanbulu gezer ve yasaa uymayanlar cezalandrrd. Anadoluda kan Celali isyanlarn bastrdktan sonra ran seferlerine karak Badat alm ve bylece devletin i ve d durumunu dzeltmitir. Yenieri Ocan dzene sokmu ve maliyeyi de nispeten dzeltmitir. IV. Murat devletin duraklamasnn nedenlerini aratrp sorunlara kesin zmler bulmak amacyla devlet adamlarna raporlar hazrlatm ve Koi Beyin raporlar dorultusunda slahatlar yapm, ancak gen yata lm slahatlarn yarm kalmasna yol amtr.

Hangi Unvan ve Sfatlar Kulland? elebi, Evliyann en bilinen unvandr. Bazlar Efendiyi de kullanr. Kendisi ise mcerred (bekr, aile balar olmayan), dervi veya fakir, bir de b-riy (riyakr olmayan) sfatlarn kullanr. Bazen de hezar-aina (bin tand olan) ile alfte ve afte (uysal, hogrl ve arsz) der (Dankoff, 2010, s. 139). Evliya, eserinde kendisinden (Seyyah- lem ve nedim-i beni dem Evliya-y b-riy) yani (Dnya gezgini, insanolunun dostu, riyasz Evliya) diye bahseder. Evliya elebi Kimlerdendir? Evliya elebi, Seyahatnamesinin altnc cildinde, aile kknn Ahmet Yesevye kadar ulatn yazmaktadr.

MELEK AHMET PAA CAM Urfa Kap yaknnda yer alan cami, 1587-1591 yllar arasnda Melek Ahmet Paa tarafndan yaptrlmtr. Renkli kesme tatan (siyah- beyaz) inaa edilen yapnn i mekan 16.yzyl Osmanl inileri ile bezelidir.

DULLARLA YETMLERDEN BEDDUA ALAN SADRAZAMIN GEMS BATTI Sadrazam Melek Ahmed Paa, devlet hazinesinin deme gl ierine girmesi zerine 1651de dullarn, yetimlerin ve din limlerinin maan keserek paray orduya aktard, kendisine Beddua alyorsun, bu iin sonu iyi olmaz diyenlere de kulak vermedi. Ama uursuzluk sylentileri ok ksa bir mddet sonra doru kt ve Paann emriyle ina edilen o gnlerin en byk kalyonunun denize indirilmesi treninde tam bir facia yaand. Kalyon devrildi, 50 denizci hayatn kaybetti ve btn bunlarn zerine Melek Ahmed Paa da azledildi. SULTAN Drdnc Mehmed dneminde ekonomik sknt yznden 1651de dul, yetim, ulema, dervi ve eyhlerin devletten aldklar maa denmedi. Bir sre sonra dnemin sadrazam Melek Ahmed Paann yaptrd kalyonun denize indirilirken batmas, halk arasnda rzk kesilen mazlumlarn ah kt diye yorumland Trk nesrinin byk ismi Evliya elebinin days olan Melek Ahmed Paa, 5 Austos 1650de sadrazamla getirildii zaman, ekonomik sknt had safhadayd ve askerin maa bile denemiyordu.
29 Ekim 2009 / Hrriyet Murat Bardaknn Ramazan adr

Sleymn Hn aleyhir-rahmet vel-gufrn rhiyn ve bu gazlarda bulunan pederimiz Ser-zergern- Dergh- l, yan Derv Mehemmed Zll ibn Kara Ahmed ibn Kara Mustaf ibn Yavuz Er ibn Ece Yakb ibn Germiynzde Yakb il Trk-i Trkn Hoca Ahmed-i Yesev ibn Muhammed Hanef ve il mm Zeynel-bidn ve ibn mm Hseyin ve ibn mm Ali ve Ftmatz-Zehr ve bizzt cedd-i zmmz Hazret-i Rislet-penh rhiyn Allh rzsyn el-Ftiha maas-salavt.

Atas Ece Yakup, Osmanllarn atas Erturul ile birlikte Maverannehrdeki Mahandan gelmi, ya da Ktahyada domutur ve Sultan Orhann stkardeidir (Dankoff, 2010, s. 44). Evliya elebinin ailesi, stanbulun fethinden sonra Ktahyadan buraya gelip Unkapan yresine yerlemitir. Babas Dervi Mehmed Zll, I. Sleymandan I. Ahmede kadarki padiahlarn kuyumcubalnda bulunmu ve seferlere katlmtr. Annesi hakknda pek bilgi olmamakla birlikte, sarayla balantsnn anne tarafna dayand bilinmektedir. Evliya elebiye devlet kapsnda memuriyet verilmesine araclk eden Silhtar Melek Ahmet Paa, kimilerine gre days, kimilerine gre ise Evliyann teyzesinin kocasyd.

elebi, Seyahatnamede Mahmud adnda bir erkek kardeinden ve isim vermeksizin birka kz kardei olduundan bahsetmektedir. Evlenmedii ve ocuu olmad tahmin edilmektedir.

Hangi Dilleri Biliyordu? Eserinden anlald kadar ile Trkeyi dzgn, etkili ve sanatsal kullanabilme becerisine sahip olan Evliya, Enderunda Arapa, Farsa ve Rumca; babasnn arkada Simyon Ustadan ise Latince ve Yunanca renmitir. Hayatn Nasl Kazand? Ailesinin maddi durumu iyi olduu iin pek geim sknts ekmemi olan Evliya, Enderun eitiminden sonra saraya mushib (sohbeti, sohbet arkada) olarak kabul edilmi ve daha sonra da aylk 40 ake* ile sipahiler** zmresine katlmtr. Seyahatlerinin byk bir ksmn da resmi grevli sfatyla gerekletirmi veya eitli grevler iin gittii lkeleri seyahatinin bir paras olarak deerlendirmitir. Deiik alanlarda grev yapmtr. Sesinin gzel olduu bilinen elebi, ark-gazel okur, ezana kalkar, imam bulunmad durumlarda namaz kldrrm. Gler yzl, hosohbet, kimsenin kalbini krmayan, herkesle ho geinen bir kii olduu iin de ksa bir zamanda sarayda n yapmtr. Bylece, 1630 ylnda balayan sarayla balants inili kl olsa da son zamanlarna kadar srmtr. Katld pek ok savatan ald ganmetler, verilen hediyeler
* **

ve gezdii yerlerde yapt ticretten elde ettii para ile de rahat bir hayat srmtr. Seyahat Fikri Nasl Olutu ve Gerekleti? Evliya elebinin seyahate olan meraknn babasnn anlatt son derece ilgin ve macera dolu yklere dayand, yakn evrelerinde bulunan ok renkli ve bilgili tandklarn da bunda katks olduu kabul edilmektedir. Evliya elebi, Seyahatnamede seyahatlere balama yksn bir ryaya dayandrr. Simgesel motifler barndran ve babasna seyahat fikrini kabul ettirmeye ynelik kurgulanm olan rya, eserin balarnda kendi azndan anlatlmaktadr. Evliya elebi, 19 Austos 1630 gecesi, rysnda, Yemi skelesindeki Ahi elebi Cmiinde* kalabalk bir cemat arasnda Peygamber efendimizi (sallallah aleyhi ve sellem) grm, huzruna varnca; efat y Reslallah! diyecekken, heyacanla; Seyhat y Reslallah! demitir. Peygamber efendimiz de tebessm ederek bu gence hem efatini mjdelemi, hem de seyhati ihsn etmi, orada bulunan Sad bin Eb Vakkas da gezdii yerleri ve grdklerini yazmasn tavsiye etmitir.

Eitim Hayat Hakknda Bilinenler Nelerdir? Seyahatnamedeki dank bilgilere gre Evliya, eitiminin ilk aamasnda daha ok babasnn Unkapan pazar yerindeki dkknna gelen bilgili ve ok ynl tandklardan yararlanm, daha sonra Unkapannda Fil Yokuundaki Hamid Efendi Medresesinde, yedi yl eitim grmtr. Bu arada Sdizde Drlkurrsna giderek Kurn- Kermi ezberlemi ve babasndan da zamnn gzel sanatlarndan olan hat, nak, tezhib renmitir. Ancak 1635 ylnda, akrabas Silahdr Melek Ahmed Paa vastasyla Ayasofya Cmiinde IV. Murad Han ile tantrlan Evliya elebi, yksek seviyede devlet ve bilim adamlar ile st rtbeli askerlerin yetitii Endern Mektebine* kabul edilmitir.

Endern Mektebi: II. Murad zamannda kurulup, zamanla eitli deiikliklere uramakla beraber Osmanl Devleti'nin son zamanlarna kadar (1908) varln srdren bir saray okuludur. Hristiyan ailelerden devirilen ocuklarn zek ve gsterilileri saraya alnarak zel bir ekilde yetitirilirlerdi. Fatih Sultan Mehmed dneminde gelitirilmitir. Endern mektebine alnan ocuklara, Kur'an- Kerim, tefsir, hadis, kelm gibi dini dersler, edebiyat, ina (iir), dil bilgisi, Arapa, Farsa gibi dil ve edebiyat dersleri ve matematik, corafya, mantk gibi msbet ilimler dersleri okutulurdu. Bir taraftan da Osmanl saray gelenei ve grgsyle, protokol kaideleri ve brokratik iler retilirdi. Bunlarn yannda eitli sanat kollarnda beceriler kazandrld gibi sportif faaliyetlere de yer verilirdi.

Kk gm para. Osmanllarda tmar sahibi bir snf atl asker (TDK). *** Ryada kendisini grd cami (Ahi elebi Camii) Yemi skelesindedir. Bugnk Galata Kprsnn Eminn ayanda sol taraftadr. Bu cami 2005 ylnda restore edilmitir.

stanbulda hanemde bir gece uykuya dalmtm. Birden bire kendimi Yemi iskelesi yannda bulunan Ahi elebi Camiinde grdm. Camiinin ii nur yzl bir cemaatle dolup tamt. Ben de bu camiinin iine girerek minberin dibine diz kp oturdum. Bu nur yzl pirleri hayranlkla temaaya daldm. Fakat bunlann kim olduklarn anlayamamtm. Nihayet yanmda bulunan bir zata sordum: -Benim sultanm, ism-i erifinizi ihsan buyurur musunuz? dedim. O zat, Kemankelerin Piri Sad ibni Ebi Vakkas olduunu syledi. Derhal elini ptm. Yine: -Sizin yannzdaki zatlar kimlerdir? diye sual ettiimde: Sahabe-i Kiram ve Ensar Hazretleridir dedi. O tarafa baktm. Bu zatlar sra ile Hazret-i Ebu Bekir (ra), Hazret-i mer (ra), Hazret-i Osman (ra), Hazret-i Ali (ra) idiler. Bunlar doya doya seyredip taze can buldum. Mihrapta ise Kinatn Efendisi Peygamber Efendimiz Aleyhisselt vesselam oturmakta idi. Biraz sonra yanmda oturmakta bulunan Sad bni Ebi Vakkas Hazretleri elimden tutup beni Peygamber Efendimizin huzuruna gtrd ve dedi ki: k sdkn ve mmet-i mtakn Evliya kulun efatin rica eder. Ben de derhal Hazret-i Peygamberin dest-i mbareklerini bs ettim. Fakat heybetlerinden ok korkarak titredim. Kendilerine: efaat ya Resulallah! diyeceim yerde: Seyahat ve Resulullah! diyi verdim. Cenab- Peygamber derhal tebessm ettiler. Seyahatlerimin hayrl olmas iin Fatiha dediler. Bundan sonra sra ile Eshab- Kiramin ellerini birer birer ptm. Cmlesi: Seyyh- lem ve ferd-i beni dem ol! diye dua ettiler. Ben de Ahi elebi Camiinden dar ktm. Sabah olup uyannca bir abdest alp bu ryam tabir ettirmek zere Kasmpaada brahim Efendi Hazretlerine gittim. Bu zat bana: Sen byk bir seyyah olacaksn! buyurdu. Ben de bundan sonra seyahata kp grdklerimi yazmaya baladm.

Hulsa-i menm Sad- Vakks talmiyle ed-y hidmeti tamm edp Hazret-i Rislet mihrbda savt- muhrik ile uzzl makmnda bir Ysn-i erf ve sre-i z ce ve sre-i muavvezeteynleri bit-tamm tilvet edp Bill Ftiha deyp Hazret mihrbda aya zre dururken hemn Sad- Vakks hazretleri destimden yapup huzr- Hazrete gtrp; k- sdkn ve mmet-i mtkn Evliy kulun efatin ric eder deyp Hazrete gtrp Mbrek dest-i erflerin bs eyle deyince bk-ld olup mbrek dest-i erfine ksthne leb urup mehbetinden, efat y Reslallh diyecek mahalde hemn Seyhat y Reslallh demiim. Hemn Hazret tebessm edp efat ve seyhat ve ziyret ve Allhmme yessir bis-shhati ves-selme deyp Ftiha dediler. Cmle Sahbe-i kirm Ftiha tilvet edp cmle huzzr- meclisin dest-i erflerin bs ederdim. Ve her birinin hayr dusn alup giderdim. Kiminin dest-i erfi mk gibi, kimi amber ve kimi snbl ve kimi gl ve kimi reyhn ve kimi zaymurn ve kimi benefsec, kimi karanfl gibi kokard. Amm bizzt ryiha-i Hazret-i Resl zafern- verd-i handn gibi kokard. Ve mbrek sa elin bs etdimde gy pembe-misl kemiksiz bir dest-i erf idi. Amm sir enbiynn dest-i erfleri ayva ryihas kokard. Hazret-i Ebbekir es-Sddkn dest-i erfleri kavun gibi emm olunurdu. Hazret-i mer ke-ryihatil-amber gibi idi. Hazret-i Osmn benefe gibi ryihas var idi. Hazret-i Al ke-ryiha-i ysemen idi. mm Hasan karanfl gibi mm Hseyin verd-i ebyaz gibi kokard. Rdvnullhi Tal aleyhim ecman. Bu hl zre cemi huzzr- meclisin dest-i erflerin bs edp yine Hazret-i Rislet bir Ftiha deyp cmle Ashb- gzn savt- al ile sebl-mesnyi tilvet edp hemn Hazret-i Rislet-penh mihrbdan Esselam aleykm ey ihvnn deyp cmiden tara revne olunca cmle Sahbe-i kirm hakre gn-gn hayr du ve iltiym etdiler. Ve cmiden kup gitdiler. Hemn Sad- Vakks hazretleri belinden sadan karup hakrin beline kuadup tekbr edp; Yr sehm [] kavs ile gaz eyle ve Allhn hfz [u] emnnda ol ve mjde olsun sana bu meclisde ne kadar ervh ile grp dest-i erflerin bs etdinse cmlesini ziyret etmek myesser olup seyyh- lem ve ferd-i dem olursun. Amm get [] gzr etdin memlik-i mahrseleri ve kl- bldnlar ve sr- acbe ve garbeleri ve her diyrn memdht, sanyit, meklt [] merbtn ve arz- beledi ve tl- nehrlarn tahrr edp bir sr- garbe eyle. Ve benim silhmla amel edp dny ve hiret olum ol. Tark-i hakk elden koma, gll [u] gdan ber ol, nn u nemek hakkn gzle, yr- sdk ol, yaramazlarla yr olma, eyilerden eylik ren dey vaz [u] bendler edp ve alnm bs edp Ah elebi cmiinden tara kup gitdiler. Hakr mebht olup hb- rhatdan bdr olup; y bu benim vkam mdr, yohsa vk- hlim midir, yohsa ry-y sliham mdr dey gn-gn tefekkr ile inirh- sadr [ve] zevk-i derna nil oldum. Badehu ales-sabh pk bdest alup salt- fecri ed edp slmboldan Ksmpaaya ubr edp muabbir brhm Efendiye rymz tabr etdirp; Cihn-r ve lem-get seyyh- lem olup hsn-i htime ile iin itmm bulup Hazretin efati ile dhil-i huld-i bern olursun dey tebr edp el-Ftiha dedi. Andan Ksmpaa Mevlevhnesi eyhi Abdullh Dedeye varup dest-i erflerin bs edp vkam anlara dahi tabr etdirdim. On iki immn destin bs etmisin, dnyda hmm olursun. Aere-i Mbeere ellerin pmsn, dhil-i cinn olursun. r-yr- gznin yed-i mbreklerin bs etmisin, dnyda cemi pdihlarn eref-i sohbetleri ile merref olup nedm-i hslar olursun. Ol kim Hazret-i Risletin cemlin grp dest-i erflerin takbl edp hayr dusn almsn, sadet-i dreyne vsl olursun. Ve Sad- Vakksn nashat zre ibtid bizim slmbolcuazmz [8a] tahrr etmee bezl-i himmet edp var makdrun sarf eyle, El-mukadder kin fehvsnca sana dahi takdr olan nasbin elbette gelir dey yedi cild tevrh-i ktb-i muteber-i nefse ihsn edp Yr iin rst gele, el-Ftiha deyp du-y hayrlar ile behre-mend olduk.

10

11

O gn, znt iindeki evimize varp babam ile annemin mbrek ellerinden ptm. Huzurlarnda el balayp durduumda, aziz babam buyurdu ki: Safa geldin, Bursa seyyah! Safa geldin! Hlbuki ne tarafa gittiimden kimsenin haberi yoktu. Babama: Sultanm, Bursada olduumu nereden bildiniz?. Sen, Are gn kaybolduun mbrek gecede du ettim. O gece rymda seni grdm. Bursada Emir Sultan Hazretlerini ziyaretle seyahat rica edip alyordun. O gece benden nice Evliyalar rica edip seyahata gitmen iin izin talep ettiler. Ben dahi o gece cmlenin rzasyla sana izin verdim. Gel imdi oul! Bundan sonra sana seyahat grnd. ALLAH mbrek eyliya! Ama sana bir nasihatim var.
Ahi elebi Cmii Restorasyondan nce

O anda elimden yapp huzurunda diz ktrd. Sa eliyle sol kulama skca yapp; Oul!.. yi adn kt yapma ve ktlerle arkada olma, zararn ekersin. leri yr, geri kalma! Tarla basma! Dost malna gz dikme! Komadn yere el uzatma! ki kii syleirken dinleme! Davetsiz bir yere varma! Sr sakla! Bir mecliste dinlediin szleri sakla! Evden eve sz tama! Kimseyi knama, ekitir-me! Gzel ahlk sahibi ol! Herkesle iyi gein! Kimseye dil uzatma! Senden ulularn nnden gitme! htiyarlara hrmet et! Daima temiz ol! Haram eylere kar perhizkr ol! Arkadalk ettiin vezirlere, limlere, halka varp, her an, dnya iin bir ey ricasnda olma ki, senden nefret etmesinler, sana souk davranmasnlar! Eline giren mal israf etme! Kanaatle gein! Salk ve hastalkta lzm olur! Dnyalk akay yiyecek, iecek iin muhafaza edip namerde muhta olma!

Restorasyondan Sonra

Cmle ziyaretghlar ve her diyarn konak yerlerinden olan l ve ovalar, yksek dalar, aalar ve acayip kayalar, ibretle seyredilecek eserlerini, kalelerini, ulularn yazarak Seyahatname namyla bir kitap yaz! tlerimi de kulana kpe yap!.. Deyip, enseme pehlivanca bir sille vurdu, kulam burup; Yr, akbetin hayrola! dedi.

Evliya elebi, ryasn Kasmpaa Mevlevihanesi eyhi Abdullah Dedeye anlatmtr. eyh, bu ryann hayrl olduunu ve mutlaka seyahate kmas gerektiini tavsiye etmitir. Babas, Evliya elebinin stanbul dna kmasna uzun zaman kar koymu ve izin vermemitir. Acak 1640ta, eski dostu Okuzde Ahmed elebi ile gizlice Bursaya giden Evliya elebinin bu yolculuu bir ay srm, dnnde artk olunu tutamayacan anlayan babas, seyahate kmasna izin vermitir.

12

13

Ne Zaman ld? Hakr dahi bin elli Saferl-muzafferinin yigirmi beinci gn Belde-i Tayyibe yan slmbola dhil olduk. Ol gn hne-i gam-gnimize varup peder u mderlerin dest-i erflerin bs edp huzrlarnda el balayup karr etdiimizde peder-i azzimiz eyitdi, Saf geldin Bursa seyyh, saf geldin dey buyurdular. Hl ki bir cnibe gideceimden bir kimesnenin haber [u] gh yok idi. Hakr pedere eyitdim, Sultnm, hakrin Bursada idiimiz neden bildiniz dedim. Buyurdular kim, Sen bin elli Muharreminin yevm-i arasnda gib olduun leyle-i mbrekede nie ediye-i messire tilvet edp ve sre-i inn ateyny bin kerre krat edp ol gice vkamda seni grrm. Bursada Emr Sultn hazretlerin ziyret edp rhniyyetinden istimdd taleb {idp} seyhat ric edp bk ederdin ve ol gice bana nie kibr- evliyullahlar ric edp senin seyhata gitmen in izin taleb etdiler. Ben dahi ol gice cmlenin rzsyla sana destr verp Ftiha tilvet etdiler. Gel imdi oul, imden ger sana seyhat grnd. Allah mbrek eyleye. Amm sana nashatim var dey elimden yapup huzrunda ber-zn oturup sa eliyle sol kulama berk yapup nashate ze etdi. Pendnmei pederi bzrgvr : Oul, dem yohsul olur, Besmelesiz tam yime. Ser verecek szn var ise sakn avretine deme. [241b] Cnb olup yemek yime. Esbbn skn stnde dikme,. yi adn keme takma ve keme yolda olma zararn ekersin. Yr ileri gzm, kalma geri. Alay bozma, tarla basma, yrn pyine sarkma. Komadn yire el uzatma. ki kii syleirken dinleme, nn u nemek hakkn gzet, n-mahreme nazar edp ihnet etme,. Davetsiz bir yire varma, varrsan emn [] emn yirde ehl-i rza var. Mahrem-i esrr ol, her meclisde istim etdiin szleri hfz eyle. Evden eve msferet edp sz gezdirme, zemm nemm gybet u mesvden r ol. Halk ol,
* **

herkesle hsn-i lfet edp lecc ve zebn-drz olma. Senden ulular nnde gitme, ihtiyrlara riyet et. Dim thir olup her muharramt- menhiyytdan perhizkr ol. Evkt- hamseye mdvemet edp salah- hl ile mukayyed olup ilme megl ol. Beyt-i nashat: Sormaa ey yr, eyleme gel r Anla ne kim var ilm-i tamm Frsiyi bilgil, ehlini bulgl Afsah- ns ol, Arb u Acam Vakt-i namaz et, Hakka niyz et Hlk yd et, gzle imm Bildiin ret, dersini fikr et Eyleme hi red, hs u avm lme hars ol, ule ens ol Ehl-i cels ol, grme mell Damla-be-damla, gl olur anla Szm dinle, temm kelm Ve oul dny cihetinde nashatim oldur ki, dim sebk-rh olup ank-mereb ol kim hem cels, hem ens olduun vzer ve vkel ve ayn- kibrlara varup her br cihet-i dny in bir ey ricsnda olma kim senden nefret edp istiskl etmeyeler. Rz lokmasna kanat eyle, eline giren ml dahi isrf etme, kanatle gein, el-Kanat kenzn l yfn * demiler. Salk ve sayrlkda {lzm olur}, dnylk akeyi lokma ve hrka in hfz edp nmerde muhtac olma. Beyt: Dmana kalrsa kalsn dosta muhtc olma tek **

Evliya elebinin ne zaman ld ve mezarnn nerede olduu bilinmemektedir. Bir ksm aratrmac onun 71 yalarnda, 1682 yllarna doru stanbulda ldn; bir ksm aratrmac ise 1682de Msrdan dnerken yolda ya da stanbulda ldn belirtmektedir*. Evliya elebi Hangi Ynleriyle Eletiriliyor? Seyahatnamenin gvenilirlii ile ilgili ciddi tartmalar vardr. Bunun en nemli nedeni de Evliya elebinin abartmalara ok yer vermesi, zaman mefhumunu kurgularyla gereklikten karmas vb. slup semi olmasdr. Bu durum da eserin ieriine ynelik gven duygusunu zedelemektedir. Hatta Evliya elebi, abartlaryla dillerde dolamakta, alay edilmekte ve gizlice aalanmaktadr.

2.Kitap

Kanaat tkenmez bir hazinedir. Beytin burada yazlmayan ilk dizesi yledir: Pran isrf eylemekden kendini pek sakla pek
*

Hatt efvh- nsda darb- meseldir kim bir dervie Kanden gelirsin?, derler? Berf rahmetinden gelirim, der. Ol ne diyrdr, derler; sovukdan Ere zulm olan Erzurmdur, der. Anda yaz olduuna rst geldin mi, derler? Dervi eydr: Vallahi on bir ay yigirmi tokuz gn skin oldum, cmle halk yaz gelir derler, amm grmedim, der. Hatta bir kerre bir kedi bir damdan bir dama pertb ederken muallakda donup kalr. Sekiz aydan Nevrz- Harzemh geldikde mezkr kedinin donu zlp mrnav deyp yere der. Mehr latfe-i darb- meseldir. Amm hakkatl-hl bir demin eli ya iken bir demir presine yapsa derhl mncemid olup elinden demir ve demirden eli kopmak ihtimali yokdur. henden eli bin h- serd ile hals ederse eli ayasnn sehl derisi hiyle hende kalr. Bu iddet-i ity diyr- Azakda ve Det-i Kpakda erban ve zemherr geirdik, byle keskin k grmedik. 2. Kitap

14

Baz aratrmaclara gre ise, Seyahatnamede anlatlan olaylarn tarihlerine dayal olarak, Evliy elebi 1683 ylnda yayor olmaldr.

15

stedii zaman en az Batl gezginler kadar gereki olabilen, bazen onlardan daha etkin akl yrtebilen elebinin, abartmaya dayal slubunu bilinli olarak setii de dnlmektedir. Halil nalckn En byk sosyal tarihi diye tarif ettii Evliya elebinin bu byk eseri iin Ahmet Hamdi Tanpnar Be ehirinde Ben Evliya elebiyi tenkit etmek iin deil, ona inanmak iin okurum ve bu yzden de daima krl karm. der. Evliyann eserinde anlatt olaylarn hepsine ahit olup olmad da ok tartlmaktadr. Bir ksm olaylarn daha ok hayal mahsul olduu tahmin edilmekte ve gittiini syledii baz yerlere aslnda gitmedii de tartlmaktadr.

Gel bak gr bu ben demnbir nn-pre in hl-i diyergnunu, dedikde hakr dahi ilerice vardkda azma ve burnuma koyun makremesin koyup mecrh herfin kellesi iine nazar etdim. Azamet-i Hud garp insnn beynisi kaf iinde gy tavuk yumurtasndan yavrusu henz km gibi bir ku yavrusu gibi bzlm ba ve gzleri ve burnu ve kanatlar ile bzlm durur, amm zerinde bir kalan deriden zarf, yan bir beyz zar var. Cerrhba hakrin azna makrameyi koyup kaf iine baktmdan eytdi: Nin azn ve burnunu makrame ile kapayup bakarsn, dedikde hakr eyitdim: Belki bakarken y aksram y ksrp nefes alup verirken herfin kellesi ire rzgr girmesin dey azm ve burnum kapadm, dedikde cerrh eydir: ferm sad brekallh ite sen bu ilme mukayyed olsan std- kmil cerrh olurdun ve imn- nazar ile takayyd edp bakdndan bildim ki bu dnyda ok ey grmsn, deyphemn acele ile mecrh herfin beynisi yanndan bir ifte ile kurumu alup bir sar snger gibi ey ile kurumun bu kadar zamndan ber durduu yerdeki uyuuk kanlar ve sar sulu ahltlar cmle snger ile alup sngeri arp ile yaykayup yine kaf iini ve beyni etrflarn pk pkze silp hemn yine acele ile kafy yerine koyup depesinden ve enesi altndan yass kaylarla muhkem sarup meydn- mahabbete bir kutu getirp kodu.

Derbeyn kemli cerhat stdn Bu mecrh kefere ne lr ne il pezr olur. hr- kr kral eydir: Benim ecddlarmn dr- iflarnda bu kadar vazfe-i muayyene yer cerrh- kmiller ve fassd- miller var. Elbette benim bu akrabma bir d-i dev etsinler, yohsa cmlesini kat- erzk ederim, dedikte stifani deyrinin cerrhbas ilac edecek olduun hakr istim edp cerrhbay varup hsn-i lfet etdikte ol n mecrh kefereyi getirp bir rpl serr-i harr zre darr-misl am gibi yatrdlar, amm ba Adana kaba gibi cmle imi. Hemn hekmba cmle kefereleri tara kovup bir hddm ve Hakr ile bir ss cml odada kalup hemn mecrha bir Filcn zafern gibi bir su iirp kefere kendden gep mest-i medh olunca oda ire bir mankal te Yakup bir kede kodu ve hemn ol n mecrhun vcdun hekmin hddm kucana alup cerrh mecrhun bana kelle-p Kenr olan yerin etrfna bir dizge ba gibi bir tasma kay balayup bir keskin usturay eline alup herf-i mecrhun nne cerrhba oturup herfin alnnn derisin iki kulaklarna varnca bann derisin izp sa kula yanndan deriyi sehel yzp kaf kemii bembeyz nmyn olup zerre kadar bir katre kan aktmad. Hemn cerrh mecrhun kulandan ileri akak tabr etdikleri yerden kafnn en yerinden kafy sehel delp bir demir mengane sokup menganenin burmasn burduka herfin kellesi t u derisi izilen yerden kelle-p kadar kafs kalkmaa balayup herf-i mecrh sehel hareket etdi. Andan yine menganeyi burduka herfin kellesi kaba bi-emrillhi tel kellenin di di kined yerlerinden alup kelle iinde beyni enseden tarafa nmyn olup kellenin ii kulaklar mbeynine dek sulu kan ve smk gibi baz ahlt ile meml olup beyni yannda tfeng kurumu kzyle durur. Meer be dirhem akmakl tfeng kurumu imi, beyninin zar yannda durup krmz kan ile mlemma olup durur. Hemn std- kmil cerrh hakre eydir:

Viyanada zledii Beyin Ameliyat Evliya elebi, Viyanada ahit olduu ve izlemesine izin verildiini belirttii bir beyin ameliyatn aadaki biimde anlatmaktadr: Kefereyi (kfiri) drt ayakl ipekli bir sedir zerine yatrdlar. Ba Adana kaba, burnu Mora patlcan gibi imiti. Hekimba cmle kefereleri dar koup mecruha (yaralya) hemen safran gibi bir su iirip onu kendinden geirdi. Hizmetkar mecruhu kucana alnca hekim adamn bann takke kenar yerin etrafna tasma-kay balad. Bir keskin ustura alp, herifin alnnn derisini iki kulaklarna kadar izip sa kula yanndan deriyi biraz yznce kafa kemii bembeyaz grnd.

16

17

Cerrah hemen akaktaki ek yerinden kafay delip bir demir mengene sokup burmaya balad. O burduka herifin kellesinin kapa takke gibi kalkmaya balad. Allahn emriyle kelle di di kenet yerlerinden ald. inde beyninin enseden taraf grnd. Kellenin ii kulaklara kadar sulu kan ve smk gibi baz kark eylerle dolu olup beynin yannda kurun dururdu. Meer bu be dirhem akmakl tfek kurunu imi. Beynin zar yannda krmz kana bulanm durur. Hemen stad cerrah hakire (bana), Gr bak demolunun bir ekmek paras iin girdii hali dediinde hakir dahi ileri varp azma ve burnuma mendili koyup mecruhun kellesinin iine nazar ettim. Garip insann beyni kafa iinde gya tavuk yumurtasndan yavrusu henz km ku gibi bzlm durur Ama zerinde bir kaln deriden zarf yani zar var. Cerrahba azma mendil koyup kafa iine baktmdan dolay bana, Niin azn ve burnunu kapayp bakarsn dedikte, hakir, Belki bakarken aksrrm, ksrrm. Herifin kellesinin iine rzgr girmesin diye kapadm dedim. Cerrah, Aferin. Sen bu ilimle megul olsan kmil stad cerrah olurdun deyip aceleyle mecruh herifin beyni yanndaki kurunu alp sar snger gibi bir eyle kurunun durduu yerdeki kanlar, cerahatleri sildi, arapla temizledi. Aceleyle kafay yerine koydu, sonra tepesinden ve enesi altndan kaylarla balad. O dakika hizmetkr meydana bir kutu getirdi. Kutunun iinde iri karncalar vard Bunlardan birini demir ifteyle (cmbz) alp herifin kafa derisinin kesilen yerine yaklatrnca a karnca bir yerden iki deriyi birden srd. O an cerrah karncay belinden makasla kesti ve karncann ba iki deri kenarn srakald yle yle ekleyip bir kulaktan bir kulaa seksen karncay srtp kesti. Sonra yaray merhemledi. Bu hakir, yedi gn gelip gidip adam seyreyledim. Sekizinci gnde herif iyileip biraz hareket etmeye balad. On beinci gn kraln huzuruna gtrdler.

Seyahatname Yazmasnn Amac Nedir? Osmanl mparatorluunun ve evresinin eksiksiz bir tasvirini .. ve seyahatlerin eksiksiz bir kaydn sunmaktr (Dankoff, 2010, s. 40). Seyahatnamede Ne Tr Bilgiler Yer Alyor? 17. yzyl Osmanl corafyas, Bu dnem konuulan Trke ve az zellikleri,
azk tahl dehle ekmek buday gzet yevmi gitmi kzan kz uak Saf yalava dem peygamber Ese yalava s peygamber aydnc banalabn eyh mezzin savu yeri sn yeri mezrlk mezrlk tola omar zaar koyun kpei zbar anl n rhatlk yat araba vz avret clz cbr merd kk aru dem alab hakk Yalava hakk Allah hakk Peygamber hakk eb fak heleci elebi hoca sz [278b] sala mezgit ayne dam namaz mescid cuma cmii thirlik savu kplez hammm alamak yavru kpek mast yetegen nak fino kpek taz arslan

2. Kitap

Seyahatname Ne Zaman Yazld? Seyahatname 17. yzylda, Osmanl mparatorluunun en geni snrlara ulat 1683 Viyana bozgunu ncesi yllarnda yazlmtr. Seyahatname lk Ne Zaman Basld? Seyahatname yazlndan iki yzyl sonra, ancak 1896 ylnda yani 19. yzylda Arap harfleriyle baslabilmitir. Orhan aik Gkyay, Seyahatnamenin birinci cildini 1996da Latin alfabesine evirmi ve bu tarihten sonra eser daha ok kii tarafndan incelenmeye balanmtr.

ak vuba hpa biba huba kba bizba 1 2 3 4 5 6 7 aba jiba zuba ak zuba vuba zuba 8 9 10 11 12 vy oi oty {imle} okl omin erpi scb gi{imle} git otur kalk gitme olan derim gel abhu siiam z miozivi erpi sire izdirvi avret gitmem nin gitmezsin olan ben bilirim ra {imle}yudirv {imle} veha kss sire izdirv sen ne bilirsin canm gzm benim bildiim sre isiskat eris izohova zivi vav bozve bana yeter byle niin sylersin sayklar msn ishova zivi sire iirdirim ra yohova ne sylyorum ben bilmem senin sylediin ora yudirve aka orah oka gub niki sen bilirsin amma senin akln yokdur Allahm ovaki irmi ini sijdirem neri ve halk hakkin bir ey bilmem vallahi osin ko sirishab sire kr evussahun incitme bana yazkdr ya ben bir ey mi syliyorum anirni Apei amle sipivi siap pasta yofirm vallahi Abaza karnm atr giderim pasta yerim

Lisn- garb acb-i Abaza

18

19

Dinler tarihi asndan nemli mesajlar, Gittii btn yerlerin genel durumu, corafi konumu, tarihi, halknn zellikleri, dili, dini, kyafetleri, sanatlar, gndelik yaamlar, tarih, karlatrmal corafya, sanat tarihi ve etnografya asndan esiz bilgiler, Osmanl toplumundaki mslim-gayrimslim ilikileri, Gayrimslim halklarn gndelik hayatlar, ekonomik ve kltrel durumlar, nfuslar, ibadet yerleri, inan ve itikatlar, Farkl topluluklara ait ykler, trkler, halk iirleri, sylenceler, masal, mani, az ayrlklar, halk oyunlar, giyim-kuam, dn, elence, inanlar, komuluk balantlar, toplumsal davranlar, sanat ve zanaat varlklar,
Fenerli Rum Kadnlar, Suna ve nan Kra Koleksiyonu

Kahve en Kadnlar. Jean-Baptiste Vanmour

Manzarai tl [u] arzi Bahri siyh Seyyhn- berr [u] bihra malm ola ki bu Karadenizi seyhat edp imn- nazar ile gavvs olup tem etdiimiz hesb zre bu boazdan karadenizin tlu Anadolu cnibine imle gidp t Faa ay boazna varnca bin be yz mildir. Ve yine Boazdan t Azak Kalas bucana varnca iki bin ml tlu bir Karadenizdir. Anadolu ve Rmeli cnibinde bu Karadenize bin yedi yz sar kebr nehr-i azm mahlt olur. Cmlesinden ulu nehr-i azm Rmelinde nehr-i Tunadr. Kim ana da yedi yz nehr-i azm munsab olmala bahr-i azm olup Bahr-i siyha Kili Kalas nnde ve Tula Kalas dibinde ve Saluna Boaznda ve Karaharman Boaznda ve Hzr-lys Boaznda, bu be yerde Karadenize karr. Bu nehirden kk Tarabefzn kurbunda nehr-i Faa ve nehr-i oru ve Taman Kalas kurbunda nehr-i Kuban, andan kk nehr-i Tn Azak dibinde ve nehr-i z, andan kk Anadolu cnibinde Bafra kurbunda Kzlrmak ve nehr-i ehrenbe ve nehr-i Sakarya. Bu zikr olunanlar dery-misl nehr-i azmlerdir. Bunlardan mad bin alt yz seksen nehirler, geit vermez azm sular mahlt olur, byle bir Bahr-i siyhdr. Ve yine slmbol Boazndan Kefeye (---) mildir. Ve Balklaa (---) mildir. Ve Akkirmn (---) mildir. Ve Varna kalas (---) mildir. Ve Kelira kayas

Eyle olunca bu esnf ordu-y slmda elzem-i levzmndan olmaile bu bzlara mensb cmle ehl-i hrefleriyle beyn olunur. Cenb- Br, bir ehri ve bir orduyu ekmeksiz ve susuz ve tamsz etmesin. Zr atalar Cn boazdan girir demiler, Trkmnce kelmdr.
burnundan karu Anadolu tarafnda Sinop kalas burnu (---) mildir. Ve yine Boazdan Amasra (---) mildir. Ve Ereli (---) mildir. Ve karadenizin direnmdr cnib-i etrf Azak deniziyle bile cmle alt bin altm mil ihta eder. Ve karadan devr olunsa konak hesbnca Karadenizin etrf yz elli konak ve be aylk yoldur. Her kona on ikier sat olmak zre Karadeniz be ayda devr olunur. Byle bir bahr-i azmdir. Bu hakr-i pr-taksr Karadenizin diren-mdrn seyhat edp bin elli (---) abnlmuazzamnn evvelki gn Karadeniz Boazndan shhat u selmetle slmbola dhil olup hemn ol sat Eb Eyyb- Ensr hazretlerine varup sitne-i sadetine yz srp rh- erfiyn bir hatm-i erfe r edp rh- Hakka bir kurbn edp andan peder mderimize gelp buludukda hakri barlarna basdlar. Andan hakr bir dahi Karadenize gemiyle kmaa tevbe-i nash etdim.Hak Tel cemi mmet-i Muhammedi errinden emn eyleye. mn, y mun. Badeh elli (---) Ramaznnda Gmrk Emni Al Aaya imm olup gicelerimiz kadr, rzlarmz rz- yd olup cem dilbernlar ile cn sohbetleri edp belean m-bela ihsn [u] inmlar alp Karadenizde zy [268b] olan esbblarmz ve gark olan on tokuz aded klelerimizin vazn Cenb- Br ihsn etdi. Hamd-i Hud,

1. Kitap Gezilen yrelerin evlerinden, cami, mescid, eme, han, saray, konak, hamam, kilise, manastr, kule, kale, sur, yol, havra gibi deiik yaplarn btn zellikleri; bunlarn yapl yllar, onarmlar, yapan, yaptran veya onaranlar, Bulunduu blgelerin mutfak kltr ile ilgili zengin bilgiler, Gezilen blgenin ynetiminden, eski ailelerinden, ileri gelen kiilerinden, airlerinden, oyuncularndan, eitli kademelerdeki grevlilerine kadar ayrntl bilgiler yer almaktadr.
Yemekte Tarih Var Sempozyumu Kapan Yemei

Evliya elebi Yalnz Trkiyede mi Tannyor? Aslnda Evliya elebi Trkiye dnda ok daha fazla tannmakta ve hem ahsna hem de eserine ok nem verilmektedir. Seyahatnamenin 1814 ylnda Hammer* tarafndan kefedilmesinden sonra birok yabanc bilim adam elebi hakknda aratrmalar yapm eseri birok dile evrilmi ve yaymlanmtr. Gezi gzergh ve gittii yerler onun eserinde geen ynleri ile yeniden incelenmitir.
*

20

Seyahatnameyi Bat lkelerine Avusturyal tarihi, diplomat ve Dou bilimleri uzman Joseph von Hammer-Purgstall tantmtr.

21

Trklerden ve Dier Milletlerden Nasl Sz Ediyor? Evliya Trk soyundan olduu iin gurur duymaktadr ancak bir Osmanl aydn olarak zaman zaman Anadoluda yaayan Trkler iin Etrk-i b-idrk (aklsz Trkler), Etrk-i n-pak (pis Trkler) diye bahseder. Dier milletlerden ise biraz da sz sanat kullanarak Kazak- k (nat Kazak), Rus- menhus (uursuz Ukraynallar), Portukal- dl (avare Portekizli), Migril-i rezil (rezil Megreliler), Erdel-i erzel (utanmaz Transilvanyallar), Macar- fccar (zinac Macarlar), Alaman- b-eman (hain Almanlar), Urban- uryan (plak Araplar), urban- b-edyn (dinsiz Araplar) (Dankoff, 2010: 83) diye bahsetmektedir.

Evliya elebinin Seyahat Program Nasldr? 27 Nisan 1640 Austos 1640 Ekim 1640 1645 1646 1647 Temmuz 1648 Eyll 1648 1649 Temmuz 1650 1651 1653 1655 1656 Mays 1657 1658 1659 1660 1661 ubat 1662 1663 12-22 Ekim 1663 1664 Nisan 1665 K 1665-1666 1666 1667 1671 1672 Bursa-stanbul-zmit Trabzon-Karadenizde frtna stanbul Hanya Seferi Erzurum-Azerbaycan-Ermenistan-Grcistan Celali syanlar? stanbul am Sivas stanbul zi-Silistre-Sofya stanbul Van-Badat Van zi stanbul Bat Anadolu-Bozcaada Eflak-Bodan SeferleriSplit-Hrvatistan Sofya-Macaristan Arnavutluk Macaristan Amsterdam Raab-St.Gotthard Viyana Viyana-Budapete-Oakov Krakow-Krm-Bahesaray-Dastan Terek-Astrahan-Saratov-Kazan-(Ural)-Kalmukya-Azov stanbul-Ktahya-Manisa-zmir-Saqz Adas-Rodos-Adana-Haleb-Kuds Medine-Mekke-Medine-Kahire

Seyahatnamede Hangi lkelerden Bahsediliyor? 70 yl akn bir hayat yaam ve bu mrnn 50 yln seyahatlerde geirmi olan Evliya, 26 milyon kilometrekare yzlmne sahip, 3 kta imparatorluu olan muazzam devletin hemen her tarafn gezmitir. Anadolu, Rumeli, Suriye, Irak, Msr, Girit, Hicaz, Ukrayna, Romanya, Slovakya, Transilvanya, Moldovya, Avusturya, Macaristan, Polonya, Almanya, Hollanda, Bosna-Hersek, Dalmaya, Gney Rusya, Krm, Kafkasya, ran. Msr, Habeistan ve Sudana kadar gitmitir.

btid Tatardan tensl bulan kavmi gngnlardan : Evvel, kavm-i Tatar ve Hind Sind ve Mun ve Lristan ve Moltn ve Banyn ve te-perest-i Hindistn, on iki kavm ve on iki lisndr, ve kavm-i n ve Ht ve Hoten ve Fafr ve Kavzak ve Mool ve Nool ve Trk-Tatar ve zbek ve Acem ve Dastnda Kumuk ve Klmah, on iki kavm ve on iki lisndr, ve Nogay ve Hedek ve Labka ve aatay ve Lezgi ve Grc ve Mikrl ve avad ve Dadyan ve Akba ve Ermeni ve Urum ve Trkmn ve Kababta ve sril yan Yehd ve Moskov, Grcdendir, ve Yakb ve Kary ve Frenk, on iki kavm lisndr, Yahddir amm Mesh-mezhebdirler, evvel paniya ve Fransa ve Ceneviz ve Portakal ve Venedik ve Dodoka ve Srf ve Latin ve Bulkar ve Hrvad ve Lotozyan ve lisn- Talyan (---) (---) (---).

22

2. Kitap

23

Seyahatname Yaynlar Nelerdir? Evliya elebinin kendi el yazs olarak kabul edilen ilk 8 ciltten sonra telif kabul edilen IX. ve X. ciltler bulunamamtr. Seyhatnme ilk olarak 1848de Khire Bulak Matbaasnda Mntehbt- Evliya elebi adyla yaymlanmtr. kdam Gazetesi shibi Ahmed Cevdet Bey ile Necib sm Bey, Pertev Paa Ktphnesindeki nshay esas alarak 1896 senesinde stanbulda basmaya balamlardr.

1902 senesine kadar ancak ilk alt cildi yaymlanabilmitir. Seyahatnmenin bu matbu nshas Trkiyede olduu kadar btn dnyada da kullanlmtr. Yedinci ve sekizinci ciltleri 1928de Trk Trih Encmeni, dokuz ve onuncu ciltleri ise 19351938de yeni harflerle Trkiye Cumhuriyeti Maarif Vekleti tarafndan yaymlanmtr. Bu nerin ilk cildinin yaynndan 100 yl sonra 1996 ylnda Yap Kredi Yaynlar tarafndan birinci cildin tam metni yeniden yaymlanmtr.

Yeni basklar daha ok semeler hlinde kmtr. Bunlar arasnda, Reat Ekrem Kounun Evliya elebi Seyahat-nmesi (5 cilt, 1943-1951); Mustafa Nihat znn Seyahat-nmesi (3 cilt, 1944-1945); Mehmet Aksoy ile Server skitin Evliya elebi Seyahatnmesinden En Gzel Paralar (1962); Zuhuri Danmann Evliya elebi Seyahatnmesi (10 cilt, 1969-1970); Nihl Atszn Evliya elebiden Semeleri (2 cilt, 1971, 1972) saylabilir. Seyahatnamenin Ka Nshas Vardr?
Yazarn el yazma nshas kabul Topkap Saray Ktphanesi, edilen birinci ve ikinci kitabn bir Revan Kk nshas arada ciltli bulunduu Topkap Saray 1457 numarada kaytl nsha. Ktphanesi Badat Kk 304-305Aharl ince bir kda yazlm olup 306-307-308 numaral yazmalar. 310 mm. boyunda ve 200 mm. 304 numaral yazma, srt eninde 188 yaprak olup, kt bir koyu fes renginde mein, miklepli, nesihle kaleme alnmtr. Sayfadaki kapaklar emseli ve ak yeil renk yaz uzunluu 165 mm.dir. Cetveller atlas bir cilt iindedir. 235x345 mm. krmzdr. Miklepli, kahve renkli Topkap Nshalar Badat Kk Nshalar ebadnda harl beyaz, kaln iyi cins deri ve ebru ciltlidir. Az da olsa baz badi bir kda yazlmtr. Hatt sayfalarda kmalar (derkenar) rika ile nesih arasnda kark bir bulunmaktadr. yazdr. Her sayfa 36 satrdan ibaret Pertev Paa nshas olup birinci cilt 217 varaktr. 306 numarada kaytl olan nshann zellikleri yledir:315x205 mm boyutlarnda, 387 yaprak ve 29 satrdr. Miklepli, kahverengi deri cilt iindedir. H. 1165/M. 1751-52 ylnda aharl krem rengi kda Hac Mehmed tarafndan Nesih yazyla istinsah edilmitir. 308 numaral yazma eser, emseli ve kelikli kahverengi deri cilt iinde, aharl ince bir kda yazlm olup 310 mm. boyunda ve 205 mm. eninde 383 yapraktan ibarettir. Yazmann ilk188 yapran VII. cilt, son 195 varan ise VIII. cilt oluturmaktadr. Kt bir nesihle kaleme alnmtr. Sayfadaki yaz uzunluu 166 mm.dir. Her sayfada 33 satr mevcuttur.. Az da olsa baz sayfalarda kmalar (derkenar) bulunmaktadr. Sleymaniye Ktphanesinde Pertev Paa blmnde 462 numarada kaytl olan bu nshann zellikleri yledir: Yaz alan 295x175 mm, d lleri 380x245 mm., 3+158 yaprak, 48 satrdr. H. 1155/M. 1742 ylnda Hfz Ahmed tarafndan Nesih yazyla istinsah edilmitir. Hac Beir Aa nshas Sleymaniye Ktphanesinde Hac Beir Aa blmnde 452 numarada kaytl olan nshann zellikleri: Yaz alan 269x253 mm, d lleri 280x173 mm., 3+158 yaprak, 48 satrdr. Tezhipli, mein ciltlidir. H. 1158/M. 1745 ylnda Nesih, Nesih yazyla istinsah edilmitir.

Ciltler: Dankoff, R.; Kahraman, Kahraman, S.A. ve Dal, Y. (2006). Evliy elebi Seyahatnmesi (1. Kitap). stanbul: YKY. Kurun, Z.; Kahraman, S.A. ve Dal, Y. (1999). Evliy elebi Seyahatnmesi (2. Kitap). stanbul: YKY. Dal, Y.; Kahraman, S.A. (1999). Evliy elebi Seyahatnmesi (3. Kitap). stanbul: YKY. Dal, Y.; Kahraman, S.A. (2001). Evliy elebi Seyahatnmesi (4. Kitap). stanbul: YKY. Dal, Y.; Kahraman, S.A. ve Sezgin, . (2001). Evliy elebi Seyahatnmesi (5. Kitap). stanbul: YKY. Kahraman, S.A.; Dal, Y. (2002). Evliy elebi Seyahatnmesi (6. Kitap). stanbul: YKY. Dal, Y.; Kahraman, S.A. ve Dankoff, R. (2003). Evliy elebi Seyahatnmesi (7. Kitap). stanbul: YKY. Kahraman, S.A.; Dal, Y. ve Dankoff, R. (2003). Evliy elebi Seyahatnmesi (8. Kitap). stanbul: YKY. Dal, Y.; Kahraman, S.A. ve Dankoff, R. (2005). Evliy elebi Seyahatnmesi (9. Kitap). stanbul: YKY. Dal, Y.; Kahraman, S.A. ve Dankoff, R. (2007). Evliy elebi Seyahatnmesi (10. Kitap). stanbul: YKY.

24

25

Seyahatname Ciltlerinin Konular Nelerdir? 1. Cilt Eserin birinci cildinde 1630-40 yllar aras stanbulun trihi, kuatmalar ve fethi, stanbuldaki kutsal makamlar, cmiler, Sultan Sleyman Kanunnmesi, Anadolu ve Rumelinin mlk taksimt, eitli kimselerin yaptrd cmi, medrese, mescit, trbe, tekke, imret, hastane, konak, kervansaray, sebilhne, hamamlar... Ftih Sultan Mehmed zamnndan itibaren yetien vezirler, limler, nianclar, stanbul esnf ve sanatkrlar yer almaktadr.

2. Cilt kinci ciltte Mudanya ve Bursa, Osmanl Devletinin kuruluu, stanbulun fethinden nceki Osmanl sultanlar, Bursann limleri, vezirleri ve irleri, Sinop, Trabzon ve havlisi, Grcistan dolaylar; Krm, Karadeniz, Bolu, Amasya, Niksar, Erzurum, Nahivan, Tebriz, Baku, Erzurum, Bayburt, Erzincan, Merzifon, Ankara. 3. Cilt nc ciltte skdardan ama kadar yol boyunca btn ehir ve kasabalar; Eskiehir, Konya, skenderun, Tire, Akre, Kzl Deniz, l Deniz, Urfa, Kayseri, Sivas, skilik, Rusuk, Nibolu, Silistre, Filibe, Edirne, Sofya ve umnu ehirleri hakknda geni bilgiler. 4. Cilt

{Her lisnda slmbol ismin beyn eder}

26

Ve slmbol kalasnn ibtid ismi {lisn- Latinde} Makdonyadr. Andan Yanko bin etdiyn {lisn- Srynde} Yankovie dediler. Andan skender bin etdiyn {lisn- brde} Aleksandra dediler. Andan bir zamn {Srfda} Pozanta dediler. Bir zamn {lisn- Yahdda} Vejendonya dediler. Andan {Frengde} Yafurya dediler. Tokuzuncu kerrede Kostantn bin etdiyn {lisn- Ynnda Poznatyam} ve Kostantniyye dediler. Ve, Lisn- Nemsede Kostantn Opol derler. Lisn- Maskovda Tekurya derler. Lisn- Afrikada Grandurya derler. Lisn- Macarda Vezendovar derler. Lisn- Lehde Kanaturya derler. Lisn- ehde Aliyana derler. Lisn- sfada Harklban derler. Lisn- Felemenkde stifanya derler. Lisn- Fransada randona. Lisn- Portakalda Kostyya. [14b] Lisn- Arabda Kostantniyye-i Kbr. Lisn- Acemde Kayser-zemn. Lisn- Hindde Taht- Rm. Lisn- Mogolde Cakdurkan. Lisn- Tatarda Saklibe. Lisn- l-i Osmniynda slmbol derler. Gulgule-i Rm nmyla hre-i ehr olmudur. Hafizahullh. 1. Kitap

Drdnc ciltte stanbuldan Vana kadar yol zerindeki btn ehir ve kasabalar; Malatya, Diyarbakr, Mardin, Sincar, Bitlis, Ahlat. Evliya elebinin eli olarak rana gidii, ran ve Irak hakknda bilgiler; Tebriz, Erdebil, Kazvin, Kum, Badad, Necef/Kufe, Basra, Abadan, Cizre, Musul, Tikrit. 5. Cilt Beinci ciltte Tokat sonra Rumeli, Sarkamtan Avrupaya kadar eitli lke ve eyletler; Krklareli/Krkkilise, Varna, stanbul, Silistre, Hoten, zi, znik, Bursa, Gelibolu, Edirne, Belgrad, Temevar, Libhova, Yanova, Varad, Sarayevo, Zagrep, skp, Kstence, Sofya, Semendire.

beyn eder Vilyeti Bodandan Eflk memleketine sefere gitdiimiz menzilleri svr olup mukaddem Evvel cmle asker bir yere gelp kene ve meveret edp cmle yarar atlarna sadakl ve savatl ve crd atl aldklar esrleri cmle Isknt nehr[i] kenrnda kldan geirp salt kalup cmle yiitler olup ol gn apul civerp t vakt-i gurbdan otuz bir sat yer alup, ml- ganim ve srlar Menzili kasabai Isknt: Ol n yz aded hnesin tee urup bu kadar alnd. Andan yine cnib-i garba lgar- apul edp, Andan, Menzili kasabai Vasiloy {Vasilev}: Bu dahi hrk olup ml- ganimi alnd. harb etdik. Andan, Menzili kasabai Birlad {Burlat}: Bunu dahi kup [103a] ehirleri hrk Menzili ehri Tekc: Bunun cmle ahlsi ve boyarlar hedylar ile karu olunmad. Andan yine garba lgar ile,

27

Menzili ehri azm Fohan: Bodan ve Eflkn iki boyar bu ehre hkm edp gmrk alnr ehr-i azmdir kim rey ve hatmanlar karu gelp b-kys hedylar getirdiklerinden ehirleri nehb u gret u hasret olmayup berbd olunmad. Ertesi gn nehr-i Fohan atlar ile ol mahalde gep vilyeti Eflkdr, andan lgar ile gidp Sevd muazzam ehri Rimlik: Cmle reys Mihne taburuna gitmek ile ehir tee urulup ml- ganim ve srlar bulunmad. Andan yine garb cnibine ol gn engelistn dalar ire lgar ederken sekiz bin gzde esrler alnup, andan, Menzili kasabai Bozav: Gyet mamr idi. Bir vakt-i seher hrk bin-nr olup her kfir te havfinden evlerinden tara knca cmle on bin madd kfir bil-ceng [u] cidl esr-i kayd [u] bend-i hicrn oldular. Andan yine garba meyyl, Menzili kasabai Geregise: Vakt-i fide bu ehri evirp bir kefere dahi hnesinden kmadan ebhn edp yedi bin aded pk u pkze mahbb u mahbbeleri esr-i giriftr edp bu kadar ml- ganim alnmdr kim cmlemiz bay olduk, amm ehri tee urmayup andan lgar ile ol gece, Menzili taht Eflk benderi azm Tirkovi: Bunu dahi vakt-i fide muhsara edp vakt-i Hanefde Allh Allh deyp hcm edp iinde asl karu gelir eli dutar kfir bulunmayup cmle tabura gidp ancak yigirmi bin aded avrat ve olan ve bintn esrler ve yetmi aded kilisalardan bhadd b-kys ml- hazinler alnup bu mahalde Gz Batr Aay ml- menl srlar zre on bin yiit dndr kalup cmle asker salt kalup bu kerre cnib-i kbleye lgar edp dokuz sat yeri bir satde alup yine vakt-i seherde, Menzili taht Eflk ehri azm Bkre: Benderin muhsara edp ales-sabh Allh Allh diyerek ehre asker-i Tatar istl edince cmle avrat ve olan ve bintn cme-hblarndan uryn kup bir grv-i feryd ederek cmlesi esr-i nln olup bunda dahi ol kadar ml- menl- hazin ve defin ve tefruk ksm alnmdr kim tabr tavsf olmaz. 5. Kitap

7. Cilt Yedinci ciltte Avusturya, Krm, Dastan, erkezistan, Kpak diyr; Ejderhan havlisi; Belgrad, Viyana, Wallaya, Budapete, Oakov, Krakow, Krm, Bahesaray, Dastan, Astrahan, Saratov, Kazan, Kalmukya, Azov. Derfasl bedrst lisn Neme Evvel Neme lisn- Macarda lafz- nem deilim mansnadr, yan eh deilim Nemseyim derler, amm fuseh-y Nemseye sul etsen Neme kavmiyiz derler, yan Neme deiliz demek olur. Her kavmn bir zumlar vardr. Evvel Nemsenin bey [u] irlarnda hisblar bu yzden add olunur kim lisn- sahhleri alel-ittifk budur: Evvel,

ans 1 sekes 6 iyanet 20

ispa 2 siben 7 tiraysik 30

tiray {imle} 3 ahet 8 firik 40 bosr su lhter emdn fin tirdid divit kalem Kot Allh

fir 4 nayin 9 fufik 50

finf 5 en 10 siyihik 60 vayin arb meser bak tinte mrekkeb

brot ekmekdir lihit mm feder kalem

6. Cilt Altnc ciltte Macaristan ve Almanya; Temevar, Kolovar, Kaav, Sibiv, Moha, Pe, Budin, Uyvar, Estergon, Belgrad, Dubrovnik, Mostar, Zigetvar, Kanije.
Derbeyn hudd Alaman bamn Bu hk-i engelistn ormanistn cmle Nemse sr hkmndedir. Tc- skender shibi, yan gorona nm tca mlik olmagile yedi kral zre tasaddur edp hkm nfizdir ve bin yedi yz altm pre kalaya mlikdir. Geri sevden olup kitblar ncldir, amm Nemse lisnna kitb- ncli terceme etmilerdir ve Zebr dahi okurlar. Mezhebleri Papidedir, yan irim papa n-mezhebindedirler. Cmle siyh rokla geyp balarnda Efltniyye apkalar sir Fireng gibi siyh degildir. Sar ve mv yeil ve krmz gn-gn apkalar zre turna telleri ve devekuu telleri takarlar. Bu hk-i pk-i amber-slarna kadem basup bir gn kmil lgar edp Alaman kurlar ve kasabtlarn gret ederek.

papir kz Kosttin opol slmbol pdih inpirator pdiahlar pdih, yan ehinh pampol pamuk niksi yokdur may firav benim kadnm mayn fodir benim babam

Marya Meryem Ana sr kraldr Lipolde inpirator Engr Nemsenin Ungurus kral senide otur na mayin hurbu yok aam furta {imle} bire ka geher klan gel kk

[72b] kum her gel beri uskut eyidir yug firav benim kzm mayn pluda benim karndam

28

29

8. Cilt VIII. cilt iinde Evliya elebinin, Azaktan Krma; Kefe, Bahesaray, Klburun, Akkerman, smail, Girit olaylar, Babada, Hasky, Edirne, Dimetoka, Gmlcine, Drama, Selnik zerinden btn Yunanistan ve Moray dolaarak Hanya, Kandiye, Arnavutluk; Yanya, Tepedelen, Avlonya, Dra, lbasan, Ohri, Resne, Manastr, tip, Tikve, Cisr-i Mustafa Paa, Edirne zerinden stanbula dn seyahatleri bulunmaktadr.

Der vasf tul b Zemzem

Bu Mekri ehri bu su ile ve nr- azm ile mehr bir ehr-i mamrdur. Ve bu ehrin b [u] hevs gyet latf ve itidl zre olduundan Rm keratsa kzlar ve pene-i fitb gulmlar var. Ve b u besinde nr ve inciri ve dudu gyet okdur. Ve hevsnn sevhilliinden da ve ta zeytn aac ormanlar cihn dutmudur kim dnedr Girid ve Moton ve Koron zeytnu kadar latf zeytnu olur. slmboldan bu mahalle gelince zeytn ndirdir, zr ol taraflar iddet-i itdr, amm bu Mekri iklm-i slisin vasatnda bulunup hevs sehldir. Annin bu ehrin iml cnibindeki dalar serp blardr, ahlsi tendrst ve salardr. Ve bu ehrin kble cnibi yigirmi ml alarkada Akdeniz iinde nmyn olan cezre-i Semdirek otuz be ml ihta eder bir mamr ve mzeyyen kalas ve liman- azmi var. Cezyir eyletinde kapudan paann hkmndedir. Ve bu Mekre kazs ve Ferecik kazsnn cmle kefere reylar asl Urmca kelimt etmeyp Trkeye yakn bir gne tak lisnlar var. Cmle beyz ab ve kebe geyerler mekkel keferelerdir kim istiml etdikleri lehe-i mahssalar bunlardr. 8. Kitap

Hazret-i brhmin olu smli lem-i sabvetde mehdde iken vlidesi Hacer Ana smli yere braup kend iine megl oldukda Hazret-i sml bk edp nem-i ddeleri zemne ddkde nemden yem-misl ayneyn ekinden iki uyn zhir olup kavm-i Ben Crhm lisn- brde bu uyn lara Zemzem dediler. Amm kavl-i kav oldur kim kaan Hazret-i sml lem-i sabvetde iken arz zre hk-l d olup hb- nzdan bdr oldukda debelenerek mbrek py-i erflerinin kesiyle zemni urdukda bi-emrillh iki uyn zhir olup smli gark mertebesinde etdkde sml feryd [u] figna heng eder. Derhl Hacer Ana bk-y smli istim edince Saf ve Merve mbeyninde say ederek gelp grse kim sml gark- b oluyor. Bire meded cnm presi sana noldu, deyp smli dirg edp b- Zemzemin zhir olduuna bin bin hamd edp ibtid Hacer Ana n edp elhamdlillh yerine lisn- brce Zemzem deyp du etdikde, Hz dui Hacer Ana zevcei Hazreti brhm yan mm Hazret i sml: {Du gyend lisn br bery b Zemzem:}

Haban hu ja bij jemjem beni Allhm bu Zemzemden Julu bnha jum bidij avretlere hsn ver Jujajlm jk jtja Rahmet ile yarla Jidej dersan flavarja cennetine nie zamn ko yllar ile

9. Cilt IX. cildin iinde Evliya elebinin stanbuldan hareketle Ktahya, Afyon, Manisa, zmir, Sakz, Kuadas, Aydn, Tire, Denizli, Mula, Bodrum, Ege adalar, Isparta, Antalya, Alanya, Karaman, Silifke, Tarsus, Adana, Mara, Antep, Kilis, Haleb, Lazkiye, am, Beyrut, Sayda, Safet, Nablus, Kuds, Evliya menkbeleri ile Mekke ve Medne hakknda geni bilgiler bulunmaktadr.

Huj rivaj Jba ndaj Nh ile tc- nbvvet ile mn ver Tuj mja jlm jlm jida yz klm jba da kadar gark gark cennet rahmeti ver Braj fir flajriba flajriba dertlerinden kurtar kurtar

9. Kitap

30

31

{Der vasf nhiyei Tat eli} 10. Cilt Onuncu ciltte ise Msr ve evresi yer almaktadr; Kahire, Tanta, skenderiye, Nil, Funcistan (Mogadiu, Suakin, Hadendoa, Bahnisa, Feyyum). Lkin Krmn kblesi tarafnda adr dann ardnda kble taraf ki Karadeniz shilleridir kim Kefe eyletinde ol mahalle Tat elleri derler, iddet-i its yok sevhil ve b [u] hevs latf bir nhiye-i azmdir. Ekseriyy kavmi Rm keferesi ve Laz Ahrynlar skin olur, zr bu lkenin karu taraf Karadeniz ar yz ml Trabzan vilyeti olmaile ann halk bu Tat eline gemiyle gep skin olurlar. b [u] hevs hb ve Rm gulmlar ve mahbbe kzlar merb mahbb olup bir zevk u saf yerleridir kim Krm cezresinin nsf bu tarafdr kim bi-emri Hayy- Kadr sevhildir. Hatt khlarnda ve kurlarnda incir ve limon ve turunc ve zeytn ve nr ve eftli ve kiraz ve vine [ve] tut ve serv ve kavak ve bd-i ser-nign ve imr ve vez ve mumula ve latf ayva ve kestne ve gngn llar, yan erikleri ve kays ve zerdlleri olur kim l-nazr kablesindendir. Hatt Tarabefznda, yan Trabzan ehrinde olan gibi karanflleri olur kim ryihasndan demlerin dimlar muattar olur. Hatt bu Tat eline hn tarafndan Tat aas nmnda bir aa hkimdir. Ol aa her br hnlar ve kalga ve nreddn vzer ve gayri sultnlara meyvenin zamnnda her envndan meyve-i bdrlar getirir kim dem yemeden doymaz, amm incir ve ayvas ve zm ve nrna ak olsun. Hatt ele sepetler ile iki merhale yerden atlar ile engr ve inciri ve gayri msmirtlar gelp henz letfet [] halveti bk gelir. Ve tl- zamnda meyve-i bdrlarnn reng-i rylarna asl ve kat taayyr gelmez. Byle bir hevs latf yerde hsl olmu meyve-i gn-gnlardr.

Ve minelacbe: Bu timsh Nl-i mbrekin ejderhsdr. Cmle mahlk andan havf edp cmlesin ekl eder. Nl iinde andan pk, andan edd hayvn yokdur. Amm karada gyet batdir, zr elleri ve ayaklar ksadr, karn yere srnp kendi cst [] pk hareket edemez ve ok gezemez. Ve tarada gnden ziyde duramaz, hemn mrd olur. elFaslussbi ve erban Nl iinde hsl olan hayvntlar ve hssalarn beyn eder Evvel Nl iinde nie bin elvn mhler vardr. Amm cmleden timsh derler bir mehb ve ziynkr hayvndr kim Rmda hsl olur bir gne kertenkele ve keler ve vezaka tabr ederler neva hayvnlar var, bu timsh dahi hemn ayniyle anlara mbeheti vardr. Drd aya ve kuyruu vardr. Lisn- Arabda ana timsh derler, lisn- Frisde neheng derler, Trkde luy derler, lisn- Moolde selkun derler, vilyet-i Nbede vl derler, vilyet-i Ulvde nr derler, meln mahlkdur. Amm bu timshn kaddi on be arn tavl olur. 10. Kitap

Trabzonun havas ve suyu gzel olup btn halk da zevkine ve gezmeye dkndr. Bazlar ikiye dkn, gamsz ve kaytsz kimselerdir; ama zarif dost ve sadk insanlardr. Buralarda kadnlar arasnda Abaza, Grc; erke gzelleri olup her biri birer ay parasdr. Bu ehrin halk eskiden beri yedi ksmdr. Bir ksm idareci ve kibar olan beylerdir ki gzel samur krklerle gezerler. Bir ksm ilim ve irfan sahibi ahslardr. Bunlarn zel elbiseleri vardr. nc ksm da tccarlardr ki Azak, Kazak, Mebril, Abaza, erkezistan ve Krma gidip ticaret yaparlar. uha ferace ve kontu, dolama ve yelek giyerler. Drdncs sanayicilerdir ki hepsi uha ferace elbise giyerler. Beincisi Karadeniz gemicileridir ki elbiseleri kendilerine gre demir koparan, alvar, uha dolama giyerek bellerine astar sararak deniz zerinde ticaret yaparak para kazanrlar. Altncs ba bekileri ve bahvanlardr. Bu ehirde Boztepe balar otuz bin kadar ba ve baheler vardr. Yedinci ksm da balk avclardr. nk Trabzonlular bal pek severler. Yeryznde Trabzonun kuyumcular gibi usta kuyumcular yoktur. Bir eit buhurdan, glapdan, kl, kama, a baklar ilerler ki bunlar baka diyarlarda bulunmaz. Gurgurolu Ba adyla anlan baklar yaparlar; bunlar ok keskin ve kalitelidir.

Seyahatnamenin dili ve slubu nasldr? Dneminin dier edeb rnlerine gre son derece sade bir dille yazlmtr. Kolay anlalr ve konuma diline yakn, srkleyici bir anlatm vardr. Yer yer mizah unsurlar ile ifadeler renklendirilmitir. Evliya, zellikle nem verdii ve gelecee kayt dt blmleri nesnel bir anlatmla kaleme alm, skc olabilecei veya daha ok ilgi ekmek istedii blmlerde ise znel ifadelerden kanmamtr. Gl bir gzlemcidir ama ou kez gzlemlerin kendi dnce ve grlerini katarak vermitir.

32

33

Trabzon baltas adyla da bir cins balta yaparlar. Ayrca sedef iilii de ok mehurdur. Burann kirazlar, armutlar, zmleri de gayet nefis olur. Bir de patlcan inciri denilen bir eit inciri vardr. Limonu, turuncu, nar, zeytini her tarafta mehurdur. Yedi trl zeytini olur. Trabzon hurmas da denilen hurmay frnda kurutup eitli illere gnderirler. Bu hurma, iki ekirdekli ve ok lezzetli bir meyvedir. Trabzonun eit eit iekleri vardr. Trabzonun dalarnda imir, balarnda servi ve ceviz aalar vardr. Zanos kapsndan darda Kavak Meydan vardr. Paalarn ou, tatil gnleri askerleriyle birlikte buralara gelip cirit oynarlar. Buras ok geni bir meydandr. Ortasna kat gemi direklerini birbirine balayp dikmilerdir. Tepesinde de bir altn yaldzl top vardr. Btn biniciler at brakp o topa cirit atarlar. Vurana hediye verilir. Bunlar bir tr elencedir. Bu elencelerle insanlar skntlarn unutup mutlu olurlar. Seyahatnamede zaman ok boyutlu olarak yer almaktadr. Ann iinde gemi, gemiin iinde gelecek ezamanl olarak kullanlabilmektedir. Ald ok ynl eitimin etkisi ile gerekten ok eitli konularda yetkin tanmlamalar ve aktarmlar yapmtr. Gerek dnya ile hurafeler, efsaneler ve abartlarn i ielii, onun ifade gcnn ne kadar da snrsz olduunu gstermektedir. Kendisi dhil olmak zere yer yer herkes ve her eyi alayc bir dille anlatm olmas onun yalnz bu eserde deil, hayattaki slubunu da gstermektedir. Zeki, hosohbet, nktedan, hazrcevap, bilgili vb sfatlarn hemen hepsini hak ettii, Seyahatnamedeki Evliyadan anlalmaktadr. Evliya elebi Yalnzca Bir Seyyah mdr? Evliya elebi, seyahati hayat tarz yapm ok ynl bir kiidir. Eserinden hareketle o yalnzca bir gezgin deil, ayn zamanda; Bir tarihidir: Seyahatnameyi yalnzca tarihe kayt dmek amac ile kaleme alnm olmasa da bugn yaad dnem Osmanl corafyas ve komu lkelerin birou ile ilgili bir ksm baka hibir kaynakta bulunmayan bilgiler iermektedir. Evliya, baz blmlerde 17. yzyl ncesi tarih bilgilere de yer vermekte ama asl dnemi ile ilgili aktard olaylarla tpk bir tarihi disiplinine sahip olduunu gstermektedir.

Yaad dnemde Osmanl bilim tarihi asndan nemli olay ve gelimelere ahitlik etmi ve gnmzde ok ileri teknolojik gelimelerle insanlk iin hayatn vazgeilmezlerinden olan iki nemli icadn ilk denemelerini eserinde kendi ho slubuyla anlatmtr. Hezarfen* Ahmet elebi 1632 ylnda lodoslu bir havada Galata Kulesinden ku kanatlarna benzer bir ara takp kendini bolua brakan ve uarak** stanbul Boazn geip 6000 m. tede skdarda Doanclara inen Hezarfen Ahmet elebi, Trk havaclk tarihinin en kayda deer simalarndan birisidir. Bu uu hakkndaki belgeler imdiye kadar sadece Evliya elebinin Seyahatnamesinde verdii bilgilerden ibarettir:

Evvela, Okmeydannn minberi zerinde, rzgrn iddetinden kartal kanatlar ile sekiz, dokuz kere havada uarak talim etmitir. Sonra Sultan Murad Han Sarayburnunda Sinan Paa Kknde seyrederken, Galata Kulesinin taa tepesinden lodos rzgr ile uarak, skdarda Doanclar meydanna inmitir***. Sonra Murad Han, kendisine bir kese altn ihsan ederek: Bu adam pek korkulacak bir adamdr. Her ne isterse, elinden geliyor. Byle kimselerin durmas doru deil. diye Cezayire srmtr. Orada vefat eyledi. (Danman, 1969:335)

Hezarfen, bin fenli (bilimli) demektir. lk uma denemelerinin 10. yzylda yine bir Trk bilgin olan smail Cevher tarafndan yapld kabul edilmektedir. Hatta Leonardo da Vincinin uma konusundaki almalarn Cevherden ald ilhamla yapt tahmin ediliyor. Hezarfenin uu mesafe bilgileri: Galata Kulesi denizden 35 metre yksekte ina edilmitir. Kubbesinin tepesi yerden 62.59 m, denizden de 97.59 m yksektedir. Doanclar Meydannn ortas denizden 12 m. yksektedir. Galata Kulesinin tepesi ile Doanclar Meydan arasndaki mesafe 3358 metredir.

**

***

34

35

Hezrfen Ahmet elebi btid Okmeydn minberi zre yldz rzgar iddetinde kartal kanatlaryla sekiz tokuz kere eflkde pervz ederek talm edp badehu Sultn Murd Ha[n], Saryburnunda Sinnpaa kknden tem ederken Galata kullesinin t zirve-i alsndan Ahmed elebi lodos rzgryla uup skdarda Doanclar meydnna dd msbettir. Badehu Murd Hn bir kse altun ihsn edp Hezrfen Ahmed elebiyi Cezyire nefy-i ebed edp anda merhm oldu. Ahmed elebi hakknda Murd Hn, bu demden pek havf edecekdir kim her ne murd edinse elinden gelir, dey nefy etdi. 1. Kitap

geldi. Yeri perek Padiahm! sa neb sana selam eyledi. diye akaya balad. Bir kese aka ihsan olunup yetmi aka ile sipahi yazld: Sonra Krmda Selamet-Giray Hana gidip orada vefat eyledi. Rahmetli Yakn dostumdu. Allah rahmet eyleye (Danman, 1969, s. 335).

Lgar Hasan elebi

stanbul Kanatlarmn Altnda, ynetmenliini Mustafa Altoklarn yapt, 1996 yl yapm bir Trk filmidir. Filmin mziklerini Tuluyhan Uurlu yapmtr. Filmin mzii Kaset ve CD olarak yaynlanm olup filmden daha ok ses getirmitir. Filmde, 17. yzylda Osmanl Devletinin IV. Murat dneminde, dnya tarihinde umaya teebbs eden ilk kii olarak giren Hezarfen Ahmet elebinin Galata Kulesinden umas anlatlr.

Lgar Hasan elebi (Roketle dikey uuu baaryla gerekletirmi ilk insan.) Seyahatnamede Lgar Hasan elebi tarafndan gerekletirilen roketli uma teebbs u ekilde anlatlmaktadr*: Murad Hann Kaya Sultan adl yldz gibi temiz kz doduu gece akika enlii oldu. Bu Lgar Hasan, elli okka barut macunundan, yedi kollu bir fienk icat etti. Sarayburnunda hnkr huzurunda fienge bindi. Talebeleri fiei atelediler. Lgar: Padihm Allaha smarladm. sa neb ile konumaya gidiyorum! diyerek dular ederek gklere doru kt. Yannda olan fienkleri ate edip deniz yzn aydnlatt. Gkkubbede byk fienklerin barutu kalmayp da yere doru inerken, ellerinde olan kartal kanatlarn ap Sinan Paa kk nnde denize indi. Oradan yzerek plak olarak padiahn huzuruna
*

Murd Hnn Kaya Sultn nm bir duhter-i pkze-ahteri vcda geldikde dumn-i akka olduu gece bu Lgar Hasan elli vukiyye brd-u macndan yedi kollu bir fieng cd edp Saryburnunda Hnkr huzrunda dery zre fiee Lar binp kirdleri fiee te edp Lgar, Pdihm seni Hudya smarladm s Neb ile kelimta gideriz. dey evc-i sumna urc ederken temcd [u] temhdler ederek dahi yannda olan fienglere te edp r-y deryy ergn eyleyp bm- felekde fiek-i kebrin brdu kalmayup zemne nzl ederken ellerinde olan kartal cenhlarn aup Sinnpaa kasr nnde deryya dp inverlik ederek urynen pdih huzrunda zemnbs edp, {Pdihm, s Neb pdihma selm eyledi dey aka edp} bir kse altun ve yetmi ake ile zmre-i siphdan olup Krmda Selmet Geray Hna gidp anda merhm oldu, rahmetli yr- gr- sdkmz idi rahmetullhi aleyh.

Ankara Trk Hava Kurumu Mzesi

Bir Halkbilimcidir: elebi, gittii lkelerde yaayan halklarn gndelik hayat bilgilerine, geleneklerine, zel gn ve bayramlar ile ilgili ritellere, klk kyafetlerine, kullandklar alet ve eyalara kadar birok kltrel unsuru; ataszleri, deyimler, mani, efsane, fkra vb. halk edebiyat rnlerini bir halkbilimci bak ve deerlendirmesi ile eserine almtr. Evliya, eserinde Trk halk yaam tarznda nemli yer tutan hamamlardan da zellikle bahsetmi ve o dnem stanbulda bulunan hamamlar birer birer saymtr.

36

Not: ok evvelinden roket ve fiek bilgisi olan Osmanllar, barut macunundan yapl havai fiekleri ve yan hznn azaltlp oaltlmas tekniini bilmekte idiler. 50 okka barutlu 7 fiekli roket 64 kg. arlndadr ki fiek arlklar birbirine eitse beheri takriben 9 kg.dir. O zaman yaplan barutun saniyede 450-600 gram yand kabul edebilir, o halde 7 fiek beraberce 15-20 saniye arasnda yanarak Lagari Hasan elebi'ye hz temin edecektir. Hasan elebi'nin roket fiekli arac ve ilkel parat ile arl 165 kg. farz edilmitir. Roketlerin cer kuvveti fi ek bana saniyede 25 kg. kabul edilirse tekmil fiek 175 kg. cer kuvveti verecektir. Bu cer kuvvetinin takatli uu boyunca sabit kalaca kabul edilmitir (http://www.osmanli.org.tr/yazi-1-6.html)

37

Evvel derzikri tevzt hammmt Hastalara Eyyb hammm. Meyhlara Ayasofya hammm {bin-y Hsek kr- Mimr Sinn}. Soflere Sofular hammm. Azeblere Azebler hammm. Bostnclara Bostn hammm. Bzrclara Cumabzr hammm. Mlhidlere ukur hammm. Hzlere Havuzlu hammm. Nakklara inili hammm {bin-y Hayreddn Paa kr- Sinn}. Vstalara Hac Kadn hammm. Koruculara Koca Mehemmed Paa. Knclara Sarrchneba hammm. Yenierilere Yeni Odalarba hammm. Irgatlara Irgat hammm. Cerrhlara Cerrhpaa hammm. Ermenlere Samadya hammm. Saryllara Aksary hammm. Kara Arablara Sanl hammm. Vellere Sultn Byezd-i Vel hammm. Delilere Alaca hammm. Zlimlere Zencrlikapu hammm. Mazlmlara Sultn Selm hammm. Hammllara Srt hammm. irlere Sultn Sleymn hammm. Dervlere Haydar Paa hammm. Evld- Arablara Tahtal-kala hammm. Hseklere Hsek hammm. Mneccimlere Yldz hammm. Bzergnlara Mahmd Paa hammm. Vlidelere Vlide hammm. Cndlere Atmeydn hammm. Mftlere Mft hammm. Zamya Gedik Paa hammm. Zrhclara Dvd Paa. Hcelere Hocapaa. Sultnlara Sultn hammm. Molllara Monl Grn. Urumlara Fenerkapusu hammm {bin-y Kapudan, kr- Mimr Sinn}. Hnendelere Balat hammm. Ekylara Hanerli hammm. Szendelere Lonca hammm. Gemicilere Kadrga Liman hammm. mmlara Kk Ayasofya. Ehl-i dvna Bayram Paa hammm. Hdmlara Mehemmed Aa hammm. Vzerya Al Paa hammm. Cmerdlere Ltf Paa hammm. Bevnlara Yenibe hammm {bin-y Mustaf Paa vzer-y Sleymn Hn, kr- Sermimrn Koca Sinn}. Arnavudlara Edirnekapusu {bin-y binti Sleymn Hn yan Mihrimh Sultn kr- Mimr Sinn}. Mevlevlere Yenikapu hammm {bin-y Merkez Efendi kr- Sinn}. Taclara Silivrikapusu. Mahpslara Yedikulle hammm. Gidilere ardakl hammm. Kttblara Ninc Paa hammm. Tercmnlara Dragoman hammm. Meflclara Thtb hammm. Oturaklara Lanka hammm. Lamclara Sargrz hammm. Hukemlara Macuncu hammm {bin-i Mft, kr- Sinn}. Kadaskerlere Kadasker. Acemlere Acem Olan hammm. Kantrclara Vezneciler. trlara Pertev Paa Hammm. Oyunbzlara Tasv[]rli hammm. filere Darbhne hammm. Zenprelere Kafesli hammm. Aalara Kk Aa hammm. Arpaclara Arpa Emni hammm. Sdta Abbs Aa hammm. Avretlere Avret Bzr. Yahdlere ufudkapusu hammm. Seyislere hrkapu hammm. Mathlara Koca Mehemmed Paa. Maskaralara engl hammm. Kapudanlara Deniz hammm. Ehl-i tevhde Koca Mustaf Paa hammm. Ccelere Kk Aa hammm. Mahbblara elebi hammm kurb- Aksary.

38

39

Kalai slmboldan hric olan hammmlar bildirir Mevlevlere Yenikapu hammm. adrclara Otakclar hammm. Kavara-zenlere Topcular hammm. Atclara Kemnke hammm. Kocalara Zl Paa hammm. Hastalara Eyyb hammm. Mezzinlere Blblderesi hammm. Derbederlere Dere hammm kurb- Eyyb. Mezrclara Ulu Be hammm {bin-y Ninc Paa kr- Mimr Sinn}. Kdclara Kzhne hammm. obanlara Sdlce hammm. Kiremitcilere Hsky hammm [97a] Prlere Pr Paa hammm. Pehlivnlara Ksmpaa hammm. Sarlara Kulaksz hammm. Sarholara Piyle Paa hammm. Hukemlara Emr Hekmba hammm. Kapudanlara Tershnede Kapudan- azebistna Azebkapusu hammm. Kulamprelere Bokluca hammm {Galatada}. Mbtecel kavmine Mbtecel hammm, Galata. Ulefecilere Karaky kapusu. Kullara Kullekapusu hammm. Kezzblara Yalanc hammm kurb- Tophne. Topculara Tophnede Al Paa. Eskicilere Yamal hammm, Tophnede. avulara avuba hammm. Yahdlara ufud hammm Tophnede. Belere Be hammm kurb- Galatasary. Balyozlara Balyoz hammm, Galatasary. Lazlara Fndkl hammm. Masmlara Beikta hammm. Shib-i hayrtlara Hayreddn Paa. Ehl-i takvya Yahy Efendi hammm. Fhielere Ortaky hammm {bin-y Husrev Kethud, kr- Mimr Sinn}. B-namzlara Kurueme hammm. Hisrlya Hisr hammm. Dilencilere stinye hammm. Reslere Yeniky hammm. Ehl-i irete Tarabya hammm. Balkclara Bykdere hammm. k [u] maka Saryr hammm.

Brelere Kavak hammm. Papaslara Yoros kalas hammm. Kozbekilere Bekoz hammm. Kubzlara Akbaba Sultn hammm. Kanllara Kanlca hammm. Ehl-i teferrce Anatolu Hisr hammm. Hrszlara engelky hammm. Kuzkunlara Kuzkuncuk hammm. Yolculara Eski Vlide {hammm} skdar. Garblere Orta Vlide hammm. Kselere Ksem Vlide hammm. Avclara Arslan Aa hammm. Kassblara Kassbba hammm. Haclara Hac Paa hammm. Mezrclara Trbedr hammm. Bbnlara Kadky hammm. . ehr-i slmbolun endern [u] brnunda cmle drd mevleviyyet yerde yz elli bir hammmdr. Amm hakr Habe ve Sdn ve svn ve Msr diyrlarnda seyhatde iken ehr-i slmbol ire on yedi hammm dahi bin etmiler, manzrumuz olmamdr.

STANBUL-EMNN-HASEK HAMAMI Hamam Kanuni Sultan Sleymann ba hasekisi Hrrem Sultan tarafndan 1556-57 ylnda Mimar Sinana yaptrlmtr. Yap ifte planldr. Hamam deiik plan dzenlemesi ile dikkati ekmektedir. ifte planl hamamlar genellikle srt srta bitiik vaziyette ina edilirken, Haseki hamam kuzey-gney ynnde uzanmakta, erkekler ksm kuzeye, kadnlar ksm gneye yerletirilmitir. Erkekler ve kadnlar ksm birbirinin simetriidir. Birbirlerinden farklar giri ksmlarnn deiik ekilde dzenlenmesidir. Erkekler ksmnn girii revakl olarak, kadnlar ksm revaksz olarak ina edilmi ve kadnlar ksmnn kaps bat cepheye yerletirilmitir. Her iki ksmda soyunmalk, lklk ve scaklk meknlarndan olumaktadr. Soyunmaln zeri kubbe ile rtl ve kubbenin ortasnda aydnlk feneri yer alr. Enine dikdrtgen planl lklk kubbe ile rtldr. Scaklk ortada kubbe ile rtldr. Scaklkta drt eyvan ile drt adet ke halvet hcreleri yer almaktadr.

40

41

Osmanl Dnemi Trk Hamamlar Trkler, tarihi asaletleri ile temiz bir millettir. slmiyeti kabul etmeleri ve islmiyetin temizlie ait hkmlerini byk bir titizlikle uygulamalar neticesinde bilhassa, stanbulun fethinden sonra bu ehirde ve devletin drt bir yannda binlerce hamam yaptlar. Trklerde slmiyyetin emirlerinin gerei olarak her evde zel olarak hamam bulundugu gibi, mesel onyedinci yzylda, yalnz stanbulda 168 adet byk ar hamam vard. Bir Mzisyendir: elebi, sesinin de gzel olmas sebebiyle ok kk yalardan itibaren mzikle i ie olmu ve iyi de bir eitim almtr. rn. dneminin musk stad Muhasip Dervi mer Glenden dersler ald belirtilmektedir.

zellikle, stanbuldaki mzik yaamndan bahsederken, ehirde 4000 kadar grevli mskinas, yzlerce hnende ve yzlerce ltiye (alg yapmcs) bulunduunu, asker zmrelerin dahi kendi msk loncalar olduunu yazmaktadr. O dnemde kullanlan fakat gnmze kadar gelememi mzik aletleri* ile ilgili ayrntl bilgilerin bulunduu Seyahatnamede, ilahi szcnn de ilk kez getii sylenmektedir. Evliya elebiye gre, mziin insan ruhu zerindeki olumlu etkisi konusunda yeterli bilgi ve deneyime sahip darifann hekimba, hastalarna nce eitli mzik makamlar dinletiyor, kalp atlarnn hzlanp ya da yavaladna bakyor, yararlandklar uygun melodiyi belirliyor, ikyetleri ve benzer hastalklar bir araya getiriyor, darifann mzik ekibine haftann belirli gnlerine konserler tertipletiyordu. Evliya elebi, zihni ama, hafza ve hatrlar glendirmede sfehan, ar hareketli, heyecanl hastalar sakinletirmede Rehavi, skntl, karamsar durgun ve neesiz hastalara da Kui makamnn iyi geldiine Seyahatnamede yer vermitir.

Ales-sabh bu hakri Kilarcba Hdm Sefd Al Aaya teslm edp Kilar- hssa nnde aalara mahss odada bir hcre ire bir mekn tayn eyleyp Turucuba Ahmed Aa lalamz ve Gmba Mehemmed Efendi hat stdmz ve ilm-i mskde Mushib Derv mer pederimiz ve Dersim Kii Mehemmed Efendi, ilm-i nahivde Kfiye dersinde stdmz ve yine Evliy Efendi ilm-i tecvdde stad- kadmimiz olup mbrek-bd dediler. Ve Horos mm, hsodada ilm-i hfzda erkimiz ve Tyezde Handn ve Ferruholu Assf Be ve Manolu ve Keeci Sleymn ve Amber Mustaf mezzinlikte ayakdalarmz olup eb [u] rz hammm- hs cenbinde mekhne nm mahalde sz u sz ve gn-gn fasllar edp Hseyin Baykara fasl ederdik. 1. Kitap 136
Fotoraf: hastalara mzik dinletirken
*

elebi, Seyahatnamede hem stanbulda mziin yeri, mzisyenler ve mzik aletleri ile ilgili ayrntl bilgi vermi hem de gezdii ehir ve lkelerde grd mzikle ilgili birok bilgiyi donanml bir kii olarak baaryla aktarmtr.

Osmanlda alg zenginlii vard. Evliya elebi, Seyahatnamesinde Sultan IV. Muradn nnden tm esnaf loncalarnn geiini anlatrken, algclarn, alg yapmclarnn, arkclarn tam dkmn karm; alg adlarnn saysnn yz kadar olduunu belirtmitir. Bunlardan ayn alg ailesinden olanlarn her birinin ad da deiiktir. Baz Trk Mzii alglarnn iyi bilinenlerinden adlarn burada grupta toplayarak verelim. lk grup telli alglar. Kopuz (ehne), eng, kemne (rebb), tanbur, sine, keman, lavta, ud, hrud, bulgar (balama), kl, kemene, nuzhe, bozuk, gr, artar bu gruptaki mzik alglaryd. flemeli alglar grubunda ise boru, ney, miskal (musikar), zurna, nefir, mzmar, boynuz, kerrenay, ddk, dilli ddk yer alyordu. agane, ks (ks), tabl, nakkare (ifte nara), alpara, dmbelek, kudm, zil, daire, mlek, deblek, davul gibi mzik aletleri ise Vurmal alg grubundaki alglar. Bu alglarn ou, ne yazk ki gnmze ulaamam ve tarihe gmlmtr (www.thy.com/tr-TR/skylife/archive/images/2005_01_img/osmanli/large/osmanli04.jpg).

42

43

ki yz on nc fasl ehri slmbolda olan bmristn [u] mristn ayn u beyn eder Evvel tmrhne-i Ebl-feth Sultn Mehemmed, yetmi hcre ve seksen ade[d] kubbe iki yz huddmlar vardr. Dersim, hekmbas ve cerrhbas vardr. yende ve revendegndan bir dem haste-hl olsa tmrhneye getirp ana hidmet ederler. Vaziyyetine mnsib edviyeler verirler. Db ve b zerbf harr cmehbleri vardr. Rz-merre merreteyn hastalara gn-gn etme-i lezzeler tabh olup ehl-i derde bezl-i tam ederler. Eyle evkf- kavdir kim matbahnda keklik ve turac ve sln murglarnn eti bulunmaz ise blbl ve sere ve kebter pip hastalara bezl oluna dey evkfnmelerinde eyle tahrr olunmudur. Ve hastalara ve dvnelere def-i cnn in mutrbn hnendegn tayn olunmudur. Ve avretler ve kefereler in baka bir ke tmrhnesi vardr. Andan bmristn- Sleymn Hn. Bu dr-if eyle bir kn- dev-y hevdrdr kim bi-emrillh gnde hasta if bulur. Ve gyetl-gye std- kmil fassd- mil hukem ve cerrhlar var. Bu dr- mensn evsfnda lisn ksrdr. Amm Byezd Hn ve Selm Hnn bmrhneleri yokdur. Andan bmrhne-i Sultn Ahmed Hn. Bu dahi cmleden al evkf- metn olduundan ekseriyy fukar ve dvneleri bu dr- ifya getirirler. Zr bunun dahi hevs hbdur ve huddmlar mahbb mergb demlerdir kim dim hastalara cn u gnlden hidmet ederler. Zr nzr- nuzzr kzlar aas olmaile her br gelp hastalarn hllerin sul eder. 1. Kitap Ve her tmrhnenin macinhnesinde hekmba oturup yevmiyye birer kantr skker macinleri ehl-i derde ve fukarlara bezl ederler. Nie yz bin hokka ve kavanos macin ve meklt [] merbt hulviyytlar vardr. Ve her tmrhnede mteaddid yazl ve kl hcrelerinde gn-gn havz u zrevnlar var. K odalarnda hammm gibi sobalar yaz odalarnda zrevnlar olup penereleri belere nzr olup her hastann tabatine gre szendeler gelp gn-gn sz alup fasl ederler, amm aceb hikmet-i Huddr kim bu Alman diyrnda Rmda ve Arabistndaki gibi ok mecnn yokdur. Lkin meshr kefereler bu tmrhnelerde okdur. Anlara d-i dev eder dahi yokdur. 7. Kitap

Bir Haritacdr: Evliya elebi, Nil Nehri boyunca gerekletirdii yolculuundaki gzlemlerini alt metre uzunluunda, bir metre geniliindeki bir haritayla kalc klmt. Haritann tek nshas bugn Vatikan Ktphanesinde bulunmaktadr. Evliya elebi zerine yaptklar aratrmalarla tannan Robert Dankoff ve Nuran Tezcan tarafndan allan elebinin bu bilinmeyen eseri, yakn zamanda yaymlanacaktr.

Bu harita (Vat. Turc. 73), 543 cm. uzunluundadr; gney yars 45 cm., kuzey yars ise 88 cm. geniliindedir; harita, kaba kuma zerine izilmitir ve efsanevi Ay Dalarnda (Cebel-i Kamer) bulunan kaynaklarndan balayarak, Kzldeniz ve Libya l arasndan Akdenize kadar uzanan Nil Vadisini gstermektedir. Harita zerinde zamann yaratt kimi hasarlar gze arpmakta ve fareler tarafndan kemirilmi olduu anlalmaktadr (Dankoff, 2011, baskda). Bir Dilbilimcidir:

Eitimini dilbilim zerine odaklamam olmasna ramen Evliya, hem dili kullanmadaki yetkinlii hem de Trke ve yaklak deiik 30 dil ile ilgili aktard bilgilere baknca amatr bir dilbilimci olarak da deerlendirilmektedir. Eserinde Trk dilinin kkl ve tarihi bir dil olduu zerinde durur ve 17. Yzyl Osmanl Trkesinin blgesel farkllklar ile ilgili temel bilgiler verir. Bugn Seyahatname bu yn ile birok dil almasna kaynaklk etmitir. elebi, gezdii yerlerle ilgili bilgiler verirken kulland szckleri de o yrenin szcklerinden semesi ile dil aratrmalarnda, kelimelerin kullanm ve yaylma alann belirleme bakmndan yararl olmu ve sz varl, ses ve biimbilgisi almalarna katk salayan bir eser ortaya koymutur. Seyahatname yalnz Trke iin deil, ierdii topluluk ve kltrlerin dilleri iin de nemli veriler saklamaktadr.

Bir Ressamdr: Evliya elebi el sanatlarndan daha ok dilsel yetenekleriyle ilgi eker. Ancak, izimlerinin iyi olduu da yadsnamaz. izim ve resme yatknl Abdal Han hazinesi katalounda grlr. zellikle Avrupa ii gravrlere, oymalara ve ran minyatrlerine hayrandr (Dankoff, 2010, s. 72).

44

45

Ve bu ehrin b [u] hevsnn letfetinden dalarnda imir draht, blarnda servi [ve] cevz-i Rm drahtlar var. Aceb hikmetdir kim cnib-i kblesinde diyr- Erzurm dalarnda k ve kymet, burada gl-i glistn ve reyhn eruvan ve limon ve turun bahr ve meyve vermededir ve iklm-i hmis olmala tl- nehr (---) (---) ve arz- beled (---) (---) K olmaz gyet sevhildir ve gyet mutedildir. Annn halk dahi itidl zre geinirler. Hluk ve garb-dost ve muhibb-i garbd-diyr demlerdir. Amm io ve aata ve Lezgi reylar gyet lecclardr. Bu mezkr tifelerin baka lehe ve stlahat [u] ibrt [u] kelimtlar vardr kim nefs-i ehr-i Tarabefzn halk ol kable halknn lisnlarn asla anlayamazlar, tercmna muhtclardr. Lisn- io ve kavm-i aata ir-i mhmelleridir kim tahrr olunur. Ton zarion t niaro Tomur funda plikaro hyinke goh tona Kiha pyi to hammmo Bu gne leheleri vardr. Amm Lezgilerinin lisn kaleme ve imlya gelmez bir gne turfe lisndr. Bu kavmin ekseri gemicilerdir. Nehr-i oru ile Mikrilastna varup imir ve esr alup Tarabefzn limanna gelp kr ederler. Bir ho limn- azmi vardr, al demir dutar krfezli limandr. Lkin garb taraf kdedir. Garb tarafna yz mil cezre-i Krmda kala-i Kefe limandr. (---) (---) (---) (---) (---) (---) [253b]

Trk dili dnda Abhaza dili, Kaytak dili, Grc dili, Mingrel dili, Arap dili, Trkmen dili, Dobruca Tatarlarnn dili, Nogay dili, Rus dili, Srp dili, Bonak dili, Hrvat dili, Arnavut dili, Venedik talyancas, Macar dili, Alman dili, Krm Tatarlarnn dili, Nogay dili, Kalmk dili, talyan dili vb. ile ilgili bilgiler yer almaktadr. Bir Zanaatkr ve Mimardr: Babasnn zanaatkr olmasnn Evliyann el sanatlarna ve zanaatkrlara ilgi duymasn glendirdii ve estetik ynn gelitirdii gr hkimdir. Seyahatnamede deinilen tarih eserlerin tasvirindeki gl betimlemeler ve kulland terminoloji uzmanlara gre onun nitelikli bir mimar bilgiye sahip olduunu gstermektedir.

Evliya elebinin yabanc dilleri tantrken tuttuu belirli bir yol vardr. Yazar, nce lden balayarak 15e, 20ye dein say adlarnn yabanc dildeki karlklarn verir, sonra ekmek, su, arap gibi yiyecek ve ieceklerin adlarn sayar. Yabanc diller zerine verilen bilgiler, birtakm sorularla sona erer. Srpa, Hrvata, Grcce, Mingrelce gibi diller konusunda verilen rnekler bu plana gre dzenlenmitir. (Eren, 1972) Evliya elebi, havu iin kzl aa, prkl ve yer sap adlarn sayyor. Anadolu azlarnda havuun trl adlar vardr: badul (Konya), deber otu (Denizli, Bilecik), deper otu (Afyon, sparta, Ktahya), teber otu (Afyon, Ktahya), teper otu (Ankara, Eskiehir, Uak, Ktahya, sparta, Bursa, Eskiehir, Aydn, Bilecik, Afyon, Antalya, Konya, Denizli, ankr, Bolu, Mula, iel), kzl ot (Mula, sparta, Denizli), sar ot (Denizli) gibi. Yazarmzn vermi olduu kzl aa biimi bakmndan kzl ot ve son ot adlar zerinde durulmaya deer. Prkl biimine gelince: Bu, Anadolu azlarnda havua verilen en yaygn addr: Dialectologique szcklerimizde bu adn Bolu ilinde kullanld belirtilmemise de, bu ad Nide, zmir, Ankara, orum, Afyon, Sivas illerinde prkl, Kastamonu, Amasya, Bilecik, Tokat illerinde ise prekli biiminde kullanlr. Son olarak Evliya elebi havua bu evrede yer sap adnn verildiini bildiriyor. Szlklerimizde onun verdii bu ada da rastlanmyor. Ancak, yurdumuzda buna benzer birtakm adlar vardr. rnein yer otu (Kayseri, Konya, orum, Yozgat, Adana) ad her bakmdan yer sapna benzer bir addr. Kerkkte kullanlan yer kk ad ise yer sap adna bsbtn yakndr. Anadoluda havua yerebatan (Bile-cik>, yeregeen (sparta, Afyon), yerekaan (sparta) gibi adlar da verilir. (Eren, 1972)

Ekli tarz cmii Sleymniyye: Bu cmi-i azmin ts- nlgn kubbesinin t zirve-i als Ayasofya kubbesinden mdevver ve yedi zir- melik refl-bnyd kubbe-i cihn-bddr. Ve bu kubbe-i b mislin r-pye-i amelsinden mad cmiin yemn [] yesrnda drd aded sommk mermer stnlar var kim her biri onar Msr haznesi kymet edp yine Msr diyrnda (---) ehrinden Nl ile skenderiyyeye andan Karnca Kapudan sal gemilere tahml edp muvfk eyym ile slmbolda Unkapanna getirp andan Vef meydnna andan Sleymniyye cmiinde Karnca Kapudan drd aded stnlar Sleymn Hna teslm etdkde Beyt: Karncalar budn ekmi ekirgenin Sleymna Size lyk nemiz vardr kabl eylen fakrne dedkde Sleymn Hn haz edp hidmeti mukbelesinde Karnca Kapudana kadrince Ylanl cezresi ve Rodos cezresi sanca ihsn olunur. Amm Hud limdir, eyle r sommk ahmer-gndur. Cihnn rkesinde nazri yok ellier zir bl amd- ranlardr. Ve kubbe-i azmin mihrb zre nm kubbe ve kble kapusu zre yine nm kubbe ile bin olunmudur. Amm mezkr amdlar zre nm kubbeler yokdur. Stnlara br- sakl olmasn in std Mimr Sinn billr ve necef ve moran cmlar etmidir kim cmlesi (---) cm- moranlardr. Ve mihrb minber zre olan cm- gn-gn Sarho brhmin krdr kim bunun dahi medhinde zaf insn cizdir. Kaan kim vakt-i zuhurda bu cmlar fitb- lem-tbn ulesi urdukda dern- cmi mnevver olup cemi cematin merdm-i ddeleri hrelenir. Her kta-y cmda nie kerre yz bin pre gn-gn hurde cmlar ile kfeler ve Esml-hsn hatlar ile mzeyyen cmlardr kim seyyhn- berr [] bihr ire memdh- lemdir kim felekde misli grlmemidir. Geri mihrb ve minberi ve mezzin mahfili beyz mermer- hmdandr. Amm std mermer-br (---) stn- rakk zre bir mezzin mahfili etmi kim gy mahfil-i huld-i berndir. Ve bir sermed hm mermerden bir minberi ve bir tc- surhsi var kim misli meer Sinop cmii minberi ola.

46

47

Ve mihrbn yemn [] yesrnda burma zh zh amel amdlar var kim sihr-i iczdr. Ve yine anda birer dem kaddi nhs- hlis [ve] zeheb-i hlis ile mutall amdnlar zre yigirmier kantr em-i asel-i kfrler var kim her birine on beer kademe nerdbn- haeb ile urc olunup her leylelerde ern olup dern- cmi nr ire nr olur. Ve bu cmiin sol kesinde (---) stn zre bir makm- l hnkr mahfil vardr, baka mihrb vardr. Bu mahfil-i erfden gayr r stn pyeler kelerinde drd aded ar-hn maksrecikleri var. Anlardan gayr cmiin iki cnibinde yan soffalar zre (---) aded hurde amd- gn-gn zre dern- cmide cemat soffalar vardr. Ve cmiin tarasnda yine bu soffalara mudil rakk stnlar zre deryya nzr ve sa taraf rsya nzr tabakalar vardr. Cemat vefret zre oldukda bu soffalarda ibdet ederler. Ve cmi ire kubbede ve amdlar zre iki kat tabakalar dahi vardr kim anlarda leyle-i mbrekelerde kandller ern ederler. Cmle yigirmi iki bin kandl ve nie bin maslbt vzeler vardr. Ve cmiin cnib-i erbaasnda cmle (---) penerelerdir. Her birinden birer gne bd- nesm girp cemat hayt- cvidn bulup cennete girmi olurlar. Ve bu cmide bi-emrillhi Tal bir ryiha- tayyibe var kim demin dem muattar olur. Amm dnynn kfe ve ezheriyyt ryihasna mbeheti yokdur. Ve bu cmi ire gerde kble kapusu tarafndaki iki pyelerde bir{er} emesrlar vardr. Cmle cemat b- nbndan n edp def-i atn ederler. Ve baz tklar altnda fevkn hazne maksreleri var kim ayn- vilyetin ve nie bin erbb- seferin emnetullh [44a] mllar var kim hisbn Cenb- Br bilr.

Bir Savadr: Senelerce at zerinde seyhat eden, cirit oynayan, iyi silh kullanan Evliya elebinin, evik ve shhatli bir yapya sahip ve birok savaa etkin biimde katlm bir sava olduu kabul edilmektedir.

Biz dahi savt- ho-elhn ile Kurn- azmi ve Furkn- mecdi tilvet edp on yedi mr-i mrnlar ve yetmi aded merlarmz ve on bir aded vzerlarmz cmle kol kol et-a-et herkes merkeslerinde karrdde oldukda ibtid kffr hareket etdi. Andan asker-i slm [20a] ile sml Paa Budim askeri ve sir serhadliler ile arka ve tala-i asker olup kdlar. Sakolda Haleb Vezri Grc Mehemmed Paa ve Slih Paa ve ortakolda Sadrazam askeriyle Bosna askeri ve sml alaybei arhaya kdlar. Amm kalb-i askerde hemn Sadrazamn on bin aded gzde Hrvad ve Arnavud ve Bonak yiitlerinden sekbn ve sarca ar ve gayri bahdrnlar var idi ve yigirmi bin kadar dahi gayri tfengli ve yenieriler var idi, amm Vezr-i azam henz Raba suyun gemeyp dahi dip alay ile karu tarafda dururdu. Hemn yenieri yayalar sabhki su kenrnda kazdklar meterislerinden kup cmle ileri kffra doru gidince cemi siphn- silhornlar yenieri enselerinde knn zre kafdrlk ederek zl-cenhayn-vr mevc mevc durdular. Ve drd aded aa blkler anlar dahi merkezlerinde durdular, amm bir s-i tedbr dahi etdiler kim asker-i slm ire krk elli pre h toplar geirmediler.

http://www.mailce.com/wp-content/uploads/suleymaniye-cami.jpg http://www.resimvadisi.com/resim-komik-bebek-resimleri-5353.htm

Hemn yine sanca- Reslullh dibine gelp bir tevecch-i tm edp mteellim-knn olup sermahfilimiz olan Mushib Haczdeye eyitdim: Efendi ben karu geerim, gre atm uruldu. Benim yerime gulmmn biri kalsn. Karu gep bir gayri ata binp inallh yine gelirim dedikde Haczde eydir: Doru, bu mecrh at ile Sadrazama var, sana bir at verir ve kelle kesen gulmn da gtr, ana da ihsn aldr ve karnmz gyet ackd. Bize sefer tslaryla m-hazar tam gnder dedikde hakr grdm ki ve bildim ki meydn- ecat kffrda kalr, zr askir-i slm alak bulak olup cengde batyyl-hareke edp kffr dilverne ceng hareket eder. Hemn heste revi ile atm dizgininden yedee alup nehr-i Raba kenrna gulmmla gelp Karu geelim dedikde hemn suyun karu tarafndaki dvn avular ve asker srcleri, Bire vur gidiyi, bire ldr gidiyi, bire alarka gidi deyp mcerred demim, {amm} bir hayli gidi tmlar istim etdim.

48

49

Hemn hakr atmn boynundaki kurum zahmndan cereyn eden kan gsterp; Bire demler atm yaraland ve atm b-mecl kald. Varup gayri atma binp gelirim dey feryd etdim. Y ol yanndaki ola[n] nedir? Gulmmdr, bir ba kesdi, Sadrazamdan ihsn alsn dedikde el-hsl cihnda yr- sdk ve muhibb-i rfik dost lzm imi. Nie demler hakri bilp, Bire kon u demi, biz biliriz, beri gesin at deidirsin {dey} Erikapulu Oru avuun er Al avu, Bire Evliy Efendi, gel uradan ge, derindir, amm zarar etmez. Hemn at yelesine pek sarl dey yol gsterdikde hemn at ile bir kerre suya at urup bir kerre dalup gark oldum. Meer kenr amk imi. At yelesin zabt edp, Bire olan izimden ayrlma deyp Tatar tarz yldrup karu tarafa yz bin renc-i an ile selmete gulmmla gep atm yine yedee alup Sadrazamn huzruna geldikde, Bire Evliy ho geldin, bire askerden ne haber dedikde, te huzrunda nmyn germ-germ ceng-i b-pyn, hemn karuya bir hayli askir-i Karaman imdd varsa askir-i slm tze cn bulurlard. Haczde kulun hk-i pye yz srp selmlar edp alem-i Reslullh himyesinde Feth-i erf tilvet ederken atmz kurumla uruldu deyp at gsterdiimde, Tz Evliyya bir eyi fitoz at verin dedikde gulmm dahi kelleyi huzr- vezrde galtn edp, Bu gulmmla ortakla alem-i Reslullh nnde bu kfiri kesdik dedikde gulma elli altun, hakre seksen altun ve bir kheyln at verp dest bs edp andan Haczde adrna varup, Efendiniz karuda sefer tslaryla tahtal-kahve ister dey haber edp haymeme gelp atn yarasn yumurta ve tuz ve ab ile sarup bir gayri ata svr olup yine nehr-i Raba kenrnda bir yksek yere vardkda karu tarafa nazar etdim. El-azametullhi tel grdm ki kffr glib, bizim asker malb eklin gsterp, amm yine kt--kt ve germ-germ ceng-i sava- perh, amm bizim asker khce kffrn hovlamasna tkat getiremeyp nie kerre yan verp yine kfiri srerler.
7. Kitap

Nefi ve ekli ve hssasn bildirir: Evvel bir kar kadar ince ve morca ve mcellca ve semnce balakdr. Nefi ol mertebedir kim yedi gn bir dem tenvl etse her gice ehline varup yedier kere kendi baln ehline yidire, gyet mukavv ve seriul-hazmdr. Ve asl balk ryihs olup tenvl edene harret vermez. Ve hssas oldur kim ar hastalna mbtel dem yise bi-emrillh if bulur. Ve bir evde ylan ve yan ve akreb olsa hapsi balnn ban tee Yakup ol hnede dts etseler cmle yan ryihsndan helk ola. Nie yz gne nefi ve hssas vardur amma bunu yimek Tarabefzn halkna mahsusdur kim krk gne lezzet hsl olur. orbas ve yahni ve kebb ve brei ve baklavas ve orbasnn envn piirirler. Amm pilaki derler bir gne ot tandan tavalar yaparlar. btid bu hapsi baln pk ayrtlayup onar onar kama dizp madenos ve kerefis ve soan ve prasay pk hrde kyup darn ve flfl-i siyh ile halt edp bir kat kerefis ve madenivz pilaki tavas iine deyp bir kat hapsi deyp badeh Tarabefznun b- hayta benzer su zeytn yan dkp germ-nerm tede bir sat pip gy nr olup tenvl olunsa kuvvet-i basara ve miideye nfidir. Hakk kim muhabbet edecek mide-i Sbhndr kim Subhnul-Hallkul-bk.

Bunu yemek Trabzonlulara mahsustur ki Trabzonlular krk trl yemeini piirirler. Tatls, brei bile yaplr. Kebab, orbas, yahnisi, brei, baklavas olur. Fakat pilaki derler bir eit tava yaparlar, ok lezzetlidir. nce tertemiz ayklayp onar onar kama dizerler. Maydanoz, kereviz, soan, prasay ince ince kyp tarn ve karabiberle kartrdktan sonra pilaki tavasnn iine, bir kat hamsi ve bir kat bundan deyip su ve zeytinyan zerine dkerler. Bir saat kadar atete piirdikten sonra yerler. Bu yemek, gerekten gzel yemekleridir.

Bir Gurmedir: Gittii yerlerin mutfak kltryle ilgili ayrntl bilgiler veren elebi, aznn tadn bilen biridir. Baz yemekleri vlmeye deer nitelemesiyle vurgulayarak hem katld ziyafetlerde yedii hem de yle bir grd birok yemee eserinde yer vermitir. Osmanl mutfa aratrmacs Marianna Yerasimos, Seyahatnamede; 44 pilav, 40 orba, 23 baharat, 90 balk, 80 zm, 27 armut, 50ye yakn ekmek eidinden bahsedildiini belirtmektedir.

50

51

Mhlerinin memdhtlarn beyn eder: Evvel cmleden levrek bal ve kefl bal gyet kalakl balkdr ve kalkan balnn kala yokdur. Amm h cnm kalkan bal gyet lezzdir. Nis tifesi yiseler elbette hmile kalr. Devr-i demden beri nef tecrbe olunmadadr. Ve birer kardan ziyde krmz bal kzlca tekir bal Kzlbal olmala bu dahi lezizdir. Ve kaloz bal ve erbande uskumru bal ve nie bin elvn mhleri vardr. Amm memdh olan zikr olunan balklardr. Bunlardan ziyde muhabbet edp zerine bin cn ile kurbn olup bey [u] irs mahallinde ceng [] cidl edp kan etdikleri mh cnm hapsi baldr. Rz- hamsnde zhir olduiyn hamsi bal derler ve hamsn gnnde kmasnn sebebi skender-i Kbr asrnda bir std- kmil gelp ruhbn ve btrklere gda olsun in Moloz kapusundan tara derya iinde bir amd zre bir hamsi bal sfatnda bir tu balk tlsm edp rz- hamsnde ol mhden bir sad zhir olunca Karadenizde olan cmle hamsi balklar Tarabefzn limanna gelp shil-i bahre derler. Badeh Hazret-i Risletpenh sadetle rahm-i mderden ry- dnyya kadem basdkda nie bin mutalsamt u te-gede-i Nemrd snp mutalsamlar mnhedim olup bu hamsi tlsm dahi yklup deryya der. Lkin deryya mteallk tlsmt olmala hl ameli nfiz olup her sene yevm-i hamsnde hapsi mhleri karaya ddkde yhd meneksile nm kayklarla ml--ml iskeleye geldikde balk dellllar vardr, bu lisn ile nid eder: Ey muhtern, ey muhtern. Esi fata zn, den hurdesin, samur bd taraa, ey lefte karn, ahn kulup ipsarya, ala pamun, ey mmet-i Muhammet ala pamun deyp bir gne mrver aacndan borular var. Bir kere sr urunca azamet-i Hud eer cematle namz klar istim ederse ol n namz braup hamsi balna segirdirler. Namz bulunur. Amm hapsi bulunmaz dey cmide imm ve mezzin dahi namz bozup Ahacuumla bir makrama hapsi var dey ol nzik srmal makramalara bal koyup reftr ederek baln suyun akdup giderken bazlar baln suyu akdna acyup Bre paln suyn ya ne akdrsn, suyna bir pilavck salsana dey birbirlerine [253a] latfe ederler. Yine murd olan latfedir. Bir kere io Hseyin nm bir kimesne ehliyle halet-i muhammda ala-vere safsnda iken {balk delllnn boru alduun istim edp} ehlinden baln ekp alp ukurun balayarak iskele bana gelp hapsi bal ald mehr, amm hakr grmedim. Lkin bir kere balk meneksile borusu alnnca (---) (---) hammmndan be dne uryn demler arakld olup har har soluyarak balk kayna cn atup bellerindeki petemllarna bal doldurup avret yerleri zhir olur. Balk bunlardan ake isteyp uryn demde ake olmamala balkya kefl vermi. Balk Balk emni kefl ve yemn almaz, hemn akedr deyince Bre dem, ite u demler hid olsun imanm sana verdim dermi. Balk da Ben, kendim namzl mnmdan bezdim, al al benimki de senin olsun demi. Bu gne hapsi bal latifeleri tarabefzn ehir olanlar zurefs mbeyninde darb- mesel olmu latfeler vardr. Ve yine Tarabuzun zureflar io reylarna ulaup derler kim, Tekerleme: Tarabozandr yerimz Aka tutmaz elimz Hapsi paluk olmasa Niolurt halmz Dey kendi reylarna leirler. T bu mertebede muhabbet etdikleri balkdr.

Krmz bir eit karanfili olur ki tanesi ak krmz gle benzer, sapsz beer altar dirhem gelir. Levrek ve kefal de gayet lezizdir. Buralarda bir kartan fazla krmz bal tekir bal, uskumru bal gibi daha bin trl balk vardr. Ama bunlarn hepsinden ok Trabzonlularn zerine dtkleri, hatta alm satmda bazen kavga ettikleri hamsi baldr. Hamsinde kt iin hamsi denilmitir. Buralarn ilgin bir hikyesi daha vardr ki o da yledir: Bir torba hamsi ver. diyerek srmal torbalara bal koyup salnarak giderler. Baln suyu akarak giderken bazlar suyun aktna acyarak: - Bre baln suyunu ne diye aktrsn? Suyuna bir pilavck salsan ne de gzel olur, diye aka edip sonra da u beyti sylerler: Trabzondur yerimiz, Ake tutmaz elimiz, Hamsi bal olmasa, Nice olurdu hlimiz. Bu baln faydas yle oktur ki yedi gn devaml bundan yiyen bir kiinin kas gc fevkalade artar. Balk, kokusu olmadndan yiyene hararet vermez. Ars olan kii, balk yedii vakit iyileir. Bir evde ylan ve yan olursa hamsi balnn ban tts edip bunlarn kamalarn salarlar.

Nefsine ve boazna dkn olarak bilinen Evliya, eit eit yiyecekleri tatma frsatn da karmam ve ilerinden beendiklerini kendine has slubuyla anlatmtr. Seyahatnamede 17. yzyl Osmanl ara gereleri hakknda da yer yer bilgiler verilmektedir.

52

53

Evliyann Seyahatnameden Baka Eseri Var mdr? akaname adnda bir eseri daha vardr. Seyahatnamede bu eserinden u ekilde sz etmektedir:

Trabzonlu Mehmet Akn (1555?) Menzrul Avlim adndaki eseri de gezi edebiyatnn nemli eserlerindendir. Trk edebiyatnn en nemli seyahatname eserlerinden biri de Evliya elebinin 10 ciltlik seyahatnamesidir. Seyahatname neden nemlidir?

Ve Galatada Papas Dvne: Bu bir mesregh kefere idi kim her gren dem evz [u] etvrndan ve reftr [u] gftrndan hazz edp hayrn kalrd. Cemi ayn- kibrn malmu bir dvne idi. {akanmemizde takldi mufassal tahrr olunmudur}. 1. Kitap

Birok neden vardr: Seyahatname, slam edebiyatnn, belki de dnya edebiyatnn en uzun ve kapsaml seyahat anlatsdr (Dankoff, 2010, s. 29). Evliyann stanbul tasviri, hi tartmasz bu kent zerine yazlan en iyi rehber kitaptr (Dankoff, 2010, s. 41).

Dnya edebiyatnda nemli seyahatnameler Dnya edebiyatnn en nemli seyahatnameleri arasnda 13. yzylda yaymlanm Marko Polonun Uzak Dou izlenimlerini ieren Seyahatnamesi ve 14. yzylda yaam Arap gezgin bni Batutann slm dnyas gezilerini konu edinen Seyahatnamesi yer alr.
Marco Polo Kervan

Camiler, kprler, medreseler, hamamlar, emeler gibi tarihi yaplar konusunda bir kaynak eser niteliindedir. Evliyann anlattklar ile gnmze kadar ayakta kalan eserlerin zellikleri byk oranda rtr. Bu ynyle de hem elebi hem de eseri gvenilir bir kaynaktr. Ayrca gnmzde harabeye dnm ant eserlerin o gnk durumlarn anlamak iin son derece nemli bir kaynaktr. Seyahatname 17. yy. Osmanl Trkesi ve 30 civarnda fakl dil malzemesi barndran bir kaynak eserdir. Bugn bile siyasal snrlar bakmndan kesinlik kazanmam olan Balkanlardaki gelimelerin tarihsel gemii ve Orta Avrupadaki son yaplanmalarn arka plann gzler nne seren bir tarih kaynadr. Yemek kltrnden bitki bilime, konuma dilinden edebi dile, gemiten gelecee toplumsal yapnn btn unsurlarn ieren zengin bir antolojidir. Seyahatnamenin bir dier zellii de zikrettii eserlerden gelir. Evliya elebinin kaynak olarak gsterdii birka eserin ktphanelerde olmad Mekure Eren tarafndan 1960da yaymlanan bir tezle tespit edilmitir. Seyahatname bu ynyle bir eski eser arivi gibidir. unu da belirtmek gerekir ki Osmanllarda gezip grdklerini kaleme alan isim ok azdr. Daha ok Batl seyyahlar tarafndan kaleme alnan eserlerden stanbulun gemiini grebiliyoruz. Seyahatname bu adan da ayr bir nemi hak eder.

Trk edebiyatnn ilk seyahatname eserleri arasnda Farsa yazlan Hoca Gyaseddin Nakkan Acibl Letif adl eseriyle Ali Ekber Hatnin 1515te yazd Htnme adl eseri saylabilir. Seyd Ali Reis (.1562) Miratl Memlik (1557) adl seyahatnamesinde Belcistan, Hindistan, Afganistan, Buhara, Maverannehirle ilgili gzlemlerini ve yaad olaylar anlatmtr. III. Sultan Murat dneminde Tokatl brahim olu Ahmet, Acibnamei Hindistan adl eserinde Kabil, Hindistan, Basra, Yemen, Hicaz izlenimlerini aktarr.

54

55

nsanlk Tarihine Yn Veren 20 Kii Kimdir? Avrupa Konseyi, Evliya elebiyi 21. Yzylda nsanla Yn Veren En nemli 20 Kiiden Biri ilan etmitir. Evliya elebi sergide u ifadelerle tantlm: Osmanl mparatorluundaki en nemli gezgin. 40 yldan fazla bir zaman imparatorluun usuz bucaksz topraklarnda gezdi. almas, Osmanl mparatorluunda kltrel hayata dair nemli rehberlerden biri olarak kabul ediliyor. 20 kii u ekilde sralanm: Evliya elebi Konfyus Pierre de Coubertin Jean Henri Dunant James William Fulbright Mohandas Karamchand Gandi Byk skender Johannes Gutenberg Friedrich von Humboldt Martin Luther King Jr. Ferdinand Macellan Marco Polo Eleanor Roosevelt bni Rd Albert Schweitzer Leopold Sedar Senghor Huda Shaarawi Rahibe Teresa Leonardo da Vinci Henrik Arnold Wergeland

2011 Yl Neden Evliya elebi Yldr? UNESCO nl gezgin Evliya elebinin 400nc doum ylna rastlayan 2011 yln, 2010 Ekim aynda UNESCO ile ilikilendirilen anma yl dnmleri kapsamna almtr. Dil, halk bilimi, sanat tarihi, topografya, dinler tarihi, tasavvuf tarihi ve yerel tarih vb. aratrmalarn en nemli kaynaklarndan olan Seyahatnamesiyle nl Evliya elebinin 2010 yl boyunca dnyann eitli lkelerinde ve Trkiyede etkinliklerle anlmas planlanmaktadr.

56

57

Kaynaka Aksoy, M.; skit, S. R. (1962). Evliya elebi Seyahatnamesinden En Gzel Semeler. stanbul. Arkan, Z. (1989). Evliya elebinin Elmal-Alanya Yolculuu. Trklk Aratrmalar Dergisi. S. 4. stanbul. 185-213. Ayaydn-Cebe, G. . (2004). Yaamyks Olarak Seyahatnme. Kebike 18, 31-38. ------------. (2009). Bir Anlatm Ustas Seyyahla Asrlar Aras Seyahat. ann Srad Yazar Evliya elebi (N. Tezcan, Ed.). stanbul: Yap Kredi Yaynlar. 55-80. Bacqu-Grammont, J. L. (2009). Evliya elebi Seyahatnamesinde Sihir ve By. ann Srad Yazar Evliya elebi (N. Tezcan, Ed.). stanbul: Yap Kredi Yaynlar. 87-90. Baybal, S. (2001). Evliya elebi Seyahatnamesinde Anadoluda Yaayan Gayrimslimlerin Durumlar. Seluk niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi, 12. Say, 79-88. Baysun, M. C. (1955). Evliya elebiye Dir Notlar. Trkiyat Mecmuas. XII. 257-264. Baytop, A. (1990). Evliya elebi Seyahatnamesinde Ad Geen Bitkiler. I. Trk Eczaclk Tarihi Toplants. stanbul: Tp ve Kltr Evi Yaynlar. 7-10. Cunbur, M. (1984). Evliya elebi Seyahatnamesinde yer adlar. Trk Yer Adlar Sempozyumu. Ankara. 201-17. Dal, Y. (2000). Evliya elebi Hayat ve Seyahatnmesi. Osmanl. C. 8. stanbul: Yeni Trkiye Yaynlar. 344-54. ------------. (2004). Evliya elebi Seyahatnamesinde Kedi. Toplumsal Tarih 112. 78-81. ------------. (2005). Evliya elebiyi Sansrsz Yaynlamak. zzet Gnda Kayaolu Hatra Kitab, Anlar (Ed. O. Belli; Y. Dal; M. S. Genim) stanbul: Ta Vakf. 82-83 Dankoff, R. (2004a). An Ottoman Mentality: The World of Evliya elebi. Leiden Boston: BRILL. ------------. (2004b). Evliya elebi Okuma Szl (S. Tezcan, Katklarla ngilizceden ev.). stanbul: Trk Dilleri Aratrmalar Dizisi: 37. ------------. (2010). Seyyh- lem Evliy elebinin Dnyaya Bak (M, Gnay, ev.). stanbul: YKY. ------------. (2011-baskda). Vatikanda bulunan Nil haritas, Evliya elebinin mi?. Orhon Yaztlarnn Bulunuundan 120 Yl Sonra Trklk Bilimi ve 21. Yzyl konulu 3. Uluslararas Trkiyat Aratrmalar Sempozyumu Bildiriler Kitab. Ankara. Dankoff, R., Tezcan, S. (1998). Seyahat-nameden Bir Atasz. Trk Dilleri Aratrmalar 8, 15-28.

Develi, H. (1995a). Evliya elebi Seyahatnamesine Gre 17. Yzylda Osmanl Trkesinde Ses Benzemeleri ve Uyumlar. Ankara: TDK Yay. ------------. (1995b). Evliya elebi Seyahatnamesinin Trkiyede Yaplan Yaynlarna Bir Bak. Trk Dili 527, 1239-44. Duman, M. (1995a). Evliya elebi Seyahatnamesine Gre 17. Yzylda Ses Deimeleri. Ankara: TDK Yaynlar. ------------. (1995b). Evliya elebi Seyahatnamesinin Trke Asndan nemi. Trk Dili Aratrmalar Yll Belleten 1995 [Ankara, 1997], 153-78. Durba, R. (1983). aka-nme. stanbul: Milliyet Yaynlar. Emecen, F. (1989). Evliya elebinin Manisaya Dair Verdii Bilgilerin Deeri. Trklk Aratrmalar Dergisi IV. 215-223. Erekli, A. (2009). Seyahatnamede tekine Bak. ann Srad Yazar Evliya elebi (N. Tezcan, Ed.). stanbul:Yap Kredi Yaynlar. 147-154. Eren, H. (1972). Evliya elebi ve Anadolu Azlar. Bilimsel Bildiriler. Ankara: TDK Yaynlar. 113-19. Evliy elebi Seyahatnmesi, 1-10 Kitap, (Yayna Hazrlayanlar: Y. Dal; S. A. Kahraman; R. Dankoff). stanbul: YKY. Farmer, H. G. (1999). 17. Yzylda Trk alglar. (ev. . Gken). Ankara. Freely, J. (2007). Evliya elebinin stanbulu (M. Gnay). stanbul: YKY. Gkta, E. (1999). Evliya elebi Seyaht-Nmesindeki Mukallit, Mudhik, Kssahan ve Meddahlar. Gzel Sanatlar Enstits Dergisi 5. 37-52. Gkyay, O. . (1966). Evliya elebi Seyahatnamesinde: Bir Sultann Gerdek Gecesi. Trk Dili. Cilt: XV, Say: 173, ubat: 1966. 342-351. Gyn, N. (1989). Evliya elebinin Mardin ve Yresi Hakknda Yazdklar. Trklk Aratrmalar Dergisi. S. 4. 225-227. Horata, O. (2002). Evliya elebi Seyahatnmesindeki Manzum Ksmlar. Trkbilig, 3. 34-44. In, P. M. (2009). Evliya elebinin Diliyle Resimledii 17. Yzyl Yiyecek Manzaralar. ann Srad Yazar Evliya elebi (N. Tezcan, Ed.). stanbul: Yap Kredi Yaynlar. 189-202 sen, M. (1989). Edebiyat Tarihimizin Kaynaklarndan Evliya elebi Seyahatnamesi. Trklk Aratrmalar Dergisi 4. 229-233. Karamuk, G. (1997). Evliya elebinin Kltr Tarihindeki Yeri. ada Trk Edebiyatna Eletirel Bir Bak, Nevin nberk Armaan iinde (ss. 133-145). Ankara.

58

59

Kaya, C. (1989). Evliya elebide Geen Bir Yer Ad Hakknda. Trklk Aratrmalar Dergisi 4. 235-247. Koz, S. (2009). Evliya elebi Seyahatnamesinden Trk Halk Edebiyat zerine Notlar. ann Srad Yazar Evliya elebi (N. Tezcan, Ed.). stanbul: Yap Kredi Yaynlar. 239-58. Kuran, E. (1989). XVII. Asr Anadolu Tarihi Kayna Olarak Evliya elebi. Trklk Aratrmalar Dergisi 4. 249-252. MacKay, P. (2009). Evliya elebinin Seyahat Anlatmlarnda Gerek ve Fanteziyi Ayrmak: Sekizinci Ciltten Baz rnekler. ann Srad Yazar Evliya elebi (N. Tezcan, Ed.). stanbul: Yap Kredi Yaynlar. 259-80. zay, Y. (2009). Evliya elebi Seyahatnamesinde stanbulun Tlsmlarnn Hikaye Edilii. Milli Folklor Dergisi. Yl 21, Say 81. 54-63. zkaya, Y. (1989). Evliya elebi Seyahatnamesine Gre Anadoludaki ehirlerin Ev, Mahalle Says ve Ticaretleri. Trklk Aratrmalar Dergisi 4. 253-282. Sakaolu, S. (1989). Evliya elebinin Naklettii Efsanelerin Trk Efsaneleri indeki Yeri. Trklk Aratrmalar Dergisi 4. 283-291. ahin, . (1989). Evliya elebinin Urfa Hakknda Verdii Bilgilerin Ariv Belgeleri Inda Deerlendirilmesi. Trklk Aratrmalar Dergisi 4. 293-298. Tan, N. (1974). Evliy elebi Seyahatnmesi Folklorik Dizin Denemesi. Ankara: Nve Matbaas. Tekcan, M. (2005). Evliya elebinin Seyahatnamesinde Diller ve Trk Leheleri. A.. Trkiyat Aratrmalar Enstits Dergisi, S. 27. Prof: Dr. inasi Tekin zel Says. Erzurum. 67-75. Tezcan, N. (Ed.). (2009). ann Srad Yazar Evliya elebi. stanbul: Yap Kredi Yaynlar. Tezcan, S. (2002). Gelecein Byk Trke Szlnde Seyahatnamenin Alaca Yer. Evliya elebi ve Seyahatname, (Yay. Haz. N Tezcan; K. Atlansoy). Gazimausa: Dou Akdeniz niversitesi Yay. 245-53. Uyguner, M. (1995). Evliya elebi Seyahatnamesinde Ataszleri ve Alntlar. Trk Dili Dergisi 47, 15-17. Hacettepe niversitesi Trkiyat Aratrmalar Enstits Tel: 0312 297 6771 Web: www.turkiyat.hacettepe.edu.tr E-Posta: turkiyat@hacettepe.edu.tr

Hacettepe niversitesi Dil retimi Uygulama ve Aratrma Merkezi Edebiyat Fakltesi C Kaps Alt Kat 06530 Beytepe/Ankara Tel: 0312 297 8351 Web: www.hudil.hacettepe.edu.tr E-Posta: hudil@hacettepe.edu.tr

60